حضرت علی علیه السلام

کتاب، بوستان فرزانگان است

• اخلاق کارگزاران

• محمدرضا امین زاده

• طرح جلد / محسن زمانی

• چاپ دوم / زمستان 1376

تعداد / پنج هزار جلد

چاپخانه / سلمان فارسی

کلیه حقوق برای ناشر محفوظ است

350 تومان

انتشارات در راه حق

قم، خیابان آیت الله مرعشی نجفی

کوچه 20، شماره 6، تلفن 743223

ص: 2

7- کاردانی 48

نظارت رهبر (ولی امر) بر وزراء استانداران، فرمانداران 50

فصل ششم: مسائل کلی اخلاق کارگزاران 54

انسان ارجمند کیست؟ 54

ارزش وجودی 54

ارزش اخلاقی 55

فصل هفتم: مقام به عنوان وسیله نه هدف 57

رابطه کارگزار با خدا 62

فصل هشتم: رابطه کارگزار با خود 66

آزمون قبل از انتخاب 72

فصل نهم: آگاهی کامل به مقررات و قوانین 75

فصل دهم: کارگزاران خدمتگزاران مردمند 84

کارگزاران پناهگاه مستمندان 87

پاداش کارگزاران و تشویق کارگزاران نمونه از سوی مافوق 91

فصل یازدهم: حاکمیت ضوابط نه روابط 96

کیفیت برخورد با ارباب رجوع 101

فصل دوازدهم: روش برخورد با مافوق 106

انتقاد 111

مشورت 114

فصل سیزدهم: پرهیز از افراط و تفریط 117

منشأ افراط و تفریط چیست؟ 117

برخی از پیامدهای افراط و تفریط 119

چگونه باید این مرض را معالجه کرد 120

کارگزاران و اقتصاد جامعه 124

کارگزار و انفال 125

کارگزار و اموال خصوصی مردم 131

فصل چهاردهم: روابط با بیگانگان 134

ص: 4

بسم الله الرحمن الرحيم

دانشمندان پیشروان و طلایه داران و خط دهندگان امت اسلام هستند و کارگزاران خدمتگزاران و اداره کنندگان امور (اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، نظامی و ...) جامعه اسلامی می باشند که زیر نظر ولی فقیه و اذن او میباید به اداره امور بپردازند. دانشمندان آنگاه خط دهندگان و هدایت کنندگان خوبی خواهند بود که صالح و شایسته باشند و کارگزاران وقتی به اصلاح امور جامعه خواهند پرداخت که شایستگی آن را داشته باشند و شایستگی آنها در گرو اخلاق نیکوی آنها است. به جهت اهمیت مطلب برای این که قدمی هر چند کوتاه در این راه برداشته شود مباحثی راجع به اخلاق کارگزاران از دیدگاه اسلام تقدیم می گردد و امید است که جهادگران

دانشور بحثی تمام و کامل راجع به این موضوع ارائه دهند.

ص: 6

ریاکارانه انجام می گیرد و چنانچه نفس انسانی به سخاوت و تواضع عادت کرد شخص در هنگام بذل و بخشش و یا احترام به افراد شایسته حاجتی به فکر کردن ندارد. بنابراین ملکه اخلاقی آن است که عمل از روی طبع و خوی نفسانی (که در اثر تربیت و تمرین و پرورش، در نفس پدید آمده است) انجام گیرد. (1) از نظر مذهب اگر انسان به جهت اغراضی بذل مال کند یا شخصی را احترام نماید مانند آنکه بذل مال کند برای این که مشهور شود یا دیگری را احترام کند بدان جهت که به او احتیاج دارد اگر چه ظاهر عمل، عمل اخلاقی است ولی در واقع عمل اخلاقی به آن گفته نمی شود و ملاک فعل اخلاقی از دید اسلام، عقل و شرع است. به این نحو که وقتی یک مسلمان در اثر تربیت دینی نفسش پرورش یافت و با صفات انسانی خوی گرفت کاری که از او سر می زند بر پایه عقل و شرع است. آنچه را عقل و دین میگوید انجام می دهد.

لازم بتذکر است که فعل اخلاقی اگر چه بدون تردید و رویه انجام می گیرد ولی از روی اختیار و آگاهی کامل می باشد و این دو از ملاکات فعل اخلاقی است. قرآن درباره گروندگان به خدا و رسول میفرماید: ﴿ إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذينَ آمَنُوا بِاللهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ يَرْتابُوا وَجاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَاَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أُولئِكَ هُمُ الصّادِقُونَ﴾ (2) «جز این نیست که مؤمنان آنانی هستند که ایمان به

ص: 8

خدا و رسولش دارند و پس از آن هیچ شک و تردیدی ندارند و با بذل مال و جان در راه خدا جهاد کردند اینان به حقیقت راستگویان هستند». کلمه «انما» مؤمنین را منحصر میکند در کسانی که ایمان به خدا و رسولش دارند و کلمه «لم يرتابوا» بیان کننده ایمان اخلاقی است و آن کیفیت استوار و ثابت در نفس که هیچ تردیدی در آن نیست. (1) لذا بذل جان که صفت شجاعت و بذل مال که صفت سخاوت باشد بدون تردید و فکر در راه خدا انجام می گیرد و این افعال اخلاقی که برخاسته از صفات راسخه در نفس است ملاکش شرع و عقل می باشد و دارندگان چنین ایمانی و صفاتی راستگویان در

ایمان و عمل اخلاقی هستند.

گیاه در مقایسه اش با رشد و رفع تشنگی آن دو ضرورت دارد.

داده است که آن را مقام قربی می نامیم. قرآن از آن مقام قربی تعبیر به «جنت رضوان، رحمت جنتی» می کند. ﴿ يُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَرِضْوانِ وَجَنات لَهُمْ فيها نَعِيمٌ مُقيم خالِدِينَ فِيها أَبَداً إِنَّ اللهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظيمٌ ﴾ (1) «خداوند (مجاهدین در راه خویش را) به رحمتی از جانب خود و به رضوان و مقام رضا و خشنودی و به بهشت هایی که بر ایشان نعمت هائی جاودان و همیشگی است، بشارت می دهد که در آن بهشت ها همیشه متنعم خواهند بود؛ همانا اجر بزرگ نزد خداوند است.»

﴿ وَادْخُلی جَنَّتی ﴾ (2) «داخل در بهشت من شو». این مقام انسانی است که خداوند برایش مهیا ساخته است و او را به آنجا می خواند. آدرس آن مقام را نیز به او نشان داده تا دیگران او را نفریبند و به منزل دیگر نکشانند. فرمود: ﴿ وَ آنِ اعْبُدُونِي هذا صِرَاط مُسْتَقِيمٌ ﴾ (3) « به عبادت و ستایش من برخیز این صراط مستقیم است». صراط تکامل است راه رسیدن به آن مقام است. جوهر وجود انسان حقیقت انسانی، استعداد چنین مقامی را دارا است .

اخلاق که در صراط مستقیم بدست می آید وسیله ای میگردد برای مشاهده آن مقام و رسیدن به آن. فیلسوف عالیقدر شهید آیت الله مطهری می گویند: «اخلاق و احساس اخلاقی دروازه ایست برای آن که انسان روح خود را بشناسد و با شناخت روح مجرد، از عالم غیب و ملکوت آگاه شود. چون انسان شعله ایست از عالم غیب و ریشه

ص: 11

احساسات اخلاقی از آنجا پیدا می شود. (1)

رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله فرمودند: ﴿ إِنَّ الْعَبْدَ لَيَبْلُغُ بِحُسْنِ خُلْقِهِ عَظيمَ دَرَجَاتِ الْآخِرَةِ وَشَرَفَ المَنازِلِ ﴾ (2) «در حقیقت بنده (خدا) به سبب نیکوئی اخلاقش به درجات عظیم آخرت و به مقام های بلند میرسد .

بدنبال حدیث فوق در مورد بداخلاقی فرمودند: ﴿ إِنَّ الْعَبْدَ لَيَبْلُغُ مِنْ سُوءٍ خُلْقِهِ اَسْفَلَ دَرَكِ جَهَنَّمَ ﴾ (3) در حقیقت بنده (خدا) به سبب بدی اخلاقش به پست ترین طبقه های جهنم می رسد».

على علیه السلام :فرمودند: ﴿ عَلَيْكُمْ بمكارم الأخلاق فَإِنَّها رَفْعَةٌ ﴾ (4)، «بر شما باد به کسب کردن مکارم اخلاقی که انسان را به مقام بلند

(انسانی) می رساند».

بنابر آنچه بیان داشتیم این نتیجه را میگیریم که اهمیت اخلاق ایمانی (که انسان را به مقام قربی می رساند) در حد اهمیت مقامی است که انسان در صراط مستقیم به آن نائل می شود.

1 - قوه عالمه یا عاقله

2 - قوه عامله

در سایه به فعلیت رساندن قوه عالمه است که می توانیم به خیر و شر، به قبح و حُسن آگاه گردیم. به حرکت خود جهت مثبت دهیم. کشش ها و امیال و غرائز درونی را به سمتی عالی و صحیح راهنمائی کنیم. به اعمال و رفتارمان صورت انسانی دهیم. قوه عالمه آنگاه نقش اساسی خویش را در رشد و سعادت انسانی نشان میدهد که به ظن و شک اکتفا ننماید و محکوم اوهام و خیالات نگردد. بلکه به مرتبه یقین و باور برسد ﴿ وَلا تَفْتْ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ ﴾ (1) ﴿ إِنْ يتبعونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلا يَخْرُصُونَ (2) وَمَا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَ وَانَ الظَّنَّ لا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئاً .﴾ (3) «خداوند به صاحبان علم درجه و مقام می دهد. ﴿ يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أوتُوا الْعِلْمَ دَرَجات. ﴾ (4) «و آن اشخاصی که علم و معرفت ندارند الگو قرار نمی گیرند.» ﴿ وَلَا تَتَّبِعْ اَهْوَاءَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ .﴾ (5)

﴿ وَلا تَتَّبِعانِ سَبِيلَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ. ﴾ (6)

کسی که تنها قوه عالمه را به مرتبه عالی کمالش رسانده باشد نمی تواند الگو قرار بگیرد زیرا که انسانی است ناقص. انسان کامل باید الگو و اسوه اخلاق ایمانی باشد و آن کسی است که بدنبال رشد قوه عالمه قوه عامله را به فعلیت برساند و هر کدام از اعضا و جوارح را

ص: 13

به تکلیف الهی اش عادت دهد. در قلب نیت سالم از هر انحرافی پدید آید و مغز به تفکر صحیح بپردازد. غرائز در جهت مطلوب عقل ارضاء گردند و دست و پا و گوش و چشم و زبان متابعت از عقل و شرع نمایند. عملی شایسته است که انسان را به فیض عظیم از ناحیهٔ خداوند می رساند.

﴿ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةُ وَأَجْرٌ عظيمٌ ﴾. (1)

الگو آن انسانی است که این دو نیرو را به کمال شایسته رسانده باشد. زیرا که او انسان کامل است. انسانی که تحت ولایت خدا قرار میگیرد و خدا سر پرستی او را به عهده می گیرد و به امور او سامان می بخشد. خداوند در قرآن از زبان رسول گرامی اش حضرت محمد صلى الله عليه وآله می فرماید: ﴿ إِنَّ وَلِيَ اللهُ الَّذى نَزَّلَ الْكِتَابَ وَهُوَ يَتَوَلَّى الصّالِحينَ ﴾ (2) «همانا ولى من خدائی است که قرآن را نازل کرد و متولی افراد صالح است» و به همین لحاظ قرآن رسول خدا را به عنوان اسوه و الگو معرفی می فرماید:

﴿ لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللهِ أَسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُوا اللَّهَ وَ الْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللهَ كَثيراً ﴾ (3)

همه رسولان الهی الگو و اسوه هستند زیرا که صالحند و ولی آنها خدا است. تحت سرپرستی خداوند متعال قرار دارند و صالحین نیز اسوه هستند. چرا که اینها همچون انبیا و رسولان الهی دو قوه عالمه و

ص: 14

عامله را به کمال رسانده اند و خدا ولی آنها شده است.

« بگو به حقیقت نماز و عبادت و اعمالم و حیات و مرگ من برای خداوند و صاحب اختیار عالمیان است.»

2 - حیات انسانی چیست؟ پاسخ به این سؤال وقتی صحیح خواهد بود که نکته اول را مورد توجه قرار دهیم. بطور فشرده و کوتاه بیان میداریم که : حیات انسانی عبارت از حیاتی است که به تمام ابعاد وجودی انسان (در حد قابلیت هر بعدی) پاسخ گفته باشد و به دور از افراط و تفریط انسان را به مطلوب شایسته برساند. زندگی (خواه فردی یا اجتماعی) که برخی ابعاد وجودی را سرکوب نماید و برخی دیگر را به افراط یا تفریط بکشاند و یا زندگی در حد اعتدال در جهت مطلوب شایسته نباشد و یا به هر بعدی بیش از قابلیتی که دارد بدان توجه نماید، حیات انسانی نخواهد بود. و حیات انسانی در صورتی پاسخ گوی نیاز ابعاد وجودی در حد قابلیت آنها هست که انسان را به کمال مطلق پیوند دهد و قوانین و دستورات او را آویزه وجود خویش سازد.

با توجه به دو نکته فوق معلوم می گردد که حیات انسانی در پرتو اخلاق به حیاتی می گویند که محکوم عقل و شرع باشد حیاتی دور از افراط و تفریط و حیاتی در جهت مطلبوب شایسته. انسان در چنین زندگانی شعارش این میشود که ﴿ لا أَمْلِكُ لِنَفْسي ضَرّاً وَلَا نَفْعاً الأما شاءَ الله ﴾ (1) «من مالک زیان و سودی برای خود نیستم، مگر آنچه را خدا بخواهد.»

ص: 16

یعنی همانگونه که وجود من از خدا است زندگی من نیز از خدا است. او است که به من زندگی سودمند انسانی را می بخشد و همو است که شر و زیان و ضرر را از حیات من برمی دارد تا از زندگی انسانی برخوردار باشم نفع و ضررم به دست خدای متعال است. «بیانی است از امیرالمؤمنین علیه السلام در تفسیر ﴿ إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُون ﴾ که وقتی می گوئیم انا الله اعتراف میکنیم که ملک خداوندیم تمام هستی ما ملک او است و با گفتن انا اليه راجعون اعتراف می کنیم به این که هالک هستیم و به سوی او بر می گردیم. » (1)

انسانی که به دستورات عقل و شرع عمل نماید و مؤدب به اخلاق الهی شود به چنین حیاتی دست می یابد. کسانی که فضائل اخلاقی را کسب می کنند تا به دنیایی بهتر برسند و در نزد دیگران منزلتی داشته باشند و ارجمند و گرامی و نامشان در تاریخ ثبت شود. در دید اسلام از حیات انسانی برخوردار نیستند. زیرا در جهت مطلوب شایسته نیستند. مرتبه نازل حیات انسانی اینست که انسان متخلق به اخلاق الهی شود و کسب بهشت را در نظر داشته باشد و عالیترین مرتبه حیات انسانی آن است که انسان در کتب فضائل اخلاق و دوری جستن از رذائل اخلاقی جز خدا هیچ منظور دیگری نداشته باشد.

ص: 17

4 - اجرا قانون در اجتماع بشری در پرتو وجود یک نظام قدرتمند ممکن است و تا قدرتی و حکومتی نباشد قانون به طور کامل اجرا نمی شود.

5- وجود رهبری قاطع و صالح لازمه حکومت است که نظارت کامل بر جریان امور دارد.

6 - هر حکومتی به کارگزارانی نیاز دارد که در جهت اهداف و خواسته های آن حرکت کنند .

7 - حرکت در جهت اهداف یک حکومت بر پایه تعلیم و تربیت فرهنگی آن حکومت میباشد.

با توجه به نکات مزبور که بشر در ساختن جامعه انسانی هیچ راه گریزی از آن ندارد، وظایفی بر عهده نظام حاکم است که عقل و قانون به انجام آنها امر می کند.

1 - تعلیم و تربیت در سطح عمومی به منظور رشد استعدادها در جهات و ابعاد گوناگون .

2- برقراری نظم و امنیت.

3- برقراری عدالت اجتماعی و دادن حق افراد در حد استحقاق.

ایجاد استقلال (سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، نظامی) و آزاد بودن از قید بیگانگان .

5 - دادن آزادی به گروهها و اقشار مختلف در حدود قانون.

6 - فراهم آوردن امکانات رشد جامعه در جهات مختلف و از بین بردن موانع رشد .

ص: 19

7 - احترام گذاشتن به کرامت و آرمان های انسانی .

8 - ایجاد همبستگی و اتحاد در میان تمام اقشار ملت.

9 - محو و از بین بردن هرگونه ستم و انحصارطلبی .

10 - ...

وظایفی که بیان شد، کلی بوده و هر کدام در بر دارنده جزئیاتی است که در قانون اساسی و قانون مدنی بطور تفصیل نگاشته می شود.

هر حکومتی که بخواهد زندگی سالمی برای انسانها بوجود آورد چند زندگی را منحصر به حیات دنیوی بداند ناچار است به وظایف فوق عمل نماید .خداوند متعال که آفریننده انسان است و از روی حکمت او را آفریده است و بیهودگی و عبث آفرینی در نظام او وجود ندارد؛ (1) به نیازهای غریزی و خواسته های فطری انسان توجه کرده و به عنوان حاکم مطلق (2) قوانینی که فراگیر زندگی فردی و اجتماعی انسان است، به وسیلهٔ پیام آوران خویش به مردم رسانده است و آنها را نیز حاکمان جامعه قرار داده است. تا با سلب قدرت و حکومت از ستمگران، بر مسند قدرت و حکومت بنشینند و مجریان قوانین الهی در جامعه باشند و به پشتیبانی مردم عدل و قسط را بر پا

ص: 20

دارند.

بعثت رسول گرامی اسلام حضرت محمدصلی الله علیه وآله آخرین پیام آور خداوند متعال به منظور تحقق این هدف الهی در جامعه بود. (1) و امامان معصوم (به عقیده شیعه) جانشینان و ادامه دهندگان اهداف و راه او هستند. (2) و در زمان غیبت کبری فقهاء جامع شرائط علم و تقوا و فضیلت به عنوان نایبان عام، مجریان همان اهداف هستند. (3) و اعتقاد ما بر این است که هر قانونی غیر از قانون اسلام گمراه کننده است. (4) و هر حاکمی غیر از حاکم اسلامی مکرکننده می باشد و جامعه صالح

ص: 21

را صالحان می توانند بسازند و صالحان کسانی هستند که دارای حیات انسانی می باشند زیرا که به جز راه عقل و شرع راه دیگری ندارند. وظیفه خطیر حکومت اسلامی اینست که جامعه انسانی را به سوی مطلوب شایسته رهبری میکند که شرط اساسی حیات انسانی می باشد.

اینک که به هدف از برقراری حکومت اسلامی پی بردیم به اختصار به توضیح قوای سه گانه (مجریه، مقننه، قضائیه) در حکومت اسلامی اشاره میکنیم اسلام این سه قوه را مهم شمرده و با اصلاح آنها اصلاح جامعه را ضمانت می کند.

هیئت دولت بیش از کسان دیگر باید آمران به معروف و ناهیان از منکر باشند. معروف را رواج دهند و اجرا کنند و جلوی منکر را بگیرند و خود مرتکب آن نشوند. از نبی گرامی اسلام صلی الله علیه وآله روایت شده است که فرمودن :

« مادامی که امر به معروف و نهی از منکر شود و تعاون در برو نیکی وجود داشته باشد امت من در خیر و سلامت زندگی خواهند کرد. در غیر اینصورت برکات از آنها گرفته خواهد شد. برخی به ستم بر بعضی دیگر مسلط خواهند شد یاری کننده نه در زمین خواهند داشت و نه در آسمان.» (1)

در کتاب مبانی حکومت اسلامی آمده است که :

« گروه آمران به معروف در حکومت اسلامی همان هیئت اجرائی می باشند و در اسلام این قوه وسلطه در دست کسانی است که در جامعه اقدام به انجام این دو فریضهٔ بزرگ اجتماعی می نمایند و اگر بخواهیم بر این مطلب کاملاً واقف شویم، باید یادآور شویم که این دو فریضه (امر به معروف و نهی از منکر) به دو صورت انجام می گیرد :

1 - وظیفه فردی 2 - وظیفه گروهی

این دو وظیفه (به حکم قرآن و سنت) از لحاظ ماهیت و

ص: 23

اجراکنندگان شروط با هم تفاوت دارند. دقت در آیات قرآن، روشن می سازد که امر به معروف و نهی از منکر یکبار وظیفه فرد فرد جامعه اسلامی است به این معنا که هر کس موظف است به تنهائی ناظر اعمال دیگران باشد (1) و یک بار وظیفه دستجمعی است. یعنی گروهی از امت اسلامی موظف هستند برای پایان دادن به نابسامانی های اجتماع دست به دست هم بدهند و با یکدیگر تشریک مساعی کنند. (2) نوع دوم احتیاج به سلطه و قدرت دارد. حدود الهی «معروفند» تا قدرت انسجام یافته ای نباشد، اجرا نمی شوند مجرم و قاتل را نمیشود با نصیحت به میدان اعدام برد. اجراء حد برزانی و زانیه قدرت لازم دارد هیئت دولت که وظیفه گروهی را به عهده دارند با تکیه بر قدرت اسلام و مردم قادرند معروف را اجرا کنند و جلوی منکر را بگیرند. قوانین گسترده اقتصادی، فرهنگی نظامی و سیاسی و قضائی را باید وزراء مربوطه با لیاقت و کاردانی و قدرت اسلامی

ص: 24

مردمی پیاده کنند. تا آمران به معروف باشند و جلوی هرگونه فحشا، غارت، دزدی، ربا، رشوه، قاچاق مواد خانمان برانداز و ... را بگیرند تا ناهیان از منکر باشند. این نوع از امر به معروف و نهی از منکر بر تمام امت لازم نیست. آنچه بر تمام مردم لازم است نوع اول از امر به معروف و نهی از منکر (وظیفه فردی) است که شرایط خاصی دارد. نوع دوم (وظیفه گروهی) بر کسانی است که قدرت را در دست دارند. مسعدة بن صدقه از امام صادق علیه السلام نقل می کند که وقتی سؤال شد، آیا امر به معروف و نهی از منکر بر تمام مردم واجب است حضرت در پاسخ فرمودند: نه. این وظیفه منحصراً بر عهده اشخاص قدرتمند که اطاعت میشوند و عالم به معروف و منکر هستند، می باشد. آنگاه حضرت شاهد از قرآن می آورند :

﴿ وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ ﴾ (1) منظور آن گروه خاص است نه همه مردم و شاهد دیگر ﴿ وَ مِنْ قَوْمٍ مُوسى أُمَّةٌ يَهْدُونَ بالْحَقِّ وَ بِهِ يَعْدِلُونَ ﴾ (2).

و گفته نشده است بر تمام امت موسی یا هر فردی. (3)

ص: 25

(عليهم السلام) هستند که حق بیان احکام شرعیه را دارند و کسی که از جانب امام معصوم علیهم السّلام تعیین گردد می تواند در حدود تعیین شده بیان احکام نماید و در زمان غیبت کبری این حق مجتهدین و فقها است که از منابع احکام (قرآن، سنت، عقل، اجماع) (1) قوانین را استخراج می کنند. اینها کارشناسان امور دینی هستند. اینها حق جعل قانون را ندارند. وظیفه آنان استنباط احکام از منابع شرعی است. بعد مجلس شوری وجود دارد که به جهت گسترده بودن مسائل اجتماعی و سیاسی و اقتصادی و تفحص و بررسی های همه جانبه در اطراف حوادث و وقایع مردم و مملکت بوجود آمده است و مجلس شورای اسلامی نیز نه تنها حق جعل قانون را ندارد که حق قانون گذاری را نیز ندارد. و وظیفه اش برنامه ریزی در کمیسیون های مختلف می باشد. بعد از آن که مسأله ای در یک کمیسیون مورد توافق قرار گرفت و در مجلس اکثریت به آن رأی دادند و تصویب شد به نظر مجتهدین شورای نگهبان می رسد. آنان با توجه به موازین شرعی و قانون اساسی حکم به مثبت و منفی بودن آن میکنند که مخالفت

ص: 27

دارد یا ندارد. چنانچه نظرشان مثبت بود به صورت قانون در می آید و برای اجرا به دولت اعلام میگردد وظیفه کسانی که وارد مجلس شورای اسلامی میشوند بسیار خطیر است. آنان باید افرادی آگاه، دقیق و کنجکاو در مسائل و حوادث روز باشند و از تقوای کافی نیز برخوردار باشند تا صلاحیت برای شور و مشورت داشته باشند. در روایات صفات اهل شور بیان شده است که به ذکر چند روایت می پردازیم :

رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله فرمود: «محکم کاری آن است که با صاحب عقل مشورت کنی و امرش را اطاعت نمایی». (1)

على علیه السلام : «سزاوار است که عاقل رأی عقلا را بر رأی خود بیفزاید.» (2)

- «بهترین اشخاص برای مشاوره افراد دارای تجربه هستند». (3)

- «بهترین کسی که میتوانی با آنان مشورت نمایی صاحبان عقل، علم و افراد با تجربه و دوراندیش و محکم کار هستند.» (4)

- «در کار خودت با کسانی مشورت کن که از خدا می ترسند.» (5)

در روایاتی از مشورت با بعضی افراد منع شده است. رسول

ص: 28

خدا صلی الله علیه وآله به علی علیه السلام فرمودند: «یا علی با ترسو مشورت مکن زیرا که راه خروج (از حوادث) را بر تو تنگ می کند. با بخیل به مشورت مپرد از زیرا که تو را از رسیدن به هدف باز میدارد و با حریص نیز مشورت نکن زیرا که شدت حرص را در نظر تو خوب و زیبا جلوه می دهد. (1)

امام صادق علیه السلام فرمودند: «(در مشورت) از رأی نپخته بپرهیز و از کلامی که بدون اندیشه است دوری کن و کسی که استبدادرای دارد و به احمق و پست و به بوقلمون صفت (که ثباتی در رأی ندارد) و به لجوج جواب مشورت مده و راهنمائی مکن.» (2)

قضا داشته باشد و از عدالت و تقوائی بسیار عالی برخوردار باشد و فاسق هیچ گاه شایستگی این مقام بزرگ را ندارد.

علی علیه السلام به مالک اشتر در این زمینه مطالبی نوشت که از جمله آنها چنین است:

1 - در حکم و قضاوت بین مردم برترین و بهترین شخص را از نظر خودت و مردم انتخاب کن. 2 - که انبوه مشکلات و کارها او را به تنگ نیاورد (پر حصوله باشد.) 3 - پافشاری طرفین در احقاق حق خودشان او را به خشم واندارد. 4 - و در لغزش پایداری نکند. 5 - اگر به اشتباه افتاد و دانست که خطا نموده است از بازگشت به حق و اعتراف به اشتباه خود سر باز نزند. 6 - گرفتار طمع و مطامع شوم نفسانی نباشد. 7 - در قضاوت و صدور حکم از اطلاع کافی برخوردار باشد و به فهم و اطلاعات سطحی اکتفا نکند. 8 - نسبت به مسائل و امور مشتبه و گنگ محتاط تر و تأمل بیشتر را در کشف موضوعات از دیگران داشته باشد. 9 - مصرتر از هر کس در پی بردن به واقعیات قضایا و دنبال براهین و دلایل قطعی باشد. 10 - از مراجعه طرفین دعوا کمتر از هر کس احساس خستگی و ناراحتی کند. 11 - و از هر کس در کشف مسائل و حقایق صبورتر باشد. 12 - پس از قطعیت و حقانیت قضاوت در صدور حکم دارای قاطعیت باشد. 13 - از افرادی باشد که تملق و چاپلوسی در او اثر نگذارد. 14 - مکر و حیله و فریب و خدعه او را به هر سو نکشاند. (1)

ص: 30

روایات بسیاری راجع به آداب قضا وارد شده است که برخی از آن را بیان می داریم :

1 - مساوات بین افراد متخاصم :

رسول گرامی اسلامصلی الله علیه وآله فرمودند: «کسی که بین مسلمانان به مقام قضاوت تکیه زده است باید در نگاه کردن، اشاره کردن و در نشستن و کجا نشستن خود عدالت نماید». (1)

2- صدای قاضی بلندتر از صدای خصم نباشد :

علی علیه السلام شخصی را که به مقام قضاوت منصوب کرده بود عزل کرد. وقتی او سؤال می کند که از من خیانت و جنایتی سر نزده است چرا عزلم کردید؟ حضرت فرمودند : زیرا که صدایت بلندتر از صدای خصم تو بود. (2)

3 - آزرده خاطر دلتنگ و بی حوصله در مجلس قضا نباشد. (3)

4 - قبل از شنیدن کلام هر دو طرف نزاع حکم نکند. (4)

5 - در حالت غضب نباید حکم کند. (5)

ص: 31

6 - در حالی که او را چرت گرفته و خواب آلود است حکم نکند.

7 - در حال گرسنگی و تشنگی در مقام حکم قرار نگیرد. (1)

8 - نباید قاضی فردی از افراد مخاصم را دون آن دیگری مهمان کند. (2)

9 - در سخن گفتن فردی که در جانب راست ایستاده مقدم بدارد. (3)

10 - به شهود تلقین نکند. (4)

11 - قبل از قضاوت، تفکر و تأمل در حکم کند. (5)

مطالب مزبور ما را به اهمیت قوه قضائیه آگاه می گرداند. چنانچه افراد صالح، آگاه و باتقوا در این قوه به وظیفه خطیری که دارند عمل نمایند، حکومت اسلامی و جامعه را از هر لغزش و فسادی مصون خواهند داشت. قوضه قضائیه باید مستقل از دو قوه دیگر باشد تا

ص: 32

نظارت کافی را بر دو قوه دیگر داشته باشد و آنها را به کنترل خود

درآورد.

در فصل یازدهم - اصل یکصد و پنجاه و ششم قانون اساسی جمهوری اسلامی آمده است «قوه قضائیه قوه ای است مستقل که پشتیبان حقوق فردی و اجتماعی و مسئول تحقق بخشیدن به عدالت و عهده دار وظایف زیر است :

1 - رسیدگی و صدور حکم در مورد تظلمات، تعدیات، شکایات، حل و فصل دعاوی و رفع خصومات و اخذ تصمیم و اقدام لازم در آن قسمت از امور حسبیه که قانون معین می کند.

2 - احیای حقوق عامه و گسترش عدل و آزادی های مشروع.

3- نظارت بر حسن اجرای قوانین .

4 - كشف جرم و تعقیب مجازات و تعزیر مجرمین و اجرای حدود و مقررات مدون جزائی اسلام.

5 - اقدام مناسب برای پیشگیری از وقوع جرم و اصلاح مجرمین.

در اصل یکصد و هفتاد و چهارم در فصل یازدهم آمده است:

«بر اساس حق نظارت قوه قضائیه نسبت به حسن جریان امور و اجرای صحیح قوانین در دستگاههای اداری سازمانی بنام «سازمان بازرسی کل کشور» زیر نظر شورای عالی قضائی تشکیل می گردد. حدود اختیارات و وظایف این سازمان را قانون معین میکند.»

ص: 33

هر دو تصدی و سرپرستی امر می باشد. (1)

علامه بزرگوار طباطبائی بعد از بیان تفصیلی معنای ولایت می فرمایند : محصل معنای ولایت در موارد استعمال آن، اینست که ولایت نوعی قرب است که سبب می گردد شخص رسیده به آن مقام نوعی از تصرف و مالکیت و تدبیر را داشته باشد. (2) در ﴿ انما ولیکم الله و رسوله والذین امنوا ﴾ وحدت سیاق دلالت بر وحدت معنا دارد و ظاهر این مطلب که ﴿ ولایت رسول والذین امنوا ﴾ را اسناد داده است به ولایت الله، اینست که ولایت در جمع به یک معنا است و جمله ﴿ ان حزب الله هم الغالبون ﴾ در ذیل آیه موید این مطلب است. این جمله اشعار دارد به این که افراد تحت سپرستی همه حزب الله هستند. پس ولایت ﴿ رسول والذین امنوا ﴾ از سنخ ولایت خدا است. (3)

ولایت شامل ولایت تکوینی و تشریعی می شود. ولایت تکوینی

ص: 35

تصرف در عالم هستی است و ولایت تشریعی قیام به دعوت و تربیت و هدایت امت و مردم می باشد.

دسترس مردم قرار دهد.

با توجه به معنای دو کلمه «ولی» و «فقیه» متوجه می شویم که ولایت فقیه یعنی سرپرستی و تصدی عالم و متخصص در احکام شرعی در جامعه اسلامی، بنابر این فقیه روشن کننده راه، تعیین کننده تکلیف و بازدارنده مردم از طرق و راه های انحرافی است. او کسی است که در صراط مستقیم جلوتر از همه حرکت میکند و مردم را به ورود در آن راه فرامی خواند تا با تبعیت از فرمان و فتوای او به سعادت انسانی و قرب الهی نائل گردند .

از خدا انجام وظیفه، عدالت، پاکی نفس، مخالفت با هواهای نفسانی، امین، مکین، عالم و آگاه به حوادث روزگار، دلسوز مردم و جامعه، شجاعت، حلم، بردباری، حسن اخلاق، مکارم اخلاق، مدیریت و کاردانی، مدبر، با مؤمنین مهربان و بر کافرین سخت گیر، متقی، مصدق، تحریک کننده مردم جهت جنگ با دشمنان دین و انسانیت، صبور در برابر مشکلات، بشارت دهنده به بهشت و ترساننده از جهنم، حفیظ و ... اینها صفاتی هستند که در رسولان و انبیاء الهی بوده است. (1) و کسی که به منزله وارث آنها باشد سزاوار است که این صفات را داشته باشد. فقیه علاوه بر این که عالم، صاحب ،فتوا مدبر باید باشد زهد و تقوا نیز باید داشته باشد.

امام باقر علیه السلام فرمودند: ﴿ إِنَّ الْفَقيهَ حَقَّ الْفَقِيهِ الزّاهِدُ فِي الدُّنْيا الرَّاغِبُ فِي الْآخِرَةِ الْمُتَمَسَكُ بِسُنَّةِ نَبِيّه ﴾ (2) «به درستی که فقیه حقیقی کسی است که در دنیا دارای زهد باشد، رغبت به جهان آخرت داشته باشد و چنگ زننده به سنت نبی خودصلی الله علیه وآله باشد».

علی علیه السلام فرمودند: «آیا خبر دهم شما را به فقیه واقعی و حقیقی، آن کسی است که به مردم رخصت در گناه و معصیت خدا را نداده و آنها را از رحمت خدا مأیوس نکرده باشد و از مکر خدا ایمن نساخته

ص: 38

باشد و قرآن را ترک و رها نکند از جهت بی رغبتی به آن و رغبت به غیر آن. (1)

از صفات لازم برای فقیه که در روایات بر آن تأکید شده است، معرفت به مطالب و مسائلی است که معصومين عليهم السلام بيان فرموده اند.

امام صادق علیه السلام فرمودند: شما فقیه ترین مردم هستید آنگاه که معانی کلام ما را بشناسید» (2) و فرمودند: فردی از شما نمی تواند ادعای فقاهت کند مگر این که مفاهیم و معانی کلام ما را (جهت توریه) شناخته باشد. (3)

در اصل یکصد و نهم قانون اساسی در مورد شرائط و صفات رهبر یا اعضای شورای رهبری آمده است :

1 - صلاحیت علمی و تقوایی لازم براى إفتا و مرجعيت.

2 - بینش سیاسی و اجتماعی و شجاعت و قدرت و مدیریت کافی برای رهبری.

ص: 39

می گمارند. اینک به بیان برخی از صفات اخلاقی این افراد که مسئولیتی خطیر بر عهده دارند می پردازیم:

ارجمندی بخشد. (1)

کس نباشد کارش سرانجامی ندارد : 1 - تقوائی که او را از گناه بازدارد. 2- اخلاقی که با مردم مدارا کند. 3 حلمی که با آن سبکی و جهل نادانان را دفع نماید.» (1)

و شرافت و عزّت یک ملت را بباد می دهد. چنان که محمدرضا شاه کرد با پرداخت حق توحش به آمریکائی ها و قانون کاپیتولاسیون (1) نشان داد که عزتی برای مردم ایران باقی نگذاشته است و آنان را به عنوان ملتی بی تمدن و وحشی به جهان معرفی کرد.

حُسن خلق، حلم، راستگوئی، در برابر حق ذلیل بودن، پرهیز از جدال، آزار نرساندن به مردم از آثار عزت نفس است. (2)

وزرا، استانداران و فرمانداران باید بدانند که عزت نفس جز در پرتو اطاعت از خدای منان حاصل نمی شود. رسول گرامی اسلام حضرت محمد صلی الله علیه وآله فرمودند: ﴿ إِنَّ اللهَ يَقُولُ كُلَّ يَوْمٍ: أَنَا رَبُّكُمُ الْعَزيز فَمَنْ اَرَادَ عِزَّ الدَّارَيْنِ فَلْيُطِعِ الْعَزِيزَ ﴾ (3) «من پروردگار شما هستم که عزیز و شکست ناپذیرم. پس کسی که عزّت دنیا و آخرت را

ص: 45

می خواهد باید اطاعت و پیروی از خدای عزیز کند.»

خداوند به داود علیه السلام وحی کرد: که ای داود، من عزت را در طاعت خودم قرار داده ام. (1) هیچ عزتی بالاتر از این نیست که انسان تقواى الهی داشته باشد. (2)

دانشمندان و علمائی است که به خدا اعتقاد داشته و مطیع او

هستند.

نداشتن علم و زیستن در جهل، مردم را به راه گمراهی کشاندن حرام را به جای حلال رواج دادن و حلال الهی را محو ساختن است. زمامدار جاهل به قانون حق، بدعتی که در میان مردم می گذارد بسیار مشکل میتوان آن را محو ساخت و از بین برد. وزیر اقتصاد باید از کم و کیف مسائل اقتصادی اسلام آگاه باشد. وزیر فرهنگ و آموزش عالی باید بداند که فرهنگ قرآن و اسلام از چه سخن میگوید و دارای چه برنامه هائی است و از خط راستین آن آگاه باشد. هر وزیر و استانداری که برای اجرای آنچه از قوانین برگزیده شده است باید آنها را بدرستی بداند و به اجرا گذارد که نادانی او باعث تضییع حقوقی خواهد گشت. از رسول گرامی اسلام چنین نقل شده است که «کاری که با دانش قرین است اندک و بسیار آن سودمند است و کاری که با نادانی قرین است نه اندک آن سود می دهد و نه بسیار آن». (1)

خدا و از خطا، و نیفتادن در چاله تحیر و پشیمانی و اندوه است. علی علیه السلام فرمودند: «لا خَيْرَ فِي عَزْم بلا حزم» (1) «عزم و تصویر کاری بدون دوراندیشی و محکم کاری خیر و برکتی ندارد». و آن حضرت فرمودند: «بر حق شکیبائی نمی ورزد مگر محکم کار ماهر و دوراندیش» (2) و در تفسیر دوراندیشی فرمودند: «اَلْحَزْمُ النَّظَرُ فِي الْعَواقِب وَمُشاوَرَةِ ذَوِى الْعُقُولِ » (3) «محکم کاری نظر انداختن به عواقب (کار) و مشورت با صاحبان عقل می باشد.» کارگزاران نه تنها باید نظر به عواقب کارشان و عکس العمل روزگار در همین دنیا داشته باشند بلکه محکم کار و دوراندیش حقیقی کسی است که آخرت را نیز فراموش نکند و کارش را با توجه به مسأله آخرت انجام دهد. علی علیه السلام فرمودند: «دوراندیش کسی است که چیزهای فریبنده دنیا او را از عمل برای آخرت باز ندارد.» (4)

وظیفه کنند و پاسخ اقشار مختلف مردم را بدهند و به اصلاح امور آنان بپردازند که کاردان نیز باشند. شخص زمامدار اگر مدبر خوبی نباشد در همان روزهای اول زمامداریش نارضایتی مردم را برخواهد انگیخت و مردم را بر علیه خود خواهد شوراند. هر چند که قصد و نیت ناراضی ساختن مردم را نداشته باشد. شخص کاردان، شخص کارآزموده و زیرک است. علی علیه السلام فرمودند: ﴿ الظَّفَرُ بِالْحَزْمِ وَالْحَزْمُ بالتَّجارب ﴾. (1)

«پیروزی در محکم کاری و دوراندیشی است و محکم کاری و دوراندیشی در تجربه و کارآزمودگی است.»

زمامداران اسلام، وزراء، استانداران و فرمانداران و کارگزاران باید به آداب اخلاقی مؤدب باشند و به صفات انسانی (بزرگواری، عطوفت، کرامت انسانی، جود، تواضع، راستی، امانتداری، استغناء طمع و...) مجهز گردند و از صفات رذیله (حسد، بخل، كبر، حب بی جا و زیاد به دنیا، حرص، حیله، نفاق و ...) دوری کنند تا د انسانیت و از بین بردن مفاسد و یاری رساندن به مردم الگوی دیگران باشند .

زمامدارانی که این چنین باشند مورد وثاقت و اطمینان رهبر (ولی

ص: 49

فقیه) و مردم خواهند بود. و مملکت دچار گرفتاریهایی که از جانب افراد جاهل و بی تقوا (که لیاقت مملکت داری را ندارند) به وجود می آید نخواهد شد.

منع فرماید و افرادی را در وزارتخانه ها، استانداری ها، فرمانداری ها بگمارد (1) که اعمال و رفتار آنها را گزارش کنند تا اگر انحرافی احیاناً پیدا شد، قبل از اشاعه آن و لطمه رساندن به حکومت اسلامی، جلوی آن گرفته شود. نظارت رهبر بر کار زمامداران یکی از عوامل مهم بقاء نظام اسلامی محسوب میشود.

علی علیه السلام در نامه ای به مصقله ابن هبیره الشیبانی که از جانب آن بزرگوار بر اردشیر خره (نام شهری بوده در فارس) حاکم بود، او را سرزنش کرده به اینکه :

« به من خبری رسیده که کاری را مرتکب شده ای که اگر بجا آورده باشی خدای خود را به خشم آورده ای و امام و پیشوایت را غضبناک ساخته ای. تو اموال مسلمان ها را که نیزه ها و اسب هاشان آن را گرد آورده و خون هاشان بر سر آن ریخته شده (غنیمت) در بین عربهای خویشاوند خود که ترا برگزیده اند قسمت میکنی پس سوگند به خدائی که دانه را شکافته و انسان را آفریده اگر این کار (که به من خبر داده اند) راست باشد از جانب من نسبت به خود جز زبونی نبینی و از حیث مقدار و مرتبه نزد من سبک گردی، پس حق پروردگارت را خوار نگردانده و دنیایت را به نابودی دینت آباد مکن که (در روز قیامت) در آن گروهی خواهی بود که از جهت رفتارها

ص: 51

زیان کارترند. (1)

و در نامه ای که به عثمان ابن حنیف انصاری (که از جانب حضرت حاكم بصره بود) می نویسد او را از ارتکاب عملی که در شأن یک استاندار اسلامی نبوده منع و سرزنش می کند که چرا در مهمانی کذائی شرکت کرده است. (2)

و به حاکم مگه ابن عباس (که از جانب آن حضرت منصوب بود) می نویسد جاسوس من در مغرب (شام که از شهرهای غربی است) نوشته و مرا آگاه ساخته که مردی با فلان مشخصات (3) (معاویه) به سوی حج گسیل گشته پس بر آنچه در دو دست تو است (حکومت مکه و حفظ نظم و آرامش) پایداری و ایستادگی کن همچون ایستادگی شخص دوراندیش سخت گیر و نصیحت کننده عاقل و خردمند که پیرو رهبر و فرمانبردار امام و پیشوایش می باشد و مبادا کاری کنی که به عذرخواهی بکشد و هنگام خوشی های فراوان زیاد شادمان و هنگام سختی ها هراسان و دل باخته (که باعث

ص: 52

شکست است) مباش. والسلام (1)

از این نامه ها این چنین استفاده میشود که علی بن ابی طالب امير المؤمنين علیه السلام نظارت کامل بر استانداران و فرمانداران خویش داشته اند و آنها را از لغزشهایی که مرتکب می شده اند منع کرده و در برخی جریانات مسائل لازم را بیان میکرده اند. البته افراد زمامدار باید بدانند که پیش از اینکه رهبر ناظر آنها باشد، خداوند ناظر آنها است و ممکن است از رهبر مسائل مخفی بماند اما از خداوند متعال

هیچ چیزی (عملی به اندازه خردل) پنهان و مخفی نخواهد ماند.

در دعای کمیل به این مضمون آمده است «خدایا... تو كرام الکاتبین (دو فرشته گان بزرگوار نویسنده) را موکل ساختی که اعمال بدم را بنویسند و آنها را با اعضا و جوارح من گواه بر من ساختی بعد می فرماید: «وَ كُنتَ اَنْتَ الرَّقِيبَ عَلَيَّ مِنْ وَرائِهِمْ وَالشَّاهِدَ لِما خَفِيَ عَنْهُمْ ...» «تو خود از وراء اینها مراقب من بوده و گواه بر آنچه از آنها پوشیده میماند. (2)

ص: 53

حيوانات وجود دارد. در این صورت می گوئیم: انسان دارای ارزش وجودی یا کمال وجودی بیشتری است و در اینجا نظرمان به این نوع ارزش نیست زیرا که ارزش مزبور ضروری وجود انسان است و اکتسابی نیست.

قرآن از انسانهای با ارزش و ارزشمند به (خير البرية) (1) بهترین مخلوقات نام میبرد. قرآن مجید آنهائی را که بر طبق غرائز حیوانی و هواهای نفسانی حرکت می کنند و زندگی را می گذرانند و خود را از بهره برداری عقل محروم ساخته اند به موجوداتی (2) تشبیه کرده است که از عقل و کمال معنوی و ارزش اخلاقی برخوردار نیستند و بهره ای ندارند. عاقبت تمام این انسان های بی ارزش جهنم است. درختی که میوه ندهد سزاوار سوختن است؛ انسانی هم که معرفت و انسانیت و شرف را زیر پا بگذارد سزاوار دوزخ است. و در پیشگاه الهی خجل و سرافکنده می باشد. (3)

قرآن آنجا که از ایمان به خدا و قیامت و هجرت و جهاد در راه خدا با مال و جان سخن میگوید و برای گروندگان و عمل کنندگان به شرع و عقل بشارت به درجه بزرگ در نزد خدا و رستگاری و بشارت به رحمت و رضوان و بهشت های پرنعمت (4) و دائم و ابدی می دهد؛ در واقع از ارزش مثبت انسان هائی سخن می گوید که قابلیت دارند مشمول رحمت خاص خداوند متعال قرار گیرند.

ص: 56

آن به حکم شرع و عقل در جهت مطلوب شایسته باشد» با توجه به این مطلب شخص کارگزار در نظام اسلامی باید از اخلاق ویژه ای برخوردار باشد که به شغلش به عنوان وسیله ای که او را به حیات انسانی میرساند، بنگرد و بر طبق شرع و عقل گام بردارد و مطلوب شایسته را طلب نماید. رضایت خدا را بخواهد. دین و زندگی انسانی و عقل را قربانی مقام نکند. آن را برای تکامل خود بخواهد، نه خود را برای آن. تعلقی به آن نداشته باشد آن را ابزار تعلق به مطلوب شایسته قرار دهد.

این چنین اخلاق ویژه ای باید در نیت و عمل متبلور باشد. زیرا که از نظرگاه اسلام، فضیلت و ارزش اخلاقی مثبت دارای دو بال است و از دو کفه برخوردار است. 1- نیت؛ 2- عمل. (1)

نیت مطلوب شایسته باشد و عمل همآهنگی با آن داشته باشد. چنانچه عمل شایسته باشد ولی نیت با آن توافق نداشته باشد آن عمل ارزش معنوی ندارد و فضیلت انسانی شمرده نمی شود. بر این اساس کارگزاران به سه دسته تقسیم می شوند:

1 - گروهی که نیت و عملشان برخلاف حیات انسانی و مطلوب شایسته است.

ص: 58

2 - گروهی که فقط در عمل موافق با حیات انسانی قدم برمی دارند .

3- گروهی که نیست و عملشان همآهنگ در جهت مطلوب شایسته و حیات انسانی است.

گروه اول هیچ گونه شایستگی کارگزاری در نظام اسلامی را ندارد. زیرا که این گروه فضائل انسانی را قربانی مطامع و تمتعات حیوانی و شهوانی خویش می کنند و باعث بی بند و باری و شیوع فساد در ادارات بلکه در جامعه می گردند. فساد اداری را دامن می زنند. قانون را زیر پا می گذارند. این گروه پست و مقام را برای آن میخواهند که به امیال پلید نفسانی خویش برسند. رسیدن اینها به مقام و سپردن امور جامعه اسلامی به دست آنها مساوی است با نابودی نظام اسلام. روزی که عثمان ولید بن عقبه را فرماندار کوفه ساخت (او برادر مادری خلیفه بود) مردم کوفه حقیقتی را به زبان آوردند که عثمان «بزرگداشت برادرش را به قیمت خواری امت محمد صلی الله علیه وآله خواست.» (1)

ص: 59

ولید کارگزاری بود از جانب عثمان و نمونه بارز گروه اول که هیچگونه لیاقت و شایستگی مقام ارجمند فرمانداری را در نظام اسلامی نداشت. این گروه خروج تخصصی از اخلاق ایمانی را دارند .

گروه دوم که عمل آنها با نیتشان همآهنگی ندارد افرادی منفعت طلب هستند و کسانی هستند که به مثل عرفی نان را به نرخ روز میخورند. اینها از آنجا که آسایش و رفاه نسبی خویش را در گرو همکاری با نظام حاکم میدانند، دلشان چیز دیگری را می خواهد. به نظام شاهنشاهی فکر میکند که راه برای عیاشی باز بود. ولی چون در این نظام واقع شده است مصلحت و منافع فردی و مادی او اقتضا میکند که با نظام حاکم دمساز شود. شعار بدهد، چهره اسلامی درست کند. این گروه تا جایی با نظام اسلامی و قانون اسلام همراهند که منافع خود را در خطر نبینند. والا آنجا که نفع شخصی آنها و ریاستشان به خطر بیفتد با نظام به ستیز برمی خیزند و آنجایی که قدرت نظام را شست ببینند مخالفت خودشان را ظاهر میسازند. این منافقان برای این که جیب نظام را به نفع خود خالی کنند به اعمال ریاکارانه که به ظاهر فضائل است روی می آورند. اعمال این گروه هیچ ارزش معنوی ندارد. اینها هیچگونه بهره معنوی از کارشان نمی برند، آنچه نصیبشان می شود همان منافع مادی دنیا است. در واقع «جریان اینگونه افراد سخت کوش مانند چرخ دوار دوک ریس است که دائماً می گردد و پنبه را رشته می کند و لباس دیگران را تأمین می نماید، اما سرانجام خودش بی پوشاک و برهنه

ص: 60

خواهد بود. زیرا کاری برای جانش نکرده و جانش را در غلاف کار دفن کرده است. (1) نمونه ای که برای گروه دوم می توان معرفی کرد نظیر طلحه و زبیر است که در ابتدا با علی بن ابی طالب امير المؤمنين علیه السلام بیعت کردند و این کار شایسته ای بود ولی نیت آن دو مطابقت با عمل نداشت زیرا منفعت طلب بودند (2) این گروه نیز از اخلاق ایمانی خارج اند.

اما گروه سوم : که نیست و عملشان همآهنگ است و هر دو در جهت مطلوب شایسته و حیات انسانی می باشد، گروهی هستند که به مقام و ریاست نمی اندیشند، به لذت های مادی و دنیوی که زودگذر است فکر نمی کنند. به قانون دین پابند هستند و فقط به تکلیفی عمل

ص: 61

می کنند که از سوی ولی فقیه و یا مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان و مافوق اعلان شده است. بر طبق موازین شرع انجام وظیفه می کنند. منافع نظام و جامعه را بر منافع خود مقدم می دارند. مانع شیوع فساد اداری و سیاسی هستند. گروه دوم مگسانی گرد شیرینی هستند و اینها انسان هایی برگرد حق و فضیلت اخلاق ایمانی گروه دوّم رضایت نفس اماره را می طلبند و اینها رضایت خدای خویش را، مقام وسیله ای است تا بدان وسیله به ارتقاء معنوی و انسانی برسند، به اسلام خدمت نمایند و آبروئی برای اسلام و مسلمین باشند. موجب عزّت و شوکت جامعه و مردم باشند. نمونه بارز این گروه از کارگزاران، سلمان فارسی فرماندار مداین و کمیل بن زیاد فرماندار هیت (شهری در کنار فرات) می باشند این گروه اعمالشان دارای ارزش اخلاقی مثبت است و دارای اخلاق ایمانی هستند. (1)

بلکه هر موجود دارد. زیرا که جزئی از نظام احسن الهی است. (1) ارزشی که در اینجا مطرح است ارزشی است ما فوق آن که از طریق نیت و عمل صالح پدید می آید. و حبّ خدا را در ذات انسان بیدار می کند. اینجا است که یک کارگزار صالح با نیت و عملش طرح دوستی با خدا را میریزد و با او رابطه برقرار میکند. اما این رابطه (که بدنبال ظهور محبت و ظهور محبت به دنبال نیت و عمل صالح پیدا شده است) دوگونه می باشد، دوگونه بودنش معادل دوگونه بودن محبت است. برای توضیح مطلب می گوئیم : در ذات انسان یک محبت ناآگاهانه در ابتداء امر وجود دارد وقتی این محبت ظهور یافت مراحلی را طی میکند. محبت به خدا در مرتبه پائین معلول است و در مرتبه عالی خودش علت است. یک وقت انسان خدا را دوست دارد بدان جهت که به او نعمت داده است، وجود سالم افاضه کرده است. حاجات او را برآورده است و.... در این صورت محبت به خدا معلول واقع شده است. اگر این نعمتها را نداده بود و یا این نعمتها را که بخشیده روی مصالحی بگیرد محبت هم بتدریج ضعیف شده و تا آنجا که انسان اگر هم بغض خدا را به دل نگیرد محبت به او هم نخواهد داشت. و لذا چون اکثریت انسانها خدا را به این خاطر دوست دارند در آیات و روایات تأکید شده که نعمتهای خدا را از یاد نبرید. (2) اگر نعمتی از شما سلب شده نعمتهای فراوان دیگری را در

ص: 63

اختیارتان گذاشته است و سلب یک نعمت هم به جهت مصلحت خودتان بوده است. این نوع محبت چون جنبه فطری در انسان درد مذمت نیست ولی انسان نباید به این نوع محبت اکتفا کند. رابطه ای که انسان به وسیله این نوع محبت با خدای متعال دارد رابطه ای معلولی است. در واقع میشود از آن تعبیر به رابطه ای کودکانه کرد. غالباً بچه ها محبت کسی را به دل میگیرند که برای آنها اسباب بازی می خرد یا لباس و کفش نو و غذای لذیذ تهیه می کند. اما انسان در پرتونیت و عمل صالح از این مرحله کودکانه می گذرد و به مرتبه عالی محبت میرسد محبت و دوست داشتن خدا (بدان جهت که او خدا و کمال مطلق است)، علت و سبب همه محبت ها و حرکت ها و میل ها و کشش ها می شود. رابطه حقیقی و خالصانه و خالی از هر عیب و نقصی در این گونه محبت یافت می شود. در این

ص: 64

مرحله حب به خدا علت دوست داشتن نعمتها می شود. علاقه به خود و زندگی معلول علاقه به خدا می شود. انسانی که به این مرتبه از محبت برسد، اگر لازم شد به خاطر خدا و محبت او از هر چه دارد می گذرد. (1)

کارگزار در حکومت اسلامی برای از خود گذشتگی باید این نوع محبت را داشته باشد که خود این مرحله هم درجاتی دارد، ولااقل برای اینکه وجودش مفید به جامعه اسلامی باشد باید از محبت کودکانه (که آنهم دارای درجاتی است) برخوردار باشد. کارگزاری که وجودش از این نوع محبت نیز خالی باشد، باید از عضویت نظام اسلامی حذف شود. کارگزار باید توجه داشته باشد، که رابطه او با خدا رابطه مملوک با مالک و رابطه مربوب با ربّ می باشد. بر این اساس خدا را ناظری دقیق و چدی بر خود بداند و خدا را دربارهٔ مسئولیتی که دارد مراعات

کند.

ص: 65

یک انسان به شأن و مقام انسانی خود بنگرد و توجه داشته باشد که از حقیقت انسانی برخوردار است و مکلف می باشد و مسئولیت الهی بر عهده او است. باید به شأن و مقام خود توجه نماید و نیرو و استعدادش را بیازماید و با آگاهی به هنر و دانش و توانی که دارد به انجام وظیفه بپردازد. زیرا که افراط و تفریط هر دو خیانت است.

از زیر بار مسئولیت بیرون رفتن و یا در مقامی که شایسته آن نیست قرار گرفتن، لطمه زدن به نظام و خیانت به جامعه می باشد. هر کارگزاری باید هنری را که دارد عرضه کند. نه آنچه را ندارد تحمیل کند. (اینطور نباشد که مثلاً متخصص راه و ساختمان که تخصصی در مسائل عقیدتی ندارد به استخدام نظام آموزش و پرورش درآید و راجع به مسائل اعتقادی نظر بدهد که این نادیده گرفتن عظمت کار و ارج ننهادن به نظام آموزشی است).

مثل آنهائی که بدون توجه به شأن و مقامشان و یا با توجه، ولی از روی هوای نفس در غیر مقامشان قرار می گیرند، مثل صرافان گوهر ناشناسی است که خرمهره را با دریکی می کنند. (1) شخص کارگزار به اعمالی که انجام می دهد باید توجه داشته باشد. حتماً باید

ص: 67

مراقب باشد که چه می کند؟ و چه باید بکند؟ توجه دقیق به کارهائی که مرتکب می شود او را از بسیاری خطاها مصون نگاه می دارد. در واقع هر بیست و چهار ساعت نفسش را به محاسبه بکشد که چه کرده است؟ کجا توجه و مراقبت دقیق داشته است. چند خطا و اشتباه را مرتکب شده است. آیا کارهای صحیح او بیشتر بوده یا خطاهای او؟ بیندیشد که چگونه از اشتباهات بکاهد و بر اعمال شایسته و صحیح بیفزاید. (1) اعمال ناشایست گذشته را با حسن اخلاق و مکارم اخلاق جبران نماید. خدا را بر اعمال شایسته اش شکر نماید و بر خطاهائی که مرتکب شده، عفو و آمرزش بخواهد. (2) مهمترین عامل بازدارنده از توجه به خود و اعمال خود، غفلت است. غفلت راه حقیقت یابی و بصیرت را بروی انسان می بندد. (3) موجب از خود بیگانگی انسان می شود. (4) غفلت از خود و کارهایی که انجام می گیرد بر خطاها و

ص: 68

اشتباهات می افزاید. دوراندیشی و محکم کاری را از انسان می گیرد. (1) کارگزاری که صفت غفلت، نفس او را احاطه کند به قانون احترام نخواهد گذاشت. غرور و هواهای نفسانی او را در برابر حق گستاخ خواهد گردانید و قساوت قلب را در او پدیدار خواهد ساخت. (2)

لقمان به فرزندش فرمود : غافل دارای سه علامت است 1 - لهو 2 - سهو 3 - نسیان و فراموشی (3) غفلت سبب تاریکی و ضلالت است چنان که توجه و بیداری سبب هدایت و روشنائی است. (4)

وحی اداره کنند و هیچ حقی ندارند که قانونی را بر طبق خواسته و منفعت خویش بر مردم تحمیل نمایند. و کسانی لیاقت آن را دارند که قانون خدا را به اجرا بگذارند که از نفسی پاک برخوردار باشند. زیرا که تنها نفوس صالحه و پاک با قانون خدا سنخیت دارد. شخص فاسق و خیانتکار نمی تواند قانون امانتداری را در جامعه اشاعه دهد. کارگزار دزد و حیله گر قادر نیست دست دزد را از بیت المال مسلمین قطع کند و یا جلوی اسراف را بگیرد. کارگزاران غیر صالح اگر در رأس امور قرار گیرند کسانی را به کارها خواهند گمارد که از سنخ خودشان باشند آنها افراد نالایق را به اداره امور جامعه فراخواهند خواند اینکه خداوند متعال افراد شایسته و به رشد رسیده را برای هدایت و رهبری مردم برمی انگیزد بدان جهت است که ذات او از هر عیب پاک است و قانونی که نازل می فرماید منزه از نقص است. این قانون پاک و بی نقص باید بر انسان های صالح نازل شود. لذا افراد صالح را برمی انگیزد. این گروه هستند که به دستگاه با عظمت او راه دارند و شایستگی آن را پیدا کرده اند که کارگزار و خلیفه و مجریان قانون او در زمین باشند. و این نکته ما را متوجه می سازد که کسانی می توانند بر مسند آنها بنشینند و کارگزار نظام الهی باشند که از صالحان باشند. اگر خداوند فاسق و نالایق را کارگزار خویش قرار میداد لازمه اش این بود که پاک و ناپاک در تقرب به خدا یکسان باشند و قوانین دینی لغو و بیهوده باشد زیرا که نافرمانی خدا در حد فرمان بردن از خدا سبب تقرب میگردد. در حالی که بطلان این مطلب واضح و روشن است که این دو گروه متمایز از هم بوده و

ص: 70

یکسان نیستند. (1) گروه متقرب به خدا صالحان و پاکان هستند و گروه فاسق در خسران بوده و از خدا دورند و صالحان آنهایی هستند که خدا را شاهد و ناظر بر اعمال خویش می بینند و خودشان را در مشهد و در محضر او می نگرند. علی علیه السلام این اسوه تقوا و عدالت، انسان والا و صالحی چون مالک اشتر را برای حکومت و استانداری مصر برمی گزیند و در طی نامه ای این چنین می فرماید: «با خدا به انصاف رفتار کن و از جانب خود و خویشان نزدیک و هر رعیتی که دوستش میداری دربارۀ مردم انصاف را از دست مده.» (2) ... تو می توانی از میان خردمندان قوم، وزیر کارآزموده و لایق انتخاب کنی که چنان گناهان و کارهای زشت آنان (که در حکومت اشرار مرتکب شده اند) بر او نیست ستمگر را برستم و گناهکار را بر گناهش همراهی و یاری نکرده است. هزینه اینها برای تو سبکتر و یاریشان برای تو و میل و رغبتشان به تو از روی مهربانی بیشتر و دوستیشان با غیر تو کمتر است.... (3) تا میتوانی با پرهیزکاران درآمیز (و در معاشرت

ص: 71

عناصر صالح پایه دولت خویش استوار کن) ... و از میان کارمندان آن را برگزین که دارای تجربه و متصف بشرم و منصوب به خاندان های شریف و در اسلام دارای سوابقی نیک باشند. اینان اخلاقشان نیکوتر، شرافتشان بیشتر و به جهت بزرگواری و عزت نفس، دون همتی و طمع ورزی آنها کمتر از سایر مردم است... در حال نویسندگان خود دقت کن. بهترین ایشان را به کار بگمار نامه های سری و اسرار جنگی را بنویسندهای واگذار که خصال نیکو در او بیشتر از دیگران باشد. کسی که هرگاه به او نیکی کردی و منزلتش را بالا بردی خود را گم نکند. (1)

6 - بررسی دربارۀ رفقا و دوستان و همنشینهای او.

7 - مراقب اعمال او بودن بدون اینکه مطلع شود از اینکه مواظب کارهای او هستند و نیز بدون اینکه مستلزم تجسس از عیب های مخفی و پوشیده و پنهانی او گردد.

8- سواله ای متضاد از او و دقت در جواب ها و سخنان او.

9 - استخدام او بطور موقت و آزمودن لیاقت و کاردانی اش.

10 - دانستن نظر مردم راجع به او.

11 - سنجش افکار و اندازه اطلاعات او راجع به مقررات و قوانین مورد نظر.

اگر نکات مزبور بدرستی مورد توجه قرار گیرد، انتخاب شخص صالح از همه جهات حتمی خواهد بود. این مطلب طبیعی است که شخص مورد آزمون در ابتدا تظاهر به حُسن خلق و کاردانی میکند تا خود را فردی با صلاحیت نشان دهد لذا امیر مؤمنان صلوات الله عليه به مالک اشتر فرمودند:

«(افراد) را به خواست و دریافتن و نیکوگمانی خود نباید برگزینی زیرا مردان (کارگردانان) برای بدست آوردن دل حکمرانان خدمت خود را آراسته و نیکو می شناسانند در حالی که جز آنچه از خود نشان می دهند و خویش را به آن می آرایند چیزی از خیرخواهی و امانت نیست. سپس از میان ایشان کسی را برگزین که عامه مردم به او حسن نظر دارند و اثر نیکی در میان مردم گذاشته اند. کسی که به امانت داری و درستی شناخته شده است. اگر چنین کردی معلوم است که مطیع خدا و رسول و امامت هستی ... بطور کلی هر عیبی در

ص: 73

نویسندگان و کارگزاران تو باشد که تو ندیده بگیری، آن عیب بگردن تو خواهد بود. (1)

در انتخاب نباید به حسن ظاهر اکتفا نمود و به میل و رغبت شخصی افراد را بکار گمارد. «در کار عاملان و کارمندان خود فکر کن و آنان را بیازمای سپس بکار بگمار و در این امر میل و توجه شخصی، یا استبداد و خودخواهی خود یا سفارش و توصیه دوستانت را اعمال مکن زیرا انتخاب عامل از روی میل و خودخواهی، مجموعه ای از چند نوع ظلم و خیانت است». (2)

ص: 74

می شود. (1) ندانستن قوانین لازم موجب عدم هماهنگی بین ادارات مختلف شده و زیان بزرگی را به نظام اداری و اسلامی وارد میسازد. زیرا که اگر جلوی آن گرفته نشود سبب از هم گسیختگی خواهد گردید. (2) کارگزار ناآگاه به مسائل و مقررات باید بداند که وزرو وبال تمام فسادها و ضررهائی که به نظام و جامعه وارد شود به عهده او است. در دنیا رسوا و در آخرت به عذاب الیم گرفتار می شود. (3)

علم ذاتش نور است و علم به مقررات و قوانین لازم، چراغ و نوری است در دست کارگزار که بدان وسیله راه چاره را میداند و از اداره امور بخوبی بر می آید. (4)

برای این که محیط اداره از هرگونه خطا، اشتباه، فساد و اختلاف بدور باشد علاوه بر این که کارگزار باید صالح باشد و بعد از آزمون انتخاب شده باشد او نیز باید از آگاهی کامل نسبت به مقررات و قوانین برخوردار بوده باشد.

ممکن است چند دسته باشد. الف: مسائلی که مربوط به قوانین اداری (اعم از قوانین کلی، جزئی، تبصره ها و ...) می گردد. ب : مسائلی که مربوط به حدود کار و وظیفه کارگزار می شود که چنانچه از آن حدود تجاوز کند مجرم شمرده می شود. ج : مسائلی که مربوط به مراجعین است که گاهی لازم است برای صدق گفتارشان با جهات دیگر درباره آنها تحقیق شود د مسائلی که وظیفه شرعی را تعیین می کند .

این چند دسته از مسائلی است که شخص کارگزار در صورت فراموشی، یا شک و یا ظن و گمان و یا عدم اطلاع از این که آیا قانون جدیدی یا تبصره جدیدی یا ماده قانونی که نسخ کننده قانون قبلی است (از جانب ولی فقیه یا مجلس شورای اسلامی یا از طرف مقاماتی که قولشان لازم الاتباع است) صادر شده است یا نه؟ باید تفحص نماید تا آنگاه که شک او بدل به علم شود. علم به این که هست یا نیست. (1) زیرا که انجام وظیفه باید از روی علم باشد. راجع

ص: 77

به دسته اول و دوم مسائل در بحث قبلی بیان داشتیم که باید آگاهی کامل را به آنها داشته باشد. اما راجع به دسته سوم که در واقع موضوعات آن مسائل شمرده می شود کارگزار باید اطلاعات کافی را کسب کند تا هنگام اجرای قانون سردرگم نباشد که کار او در رابطه با چه ماده ای از مواد قانونی می باشد و مشمول چه قانونی است. لذا پرونده او را باید از روی دقت مورد مطالعه قرار دهد و چنانچه لازم شد تفحص لازم را دربارۀ او بکند. به عنوان مثال، کشاورزی که به منظور دریافت وام رجوع نموده و می خواهد وام بگیرد و اظهار می کند که شخص ناداری است و اگر به او کمک نشود زمین های زراعی او از بین میرود، بودجه ای لازم دارد که راه قنات را باز کند، راه آبها را تعمیر نماید و... کارگزار اطلاع کافی از او ندارد و صدق و کذب سخنان را نمی داند و تا علم به کیفیت کار او حاصل نکند نمی داند که مشمول کدام قانون می شود. اینجا است که باید بررسی لازم را انجام دهد و با توجه به کیفیت کارش به او کمک کند. اما تفحص در کار ارباب رجوع یا کار شخصی آنها باید بگونه ای باشد که لطمه ای به عرض و شخصیت آنها نخورد. اما در رابطه با دسته چهارم باید گفت : که کارگزار اسلامی باید شخصی باشد متعهد به اسلام و چنانچه در مسائل فروع و فقهی مجتهد نیست باید تقلید کند. او در هر اداره ای که هست و صاحب هر پست و مقامی که باشد باید فتوای مقام رهبری را بداند. به عنوان مثال نظر مقام رهبری را راجع به حد تجسس دربارهٔ دیگران بداند. و اینکه قوانین حکومتی تا چه حد قابل اتباع است و در هنگام مزاحمت قانون حکومتی با قانون شرعی چه

ص: 78

وظیفه ای دارد و .... و در اینجا مطالبی هست که در این درس و مقال نمی گنجد و آن مطالبی است که در رابطه با اخلاق اجتماعی در مورد تجسس، حفظ شخصیت افراد و ... مطرح است. که در جای خودش باید مورد بررسی دقیق قرار گیرد.

جلوگیری می کنند. مانع آن میگردند که انسان عمرش را ضایع کند. فرصت ها در پرتو نظم و انضباط بیهوده هدر نمی روند. انسانی که ساعات شبانه روز را با توجه به جوانب مختلف کارهای فردی و اجتماعی تقسیم کرده، ساعتی را برای کار فردی، ساعاتی را برای کارهای اجتماعی و ساعتی را برای تفریح سالم و بودن در کنار زن و فرزند و ساعاتی را برای عبادت مقرر کرده است، این چنین فردی از عمر خویش (که ارزنده ترین سرمایه است) (1) بیشترین سود را می برد. (2) دربارۀ روش زندگی پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله می نویسند که آن حضرت در زندگی نظم و انضباط خاصی در کارهای فردی و اجتماعی داشت. ساعاتی را برای عبادت و ساعاتی را با اصحاب و ساعتی را برای بودن در کنار همسر و رفتن به عیادت مریض و ..... مقرر فرموده بود. (3) پیامبر صلی الله علیه وآله اسوه و الگو برای جامعه بشری و انسان ها

ص: 80

است و ما مسلمانان بیش از دیگران باید به آن حضرت تمسک جسته و مانند او رفتار کنیم. (1)

کارگزار خوب برای نظام اسلامی آن کسی است که از اخلاق حسنه نظم و انضباط برخوردار باشد. کارهای فردی و خانواده ای را طوری ترتیب دهد که ساعت معینی به کار اداری اش برسد. در کار فردی و خانواده ای ناظم باشد و در کار اداری منضبط. اگر در بیرون از اداره ناظم نباشد در اداره منضبط نخواهد بود. سامان پذیری و نظم پذیری در اداره و پایبندی به مقررات اداری در گرو مرتب بودن بیرون از اداره است. البته نظمی که هماهنگی با انضباط در اداره داشته باشد. کارگزار چنانچه در زندگی اش نظم نداشته باشد و کارهایش را هماهنگ با مقررات اداری نکند، نخواهد توانست در وقت تعیین شده به اداره آمده و بطور مرتب به کارهای اداری و ارباب رجوع برسد. علاوه بر این، نابسامانی او در زندگی فردی و خانواده ای، سبب پریشانی و عدم اعتدال در کارهای اداری خواهد شد و چه بسا نتواند با آرامش و اطمینان قلبی به امور اداری برسد و عدم آرامش و اطمینان خود سبب بداخلاقی نسبت به همکاران و

ص: 81

ارباب رجوع خواهد شد و اشتباهاتی نیز در کار محوله به او، انجام خواهد گرفت. بهرحال یکی از صفات نیک که برای کارگزار در حکومت اسلامی ضروری است، نظم و انضباط درست است. زیرا که انجام وظیفه و عمل به تکلیف و مسئولیت اجتماعی در گرو نظم و انضباط می باشد.

از جمله وصیت و سفارشی که امیرالمؤمنینعلیه السلام به امام حسن و امام حسینعلیه السلام می کنند، اینست که:

« سفارش می کنم شما و تمام فرزندان و خویشانم را و کسی که پیام من به او برسد، به ترس از خدا (پرهیزگاری) و مرتب بودن و نظم در امور و کارهایتان». (1)

کارگزار نه تنها در کارهای فردی و اجتماعی و اداری باید مرتب بوده و نظم داشته باشد بلکه از نظر وضع لباس، قیافه باید مرتب بوده و تمیز باشد. زیرا که اسلام نظافت و مرتب بودن را در محیط خانه (2) و در اجتماع و در هنگام انجام وظیفه که با همکاران و ارباب رجوع در ارتباط است سفارش می کند. (3)

ص: 82

در مکارم اخلاق و سیره پیامبر صلی الله علیه وآله بیان شده است که آن حضرت پیش از رفتن به مسجد و یا ورود در جمع اصحاب عطر می زدند موهای سر را مرتب می کردند به آینه نظر می انداختند، لباس تمیز می پوشیدند حتی رسول خدا صلی الله علیه وآله وسایل نظافت و آرایش را در

مسافرت نیز بهمراه داشت. (1)

ص: 83

بِمُسلم ﴾. (1) کارگزاران پناه مردمند. (2) و باید برای آنها نافع باشند. (3)

کارگزار باید حریص بر این باشد که حوائج و گرفتاری مردم را رفع نماید و سبب سرور و شادمانی آنها شود. (4) این که گفته می شود کارگزاران باید تمام همتشان این باشد که به خدمت بپردازند و به امور اجتماع رسیدگی کنند تنها یک نصیحت اخلاقی نیست، بلکه علاوه بر نصیحت هشداری است به آنها که شما با قبول مسئولیت ضمانت کرده اید و به گردن گرفته اید که برخی از گرفتاری ها و نابسامانی های جامعه اسلامی را رفع نمائید و هیچگاه از این ضمانت خارج نمی شوید مگر این که نهایت تلاش خویش را بکنید. و خداوند نیز به حاجات این گروه افراد نظر نمی کند مگر این که حاجات برادر مسلمان خود را رفع نمایند. (5) در روایاتی آمده است که طلب حاجت

ص: 85

از کسی برای او رحمت است. رحمتی از جانب خدا که به او روی آورده است و خواستن حاجت سبب اعطا و رحمت و رحمت گشته است. قبولی این رحمت به اینست که برای رفع حاجت شخص تلاش کند. در غیر این صورت رحمت خدا را رد کرده است. (1)

علی علیه السلام در طی نامه ای به اسود بن قطبه سردار سپاه حلوان چنین نوشت: بدان هرگز تو را چیزی از حق بی نیاز نمی گرداند (پس هیچ گرد باطل و نادرست مگرد) و از جمله حقی که بر عهده تو است نگاهداری نفس خویش (از هوا و هوس و نافرمانی) است و کوشش و تلاش در کار رعیت و اصلاح در امور آنها. زیرا سود و پاداشی که از این راه (از جانب خدا) به تو میرسد بیشتر است از سودی که به وسیلهٔ تو به رعیت میرسد. (2)

سراسر نامۀ امیرالمؤمنین علیه السلام به مالک اشتر اینست که به چه نحو و کیفیت باید خدمت به جامعه بکنی و وظایف او را در این نامه از تمام جوانب و نیز وظایف کارمندان و کارگزاران او را بیان میفرماید. و بر هر کارگزاری است که این نامه با عظمت را بخواند و به مسئولیت خطیری که دارد آگاه شود و بداند که خادم مردم است و

ص: 86

پُست و مقام در نزد او امانت است نه طعمه ای برای غارت. (1)

آری، علی علیه السلام با فکر صائب و فطرت سالم و اخلاق بزرگ خود دریافته بود هر سیستم و رژیمی که هدف آن رفع نیازمندی از توده مردم و همه افراد نباشد کوچکترین ارزشی را ندارد. و هر قانونی که تفاوت و اختلاف طبقاتی غلط را از بین مردم جامعه برندارد پوچ و کشنده است. (2)

و ... کوشا هستند لذا هر گروهى طبق وظیفه خاصی که دارند باید پناهگاهی برای مستمندان از هر قشر باشند همانگونه که سازمان

اقتصادی در تلاش برای برطرف ساختن نیازهای مادی (مسکن،

لباس، نان، وسائل و سرمایه جهت استقلال اقتصاد خانواده و ...) مستمندان و ناداران باید باشد، سازمان فرهنگ و آموزش عالی باید بکوشد تا رشد علمی، ذهنی، ایمان و عقلی را در بین افرادی که فقر ،ذهنی هوشی و عقلی دارند، بوجود آورد.

على علیه السلام در طی نامه ای به مالک اشتر چنین میفرماید: «ثُمَّ الله الله فِي الطَّبَقَةِ السُّفْلَى مِنَ الَّذِينَ لا جِيلَةَ لَهُمْ مِنَ الْمَسَاكِينَ وَالْمُحْتَاجینَ...» «پس از خدا بترس درباره طبقه زیردستان درمانده و بیچاره و بی چیز و نیازمند و گرفتار که در فقر بسر میبرند...) به وضع یتیمان و پیران سالخورده که چاره ای در زندگی ندارند رسیدگی کن... قسمتی از اوقات خود را برای نیازمندان قرار ده. در آن وقت که خود را برای رسیدگی به کار آنها فارغ گردانیده و آماده ساخته ای که در مجلس عمومی بنشینی پس برای (خوشنودی) خدائی که تو را آفریده فروتن باش، (در این هنگام) دربانان، سپاهیان، پاسداران خود را از (جلوگیری) آنها بازدار تا هرکس سخنی دارد بدون ترس و لکنت زبان بگوید. من از پیامبر صلی الله علیه وآله بارها شنیدم که می فرمود: هرگز امتی پاک و آراسته نگردد که در میان آنها ناتوان نتواند بدون واهمه و بی لکنت زبان حقش را از قومی بگیرد...» (1)

ص: 88

کارگزار این صفت خوب اخلاقی را باید داشته باشد که با رعیت بخصوص افراد زیر دست و ناتوان مهربان و صمیمی باشد. باب صداقت و راستی را بگشاید تا افراد زورمند جامعه در ستم کردن به ضعیفان گستاخ نشوند تا طبقهٔ مستمند در پناه عدل و دادگری به

حیاتی پر از نشاط و امید دست یابد و به رشد انسانی خویش برسد. (1)

کارگزاران آنگاه (با مردم بخصوص افراد پائین جامعه) مهربان خواهند بود، که قلبی رئوف و مهربان و روئی گشاده داشته باشند. تکبر و عجب در آنها راه نداشته باشد. خوشحال باشند از این که با افراد فقیر و زیر دست بنشینند و آنها را آزادانه در دفتر اداری یا خانه خویش، بپذیرند. سبک رفتار پیامبر عظیم الشأن اسلام این چنین بود که با مردم مهربان بود، با مستمندان و فقیران می نشست و میفرمود: «خداوند به هفت خصلت مرا دستور داده است، از جمله آنها اینست که فقرا و نزدیک شدن با آنها را دوست بدارم. (2)» آن حضرت دعوی مملوک را اجابت میفرمود. (3) آن حضرت با غنی و فقیر، با دارا و نادار یکسان مصافحه میکرد و دست خود را نمی کشید تا طرف دست خود

ص: 89

را بکشد. (1) این روش پاک حضرت سنتی است که باید بماند و همهٔ مردم بخصوص کارگزاران متخلق به آن گردند تا در جامعۀ شخصی به جهت فقرش تحقیر نشود که این عمل در اسلام مذموم است. (2)

جورج جرداق مسیحی در کتاب صدای عدالت انسانیت می نویسد: «چگونه رفع نیازمندی از ملت در قانون علی علیه السلام یک وظیفه حتمی بر قانونگذار و حاکم نباشد و یک حق اساسی از حقوق همگان بشمار نرود، در حالی که او در میان تبهکاری های فراوان کسری ها و قیصرها چیزی را بالاتر از پست شمردن ملت نمی بیند. در آنجا که آنان گناهکارانه حقوق قانونی ملت را در نعمت های زمین و آسایش زندگی نادیده می گیرند و یا هنگامیکه به فقیر ساختن مردم می پردازند... گاهی علی علیه السلام ناچار می شود که والیان و حاکمان را اگر کوچک ترین خیانتی نسبت به مال ملت روا دارند به شدیدترین كيفرها تهدید کند، و اگر به او خبر میرسید که یکی از فرمانداران و کارمندانش به غصب و احتکار آلوده گشته در خود احساس درد و اندوه فراوانی میکرد و همین باعث میشد که گفتاری مالامال از خشم... بخاطر حق و عدالت از او صادر گردد. او به بعضی از

ص: 90

فرماندارانش چنین پیغام فرستاد: «شنیده ام که زمین را در ویده و هر چه که در زیر پایت بوده گرفته ای و آنچه که بدستت رسیده خورده ای، باید حساب و وضع خود را بر من گزارش دهی .» (1)

می آید دومی یک نوع قرارداد الهی است. اولی ربطی به نیت شخص ندارد. نیت او خالص باشد یا نباشد حقوق مقرر را میگیرد. ولی دومی مربوط به نیت فرد است. هر قدر نیت خالص تر باشد و خوشنودی خدا را بیشتر بدست آورد مرتبهٔ پاداش بالاتر خواهد بود. (1) در اولی کمیت و کیفیت کار مورد نظر است و در دومی عقد قلب و نیت هم مورد توجه می باشد. به هر حال کارگزار در نظام اسلامی باید توجه داشته باشد که ارزش معنوی کار بیش از ارزش مادی آن است، چه بسا ارزش معنوی کار آن قدر زیاد باشد که دنیا با تمام ذخائر و معادنش قابلیت برای پاداش و اجر نداشته باشد. (2) پاداش مادی کار، فانی می شود و از بین میرود و پاداش معنوی آن تا ابد باقی میماند. اجر مادی زندگی دنیا را رونق می دهد ولی اجر معنوی علاوه بر دادن به زندگی دنیا حیات ابدی را زینت و آرایش می دهد. (3)

معنی اجر مادی اگر انسان را از آتش فقر و درماندگی دنیا نجات میدهد اجر اخروی، انسان را از آتش قهر خدا رهائی می بخشد. (4) چنانچه

ص: 92

کارگزارانی به این مطلب که در فرهنگ قرآن است توجه و ایمان داشته باشند در شرائط سخت که بیت المال مسلمانان خالی است، از مزد و پاداش کم نخواهند نالید. بلکه اجر و پاداش معنوی کار در چنین شرائطی به مراتب از شرائط عادی بالاتر است و در شرائط عادی نیز به آنچه که برای آنها بر اساس ضوابط مقرر شده است قانع خواهند بود اما کارگزاری که ایمانی به پاداش معنوی ندارد یا ایمان او ضعیف است، در شرائط غیر عادی تحمل کار را نخواهد داشت و انجام وظیفه برای او بسیار مشقت خواهد داشت و در شرائط عادی آنچه به او می دهند اگر در ظاهر خود را قانع نشان دهد در باطن رضایتی نخواهد داشت. البته در صورت پُر بودن بیت المال و وجود بودجه کافی، دولت اسلامی باید حقوق کارگزاران را طوری قرار دهد که طمع در مال دیگران و یا گرفتن رشوه نداشته باشند. اگر چه شخص غير صالح همیشه طمع می ورزد جرج جرداق می نویسد: «علی علیه السلام از دارائی دولت بفرمانداران به آن مقدار می داد که نیازمندی آنان را برطرف سازد و آنان را از لغزش در گرداب رشوه باز دارد. در اینجا یک حقیقت ضمنی نیز وجود دارد که علی علیه السلام نظر فرمانداران و والیان را به آن جلب میکند و آن این که : والی و فرماندار بخاطر حکمرانی حق ندارد که چیزی ولو به اندازۀ نهار یا شام از مردم بگیرد. (1)

علی علیه السلام اگر بر کارگزاران متخلف سخت می گیرد اما برای

ص: 93

فرمانداران و کارگاران شایسته که کارشان را شایسته انجام می دادند تقدیرنامه میفرستاد. از جمله تقدیرنامه آن حضرت به عمر بن ابی سلمه است، آنگاه که نعمان بن عجلان را به جای او بکار گماشت، چنین نوشت: «من نعمان بن عجلان را برای اداره بحرین انتخاب کردم ، و دست تو را کوتاه کردم، بدون آنکه نکوهش و سرزنش برایت باشد. تو به وظیفه خود در حکومت و ولایت بر بحرین بسیار نیکو عمل کردی و امانت را خوب ادا نمودی پس «نزد من» بیا بی آنکه گمان بدی به تو داشته باشم. زیرا که تو متهم نبوده و سزاوار سرزنش نیستی بلکه من می خواهم به سوی ستمکاران شام بروم و دوست دارم که تو با من باشی زیرا تو از کسانی هستی برای جنگ با دشمن و بر پاداشتن ستون دین (اجرای احکام اسلام) به ایشان پشت گرم هستم. انشا الله. (1)

روش علی بن ابی طالب علیه السلام بیانگر این است که دولت در عین اینکه باید حقوق کارمندان و کارگزاران را طبق قرارداد و به نحو احسن بپردازد باید در مواردی هم آنها را تشویق کند. جایزه بدهد، در جمع دیگران از او تقدیر و تشکر نماید و حق کارگزار مؤمن را به بهترین وجه ادا نماید. (2)

در نظام اسلامی همانگونه که کارگزاران نباید به مردم و رعیت

ص: 94

ظلم و ستم کنند، نباید مورد ظلم قرار گیرند و رعایت حقوق آنها مسئولیتی است بر عهده دولت اسلامی. و دولت باید بداند که تضییع اجرت و پاداش آنها گناه کبیره محسوب می شود. (1)

ص: 95

خدا صلی الله علیه وآله آوردند تا درباره آنها حکم نماید حضرت رو کرد به يهود که : ای گروه یهود چرا حکم خدا را ترک میکنید و عمل به آن را واگذارده اید؟ گفتند: به خدا سوگند، ما همچنان به حکم خدا (که رجم و سنگسار کردن باشد) عمل می کردیم تا این که مردی از خانواده اشراف و درباریان شاه با زنی زنا کرد و چون خواستند او را سنگسار کنند شاه از این کار جلوگیری کرد و پس از چندی مرد دیگری مرتکب این عمل شد و چون پادشاه خواست او را سنگسار کند فریاد آن مرد بلند شد و گفت: به خدا نباید مرا سنگسار کنید تا پیش از من فلانی را (که از نزدیکان شاه است) سنگسار کنید. چون سخن او را به شاه رساندند بزرگان یهود را حاضر ساخت و پس از مشورتی که با ایشان کرد قرار گذاردند به جای سنگسار کردن زناکار صورتش را سیاه کرده و دست او را بسته وارونه بر الاغ سوارش کنند (این شد که رابطه جای قانون را گرفت) رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: «من نخستین کسی هستم که حکم خدا را زنده خواهم کرد و به کتاب او عمل خواهم نمود سپس دستور فرمود آن دو را سنگسار کنند.» (1)

علی بن ابی طالب علیه السلام به این حقوق عمومی توجه میکند و آن را اجرا می نماید و مفهوم حکومت را در رعایت آن منحصر میسازد و سپس در پرتو آن فرماندار و حاکمی را عزل یا نصب می کند. (2) در دستوراتی

ص: 97

که به فرماندار مصر مالک اشتر میدهد این چنین سفارش میکند: «با خدا به انصاف رفتار کن (که آن سرلوحه برنامه حکومت است) و از جانب خود و خویشان نزدیک و هر رعیتی که دوستش میداری در بارۀ مردم انصاف را از دست مده (و هرگز در قضاوت و داوری اینگونه تعلقات و روابط نباید مانع حق دیگران بشود) اگر چنین نکنی و انصاف ندهی ستمکار باشی»... و کاری که بیش از هر کار باید دوست داشته باشی کاری است که از همه کارها در حق میانه روتر و عدل و دادگری آن فراگیرتر و بیشتر از همه سبب خوشنودی رعیت گردد.» (1)

جرج جرداق میگوید: حکومت از نظر علی بن ابی طالب علیه السلام دربی نیست که حاکم آن را بروی ثروتها و بیت المال باز کند و به حد اشباع از آن بردارد و سپس آن را در بین قوم و خویش ها و نزدیکان و برادران و یاران تقسیم نماید بلکه حکومت دری است که حاکم آن را برای این میگشاید که داد مردم را بدهد و عدل را در نهائی ترین شکل امکان، بین مردم بر پا دارد... «وَاعَجَباهٌ اَتَكُونُ الْخِلافَةُ بِالصَّحَابَةِ وَالْقَرَابَةِ. » «شگفتا! آیا خلافت و حکومت با رفاقت و قرابت هم میشود.» (2)

حکومت اسلامی هرگونه روابطی که بخواهد قانون را نادیده بگیرد، محکوم میکند. (3) در جامعه ای که کارگزاران آن پیش از آنکه

ص: 98

به قانون عمل کنند، روابط را حرمت می گذارند، به رشوه خواری مبتلا می شوند و رشوه را گذشته از زشتی و بدی که دارد کسانی می توانند

بپردازند که دارای ثروت هستند و وقتی به نفع ثروتمند حکم شود، حق زیردست پایمال میگردد. در این هنگام حکومت وسیله ای در دست عیاشان و زورمندان جامعه خواهد بود و انسانیت و شرف در هر دو طبقه زورمند و زیردست از بین خواهد رفت. زیرا که طبقۀ حاکم رشوه خوار و رشوه دهنده با این عمل ناپسند خویش اصول انسانی را لگدمال و قربانی مطامع نفسانی می کنند و طبقه زیردست و مردم به جهت پستی و حقارتی که در خود می نگرند به اصول انسانی ارج

نمی گذارند.

علی علیه السلام پیوسته بفرمانداران خود دستور میداد که دستهای خود را از هرگونه تجاوز و غصبی دور نگهدارند، و با رشوه می جنگید و آن را زشت ترین و بی پایه ترین چیزی میدانست که ممکن است بین حاکم و محکوم رابطه ای ایجاد کند و آن را سست ترین عامل پیوند بین حق و صاحب حق، میشمرد و فرمانداران و زمامدارانی را که رشوه را می پذیرفتند «رشوه خواران» می نامید. زیرا به خوبی دریافته بود که این کار ضد بشری تا چه اندازه جامعه را به سوی فساد و انحطاط راهبری میکند تا آنجا که وقتی به او خبر رسید یکی از افراد لشگر

رشوه گرفته است او را با این جمله تکان دهنده بشدت تکان داد: «کسانی که قبل از تو نابود شدند به خاطر آن بود که مردم را از حق بازداشتند و آنها ناچار شدند که حق را با رشوه بخرند و آنان را به انجام دادن باطل وادار ساختند و آنگاه دیگران از این باطل پیروی

ص: 99

کردند.» (1)

آن حضرت می فرمودند: سزاوار نیست که حاکم و فرمانده... رشوه گیر در حکم باشد (که مال را گرفته حقی را باطل و باطلی را حق گرداند) تا حقوق مردم را از بین برده حکم شرع را بیان ننماید. و سزاوار نیست که به سنت و روش پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله عمل کننده نباشد تا این که (عاقبت) امت او را تباه و هلاک سازد. (2)

ضوابط آنگاه بر روابط حاکم خواهد گشت که کارگزاران دارای ورع و پارسائی بسیار باشند و از داشتن طمع بپرهیزند و از عمل به عدل در خوشبینی رعیت استعانت و کمک بجویند. (3)

اگر بخواهیم عواقب سوء حاکمیت روابط را بر ضوابط بدرستی درک کنیم لازم است به تاریخ خلفای بنی امیه و خلفاء بنی عباس و دوران شاهنشاهی و حکومت های روز در جهان غرب و شرق نظر بیندازیم.

ص: 100

برخوردار باشد تا بتواند وظیفه اش را دور از جنجال و بداخلاقی انجام

دهد. و او نیز باید نکاتی را رعایت نماید :

1 - با دقت به آنچه ارباب رجوع می گوید گوش دهد.

2 - در هنگام گوش دادن حالتی متبسم داشته باشد.

3 - خود را دوست و برادر شخص رجوع کننده بداند.

4 - احترام لازم و درخور شأن هر کس را بعمل آورد.

5 - بر خود مسلط بوده و در صورت شنیدن حرفی نامربوط اظهار عصبانیت نکند.

6 - در صورتیکه شخصی متقاضی از حدود قانون تجاوز نموده و گستاخی نشان دهد مطلب را به مراکز ذی ربط ارجاع دهد و خود وارد معرکه نشود.

7 - تا حدود امکانات و قدرت به سؤالات پاسخ دهد و به این یا آن مرکز ارجاع ندهد.

8 - کاريا سؤالی که به او مربوط نمی شود تا حد امکان راهنمایی لازم را بکند .

9 -به توقعات قانونی و شرعی ارباب رجوع توجه لازم را بنماید و در صورت نوقع نابجا او را ارشاد کند.

10 - تا آنجا که برای شخص کارگزار مقدور است کارش را

ص: 102

سریع انجام دهد.

11 - از نگاه های تند و سخن نامربوط بپرهیزد.

12 - عیوبی را که از ارباب رجوع مشاهده کرده یا اظهار شده بپوشاند. (1)

13 - در تمام این موارد ملاطفت و خوب گوئی را فراموش نکند.

14 - کارهای ضروری و فوری را مقدم بدارد بر کارهائی که چندان قوریتی ندارد.

15 - برای رضایت ارباب رجوع لحظاتی را بعد از تعطیلی اداره درنگ نماید.

16 - لباسی تمیز داشته و با قیافه بشاش روبرو شود.

17 - لحظاتی را زودتر از موقع مقرر به اداره بیاید.

18 - در اجراء قانون خدا را در نظر داشته باشد دقیق باشد و همه جوانب شرعی را در نظر بگیرد و از حاکمیت روابط بپرهیزد.

19 – کارش و رفتارش طوری باشد که برای ارباب رجوع الگو قرار گیرد.

20 - تواضع لازم را در حدود شئون مراعات نماید.

21 - نباید در زندگی شخصی و کارهای پنهانی ارباب رجوع جستجو نماید. مگر در صورتی که برای رفع حاجت او ناچار از آن

ص: 103

باشد و راه دیگری برای او نباشد و پس از شنیدن آنها را محفوظ بدارد. (1)

22 - کارگزار در عین اینکه نباید سوء ظن و بدگمانی به ارباب داشته باشد اما باید کیس و زیرک بوده و احتیاط لازم را در رفتار و گفتار ارباب رجوع داشته باشد تا حقی پایمال نشود و به آبروی کسی لطمه نخورد.

کارگزاران باید رفتارشان به گونه ای باشد که اشخاص از هر قشر و طبقه در هنگام رجوع عقده هاشان گشوده شود و احساس کنند که در نظام و جامعه ای زندگی می کنند که به آنها توجه دارند. و بر این اساس احساس اطمینان و امنیت کنند و اسلام را در جامعه مجسم در اعمال و گفتار ببینند. درک کنند که در جامعه انسانی زندگی میکنند و باید خلق و خوی انسانی داشته باشند. جورج جرداق می نویسد: «انسانی که در جامعه انسانی امام علی علیه السلام زندگی می کند فردی است که حقوق او تضمین شده و اموال او از بین نمیرود و هیچ وقت مورد تجاوز و فشار قرار نمی گیرد. و بر حکومت و دولت خود اعتماد دارد و یقین دارد که در اجرای قانون با همه هم میهنان یکسان و برابر است. چون قانون این مساوات را لازم میشمارد. انسانی که در جامعۀ امام علی علیه السلام بسر میبرد اطمینان دارد که همه

ص: 104

حقوق وی، خواه کوچک باشد یا بزرگ، کم باشد یا زیاد همیشه محفوظ خواهد بود. چون وظیفه حکومت است که از حقوق او نگهبانی و نگهداری نماید. و از نظر قانون اساسی علی بن ابی طالب «حق هر کس باید مراعات گردد.» (1)

ص: 105

ولی فقیه منصوب می گردند و تا افرادی که از جانب نمایندگان و امراء ولی فقیه در رأس اموری قرار می گیرند و ..... اطاعت هر کدام از اینها در طول اطاعت از دیگری است. تا این که میرسد به اطاعت ربُّ الارباب پروردگار عالم که فوق او هیچ کس نیست. و در حقیقت اطاعت از مافوق در حکومت اسلامی در نهایت به اطاعت خداوند متعال منتهی می شود، یکی از صفات اخلاقی نیک کارگزاران فرمان بردن از مافوق است. اولاً کارگزار باید تسلیم فرمان حضرت حق باشد زیرا که برگزیده و انتخاب شده تا به قوانین الهی عمل نماید و اجرا کننده آنها باشد. و ثانیاً: کارگزار باید بداند که اطاعت از مافوق و رئیس اداره یا استاندار و یا فرماندار یا وزیر به اطاعت از ولی فقیه و امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف و در نهایت به اطاعت خدا برمیگردد. بنابر این باید برای رضای خدا به اطاعت آنها گردن نهد و ثالثاً: ملتفت باشد که در

نظام اسلامی (در واقع و حقیقت) خدا بر او حکم می راند و لذا هیچگاه عقده ای نسبت به رئیس و مافوق در قلب نداشته باشد که چرا باید انسان محکوم انسان دیگر باشد. رابعاً: آگاه باشد که اوامر و نواهی از جانب مافوق دو گونه است: 1- اوامر و نواهی مولويه 2- اوامر و نواهی ارشادیه. (1) اگر قانون و دستوری از جانب مافوق به صورت بخشنامه و غیر آن به شخص کارگزار رسید چنانچه دستوری

ص: 107

مولویه باشد به هیچ وجه حق ندارد از آن تخلف کند. در اینجا باید تسلیم محض باشد و بدان عمل نماید. در صورتی که ولی فقیه حکمی برای تمام کارگزاران صادر فرمود و حکم بنحوی است که هر کارگزاری از آن تخلف کند، مجرم شمرده میشود و باید به جزای خویش طبق مقررات اسلامی برسد و همین طور است اگر حاکم شرع، استاندار، فرماندار حکمی را به مقتضای مصلحت نظام اعلام میدارند که چنانچه بدان عمل نشود موجب از هم پاشیدگی جامعه یا نظام اداری یا مفسده ای که قابل جبران نیست یا بهر حال مفسده ای که بسیار گران برای نظام اسلامی است تمام می شود، این حکمی است که اجرا نکردن آن از سوی کارگزار سبب برکناری او و مجازات او می شود. به عنوان مثال: اگر از سوی فرمانده لشگر دستوری به سربازان داده شد که تخلف از آن مساوی با شکست ارتش، یا مساوی با مفسده ای که بسیار شدید است بنحوی که جبران ناپذیر است یا جبرانش بسیار مشکل، یا اصلاً دستوری امتحانی باشد که مخالفت با آن مفسده ای را به وجود نمی آورد، ولی سبب میشود که شخص سرباز از منزلتی که دارد ساقط شود، اینجا باید سرباز اطاعت کند و همچنین است اگر استاندار یا فرماندار اعلان کند که تمام کارمندان و کارگزاران باید شب را تا ساعت فلان در ادارات بمانند و کار کنند، که اطاعت نکردن سبب پائین آمدن مقام و یا سبب مجازات میگردد. در این موارد قانون و مصلحت مملکت و نظام این چنین اقتضا میکند که مجازات شود و گاهی هم ممکن است علاوه بر مجازات دنیوی که از طریق قانون حکومتی تعیین شده است عذاب آخرتی هم داشته باشد

ص: 108

زیرا مخالفت و اطاعت نکردن موجب فساد در نظام اداری یا در جامعه شده است که خداوند به آن راضی نیست و از بودن آن فساد در اجتماع منع فرموده است. و این شخص با فرمان نبردنش سبب ظهور آن فساد شده است، لذا استحقاق عذاب اخروی هم پیدا می کند. اما اگر امر یا نهی ارشادی باشد در این صورت اگر چه اطاعت نکردن سبب فسادی در نظام اداری یا جامعه نمی شود و مجازاتی برای آن در قانون جزائی نیامده است، لکن ممکن است سبب نقص در بعد انسانی و اجتماعی خود شخص گردد و آن این که بزرگواری، حُسن اخلاق در انسان حکم می کند که هر نوع تخلفی (هر چند بدنبالش مذمت و مؤاخذه نباشد) از مافوق خلاف شأن انسانی است. لذا شخص کارگزار برای اینکه نقصی در شئون انسانی اخلاقی او واقع نشود به آنچه بنحو ارشاد از سوی مافوق به او رسیده باشد، عمل می کند. و یا برای اینکه سلب اعتماد از جانب مافوق به او نشود و موقعیت اجتماعی خود را حفظ نماید که از احترامی که نزد مافوق و دیگران دارد کاسته نشود، بدان عمل می کند. علاوه بر این فرمان بردن سبب بالا رفتن شأن انسانی، موقعیت اجتماعی و جلب اعتماد بیشتر مافوق به او می گردد. و چه بسا ثواب اخروی هم به آن تعلق می گیرد. در صورتیکه آن را به جهت نزدیک شدن به خداوند متعال انجام دهد. از آنچه بیان داشتیم این نتیجه را میگیریم که از صفات اخلاقی کارگزار اینست که از ما فوقش فرمان برد. این مطلب را متذکر

می شویم که اطاعت از مافوق تا آنجا لازم است و از صفات نیک اخلاقی خواهد بود که معصیت خدا نباشد یا پی آمدی زشت بدنبال

اخلاق کارگزاران

ص: 109

نداشته باشد. (1)

احترام به مافوق از مسائل قابل توجهی است که کارگزار باید رعایت نماید. احترامی که دارای ارزش اخلاقی مثبت است، احترام بخاطر خدا و حفظ شأن و شخصیت مافوق. نه احترامهای دروغین بخاطر اغراض شخصی، که این گونه روش در شان کارگزار نظام اسلامی نیست. احترام به شخصیت مافوق باید به حدی و به گونه ای باشد که شخص مافوق احساس کند این اکرامها بدان جهت است که دارای پاکی و صداقت است و این که حیثیت نظام و کارگزاران را با عملش نگاه میدارد؛ و اگر فرد مسئول و سرپرست غیر این باشد خود را از ارزش ساقط کرده و دیگر مورد احترام نخواهد بود. احترام در حدودی که گفته شد مانع از انتقاد صحیح و جلوگیری از انحرافات مافوق و سبب نادیده گرفتن خطاهای او نمی شود، ولی ثناگوئی و بلی قربانی که در آن تملق و چاپلوسی باشد (2) و به خاطر اغراض نفسانی انجام گیرد، بر خطاها و انحرافات مافوق پوشش خواهد گذاشت و طریق صلاح را به روی او خواهد بست. (3) شخص کارگزار

ص: 110

باید نصیحت هائی که از جانب مافوق به او می شود توجه کند و در امور با او مشورت نماید.

نقص و عیبی باشد و چه بسا خودش التفات به آن نداشته باشد. برای اینکه اصلاح شود و در اداره امور راه اصلاح را طی کند به دو امر باید توجه کند: 1- انتقادپذیر باشد و ریاست مانع از حق پذیری نشود. (1) 2- برخوردش با کارگزاران به گونه ای باشد که آنان جرأت آن را داشته باشند که عیوب او را متذکر شوند. (2) و کارگزار منتقد باید متوجه باشد که انتقاد صحیح و بجا بودن او مشروط به شرائطی است :

الف: این که حق را بشناسد و آن را از ناحق تمیز بدهد. عیب را از غیر عیب به خوبی تشخیص دهد.

ب: انتقاد او بگونه ای باشد که آبرو و شخصیت و مقام طرف انتقاد محفوظ بماند.

ج : عیوب را در خلوت با مافوق و بیشتر بطور کنائی بیان کند و از صراحت بپرهیزد. (3)

ص: 112

د: انتقاد او از روی خیر خواهی باشد نه اینکه قصد برتری جوئی داشته باشد. (1)

انتقاد بجا و صحیح چنانچه مورد پذیرش قرار بگیرد فوائدی عظیم را بدنبال دارد از جمله فوائد اینکه باعث :

1 - فزونی عقل، 2- تکامل فکر، 3 - عاقبت خوب، 4 - نجات یافتن از سرزنش 5- پذیرش، 6- دوستی، 7- سعه صدر 8- انصاف 9- پیشرفت در کارها، 10- توانائی بر اطاعت و فرمان بردن خدای متعال. (2)

انتقاد کردن باید بدور از مسأله عیبجوئی و افراط و تفریط باشد. کارگزار در آنجا که میبیند شخص ما فوق انتقاد پذیر نیست و انتقاد موجب کینه و دشمنی میشود باید طریقی را انتخاب کند که در عین متوجه ساختن او به عیوب، فکر کند که کارگزار نظرش به او نیست. و در جائی که هیچ راهی ندارد جز اینکه به صراحت مطلب را بگوید و چنانچه نگوید ضرری عظیم متوجه نظام و اجتماع می شود نباید خاموش بنشیند و باید برای دفع مفسده ای که پی آمد کار مافوق

است، انتقاد کند .

ص: 113

2 - مشورت حصاری محکم و سبب ایمنی از ملامت است. (1)

3 - مشورت سبب نجات است. (2)

4 - مشورت از سقوط شخص جلوگیری می کند. (3)

5 - مشورت سبب هدایت به سوی رشد و کمال است بلکه عین هدایت است. (4)

6 - مشورت سبب راحتی است. (5)

7 - مشورت راهی به سوی رستگاری است. (6)

مشورت وقتی نتیجه مثبت می دهد که از مقدمات صحیح برخوردار باشد. مشورت در محیطی آرام صورت گیرد. دور از هر هوا و هوسی باشد. مشورت با اهل تجارب (7) و صاحبان عقل (8) دوراندیش (9)، افراد خداترس (10) نتایج مذکور را دارد. والا مشورت با افراد ترسو، مستبد در رأی، بخیل، احمق دروغ گو و اشخاصی از این قبیل، نتیجه

ص: 115

منفی دارد. (1)

ص: 116

کمال و رشد اخلاق ایمانی انسان در پرتو اعتدال این دو نوع ابعاد ممکن است و افراط در یکی سبب تفریط در طرف مقابل و تفریط در یک طرف موجب افراط در جانب مقابل میگردد. و آنچه اعتدال را از بین می برد رعایت نکردن قانون میزان است افراط و تفریط در اثر نادیده گرفتن دستورات و قوانین لازمی است که جهت اعتدال جعل شده اند. وقتی به قوانین حیات بخش انسانی عمل نشود بیماری روحی به وجود می آید. بیماری روحی حُسن اخلاق و مکارم اخلاقی را زائل می گرداند. با زائل شدن مکارم اخلاق اعتدال در میان ابعاد وجودی انسانی از بین میرود و افراط و تفریط به وجود می آید. بنابر این افراط و تفریط ناشی از نداشتن مکارم اخلاق است. تهمت زدن، دروغ گفتن، آبرو حیثیت دیگران از بین بردن، حسد، بخل، نادیده گرفتن شئون انسانی، نداشتن ایثار، گذشت و داشتن روح پرخاشگری، عصبانیت های بیجا و... همه اینها ناشی از افراط و تفریطی است که در اثر عدم اعتدال و نداشتن مکارم اخلاق و یا اخلاق ایمانی در انسان بوجود می آید. و اساس و پایه نداشتن مکارم اخلاقی جهل به خود، به خدا، به دنیا، به آخرت، به عاقبت خویش، به آینده و شئون انسانی است، علی علیه السلام فرمودند: «لا يُرَى الْجاهِلُ الا مُفْرِطاً اَوْ مُفَرّطاً » (1) دیده نمی شود نادان مگر آن که تندرو است (از حد و اندازه خود می گذرد) یا کندر و (به حد و اندازه خود نمی رسد، کوتاهی می کند، ضایع می شود و ضایع می سازد).

ص: 118

انحراف ضایع می سازد و به تبعیت از خواهش های نفسانی به فساد اخلاقی در زندگی فردی و اجتماعی دامن میزند. به دیگران توهین می کند و خود در معرض توهین و سرزنش قرار می گیرد و حس انتقام جوئی او پیدا می شود. و در نتیجه به درگیری و جنگ سیاسی، نظامی، گروهی، کلامی منتهی میگردد. چنین اشخاصی در دنیا باید در آتش فساد، انحراف، ملامت، پشیمانی و سردرگمی بسوزند و در آخرت در آتش قهر الهی محبوس شوند. علی علیه السلام فرمودند: النار غايَةُ الْمُفْرِطينَ» (1) «دوزخ آخرین مرکز افراطیون است.» کسانی که از راه اعتدال بیرون رفته اند و دچار انحراف اخلاقی گشته اند، در آخرت نیز فریاد یا حسرتی بلند کنند. (2)

نفس سرکش، عواملی هستند که جلوی افراط و تفریط را می گیرند. اخلاق ایمانی و مکارم اخلاق، انسان را از حیات انسانی برخوردار می گرداند و اعتدال را در انسان ایجاد میکند و روی این لحاظ قرآن، امت اسلام را امت وسط و میانه رو میداند. (1)

على علیه السلام مالک اشتر را از آنچه ممکن است موجب افراط و تفریط او در کارها شود برحذر میدارد میفرماید: «برحذر باش از اینکه نسبت به احسان و عطائی که به ملت و مردم کرده ای در این مورد بر آنها منت بگذاری... برحذر باش از گرفتار شدن به عجب، خودپسندی و فخرفروشی و یا اینکه به اینگونه صفات اعتماد و اطمینان کنی. بپرهیز از اینکه دوست داشته باشی تعریف و تملق تو را بگویند. چون دوست داشتن تملق و ستایش از بهترین فرصت ها و پراعتمادترین وسائل شیطان برای پایمال نمودن نتیجه هر کار نیکو و صالحی است... بپرهیز از عجله کردن در کلیه کارها زمانی که وقت آن کار فراهم نشده، برحذر باش از سستی و ضعف در کارهائیکه امکان انجام آن فرا رسیده است. برحذر باش از لجاجت و پافشاری بدون جهت در اموری که مشروعیت و معروف و شایستگی آن روشن نیست. بپرهیز از ضعف و اهمال در اموری که جهت درستی و مصلحت آن روشن است. هر چیزی را در جای خود قرار بده هر کاری را در زمان خودش انجام بده. (2)

ص: 121

آری بدترین نوع افراط و تفریط اینست که انسان کاری که موقع رسیده و امکان انجام آن هست و مشروعیت آن ثابت است، در انجام آن سستی و ضعف نشان دهد اما در کاری که وقت عمل به آن نرسیده و مشروعیت آن ثابت نشده است، در انجام آن پافشاری و افراط نماید. قطعاً در چنین افراط و تفریطی انحراف از مسیر حق وجود دارد. (1)

کارگزاران که گردانندگان امور مملکت هستند و نظام و امنیت و آرامش و راحتی رعیت بر محور تلاش و فعالیت شایسته آنان می چرخد، جداً باید از افراط و تفریط در کارها، گفته ها، انتقادها، احترامها و.... بپرهیزند و برای خوشنودی خدا راه اعتدال پیش گیرند. و از هوای نفس و شیطان رجیم که خارج کنندگان انسان از مسیر اعتدال (و از مکارم اخلاق و حیات انسانی) هستند، جداً بپرهیزند تا مبادا در اثر افراط و تفریط آنها ملت گرفتار عدم امنیت، آشوب، انحراف و فساد شوند.

چرا بعد از اینکه علی علیه السلام به مقام خلافت ظاهری میرسد و مردم دست بیعت به او میدهند در صدد برمی آید تا والیان و کارگزاران ناشایست را عزل نماید و در جواب مغیره و ابن عباس (که از او

ص: 122

می خواهند لااقل معاویه را بر سر کار باقی بگذارد) میفرماید: «در دینم نیرنگ وارد مکن و در کارم پستی روا مدار... نه به خدا قسم، معاویه را دو روز هم برنمی گمارم.» (1) زیرا که کارگزاران، افراط و تفریط را به حدی رسانده بودند که اثر و نشانه ای از حق و عدالت باقی نمانده بود. ابوذر آن صحابی بزرگ باید در بیابان بی آب و علف با زن و فرزند از گرسنگی و سرما بمیرد و عده ای چون معاویه و ولید به عیاشی و کارهای ضد انسانی و اسلامی مشغول باشند. عبدالفتاح، عبدالمقصود نویسنده کتاب امام علی علیه السلام می نویسد: «عثمان بود که با سیاست نرم خود وسایل از بین رفتن ایده های والایی که قرآن مردم را بدانها فراخواند، فراهم ساخت و پایه های مملکتش را بر دوش کارگزارانی گذاشت که خویشاوندیش، باعث ولایت آنان شده بود. نه شایستگی خودشان. هیچ نظارتی بر آنان نداشت بلکه دست هایشان را باز گذاشته بود تا هر طور می خواهند عمل کنند. آن والیان هم هر یک شیوه هائی برگزیدند که قدرتشان را حفظ کنند و وسایل شوکت و مقامشان را بیشتر فراهم سازند. اگر چه این شیوه ها با تعلیمات اسلام مغایرت داشت. (2)

افراط و تفریط خلیفه و کارگزاران او بود که جامعه اسلامی را به انحراف کشاند و تاریخ شاهد و گواه روشن این مطلب است و تاریخ گذشته عبرتی است برای آیندگان .

ص: 123

جان های مردم می دانند تمام انفال را به خود و عمالشان اختصاص میدهند. (1)

علی علیه السلام به مالک اشتر میفرماید: «از برای زمامداران اشخاصی هستند چون خواص یا محرمان از او. در میان خواص کسانی هستند که فقط بفکر خود و جمع آوری منافع خود هستند و یا بلندپرواز و متکبرند. اینگونه افراد اشخاصی بد برخورد و بدحسابند. در هر صورت تو باید دست ستمگری و ظلم اینان را از کلیه کارها قطع کنی و ریشهٔ فساد آنان را از بیخ و بن برکنی. مبادا به اطرافیان خود و یا به نزدیکان خود زمینی را که بی صاحب و یا جزء بیت المال است بدهی و در اختیار آنها بگذاری. مبادا کسی از خواص و یا نزدیکانت نسبت به قدرتی که تو داری به طمع افتند و از تو بخواهند که کشتزار و مراتعی را به آنها واگذاری و آنان نیز با تکیه بر قدرت تو سوء استفاده کنند و به زمین و کشتزار دیگران تجاوز کنند و یا اینکه جلوی آب مشروبی زمین دیگران را سد کنند و یا کاری را که بطور اشتراک با دیگران باید انجام بدهند و هر دو در سود و زیان آن شریک باشند در آن کارها اجحاف و تحمیل کنند. در این صورت خوشی و سود آن گناهان و تجاوزات از برای کسانی است که به واسطه تکیه بر قدرت ظلم و ستم نموده اند ولی رنج و مشقت و وزر و و بال آن گناهان و تجاوزات در دنیا و آخرت بعهده و گردن تو خواهد بود. (2)

ص: 126

تسلط و تصرف نامشروع کارگزاران و زمامداران و باز گذاشتن دست یک عده زورمند در اموال عمومی سبب بوجود آمدن دو طبقه قدرتمند و مستمند (طبقه ای خوشگذران و عیاش و طبقه ای زحمتکش و فقیر) می شود. و چنانچه کارگزاران مردمی صالح باشند و از حقی که برای آنها مقرر شده تجاوز نکنند و خود را در سطح دیگر مردم بدانند هیچگاه فقری از جهت آنان در جامعه پیدا نخواهد شد. و خوشگذرانان قدرت آن را نخواهند داشت که ضعفا را به استثمار خویش درآورند و از عرق جبین و دسترنج آنها مال اندوزی کنند. علی علیه السلام که در پی بوجود آوردن یک جامعه انسانی و الهی بود و در راه تحقق آن تلاش میکرد اعمال کارگزاران را شدیداً زیر نظر داشت و در هر جا خطائی از آنها سر میزد شدیداً خطای او را تذکر داده و مانع ستم و ظلم او میشد.

على علیه السلام به یکی از کارگزاران خویش که حاکم بر بصره بود، نوشت: «من به خدا سوگند یاد می کنم، سوگند از روی راستی و درستی اگر به من برسد که تو در بیت المال مسلمانان به چیزی اندک یا بزرگ خیانت و برخلاف دستور صرف نموده ای بر تو سخت خواهم گرفت. چنان سختگیری که تو را کم مایه و گران پشت و ذلیل و خوار گرداند. (1)

بهر حال مسئولیت کارگزار در رابطه با انفال و اموال عمومی سنگین است و هرگونه اجحاف و افراط و تفریط در آن خیانت و

ص: 127

ظللمی بزرگ به مسلمانان و نظام اسلامی خواهد بود. و چنین کارگزاری باید شدیداً مجازات شده و از کار برکنار شود.

مسأله خراج باید چنان کنی که موجب اصلاح مردم گردد زیرا مصلحت همگان در آن است و اگر کار مردم به صلاح نباشد کار دیگران نیز اصلاح نپذیرد.» این نظریه درباره وضع زمین و چگونگی آبادی یا ویرانی آن و وابستگی مصلحت دولت به مصلحت کارگر و کشاورز، ... از نظر صحت و دقت آن چنان است که امروز علوم

اقتصادی و اجتماعی کاملاً آن را تأیید و تصدیق می کنند.» (1)

پیامبر عظیم الشأن اسلام صلی الله علیه وآله از افراد جاهل جزيرة العرب، کارمندان و کارگزاران با شرافتی ساخت که هیچگاه در اندیشه ظلم و تعدی نبودند و از مسیر حق منحرف نمی شدند. «عبدالله بن رواحه یک عنصر جاهلی چنان منقلب شده و به درجه ای از تعالی اخلاقی رسیده بود که رفتارش به عنوان یک مأمور و کارمند دولت می تواند سرمشق نیک برای همۀ جهانیان تا باز پسین دوره تاریخ باشد. وی مأمور شده بود از اهالی خیبر مالیات بر درآمد بگیرد و برای این کار می بایست محصولات و عواید کشاورزی آنان را بسنجد تا از روی آن مبلغ مالیات معلوم شود، این درآمد معمولاً میان فقیران و مستحقان همان منطقه تقسیم میشد. وقتی به آنجا رفت، یهود خیبر به رسم همیشگی از پی تطمیع او برآمده، رشوه ای عرضه کردند که از جواهرات زنانشان بود و گفتند این را از ما قبول کن و در برابر به هنگام ارزیابی محصول، چشم از مقداری فروبند. بیدرنگ رشوه را پس زد و رشوه دهیشان را تقبیح کرده گفت: «گرچه شما اهالی

ص: 129

خیبر پیش من از هر کس منفورترید اما این باعث نمی شود که در کار اخذ مالیات بر شما ستم یا اجحاف کنم. ضمناً هرگز حق عموم را بخاطر رشوه ای پایمال نخواهم کرد. رشوه ای که پیشکش کرده اید حرام است و گرفتنش حرام خوارگی و ما حرام خواره نیستیم.» یهود که از رفتار عادلانه بیسابقه و بیمانندش در شگفت شده بودند از سرشیفتگی و شادمانی فریاد برآورند که «این شالوده استواری آسمان ها و زمین است!» (1)

شخص کارگزاری که مأمور وصول مالیات است باید رفتاری متواضعانه داشته باشد و مالیات دهنده را با رفتارش راضی و خوشنود نگهدارد و برای اودعای خیر نماید. و در گرفتن و نگهداری مالیات دقت کافی را داشته باشد که ظلمی صورت نگیرد. و نیز کارگزارانی که در جهت حفظ و حراست از بیت المال مسلمین مشغول کارند باید آن چنان دقیق باشند که کوچکترین اجحافی از جانب کسی انجام نگیرد. زیرا که اگر به اندازه خردلی بناحق از آن بردارند در آتش قهر الهی خواهند سوخت. (2)

ص: 130

دزدی رواج یابد، موجب سلب امنیت خواهد شد و برای اقتصاد جامعه بسیار مضر خواهد بود. کارگزاران مربوطه وظیفه دارند جلوی معادلات نامشروع را بگیرند. غش تدلیس، دروغ، ربا، احتکار، آوردن بازار سیاه، عواملی هستند که باعث بیماری اقتصاد جامعه می شوند حضرت علی علیه السلام به مالک اشتر می فرماید «خیر تجار را بخواه و نه خیر آنها نیز سفارش کن ... و در عین رسیدگی و سفارشات که نسبت به این دسته از مردم نمودم توجه داشته باش که بسیاری از این گروه بد حساب و بد معامله هستند و گرفتار بخل و بخیلاند و دست به احتکار ارزاق عمومی و کالاهای مورد استفاده و احتياج ملت می زنند و در نرخ گذاری اجناس به دلخواه خود و بی حساب نرخ ها را تعیین می کنند و این کار نیز سخت به ضرر و زیان ملت و مردم تمام می شود و این گونه رفتار در امور تجارت و صنعت خود عیبی بزرگ از برای رهبران است. از احتکار ارزاق عمومی و مایحتاج مردم جلوگیری و آن را منع کن. چون رسول خدا صلی الله علیه وآله از احتکار ما يحتاج مردم منع و جلوگیری کرده است.

دادوستد کلیه معاملات باید بر اساس گذشت و مروت باشد. بر طبق موازین عدالت انجام گیرد نرخی که تعیین می شود باید منصفانه باشد بطوریکه نه به فروشنده و نه به خریداری بی عدالتی و اجحاف گردد. اگر کسی بعد از نهی و ممنوعیت احتکار ارزاق عمومی و مایحتاج مردم، دست به احتکار زد او را نسبت به احتکاری که کرده است مجازات و عقوبتی رسوا و خوار کننده بکن. اما بطوری

ص: 132

که از حد و حدود عدالت خارج نباشد.» (1)

کارگذار در رابطه با مالکیت خصوصی دو نوع مسئولیت دارد.

1- نگهداری آن از سرقت و تجاوز غیر؛ 2 - نگهداری آن از مخلوط شدن به حرام. بدانگونه که مالکین باید امنیت داشته باشند. جامعه هم باید از جانب مالکین در امنیت باشد. که مال پست را به جای عالی نفروشند و در دادوستد ظلم نکنند. و نهایت عدالت و انصاف را در حق مردم داشته باشند.

ص: 133

نیرنگ، کودتا و... به وجود می آیند و پایه معنوی و مردمی ندارند. ولی حکومت اسلامی پایه معنوی و مردمی دارد. پیامبر صلی الله علیه وآله وقتی ظهور فرمود تنها بود نه سربازی داشت تا کودتا نماید و نه اهل نیرنگ بود. ابتدا ایدئولوژی نظام اسلامی را تبلیغ فرمود و پس از آنکه جامعه آماده پذیرش حکومت اسلامی شد و بیعت عقبه اول و دوم انجام گرفت و شهر یثرب مقدم آن حضرت را گرامی داشت، حکومتی بر اساس اخوت و برابری را پایه گذاری کرد. چنین ملتی باید مستقل زندگی کند و از روابطی که استقلال آنان را بخطر میاندازد و به زیر سلطه دیگران میکشاند، بپرهیزد. دولت اسلامی باید به این اصل مهم توجه داشته باشد و به کارگزاران خود که در امور خارجه قرار دارند یا کسانی که به نحوی با بیگانگان در تماس هستند سفارش کنند که از روابطی که استقلال ملت مسلمان را متزلزل می کند، جداً بپرهیزند و قانونی را جهت متخلفین به تصویب برساند. از آنجا که اسلام رهبانیت را جایز نمی شمارد و از آن نهی می کند (1) (خواه رهبانیت فردی یا اجتماعی باشد) جامعه اسلامی نباید، جامعه منزوی باشد، بلکه لازم است روابطی را با کشورهای دیگر خواه مسلمان یا غیر مسلمان داشته باشد. اما اصل عدم ذلت، اصل عدم تسلط بیگانه باید بر این روابط حکومت کند. یعنی دائره روابط با بیگانگان را باید محدود کرد و گفت: روابط مشروع است تا آنجا که برای اسلام و

ص: 135

ملت مسلمان مفید باشد و لااقل ضرری نداشته باشد. بطوریکه مسلمانان مجبور نشوند تن به ذلت و خواری دهند و تحت نظارت بیگانگان باشند. لذا دولت اسلامی و کارگزاران باید اصل عدم بیگانه را ﴿ که از آیه ولا تركنوا الى الذين ظلموا﴾ هود 112، «والاسلام يعلو ولا يعلى عليه و روایات و آیات دیگر استفاده می شود) در سرلوحه روابط خویش با بیگانگان قرار دهند. و روابط سیاسی، اقتصادی، نظامی، فرهنگی و غیره را بر اساس آن تنظیم نماید .

ص: 136