حضرت علی علیه السلام

کتاب ، بوستان فرزانگان است

• صد کلمه قصار

• حاج شیخ عباس قمی

• طرح جلد / محسن زمانی

چاپ ششم / زمستان 1376

تعداد / پنج هزار جلد

چاپخانه / سلمان فارسی

کلیه حقوق برای ناشر محفوظ است

250 تومان

انتشارات در راه حق

قم، خیابان آیت الله مرعشی نجفی

کوچه 20، شماره 6، تلفن 743223

ص: 2

و من در چند سال قبل بیشتر کلمات قصار آنحضرت را که در باب آخر نهج البلاغه است جمع کردم بترتیب حروف تهجی و مختصر شرحی باندازه بضاعت خود بر آن نوشتم تا در این ایام که بفیض زیارت یکی از دوستان قدیمی خود نائل شدم بخاطرم رسید که صد کلمه از آن کلمات شریفه انتخاب کنم و آنرا هدیه آنجناب نمایم.

فَقَدْ رُوِيَ عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ مَا أَهْدَى الْمُسْلِمُ لِأَخِيهِ هَدِيَّةً أَفْضَلَ مِنْ كَلِمَةِ حِكْمَةٍ تَزيدُهُ هُدًى اَوْتَرُدُّهُ عَنْ رَدَى (1)

لاجرم این صد کلمه را جمع نمودم و به فارسی مختصر شرحی بر آن نمودم و غالباً در ذیل کلمات یکی دو کلام از کلمات حکمیه نافعه که غالب آنها از خود آن حضرت است ذکر نمودم و هر جا بمناسبتی یکی دو سه شعر از اشعار عربیه یا فارسیه نگاشتم تا همه کس از آن انتفاع ببرد امید که فیضش عام و ذخیره این مجرم کثیر الآثام گردد. (2)

ص: 4

فَخُدْها فَإِنَّها حِكْمَةٌ بالِغَةٌ وَمِاَهُ كَلِمَة جامعة وما توفيقى الا. عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَإِلَيْهِ أنيبُ.

قالَ صَلَواتُ الله عَلَيْهِ

خود دشمنی به رفق و ملایمت - حاصل آنکه جای صلح باقی بگذار نه آنکه انواع دشمنی را با او بکاربری و از هرگونه فحش و بدگوئی بمیان آوری - شاید که او بگردد دوست تو روزی از روزها و آن موجب شرمندگی و ندامت تو شود؛ پس در حبّ و بغض از حد اعتدال بیرون مرو، و از جاده خير الأمور اوسط ها پای بیرون منه.

قالَ مَوْلانَا الصَّادِقُ علیه السلام لِبَعْضِ أَصْحَابِهِ لا تُطلِعْ صَدِيقَكَ مِنْ سِرِكَ الا عَلَى مَا لَوِ اطَّلَعَ عَلَيْهِ عَدُوُّكَ لَمْ يَضُرَّكَ فَإِنَّ الصَّدِيقَ قَدْ يَكُونُ عَدُوّاً يَوْماً ما . (1)

یعنی حضرت صادق علیه السلام فرمود ببعض اصحاب خود که : مطلع مگردان دوست خود را بر سر خود مگر بر آن سری که اگر مطلع شود بر آن دشمن تو ضرر نرساند به تو؛ چه آنکه گاه شود که دوست دشمن گردد روزی؛ و از اینجا اخذ کرده سعدی که گفته: هر آن سری که داری با دوستان در میان منه چه دانی که وقتی دشمن گردند و هر بدی که توانی با دشمنان مکن باشد که روزی دوست گردند.

مکافات است چه بسیار مشاهده و عیان شده که کسانیکه ظلم کردند بمردمان مردمان ظلم و ستم کردند به اعقاب ایشان کسی که خراب کرد خانه های مردم را خراب کردند خانۀ او را و هكذا بعكس.

ببری مال مسلمان و چومالت ببرند *** بانگ و فریاد برآری که مسلمانی نیست

مکن بد به فرزند مردم نگاه *** که فرزند خویشت برآید تباه

پدر مرده را سایه بر سرفکن *** غبارش بیفشان و خارش بکن

اگر باب را سایه رفت از سرش *** تو در سایه خویشتن پرورش

بحال دل خستگان درنگر *** که روزی تو دلخسته باشی مگر

فروماندگان را درون شاد کن *** ز روز فروماندگی یاد کن

یعنی همین که موعظه از دل بیرون شد داخل در دل شود و در آن اثر کند و هرگاه از مجرد زبان باشد از گوش ها تجاوز نکند حاصل آنکه :

تا به گفتار خود عمل نکنی *** هیچ در دیگران اثر نکند

خلاف آنکه اگر نسنجیده سخن گوید، نظامی گفته :

لاف از سخن چو در توان زد *** آن خشت بود که پرتوان زد

و لهذا فرموده اند که هرگاه دیدید مردی را که سکوت بسیار کند و از مردم فرار نماید بسوی او روید که تلقی حکمت می کند.

تامل کنان در خطا و صواب *** به از ژاژ خایان (1) حاضر جواب

کمال است در نفس انسان سخن *** تو خود را بگفتار رسوا مکن

کم آواز هرگز نبینی خجل *** جوی مشگ بهتر که یک توده گل

از حضرت باقر العلوم علیه السلام روایتست که فرمود جز این نیست که شیعیان و دوستان ما زبان های ایشان لال است (2)

و فى الحديث : سَلَامَةُ الإِنْسَانِ فِي حِفْظِ اللَّسانِ (3) یعنی سلامت آدمی در نگه داشتن زبان او است.

مجال سخن تا نیابی مگوی *** چه میدان نیابی نگهدار گوی

مگوی و منه تا توانی قدم *** ز اندازه بیرون و ز اندازه کم

﴿ قال الله تعالى: وَاَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوى ﴾ (1)

یعنی حقتعالی فرمود که عفو و بخشیدن شما نزدیکتر است بپرهیزکاری .

و روایتشده که عفو و گذشت زیاد نمی کند مگر عزت را پس گذشت کنید تا خداوند شما را عزیز گرداند. (2) و حکما گفته اند که گناه هر چند بزرگتر است فضیلت عفو کننده بیشتر است.

و نیز امیرالمؤمنین علیه السلام فرموده أولَى النَّاسِ بِالعَفْوِ أَقْدَرُهُمْ عَلَى العُقُوبَة (3).

یعنی سزاوارترین مردمان بعفو آن کس است که قدرتش بر عقوبت کردن بیشتر باشد.

بدی را بدی سهل باشد جزا *** اگر مردی مردى أَحْسِنُ الى مَنْ أَسا (4)

منقطع نسازید پایان آن نعمتها را بکمی شکرگذاری و کفران آن .

بدانکه: کفران نعمت (یعنی نشناختن نعم منعم و شاد نبودن به آن و صرف نکردن آنرا در مصرفی که منعم به آن راضی باشد) از صفات خبيثه و باعث شقاوت آدمی است در عقبی و موجب حرمان و سلب

نعمت است در دنیا .

﴿ قالَ الله تَعَالَى : لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَلَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ.﴾ (1)

اگر شکر گذارید هر آینه زیاد میدهم البته شما را و اگر کفران ورزید و ناسپاسی کنید همانا عذاب من سخت است.

اگر شکر کردی بدین ملک و مال *** به مالی و ملکی رسی بی زوال

نه خود خوانده ای در کتاب مجید *** که در شکر نعمت بود بر مزید

و در کتاب گلستان است که اجل کائنات از روی ظاهر آدمیست و اذل موجودات سگ و به اتفاق خردمندان سگ حق شناس به از آدمی ناسپاس .

سگیرا لقمه ای هرگز فراموش *** نگردد گر زنی صد نوبتش سنگ

وگر عُمری نوازی سفله ای را *** باندک چیزی آید با تو در جنگ

حذر کردن و خود را نگاه داشتن از آن امر مخوف بزرگتر است از آنچه میترسی از آن زیرا که بیم بلا و فکر در خلاصی از آن اصعب است از وقوع در آن بسبب طول زمان خوف و مستغرق شدن فکر در تدبیرات و امثال آن و این نسبت با مورات دنیویه است والا بلاهای عقبی وقوع آن بر اضعاف آنچیزیست که متوقع است. (1)

و کسیکه یقین کند که عوض آنچه می دهد جایش می آید جوانمردی خواهد کرد در عطا کردن زیرا که می داند بدل این عطا باو میرسد در دنیا و عقبی .

وَإِلَيْهِ أَشارَ علیه السلام فى قوله تُنْزَلُ الْمَعُونَةُ على قدر المَونَة. (1)

یعنی بهمین معنی نیز اشاره نموده آنحضرت که فرموده فرود می آید یاری دادن بقدر مؤنه و گرانی بار .

و هم فرموده إِذَا اَمْلَقْتُمْ فَتَاجِرُوا اللهَ بِالصَّدَقَةِ . (2)

چون درویش و فقیر گشتید تجارت کنید با خدای تعالی بدادن صدقه.

﴿ فَإِنَّ اللهَ يَجْزِي الْمُتَصَدِقِينَ ﴾. (3)

نگذارد که بیخود از دستش برود.

وَفِى المَثَلِ : انْتَهِرُوا الفُرَضَ فَإِنَّها تَمُرُّمَرَّ السَّحَابِ.

یعنی در مثل است که غنیمت بشمرید فرصتها را چه آنکه زمان فرصت می گذرد مانند گذشتن ابر. (1)

تا توانستم ندانستم چه سود *** چونکه دانستم توانستن نبود

وَفِي الحَدِيثِ : مَنْ ساوَى يَوْمَاهُ فَهُوَ مَغْبُونٌ . (2)

جوانا ره طاعت امروز گیر *** که فردا جوانی نیاید زپیر

قضا روزگاری زمن در ربود *** که هر روزش از پی شب قدر بود

من آنروز را قدر نشناختم *** بدانستم اکنونکه در باختم

بغفلت بدادم ز دست آب پاک *** چه چاره کنون جز تیمم بخاک

چه شیبت درآمد بروی شباب *** شبت روز شد دیده برکن ز خواب

کنون کوش کاب از کمر درگذشت *** نه وقتی که سیلاب از سرگذشت

مكن عمر ضايع بافسوس و حیف *** که فرصت عزیز است و الوقت ضيف (3)

ص: 14

چه خوب گفته شیخ سعدی در این مقام :

یکی قطره باران زابری چکید *** خجل شد چه پهنای دریا بدید

که جائی که دریاست من کیستم *** گر او هست حقا که من نیستم

چه خود را بچشم حقارت بدید *** صدف در کنارش چوجان پرورید

سپهرش بجائی رسانید کار *** که شد نامور لُؤلؤ شاهوار

بلندی از آن یافت کان پست شد *** در نیستی کوفت تا هست شد

پس شایسته است که انسان دوستان خود را از دست ندهد خصوص دوستان قدیمی و احباء پدر خود را . (1)

قال أمير المُؤْمِنِينَ علیه السلام: مَوَدَّةُ الابْاءِ قَرَابَةٌ بَيْنَ الأَبْنَاءِ . (2)

وَعَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله تَلتُ يُظفِينَ نُورَ العَبْدِ : مَنْ فَطَعَ اَوِدَاءَ ابيهِ وَغَيَّرَ شَيْبَهُ وَرَفَعَ بَصَرَهُ فِي الحُجُرَاتِ مِنْ غَيْرِ أَنْ يُؤْذَنَ لَهُ. (3)

یعنی رسول خدا فرمود سه چیز است که خاموش می نماید نور آدمیرا یکی آنکه شخص قطع کند دوستان پدرش را یعنی دوستی با ایشانرا ببرد و دیگر آنکه تغییر دهد سفیدی موی خود را از پیری سیم آنکه بلند کند چشم خود را و نظر افکند در حجره ها و خانه ها بدون آنکه مأذون باشد.

و روایت است که حضرت صادق علیه السّلام فضیل بن یسار را دوست می داشت و می فرمود فضیل از اصحاب پدر است و من دوست میدارم که شخص اصحاب پدرش را دوست بدارد. (4)

ص: 17

کیست آنچنان کسی که بپسندی تو تمام خوی و طبیعت او را.

تحمّل چه زهرت نماید نخست *** ولی شهد گردد چه در طبع رُست

شنیدم که وقتی سحرگاه عید *** ز گرما به آمد برون بایزید

یکی طشت خاکسترش بی خبر *** فرو ریختش از سرائی بسر گفت همی گفت ژولیده دستار و موی *** کف دست شکرانه مالان بروی

که ای نفس من درخور آتشم *** زخاکستری روی درهم کشم

بزرگان نکردند در خود نگاه *** خدا بینی از خویشتن بین مخواه

طریقت جز این نیست درویش را *** که افکنده دارد تن خویش را

هر چند مدارا بیش کنی مخالفت زیاده کند.

فرشته خوی شود آدمی زکم خوردن *** وگر خورد چو بهایم بیوفتد چو جماد

مراد هر که برآری مطیع امر تو شد *** خلاف نفس که فرمان دهد چه یافت مراد

دنائت طبع و عیبناک بودن است چه هر عیب دار طالب اظهار عیوب مردم است.

و در حدیث نبوی است که هر که ظاهر کند عمل ناشایست کسی را مثل آنست که خود بجا آورده. (1)

و بتجربه ثابت است که هر که بنای عیبجوئی مردم نهاد ایشانرا رسوا کرد و خود را بی اعتماد. (2)

پس احمق آن کسی است که خود به هزار عیب آلوده و سرتاپای او را معصیت فروگرفته چشم از عیوب خود پوشیده و زبان بعیوب مردم

گشوده .

همه حمّال عيب خویشتنند *** طعنه بر عیب دیگران چه زنند

مكن عيب خلق ایخردمند فاش *** بعیب خود از خلق مشغول باش

منه عيب خلق ای فرومایه پیش *** که چشمت فرو دوزد آن عیب خویش

گرفتم که خود هستی از عیب پاک *** تعنت (3) مکن بر من عیب ناک

قال آميرُ المُؤْمِنِينَ عليه السلام : مَنْ نَظَرَ فِى عُيُوبِ غَيْرِهِ فَانْكَرَها ثُمَّ رَضِبَها لِنَفْسِهِ فَذَلِكَ الأَحْمَقُ بِعَيْنِهِ . (4)

یعنی امیر المؤمنين على عليه السلام فرمود که هر که نظر کند در

ص: 21

عیب های دیگران و زشت شمرد و نپسندد از ایشان ولکن از خودش آن عیب ها را بپسندد چنین کس عین احمق است.

وقَالَ رَسُولُ الله صلى الله عليه وآله : إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدِ خَيْراً أَلْهَاهُ عَنْ مَحَاسِنِهِ وَجَعَلَ مَسَاوِيَهُ بَيْنَ عَيْنَيْهِ وَ كَرَّهَهُ مُجَالَسَةَ الْمُعْرِضِينَ عَنْ

ذكر الله (1)

بطرف بوستانش گفته سعدی *** دو پندم داد شیخ داد شیخ شهر وردان

یکی برعیب مردم دیده مگشا *** دوم پرهیز کن از خودپسندی

سَعَةِ المَالِ صِحَّةُ البَدَنِ وَ أَفْضَلُ مِنْ صِحَّةِ البَدَنِ تَقْوَى القَلْب. (1)

همانا از جمله بلا و محن فقیری و بی چیزیست و سخت تر از فقیری بیماری بدنست و سخت تر از بیماری بدن بیماری دل است و همانا از جمله نعمت ها فراخی مال است و بهتر از فراخی مال صحت بدن و افضل از صحت بدن پرهیزکاری دل است از رذائل .

﴿ قال تعالى : يَوْمَ لا يَنْفَعُ مَالٌ وَلا بَنُونَ إِلا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ. ﴾ (2)

تفرج كنان بر هوا و هوس *** گذشتیم بر خاک بسیار کس

کسانیکه از ما بغیب اندرند *** بیایند بر خاک ما بگذرند

پس از ما بسی گل دهد بوستان *** نشینند با یکدیگر دوستان

قالَ رَسُولُ الله صلى الله عليه وآله : أَصْدَقُ كَلِمَةٍ قَالَهَا العَرَبُ كَلِمَهُ لبيد :

الا كُلُّ شَيْءٍ مَا خَلَا الله ياطل *** وَكُل تعيم لا محالة زائل (1)

یعنی رسولخدا صلّى الله عليه و آله فرمود که راست ترین کلمه ای که عرب گفته قول لبید شاعر است که :گفته: بدانکه هر چیزی سوای حقتعالی ناچیز و فانی خواهد شد و هر نعمتی آخر الأمر زایل و برطرف

خواهد شد.

مدتی که ساکن در شهر و بلد شدند و مخالطه با اهل شهر کردند بعد از زمانی شبیه بساکنین بلد شوند و طبیعت ایشان برگردد بلکه بالاتر از این مشاهده می شود که حیوانات وحشی مانند باز و تازی بواسطه ریاضت و انس با آدمی طبیعت قدیم خود را فراموش می کنند و طبیعت دیگر پیدا می نمایند حتی آنکه نقلشده که عضدالدوله دیلمی ره شیرهائی داشت که آنها را تعلیم کرده بودند که مثل تازی با آنها صید میکرد و این از عجایب است زیرا که شیر آبعد حیوانات است از

انس با انسان .

که علم پیدا کرد عمل هم بکند و علم آواز میکند عمل را پس اگر جواب داد علم میماند و اگر نه کوچ و رحلت می کند.

علم چندانکه بیشتر خوانی *** چون عمل در تو نیست نادانی

نه محقق بود نه دانشمند *** چارپائی بر او کتابی چند

آن تهی مغز را چه علم و خبر *** که بر او هیزم است یا دفتر

چنانکه هیچ طعامی بدون ملح مزه ندهد هیچ خلقی بی حلم جمال ننماید.

با تو گویم که چیست غایت حلم *** هر که زهرت دهد شکر بخشش

کم مباش از درخت سایه فکن *** هر که سنگت زند ثمر بخشش هر که بخراشدت جگر بجفا *** همچو کان کریم زر بخشش

قال ( عليه السّلام) الحِلْمُ غِطَاء سَاتِرٌ والعَقْلُ حُسام باتِرٌ فَاسْتُرْ خَلَلَ خُلْقِكَ بحِلْمِكَ وَقاتِلْ هَواكَ بعَقلِكَ . (1)

یعنی امیر المؤمنين عليه السلام فرمود که حلم پوشش ستر کننده است و عقل شمشیر برنده است پس بپوشان رخنه خُلق خود را بحلم و قتال كن با هوی و هوس خود بشمشیر عقل خود .

باش تا از خواب بیدارت کنند *** در نهاد خود گرفتارت کنند

و نیز حضرت امیرالمؤمنين صلوات الله عَلَيْهِ فرموده: نَفَسُ المَرْءِ خُطَاهُ إِلَى أَجَلِهِ (1) یعنی نفس زدن آدمی گامهای او است بسوی اجل.

ایکه پنجاه رفت و در خوابی *** مگر این پنجروزه دریابی

خشت بالین گوریادآور *** ایکه سر در کنار احبابی

خفتنت زیر خاک خواهد بود *** ایکه در جامه خواب سنجابی

تا در این گله گوسفندی هست *** نشیند اجل زقصابی

دست و پائی بزن بچاره و جهد *** که عجب در میان غرقابی

کی دعای تو مستجاب شود *** که بیک روی در دو محرابی

به در بی نیاز نتوان رفت *** جز بمستغفری و اوابی (2)

نماند ستمکار بد روزگار *** بماند بر او لعنت کردگار

لب خشک مظلوم را گوبخند *** که دندان ظالم بخواهند کند

نخواهی که نفرین کنند از پست *** نکوباش تا بد نگوید کست

و در خبر است که ظلم و جور در یکساعت بدتر است در نزد خدا از شصت سال گناه و هر که از ظلم بترسد البته از ظلم باز می ایستد چه منتقم حقیقی البته انتقام هر ظلمی را می کشد و مکافات ظالم را

باو میرساند. (1)

اگر بدکنی چشم نیکی مدار *** که هرگز نیارد گز انگور بار

نپندارم ای در خزان کشته جو *** که گندم ستانی بوقت درو

رطب ناورد چوب خرزهره بار *** چه تخم افکنی بر همان چشم دار

یعنی حضرت باقر علیه السلام فرمود که هلاک کنندگان سه چیز است یکی بخل یا حرصی که اطاعت آن شود و دیگر هوی و هوسی که دنبال آن گرفته شود و سیم عجب کردن و نازیدن آدمی بنفس خود.

وقال الصَّادِقُ (عليه السلام) خَمْسٌ هُنَّ كَما أَقُولُ لَيْسَتْ لِبَخِيل راحَةٌ وَلا لِحَسُودٍ لَدَّةٌ وَلا لِمُلُوك وَفَاء وَلَا لِكَذَابِ مُرُوَّةٌ وَلا يَسُودُ سَفية . (1)

یعنی حضرت صادق علیه السلام فرمود که پنج چیز است که چنانست که من می گویم نیست از برای بخیل راحت و نه از برای حسود لذت و نه از برای پادشاهان وفاء و نه از برای دروغگو مروّت و آدمی و بزرگ نمیشود شخص سفیه بیخرد. (2)

و آیات و اخبار در مذمّت بخیل بسیار است و بس است در مذمت آن که هیچ بخیلی را در عالم دوست نمیباشد و مردم حتی اولادش از او متنفرند و اهل و عیالش پیوسته چشم بمرگش گشاده اند که در عزایش جامه های کهن بدرند و لباس نو از خز و دیبای چینی ببرند چه بزرگان گفته اند سیم بخیل از خاک وقتی بیرون آید که او در خاک رود.

بخیل توانگر بدینار و سیم *** طلسمی است بالای گنجی مقیم

و بخیل را بعد از مرگ کسی یاد نکند چه هر کس را که در

ص: 31

زندگی او نانش نخورند در مردگی نامش نبرند پس بخیل بیچاره در دنیا خوار و در عقبی گرفتار است.

از زمستان منتقل شود ببهار بسبب آنکه عادت بسرمای بسیار کرده از سردی اعتدال ربیعی ضرری نمیبیند بلکه نشاط در او حاصل میشود.

یعنی حضرت صادق فرمود سلامت در تأمل و تأنی است و با عجله ندامت و پشیمانی است و کسی که شروع کند بامری در غیر وقتش خواهد بود رسیدن او در غیر وقتش حاصل آنکه :

مکن در مهمی که داری شتاب *** زراه تأنی عنان برمتاب

که اندر تأنی زیان کس ندید *** ز تعجیل بسیار خجلت کشید

نخواهی که نفرین کنند از پست *** نکو باش تا بد نگوید کست

نماند ستمکار بد روزگار *** بماند بر او لعنت کردگار

سؤال ] .

نَفْسَهُ فَأَوْبَقَها وَ رَجُلُ اِبْتَاعَ نَفْسَهُ فَاعْتَقَها . (1)

دنیا سرای گذشتنگاه و رهگذر آخرت است نه جای مکث کردن و اقامت نمودن و مردمان در دنیا دو صنفند یکی آنکه فروخت نفس خود را بمتاع دنیا و هلاک ساخت او را در عقبی و دیگر آنکه خرید نفس خود را از دنیا بزهد و تقوی و آزاد ساخت او را از بندهای دنیا و

هلاكت عقبی .

جوانان پیل افکن شیر گیر *** ندانند دستان (1) روباه پیر

بَيْنَنا تَرَاهُ مُعَافِى إِذْ سَقِمَ وَبَيْنا نَراهُ غَنِيّاً إذِ افْتَقَرَ . (1)

یعنی امیر المؤمنين عليه السلام فرمود که شایسته نیست آدمی وثوق پیدا کند بدو خصلت : سلامت و دولت چه آنکه در بین سلامت و عافیت است که ناگهان میبینی او را که ناخوش گردید و هم می بینی توانگر را که در بین غنی و ثروت بود که ناگاه فقیر گردید.

یعنی بعد از حمد و صلوات بدان بدرستیکه آدمی را مسرور و خوشنود می سازد یافتن چیزی که نبوده از او فوت شونده چه در قضای الهی تقدیر یافته بود که باو برسد و اندوهناک و بد حال میکند او را نیافتن چیزی که بنا نبوده ادراک آن کند و آنرا بیابد چه هم بحکم قضاء الهی تقدیر آن برای او نشده بود پس باید سرور و خوشحالی تو بآن چیزی باشد که از آخرت بدست کنی و حزن و اندوه تو بر آن چیزی باشد که از فوائد آخرت از تو فوت شده لاجرم بدانچه از فوائد و منافع دنيا بدست آوردی زیاد خوشحال مباش و آنچه از تو فوت شده از آن پس از برای آن اندوهگین و در جزع مباش و اهتمام و اندوه تو در کاری باید که بعد از مرگ بکار آید ابن عباس بعد از مطالعه این مکتوب شریف گفته که من بعد از کلمات رسولخدا از هیچ کلامی نفع نبردم مثل آنچه از این مکتوب نفع بردم .

والدُّعَاءُ يَرُدُّ الْبَلاءَ وَقَدْ أَبْرِمَ إبْرَاماً . یعنی در حدیث است که دعا برطرف می کند بلا را و حال آنکه محکم شده باشد. (1)

بود. (1)

گنه کار اندیشناک از خدای *** بسی بهتر از عابد خود نمای

که آن را جگر خون شد از سوز درد *** که این تکیه بر طاعت خویش کرد

ندانست در بارگاه غنی *** سرافکندگی به زکبرومنی

بر این آستان عجز و مسکینیت *** به از طاعت و خویشتن بینیت

یعنی مؤمن کم مؤنه است.

ابن ابی الحدید آورده که شخصی میهمان جناب سلمان رضی الله عَنْهُ شد سلمان فرمود که اگر نبود که رسولخدای صلى الله علیه و آله نهی از تکلّف فرموده تکلف میکردم برای تو پس نان و نمکی آورد میهمان گفت اگر سعتری (1) با نمک بود خوب بود. سلمان مطهره خود را گرو گذاشت و سعتر خرید پس از صرف طعام میهمان گفت الْحَمْدُ لِله که خدا ما را قانع گردانید سلمان فرمود : اگر قناعت بود مطهره بگرو نمیرفت. (2)

یعنی رسولخدا صلّى الله عليه و آله فرمود که حسود لذتش از مردم دیگر کمتر است.

و امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود که حسود سیادت و بزرگی پیدا نمیکند.

و در مثل است که بس است برای حسود همان حسد او.

وقال الشاعِرُ :

إصْبرْ عَلى حَسَدِ الحَسُودٍ فَإِنَّ صَبْرَكَ قَاتِلُه *** النَّارِ تَأْكُلُ نَفْسَهَا إِنْ لَمْ تَجِدُ ما تَأْكُلُهُ (1)

الا تا نخواهی بلا بر حسود *** که آن بخت برگشته خود در بلاست

چه حاجت که با وی کنی دشمنی *** که او را چنین دشمنی در قفا است

معاشرت او با شوهرش است زیرا که لازمه آن جهاد کردن با نفس نافرمانست در منقاد گردانیدن آنرا در اطاعت شوهر .

بُرُوقِ الْمَطَامِع . (1)

سعدی [ گوید ] :

یکی گربه در خانه زال بود *** که پیوسته مهجور و بد حال بود

روان شد بمهمانسرای امیر *** غلامان سلطان زدندش به تیر

برون جست و خون از تنش میچکید *** همیگفت و از هول جان میدوید

که گر جستم از دست این تیرزن *** من و گنج ویرانه پیرزن

نیرزد عسل جان من زخم نیش *** قناعت نکوتر بدوشاب خویش

خداوند از آن بنده خرسند نیست *** که راضی بقسم خداوند نیست

گر از هستی خود خبر داشتی *** همه خلق را نیست پنداشتی

آورده اند که بیکی از اهل عرفان گفتند فلانی زاهد است گفت در چه چیز گفتند در دنیا گفت دنیا نزد حقتعالی بقدر پر پشه ای نیست پس چگونه اعتبار توان کرد زهد در او و باید زهد در شیی موجود باشد و دنیا نزد من لاشیئ است و شبهه نیست که در نیامدن دنیا در نظر آن عارف باین مرتبه بسبب عظمت و جلالت حقتعالی بوده در نظر او ﴿ قل الله ثُمَّ ذَرْهُمْ ﴾. (1)

عجب داری از سالکان طریق *** که باشند در بحر معنی غریق

خود از ناله عشق باشند مست *** ز کونین بریاد او ششته دست

شب و روز در بحر سودا و سوز *** ندانند ز آشفتگی شب ز روز

سحرگه بگریند چندانکه آب *** فرو شوید از دیده شان کحل خواب

نماید و چقدر شایسته است از برای شخص فقیر که عفاف را زینت خود کند و قطع طمع از خلق نماید و التفاتی بآنچه در دست ایشانست نکند و گوید:

ما آبروی فقر و قناعت نمیبریم *** با پادشه بگوی که روزی مقدرست

یکی را تب آمد ز صاحبدلان *** کسی گفت شکر بخواه از فلان

بگفت ای پسر تلخی مردنم *** به از جور روی ترش بردنم

شکر عاقل از دست آنکس نخورد *** که روی از تکبر بر او سرکه کرد

کسی را که درج طمع درنوشت *** نباید بکس عبد و چاکر نوشت

توقع براند زهر مجلست *** بران از خودت تا نراند کست

لَها وَلْيَصْبِرُ حَتى يَجُوزَ فَإِنَّ إِعْمالَ الْحِيلَةِ فِيهَا عِنْدَ إقْبَالِها زَائِدٌ في مَكْرُوهها . (1)

یعنی امیرالمؤمنین علیه السلام فرموده که همانا برای نکبتهای روزگار نهایتی است که لابد و ناچار باید بآن نهایت برسد پس هرگاه استوار و محکم گردید بر یکی از شماها پست کند سر خود را از برای آن و صبر نماید تا بگذرد همانا بکار بردن حیله و تدبیر در آن در هنگامیکه رو نموده است زیاد میکند در مکروه آن .

ایدل صبور باش و مخور غم که عاقبت *** اینشام صبح گردد و اینشب سحر شود

دیگرانرا و چون پشت گردانید از او میر باید از او محاسن و نیکوئی های نفس او را. (1)

گویند در ایامیکه برامکه را بخت و طالع مساعد بود رشید در حق جعفر بن یحیی برمکی قسم می خورد که او افصح است از قس ابن ساعده و شجاعتر است از عامر بن طفیل و اکتب است (یعنی نویسنده تر است) از عبدالحمید (2) و سیاسی تر است از عمر بن الخطاب و خوش صورت تر است از مصعب بن زبیر با آنکه جعفر خوش صورت نبود و انصح است (یعنی خیرخواه تر است) برای من از حجاج برای عبدالملک و سخیتر است از عبدالله بن جعفر و عفیفتر است از یوسف بن یعقوب و چون طالع ایشان سرنگون شد تمام را منکر شد حتی اوصافیکه در جعفر بود و کسی منکر آن نبود مانند کیاست و سماحت او.

ص: 51

حاصل آنکه مردم ابناء دنیا و طالب متاع این جهانند پس در هر که یافتند او را دوست دارند و برای او کمالات و محاسنی نقل کنند و از عیب های او چشم بپوشند بلکه عیب های او بچشم ایشان در نیاید چه «عَيْنُ الرّضا عَنْ كُلَّ عَيْبِ كَلِيلَةٌ» (1) پس حال مردم دنیا » پرست چنان است که شاعر گفته :

دوستند آنکه را زمانه نواخت *** دشمنند آنکه را زمانه فکند

قال أميرُ المُؤْمِنِينَ (عَليه السّلام) النَّاسُ ابْنَاءُ الدُّنْيَا وَلا يُلامُ الرَّجُلُ عَلى حُبّ أَمهِ. (2)

مأیوس باشی از آنچه در دست مردمان است. (1)

ومِمَّا يُروى لِعَبْدِ الله الْمُبَارَكِ الرّاهِدِ

قَدْ أَرَحْنا وَاسْتَرَحْنَا مِنْ غُدُو وَ رَواح *** و اتصال بأمير و وزير ذى سماح

بِعِفَافِ وَكِفَافٍ وَقُنُوعٍ وَصَلاحٍ *** وَجَعَلْنَا الْيَأْسَ مِفْتَاحاً لأَبْوابِ النَّجاحِ (2)

اگر دو گاو بدست آوری و مزرعه ای *** یکی امیر و یکی را وزیر نام کنی

بدان قدر که کفاف معاش تو ندهد *** روی و نان جوی از یهود وام کنی

هزار بار از آن به که از پی خدمت *** کمر ببندی و برناکسی سلام کنی

وعید نیز حدیث کند و هرگاه وصف جنّت نماید از جحیم نیز ذکر کند چنانچه در قرآن مجید هرجا ترغیب است با او ترهیب است و هرکجا بشارت است مرادف با نذارت است و اگر وعد است مقابل او وعید است اگر غفور رحیم است شدید العقاب است اگر لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ الله است (1) فَلا يَأْمَنُ مَكْرَ الله (2) است و هکذا چنانچه بر متأمل بصير مخفی نیست وفِي دُعاءِ الْاِفْتِتَاحِ : وَأَيْقَنْتُ أَنَّكَ أَنْتَ اَرْحَمُ الرّاحِمِينَ فِي مَوضِعِ الْعَفْوِ وَ الرَّحْمَةِ وَاشَدُّ المُعَاقِبِينَ فِي مَوْضِيع النكال والنقمة.

یعنی در دعای افتتاح است که من یقین دارم ایخدا که تو در مقام عفو و رحمت ارحم الراحمین میباشی و در مقام عذاب عقوبت از همۀ عقوبت کنندگان سخت تر میباشی .

گفته اند: اَلْمَوْتُ اَحْلَى مِنْ سُؤالِ اللّیّامِ (1) پس شایسته است که قانع و عالی همت باشد و از اشخاص لئام و تازه بدولت رسیدگان و امثال ایشان حاجت نخواهد .

محالست اگر سفله قارون شود *** که طبع لئیمش دگرگون شود کمالست در نفس مرد کریم *** گرش زر نباشد چه نقصان و سیم

وگر خود نیابد جوانمرد نان *** مزاجش توانگر بود همچنان

أقسم بالله لمص الثوى *** وشرب ماء القلب المَالِحة

أحْسَنُ بالأنسان من ذلّة *** وَمِنْ سُؤَالِ الأَوْجُهِ الصَّالِحَة

قاشتعن بالله تكن ذالغنى *** مُخْتَبَطاً بالصفقة الرابحة

طوبى لمن يُصبحُ ميزانه *** يَوْمَ يُلاقى رَبَّهُ راجِحَة

حافظ آب رخ خود بر در هر سفله مریز *** حاجت آن به که بر قاضی حاجات بریم

حکماء فرمودهاند اگر آب حیات بآب رو فروشند دانا نخرد که مردن به علت، به از زندگانی بمذلّت.

برای نعمت دنیا که خاک بر سر آن *** منه زمنت هر سفله بار بر گردن

بیک دو روزه رود نعمتش ز دست ولی *** بماندت ابدالدهر عار بر گردن

در گردش احوال چون انتقال از بلندی به پستی و از اقبال به ادبار و از غنی بفقر و هکذا بعکس و همچنین در نزول شدائد و محن معلوم میشود جواهر مردمان چه گردش روزگار بمنزلهٔ بوته امتحان است که آنچه در کمون آدمی است ظاهر میکند. فَعِنْدَ الاِمْتِحَانِ يُكْرَمُ الرَّجُلُ اَوْيُهان. (1)

به ایام تا برنیاید بسی *** نشاید رسیدن به غور کسی

لا تَحْمَدَنُ امْرَهُ حَتَّى تُجربه *** ولا تدعه إلا بتجريب (2)

نه هر که بصورت نیکو است سیرت زیبا در اوست کار اندرون دارد نه پوست.

توان شناخت بیکروز در شمایل مرد *** که تا کجاش رسیده است پایگاه علوم

ولی ز باطنش ایمن مباش و غره مشو *** که خبث نفس نگردد بسالها معلوم

او واسع، همچنانکه در کثرت مال حال بر این منوال است، و دوستی با مردم و حسن معاشرت با ایشان نصف عقل است یعنی تصرف عقل عملی در تدبیر کار معاش و غم و اندوه نصف پیریست زیرا که پیری یا بسبب طبیعت و سن است یا بسبب امر خارجی که آن حزن و خوف باشد فحينئذٍ هم و غم قسيم سبب طبیعی پیری و یک قسم از اسباب خارجی آنست.

مُلْكُ القَنَاعَةِ لَا يُخْشَى عَلَيْهِ وَلَا *** يُحْتاجُ فيهِ إِلَى الأَنصار و الحول

تَرْجُوا الْبَقَاءَ بِدَارِ لا ثَبَات لَها *** فَهَلْ سَمِعْتَ بِظِلَّ غَيْرِ مُنْتَقِل

سعدی [ گوید ]:

قناعت توانگر کند مرد را *** خبر کن حریص جهانگرد را

کسی سیرت آدمی گوش کرد *** که اول سگ نفس خاموش کرد

مشو تابع نفس شهوت پرست *** که هر ساعتش قبلهٔ دیگر است

چه سیراب خواهی شد از آب جوی *** چرا ریزی از بهر برف آبروی

مرو در پی هر چه دل خواهدت *** که تمکین تن نورجان کاهدت

کند مرد را نفس اماره خوار *** اگر هوشمندی عزیزش مدار

وگر هر چه باشد مرادش بری *** ز دوران بسی نامرادی بری

قناعت سرافرازدای مرد هوش *** سر پر طمع بر نیاید ز دوش

قال ( عليه السّلام ) الصَّبْرُ مَطِيَّةٌ لا تَكْبُو وَالقَناعَةُ سَيْفٌ لا يَنبُو. (1)

یعنی امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود که صبر مرکوبی است که بر روی در نمیافتد و قناعت شمشیری است که کند نمیشود.

صنعتش عظیمتر است رفعتش در نفوس مردم زیادتر است و این مطلب مسلم و مشاهد است.

قَالَ الخَلِيلُ بْنُ أَحْمَدَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ أَفْضَلُ كَلِمَةٍ يُرَغَبُ الْإِنْسَانَ

إلى طَلَبِ العِلْمِ وَالمَعْرِفَةِ قَوْلُ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ( عَلَيْهِ السَّلام ) :

قَدْرُ كُلِّ امْرِءٍ مَا يُحْسِنُ (1) یعنی خلیل بن احمد گفته که بهتر کلمه که ترغیب کند آدمی را بسوی طلب علم و معرفت قول امير المؤمنين علیه السلام استکه قدر هر مردی همان چیزیست که نیکو می داند. (2)

حسن و قبح آن کند و بقیح هر چه برخورد بداند که چون آن عمل از خود او سر زند نیز قبیح است و بحسن هر چه برخورد بداند که این عمل از خود او نیز حسن است پس در ازاله قبایح خود بکوشد و در

تحصیل اخلاق حسنه سعی بلیغ نماید.

قالَ رَسُولُ الله صَلَّى الله عليه وآله السَّعِيدُ مَنْ وُعِيظَ بِغَيْره . (1)

یعنی نیکبخت کسی است که پند داده شود بغیر خود یعنی پند بگیرد از پندیکه بغیر او دهند.

لقمان حکیم را گفتند ادب از که آموختی فرمود از بی ادبان که هر چه از فعل ایشان در نظرم ناپسند آمد از آن پرهیز کردم . (2)

آنجا که گفته: يارب اكله ها ضَتِ الاكل ومَنَعَنْهُ مَآكل.

ای بسا یک بار خوردنی یا خوردن یک لقمه که در هم شکست استخوان را ناگزار شد خورنده را و مانع شد او را از خوراک های دیگر. (1)

و ابن علاف شاعر نیز در مرثیه هر [گربه] همین معنی را آورده:

أَرَدْتَ أَنْ تَأكُلَ الفِراحَ وَلَا *** يَأكُلَكَ الدَّهْرُ اكْلَ مُضْطَهَدِ

يا مَنْ لَذيذ الفراخ أَوْقَعَهُ *** وَيْحَكَ هَلاقَنَعْتَ بِالْغُدَدِ

كم اكلة حامرَتْ حشاشره *** فَاَخْرَجَتْ رُوحَهُ مِنَ الجَسَدِ (2)

شکم بند دستست و زنجیر پای *** شکم بنده کمتر پرستد خدای

سراسر ملخ شد شکم لاجرم *** بپایش کشد مور کوچک شکم

برو اندرونی بدست آرپاک *** شکم پر نخواهد شد الآ بخاک

ص: 61

شکم بنده بسیار بینی خجل *** شکم پیش من تنگ بهتر که دل

رنجوری را گفتند دلت چه میخواهد گفت آنکه دلم هیچ نخواهد.

وَ فِى مَعْنَى كَلامِهِ (عليه السّلام) قَولُهُ (عليه السّلام) أَيْضاً : كَمْ مِنْ شَهْوَةِ سَاعَةِ أَوْرَثَتْ حُزْناً طَوِيلاً. (1)

یعنی بسا شهوت یکساعتی که سبب حزن های طولانی شود.

باشد (ایسٌ مِنْ رَحْمَةِ اللهِ) یعنی این مأیوس است از رحمت واسعه الهى.

عنه صلى الله عليه وآله أيضاً : اتَّقِ النَّارَ وَلَوْ بِشِقِّ تَمْرَةٍ فَإِنْ لَمْ تَجِدْ فَبَكَلِمَة طَيِّبَةٍ . (1)

یعنی بپرهیزید از آتش برد نکردن سائل و اگر چه بنصف خرمائی باشد و اگر آنرا نیافتی پس بکلام خوشی رد کن او را.

رقم بر خود بنادانی کشیدی *** که نادانرا بصحبت برگزیدی

طلب کردم زدانائی یکی پند *** مرا فرمود با نادان مپیوند

که گردانای دهری خر بباشی *** وگر نادانی ابله تربباشی

قَالَ اَرَسُطا طاليس : العَاقِلُ يُوافق العَاقِلَ وَأَمَّا الجَاهِلُ فَلا يُوافِق العافِلَ وَلاَ الجَاهِلَ كَمَا أَنَّ الخَظ المُسْتَقِيمَ يَنْطَيقَ عَلَى المُسْتَقِيمٍ وَأَمَّا المُعْوَجٌ فَلا يَنْطَلِقُ عَلَى المُعْوَجَ وَلَا الْمُسْتَقِيمٍ .

یعنی ارسطا طالیس گفته که عاقل موافقت میکند با عاقل و امّا جاهل پس موافقت نمیکند با عاقل و نه با جاهل چنانچه خط راست موافق میشود با خط راست دیگر و اما خط کج پس موافق نمیشودبر کج و نه بر راست .

طغرائی گفته :

وَشَانَ صِدْقَكَ عِنْدَ النَّاسِ كِذْبُهُمْ *** وَهَلْ يُطابَقَ مُعْوَجٌ بِمُعْتَدِل

استشار. (1)

یعنی رسولخدا صلّى الله عليه و آله فرمود: که نومید نشد کسیکه طلب خیر از خدا کرد و پشیمان نشد کسیکه در کار مشورت کرد.

هر که بی مشورت کند تدبیر *** غالبش بر هدف نیاید تیر

بیخ بی مشورت که بنشانی *** بر نیارد بجز پشیمانی

پنهان کرد کار زشت ایشان را .

سوم آنکه بشتابد در قضای حاجات تا گوارا شود بر طالبان چنانچه گفته اند: وَخَيْرُ الخَيْرِ ما كانَ عاجله یعنی بهترین نیکیها که در حق کسی کنند آنست که در آنچیزی که میرسانند به او تعجیل کنند. (1)

یعنی رسولخدا صلّى الله عليه و آله فرموده کسیکه دوست دارد که بی نیازترین مردم باشد باید بآنچه که در نزد خدا است وثوقش زیادتر باشد از آن چیزیکه در دست خود دارد.

هلع است، و اگر در مقام حرب باشد آنرا شجاعت گویند که ضدش جبن است و اگر در مقام غضب باشد آنرا حلم گویند و مقابلش استشاطه (1) است، و اگر صبر از فضول عیش باشد آنرا قناعت و زهد

گویند و در مقابل آن حرص و شره است إِلى غَيْرِ ذَلِكَ.

و لهذا آیات و اخبار در فضیلت صبر زیاده از حد احصا وارد شده.

قالَ رَسُولُ اللهِ صلّى الله عليه وآله بِالصَّبْرِ يُتَوَفَعُ الفَرَجُ وَمَنْ يُدْمِنْ قَرْعَ البَابِ يَلِجُ . (2)

یعنی رسولخدا صلّى الله عليه و آله فرمود که صبر انتظار فرج است و کسی که پیوسته بکوبد دری را آخر الأمر در آنجا داخل میشود.

وقال امير المؤمنين (عليه السّلام) مَنْ رَكِبَ مَطِيَّةَ الصَّبْرِ اهْتَدى إلى ميدانِ النَّصْرِ. (3)

يعني على علیه السلام فرموده: که کسی سوار شود بر شتر صبر و شکیبائی راه می یابد بمیدان نصرت و یاری .

نماید بعد از آن اظهار کند و لكن احمق بعکس است دلش در پس زبانش است اوّل ظاهر سازد قول خود را و بعد از آن تأمل نماید.

و بهمین معنی است قول آن حضرت قَلْبُ الأَحْمَقِ فِي فِيهِ وَلِسَانُ العاقِلِ في قَلْبِهِ. (1)

دل احمق در دهانش است و زبان عاقل در دلش حاصل آنکه :

سخندان پرورده پیر کهن *** بیندیشد آنگه بگوید سخن

مزن بی تأمل بگفتاردم *** نکو گوی اگر دیر گوئی چه غم

بیندیش وانگه برآور نفس *** از آن پیش بس کن که گویند بس

و نیز آن حضرت فرموده: اَللّسانُ سَبْعٌ إِنْ خُلَّى عَنْهُ عَقَرَ. (2)

زبان درنده ایست که اگر بحال خودش گذاشته شود مثل درندگان بگیرد و بگزد .

زبان بسیار سر بر باد داده است *** زبان ما را عدوی خانه زاد است

خُذْ مِنْ تُراثِكَ مَا اسْتَطَعْتَ فَإِنَّما *** شركاوكَ الأيام والورات

لم يقض حق المال إلا مَعْشَرٌ *** نَظَرُوا الزَّمَانَ يَعِيثُ (1) فِيهِ فَعاتُوا (2)

از کلمات مبارک آن حضرت است :

بَشِّرْ مَالَ البَخِيلِ بِحادِثِ أَوْ وارِث. (3)

پس ای عزیز ارجمند هرگز بمال دنیا دل مبند. و بدانکه مال از بهر آسایش عمر است نه عمر از بهر گرد کردن مال چنانچه عاقلی را پرسیدند که نیکبخت کیست و بدبخت چیست گفت نیکبخت آنکه خورد و کشت و بدبخت آنکه مرد و هشت حضرت موسی علیه السلام قارون را نصیحت کرد که اَحْسِنُ كَمَا اَحْسَنَ اللهُ إِلَيْكَ . (4) نشنید و عاقبتش شنیدی که از اندوخته بدو چه رسیدی .

کسی نیک بیند بهر دو سرای *** که نیکی رساند بخلق خدای

کرامت جوانمردی و نان دهی است *** مقالات بیهوده طبل تهی است

چه مردان ببر رنج و راحت رسان *** مخنث خورد دست رنج کسان

ز نعمت نهادن بلندی مجوی *** که ناخوش کند آب استاده بوی

ندانست قارون دنیا پرست *** که گنج سلامت بکنج اندر است

ص: 72

بجهت آن ثوابی که در مقابل آن تواضع است نزد خداوند منان و بهتر از این تکبّر فقیران است بر توانگران بجهة اعتماد کردن بر خداوند رحمن .

تواضع ز گردن فرازان نکو است *** گدا گر تواضع کند خوی است

بزرگان نکردند در خود نگاه *** خدا بینی از خویشتن بین مخواه

بلندی چو خواهی تواضع گزین *** که آن بام را نیست سلّم (1) جز این

ندانم کجا دیدم اندر کتاب که خضر از حضرت امیرالمؤمنین صلوات الله علیه پرسید که بهترین اعمال چیست فرمود بذل اغنیاء بر فقراء بجهة رضای خدایتعالی پس فرمود و از آن بهتر ناز و تکبّر فقراء است بر اغنیاء از راه اعتماد و وثوق بخدا جناب خضر گفت اینکلامی است که باید بنور بر صفحۀ رخسار حور نوشت. (2)

آورده اند که حاتم طائی را گفتند از خود بلند همت تر در جهان دیده ای گفت بلی روزی چهل شتر قربانی کرده بودم و امرائی از هر خیلی بمهمانی خوانده بگوشۀ صحرائی بیرون رفتم خارکشی را دیدم که پشته خاری فراهم آورده و آهنگ شهر کرده گفتم ای پیر چرا بمهمانی حاتم نروی که خلقی بر سماط او گرد آمده اند گفت :

هر که نان از عمل خویش خورد *** منت حاتم طائی نبرد

پس انصاف دادم و او را بهمت و جوانمردی از خود برتر خواندم.

ص: 74

که را دانی از خسروان عجم *** زعهد فریدون ضحاک و جم

که بر تخت و ملکش نیامد زوال *** نماند مگر ملک ایزد تعال

کرا جاودان ماندن امید هست *** که کس را نبینی که جاوید هست

نقل است که چون مرده را از منزلش حرکت میدهند بقبرستان ببرند رو باهل و عیال خود میکند و میگوید: یا اهلی و اولادى لا تَلْعَبْ بِكُمُ الدُّنْيا كَمَا لَعِبَتْ بی یعنی ای اهل و اولاد من دنیا شما را فریب ندهد چنانکه مرا فریب داد .

چه ما را بغفلت بشد روزگار *** تو باری دمی چند فرصت شمار

و هم در حق عباد مؤمنین فرموده: ﴿ وَالَّذِينَ إِذَا انْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ

يَقْتُرُوا وَ كانَ بَيْنَ ذلِكَ قِواماً ﴾. (1)

و آنانکه هرگاه نفقه کنند اسراف نکنند و تنگ نگیرند و باشد انفاق ایشان مابین اسراف و تنگ گیری بحد اعتدال . (2)

یعنی رسولخدا صلی الله علیه و آله فرمود که پر نشد خانه ای از سرور مگر آنکه پر شد از باریدن اشک و نمیباشد سروری مگر آنکه دنبال او

خواهد بود حزنی.

هرگز بباغ دهر گیاهی وفا نکرد *** هرگز زدست چرخ خدنگی خطا نکرد

خیاط روزگار ببالای هیچکس *** پیراهنی ندوخت که آخر قبا نکرد

ابریشم است که هر چه ابریشم بر دور خود بیشتر میتند راه خلاصی خود را دورتر مینماید تا آنکه در بین ابریشم ها از غم هلاک میشود. (1)

و قَدْ نَظَمَهُ بَعْضُ الشُّعَرَاءِ وقال :

أَلَمْ تَرَ أَنَّ الْمَرْءَ طُولَ حَياتِهِ *** حَرِيصٌ عَلى مالا يزاك يُناسِجُهُ

کدود کدُودِ القَزَيَنيِجُ دَائِماً *** فَيَهْلُكُ غَماً وشط مَا هُوَ يَنسُجُهُ

فاطمه عليها السلام را نگریست که جامه خشنی در بر داشت و دستاس میکرد و با اینحال بچۀ خود را شیر میداد حضرت از تلخی زندگانی فاطمه گریست و فرمود: یابنتاهُ تَعَجَّلَى مَرَارَةَ الدُّنْيا بِحَلاوَة الاخِرَةِ فَقَالَتْ: يَا رَسُولَ اللهِ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى نَعْمَانِهِ وَالشَّكْرُ الله عَلى الآيه. ای دختر من بچش تلخی دنیا را بشیرینی آخرت عرض کرد که یا رسول الله حمد میکنم خدا را بر نعمتهای او و شکر میگذارم بر آلاء و نعم او. (1)

برای نادان جاهل :

کمال است در نفس انسان سخن *** تو خود را بگفتار رسوا مکن

ترا خامشی ایخداوند هوش *** وقار است و نا اهل را پرده پوش

اگر عالمی هیبت خود مبر *** وگر جاهلی پرده خود مدر

بدهقان نادان چه خوش گفت زن *** بدانش سخن گوی یادم مزن

شیخ سعدی گوید: نادان را به از خاموشی نیست و اگر این مصلحت بدانستی نادان نبودی .

چون نداری کمال و فضل آن به *** که زبان در دهان نگه داری

آدمی را زبان فضیحت کرد *** جوز بیمغز را سبکباری

قالَ رَسُولُ الله صلى الله عليه وآله : رَحِمَ اللهُ عَبْداً قَالَ خَيْراً فَغَنِمَ اَوْسَكَتَ عَنْ سُوءٍ فَسَلِمَ . (1)

یعنی خدا رحمت کند بنده را که خوب بگوید و غنیمت ببرد یا ساکت شود از بدی و سالم بماند.

ناقض مادة حيوة و موجب ضعف قوی است پس آن لذت بمنزلهٔ زهر

است در آخر کار و زن ما ریست بصورت یار (1) پس ای عزیز من:

ز اندازه بیرون مرو پیش زن *** نه دیوانه ای تیر بر خود مزن

به بی رغبتی شهوت انگیختن *** برغبت بود خون خود ریختن (2)

وَقالَ (عليه السّلام) الْمَرْأَةُ شَرٌّ كُلها وَشَرِّ مَا فِيها أَنَّهُ لابُدَّ مِنْها . (3)

وقيلَ نَظَرَ حَكيمٌ إِلَى امْرَأَةٍ مَصْلُوبَةٍ عَلَى شَجَرَةٍ فَقَالَ : لَيْتَ كُلَّ شَجَرَةٍ تَحْمِلُ مِثْلَ هَذِهِ الثَّمَرَةِ.

یعنی گویند که نظر کرد حکیمی بسوی زنی که بر درخت او را آویزان کرده بودند گفت کاش بر هر درختی مثل این میوه بود.

چه نغز آمد این یک سخن زان دو تن *** که بودند سرگشته از دست زن

یکی گفت کس را زن بد مباد *** دیگر گفت زن در جهان خود مباد

ص: 82

و در حدیث است که زن ضلع کجی است اگر با او مدارا کنی تمتع از آن بری و اگر بخواهی آنرا راست کنی میشکنی. (1)

مباركه : فَارْحَمُوا نُفُوسَكُمْ فَإِنَّكُمْ قَدْ جَرَّبتُمُوهَا فِي مَصائب الدُّنْيا فَرَأَيْتُمْ جَزَعَ أَحَدِكُمْ مِنَ الشَّوْكَةِ تُصِيبُهُ وَالعَثْرَةِ تُدْمِيهِ وَالرَّمْضَاءُ تُحْرِقْهُ فَكَيْفَ إِذَا كَانَ بَيْنَ طَابَقَيْنِ مِنْ نَارٍ ضَحِيعَ حَجَرٍ وَقَرِينَ شَيْطَانٍ. (1)

یعنی رحم کنید ایمردم بر جان خود همانا تجربه کردید شما خود در مصیبت های دنیا پس دیدید چگونه جزع میکند یکی از شما از یک خاری که ببدن او میرسد و آنکه یک لغزیدن او را بخون می اندازد و زمین گرم شده به آفتاب او را میسوزاند پس چگونه خواهد بود هرگاه باشد مابین دو تا به از آتش همخوابهٔ سنگ و قرین شیطان یعنی او را با سنگهای کبریتی هیزم آتش کنند چنانکه حقتعالی فرموده: ﴿ وَقُودُهَا النَّاسُ والحِجاره ﴾ (2) و او را با شیطانی در غل و زنجیر کنند.

وَمِثْلُهُ في دُعَاءِ الصَّحِيفَةِ السَّجَادِيَةِ : فَاسْأَلُكَ اللهُمَّ بِالْمَحْرُونِ مِنْ آسمائِكَ وبما وارَتْهُ الحُجُبُ مِنْ بَهَائِكَ إِلا رَحِمْتَ هَذِهِ النَّفْسَ الجَزوعَةَ وَ هذِهِ الرَّمَّةَ الهَلُوعَةَ الَّتى لا تَسْتَطِيعُ حَرَّشَمْسِكَ فَكَيْفَ تَسْتَطِيعُ حَرَّنَارِكَ وَ التي لا تَسْتَطِيعُ صَوْتَ رَعْدِكَ فَكَيْفَ تَسْتَطِيعُ صَوْتَ غَضَبِكَ فَارْحَمْنِي اللهُمَّ فَإِنِّي امْرِءٌ حَقِيرٌ وَ خَطَرِى يَسِيرٌ.

یعنی حضرت امام زین العابدین علیه السلام در دعای صحیفه در مقام تذلّل و عبودیت با خدا عرض میکند که سؤال میکنم تو را بار الها بآنچه پنهانست از اسمهای تو و آنچه پوشانیده است حجابها از عظمت

ص: 84

و بهاء تو که رحم کنی این نفس جزع کننده را و این استخوان پوسیده خروشنده و آن نفسی که طاقت ندارد حرارت آفتاب تو را پس چگونه طاقت بیاورد حرارت آتش تو را و آنکه طاقت ندارد شنیدن صدای رعد تو را پس چگونه طاقت آورد غضب تو را پس رحم کن مرا خدایا پس بدرستیکه من آدمی حقیرم و قدرم اندکست .

مَسْئُولٌ يَوْمَ القِيمَةِ بِمَا ذَا اكْتَسَبْتَ وَلَا يُقَالُ بِمَنِ انْتَسَبْتَ.

یعنی ای پسرک من از تو میپرسند در روز قیاست که چیست عملت و نگویند که کیست پدرت.

کسی که شتاباند بسوی مردمان چیزی را که مکروه شمرند و دوست نداشته باشند که بایشان گفته شود لاجرم بگویند در حق او چیزی را که ندانند بواسطۀ غالب شدن قوۀ غضبیه بر عقول ایشان نزد شنیدن ناملایم و مکروه پس کسیکه عزّت و آبروی خود را خواهد چیزی را که مردم ناخوش دارند بآنها نگوید خواه از روی جدی باشد یا از روی مزاح.

بدهقان نادان چه خوش گفت زن *** بدانش سخن گوی یا دم مزن

مگو آنچه طاقت نداری شنود *** که جو کشته گندم نخواهد درود

چه دشنام گوئی دعا نشنوی *** بجز کشته خویش می ندروی

چه نیکو زده است این مثل برهمن *** بود حرمت هر کس از خویشتن

ابان بن احمر روایت کرده که شریک بن اعور که یکی از اصحاب با اخلاص امیرالمؤمنین علیه السّلام بوده بر معاویه وارد شد معاویه لعنه الله گفت که تو شریکی و خدا شریک ندارد و تو پسر اعوری و چشم صحیح بهتر از اعور است و تو زشتی و جید بهتر از زشتی است با این حال چگونه سید و بزرگ قوم خود شدی!؟

شریک گفت تو معاویه ای و معاویه یعنی مادۀ سگی که عوعو کند و سگها را بصدا درآورد و تو پسر صخری و سهل بهتر از صخر است و تو پسر حربی و سلم و صلاح بهتر از حرب و جنگ است و تو پسرامیه ای و اميه مصغرامه است که کنیزکی باشد با اینحال چگونه خود را امیرالمؤمنین گفتی معاویه در غضب شد شریک از نزد او بیرون شد و می گفت :

ص: 87

أَيَشْمُنِي مُعَاوِيَةُ بْنُ صَخْرٍ *** وَسَيْفي صارم ومعي لساني

فَلا تَبْسُطُ عَلَيْنَا يَابْنَ هِنْدِ *** لِسَانَكَ إِنْ بَلَغْتَ ذُرِّى الأماني (1)

و هم نقل است که وقتی معاویه بعقیل گفت مرحبا به آن کسی که عمویش ابولهب است عقیل گفت و آهلاً بآن کسی که عمه اش حمّالة الحطب است معاویه گفت ای عقیل چه گمان میبری در حق عمویت ابولهب و او را در چه حال فرض میکنی گفت هرگاه داخل جهنّم شدی بطرف دست چپ خود نظر انکن خواهی یافت او را که عمه ات را فراش خود قرار داده و بر روی او خوابیده آنوقت ببین ناکح بهتر است یا منکوح و عمّه معاويه همان حمّالة الحطب زوجة ابولهب است که ام جمیل نامش است. (2)

قَالَ عَلى بن الحُسَيْن (عَلَيْهِ السَّلام) مَنْ رَمَيَ النَّاسَ بِمَا فِيهِمْ رَمَوْهُ بِمَا لَيْسَ فيه . (3)

یعنی کسیکه بدگوئی کند برای مردم بچیزیکه در ایشان باشد ایشان دشنام دهند او را بچیزی که در او نباشد.

گفته اند که تغافل علامت سیادت و بزرگیست و بهمین معنی است شعر ابوتمام رحمه الله :

لَيْسَ الغَبِيُّ بِسَيّدِ في قَوْمِهِ *** لكِنَّ سَيِّدَ قَوْمِهِ المُتغابى (1)

پس مؤمن باید از عیوب مردم غض بصر کند و عیوب خود را ببیند و از آن غفلت ننماید و اگر مردم در حق او تقصیری کردند و از او معذرت خواستند قبول کند و چشم از ایشان بپوشاند و چنان باشد که

گفته اند :

وَلَقَدْ أَمر عَلَى اللَّبِيمِ يَسُبُّنِي *** فَمَضَيْتُ ثَمَّةَ قُلْتُ لا يعنيني (2)

حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام به پسران خود وصیّت فرمود که اگر کسی در گوش راست شما مکروهی بشما شنوانید پس از آن سر بگوش چپ شما گذاشت و معذرت خواست و گفت من چیزی نگفتم شما قبول کنید عذر او را . (3)

قال اميرُ المُؤمِنينَ عَلَيْهِ السَّلام) اِقْبَلْ عُدْرَاحَيكَ وَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ عُدْرٌ فَالْتَمِسْ لَهُ عُذْراً .

ص: 89

یعنی قبول کن عذر برادر خود را و اگر عذری نداشته باشد بطلب برای او عذری را.

خود را.

پس بر هر عاقلی لازم است که بر سخن سخن چین وقعی ننهد چه تمام فاسق است و خبر فاسق مردود بلکه او را نهی کند و از این

جهت او را دشمن داشته باشد و بدترین انواع نمامی سعایت است. کسی گفت با عارفی در صفا *** ندانی فلانت چه گفت از قفا

بگفتا خموش ای برادر نهفت *** ندانسته بهتر که دشمن چه گفت

کسانیکه پیغام دشمن برند *** ز دشمن همانا که دشمن ترند

از آن همنشین تا توانی گریز *** که مرفتنۀ خفته را گفت خیز

زبان کرد شخصی بغیبت دراز *** بدو گفت داننده سرفراز

که یاد کسان پیش من بد مکن *** مرا بد گمان در حق خود مکن

رفیقی که غائب شد ای نیکنام *** دو چیز است از او بر رفیقان حرام

یکی آنکه مالش بباطل خورند *** دگر آنکه نامش بزشتی برند

هر آنکو برد نام مردم بعار *** توخیر خود از وی توقع مدار

که اندر قفای تو گوید همان *** که پیش تو گفت از پس دیگران

کسی پیش من در جهان عاقل است *** که مشغول خود وزجهان غافل است

میسازد ساز و برگ آن سفر هولناک را که تقوی و عمل صالح باشد پس اشخاصی که در تهیه توشه و زاد آخرت نیستند جهتش غفلت آنها است از آن سرای .

جهان ای پسر ملک جاوید نیست *** ز دنیا وفاداری امید نیست

نشستی بجای دگر کس بسی *** نشیند بجای تو دیگر کسی

منه دل بر این سالخورده مکان *** که گنبد نپاید بر او گردکان

پس ای عزیز من لختی بهوش بیا و نظر کن ببین چگونه رفقای تو رفتند و در بستر قبر خفتند تو هم باید مسافرت کنی و همان طریق را بپیمائی پس در تهیه کار خود باش و بغفلت مگذران و خود را خطاب کن و بگو :

خاک من و تو است که باد شمال *** میبردش سوی یمین و شمال

ما لَكَ فِي الخَيْمَةِ مُسْتَلْقِياً *** قَدْ نَهَضَ الْقَوْمُ وَشَدُّ والرحال

عمر بافسوس برفت آنچه رفت *** دیگرش از دست مده بر محال

قَدْ وَعَرَ الْمَسْلَكُ ياذَا الفَتى *** افْلَحَ مَنْ هيَّأزاة المال

بسکه در آغوش لحد بگذرد *** بر من و تو روز و شب و ماه و سال

لاتَكُ تَغْتَرُّ بِمَعْمُورةٍ *** يَعْقِبُهَا الْهَدْمُ أَوِ الاِنتِقَالُ

ایکه درونت بگنه تیره شد *** ترسمت آئینه نگیرد صقال

مالَكَ تَعْصى وَمُنَادِى الْقَبُولِ *** مِنْ قِبَلِ الحَقِّ يُنَادِى تَعال

زنده دلا مرده ندانی که کیست *** آنکه ندارد بخدا اشتغال

وَرُويَ أَنَّ أَميرَ المُؤْمِنِينَ (عَلَيْهِ السَّلام) كَانَ يُنَادِى فِى كُلّ لَيْلَةٍ حينَ يَأْخُدُ النَّاسُ مَصاحِعَهُمْ لِلْمَنَامِ بِصَوْتِ يَسْمَعُهُ كافَتَهُ أَهْلِ المَسْجِدِ وَ

ص: 92

مَنْ جاوَرَهُ مِنَ النَّاسِ : تَزَوَّدوا - رَحِمَكُمُ الله فَقَدْ نُودِيَ فِيكُمُ بالرَّحيل واقِلُّوا العُرْجَةَ عَلَى الدُّنْيا وَانْقَلِبُوا بِصَالِحٍ مَا يَحْضُرُكُمْ مِنَ الزَّادِ فَإِنَّ اَمَامَكُمْ عَقَبَةً كَؤُوداً ومَنَازِلَ مَهُوَلَةً لابُدَّ مِنَ الْمَمَرّ بها وَالوُقُوفِ عَلَيْها . (1)

یعنی روایت شده که امیرالمؤمنین ندا میکرد در هر شب هنگامیکه مردم بجهت خواب بخوابگاه خویش میرفتند بصدائی که می شنیدند آنرا همه اهل مسجد یعنی مسجد کوفه و مردمی که در همسایگی

مسجد بودند میفرمود :

زاد و توشه بردارید خدا رحمت کند شماها را پس بتحقیق که منادی رحلت و کوچ در میان شما ندا کرده و کم بکنید اقامت بر دنیا را و برگردید بسوی آخرت با آنچه ممکن میشود شما را از توشه صالح و نیکوپس بدرستیکه در پیش راه شما گردنه و کتل سخت و منزل های هولناک است که نیست چاره از گذشتن از آنها و وقوف بر آنها .

نمیداند بپرسد تا یاد گیرد چنانچه گفته اند : لا أدري نضف العِلْمِ. گویند غزالی را پرسیدند که چگونه رسیدی بدین مقام در علوم گفت برای آنکه هر چه ندانستم از پرسیدن آن ننگ نداشتم .

امید عافیت آنگه بود موافق عقل *** که نبض را بطبیعت شناس بنمائی

بپرس آنچه ندانی که ذل پرسیدن *** دلیل راه تو باشد به عزّ دانائی

چوباد صبا برگلستان وزد *** چمیدن درخت جوانرا سزد

نزیبد ترا با جوانان چمید *** که بر عارضت صبح پیری دمید

دریغا که فصل جوانی گذشت *** بلهو و لعب زندگانی گذشت

دریغا چنان روح پرور زمان *** که بگذشت بر ما چه برق یمان

دریغا که مشغول باطل شدیم *** ز حق دور ماندیم و عاطل شدیم

چه خوش گفت با کودک آموزگار *** که کاری نکردی و شد روزگار

ز سودا که این نوشم و این خورم *** نپرداختم تا غم دین خورم

دریغا که بگذشت عمر عزیز *** بخواهد گذشت این دم چند نیز

اگر در سرای سعادت کس است *** ز گفتار سعدیش حرفی بس است

پس ای جان برادر لختی بقبرستان برو و بر خاک دوستان گذری کن و بر لوح مزارشان نظری افکن و عبرت بگیر و تفکر کن که در زیر قدمت بفاصله کمی چه خبر و چه داستانی است .

زدم تیشه یکروز بر تل خاک *** بگوش آمدم ناله دردناک

که زنهار اگر مردی آهسته تر *** که چشم و بناگوش و رویست و سر

جهاندار بودم من اندر جهان *** شدستم برابر بخاک این زمان

قالَ رَسُولُ الله صلى الله عَلَيْهِ وآله : أغْفَلُ النَّاسِ مَنْ لَمْ يَتَّعِظُ بتَغَيُّر الدُّنْيا مِنْ حَالٍ إلى حال. (1) یعنی حضرت رسول صلى الله عليه و آله فرمود که غافلترین مردم آن کسی است که پند نمیگیرد از تغیر دنیا از حالی بحالی دیگر .

ص: 95

همچنان که بگنجینه مینهی طلا و نقره خود را پس بسا یک کلمه که ر بود نعمتی را و پدید آورد عقوبتی را .

سخن تا نگفتی بر او دست هست *** چه گفته شود یابد او بر تو دست

توپیدا مکن راز دل با کسی *** که او خود بگوید بر هر کسی

جواهر بگنجینه داران سپار *** ولی راز با خویشتن پاس دار

بخلاف آنکه حیا نداشته باشد.

و بدانکه اگر حیا از روی عقل باشد ممدوح است و اگر از روی حمق باشد مذموم است مثل حیا کردن از آموختن مسائل علمیه و از اتیان بعبادات شرعیه که جهال آنرا قبیح شمرند مثل سرمه کشیدن و تحت الحنک افکندن و تلقین کردن میت بعد از انصراف مردم از سر قبر و حمل کردن شخص شریف سریر میت را بر دوش چنانچه علامه بحر العلوم رحمه الله فرمايد:

لا يَأْبَ مِنْ ذلِكَ أَهْلُ الشَّرَفِ *** فَلَيْسَ أمْرُ الله بالمُسْتَلكَف (1)

یعنی کسیکه صبح کند در حالی که غمخوارگی بامر مسلمانان نداشته باشد از مسلمانی بچیزی نیست و کسی که آگاه شود بر مردی که استغاثه میکند که ای مسلمانان پس اجابت او نکند و بفریاد او نرسد از مسلمانان نخواهد بود و بدان نیز که افضل قربات سعی در مهمات ذوى الحاجات و مسرور کردن دل مؤمنانست.

بدست آوردن دنیا هنر نیست *** کسیرا گر توانی دل بدست آر

قال امير المؤمنين عليه السّلام: لِكُميل بن زياد رَحِمَهُ الله يا كُمَيْلُ مُرْ اَهْلَكَ أَنْ يَرُوحُوا فِى كَسْبِ الْمَكارِمِ وَيُدْلِجُوا فى حاجَةِ مَنْ هُوَنَائِمٌ. الخ. (1)

طريقت بجز خدمت خلق نیست *** به تسبیح و سجاده و دلق نیست

ره نیکمردان آزاده گیر *** چه استاده ای دست افتاده گیر

کسی نیک بیند بهر دو سرای *** که نیکی رساند بخلق خدای

خدا را بر آن بنده بخشایش است *** که خلق از وجودش در آسایش است

همه کس با او الفت و محبت گیرد پس محبّین و اعوان او بسیار شود.

﴿ قَالَ اللهُ تعالى : وَلَوْ كُنْتَ فَظّاً غَلِيظَ القَلْب لانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ . (1)

و سبب نرمی چوب درخت تازگی و پر آبی اوست و شاداب بودن درخت سبب فربهی شاخه و پر برگ شدن او است بخلاف آنکه یبوست بر او غلبه کند که برگش کم میشود و اگر برگی باقیماند اتصالش سست است بنحویکه باندک بادی از او بریزد و شاخها مهزول شود انسان نیز چنین است هرکس که یبوست و سودا بر او غلبه کرده لاغر و نحیف و کم دوست میباشد بخلاف مرطوبی و بلغمی مزاج.

وفي معنى كلامِهِ عَلَيْهِ السَّلام قوله : مَنْ لانَتْ كَلِمَتُهُ وَجَبَتْ مَحْبَتُهُ . (2)

و قوله قُلُوبُ الرّجالِ وَحْشِيَّةٌ فَمَنْ تَالفَها اَقْبَلَتْ عَلَيْهِ. (3)

و قوله ايضاً مَنْ لانَ اسْتَمالَ وَمَنْ فَسانَفَرَ وَمَا اسْتُعْبِدَ الحُرُّ بِمِثْلِ الإِحْسَانِ. (4)

معنى فقره اوّل هر که نرم شد کلمۀ او واجب است محبّت او.

معنى فقره دوم دلهای مردم وحشی است پس کسیکه خو گرفت

ص: 100

و دوستی کرد با آن روی میکند بر آن.

معنى فقرة سوّم هر که نرم شد میل داد مردم را بسوی خود و کسیکه سخت دل شد نفرت داد مردم را از خود و هیچ چیز بنده نمیکند آزاد را بمثل احسان با او (1) پس ایعزیز با دوست و دشمن طریقه احسان پیش گیر که دوستان را مهر و محبت بیفزاید و دشمنان را عداوت کم شود.

قَالَ رَسُول الله صلى الله عليه وآله : إِنَّكُمْ لَنْ تَسَعُوا النَّاسَ بِأَمْوَالِكُمْ

فَسَعُوْهُمْ بِأَخْلاقِكُمْ. (2)

یعنی رسولخدا صلّى الله عليه و آله با خویشان خود از آل عبدالمطلب فرمود که شما توسعه نمیدهید مردم را باموال خود پس توسعه دهید ایشان را باخلاق خود .

وقال أمير المؤمنين (عَلَيْهِ السَّلام) البَشاشَةُ حِبَالَهُ الْمَوَدَّةِ. (3)

یعنی امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: خوشروئی دام مودت است.

از این نامورتر محلی مجوی *** که خوانند خلقت پسندیده خوی

بدوزخ برد مرد را خوی زشت *** که اخلاق نیک آمده است از بهشت

رَوَى الحَسَنُ عَنِ الحَسَنِ عَنِ الحَسَنِ اِنَّ اَحْسَنَ الحَسَنِ الْخُلْقَ الحَسَنُ . (4)

ص: 101

یعنی روایت کرده حسن بن عرفه از حسن بصری از امام حسن مجتبی علیه السّلام که بهترین حسنها خلق نیکو است.

الفرج. (1)

یعنی حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود که افضل عبادت صبر و سکوت و انتظار فرج است.

مَجْرى الدَّمِ. (1)

همانا شیطان میگردد در بدن بنی آدم مانند گشتن خون.

آیه را میخواند و میگریست ﴿ آمَنْ هُوَ قانِتٌ أَنَاءَ اللَّيْلِ الاية﴾ (1) كميل بن زیاد رحمه الله در خدمت آنحضرت ایستاده از خواندن قرآن او آهی کشید حضرت سبب آه از او پرسید عرضکرد از صوت حزین این قاری و کاش من موئی بودم در بدن او تا همیشه اینکلام حزین را از او میشنیدم فرمود آه مکش و این آرزو مبر پس از چندی که واقعه نهروان روی داد آنمرد خارجی بجنگ آنحضرت شد و کشته شد آنوقت آنجناب کمیل را طلبید و فرمود این مقتول همان قاریست که آرزو میکردی هنوز آن آرزو داری عرض کرد : اسْتَغْفِرُ اللهَ مِنْ كُلِّ خَطَاً يَجْرى على اللسان. (2)

وَمِنْ كلامه علیه السلام : كَمْ مِنْ صَائِم لَيْسَ لَهُ مِنْ صِيَامِهِ إِلَّا الجُوعُ وَ العَظسُ وَكَمْ مِنْ قَائِمٍ لَيْسَ لَهُ مِنْ قِيَامِهِ إِلا السَّهَرُ والعَنَاءُ يا حَبَّنَا نَوْمُ الأكياس وَإفْطَارُهُمْ . (3)

یعنی چه بسیار روزه داری که نیست از برای او بهره ای از روزه اش جز گرسنگی و تشنگی و چه بسیار شب زنده داری که نیست از برای او از برخاستن در شب جز بیداری و رنج ای خوشا خواب زیرکان در امر آخرت و افطار ایشان.

مَجْدُومٍ. (1)

بخدا سوگند که این دنیای شما خوارتر است در دیدگان من از استخوان بیگوشت خوکی که باشد در دست جذام.

و این نهایت تحقیر است از دنیا چه استخوان از هر چیز بیقدری خوارتر است خصوصی اگر از خوک باشد و خصوص در دست مجذوم

باشد که در اینحال هیچ چیز از این پلیدتر نیست.

و کسیکه تأمل کند در سیره آنحضرت در حالیکه خانه نشین و مغلوب از حقش بود و در حالیکه خلافت و ولایت بآنجناب رسید یقین میکند که دنیا در نظر آنحضرت بهمین حال بلکه خوارتر از این بود. صَلَواتُ اللهِ عَلَيْهِ بِاَبى اَنْتَ وَأمى يا أَبَا الْحَسَنِ يَا آيَةَ الله. العُظمى يا أميرَ المُؤْمِنِينَ . (2)

اگر این مقام گنجایش میداشت ببرخی از زهد آن وجود مقدس اشاره می کردیم لكن أقولُ :

مَتَى احْتَاجَ النَّهارُ إِلى دَليل

تَعَالَيْتَ عَنْ مَدْح فَأَبْلَغُ خَاطِب *** بمَدْحِكَ بَيْنَ النَّاس أقصر قاصر

إذا طافَ قَوْمٌ فِي المَشاعِرِ وَ الصَّفا *** فَقَبرُكَ رُكني طائفاً ومشاعرى

وَ إِنْ ذَخَر الأقْوامُ نُسْكَ عِبادَةِ *** فَحُبُكَ أَوْفَى عُدَّتِي وَذَخَآيرى (3)

ص: 106

لِغَيْرِكَ . (1)

ای پسر آدم آنچه اندوختی از درهم و دینار زیاده از قوت خود پس تو خزینه داری برای غیر خودت از حادث یا وارث .

و از اینجا است که شاعر گفته :

ما لي أراك الدهر تَجْمَعُ دَائِباً *** البغل عِرْمِكَ لا أَبَا لَكَ تَجْمَعُ (2)

تو را اینقدر تا بمانی بس است *** چه رفتی جهان جای دیگر کس است

پس از بردن و گرد کردن چه مور *** بخور پیش از آن کت خورد کرم گور

از این به نصیحت نگوید کست *** اگر عاقلی یک اشارت بس است

تمام شد صد کلمۀ شریفه در ماه صفر سنه 1331 در ایام شهادت سبط اکبر پیغمبر خدا صلى الله عليه و آله حضرت امام حسن مجتبی علیه السّلام و چون در این ایام این رساله تمام شد مناسب دیدم که کنم آن را بذکر موعظه آن حضرت که مناسبت با مقام دارد نیز.

جنادة بن ابی امیه (3) روایت کرده است (4) که در مرض امام حسن (عَلَيْهِ السَّلام) بخدمت آنحضرت رفتم دیدم در پیش روی آنجناب طشتی گذاشته بودند و پاره پارهٔ جگر مبارکش در آن طشت میریخت گفتم ای مولای من چرا خود را معالجه نمیکنی فرمود ای

ص: 108

بنده خدا مرگرا بچه چیز معالجه میتوان کرد گفتم : إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ راجعُونَ . پس بجانب من ملتفت شد و فرمود که خبر داد ما را رسولخدا صلى الله عليه و آله که بعد از او دوازده خلیفه و امام خواهند بود یازده کس ایشان از فرزندان علی علیه السلام و فاطمه علیه السلام باشند و همهٔ ایشان بتیغ یا بزهر شهید شوند پس طشت را از نزد آنجناب برداشتند آنجناب گریست من عرض کردم یا بن رسول الله مرا موعظه كن قال عليه السلام نَعَمْ اِسْتَعِدَّ لِسَفَرِكَ وَحَصِّلْ زَادَكَ قَبْلَ حُلُولِ اَجَلِكَ . فرمود : که مهیای سفر آخرت شو و توشه آن سفر را پیش از رسیدن اجل تحصیل نما و بدانکه طلب دنیا میکنی و مرگ تو را طلب میکند و بار مکن اندوه روزی را که هنوز نیامده است بر روزی که در آن هستی. و بدانکه هر چه از مال تحصیل نمائی زیاده از قوت خود در آن بهره نخواهی داشت و خزینه دار دیگران خواهی بود و بدانکه در حلال دنیا حسابست و در حرام دنیا عقاب و مرتکب شبهات آن شدن موجب عتابست پس دنیا را در نزد خود بمنزله مرداری دان و از آن مگیر مگر بقدر آنچه تو را کافی باشد که اگر حلال باشد زهد در آن ورزیده باشی و اگر حرام باشد و زری و گناهی داشته باشی و از این نوع موعظه فرمود تا آنکه نفس مقدسش منقطع شد و رنگ مبارکش زرد گردید پس حضرت امام حسین علیه السلام با اسود بن ابی الأسود از در درآمد برادر بزرگوار را در بر گرفت و سر مبارکش را با میان دو دیدگانش ببوسید و نزد او نشست و راز بسیار با یکدیگر گفتند و امام حسن علیه السلام امام حسین علیه السلام را وصی خود گردانید و اسرار و ودایع

ص: 109

امامت را به وی سپرد و روز پنجشنبه آخر صفر (1) سال پنجاهم هجری بسن چهل و هفت (2) وفات یافت و در بقیع مدفون شد صَلَواتُ الله عَلَيْه . (3)

مربوط به ص 58 - یعنی بجهت چه میافکنی خود را در لجه دریا و می نشینی بر آن و حال آنکه کفایت میکند تو را از آن مکیدن آب اندکی همانا سلطنت قناعت خوف و ترسی نیست برای آن و احتیاج ندارد بانصار و نگاهدارنده آیا امید داری باقی ماندن در دار دنیا را که ابداً ثبات و دوامی ندارد و مثل سایه میماند پس آیا شنیده که سایه ثابت بماند و از جای خود منتقل نشود .

ص: 110