ص:2

ص:3

تصویر

ص4

تصویر

ص:6

تصویر

ص:7

تصویر

ص:8

تصویر

ص:9

تصویر

ص:10

تصویر

ص:11

تصویر

ص:12

بخش زیادی از شعر مهدوی در زبان فارسی با شعر مناقبی در ارتباط بوده و هست، لذا با گلگشتی در آفاق شعر مناقبی - که دومین بخش این کتاب را سامان داده است - به معرّفی «ستایشگران درباری» و «ستایشگران آیینی» پرداخته و ضمن روشن ساختن جنبه های «ارزشی» و «ضد ارزشی» شعر مناقبی در زبان فارسی، نمونه هایی از هر دو نوع آن را ارائه داده است.

عنوان سومین بخش این اثر، مهدویت در پیشینه شعر فارسی است. به خاطر مرزهای مشترکی که قلمرو شعر مهدوی با شعر مناقبی دارد، موضوع «مهدویت» را در «شعر شاعران درباری» و «شعر شاعران آیینی» به صورت جداگانه، مورد بررسی قرار داده و برای هر مورد، شاهد مثال هایی ارائه کرده است.

سیری در گستره شعر مهدوی، عنوان چهارمین بخش این اثر است که موضوعات مطرح در شعر مهدوی را مورد شناسایی و در نهایت، در معرض تقسیم بندی موضوعی قرار داده است و دشوارترین مرحله این تحقیق به شمار می رود.

در این بخش از اثر، با انتخاب زیر مجموعه هایی برای موضوعات شعر مهدوی در زبان فارسی، زمینه های بررسی دقیق تری فراهم آمده است که دارای سه محور اساسی است:

1 - معرفی مهدی موعود به عنوان تنها مصلح جهانی.

2 - تبیین ابعاد ولایت تکوینی حضرت ولی عصرعلیه السلام.

3 - ابعاد رسالت جهانی امام زمان علیه السلام و باز تاب آن در شعر مهدوی، که خود دارای محورهای مهم موضوعی است، از قبیل: مبارزه بی امان و بنیادی امام عصرعلیه السلام با بیداد و بیدادگران در عرصه جهانی، رویارویی آن منتقم الهی با کفر جهانی، برقراری نظام قسط و عدل اسلامی در گستره جهان، تحقّق جهان شمولی دین مقدّس اسلام توسط امام زمان علیه السلام، برقراری حکومت جهانی اسلام و احیای ارزش های دینی و الهی و بالاخره رسوایی متمهدیان و داعیه داران دروغین مهدویت و خط بطلان کشیدن بر تفکّر مهدویّت نوعی. تمامی این موضوعات - که از دیر باز در شعر مهدوی فارسی، حضور چشمگیری دارند - با ارائه نمونه های بارزی از آثار منظوم شاعران آیینی، مورد تجزیه و

ص:14

تحلیل قرار گرفته و تا آن جا که مجال این تحقیق و گنجایی این مقال اجازه داده است، در مورد موضوعات شعر مهدوی، بررسی لازم صورت گرفته است.

«انواع شعر مهدوی در زبان فارسی» عنوان پنجمین بخش این اثر است. در این بخش از دو منظر به شعر مهدوی نگاه شده است:

الف) از نظر درونی و محتوایی.

ب) از نظر بیرونی و ساختاری.

برای شعر مهدوی در زبان فارسی از نظر بافت محتوایی و شاکله درونی، زیر مجموعه هایی در نظر گرفته ایم که شامل: شعر توصیفی، شعر غیبت، شعر انتظار، شعر ظهور، شعر توسلی و شعر دیدار می شود و هر کدام به تفاوت مورد، دارای سمت و سوی مشخصی از نظر محتوایی و موضوعی است. مثلاً در شعر غیبت از فلسفه و آثار غیبت امام موعود، اقامه براهین عقلی و نقلی برای تبیین طول عمر امام، کاوشی در پیدایی و ناپیدایی آن وجود لطیف و نازنین - که بیشتر جنبه ذوقی و عاطفی دارد - و بالاخره حالات شیفتگان جمال جمیل مهدوی در زمانه غیبت، سخن به میان آمده، و در شعر ظهور، دو نوع ظهور فردی و ظهور فراگیر آن امام عاشقان، مورد بررسی قرار گرفته و در تمامی این موارد، نمونه های بسیاری از اشعار شعرای آیینی پارسی زبان ارائه شده است.

به شعر مهدوی از نظر شاکله بیرونی و بافت ساختاری نیز از سه منظر نگریسته ایم که در سه مقوله: «سبک های مختلف شعری»، «قالب های مختلف شعری» و «اوزان عروضی» مورد بررسی و تقسیم بندی قرار گرفته و در هر مقوله - که دارای زیر مجموعه های بسیاری است - نمونه هایی از شعر مهدوی، زینت بخش اوراق این دفتر شده است.

در این بخش از کتاب، به «جایگاه اماکن مقدّس و ادعیه مأثور در شعر مهدوی» نیز توجه شده و در حدّ گنجایی مقال به آن پرداخته ایم.

ششمین بخش این اثر به «بایدها و نبایدهای شعر مهدوی» اختصاص داده شده است. «بایدهای شعر مهدوی»، مجموعه عوامل و معیارهایی هستند که رعایت آن ها برای یک شاعر موفق آیینی، الزامی است و جنبه امری دارد، و در «نبایدهای شعر مهدوی»، سخن

ص:15

از مطالبی به میان می آید که جنبه پرهیزی دارند و در واقع، خطوط قرمز و مناطق ممنوع را در گستره شعر مهدوی مشخص می کنند و هیچ یک از شهروندان شعر آیینی اجازه ورود در آن محدوده را ندارند، خصوصاً شهروندان شعر مهدوی که باید از حضور در این حیطه جدّاً بپرهیزند تا شاکله معنوی و محتوایی شعر مهدوی آسیب نبیند. رعایت همین «بایدها» و «نبایدها» است که شعر مهدوی معاصر را به کیان و تشخّصی که بایسته و شایسته اوست خواهد رساند.

از آن جا که شعر مهدوی معاصر از جهت زبان و بیانِ ساده و تصویری، به تشخّص و منزلتی نایل آمده که در پیشینه شعر مهدوی در زبان فارسی بی سابقه است و هر از گاه از نظر غنای محتوایی نیز حرف هایی برای گفتن دارد، هفتمین بخش این کتاب به ارائه نمونه هایی از شعر مهدوی معاصر با سبک ها و شیوه های بیانی متفاوت، اختصاص داده شده است که می تواند از عطش شیفتگان شعر مهدوی بکاهد و بخشی از انتظارات آنان را بر آورده سازد.

با مروری گذرا بر موضوعات بخش بخش این اثر، محدوده پژوهشی خود را مشخص کردیم و شیفتگان فارسی زبان شعر مهدوی را با چند و چون این تحقیق آشنا ساختیم تا با زمینه فکری مناسب، به کند و کاو در این اثر بپردازند و با گلگشتی در آفاق همیشه سر سبز شعر مهدوی، مشام جان خود را از شکوفه های بهاری این بوستان همیشه خرم، معطر سازند و دامنی از گل های بویا و رنگین باغ همیشه شکوفای شعر مهدوی را، ره آورد سفر روحانی خود سازند و به پای عاشقان جمال جمیل مهدوی نثار کنند، و نگارنده این سطور را نیز که در این سفر معنوی آنان سهیم بوده است، از دعای خیر فراموش نفرمایند.

در پایان، با نام و یاد مهدی موعود، این مقال را حسن ختام می بخشیم و از عزیزانی که در واحد تحقیقات امور فرهنگی مسجد مقدّس جمکران انجام وظیفه می نمایند خصوصاً دانشور ارجمند جناب آقای مصطفی واسعی که در تصحیح و ویراستاری این اثر سهیم بوده اند صمیمانه سپاسگزاری می کند و ادامه توفیقات آنان را از درگاه ایزد لایزال خواستار است.

ص:16

در این جا از ذکر این مطلب ناگزیریم که پیروان تمامی ادیان و مذاهب موجود در این کره خاکی، در جستجوی یک «مصلح جهانی»اند؛ ولی تصویر شفاف و روشنی از آن جمال جمیل را در اختیار ندارند و شاید در ذهن آنان به تدریج این اندیشه شکل گرفته باشد که روزی حضرت موسی علیه السلام و عیسی علیه السلام و یا زردشت و بودا، وجود متکامل خود را در معرض بروز و ظهور قرار خواهند داد؛ وجود متکاملی که چند و چون آن برای آن ها ناشناخته و تعریف نشده است؛ ولی پیروان مذهب تشیّع علوی از چهارده قرن پیش در جریان ظهور مهدی موعودعلیه السلام قرار گرفته اند و به برکت احادیث و روایات بسیاری که از حضرات معصومین علیهم السلام به یادگار مانده است، دقیقاً از ابعاد وجودی امام عصرعلیه السلام - از خصوصیات جسمی گرفته تا برجستگی های اخلاقی و روحانی و حتی شیوه زمامداری او - آگاهی دارند، و این افتخار برای شیعیان جهان در همیشه تاریخ محفوظ باقی مانده و خواهد بود. از همین روی، در دست رد زدن بر سینه داعیه داران مهدویت نوعی و متمهدیان هیچ گاه تردید روا نداشته اند و همچنان چشم به راه ظهور مصلحی دوخته اند که با ابعاد وجودی او آشنایند و چهره زشت و کردار پلشت دجّالان را به خوبی می شناسند و از دامنه دار شدن زمانه غیبت، دچار تردید و سرگردانی نمی شوند و همگام با ساکنان آسمان ها - این افلاکیان خاکی - قیام جهانی مهدی موعود را لحظه شماری می کنند و فرج آن حضرت را از درگاه ایزد متعال خواستارند.

بمنّه و کرمه

محمّد علی مجاهدی «پروانه»

اردیبهشت 1380

ص:17

ص:18

ص:20

با یک بررسی کوتاه و گذرا در می یابیم که بخش چشمگیری از گنجینه شعر فارسی به آثاری اختصاص دارد که هویت معنوی و فرهنگی خود را مدیون مفاهیم ارزشی است؛ مفاهیمی که ریشه در کلام آسمانی قرآن و معارف اسلامی دارد. قرآن کریم، نهج البلاغه، نهج الفصاحه، صحیفه سجادیه، کلمات قصار و ادعیه مأثوره از حضرات معصومین علیهم السلام و روایات و احادیثی که از خاندان وحی در اختیار جامعه اسلامی است، مشحون از مفاهیم ارزشی و والایی است که در همیشه تاریخ، نظر متفکران و فرهیختگان را در حوزه عرفان و حکمت و اخلاق به خود جلب کرده است و نام آوران عرصه شعر و ادب فارسی با استفاده و تأثیر پذیری از این منابع غنی و گرانسنگ به آفرینش آثار ممتاز و ماندگاری نایل آمده اند که التهاب عطش پویندگان راه معرفت را فرو می نشاند و با زلال جاری خود، جان تازه ای در کالبد راهیان طریق سعادت و کمال می دمد.

از همین روی و با عنایت به مفهوم تعمیمی و فراگیر شعر آیینی و حضور مقولات ارزشی در آن - که ریشه در منابع متقن اسلامی دارد - ناگزیریم به دیر سالی شعر آیینی و قدمت زمانی آن اعتراف کنیم و پیشینه آن را در تاریخ کهن «شعر مکتوب دَری» مورد بررسی قرار دهیم.

صرف نظر از تنی چند از پیشگامان شعر فارسی همانند حنظله بادغیسی (متوفای 220 ق)، محمّد ورّاق هروی (متولد 221 ق)، محمّد بن وصیف سگزی (معاصر یعقوب لیث)، پیروز مشرقی (متولد 283 ق) و بوسلیک گرگانی (معاصر یعقوب لیث) که آثار معدودی از آنان در دست است و نمی توان در بعد آیینی آثار آنان تحقیق جامع الاطرافی را ارائه کرد، تاریخ ادبیات فارسی از رودکی سمرقندی (متولد 329 ق) به بعد آثاری را در حافظه تاریخی خود ثبت و ضبط کرده که مشحون از مقولات ارزشی است و سیرابی و شادابی خود را رهین معارف قرآنی و آموزه های اسلامی است.

نشست و بر مفهوم فراگیر شعر آیینی پای فشرد.

رودکی سمرقندی (متولد 329 ق) از طلایه داران بنام شعر فارسی است و از او به عنوان «پدر شعر فارسی» یاد می کنند. این شاعر نابینای سمرقندی که در سده چهارم و در عصر سامانیان (204 - 389) می زیسته است، نظم داستان پندآموز کلیله و دمنه را به عنوان بزرگ ترین کار ادبی در کارنامه زندگی خود به ثبت رسانیده، و اغلب آثار او دارای جنبه های پندی و عبرتی است.

به عنوان نمونه، شعر پند آموزی از رودکی را برگزیده ایم که پس از گذشت یازده قرن، هنوز تازگی و گیرایی خود را حفظ کرده است.

از ابو طیّب محمّد مُصْعَبی، شاعر توانای سده چهارم هجری، شعر عبرت آموزی به یادگار مانده که مورد عنایت صاحبدلان کلام شناس است.

ابو بکر محمّد خسروی، شاعر پر آوازه سده چهارم هجری، از قدیم ترین شاعرانی است که اصطلاحات حکمی را در شعر به کار برده و در سرودن اشعار مدحی و غنایی نیز توانا بوده است. ازوست:

به چندین هنر شصت و دو سال بودم

که توشه برم زآشکار و نهانی

به جز حسرت و جز وبال گناهان

ندارم کنون از جوانی، نشانی

به یاد جوانی، همی مویه دارم

بر آن بیت بو طاهر خسروانی:

«جوانی به بیهودگی یاد دارم»

«دریغا جوانی! دریغا جوانی!»(1)

ابو علی فرّخی سیستانی (متوفای 429ق)، در شیوه «سهل و ممتنع» سرآمد شعرای زمانه خود بوده است. ازوست:

جواب داد که: مرغیم، جز(1) به جای هنر

میان طبع من و تو میانه ای است دگر

خورند از آن که بماند ز من، ملوک زمین

تو از پلیدی و مردار، پر کنی ژاغَر(2)

مرا نشست به دست ملوک و دیر و سراست

تو را نشست به ویرانه و سُتُودانْ(3) بر

ز راحت است مرا رنگ و، رنگ تو ز عذاب

که من نشانه ز معروفم و، تو از منکر(4)

ملوک، میل سوی من کنند و سوی تو، نه

که میل خیر به خیرست و میل شرّ سوی شرّ(5)

ابو نظر عبدالعزیز عسجدی مروزی، از شعرای معروف اوایل سده پنجم هجری و معاصر با محمود غزنوی است. قصیده فاخر و شیوای او در فتح سومنات(6) هند1 منات هند، 5 به دست پادشاه غزنوی، زبانزد اهل ادب است. از اوست:

آیین زندگی

چرا نه مردم عاقل چنان بوَد که به عمر

چو درد سر کندَش، مردمان دُژَم(7) گردند

چنان چه باید بودن که گر سرش ببُری

به سر بریدنِ او، دوستان خُرَم(8) گردند(9)

مسعودی غزنوی از شعرای نیمه اول سده پنجم هجری است. به جز ابیات معدودی که از ا به یادگار مانده، اغلب اشعارش متأسفانه توسط رهزن زمانه به غارت رفته است. از اوست:

ص:27

خطر جاه

جاه جوی ای که می بجویی سیم(1)

سیم و جز سیم، زیر جاه دَرست(2)

سیم را، هر کسی بیابد و باز

جاه با اژدها به چاه دَرست(3)

عَیّوقی از شعرای نیمه اول سده پنجم هجری است که برای اولین بار داستان ورقه و گلشاه را به نظم کشید. این مثنوی داستانی - که هر از گاه به مناسبت، حاوی غزلیاتی نیز هست برگرفته شده از داستان عربی عروه و عفراء است؛ یعنی سرگذشت عروة بن حزام عذری با دختر عمویش عفراء بنت عقال. ابیاتی از این مثنوی را که در ارزش سخن است، مرور می کنیم:

ارزش سخن

سخن بهتر از نعمت و خواسته

سخن بهتر از گنج آراسته

سخن، مر سخنگوی را مایه بس

سخن بر تن مرد، پیرایه بس

سخن بر تو نیکو کند کار زشت

سخن ره نماید به سونِ(4) بهشت(5)

رباعیات ابو سعید ابوالخیر میهنه ای (357 - 440) در شمار بهترین رباعیات توحیدی و عرفانی در زبان فارسی است:

فرق کردن نتوان!

چشمی دارم، همه پر از دیدن دوست

با دیده مرا خوش ست، چون دوست در اوست

از دیده و دوست، فرق کردن نتوان

یا اوست درونِ دیده یا دیده خودْ اوست!(6)

ص:28

فخرالدّین اسعد گرگانی از شعرای بزرگ داستان سرا در نیمه اول سده پنجم هجری است و منظومه ویس و رامین او، در شمار آثار ماندگار شعر پارسی است. از اوست:

بد نامی

اگر آلوده شد گوهر به یک ننگ

نشوید آبِ صد دریا ازو رنگ

چو جان پاک جاویدان بماند

بماند نام بد تا جان بماند(1)

بابا طاهر عریان از عرفای نامدار سده پنجم است. دو بیتی های پر شور او پس از گذشت قرن ها هنوز گیرایی و شادابی خود را حفظ کرده است. از اوست:

ای دریغا

یکی برزیگری نالان درین دشت

به چشم خونفشان، آلاله می کشت

همی کشت و همی گفت: ای دریغا!

که باید کشتن و هشتن درین دشت(2)

ابومعین ناصر خسرو قَبادیانی (394 - 481) از شعرای آزاده و بلند آوازه سده پنجم هجری است و آثار ارزشمندی در دو زمینه نثر و نظم از او در دست می باشد. زاد المسافرین، جامع الحکمتین، وجه دین و سفرنامه از آثار ممتاز منثور او، و دو مثنوی حکمی سعادت نامه و روشنایی نامه از آثار برگزیده منوم آیینی است.

شاید در طول تاریخ مدوّن شعر پارسی، شاعری به آزادگی و مناعت طبع ناصر خسرو و جهل ستیزی و شهرت گریزی او نداشته باشیم. مهارت وی در سرودن اشعار پندی و عبرتی ستودنی است. از اوست:

نکوهش مکن...!

نکوهش مکن چرخ نیلوفری را

برون کن ز سر، باد خیره سری را

چو تو خود کنی اختر خویش را بد

مدار از فلک چشم نیکْ اختری را

درخت تو گر بار دانش بگیرد

به زیر آوری چرخ نیلوفری را(3)

ص:29

شعر «عقاب» او با مطلع:

روزی ز سر سنگ عقابی به هوا خاست

واندر طلب طعمه، پرو بال بیاراست

و قطعه زیبای «کدو بُن» وی با شروع:

نشنیده ای که زیر چناری، کدو بُنی

بررُت و بردوید بر او بر به روز بیست

هنوز زبانْ زدِ اهل ادب است و به خاطر آموزه های ارزشی خود در شمار بهترین آثار پندی، حکمی و اجتماعی در زبان فارسی است.

اشعار مناقبی ناصر خسرو نیز از غنای محتوایی و ساختار محکم لفظی برخوردار است. ابیاتی از قصیده فاخر او را که در مدیحت حضرت صدّیقه طاهره علیها السلام است، مرور می کنیم:

شمس وجود احمد و خودْ زهرا ماه ولایت ست ز اطوارش

دخت ظهور غیب احد - احمد -

ناموس حقّ و، صندُق(1) اسرارش

هم مطلع جمال خداوندی

هم مشرق طلیعه انوارش

صد چون مسیح، زنده ز انفاسش

روح الأمین، تجلّی پندارش

این گوهر از جناب رسول اللَّه پاک ست و داور است خریدارش(2)

کفوی نداشت حضرت صدّیقه گر می نبود حیدر کرّارش

حکیم ابوالمجد سنایی غزنوی، شاعر عارف و پر آوازه شیعی در سده های پنجم و ششم هجری است. او پس از ترک مدّاحی امرا و سلاطین زمان خود، و با گرایش به عوالم سلوکی و معنوی، بنای رفیعی را در اقلیم شعر عرفانی پی نهاد که پس از گذشت قرن ها، هنوز سربلند و باشکوه در گذرگاه زمان خود نمایی می کند. از اوست:

به هرچ(1) از راه دور افتی، چه کفر آن حرف و چه ایمان

به هرچ از دوست وامانی، چه زشت آن نقش و چه زیبا

گواه رهرو آن باشد که سردش یابی از دوزخ

نشان عاشق آن باشد که خشکش بینی از دریا

سخن کز روی دین گویی، چه عبرانی، چه سریانی

مکان کز بهر حق جویی، چه جابلقا(2) چه جابلسا(3)

چه مانی بهر مرداری چو زاغان اندرین پستی

قفس بشکن چو طاوسان، یکی بر پر بر این بالا

عروس حضرت قرآن، نقاب آن گه بر اندازد

که دار الملک ایمان را مجرّد بیند از غوغا

عجب نبوَد گر از قرآن نصیبت نیست جز نقشی

که از خورشید جز گرمی نیابد چشم نابینا

بمیر ای دوست! پیش از مرگ، اگر می زندگی خواهی

که ادریس از چنین مردن بهشتی گشت پیش از ما

چو علم آموختی از حرص، آن گه ترس کاندر شب

چو دزدی با چراغ آید گزیده تر برد کالا

به هرچ از اولیا گویند، رزِّقنی و وفِّقنی

به هرچ از انبیا گویند، آمنّا و صدَّقنا(4)

حکیم سنایی در پاسخ سلطان سنجر (479 - 552) پسر ملکشاه که از مذهب او سؤال می کند، براهین عقلی و مستندات نقلی را در اثبات خلافت بلافصل امیرالمؤمنین علی علیه السلام در قالب یک قصیده بلند و رسا به کار می گیرد؛ گویی در مناظره ای شرکت کرده است که لحظه لحظه آن را تاریخ در حافظه خود ثبت خواهد کرد تا به داوری آیندگان برساند.

ص:31

ابیاتی از این قصیده را مرور می کنیم:

کار عاقل نیست در دل، مهر دلبر داشتن

جان، نگین مُهر مِهر شاخ بی بر داشتن

از پی سنگین دل نامهربانی، روز و شب

بر رخ چون زر نثار گنج و گوهر داشتن

احمد مرسل نشسته، کی روا دارد خرد

دل اسیر سیرت بوجهل کافر داشتن؟

چون همی دانی که شهر علم را حیدر درست

خوب نبوَد جز که حیدر میر و مهتر داشتن

مر مرا باری نکو ناید ز روی اعتقاد

حقّ حیدر بردن و دین پیمبر داشتن!

آن که او را بر سر حیدر همی خوانی امیر

کافرم گر می تواند کفش قنبر داشتن

تا سلیمان وار باشد حیدر اندر صدر ملک

زشت باشد دیو را بر تارک افسر داشتن

چون درخت دین به باغ شرع هم حیدرنشاند

باغبانی زشت باشد جز که حیدر داشتن

جز کتاب اللَّه و عترت، ز احمد مرسل نماند

یادگاری، کآن توان تا روز محشر داشتن

از پس سلطان ملک شهْ چون نمی داری روا

تاج و تخت پادشاهی جز که سنجر داشتن

از پی سلطان دین، پس چون روا داری همی

جز علیّ و عترتش محراب و منبر داشتن(1)

ص:32

عبد الواسع جَبَلی (متوفای 555 ق) آثار منظوم معرفتی بسیاری دارد. از اوست:

عشق حقیقی

چون بود دماغ پر ز هستی، ما را

وز باده کبر بود، مستی ما را

عشق تو در آورد به پستی، ما را

برهانْد ز خویشتن پرستی، ما را(1)

بدرالدّین قوامی رازی از شاعران معروف شیعی مذهب سده ششم است. غزل پر شور او در توصیف جانبازان عشق الهی، شنیدنی است:

دل عاشق ز بیم جان نترسد

گرش کار افتد، از سلطان نترسد

چه باکست از بلاها، عاشقان را؟

که نوح از آفت طوفان نترسد

به عشق از جان تقرّب کرده عاشق

چو اسماعیل از قربان نترسد

همه آفاق دانند این که خشتی

که در آب افتد، از باران نترسد(2)

شعر کوتاه ولی رسای شمس الدّین محمّد سوزنی سمرقندی در ارزش هنر واقعی خواندنی است:

بی عدل نیست کنگره ملک، مرتفع

بی علم نیست قاعده عدل، پایدار

اَعلام(1) عدل را به مساعی بلند کن

و اربابِ علم را به ایادی(2) نگاه دار(3)

اثیرالدّین اَخْسیکَتی (متوفای 577 ق) قطعه شعر زیبایی در نکوهش نادانی و بی خردی دارد:

دُرّ و مروارید طوقش، اشک طفلان من ست

لعل و یاقوت ستامش(1) خون ایتام شماست

او که تا آب سبو پیوسته از ما خواسته است

گر بجویی تا به مغز استخوانْش از نان ماست

چون گدایی، چیز دیگر نیست جز خواهندگی

هر که خواهد، گر سلیمان است و گر قارون، گداست(2)

مثنوی های بدیع نیایشی ابو محمّد الیاس حکیم نظامی گنجوی (متوفای 614 ق) آفریننده پنج گنج ماندگار مخزن الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر و اسکندر نامه، از چنان شکوه و گیرایی برخوردار است که گردش زمان و گذشت روزگاران از جلالت آن نکاسته است. از اوست:

برای همیشه در شمار تواناترین شعرای آیینی حفظ کرده است. از اوست:

چرخ - ار چه رفیع - خاک پایت

عقل - ار چه بزرگ - طفل راهت

خورده ست خدا ز روی تعظیم

سوگند به روی همچو ماهت(1)

ایزد که رقیب جان، خِرد کرد

نام تو، ردیف نام خود کرد(2)

مثنوی های بلند و عرفانی شیخ فریدالدّین عطار نیشابوری (متوفای 627 ق) حاکی از ارادت قلبی و بی شایبه این عارف بلند آوازه به آل اللَّه است و منطق الطّیر و اسرار نامه و مظهر العجایب او، مشحون از معارف ژرف و زلال اسلامی است. از اوست:

اگر ابیاتی از این دست، دلیل شیعی بودن عطّار نباشد، مسلّماً غیر شیعی بودن او را اثبات نمی کند:

تو چرا کس بر علی بگزیده ای؟

غالباً گفتِ نبی نشنیده ای!

مصطفی، او را وصیّ خویش خواند

از همه اصحاب، او را بیش خواند

گفتِ احمد گوش کن ای خارجی!

بگذر از بغض علی گر قابلی

تو مرا کردی نشانه بهر تیر

این زمان برخیز و بی ایمان بمیر(1)

در طریقت، مرتضی را دیده ام

در حقیقت، گفتِ او بشنیده ام

هر چه در من گشته پیدا، سرِّ اوست

هر که این اسرار دریابد، نکوست(2)

نمونه های معدودی که از حوزه های متعدّد شعر آیینی به دوست داران ادب شیعی ارائه شد، دسته گل هایی بود از بوستان همیشه سرسبز شعر فارسی که از دیرباز، رایحه دل انگیز مفاهیم ارزشی را در خلوت خاطر شیفتگان شعر آیینی می پراکند و مشام جان آنان را معطّر می سازد.

تردیدی نیست کسانی که با منابع متقن اسلامی آشنایی دارند و عطش جان خود را از زلال جاری معارف شیعی فرو می نشانند، تأثیر پذیری آفرینندگان این آثار بدیع و ماندگار را از کلام آسمانی قرآن و معارف اسلامی و روایات مأثور از حضرات معصومین علیهم السلام انکار نمی کنند و بر صبغه اسلامیِ مفاهیم ارزشی این آثار منظوم، پای می فشارند و بر این باورند که این نخل های سرسبز و تنومند در گستره بهار آفرین شعر فارسی، ریشه در چشمه همیشه گوارای معارف اسلامی دارند.

مجموعه هایشان را نیز مشخص کرد و آن ها را رسماً به عنوان شهروندان شعر آیینی پذیرفت و برای هر یک از زیرْ مجموعه ها نیز شاهد مثال هایی ارائه داد. ولی بررسی تفصیلی این امر در مجال این مقال نمی گنجد؛ چرا که موضوع اصلی این تحقیق، کنکاشی همه جانبه پیرامون شعر مهدوی است. از این روی ناگزیریم به صورت گذرا و فهرست وار از زیرْ مجموعه های شعر آیینی در زبان فارسی نام ببریم و بررسی تفصیلی آن را به فرصت موسَّعی موکول کنیم.

نکته ای که در این جا باید لزوماً از آن سخن گفت این مطلب است که برخی از زیرْ مجموعه هایی که برای شعر آیینی در نظر گرفته ایم دارای دو جنبه «ارزشی» و «ضدِّ ارزشی» است که بُعد «ارزشی» آن ها در قلمرو شعر آیینی اجازه حضور دارد و بُعد «ضدِّ ارزشی» آن ها حقِّ ورود در این قلمرو را ندارد، مانند شعر مناقبی و شعر ماتمی که اگر در این دو نوع شعر، مناقب و مراثی حضرات معصومین علیهم السلام و اولیای خدا بر اساس مدارک متقن و منابع مسلّم روایی و تاریخی عنوان شده باشد دارای جنبه ارزشی است و اگر شاعر از این دو نوع شعر در ستایشگری حاکمان زر و زور پرست و مراثی آنان و ایادی شان استفاده کرده باشد به خاطر جنبه های ضدِّ ارزشی و بد آموزی هایی که دارند نمی توانند در شمار زیر مجموعه های شعر آیینی در آیند. در شعر عرفانی نیز همین مسأله مطرح است. اگر در این نوع از شعر، عرفان مثبت و مورد قبول و تأیید شارع مقدّس حضور داشته باشد، مسلماً عنوان شهروندی شعر آیینی را خواهد داشت؛ ولی اگر شاعر در مقام معرّفی عرفان منفی و آثار انزواطلبی و ترک دنیا و مناصب دنیوی و تأیید این گونه راه و روش های سلوکی بر آید به خاطر تعارض و تقابلی که غالباً با آموزه های اسلامی دارد نمی تواند در شمار زیر مجموعه های شعر آیینی قرار گیرد.

بنابر این با در نظر گرفتن ابعاد ارزشی موضوعاتی که در شعر آیینی مطرح بوده و هست، عناوین زیر را می توان به عنوان زیرْ مجموعه های شعر آیینی در زبان فارسی معرّفی کرد:

الف) شعر مناقبی.

ب) شعر ماتمی.

ص:39

ج) شعر نیایشی.

د) شعر عرفانی.

ه) شعر اخلاقی.

و) شعر اجتماعی.

ز) شعر پندی.

ح) شعر بیداری.

ط) شعر مقاومت.

ی) شعر انتظار.

ک) شعر تولّایی.

ل) شعر تبرّایی.

م) شعر توسّلی.

ن) شعر حکمی.

می توان با ادغام کردن برخی از موضوعاتی که از جهاتی دارای وجوه مشترکند، عناوین کلی تری را به عنوان زیر مجموعه های شعر آیینی در زبان فارسی در نظر گرفت و برای هر یک از این عناوین کلی با انتخاب عناوین فرعی و مرتبط با موضوع، زیر مجموعه های مناسبی معرّفی کرد. مثلاً با انتخاب عنوان کلی «شعر ولایی» می توان عناوین فرعی «تولّا»، «تبرّا»، «توسل» و «انتظار» را در شمار زیر مجموعه های آن قرار داد و نیز می توان موضوعات مطرح در شعر آیینی را جزء به جزء مورد مطالعه و بررسی قرار داد و عناوین دیگری را به فهرست ارائه شده افزود که خود می تواند عنوان تحقیق دیگری قرار گیرد.

اساسی مورد بررسی قرار داد:

الف) از نظر موضوعی، که زیر مجموعه های شعر آیینی را شامل می شود.

ب) از نظر سبک، که سبک های مختلف شعری در آن حضور دارد.

ج) از نظر قالب، که قالب های مطرح در شعر فارسی را در بر می گیرد.

د) از نظر وزن، که اوزان عروضی بی شماری را برای آن می توان در نظر گرفت و شعر نیمایی و آزاد را نیز بر آن افزود.

چون به هنگام تجزیه و تحلیل شعر مهدوی در این مورد به تفصیل سخن خواهیم گفت، نیازی به شرح و بسط انواع شعر آیینی نمی بینیم.

ص:41

ص:42

ص:44

با این فرمان تاریخی معزّ الدّوله احمد بن بویه دیلمی (320 - 356) که بر عراق و خوزستان و فارس و کرمان حکومت می راند، از روز عاشورای سال 352 هجری قمری مراسم عزاداری حسینی به صورت عمومی و فرگیر در مناطق شیعه نشین ایران خصوصاً در مناطق حکمروایی کارگزاران حکومتی معزّ الدّوله دیلمی با بستن بازارها و دکان ها و آشپزخانه ها به اجرا در آمد و به تدریج گروهی از شیعیان ایرانی که از شعر و ادب و مطالب تاریخی بهره ای داشتند بنای رفیع مدیحه سرایی برای آل اللَّه را در جای جای ایران پی ریختند. بر این اساس از نیمه دوم سده چهارم هجری، شعر مناقبی ارزشی، حضور خود را در پیشینه مدوّن تاریخ ادبیات ایران به ثبت رسانیده است.

ای خسروی که حفظ تو، از روی اهتمام

گوگرد را، ز صولت آتش امان دهد!

اعجاز موسوی نبوَد، هر کجا کسی

چوبی شعیب وار به دست شبان دهد

صد قرن بر جهان گذرد تا زمام ملک

اقبال در کف چو تو صاحبقران دهد!(1)

شاعر در این قصیده مناقبی از نوع ضدّ ارزشی، آن قدر منزلت خود را نادیده گرفته و مقام ممدوح را بالا برده است که هر انسان منصفی را از این همه چاپلوسی آزرده می کند. مگر یک پادشاه خود کامه سلجوقی به جز زورمداری و زر پرستی، چه خصایل انسانی در وجود او موج می زند که باید طایر تیزْ بال اندیشه شاعر توانمندی چون ظهیر برای توفیق رکاب بوسی او از نردبان افلاک بالا رود؟! ومگر این سلطان ضعیف النّفس سلجوقی در چنته وجودی خود چه دارد که یک منبع انفجاری همانند گوگرد را از شعله ور شدن در مجاورت با آتش باز دارد؟! شاید ظهیر فاریابی برای این پادشاه سلجوقی، ولایت تکوینی قائل بوده است که بتواند در ماهیت اشیاء تصرّف کند! ولی حقیقت این امر را باید در نیاز مادی و عشرت طلبی و زبونی شاعرانی از این دست جستجو کرد. همین شاعر گزافه گو در شعری دیگر، روزیِ بندگان خدا را در گرو کرم ممدوح خود می داند!

ای ظفرْ موکب تو را در پی

دو جهان پیش همّتت لاشی ء!

سال ها بگذرد که حادثه را

نرسد در حریم ملک تو، پی!

به زبان سنان زند، رمحت

هر زمان بانگ برزمانه که: هی!

نفْس کل، از برای راتب رزق

بی اساس: خَلَقْتُهُ بِیَدی

چنگ در دامن قضا زده بود

کرمت گفت: اَلضَّمانُ عَلیّ!(2)

به همین دو نمونه شعر، برای نشان دادن ماهیت اشعار مناقبی شاعران درباری بسنده می کنیم؛ چرا که ادامه این بحث، جز شرمندگی و ملامت در پی نخواهد داشت.

انوری ابیوردی (متوفای 585 ق) عنصری بلخی (متوفای 431 ق) منوچهری دامغانی (متوفای 432 ق) عسجدی مروزی (متوفای 434 ق) و مجیرالدّین بیلقانی (متوفای 587 ق)

ص:49

از دیگر چهره های مطرح در عرصه شعر مناقبی ضدّ ارزشی به شمار می روند و به خاطر حوصله تنگ این مقال، بررسی آثار مناقبی آنان را به فرصت دیگری موکول می کنیم.

کآن نجات و کآن شفا کارباب سنّت جسته اند

بو علی سینا ندارد در نجات و در شفا صورت احمد ز آدم بُد ولیک اندر صفت

آدم از احمد پدید آمد چو ز آصف، برخیا(1)

حکیم نظامی گنجوی (متوفای 614 ق) در سر آغاز هر «پنج گنج» ماندگار خود با زبانی فاخر و رسا، از توحید حضرت باری سخن می گوید و به پیشگاه آفریدگار جهان هستی، نیایشی بیدلانه دارد. ابیاتی از مثنوی های پر شور او را مرور می کنیم:

کز ازلش علم، چه دریاست این؟!

تا ابدش ملک، چه صحراست این؟!

اوّلِ او،اوّلِ بی ابتداست

آخرِ او، آخر بی انتهاست(1)

جلال الدّین مولوی بلخی (متوفای 672 ق) در «مثنوی معنوی» خود، ازل را به ابد پیوند داده و رابطه انسان با خدا و جهان هستی را با بیان تمثیلی توضیح داده و معارف زلال اسلامی را با زبان شعر، روایت کرده است. در مثنوی مولوی علاوه بر تبیین موضوعات سلوکی و عرفانی و اسلامی، اشعا مناقبی پر شوری وجود دارد که به نقل ابیاتی از آن بسنده می کنیم:

از علی آموز اخلاص عمل

شیر حق را دان منزَّه از دغل

در غزا(1) بر پهلوانی دست یافت

زود شمشیری بر آورد و شتافت

او خَدو(2) انداخت بر روی علی افتخار هر وصیّ و هر ولی

او خدو زد بر رخی که روی ماه

سجده آرد پیش او در سجده گاه

در زمان، شمشیر انداخت آن علی کرد او اندر غزایش کاهلی

گشت حیران آن مبارز زین عمل

از نمودن عفو و رحمت، بی محل

گفت: بر من تیغ تیز افراشتی

از چه افکندی، مرا بگذاشتی؟!

هان چه دیدی بهتر از پیکار من

تا شدستی سست در اِشکار(3) من؟!

آن چه دیدی تا چنین خشمت نشست

تا چنین برقی نمود و باز جَست؟

آن چه دیدی؟ که مرا زآن عکس دید

در دل و جان شعله ای آمد پدید

در شجاعت، شیر ربّانی ستی

در مروّت خود که داند کیستی

ای علی! که جمله عقل و دیده ای

شمّه ای واگو از آن چه دیده ای

تیغ حلمت، جان ما را چاک کرد

آب علمت، خاک ما را پاک کرد

بازگو ای بازِ عرشِ خوشْ شکار

تا چه دیدی این زمان از کردگار؟

یا تو واگو آن چه عقلت یافته ست

یا بگویم آن چه بر من تافته ست

از تو بر من تافت، پنهان چون کنی؟

بی زبان چون ماه، پرتو می زنی

لیک اگر در گفتْ آید قرص ماه

شبروان را، زودتر آرد به راه

گفت: من تیغ از پیِ حق می زنم

بنده حقّم، نه مملوک تنم

ص:53

حکیم افضل الدّین خاقانی شروانی (متوفای 595 ق) قصیده سرای نامدار سده ششم و معروف به «حسّان العجم» است. جمعی از محققان، او را سرآمد قصیده سرایان پارسی گو می شناسند، و علی رغم قصاید بسیاری که در مدیحت سلاطین و اتابکان زمان خود سروده، از منقبت آل اللَّه غافل نمانده و قصاید رسا و شیوایی در ستایش رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم دارد که به نقل چند مطلع از این قصاید مناقبی اکتفا می کنیم:

جوشن صورت رها کن، در صف مردان درآ

دل طلب، کز دار ملک دل توان شد پادشا(1)

عروس عافیت آن گه قبول کرد مرا

که عمر بیشْ بها دادمش به شیرْبها(2)

سریر فقر، تو را سرکشد به تاج رضا

تو سر به جیب هوس در کشیده، اینْت خطا(3)

طفلی هنوز، بسته گهواره فنا

مرد آن زمان شوی که شوی از همه جدا(4)

ای پنج نوبه کوفته در دار ملکِ «لا»!

«لا» در چهار بالش «الّا» کشد تو را(5)

شبروان، چون رخ صبح آینه سیما بینند

کعبه را، چهره در آن آینه پیدا بینند(6)

ص:54

شبروان در صبح صادق، کعبه جان دیده اند

صبح را چون محرمان کعبه، عریان دیده اند(1)

مقصد اینجاست، ندای طلب این جا شنوید

بُختیان(2) را ز جرس صبحدم آوا شنوید(3)

قحط وفاست در بُنه آخرُ الزّمان

هان ای حکیم! پرده عزلت بساز، هان!(4)

سنّت عشّاق چیست؟ برگ عدم ساختن

گوهر دل را ز تَفْ مجمر غم ساختن(5)

صبح خیزان بین به صدر کعبه، مهمان آمده

جان عالم دیده و، در عالم جان آمده(6)

دلا! از جان وجان تا کی؟ یکی جویای جانان شو

چو سلطان اوست بر جان ها، غلام خاص سلطان شو(7)

در پایان این مبحث، از دیگر شاعران فارسی زبانی که دارای اشعار مناقبی از نوع ارزشی اند و دیوان اشعار آنان در دسترس شیفتگان ادب شیعی قرار دارد، فهرست وار یاد می کنیم:

ص:

55

1 - ابوالحسن مجدالدّین «کسایی» مروزی (متولد 341 ق)

2 - حکیم ابوالقاسم فردوسی (329 - 411)

3 - ابو منصور محمّد «دقیقی» 4 - حکیم ناصر خسرو قبادیانی (394 - 481)

5 - شهاب الدّین ادیب صابر ترمذی (متوفای 546 ق)

6 - بدرالدّین قوامی رازی (نیمه اول سده ششم)

7 - شمس الدّین محمّد سوزنی سمرقندی (متوفای 569 ق)

8 - بابا افضل الدّین کاشانی (سده هفتم)

9 - شیخ مصلح الدّین سعدی شیرازی (605 - 690)

10 - ابن یمین فَریُومَدی (685 - 769)

11 - سید نورالدّین شاه نعمت اللَّه ولی (731 - 834)

12 - محمّد حسن کاشی معروف به افضل المتکلّمین (سده هشتم)

13 - محمّد علوی «نصرت» رازی (سده هشتم)

14 - حمزه کوچک ورامینی (سده هفتم و هشتم)

15 - محمّد «ابن حسام» خوسفی (783 - 875)

16 - بابا فغانی شیرازی (متوفای 925 ق)

17 - نثاری تونی (متوفای 968 ق)

18 - سایل کاشانی (سده دهم)

19 - نظام استرآبادی (متوفای 921 ق)

20 - محمّد «اهلی» شیرازی (858 - 942)

21 - کمال الدّین محمّد «وحشی» بافقی (متوفای 991 ق)

22 - محمّد حسین «نظیری» نیشابوری (متوفای 1023 ق)

23 - شرف الدّین حسن «شفایی» اصفهانی (966 - 1037)

24 - ملا عبدالرّزاق «فیّاض» (متوفای 1072 ق)

25 - ملا محمّد محسن «فیض» کاشانی (سده یازدهم)

ص:56

26 - ملا فرّخ حسین «ناظم» هروی (1011 - 1081)

27 - محمّد علی «صائب» تبریزی (1016 - 1086)

28 - نورالدّین محمّد «نجیب» کاشانی (متوفای 1106 ق)

29 - محسن «تأثیر» تبریزی (1060 - 1129)

30 - میرزا عبد الباقی «طبیب» اصفهانی (1127 - 1171)

31 - محمّد علی «حزین» لاهیجی (1103 - 1181)

32 - محمّد «عاشق» اصفهانی (1111 - 1181)

33 - محمّد رفیع «لامع» درمیانی (متولّد 1076 ق)

34 - واعظ قزوینی (متوفای 1105 ق)

35 - سید احمد «هاتف» اصفهانی (متوفای 1198 ق)

36 - لطفعلی بیگ «آذر» بیگدلی قمی (1134 - 1195)

37 - وصال شیرازی (1197 - 1262)

38 - محمّد «داوری» شیرازی (1238 - 1283)

39 - میرزا محمّد علی «سروش» اصفهانی ملقب به «شمس الشّعرا» (1228 - 1285)

40 - میرزا «غالب» دهلوی (1212 - 1285)

41 - میرزا محمّد علی «هما» شیرازی (1212 - 1290)

42 - میرزا مهدی قلی خان «افسر» کرمانی (1259 - 1300)

43 - عبد الجواد «جودی» خراسانی (متوفای 1302 ق)

44 - میرزا حبیب اللَّه «قاآنی» شیرازی (1222 - 1270)

45 - محمّد «جیحون» یزدی ملقب به «تاج الشّعرا» (متوفای 1301ق)

46 - میرزا صادق «روشن» اردستانی (متوفای، 1305 ق)

47 - محمّد حسین «عنقا» اصفهانی (متوفای 1308 ق)

48 - محمود خان «صبا» کاشانی ملقب به «ملک الشّعراء» (1228 - 1311)

49 - سید علی رضوی «قدرت» قمی (1274 - 1316)

50 - میرزا محمّد «محیط» قمی ملقب به «شمس الفصحاء» (متوفای 1317 ق)

ص:57

51 - میرزا نور اللَّه «عمّان» سامانی ملقب به «تاج الشعرا» (1264 - 1322)

52 - میرزا محمّد کاظم «صبوری» (1259 - 1322)

53 - ملا عباس «شباب» شوشتری (1250 - 1324)

54 - میرزا علی خان «لعلی» تبریزی ایروانی ملقب به «شمس الحکما» (1261 - 1325)

55 - حاج میرزا «حبیب» خراسانی (1266 - 1327)

56 - ابوالقاسم محمّد نصیر «طرب» افهانی (1274 - 1330)

57 - میرزا ابوالحسن «حیرت» معروف به «شیخ الرّئیس قاجار» (1264 - 1336)

58 - سید محمّد صادق «امیری» ملقب به «ادیب الممالک» (1277 - 1336)

59 - محمّد بن معصوم علی معروف به «حکیم هیدجی» (1270 - 1339)

60 - سید میرزا محمّد نصیر حسینی «فرصت» شیرازی (1271 - 1339)

61 - ایرج میرزا ملقب به «جلال الملک» (1291 - 1343)

62 - محمّد کاظم «غمگین» اصفهانی (1280 - 1345)

63 - سید احمد «ادیب» پیشاوری (1260 - 1349)

64 - علاّمه محمّد اقبال لاهوری (1289 - 1357)

65 - عبد الجواد ادیب نیشابوری (1281 - 1344 ق)

66 - وفایی شوشتری و از متأخرین و معاصرین:

مدرّس اصفهانی «یحیی» (1254 - 1349) محمّد صادق «رفعت» سمنانی (متوفای 1350 ق) میرزا علی «فقیر» شیرازی (1296 - 1351) محمّد حسین میرزا «نادری» مشهدی (1299 - 1356) علاّمه شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی مشهور به کمپانی «مفتقر» (1296 - 1361) محمّد علی مصاحبی «عبرت» نایینی (1283 - 1362) محمّد تقی ملک الشعراء «بهار» خراسانی (1304 - 1370) علی اصغر «بنایی» یزدی (متولّد 1301 ق) علاّمه محمّد صالح حایری مازندرانی (1298 - 1391) حکیم مهدی محی الدّین «الهی» قمشه ای (1319 - 1393) سلیمان «امینی» تبریزی (1341 - 1394) اسماعیل نجومیان خراسانی

ص:58

«نجومی» (1302 - 1397) سید محمّد حسن میر جهانی «حیران» (1319 - 1412) محمّد حسین «صغیر» اصفهانی (1312 - 1390) میرزا عبد الحسین خان «نصرت» خراسانی (1251 - 1334 ش) گلزار اصفهانی «رجا» (1263 - 1352 ش) میر آقا کبریایی «مفتون» همدانی (1268 - 1334 ش) حسین علی «منشی» کاشانی (1271 - 1349 ش) علی اکبر صلح خواه «خوشدل» تهرانی (1293 - 1349 ش) محمّد علی ناصح (1278 - 1365 ش) جلال الدّین همایی «سنا» (1278 - 1359 ش) اسد اللَّه صنیعیان «صابر» همدانی (1282 - 1355 ش) ابوالحسن «طوطی» همدانی (متولّد 1283 ش) محمّد علی حبیب آبادی اصفهانی «مکرّم» (متوفای 1344 ش) سید محمّد حسین «شهریار» تبریزی (1283 - 1367 ش) سید صادق «سرمد» (1286 - 1339 ش) سید کریم «امیری» فیروز کوهی (1288 - 1364 ش) دکتر قاسم «رسا» (1288 - 1365 ش) احمد سهیلی خوانساری (متولّد 1291 ش) ابوالقاسم حالت (1292 - 1371 ش) دکتر ناظر زاده کرمانی (1296 - 1355 ش) عبد العلی «فایز» تبریزی (متولّد 1300 ش) مهدی سهیلی، محمّد حسین «آیتی» بیرجندی (متولّد 1350 ش) مرتضی «اشتری» اصفهانی (متولّد 1322 ش) سید محمّد علی ریاضی یزدی، محمّد علی مردانی و محمّد علی نگارنده بسیاری از شعرای بنام معاصر نیز که هنوز در قید حیاتند، دارای آثار گرانسنگی در زمینه شعر مناقبی اند که برای نمونه می توان از: محمود شاهرخی «جذبه»، عبّاس کی منش «مشفق» کاشانی، حمید سبزواری، علی معلم، سید علی موسوی گرمارودی، قیصر امین پور، سید حسن حسینی، نصر اللَّه مردانی، علی رضا قزوه، حسین ابن آهی، خسرو احتشامی، غلامحسین جواهری «وجدی»، عبدالجبّار کاکایی، قادر طهماسبی «فرید»، محمّد جواد محبت، عباس براتی پور، حسین اسرافیلی، سیمین دخت وحیدی، محمّد رضا غفور زاده «شفق»، علی انسانی، سید رضا مؤیّد و غلامرضا سازگار نام برد.

ص:59

ص:60

ص:62

ز بیم تیغ تو، تیره بود دل کافر

به نور دین تو، روشن بود دل ابدال

سیاست تو به گیتی، علامت مهدی است!

کجا سیاست تو،(1) نیست فتنه دجّال!(2)

عنصری در قصیده دیگری که در ستایش امیر ابوالمظفّر نصر فرزند ناصرالدّین سبکتکین سروده، پس از تشبیبی زیبا و شاعرانه، در گزافه گویی تا آنجا پیش می رود که صورت آسمانی «جاه» امیر را، «خورشید» و نسخه «احسان» او را، «دریای اخضر» می پندارد! و به این هم بسنده نمی کند و پای «کرام الکاتبین» را در عرصه مدح او به پیش می کشد که به هنگام نوشتن نامه اعمال بندگان خدا با دیدن ممدوح وی، در اشتباه می افتند که آیا مهدی از پرده غیبت بیرون آمده یا رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم جلوه نموده است؟! و از این تجلّی، نعره تماشاییان به «اللَّه اکبر» بلند می شود!

اگر مر جاه و جودش را خداوند

بدادی صورتی مخصوص منظر:

یکی اندر فلک، خورشید بودی!

یکی اندر زمین، دریای اخضر!

کرام الکاتبینش گر ببیند

که بنویسد به روز داد داور

یکی گوید که: مهدی گشت پیدا!

یکی گوید: نبی، اللَّه اکبر!(3)

ابو منصور (قطران) تبریزی ملقّب به امام الشّعراء (متوفای 466 ق) در قصیده ای که به مناسبت زلزله شهر تبریز سروده، ویرانی های ناشی از این بلای طبیعی را به تصویر می کشد و می گوید که به چشم خود، روز قیامت را مشاهده کرده و پرچم حضرت مهدی را در اهتزاز و فتنه دجّال را فراگیر دیده است:

بوَد محال، مرا داشتن امید محال

به عالمی که نباشد همیشه بر یک حال

از آن زمان که جهان بود، حال زین سان بود

جهان بگردد، لیکن نگرددش احوال

نبود شهر در آفاق خوشتر از تبریز به ایمنی و به مال و به نیکویی و جمال

ز ناز و نوش، همه خلق بود نوشانوش

ز خلق و مال، همه شهر بود مالامال

ص:64

خدا به مردم تبریز، برفکند فنا

فلک به نعمت تبریز، برگماشت زوال

فراز گشت نشیب و، نشیب گشت فراز

رمال گشت جبال و، جبال گشت رمال

دریده گشت زمین و، خَمنده گشت نبات

دمنده گشت بحار و، رونده گشت جبال

یکی نبود که گوید به دیگری که: مَموی!

یکی نبود که گوید به دیگری که: منال!

همی بدیده بدیدم چو روز رستاخیز ز پیش رایت مهدی و، فتنه دجّال ولی متأسّفانه این قصیده تصویری رسا و شیوا در ابیات پایانی خود، حظِّ آدمی را به نفرت و ملال بدَل می کند و قطران تبریزی را از آسمان به زمین می کشاند:

ز رفتگان، نشنیدم کنون یکی پیغام

ز ماندگان بنبینم کنون، بهاء و جمال

گذشت خواری، لیک این از آن بود بدتر

که هر زمان به زمین اندر اوفتد زلزال

زمین نگشتی لرزان، اگر نکردی پشت

به حکم شاه ستوده دل وستوده خصال!(1)

ابو الفرج رونی (متوفای 508 ق) که از قصیده سرایان مطرح در سده های پنجم و ششم هجری است، در قصیده ای که برای ممدوح خود - سیف الدّوله محمود - سروده، آشنایی مردم زمانه خود را با «آیت مهدی» از «رایت» او می داند! و از میان رفتن «فتنه دجّال» را از «هیبت» وی می شناسد! و بر این گزافه گویی ها اضافه می کند که در زمانه حکومت عدل ممدوح او، بچّه شیر در حالی که چنگال خود را در پنجه نهان کرده است، از مادر می زاید!

فتح و ظفر و نصرت و فیروزی و اقبال

با عزِّ خداوند، قرین بودند امسال

مشهور شد از رایت او، آیت مهدی!

منسوخ شد از هیبت او، فتنه دجّال!

شاهی است که عزم حشَمش دود بر آورد

از دوده فرعونان، وز مجمع اضلال

شاها! ملکا! رمح تو چون معجز موسی شاخی است که با او نرود حیلت محتال!

آموخته زاید بچه شیر ز مادر

از عدل تو در پنجه نهان کردنِ چنگال!(2)

ص:65

حکیم انوری ابیوردی(1) (متوفای 585 ق) همانند سلف خود قطران تبریزی، تغییر اوضاع زمانه خود را ناشی از بی مهری مردم زمانه به ممدوح خویش می داند! و برچیدن بساط سلطنت او، و روی کار آمدن سلطان غور را در همین رابطه ارزیابی می کند که مردم به غلط «دُم دجّال» را «شمع مهدی» می پندارند! و سدِّ یأجوج به جای سد شدن در راه دشمن، زندان انسان ها می شود:

مصطفی چون ز مکّه هجرت کرد

مدّتی مکّه، جفت هجران گشت

عزّت کعبه، عار عُزّی دید

حرم کعبه، جای حرمان گشت

دین از آن دردناکْ هجرت او

کُندْ شمشیر و، تنگْ میدان گشت

کفر از آن بی مراد رفتن او

تیز چنگال و تیز دندان گشت

پس در آخر زمان، که صرف زمان

حامی کفر و، خصم ایمان گشت

شاه اسلام چون ز بلخ برفت

حال سُکّان او بتر زآن گشت

اندر آن دور، قبّه اسلام ز آن جدایی چو بیت احزان گشت

هنر از غایت کساد که داشت

هر که اظهار کرد، پنهان گشت

دُم دجّال، شمع مهدی شد

سدِّ یأجوج، حبس انسان گشت(2) انوری در ابیات پایانی این قصیده که از نقل آن خودداری می کنیم، از ممدوح خود می خواهد که از سرِ تقصیر زمانه بگذرد! واو را دلداری می دهد که پیش از تو نیز از این حوادث دردناک اتفاق افتاده و «دیو»، مالک خاتم سلیمان شده است، و حضرت ابراهیم خلیل را در آتش افکنده اند و با این قیاس های مع الفارق می خواهد گزافه گویی های خود را معقول نشان دهد!

ص:66

حکیم افضل الدّین خاقانی شروانی (متوفای 595 ق) معروف به حسّان العجم در مدیحت بانوی شروانشاه، دامنه سخن را به آن جا می کشاند که عدالت این «بلقیس بانوان» مبشّر عدالت جهانی مهدی موعودعلیه السلام است!

این پرده کآسمان جلال، آستان اوست

ابری است کآفتاب شرف در عنان اوست

این ابر بین که معتکف اوست، آفتاب

وین آفتاب کابر کرم سایبان اوست

بلقیس بانوان و، سلیمان شه، اخستان کز عدل و دین مبشّر مهدی، زمان اوست!(1)

خاقانی در ستایش یکی از ممدوحان خود مرتکب قیاس مع الفارق شده است!

خسرو به دار ملک جم، ایوانِ تازه کرد

در هشت خلد مملکه، بستانِ تازه کرد

کیخسرو تهمتن، بر زال سیستان در ملک نیمروز شبستانِ تازه کرد

بهر ثبات ملک، چنین کعبه جلال

از بوقبیس حلم، خود ارکان تازه کرد

مانا که بهر تاختن مَرکبان عقل

مهدی به عالم آمد و، میدانِ تازه کرد!

یا عالمی ز لطف بر آورد کردگار

و آن گه در او، معادن حیوانِ تازه کرد(2) همو در ستایش سیف الدّین اتابک منصور - فرمانروای شماخی - خطای گذشته خود را تکرار می کند:

شه اختران، زآن زر افشان نماید

که: اکسیر زرهای آبان نماید

شهنشاه اسلام، خاقان اکبر

که تاج سرِ آل سامان نماید

سپهدار اسلام، منصور اتابک که کمتر غلامش، قدَر خان نماید به تأیید مهدی خصالی که تیغش

روانْ سوز دجّال طغیان نماید!

خاقانی در قصیده ای که برای قزل ارسلان سروده، پس از گزافه گویی های بسیار، شمشیر ممدوح خود را به «حربه مهدی» همانند کرده است که به قصد جان دجّال رها می شود!

ص:67

دل به سودات، سر در اندازد

سر ز عشقت، کُلَه بر اندازد

به تو و زلف کافرت ماند

ترک غازی که چنبر اندازد

شهْ قزل ارسلان، که در صف شرع

تیغ عدلش سرِ شر اندازد

خنجر او، چو حربه مهدی است

که به دجّال اَعْوَر(1) اندازد(2)

و در قصیده مناقبی خود در ستایش ملک سیف الدّین ارسلان مظفّر - والیِ دربند - اغراق دیگری را بر گزافه های پیشین خود افزوده است:

انصاف دِه که دربند، ایمان سرا است دین را

سقفش: سرای ایمان، دیوار و دشت: کافر

از کشتگان زنده ز آن سو: هزار مشهد

وز ساکنان مرده زین سو: هزار مَشعر در قبّه: مهدِ مهدی، در قبله: عهد عیسی

در فرضه: روض جنّت، در روضه: حوض کوثر!

ذات العماد خرّم، خیر البلاد عالم

بیت الحرام ثانی، دارالسّلام اصغر(3)

خاقانی در قصیده دیگری با التزام کلمه «عید» در هر بیت آن که در ستایش فخرالدّین منوچهر شروانشاه سروده است، بیش از پیش در منزلت بخشیدن به ممدوح خود می کوشد و او را بدین گونه تمجید می کند:

رخسار صبح را، نگر از بُرقَع زرش

کز دست شاه، جامه عیدست در برش

عید عدو به مرگ بدَل شد، که باز دید

باران تیغ و ابر کف و برق مغفرش

نصرت، نثار عید بر افشاند کز عراق شاه مظفّر آمد و جاه مُوَفّرش

مهدی است شاه و، عید سلاطین ز فتح او

خصم، از غلامی آمده دجّال اَعْوَرش(4)

خاقانی در قصاید مناقبی دیگر خود نیز از نام مقدّس مهدی در ستایش ممدوحان

ص:68

خودکامه خود بهره برده است که برای پرهیز از به درازا کشیدن دامنه سخن، فقط به نقل ابیات مورد استناد بسنده می شود:

کیخسروِ رستمْ کمان، جمشید اسکندر مکان

چون مهدیِ آخر زمان، عدل هویدا داشته!(1)

ای تاج گردون: گاهِ تو! مهدی دلِ آگاه تو!

یک بنده درگاه تو صد چین و یغما داشته(2)

ذات او مهدی است از مهد فلک زیر آمده

ظلم دجّالی ز چاه اصفهان انگیخته(3)

شیطان شکند آدم، دجّال کُشد مهدی چون آدم و مهدی باد انصار تو عالم را!(4)

مَفخر اوّلْ بشر خوانش، که دهر

مهدیِ آخر زمان می خواندش!

زان که شیطانْ سوز و دجّال افکن ست

آدمِ مهدیْ مکان می خواندش!(5)

مهدیِ آخر زمان شد، کز درش

رخنه آخرْ زمان بست آسمان(6)

عدلش ار مهدیْ نشان برخاستی

ظلم دجّال از جهان برخاستی(7)

ص:70

خسرو مهدی نیَت، آصف غوغای عدل!

بر درِ دجّال ظلم آمد و در، در شکست(1)

هنوز عهد مقامات مهدی ار نرسید

امیر عادل، قایم مقام او زیبد!(2)

خسرو روی زمین، سنجر عهد، ارسلان مهدی آخرْ زمان، داور عهد، ارسلان!(3)

حکیم نظامی گنجوی (متوفای 614 ق) در منظومه خسرو و شیرین خود به هنگام ستایش شاه مظفّر قزل ارسلان، او را مهدیِ زمانه خویش معرّفی می کند!

شه مشرق که مغرب را پناه است

قزل شه کافسرش بالای ماه است

چو مهدی گرچه شد مغرب(4) وُثاقش(5)

گذشت از سرحد مشرق، یَتاقش(6)

نگینش گر نهد یک نقش بر موم

خراج از چین ستاند، جزیه از روم(7) و در ادامه همین مثنوی، می خوانیم:

به مجلس، گر می و ساقی نماند

چو باقی ماند او، باقی نماند

از آن عهده که در سر دارد این عهد

بدین مهدی، توان رستن ازین مهد

اگر طوفان بادی سهمناک است

سلیمانی چنین دارد، چه باک است(8)

ابوالعطاء کمال الدّین محمود (خواجو) کرمانی (متوفای 753 ق) در منظومه همای و همایون خود از وجود مقدّس مهدی موعود نام می برد وممدوحان خود را با اومقایسه می کند!

ص:71

بهشت است یا روضه پادشاه؟

سپهر است یا قبّه بارگاه؟

خلیل است یا خضر خُلَّت شعار؟

مسیح است یا مهدی روزگار؟

وزیر(1) ملَکْ ذاتِ مُلکت پناه

امیر فلکْ قدر کوکبْ سپاه(2)

ز دریای جود تو جیحون، نمی

در انگشت حُکمت فلک، خاتمی

ز جم دست برده به انگشتری

چو آصف، مطیعِ تو دیو و پری

تویی مهدی و کن فکان مهد تو!

نمانده است دجّال در عهد تو!(3)

خدیو جهان، آصفِ جم نشین

جهان کرم، شمس دنیا و دین

زُحَل، کمترین هندوی بام او

قمر، کمترین گوهر جام او

سکندر حَشم، خضر خُلَّت شعار!

مسیحا نفَس، مهدی روزگار!

یکی، گنج محمود پرداخته(4)

یکی، رایت مهدی افراخته!(5)

یکی در دَمش، نکهت عیسوی!

یکی در کفَش، معجز موسوی!(6)

این گونه خودباختگی ها و چاپلوسی ها در برابر ارباب زور و زر و خداوندان قدرت، وجدان هر انسانی را می آزارد و متأسّفانه نمونه های فراوانی از این تملّق گویی ها در پیشینه شعر فارسی وجود دارد؛ ولی مسأله ای که ذهن آدمی را بیشتر مشوَّش می سازد، فدا کردن مقدّسات دینی و نادیده انگاشتن باورهای اصیل و ریشه دار مردم متدیّنی است که از ژرفای جان به حضرات معصومین علیهم السلام عشق می ورزند و این گونه مناقب ضدِّ ارزشی را بر نمی تابند و شاعران خودباخته ای را که ممدوحان خودکامه خود را با این ذخیره های

ص:72

خداوندی مقایسه می کنند و آنان را با امام عصرعلیه السلام همپایه نشان می دهند، ارجی نمی نهند و اشعار مناقبی آنان را هذیانی بیش نمی دانند.

بسیاری از شعرای متدیّن و آزاده از دیرباز شیوه مناقبی شعرای درباری را تخطئه کرده و آنان را مورد سرزنش قرار داده اند. برای نمونه، ابیاتی از قصیده شکوِه آمیز میرزا غلامحسین خان (ادیب) کرمانی (متولّد 1279 ق) و ملقّب به «افضل الملک» را که شعرای درباری را مورد عتاب و خطاب قرار داده است، نقل می کنیم تا با زلال خود، گردِ کدورتی که از مرور این گونه اشعار مناقبی بر خاطر عزیزان نشسته، بشوید و از میان بردارد:

گر تو سخندانی ای حکیم سخنور!

راه سخن باز جوی و رسم سخن دان

دل به جهان در مبند و مال و منالش

زان که نه تو جاودان بمانی و نه آن

علم و عمل برگزین که مرد خردمند

می برساند درین دو، عمر به پایان

طاعت حق پیشه کن که مردم دانا

نیست جز این پیشه اش به عالم امکان

روزیِ او می خورد موحّد و مشرک

نعمت او می برد هنرور و نادان

نعمت یزدان خوریّ و عصیان ورزی

ای به روش کافر و به نام، مسلمان!

خواندن قرآنْت مشکل آید، لیکن

خواندن مدح فلان و بهْمان، آسان!

ورد شبانگاه و ذکر صبحدم توست

چامه نعت امیر و مِدحتِ دهقان!

گه به لئیمی، لقب گذاری حاتم!

گه به سفیهی دهی، خصایل لقمان!

ناصرِ خسرو چه خوش سروده مر این پند:

آب(1) چو بِدْهی ز کف، چگونه خوری نان؟

خود را دانا همی شماری و آن گاه

چامه سرایی به مدح مردم نادان!

گاه کنی وصف خال و خط نکویان

گاه کنی وصف تخت و افسر سلطان

هستی مایل اگر به شعر سرودن

همچو فرزدق سرای شعر و چو حسّان یعنی: یک سو بنه ستایش دونان

نعت نبی گوی و مدح آل علی خوان

ویژه چو در سُرَّ مَن رَای (2) برسیدی

مدح امام زمانْت باید عنوان

حضرت صاحب زمان، محمّدِ هادی مهدیِ موعود و دین حق را تبیان

امرش همچون قضای مبرم، نافذ

حکمش همچون قدَر به کار، شتابان

ص:73

قصر جلالش چنان رفیع که هرگز

وَهْم و گمان را بِدان رسیدن نتوان(1)

این قصیده نمونه ای بود از عدم اقبال شاعران آیینی فارسی زبان به آثار مناقبی شاعران درباری.

عالمان بی عمل، از غایت حرص و امل

خویشتن را سخره اصحاب لشکر کرده اند

گاهِ خلوت صوفیان وقت، با مویِ چو شیر

ورد خود، ذکر برنج و شیر و شکّر کرده اند!

در مناسک از گدایی، حاجیانِ حج فروش

خیمه های ظالمان را، رکن و مشعر کرده اند!

شاعران شهرها، از بهر فرزند و عیال

شخص خود را همچو کلکی، زرد و لاغر کرده اند

ای دریغا! مهدیی، کامروز از هر گوشه ای

یک جهان دجّال عالم سوز، سر بر کرده اند

ای مسلمانان! دگر گشته است حال روزگار

زان که اهل روزگار، احوالْ دیگر کرده اند

ای سنایی! پند کم دِه، کاندرین آخر زمان

در زمین مشتی خر و گاو سر و بر کرده اند(1) حکیم سنایی غزنوی در قصیده حکمت آمیز و عبرت آموز دیگری، صاحبان جاه و مال و دنیاپرستان بی ملال را مورد نکوهش قرار می دهد:

ای خداوندان مال! اَلاعتبار! اَلاعتبار!

ای خداخوانان قال! اَلاعتبار! اَلاعتبار!

پیش از آن کاین جانِ عذر آور فرو میرد ز نطق

پیش از آن کاین چشم عبرت بینْ فرو ماند ز کار

پند گیرید، ای سیاهیْ تان گرفته جای پند!

عذر آرید، ای سپیدی تان دمیده بر عذار!

تا کی از دار الغروری، ساختن دار السّرور؟!

تا کی از دار الفراری، ساختن دار القرار؟!

ص:75

و پس از یادآوری بی ثباتی دنیا و زوال مال و منال دنیوی، ناامیدیِ خود را از بهبود اوضاع معنوی مردم زمانه خود ابراز می دارد:

گر مخالف خواهی ای مهدی! در آ از آسمان

ور موافق خواهی ای دجّال! یک ره سر بر آر

یک تپانچه مرگ و، زین مردار خواران یک جهان

یک صدای صور و، زین فرعونْ طبعان صد هزار(1)

حکیم سنایی در قصیده آیینی دیگری، ضمن سرزنش اصحاب صورت و بر شمردن رذایل صفات انسانی، انتظار همیشگی خود را روایت می کند:

نظر همی کنم، ار چند مختصرْ نظرم

به چشم مختصر، اندر نهاد محتضرم

شکر نمایم و از زهر ناب، تلخ ترم

به فعل، زهرم اگر چه به قول چون شکرم

ز رازْ خانه عصمت، نشان مجو از من

که حلقه وار من آن خانه را، برونِ درم

همیشه منتظرم، هدیه هدایت را

ولیک مهدی در مهد نیست منتظرم

عنایت ازلی، همعنان عزمم باد!

که از عنا برهاند به حشر، در حشَرم(2) در بخش مقطّعات دیوان حکیم سنایی، به شعر ذوقافیه ای برخوردیم که ما را در نیل به مقصود همراهی کرد:

مردمان یک چند از تقوی و دین، راندند کار

زین دو چون بگذشت، باز آزرم و شرم آمد شعار

باز یک چندی به رغبت بود و منّت بود کار

زین پس اندر عصر ما، نه پود می ماند نه تار

گر منازع خواهی ای مهدی! فرود آی از حصار

ور متابع خواهی ای دجّالِ گمره! سر بر آر(3)

حکیم افضل الدّین خاقانی شروانی (متوفای 595 ق) در قصیده «منطق الطّیر» خود، در

ص:76

صفت صبح و مدح کعبه و ستایش نبیّ گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم با ظرافت خاصّی از مهدی موعودعلیه السلام نام می برد:

زد نفَس سر به مُهر، صبح ملمَّع نقاب

خیمه وحانیان، گشت مُعَنبر طناب

گرچه همه دلکشند، از همه گل نغزتر

کو عرَق مصطفی است، وان دگران خاک و آب

هادیِ مهدیْ غلام، امّیِ صادق کلام

خسرو هشتم بهشت، شحنه چارم کتاب

باجْ ستان ملوک، تاج دهِ انبیا

کز درِ او یافت عقل، خطِّ امان از عقاب

احمدِ مرسل که کرد از طپش و زخم تیغ

تخت سلاطین زکال،(1) گرده شیران کباب(2)

حکیم خاقانی در قصاید دیگری نیز از این موعود جهانی یاد کرده است و ما به نقل ابیات مورد استناد خود بسنده می کنیم:

خلوتی کز فقر سازی، خیمه مهدی شناس

زحمتی کز خلق بینی، موکب دجّال دان(3)

پیش مهدی، به پیشگاه هدی

عدل را، پیشوا فرستادی(4)

شیخ فریدالدّین عطار نیشابوری (متوفای 627 ق) در منظومه های عرفانی خود، بارها از مهدی موعودعلیه السلام یاد کرده است:

صد هزاران اولیا رو بر زمین

از خدا خواهند مهدی را یقین

یا الهی! مهدیی از غیب آر

تا جهان عدل گردد آشکار

مهدی و هادی و تاج انبیا

بهترینِ خلق و برج اولیا

ص:77

ای تو ختم اولیا اندر جهان

در همه جان ها نهان، چون جانِ جان(1)

پاکبازان، عسکری را بنده اند

همچو مهدی، در جهان دلْ زنده اند

پاکبازان، دیده اند عطّار را

خوانده اند از لوح او، اسرار را(2)

برخی از پژوهشگران، منظومه های مظهر العجایب و لسان الغیب را از عطّار نمی دانند و معتقدند از شاعر دیگری است که با این عارف نیشابوری، هم تخلّص بوده است. واللَّه اعلم.

کمال الدّین محمود، خواجوی کرمانی (متوفای 753 ق) در منظومه گل و نوروز خود، زیر عنوان: «سؤال از صاحب الزمان علیه السلام و جواب آن» در تبیین نظر کسانی کوشیده است که معتقدند حضرت عیسی علیه السلام همان مهدی صاحب الزّمان علیه السلام است:

دگر پرسید: ای بحر معانی!

چو ابر بهمنی در دُر فشانی

مراد از فتنه آخرْ زمان چیست؟

به عهدِ آخرین، صاحبْ زمان کیست؟

جوابش داد کز استاد کتّاب

حدیثی کرده ام اِصغا درین باب

که: جز عیسی، فلک در آخرین عهد

نبیند هیچ مهدی را، درین مهد!

زمانی، کآن زمان باستان بود

نه آخر آن زمان آخرْ زمان بود

کنون ما خود درین ره، راندگانیم

چه پیش آییم؟ کز پس ماندگانیم

نرفته، کی زمانی با خود آییم؟

که در آخرْ زمان، خود فتنه ماییم(3)

در دیوان خواجوی کرمانی ترکیب بندی وجود دارد در هفده بند، تحت عنوان: «فی نعت الأنبیاء ومناقب الأئمّة الإثنی عشر علیهم السلام» وبند شانزدهم آن اختصاص به مهدی موعودعلیه السلام دارد.

خواجو در بند اوّل این ترکیب بند، خدا را به مقام کبریایی اش و در سایر بندها، خدا را به یکی از ذوات مقدّس معصومین علیهم السلام سوگند می دهد تا خواسته های او را برآورده

ص:78

سازد، و این عرض ادب و اخلاص به پیشگاه حضرت مهدی علیه السلام نمایانگر این واقعیّت است که خواجوی کرمانی از بن دندان به آن وجود مقدّس اعتقاد داشته و حضرت عیسی علیه السلام را مهدی صاحب الزّمان علیه السلام نمی دانسته است:

به مقدم خَلَف منتظر، امام همام

مسیحِ خضرْ قدوم و خلیلِ کعبه مقام

شعیبِ مدیَن تحقیق، حجّة القائم عزیزِ مصر هدی مهدی سپهر غلام

خطیب خطّه افلاک، مُنْهی (1) ملکوت

ادیب مکتب اقطاب، محیی اسلام شه ممالک دین، صاحب الزّمان که زمان

به دست رایض(2) طوعش سپرده است زمام

به انتظار وصول طلیعتش، خورشید

زند درفش درفشنده، صبحدم بر بام

نه در ولایت او، درخور است رایت ریب

نه با امامت او، لایق است آیت عیب

که: شمع جان من، از نور حق منوّر باد

دماغ من ز نسیم خرد، معطّر باد

مرا که مالک ملک ملوک معرفتم

جهان معرفت و ملک دین، مسخّر باد

دلم - که مهر زند آل زر بر احکامش -

فدای حکم جهانگیر آل حیدر باد

ضمیر روشن خواجو - که شمع انجمن است -

چراغ خلوتیانِ رواق شش در باد

ص:79

روان او - که شد از آب زندگی سیراب -

رهین منّت ساقیِّ حوض کوثر باد

در آن نفَس که بود مرغ روح در پرواز

مباد جز به رخ اهل بیت، چشمش باز(1)

در دیوان لسان الغیب حافظ شیرازی (متوفای 791 ق) فقط به یک مورد بر می خوریم که بشارت ظهور حضرت مهدی علیه السلام را آشکارا با خود دارد:

بیا که رایت منصورِ پادشاه رسید

نوید فتح و بشارت، به مهر و ماه رسید

جمال بخت ز روی ظفر، نقاب انداخت

کمال عدل به فریاد دادخواه رسید

سپهر، دور خوش اکنون کند که ماه آمد

جهان به کام دل اکنون رسد، که شاه رسید

ز قاطعان طریق، این زمان شوند ایمن

قوافل دل و دانش، که مرد راه رسید

عزیز مصر به رغم برادران غیور

ز قعر چاه برآمد، به اوج ماه رسید

کجاست صوفی دجّال چشم ملحد شکل؟(2)

بگو بسوز که مهدیِّ دین پناه رسید

ز شوق روی تو شاها! به این اسیر فراق

همان رسید کز آتش به برگ کاه رسید

مرو بخواب! که حافظ به بارگاه قبول

ز ورد نیمشب و، درس صبحگاه رسید(3)

برخی معتقدند که حافظ، این غزل را در ستایش شاه منصور سروده است؛ ولی صاحبدلان دل آگاه به خاطر راز و رمزهایی که در آن یافته اند بر این باورند که می توان عطر مهدوی را از آن استشمام کرد.

از این دو قصیده مناقبی را مرور می کنیم:

ای دل ار خواهی گذر بر گلشن دارالبقا

جهد کن کز پای خود بیرون کنی خار هوا

ور نمی خواهی که پای از راه حق یک سو نهی

دست زن در عروه وثقای شرع مصطفی

راه شرع مصطفی از مرتضی جو، زان که نیست

شهر علم مصطفی را در، به غیر از مرتضی مرتضی را دان ولیِّ اهل ایمان تا ابد

چو ز دیوان ابد دارد مثال «انّما»

بعد ازو، در راه دین گر پیشوا خواهی گرفت

بهتر از اولاد معصومش نیابی پیشوا

کیستند اولاد او؟ اوّل: حسن وان گه حسین آن که ایشان را نبی فرمود: امام و مقتدا

بعد از ایشان مقتدا، سجّاد وان گه باقر است

چون گذشتی جعفر و موسی و سبط او، رضا پس تقی، آن گه نقی، آن گه امام عسکری بعد از آن مهدی، کزو گیرد جهان نور و صفا

کردگارا! جان پاک هر یکی زین جمع را

از کرم در صدر فردوس برین دِه متّکا(1)

مظهر نور نخستین، ذات پاک مصطفی است

مصطفی کو اوّلین و آخرینِ انبیا است چون نبی بگذشت، امّت را امامی واجب است

وین، نه کاری مختصر باشد، مر این را شرطها است:

ص:81

حکمت است وعصمت است و بخشش و مردانگی

کژ نشین و راست می گو تا ز یاران این کرا است؟

این صفات و زین هزاران بیش و عصمت بر سری

با وصیِّ مصطفی، یعنی: علیِّ المرتضی است

جز علیِّ مرتضی، در بارگاه مصطفی هیچ کس، دیگر به دعویِّ «سلونی» برنخاست

با چنین فاضل، ز مفضولی تراشیدن امام

گر صواب آید تو را، باری به نزد من خطاست

پس از عرض ادب به پیشگاه جانشینان بلا فصل امیر مؤمنان علی علیه السلام و ذکر نام امام حسن عسکری علیه السلام می گوید:

بعد ازو، صاحب زمان کز سال های دیرباز

دیده ها در انتظار روی آن فرّخْ لقاست

چون کند نور حضور او جهان را با صفا

هر کژی کاندر جهان باشد، شود یک باره راست

این بزرگان، هر یکی را در جناب ذوالجلال

از بزرگی، رفعتی فوق سماوات العُلاست

بر امید آن که روز حشر ازین شاهان، یکی

گوید: این ابن یمین، از بندگان خاص ماست

این عنایت بس بود ابن یمین را، بهر آنک

هر که باشد بنده شان در این دو دنیا پادشاست(1)

ابن حسام خوسفی (متوفای 875 ق) شاعر پرآوازه آیینی در سده نهم هجری است. دیوان اشعار او از مناقب آل اللَّه سرشار و معطّر است؛ خصوصاً شیفتگی بسیاری را نسبت به ساحت مقدّس حضرت ولیّ عصر علیه السلام نشان می دهد.

ص:82

ابن حسام، شعار آیینی بسیاری دارد؛ ولی اشعار مهدوی از شور و سوز دیگری برخوردار است. ابیات برگزیده ای از یک غزل پر شور مهدوی او را، طلیعه سیر و سفر خود در آفاق شعر مناقبی او قرار می دهیم:

ای صبا! افتان و خیزان تا به کی؟!

غالیه بر خاک ریزان، تا به کی؟!

ای سواد نافه مشک تتار!

چون ریاحین، عنبر افشان تا به کی؟!

قصّه از شاه ولایت گوی و بس

داستان پور دستان تا به کی؟!

با وجود دست گوهربار او

قصّه دریای عمّان تا به کی؟!

عالم از ظلمت، سواد شب گرفت

آخر ای خورشید تابان! تا به کی؟!

مرحبا ای مهدیِ آخرْ زمان!

آشکارا باش، پنهان تا به کی؟!

راه حق، حقّ است و باطل، باطل است

کفر و ایمان هر دو یکسان تا به کی؟!

هر زمان گوید خِرَد کابن حسام!

این چنین خوار و پریشان تا به کی؟!(1)

ابن حسام، یکی از قصاید مطنطن مناقبی خود را در ستایش امیر مؤمنان علی علیه السلام، با نام مقدّس امام مهدی علیه السلام حسن ختام می بخشد:

چو ترک رومی بِدان رساند که روز و شب را به هم برآرد

سیاهِ زنگی چو جعد خوبان، طراز مشکین علَم برآرد

علیّ عالیْ علَم، که اندر صف شجاعت ز راه تأدیب

ادیب شمشیر او دمادم، ادیم صحرا به دم برآرد

قسیم جنّت، نعیم جنّت، به یک عطیّه اگر ببخشد

عجب نباشد، که او نیارد که دست همت به کم برآرد

ز اصل خاکش، ز نسل پاکش، امام مهدیِّ هادی دین

چه روز باشد که بر سر افسر به پادشاهی حشَم برآرد

خموش ابن حسام واز غم مکن شکایت که غمگزارست

چنان که دل ها ز غم رهاند، غم از درونِ تو هم برآرد(2)

ص:83

همو در قصیده ای با عنوان «فی مقتل الشّهداء» از «باد صبحدم» می خواهد که از آن یارِ سفر کرده برای او، خبر آورد و از آن «غایب از نظر» بوی پیراهن به مشام او رساند:

چشم فراق و دیده یعقوب شد سپید

زان غایب از نظر، خبر پیرهن بیار

ای چشم چشمه خیز! تو از اشک لالهْ رنگ

طوفان ز ناوک مژه موجْ زن بیار

دجّالیان، به فتنه و غوغا برآمدند

مهد جلال مهدیِ دمن فکن بیار

حق را به دست ظلم، به باطل نهفته اند

رمزی ز سرِّ کاشف سرّ و علن بیار

دیوان، طمع به ملک سلیمان همی کنند

هان ای شهاب! صاعقه تیغ زن بیار

ابن حسام خسته دل! از رهگذار چشم

اشکِ چو نار دانه، به هر دم زدن بیار(1)

ابن حسام در قصیده مناقبی دیگری، ظهور آن حضرت را بشارت می دهد:

بازم نوید مژده دولت به جان رسید

دل را، سرور وصلتِ بخت جوان رسید

خاک زمین مرده بُدم، زنده کرد باد

گویی مسیح بود که از آسمان رسید

نه شگفت اگر شکفت گل اندر درون مهد

اکنون که دور مهدی آخرْ زمان رسید

آن شهسوار ملک که بر قدر او، قدَر

شد همرکاب اوی و، قضا همعنان رسید

بستان شرع مصطفوی، پژمریده بود

صد منّت از خدا که ز نو باغبان رسید

آن افتخار دوده عمران، که چون پدر

از راه منزلت شرف دودمان رسید

آن مقتدای هاشمیِ فاطمی نسَب

کز اهل بیت طاهره خاندان رسید

ص:84

از جانب پدر، به پیمبر شریف شد

وز مادر شریف به نسل کیان رسید

تا بشکند صعوبت دجّال، بی مجال

عیسی ز دیر دایر علوی از آن رسید

ای آن که پرتو لمعات جلال تو

بر ذِروه رفیع مه و اختران رسید

حکم جهانْ مطاع تو ای آفتاب ملک!

بگرفت ملک مشرق و تا قیروان رسید

از فضله نوال تو، چون ماه و آفتاب

هر صبح و شام خوان فلک را، دو نان رسید

گر آفتاب طلعتت از مَطلع ظهور

طالع شود به طالع ما، وقتِ آن رسید

مدح و ستایش من و جز من کجا رسد؟

آنجا که ابن حسام، تو را مدحْ خوان رسید

تا آن زمان که باغ جهان را ز روزگار

گاهی بهار باشد و گاهی خزان رسید

بادا جهان ز عدل تو اندر امان و امن!

کاندر جهان ز عدل تو، امن و امان رسید(1)

ابن حسام در قصیده مناقبی دیگری، عظمت وجودی امام زمان علیه السلام را به تصویر می کشد:

همای سایه فکن را مجال بال نماند

تو خود بگوی که پرواز چون کند عُصفور(2)؟

شگفت نیست مسیح ار چراغ بنشاند

ز باد فتنه دجّالِ ظالم مغرور

ص:85

چگونه دامن شرع نبی نخارد خار؟

هزار بولهب اندر کمین نشسته ز دور

ز دست حادثه ترسم که سایه اندازد

بر آفتاب شریعت، غبار فسق و فجور

میان دایره چون نقطه معتکف باشیم

به جور دور بسازیم تا به دور ظهور

ظهور مهدی قائم که چون سلیمانش مسخّرند به رغبت، وحوش و جنّ و طیور

چنان که پر بود از جور و کین جهان خراب

به دین و داد کند ضبط عدل او معمور

تو از حجاب برون آی تا برون آیند

به نصرت تو شجاعان دین، چو روز نُشور(1)

تو را به روز کتابت، قدَر بود کاتب

تو را به حکم امارت، قضا دهد منشور

جهان، خلاص نگردد ز دست ظلمت شام

اگر نه صبح جمال تو، بخشد او را نور

اگر به کین تو دجّالیان برآغالند(2)

چه باک شیر ژیان را ز بانگ کلب عَقور(3)

تفقّدی بکن ای آصفِ سلیمانْ قدر!

که غایب است چرا هدهد از میان طیور؟

جبین ابن حسام است و خاک درگاهت

که او به مدح و ثنای تو بنده ای است شکور(4)

پیشینه شعر مهدوی در زبان فارسی بی سابقه است:

الف) مناقب هفت رنگ با ردیف قرار دادن رنگ های سپید، سرخ، زرد، سبز، کبود، بنفش و سیاه.

ب) مناقب هفت معدن با ردیف قرار دادن گوهر، لعل، یاقوت، عقیق، پیروزه، مروارید و مرجان.

ج) مناقب هفت گل با ردیف قرار دادن نرگس، لاله، گل، نیلوفر، سنبل، سمن و سوسن.

ابن حسام با ردیف ساختن هریک از این رنگ ها و سنگ های قیمتی و گل ها، دست به کاری کارستان در شعر مهدوی زده و به خوبی از عهده برآمده است. برای پرهیز از به درازا کشیدن دامنه سخن، به نقل مطلع و بیت رابط هر بند از این سه ترکیب بند بدیع مهدوی، بسنده می کنیم:

الف) مناقب هفت رنگ

مطلع بند اوّل:

هر صبحدم که چرخ کند طیلسان، سپید

از موکب سپیده شود آسمان، سپید

بیت رابط بند اوّل:

مهدی، که مهد دین ز جنابش جلال یافت

طغرای دولت نبوی، زو مثال(1) یافت(2)

مطلع بند دوم:

سر برکشید آتش رخشان ز آب سرخ

بنمود تیغ، صبح سفید از قراب سرخ

بیت رابط بند دوم:

روی زمین که پر بود از فتنه فساد

هم پشتی عدالت او پر کند ز داد(3)

ص:87

مطلع بند سوم:

ای کرده تیغ تو رخ اعدا ز بیم، زرد

روی مخالفان تو بادا مقیم، زرد

بیت رابط بند سوم:

ای آفتاب مشرق عدل! از افق بتاب

بنگر چه ذرّه هاست هوادار آفتاب(1)

مطلع بند چهارم:

ای از سخای لطف تو باغ بهار، سبز

وز موکب تو، گلشن خضرا نگار سبز

بیت رابط بند چهارم:

خضر خَضَر لباس، که چندین ثبات یافت

از مشرب زلال تو، آب حیات یافت(2)

مطلع بند پنجم:

ای بام قصر قدر تو، این گلشن کبود

فرش جلالت تو، بر این مسکن کبود

بیت رابط بند پنجم:

در چشم خون فشان شفق، کُحل عین کن

بر اهل شام، دعوی خون حسین کن(3)

مطلع بند ششم:

از تیغ توست دایره اخضری، بنفش

فرش بساط کارگه عبقری، بنفش

بیت رابط بند ششم:

برخیز و تیغ برکش و عزم قتال کن

بر تیغ خویش، خون خوارج حلال کن(4)

ص:88

مطلع بند هفتم:

بر شب، نگون کن ای مه دین! اختر سیاه

یعنی: ز شامیان بِستان افسر سیاه

بیت رابط بند هفتم:

گر دولت قبول تو گردد میسّرم

شاید،(1) که پای بوس مقیمان این درم(2)

ب) مناقب هفت معدن

مطلع بند اوّل:

چو گشت در تُتُق چنبری نهان، گوهر

بریخت کوکب دُرّی بر آسمان، گوهر

بیت رابط بند اوّل:

امام مهدی هادی، که از جلالتِ قدر

فراز طارم نُه طاق چرخ، دارد صدر(3)

مطلع بند دوم:

سپیده دم که برآمد چو آتش از کان، لعل

حصار نیلی شب، شد زمرّدی زآن لعل

بیت رابط بند دوم:

قضا به طوع کند دست طوق در کمرش

گرش اجازه دهد، بس بود همین قدَرش(4)

مطلع بند سوم:

برآمد از گلوی تنگ اهرمن، یاقوت

بریخت زیبق حل کرده از دهن، یاقوت

ص:89

بیت رابط بند سوم:

امین وحی، که تنزیل از آسمان آورد

به خاکبوس درش سر بر آستان آورد(1)

مطلع بند چهارم:

اَیا ز تیغ تو بر گردن رقاب، عقیق

درون خاره ازو گشته درِّ ناب عقیق

بیت رابط بند چهارم:

هنوز شام درین تعزیت سیه پوش است

هنوز عالم کرّوبیان پر از جوش است(2)

مطلع بند پنجم:

چو گشت قصر کواکبْ نگار، پیروزه

به بودِ منظر نیلی حصار پیروزه

بیت رابط بند پنجم:

اساس گلشن پیروزه را مدار به توست

بسیط مرکز شش گوشه را، قرار به توست(3)

مطلع بند ششم:

اَیا دهان تو را در حجاب، مروارید

چو حقّه ای که بود پر خوشاب مروارید

بیت رابط بند ششم:

ز سوز سینه که در آفتاب می گیرد

ز آب دیده او، دیده آب می گیرد(4)

ص:90

مطلع بند هفتم:

چو آفتاب که بیرون دهد ز کان، مرجان

شود ز گوهر او بام آسمان، مرجان

بیت رابط بند هفتم:

به یک کرشمهْ نظر، خاک تیره گلشن کن

ضمیر صافیِ ابن حسام، روشن کن(1)

ج) مناقب هفت گل

مطلع بند اوّل:

بس که شوخ است و فریبنده و رعنا، نرگس

گوییا چشم تو دارد نظری با نرگس

بیت رابط بند اوّل:

ای که بر صحن چمن، گل نه به زیبایی توست

لاله را با همه خوبی، سرِ لالایی توست(2)

مطلع بند دوم:

گر شود با رخ خوب تو برابر، لاله

بنهد سرکشی و خرّمی از سر، لاله

بیت رابط بند دوم:

صفت حسن تو مرغان چمن می دانند

گرچه دانند، ولیکن نه چو من می دانند(3)

مطلع بند سوم:

دوش بگشاد ز هم باد صبا، دفتر گل

مرغ خوشْ نغمه برآمد به سر منبر گل

ص:91

بیت رابط بند سوم:

عمل و علم و شجاعت، همه یک جا داری

«آن چه خوبان همه دارند، تو تنها داری»(1)

مطلع بند چهارم:

ای به گلزار تو با زینت و فر، نیلوفر

آب لطف تو کند تازه و تر، نیلوفر

بیت رابط بند چهارم:

نفَس باد صبا، مجمره دار از دم توست

نافه مشک ختا، غالیه بار از دم توست(2)

مطلع بند پنجم:

با خط تو نکند طرّه نمایی، سنبل

با دم تو نکند غالیه سایی، سنبل

بیت رابط بند پنجم:

ای که خاک درت از سنبل تر، خوشبوتر

عکس رخسار تو از شمس و قمر، نیکوتر(3)

مطلع بند ششم:

ای ز گلهای بهاری، گل بی خار، سمن!

تازه و خرّم و خوش همچو رخ یار، سمن!

بیت رابط بند ششم:

همچو گل، کز تُتق غنچه برون آرد سر

وقت شد کز حجُب غیب، خرامی تو بدَر(4)

ص:92

مطلع بند هفتم:

همه شب با دل خرّم، لب خندان، سوسن

کند آزادیَت ای سرو خرامان! سوسن

بیت رابط بند هفتم:

هر کسی تحفه به نوعی ز دل و جان آورد

مور، بال ملخی پیش سلیمان آورد(1)

در دیوان قاسم انوار (متوفای 837 ق) متخلّص به قاسمی، غزل بشارت انگیزی وجود دارد که رایحه مهدوی از آن به مشام می رسد و نام ممدوحی از قماش سلاطین و حکّام خودکامه را با خود ندارد:

موسی به کوه طور، به نور عیان رسید

توفیق وصل یار، عنان بر عنان رسید

شادیِّ اهل عالم و، هنگام شادی است

کاندر زمانه، مهدیِ آخرْ زمان رسید

آسوده ایم و خاطر ما شاد و خرّم است

چون فیض فضل یار، جهان در جهان رسید

سرِّ خداست آدم و، ابلیس کور بود

هر سَر که سِر بدید به گنج نهان رسید

سرّی که کاینات به جان طالب وی اند

منّت خدای را که به ما رایگان رسید

ما ناگهان به کوی خرابات سر زدیم

چون جذب یار بر دل ما،ناگهان رسید

بشنید هر که گوش و دلی داشت قاسمی!

گلبانگ وصل او، که به کون و مکان رسید(2)

ص:93

بابا فغانی شیرازی (متوفای 925 ق) در یک قصیده مناقبی خود، ضمن ستایش از ائمّه اطهار علیهم السلام به پیشگاه حضرت ولیّ عصر علیه السلام عرض ادب می کند:

منم پیوسته در بزم «سَقاهُمْ ربّهم» شارب

ز جام ساقی کوثر، علیّ بن ابیطالب زهی نور یقینتْ چشمه تحقیق را رهبر

زهی ذات و حیدت نشاه توحید را غالب

تو را بر ممکنات آن روز واجب شد خداوندی

که واجب(1) ساخت تعظیمت بر ارباب خرد، واجب

سماع بزم گردون از دم سبطین زهرا دان

نه از صوت صدای ارغنون زهره لاعب(2)

به حرب خارجی باید ز بَعد صاحب دُلْدُل سواری همچو شاه عسکری، در راه دین حارب

به خاک درگه صاحبْ زمان، چون خسرو انجم

مسیح از منظر چارم نهد رو از پی منصب

فغانی بلبل دستانسرای آل یاسین شد

به وصف غیر آمد از گلستان ازل، تائب(3).

اشیا به آستین یداللَّه داده، دست

چون اختیار بنده که در دست صاحب است

بر خود مساز مذهب هفتاد و دو، دراز

یک رنگِ آل باش، که اصل مذاهب است

در مدح حیدر، آن چه خدا و رسول گفت

راجع به ذات مهدیِ صاحبْ مواهب است

هم نشأه نبیّ و ولی، صاحبُ الزّمان شاهی که فتح و نصرتش از این دو جانب است

خُلقش عظیم و طبعْ کریم و دلش رحیم

این موهبت، تمام ز توفیق واهب است

دشمنْ گداز و دوستْ نواز است، روز رزم

در میمن(1) است جاذب و بر قلب، حارب است

آنجا که عرض لشکر نصرتْ شعار اوست

اجرام سبعه، گَرد نعال(2) مراکب(3) است

شاها! به قادری که وضیع و شریف را

از وی امید لطف و، نجات از مصایب است

کاین بنده تا به شارع(4) هستی مجال یافت

همراه این جناب و ز پی این مواکب است

واثق به عفو توست «فغانی» که از خطا

عنوان نامه عملش، عبد مُذْنب(5) است

ظلّ علیّ و آل علی، مستدام باد!

این است مطلبی که اهمّ مطالب است(6)

همو در قصیده مناقبی دیگری ضمن عرض ادب و ارادت به پیشگاه ائمّه معصوم علیهم السلام

ص:95

شیفتگی خود را به ساحت مقدّس امام زمان علیه السلام نشان می دهد:

ای رخ فرخنده ات، خورشید ایوان جمال

قامت نورانیَت، شمع شبستان خیال

هدهد فرخندهْ فال طرف بامت، جبرئیل بلبل دستانسرای باغ اسلامت، بلال

حضرت ختم ولایت مهدی صاحب زمان آن که زو شد صدر خاور، رشک ایوان جلال

یا حبیب اللَّه! بحقِّ مهر این روشندلان

- کز دعا روز جزا خلقی رهانند از وبال -

از کمال و رحمت و احسان، منِ درمانده را

دستگیری کن که هستم غرقه بحر ضلال

سر به زانو مانده ام عمری به فکر نعت تو

قامتِ خم گشته ام اینک بدین معنی است دال(1)

یک رقم از بحر اوصافت نیارد در قلم

گر «فغانی» تا ابد، نظم سخن بندد خیال

تا زنند از غایت همّت، به بام قصر دین

پنج نوبت اهل دین بر کوس استغنا، دوال

گوش جان دوستانت، باد بر نعت و درود

جسم بدخواه و مخالف، از فغان و ناله، نال(2)

بابا فغانی، ششمین بند از ترکیب بند عاشورایی خود را نیز، به مناقب حضرت ولیّ عصر علیه السلام اختصاص داده است:

حاشا که علم عالِم، جاهل کند قبول

ذاتی که برترست ز اندیشه عقول

حاشا که در غبار حوادث، نهان شود

آیینه قبول و، چراغ دل رسول فردا نظاره کن که چو خار خزانْ زده

اجزای خار خفته، نهد روی در ذُبول(3)

ص:96

بهر عروج مَهچه رایات مهدوی عیسی فراز طاق زبرجد، کند نزول

قاضی القضات محکمه آخر الزّمان

دار القضا کند چمن دهر از عدول

بر لوح چار فصل، به قانون شرع و دین

اشیا کنند بهر قرار جهان، حصول

در چار سویِ کون، به پروانه رسول یابد قرار «لَم یَصلِ» خارجی، وصول

نور دوازده مه تابان، یکی شود

گیرد فروغ شمع، سراپرده رسول چندان بود محاکمه فیلْ بند شاه

کآواز مرتبه نشود خارج از اصول

سُکّان هفتْ خطبه، به آیین دور گشت

انشا کنند خطبه به نام چهار و هشت(1)

مولانا محمّد (اهلی) شیرازی (متوفای 942 ق) در بسیاری از اشعار مناقبی خود، از مهدی موعودعلیه السلام یاد می کند و با عرض ارادتی بی شایبه، میزان ارادت قلبی خود را به آن وجود نازنین ابراز می کند:

ای جان همه جانها! روح القُدُسی گویا!

پنهان ز نظر امّا، در دیده جان پیدا

در مکّه و در یثرب، شاهنشه ذو موکب

در مشرق و در مغرب، خورشید جهان آرا

عیسای فلکْ رتبت، موسای ملکْ همّت

دانا به همه حکمت، در علم نظر بینا

هم مهدی وهم حارث، بی ثانی و بی ثالث

در علم نبی وارث، عالم به همه اشیا

ای در همه جا معروف، از خُلق و کرم موصوف

مهدی صفتی موقوف، از غیب برون فرما(2)

اهلی شیرازی در قصیده مناقبی خود، ضمن نعت و ستایش حضرت سیدالمرسلین صلی الله علیه وآله وسلم، از عرض ادب به پیشگاه امام عصر علیه السلام غافل نمی ماند:

ص:97

ما را چراغِ دیده، خیال محمّد است

خرّم دلی که مست وصال محمّد است

جبریل اگر چه طوطی وحی است و عقل کل

درمانده در جواب و سؤال محمّد است

مست کمال ساقی کوثر، دو کون و او

با این کمال، مست کمال محمّد است

اثنی عشَر، که بحر کمالند هر یکی

سرچشمه شان، محیط زلال محمّد است

مهدی که از نهال وجود، آخرین بر است

او نیز، میوه ای ز نهال محمّد است

هر کس که از نعیم بهشتش نواله ای است

آن، بخششی ز خوان نوال محمّد است(1)

همو در قصیده عاشورایی خود، وجود نازنین امام عصر را منتقم خون حسین بن علی علیه السلام معرّفی می کند:

قدر حسین کم نشد و، شد عزیزتر

خود را یزید، روسیه و خوار کرده است

ظلمی که بر حسین در اسلا کرده اند

باور مکن که لشکر کفّار کرده است!

یا مرتضی علی! به شهیدان روا مدار

ظلمی چنین، که چرخ ستمکار کرده است

بگشای پنجه یا اسَد اللَّه! که بر حسین

روباه چرخ، حمله بسیار کرده است

اینک ظهور مهدیِ آخرْ زمان رسید

زین، رایت یزید نگونسار کرده است

بعد از هزار سال، به شمشیر انتقام

حق، لشکر یزید گرفتار کرده است

شکر خدا که شاه به خونخواهی حسین دلها ز بار غصّه، سبکبار کرده است

اهلی، ز گریه بهر شهیدان کربلا آبی که داشت در جگر، ایثار کرده است(2)

اهلی شیرازی در قصیده توحیدی خود، ضمن برشمردن فضایل حضرات معصومین علیهم السلام از ظهور حضرت مهدی علیه السلام و آثار قیام جهانی آن حضرت سخن می گوید:

گنجی که نقد هر دو جهان است، عاقبت

خواهد به دست مهدیِ آخرْ زمان گشاد

او، آن گره گشاست که چون سر زند ز غیب

خواهد گره ز کار زمین و زمان گشاد

مهمان یار، او بود و ما طفیل او

در بر طفیلی، از شرف میهمان گشاد

یا رب! به اهل بیت نبی کز درش مران

اهلی، که بر درِ کرمت چشم جان گشاد

بر پیریَش ببخش که روزی که زاد هم

چشم از امید مرحمتت، بر جهان گشاد(3)

ص:98

همو در ترکیب پانزده بندی مناقبی خود - که دوازده بند آن در منقبت حضرات معصومین علیهم السلام است - به پیشگاه مقدّس امام زمان علیه السلام اظهار ارادت می کند و به منتظران قیام حضرتش، بشارت ظهور می دهد:

مژده باد ای اهل دل! کاینک ظهور مهدی است

ظلمت عالم ز حد شد، وقت نور مهدی است

در چنین ظلمی، که عالم سر به سر ظلمت گرفت

آن که آتش در زند، تیغ غیور مهدی است

داد مظلومان ز جور ظالمان گر شه نداد

ماجرای ما و ایشان، در ظهور مهدی است

مَرکب اندر زین و، خلق اِستاده، او در صبر وقت

عقل، حیران مانده در ذات صبور مهدی است

نامه فرمان که حکم آدم و خاتم در اوست

حکم آن منشور، در حکم امور مهدی است

این چنین نوری، که بر افلاک سر خواهد کشید

هم ز جیب اهل بیت مصطفی خواهد رسید(1)

او در ستایش امامزاده واجب التّعظیم، احمد بن موسای کاظم علیهما السلام یک ترکیب هفت بندی دارد که در چهارمین بند آن از ظهور حضرت مهدی علیه السلام خبر می دهد:

جهان، عدم بود، او را وجود می بینم

که جان در آتش مهرش چو عود می بینم

فروغ نور حق، از مرقد منوّر او

همیشه کوری چشم حسود می بینم

ظهور مهدی، از آن بارگاه خواهد بود

نه دیرگاه، که بسیار زود می بینم

ص:99

رخم به خاک درش سود و، رو نمی تابم

کزین معامله، بسیار سود می بینم

از آن نفَس، که دل آیینه جمال وی است

چراغ دیده جان، روشن از خیال وی است(1)

اهلی شیرازی در دو مثنوی مناقبی خود نیز - که در نعت پیامبر اکرم و ائمّه اثنی عشر علیهم السلام سروده است از امام زمان علیه السلام یاد می کند و به رهروان راه آن حضرت، ظهور او را بشارت می دهد:

طبعم کند در آتش معنی، سمندری

وان گه فشاند از پر و بال، آب کوثری

یوسف تراود از در و دیوار خاطرم

امّا تهی است مصر من از جوش مشتری!

اَبکار(1) خاطرم، همه مریم طبیعتند

عیسی به مهدشان در، بی ننگ شوهری

وان عیسیان نادره، هر یک به معجزی

در مهد مادری زده کوس پیمبری

امّا چه سود! کاین گهر ناب را اگر

بر دشمنان فشانم از نیکْ گوهری

آن کور باطنان، نشناسند از سفال

با آن که خویش را همه گیرند جوهری

از شرم این سیاه دلان می برم پناه

بر درگه امام زمان، نقد عسکری مولای دین محمّدِ مهدی، که شرع او

دارد رواج قاعده دین جعفری

فتوای او، که نسخ عیسای ملّت است

جان ها دمیده در تن شرع پیمبری

بازم به مدح او زده سر، مَطلعی ز صبح

کان نظم می کند به گهرها برابری

ای شرع تو، مروّج دین پیمبری

زیب از تو یافته روش شرعْ گستری

دعوای غبن عمر کنند اهل روزگار

بر روزگار، چون تو نشینی به داوری

گر خلق با نسیم ولای تو دم زنند

آفاق را کنند یکی گوی عنبری

یک دل کم است مهر تو را، زان که مهر تو

دارد هزار ذرّه چو این مهر خاوری

شد دهر را سپیده، نشانِ چشم انتظار

تا صبح وار از افقی سر برآوری

تا چند شام کفر کند عرض تیرگی؟

وز بیم، صبح دین نکند پیرهنْ دری؟

وقت است کز نشیمن اقبال مستدام

چون خور برون خرامی با تیغ حیدری

وان گه به سعی بازوی اسلام برکشی

زین روبهان کفر، لباس غضنفری

بشکن شکسته زورقشان را به موج قهر

وآن گاه، دِهْ به دجله خونْ شان شناوری

جمعی کزان میانه به اسلام مایلند

فرمایشان به جادّه شرع، رهبری

طالب! رسید وقت دعا، دست دل بر آر

وآن گه بدین دعا کن ختم ثنا گری

گر خطبه ای نشانه بود خطبه تو را

انجم کند خطیبی و افلاک، منبری

شرعت همیشه تازه بود در میان خلق

وین رسم خوشْ اساس نیابد مکرّری(2)

ص:101

ملاّ محسن (فیض) کاشانی (متوفای 1091 ق) از علمای نامدار و کثیر التّألیف شیعی در دوره صفوی است. این عالم بزرگوار در عرصه شعر نیز کوشا بوده ودیوان او به همّت شاعر فرهیخته مصطفی فیضی، در سه جلد منتشر شده است.

فیض در قصیده ای که برای حضرات معصومین علیهم السلام سروده، خطاب به حضرت ولیّ عصرعلیه السلام می گوید:

ای سَمّی و کنّیِ پیغمبر وی بقیّه ی خدا، جُعِلْتُ فداک!

ای امام زمان و مهدیِ حق

صاحب عصر ما، جُعِلْتُ فداک!

از کسی بر تو بیعتی چون نیست

خوش بر آ! خوش بر آ! جُعِلْتُ فداک!

عالم از جور و از ستم، پر شد

اَلْوَحا! اَلْوَحا!(1) جُعِلْتُ فداک!

دوستان، درهم و پریشانند

ز اشتیاق شما، جُعِلْتُ فداک!

در فراق تو، تیره شد بر من

هم زمین، هم سما، جُعِلْتُ فداک!

جای آن است کز غم تو رود

خونم از دیده ها، جُعِلْتُ فداک!

رحم کن بر غریب خسته دلی

بیکس و بینوا، جُعِلْتُ فداک!

چشم بر درگه تو دوخته ام

به امید لقا، جُعِلْتُ فداک!

«فیضِ» خود را ز غم نجات دهید

کوست خاک شما، جُعِلْتُ فداک!(2)

فیض کاشانی در قصیده آیینی دیگری، ضمن به تصویر کشیدن آلامی که از مردم زمانه خود دیده است، راز کامیابی خود را بیان می کند:

بر عشق، هزار آفرین فیض!

کز دولت او، به حق رسیدم

از مهر نبیّ و آل او بود

جامی که به کام دل کشیدم

از پیروی چهارده نور

حق، بر اغیار برگزیدم

چشمم به ره قدوم مهدی است

این سرمه به دیده ز آن کشیدم

گر نامهْ سیاهم از گنه، شکر

کز مهر ائمّه، رو سفیدم(3)

ص:102

همو در منظومه دیگری پس از عرض ادب و ارادت به پیشگاه حضرات معصومین علیهم السلام از شگفتی های عشق یاد می کند:

گه مهدی آرد در جهان، پنهان کند او را چو جان

از دیده نامحرمان، مَا العشق اِلّا معجزه!

اسرار را اظهار کرد، منصور را بردار کرد

زین کارها بسیار کرد، ما العشق إلّا معجزه!

بسیار ز اینان آورد، بس نازنینان آورد

پیدا و پنهان آورد، مَا العشق اِلّا معجزه!

گه «فیض» را شاعر کند، در رندیَش ماهر کند

گه قُدْوه و طاهر کند، مَا العشق اِلّا معجزه!(1)

فیض کاشانی، بسیاری از غزلیات لسان الغیب حافظ شیرازی را استقبال و تضمین کرده و شیفتگی خود را نسبت به ساحت آن مصلح جهانی ابراز داشته است.

ملاّ محمّد رفیع (واعظ) قزوینی (متوفای 1105 ق) از غزل پردازان نازک خیال و نامدار سبک اصفهانی در زبان فارسی است. او در قصیده شیوایی که در «ناپایداری روزگار و بی اعتباری دنیا، و منقبت سالار دین حضرت صاحب الامرعلیه السلام» سروده، عظمت وجودی آن حضرت را در نهایت هنرمندی و نازک خیالی به تصویر کشیده است. ابیاتی از آن را برای نقل در این اوراق برگزیده ایم:

نیست در اقلیم هستی ای دل محنتْ قرین!

آن قدَر شادی که کس خندد به وضع آن و این

چون رَحِم دان تنگنای دهر پر آشوب را

روز و شب می بایدت خون خورد در وی چون جنین

پیش عاقل، یک دل پر درد باشد، گوی چرخ!

نزد دانا، یک رخ پر گرد، پهنای زمین!

ص:103

شاه اطلسْ بخش باشی یا گدای ژنده پوش

عاقبت چون می روی، خواه آن چنان خواه این چنین

چون فریدون یا سکندر یا سلیمان گر شوی

کو فریدون؟ کو سکندر؟ کو سلیمان؟ کو نگین؟

قیمت جنس سعادت، دِرهم و دینار نیست

نقد رایج از تهیدستی است در بازار دین!

با کمال بی رگی، چندین رگ گردن نگر!

با دوصد عالم سبکْ مغزی، بیا لنگر ببین!

از رگ گردن، جهان شد بیشه یا رب! کی شود

همچو شمشیر، از غلاف آید برون سالار دین؟

حجّت حق، نور مطلق، صاحب الامر آن که او

بحر زخّار امامت راست موج واپسین

هستیِ نُه آسمان، از بهر ذات پاک اوست

چون وجود حلقه انگشتر از بهر نگین

نور پاکش گر فشردی بر بساط روز پای

شب فسردی همچو خون مرده در زیر زمین

روز، آن روزست کآن خورشید تابان سر زند

دولت، آن دولت که او باشد شه تخت زمین

غایبانه عرض حال خویشتن تا کی کنم؟

رو به رو خواهم که گویم حال دل را بعد ازین

دامن عهد ظهورت کو که تا آید برون

ناله ها از استخوانم همچو دست از آستین

چون تو یکتا گوهری گم کرده، می گردد از آن

آسمان، غربال در کفْ روز و شب گرد زمین

کی شود یا رب! که آری پای دولت در رکاب

چتر شاهی بر سر از بال و پرِ روح الامین

ص:104

یکّه تاز ظلم، میدان جهان را بسته است

هست خالی جایت ای لشکر شکن! در روی زین

تا نیاید دامن عهدت به کف، ایّام را

کی تواند پاک شد از گرد بدعت روی دین؟

همچو شخص چشم بر راهی که بر تَل ها رود

رفته عیسی در رهت، بر آسمان چارمین

چون صف مژگانِ چشمِ کور می آید به چشم

بی تو صف های نماز، ای پیشوای شرع و دین!

همچو نور دیده ها، از پرده بیرون نِهْ قدم

ای تو نور دیده های اوّلین و آخرین!

بحر از هر موج دارد مصرعی در شأن تو

قطره ما چون کند با مَدحت ای شاه گزین؟!

بر نیامد از سخن، کاری که من می خواستم

دست شوق ما و دامان خموشی بعد ازین

همچنان کز جیب شب، خورشید تابان سر زند

همچنان کز خواب نگشایند چشم، اهل زمین:

سر زند یا رب! ز شرق غیب، مهر ذات تو

تا شود بیدار، بخت شیعیان دلْ حزین(1)

واعظ قزوینی در غزل نیایشی خود، ذات خداوندی را در هر بیت به یکی از ذوات مقدّس معصومین علیهم السلام سوگند می دهد و آمرزش خود را می خواهد و هنگامی که سخن از آن گمشده جهانی به میان می آورد سخنش شور و سوز دیگری پیدا می کند:

یا رب! به فضل خویش گناهان ما ببخش

جز سوختن اگر چه نباشد سزای ما

امّا به سوز سینه خیر النّسا، ببخش!

ما در طریق بندگیَت گر پیاده ایم

ما را به شهسوار عرب مرتضی ببخش!

شد ز انتظار صاحب ما، چشم ما سفید

ما را به درد دوری آن مقتدا، ببخش!

زین چارده، بس است یکی بهر عالمی

ما را برای خاطر هر یک جدا، ببخش!

واعظ، شکسته بر درِ ایشان چو استخوان

او را به این شکستگی ای پادشاه، ببخش!

کارش تباه و، درد ز حد بیش و صبر، کم

حالش ببین و رحم نما و، دوا ببخش!(1)

این غزل پرداز نامدار در عرصه سبک اصفهانی (=سبک هندی) در مثنوی مناجاتی خود نیز، خدا را به یکتایی اش و به حرمت حضرات معصومین علیهم السلام سوگند می دهد که بر زاری او رحمت آورد و از گناهان او درگذرد. ابیاتی از این مثنوی نیایشی رامرور می کنیم:

الهی به یکتایی وحدتت

به زخّاری قلزم رحمتت

به احمد، شَفیع سیاه و سفید

کزو پشت بر کوه دارد امید

به مهر سپهر ولایت علی کزو ظلمت کفر شد منجلی

به زهرای ازهر، محیط شرف

که او بود هم گوهر و هم صدف

به مهدیِّ هادی امام زمان که نام خوشش نیست حدِّ زبان

فروزان چراغی، که گردد چو دود

به گِردش شب و روز، چرخ کبود

کند صبح، مشق علمداریَش

به دل، مهر را نیزه برداریَش

نه خورشید و ماه است بر آسمان

بوَد در ره او، دو چشم جهان

ندانم ز بس هست قدرش فزون

که در پرده غیب گنجیده چون؟

وجودش چراغی به فانوس دان

جهانی ازو روشن و، خود نهان!

ز ما گردن و، طوق فرمان ازو

ز ما دست امّید و، دامان ازو

که: رحمی کنی بر من و زاری ام

به رویم نیاری گنهکاری ام

به درگاه عفو تو ای پادشاه!

نیاورده ام تحفه ای جز گناه

ص:106

همه غفلت و مستی آورده ام

متاع تهیدستی آورده ام

رحیمی، رحیمی، ببین زاری ام

کریمی، کریمی، بکن یاری ام(1)

میرزا داراب بیگ (جویا) تبریزی کشمیری (متوفای 1118 ق) از شاگردان ممتاز صائب تبریزی در سبک اصفهانی است و عبدالعلی طالع و عبدالعزیز قبول و ملاّ ساطع از شاگردان اویند.(2)

در اشعار مناقبی جویای تبریزی، لطافت کلامی و غنای محتوایی موج می زند. ابیاتی از یک قصیده مناقبی او را که مختوم به مناقب حضرت ولیّ عصر علیه السلام است، مرور می کنیم:

تنگْ عیشم دارد از بس دور چرخ چنبری

چون شمیم غنچه ام در دام بی بال و پری

مانده است از طبع من معنیْ تراشی یادگار

همچنان کز خامه مانی فنِ صورتگری

سینه ام از داغ سودای تو گلزار بهشت

از گل نظّاره ات در شیشه اشکم، پری

تا به کی جویا! غزل خواهی سرودن؟ زان که نیست

مطلبی جز منقبت گویی تو را از شاعری

بِهْ که باشی مدحْ سنجِ آن که بر خاک درش

جبهه ساید هر سحرگه آفتاب خاوری

مسند آرای امامت، مهدیِ هادی که هست

چون شه مردان به ذات او مسلّم، سَروری

آن که گر سازند در ایّام عدل او، بجاست

از پر شهباز، تیرِ ترکش کبکِ دَری!

می سزد در بحر بی پایان قدرش گر کند

مهْ حبابی، هالهْ گردابی، فلکْ نیلوفری

ص:107

حکم خُردی گر نویسد بر بزرگان، شوکتش

می کند نُه چرخ جا در حلقه انگشتری!

چون نباشد بر سر بازار محشر، رو سفید

هر که چون مه گشت نور مهرِ او را مشتری

بر زمین زد شام عید از ماه نو، مضراب را

حکم او چون زُهره را مانع شد از خنیاگری

غیر آبای تو نشناسد کسی قدر تو را

قیمت گوهر که می داند به غیر از گوهری؟

تا شدم در وصف رأی روشنت مِدحتْ نگار

می کند هر نقطه در طومار شعرم، اختری

دیده او باد چون روی غلامانت سفید!

باشد آن کس را که از غیر تو چشم یاوری

مدحِ مانندِ تویی، نبوَد مجال چون منی

کی تَواند داد «جویا» دادِ مِدحت گستری؟

بِهْ کزین پس منقبت را ختم سازم بر دعا

تا مَلَک، آمین سُرا باشد به چرخ چنبری

تا ببخشد فیضِ آبادی، بساطِ خاک را

نقش نعلین تو، یعنی آفتاب خاوری

خاک خواری باد بر سر، دشمن دین تو را

دوستانت را بر اعدای تو باشد سَروری(1)

شیخ محمّد علی «حزین» لاهیجی (متوفای 1181 ق) قصاید مهدوی پرشوری در سبک اصفهانی دارد که از مضامین بکر و نازک خیالی ها سرشار است:

ص:108

در صبح عارض از خط مشکین، نقاب کش

این سرمه را به چشم ترِ آفتاب کش

زان پیشتر که زخم اجل کارگر شود

مطرب! بیا و زخمه به تار رباب کش

غرق عرق، چنین رخ ناز آفرین چراست؟

جانا! تو را که گفت که از گل، گلاب کش؟

ای چرخ! دست فتنه بلندست، خویش را

زیر لوای خسرو عالیْ جناب کش

مهدی بگو و از شرف نام نامیَش

طغرای فخر، بر ورق آفتاب کش

صهبای ذکر دوست، خرَد سوز شد حزین!

آتش شو، از جگر نفَس شعلهْ تاب کش

بتخانه در مدینه اسلام کی رواست؟

لات و هُبَل بر آر و، به دار عقاب کش

گرد خجالت از رخ ما عاصیان بشوی

خط بر صحیفه عمل ناصواب کش(1)

حزین لاهیجی در قصیده مناقبی دیگری با تشبیبی زیبا، در التجا به ساحت مقدّس امام زمان علیه السلام داد سخن می دهد:

تا در چمن این سروِ برازنده چمان است

چیزی که به دل نگذرد اندوه خزان است

چشمش نشد از دولت دیدار تو محروم

پیداست که آیینه ز صاحبنظران است

ای پرده نشین دل و جان! در ره شوقت

این مَطلع فرخنده مرا وِرد زبان است

تا دیده ز دل، نیم قدم ره به میان است

از پرده بر آ! چشم جهانی نگران است

محروم مَهِل، دیده امّید جهان را

ای آن که حریمت، دل روشنْ گهران است

بی روی تو در دیده بوَد خار نگاهم

بی وصف تو جان در تن من بار گران است

افسر به سر دولت بدخواه تو، تیغ است

اختر به دل تیره خصم تو، سنان است

ص:109

کودک به رَحِم، فضل تو را شاهد عدل است

مادر به شکم، خصم تو را مرثیه خوان است

گشت از اثر عدل تو کار دو جهان راست

گر پیچ و خمی هست به زلفین بتان است

دست قدَر امروز در آن قبضه تیغ است

پشت ظفر امروز بر آن پشتِ کمان است

برق است عنان تو و کوه است رکابت

آن بس سبک افتاده و این بس که گران است

گو تا که ازین کهنهْ دمن، گرد برآرد

فرخندهْ سمند تو که چون سیل دمان است

آن آینهْ اندام که در جلوه گری ها

خاک قدمش، سرمه صاحبنظران است

بلبل نکشد پا ز سراغ گل و گلشن

آه از سر کوی تو که بی نام و نشان است!

مستانه اگر نکته سرایم عجبی نیست

کی ساغر عشق تو کم از رطل گران است؟

گلزار نگردد تهی از ناله بلبل

پیوسته ثنای تو مرا وِرد زبان است

پیمانه مستان تو بی باده مبادا!

تا غنچه درین باغ ز خونابه کشان است(1)

همو در توسّل به ساحت مقدّس حضرت ولیّ عصر علیه السلام با نازک خیالی بسیار سخن می گوید:

نیِ خامه دارد سرِ خوش نوایی

کهنْ بلبل آهنگ دستانسرایی

ص:110

بیا مطرب! امشب، ره تازه سر کن

ملولیم از رندی و پارسایی

دهد ارمغانْ کلک معنی نگارم

به صورتْ طرازان چین و ختایی

نشسته است بر تخت یونان فطرت

فلاطون دانش به خاقان ستایی

امام اُمَم، صاحبِ عصر، مهدی که نامش علَم شد به مشکل گشایی

فلک، کرده هر صبح با کاسه مهر

ز دربار دُردیْ کشانش، گدایی

در اندیشه چون بگذرد، پایْ بوسش

سخن آید از خامه بیرون حنایی!

ز تشریف ابر کفَش در بهاران

کند شاهد غنچه گلگون قبایی

ز گَرد سُم دشتْ پیما سمندش

برَد دیده مهر و مه، روشنایی

خدیوا! به طور سخن آن کلیمم که کلکم عَلَم شد به معجزْ نمایی

به بلبل چه نسبت نوا سنجیَم را؟

منم شهریِ عشق و او روستایی!

ز خورشید تابانِ داغِ دلِ من

بود بزم افلاک را، روشنایی

به وصفت فرو مانده غوّاص فکرم

که بار آرد اندیشه، حیرتْ فزایی

ص:111

فلک، شش جهت می زند چار نوبت

به نام تو، کوس مظفّرْ لوایی

قسمت هفتم

جدایی ز خاک درت نیست ممکن

کزو دیده ام جذبه کهربایی

لبم چون صدف پیش فیض تو بازست

ز ابر کفَت، قطره دارم گدایی

نباشد به درد تو گر آشنا، دل

میان تن و جان مباد آشنایی!

مرا عشق سرکش، زند شعله در دل

مرادی ندارم ز مدحتْ سرایی

به وصفت، که اندیشه کوتاه از آن است

به جاهت، که باشد جلال خدایی

که: در کلبه ام نیست نقش تعلّق

کند پهلوی خشک من، بوریایی

طمع نیست یک جو، ز ابنای دهرم

نمی آید از رهزنان، رهنمایی

ز طوفان رهاندن، نمی آید از خس

ز دریا دلان آید این ناخدایی

عجب دارم از پستی طالع خود

که کرده است در نارسایی، رسایی!

حزین! خامه سر کن که وقت دعا شد

نفَس را به تأثیر دِهْ آشنایی

زبان درکش، از حد سخن رفت بیرون

درین پرده عیب است خارجْ نوایی

ص:112

بود شهره جودتْ به مسکین نوازی

نشان، آستانتْ به حاجتْ روایی

سَمَر،(1) نام نیکت به گیتی سراسر

عَلَم، دست و تیغت به کشورگشایی(2)

ص:113

ص:114

ص:116

در بحث پیشین (= پیشینه شعر مهدوی در زبان فارسی) حضور پرفراز و نشیب «مسأله مهدویَّت» را در اشعار مناقبی شعرای فارسی زبان شاهد بودیم و در این بخش با «موضوعات و اهداف شعر مهدوی» در زبان فارسی آشنا خواهیم شد.

مصلحی می شناسد که دجّال ها را از میان برخواهد داشت و آتشکده ها را خاموش خواهد کرد و به اعتبار پیروان حضرت عیسی پایان خواهد داد:

چون پرده بردارد ز رخ، گیرد جهان از چار سو

از بس کرشمهْ ناز او، از روی زیبا ریخته

چون او نباشد هیچ کس، سالار خوبان است و بس

خوبانْش زین ره هر نفس سر در کفِ پا ریخته

خورشیدْ شمع درگهش، کیوانْ غلام درگهش

جان های شیرین در رهش، طوعاً و کرْها ریخته

با معجز عیسی لبش، با نوش احمدْ مشربش

با دست قدرتْ قالبش، حقِّ تعالی ریخته

بر کاخ قصرش ای فتی نَصرٌ مِنَ اللَّه آیتی

در جام فتحش شربتی، اِنّا فَتَحْنا ریخته

دجّال ها را برکَشد، با صد مذلّتْ شان کُشد

هم نار گبران خامُشَد،(1) هم آب(2) ترسا(3) ریخته

ای مهدیِ صاحبْ زمان! کز عکس تیغت آسمان

رنگ شفق را جاودان، بر خاک خضرا ریخته

بنما رخِ چون ماه را، مرآت وجهُ اللَّه را

و آن غمزه جانکاه را، کز چشم شهلا ریخته(4)

شادروان صادق سرمد، جهان را نگران غیبت مهدی موعودعلیه السلام می بیند؛ اگر چه بر این باور نیز هست که اگر «چشم جهان بین» باشد، «طلعت» او را می توان در همین زمانه غیبت به تماشا نشست:

گرچه از اهل جهان، روی نهان ساخته ای

روشن از پرتو خود، روی جهان ساخته ای

ص:119

دیدن طلعت تو، چشم جهان بین خواهد

که جهانی به سوی خود نگران ساخته ای

حجّت بالغه عقلی و در روی زمین

پیرو حکم خود اعصار و زمان ساخته ای(1)

دکتر قاسم رسا بر این باور است که اگر روزی آن گمشده جهانی، لب خود را به سخن بگشاید، حضرت عیسی برای بوسیدن آن لب های روانپرور، از آسمان به زمین فرود خواهد آمد و نظر امّت خود را به جانب او معطوف خواهد داشت:

به صورت شبه پیغمبر، به صولت تالیِ حیدر به سیرت حجّت داور، ولیِّ والی والا

به ختم انبیا ماند، چو خواند خطبه در منبر

به شاه اولیا ماند، چو تازد بر صف اعدا

لب لعل روان بخشش، چو آید در سخن روزی

پیِ بوسیدنش آیدْ فرود از آسمان عیسی

جهان پیر چون یعقوب شد سرگشته و حیران

که شد آن یوسف ثانی به چاه غیب ناپیدا

تویی فرمانده مطلق، امام و حجّت بر حق

تویی بر شیعیان سَرور، تویی بر بندگان مولا(2)

علاّمه شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی (مفتقر)انبیای الهی را در انتظار قیام جهانی آن حضرت می بیند و جهانیان را چشم انتظار مَقدم او:

مشرق شمس ابد، مَطلع انوار ازل

صاحب العصر، ابو الوَقت،(3) امام زَمن است

ای رخت قبله توحید و درت کوی امید

تا به کی کعبه دل ها همه بیتُ الوَثَن(4) است؟

ص:120

پرده از سرِّ اَنا اللَّه برانداز دمی

تا بدانند که شایسته این ما و من است؟

دل به دریا زده از شوق جمالتْ الیاس خضر از عشق تو سرگشته رَبع و دِمَن(1) است

ای ز روی تو عیان جنّت ارباب جنان

بی تو فردوس برین بر همه بیت الحزَن است

ای شه ملک قِدَم! یک قدم از مَکمن غیب

وی مسیحا ز تو همدم! دم باز آمدن است

ای که در ظلِّ لوای تو کند گَردون جای

نوبت رایَت اسلام برافراشتن است(2)

همو، آن وجود نازنین را، حکمران قلمرو توحید می خواند که فرمانش در عوالم کون و مکان جاری است:

امروز، در قلمرو توحید سکّه زن

غیر از تو ای شهنشه والا تبار! نیست

در نشأه تجرّد و اقلیم کن فکان

جز عنصر لطیف تو، فرمان گذار نیست

با یکّه تاز عزم تو، زانو دو تا کند

این توسن سپهر، که هیچش قرار نیست

جز نام دلربای تو از شرق تا به غرب

زینت فزای دفتر لیل و نهار نیست

غیر از طواف کوی تو ای کعبه مراد!

هیچ آرزو، درین دل امّیدوار نیست(3)

استاد محمود شاهرخی (جذبه) عوالم هستی را در کنف عنایت آن حضرت می بیند و بیقراری پیروان مذاهب را در انتظار ظهور آن امام همام به تصویر می کشد:

کیست این مظهر آیات؟ که گیتی را

قاف تا قاف به تأیید نظر گیرد

مالک ملک بقا، سرِّ ازلْ مهدی است

که جهان، فیض از آن رشک قمر گیرد

حجّت بالغه و هادی مطلق، اوست

که ازو کون و مکان، نظم دگر گیرد

ص:121

پرتو، افلاک از آن وجه حسَن یابد

جلوه، آفاق از آن نور بصر گیرد

ای ولیّ اللَّه اعظم! که نشان تو

اهل هر کیش ز ابنای بشر گیرد

آفتابی تو و ما دلشدگانْ ذرّه

چه شود مهر گر از ذرّه، خبر گیرد؟(1)

محمّد (وارسته) کاشانی بر این باور است که امام موعود علیه السلام به هنگام ظهور، بر پیکر نهال های پژمرده، جان می دهد و به برگ های خزان دیده، سرسبزی بهار را ارزانی می دارد، و همانند موسی، از قبطیان دمار برآرد و همانند مسیح بر تن مردگان روان بخشد، و نگهبان بهشت، با اشتیاق فراوان کلید جنان را در اختیار او می گذارد:

خرّم کند هزار نهال فسرده را

سرسبزی بهار به برگ خزان دهد

روشن کند به نور هدایت، چراغ جان

تاب و توان به پیکر هر ناتوان دهد

موسی صفت، دمار برآرد ز قبطیان

عیسی صفت، به مرده صد ساله جان دهد

رضوان به شوق و ذوق فراوان به دست او

زرْینْ کلید قصر رفیع جنان دهد

قارون ز خاک، سر زند از شادی و سرور

گنج نهان خویش به او ارغان دهد(2)

طرب اصفهانی، آثار ظهور آن مصلح جهانی را به تصویر می کشد:

این شه، اثر خدا بود در دهر

آن ذات، بلی چنین اثر دارد

جبریل امین، ز خاک درگاهش

قوت دل و قوّت بصر دارد

بر خویش، چو جوشن غزا(3) پوشد

بر دست، چو رایت ظفر دارد

آن هندی حیدری،(4) به کف گیرد

آن جوشن داودی، به بردارد

گریان به سرِ قَدر، قضا سازد

مویان به سرِ قضا، قدَر دارد

لوث وَثَن(5) از زمانه سازد پاک

نام صنم از میانه بردارد

آثار پیمبران مُرسَل را

از روی منیر، جلوه گر دارد

ص:122

بر خشک و ترِ جهان اگر بینی

در قبضه حکم، خشک و تر دارد

چون حلقه به زیر حیطه فرمان

از خاور، تا به باختر دارد

نادان بود آن که با وجود او

چشم کرم از کسِ دگر دارد(1)

همو، در قصیده مهدوی دیگری، حضرت عیسی را، سپهدار امام زمان علیه السلام و حضرت موسی را، ثناگر او می داند، و با بیان این دو مطلب، بُعد جهانی رسالت آن حضرت را خاطر نشان می سازد:

شاهی که انبیا را، او هست میر و سالار

شاهی که اولیا را، او هست شاه و سَرور

شاهی که در سپاهش، عیسی بود سپهدار

شاهی که بر جنابش، موسی بود ثناگر

نبود عجب اگر خصم، بگریزد از نهیبش

آری چسان ستیزد روباه با غضنفر؟

از بیم، پیکر کوه لرزان شود چو سیماب(2)

زیر دو ران چو آرد یَکرانِ(3) کوهْ پیکر

روزی که پرده گیرد از روی عالم آرا

از روی عالم آرا، عالم کند منوّر(4)

(ابن حسام) خوسفی، شاعر نامدار آیینی، از آن وجود نازنین می خواهد که بر «مسند داوودی» تکیه زند و کسانی را که در تحریف زبور دخیل بوده اند مورد بازخواست قرار دهد و بی صلاحی قوم صالح را برنتابد و به این پریشان احوالی ها پایان بخشد:

جهان، خلاص نگردد ز دست ظلمت شام

اگر نه صبح جمال تو بخشد او را، نور

شب است و در گله،گرگ و سحابْ طوفان وار

شبان وادی ایمن! بیا ز جانب طور بیا به مسند داوودی ای خلیفه ارض!

بپرس تا به چه تغییر می دهند زبور؟

تفقّدی بکن ای آصفِ سلیمانْ قدر!

که غایب است چرا هدهد از میان طیور؟

ص:123

صبا بگوی به صالح،(1) که بی صلاحی قوم

بدان رسید که از ناقه می برند جُذور(2)

چو زهره گر بنمایی جبین، جبین سایند

بر آستانه تو، آفتاب و ماه از دور

جبین «ابن حسام» است و خاک درگاهت

که او به مدح و ثنای تو بنده ای است شکور(3)

شمس الفصحاء (محیط) قمی، جهانی را چشم به راه حجّت موعود علیه السلام می بیند و از آن «پناه کون و مکان» می خواهد که با جلوه ای، غبار شرک را از رخساره آیینه هستی پاک سازد:

سَمیِّ ختم رسل، خاتم الائمّه که هست

نهان ز دیده و بر حضرتش عیان هر راز

سلیل خسرو دین، عسکری، شه کونین

ولیّ ِ حق، شه دشمنْ گداز دوستْ نواز

نگویمت که مشو کافر و مسلمان باش

به هر شریعت و کیشی که هستی، انسان باش

به هر طریقه که در عالم است، سیری کن

چو کافر از همه گشتی، بیا مسلمان باش

گرت هوا است که خورشید ذرّه تو شود

به رقص، ذرّه خورشیدِ ماه شعبان باش

شه ولایت ما کان و ما یکون، که خداش

به عدل گفت: شه ما یکون و ما کان باش

جهان و چرخ چو خواهی برند فرمانت

تو هم چو چرخ و جهانْ بر درش به فرمان باش

به دامن تو بوَد دست بندگان خدای

تو خواه دست خدا باش و خواه دامان باش

پناه قرآن، هر حجّتی به هر عصری است

کنون که حجّت عصری، پناه قرآن باش(1)

شادروان محمّد علی (فتی تبریزی که از شعرای قوی مایه و بلند پایه روزگار ما بود، در شعر آیینی دستی به تمام داشت. این شاعر توانا و با اخلاص در قصیده مهدوی خود، جهان را چشم به راه آن امام همام می نگرد و در غیاب او، شیرازه جهان هستی را گسسته می بیند:

نه همین چشم به راه تو، مسلمانند

عالمی را نگران کرده ای از غیبت خویش

بی رخت بسته به روی همه، درهای امید

بگشا بر رخ احباب، در از رحمت خویش

جز تو، ما را نبود ملجایی ای حجّت حق!

باد سوگند تو را، بر شرف و عصمت خویش

ص:125

«دست ما گیر که بیچارگی از حد بگذشت»

بگشا مشکل ما را به یدِ همّت خویش

تویی آن گوهر یکدانه دریای وجود

که خداوند جهان خواند تو را حجّت خویش(1)

لطفعلی بیک (آذر) بیگدلی، مؤلّف آتشکده آذر و از بانیان نهضت بازگشت در عرصه شعر فارسی، در مورد آن مصلح جهانی از «اِجماع اُمَم» سخن می راند و نظر پیروان ادیان آسمانی را در مورد آن گمشده جهانی به تصویر می کشد:

شه دین مهدیِ هادی، که باد او را به هر وادی

ولی(2)در عشرت و شادی، عدو در محنت و ماتم

زند رضوان(3) چو نمرود اندر آتش، خرقه رنگین

کند مالک(4) خلیل آسا، گل آگین جامه مُظلم

به اجماع اُمم، روزی که در آخرْ زمان گردد

زمین چون زلف خوبانْ تیره و آشفته و دَرهم

نشیند بر سریر سَروری، شاه فلکْ جاهی

که از عدلش جهان گردد چو روی نوخطان، خرّم

ولی هر یک به اسم دیگر و رسم دگر خوانَنْدش

زبان عالمی گردان به نام او مگر اَبکم

یهودش داند از نسل یهودا، ماشیَع نامش

مجوسش زاده زردشت و، ترسا زاده مریم مسلمانش شمارد فاطمی یکسر، ولی ز ایشن

همی گویند فوجی کآن گهر باشد نهان در یَم

من و چون من، کسی کز مسلمین مهر علی دارد

کنونش زنده می دانیم و زنده ز آن، بنی آدم

ص:126

ولی دارد دو روزی مصلحت را رخ نهان تا خود

جهان از دود ظلم و آه مظلومان شود مُظلَم(1)

سمند فتح تا تازد، جهان از ظلم پردازد

ز بطحا رایت افرازد، ظفر بر رایتش پرچم(2)

سروش اصفهانی، صحنه ظهور امام زمان علیه السلام را به تصویر می کشد و با ذکر این مطلب که به هنگام ظهور، حضرت مسیح و بندگان خاص خداوند به کمک او خواهند شتافت، جهانی بودن قیام آن حضرت را در ذهن آدمی تداعی می کند:

مهدی مظفّر، امام عصر امید اُمم، شاه انس و جان

بر روی زمین، حجّت خدای

در کون و مکان، امر او روان

بر مسند شرع و سریر حکم

هم بار خدا، هم خدایگان

تا بوده جهان، هیچ گه نبود

از حجّت یزدان تهی جهان

ممکن نشود خیمه بی ستون

ایمن نبوَد، گلّه بی شبان

کشتی بوَدش ناخدا به کار

تا آن که رساندش بر کران

بی راهبر، ما را گذاشتن

دور است ز دادار مهربان

روزی که به پیروزی و ظفر

رایات فرازد به فرقَدان

انگشتریِ مصطفی به دست

شمشیر علی، بسته بر میان

آید ز پیِ یاریَش فرود

آن روز مسیحا ز آسمان

خاصان خدایش ز شرق و غرب

تازند به خدمت، یکانْ یکان(3)

ملک الشّعراء (بهار) خراسانی، آن ذخیره خداوندی را جلوه تامّ و تمام انبیای الهی می شناسد که روزی از پرده غیبت برون خواهد آمد و فرمان او در گستره کره خاکی مطاع خواهد بود:

ص:127

کیست معشوق من؟ آن شاهد بزم ازلی

مظهر جلوه حق، سرِّ خفی، نور جلی

سروِ بستان نبی، شمع شبستان علی مَحرم اندر حرم قربِ شه لم یزلی

هادیِ مهدی، دارای جهان، حجّت عصر آن که بر رایت او خواند خدا آیت نصر

تا جهان بوده است، این نور جهان آرا بود

بود از آن روز که نی آدم و نی حوّا بود

او سلیمان بُد و، او عیسی و، او موسی j

Mنوح و یونس را، او همره در دریا بود

آسمان بود و زمین بود و بشر بود و مَلَک

نور او، گه به زمین بود عیانْ گه به فلک

گر نهان است، یکی روز عیان خواهد شد

آشکار از رخَش آن راز نهان خواهد شد

در همه گیتی، فرمانْش روان خواهد شد

آن چه خواهیم بِحمدِ اللَّه، آن خواهد شد

تا رسد دست من آن روز بِدان دامن پاک

نهَم امروز بدین در، سرِ طاعت بر خاک(1)

حکیم (صفا) اصفهانی، در به تصویر کشیدن عظمت وجودی آن مصلح کل و تبیین جهانی بودن قیام او، از شیوه بیانی فخیمی سود جسته است:

عیسی پیاده ای است به ظلّ لوای تو

تو، پادشاه امری و عیسی گدای تو

من با زبان عیسی گویم ثنای تو

ای مهدیِ وجود که جان ها فدای تو!

دجّال شرک، خانه گرفته است جای تو

توحید کن که خانه بپردازد این عَوان

مشکات سرِّ اوست، ولی نعمت مسیح از دولت گدای درش، دولت مسیح در کیش اوست پیش اُمم، دعوت مسیح از خوان اوست ریزه خواری حضرت مسیح روحی که جلوه کرد در او صورت مسیح آمد برون ز خلوت و شد عیسیِ زمان

خورشید آسمان ولایت کجا و ظل؟

خیر البشر کجا و بشر؟ دل کجا و گل؟

ص:128

روح اللّه، آیتی است ز انسان معتدل

عیسی لطیفه ای است از آن لطف متّصل

ای فتنه مشاهده! دلبر کجا و دل؟

مهدی کجا و عیسی جانان کجا و جان؟

ای جامع لطیف! که در هر دلیت جاست

در دل نشسته ای تو و دل، خانه خداست

یک کشور و دو سلطان؟ در عهده خطاست

حق را دویی نگنجد، این مسلک «صفا»ست

توحید، سرِّ خاص سلاطین اولیاست

یک پادشاست بر همه عالم، خدایگان(1)

ابن حسام خوسفی، ضمن اشاره به اوضاع شرک آلود زمانه خود، در تبیین این مطلب اساسی می کوشد که با ظهور حضرت قائم علیه السلام تمامی آفریدگان جهان هستی، فرمانبر او خواهند بود:

شگفت نیست مسیح ار چراغ بنشاند

ز باد فتنه دجّالِ ظالم مغرور

چگونه دامن شرع نبی نخارد خار؟

هزار بولهب اندر کمین نشسته ز دور

ظهور مهدیِ قائم، که چون سلیمانش مسخّرند به رغبت، وحوش و جنّ و طیور

فؤاد کرمانی از پیشگاه آن حضرت تقاضا می کند که با قیام جهانی خود آن چنان رستخیزی برپا سازد که مردم زمانه همانند روز قیامت، جزای کردار خود را ببینند:

ای آشکار پنهان! بُرقع ز رخ بر افکن

تا جلوه ات ببینم پنهان و آشکارا

بی جلوه ات ندارد ارض و سما فروغی

ای آفتاب تابان هم ارض و هم سما را

باز آ که از قیامت(2)، برپا شود قیامت

تا نیک و بد ببینند در فعل خود، جزا را

باز آ که بی وجودت عالم سکون ندارد

هجر تو در تزلزل، افکند ماسوا را(3)

میرزا جهانگیر خان محبّی (ضیایی) یکی از برکات ظهور مهدی موعودعلیه السلام را، از میان رفتن اختلافات موجود در بین مذاهب می داند:

ص:129

اساس اختلافات مذاهب

براندازد ز بیخ و بن، به عالم(1)

علاّمه شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی (مفتقر)، اورنگ پادشاهی عالم را شایسته آن وجود نازنین می داند:

ای هدهد صبا گوی، «طاووس»(2) کبریا را

باز آ که کرده تاریک، زاغ و زغن فضا را

ای مصطفی شمایل! وی مرتضی فضایل!

وی احسنُ الدّلائل، یاسین و طا و ها را

ای منشی حقایق! وی کاشف دقایق

فرمانده خلایق، ربُّ العلی علا را

ای کعبه حقیقت! وی قبله طریقت!

رکن یَمان ایمان، عینُ الصّفا صفا را

ای رویت آیه نور! وی نور وادی طور!

سرِّ حجاب مستور، از رویت آشکارا

ای معدلتْ پناهی! هنگام دادخواهی

اورنگ پادشاهی، شایان بود شما را

انگشتر سلیمان، شایان اهرمن نیست

کی زیبد اسم اعظم، دیو و دَدِ دَغا را؟

از سیل فتنه کفر، اسلام تیره گون است

دین مبین زبون است، در پنجه نصارا

ای هر دل از تو خرّم! پشت و پناه عالم!

بنگر دچار صد غم، یک مشت بینوا را

ای رحمت الهی! دریاب «مفتقر» را

شاها به یک نگاهی، بنواز این گدا را(3)

همو در قصیده مهدوی دیگری، آن وجود نازنین را «کفیل دین و آیین» و «حافظ شرع مبین» معرّفی می کند که «حجّت حق» در جهان است، و آن حضرت را با تعبیراتی همانند: «قطب اقطاب طریقت» و «مدار معرفت» و «حامل سرِّ حقیقت» مورد خطاب قرار می دهد و از آن «خداوند حرم» می پرسد که تا کی «حرم» باید در دست «نامحرمان» باشد.

شاه اقلیم ولایت، مالک کون و مکان

خسروِ مُلکِ هدایت، صاحبِ عصر و زمان

قطب اقطاب طریقت یا مدار معرفت

حامل سرِّ حقیقت یا محلِّ ایتمان

ص:130

ای کفیل دین و آیین! حافظ شرع مبین!

کس ندارد جز تو میثاق(1) الهی را ضمان(2)

حجّت حق بر جهان و بهجت کون و مکان

گلشن دین از تو خرّم، روح ایمان شادمان

ای خداوند حرم! ای محرم اسرار غیب!

تا به کی باشد حرم در دست این نامحرمان؟!

باز شد بیتُ الصَّمد(3) بیتُ الصَّنم،(4) یا لَلاَسف(5)!

کاسِر اصنام(6) کو؟ شاها تویی دست همان

خانه های قدس حق را پای پیلان محو کرد

خاندان نجد(7) را، ایزد کند بی خانمان!

خسروا! صبر و تحمّل پیشه کردن تا به کی؟

تیشه بی اندیشه زنْ بر ریشه این ظالمان(8)

بالجمله تا به خاتم از آدم صفی او را تمام، مدحگر و منقبتْ سرا(1)

محیط قمی، در تبیین ولایت تکوینی حضرت ولیّ عصر علیه السلام، نمونه هایی را بازگو می کند:

کهف امان، پناه جهان، صاحب الزّمان شاهی که سوده نُه فلکش، جبهه بر تراب

مهدی، ولیِّ قائم و موعود و منتظَر آخرْ امام و یازدهمْ نَجل بوتراب عنوان آفرینش و، فهرست کن فکان

کز دفتر وجود بود فرد انتخاب

با پایه عنایت او، پاید آسمان

در سایه حمایت وی، تابد آفتاب

بی امر او، نریزد یک برگ از درخت

بی فیض او، نبارد یک قطره از سحاب

حصرِ محامدش، نتوان کرد از آن که هست

نطقْ الکن و مَحامد، بی حدّ و بی حساب

درمانده ام، اغِثْنی یا صاحب الزّمان!

یا خاتمَ الأئمّه و یا تالیَ الکتاب(2)!

فصیح الزّمان (رضوانی) شیرازی، ولایت تکوینی امام عصر علیه السلام را از منظر دیگری به تصویر می کشد:

صاحب عصر و زمان، آن که سپهرش گوید:

با ولای تو، مرا نیست تولاّی دگر

موسی ار بانگ «اَنَا اللَّه» ز نخلی بشنید

نَبُد از نخل چنین نغمه، بُد از جای دگر

زین سخن هم، نه خدا گویمش امّا گویم

که بود متّصل این بحر به دریای دگر

بلکه شد فاش در امروز که عیسی هم داشت

فیض روحُ القُدُسی را، ز مسیحای دگر

ص:132

پدر و مادری، این گونه نیارد فرزند

اگر آیند هزار آدم و حوّای دگر

ای مهینْ حجّت حق! منتظران را به خدا

نیست هیچ از تو، به غیر از تو تمنّای دگر(1)

ملک الشّعراء (بهار) خراسانی، در مخمَّس مهدوی خود، عظمت وجودی امام عصر علیه السلام را، روایت می کند:

مژده که روی خدا، ز پرده بر آمد

آیت داور به خلق، جلوه گر آمد

بی خبران را ز فیض کل خبر آمد

مَظهر کل در لباس جزء، در آمد

معنی واجب گرفت، صورت امکان شعشعه گسترد، جلوه صمدانی

گشت عیان سرِّ صادرات نهانی

طاق طلب را قویم گشت، مبانی

شاهد غیبی رسید و داد نشانی

از لَمعات جمال قادر سبحان از فلک کون تافت اختر تجرید

نفس اَحد سر زد از هیولی توحید

«لم یلد» امروز یافت کسوَت تولید

آن که بِدو زنده گشت هر سه موالید

و آن که بِدو زنده گشت چار خَشیجان(2) عقل نخستین، بزرگْ صادر اوّل

کالبدِ مستنیر و، جانِ مُمَثَّل

راه هدی را یکی فروخته(3) مشعل

هادی و مهدی، سَمیِّ احمد مُرسَل حجّت غایب، ولیِّ ایزد منّان قاعدهْ پرداز کارگاه الهی

راز جهان را دلش، خبیر کما هی

جاهش برتر ز حدِّ لا یتناهی

فکر به کُنهِ جلال و قدرش واهی

عقل، به قرب کمال و جاهش حیران

ص:133

پرده نشین حریم لم یزلی، اوست

شاهد غیبیّ و، دلبر ازلی اوست

مرشد و مولا و پیشوا و ولی، اوست

باری، سرِّ خفیّ و نور جلی اوست

خواهَش پیدا شمار و خواهَش پنهان غیر تو ای کنز مخفی احدیَّت

کیست که پیدا کند کُنوز هویَّت؟

از تو عیان است جلوه صمدیَّت

هیچ تو را با خدای نیست دوئیَّت

ذات تو با ذات هوست یکسر و یکسان ذاتش، آیینه خدای نما شد

گرچه خدا نیست، کی جدا ز خدا شد؟

درگه او، زیب بخش عرش علا شد

هرکه به درگاه او ز روی صفا شد

ز اهل صفا شد بسان خواجه دوران(1)

اسکندر خان (بهجت) قاجار، عالم امکان را طفیل آن وجود نازنین می داند و قهر آن حضرت را «مالک دوزخ» و لطف او را «رضوان بهشت» معرّفی می کند و بر این باور است که با ورد زبان ساختن نام مبارک آن امام همام می توان همانند ابراهیم، آتش را بر خود گلستان کرد و از پیشگاه آن حضرت تقاضا می کند که با ظهور خود، ظلم و ظلمت را از گستره عالم بیرون راند:

من چو نام حجّت یزدان برم باید که تو

سجده بر نام نکوی حجّت یزدان کنی

حجّت قائم، که از بوسیدن خاک درش

فخر بر مهر و سپهر و ناز بر کیوان کنی

با شهاب کلک، دیوان را همی رانی ز خویش

چون مدیحش را رقمْ بر دفتر و دیوان کنی

جرعه ای از چشمه مهر و ولایش نوش کن

تا چو خضرِ پی خجسته، عمر جاویدان کنی

ز آتش نیران مترس و، نامش آور بر زبان

تا هویدا آب کوثر ز آتش نیران کنی

ص:134

با ولای او، چو ابراهیم بِن آزر به خویش

آتش سوزنده را، گل سازی و ریحان کنی

شهریارا! عالم امکان طفیل ذات توست

هر چه اندر عالم امکان بخواهی، آن کنی

از نظر پنهان بود جان و، تو جان عالمی

زین سبب مر خویشتن را از نظر پنهان کنی

بهر باطل کردن سحر و طلسم جادوان

در کف موسی، عصا را صورت ثُعبان(1) کنی

بر اعادی(2) در سعیر و، بر موالی در بهشت

قهر و لطف خویشتن را «مالک» و «رضوان» کنی

تیره شد روی جهان از کفر، شاها از حرم

جلوه کن تا کفر را تبدیل بر ایمان کنی!

از حجاب غیب رخ بنمای ای نور خدای!

تا که رفع ظلم و، دفع ظلمت از کیهان کنی(3)

سید احمد (ادیب) پیشاوری، حکیم متألّه و شاعر پر آوازه سده سیزدهم هجری (متولّد 1265 ق) در قصیده ای که به مناسبت میلاد امام عصر علیه السلام سروده است برایِ به تصویر کشیدن امتیازات وجودی آن حضرت از اصطلاحات فلسفی سود جسته است:

تاج کاووس از فروغ و، بال طاووس از نگار

گشت کلک و دفترم از فرِّ سلطان زَمن

آن سلیمانِ به حق کز کلک او، رخشان نگین

تا به رستاخیز نتواند ربودن اهرمن

نفْسِ کلّی دارد از املای او، جزوی به کف

زین سبب ارواح علوی را کند تلقینِ فن

ص:135

پای چون این تیرهْ توده بفشرد، اندر درنگ

گر ازو فرمان نو یابد بر این چرخ کهن

از روان جنبد فلک، وز حکم او جنبد روان

خود بجنبد دستْ اوّل تا بجنبد پَروِزن(1)

گوییا می بشنود گوشم خروش آسمان

که: به حکم او همی گردم بدین اِشتاب(2)، من

از نهیبش، لرزه افتد مر زمین را گاه گاه

باز از فرمان او گیرد سکون از بومْهَن(3)

اوست آب زندگیّ و، ما همه زنده بدو

کو روان این جهان است، این جهان او را بدن

طبع، زو دستور گیرد تا جنین را در رَحِم

صورتِ فحلی(4) دهد یا زینت تشکیل زن

بی جواز او نگردد قطره اندر بحر، دُر

بی مثال او نگردد سنگ در کان، بَهرمَن(5)

گر شمیمش بگذرد بر تلِّ خاکستر، بَری

عنبرِ سارا از آنجا کیلْ کیل و منّ و من

آن که رنج پیس را و کور مادرزاد را

نیز هم آن مرده را کِش سود هم تن هم کفن(6)

زنده کردی از دمیدن وَز بسودن خوب و خوش

از خداوند زمان(7) آموخت این افسون(8) و فن

ص:136

خواه جُزوی یا که کلّی، یکسره اشراق اوست

ز آن که نور هور هم بر سهل(1) تابد هم حَزَن(2)

آن شجر کاندر مبارکْ سایه او مصطفی بیعت از فرمان یزدان می ستد زان انجمن

آن شجر را بیخ ایدون،(3) آن مبارکْ شرعِ اوست

که بود شاخش فرایض، برگ و بار او سُنَن

زیر این فرّخْ شجر بیعت به دست غیب کن

«یُؤمنونْ بِالغَیْب» برخوان چون اویس اندر قرَن آن چنان کاین دَورْ مخصوص است او را، مر مرا

:جان و تن مخصوص او دان هم به سرّ و هم عَلَن(4)

(امیر اصلان) دنبلی از شعرای نامی دوره قاجار، در قصیده میلادیّه خود، صفات خدایی و قدرت لایزالی امام عصر علیه السلام را، این گونه به تصویر کشیده است:

آن آیت جامعی کز آن آیت

بشمرد توان صفات یزدان را

وان آینه کاندرو توان دیدن

مِنْ حَیْثُ هُوَ جمال جانان را

ای از تو نظام، هفتْ آبا را!

وی از تو قوام، چار ارکان را!

نه واجبی و نه ممکنی، امّا

کی آیی در شمارْ امکان را؟

جَدِّ تو، دو چیز: ناطق و صامت

بگذاشت میان خلق، برهان را

اوّل: عترت بود و دومش: قرآن کز کف ننهند، این دو میزان را

تو حجّت ناطقیّ و، قرآن هم

باید ز تو فهم کرد، قرآن را

ای با تو قرارِ عالمِ امکان!

کی بی تو بوَد قرار، کیهان را؟

تا زهد ابوذر است در افواه

مشهور چنان، که صدق: سلمان را

ص:137

این خوان کرم، هماره گسترده

زان بهره بود امیر اصلان را(1)

همو در قصیده میلادیّه دیگری، جلوه های جلالی و جمالی آن آینه تمام نمای خداوندی را، روایت می کند:

مهدیِ امّت، سمیِّ احمد مُرْسَل حجّت داور، ولیِّ دادگر آمد

بندگیِّ درگه آن روح و جسم قدس را

کز حجاب از بهر تنظیم جهان آید برون:

روح های قدسی، از عرشِ وَدود آید فرود

جسم های نامی از این خاکدان آید برون

پرتو مهرش، به موجودات چون تابش کند

ذرّه ای را، آفتابی از میان آید برون

تا بمالد تن به خاک راه او، هر بامداد

آسمان از کِسْوتِ گوهرْ نشان آید برون

اشتیاق جبهه ساییّ قدومش را، همی

از افق هر صبحْ مهرِ زر فشان آید برون

برکشد چون آتش تیغش زبانه، ز التهاب

همچو تیغ از کامِ هر مشرک، زبان آید برون

گر وَزد باد نهیبَش در چمن، از بیدْ بُن

جای شاخ و برگ، شمشیر و سنان آید برون(1)

بقای سپاهانی در قصیده میلادیّه غیر مردَّف خود، جلوه های جلالی و جمالی حضرت ولیّ عصر علیه السلام را به تصویر کشیده است:

قائمِ دائم که فرعِ هستی او کرد

خلق همه ممکنات، خالق سبحان

طلعت او، نور و چشم عرصه ایجاد

هستیِ او، جان و جسم عالم امکان

چشم بود سودمند، از شرف نور

جسم بود ارجمند، در کنَفِ جان

خرَّم ازو، قلب عارفان خداجوی

سرخوش ازو، جمع عاشقان پریشان

مُصحف تأیید را، جبینش تفسیر

نامه ایجاد را، وجودش عنوان

جز به مرادش، قدَر ندارد قدرت

جز به رضایش، قضا ندارد فرمان

عدل و امان بسته با ظهورش میثاق

فتح و ظفر بسته با حُسامش(2) پیمان

ابر توان گفت دست او را اگر ابر

بارد خورشید، جای قطره باران

ص:139

بر سر خوان عطاش، بوده و باشند

خلق ازل تا ابد، سراسر مهمان

امن و سلامت، به روزگار شهودش

هر دو برآرند سر ز چاک گریبان

زیرِ لوایش، بسیط مشرق و مغرب

زیر سپاهش، بساط کوه و بیابان

خیمه اجلال او، بر از برِ گردون

قبّه خرگاه او، بر از برِ کیوان(1)

همو در قصیده میلادی غیر مردَّف دیگری نیز، از آثار وجودی آن حضرت سخن می گوید:

امام عصر، خداوند نصر کز درِ نصر

خدایگان زمین است و، شهریار زَمن(2)

مسیح بود به تلقین او که بر لب راند

پیِ اقامت حجّت به گاهواره، سخن

اگر مسیح، به تقریرِ: اِنّی عبداللَّه

پس از ولادت، روزی سه برگشود دهن

شهادتَین به لب راند آن شه والا

گهِ ولادت، نابرده نوزْ(3) لب به لبن

خلیل نیز چو پیوست مهر او در دل

بر او شد آتش سوزنده، ارغوان و سَمن

دو وصف، تیغ ورا شامل است در دو مقام

برای دشمن، تیغ است، و بهر دوست، مَجن(4)

به جای دوست بود چون فرشته رحمت

برای خصم بود، جانگزایْ اهریمن(5)

اسکندر خان (بهجت) قاجار در ستایش خاتم الاوصیا، ابعاد دیگری از امتیازات وجودی آن حضرت را در قصیده مناقبی خود انعکاس داده است:

ص:140

از نور او اگر بشود ذرّه ای پدید

ظلمت دگر نبینی هرگز به روزگار

فرمان برند او را، همواره ماه و خور(1)

این یک، به روز روشن و، آن یکْ به شام تار

بی امر اونباشد، سیّاره را مسیر

بی حکم او نباشد، افلاک را مدار

جز او به ملک امکان، کس نیست پادشاه

جز او به شهر هستی، کس نیست شهریار

از چاکریْش باشد میکال سرفراز

از بندگیْش دارد جبریل افتخار

از لطف او ز گلشن جنّت دمد سمن

وز قهر او ز ساحت دوزخ جهد شرار

گر خشم او به باغ نعیم(2) آورد گذر

ور مهر او به صحن جحیم(3) آورد گذار

اندر جحیم، گردد آتش بدَل به گل

واندر جنان، شود گل سوری بدَل به نار

ای کاینات گشته طفیل وجود تو

ای ز آفرینش، آمده مقصودِ کردگار

خورشید و ماه و زهره و کیوان و مشتری

نور و ضیا ز روی تو کردند مستعار

بهر موالی تو و اعدات آفرید

گلزار خلد و نار جحیم، آفریدگار(4)

بهجت قاجار در قصیده شیوا و دل انگیز دیگری، گوشه ای از خصایل وجودی و

ص:141

صفات کمالی آن ذخیره خداوندی را هنرمندانه توصیف می کند:

قائم که بود قائم ازو دین محمّد مهدی که بود هادی امّت به خبر بر

نام خود و القاب خود و کُنیَت خود را

داده است بِدو خاتم پاکیزهْ گهر بر

حاکم به قضا و به قدَر، او بوَد آری

للَّه حکمش شده جاری به قضا و به قدَر بر

بالنده شود گلبن دین از مدد او

چونان که به نوروز همی شاخ شجر بر

مهری است خدا را به وجودش که بود بیش

از مهر پیمبر به شُبَیر و شَبَر بر

هرگز نشود مهر تو زایل ز دل ما

ما راست به دلْ مهر تو چون نقش حجَر بر

مدّاح قدیمی بودت «بهجت خاقان»

هم بر به نیاکانْت بود مرثیه گر بر

در دل بنشانده است ز مهر تو نهالی

امّید چنان است که آید به ثمر بر

همو در قصیده مناقبی دیگری به ردیف «سنگ» قدرت طبع خود را در معرض بروز و ظهور قرار می دهد و به ذکر کرامات وجودی و فضایل انسانی امام عصر علیه السلام می پردازد:

مهدی، شهنشه دو جهان، صاحب الزّمان کز حکم او شده است چنین استوار، سنگ

خوانَد مناقب وی و، ورزد ولای او

در شاخسار، بلبل و در کوهسار، سنگ

از امر و نهی اوست که بر چرخ و بر زمین

دارد مسیر، کوکب و دارد قرار، سنگ

ص:142

بر سنگ اگر به چشم عنایت نظر کند

گردد نکوتر از گهر آبدار، سنگ

از بهر این که بر سرِ اعدای او زنند

در گیتی آفریده همی کردگار، سنگ

یک تن در آن تبار که ورزد خلاف او

بارد فلک ز حادثه بر آن تبار، سنگ

تا باد آرَدَش به درِ تو، بِدین امید

خواهد ز کردگار که گردد غبار، سنگ

در کام و دست منکر فضل تو می شود

آب حیات، زهر و دُرِ شاهوار سنگ

لعنت همی فرستد و، نفرین همی کند

پیوسته دشمنان تو را بَر مزار، سنگ

دارد همیشه تا به جهان پیش آدمی

سیمِ سپید، قیمت و زرِّ عیار، سنگ

بادا به پیش خلق، عدوی تو خوار و زار

چونان که پیش لعل بود خوار و زار، سنگ(1)

بهجت قاجار، در قصیده غیر مردَّف ولی مُردَف مهدوی خود، جنبه های دیگری از امتیازات وجودی و قدرت الهی امام زمان علیه السلام را روایت می کند:

چو «بهجت» در میان باغ می خواند همی بلبل

مدیح مهدیِ هادی، ستودهْ حجّت یزدان

امام حاضر و غایب، که خاک درگه او را

بروبد از شرفْ حورای مشکینْ طرّه با مژگان

شهنشاه دو گیتی، نور بخش هفت سیّاره

که قائم از وجود او بود نُه چرخ و چار ارکان

ص:143

خداوند جهان، فرمانروای عالم امکان

که می باشد مر او را روز و شب، دو بنده فرمان

قسیم جنّت و نیران(1) بود او، زان که در دستش

سپرده ایزد بیچون کلید جنّت و نیران

بود آیین بِدو تازه، چو گلبن در مهِ اُردی(2)

بود ایمان بِدو زنده، چو خضر از چشمه حیوان

خورد روزی ز خوان نعمت او، مؤمن و کافر

برد تابش ز نور طلعت او، زهره و کیوان

معینش باش تا باشدْ معینت ایزد دادار

مطیعش باش تا باشدْ مطیع امر تو کیهان

اگر تیر حوادث را نمی خواهی هدف گردی

بساز از حبِّ او مغفر(3)، بپوش از مهر او خِفتان(4)

به سان چشمه حیوان، ولای اوست جان پرور

ازین سرچشمه جامی نوش، تا مانی تو جاویدان

نکوتر گردد از خلد برین بر عاصیان، دوزخ

گر او یک ره بِدان جا بنگرد از دیده احسان

شهنشاها! تو بودی انبیا را ناصر و یاور

همه دشوار آنان گشت از تأیید تو آسان

تو موسی را رسانیدی ز رود نیل بر ساحل

تو یوسف را نشانیدی فراز تخت از زندان

مدیحت هر که امروز آورد بر لب، یقین دارم

که در فردای محشر ایزدش بخشد همه عصیان(5)

ص:144

همو در قصیده مناقبی دیگری با مورد خطاب قرار دادن امام عصر علیه السلام گوشه ای از فضایل بی شمار آن حضرت را بر می شمارد:

ستوده مهدیِ هادی، که کردگارش گفت:

بقیَّةُ اللَّه بر اهل روزگار، تویی

مناقبش چو نگارم، فرشته ام گوید:

تبارَکَ اللَّه! کِش(1) منقبتْ نگار تویی

خدایگانا! ای آن که همچو بارْ خدای

هم از دو دیده نهان و، هم آشکار تویی

بود وجود تو چون روح و، کاینات چو تن

نهان بدین سبب از دیده، روح وار تویی

ز آفرینش کونین و انجم و افلاک

غرض تو بودی و، مقصودِ آفریدگار تویی

قوام شرع رسول خدا بود از تو

هم از رسول در آفاق، یادگار تویی

بود ز فرِّ وجود تو تازه و شاداب

از آن که گلشن اسلام را بهار تویی(2)

و در مدیحت آن حضرت نیز، قصیده مردّفی دارد که از فضایل مهدوی سرشار است:

حجّت قائم که از شمشیر او

دین یزدان استوار آید همی

مظهر حق، آن که دست فایضش

رازق هر رزقْ خوار آید همی

شاه دینْ پرور که جبریل امین بر درِ او بنده وار آید همی

امام حیِّ راستین، فلکْ مکان، مَلکْ مکین

سمیِّ ختم مرسلین که جان و دل فدای او

ظهور جلوه ازل، شعاع نور لم یزَل

تمام علّة العلل، که کبریا ردای او

خدای را چو مظهرا، وجود اوست مصدرا

به هر دو کون داورا، به عرش اِستوای او

به هر چه دیده، نور او، به هر کجا حضور او

خفای او ظهور او، ظهور او خفای او

به حکم مُنْهیِ قضا، چو او رضا کمَا ارْتَضی

رضا نه جز رضای او، قضا نه جز قضای او

چو ذات را صفاتْ او، ظهور نور ذاتْ او

به ماسوا حیاتْ او، بقا نه جز بقای او

شها! «بهایی» از تو بس، امیدوار و چون جرس

زند به مِدحتت نفَس، قبول کن ثنای او

تو نور باهر حقی، تو دست قادر حقی

تو عین ناظر حقی، که رای توست رای او(1)

سلطان محمود (پروانه) در قصیده مناقبی خوشْ ردیف خود، جلوه های جمالی و جلالی امام عصر علیه السلام را به توصیف نشسته است:

رخساره گر عیان کنی ای ماه من شوند

از شرم عارض تو نهان، ماه و آفتاب

هرگز قرین تو نشود در جهان پدید

گر سال ها کنند قران، ماه و آفتاب

عکس رخ تو را پیِ سرمشق دلبری

بر یکدگر دهند نشان، ماه و آفتاب

«پروانه» را نگر که به شعرش دو نقطه اند

در مِدحَت امام زمان، ماه و آفتاب

شاهی که مدح گویند او را به روز و شب

دو قرص نوگشاده زبان ماه و آفتاب

ص:146

حکم ار به عکسِ گردش ایشان کند همی

در دم کنند عطف عنان، ماه و آفتاب

بهر نثار مَقدمت ای صاحب زمان!

می پرورند معدن و کان، ماه و آفتاب

ای آفتاب شرع نبی! تا کنی طلوع

هستند روز و شب نگران، ماه و آفتاب

بر خوان نعمت تو که گسترده کردگار

نَطعی است آسمان و زمان، ماه و آفتاب

بر خاک آستان تو تا جبهه سوده اند

گردیده اند نور فشان، ماه و آفتاب

ای آسمان قدر و شرافت! که جسته اند

در زیر سایه تو مکان، ماه و آفتاب

از بهر رزم خصم تو، از قوس و کهکشان

گیرند خود کمند و کمان، ماه و آفتاب

پیوسته بسته اند کمر همچو چاکران

از بهر خدمتت به میان، ماه و آفتاب

یار تو و عدوی تو باشند شاد و خوار

تابند تا به روز و شبان، ماه و آفتاب(1)

همو در قصیده مناقبی دیگری، مواردی دیگر از مکارم وجودی آن حضرت را بر می شمارد:

سخن سرایم در مِدحت امام زمان به روی خویش گشایم درِ سعادت و گنج

امام قائم، سبط نبی، ولیِّ خدای

که هست تابع فرمانش این سرای سپنج

ز فیض عامش، گرند بهره جنّ و بشر

ز قهر و لطفش، یابند خلقْ شادی و رنج

همیشه تا نبود نار را طراوت سیب

هماره تا نبود تاک را صفای ترنج:

رخ محبِّ تو بی تاب باده چون گلنار

تن عدوی تو از زخم نیزه چون اسفنج(2)

سلطان محمود (پروانه) در قصیده مناقبی دیگری، اوضاع نابسامان خراسان را به محضر امام زمان علیه السلام گزارش می دهد و از به خون کشیدن تربت رضوی توسّط دشمنان، شکایت می کند، و رفع این پریشانْ احوالی را از پیشگاه آن حضرت تقاضا دارد و با این همه، از ذکر خصایل آن حضرت غافل نمی ماند:

به سوی سامره میکن سفر ای پیک سحر!

با لب خشک و دل تَفته و با دیده تر

عرضه کن حال خراسان را در حضرت شاه

حجّة اللَّه را آگاه کن از حال پدر

ص:147

گرچه جبریل کز اسرار جهان است آگاه

حضرت اوست به صد مرتبه ز او آگه تر

غرض از عرضه تو نیست به غیر از تکرار

عرض چون گشت مکرَّر، کند البتّه اثر

به پدر چون که جفا و ستم و جور رسد

کینه از خصم پدر توزد، البتّه پسر

ویژه این گونه پسر، کِش رَهی(1) است اصل قضا

ویژه این گونه پسر، کِش رَهی است امر قدَر

ناظم کون و مکان، حاکم ارض است و سما

حجّت بالغه یزدان بر جنّ و بشر

مه و خورشید به میلش نشوند ار سفری

بس خطرهاست مر ایشان را در طیِّ سفر

مُظلم و تاری باشند چو دو جِرم کثیف

گر نگیرند ضیا از درِ او، شمس و قمر

ای که بر عالم هستی، تویی امروز امیر

وین اِمارت بسزا یافتی از جدّ و پدر

نطفه اندر رَحِم مام، نگیرد منزل

گر نگویی تو به زِهدان که مر این را پرور

پس به امر تو در آنجا بنگارد صورت

خامه قدرت، گویی تو: پسر یا دختر

سعد و نحسش نشود بی مدد رای تو فاش

هر که را خواهی مؤمن، نشود او کافر

چون تو در خالق، فانی شده ای بی کم و کاست

او همه تو شده و، تو همه او پا تا سر

ص:148

هر چه او خواهد، تو خواسته ای بی کم و بیش

هر چه تو گویی، او گفته بی زیر و زبر

نیست باکی اگرم خصم شوند اهل جهان

من سخن بهر خدا گویم بی خوف و خطر

حجّت بالغه یزدان! ای صاحب عصر!

بی شک از حالت مایی تو نکو مستحضر

خود قصیده سی اُم است این، که به مدحت گفتم

بو(1) که در مدح تو بگزارم سی سال دگر

در غیاب تو سخن گفتم سی سال ای کاش

در حضور تو ثنا گویم سی سال آخر(2)

همو در قصیده مناقبی دیگری ضمن تشبیبی زیبا و شاعرانه، به تبیین گوشه هایی از ابعاد وجودی و فضایل امام عصر علیه السلام می پردازد و در پایان آرزو می کند که به فرمان آن مصلح جهانی، شعر مناقبی خود را در حضور حضرتش بخواند:

امام قائم، ختم الائمّه، صاحب عصر که یوسف از مدد او ز چَه رسید به جاه

جز او نباشد در روزگار، صاحب امر جز او نباشد اندر زمانه، شاهنشاه

ز حادثات، پناهی اگر همی جویی

جز آستانْش نیابی ز حادثات پناه

اَیا مطیع تو گشته زمانه، بی منّت

و یا سجود تو کرده سپهر، بی اکراه

در آن زمان که تو بر تخت داد بنشینی

به پیش تخت تو، شاهان همی نهند جباه(3)

چو شیر رایتت افراشته شود به فلک

ازو هراسد شیر سپهر، چون روباه

دگر شهان را فخر ار به مسند و گاه(4) است

همی بود به وجود تو فخر مسند و گاه

امید هست که خوانی مرا و فرمایی:

بخوان قصیده مدح مرا، تو بر درگاه

اجازه یابد از حضرتت چو «پروانه»

بر آسمانش ساید ز افتخار کلاه

نخست مدحی کآرد به حضرتت، این است:

اَقولُ اَشهدُ اَن لا اله اِلّا اللَّه(5)

ص:149

و در قصیده ای دیگر، آن حضرت را اختیارْدار عوالم هستی معرّفی می کند و با بهره گرفتن از آرایه های شعری، با مکارم اخلاقی و نیروی لایزالی حضرت صاحب الامر علیه السلام شعر خود را می آراید:

ای ولیّ اللَّه قائم! ای امین کردگار!

کآتش سوزان توانی لاله و ریحان کنی

صاحب الامری، ولیِّ کردگاری، وز شرف

زیبدت فخر ار به کلِّ عالم امکان کنی

هم قضا و هم قدَر باشند در حُکمت، از آن

حکم رانی بر قضا و بر قدَر فرمان کنی

گر نه یزدانی، چو یزدان در زمین و در زمان

از چه رو باشد که هرچ(1) آن را بخواهی آن کنی؟

زهره را از مشتری گردد سعادت بیشتر

گر به یاری از سپهرش شمسه ایوان کنی

دوش این اشعار دلکش نزد جانان خواندمی

گفت: شاید برنگاریّ و، نگار(2) جان کنی

زان که بس خوشتر بود از شعرِ آن شاعر که گفت:

ای شکستهْ زلف یار! از بس که تو دستان(3) کنی

گفتمش: بُرهان این تصدیق می خواهم از آنک

می بنپسندم که تو تصدیقِ بی برهان کنی

گفت: زین برهان چه خوشتر؟ کو همی «محمود» را

مدح کرد و، تو ثنای صاحبِ دوران کنی(4)

میرزا جواد (تجلّی) از شعرای پرآوازه آیینی در سده چهاردهم هجری است. ترجیع بند مهدوی و قصاید مناقبی او در ستایش چهارده معصوم علیهم السلام خصوصاً حضرت

ص:150

صدّیقه طاهره و امام مهدی علیهما السلام زبانْزد صاحبدلان شعر شناس است.

ابیاتی از دو قصیده مهدوی او را که در توصیف جلوه های جمالی و جلالی حضرت صاحب الامر علیه السلام است زینت این اوراق می کنیم:

خیال خواست بَرد پی به ذات حضرت او

نخست گام بگردید لنگ، پای خیال

به مطبخ فلکش، هست آفتاب، آتش

که مُنکسف چو شود، می شود سیه چو زُکال(1)

اگر چه او پسر بوالبشر بوَد، لیکن

سرشته است پدر را به دست خود صلصال(2)

چگونه مدح تو با یک زبان توانم کرد؟

که در مدیح تو سوسن به دَه زبان شده لال(3)

یگانه مهدی موعودِ منتظر شاهی

که هست منتظران را، ز دوریَش شیون

ولیِّ بار خدا، صاحب الزمان که بوَد

هزار ساله جوان زیر این سپهر کهن

به راستی، وصی شرع احمد مختار به دوستی، ولیِّ خاص قادر ذوالمن

به روز جنگ برد دست گر به تیغ دو سر

به گاهِ رزم، به جولان چو آورد توسن:

ازو سهام(4) و، ز مردان نامور سینه

ازو حُسام(5) و، ز گُردان جنگجو گردن

بزرگوارا! ای رازق وحوش و طیور!

خدایگانا! ای خالق زمین و زَمن!

قضا، تو راست به میدان چو تیر در ترکش

فلک، تو راست به هیجا چو گوی در مِحجن(6)

ص:152

به پیش جاهت برجیس، پایه ایوان

به نزد علمت ادریس، کودک کودن

بدون حبِّ تو، افعال - گرچه با معنی -

به غیر مهر تو اعمال - گرچه مستحسن -

بَود چنان: که بمالند خشت بر دریا!

بود چنان: که بسایند آب در هاون!

وجود پاک تو اصل است و ممکنات، فروع

جمال خوب تو شمع است و کاینات، لگن

اگر چه جمله اشیا اگر زبان گردند

به گاهِ مدح تو هستند جملگی، الکن(1)

مرا که نام، علَم شد کنون به «حسّانی»

بوَد ز یمن مدیح تو، ای امام زَمَن

اگر بخوانم خود را نکوتر از «حسّان»

عجب مدار، که دارم دلیل مستحسن

از آن که چامه نغز و چکامه های متین

مر او، حضور نبی گفت و در غیاب تو، من(2)

میرزا حیدر علی (ثریّا) ملقّب به «مجد الادباء» در غزل مهدوی خود از بیان عظمت وجودی آن ذخیره خداوندی باز نمانده است:

امام منتظَر و صاحب زمان، مهدی ولیِّ خصم گدازْ و، خدیو دوستْ نواز

یگانه نَجْل حسن، حجّت دوازدهم

که او حقیقت کون است و کایناتْ مجاز

ز اوصیا، همه با ذات اقدسش آثار

ز انبیا، همه در دست قدرتش اعجاز

هلالِ ابروی محرابْ وضع خود بنمای

که عیسی از فلک چارم آیدت به نماز

تو آفتاب وجودی، بتاب بر گل و خار

مدار سایه رأفت ز آفرینش، باز(3)

ص:153

ابوالحسن (جلوه) اصفهانی (متوفای 1314 ق) از حکمای بنام و شاعران پر آوازه سده سیزدهم و اوایل سده چهاردهم هجری است. وی قصیده بسیار رسا و شیوایی در صفت زمستان دارد که به مناقب و فضایل امام عصرعلیه السلام زیور دیگری به خود گرفته است:

مهدی هادی، پناه اهل زمان، آنک

یافته از وی نظام، عالم امکان

هرچه سخنور فصیح باشد و دانا

در گهِ وصفش، کلیل(1) باشد و نادان

هرچه کند امر، مر قضا و قدَر را

قدرتشان نیست بر تخلّف و عصیان

قهر الهی است، گاه خشم و غضب لیک

رحمت حقّ است، گاه رأفت و احسان

بنده او، تاج گیرد از سر قیصر خادم او، افسر و سریر ز خاقان نام تواش گر نبود نقش نگین، کی

دیو چنین می شدی مطیع سلیمان؟

هرکه بپوید ره ولای تو، هرگز

در دو جهان هیچ می نبیند خذلان

و آن که بتابد سر از اطاعت امرت

در دو جهان می نیابد الاّ خسران

باد عدویت قرین محنت و اندوه!

باد محبّت همیشه خرّم و خندان!(2)

جلوه اصفهانی در دو قصیده دیگر که در مدح حجّت قائم علیه السلام سروده، موارد دیگری از مواهب وجودی و شگفتی های قدرتی آن حضرت را به تصویر کشیده است:

امام غایب، آن حجّت خدای به خلق

که هست پیش ضمیرش نهانِ دهر، عیان

اگر نباشد فرمان زحضرتش، هرگز

قدم برون ننهد هیچ بچّه از زِهدان

زمانه، زاید خیر و سعادت و اصلاح

به دور او، که بود روزگار امن و امان

به گاه خشم بودْ صِرف قهر ایزدبار(3)

به گاه لطف بودْ محض رحمت یزدان

کجا توانم اوصاف ذات او کردن؟

که عقل در صفت ذات او بود حیران

اگر شنیدی، هرگز عجب مدار این را

که هرچه قصد کند او، خدا دهد فرمان

که او خلاف رضای خدا نیندیشد

نه خود به ظاهر و باطن، نه آشکار و نهان

نه واجبش بتوان گفتن و نه ممکن از آنک

بدین دو راه ندارد گذر یقین و گمان(4)

ص:154

حجّت قائم که در شریان شخص این جهان

فیض او جاری بود مانند خون اندر بدن

هرکجا لطفش زند رایت، بود دار السُّرور

هرکجا قهرش شود قائم، بود بیتُ الحزن

ای خوش آن روزی که می گردد ز فیضِ عدل او

این جهان پیرْ برنا، تازه این چرخ کهن

مظهر حقّ است وبی منّت عطا بخشد به خلق

بی «ازاء و مَن»(1) بود آری عطای ذو المنن

فیض او همچون لبن، این خلق همچون کودکان

کودکان، ناچار می بایست نوشندی لبن(2)

سید محمّد (جَدّا)ی قمی (متوفای 1330 ق) در قصیده مناقبی غیر مردَّف ولی مُردَف خود، گوشه ای از امتیازات وجودی حضرت ولیّ عصر علیه السلام را توضیح می دهد:

حجّت قائم، امام عصر کاندر حکم اوست

چار ارکان، شش جهت، مانند هفت و هشت باب

پلّه ای از آسمان رفعت وی، هفت چرخ

پرده ای از بارگاه شوکت وی، نُه حجاب

صورت آدم گرفت آن دم که نقّاش وجود

بوالبشر را ریخت رشحی ز آب مهرش در تراب

آسمان، گر خیمه خدّام درگاهش نبود

از چه دارد از سهیل و کهکشان، میخ و طناب؟

آهوی کویش به خشم ار چشم بگشاید به چرخ

تا ابد شیر فلک منفَک(3) نگردد ز اضطراب

ص:155

تنگ، پیش وسعت صدرش فضای لا مکان

ننگ بر بالای قدرش، پرنیان نُه حجاب

حزْم تو، حزمی است کآن حزم از شتاب آرد درنگ

عزم تو، عزمی است کآن عزم از درنگ آرد شتاب

ای قدَرْ قدری که با سرپنجه تقدیر تو

می توان تیهو کند هر لحظه صید صد عقاب

تا صف محشر نخواهد رفت نامت از میان

آری آری کو کتابی ناسخ اُمّ الکتاب؟

چامه «جدّا» است این؟ یا از فراز نُه فلک

می کند روح القُدس توصیف آن قدسیْ جناب؟

تا بهاران را بود چون شرع احمد، آب و رنگ

باد درگاه تو را همچون بهاران رنگ و آب!(1)

علاّمه شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی (مفتقر) به خاطر معرفت ولایی که نسبت به مقام شامخ حضرت بقیّة اللَّه علیه السلام دارد، در اشعار مهدوی خود پایه سخن را چنان محکم نهاده است که درک آن برای عموم امکان پذیر نیست و فقط خواص می توانند از آن بهره مند گردند؛ زیرا سرشار از اصطلاحات عرفانی و حکمی است:

آن که نسخه ذاتش، دفتر کمالات است

مصحف کمالاتش، محکماتِ آیات است

اوّلین مقاماتش، منتهیَ النّهایات است

طور نور و میقاتش، پرتوی از آن ذات است

جلوه دل آرایش، جان گرفت و جانان داد

مبدأ حقیقت را، اوست اوّلین مشتق

خطّه طریقت را، اوست هادی مطلق

مسند شریعت را، اوست حجّتِ بر حق

کشور طبیعت را، اوست صاحب سَنجَق(2)

بندگان او را حق، حشمت سلیمان داد

ای ز ماه تا ماهی، بندگان فرمانت

مسند شهنشاهی، لایق غلامانت

ص:156

بزمِ «لی معَ اللَّهی» خلوتی است شایانت

جلوه ای بکن گاهی تا شویم قربانت

جان ز کف توان دادن، لیک یار نتوان داد(1)

عرش بلقیس نه شایسته فرش ره توست

آصف اندر صف اطفال دبستان شما

نبوَد ملک سلیمان همه با آن عظمت

موری اندر نظر همّت سلمان شما

جلوه ای دید کلیم اللَّه از آن نور جمال

نغمه ای بود «اَنَا اللَّه» ز بیابان شما

طایر سدره نشین را نرسد مرغ خیال

به حریم حرم شامخُ الارکان شما

قاب قوسین که آخرْ قدم معرفت است

اوّلین مرحله رَفْرَف(2) جولان شما

فیض روح القُدس از مجلس انس تو و بس

نفخه صور، صفیری است ز دربان شما

مسند مصر حقیقت ز تو تا چند تهی؟

ای دوصد یوسف صدّیق به قربان شما

«مفتقر» را نه عجب گر بنمایی تحسین

منم امروز درین مرحله حسّان شما(1)

علی نقی (حکمت) ملقّب به مشیر الکُتّاب در قصیده ای که به مناسبت میلاد حضرت قائم علیه السلام سروده، درباره آثار ولایت مهدوی و تجلیّات روحانی آن ذخیره خداوندی، داد سخن داده است:

شاهنشهی که ماشطه(2) فیضش

آراست روی شاهد ایمان را

شاهی که پاسبانی درگاهش

هست افتخار، قیصر و خاقان را

در بارگاه حق، نشود مقبول

بی حُبّ او عبادت، سلمان را

جانِ عبادت است تولاّیش

کی خاصیت بود تنِ بی جان را؟

دست وی، آب و خاک به هم آمیخت

بنمود خلق، عالم امکان را

پاداش و کیفر ولی(3) و خصمت

باشد به دستْ «مالک»(4) و «رضوان»(5) را

این یک، سرای خلد بیاراید

وان یک، فروزد آتش نیران(6) را

ص:158

جز خلقت تو، علّت دیگر نیست

اندر نخست، خلقت انسان را

گه برفروخت پنجه موسی را

بنمود خیره، دیده هامان را

گه بر خلیل، بَرد(1) و سلامت کرد

از باد لطف، آتش سوزان را

دیری بوَد کنون که به امر حق

پنهان نمود چهره تابان را

باید صبور بود به هجرانش

روز از پی است این شب هجران را

حکمت، در قصیده مهدوی دیگری نیز، از کرامات وجودی آن امام منتظر علیه السلام سخن رانده است:

امام به حق، حجّت عصر، مهدی نگهبان دینِ رسول مسدَّد مَهین شهریاری که دربان او را

ز رفعت بود پای بر فرقِ فَرقَد

بوَد نظم عالم ز یُمن وجودش

نگهبان دین خدا از اَب و جَد

ز عزمش، بساط زمین شد منظّم

ز حَزْمش، اساس جهان شد مُمَهَّد

به سطوَت چو یزدان به صولت چو حیدر

به حشمت نشان دارد از جدِّ امجد

رهین عطایش، چه پیر و چه بُرنا

طفیل وجودش، چه ابیض، چه اسود

تویی آن که ادریس در مَدرس تو

چو طفلی که خواند همی درس ابجد

تو را حدِّ من نیست گفتن ستایش

که یزدانْت بخشوده نام محمّد(2)

ابوالحسن میرزا (حیرت) ملقّب به شیخ الرّئیس در قصیده ای که به هنگام اقامت در سامرّا برای امام زمان علیه السلام سروده، موارد دیگری از عظمت وجودی آن حضرت را یادآور شده است:

ص:159

هنوز در نظر خلق، خُرد می آمد

که پیر عقل، برش کودک سبَق خوان(1) شد

امام عصر، ولیِّ خدا، کفیل هُدی

که ظلِّ هستی بر خلقت دو کیهان شد

وجود پاکش کاندر کمالْ بی همتاست

یگانه بارْخدا را، دلیل و برهان شد

خضر به خاک درش چون که سود روی نیاز

به رهنمونیِ او، سوی آب حیوان شد

چو اسم پاکش در خاتَم سلیمان بود

گرفت اهرمنی خاتم و، سلیمان شد

من و رسیدنْ کُنه مدیح او، هیهات!

که در مناقب او عقلْ مات و حیران شد(2)

(حشمت) شیرازی علی رغم این که اُمّی بوده و الف را از با نمی شناخته،(3) در تهنیت میلاد حضرت حجّة بن الحسن العسکری علیه السلام به مطالبی اشاره می کند که از مردم دانشور و فرهیخته انتظار می رود:

حجّت قائم، امام حاضر و غایب

آن که دلش آگه است سرّ و علَن را

مظهر یزدان، که بی اراده و امرش

جان ننماید قبول، جامه تن را

آن شه مطلق، که بی اشاره و حکمش

روح نگوید وداع، ملک بدن را

ریزدم از کام، دُرِّ لؤلؤ شهوار

چون بگشایم به مِدحتِ تو دهن را

نیست عجب داورا! اگر به مدیحت

«حشمتِ» بی مایه داده داد سخن را

مدح تو گویا کند چو صابر(4) و عَمْعَق(5)

طفلِ رضیع(6) نَشُسته لب ز لبن را

ای ولیِ حق! تو را به حق محمّد حفظ کن از باد فتنه، خاک وطن را(7)

میرزا علی رضا (حکیم) ساوجی در میلادیّه امام زمان علیه السلام به مواردی اشاره می کند که مرور آنها برای شیفتگان جمال و جلال مهوی مغتنم است:

عید سعید ولادت شه دین است

روزِ چنین، بِهْ ز صد شهور و سنین(8) است

ص:160

زُهره به بیتُ الشّرافه صدرنشین است

گاهِ غیابِ شک و، ظهور یقین است

نیمه شعبان و، روز رحمت یزدان آن که به تأیید ایزد است، مؤیَّد

حجّت پروردگار و، زاده احمد فضل و کمالش، نه حصر دارد و نه حد

حضرت مهدی، خدایگان مُمجَّد

ثانیِ عقل نخست و، تالیِ قرآن ذات وی، آیینه هویَّت مطلق

دُردکشِ جام عشقِ مصطبه حق

رابطه حکم او، فضای معلّق

خرگه جاهش، ورای چرخ مطبَّق

پایه قدرش، فراز ذروه کیوان ای سبب کاینات و علَّت هستی!

هستیِ تو، مایه خدای پرستی

کاخِ سما، از تو روی کرده به پستی

مظهر اسماء حق تویی به درستی

وارث علم پیمبری، چو نیاکان فیض نخست و، جمال عقل نخستین

مرکز شرع مبین و، قائمه دین

زاده طاهایی و، سُلاله یاسین مَهبط(1) وحی خدا و، ختم وصیّین

اصل کرم، کوه حلم، معنی ایمان آن که نهیبش، جِبال را بدراند

تیغ کجش، پشت کفر را بخَماند

ص:161

حکمتش ار مقتضی شود، بتواند

ماهی و مه را به یکدیگر برساند

تازه ببخشد عظام بالیه(1) را، جان روشنی مهر و مه، ز نور تو بینم

صورتِ هر هست، در حضور تو بینم

سلطنت حقّه، در ظهور تو بینم

بس «اَرِنی» گو، روان به طور تو بینم

از همه مشتاق تر، «حکیم» ثناخوان(2)

میرزا حسن خان (حضوری) سلماسی (متوفای 1330 ق) در قصیده رسای خود، گوشه هایی از جلوه های رحمانی امام عصر علیه السلام را بر می شمارد:

خدای را بنگر در جمال حضرت او

که مر خدا را، در خور بود چو او مرآت

ازو بخواه نجات و، ازو بجوی مدد

که اوست غازی هیجا(3) و قاضی حاجات

کسی ندید به قدر و شرف چو او، یزدان

بکرد خود را از آن روز به شخص او، اثبات

ازوست روزیِ حیوان و قسمت انسان

ازو قوام جماد است و هم قیام نبات

هر آن که بندد در خدمتش کمر چون نای

عجب مکن ثمرش بِهْ شود اگر ز نبات

مَهین اماما! بنما «حضوریَت» دلشاد

به حقِّ شافع یَومُ النُّشور وَالْعَرصات

خدای داند کز بنده خدمتی ناید(4)

جز این که مدح سرایَمْت بِهْ ز آب حیات(5)

همو در قصیده های مناقبی دیگری، به صفات خدایی آن موعود جهانی اشاره می کند که برای پرهیز از اطاله دامنه کلام، به نقل ابیات برگزیده ای از آنها بسنده می کنیم:

حجّتْ خدای، قائم عصر، آن کو

در چشم عقل، حاضر و مشهود است

جز از عطای او، نتوان جستن

ما را هر آن چه مقصد و مقصود است

ص:162

زرّ و، دُر و معادن بحر و بر

با جود او، دَراهم معدود است

شیطان، ز سجده سر نکشیدی باز

دانستی ار جناب تو مسجود است

جز از ره ولایت و مهر تو

راه خدای جویی، مسدود است(1)

دارای جهان، حجّت قائم، که وجودش

ایجاد همه خلق جهان راست سبب بر

آن گوهر فرزانه که آرند بدو فخر

آبا به نسَب اندر و، اَبنا به حسَب بر

هرچ(2) آن حسَبش خوانم، هست از حسَب افزون

هرچ آن لقبش هست، فراتر ز لقب بر

ایمن ز شهاب سَخَطش،(3) خصم نماند

گر کوه شود چرخ و برآید به شعَب بر

بر درگه عالیْش نگویم که سپهر است

دانند ادیبان که بود ترک ادب بر

خصم تو برم(4) قابل سَب(5) نیست، که او هست

چونان عدم و، نیست عدم قابل سَب بر

تا کار خطیبان به جهان خواندن خطبه است

نام تو بود مصدر و آذین خُطَب بر(6)

ص:163

ختم الائمّه، قائم، مهدیِّ بِنْ حسن آن حجّت خدای و، خداوند روزگار

آن کس که آفریده حقّ است و، خلق را

شاید(1) بگویم این که بود آفریدگار

ای یادگار احمد مرسل! که پیش توست

تیغ علیّ و مصحف احمد به یادگار

حاشا به جز تو، کس بتواند که در جهان

این را شود مبیّن(2) و، آن را برد به کار

نه مهر و اختران را بی رای تو، مسیر

نه چرخ نیلگون را بی امر تو مدار

ای گوشوار عرش! که بی جاه و قدر تو

عرش عظیم را نبوَد قدرِ گوشوار(3)

گِرد حصار دهر، یکی باره(4) برکشید