فصلنامه علمی _ تخصصی آیت بوستان(پژوهش نامه معارف حسینی) نشریه ای با موضوع مطالعات اسلامی (با تمرکز بر معارف امام حسین(علیه السلام)) به زبان فارسی و گستره سراسری و نوع انتشار مجله ای به شماره ثبت75858 فعالیت خویش را با رویکرد علمی _ تخصصی آغاز نموده است.

فصلنامه علمی _ تخصصی آیت بوستان (پژوهش نامه معارف حسینی) در پایگاه های زیر نمایه می شود:

1. بانک نشریات کشور www. magiran. ir

2. مرکز اطلاعات و مدارک علمی جهاد دانشگاهی www. sid. ir

3. پایگاه مجلات تخصصی نور www. noorrmags. ir

4. پرتال جامع علوم انسانی-پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

مشاوران علمی این شماره:

1. حجت الاسلام نورالله ولی نژاد 5. دکتر احمد منصوری رضی

2. دکتر فرزانه اعظم لطفی 6. دکتر مهناز (فاطمه) توکلی

3. دکتر طیبه تجری 7. دکتر حسن جعفری

4. دکتر پیمان صالحی

مشاوران علمی فصلنامه در عراق:

1. شیخ علی الفتلاوی (مدیر کتابخانه حرم امام حسین(علیه السلام) در کربلا)

2. دکتر محمد حسین علی (دانشگاه کربلا)

3. دکتر سید حسن عیسی الحکیم (دانشگاه کوفه)

4. دکتر هادی التمیمی (الجامعة الاسلامیة نجف اشرف)5. دکتر سید سلمان هادی آل طعمه (پژوهشگر کربلا)

6. سید یونس الموسوی (حرم حضرت ابوالفضل(علیه السلام))

ص: 2

شیوه نامه نگارش و چگونگی پذیرش مقاله در آیت بوستان _ پژوهش نامه معارف حسینی

- مقاله باید حاصل پژوهش علمی در یکی از موضوعات مرتبط با معارف حسینی باشد.

- هیئت تحریریه در رد، پذیرش و و یرایش مقاله ها آزاد است.

- تقّدم و تأخّر چاپ مقاله ها با بررسی و نظر هیئت تحریریه مشخص می شود.

- مسئولیت درستی مطالب مندرج در مقاله به عهده نویسنده است و فصلنامۀ آیت بوستان هیچگونه مسئولیتی در قبال آن ندارد.

- در هر مقاله، فاصله خطوط 1، حاشیه از دو طرف 4 و از زیر و زبر 5 سانتی متر باشد و هر مقاله باید حداکثر 18 صفحه A4 (با قلم نازنین 12) و بر پایۀ دستور خط مصوّب فرهنگستان زبان و ادب فارسی (www. persianacademy. com) نگاشته شود.

- مقالات باید در محیط (Word 2000 / 2003 /XP) حروف چینی و به دفتر فصلنامه ارسال شود.

- در صفحۀ عنوان، به ترتیب، عنوان مقاله (نازنین 15)، زیر عنوان (نازنین 13)، نام نویسنده / نویسندگان (نازنین 13)، رتبۀ علمی و نام دانشگاه یا سازمان وابسته (همان قلم)، چکیده (در 5 تا 8 خط)، کلید واژه ها (5 تا 7 واژه)، شمارۀ تماس و نشانی الکترونیکی نویسنده در پاورقی آورده شود. اطلاعات مندرج در بند پیشین به زبان انگلیسی، در صفحه ای جداگانه آورده شود.

- تصویر ها، جدول ها و نمودار ها با مشخصات دقیق در صفحات جداگانه آوردهشود.

- هر مقاله باید شامل مقدمه، مواد و روش ها و بحث و نتیجه گیری باشد.

- توضیحات در انتهای مقاله به صورت پی نوشت ذکر شود.

- ارجاعات تمام نقل و قول ها (مستقیم و غیر مستقیم) باید به صورت زیر تنظیم شود:

(نام خانوادگی نویسنده / نویسندگان، سال نشر: شمارۀ صفحه)

اگر از یک نویسنده در یک سال بیش از یک اثر منتشر شده باشد، این آثار با ذکر حروف الف، ب، و... یا a، b و... پس از سال انتشار از هم متمایز شوند.

ص: 3

- اگر کتاب بیش ار سه نویسنده داشته باشد، پس از نام نخستین نویسنده عبارت « و همکاران» نوشته شود؛ اثری که نام نویسنده ندارد، به نام کتاب ارجاع داده شود؛ اثری که توسط مؤسسه یا سازمانی فراهم آمده باشد، به نام مؤسسه یا سازمان ارجاع شود.

- فهرست منابع و مآخذ در پایان مقاله به ترتیب حروف الفبا و به صورت زیر تنظیم شود:

کتاب: نام خانوادگی، نام (نویسنده/ نویسندگان). (سال نشر). نام کتاب. نام و نام خانوادگی افراد دخیل (مصحح، مترجم، ویراستار و... ). شمارۀ چاپ. محل نشر: ناشر. کتابی مه نام مؤلف ندارد: نام کتاب. (سال نشر). شماره چاپ. محل نشر: ناشر. کتابی نه تألیف یک مؤسسه است: نام مؤسسۀ مؤلّف. (سال نشر). نام کتاب. شمارۀ چاپ محل نشر: ناشر.

مقاله: نام خانوادگی، نام(نویسنده/ نویسندگان). (سال نشر). « عنوان مقاله». نام ویراستار یا گرد آورنده.

نام مجموعه مقالات. محل نشر: نام ناشر. شماره صفحات مقاله.

- حق چاپ مقاله، پس از پذیرش، برای آیت بوستان(پژوهش نامه معارف حسینی) محفوظ است و نویسنده نمی تواند آن را به نشریه دیگر ارائه دهد.

- مقاله های دریافت شده، بازگردانده نمی شود.

فصلنامه آیت بوستان-پژوهش نامه معارف حسینی

ص: 4

ص: 6

خطبه در آن ها، نوحه خوانی، و از مهم ترین اهدافی که امامان معصوم از سوگواری بر سالار شهیدان داشته اند می توان به مواردی چون:حفظ دستاوردهای نهضت عاشورا و آگاه شدن مردم از حقیقت دین حنیف، اشاره کرد.

کلیدواژه ها: امام حسین(علیه السلام)، ائمه معصومین(علیهم السلام)، عاشورا، سیره، سوگواری.

تبلیغاتی که امروز به وسیله وهابیت انجام می گیرد، در پی از بین بردن احساسات و عواطف شیعیان است. شرک دانستن کارهایی مانند گریستن بر مرده ها، زیارت قبور، خواندن دعا و حتی فاتحه به وسیله گروه های سلفی تکفیری، بررسی مسئله نحوه سوگواری معصومین(علیهم السلام) بر امام حسین(علیه السلام) را حائز اهمیت کرده است؛ به همین دلیل، پژوهش مذکور با رویکردی توصیفی _ تحلیلی و با استناد به منابع معتبر و متعدد روایی، تلاش کرده است نحوه عزاداری امامان معصوم(علیهم السلام) را بر سیدالشهدا(علیه السلام) به تصویر بکشد و در ادامه، اجر و پاداشی که آن بزرگان برای اقامه ماتم بر امام حسین(علیه السلام)، بیان فرموده اند، به اطلاع سوگواران حضرتش، برساند.

مدینه رفت و خبر شهادت امام حسین(علیه السلام) را در قالب اشعاری به مردم اطلاع داد. بنا به گفته ابی مخنف، زنی در مدینه باقی نماند، جز آن که از خانه بیرون رفت و مردمان سیاه پوشیدند و فریاد گریه و ناله سردادند (ازدی کوفی، 1419: ج1، ص503).

حرمت ماه پیامبر خود را نگاه نداشتند. در این ماه، فرزندان او را کشتند و خانواده او را به اسارت بردند. (صدوق، 1378، ج1: ص299؛ مجلسی، 1403، ج4: ص285).

یکی از شیوه های عزاداری که نقش مهمی در کاستن از ناراحتی مصیبت ها دارد، گردهمایی صاحبان عزا و نزدیکان فرد درگذشته است. این شیوه عزاداری در میان ائمه(علیهم السلام)، پس از شهادت امام حسین(علیه السلام) بیشتر مرسوم بود.عزاداری اهل بیت برای امام حسین(علیه السلام) در کوفه، شام و مدینه نمونه آن است که در دوره های بعد در میان ائمه(علیهم السلام) ادامه یافت.

اولین مجلس عزاداری اهل بیت(علیهم السلام) در سوگ سیدالشهدا(علیه السلام) به وسیله اسیران کربلا صورت گرفت. در برخی از روایات نقل شده است: همسر یزید، خواب عجیب و عبرت انگیزی دید و برای او نقل کرد که در عالم رؤیا شاهد بوسیدن سر امام حسین(علیه السلام) به وسیله پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) بوده است. پس از آن، یزید اسرای اهل بیت(علیهم السلام) را خواست و برای دلجویی و جلب رضایت آنان، آمادگی خود را برای به دست آوردن خواسته ای از آنان اعلام کرد. اهل بیت امام حسین(علیه السلام) گفتند: ما بیش از هر چیز دوست داریم بر حسین(علیه السلام) گریه و زاری کنیم. سپس یزید مقدمات عزاداری را برای آنان فراهم کرد و اسرای اهل بیت، هفت روز بر آن حضرت، ندبه و زاری کردند (طریحی، 1362: ج2، ص482؛ ازدی کوفی، 1419: ج1، ص50؛ مجلسی، 1403: ج45، ص196).

علقمة بن محمد حضرمى نقل مى کند که حضرت باقر(علیه السلام) بر امام حسین(علیه السلام) گریه مى کرد و دستور مى داد به افرادى که در خانه بودند و از آنان تقیه نمى کرد، بر حسین(علیه السلام) گریه کنند. آن حضرت در خانه خود، مجلس عزا برپا مى داشت و به یکدیگر مصیبت حسین(علیه السلام) را تسلیت مى گفتند (طوسی، 1411: ج2، ص772؛ حرّعاملی، 1403: ج14: ص509).

از این روایت برمی آید که امامان شیعه(علیهم السلام) عزاداری با سوز و گداز و همراه با گریه و زاری را تشویق و تبلیغ می کردند و برای آن ثواب زیادی قایل بودند. آنان بر استمرار برپایی عزای حسینی(علیه السلام) تأکید داشتند و حتی در شرایط سخت سیاسی، آن را ترک نکردند. در

ص: 11

سیره امام صادق(علیه السلام)، عزاداری خانوادگی آنحضرت برای امام حسین(علیه السلام) در شرایط تقیه دیده می شود؛ یعنی برگزاری مخفیانه عزاداری و بدون حضور مردم. سفیان بن مصعب عبدی، شاعر بزرگ شیعی نقل می کند:

روزی به منزل امام صادق(علیه السلام) شرفیاب شدم و ایشان مرا به خواندن مصیبت امر نمود. من اشعاری در مصیبت امام حسین(علیه السلام) خواندم. صدای گریه زنان بلند شد و مردم از بیرون متوجه شدند و مقابل منزل امام(علیه السلام)، اجتماع کردند. دراین هنگام، امام صادق(علیه السلام) به دلیل تقیه دستور داد پراکنده شوند. (یعقوبی، بی تا: ج2، ص14)

همچنین ایشان در گفت وگو با مسمع بن عبدالمالک کِردین بصری که به دلیل وجود جاسوسان بنی امیه نمی توانست در کربلا حاضر شود به برگزاری عزای سیدالشهدا(علیه السلام) در جمع خانواده خود سفارش کردند(ابن قولویه، 1356: ص101؛ مجلسی، 1403: ج44، ص290).

شاعر و مدّاح اهل بیت(علیهم السلام) «دعبل خزایی» این گونه نقل کرده است که ایام محرّم بود به زیارت امام علی بن موسی الرضا(علیه السلام) رفتم. دیدم آن حضرت با حالت حزن و اندوه، نشسته و اصحاب هم دور او جمع شده اند. چون مرا دید، فرمود: ای دعبل! دوست دارم شعری بخوانی؛ زیرا این روزهای غم و اندوهی است که بر خاندان ما رفته است. سپس آن حضرت از جای خویش برخاست و پرده ای را نصب کرد و اهل خانه را در پشت آن پرده قرار داد تا در مصایب جدّشان عزاداری کنند. در این حال، رو به سوی من کرد و فرمود برای جدّم حسین(علیه السلام)مرثیه ای بخوان. دعبل می گوید: اشعاری خواندم وقتی به این ابیات رسیدم:

اَفَاطِمُ لَو خِلْتِ الحُسَینَ مُجَدَّلاً *** وَ قَدْ مَاتَ عَطشَاناً بِشَطِّ فُرَاتِ

إذَاً لَطَمْتِ الخَدَّ فَاطِمُ عِنْدَهُ وأ *** جْرَیْتِ دَمْعَ العَیْنِ بِالوَجَنَاتِ

اَفَاطِمُ قُوْمِی یَا ابْنَةَ الخِیَرِ وَانْدُبِی *** نُجُومَ سَمَاواتٍ بِأَرْضِ فَلاَةِ

ای فاطمه! اگر حسین را تصوّر کنی درحالی که با تیغ دشمنان بر خاک کربلا افتاده و در کنار شطّ فرات تشنه لب جان داده، هر آینه بر صورت خود، سیلی خواهی زد و

ص: 12

اشک چشم را بر گونه ها جاری خواهی کرد. ای فاطمه! ای دختر بهترین خلق خدا! برخیز و نوحه کن بر فرزندانت که ستاره های آسمان امامت اند و در بیابان به خاک و خون غلتیده اند.

امام رضا(علیه السلام) آه بلندی کشید و در حالی که اشکانش جاری بود، فرمود: «ای دعبل! به خدا سوگند، ناراحتی هایی را که در دلم پنهان بود، به جوش آوردی. » سپس ناله دیگری زد و فریاد کشید: «آه! ای حسین شهید! ای غریب! ای تنها! آه ای حسن! ای حسین! آه! به خاطر این مصیبت بزرگ. ای کاش! مرگ مرا از بین می برد. ای جدّ من! ای اسیر سختی ها! و... فدایت شوم. آن، چه مصیبت و بلای بزرگی است!»پس از آن، امام(علیه السلام) از هوش رفتند. (بحرانی، 1429: صص100-120).

امام رضا(علیه السلام) برای تأکید بر مسأله سوگواری برای سید الشهدا(علیه السلام)؛ عزاداری آسمان ها و زمین و فرشتگان را مطرح می فرمایند:

هفت آسمان و تمامی زمین بر شهادتش گریستند و چهار هزار فرشته ایکه از آسمان به یاریش آمده بودند و او را کشته یافتند، در کنار قبرش، عزادار و غمگین باقی مانده اند تا این که قائم آل محمد ظهور کند و به یاریش بشتابند و شعار آنان یا لَثَاراتِ الحسین! (ای خون خواهان حسین!) است (صدوق، 1378، ج299:1؛ ابن طاووس، 1409، ج2: 545).

چون از گریه فارغ می شدند، حضرت می فرمود:

ای مردم! بدانید که حسین(علیه السلام) نزد پروردگار خود زنده و مرزوق است و پیوسته به عزاداران خود نگاه می کند و بر نام های ایشان و پدرانشان و جایگاهی که در بهشت برای آنان مهیّا بوده از همه داناتر است. (طریحی، 1362، ج2: 483)

تأکید امام صادق(علیه السلام) بر زنده و گواه بودن امام حسین(علیه السلام) اشاره به آیاتی از قرآن کریم است که ویژگی شهید را بیان می کند. (بقره/155) این مسئله بیان گر آناست که امام صادق(علیه السلام) تلاش می کردند فضای مسمومی را که بنی امیه برای امامان شیعه از جمله امام حسین(علیه السلام) در جامعه ایجاد کرده بودند و آنان را افرادی طاغی و یاغی نسبت به حاکم اسلامی می دانستند با برپایی مجالس عزاداری و بیان حقایقی پیرامون شخصیت و قیام امام حسین(علیه السلام) پاک کنند و مسلمانان را به حقایق آگاه سازند و در این باره به قرآن که مورد وثوق و اجماع مسلمانان است، متوسّل می شدند.

آواز گشت و من گریه خانه را شنیدم. (ابن قولویه، 1356: 105؛مجلسی، 1403، ج44: 282)

در روایتی از زید شحّام آمده است:

ما جماعتی از اهل کوفه در محضر امام صادق(علیه السلام) بودیم که جعفر بن عفّان بر آن حضرت وارد شد. حضرت، او را پیش خود فراخواند و فرمود: ای جعفر! عرض کرد جان من فدای تو باد! فرمان چیست؟ فرمود: به من خبر رسیده است که تو در مرثیه حسین(علیه السلام)، شعر به نیکویی می خوانی. عرض کرد: چنین است. فرمود: انشاء کن. جعفر مرثیه خوانی کرد. آن حضرت چنان گریه کرد که اشک از چهره و لحیه مبارکش سرازیر شد. (کشی، 1409: 289؛ حرّ عاملی، 1403، ج593:14)

از هارون مکفوف نیز روایت شده است که خدمت امام صادق(علیه السلام) شرفیاب شدم، فرمود: برایم بخوان، برایش خواندم. آن حضرت فرمود: نه، آن چنان که در کنار قبرش مرثیه مى خوانید بخوان و من خواندم:امْرُرْ عَلَى جَدَثِ الْحُسَیْنِ فَقُلْ لِأَعْظُمِهِ الزَّکِیَّةِ. از کنار نعش حسین گذر کن و به آن استخوان هاى پاک بگو... وقتى آن حضرت به گریه افتاد سکوت کردم؛ اما فرمود: ادامه بده، ادامه دادم. فرمود: باز هم بخوان تا به این جا رسیدم:

یَا مَرْیَمُ قُومِی فَانْدُبِی مَوْلَاکِ *** وَ عَلَى الْحُسَیْنِ فَأَسْعِدِی بِبُکَاکِ

اى مریم! برخیز و بر مولاى خود ندبه کن و با گریه ات بر حسین، رستگار شو.

امام(علیه السلام) گریه کرد و زن ها شیون سر دادند. وقتى آرام شدند، حضرت فرمود: اى ابوهارون! هر کس مرثیه حسین(علیه السلام) بخواند و ده نفر را بگریاند، پاداش او بهشت است و همین طور تعداد را کم کرد تا به یک نفر رساند و فرمود اگر او را بگریاند بهشت بر او واجب می گردد (ابن قولویه، 1356: 106؛ قمی، 1379:707).

ج44: 284)

من کشنده اشک ها هستم، هیچ مؤمنى مرا یاد نمى کند، مگر آن که عبرت گیرد و اشک هایش جارى شود.

سوزى که از دل سوخته عاشقان سیدالشهدا(علیه السلام) به چشم سرایت می کند، مراتب علاقه و اخلاص و دلبستگى به خاندان وحى و رسالت را مى رساند و این عمل، اثرى مخصوص در ابقاى مودّت و ازدیاد محبّت دارد؛ علاوه بر اینها، موجبات کثرت نفرت و بیزارى از دشمنان و قاتلان آن حضرت و برائت دوستداران این خاندان از دشمنان ایشان را فراهم می آورد. گریۀ با آگاهى و معرفت بر اباعبدالله(علیه السلام)، در واقع، اعلام انزجار از قاتلان اوست و این تبرّى، از آثار برجسته گریه بر آن حضرت است. این گریه و عزادارى، ابراز کمال تنفّر در برابر تعدّى و تجاوز و ستمگرى و پایمال نمودن حقوق جامعه و به ناحق تکیه زدن بر مسند حکومت آنان است.

پس از واقعه عاشورا، سوگواری بر آن حضرت، توسط فرزند بزرگوارش علی بن الحسین(علیه السلام) و خواهر گرامی اش زینب کبری(علیها السلام) و دیگر همراهان آن حضرت که شاهد ماجرا بودند، برپا شده است.

از مؤثرترین سیاست های امام سجاد(علیه السلام) برای احیای نهضت عاشورا، برخوردهای عملی حضرت است؛ از این رو که در طول دوران امامت خویش،پیوسته سوگوار عاشوراییان بودند و در این مصیبت آن قدر گریستند که جزء «بکائین عالم» قرار گرفتند. آن حضرت از هر فرصتی برای زنده نگه داشتن خاطره عاشورا و یاد امام حسین(علیه السلام) و یارانش استفاده می کرد. نقل شده است که ایشان هنگام نوشیدن آب به شدت می گریست و وقتی با پرسش اطرافیان در این باره رو به رو می شد، پاسخ می داد:

چگونه گریه نکنم، در حالی که آبی را که پرندگان و جانوران وحشی از آن آزادانه استفاده می کردند، بر پدرم منع نمودند؟» (ابی الفداء، 1977، ج107:9)

از امام صادق(علیه السلام) روایت شده است که امام زین العابدین(علیه السلام) 35 یا 40 سال برای پدرش گریست و در این مدت روزها را روزه می گرفت و شب ها را عبادت می کرد و در هنگام افطار وقتی غذا نزدش می آوردند اشک می ریخت و می فرمود:

ص: 16

قُتِلَ ابنُ رسولِ اللهِ جائعاً، قُتِلَ ابن رسولِ اللهِ عَطشاناً. (ابن قولویه، 1:1356؛ ابن شهر آشوب، 1405، ج3: 303)

امام جعفر صادق(علیه السلام) در اهمیت گریه و زاری در سوگ امام حسین(علیه السلام) فرمودند:

هرگونه گریه و بی تابی برای بنده در هرجا که بی تابی کند، مکروه و ناپسند است مگر گریه بر حسین بن علی(علیه السلام) که پاداش و ثواب دارد. (مجلسی، 1403، ج44: 285؛ ابن قولویه، 1356: 100).

از علی بن موسی الرضا(علیه السلام) روایت شده است که فرمودند:

همانا مصیبت شهادت امام حسین(علیه السلام) دیده های ما را مجروح گردانید و اشک ما را جاری ساخت و عزیزان ما را ذلیل گردانید. ای زمین کربلا! برای ما محنت و غم باقی گذاشتی و تا روز قیامت باید گریه کنندگان برتو بگریند. (فتال نیشابوری، 1375، ج1:169؛ ابن طاووس، 1409، ج2:544)

به همین دلیل به ریّان بن شبیب چنین توصیه فرمودند:

ای پسر شبیب! اگر می خواهی برای کسی زاری کنی، بر حسین بن علی(علیه السلام) گریه کن؛ زیرا مانند گوسفند، سر بریده شد و به همراهش هیجده نفر از خانواده اش که در زمین، بی نظیر بودند، کشته شدند. (صدوق، 1378، ج1: 299؛ مجلسی، 1403، ج44: 286)

خود امام حسین(علیه السلام) نیز همین انتظار را از شیعیانش دارند:

ای شیعیان من! هر وقت آب گوارایی نوشیدید مرا به یاد آورید و هر وقت در مورد انسان غریب یا شهیدی، چیزی شنیدید برای من نوحه سرایی کنید. (کفعمی، 1405: 741؛ نوری طبرسی، 1411، ج17: 26)

زن های فاطمی برای حسین به علی(علیه السلام) گریبان چاک کردند و سیلی به صورت زدند و برای چنین مصیبتی باید که بر سر و صورت کوبید. (ابن ابی جمهور، 1405: ج3:409؛ مجلسی، 1403، ج82:106)

«مدارس آیات» که حدود 120 بیت داشت و بخشی از آن در خصوص واقعه عاشورا بود در حضور امام(علیه السلام) خواند. زمانی که اشعار دعبل تمام شد، خود امام(علیه السلام) رفتند و سیصد درهم برای این شاعر آوردند و به همراه خلعت خویش به او هدیه دادند. (اربلی، 1381، ج3:166-159؛ بحرانی، 1429: 120-100).

نکته قابل تأمّل این است که آن حضرت به یکی از غلامانش فرمود به شاعر برجسته ای چون ابونواس که پیش از این، در مدح وی شعر سروده بود، سیصد درهم بدهند (صدوق، 1378: ج2، ص142)، ولی برای هدیه دادن به دعبل که در مورد امام حسین(علیه السلام) و عاشورا، مرثیه سرایی کرده بود، علاوه بر این که خود شخصاً اقدام می کند، خلعتش را نیز به وی ارزانی می دارد؛ در واقع این نحوه برخورد امام(علیه السلام) ارزش و اهمیّت مرثیه سرایی را بر امام حسین(علیه السلام) نشان می دهد.

گرداند و ما و شما را در رکاب ولىّ آن حضرت، حضرت امام مهدى قائم آل محمّد(علیهم السلام) از طلب کنندگان خون آن جناب قرار دهد.

دنبال دارد از جمله:

لیکن آن صحابی نمی داند که خداوند متعال جاهایی دارد که دعا در آنجا پذیرفته می شود و قبر سیدالشهداء یکی از آن هاست. (ابن فهدحلّی، 1407: 57)

عزاى امام حسین(علیه السلام) آنان را نجات داد و در پناه آن، تشکّل و انسجام تازه اى یافتند و به صورت قدرتى چشمگیر در صحنه جامعه اسلامى ظاهر شده و باقى ماندند؛ به همین دلیل، برپایى این مجالس در روایات به عنوان «احیاى امر اهل بیت(علیهم السلام)» تعبیر شده است. امام صادق(علیه السلام) در مورد این گونه مجالس فرمودند:

إِنَّ تِلْکَ الْمَجالِسَ أُحِبُّها فَأَحْیُوا أمْرَنا؛ (مجلسی، 1403، ج71: 350)

این گونه مجالس (شما) را دوست دارم، از این طریق، مکتب ما را زنده بدارید.علاوه بر این، تشکیل این مجالس باعث می گردد تا شیعیان، از والاترین تربیت اسلامی برخوردار شده و در جهت حسینی شدن، رشد و پرورش یابند و در این مجالس است که مردم، دیانت را همراه با سیاست، از مکتب حسین بن علی(علیه السلام) می آموزند؛ در حقیقت، مراسم عزاداری، ضامن بقای اسلام است؛ به همین دلیل در دوران منحوس سلاطین و پادشاهان جور، از برپایی مجالس عزای اهل بیت(علیهم السلام) به خصوص سالار شهیدان جلوگیری می شد؛ چرا که برپایی این گونه مجالس، سبب می شد تا سخنوران و دانشمندان متعهّد و انقلابی، مردم را از ستم حکومت ها آگاهی دهند و انگیزه های قیام آن حضرت را برای مردم بازگو کنند. در این مجالس گفته می شد که آن امام برای حفظ شرف و ناموس مردم و بزرگی مقام و مرتبه اسلام، از جان، مال و فرزند گذشت و زیر بار خفّت و خواری نرفت؛ پس بیایید، ما هم با الگو گرفتن از مرام او، مرگ با عزّت را بر زندگی با ذلّت ترجیح دهیم.

ائمّه اطهار(علیهم السلام) با تأکید بر برگزارى مراسم عزادارى حسینى، برنامه آن حضرت را محورى براى وحدت و اتحاد مردم قرار دادند، به گونه اى که امروز در ایّام شهادتش میلیون ها انسان با اختلاف طبقات و نژاد و مذهب در هر کوى و برزن به عزادارى آن حضرت بپاخاسته و گِرد بیرق حسینى اجتماع مى کنند. هر ملّتى براى بقا و موفقیّت خویش محتاج به عامل وحدت و اجتماع است. بدون شک، بهترین عامل وحدت پیروان اهل بیت(علیهم السلام) که با کمترین هزینه مى تواند توده هاى میلیونى را حول یک محور جمع کند، همین مراسم عزادارى سیدالشهدا(علیه السلام) است. به یقین اگر ملّتى از چنین قدرتى برخوردار باشد که بتواند در کوتاه ترین فرصت و با کمترین تبلیغات، نیرو هاى متفرّق

ص: 26

خویش را گرد آورى کرده و سازماندهى کند، مى تواند هر مانعى را از سر راه پیشرفتخود بر دارد. در واقع ائمّه اطهار(علیهم السلام) با ترغیب مردم به اقامه مجالس حسینى از پراکندگى نیرو ها جلوگیرى به عمل آوردند و توده هاى متفرّق را بسیج کردند و با ایجاد وحدت و یکپارچگى در میان آن ها قدرت عظیمى را به وجود آوردند. حرکت خود جوش میلیونى مردم مسلمان ایران در نهضت شکوهمند انقلاب اسلامى در ماه محرّم و صفر به ویژه روزهاى تاسوعا و عاشورا که لرزه بر اندام طاغوتیان مى انداخت سرّ تأکید ائمّه اطهار(علیهم السلام) بر محور قراردادن امام حسین(علیه السلام) را آشکارتر مى کند.

امام حسین(علیه السلام) به هنگام خروج از مکّه فرمودند:

رَضِیَ اللهُ رضانا أهل البیت؛ (مجلسی، 1403، ج44:367)

خداوند با رضایت ما اهل بیت، خشنود می گردد.

حضرت رضا(علیه السلام) نیز در جمع مردم نیشابور چنین از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) نقل کردند که خداوند می فرمایند:

کَلمةُ لا إلهَ إلاّ اللهُ حِصنِی فَمَن دَخَلَ حِصنِی أَمِنَ مِن عَذَابِی؛

کلمه لا إلهَ إلّا اللهُ، دژ محکم من است؛ هر کس وارد آن شود، از عذاب من ایمن خواهد بود.

وقتی همه مردم، این حدیث را نوشتند، با کمی تأمّل به آن ها فرمودند:

این مطلب شروطی دارد «من از شروط آن هستم». (صدوق، 1378، ج2: 133- 132؛ قندوزی، 1385: 364)

این جمله به عنوان پذیرش ولایت حضرت معنا شده است، چیزی که اساس تفکّر شیعی است. از نظر شیعه پذیرش امامت و گردن نهادن به ولایت امامان پس از توحید و نبوت، شرط رهایی و رستگاری است. امام(علیه السلام) در صدد بود تا محبّت مردم را نسبت به علویان، جهت دار کند و تشیّع ناشی از دوستی اهل بیت را تبدیل به یک تشیع اعتقادی اصیل نماید. بر این اساس سوگواری عمیق امام رضا(علیه السلام) بر امام حسین(علیه السلام) باعث می شد مردم هر چه بیشتر تحت تأثیرقیام عاشورا و علل بروز این واقعه قرار گیرند و به تبع آن با حقیقت دین اسلام آشنا شوند؛ این کار زمانی بیشتر نمود می یابد که امام رضا(علیه السلام) از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) درخواست می کند تا شاهد جنایت صورت گرفته بر اهل بیتش باشد. آن حضرت این گونه با جدّ بزرگوارش درد دل می کند:

أینَ النَّبِیُّ یَرَی مَا نَالَ عِترَتُهُ *** صَرعَی جَرَی دَمُهُم فِی الأرضِ غُدرانا

أینَ النَّبِیُّ یَرَی جِسمَ الحُسینِ عَلَی *** الرَّمضَاء مُنعَفِراً بِالطَّفِّ لَهفَانَا

(بحرانی، 1429: 147)

کجاست پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) تا آن چه را که به اهل بیتش رسیده ببیند، در حالی که بر زمین

ص: 28

افکنده و خونشان در زمین جاری گشته و به صورت آب گیرهایی درآمده است؟ کجاست پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) تا بدن حسین(علیه السلام) را ببیند در حالی که بر روی شنزار داغ کربلا، خاک آلود شده و آه و افسوس را برمی انگیزد؟

درخواست می کند که برای او، طلب مغفرت کنند. سپس می فرماید: اگر زایر من می دانست که خداوند چه چیزی را برای او در نظر گرفته است، خوشحالی او بسیار بیشتر از حزن و اندوهش می شد و این که زیارتکننده او وقتی از زیارت برمی گردد، هیچ گناهی برای او باقی نمی ماند! (طوسی، 1388: 55؛ حرّ عاملی، 1403، ج14: 423)

امام رضا(علیه السلام) به ریّان بن شبیب فرمودند:

اى پسر شبیب! اگر بر حسین (علیه السلام) آن قدر گریه کنى که اشک هایت بر چهره ات جارى شود، خداوند همه گناهانی را که مرتکب شده اى مى آمرزد، کوچک باشد یا بزرگ، کم باشد یا زیاد. (صدوق، 1362: 112)

و در جایی دیگر فرمودند:

گریه کنندگان باید بر کسی همچون حسین(علیه السلام) گریه کنند؛ زیرا گریستن بر او، گناهان بزرگ را فرو می ریزد. (ابن طاووس، 1409، ج2: 544؛ مجلسی، 1403، ج44: 83)

قیامت را روز شادی و خوشحالی او قرار می دهد. (صدوق، 1378، ج1: 214؛ بحرانی، 1374، ج3: 508).

آن حضرت شرکت در مراسم عزاداری ائمه(علیهم السلام) را باعث زنده شدن دل ها در روز قیامت دانستند و فرمودند:

هر کس در مجلسی بنشیند که امر ما را در آن مجلس، زنده بدارند قلبش نمیرد در روزی که دل ها می میرند. (طبرسی، 1385: ص257)

ترغیب شاعران به مرثیه سرایی برای سالار شهیدان و نیز سفارش به زیارت قبر امام حسین(علیه السلام) و تبیین نتایج این زیارت.

از مهم ترین اهدافی که امامان معصوم از سوگواری بر سالار شهیدان داشته اند عبارت بود از: حفظ دستاوردهای نهضت عاشورا و آگاهی از حقیقت دین حنیف؛ علاوه بر این ها همواره، اجر و پاداشی را که خداوند برای عزاداران حسینی در نظر گرفته است، در روایت های متعددی بیان فرموده اند؛ از جمله: پیوند با سید الشهدا(علیه السلام)، محشورشدن با امام حسین(علیه السلام)، آمرزش گناهان، رهایی از هول و هراس روز قیامت، واردشدن به بهشت.

اشکی که بر حسین(علیه السلام) و مصایب او ریخته می شود، هر چند یک کار عاطفی است، با این حال خردمندانه و نسبت به برخی از دل باختگان عاشقانه است و بر اثر آن، گرایش و محبتی میان گریه کننده و شهدای کربلا پیدا می شود که این گرایش، زمینه و مقدمه زنده نگه داشتن سیره آنان مانند شجاعت و شهادت طلبی می شود و چنین جذبه و گرایشی، بیش از درس و بحثِ دانش مفهومی اثر دارد. گریه بر سالار شهیدان(علیه السلام) در حقیقت گریه بر سلحشور و جنگجوی موحّدی است که جز احیای توحید و امامت در اصل دین و عدل و احسان در فرع آن چیزی نمی خواهد، از این رو، روح حماسه را در گریه کننده ایجاد می کند.

تشکیل این مجالس باعث می گردد تا شیعیان از والاترین تربیت اسلامیبرخوردار شده و در جهت حسینی شدن، رشد و پرورش یابند و در این مجالس است که مردم، دیانت را همراه با سیاست، از مکتب حسین بن علی(علیه السلام) می آموزند. مردم در سایه مراسم عزادارى، با حقیقت اسلام آشنا شده و بر اثر تبلیغات وسیع و گسترده اى که همراه با این مراسم انجام مى گیرد، آگاهى شان بیشتر و ارتباطشان با دین حنیف، محکم تر می گردد؛ زیرا قرآن و عترت، دو وزنه نفیسى هستند که هرگز از یکدیگر جدا نمى شوند و این آگاهى در اقامه ماتم و مراسم سوگوارى عترت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) به خصوص امام حسین(علیه السلام) به آحاد مردم داده خواهد شد.

ص: 33

آیة الله مرعشی نجفی.

- صدوق، محمد بن علی بن الحسین بن بابویه القمّی. (1362). الأمالی. تهران: کتابخانه اسلامیه.

- _____________________________________________________________ . (1378). عیون أخبار الرضا(علیه السلام). قم: انتشارات پیام علمدار.

- _____________________________________________________________. (1385). علل الشرایع. چاپ اول. قم: داوری.

- _____________________________________________________________. (1407). ثواب الأعمال و عقاب الأعمال. چاپ دوم. قم: دار الشریف الرضی.

- طبرسی، علی بن حسن. (1385ه. ق). مشکاه الأنوار فی غرر الأخبار. چاپ دوم. نجف اشرف: المکتبه المرتضویه.

- طریحی، فخرالدین. (1362). المنتخب. قم: منشورات الرضی.

- طوسی، محمد بن الحسن. (1388)، أمالی. مترجم. صادق حسن زاده. قم: اندیشه هادی.

- ___________________________ . (1411). مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد. چاپ اول. بیروت: مؤسسة فقه الشیعة.

- فتال نیشابوری، محمد بن أحمد. (1375). روضه الواعظین و بصیره المتعظین. چاپ اول. قم: انتشارات رضی.

- قمی، شیخ عباس. (1379). منتهی الآمال. تهران: مقدّس.

- قندوزی، سلیمان بن ابراهیم. (1385ه. ق). ینابیع المودة لذوی القربی. الطبعة الثامنة. قم: دار الکتب العراقیة.

کشی، محمد بن عمر. (1409). اختیار معرفة الرجال. مشهد: مؤسسه نشر دانشگاه- مشهد.

- کفعمی، ابراهیم بن علی عاملی. (1405). المصباح. چاپ دوم. قم: دارالرضی.

- کمپانی، فضل الله. (1365). حضرت رضا(علیه السلام). چاپ سوم. مشهد: انتشارات عرفان.

- مجلسی، محمد باقر. (1403). بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار. قاهره:

ص: 35

انتشارات دار أحیاء.

- ___________________________ . (1423). زاد المعاد - مفتاح الجنان. چاپ اول. بیروت: موسسة الأعلمی للمطبوعات.

- مفید، محمد بن محمد. (1413). المزار. چاپ اول. قم: کنگره شیخ مفید.

- موسوی خمینی، روح الله. (1378). صحیفه نور. چاپ دوم. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

- نوری طبرسی، حسین بن محمد تقی. (1411). مستدرک الوسائل. الطبعة الثانیة. بیروت: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام) لإحیاء التراث.

- یعقوبی (بی تا). تاریخ یعقوبی. بیروت: دار صادر.

ص: 36

4. گزارش های تاریخی و اقوال بزرگان دربارۀ فضایل و خصایل آنان

اگر در ستایش و توصیف صحابۀ حسینی تنها همین سخن مولا و راهبرشان _ حسین بن علی(علیه السلام) _ به جای مانده بود، کافی بود تا شوکت و شکوه و رفعت آنان را دریابیم. امام سجاد(علیه السلام) می فرماید: شب عاشورا به خیمۀ پدرم نزدیک شدم تا سخنانش را بهتر بشنوم. امام خطاب به یارانش فرمود:

فانَی لا اعلمُ اصحاباً اوفی (اولی) و لا خیراً من اصحابی. (الارشاد مفید: 13: 231)

در این توصیف اصحاب، وفادارترین (برترین) و بهترین اصحاب معرفی شده اند. جز این، حضرت دربارۀ برخی از یاران نیز پیش از شهادت یا در لحظۀ شهادت سخنانی دارد که مقام و منزلت آنان را آشکار و مشخص می سازد.

پیش از وقوع عاشورا، امیر مؤمنان علی(علیه السلام) نیز دو بار _ رفتن به صفین و بازگشت _ از کربلا عبور می کند که در این سفر امام حسین(علیه السلام) و برخی که بعدها در کربلای 61 حضور داشتند، حضرت را همراهی می کردند، علی(علیه السلام) همین که به کربلا رسید به رویدادی عظیمی که در آن رخ می دهد اشاره کرد و فرمود:

واهاً لک یا تُربهً لیحشرنَّ منک قومٌ یدخلون الجنّه بغیر حساب (سلونی قبل اَن تفقدونی: 1373: ج2، 379)

ای خاک! از تو قومی برمی خیزند که بی حساب وارد بهشت می شوند. ستودن هایی از این دست در کلام دیگر بزرگان و گزارشگران کربلا، حتی گزارشگران سپاه دشمن مانند حمیدبن مسلم و هلال بن نافعمی توان یافت که در جای خود خواهد آمد.

اَحَسَب النّاسُ اَنْ یقولوا آمنّا و هُم لایُفتنون؛

آیا مردم گمان می کنند رها شده اند و همین که بگویند ایمان آورده ایم، آزمایش نمی شوند؟

تنها کسانی در این آزمون پیروز می شوند که با پشتوانۀ معرفت و محبّت و تهذیب و تزکیه، از سنگلاخ ها و خطرگاه ها عبور کنند؟ آنان که ربّنا الله گفته و استقامت و شکیب پیشه سازند:

اِنّ الذّین قالو ربّنا الله ثُمَّ استقاموا تتنزّلُ علیهم الملائکه... ؛ (فصّلت/ 3)

چنین کسانی در خوف، جوع، نقص اموال و انفس و ثمرات و در بأساء و ضَراء (همه صحنه های سخت و دشوار)، استوار خواهند ماند و سربلند و پیروز از میدان آزمون بیرون خواهند آمد.

حضرت اباعبدالله الحسین(علیه السلام)، در راه مکّه به عراق (کربلا)، رمز و راز شکست در آزمون های الهی را بیان کرد و فرمود:

النّاسُ عبیدالدّنیا و الّدینُ لعقٌ علی اَلسِْنَتِهِم یحوطونَهُ ما دَرَّتْ معایشهم فاذا مُحصوا بالبلاء قَلَّ الدّیانون؛ (فرهنگ جامع سخنان امام حسین(علیه السلام)، 1379: 399)مردم بندگان دنیایند و دین تنها بازیچۀ زبان هایشان، دین را تا آن گاه خواهانند که معاش و دنیایشان فراخ و مهَیا باشد و هرگاه در آزمون و بلا قرار گیرند، دینداران اندک می شوند.

پس بازماندگان در آزمون، دنیاپرستان و خودمدارانند. آنان که در گفتار دین را زیبا باز می گویند و در هنگام نیاز به رفتار دین مدارانه، ناگهان از صحنه غایب می شوند و «دین» را به دنیا می فروشند.

امام حسین(علیه السلام)، در توصیف یاران خویش، آنان را پیروزمند میدان آزمون می شناساند و حتّی می فرماید بر سرشان فریاد کشیدم و از خود راندم (بیعتم را برداشتم) امّا آنان مرا رها نکردند.

نافع بن هلال _ یار جوان اباعبدالله _ می گوید: در شب عاشورا، امام از خیمه ها دور شد، وقتی او را دیدم، انگیزۀ دور شدن از خیمه ها را پرسیدم و گفتم: یابن رسول الله، نزدیک

ص: 40

شدن شما به لشکرگاه دشمن در این هنگام شب مرا نگران و هراسان ساخته است. امام فرمود: آمده ام تا پستی و بلندی اطراف خیمه ها را بررسی کنم تا مبادا دشمن از آن جا مخفیانه دست به حمله بزند. آن گاه دستم را گرفت و فرمود: هی والله! وعدٌ لا خُلْفَ فیه، امشب، همان شب میعاد است. شب موعود! شبی که در آن هیچ خلافی نیست! بعد امام، رشته کوه هایی را که در پرتو مهتاب دیده می شد به من نشان داد و فرمود: اَلا تسلکُ بین هذین الجبلین فری جوف اللّیل و تنجُو نفسَک؛ ای نافع سر آن نداری که در این شب تاریک به این رشته کوه ها پناهنده شوی و جان به در بری و خود را برهانی؟

نافع می گوید: به پای امام افتادم و گفتم: مادرم سوگوارم شود، من اینشمشیر را به هزار درهم و اسبم را هم به هزار درهم خریده ام، به خدا سوگند هرگز از تو جدا نمی شوم تا آن که این شمشیر کند و شکسته و این اسب خسته و ناتوان شود.

پس از این گفت وگو امام به خیمۀ خواهرش زینب(علیها السلام) بازگشت، من در بیرون خیمه نگاهبانی می کردم؛ شنیدم که زینب کبری به برادر گفت: برادر! آیا یارانت را آزموده ای و به شکیب و پایداریشان اطمنیان داری که فردا ما را میان دشمن رها نکنند و در لحظه های خطر از تو دست برندارند؟ امام در پاسخ خواهر فرمود: اَما واللهَ لَقَد نَهَرتُهُم وَ بلوتهُم وَ لَیْسَ فیهم اِلّا الاشْوس الاَقعس یستأنُسونَ بالمنیّهِ دونی استیناس الطّفل الی محالب (بلبن) اُمّه، آری به خدا سوگند بر سرشان فریاد کشیدم و از خویش راندم و آنان را آزمودم و جز دلاوران مرگ ناهراس و صخره های ستبر و استوار کوهستان نیافتم. آنان چنان به مرگ شیفته و عاشق اند که کودکان شیرخوار به سینۀ مادر. (مقتل مقرّم، 1392 ق: 262 و فرهنگ جامع سخنان امام حسین(علیه السلام): 1379: 457)

یاران امام، آزمون های گوناگونی را پیروزمندانه پشت سر نهادند؛ از آن جمله بود:

_ محاصرۀ کامل نظامی بدون توازن و تعادل نظامی

_ تشنگی و گرسنگی شدید (سه روز دسترسی به آب بسیار مشکل و دشوار شد)

_ تهدید به کشتن زن و فرزند و ویران کردن خانه و قطع حقوق بیت المال

_ تحقیر و تمسخر و استهزا (جنگ روانی)

_ مرگ و کشته شدن قطعی در بی رحمانه ترین شکل ممکن

ص: 41

صحابۀ پاکباز حسینی بی هراس از این آزمون ها، بی هیچ تزلزل و سستی ایستادند و فوز و فلاح حاصل این ایستادگی و استواریشان شد.

نکتۀ قابل توجه آن است که این آزمون تنها در کربلا و شب عاشورا نبود، در هر منزلی و با هر رخدادی امام، یاران را می آزمود تا ناصاف ها و ناخالص ها و سست رایان سرخویش گیرند و بازگردند و کربلایی زلال و خالص و پاک رقم بخورد.

آزمون امام هم فردی و هم گروهی بود. وقتی خبر شهادت مسلم بن عقیل و هانی و عبدالله بن یقطر و قیس بن مسهّر صیداوی می رسد، همه از جمله فرزندان عقیل _ برادران مسلم _ را به رفتن می خواند. وقتی خبر اسارت فرزند بُشر بن عمرو می رسد، امام بلافاصله بُشر را می خواند و بهای آزاد کردن فرزند را آماده می کند و از او می خواهد که برود و فرزندش را رهایی بخشد. در ذی حُسم _ یکی از منازل راه _ و در عذیب الهجانات _ منزل دیگر _ راه گشود و دعوت به رفتن کرد و به گفتۀ امام سجاد(علیه السلام)، در هر منزلی قصة یحیی و شهادت او را باز گفت تا هرکس تزلزل و تردیدی دارد برود و کربلا زلال و پاک و بی آلایش بماند. (اربعین الحسینیه، 1379 ش: 222).

اما در همۀ این ابتلائات پیش از نبرد و ابتلائات و آزمون های سخت ساعات نبرد، چون تشنگی، زخم، دیدن شهادت یاران و تمسخر و هلهله و شادمانی دشمنان، کوچک ترین تزلزل و فتوری در رفتار یاران دیده نشد و همگان «فائز» آزمون های بزرگ ترین آزمونگاه تاریخ شدند.

در شب عاشورا وقتی امام فردای تیغ و تیر و مرگ را ترسیم کرد و همه را به رفتن خواند، جان های بصیر و روشن، یکدل و همراه و همزبان گفتند: انّا علی نیّاتنا و بصائرنا (آینه داران آفتاب، 1387، ج1: 65). و همین بصیرت و روشن نگری و تلفیق نیّت (انگیزۀ قوی) و بصیرت (ژرف بینی)، آنان را در هولناک ترین لحظه ها و صحنه ها نگاه داشت.

امیر مؤمنان علی(علیه السلام)، کاراترین سلاح در هنگامۀ هجوم شیطان را بصیرت می داند:

اَلا و اِنَّ الشیطان قد جمع حزبه و اَستجلبَ خَیْلَهُ و رِجْلَهُ و اِنَ معی لبصیرتی؛ (نهج البلاغه، 1380: 14)

آگاه باشید که شیطان سواره و پیاده اش را فرا خوانده و تاختن آغاز کرده امّا بصیرت من با من است (همین شیطان را در هم خواهد شکست).

حضرت، در خطبۀ 150 نهج البلاغه انسان ها را به دو گروه تقسیم می کند؛ گروهی که شمشیرشان بر بصیرتشان حکومت می کند: حملوا اسیافهم علی بصائرهم، یعنیوقتی شمشیر (نماد و قدرت) در دست دارند، چشم بر «حقیقت» می بندند و خودبین و اکنون نگر و بی تدبیر و بی رحم می شوند و گروه دوم آنان که شمشیر (قدرت و موقعیت)، تدبیرشان را نمی شکند و بر آن پرده نمی افکند: حَمَلوا بصائرهم علی اَسْیافِهِم (همان: 146).

نکتۀ مهم این است که اگر این معرفت و بصیرت نباشد، هرچند شخص عابد، زاهد، قاری قرآن و شب زنده دار باشد، همچون خوارج بازیچه و ابزار دست بیدادگران و سیاست بازان خواهد شد و فرجام او همان خواهد شد که پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) پیش بینی کرده بود:

یَخْرجُ فیکُم قومٌ تحقّرون صلاتکُمَ مَعَ صلاتِهِم و صیامَکُم مَعَ صیامِهِم و اعمالَکُم مَعَ اعمالِهِم یقرؤون القرآنَ و لا یُجاوزُ حَناجِرهُم یمرقون من الدین مُروق السّهم مِنَ الرّمیِه؛ (صحیح بخاری، 2008: 591)

در میان شما گروهی پدیدار می آیند که نماز و روزۀ خود را در برابر نماز و روزۀ آنان و اعمالتان را در مقابل اعمال آن ها ناچیز و اندک می شمارید؛ قرآن می خوانند و این خواندن از حد گلویشان فراتر نمی رود و همچون تیری که از کمان برون آید، از دین بیرون می روند.

ص: 43

آنان که در مقابل حسین(علیه السلام) صف آرایی کردند اهل نماز و قرآن بودند؛ هم زمان

در اردوگاه عمر سعد صدای اذان برمی خاست و حتی ادعای شمر در هنگام برپایی نماز ظهر عاشورا _ خطاب به حبیب بن مظاهر- این بود که نماز شما پذیرفته نیست نماز ما مقبول است!

این آموزۀ بزرگ عاشوراست که دین مداری باید بر محور فهم و معرفت و بصیرت ژرف باشد و صرف عبادت، بدون شناخت اینکه در کدام جبهه و باچه کسی هستی ارجمند و ستودنی نیست.

وقتی امیر مؤمنان علی(علیه السلام)، سفیر خود ابن عباس را برای مذاکره با خوارج فرستاد، ابن عباس شگفت زده از عبادت و ساده زیستی و سلوک آنان _ این گونه نزد علی(علیه السلام) گزارش داد:

لَهُم جباهُ قرحه لطول السجود و اَیْدٍ کَثَفنات الابل و علیهم قُمُصٌ مُرْحَضه وَ هُم مشمّرون؛ (العقد الفرید، 1408 ق، ج2: 135)

سجده های طولانی، پیشانی هایشان را پینه بسته کرده و دست هایشان چون زانوی شتران از کثرت سجده و بر خاک افتادن، چین خورده است؛ لباس هایشان کهنه و ساده و رنگ باخته است. آنان را در اجرای خواسته هایشان مصمم و کمربسته یافتم.

فقدان معرفت و بصیرت که نتیجه بی مطالعگی، فقر تَأمّل و همه سونگری و ره آورد تکیه محض بر احساسات و عواطف و ظواهر است، جز بازی در میدان دشمن و مصادرۀ خویش به نفع ستم، نتیجه ای ندارد.

امام عاشورا فرمود:

اَلا و اَنَّ الدعی بن الدَعی قدرکزنی بین الا ثنتین بِین السَلَه و الذلّه و ما اخذ الدّنیه ابی الله ذالک و رسوله و جدودٍ طابت و طهرت؛ (بحارالانوار، 1404 ق، ج45: 9)

آگاه باشید ناپاک دامن فرزند ناپاک دامن مرا میان دو امر مخیر کرده است.میان شمشیر (مرگ) و ذلّت؛ آری ذلّت از ما دور است. خداوند و پیامبر او و دامن های پاک و مطهّری که ما را پرورده اند هرگز چنین نمی پذیرند و گردن نمی نهند.

معلوم است که باورمندان و صحابۀ چنین امامی که عارفانه و عاشقانه او را همراه شدند هرگز تن به ذلّت و خواری نخواهند سپرد.

خاستگاه ذلّت پذیری، دنیاطلبی است؛ آرزومندان و آزمندان دنیا به سبب اسارت در زنجیر هواها و خواسته ها، ارج و آبروی خویش را به سادگی زیر پا خواهند گذاشت و به بهای رسیدن به آرزوها و تمنیّات، زیستن پست و ذلیلانه را گردن می نهند. امیر مؤمنان علی(علیه السلام) سرچشمۀ ذلّت و حقارت نفس را نفاق و دورویی درونی می داند:

نفاقُ المرء مِنْ ذُلٍّ یجدُهُ فی نَفْسِه. (غررالحکم و دررالحکم، 1407 ش: 298)

انسان ذلیل و خودخوارکرده دچار چند ویژگی خواهد شد:

1. خطرناک و شرور خواهد شد. امام هادی(علیه السلام) می فرماید:

مَنْ هانَتْ علیه نَفْسُهُ فلاتَأمَنْ شَرَّهُ؛ (اصول کافی، 1388، ج2: 312)

آن که خود را خوار و ذلیل بداند (بسازد) از شرّش ایمن مباش. همان گونه که بندگان زر و تشنگان قدرت و ثروت در کربلا از هیچ زشتی و پلیدی پروا نداشتند.

2. به او امید خیر و رحم و محبت نمی توان داشت. امیر مؤمنان علی(علیه السلام) می فرماید:

مَنْ هانت علیه نَفْسُهُ فلا ترجُ خیرهُ؛ (غررالحکم و دررالحکم، 1407 ش، ج3: 237)از جان تاریک از ذلّت و خواری، نوری نمی تراود و خیری نمی جوشد.

یاران وفادار و جا ن نثار اباعبدالله بارها در معرض تطمیع و تهدید دشمن بودند اما هرگز تن به رفاه و عافیت زیر سایه خواری و ذلّت نسپردند. آنان عزیز و سربلند، رها از کشش ها

ص: 45

و جاذبه های فریبناک، به استقبال تیغ و تیر و زخم و عطش و طعنه و تمسخر رفتند اما عزّت خویش را پاس داشتند. آنان شاگردان امامی بودند که در منزل شراف، وقتی حُرّبن یزید ریاحی راه بر امام بست و به شمشیر و جنگ تهدید کرد امام فرمود:

لَیْسَ شأنی مَنْ یخاف الموت، ما اهون الموت علی سبیل العزّ و احیاء الحق، لیس الموت فی سبیل العزّ اِلّا حیاهً خالده و لَیْسَتِ الحیاه مع الذُلِّ اِلّا الموت الّذی لا حیاه مَعَهُ. افبالموت تخّوفنی؟ هیهات طاشَ سَهْمُکَ و خابَ ظنَکَ! لستُ اخافُ الموت، اِنَّ نفسی لاکبرُ مِنْ ذالک و همّتی لَاَعلی مِنْ اَنْ اَحمِلَ الضّیْم خَوفاً من الموت و هل تقدرون علی اکثر مِنْ قتلی مرحباً بالقتل فی سبیل الله و لکنّکم لاتقدرون علی هَدْمَ مَجْدی و محو عزّی و شرفی، اِذاً لااُبالی بالقتل؛ (احقاق الحق و ارهاق الباطل، بی تا، ج11: 601)

شأن و جایگاه من، شأن و جایگاه هراس زدگان از مرگ نیست. مرگ در راه رسیدن به عزّت و احیای حق چه قدر آسان و دل پذیر است! مرگ در راه عزّت، جز جاودانگی و زیستن با ذلّت، جز مرگی تهی از زندگی نیست. آیا از مرگم می ترسانی؟ تیر در کمان خطا نهاده ای و گمان تباه و ناروا بُرده ای. من آن نیستم که از مرگ بهراسم. منش من فراتر و همّت من والاتر از آن است که ترس از مرگ، شانه هایم را به تحمّل بار ستم بکشاند. آیا تو جز مرگ و کشتن من کار دیگری می توانی؟ درود و آفرین بر مرگ در راه خدا باد. زنده باد مرگ عاشقانه! شما قادر به نابودی شوکت و عظمت و شرف و عزت من نیستید. پس همین است که پروای کشته شدنم نیست.به تعبیر امام صادق(علیه السلام) یاران حسینی باور داشتند که:

اِنَ اللهَ فَوَّضَ الی المُؤمن اموره کُلّها و لم یفوّضُ الیه اَنْ یکون ذلیلاً؛ (بحارالانوار، 1404 ق، ج15: 63)

خداوند همۀ امور را به مؤمن وانهاده اما اجازه خوار شدن و ذلّت به او نداده است.

شعار یاران حسین(علیه السلام) این سخن مولایشان بود که موتٌ فی عزّ خیرٌ من حیاهٍ فی ذل (مناقب ابن شهرآشوب: ج4: 68).

عزّت طلبی و ذلّت ناپذیری یاوران حسینی، ره آورد اقتدای آنان به مولای عزیز و

ص: 46

خواری ناپذیرشان اباعبدالله(علیه السلام) بود و درسی که از سلوک و سیرت وی آموخته بودند؛ چرا که از امام عاشورا آموخته بودند که شمشیر بپذیرند و ذلّت هرگز. آنان به پاس همین ویژگی بر قلّه عزّت و عظمت نشسته اند و هیچ کس نیست که با مطالعۀ سیرت عزیزانه ی شان، زبان به ستایش و تمجید آنان نگشاید.

یاران حسینی، رستگان از همۀ تعلقات و دل بستگی ها بودند. ایمان تابناکی که در جانشان بود آن ها را از تاریکی طمع و حرص و بُخل و اَمَل رهانده بود. حاصل ایمان استوار، همان گونه که قرآن اشاره دارد رهایی از «خوف و حُزن» است؛ لاخوفٌ علیهم و لاهُم یحزنون (بقره/ 38، 62، 112، 262، 274، 277 بقره و... )

هرکس خوف از دست دادن نداشته باشد و حُزن از دست رفته ها، خودگذشتگی می تواند، خوف، محصول نگرانی های انسان برای «از دست دادن در آینده» است و حزن، اندوهناکی انسان به سبب از دست دادن ها در گذشته؛ خوف متوجه آینده است و حُزن متوجه گذشته (آینه داران آفتاب، 1387: 13).صحابۀ پاکباز عاشورا با این که در خطر قتل فرزند، هتک حرمت همسر و ویران شدن خانه به سبب همراهی با اباعبدالله بودند اما غم و دلواپسی نداشتند و گرچه دائم در معرض دعوت و وسوسۀ پول و پُست و مقام بودند، هرگز از امام نگسستند.

عبدالله بن عمیر کلبی _ جوان تازه ازدواج کرده _ پیش چشم مادر و همسر می جنگد و رها و آزاد از همۀ دلبستگی هایی که هر تازه دامادی می تواند داشته باشد عاشقانه جان می بازد. عمروبن جُناده نوجوانی که پدرش در تیرباران صبح به شهادت رسیده است، بی هراس از میدان و رزمگاهی که جز تیر و تیغ و تمسخر ندارد می جنگد و هنگامی که سر او را به سمت مادرش پرتاب می کنند سر را به میدان پرتاب می کند و فریاد می زند ما چیزی را که در راه خدا داده ایم پس نمی گیریم (انساب الاشراف، 1379 ق 360: 193) این ها نمونه هایی از رهایی و آزادگی یاران و همراهان حسین(علیه السلام) است.

امام حسین(علیه السلام)، در آغاز خروج از مکه و رفتن به سمت عراق فرمود:

مَنْ کان فینا باذلاً مُهجته موُطناً علی لقاءالله نَفْسَه فلیرحَلْ معنا فانّی راحلٌ مُصبحاً ان شاءالله؛ (اللهوف علی قتلی الطفوف، 1321: 53)

هرکس آماده است در راه ما از خون خویش بگذرد و جانش را در راه لقای پروردگار تقدیم کند مهیای حرکت باشد که من فردا صبح ان شاءالله حرکت خواهم کرد.

معلوم است که لبیک گویان به این دعوت، وارستگان از جان و جهان بودند وگرنه همسفر و هم رکاب مولایشان نمی شدند. نقطۀ مقابل یاران امام، سپاه عمر سعد است که

ص: 48

پاگیر قدرت، ثروت، شهرت و شهوت هستند و با این که می دانند امام فرزند پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) است و بسیاری از آنان روایات پیامبر در ستایش اباعبدالله رامی دانند اما به روی او شمشیر می کشند و از هیچ قساوت و جنایتی رویگردان نیستند.

کمالُ الدّین ولایَتُنا و البرائهِ من عَدُوّنا؛ (بحارالانوار: 1403 ق، ج27: 58)

کمال دین پذیرش ولایت ما و دوری و برائت از دشمنان ماست.

امام صادق(علیه السلام) نفرت و بیزاری از دشمنان را نشانۀ صداقت در محبت می داند و می فرماید:

هیهات کذب مَنِ ادّعی مَحبّتنا وَلَمْ یَتبّرأ مِنْ عَدُوّنا؛ (ادب فنای مقرّبان، 1381: 62)

دروغ می گوید آن که ادعای دوستی ما دارد و از دشمنان ما دوری نمی گزیند.

کربلا، جلوه گاه محبت و عشق ورزی به ساحت ربوبی و کینه و خشم و بیزاری از حق ستیزان و تبهکاران است؛ یاران حسینی عاشقانه به امام می نگرند و صادقانه و عالمانه چشم در چشم او دارند تا چه خواهد و چه فرماید و هنگام که به دشمن می رسند چنان شعله ور از نفرت و خشم اند که کوچک ترین تردید و تزلزلی در ستیز با آنان نمی یابند. در رجز صحابه حسینی نمونه های فراوان از این رحمت و شدّت و تولّا و تبرّی می یابیم.

حجاج بن مسروق جعفی _ مؤذّن کربلا _ هنگام اذن گرفتن از امام برای نبرد در رجز خویش خطاب به امام و دشمن می گوید:

فدتک نفسی هادیاً مهدیّا *** الیوم القی جدکَ النبیّا

ثُمّ اباک ذا النَدی علیّاً *** ذاک الّذی نعرفُه الوصیّا

و الحَسنُ الخیر التَقی الوفَیا *** و ذا الجناحین الفتی الکمیا

و اسدالله الشَهید الحیّا

(رجال طوسی، 1415: 73 و ارشادمفید، 1413 ق، ج1: 78)

هستی ام فدای تو باد یا حسین! جان ناچیز من تقدیم تو ای مولا! ای هدایت گر هدایت شده، امروز جَدت پیامبر، پدرت علی بخشنده و جانشین شایسته پیامبر و برادرت حسن را که در وفا و تقوا برترین است و جعفر طیار و حمزه _ شهید جاودانه _ را زیارت خواهم کرد.

ابوثمامه صائدی که پیش از کربلا نیز از مجاهدان شجاع و سوارکار جبهۀ امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) در تمام نبردها بود در رجز خویش با مطلع:

ص: 50

عزاءً لآل المصطفی و بناته *** علی حبس خیرالنّاس سبط محمّدٍ

(مناقب ابن شهر آشوب، 1405، 4: 105)

رحمت خود نسبت به خاندان پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) به ویژه اباعبدالله الحسین و خانواده اش را باز می گوید و نفرت خود را از پلشتی و زشتی رفتار دشمنان بیان می کند.

در سخنان و رجزهای دیگر صحابه حتی نوجوانانی چون عمرو بن جناده و قاسم بن الحسن نیز در بلیغ ترین شیوه این ولایت و برائت را می توان یافت.

_ هرثمه بن ابی مسلم _ مِهر فرزندی را بهانه کرد و دیگران چون عمروبن قیس مشرقی و طرّماح بن عدی اموال و امانات و تجارت را محمل و عذر رفتن و همراه نشدن کردند و از فوز و توفیق همراهی بازماندند.

اما یاران مخلص، از زن و فرزند و خانه و خانمان و مقام و جان گذشتند و هیچ ناخالصی در خویش نگذاشتند تا پاک و رسته و رها در میدان عاشوراجان فشانی کنند. عابس بن ابی شبیب شاکری، حتی لباس رزم بیرون افکند تا نهایت رهایی را نمایش دهد. تشنه ترین مجاهد میدان _ ابوالفضل العباس _ آب فرو نهاد و داغ نوشیدن بر دل آب گذاشت؛ دریا بکشد منت رودی هیهات! و قاسم _ شهدنوش عاشورا _ همۀ شیرینی ها و حلاوت ها را در شهادت جست وجو کرد. بُریر بن خُضیر همدانی _ سیدالقُراء کربلا _ در آخرین لحظه های میدان رفتن در بیانی خالصانه این گونه با امام خویش سخن گفت:

والله یابن رسول الله لقد مَنَّ الله بِکَ علینا اَنْ نُقاتِلَ بینَ یَدیْکَ تقطّعَ فیک اعضائَنا حتّی یکونَ جَدَّکَ یوم القیامه بینَ یَدَیْنا شفیعاً؛ (سفینة البحار، 1414 ق، ج1: 266)

به خدا سوگند ای فرزند پیامبر، خداوند بر ما منت گذاشت که پیش روی تو توفیق جهاد بیابیم و قطعه قطعه شویم و شفاعت جدّت پیامبر را در قیامت فراچنگ آوریم.

اخلاص، جان کربلاست و یاوران عاشورا خالص ترین صحابه ای هستند که تاریخ به خویش دیده است و این توصیفی بود که امام عاشورا نیز در عاشورا بدان اشاره کرده است.

ادامه در شماره بعد

ص: 52

- مفید، شیخ. (بی تا). الارشاد. قم: مکتبه بصیرتی.

- مقرم، عبدالرزاق. (1392ش). مقتل مَقرم. نجف: مطبعه آداب.

- مویدی، علی. (1381). فرهنگ جامع سخنان امام حسین(علیه السلام). چاپ چهارم. قم: نشر معروف و مشرقین.

ص: 54

انتخاب شگفت مسلم بن عقیل بر درکی عمیق از دین، تعلق خاطر به ارزش های دینی، جهت گیری و خواست حق طلبانه و تربیت نبوی و آموزه های مدرسۀ حسینی استوار بود. مقاله حاضر به بررسی و تبیین انتخاب گری انسان و این نمونه برجستۀ انتخاب گری در تاریخ بشر با رویکرد تحلیل تاریخی _ روایی پرداخته است.

کلید واژه ها: انتخاب گری، مسلم بن عقیل، انسان انتخاب گر، کربلا و عاشورا، مدرسۀ حسینی.

زندگی این جهانی و آن جهانی خود و بسیاری دیگر را رقم می زند.

122). عوامل مؤثر در تربیت مثل وراثت، محیط اعم از خانه و خانواده، رفاقت و معاشرت، مدرسه، اجتماع، وسایل ارتباط جمعى، محیط جغرافیایى و طبیعى و دیگر محیط ها، سختى ها و شداید، کار و عوامل ماوراى طبیعت هیچ کدام بر آدمى مسلّط نیستند. این ها همه تأثیرگذارند، نه مسلّط؛ و حاکمیت و تسلّطاین عوامل تابع خواست و اراده و انتخاب آدمى است (دلشاد تهرانی، 1383: 108). اگر جز این بود مسئولیت پذیرى انسان، و ارسال رسل و انزال کتب، و نوید و تهدید، و هدایت و تربیت، و ره یافت و بازخواست، و نکوداشت و مجازات، همه و همه بى معنا مى گردید.

شریف رضى آورده است که چون امیرمؤمنان على(علیه السلام) پس از ماجراى صفّین از شام بازمى گشت، کسى از او پرسید: «رفتن ما به شام به قضا و قدر خدا بود؟» و چنین گمان مى کرد که همه چیز براى انسان از پیش تعیین شده است و آدمى را اختیار و انتخابى نیست. پس امام(علیه السلام) بدو فرمود:

وَیْحَکَ! لَعَلَّکَ ظَنَنْتَ قَضَاءً لاَزِمًا وَ قَدَرًا حَاتِمًا. وَ لَوْکَانَ کَذلِکَ لَبَطَلَ الثَّوَابُ وَالْعِقَابُ، وَ سَقَطَ الْوَعْدُ وَ الْوَعِیدُ. إِنَّ اللّهَ سُبْحَانَهُ أَمَرَ عِبَادَهُ تَخْیِیرًا، وَ نَهَاهُمْ تَحْذِیرًا، وَ کَلَّفَ یَسِیرًا وَ لَمْ یُکَلِّفْ عَسِیرًا، وَ أَعْطَى عَلَى الْقَلِیلِ کَثِیرًا. وَ لَمْ یُعْصَ مَغْلُوبًا، وَ لَمْ یُطَعْ مُکْرِهًا. وَ لَمْ یُرْسِلِ الأنْبِیَاءَ لَعِبًا، وَ لَمْ یُنْزِلِ الْکُتُبَ لِلْعِبَادِ عَبَثًا، وَ لاَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الأرْضَ وَ مَا بَیْنَهُمَا بَاطِلاً ذلِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ النَّارَ (ص / 27)؛ (نهج البلاغه، حکمت 78)

واى بر تو! شاید قضاى لازم و قدرِ حتم (قوانین حاکم بر هستى) را گمان کرده اى. اگر چنین باشد پاداش و کیفر باطل بُوَد، و نوید و تهدید عاطل. خداى سبحان بندگان خود را امر فرمود ]و در آن چه بدان مأمورند[ داراى اختیارند، و نهى نمود تا بترسند و دست بازدارند. آن چه تکلیف کرد آسان است نه دشوار، و پاداش او بر ]کردار[ اندک، بسیار. نافرمانى اش نکنند از آن که ناچارند، و فرمانش نبرند از آن رو کهناگزیرند. پیامبران را به بازیچه نفرستاد، و کتاب را براى بندگان بیهوده نازل نفرمود و آسمان ها و زمین و آن چه میان این دو است به باطل خلق ننمود. «این گمان کسانى است که کافر شدند. واى بر آنان که کافر شدند از آتش».

ص: 58

مقدّرات انسان قبل از هر چیز و هرکس در دست خود انسان است و هرگونه تغییر و دگرگونى در خوشبختى و بدبختى مردمان در درجه نخست به خود ایشان بازگشت مى کند (مکارم شیرازی، بی تا: 10، 145 - 146). قضاى الهى چنین است که آن چه به انسان مى رسد بازگشت به خود انسان مى کند و نتیجه و محصول میل و اراده و عملکرد خود اوست.

إِنَّ اللّهَ لاَ یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ؛ (رعد / 11)

در حقیقت، خداوند حال قومى را تغییر نمى دهد تا آنان حال خود را تغییر دهند.

انسان مى تواند در نفسانیات خود دگرگونى ایجاد کند و حال خود را تغییر دهد و سعادت و شقاوت خود را ترسیم نماید. امام خمینى در این باره مى نویسد:

انسان _ هر انسانى که باشد _ مادام که در عالم طبیعت است و با مادّه اوّلى قابل تطوّر و دگرگونى و اختلاف دمساز است، قابلیت تطوّر و دگرگونى و تغییر دارد؛ یا به سوى سعادت و کمالات شایسته آن و یا به سوى شقاوت و امور مخالف با اصل فطرتش؛ و همه این امور به سبب کسب و عمل انسان است. (الخمینی، 1415: 1، 85)

در این میان اصل، انتخاب آدمى است که چگونه انتخاب کند و به چه نحوخود را بسازد. سعادت و شقاوت آدمى به دست خود اوست و انسان خویشتن را انتخاب مى کند. به تعبیر امام خمینى:

آن چه که بر سر انسان مى آید از خیر و شرّ، از خود آدم است. آن چه که انسان را به مراتب عالى انسانیت مى رساند، کوشش خود انسان ]است[ و آن چه که انسان را به تباهى در دنیا و آخرت مى کشد خود انسان و اعمال خود انسان است. این انسان است که خداى تبارک و تعالى به طورى خلق فرموده است که راه راست و کج را مى تواند انتخاب کند.(امام خمینی، 1371 - 1361: 78، 15)

زندگى به معناى انتخاب کردن است و صورت زندگى ها، جلوه انتخاب هاى آدمیان است.

ص: 59

پاکیزگى جوید تنها براى خود پاکیزگى مى جوید، و فرجام ]کارها[ به سوى خداست.

سرکشى ها، ستم ها و تباهى هاى آدمى به خاطر تعلقات نفسانى و آرزوهاىپست حیوانى است و تا انسان به دست خود این دام ها را نگشاید به سوى بلنداى هستى راه نیابد؛ و این گره به دست خود انسان گشوده مى شود.

یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا بَغْیُکُمْ عَلَى أَنْفُسِکُمْ مَتَاعَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا؛ (یونس / 23)

اى مردم! ستم و سرکشى شما تنها به زیان خودتان است [که سبب آن] بهره ورى [کوتاهى از] زندگى دنیایى است.

آن هنگام که انسان بر سر دوراهى انتخاب قرار مى گیرد، تعلقات و دلبستگى ها، خود را به واقع نشان مى دهند و اگر رابطه اى که انسان با دلبستگى هایش برقرار کرده است، رابطه اى دنیایى و پست باشد، همان ها اجازه انتخاب درست را از او مى گیرند. عشق به زن و فرزند پدیده اى انسانى و مبارک است، توجّه به امکانات این جهانى براى مقاصد انسانى و متعالى ضرورت زندگى آدمى است؛ امّا اگر همین ها صورتى دنیایى بیابد و در زندگى آدمى اصل گردد و مقدّم بر همه چیز شود، بازدارنده و سقوط دهنده مى شوند؛ و آن جا که رفتن بایسته است، به نشستن مى خوانند؛ و آن جا که جهاد کردن شایسته است، به قعود مى رانند.

قرآن کریم این حقیقت را به زیبایى تمام بیان کرده است:

قُلْ إِنْ کَانَ آبَاؤُکُمْ وَ أَبْنَاؤُکُمْ وَ إِخْوَانُکُمْ وَ أَزْوَاجُکُمْ وَ عَشِیرَتُکُمْ وَأَمْوَالٌ اقْتَرَفْتُمُوهَا وَ تِجَارَةً تَخْشَوْنَ کَسَادَهَا وَ مَسَاکِنُ تَرْضَوْنَهَا أَحَبَّ إِلَیْکُمْ مِنَ اللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ جِهَادٍ فِی سَبِیلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتَّى یَأْتِیَ اللّهُ بِأَمْرِهِ وَ اللّهُ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْفَاسِقِینَ؛ (توبه / 24)

بگو اگر پدرانتان و پسرانتان و برادرانتان و همسرانتان و خاندانتان و اموالى که به دست آورده اید و تجارتى که از کسادش مى ترسید و خانه هایى کهخوش دارید، در نزد شما از خداوند و پیامبرش و جهاد در راهش عزیزتر است، منتظر باشید تا خداوند فرمانش را به میان آورد؛ و خداوند نافرمانان را هدایت نمى کند.

ص: 61

اگر انسان نخواهد تعلقات خویش را تصحیح کند، کسى نمى تواند او را به انتخاب درست راه برد. اگر انسان خود تمایلى به تصحیح خویش نداشته باشد، کسى نمى تواند به جاى او انتخاب کند و راه درست را بر او هموار سازد؛ و اگر بخواهد، همیشه امکان انتخاب صحیح و گام نهادن در راه کمال براى او مهیا است. اگر انسان بخواهد، مى تواند و کسى نمى تواند او را بازدارد.

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ لاَ یَضُرُّکُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ؛ (مائده / 105)

اى کسانى که ایمان آورده اید، بر شما باد ]نگاهداشتِ[ خویشتن؛ چون شما راه یافته باشید هرکه گمراه شد، به شما زیانى نرساند.

اگر انسان چشمان خود را بگشاید و بخواهد ببیند و با بینایى راه را انتخاب کند، مى تواند.

قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدعُوا إِلَى اللّهِ عَلَى بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی؛ (یوسف / 108)

بگو: این است راه من، که من و هرکس پیروى ام کرد با بینایى به سوى خدا دعوت مى کنیم.

در مواقع انتخاب در زندگى، آن چه آدمى را به خوبى یارى مى کند، بصیرت و بینایى اوست. چون على(علیه السلام) بر مصدر امور نشست و اصلاحاتى اساسى را پیش گرفت، مخالفان اصلاحات فتنه ها به پا ساختند تا راه او را سد کنند ونخستین فتنه، فتنه جمل بود. مسلمانان بر سر دوراهىِ سختى قرار گرفتند؛ در یک سو، على(علیه السلام) و پیروانش، و در دیگر سو طلحه و زبیر و عایشه و پیروانشان. امیرمؤمنان در تبیین تکیه گاه لازم براى انتخاب در چنین موقعیتى فرمود:

وَ قَدْ فُتِحَ بَابُ الْحَرْبِ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ أَهْلِ الْقِبْلَةِ، وَ لاَ یَحْمِلُ هذَا الْعَلَمَ إِلاَّ أَهْلُ الْبَصَرِ وَ الصَّبْرِ وَ الْعِلْمِ بِمَوَاضِعِ الْحَقِّ؛ (نهج البلاغه، خطبۀ 173 ترجمه جعفری، سیّد محمد مهدی، 1372 - 1381: 3، 186)

میان شما و اهل قبله درِ جنگ گشوده شد و این عَلَم را برندارد مگر آن که بینا و شکیباست و داند که حق در کجاست. در دوراهى و چندراهى انتخاب، تعلّقات آدمى نقشى اساسى بازى مى کند و اگر انسان نتواند تعلّق هاى پست و

ص: 62

دنیایى خود را مهار نماید، او را به بدترین انتخاب ها سوق مى دهند.

حسین(علیه السلام) پس از ورود به کربلا، درباره چنین تعلّقاتى که آدمى را به تباهى راه مى نمایند و مانع رستگارى او مى شوند، فرمود:

النَّاسُ عَبِیدُ الدُّنْیَا وَالدِّینُ لَعِقٌ عَلَى أَلْسِنَتِهِمْ، یَحُوطُونَهُ مَا دَرَّتْ مَعَایِشُهُمْ؛ (ابن شعبة الحرّانی، 1394: 174؛ الخوارزمی، بی تا: 1، 237)

مردم بندگان دنیایند و دین بر سرِ زبانشان است؛ پشتیبانى شان از دین تا آن جاست که زندگى شان در رفاه است.

آنان که در برابر ستمگران کرنش را برگزیده اند و سازش را انتخاب نموده اند، بدین سبب است که تعلّقات دنیایى را نگسسته اند و از آن دام بیرون نرفته اند، چنان که حسین(علیه السلام) خطاب به عالمانى که حقّ ناتوانان را تباه کرده اند و با سازش ستمگران خود را آسوده داشته اند، فرموده است:

وَ لکِنَّکُمْ مَکَّنْتُمُ الظَّلَمَةَ مِنْ مَنْزِلَتِکُمْ وَ اسْتَسْلَمْتُمْ أمُورَ اللّهِ فِی أَیْدِیهِمْ، یَعْمَلُونَ بِالشُّبُهَاتِ وَ یَسِیرُونَ فِی الشَّهَوَاتِ، سَلَّطَهُمْ عَلَى ذلِکَ فِرَارُکُمْ مِنَ الْمَوْتِ، وَ إِعْجَابُکُمْ بِالْحَیَاةِ الَّتِی هِیَ مُفَارَقَتُکُمْ؛ (ابن شعبة الحرّانی، 1394، 169)شما ستمگران را در مقام خود جاى دادید و امور حکومت خداوند را به آنان واگذاشتید تا به شبهه ها کار کنند و به راه شهوت ها روند. آن چه سبب گردیده است آنان را بر این مقام مسلّط کنید، گریز شما از مرگ است و دلبستگى تان به زندگى دنیا که از شما جدا خواهد شد.

هنگام انتخاب، تمنّّیات آدمى پیش روى اوست، و انسان با آرزوهایش راه مى گزیند؛ و چون آرزویى پست داشته باشد، چشم حقیقت بینش کور مى گردد؛ به تعبیر امیر بیان على(علیه السلام):

وَ الأَمَانِىُّ تُعْمِی أَعْیُنَ الْبَصَائِرِ؛ (نهج البلاغه، حکمت 275)

آرزوها دیده بصیرت را کور سازد.

امیرمؤمنان على(علیه السلام) در این باره مردمان را هشدار داده و فرموده است:

ص: 63

أَیُّهَا النَّاسُ، إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَیْکُمْ اَثنَتَانِ: اتِّبَاعُ الْهَوَى، وَ طُولُ الأَمَلِ. فَأَمَّا اتِّبَاعُ الْهَوَى فَیَصُدُّ عَنِ الْحَقِّ، وَ أَمَّا طُولُ الأَمَلِ فَیُنْسِی الاْخِرَةَ؛ (همان، کلام 42)

اى مردم! همانا بر شما از دو چیز بیش تر مى ترسم: از خواهش نفس پیروى کردن، و آرزوى دراز در سر پروردن؛ که پیروى خواهش نفس، آدمى را از راه حق بازمى دارد؛ و آرزوى دراز، آخرت را به فراموشى مى سپارد. آرزوها و تمنّیات به آدمى جهت مى دهد و هنگامى که انسان در پى قدرت و مُکنت است، از سر عمد چشم بر حقیقت مى بندد و به راهى مى رود که تمنّیاتش نقش مى زند.

امیرمؤمنان على(علیه السلام) مشاهده کرد که عمّار پسر یاسر با مُغِیره پسر شُعْبَه سخن مى گوید و تلاش مى کند او را به راه حق آورد، پس حضرت فرمود:

دَعْهُ یَا عَمَّارُ، فَإِنَّهُ لَمْ یَأْخُذْ مِنَ الدِّینِ إِلاَّ مَا قَارَبَهُ مِنَ الدُّنْیَا، وَ عَلَى عَمْدٍ لَبَّسَ عَلَى نَفْسِهِ لِیَجْعَلَ الشُّبُهَاتِ عَاذِرًا لِسَقَطَاتِهِ؛ (همان، حکمت 405)عمّار! او را واگذار، چه او چیزى از دین برنگرفته جز آن چه او را به دنیا نزدیک کردن تواند، و به عمد خود را به شبهه ها درافکنده تا آن را عذرخواه خطاهاى خود گرداند.

تمنّیات قدرت طلبانه و مُکنت جویانه دام انتخاب هاى آدمى است، چنان که در سروده اى منسوب به حسین(علیه السلام) آمده است:

وَ لَمْ یَطْلُبْ عُلُوَّ الْقَدْرِ فِیهَا *** وَ عِزَّ النَّفْسِ إِلاَّ کُلُّ طَاغٍ

وَ إِنْ نَالَ النُّفُوسُ مِنَ الْمَعَالِی *** فَلَیْسَ لِنَیْلِهَا طِیبُ الْمَسَاغِ

إِذَا بَلَغَ الْمُرَادَ عُلاً وَ عِزًّا *** تَوَلَّى وَ اضْمَحَلَّ مَعَ الْبَلاَغِ

کَقَصْرٍ قَدْ تَهَدَّمَ حَافَتَاهُ *** إِذَا صَارَ الْبِنَاءُ إِلَى الفَرَاغِ

أَقُولُ وَ قَدْ رَأَیْتُ مُلُوکَ عَصْرِی *** أَلاَ لاَ یَبْغِیَنَّ الْمُلْکَ باَغٍ

(ماردینی، 2003: 130 - 129)

جز انسان طغیان گر کسى در دنیا قدرت طلبى و عزّت جویى نمى نماید.

و اگر کسانى به برترى هاى دنیایى برسند، در این دست یابى، هیچ خوشى و گوارایى نخواهد بود.

ص: 64

هرگاه آدمى به قدرت طلبى و عزّت جویى دست یابد، در همان حال آن ها بدو پشت مى کنند و رو به فروپاشى مى روند.

همانند کاخى که دو جانب آن فروریزد، چون ساختمان آن به پایان رسد.

من پادشاهان دوران خود را دیده ام و هشدار مى دهم که هیچ ستمگرى درپى برترى جویى و ستمگرى در زمین برنیاید.

انسان مى تواند بر تمنیات پست خود و بر زمینه هاى منفىِ تربیتى خویش فائق آید و خود را آن گونه که باید انتخاب نماید؛ و راه هدایت به همین مى خوانَد. امیرمؤمنان على(علیه السلام) در نامه اى به معاویه او را از این جهت نکوهشکرده است که وى نخواسته بر تمنّیات پست خود و بر زمینه هاى منفى تربیتى خویش فایق آید و همان راهى را انتخاب کرده است که پدرانش پیش از او انتخاب کرده بودند:

وَ أَمَّا قَوْلُکَ: إِنَّا بَنُو عَبْدِ مَنَافٍ، فَکَذلِکَ نَحْنُ، وَ لکِنْ لَیْسَ أُمَیَّةُ کَهَاشِمٍ، وَ لاَ حَرْبٌ کَعَبْدِ الْمُطَّلِب، وَ لاَ أَبُوسُفْیَانَ کَأَبِی طَالِبٍ، وَ لاَ الْمُهَاجِرُ کَالطَّلِیقِ، وَ لاَ الصَّرِیحُ کَاللَّصِیقِ، وَ لاَ الْمُحِقُّ کَالْمُبْطِلِ، وَ لاَ الْمُؤْمِنُ کَالْمُدْغِلِ. وَ لَبِئْسَ الْخَلَفُ خَلَفٌ یَتَبَعُ سَلَفًا هَوَى فِی نَارِ جَهَنَّمَ؛ (نهج البلاغه، نامۀ 17)

امّا گفته تو که ما فرزندان عبد منافیم؛ درست است که تبار ما یکى است، امّا امیّه در پایه هاشم نیست، و حرب را با عبدالمطّلب در یک رتبت نتوان آورد و ابوسفیان را با ابوطالب قیاس نتوان کرد. آن که در راه خدا هجرت نمود چونان کسى نیست که رسول خدا آزادش فرمود؛ و خاندانى را که حَسَبى است شایسته، همچون کسى نیست که خود را بدان خاندان بسته؛ و نه با ایمانِ درست کردار چون دروغ گوى دغل کار. بدا پسرى که پیرو پدر شود و درپى او به آتش دوزخ در شود.

آن چه در رویداد کربلا و عاشورا گذشت مجموعه اى گرانقدر در شناخت راه ها و انتخاب هاست، و این راه ها و انتخاب ها پیوسته مقابل آدمى است و این ماجرا داستانِ شدن آدمى است، به هر سو که بخواهد و هر راهى را که برگزیند. در این میان آن چه مسلم بن عقیل در حسّاس ترین زمان و مکان برگزید و به انتخابی شگفت دست یازید، نمونه ای والا در انتخاب گریِ اخلاق مدارانۀ انسانی والا در مدرسۀ حسینی است.

ص: 65

تهدیدهاى توخالى آنان کارگر افتاد و کوفیان به همین راحتى صحنه را ترک کردند و شامگاه آن روز جز سى تن با مسلم نماندند و چون ازنماز شام فارغ شد جز یک تن همراه او نبود. مسلم چون خود را تنها دید در کوچه هاى کوفه به دنبال پناهگاهى روان گردید. به هر طرف که رفت گروهى را مراقب و در جستجوى خود دید. سرانجام به کوچه اى بن بست رسید و از شدّت خستگى آن جا آرمید و از صاحب خانه که زنى طوعه نام بود آب طلبید. طوعه از شیعیان بود و پس از آن که مسلم خود را به او معرفى نمود وى را در خانه خویش پنهان ساخت. شب هنگام پسر طوعه به خانه آمد و مشکوک شد و پس از قدرى پرسش و اصرار از هویت مسلم باخبر گردید و خبر را به ابن زیاد رساند. خانه طوعه محاصره شد. مسلم مى بایست انتخاب مى کرد. نخست صاحب خانه را از گزند مهاجمان برکنار داشت و با حمله اى آنان را به عقب نشینى واداشت. آنان به بام ها رفتند و با سنگ پرانى و آتش ریزى او را خسته ساختند. ولى مسلم استوار و پایدار مى جنگید و تسلیم نمى گردید. محمد بن اشعث فرمانده محاصره کنندگان خطاب به مسلم ندا سر داد که خودت را بکشتن مده که تو در امانى و کسى با تو کارى ندارد!

مسلم بر سر دوراهى پذیرش امانِ نامردمان و ادامه جنگیدن با آنان قرار گرفته بود. رو به آنان کرد و فریاد برآورد:

أَقْسَمْتُ لاَ أُقْتَلُ إِلاَّ حُرًّا *** وَ إِنْ رَأَیْتُ الْمَوْتَ شَیْئًا نُکْرَا

کُلُّ امْرِىٍ یَوْمًا مُلاَقٍ شَرًّا *** وَ یَخْلُطَ الْبَارِدُ سَخْنًا مُرَّا

رُدَّ شَعَاعُ الشَّمْسِ فَاسْتَقَرَّا *** أَخَافُ أَنْ أُکْذَبَ أَوْ أُغَرَّا

سوگند مى خورم که جز به سان آزادمردان کشته نشوم، اگرچه مرگ را چیزى سخت و گران یابم.

هر انسانى روزى سختى و گزندى ]به نام مرگ[ را دیدار مى کند، و هر نوشى با نیشى همراه مى گردد.]آرى[ پرتو خورشید را چنان برگردانند که در جاى خود آرام گیرد و من نمى خواهم مرا بفریبند یا به من دروغ گویند.

محمد بن اشعث گفت: «نه به تو دروغ مى گویند و نه تو را مى فریبند. این مردم

ص: 67

پسرعمویان تواند؛ نه تو را مى کشند و نه آسیبى به تو مى رسانند»

سر تا پاى مسلم زخمى شده بود و او از پیکار ناتوان گشته بود. ابن اشعث و دیگران او را امان دادند و استرى آوردند و او را بر آن نشاندند و شمشیرش را از او گرفتند و او را به قصر ابن زیاد بردند. ابن اشعث به ابن زیاد گزارش داد که به وى امان داده است. عبیداللّه گفت: «تو را با امان چه کار! تو را نفرستادم که به او امان دهى، بل براى این که او را دستگیر کنى و بیاورى!»

آن گاه ابن زیاد به مسلم گفت: «اى پسر عقیل، تو به سراغ این مردم آمدى هنگامى که درباره سرنوشت و فرمانروایى خویش همداستان بودند و سخنشان یکى بود؛ آمدى تا ایشان را از هم جدا سازى و وحدتشان را به تفرقه تبدیل نمایى!» مسلم گفت: «به خدا هرگز! سخن مردم این سرزمین این بود که پدر تو نیکان ایشان را کشته و خون هاى ایشان را ریخته و در میان ایشان کارهایى به سان سزار و خسرو انجام داده است. ما آمدیم تا ایشان را دادگرى فرماییم و به کتاب خدا و سنّت پیامبر خوانیم»

ابن زیاد در مقابل منطق مسلم درماند و به تهمتى زشت تر رو گرداند و ندا درداد: «اى مرد زشت کار! آیا در آن هنگام که در مدینه باده مى نوشیدى، این کارها انجام نمى شده است؟»

مسلم به جاى این که در خشم شود، از این همه بى شرمى و نامردمى درشگفت ماند و گفت: «من و باده خوارى! به خدا سوگند که خدا مى داند که تو دروغ مى گویى و من نه چنانم که تو گفتى. سزاوارترین مردمان براى باده خوارى کسى است که از نوشیدن خون مسلمانان و کشتن بى گناهان و دستگیرى و شکنجه آزادمردان به صرف تهمت و گمان باکى ندارد. نه تنها چنین گناهان بزرگ را مرتکب مى شود و پشیمان نمى گردد، بلکه چنان مى نمایاند که ابداً کار زشتى نکرده است»

ابن زیاد که این بار نیز تیرش به سنگ خورده بود و خود را رسوا نموده بود، از درى دیگر وارد شد و گفت: «تو چیزى را مى خواهى که خداوند دیگرى را درخورِ آن مى داند. » مسلم گفت: «و آن دیگرى که درخورِ آن است کیست؟» ابن زیاد گفت: «امیرمؤمنان یزید!» مسلم گفت: «در این صورت خداوند میان من و تو داورى خواهد کرد».

ص: 68

ابن زیاد این بار نیز به نتیجه اى که مى خواست نرسید. پس خونخوارى خود را به رخ مسلم کشید و گفت: «به خدا تو را چنان مى کشم که کسى را در اسلام بدان صورت نکشته باشند.» مسلم گفت: «تو بیش از دیگران مى توانى در اسلام بدعت هایى پدید آورى که پیشینیان چنان نکرده اند».

کار درماندگى ابن زیاد در برابر منطق مسلم و روشن گرى هاى او بدان جا رسید که دشنام گویى برگزید و او و حسین و على و عقیل را دشنام داد. مسلم دیگر سخنى نگفت و خاموشى گزید. سپس ابن زیاد فرمان داد که مسلم را برفراز بام قصر برند و سرش را ببرند و پیکرش را به زیر اندازند.

مسلم را به سوى بام قصر بردند و او آمرزش همى خواست و ستایش و سپاس خداى را همى به جاى آورد. بُکَیْر بن حُمْران که مسلم او را با شمشیرزده بود، گردن مسلم را زد و پیکرش را به دنبال سرش از فراز بام سرنگون کردند و فروافکندند.

چون بُکَیْر فرود آمد، ابن زیاد پرسید: «هنگامى که او را بالا مى بردید، چه مى گفت؟» گفت: «آمرزش همى خواست و ستایش و سپاس خدا را همى به جاى آورد. چون او را نزدیک آوردم که بکشم، گفتم: سپاس خداى را که دست مرا بر تو گشود و کینه مرا از تو ستاند. او را ضربتى زدم که در او کارگر نیفتاد. » مسلم گفت: «اى برده پست، آیا خراشى که پدید آوردى به اندازه زخمى نیست که برداشتى؟»

ابن زیاد گفت: «بالیدن به خود حتى در دم مرگ!» بُکَیْر گفت: «سپس دومین ضربت را بر او زدم و او را کشتم»(الطبری، 1979: 5، 347 - 378؛ ابن أعثم الکوفی، بی تا: 5، 56 - 78؛ المفید، 1377: 186 - 199؛ أمین الاسلام الطبرسی، بی تا: 222 - 227؛ الخوارزمی، بی تا: 1، 196 - 214؛ ابن اثیر، 1385: 4، 22 - 36). بدین ترتیب رادمردى پاک و جوانمردى بى باک، راه پرافتخار خود را این گونه غمناک به پایان برد.

و جاسوسانى را در پوشش تشیّع و طرفدارى از امام حسین(علیه السلام) درون ارتباطات شیعیان نفوذ داده بود، مسلم براى این که محلّ اختفایش مشخص نشود، از محلّ قبلى اختفاى خود، خانه مختار به خانه هانى بن عُروه که شریک بن اَعْوَر نیز در آن جا بود رفت.شریک مردى بزرگ و سرشناس بود و عبیداللّه بن زیاد بدو حرمت بسیار مى نهاد. چون شنید شریک بیمار است به او پیغام داد که شب هنگام به عیادت وى خواهد آمد. شریک به مسلم گفت: «این مرد به عیادت من مى آید، تو باید در نهان خانه بمانى. چون نزد من نشست بر وى بتازى و کارش را بسازى. وقت بیرون آمدنِ تو هنگامى باشد که من آب بخواهم. » مسلم پذیرفت. ابن زیاد به عیادت شریک آمد و با او به گفتگو پرداخت. شریک آب خواست و منتظر بود که مسلم با شمشیر کشیده از نهان خانه بیرون آید و کار ابن زیاد را بسازد. امّا او چنین نکرد. شریک ترسید که فرصت از دست برود، بیتى خواند بدین معنى که چرا انتظار مى برى؟ چون این بیت را چند بار بر زبان راند، ابن زیاد نگران شد و ترسید که مبادا پشت پرده خبرى باشد. پرسید این چه سخنى است که شریک بر زبان مى آورد؟ هانى بن عُروه گفت: «او بیمار است و دچار هذیان است. » امّا ابن زیاد احتیاط را از دست نداد و برخاست و از خانه بیرون رفت. پس از رفتن ابن زیاد، شریک از مسلم پرسید: «چرا او را نکشتى؟» مسلم پاسخ داد: «به خاطر حدیثى که از پیامبر روایت شده است که ایمان مانع فَتْک (ترور) است و انسان باایمان کسى را به فَتْک (ترور) نمى کشد» هانى گفت: «به خدا سوگند اگر او را مى کشتى فردى فاسق، فاجر، ستمکار و مکّار را کشته بودى» (ابن سعد، 1415: 65 -66؛ ابن قتیبة الدینوری، 1388: 2، 5؛ البلاذری، 1408: 2، 337؛ الطبری، 1979: 5، 336؛ ابن أعثم الکوفی، بی تا: 5، 71 - 74؛ أبوالفرج الاصفهانی، 1408: 101 - 102؛ أبوعلی مسکویة، 1366، 2، 44 - 45؛ الخوارزمی، بی تا: 1، 201 - 202؛ ابن أثیر، 1385، 4، 26 - 27؛ شهیدی، 1358: 133 - 134).

فهم مسلم از دین، تعلق خاطر او به حق و عدالت و وابستگی اش به اخلاق مداری، آرمان های حق طلبانه و راستی گرایانه و تربیت در مدرسۀ نبوی، علوی و حسینی، او را به اننخابی این چنین کشانید. بدین ترتیب مسلم با انتخابی شگفت حاضر به ترور ابن زیاد

ص: 70

نشد و نشان داد که در منطق قرآن کریم و آموزه های نبوی و مدرسۀ حسینی انتخاب ها چگونه است. او گذاشت تا دشمنی چون ابن زیاد از مهلکه ای که با پای خود به آن درآمده بود، به در رود تنها به خاطر این که مسلمانى پاک دین و پاک اعتقاد، که جز به اجراى درست احکام دین به چیزى دیگر نمى اندیشد، نخواست به خاطر سلامت خود و پیروزى در مأموریتى که به عهده داشت حکمى از احکام دین را نقض کند، هرچند با رعایت این حکم آینده او و کسى که او را فرستاده است به خطر افتد (شهیدی، 1358: 134).

مسلم بن عقیل بر سر دوراهى بى اخلاقى و اخلاق، اباحیت وسیله در راه اهداف متعالى و پای بندى به استخدام وسیله درست در راه اهداف متعالى، براساس فهمى نبوى از دین بر اخلاق پاى فشرد و به اباحى مذهبى تن نسپرد. او نشان داد که براى تحقق اهداف متعالى پای بندى به اخلاق انسانى شرط نخست است.

نماید. چون این فرصت فراهم شد، مسلم از نهان خانه بیرون نشد و اقدامی نکرد. عبیدالله مشکوک شد و رفت؛ و چون شریک به مسلم اعتراض کرد که چرا دست به اقدام نزده است، مسلم اعلام کرد که به خاطر سخن پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) که ترور را منع کرده است.

این انتخاب شگفت بر پایه درک عمیق مسلم از دین، وابستگی او به حق و پای بندی اش به کیفیت استخدام وسیله در راه اهداف متعالی و الگویی والا در مدرسۀ حسینی است؛ الگویی برای مبارزه حق طلبانه که در آن دین داری وپای بندی به مرزها و حریم های دین، خطوط حاکم حق طلبی و عدالت خواهی است.

ص: 72

تصحیح و تعلیق علی اکبر الغفّاری. بیروت: دارالمعرفة.

- البلاذری، أبوالحسن احمد بن یحیی. (1408). أنساب الاشراف. حقّقه و قدّم له سهیل زکّار. ریاض زرکلی. بیروت: دارالفکر.

- جعفری، سیّد محمد مهدی. (1372 - 1381). پرتوی از نهج البلاغه. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

- الحاکم النیسابوری، أبوعبدالله محمد بن عبدالله. (بی تا). المستدرک علی الصحیحین. بیروت: دارالمعرفة.

- الخطیب البغدادی، أبوبکر احمد. (بی تا). تاریخ بغداد أو مدینة السلام. بیروت: دارالکتب العلمیة.

- الخمینی، روح الله الموسوی. (1415). أنوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایة. قم: مؤسسة تنظیم و نشر آثار الامام الخمینی.

- -------. (1361 – 1371). صحیفۀ نور. مجموعه رهنمودهای امام خمینی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

- الخوارزمی، أبوالمؤیّد الموفق بن احمد الحنفی. (بی تا). مقتل الحسین. تحقیق و تعلیق محمد السماوی. قم: مکتبة المفید.

- دلشاد تهرانی، مصطفی. (1383). سیری در تربیت اسلامی. تهران: انتشارات دریا.

- الشریف الرضی، أبوالحسن محمد بن حسین. (1387). نهج البلاغة. ضبط نصّه و ابتکر فهارسه العلمیة صبحی الصالح. بیروت: دارالکتاب اللبنانی.

- ---------. (1368). ترجمۀ سیّد جعفر شهیدی. تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.

- --------. (1406). المجازات النبویّة. شرح و تحقیق طه محمد الزینی. بیروت: دارالاضواء.

- شهیدی، سیّد جعفر. (1358). پس از پنجاه سال. تهران: انتشارات امیر کبیر.

الطباطبائی، السیّد محمد حسین. (1393). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: دارالکتاب- الاسلامی.

ص: 74

- الطبری، أبوجعفر محمد بن جریر. (1979). تاریخ الرسل و الملوک (تاریخ الطبری). تحقیق محمد أبوالفضل ابراهیم. القاهرة: دارالمعارف.

- الطوسی، أبوجعفر محمد بن الحسن. (1390). تهذیب الاحکام. حقّقه و علّق علیه السیّد حسن الخرسان. طهران: دارالکتب الاسلامیة.

- الکلینی، أبوجعفر محمد بن یعقوب. (1388). الکافی. صحّحه و علّق علیه علی اکبر الغفّاری. طهران: دارالکتب الاسلامیة.

- ماردینی، عبدالرحیم. (2003). دیوان الامام الحسین بن علی. دمشق: دارالمحبة.

- المتّقی الهندی، علاء الدین بن حسام الدین. (1409). کنز العمّال فی سنن الاقوال و الافعال. بیروت: مؤسسة الرسالة.

- المفید، أبوعبدالله محمد بن النعمان. (1377). الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد. صحّحه و أخرجه السیّد کاظم الموسوی المیاموی. طهران: دارالکتب الاسلامیة.

- مکارم شیرازی، ناصر. (بی تا). تفسیر نمونه. با همکاری جمعی از نویسندگان. تهران: دارالکتب الاسلامیة.

ص: 75

ص: 76

اعتقادی، این پژوهش بر آن است تا با رویکردی روش شناسانه، احتجاجات امام سجاد(علیه السلام) را پیرامون نهضت عاشورا از منابع معتبر روایی بازخوانی کرده و منطق حاکم بر این احتجاجات را به دست آورد تا مبلغان و منادیان مظلومیت امام حسین(علیه السلام) و یارانش بتوانند برای تداوم بخشی به اهداف بلند قیام عاشورا در جامعه امروزی از این منطق حاکم، بهره ببرند.

مناظره گویند. (دهخدا، لغت نامه: ذیل واژه). مناظره، گفتگوى رو در رو و نبرد نظرى با سخن و خطابه است و نیز بیان آنچه را که به بصیرت درک می شود(راغب اصفهانى، پیشین: 365).

آن چه از دیدگاه اسلام بعد از برهان آوری در احتجاج و مناظرات، اهمیت دارد، در حقیقت «اتمام حجت» و انجام وظیفه در این راه است، نه اینکه صرفاً خواهیم توانست طرف گفت وگو را هم فکر خود سازیم. گرچه تلاش ما براین نکته است ولی اگر نتوانستیم تا این حد پیشرفت کنیم، حداقل اتمام حجت کرده باشیم. وقتی انسان به دنبال چنین هدفی باشد، به هیچ وجه نباید در مناظره ها از حالت طبیعی خارج شود و با فشار و ابزار دیگری، برای هدایت و اتمام حجت اقدام نماید. ما در این راه، دلیل و برهان را ارائه می دهیم؛ یکی برای اینکه وظیفۀ خود را انجام داده باشیم و دیگر این که فردای قیامت، طرفِمقابل ما نتواند بگوید اگر چنین برهان و استدلالی را شنیده بودم، ایمان می آوردم (جمالی، 1386ش: 9).

و فاطمه زهرا(علیها السلام) را رسا و زیبا در بیانی منظم و پیوسته معرفی نمودند که همگان به هیجان آمده و برای هیچ فرد ناآشنایی بهانه ای برای شناسایی باقی نماند. بخش هایی از این خطبه چنین است:

أَیُّهَا النَّاسُ أُعْطِینَا سِتّاً وَ فُضِّلْنَا بِسَبْعٍ أُعْطِینَا الْعِلْمَ وَ الْحِلْمَ وَ السَّمَاحَةَ وَ الْفَصَاحَةَ وَ الشَّجَاعَةَ وَ الْمَحَبَّةَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ وَ فُضِّلْنَا بِأَنَّ مِنَّا النَّبِیَّ الْمُخْتَارَ مُحَمَّداً وَ مِنَّا الصِّدِّیقُ وَ مِنَّا الطَّیَّارُ وَ مِنَّا أَسَدُ اللَّهِ وَ أَسَدُ رَسُولِهِ وَ مِنَّا سِبْطَا هَذِهِ الْأُمَّةِ... أَیُّهَا النَّاسُ أَنَا ابْنُ مَکَّةَ وَ مِنَی أَنَا ابْنُ زَمْزَمَ وَ الصَّفَا أَنَا ابْنُ مَنْ حَمَلَ الرُّکْنَ بِأَطْرَافِ الرِّدَا أَنَا ابْنُ خَیْرِ مَنِ ائْتَزَرَ وَ ارْتَدَی أَنَا ابْنُ خَیْرِ مَنِ انْتَعَلَ وَ احْتَفَی أَنَا ابْنُ خَیْرِ مَنْ طَافَ وَ سَعَی أَنَا ابْنُ خَیْرِ مَنْ حَجَّ وَ لَبَّی أَنَا ابْنُ مَنْ حُمِلَ عَلَیالْبُرَاقِ فِی الْهَوَاءِ أَنَا ابْنُ مَنْ أُسْرِیَ بِهِ مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی أَنَا ابْنُ مَنْ بَلَغَ بِهِ جَبْرَئِیلُ إِلَی سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی أَنَا ابْنُ مَنْ دَنا فَتَدَلَّی فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی... أَنَا ابْنُ مَنْ ضَرَبَ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ بِسَیْفَیْنِ وَ طَعَنَ بِرُمْحَیْنِ وَ هَاجَرَ الْهِجْرَتَیْنِ وَ بَایَعَ الْبَیْعَتَیْنِ وَ قَاتَلَ بِبَدْرٍ وَ حُنَیْنٍ وَ لَمْ یَکْفُرْ بِاللَّهِ طَرْفَةَ عَیْنٍ أَنَا ابْنُ صَالِحِ الْمُؤْمِنِینَ وَ وَارِثِ النَّبِیِّینَ وَ قَامِعِ الْمُلْحِدِینَ وَ یَعْسُوبِ الْمُسْلِمِین وَ نُورِ الْمُجَاهِدِینَ وَ زَیْنِ الْعَابِدِینَ وَ تَاجِ الْبَکَّائِینَ وَ أَصْبَرِ الصَّابِرِینَ وَ أَفْضَلِ الْقَائِمِینَ مِنْ آلِ یَاسِینَ رَسُولِ رَبِّ الْعَالَمِینَ أَنَا ابْنُ الْمُؤَیَّدِ بِجَبْرَئِیلَ الْمَنْصُورِ بِمِیکَائِیلَ... مِنَ الْعَرَبِ سَیِّدُهَا وَ مِنَ الْوَغَی لَیْثُهَا وَارِثُ الْمَشْعَرَیْنِ وَ أَبُو السِّبْطَیْنِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ ذَاکَ جَدِّی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ أَنَا ابْنُ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ أَنَا ابْنُ سَیِّدَةِ النِّسَاءِ... ؛ (مجلسی، 1403، ج45: 138)

ای مردم! خداوند به ما شش خصلت عطا فرموده و ما را به هفت ویژگی بر دیگران فضیلت بخشیده است، به ما ارزانی داشت علم، بردباری، سخاوت، فصاحت، شجاعت و محبت در قلوب مؤمنین را و ما را بر دیگران برتری داد به این که پیامبر بزرگ اسلام، صدیق [امیر المؤمنین علی(علیه السلام)]، جعفر طیار، شیر خدا و شیر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) [حمزه]، و امام حسن و امام حسین دو فرزند بزرگوار رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) را از ما قرار داد..... ای مردم! من فرزند مکه و منایم، من فرزند زمزم و صفایم، من فرزند کسی هستم که حجرالاسود را با ردای خود حمل و در جای خود نصب فرمود، من فرزند بهترین طواف و سعی کنندگانم، من فرزند بهترین حج کنندگان و تلبیه گویان هستم، من فرزند آنم که بر براق سوار شد، من

ص: 81

فرزند پیامبری هستم که در یک شب از مسجد الحرام به مسجد الاقصی سیر کرد، من فرزند آنم که جبرئیل او را به سدرة المنتهی برد و به مقام قرب ربوبی و نزدیکترین جایگاه مقام باری تعالی رسید... من پسر آن کسی هستم که برابر پیامبر با دو شمشیر و با دو نیزه می رزمید، و دو بار هجرت و دو بار بیعت کرد، و در بدر وحنین با کافران جنگید و به اندازه چشم بر هم زدنی به خدا کفر نورزید، من فرزند صالح مؤمنان و وارث انبیا و از بین برنده مشرکان و امیر مسلمانان و فروغ جهادگران و زینت عبادت کنندگان و افتخار گریه کنندگانم، من فرزند بردبارترین بردباران و افضل نمازگزاران از اهل بیت پیامبر هستم، من پسر آنم که جبرئیل او را تأیید و میکائیل او را یاری کرد... . او سید عرب است و شیر میدان نبرد و وارث دو مشعر، و پدر دو فرزند حسن و حسین است. آری او، همان او [که این صفات و ویژگی های ارزنده مختص اوست] جدم علی بن ابی طالب است. من فرزند فاطمه زهرا بانوی بانوان جهانم.

حضرت سجاد(علیه السلام) آن قدر به این حماسه مفاخره آمیز ادامه داد تا این که صدای مردم به ضجه و گریه بلند شد.

حرمت مرا شکستید؛ پس از امّت من نیستید!؟

همچنین در شهر شام هنگام خطبۀ امام سجاد(علیه السلام) در مجلس یزید، او به قصد پایان دادن به افشاگری های امام(علیه السلام) خواست با ترفندی سخنرانی حضرت را بر هم زند؛ از این رو دستور داد مؤذن اذان بگوید؛ وقتی به اشهد ان محمدا رسول الله(صلی الله علیه و آله و سلم) رسید، امام که هنوز بر بالای منبر قرار داشت، خطاب به یزید فرمود:

یَا یَزِیدُ هَذَا أَبِی أَمْ أَبُوکَ؟ قَالَ بَلْ أَبُوکَ؛ (طبرسی، 1403، ج2: 311)

ای یزید! این محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) که هم اکنون نامش را مؤذن بر زبان آورد و به پیامبری او گواهی داد، جد توست یا جد من است؟ یزید گفت: بلکه پدر تو است.

گویا امام(علیه السلام) با این سؤال از یزید این گونه به او می گوید که اگر بگویی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) جد توست، دروغ گفته ای و کفر ورزیده ای و اگر باور داری که پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) جد من است، پس چرا و به چه جرمی خاندان او را کشتی؟ این گونه اقرار گرفتن از خصم موجب شد، تمامی تبلیغات گمراه کننده ای که امویان آن را ترویج کرده و بر این مدعا بودند که اسیران از خوارج هستند، خنثی گردد.

یزید در برابر این رسوایی در حضور دیگران مجبور شد تا از موضع جابرانه و ظالمانه خود دست بردارد و از آن چه نسبت به خاندان پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) انجام داده است، ظاهراً متأسف شده و مسؤولیت شهادت امام حسین(علیه السلام) و یارانش را به گردن فرماندار کوفه؛یعنی، عبیدالله بن زیاد پسر مرجانه می اندازد و از امام سجاد(علیه السلام) می خواهد که اگر درخواست یا پیشنهادی دارد، بنویسد تا آن را انجامدهد(مجلسی، 1403، ج45: 139).

آشکار، رساتر و تأثیرگذارتر است؛ مثلاً، در کوفه برای مردم خطبه ای در چارچوب بیان وضعیت شخصی ایراد کرد و مردم را این گونه از شخصیت، سرگذشت و مصیبت های خویش آگاه ساخت، بدون این که به بیان معایب و رسوایی های امویان بپردازد و آتش خشم و کینۀ آنان را برانگیزد. در قسمتی از این خطبه چنین فرمود:

مَنْ عَرَفَنِی فَقَدْ عَرَفَنِی وَ مَنْ لَمْ یَعْرِفْنِی فَأَنَا عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ- الْمَذْبُوحِ بِشَطِّ الْفُرَاتِ مِنْ غَیْرِ ذَحْلٍ وَ لَا تِرَاتٍ أَنَا ابْنُ مَنِ انْتُهِکَ حَرِیمُهُ وَ سُلِبَ نَعِیمُهُ وَ انْتُهِبَ مَالُهُ وَ سُبِیَ عِیَالُهُ أَنَا ابْنُ مَنْ قُتِلَ صَبْراً فَکَفَى بِذَلِکَ فَخْراً؛ (طبرسی، 1403، ج 2: 305)

آن که مرا می شناسد که می شناسد و هر کس نمى شناسد [بگویم] من علىّ فرزند حسینم، که در کنار فرات او را کشتند، بى آن که خونى طلبکار باشند و قصاصى خواهند، من پسر آن کسم که حرمت او بشکستند و مال او را تاراج کردند و عیال او را به اسیرى گرفتند، منم پسر آن که او را محاصره کردند و کشتند و این براى فخر کافى است!

همچنین بنا بر روایتی بعد از شهادت سالار شهیدان اباعبدالله الحسین(علیه السلام) وبازگشت امام سجاد(علیه السلام) به شهر مدینه، ابراهیم فرزند طلحة بن عبیدالله حضرت را ملاقات کرد و از امام پرسید: چه کسی پیروز شد؟ امام سجاد(علیه السلام) فرمود:

ِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَعْلَمَ مَنْ غَلَبَ وَ دَخَلَ وَقْتُ الصَّلَاةِ فَأَذِّنْ ثُمَّ أَقِمْ؛ (مجلسی، 1403،

ج45: 177)

اگر خواستی بدانی چه کسی پیروز میدان بوده است، هنگام نماز اذان و سپس اقامه بگو.

در واقع می توان سخن کوتاه و کوبندۀ امام را چنین تفسیر کرد که؛ قیام ما برای زنده ماندن پیام وحی و رسالت بود و تا زمانی که از ماذنه ها، ندای اشهد ان لا اله الا الله و اشهد ان محمدا رسول الله به گوش می رسد و مسلمانان برای نماز خویش در اذان و اقامه، این شعارها را تکرار کنند، ما پیروزیم.

راه صواب و حقیقت بر او آشکار گشته و در برابر حق تسلیم شود.

خطبه امام سجاد(علیه السلام) در کوفه بر سرزنش کوفیان و توجه دادن آنان به زشتی و بزرگی گناهی که مرتکب شده بودند، استوار بود تا شاید وجدان های خفتۀ آنان بیدار شود. بخشی از این خطبه چنین است:

أَیُّهَا النَّاسُ نَاشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّکُمْ کَتَبْتُمْ إِلَى أَبِی وَ خَدَعْتُمُوهُ وَ أَعْطَیْتُمُوهُ مِنْ أَنْفُسِکُمُ الْعَهْدَ وَ الْمِیثَاقَ وَ الْبَیْعَةَ ثُمَّ قَاتَلْتُمُوهُ وَ خَذَلْتُمُوهُ فَتَبّاً لَکُمْ مَا قَدَّمْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ وَ سُوءً لِرَأْیِکُمْ بِأَیَّةِ عَیْنٍ تَنْظُرُونَ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم)- یَقُولُ لَکُمْ قَتَلْتُمْ عِتْرَتِی وَ انْتَهَکْتُمْ حُرْمَتِی فَلَسْتُمْ مِنْ أُمَّتِی؛ (طبرسی، 1403، ج 2: 305)

اى مردم، شما را بخدا سوگند آیا در خاطر دارید به سوى پدر من نامه نوشتید و او را فریب دادید و پیمان و عهد و میثاق بستید و باز با اوکارزار کردید و او را بى یاور گذاشتید؟! پس هلاک باد شما را ! چه توشه اى براى خود پیش فرستادید و زشت باد رأى شما ! به کدام چشم به روى پیغمبر(صلی الله علیه و آله و سلم) نظر مى افکنید، وقتى با شما گوید عترت مرا کشتید و حرمت مرا شکستید، پس از امّت من نیستید!؟

در این هنگام صداى مردم به گریه بلند شد و به یک دیگر مى گفتند هلاک شدید و نفهمیدید. امام(علیه السلام) در ادامه چنین فرمود:

... وَ رَبِّ الرَّاقِصَاتِ إِلَى مِنًى فَإِنَّ الْجُرْحَ لَمَّا یَنْدَمِلْ قُتِلَ أَبِی بِالْأَمْسِ وَ أَهْلُ بَیْتِهِ مَعَهُ فَلَمْ یَنْسَنِی ثُکْلُ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ ثُکْلُ أَبِی وَ بَنِی أَبِی وَ جَدِّی شَقَّ لَهَازِمِی وَ مَرَارَتُهُ بَیْنَ حَنَاجِرِی وَ حَلْقِی وَ غُصَصُهُ تَجْرِی فِی فِرَاشِ صَدْرِی وَ مَسْأَلَتِی أَنْ لَا تَکُونُوا لَنَا وَ لَا عَلَیْنَا؛ (طبرسی، 1403، ج 2: 305)

... . سوگند به پروردگارِ راقصاتى(شتران حاجیان) که به منى برند، آن زخم که دیروز از کشتن پدرم و اهل بیت وى بر دل من رسید هنوز بهتر نشده و التیام نیافته است، داغ پیغمبر فراموش نگشته و داغ پدرم و فرزندان پدر و جدّم موى رخسار مرا سپید کرده است و تلخى آن میان حلقوم و حنجره من است و اندوه آن در سینه من مانده است و خواهش من این است نه با ما باشید و نه بر ما.

همچنین هنگامی که اهل بیت(علیهم السلام) را با دست بسته به مجلس یزید بردند، امام سجاد(علیه السلام) وجدان و فطرت یزید را هدف گرفت و خطاب به یزید چنین فرمود:

ص: 85

أَنْشُدُکَ اللَّهَ یَا یَزِیدُ مَا ظَنُّکَ بِرَسُولِ اللَّهِ لَوْ رَآنَا عَلَى هَذِهِ الْحَالَةِ؛ (مجلسی، 1403، ج45: 132)

ای یزید! تو را به خدا سوگندمی دهم؛ به گمان تو اگر پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) ما را به این هیأت دیدار نماید، چه می کند؟ یزید مجبور شد امر به باز کردن دستان اهل بیت(علیهم السلام) کند.در همین مجلس بود که یزید به خطیبی دستور داد که بالای منبر رفته و به امام حسین(علیه السلام) و پدرش دشنام دهد. خطیب اطاعت امر یزید کرد و بالای منبر رفت و از دشنام و بدگویی به ساحت مقدس علی(علیه السلام) و امام حسین(علیه السلام) کم نگذاشت. در این هنگام امام سجاد(علیه السلام) به خطیب چنین فرمود:

وَیْلَکَ أَیُّهَا الْخَاطِبُ اشْتَرَیْتَ مَرْضَاةَ الْمَخْلُوقِ بِسَخَطِ الْخَالِقِ فَتَبَوَّأْ مَقْعَدَکَ مِنَ النَّارِ؛ (سید بن طاووس، 1391: 252؛ مجلسی، 1403، ج45: 137)

وای بر تو ای خطیب! آیا رضایت بندگان خدا را بر غضب و خشم آفریدگار به جان خریدی؟ پس جایگاه خود را در آتش مهیا کرده ای.

أنّ محمّداً رسول اللَّه» رسید حضرت گریست و روى به یزید نمود و فرمود:

مُحَمَّدٌ هَذَا جَدِّی أَمْ جَدُّکَ یَا یَزِیدُ فَإِنْ زَعَمْتَ أَنَّهُ جَدُّکَ فَقَدْ کَذَبْتَ وَ کَفَرْتَ وَ إِنْ زَعَمْتَ أَنَّهُ جَدِّی فَلِمَ قَتَلْتَ عِتْرَتَه؟(مجلسی، 1403، ج45: 139)

ای یزید! این پیغمبر، جد من است و یا جد تو؟ اگر گویی جد من است، همه می دانند که دروغ می گویی و اگر جد من است پس چرا پدر مرا از روی ستم کشتی و مال او را تاراج کردی و اهل بیت او را به اسارت گرفتی؟!

این گونه امام(علیه السلام) علاوه بر خنثی کردن مغالطۀ یزید، در معرفی خود و دیگر اهل بیت(علیهم السلام) که اکنون به ظاهر اسیر خاندان بنی امیه شده بودند و به مردمی که نمی دانستند حسین(علیه السلام) کیست و از جایگاه والای اهل بیت(علیهم السلام) خبر نداشتند، گام دیگری برداشت.

أَیُّهَا النَّاسُ فَأَیُّ رِجَالاتٍ مِنْکُمْ یُسَرُّونَ بَعْدَ قَتْلِهِ أَمْ أَیُّ فُؤَادٍ لَا یَحْزُنُ مِنْ أَجْلِهِ أَمْ أَیَّةُ عَیْنٍ مِنْکُمْ تَحْبِسُ دَمْعَهَا وَ تَضَنُّ عَنِ انْهِمَالِهَا فَلَقَدْ بَکَتِ السَّبْعُ الشِّدَادُ لِقَتْلِهِ وَ بَکَتِ الْبِحَارُ بِأَمْوَاجِهَا وَ السَّمَاوَاتُ بِأَرْکَانِهَا وَ الْأَرْضُ بِأَرْجَائِهَا وَ الْأَشْجَارُ بِأَغْصَانِهَا وَ الْحِیتَانُ وَ لُجَجُ الْبِحَارِ وَ الْمَلَائِکَةُ الْمُقَرَّبُونَ وَ أَهْلُ السَّمَاوَاتِ أَجْمَعُونَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَیُّ قَلْبٍ لَا یَنْصَدِعُ لِقَتْلِهِ أَمْ أَیُّ فُؤَادٍ لَا یَحِنُّ إِلَیْهِ أَمْ أَیُّ سَمْعٍ یَسْمَعُ هَذِهِ الثُّلْمَةَ الَّتِی ثُلِمَتْ فِی الْإِسْلَامِ وَ لَا یَصُمُّ؛ (سیدبن طاووس، 1391: 272؛ مجلسی، 1403، ج45: 148)

ای مردم کدام یک از مردان شما پس از این مصیبت می تواند شاد و خرم باشد؟ کدام قلبی است که مملو از غم آن حضرت نباشد؟ کدام دیده است که بتواند جلو ریزش اشک هایش را بگیرد؟ در حالی که آسمان های هفت گانه در مصیبت او گریستند و دریا با همۀ امواجش و آسمان با تمامی ارکانش و زمین تا عمق آن و درختان با همۀ شاخه هایش و ماهیان و امواج دریا ها و ملایک مقرب الهی و آسمانیان، همه و همه در این مصیبت گریستند. ای مردم! کدامین دل است که در مصیبت آن حضرت(علیه السلام) خونین نگشت؟ کدامین قلب است که مملو از اندوه نگشت و کدامین گوش با شنیدن این مصیبت بزرگ کر نشده است؟

دُونَ الْمُسْلِمِینَ؟... أَ مَا قَرَأْتَ هَذِهِ الْآیَةَ« إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً»(احزاب/33)؛ (طبرسی، 1403، ج 2: 307؛ سیدبن طاووس، 1391: 283)

آیا قرآن خوانده اى؟... آیا تا به حال به این آیه برخورده اى: «ای پیامبر! به مردمان بگو من در برابر تلاش هایی که برای هدایت شما انجام داده ام، پاداشی نمی خواهم جز این که خویشان مرا دوست بدارید»؟... مائیم قربى و نزدیکان رسول که خواستار مودّت به ایشان شده، آیا درسوره بنى اسرائیل به حقّى که مخصوص ماست نه دیگر مسلمین برخورده اى؟... آیا تا حال این آیه را تلاوت نموده اى: « حقّ ایشان را بپرداز»؟ فرمود: مائیم آن گروهى که خداوند به رسولش امر فرموده که حقّ ایشان را بپرداز. پیرمرد شامى گفت: آیا واقعاً شما همان افرادید؟! حضرت سجّاد(علیه السلام) فرمود: بله. آیا این آیه را خوانده ای؟ بدانید هر چه به عنوان غنیمت و سود می برید، خمس آن متعلق به خدا و رسول او و نزدیکان رسول خداست. ما ذو القربى هستیم، آیا در سوره احزاب حقّى که فقط مخصوص ما نه دیگر مسلمین باشد یافته اى؟. . فرمود: مگر این آیه را نخوانده اى؟ همانا خداوند اراده کرده است که پلیدی و گناه، از شما اهل بیت زدوده شود و شما را به گونه ای بی مانند پاک گرداند؟

در کتب تاریخی نقل شده است، پیرمرد شامى دست خود به آسمان بلند کرد و سه بار گفت: خدایا به درگاهت توبه مى کنم! بار الها از عداوت به آل محمّد توبه مى کنم، و از قاتلین اهل بیت محمّد(علیهم السلام) اظهار بیزارى مى جویم، تا حال قرآن تلاوت مى کردم، ولى متوجّه این مطالب نشده بودم(طبرسی، 1403، ج 2: 307).

همچنین هنگامی که اهل بیت(علیهم السلام) را در شام به مجلس یزید بردند، در اولین گفتگویی که بین امام(علیه السلام) و یزید صورت گرفت، یزید سعی داشت شهادت امام حسین(علیه السلام) و یارانش را خواست خدا و جبر جلوه دهد؛ اما امام سجاد(علیه السلام) به گونه ای پاسخ دادند و پرسشی از او پرسیدند که نتوانست پاسخ دهد.

یزید گفت:خدا را سپاس که پدرت را کشت!... حضرت فرمود:عَلَى مَنْ قَتَلَ أَبِی لَعْنَةُ اللَّهِ أَ فَتَرَانِی لَعَنْتُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ؟(طبرسی، 1403، ج2: 311).لعنت خدا بر قاتلین پدرم

ص: 89

باد! اى یزید فکر مى کنى من خدا را لعنت کردم!؟ یزید از پاسخ آن حضرت درمانده بود.

حضرت فرمود: «قَتَلَ أَبِیَ النَّاسُ» مردم پدرم را کشتند. یزید گفت: «خدا را سپاس که با قتل او خیالم را آسوده ساخت!» حضرت فرمود:«عَلَى مَنْ قَتَلَ أَبِی لَعْنَةُ اللَّهِ» لعنت خدا بر قاتلین پدرم باد! (طبرسی، 1403، ج2: 311).

این برخورد و مناظره به گونۀ دیگری نیز نقل شده است؛ وقتی امام سجاد(علیه السلام) نام مبارکشان را فرمودند، یزید گفت مگر خدا علی بن حسین را نکشت؟ حضرت فرمود:« برادر بزرگ تری به نام علی داشتم که مردم او را کشتند». ابن زیاد گفت« خدا او را کشت». امام فرمود:« اللَّهُ یَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها»(زمر/42) از این پاسخ شجاعانه و به موقع امام(علیه السلام)، ابن زیاد چنان خشمگین شد که گفت:« تو جرأت پاسخ دادن مرا داری و می توانی سخن مرا رد کنی؟ او را ببرید و گردنش را بزنید» (سیدبن طاووس، 1391:220؛ مجلسی، 1403، ج45: 117). در این جا فقط حضرت زینب(علیها السلام) بود که توانست جان حضرت را نجات دهد. بی شک این موضع گیری به جا و شجاعانه از آدم ترسو برنمی آید.

مى دهند. دوستان ما به خاطر محبتشان نسبت به ما از حق و مقامشان کاسته می شود.

سپس امام(علیه السلام) در ادامه سخنشان برتری اهل بیت(علیهم السلام) را بر عرب و حتی قریش ثابت کردند:

یَا مِنْهَال أَمْسَتِ الْعَرَبُ تَفْتَخِرُ عَلَى الْعَجَمِ بِأَنَّ مُحَمَّداً عَرَبِیٌّ وَ أَمْسَتْ قُرَیْشٌ تَفْتَخِرُ عَلَى سَائِرِ الْعَرَبِ بِأَنَّ مُحَمَّداً مِنْهَا وَ أَمْسَیْنَا مَعْشَرَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ نَحْنُ مَغْصُوبُونَ مَقْتُولُونَ مُشَرَّدُونَ فَإِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ مِمَّا أَمْسَیْنَا فِیهِ یَا مِنْهَالُ؛ (سید بن طاووس، 1391: 260؛ مجلسی، 1403، ج45: 143)

ای منهال! زمانی بود که عرب بر عجم فخر می ورزید که محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) از اعراب است و زمانی بود که قریش بر همۀ عرب ها فخر می فروختند که محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) جزو قبیلۀ قریش است و روزگاری نیز بر ما سپری شد که حقما را ظالمانه گرفتند ما را به قتل رسانیدند و در این مصیبت که بر ما وارد شد تنها می توانیم« إِنَّا لِلهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ» بگوییم این روزگاری است که ما در آن قرار داریم ای منهال.

گویا امام(علیه السلام) با این جملات، یک دلیل عقلی را بیان کردند که اگر قریش به دلیل انتساب به پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) ابراز برتری بر تمام عرب می کند و آنان نیز این برتری را می پذیرند، ما اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) به این ابراز برتری بر عرب و عجم سزاوارتریم؛ اما آنان حق ما را نادیده گرفتند و این جنایت ها را در حق آل رسول(صلی الله علیه و آله و سلم) روا داشتند.

یکی دیگر از مصادیق استناد امام سجاد(علیه السلام) به امور مقبول، هنگامی بود که پس از بازگشت از اسارت یکی از خدام امام(علیه السلام) شاهد تضرع و سجده ایشان بود، وقتی امام(علیه السلام) سر از سجده برداشت، قطرات اشک از محاسن مبارکشان می چکید. خادم به آن حضرت عرض کرد: سرورم! هنگام آن نرسیده که غم و اندوه شما تمام شود و سرشک ماتم از چهره شما زدوده شود؟! امام(علیه السلام) با یک قیاس عقلی مسأله را برای او روشن نمود و فرمود:

وَیْحَکَ إِنَّ یَعْقُوبَ بْنَ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ(علیه السلام) کَانَ نَبِیّاً ابْنَ نَبِیٍّ کَانَ لَهُ اثْنَا عَشَرَ ابْناً فَغَیَّبَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ وَاحِداً مِنْهُمْ فَشَابَ رَأْسُهُ مِنَ الْحُزْنِ وَ احْدَوْدَبَ ظَهْرُهُ مِنَ الْغَمِّ وَ

ص: 92

ذَهَبَ بَصَرُهُ مِنَ الْبُکَاءِ وَ ابْنُهُ حَیٌّ فِی دَارِ الدُّنْیَا وَ أَنَا فَقَدْتُ أَبِی وَ أَخِی وَ سَبْعَةَ عَشَرَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی صَرْعَى مَقْتُولِینَ فَکَیْفَ یَنْقَضِی حُزْنِی وَ یَقِلُّ بُکَائِی؟ (مجلسی، 1403، ج45: 149)(سیدبن طاووس، 1391: 282)

چه می گویی؟! حضرت یعقوب(علیه السلام) با وجود این که پیامبر و پیامبرزاده بودو دوازده فرزند پسر داشت؛ خداوند یکی از فرزندانش را از نظر او غایب کرد، از غم جدایی او موی سرش سپید شد و پشتش خمید و در اثر گریه زیاد، فروغ دیدگانش را از دست داد و حال آن که فرزندش در دنیا زنده بود. اما من پدر و هفده نفر از خاندانم را از دست داده ام و شهادت آنها را به چشم دیده ام، پس چگونه حزن و اندوهم پایان یابد و اشک دیدگانم خشک شود؟

ص: 96

جای روند این حادثه تاریخی، اثر می گذارد و رفته رفته از حادثه مکتبی پدید می آورد. تبدیل حادثۀ کربلا به مکتب بعدها شکل نگرفته، بلکه حسین(علیه السلام) خود به عنوان شخصیت اصلی درگیر این حادثه، آن را به مکتب دگرگون ساخته است. آن هم نه این که حسین(علیه السلام) با تعمّد قصد مکتب سازی داشته باشد و بخواهد به بهانه و با فرصت جویی یک حادثه، مکتبی دست و پا نماید! نه، بلکه اقتضای ذات و شخصیت اوست که خود به خود حادثه را به مکتب رهنمون می سازد.

در درازای تاریخ حوادثی بس عظیم تر و خون بارتر از کربلا پدیدار گشته اند، اما هرگز تبدیل به مکتب نشده اند و از مرز حادثه بودن و واقعه بودن فراتر نرفته اند. اما این حسین(علیه السلام) است که با مردانگی، رفتارهای انسانی، آزادگی، حریّت، شجاعت، ایمان و صلابت و ایراد خطبه های معنوی و حیات بخش آنهم در متن حادثه، زمینه های اساسی این مکتب را فراهم می آورد. حریم انسانی، معنوی و اخلاقی حسین(علیه السلام) محصور به روزگار فراغ و آسایش نیست، حسین(علیه السلام) در متن حادثه و در میان چکاک شمشیرها و در محاصرۀ نیزه ها نیز از منش و شیمۀ انسانی دست بردار نیست. از همین رو است که یک حادثه را که شاید به لحاظ تاریخی حادثه بزرگی به حساب نیاید، تبدیل به مکتبی بزرگ می سازد و چون مکتب می سازد، جاوید می ماند. پر واضح است که هدف ما در این جا بررسی جغرافیایی، آماری و تاریخی این حادثه نیست بلکه روش اصلی در این مقاله بررسی تاریخی حوادث شش ماهه مربوط به جریان نهضت امام در برابر یزید و مهاجرت به مکه و عراق و شهادت در کربلا، به منظور اثبات فرضیه مطرح شده در صدر مقاله است که اثر شخصیتی امام باعث می شود یک حادثه در بطن خود تبدیل به یک مکتب شود. چیزی که در حوادث دیگر ملاحظه نمی شود؛ زیرا حوادث معمولاً به دور از مکاتب و مکاتب نیز معمولاً به دور از حوادث اند. مکاتب لاجرم در مدارس و میادین علمی، فرهنگی و فکری شکل می گیرد.

اکنون به بررسی اجمالی تاریخ این واقعه می پردازیم تا در جریان و روند این حادثۀ تاریخی نقش شخصیت امام حسین(علیه السلام) را در شکل دهی به روند حوادث درک نماییم.

ص: 99

مثل یلایُبایِعُ مِثلَهُ ولیکن نُصبِحُ و تصبُحونَ و نَنظُرُ و تَنظرونَ اَیُّنا اَحَقُّ بالخلافهِ و البیعه؛ (طبری، 1408ق: 3/270؛ خوارزمی، بی تا:1/185؛ ابن اعثم کوفی، 1372ش:827)

ای امیر (ولید) ما اهل بیت نبوت و معدن رسالت و محل آمد و شد ملائکه و محل فرود آمدن رحمت هستیم که فتوحات الهی از ما آغاز و به ما ختم می شود. در حالی که یزید مردی است شراب خوار و کشنده نفس محترم و آشکار کننده فسق و در این صورت همچون منی با همچون اویی بیعت نخواهد کرد لیکن ما و شما فردا هستیم و انتظار خواهیم کشید که کدامین ما به خلافت و بیعت محق هستیم.

چنان که واضح است در این نامه مسایل بسیار مهمی در عبارات کوتاه بیان شده است و چشم انداز روشنی از آینده ای پرماجرا به دست می دهد، این مسایل عبارتند از:

1. تفاوت فاحش در شخصیت های طرفین خطاب وجود دارد؛ امام حسین(علیه السلام) از اهل بیت نبوت و معدن رسالت، در خانه ای پرورش یافته است که محل آمد و شد فرشتگان و نزول وحی و رحمت بوده است و به خاندانی تعلّق دارد که کلید باب الله هستند، اما در طرف مقابل یزید مردی شراب خوار، قاتل و متجاهر به فساد است.

2. امام(علیه السلام) با بیان این تفاوت فاحش نتیجه می گیرد که آزاده ای چون من با چنین مردی بیعت نمی کند.

3. امام(علیه السلام) با این بیان به صراحت، صلاحیت یزید را برای وظیفه بزرگ خلافت نفی می نماید و بیعت با چنین شخصی را نه تنها حق نمی داند، بلکه تضییع حق مردم و اسلام می داند. امام(علیه السلام) می داند که کارهای بزرگ را باید به انسان های بزرگ بسپارند، وگرنه تباهی و فساد شیوع می یابد. خلافت دردوران یزید معنایش رهبری و تسلط بر حوزه ای وسیع بود که امروز حدود ده کشور مستقل جهان را (ایران، مصر، شامات، عراق، عربستان، یمن و کشورهای حوزه خلیج فارس) در بردارد. یزید به حق از عهدۀ چنین امر بزرگی برنمی آمد، چنانچه در طی خلافت کوتاه خود (64 - 60 ه. ق) مرتکب اعمالی گردید که در جهان اسلام بی سابقه بودند. از جمله حادثه کربلا که بیان خواهد شد و نیز حادثه حرّه (مکانی نزدیک مدینه) که در جریان آن، تا سه روز جان، مال و نوامیس شهر

ص: 101

رسول خدا، مدینه النبی، را بر سربازان جسور خود مباح ساخت و سرانجام حادثه آتش زدن کعبه برای سرکوبی عبدالله بن زبیر، که در خلال آن مکه و خانه خدا را به منجنیق بست و احترام بیت عتیق را مرعی نداشت (مسعودی، بی تا: 3/ 68- 72؛ ابن واضح یعقوبی، بی تا:250).

این اعمال یزید به زودی و به خوبی روشن ساخت که حسین(علیه السلام) چرا از بیعت با او سر باز زده بود و عمق سخن ایشان را می رساند که براساس شناخت درست و دقیق خود از شخصیت یزید تصریح می کند که «ما صبح می کنیم و شما صبح می کنید (یعنی روزگار می گذرانیم) ما منتظر می مانیم و شما منتظر بمانید، آن گاه گذشت زمان نشان خواهد داد که کدامین از ما شایسته و لایق خلافت هستیم و ردای بیعت بر اندام کدامین ما برازنده و بر حق است. »(مفید، بی تا:200).

پاسخ کوتاه حسین(علیه السلام) به ولید بن عتبه والی مدینه موضع گیری قاطع و صریح آن حضرت را آشکار ساخت، از سویی موضع سرسختانه و غیرقابل انعطاف یزید نیز با جملاتی چون «اخذاً شدیداً» و «لیسَت فیه رخصهً» (دینوری، بی تا: 227؛ ابن واضح یعقوبی، بی تا: 2، 241؛ طبری، ، 1408ق: 3/269)مشخص شده بود. بنابراین درخواست یزید و پاسخ صریح امام(علیه السلام) آغاز ماجرا بود،ماجرایی که از همین جملات و پیام های اولیه نتایج و عواقب آن را به روشنی می توان حدس زد.

زمان و تاریخ را درنوردید و پیام های عبرت آموز و انسانی اش را سینه به سینه به نسل های بعدی انتقال داد.

امام(علیه السلام) با شناختی که از شرایط جاری داشتند به خوبی واقف بودند که ماجراهای تلخی در پیش رو دارند، از این رو در خداحافظی با برادرش محمدبن حنفیه صریحاً وصیت نامه خود را بیان داشتند. این وصیت نامه بازنمودی است از شخصیت حسین(علیه السلام) و اهداف و آرمان هایش و این که چرا از مدینه خارج می شود و در پی چیست و چه مقصدی را دنبال می کند؟بسم الله الرحمن الرحیم، هذا ما اوصی به الحسین بن علی الی اخیه محمد بن الحنفیه ان الحسین یشهد ان لا اله الا الله وحده لاشریک له و ان محمدا عبده و رسوله جاء بالحق من عنده و ان الجنه حق و النار حق و الساعه آتیه لاریب فیها و ان الله یبعث من فی القبور و انی لم اخرج اشراً و لابطراً و لامفسداً و لاظالماً و انما خرجت لطلب الإصلاح فی امه جدی صلی الله علیه و آله و سلم. اُرید ان آمر بالمعروف و انهی عن المنکر و اسیر بسیره جدی و ابی علی بن ابی طالب فمن قبلنی بقبول فالله اولی بالحق و من رد علی هذا اصبر حتی یقضی الله بینی و بین القوم و هو خیر الحاکمین و هذه وصیتی الیک یا اخی و ما توفیقی الا بالله. علیه توکلت و الیه اُنیب (خوارزمی، بی تا:1/188؛ ابن اعثم کوفی، 1372ش: 833).

حسین(علیه السلام) در این وصیت نامه اولاً معرفت شناسی توحیدی خود را بیان می دارد و جایگاه خود را به عنوان یک انسان در نظام عالم هستی روشن می کند و از مبدأ و معاد سخن می راند. مسلماً انسانی که از چنین معرفتی برخوردار است و عمیقاً بدان باور دارد، از رفتارها و هنجارهای خاصی برخوردار می گردد و در تعامل با دیگران عکس العمل های متفاوتی خواهد داشت. درست از همین رو است که واکنش عبدالله بن عمر و عبدالله بن زبیر با واکنش حسین(علیه السلام) متفاوت می شود؛ زیرا هر کدام از شخصیت ها و معرفت های متفاوتی برخوردارند که به نحوۀ رفتار فردی و تعامل اجتماعی و سیاسی آنها شکل و جهت می بخشد.

حسین(علیه السلام) در مکتب رسول خداوند(صلی الله علیه و آله و سلم) و علی بن ابی طالب(علیه السلام) پرورش یافته است. طبعاً او به عنوان سبط رسول(صلی الله علیه و آله و سلم) و فرزند علی(علیه السلام) به آرمان های آن بزرگواران وفادار است.

ص: 103

او می بیند که چگونه معروف ها تحقیر می شوند و منکرها مجال ظهور می یابند، او که خود تجلی همه معروف ها است به وسیله یزید که تجاهر به فساد دارد مورد تهدید قرار می گیرد، یزید می خواهد که معروفِ حسین و حسینِ معروف در منکرِ یزید و یزیدِ منکر استحاله شود. از دیدگاه حسین(علیه السلام) اینبیعت چیزی جز ذلت و استحاله نیست. حسین(علیه السلام) نمی خواهد در یزید هضم شود و نمی خواهد با چنین بیعتی، در طول و تبع او قرار گیرد و به منکر مهر تأیید بگذارد. بنابراین در توجیه خروج خود از شهر مکه تصریح می دارد که: «خروج من تنها برای طلب اصلاح در امّت جدّم رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) و به منظور امر به معروف و نهی از منکر است. می خواهم به سیره جدم محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) و پدرم علی(علیه السلام) رفتار کنم. »

حسین(علیه السلام) آگاهانه به این خروج دست می زند و حتی عواقب تلخ و سوزناک آن را به خوبی درک می کند، به همین جهت پس از وصیت خود به محمد بن حنفیه و به هنگام خروج از شهر مدینه این آیه را تلاوت فرمودند: «فخرج منها خائفا یترقب قال رب نجنی من القوم الظالمین» [قصص/21] (مفید، بی تا: باب سوم/33؛ ابومخنف ازدی، 1377ش: 7).

ایشان پس از حدود 10 روز حرکت، از مسیر جادۀ اصلی، با یاران و خاندان خویش به شهر مکه وارد شدند. عدّه ای توصیه می کردند مخفیانه و از طریق کوره راه ها به سمت مکه حرکت کنند، اما امام(علیه السلام) قبول نکردند. زیرا اهداف آن حضرت زلال و روشن بود و دلیلی نداشت مردم در جریان مسایل قرار نگیرند، بلکه بالعکس امام(علیه السلام) از طرق مختلف سعی در آگاهی دادن به مردم داشتند.

حجاز و عراق آگاهی دهند و متقابلاً با استقبال مردم مواجه شدند. نامه های بسیاری از عراق، خاصّه شهر کوفه به دست امام(علیه السلام) رسید که خواستار دعوت آن حضرت برای سفر به کوفه بودند تا در آن جا از همکاری و مساعدت های آن مردم در جهت اجرای عدالت و اشاعۀ معروف و ازالۀ منکر، برخوردار گردند. (طبری، ترجمه پاینده، 1375ش: 7/2923 - 2925؛ دینوری، بی تا: 229- 230؛ ابن اعثم کوفی، 1372ش: 839-842).

وجود عبدالله بن زبیر و اطرافیانش در مکه که آن حضرت را به چشم رقیب می نگریستند (طبری، ترجمه پاینده، 1375: 7/2966- 2967) و از طرفی دستور یزید برای والی مکه و حتی مأموریت عمرو بن سعید بن عاص از جانب یزید برای تعقیب و احیاناً ترور آن حضرت (خوارزمی، بی تا: 1 /220. ) ایشان را در اضطرار شدیدی قرار داده بود که چاره ای جز خروج از مکه نداشتند. نوع برخورد امام با عبدالله بن زبیر و نیز تعمد امام برای عدم درگیری در حرم امن الهی و در کنار خانه خدا، خود نشان گر شیوه و سیرۀ الهی حسین(علیه السلام) در جای جای این حادثه است. همین حرکات و رفتارهای اخلاقی است که از هر نقطه، نکته ای و از هر موضوع جنجالی، درسی مطرح می شود. در این شرایط توجه امام(علیه السلام) معطوف به سیل نامه هایی شد که از کوفیان ارسال گشته و همچنان بر شمار آن ها افزوده می شد. (طبری، ترجمه پاینده، 1375ش: 7/2923- 2924.)

امام(علیه السلام) به طور منطقی و برای اطمینان از صحت نامه های کوفیان مسلم بنعقیل را در نیمه ماه رمضان سال 60 قمری از مکه روانه کوفه ساخت(دینوری، بی تا:230؛ ابن اعثم، 1372ش: 842. ). مسلم با زحمت زیاد خود را به کوفه رساند، طرفداران امام(علیه السلام) در کوفه به ویژه شخصیت های مهمی چون هانی بن عروه با توجه به مواضع تردیدآمیز و متزلزل حاکم کوفه نعمان بن بشیر، قبایل و افراد متنفذ زیادی را برای حمایت از امام(علیه السلام) بسیج کرده بودند.

مسلم چون اوضاع را برای ورود امام(علیه السلام) مهیا دید، با ارسال نامه ای امام(علیه السلام) را از وضعیت موجود کوفه خبر داد. شرایط دشوار امام(علیه السلام) در مکه و ارسال نامه های کوفیان و طلب مصرّانه آن ها برای حرکت امام(علیه السلام) به آن شهر و تأیید مسلم از خواست و طلب کوفیان، همه زمینه های لازم را برای حرکت امام(علیه السلام) به سمت کوفه مهیا ساخت. آن

ص: 105

حضرت در تاریخ هشتم یا نهم ذی الحجه سال 60 قمری با خانوادۀ خویش به سمت عراق روانه شدند. شرایط مکه به قدری دشوار بود که امام هرگز نتوانستند به نصایح مشفقانه افرادی چون عبدالله بن عباس که ایشان را از سفر به عراق منع می نمودند، گوش دهند.

از طرفی امام(علیه السلام) نمی خواستند که با درگیری جدی در مکه حرمت خانه خدا و ماه ذی الحجه الحرام را از میان ببرند(طبری، ترجمه پاینده، 1375ش: 7/ 2968). بنابراین حرکت آغاز گردید. امام(علیه السلام) و یارانش پس از حدود بیست روز راهپیمایی طاقت فرسا در اواخر ماه ذی الحجه به نزدیکی شهر کوفه رسیدند. در طی منازل مختلف که در راه وجود داشت، امام(علیه السلام) با سخنرانی ها و خطبه های عمیق و زیبای خود به یاران و خاندان خسته خویش قوت قلب می دادند ودیگران را با اهداف انسانی و ظلم ستیزانه خود آشنا می ساختند و گرد و غبار شبهه و تردید از فکر و جان آن ها می زدودند. این سخنان سرشار از معرفت و معنویت، جهت مبارزۀ حضرت و یارانش را ترسیم نموده و حادثه و معرکه ای را که ایشان در متن آن واقع بودند، به سمت مکتبی ماندگار متبدّل می ساخت.

شمشیرهای آهیخته و نیزه های برافراشته در حوالی شهر پرسه می زدند و در کمین حسین(علیه السلام) و یارانش قرار گرفته بودند. مردمی که با انگیزه های مختلف گردهم آمده بودند تا حادثه ای بسیار تلخ را بیافرینند، برخی از آنان در اندیشه و فضای جنگ های قبیله ای عصر جاهلیت سیر می کردند، برخی از آنان بر خود می لرزیدند که چطور در برابر فرزندرسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) شمشیر برکشیده اند؟ برخی در اندیشه توبه و فرار از معرکه بودند و برخی از فرط کینه و خشم با دندان های فشرده بر تسریع جنگ و قتال پای می فشردند. در این سوی، سپاه کوچک حسین(علیه السلام) چون خسته و ناباورانه با شمشیرها و نیزه های صف بسته روبه رو شدند، خستگی آنان مضاعف گردید، اما در ایمانشان ذره ای خلل پدید نیامد، چه از پیش وقوع چنین واقعه و بلکه وقایع تلخ تر از آن را پیش بینی کرده بودند.

حسین(علیه السلام) با خطبه ها و سخنان نورانی خود درصدد آگاه کردن کوفیان برآمد. این آگاهی دادن ها در منازل مختلف چه برای اصحاب خود و چه برای دشمنان در راستای همان جریان مکتب سازی بود که حسین(علیه السلام) به خوبی بدان توفیق یافت. امام نامه های ایشان را در جلویشان انداخته و فرمودند من به دعوت شما آمده ام، اگر نمی خواهید باز خواهم گشت. اما سپاه عبیدالله بر پیام سرسختانه و غیرمنعطفانه یزید تأکید می ورزند که یا پیمان یا خون! یا تسلیم یا شمشیر! راه سومی وجود ندارد، حسین(علیه السلام) نه عِدّه و عُدّه جنگ دارد و نه سر شازش با پلیدی چون یزید، از این رو در تلاش است تا راه دیگری را پیشنهاد نماید. اما سپاه عبیدالله باز بر بیعت اصرار می وزرد، بیعتی که در منطق و منظر حسین(علیه السلام) چیزی جز زبونی نیست و حسین(علیه السلام) انسان آزاده ای است که ذلّت را برنمی تابد. این بیان حضرت مشهور است که:

اِنّ الدّعی و ابن الدّعی قد رَکَزنی بین السَلّة و الذِلَّة هیهات من الذلّة؛

عبیدالله پلید مرا میان دو راه محصور ساخته است یا شمشیر یا تحقیر، اما ذلّت از آزاده مردی چون حسین(علیه السلام) دور باد.

در نظر حسین(علیه السلام) این بیعت ذلّت است، تحقیر و زبونی است، نه تنها تحقیر وذلّت حسین(علیه السلام) که ذلّت و زبونی اخلاق حسینی و سیره علوی و شیمۀ نبوی و تحقیر همه معروف هایی که حسین(علیه السلام) خود تجلی آن هاست و تحقیر همه ارزش هایی که جدّ

ص: 107

حسین(علیه السلام) بر گرامی داشت و احیای آن ها مبعوث شده است و تحقیر همه کرامت های انسانی است که پدرش علی(علیه السلام) در خطبه ها و وعظ ها از آن ها دادِ سخن داده است.

حسین بزرگ تر از آن است که در یزید استحاله و ذوب گردد، اما خواسته دشمن استحاله حسین(علیه السلام) در برابر یزید است. بنابراین حسین(علیه السلام) در شرایطی خاص واقع است که مرگ و شهادت را عین سعادت می داند: «اِنّی لااری الموتَ الا السعاده» و برای احیا و پایداری دین جدّش دل و جان به خداوند می سپارد و جسم و جسد را عرضۀ تیغ می سازد:

اِن کان دینُ محمدِ لم یستقم الّا بقتلی فیاللسیوف خُذُینی؛

اگر دین محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) جز به قتل من باقی نمی ماند پس ای شمشیرها مرا فراگیرید!

از سوی دیگر از جنبۀ اجتماعی مسلماً پذیرش حکومت یزید و تأیید آن به وسیله حسین(علیه السلام) با بیعت، سوق دادن جامعه به سمت حکومتی بود که هیچ یک از قیود انسانی، اسلامی و ارزشی را برای ادارۀ جامعه بر خود قایل نبود. امام که حقوق مردم را بر ذمۀ خود دارد چگونه می تواند به چنین بیعتی تن داده و زمینه ساز تثبیت چنین حاکمیت جور و فسادی گردد؟

است. آن گاه فرمودند: اینان با من کار دارند و من شما را در این شب تاریک آزاد می گذارم، پس راه خود پیش گیرید و جان خود را نجات دهید! البته پاسخ این یاران باوفا چیزی جز نه، نبود. نه! هرگز از تو جدا نخواهیم شد! (طبرسی، بی تا: 238؛ ابومخنف، 1377ش: 72).

آیا به راستی نباید نقش این خطبه ها و دیگر خطبه ها را در روند مکتب سازی این حادثه در نظر بگیریم. کدام جنگ تاریخی را می شناسیم که در آن شرایط سخت این گونه خطبه ها خوانده شود و کدام قهرمانان بوده اند که در معارک تحت تأثیر شرایط خاص جنگ پا از مرزهای انسانی و اخلاقی فراتر نگذاشته باشند. اما حسین(علیه السلام) متأثر از حادثه نیست، بلکه او خود حادثه را تحت تأثیر قرار داده و آن را به مکتب تبدیل می سازد. او در متن حادثه ای دلخراش واقع است، اما هرگز ذره ای، پا از مرزهای اخلاقی و انسانی فراتر نمی گذارد و به تمامی، همه آن مرزها را پاس می دارد.به هر روی آنان که بر اساس اراده و معرفت به این معرکه در آمده بودند، اکنون آخرین مناجات عارفانه خویش را زمزمه می کردند و به واقع آخرین تلاش های معنوی را در جهت مکتب سازی آن معرکه انجام می دادند. معرکه ای که در آن واقع شده بودند، اما به اقتضای شخصیت های الهی خود نمی توانستند منفعلانه تسلیم آن شوند، بلکه می خواستند به تأسی از امام خویش پیش از آن که تحت تأثیر حادثه باشند، حادثه را از وجود ناب خویش متأثر سازند و واقعاً به این کار بزرگ و بی نظیر توفیق یافتند. بدینسان آن شب سراسر، به عبادت و اندیشه سپری شد و فردای آن که یوم عاشورا بود، یزیدیان در برابر حسینیان صف آراستند. سپاه عظیم عبیدالله در برابر حسین(علیه السلام) و یاران اندکش، احساس حقارت می کرد. صلابت، استواری، ایمان و متانت حسین(علیه السلام) و دوستانش بر فضای معرکه مستولی بود، حضور خانواده حسین(علیه السلام) از خواهرش زینب گرفته تا برادران و همسر و فرزندان و بنی اعمام، فضایی آکنده از احساس و عاطفه و اندوه را پدید آورده بود که این مهم نیز در جاودانه شدن این حادثه تأثیری بسزا داشته است. این سوی، لشکری کوچک با قلب هایی بزرگ و آرمان هایی متعالی و آن سوی، لشکری بزرگ با مغزها و قلب های کوچک و اهداف شیطانی. با این وجود حسین(علیه السلام) که در حال آفرینش مکتبی

ص: 109

جاودان است آخرین خطبه ها و اتمام حجت ها را در برابر آن سپاه جرّار انجام دادند، اما قلب های آنان کوچک و شقی بود و بدینسان وقوع معرکه حتمی!

اولین تیر از جانب سپاه عمر سعد پرتاب شد، فدائیان و دوستان حسین(علیه السلام) یک یک به صحنه تاخته و پس از نبردی عاشقانه و مردانه در منظر مولای خویش به شهادت می رسیدند. آنان پیش از نبرد هر کدام با شعرهایی زیبامعرفت خود را نسبت به مولایشان و نسبت به راهی که انتخاب کرده اند بیان می کردند(خوارزمی، بی تا: 2/ 9-33؛ طبرسی، بی تا: 244 به بعد).

مطالعه دقیق این شعارها و اشعار پرمعنی، نقش حسین(علیه السلام) را در تربیت معنوی یاران خود و در کل نقش آن حضرت را در روند مکتب سازی این حادثه روشن تر می نماید. آری یاران حسین(علیه السلام) یکایک با معرفتی هرچه تمام تر به شهادت می رسیدند. حسین(علیه السلام) نیز بر بالین تک تک آن ها حاضر می شد و آنان را وعدۀ بهشت می داد. آن گاه برادران و فرزندان، برادرزادگان و خواهرزادگان هر کدام با حالتی شورانگیز از حسین(علیه السلام) رخصت طلبیده به میدان می رفتند و در برابر چشمان اشکبار حسین(علیه السلام) بر زمین می افتادند و حسین(علیه السلام) باز با احترام آنان را در آغوش می کشید و نوید می بخشید که من نیز به زودی به شما خواهم پیوست! زنان و کودکان مظلوم از خیمه ها فریاد و نوحه سر داده بودند، اما قامت پرصلابت حسین(علیه السلام) در وسط میدان در میان اجساد قربانیان هنوز برای آنان منشأ قرار و مرهم التیام بود. رفته رفته سپاه پرکینه عرصه را بر امام زمان خویش تنگ کردند و پیکر او را آماج شمشیرها و نیزه ها ساختند و خون مطهر و معصوم پسر پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) را بر زمین کربلا جاری ساختند (الفتوح، ابن اعثم، ص910؛ تاریخ یعقوبی، ج2، ص245). حسین(علیه السلام) شهید شد، اما مکتب حسین(علیه السلام) و راه حسین(علیه السلام) جاوید ماند و حادثه کربلا و عاشورا در پرتو شخصیت حسین بنعلی(علیه السلام) جاودانه گردید. خون حسین(علیه السلام) بر زمین کربلا جاری شد، اما مکتب او نیز بر سرتاسر زمین و کره خاکی تسرّی و نفوذ یافت، مکتبی که در متن حادثه و معرکه آفریده شد و بی تردید شخصیت استثنایی و معنوی آن حضرت، در آفرینش آن سهم اصلی و اساسی داشت.

ص: 110

عبد اللطیف شوشتری سفرنامه نویس ایرانی مشاهدات خود را در کتاب « تحفه العالم و ذیل التحفه» که پس از بازگشت سفر هند در سال 1216هجری به نگارش در آورده است، درباره عزاداری هندوان در شهر ویجی نگر می نویسد: « عجیب است که در آن شهر با این حالات که بویی از مسلمانی و بانگ محمدی نیست، اعاظم و متمولین هنود تعزیه خانه های عالی به تکلف دارند. بعد از دیدن هلال ماه عزا، همگی رخت سوگواری پوشند و ترک لذات کنند و بسیاری اند که بالمره از طعام و شراب، کف نفس نمایند، که در تمام عشره چیزی از گلوی ایشان به زیر نرود. شب ها و روزها به زبان هندی و فارسی مرثیه خوانی و سینه زنی کنند و هرکس به قدر وسع در اطعام فقرا و مساکین کوشد و در هر کوچه و بازار آب های گلابی سبیل کنند و شبیه به ضرایح مقدسه از چوب یا کاغذ سازند و نزد آن به سجده روند و برخاک غلتند و طلب مطالب نمایند. بعد از انقضای ایام عاشورا آن ها را در رودخانه غرق کنند یا در جاییدفن کنند و آن را کربلا گویند» (شوشتری، میر عبد اللطیف خان: 359).

گفتنی است که این گونه آیین عزاداری در میان هندوان به خصوص برهمنان حسینی تا عصر حاضر به همین منوال برگزار می شود. بنارس به کعبه هندوان و شهر الهه شنکر یا همان شیو جی معروف است و حدود 2در صد مسلمان در این منطقه یافت می شود، در این محل هرساله گروه اهل هنود و مسلمانان در کنار «درگاه فاطمین» که مقبره حزین لاهیجی شاعر پر آوازه ایرانی قرن دوازدهم سبک هندی است، مراسم عاشورا را با آداب خاصی انجام می دهند. حزین لاهیجی به مدت 40 سال در شهر معابد و کعبه هندوان در بنارس سکنی گزید. وی درباره بنارس می گوید:

از بنارس نروم معبد عام است این جا *** هر برهمن پسر لچه من و رام است این جا

حزین درگاه فاطمین را از دربار شاه به پاس آموختن زبان فارسی به شاهزاده« چیت سینک» پسر پادشاه وقت «راجا بلونت رای» به عنوان انعام دریافت نموده بود. ازآن زمان تاکنون « درگاه فاطمین» مرکز برگزاری مراسم عاشورا و برپایی بیش از 300 دسته عزاداری آیین های عاشورایی در میان مسلمانان و دوست داران اهل بیت غیر مسلمان (هنود)برهمنان حسینی در هندوستان است.

ص: 115

پس حق اوست که ارباب جهانَ باشد.

در هندوستان سرزمین هفتادو دوملت برهمنان به عنوان متولیان دین و مجتهدان دینی، برترین طبقه و دارای بالاترین امتیازات اجتماعی اند. در بخش 1 آیت 100 «منو سمرتی» گفته شده است: «هر چه در این جهان است ملک برهمن است و برهمن به دلیل اصالت ذاتی که دارد شایسته داشتن این همه است، برهمنان، برگزیدگان و واسطه فیض خدا بر خلق اند و هیچ گناهی در روی زمین بدتر از کشتن یک برهمن نیست (منو سمرتی بخش 8، آیت 380).

لشکریان و جنگجویان دت در کنار امام به شهادت رسیدند.

برخی بر این باورند هم اکنون این نامه محفوظ است و در ایالت راجهستان در شهر اودهی پور در موزه خاندان سلطنتی نگه داری می شود، اما رؤیت این نامه در شرایط خاص و برای افراد خاص ممکن است(باقری، سیده صافیه بانو: 113-111).

پس از دریافت این نامه« راجا چندر گپت» لشکری به فرماندهی سپه سالار «بهوریا دت» برای یاری رساندن به امام حسین(علیه السلام) می فرستد، در این جنگ برهمنان حسینی از خاندان دت شرکت می کنند، جنگ جویان و لشکریان به کمک مختار ثقفی کوفه را به تصرف خود در می آورند و از قاتلین امام حسین(علیه السلام) انتقام می گیرند. پس از آن گروهی به هندوستان باز می گردند و عدّه ای در همان عراق سکنی می گزینند(نات،دهرمیندر: 379).

دید و به برکت آن ها مسلمان شد. (مناقب، ج4:60؛ بحار الانوار، ج45:17؛ احقاق الحق، ج11: 498؛ اثبات الهداه، ج5:193)

در این زمینه نیر تبریزی چنین سروده است:

دیر ترسا و سر سبط رسول مدنی *** وای اگر طعنه به قرآن زند انجیل و زبور

این دیر، هم اکنون در منطقه راه سوریه به لبنان موجود است و بر یک بلندای مشرف به جاده قرار دارد. (محدثی، جواد: 193-192).

در روایت مشهور دیگری این بار در میان قزل باشان از دزدیده شدن سر امامحسین(علیه السلام) به وسیله یک کشیش ارمنی یاد می شود. ترک ها هنگامی که از این ماجرا خبر دار شدند، برای باز پس گرفتن سر امام حسین(علیه السلام) به خانه آقای کشیش رفتند. او نیز سر هفت پسرش را یکی پس از دیگری به جای سر امام حسین(علیه السلام) به آنها تقدیم کرد و سر آن حضرت را در ظرفی زرین و پیچیده در پارچه حریر در مکانی پاک و ایمن پنهان داشت. روزی دختر کشیش برای یافتن عسل به آن ظرف نزدیک شد و خواست آن را باز کند. پدر از راه رسید و او را منع کرد. آقای کشیش دیگر چشم از آن ظرف برنمی داشت و همواره مراقب آن بود تا آن که روزی مشاهده کرد شعله ای از درون ظرف به آسمان برخاست و ناگاه کودکی در آن محل ظاهر شد. این کودک امام بکر فرزند امام حسین(علیه السلام) بود که در آن لحظه چشم به جهان گشوده بود.

ترک ها از این واقعه خبر دار شدند و برای کشتن آن کودک به جستجویش پرداختند. همسر کشیش تا سربازان ترک را بر در خانه اش دید آن نوزاد را به سرعت در ظرفی مسی قرارداد و روی ظرف را با پارچه هایی سفید پوشاند. آن ظرف مسی بر آتش سوزان نهاده شده بود، اما هیچ آسیبی به کودک وارد نشده و حتی هنگامی که سربازان از ماجرا خبر دار شدند و درون ظرف را جستجو کردند کودک را در آن نیافتند. از آن روز این کودک در زبان ترکی به نام « بکر» به معنای مس مشهور شد (حیدری، ابراهیم: 152).

دو روایت آخر با روایت هندی در نگه داری سر مقدس سالار شهیدان درمکان مقدس به وسیله کاهن معبد، یا کشیش، راهب و دیر ترسا مشترک است.

ص: 121

روایت گران تاریخ هند براین باورند که برهمنان حسینی پس از شرکت در جنگ و گرفتن انتقام خون از لشکر یزید برخی به سند، پنجاب، سیالکوت، گرداسپور، راجهستان، پوشکر، الله آباد و بنارس رفتند و در آن جا سکنی گزیدند. امروز از نسل برهمنان حسینی 250 خانوار در این شهر ها و به خصوص در ایالت بمبئی زندگی می کنند و معتقدند به برکت شرکت در جنگ و شهادت در رکاب دوست داران و یاران امام حسین(علیه السلام) تاکنون نسل آن ها پا برجا مانده است.

برهمنان حسینی همچون دیگر برهمنان هند به اصول و عقاید دین هندویی پای بند هستند، اما در طول سال در ده روز ماه محرم با پوشیدن لباس سیاه و روزه گرفتن به عزاداری مشغول می شوند. جالب توجه است که این دسته از دوست داران اهل بیت هنود، در ایام محرم از هرگونه حرکت و فکری که به خوشی و شعف روح و روان منجر شود خودداری می کنند. اگرچه رنگ سیاه در میان اهل هنود به هیچ عنوان مورد پسند نیست و مکروه است، اما در این ایام به نشانه ماتم از پوشیدن آن دریغ نمی کنند و زنان با پوشیدن ساری سیاه، لباس خاص و استفاده نکردن از هرگونه لوازم تزیینی و آرایشی به استقبال مراسم سوگ و ماتم می روند.

پودر مقدس سیندور که بر فرق هر زن متأهل هندوست و بر اساس اعتقادات خاص، تنها با مرگ همسر باید از فرق سر پاک شود در این ایام به وسیله زنان برهمن حسینی به احترام خاندان اهل بیت از روی فرق سر پاک می شود.

برهمنان حسینی در ایام ده روز محرم مرثیه خاصی دارند که تمام ششروایت تاریخی از منظر تاریخ نگاران هندی را روایت می کند. چارن اصطلاح هندی به معنای خواننده ای است که به تعریف خاندانی با موسیقی خاص می پردازد و کبت یا کوت نیز در زبان هندی به شعر و شاعری اطلاق می شود و کبیتا یا کویتا به معنای شعر، نظم و قطعه است.

برهمنان حسینی کبت را با آواز سوزناک و آهنگ حزن آمیزی در مراسم محرم به عنوان نوعی مرثیه می خوانند و آن روز را با تمام وجود یاد می کنند و به درگاه شهیدان نسل خود رحمت می فرستند:

ص: 122

سدھ جھوجھا کے ونش میں دت نام سلطان *** سدھ یوگ جو بیر جی عرب کیو استھان

عرب کیو استھان میر سدھانی بولیو *** پنچ پروہت بہئے برہم آدی جانکا دہیو

بہاردواج جورشی جن کی یہاں سنتان *** سر دیجئیے نام حسین کے عرب کیو استھان

سدھو دت کے نند جی ساہس رائے پرمان *** ہرس رائے جو دت راکھین ٹیک میدان

رائے پن پینہ آتمی کرین دیش جو دہیان *** مدد کی حسین دی قدم پیچھے نہ پاوئیں

لڑیو دت دل کھیت جی تین لوک شاکاڑہیو *** چڑھیو دت دل گا جی گڑھ کوفہ جا لڑیو

بجے بھیر کو پوٹ فتح میدان جو پائی *** بدلہ لیا حسین دھنیہ دھنیہکرے لوکائی

راحب کی جوجد نسل حسین جوآئی *** دیئے سات فرزند بھئی فرزند بھی قبول کمائیجو

حسین کی جد ہے دت نام سب دھیائیو ***عرب شہر کے بیچ راحب تخت بٹھائیو

(نات، دهرمیندر:380)

بود و در زمره برهمان حسینی به شمار می رفت برای گرفتن انتقام سر مبارک امام حسین(علیه السلام) و خاندان ایشان رهسپار عربستان می شود. او در میدان جنگ در برابر یزیدیان بزدل همچون شیر شجاع بود. این سالار و سپهسالار شجاع جنگ هرگز از امداد و یاری رساندن به خاندان حسین(علیه السلام) ابا و پشت نکرد و از سینه نیزه خورد.

او در ابتدا به تنهایی با شجاعت در میدان جنگ جنگید. دت دل غازی به تنهایی در این جنگ در کنار میر سدهانی قلعه کوفه را محاصره کرد و در میدان جنگ پیروز شد، او که در جنگ فریاد می زد: سپاس خدایا شکرت! اکنون انتقام خون حسین را گرفتم. راحب، هفت اولاد ذکور خود را برای امام حسین(علیه السلام) و اهل بیت ایشان فدا کردند و در این راه به شهادت رسیدند. پس از این فداکاری خاندان دت هرگز خاندان حسینی را فراموش نخواهند کرد، او پس از پایان جنگ و گرفتن انتقام خون حسین(علیه السلام) بر مسند حکومت نشست و بندر بین المللی الحرا منطقه سکونت هندوان برهمن و یا همان برهمنان حسینی را ترک گفت و روم، شام، غزنی، بلخ، بخارا و قندهار را فتح کرد و از آن جا به سند رسید و در آخر پنجاب را زیر سلطه خود در آورد. این گونه برهمنان و دوست داران اهل بیت غیر مسلمان اهل هنود، در جای جای مناطق یاد شده یاد آنان را گرامی داشتند.

عشاق، منزه از هرگونه نقص و شین، حسین بن علی(علیه السلام) حماسه کربلا را واقعیتی اسطوره ای و اسطوره ای واقعی ساخت. آری این واقعه در سرزمین اساطیر، سرزمین هند، همچون دیگر اساطیر در میان بالاترین و خاص ترین نظام طبقاتی برهمنان حسینی زنده و ماندگار است. جایی بس شگرف است که در کنار پایبندی به شعایر مذهبی برهمنان فریاد یا علی ادرکنی یا حسین، مرده باد یزید و زنده باد حسین را پس از پایان مراسم خاص در معبد خانگی تکرار می کنند. کوچک ترها که لفظی از عربی نمی دانند، نیز همراه بزرگان خود در معبد خانگی زمزمه می کنند. نویسنده به وضوح مشاهده می کند که بزرگان برهمنان حسینی، براین باورند که حتی به سگ نیز یزید خطاب نکنید چرا که منحوس ترین و منفورترین واژگان در مقابل ظلم های آشکار و پنهان این ملعون بسیار سبک و کم وزن هستند. در یکی از مجالس عزاداری امام حسین(علیه السلام) یکی ازشاعران اهل هنود برهمن حسینی شعری این گونه سرود:

شاہ نے تعمیر کی ہے کربلا سب کے لئے *** جس طرح سے دھوپ پانی ہوا سب کے لیے

یعنی، همان گونه که آفتاب، آب و هوا متعلق به همه انسان های روی زمین است و حق طبیعی هر فرد است، شاه عرب حضرت امام حسین(علیه السلام) و کربلا نیز حق طبیعی دوست داران اهل حسینی است و در جایی دیگر می گوید:

ہر عبادت گاہ ہے سوجاتی ہیں اپنے وقت سے *** جاگتی رہتی ہیں کربلا سب کے لیے

یعنی، عبادت در هر عبادت گاهی چه در مسجد، چه در معبد، در زمانی خاص شروع و پایان می پذیرد، اما کربلا تنها عبادتی است که بی وقفه به زمان و مکان محدود نمی شود. کربلا عبادت گاه و عبادت شب زنده داران و دوست داران اهل بیت جاودان است.

ص: 125

Broughton,ThomasDuer,1813, “Letter Written A Mahratta Camp during- the year 1809, “Archibald Constable and Company ,14 Prliment Street S-W,London,JohMurry,.

آن حضرت، از زمان حضرت آدم تا خاتم و حوادث مرتبط با این نهضت بی نظیر، از مکّه تا کربلا و از کربلا تا مدینه و مکّه است و همانند سایر انواع شعر سنتی در زبان فارسی سبک های مختلف، قالب های متنوع و اوزان متعدد عروضی دارد؛ علاوه بر این در قلمرو شعر نو و آزاد نیز آثاری ارزنده در موضوع کربلا و عاشورا وجود دارد که از ضوابط خاص خود پیروی می کند(مجاهدی، 1379:49-48).

در حقیقت شعر عاشورا بیشتر به جنبه های عاطفی، احساسی، ماتمی و گاه حماسی نهضت حسینی اشاره دارد و جای مفاهیم ارزشی در آن تقریباً خالی است. امّا شعر عاشورایی که خود را به عنوان طرحی نو از شعر عاشورا متمایز می کند، در واقع در پس اندیشۀ متفکران و شاعرانی قرار دارد که صحنه های پرشور عاشورا را با مفاهیم ارزشی عظیمی که در پس هر کدام نهفته است؛به تصویر کشیده اند.

بنابراین در تعریف شعر عاشورایی باید گفت: شعرعاشورایی، بهسروده هایی اطلاق می شود که به حادثۀ عظیم عاشورای سال 61هجری و رویدادهای پیوسته به آن می پردازد. در این گونه سروده ها، سوگ، حماسه، عظمت، اخلاق و ابعاد گوناگون این نهضت خونین تصویر و ترسیم می شود. پس فلسفۀ قیام حسین بن علی(علیه السلام)، اهداف الهی نهضت عاشورا، فلسفۀ همراهی خاندان امام با او، راز مهلت خواستن در شب عاشورا از سوی امام(علیه السلام)، اسارت زنان و فرزندان و سرّ افشاگری های زینب(علیها السلام) و امام سجاد(علیه السلام) همگی در این حیطۀ شعری (شعر عاشورایی) امکان بیان و طرح می یابد.

ایران به نفع شیعه سنگین شد و با رواج اقتدار سیاسی شیعه، ازنیمۀ دوم قرن چهارم، ادبیات عاشورا به عنوان فصلی تازه در ادب فارسی مطرح گردید. آل بویه نخستین بار به برگزاری جشن عید غدیر و برپایی نماز عید به همراه آذین بندی شهرها و خیابان ها اقدام کرد و به طور رسمی ارادت خویش را به ساحت امیر المؤمنین(علیه السلام) و فرزندانش نشان داد.

از دیگر اقدامات آنان برپایی مراسم سوگواری در رثای شهدای کربلا بود کهدرقالب مقتل خوانی و مرثیه سرایی وتشکیل هیئت های عزاداری انجام می گرفت. بر روی هم اقدامات این خاندان سبب شد تا شیعه در ایران جایگاه سیاسی و اجتماعی برتری یابد.

آن چه مسلم است، این است که کسایی با سرودن قصیده ای در رثای شهدایکربلا با مطلع:

باد صبا در آمد، فردوس گشت صحرا *** آراست بوستان را، نیسان به فرش دیبا

(امامی، 1374: 71)

نام خود را به عنوان نخستین سخن سرای عاشورایی در ادب فارسی به ثبت رسانده و پس از او شاعران پر آوازه ای مانند، بابا طاهر همدانی(قرن5)، حکیم سنایی غزنوی و عطار نیشابوری (قرن6)، مولانا جلال الدین بلخی (قرن7)، سیف فرغانی (قرن8-7)، ابن یمین فریومدی، سلمان ساوجی و خواجوی کرمانی (قرن8) حسام الدین خوسفی (قرن 9)، اهلی شیرازی (قرن10-9)، بابا فغانی شیرازی و وحشی بافقی(قرن10) اشعار و سوگ سرودهایی در ذکر مصایب اهل بیت و به ویژه در خصوص حادثۀجان گداز عاشوراسروده اند که همگی در پیشینۀادب این سامان به یادگار مانده است. با هم منتخبی از شعر عاشورایی رادر قرون یاد شده مرور می کنیم:

آن دمید؛ شعرعاشورا که دیر زمانی از تکرار مضمون و محتوا و کهنگی ساختار رنج

می برد، با ظهور محتشم باردیگر در کسوتی تازه قد برافراشت. با هم ابیاتی ازاین سروده را مرور می کنیم:

باز این چه شورش است که در خلق عالم است *** باز این چه نوحه وچه عزا وچه ماتم است

باز این چه رستخیز عظیم است کز زمین *** بی نفخ صور خاسته تا عرش اعظم است

این صبح تیره باز دمید از کجا، کزو *** کار جهان وخلق جهان جمله در هم است

گویا طلوع می کند از مغرب آفتاب *** کاشوب در تمامی ذرات عالم است

گر خوانمش قیامت دنیا بعید نیست *** این رستخیز عام که نامش محرّم است

در بارگاه قدس که جای ملال نیست *** سرهای قدسیان همه بر زانوی غم است

جن و ملک بر آدمیان نوحه می کنند *** گویا عزای اشرف اولاد آدم است

خورشید آسمان وزمین نور مشرقین *** پروردۀ کنار رسول خدا حسین

(محتشم کاشانی، 1385:533)

ترکیب بند محتشم که گویا الهامی آسمانی برقلب زمینی شاعر است، از چنان اقبال و توجّهی برخوردار گردید که تمام مجالس ومحافل سوگواری سیّد الشهدا(علیه السلام) با آن زینت یافت وبسیاری از شاعران و عالمان را به پیروی و استقبال از آن واداشت. «مرثیه خوانان که مجالس روضه خوانی حضرت ابا عبدالله الحسین(علیه السلام) را گرمی و رونق می بخشیدند تا

ص: 134

سال 910روضه الشهدا را با اشعار عربی توأم نموده، در حقیقت وقایع خوانی و مقتل گویی می کردند و بدین وسیله شور وحالی فراهم می آوردند. لکن زمانی که ترکیب بند برجستۀ حسان العجم مولانا کمال الدین ، شمس الشعرا محتشم کاشانی جاودانه ترین سوگ نامۀ تاریخ را فراهم کرد، نه تنها مرثیه خوانان آن را به کار می گرفتند، بل مرثیه سازان در این قالب به سرودن مرثیه پرداختند و همچنان سرلوحۀ دفتر مراثی ادب فارسی است و سرودۀ والای او هرگز مشمول گذشت روزگاران نشده است؛یعنی، مثل اصل مصیبت عظیم و بی مانند حضرت سیّدالشهدا(علیه السلام) به مرور دهور و سپری شدن سالیان، هیچ گاه کهنگی نپذیرفته و هر روز در تجدّد و تازگی بوده است » (عمان سامانی، 1379:186-185). پس از محتشم کاشانی شاعران دیگر از جمله صائب تبریزی، واعظ قزوینی، بیدل دهلوی تا سخنوران توانای روزگار ما همگی با خلق آثاری با شکوه برغنای ادب عاشورایی افزوده اند.

نادرست است. به دلیل تأثیرگذاری بسیار این اثر بر مخاطبان روزگار خود، به نمونه ای از آن اشاره می کنیم:

«حقا که شرح این حکایت مشتمل بر نکایت به مرتبه ای است که به اعانت قوّت تقریر در مکان امکان نگنجد وثبت این قصه منطوی بر غم و غصه، به مثابه ای است که به وسیلۀ صورت تحریر به حیّز ظهور در نیاید؛ نه زبان قلم را طاقت اظهار است و نه قلم زبان را قوّت و یارای گفتار.

همی ترسم که اندر وقت تقریر *** زبان از آتش بی حد بسوزد

و گر تحریر خواهم آن زمان هم *** قلم بشکافد و کاغذ بسوزد

(کاشفی، 1349:242)

ایضاً نمونه ای دیگر از قرائت خرافی واقعۀ عاشورا که از دیوان صامت بروجردی انتخاب شده است:

به گریه گفت که ای خواهر ستمدیده *** بدار گوش که وقت فراق گردیده

مباد آن که زنی بعد من تو لطمه به رو *** مکش زسینه خروش ومکن پریشان مو

مگر دمی که ببینی تنم به آه ونوا *** شده ست بی سر و غلتان به خاک کرب و بلا

مرخصی که در آن لحظۀ پریشان حال *** کنی زسینه فغان چون کبوتر بی بال

(صامت، بی تا:91)

در حالی که همه می دانیم طبق احادیث واسناد موجود امام(علیه السلام) هرگز چنین رخصتی به خواهر بزرگوارش نداده است.

با پیدایش انقلاب مشروطه و آشنایی با فرهنگ غرب کم کم باور چنین تفکراتی غیر ممکن شد وسرانجام این اندیشه و شیوۀ قرائت از میان رفت.

پس از شهادت برادر بزرگوارش قمر بنی هاشم(علیه السلام) بیماری امام زین العابدین(علیه السلام) و... سعی در برانگیختن احساسات مخاطب دارد ومی خواهد به هر نحو شده مجلس را با اشک ونالۀ مستمعین گرمی ورونق بخشد. غافل از این که با بیان این مسایل نه تنها خدمتی به اهل بیت(علیهم السلام) نکرده، بلکه ناخواسته شأن وعظمت آنان را در هم کوبیده و ارزش و اعتبار کار بزرگشان را زیر سؤال برده است. نمونه ای از این گونه شعر از کتاب«طوفانالبکاء »سرودۀ جوهری قزوینی:

یادم آمد باز سوز کربلا *** داستان جنگ روز کربلا

کز خزان کین، چو از سرو سهی *** گلشن آل پیمبر شد تهی

نوجوانان هر یکی با روی ماه *** تشنه لب خفتند بر خاک سیاه

چون ز اخوان وفادار حسین *** ماند عباس علمدار حسین

بیرق همت ز مردی کرد راست *** از شه لب تشنه اذن رزم خواست

چون مصیبت دیدگان دردمند *** زان دو یار یکدل افغان شد بلند

هر دو در راه وفا پابست هم *** هر دو را در گردن هم دست هم

شاه فرمود ای سپهدار رشید *** اذن جنگ از من مدار اکنون امید

ترک جان از یار جانی مشکل است *** بی تو یکدم زندگانی مشکل است

(محمدزاده، 1383: 858)

حیث ارزش محتوایی یکی از ماندگارترین آثار مقتل سرایی در حوزۀ شعر عاشورایی است که گذشت ایّاماز لطافت و طراوت آن نکاسته است. با هم منتخبی از منظومۀ گنجینه الاسرار را مرور می کنیم:

دیگرم شوری به آب و گل رسید *** وقت میدان داری این دل رسید

روی در میدان این دفتر کنم *** شرح میدان رفتن شه، سر کنم

چون که خود را یکّه و تنها بدید *** خویشتن را دور از آن تن ها بدید

قد برای رفتن از جا راست کرد *** هر تدارک خاطرش می خواست کرد

پا نهاد از روی همت در رکاب *** کرد با اسب از سر شفقت خطاب

کای سبک پر ذوالجناح تیز تک *** گرد نعلت سرمۀ چشم ملک

ای سماوی جلوۀ قدسی خرام *** ای زمبدأ تا معادت نیم گام

رو به سوی دوست منهاج من است *** دیده بگشا وقت معراج من است

بد به شب معراج آن گیتی فروز *** ای عجب معراج من باشد به روز

تو براق آسمان پیمای من *** روز عاشورا، شب اسرای من

کز میان دشمنم آری برون *** رو به کوی دوست گردی رهنمون

پس به چالاکی به پشت زین نشست *** این بگفت و برد سوی تیغ دست

ای مشعشع ذوالفقار دل شکاف *** مدتی شد تا که ماندی در غلاف

آن قدر در جای خود کردی درنگ *** تا گرفت آیینۀ اسلام زنگ

هان و هان ای جوهر خاکستری *** زنگ این آیینه می باید بری

(عمان سامانی، 1379:327-325)

قیامی نمی زد، زیرا قرآن صراحتاً فرموده است: «ولا تلقوا بایدیکم الی التهلکه» (بقره، آیه 195).

اشکالی که بر این دیدگاه وارد است، این است که نظریه پردازان آن«علم امام» را که ازضروریات و وجوب امامت است، نادیده گرفته و چنین می پندارند که امام خود را به هلاکت انداخته است. امّا اگر به عمق حادثۀ عظیم عاشورا نظر کنیم می بینیم که امام(علیه السلام) در نهایت بصیرت قدم در راه نهاده و آشکارا اعلام می کند: «الموت اولی من رکوب العار» (مجلسی، 1380:73).

شده است. این دگرگونی مولد عواملی است که به طور مستقیم یا غیر مستقیم براین جریان تأثیر گذار بوده اند.

شعر عاشورا در مسیر پر پیچ وخم خود دوره های مختلفی را پشت سر نهاده که به طور اختصار عبارتند از:

1. 5. عصر اوّل:دورۀ پیش از صفویّه (قرن چهارم تا پایان قرن نهم)؛

2. 5. عصر دوم:دورۀصفویّه (قرن دهم ویازدهم)؛

3. 5. عصر سوم:دورۀپس از صفویّه تا پایان قاجاریه(قرن های دوازدهم وسیزدهم)؛

4. 5. عصر چهارم:دورۀمعاصر (از سال 1380-1300 ه. ش) » (کافی، 1388:36).

آن که دادی بوسه بر روی و قفای او رسول *** گرد بر رویش نشست و شمر ملعون در قفا

(امیر معزی، 1385:29)

نظیر آثار ملک الشعرا، صبا و سروش اصفهانی شد و نگاه عرفانی به موضوع یا برداشت عرفانی _ حماسی مجموعه های دل انگیز ومورد قبولی نظیر آتشکدۀ نیّر، زبده الاسرار صفیعلی شاه و گنجینه الاسرار عمان سامانی را به وجود آورد. »(کافی، 1388:446).

منتخبی از منظومۀ عاشورایی آتشکدۀ نیّر را که با لحنی استوار و حماسی و با نگاهی عرفانی به واقعۀ عاشورا، سروده شده است؛ مرور می کنیم:

شاد زی شاد ای زمین کربلا *** این من واین تیر باران بلا

سوی تو با شوق دیدار آمدم *** بردم اینجا بویی از یار آمدم

آمدم تا جسم وجان قربان کنم *** منزل آن سوتر زجسم و جان کنم

آمدم تا دست وپا در خون کشم *** کاین چنین خواهد نگار مهوشم

عشق از اوّل سرکش و خونی بود *** تا گریزد هرکه بیرونی بود

(نیّر تبریزی، 1347:6)

شد و مفاهیم ارزشی در نزد جامعه تعریفی تازه پیدا کرد؛ شور انقلابی با حس وطن پرستی و ایثارگری در هم آمیخت و همین تحوّلات اجتماعیسبب تغییر در اندیشۀ سخنوران و به دنبال آن تغییر در فضای ادبی شد و رفته رفته مفاهیم تازه که ملهم از حماسۀ عاشورا و قیام سیّدالشهدا بود، شعر وادب فارسی را متأثّر از خویش کرد.

انقلاب مقدّس اسلامی به دلیل پیوند با فرهنگ عاشورا، با شور وگستردگی و ژرفای بیشتر به این موضوع پرداخت؛ انقلابی که خود محصول کربلاست و ریشه در خون زلال کربلا دارد. انقلابی که از محرّم بالندگی و شکوفایی یافت، باید عاشورا و کربلا را ارج بگذارد و همۀ مظاهر و شعایر این فرهنگ را ترویج کند. (سنگری، 1379:152)

جنگ هشت ساله نیز علی رغم آثار زیان باری که برجای نهاد، به عنوان یکی دیگر از عوامل رویکرد شاعران متعهد ما به فرهنگ عاشورا و شعر عاشورایی مؤثّر واقع شد. صحنه های جنگ هریک به فراخور خویش تداعی گر صحنه های پرشور عاشورا گردید. رویارویی با دشمن، شعور لحظه های عملیّات، وداع با خانواده و هم سنگران و... هریک صحنه ای از کربلا را در ذهن خلاّق شاعران این دوره مجسّم می کرد و محتوای شعر ایشان را به درک تجربه ای تازه سوق می داد.

علاوه بر حوزۀ محتوایی در ساختار شعر عاشورایی این دوران نیز تغییراتی دیده می شود که از جملۀ آن، تنوع فوق العادۀ اوزان عروضی است. تنوعی که در تاریخ شعر آیینی و به ویژه شعر عاشورایی بی سابقه است. شاهد زیر دلیلی روشن بر سیر تکاملی شعر عاشورایی و از نمونه های موفق آن در عصر معاصر است:

درختان را دوست می دارم / که به احترام توقیام کرده اند / و آب را / که مهرمادرتوست / خون تو شرف را سرخگون کرده است / شفق، آیینه دار نجابتت/ و فلق، محرابی / که تو در آن نماز صبح شهادت گزارده ای / (موسوی گرمارودی، 1368:197)

آری شعر عاشورایی پس از سپری کردن تاریخ پر فراز و نشیب خود، تاریخی که از تمام جریان های سیاسی واجتماعی این سامان متأثّر است، با شتاب به سوی کمال راه می پیماید. شاعران مؤمن ومتعهّد در هر دوره کوشیده اند تا به دنبال شناخت وتحلیل ارزش های عاشورایی وبا به تصویر کشاندن این مفاهیم در سروده های خود، محتوای شعر

ص: 144

عاشورا را غنا بخشیده و با استفاده از زبان تصویر مفاهیم ارزشی قیام سیّد الشهدا(علیه السلام) را به مخاطب بنمایا نند.

- مجاهدی، محمّد علی. (1379). شکوه شعر عاشورا در زبان فارسی. چاپ اوّل. قم:انتشارات پیک جلال.

- مجلسی، محمّد باقر. (1380). ترجمه جلد دهم بحار الانوار. مترجم محمّد جواد نجفی. چاپ سوم. تهران:نشر اسلامیه.

- محتشم کاشانی، علی بن احمد. (1385). دیوان اشعار. تصحیح و مقدّمه اکبر بهداروند. چاپ سوم. تهران: انتشارات نگاه.

- محدّثی، جواد. (1383). فرهنگ عاشورا. چاپ هفتم . قم:نشر معروف.

- محمّد زاده، مرضیه. (1383). دانشنامۀ شعر عاشورایی. تهران: وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی.

- موسوی گرمارودی، علی. (1368). دست چین (گزیده هفت مجموعه شعر). چاپ اوّل. تهران:دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

- مولوی، جلال الدین محمّد. (1377). کلیات شمس. به کوشش منصور مشفق. چاپ دوازدهم. تهران:صفی علیشاه.

- نیّر تبریزی، محمدتقی. (1347). دیوان اشعار. به کوشش عبدالرسول احقاقی. چاپ اوّل. تبریز:مکتب شیعیان.

- وحشی بافقی، شمس الدّین محمّد. (1373). دیوان اشعار. تصحیح ومقدّمه اسماعیل شاهرودی(بیدار). چاپ اوّل. تهران:انتشارات فخر رازی.

- یاحقی، محمّد جعفر وفرزاد، عبد الحسین. (1386). تاریخ ادبیات ایران وجهان 2. چاپ هفتم. تهران: شرکت چاپ ونشر کتاب های درسی ایران .

ص: 147

ص: 148

که هرکدام شایسته توجه ویژه می باشد

اعتقاد دینی و هم اعلان موضع سیاسی وی را نشان می دهد: اعتقاد به زنده بودن مزور و اعلان وفاداری دایمی به خط فکری وی. نمونه کوتاه و گویای این معنا در جملۀ "فمعکم معکم لا مع عدوکم" (پس من با شما هستم، با شما هستم و با دشمنانتان نیستم) می باشد که در یکی از فقرات زیارت اربعین حضرت امام حسین(علیه السلام) آمده است.

بر اساس آنچه گفته شد، اهداء سلام به محضر حضرت امام حسین(علیه السلام) (و در طرازی جامع تر، زیارت جامعه و تقدیم سلام به محضر همه معصومین(علیهم السلام)) تجلی دو اصل اعتقادی تولی و تبری در اندیشه دینی شیعی می باشد. با این نگاه، سلام کردن به حضرت امام حسین(علیه السلام)، در هر لحظه ای که زائر به آن توفیق یابد، عین عمل به دو اصل اعتقادی تولی و تبری است و این فرهنگ را در ذهن و جان زائر نهادینه می کند که حق و باطل در یک جا جمع نشده، تولی نسبت به حضرت امام حسین(علیه السلام) مقدمه تبری از خط فکری و عملکرد دشمنان ایشان نیز می باشد. از این رو، تولی و تبری صرفا یک اصل اعتقادی نبوده، بلکه متضمن معنای سیاسی و اعلان موضع زائر نیز می باشد.

خلاصه این که اهدای سلام به محضر حضرت امام حسین(علیه السلام) با گفتن ذکر شریف «السلام علیک یا ابا عبدالله» در بر دارنده جنبه های گوناگونی بوده و به نوعی کوتاه ترین زیارتنامه برای آن حضرت می باشد که دارای ابعاد گوناگونی است که شایسته نگاه جامع تر و ساختارمند تر دیگری است.

محال بوده است.

کتاب آقای دکتر هادی التمیمی از چند جهت تلاشی ستودنی و شایسته تقدیر است. نخست این که موضوع اثر به تأثیر حرکت امام حسین(علیه السلام) در نوشته های جراید مصر در قرن بیستم می پردازد، که این موضوع امری بدیع می باشد. اصولاً دانش ما از تأثیرات عاشورا بیشتر به کشورهای خاورمیانه و به ویژه عراق، ایران، و سپس به لبنان، کشورهای حاشیه خلیج فارس و بعد هم تا حدودی افغانستان و پاکستان محدود می شود. اما به لحاظ جغرافیایی و فرهنگی، مصر همواره یکی از کانون های مهم فکری و به نوعی دروازه ورود اندیشه های غربی به جهان عرب و مسلمانان سنی مذهب بوده است. از این نظر، کتاب مورد بحث پنجره ای به سوی تأثیرات حرکت امام حسین(علیه السلام) در مصر بوده، و یکی از خلأهای علمی جدی در این زمینه را پر می کند.

دکتر هادی التمیمی برای تکمیل اثر خویش مسافرت های پژوهشی متعددی داشته است. ایشان دو بار به سوریه، سه بار به ایران، و یک بار و البته با دشواری های فراوانی به مصر سفر کردند. در سفر به مصر متوجه می شوند که آن سامان پر از گوهرهای کشف نشده بوده، تصمیم می گیرند که به اغلب کتاب فروشی های قدیمی، کتابخانه های دانشگاهی، و دفاتر و آرشیوهای روزنامه ها و مطبوعات در شهرهای قاهره، عین شمس، اسکندریه و المنوفیه مراجعات مکرر داشته و با گروهی از استادان آن جا مصاحبه پژوهشی داشته باشند. باید دانست که وجود مراکزی مانند مسجد رأس الحسین، زینبیه، و نیزقبر یکی از دختران امام حسین(علیه السلام) در قاهره (صرف نظر از اصالت و وثاقت تاریخی که همواره محل بحث و تردید بوده) پیوسته یکی از عوامل توجه مسلمانان مصری به ماجرای کربلا بوده است.

کتاب فوق الذکر دارای یک مقدمه 9 صفحه ای و یک دیباچه در 33 صفحه می باشد. این دیباچه جنبه های مهمی از نگاه مصریان به تاریخ نگاری را نشان می دهد، به ویژه آن که تأثیرات مخرب گرایش به سلفی گری و وهابیت در نویسندگان آن دیار را با شواهدی نشان می دهد. به عقیده نویسنده، گرایش های سلفی با آمدن نویسندگانی هم چون محمد رشید رضا، مؤلف تفسیر المنار، و محب الدین الخطیب و تأسیس مراکز فرهنگی

ص: 156

سلفیان در آن دیار شتاب بیشتری گرفت. این مطالب با ظهور و تحرکات سلفی گرایانه اخوان المسلمین و شخص حسن البنا بیشتر شد. باید دانست که اخوان المسلمین برای گسترش تحرکات و اندیشه های سلفی گرایانه خود موسسات آموزشی متعددی از کودکستان تا دبیرستان تاسیس کرده که فهرستی از آنها به همراه نشانی و تعداد دانش آموزانشان در این کتاب آمده است.

در همین دیباچه، نویسنده تعدادی از کتاب های مهم نویسندگان سنی مذهب مصری در باره امام حسین(علیه السلام) را برشمرده، و به طور خاص به نمایشنامه شاعرانه ثارالله، تألیف عبد الرحمن الشرقاوی (چاپ شده در سال 1389 ق/ 1969 م) می پردازد، که بعدها ترجمه انگلیسی آن در شیکاگو آمریکا نیز چاپ و منتشر شد. این نمایشنامه تصویری هنری و دراماتیک از برخی رویدادهای واقعه کربلا ارائه می دهد. از آنجا که مکتب تاریخ نگاری مصر در دوران جمال عبد الناصر و بخصوص انور سادات به شدت تحت تأثیر سلفیان بوده است، و ازسوی دیگر، ظهور انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی و تحمیل جنگ هشت ساله توسط قدرت های جهانی با ژاندارمی صدام حسین، بلندگوهای تبلیغاتی سلفیان در پی لطمه زدن به چهره شیعه بوده است. در همین رابطه، نویسنده محترم تعدادی از این دست کتاب ها را با مشخصاتشان فهرست کرده است. یکی از نقاط مشترک این تحرکات فرهنگی سلفیان، تبرئه کردن جنایتکارانی است که دهشتاک ترین و سیاه ترین جنایات تاریخ را درسرزمین کربلا در حق آل پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) مرتکب شده اند، بلکه همین جنایتکاران تاریخ را مظلوم جلوه داده و در عوض، شیعیان را اقلیتی خون ریز، شورشی، بی تمدن و آشوب گر خوانده اند! جالب آن که همین وکلای مدافع بنی امیه انگشت اتهام خود را به سوی حدود 700 نفر شیعه در مصر می گیرند. واضح است که اندیشه ای که بنی امیه را مظلوم جلوه داده و شیعه را آشوب گر و خون خوار معرفی می کند، چه تحلیلی از عاشورا می تواند ارائه دهد.

کتاب مورد بررسی دارای چهار فصل اصلی است:

فصل اول به تصویرسازی تولد و زندگانی حضرت امام حسین(علیه السلام) تا پایان دوره خلفای راشدین (از سال 4 تا 41 هجری) در تألیفات مصریان می پردازد. این فصل به سه بخش

ص: 157

تقسیم شده است: (1. 1) نام، کنیه، نسب و القاب مبارک آن حضرت (1. 2) حضرت امام حسین(علیه السلام) در دوره خلفای راشدین و (1. 3) حضرت امام حسین(علیه السلام) در دوران خلافت پدر بزرگوارش حضرت علی(علیه السلام) و برادر ارجمندش، حضرت امام حسن مجتبی(علیه السلام).

فصل دوم کتاب به دلایل و زمینه های انقلاب امام حسین(علیه السلام) در کتاب های مصریان می پردازد. این فصل دارای سه بخش است: (2. 1) جلوه هایتحولات کلی در حکومت اسلامی تا زمان کودتا و روی کار آمدن حکومت بنی امیه (2. 2) اوضاع کلی در جامعه اسلامی در زمان معاویه و موضع گیری امام حسین(علیه السلام) در مقابل آنها و (2. 3) موضع گیری امام حسین(علیه السلام) در برابر یزید و مسئله بیعت با وی در کتاب های مصریان. اهمیت این کتاب دقیقاً در همین بحث نهفته است، زیرا علی رغم گزارش های مکتوب و موثق معاصرین بنی امیه که یزید هیچ اهمیتی برای دین، اخلاق و سلوک فردی و اجتماعی قائل نبود، تعدادی از نویسندگان سلفی مشرب مصر، یزید را مدال افتخار انسانیت و سکه زرین خلافت اسلامی تلقی کرده، او را مؤمن و ملتزم به دین و اخلاق معرفی کرده و به توجیه عملکرد سیاه وی پرداخته اند.

فصل سوم کتاب به حرکت حضرت امام حسین(علیه السلام) در جریان انقلاب و واقعه عاشورا می پردازد. در سه بخش این بخش، به ترتیب موضوعات زیر بحث شده اند: (3. 1) حرکت حضرت امام حسین(علیه السلام) از مدینه به مکه (3. 2) عوامل خروج حضرت امام حسین(علیه السلام) از مکه به سوی عراق و مراحل حرکت قافله آن حضرت و (3. 3) واقعه کربلا و انعکاس آن در مطبوعات مصر.

همان طور که ذکر آن گذشت، نویسندگان مسلمان مصری به دو دسته تقسیم می شوند: آنهایی که حرکت حضرت امام حسین(علیه السلام) را مهاجرت و جهاد درراه خدا می دانند. این دسته از نویسندگان آنهایی هستند که بر اساس منابع اصیل اسلامی (اعم از سنی و شیعه) به فهم درست تاریخی نائل شده اند. در مقابل هم گروهی قرار دارند که بر اساس تفکرات سلفی و جانب داری سوگیرانه آنها به نفع بنی امیه و در جهت مخالفت با گرایش های شیعی، حرکت حضرت امام حسین(علیه السلام) را مخالفت با اولی الامر زمان و خلیفه

ص: 158

وقت، یزید، دانسته و از این روحرکت حیات بخش حضرت امام حسین(علیه السلام) را شق عصای مسلمین و امت دانسته و آن را عصیان گری معرفی می کنند. از همین موضوع می توان دریافت که وهابیان و سلفیان تا چه میزان با جریان فکری اکثریت مسلمانان و اندیشه های تعقل گرای اسلامی تفاوت دارند. (عملکرد سبعانه گروه های سلفی و به ویژه داعش ریشه در حقد و کینه های جاهلی، سفیانی و اموی آنان با جریان اسلام اصیل اهل بیتی دارد. )

فصل چهارم کتاب به موضع گیری مطبوعات مصر و ادبیات آنها در باره حرکت حضرت امام حسین(علیه السلام) می باشد. این فصل به دو بخش تقسیم شده است: (4. 1) موضع گیری مصریان در قبال انقلاب حسینی و مرجعیت دینی حرکت آن حضرت و (4. 2) ارائه دیدگاهی کلی در موضع گیری مشهود مصریان به طور عام. کوتاه سخن این که مسئولیت ارتکاب قتل عام عاشورا جامعه اهل سنت، و در این مورد بخصوص، جامعه مسلمان مصر را بر سر دو راهی قرار داد که یا باید حق را بپذیرند که بنی امیه از اساس شایستگی خلافت را نداشته و حضرت امام حسین(علیه السلام) به عنوان سبط رسول الله به دستور یزید به شهادت رسید و این لکه ننگ هرگز از پرونده سیاه بنی امیه پاک شدنی نیست. و یا از سوی دیگر، سلفیان همچنان بر طبل تو خالی خودخواهی های جاهلانه خود بکوبند و حضرت امام حسین(علیه السلام) را شورشی و عصیان گر معرفی کرده، همچنان به بنی امیه و یزید افتخار کنند.

واقعیت این است که سلفیان که اقلیتی بسیار پر سر و صدا هستند، سعی در مخدوش کردن وجهه اهل بیت(علیهم السلام) داشته و عملا به همان راهی می روند که بنی امیه و بنی عباس در تاریخ رفته بودند. همین سلفیان چهره اکثریت سنیانمحب اهل بیت(علیهم السلام) را مخدوش می کنند، سنیانی که در ایام مقارن با زادروز حضرت امام حسین(علیه السلام) در مسجد رأس الحسین قاهره اردت خالصانه خود به خاندان عصمت و طهارت را با خلوص نیت نشان می دهند.

در پایان فصل های کتاب، در بخش خاتمه، اهم دستاوردهای این اثر در بیست بند جمع بندی شده است.

ص: 159

بخش منابع و مآخذ دربردارنده فهرست مفصل و سودمندی از اهم منابعی است که مورد استفاده قرار گرفته است. در این میان، آثاری هم دیده می شوند که هنوز مخطوطه باقی مانده اند. این فهرست چشم انداز روشنگری از دیدگاه های مصریان در خصوص واقعه کربلا را ارائه می کند.

پایان بخش کتاب، خلاصه ای در چهار و نیم صفحه از کلیات کتاب است که به زبان انگلیسی(البته بدون ویرایش و روان سازی متن) درج شده است.

ص: 160

ص: 162

حق اشتراک سالیانه 300000 ریال

هزینه اشتراک فصلنامه را به شماره حساب 5560041220 (و یا شماره کارت 6104337869274975) بانک ملت به نام محمد حسین مردانی نوکنده واریز نمائید.

آدرس پستی مجله: گلستان _ گرگان _ صندوق پستی 853- 49175 فصلنامه آیت بوستان

تلفکس: 43858321-021 همراه: 09113701235

ص: 163

فرم اشتراک

فصلنامه علمی _ تخصصی آیت بوستان _ پژوهش نامه معارف حسینی

مشخصات متقاضی

نام خانوادگی:.............................................. نام: ...........................................

جنسیت: زن £ مرد £ _ میزان تحصیلات:............... رشته تحصیلی: ..........

شغل:...................... تاریخ و شماره فیش بانکی:.................................... مبلغ واریز شده:

متقاضی اشتراک از شماره:........ آدرس پستی و کد پستی ........................

............................................................................................................... صندوق پستی:........................................ تلفن: ............................................ همراه ......................................................................................................

امضای متقاضی

مشخصات موسسۀ متقاضی دریافت فصلنامه

نام موسسه:..................................... واحد درخواست کننده: ....................... آدرس پستی: ........................................................................................... ................................................................................................................

صندوق پستی:..................تلفن:..................... همراه: ..................................

تاریخ و شماره فیش بانکی: ..................................................................... مبلغ واریز شده: ......................................................................................

امضای مسئول و مهر موسسه

ص: 164

Ashura Literature in Persian: Its Development and Perfection

Mahrokh Ahemeh

The great epic of Ashura and the epoch-making movement of Imam al- Husayn has proved so sublime that inspires any truth-seeking person to reflect on it. Though over 1,000 years have passed since its taking place, the profundity of the event of Ashura makes every thoughtful person find something brand new in connection with it. The secret of this permanence and eternality lies in the fact that it has got connection with the purely human instinct and his fundamental beliefs. It has since inspired poets to admire this matchless movement with no expectation to earn any money out of it. In Persian literature, this movement has started from the second half of the fourth/ tenth century in effect of the contributions made by moralist and devout poets. The present paper attempts to trace back the origins of this literary and ritualistic movement.

Keywords: Persian ritualistic literature, poetry, Ashura poetry, Ashura- oriented poetry, development of Persian literature.

Remarks on "May salaam be bestowed upon you, O Aba Abd Allah"

Dr.Muhammad-Reza Fakhr-Rohani

May salaam be" السلام علیک یا ابا عبدالله The Arabic formulai sentence

bestowed upon you, O Aba `Abd Allah [i.e., Imam al-Husayn]" proves replete with several aspects, hence its multifunctionality in various Shiite discourses, e.g., historical, linguistic, doctrinal, political, and ritual. The article discusses such aspects and demonstrates its capacity for such semantic and ritual load.

Keywords: Imam al-Husayn, Aba `Abd Allah, ziarat-text, Shiite religious politeness, Ashura.

ص: 165

movement. He encountered several Umayyad agents since the Ashura afternoon to his return and settlement back in Medina. Throughout these events, he made use of a special logic and rhetoric to disclose the real face of the Umayyad hegemony.

Keywords: Arguments, Ashura, Imam al-Sajjad.

The Transformation Process of the Event of Ashura to the Ashura School of Thought by Imam al-Husayn

Dr. Mohsen Heydarniya

The tragic event of Karbala/ Ashura has since left its profound impact on the Muslim/Shiite community. The transformation process that has changed this event into a full-fledged school of thought was not something gradual, rather it was too fast to admit any gradation. This transformation took place on the very day of Ashura, right in the cradle of the same tragic event, all in effect of the personality of Imsm al-Husayn, not due to the lectures of Muslim preachers. Hence, analyses done on Ashura cannot be making and introducing a new school of thought, rather all these efforts are just activities to analyse and understand the school in question. This paper proves it based on athoritative sources and a chain of the events that took place.

Keywords: Imam al-Husayn, the event of Karbala, tragedy, school of thought

Ashura Amongst the Indian Husayni Brahmins: An Analytical Survey of its Philosophy

Dr. Farzaneh Azamlotfi

The epic of Ashura has been a perfect model for Muslims throughout history. Soon after the call of Imam al-Husayn for help, history has proved to voice several answers here and there. Despite the Umayyads' futile edict to hold happy ceremonies on Ashura to send its memory into oblivion and make the whole scene blurred, Ashura has since received various proponents. In India, Husayni Brahmins regard the Hindu characters Ka bat and Cha raan as devotees of the Ahl al-Bayt. They believe that Yazid was an evil character; they staunchly believe in Imam al-Husayn. The Indian Husayni Brahmins commemorate the Ashura episode right from the first eve of Muharram and continue it for sixty-eight days, i.e., the eighths of the Arabic month Rabi' al-Awwal. The present paper deals with live memory of Ashura amongst the Hindus and Husayni Brahmins of India.

Keywords: Ashura, Husayni Brahmins, Hindus, Indian Husayni rites.

ص: 166

profoundly leads us to such role models that can function as fine examples for today people. Moreover, knowing them sheds light on certain unclear aspects of the event in question. The companions manifested such characteristics and merits as knowledge, cognizance, insightfulness, high self-esteem, libral-mindedness, sincerity, valor, religious zeal, forbearance, fraternity, and strict adherence to Imam al-Husayn.

Keywords: Ashura, companions of Imam al-Husayn, characteristics and

merits

Muslim b. Aqil as an Instance of Man's Freedom to Decide

Dr. Mostafa Delshad-Tehrani

The events of Karbala and Ashura cannot be limited to a certain era and geographical location; it goes beyond the confines of history and geography. One of outstanding aspects of this event lies in the choices its characters made in critixal moments of history. As man is a creature that makes decisions when confronted to several choices, these choices may turn one's destiny. Man's choices come from four elements, i.e., understandings, associations, wishes, and education. One of significant choices in the event of Ashura was the decision made by Muslim.b. Aqil at a critical moment when he deliberately refused to assassinate 'Ubayd Allah b. Ziyad in the house of Hani b. `Urwah, all due to the stricts prophetic ban for such assassinations. Hence, the course of history took another route. This deliberate choice was based on Muskim b. `Aqil's profound understanding of Islamic teachings, his rightful taking side with the desire to help the right path, and the lessons he took from the teachings of the Prophet Muhammad, Imam Ali, and Imam al-Husayn. The present paper is a critical-cum- historical reading of the same event.

Keywords: Decision-making, Muslim b. `Aqil, Karbala, Ashura, school of Imam al-Husayn

The Logic of Imam `Ali al-Sajjad's Harangues on the Ashura Movement

Dr. Muhammad Ranjbar-Husayni and Tahereh Attar

Imam Ali al-Sajjad's harangues and arguments were indeed amongst the factors that eternalized the Ashura movement and the aims of the Husayni

ص: 167