فصل نامه علمی _ تخصصی پژوهش نامه معارف حسینی نشریه ای با موضوع مطالعات اسلامی (با تمرکز بر معارف امام حسین(علیه السلام)) به زبان فارسی و گستره سراسری و نوع انتشار مجله ای به شماره ثبت75858 فعالیت خویش را با رویکرد علمی _ تخصصی آغاز نموده است.

فصل نامه علمی _ تخصصی پژوهش نامه معارف حسینی در پایگاه های زیر نمایه می شود:

1. بانک نشریات کشور www. magiran. ir

2. مرکز اطلاعات و مدارک علمی جهاد دانشگاهی www. sid. ir

3. پایگاه مجلات تخصصی نور www. noorrmags. ir

4. پرتال جامع علوم انسانی _ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

5. پایگاه نشریات علمی _ تخصصی دانشگاهی ایران (پانتا)

6. کتابخوان همراه پژوهان @pajoohaan_ir

مشاور عالی:

حجت الاسلام نورالله ولی نژاد

مشاوران علمی فصل نامه در عراق:

1. شیخ علی الفتلاوی (مدیر کتابخانه حرم امام حسین(علیه السلام) در کربلا)

2. دکتر محمد حسین علی (دانشگاه کربلا)

3. دکتر سید حسن عیسی الحکیم (دانشگاه کوفه)

4. دکتر هادی التمیمی (الجامعة الاسلامیة نجف اشرف)

5. دکتر سید سلمان هادی آل طعمه (پژوهشگر کربلا)

6. سید یونس الموسوی (حرم حضرت ابوالفضل(علیه السلام))

7. سید حیدر غازی جاسم الموسوی (دانشگاه بابل، مؤسسه ترجمه الکفیل)

ص: 2

شیوه نگارش و چگونگی پذیرش مقاله در آیت بوستان- پژوهش نامه معارف حسینی

- مقاله باید حاصل پژوهش علمی در یکی از موضوعات مرتبط با معارف حسینی باشد.

- هیئت تحریریه در رد پذیرش و ویرایش مقاله ها آزاد است.

- تقدم و تأخر چاپ مقاله ها با بررسی و نظر هیئت تحریریه مشخص می شود.

- مسئولیت درستی مطالب مندرج در مقاله به عهده نویسنده است و فصلنامه آیت بوستان هیچگونه مسئولیتی در قبال آن ندارد.

- در هر مقاله ، فاصله خطوط 1 ، حاشیه از دو طرف 4 و از زیر و زبر 5 سانتی متر باشد و هر مقاله باید حداکثر 18 صفحه A4 ( با قلم نازنین (12) و برپایه دستور خط مصوّب فرهنگستان زبان و ادب فارسی (www.persianacademy.com) نگاشته شود.

- مقالات باید در محیط Word 2000 / 2003 XP حروف چینی و به دفتر فصلنامه ارسال شود.

- در صفحه عنوان ، به ترتیب ، عنوان مقاله نازنین (15 زیر عنوان نازنین (13) ، نام نویسنده / نویسندگان (نازنین) (13) ، رتبه علمی و نام دانشگاه یا سازمان وابسته همان قلم) ، چکیده (در 5 تا 8 خط ، کلید واژه ها ( 5 تا 7 واژه ، شماره تماس و نشانی الکترونیکی نویسنده در پاورقی آورده شود. اطلاعات مندرج در بند پیشین به زبان انگلیسی ، در صفحه ای جداگانه آورده شود.

- تصویرها ، جدولها و نمودارها با مشخصات دقیق در صفحات جداگانه آورده شود.

- هر مقاله باید شامل مقدمه مواد روشها و بحث و نتیجه گیری باشد.

- توضیحات در انتهای مقاله به صورت پی نوشت ذکر شود.

- ارجاعات تمام نقل و قولها مستقیم و غیر مستقیم باید به صورت زیر تنظیم شود : (نام خانوادگی نویسنده / نویسندگان ، سال نشر: شماره صفحه)

اگر از یک نویسنده در یک سال بیش از یک اثر منتشر شده باشد ، این آثار با ذکر حروف الف : ب ، و... یا b a و... پس از سال انتشار از هم متمایز شوند.

ص: 3

- اگر کتاب بیش ار سه نویسنده داشته باشد، پس از نام نخستین نویسنده عبارت « و همکاران» نوشته شود؛ اثری که نام نویسنده ندارد به نام کتاب ارجاع داده شود؛ اثری که توسط مؤسسه یا سازمانی فراهم آمده باشد به نام مؤسسه یا سازمان ارجاع شود.

- فهرست منابع و مآخذ در پایان مقاله به ترتیب حروف الفبا و به صورت زیر تنظیم شود: کتاب : نام خانوادگی، نام نویسنده / نویسندگان) سال نشر). نام کتاب. نام و نام خانوادگی افراد دخیل (مصحح، مترجم، ویراستار و ...). شمارۀ چاپ محل نشر ناشر کتابی که نام مؤلف ندارد: نام کتاب سال نشر) شماره چاپ محل نشر: ناشر کتابی که تالیف یک مؤسسه است: نام مؤسسه مؤلف. سال نشر نام کتاب شماره چاپ. محل نشر: ناشر.

مقاله: نام خانوادگی، نام نویسنده / نویسندگان سال نشر عنوان مقاله». نام ویراستاریا گرد آورنده.

نام مجموعه مقالات محل نشر: نام ناشر. شماره صفحات مقاله.

- حق چاپ مقاله، پس از پذیرش برای آیت بوستان پژوهش نامه معارف حسینی) محفوظ است و نویسنده نمی تواند آن را به نشریه دیگر ارائه دهد.

- مقاله های دریافت شده بازگردانده نمی شود.

فصلنامه آیت بوستان - پژوهش نامه معارف حسینی

ص: 4

عکس

ص: 5

ص: 6

باشد، کار ساده و آسانی نیست. در عین حال هر بار که محققی با مداقّه در منابع اصلی تاریخ اسلام به باز خوانی دقیق تر حادثه کربلا و نقش محوری حضرت عباس(علیه السلام) دوشادوش امام حسین علیه السلام، می پردازد، متوجه نکات بدیع و تازه ای می گردد که بینش ها و تحلیل های نوینی را در باره شخصیت کم نظیر قمر بنی هاشم و نقش و اهمیت حضور ایشان در این حادثه دلخراش، مطرح می سازد.

در این مقاله هر چند که تمرکز اصلی بر تحلیل نقش شخصیت کاریزماتیک قمر بنی هاشم در روند حادثه کربلا می باشد، لیکن سعی شده که عوامل زمینه ساز شخصیت کاریزمای عباس(علیه السلام) قبل از کربلا و نیز تاثیرات شخصیت کاریزمای ایشان بعد از حادثه کربلا و حتی امروز، بیان شود. طبعاً در خلال مباحث، اسناد معتبری درباب بسیاری از اخبار مشهور در باره شخصیت عباس(علیه السلام) نیز معرفی شده اند. نویسنده امیدوار است بتواند نگاه و بینش جدیدی را در این نوشتار ارائه دهد.

واژگان کلیدی: کاریزما، عباس، خاندان عباس ، کربلا،امام حسین(علیه السلام) ، تأثیرات .

اما با این وجود توغل و غور در ماجرای کربلا و خاصّه دقت در ریزه کاری های سه روز آخر یعنی روزهای هشتم و نهم و دهم محرم سال 61 و نقش آفرینی های بی بدیل ماه بنی هاشم در این سه روز پرالتهاب، معنای اغراق آمیز بیان فوق را به مفهومی حقیقی که در واقعیت تاریخی جلوه گر می شود، باز می گرداند. عجین شدن شخصیت عباس(علیه السلام) با کربلا و بردوش کشیدن این همه از نقش های بزرگ، در این میدان سخت، خود مبین شخصیت استثنایی، کاریزماتیک ، جذّاب و تاثیرگذار اوست. بنا براین موضوع اصلی مقاله بررسی و تبیین همین شخصیت کاریزماتیک و چگونگی بروز و ظهور آن در روند حادثه کربلا می باشد.

(1864-1920م) نویسنده کتاب مشهور "جامعه شناسی اقتصاد" و نظریه پرداز برجسته در مباحث اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی و نیز کانگر آمریکایی(1) (نویسنده کتاب "رهبری کاریزماتیک در سازمانها" که برای تالیف ان در 1998م جایزه گرفت)، به تشریح نقش کاریزما در راهبری اقوام و ملل و جوامع تاکید ورزیده و به تبیین جنبه های روان شناسانه و جامعه شناختی عنصر کاریزما و بیان شاخصه ها و کارکردهای آن پرداخته اند. توجه در این شاخصه ها که بدانها خواهیم پرداخت، به خوبی نشان می دهد که عباس بن علی بن ابیطالب ملقّب به قمر بنی هاشم قطعاً یکی از شخصیت های کاریزماتیک تاریخ تشیّع و تاریخ اسلام و بلکه تاریخ انسانی به حساب می آید. او جذاب و زیبا است، نجیب و مهربان است، ایثارگر و فداکار است، شجاع و مهیب است، از اصالت و حسب و نسبی ممتاز برخوردار است، قامتی بلند، پیکری قوی و تنومند و سیمایی آرام بخش دارد. در عین حال در جای جای معرکه نینوا در صف مقدم همه حوادث قرار گرفته، بسان پروانه بر گرد وجود امام حسین (علیه السلام) می چرخد و با طمأنینه ای مثال زدنی به نگهبانی از خیام و حرم خانواده ای گرفتار آمده در محاصره پرداخته و هیچ چیز برای خود نمی خواهد. طمأنیه او، میدان خشن کربلا را تا حدود زیادی بر حسین(علیه السلام) و اهل بیت و یارانش تلطیف و قابل تحمل می کند. تجمیع و تبیین این همه از بزرگی ها و خصال عالی انسانی و فداکارنه

در یک شخص، جز در قالب نظریه و عنوانی جامعی چون "کاریزما" ، دشوار است.

طبعاً ما مستنداً به بیان یکایک مصادیق گفته های فوق خواهیم پرداخت اما قبل از هر چیز لازم است بحثی کوتاه پیرامون معنا و مفهوم کاریزما داشته باشیم.

مسیح و روح القدس به کار رفته و ایشان با موهبت های خداوندی مانند قدرت شفابخشی و وحی و امثال آن دارای شخصیت های کاریزماتیک بوده اند. (بروس کوئن، 1376ش:238)

در واقع تمام مطالب مستند این مقاله، در این سه محور فوق دسته بندی و جای گرفته اند.در قسمت الف؛ بیشتر مطالب مشعر بر شکل گیری اولیه شخصیت عبّاس(علیه السلام) و توجه به خانواده و خاندان اوست. در قسمت ب؛ کربلا فی الواقع به عنوان جلوه گاه بروز شخصیّت کاریزماتیک و جذّاب عبّاس(علیه السلام) مطرح می گردد. به دیگر سخن کربلا ظرفیتی را ایجاد می کند که در طول سه روز عبّاس(علیه السلام) تمامی ابعاد شخصیّت جذاب خود را به رخ تاریخمی کشد. در قسمت ج؛ به ماندگاری نام عباس(علیه السلام) و نیز احترام خاندان و نوادگان عباس (علیه السلام) و نیز به باورهای مردم از دیرباز تا کنون در باره عباس(علیه السلام) پرداخته شده است. از سوی رمز ماندگاری شخصیت عباس(علیه السلام) به همراه جاودانه شدن کربلا و حسین(علیه السلام) نیز مورد توجه قرار گرفته است. چرا که خیلی از افراد دیگر هم در کربلا بودند اما اینکه چرا نام عباس(علیه السلام)، دوشادوش نام حسین(علیه السلام)، قهرمان اصلی کربلا تا این پایه و عظمت ماندگار شده است، ریشه در ویژگی های فوق العاده و منحصر به فرد عباس(علیه السلام) دارد که مقاله به اعتبار همین ویژگیها، قائل به شخصیّت کاریزمایی برای او است.

والدین به فرزندان امری ثابت شده است. این انتقال کیفیات روحی و روانی، تقریبا پا به پای انتقال ژنتیک کمیات مادی و جسمی پیش می رود. به دیگر سخن همان طور که فرزندان از نظر قیافه و اندام شباهت های زیادی به والدین خود پیدا می کنند، از نظر اخلاقیّات و رفتارها نیز مانندگی های بسیاری را از ایشان به ارث می برند. مهمتر آن که امروز ثابت شده که گاه برخی از این ویژگی های جسمی و یا خصلت های اخلاقی نه تنها از والدین بلکه از اجداد و حتی اجداد بسیار پیشتر به ارث می رسد. بنابراین در تحلیل شخصیّت کاریزمای عباس بن علی(علیه السلام) نمی بایست از این موضوع مهم غفلت ورزید. در میان اجداد پدری عباس، (عباس بن علی بن ابیطالب بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبدمناف) جد اعلای او یعنی عبدمناف، به زیبایی شهرت داشته و به او "قمر البطحاء" می گفته اند.( (قزوینی، 1426ق: 113)

از نظر رفتاری تمامی اجداد پدری عباس (علیه السلام) یعنی بنی هاشم از بهترین و اصیل ترین و شریف ترین نسب های عرب به شمار رفته و بزرگانی چون هاشم و عبدالمطلب و پیامبراسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) ، ابوطالب و حمزه و عباس از همین تیره بوده اند. از نظر مادری هم، نه تنها خود ام البنین زنی منتخب با ویژگی های برجسته اخلاقی و جسمی بودهاست، بلکه جدّ مادری وی، یعنی حزام بن خالد بن ربیعه از قبیله بنی عامر بن صعصعه از مهم ترین قبایل عرب بوده است. (دینوری،ترجمه محمود مهدوی دامغانی،1371ش:301) خاندانی که در دل خود لبید بن ربیعه را پروریده است. بنابراین عباس(علیه السلام) از نظر مادری نیز به دو سه واسطه به یکی از نوابغ شعر وادب عرب یعنی لبید شاعر مشهور مخضرم (شاعرانی را که هر دو دوره جاهلیّت و اسلام را درک کردند، مخضرم می گفتند) باز می گردد.

در سفینه البحار آمده است که :" لبید شاعر معروف مخضرم هو ابوعقیل بن ربیعه العامری ، عموی حزام بن خالد بن ربیعه است و این حزام پدر ام البنین مادر عباس(علیه السلام) است . بنابراین لبید می شود عموی جد مادری عباس(علیه السلام). او از شعرای اصحاب معلقات سبع بوده و گویند 140 سال عمر کرده است. پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود ه اند: " اصدق کلمه قالتها العرب کلمه لبید:

ص: 14

الا کل شیئی ما خلا الله باطل *** و کل نعیم لا محاله زائل

(قمی، 1414ق: 7/564).

البته در نسب ام البنین چند قول آمده است که مشهورترین و دقیق ترین قول همان است که آمد. در زیر کتاب های ارزشمند ؛ ت"اریخ اهل البیت نقلا عن الائمه علیهم السلام " از ابن ابی الثلچ بغدادی متوفی 325 قمری و "شرح الاخبار فی فضایل الائمه الاطهار علیهم السلام" از ابن حیون مغربی متوفّی 363 قمری آمده است که پدر ام البنین، حزام بن خالد بن ربیعه عامر(الوحید) بوده است.(ابن ابی الثلج،1410 ق: 94؛ ابن حیون، 1409ق: 3/182). شیخ مفید پدر ام البنین را حزام بن خالد بن دارم معرفی کرده و به پیروی او در "اعلام الوری" (طبرسی،1390ش: 293) و در "مناقب آل ابی طالب"(شهرآشوب، 137ق:3/304) و در "عمده عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار"(ابن بطریق ،1407ق: 30) و در "کشف الغمه فی معرفه الائمه" به جای ربیعه "دارِم" آمده است(اربلی، :1/589)، اما ابن ادریس متوفی 598 قمری در کتاب "السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی و المستطرفات"، به سختی قول شیخ مفید را در نسب ام البنین رد می کند و می گوید:" شیخ ما مفید در کتاب "ارشاد" مادر عباس(علیه السلام) ام البنین را دختر حزام بن خالد بن دارم می داند و این خطا است زیرا ام البنین مادر عباس(علیه السلام) سقا، یا اباقربه، مقتول به کربلا و صاحب رایه الحسین، ام البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعه است و این ربیعه برادر لبید شاعراست. (ابن ادریس ، 1410ق: 1/656) افرادی چون رضی الدین حلی علی بن یوسف برادر علامه حلی به پیروی از ابن ادریس، عبّاس را از نوادگان ربیعه می دانند نه دارِم .(رضی الدین حلی،1408ق: 242)

طبعاً با توجه به اینکه در فرهنگ عمومی مردم در جاهلیت و صدر اسلام انتساب به خاندان ها برای اشخاص اعتبار می آورده است، این امر باعث می شده که هم عباس(علیه السلام) در کانون توجه باشد و هم اینکه خود عباس(علیه السلام) با اشعار به این حسب و نسب دو گانه از نوعی احساس علو طبع درونی و ذاتی برخوردار باشد.

عباس(علیه السلام) این توفیق را داشته است که حضرت مولی الموحدین و امیرالمومنین علی(علیه السلام) پدر و ام البنین مادر او باشد. ام البنین در واقع یک زن منتخب و برگزیده بود که توسط عقیل که در شناخت نسب و حسب قبایل عرب شهرتی داشت برای همسری علی علیه السّلام انتخاب شده بود. از نشانه های شرافت و نجابت ام البنین این است که از کودکی عشق عمیق به اولاد فاطمه را در قلب و وجود فرزندان خود غرس کرد. ام البنین به خوبی جایگاه علی و خاندانش و از همه مهمتر علی و فرزندانش از فاطمه علیها السلام دختر رسول(صلی الله علیه و آله و سلم) خدا را درک کرده و بدون هیچ گونه حسادت، اخلاص عمیقی در فرزندان خود نسبت به فاطمه و اولاد او به وجود آورده بود. میلاد عباس(علیه السلام) به احتمال زیاد در سال 26 هجری قمری واقع شده است. (سماوی،1423ق:37)

ام البنین از اینکه فرزند ماه جبینی از علی بن ابیطالب زاده است بسیار خوشنود بود، تا جایی که در هنگام تولد عباس سروده است:

اعیذه بالواحد *** من عین کل حاسد

قائم و القاعد *** مسلمهم و الجاحد

صادرهم و الوارد *** مولودهم و الوالد

او را به خدای واحد می سپارم از چشم هر حسودی؛ چه آنان که نشسته اند و یا ایستاده ، چه آنان که مسلمانند و یا منکر، چه آنان که می روند و یا می آیند و چه از فرزندانشان و یا از پدرانشان. (ابن حبیب،1405ق:351) این اشعار نشان دهنده این است که عباس(علیه السلام) از همان بدو تولد مورد توجه همگان و در معرض حسادت دیگران بوده است.

از رجزهایی که عباس(علیه السلام) و برادرانش در آخرین حملات خود به سپاه عمر سعد دارند، نشانه های زیادی از بزرگی شخصیت فردی و خانوادگی ایشان هویدا است. عمدتا به اینکه فرزند علی هستند مفاخره می کنند و گاه در کنار علی به خاندان مادری خود نیز اشارات افتخارآمیزی دارند. چنانکه جعفر کوچکترین برادر عباس(علیه السلام) در آستانه شهادت خود در کربلا در رجزی گوید:

انی انا جعفر ذوالمعالی *** ابن علی الخیر ذوالنوال

ص: 16

حسبی بعمی شرفا و خالی *** احمی حسینا ذی الندی المفضال

(مجلسی، 1364ش: ج 45 ص 58)عباس(علیه السلام) همچنین این توفیق را داشته است که از گاه تولد تا شهادت از سال 26 تا 40 قمری به مدت حدود 14 سال از محضر پدر بزرگوار خود حضرت علی علیه السّلام بهره برده است و پس از آن از محضر برادران بزرگ مرتبه خود؛ امام حسن (علیه السلام)و امام حسین (علیه السلام)، تلمذ کرده و مراتبی از فضل و کمال را نزد آن دو برادر بزرگ طی کرده است. طبیعی است که عباس(علیه السلام) با چنین خانواده ای - در صورتی که استعداد ذاتی داشته باشد- بتواند در اسرع وقت به شخصیتی جذّاب و کاریزماتیک تبدیل شود و عباس(علیه السلام) این قابلیت ذاتی را از خود نشان داد.

نیست. زیرا دستیابی به چنین القاب و کُنایی، معمولاً در بستر زمانی و محیطی و در شرایط خاص امکان پذیر است، که رفته رفته از سوی جامعه و مردم به شخصی به خاطر قابلیتی اعطا می شود. بنابراین هر لقب یا کنیه ای نشانه رسوخ خصلتی ممتاز و ثابت، در فرد دارای آنها به شمار می آید.

در مقاتل الطّالبیین وصف جالبی از ویژگی های جسمی عباس(علیه السلام) شده است و به نظر می رسد، بعدها محققانی چون مجلسی دوم در "بحارالانوار" عین همین گفتار را نقل کرده اند. این توصیف چنین است:" عباس مردی زیبا روی و روشن چهره بود و چون بر مرکب خوش هیکل عربی می نشست، پاهای او برزمین کشیده می شد (ابوالفرج اصفهانی، ترجمه فاضل، 1339ش: 1/125) او را قمر العشیره هم گفته اند (قمی، 1385ش: 484). ابراهیم محمد زکی گوید: عباس را قمر بنی هاشم می نامیدند به خاطر جمال و زیبایی و جلال و شکوه و فضل و علم .(ابراهیمزکی:1424ق:32) در "المزار" آمده است که او را قمر بنی هاشم لقب داده اند، به جهت زیبایی اش، چنانکه به عبدمناف "قمر البطحاء" و به عبدالله پدر پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) "قمر الحرم" می گفتند(قزوینی، 1426ق: 113). در "موسوعه العتبات العباسیه" آمده است که : " کان یقال له قمر بنی هاشم یرکب الفرس المطهم و رجلاه تخطان فی الارض"(خلیلی، 1407ق:8/71)

طبعاً زیبارویی و قامت بلند که از صفات زیبای جسمی است در کنار فضل و بزرگ منشی، افزون بر شأنیت خاندانی و خانوادگی او، از بارزترین عناصری بوده اند که شخصیّت عباس بن علی(علیه السلام) را رفته رفته به سمت نوعی کاریزما و فرهمندی و جاذبه سوق داده است.

در نقش های مهم فرمانده، علمدار ، سقّا در شرایط مرگ و زندگی و در حالی که آب در محاصره پانصد دشمن مسلح است، یار امین و بازوی راست قهرمان اصلی کربلا یعنی امام حسین (علیه السلام) و نگهبان آرامش بخش خیامی که در خطری بسیار هولناک قرار گرفته اند.اینها همه خدماتی هستند که عباس(علیه السلام) با تمام وجود در طبق اخلاص می نهد. اما کربلا هم خدمتی بزرگی به عباس(علیه السلام) کرده است. کربلا آینه انعکاس شخصیت کاریزماتیک عباس(علیه السلام) است.کربلا آینه ی تمام نمای صفات و خصال برجسته و عالی عباس(علیه السلام) است. معمولاً برای پی بردن به شخصیت هر فرد می بایست ده ها سال وقت صرف شود، اما کربلا در سه روز از تاریخ خود ( روزهای هشتم و نهم و دهم محرم 61 قمری) از چنان ظرفیت عظیمی برخوردار می شود که عباس(علیه السلام) می تواند همه شجاعت، ایثارگری، نجابت، مهربانی، وفاداری، قدرت رهبری و فرماندهی، امانتداری و دهها صفات عالی انسانی دیگر را به اکمل وجه، به منصّه نمایش و ظهور بگذارد. واقعاً قدرت انعکاس و نمایش دهندگی کربلا در این سه روز، در طول تاریخ کم نظیر و بلکه بی نظیر است. عظمت حسین(علیه السلام) در این نمایشگاه بزرگ جلوه گر می شود. شخصیّت های دیگر از اصحاب حسین(علیه السلام) نیز هر چه دارند از ایثار و شجاعت در همین میدان نمایان می شود و از آن طرف، شخصیّت های لشکر روبه رو هم، همه صفات غیرانسانی خود را نمایان و برملا می سازند. این خاصیت کربلایی است که حسین(علیه السلام) فرزند رسول خدا برای پاسداری از شرافت و ارزش های انسانی و دفاع از اسلام راستین محمدی و علوی حاضر نیست با بیعتی ننگین از همه آن بلاها و سختی ها رها شود. این قطعه استثنایی از تاریخ واقعا کار را برنویسنده یک متن واقعی تاریخی سخت می کند و ناخودآگاه او را به سمت احساس می کشاند، اما این احساس خود بخشی مهم از حقیقت واقعیکربلا است، تا جایی که بدون آن و به دور از آن نمی توان تصویری درست از کربلا و نقش افراد شاخصی چون حسین(علیه السلام) و عباس(علیه السلام) و زینب ارائه نمود.

به هر حال مسایل مهمی در صحنه کربلا رخ دادند که میدان دار واقعی در همه آنها عبّاس(علیه السلام) است در این جا به اهم این مسایل اشاره می شود:

ص: 19

1- کربلا و عباس سقّا

اساساً در نبردهای دنیای قدیم که از تکنولوژی های نوین نظامی بی بهره بودند، سعی می کردند از عوامل طبیعی به نفع خود بهره ببرند و یکی از عوامل مهم طبیعی آب بوده است. فرماندهان دسترسی سریعتر به آب و مانع شدن طرف مقابل را از رسیدن به آن یک راهبرد نظامی مهم تلقی می کردند. در جنگ بدر در زمان رسول گرامی اسلام صلوات الله علیه و در نبرد صفین در زمان حکومت علی علیه السّلام اهمیّت موضوع آب کاملاً مشهود است. در کربلا از همان روزهای اول نزول و اسکان کاروان در کربلا (از روز سوم یا چهارم ماه محرم سال 61)که در حدود هشتاد کیلومتری از کوفه قرار داشته است، آب مسأله ساز شد. شاید روایت زیر اولین برخورد بر سرآب در کربلا به شمار آید. این زمانی است که نگذاشتند امام وارد کوفه شود و امام و یارانش را به سمت بیابان های بالا دست کوفه راندند. تا آنجا که به کربلا رسیدند. در کتاب "الامامه و السیاسه" چنین آمده است:

"فقال الحسین (علیه السلام) ای ارض هذه ؟ قالوا کربلا قال : هذه کرب و بلاء قال : فنزلوا و بینهم و بین الماء ربوه فاراد الحسین و اصحابه الماء فحالوا بینهم و بینه فقال شهر بن حوشب : لاتشربوا منه حتی تشربوا الحمیم فقال عباس بن علی : یا ابا عبدالله نحن علی الحق فنقاتل؟ قال نعم" (ابن قتیبه،1410 ق:2/11) سپس عباس با جمعی بر او حمله برد و او را کنار زد و از آب نوشیده و مشک ها را پر آب کردند. (همان : 2/11) این اولین کشمکش بر سر آب بود که قطعاً زمان آن به همان روز های اول ورود به کربلا می باشد. از این زمان تا روز عاشورا چندین بار عباس و یارانش خود را به آب رسانده و مشک ها را پر آب کرده به خیمه گاه امام رساندند.

اما مهم ترین نبرد بر سر آب روز هفتم و یا هشتم محرم بوده است که غالب مورّخان آن را به شکل تقریباً واحدی بیان کرده اند.

هنگامی که تشنگی بر حسین علیه السلام و یارانش غلبه یافت امام، عباس(علیه السلام) را با سی سوار و بیست پیاده برای آوردن آب به لب فرات فرستاد (دینوری، ترجمه دامغانی،1371 ش:301 ؛ ترجمه طبری، 1375 ش:7/3008)

عباس(علیه السلام) با این جماعت به سوی آب رفته، در حالی که نافع بن هلال در پیشاپیش

ص: 20

سواران قرار داشت به نزدیک شریعه رسیدند. هنگامی که به نزدیکی آب رسیدند، عمروبن حجاج با فوج زیادی مانع شدند و عباس(علیه السلام) آنان را کنار زد. پس مشک ها را پر از آب کرده به امام و یاران رساندند. (دینوری، ترجمه دامغانی : 302)

دستور جلوگیری از آب روز هفتم محرم از عبیدالله زیاد رسیده بوده و عمر سعد با این دستور عمروبن حجاج را با پانصد سوار به کنار شریعه فرات رساند که مانع رسیدن یاران حسین(علیه السلام) به آب شود. (همان: ص 301) چون خبر موفقیت عباس(علیه السلام) در بردن آب به عبیدالله رسید، پیام های سخت تری داد و عمر سعد را به جنگ ترغیب نمود. بدینسان وقوع جنگ در روز پنجشنبه حتمی شد (همان :ص302 )درهمین زمان بود که امام مهلت خواست و عباس (علیه السلام)را برای مهلت خواستن نزد ایشان فرستاد. (همان: ص302)

این همه سختگیری عبیدالله در بازداشتن ایشان از آب، نه تنها اینکه منشأ لجاجت و قساوتی از سوی عبیدالله بن زیاد داشت، بلکه از نظر نظامی هم عبیدالله می دانست که آزادی کامل امام حسین(علیه السلام) و یاران استوارش، می تواند مقاومت ایشان را افزایش داده و باعث طولانی شدن کار شده و موجبات تفرقه و سستی را در لشکر او فراهم آورد. لشکری که علی رغم تعداد زیاد یک دست نبوده و فضای تردید و شک نیز در آن بسیار بود.

البته عبیدالله برای بستن آب دست به توجیهی نیز می زند تا بلکه با این توجیه حقانیت و مشروعیّت به این کار زشت خود بدهد و آن اینکه طی نامه ای که سه روز قبل از شهادت امام حسین(علیه السلام) به عمربن سعد می فرستد، می گوید:" میان حسین و یاران وی و آب حایل شو که حتی یک قطره از آن آب را ننوشند، همانطور که با متقی پاکیزه خوی مظلوم امیرمومنان عثمان بن عفان این چنین کردند.( طبری، ترجمه پاینده،1375ق:7/3007) اشاره عبیدالله به محاصره و قتل عثمان خلیفه سوم در سال 36 در کوفه است که از ماجراهای تاریک و مجهول تاریخ اسلام بوده و حتی تا کنون به قطعیت قاتل عثمان معلوم نشده است. در حالی که اتفاقاً در آن ماجرا همکاری امام علی (علیه السلام) برای نجات عثمان مسلم است. (تجارب الامم، ترجمه امامی،1369ش:1/414-421)

در هر حال تا آخرین روزها یعنی تاسوعا و عاشورا باز عباس(علیه السلام) با شجاعت خود تلاش کرد تا خیمه گاه امام و یاران خالی از آب نباشد. از این رو است که موضوع

ص: 21

آب و عباس(علیه السلام) در کربلا از بهم پیوستگی عمیقی برخوردار شده است. مورّخان نیز در اعطای لقب سقّا و کنیه ابا قربه (مشکدار) برای عباس(علیه السلام) هم داستانند. (قمی،1385 ش: 484)

2- کربلا و رایزنی های عباس(علیه السلام)

موضوع دیگری که در کربلا نقش عباس(علیه السلام) را پرفروغ می سازد انتخاب او از سوی امام حسین(علیه السلام) برای گفتگوهای حساس با دشمنان است. عباس(علیه السلام) هم امین حسین(علیه السلام) است و هم شهامت ابلاغ پیام او را در شرایط سخت محاصره به دشمن را دارد.در چند روز آخر که وقوع جنگ حتمی شد و معرکه کربلا به اوج روزهای خطر و التهاب نزدیک می شد، تنها کسی که از سوی امام پیام های امام را با دشمنان رد و بدل می کرد، عباس(علیه السلام) بود. (ابن سعد، ترجمه دامغانی،1372ش:5/98) از جمله در روز نهم که فشار دشمن به دستور عبیدالله زیاد افزونی یافت، امام عباس(علیه السلام) را نزد ایشان فرستاد. طبری گوید: روز نهم عباس(علیه السلام) گفت: برادر قوم آمدند. حسین (علیه السلام) گفت: عباس(علیه السلام) برادرم جانم فدایت برنشین و پیش آنان برو و بگو چکار دارید و مقصودتان چیست؟ (ترجمه طبری،1375ش: 7/3012) عباس بن علی(علیه السلام) بتاخت بیامد و به آنها رسید و گفت : ای حاضران! ابوعبدالله از شما می خواهد که امشب بروید تا در این کار بنگریم که میان شما و او در این باب (جنگ) سخنی نرفته بود. (همان: 7/3013)

در روایتی دیگر از امام حسین(علیه السلام) آمده است که گفت: ای عباس پیش ایشان بازگرد و اگر توانستی تا صبح دم هجوم ایشان را عقب بینداز و امشب را از ما بازشان دار. شاید امشب برای پرورگارمان نماز کنیم و دعا و استغفار نماییم. خدا می داند که من نماز کردن و قرآن خواندن و دعای بسیار و استغفار را دوست می داشته ام. (همان: 7/3014)

به نظر می رسد در همان روز تاسوعا یا یک روز قبل از آن بود که میان امام حسین (علیه السلام) و عمر سعد سخن هایی رفت و در همان جا بوده است که امام برای پرهیز از جنگی نابرابر و ناخواسته، سه پیشنهاد مختلف و در واقع سه راه را با عمر سعد در میان نهاد. ابن قتیبه آورده است که:

ص: 22

قال الحسین یا عمرو : اخترمنی ثلاث خصال ، اما تترکنی ارجع کما جئت فان ابیت هذه فأخری سیرنی الی الترک اقاتلهم حتی اموت ام تسیّرنی فأضع یدی فی یده فیحکم فی بما یرید.(ابن قتیبه دینوری، 1410ق : 2/11)

عمر سعد این پیشنهادها را با عبیدالله مطرح کرد و او به سختی این پیشنهادها را رد کرده و عمر سعد را دستور می دهد تا برای بیعت گرفتن و تسلیم حسین(علیه السلام) به زور متوسل شود.

1- کربلا و امان دادن به عباس (علیه السلام)و عکس العمل تند او و برادرانش

یکی از مسایل مهم که به نوبه خود بر عظمت وفاداری عباس(علیه السلام) و مآلاً بر ازدیاد جنبه کاریزمایی و جذّابیت تاریخی او مخصوصاً در صحنه ی کربلا افزوده است، مسأله امان دادن به او از سوی افرادی از طایفه مادریش می باشد.

هنگامی که در روز تاسوعا وقوع جنگ حتمی شد، شمر بن ذی الجوشن که مادر عباس ام البنین را خواهر خود می دانست، برای عباس(علیه السلام) و برادرانش امان آورد اما آنها گفتند: "

خدا ترا لعنت کند و امان ترا نیز لعنت کند اگر تو دایی ما باشی چگونه به ما امان می دهی که به فرزند رسول الله امان ندادی؟ ! (ابن اثیر، ترجمه حالت و خلیلی،1371ش:11/163).

در "لهوف" سخن عباس را چنین گوید:" دستهایت بریده و امان نامه ات ملعون بادای دشمن خدا ما را می خوانی که برادر و سرورمان حسین بن فاطمه علیها السلام را رها کرده و در خط مطرودان و ملعونان و فرزنان ملاعین خدا در آییم. ( سید بن طاووس،1380ش:132)

تذکر این نکته لازم است که در عصر جاهلی مردان به زنان هم قبیله خود خواهر می گفتند. و دایی قلمداد شدن شمر در این ماجرا از این سبب است وگرنه شمر برادر واقعی ام البنین نبوده است. اما امان نامه دیگری نیز توسط عبدالله بن ابی محل که ام البنین عمه او بوده است از ابن زیاد برای عباس(علیه السلام) و برادرانش گرفته شد، اما ایشان به غلام عبدالله بن ابی محل که حامل پیام و امان نامه او بود گفتند:" به دایی ما سلام برسان و بگو ما نیاز به امان نامه او نداریم، امان خداوند برای ما بهتر از امان نامه ابن سمیه

ص: 23

است.(ابومخنف،1364ش:103)

عشق عباس(علیه السلام) به حسین (علیه السلام) به گونه ای است که حتی ذره ای تردید هم در برابر این امان نامه ها به خود راه نداده و بلکه دراثر شخصیت کاریزمای او دیگر برادران هم به او تأسی کرده و از هر سازشی در آن شرایط دشوار پرهیز نمودند.

4- کربلا و وفا داری عباس(علیه السلام) به امام حسین(علیه السلام)

اساساً عشق عمیقی میان امام حسین(علیه السلام) و عباس (علیه السلام) برقرار بود که در جای جای سرزمین کربلا نمایان می شد. از جمله وقتی که شب عاشورا وقوع نبرد نابرابر قطعی شد امام حسین (علیه السلام) فرمودند: از تاریکی شب استفاده کنید و بروید و هر مردی از شما دست یکی از مردان اهل بیتم را بگیرد و در آبادی ها پراکنده شوید تا اینکه خداوند گشایشی ایجاد کند زیرا این قوم مرا می طلبند و اگر به من دست یابند از تعقیب دیگران دست می کشند. اولین فردی که در مقابل این گفتار سوزناکانه و متهورانه و شجاعانه عکس العمل نشان داد عباس(علیه السلام) بود که گفت: چرا این کار را بکنیم آیا برای اینکه بعد از تو باقی بمانیم؟ خدا هرگز چنین روزی را نیاورد. (ابومخنف کوفی ، 1380ش:138؛ مفید، بی تا: 2/94) به دنبال عباس (علیه السلام) بقیه هم هر کدام با کلمات زیبا و فداکارانه وفاداری خود را تا بذل جان خویش به امام حسین (علیه السلام) اعلام نمودند در حالی که می دانستند در آن شرایط نابرابر ماندن در رکاب حسین معنایی جز مرگ حتمی نخواهد داشت. در این فقره از حوادث کربلا نیز پیشگامی عباس(علیه السلام) و تأثیرش بر دیگران مشهود است.

5- کربلا و علم داری عباس (علیه السلام)

در نبردهای قدیم پرچمداری نقش بسیار مهمی به شمار می آمد. معمولا پرچمدار می بایست صفات و ویژگیهای خاصی داشته باشد. پرچم ، نماد وحدت و یکپارچگی سپاه است و تا پرچم برپاست لشکر هم برپاست. از این رو پرچمدار باید در میان صفات مختلف حتما فردی ثابت قدم و بسیار شجاع باشد که در شرایط سخت پرچم یا همان نماد وحدت سپاه را حفظ کند. اما پرچمدار حسین(علیه السلام) افزون بر این ثابت قدمی از صفات ممتازدیگری برخوردار است که عبارتند از قد بلند، سیمای زیبا، وقار و سکینه و

ص: 24

زبان آوری و فضل و ادب. گویی این همه از وزانت که علم دار حسین (علیه السلام) دارد بخشی از قلت عددی سپاه کوچکش را در برابر خیل لشکریان عمرسعد جبران می کند. تقریباً همه مورخان تایید کرده اند که امام حسین(علیه السلام) در روز عاشورا پرچم را به دست عباس(علیه السلام) داد. (طبری، ترجمه پاینده، 1375ق: 7/3020؛ خلیلی،1407ق: 8/71)

در کتاب ارزشمند "الاخبارالطوال" به دقت آرایش جنگی سپاه عمر سعد و یاران اندک امام حسین (علیه السلام) بیان شده است. در لشکر عمر سعد در روز عاشورا عمروبن حجاج در پهلوی راست و شمر بن ذی الجوشن(شرحبیل بن عمرو بن معاویه) پهلوی چپ و

عروه بن قیس بر سواران و شبث بن ربعی بر پیادگان و پرچم به دست زید غلام عمر سعد (دینوری، ترجمه دامغانی،1371 ش: 302) شمر از قبیله بنی عامر بن صعصعه بوده است. (همان 302) آرایش جنگی اصحاب امام حسین(علیه السلام) که جمعاً، سی و دو سوار و چهل پیاده بودند، زهیر بن قین سمت راست، حبیب بن مظاهر سمت چپ، پرچم به دست عباس(علیه السلام) و خود و همراهان در جلوی خیمه ها قرار داشتند. (همان 302) ضمناً امام حسین (علیه السلام) دستور داده بود خیمه ها را متصل به پا کنند و پشت آن خندقی کنده و مملو از هیزم کرده و آتش زنند تا مانع هجوم دشمن از پشت گردد. (همان 302)

6- کربلا و شجاعت عباس(علیه السلام) قبل از شهادت

در صبح روز عاشورا که جنگ های تن به تن و گروهی آغاز گردید، چند نفر از یاران امام حسین(علیه السلام) به نامهای عمروبن خالد صیداوی و جابر بن حارث سلمانی و سعد غلام عمربن خالد و مجمع بن عبدالله عایذی به لشکر عمر صد حمله بردند و در میان ایشان گرفتار شدند. عباس (علیه السلام)شجاعانه به میان دشمن تاخت و دوستان خود را از آن مخمصه نجات داد. (طبری، ترجمه پاینده، 1375 ق: 7/3052؛ ابن اثیر،ترجمه حالت، 1371ش:11/184؛ ابومخنف کوفی،1380ش:179)

به نظر می رسد که پیش از ظهر عاشورا بسیاری از یاران با وفا و برخی از اهل بنی هاشم به شهادت رسیدند. هر چند مسلم است که شهادت عباس(علیه السلام) و علی اکبر(علیه السلام) و عبدالله بن حسن(علیه السلام) و علی اصغر(علیه السلام) بعد از ظهر و اندکی قبل از شهادت امام حسین (علیه السلام) بوده است. به هر روی عباس(علیه السلام) نقش مهمی نیز در تحریض براداران سه گانه خودش عبدالله و

ص: 25

جعفر و عثمان به جنگ داشته است و ایشان نیز کاملا مطیع عباس(علیه السلام) بوده و مانند او در راه امام حسین(علیه السلام) به شهادت رسیدند. (ابومخنف کوفی ، 1380ق:182) به نظر می رسد ابتدا عبدالله و بعد جعفر و سپس عثمان شهید شده اند. (مفید، بی تا: 2/94؛ طبرسی، 1390ش:348؛ ابن قتیبه دینوری، 1410 ق: 2/12). عباس(علیه السلام) در آخرین حملات خود به دشمن و در آستانه شهادت و در حالی که دستش قطع شده بود این رجز را می خواند:

لا ارهب الموت اذا الموت رقا *** حتی اواری فی المصالیت لقی

نفسی بنفسی المصطفی الطهر لقا *** انی انا العباس اغدو بالسقا

و لا اخاف الشر یوم الملتقی

(مجلسی،1364ش:ج45،ص 61)

خواندن این اشعار سرشار از شجاعت و بزرگی در آن شرایط سخت نشانه شخصیّت کاریزما و استثنایی عباس(علیه السلام) و نشانه اوج وفاداری و عشق او به حسین علیه السلام است.

طبری گوید عباس(علیه السلام) توسط زید بن رفاد جنبی و حکیم بن طفیل سنبسی کشته شد. (ترجمه تاریخ طبری، 1375ق: 7/3083). نام کشنده عباس(علیه السلام) حرمله بن الکامل بن جزار بن سلمه بن الموقد (بلاذری، انساب الاشراف، 1417ق:11/175 و 13/256) ابن سعد نام قاتلان را زید بن رفاد جنبی و حکیم سنبسی از قبیله طی معرفی می کند. (ابن سعد، ترجمه دامغانی، 1372ش:5/104)

7- عکس العمل امام حسین(علیه السلام) در برابرشهادت عباس(علیه السلام)

امام حسین(علیه السلام) در روز عاشورا داغ های زیادی را تحمل کردند. از داغ وفادارترین دوستان و عزیزترین اقوام گرفته تا داغ برادران و فرزندان و برادرزادگان و خواهرزادگان. بی تردید هر یک از این داغهای سنگین می توانست انسانی را از پا در آورده و از تاب و توان بیندازد، اما امام با صبری الهی آن شرایط فوق العاده سنگین را تحمل می کردند. اما مورّخان هم داستانند که امام در هنگام شهادت عباس سخت در هم شکست. ابن اعثم کوفی گوید؛ چون عباس شهید شد، امیرالمومنین حسین(علیه السلام) عظیم ناخوشدل شده و سخت بگریست و فرمود: " الان انکسر ظهری و قلّت حیلتی(ابن اعثم، 1372ش: 907).تعبیر امام خود کاملا گویا حال ایشان است که اکنون کمرم شکست و چاره ام

ص: 26

اندک شد. گویی تا پیش از شهادت عباس(علیه السلام) هنوز امام برای خود با وجود عباس(علیه السلام) چاره ای در حساب داشتند، اما در اینجا دیگر حال امام حالی است که این تعبیر را به کار بردند تعبیری که خواند، میر آن را این گونه بیان می کند:

" برفت آن یار و من بیچاره گشتم *** زکوی خوشدلی آواره گشتم

(خواندمیر،1380ش:2/54)

در "مقاتل الطالبیین" از قول شاعری حال امام حسین(علیه السلام) در هنگام شهادت عباس(علیه السلام) به خوبی بیان شده است که:

احقّ الناس ان یبکی علیه *** فتی ابکی الحسین بکربلاء

ابوالفضل انّ ذکرهم *** الحلو شفاء النفوس

(ابوالفرج اصفهانی، ترجمه فاضل، 1339ش: 1/124)

همه اینها نشانه های روشنی از محبت و عشق حضرت اباعبدالله نسبت به عباس(علیه السلام) می باشد. گویی امام که خود از کاریزمای الهی بسیار فوق العاده ای برخوردار است خود تحت تأثیر جاذبه های عباس(علیه السلام) قرار گرفته بود. شاعرینیز این رابطه عاشقانه میان آن دو قهرمان بزرگ کربلا در حالی که امام بر سر نعش عباس(علیه السلام) زانو زده است چنین توصیف می کند:

تیر و کمان عشق را هر که ندیده گو ببین قد رشید عباس پشت خمیده حسین

برادر امام علی و عموی عباس(علیه السلام) فضل تقدم دارد، اما با امعان نظر به ایثار فوق العاده و محیراالعقول عباس(علیه السلام) در صحنه کربلا و حدیث امام زین العابدین (علیه السلام) باید این لقب در باره عباس(علیه السلام) را در جامعه اشاعه داد. متن حدیث بر اساس کتاب "امالی" صدوق که به نظر می رسد بقیه محدثان بعد از او نیز این حدیث را از او گرفته اند، چنین است:

روزگاری پس از جریان کربلا چون چشم امام زین العابدین(علیه السلام) به عبیدالله پسر عباس(علیه السلام) افتاد، ایشان به فکر فرو رفت و به یاد عباس(علیه السلام) افتاده و فرمودند : " روزی برای رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) سخت تر از روز شهادت حمزه در احد و جعفر در موته نبود. آنگاه افزودند : نیست روزی به سختی روز امام حسین (علیه السلام) که سی هزار بر او جمع شدند که می پنداشتند از امت اسلام اند و با طلب خون حسین(علیه السلام) به خدا تقرب می جستند و حسین (علیه السلام) ایشان را تذکر داد، ولی موعظه او در ایشان در نگرفت، تا آنکه حسین(علیه السلام) را به ظلم و جور و تباهی کشتند" آنگاه امام سجاد ادامه دادند:" رحم الله العباس فلقد آثر و ابلی و فدی اخاه بنفسه ، حتی قطعت یداه فأبدله الله عز و جل بهما جناحین تطیر بهما مع الملائکه فی الجنه کما جعل لجعفر بن ابی طالب و ان للعباس عندالله تبارک و تعالی منزله تغبطه بها جمیع الشهداء یوم القیامه"

شیخ صدوق این حدیث را به عنوان دهمین و آخرین حدیث از مجلس هفتادم کتاب امالی در سال 368 قمری املاء کرده است.( صدوق،امالی،1379ش:462-463؛ همو، خصال، 1382ش:1/112 حدیث شماره 101؛ جزایری، 1427ق: 1/1093)

1- فرزندان و نسل عباس (علیه السلام)

ژرفای کاریزمای عباس(علیه السلام) در ظهور فرزندان و نوادگان و اعقاب پر قیمت او به خوبی نمایان است. بخش مهمی از علویان را می توان از سلاله عباس بن علی به حساب آورد . زیرا غیر از فرزندان حسن و حسین که به بنی فاطمه شهرت دارند و به شرف فاطمه و نبی مکرّم اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) ، ایشان را سیّد خوانند، بقیه اولاد امام علی را علوی گویند (میدانی شبانکاره ای،1381ش:1/296). هر چند گاه از باب اشتمال به کل اولاد ایشان از حسنی و حسینی و عباسی و ... علوی گویند. به هر حال عده ای از فرزندان عباس(علیه السلام) در کسوت مبارزه های انقلابی بر ضدحکّام جور و برخی از ایشان به عنوان مقامات محلی صاحب

ص: 28

نفوذ و برخی هم در لباس علم و تقوا همواره مورد احترام مردم بوده اند و این خود ناشی از نفوذ و تسری شخصیت کاریزمای عباس بن علی به اعقاب و نوادگان او دارد.

مورّخان از قیام کنندگان بسیاری از نسل عباس(علیه السلام) اشاره کرده اند که به برخی از آنها اشاره می رود:

در سال 249 قمری در نجدین شخصی که گمان می رود علی بن محمد از نسل زید بن علی الحسین بن علی(علیه السلام) بوده است خروج و ادعا کرد که او علی بن محمد از نوادگان عباس بن علی (علیه السلام) است. وی جماعتی از اهل هجر را به دور خود جمع کرده و در پی آن جنگ ها و فتنه های زیادی ایجاد گردید.(ابن کثیر،1407ق:11/180؛ نویری، 1423ق:25/105)

یعقوبی در حوادث سال 258 قمری می نویسدکه : مردی از اولاد عباس بن علی در برابر احمدبن طولون قیام کرد. احمد طالبیان را از مصر بیرون و روانه مدینه ساخت، اما این مرد به سوی مغرب رفته و در بین راه توسط مأموران ابن طولون دستگیر شد. (یعقوبی، ترجمه ابراهیم آیتی،1371ش: 2/545).

همچنین ابراهیم بن محمد بن عبدالله بن عبیدالله بن حسن بن عبدالله بن عباس بن علی در قزوین قیام کرده و توسط طاهر بن حسین کشته شده است. (مقاتل الطالبین،1339ش: 3/61). محمد بن قاسم بن حمزه بن حسن بن عبدالله بن عباس بن علی نیز که از پدر و مادر به عباس(علیه السلام) می رسد با علی بن زید و طاهر بن احمد در زمان معتصم قیام کرده و شهید شدند. (همان: 3/68). همچنین نوه این محمد به نام محمد بن عبدالله بن محمد بن قاسم در زمان معتضد عباسی در بصره به علت فعالیت های انقلابی زندانی شد. (همان: 3/85)

افزون بر نقش انقلابی اولاد و سلاله گان عباس(علیه السلام) در مبارزه با ظلم، باید به نقش ایشان در به دست گرفتن برخی از مقامات محلی اشاره کرد. شاید مهم ترین مصداق آن در دوره مأمون عباسی است که چند نفر از نوادگان عباس به علی به ترتیب به عنوان والی مکه و مدینه انتخاب شدند.(صبری پاشا،1424ق:5/93)

یکی از مهم ّترین نوادگان عباس(علیه السلام) شخصی به نام عبیدالله بن حسن بن عبیدالله

ص: 29

بن عباس بن علی بن ابی طالب است که به مدت شش سال در زمان مامون والی مکه و مدینه بوده و در سال 204 قمری در عصر مأمونعباسی به اقامه حج پرداخته است.(خلیفه بن خیاط،1417ق: ص 312؛ مسعودی، ترجمه پاینده، 1374ش:2/769). صاحب کتاب "نفائس الفنون" او را اولین اولاد علی بن ابی طالب می داند که حاکم مکه و مدینه شده است.(آملی،1381ش:2/300). در "شفاء الغرام" ضمن اشاره به عبیدالله بن حسن که از سال 204 تا 209 والی این دو شهر مقدس حجاز بوده ، آمده است :

بعد او صالح بن عباس به محمد بن علی بن عبدالله بن عباس عباسی و سپس سلیمان بن عبدالله بن سلیمان بن علی بن عبدالله بن عباس عباسی به ولایت مکه و مدینه منصوب شدند.(فاسی ، 1386ش:2/289) در اینجا پیداست که رقابت و تنافسی سیاسی هم میان اولاد عباس بن علی با اولاد عبدالله بن عباس بن عبدالمطلب بوده است.

چنین می نماید که در زمان مامون میان نوادگان عباس(علیه السلام) با وی رابطه خوبی بوده است، چنانکه وقتی محمد بن جعفر دیباج در سال 203 قمری فوت گردید، مامون بر جنازه او نمازخواند و دستور داد او را با احترام در جرجان دفن کردند و این موضوع باعث شد که عبیدالله بن حسن بن عبیدالله بن عباس بن علی(علیه السلام) و دیگر علویه از مأمون تشکر کردند.(قمی، 1361ش:ص 223) شاید مأمون نظری هم به این نکته داشته است که اولاد و نوادگان عباس(علیه السلام) به هر روی از نظر مادری از طریق لبابه همسر عباس که دختر عبدالله بن عباس (عموی پیامبر) فقیه و صحابی مشهور بوده است ، در عباس جد عباسیان به نیایی مشترک می رسند، چنانکه مبرّد ادیب مشهور بیان نموده است که نسابون گفته اند:" لبابه بنت عبدالله بن عباس کانت عند عباس بن علی بن ابی طالب فولدت له عبیدالله به عباس ..."(مبرّد،1421ق:118)

برخی از نوادگان عباس بن علی به علم و فضل شهره بوده اند که از جمله مهم ترین ایشان؛ عباس بن عباس علوی از فرزندان عباس بن علی در زمان مأمون است که در بغداد مقیم بوده و از مال و مکنت و عزت و قدرت و در عین حال بلاغت و ادب بهره

ص: 30

داشته است.(مسعودی، ترجمه پاینده، 1374ش: 2/449) در "بصائر و الذخایر" از او به نیکی یاد شده و نام او عباس بن الحسن العلوی یا ابوالفضل العلوی آمده است که در زمان هارون به بغداد آمده و با مأمون هم مصاحبت داشته و شاعری بلیغ بوده تا جایی که او را "اشعر آل ابی طالب" گفته اند. او در سنه 193 فوت کرده و ترجمه احوال او در کتب مشهوری چون "تاریخ بغداد" خطیب بغدادی و "الوافی بالوفیات" صفدی،"الادب الکبیر"، "الحکمه الخالده" ، "نهایه الارب" و "التذکره الحمدونیه" آمده است. (ابوحیان توحیدی،1419ق:4/196) به او ابوالفضل علوی کاتب نیز گفته اند. (همان: 10/49) همچنین علمای رجال شیعه از حمزه بن قاسم بن علی بن حمزه بن حسن بن عبدالله بن عباس بن علی (علیه السلام) مکنی به ابویعلی به عنوان ثقه جلیل القدر از اصحاب شیعه و نیز روای احادیث کثیر و صاحب کتابی در باره کسانی که از امام جعفر صادق(علیه السلام) روایت کرده اند، یاد کرده اند. (حلی، 1411ق:53)عجیب این است که اولاد عباس(علیه السلام) تقریبا در سراسر بلاد اسلامی رفته اند.در "تاریخ کوفه" از خاندان عباس(علیه السلام) از شخصی صاحب نفوذ به نام اسماعیل به عبدالله بن عبیدالله امیر بن حسن بن عبیدالله بن عباس بن علی (علیه السلام) نام می برد. (براقی،1381ش:534) در "تاریخ مدینه" نیز از حمزه بن حسن بن عبیدالله بن عباس بن علی (علیه السلام) سخن گفته است که در منطقه عین حسن در وادی القرای صاحب مکنت و نفوذ بوده است.(ابن شُبّه،1380ش:220)

در کتاب ارزشمند "منتقله الطالبیین" به ده ها نفر از اولاد عباس (علیه السلام) که به شهرهای مختلف جهان اسلام از شمال آفریقا و

شامات و قفقاز جنوبی گرفته تا ایران و خراسان و ماوراء النهر اشاره می کند که برخی از مهمترین ایشان عبارتند از :

- عده ای که به تنیس وارد شده اند از فرزندان عباس بن علی و نیز از فرزندان حمزه بن حسن بن عبیدالله بن عباس و نیز از اولاد قاسم به حمزه بن حسن(ابن طباطبا، 1377ش: 103)،

- آنان که از اولاد عباس(علیه السلام) به اصفهان وارد شده اند مانند ابوعقیل محمدبن علی بن محمد بن حسن بن اسماعیل پسر عبدالله بن عبیدالله بن عباس(ابن طباطبا،

ص: 31

ترجمه عطایی ، 1372ش:100ش)،

- آنانکه به بصره بوده اند از اولاد عبیدالله بن حسن بن عبیدالله اول(همان:156)،

- آنان که از اولاد حمزه بن حسن بن عبیدالله بن عباس در بردعه بوده اند(همان : 161)،

- آنان که به بروجرد بوده اند از اولاد فضل بن محمد بن حسین بن عبیدالله اول.(همان: 162)،

- آنان که به گرگان بوده اند از عبیدالله بن عباس(همان: 192)،

- آنان که در حمص بوده اند (همان : 202)، آنان که در دمیاط بوده اند(همان : 211)،

- آنان که در ری بوده اند از اولاد عبیدالله(عبیدالله دوم) بن حسن بن عبیدالله اول بن عباس(همان 243)،

- آنان که از واردین به سمرقند بوده اند از جمله ابوالقاسم علی بن ابی الطیب محمد بن حسین بن علی بن عبیدالله اول (همان: 260)،

- آنان که در شیراز بوده اند از فرزندان عبید الله بن حسن بن عبیدالله ابن عباس(همان:283)،

- آنان که در طبرستان بوده اند از فرزندان عبیدالله بن حسن(همان : 284)،

- آنان که در مرو بوده اند از فرزندان حمزه بن حسن به عبیدالله اول(همان: 403)و...

این همه برکت در فرزندان عباس(علیه السلام) واقعا موجب شگفتی است. شاید این به برکت دعاهای خیری بوده است که آن دلسوختگان کربلا که شاهد فداکاری های او بودند در حق وی انجام دادند.اما طبعا یک وجه این توفیقات هم بر می گردد به کاریزمای عباس(علیه السلام) که به نوعی به فرزندان او نیز تسرّی یافته است.

3- عباس(علیه السلام) در عزاداری های امروزتاسوعا به نام عباس(علیه السلام)

اساساً دو روز نهم و دهم محرم سال 61 قمری، اوج مصائب امام حسین (علیه السلام) و اصحاب و خاندان ایشان در کربلا بوده است که از قدیم تا به امروز در سنت عزاداری شیعیان سراسر جهان با عناوین "تاسوعا" و "عاشورا" از آیین های ویژه سوگواری برخوردار بوده است. خاصّه آنکه تاسوعا را معمولا به نام عباس (علیه السلام) و عاشورا را به نام حسین(علیه السلام) می شناخته و می شناسند. در کتب محلی این موضوع بیشتر انعکاس یافته است. در

ص: 32

کتاب "بیرجند نامه" چنین آمده : " روز نهم اختصاص به حضرت ابوالفضل العباس (قمر بنی هاشم) داشت که گویندگان شرح دلاوری ها و رشادتها و جوانمردی ها و فداکاری ها و سرانجام شهادت آن حضرت را بازگو می کردند" (رضایی،1381ش: 470). تعزیه حضرت عباس(علیه السلام) در ایران گاه با حضور شاهان شکل می گرفته است که نمونه هایی از آن در کتاب"روزنامه سفر حج و عتبات عالیات و دربار ناصری" موجود است.(کرمانی،1386ش:131)

اساساً باور مردم ایران به عباس(علیه السلام) ریشه های قدیمی دارد. گفته شده است که در همان سال شهادت عباس(علیه السلام) یکی از سرکردگان یکی از دست های بریده عباس(علیه السلام) را با خود به ولایت عراق عجم آورده بود و در حوالی کاشان مردم بر او شوریده و وی را کشتند. آنگاه دست عباس(علیه السلام) را با احترام به خاک سپردند که از آن موضع تا کنون به پنجه شاه مشهور است.(ضرابی ، 1378ش:430)

4- ابوالفضل العباس(علیه السلام) باب الحوایج

در "المزار" افزون بر تاکید بر لقب عباس به قمر بنی هاشم آمده است که او هم چنین به ابوالفضل و ابوالقاسم و نیز در عوام به خاطر اعتقادشان به کرامات او، به "باب الجوائج" مشهور است و برخی او را باب ورود به حرم امام حسین (علیه السلام) می دانند. چنانکه شاعر سید مهدی اعرجی در سال 1359 قمری گفته است که :

قصدتک قبل ابن النبی محمد و ادمع عینی کالحیأ فی انسکابها

لأنّک فی کل الحوائج بابه و هل یقصدون الدار من بابها

(قزوینی ، 1426ق:113)

5- عباس (علیه السلام)در ضرب المثل ها و فولکلور ها

نفوذ شخصیت های تاریخی و اعمال ایشان در ادبیات مردمی و امثال و حِکَم امری اتفاقی نیست و از طرفی هر شخصیّتی به چنین توفیقی دست نمی یابد. این موضوع در مورد شخصیت های نادری رخ می دهد که شخصیت کاریزماتیک ایشان تا حدی نفوذ یافته که اقطار و ازمان را در نوردیده و رفته رفته به بافت هایاجتماعی و ساختارهای ادبیات شفاهی و مردمی راه یافته است. دهخدا در توضیح ضرب المثل :" آن وقت که

ص: 33

دست داشتم نیامدی" منشاء این ضرب المثل را خطاب عباس(علیه السلام) در هنگامی که دستانش قطع شده بود در پاسخ به یکی از دشمنان می داند که مقابل عباس(علیه السلام) رجزی خوانده بود. (دهخدا،1383ش:1/68). چنانکه ضرب المثل مشهور "دم خروس را قبول کنیم یا قسم حضرت عباس را " که در معنای دوگانگی در رفتار افراد است،

در بطن خود نشانگر این است که یکی از متداول ترین قسم های مردم قسم به حضرت عباس(علیه السلام) بوده است. این نکته که از نام شخصی به عنوان قسم یاد کنند، کاملاً مبیّن وجود عنصر کاریزمای الهی در آن شخص می باشد.

در باورهای عمومی مردم ایران عباس(علیه السلام) از منزلت بالایی برخوردار است . جاذبه ابدی او بعد از 1400 سال همه جا خود ر ا نشان می دهد. حتی در معرکه هایی که می گرفتند به عباس(علیه السلام) متوسل می شدند.

در کتاب "طهران قدیم" از زن معرکه گیر جوانی سخن می گوید که آن روزها در تهران کارش بالا گرفته بود و وقتی جمعیت دورش را می گرفت شروع می کرد به دعاهای زیادی از جمله اینکه:" یا علی هر کس از این جمع، حاجتی، دردی، مطلبی، داره ترا قسم می دهم به عصمت مادرت فاطمه و به عصمت همسرت فاطمه و به حق دستهای قلم شده فرزند رشیدت قمر بنی هاشم، امروز را به غروب نرسانده، حاجتش را بر آور" (شهری باستانی،1383ش:1/341) در نقاشی های تکایا و بقعه ها نیز شمایل عباس(علیه السلام) از نمود برجسته ای برخوردار است. در "کتاب گیلان" از بقعه ای به نام دوازده تن در ملاط در چهار کیلومتری لنگرود نام می برد که یکی از نقش های موجود در آن قمر بنی هاشم را سوار بر اسبی سیاه نشان می دهد در حالی که مشکی بر دوش راست نهاده و علَمی سبز در دست چپ و زینب با پوششی سیاه در جلوی اسب ایستاده است. (اصلاح عربانی، 1374ش:3/404).

این گونه نشانه ها و قرائن که در اینجا به نمونه های کوچکی از آنها اشاره رفت، گواه بر نفوذ شخصیّت کاریزماتیک عباس(علیه السلام) در میان توده های مردم ایران و عراق و دیگر نواحی که مرام ومکتب تشیع نفوذ دارد، می باشند.

ص: 34

عطایی، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی ، انتشارات آستان قدس رضوی.

- ابن قتیبه،ابومحمد بن عبدالله بن مسلم ابن قتیبه الدینوری متوفی 276ق، (1410ق/1990م)،الامامه و السیاسه معروف به تاریخ الخلفاء، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء ، ط الاولی.

- ابن قولویه قمی متوفی 367قمری (1377ش)، کامل الزیارات ،ترجمه سید محمد جواد ذهنی، تهران ، پیام حق.

- ابن کثیر، ابوالفداء اسماعیل بن عمربن کثیر دمشقی متوفی 774ق، (1407/1986م)، البدایه و النهایه، بیروت، دارالفکر.- ابن مسکویه،ابوعلی رازی،متوفی421ق،(1369ش)، تجارب الامم، ترجمه ابوالقاسم امامی،تهران، انتشارات سروش.

- ابوالفرج اصفهانی علی بن الحسین متوفی 356ق،(1339ش) مقاتل الطالبیین(فرزندان آل ابی طالب)، ترجمه جواد فاضل، تهران،کتابفروشی علی اکبر علمی.

- ابوحیان توحیدی، علی بن محمد بن عباس متوفی 414ق، (1419ق/1999م)، البصائر و الذّخائر، تحقیق وداد قاضی ، دارصادر ، بیروت.

- ابومخنف کوفی لوط بن یحیی متوفی 158ق،(1380ق)، وقعه الطف ، ترجمه جواد سلیمانی، تحقیق محمد هادی یوسفی غروی، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ دوم.

- ابومخنف کوفی، همان،(1364ش)،تحقیق حسن غفاری، قم.

- اربلی، علی بن عیسی متوفی 692ق ،(بی تا)، کشف الغمه فی معرفه الائمه ، ترجمه وشرح زواره ای علی بن حسین، تصحیح ابراهیم میانجی، تهران ، انتشارات اسلامیه.

- بحرانی اصفهانی، عبدالله بن نورالله، (1413ق)، عوالم العلوم و المعارف و الاحوال من الایات و الاخبار و الاقوال، تصحیح محمدباقر موحد ابطحی اصفهانی، قم، موسسه الامام المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف.

- براقی،حسین متوفی 1332ق،(1381ش)،تاریخ کوفه،ترجمه سعید راد رحیمی، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی.

- بروس کوئن،(1376ش)،در آمدی بر جامعه شناسی،ترجمه محسن ثلاثی،چاپ سوم، نشر توتیا.

ص: 37

- بلاذری، احمدبن یحیی بن جابر متوفی 279ق،(1417ق/1996م)، انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت ، دارالفکر، ط الاولی.

- جزایری ، سید نعمت الله بن عبدالله متوفی 1112ق،(1427ق/2006م)، ریاض الابرار فی مناقب الأ ئمه الأطهار، بیروت ، موسسه التاریخ العربی.

- حلّی، رضی الدین علی بن یوسف بن مطهر متوفی 703ق، (1408ق)، العدد القویه لدفع المخاوف الیومیه، تصحیح محمود مرعشی و مهدی رجایی، قم . کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.

- حلّی ، علامه حسن بن یوسف بن مطهر،(1411ق)، رجال، تحقیق محمد صادق بحرالعلوم، نجف اشرف ، دارالذخایر.

- خلیفه بن خیاط، ابوعمرو خلیفه بن خیاط بن ابی هبیره اللیثی العصفری متوفی 240 ق، (1415ق/1995م)،تاریخ خلیفه بن خیاط،

تحقیق فواز، بیروت ، دارالکتب العلمیه، ط الاولی.- خلیلی، جعفر،(1407ق)، موسوعه العتبات المقدسه ، بیروت ، موسسه الاعلمی للمطبوعات، چاپ دوم.

- خواند میر ، غیاث الدین بن همام الدین متوفی 942ق،(1380ش) حبیب السیر،تهران، خیام .

- دهخدا، علی اکبر،(1383ش)، امثال و حکم ، تهران ، امیر کبیر، چاپ دوازدهم.

- دینوری، احمدبن داود متوفی 283ق، (1371ش)، الاخبارالطوال، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، نشر نی، چاپ چهارم.

- رضایی، جمال،(1381ش)، بیرجند نامه ، تهران، هیرمند.

- سماوی، محمد،(1423ق)، ابصارالعین فی انصار الحسین، قم، مکتبه الحیدریه.

- سید بن طاووس، علی بن موسی متوفی 664ق(1380ش)، الهوف، ترجمه میرابوطالبی، تحیح فارس تبریزیان، ایران، قم، نشرما.

- شهری باستانی، جعفر، (1383ش)، طهران قدیم، تهران ، نشر معین، چاپ چهارم.

- صبری پاشا، ایوب متوفی 1308ق،(1424ق)،موسوعه مرآه الحرمین الشریفین و جزیره، قاهره ، دارالآفاق.

- صدوق، ابن بابویه محمدبن علی متوفی 381ق(1379ش)، الامالی، تهران ، کتابچی.

ص: 38

- صدوق، همان،(1382ش)، الخصال، ترجمه یعقوب جعفری، قم، نسیم کوثر.

- ضرابی ، عبدالرحیم بن محمد ابراهیم، (1378ش)؛ تاریخ کاشان ، تهران ، امیرکبیر،چاپ چهارم.

- طبرسی، فضل بن حسن متوفی 548ق،(1390ش)،اعلام الوری (زندگانی چهارده معصوم)،ترجمه عزیزالله عطاردی قوچانی، تهران ، اسلامیه.

- طبری، محمدبن جریر متوفی 310ق، (1375ش)، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطیر، چاپ پنجم.

- قزوینی ، مهدی، متوفی 1300ق،(1426ق)،المزار ، تصحیح جودت قزوینی، بیروت، دارالرافدین.

- قمی، حسن بن محمد بن حسن قمی زنده به سال 378ق،(1361ش)، تاریخ قم ، ترجمه قدیمی حسن بن علی بن حسن عبدالملک قمی متوفی 805 ق، تحقیق سید جلال الدین تهرانی، تهران ، توس.

- قمی (همو)، (1385ش) ، تاریخ قم ، تحقیق محمدرضا انصاری قمی، قم ، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.

- قمی، شیخ عباس، (1414ق)، سفینه البحار، قم ، نشر اسوه.

- کرمانی، حاجیه خانم علویه،(1386ش)، روزنامه سفرحج و عتبات عالیات و دربارناصری، تحیح رسول جعفریان، قم، نشر مورخ.- مبرّد، ابوالعباس محمدبن یزید متوفی 285ق، (1421ق/2000م)، الفاضل ، تحقیق عبدالعزیز المیمنی ، قاهره، دارالکتب المصریه.

- مجلسی، محمدباقر متوفی 1110ق،(1364ش)، بحارالانوار جلد 45، تهران، اسلامیه.

- مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین متوفی 346ق، (1374ش)، المروج الذهب ، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ پنجم.

- مفید، محمد بن محمد متوفی 413ق(بی تا)، الارشاد، ترجمه سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، اسلامیه.

- مفید، همو، (1380ش)، الارشاد، ترجمه محمد باقرساعدی، تهران، اسلامیه.

- میدانی ، محمد بن علی بن محمد شبانکاره ای متوفی سده هشتم ،(1381ش)،مجمع الانساب، تحقیق میر هاشم محدث، تهران ، امیر کبیر.

ص: 39

- نویری، شهاب الدین احمد بن عبدالوهاب متوفی 733ق،(1423ق)، نهایه الارب فی فنون الادب، قاهره، دارالکتب و الوثائق القومیه.

- یعقوبی، احمدبن ابی یعقوب ابن واضح یعقوبی متوفی 292ق، (1371ش)، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ ششم.

- Conger.Jay.A, Kanungo,Rabindra.N,(1987),Charismatic Leadership in Organizational Setting : Academy of Management,review vol,12,No 4.

ص: 40

زیارتنامه، سندی قابل اعتماد در مورد قمر بنی هاشم محسوب می شود که در آن امام صادق(علیه السلام) ابعاد شخصیت ایمانی حضرت ایشان را برشمرده است. در این نوشتار برآنیم تا با تحلیل فرازهایی از این زیارت نامه ابعاد شخصیت ایمانی حضرت عباس(علیه السلام) را بررسی نماییم.

أَوْفَرَ الْجَزَاءِ وَ أَوْفَى جَزَاءِ أَحَدٍ مِمَّنْ وَفَى بِبَیْعَتِهِ- وَ اسْتَجَابَ لَهُ دَعْوَتَهُ وَ أَطَاعَ وُلَاةَ أَمْرِهِ وَ أَشْهَدُ أَنَّكَ قَدْ بَالَغْتَ فِی النَّصِیحَةِ وَ أَعْطَیْتَ غَایَةَ الْمَجْهُودِ فَبَعَثَكَ اللَّهُ فِی الشُّهَدَاءِ وَ جَعَلَ رُوحَكَ مَعَ أَرْوَاحِ الشُّهَدَاءِ وَ أَعْطَاكَ مِنْ جِنَانِهِ أَفْسَحَهَا مَنْزِلًا- وَ أَفْضَلَهَا غُرَفاً وَ رَفَعَ ذِكْرَكَ فِی عِلِّیِّینَ وَ حَشَرَكَ مَعَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِكَ رَفِیقاً أَشْهَدُ أَنَّكَ لَمْ تَهِنْ وَ لَمْ تَنْكُلْ وَ أَنَّكَ مَضَیْتَ عَلَى بَصِیرَةٍ مِنْ أَمْرِكَ- مُقْتَدِیاً بِالصَّالِحِینَ وَ مُتَّبِعاً لِلنَّبِیِّینَ فَجَمَعَ اللَّهُ بَیْنَنَا وَ بَیْنَكَ وَ بَیْنَ رَسُولِهِ وَ أَوْلِیَائِهِ فِی مَنَازِلِ الْمُخْبِتِینَ فَإِنَّهُ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ(ابن قولویه، 1356: 256)))

ضَالًّا»( کلینی، 1407،ج2: 24) ایمان معرفت این امر است پس اگر کسی به آن اقرار کند و معرفت این امر را نداشته باشد، مسلمان است و گمراه.

هنگامی که از علی(علیه السلام) درباره اسلام و ایمان پرسیده شد، فرمود:«أَمَّا الْإِیمَانُ فَالْإِقْرَارُ بِالْمَعْرِفَةِ وَ الْإِسْلَامُ فَمَا أَقْرَرْتَ بِهِ وَ التَّسْلِیمُ وَ الطَّاعَةُ لَهُمْ» ایمان اقرار به معرفت است، و اسلام همان است كه به آن اقرار كرده اى و تسلیم و اطاعت از ایشان( پیامبر و أئمه(علیه السلام) و در ادامه فرمود« مَنْ عَرَّفَهُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ نَبِیَّهُ وَ إِمَامَهُ ثُمَّ أَقَرَّ بِطَاعَتِهِ فَهُوَ مؤمن» (هلالی، 1405،ج2: 610) هر كس كه خداوند خود را و پیامبر و امامش را به او بشناساند و او اقرار به اطاعت آنان كند مؤمن است.

با توجه به این مطالب معلوم می گردد که اسلام آوردن، شهادتین را بر زبان جاری کردن است اما ایمان، معرفت پیدا کردن به آن است به عبارت دیگر ایمان یعنی اسقرار معرفت به یگانگی خدا و نبوت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و ولایت أئمه(علیه السلام) و عمل به دستورات آنها. از این رو در روایات آمده که هر مؤمنی مسلمان است ولی هر مسلمانی مؤمن نیست. مؤمن در واقع موضوعات اعتقادی خود را از شک و تردید که آفت اعتقاد است امنیت بخشیده است. ( طباطبایی، 1385، ج1: 86) براین اساس مؤمن کسی است که با دلبستگی و تسلیم به متعلَّق ایمانش که همان معرفت به یگانگی خدا و نبوت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و ولایت أئمه(علیه السلام) و عمل به دستورات آنهاست، آن را از نا امنی و اضطراب ایمن می دارد.

قرآن نیز ایمان خالصانه را مایه ایمنی افراد معرفی می کند:« الَّذینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إیمانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِكَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ» ( انعام: 82)

کسانی که ایمان آورده اند و ایمان خویش را به شرک نمی آلایند، ایمنی از آن آنان است و ایشان هدایت یافتگانند.

این ایمان می تواند دارای مراتب و درجاتی باشد، زیرا گاه پیش می آید که انسان به چیزی اعتقاد پیدا می کند و فقط آثارش بر آن مترتّب می شود و گاهی این عقیده شدّت پیدا می کند و به پاره ای از لوازم آن هم ایمان پیدا می کند و زمانی از این هم شدیدتر می شود و به تمام لوازم آن عقیده مند می شود. در نتیجه مؤمنان هم بر طبق درجات

ص: 45

ایمان، طبقاتی دارند. (طباطبایی،1385، ج1: 86)

امام صادق(علیه السلام) تنها در یک جمله مراتب ایمان را روشن ساخته است:

« الْإِیمَانُ هُوَ الْإِقْرَارُ بِاللِّسَانِ وَ عَقْدٌ فِی الْقَلْبِ وَ عَمَلٌ بِالْأَرْكَان» (کلینی، 1407،ج2: 27) ایمان اقرار به زبان و اعتقاد به قلب و عمل به اركان است.

سپس امام(علیه السلام) روشن می سازد که گاهى انسان، مسلمان است بدون اینكه مؤمن باشد، این همان مرحله« الْإِقْرَارُ بِاللِّسَانِ» می باشد که ممکن است مسلمان مرتکب گناه هم شود ولی در مسلمانی خود باقیست که با توبه و استغفار به خانه ایمان باز می گردد. در مرتبه بالاتر ایمان، یعنی « عَقْدٌ فِی الْقَلْبِ »، همان است که قبلا بیان شد،«...إِنَّ الْإِیمَانَ مَا وَقَرَ فِی الْقُلُوب...» (کلینی،1407، ج 2: 26) ایمان در قلب ها فرو رفته، استوار و ثابت گشته است زمانی که ایمان از این هم افزونتر گردد وبه بالاترین مرتبه خود برسد، برکات و آثار آن در افعال انسان با اعضا و جوارح او نمایان می گردد. این همان مرتبه «عَمَلٌ بِالْأَرْكَان» است؛ لذا فرازی از دعای عارفانه امیرالمؤمنین(علیه السلام) که به کمیل آموختند چنین است که:

« یَا رَبِّ قَوِّ عَلَى خِدْمَتِكَ جَوَارِحِی وَ اشْدُدْ عَلَى الْعَزِیمَةِ جَوَانِحِی»( طوسی، 1411، ج2: 849)

اى پروردگارم! اعضایم را در راه خدمتت نیرو بخش و دلم را بر عزم و همّت محكم كن.

ایمان واقعی و کامل؛ شیوع پیدا کردن تسلیم عبودی در کلیه اعمال و افعال انسان است یا تعمیم حالت تسلیم به تمام احوال و افعال بنده و نفوذ آن در جمیع شئون می باشد. (طباطبایی،1386، ج2: 139-142).

احادیثی که در این زمینه از أئمه(علیه السلام) رسیده است نیز حکایت از رتبه بندی ایمان دلالت دارد. در كافى روایتی است که امام صادق(علیه السلام) در جواب ابی عمرو زبیری كه پرسیده : من نقصان ایمان و تمامیّت آن را فهمیدم، اینك بفرمایید این زیادت ایمان از كجا است؟ فرموده است: از آیه شریفه" وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ أَیُّكُمْ زادَتْهُ هذِهِ إِیماناً فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا فَزادَتْهُمْ إِیماناً وَ هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ وَ أَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ

ص: 46

فَزادَتْهُمْ رِجْساً إِلَى رِجْسِهِمْ"... این آیه ایمان كدامیك از شما را زیاد كرد؟ اما كسانى كه ایمان دارند، آیه ایمانشان را زیاد كند و شادمانى كنند. اما كسانى كه بیمارى دل دارند، پلیدى روى پلیدیشان بیفزاید (توبه: 125) و نیز آیه شریفه" نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْكَ نَبَأَهُمْ بِالْحَقِّ إِنَّهُمْ فِتْیَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَ زِدْناهُمْ هُدىً" ما داستانشان را بحق براى تو گزارش می دهیم: آنها جوانانى بودند كه بپروردگار خود ایمان آوردند و بر هدایتشان افزودیم (کهف: 12)، چون اگر ایمان، كم و زیاد و تمامیت و نقصان نمى داشت، دیگر ایمان هیچ كس از كسى زیادتر نمى شد، و مردم همه از برخوردارى از این نعمت یكسان مى شدند و اصولا مردم همه یكسان مى شدند و برتری ها همه از میان مى رفت. آرى، به خاطر همین تمامیت ایمان است كه مؤمنین داخل بهشت مى شوند و بخاطر زیادى آن است كه درجات مؤمنین در نزد خدا مختلف مى گردد و بهخاطر نداشتن آن، كسانى كه در تحصیلش كوتاهى كرده اند به جهنم مى روند (کلینی، 1369، ج3: 62).

در این فراز از زیارت نامه حضرت عباس(علیه السلام) عبد صالح خطاب می شود. مقام عبد صالح بودن از مقامات ویژه انبیاء الهی است که قرآن کریم انبیاء را با این وصف ستوده است:

«ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً لِلَّذینَ کَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ کانَتا تَحْتَ عَبْدَیْنِ مِنْ عِبادِنا صالِحَیْنِ»( تحریم: 10) خدا برای کافران زن نوح و زن لوط را مثال آورد که تحت (فرمان) دو بنده صالح ما بودند .

یا در آیات دیگری انبیاء الهی را به صالح بودن وصف نموده است:

«وَ تِلْكَ حُجَّتُنَا ءَاتَیْنَاهَا إِبْرَاهِیمَ عَلىَ قَوْمِهِ نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مَّن نَّشَاءُ إِنَّ رَبَّكَ حَكِیمٌ عَلِیمٌ . وَ وَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَ یَعْقُوبَ كُلاًّ هَدَیْنَا وَ نُوحًا هَدَیْنَا مِن قَبْلُ وَ مِن ذُرِّیَّتِهِ دَاوُدَ وَ سُلَیْمَنَ وَ أَیُّوبَ وَ یُوسُفَ وَ مُوسىَ وَ هَرُونَ وَ كَذَالِكَ نجَزِى الْمُحْسِنِین . وَ زَكَرِیَّا وَ یحَیىَ وَ عِیسىَ وَ إِلْیَاسَ كلُ مِّنَ الصَّالِحِینَ»(انعام 83-85)

«این برهان ما بود، كه آن را به ابراهیم تلقین كردیم در برابر قومش. هر كه را بخواهیم به درجاتى بالا مى بریم. هر آینه پروردگار تو حكیم و داناست. و به او اسحاق و یعقوب را بخشیدیم و همگى را هدایت كردیم. و نوح را پیش از این هدایت كرده بودیم و از فرزندان ابراهیم داود و سلیمان و ایوب و یوسف و موسى و هارون را هدایت كردیم. و نیكوكاران را این گونه جزا دهیم. و زكریا و یحیى و عیسى و الیاس، كه همه از صالحان بودند. »

براساس همین مقام والای عبد صالح است که انبیاء الهی از خداوند در خواست داشتند که خودشان و فرزندانشان در زمره صالحین قرار گیرند. قرآن از زبان حضرت ابراهیم(علیه السلام) حکایت میکند:

«رَبِّ هَبْ لی حُکْماً وَ أَلْحِقْنی بِالصَّالِحینَ»(شعرا:83) خدایا به من دانش بخش و مرا به صالحان ملحق کن.

حضرت سلیمان(علیه السلام) نیز دعا می کند:

« وَأَدْخِلْنِی بِرَحْمَتِكَ فِی عِبَادِكَ الصَّالِحِینَ»(نحل: 19)

ص: 48

و مرا به رحمت خود در زمره بندگان صالحت داخل کن.

به جهت مقام والای ایمانی بندگان صالح است که روزی سرانجام بندگان صالح ، زمین را به ارث خواهند برد:

« وَ لَقَدْ كَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ » (الأنبیاء : 105 ) و ما در زبور- پس از تورات- نوشته ایم كه این زمین را بندگان صالح من به میراث خواهند برد.

حال سوال این است راز قرار گرفتن در زمره بندگان صالح چیست؟ از منظر قرآن کریم ایمان به خدا و روز قیامت و امر به معروف و نهی از منکر و شتاب در خیرات از مهمترین ویژگی های صالحین شمرده شده است:«یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ وَیُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَأُوْلَئِکَ مِنَ الصَّالِحِینَ» (آل عمران : 114) آنان به خدا و روز قیامت ایمان دارند و امر به معروف و نهى از منكر مى كنند و در كارهاى خیر شتاب مى ورزند و آنان از افراد صالح و شایسته هستند.

یا در آیه ای دیگر ایمان به خدا و عمل صالح را کلید ورود در زمره صالحان دانسته است:

وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُدْخِلَنَّهُمْ فِی الصَّالِحینَ (العنكبوت : 9 ) كسانى را كه ایمان آوردند و كردارهاى شایسته كردند در زمره صالحان در آوریم.

با توجه به مفاد آیاتی که گذشت و سایر آیات قرآن کریم این نکته به دست می آید که مهمترین شاخصه عبد صالح بودن ایمان به خداوند ، رسول و ولی او و اطاعت از آنها و عمل صالح مطابق با این ایمان می باشد. حضرت عباس(علیه السلام) مصداق بارز این آیات می باشد. چراکه تعبیراتی که امام صادق(علیه السلام) در زیارت نامه ایشان به کار می برند، گواه صادقی بر این مدعاست. در ادامه خطاب " أَیُّهَا الْعَبْدُ الصَّالِحُ " حضرت می فرماید:

الْمُطِیعُ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ(علیه السلام)..."

اطاعت از خداوند ، رسول خدا و امام زمان خود مهمترین عمل صالح است. زیرا

ص: 49

پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) در حدیثی فرمود:

« فَالْعَمَلُ الصَّالِحُ طَاعَةُ الْإِمَامِ وَلِیِّ الْأَمْرِ وَ التَّمَسُّكُ بِحَبْلِه»( مجلسی، 1403،ج22: 477) عمل صالح اطاعت از امام و ولیّ امر است و چنگ زدن به ریسمان او.

حضرت عباس(علیه السلام) پیرو راستین ولیّ امر خدا، سیدالشهدا(علیه السلام) بود و از رهگذر این پیروی به جایگاه صالحان در کنار انبیا و صدیقان و شهیدان راه یافت.

امام سجاد(علیه السلام) عمویش عباس (علیه السلام) را اینگونه توصیف فرموده است:

«كان عمنا العباس بن علی نافذ البصیرة صلب الإیمان و جاهد مع أبی عبد اللّه الحسین علیه السلام و أبلى بلاء حسنا، و مضى شهیدا»(ابن حیون، 1409، ج3: 184) عمویم عباس، بینش و بصیرتی تیز و عمیق، ایمانی محکم و استوار داشت.همراه برادرش امام حسین(علیه السلام) جهاد کرد و به خوبی از عهده آزمایش بیرون آمد و شهید از دنیا رفت.

در حدیث فوق امام سجاد (علیه السلام) حضرت عباس (علیه السلام) را دارای ایمانی محکم و استوار می داند که توانست از امتحان الهی سر افراز بیرون بیاید. همین ایمان محکم و استوار قمر بنی هاشم است که تسلیم محض امام حسین (علیه السلام) شد و خیر خواه ایشان بود و وفاداری خویش را به برادر تا لحظه آخر عمر به اثبات رساند. کما اینکه در ابتدای زیارت حضرت عباس(علیه السلام) اینگونه ایشان را خطاب می کنیم:

أَشْهَدُ لَكَ بِالتَّسْلِیمِ وَ التَّصْدِیقِ وَ الْوَفَاءِ وَ النَّصِیحَةِ لِخَلَفِ النَّبِیِّ الْمُرْسَلِ وَ السِّبْطِ الْمُنْتَجَبِ وَ الدَّلِیلِ الْعَالِمِ وَ الْوَصِیِّ الْمُبَلِّغِ وَ الْمَظْلُومِ الْمُهْتَضَمِ... (ابن قولویه، 1356: 256) من گواهی می دهم که حضرتت مقام تسلیم و تصدیق و وفاداری و خیرخواهی را نسبت به امام حسین(علیه السلام) آن امام مظلوم و جورکشیده از ظالمان، فرزند پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و سبط برگزیده رسول و رهبر دانای خلق و وصی پیامبر و رساننده حکم خدا (و ارکان حقایق دین) به خلق، در حد کمال داشتی.

با توجه به این فقره از زیارت نامه می توانیم جلوه های ایمان حضرت عباس (علیه السلام) را که او

ص: 50

را شایسته عبد صالح بودن نمود ، بر شمرد:

الف:تسلیم امام بودن

تسلیم، رضا دادن به حکم قضا، و استقبال از تقدیر با خشنودی و رضایت است و نشانه تلاش و استقامت بنده و عدم دگرگونی ظاهری و باطنی در هنگام نزول باها و مصائب و اطاعت از اوامر و نواهی خداوند، بدون شکوه یا شکایت است( میر سید شریف، 1412: 25).

در احادیث ائمه(علیه السلام) «تسلیم امر الهی» یکی از مولفه های ایمان حقیقی شمرده شده است:

از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) در مورد حقیقت ایمان سؤال شد، فرمود: «الرِّضَا بِقَضَاءِ اللَّهِ وَ التَّفْوِیضُ إِلَى اللَّهِ وَ التَّسْلِیمُ لِأَمْرِ اللَّهِ».( برقی، 1371،ج1: 226)

در روایت امام رضا(علیه السلام) تسلیم یکی از ارکان ایمان دانسته شده است: «الْإِیمَانُ أَرْبَعَةُ أَرْكَانٍ: التَّوَكُّلُ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، وَ الرِّضَا بِقَضَائِهِ، وَ التَّسْلِیمُ لِأَمْرِ اللَّهِ، وَ التَّفْوِیضُ إِلَى اللَّهِ».( کلینی،1407،ج2: 56).

حضرت عباس(علیه السلام) در برابر قضای الهی و همراهی ولیّ خدا تسلیم محض شد و در این راه جان خویش را اهدا نمود. این جزء از ایمان راسخ بر نمی خیزد.

ب: تصدیق

تصدیق، تأیید قلبی وحدانیت خدا و اولیاء اوست و گاهی به جای ایمان به کار می رود. هنگامی که از امام باقر(علیه السلام) در موردآیه« إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ» (آل عمران: 19) سوال شد، فرمود:

« التسلیم لله و لأولیائه و هو التصدیق، و قد سمى الله الإیمان تصدیقا»(قمی،1404،ج1: 99)

امیرالمؤمنین علی(علیه السلام)نیز تصدیق را از مراتب بالای ایمان می دانند:

قال أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام)« لَأَنْسُبَنَ الیَوم الْإِسْلَامَ نِسْبَةً لَمْ یَنْسُبْهَا أَحَدٌ قَبْلِی- وَ لَا یَنْسُبْهَا أَحَدٌ بَعْدِی الْإِسْلَامُ هُوَ التَّسْلِیمُ، وَ التَّسْلِیمُ هُوَ الْیَقِینُ، وَ الْیَقِینُ هُوَ التَّصْدِیقُ، فَالتَّصْدِیقُ هُوَ الْإِقْرَارُ، وَ الْإِقْرَارُ هُوَ الْأَدَاءُ، وَ الْأَدَاءُ هُوَ الْعَمَلُ- وَ الْمُؤْمِنُ مَنْ أَخَذَ دِینَهُ عَنْ رَبِّهِ- إِنَّ الْمُؤْمِنَ یُعْرَفُ إِیمَانُهُ

ص: 51

فِی عَمَلِهِ». ( قمی، 1404،ج 1: 100)

امروز اسلام را چنین توصیف کنم که کسی پیش از من نکرده باشد و پس از من نیز کسی جز همانند آن نیاورد: اسلام تسلیم است و تسلیم یقین و یقین تصدیق است و تصدیق اقرار و اقرار ادا است و ادا ء هم همان عمل است .مومن کسی است که دینش را از پروردگارش بگیرد. همانا ایمان مومن از راه عملش شناخته می شود.ابوالفضل العباس بن علی(علیه السلام) مصداق کامل این روایت علوی است. چرا که با تسلیم و تصدیق به امام حسین(علیه السلام) یقین و باور خود به خداوند را نشان داد و با آنچه در عمر خویش بویژه در واقعه کربلا انجام داد، گوشه ای از اقرار و عمل تابناک خود را به نمایش گذاشت و از این رهگذر به اوج والاترین مقام ایمانی دست یافت.

وَیَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَیَخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ وَالَّذِینَ صَبَرُوا ابْتِغَاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِیَةً وَیَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ أُولَئِكَ لَهُمْ عُقْبَى الدَّارِ جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَهَا وَمَنْ صَلَحَ مِنْ آبَائِهِمْ وَأَزْوَاجِهِمْ وَذُرِّیَّاتِهِمْ وَالْمَلَائِكَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ كُلِّ بَابٍ سَلَامٌ عَلَیْكُمْ بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ»(رعد: 24-20). همانان كه به پیمان خدا وفادارند و عهد [او] را نمى شكنند و آنان كه آنچه را خدا به پیوستنش فرمان داده مى پیوندند و از پروردگارشان مى ترسند و از سختى حساب بیم دارند و كسانى كه براى طلب خشنودى پروردگارشان شكیبایى كردند و نماز برپا داشتند و از آنچه روزیشان دادیم نهان و آشكارا انفاق كردند و بدى را با نیكى مى زدایند ایشان راست فرجام خوش سراى باقى [همان] بهشتهاى عدن كه آنان با پدرانشان و همسرانشان و فرزندانشان كه درستكارند در آن داخل مى شوند و فرشتگان از هر درى بر آنان درمى آیند [و به آنان مى گویند] درود بر شما به [پاداش] آنچه صبر كردید راستى چه نیكوست فرجام آن سراى.

به جهت همین وفای حضرت عباس(علیه السلام) است که ایشان در راه یاری برادر کوتاهی ننمود و تا لحظه آخر کنار برادر ایستاد. همانگونه که در ادامه زیارت نامه ایشان به این مضمون اشاره شده است:

وَ أَشْهَدُ أَنَّكَ قَدْ بَالَغْتَ فِی النَّصِیحَةِ وَ أَعْطَیْتَ غَایَةَ الْمَجْهُودِ... أَشْهَدُ أَنَّكَ لَمْ تَهِنْ وَ لَمْ تَنْكُلْ..» گواهى مى دهم كه تو نهایت كوشش را در نصیحت و كمال جهد و اهتمام را در راه دین خدا ادا كردى... گواهى مى دهم كه تو هیچ سستى و كوتاهى نكردى»

ابالفضل العباس(علیه السلام) حتی یک لحظه هم جز به یاری و همراهی امام حسین(علیه السلام) خود را مشغول نساخت. این رسم و آیین عباس بود که در واقعه عاشورا به نحو اعلا نمایان گشت و نهایت جهاد و تلاش را نشان داد . در شب عاشورا عزم واراده بنی هاشم برای نبرد فردا آماده می کرد. زینب کبری(علیها السلام) برخی از آن جملات را چنین بیان کرده است:

« ... این گروه اصحاب که همراه امام حسین(علیه السلام) آمده اند، گروهی غریب اند (یعنی مانند بنی هاشم نسبت خویشی با حسین(علیه السلام) ندارند) و هر وظیفه سنگینی را تنها نزدیکان هرکس به انجام می رسانند. پس صبح فردا اولین گروهی که به جنگ

ص: 53

دشمنان می پردازد، شما بنی هاشم خواهید بود. باید ما اهلبیت امام(علیه السلام) پیشاپیش دیگران به استقبال مرگ برویم....» (رجبیان، 1393، ج1: 340).

سیدالشهدا(علیه السلام) شب هشتم محرم به عباس(علیه السلام) مأموریت داد تا برای خیمه ها آب بیاورد و او چنین کرد. (ابومخنف، 1417: 191) عباس(علیه السلام) بود که شب عاشورا به دستور امام حسین(علیه السلام) از دشمن برای پرداختن به مناجات و خواندن نماز مهلت گرفت (ابومخنف، 1417: 193). در روز عاشورا پرچمدار حسین(علیه السلام) بود( مفید، 1413: 95) و آنگاه که غربت و تنهایی برادرش را دید اجازه نبرد خواست اما امام به عباس مأموریت داد تا برای تشنگان حرم آب بیاورد (موسوی مقرم، 1388: 272) باب الحوائج رفت و در انجام این مأموریت تا آنجا تلاش کرد که دو دستش قطع گردید و عمود آهنین بر فرق مبارکش فرود آمد و شبیه پدر مظلومش، امیرالمؤمنین به شهادت رسید.

2/4- بصیرت

در فرازی دیگر از زیارت حضرت عباس(علیه السلام) آمده: وَ أَنَّكَ مَضَیْتَ عَلَى بَصِیرَةٍ مِنْ أَمْرِكَ- مُقْتَدِیاً بِالصَّالِحِینَ وَ مُتَّبِعاً لِلنَّبِیِّینَ....» «گواهى مى دهم ... در كار خود با بصیرت و حجت از جهان درگذشتى و همیشه در اعمالت اقتداء به صالحان و پیروى از رسولان خدا كردى.»

«البصیرة: قوّة القلب المنوّر بنور القدس یرى بها حقائق الأشیاء و بواطنها»( كبیر مدنی شیرازی، 1409،ج4: 14)بصیرت عبارت است از نیروی قلبی که منور شده و چنین قلبی حقایق اشیا و باطن های آن را می بیند.

در تفسیر آیه 22سوره مجادله«... أُولئِكَ كَتَبَ فی قُلُوبِهِمُ الْإیمانَ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ...»( مجادله:22) آنها هستند که خداوند ایمان را در دل هایشان ثابت و مقرر کرده و با روحی از جانب خود آنها را تأیید نموده است.

علامه طباطبایی کتابت ایمان بر قلب را به معنای اثبات غیر قابل زوال دانسته که چنین کسانی مؤمنین حقیقی هستند و تأیید آن با روحی از جانب خدا را مجاز مرسل به

ص: 54

معنای نورانیت قلب به نور معرفت دانسته است (طباطبایی، 1391،ج 38: 49-47).

در برخی روایات، نورانیت قلب را بصیرت خوانده است. از فرمایشات امام موسی کاظم(علیه السلام) است:

«الْحَمْدُ لِلَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ الَّذِی بِعَظَمَتِهِ وَ نُورِهِ أَبْصَرَ قُلُوبَ الْمُؤْمِنِین»( کلینی، 1407،ج8: 124) ستایش فقط سزاوار خداوند بزرگی است که به عظمت و نورش قلب های مؤمنین را بصیرت داده و نورانی گردانیده است.

پس بصیرت نوری است که راه مؤمنان واقعی را روشن می کند و حیات مؤمنین، حیاتى است كه از حیات و روح خدا سرچشمه دارد و پاداش و اثرش حك شدن ایمان و استقرار آن در قلب است، پس این مؤمنین مؤیدند به روحى از خدا،و این روح وقتى افاضه مى شود كه ایمان در دل رسوخ كند، آن وقت است كه حیاتى جدید در جسم و كالبدشان دمیده مى شود، و در اثر آن نورى پیش پایشان را روشن مى كند (طباطبایی، 1374،ج2: 439-440).

مسلّم است که سقای کربلا دارای مراتب بالایی از ایمان بوده تا حدّی که ایمان در قلب مبارکش استقرار یافته و شعاع نور بصیرت حیات مؤمنانه اش را روشن گردانیده است و در جریان واقعه کربلا این بصیرت حضرت عباس(علیه السلام) بود که او را در کنار امام زمانش ثابت و پایدار نگه داشت و موجب شد دوست را از دشمن تشخیص دهد و فریب امان نامه و تطمیع دشمن را نخورد و تا آخرین لحظه یاور امام حسین(علیه السلام) و اهل خیام بماند.

3/4. در زمره رجعت کنندگان(ایمان محض)

اعتقاد به رجعت حضرت عباس(علیه السلام) در زیارتنامه ایشان این گونه بیان شده است: « إِنِّی بِكُمْ وَ بِإِیَابِكُمْ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ» من از کسانی هستم که به شما و رجعتتان ایمان دارم.

مفهوم رجعت

رجعت در لغت به معنای (بازگشت) است و مراد از آن، این است که (خداوند گروهی

ص: 55

از مرگان را با همان شکل خود به دنیا باز می گرداند) ودر اصطلاح به معنای (بازگشتن روح به بدن) است و بر بازگشت گروهی از انسانها پس از مرگ و پیش از روز رستاخیز اطلاق می شود .

رجعت در اصطلاح علم کلام و در عقیده شیعیان عبارت است از: برگشت جمعى از مؤمنان به دنیا پیش از قیامت در زمان قائم(علیه السلام) یا پیش از آن یا بعد از آن براى دیدار دولت حقه و شادى از آن، و براى انتقام از دشمنان خود، و هم رجوع جمعى از كافران و منافقان براى انتقام گرفتن از آنان (کلینی، 1375، ج2: 830).

با بررسی آیات و روایات می توان فلسفه وقوع رجعت این گونه برشمرد : مجازات سخت کافران، زمینه سازی تکامل معنوی یا تکامل شقاوت، مدال عظیم یاری امام برای منتظران واقعی (مکارم شیرازی، 1386،: 559)، شفای دل اهل ایمان (طبرسی، 1360، ذیل آیه 83 نمل)، لذت بردن مومنان از حاکمیت اسلام و نصرت دین و حکومت عدل جهانی(حر عاملی، 1362، :272)

با توجه به آنچه از روایات اسلامی استفاده می شود، رجعت جنبه همگانی ندارد، بلکه تنها برخی مؤمنانی که در یک مرحله عالی از ایمان قرار دارند، بازگشت خواهند کرد شاید این بازگشت به منظور تکامل معنوی آنها باشد تا شاهد و ناظر حکومت جهانی حق و عدالت باشند و در بنای این حکومت شرکت جویند، چرا که شرکت در تشکیل چنین حکومتی از بزرگترین افتخارات است.

چنانكه امام جعفر صادق(علیه السلام) در حدیثی می فرماید:

« انَّ الرجعَة َلیسَت بِعامَةٍ و هى خاصَة لایِرجعُ الا مَن مَحض الایمان محضاً أَو مَحض الشِّرك محضا» رجعت عمومی و همگانى نیست، بلكه خاص است و فقط كسانى به دنیا باز مى گردند كه مؤمن خالص یا مشرك محض باشند» ( کلینی، 1375،ج2: 831).

بر اساس روایات اسلامی، رجعت از روزهای بزرگ و مهم عالم است که از آن در قرآن به «ایام الله» (روزهای خدا) یاد شده است (مُحمّد بن نَعمان(شیخ مُفید)، 1413: ص 42). اعتقاد به رجعت از نشانه های شیعیان اهل بیت (علیهم السلام) است، برای همه مومنان و منتظران

ص: 56

واقعی ظهور حضرت مهدی(عج) که پیش از ظهور آن عزیز از دنیا رفتند امکان رجعت به دنیا و یاری آن امام وجود دارد (شیخ کلینی،1382، ج2: 7) و بر خلاف مؤمنین که رجعتی اختیاری دارند کفار و منافقان هرگز به میل و ارادۀ خود به دنیا باز نمی گردند ؛ بلکه از روی اجبار به رجعت تن می دهند(علامه مجلسی، 1378،: 92) و از جمله مؤمنان رجعت کننده، پیامبران و امامان معصوم (علیهم السلام) هستند و اولین امامی که در زمان رجعت و پس از امام مهدی )عج) حکومت عدل جهانی را برعهده می گیرد، حضرت امام حسین (علیه السلام) است که سالهای بسیار حکومت خواهد کرد. (علامه مجلسی، 1378: 46).

در برخی روایات بطور مشخص نام افرادی که رجعت می کنند ذکر شده است، از پیامبران، حضرت اسماعیل بن حزقیل و دانیال و یوشع و عیسی و خضر و حضرت رسول اکرم )ص) و نیز ائمه اطهار) علیهم السلام ) و جمعی از اصحاب چون سلمان، مقداد، جابربن عبدالله انصاری، مالک اشتر، مفضل بن عمر و حمران بن اعین و میسر بن عبد العزیز و نیز اصحاب کهف و .... ذکر شده اند (علامه مجلسی، 1362، ج53 ،ص 61 و 105و108).

از روایت وارده مشخص می شود که امر رجعت امام حسین یکی از مسلمات و حتمیات مکتب تشیع می باشد. وهمچنین در روایات متواتر ایشان را به عنوان اولین رجعت کننده معرفی می کنند. امام صادق( ع) می فرماید:

جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنِ الْمُعَلَّى بْنِ خُنَیْسٍ وَ زَیْدٍ الشَّحَّامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالا سَمِعْنَاهُ یَقُولُ إِنَّ أَوَّلَ مَنْ یَكُرُّ فِی الرَّجْعَةِ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ ع وَ یَمْكُثُ فِی الْأَرْضِ أَرْبَعِینَ سَنَةً حَتَّى یَسْقُطَ حَاجِبَاهُ عَلَى عَیْنَیْه؛ نخستین کسی که زمین برای او شکافته می شود و روی زمین باز می گردد، حسین بن علی) ع) است و به قدری حکومت می کند که از کثرت سن ابروهایش روی دیدگانش می ریزد (علامه مجلسی، 1362، ج 53، ص 64 )

ازجمله روایات دیگر درامر رجعت، روایاتی است که اشاره به رجعت حضرت عباس(علیه السلام) دارد. در زیارت حضرت ابوالفضل(علیه السلام) می خوانیم:

جِئتُك یَابنَ امیرَالمؤُمنین وافِداً اِلیكُم و قَلبی مُسلِم لكُم... فَمَعكُم مَعكُم لامعَ عَدوِّكُم إِنّی بِكُم و بِایِّابِكُم مِنَ المؤُمِنینَ وَ بِمَن خَالَفَكُم وَ قَتلَكُم مِنَ الكَافِرینَ؛

ص: 57

ای پسر امیرمؤمنان! من به محضر شما شرفیاب شدم؛ در حالی كه دلم تسلیم شما و یاریم آماده برای شما است... من با شمایم، با شمایم، نه با دشمنان شما. من نسبت به شما و بازگشت شما از ایمان آورندگان و نسبت به آنان كه شما را كشتند، از كافرانم (علامه مجلسی1362، ج 22، ص 173).

حضرت اباالفضل العباس به گواهی امام جعفرصادق(علیه السلام) جزء این افرادی هستند که در زمره رجعت کنندگان خواهند بود. به خاطر« عبد صالح» بودن و « ایمان محکم» داشتن به گونه ای که مصداق« كَتَبَ فی قُلُوبِهِمُ الْإیمانَ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍمِنْهُ»( مجادله: 22) قرار گرفته است. این افتخار رجعت حکایت از ایمان محض حضرت عباس (علیه السلام) می نماید که او را شایسته این مقام نموده است.

4/4. محشور شدن با انبیاء و صدیقین

در فراز پایانی از زیارت نامه حضرت عباس(علیه السلام) امام صادق (علیه السلام) این گونه ایشان را خطاب می فرماید:

« ...فبَعَثَكَ اللَّهُ فِی الشُّهَدَاءِ وَ جَعَلَ رُوحَكَ مَعَ أَرْوَاحِ الشُّهَدَاءِ وَ أَعْطَاكَ مِنْ جِنَانِهِ أَفْسَحَهَا مَنْزِلًا- وَ أَفْضَلَهَا غُرَفاً وَ رَفَعَ ذِكْرَكَ فِی عِلِّیِّینَ وَ حَشَرَكَ مَعَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِكَ رَفِیقاً»

«..تا آنكه خدایت در مقام رفیع شهیدان مبعوث كرد و روح پاكت را با ارواح پاك سعادتمندان عالم محشور و از بهشت بهترین منازل و نیكوترین غرفه بهشتى عطا كند و نام شریفت را در عالم بلند گرداند و با پیغمبران و صادقان در ایمان و شهیدان و صالحان كه اینها بهترین رفیقانند محشور فرماید»

در قرآن کریم بارها به پاداش مومنان در آخرت اشاره شده است.:

«إِنَّ الَّذینَ قالوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ استَقاموا تَتَنَزَّلُ عَلَیهِمُ المَلائِكَةُ أَلّا تَخافوا وَلا تَحزَنوا وَأَبشِروا بِالجَنَّةِ الَّتی كُنتُم توعَدونَ»(فصلت:30)

به یقین کسانی که گفتند: «پروردگار ما خداوند یگانه است!» سپس استقامت کردند، فرشتگان بر آنان نازل می شوند که: «نترسید و غمگین مباشید، و بشارت

ص: 58

باد بر شما به آن بهشتی که به شما وعده داده شده است!

در سوره مجادله پس از برشمردن خصوصیات مومن واقعی، اجر آنان را اینگونه توصیف کرده است:«... وَ یُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدینَ فیها رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ أُولئِكَ حِزْبُ اللَّهِ أَلا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»(مجادله: 22) و آنها را ( در آخرت ) به بهشت ها و باغ هایی که از زیر ( ساختمان ها و درختان ) آنها نهرها جاری است وارد می کند که در آنجا جاودانه اند ، خدا از آنها خشنود و آنها از خدا خشنودند ، آنها حزب خدا هستند ، آگاه باش که حتما حزب خدا همان رستگارانند.

امام صادق (علیه السلام) فرمود:« لا راحة لمؤمن على الحقیقة الا عند لقاء اللَّه تعالى»(امام ششم(علیه السلام)، 1360: 122) آسایش و راحتى كامل براى شخص مؤمن نیست مگر هنگامى كه زندگى دنیوى او سپرى شده و لقاء پروردگار متعال براى او حاصل شود.

خداوند به پاس بندگی خالصانه اباالفضل العباس مقاماتی در آخرت علاوه بر آنچه به دیگر بهشتیان می بخشد، عطا می فرماید امام صادق(علیه السلام) چند نوبت در زیارتنامه برای اباالفضل العباس، طلب برترین، بیشترین، رساترین و کامل ترین اجر و پاداش ها و وعده های الهی از خداوند کرده است.

برانگیخته شدن در زمره شهدا، همراه نیکبختان بودن، دارای برترین و وسیع ترین جایگاه در بهشت و محشور شدن با انبیاء و صدیقان، شهیدان و صالحان از جمله این پاداش هاست.

به حکم فرمایش پیغمبر(صلی الله علیه و آله و سلم) شهدای کربلا بالاترین شهدا از اول تا آخر عالم هستند. «أولئك من سادة شهداء أمّتی یوم القیامة»(صدوق، 1376: 113)

بین شهداء، باب الحوائج مقامی دارد که جمیع شهدا به او غبطه میخورند و خداوند به جای دو دست قطع شده اش دو بال به او عنایت کرده که در بهشت همراه فرشتگام پرواز می کند چنانچه خداوند به جعفربن ابیطالب(علیه السلام) نیز (به جای دو دستش که در

ص: 59

جنگ موته قطع شد) دو بال عنایت کردکه در بهشت به پرواز درآید.« ... فَأَبْدَلَهُ اللَّهُ بِهِمَا جَنَاحَیْنِ یَطِیرُ بِهِمَا مَعَ الْمَلَائِكَةِ فِی الْجَنَّةِ كَمَا جَعَلَ لِجَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ إِنَّ لِلْعَبَّاسِ عِنْدَ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَمَنْزِلَةً یَغْبِطُهُ بِهَا جَمِیعُ الشُّهَدَاءِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ»( صدوق، 1376: 463)

می توان گفت حضرت عباس(علیه السلام) به مقام قرب الی الله که ویژه مؤمنان واقعی است، رسیده و مورد عنایت خاص ائمه(علیه السلام) بوده که بارزترین دلیل آن مفاد زیارت نامه ایشان است که از زبان امام صادق(علیه السلام) جاری شده است و به ابعاد شخصیت ایمانی وی اشاره می نماید.

-فخاّر طالخونچه ای، باقر(1388)،« سقای معرفت( سیمای حضرت اباالفضل در حدیث و تاریخ)» ، چاپ دوم، اصفهان، نشر اقیانوس معرفت.

-قمى، على بن ابراهیم(1376)،« تفسیر قمی»، موسوى جزایرى ، سید طیب ، چاپ چهارم، قم، دار الكتاب.-كبیر مدنی شیرازی، سید على خان بن احمد( 1409)،« ریاض السالكین فی شرح صحیفة سیّد الساجدین»، حسینى امینى، محسن، چاپ اول، قم، دفتر انتشارات اسلامى.

-كلینى، محمد بن یعقوب(1369)،«أصول الكافی / ترجمه مصطفوى» مصطفوى، سید جواد، چاپ اول، تهران، انتشارات كتاب فروشى علمیه اسلامیه.

-كلینى، محمد بن یعقوب(1407)،«الكافی( ط- الإسلامیة)»، غفارى على اكبر و محمد آخوندى ، چاپ چهارم، تهران، دار الكتب الإسلامیه.

-مجلسی، محمد باقر بن محمد تقى،(1403)،« بحار الأنوار( ط- بیروت)»، به تحقیق و تصحیح جمعى از محققان، چاپ دوم، بیروت، انتشارات دار إحیاء التراث العربی.

-مفید، محمد بن محمد(1413)،« الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد»، مؤسسة آل البیت علیهم السلام،چاپ اول، قم، كنگره شیخ مفید.

مکارم شیرازی و همکاران، 1386، یکصدو هشتاد پرسش و پاسخ، چاپ چهارم ، دارالکتب الاسلامیه-

-منسوب به جعفر بن محمد، امام ششم علیه السلام(1360)،« مصباح الشریعة / ترجمه مصطفوى» علامه مصطفوى، حسن، چاپ اول، تهران، انجمن اسلامى حكمت و فلسفه ایران.

-موسوی مقرم، عبدالرزاق( 1388)،« زندگانی حضرت قمر بنی هاشم»، لولاور، پرویز، تهران، چاپ اول، انتشارات دلارام.

-میر عظیمی، سید جعفر( 1392)،« زندگی و کرامات حضرت اباالفضل(علیه السلام)»، قم، چاپ سوم، نسیم کوثر

-میر سید شریف(1412)، «التعریفات»، چاپ چهارم، تهران، انتشارات ناصر خسرو.

-هلالى، سلیم بن قیس(1405)، «كتاب سلیم بن قیس هلالی» محمد انصارى زنجانى خوئینى، قم، چاپ اول، انتشارات الهادی.

ص: 62

هدایت حضور داشتند. در این جمع ولایی، افرادی از اقوام عربی ایرانی، آفریقایی حاضر بوده و چنان امام عصر خویش، علم پاسداری از اسلام را تا سر حد ایثار جان بر دوش گرفتند .

غلبه تفکّر قبیلگی بر تصمیمات و سیاست های خلفا و نفوذ و تسلط امویان بر نهاد خلافت، بستر انحرافات از اصول قرآن و سیره رسول الله را فزونی بخشید و زمینه ی بازگشت اشرافیّت جاهلی را مهیا ساخت. دوره حکومت امام علی فرصت گرانبهایی را برای گروش مردم به مکتب اهل بیت و نیز احیای سیره ی تابناک رسول الله بود. اما تفکّر قبیلگی و اشرافیّت عربی مانع از تحقق چنین آرمانی گردید و امام را به ناچار در شرایط تقابل با این تفکّر بنیان برافکن و ویرانگر قرار داد که نتیجه ی آن ظهور اسلام ناب محمدی و علوی و اسلام دروغین اموی بود؛ تقابلی که مردم در هاله ای از شک و ترید قرار گرفته و با تسلط امویان بر حکومت جرات حمایت از مکتب اهل بیت را از دست داده و شاهد قتل آزار و تعقیب و حبس مردان آسمانی و پیروان مومن آنها شدند.

در بین یاران و پیروان نظام امامت، حضرت عباس(علیه السلام) ، فرزند امام علی نقشی ممتاز و تاثیرگذاری داشت وی زندگی سه امام را درک نمود و در عاشورای سال 61 قمری در راه دفاع از مکتب امامت و حقیقت اسلام به شهادترسید. او نه به عنوان فرزند امام ، بلکه به عنوان یک پیرو کامل، از سن نوجوانی همراه پدر و برادران به تکلیف الهی خویش عمل نمود و به عینه صحنه ی تقابل اسلام انحرافی اموی را با حقیقت اسلام شاهد بود و رشادت ایشان در صحنه کربلا ریشه در تربیت علوی او دارد و اگر در روایت ائمه هدی، پس از واقعه ی کربلا از مقام و منزلت عباس بن ابی طالب سخن گفته می شود، ناشی از صلابت ایمان و عمق باورهای او در گذشته بوده است و همین طور نقش بی بدیل وی در جهاد با ستمگران و منحرفان از اسلام راستین می باشد. در این مقاله تلاش شده است که روایات ماثوره از ائمه هدی درباره حضرت ابوالفضل (علیه السلام) مورد تحلیل قرار گیرد با توجه به اهمیت موضوع و شخصیت قمر بنی هاشم سعی گردید بر اساس منابع معتبر روایات و گزارشهای تاریخی استخراج و با استناد به آنها موضوع مورد بررسی قرار گیرد. شناخت ویژگی های حضرت ابوالفضل(علیه السلام) در روایات ائمه هدی، مهمترین مسئله

ص: 65

این مقاله است.

پارسایی فوق العاده بود. نظر برخی از دانشمندان در مورد وی چنین است عباس(علیه السلام) از فقیهان و دین شناسان اولاد ائمه بود و عادل ثقه با تقوا و پاک بود.( رضایی چناری, 1388 ,چ سوم :29_28)

فردی که سیره و سیمای او چنان شبیه مولا علی است، همانند برادرانش در دوره حکومت امیرالمومنین در رکاب ولی جامعه بوده است. عباس(علیه السلام) در روزهای سخت صفین، علی رغم سن کم، در صحنه بوده و در گزارش های روایی و تاریخی آمده که وارد نبرد شده و تنی چند از سربازان معاویه را از پای در آورده و نیز گفته شده که عباس(علیه السلام) درکنار برادرش حسین (علیه السلام) در صفین برای دور ساختن دشمن از فرات و آوردن آب حضور داشته است (هادی منش 1381:47)

او در عصر امامت امام مجتبی(علیه السلام) موضعی موافق امام و برادر مظلوم و معصوم خویش داشت و پس از بازگشت امام به مدینه در کنار او به یاری نیازمندان شتافت. او همانند پدر، ایتام گرسنه را سیر می کرد و برهنگان را می پوشانید و پیادگان را سوار می کرد و زیر دستان و ضعیفان را نوازش و دستگیری می نمود.( عماد زاده,1341 چ چهارم:134)

هر کس حاجتی به حضرت حسن (علیه السلام) یا حسین(علیه السلام) داشت به حضرت عباس(علیه السلام) عرض می کرد. رفعت و مهربانی و مهرورزی عباس(علیه السلام) با مردم به گونه ای بود که به او لقب "باب الحوائج" دادند اما عباس(علیه السلام) وقتی شاهد جفای ماموران معاویه نسبت به برادرش حسن(علیه السلام) و تیرباران نمودن جنازه او گردید، طاقت نیاورده دست بر قبضه شمشیر برده و امام حسین(علیه السلام) مانع او شد و برادر را به صبر دعوت نمود.( شریف القرشی 1411ق:112)

قمر بنی هاشم تا آخرین دور انداز زمان را با چشمهای تیز بین و سبب سوز خود مرور می کرد و می دید. اقدامات پدرش برای فردای تاریخ، به عنوان یک اصل اصیل حکومت داری مطرح بوده و می بایست به اجرا گذاشته شود و اگر آنهایی که می خواهند زمام امور اداره جامعه اسلامی را به عهده گیرند به آنچه امروز تصویب می شود توجهی نداشته باشند، بی تردید موفق نخواهند بود. عباس بن علی (علیه السلام) از نزدیک می بیند پدرش

ص: 67

چطور بی محابا، نورچشمی ها را از کارهای کلیدی کنار می گذارد و در کنار پدر فهم می کند نور چشمی ها هستند، که به اعتبار نزدیکی می توانند کم کاری زیاد، برداشتن از بیت المال، هر آنچه می خواهند بردارند، اینان هستند که به لحاظ نورچشمی بودن از مرز مقررات عبور می کنند.( بدرالدین 1381:187)

قمر بنی هاشم در عصر امام حسن(علیه السلام) همانند برادر مظلومش حسین بن علی(علیه السلام) و پیرو مخلص ولی عمل می نمود. عباس(علیه السلام) به عینه شاهد رفتارهای مزورانه و منفعت طلبانه و سطحی گرایانه ی یاران و مردم عصر امامت حسن بن علی بود و دراین روزگار سخت همگام با حسین(علیه السلام) همراه با حسن(علیه السلام) بود. سکوت و نرمش و صبر او پیوست نرمش قهرمانانه امام عصر بوده است. مکتب علوی به او آموخته بود که تحت هر شرایط مطیع امام عصر خویش باشد و همانند یک پیرو تمام عیار در رکاب امام حرکت نماید و چنان صحابه ی دنیاگرا در عرض امامت قرار نگیرد. او به عینه نظاره گر تحمیل صلح بر امام بود و جامعه شناسی و مردم شناسی و شناخت عمیق او از تفکر قبیلگی وجاهلی امویان بیش از پیش فزونی یافت. او تربیت سیاسی اجتماعی خود را در عرصه عمل آموخت. سیاست ورزی او در رکاب سه امام شکل می گیرد؛ او همگام با حسین(علیه السلام) و همدل با حسن(علیه السلام) در دوران صلح در مدینه به حیات علوی خویش ادامه داد و در روز شهادت امام حسن (علیه السلام) و تشیع جنازه او نقشی متفاوت از خود نشان داد، او وقتی توهین و جسارت و بی حرمتی امویان را بر جنازه برادر و امام جامعه دید، دست بر قبضه شمشیر برد تا توهین آنها را پاسخ دهد، اما امام حسین(علیه السلام) بنا به وصیت برادرشان که خونریزی را روا ندانسته بودند، ایشان را از حمله به بنی امیه باز داشتند. (ابطحی، 1391: 1081)

در مرام عباس(علیه السلام) ازاطاعت محض از امام عصر خویش وجود دارد، کما اینکه در هنگامه امامت امام حسن(علیه السلام) او مانند یک پیرو کامل، فرموده ی امام را در خصوص پرهیز از مبارزه و ماندن در خانه تا زمان معاویه زنده است (جعفریان، 1374: _ ج دوم 378) بر چشم نهاد و سکوت عالمانه و امام گونه را بر مبارزه شجاعانه ترجیح داد.

وفاداری عباس به تصمیم امام حسن(علیه السلام) همانند وفا داری او در قیام عاشورا ، نسبت به

ص: 68

امام حسین(علیه السلام) است و راز این نوع وفاداری برگرفته از مکتب علوی و سیره نبوی است. شیعه معتقد است که کردار و گفتار ائمه اطهار همانند نور واحد است و هریک به اقتضای شرایط، برای حفظ اسلام و حفاظت از جان، مال، ناموس و دین مردم بوده است و هرگز مردم را به انجام کاری و یا حضور در صحنه ای اجبار نکرده اند و این نوع نگرش ائمه نسبت به خویشان و اهل بیت خود نیز صادق است در منابع حدیثی و تاریخی، روایتی دال بر تحمیل رای امام بر نزیکانش وجود ندارد، در نتیجه امام حسن(علیه السلام) بزرگترین قدم اصلاحی را برداشت و در هنگامه ای که فتنه و فساد حاکم بود درهای مکتب اخلاق محبت و اصلاح را گشود.( پیشوایی ,1378 چ نهم:138)

انحرافات و بدعت ها و بی عدالتیها را با چشم سر دید و از مردم عصر خویش شناخت کافی و وافی داشت. او نه تنها کوفیان، بلکه مردم حجاز و شام و نیز دنیاگرایان را که صبح در کنار امام و عصر در پشت سر معاویه و یزید رفتند، را دید و می شناخت. امام شاهد خروج شبانه عبید الله عباس با هشت هزار نفر از اردوگاه امام حسن(علیه السلام) به پایگاه نظامی معاویه را نظاره کرد .( جعفری،1364: 177) او جنس، ماهیت و طرز اندیشه مردم زمان خویش را درک کرد و رنگ زمانه را رنگ غیر اسلامی، به دنیا گرایی و یهودی گری یافت . او در حدیثی بس ارزنده و ماندگار زمان و زمانه خود را این گونه توصیف نمود :

"ان الناس عبید الدنیا و الدین لعق علی السنتهم یحوطونه مادرت معایشهم فاذا محصو بالبلا قل الدیانون . (حرانی , 245)

به راستی که مردم بنده دنیا هستند و دین لقلقه زبان آنهاست، تا جایی که دین وسیله زندگی آنهاست دین دارند و چون در معرض امتحان قرار گیرند، دین داران کم شوند . "

به راستی در سال 61 قمری، چه کسانی از صحابه و تابعین می توانستند معنای سخن امام را درک و برای روشنگری و رهایی مردم از ظلمات عصر به تبیین سیره و اندیشه امام بپردازند؟ قدر مسلّم در آن عصر، تعداد مردمی که این حدیث را شنیده زیاد بودند، اما تعداد عالمان برای تبیین نظام امامت و تبلیغ پیام امام زیاد نبودند .

عافیت طلبی، دنیاگرایی و ترس از استبداد اموی مانع از جنبش تبیین و تبلیغ عالمان و پیروان بوده است. راهبرد امتناع امام از بیعت با فردی چون یزید، راهبردی سخت و خطرآفرین بود و مردم عصر امام با توجه به اوصاف یاد شده، هرگز خود را فدای آن نمی کردند. امام در این دوره، نه تنها طراح و معمار بوده، بلکه قوی ترین مبلّغ و مبیّن پیام ها نیز بوده است و در مواقف مختلف به صورت عمومی و خصوصی اهداف نهضت را تشریح می کرد. نکته درخور تامل و تدبّر این است که امام اهداف نهضت را با اهل بیت و خویشان خود در میان گذاشت و ابتدا از آنان آغاز نمود و این روشی بود که رسول خدا در تبلیغ رسالت از او بهره گرفت .

ص: 70

همسو نمودن اهل خانه و عشیره می تواند بستر عمومی شدن نهضت را با ضریب اطمینان بیشتر مهیا سازد. امام در بُعد تبیین نهضت توانست انسان های مومن و قوی بنیانی را با خود همراه سازد و هریک از آنان در طول نهضت نقش بر جسته ای را ایفا نمودند .

مسلم بن عقیل، قیس بن مسهر، زهیر بن قین، حبیب بن مظاهر و حضرت ابوالفضل(علیه السلام) با برادرانش از جمله راست قامتانی بودند که قلباً، زباناً و قدما در خدمت امام و نهضت عاشورا بودند . در جمع یاران امام، قمر بنی هاشم نقش کم نظیر و به عبارت صحیح بی نظیری را ایفا نمود . او نه تنها ایمان و وفاداری خویش را در راه امام محکم نمود، بلکه توانست ایمان و اراده برادرانش را دروفاداری به امام استوار سازد و تا فرجام شهادت برای لحظه ای از این وفاداری عدول نکردند و این رفتار یاران است که امام حسین(علیه السلام) فرمود: من اصحابی با وفاتر و نیکوتر از یاران خود و خانواده ای بهتر از خانواده خود نمی شناسم .

راز این جمله امام چیست؟ در جواب باید گفت: حفظ سلامت امام یکی از دلایل مهم اصحاب بوده است و آن را یک تکلیف می دانستند. نکته ی دیگر این که اصحاب امام علی رغم داشتن فرصت نجات خود، هرگز این راه را انتخاب نکردند و تا دم آخر در کنار امام ماندند . عامل دیگر در این باره بصیرت آنان در تشخیص تکلیف و نیز زمان ادای تکلیف بود و دلیل دیگر ادب و معرفت آنان نسبت به جایگاه ملکوتی امام بود . (قادری , 1390 , چ پنجم : 90-288)

افزون بر این، عاشورا تجلی گاه ادب و اخلاق بود و امام که سنبل اخلاق انسانی بود و یارانش نیز در عالیترین درجات اخلاقی تا جایی که امام برادرش را با عبارت "جانم فدای تو باد " صدا می کرد. (متتظر قائم , 1387 , چ چهارم : 145 )

در این باره مطالب ارزشمندی در گزارش های روایی هست . در روایتی آمده، وقتی که ابوالفضل(علیه السلام) از امام اجازه رفتن به میدان خواست، امام به سختی گریست به گونه ای که محاسنش از اشک تر شد و فرمود: " یا اخی کنت العلامه من عسکری و مجمع عددنا فاذا انت غدوت یول جمنا الی الشتات و عمارتنا تنبعث الی الخراب. برادر جان، تو نشانه و

ص: 71

برپایی سپاه من و محور پیوستگی نفرات ما هستی اگر تو بروی جمعیت ما پراکنده و ویران می شود . ( بحار الانوار , ج 45 : 41 )".

و همین طور نقل است هنگامی که عباس بن علی(علیه السلام) شهید شد امام فرمود " الان انکسر ظهری و قلت حیلتی ، اینک کمرم شکست و راه چاره بر من محدود شد . "( ابن شهر اشوب , ج 14 : 117)

عشق و ارادت و رابطه مریدی و مرادی امام و عباس(علیه السلام) به گونه ای است که هریک سودای فدا شدن برای دیگری در سر دارند و نقش عباس در نهضت کربلا آن قدر بر جسته و تاثیر گذار است که امام حسین(علیه السلام) رفتن او را به معنی بهم ریختگی لشکر می داند و عاشورا برای عباس(علیه السلام) ایام بازشناسی خدا و قرآن است و نیز زمان باز شناسی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و علی(علیه السلام) است. (گواهی ,1386 :130 )

به تحقیق ثابت شده کسانی که معرفت به حیات باطنی و معرفت ملکوتی نسبت به نظام هستی یافتند توانستند راه به سوی حقیقت وجود عالم را به دست آورند و سیره انبیا و ائمه هدی به خوبی نمایانگر طریق وصول به حقیقت و قرب الهی است .

قمر بنی هاشم با درک این معرفت دل در گرو امام نهاد و اکنون چون خورشید تابان در آسمان زندگی برای رهایی انسانها از ظلمات می تابد. اگر به ابعاد ملکی و ملکوتی نهضت عاشورا توجه گردد، به وضوح مشاهده می شود که نقش و جایگاه ابوالفضل(علیه السلام) در این فضا بسیار اساسی و ماندگار است. عشق مردم به حضرت و قسم خوردن به او و باب الحوائج دانستن وی نشان از جایگاه حضرت درقیام عاشوراست و به عبارتی تفسیر روشن و اطمینان بخش از نهضت کربلا، عباس بن علی(علیه السلام) است و حرم امام بدون حرم عباس(علیه السلام) تعریف و تفسیر نمی گردد.

شریف القرشی درباره ویژگی های حضرت عباس(علیه السلام) می نویسد: ابوالفضل(علیه السلام) همه فضیلت ها و صفات پدر را به ارث برد، تا آن که نزد مسلمانان سنبل هر فضیلت و نماد هر ارزشی والا گشت. صفاتی مانند شجاعت، ایمان به خدا، خویشتن داری، صبر و قوت اراده، مهربانی و وفاداری (شریف القرشی , 1393 , چ نهم : 64 – 55 )

صفتی که عام و خاص درباره حضرت عباس(علیه السلام) بیان می کنند، صفت وفاداری

ص: 72

است. این صفت بدون پشتوانه ی اعتقادی و فکری ممکن نیست. وفا و وفاداری در زمره فضائل و ملکات اخلاقی است و اوج این وفاداری در ایثار جان برای بقای یک مکتب و نظام، خود نمایی می کند. هریک از شهدای راه اسلام و انقلاب اسلامی به تأسی از این صفت و مصداقی چون عباس(علیه السلام) برای حیات اسلام ایثار جان نمودند . آنچه که از وفاداری حضرت عباس(علیه السلام) در عاشورا قابل درک است وفاداری در تمامی ابعاد آن است. وفاداری حضرت در محور های زیر معنا یافته و تاریخ وفاداری را در سیر تمدن بشر روایت ویژه و ممتاز نموده است .

. وفاداری به دین. وفاداری به امت. وفاداری به وطن. وفاداری به برادر و امام

در سیره حضرت عباس(علیه السلام) موارد یاد شده به وضوح دیده و تفسیر می گردد. معمولاً انسانها در لحظه خطر در پی وسیله یا فرصت نجات خود از معرکه می گردند. اما عباس(علیه السلام) با تمام وجود و عشق شورانگیز پای در معرکه می گذارد. برای او حفظ و استمرار اسلام برپایه ی سیره ی نبوی و علوی الویّت اول بوده است .

برای او اقامه نماز و اجرای حدود الهی به سبک رسول الله و ائمه هدی مبنا و اساس بوده است. برای او تحقق اهداف نهضت کربلا و رهایی مردم از ظلمات و ستم و استبداد امویان و نابودی انحرافات و ابداعات دینی مهم بوده است. برای او زندگی با استقرار نظام امامت و پیوست امت به امام معنا داشته است. برای او زندگی در پرتو تجلی نور امامت به امامت حسین بن علی(علیه السلام) برای رستگاری جامعه و وارد نمودن مردم به صراط مستقیم هویت بخش بود. برای او رساندن آب به مردم و بر عهده گرفتن سقایت امت اهمیت ویژه داشته است. برای او پالودن جامعه از مظاهر و شرک و دوئیت و تظاهر و ریا، مکر و حیله، مردم فریبی و دنیا گرایی در ظلّ استقرار نظام امامت یک تکلیف الهی بوده است . برای او انجام دقیق تکلیف الهی و نشان دادن وفاداری به نظام امامت و امام عصر حسین بن علی(علیه السلام) یک شاخص ماندگار بوده است. برای او با بستن آب به روی انسان و محروم نمودن انسانها از نعمت های خدادادی و حفظ حیات طیبه آنها، به عنوان عزیزترین و شریفترین کار در قیام بوده است و او به امر امام برای رساندن آب به کودکان و زنان و مردان حاضر در قیام شربت شهادت نوشید. آب

ص: 73

را دید بر کف گرفت ولی هرگز قبل از رساندن آن به خیمه ننوشید . او در هنگام نبرد با دشمن و در حین مبارزه با زید بن ورقا در حالی که مشک آب بر گردنش بود این رجز را خواند :

والله ان قطعتوا یمینی *** انی احامی ابدا عن دینی

و عن امام صادق یقینی *** نجل النبی الطاهر الامینی

به خدا سوگند اگر دست راستم را قطع کردید،من همیشه حامی دین خود هستم و از امامی که دارای یقین است و درست بود و نوه ی پیامبر پاک و امین است، حمایت می کنم. این کلمه که فرمود "احامی ابدا عن دینی" یعنی همیشه حامی دین خود هستم، این وظیفه هر متدینی است که دائما طرفدار دین باشد و از جان و مال و دست و قدم خود در راه دین مضائقه نکند. (کلباسی , 1389 , چ 6 : 88 – 187)

در منابع تاریخی درباره مشق وفادرای و عرصه جان نثاری او گزارشهایی وجود دارد. دینوری می گوید: آنگاه که همه یاران امام و شماری از بنی هاشم به شهادت رسیدند حضرت ابوالفضل(علیه السلام) به برادران خود عثمان و عبدالله و جعفر فرمود جانم فدایتان پیش تازید و از سرورتان حمایت کنید تا این که در برابرش به کام مرگ فرو روید، آنان همگی به میدان نبرد رفتند و کشته شدند. ( دینوری, 1960 : 257 ) گزارش دینوری در الکامل فی التاریخ آمده و این نشان می دهد که عباس(علیه السلام) در راهی که انتخاب کرده بود، چقدر استوار و مومن است .(ابن اثیر،1376،ج پنجم،چ دوم:2253)

انسان وفادار به دین و امام در لحظه نیاز نه تنها به خود، بلکه به افراد دیگری که وفادار به نهضت و مکتب اند را یادآوری می کند و درس می دهد. عباس(علیه السلام) که تجسم وفادرای به مکتب امام است تا فرجام شهادت پیش می رود و به فرمان امام عصر و رهبر نهضت برای نجات اسلام رهسپار کربلا می گردد (جوادی آملی، 1386 ج پنجم :147)

مورّخان درباره نحوه شهادت عباس(علیه السلام) می گویند او به میدان شتافت در حالی که این رجز را می خواند (( سوگند راستین به خدای بزرگ و ارجمند و به حجون و زمزم و به حطیم و آستانه ی آنکه مورد احترام است، هر آینه تن را به خون خود رنگی می سازم

ص: 74

در راه دفاع از حسین که پیوسته با افتخار بوده و پیشوا فضل و کرم ( ابن اعثم کوفی , 1392 , ج 5 : 207 )

عباس(علیه السلام) حماسه بلند تاریخی و انسانی خود را در کربلا به منصه ظهور رساند درباره او و آینده ای که رقم خواهد خورد سخن گفته اند. نقل است که رسول الله از دخترش حضرت زهرا(علیها السلام) پرسید برای شفاعت امّت من چه آورده ای؟ گفت دو دست ابوالفضل(علیه السلام) . (کلباسی , 1384 : 209 )

این نکته نشانگر عظمت روحی و معنوی ابوالفضل نزد بانوی دو عالم حضرت زهرا(علیها السلام) است که در مقام شفاعت دهی قرار دارد. اکنون کتب متعددی در باب کرامت حضرت ابوالفضل بر اساس دریافت گزارشهایی از افرادی که توفیق دریافت کرامت شدند، تدوین شده است و لقب باب الحوائج قمر بنی هاشم به دلیل همین شفاعت بخشی و کراماتی است که حضرت دارد .( سید بن طاووس , 1389 , چ 12 : 70 - 355 )

آنچه درخور تامل است واقعه ای است که برای عباس(علیه السلام) در قیام کربلا رخ دارد و آنچه رخ داده با پیشگویی حضرت علی(علیه السلام) تطابق دارد. رزم حماسه ساز عباس(علیه السلام) و نوع ایثارگری بی نظیر او توانست واقعه کربلا را در نزد اهل بیت و تنی چند از ائمه اطهار بسیار ارزشمند و ماندگار جلوه دهد و درباره شخصیت و خدمات عباس(علیه السلام) سخنانی مهم و تاثیرگذاری را بیان نمایند.

امام سجاد (علیه السلام) درباره حضرت عباس(علیه السلام) می فرماید :

رحم الله عمی العباس فلقد اثرو ابلی و فدی اخاه بنفسه حتی قطعت یداه فابدله الله عزوجل منهما جناحین یطیر بهما مع الملائکه فی الجنه کما حبل لجعفر بن ابی طالب و ان العباس عند الله تبارک ئ تعالی منزله یغبطه بها جمیع الشهدا یوم القیامه . (صدوق , 1416 ق , ج اول : 35 )

خدا عمویم عباس را رحمت کند، که ایثار کرد و خود را به سختی افکند و در راه برادرش جان بازی کرد , تا آن که دست هایش از پیکر جدا گردید، آن گاه خداوند به جای آنها دو بال به وی عنایت فرمود که در بهشت همراه فرشتگان پرواز کند. همان سان که برای جعفر طیار قرار داد . عباس نزد خداوند مقامی دارد که همه شهدا در قیامت بدان غبطه می خورند .

در گزارش های تاریخی است که امام سجاد(علیه السلام) وقتی عبید الله فرزند قمر بنی هاشم را در مدینه دید روایت مذکور را بیان کرد. بعضی از محققان این روایت را در قالب

ص: 76

" حدیث غبطه "تبیین و تشریح کرده اند. نوع جانبازی و ایثارگری عباس(علیه السلام) موجب شده که امام بدین گونه او را توصیف نمایدو با دو بال بسان ملائک در آسمان بهشت به پرواز درآید. از منظر امام، مقام عباس(علیه السلام) نزد خداوند چیست؟ که تمامی شهدا به آن غبطه می خورند. افسوس که ما توان درک این روایت را نداریم، اما آنچه که درخور تاثیر پذیری و درس آموزی است، استمرار حرکت عباس درباره ی تحقّق نظام امامت و استقرار حکومت صالحان به رهبری امام صالح در زمین است و قدر مسلم تحقق این نظام بدون هزینه و بدون ایثارگری از جنس ایثارگری و وفاداری عباس(علیه السلام) به امامت و ولایت ممکن نیست .

به استناد آیه فوق عباس بن علی(علیه السلام) در دوره زندگی تقابل ایمان و کفر، مومن و منافق و راستی و کجی را تجربه کرده و با تمسّک به ولایت امام معصوم و سوار شدن بر کشتی نجات توانست خود را به ساحل نجات برساند. بینایی و دانایی وی ناشی از تعلیماتش در مکتب علوی است و بی دلیل نیست.

امام صادق او را «نافذ البصیره» می نامد. امیر مومنان درباره فرد بصیر می گوید: " هرکس باید از خویشتن بهره گیرد، زیرا بصیر و بینا آن است که بشنود و بیندیشد، نگاه کند و ببیند و عبرت گیرد و از آنچه موجب عبرت است نفع برد، سپس در جاده روشنایی گام نهد و از راه هایی به سقوط و گمراهی و شبهات اغوا کننده منتهی می شود دوری جوید ..." ( نهج البلاغه , خطبه 153 : 325 )

حضرت عباس(علیه السلام) در دوره زندگی به خوبی دید، شنید و آموخت که چگونه جریان انحرافی را از حقیقت نظام امامت باز شناسد. او بخوبی دریافت که بقای اسلام و استواری سیره نبوی و علوی در سپردن امور به دست امام معصوم است. مفهوم دیگری که امام صادق(علیه السلام) درباره حضرت بیان کرد "صلب الایمان" است. بی تردید ایمان استوار او موجب گردید که امواج انحرف و فتنه و شبهه مسلط بر جامعه نتواند او را از مسیر امام دور سازد و امام صادق(علیه السلام) با شناخت از مکتب کربلا و رفتار عباس(علیه السلام) این مفهوم را برای او بیان داشت . ایمانی که برآمده از شناخت عمیق او نسبت به قرآن و سیره نبوی و علوی است. در شرح کلام امام صادق(علیه السلام) تنها به آن بعد ایمان که در جهاد و پیکار با دشمنان تاثیرگذار است پرداخته شود و ایمان ابوالفضل(علیه السلام) از آن جهت که پشتوانه او در صحنه ی سهمگین کربلا و دلگرمی او در پذیرش بلاهای سنگین بود بررسی می شود. (خرمیان , 1386 : 34 -133 )

در باب ایمان و مراتب و درجات آن در قرآن و سنت به تفصیل گفته شده است، اما درباره تشریح اهمیت سخن امام صادق(علیه السلام) درباره ایمان استوار عباس(علیه السلام) چند آیه و حدیث نقل می گردد. خداوند متعال می فرماید:

" و بدانید که رسول خدا در میان شماست و شما باید این نعمت را پاس بدارید، اگر او در بسیاری از امور از آرای شما پیروی کند دچار زحمت می شوید و به

ص: 78

هلاکت می افتید و خدا نخواسته است که چنین شود بلکه ایمان را برای شما دوست داشتنی قرار داد و آن را در دلهای شما بیاراست و کفر و فسق و گناه را در نظرتان نا خوشایند ساخت تا رشد یابید و آنان که ایمان را دوست دارند و از کفر بیزارند رشد یافتگانند . " ( حجرات / 7 )

باید گفت که اوج حماسه ایثار عباس(علیه السلام) در کنار حماسه حسینی و شهیدان کربلا ریشه در رشد یافتگی او دارد که این گونه در کربلا خودنمایی می کند و بین امان نامه دشمن و ایمان به خدا و اعتقاد به نظام امامت با ضرس قاطع امان نامه دشمن را رد نموده و اشتیاق درونی خود را برای رسیدن به وصال یار به یکایک برادرانش نیز منتقل می سازد و حقیقت ایمان را درکربلا به کمال می رساند و بی وجه نیست که امام سجاد(علیه السلام) می گوید جمیع شهدا به عباس(علیه السلام) غبطه می خورند. امام صادق(علیه السلام) می فرماید : "حقیقت ایمان به کمال نمی رساند مگر اینکه سه خصلت در او باشد . فقه در دین , نیکویی تدبیر در امور زندگی و شکیبایی در مصیبت ها . " ( مجلسی , ج 78 : 239 )

رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) در حدیثی می فرماید :

" سه چیز هست که در هرکسی باشد ایمانش کامل می شود، مردی که در راه خدا از هیچ ملامتی نمی هراسد، کسی که در هیچ کاری ریا نمی کند و هرگاه دو کار برایش پیش آید که یکی دنیایی و دیگری اخروی است، مومن کار آخرت را بر کار دنیا ترجیح می دهد . " (ری شهری،1391،ج اول ،137)

مفهوم دیگری که امام صادق(علیه السلام) درباره حضرت عباس(علیه السلام) گفت " موفقیت در امتحان " است. گاه مشاهده می شود که انسان در سر دو راهی قرار می گیرد و منافع زود گذر و ناپایدار را بر منافع با دوام و ماندگار ترجیح می دهد. به فرموده رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) کسی که کار دنیایی را بر کار اخروی ترجیح دهد، ممکن است در لحظات سخت دینداری از صحنه خارج گردد؛ اما عباس بن علی(علیه السلام) از این امتحان سربلند بیرون آمد و به فوز عظیم شهادت نایل گشت. راست قامتان تاریخ در پرتو ایمان استوار و قلبی مالامال از عشق به

ص: 79

خداوند و شدت علاقه به نظام امامت در مصاف نرم و سخت با دشمن حماسه آفرین بودند و نام نیک از خود بر صفحه تاریخ ثبت نمودند. ملک ری، پست و مقام و ثروت بسیاری از افراد را از مکتب امام و سیره ی نبوی و علوی دور ساخت و امروز نیز بسیاری از افراد با افتادن در ورطه غفلت و بی ایمانی از مسیر انقلاب و ولایت خارج و امان نامه دشمن راپذیرفتند و چه زیبا و پرمعنا آقا امام حسین(علیه السلام) فرمود:

مردم بنده دنیا شدند و دین را تا آنجا می خواهند که برای حیاتشان منفعتی داشته باشد و هنگام سختی و نیاز، دین داران کم می شوند.

سه مفهوم پر مغزی که در کلام امام صادق(علیه السلام) درباره ابوالفضل(علیه السلام) بیان گردید، خالق مفهوم چهارم یعنی شهادت در راه دین و حقیقت نهضت امام حسین(علیه السلام) است و این چهار مفهوم در حماسه عباس(علیه السلام) به نحو احسن عملیاتی گردید. محوریت عباس(علیه السلام) در شب عاشورا نشان از بصیرت نافذه حضرت است و بنی هاشم در این شب در خیمه عباس(علیه السلام) برای مقابله با دشمن گرد هم می آیند . (فخار , 1389 : 50 – 49 )

حائری در معالی السبطین در روایتی می گوید عباس(علیه السلام) در جمع بنی هاشم در شب عاشورا به ایراد خطبه بپرداخت و بانو حضرت زینب آن را شنید و روایت نموده است. در این خطبه حضرت ابوالفضل(علیه السلام) در پیشگام شدن بنی هاشم و برادرانش نسبت به سایر افراد در دفاع از امام و مبارزه با دشمن تاکید نموده است . (مهدی زاده , 1391 : 123 ) و مهم تر از این شیخ مفید می گوید چون عباس بن علی(علیه السلام) بسیاری کشتگان خاندان آن حضرت را دید به برادران مادری خود که عبدالله , جعفر و عثمان بودند گفت

ای برادران من گام پیش نهید تا من ببینم شما را که برای خدا و رسولش خیر خواهی کردید زیرا شما فرزندانی ندارید ( مفید , بی تا , ج دوم :113 )

در صفحات قبل توضیح داده شد که از صفات برگزیده ابوالفضل(علیه السلام) وفای به عهد است و امام صادق(علیه السلام) درباره وفای ابوالفضل(علیه السلام) می فرماید :

" گواهم برای تو به تسلیم و تصدیق و وفا و نصیحت و خیرخواهی برای جانشین پیغمبر فرستاده از طرف خداوند ... خدا تو را پاداش دهد از رسول خدا و از امیر

ص: 80

المومنین و از حسن و حسین رحمت خدا بر ایشان باد بهترین جزا و شکیبایی و خیر خواهی و اعانت کردی . " ( ابطحی , 1375 : 377 )

ذکر مفاهیمی مانند تسلیم و تصدیق و وفا در کلام امام برای ابوالفضل(علیه السلام) نشان می دهد سیره عباس(علیه السلام) نزد امام در مقام یک انسان سالک و عارف تجلی یافته و وی را با این مفاهیم توصیف نموده و از او سپاسگزاری می نماید. وفای به عهد در حضرت عباس(علیه السلام) به حدی است که امام باقر(علیه السلام) در حدیثی می فرماید : "ان اصحاب الحسین لم یحدو الم مس الحدید. همانا اصحاب جدم حسین(علیه السلام) درد آهن را احساس نکردند ". ( مجلسی, ج 44 : 298 )

این حدیث شریف نشان می دهد چقدر راست قامتان قیام کربلا نسبت سید الشهدا پایداری نشان دادند و چگونه زخم ها و ضربات خونین را تحمل و مشتاق وصال به محبوب بودند .

یا امام است و ابوالفضل(علیه السلام) جان شریف خود را در راه حفظ دین و حفظ امام مبیّن بلکه اهل بیت طاهره و اطفال تشنه نثار نمود، بدون آن که در نظرش چیزی به نمود آید . (بیرجندی , 1386 , ج سوم : 813 _699 )

مسئولیت پذیری عباس(علیه السلام) در برابر خدا – پیامبر خدا و امام معصوم در دوره زندگی به شایستگی به منصه ظهور رسیده و پذیرفتن بیشترین خطرات برای رساندن آب به تشنگان کربلا دلالت بر این وظیفه دینی و اجتماعی او دارد و نشان از اطاعت مخلصانه او از امام زمانش است. چنانکه در زیارتنامه او می گوییم که عباس عبد صالح خدا بود. المطیع الله و لرسول و لامیرالمومنین (نیشابور 1291ج پنجم:131) امام درشب عاشورا به دلیل اعتماد به لیاقت و توانمندی عباس، بزرگترین مسئولیت را بر دوش برادرش نهاد و آن پرچم داری کل سپاه بود. (ناظم زاده قمی ،1390،چ سوم :166)

مضاف بر این فداکاری و ایثار جان برای بقای یک اندیشه و یا یک ملت سخاوتی است که از سید الشهدا و یارانش و فردی چون ابوالفضل(علیه السلام) از خود به یادگار گذاشته است . چه سخاوتی بالاتر از این که فردی از زن و فرزند و زندگی چشم بپوشد و آن قدر مجاهدت و مبارزه نماید تا شربت شهادت نوشد. (ربانی خلخالی , 1380 , چ دوم : 96 )

نکته ی دیگری که در این فراز از زیارت آمده موضوع " عطش و آب رسانی " است و حضرت در مسیر آب رسانی به درجه رفیع شهادت نائل گردید. در تاریخ آمده که از روز هفتم محرم تا روز عاشورا به مدت چهار روز امام و یاران و اهل بیت و کودکان از آب محروم بودند. بنابراین در آن چهار روز ابوالفضل(علیه السلام) چهار مرتبه برای آوردن آب به شریعه فرات رفت و برای کاروان آب می آورد. (رجبیان , 1393 , چ دوم : 27-323 ) بنابراین بعد از شهادتش او را به سقا و اباقربه «صاحب مشک» ملقب نمودند . (تحقیقی بخشایشی , 1379 : 69 )

چه سوزناک است این صحنه کربلا که چون امام فریاد عباس(علیه السلام) را شنید گفت: وای برادرم، وای عباسم، وای جان دلم،آن گاه همانند عقابی که به شکار خویش فرود آید بر سر او رسید. دشمنان را از راست و چپ پراکنده ساخت و پس از آن که

ص: 82

هفتاد مرد از آنان را کشت به بالین برادر رسید (موسوعه کلمات الحسین 1415،ج دوم:473)

روضه عطش در نهضت عاشورا و میزان تاثیر گذاری آن در تحولات روحی روانی جامعه بسیار در خور اهمیت است و دریافت آب جز حقوق اولیه و طبیعی انسان است و کسی و یا حکومتی نمی تواند آن را از افراد یا جامعه سلب نماید، اما دشمن در عاشورا این حق را از امام و یارانش , زنان و کودکان سلب نمود. سوگنامه عطش شور و حال ویژه ای دارد و رفتار ابوالفضل(علیه السلام) در نحوه آب رسانیو مشاهده آب و تلاش او برای رساندن آب به خیمه تمامیت زندگی انسان را تحت تاثیر قرار داده است، چه بسا بسیاری از انسانها در دنیای امروز برای رسیدن به آب، براحتی کشته می شوند و بی جهت نیست که عباس(علیه السلام) در هنگام مبارزه و انجام این ماموریت حیاتی رجز های شور انگیز و معرفت زا می خواند .

" من شاخه متصل به درخت نبوتم و هرکه به این درخت متصل است تسلیم نمی شناسد و از شمشیر و نیزه نمی هراسد , من فرزند علی بن ابی طالبم و هرکه از علی است اهل هراس و ذلّت نیست، من فرزند آن کسی هستم که لحظه ای به خدا شرک نورزید , لحظه ای از جنگ و میدان و دشمن نهراسید و لحظه ای از فرمان رسول الله سر نپیچید . " (شجاعی , 1390 , چ پنجم : 64 )

و این گونه عباس(علیه السلام) در حین نبرد سخت خود را معرفی می کند و با تقدیم دو دست دو بال می گیرد و در آسمان بهشت، همراه با ملائک به پرواز در می آید و تا مقام شفاعت بخشی اوج می گیرد. او زنده ای است که زندگان در هر عرصه ای، به نام او فعالیت را آغاز می کنند. ابوالفضل(علیه السلام) مظهر وفا و شجاعت و زندگی بدون حسین(علیه السلام) و به عبارتی پس از شهادت حسین(علیه السلام) برای او ارزشی نداشت. (محدثی، 1378 : 69 ) او با برادرش امام حسن(علیه السلام) 24 سال و با امام حسین(علیه السلام) 34 سال زندگی کرد و در هنگام شهادت 34 ساله بود . (سماوی , 1390 : 45 – 44 )

در فرهنگ و معارف مسلمانان به ویژه شیعیان زیارات مزارات شریف و توسل به انبیا و اولیا و ائمه هدی به عنوان یک آیین آرامش بخش و تعالی دهنده از جایگاه والایی در

ص: 83

سبک زندگی برخوردار است . در کنار مزارات ائمه هدی مزار نورانی حضرت عباس(علیه السلام) در کربلا از منزلت پر راز و رمزی برخوردار است و روزانه هزاران نفر از نزدیک و میلیون ها نفر از دور به او توسل می جویند . امام رضا(علیه السلام) می فرماید: " هر امامی بر گردن دوستان و شیعیان خود عهدی دارد که وفای کامل این عهد و بجا آوردن نیکوی آن با زیارت قبر آنان است، پس کسانی که با رغبت و علاقه به زیارت ایشان و باور داشتن به آنچه آنان ترغیب کرده اند، زیارتشان کنند، امامان آنها در روز قیامت شفیعانشان خواهند بود . " (محمدی ری شهری , 1393 : 307 )

در پایان این مقال ذکر این نکته ضروری است که ام البنین مادر عباس(علیه السلام) در واقعه کربلا حضور نداشت. اما هنگامی که کاوران سفرکربلا وارد مدینه می شد کسی خواست خبر شهادت فرزندانش را به او بدهد و او گفت از حسین برایم بگویید، چون شنید که چهار فرزندش همراه امام حسین(علیه السلام) کشته شدند گفت: ای کاش فرزندانم و تمام آنچه در زمین است، فدای حسین(علیه السلام) می شد و او زنده می ماند و این سخن او را دلیل اخلاص کامل وی به اهل بیت و امام حسین(علیه السلام) دانسته اند.( کحاله، 1397ق:97-496)

و در آخر می توان گفت زیارت حضرت عباس(علیه السلام) مقدمه ای است معرفت زا برای زیارت آقا امام حسین(علیه السلام) چنانکه امام رضا(علیه السلام) می گوید زیارت قبر حسین(علیه السلام) برابر با عمره ای نیکو و پذیرفته شده است. (محمدی ری شهری،1393 : 299 )

امامان حسن، باقر، کاظم، رضا، جواد و هادی و امام عسگری علیهم السلام سخنی درباره عباس(علیه السلام) نگفته باشند. شاید نویسنده این مقاله نتوانست به منابع دست یابد، اما گفته های حضرت زهرا(علیها السلام) ، امام علی(علیه السلام) ، امام حسین (علیه السلام)، امام سجاد(علیه السلام)، امام صادق(علیه السلام) و امام مهدی(علیه السلام) در زیارت ناحیه در خصوص حضرت ابوالفضل(علیه السلام) بسیار ارزنده و تاثیرگذار بوده که بنیاد این مقاله بر گفته های آنها چینش شده است.

پژوهش صورت گرفته در این گفته ها حاکیست که حضرت عباس(علیه السلام) از ویژگی های زیر برخوردار است و همین ویژگی ها او را محبوب دل ائمه و پیروان آنان نموده است و اکنون جایگاهی بس عظیم در ذهن و اندیشه عاشقان این راست قامتان تاریخ و باب الحوائج دارد .

بصیرت عمیق و بلند نظری، ایمان استوار، شجاعت و توان رزمندگی، وفاداری و وفای به عهد ، ایثار گری و برخوداری از روحیه انقلابی و ایثار گری، مجاهدت خالصانه و زیست عارفانه ، اخلاص در نیت و عمل. شفاعت دهی ، شهادت طلبی و ترویج فرهنگ ایثار و مقاومت ، دانش اندوزی و معرفت افزایی، عبد صالح ، سقای امام و امت، سردار سرافراز، مسئولیت پذیری.

ص: 85

- جعفری. سید حسین محمد.(1364).تشیع در مسیر تاریخ. ترجمه سید محمد تقی آیت اللهی.تهران:دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

- جعفریان. رسول.( 1374). تاریخ خلفا. ج دوم. تهران : انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

- جواد آملی. عبدالله.( 1386).شکوفایی و عقل در پرتو نهضت حسینی. چاپ پنجم. قم: نشر اسراء.

- حائری. محمد مهدی. (1376).معالی السبطین.قم: انتشارات شریف رضی.

- حسین اصفهانی. عمادالدین (عماد زاده )(1341). چاپ چهارم .تهران: کتابفروشی اسلامیه .

- حسینی نیشابوری. سید علی اکبر.(1391). سلسله سخنرانی های استاد رفیعی،چاپ پنجم. قم: بوستان کتاب ج5 .

- خرمیان. جواد .(1386).پژوهشی در سیره و سیمای عباس بن علی. قم:راه سبز.

- ربانی خلخالی. علی.( 1386).چهره درخشان قمربنی هاشم ابوالفضل العباس . چاپ هفتم .قم: مکتب الحسین.

- رجبیان. قاسم .(1393). اباالفضل العباس . چاپ دوم .قم:ج اول .عصر رهایی.

- رضایی چناری. سید عزیز.(1388). بر ابوالفضل چه گذشت.چاپ سوم. قم: انتشارات آخرین وحی.

- ری شهری. محمد مهدی.( 1393). حکمت نامه رضوی. ترجمه حمید رضایی. قم :موسسه علمی

فرهنگی دارالحدیث.

- زکی زاده رنانی. علیرضا.( 1393 ) 340 پرسش در محضر امام . قم : عصر ظهور.

- سماوی. محمد.(1390).انصار الحسین. ترجمه مهدی فصاحت. قم:پیام آزادگان.

- شبگاهی شبستری. عباس.( 1389). عباس سپهسالار کربلا . تهران:جمهوری .

- شجاعی. مهدی . (1390).سقای آب و ادب، چاپ پنجم .تهران: نیستان .

- عامری دنیوری. عبدالمنعم.( 1392).الاخبار الطوال. تحقیق وزاره التقافه و الارشاد القدس .چاپ اول.قاهره.

ص: 87

- علامه مجلسی بحارالانوار ج 45-47- فخار. باقر.(1389).سقای معرفت. دلیل ما قم:

- قادری. محمد تقی .(1390).برکدام مصیبت باید گریست. چاپ پنجم. قم: انتشارات نصایح.

- قائم. اصغر منتظر.( 1387 ). تاریخ امامت. چاپ چهارم. قم: نشر معارف.

- قرشی. باقر شریف. زندگانی حضرت ابوالفضل العباس. چاپ نهم . قم :دفتر انتشارات اسلامی .

- کحاله. عمررضا.( 1397ق). اعلام النساء المومنات. بیروت: موسسه الرساله.

- کلابسی. محمد ابراهیم .( 1384). خصائص العباسیه . ترجمه محمد اسکندری. تهران: صیام

- کلباسی. محمد ابرهیم. ( 1389).خصائص العباسیه .چاپ ششم. تهران: صیام.

- گواهی. عبدالرحیم .( 1386). سلطان عشق. تهران: نشر علم .

- ماجراجو .محسن .( 1390). ماه بنی هاشم حضرت عباس . چاپ دوم . قم :اصباح

- محدثی. جواد. (1378). فرهنگ عاشورا. چاپ چهارم. قم : نشر معارف.

- محمد زاده. مرضیه.( 1391).شهیدان جاوید. تهران :بصیرت.

- مظفری. معارف حسن. زندگی پرچمدار کربلا

حضرت ابوالفضل . مشهد :کتابفروشی جعفری

- مفید. محمد بن محمد بن نعمان.( بی تا ).الارشاد فی معرفه حج الله علی العباد. ترجمه هاشم رسولی محلاتی. تهران: ج دوم. علمیه اسلامیه.

- مقرم. سید عبدالرزاق.(1388). تاریخ عاشورایا مقتل الحسین. ترجمه شیخ عزیزالله عطاردی. ،تهران:انتشارات عطارد.

- مهدی زاده. عنایت اله.( 1391) .ذخیره الحسین. شیراز: انتشارات نوید.

- ناظم زاده قمی. سید جعفر.( 1390).اصحاب امام حسین از مدینه تا کربلا. قم: .چاپ سوم .بوستان کتاب.

- هادی منش. ابوالفضل. )1387.(نگرشی تحلیلی به زندگانی حضرت عباس. قم: مرکز

ص: 88

پژوهش های صداو سیما.

-ابن عنبه .(1380). عمده الطالب. تصحیح

محمد حسن الی طالقانی. نجف: مطبعه حیدریه.

-خوارزمی . (1418 ق ) . مقتل خوارزمی . ترجمه محمد سماوی،انوار الهدی.

-سید بن طاوس. (1389). لهوف. ترجمه عباس عزیزی. چاپ دوازدهم،قم:انتشارات صلاه.

-شریف القرشی. باقر.( بی تا ).العباس علیه رائد الکرامه و الغدایر فی الاسلام .بیروت: بی نا.

-شیخ صدوق.( 1416 ).الخصال. تصحیح علی اکبر غفاری. .چاپ پنجم. قم:موسسه نشر اسلامی ج اول.

محمدی ری شهری .محمد. (1391 ) منتخب میزان الحکمه.جلد اول.چاپ دوازدهم.قم:سازمان چاپ و نشر دارالحدیث.

-مفید. (1390). مقتل مفید. ترجمه علیرضا جعفری، چاپ چهارم. قم: انتشارات متبوع

-ملاآقا دربندی.(1392).اسرار الشهاده.دوجلد. ترجمه محمد حسین ابن علی اکبرشریعت مدار،تهران:انتشارات طوبی محبت.

ص: 89

ص: 90

مقدمه

در تاریخ صدر اسلام ، زنان بسیاری بودند که پا به پای مردان و گاه جلوتر از آنان رسالت انسان ساز خویش را ایفا می کردند. آنان افزون بر انجام فعالیت های معمول در خانه، در سنگر اجتماع نیز در دفاع از ارزش های اسلامی به جان فشانی می پرداختند. از این رو شناساندن الگوهای موفق و اسوه های فکری و عملی زنان کوشا در تاریخ اسلام ، اهمیت والایی دارد و باید به شناسایی اسوه های دانایی، ایمان و فضیلت همت گماشت. در این میان ام البنین(علیه السلام)، مادر حضرت عباس(علیه السلام) از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است . به گونه ای که نام عباس(علیه السلام) را بدون نام مادرش ام البنین(علیه السلام) نمی توان در ذهن تصور کرد. نام ام البنین یادآور عظمت عباس و درخشندگی سیمای ابالفضل است. نام او خلاصه ی گذشت، ادب ، فداکاری ، غیرت، محبت و ولایت پذیری بوده است. بنابر این بررسی و شناخت ویژگیها و فضایل ام البنین به عنوان فرضیه پژوهش پیش روست . بر اساس این فرضیه سوالاتی مطرح می شود ام البنین از چه خاندانی بوده است ؟ دوران زندگانی ام البنین (علیه السلام) با امیرمؤمنان علی(علیه السلام) چگونه بوده است؟ زندگانی ام البنین بعد از شهادت امیرالمومنان(علیه السلام) و همچنین بعد از واقعه عاشورا چگونه بوده است؟ و اینکه این بانوی بزرگوار در زنده نگاه داشتن یاد و خاطره عاشورا چه اهدافی داشته است ؟

از آن جایی که حضرت ام البنین (علیه السلام) نزد مسلمانان و شیعیان منزلتی والا دارد.، کرامتهایی از ایشان نقل کرده اند که در پایان مقاله به چند نمونه پرداخته شده است. بدون هیچ شک و تردیدی ام البنین از ابواب الهی و از برجسته ترین بانوان تاریخ است، اما متاسفانه تاریخ نگاران و راویان، از پیگیری جزئیات زندگانی بانویی که به تنهایی« یک امت» و «مدرسه ای فراگیر » برای همه نسلها بود غفلت ورزیده اند. این مقاله تلاش دارد تا این خلا را پر کند و اداء دینی نسبت به آن بانوی ادب بنماید. از آنجا که همسران اهل بیت (علیه السلام) از جایگاه رفیعی برخوردارند و از الگوهای یک جامعه به شمار می آیند، شایسته است یاد و آثارشان در میان مردم زنده بماند تا نسل های بعد جایگاه بلند آنان را و آثار ارزنده که همانا پرورش وجود فرزندانی پاک می باشد به عنوان یک فرهنگ عمومی در

ص: 92

آید و به دست فراموشی سپرده نشود. بررسی زندگی این مادران، می تواند برای همه انسان ها و در همه اعصار، به ویژه برای بانوان و مادران مسلمان و حتی غیرمسلمان الگویی کامل و مناسب بوده و به کارگیری خصوصیات اخلاقی، در رفتارهای اجتماعی و خانوادگی آنها بسیار تأثیرذار و سرنوشت ساز باشد. البته در یک تکاپوی تاریخی در می یابیم که هر کدام از آنها از نظر ایمان و اخلاق از برترین زنان زمان خویش به حساب می آمده اند. این بزرگواران به دلیل آنکه میزبانی و مربّی مردان الهی و پیشوایان دینی و سیاسی بوده اند، در میان دیگر زنان از اهمیت بیشتری برخوردارند.

علاوه بر این ، گمان نمی رود چنین دختری تا سن 23 و یا 24 سالگی ، بدون شوهر مانده باشد؛ زیرا پسرش عباس در زمان شهادتش حدود 34 سال داشت . بنابراین ، ارجح آن است که سن او هنگام ازدواج با امیر مؤمنان (علیه السلام) 17 تا 21 سال باشد لذا می توان گفت که سن او در زمان به دنیا آوردن عباس حدود 18 تا 22 سال بوده و از این رهگذر، زمان تقریبی ولادت حضرت عباس را در سالهای بین 5 و 9 ق دانست. در این میان کسانی بر این باورند که امّ البنین در زمان واقعه عاشورا ، حدود 55 سال داشته است . اگر چنین باشد، می توان گفت زمان تولد عباس در سال 6ق . بوده است . در این صورت به نظر می رسد امّ البنین یک سال از امام حسین(علیه السلام) کوچک تر بوده و آن حضرت در زمان ولادت عباس حدود 18 الی 22 سال داشته است. پس سال تولد ایشان را می توان بین سال های 5 و 9 هجری در نظر گرفت. (آقاجانی قناد، 1382: 20)

فرزند نیست، ولی بخش مهّمی از تربیت فرزند بدان وابسته است. بر همین اساس، در اسلام ازدواج با افرادی که دارای بیماری های روحی، روانی و جسمی هستند، نهی شده است. در مقابل، ازدواج با دارندگان کمال و آراستگی پیشنهاد شده است.

نکته دوّم این است که امام با آینده نگری، رویدادهای آینده را پیش بینی می کرده است. امام می دانست که در حماسه کربلا، حضور فرزندی رشید در کنار امام حسین(علیه السلام) و زینب کبری(علیها السلام) برای حمایت از دین خدا ضروری است تا حماسه عاشورا در صفحه تاریخ، ماندگارتر باشد.

او می بایست از پدری چون امیرمؤمنان و مادری شجاع و مهربان به دنیا آید؛ مادری که در ویژگی های فردی، نزدیک ترین شخص به زهرای اطهر(علیها السلام) باشد. هرچند امام همسران دیگری داشت، ولی هیچ یک توانایی پذیرش این امانت سنگین را نداشتند.

آنان گرچه زنانی فاضل بودند، ولی نمی توانستند مادرحضرت عباس(علیه السلام) باشند. بدین گونه، منزلت و قدر فاطمه دختر حزام تجلی می یابد و تقدیر الهی، دست او را در دست بزرگ مرد تاریخ می گذارد و به مقامی می رسد که زنان دیگر به حال او غبطه می خورند.(آقاجانی قناد ، 1382: 24)

خالصانه كه تمام وجود او را در بر گرفته بود. او خدمت به فرزندان رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و مادری كردن در حق ایشان را فرصت و توفیقی خدادادی در زندگی خویش می شمرد. از این رو، خود و فرزندانش مانند پروانه ای بر گرد شمع وجود امام علیعلیه السلام و یادگاران پیامبر صلی الله علیه و آله و فاطمه زهرا (علیهاالسلام) می گشتند و از نور ایشان پر فروغ می شدند.

اهل بیت علیهم السلام نیز كه سرچشمه های كرامت و فضیلت اند، همواره حق مادری ایشان را به جا آورده و پاس خدمت هایش را نگه داشته اند.

هر چند در تاریخ از اهل بیت علیهم السلام درباره او سخنی به طور مستقیم ثبت نشده، ولی آنچه به صورت غیرمستقیم رسیده است، بر ارجمندی و بلندی مقام او نزد اهل بیت (علیهم السلام) دلالت دارد. آنچه از امامان علیهم السلام درباره فضیلت ابالفضل(علیه السلام) صادر گشته، در واقع تجلیل غیر مستقیم از ام البنین (علیها السلام) است. زینب کبرا –عقیله بنی هاشم و پیام آور کربلا – پس از ورود به مدینه، همواره مقام ام البنین علیها السلام را در نظر داشت و به وی احترام می گذاشت؛ به عیادت او می رفت و از او دلجویی می کرد (آقاجانی قناد، 1382: 13).

ب)سخن بزرگان

بی شک، ام البنین(علیها السلام) که مظهر ایمان، شجاعت و عشق به ولایت است، از تمجید و ستایش دیگران بی نیاز است، ولی چون سخن بزرگان می تواند گوشه ای از زوایای وجودی آن بانوی بزرگ اسلام را بنمایاند، سخن این بزرگان و عالمان را می آوریم:

1.عقیل بن ابی طالب؛ برادر امام علی(علیه السلام) و پدر بزرگوار مسلم بن عقیل است. وی عالم فرزانه و نسب شناس عرب بود و همو ام البنین(علیها السلام) را به علی(علیه السلام) معرفی کرد. عقیل درباره خاندان ام البنین(علیها السلام)می گوید:

در میان عرب، شجاع تر از پدران ام البنین(علیها السلام) نبود.(ابن عنبر، 1362: 357؛ مامقانی، 1350ق: ج2، 128؛ امین، 1403ق: ج8، 381؛ قمی، 1421ق: 322).

2. ابونصر، سهل بن عبدالله بخاری از عالمان قرن چهارم در کتابش سرّ السلسلۀ العلویۀ می نویسد:

... و ام البنین(علیها السلام) پیش و پس از درگذشت آن حضرت (امیرمؤمنان) با کس

ص: 97

دیگری ازدواج نکرد. (بخاری، 1381ق، 88).

3. شیخ جعفر ربعی معروف به نقوی؛ فقیه و ادیب برجسته عرب زبان در عصر حاضر است. او در کتابش به نام زینب کبری می نویسد:ام البنین(علیها السلام) از بانوان با فضیلت، خوش بیان، سخنور، پرهیزگار و اهل عبادت بود و حقّ اهل بیت (علیهم السلام) را به خوبی می شناخت.(ربعی (نقوی)، 1411ق: 25).

4. عالم فرهیخته، زین الدین عاملی معروف به شهید ثانی (وفات: 965ه-.ق) نیز می نویسد:ام البنین(علیها السلام)از بانوان با معرفت و پرفضیلت بود. نسبت به خاندان نبوت، محبت و دلبستگی خالص و بی اندازه داشت و خود را وقف خدمت به آنان کرده بود. خاندان نبوت نیز برای او جایگاه والایی قائل بودند و به او احترام ویژه می گذاشتند. در روزهای عید، به احترام او به محضرش می رفتند و به ایشان ادای احترام می کردند. (ربانی خلخالی، 1378: 7).

5. سیدمحسن امین در کتاب اعیان الشیعه می نگارد:

ام البنین(علیها السلام) شاعری خوش بیان و از خانواده ای اصیل و شجاع بود. (امین، 1403ق:ج8، 389).

6. علامه سیدعبدالرزاق موسوی مقرّم (وفات: 1391ه-.ق) می نویسد:

ام البنین(علیها السلام)از بانوان با فضیلت بود. وی حقّ اهل بیت (علیهم السلام) را خوب می شناخت و در محبت و دوستی با آنان خالص بود و ایشان نیز در میان آن برزگوران، جایگاه بلند و مقام ارجمندی داشت. (المقرّم، بی تا: 72، عبدالامیر انصاری، 1375: 38).

7. علی محمد دخیّل؛ نویسنده عرب زبان معاصر می نویسد:بزرگواری این زن (ام البنین(علیها السلام )) هنگامی روشن می شود که بدانیم وقتی خبر شهادت فرزندانش را به او می دهند به آن توجه نمی کند، بلکه از سلامتی حضرت امام حسین(علیه السلام) می پرسد؛ گویی حسین(علیه السلام) فرزند او است نه آنان.(دخیّل، 1401ق: ج1، 325).

ص: 98

8. علامه حاج شیخ باقر شریف قرشی؛ نویسنده کتاب عباس بن علی، رائد الکرامۀ در فضیلت حضرت ام البنین(علیها السلام) می نویسد:

در تاریخ دیده نشده است که زنی نسبت به فرزندان هووی خود محبتی خالصانه ورزد و آنان را بر فرزندان خویش پیش تر بدارد جز این بانوی پاک؛ یعنی ام البنین(علیها السلام ).(شریف القرشی، بی تا: 23؛ عبدالامیر انصاری، 1375: 38).

آن را بارور ساخت و الهی گردانید. او در پیشگاه خدا ادب بندگی را نگاه می داشت و نسبت به مردم فروتن بود؛ ولی بزرگ ترین نمود ادب او، در برابر علی(علیه السلام) و فاطمه(علیها السلام) و فرزندان معصوم آنان است. هنگامی که به خانه علی قدم نهاد، خود را نه به عنوان جانشین فاطمه (علیها السلام )، بلکه به عنوان خادم فرزندان فاطمه(علیها السلام) می دانست. با آنان به ادب رفتار می کرد و آنها را گرامی می داشت. عباس از این سرچشمه ادب، تربیت آموخت که بردارش حسین را همیشه یا سیدی یا اباعبدالله خطاب می کرد و همواره ادب را در گفتار و رفتار خود نسبت به فرزندان زهرا نگاه می داشت. (الحائری،بی تا : ج1 ،443)

3.ولایت دوستی و ولایت پذیری

عشق و محبت به ولایت با جان او آمیخته بود. او علی (علیه السلام) را نه تنها به عنوان همسر، بلکه به عنوان برادر رسول خدا و حجت خدا در میان مردم می دید و همسان به فرزندان معصوم او می نگریست. صفا و صمیمیت درمحبت ایشان به مقام ولایت، موج می زد. هرگاه حسنین را بیمار می دید، دست مهربانی بر سرشان می کشید و همچون مادر از آنان پرستاری می کرد. با سخنان مهربانه اش، دل هایشان را آرامش می داد و در برابر آنان فروتنی می کرد. هرگاه با آنان روبه رو می شد، به ایشان لبخند می زد. (سویج، 1377ق:50).

هنگام وداع با پسرانش وقتی که همراه اباعبدالله به سوی مکّه و کربلا حرکت می کردند، با روی باز از آنان استقبال کرد. پاسداری از وجود حسین را به آنان سفارش فرمود و فداکاری در راه حسین را به آنان گوشزد کرد.(عبدالامیر انصاری، 1375: 24). به راستی، برای او آسان بود که داغ جانسوز چهار فرزندش را ببیند، ولی حسین به سلامت باشد؛ پسرانش در راه حسین قطعه قطعه گردند، وی حسین بماند. از این رو، وقتی بشیر خبر شهادت شهیدان کربلا را آورد، ایشان نخست نه از فرزندانش، بلکه از حسین پرسید و سراغ حسین را گرفت و گفت: «فرزندانم فدای حسین باد».(عبدالامیر انصاری، 1375: 26).

3.شجاعت و شهامت

دلیری و شجاعت صفتی است که وجودش در مردان، به آنان برتری و

ص: 100

بزرگی می بخشد. اگر این صفت در وجود زنی نهفته باشد که خود دارای کمال علمی و ادبی نیز هست، از او شخصیتی سرآمد و ممتاز می سازد. ام البنین(علیها السلام) از خانواده ای برخاسته بود که معدن شجاعت و سرچشمه رشادت و غیرت به شمار می آمدند. به همین دلیل، وقتی علی (علیه السلام) از عقیل در مورد همسری که فرزندی شجاع بپرورد، راهنمایی خواست، او را به ام البنین(علیها السلام)

که خاندانش همه از شجاعان و پهلوانان عرب بودند، راهنمایی کرد.

ام البنین(علیها السلام) این صفت خاندانش را به ارث برده بود. پس از شهادت امام حسین (علیه السلام) و یارانش و شهادت عباس و دیگر فرزندانش در بقیع حضور می یافت و عبیدالله فرزند خردسال عباس را نیز به همراه می برد. این روحیه، شهامت و شجاعت او در مقابل باطل نشان می دهد. به یقین، در آن فضای خفقان به بقیع آمدن و عزاداری کردن به گونه ای که مردم جمع شوند و با او هم ناله گردند (سماوی، 1377: 56؛ طبری، بی تا: ج6، 296؛ اصفهانی، 1372ق: 85؛ سویج، 1377ق: 70). عمل عاطفی صِرف نیست، بلکه رنگ و بویی سیاسی دارد. در آن شرایط که یزیدیان از پیروزی موقت خود سرمست بودند و حتی مدینه را نیز در واقعه حرّه به خاک و خون کشیدند، این چنین خودنمایی و شجاعت، تنها از شیرزنی همچون ام البنین(علیها السلام)برمی آید که از آبشخور شجاعت سیراب گشته باشد. از دامن چنین مادری، عباس برخاست و با رشادت هایش در کربلا، دل اهل بیت(علیهم السلام) حسین را تسکین داد.

4.صبر

در این جا به دو نمونه از موارد صبر و بردباری آن بانوی بزرگوار در مقابل مشکلات، اشاره می کنیم:

1. مورخان نقل می کنند که روزی امیر مؤمنان، عباس (علیه السلام) را در دامان خود گذاشت، آستینهایش را بالا زد و امام درحالی که به شدت می گریست به بوسیدن بازوان عباس(علیه السلام) پرداخت. امّ البنین حیرت زده از این صحنه، از امام پرسید: «چرا گریه می کنید؟»

ص: 101

حضرت با صدایی آرام و اندوه زده پاسخ داد: «به این دو دست نگریستم و آنچه را بر سرشان خواهد آمد، به یاد آوردم.»

امّ البنین شتابان و هراسان پرسید: «چه بر سر آنها خواهد آمد؟»

حضرت با آوایی مملوّ از غم و اندوه و تأثر فرمود: «آنها از ساعد قطع خواهند شد».

این کلمات چون صاعقه ای بر امّ البنین فرود آمد و قلبش را ذوب کرد. سپس او با اضطراب و به سرعت پرسید: «چرا قطع می شوند؟» امام به او خبر داد که فرزندش در راه یاری اسلام و دفاع از برادرش، حافظ شریعت الهیو ریحانه رسول اللّه (صلی الله علیه و آله و سلم) دستانش قطع خواهد شد. امّ البنین به شدت گریست و زنان همراه او نیز در غم، رنج و اندوهش شریک شدند.( مقرم،1369ق: 19)

در این لحظه بود که امّ البنین عظمت و عمق ایمان خود را نشان داد و به دامن صبر و بردباری چنگ زد و خدای را سپاس گفت که فرزندش، فدایی سبط گرامی رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و ریحانه او خواهد بود.

2. جمله معروف او هنگام شنیدن خبر شهادت چهار فرزند خویش مقام صبر و تحمل این مادر را آشکار کرده و زینت بخش صفحات تاریخ کربلا شده است. با آنکه بشیر خبر شهادت حضرت ابو الفضل (علیه السلام) 34 ساله، عبد اللّه 24 ساله، عثمان 21 ساله و جعفر 19 ساله را به مادرشان می دهد، وی صبر و بردباری می کند و فقط از امام خود می پرسد. (کحاله، 1379ق: 243).

5.سخنوری و شاعری

سخنوری و شاعری، ویژگی هایی است که جامعه فخر بر تن آدمی می پوشانند و هنری هستند که برای دارنده آن، مایه افتخار به شمار می آیند. سخنوری و شاعری در میان اعراب صدر اسلام نیز امتیاز برجسته ای به شمار می رفت. هر کس از این هنر والا بیش تر بهره داشت، بلند مرتبه تر و گرامی تر بود. همانگونه که گفته شد خاندان کلاب در میان عرب، به ویژگی های نیکویی همچون شجاعت، سخاوت، شاعری و سخنوری و... زبانزد بودند.

در میان قبیله کلاب از شاعران و سخنوران بزرگ بودند،علامه نقوی در کتاب زینب

ص: 102

کبری(علیها السلام) در این باره می نویسد:ام البنین(علیها السلام)از زنان فاضلی بود که به حقّ اهل بیت (علیهم السلام) شناخت کامل داشت. همچنین ایشان به شیوایی و رسایی سخن می گفت.(ربعی (نقوی)، 1411ق: 25).

عمر رضا کحّاله در اعلام النساء او را شاعری خوش بیان معرفی می کند.(کحّاله، 1404: ج4، 40).

سیدمحسن امین نیز در اعیان الشیعه چنین می نویسد.(امین، 1403ق: ج8، 381). او از این سخنوری و شاعری سود می برد و مردم را به دور خود در بقیع گرد می آورد و با هم نوحه سرایی می کردند.

6.احساس مسئولیت مقابل دین خدا

یکی از دلایلی که باعث شد امّ البنین (علیها السلام) در عشق به حسین بن علی (علیه السلام) ذوب شود و با تمام وجود پیرو اهل بیت (علیهم السلام) شود و به رفیع ترین درجات ایثار و فداکاری در این راه نایل آید و از خود و فرزندانش و هرآنچه دارد، شمع هایی بسازد تا گِرد وجود نازنین ریحانه رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) و جگر گوشه بتول (علیها السلام) بسوزند و بسازند تا از او حمایت و دفاع کنند، احساس مسؤولیت امّ البنین در برابر اهل بیت (علیهم السلام) بود.

در همین راستا، حضرت امام جواد (علیه السلام) فرمود:«مؤمن به سه خصلت نیاز دارد: توفیق الهی، واعظ درونی و ناصح بیرونی.» (مجلسی، 1403ق، ج45، 326).

باید گفت این بانوی گرامی (امّ البنین) هر سه خصلت یاد شده را داشت؛ بدین معنی که او، هم از توفیق و مدد الهی دراین مسیر بهره برد و هم از واعظ درونی در ارتباط با احساس مسؤولیت نسبت به خاندان پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) برخوردار شد و هم از ارشاد و راهنمایی های همسرش، علی بن ابی طالب (علیه السلام)، به عنوان ناصح بیرونی استفاده کرد و با این خصلت ها برتر از دیگر زنان شد.(الزهیر الجعفری، 1386: 49)

7.علم و دانایی

زندگانی ام البنین همواره با بصیرت و نور دانش همراه بوده است و این ویژگی والا در جای جای کتب تاریخی ذکر شده است و ما را با عظمت این بانوی عالمه و فاضله آشنا

ص: 103

می سازد. علاقه ام البنین به اهل بیت (علیهم السلام) وبصیرت دینی او به امامت به قدری بود که درباره او می نویسند: «برای عظمت و معرفت و بصیرت ام البنین کافی است که او هر گاه بر امیرالمؤمنین وارد می شد و حسنین مریض بودند با ملاطفت و مهربانی با آنها صحبت می کرد و از صمیم قلب با آنها برخورد می کرد چونان مادری مهربان و دلسوز، علمِ سرشارِ وی در کلام او و فرزند بزرگوارش عباس نمایان بود. او از محدثات شیعه است و فرزندان خود را با علم و دانایی تربیت کرد. اگرچه آنان فرزندان «باب علم نبی» بودند اما از دانش مادری هم بی بهره نبودند چنان که حضرت علی(علیه السلام) در مورد عباس می فرماید: «همانا فرزندم عباس در کودکی علم آموخت و به سان نوزاد کبوتر که از مادرش آب و غذا می گیرد از من معارف را فرا گرفت» ام البنین(علیها السلام) که خود از دانش و فضیلت مایه داشت، در خانه علی نیز از کمالاتی علوی سرشار گشت، به گونه ای که همه آنانی که از ام البنین(علیها السلام) نامی برده اند، وی را به فضل و کمال و علم ستوده اند. از این رو، عشق و علاقه او نسبت به اهل بیت (علیهم السلام) و علی تنها در روابط عاطفی نبود، بلکه از آگاهی و شناخت وی نسبت به آنان سرچشمه می گرفت.

برخی افراد مانند سیدمهدی سویج در کتاب ام البنین(علیها السلام) سیدۀ نساء العرب در بیان فضل و دانش او، ایشان را با جناب زینب کبری(علیها السلام) البته در سطح پایین تر مقایسه می کند و او را به صفت عالمه می ستاید. این ویژگی آشکارا درباره هیچ کس جز زینب کبری گفته نشده است.( سویج، 1377ق: 51).

این نویسنده از کتاب معالی السبطین و کنز المصائب نقل می کند که حضرت عباس علم خود را در کودکی از محضر پدر و مادرش (ام البنین(علیها السلام )) آموخته است.(الحائری، بی تا: ج1، 31). از این رو، صفت عالمه را برای او، سخن آن حضرت دانسته است.

8. پاسداشت نهضت عاشورا

سنگینی مصیبت امام حسین(علیه السلام) و لزوم پاسداری از نهضت عاشورا و رساندن پیام آن به آیندگان اقتضا می کرد که بازماندگان و وابستگان این حادثه، آن را با هر روش ممکنی زنده نگاه دارند. یکی از این راه ها، برپایی مراسم سوگواری و عزای عمومی بود.

ص: 104

ام البنین(علیها السلام)یکی از کسانی بود که این وظیفه مهّم را برعهده گرفت و آن را به انجام رسانید. از ویژگی های بسیار مهم ایشان ام البنین، توجه به زمان و مسائل مربوط به آن است. وی پس از واقعه عاشورا، از مرثیه خوانی و نوحه سرایی استفاده کرده تا ندای مظلومیت کربلاییان را به گوش نسل های آینده برساند. بی شک، این موضوع افزون بر بار سیاسی، بارِ عاطفی نیز داشته است. همانگونه که اشاره شد، ام البنین(علیها السلام) سخنوری توانا و شاعری خوش بیان بود. (کحّاله، 1404ق: ج4، 40؛ امین، 1403ق: ج8، 389).وی به همراه فرزند عباس - عبیدالله - در بقیع حاضر می شد و بر شهیدان کربلا نوحه سرایی می کرد. (اصفهانی، 1372ق: 90).

نویسنده کتاب ابصارالعین، شعر زیر را از شرح الکامل ابوالحسن اخفش نقل می کند و آن را از سروده های ام البنین(علیها السلام)در ماتم فرزندش (عباس) می داند:

یا مَن رَأی العباس کَ *** رَّ علی جماهیر النَّقَد

وَ وَراهُ مِن ابناء حَی- *** دَر کلٌّ لَیثَ ذی لُبَد

اُنبِئتُ انَّ ابنیِ اُصیبَ *** بِرَأسِهِ مقطوعُ یَد

وَیلی علی شِبلی اَما *** لَ بَرَأسِهِ ضَربُ العَمد

لَو کانَ سَیفُهُ فی یَدَیهِ *** لما دَنَا مِنهُ اَحَد

(سماوی، 1341ق: 64؛ امین، 1403ق: ج8، 389؛ شبّر، 1409ق: ج1، 71؛ ربعی (نقوی)، 1411ق: 26؛ امین، 1398ق: 114؛ محلّاتی، 1368ق: ج3، 294).

ای کسانی که حمله جانانه عباس(علیه السلام) را بر گله های گوسفند دیدید و نیز در پی او، فرزندان حیدر را که هر کدام شیری هستند که دست از یاری اش برنمی دارند. آه! به من خبر داده اند که بر سر فرزندم عباس، عمود آهنین زدند، درحالی که دست در بدن نداشته است. وای بر من! که بر سر فرزندم عمود فرود آمد. اگر فرزندم عباس(علیه السلام)، دست در تن و شمشیر در کف داشت، چه کسی را یارای آن بود که به او نزدیک شود؟

بدین سان ام البنین(علیها السلام) برای حسین(علیه السلام) و فرزندانش عزاداری می کرد و حتی فرزند خردسال عباس(علیه السلام) را نیز به همراه می برد. او چنان سوگمندانه نوحه سر می داد که همگان را به گریه وا می داشت. درباره درست بودن اسناد این اشعار به ام البنین(علیها السلام)،

ص: 105

باید گفت: به یقین بنابر آنچه گفته شد ام البنین(علیها السلام) در هنگامه عاشورا زنده بود و به بقیع نیز آمده است. البته درباره اینکه اشعار یاد شده را او سروده باشد، سند محکمی در دست نیست.

گفتنی است ابیات دیگری را نیز به ام البنین(علیها السلام) نسبت داده اند، مانند این موارد

لا تدعُوَنِّی وَ یَک ام البنین *** تُذکِّرینی بلیوث العرین

کانت بنونَ لی اُدعَی بِهِم *** و الیَومَ اَصبَحتُ و لا من بَنین

اَربعۀٌ مِثلَ نُسُورُ الرّبی *** قد وَاصلُوا الموتَ بِقَطعِ الوَتینِ

تنازَعُ الحِرصانَ اَشلائَهُم *** فَکُلّهُم اَمسُوا صَریعاً طَعین

یا لَیتَ شِعربی اَکَما اَخبَروا *** بِاَنَّ عبّاساً مَقطُوعَ الیَدَین

(سماوی، 1341ق: 64؛ امین، 1398ق: 114؛ امین، 1403ق: ج8، 389؛ شبّر، 1409ق: ج1، 71؛ الحائری، بی تا: 432).

ای زنان مدینه! دیگر مرا ام البنین(علیها السلام) مخوانید و مادر شیران شکاری ندانید.

من فرزندانی داشتم که به سبب آنها مرا ام البنین(علیها السلام) می گفتند، ولی اکنون دیگر برای من فرزندی نمانده و همه را از دست داده ام. ام البنین(علیها السلام) با این حرکت پرشور خود به بیان حماسه عاشورا و دلیری و شجاعت فرزندان خود ، نمایاندن مظلومیت حق وحقیقت، بازگو کردن تاریخ کربلا واعتراض به حکومت جابرانه وظالمانه یزید و امویان دست زد .

با رسیدن خبرهایی مبنی بر قصد ترور امام در خانه کعبه به دست کارگزاران حکومت یزید همزمان شد. در نتیجه امام مکّه را پیش از انجام مناسک حج به سوی کوفه ترک کرد. در این سفر، ام البنین(علیه السلام) با کاروان همراه نبود که این مسأله ممکن است به دلیل بیماری، سالخوردگی یا درخواست امام باشد. افزون بر این، به نظر می رسد هیچ یک از همسران امام علی(علیه السلام) و رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) در این سفر با آن حضرت نبوده اند. بنابراین، او در کنار کسانی مانند امّ سلمه ماند.

لحظه وداع این مادر بزرگوار با فرزندان رشیدش، بسیار شورانگیز بود. مادری، چهار عزیز خود را در سفر به همراه حسین(علیه السلام) بدرقه می کرد. لحظه وداع دیدنی بود؛ فضا سراسر اشک و احساس و عاطفه بود. نخست فرزند کوچک تر به آغوش مادر رفت. ام البنین(علیه السلام) او را بویید و بوسید. سپس تک تک فرزندان با مادر خداحافظی کردند. آنگاه نوبت به عباس رسید. او بزرگ ترین و رشیدترین فرزندانش بود، ولی دل بریدن مادری مانند ام البنین(علیه السلام) از پسری همچون عباس بسیار سخت و سنگین می نمود. سرانجام پس از بارها بوسه زدن بر گونه هایعباسش، سر او را بر سینه خود گذاشت و دستان او را در دستانش گرفت. لحظه ای به سیمای نورانی و زیبای او چشم دوخت و دوباره او را در آغوش فشرد. آنگاه نخست، سفارش برادرانش را به او کرد. سپس به عباس(علیه السلام)، جعفر، عبدالله و عثمان رو کرد و گفت:

پسرانم! عزیزانم! چشم و دل مولایم حسین(علیه السلام) و فرمان بردار او باشید.(عبدالامیر الانصاری، 1375: 24).شما فداییان حسینید. هرگز از او دست برندارید و تا آخرین قطره خونتان از او حمایت کنید.ام البنین(علیه السلام) این چنین، غمگینانه با فرزندانش و امام حسین(علیه السلام) و کاروانش خداحافظی کرد.

بشیر می گوید:

وقتی به نزدیکی مدینه رسیدیم، امام علی بن الحسین(علیه السلام) فرود آمد. بار شترش را پایین آورد. چادرش را نصب کرد و فرمود: ای بشیر! خدا پدرت را رحمت کند. او شاعر خوبی بود. آیا تو نیز از شعر بهره ای داری؟ گفتم: آری! امام فرمود: به مدینه برو و خبر شهادت پدر و عزیزانم را به اهل مدینه برسان. (ابن طاووس، 1419ق: 143).

مدینه به ظاهر آرام بود، ولی روزها بود که در انتظار شنیدن خبری دهشتناک به سر می برد. بشیر با شنیدن دستور ولیّ خدا، بر اسب سوار شد و با سرعت خود را به مدینه رساند. وارد مسجدالنبی شد. صدا را به کریه بلند کرد و با حالتی غمناک، با دو بیت شعر به انتظار تلخ اهل مدینه پایان داد:

یا اهلَ یَثربَ لا مُقام لَکُم بِهَا *** قُتِلَ الحسینُ فَادمَعی مِدرارُ

الجِسمُ مِنهُ بِکربلاءَ مُصَرَّجُ *** و الرّاسُ مِنهُ عَلَی القَناۀ یُدارُ

(ابن طاووس، 1419ق: 142).

- ای اهل مدینه! دیگر در مدینه نمانید؛ زیرا حسین(علیه السلام) کشته شد. پس فراوان اشک بریزید. بدن حسین(علیه السلام) در کربلا، در خاک و خون غلتید؛ در حالی که سرش بر بالای نیزه به این شهر و آن شهر برده می شد. با اعلام این خبر، مدینه یکپارچه در عزا و شیون نشست. زنان از خانه های خود بیرون آمدند، صورت هایشان را خراشیدند، فریاد ماتم سر دادند و بر مظلومیت حسین(علیه السلام) و یارانش گریستند.

در آن میانه شور و شیون، ام البنین(علیه السلام)، مادر شکیبا و صبور عباس، خود را به بشیر رساند و فرمود:«بشیر! از حسین(علیه السلام) برایم بگو». بشیر گفت: در سوگ چهار فرزند شُجاعَت به تو تسلیت می گویم.نگاه ام البنین(علیه السلام) به بشیر خیره شد و دوباره تکرار کرد: «بشیر: گفتم از حسینم چه خبر آوردی؟ حسینم چه شد؟ فرزندانم فدای حسین(علیه السلام) باد.»(مامقانی، 1350: ج2، 128).

آری، برای ام البنین(علیه السلام)، وجود امام و مقتدایش از همه کس مقدّم بود. آفرین بر این فضیلت و ایمان و مرحبا به این بزرگواری و وفا، او بار دیگر رو به بشیر کرد و گفت: اگر حسین زنده باشد، کشته شدن چهار فرزندم برایم آسان است.(شبّر، 1409ق: ج1، 74؛ مامقانی، 1350: ج2،231)

ص: 108

حضور داشت. عبیدالله شاهدی عینی و دلیل و برهانی زنده بود تا ماجرای کربلا را برای مردم و برای نسل های آینده، روایت کند و کودکان همسن و سال او و نیز مردان و زنان بزرگسال نزد او اجتماع کنند.

1.آیت الله العظمی حاج سیدمحمود حسینی شاهرودی می فرمود:

من در سختی ها، صد مرتبه صلوات برای مادر حضرت عباس(علیه السلام) جناب ام البنین(علیها السلام) می فرستم و حاجت می گیرم. (ربانی خلخالی، 1378: 140).

2. آیت الله العظمی سیدمحمد شیرازی می فرمود:

شخصی در عالم مکاشفه، حضرت قمر بنی هاشم را می بیند و عرض می کند: آقا! من حاجتی دارم؛ به چه کسی متوسل شوم تا حاجتم روا شود؟ حضرت می فرماید: به مادرم ام البنین(علیها السلام ). (ربانی خلخالی، 1378: 142).

نویسنده کتاب ام البنین(علیها السلام )؛ نماد از خودگذشتگی می نویسد:

خانواده ای ترک زبان و حنفی مذهب به محله ما آمده بودند در میان آنان خانمی بود به نام وزیره که ده سال از ازدواجش می گذشت، ولی هنوز بچه دار نشده بود. اهل محل به او گفتند:چرا به حضرت ام البنین(علیها السلام) متوسل نمی شوی؟ گفت: این کار سودی ندارد. به او گفتند: هرکس از غذای سفره ام البنین(علیها السلام) بخورد او را در پیشگاه خدا واسطه قرار دهد، خداوند دعایش را می پذیرد. تو نیز چنین کن، شاید خداوند دختری به تو عطا کند و به مبارکی ام البنین(علیها السلام )، نام او را فاطمه بگذاری. او گفت: می پذیرم به شرط آنکه این مطلب میان من و شما باشد و شوهر و خانواده ام از آن آگاه نشوند.

فردا وزیره با نگرانی و هراس، درحالی که صورت خود را با مقنعه ای پوشانده بود، به مجلس روضه ای در منزل حاجیّه امّ عبدالامیر آمد. نخستین مرحله از ذکر مصیبت ام البنین(علیها السلام) پایان رفته بود و ناله و گریه زن ها بلند بود. با دیدن حالت گریه زنان، دل وزیره نیز شکست و غم هایش افزونی یافت. روضه خوان پس از شرحی درباره فضایل ام البنین(علیها السلام )، برای بهبودی بیماران دها کرد. آنگاه سفره ام البنین(علیها السلام) پهن شد. وزیره، کمی از خوراکی ها را برداشت و درحالی که اشک هایش جاری بود، از منزل خارج شد. او و شوهرش آن غذای متبرک را خوردند.

یک ماه پس از این رویداد، رنگ چهره وزیره به زدی می گرایید، به گونه ای که کارهایش را به سختی انجام می داد. شوهرش او را نزد پزشک برد. پزشک

ص: 111

می گوید: ناراحتی های او نشانه بارداری است. دوران بارداری گذشت و او دختری به دنیا آورد؛ دختری به دنیا آورد؛ دختری که مانند شمعی به خانه تاریک آنان روشنی بخشید. وزیره می خواست برای تبرک به نام ام البنین(علیها السلام) نام نوزاد را فاطمه بگذارد، ولی خویشاوندان شوهرش مخالفت کردند و نام نوزاد را بشری گذاشتند و وزیره به خاطر سوگندی که یاد کرده بود، کفّاره پرداخت.(عبدالامیر الانصاری، 1375: 42).

بعد از درگذشت همسر اوّل آمدن همسر دوّم در خانه معمولاً با درگیری ها، بگو مگوها و تبعیض هایی میان همسر دوّم و فرزندان همسر اوّل همراه است. این درحالی است که آمدن ام البنین(علیها السلام) در خانه امام علی(علیه السلام) نه تنها اختلافی ایجاد نکرد، بلکه بر مهربانی در خانه و همدلی افراد خانواده افزود.

همسر عبدالحسین با صدایی محزون و دلی شکسته مرتب تکرار می کرد: دستم به دامنت یا ام البنین! ما را از این گرفتاری نجات بده. عبدالحسین مجدداً برای به کار انداختن ماشین مشغول کار می شود و هنوز سوییچ را نچرخانده بود که صدای موتور بلند می شود و ماشین به بهترین وجه به حرکت درمی آید! آری، اتومبیل به سرعت باد می رفت تا اینکه به برکت حضرت ام البنین به منزل رسیدند. در راه همسر عبدالحسین این کلام را مدام تکرار می کرد:

یا اُمَّ البنین دَخیلَکِ! «ای ام البنین! دستم به دامانت!»(ربانی خلخالی، 1420ه-.ق: 55)

هرگز نگفت یکی برای من باشد، بلکه هر چهار تا را برای دین خدا و محض اطاعت امام و رهبر با امام همراه کرد وقتی از حادثه کربلا خبرها می شنید مدام می پرسید حسین فاطمه چه شد؟

او پس از حادثه کربلا و دریافت خبر شهادت چهار فرزندش همچو کوهی استوار و شکیبا، از خود جزع و فزعی نشان نداد. بلکه گفت: اینها همه فدای حسین(علیه السلام) باد، این امر حکایت از اخلاص کامل او به اهل بیت (علیهم السلام)، به خصوص امام حسین(علیه السلام) دارد. ام البنین را زنی ادیب و شاعری فصیح و اهل فضل و دانش دانسته اند؛ چنانکه قصاید و مرثیه هایی در مورد شهدای کربلا و امام حسین(علیه السلام) و چهار فرزند خویش که در کربلا شهید شدند سروده است که معرفت آموز است. ام البنین بعد ازحادثه کربلا، به قبرستان بقیع رفته و در رثای حسین و یارانش و عباس و دیگر فرزندان مدیحه و نوحه سرایی و گریه می نمود و این خود ضمن اعتراض به وضع سیاسی و اجتماعی یاد شهدای کربلا و آرمان و ارزش ها و اهداف قیام کربلا را زنده می داشت، اگر چه جسم او در خاك است اما روح بلند او و صفات كریمه و عظیمه وی نام او را به بلندای آفتاب زنده نگاه داشته است و در پرتو صفات این بانوی فاضله انسان هایی تربیت شده اند كه در تاریخ ماندگاربوده اند او در طول زندگی با برکت خویش، پیام رسان شهیدان راه فضیلت و تداوم بخش راه امامت بود و رسالت خویش را به طور کامل ادا کرد.

ص: 114

بحرالعلوم، قم: چاپخانه نهضت.

- تستری(شوشتری)، محمدتقی. (1415ه-.ق). قاموس الرجال. قم: مؤسسه انتشارات اسلامی.

-الجعفری،الزهیر.(1386). تاریخ و رجال: شخصیت و موقعیت البنین در اسلام، میقات حج،ش62.

-جعفر زاده، جلیل.(1394). بانوی ادب، حضرت ام البنین،ری: سمیع.

- دخیّل، علی محمد. (1401ه-.ق). العباس. بیروت: مؤسسه اهل بیت (علیهم السلام).

- ربانی خلخالی، علی. (1378). ستاره درخشان مدینه حضرت ام البنین(علیها السلام ). قم: مکتب الحسین(علیه السلام).

- سالکی، محمدعلی. (1382). ام البنین، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.

- سماوی، محمدبن طاهر. (1341ه-.ق). ابصارالعین فی انصارالحسین(علیه السلام). نجف اشرف: چاپخانه حیدریه.

- سماوی، محمدبن طاهر. (1377). تحقیق شیخ محمدجعفر طبسی. قم: مرکز تحقیقات اسلامی سپاه.

- سویج، خطیب مهدی. (1377ه-.ق). ام البنین(علیها السلام)سیدۀ نساءالعرب. قم: امیر.

- شبّر، جواد. (1409ه-.ق). ادب الطف او شعراءالحسین(علیه السلام). بیروت: دارالمرتضی.

- شیخ صدوق. (1385ه-.ق). علل الشرایع. نجف: حیدری.

- شیخ طوسی. (1380ه-.ق). رجال شیخ طوسی. نجف: رضی.

- شیخ طوسی. (1415ه-.ق). رجال شیخ طوسی. تحقیق جواد قیومی اصفهانی، قم: جامعه مدرسین.

- صفایی حائری، عباس. (1379). تاریخ سیدالشهداء. قم: مسجد جمکران.

- طبرسی، حسن بن فضل. (1417ق). قم: موسسه آل البیت (علیهم السلام) لاحیاآ التراث.

- طبری، ابی جعفر محمد بن جریر. (بی تا). تاریخ طبری. تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت: دار احیاءالتراث العربی.

- عبدالامیر انصاری، محمدرضا. (1375). ام البنین نماد از خودگذشتگی. برگردان:

ص: 116

موسی دانش، مشهد: آستانقدس رضوی.

- قمی، شیخ عباس. (1421ه-.ق). نفس المهموم. بی جا: مکبۀ الحیدریۀ.

- کحّاله، عمررضا. (1404ه-.ق). اعلام النساء فی عالمی العرب و الاسلام. بی جا: مؤسسه رسالت.

- کمپانی، محمدحسین. (1338). دیوان کمپانی. تهران: دارالکتب الاسلامیه.- مامقانی، شیخ عبدالله. (1350ه-.ق). تنقیح المقال فی احوال الرّجال. نجف.

- مجلسی، محمدباقر. (1403ه-.ق). بحارالانوار. بیروت: دار احیاءالتراث العربی.

- محلّاتی، ذبیح الله. (1368ه-.ق). ریاحین الشریعۀ. تهران: دارالکتب الاسلامیۀ.

- مدرسی، سید محمدتقی. (1382). ام البنین (علیه السلام) قدوة الایمان و الاستقامه، دار محبی الحسین (علیه السلام).

- مسعودی، علی بن حسین. (1374). مروج الذهب و معادن الجواهر. برگردان: ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.

- یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب. (1372). تاریخ یعقوبی. بیروت: دار صادر.

ص: 117

ص: 118

بررسی نموده تا ابعاد پر گستره آن نمایان گردد.

میلادی) را در بردارد یکی از دوره های پر کار ادبی به شمار می رودکه حادثه عاشورا را از ابعاد مختلف بررسی کرده است. اگر نگاه شاعران در قرون گذشته بیشتر به جنبه های توصیفی و یا دراماتیک حماسه عاشورا متمرکز بود، شعر معاصر عربی تمامی جوانب این رویداد تاریخی را اعم از جوانب دینی، فرهنگی، حماسی و اجتماعی مورد بررسی و ژرف نگری قرار داده است؛ به همین جهت شعر معاصر عربی در پرداختن به موضوع عاشورا و الهام گرفتن از این حادثه مهم بسیار پر بار است.

پژوهش حاضر به ابعاد شخصیت والای حضرت عباس (علیه السلام) که بیشترین بازتاب را در شعر معاصر عربی داشته، می پردازد. با توجه به حجم عظیم اشعار سروده شده در این زمینه، و عدم دسترسی به تمامی اشعار مذکور و نیز امتناع بررسی چنین موضوعی با این حجم کلان شعری در قالب یک مقاله، بر آن شدیم موضوعات مطرح شده را استخراج و نمونه های شعری مناسب را به صورت انتخابی بررسی نماییم. بدیهی است نقل تمامی اشعار سروده شده در این خصوص امکان پذیر نیست.

با توجه به ابعاد گسترده اخلاقی و شخصیتی حضرت عباس (علیه السلام) و تجلّی آن در صور گوناگون شعری، تلاش شده تا این ابعاد را به صورت فشرده وکلی و در قالب عناوین زیر خلاصه کنیم:

حضرت ابو الفضل(علیه السلام) را بسیار مهم دانسته و به همین خاطر ایشان را «شهید العقیدة» نامیدند. بنا به گفته شاعر، جهاد حضرت عباس که از اعتقادیراسخ برخاسته، منجر به حفظ دین و فروپاشی ضلالت وگمراهی شده است. پیروی حضرت از امام زمان خود و فدا شدن در راه ایشان سرانجامی پر افتخار و جایگاهی عظیم برای حضرت به ارمغان آورده است:

شهید العقیدةِ هانت علیکَ *** جروحٌ بها للهدی بَلسمُ

جهادکَ و الدین یُبنی بهِ *** و صرح الضلالِ بهِ یُهدمُ

فَدَیتَ بنفسِکَ نفسَ الحسینِ *** فنلت مقاماً بهِ تَعظُمُ

إلی أن قُتلتَ بأرضِ الطفوفِ *** و أنتَ بها البطلُ المعلمُ

(فرطوسی، 1966: 2/58)

ولایت مداری حضرت عباس(علیه السلام) و تبعیّت ایشان از امام حسین(علیه السلام) به عنوان شاخص ترین ویژگی و برجسته ترین خصوصیّت این انسان وارسته از سوی امامان معصوم مورد تأکید قرار گرفته است. ابن قولویه با سند معتبر به نقل از ابو حمزه ثمالی روایت می کند که حضرت امام جعفر صادق (علیه السلام) در زیارت حضرت عباس (علیه السلام) فرمودند:

« أشهد لک بالتسلیم والتصدیق والوفاء والنصیحة لخلف النبی المرسل، والسبط المنتجب، والدلیل العالم والوصی المبلّغ والمظلوم المهتضم» (ابن قولویه، 1417: 440). شهادت امام صادق(علیه السلام) به پیروی مطلق واطاعت کامل حضرت عباس (علیه السلام) از امام حسین (علیه السلام) به عنوان امام عصر خود گواه محکمی بر معرفت آگاهانه حضرت از اصول دین مبین اسلام وشرایط زمانه خود است.

شاعران معاصر در بیان این ویژگی مهم، از شیوه های مختلف بیانی استفاده کردند. برای نمونه شیخ هادی کاشف الغطاء (1361ق) فقیه وشاعر نامدار عصر خود در نجف اشرف، ضمن بیان اهمیت این موضوع به مقایسه بین جایگاه حضرت عباس(علیه السلام) نزد امام حسین(علیه السلام) و جایگاه امام علی (علیه السلام) نزد پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می پردازد. حضرت عباس(علیه السلام)

ص: 123

بسیاری از کمالات، مراتب و مناقب خود را همانند پدر گرامیشان با شایستگی احراز نمودند، گویی این ویژگی ها را از پدر به ارث بردند. اگر امام علی (علیه السلام) باب علم پیامبر بود و وزیر و فدایی ایشان بود، حضرت عباس (علیه السلام) نیز این خصوصیات عالی را نسبت به امام زمان خویش امام حسین (علیه السلام) داشت:

أبا الفضل قد أشبهتَ بالفضل حیدراً *** أباکَ فأحرزتَ الفخارَ المخلّدا

لأنّکَ أنتَ البابُ للسبطِ مثلما *** أبوکَ علیٌ کانَ باباً لأحمدا

وکانَ وزیراً للنبیّ مؤیّداً *** کما کنتَ للسبطِ الوزیرَ المؤیّدا

أبوکَ فدی الهادی النبی بنفسه *** وکنت لسبط المصطفی فی الوغی فدی

وکنتَ مُعیناً للحسینِ و ناصراً *** وبعدکَ لم یُبصر مُعیناً ومُسعدا

(خاقانی، 1408: 12/ 373)

این یکی از بارزترین الگوهای اعتقادی و رفتاری حضرت ابو الفضل (علیه السلام) بود که به وفور در شعر معاصر عربی قابل مشاهده است. بیشتر مدایح و مرثیه های سروده شده در باره حضرت عباس (علیه السلام) به این نکته مهم اشاره کرده که نشانگر اهمیت این امر در راستای تحقق آرمان های بلند رسالت اسلامی است.

عمل پوشاند و با فدا کردن جانش در این راه توانست اسوه ظلم ستیزی و شعله فروزان آزادی خواهی برای انسان های حق شناس و حقیقت گرا باشد. امام حسین(علیه السلام) برای حضرت عباس(علیه السلام) الگو بود و ایشان این گفته امام را با جان و دل خرید که فرمود: « ألا ترون إلی الحق لا یعمل به و إلی الباطل لا یتناهی عنه، لیرغب المؤمن فی لقاء ربه محقاً؛ فإنی لا أری الموت الا سعادة و الحیاة مع الظالمین الا برماً» (ابن طاووس، 1417: 48).

این حقیقت روشن در زندگی پر برکت حضرت ابو الفضل(علیه السلام) جایگاه ویژه ای در شعر معاصر عربی یافت و به گونه های مختلف بازتاب داشت. سیدحیدر حلی (1304ق) شاعر عراقی و از مرثیه سرایان بسیار مشهورواقعه طف، این حقیقت روشن را بسیار برجسته دیده به خاطر این که حضرت در زمانه ای زندگی می کرده که سراسر ظلم و بی عدالتی بود و این شرایط برای کسی که ظلم ستیز و آزادی خواه است غیر قابل تحمل است. بنابر گفته شاعر، شمشیر برّان عدالت در دستان آزاد مردی قرار دارد که هرگز ضعف و سستی به خود راه نداده و هر جا ظلمی ببیند به پا خیزد:

(حلی، 2011: 1/ 155، 156)

توصیف مبارزات حضرت عباس(علیه السلام) در ستم ستیزی و ظلم زدایی، همانگونه که گفته شد ابعاد گوناگونی داشت و شاعران هر یک به اندازه عشق و دلدادگی خود به حضرت ابو الفضل (علیه السلام) اشعاری فراخور حال خویش سرودند. اجماع شاعران بر توصیف این بُعد از شخصیت حضرت عباس(علیه السلام) بسیار جالب توجه و دارای اهمیت است.

سید سلمان هادی آل طعمه ادیب، محقق و شاعر صاحب ذوق کربلایی،

ص: 125

ظلم ستیزی حضرت ابو الفضل عباس (علیه السلام) را از منظر صیانت از دین می نگرد و تعهد در حمایت از حق را از اصول زندگی حضرت می داند. پایبندی حضرت در اجرای فرامین الهی و برپایی شریعت محمدی، بنا بر گفته شاعر، مجد و عظمتی را به ارمغان آورد که دست نیافتنی است. از این رو، شاعر معتقد است که حضرت عباس (علیه السلام) با جانبداری از جبهه حق و ممانعت از انحراف دین و ایثار جان و مال خود در راه خدا، به عنوان یک مصلح دینی ایفای نقش

نموده، و مثال و الگوی شایسته یک مسلمان واقعی شده است:

مَن یُضاهیکَ بالعلی و الصلاحِ *** تزرع الحقَّ مِن شفارِ الصفاحِ

خُضتها ثورةً علی الظلمِ حتّی *** ألبستکَ السیوفُ خیرَ وشاحِ

و أقمتَ الدینَ الحنیفَ بسیفٍ *** تکتبُ المجدَ بالسنی اللماحِ

و حیاة سارت بکلِّ فخارٍ *** وفقَ نهجِ العقیدةِ الوضاحِ

یا ابنَ ام البنین ما أنتَ الاّ *** مَثَلٌ للصلاحِ و الإصلاحِ

(آل طعمه، 2001: 127، 128)

توجه به رویکرد اصلاح گرایانه حضرت عباس(علیه السلام) در چارچوب نهضت آزادی خواهانه ایشان بازتاب قابل توجهی در شعر معاصر عربی داشته است. شیخ عبد الواحد مظفر (1395ق) عالم و شاعر نجفی این رویکرد اصلاحی را به زیبایی منعکس کرده، و از حضرت عباس (علیه السلام) به عنوان مصلح آزادی خواه یاد می کند که نهضتی در حمایت از دین مبین اسلام به پا داشته است:

عباس نهضته الوحیدة منهجٌ *** للناهظینَ و مَن یرومُ تحرّرا

قد باعَ أغلی ما لدیه علی العلی *** هی نفسُهُ و بها المفاخر قد شری

هو مصلحٌ مِن مصلحینَ و مرشدٌ *** مِن مرشدینَ و فیهموا صلح الوری

و الدین دین العدل حقاً دینهم *** و الحق مثل الصبحِ لمّا أسفرا

دین الهدایة لا الغوایة دینهم *** ما کانَ هذا الدین دیناً مفتری

(مظفر، 2008: 3/ 6)

عملکرد حضرت عباس (علیه السلام) در راه حفاظت از دین واصلاح کجروی ها وانحرافات اعتقادی در راستای اهداف قیام عاشورا بوده، و نگاه شاعران در این باره بیشتر به این

ص: 126

سخن امام حسین (علیه السلام) معطوف است که فرمودند:

«انّی لم أخرج أشراً و لا بطراً و لا مفسداً و لا ظالماً، وانّما خرجت لطلب الإصلاح فی أمة جدی(صلی الله علیه و آله و سلم)، أرید أن آمر بالمعروف و أنهی عن المنكر» (علامه مجلسی، 1983: 44/ 329).

در همین راستا سید راضی قزوینی (1285ق) شاعر اهل بیت (علیهم السلام) و قصیده سرای متعهد عراقی در سروده ای سرشار از ابداع و نوآوری و با به کارگیری صنایع ظریف ادبی، حضرت عباس (علیه السلام) را آزاد مردی دلاور دانسته که بنیان مبارزه با ظلم را پی ریزی کرده است. ایشان نه تنها ظلم ستیزی و آزادی خواهی را بنیان نهاد، بلکه سایر خصلت های بزرگ انسانی را نیز عینیت بخشید:

أبا الفضل یا مَن أسسَ الفضلَ والإبا *** أبی الفضلُ إلا أن تکونَ لهَ أبا

و دونَ احتمال الضیمِ عزٌّ و منعةٌ *** تخیّرتَ أطراف الأسنّة مرکبا

وقفتَ بمستنِ النزالِ و لم تجد *** سوی الموت فی الهیجا عن الضیم مهربا

و لا عیبَ فی الحُرِّ الکریمِ إذا قضی *** بحَدِّ الظبا حرّاً کریماً مُهذّبا

(امین، 1983: 6/ 443)

این ویژگی برجسته در گفتار، رفتار و کردار حضرت عباس(علیه السلام) الگویی مثال زدنی برای تمامی مبارزان راه حق و آزادی خواهان عالم شده و بنا بر گفته عبدالعزیز عندلیب (2004م) شاعر کویتی و حماسه سرای مشهور این کشور، ویژگی ستم ستیزی حضرت در حقیقت امتداد گفتار و رفتار ظلم ستیزانه پدر و عموی حضرت عباس است، یعنی امام علی و حضرت جعفر علیهما السلام است:

نماهُ الکرامُ الصِّیدُ من آلِ هاشمٍ *** و هم خیرُ خلقِ اللهِ فی الفرعِ والأصلِ

یراهُ أُباة الضیمِ أمثولةً لَهم *** فقد کانَ لا یُغضی علی الضیمِ والذلِ

فوالدُهُ الکرارُ و العمُّ جعفرٌ *** ومثلهما العباس فی القولِ و الفعلِ

مکارمُهُ فوقَ البیانِ بیانُها *** وکُلُّ الذی قد قیلَ جزءٌ من الکُلِّ

(مهاجر، 1992: 189)

شاعر در این ابیات با اشاره به خاندان اصیل بنی هاشم و پیشینه پرافتخار این خاندان

ص: 127

در جوانمردی و ظلم ستیزی، ظهور چنین خُلق و منشی در شخصیّت حضرت عباس (علیه السلام) دور از انتظار ندانسته، چون خصلتهای کریمانه و انسان دوستانه در این خاندان بسیارند و در وجودشان نهادینه شده است. این مطلب بارها در اشعار گوناگون و در دوره های مختلف زمانی تأکید و به عنوان اصلی جدایی ناپذیر از اصول اخلاقی و رفتاری حضرت عباس (علیه السلام) قلمداد شده است. برجستگی این اصل در زندگی حضرت نشان از ایمان عمیق او به رسالت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و پایبندی به آموزه های راستین اهل بیت (علیه السلام) است.

پدر دانسته که برای از بین بردن سران ظلم و ضلالت به کار گرفته می شود. همان گونه که امام علی(علیه السلام) دلاور مردانه با سردمداران گمراهی مبارزه کرد، پسر ایشان نیز شجاعت خود را در راه فنای ستمگران گمراه مبذول داشت. او با درایت و آگاهی دریافت که گوش این قوم از شنیدن صدای حق و حقیقت کر شده و سرهای بی مغزشان از درک اسلام راستین عاجز مانده است، بنابر این، شجاعت و جنگ آوری خود را در این جماعت گمراه اعمال و سرهای نا آگاه و پر از گناه آنها را درو کرده است:

عَبسَت وجوهُ القومِ خوفَ الموتِ *** والعباسُ فیهم ضاحکٌ متبسمُ

قَلبَ الیمینَ علی الشمالِ و غاصَ فی *** الأوساطِ یحصدُ فی الرؤوسِ ویحطمُ

بطلٌ تورّثَ من أبیه شجاعةً *** فیها أنوفُ بنی الضلالةِ تُرغمُ

عَرفَ المواعظَ لا تفیدُ بمعشرٍ *** صمّوا عن النبأ العظیمِ کما عموا

فانصاعَ یخطبُ بالجماجمِ و الکلا *** فالسیفُ ینثرُ و المثقفُ ینظمُ

(حلی، 1331: 397، 398)

توصیف شجاعت حضرت عباس (علیه السلام) در شعر معاصر عربی بازتاب وسیعی دارد به گونه ای که این اوصاف در قالب تشبیه ها و استعاره های زیبا طیفی پر رنگ ونگار تشکیل داده است. گاهی اوقات در یک قصیده، شجاعتحضرت عباس (علیه السلام) به شکل های گوناگون توصیف می شود، مانند قصیده سعید عسیلی (1994م) شاعر حماسه سرای لبنانی. وی در ابتدا شجاعت حضرت را به آتشفشانی مهیب توصیف می کند و سپس به تشبیه بعدی منتقل می شود تا ذهن مخاطب در اوج بماند. در توصیف دوم شجاعت حضرت عباس(علیه السلام) به گردبادی عظیم تشبیه می شود تا عظمت حضرت کاملاً مجسم شود. شاعر در ادامه به تصویر سازی می پردازد و حضرت عباس(علیه السلام) را در حالی که سوار بر اسب خود بوده همانند برجی بلند تشبیه می کند که هیچ بلندایی به بلندی او نمی رسد. سعید عسیلی در این قصیده همانند سید جعفر حلی معتقد است که شجاعت توصیف ناشدنی حضرت عباس(علیه السلام) برای از بین بردن فرومایگان گمراه عراق به کار رفته و در این راه بسیار موفق عمل کرده است:

ص: 129

برکانُ نارٍ هاجَ فی المضمارِ *** أو عاصفاتُ الریحِ فی الإعصارِ

لا إنّهُ العباس فوقَ جوادهِ *** کالبرجِ یعلو هامةَ الأسوارِ

ثارت حمیة بأس عباس الوغی *** کالنارِ إذ بعثت لهیب جمارِ

فاجتاحَ أنذالَ العراقِ بهمّةٍ *** فیها الفناءُ محدّدُ الأظفارِ

(عسیلی، 1986: 504)

تأکید شاعران بر این که شجاعت حضرت عباس(علیه السلام) در راستای شجاعت امام علی (علیه السلام) بوده و این شجاعت تنها در راه احقاق حق و نابودی باطل به کار رفته و تضمینی برای حمایت دین از انحراف ها گشته است، نشانگر یک حقیقت روشن و غیر قابل اغماض است که خاندان نبوت برای حفظ دین از هر گزند و آسیبی از جان و مال خود دریغ نکرده و بقای دین مرهون جانفشانی ها و ایثارگری های این سلاله مطهر است.

شیخ محمد علی یعقوبی (1965م) خطیب توانا و شاعر بزرگ نجف در قصیده ای که در وصف رشادت های حضرت عباس (علیه السلام) سروده و در محافل ادبی بسیار معروف شده بود، شجاعت حضرت ابو الفضل (علیه السلام) را یادآور شجاعت پدر گرامی ایشان دانست، و این شجاعت در برابر کسانی عیان شد که گرد ضلالت و گمراهی جمع شدند. در این قصیده، شاعر اظهار تعجب و شگفتی می کند که چگونه آب گوارای فرات، توسط کوردلانی احاطه می گردد که به فساد و گمراهی معروف بودند:

أبدرَ العشیرةِ مِن هاشمٍ *** أفلتَ و هیهاتَ أن تَطلعا

غداة أبو الفضلِ لَفَّ الصفوفَ *** و فَلَّ الظُّبا و القنا شُرّعا

فتیً ذکّرَ القومَ مُذ راعهم *** أباه الفتی البطلَ الأروعا

إذا رکعَ السیفُ فی کَفّهِ *** هَوَت هامُهم سُجَّداً رُکَّعا

و حولَ الشریعةِ تحمی الفرات *** جموعٌ قضی البغی أن تُجمعا

(زمیزم، 2002: 108)

نمونه های بسیار فراوانی در شعر معاصر عربی یافت می شود که شجاعت و رشادت

ص: 130

حضرت عباس(علیه السلام) را به تصویر کشیده، و به این بُعد از شخصیت حضرت اهمیت بخشیده است. این نمونه ها سرشار از تشبیه ها، تمثیل ها، استعاره ها و تصویر سازی های زیبا هستند که ذکر تمامی آن ها در این مقاله امکان پذیر نیست. آنچه در این باره نقل شد تنها نمونه هایی از شعر معاصر عربی که بیشتر درخور توجه از سوی شعرا و محافل ادبی بود. در بیشتر این اشعار بر این نکته توجه خاص شده بود که شجاعت حضرت ابوالفضل (علیه السلام) همراه با درایت و تعقل بوده و نه از سر میل نفسانی.

جانبازی و شهادت. شاعر در شعر خود از صحنه ای صحبت می کند که بسیار درس آموز و اثر گذار است. صحنه ای است در وفاداری واقعی و ایثار راستین. امتناع حضرت عباس(علیه السلام) از نوشیدن آب در اوج تشنگی و تلاش برای رساندن آب به اردوگاه امام حسینع) یکی از اقدامات وفادارانه حضرت ابو الفضل(علیه السلام) است که در تاریخ جاودانه ماند. حضرت عباس(علیه السلام) با شهادت خود حق برادری را ادا کرد و نماد و الگویی برای وفاداری راستین شد:

واذکُر أبا الفضلِ هل تُنسی فضائلُه *** فی کربلا حینَ جَدَّ الأمرُ و التبسا

وآسی أخاهُ و فاداه بمهجتهِ *** و خاضَ فی غمراتِ الموتِ منغمسا

آلی بأن لا یذوقَ الماءَ و هو یری *** أخاهُ ظمآنَ مِن وِردٍ له یئسا

فَفُز أبا الفضلِ بالفضلِ الجسیمِ بما *** أسدیته فعلیکَ الفضل قد حُبسا

قَضیتَ حقَّ الإخا و الدین مبتذلاً *** للنفسِ فی سقی أطفالٍ له و نِسا

(امین، 1378: 187)

الگو بودن حضرت ابو الفضل(علیه السلام) در وفاداری و جوانمردی در شعر شیخ محسن أبو الحب (1305ق) شاعر شهیر کربلا انعکاس زیبایی دارد. این شاعر مناقب حضرت ابو الفضل(علیه السلام) را دست نیافتنی دانست و خاطر نشان می سازد که حضرت با جانفشانی در راه برادر محکم ترین عهد و پیمان را منعقد کرد. وعده ایشان وعده ی راستین و در این راه ثابت قدم بود:

أبا الفضلِ بابُکَ لن یُغلقا *** و غُرُّ مَعالیکَ لا تُرتقی

وقیتَ بنفسکَ أیّ أخٍ *** کریمٍ لنفسکَ نفسی الوقا

أبو الفضلِ أنتَ و ما فاضلٌ *** مِنَ الناسِ الاّ نداکَ استقی

فلله عهدکَ ما أوثقا *** و لله وعدکَ ما أصدقا

و خافت یداکَ مصافحة *** اللئامِ فَفارقتا المرفقا

(ابو الحب، 2003: 113)

شاعر دیگری از تبار شاعر فوق که نوه ایشان است و به محسن ابو الحب

ص: 132

الصغیر(1369ق) معروف است در قصیده ای بسیار زیبا، حضرت ابوالفضل(علیه السلام) را معلم برادری، جوانمردی و وفاداری دانستند؛ به خاطر این که ایشان در روز عاشورا دو دستان خود را تقدیم امام حسین(علیه السلام) کرد و در راه حضرت شهید شد:

هذا أبو الفضل الذی قد عَلَّمَ *** الناسَ الأخوّةَ و الفتوةَ و الوفا

قد باعَ فی یومِ الطفوفِ یمینه *** و شماله و فدی سلیل المصطفی

(ابو الحب، 1966: 129)

جلوه های وفاداری و جوانمردی حضرت ابوالفضل(علیه السلام) در کنار ایثار وفداکاری ایشان در واقعه طف صبغه زیبایی به اشعار عاشورایی بخشیده و به عنوان ستون های اصلی مرثیه های حماسی کربلا قلمداد شده است. درس های عبرت آموز و موعظه های سازنده اخذ شده از خُلق و منش حضرت عباس(علیه السلام) تشکیل دهنده پیام پایانی اشعار رثایی هستند. شاعران معاصر ضمن بیان این خصوصیات اخلاقی، حضرت ابو الفضل(علیه السلام) را الگویی شایسته برای نسل های حال و آینده معرفی کردند.

افسوس می خورد، و از تاریک شدن آسمان هدایت خبر می دهد. او حضرت عباس(علیه السلام) را برادری بخشنده و کریم قلمداد می کند که امام حسین(علیه السلام) را در آن آوردگاه سخت و لغزشگاه بزرگ تنها نگذاشته است:

و شأی الکرامَ فلا تری من أمّةٍ *** للفخرِ الاّ ابنُ الوصی إمامُها

هو ذاکَ موئلُها یُری و زعیمُها *** لو جلَّ حادثُها و لدَّ خِصامُها

اللهُ أکبرُ أیُّ بدرٍ خَرَّ مِن *** أُفُقِ الهدایةِ فاستشاطَ ظَلامُها

فَمَنِ المُعَزّی السبطَ سبطَ محمّدٍ *** بفتیً لَهُ الأشرافُ طأطأَ هامُها

و أخٍ کریمٍ لم یَخُنهُ بمشهدٍ *** حَیثُ السُّراةُ کَبا بِها أقدامُها

(امین، 1378: 275، 276)

شاعر در این ابیات علاوه بر ذکر مناقب کریمانه حضرت عباس(علیه السلام) به یکی از مؤلفه های مهم شخصیت حضرت اشاره می کند که در کردار و منش ایشان بسیار نمایان است. پایداری و عدم لغزش در برابر سختی ها و امتحانهای بزرگ یکی از شاخصه های الگومند رفتاری حضرت به شمار می رود که برای انسان های آرمان خواه بسیار آموزنده است.

یکی از مصادیق بزرگ منشی حضرت که لغزش ناپذیر بود در واقعه طف رخ داد، آنجا که تشنگان اردوگاه امام حسین(علیه السلام) او را به آوردن آب فراخواندند، در حالی که منبع آب در اختیار دشمن بود. حاج هاشم کعبی (1231ق) شاعر بزرگ کربلا، این آزمایش بزرگ را به زیبایی تصویر و حضرت عباس (علیه السلام) را سرچشمه بخشندگی معرفی می کند. شاعر در ابیات خود حضرت ابو الفضل (علیه السلام) را حماسه ساز، مشکل گشا، آراسته و بی نقص و بسیار بخشنده توصیف می کند که تمامی خصلت های عالی و بزرگ منشانه حضرت بر اساس اعتقاد راسخ به خداوند متعال و پایبندی به دستورات حضرت حق پی ریزی شده است:

یَومٌ أبو الفضلِ تدعو الظامیاتُ به *** و الماءُ تحتَ شَبا الهندیّةِ الخُذُمِ

فَیّاضُ مَکرُمَةٍ خَوّاضُ مَلحَمةٍ *** فَضّاضُ مُعضِلَةٍ عارٍ مِنَ الوَصَمِ

ص: 134

أخو نَدَیً یَنحرُ الآسادَ ضاریةً *** حُسامُهُ مُطعِماً للسِّیدِ و الرَّخَمِ

فَعّالُ منتَدبٍ للهِ مُحتسِبٌ *** فی اللهِ معتصمٌ باللهِ ملتزمِ

(پیشین:290)

علاقه شاعران و مریدان به جود وکرم حضرت عباس(علیه السلام) و با توجه به جایگاهی که حضرت نزد خداوند متعال دارد، این نیاز عاطفی را بر انگیخت که وسیله ای باشد برای استجابت دعا و روا شدن حاجت ها. از این رو حضرت عباس(علیه السلام) را باب الحوائج نامیدند. حضرت سجاد(علیه السلام) در بیان منزلت و جایگاه حضرت عباس(علیه السلام) در روز قیامت فرمودند: « انَّ للعباس عند الله تبارک و تعالی منزلة یغبطه علیها جمیع الشهداء یوم القیامة» (شیخ صدوق، 1417: 548).

توجه شاعران به این جایگاه بازتاب قابل ملاحظه ای دارد. شیخ محمد آل حیدر (1333ق) شاعر بزرگ نجف، از این جایگاه به نیکی یاد، و حضرت عباس(علیه السلام) را دریای بخشش، سایبان غمزدگان و پناهگاه گرفتاران معرفی می کند:

لأبی الفضلِ إن دهتکَ هموم *** لُذ به إنّهُ جوادٌ کریمُ

أنتَ بحرُ الندی و داءُ الأعادی *** نستقی منکَ إن تجف غیومُ

بحمی ظلّکَ الظلیلِ أنخنا *** خمّص العیس و الفؤاد کلیمُ

(خاقانی، 1408: 10/ 409)

2- منابع الهام بخش اخلاق حضرت عباس(علیه السلام) شریعت احیاگرانه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) وآموزه های انسان ساز پدر گرامی ایشان حضرت امام علی(علیه السلام) است.

3- اخلاق حضرت حاصل سلوک عارفانه وتعمق وتدبر خردمندانه ایشان در دین بوده است. از این رو، رفتار وکردار حضرت بر اساس دین و اعتقاد راسخ استوار است.

4- شاعران معاصر بر این حقیقت تأکید داشتند که حضرت عباس(علیه السلام) حق را شناخت و در راه حق فدا شد. بنا بر این، زندگی انسان های آرمان خواه همانند زندگی ایشان باید هدفدار باشد.

5- از آن جایی که حضرت عباس(علیه السلام) خصلت های والای انسانی را در زندگی خود به کار بست، پس می توان الگویی شایسته برای نسل های حال و آینده باشد.

ص: 136

البلاغ.

14- شیخ صدوق، محمد بن علی. (1417ق). الأمالی. قم: مؤسسه بعثت.

15- عسیلی، سعید. (1986م). کربلاء. بیروت: دار الزهراء.

16- علامه مجلسی، محمد باقر. (1983م). بحار الأنوار. چاپ دوم. بیروت: مؤسسه الوفاء.

17- فرطوسی، عبد المنعم. (1966م). دیوان الفرطوسی. چاپ دوم. نجف: مطبعه الغری الحدیثه.

18- مظفر، عبد الواحد. (2008م). موسوعه بطل العلقمی. بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.

19- مقرم، عبد الرزاق. (2006م). العباس (علیه السلام). تحقیق: محمد الحسون. قم: منشورات الاجتهاد.

20- مهاجر، عبد الحمید. (1992م). العباس بن علی علیه السلام بطل الحق و الحریه. بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.

ص: 138

1-1- معنای لغوی مؤاسات در فارسی:

این کلمه در فرهنگ های معاصر فارسی به معنای «غم خواری، یاریگری، مددکاری به مال، برابر گردانیدن او را با خویش و مشارکت و مساهمت در رزق و معاش(دهخدا، 1377 ش:ج14/ص 21730)، یاری، کمک، یاری کردن به کسی و با او در رفع مشکلاتش همراه شدن و این که در فارسی کلمه مواسا و مواساکردن در همین معنی کاربرد داشته است.(انوری، 1381 ش :ج7/ص 7452)

1-2- معنی لغوی «مؤاسات» در عربی:

درباره ی اشتقاق این کلمه و ریشه شناسی آن در کتاب های معتبر عربی این چنین آمده است:

خلیل بن احمد فراهیدی(م 175 ه ) تفاوتی بین معنای لغوی دو ماده ی «اسو» و «اسی» قائل نشده و معنای هر دو را به معنای اندوه و حزن بیان می کند و زیر ماده «أسی» می گوید:

الأسی؛ مقصور: الحزن علی الشیء، أسی، یأسی فهو أسیان والمرأه أسی والجمع أسایاوأسیانون وأسیات (فراهیدی، 1414ه:ج1/ص85)

ابن دریدأزدی(م321ه) معتقد است که، این دو کلمه از ریشه «وسی» هم می تواند باشد زیرا آورده است که: «آسیت الرجل و واسیت مواساه» به معنی درمان جراحت است و اسم «أسوه» را نیز از همین ریشه می داند (ابن درید، 1426 ه: ج1/صص 64-63) فیروزآبادی نیز این کلمه را از ریشه «اسوه» آورده و او نیز این کلمه را با اسوه مرتبط ساخته و «آساه بماله مواساه» را اناله منه و جعله فیه اسوه» برابر دانسته و معنی آن را بخشیدن چیزی از جانب خود و الگو قرارگرفتن آورده است.(فیروزآبادی، 1371ه:ج4/ص 301)

خلیل جر هم این کلمه را از ریشه « أسی» و « وسی» دانسته و مؤاساه یا مواساه بین دو چیز را به معنی همتراز و مساوی شدن دو چیز می داند و معتقد است مؤاساه یا مواساه برای شخصی یعنی در مصیبت آن شخص به او تسلی دادن است و در مثل آمده: برادر تو

ص: 141

کسی است که تو را یاری کند «ان اخاک من آساک» و همینطور آسی که مونث آن «آسیه» است و به معنی شخصی معالجه کننده می باشد که البته «آسیه» نام همسر فرعون زمان حضرت موسی علیه السلام نیز می باشد.(جُرّ، 1973م:ص4)

3-1- معنی «مؤاسات» در کاربرد قرآنی – حدیثی

این کلمه در قرآن یک بار در ساختار فعلی به کار رفته است « فَكَیْفَ آسى عَلى قَوْمٍ كافِرین(اعراف/93) «الاسی» به معنی شدت حزن است(زمخشری،بی تا: ج2/ص131 و طبرسی، 1379 ش: ج3/ص450) اشتقاقات این کلمه به صورت فعلی در آیه شریفه « فَلا تَأْسَ عَلَى الْقَوْمِ الْفاسِقین(مائده/26)» و آیه «لِكَیْلا تَأْسَوْا عَلى ما فاتَكُم(حدید/23) است که در هر دو مورد از ریشه «أسی» و به معنی حزن و اندوه به کار رفته است و اشتقاق اسمی آن در آیه «لَقَدْ كانَ لَكُمْ فی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَة(احزاب/21) که قرشی (1357- حال حاضر) «أسو» و «أسوه » را دو ماده جدا در نظر گرفته و با استناد به قول راغب اصفهانی (م502) آورده که به خوب و بد، هر دو اطلاق می شود ولی در قرآن با «حسنه» توصیف شده است (قرشی، 1352:ج1/ص87)

ابن اثیر(م 606ه) آورده است که کلمه « أسی» و « أسوه» و «مؤاساه » در حدیث کاربرد زیادی دارد و معنی آن مشارکت و یاری رساندن در معاش و رزق است و (أسوت بین القوم) را معادل (اصلحت بین القوم )دانسته است(ابن اثیر، 1422ه:ج1/ص 32)

طریحی (م 1085 ه) نیز کلمه مؤاسات را بر گرفته از ریشه «اسوه» به معنی الگو می داند و آورده است «لَكَ بِرَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ وَ بِعَلِیٍ أُسْوَة» و ثروت بدهکار بین طلبکارانش به صورت مساوی تقسیم می شود: «المال أسوه بین الغرما» که« أسوه » به معنی شرکت دادن دیگری در کفاف رزق و معاشخویش می باشد (طریحی، 1431ه: ج1/25)در نهج البلاغه کلمه مؤاسات در موارد زیر به کار رفته است:

1- در احترام متقابل اجتماعی می فرماید:

لِیَتَأَسَّ صَغِیرُكُمْ بِكَبِیرِكُمْ و... ( دشتی نهج البلاغه: خطبه 166/ص318)

«باید کوچکتان به بزرگتان احترام بگذارد»

ص: 142

2- نامه به محمد بن ابی بکر وقتی که به مصر فرستاده شد:

...وَ آسِ بَیْنَهُمْ فِی اللَّحْظَةِ وَ النَّظْرَة...( همان:نامه/27/ص508)

«در نگاه ونیم نگاه ودر خیره شدن به مردم به تساوی رفتار کن»

3- خطاب به یکی از عمال خطا کار[بااینکه نسبت فامیلی داشت] فرمود:

... فَلَا ابْنَ عَمِّكَ آسَیْت ولا أمانه أدیت...(همان:نامه/41/ص546)

...نه پسر عمویت را یاری کردی ونه أمانت را ادا کردی...

4- در وصف دنیا می فرماید:

... أَنَّ الدَّهْرَ مُوتِرٌ قَوْسَهُ لَا تُخْطِئُ سِهَامُهُ وَ لَا تُؤْسَى جِرَاحُه ...(همان:خطبه 114/ص220) ..روزگار کمان خودرا به زه کرد و تیرش به خطا نمی رود و زخمش بهبودی ندارد

5- درباره تحریک یارانش به جنگ و جهاد با اصحاب معاویه در جنگ صفین فرمود:

... أَجْزَأَ امْرُؤٌ قِرْنَهُ وَ آسَى أَخَاهُ بِنَفْسِه...(همان: خطبه124/ص236)

...هرکس بایدبرابر حریف خود بایستدوکاراورا بسازدوبه یاری برادر خویش نیز بشتابد.

6- نامه حضرت به مردم مصر[که همراه مالک اشتر] فرستاد:

... وَ لَكِنَّنِی آسَى أَنْ یَلِیَ [هَذِهِ الْأُمَّةَ] أَمْرَ هَذِهِ الْأُمَّةِ سُفَهَاؤُهَا وَ فُجَّارُهَا...(همان: نامه 62/ص600)

..اما من از این اندوهناکم که بیخردان وتبهکاران این امت، حکومت را به دست آورند.

تبارشناسی «مؤاسات» در علم اخلاق:

ابوالبقاء کفوی(م 1094ه) آورده است که «مؤاسات» را از ریشه« اسو» و به معنی « اصلح»می باشد و آسی در باب مفاعله را به معنی یاری کردن برادر خویش با جان و مال بیان می کند.(کفوی، 1431ه: ص94)

تهانوی (م 1707م) معتقد است که این لغت در اصطلاح علم اخلاق عبارت است از:« دیگری را به منزله خود گرفتن در نفع رساندن به او و یا دفع ضرر از او» و در این معنا

ص: 143

مترادف با کلمه «ایثار» است یعنی مقدم داشتن دیگری بر خویش که خود نهایت دوستی و برادری است.(تهانوی، بی تا: ج1/ص103)

جرجانی (م 816 ه ق) در التعریفات خود می نویسد که تفاوت بین مواسات و ایثار در آن است که ایثار مقدم ذاشتن غیر بر خود در نفع و دفع است که اوج برادری است.(جرجانی، 1418 ه ق ص 304)شمس الدین محمد آملی (م 950 تا 960 ه ق)

بیان داشته است که در علم اخلاق وقتی صحبت از مکارم اخلاقی می شود از سه قوه برای نفس صحبت به میان می آید: قوه عاقله که آن را نفس ملکی گویند که آن مبداء فکر، تمیز، شوق و نظر در حقایق امور است؛ قوه غضبی که آن را نفس سبعی خوانند و آن مبداء غضب، جرات، اقدام بر تحصیل اموال و شوق تسلط و ترفع و مزید جاه بود و سوم قوه ی شهوانی که آن را نفس بهیمی خوانند و آن مبداء شهوت، طلب غذا، شوق التذاذ به ماکل و مشارب و مناکح بود، عدد فضائل اصلی به سبب اعتدال این قوا است... اجناس اصلی این فضائل، چهارند که عبارتند: از حکمت، شجاعت، عفت و عدالت که البته در تحت هر کدام از اینها انواعی قرار گرفته که هر یک از این انواع فضائل، نامحصورند... در تحت جنس عفت دوازده نوع فضیلت است که عبارت اند از حیاء، رفق، حسن هدی، مسالمت، دعت (خویشتن داری هنگام برانگیخته شدن شهوت)، صبر، قناعت، وقار، ورع، انتظام، حریت وسخاء است و در تحت جنس سخاوت هشت نوع فضیلت قرار گرفته است که عبارت اند از کرم، ایثار، عفو، مروت، نبل، سماحت، مسامحت و مؤاسات. (آملی، 1381ش؛ ج2/ صص365-370)

1-2-مؤ اسات و جلب محبت:

امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: سه خصلت جلب محبت می کند که یکی از آنها مؤاسات به هنگام سختی است وَ قَالَ ع ثَلَاثُ خِصَالٍ تَجْتَلِبُ بِهِنَّ الْمَحَبَّةَ الْإِنْصَافُ فِی الْمُعَاشَرَةِ وَ الْمُوَاسَاةُ فِی الشِّدَّةِ وَ الِانْطِوَاعُ وَ الرُّجُوعُ إِلَى قَلْبٍ سَلِیمٍ(إربلی، 1381 ق: ج 2، ص: 349)

2-2- مؤاسات و رحمت خداوند:

امیرالمومنین به عنوان پدر بزرگوار حضرت عباس در جنگ صفین لشگریان خویش را بدین گونه تهیج می کردند«رَحِمَ اللَّهُ امْرَأً مِنْكُمْ آسَى أَخَاهُ بِنَفْسِه»(شیخ مفید، 1413 ق: ج 1، ص: 265)

3-2- مؤاسات ورزق:

اهمیت مؤاسات تا به آنجاست که از ابو حمزه ثمالی نقل شده که امیر المومنین علی علیه السلام در سخنرانی خود می فرمود: اگر اهل خانه ای که فاجرند باهم جمع شوند و به هم یاری برسانند خدا به آنها روزی می دهد و بالعکس اگر متّقی باشند و از هم جدا شوند، خدا آنها را محروم می سازد.

(کلینی، 1407 ق: ج 2، ص: 347)

4-2- مؤاسات وملاک شیعه بودن:

صادق آل محمد(علیه السلام) می فرمایند:

شیعیان ما با سه ملاک : محافظت بر اوقات نماز، حفظ اسرار و یاری رساندن به برادران دینی خود، آزمایش می شوند. (شیخ صدوق، 1402 ق: ص 36)

5-2-مؤاسات ودشوارترین کارها:

امام صادق (علیه السلام) انصاف با مردم مواسات با مردم و یاد خدارا درهر حالتی جزء دشوارترین کارها به شمارمی آورندو می فرمایند:

« أَشَدُّ الْأَعْمَالِ ثَلَاثَةٌ إِنْصَافُ النَّاسِ مِنْ نَفْسِكَ حَتَّى لَا تَرْضَى لَهُمْ إِلَّا مَا تَرْضَى بِهِ لَهَا

ص: 145

مِنْهُمْ وَ مُوَاسَاةُ الْأَخِ فِی اللَّهِ وَ ذِكْرُ اللَّهِ عَلَى كُلِّ حَالٍ»(کلینی، 1407 ق: ج 2، ص: 144)

6-2- مؤاسات و بهترین اعمال و شایسته ترین احسان:

مولی الموحدین علیه اسلام مواسات را بهترین اعمال و بهترین نیکوکاری معرفی می نمایند «الْمُوَاسَاةُ أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ وَ قَالَ أَحْسَنُ الْإِحْسَانِ مُوَاسَاةُ الْإِخْوَانِ ( محدث نوری، 1408 ق: ج 7،/ص210)

البته باید توجه داشت که بهترین شکل مؤاسات آن است که این عمل در تنگ دستی برادر مومن باشد تا اهمیت آن بیشتر آشکار شود این روایت در این مورد قابل توجه است.

7-2- تساوی بین مؤاسات وبرادری:

حضرت امام حسن علیه السلام می فرمایند برادری را با جبران لغزش ویاری رساندن به برادر دینیت کامل کن «یَا بُنَیَّ لَا تُؤَاخِ أَحَداً حَتَّى تَعْرِفَ مَوَارِدَهُ وَ مَصَادِرَهُ فَإِذَا اسْتَنْبَطْتَ الْخِبْرَةَ وَ رَضِیتَ الْعِشْرَةَ فَآخِهِ عَلَى إِقَالَةِ الْعَثْرَةِ وَ الْمُوَاسَاةِ فِی الْعُسْرَةِ.( ابن شعبه حرانی،1404 ق: ص233)

8-2- مواسات به معنی عدالت رفتاری:

مؤاسات در سیره پیشوایان نیز به عنوان یک توصیه به رهبران اجتماعی پیشنهاد شده است که ما از آن به عنوان مؤاسات اجتماعی یاد می کنیم یعنی رهبر جامعه اسلامی باید در نگاه خویش مؤاسات را رعایت کند همان طور که حضرت علی در این باره به محمد بن ابی بکر آن هنگام که او را به مصر فرستاد این گونه توصیه می کند

«فَاخْفِضْ لَهُمْ جَنَاحَكَ وَ أَلِنْ لَهُمْ جَانِبَكَ وَ ابْسُطْ لَهُمْ وَجْهَكَ وَ آسِ بَیْنَهُمْ فِی اللَّحْظَةِ وَ النَّظْرَةِ حَتَّى لَا یَطْمَعَ الْعُظَمَاءُ فِی حَیْفِكَ لَهُمْ وَ لَا یَیْأَسَ الضُّعَفَاءُ مِنْ عَدْلِك

ودر عبارت دیگر می فرمایند:

« أَنْ یُوَاسِیَ بَیْنَهُمْ فِی مَجْلِسِهِ وَ وَجْهِهِ لِیَكُونَ الْقَرِیبُ وَ الْبَعِیدُ عِنْدَهُ فِی الْحَقِّ سَوَاءً وَ أَمَرَهُ أَنْ یَحْكُمَ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ أَنْ یَقُومَ بِالْقِسْط (مجلسی، 1403: ج 33/ص540)

ص: 146

9-2-مؤاسات وعدالت اقتصادی:

یکی از ویژگی های رهبران جامعه در شیعه نسبت به مردم رعایت مؤاسات اقتصادی است آن جا که امام حسن علیه السلام در مورد پدر بزرگوارشان می فرمایندکه مردم از حضرت به سمت معاویه رفتند چون ایشان عدالت اقتصادی را بین مردم رعایت می کردند و این خوشایند گروهی از مردم نبود «لَمَّا مَاتَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع خَطَبَ الْحَسَنُ ع بِالْكُوفَةِ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ الدُّنْیَا دَارُ بَلَاءٍ وَ فِتْنَةٍ وَ كُلُّ مَا فِیهَا فَإِلَى زَوَالٍ وَ اضْمِحْلَال.. عَلِمْتَ أَنَّ أَبَاكَ إِنَّمَا رَغِبَ النَّاسُ عَنْهُ وَ صَارُوا إِلَى مُعَاوِیَةَ لِأَنَّهُ آسَى بَیْنَهُمْ فِی الْعَطَاءِ فَرَتَّبَ ع الْعُمَّال( مناقب آل أبی طالب علیهم السلام (ابن شهرآشوب،

1379 ق: ج 4، ص: 31)

10-2-تساوی مؤاسات وحق مومن بر مومن:از امام صادق(علیه السلام) سوال شد حق مومن بر مومن چیست؟ وایشان محبت بی منت، کمک مالی، جانشین مناسب در غیاب او ویاری رساندن او به هنگام ظلم راحق مومن برشمردند.( کلینی،1407 ق: ج 2، ص: 171)

11-2-مؤاسات وزیادی روزی:

حضرت علی علیه السلام می فرمایند: یکی از مهمترین آثار و نتایج مؤاسات زیادی در روزی می باشد، ایشان در این حدیث 16 مورد را باعث فقر و17 مورد را باعث رزق معرفی می نمایند و در کنار صله رحم، استغفار، سخن حق، وضو قبل از غذا و شکر گذاری، یاری رساندن به برادر دینی در راه خدا را هم ردیف یکدیگر به شمار آورده است. «أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ ع یَقُولُ تَرْكُ نَسْجِ الْعَنْكَبُوتِ فِی الْبَیْتِ یُورِثُ الْفَقْرَ ... وَ مُوَاسَاةُ الْأَخِ فِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَزِیدُ فِی الرِّزْقِ وَ الْبُكُورُ فِی طَلَبِ الرِّزْقِ یَزِیدُ فِی الرِّزْقِ وَ الِاسْتِغْفَارُ یَزِیدُ فِی الرِّزْقِ ..( شیخ صدوق 1363 ق: ج 2، ص: 505)

12-2- مواسات ونشانه ولایت مداری اهل بیت:

یکی دیگر از مهمترین آثار دنیایی و آخرتی مؤاسات رسیدن به کمال ولایت اهل بیت

ص: 147

می باشد که امام صادق علیه السلام می فرمایند به خدا سوگند که فقط کسی به تولای ما دست می یابد که پرهیز کار و تلاشگر و یاری رسان به برادران دینی خود در راه خدا باشد « قُلْ لَهُمْ لَا تَذْهَبَنَّ بِكُمُ الْمَذَاهِبُ فَوَ اللَّهِ لَا تُنَالُ وَلَایَتُنَا إِلَّا بِالْوَرَعِ وَ الِاجْتِهَادِ فِی الدُّنْیَا وَ مُوَاسَاةِ الْإِخْوَانِ فِی اللَّه»( ابن شعبه حرانی، 1404 ق: ص: 303)

13-2-مواسات و طبقه برتر جامعه :

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرمایند امت من در دنیا به سه طبقه تقسیم می شوند: بی توجه به دنیا، دنیا طلب، طالب دنیا و آخرت خدا محور که اهل مواسات به فقیرانند. (بحار الأنوار (مجلسی، 1403: ج 100، ص: 17)

14-2-مواسات و بهترین اعمال در حد معرفت، نماز، زکات و روزه:

امام صادق علیه السلام می فرمایند بهترین اعمال به ترتیب اولویت عبارتند از: معرفت، نماز، زکات، روزه، حج و احترام به برادران دینی و یاری رساندن به آن هاست .( الأمالی (للطوسی)، 1414 ق :ص 694)

15-2- درخواست مواسات در نیایش اهل بیت:

در بعضی از ادعیه که از امامان معصوم به ما رسیده است این ویژگی به عنوان یک درخواست مطرح شده است برای مثال در دعای امام سجاد و قنوت امام جواد این چنین آمده است

15-2-الف) عَنِ الْإِمَامِ زَیْنِ الْعَابِدِینَ عَلَیْهِ السَّلَام … اعْمُرْ قَلْبِی بِطَاعَتِكَ وَ لَا تُخْزِهِ بِمَعْصِیَتِكَ وَ ارْزُقْنِی مُوَاسَاةَ مَنْ قَتَّرْتَ عَلَیْهِ مِنْ رِزْقِكَ مِمَّا وَسَّعْتَ عَلَیَّ مِنْ فَضْلِكَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى كُلِّ نِعْمَةٍ وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ مِنْ كُلِّ ذَنْبٍ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ مِنْ كُلِّ هَوْل(طوسی، 1411 ق: ج 1، ص: 362)

16-2-مواسات و همراهی با امام زمان خویش:

امام حسین علیه السلام در دیدار با یکی از فرماندهان لشگر خویش[مسلم بن عوسجه]

ص: 148

از او می خواهد که نسبت به امامش مؤاسات را به جای بیاورد.( ابن مشهدی، 1419 ق: ص492)

17-2- مواسات و سرآمد کار ها:

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) حضرت علی (علیه السلام) را از سه خصلت حسد، حرص و کذب نهی می فرمایند و به سه خصلت عدالت با مردم، یاری رساندن به برادران مومن و یاد خداوند تعالی امر می فرمایند. ( شیخ صدوق، 1362 ش: ج 1، ص: 125)

«كَانَ أَوَّلُ مَنْ آمَنَتْ بِهِ خَدِیجَةَ بِنْتَ خُوَیْلِدٍ فَوَاسَتْهُ بِمَالِهَا ثُمَّ آمَنَ بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ سَبْعَ سِنِینَ لَمْ یُشْرِكْ بِاللَّهِ شَیْئاً طَرْفَةَ عَیْن»(ابن طاووس، 1400 ق: ج 1، ص: 276)

3-3- امام علی (علیه السلام):

نمونه کامل دیگر از مؤاسات در صدر اسلام لیله المبیت و کار قهرمانانه امیرالمومنین علیه السلام می باشد که در روایات اهل بیت نقل شده که حتی ملائکه مقرب آسمان نیز از آن به شگفت آمده اند. «لَقَدْ عَجِبَتِ الْمَلَائِكَةُ الْمُقَرَّبُونَ لِمُوَاسَاةِ هَذَا الرَّجُلِ لَكَ بِنَفْسِه»( فرات الكوفی، ص: 95)

در روایت دیگری آمده است که حتی جبرئیل از این همه مؤاسات او به پیامبر تعجب می کند ولی پیامبر می فرمایند چون من از او و او از من است.« فَقَالَ جَبْرَئِیلُ ع إِنَّ هَذِهِ لَهِیَ الْمُوَاسَاةُ یَا مُحَمَّدُ فَقَالَ إِنَّهُ مِنِّی وَ أَنَا مِنْه »( کلینی،1407 ه ق ج 8، ص 110)

4-3-حضرت عباس (علیه السلام):این سردار دلاور، طبق شواهد بسیاری ملقب به صفت مؤاسی آن هم در بالاترین مقام و اتّصاف ایشان از جانب اهل بیت علیهم السلام است و هدف مقاله اثبات همین اصل بوده ودر ادامه به آن پرداخته خواهد شد؛البته این گونه مؤاسات بزرگان اسلام نسبت به یک دیگر چیز غریبی نیست چرا که جایگاه مؤاسات در اسلام جایگاه رفیعی است و نمونه های فراوانی از این گونه افراد وجود داشته و دارد.

نام پدر : بزرگوارشان علی بن ابی طالب از خاندان بنی هاشم و پیامبر صلی الله علیه و آله

نام مادرشان: فاطمه بنت حزام از قبیله بنی کلاب و ملقب به ام البنین

خواهران و برادران از یک پدر ومادر: عبدالله 25 سااله،عثمان 21 ساله وجعفر 14 ساله که همگی در واقعه کربلا به شهادت نائل شدند

نام همسرشان : «لبابه» دختر عبدالله بن عباس

نام فرزندانش : عبیدالله، فضل، حسن، قاسم، و یک دختر و ابن شهرآشوب محمد را هم از فرزندان ایشان شمرده است که همه ایشان از علماء و فضلاء و محدثان بوده اند

کنیه اش: ابوالفضل و ابو القربه

القاب مبارکش: حامل الواء، ضیغم(شیر)، سقا، طیار، واقی(نگهبان)، فادی(فداکار)، مستجار(پناه دهنده)، ظهر الولایه(پشتیبان ولایت)، شهید، عبد صالح، ساعی، مؤثر(ایثارگر)، اخ المواسی(ری شهری، 1434 ق / صص 838-839)

عموی ما عباس دارای بصیرتی نافذ و ایمانی محکم بود.

«کان عمنا عباس نافذ البصیره، صلب الایمان »(ری شهری، 1434 ق/842)

در تأئید حدیث بالا در زیارت نامه آن حضرت منقول از امام صادق (علیه السلام) چنین می خوانیم: گواهی می دهم که تو هیچ سستی و کوتاهی نکردی و در کار خود با بینایی و بیدار دلی در اقتدا به صالحان و پیروی از پیامبر صلی الله علیه و آله عمل نموده ای« ...أَشْهَدُ أَنَّكَ لَمْ تَهِنْ وَ لَمْ تَنْكُلْ وَ أَنَّكَ مَضَیْتَ عَلَى بَصِیرَةٍ مِنْ أَمْرِكَ- مُقْتَدِیاً بِالصَّالِحِینَ وَ مُتَّبِعاً لِلنَّبِیِّینَ...»(ابن قولویه، 1356ش:ص 258-257)

در روایت دیگری می خوانیم که در کودکی پدرش اورا در دامان خود نشانید و بدو فرمود: بگو: یک، گفت یک فرمود بگو دو، ابوالفضل امتناع ورزید و گفت: شرم می کنم با زبانی که یک گفتم دو بگویم(مقرم، 1411 ق/ص191) (به نقل از مستدرک/ج3/ص815)، بلی حضرت عباس(علیه السلام) در محضراستادانی چون حضرت علی، حضرت امام حسن و امام حسین علهیم السلام تربیت یافته است.

البته باید توجه داشت که اوج ایثار و تجلی مؤاسات عباس بن علی علیه السلام در کربلا و در زمان امام حسین علیه السلام نمود پیدا می کند؛ مخصوصاً در ماجرای امان نامه ای که شمر بن ذی الجوشن به واسطه عبدالله بن ابی محل بن حزام که ام البنین عمه او بود توسط غلام خود به کربلا فرستاد به طرف خیمه گاه حسین علیه السلام رفت و به عباس و برادرانش گفت این امان نامه ای است از طرف عبیدالله که دائیتان عبدالله، آن را برای شما فرستاده است آنان گفتند: به دائی ما سلام برسان و بگو ما نیازی به امان نامه نداریم و امان خدا از امان زاده سمیه برتر است امان الله خیر من امان بن سمیه) (مقرم، 1411ق /ص210)

جلوه های مواسات را می توان در سه مرحله از زندگی ایشان و سه امام بزرگوار مشاهده نمود:

الف) جلوه های مواسات در زمان کودکی، نوجوانی و جوانی و در کنار پدر بزرگوارشان علی بن ابی طالب علیه السلام مانند حضور ایشان در و شرکت در جنگ صفین

ص: 152

و دلاوری ایشان.

عبد الرزاق مقرم در کتاب خود از قول مؤلف کتاب الکبریت الاحمر از کتب معتبر نقل می کند که حضرت ابوالفضل در جنگ صفین بازوی امام حسین (علیه السلام) در حمله به سپاه معاویه بوده که منجر به آزاد شدن آب شده است همچنین در کتاب فوق آمده است که در یکی از روز های صفین، جوانی که به صورتش نقاب زده و هیبت و شجاعت از او آشکار بوده و عمرش 17 سال حدس زده می شد وارد میدان شد و مبارز طلبید و جنگ آوران جبهه باطل، از رویا رویی با او احتراز می جستند اما معاویه ابوشعثاء که یکی از سپهسالاران سپاه معاویه بود؛ را به مبارزه با او فراخواند ولی او شأن خود را بالاتر دانسته و یکی از فرزندانش را به سمت او فرستاد و در نهایت یک یک پسران هفت گانه او به دستآن نوجوان نقاب دار کشته شدند و سرانجام خود این پهلوان نامی نیز به دست این نوجوان کشته شد سپاهیان حضرت علی علیه السلام از مشاهده دلاوری شایان حضرت ابوالفضل (علیه السلام) در شگفت شدند اما اورا نشناختند ولی وقتی که این نوجوان از نبرد فراغت یافت و به محل استقرار خود برگشت پدرش امیر المومنین علیه السلام او را فراخواند و نقاب از چهره ش برگرفت و همگان مشاهده کردند که این نوجوان قمر بنی هاشم است(المقرم، 1411 ه ق: صص276-277) ولی این مطلب با سال تولد حضرت ابوالفضل (علیه السلام) تناسبی ندارد زیرا ایشان در زمان جنگ صفین ده سال بیشتر نداشته است؛ ضمن این که محدث نوری در کتاب لؤلؤ و مرجان نسبت به شرکت در جنگ صفین و حضور ایشان تردید جدی وارد ساخته است و آن را غیر محتمل دانسته و می نویسد: فقط صاحب کتاب مناقب خوارزمی آن را نقل نموده است.(نوری، بی تا: ص202) البته باتوجه به رشادت فوق العاده حضرت عباس شرکت در این جنگ استبعادی ندارد با توجه به این که قاسم فرزند امام حسن نیز با وجود عدم رسیدن به سن تکلیف در کربلا حضور داشت و با دلاوری و جانبازی خود لرزه به اندام دشمنان انداخت و عده ی از شجاعان آنان را به درک واصل نمود؛ پس حضور حضرت ابوالفضل علیه السلام در این جنگ

ص: 153

محتمل به نظر می رسد.

ب) جلوه های مواسات در زمان جوانی و در کنار برادر بزرگوارشان امام حسن بن علی بن ابی طالب علیهم اسلام ودفاع از جسد مبارک امام حسن علیه السلام:

در هنگام شهادت امام حسن علیه السلام، قمر بنی هاشم 24 سال داشت و مؤلف کتاب «قمر بنی هاشم» در ص 84 می نویسد: هنگامی که عباس مشاهده نمود که بنی امیه، پیکر مطهر برادرش را زیر باران تیر و پیکان گرفته اند قصد حمله به آنان را داشت اما امام حسین(علیه السلام) بنا بر وصیت برادرش امام حسن (علیه السلام) که جنگ را روا نداشته بود او را باز داشت و از او خواست منتظر وعده ی الهی باشد؛ تا زمانی که در کربلا به شهادت رسید. (المقرم، 1411 ه ق: صص280)

ج) جلوه مؤاسات در کنار برادر بزرگوارشان امام حسین بن علی بن ابی طالب علیهم السلام و اوج حضور در صحنه عاشورا و علمداری لشگر کربلا است ودر زیارتنامه ایشان در زیارت ناحیه مقدسه خطاب به حضرتش می فرمایند: «السَّلَامُ عَلَى أَبِی الْفَضْلِ الْعَبَّاسِ بْنِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ الْمُوَاسِی أَخَاهُ بِنَفْسِهِ الْآخِذِ لِغَدِهِ مِنْ أَمْسِهِ الْفَادِی لَهُ الْوَاقِی السَّاعِی إِلَیْهِ بِمَائِهِ الْمَقْطُوعَةِ یَدَاهُ لَعَنَ اللَّهُ قَاتِلَهُ یَزِیدَ بْنَ الرُّقَادِ الْجُهَنِیَّ وَ حَكِیمَ بْنَ الطُّفَیْلِ الطَّائِی.» سلام برابوالفضل العباس که جان خود را در راه برادرش فدانمود،از امروز خود برای فردای (قیامت) توشه ساخت، پاسدار حسین علیه السلام بود، در اجرای فرمانش برای سیراب سازی خاندانش کوشید ودر این راه دو دستش قطع شد، خدا لعنت کند قاتلان اورا یزید بن رقاد جهنی وحکیم بن طفیل سنبسی طائی را. (مجلسی، 1403 ه ق: ج45 ص68)

ج-1 – مواسات و بیعت یاران:

در آخرین شب و پس از خطبه ی امام حسین(علیه السلام) وقتی ایشان بیعت خویش را از گردن اصحاب خویش برداشتند:

شب عاشورا فرا رسید، امام حسین علیه السّلام همه اصحاب خود را به نزد خود جمع كرد، پس از حمد و ثناى الهى، به آنها چنین فرمود: همانا من یارانى را بهتر از شما و خاندانى را بهتر و نیكوتر از خاندانم نمى شناسم، خداوند به همه شما پاداش نیك عنایت فرماید. اكنون

ص: 154

که تاریكى شب همه جا را فراگرفته است، (بدون شرم) تمام شب، به سرعت دور شوید و هر یك از شما دست یكى از خاندان مرا گرفته و از اینجا پراكنده و دور شود، مرا تنها با این دشمنان باقى گذارید، زیرا آنها تنها به من كار دارند. پس یاران و خاندان او گفتند: « براى چه این كار را بكنیم؟ براى اینكه بعد از تو بمانیم، هرگز خداوند چنین چیزى را بهره و نصیب ما نسازد.» نخست حضرت عبّاس علیه السّلام این سخن را گفت و سپس بقیّه در این گفتار از او پیروى كردند. (سید ابن طاووس،1417ق: 151)

ج-2- رجز خوانی حضرت و مواسات علنی و زبانی او در میدان کارزار

در آخرین ساعات پیکار عاشورا وقتی عباس تصمیم گرفت به سمت فرات رود، بر صفوف دشمن که از دست رسی به آب جلوگیری می کردند این رجز را می خواند: من از مرگ نمی هراسم هنگامی که مرگ بانگ می زند، تا آن هنگام که میان دلاور مردان کار آزموده فرو افتم و به خاک پوشیده شوم. جان من سپر بلای جان پاک فرزند مصطفی است، من عباسم که با مشک آب می آیم و روز کارزار از سختی پیکار هراسی ندارم. (مجلسی، 1403 ق:ج45/ص40)

لا ارهب الموت اذا الموت رقی *** حتی اواری فی المصالیت لقا

نفسی لنفس المصطفی الطهر وقا *** انی انا العباس اغدوا بالسقا

ولا اخاف الشر یوم الملتقی

بعد از این که زید بن ورقاء که پشت درختی پنهان شده بود از کمین بیرون آمده و به کمک حکیم بن طفیل ضربه ای به دست راست حضرت زد و دست از بدن مبارکش جدا نمود و حضرت شمشیر به دست چپ گرفت و رجز خواند: به خدا سوگند اگر دست راست مرا قطع کنید من هرگز دست از حمایت از دینم بر نمی دارم و هرگز از پیشوای راستین حق خود که فرزند پیامبر امین است، دست نمی کشم. مجلسی، 1403 ق:ج45/ص40)

والله ان قطعتموایمینی *** انی احامی ابدا عن دینی

وعن امام صادق الیقین *** نجل النبی الطاهر الامین

ص: 155

و پس از قطع دست چپ شجاعانه به رجز خوانی پرداخت و فرمود: ای نفس از کافران نترس که تو را مژده باد به رحمت خدای جبار وتو را مژده باد به همراهی با پیامبری که سرو برگزیدگان است. اکنون آنان دست چپ مرا نیز از سر سنمگری از بدن جدا نمودند پس پروردگارا ! آن را در آتش برافروخته دوزخ

بسوزان مجلسی، 1403 ق:ج45/ص40)

یا نفس لا تخشی من الکفار *** وأبشری برحمه الجبار

مع النبی السید المختار *** قد قطعوا ببغیهم یساری

فأصلهم با ربّ حرّ النار

ج- 3- اوج مؤاسات بالاترین درجه مواسات زمانی است که دلاور کربلا با لب تشنه وارد فرات شد و بی آن که آب بنوشد بیرون آمد و از طرف دیگر برای سیراب کردن کودکان امام و تشنگان حرم به شریعه ی فرات رفت و در همین راه به شهادت رسید و جوانمردانه فدای برادر و امام خویش گردید به همین ویژگی مواسات در آداب زیارت حضرتش چندبار این چنین آمده است: سلام بر عباس بن امیر المومنین کسی که برادرش را با جان خود مواسات نمود. « السَّلَامُ عَلَى الْعَبَّاسِ بْنِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ، الْمِوَاسِی أَخَاهُ بِنَفْسِه» (ابن المشهدی، 1419 ه ق ص 489)سلام بر تو ای ولی صالح و راستگوی مواسات کننده. «السَّلَامُ عَلَیْكَ أَیُّهَا الْوَلِیُّ الصَّالِحُ وَ الصِّدِّیقُ الْمُوَاسِی» (همان، 1419 ه ق ص 425) شهادت می دهم که تو برای خدا و پیامبر و برادرت خیر خواهی را به کمال ادا نمودی پس بهترین برادر مواسات کننده هستی.«أَشْهَدُ لَقَدْ نَصَحْتَ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِأَخِیكَ، فَنِعْمَ الْأَخُ الْمُوَاسِی»(همان، 1419 ه ق ص 391)

و جان و برابر گردیدن آن شخص با خویش وهمراهی در رزق ومعاش ودر زبان عربی از دو ریشه «أسی » و«أسو» گرفته شده که در اغلب عبارات به سه معنی حزن واندوه، درمان جراحت ومساوی کردن دو چیز می باشد که در روایات و معنای اخلاقی آن همین معنای سوم یعنی همراهی با بقیه افراد در قلب، زبان و عمل مورد نظر است. مؤاسات ویژگی های متعددی از قبیل علامت شیعه بودن، جلب رحمت الهی، توسعه در رزق و برترین عمل در ردیف نماز و روزه و زکات است و مهم ترین نشانه ولایت مداری و همراهی با امام زمان برای هر شیعه می باشد و ائمه مؤاسات را به عنوان امری نفیس از خدای متعال در دعاهای خویش درخواست کرده اند. بعد از حضرات معصومین چهره های اهل مؤاسات و مساوات در صدر اسلام افراد خاصی مثل حضرت ابوطالب، حضرت خدیجه و اصحاب پیامبر و ائمه بودند ولی حضرت عباس(صلی الله علیه و آله و سلم) چهره شاخص مؤاسات در طول زندگانی خویش است و اوج این مواسات حضور در کربلا و مؤاسات قلبی، زبانی و عملی او با امام زمان خویش یعنی سالار شهیدان است که در لحظه آخر عمرشان با وجود این که به دسترسی داشت و می توانست آب بنوشد ولی به خاطر مؤاسات و ایثار با بقیه از نوشیدن آب صرف نظر نمود و با لب تشنه به شهادت رسید.

ص: 157

-تهانوی، محمد علی بن علی(بی تا) کشاف و اصطلاحات الفنون، بیروت، دارالصادر

-جر، خلیل(1973م)، لاروس،پاریس، مکتبه لاروس

-جرجانی، علی بن محمد(1418 هق)، التعریفات، چاپ چهارم، بیروت، دارالکتاب العربی

-حمیری، عبدالله بن جعفر(1413ه ق)، قرب الاسناد، چاپ اول، قم، موسسه آل البیت علیهم السلام

-دشتی، محمد(1380 ه ش)،ترجمه نهج البلاغه، چاپ پنجم، تهران، اسوه

-دهخدا، علی اکبر(1377 ه ش)،لغت نامه، چاپ دوم، تهران، دانشگاه تهران

-ری شهری، محمد(1413 ه ق)،الصحیح من مقتل سید الشهداء و اصحابه، چاپ دوم، قم، دارالحدیث

-زمخشری، جارالله(1947م)،الکشاف، بیروت، دار الکتب العربی

-طبرسی، ابو علی فضل بن حسن(1339ه ش)، مجمع البیان، چاپ افست، بیروت، احیاء التراث العربی

-طریحی، فخر الدین(2010 م)،مجمع البحرین، چاپ اول، بیروت، الامیره

-طوسی، محمد بن حسن(1411 ه ق)،مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، چاپ اول، بیروت، موسسه فقه الشیعه

-___________________( 1414 ه ق)، امالی، چاپ اول، قم، دارالثقافه

-فراهیدی، خلیل بن احمد(1414ه ق)، العین، چاپ اول، تهران اسوه

-فیروز آبادی، مجد الدین محمد(1952 م)، القاموس المحیط، بیروت، دارالجیل

-قرشی، علی اکبر(1352 ه ش)،قاموس القرآن، چاپ اول، تهران، دار الکتب اسلامی

-كوفى، فرات بن ابراهیم(1410ه ق)، تفسیر فرات الكوفی، چاپ اول، تهران، وزارت ارشاد اسلامی

-کفوی، ابوالبقاء ایوب بن موسی(1391 ه ش)، الکلیات، چاپ اول، قم، ذوی القربی

- کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق(1407 ه ق)، الکافی، چاپ چهارم، تهران، انتشارات دار الكتب الإسلامیة

ص: 159

- مجلسی، محمد باقر(1403 ه ق)، بحارالانوار، چاپ دوم، بیروت، دار احیاء الترث العربی

- مفید، محمد بن محمد(1413 ه ق)، الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، چاپ اول، قم، کنگره شیخ مفید

- مقرم، سید عبدالرزاق الموسوی(1411 ه ق)، مترجم ناصر پاک پرور، سردار کربلا حضرت ابوالفضل العباس، چاپ اول، تهران، الغدیر

- نعمانی، ابن أبی زینب محمد بن ابراهیم( 1397ه ق)، الغیبه، چاپ اول، تهران، نشر صدوق

- نورى، حسین بن محمد تقى( 1408 ه ق)، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، چاپ اول، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام

- _______________________( بی تا) لؤلؤ و مرجان،کانون انتشارات عابدی

ص: 160

گفته می شود سه تن از پندت های (کاهنان معبد هندوان ) که خود از شاعران کریمه اهل بیت بودند . از سال 1935 تا 1960 میلادی در مراسم عزاداری و بلند کردن در صف اول هیئت برای به احتزاز در آمدن علم حضرت عباس(علیه السلام) شرکت می جستند، نام دوستداران اهل بیت و عابدان معابد از این قرار است :

"پندت تربهون نات زتشی زار" ،"پندت برج موهن دتاتریه کیفی" ،"پندت امر نات مدن ساحر "،از سالهای 1935تا 1947 و 1948تا 1982 میلادی در آکادمی غالب، ایوان غالب، امامیه حال، دانشگاه دهلی نو و دانشگاه جامعیه ملیه اسلامی، ویلای حسام الدین حیدر و در اردو بازار مراسم عزاداری بر پا بوده است .(نات ،دهر میندر، نهضت ماندگار امام حسین علیه السلام ،ص:167).

عزاداری برخاندان مبارکه اهل بیت در هندوستان به قدمتی 800 ساله می رسد که هر ساله از 29 ذی الحجه علی الطلوع آغاز می گردد و تا پاسی از شب با مرثیه خوانی و سوز خوانی ادامه دارد، پس از 8 محرم مراسمی به نام "گشت علم حضرت عباس "در کنار مزار بارگاه" سید میران حسین شهید خنگ سوار" از اردتمندان خاندان اهل بیت با فریاد "

یا ابو الفضل العباس "بلند می شود . و تا ساعت 4 صبح زیارت حضر ت عباس(علیه السلام) با سوز و شور خاصی قرائت می شود، در مقابل مزار این شخصیت در دهلی از طرفی عزا دارانی که گهواره حضرت علی اصغر(علیه السلام) را بلند می کنند و از سویی دیگر عزادارانی که علم عباس(علیه السلام) بر دوش می کشند، با سوز و شور و فریاد بلند در مقابل یکدیگر قرار می گیرند و به نوعی با هم عرض ادب "سلام علم " می کنند. این مراسم خاص که با شورو عاطفه و عشق خاصی تا پنج صبح برگزار می شود.

پس از پایان دهه عاشورا، تمامی متبرکات مراسم از جمله گهواره و پرچم علم، در مقابل درگاه بزرگان و عاشقان اهل بیت در زیر خاک مدفون می شود، جایی که متبرکات مراسم عاشورا در آن مدفون می گردد را هندیان "کربلا "می نامند (همان ،ص:168). با این تفسیر گویا هر شهر هند کربلایی است. به گفته شیعیان هند به یاد آب فرات بخشی از متبرکات علم و پرچم های عزاداری به آب رودخانه نیز سپرده می شود که بدان"ٹھنڈا کرنا " می گویند این رسم در کنار رودخانه انجام می شود از

ص: 163

معروف ترین کربلاهای تاریخی هند جایی که متبرکاتی همچون علم و پرچم و گهواره را مدفون و یا به آب می سپارند عبارتند از :

" کربلای دیانت الدوله "،کربلای منشی فضل حسین "،"کربلای حاجی مستیا "،"کربلای امین الدوله "،"کربلای عظیم الله خان" را می توان نام برد(کاظمی،فروغ ،"شاهان اوده و شیعیان "ص:225)1999 )

در مراسم عزا داری سالار شهیدان حسین ابن علی(علیه السلام)، خواجه خواجگان سید معین الدین چشتی اجمیری معروف به غریب نواز 1190 میلادی مراسمی به یاد خاطره وفاداری و جوانمردی حضرت عباس(علیه السلام) خوانده می شود. رباعی به زبان فارسی خوانده می شود که بسیار زبانزد خاص و عام است و این رباعی امروزه نیز در فرهنگ مبارزه با ظلم و ستم خواهی در برابر یزیدیان زمان همچون انگلیس، در میان مردم آزادی خواه هند نیز سروده می شود. به قول مهاتما گاندی، رهبراصلح فقید هند "اگر مردم هند به نجات اخروی پایبند هستند باید راه امام حسین(علیه السلام)

و حماسه عاشورا را سر لوح خود قلمداد کنند. حماسه عاشورا ملت هند را به سر منزل مقصود خواهد رساند ."

شجاعت و پیکار در جنگ حضرت عباس(علیه السلام) را این گونه سروده است .

/چاند جس طرح سے نکلا ہو ستاروں کے لیے گیسو ایسےکہ نہیں حسن کی جن کے کوئی حد / ہاتھ وہ دین کی کرتے ہوں جوہروقت مدد /تیور ایسے کہ تھے جس طرح شہ بدر و احد /

پورا لشکر بھی اگر آئے تو یہ غالب ہے /یہ تمنائےعلی ابن ابی طالب ہے /صبح سے شام تلک ہوتی رہی جنگ بہم /

بھاگتے پھرتے تھے میدان میں ہر سو اظلم / ناصران شہ دین لڑتےتھے با عز و حشم /سر پہ تھا سایہ فکن حضرت غازی کا علم /لشکر شام جو دیتا تھا دہایی دیکھی /سب نے لاکھوں سےبہتر کی لڑائی دیکھی / نور افشاں رہا تا عصر یونہی حق کا علم /رکھ لیا غازی کی طاقت نے شجاعت کا بھرم / ناصران شہ دین چونکہ تھے تعداد میں کم /عصر تک صرف علمدار تھا یا شاہ امم /سو گئے داد وفا دے کے وفاحسن /سو ئے جنت گئے سب یاو رو انصار حسین/

پیاس سے خیمہ عصمت میں تھا اک حشر بہ پا /بچے بے چیں تھے پانی کے لئے حد سے سوا / اک طرف فوج کی یلغار وہ جنگی باجا

/عرض کی شہ سے یہ عباس نے اے شاہ ہدا /شور اشرار سے دم میرا گھٹا جاتا ہے /اب اجازت ہو کہ یہ قلب پھٹا جاتا ہے /حیف صد حیف کہ غازی کو اجازت نہ ملی /لشکر شر کو سزا دینے کی مہلت نہ ملی /کوفے تک ان کو بھگا دینے کی فرصت نہ ملی / فوج دشمن کو فنا کرنے کی صورت نہ ملی / شہ نے فرمایا کہ بھائی بھی ہو جرار بھی ہو / کیسے جانے دوں تمہیں تم تو علمدار بھی ہو /عرض عباس نے کی بادشہ عرش وقار / اب وہ لشکر ہے کہاں جس کا تھا میں پرچم دار /سو گئے داد وفا دے کے وہ سارے جرار /میں بھی پاس ان کے پہونچ جاوں تو آجائے قرار /بس فقط آپ کی نصرت سے مجھے کام رہے /جان دوں آپ کے قدموں پہ میرا نام رہے /شاہ بولے کہ اجازت تو نہ دوں گا تم کو /پیاسےبچوں کے لیے پانی کی تدبیر کرو عصر کا وقت بھی نزدیک ہے یہ تو سونچو /

وعدہ بندے کا جو خالق سےہےوہ پورا ہو /کس طرح آج بھلا وعدہ وفائی ہوگی /تم

ص: 166

لڑے گر تو کئی دن یہ لڑائی ہوگی / پانی لانے کے لئے حکم جو غازی کو مل / یک مشکیزہ مجھے دو یہ سکینے سے کہا / لا کے بچی نے وہ مشکیزہ جو عمو کو دیا /آپ نے اس کو محبت سے علم میں باندھا /ایک الفت کا نگینہ ہے ہمراہ /آج تک مشک سکینہ ہے علم کے ہمراہ /لے کے مشکیزہ جو غازی سوئے دریا پہونچا / شامیوں کے لئے پیغام اجل آ پہونچا / کوئی بھاگا کوئی سوئے سقر جا پہونچا /غلغلہ حملے کا تا سرحد کوفہ پہونچا /کوی پہرہ نہ رہا ظلم کا لشکر بھاگا /نہر کا سویا ہوا تھا جو مقدرجاگا /رخش پانی میں گیا آپ کا با جاہ و حشم /چومے دریا نے بن ساقی کوثر کے قدم /پیاسے بچوں کا خیال آیا ہوئیں آنکھیں /بھر چکا مشک کو پانی سے جو سقا ئے حرم /جھک کے اک مرتبہ چلو میں اٹھایا پانی / سارے دریا کا یکایک سمٹ آیا پانی /اےزہے صل علی شان وفا ئےعباس /جا کے دریا بھی پیاسے نکل آئے عباس کوں کر سکتا تھا یہ کام سوائے عباس /آج تک کرتا ہے ہر شخص ثنائے عباس / ہے ابھی سید کونیں کا کنبہ پیاسا /کیسے پی لوں کہ ابھی ہے میرے آقا پیاسا /بھر کہ مشکیزہ چلے جانب خیمہ حضرت / بولے پرچم کہ اب مل گئی مجھکو فرصت /

بس ذرا دیر میں ہے ختم تیری بھی خدمت /اب سجا جائے گا تو ہوگا جو وقعت رجعت /حکم سے رب کے وہ میداں میں لائے گا /اخری حجت حق آ کے اٹھائے گا تجھے ا س گھڑی نکلیں گے پرچم تیرے دل کے ارماں /

دست معصوم میں ہو گا بہ فیض یزداں /انتقام شہ مظلوم کا ہو گا ساماں /اپنےانجام کو پہونچے گا ہر این بد ایماں /

صاحب الا امر سے کہنا جو کیا تھا میں نے /ہاتھ کٹنے پہ بھی پرچم کو سنبھالا میں نے /باتیں ہوتی تھیں علم سے کہ ہوا حشر بپا /شام کی تیرہ گھٹاوں نے قمر کو گھیرا /ناوک و تیرہ و شمشیر کا ایک مینہ برسا /فکر عباس کو یہ تھی کہ بچےمشکیزہ /خشک ہے نہر حیات اس کو روانی مل جائے /پیاسے بچوں کو کسی طرح سے پانی مل جائے /فکر میں تھا علم و مشک کی غازی سر شار / صرف نیزہ تھا فقط پاس نہیں تھی تلوار /

ص: 167

ہر طرف سے ہوا حملہ جو چلے وار پہ وار /حکم معصوم تھا لڑنا نہ کہیں تم زنھار / اس لئے شیر نہ وہ بر سر پیکار ہوا /ہاتھ جیسے ہی کٹے جعفر طیار ہوا /حرف شکوے کا زبان سے نہ نکا لا اس نے /ہاتھ کٹنے پہ یہ اعجاز دکھایا اس نے /سینے سے مشک سکینہ کو بچایا اس نے /کٹے ہاتھوں سے پرچم کو بھی روکا اس نے /عقل حیران ہے میداں میں جو کام ہے اس کا /سر فہرست وفاداروں میں نام اس کا /ناگہاں تیر جو ایک مشک سکینہ پہ لگا / پانی سب بہہ گیا عباس کا دل ٹوٹا گیا /گرز سے ایک نے حملم سر اقدس پہ کیا /پشت دہوار پہ پھر غازی سے ٹھرا نہ گیا /دی صدا جاتا ہوں اب میں میرے مولا رخصت /حق نصرت نہ ادا ہو سکا آقا رخصت /شان عباس میں جو مرثیہ لکھا اس دم /کرے منظور جو اس کو میرا مولا اس دم /

آخرت تک کا یہ ہوجائے سہارا اس دم /جب تلک شاہ شہیداں کا یہ غم باقی ہے /مشک کا تذکرہ باقی ہے علم باقی ہے /

سلام و درود بر شان و وفادار برادر غمخوار حسین

سلام و درود برآنکه شاه الفت است، آنکه تشنه بود اما آب ننوشیدسلام و درود بر شیر خدا که تشنه لب در کنار دریا ایستاد و لب بر آب نزد

او همچون حیدر کرار علم را بلند کرد چهره حضرت عباس(علیه السلام) این عابد و زاهد و مجاهد همچون حمزه و جعفر طیار و حضرت محمد مصطفی(صلی الله علیه و آله و سلم) با فیض یزدان پاک در میان لشکر همچون ماه می درخشید. حضرت عباس(علیه السلام) خطاب به خداوند می فرماید : بارالها علمی را که به دست من به امانت سپرده ای، تا حشر به دستان من همراه با عظمت اسلام سر فراز نگه دار .

ایثار نفس کمال ایثار است که در شخصیت والای ممتازی چون حضرت ابو الفضل(علیه السلام) به ظهور می رسد. حضرت با وجود جدا شدن دست از بدن مبارک و عمود آهنی بر فرق و تیر بر چشم و بر مشک آب، صدها تن از دشمنان را به هلاکت رساند. او بر اوج قلعه عرفان صعود کرد او با نفس خود هم کلام می شود که ای نفس بعد از حسین(علیه السلام) تو ارزشی نداری و تو بعد از وی نباید باقی بمانی . حسینت تشنه لب است و در خطر مرگ.

ابا عبدالله الحسین(علیه السلام) قصد بردن عباس(علیه السلام) به سوی خیمه ها کردند اما او فرمود :

بردن من با پیکر خون آلود بر توانایی دشمنان می افزاید، بعد آنکه به سکینه وعده آب داده بودم اکنون شرمسارم.

حضرت عباس(علیه السلام) درحال حیات و ممات نماد شجاعت، حمیت، ایثار و دلیری و مردانگی در میان انسان و انسانیت و جهان است.

آری حضرت عباس(علیه السلام) اسوه حق اهل بیت این گونه با این اوصاف در میان مردم و فرهنگ هندوستان در زبان شعر و در سوز و شور مرثیه در مراسم عاشورا و تاسوعا این گونه یاد می شود.

وضعیت خود سرمی برد. عزای حسینی بزرگترین آیین اجتماعی دینی است که با برکت بیداری و مبارزه بر زور و زر و ادبیات صلح و تسلیم نشدن و سر تعظیم فرود نیاوردن در برابر ظالم نخست یزید و یزیدیان زمانه قلمداد می شود.

از آنجایی که فرهنگ کهن و اساطیر هند بر پایه پیرزوی خیر بر شر استوار است، لذا درک پیروزی خیر و پاکی اهل بیت به سر کردگی و رهبری سالار شهیدان دارای قداست ویژه ای است، تا جایی که رهبر فقید هند مهاتما گاندی سعادت اخروی ملتش را در دل سپردن به درگاه کربلا و یاران همیشه حق اهل بیت معرفی می کند. حتی در هنگام مبارزه با استعمار انگلیس سر داد و تن داد و نداد دست در دست یزید آوازه و شعار مردم برای احقاق حق از سلطه پلید دولت انگلیس بوده است. مرثیه سرایان ازهر طبقه و قشر و فرهنگ و دین برای سرودن پیروزی خیر بر شر از یکدیگر پیشی گرفته و بر این باورند که کربلا درس گاه ادبیات صلح و روشنایی حق تا ابد است. حضرت عباس(علیه السلام) نیز اسطوره همیشه جاوید وفاداری در برادری و شجاعت در طول زمان خواهد بود.

ص: 170

ص: 172

و می توانند باز گردند- كه اكثر افراد، پراكنده شدند-.

7. منزل عقبه: رؤیاى امام (علیه السلام) و تعبیر آن توسط ایشان به شهادت، و همچنین خبر دادن امام (علیه السلام) به شهادت قطعى خویش.

8. منزل شِراف: برداشتن آب اضافى و دیدن سپاه حُر از دور، پس از گذشتن از این منزل.

9. منزل ذو حُسُم: ملاقات با سپاه حر؛ سیراب شدن لشكر حر توسط یاران امام (علیه السلام)؛ خطبه كوتاه امام پیش از نماز ظهر و نماز جماعت گزاردن دو سپاه به امامت امام (علیه السلام)؛ برگزارى نماز جماعت عصر به امامت امام (علیه السلام)؛ سخنرانى ایشان پس از نماز عصر؛ مجادله امام (علیه السلام) با حر و سپس توافق بر ادامه مسیرى كه به مدینه و كوفه نینجامد.

10. منزل بَیَضه: خطبه امام (علیه السلام) در برابر سپاه دشمن.

11. منزل عُذَیب الهِجانات: الحاق چهار نفر از كوفه به اردوى امام (علیه السلام) با راه نمایى طرمّاح بن عدى و رسیدن خبر شهادت قیس بن مسهر به امام (علیه السلام)توسط آنها؛ پیشنهاد طرماح به امام (علیه السلام) مبنى بر پناه بردن به منطقه اجاء و سلمى.

12. منزل قصر بنى مقاتل: برخورد امام با عبید اللَّه بن حُرّ جُعفى و درخواست یارى از او و استنكاف او.

13. منزل كربلا: فرود آمدن امام (علیه السلام) در كربلا، آمدن نامه عبید اللَّه و فرمان وى به حر مبنى بر متوقّف نمودن كاروان امام (علیه السلام)، فرود آمدن امام (علیه السلام) در كربلا.

روزگار را بر مى شمریم و سپس، قرائن ارائه شده را بررسى مى كنیم.

ذكر این نكته پیش از ورود به بحث، لازم است كه میان كوفه و دمشق، فقط سه راه اصلى بوده است. البتّه هر كدام از این راه ها، در بخشى از مسیر، فرعى هاى متعدّد كوتاه و بلندى هم داشته اند كه طبیعى است.(دانشنامه امام حسین(علیه السلام)،ش5)

سوى جنوب، بازمى گردد و با گذر از بسیارى از شهرهاى شام، به دمشق مى رسد. این راه، انشعاب هاى متعدّد داشته و با طول تقریبى 1190 تا1330 كیلومتر، جاى گزین مناسبى براى راه كوتاه، امّا دشوار ِبادیه بوده است. مجموع این راه و راه بادیه را مى توان به یك مثلّث، تشبیه كرد كه قاعده آن، راه بادیه است.

1. در معجم البلدان كه یك كتاب كهن جغرافیایى است در معرّفى بخشى از شهر حَلَب در شام، آمده است:

در غرب شهر و در دامنه كوه جوشن، قبر محسن بن حسین (علیه السلام) است كه گمان دارند وقتى اسیران [كربلا] را از عراق به دمشق مى بردند، او از مادرش سقط شده است و یا كودكى بوده است همراه آنان كه در حَلَب، در گذشته و همان جا دفن شده است.(معجم البلدان،ج2،ص284و186)

معلوم است كه این گزارش، در صورت درستى، عبور كاروان از راه بادیه را نفى مى كند (زیرا حَلَب، در آن مسیر قرار ندارد)؛ امّا به تنهایى نمى تواند یكى از دو مسیر سلطانى (كناره دجله) و یا كناره فرات را تأیید كند؛ زیرا این دو راه، دربخشی از مسیر، با هم مشترك هستند و منطقه حَلَب، در سر هر دو راه قرار دارد.

از سوى دیگر، به كار رفتن واژه «یزعمون (به معنای این گونه ادعا می کنند)» از سوى مؤلّف معجم البلدان، بر این دلالت دارد که او خود اطمینان چندانی به این سخن ندارد، بویژه آن كه فرزندى به نام محسن و یا همسرباردارى از امام حسین (علیه السلام) در وقایع كربلا، سراغ نداریم و سخنى از آنها در كتاب هاى در دسترس، نیامده است، و وجود شهرت محلّى، بر فرض درستى گزارش، از حدّ یك عقیده عمومىِ معمولى، فراتر نمى رود.

2. ممكن است برخى بر اساس یكى بودن مسیر بردن سرِ امام حسین (علیه السلام) و حركت كاروان اسیران واقعه كربلا، با استناد به گزارش ابن شهرآشوب كه به نقل از نطنزى، به ماجراى برخورد راهب صومعه با سرِ امام حسین (علیه السلام)، در منزل قِنَّسرین (در شمال شام) پرداخته است، بخواهند عبور از راه سلطانى را اثبات كنند.

پاسخ این گروه، آن است كه پیش فرض این استدلال، یعنى یكى بودن مسیر حركت كاروان اسیران و سرِ مبارك امام حسین (علیه السلام)، مسلّم نیست و این احتمال، وجود دارد كه سر را در شهرها چرخانده باشند؛ امّا اسیران را از راهى كوتاه تر برده باشند. حتّى در برخى اخبار، آمده است كه سر مطهّر امام (علیه السلام) را پس از ورود اسرا به شام، در شهرهاى شام نیز گردانیدند، چنان كه در شرح الأخبار چنین آمده است: (آن گاه یزید ملعون، دستور دارد كه سرِ حسین (علیه السلام) را در شهرهاى شام و دیگر شهرها بگردانند).(شرح الاخبار،

ص: 178

ج3،ص159)

مطابق این نقل، این امكان وجود دارد كه سر مطهّر امام (علیه السلام)، پس از رسیدن به شام، به مناطقى چون موصل و نَصیبین هم كه در راه سلطانى قرار دارند، رسیده باشد.

از این رو، احتمال دارد كه این گونه حوادثِ گزارش شده، مربوط به روزگار چرخاندن سر پس از رسیدن اسیران به شام بوده و یا در مسیر حركت آنان به سوى شام، اتّفاق افتاده باشد.

همین احتمال، در باره مكان هایى كه به «رأس الحسین (علیه السلام)» موسوم اند، وجود دارد. ابن شهرآشوب، در ذكر مناقب امام (علیه السلام) آورده است:

از فضیلت هاى ایشان (امام حسین (علیه السلام))، كراماتى است كه از مكان هایى كه به آنها «رأس الحسین (علیه السلام)» گفته مى شود و از كربلا تا عَسقَلان و در میان آن دو (موصل و نَصیبین و حَماه و حِمْص و دمشق و جز اینها) قرار دارند، دیده شده است. (المناقب،ابن شهر آشوب،ج4،ص60)

در باره این مناطق، علاوه بر این كه ابن شهرآشوب، تصریح نكرده كه اسیران یا سر مطهّر، از آنها گذر داده شده اند، این احتمال وجود دارد كه چون سالیان درازى در قلمرو حكومت هاى شیعى یا دوستدار اهل بیت علیهم السلام (مانند: آل حَمْدان و فاطمیان) بوده اند، در آنها به هر دلیل یا انگیزه اى (چه واقعیت، چه یادبود و چه خواب و ...)، «رأس الحسین» هایى ایجاد شده باشد، چنان كه رأس الحسینِ موجود در قاهره، در زمان فاطمیان، ایجاد شد.

افزون بر این، ماجراى راهب و سر، براى برخى مكان هاى دیگر هم ذكر شده كه به دلیل بعید بودن تكرار این ماجرا، گزارش ابن شهرآشوب، دست خوشِ تعارض مى گردد؛ زیرا یكى از مكان هاى ذكر شده، دِیْرى در اوایل راه است و با قِنَّسرین كه در اواخر راه واقع است، همخوان نیست.

گفتنى است بر فرض صحّت گزارش ابن شهرآشوب نیز، گذشتن كاروان اسیران از راه سلطانى اثبات نمى شود؛ زیرا بخشى از راه سلطانى، با راه فرات، مشترك است و منطقه قِنَّسرین، در مسیر كناره فرات نیز قرار دارد. البتّه این گزارش، در صورت درستى، عبور از

ص: 179

راه بادیه را نفى مى كند.

3. به گمان ما و بر خلاف آنچه در عصر اخیر رواج یافته، گذشتن كاروان اسیران كربلا از راه سلطانى، كمترین احتمال را دارد؛ زیرا دورترین راه است و اساسا راهى نیست كه براى كاروانى كوچك كه به اسارت مى روند، نه براى گردشگردى، انتخاب شود. افزون بر این كه پیموده شدن این راه، مدرك معتبرى ندارد و مستند این قول، مقتل منسوب به ابو مِخنَف است.

از سوى دیگر، پذیرش عبور از راه طولانىِ سلطانى، با ماجراى «اربعین» و این كه اسیران در بازگشت از شام، در اوّلین اربعین واقعه عاشورا بر سرِ مزار حسین (علیه السلام) حاضر شده باشند نیز ناسازگار است.

ممكن است گفته شود كه قدرت نمایىِ دستگاه حاكم، اقتضا مى كرده كه اسیران را از درون شهرها عبور دهند و از این رو، آنان را از راه سلطانى برده اند؛ امّا این دلیل با بردن اسیران از مسیر كناره فرات نیز سازگار است؛ زیرا در این مسیر هم شهرهاى مهمّى واقع بوده است. افزون بر این، با چرخاندن سرهاى شهدا نیز این قدرت نمایى به انجام مى رسیده و به چرخاندن گروهى اندك (در حدّ یك خاندان كوچك و متشكّل از چند زن و كودك)، نیازى نبوده است؛ زیرا این كار، اگر نشانه ضعف حكومت نباشد، نشانه قدرت آن هم شمرده نمى شود، بویژه كه دستگاه حاكم، شجاعت و سخنورىِ امام زین العابدین علیه السلام و زینب كبرا علیها السلام و دیگر اسیران را در كوفه، شاهد بوده است. از این رو، سیاست، اقتضا داشته كه اسیران را از بیراهه ببرند و در شهرها نچرخانند.

4. بر اساس آنچه گفته شد، تنها نكته اى كه مى تواند حركت كاروان اسیران از راه سلطانى و یا راه كناره فرات را بر راه بادیه ترجیح دهد، دسترس داشتن به آب رودخانه است كه این نیز با توجّه به كوچك بودن كاروان و امكان حمل آب با شتر، چندان وجه استوارى نیست. مؤیّد این نكته، عدم ذكر جزئیّات سفر و نبودن گزارشى در باره رسیدن كاروان به شهرها و یا دست كم، یكى دو شهر مهمّ سرِ راه است، كه خود، نشان از پیمودن مسیر بیابانى و یا حتّى بیراهه است.

5. برخى شواهد كه مى توانند موجب ترجیح راه بادیه بر دو راه دیگر گردند،

ص: 180

عبارت اند از:

یك. راه كناره فرات و راه سلطانى، هر دو، داراى شهرهاى بسیارى بوده اند و اگر این راه ها، مسیر حركت اسیران مى بود، بایستى نقل هایى از مواجهه مردم این شهرها با كاروانیان یا مشاهده شدن آنان در آن شهرها، در منابع معتبر مى آمد چنان كه در كربلا و كوفه و شام، چنین گزارش هایى وجود دارد، در حالى كه در این باره، هیچ نقلى نیامده است. بنا بر این، به نظر مى رسد كه مسیر حركت اسیران، از جایى بوده كه كمترین حضور مردمى را داشته كه همان مسیر بادیه است.دو. اعتراض هایى كه از لحظه شهادت امام حسین (علیه السلام) علیه حكومت امَوى، حتّى به وسیله برخى طرفداران حكومت و خانواده جنایتكاران، انجام یافت و بازتابى كه واقعه عاشورا در كوفه به وجود آورد، قاعدتا حكومت را از این كه اسیران و سر مطهّر امام (علیه السلام) را از مسیر شهرها و آبادى هاى پُرجمعیتْ عبور دهند، باز مى داشت. متن کتاب كامل نوشته شیخ بهایى نیز مؤیّد این مسئله است: (مَلاعین كه سرِ حسین (علیه السلام) [را] از كوفه بیرون آوردند، خائف بودند از قبائل عرب كه غوغا كنند و از ایشان، باز ستانند. پس راهى [را] كه به عراق است، ترك كردند و بیراه مى رفتند).(کامل بهایی،ج2،ص291)

سه. سرعت انجام گرفتن كار، در كارهاى حكومتى، یك اصل است. لازمه رعایت این اصل، گذر از كوتاه ترین و سریع ترین مسیر بوده است.

اسیران، در بازگشت از شام، قطعا این مسیر را پیموده اند و چنانچه در ضمن حركت، به كربلا هم رفته باشند، مسیرِ بسیار طولانى ترى را سپرى كرده اند.

حركت پُررنج خانواده امام (علیه السلام) و همراهان، از مدینه آغاز شد و به مدینه نیز ختم گردید و حدّاقل مسیرى كه این بزرگواران طى كرده اند (با فرض رفتن از كوفه به دمشق از كوتاه ترین مسیر، یعنى راه بادیه، و عدم احتساب رفتنِ مجدّد به كربلا)، بیش از 4000 كیلومتر است، با این محاسبه:

430 كیلومتر (از مدینه به مكّه)+ 1450 كیلومتر (از مكّه به كربلا)+ 75كیلومتر (از كربلا به كوفه)+ 920 كیلومتر (از كوفه به دمشق از راه بادیه)+ 1230 كیلومتر (از دمشق به مدینه) .

امید که جانفشانی اهل بیت امام حسین (علیه السلام) در پیمودن این مسیر طولانی، مسیر شیعیان و دوستداران آنان را به سوی پردیس خدا، هموار نماید.

ص: 182

کدام فضیلت و منزلت و مقام را می توان اشارت ک__رد ک_ه ب_ر چ_ک_اد بلند آن ننشسته باشد؟

عباس در همه کربلاها در همه عاشوراها ایستاده است. او عبد صالح خداست و هرجا صلاح و صالحی است عباس را میتوان یافت، عباس را می توان دید.

چون عباس بصیر باید بود که بصیر اسیر نمیشود و دردام نمی غلتد السلام علیک یا نافذ البصیره یاعباس.

عباس باشیم تا همه فردا از آن ما باشد عباس شویم تا آینده شوق مند و شیفته برایمان آغوش بگشاید و علقمه ای از ایمان و امید و عشق به تشنه کامان فردا ببخشیم.

سلام برعباس که همه دیده بانان ،بصیر، نگاهبانان صبور و حافظان و محافظان کرانه های ایمان و ایثار و فداکاری او را مقتدا و چراغ راه میشناسد. سلام برچشم های

روشن بین عباس.

ص: 184

ص: 186

حق اشتراک سالیانه 500000 ریال

هزینه اشتراک فصل نامه را به شماره حساب 0111650896001 بانک ملی به نام کانون فرهنگی تبلیغی فرات واریز نمایید.

آدرس پستی مجله: گرگان _ صندوق پستی 853- 49175 فصل نامه پژوهش نامه معارف حسینی

تلفکس: 32131590-017 همراه: 09113701235

ص: 187

فرم اشتراک فصل نامه علمی _ تخصصی پژوهش نامه معارف حسینی

مشخصات متقاضی

نام خانوادگی:.............................................. نام: ...........................................

جنسیت: زن £ مرد £ _ میزان تحصیلات:............... رشته تحصیلی: ..........

شغل:...................... تاریخ و شماره فیش بانکی:.................................... مبلغ واریز شده:

متقاضی اشتراک از شماره:........ آدرس پستی و کد پستی: .......................

............................................................................................................... صندوق پستی:........................................ تلفن: ............................................ همراه: .....................................................................................................

امضای متقاضی

مشخصات مؤسسۀ متقاضی دریافت فصل نامه

نام مؤسسه:..................................... واحد درخواست کننده: ....................... آدرس پستی: ........................................................................................... ................................................................................................................

صندوق پستی:..................تلفن:..................... همراه: ..................................

تاریخ و شماره فیش بانکی: ..................................................................... مبلغ واریز شده: ......................................................................................

امضای مسئول و مهر مؤسسه

ص: 188

Journal of Husayni Research Studies

Vol. 2, No.6, summer 2017

Journal of Husayni Research Studies is credited with being the first Iranian quarterly journal of research papers in the realm of Husayni, particularly Ashura, studies. Although published mainly in Persian, the scope of papers published in it is by no means limited to Iran and/or the Persian language; it is international in both scope and theme.

Proprietor and founder: Dr. Muhammad-Husayn Mardani Nowkandeh Editor-in-Chief: Sayyid Muhammad-KazemTabataba'ie

Editorial Board:

Dr. Sayyid Khalil Bastan, AllamahTabataba'ie University

Dr. Ali Bayat, University of Tehran

Dr. Mustafa Delshad-Tehrani, Quran and Hadith University

Dr. Muhammad-Reza Fakhr-Rohani, University of Qum

Dr. Gholam-Reza Khoshfar, University of Golestan

Dr. Najaf Lakzayi, Baqir al-Ulum University, Qum

Dr. Nasser Rafi'i-Muhammadi, Al-Mustafa International University

Dr. Muhammad-Jawad Rudgar, Institute of Islamic Culture and Thought

Dr. Husayn-Ali Sa'di, Imam Sadiq University

Dr. Muhammad-Reza Sangari, Institute of Islamic Culture and Thought

Dr. Mahdi Mardani (Golestani), Quran and Hadith University

English sections: Dr. Muhammad-Reza Fakhr-Rohani

Contact information

Telefax: +98-21-43858321

Mailing address: PO Box 49175-853, Gorgan, Iran.

http://www.maarefehosseini.ir

Ayate.boostan@gmail.com

ص: 189

Hz. al-'Abbas's Character in the Infallible Imams' Depictions

Dr. Mosayyeb Abbasi:

Imam al-Husayn clarified the sheer divide between authentic Islam and the fake sect represented by the Umayyads. In this epoch-making clarification, Hz. al-`Abbas played a key and decisive role. Throughout his 34 years of life, he took significant lessons from his father, Imam 'Ali as well as his Infallible step-brothers such that he always defended the line of imamate. Such praiseworthy remarks abound in his depictions. Keywords: Al-`Abbas, Imam al-Husayn, the Karbala movement, Infallible Imams

the

Umm al-Banin's Character and Merits

Zahra Zahmatkesh:

Umm al-Banin was a noteworthy lady in the history of Islam because she devoted herself entirely to the career of her husband, Imam 'Ali. After the Ashura episode, he continued holding mourning ceremonies in memory of the Ashura martyrs and, above all, Imam al-Husayn. She symbolized devotion to Imam 'Ali, courage, forbearance, and eloquence. Keywords: Umm al-Banin, Ashura, merits.

Hz. al-'Abbas's Character in Contemporary Arabic Poetry

Dr. Haydar Mahallati: The radius of al-`Abbas's fame and reputation has surpassed the historical boundaries of the Karbala episode; it has been well mirrored in Arabic poems. Although frequently pointed out in Arabic poems throughout history, the praiseworthy moral traits of al-`Abbas are still brilliantly depicted in the works of contemporary Arab poets.

Keywords: Al-'Abbas, the Ashura episode, Karbala, contemporary Arabic poetry, elegies

Modes of al-'Abbas's Sympathy in the Karbala Episode

Dr. Mohsen Ehteshaminiya

Certainly al-'Abbas was rightly characterized by his expressing sympathy with Imam al-Husayn, hence he can be regarded as a byword of sympathy. 3

ص: 191

Since sympathy is described as a praiseworthy moral trait for receiving more divine grace, it functions as an indication of the ideal Islamic community, too. It is so admirable a trait such that the Infallible Imams requested it from. Allah in their salats. All manifeststions of sympathy were observable in al-`Abbas's character.

Keywords: sympathy, al-'Abbas, Karbala

Commemoration of Hz. al-`Abbas in India

Dr. Farzaneh Azam Lotfi:

Al-`Abbas proved a highly influential character in the Karbala episode, hence he has since been the byword of loyalty and fraternity. Due to the stature of his character, everybody who has heard of his deeds has since been attracted to his character, no matter what faith does this devotee might have. His character and career has left its impressive mark on the Indian comminities such that almost everybody, irrespective of their faith, has been attracted to him. The effect is that almost all Indians, whether Muslim, Hindu, or otherwise, venerate him in a variety of ways, e.g. by composing poems in his honor, or distrubting meals to mourners.

Keywords: standard (alam), Hz. al-`Abbas, India, the Karbala of India.

ص: 192