ص:2

بسم الله الرّحمن الرّحيم

برای این منظور کتاب های دهگانه ذیل انتخاب گردید:

1- المقامات العلّیه : این کتاب تلخیص کتاب پر ارج معراج السعاده تأليف حاج ملا احمد نراقی قدس سره می باشد و توسط حجة الاسلام و المسلمین حاج سید محسن خرازی برای چاپ جدید آماده و در 248 صفحه رقعی چاپ شد.

2- منازل الآخرة : این کتاب پیرامون مرگ و برزخ و قیامت است و توسط حجة الاسلام و المسلمين حاج سيد اسدالله مسعودی کاشانی برای چاپ جدید آماده و در 168 صفحه رقعی چاپ شد.

3- نزهة النواظر: این کتاب ترجمه «معدن الجواهر کراچکی» و شامل احادیث عددیه (از یک تا ده) می باشد و توسط حجة الاسلام و المسلمين حاج شیخ خیرالله سلیم زاده تویسرکانی برای چاپ جدید آماده و در 160 صفحه جیبی چاپ شد.

4- فیض الغدیر: این کتاب که تاکنون چاپ نشده بود تلخیص جلد غدیر کتاب بسیار ارزنده عبقات الانوار میر حامد حسین نیشابوری هندی ، پیرامون حدیث غدیر و امامت امیر مؤمنان على عليه السلام است ، و توسط حجة الاسلام و المسلمین حاج شیخ رضا استادی و حجة الاسلام شيخ رضا مختاری و حجة الاسلام سید علی میر شریفی برای چاپ آماده و در 464 صفحه وزیری چاپ شد.

5- مختصر الشمائل المحمدية: این کتاب که تا کنون چاپ نشده بود به زبان عربی و تلخيص «الشمائل المحمدیه» حافظ ابوعیسی محمد بن عیسی ترمذی متوفای 279 می باشد، و توسط حجة الاسلام

ص: 4

و المسلمین استادی برای چاپ آماده و در 40 صفحه رقعی چاپ شد.

6- قرة الباصرة فى تواريخ الحجج الطاهرة : این رساله فارسی و تاریخ مختصر چهارده معصوم است که تاکنون چاپ نشده بود ، توسط آقای استادی آماده چاپ و در 32 صفحه وزیری چاپ شد.

7- کلمات طريفه یا لطیفه (پنجاه درس اخلاقی) : این کتاب که بارها ضميمه نزهة النواظر چاپ شده بود ، آماده چاپ جدید و در 64 صفحه رقعی چاپ شد.

8- صد کلمه قصار امیر مؤمنان : این کتاب توسط حجة الاسلام و المسلمين مسعودی برای چاپ جدید آماده و در 112 صفحه رقعی چاپ شد.

9- الفصول العلية فى المناقب المرتضوية : این کتاب که قبلاً گویا دوبار چاپ شده بود آماده چاپ جدید شده و در 168 صفحه رقعی چاپ شد.

10- الدر النظيم فى لغات القرآن العظيم (قاموس القرآن) : این کتاب که به زبان عربی و تاکنون چاپ نشده بود ، توسط آقایان : استادی ، رضا مختاری ، سید علی میرشریفی و علی اکبر زمانی نژاد در دست تصحیح است که به خواست خدا بزودی منتشر خواهد شد.

از خدای متعال مسألت می نمائیم این خدمت ناچیز را بپذیرد و به ما توفیق خدمات بیشتر عطا فرماید (1).

موسسه در راه حق

قم - تابستان 1365

ص: 5

ضمناً چند کتاب دیگر از مرحوم محدث قمی به تازگی چاپ و یا بصورت بهتری تجدید چاپ و یا آماده چاپ شده است یادآوری می کنیم:

نفس المهموم : مقّتل حضرت سید الشهداء و یارانش به زبان عربی.

نفثة المصدور متمم کتاب قبل است : این دوکتاب با تصحیح و استخراج مدارک آن بوسیلۀ آقای استادی ، توسط کتاب فروشی بصیرتی قم در هفتصد صفحه وزیری چاپ شده است.

ترجمه اعتقادات علامه مجلسی : در شماره پنجم مجله کیهان اندیشه چاپ شده است.

تتميم بداية الهداية مرحوم شیخ حرّ عاملی (فصل و وصل) : این کتاب که تاکنون چاپ نشده بود در دو جلد عربی است و توسط مؤسسه آل البيت قم چاپ شده و جلد اول آن از چاپ خارج و جلد دوم آن در دست چاپ آماده است.

شرح و جیزه شیخ بهائی : که تاکنون چاپ نشده بود توسط حجة الاسلام و المسلمین الهی خراسانی آماده چاپ شده است.

کتاب دیگر مرحوم محدث قمی (عین الیقین) مختصر حق اليقين علامه مجلسی می باشد ، نسخه این کتاب را حجة الاسلام و المسلمین حاج شيخ محسن محدث زاده فرزند مؤلف برای چاپ در اختیار گذاشتند که متأسفانه به جهاتی این توفیق نصیب ما نشد امید است توسط یکی از فضلا آماده چاپ و به سرمایه یکی از اهل خیر منتشر و در اختیار دوستان امیر مؤمنان علیه السلام قرار گیرد.

ص:6

و اما کتابی که از نظر شما می گذرد ترجمه فارسی کتاب «مختصر الشمائل المحمدية» از تألیفات مرحوم محدث قمی (رحمة الله علیه) می باشد این ترجمه توسط یکی از همکاران دانشمند مؤسسه در راه حق انجام شده که بدینوسیله از ایشان تشکر می شود.در پیشگفتار اصل عربی این کتاب که توسط مؤسسه در راه حق منتشر شده و در معرفی این اثر سودمند چنین آمده است:

1- «الشمائل المحمديه»: تأليف حافظ ابوعیسی محمد بن عیسی بن سوره ترمذی (209 - 279) صاحب یکی از صحاح ششگانه اهل سنّت است ، و از بهترین تألیفات در این موضوع محسوب می شود و بارها چاپ شده است.

2- «المواهب اللدنّيه»: شرح شمائل محمدیه ، از تألیفات شیخ ابراهیم بیجوری ( 1198– بعد 1263) است ، و این شرح از بهترین شروح کتاب شمائل محمدیه بوده و بارها چاپ شده است.

3- «مختصر الشمائل»: تأليف خاتم المحدثين حاج شيخ عبّاس

ص: 7

قمی (رحمه الله علیه) صاحب «سفينة البحار» و تألیفات دیگر، فشرده ای از کتاب شمائل محمدیه همراه با نقل توضیحاتی پیرامون احادیث آن از کتاب«المواهب اللدنيّه»است، و احتمال می رود که مرحوم مؤلف این کتاب را بعد از کتاب دیگر خود به نام«کحل البصر فی سيرة سيّد البشر»نوشته باشد و همان طور که پیداست«مختصر الشمائل»تکمیل کننده آن است.

نسخه اصل «مختصرالشمائل» به خط خود مؤلف (رحمه الله علیه) در خاندان او موجود و همان اساس این چاپ می باشد، و لازم است از فرزند گرامی مؤلف،حجة الاسلام والمسلمین شیخ محسن محدث زاده (سلّمه الله) که اجازه چاپ و انتشار آن را دادند تشکّر کنیم و از خدای متعال برای او پاداش نیکو مسئلت می داریم.

شهر مقدّس قم

مؤسسه در راه حق

(1406 ه.ق)

ص: 8

سیمای پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله)

ترجمه:

مختصر الشمائل المحمّديه (صلی الله علیه و آله)

تأليف:

خاتم المحدثين مرحوم حاج شیخ عباس قمی

ص: 9

بسم الله الرّحمن الرّحيم

الحمد لِله ربّ العالمين، والصلوة على محمد وآله الطاهرين

پس از ستایش خدا و درود بر پیامبر و خاندان پاک او، مؤلف کتاب (عباس بن محمدرضا قمی) می گوید:

این رساله فشرده ای است دربارۀ سیمای پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) که آن را از کتاب «شمائل محمدیه» محمد بن عیسی بن سوره ترمذی که از حافظان بزرگ (اهل سنت) و صاحب یکی از كتب صحاح ستّه معروف به «سنن ترمذی» است،گرد آورده ایم.

مدینه اقامت گزید، و خدای متعال او را در سنّ شصت سالگی به سرای آخرت برد، و به هنگام وفات در سر و روی آن گرامی ده عدد موی سپید نبود.

(این که در این روایت وفات آن بزرگوار در شصت سالگی ذکر شده سخنی تقریبی است و رحلت پیامبر (صلی الله علیه و آله) در شصت و سه سالگی بوده است).

«براء بن عازب» گفته است: گیسو داری را در جامۀ گلگون زیبا تر از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ندیده ام،گیسوی آن گرامی به دوش می رسید،شانه و کتفی گشاده داشت و اندامش نه کوتاه پست بود و نه بلند دراز.

از مولای ما امیرمؤمنان علی علیه السّلام روایت شده که فرمود: پیامبر (صلی الله علیه و آله) نه دراز بود و نه کوتاه، دست و پایی ضخیم و مردانه داشت،بزرگ سر و درشت استخوان بود،یک رشتۀ باریک مو از سینه تا ناف آن گرامی رسته بود،چون راه می رفت متمایل به جلو حرکت می کرد چنان که گویی در سراشیب قدم بر می دارد،نه پیش از او و نه بعد از او همانند او را ندیده ام.

و نیز از امیر مؤمنان (علیه السلام) روایت شده که در توصیف رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می فرمود: «رسول خدا (صلى الله عليه و آله) نه بلند دراز بود و نه کوتاه در هم فرو رفته بلکه میانه بالا بود، و مویش نه پر چین و شکن بود و نه کاملاً صاف و بی چین و شکن؛ چاق و

ص: 11

پرگوشت نبود و صورتش نیز کاملاً گرد و دایره مانند نبود بلکه تا اندازه ای مدوّر بود، چهره ای سپید آمیخته به سرخی و چشمانی کاملاً سیاه و مژگانی بلند و کشیده داشت،درشت استخوان و فراخ شانه و بدنش صاف و خالی از مو بود و فقط یک رشته باریک مو از سینه تا ناف او رسته بود، دست و پایی قطور و مردانه داشت، نیرومند و استوار راه می رفت چنان که گویی در سراشیبی قدم بر می دارد،چون کسی رو می کرد با تمام بدن به او رو می آورد، در میان دو کتف او مُهر نبوّت وجود داشت و آن گرامی آخرین پیامبران بود،از همهٔ مرد م سخاوتمند تر و راستگو تر و ملایم تر و خوش رفتارتر بود،کسی که بی سابقه او را می دید از او هیبت می برد، و کسی که با او معاشرت می کرد دوستدارش می شد، توصیف گر او می گوید:نه پیش از او و نه بعد از او کسی را همانند او ندیده ام».

«جابر بن سمره » گفته است:رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در شبی مهتابی دیدم که جامه ای گل رنگ بر تن داشت،و من پیاپی به او و به ماه نگاه می کردم، به نظر من او از ماه زیباتر بود.

و روایت شده که آن گرامی (صلی الله علیه و آله) سایه نداشت و چون در آفتاب می ایستاد فروغ او بر فروغ آفتاب پیشی می گرفت و همچنین در نور چراغ.

مردی از «براء بن عازب» پرسید: آیا چهره رسول خدا (صلی الله علیه و آله) هم چون شمشیر (درخشنده) بود؟

ص: 12

گفت: نه بلکه (درخشنده تر از آن و) همانند ماه تابان بود.

مرحوم مؤلف می گوید:«کعب بن زهیر» در قصیده «بَانَتْ سَعَّادِ...» به همین تشبیه اشاره کرده است:

«إِنَّ الرَّسُولَ لَسَيْفٌ يُسْتَضاءُ به *** م هَنَّدٌ مِنْ سُيُوفِ اللَّهِ مَسْلُولٌ»

(همانا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شمشیری برّان و کشیده از شمشیرهای الهی است که از آن فروغ و درخشش می یابند).

و پیامبر (صلی الله عليه و آله) به او فرمود:

﴿َإِنَّ الرَّسُولَ لَنُورٌ يُسْتَضاءُ به﴾ (همانا رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نوری است که از آن فروغ و درخشش می یابند).

از «ابن عباس» روایت شده که: دندان های جلو رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از هم جدا و گشاده بود،وقتی سخن می گفت چنان می نمود که نور از میان دندان هایش ساطع است.

بكش. و من بر پشت او دست کشیدم و انگشتانم بر مهر (نبوّت) قرار گرفت.

راوی از ابوزید پرسید: مُهر چه بود؟

گفت: مقداری مو که در یک جا کنار هم روئیده بود.

و از«ابوسعید خدری» دربارۀ مُهر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سؤال کردند گفت: در پشت او تکه گوشتی برآمده بود.

و «عبدالله بن سرجس» گفته است:به خدمت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمدم و او در میان گروهی از یارانش قرار داشت. و من همین طور پشت سر او می گشتم و او منظورم را دریافت و ردا را از پشت در افکند و من جای مُهر را بر شانه های او دیدم که همانند مشتی بود و گرد آن خاک هایی همانند زگیل وجود داشت،آن گاه بازگشتم و چون روبروی او قرار گرفتم گفتم:خدا ترا بیامرزد ای رسول خدا، و او فرمود: و ترا نیز.

مردم از «عبدالله بن سرجس» پرسیدند: آیا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) برای تو طلب آمرزش کرد؟

گفت:آری و برای شما نیز (طلب آمرزش کرده است) ؛آن گاه این آیه را تلاوت کرد ﴿َو اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ﴾ (1)_ای پیامبر برای گناه خود و مردان و زنان با ایمان طلب آمرزش كن».

ص: 14

اثر رنگ و خضاب مثل زعفران دیده می شد. «انس» گفته است: موی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را خضاب شده مشاهده کرده ام.

و نیز نقل شده است که آن گرامی (صلی الله علیه و آله) پیراهنی می پوشید که بلندی آن تا پشت پا و آستینش تا انگشتان دست بود.

«معاوية بن قرّه» از پدرش نقل کرده است که گفت: من همراه چند نفر از قبیلهٔ «مزینه» به خدمت پیامبر شرفیاب شدیم تا با او بیعت نماییم و پیراهن آن گرامی گشوده و باز بود، (یا گفته است:تکمه پیراهنش باز بود) ،سپس گفت:من دست در گریبان پیراهن بردم و مُهر نبوّت را لمس کردم.

«عبد بن حمید» از «محمد بن الفضل» از «حمّاد بن سلمه» از «حبيب بن شهید» از «حسن» از «انس بن مالک» نقل کرده است که:پیامبر (صلی الله علیه و آله) در حالی که بر «اسامة بن زید» تکیه کرده بود بیرون آمد و جامه ای قطری در بر داشت که به گردن آویخته بود و با مردم نماز خواند.

(قطری یک نوع پارچه منسوب به قطر و نوعی از جامه های یمنی است که از پنبه بافته می شد و در آن رنگ سرخ و نشانه هایی وجود داشت و پارچه ای خشن بود).

«عبد بن حمید» می گوید که «محمد بن فضل» گفت: «یحیی بن معین» تا نزد من نشست از من همین حدیث را پرسید و من گفتم:روایت کرد برای ما «حماد بن سلمه »...

«یحیی» گفت:چه خوب بود اگر حدیث را از روی کتابت برایم می خواندی.

ص: 18

من برخاستم تا کتابم را بیاورم و او لباس مرا گرفت و گفت:خودت برایم از حفظ بگو زیرا می ترسم (عمر وفا نکند) و دوباره ترا نبینم!

آن گاه من حدیث را از حفظ برای او گفتم سپس کتابم را آوردم و برایش خواندم.

«ابورمثه» گفته است: پیامبر (صلی اللّه علیه و آله) را دیدم که دو جامه سبز بر تن داشت.

و «قیله» دختر«مخرمه» گفته است:پیامبر (صلی اللّه علیه و آله) را دیدم که دو جامه کهنه و مندرس که با زعفران رنگ شده بود بر تن داشت و به جهت کهنگی رنگ آن رفته بود.

«ابن عباس» گفته است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند: بر شما باد که از لباس های سفید استفاده نمائید، باید زندگان تان آن را بپوشند و مرده های تان را در آن کفن کنید که لباس سپید از بهترین لباس های شماست.

و «عائشه» گفته است: بامدادی پیامبر (صلی الله علیه و آله) بیرون رفت و عبائی پشمینه و سیاه بر تن داشت.

«ابراهیم بیجوری مصری» که بر کتاب «شمائل محمدیه» شرح نوشته است می گوید: «از سخن راویان در مورد لباس پیامبر (صلی الله علیه و آله) دانسته می شود که آن حضرت لباس مندرس و سطح پائین را برای خود برگزیده و بیشتر

ص: 19

اوقات لباسش ساده و خشن بود، و همیشه از یک نوع لباس نمی پوشید و خواهان لباس های گران قیمت نبود بلکه به مقدار نیاز و ضرورت اکتفا می نمود. در عین حال گاهی لباس عالی و گران قیمت نیز می پوشید چنان که وقتی جامه ای به او هدیه کردند که به سی وسه شتر خریداری شده بود و یک بار آن را پوشید».

تا آن جا که می گوید «مسلمانان گذشته در سادگی و سطح پائین بودن لباس از پیامبر (صلی الله علیه و آله) پیروی می کردند و چیزهایی (از لذایذ فانی دنیوی) را که خداوند حقیر و ناچیز شمرده حقیر و بی ارزش می شمردند چرا که می دیدند افرادی که اهل عیش و نوش ( و غافل و بی ایمانند) به زیور و لباس می نازند؛ اما امروزه دل ها قساوت و تیرگی یافته و آن گونه زهد و معنویت به فراموشی سپرده شده و غفلت پیشگان از فقیرانه بودن لباس دامی برای نیل به خواسته های مادّی و دنیوی درست کرده اند و وضع بکلّی باژگون و معکوس شده است.

سپس می گوید ژنده پوشی بر شخصی که لباس و ظاهری آراسته داشت ایراد گرفت (و او در پاسخ گفت) :شکل ظاهر و لباس من می گوید سپاس خدای را، و ظاهر و لباس تو می گوید:به من کمک کنید! (پس بتو باید ایراد گرفت نه به من)

داشتیم و دو جامۀ کتانی رنگ شده داشت و با یکی بینی گرفت و :گفت به به! ابوهریره با پارچه کتانی بینی می گیرد! یک وقتی مرا می دیدید که (در مسجد مدینه) میان منبر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و حجره عائشه بی هوش می افتادم و کسی می آمد و پا بر گردنم می گذاشت و گمان می کرد من دیوانه و جن زده ام در حالی که دیوانگی نبود و از گرسنگی بود.

مؤلف می گوید:این حدیث را در فصل زندگی پیامبر (صلی الله عليه و آله) نقل کرده زیرا حاکی از تنگی معیشت آن گرامی (صلی الله عليه و آله) است چرا که اگر چیزی می داشت نمی گذاشت ابوهریره به چنان وضعی دچار شود که از گرسنگی بی هوش بیفتد بطوری که مرد م او را جن زاده بپندارند و کسی - طبق معمول مرد م آن زمان برای بهوش آوردن جن زد گان - بیاید و یا بر گردن او بگذارد.

«مالک بن دینار» گفته است: رسول خدا (صلی الله عليه و آله) هرگز از نان و گوشت به قدری که سیر شود تناول نفرمود مگر وقتی که میهمان داشت و همراه دیگران غذا می خورد.

جفت موزه اهدا کرد و پیامبر (صلی الله عليه و آله) آن ها را پوشید.

از «ابن عباس» روایت شده که:کفش رسول خدا (صلی الله عليه و آله) دارای دو دوال بود که هر یک دو بند داشت.

از «ابوهریره» نقل شده که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: با یک لنگه کفش راه نروید یا هر دو را بپوشید و یا هر دو را از پا درآورید.

و از «جابر» روایت شده که: پیامبر (صلی الله علیه و آله) از غذا خوردن با دست چپ و راه رفتن با یک لنگه کفش،نهی فرمود.

و «ابوهریره» از پیامبر (صلی الله علیه و آله) نقل کرده است که فرمود:وقتی کفش می پوشید از راست شروع کنید، و وقتی کفش را از پا در می آورید از چپ شروع کنید که پای راست قبل از چپ کفش بپوشد و بعد از چپ از کفش درآید.

و همو گفته است: نقش انگشتر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) چنین بود: «محمّد» در یک سطر، و «رسول» در یک سطر، و «الله» در یک سطر.

و نیز گفته است: پیامبر (صلی الله علیه و آله) به کسری (پادشاه ایران) و قیصر (پادشاه روم) و نجاشی (پادشاه حبشه) نامه نوشت، به پیامبر (صلی الله علیه و آله) عرض شد آنان نامه ای را بدون مهر نمی پذیرند، و پیامبر (صلی الله علیه و آله) انگشتری تهیّه فرمود که حلقۀ آن نقره و نقش نگین آن «محمد رسول الله» بود (1).

و گفته است پیامبر (صلی الله علیه و آله) وقتی به بیت الخلا (توالت) می رفت انگشتر را از دست بیرون می آورد.

ص: 23

مهارت داشتند ساخته شده بود) .

(در همراهی با او) به خود فشار می آوردیم و او آسوده بود و به راحتی راه می رفت.

و امیر مؤمنان علی (علیه السلام) فرموده است: پیامبر (صلی الله علیه و آله) وقتی راه می رفت متمایل به جلو حرکت می کرد چنان که گویی در سراشیب قدم بر می دارد.

آن میل می فرمود.

و نیز فرمودند:روغن زیتون بخورید و با آن سر و رو را روغن بزنید که از درختی مبارک است.

برای «ابوموسی اشعری» گوشت مرغی آوردند و فردی از حاضران روی برتافت، پرسید چه شده؟

آن مرد گفت:من دیدم مرغ چیزی می خورد و قسم خوردم که مرغ نخورم.

ابوموسی گفت:بیا جلو (و بخور) زیرا من رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را مشاهده کردم که گوشت مرغ می خورد.

و «انس بن مالک» گفته است: پیامبر (صلی الله علیه و آله) کدو را دوست می داشت، وقتی غذائی برایش آوردند یا به صرف غذائی دعوت شد من کدو را بر می داشتم و جلوی پیامبر (صلی الله علیه و آله) می گذاشتم چون می دانستم آن را دوست دارد.

و «ابن مسعود» گفته است: پیامبر (صلی الله علیه و آله) پاچه (گوسفند) را دوست داشت. و گفته است: پیامبر (صلی الله علیه و آله) به وسیله پاچه گوسفندی مسموم شد، و ابن مسعود معتقد بود که یهودان او را مسموم ساختند.

و «عبدالله بن جعفر» گفته است: از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شنیدم که فرمود بهترین گوشت،گوشت شانه و پشت (گوسفند) است.

«امّ هانی» گفته است که:پیامبر (صلی الله علیه و آله) به خانه من آمد و فرمود:آیا غذایی داری؟

عرض کردم:چیزی جزنان خشک و سرکه ندارم.

ص: 30

فرمود:بیاور،خانه ای که در آن سرکه باشد خالی از نان خورش نیست.

و «عبدالله بن سلام» گفته است:پیامبر (صلی الله علیه و آله) را دیدم که پاره ای نان جو برداشت و خرمائی بر آن گذاشت و فرمود:این نان خورش این است، و خورد.

و «انس» گفته است:رسول خدا (صلی الله علیه و آله) «ته دیگ» را دوست می داشت (در معنای جمله «يعجبه الثفل» که در این روایت ذکر شده برخی گفته اند یعنی آن چه در ته ظرف و دیگ می ماند، و برخی گفته اند یعنی «ترید» را دوست می داشت).

ستایش گوید.

آن گاه کوچکترین کودکی را که مشاهده می فرمود فرا می خواند و آن خرمای نوبر را به او می داد.

«ربيع» دختر «معوّذبن عفراء» گفته است: من برای پیامبر (صلی الله علیه و آله) طبقی خرما و خیار نورس که کُرک داشت بردم و او یک مشت نقره (یا طلا) به من عطا فرمود.

سپس فرمود: چیزی جز شیر هم جای غذا و هم جای آب را نمی گیرد.

فرو می خوابانید،خنده اش بیشتر لبخند بود، و چون دهان به خنده می گشود دندان هایی همچون تگرگ سپید و درخشان پدیدار می شد.

(برخی گفته اند از این حدیث بیش از یک صد مسأله استنباط می شود که «ابن القاص» آن ها را در یک باب ذکر کرده است).

«ابوهریره» گفته است که به پیامبر (صلی الله علیه و آله) عرض کردند: ای رسول خدا تو با ما شوخی و مزاح می کنی.

فرمود: آری، امّا جز حق و راست چیزی نمی گویم.

و «انس بن مالک» گفته است: مردی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تقاضای مرکب سواری نمود، پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود:ترا بر بچّه ناقه (=شتر ماده) سوار می کنم.

آن مرد گفت:ای رسول خدا، بچه ناقه به چه درد من می خورد؟!

فرمود: مگر هر شتری بچه ناقه ای نیست؟ «حسن» گفته است:پیرزنی به خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله) شرفیاب شد و عرض کرد:ای رسول خدا،دعا کنید خداوند مرا به بهشت برد.

فرمود:هیچ پیرزنی به بهشت نمی رود! آن زن برگشت، و گریه می کرد، پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: به او بگوئید یعنی در حالی که پیر است وارد بهشت نمی شود ( و جوان می شود و به بهشت می رود) زیرا خدای متعال می فرماید: ﴿اِنّا أَنشَأنَاهُنَّ إنشاءًا فَجَعَلْنَا هُنَّ أَبْكاراً عُرُباً أتراباً﴾ (1)«ما آنان را به بهترین

ص: 38

وجهی ایجاد کرده، دوشیزگان باکره قرار داده ایم که زیبا روی و شیفته شوی و همتا و هم سال شوهرانند».

فرمود:من شاعر نیستم.

و «ابوهریره» گفته است: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: درست ترین سخنی که شاعری گفته این شعر «لبید» (1) «امية بن ابى الصلت قرشی» از شعرای زمان جاهلیت است که اسلام را نیز درک کرد و به خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله) شرفیاب شد امّا ایمان نیاورد، و از اشعار اوست: «كُلُّ عَيْش وَإِنْ تَطاوَل دَهراً-مُنْتَهى أَمْرِهِ إِلَى أَنْ يَزُولا»(مترجم) نزدیک بوده است که مسلمان شود و ایمان آورد.

توضیح:مصرع دوّم شعر فوق این است: «وَ كُلُّ نَعِيمٍ لا مُحالَةَ زائلٌ و هر نعمتی سر انجام فانی و از دست رفتنی است»، و این که فرموده است «امیة بن ابی الصّلت نزدیک بوده که مسلمان شود و ایمان آورد» بدان جهت است که «امیّه» در شعر خویش سخنان حکمت آمیزی ذکر کرده است.

ص: 40

«جندب بجلی» گفته است:سنگی به انگشت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) اصابت کرد و آن را مجروح و خونین ساخت، و پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: ﴿هَلْ أَنتَ إِلا إِصْبَعٌ دَميتَ[وَفي سَبيلِ اللَّهِ ما لَقيتَ]﴾

آیا تو جز انگشتی که مجروح و خون آلود شده چیز دیگری هستی، [و آنچه بر سر تو آمده در راه خدا و برای اوست]».

توضیح:این قضیّه انگشت مبارک پیامبر (صلی الله علیه و آله) و اصابت سنگ بر آن در برخی از جنگ ها رخ داد.

و کلمه «اصبع» را ده نوع می توان قرائت کرد که همۀ آن ها صحیح است:به فتح وضمّ و کسر همزۀ اول آن. و فتح و ضمّ و کسر «ب» سوّمین حرف آن،که می شود نُه وجه، و دهم «اصبوع» به اشباع ضمّۀ «ب» است. و شاعر همین مطلب را به ضمیمه انواع تلفّظ کلمۀ «انمله» به نظم کشیده و گفته است:

«وَ هَمْزَ انْمُلَةٍ شَلَّتْ وَ ثَالِثَهُ *** وَالتَّسْعُ فِي إِصْبَعِ وَاخْتِمْ بِأَصْبُوع»

(همزهٔ «انمله» و حرف سوّم آن یعنی «میم» را سه گونه تلفّظ کن یعنی به فتح وضمّ و کسر- و کلمۀ «اصبع » نیز بر نُه وجه است و ختم کن آن را به «اصبوع» که ده وجه می شود).

مردی به «براء بن عازب» گفت: ای ابوعماره،آیا رسول

خدا (صلی الله علیه و آله) را (در نبرد حُنینَ) واگذاشته و فرار کردید؟!

گفت:نه به خدا سوگند،رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از جنگ روی بر

ص: 41

نتافت،ولی شتابند گان از مردم که قبیله «هوازن» با تیر به آنان حمله ور شده بودند پشت کردند، و در این حال رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بر استر خویش سوار بود و «ابوسفیان بن حرث بن عبدالمطّلب» عنان مرکب پیامبر (صلی الله علیه و آله) را در دست داشت، و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می فرمود:

«آنا النّبِىٌ لا كَذِب *** آنَا ابْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِب»

(من پیامبر راستینم من فرزند عبد المطّلبم).

«جابر بن سمرة» گفته است:بیش از صد بار در مجلس پیامبر (صلی الله علیه و آله) حضور داشته ام، و اصحاب او شعر می خواندند و چیزهایی از دوره جاهلیت را نقل می کردند و آن گرامی ساکت بود و گاهی همراه دیگران لبخند می زد.

«عائشه» گفته است:رسول خدا (صلی الله علیه و آله) برای حسّان بن ثابت (شاعر معروف) در مسجد منبری می گذاشت که حسّان بر آن می ایستاد و (با شعر خویش) از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ستایش و تمجید می کرد.یا گفته است:از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دفاع می کرد. و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می فرمود:خدای متعال،حسّان را تا وقتی از پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) دفاع یا ستایش و تمجید می کند بوسیله روح القدس تأیید می فرماید.

ص: 42

و در روایت دیگری ذکر شده: روزی که بندگانت را جمع می کنی.

و «عائشه» گفته است:رسول خدا (صلی الله عليه و آله) هر شب وقتی به بستر خود می رفت هر دو دست را جمع کرده و در آن ها می دمید و در آن ها سوره «قل هو الله احد» و «قل اعوذ برب الفلق» و «قل اعوذ بربّ الناس» را می خواند،آن گاه بهر جای بدن خود که ممکن بود دست می کشید، و از سر شروع می کرد و سپس صورت و جلوی بدن (واین کار را سه بار انجام می داد).

و «ابوقتاده» گفته است : پیامبر (صلی الله علیه و آله) وقتی شب ها استراحت می کرد بر طرف راست بدن می خوابید، و چون نزدیک صبح استراحت می کرد سر را روی کف دست می گذاشت.

توضیح:سر را بدان جهت روی کف دست می گذاشت که به بیدار شدن بیشتر کمک می کند زیرا در این حالت انسان به خواب عمیق فرو نمی رود و بدین ترتیب اوّل وقت صبح را (برای نماز و عبادت) از دست نمی دهد.

آمرزیده است؟! (1)

فرمود:آیا بنده شکرگزار خدا نباشم (یعنی این عبادت ها نیز به جهت شکرگزاری آن گونه احسان های الهی است).

و «عائشه» گفته است: پیامبر (صلی الله علیه و آله) اول شب می خوابید آن گاه بر می خاست، و چون سحر می شد نماز وتر می خواند آن گاه به بستر خویش می آمد و اگر مایل بود با زوجهٔ خویش مباشرت می فرمود، و چون بانگ اذان می شنید بر می خاست و اگر جُنب بود غسل می کرد و گرنه وضو می گرفت و برای نماز (از منزل) بیرون می رفت.

از «ابن عبّاس» روایت شده که شبی را در خانه «میمونه» (همسر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) که خاله عباس است گذرانده و گفته است:من در عرض بستر خوابیدم و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در طول آن استراحت کردند،و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تا نیمه های شب یا اندکی پیش از آن و یا اندکی بعد از آن خوابیدند،آن گاه بیدار شدند و خواب را با دست کشیدن از چهره زدودند و ده آیه آخر سوره آل عمران را قرائت کردند،سپس برخاستند و از مشک آبی که آویزان بود وضو گرفتند، و نیکو وضو گرفتند،آن گاه به نماز ایستادند.

و من برخاستم و کنار پیغمبر (صلی الله علیه و آله) ایستادم، و آن گرامی دست

ص: 45

راست خویش را بر سرم نهاد سپس (به مهربانی) گوش راست مرا گرفت و پیچاند، آن گاه دو رکعت نماز خواند، و بعد دو رکعت دیگ، و باز دو رکعت، و باز دو رکعت، و باز دو رکعت، و باز دو رکعت.

«معن» راوی این حدیث تا شش مرتبه نقل کرده است.آن گاه نماز وتر خواند، سپس خوابید تا وقتی بانگ مؤذن را شنید برخاست و دو رکعت سبک نماز خواند،آن گاه بیرون (و به مسجد) رفت و نماز صبح را به جای آورد.

و همو گفته است: که پیامبر (صلی الله علیه و آله) شب ها سیزده رکعت نماز می خواند.

و «ابوهریره» گفته است پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمودند:وقتی شب برای عبادت بر می خیزید نماز را با دو رکعت سبک شروع کنید.

و «عبدالله بن مسعود» گفته است: شبی همراه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نماز می خواندم، آن قدر در نماز ایستادند که من خواستم کار نادرستی بکنم!

از او پرسیدند: می خواستی چه بکنی؟گفت: خواستم بنشینم و ادامۀ نماز همراه پیامبر (صلی الله علیه و آله) را رها کنم!

و «عائشه» گفته است:رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نشسته نماز می خواند و قرآن تلاوت می فرمود وقتی از قرائتش به اندازه سی یا چهل آیه باقی بود بر می خاست و ایستاده می خواند سپس به رکوع و سجود

ص: 46

می رفت،آن گاه در رکعت دوّم نیز همین طور عمل می کرد. «حفصه» گفته است: پیامبر (صلی الله علیه و آله) نشسته نماز نافله را می خواند و سوره را با ترتیل قرائت می فرمود بطوری که از سوره های طولانی،طولانی تر می شد.

و «ابوعیسی ترمذی» در «الشمائل المحمدیه» در این جا فصلی در بارۀ نماز چاشتگاه ذکر کرده است.

و «عبدالله» گفته است: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سه روز اوّل هر ماه را روزه می داشت و کم تر جمعه ای بود که روزه نباشد.

و «ابوهریره» گفته است:رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود روز دوشنبه و پنجشنبه اعمال (به پیشگاه الهی) عرضه می شود و دوست دارم عمل من در حالی که روزه دار هستم عرضه شود.

از «عائشه» و «امّ سلمه » سؤال شد: کدام عمل (عبادت) نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پسندیده تر بود؟

گفتند:آن چه بر آن مداومت شود هر چند کم باشد.

گاهی صدای مبارک او از داخل اطاق، در حیاط منزل شنیده می شد.

دیدم دو چشم او اشک می ریخت، و فرمود:آیا در میان شما کسی هست که دیشب مباشرت و آمیزش نکرده باشد؟

«ابوطلحه» (=عمو و شوهر مادر اَنَس) گفت: من هستم.

فرمود: (برای چیدن خشت و کارهای تدفین) به درون قبر برو؛و او به درون قبر دختر پیامبر (صلی الله علیه و آله) رفت.

توضیح:شیخ ابراهیم بیجوری گفته است:

در روایتی دیگر ذکر شده که پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمودند: کسی که شب پیش آمیزش و مباشرت کرده نباید (برای امور دفن) داخل قبر شود، و عثمابن عفّان (شوهر دختر فوت شده پیامبر (صلی الله علیه و آله)) دور شد و به کناری رفت زیرا همان شب با کنیز خود آمیزش و مباشرت کرده بود، و پیامبر (صلی الله علیه و آله) از روی نکوهش و سرزنش عثمان را که به همسر در حال مرگ خود توجّه نکرده و در شب وفات او به مباشرت و آمیزش با کنیز خود مشغول بوده، ردّ کرد و نگذاشت داخل قبر دخترش شود.

مرحوم محدّث قمی می گوید: تعجّب می کنم با آن که این روایت حاکی از بد رفتاری عثمان با زوجه اش دختر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است بطوری که او در حال مرگ و عثمان به آمیزش با کنیز مشغول بوده چنان که گوئی شب دامادی اوست؛باز اهل تسنّن از پیامبر (صلی الله علیه و آله) نقل می کنند که به عثمان گفته است:به خدائی که جانم به دست اوست اگر صد دختر داشتم آنان را یکی پس از دیگری به همسری

ص: 50

تو در می آوردم!!

جنازه ها می رفت، و بر الاغ سوار می شد، و دعوت بردگان را می پذیرفت، و روز نبرد با «بنی قریظه» بر الاغی که مهار و پالانی از جنس الیاف خرما داشت سوار بود.

توضیح: در مورد سوار شدن بر الاغ (که کاری متواضعانه بوده است) مسلمانانِ گذشته از پیامبر (صلی الله علیه و آله) پیروی می کردند، بطوری که «سالم بن عبدالله بن عمر» الاغی داشت که پیر شده بود، و فرزندان سالم از او خواستند سوار آن نشود و او نپذیرفت، یک گوش الاغ را بریدند باز بر آن سوار می شد، گوش دیگر آن را بریدند باز سوار می شد، دم آن را بریدند و باز او بر آن الاغ بی گوش و دم سوار می شد.

و نیز «انس» گفته: است نزد آنان (اصحاب یا مسلمین) شخصی محبوب تر از رسول (صلی الله علیه و آله) نبود؛ و گفته است: هنگامی که او را می دیدند برای او از جا بلند نمی شدند زیرا می دانستند که آن گرامی از این کار خوشش نمی آید.

و به «عائشه» گفتند: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در خانه خود چه می کرد؟

گفت: او نیز انسانی از جمله انسان ها بود؛ لباسش را تمیز می کرد، و گوسفندش را می دوشید، و کارهای خود را انجام می داد. «ابن ابی هاله» نقل کرده است که حضرت امام حسن مجتبی (علیه السلام) فرمود:از دائی خود «هند بن ابی هالة» که توصیف گر

ص: 52

خوبی بود در مورد اوصاف رسول خدا (صلى الله عليه و آله) سؤال کردم و مایل بودم در این مورد شمّه ای برایم تعریف کند؛ گفت: «رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بزرگوار و با شخصیت بود،چهره اش چون ماه تمام می درخشید...» و تمام حدیث را ذکر کرده است (1)

و امام حسن (علیه السلام) فرمود: گفته های او را مدّتی از امام حسین (علیه السلام) پوشیده داشتم آن گاه برای او باز گفتم و دیدم قبل از من از «هندبن ابی هاله» پرسیده و نیز از پدرش در مورد امور پیامبر (صلی الله علیه و آله) در داخل خانه و خارج خانه و قیافه پیامبر سؤال کرده و چیزی را باقی نگذاشته است.

امام حسین (علیه السلام) فرموده است: از پدرم در مورد امور رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در داخل خانه سؤال کردم، فرمودند: وقتی به خانه اش می رفت اوقاتش را سه قسمت می کرد یک قسمت برای خدا، و یک قسمت برای خانواده اش، و یک قسمت برای خودش؛آن گاه قسمت خودش را نیز میان خود و مردم تقسیم می کرد، و آن را برای بستگان و بزرگان صحابه (که در منزلش به خدمت او می رسیدند) قرار می داد، و روش او در قسمت مربوط به امّت آن بود که افراد با فضیلت را به اندازۀ فضل و برتری دینی آنان در پذیرش و وقت مقدّم می داشت، و برخی از آنان یک حاجت و برخی دو

ص: 53

حاجت و برخی حوائج متعددی داشتند، و پیامبر (صلی الله علیه و آله) آن طور که صلاح ایشان و امّت بود به خواسته هایشان رسیدگی می کرد و در خور آنان مطالبی می فرمود، و سفارش می کرد گفته هایش را حاضران به غائبان ابلاغ کنند، و می فرمود حاجت کسی را که خود نمی تواند عرض حاجت کند به من برسانید که هرکس حاجت ناتوانی را به زمامداری برساند خداوند گام هایش را روز قیامت ثابت و استوار می دارد.نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله) جز این چیز دیگری ذکر نمی شد و از کسی غیر از این را نمی پذیرفت،سران و پیشاهنگان قوم به خدمتش می رسیدند و با استفاده و بهره مندی پراکنده می شدند و با هدایت و راهنمایی برای دیگران بیرون می رفتند.

فرمود از آن گرامی پرسیدم پیامبر (صلی الله علیه و آله) بیرون از خانه و در اجتماع چگونه عمل می کردند؟

فرمودند: رسول خدا (صلى الله عليه و آله) زبان را از سخنان زائد و بی فایده نگاه می داشت و به مردم الفت می بخشید و آنان را گریزان نمی ساخت، و بزرگ هر قومی را احترام می کرد و به حکومت و ریاست آنان می گماشت، و از مردم پرهیز و احتیاط می کرد بدون آن که خوشروئی و خوش اخلاقی خود را از آنان باز دارد، و از اصحاب خود جویا می شد و ملاطفت می نمود و از مردم در مورد اموری که در جامعه می گذرد سؤال می کرد، و نیکی را تحسین و تقویّت می فرمود، و بدی را نکوهش و تضعیف می کرد، رفتاری

ص: 54

معتدل و یک رنگ و هماهنگ داشت، هیچ غفلت نمی ورزید مبادا دیگران به غفلت و انحراف دچار شوند، برای هر وضعیتی که پیش آید تهیّه و آمادگی داشت،از حقّ کوتاهی و تجاوز نمی کرد.نیکان مردم به او نزدیک بودند و برترین آنان نزد او کسی بود که برای مردم خیر خواه تر باشد، و مقام کسی پیش او بزرگ تر بود که دریاری و همکاری دیگران بهتر باشد.

فرمود: در مورد مجلس پیامبر سؤال کردم فرمودند: رسول خدا (صلى الله عليه و آله) جز با یاد خدا بر نمی خاست و نمی نشست، و چون بر گروهی وارد می شد در دنباله مجلس کنار دیگران می نشست، و به دیگران نیز فرمان می داد به همین روش عمل کنند،بهره هر یک از هم مجلسان را از مصاحبت خویش مراعات می کرد و همنشین او فکر نمی کرد کسی از او نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله) محترم تر باشد،هر کس با او می نشست یا در مورد حاجتی با او سخن می گفت پیامبر از او روی بر نمی تافت تا خود او از پیامبر (صلی الله علیه و آله) جدا می شد و می رفت، و هر کس از او درخواستی می کرد او را جز با انجام خواسته اش یا گفتاری نرم و دلپذیر بر نمی گرداند، خوشروئی و خوش اخلاقی او همه مردم را شامل می شد، و بدین ترتیب برای آنان هم چون پدری بود، و مردم نزد او در حق مساوی بودند،مجلس او مجلس بردباری و شرم و درستکاری و شکیبائی بود،در مجلس او صداها بلند نمی شد و از کسی

ص: 55

عیب جوئی نمی کردند، و لغزش های برخی افراد مجلس در جای دیگر بازگو نمی گردید، با هم به سازگاری و انعطاف رفتار می کردند بلکه نسبت به هم فروتنی می ورزیدند،بزرگ تر را احترام می کردند و بر کوچک تر مهربانی می نمودند و نیازمند را بر خود مقدّم می داشتند و غریب را مراعات می نمودند.]

با او به نرمی سخن گفت، چون بیرون رفت عرض کردم: ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در مورد او چنان گفتی آن گاه با او به نرمی حرف زدی؟!فرمود:ای عائشه،از بدترین افراد کسی است که مردم به جهت پرهیز از زشت گوئیش او را ترک کنند یا از او دوری جویند.

و امام حسین بن على (صلوات الله علیهما) فرموده است: از پدرم در مورد رفتار پیامبر (صلی الله علیه و آله) در میان معاشرانش پرسیدم؟

فرمودند:رسول خدا (صلى الله عليه و آله) هماره گشاده رو، و خوش اخلاق، و نرم رفتار بود، و خشن و سخت دل و فریاد گر و دشنام گو و عیب جو و سخن چین نبود، از آن چه خوشایندش نبود چشم پوشی می کرد، و امیدوار به خود را مأیوس نمی ساخت و در امید و خواسته اش او را محروم و ناکام نمی فرمود،خود را از سه چیز بر کنار داشته بود:جدل، و زیاده روی، و امور بی فایده؛ و مردم را نیز از سه چیز مصون می داشت:از کسی بدگوئی نمی کرد، و عیب جوئی نمی نمود، و از امور پنهان و ناپسند کسی جست جو نمی فرمود. و جز در مورد چیزی که امید ثواب الهی در آن داشت سخن نمی گفت، و چون سخن می گفت معاشرانش چنان ساکت می ماندند و گوش می سپردند که گوئی مرغ بر سرشان نشسته است، و چون آن گرامی ساکت می شد سخن می گفتند،نزد او در گفت گویی جدل و دعوا نمی کردند، و هرکس در خدمت او صحبت می کرد همه به او گوش می دادند تا

ص: 57

سخنش تمام شود،گفت و گویشان در خدمت او پیرامون همان چیزی بود که نخستین ایشان می گفت، و آن گرامی از آن چه آنان می خندیدند می خندید و از آن چه تعجّب می کرد،تعجّب می کرد و برنار واگوئی ناروا خواهی افراد غریب و تازه وارد شکیبائی می فرمود تا آن جا که گاهی اصحاب او آنان را باز می داشتند، و می فرمود:هر وقت نیازمندی را مشاهده کردید که دنبال حاجت خویش است او را یاری نمائید، و ستایش و تعریف را نمی پذیرفت مگر از کسی که در صدد جواب و جبران ستایش و تعریف او باشد، و سخن کسی را قطع نمی کرد مگر وقتی که به ناحق سخن گوید که در این صورت کلام او را با نهی کردن یا بر خاستن قطع می کرد.

«جابر بن عبدالله» گفته است: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) هرگز در برابر خواهش کسی «نه» نگفت.

و «انس» گفته است:پیامبر (صلی الله علیه و آله) چیزی برای فردا ذخیره نمی کرد.

و از «عمر بن خطّاب» روایت شده که : مردی به خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله) آمد و تقاضا کرد چیزی به او عطا کند، فرمود: چیزی ندارم ولی به حساب من خرید کن وقتی چیزی پیدا کردم آن را می پردازم.

«عمر»گفت: ای رسول خدا به او بخشش کردی در حالی که خداوند چیزی را که در توان شما نیست بر شما تکلیف نکرده است.

ص: 58

پیامبر (صلی الله و علیه و آله) از گفتار عمر بدش آمد، و مردی از انصار عرض کرد:ای رسول خدا، انفاق کن، و از جانب خدای متعال از فقر و کمبودی نترس؛ و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تبسّم فرمود و از حرف آن انصاری خوشحال شد و گفت:از جانب خدا به همین روش مأمور شده ام.

معالجات شما حجامت کردن است.

و «انس» گفته است:رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در رگ های دو طرف گردن و در کتف حجامت می کرد، و در روزهای هفدهم و نوزدهم و بیست و یکم ماه حجامت می فرمود.

آنقدر خوف و خطر تحمّل کردم که هیچ کس نکرده است، و در راه خدا آن قدر آزار دیدم که هیچ کس ندیده است، و سی شبانه روز بر من گذشت که برای من و «بلال» غذائی که موجود زنده ای بخورد وجود نداشت مگر آن قدر کم و ناچیز که می شد زیر بغل بلال پنهان ساخت.

مكان بسترش دفن کنید.

و «انس» گفته است: روزی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به مدینه وارد شد هر چیز به وجود او درخشان و نورانی شد و روزی که رحلت فرمود همه چیز تاریک و ظلمانی گردید، و ما هنوز دست از خاک او نتکانده و دفن او را به پایان نرسانده بودیم که دل هامان به انکار پرداخت.

و گفته است: وقتی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در حالت احتضار بود فاطمه (علیها السلام) گفت: آه از این رنج و اندوه، و پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود:بعد از این بر پدر تو رنج و اندوهی نخواهد بود،اینک (مرگ) که هیچ کس را وا نمی گذارد به سراغ پدر تو آمده است، بازگشت و دیدار روز قیامت است.

نفقه می داده نفقه می دهم (1)

و «عائشه» گفته است:رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود...