بسم الله الرحمن الرحيم

ص: 2

خاتميت از نظر قرآن و حديث و عقل

ص: 3

ص: 4

خاتميت

از نظر قرآن و حديث

نگارش

حضرت آيت اللّٰه سبحانى

نشر مؤسسه امام صادق عليه السلام

ص: 5

ص: 6

گواه چهارم از قرآن بر خاتميت... 64

گواه پنجم از قرآن براى خاتميت... 66

خاتميت از نظر روايات... 69

احاديثى از حضرت على عليه السلام پيرامون خاتميّت... 87

رواياتى از فاطمۀ زهرا عليها السلام پيرامون خاتميت... 96

رواياتى از امام مجتبى عليه السلام پيرامون خاتميت... 97

رواياتى از امام حسين عليه السلام پيرامون خاتميت... 98

رواياتى از امام زين العابدين عليه السلام پيرامون خاتميت... 100

رواياتى از امام باقر عليه السلام پيرامون خاتميّت... 102

احاديثى از حضرت صادق عليه السلام پيرامون خاتميت... 103

احاديثى از امام موسى بن جعفر عليهما السلام دربارۀ خاتميت... 116

احاديثى از امام على بن موسى الرضا عليه السلام پيرامون خاتميت... 117

روايتى از امام ابى محمّد حضرت جواد عليه السلام پيرامون خاتميّت... 123

رواياتى از امام على النقى عليه السلام پيرامون خاتميّت... 124

حديثى از امام حسن عسكرى عليه السلام پيرامون خاتميّت... 125

رواياتى از حضرت حجت مهدى آل محمد (عج) پيرامون خاتميّت... 125

روايات ديگرى در زمينۀ خاتميّت... 128

پاسخ به يك رشته شبهات... 137

ص: 8

ايدئاليست هاى قرن بيستم... 137

چند شبهۀ بى اساس... 137

شبهۀ نخست... 138

پاسخ... 139

گواه گفتار ما از قرآن... 146

اينك متن آن آيات... 146

پاسخ همان اشكال به صورت ديگر... 147

شبهه دوم... 157

پاسخ... 158

شبهه سوم... 163

پاسخ... 164

شبهه چهارم... 165

پاسخ... 166

توضيح آيه دوم... 168

معناى ديگر امت... 173

يك سؤال... 177

بررسى حديثى كه از پيامبر 6 نقل شده است... 177

شبهه پنجم... 181

پاسخ اين استدلال... 183

بى پايگى مطلب دوم... 185

بى اساس بودن مطلب سوم... 186

بى بنيادى مطلب چهارم... 187

ص: 9

بررسى مطلب پنجم... 187

شبهۀ ششم... 188

پاسخ اين شبهه... 189

پاسخ به يك رشته... 192

سؤالات علمى، اجتماعى و فلسفى... 192

نخستين سؤال... 192

چرا نبوت تبليغى پايان يافته است؟... 192

پاسخ اين سؤال... 194

دلايل شيعه براى لزوم تعيين امام معصوم... 194

اكنون پاسخ اشكال... 201

پاسخ ديگر از سؤال مزبور... 202

سؤال دوم... 206

نبوت، فيض معنوى است، چرا بايد به روى انسان ها بسته شود؟!... 206

پاسخ سؤال دوم... 206

گواه روشن... 214

سؤال سوم... 216

هيچ چيز جاودانى نيست، چگونه شريعت اسلام جاودانى است؟... 216

پاسخ سؤال سوم... 217

پاسخ... 218

سؤال چهارم... 220

چگونه اجتماع ناپايدار را مى توان با قوانين ثابت اداره نمود؟... 220

پاسخ سؤال چهارم... 220

مقررات غيرثابت... 225

ص: 10

سؤال پنجم... 227

رويدادهاى نامتناهى را چگونه مى توان با قوانين محدود اداره كرد؟... 227

پاسخ سؤال پنجم... 228

تشريع غنى و وسيع... 229

1. حكم عقل... 229

2. احكام از مصالح و مفاسد پيروى مى كند... 231

پيروى از مصالح و مفاسد دو نتيجه دارد... 233

3. اصول كلى و زاينده... 235

4. اجتهاد و استنباط احكام... 237

تأثير اجتهاد در بقاى شريعت... 237

5. اختيارات حاكم اسلامى... 240

1. دين اسلام آيين جامع است... 243

2. در اسلام به ظاهر و صورت توجه نشده است... 245

3. قوانين حاكم و كنترل كننده... 247

سخن مبهم... 248

فهرست منابع... 252

فهرست موضوعات... 258

ص: 11

ص: 12

بسم اللّٰه الرحمن الرحيم

اسلام و در سروده هاى شاعران، در مقام ايراد خطبه و سخنرانى از آن حضرت به عنوان «خاتم پيامبران» ياد شده است و ذكر اين لقب براى پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله و سلم در اين چهارده قرن كه از آغاز اسلام مى گذرد، ادامه داشته است و در هيچ زمانى و دوره اى احدى از مسلمانان در خاتميت آن حضرت شك و ترديد نكرده است.

در نيمه دوم قرن سيزدهم اسلامى موضوع «خاتميت» پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و سلم از طرف يك حزب سياسى كه با رنگ دينى شروع به كار خود كرد، بر سر زبان ها افتاد و عناصر شناخته شده اين حزب، كم كم به اين فكر افتادند كه با يك رشته شبهات سوفسطائى و مغالطه كارى و با به هم بافتن آسمان و ريسمان، اذهان ساده لوحان را نسبت به اين موضوع بديهى و ضرورى آلوده سازند و درنتيجه با پديد آوردن اختلاف و شكاف در ميان مسلمانان، به مقاصد شوم خود جامه عمل بپوشانند و از راه «اختلاف بينداز و حكومت كن» به آرمان هاى بيگانگان كمك نمايند.

عناصر و گردانندگان اين حزب پيوسته مورد حمايت دولت هاى استعمارگر بوده و هستند و كتاب ها نوشته هاى نويسندگان مزدور آنان و حوادث و رويدادهاى بين المللى گواهى مى دهد كه هدف از تأسيس اين حزب (آن هم به اسم مذهب) جز ايجاد اختلاف و دودستگى و تضعيف مذهب كه سد نيرومندى در برابر مطامع غارتگران بين المللى است چيز ديگرى نبوده است.

ص: 14

«امپرياليسم بين المللى» و عوامل بيگانه به خوبى مى دانند كه اسلام و گرايش هاى مذهبى نيرومندترين عامل در برابر نقشه هاى شوم و تجاوزها و غارتگرى هاى آنان است و استعمارگران به خوبى واقف هستند كه تا همبستگى دينى و مذهبى در ميان ملت مسلمان وجود دارد و تا برنامه هاى اسلامى بر قلوب و افكار ملت مسلمان حكومت مى كند، هرگز نمى توانند بر منابع طبيعى و سرمايه هاى سرشار آنها به آسانى دست يابند و بر هستى آنان چوب حراج بكوبند.

روى اين نظر از ديرزمان كوشش هاى شيطانى آنان همواره متوجه اين نقطه شده است كه با آفريدن مذهب هاى جعلى و ساختگى و با تشديد اختلافات مذهبى و به راه انداختن شورش هاى دينى از قدرت و عظمت اين عامل بكاهند.

بررسى دقيق گواهى مى دهد كه برنامه استعمار در تمام مناطق اسلامى يكى است. اگر مسأله خاتميت در ايران به وسيله يك حزب دست نشانده مورد انكار قرار گرفت، چيزى نگذشت كه در هند همين برنامه به وسيله «غلام احمد قاديانى» كه وابسته رسمى كمپانى شرق انگليس در هند بود، اجرا گرديد و عجيب اينجا است كه او نيز بسان سران اين حزب مطلب را از ادعاى مهدويت آغاز نموده و كم كم خود را پيامبر آسمانى ناميد و صريح مفاد آيه قرآن را كه بر خاتميت رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و سلم گواهى مى دهد به همان شكلى كه پايه گذاران اين حزب آن را تأويل و توجيه كردند، او هم تأويل و توجيه نمود.

ص: 15

ايشان احياناً در آن اصلاحاتى به عمل آوردند و درنتيجه به اين صورت كه ملاحظه مى فرماييد در آمده است، اميد است كه از اين راه خدمت ناقابلى به جامعه اسلامى انجام داده باشم.

قم - حوزه علميه

رضا استادى تهرانى

12 جمادى الأولى 1394

14 خردادماه 1353

ص: 17

ص: 18

است، آدم عليه السلام و خاتم آنها بر يك اساس كار كرده و يك هدف تعقيب كرده اند.

شريعت و دين آسمانى در آغاز كار بسان هسته و دانه اى بوده است كه با گذشت زمان، و تكامل ملت ها، و تكامل عقل ها و تمدن ها، به صورت درختى برومند و پربار در آمده باشد.

گواه ما بر اين سخن كه اساس همۀ اديان يكى است آيات زير است:

1. (شَرَعَ لَكُمْ مِنَ اَلدِّينِ مٰا وَصّٰى بِهِ نُوحاً) .(1)

«از امور دين آنچه را به نوح سفارش كرده بوديم براى شما نيز مقرر داشتيم».

يعنى اصول و پايه هاى دين شما همان اصول و پايه هاى شريعت نوح است.

2. (إِنَّ اَلدِّينَ عِنْدَ اَللّٰهِ اَلْإِسْلاٰمُ) .(2)

«به راستى دين نزد خدا، اسلام است».

يعنى دين الهى و شريعت آسمانى در زمان هاى گذشته و آينده و در تمام دوران ها همان اسلام بوده است و همۀ شرايع آسمانى درحقيقت يكى بوده اند.

ص: 20

3. قرآن مجيد در پاسخ يهود و نصارى كه قهرمان توحيد حضرت ابراهيم عليه السلام را يهودى يا نصرانى معرفى مى كردند مى فرمايد:

(مٰا كٰانَ إِبْرٰاهِيمُ يَهُودِيًّا وَ لاٰ نَصْرٰانِيًّا وَ لٰكِنْ كٰانَ حَنِيفاً مُسْلِماً وَ مٰا كٰانَ مِنَ اَلْمُشْرِكِينَ) .(1)

«ابراهيم نه يهودى بود و نه نصرانى؛ بلكه او بر آيين توحيد و يك فرد مسلمان بود و هرگز از مشركان نبود».

البته مقصود از اسلام در اين آيات، همان تسليم بودن مطلق در برابر خدا است؛ يعنى جز خدا هيچ موجودى را به عنوان خدايى نپرستند و جز او به فرمان هيچ كس گردن ننهند.

امير مؤمنان على عليه السلام اسلام را چنين معرفى مى كند:

«الاسلام هو التسليم...».(2)

«واقعيت اسلام همان تسليم بودن در برابر خداست».

مقصود از آن، اين است كه امر و نهى را از آنِ خدا دانسته و فقط اوامر و نواهى او را لازم الاجرا بدانيم و آرا و نظريات ديگران را در حلال بودن و حرام بودن چيزى نپذيريم، هرچه را خداى متعال حرام كرده، حرام بدانيم و هرچه را او واجب ساخته است واجب

ص: 21

بدانيم و خلاصه در امور دين هيچ كس را جز او دخالت نداهيم.

بنابراين بايد گفت حقيقت تمام شرايع و اديان آسمانى در همۀ دوران ها، يك مطلب بوده و آن تسليم و گوش به فرمان خدا بودن است، و براى همين جهت رسول گرامى صلى الله عليه و آله و سلم در نامه اى كه به زمامدار روم براى دعوت او به اسلام فرستاد آيه زير را نوشت:

(قُلْ يٰا أَهْلَ اَلْكِتٰابِ تَعٰالَوْا إِلىٰ كَلِمَةٍ سَوٰاءٍ بَيْنَنٰا وَ بَيْنَكُمْ أَلاّٰ نَعْبُدَ إِلاَّ اَللّٰهَ وَ لاٰ نُشْرِكَ بِهِ شَيْئاً وَ لاٰ يَتَّخِذَ بَعْضُنٰا بَعْضاً أَرْبٰاباً مِنْ دُونِ اَللّٰهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اِشْهَدُوا بِأَنّٰا مُسْلِمُونَ) .(1)

«بگو اى اهل كتاب، ما شما را به يك اصل مشترك دعوت مى كنيم، غير خدا را نپرستيم، كسى را شريك او ندانيم، برخى از ما برخى ديگر را به خدايى نپذيرد.

هر گاه آنان از آيين اسلام سر برتافتند، بگوييد گواه باشيد كه ما مسلمانيم».

هدف آيه اين است كه به پيروان ديگر شرايع جهان اعلام بدارد كه اساس آيين تمام پيامبران را خداپرستى و توحيد و اينكه هيچ كس جز خدا را به خدايى و ربوبيت نپذيرند تشكيل مى دهد.

از ديگر دلايل ما بر وحدت اساس شرايع آسمانى اين است كه

ص: 22

هر پيامبرى كه مى آمد، پيامبر و شريعت پيش از خود را تأييد مى كرد مثلاً قرآن مجيد دربارۀ عيسى عليه السلام مى گويد:

(وَ قَفَّيْنٰا عَلىٰ آثٰارِهِمْ بِعِيسَى اِبْنِ مَرْيَمَ مُصَدِّقاً لِمٰا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ اَلتَّوْرٰاةِ) .(1)

«از پى پيامبران، عيسى، پسر مريم را فرستاديم در حالى كه تورات موسى را تصديق مى كرد».

دربارۀ پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و سلم مى گويد:

(وَ أَنْزَلْنٰا إِلَيْكَ اَلْكِتٰابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِمٰا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ اَلْكِتٰابِ) .(2)

«ما اين كتاب را به حق به تو نازل كرده ايم در حالى كه تصديق كنندۀ كتاب هاى آسمانى پيش از خود مى باشد».

بنابراين بايد گفت همۀ پيامبران الهى براى انجام يك مأموريت و رسالت معبوث شده بودند و آن رسالت اين بود كه بشر را از طريق توجه به مبدأ و معاد به مدارج كمال و سعادت و مكارم اخلاق برسانند. البته اين رسالت از زمان حضرت آدم عليه السلام آغاز شده و تا زمان پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و سلم به سير تكاملى خود ادامه داده است و با آمدن

ص: 23

قرآن مجيد، به آخرين مرحلۀ تكامل خود رسيده است.

درست است كه در برنامه هاى پيامبران به موازات گذشت زمان و تكامل جامعه بشرى، تغييراتى رخ داده است امّا معنى تغييرات اين نيست كه اديان آسمانى با هم تفاوت اساسى داشته اند، بلكه با بودن قدر مشترك وسيعى ميان تمام اديان، يك رشته برنامه ها و احكام عملى به تناسب امكانات مردم هر زمان ابلاغ و تشريع مى گرديده است.

مثلاً در دوره اى كه بشر، دوران نخستين زندگى خود را مى پيمود، نه حكومتى داشته و نه ارتباطى ميان آنان برقرار بود، در چنين دورانى تعاليم و برنامه هاى آسمانى هم، بسيار ساده و كم و كوتاه بود. هر چه بشر ترقى كرد، برنامه ها گسترده تر شد و روزبه روز دستورهاى تازه اى، در برنامه هاى آسمانى گنجانيده گرديد تا نوبت به شريعت اسلام رسيد و خدا آخرين پيامبر خود را به سوى بشر فرستاد، و دين خود را با فرستادن او كامل كرد، و سرانجام پيروان اين آيين و كتاب، از آمدن پيامبر و كتاب و شريعت ديگرى بى نياز شدند.

زيرا احتياج بشر به اينكه پيامبرانى پشت سر هم و پى درپى بيايند براى اين بود كه برنامه هاى آسمانى كه پاسخگوى وضع جديد و تازۀ آنها باشد، بياورند امّا با عرضه كردن كامل ترين شريعت كه

ص: 24

معارف و احكام و قوانين آن براى هميشه پاسخگوى نياز بشر است، ديگر احتياجى به آمدن پيامبر ديگرى نيست.

تا اينجا كوتاه سخن اين شد كه شرايع آسمانى با اينكه در تشريع قوانين و احكام فرعى، با هم اختلاف و تفاوت داشته اند و اين تفاوت ها هم معلول و مولود اوضاع و احوال شخصى و اجتماعى و جغرافيايى و... هر دوره بوده است، امّا در اصل و اساس، همه با هم هماهنگ بوده و يك هدف را تعقيب مى كرده اند.

قرآن مجيد هم در اين باره مى فرمايد:

(لِكُلٍّ جَعَلْنٰا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَ مِنْهٰاجاً) .(1)

«براى هر يك از پيامبران (چون موسى، عيسى و محمد صلى الله عليه و آله و سلم يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ قُلْ فِيهِمَا إِثْمٌ كَبِيرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا يا براى هر يك از امت هاى تورات و انجيل و قرآن) راهى ويژه قرار داديم».

يعنى پيامبران براى رسيدن به هدف نهايى از بعثت خود، هر كدام از راهى وارد شدند. راه ها مختلف، اما هدف و نتيجه يكى بود.

در پايان از يادآورى نكته اى ناگزيريم و آن اينكه:

مقصود از اينكه اساس تمام آيين هاى آسمانى يكى است، اين نيست كه هم اكنون هر انسانى بتواند از هر آيينى كه خواست پيروى كند،

ص: 25

زيرا علاوه بر اينكه معنى ندارد پس از نزول آيين كامل و همه جانبه، راه پيروى از اديان ديگر باز باشد، اين نوع وحدت يك نوع «صلح كلى» است كه با منطق متين و استوار اسلام كه پس از بعثت پيامبر خاتم، پيروى از شرايع ديگر را باطل مى داند، سازگار نيست.

مسألۀ «خاتميت» همان طور كه بعثت هر پيامبرى را پس از پيامبر اسلام نفى مى كند همچنين پيروى از اديان پيشين را باطل و غيرصحيح مى داند.

ص: 26

توضيح مطلب

از رسم ها و سنت هاى غلط زمان جاهليت، اين بود كه پسرخواندۀ خود را به منزلۀ فرزند حقيقى خود مى دانستند و با او بسان فرزندان واقعى خود رفتار مى كردند؛ مثلاً اگر پسرخوانده اى همسر خود را طلاق مى داد به خود اجازه نمى دادند كه با همسر او ازدواج كنند. اسلام براى كوبيدن اين نوع سنت هاى غلط، پيامبر را مأمور كرد كه با «زينب» همسر «زيد» كه پسرخواندۀ آن حضرت بود و همسر خود را طلاق داده بود، ازدواج كند.

پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله و سلم با زينب ازدواج كرد. اين ازدواج در ميان مردمى كه به خدا و رسول او ايمان راستين نداشتند و به اين عادات و رسوم به شدت خود گرفته بودند، جنجالى به پا كرد و همگى مى گفتند كه چرا پيامبر با همسر سابق پسرخواندۀ خود، «زيد» ازدواج كرده؟!

خداوند براى كوبيدن اين افكار، در آيۀ ياد شده چنين مى فرمايد:

«محمّد پدر هيچ يك از مردان شما كه از نسل او نيستند، نيست و زيد هم يكى از آنان است. از اين لحاظ ازدواج با همسر سابق زيد براى او اشكالى ندارد.

آرى، پيامبر و فرستادۀ خدا است و پيوسته از اوامر خدا پيروى مى كند و اين ازدواج هم به فرمان خدا بوده است.

ص: 28

آرى، او پدر شماها نيست، بلكه خاتم پيامبران و آخرين پيامبر الهى است كه باب نبوت و پيامبرى به وسيلۀ او ختم شده و پس از او پيامبر ديگر و شريعت ديگرى نخواهد آمد و شريعت و پيامبرى او تا روز قيامت باقى خواهد ماند».

آمدن او ختم شده، و پس از او پيامبر و كتاب و شريعت و دين ديگرى نخواهد آمد.

در طول چهارده قرن و اندى كه از آغاز اسلام مى گذرد، در تمام كتاب هاى لغت و تفسير، كلمۀ «خاتم» و «خاتم النبيين» به همين طور كه بيان شد، تفسير شده و هيچ كس در معنى آن اختلاف نكرده است. براى اطمينان بيشتر مى توانيد به تفاسير قرآن مجيد و نيز به لغت نامه ها و فرهنگ هاى عربى مراجعه كنيد.

ما از باب نمونه گفتار چند نفر از آنان را در اينجا مى آوريم و پيش از نقل گفتار دانشمندان، بهتر است كه ابتدا به خود قرآن مجيد و مواردى كه در آن مادۀ «ختم» استعمال شده است مراجعه كنيد و از خود قرآن براى دريافت معناى «خاتم النبيين» استمداد و استفاده كنيم.

در قرآن اين لفظ در آيات زير وارد شده است:

1. (يُسْقَوْنَ مِنْ رَحِيقٍ مَخْتُومٍ) .(1)

«از شرابى خالص و مهرخورده نوشانده مى شوند كه نشانۀ خالص بودن آن اين است كه سر شيشه و ظرف آن مهر شده است».

ص: 30

2. (خِتٰامُهُ مِسْكٌ...) .(1)

«مهر آن، از مشك است به طورى كه هنگام آشاميدن آن، آخرين چيزى كه درك مى شود بوى مشك است».

3. (اَلْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلىٰ أَفْوٰاهِهِمْ وَ تُكَلِّمُنٰا أَيْدِيهِمْ...) .(2)

«آن روز (روز قيامت) دهان هاى آنان را مهر مى كنيم و دست هاى ايشان با ما صحبت مى كند و به كرده هاى آنان گواهى مى دهد».

4. (أَ فَرَأَيْتَ مَنِ اِتَّخَذَ إِلٰهَهُ هَوٰاهُ وَ أَضَلَّهُ اَللّٰهُ عَلىٰ عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلىٰ سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلىٰ بَصَرِهِ غِشٰاوَةً) .(3)

«آيا كسى را كه خداى خود را هوس خويش قرار داده و از روى علم، گمراهى را اختيار كرده و درنتيجه خدا بر گوش و دل او مهر نهاده و بر چشم او پرده اى قرار داده است، ديده اى؟!»

5. (خَتَمَ اَللّٰهُ عَلىٰ قُلُوبِهِمْ وَ عَلىٰ سَمْعِهِمْ وَ عَلىٰ أَبْصٰارِهِمْ غِشٰاوَةٌ) .(4)

ص: 31

«خدا بر دل ها و بر گوش هاى آنان مهر زده و بر چشم هاى آنان پرده اى است».

هنگامى كه عناد و تعصب شخص كافر به درجه اى رسيد كه از ايمان و بازگشت او به سوى خدا نوميدى حاصل شد، در اين موقع خداوند، بر دل و قلب او مهر مى زند، بسانى كه ما، درهاى شيشه را مهر و موم مى كنيم؛ در اين صورت دل و قلب آنها مانند ظرف مهر شده اى مى شود كه هيچ منفذى نداشته باشد، نه ايمان داخل آن مى شود و نه كفر از آن خارج مى گردد.

چنان كه ملاحظه مى فرماييد «ختم» در اين آيه كنايه از خاتمه پيدا كردن كار است؛ يعنى كفر و الحاد و تاريكى روح آنان به درجه اى مى رسد كه جاى اميدى براى تأثير نور حق و كلمات الهى در آنها باقى نمى ماند، همان طور كه مهر كردن نامه علامت آن است كه نويسنده همۀ مقصود خود را نوشته، و چيز ديگر باقى نمانده است.

بنابراين معناى ختم نبوت اين است كه موضوع نبوت به مرتبۀ نهايى رسيده، و به وسيلۀ پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله و سلم باب نبوت و پيامبرى مهر شده و به روى هيچ كس تا دامنۀ قيامت باز نخواهد شد.

است می نویسد :

معنای اصلی «ختم»، «به آخر رسیدن است، در زبان عربی می گویند: «ختمت العمل» یعنی کار را به آخر رساندم، و همچنین می گویند: «ختم القارئ السورة» یعنی قاری قرآن سوره را به پایان رسانید، و تا آخر آن را خواند و از همین باب است «ختم» به معنای مهر کردن، زیرا آخرین مرحله حفظ بعضی از اشیا این طور است که درب ظرف و شیشه آن را مهر و موم کنند.

«خاتم» به فتح و کسر تاء هم از همین باب است، زیرا مرسوم است که به وسیلۀ «خاتم» یعنی «مهر» یا «انگشتری» نامه ها و نوشته ها را ختم می کنند و مهر کردن نامه حاکی از آن است که نامه به پایان رسیده است .

و پیامبر ما را «خاتم الانبیاء» میگویند چون آخرین پیامبر الهی است و «ختامه مسك» که در قرآن مجید آمده است یعنی آخرین چیزی که از آشامیدن آن شراب درک می کنند، بوی مشک است . (1)

2. «ابوالبقاء عکبری» دانشمند معروف در ذیل آیه «ولکن رَسُولُ الله وخاتم النَّبِيِّين» می نویسد خاتم به فتح تاء یا فعل ماضی از باب مفاعله است یعنی محمد صلى الله عليه وآله وسلم پیامبران الهی را ختم کرد. و یا

ص: 33

مصدر است كه بنابراين «خاتم النّبيين» به معناى ختم كنندۀ پيامبران خواهد بود زيرا مصدر در اين قبيل موارد به معناى اسم فاعل است.

يا آن طور كه ديگر دانشمندان گفته اند، خاتم به فتح تاء اسم است به معناى آخر و آخرين يا آنطور كه بعضى ديگر گفته اند به معناى اسم مفعول است «خاتم النبيين» يعنى «مختوم به النبيّون» يعنى پيامبران الهى به پيامبر اسلام مهر و ختم شدند.

اين چهار احتمال در صورتى است كه «خاتم» به فتح تاء قرائت شود.

اگر به كسر تاء قرائت شود چنان كه شش نفر از «قراء سبعه» اين طور قرائت كرده اند نيز به معناى «آخر و آخرين» است.

خلاصه بنا بر هر يك از اين پنج احتمال، معناى آيه اين است كه:

محمد صلى الله عليه و آله و سلم آخرين پيامبر الهى است و پس از او پيامبر ديگرى نخواهد آمد.(1)

3. فيروزآبادى در فرهنگ خود مى نويسد: ختم به معناى مهر كردن است و در زبان عربى مى گويند: «ختم على قلبه» يعنى قلب و دل او را جورى كرد كه چيزى نفهمد و روحيات بد او از او خارج نشود؛ مثل شيشۀ مهركرده اى كه نه چيزى از آن خارج مى شود و

ص: 34

نه چيزى داخل مى گردد و باز مى گويند: «ختم الشىء» يعنى به آخر آن چيز رسيد.

و «ختام» بر وزن كتاب به گلى گفته مى شود كه به وسيلۀ آن درهاى ظرف و شيشه را مهر مى كنند و «خاتم» به آن چيزى گفته مى شود كه روى آن گل زده مى شود و به معناى «انگشترى» هم آمده است.(1)

در زمان هاى سابق بيشتر افراد نام خود را روى انگشترى نقش مى كردند و همان انگشترى، مهر آنها بود كه به وسيلۀ آن نامه ها و نوشته هاى خود را مهر مى كردند؛ پس «خاتم» به معناى انگشترى هم، از همان ريشۀ «ختم» به معناى مهر كردن و به آخر رسانيدن گرفته شده است.

4. «جوهرى» در لغت نامۀ خود مى نويسد: ختم به معناى رسيدن به آخر و «اختتم» در مقابل «افتتح» است؛ يعنى افتتاح به معناى شروع كردن و آغاز كردن و باز كردن و اختتام به معناى به پايان رساندن و تمام كردن و به آخر رسيدن است و «خاتم» به كسر تاء و به فتح تاء هر دو به يك معنا است و «خاتمة الشىء» يعنى آخر آن چيز و «خاتم الأنبياء» از القاب رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و سلم است.(2)

ص: 35

5. ابن منظور در لغت نامۀ بزرگ خود مى نويسد: «ختام القوم» يعنى آخرين فرد قوم و «خاتم» از نام هاى رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و سلم است و «خاتم النبيين» در آيه (وَ لٰكِنْ رَسُولَ اَللّٰهِ وَ خٰاتَمَ اَلنَّبِيِّينَ) به معناى آخرين پيامبر است و يكى از نام هاى رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم «عاقب» است و آن نيز به معناى آخرين پيامبر است.(1)

6. ابومحمد دميرى در منظومۀ خود چنين مى گويد:

والخاتم الفاعل قل بالكسر وما به يختم فتحاً يجرى

يعنى «خاتم به كسر تاء به معناى ختم كننده و به فتح تاء به معناى مهرى است كه به وسيلۀ آن نامه و چيزهاى ديگر را مهر مى كنند».(2)

7. بيضاوى مفسر معروف مى نويسد: خاتم النّبيين يعنى آخرين پيامبرى كه پيامبران الهى را ختم كرد و به پايان رسانيد و اگر طبق قرائت عاصم به فتح تاء بخوانيم يعنى پيامبرى كه به وسيلۀ او سلسله پبامبران الهى ختم شدند و به پايان رسيدند، همان طور كه نامه هنگامى كه به پايان مى رسد ختم و مهر مى شود.(3)

8. راغب اصفهانى در فرهنگ پرارج خود مفردات

ص: 36

مى نويسد: در زبان عربى مى گويند: «ختمت القرآن» يعنى قرآن را به آخر رسانيدم و تا پايان آن خواندم و به رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم «خاتم النبيين» گفته مى شود به جهت اينكه آن حضرت نبوت را ختم كرد يعنى با آمدن خود رشتۀ نبوت را به آخر رسانيد.(1)

9. در تفسير جلالين مى نويسد: خاتم به فتح تاء به معناى وسيلۀ ختم است يعنى چيزى كه با آن نامه و چيزهاى ديگر را مهر مى كنند و معناى جمله «خاتم النبيين» اين مى شود: پيامبران الهى به رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم ختم شدند.(2)

10. ابن خلدون فيلسوف و مورّخ مشهور در مقدمه مى نويسد: امّا مهر كردن نامه ها و سندها ميان زمامداران پيش از اسلام و بعد از اسلام مرسوم و معروف بوده است و بخارى و مسلم در صحيح خود نقل كرده اند كه هنگامى كه رسول خدا مى خواست نامه اى براى زمامدار روم بنويسد ياران آن حضرت يادآورى نمودند كه زمامداران، نامه اى را كه مهر نشده باشد قبول نمى كنند.

حضرت دستور داد انگشترى از نقره ساختند و روى آن نقش نمودند «محمّد رسول اللّه» و از آن پس آن حضرت نامه هاى خود را با آن انگشترى مهر مى كرد.

ص: 37

سپس ابن خلدون مى نويسد: در زبان عربى مى گويند «ختمت الأمر» يعنى به آخر آن رسيدم و نيز مى گويند: «ختمت القرآن» يعنى قرآن را تا آخر آن خواندم. «خاتم النبيين» يعنى آخرين پيامبر....

نيز اضافه مى كند مهر كردن نامه به وسيلۀ خاتم و انگشترى علامت تمام شدن نامه و به پايان رسيدن مقصود نويسنده و صحيح بودن آن نوشته و نامه است و اگر نامه يا نوشته و سندى مهر نداشته باشد، ناتمام است و اعتبار نخواهد داشت.(1)

از اين اتّفاق نظر ميان فرهنگ نويسان زبان عربى استفاده مى شود كه واژۀ «ختم» يك معنا بيشتر ندارد و آن معنا «رسيدن به آخر» است و خاتم به كسر تاء به معناى ختم كننده و آخر و آخرين است و به فتح تاء، يا فعل ماضى است به معناى «ختم كرد و به آخر رسانيد» يا اسم است به معنى آخرين يا به معناى مهر و انگشترى كه نامه را به آن ختم و مهر مى كنند تا علامت به پايان رسيدن نامه باشد و همه مفاهيم به همان ريشه برمى گردد و در تمام استعمالات همان معناى به آخر رسيدن مقصود است.

آنچه در بعضى از كتاب هاى لغت آمده است كه «خاتم» به معناى انگشترى است باز با ريشۀ لغوى آن تناسب كامل دارد، و

ص: 38

معناى جداگانه اى نيست تا كسى خيال كند يكى از معانى «خاتم» انگشترى است زيرا همان طور كه گفته شد، در دوران هاى قبل چنين مرسوم بوده است كه با انگشترى كه نام صاحب آن بر آن نقش شده بود نامه ها و نوشته ها و سندها را مهر مى كردند و درحقيقت انگشترى شان مهرشان بود «همان طور كه رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم هم انگشترى داشتند كه مهر ايشان بود و نامه هاى خود را با آن مهر مى كردند».(1)

آرى، در قاموس اللغة آمده است: «الخاتم ما يوضع على الطينة و حلىّ الاصبع»،(2) ولى منظور صاحب قاموس اين است كه بگويد خاتم به معناى انگشترى هم آمده است و جملۀ «حلىّ الاصبع» را به جاى انگشترى به كار برده است نه اينكه بخواهد بگويد خاتم به معناى «زينت» آمده است و اينكه بعضى از مبلغين بهائى گفته اند «خاتم» در لغت به معناى «زينت» آمده است و به كلام صاحب قاموس استدلال كرده اند، دليل بر بى اطلاعى و مغالطه كارى آنان است والاّ هيچ شخص باانصافى نمى تواند با استناد به اين عبارت قاموس بگويد صاحب قاموس گفته است «خاتم» به معناى «زينت» آمده است.

ص: 39

تصديق كنندۀ پيامبران باشد، همان طور كه «خاتم» وسيلۀ تصديق مضمون نامه است.

اسلام حتى رهبر خود فرقۀ بهائيت را به خود جلب نكرده است زيرا وى در كتاب اشراقات مى گويد:

«و الصلاة والسلام على سيد العالم و مربى الأُمم الذى به انتهت الرسالة و النبوة و على آله و أصحابه دائماً أبداً سرمداً».(1)

او در اين عبارت به طور صريح به خاتميت پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله و سلم اعتراف نموده و موضوع نبوت و رسالت را با آمدن او پايان يافته دانسته است.

نيز در كتاب ايقان(2) هم به خاتميت رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم تصريح مى كند؛ يعنى نمى گويد «خاتم» به معناى زينت يا تصديق كننده است بلكه خاتم را به معناى ختم كننده مى گيرد امّا پس از اين تصريح تأويلاتى بسيار خنك ذكر مى كند كه طبع سليم از آن تأويلات كج و معوج بيزار است و هر خواننده اى متوجه مى شود كه اين تأويلات براى اين است كه راهى براى ادعاى نبوت خود باز كند.

گذشته از اين خوب است از اينها بپرسيم اگر مقصود از خاتم در «خاتم النبيين» زينت بودن پيامبر اسلام در ميان پيامبران گذشته است آيا بهتر نبود به جاى «خاتم» كلمۀ «تاج» به كار ببرد زيرا «تاج»

ص: 42

براى فهماندن اين معنا خيلى مناسب تر است و در زبان فارسى هم رايج است كه مى گويند: «فلانى تاج سر ما است».

هر گاه مقصود از جملۀ «خاتم النبيين» اين بود كه بفهماند رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم تصديق كنندۀ پيامبران گذشته است چرا كلمۀ «مصدق» كه صريح در اين مطلب است به كار برده نشده و به جاى آن كلمۀ «خاتم» كه معناى حقيقى آن چيز ديگرى است به كار برده شده است.

مگر قرآن مجيد در موارد ديگر كه مى خواسته اين معنا را بگويد از همان كلمۀ «مصدق» استفاده نكرده است،(1) پس چرا اينجا از كلمۀ صريح صرف نظر نموده و كلمه اى كه اصلاً در اين معنا استعمال نشده به كار برده است.

علاوه بر همۀ اينها اگر منظور از «خاتم» در اين آيه تصديق كننده باشد بايد بين آن حضرت و «خاتم» به معناى تصديق كننده، شباهتى باشد و متأسفانه شباهتى در بين نيست زيرا «خاتم» وسيله و ابزار تصديق نامه و نوشته است، نه اينكه خود «خاتم» تصديق كننده باشد، زيرا شخصى كه نامه را مى نويسد، به وسيلۀ مهر صحت آن نامه را تصديق مى كند، خود او تصديق كننده است و خاتم وسيلۀ تصديق به شمار مى رود امّا پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله و سلم خودش تصديق كنندۀ پيامبران پيش است، نه اينكه وسيلۀ تصديق باشد.

ص: 43

مسلم است كه براى اين سؤال ها پاسخى ندارند و خودشان به بطلان گفته هاى خويش بهتر آگاهند، امّا چه كنند مزدور ديگران شده اند كه در راه آنان قلمى به كار برند و سخنان پوچ و بى اساس را به عنوان شبهه و اشكال به زبان و قلم بياورند امّا خوشبختانه مسلمانان از منويات آنان آگاهند و فريب مغالطه كارى آنان را نمى خورند.

(... وَ كٰانَ رَسُولاً نَبِيًّا) .(1)

«او رسول و نبى بود».

و دربارۀ اسماعيل مى فرمايد:

(... إِنَّهُ كٰانَ صٰادِقَ اَلْوَعْدِ وَ كٰانَ رَسُولاً نَبِيًّا) .(2)

«اسماعيل به وعده هاى خود عمل مى كرد و رسول و نبى بود».

اما اين مطلب باعث نمى شود كه در دلالت آيه «خاتم النبيين» بر مسألۀ خاتميت شبهه و اشكالى پيدا شود.

توضيح اينكه: «نبى» به كسى گفته مى شود كه از طرف خدا به او وحى شود و درنتيجه بتواند از جهان غيب خبر دهد؛ خواه مأمور باشد كه آنچه را كه به او وحى شده است به مردم يا گروهى از مردم تبليغ كند يا نباشد و خواه كتاب آسمانى و شريعت جداگانه اى داشته باشد يا پيرو شريعت و كتاب آسمانى پيامبرى ديگر باشد.

امّا «رسول» فقط به آن دسته از انبيا گفته مى شود كه علاوه بر مسأله اخذ وحى و خبر داشتن از جهان غيب لااقل يكى از سه امتياز زير را داشته باشد:

1. مأمور باشد كه آنچه به او وحى شده است به مردم يا

ص: 45

گروهى از آنان تبليغ كند.

2. داراى شريعت جداگانه اى باشد نه اينكه پيرو شريعت پيامبر ديگرى باشد.

3. داراى كتاب آسمانى باشد.

بنابراين بايد گفت: «نبى» اعم از «رسول» است و در «رسول» امتياز و خصوصيتى لازم است كه در «نبى» معتبر نيست؛ روى اين حساب هر كس «رسول» باشد حتماً «نبى» هم خواهد بود ولى ممكن است كسى «نبى» باشد و رسول نباشد؛ يعنى آن امتياز و خصوصيت اضافى را نداشته باشد.(1)

برگرديم به آيۀ «خاتم النبيين» و اشكال ياد شده. طبق دليل هايى كه ذكر شد، از اين آيه به خوبى استفاده مى شود كه پس از رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و سلم نبى ديگرى نخواهد آمد و اينكه گفته مى شود: نبى ديگرى نمى آيد ولى شايد رسول ديگرى بيايد، پاسخ آن واضح است زيرا ما رسولى كه نبى نباشد نداريم بلكه همان طور كه توضيح داده شد «رسول»

ص: 46

همان نبى است با بعضى از امتيازات و خصوصيات.

به اصطلاح اهل منطق ميان اين دو لفظ «نبى و رسول» از نسبت هاى چهارگانه عموم و خصوص مطلق است يعنى نبى اعم، و رسول اخص است و واضح است كه نفى اعم ملازم با نفى اخص مى باشد.

مثلاً بين انسان و انسان دانشمند عموم و خصوص مطلق است؛ يعنى انسان اعمّ است و انسان دانشمند اخص، زيرا او همان انسان است به اضافه يك امتياز و خصوصيت.

حال اگر شما گفتيد امروز انسانى به خانۀ ما نيامد، قطعاً از گفتار شما استفاده مى شود اصلاً انسانى نيامده حتى انسان دانشمند هم نيامده است.

بنابراين وقتى قرآن مجيد مى گويد بعد از پيامبر اسلام نبى ديگرى نخواهد آمد، از اين گفتار به طور قطع استفاده مى شود كه بعد از ايشان رسول ديگرى هم نخواهد آمد، زيرا رسول همان نبى است به اضافه بعضى از خصوصيات.

و اگر ممكن بود كه بعد از رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و سلم رسول ديگرى بيايد، معنا نداشت كه قرآن بگويد بعد از رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و سلم نبى ديگرى نخواهد آمد، زيرا همان رسولى كه ممكن است بيايد، نبى هم مى باشد.

ص: 47

مؤيد اين گفتار كه هر كس رسول باشد نبى هم هست ولى ممكن است شخص نبى باشد و رسول نباشد روايتى است كه از ابوذر نقل شده است.

ابوذر از رسول گرامى صلى الله عليه و آله و سلم مى پرسد: شماره انبياى الهى چند تا است؟

آن حضرت در پاسخ مى فرمايد: صد و بيست و چهار هزار نفر.

عرض مى كند: مرسلين آنها چند نفر هستند.

مى فرمايد: سيصد و سيزده نفر...(1)

توجه داريد كه در اين روايت 313 نفر از انبيا به عنوان رسول هم معرفى شده اند؛ يعنى اين سيصد و سيزده نفر علاوه بر منصب نبوت، خصوصيت و امتياز اضافه اى دارند كه ديگر انبيا آن خصوصيت و امتياز را ندارند.

را در رديف الفاظى كه معانى متباين دارند و هرگز در يك جا جمع نمى شوند، درآورد تا از اين راه نتيجه بگيرد كه ختم نبوت ملازم با ختم رسالت نيست، آنجا كه مى گويد: نبى كسى است كه از خدا خبر دهد، مشروط بر اينكه داراى كتاب و شريعت نباشد و رسول كسى است كه براى هدايت مردم مبعوث شده، مشروط بر اينكه داراى كتاب باشد.(1)

اين شخص با اين بيان خواسته بگويد واژه نبى و رسول با هم مباين هستند و اصلاً هر كسى نبى باشد رسول نيست و هر كس رسول باشد نبى نيست و نيز خواسته است نتيجه بگيرد كه از آيۀ «خاتم النبيين» مى فهميم كه باب نبوت بسته شده نه باب رسالت و نبى ديگرى نخواهد آمد، نه اينكه رسول ديگرى هم نيايد.

با در نظر گرفتن آياتى كه هم اكنون نقل مى كنيم و نيز با در نظر گرفتن گفتار دانشمندان اسلامى دربارۀ واژه نبى و رسول به خوبى واضح است كه اين نويسنده مغرض و مزدور مى خواسته با اين گفتار ضدقرآنى و غلط خود، راه را براى ادعاى «باب» باز كند و الاّ خود او هم مى دانسته كه نبى و رسول داراى دو معناى متباين غير قابل جمع نيستند زيرا در خود آيۀ مورد بحث لفظ رسول و نبى به رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم اطلاق شده است:

ص: 49

(وَ لٰكِنْ رَسُولَ اَللّٰهِ وَ خٰاتَمَ اَلنَّبِيِّينَ) .

«محمد صلى الله عليه و آله و سلم رسول خدا و آخرين نبى است».

در قرآن مجيد در آيات زيادى، بسيارى از پيامبران آسمانى نبى و رسول خوانده شده اند و اگر اين دو لفظ و معنى متباين و غير قابل جمع داشت چرا در گروهى از پيامبران هر دو به كار رفته است؟

قرآن مجيد دربارۀ حضرت ابراهيم يك جا مى فرمايد:

(وَ اُذْكُرْ فِي اَلْكِتٰابِ إِبْرٰاهِيمَ إِنَّهُ كٰانَ صِدِّيقاً نَبِيًّا) .(1)

«از ابراهيم در كتاب ياد كن. او راستگو و پيامبر بود».

در جاى ديگر مى فرمايد:

(وَ لَقَدْ أَرْسَلْنٰا نُوحاً وَ إِبْرٰاهِيمَ...) .(2)

«نوح و ابراهيم را فرستاديم».

باز مى فرمايد:

(صُحُفِ إِبْرٰاهِيمَ وَ مُوسىٰ) .(3)

«صحيفه هاى ابراهيم و موسى».

از اين سه آيه به خوبى استفاده مى شود كه ابراهيم در عين حال كه رسول و صاحب كتاب بوده نبى هم بوده است.

و دربارۀ موسى عليه السلام مى فرمايد:

ص: 50

(وَ اُذْكُرْ فِي اَلْكِتٰابِ مُوسىٰ إِنَّهُ كٰانَ مُخْلَصاً وَ كٰانَ رَسُولاً نَبِيًّا) .(1)

«موسى را در قرآن ياد كن. او فرد پاك و رسول و نبى بود».

از اين آيه هم به خوبى استفاده مى شود كه موسى عليه السلام در عين حال كه رسول بوده نبى هم بوده است.

و دربارۀ عيسى عليه السلام يك جا مى فرمايد:

(... إِنَّمَا اَلْمَسِيحُ عِيسَى اِبْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اَللّٰهِ...) .(2)

«مسيح فرزند مريم رسول خدا است».

در جاى ديگر از قول عيسى عليه السلام نقل مى كند كه گفته است:

(... إِنِّي عَبْدُ اَللّٰهِ آتٰانِيَ اَلْكِتٰابَ وَ جَعَلَنِي نَبِيًّا) .(3)

«من بنده خدا و داراى كتابم. خدا پيامبرم قرار داده است».

و دربارۀ خود رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و سلم هم يك جا مى فرمايد:

(يٰا أَيُّهَا اَلنَّبِيُّ إِنّٰا أَرْسَلْنٰاكَ شٰاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِيراً) .(4)

«اى پيامبر، ما تو را گواه و بشارت و بيم دهنده ارسال كرده ايم».

ص: 51

در جاى ديگر مى فرمايد: (مُحَمَّدٌ رَسُولُ اَللّٰهِ وَ اَلَّذِينَ مَعَهُ أَشِدّٰاءُ عَلَى اَلْكُفّٰارِ رُحَمٰاءُ بَيْنَهُمْ) .(1)

«محمد رسول خدا است و ياران او با كافران سختگير و با يكديگر مهربان هستند».

در جاى سوم مى فرمايد:

(اَلَّذِينَ يَتَّبِعُونَ اَلرَّسُولَ اَلنَّبِيَّ اَلْأُمِّيَّ...) .(2)

«كسانى كه از رسول و پيامبر درس نخوانده پيروى مى كنند».

با در نظر گرفتن اين آيات و ده ها آيۀ مشابه آن به خوبى روشن مى شود كه كلمۀ نبى و رسول دو معناى مباين ندارند تا هر كس نبى باشد رسول نباشد و هر كس رسول باشد نبى نباشد بلكه همان طور كه قبلاً گفته شد، نسبت بين اين دو كلمه عموم و خصوص مطلق است و در بسيارى از موارد با هم در يك جا جمع مى شوند؛ يعنى هر كس رسول باشد نبى هم هست ولى ممكن است كسى نبى باشد و رسول نباشد.

مؤيّد ديگرى كه مى تواند معناى آيه را روشن كرده و بى اساسى اين پندار را واضح كند، اين است كه در قسمت زيادى از روايات اين باب كه مى توان گفت همۀ آنها همان معناى آيه را توضيح و تذكر

ص: 52

داده اند، مسأله خاتميت به عنوان «خاتم المرسلين»، «ليس بعدى رسول»، «اختم به انبيائى و رسلى»، «وختم به الوحى»، «و خاتم رسله»، «وختم بكتابكم الكتب فلا كتاب بعده أبداً» و مشابه اينها ذكر شده است كه به صراحت مى فهماند كه رسول گرامى اسلام ختم كننده انبيا و ختم كننده مرسلين هر دو مى باشد.

به بخش روايات (روايت هاى 5، 14، 19، 22، 24، 27، 30، 36، 40، 41، 43، 45، 51، 54 و 55) مراجعه شود.

نيز براى ابطال اين پندار خام به چهار آيه اى كه در صفحات آينده عنوان مى شود، مى توان استدلال كرد زيرا دلالت آن چهار آيه بر اينكه بعد از رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و سلم كتاب و شريعت ديگرى نخواهد آمد جاى ترديد نيست و واضح است كه نويسنده فرائد مى خواهد با ترديد در دلالت آيه «خاتم النبيين» راهى براى ادعاى رسالت و آوردن كتاب و شريعت «على محمد باب» باز كند ولى همان طور كه گفته شد، بى اساسى اين پندار و گفتار احتياج به بحث بيشتر ندارد.

«بزرگ است خدايى كه «فرقان» (قرآن) را بر بندۀ خويش نازل كرد تا بيم رسان جهانيان باشد».

اين آيه آشكارا مى رساند كه هدف از نازل شدن قرآن بر پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم اين است كه قرآن يا خود پيامبر، نذير و بيم رسان همۀ مردم از روز نزول قرآن تا روز قيامت باشد.

راغب اصفهانى در فرهنگ خود بحث گسترده اى پيرامون لفظ «عالم» نموده است و پس از بررسى هاى زياد مى گويد: مجموع جهان آفرينش را «عالم» مى گويند، و علت اينكه اين لفظ را به صورت جمع درآورده، اين است كه هر نوعى از انواع جهان، براى خود «عالمى» است؛ چنان كه مى گويند: عالم خاك، عالم انسان، عالم حيوان.

اما جهت اينكه به صورتى جمع بسته شده است كه معمولاً الفاظى را به آن صورت جمع مى بندند كه مفرد آن فقط بر عاقل گفته مى شود، اين است كه عالم انسان جزو اين عالم ها است و چون انسان از «ذوى العقول» است، از باب غلبۀ عاقل بر غيرعاقل، جمعى كه مناسب با انسان است آورده اند.

بعضى گفته اند: علت چنين جمع بستن اين است كه منظور از «عالمين» فقط فرشتگان و جن و انس مى باشد و اين هر سه از «ذوى العقول» هستند؛ از اين جهت به صورتى جمع بسته شده است

ص: 54

كه «ذوى العقول» را به آن صورت جمع مى بندند.

امام صادق عليه السلام فرموده است كه: منظور از «عالمين» انسان ها هستند و خداوند هر انسانى را عالمى جدا به حساب آورده است؛ نيز آن حضرت فرموده است: عالم دو عالم است؛ عالم بزرگ كه منظور جهان خلقت است و عالم كوچك كه منظور انسان است زيرا نقشۀ خلقت انسان با نقشۀ خلقت جهان شباهت دارد.(1)

زمخشرى در ذيل آيه (اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ اَلْعٰالَمِينَ) مى نويسد:

منظور از «عالم»، فرشتگان و جن و انس مى باشد و بعضى گفته اند: منظور همه مخلوقات خدا است كه به وسيلۀ آن علم به وجود آفريدگار جهان حاصل مى شود و اينكه به صورت جمع گفته شده است براى اين است كه همۀ افراد آن را شامل گردد.(2)

نتيجه اينكه خواه «عالمين» در آيات ديگر قرآن مجيد به معناى انسان ها باشد يا به معناى انسان ها و جن ها و فرشتگان يا به معناى همۀ

ص: 55

جهان خلقت، ولى در آيه مورد بحث حتماً منظور انسان ها و مطلق صاحبان عقل مى باشد؛ البته صاحب عقل هايى كه مكلف باشند يعنى از طرف خدا موظف باشند كه از روى اختيار كارهايى انجام بدهند.

زيرا كلمۀ «نذير» كه در آيه مورد بحث وجود دارد، بزرگ ترين دليل است بر اينكه منظور از عالمين در آيه كسانى هستند كه قابل بيم و انذار باشند و آنها فقط صاحبان عقل و كسانى كه به تكاليف الهى مكلف هستند، مى باشند.

بنابراين از اين آيه به خوبى استفاده مى شود كه رسالت و انذار قرآن و پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله و سلم، مربوط به همۀ زمان ها و همۀ مردم است و اختصاص به زمان و مردمى معين ندارد، زيرا آيه به طور مطلق و بدون قيد و شرط مى گويد: قرآن يا پيامبر را براى اين فرستاديم تا نذير و بيم دهنده همۀ انسان ها باشد و هرگز آن را به زمان و مكان خاصى محدود نساخته است.

احتمال دارد در آيه هم منظور همان «جمعيت زياد» باشد؛ يعنى خداى متعال قرآن را فرستاد تا بيم دهندۀ جمعيت هاى زيادى باشد و اين غير آن است كه بگوييم بيم دهندۀ مردم تا روز رستاخيز باشد.

پاسخ اين گفتار اين است كه «عالمين» در عرف عرب و اصطلاح قرآن مجيد در سه معنا استعمال مى شود:

1. تمام مخلوقات خدا مانند:

(قٰالَ فِرْعَوْنُ وَ مٰا رَبُّ اَلْعٰالَمِينَ * قٰالَ رَبُّ اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضِ وَ مٰا بَيْنَهُمَا إِنْ كُنْتُمْ مُوقِنِينَ) .(1)

«فرعون گفت: پروردگار عالمين كيست؟ موسى جواب داد: پروردگار آسمان ها و زمين و هرآنچه مابين زمين و آسمان است، اگر اهل يقين هستند».

2. مخلوقاتى كه داراى عقل و شعور هستند يعنى فرشته و انسان و جن هستند:

(وَ مَا اَللّٰهُ يُرِيدُ ظُلْماً لِلْعٰالَمِينَ) .(2)

«خدا براى جهانيان ستمى نمى خواهد».

3. انسان ها مانند:

(أَ تَأْتُونَ اَلذُّكْرٰانَ مِنَ اَلْعٰالَمِينَ) .(3)

ص: 57

«چرا شما از انسان ها به مردها رو مى كنيد و (از سنت طبيعى و مشروع كه ازدواج با زن ها است استفاده نمى كنيد)».

بنابراين اگر «عالمين» در غير اين سه معنا يعنى به معناى جمعيت زياد استعمال شود، احتياج به قرينه دارد چون در آيه مورد بحث قرينه اى وجود ندارد. احتمال اينكه منظور از عالمين جمعيت زيادى از انسان ها باشد، بى جهت خواهد بود.

زمخشرى در ذيل آيه:

(يٰا بَنِي إِسْرٰائِيلَ اُذْكُرُوا نِعْمَتِيَ اَلَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَ أَنِّي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى اَلْعٰالَمِينَ) .(1)

«اى فرزندان اسرائيل، نعمت مرا كه به شما ارزانى داشتم و شما را بر مردم زمان خود برترى دادم به ياد آريد».

مى گويد: «عالمين به معناى جمعيت زياد است».(2)

اما گفتار زمخشرى از جهاتى درست نيست.

اولاً: با گفتار ابن عباس كه مى گويد: مراد از عالمين در اين آيه همۀ انسان هاى موجود آن عصر بوده اند، موافق نيست.

ثانياً: اگر گفتار زخمشرى يا نظر ابن عباس را در آيۀ فوق بپذيريم، به قرينۀ آيۀ ديگرى است كه مى گويد: امت اسلامى بر همۀ

ص: 58

امت ها فضيلت و برترى دارند.

(كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنّٰاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ اَلْمُنْكَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ) .(1)

«شما بهترين امت ها هستيد كه بر اين مردم نمودار شده اند در حالى كه مردم را به نيكى وامى داريد، و از بدى و زشتى باز مى داريد و به خدا ايمان داريد».

از اين آيه استفاده مى شود، كه امت اسلامى بر همۀ امت ها برترى دارند. اين آيه قرينه مى شود كه بنى اسرائيل بر مردم زمان خود يا بر انبوهى از مردم، فضيلت و برترى داشته اند نه بر همۀ مردم جهان تا روز قيامت كه شامل امت اسلامى هم بشود.

شبيه آيۀ مورد بحث، آيۀ ديگرى است در سورۀ آل عمران كه دربارۀ حضرت مريم عليها السلام مى گويد:

(... إِنَّ اَللّٰهَ اِصْطَفٰاكِ وَ طَهَّرَكِ وَ اِصْطَفٰاكِ عَلىٰ نِسٰاءِ اَلْعٰالَمِينَ) .(2)

«اى مريم، خدا تو را برگزيده و پاك گردانيده و بر زنان زمانۀ خود برترى داده است».

در تفسير اين آيه گفته اند: منظور برترى مريم عليها السلام بر زنان زمان خود مى باشد، به دليل اينكه در روايات زيادى از رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم نقل

ص: 59

شده است كه فاطمۀ زهرا عليها السلام بر همۀ زنان جهان برترى دارد. از باب نمونه يكى از آنها را نقل مى كنيم:

عايشه مى گويد: رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم در روزهاى آخر عمر خويش به فاطمۀ زهرا عليها السلام گفت: آيا نمى خواهى (راضى نيستى) كه سيده و سرور همۀ زن هاى باايمان باشى؟(1)

علامه مجلسى روايات اين باب را در بحارالأنوار نقل كرده است.(2)

علاقه مندان مى توانند به آنجا مراجعه كنند.

خلاصه اگر در اين دو آيه از «عالمين» انبوهى از انسان ها اراده شده است نه همۀ انسان ها، به خاطر قرينۀ خارجى و دليل ديگرى است كه اين معنا را اثبات مى كند و اگر قرينه و دليل ديگرى نبود، معناى «عالمين» در اين دو آيه هم، همان جهانيان و همۀ انسان ها بود و چون همان طور كه قبلاً گفته شد، در آيۀ مورد بحث، چنين قرينه اى وجود ندارد بايد گفت «مقصود همان معناى اولى و ظاهرى آن است»؛ يعنى معناى آيه اين است: «بزرگ است خدايى كه قرآن را بر پيامبر نازل ساخت تا به وسيلۀ قرآن همۀ انسان ها را انذار نمايد». در اين صورت رسالت و پيامبرى او براى همۀ انسان ها تا دامنۀ قيامت ادامه خواهد داشت.

ص: 60

«به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم گفتند: اى كسى كه قرآن به او نازل شده است، تو مجنون هستى».

(أَنْزَلْنٰا إِلَيْكَ اَلذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنّٰاسِ مٰا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ) .(1)

«قرآن را بر تو نازل ساختيم تا براى مردم آنچه را كه براى ايشان نازل شده است، بيان كنى؛ شايد انديشه كنند».

در تمام اين آيات مقصود از «ذكر» قرآن مجيد است.

و ضمير «لا يأتيه» به «ذكر» برمى گردد؛ بنابراين معناى آيه اين مى شود:

«قرآن كتابى است كه به هيچ وجه باطل در آن راه ندارد».

نفوذ باطل به قرآن به چند صورت متصوّر است:

1. تحريف آيات قرآن.

2. احكام آن به وسيلۀ كتاب ديگر نسخ و باطل نشود.

3. جريان هايى را كه قرآن خبر داده است، مطابق با واقع نباشد و بطلان آن براى مردم روشن شود.

از آيه به طور روشن استفاده مى شود كه هيچ كدام از اينها در قرآن مجيد راه ندارد و اين كتاب بر اثر حقانيت پيوستگى تا روز رستاخيز، حجت مى باشد.

نيز همين معنا از آيه:

ص: 62

(إِنّٰا نَحْنُ نَزَّلْنَا اَلذِّكْرَ وَ إِنّٰا لَهُ لَحٰافِظُونَ) .(1)

«ما قرآن را نازل ساختيم و آن را تا روز قيامت از باطل شدن و از راه پيدا كردن هر باطلى به آن نگهدارى و حفظ خواهيم كرد».

استفاده مى شود.

طبق مفاد اين دو آيه، قرآن آن چنان كتاب حق و استوارى است كه باطل به آن راه ندارد و تا روز قيامت از نفوذ باطل به آن مصون و محفوظ مى باشد و نتيجه اين مى شود كه حجيت قرآن ابدى باشد و ابدى بودن حجيت قرآن مساوى است با ابدى بودن رسالت پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله و سلم و شريعت اسلام و اينكه پس از او پيامبر و شريعت ديگرى نخواهد آمد.

به بيان ديگر، هنگامى كه حقانيت هميشگى قرآن و شريعت اسلام تا روز رستاخيز ثابت شد، اگر كتاب و شريعت ديگرى بيايد يا عين شريعت اسلام خواهد بود يا غير آن. اگر عين آن باشد نياز و احتياجى به دومى نيست و اگر مخالف شريعت اسلام باشد، يعنى قسمتى از احكام آن مخالف و نقيض احكام اسلام باشد، يا بايد هر دو حق باشد يا يكى حق و ديگرى باطل.

اگر بگوييم هر دو حق است نتيجه اين مى شود كه دو حكم

ص: 63

متناقض هر دو حق باشد و اين محال است.

پس بايد يكى حق باشد و ديگرى باطل و از آنجا كه قرآن به صراحت كامل حقانيت ابدى شريعت اسلام و قرآن مجيد را تصديق نموده نتيجه اين مى شود كه كتاب و شريعت بعدى باطل باشد؛ يعنى كتاب و شريعت آسمانى نبوده و آورندۀ آن به دروغ چنين نسبتى را به خداى متعال داده باشد.

كه پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم را ديده و از شخص آن حضرت معارف و حقايق اسلام را شنيده باشد و اصولاً خود قرآن هر كجا باشد مردم را به خداپرستى دعوت مى كند و از عذاب الهى مى رساند.(1)

بنابراين از اين آيه هم به خوبى استفاده مى شود كه رسالت پيامبر گرامى تا دامنۀ قيامت ادامه دارد. البته اين معنا كه براى آيه ذكر شد، در صورتى است كه (مَنْ بَلَغَ) را عطف بر ضمير (لِأُنْذِرَكُمْ) بگيريم.

گاهى تصور مى شود كه جملۀ (وَ مَنْ بَلَغَ) عطف بر ضمير فاعل در (لِأُنْذِرَكُمْ) است و مفاد آيه در اين صورت چنين مى شود:

من و هر كس كه قرآن به او برسد بايد مردم را از عذاب خدا بترسانيم.

بنا بر اين احتمال، آن كس كه قرآن به او مى رسد تبليغ كنندۀ قرآن مى شود نه تبليغ شونده.

ولى اين احتمال از نظر قواعد عربى غيرصحيح است، زيرا هيچ گاه عطف بر ضمير مرفوع متصل بدون فاصله قرار دادن يك ضمير منفصل انجام نمى گيرد؛ چنان كه مى گويند:

«نصرت أنت و زيد: تو و زيد كمك كردى». در اين مثال زيد عطف بر ضمير متصل در «نصرت» است امّا چنان كه ملاحظه مى فرماييد، لفظ «أنت» ميان معطوف و معطوف عليه فاصله واقع شده است.

ص: 65

گرفتار خواهد شد و روشن است كه معناى «انذار» هم همين است زيرا انذار به معناى ترساندن مردم است از عذاب الهى.

2. در قرآن مجيد همه جا كلمۀ «كافة» به معناى «عامة» استعمال شده است مانند:

(يٰا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا اُدْخُلُوا فِي اَلسِّلْمِ كَافَّةً...) .(1)

(وَ قٰاتِلُوا اَلْمُشْرِكِينَ كَافَّةً كَمٰا يُقٰاتِلُونَكُمْ كَافَّةً...) .(2)

(... مٰا كٰانَ اَلْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً) .(3)

در تمام اين آيات «كافة» به معناى «عامة» آمده است.

نيز دو روايتى كه ذيلاً نقل مى شود، همين معنا را تأييد مى كند:

1. ابوهريره مى گويد رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرمود:

«أرسلت إلى النّاس كافّة وبى ختم النّبيّون».(4)

«من به سوى همۀ مردم مبعوث شدم و پيامبران الهى به من ختم شدند و پس از من پيامبر ديگرى نخواهد آمد».

2. خالد بن معدان مى گويد رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: «بعثت إلى الناس كافة»(5): «من به سوى همۀ مردم مبعوث شده ام».

توجه داريد كه در اين دو روايت «كافة» به معناى «عامة» و حال

ص: 67

از «الناس» مى باشد و اين خود دليل خوبى است بر اينكه: در آيه مورد بحث هم، «كافة» به معناى «عامة» و حال از «الناس» مى باشد و درحقيقت بايد گفت پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله و سلم در اين دو روايت مضمون همان آيه را بازگو كرده اند.

در پايان اين بحث از يادآورى نكته اى ناگزيريم. آياتى كه به آنها بر خاتميت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم استدلال شده است، از نظر دلالت بر دو نوع مى باشد.

1. آيه (وَ لٰكِنْ رَسُولَ اَللّٰهِ وَ خٰاتَمَ اَلنَّبِيِّينَ) كه با صراحت كامل مى رساند كه باب نبوت به طول مطلق بسته شده خواه دارندۀ آن داراى كتاب و شريعت باشد يا تنها مروج شريعت پيامبر پيشين شمرده شود.

2. چهار آيه ديگر كه فقط اين اندازه دلالت دارد كه پس از رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم و شريعت اسلام، شريعت و كتاب آسمانى ديگر كه ناسخ قرآن و شريعت اسلام باشد نمى آيد و بيش از اين دلالت ندارند و منظور ما هم از استدلال به اين چهار آيه همين بوده است؛ يعنى خواسته ايم ادعاى كسانى را كه پس از رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم ادعاى نبوت و آوردن كتاب و شريعت جديدى كرده اند باطل سازيم.(1)

ص: 68

«آيا راضى نيستى كه نسبت به من مانند هارون نسبت به موسى باشى و همان منزلتى كه هارون نسبت به موسى داشت، تو نسبت به من داشته باشى؟»

يعنى همان طور كه وقتى موسى در ميان بنى اسرائيل نبود، هارون جانشين و خليفۀ او بود، تو هم خليفه و جانشين من هستى، فقط يك فرق بين تو و هارون مى باشد و آن اينكه هارون پيامبر بود و تو پيامبر نيستى، زيرا پس از من پيامبر ديگرى نخواهد بود «إلّا أنّه لا نبىّ بعدى».

اين حديث، معروف به حديث منزلت است و مورد قبول تمامى مسلمانان - شيعه و سنى - مى باشد و هيچ كس در استناد به آن پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله و سلم ترديد و تشكيك نكرده است.

ابن عبدالبر در كتاب استيعاب دربارۀ اين حديث مى نويسد: اين حديث از صحيح ترين و ثابت ترين احاديث اسلامى است. سعد بن ابى وقاص، ابن عباس، ابوسعيد خدرى، ام سلمه، اسماء بنت عميس، جابر بن عبدالله انصارى و عدّه اى ديگر آن را نقل كرده اند.

ابن شهرآشوب در كتاب مناقب دربارۀ اين حديث مى نويسد: «احمد بن محمد بن سعيد كتابى دربارۀ سندهاى اين حديث نوشته است و اين حديث مورد قبول همۀ مسلمانان - شيعه و

ص: 70

سنى - مى باشد». اين حديث در بسيارى از كتاب هاى سنى و شيعه نقل شده است؛ از باب نمونه از مدارك اهل سنت و تشيّع به كتاب هاى ذيل مراجعه شود.(1)

2. پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: مَثَل من و مَثَل پيامبران قبل از من مانند اين است كه شخصى خانه اى زيبا و كامل بسازد، امّا آجر يك گوشۀ آن را كار نگذارد.

مردمى كه وارد آن خانه مى شوند، از همه جهت، خانه نظرشان را جلب مى كند، فقط مى پرسند و مى گويند: چرا آجر اين گوشه كار گذاشته نشده است؟ همان طور كه آن آجر آخرين تكميل كنندۀ آن خانه است، من هم آخرين پيامبر الهى هستم كه نبوت به وسيلۀ من تكميل و ختم مى شود «فأنا اللبنة و أنا خاتم النبيين»: «من آن خشت آخرين و ختم كنندۀ

ص: 71

پيامبران هستم».(1)

در اين حديث همۀ پيامبران الهى به ساختمانى زيبا تشبيه شده اند كه هر كدام از آنان يكى از آجرها و اجزاى آن ساختمان را تشكيل مى دهند و پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله و سلم آخرين جزء و آخرين آجر آن ساختمان معنوى مى باشد؛ يعنى همان طور كه خشت يا آجر آخرين، كامل كنندۀ ساختمان است و پس از كار گذاشتن آن احتياج به آجر ديگرى نيست، همين طور است ساختمان نبوت و پيامبرى كه با آمدن رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و سلم كامل شده و پس از او نياز به پيامبر ديگرى نخواهد بود. اين حديث، معروف به حديث تمثيل است.

3. رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم فرمودند:

«لى خمسة أسماء أنا محمّد و أحمد أنا الماحى يمحو اللّه بى الكفر و أنا الحاشر يحشر الناس على قدمى و أنا العاقب الّذى ليس بعده النبى».(2)

«من پنج نام دارم: 1. محمد؛ 2. احمد؛ 3. الماحى (يعنى محوكننده و ازبين برنده) خداى متعال به وسيلۀ من كفر و شرك را از بين مى برد و محو مى كند؛ 4. من

ص: 72

حاشر هستم (يعنى روز قيامت همۀ مردم بعد از من محشور مى شوند و من قبل از همه محشور مى گردم)؛ 5. من عاقب هستم (يعنى من بعد از همۀ پيامبران الهى آمده ام و بعد از من پيامبر ديگرى نخواهد آمد)».

4. عرباض بن ساريه مى گويد از نبى اكرم صلى الله عليه و آله و سلم شنيدم كه مى فرمودند:

«انّى عبد اللّه و خاتم النّبيّين و انّ آدم لمنجدل فى طينة و ساخبركم من ذلك دعوة أبى ابراهيم و بشارة عيسى بى».(1)

«من بندۀ خدا و خاتم پيامبرانم، از آن زمان كه آدم هنوز به صورت گل بود و شما را خبر مى دهم از دعوت پدرم ابراهيم و بشارت عيسى نسبت به من».

5. در حديث شفاعت چنين آمده است:

«فيأتون عيسى فيقولون يا عيسى اشفع لنا إلى ربّك فليقض بيننا فيقول: انّى لست هنا كم ولكن ائتوا محمّدا صلى الله عليه و آله و سلم فانّه خاتم النّبيين».(2)

«مردم نزد عيسى (على نبيّنا و آله و عليه السلام) مى آيند و

ص: 73

مى گويند: براى ما شفاعت كن. عيسى مى گويد: بايد پيش حضرت محمد صلى الله عليه و آله و سلم برويد، زيرا او آخرين پيامبر الهى است».

6. همچنين در حديث شفاعت رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم مى فرمايد:

«فيأتون فيقولون: يا محمّد أنت رسول الله و خاتم الأنبياء غفر اللّه لك ذنبك ما تقدّم منه و ما تأخّر فاشفع لنا ربّك ألا ترى إلى ما نحن فيه».(1)

«روز قيامت پيامبران امت ها، پيش من مى آيند و مى گويند: اى محمّد، تو پيامبر خدا و خاتم پيامبران مى باشى. خدا گناه گذشته و آينده تو را بخشوده است.

نزد خدا براى ما شفاعت كن. آيا وضع ما را نمى بينى؟»

7. ابوهريره از رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم نقل مى كند كه پيامبر فرمودند:

أرسلت إلى الناس كافّة و بى ختم النبيّون».(2)

«من براى همۀ مردم و عموم جهانيان مبعوث شده ام و پيامبران الهى به آمدن من ختم شدند و نبوت به وسيلۀ من به پايان رسيد».

8. در حديثى موجود است كه رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم فرمودند:

«إنّى خاتم ألف نبىّ و أكثر».(3)

ص: 74

«من ختم كننده هزار پيامبر بلكه بيشتر هستم».

9. رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم مى فرمايد:

«انّ الرسالة و النبوّة قد انقطعت فلا رسول بعدى و لا نبىّ قال: فشقّ ذلك على الناس فقال: لكن المبشرات فقالوا يا رسول الله و ما المبشرات؟ قال: رؤيا المسلم و هى جزء من أجزاء النبوة».(1)

«رسالت و نبوت گسسته شد. پس از من رسول و نبىّ نيست.

راوى مى گويد: اين سخن بر مردم گران آمد. پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم فرمود:

بشارت دهندگان باقى هستند. گفتند: اى پيامبر خدا، مقصود از آن چيست؟ گفت:

خواب مسلمان جزئى از اجزاى پيامبرى است».

10. جابر بن عبداللّه از نبى اكرم صلى الله عليه و آله و سلم نقل مى كند كه پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم فرمودند:

«أنا قائد المرسلين و لا فخر و أنا خاتم النّبيين و لا فخر و أنا أوّل شافع و مشفع و لا فخر».(2)

«من پيشواى پيامبران هستم ولى افتخار نمى كنم. من خاتم پيامبرانم و فخر نمى فروشم. من نخستين كسى هستم كه شفاعت مى كنم و شفاعت من پذيرفته مى شود».

ص: 75

11. قتاده از نبى اكرم صلى الله عليه و آله و سلم نقل مى كند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمودند:

«كنت أوّل النّاس فى الخلق و آخرهم فى البعث».(1)

«من پيش از همۀ پيامبران خلق شده ام و بعد از همۀ آنان به رسالت مبعوث گشته ام».

12. نبى اكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرمودند:

«يا على اخصمك بالنبوة فلا نبوة بعدى و تخصم الناس بسبع و لا يجاحدك فيه أحد من قريش: أنت أوّلهم إيماناً باللّٰه...».(2)

«اى على، من بر تو با نبوتم احتجاج مى كنم، زيرا پس از من پيامبرى نيست و تو نيز بر مردم با هفت صفت احتجاج مى نمايى و احدى از قريش نمى تواند آنها را انكار كند. تو نخستين كسى هستى كه به خدا ايمان آوردى...».

13. عباس بن عبدالمطلب اذن گرفت از رسول اللّه صلى الله عليه و آله و سلم دربارۀ هجرت از مدينه به مكه.

«فقال له يا عمّ اقم مكانك الذى أنت به فانّ الله تعالى يختم بك الهجرة كما ختم بى النبوة ثمّ هاجر إلى

ص: 76

النبى صلى الله عليه و آله و سلم و شهد معه فتح مكة و انقطعت الهجرة...».(1)

پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم فرمودند: «عمو جان، در جاى خويش (مكه) بمان. خدا به وسيلۀ تو هجرت را پايان مى بخشد؛ چنان كه به وسيلۀ من نبوت را پايان بخشيد؛ سپس عباس به سوى پيامبر مهاجرت كرد، در فتح مكه حضور يافت و از آن هنگام هجرت برداشته شد».

14. رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمودند:

«إنّما أخاف على أُمّتى الأئمّة المضلين فإذا وضع السيف فى أُمّتى لم يرفع عنها إلى يوم القيامة و لا تقوم الساعة حتّى تلتحق قبائل من أُمّتى بالمشركين و حتى تبعه قبائل من أُمّتى الأوثان و انّه يكون فى أُمّتى ثلاثون كذابون كلّهم يزعم انّه نبىّ و أنا خاتم النّبيّين لا نبىّ بعدى و لا تزال طائفة من أُمّتى على الحقّ لا يضرّهم من خالفهم حتّى يأتى أمر الله و هم على ذلك».(2)

«... در ميان امّت من سى نفر دروغگو پيدا مى شوند و مى پندارند كه پيامبرند در حالى كه من خاتم پيامبرانم. پس از

ص: 77

من پيامبرى نيست. پيوسته گروهى از امت من برحق مى باشند و مخالفت ديگران به آنان زيانى نمى رساند تا فرمان خدا برسد و آنان بر اين حال مى مانند».

15. نبى مكرّم فرمودند:

«اعطيت جوامع الكلم و نصرت بالرعب و أحلت لى الغنائم و جعلت لى الأرض طهوراً و مسجداً و أرسلت إلى الخلق كافّة و ختم بى النّبيّون».(1)

«به شش خصلت بر ديگران برترى يافتم: به من جوامع الكلم داده شده است و با ايجاد رعب در دل دشمن پيروز مى شوم؛ غنائم جنگى بر من حلال است؛ زمين براى من پاك كننده است و سجده گاه است؛ به سوى همۀ مردم فرستاده شده ام؛ سلسلۀ پيامبران با من ختم مى شود».

16. از نبى معظم است:

«فى أُمّتى كذّابون دجالون سبعة و عشرون منهم اربع نسوة و انّى خاتم النّبيين لا نبىّ بعدى».(2)

«در ميان امّت من بيست و هفت دروغگو پديد مى آيند كه چهار تن از آنان زن مى باشند و من خاتم پيامبرانم و پس از من پيامبرى نيست».

17. جابر بن عبداللّه از رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم از اوّل چيزى كه خداوند

ص: 78

خلق نموده است سؤال كرد. پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم فرمودند:

«هو نور نبيّك يا جابر خلقه اللّه ثمّ خلق فيه كلّ خير و خلق بعده كلّ شىء... ثمّ أخرجنى إلى الدّنيا فجعلنى سيّد المرسلين و خاتم النّبيين و مبعوثاً إلى كافة الناس أجمعين و رحمة للعالمين».(1)

«حضرت در پاسخ فرمودند: اوّلين مخلوق الهى نور من بود كه خداوند آن را آفريد و تمام خوبى ها را در آن قرار داد و پس از آن چيزهاى ديگر را آفريد...؛ سپس خدا مرا به دنيا آورد و مرا سرور و ختم كنندۀ پيامبران، و مبعوث براى همۀ جهانيان و رحمت براى همۀ عوالم وجود قرار داد».

18. جابر بن عبداللّه مى گويد كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمودند:

«... و جعل اسمى فى القرآن محمّداً فأنا محمود فى جميع القيامة فى فصل القضاء لا يشفع أحد غيرى و سمانى فى القيامة حاشراً يحشر الناس على قدمى و سمانى الموقف أوقف الناس بين يدى الله جلّ جلاله و سمانى العاقب أنا عقب النبيين ليس بعدى رسولا و جعلنى رسوله الرحمة».(2)

ص: 79

«... من نام هايى دارم كه يكى از آنها عاقب است، زيرا من در آخر سلسلۀ پيامبران قرار گرفته ام و پس از من پيامبرى نيست و مرا رسول رحمت قرار داد».

19. ابى جعفر عليه السلام در ضمن حديث مى گويد كه نبى اكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرمودند:

«أيّها الناس انّه لا نبىّ بعدى و لا سنّة بعد سنّتى فمن ادّعى ذلك فدعواه و بدعته فى النّار فاقتلوه و من تبعه فانّه فى النار. أيّها النّاس أحيوا القصاص و أحيوا الحقّ لصاحب الحقّ و لا تفرّقوا و أسلموا و سلّموا كتب الله لأغلبن أنا و رسلى إنّ الله قوىّ عزيز».(1)

«مردم بدانند كه پس از من پيامبرى نخواهد آمد و بعد از سنت و شريعت و احكام دين من، سنت و شريعت ديگرى نخواهد بود. هر كس پس از من ادعاى نبوت و پيامبرى كند، ادعا و بدعت او در آتش خواهد بود (مردم را به سوى جهنم دعوت مى كند) در اين صورت او را بكشيد و نگذاريد مردم را گمراه كند و نيز بدانيد كه هر كس از چنين مدعيانى پيروى كند، اهل آتش و جهنم خواهد بود...».

20. أبى امامه مى گويد كه پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم فرمودند:

«أيّها النّاس انّه لا نبىّ بعدى و لا أُمّة بعدكم الا فاعبدوا

ص: 80

ربّكم».(1)

«مردم، پيامبرى پس از من نيست؛ همچنان كه امتى پس از شما نيست. هان، پس خداى خود را پرستش كنيد».

21. على عليه السلام مى گويد كه پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم فرمودند:

«أنا خاتم النبيّين و علىٌ خاتم الوصيّين».(2)

«من آخرين پيامبر الهى هستم و على خاتم الأوصيا».

22. نبى مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله و سلم در وسط ايام تشريق در ضمن خطبه اى فرمودند:

«إنّ الله عزّوجلّ حرّم عليكم دماءكم و أموالكم و أعراضكم كحرمة يومكم هذا فى شهركم هذا و بلدكم هذا إلى يوم تلقونه الا فليبلغ شاهدكم غائبكم لا نبىّ بعدى و لا أُمّة بعدكم ثمّ رفع يديه حتّى انّه ليرى بياضى ابطيه ثمّ قال: اللّهم اشهد انّى قد بلغت».(3)

«خداوند خون ها و اموال و نواميس شما را بر يكديگر حرام كرام كرده است... حاضران بايد اين را به غايبان برسانند كه پس از من پيامبرى نيست و بعد از شما امتى نخواهد بود...».

ص: 81

23. ابوامامه مى گويد رسول خدا فرمود:

«يا ابن أبى طالب أتعلم لم جلست قال: اللّهمّ لا فقال صلى الله عليه و آله و سلم: اللّهمّ لا فقال: ختمت صلى الله عليه و آله و سلم أنا النبيين و ختمت أنت الوصيين».(1)

«پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم به على عليه السلام فرمود: با من نبوت پيامبران، پايان پذيرفت و با تو نيز باب وصايت بسته شد».

24. امام باقر عليه السلام فرمودند:

«حجّ رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم من المدينة - و ساق قصة غدير خم و خطبة - النبى فيها و قال:

بى واللّه بشر الأوّلون من النبيين و المرسلين و أنا خاتم النّبيين و المرسلين و الحجّة على جميع المخلوقين من أهل السماوات والأرضين فمن شكّ فى هذا فهو كافر كفر الجاهلية الأولى و من شكّ فى قولى هذا فقد شكّ فى الكلّ و الشاكّ فى ذلك فهو فى النار».(2)

«... به خدا سوگند كه پيامبران گذشته به آمدن من بشارت داده اند و من ختم كننده و آخرين آنها و حجت خدا بر همۀ بندگان او از اهل آسمان ها و زمين ها هستم و هر كس در

ص: 82

اين مطلب شك كند كافر است؛ مثل كفر جاهليت اولى و هر كه شك كند در قول من، شك در كل كرده است و شاك در كل جايگاه او آتش است».

25. رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در ضمن حديثى فرمودند:

«انّ الله تعالى أوحى إلىّ أن اتخذ عليّاً أخاً كما أنّ موسى اتخذ هارون أخاً و اتّخذ ولده ولداً فقد طهرتهم كما طهرت ولد هارون إلّاانّى ختمت بك النّبيين فلا نبىّ بعدك فهم الأئمّة الهادية».(1)

«خداوند به من وحى كرده است كه على را برادر خود قرار دهم؛ همان طور كه موسى، هارون را برادر خود قرار داد...».

26. على بن هلال از پدرش نقل مى كند كه پدرم گفت بر رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم داخل شدم در وقتى كه ايشان در حال جان دادن بود و فاطمه عليها السلام بالاى سرش گريه مى كرد و چون صداى فاطمه عليها السلام به گريه بلند شد، رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم سرش را به سوى او بلند كرد و گفت:

«.. نحن أهل بيت قد أعطانا الله عزّوجلّ سبع خصال لم يعط أحداً قبلنا و لا يعطى أحداً بعدنا أنا خاتم النّبيين وأكرم النّبيين على الله عزّوجلّ...».(2)

«ما خاندانى هستيم كه خدا به ما هفت خصلت داده است كه

ص: 83

پيش از آن به كسى نداده است و پس از ما نيز به كسى نخواهد داد. من خاتم پيامبران و گرامى ترين آنان نزد خدا هستم».

27. رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرموده اند:

«أنا الأوّل و الآخر».(1)

«من سرآمد پيامبران (از نظر مقام) و آخرين آنان (از نظر زمان) مى باشم».

28. انس در ضمن حديثى طولانى مى گويد شنيدم از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم كه مى فرمود:

«أنا خاتم الأنبياء و أنت يا على خاتم الأولياء».(2)

«من خاتم پيامبرانم و تو اى على، خاتم اوليا هستى».

29. از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در ادعيه ماه مبارك رمضان نقل شده:

«اللّهمّ اجعلنى فيه مُحبّاً لأوليائك و معادياً لأعدائك مستنّاً بسنّة خاتم أنبيائك يا عاصم قلوب النّبيين».(3)

«خدايا، مرا در اين ماه دوستدار دوستانت و دشمن دشمنانت قرار ده و مرا پيرو سنت هاى خاتم پيامبران گردان، اى نگهدارندۀ دل هاى پيامبران».

30. على بن ابراهيم بن هاشم در ضمن حديثى نقل مى كند

ص: 84

كه يهود آمدند خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم و گفتند: به چه چيز ما را دعوت مى كنى؟ رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمودند:

«إلى شهادة أن لا إله إلّااللّه و انّى رسول الله... و أخبركم عالم منكم جاءكم من الشّام فقال: تركت الخمر و الخمير و جئت إلى البؤس والتمور لنبى يبعث فى هذه الهجرة مخرجه مكّة و مهاجره هاهنا و هو آخر الأنبياء و أفضلهم يركب الحمار...».(1)

«... دانشمندى از يهود، از شام به مدينه آمد و به شما چنين گفت: من شراب و نان را (كنايه از نعمت هاى فراوان شام) ترك گفتم و به بدبختى و خوردن دانه هايى از خرما قناعت ورزيده ام (و به اينجا آمده ام) به خاطر پيامبرى كه از مكه برانگيخته مى شود و به اينجا هجرت مى كند و او آخرين پيامبر و برترين پيامبران است...».

31. ابى ذر الغفارى مى گويد كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم مى گفت:

«أنا خاتم الأنبياء و أنت يا علىّ خاتم الأوصياء...».(2)

«من ختم كننده پيامبران هستم و تو اى على، ختم كنندۀ اوصياى پيامران هستى».

ص: 85

32. سيد بن طاووس در كتاب شريف اقبال روايت كرده متن صحيفه آن چنانى را كه ارث برده خلف از انبيا از سلف آنها و در آن اين متن مى باشد:

«أكمل بمحمّد صلى الله عليه و آله و سلم و بما أرسله به من بلاغ وحكمة دينى و اختم به انبيائى و رسلى فعلى محمّد و أُمّته تقوم الساعة».(1)

«خداوند مى فرمايد: با فرستادن محمّد و معارف و احكامى كه به او ابلاغ مى كنم، دين خود را كامل مى كنم، و به وسيلۀ او، نبوت پيامبران و رسل خود را به پايان مى رسانم، و رسالت او و امت او تا روز رستاخيز ادامه خواهد داشت و بعد از او پيامبر ديگرى نخواهد بود».

33. امام باقر عليه السلام گفت كه جدّم رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرموده:

«ايّها النّاس حلالى حلال إلى يوم القيامة و حرامى حرام إلى يوم القيامة الا و قد بينهما اللّه عزّوجلّ فى الكتاب و بينتهما فى سنتى و سيرتى».(2)

اى مردم، حلال من تا روز رستاخيز حلال است و حرام من تا روز قيامت حرام مى باشد. خدا هر دو را در قرآن بيان كرده

ص: 86

و من نيز هر دو را در سنّت و شيوۀ زندگى خود روشن ساختم».

34. رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم مى فرمايد:

«كانت بنو إسرائيل تسوسهم الأنبياء كلهما هلك نبىّ خلفه نبى، و انّه لا نبىّ بعدى و سيكون بعدى خلفاً».(1)

«بر امت بنى اسرائيل پيامبران حكومت مى كردند. اگر پيامبرى مى مرد، پيامبر ديگرى جانشين او مى شد، ولى پس از من پيامبرى نيست و براى من جانشينانى خواهد بود».

36. همچنين على عليه السلام مى فرمايد:

«اجعل شريف صلواتك و نامى بركاتك على محمد صلى الله عليه و آله و سلم عبدك و رسولك الخاتم لما سبق والفاتح لما انغلق، المعلن الحقّ بالحقّ...».(1)

«پروردگارا، گرامى ترين درود خود و بركات فزايندۀ خويش را بر محمد صلى الله عليه و آله و سلم كه بنده و رسول تو است بفرست، پيامبرى كه ختم كنندۀ گذشتگان و بازكنندۀ درهاى بستۀ هدايت به روى امت، و آشكار كنندۀ حق با دليل و برهان است».

37. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

«أيّها النّاس خذوها من خاتم النّبيين صلى الله عليه و آله و سلم انّه يموت من مات منّا و ليس بميّت».(2)

«مردم، اين جمله را از خاتم پيامبران بشنويد كه فرمودند: كسانى كه از خاندان ما مى ميرند در ظاهر مرده اند امّا در واقع و حقيقت زنده هستند».

38. امام على عليه السلام مى فرمايد:

«اختار آدم عليه السلام خيرة من خلقه... فاهبطه بعد التوبة ليعمر أرضه بنسله و ليقيم الحجّة به على عباده و لم

ص: 88

تخلهم بعد أن قبضه ممّا يؤكّد عليهم حجّة ربوبيته و يصل بينهم و بين معرفته بل تعاهدهم بالحجج على ألسن الخيرة من أنبيائه و متحملى ودائع رسالاته قرناً فقرناً حتّى تمت بنبيّنا محمّد صلى الله عليه و آله و سلم حجّته و بلغ المقطع عذره و نذره...».(1)

«... آدم را پس از توبه به روى زمين فرستاد تا زمين را به وسيلۀ نسل خود آباد سازد و حجّت را به وسيلۀ او بر بندگانش تمام نمايد. پس از درگذشت او زمين را از حجّت خالى نگذاشت بلكه با بندگان خود به وسيلۀ پيامبران و حامل ودايع خود، تجديد پيمان كرد. آنان را قرن به قرن برانگيخت تا به وسيلۀ پيامبر ما حجّت به پايان رسيد و عذر خدا و بيم هاى او به پايان رسيد».

39. امام اميرالمؤمنين عليه السلام مى فرمايد:

«أرسله على حين فترة من الرسل و تنازع من الألسن فقفى به الرسل و ختم به الوحى...».(2)

«خداوند پس از مدتى كه پيامبرى از طرف خود نفرستاده بود و مردم از دعوت انبيا دور مانده و گرفتار اختلاف و نزاع

ص: 89

و كشمكش و جنگ بودند، پيامبر گرامى را فرستاد و او را بعد از همۀ پيامبران قرار داد و وحى و نبوت را به وسيلۀ او ختم كرد».

40. امام على عليه السلام مى فرمايد:

«أمين وحيه و خاتم رسله و بشير رحمته و نذير نقمته...».(1)

«رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم امين وحى خداوند و خاتم و آخرين پيامبران او و بشارت دهندۀ به رحمت الهى و بيم دهندۀ از عذاب هاى او است».

41. حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در توضيف قرآن مجيد چنين مى فرمايند:

«... ثم أنزل عليه الكتاب نوراً لا تطفأ مصابيحه و سراجاً لا يخبو توقّده و بحراً لا يدرك قعره و منهاجاً لا يضلّ نهجه و شعاعاً لا يظلم ضوئه و فرقاناً لا يخمد برهانه...».(2)

«... سپس بر پيامبرش كتابى فرستاد سراسر نور كه مشعل هاى آن خاموش نمى شود، و چراغى كه برافروختگى آن كم سو

ص: 90

نمى گردد و دريايى كه ژرفاى آن شناخته نمى شود و راهى كه پويندگان آن گمراه نمى شوند و پرتوى كه درخشش آن پايان نمى پذيرد و داورى كه برهان آن سست نمى شود، و خانه اى كه پايه هاى آن ويران نمى گردد...».

اين توصيف ها نشانۀ ابديت قرآن از نظر معارف و تشريع است؛ معارفى كه هميشه پابرجا و جاودان است. طبعاً احكام قرآن ازلى و ابدى بوده و چنين تشريعى با خاتميّت نبوت رسول گرامى ملازم است.

نيز مولا على عليه السلام هنگام وفات رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرموده است:

«بأبى أنت و أمّى لقد انقطع بموتك ما لم ينقطع بموت غيرك من النّبوة والأنبياء و أخبار السماء...».(1)

«پدر و مادرم فداى تو كه با رحلت و وفات تو نبوت و پيامبرى تمام شد».

43. امام على عليه السلام در خطبه وسيله مى فرمايد:

«قال و قد حشده المهاجرون والأنصار و انغصّت بهم المحافل أيّها النّاس انّ عليّاً منّى كهارون من موسى الاّ أنّه لا نبىّ بعدى...».(2)

ص: 91

«در حالى كه مهاجر و انصار منزل او را پر كرده بودند، گفتار پيامبر را نقل كرد و فرمود: به خاطر داريد كه پيامبر چنين گفت: اى مردم، على نسبت به من مانند هارون نسبت به موسى است، جز اينكه پس از من پيامبرى نيست».

44. باز حضرت در يكى از خطبه هايش مى فرمايد:

«الحمد للّه علا فاستعلى ودنا فتعالى و ارتفع فوق كلّ منظر و أشهد أن لا إله إلاّ الله وحده لا شريك له و أشهد أنّ محمّداً عبده و رسوله خاتم النّبيين و حجّة الله على العالمين...».(1)

«... گواهى مى دهم كه محمّد صلى الله عليه و آله و سلم بندۀ خدا و پيامبر او و خاتم پيامبران و حجّت خدا بر جهان است».

45. امام عليه السلام روزى بر منبر كوفه فرمودند:

«أنا سيّد الوصيين... أنا وارث علم الأوّلين و حجّة الله على العالمين بعد الأنبياء و محمّد بن عبدالله خاتم النّبيين...».(2)

«من آقاى وصيين هستم.... من علوم همۀ گذشتگان را دارا هستم و پس از پيامبران و آخرين پيامبر الهى حضرت محمد، من حجّت خدا بر همۀ جهانيان مى باشم».

ص: 92

46. امام على عليه السلام در بعضى از دعاهايش مى فرمايد:

«و ربّ الملائكة أجمعين و ربّ محمّد صلى الله عليه و آله و سلم خاتم النبيين و المرسلين و ربّ الخلق أجمعين».(1)

«پروردگار همه فرشتگان و پروردگار محمّد صلى الله عليه و آله و سلم خاتم پيامبران و پروردگار همۀ مخلوقات».

47. امام عليه السلام در بعضى از خطبه هايشان مى فرمايد:

«أيّها الناس عليكم بالطاعة والمعرفة لمن لا تعذرون بجهالته فانّ العلم الّذى هبط به آدم عليه السلام و جميع ما فضلت به النبيّون إلى محمّد خاتم النّبيّين فى عترة محمّد صلى الله عليه و آله و سلم...».(2)

«... علمى كه آدم با آن به زمين فرود آمد و تمام آنچه كه همۀ پيامبران تا پيامبر خاتم با آن برترى يافته اند، همگى نزد عترت محمّد صلى الله عليه و آله و سلم است».

48. امام عليه السلام در بعضى از احتجاجاتش در مقابل خصم مى فرمايد:

«أمّا رسول اللّه فخاتم النّبيّين ليس بعده نبىّ و لا رسول و ختم برسول اللّه الأنبياء إلى يوم القيامة».(3)

ص: 93

«امّا رسول خدا، او ختم كنندۀ پيامبران است و پس از او رسول و پيامبر ديگرى نخواهد آمد. خداوند پيامبران را به او، و كتاب هاى آسمانى را به قرآن ختم كرد».

49. امام عليه السلام در آغاز خطبه اى مى فرمايد:

«و أشهد أنّ محمّداً رسول اللّه صلى الله عليه و آله و سلم خاتم النّبيين و حجّة الله على العالمين».(1)

«و گواهى مى دهم كه محمّد صلى الله عليه و آله و سلم پيامبر خدا و آخرين پيامبران و حجّت خدا بر جهانيان است».

50. اصبغ بن نباته مى گويد اميرالمؤمنين على عليه السلام روزى خطبه اى قرائت فرمود و حمد و ثناى خداوند را گفت و صلوات بر نبى مكرّم فرستاد؛ سپس فرمود:

«أيّها النّاس اسمعوا مقالتى... و منّا خاتم النّبيين و فينا قادة الإسلام و أُمّناء الكتاب...».(2)

«اى مردم، سخنان مرا بشنويد.... از ماست خاتم پيامبران و در ميان ماست رهبران اسلام و امينان قرآن».

51. نيز امام على عليه السلام مى فرمايد:

«ختم محمد ألف نبىّ وانّى ختمت ألف وصىّ وانّى

ص: 94

كلِّفتُ ما لم يكلفوا».(1)

«محمد صلى الله عليه و آله و سلم هزار پيامبر را ختم كرد و من نيز هزار وصى را ختم نمودم و وظايفى دارم كه آنها نداشتند».

52. جابر بن عبداللّه در ضمن حديثى مى گويد: «فخر على عليه السلام ساجداً ثمّ قال:

«الحمد لله الّذى أنعم علىّ بالإسلام و علمنى القرآن و حببنى إلى خير البرية و خاتم النّبيين و سيّد المرسلين إحساناً منه و فضلاً منه على...».(2)

«.. ستايش خدايى را كه نعمت اسلام را به من ارزانى داشت، قرآن را به من تعليم فرمود و بهترين انسان ها و خاتم پيامبران را دوستدار من قرار داد».

53. امام على عليه السلام در ضمن حديثى مى فرمايد:

«فخررت ساجداً لله تعالى و حمدته على ما أنعم به على من الإسلام و القرآن و حببنى إلى خاتم النبيين و سيّد المرسلين».(3)

«... ستايش نمودم خداى را در برابر اسلام و قرآن كه به من ارزانى داشت و خاتم پيامبران و سرور رسولان را دوستدار من قرار داد.».

ص: 95

«خدايا، بر محمّد و آل محمد درودى بفرست كه پيامبران پيشين با نيكوكاران بر آن گواهى دهند؛ بر پيامبرى كه سرور پرهيزگاران و خاتم پيامبران و پيشواى خير و كليد رحمت است».

يعنى همان طور كه هارون هنگام غيبت موسى جانشين او بود، تو هم جانيشين من هستى، فقط هارون پيامبر هم بود ولى تو پيامبر نيستى، زيرا پس از من پيامبر ديگرى نخواهد بود.

58. حسن بن على بن أبى طالب عليه السلام مى فرمايد:

«جاء نفر إلى رسول اللّه فقال: يا محمد انّك الّذى تزعم انّك رسول اللّه و انّك الّذى يوحى إليك كما أوحى اللّه إلى موسى بن عمران فسكت النبى ساعة ثمّ قال: نعم أنا سيّد ولد آدم و لا فخر و أنا خاتم النبيين و إمام المتّقين و رسول ربّ العالمين...».(1)

«امام مجتبى عليه السلام از جدّ بزرگوارش نقل مى كند كه پيامبر فرمود:... من سرور فرزندان آدمم و افتخار نمى كنم. من خاتم پيامبران و پيشواى پرهيزگاران و رسول پوردگار جهانيانم».

أنا خاتم النبيين لكن يكون بعدى أئمة قوامون بالقسط بعدد نقباء بنى اسرائيل...».(1)

«حسين بن على عليهما السلام از جدّ بزرگوار خود پرسيد: آيا پس از تو پيامبرى مى آيد؟ فرمود: نه، من خاتم پيامبرانم، لكن پس از من پيشوايانى هستند به پادارندۀ عدل. شمارۀ آنان به اندازۀ نقيبان بنى اسرائيل است».

60. امام حسين عليه السلام در دعاى عرفه مى فرمايد:

«الحمد للّه حمداً يعادل حمد ملائكته المقربين و أنبيائه المرسلين و صلّى الله على خيرته محمّد خاتم النّبيين و آله الطاهرين المخلصين».(2)

«ستايش از آن خدا است؛ ستايشى كه معادل ستايش فرشتگان مقرب و پيامبران مرسل او است و درود بر برگزيدۀ بندگان او، محمد خاتم پيامبران و فرزندان پاك و مخلص او باد».

61. نيز حضرت امام حسين عليه السلام در همان دعاى عرفه مى فرمايد:

«اللّهمّ صلّ على محمّد خاتم النّبيين و سيّد المرسلين و على أهل بيته الطيّبين الطاهرين».(3)

ص: 99

«بارالها، بر محمّد كه آخرين پيامبر و سرور پيامبران مرسل است و بر اهل بيت و خاندان پاك او درود بفرست».

62. در بعضى از اشعار امام حسين عليه السلام چنين آمده است:

«أبى علىّ و جدىّ خاتم الرسل *** والمرتضون لدين اللّه من قبلى»(1)

«پدرم على و جدّم خاتم رسولان است؛ كسانى كه دين خدا را پيش از من از صميم دل پذيرفته اند».

«بارخدايا، بر محمد خاتم انبيا و آقاى مرسلين و بر اهل بيت طيّبين و طاهرينش درود بفرست».

65. نيز امام سجاد عليه السلام در دعاى روز سه شنبه مى فرمايد:

اللهمّ صلّ على محمّد خاتم النّبيين و تمام عدّة المرسلين».(1)

«بارالها، بر محمد كه ختم كنندۀ پيامبران و تمام كنندۀ عدد پيامبران است، درود بفرست».

66. نيز حضرت در دعاى روز چهارشنبه مى فرمايد:

«فصلّ على محمّد خاتم النّبيين».(2)

«بارالها، بر محمد كه خاتم پيامبران است، درود بفرست».

67. امام سجاد عليه السلام مى فرمايد:

«واجمع بينى و بين المصطفى و آله خيرتك من خلقك و خاتم النّبيين محمّد...».(3)

«ميان من و محمّد مصطفى صلى الله عليه و آله و سلم و آل او كه برگزيده مخلوقات و خاتم پيامبران تو است، جمع كن».

ص: 101

«پروردگارا، اى خداى فجر و شب هاى ده گانه... و خداى خاتم پيامبران كه درود تو بر او باد...».

71. امام پنجم عليه السلام در زيارت امام حسين عليه السلام در روز عاشورا مى فرمايد:

«السلام عليك يا مولاى يا أباعبداللّه يابن خاتم النّبيين و يابن سيد الوصيين و يابن سيّدة نساء العالمين».(1)

«سلام بر تو اى مولاى من، اى اباعبدالله، اى فرزند خاتم پيامبران و اى فرزند سرور جانشينان و اى فرزند بهترين زنان جهان».

«هر پيامبرى كه بعد از حضرت مسيح عليه السلام آمد، به شريعت و منهاج او اخذ نمود تا اينكه پيامبر گرامى حضرت محمّد صلى الله عليه و آله و سلم آمد و قرآن و شريعت اسلام را آورد؛ پس حلال او براى هميشه حلال و حرام او براى ابد حرام است، پيامبر ديگرى بعد از او نخواهد آمد و احكام دين نسخ نمى گردد».

73. زراره مى گويد از امام صادق عليه السلام دربارۀ حلال و حرام سؤال كردم.

امام عليه السلام فرمودند:

«حلال محمّد حلال أبداً إلى يوم القيامة لا يكون غيره و لا يجىء غيره».(1)

«حلال محمّد تا روز قيامت حلال است و غير آن نمى شود و غير از او كسى نمى آيد».

74. امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

«بعث أنبياءه و رسله و نبيّه محمّداً فأفضل الدين معرفة الرسل و ولايتهم و أخبرك إنّ اللّٰه أحلّ حلالاً و حرّم حراماً إلى يوم القيامة».(2)

«خداوند، پيامبران و رسولان و پيامبر خود، محمد صلى الله عليه و آله و سلم را

ص: 104

بر انگيخت. بهترين معارف دين، شناختن رسولان و ولايت آنها است. پيامبر به تو خبر داد كه خدا حلال و حرامى را تا روز قيامت تشريع كرده است (و هرگز عوض نمى شود)».

75. ابى عبداللّه عليه السلام مى فرمايد:

«انّ بعض قريش قال لرسول اللّه صلى الله عليه و آله و سلم بأىّ شىء سبقت الأنبياء و أنت بعثت آخرهم و خاتمهم فقال: إنّى كنت أوّل من آمن بربّى...».(1)

«برخى از قريش به پيامبر گفتند: چگونه بر پيامبران، پيشى جسته اى و حال آنكه تو آخرين نفر و خاتم آنها هستى؟ پيامبر فرمود: من نخستين كسى هستم كه به پروردگار خود ايمان آورده ام».

76. قائلى به امام صادق عليه السلام گفت كه به من دعايى بياموز؛ پس امام عليه السلام فرمودند:

«أين أنت عن دعاء الالحاح فقال الطالب و ما دعاء الالحاح؟ فقال له: تقول: «اللّهم ربّ السموات السبع و ما فيهن و ربّ الأرضين السبع و ما فيهنّ و ربّ العرش العظيم و ربّ محمّد خاتم النّبيين أسألك باسمك...».(2)

ص: 105

«بارالها، پروردگار هفت آسمان و آنچه در آنها است و هفت زمين و آنچه در آنها نهفته است و پروردگار عرش بزرگ و پروردگار محمّد خاتم پيامبران، تو را به نامت سوگند مى دهم».

77. امام صادق عليه السلام در چگونگى زيارت امام حسين عليه السلام مى فرمايد:

«ثمّ امش و قصر خطاك حتى تستقبل القبر و اجعل القبلة بين كتفيك و استقبل بوجهك وجهه و قل: السّلام عليك من اللّه و السّلام على محمّد أمين اللّه على رسله و عزائم أمره الخاتم لما سبق والفاتح لما استقبل... اللّهمّ صلّ على محمّد و آل محمّد صاحب ميثاقك و خاتم رسلك و سيّد عبادك...».(1)

«... درود بر محمّد امين خدا، بر پيامبران و كارهاى بزرگش، پيامبرى كه گذشتگان را ختم كرد و درهاى خير را گشود. پروردگارا، بر محمّد و آل محمّد صاحب پيمانت و خاتم رسولانت و سرور بندگانت درود بفرست».

78. اسماعيل بن جابر مى گويد: از اباعبداللّه، جعفر بن محمد الصادق عليه السلام شنيدم كه مى فرمايد:

ص: 106

«انّ اللّه تبارك و تعالى بعث محمّداً فختم به الأنبياء فلا نبىّ بعده و أنزل عليه كتاباً فختم به الكتب فلا كتاب بعده أحلّ فيه حلالاً و حرم حراماً فحلاله حلال إلى يوم القيامة و حرامه حرام إلى يوم القيامة...».(1)

«خداوند تبارك و تعالى محمد را برانگيخت و پيامبران را با او ختم كرد. پس از او پيامبرى نيست. كتابى براى او فرستاد كه با آن كتاب ها را ختم كرد. پس از او كتابى نيست. در آن چيزهايى كه حلال يا حرام است شمرده شده است. حلال او تا روز قيامت حلال و حرام او تا آن روز حرام خواهد بود».

79. نيز امام صادق عليه السلام مى فرمايند:

«إذا أردت زيارة قبر أمير المؤمنين فتوضأ و اغتسل وامش على هيئتك و قل... السّلام من اللّه و التّسليم على محمد أمين اللّه على رسالته و عزائم أمره و معدن الوحى و التنزيل الخاتم لما سبق و الفاتح لما استقبل».(2)

«... امام صادق عليه السلام در زيارت حضرت امير مؤمنان عليه السلام مى فرمايد: درود خدا بر محمّد امين او، بر رسالتش و امر

ص: 107

گران قدرش باد كه مركز وحى قرآن بود و ختم كنندۀ گذشتگان و بازكنندۀ بركات آينده».

80. ابى عبداللّه عليه السلام مى فرمايد:

«يستحب أن يصلّى على النبىّ صلى الله عليه و آله و سلم بعد العصر يوم الجمعة بهذه الصلاة: اللّهمّ انّ محمّداً كما وصفته فى كتابك... و انّه رسولك و خاتم النّبيين و جاء الحقّ من عندك و صدق المرسلين».(1)

«مستحب است عصر روز جمعه بدين گونه بر پيامبر درود فرستاد: پروردگارا، محمّد (كه درود تو بر او و خاندانش باد) چنان كه در كتاب خود، او را توصيف كرده اى پيامبر تو و خاتم پيامبران و حامل حق از سوى تو تصديق كنندۀ پيامبران است».

81. همچنين اباعبداللّه عليه السلام در ادامۀ فرمايش فوق فرموده اند:

«اللّهم و اجعل صلواتك و غفرانك... و صلوات ملائكتك و رسلك و أنبيائك... على محمد بن عبداللّه سيد المرسلين و خاتم النّبيين و إمام المتّقين...».(2)

ص: 108

«پروردگارا، درود خود و آمرزش خود... و درود فرشتگان و رسولان و پيامبرانت را بر محمّد بن عبداللّه صلى الله عليه و آله و سلم كه سرور مرسلان و خاتم پيامبران و پيشواى پرهيزكاران است، بفرست».

82. نيز امام صادق عليه السلام در زيارت امام حسين عليه السلام مشهور به زيارت وارث مى فرمايند:

«السّلام عليك يا خاتم النّبيين السّلام عليك يا سيّد المرسلين».(1)

«سلام بر تو اى خاتم پيامبران و درود بر تو اى سرور مرسلان».

83. ايوب بن حر مى گويد از امام صادق عليه السلام شنيدم كه مى فرمايد:

«إنّ اللّه ختم بنبيّكم النّبيين فلا نبىّ بعده أبداً و ختم بكتابكم الكتب فلا كتاب بعده أبداً و أنزل فيه تبيان كلّ شىء...».(2)

«خداوند با اعزام پيامبر شما، پيامبران را ختم كرد؛ پس بعد از او پيامبر ديگرى نخواهد بود و به كتاب شما قرآن مجيد،

ص: 109

كتاب هاى آسمانى را ختم كرد؛ پس بعد از قرآن كتاب آسمانى ديگرى نخواهد بود و خداوند بيان هر چيزى را در قرآن نازل كرده است».

84. امام صادق عليه السلام مى فرمايند:

«إذا زرت جانب النجف فزر عظام آدم و بدن نوح و جسم على بن أبى طالب عليه السلام فانّك زائر الآباء الأوّلين و محمّد صلى الله عليه و آله و سلم خاتم النّبيين و علياً سيّد الوصيين و انّ زائره يفتح له أبواب السماء فلا تكن على الخير نوماً».(1)

«هر گاه سرزمين نجف را زيارت كردى، استخوان هاى آدم عليه السلام و بدن نوح عليه السلام و پيكر على بن ابى طالب عليه السلام را زيارت كن، زيارت تو در اين حالت نياكان نخستين و محمد صلى الله عليه و آله و سلم خاتم پيامبران و على عليه السلام سرور جانشينان را زيارت نموده اى و براى زائر على عليه السلام درهاى آسمان باز مى شود و هرگز از اين كار خير غافل مباش».

85. امام صادق عليه السلام فرموده اند:

«من قال عند غروب الشمس فى كلّ يوم: يا من ختم النبوة بمحمّد صلى الله عليه و آله و سلم اختم لى فى يومى هذا بخير و سنتى

ص: 110

بخير و عمرى بخير...».(1)

«... اى آن كه نبوت را به محمّد صلى الله عليه و آله و سلم ختم نمودى، روز و سال و عمرم را به خوبى به پايان رسان!»

86. امام صادق عليه السلام فرموده است:

«كان على يرى مع رسول اللّه قبل الرسالة الضوء و يسمع قال: و قال له صلى الله عليه و آله و سلم لو لا انّى خاتم الأنبياء لكنت شريكاً فى النبوة فإن لا تكن نبيّاً فانّك وصىّ نبىّ و وارثه بل أنت سيّد الأوصياء و إمام الأتقياء».(2)

«على عليه السلام قبل از بعثت رسول اكرم، مانند خود رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم نور و روشنايى جهان غيب را مى ديد و صداى آن جهان را مى شنيد. پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله و سلم به او فرمود: اگر من خاتم پيامبران نبودم تو، در پيامبرى با من شريك بودى، ولى چون پيامبرى به من ختم مى شود، تو جانشين و وصى و وارث من خواهى بود».

87. از امام صادق عليه السلام در كيفيت تشهد نماز روايت شده است:

«فإذا جلست فى الرابعة قلت: بسم اللّه و باللّه... السّلام على محمّد بن عبداللّه خاتم النّبيين لا نبى

ص: 111

بعده والسّلام علينا و على عباد اللّه الصالحين ثمّ تسلم».(1)

«... سلام بر محمد بن عبداللّه، خاتم پيامبران كه پس از او پيامبرى نيست».

88. ابوعبداللّه عليه السلام فرمودند:

«إن تُبَّعاً قال للأوس والخزرج: كونوا هاهنا حتى يخرج هذا النبى أمّا أنا لو أدركته لخرجت معه و كتب إلى النّبى صلى الله عليه و آله و سلم و عنوان الكتاب: إلى محمد بن عبد اللّه خاتم النّبيين و رسول ربّ العالمين من تبع الأوّل».(2)

«رئيس قبيلۀ تبّع به اوس و خزرج گفت: در مدينه بمانيد تا اين پيامبر پديدار شود. اگر من او را درك مى كردم...؛ آنگاه نامه اى به پيامبر نوشت (و به قبيله خود سپرد) كه آغاز نامه چنين بود: اين نامه اى است به محمّد بن عبداللّه خاتم پيامبران و رسول پروردگار جهانيان از تبّع اوّل».

89. عاصم بن حميد مى گويد امام صادق عليه السلام فرموده است:

«إذا حضر أحدكم الحاجة فليصم... و يقول و ذكر دعاءاً طويلاً ذكر منه موضع الحاجة اللّهمّ إنّى أتقرّب

ص: 112

إليك بنبيّك و رسولك و حبيبك خاتم النّبيين و سيّد المرسلين و إمام المتّقين».(1)

«هر گاه يكى از شما حاجتى داشتيد، روزه بگيريد؛ آنگاه دعاى مفصّلى را يادآور شد كه در آن دعا چنين آمده است: پروردگارا، من به وسيلۀ پيامبر و رسول و حبيبت خاتم پيامبران و سرور مرسلان و پيشواى پرهيزگاران به درگاه تو تقرّب مى جويم».

90. فضل مى گويد ابوعبداللّه عليه السلام فرموده است:

«لم يبعث الله عزّوجلّ من العرب إلّاخمسة أنبياء هوداً و صالحاً و إسماعيل و شعيباً و محمّداً خاتم النّبيين».(2)

خداوند از ميان عرب پنج پيامبر مبعوث ساخت: هود، صالح، اسماعيل، شعيب و محمّد خاتم پيامبران».

91. امام صادق عليه السلام در زيارت امام اميرالمؤمنين عليه السلام چنين فرموده است:

«السّلام من اللّه على رسول اللّه محمّد بن عبداللّه خاتم النّبيين و إمام المتّقين... الخاتم لما سبق و الفاتح لما استقبل...».(3)

ص: 113

«درود خدا بر رسول او محمّد بن عبداللّه صلى الله عليه و آله و سلم، خاتم پيامبران و پيشواى پرهيزگاران... پايان بخش گذشته و آغازگر آينده، (سعادت بخش)».

92. امام صادق عليه السلام در زيارتى كه به آن زيارت، حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام را در محل ولادت رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم زيارت نموده اند، چنين فرموده اند:

«السّلام عليك يا من بات على فراش خاتم الأنبياء و وقاه بنفسه عند مبارزة الأعداء و فى نسخة (شر الأعداء)».(1)

«درود بر تو اى شخصيتى كه در بستر خاتم پيامبران خفتى و با جان بازى خود به هنگام ستيز دشمنان، سپر جان او گشتى».

93. همچنين در همان زيارت مولدالنبى امام صادق عليه السلام چنين مى فرمايند:

«السّلام عليك يا وارث علم النّبيين و مستودع علم الأوّلين و الآخرين و صاحب لواء الحمد و ساقى أوليائه من حوض خاتم النّبيين السّلام عليك يا يعسوب الدّين و قائد الغرّ المحجّلين و والد الأئمة المرضيين

ص: 114

و رحمة اللّه و بركاته».(1)

«سلام بر تو اى وارث علم پيامبران، گنجينۀ علم پيشينيان و پسينيان و صاحب لواى حمد و ساقى اولياى خدا از حوض خاتم پيامبران...».

94. در دعاى بعد از زيارت اميرالمؤمنين امام صادق عليه السلام مى فرمايند:

«أسألك بحقّ محمّد خاتم النّبيين و على أميرالمؤمنين...».(2)

«خدايا، از تو مى خواهم به حق محمّد صلى الله عليه و آله و سلم خاتم پيامبران و على عليه السلام امير مؤمنان...».

95. بريد از ابوجعفر و ابوعبداللّه عليهما السلام روايت مى كند در تفسير قوله تعالى:

«(وَ مٰا أَرْسَلْنٰا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَ لاٰ نَبِيٍّ) قولها: لقد ختم اللّه بكتابكم الكتب و ختم نبيّكم الأنبياء».(3)

«در تفسير آيه // (و ما ارسلنا من قبلك من رسول و لا نبىّ) // مى فرمايند:

خداوند با كتاب شما، كتاب هاى آسمانى را و با پيامبرتان، پيامبران را ختم كرد».

ص: 115

98. حضرت موسى بن جعفر عليه السلام مى فرمايد: شخصى از پدرم پرسيد: چرا قرآن هرچه بيشتر منتشر مى شود و گوش ها با آن آشناتر مى گردد و باز هر اندازه مى خوانند و درس مى دهند، كهنه نمى شود بلكه برعكس روزبه روز بر طراوت و تازگى آن افزوده مى شود؟ امام عليه السلام در پاسخ او فرمودند:

«لانّه لم ينزل لزمان دون زمان و لا لناس دون ناس فهو كلّ زمان جديد و عند كلّ قوم غض إلى يوم القيامة».(1)

«بدان جهت است كه قرآن براى زمان ويژه اى يا مردم خاصى نازل نشده است و از اين رو در تمام زمان ها تا روز قيامت نو و تازه خواهد بود».

«... درود خدا بر محمّد صلى الله عليه و آله و سلم ختم كنندۀ پيامبران و بهترين مردم و بر خاندان او، خاندان رحمت و درخت نعمت».

100. امام رضا عليه السلام در حديثى كه امامت و امام را توصيف مى فرمايند، چنين مى گويد:

«فهى فى ولد على عليه السلام خاصة إلى يوم القيامة إذ لا نبىّ بعد محمّد صلى الله عليه و آله و سلم...».(1)

«امامت تا روز قيامت فقط در فرزندان على عليه السلام خواهد بود، زيرا بعد از رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم پيامبر ديگرى نخواهد بود».

101. امام رضا عليه السلام از آباء گرامى اش از على عليه السلام نقل مى كند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرموده اند:

«يا على ما سألت ربّى شيئاً الا ّ سألت لك مثله غير انّه قال: لا نبوة بعدك أنت خاتم النّبيين و على خاتم الوصيين».(2)

«يا على، هيچ چيز براى خود از خداى متعال نخواستم، مگر

ص: 118

اينكه مانند آن را براى تو درخواست كردم جز موضوع نبوت را، زيرا خداوند فرموده است بعد از تو نبوت نخواهد بود و تو ختم كنندۀ پيامبران هستى و على خاتم اوصيا مى باشد».

102. ابوالحسن الرضا عليه السلام فرموده اند:

«إنّما سمى أولوا العزم أولى العزم لانّهم كانوا أصحاب الشرائع و العزائم و ذلك انّ كلّ نبى بعد نوح عليه السلام كان على شريعته و منهاجه و تابعاً لكتابه إلى زمن إبراهيم الخليل عليه السلام و كلّ نبىّ كان فى أيّام إبراهيم و بعده كان على شريعته و منهاجه و تابعاً لكتابه إلى زمن موسى و كلّ نبىّ كان من زمن موسى و بعده كان على شريعة موسى و منهاجه و تابعاً لكتابه إلى أيّام عيسى و كل نبىّ كان فى أيّام عيسى و بعده كان على منهاج عيسى و شريعته و تابعاً لكتابه إلى زمن نبيّنا محمّد صلى الله عليه و آله و سلم فهؤلاء الخمسة أولوا العزم فهم أفضل الأنبياء والرسل و شريعة محمّد صلى الله عليه و آله و سلم لا تنسخ إلى يوم القيامة و لا نبىّ بعده إلى يوم القيامة فمن ادعى بعده نبوة أو أتى بعد القرآن بكتاب فدمه مباح لكلّ من سمع ذلك منه».(1)

ص: 119

«چرا به پيامبران اولوالعزم چنين لقب داده اند؟ آنان صاحبان شريعت فرائض جديد بوده اند و هر پيامبرى كه بعد از نوح عليه السلام مى آيد، بر شريعت و طريقۀ او و پيرو كتاب او بود تا زمان ابراهيم خليل عليه السلام و هر پيامبرى كه در زمان ابراهيم عليه السلام و پس از او برانگيخته شد، بر شريعت و آيين او و پيرو كتاب او بود تا زمان موسى عليه السلام و باز هر پيامبرى كه در زمان موسى عليه السلام و پس از او برانگيخته مى شد، بر شريعت و طريقه و پيرو كتاب وى بود تا زمان عيسى عليه السلام و هر پيامبرى كه در زمان عيسى عليه السلام و پس از او برانگيخته مى شد، بر آيين عيسى عليه السلام و شريعت او و تابع كتاب وى بود تا زمان پيامبر ما. اين پيامبران پنج گانه پيامبر اولوالعزم هستند. آنان بهترين پيامبران و رسولان مى باشند و شريعت محمّد صلى الله عليه و آله و سلم تا روز رستاخيز نسخ نمى شود. پس از او تا روز رستاخيز پيامبرى نخواهد آمد. هر كس پس از او ادّعاى نبوّت كند يا پس از قرآن كتابى بياورد، خون او بر هر كسى كه چنين سخنى را بشنود مباح است».

103. امام رضا عليه السلام در آن نوشته اى كه اسلام را به طور خلاصه بيان مى فرمايند بيان داشته اند:

«إن محض الإسلام شهادة أن لا إله الّا اللّه وحده لا شريك له... و انّ محمداً عبده و رسوله و أمينه...

ص: 120

و خاتم النّبيين و أفضل العالمين لا نبىّ بعده».(1)

«خلاصه و حقيقت اسلام پيمان و گواهى به يگانگى خدا و اينكه محمّد صلى الله عليه و آله و سلم بنده و پيامبر و امين خدا و آخرين پيامبر او و افضل همۀ جهانيان است و بعد از او پيامبر ديگرى نخواهد آمد».

104. امام رضا عليه السلام در ضمن حديثى مى فرمايند:

«حتى انتهت رسالته إلى محمّد المصطفى صلى الله عليه و آله و سلم فختم به النّبيين و فى نسخة (المرسلين) وقفى به على آثار المرسلين و بعثه رحمة للعالمين...».(2)

«تا اينكه رسالت به محمّد مصطفى صلى الله عليه و آله و سلم رسيد. پيامبران را به وسيلۀ او ختم كرد و او را در دنبالۀ سلسلۀ رسولان قرار داد و به عنوان رحمتى به جهانيان برانگيخت».

105. در ورقه اى كه امام رضا عليه السلام ولايتعهدى مأمون را پذيرفت، با خط مبارك چنين نوشت:

«الحمد للّه الفعال لما يشاء... و صلواته على نبيّه محمّد خاتم النّبيين و آله الطّيبين الطاهرين أقول و أنا على بن موسى بن جعفر عليه السلام...».(3)

ص: 121

«ستايش خدايى را كه آنچه مى خواهد، انجام مى دهد و درود او بر پيامبرش محمّد صلى الله عليه و آله و سلم خاتم پيامبران و خاندان پاك او باد».

مرحوم صدوق مسنداً از امام رضا عليه السلام اين چنين روايت مى كند:

«عن أبيه عن آبائه عن فاطمة بنت النبى صلى الله عليه و آله و سلم لما حملت بالحسن و ولدته... ثمّ هبط جبرئيل فقال: يا محمّد! العلى الأعلى يقرئك السلام، و يقول: على منك بمنزلة هارون من موسى و لا نبى بعدك، سم ابنك باسم ابن هارون، فقال النبى صلى الله عليه و آله و سلم و ما اسم ابن هارون؟ قال شبر، قال النبى صلى الله عليه و آله و سلم: لسانى عربى، قال جبرئيل: سمه الحسن».(1)

«امام هشتم عليه السلام از طريق نياكان خود از دخت پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم نقل مى كند كه وى گفت آنگاه كه حسن متولد شد، جبرئيل فرود آمد و گفت: اى محمّد، خداى على اعلى سلام مى رساند و مى گويد: على نسبت به تو مانند هارون است نسبت به موسى، جز اينكه بعد از تو پيامبرى نيست. نام فرزندت را نام فرزند هارون بگذار.

پيامبر فرمود: نام فرزند هارون چيست؟

ص: 122

جبرئيل گفت: شبر. پيامبر فرمود: زبان من عربى است. جبرئيل گفت: نام او را حسن بگذار».

خود را خدمت امام هادى عليه السلام عرض كردم، امام فرمودند: عبدالعظيم، به خدا سوگند همين ها كه تو اعتقاد دارى، دينى است كه خداوند بر بندگانش پسنديده است».

109. على بن محمد الهادى عليه السلام در زيارتى كه به آن، زيارت نمود حضرت على عليه السلام را در روز غدير اين جملات است:

«... السّلام على محمّد رسول اللّه خاتم النّبيين و سيّد المرسلين و صفوة ربّ العالمين...

و الخاتم لما سبق و الفاتح لما استقبل...».(1)

«سلام بر محمد، پيامبر خدا و خاتم پيامبران و سيد رسولان و برگزيدۀ پروردگار جهانيان... ختم كننده گذشتگان و بازكننده درهاى خيرات نسبت به آيندگان باد».

ختم كننده پيامبران و حجّت خدا بر مردم است، درود فرست...».

112. امام زمان عليه السلام در دعايى كه در ماه رجب در مسجد سهله قرائت فرموده اند، چنين مى فرمايند:

«يا أسمع السامعين و يا أبصر المبصرين و يا أنظر

ص: 126

الناظرين و يا أسرع الحاسبين و يا أحكم الحاكمين و يا أرحم الراحمين صلّ على محمّد خاتم النّبيين و على أهل بيته الطاهرين الأخيار...».(1)

«اى شنواترين شنونده ها، اى بيننده ترين بيننده ها، اى نگاه كننده ترين نگاه كنندگان، اى سريع ترين حسابگران، اى استوارترين حاكمان و اى ارحم الراحمين، بر خاتم پيامبران و خاندان پاك او درود بفرست».

113. امام عصر عليه السلام در ضمن جواب نامۀ احمد بن اسحاق چنين مى فرمايد:

«بسم اللّه الرّحمن الرّحيم آتانى كتابك أبقاك اللّه... ثمّ بعث محمّداً صلى الله عليه و آله و سلم رحمة للعالمين و تمم به نعمته و ختم به أنبيائه و أرسله إلى النّاس كافة و أظهر من صدقه ما أظهر و بين من آياته و علاماته ما بين ثمّ قبضه اللّه إليه حميداً فقيداً سعيداً...».(2)

«... سپس خداوند محمّد صلى الله عليه و آله و سلم را كه براى جهانيان رحمت است، برانگيخت و نعمت خود را با او به اتمام رسانيد و پيامبران را با او ختم كرد و او را براى هدايت همگان فرستاد».

ص: 127

114. در زيارتى كه از ناحيه وجود مقدس امام زمان عليه السلام به يكى از نواب اربعه رسيده است، چنين آمده:

«السلام على آدم صفوة اللّه من خليقته... السّلام على ابن خاتم الأنبياء السّلام على ابن سيّد الأوصياء...».(1)

«سلام بر آدم برگزيده خدا از مخلوقاتش، سلام بر فرزند خاتم پيامبران، درود بر فرزند سرور جانشينان».

محمّد صلى الله عليه و آله و سلم رسول خدا است. در اين موقع فهميدم كه هيچ كسى گرامى تر نزد خداوند از محمّد صلى الله عليه و آله و سلم نيست، زيرا اسم او را همراه اسم خود آورده است. در اين موقع به من وحى شد سوگند به عزّ و جلالم، او آخرين پيامبران از فرزندان تو است و اگر او نفود، تو را نمى آفريدم».

116. يكى از فرازهاى دعاى مبارك سمات چنين است:

«و صلّى اللّٰه على سيّدنا محمّد خاتم النّبيين و عترته الطّاهرين و سلّم تسليماً كثيراً».(1)

«درود خداوند بر سرور ما محمد صلى الله عليه و آله و سلم خاتم پيامبران و خاندان پاكش باد».

117. خداوند متعال به حضرت آدم عليه السلام فرموده است:

«أنت يا آدم أوّل الأنبياء والرسل و ابنك محمّد خاتم الأنبياء والرسل...».(2)

«تو اى آدم، اوّل انبيا و رسولان هستى و فرزندت محمّد خاتم انبيا و رسولان مى باشد».

118. از مسائلى كه خداوند به حضرت آدم وحى كرد، عبارت مى باشد از:

«من ولدك إبراهيم أجرى على يده عمارة بيتى تعمره

ص: 129

الأمم حتى ينتهى إلى نبى يقال له خاتم النّبيين اجعله من سكانه و ولاته».(1)

«به وسيله فرزندت ابراهيم عليه السلام بيت خود را تعمير مى كنم؛ آنگاه امت ها به تعمير بيتم مى پردازند تا نبوّت به پيامبرى برسد كه او را خاتم پيامبران مى گويند. او را در آن نقطه سكنى مى بخشم».

119. در تورات از خداوند تبارك و تعالى چنين نقل مى كند:

«انّى باعث فى الأميين من ولد إسماعيل رسولاً أنزل عليه كتابى و ابعثه بالشريعة القيمة إلى جميع خلقى أوتيه حكمتى و أيدته بملائكتى و جنودى... أكمل بمحمّد صلى الله عليه و آله و سلم و بما أرسله به من بلاغ و حكمة دينى و اختم به أنبيائى و رسلى فعلى محمّد صلى الله عليه و آله و سلم و أُمّته تقوم الساعة».(2)

«من در ميان امتى درس نخوانده از نسل اسماعيل عليه السلام پيامبرى را برمى انگيزم، كتابم را بر او فرود مى فرستم و با شريعت استوار مبعوثش مى سازم، شريعتى كه از آن همۀ مردم خواهد بود و به او حكمت مى بخشم و با فرشتگان و

ص: 130

قدرت غيبى خود كمكش مى كنم و به محمّد صلى الله عليه و آله و سلم و به آنچه كه فرود مى فرستم از حكمت، دين خود را كامل مى سازم و به وسيله او پيامبران و رسولان خود را ختم مى كنم...».

120. در حديث بحيراى راهب چنين آمده است:

«أنت سيّد ولد آدم و سيّد المرسلين و إمام المتّقين و خاتم النّبيين...».(1)

«تو سرور فرزندان آدم و سرور پيامبران و پيشواى پرهيزگاران خاتم پيامبران هستى».

121. در دعاى روز پنج شنبه چنين وارد شده است:

«و صلّى اللّه على محمّد خاتم النّبيين و آله الطّيبين و الأخيار الأبرار الّذين لا خوف عليهم و لا هم يحزنون».(2)

«درود بر محمّد عليه السلام خاتم پيامبران و خاندان پاك و نيكوكار او باد؛ كسانى كه برايشان ترسى و اندوهى در آخرت نيست».

122. در تسبيحات روز پنج شنبه چنين آمده:

«و صلّى اللّه على رسوله محمّد خاتم النّبيين».(3)

«درود خداوند بر رسول او، محمّد صلى الله عليه و آله و سلم خاتم پيامبران باد».

ص: 131

123. در دعاى روز جمعه چنين وارد شده است:

«اللّهم صلّ على محمّد و آل محمّد نبىّ الرحمة و قائد الخير و إمام الهدى و الداعى إلى سبيل الإسلام و رسولك يا ربّ العالمين و خاتم النّبيين و سيّد المرسلين».(1)

«بر محمّد و خاندان او درود بفرست؛ پيامبرى كه نويددهنده رحمت پيشواى خير و امام هدايت و دعوت كننده به راه هاى سلامتى است. او رسول تو و خاتم پيامبران و سيّد مرسلان است».

124. در دعاى ايّام ماه رجب چنين دارد:

«يا أسمع السامعين و أبصر الناظرين و أسرع الحاسبين يا ذا القوة المتين صلّ على محمّد خاتم النّبيين و على أهل بيته».(2)

«اى شنواترين شنونده ها، اى بيناترين بيننده ها و اى سريع ترين حسابگران و اى صاحب قوت استوار، بر محمّد خاتم پيامبران و اهل بيتش درود بفرست».

125. در دعاى شب نيمه ماه شعبان چنين دارد:

«و صلّى اللّه على محمّد خاتم النّبيين و المرسلين

ص: 132

و على أهل بيته الصادقين و عترته الناطقين».(1)

«بر محمّد خاتم پيامبران و رسولان و خاندان راستگو و عترتش درود بفرست».

126. شيخ مفيد از ابن عباس روايت مى كند كه او گفت: اولين پيامبر الهى، آدم و آخرين پيامبر الهى، حضرت محمّد صلى الله عليه و آله و سلم مى باشد و پيامبران الهى صد و بيست و چهار هزار نفر بوده اند كه سيصد نفر آنها پيامبر مرسل و پنج نفر از اين سيصد نفر اولوالعزم بوده اند. آن پنج نفر عبارتند از: حضرت نوح، حضرت ابراهيم، حضرت موسى، حضرت عيسى و حضرت محمّد صلى الله عليه و آله و سلم...».(2)

127. مرحوم شيخ طبرسى در آداب دخول به خانه چنين فرموده است:

«و إذا أراد الرجوع إلى بيته فليقل حين يدخل بسم اللّه و باللّه أشهد أن لا إله الا ّ اللّه وحده لا شريك له و أشهد أنّ محمّداً عبده و رسوله ثمّ يسلّم على أهله إن كان فى البيت أحد فإن لم يكن فى البيت أحد فليقل بعد الشهادتين: السلام على محمّد بن عبداللّه خاتم النّبيين السلام على الأئمة الهادى المهديين السّلام

ص: 133

علينا و على عباد اللّه الصالحين».(1)

«اگر در خانه كسى نبود پس از اداى شهادتين، بگو درود بر محمّد فرزند عبداللّه، خاتم پيامبران و درود بر پيشوايان راهنما و هدايت شده و درود بر ما و بر بندگان صالح باد».

128. در زيارت رسول اللّه صلى الله عليه و آله و سلم چنين وارد شده است:

«السّلام عليك يا خاتم النّبيين أشهد أنّك قد بلغت الرسالة...».(2)

«درود بر تو اى خاتم پيامبران، گواهى مى دهم كه رسالت خود را ادا نمودى».

129. نيز در همان زيارت رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم چنين دارد:

«السلام عليك يا نجيب اللّه السّلام عليك يا خاتم النّبيين السّلام عليك يا سيّد المرسلين».(3)

«درود بر تو اى انسان گرانبها، اى خاتم پيامبران، اى سرور رسولان».

130. همچنين در همان زيارت رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم دارد:

«السلام عليك يا حجّة اللّه على الأوّلين والآخرين السّابق فى طاعة ربّ العالمين و المهيمن على رسله

ص: 134

والخاتم لأنبيائه والشاهد على خلقه والشفيع إليه».(1)

«سلام بر تو اى حجّت خدا بر گذشتگان و آيندگان، اى پيشتاز در طاعت خداى جهان و اى نگهبان رسولان و اى خاتم پيامبران و گواه بر خلق خدا و شفيع نزد او».

131. در فرازى ديگر از زيارت رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم چنين دارد:

«أوّل النّبيين ميثاقاً و آخرهم مبعثاً الّذى غمَّسَه فى بحر الفضيلة...».(2)

«پيامبر، نخستين فرد از پيامبران است كه با خدا پيمان بست و آخرين آنان از نظر بعثت؛ پيامبرى كه خداوند او را در درياى فضيلت خود فرو برد».

132. در زيارت ابراهيم فرزند رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم چنين دارد:

«السلام على محمّد بن عبداللّه سيّد الأنبياء و خاتم الرسل...».(3)

«سلام بر محمد بن عبداللّه، آقاى انبيا و خاتم رسولان».

133. در زيارت عاشوراى امام حسين عليه السلام اين فراز وارد شده است:

ص: 135

«السّلام عليك يا وارث آدم صفوة اللّه... و سبط خاتم المرسلين».(1)

«درود بر تو اى وارث آدم برگزيده خدا... و فرزند خاتم رسولان».

134. در زيارت امام حسين عليه السلام در اوّل ماه رجب اين فراز وارد شده است:

«السلام عليك يابن رسول اللّه، السّلام عليك يابن خاتم النّبيين».(2)

«سلام بر تو اى فرزند پيامبر خدا، سلام بر تو اى فرزند خاتم پيامبران».

اين بود قسمتى از روايات كه در باب خاتميّت رسول گرامى صلى الله عليه و آله و سلم و خاتميّت دين و شريعت او از خود رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم و ائمۀ اطهار عليهم السلام رسيده است. البته ممكن است با تتبع بيشتر ده ها روايت ديگر در اين باب جمع آورى شود، ولى همين اندازه كه اينجا ذكر شد، به خصوص «حديث منزلت» كه از احاديث متواتره و يقينى است، براى اثبات مدعا و تأييد آياتى كه گواهى بر خاتميّت مى دهند كافى است.(3)

ص: 136

مسلمانان، مسألۀ خاتميت رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و سلم به هيچ نحو جاى شك و ترديد نيست، در عين حال گاهى ديده مى شود كه بعضى نويسندگان مزدور اجانب، براى اينكه راه ادعاى نبوت را براى ديگران باز كنند در اين مسألۀ واضح تشكيك كرده و مطالبى را به هم بافته اند. در اين بخش ما گفته هاى آنان را نقل مى كنيم و همه را با بيانى واضح و مستدل پاسخ مى گوييم.

رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم حكايت مى كند مثلاً مى فرمايد:

(وَ قُلْنٰا مِنْ بَعْدِهِ لِبَنِي إِسْرٰائِيلَ اُسْكُنُوا اَلْأَرْضَ) .(1)

«و بعد از غرق كردن فرعون به بنى اسرائيل گفتيم در اين سرزمين بمانيد».

خطاب در آيه مورد بحث از قسم دوم است؛ يعنى با توجه به آيات قبل از آن، به خوبى روشن مى شود كه اين آيه خطابى را كه در آغاز آفرينش انسان از خداى متعال صادر شده است حكايت مى كند؛ يعنى مى گويد خداى حكيم در آغاز آفرينش به فرزندان آدم چنين خطاب كرد، نه اينكه در زمان رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم مسلمانان را به چنين خطابى مخاطب ساخته است.

دليل اين مطلب اين است كه در آيات قبل از اين آيه، داستان حضرت آدم عليه السلام به تفصيل ذكر شده و پس از آن چند خطاب از خطاب هايى كه در آن زمان به فرزندان آدم خطاب شده است و يكى از آنها همين آيه مورد بحث است بازگو و حكايت گرديده است. براى روشن شدن مطلب لازم است قسمتى از اصل آيات را نقل كنيم.

(وَ لَقَدْ خَلَقْنٰاكُمْ ثُمَّ صَوَّرْنٰاكُمْ ثُمَّ قُلْنٰا لِلْمَلاٰئِكَةِ اُسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّٰ إِبْلِيسَ لَمْ يَكُنْ مِنَ اَلسّٰاجِدِينَ * وَ يٰا آدَمُ اُسْكُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُكَ اَلْجَنَّةَ...

ص: 140

قٰالَ اِهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَ لَكُمْ فِي اَلْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ) .(1)

«شما را آفريديم سپس به فرشتگان گفتيم: آدم را سجده كنيد. همه سجده كردند مگر ابليس كه از سجده كنندگان نبود...

اى آدم، تو و همسرت در اين بهشت بمانيد...».

پس از ذكر حادثۀ خروج آدم از بهشت چنين مى فرمايد: از اينجا بيرون برويد. برخى از شما دشمن برخى ديگر هستيد و شما را روى زمين قرارگاهى است.

آنگاه به نقل چند خطاب از خطاب هايى كه همان روز به عموم فرزندان آدم شده بوده است مى پردازد و مى گويد:

1. (يٰا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنٰا عَلَيْكُمْ لِبٰاساً يُوٰارِي سَوْآتِكُمْ وَ رِيشاً وَ لِبٰاسُ اَلتَّقْوىٰ ذٰلِكَ خَيْرٌ ذٰلِكَ مِنْ آيٰاتِ اَللّٰهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ) .(2)

«اى پسران آدم، براى شما لباسى نازل كرده ايم كه عورت هاى شما را مى پوشاند و لباس زينت را نيز نازل كرده ايم. تقوا و پاكى بهترين لباس ها است. اين از نشانه ها و آيات الهى است شايد پند و اندرز گيرند».

ص: 141

در اين آيه خدا فرزندان آدم را به تقوا و پرهيزكارى و پاكى دعوت مى كند.

2. (يٰا بَنِي آدَمَ لاٰ يَفْتِنَنَّكُمُ اَلشَّيْطٰانُ كَمٰا أَخْرَجَ أَبَوَيْكُمْ مِنَ اَلْجَنَّةِ) .(1)

اى فرزندان آدم، شيطان فريبتان ندهد چنان كه پدر و مادرتان را فريب داد و از بهشت بيرونشان كرد».

در اين آيه خدا فرزندان آدم را از اينكه فريب شيطان را بخورند و از راه راست منحرف شوند، بر حذر مى دارد.

3. (يٰا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَ كُلُوا وَ اِشْرَبُوا وَ لاٰ تُسْرِفُوا إِنَّهُ لاٰ يُحِبُّ اَلْمُسْرِفِينَ) .(2)

«اى پسران آدم، هنگامى كه به عبادتگاه مى رويد، جامۀ خويش به تن كنيد و بخوريد و بياشاميد ولى اسراف نكنيد كه خدا اسراف كنندگان را دوست ندارد».

در اين آيه خدا فرزندان آدم را به نماز و عبادت و اينكه در حال نماز و عبادت لباس هاى خوب خود را بپوشند امر مى كند و از اينكه در خوردن غذا و آب اسراف كنند، نهى مى فرمايد.

4. (يٰا بَنِي آدَمَ إِمّٰا يَأْتِيَنَّكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّونَ

ص: 142

عَلَيْكُمْ آيٰاتِي فَمَنِ اِتَّقىٰ وَ أَصْلَحَ فَلاٰ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لاٰ هُمْ يَحْزَنُونَ) .(1)

«اى فرزندان آدم، اگر پيامبرانى از خودتان به سوى شما آيند كه آيه هاى مرا بر شما بخوانند، هر كه پرهيزكارى كند و به اصلاح خود بپردازد، نه بيمى دارد و نه غمگين شود».

اين هم باز نقل خطابى است كه آن روز خداوند به پسران آدم نموده است و مضمون آن اين است: هنگامى كه پيامبران الهى به سوى شما مى آيند و آيات الهى را براى شما مى خوانند و حكايت مى كنند، شما سخنان آنان را بپذيريد و اهل تقوا و صلاح شويد زيرا هر كس پرهيزكار باشد و خود را اصلاح كند، ترس و وحشتى براى او نخواهد بود.

در آيه بعد از اين آيه هم خدا فرزندان آدم را از اينكه زير بار آيات الهى نروند و پيامبران الهى را به پيامبرى نپذيرند بر حذر مى دارد و مى فرمايد:

(وَ اَلَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيٰاتِنٰا وَ اِسْتَكْبَرُوا عَنْهٰا أُولٰئِكَ أَصْحٰابُ اَلنّٰارِ هُمْ فِيهٰا خٰالِدُونَ) .(2)

«آنان كه آيه هاى ما را تكذيب كرده و از روى تكبر زير بار آن نرفته اند، آنها اهل جهنم خواهند بود».

ص: 143

بنابراين، با مراجعۀ به آيات قبل و بعد آيۀ مورد بحث، معلوم مى شود كه جملۀ (إِمّٰا يَأْتِيَنَّكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ) خطاب به مسلمانان و امت اسلامى نيست، تا گفته شود معنايش اين است كه پس از رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و سلم پيامبران ديگرى خواهند آمد، بلكه تمام اين آيات و از جمله آيۀ مورد بحث، خطاب به عموم فرزندان آدم و مربوط به آغاز خلقت مى باشد كه در قرآن مجيد بازگو و حكايت گرديده است.

اينجا تذكر يك نكته لازم است و آن اينكه: كلمۀ مسجد در آيۀ (يٰا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ...) دليل اين نمى شود كه اين خطاب مربوط به مسلمانان و امت اسلامى است.

زيرا: اولاً مسجد در امم گذشته و زمان هاى پيش از اسلام هم بوده است به دليل اينكه قرآن مجيد در داستان اصحاب كهف مى گويد:

(... قٰالَ اَلَّذِينَ غَلَبُوا عَلىٰ أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَيْهِمْ مَسْجِداً) .(1)

«آنان كه بر امور مردم مسلط بودند گفتند در جاى ايشان مسجد و عبادتگاهى خواهيم ساخت».

ثانياً منظور از مسجد در اين آيه مسجد اصطلاحى يعنى مكانى كه براى نماز خواند ساخته شده باشد نيست بلكه مسجد در اين آيه

ص: 144

كنايه از حالت نماز و عبادت است و نماز هم در امت هاى گذشته بوده است به دليل اينكه قرآن مجيد دربارۀ حضرت اسماعيل عليه السلام مى فرمايد:

(... كٰانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاٰةِ وَ اَلزَّكٰاةِ...) .(1)

«اسماعيل اهل خانۀ خود را به نماز و زكات امر مى كرد».

و نيز قرآن مجيد از زبان عيسى عليه السلام نقل مى كند كه گفت:

(... وَ أَوْصٰانِي بِالصَّلاٰةِ وَ اَلزَّكٰاةِ...) .(2)

«خدا مرا به نماز و زكات سفارش كرده است».

خلاصه مقصود از جمله (خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ) يكى از دو معنا است:

1. اى فرزندان آدم، در حال نماز و عبادت، لباس هاى خوب و زيباى خود را بپوشند.

2. اى فرزندان آدم، در حال نماز عورت خود را بپوشانيد.

و هر كدام از اين دو باشد اختصاصى به امت اسلامى ندارد تا بگوييم خطاب به اين امت است بلكه همان طور كه گفته شد، اين آيه و چند آيۀ قبل از آن خطاب هايى است كه در آغاز آفرينش به عموم فرزندان آدم و در قرآن مجيد براى مسلمانان حكايت شده است.

ص: 145

دقت مى كنيد كه اين دو آيه با آيۀ مورد بحث ما (إِمّٰا يَأْتِيَنَّكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ...

فَمَنِ اِتَّقىٰ وَ أَصْلَحَ فَلاٰ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لاٰ هُمْ يَحْزَنُونَ) و آيۀ بعد از آن (وَ اَلَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيٰاتِنٰا وَ اِسْتَكْبَرُوا عَنْهٰا...) كاملاً در معنا و مضمون يكى است.

2. (قٰالَ اِهْبِطٰا مِنْهٰا جَمِيعاً بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَإِمّٰا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدىً فَمَنِ اِتَّبَعَ هُدٰايَ فَلاٰ يَضِلُّ وَ لاٰ يَشْقىٰ * وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكاً وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ اَلْقِيٰامَةِ أَعْمىٰ) .(1)

اين آيات هم با آيۀ مورد بحث و آيۀ بعد از آن، كاملاً يك معنى و مضمون دارند.

پس اگر آيات سورۀ بقره و سورۀ اعراف و سورۀ طه، روى هم رفته در نظر گرفته شود هم گفتار ما روشن تر مى شود و هم به خوبى بطلان شبهه اى كه در صدد پاسخ آن بوديم معلوم مى گردد.

پيامبران ديگرى خواهند آمد و پاسخ اين اشكال را از من (مؤلف) خواست.

در پاسخ او گفتم: كلمۀ «إمّا» در آيۀ مورد بحث مركب است از «إن شرطيه» و «ماء زايده» و «إن شرطيه» شرط و جزاء مى خواهد و جملۀ (يَأْتِيَنَّكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ...) شرط آن است و (فَمَنِ اِتَّقىٰ وَ أَصْلَحَ...) جزاى آن مى باشد و از اين جمله ملازمۀ بين شرط و جزاء استفاده مى شود.

امّا در آيه دليلى بر اينكه اين شرط و جزاء مربوط به زمان آينده باشد وجود ندارد، زيرا در اين قبيل آيات، هدف اصلى بيان ملازمه بين شرط و جزاء است و اصلاً نظرى به زمان نيست و به اصطلاح «فعل» در اين موارد منسلخ از زمان است و دلالت بر زمان گذشته يا حال يا آينده ندارد؛ مثلاً در آيۀ مورد بحث هدف اين است كه بگويد سنت الهى بر اين جارى شده است كه كسانى را كه از پيامبران و فرستادگان او اطاعت مى كنند و از محرمات و گناهان پرهيز مى كنند و به فكر اصلاح اعمال و نيات خود هستند، نجات بدهد و چنين اشخاصى در روز رستاخيز بيم و اندوهى نخواهند داشت و اين است رفتار الهى با همۀ امت ها، چه امت هاى گذشته چه حال و چه آينده. اين قبيل جمله ها مقيد به زمان حال يا آينده نيست تا امت هاى گذشته را شامل نشود يا گفته شود مربوط به زمان آينده

ص: 148

است، بلكه فقط در صدد بيان يك حكم قطعى و مسلم غيرمقيد به زمان است.

به بيان ديگر، آيه در صدد اين نيست كه از آمدن پيامبرانى بعد از رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم خبر بدهد والاّ چرا با «إن شرطيه» كه دال بر ترديد و شك است، چنين گزارش مى دهد؟ اگر در صدد خبر دادن از آمدن پيامبران ديگرى بود لازم بود به طور جزم و حتم بيان كند بلكه هدف آيه اين است كه ملازمۀ بين اين شرط و جزا را در هر زمانى كه اتفاق بيفتد بيان كند.

براى اينكه اين مطلب روشن تر شود، در اين مثال دقت كنيد.

در كلاس درس، استاد به شاگردان خود مى گويد: ما با كسى حساب خصوصى نداريم، هر كسى جديت كند و خوب درس بخواند و تكاليف درس خود را مرتب انجام دهد، در امتحانات قبول خواهد شد و هر كس تنبلى و ولگردى را پيشه كند، رد خواهد شد.

معناى اين جمله ها چيست؟ حتماً خواهيد گفت معناى آن اين است كه بين كوشش و قبول شدن و تنبلى كردن و رد شدن ملازمه است، بدون اينكه زمانى يا مكانى در آن قيد شده باشد؛ يعنى هيچ كس نمى گويد معناى اين جمله اين است كه در زمان آينده هر كس خوب درس بخواند، قبول مى شود امّا در زمان گذشته اين طور نبوده است يا در اين مدرسه هر كس خوب درس بخواند قبول مى شود، امّا در مدرسه هاى ديگر نه! بلكه همه از اين جمله اين طور استفاده

ص: 149

مى كنند كه خوب درس خواندن در هر زمان و مكانى با قبول شدن در امتحان ملازمه دارد.

بزرگ ترين دليل بر اينكه اين آيه در صدد خبر دادن از آمدن پيامبرانى ديگر غير از پيامبر اسلام نيست، اين است كه كلمۀ «ان» كه دلالت بر قطعى نبودن كار دارد، به كار برده شده است. اگر در صدد خبر دادن بود كلمۀ «إذا» كه دلالت بر قطعى بودن دارد، به كار برده مى شد و چون موضوع آمدن پيامبران از موضوعات بسيار مهم است، صحيح نيست خبر دادن از آن به شك و ترديد برگزار شود؛ همان طور كه ساير امور مهم و قطعى با بيان هاى جزمى و مؤكد بيان شده است.

مثلاً قرآن مجيد دربارۀ معاد مى گويد:

(وَ قٰالَ اَلَّذِينَ كَفَرُوا لاٰ تَأْتِينَا اَلسّٰاعَةُ قُلْ بَلىٰ وَ رَبِّي لَتَأْتِيَنَّكُمْ عٰالِمِ اَلْغَيْبِ لاٰ يَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقٰالُ ذَرَّةٍ فِي اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ لاٰ فِي اَلْأَرْضِ...) .(1)

«كسانى كه كفر ورزيدند، مى گويند رستاخيز و معاد نداريم. بگو چرا، سوگند به پروردگارم كه داناى غيب است و هيچ چيز از او مخفى نيست، رستاخيز و معاد خواهيد داشت و به جزاى اعمالتان خواهيد رسيد».

ملاحظه مى فرماييد چگونه از وجود رستاخيز به صورت قطع و

ص: 150

يقين خبر مى دهد.

كوتاه سخن اينكه آيه مورد بحث مى خواهد بگويد رشد و فلاح و رستگارى براى كسانى است كه به پيامبر خود اقتدا كرده و از او پيروى كنند و از راه و رسمى كه او براى آنان تعيين مى كند، به هيچ وجه تخطى نكنند، امّا اين جريان مربوط به چه زمانى است؟ آيا مربوط به زمان پيامبر اسلام يا مربوط به دوران پس از او است يا مربوط به زمان پيامبران قبل از او مى باشد؟ از اين جهت آيه بيانى ندارد و نمى خواهد بگويد پس از پيامبر اسلام پيامبران ديگرى مى آيند و اگر مردم از آنها پيروى كنند اهل نجات خواهند بود.

شبيه آيه مورد بحث از جهت اينكه فعل مضارع در آنجا از زمان منسلخ است و براى آن مستقبل و آينده اى نيست، اين آيه است:

(مٰا كٰانَ عَلَى اَلنَّبِيِّ مِنْ حَرَجٍ فِيمٰا فَرَضَ اَللّٰهُ لَهُ سُنَّةَ اَللّٰهِ فِي اَلَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَ كٰانَ أَمْرُ اَللّٰهِ قَدَراً مَقْدُوراً * اَلَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسٰالاٰتِ اَللّٰهِ وَ يَخْشَوْنَهُ وَ لاٰ يَخْشَوْنَ أَحَداً إِلاَّ اَللّٰهَ وَ كَفىٰ بِاللّٰهِ حَسِيباً) .(1)

«براى پيامبر در مورد آن چيزها كه خدا بر او مقرر كرده است حرجى نيست.

آيين و سنت الهى دربارۀ كسانى كه از اين پيش درگذشته اند، چنين بود و فرمان خدا حدّ و اندازه اى

ص: 151

معين دارد؛ همان كسانى كه رسالت هاى الهى را به مردم مى رسانند و فقط از خدا مى ترسند و خدا براى حساب بندگان كافى است».

توجه داريد كه جملۀ (يُبَلِّغُونَ رِسٰالاٰتِ اَللّٰهِ...) با اينكه فعل مضارع است، امّا معناى حال و استقبال ندارد به گواه اينكه آن را صفت يك جمله ماضى (اَلَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ) قرار داده است و اگر آن فعل مضارع براى حال و آينده باشد، در اين صورت با موصوف خود تطبيق نخواهد كرد؛ از اين جهت معلوم مى شود كه صيغۀ مضارع در اين آيه بر هيچ نوع زمانى دلالت ندارد و هدف آيه اين است كه پيامبران گذشته براى امر تبليغ و ارشاد اعزام مى شدند بدون اينكه بخواهد زمان آن را تعيين كند.

اين بود پاسخى كه در آن مجلس به آن مبلغ بهائى داده شد.

پس از چندى به سؤال و جوابى كه بين دانشمند متتبع مرحوم چرندابى و علامۀ بزرگوار مرحوم شيخ محمدجواد بلاغى و علامۀ فقيد مرحوم سيدهبة الدين شهرستانى دربارۀ اين آيه و شبهۀ مورد بحث رد و بدل شده است، برخورد كردم و ديدم جوابى كه اين دو بزرگوار داده اند با آنچه كه ما در آن مجلس گفته بوديم چندان فرقى ندارد.

اينك اجمال بيان آن دو بزرگوار را نقل مى كنيم:

علامۀ بلاغى مى نويسد: قبلاً دو مطلب را بايد بيان كنيم:

ص: 152

1. كسانى كه اين شبهه را عنوان كرده اند با زبان عرب و خصوصيات آن آشنايى ندارند، و نمى دانند كه فعل مضارع هميشه دلالت بر زمان حال و آينده ندارد، بلكه گاهى منسلخ از زمان مى شود بر دوام و استمرار دلالت كند؛ مثلاً در زبان عربى گفته مى شود: «زيد يكرم الضيف» و معناى آن، اين نيست كه زيد در زمان حال يا آينده از ميهمان پذيرايى و احترام مى كند، بلكه معناى آن، اين است كه اكرام ميهمان، عادت هميشگى او است.

از همين باب است آيۀ (... لاٰ يَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقٰالُ ذَرَّةٍ...) :(1) «هيچ چيز از او مخفى نيست».

معناى اين جمله اين نيست كه در زمان حال يا آينده چيزى از علم خدا مخفى نمى شود، بلكه هميشه اين طور است؛ چه گذشته، چه حال و چه آينده.

2. جملۀ شرطيه گاهى گفته مى شود بدون اينكه نظر به زمان وقوع شرط و جزاء داشته باشد، بلكه فقط براى بيان ملازمه بين شرط و جزاء گفته مى شود؛ يعنى اين شرط و جزاء با هم ملازمه دارند، هر گاه شرط تحقق پيدا كند، جزاء وقوع پيدا خواهد كرد، امّا در چه زمانى شرط وقوع پيدا كرده يا مى كند، در صدد بيان اين مطلب نيست. مثلاً شاعر مى گويد:

ص: 153

من يفعل الحسنات اللّه يشكرها والشر بالشر عند اللّه سيان

هر كس كارهاى نيك انجام دهد، خدا پاداش نيك به او عطا مى كند. معناى اين جمله اين نيست كه هر كه در زمان حال يا آينده كارهاى نيك انجام دهد، خدا به او پاداش نيك مى دهد، بلكه معناى آن، اين است كه انجام كار نيك با پاداش نيك ملازمه دارد در هر زمانى باشد.

قرآن مجيد هم كه مى گويد:

(فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقٰالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ * وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقٰالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ) .(1)

معناى آن، اين است كه كار نيك و بد حساب دارد، هر كس كار نيك انجام دهد، پاداش آن را خواهيد ديد و هر كس كار زشت انجام دهد، نيز پاداش آن را خواهد ديد؛ يعنى ميان كار نيك و بد و پاداش و كيفر آن، ملازمه است نه اينكه هر كس در زمان حال يا آينده كار نيك يا كار بد انجام دهد، پاداش آن را خواهد ديد.

اكنون كه اين دو مطلب روشن شد (كه صيغۀ مضارع و جملۀ شرطيه گاهى استعمال مى شود و دلالت بر زمان ندارد) معناى آيه (... إِمّٰا يَأْتِيَنَّكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ آيٰاتِي...) روشن است، زيرا حاصل معناى آيه اين مى شود كه بين آمدن پيامبر و اين دو مطلب

ص: 154

ملازمه است.

1. پذيرفتن دعوت پيامبران با اهل نجات بودن ملازم است.

2. زير بار نرفتن با در عذاب الهى مخلد بودن توأم مى باشد.

ملازمه اين جمله ها مربوط به زمان خاص يا مكان خاصى نيست، بلكه هميشگى بوده و هست؛ در اين صورت جمله شرطيه (ان يأتينكم... فَمَنِ اِتَّقىٰ) براى بيان ملازمه است، بدون اينكه دلالت بر زمان خاصى داشته باشد. البته ما به نص قرآن كريم كه مى فرمايد (وَ لٰكِنْ رَسُولَ اَللّٰهِ وَ خٰاتَمَ اَلنَّبِيِّينَ) مى دانيم كه اين شرط (يَأْتِيَنَّكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ) بعد از آمدن رسول اكرم ديگر واقع نخواهد شد؛ يعنى پيامبر ديگرى نخواهد آمد.

اين بود اجمال پاسخى كه علامۀ بلاغى به اين شبهه داده اند.

علامۀ شهرستانى مى نويسد: «امّا» مركب است از: «ان شرطيه» و «ماء كافه» و بنابراين «ماء كافه» «إن شرطيه» را از عمل كردن و جزم دادن شرط و جزاء باز داشته است و «نون تأكيد ثقيله» بر سر فعل «يأتينكم» شرط درآمده است و اين فعل «يأتينكم» از دلالت بر زمان و حال و آينده منسلخ شده، همان طور كه «فمن اتقى و أصلح» از دلالت بر زمان منسلخ گشته است.

خلاصه فعل هايى كه در اين آيه هست «يأتينكم، يقصون، اتقى، أصلح و يحزنون» هيچ كدام دلالت بر زمان خاصى ندارد و از

ص: 155

مجموع آيه يك مطلب كلى و هميشگى كه در تمام زمان ها و ملت ها جريان و سريان داشته و دارد، استفاده مى شود و آن، اين است كه آمدن پيامبران و رسل الهى براى هدايت و راهنمايى مردم است.

به بيان ديگر هدف آيه اين است كه انسان ها با بررسى تاريخ انسان ها بايد عبرت و پند بگيرند و به وضع كنونى خود مغرور نشوند و واضح است كه انسان از تاريخ گذشتگان مى تواند عبرت بگيرد، والاّ عبرت گرفتن از تاريخ آيندگان كه هنوز نيامده اند معنا ندارد، بلكه كسانى كه عبرت مى گيرند مردم اين زمان و زمان آينده هستند امّا تاريخى كه باعث عبرت اينان مى شود تاريخ گذشته، و تاريخ گذشتگان است؛ يعنى انسان هاى كنونى بايد در وضع انسان هاى گذشته و پيامبران آنها و سرانجام ايمان آوردن يا نياوردن آنان و عاقبت امر پرهيزكاران و گنهكاران فكر كنند و از پيشامدها و رويدادهايى كه براى آنان پيش آمده است پند بگيرند.

سپس مرحوم شهرستانى مى نويسد: اشخاصى كه اين شبهه را عنوان كرده اند از كجاى اين آيه مى خواهند استفاده كنند؟ آيا از كلمه «يأتينكم» كه صيغۀ مضارع است مى خواهند استفاده كنند؟ اينكه گفته شد، صيغۀ مضارع و بقيه فعل هايى كه در اين آيه وجود دارد دلالت بر زمان ندارد و اگر از كلمۀ «رسل» مى خواهند استفاده كنند آن نيز گفته شد

ص: 156

يادآورى رسل و انبيا و قصص و آيات آنها براى پند و عبرت ديگران است و انسان از تاريخ گذشتگان مى تواند پند بگيرد نه تاريخ افرادى كه هنوز نيامده اند و هرگز نمى توان گفت آيه مى گويد از تاريخ پيامبرانى كه بعداً مى آيند عبرت بگيرند.

و اگر از جملۀ «يا بنى آدم» مى خواهند اين نتيجه را بگيرند كه آن هم درست نيست، زيرا آيه به مردم عصر پيامبر مى گويد از داستان انبيا پند بگيرد، امّا آيا بعد از پيامبر اسلام پيامبر ديگرى مى آيد از كجاى اين خطاب استفاده مى شود.

اين بود خلاصه پاسخ مرحوم شهرستانى به اين شبهه كه قسمت هايى از آن با آنچه ما گفتيم توافق دارد.(1)

وحى كه مربوط به امر او است به هر كس كه بخواهد القاء مى كند تا (بندگان خدا را) از (كيفرهاى) روز رستاخيز بيم دهد».

مى نويسد كه از جمله (يُلْقِي اَلرُّوحَ) كه صيغۀ مضارع است استفاده مى شود كه رسالت و نبوت با آمدن رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم ختم نشد و در زمان هاى بعد خداى متعال فرشتۀ وحى را به شخص ديگرى نازل خواهد ساخت.(1)

اَلْمُلْكُ اَلْيَوْمَ لِلّٰهِ اَلْوٰاحِدِ اَلْقَهّٰارِ) .(1)

«روزى كه همۀ مردم نمايان و ظاهر شوند و چيزى از آنها بر خدا پنهان نباشد، آن روز مالكيت مطلق خاص كيست؟ خاص خداى يگانۀ قهار است».

بنابراين معناى آيه اين طور مى شود: خدا بالابرندۀ درجات و صاحب عرش است و به هر كس از بندگان خود كه بخواهد، وحى مى فرستد تا او مردم را از روز قيامت و ملاقات پروردگار بيم دهد و همان طور كه در پاسخ شبهۀ اول گفتيم «فعل مضارع» در اين قبيل آيات معناى زمان آينده ندارد، بلكه اصلاً دلالت بر زمان ندارد، فقط و فقط استناد فعل را به فاعل، و توصيف فاعل را به آن كار بيان مى كند و نظرى به زمان انجام دادن فعل (فرستادن وحى) كه در چه زمانى واقع شده يا مى شود ندارد؛ مانند گفتار شاعر:

من يفعل الحسنات اللّه يشكرها والشرّ بالشرّ عنداللّه سيّان

در اين شعر با اينكه مطلب با صيغۀ فعل مضارع بيان شده است، ولى شاعر نمى خواهد بگويد هر كس در زمان آينده كار نيكو انجام دهد، خدا جزاى خير به او مى دهد، بلكه مى خواهد بگويد هر كس انجام دهندۀ كار نيكو باشد خدا به او جزاى خير خواهد داد؛ چه انجام كار نيك در زمان گذشته باشد، چه زمان حاضر، چه زمان

ص: 159

آينده.

جمله (يُلْقِي اَلرُّوحَ) در آيه هم همين طور تفسير مى شود؛ يعنى خدا است كه همه چيز در اختيار اوست و هيچ كس حق اعتراض به خدا ندارد، فرشته وحى و خود وحى، و اينكه به چه شخصى وحى مى شود، همگى در اختيار خدا است و كسى نمى تواند بگويد چرا شخص ديگرى را براى نبوت انتخاب نكرد يا چرا وحى يكجا نازل نشد.

چنان كه مى گفتند: (... لَوْ لاٰ نُزِّلَ عَلَيْهِ اَلْقُرْآنُ جُمْلَةً وٰاحِدَةً) .(1)

(... لَوْ لاٰ نُزِّلَ هٰذَا اَلْقُرْآنُ عَلىٰ رَجُلٍ مِنَ اَلْقَرْيَتَيْنِ عَظِيمٍ) .(2)

چرا قرآن يكجا به او نازل نمى شود؟ چرا اين قرآن به مرد بزرگى از اين دو دهكده نازل نشد؟

در اين صورت هدف اين آيه اين است كه بگويد وحى و اندازۀ وحى و فرشتۀ وحى و كسى كه وحى به او نازل مى شود همگى در اختيار خدا است و فرق نمى كند كه اين مطلب با «صيغۀ ماضى يعنى القى» گفته شود يا «صيغۀ مستقبل يعنى يلقى» چون همان طور كه گفته شد در اين موارد اين «جمله ها» دلالت بر زمان ندارد فقط براى

ص: 160

بيان استناد فعل به فاعل آورده مى شوند.

اينجا خوب است با يك مثال ساده مطلب را واضح تر سازيم.

فرض كنيد زمامدارى يكى از فرزندان خود را جانشين خود سازد و او را وارث مقام خود قرار دهد. اگر شخصى به او اعتراض كند و بگويد پسر ديگر شما براى اين مقام لايق تر بود، وى در پاسخ او بگويد «همۀ امور به دست خود ما است، هر كس را بخواهيم براى مقام ولايتعهدى انتخاب مى كنيم و هر كس را نخواهيم، از مقام مى اندازيم».

آيا از اين جمله مى توان استفاده كرد كه حتماً او شخص ديگرى را غير از آن فرزندى كه براى مقام ولايتعهدى انتخاب كرده بود، انتخاب خواهد كرد؟

آيا جا دارد بگوييم جمله «به هر كس بخواهيم، اين مقام را مى دهيم» فعل مضارع است و معناى آن، اين است كه در زمان آينده اين كار را انجام مى دهيم؟ يا اينكه با مختصر دقت معلوم مى شود كه در اين قبيل موارد فعل دلالت بر زمان ندارد و فقط استناد اصل فعل را به فاعل بيان مى كند؛ يعنى مى فهماند كه زمامدار وقت چنين قدرت و اختيارى را دارد نه اينكه در آينده حتماً اين قدرت را اعمال مى كند.

از همۀ اين مطالب كه چشم بپوشيم و قبول كنيم كه آيه دلالت بسيار ضعيفى به اين مطلب كه صاحب فرائد گفته است دارد، آيا

ص: 161

مى توان به خاطر اين دلالت ضعيف كه پس از دقت كوتاهى، خلاف آن ظاهر مى شود، از آن همه آيات و روايات كه دلالت بر خاتميت رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم و ابدى بودن دين او دارند، دست برداشت.

كشاف گفته اند: «دين» در اين آيه به معناى «جزا»، و «حق» هم صفت «جزا» است.(1)

خوب بود اين نويسندۀ بى اطلاع و مغرض در آيۀ قبل از اين آيه، فكر مى كرد كه در چه روزى زبان ها و دست ها و پاها گواهى مى دهند تا بفهمد كه در همان روز هم هنگام (يُوَفِّيهِمُ اَللّٰهُ دِينَهُمُ اَلْحَقَّ) خواهد بود. آيا گواهى اعضاى بدن جز در روز قيامت است؟ پس جملۀ دوم هم مربوط به روز قيامت خواهد بود.

خلاصه با كمترين توجه معلوم مى شود كه خداى متعال در اين آيات سه مطلب را دربارۀ افترازنندگان تذكر مى دهد:

1. در دنيا و آخرت از رحمت خدا دورند.

2. اعضا و جوارح آنان بر عليه آنان در روز قيامت گواهى خواهند داد.

3. در آن روز به جزاى كامل اين عمل زشت خود خواهند رسيد.

مى شود كه دين اسلام هم مانند ساير اديان عمر محدودى دارد و پس از سپرى شدن مدت آن، پيامبر و امت ديگرى خواهند آمد و آن دو آيه و روايت اين است:

1. (وَ لِكُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ فَإِذٰا جٰاءَ رَسُولُهُمْ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لاٰ يُظْلَمُونَ) .(1)

: 2. (قُلْ لاٰ أَمْلِكُ لِنَفْسِي ضَرًّا وَ لاٰ نَفْعاً إِلاّٰ مٰا شٰاءَ اَللّٰهُ لِكُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ إِذٰا جٰاءَ أَجَلُهُمْ فَلاٰ يَسْتَأْخِرُونَ سٰاعَةً وَ لاٰ يَسْتَقْدِمُونَ) .(2)

3. در حديثى چنين وارد شده است: هنگامى كه دومين آيه بر پيامبر نازل شد، از اجل و مدت امت اسلامى سؤال شد. حضرت در پاسخ سؤال كننده چنين گفت:

«إن صلحت أُمّتى فلها يوم و إن فسدت فلها نصف يوم».(3)

«اگر امت من راه صلاح پيش گيرند، اجل آنان يك روز و اگر راه فساد در پيش گيرند، اجل آنان نيم روز خواهد بود».

ببينيم چگونه با هدف نويسنده ارتباط دارد.

آيه اوّل (وَ لِكُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ) (1) ترجمه اش اين است: براى هر امتى پيامبرى هست. (خداوند براى هر امتى مانند امت نوح، ابراهيم، موسى و عيسى پيامبرى فرستاده است كه هر كدام امت خود را به دين حق و راه راست راهنمايى كنند). هنگامى كه پيامبر هر امتى به سوى آنان مى آمد، به عدالت ميان آنان داورى مى شد و هرگز آنان مورد ظلم و تعدى واقع نمى شدند.

ناگفته پيداست اين آيه به هيچ وجه دلالت بر محدوديت يا دوام و پيوستگى رسالت پيامبران ندارد؛ پس چه مانعى دارد كه يكى از پيامبران، خاتم پيامبران بوده و شريعت او ابدى و هميشگى باشد؟ قرآن مجيد هم تصريح مى كند كه رسول گرامى اسلام خاتم پيامبران و شريعت او خاتم شرايع آسمانى مى باشد؛ چنان كه دلايل آن از قرآن و روايات از نظر خوانندگان گرامى گذشت.

به عبارت روشن تر، مفاد آيه اين است كه براى هر امتى پيامبرى هست و امّا اينكه عمر رسالت تمام پيامبران كه تا وقت نزول اين آيه آمده بودند محدود است يا اينكه يكى از آنها دايمى و جاودانى است هرگز از آيه استفاده نمى شود.

در اين قسمت (محدود بودن همه يا جاودانى بودن يكى از آنها) بايد به آيات ديگر قرآن مجيد

ص: 166

مراجعه شود.

ما پس از مراجعه به آيات ديگر به روشنى دريافتيم كه رسالت پيامبر اسلام جاودانى و آيين او خاتم اديان و خود او خاتم پيامبران است.

درحقيقت آيه (وَ لِكُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ...) شبيه آيه 36 سورۀ نحل است:

(وَ لَقَدْ بَعَثْنٰا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اُعْبُدُوا اَللّٰهَ وَ اِجْتَنِبُوا اَلطّٰاغُوتَ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَى اَللّٰهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ اَلضَّلاٰلَةُ) .

«ميان هر امتى پيامبرى برانگيختيم كه خدا را بپرستيد و از طاغوت دورى كنيد؛ پس برخى از آنان را خدا هدايت كرد و برخى ديگر گمراهى را اختيار كردند».

آيا از اين آيه استفاده مى شود كه بعد از اسلام دين ديگرى خواهد آمد؟ تصديق مى كنيد كه نه، بلكه فقط از اين قبيل آيات استفاده مى شود كه هر امتى پيامبرى داشته اند و موظف بوده اند كه پيرو دستورات او باشند.

(... لِكُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ فَإِذٰا جٰاءَ أَجَلُهُمْ لاٰ يَسْتَأْخِرُونَ سٰاعَةً وَ لاٰ يَسْتَقْدِمُونَ) .(1)

«براى هر امتى مدت محدودى مقرر شده است. هنگامى كه مدت آنها سپرى گردد، يك لحظه پس و پيش نمى شود؛ نه زياد مى شود نه كوتاه».

براى روشن شدن مطلب بهتر است كه قبلاً دربارۀ كلمۀ «امت» مقدارى بحث شود.

راغب اصفهانى مى نويسد:

به هر جمعيتى كه در جهتى از جهات با هم مشترك باشند، امت گفته مى شود؛ خواه قدر مشترك ميان آنها دين آنان باشد يا زمان و مكانى كه در آن به سر مى برند و خواه اين وجه اشتراك به اختيار آنان باشد و خواه خارج از اختيار.(2)

معنايى كه راغب اصفهانى براى «امت» ذكر كرده است، همان معنايى است كه از قرآن مجيد و روايات و گفتار بزرگان علم لغت استفاده مى شود. اينك گفتار راغب را با استفاده از آيات قرآن مجيد توضيح مى دهيم:

گاهى به گروهى «امت» گفته مى شود از اين نظر كه داراى آيين واحدى هستند مانند:

ص: 168

(رَبَّنٰا وَ اِجْعَلْنٰا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِنٰا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ...) .(1)

«پروردگارا، ما را مسلمان و تسليم اوامر خودت قرار ده و فرزندانمان را هم امتى مسلمان و تسليم اوامر خودت قرار ده».

(كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنّٰاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ اَلْمُنْكَرِ...) .(2)

«شما بهترين امت ها هستيد كه بر مردم ظاهر شده اند، در حالى كه امر به معروف و نهى از منكر مى كنيد».

كلمۀ امت در اين دو آيه در مورد جمعيتى كه وجه اشتراك دينى دارند به كار برده شده است».

گاهى امت بر گروهى گفته مى شود كه قدر مشترك ميان آنان زمان و مكانى است كه آنها را در بر گرفته است و درحقيقت اتحاد زمان و مكان سبب مى شود كه اين افراد تحت يك عنوان گرد آيند و استعمال «امت» در قرآن روى اين ملاك فراوان است مانند:

(وَ لِكُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ فَإِذٰا جٰاءَ أَجَلُهُمْ لاٰ يَسْتَأْخِرُونَ سٰاعَةً وَ لاٰ يَسْتَقْدِمُونَ) .(3)

ص: 169

«هر امتى اجل و عمر محدودى دارند و هنگامى كه عمر آنان به سرآمد يك لحظه پس و پيش نمى شود».

كلمۀ امت در اين آيه به معناى جمعيتى است كه در يك عصر و زمان زيست مى كنند.

(وَ لَمّٰا وَرَدَ مٰاءَ مَدْيَنَ وَجَدَ عَلَيْهِ أُمَّةً مِنَ اَلنّٰاسِ يَسْقُونَ...) .(1)

«هنگامى كه موسى عليه السلام به چاه آب مدين رسيد، ديد جمعيتى در اطراف چاه ايستاده و حيوانات خود را آب مى دهند».

در اين آيه «امت» به معناى جمعيتى كه در يك مكان جمع شده اند، آمده است.

گاهى ملاك براى به كار بردن اين لفظ پيوندهاى خويشاوندى است كه در يك جمعيت موجود است مانند:

(وَ قَطَّعْنٰاهُمُ اِثْنَتَيْ عَشْرَةَ أَسْبٰاطاً أُمَماً...) .(2)

«ما بنى اسرائيل را دوازده امت قرار داديم (هر امتى از نسل يكى از فرزندان يعقوب بوده است)».

همگى مى دانيم كه ريشۀ همه بنى اسرائيل يكى است و همه شاخه هاى يك درخت مى باشند، امّا چون هر دسته از اين گروه از

ص: 170

يكى از دوازده فرزند يعقوب به وجود آمده اند هر كدام از فرزندان يعقوب با فرزندان خود امتى به شمار مى روند.

قرآن مجيد گاهى كلمۀ امت را در مورد يك نفر هم استعمال مى كند امّا فردى كه شخصيت دينى داشته باشد، به تنهايى به منزلۀ يك امت باشد؛ چنانچه دربارۀ ابراهيم عليه السلام مى گويد:

(إِنَّ إِبْرٰاهِيمَ كٰانَ أُمَّةً قٰانِتاً لِلّٰهِ حَنِيفاً...) .(1)

«ابراهيم براى خود امتى بود. او خدا را عبادت كرد و پيرو آيين راست بود».

يعنى عبادت و بندگى ابراهيم به تنهايى مانند عبادت و بندگى يك جمعيت و امت مى باشد.

نيز قرآن مجيد گاهى واژۀ «امت» را در مورد انواع جانداران كه با هم وجه مشتركى دارند به كار مى برد مانند:

(وَ مٰا مِنْ دَابَّةٍ فِي اَلْأَرْضِ وَ لاٰ طٰائِرٍ يَطِيرُ بِجَنٰاحَيْهِ إِلاّٰ أُمَمٌ أَمْثٰالُكُمْ...) .(2)

«جانوران و پرندگان هم امت هايى مانند شما انسان ها هستند».

قرآن در اين آيه هر دسته اى از جنبندگان و پرندگان را امت مى نامند زيرا هر نوعى از جانداران براى خود گروهى مخصوص هستند

ص: 171

و هر كدام داراى امتياز خاصى مى باشند: دسته اى كارشان تنيدن است (عنكبوت) و دستۀ ديگر كارشان ذخيره كردن است (مورچه)، دستۀ ديگر فقط به فكر غذاى يك روز بيشتر نيستند (گنجشك و كبوتر) و....

بنابراين مى توان گفت واژۀ امت در تمام اين موارد يك معنا بيشتر ندارد و هر كدام از اين موارد مصداقى از آن معنا هستند نه اينكه معناهاى متعددى باشند و آن يك معنا اين است:

جماعتى از انسان يا حيوان كه در امرى از امور با هم مشترك باشند مانند:

دين، زمان، مكان، اصل و نسب، اخلاق و غيره.

و جوهرى در صحاح اللغة و فيروز آبادى در قاموس هر دو اين معنا را براى «امت» ذكر كرده اند.

خلاصۀ اين بحث اين شد كه واژۀ امت در قرآن در دو معنا استعمال شده است:

1. جماعتى كه با هم نقطه مشتركى داشته باشند.

2. دين و طريقه. اگر دقت شود معلوم مى گردد كه معانى ديگرى كه براى اين كلمه ذكر شده است به همين دو معنا برمى گردد.

اكنون كه معناى «امت» روشن گرديد، ببينيم در آيۀ مورد بحث كلمۀ امت در كدام يك از اين دو معنا به كار رفته است.

وقتى دقت مى كنيم مى بينيم «امت» در اين آيه نمى تواند به معناى طريقه و شريعت و دين باشد زيرا پس از آنكه مى گويد: (لِكُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ) : «براى هر امتى اجلى مقرر شده است» بلافاصله ضمير جمع به كار مى برد و مى فرمايد: (فَإِذٰا جٰاءَ أَجَلُهُمْ) : «هنگامى كه اجل آنان رسيد».

و اگر مقصود از «امت» طريقه و آيين بود لازم بود بفرمايد: «فإذا جاء أجلها»؛ يعنى به جاى ضمير جمع ضمير مفرد مؤنث بياورد.

از اين رو معلوم مى گردد كه مقصود از «امت» در اين آيه همان جمعيت و گروه است.

بنابراين معناى آيه اين مى شود: «هر دسته و جمعيتى از مردم

ص: 173

هنگامى كه عمرشان به سر آيد، ديگر به آنها مهلتى داده نمى شود، و اجل آنان پس و پيش نمى گردد. فرشته هايى كه مأمور قبض ارواح هستند مى آيند و به حيات و زندگى آنان خاتمه مى دهند».

پس آيه يك مطلب تكوينى و طبيعى كه خداى جهان آن را مقرر ساخته است بيان مى كند كه «هر كسى چند روزه نوبت اوست» و چون هنگام مرگش رسيد به هيچ وجه به او مهلت داده نمى شود.

و هرگز اين آيه در صدد اين مطلب نيست كه بگويد همه شرايع الهى از نظر زمان محدود هستند، تا گفته شود از اين آيه مى فهميم كه عمر شريعت اسلام هم محدود است و پس از تمام شدن مدت آن، شريعت ديگرى خواهد آمد.

ممكن است گفته شود مقصود از امت در اين آيه گروهى است كه وجه مشترك آنها دين باشد؛ مانند امت موسى، عيسى و محمد صلى الله عليه و آله و سلم؛ بنابراين از آيه فهميده مى شود كه هر امتى براى خود عمر محدودى دارد و در اين صورت بايد گفت كه امت اسلام هم حد و عمر معينى دارد و از اينكه عمر امت اسلامى محدود است مى توان نتيجه گرفت كه آيين آنان نيز محدود است.

ولى اين گفتار صحيح نيست زيرا چنان كه گفته شد، امت به جمعيتى گفته مى شود كه از نظر زمان يا مكان يا شغل و حرفه يا ريشه و اصل و نسب يا آيين و غيره با هم مشترك باشند و تعيين يكى

ص: 174

از اينها خصوصاً گروهى كه وجه مشترك آنان دين باشد، نياز به قرينه و دليل دارد و در آيۀ مورد بحث قرينه اى كه بتواند اين گفتار را تأييد كند وجود ندارد. ولى استفادۀ معنايى كه ما گفتيم با در نظر گرفتن آياتى كه مشابه اين آيه است بسيار روشن است، زيرا مضمون آيۀ مورد بحث در چند آيه از آيات وارد شده است و در هيچ كدام از آن آيات مقصود از امت گروهى كه وجه مشترك دينى داشته باشند نيست، مانند:

1. (وَ مٰا أَهْلَكْنٰا مِنْ قَرْيَةٍ إِلاّٰ وَ لَهٰا كِتٰابٌ مَعْلُومٌ) .(1)

«اهل هيچ قريه اى را هلاك نكرديم مگر اينكه اجل و مدت عمر آنها در كتابى نوشته شده بود».

2. (مٰا تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَهٰا وَ مٰا يَسْتَأْخِرُونَ) .(2)

«اجل و عمر هيچ امتى پس و پيش نمى شود».

3. (وَ لَنْ يُؤَخِّرَ اَللّٰهُ نَفْساً إِذٰا جٰاءَ أَجَلُهٰا...) .(3)

«هنگامى كه عمر كسى به پايان رسيد، خدا مرگ او را به تأخير نمى اندازد».

در تمام اين آيات كه يكى از آنها هم آيۀ مورد بحث ما است منظور اين است كه عمر هر شخصى و جمعيتى كه به سر آمد، فرشتگان قبض روح، روح آنان را قبض مى كنند و مرگ آنان به تأخير نمى افتد.

ص: 175

اجل امت اسلامى تا چه زمانى خواهد بود؟ حضرت در جواب فرمودند:

«إن صلحت أُمّتى فلها يوم و إن فسدت فلها نصف يوم».

«اگر مسلمان ها صلاح و شايستگى داشته باشند، يك روز و اگر فساد و تباهى را پيشه كنند، نصف روز عمر خواهند كرد».(1)

خوب است از اين شخص بپرسيم كه اين روايت را كه به پيامبر اسلام نسبت داده ايد با اين خصوصيات كه ذكر كرده ايد در كدام مدرك از مدارك اسلامى ديده ايد؟

ايشان اين مطلب را از كتاب اليواقيت والجواهر شعرانى نقل كرده است و اتفاقاً وقتى كه به آن كتاب مراجعه مى كنيم، مى بينيم در آن كتاب فقط جمله «إن صلحت أمّتى...» آمده است و جمله هاى قبل، يعنى جمله «هنگامى كه آيه (وَ لِكُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ...) نازل شد ياران پيامبر از اجل امت اسلامى پرسيدند، پيامبر در جواب آنان گفت...» همه از اضافاتى است كه صاحب فرائد افزوده است.

فرض كنيد كه جمله «إن صلحت أُمّتى فلها يوم و إن فسدت فلها نصف يوم» روايت بوده و پيامبر نيز اين جمله را به عنوان تحديد

ص: 177

اجل امت اسلامى بيان كرده باشد. جاى سؤال است كه بپرسيم «يوم» و «نصف يوم» يعنى چه؟ ايشان از شعرانى و او از تقى الدين نقل مى كند كه منظور از «يوم» هزار سال است به دليل آيه:

(... وَ إِنَّ يَوْماً عِنْدَ رَبِّكَ كَأَلْفِ سَنَةٍ مِمّٰا تَعُدُّونَ) .(1)

«همانا يك روز نزد پروردگار تو مانند هزار سال از سال هايى است كه شما مى شماريد».

در اين موقع نتيجه مى گيرد كه عمر شريعت اسلام فقط هزار سال است.

واضح است كه تفسير «يوم» به هزار سال ادعاى بى دليل است، زيرا اگر آيه (... وَ إِنَّ يَوْماً عِنْدَ رَبِّكَ كَأَلْفِ سَنَةٍ مِمّٰا تَعُدُّونَ) (2) دليل بر اين باشد كه منظور از «يوم» هزار سال است، پس آيه (تَعْرُجُ اَلْمَلاٰئِكَةُ وَ اَلرُّوحُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كٰانَ مِقْدٰارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ) (3)«فرشتگان در روزى كه اندازه آن پنجاه هزار سال است، به سوى بالا مى روند» هم دليل اين مى شود كه منظور از «يوم» پنجاه هزار سال است، به چه دليل شما به آن آيه تمسك مى كنيد و اين آيه را ناديده مى گيريد؟!

نيز جاى اين سؤال است كه بر فرض اينكه منظور از «يوم»

ص: 178

هزار سال باشد مبدأ اين هزار سال چه سالى خواهد بود؟ واضح است كه مبدأ آن بايد سال بعثت يا هجرت يا وفات رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم يا سالى باشد كه اين حديث را به عقيدۀ آنها رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرموده است؛ چنان كه خود تقى الدين كه اين حديث از او نقل شده است، همين طور معنا كرده است، نه سالى كه غيبت امام زمان عليه السلام شروع شد ولى آنان براى اينكه پايان هزار سال را با خروج «باب» تطبيق دهند آغاز آن را غيبت آن حضرت (260 هجرى) حساب كرده اند تا با سال 1260 هجرى كه «على محمد باب» ادعاى خود را آغاز كرده است تطبيق نمايد تا شايد بتوانند با اين مغالطه كارى به ادعاى «باب» سر و صورتى بدهند.

گذشته از اين جاى اين پرسش است كه به نظر شما منظور از صلاح و فساد در جملۀ «إن صلحت أُمّتى فلها يوم و إن فسدت فلها نصف اليوم» چيست؟ آيا مسلمان ها در اين هزار سال صالح و شايسته بودند؟ آيا فسق و فجور و فساد بين آنان حكم فرما نبود؟ با مختصر تأمل در تاريخ اسلام معلوم مى شود كه پس از رحلت رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم ظلم و ستم و حق كشى و فساد بين مسلمانان رايج بود.

كدام فسادى بالاتر از اينكه حق اهل بيت پيامبر را پايمال كردند.

كدام فسادى بالاتر از اينكه پس از رحلت پيامبر اسلام، به نام اسلام، اسلام كوبيده شد و مقام خلافت به دست كسانى چون خلفاى بنى اميه و بنى عباس افتاد كه جز ظلم و ستم و فسق و فجور

ص: 179

كارى نداشتند و....

بنابراين طبق اين حديثى كه شما به آن اعتقاد داريد، عمر امت اسلام بايد پانصد سال باشد نه هزار سال پس چگونه با سال ادعاى «باب» تطبيق مى شود؟

امّا مطلبى كه علامۀ مجلسى از كعب الاحبار نقل كرده است كه مى گويد:

امت اسلامى «يك روز» يا «نصف روز» عمر خواهد كرد و منظور از «يك روز» هزار سال مى باشد،(1) اوّلاً كعب الاحبار اين مطلب را به پيامبر نسبت نداده است و از گفته هاى خود اوست و واضح است كه گفتار غير پيامبر و امام براى ما حجيت ندارد.

ثانياً بر فرض اينكه به پيامبر نسبت داده باشد باز ارزشى نخواهد داشت زيرا همان طور كه علماى «رجال» نوشته اند، كعب الاحبار مردى دروغگو و جاعل حديث بوده است كه قسمتى از «اسرائيليات» و مطالب خرافى هم به وسيله او در روايات اسلامى وارد شده است و اصولاً مى توان گفت اين مرد مسلمان نما درواقع هنوز يهودى بوده و مقصدى جز نشر روايات دروغ و خرافى نداشته است.

است:

(يُدَبِّرُ اَلْأَمْرَ مِنَ اَلسَّمٰاءِ إِلَى اَلْأَرْضِ ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كٰانَ مِقْدٰارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمّٰا تَعُدُّونَ) .

مى نويسد: ترجمۀ آيه مباركه اين است كه تدبير مى فرمايد خداوند امر را از آسمان و زمين؛ پس عروج خواهد نمود به سوى او در مدت يك روز كه مقدار آن هزار سال است از آنچه شما مى شماريد.

يعنى حق - جلّ جلاله - امر مبارك دين مبين را اولاً از آسمان به زمين نازل خواهد فرمود و پس از اكمال و نزول در مدت يك هزار سال، انوار ديانت زايل خواهد شد و اندك اندك در مدت مزبور، ثانياً به آسمان صعود خواهد نمود و اين معلوم است كه نزول انوار امر دين از آسمان به زمين معقول و متصور نيست الاّ به وحى هاى نازله بر حضرت سيدالمرسلين صلى الله عليه و آله و سلم و الهامات وارده بر ائمۀ طاهرين و اين انوار در مدت دويست و شصت سال از هجرت خاتم الأنبياء تا انقطاع ايام ائمۀ هدى كاملاً از آسمان به زمين نازل گرديد و چون در سنه دويست و شصت هجرى حضرت حسن بن على العسكرى عليه السلام وفات فرمود و ايام غيبت فرا رسيد و امر ديانت به آراى علما و انظار فقها منوط گشت... تا آنكه از اسلام به جز اسمى باقى نماند و عزت و غلبه امم اسلاميه به ذلت و مغلوبيت مبدل شد و پس از انقضاى هزار سال

ص: 181

تمام از غيبت در سنه هزار و دويست و شصت هجريه، شمس حق از افق فارس ظاهر گشت و بشارت قرآن كاملاً تحقق يافت.(1)

اين بود خلاصۀ استدلال اين شخص به آيه شريفه.

در صورتى كه هيچ كدام از مطالب پنج گانه ثابت نيست.

دربارۀ مطلب اول مى گوييم:

«تدبير» در لغت و در قرآن مجيد به معناى «اداره امور طبق مصالح و روى مآل انديشى» است نه به معنى ارسال شريعت؛ در اين صورت مقصود از «تدبير امر» در جمله «يدبر الأمر» همان تدبير امر خلقت است؛ يعنى خداى متعال امور جهان خلقت را با مراعات مصلحت و حكمت اداره مى كند. اتفاقاً در آيات ديگر «تدبير امر» در همين معنى به كار رفته است مانند:

1. (اَللّٰهُ اَلَّذِي رَفَعَ اَلسَّمٰاوٰاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهٰا ثُمَّ اِسْتَوىٰ عَلَى اَلْعَرْشِ وَ سَخَّرَ اَلشَّمْسَ وَ اَلْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى يُدَبِّرُ اَلْأَمْرَ يُفَصِّلُ اَلْآيٰاتِ لَعَلَّكُمْ بِلِقٰاءِ رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ) .(1)

«خدايى كه آسمان ها را بدون ستونى كه ببينيد، بر افراخت... و خورشيد و ماه را مسخر كرد، هر يك از آنها تا مدتى معين سير مى كنند، امور را تدبير مى كند (امور جهان خلقت را اداره مى كند) آيه ها و نشانه هاى خود را توضيح مى دهد.

شايد به معاد و روز رستاخيز ايمان بياوريد و يقين پيدا كنيد».

2. (قُلْ مَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ اَلسَّمٰاءِ وَ اَلْأَرْضِ أَمَّنْ

ص: 183

يَمْلِكُ اَلسَّمْعَ وَ اَلْأَبْصٰارَ وَ مَنْ يُخْرِجُ اَلْحَيَّ مِنَ اَلْمَيِّتِ وَ يُخْرِجُ اَلْمَيِّتَ مِنَ اَلْحَيِّ وَ مَنْ يُدَبِّرُ اَلْأَمْرَ فَسَيَقُولُونَ اَللّٰهُ فَقُلْ أَ فَلاٰ تَتَّقُونَ) .(1)

«بگو چه كسى شما را از آسمان و زمين روزى مى دهد يا چه كسى مالك گوش و چشم ها است و چه كسى زنده را از مرده و مرده را از زنده خارج مى كند و چه كسى تدبير امر مى كند (امور جهان را اداره مى كند)؟ خواهند گفت: خدا؛ پس بگو پس چرا از او نمى ترسيد و تقوا پيشه نمى كنيد».

با در نظر گرفتن اين آيات به خوبى روشن مى شود كه معناى «يدبّر الأمر» تدبير امور خلقت است نه فرو فرستادن شريعت.

چه تناسبى با از بين رفتن دارد؟ آيا خنده آور نيست كه بگوييم دين اسلام در مدت چند سال، از طرف خدا نازل شد و كم كم در اثر دور شدن مردم از آن به طرف خدا بالا رفت و «بالا رفتن» را به از بين رفتن احكام اسلام و شيوع فسق و فجور و فساد معنا كنيم؟

سال 260 ناقص بوده است، غلط است بلكه اسلام در زمان خود رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم تام و تمام بوده است الّا اينكه بيان و توضيح معارف و احكام آن به عهدۀ جانشينان معصوم آن حضرت گذاشته شده است كه يكى از آنها امام دوازدهم عليه السلام است و ايشان هم هنگامى كه ظهور كنند، همين برنامه را خواهند داشت؛ يعنى تشكيل حكومتى الهى مى دهند و اسلام را آن طور كه بر پيامبر نازل شده است، براى مردم بيان مى كنند.

حكمى را محو و نابود يا ثابت و پايدار نگاه مى دارد.

درحقيقت آيه براى كوبيدن عقيده يهود است كه منكر نسخ بوده و براى همه چيز از تكوين و تشريع يك سرنوشت بيشتر قائل نبودند و دست خدا را در دگرگون كردن تشريع و تقدير جهان آفرينش بسته مى دانستند. قرآن براى ابطال اين نظريه مى فرمايد: براى هر زمانى تقاضا و تقدير و تشريع معينى است و اوست كه آنچه را بخواهد محو مى كند يا ثابت مى دارد.

بنابراين مقصود از «كتاب»، كتاب اصطلاحى نيست. كتاب كنايه از فرض و حتم و الزام است.

2. براى هر زمانى يك كتاب (آسمانى) مقرر شده است؛ براى زمان موسى تورات و براى زمان عيسى انجيل و براى امت اسلامى (تا دامنۀ قيامت) قرآن.

آيه را با هر يك از اين دو احتمال تفسير كنيم، دلالت ندارد كه براى هر دين و شريعت، عمر و اجل محدودى قرار داده شده است زيرا بنا بر معنى اول كه براى هر زمانى حكم و تشريعى است مى توانيم بگوييم: دوره اسلامى كه آغاز آن بعثت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم و پايان آن نخستين لحظه رستاخيز است، براى خود تقاضايى دارد كه اين درخواست در دوره نبوت حضرت موسى و حضرت مسيح نبوده است؛ از اين نظر بايد قسمتى از احكام و شرايع آنها در اين دوره نسخ و محو گردد.

ص: 189

خلاصه، دوره موسى عليه السلام از آغاز بعثت او شروع مى گردد و با ظهور حضرت مسيح پايان مى پذيرد و اجل امت مسيح با بعثت وى شروع مى شود و با ظهور پيامبر خاتم به آخر مى رسد ولى اجل امت اسلامى از بعثت است تا دامنه قيامت و اين مدت براى خود درخواست هايى دارد كه در غير اين دوره وجود نداشته است و تمام احكام اسلام مطابق مصالح و تقاضاهاى اين دوره تشريع شده است.

همچنين بنا بر معنى دوم براى هر دوره كتاب آسمانى مخصوصى است؛ همچنان كه براى دوره هاى موسى و عيسى كتاب مخصوص نازل شده است، همچنين براى دوره اسلامى كه با بعثت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم آغاز مى گردد و با ظهور رستاخيز به پايان مى رسد، كتاب مخصوصى مقرر شده است.

خلاصه هيچ كدام از اين دو معنى دلالت بر آن ندارد كه بايد مدت احكام يا مدت كتاب همه پيامبران محدود و معين باشد به طورى كه پس از هر كدام، پيامبرى با شريعت و كتاب مخصوص مبعوث گردد.

گذشته از اين آيه «خاتم النبيين» و آيات ديگر ابديت و جاودانى بودن شريعت اسلام را تا دامنه قيامت تضمين كرده و جاى هر نوع احتمال را به روى مغرضان بسته است.

ص: 190

شريعت ثابت كرده است و در هر دوره به تناسب فهم و ادراك مردم از طرف خداوند شريعتى آورده اند.

2. پيامبرانى كه كار آنان اين بود كه مردم را به آيين پيامبر پيشين دعوت كنند و غبارى را كه بر اثر گذشت زمان به روى شريعت و كتاب وى نشسته است پاك كنند و شريعت پيامبر پيشين را ترويج نمايند و غالب پيامبران از گروه دوم بودند و عدۀ بسيار كمى از پيامبران كه قرآن آنها را اولوالعزم مى خواند قانون و شريعت آورده اند.

به عبارت ديگر دو نوع نبوت بوده است: نبوت تشريعى و نبوت تبليغى.

پيامبران تشريعى كه شماره آنان بسيار اندك است صاحب قانون و شريعت بوده اند، ولى پيامبران تبليغى كارشان تعليم و تبليغ و ارشاد مردم به تعليمات پيامبر صاحب شريعت بوده است.

اسلام كه ختم نبوت را اعلام كرده است نه تنها به نبوت تشريعى خاتمه داده است بلكه به نبوت تبليغى نيز پايان داده است.

در اين صورت اين سؤال پيش مى آيد كه: ما اين مطلب را پذيرفتيم كه اسلام به واسطۀ كمال و كليت و تماميت و جامعيتى كه دارد به نبوت تشريعى پايان داده است. پايان يافتن نبوت تبليغى را چگونه مى توان توجيه كرد در صورتى كه بشر، در تمام دوره ها به كسانى كه او را هدايت و ارشاد كنند نيازمند است؟

ص: 192

وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ اَلْإِسْلاٰمَ دِيناً...) (1) شريعت اسلام را به طور كامل از مبدأ وحى دريافت كرده و در اختيار بشر گذارده است، امّا در عين حال اين طور نبوده است كه تمام احكام و جزئيات قوانين اسلام را براى مردم بيان كرده باشد بلكه پيامبر تا آنجا كه شرايط اجازه مى داده و توانايى داشته كليات و اصول اسلام را بيان كرده است؛ بنابراين لازم است براى بيان آن قسمت از احكام كه پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله و سلم به عللى موفق به بيان آن نگرديده يا وقت بيان آن نرسيده بوده است، عده اى از طرف خود آن حضرت تعيين شوند.

به طور مسلم، كليۀ قوانين اسلام با تمام جزئيات و خصوصياتى كه دارد در دوران خود پيامبر اكرم (تشريع) شده و به او ابلاغ گرديده بود، امّا چون بيان احكام پيوسته به صورت تدريج انجام مى گيرد، از اين نظر بيان و ابلاغ آنها به عهده آن گروه از معصومان كه به فرمان خدا براى اين مقام منصوب شده اند گذارده مى شود.

گذشته از اين پس از رحلت پيامبر گرامى مسائل موضوعاتى پيش مى آيد كه در زمان رسول گرامى سابقه نداشته و هيچ گاه براى مردم مطرح نبوده است.

اين جهات ايجاب مى كند كه پس از رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم گروهى

ص: 194

باشند كه احكام ناگفته و ابلاغ نشده اسلام را بازگو كنند و اين گروه حتماً بايد از طرف خدا تعيين گردند و افراد ديگر نمى توانند به اين كار قيام نمايند و اين نظريه شيعه دربارۀ امامت كاملاً ثابت مى كند كه امامت يك مقام انتصابى است نه انتخابى و مردم از آن جهت كه به بعثت رسول نياز دارند، از همان جهت نيز به نصب امام از طرف خداوند نيازمند هستند.

امام باقر عليه السلام مى فرمايد: آن دين كامل و تمام را كه خداى متعال به رسول گرامى اش نازل ساخته بود، از آن حضرت به ما منتقل شده و هيچ گاه زمين از شخصى كه بتواند اين دين را بيان كند خالى نخواهد ماند.(1)

2. قرآن مجيد يكى از دو يادگار رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم (قرآن و امامان) مى باشد و مردم وظيفه دارند كه قرآن را برنامۀ اساسى زندگى خود قرار دهند. ناگفته پيدا است كه در اين كتاب آسمانى آياتى وجود دارد كه احتياج به توضيح و تفسير دارد و چون خداى متعال قرآن را براى استفادۀ مسلمانان و همۀ اهل جهان به رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم نازل ساخته است، بايد براى تفسير و توضيح آنها پس از رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم شخصى را قرار داده باشد تا مسلمانان در فهم قرآن و استفادۀ از آن گرفتار انحراف نشوند.

ص: 195

البته مقصود اين نيست كه تمام آيات قرآن نياز به تفسير امام و جانشين معصوم دارد زيرا اين سخن با خود قرآن و احاديث اسلامى كه مردم را به فهم و تدبير در آيات قرآن دعوت نموده اند، كاملاً منافات دارد.

بلكه مقصود اين است كه برخى از آيات قرآن مخصوصاً آياتى كه پيرامون احكام و موضوعات حقوقى و جزائى وارد شده است شديداً نياز به بيان دارد و شواهد اين مطلب به اندازه اى زياد است كه ما خود را از نقل آنها بى نياز مى دانيم.

اين است كه رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم مى فرمايد:

(إنّى تارك فيكم الثقلين كتاب اللّه و عترتى ما إن تمسكتم بهما لن تضلّوا أبداً و لن يفترقا...).(1)

«من از ميان شما مى روم و دو يادگار گران بها بين شما مى گذارم: قرآن و امامان. تا هنگامى كه به اين دو متمسك باشيد و چنگ بزنيد، گمراه نخواهيد شد و اين دو از هم جدا نمى شوند (و جدا نيستند)...».

3. هر كس با سيره و روش پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله و سلم آشنايى داشته باشد، مى داند كه همان طورى كه در بيان احكام و قوانين اسلام كوشا بوده به همان اندازه در تربيت و پرورش و ساختن يك اجتماع انسانى

ص: 196

و اسلامى همت مى گمارد.

ناگفته پيدا است پيامبر اسلام در تربيت و پرورش جامعه اسلامى، يك موفقيت نسبى پيدا نمود. او اگرچه اساس يك اجتماع اسلامى را پيريزى كرد ولى بر اثر كوتاهى دوران رسالت و فقدان امكانات، به تكميل بناى اجتماع اسلامى كه افراد اجتماع دوران خود را آن چنان بسازد كه پس از وى از ادامه تربيت و وجود مربى بى نياز شوند، موفق نگرديد.

از اين جهت لازم است پيامبر، افرادى را به عنوان جانشين خود تعيين كند كه عهده دار مقام تربيت و پرورش مردم گردند.

براى اينكه بدانيم پيامبر گرامى اسلام در جهت تربيت و پرورش مردم موفقيت نسبى پيدا كرد، كافى است كه مختصرى از وضع عمومى مسلمان ها را در زمان خود پيامبر و پس از رحلت رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم در نظر بگيريم؛ مثلاً در جنگ احد هنگامى كه از طرف دشمنان شايع شد كه پيامبر كشته شده است، اكثريت ياران وى پا به فرار نهادند و عده اى از آنان دور هم گرد آمده، گفتند خوب است شخصى را بفرستيم تا براى ما از ابوسفيان امان بگيرد و برخى مى گفتند اگر اين شايعه صحيح باشد ما بايد به آيين قبلى خود باز گرديم و بعضى ديگر مى گفتند اصولاً اگر محمد پيامبر بود كشته نمى شد.(1)

ص: 197

نظير اين حادثه در جنگ حنين رخ داد. در نبرد احد اكثريت مسلمانان پا به فرار گذاردند و او را در وسط ميدان تنها نهادند. فقط چند نفر كه از ياران باايمان و تربيت يافته مكتب او بودند وجود او را از حملات دشمن حفظ كردند. در جنگ حنين هم كه در سال هشتم هجرى انجام گرفت اين تاريخ تكرار گرديد.

تفصيل هر دو رويداد اسلامى را مى توانيد در كتاب فروغ ابديت(1) مطالعه بفرماييد.

اين نوع تراژدى ها حاكى از اين است كه هنوز جامعه اسلامى از تربيت هاى پيگير آسمانى بى نياز نشده و درخت ايمان در قلوب بسيارى از آنان ريشه ندوانيده و بسان نهالى بود در برابر تند باد حوادث.

با در نظر گرفتن اين موضوع هيچ عاقلى باور نمى كند كه رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و سلم مردم را براى بعد از رحلت خود به خودشان واگذار كرده و براى تربيت و پرورش آنها فكرى نكرده باشد.

4. موضوع ديگرى كه ايجاب مى كند پس از رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم حجت الهى و امام معصوم بين مردم باشد اين است كه: از روز اول اسلام، مخالفان اسلام با طرح شبهات و اشكالات در صدد بودند مسلمانان را متزلزل كنند و گواه اين موضوع سؤال و جواب هايى است كه

ص: 198

در زمان خلفا از طرف بيگانگان در جوامع اسلامى مطرح مى شد. آيا براى حفظ عقيدۀ مردم و دور نگاه داشتن آنان از انحراف و نيز براى اينكه بيگانگان نتوانند از اين راه هيچ سوء استفاده اى كنند، آيا نبايد افرادى كه بر اثر ارتباط با جهان غيبت و علم و دانش وسيع و گسترده اى دارند از طرف خدا تعيين شوند تا اين قبيل نيازها و اشكالات را به خوبى پاسخ گويند و از حريم اسلام دفاع نمايند؟

اين چهار جهت كه به طور فشرده بيان گرديد و پايه اساسى اعتقاد شيعه را به مسألۀ امامت تشكيل مى دهد و از اين رو لازم است كه پيامبر جانشينان معصوم داشته باشد تا به اين وظايف خطير قيام كنند، وظايفى كه قسمتى از آنها را پيامبران تبليغى، انجام مى داده اند.

علاوه بر اين چهار موضوع، موضوع ديگرى نيز نصب و تعيين امام را لازم مى ساخت و آن اينكه رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و سلم با زحمات فراوان و ناراحتى هاى بى شمار و فداكارى هاى زياد توانست در طول 23 سال، حكومتى به نام حكومت اسلام تشكيل دهد. البته اين حكومت در زمان خود آن حضرت توسعه پيدا كرد و در جهان آن روز خواه ناخواه موقعيتى پيدا نمود. وجود چنين حكومت براى زمامداران جهان آن روز، بسيار سنگين بود و امپراتورى ها و كشورهاى غيراسلامى مترصد بودند كه موقعيتى پيش بيايد تا اين حكومت جوان را از بين ببرند؛ از اين جهت دو امپراتور بزرگ جهان آن روز آيين اسلام را

ص: 199

نپذيرفتند، امپراتور ايران نامۀ رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم را پاره كرد و به فرماندار يمن دستور داد كه پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله و سلم را به ايران جلب كند،(1) همچنين كشور روم آماده نبرد با مسلمانان گرديد تا بالأخره سال هشتم با مسلمانان وارد جنگ شد.(2)

با اين شرايطى كه خود پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله و سلم بيشتر از همۀ مردم از آن اطلاع داشت، آيا عقل باور مى كند كه آن حضرت مردم را بعد از خود بدون پيشوا و زعيم و كسى كه امور آنها را به دست بگيرد، بگذارد و براى اين موضوع كسى را تعيين نكند؟!

تا اينجا ثابت شد كه پس از پيامبر افرادى بودند كه برنامه و كار او را دنبال كنند.

«انّ الإمامة منزلة الأنبياء... انّ الإمامة خلافة اللّه و خلافة الرسول انّ الإمامة زمام الدين و نظام المسلمين و صلاح الدنيا و عزّالمؤمنين الإمام يحل حلال اللّه و يحرم حرام اللّه، و يقيم حدود اللّٰه، و يذب عن دين اللّه و يدعو إلى سبيل ربّه بالحكمة والموعظة الحسنة والحجّة البالغة».(1)

«امامت همان مقام و منزلت پيامبران است كه به امامان داده شده است...

امامت خلافت الهى و جانشينى از رسول خدا است. امامت موجب نظم و نظام امور مسلمانان است. امامت موجب عزت مسلمانان و صلاح دنياى آنها است. امام حلال خدا را حلال و حرام او را حرام مى كند (در بيان احكام هيچ گونه انحرافى پيش نمى آيد)، حدود الهى را بر پا مى دارد و از دين خدا دفاع مى كند و مردم را به سوى خدا دعوت مى نمايد».

تعليم و تبليغ و تفسير و اجتهاد در امر دين بشود. به عبارت ديگر رشد و بلوغ انسانيت، خودبه خود به وحى تبليغى خاتمه مى دهد و دانشمندان در اجراى اين وظيفه، جانشين انبيا مى گردند.

مى بينيم قرآن مجيد در اولين آيه اى كه نازل مى شود، سخن از خواندن و نوشتن و قلم و علم به ميان مى آورد و مى فرمايد: (اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ... اَلَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ... عَلَّمَ اَلْإِنْسٰانَ مٰا لَمْ يَعْلَمْ) .(1)

اين آيه اعلام مى كند كه عهد قرآن عهد خواندن و نوشتن و ياد دادن و علم و عقل است. قرآن در سراسر آيات خود بشر را به تعقل و استدلال و مشاهدۀ عينى و تجربى طبيعت و مطالعۀ تاريخ و به تفقه و فهم عميق دعوت مى كند.

بشر در دوره هاى پيش، مانند كودك مكتبى بوده است كه كتابى كه براى خواندن به دستش مى دهند، پس از چند روز آن را پاره پاره مى كند و بشر در دوره اسلامى مانند يك عالم بزرگ است كه با همۀ مراجعات مكررى كه به كتاب هاى خود مى كند آنها را در نهايت دقت حفظ مى كند.

زندگى بشر را معمولاً به عهد تاريخ و ماقبل تاريخ تقسيم مى كنند. عهد تاريخى از زمانى است كه بشر توانسته است يادگارى هايى به صورت كتيبه يا كتاب از خود باقى بگذارد و همان ها

ص: 202

امروز ملاك داورى دربارۀ زندگى آن روز است امّا از عهد ماقبل تاريخ هيچ گونه اثرى باقى نمانده است.

ولى مى دانيم كه آثار عهد تاريخى نيز غالباً پراكنده است. دوره اى كه از آن به بعد بشر تاريخ و آثار خود را به طور منظم و نسل به نسل حفظ كرده و تحويل نسل بعد داده، مقارن با ظهور اسلام است. خود اسلام نيز عامل مؤثرى براى اين رشد عقلى محسوب مى شود. در دورۀ اسلامى مسلمانان، هم آثار خود را حفظ و نگهدارى كردند و هم كم و بيش آثار ملل پيشين را نگهدارى و به نسل هاى بعد منتقل كردند.

بنابراين مى توان گفت طلوع و ظهور علم و رسيدن بشر به حدى كه خود حافظ و دعوت كننده و مبلغ دين آسمانى خود باشد، باعث مى شود كه وظيفۀ تبليغ به عهدۀ دانشمندان موكول گردد.

قرآن مجيد هم در چند آيه به اين حقيقت اشاره مى فرمايد:

(... فَلَوْ لاٰ نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طٰائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي اَلدِّينِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذٰا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ) .(1)

«بايد از هر جمعيتى چند نفر به دنبال تحصيل علوم دينى بروند و پس از اينكه با معارف و حقايق اسلام آشنا شدند،

ص: 203

برگردند و جمعيت خود را انذار كنند (از عذاب الهى بيم دهند) تا شايد مردم هدايت شوند».

(وَ لْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى اَلْخَيْرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ اَلْمُنْكَرِ...) .(1)

«بايد گروهى از شما باشند كه مردم را به كارهاى خير و خوبى ها دعوت كنند و امر به معروف كنند و نهى از منكر نمايند».

رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم مى فرمايد:

«إذا ظهرت البدع فى أُمّتى فليظهر العالم علمه فمن لم يفعل فعليه لعنة اللّه».(2)

«هر زمان كه بدعت يا بدعت هايى در امت اسلامى پديد آيد بر عهدۀ دانشمندان است كه دانش خود را آشكار كنند و مردم را از انحراف باز دارند و هر دانشمندى كه اين وظيفه را انجام ندهد، لعنت خدا بر او باد».

امام باقر عليه السلام مى فرمايد:

«انّ الأمر بالمعروف والنهى عن المنكر سبيل الأنبياء».(3)

ص: 204

«امر به معروف و نهى از منكر (و ارشاد و تبليغ مردم) راه پيامبران است».

از اين بيان به خوبى استفاده مى شود كه در اسلام وظيفۀ تبليغ كه همان وظيفۀ تبليغى پيامبران است به عهدۀ دانشمندان بلكه به عهدۀ خود مردم گذارده شده است.(1)

ماوراى طبيعت از مختصات پيامبران نيست تا با ختم نبوت هر گونه رابطۀ معنوى و روحانى قطع گردد، زيرا اين ارتباط و اتصال براى پيشوايان اسلام عليهم السلام و نيز براى كسانى كه در درجات اعلاى ايمان باشند، امكان پذير است. آرى، با ختم نبوت، وحى تشريعى به پايان مى رسد، امّا معناى بسته شدن باب وحى اين نيست كه ارتباط با جهان غيب به طور كلى قطع شود.(1)

براى اينكه پاسخ اين سؤال روشن تر گردد لازم است قدرى بيشتر توضيح داده شود.

سؤال مى كنيم اينكه مى گوييد با ختم شدن نبوت، ارتباط با خدا قطع مى شود منظور شما چيست؟ اگر منظورتان اين است كه با ختم نبوت راه شناخت خدا و اسما و صفات جمال و جلال او به وسيله تدبر و تفكر در آيات عظمت و قدرت او بسته مى شود، اين گفتار كه صحيح نيست زيرا امت اسلامى هم مانند ساير امت ها از اين موهبت برخوردار است و مى تواند با تدبر در آيات آفاقى و انفسى، يعنى تدبر در جهان خلقت و انسان، خدا را بهتر بشناسد و به اسماى كمال او پى ببرد.

ص: 206

قرآن مجيد به همۀ بشر تا دامنۀ قيامت مى گويد:

(سَنُرِيهِمْ آيٰاتِنٰا فِي اَلْآفٰاقِ وَ فِي أَنْفُسِهِمْ حَتّٰى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ اَلْحَقُّ أَ وَ لَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلىٰ كُلِّ شَيْ ءٍ شَهِيدٌ) .(1)

«ما به انسان ها نشانه هاى وجود خود را در جهان و در وجود خود آنان نشان مى دهيم تا براى آنان آشكار گردد كه خدا حق است. آيا براى پروردگار تو كافى نيست كه از همه چيز آگاه و در همه جا حاضر و ناظر است».

(وَ فِي اَلْأَرْضِ آيٰاتٌ لِلْمُوقِنِينَ * وَ فِي أَنْفُسِكُمْ أَ فَلاٰ تُبْصِرُونَ) .(2)

«در زمين و در وجود خودتان نشانه هايى از وجود خدا براى اهل يقين هست. آيا نمى بينيد؟!»

پس راه شناخت خدا از طريق استدلال و بررسى نشانه هاى عظمت و قدرت او براى هميشه به روى بشر باز است.

اگر مقصود سؤال كننده اين است كه راه معرفت خدا و شناسايى اسما و صفات او و رسيدن به مقامات عالى انسانى از طريق تصفيه روح و پاكى روان، كه نتيجه آن اتصال و ارتباط با جهان غيب و

ص: 207

رؤيت جهان غيب با چشم دل و شنيدن نغمه ها و اصوات ملكوتيان است، با ختم نبوت بسته شده است، اين گفتار نيز صحيح نيست زيرا اين نوع ارتباط هم براى كسانى كه ايمان آنان كامل باشد و در راه خدا و معنويات قدم هايى راسخ برداشته باشند قطع نشده و هر كس به قدر كشش روحى خود از اين راه مى تواند بهره مند شود. قرآن مجيد در اين زمينه مى فرمايد:

(... إِنْ تَتَّقُوا اَللّٰهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقٰاناً...) .(1)

(اگر اهل تقوا باشيد، خداى بزرگ در وجود شما نورى قرار مى دهد كه با آن بتوانيد راه را از چاه تميز دهيد».

نيز مى فرمايد:

(وَ اَلَّذِينَ جٰاهَدُوا فِينٰا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنٰا...) .(2)

«كسانى كه در راه ما مجاهدت و كوشش كنند، ما آنان را به راه هاى خود راهنمايى مى كنيم».

يعنى اگر از طرف آنان كوشش باشد، از طرف ما هم جذب و كشش خواهد بود.

از رسول گرامى صلى الله عليه و آله و سلم روايت شده است كه:

«من أخلص للّه أربعين صباحاً فجر اللّه ينابيع

ص: 208

الحكمة من قبله على لسانه».(1)

«هر كس چهل روز با اخلاص خدا را عبادت كند، خداوند چشمه هاى حكمت را از دل او بر زبانش جارى خواهد ساخت».

امام صادق عليه السلام مى فرمايد: «هر كس چهل روز از طريق اخلاص متوجه خدا گردد، دنيا از نظر او كوچك و بى ارزش جلوه مى كند، از عيوب و بيمارى هاى روحى و از درد و درمان آنها آگاه مى گردد و خداوند قلب او را سرشار از حكمت مى كند و بر زبان او جارى مى سازد».(2)

در حديث معراج آمده است: «هنگامى كه بندۀ من به من محبت پيدا كرد (محبتى كه محبت ديگران را از دل او ببرد) من هم او را دوست خواهم داشت و چشم دل او را باز خواهم كرد و گاه و بيگاه دل او را متوجه خود خواهم ساخت تا گفتگو با سايرين و مجالست با آنان را قطع كند و هميشه با من باشد».(3)

ص: 209

كوتاه سخن اينكه از آيات و روايات و منابع اسلامى به خوبى استفاده مى شود كه با ختم نبوت، ارتباط معنوى و اتصال روحانى بشر با جهان غيب قطع نخواهد شد و در هر زمان، بشر بر اثر اطاعت خدا و پيمودن راه بندگى و پيروى از تعاليم شرايع حقه و مجاهدت و كوشش در كسب اخلاص مى تواند با جهان غيب اتصال و ارتباط پيدا كند و هرگز باب اين فيض معنوى با ختم نبوت بسته نشده است.

اصولاً بايد گفت به عقيده شيعه كه پس از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله و سلم، على عليه السلام و فرزندان معصوم او را امام و جانشين پيامبر مى دانند، اين سؤال اصلاً پيش نخواهد آمد، زيرا همان ارتباطى كه در زمان رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم بين خالق و مخلوق وجود داشت، پس از رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم هم وجود داشته و دارد و همان طور كه رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم و ائمۀ اطهار فرموده اند، هيچ زمان زمين خالى از حجت الهى و انسان كامل نخواهد بود.(1)

اگر رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم با فرشتۀ وحى سروكار داشت، على عليه السلام و پيشوايان معصوم هم با فرشتگان تماس داشتند.

احاديث اسلامى مى گويد: «كان على عليه السلام محدَّثاً».(2)

ص: 210

«انّ أوصياء محمد عليه و عليهم السلام محدثون».(1)

«على عليه السلام از كسانى بود كه فرشتگان با او سخن مى گفتند، و همه اوصياى پيامبر گرامى نيز بسان على، محدّث بودند؛ يعنى فرشتگان نيز با آنها سخن مى گفتند».

از اين روايات به خوبى استفاده مى شود كه ائمۀ اطهار با فرشتگان و جهان غيب ارتباط و اتصال داشته اند.

مرحوم صدرالمتألهين مى گويد: اگر با ختم شدن نبوت، وحى قطع شده است ولى باب الهام و اشراق و راهنمايى هاى غيبى الهى قطع نشده و نخواهد شد.(2)

در اينجا علماى اخلاق و سير و سلوك بيانى دارند كه نقل آن بى فايده نيست.

يقين واقعى براى انسان در پرتو پاكى نفس از اخلاق زشت و به كمك رياضات شرعى و مجاهدات نفسانى رخ مى دهد. تا آيينۀ دل از زنگ و غبار گناه صيقل داده نشود، صور حقايق اشيا در آن منعكس نمى گردد و تا علايق دنيويه از ميان نرود، صور موجودات در آن منعكس نمى شود، زيرا زنگ گناه و نافرمانى، آيينه نفس را تار مى سازد و درنتيجه صور حقايق جهان ديگر، در آن منعكس

ص: 211

نمى شود، وگرنه هر انسانى به حسب فطرت، قابل معرفت حقايق ملك و ملكوت است و از اين جهت است كه خداوند انسان را از مخلوقات ديگر خود برگزيد و او را محل تحمل امانتى كه سماوات و ارضين و جبال از تحمل آن امتناع نمودند، قرار داد.

روى اين شايستگى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرمود:

«لولا انّا الشياطين يحومون على قلوب بنى آدم لينظرون إلى ملكوت السّماوات والأرضين».(1)

«هر گاه لشكر شيطان اطراف قلوب بنى آدم را احاطه نمى كردند، آنان حقايق ملكوت آسمان ها و زمين را مشاهده مى نمودند».

بنابراين هر كس در هر زمان، اگر روح خود را كه بسان آيينه است، از كدورات و زنگ هاى علاقۀ به دنيا و ماديات صيقل دهد و از گناه و نافرمانى خدا اجتناب كند، به قدر كوشش و مجاهدت و استعداد خود، نقش عالم معنا را در آيينه دل خواهد ديد و اشراقات و الهامات غيبى هميشه براى او ادامه خواهد داشت.

نيز در اثر پاك نگاه داشتن اين آيينه از زنگ تعصب و گناه ها و آلودگى ها به جايى خواهد رسيد كه با جهان غيب متصل شده چشم او چشم الهى و گوش او گوش خدايى و تمام اعضا و جوارح او

ص: 212

همواره در انجام فرمان الهى خواهد بود و احاديث دربارۀ موقعيت، اين چنين مى فرمايند:

«صار سمع اللّه الذى يسمع به و بصره الذى يبصر به، ولسانه الذى ينطق به، و يده التى يبطش بها، إن دعاه اجابه و إن سأله أعطاه».(1)

«افراد پرهيزگار در پرتو اجتاب از گناه و اداى فرايض و مستحبات، به مقامى مى رسند كه گوش و چشم و دست آنان از نفوذ خاصى برخوردار مى گردند، اگر خدا را بخوانند، پاسخ مى شنوند و هرچه بخواهند، داده مى شوند».

هميشه به ياد خدا و همواره مشمول عنايات خاص الهى بوده و با اينكه در ميان مردم زندگى مى كنند حقايق جهان پيش ايشان مكشوف و حتى در اين جهان عوالم بعد از اين جهان را مشاهده مى نمايند.

گفت: اين پيامبر گرامى، در حال يقينم.

فرمود: هر يقينى آثارى دارد كه حقيقت آن را نشان مى دهد. علامت و اثر يقين تو چيست؟

گفت: يقين من همان است كه خواب را از چشم من ربوده، و مرا به روزه گرفتن روزها وا مى دارد. يقين من علاقه مرا به جهان كاهش داده است و گويا الآن مى بينم كه مردم براى حساب و جزاى اعمال خود در پيشگاه خدا ايستاده اند و من هم در ميان آنها هستم و مثل اينكه اهل بهشت را در نعمت هاى الهى و اهل دوزخ را در عذاب دردناك او مى بينم و صداى لهيب آتش جهنم در گوش من طنين انداز است.

رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم رو به مردم كرد و فرمود: اين بنده اى است كه خداوند قلب او را به نور ايمان روشن كرده است.

سپس رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم به آن جوان فرمود: اين حالت نيكو را براى خود نگه دار.(1)

(يعنى اگر دل را به زنگ گناه آلوده كنى، اين نورانيت از تو سلب خواهد شد).

دربارۀ اين موضوع كه «راه الهامات و اشراقات غيبى به روى بندگان پاك و فرمانبردار خدا باز است»، به آيات و احاديث زيادى

ص: 214

مى توان استدلال نمود كه براى اختصار از نقل آنها خوددارى مى گردد.

اين مقررات و قوانين است، به موازات توسعه و تكامل عوامل تمدن در تغيرند. نيازمندى هاى هر عصر با نيازمندى هاى عصر ديگر، متفاوت است.

به عبارت ديگر توسعه و پيشرفت عوامل تمدن، لزوماً و جبراً مقتضيات جديدى مى آورد. نه ممكن است جلو «جبر تاريخ» را گرفت و زمان را به يك حال نگه داشت، نه ممكن است با مقتضيات زمان هماهنگى نكرد و خلاصه جبر تاريخ خود بزرگ ترين دليل بر متغير بودن قوانين و مقررات است زيرا چون اوضاع و شرايط جبراً تغيير مى كند بايد قوانين و مقررات هم تغيير كند.

سخن در شكل تأثير اين عوامل است. آيا تأثير جبرى عوامل تاريخ، به اين شكل است كه همه چيز موقت و محدود و محكوم به زوال است يا به شكل ديگرى است؟

بديهى است كه بستگى دارد به نوع عامل. اگر عوامل گرداننده تاريخ، ثابت و پايدار باشند نتيجۀ تأثير جبرى آنها به اين شكل خواهد بود كه ثابت و پابرجا باشد و اگر برعكس ناپايدار باشند، نتايج و آثار آنها نيز ناپايدار خواهد بود.

يكى از عوامل تاريخى، عامل خانوادگى و جنسى است. اين عامل يك عامل ثابت و پايدار است؛ يعنى بشر هميشه به سوى تشكيل خانواده و انتخاب همسر و توليد فرزند گرايش داشته است. در طول تاريخ بشر نهضت هايى عليه زندگى خانوادگى صورت گرفته است، امّا همه با شكست مواجه شده است چرا؟ چون بر خلاف جبر تاريخ بوده است. جبر تاريخ ايجاب مى كرده كه باقى بماند.

يكى ديگر از عوامل تاريخى عامل مذهب است. در نهاد بشر، گرايش به پرستش و توجه به جهان ماوراى طبيعت همواره وجود داشته است. اين عامل در تمام دوره ها نقش خود را ايفا كرده و نگذاشته است توجه مردم به مذهب فراموش شود.

پس اينكه جبر تاريخ را مساوى با موقت بودن و محدوديت گرفته و آن را دليلى براى ناپايدارى هر قانون و قاعده اى بگيريم اشتباه

ص: 218

محض است. جبر تاريخ آنجا ناپايدارى را نتيجه مى دهد كه عامل آن ناپايدار باشد.

پس بايد سراغ انسان و نيازمندى هاى او و عوامل گردانندۀ تاريخ و شعاع تأثير هر عاملى در محيط اجتماع رفت تا روشن گردد در چه حدودى است و كدام يك ثابت و پايدار و كدام يك ناثابت و ناپايدار است.(1)

«جان الدر» در مقدمه كتاب باستان شناسى كتاب مقدس در مقام پوزش طلبى كه چرا حضرت مسيح براى بشر قوانين اجتماعى نياورد، به اين سؤال توجه نموده و مى نويسد: جامعه هاى متغير و متحول را نمى توان با يك رشته قوانين ابدى اداره نمود.

گويا منظور «جان الدر» از اين سخن ضمن دفاع از اين كمبود مسيحيت كنونى، تعريض و اعتراض به اسلام بوده كه قوانين و مقررات اجتماعى وسيعى دارد.

ولى اينكه آيين مسيحى كنونى فاقد يك «دكترين جامع براى زندگى» است خود اشكال مهمى است بر مسيحيانى كه خواسته اند به صورت هاى مختلفى از آن دفاع كنند ولى نتوانسته اند.

در هر صورت آنچه در پاسخ اين سؤال بايد گفته شود اين است كه در اسلام دو نوع قانون داريم:

1. قوانين ثابت و به اصطلاح ابدى و هميشگى كه دگرگونى به آنها راه ندارد.

2. اصول و مقررات متغير و متحول كه با تغيير شرايط و مقتضيات، تغيير و تبديل پيدا مى كند.

آنچه مهم است، بيان ملاك قوانين ثابت و مقررات متغير و تشخيص اين دو نوع از يكديگر است.

توضيح مطلب: آن قسمت از مسائل اخلاقى و شؤون

ص: 220

اجتماعى و قوانين مدنى و جزايى كه از اصول فطرى و غرايز ثابت انسانى مايه مى گيرد و طبعاً در همه جوامع و اجتماعات يكسان است، قوانين مربوط به آن در اسلام ثابت و لايتغير مى باشند.

امّا آن سلسله از مقرراتى كه مربوط به شرايط خاص زمانى و مكانى و غيره است و جوامع نسبت به آن با هم فرق دارند براى آنها در قوانين اسلام يك سلسله اصول كلى تعيين شده كه با توجه به آنها بايد جزئيات آن را طبق نيازمندى هاى اعصار و قرون و جوامع مختلف به وسيلۀ فقهاى اسلامى تعيين نمود.

براى توضيح موارد اين دو صورت توجه شما را به مطالب و مثال هاى زير جلب مى نماييم:

1. هر انسانى قطع نظر از شرايط مختلف زمانى و مكانى، داراى يك سلسله غرايز و روحيات و خواسته هاى درونى است و اين غرايز و امور فطرى جزء حقيقت وجود اوست و با گذشت زمان تغيير نمى پذيرد.

مثلاً انسان يك موجود اجتماعى است كه براى زندگى دسته جمعى آفريده شده است و همچنين او در زندگى خود به تشكيل خانواده نياز دارد و بدون اين اجتماع كوچك زندگى طبيعى وى امكان پذير نيست؛ بنابراين، اين دو اصل يعنى زندگى انسان به صورت اين دو اجتماع كوچك و بزرگ، جزء حقيقت وجود اوست و

ص: 221

هرگز از او جدا نمى شود؛ در اين صورت قوانين مربوط به برقرارى نظم و عدالت اجتماعى و روابط حقوق افراد و وظايف زن و شوهر در برابر يكديگر بايد ثابت باشد، زيرا جامعۀ انسانى با تمام تحولات و تغييراتى كه دارد، هرگز اصل «اجتماعى بودن» او را تغيير نمى دهد؛ بنابراين قوانينى كه براى حفظ اجتماعى بودن وى تنظيم مى گردد، هرگز تغيير نخواهد يافت.

2. علاقه پدر و مادر به كودكان يك علاقه فطرى و طبيعى است. حقوقى كه بر اين اساس مانند ارث و تربيت وضع مى گردد بايد ثابت و ابدى باشد.

در اين موارد نمونه هاى فراوان ديگرى وجود دارد كه مدلل مى سازد كه اساس اين سلسله از قوانين اسلامى را فطرت و غريزه ثابت و پايدار انسان تشكيل مى دهد؛ در اين صورت بايد قوانين مربوط به آنها ابدى و دايمى باشد زيرا درست است كه قيافه اجتماع در هر عصر دگرگونى پيدا مى كند، ولى انسان قرن بيستم از نظر فطرت و روحيه و غريزه و تمايلات ثابت مثل همان انسان قرن دهم است و انسانيت و مشخصات و روحيات هر دو، از نظر كلى يكى است و هرگز غرايز و مشخصات وجودى آنها دگرگون نگرديده است.

اسلام روى همين جهت براى اجتماع در موارد ذيل: اصول حقوق افراد، روابط عمومى مردم، روابط خانوادگى، ازدواج،

ص: 222

تجارت و مسائل مالى و مانند آنها، قوانين ثابتى وضع كرده است.

گذشته از اينها يك سلسله از كارهايى در اجتماع هست كه مصالح و مفاسد فردى و اجتماعى ثابت و پايدارى دارند كه با گذشت زمان تغيير نمى پذيرند و طبعاً بايد قوانين ثابت و غيرمتغيرى داشته باشد؛ مثلاً دروغ، خيانت، هرزگى و بى بندوبارى پيوسته زشت و بد و تباه كنندۀ اجتماع بوده و هست.

از اين نظر بايد تحريم و ممنوعيت آنها ابدى و دايمى باشد، زيرا اگرچه قيافه اجتماع عوض مى شود ولى زيان اين اعمال همان است كه بوده است.

همچنين قوانين مربوط به تهذيب نفس و كسب فضائل اخلاقى و سجاياى انسانى، مانند وظيفه شناسى و نوع دوستى و عدالت و ده ها صفات ديگر بايد دايمى و هميشگى باشد، زيرا عدالت هميشه خوب بوده و هست، و راه كسب عدالت و اجتناب از ظلم و ستم هميشه يك راه بوده است.

بنابراين در اين گونه مسائل و مسائل ديگرى كه بر اساس فطريات و غرايز انسانى است، قوانين هزار و چهار صد سال پيش كه با يك واقع بينى خاصى كه مبنى بر شناخت حقيقت انسان و ارزيابى غرايز او وضع شده است، مى تواند اجتماع كنونى و همچنين اجتماعات آينده را به وضع خوبى اداره كند.

اين در مورد قوانين ثابت. اينك بحث دربارۀ مقررات ناپايدار.

ص: 223

2. اسلام در مسائل دفاعى و نوع اسلحه جنگى و نحوه استقلال و تماميت ارضى و جلوگيرى از نفوذ دشمنان، احكام خاصى ندارد، بلكه بايد با در نظر گرفتن اوضاع و احوال موجود، مقررات و احكامى از طرف حكومت اسلامى در نظر گرفته شود و از راهى كه به حفظ مقاصد اسلامى كمك كند اقدام گردد.

از اين نظر، اسلام در تقويت بنيه دفاعى به وضع يك اصل كلى دست زده و مصداق و نوع اسلحه و تاكتيك را معين نمى كند و مى فرمايد:

(وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اِسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ...) .(1)

«براى دفاع از خود و اسلام تا مى توانيد قوه و نيرو تهيه كنيد».

اگر در ذيل آيه از اسب نام مى برد، براى بيان مصداق رايج آن زمان بوده، زيرا نيرومندترين وسيلۀ نقل و انتقال و مركب جنگى آن زمان، اسب بوده است.

نيز در مسائل مربوط به فرهنگ، توسعۀ علوم، نحوه حفظ امنيت و برقرارى نظم و آرامش، مقررات خاصى وضع نكرده و تمام اينها را به نظر حكومت اسلامى يعنى مقامى كه از نظر قوانين اسلام صلاحيت حكومت را دارد، موكول كرده است.

اسلام فقط به تحصيل دانش هاى مفيد دعوت نموده و توسعه و

ص: 225

گسترش فرهنگ اسلامى و انسانى را خواستار شده است. ولى ناگفته پيدا است كه وسائل گسترش و نحوه تحصيل نسبت به شرايط زمانى و مكانى تغيير مى يابد و دگرگون مى گردد و همچنين موضوع حفظ امنيت و برقرارى نظم و...

البته بايد توجه داشت كه تشخيص احكام ثابت از مقررات متغير، در صلاحيت مراجع عالى شرع است و هيچ شخص و مقامى نمى تواند بدون مراجعه و تصديق اين مقامات عالى شرع در اين موارد اظهار نظر كند.(1)

مقررات تازه اى نياز دارد كه پاسخگوى آنها باشد.

در اين موقع چگونه مى توان با قوانين محدود اسلام به جنگ حوادث بى شمار رفت و احكام و قوانين همه را تعيين نمود.

آرى، اگر اسلام هم مثل مسيحيت كنونى، فقط در يك سلسله از عبادات و امور اخلاقى خلاصه مى شد و ساير شؤون اجتماع را به خود مردم واگذار مى كرد، اين سؤال پيش نمى آمد امّا چون قوانين اسلام مربوط به همۀ شؤون فردى، اجتماعى، سياسى، قضائى، كشورى، لشكرى و غيره مى باشد، از طرف ديگر با گذشت زمان، با مسائل تازه و بى سابقه اى روبرو مى شود، در اين صورت چطور مى توان گفت قوانين محدود اسلام به همه نيازهاى جوامع بشرى پاسخگو مى باشد.

جامد و انعطاف ناپذير نباشد تا بتواند بر تمام صور متغير زندگى، احاطه نمايد و هر مشكلى را به صورت خاصى حل نمايد.

والأئمّة و أمّا الباطنة فالعقول».(1)

«خداوند براى مردم دو حجت قرار داده است: يك حجت برونى و ديگر حجت درونى. حجت برونى و ظاهرى همان پيامبران و امامان هستند و حجت درونى و باطنى عقل انسان است (كه در موارد زيادى وظيفه او را روشن مى سازد)».

امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

«حجّة اللّه على العباد النبى و الحجّة فيما بين العباد و بين اللّه العقل».(2)

«پيامبران حجت خدا بر مردم هستند و عقل حجت الهى است بين مردم و او».

علت دخالت عقل از آنجا پيدا شده است كه مقررات اسلامى با واقعيت زندگى سروكار دارد و حكمى كه بر خلاف عقل باشد در اسلام وجود ندارد و اصولاً اسلام دين عقل و درك است، هرچه را عقل دريابد، شرع بر طبق آن حكم مى كند و هرچه شرع حكم كند، مبناى عقلى دارد.

از زمان هاى ديرينه دانشمندان اسلامى قاعده اى به شرح زير بيان داشته اند:

ص: 229

«كل ما حكم به العقل حكم به الشرع و كلّ ما حكم به الشرع حكم به العقل».(1)

«آنچه را كه عقل حكم كند، شرع مى پذيرد و آنچه را كه شرع به آن فرمان داده است، مورد امضاى عقل مى باشد».

وَ عَنِ اَلصَّلاٰةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ) .(1)

«گرد شراب و قمار نگرديد زيرا اين دو كار منشأ دشمنى و بغض افراد به يكديگر مى شود و نيز انسان را از ياد خدا و از نماز باز مى دارد».

خلاصه چون مفسده دارد و زيان جسمى و روحى به بار مى آورد حرام شده است.

قرآن دربارۀ نماز مى فرمايد:

(... وَ أَقِمِ اَلصَّلاٰةَ إِنَّ اَلصَّلاٰةَ تَنْهىٰ عَنِ اَلْفَحْشٰاءِ وَ اَلْمُنْكَرِ...) .(2)

«نماز را به پا دار. نماز انسان را از كارهاى زشت و گناه باز مى دارد؛ يعنى نماز بر اين جهت واجب شده است كه به نفع و مصلحت روح و معنويات انسان ها است».

امام صادق عليه السلام دربارۀ فلسفه تحريم شراب مى فرمايد:

«شراب خوارى موجب مى شود كه انسان به ارتكاب هر گناهى از قبيل آدم كشى، زنا و بى عفتى جرأت پيدا كند و نيز از آثار عادت به شراب خوارى اين است كه انسان را به ارتعاش مبتلا مى سازد(3) (روى اعصاب اثر مى گذارد)».

ص: 231

امام هشتم عليه السلام دربارۀ خوردن خون مى فرمايد:

«خوردن خون موجب قساوت قلب و بداخلاقى و از بين رفتن عاطفه و رحم مى شود تا آنجا كه ممكن است دوست يا پدر يا فرزند خود را بكشد».(1)

نيز امام هشتم عليه السلام مى فرمايد:

«خداى متعال هيچ خوردنى و آشاميدنى را حلال نكرده است مگر آنكه آن به نفع و صلاح انسان ها بوده است و هيچ چيزى را حرام نكرده است مگر آنكه براى انسان ها ضرر و فساد داشته و موجب از بين رفتن و تلف شدن آنها مى شده است».(2)

اكنون كه ثابت شد احكام شرع از مصالح و مفاسد اجتماعى و فردى پيروى مى كند و هر نوع تشريع بر اساس يك رشته ملاكات واقعى استوار است، معلوم مى شود كه هدف در تشريع احكام اين است كه جامعه به مصالح خويش برسد و از مفاسد باز بماند.

ابدى باشد، زيرا هر گاه قوانين بر اساس رعايت مصالح و مفاسد بندگان تنظيم گرديده است، در اين صورت تا روز رستاخيز اين قوانين لازم العمل خواهد بود زيرا ضرر بر جان و مال ضرر است و به حكم عقل و وجدان بايد از آن اجتناب نمود؛ خواه گذشته و خواه حالا. ديگر براى اين چنين قوانين مرگ معنى نخواهد داشت و همواره بايد بشر مصالحى را كه سبب رشد انسان ها و ترقى افراد مى گردد، از نظر دور ندارد و همچنين مفاسد و مضار.

ب) از آنجا كه مصلحت ها و مفسده ها مساوى و يكسان نيستند، بايد در اينجا مصالح و مفاسد را با هم سنجيد. گاهى در راه رسيدن به يك مصلحت مهم، ارتكاب بعضى از گناهان كوچك جايز مى گردد و همين طور براى دور ماندن از يك مفسدۀ بزرگ، ترك بعضى از واجبات بى اشكال مى شود.

از اين رو دانشمندان اسلامى در چنين مورد، به كمك عقل به تأسيس قاعدۀ رعايت «اهم و مهم» پرداخته اند و سرانجام هميشه مصلحت كمتر را فداى مصلحت بيشتر و بزرگ تر مى نمايند و اين قاعده بسيارى از مشكلات را كه به نظر بعضى از افراد قابل حل نيست حل مى كند.

مثلاً تشريح بدن ميت كه در عصر ما براى پيشرفت علم پزشكى ضرورى شناخته شده است، يكى از موارد همين قاعده است، زيرا چنان كه مى دانيم اسلام احترام بدن مسلمان و تسريع در مراسم تجهيز

ص: 233

ميت را لازم شمرده است و از طرفى قسمتى از تحقيقات و تعليمات پزشكى در عصر ما متوقف بر تشريح مى باشد و هر دو كار مصلحت دارد، ولى بايد ديد كدام يك مصلحت مهم ترى دارد تا در راه رسيدن به آن از ديگرى چشم پوشيد. آيا پيشرفت و تحقيقات پزشكى كه موجب سلامت هزارها نفر مى شود، مهم تر است يا احترام به بدن ميت؟ مشكل اين قبيل موارد با قاعده اهم و مهم حل مى گردد.

احكام همۀ اشيا را بيان كرده و هيچ چيز را فروگذار نكرده است.

از باب نمونه مى توان يكى از كتاب هاى فقهى مرحوم علامۀ حلى را كه از فقهاى قرن هفتم و هشتم است نام برد. كتاب تحرير الاحكام الشرعية كه يكى از چند كتاب فقهى آن مرحوم به شما مى رود، بيش از چهل هزار مسأله دارد و احكام اين چهل هزار مسأله از آيات و روايات و همين قواعد كليه استخراج شده است و اين كتاب به چهار بخش عبادات، معاملات، ايقاعات و احكام تقسيم بندى شده است.(1)

همچنين كتاب جواهر الكلام كه تأليف يكى از فقهاى قرن سيزدهم اسلامى است و به راستى اين كتاب دريايى است بى پايان و مى تواند شاهد و گواه بى نيازى اسلام از قوانين ديگران باشد و روى اين غنايى كه اسلام در باب قانونگذارى دارد هنگامى كه غربى ها خواستند براى خود قوانينى وضع كنند، قسمت هاى زيادى از آن را از قوانين اسلام گرفتند ولى متأسفانه امروز مسلمان ها آن قدر شيفتۀ آنان شده اند كه احكام اسلام را يكى پس از ديگرى از صحنه زندگى طرد مى كنند و از قوانين خودساختۀ آنان پيروى مى نمايند.

آرى، اسلام با قوانين جامع الاطراف و اصول كلى خود مى تواند همۀ جمعيت كره زمين را اداره كند، بدون اينكه در هيچ موضوعى از

ص: 235

موضوعات احتياج به قانون هاى ديگرى داشته باشد و گواه آن اين است كه اسلام مدت ها بر نصف جمعيت جهان حكومت كرد و به هيچ وجه از حيث قانون و مقررات دست نياز به سوى ديگران دراز نكرد.

زيرا در آن عصر قرائنى كه مى توانست فهم احاديث را آسان كند فراوان بود و به علاوه، در مواردى كه آيه يا روايت پيچيدگى و ابهام داشت مى توانستند از شخص پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم يا امام سؤال كنند تا شك و ترديد و ابهام را از خود دور سازند. امّا هرچه از آن زمان ها دورتر شديم بر اثر اختلاف آرا و روايات و نيز مشكوك بودن حال برخى از راويان، اجتهاد جنبه فنى به خود گرفته و نياز امت اسلامى به اجتهاد زيادتر و دايرۀ آن وسيع تر گرديده است.

براى اينكه بدانيم اجتهاد در ميان ياران پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله و سلم وجود داشته است، كافى است از ميان روايات زياد به مفاد دو روايت توجه كنيد.

1. هنگامى كه معاذ بن جبل از طرف رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و سلم به يمن مى رفت آن حضرت به او فرمود:

«در مواردى كه مى خواهى داورى كنى از چه مداركى استفاده مى كنى!؟

گفت: از آيات قرآن مجيد.

پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: اگر دربارۀ موردى كه مى خواهى قضاوت كنى، آيه اى كه خصوص حكم آن مورد را بيان كرده باشد نيافتى، چه مى كنى؟

گفت: از احاديثى كه از شما شنيده ام و در دست دارم استفاده مى كنم.

ص: 237

حضرت فرمود: اگر در آن باره حديث به خصوصى نشنيده باشى، چه خواهى كرد؟

گفت: اجتهاد مى كنم؛ يعنى از كليات و قواعدى كه از آيات قرآن و روايات شما در دست دارم، حكم آن مورد مخصوص را استنباط مى كنم.

رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم خوشحال شدند و فرمودند: سپاس خداى را كه فرستادۀ پيامبر خود را به راهى موفق داشته كه آن راه مورد رضايت پيامبر اوست».(1)

2. امام باقر عليه السلام به «ابان بن تغلب» كه يكى از ياران فقيه و دانشمند آن حضرت بوده است فرمود:

«ابان! در مسجد مدينه بنشين و فتوا بده. من دوست دارم كه افرادى مثل تو در بين دوستان و شيعيانم باشند».(2)

واضح است كه منظور از فتوا اين نيست كه فقط به نقل روايت اكتفا شود، بلكه مقصود اين است كه در هر مورد كه آيه يا روايت وارد شده است يعنى حكم آن مورد به خصوص در آيه يا روايتى ذكر شده است طبق آن آيه يا روايت فتوا دهد امّا در مواردى كه آيه يا روايت در خصوص آن مورد وارد نشده است از آيات و روايات كلى و قواعد

ص: 238

عامه اى كه از امام عليه السلام صادر شده است حكم آن مورد را استنباط و استفاده نموده و فتوا داده شود؛ همان طور كه خود ائمه عليهم السلام فرموده اند:

«علينا القاء الأصول و عليكم التفريع».(1)

«ما قواعد و كلياتى براى شما بيان مى كنيم تا شما موارد جزئى و خصوصى را از آن قواعد و كليات استفاده و استنباط كنيد و كليات را بر موارد تطبيق نماييد».

و همين طور مى توانند براى سهل و آسان شدن عبور و مرور مردم و اينكه تصادفات پيش نيايد، مقرراتى وضع كنند. خلاصه در حدود عدل و انصاف و در چهارچوبۀ قوانين اسلامى مى توانند و اختيار دارند با وضع و قرار دادن يك سلسله از مقررات، مصالح عالى اجتماع را تأمين كنند.

همين اختياراتى كه ذكر شد پس از رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم و ائمۀ اطهار عليهم السلام براى حاكم شرع و مجتهد جامع الشرايط خواهد بود.

يعنى همان طور كه رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم و ائمۀ اطهار عليهم السلام در امر تدارك و بسيج لشكر و تعيين حاكم و استاندار و گرفتن ماليات و صرف كردن آن در مصالح مسلمان ها و غيره، اختيار داشتند همان اختيارات را حاكم اسلامى يعنى مجتهد جامع الشرايط خواهد داشت. البته وقتى مى گوييم ولايت و اختياراتى كه رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم و ائمۀ اطهار داشتند در زمان غيبت امام همان ولايت و اختيارات را فقيه عادل دارد، نبايد كسى خيال كند كه ما مى گوييم مقام فقها با مقام ائمه يكى است زيرا اينجا صحبت از مقام نيست بلكه صحبت از وظيفه است.

ولايت (يعنى حكومت و اداره كشور و اجراى قوانين شرع مقدس) يك وظيفۀ سنگين و مهم است، نه اينكه براى كسى شأن و مقام غيرعادى به وجود آورد و او را از حد انسان عادى بالاتر برد.

امّا مقامات معنوى پيامبر و امام مقامى است كه جميع ذرات

ص: 240

جهان در برابر آن خاضعند و از ضروريات مذهب ما است كه كسى به مقامات معنوى آنها نمى رسد حتى پيامبران ديگر و فرشتگان.

مرحوم آيت اللّه نائينى هم در اين باره مى نويسد:

مجموع وظايف راجع به نظم و انضباط كشور و رهبرى امور امت، خارج از دو قسم نيست:

1. قانون هايى كه خصوص شارع مقدس بيان كرده است و به هيچ وجه قابل تغيير و تبديل نيست.

2. مقرراتى كه از طرف شارع پيرامون آن چيزى صادر نشده است و جعل و تنظيم آنها به نظر پيامبر و امام موكول شده است و به تفاوت زمان و مكان و شرايط، قابل اختلاف و تغيير مى باشد.

قسم دوم همان طور كه در زمان پيامبر و امام به آنان موكول شده است در زمان غيبت امام هم به نواب عام آن حضرت، يعنى حاكم شرع و مجتهد جامع الشرايط واگذار شده است و آنان اين اختيار را دارند كه براى رعايت مصلحت جامعه و برطرف كردن نيازهاى آنان، مقرراتى جعل كنند و مردم هم موظفند كه از دستورات آنها اطاعت كنند.(1)

بنابراين از اين راه هم بسيارى از مشكلات حل خواهد شد.

اين بود راه هايى كه از طرف شارع مقدس قرار داده شده تا در

ص: 241

حكم شرعى و الهى در هيچ موضوعى مردم بلاتكليف و متحير نمانند.

امّا موضوع دوم يعنى انعطاف پذيرى قوانين اسلام از چند راه مى توان آن را دريافت:

به جهات مادى و جسمانى او توجه داشته است و در هر دو جهت براى مردم احكام و قوانينى آورده است.

اسلام گفته است كه مردم مى توانند از دنيا و لذات دنيا استفاده كنند، امّا به شرط اينكه معنويات را زير پا نگذارند؛ نيز فرموده است كه مردم بايد به فكر ترقى و تعالى روحى باشند، امّا نه به اين معنا كه اصلاً زندگى دنيا را تعطيل كنند.

امير مؤمنان عليه السلام مى فرمايد: شخص باايمان ساعات زندگى خود را بر سه بخش تقسيم مى كند:

1. «مناجات با خداى بزرگ.

2. تحصيل معاش و تأمين مخارج زندگى.

3. تفريح و استراحت و سرگرمى هاى سالم و بهره بردارى از لذات دنيا».(1)

توجه داريد كه امام عليه السلام مناجات با خدا را در كنار تفريح و استراحت ذكر كرده است؛ يعنى با همان بيانى كه مردم را به روحيات و معنويات خوانده، با همان بيان هم آنان را به بهره بردارى از دنيا تشويق كرده است.

اين جامعيت و ميانه روى اسلام است كه به آن قدرت و توانايى

ص: 243

داده است تا پابه پاى جوامع بشرى پيش برود و در همۀ دوران ها به نيازهاى مردم پاسخگو باشد.

همه را از باب مثال يادآورى نمايد ديگر با پيدايش وسايل جديد و مدرن و پيشرفت عوامل تمدن منافاتى نخواهد داشت.

با مطالعه در قوانين اسلام به خوبى روشن است كه اسلام نظرى به وسايل خاص يك عصر ندارد؛ مثلاً مى گويد در برابر بيگانگان نيرومند باشيد تا از حقوق حياتى و انسانى خويش دفاع كنيد، آنجا كه مى فرمايد:

(وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اِسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ...) .(1)

«در برابر آنان تا مى توانيد قوا و نيرو تهيه كنيد».

اين قانون با اينكه در عصرى صادر شده است كه مردم از شمشير و سپر و اسب استفاده مى كردند، هرگز نظرى روى وسايل جنگى آن روز ندارد؛ يعنى هيچ كس نمى گويد معناى اين آيه اين است كه بايد حتماً در هر عصر و زمانى كه بوديد با شمشير جنگ كنيد يا فقط از اسب استفاه كنيد، بلكه معناى آيه اين است كه بايد مسلمانان در هر عصر و زمانى قدرت نظامى خود را در برابر كفار و مشركان و ستمگران حفظ كنند؛ خواه اين كار با شمشير انجام گيرد يا با مدرن ترين سلاح هاى روز.

همچنين اسلام مى گويد: «طلب العلم فريضة على كلّ مسلم»:(2)«لازم است مسلمانان باسواد و دانشمند و فهميده باشند».

ص: 245

امّا حتماً بايد در مكتب خانه ها روى زمين با آن وضع ناراحت كننده درس بخوانند، چنين مطلبى را نمى گويد، بلكه منظور از اين قانون اين است كه مسلمانان به دنبال علم و دانش سودمند باشند، امّا در نحوه تحصيل علم هرگز اسلام نظر خاصى ندارد كه با تطور و تكامل تمدن ها سازگار نباشد.

برداشته مى شود.

البته تشخيص دليل حاكم و عمل كردن به آن، احتياج به دقت و تأمل و اجتهاد دارد و اين كار فقط از مجتهدين و فقهاى اسلامى ساخته است.

اسلام، قرآن، انجيل و تورات، تربيت مذهبى انسان تا حدّى كه لازم بود انجام پذيرفته است و از اين پس انسان (بر اساس اين طرز تربيتش) قادر است كه بدون وحى و بدون نبوت جديدى، خود روى پاى خودش به زندگى ادامه دهد و آن را كامل كند؛ بنابراين ديگر نبوت ختم است، خودتان راه بيفتيد.(1)

معلوم نيست كه منظور نويسنده چيست. آيا مى خواهد بگويد براى مسائل تازه و رويدادهاى جديد، لازم است متخصصان از قواعد و اصول، حكم مسأله و رويداد را استنباط كنند؟ اگر اين را مى گويد، صحيح است ولى اين مطلبى نيست كه قسمتى از آن را اقبال پاكستانى و قسمت ديگرش را ايشان گفته باشد و تا ايشان بگويد عقيدۀ شخص خودم است و خودم مسؤول آن خواهم بود، زيرا اين مطلب يعنى استفاده از اجتهاد و استنباط از قديم الأيام مورد تأييد همۀ علما و دانشمندان بوده است و همۀ مسلمان ها مى دانند كه شريعت اسلام شريعتى است كه كامل و جامع و جاويدان و براى رويدادها و مسائل جديد، قوانين و اصولى كلى جعل كرده است.

اگر منظور ايشان اين است كه نبوت ختم شده است امّا موضوع قانونگذارى به پايان نرسيده است تا با رفتن پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و سلم مردم بتوانند به كمك عقل و دانش خود، قوانينى براى خود وضع كنند و به

ص: 248

گذشت زمان و تغيير و تبديل اوضاع، احكام و مقررات اسلامى را تغيير دهند، اگر اين منظور باشد، گفتارى است بى اساس و بر خلاف عقيدۀ همۀ مسلمانان، زيرا تمام مسلمانان عقيده دارند قانونگذارى مخصوص ذات پاك خداى متعال است و قوانين اسلام ابدى و غير قابل تغيير مى باشد.

ص: 249

ص: 250

14. امالى شيخ صدوق، م 460، چاپ سنگى.

15. انوار التنزيل، تفسير بيضاوى، م 692، چاپ سنگى.

16. بحارالأنوار، علّامه مجلسى، م 1111، چاپ جديد.

17. پرسش ها و پاسخ هاى مذهبى.

18. التاج از شيخ منصور على ناصف، قرن 14، چاپ چهارم.

19. تاريخ طبرى، م 310، چاپ ليدن.

20. التبيان فى اعراب القرآن از ابوالبقاء عكبرى، م 616.

21. التبيان، تفسير شيخ طوسى، م 460، چاپ ده جلدى.

22. تحفة الزائر علامه مجلسى، چاپ سنگى.

23. تفسير نيشابورى (سده هشتم).

24. تفسير نعمانى.

25. تفسير برهان سيدهاشم بحرانى.

26. تفسير على بن ابراهيم قمى، چاپ سنگى.

27. تفسير فرات، چاپ نجف.

28. تنبيه الأمّة و تنزيله الملّة، آية اللّه نائينى، م 1355.

29. تهذيب الاحكام شيخ طوسى.

30. التيسير فى علم التفسير، عبدالعزيز ديرينى م 694.

31. جامع الأصول ابن اثير، م 606، چاپ 12 جلدى.

32. جامع السعادات ملا مهدى نراقى، م 1209، چاپ نجف اشرف.

ص: 252

33. الجامع الصغير جلال الدين سيوطى.

34. جلالين، تفسير ملا جلال سيوطى، م 910 و جلال الدين محمد بن احمد الشافعى، م 864.

35. حلية الأولياء ابونعيم اصفهانى.

36. خاتم پيامبران مقاله علّامه شهيد مطهرى قدس سره.

37. خصال شيخ صدوق، م 381، چاپ مكتبة الصدوق.

38. الدر المنثور جلال الدين سيوطى.

39. الذريعة إلى تصانيف الشيعة، حاج آقا بزرگ طهرانى، م 1389.

40. زاد المعاد علامه مجلسى، چاپ سنگى.

41. سرائر ابن ادريس، م 598.

42. سفينة البحار محدث قمى، م 1359.

43. سنن دارمى، م 255، چاپ دمشق در دو جلد.

44. سنن ترمذى.

45. سيره حلبى على بن برهان الشافعى، م 1044، چاپ 1382.

46. شرح نهج البلاغه ابن أبى الحديد، م 655، چاپ 20 جلدى.

47. صحيح بخارى، م 256، چاپ 1378 در سه جلد.

48. صحيح مسلم، م 261، چاپ مصر 1334.

49. صحيفه سجاديه با ملحقات چاپ اسلاميه.

50. صحيفۀ علويه شيخ عبداللّه سماهيجى.

ص: 253

51. الصحيفة المهديه، چاپ سنگى.

52. طبقات كبرى محمد بن سعد، م 230، چاپ ليدن.

53. عدة الداعى ابن فهد حلى، م 841، چاپ سنگى.

54. علل الشرائع شيخ صدوق، م 381، چاپ قم.

55. عيون أخبار الرضا شيخ صدوق، م 381، چاپ قم.

56. غاية المرام سيدهاشم بحرانى، م 1107.

57. فرحة الغرىّ، چاپ سنگى و نجف.

58. قاموس اللغة فيروزآبادى، م 817، چاپ 1332 در 4 جلد.

59. قرب الاسناد حميرى، چاپ سنگى.

60. كامل الزيارات ابن قولويه، م 369، چاپ نجف اشرف.

61. كتاب سليم بن قيس، م 90، چاپ نجف اشرف.

62. كشاف زمخشرى، م 538، چاپ 1366 در 4 مجلد.

63. كشف الغمة اربلى، م بعد از 687، چاپ قم، در سه مجلد.

64. كنز الفوائد كراجكى.

65. لسان العرب، ابن منظور، چاپ بولاق.

66. مجالس شيخ مفيد.

67. مجمع البيان، شيخ طبرسى، م 548، چاپ اسلاميه.

68. مجله عرفان سال 36.

69. محاسن برقى، چاپ محدث ارموى.

70. مختار الصحاح محمد بن ابوبكر رازى، م 666، چاپ چهارم.

71. مزار ابن مشهدى، نسخه خطى.

72. مستدرك الوسائل نورى، م 1320.

73. مسند احمد، م 241، چاپ 1313 در 6 مجلد.

74. المصباح المتهجد شيخ طوسى.

75. معانى الأخبار شيخ صدوق، م 381، چاپ مكتبة الصدوق.

76. معراج السعادة ملا احمد نراقى، م 1244، چاپ اسلاميه.

ص: 254

77. مفاتيح الغيب ملا صدرا، م 1050، چاپ سنگى.

78. مفاهيم القرآن، آية اللّه سبحانى.

79. مفردات راغب اصفهانى، چاپ مرتضوى.

80. مقائيس اللغة، ابن فارس، م 395.

81. مقياس المصابيح، علامه مجلسى، چاپ سنگى.

82. مقتل خوارزمى، م 568، چاپ نجف اشرف.

83. مقدمه ابن خلدون، م 808، چاپ چهارم.

84. مكاتيب الأئمة علم الهدى فرزند فيض كاشانى، م 1115.

85. مكارم الاخلاق طبرسى.

86. المنار.

87. مناقب ابن شهرآشوب، م 588، چاپ نجف.

88. مهج الدعوات ابن طاووس.

89. الميزان علّامه طباطبائى (1321-1402).

90. نصايح الهدى شيخ محمدجواد بلاغى، م 1352.

91. نهج البلاغه در سه جلد، حاشيه عبده.

ص: 255

92. نهج السعادة محمودى.

93. نور الثقلين (تفسير) شيخ عبدعلى بن جمعه، م 1112.

94. وافى فيض، م 1091، چاپ سه جلدى.

95. وسائل الشيعة شيخ حرّ عاملى.

96. ولايت فقيه، حضرت امام خمينى قدس سره.

97. هدية الزائرين محدث قمى، م 1359، چاپ 1343.

98. ينابيع المودة شيخ سليمان، م 1293.

99. بهائى چه مى گويد؟، حاج ميرزا جواد آقا تهرانى.

100. فرائد ابوالفضل گلپايگانى، چاپ سنگى بدون تاريخ.

101. اشراقات حسينعلى بهاء.

102. ايقان حسينعلى بهاء، چاپ سنگى، 1310 و چند كتاب ديگر.

قم - حوزۀ علميه - رضا استادى تهرانى

12 جمادى الاولى 1394

14 خرداد ماه 1353

ص: 256