بسم اللّه الرحمن الرحیم

ص: 2

سرشناسه : عیاشی ، محمّد بن مسعود ، 320 ق .

عنوان قراردادی : تفسير العياشي . فارسی

عنوان و نام پدید آور : تحقیق و ترجمه کتاب تفسیر العياشی / تاليف ابو النضر محمّد بن مسعود ابن عياش السلمى السمرقندی معروف به عیاشی ؛ محقق و مترجم عبد اللّه صالحی

مشخصات نشر : قم : ذوی القربی ، 1395

شابک ج 2 - 574 - 518 - 964 - 978

وضعیت فهرست نویس : فيپا

یادداشت : کتاب نامه : ص 764 - 783؛ هم چنین به صورت زیر نویس.

موضوع : تفاسیر ماثوره

موضوع : تفاسیر شیعه - قرن 3 ق .

شناسه افزوده : صالحی نجف آبادی ، عبد اللّه ، 1327 - ، مترجم

رده بندی کنگره : 1395 7041 ت 9 ع / 93

رده بندی دیویی : 1726 / 297

شماره کتاب شناسی ملی : 4219642

قم - خیابان ارم - پاساژ قدس - پلاک 59

تلفن : 02537744663

تحقیق و ترجمه کتاب شریف تفسير العيّاشي

مؤلف : محمّد بن مسعود عیاشی

محقق و مترجم : عبد اللّه صالحی

چاپ خانه : سلیمان زاده * تیراژ : 1500 جلد * تاریخ چاپ : 1395 ه . ش

نوبت چاپ: اول * شابک ج 2 : 17 - 574 - 518 - 964 - 978

ص: 3

ص: 4

بسم اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

642 / [1] - عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَال:

﴿ سَمِعْتُهُ يَقُولُ: مَنْ قَرَأَ سورة الْبَقَرَهَ وَ آلَ عِمْرَانَ جَاءَ یَوْمَ الْقِیَامَهِ تُظِلَّانِهِ عَلَی رَأْسِهِ مِثْلَ الْغَمَامَتَیْنِ أَوْ مِثْلَ الْغَیَابَتَیْنِ ﴾ . (1)

قَوْلُهُ تَعَالَى : ﴿ الم ﴿ 1 ﴾ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ ﴿ 2 ﴾ نَزَّلَ عَلَيْكَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ وَ أَنْزَلَ التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِيلَ ﴿ 3 ﴾ مِنْ قَبْلُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ أَنْزَلَ الْفُرْقانَ إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآياتِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ وَ اللَّهُ عَزِيزٌ ذُو انْتِقامٍ ﴿ 4 ﴾

643 / [2] - عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فِی قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَی: ﴿ الَمَ * اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ * نَزَّلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لَمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَ أَنزَلَ اَلتَّوْراهَ و الْإِنْجِيلَ من قَبْلُ هُدَى لِلنَّاسِ وَ أَنزَلَ الْفُرْقَانَ ﴾ .

ص: 6

به نام خداوند بخشایندۀ مهربان

1) - از ابو بصیر روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: کسی که سورۀ «بقره» و «آل عمران» را (با دقت و تدبّر) بخواند، روز قیامت در حالی وارد (صحرای محشر) می شود که هر دو سوره همانند دو کبوتر و یا دو عباد بر سرش سایه افکنند.

فرمایش خداوند متعال: الف لام میم (1)خدایی (و معبودی) جز خداوند یکتای زنده و پایدار و نگه دارنده وجود ندارد (2) (همان خدابی که) کتاب را به حق بر تو نازل نمود که با نشانه های کتاب های گذشتگان منطبق می باشد و تورات و انجیل را (3) پیش از آن برای هدایت مردم (نیز) نازل نمود و (نیز قرآن) کتابی که حق را از باطل مشخّص می سازد، نازل کرد، همانا کسانی که به آیات خدا کافر شدند، دارای کیفر شدیدی خواهند بود و خداوند (برای کیفر بد کاران)، توانمند و صاحب انتقام است. (4)

2)- از عبد اللّه بن سنان روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال «الف، لام، ميم * خدایی نیست مگر خدای یکتا، که زنده و استوار است * کتاب (قرآن) را به حق بر تو نازل نمود که تصدیق کننده است آن چه را که در پیش روی تو است * و تورات و انجیل را از قبل برای هدایت مردم فرستاد و فرقان را نازل نموده».

ص: 7

قَالَ: ﴿ هُوَ کُلُّ أَمْرٍ مُحْکَمٍ، وَ اَلْکِتَابُ هُوَ جُمْلَهُ اَلْقُرْآنِ اَلَّذِی یُصَدَّقُ فِیهِ مَنْ [کَانَ] قَبْلَهُ مِنَ اَلْأَنْبِیَاءِ ﴾ . (1)

قَوْلِه تَعَالَی: ﴿ هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتابَ مِنْهُ ءَاياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْوِيلِهِ وَ ما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ ءَامَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُولُوا الْأَلْبابِ ﴾ ﴿ 7 ﴾

644 / [3]- عَنْ عَبْدِ اَلرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ اَلْهَاشِمِیِّ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَی : ﴿ هُو الّذي أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَبَ مِنْهُ ءَایَتٌ مُحْكَمَتٌ ﴾ ، قَالَ: أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ وَ اَلْأَئِمَّهُ عَلَیْهِمُ اَلسَّلاَمُ ، ﴿ وَ أَخَرَ مُتَشَبِهَتٌ ﴾ وَ فُلَانُ وَ فُلَانُ ، ﴿ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبهمْ زَيْغٌ ﴾ ، أصْحَابُهُمْ وَ أَهْلُ وَلاَیَتِهِمْ ﴿ فَیَتَّبِعُونَ مَا نَشَبَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ ابْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ ﴾. (2)

645 / [4] - وَ سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ علیه السلام عَنِ اَلْمُحْکَمِ وَ اَلْمُتَشَابِهِ؟

قَالَ: ﴿ اَلْمُحْکَمُ مَا یُعْمَلُ بِهِ وَ اَلْمُتَشَابِهُ مَا اِشْتَبَهَ عَلَی جَاهِلِهِ ﴾ (3)

ص: 8

فرمود: «الفرقان» هر امر و جریانی محکم و قطعی می باشد و «الکتاب» مجموعه (آیات و کلمات) قرآن است که تمام کتاب های پیامبران علیهم السلام گذشته - قبل از حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم- را تصدیق می نماید.

فرمایش خداوند متعال: او همان کسی است که این کتاب را بر تو نازل نمود، که قسمتی از آن، آیات محکم (صریح و روشن) است که اساس کتاب می باشد و متشابه است (که با مراجعه به دیگر آیات و یا اهل بیت علیهم السلام، آشکار می شود). اما افرادی که در قلب شان انحراف است دنبال متشابهات هستند، تا فتنه انگیزی کنند و تفسیر (نادرستی) را می طلبند، در حالی که تفسیر آن آیات را، غیر از خدا و راسخان در علم کسی نمی داند آنان می گویند: به (تمام آیات) قرآن ایمان آورده، تمام آن از طرف پروردگار ما است. و جز صاحبان عقل، متذکر نمی شوند. (7)

3) - از عبد الرحمان بن کثیر هاشمی روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «او همان کسی است که بر تو کتاب را نازل نمود، که در آن آیات محکم می باشد» فرمود: (منظور از محکمات) أمير المؤمنين و دیگر امامان علیهم السلام هستند. «و آیات دیگری که متشابه هستند» فلان و فلان هستند. «کسانی که در دل های شان زیغ و انحراف وجود دارد». اصحاب، پیروان (و هم فکران) آنان خواهند بود. «پیروی می کنند آن چه را که متشابه می باشد، به عنوان ایجاد فتنه و ایجاد تأویل آن ها و کسی تأویل آن را نمی داند . مگر خداوند و کسانی که راسخ در علم هستند»، نیر (منظور از راسخون) امیر المؤمنین و دیگر امامان علیهم السلام هستند.

4) - و با سند خود روایت کرده است که از امام صادق علیه السلام در مورد محکم و متشابه سؤال کردند؟ فرمود: محکم، آن آیاتی است که بر طبق آن باید عمل شود، ولی متشابه آن آیاتی است که بر جاهلان، مشتبه و نامعلوم می باشد.

ص: 9

646 / [5] - عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ یَقُولُ :

إِنَّ اَلْقُرْآنَ مُحْکَمٌ وَ مُتَشَابِهٌ فَأَمَّا اَلْمُحْکَمُ فَنُؤْمِنُ بِهِ وَ نَعْمَلُ بِهِ وَ نَدِینُ بِهِ، وَ أَمَّا اَلْمُتَشَابِهُ فَنُؤْمِنُ بِهِ وَ لاَ نَعْمَلُ بِهِ هُوَ قَوْلُ اَللَّهِ: ﴿ فَأَمَّا اَلَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ اِبْتِغاءَ اَلْفِتْنَهِ وَ اِبْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اَللّهُ وَ اَلرّاسِخُونَ فِی اَلْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا ﴾ وَ اَلرَّاسِخُونَ فِی اَلْعِلْمِ آلُ مُحَمَّدٍ (1)

647 / [6] - عَنْ مَسْعَدَهَ بْنِ صَدَقَهَ ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَبِیهِ عَلَیْهِمَا اَلسَّلاَمُ، ﴿ أَنَّ رَجُلًا قَالَ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: هَلْ تَصِفُ لَنَا رَبِّنَا ؟ نَزْدَادُ لَهُ حُبّاً وَ بِهِ مَعْرِفَةً ﴾ .

﴿ فَغَضِبَ وَ خَطَبَ اَلنَّاسَ فَقَالَ فِیمَا قَالَ عَلَیْکَ یَا عَبْدَ اَللَّهِ! بِمَا دَلَّکَ عَلَیْهِ اَلْقُرْآنُ مِنْ صِفَتِهِ وَ تَقَدَّمَکَ فِیهِ اَلرَّسُولُ مِنْ مَعْرِفَتِهِ فَائْتَمَّ بِهِ وَ اِسْتَضِئْ بِنُورِ هِدَایَتِهِ فَإِنَّمَا هِیَ نِعْمَهٌ وَ حِکْمَهٌ أُوتِیتَهَا فَخُذْ مَا أُوتِیتَ وَ کُنْ مِنَ اَلشَّاکِرِینَ وَ مَا کَلَّفَکَ اَلشَّیْطَانُ عِلْمَهُ مِمَّا لَیْسَ عَلَیْکَ فِی اَلْکِتَابِ فَرْضُهُ وَ لاَ فِی سُنَّهِ اَلرَّسُولِ وَ أَئِمَّهِ اَلْهُدَی أَثَرُهُ فَکِلْ عِلْمَهُ إِلَی اَللَّهِ، وَ لاَ تُقَدِّرْ عَظَمَهَ اَللَّهِ [عَلَی قَدْرِ عَقْلِکَ فَتَکُونَ مِنْ اَلْهَالِکِینَ] ﴾ (2) .

﴿ وَ اِعْلَمْ یَا عَبْدَ اَللَّهِ! أَنَّ اَلرَّاسِخِینَ فِی اَلْعِلْمِ هُمُ اَلَّذِینَ أَغْنَاهُمُ اَللَّهُ عَنِ اَلاِقْتِحَامِ عَلَی اَلسُّدَدِ اَلْمَضْرُوبَهِ دُونَ اَلْغُیُوبِ إِقْرَاراً بِجَهْلِ مَا جَهِلُوا تَفْسِیرَهُ مِنَ اَلْغَیْبِ

ص: 10

5)- از ابو بصیر روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: همانا قرآن دارای محکم و متشابه است، پس به محکم آن ایمان می آوریم و به آن عمل می کنیم و اهمیت می دهیم و به متشابه آن ایمان می آوریم اما عمل نمی کنیم هم چنان که در فرمایش خدای عزوجل آمده است: «او کسی است که این کتاب (آسمانی) را بر تو نازل نمود که قسمتی از آن آیات محکم و قطعی می باشد و این ها اصل و اساس کتاب (قرآن) خواهند بود و قسمتی از آن ، متشابهات هستند (که با مقایسه و مراجعه به محکمات روشن می گردند) اما کسانی که در دل های شان انحراف و مرض است به متشابهات می گروند، تا فتنه انگیزی کرده و با تفسیر نادرست (از پیش خود) مردم را منحرف و سرگردان کنند در حالی که تأویل و تفسیر آن ها را غیر از خدا و آن کسانی که راسخ و استوار در علم هستند، شخص دیگری نمی داند پس می گویند: ما به تمام آن چه از طرف پروردگارمان نازل شده، ایمان آودیم».

و افزود که: منظور از راسخین در علم آل محمّد علیهم السلام می باشند.

6) - از مسعدة بن صدقه روایت کرده است، که گفت:

امام صادق به نقل از پدر بزرگوارش علیهما السلام فرمود: مردی به امیر المؤمنین على علیه السلام گفت: آیا ممکن است پروردگار را برای ما توصیف نمایی، تا نسبت به او محبت و معرفت بیشتری داشته باشیم؟ حضرت در غضب شد و فرمود: ای بنده خدا! به آن چه که قرآن خداوند را توصیف و راهنمایی کرده و نیز رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم پیرامون آن بیان نموده از همان پیروی کن و در نور روشنایی آن قدم بردار؛ زیرا که آن نعمت و حکمتی است که آن ها را به تو داده اند پس آن چه را که به تو داده اند بگیر و شکر گزار باش و آن چه که شیطان تو را بر آن راهنمایی می کند نه در قرآن بر تو واجب شده است و نه در سنت پیغمبر و امامان هدایت گر اثر و نشانی از آن می باشد پس علم آن را به خدای عزّ و جلّ واگذار کن (و حقیقت را انتخاب کن و توجه داشته باش که) عظمت خداوند را با عقل و اندیشه خود محاسبه ننمایی که به هلاکت خواهی رسید. و ای بنده خدا! بدان که راسخان در علم همان کسانی هستند که خداوند ایشان را از فرو رفتن در درّه های انحراف بازداشته و (از هر چیزی) بی نیاز گردانیده است.

ص: 11

المحجوب ، فقالوا: ﴿ ءَامَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا ﴾ ، وَ قَدْ مَدَحَ اَللَّهُ اِعْتِرَافَهُمْ بِالْعَجْزِ عَنْ تَنَاوُلِ مَا لَمْ یُحِیطُوا بِهِ عِلْماً وَ سَمَّی تَرْکَهُمُ اَلتَّعَمُّقَ فِیمَا لَمْ یُکَلِّفْهُمُ اَلْبَحْثَ عَنْهُ رُسُوخاً ﴾ (1)

648 / [7] - عَنْ بُرَیْدِ بْنِ مُعَاوِیَهَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ:

قَوْلُ اَللَّهِ تَعَالَی: ﴿ وَ مَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّسِخُونَ فِي الْعِلْم ﴾ .

قالَ : ﴿ یَعنی تَأویلَ القُرآنِ کُلَّهُ إلَا اللّهُ وَ الرّاسِخونَ فِی العِلمِ ، فَرَسولُ اللّهِ صَلِّيَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ أفضَلُ الرّاسِخینَ ، قَد عَلَّمَهُ اللّهُ جَمیعَ ما أنزَلَ عَلَیهِ مِنَ التَّنزیلِ وَ التَّأویلِ ، وَ مَا کانَ اللّهُ مُنزِلاً عَلَیهِ شَیئا لَم یُعَلِّمهُ تَأویلَهُ ، وَ أوصِیاؤُهُ مِن بَعدِهِ یَعلَمونَهُ کُلَّهُ ، فَقالَ الَّذینَ لا یَعلَمونَ : ما نَقولُ إذا لَم نَعلَم تَأویلَهُ ؟

فَأَجابَهُمُ اللّهُ : ﴿ یَقُولُونَ ءَامَنَّا بِهِ کُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا ﴾ . وَ القُرآنُ لَهُ خاصٌّ و عامٌّ ، وَ ناسِخٌ و مَنسوخٌ ، وَ مُحکَمٌ وَ مُتَشابِهٌ ، فَالرّاسِخونَ فِی العِلمِ یَعلَمونَهُ ﴾ (2)

ص: 12

پس به آن چه تفسیر و بیانش را ندانستند بیانش را ندانستند و محجوب گشتند، گفتند: (به محکمات و متشابهات و) «آن چه از نزد پروردگار ما است، ایمان آوردیم.»

پس خداوند از روی دانش، اعتراف ایشان را بر عجز و ناتوانی نسبت به فرا گرفتن آن چه به آن احاطه ندارند مدح و ثنا کرده و ترک ایشان را از تفکّر و تعمّق در آن چه بحث و کاوش از آن را تکلیف نکرده، رسوخ نامیده (و رسوخ به معنای استوار و ثابت و پا بر جای بودن) است.

7)- از بُرید بن معاویه روایت کرده است، که گفت: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: (منظور از) سخن خدای عزّوجلّ: «و تأویل آن را نمی دانند، مگر خداوند و راسخون فی علم» چیست؟

فرمود: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم است که برترین راسخان و ثابت قدمان در علوم می باشد، همانا خداوند آن چه را که نسبت به تنزیل و تأویل نازل نموده، همه را به رسولش تعلیم داده است و چیزی وجود ندارد که نازل کرده باشد و تأویل آن را به رسولش تعلیم نداده باشد و نیز اوصیا و جانشینان حضرتش، تمامی آن ها را می دانند و کسانی که تأویل آن را نمی دانند گویند ما در مورد چیزی که تأویلش را نمی دانیم چیزی مطرح نمی کنیم و خداوند با سخن خود اعلام نموده که: می گویند: «ما به آن ایمان داریم، همۀ آن از نزد پروردگار ما می باشد».

(سپس افزود:) قرآن، خاص و عام دارد محکم و متشابه دارد، ناسخ و منسوخ دارد؛ و راسخون در علم همه آن ها را می دانند.

ص: 13

649 / [8]- عَنِ الْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ : ﴿ وَ مَا یَعلَمُ تَأوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّسِخُونَ فِی العِلمِ ﴾ ، نَحْنُ نَعْلَمُ (1)

650 / [9]- عَنْ أَبِی بَصِیرٍ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: ﴿ نَحْنُ اَلرَّاسِخُونَ فِی اَلْعِلْمِ، فَنَحْنُ نَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ ﴾ . (2)

قَوْلُهُ تَعَالَى : ﴿ رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِن لَدُنكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنتَ الْوَهَّابُ ﴾ ﴿ 8 ﴾

651 / [10] -عَنْ سَمَاعَهَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : ﴿ أَکْثِرُوا مِنْ أَنْ تَقُولُوا ﴿ رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنا ﴾ وَ لاَ تَأْمَنُوا اَلزَّیْغَ ﴾ . (3)

قَوْلُهُ تَعَالَى : ﴿ زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنِينَ وَ الْقَناطِيرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَ الْأَنْعامِ وَ الْحَرْثِ ذلِكَ مَتاعُ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَئَابِ ﴾ ﴿ 14 ﴾

ص: 14

8)- از فضیل بن یسار روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام درباره (فرمایش خداوند متعال:) ، «و تأویل آن را نمی دانند، مگر خداوند و راسخون در علم» فرمود: ما (اهل بیت رسالت) آن را می دانیم (و نسبت به آن عالم هستیم).

9)- از ابو بصیر روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: ما (اهل بیت عصمت و طهارت)، راسخون (ثابت او قدمان و استواران) در علوم (و فنون مختلف) هستیم پس ما تأویل و تفسیر آن (قرآن) را می دانیم.

فرمایش خداوند متعال: (مؤمنین گویند:) پروردگارا! دل های ما را بعد از آن که ما را هدایت کردی، منحرف مگردان و از سوی خود رحمتی بر ما موهبت بفرما دیرا تو بخشنده ای. (8)

10) - از سماعه بن مهران روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: فرمایش خداوند: « پروردگارا! دل های ما را بعد از هدایت شدنمان ، منحرف نگردان» را (با توجّه و دقّت) زیاد بر زبان جاری کنید و خود را از قرار گرفتن در (پرتگاه) شک و تردید ایمن ندانید.

فرمایش خداوند متعال: محبت امور شهوی و مادی از زنان و فرزندان و (نیز) اموالی از طلا و نقره و اسب های ممتاز و چهار پایان و زراعت، در نظر مردم جلوه داده شده (تا در پرتو آن، آزمایش و تربیت شوند) این امور (در صورتی که هدف نهایی آدمی را تشکیل دهند) سرمایۀ زندگی پست (و ناچیز مادی) است و سر انجام (زندگی والا و جاویدان) خوبی ها نزد خداوند است. (14)

ص: 15

652 / [11] -عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ ، قَالَ :

قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : ﴿ مَا تَتَلَذَّذُ اَلنَّاسُ فِی اَلدُّنْیَا وَ اَلْآخِرَهِ بِلَذَّهٍ أَکْثَرَ لَهُمْ مِنْ لَذَّهِ اَلنِّسَاءِ وَ هُوَ قَوْلُ اَللَّهِ ﴿ زُیِّنَ لِلنّاسِ حُبُّ اَلشَّهَواتِ مِنَ اَلنِّساءِ وَ اَلْبَنِینَ وَ اَلْقَناطِیرِ اَلْمُقَنْطَرَهِ مِنَ اَلذَّهَبِ وَ اَلْفِضَّهِ ﴾ إِلَی آخِرِ اَلْآیَهِ ثُمَّ قَالَ: إِنَّ أَهْلَ اَلْجَنَّهِ مَا یَتَلَذَّذُونَ بِشَیْءٍ فِی اَلْجَنَّهِ أَشْهَی عِنْدَهُمْ مِنَ اَلنِّکَاحِ لاَ طَعَامٍ وَ لاَ شَرَابٍ ﴾ (1)

653 / [12] - عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: فِی قَوْلِ اَللَّهِ : ﴿ فِيهَا أَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ ﴾ (2) قالَ :﴿ لاَ یَحِضْنَ وَ لاَ یُحْدِثْنَ ﴾ (3)

قَوْلُهُ تَعَالَى : ﴿ الصَّابِرِينَ وَ الصَّادِقِينَ وَ الْقانِتِينَ وَ الْمُنْفِقِينَ وَ الْمُسْتَغْفِرِينَ بِالْأَسْحارِ ﴾ ﴿ 17 ﴾

654 / [13] - عَنْ زُرَارَهَ قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: ﴿ مَنْ دَاوَمَ عَلَی صَلاَهِ اَللَّیْلِ وَ اَلْوَتْرِ وَ اِسْتَغْفَرَ اَللَّهَ فِی کُلِّ وَتْرٍ سَبْعِینَ مَرَّهً، ثُمَّ وَ اظَبَ عَلَی ذَلِکَ سَنَهً کُتِبَ مِنَ اَلْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ ﴾ . (4)

ص: 16

11) - از جمیل بن درّاج روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: هیچ لذتی در دنیا و آخرت برای مردم، لذیذ تر و گوارا تر از لذت زنان نیست و تأیید آن فرمایش خداوند می باشد: «عشق و دوستی نسبت به زن و فرزند و اموالی از طلا و نقره (برای مردان) زینت و جلوه ای خاص داده شده است« تا پایان آیه.

سپس حضرت فرمود: برای اهل بهشت، لذتی بالا تر از نکاح و کامیابی نمی باشد که حتی خوراک و نوشیدنی های بهشتی برای شان آن چنان لذت را نخواهد داشت.

12) - از ابو بصیر روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «در بهشت همسرانی پاک هستند» فرمود: (همسران بهشتی) نه خون حیض می بینند و نه شکسته و پیر می گردند.

فرمایش خداوند: متعال آنان (در برابر مشکلات و در مسیر اطاعت و ترک گناه) استقامت می ورزند و راستگو هستند و (در پیشگاه خداوند) خضوع و (در راه او) انفاق می کنند و در سحر گاهان استغفار می نمایند. (17)

13) - از زراره روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: کسی که بر انجام نماز شب و نماز وتر مداومت داشته باشد و در نماز وِتر (سحر گاهان) هفتاد مرتبه استغفار و توبه نماید و تا یک سال به همین ترتیب عمل کند، نام او در شمار افرادی نوشته می شود که سحر گاهان (به درگاه خداوند) استغفار (و ناله) دارند.

ص: 17

655 / [14] - عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، قَالَ :

قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَوْلُ اَللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: ﴿ وَ الْمُسْتَغْفِرِينَ بِالْأَسْحَارِ ﴾ ، قَالَ: ﴿ اسْتَغْفَرَ رَسُولُ اللَّهِ صَلِّيَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ فِي وَتْرِهِ سَبْعِينَ مَرَّةً ﴾ (1)

656 / [15] - عَنْ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

﴿ مَنْ قَالَ فِی آخِرِ اَلْوَتْرِ فِی اَلسَّحَرِ : ﴿ أَسْتَغْفِرُ اَللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ ﴾ سَبْعِینَ مَرَّهً وَ دَامَ عَلَی ذَلِکَ سَنَهً، کَتَبَهُ اَللَّهُ مِنَ اَلْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ ﴾ (2)

657 / [16] - وَ فِی رِوَایَهٍ أُخْرَی عَنْهُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ : ﴿ وَجَبَتْ لَهُ اَلْمَغْفِرَهُ ﴾ (3)

658/ [17] - عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ يَقُولُ: ﴿ مَنِ اسْتَغْفَرَ اللَّهَ سَبْعِينَ مَرَّةً فِي الْوَتْرِ بَعْدَ الرُّكُوعِ

ص: 18

14) - از ابو بصیر روایت کرده است که گفت به حضرت (صادق) علیه السلام عرض کردم: (منظور از فرمایش خداوند تبارک و تعالی): «و استغفار کنندگان در سحر گاهان» چیست؟

فرمود: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در نماز وِترش هفتاد بار (به درگاه خداوند متعال) استغفار می نمود.

15) - از عمر (بن یزید) روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که بعد از نماز وتر (سحرگاهان)، هفتاد مرتبه استغفار و توبه نماید و تا یک سال بر انجام آن مداومت ورزد، خداوند او را در شمار افرادی می نویسد که سحر گاهان استغفار (و ناله) کنند.

16) - و در روایتی دیگر از آن حضرت آمده است:

(که فرمود:) برایش مغفرت و آمرزش واجب و حتمی می باشد.

17) - از عمر بن یزید روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: کسی که در نماز وِتر (سحرگاهان) بعد از رکوع هفتاد مرتبه استغفار و توبه نماید و تا یک سال بر آن ادامه دهد، جزء افرادی خواهد بود که سحر گاهان به درگاه او استغفار و ناله دارند.

ص: 19

فَدَامَ عَلَى ذَلِكَ سَنَةً كَانَ مِنَ الْمُسْتَغْفِرِينَ بِالْأَسْحَارِ ﴾ (1)

659 / [18]- عَنْ مُفَضَّلُ بْنِ عُمَرَ قَالَ:

قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ! تَفُوتُنِی صَلاَهُ اَللَّیْلِ فَأُصَلِّی اَلْفَجْرَ فَلِی أَنْ أُصَلِّیَ بَعْدَ صَلاَهِ اَلْفَجْرِ مَا فَاتَنِی مِنْ صَلاَهِ اَللَّیْلِ وَ أَنَا فِی صَلاَهِ [مُصَلاَّیَ] قَبْلَ طُلُوعِ اَلشَّمْسِ؟

قَالَ: ﴿ نَعَمْ، وَ لَکِنْ لاَ تُعْلِمْ بِهِ أَهْلَکَ فَیَتَّخِذُونَهُ سُنَّهً : فَیَبْطُلُ قَوْلُ اَللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ: ﴿ وَ الْمُسْتَغْفِرِينَ بالأَسْحَارِ ﴾ . ﴾ (2)

قَوْلُهُ تَعَالَى : ﴿ شَهِدَ اَللّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ وَ اَلْمَلائِکَهُ وَ أُولُوا اَلْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ اَلْعَزِیزُ اَلْحَکِیمُ ﴿ 18 ﴾ إِنَّ الدِّینَ عِندَ اللّهِ الإِسْلاَمُ وَ مَا اخْتَلَفَ الَّذِینَ أُوْتُواْ الْکِتَابَ إِلاَّ مِن بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیًا بَیْنَهُمْ وَ مَن یَکْفُرْ بِآیَاتِ اللّهِ فَإِنَّ اللّهِ سَرِیعُ الْحِسَاب ﴾ ﴿ 19 ﴾

660 / [19] - عَنْ جَابِرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ هَذِهِ اَلْآیَهِ ﴿ شَهِدَ اَللّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ وَ اَلْمَلائِکَهُ وَ أُولُوا اَلْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ اَلْعَزِیزُ اَلْحَکِیمُ ﴾ ؟

ص: 20

18) - و از مفضل بن عمر روایت کرده است که گفت:

به امام صادق علیه السلام عرض کردم: فدایت شوم! نماز شب از دستم می رود، ولی نماز صبح را به جا می آورم، آیا می توانم نماز شب را بعد از نماز صبح - پیش از طلوع خورشید - بخوانم؟

فرمود: بلی، ولی آن را به اهل خانه (و به دیگران) نگو، که مبادا سنت شود و فرمایش خداوند متعال: «و درخواست کنندگان آمرزش در سحرگاهان» باطل و لغو گردد.

فرمایش خداوند متعال: خداوند (با ایجاد نظام واحد جهان هستی) گواهی می دهد که معبودی جز او نیست و فرشتگان و صاحبان دانش (هر کدام به گونه ای بر این مطلب) گواهی می دهند در حالی که (خداوند در تمام جهان) قیام به عدالت دارد و معبودی غیر از او نیست، که هم توانا و هم حکیم باشد. (18) به درستی که دین در نزد خداوند اسلام است و کسانی که کتاب آسمانی به آنان داده شده اختلافی (در آن) ایجاد نکردند مگر بعد از آگاهی و علم آن هم به خاطر ظلم و ستم در میان خود و هر کسی که به آیات خدا کفر ورزد. (مجازات خواهد شد) پس همانا خداوند سریع حساب رسی می کند. (19)

19) - از جابر روایت کرده است که گفت:

از امام باقر علیه السلام پیرامون این آیۀ شریفه: «خداوند فرشته ها ، پیامبران و صاحبان علم شهادت می دهند که خدایی نیست. مگر او (خدای بکتا) که قائم به قسط و عدالت است، خدایی جز او وجود ندارد که عزیز و حكيم است» سؤال کردم؟

ص: 21

قالَ أبو جَعفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: ﴿ شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ فَإِنَّ اللّهَ تَبارَكَ وَ تَعالى يَشهَدُ بِها لِنَفسِهِ وَ هُوَ كَما قالَ، فَأَمّا قَولُهُ: ﴿ وَ اَلْمَلائِکَهُ ﴾ ، فَإِنَّهُ أكرَمَ المَلائِكَةَ بِالتَّسليمِ لِرَبِّهِم، وَ صَدَّقوا وَ شَهِدوا كَما شَهِدَ لِنَفسِهِ، وَ أمّا قَولُهُ: ﴿ وَ أُوْلُواْ الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ ﴾ ، فَإِنَّ اولِي العِلمِ الأَنبياءُ وَ الأَوصياءُ، و هُم قِيامٌ بِالقِسطِ؛ وَ القِسطُ: هُوَ العَدلُ فِي الظّاهِرِ، وَ العَدلُ فِي الباطِنِ: أميرُ المُؤمِنينَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ﴾ (1)

661 / [20] - عَنْ مَرْزُبَانَ [ مَرْوَانَ ] الْقُمِّيُّ (2) ، قَالَ :

سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : ﴿ شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَ المَلائِكَةَ وَ أُوْلُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ ﴾ ؟

قَالَ : ﴿ هُوَ الْإِمَامَ ﴾ (3)

662 / [21] -عَنْ إِسْمَاعِيلَ ، رَفَعَهُ إِلَى سَعِيدِ بْنِ جُبَيْرٍ ، قَالَ:

﴿ کَانَ عَلَی اَلْکَعْبَهِ ثَلاَثُ مِائَهٍ وَ سِتُّونَ صَنَماً، لِکُلِّ حَیٍّ مِنْ أَحْیَاءِ اَلْعَرَبِ اَلْوَاحِدُ وَ اَلاِثْنَانِ فَلَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ اَلْآیَهُ ﴿ شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ ﴾ - إِلَى قَوْلِهِ- : ﴿ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ﴾ خَرَّتْ الْأَصْنَامُ فِي الْكَعْبَةِ سُجَّداً ﴾ (4)

ص: 22

امام باقر علیه السلام فرمود: ﴿ شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ ﴾ ، خداوند تبارک و تعالى برای خود، به حقّانیت و یگانگی وجود خویش شهادت می دهد و آن همان چیزی است که فرموده و اما فرمایش دیگر: ﴿ وَ المَلائِكَةَ ﴾ خداوند فرشته ها را به خاطر تصدیق و تسلیم شهادت در برابر پروردگار شان و ایشان را گرامی داشته است.

و (نیز) فرمایش دیگر خداوند: ﴿ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قَائمَا بِالْقِسْطِ ﴾ (به این معنا است که) پیامبران و اوصیا همگی صاحبان علوم هستند، ایشان بر پا کنندگان عدالت می باشند و کلمه «قسط» در ظاهر به معنای عدالت ولی در باطن امير المؤمنين على علیه السلام است.

20) - از مرزبان قمی روایت کرده است که گفت:

از امام رضا علیه السلام درباره فرمایش خداوند: «خداوند ، فرشته ها ، پیامبران و صاحبان علم شهادت می دهند که نیست خدایی مگر او (خدای یکتا) که قائم به قسط و عدالت است»، سؤال کردم؟

فرمود: منظور امام (واجب الاطاعه) است.

21) - از اسماعیل به نقل از سعید بن جبیر روایت کرده است که گفت:

بر بالای بام کعبه، سیصد و شصت بُت نهاده بودند که برای هر طایفه ای از طوایف عرب، یک یا دو بت وجود داشت، پس از آن که این آیه شریفه: «خداوند (خودش) گواه است که خدایی جز او وجود ندارد - تا آخر - او عزیز و حکیم می باشد» نازل شد.

تمامی بت ها در کعبه بر صورت و به حالت سجده، روی زمین افتادند.

ص: 23

663 / [22]- عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، قَالَ :

سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى : ﴿ إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ ﴾ ؟

فَقَالَ : ﴿ الَّذِي فِيهِ الْإِيمَانِ ﴾ (1)

664 / [23]- عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، قَالَ : ﴿ إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الإسلمُ ﴾ ، قَالَ: يَعْنِي الدِّينِ فِيهِ الْإِيمَانِ. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَى : ﴿ قُل اللَّهُمَّ مَلِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِي الْمُلْكَ مَن تَشَاءُ وَ تَنزِعُ الْمُلْكَ مِمَّن تَشَاءُ وَ تُعِزُّ مَن تَشَاءُ وَ تُذِلُّ مَن تَشَاءُ بيدك الخَيْرُ إنَّكَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴾ ﴿ 26 ﴾

665 / [24] -عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ ، قَالَ :

قُلْتُ لأبی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ : قَوْلُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى : ﴿ قُل اللَّهُمَّ مَلَكِ الْمَلَكِ نُؤْتِي الْمُلْكَ مَن نَشَاءُ وَ تَنزِعُ الْمُلْكَ مِمَّن تَشَاءُ ﴾ ؛ فَقَدْ أَتَى اللَّهُ بَنِي أُمَيَّةَ الْمَلَكِ !

فقال عَلَیْهِ السَّلَامُ:﴿ لَيْسَ حَيْثُ يَذْهَبُ النَّاسِ إِلَيْهِ ، إِنَّ اللَّهَ أَتَانَا الْمُلْكُ وَ أَخَذَهُ بَنُو أُمَيَّةَ ، بِمَنْزِلَةِ الرَّجُلِ يَكُونُ لَهُ الثَّوْبُ وَ يَأْخُذُهُ الْآخَرِ ، فَلَيْسَ هُوَ لِلَّذِى أَخَذَ ﴾ (3)

ص: 24

22) - از محمّد بن مسلم روایت کرده است، که گفت:

از آن حضرت علیه السلام درباره فرمايت خداوند متعال: «همانا دین در پیشگاه خداوند (فقط) اسلام است» سؤال کردم؟

فرمود: اسلام آن چیزی است که ایمان در محتوای آن باشد.

23)- از محمّد بن مسلم روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام دربارۀ فرمایش خداوند متعال: «همانا دین در پیشگاه خداوند (فقط) اسلام است» سؤال کردم؟

فرمود: یعنی دین اسلامی که در محتوای آن ایمان (و اعتقاد ﴾ باشد.

فرمایش خداوند متعال: (ای پیامبر!) بگو: خداوندا! مالک حکومت ها تو هستی که به هر کسی بخواهی (و مصلحت بدانی)، می بخشی و از هر که بخواهی، حکومت را می ستانی و هر کسی را بخواهی، عزت می دهی و هر که را بخواهی خوار می کنی، تمام خوبی ها به دست توست، تو بر هر چیزی توانمند هستی. (26)

24)- از داود بن فرقد روایت کرده است، که گفت:

به امام صادق علیه السلام دربارۀ فرمایش خداوند متعال: «بگو: خداوندا! تو مالک حکومت ها هستی، حکومت را به هر کسی که بخواهی می دهی و از هر کسی که بخواهی می گیری»، عرض کردم: در حقیقت ریاست و حکومت را خدای عزّ و جلّ به بنی امیه داده است؟ فرمود: نه آن چنان که مردم به آن فکر می کنند، بلکه خدای متعال پادشاهی و حکومت را برای ما (اهل بیت رسالت) مقررّ نموده و بنی امیّه آن را (به زور از ما) گرفتند، همچون انسانی که دارای پیراهنی است ولی دیگری آن را می رباید، پس در حقیقت لباس مال (رباینده) نخواهد بود.

ص: 25

قَوْلُهُ تَعَالَى : ﴿ لا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكافِرِينَ أَوْلِياءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلاَّ أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقاةً وَ يُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ إِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ ﴾ ﴿ 28 ﴾

666 / [25]- عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ زید بْنِ عَلِيٍّ ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ علیهما السلام، قَالَ : ﴿ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلِّيَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ يَقُولُ : لَا إِيمَانَ لِمَنْ لَا تَقِيَّةَ لَهُ ، وَ يَقُولُ : قَالَ اللَّهُ تَعَالَى : ﴿ إِلاَّ أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَةً ﴾ . (1)

قَوْلُهُ تَعَالَى : ﴿ قُلْ إِن كُنتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْيِيكُمُ اللّه وَ يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴾ ﴿ 31 ﴾

667 / [26] - عَنْ زِيَادِ ، عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ الْحَذَّاءِ . قَالَ :

دَخَلْتُ عَلَى أَبِي جَعْفَرِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقُلْتُ : بِأَبِي أَنْتَ وَ أُمِّى! رُبَّمَا خَلَا بِيَ الشَّيْطَانُ فَخَبُثَتْ نَفْسِي ، ثُمَّ ذَكَرْتَ حَتَّى إِيَّاكُمْ وَ انْقِطَاعِي إِلَيْكُمْ ، فَطَابَتْ نَفْسِي.

﴿ فَقَالَ: يَا زِيَادُ وَيْحَكَ! وَ مَا الدِّينُ إِلَّا الْحُبُّ ، أَلَا تَرَى إِلَى قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى : ﴿ وَ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ ﴾ . ﴾ (2)

668 / [27]- عَنْ بَشِيرِ الدَّهَّانِ، عَنْ أبی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ :

﴿ قَدْ عَرَفْتُمْ فِي مُنْكِرِينَ كَثِيراً ، وَ أَحْبَبْتُمْ فِي مُبْغِضِينَ كَثِيراً ، وَ قَدْ يَكُونُ حُبّاً اللَّهِ وَ فِي اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ حُبّاً فِي الدُّنْيَا ، فَمَا كَانَ فِي اللَّهِ وَ رَسُولِهِ ، فَثَوَابُهُ عَلَى اللَّهِ ،

ص: 26

فرمایش خداوند متعال: افراد با ایمان نباید به جای مؤمنان، کافران را ولیّ خود قرار دهند و هر که چنین کند، هیچ گونه رابطه ای با خدا ندارد، مگر این که از آن ها بپرهیزید (و یا تقیه کنید)، خداوند شما را از (نافرمانی) خود، بر حذر می دارد و بازگشت همگان به سوی خدا است. (28)

25) - از حسین بن زید بن علی روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام به نقل از پدرش علیهما السلام از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم، فرمود: کسی که (با مخالفین) تقیه را رعایت نکند ایمان ندارد؛ زیرا که خداوند متعال فرموده است: (ایمان ندارید)، مگر این که با مخالفین (برای حفظ جان و مال خود و دیگران ) به نوعی تقیّه انجام دید.

فرمایش خداوند متعال: (ای پيامبر!) بگو: اگر خدا را دوست می دارید، از من پیروی کنید! تا خدا (نیز) شما را دوست بدارد و گناهان تان را ببخشد و خداوند آمرزنده و مهربان است. (31)

26) - از زیاد، به نقل از ابو عبیده حذّاء روایت کرده است که گفت:

محضر مبارک امام باقر علیه السلام وارد شدم و عرض کردم: پدر و مادرم فدایت باد! چه بسا شیطان با من خلوت می کند (و چنان وسوسه می نماید) که از گفتار و رفتار خود مأیوس گردم، ولی چون محبت شما را به یاد آورم دلم پاک و آرام گیرد.

فرمود: ای زیاد! وای بر حال تو! دین چیزی جز محبت (رسول و اهل بیت) نخواهد بود، آیا سخن خدوند متعال را نشنیده ی که فرموده است: (ای پیامبر!) «بگو: اگر خدا را دوست دارید مرا متابعت نمایید تا خدا هم شما را دوست بدارد»؟

27) - از بشیر دهّان روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام (در خطاب به اصحابش) می فرمود: شما در بین بسیاری از کسانی

ص: 27

وَ مَا كَانَ فِي الدُّنْيَا فَلَيْسَ فِي شَيْ ءٍ - ثُمَّ نَفَضَ يَدِهِ - ، ثُمَّ قَالَ : إِنَّ هَذِهِ اَلْمُرْجِئَهَ وَ هَذِهِ اَلْقَدَرِیَّهَ وَ هَذِهِ اَلْخَوَارِجَ لَیْسَ مِنْهُمْ أَحَدٌ إِلاَّ یَرَی أَنَّهُ عَلَی اَلْحَقِّ، وَ إِنَّکُمْ إِنَّمَا أَجَبْتُمُونَا فِی اَللَّهِ، ثُمَّ تَلاَ : ﴿ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِى الأمْرِ مِنكُمْ ﴾ (1) ، ﴿ وَ مَا ءَاتَكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مَا نَهَكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا ﴾ (2) ، ﴿ مَّن يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ ﴾ (3)

﴿ إن كُنتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْيِيكُمُ اللّهُ ﴾ (4)

669 / [28] - عَنْ بُرَيْدِ بْنِ مُعَاوِيَةَ الْعِجْلِيِّ ، قَالَ :

كُنْتُ عِنْدَ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِذْ دَخَلَ عَلَيْهِ قَادِمٌ مِنْ خُرَاسَانَ مَاشِياً، فَأَخْرَجَ رِجْلَيْهِ - وَ قَدْ تَوَرَّمَتَا-، وَ قَالَ: أَمَا وَ اللّه! مَا جَاءَنِي مِنْ حَيْثُ جِئْتُ إِلَّا حُبُّكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ.

فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ : ﴿ وَ اللّه! لَوْ أَحَبَّنَا حَجَرٌ حَشَرَهُ اللَّهُ مَعَنَا، وَ هَلِ الدِّينُ إِلَّا الْحُبُّ؟ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ: ﴿ قُلْ إِن كُنتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ ﴾ ، وَ قالَ: ﴿ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ ﴾ (5) ، وَ هَل الدِّينُ إِلَّا الْحُبُّ ﴾ ؟ (6)

ص: 28

که انکار موقعیت مرا داشتند شناخته شدید و هم چنین در بین افراد بسیاری که دشمنی مرا دارند، اظهار دوستی کردید، (با این که محبت و دوستی بر دو حالت است:) گاهی برای خدا و در مسیر خدا و رسولش و گاهی به خاطر محبّت دنیا و دوستی (متعلّقات آن) می باشد؛ پس آن چه برای خدا و رسول (و اهل بیت او) باشد، پاداش و ثواب آن بر عهده خدا می باشد و آن چه مربوط به دنیا (و متعلّقات آن) باشد، بی هوده و بدون پاداش خواهد بود.

سپس حضرت دست های خود را بر هم زد و فرمود: گروه «مرجئه» و «قدریه» و این «خوارج»، هر کدام بر این عقیده اند که تنها خود شان بر حقّ می باشند؛ و اما شما برای خدا گرد ما اهل بیت آمده اید؛ و در ادامه فرمایش خود این آیات را تلاوت نمود: (ای کسانی که ایمان آورده اید) «از خدا و رسول و اولی الأمر اطاعت و پیروی کنید»، «و آن چه را که رسول خدا برای تان آورده است بگیرید (و عمل کنید) و از آن چه نهی نموده دوری نمایید»، «کسی که رسول را اطاعت نماید، در واقع از خدا اطاعت کرده است».

(ای پیامبر!) «بگو: اگر خداوند را دوست دارید، مرا متابعت نمایید، تا خداوند هم شما را دوست بدارد و گناهان تان را بیامرزد».

28) - از بُرید بن معاويۀ عِجلی روایت کرده است، که گفت:

در محضر امام باقر علیه السلام بودم، شخصی بر حضرت وارد شد - که از خراسان پیاده آمده بود - پس پا های خود را آشکار کرد و هر دو در اثر زخم، متورّم شده بود، سپس اظهار داشت: به خدا سوگند! این همه راه با این سختی را فقط به خاطر ایمان و محبّت به شما اهل بیت، طی نموده ام. و فرمود: به خدا سوگند! اگر سنگی به ما محبّت داشته باشد، خداوند آن را با ما محشور می نماید، اساساً آیا دین چیزی جز محبت (رسول و اهل بیت او) خواهد بود؟ خداوند می فرماید: (ای پیامبر!) «بگو: اگر خدا را دوست دارید مرا متابعت نمایید، تا خدا هم شما را دوست بدارد» و فرموده: «دوست می دارند کسانی را که به سوی ایشان مهاجرت کنند» و آیا (اساساً) دین غیر از محبت (نسبت به آل محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم) چیز دیگری هم هست؟

ص: 29

670 / [29] - عَنْ رِبْعِيِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ ، قَالَ:

قِيلَ لأبی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ : ﴿ جُعِلْتُ فِدَاكَ ! إِنَّا نُسَمِّي بِأَسْمَائِكُمْ وَ أَسْمَاءِ آبَائِكُمْ ، فَيَنْفَعُنَا ذَلِكَ ؟ فَقَالَ : إِي وَ اللَّهِ ! وَ هَلِ الدِّينُ إِلَّا الْحُبُّ ؟ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى : ﴿ إِن كُنتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللّهُ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ ﴾ (1)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى ءَادَمَ وَ نُوحًا وَ ءَالَ إِبْرَاهِيمَ وَ ءَالَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَلَمِينَ ﴿ 33 ﴾ ذُرِّيَّةَ بَعْضُهَا مِن بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ﴾ ﴿ 34 ﴾

671 / [30] - ﴿ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِيرٍ ، عن أَبِيهِ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ ، قَالَ :

﴿ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى ءَادَمَ وَ نُوحًا وَ ءَالَ إِبْرَاهِيمَ وَ ءَالَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَلَمِينَ * ذُرِّيَّةَ بَعْضُهَا مِن بَعْضٍ ﴾ ، قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ : ﴿ نَحْنُ مِنْهُمْ ، وَ نَحْنُ بَقِيَّةَ تِلْكَ الْعِتْرَة ﴾ . (2)

672 / [31] -عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ ، قَالَ :

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى : ﴿ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى ءَادَمَ وَ نُوحًا ﴾ ؟

ص: 30

29) - از ربعی بن عبد اللّه روایت کرده است که گفت:

به امام صادق علیه السلام عرض شد: فدایت کردم! ما نام های شما و پدران بزرگوار تان را بر خودمان و فرزندانمان می گذاریم، آیا این برنامه برای ما بهره ای خواهد داشت؟

فرمود: آری به خدا سوگند! آیا دین چیزی جز محبت (رسول و اهل بیت) خواهد بود؟! خداوند متعال می فرماید: «اگر خدا را دوست دارید مرا متابعت نمایید، تا خدا هم شما را دوست بدارد و گناهان تان را بیامرزد».

فرمایش خداوند متعال: به درستی که خداوند، آدم، نوح، آل ابراهیم و آل عمران را بر جهانیان برگزید (و برتری داد) (33) آنان فرزندان و (دودمانی) بودند که (از نظر پاکی و تقوا و فضیلت) بعضی از بعض دیگر گرفته شده بودند و خداوند زیر هر کار و گفتاری شنوا و دانا است. (34)

30)- از حنان بن شدیر، به نقل از پدرش روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام دربارۀ (فرمایش خداوند متعال:) «و به درستی که خداوند آدم، نوح، فرزندان ابراهیم و فرزندان عمران را بر جهانیان تفضیل داده است * اینان ذریّه ای هستند که بعضی از بعضی دیگر پدید آمده اند،» فرمود: ما از ایشان هستیم و ما باقی مانده آن عترت می باشیم.

31) - از هشام بن سالم روایت کرده است. که گفت:

از امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند: «متعال به درستی که خداوند آدم و نوح را بر جهانیان تفضیل داده است»، سؤال کردم؟

ص: 31

فَقَالَ عَلَيْهِ السَّلَامُ : ﴿ هُوَ آلَ إِبْراهِيمَ وَ آلَ مُحَمَّدٍ عَلَى الْعالَمِينَ ، فَوَضَعُوا اسْماً مَكَانَ اسْمَ ﴾ . (1)

673 / [32] - ﴿ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلَامُ ، قَالَ:

لَمَّا قَضَی مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ نُبُوَّتَهُ وَ اُسْتُکْمِلَتْ أَیَّامُهُ، أَوْحَی اَللَّهُ: یَا مُحَمَّدُ! قَدْ قَضَیْتَ نُبُوَّتَکَ وَ اِسْتَکْمَلْتَ أَیَّامَکَ، فَاجْعَلِ اَلْعِلْمَ اَلَّذِی عِنْدَکَ مِنَ اَلْإِیمَانِ وَ اَلاِسْمَ اَلْأَکْبَرَ وَ مِیرَاثَ اَلْعِلْمِ وَ آثَارَ عِلْمِ اَلنُّبُوَّهِ فِی اَلْعَقِبِ فِی ذُرِّیَّتِکَ فَإِنِّی لَمْ أَقْطَعِ اَلْعِلْمَ وَ اَلْإِیمَانَ وَ اَلاِسْمَ اَلْأَکْبَرَ وَ مِیرَاثَ اَلْعِلْمِ وَ آثَارَ عِلْمِ اَلنُّبُوَّهِ مِنَ اَلْعَقِبِ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ، کَمَا لَمْ أَقْطَعْهَا مِنْ بُیُوتَاتِ اَلْأَنْبِیَاءِ اَلَّذِینَ کَانُوا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ أَبِیکَ آدَمَ ، وَ ذَلِکَ قَوْلُ اَللَّهِ تَعَالَى: ﴿ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى ءَادَمَ وَ نُوحًا وَ ءَالَ إِبْرَاهِيمَ وَ ءَالَ عِمْرَنَ عَلَى الْعَلَمِينَ * ذُرِّيَّةَ بَعْضُهَا مِن بَعْضِ وَ اللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ﴾ ، وَ إِنَّ اَللَّهَ جَلَّ وَ تَعَالَی لَمْ یَجْعَلِ اَلْعِلْمَ جَهْلاً، وَ لَمْ یَکِلْ أَمْرَهُ إِلَی أَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ، لاَ إِلَی مَلَکٍ مُقَرَّبٍ، وَ لاَ إِلَی نَبِیٍّ مُرْسَلٍ، وَ لَکِنَّهُ أَرْسَلَ رُسُلاً مِنْ مَلاَئِکَتِهِ، فَقَالَ لَهُ: کَذَا وَ کَذَا. فَأَمَرَهُمْ بِمَا یُحِبُّ، وَ نَهَاهُمْ عَمَّا یَکْرَهُ، فَقَصَّ عَلَیْهِ أَمْرَ خَلْقِهِ بِعِلْمٍ، فَعَلِمَ ذَلِکَ اَلْعِلْمَ، وَ عَلَّمَ أَنْبِیَاءَهُ وَ أَصْفِیَاءَهُ مِنَ اَلْأَنْبِیَاءِ وَ اَلْأَعْوَانِ وَ اَلذُّرِّیَّهِ اَلَّتِی بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ، فَذَلِکَ قَوْلُ تَعَالَى : ﴿ فَقَدْ ءَاتَيْنَا

ص: 32

فرمود: آيه ﴿ وَ آلَ إِبْراهِيمَ وَ آلَ مُحَمَّدٍ عَلَى الْعالَمِينَ ﴾ بوده است که آنان اسمی را به جای اسمی دیگر قرار داده اند. (1)

32) - و نیز با سند خود از ابو حمزه روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام: فرمود چون مدت نبوّت حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم پایان یافت و برنامه اش تکمیل گردید، خداوند به او وحی فرستاد: ای محمّد! وظیفه نبوّت خود را انجام دادی و مدت زندگی تو در این دنیا به پایان رسید، پس علومی که مربوط به ایمان، اسم اعظم و دیگر علوم وراثتی از پیامبران و نیز آثار علم نبوت که در اختیار تو است، تمامی آن ها را در اختیار جانشین خود از ذریّه ات، قرار بده؛ زیرا من علم و ایمان و اسم اعظم و علوم پیامبران و آثار نبوّت را از ذریّه تو قطع نمی کنم، هم چنان که از ذریّه دیگر پیامبران - پیامبرانی که در فاصله تو و پدرت آدم قرار گرفته اند - قطع نکرده ام، این آیه اشاره به همین مطلب است: «به درستی که خداوند آدم ، نوح و فرزندان ابراهیم و فرزندان عمران را بر جهانیان فضیلت داده است * اینان ذریّه ای هستند که بعضی از بعضی دیگر پدید آمده اند و خداوند شنوا و داناست».

خداوند عزیز و جلیل هیچ گاه دانش و علم را پوشیده نداشته و کار خود را به هیچ یک از مردم وا نگذارده است، نه به فرشته مقرب و نه به نبیّ مرسل، ولی سفیرانی از فرشته ها را فرستاد و به ایشان دستور داد که چنین و چنان بگویند و واجبات و محرّمات را برای شان گفت؛ و مسائل و نیاز مردم را به آن فرشته و سفیر خود، گوشزد کرد و سفیر هم به انبیاء و نیز به برگزیدگان ایشان و یاوران شان و نیز به ذریّۀ ایشان که گروهی

ص: 33

ءَالَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَيْنَهُم مُلْكًا عَظِيمًا ﴾ (1) ، ﴿ فَأَمَّا الْكِتَابُ فَهُوَ النُّبُوَّةُ وَ أَمَّا الْحِكْمَةُ فَهُمُ الْحُكَمَاءُ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ فِی الصَّفْوَةِ وَ أَمَّا الْمُلْكُ الْعَظِیمُ فَهُمُ الْأَئِمَّةُ الْهُدَاةُ فِی الصَّفْوَةِ وَ كُلُّ هَؤُلَاءِ مِنَ الذُّرِّیَّةِ الَّتِی بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ الَّتِی جَعَلَ فِیهِمُ الْبَقِیَّةَ وَ فِیهِمُ الْعَاقِبَةُ وَ حِفْظُ الْمِیثَاقِ، حَتَّی یَنْقَضِیَ الدُّنْیَا، وَ لِلْعُلَمَاءِ وَ لِوُلَاةِ الْأَمْرِ الِاسْتِنْبَاطُ لِلْعِلْمِ وَ الْهِدَایَةِ ﴾ (2)

674 / [33] -عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنِ الرِّضَا عَلَيْهِ السَّلَامُ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلَامُ قَالَ :

﴿ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ قَدْ فَرَغَ مِنَ اَلْأَمْرِ فَقَدْ کَذَبَ، لِأَنَّ اَلْمَشِیَّهَ لِلَّهِ فِی خَلْقِهِ، یُرِیدُهُ مَا یَشَاءُ وَ یَفْعَلُ مَا یُرِیدُ، قَالَ اَللَّهُ : ﴿ ذُرِّيَّةَ بَعْضُهَا مِن بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ﴾ آخِرُهَا مِنْ أَوَّلِهَا، وَ أَوَّلُهَا مِنْ آخِرِهَا، فَإِذَا خُبِّرْتُمْ بِشَیْءٍ مِنْهَا بِعَیْنِهِ أَنَّهُ کَائنَ، وَ کَانَ فِی غَیْرِهِ مِنْهُ فَقَدْ وَقَعَ اَلْخَبَرُ عَلَی مَا أُخْبِرْتُمْ عَنْهُ ﴾ . (3)

675 / [34] -عَنْ أَبِی عَبْدِ اَلرَّحْمَنِ ، عَنْ أَبِی کَلَدَهَ ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: ﴿ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ: اَلرَّوْحُ وَ اَلرَّاحَهُ، وَ اَلرَّحْمَهُ وَ اَلنَّضْرَهُ ، وَ اَلْیُسْرُ وَ اَلْیَسَارُ، وَ اَلرِّضَا وَ اَلرِّضْوَانُ، وَ اَلْمَخْرَجُ وَ اَلْفَلْجُ، وَ اَلْقُرْبُ وَ اَلْمَحَبَّهُ مِنَ اَللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ لِمَنْ أَحَبَّ عَلِیّاً وَ اِئْتَمَّ بِالْأَوْصِیَاءِ مِنْ بَعْدِهِ، حَقٌّ عَلَیَّ أَنْ أُدْخِلَهُمْ فِی شَفَاعَتِی، وَ حَقٌّ

ص: 34

به گروه دیگر پیوسته هستند، برسانند؛ و این آیه اشاره به همین مطلب است: «ما به خاندان و ذریّه ابراهیم، کتاب و حکمت و قدرت عظیمی عطا نمودیم».

اما «كتاب» همان نبوّت است و «حکمت»، پیغمبران برگزیده هستند و اما «قدرت عظیم» عبارتند از: امامان هدایت گر که تمامی آنان از همان نژاد و ذریّه پیوسته به یک دیگر می باشند که بقيّة اللّه و عاقبت و حفظ میثاق تا انقراض دنیا در میان آنان خواهد بود، اما دانشمندان و حاکمان فرمان روا می توانند علم و شرح وظایف خود را برای هدایت (جامعه با استفاده از قرآن و عترت) استنباط نمایند.

33) - و از احمد بن محمّد روایت کرده است، که گفت:

امام رضا علیه السلام به نقل از امام باقر علیه السلام فرمود: هر کس خیال کند که کار تمام شده و دیگر با او کاری ندارند، دروغ گفته؛ زیرا خداوند دارای اراده است که درباره مخلوقات خود هر چه بخواهد (طبق حکمت و مصلحت) انجام می دهد و هر چه را مایل باشد اجرا می کند، خداوند فرموده است: «اینان ذریّه ای هستند که بعضی از بعضی دیگر پدید آمده اند و خداوند شنوا و داناست»؛ بنا بر این آخرین ایشان همانند اولین است و اولین از ایشان همچون آخرین هستند، پس وقتی خبر دادند که جریانی در مورد فلان شخص از ایشان واقع شده، عین آن جریان در یکی دیگر از ایشان نیز واقع خواهد شد و آن خبری که به شما داده اند دقیقاً مطابق واقع، پیش آمد کرده است.

34) - و به نقل از ابو عبد الرحمان، از ابو کلده روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام به نقل از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: رحمت، آسایش، راحتی، موفقیّت، رستگاری، تن درستی، بشارت بر خوش بختی، شادمانی، آسان شدن امور، عشق، محبّت و قدرتی که همه از طرف خداوند متعال و رسولش می باشد، برای کسی است که علی علیه السلام را دوست داشته، ولایت و امامت او و دیگر اوصیا و جانشینان بعد از او را پذیرفته باشد.

ص: 35

عَلَی رَبِّی أَنْ یَسْتَجِیبَ لِی فِیهِمْ لِأَنَّهُمْ أَتْبَاعِی وَ مَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی، مِثْلُ إِبْرَاهِیمَ جَرَی فِی وَلاَیَتِهِ مِنِّی وَ أَنَا مِنْهُ دِینُهُ دِینِی وَ دِینِی دِینُهُ، وَ سُنَّتُهُ سُنَّتِی وَ سُنَّتِی سُنَّتُهُ، وَ فَضْلِی فَضْلُهُ وَ أَنَا أَفْضَلُ مِنْهُ وَ فَضْلِی لَهُ فَضْلٌ وَ ذَلِکَ تَصْدِیقُ قَوْلِ رَبِّی : ﴿ ذُرِّيَّةَ بَعْضُهَا مِن بَعْضِ وَ اللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ﴾ ﴾ (1)

676 / [35] - عَنْ أَيُّوبَ قَالَ:

سَمِعَنِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ أَنَا أَقْرَأُ : ﴿ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى ءَادَمَ وَ نُوحًا وَ ءَالَ إِبْرَاهِيمَ وَ ءَالَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَلَمِينَ ﴾ ، فَقَالَ لِی: ﴿ وَ آلَ مُحَمَّدٍ . کَانَتْ فَمَحَوْهَا، وَ تَرَکُوا آلَ إِبْرَاهِیمَ وَ آلَ عِمْرَانَ ﴾ (2)

677 / [36] - عَنْ أَبِي عَمْرٍو الزُّبَيْرِيِّ ، عَنْ أبی عَبْدِ اللَّهِ علیه السَّلَامُ ، قَالَ:

قُلْتُ لَهُ: مَا اَلْحُجَّهُ فِی کِتَابِ اَللَّهِ أَنَّ آلَ مُحَمَّدٍ هُمْ أَهْلُ بَیْتِهِ ؟

قَالَ: ﴿ قَوْلُ اَللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: ﴿ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى ءَادَمَ وَ نُوحًا وَ ءَالَ إِبْرَاهِيمَ وَ ءَالَ عِمْرَانَ - وَ آلَ مُحَمَّدٍ ﴾ ، هَكَذَا نَزَلَتْ ﴿ عَلَى الْعَلَمِينَ * ذُرِّيَّةَ، بَعْضُهَا مِن بَعْضِ وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ﴾ ، وَ لَا تَكُونُ الذُّرِّيَّةِ مِنَ الْقَوْمِ إِلَّا نَسْلُهُمْ مِنْ أَصْلَابِهِمْ ﴾ .

وَ قالَ تَعَالَى : ﴿ اعْمَلُواْ ءَالَ دَاوُدَ شُكْرًا وَ قَلِيلٌ مِنْ عِبَادِيَ الشَّكُورُ ﴾ (3) - وَ آلَ عِمْرَانَ وَ آلَ مُحَمَّدٍ - فِي رِوَايَةِ أَبِي خَالِدِ الْقَمَّاطِ عَنْهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ) (4)

ص: 36

و من نیز چنین افرادی را مورد شفاعت خود قرار می دهم و بر خداوند است که آرزو و دعای مرا در حقّ ایشان مستجاب نماید؛ زیرا که ایشان، پیروان من هستند و هر که پیرو من گردد از من می باشد، همانند جریان کسانی که از ابراهیم تبعیت و پیروی کردند؛ زیرا که من از ابراهیم هستم و او از من می باشد، دین و آئین من، دین و آئین اوست، سنّت و رفتار من همچون سنّت و رفتار اوست، گر چه فضل من از فضل اوست، ولی من از او برتر هستم و تأیید گفتار من، فرمایش خداوند متعال است: «ما از ذریّه ای هستیم که بعضی از بعضی دیگر پدید آمده ایم و خداوند شنوا و داناست».

35) - از ایوب روایت کرده است، که گفت:

من مشغول خواندن (فرمایش خداوند متعال:) «خداوند آدم، نوح و فرزندان ابراهیم و فرزندان عمران را بر جهانیان فضیلت داده است»، بودم که امام صادق علیه السلام صدای مرا شنید و فرمود: در این جا «و آل محمّد» بوده است که آن را پاک نموده و ﴿ وَ ءَالَ إِبْرَاهِيمَ وَ ءَالَ عِمْرَنَ ﴾ را باقی نهاده اند.

36) - از ابو عمرو زُبیری روایت کرده است، که گفت:

به امام صادق علیه السلام عرض کردم: چه دلیلی در کتاب خداوند متعال وجود دارد که آل محمّد علیهم السلام، اهل بیت آن حضرت می باشند؟

فرمود: فرمایش خداوند تبارک و تعالی: «به درستی که خداوند آدم ، نوح، آل ابراهیم و آل عمران - و آل محمّد - را بر جهانیان فضیلت داده است * اینان ذریّه ای هستند که بعضی از بعضی دیگر پدید آمده اند و خداوند شنوا و داناست»، این چنین نازل شده است؛ و این قانون کلی است که ذریّه از گروه و طایفه ای، از نسل و نسب همان ها خواهد بود هم چنان که خداوند فرموده است: «ای آل داود! شکر و سپاس مرا به جای آورید، در حالی که بندگان شکر گزار من اندک هستند».

و در روایتی از ابو خالد قمّاط، آن حضرت علیه السلام فرمود: «و آل عمران و آل محمّد».

ص: 37

قَوْلُهُ تَعَالَى : ﴿ فَلَمَّا وَضَعَتْها قالَتْ رَبِّ إِنِّي وَضَعْتُها أُنْثى وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما وَضَعَتْ وَ لَيْسَ الذَّكَرُ كَالْأُنْثى وَ إِنِّي سَمَّيْتُها مَرْيَمَ وَ إِنِّي أُعِيذُها بِكَ وَ ذُرِّيَّتَها مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجِيمِ ﴾ ﴿ 36 ﴾

678 / [37]- عَنْ إِسْمَاعِيلَ الْجُعْفِيِّ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ ، قَالَ:

﴿ إِنَّ اِمْرَأَهَ عِمْرَانَ لَمَّا نَذَرَتْ مَا فِی بَطْنِهَا مُحَرَّراً - قَالَ: وَ اَلْمُحَرَّرُ لِلْمَسْجِدِ إِذَا وَضَعَتْهُ دَخَلَ اَلْمَسْجِدَ فَلَمْ یَخْرُجْ مِنَ اَلْمَسْجِدِ أَبَداً - فَلَمَّا وَلَدَتْ مَرْیَمَ ﴿ قَالَتْ رَبِّ إِنِّي وَضَعْتُها أُنثى وَ اللّهُ أَعْلَمُ بمَا وَضَعَتْ وَ لَيْسَ الذَّكَرُ كَالأُنثَى وَ إنِّى سَمَّيْتُها مَرْیَمَ وَ إِنّى أُعِيذُهَا بِك وَ ذُرِّيَّتَها مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجِيم ﴾ ، فَسَاهَمَ عَلَیْهَا اَلنَّبِیُّونَ فَأَصَابَ اَلْقُرْعَهُ زَکَرِیَّا عَلَیْهِ السَّلَامُ، وَ هُوَ زَوْجُ أُخْتِهَا، وَ کَفَّلَهَا وَ أَدْخَلَهَا اَلْمَسْجِدَ، فَلَمَّا بَلَغَتْ مَا تَبْلُغُ اَلنِّسَاءُ مِنَ اَلطَّمْثِ - وَ کَانَتْ أَجْمَلَ اَلنِّسَاءِ، - فَکَانَتْ تُصَلِّی وَ یُضِیءُ اَلْمِحْرَابُ لِنُورِهَا، فَدَخَلَ عَلَیْهَا زَکَرِیَّا، فَإِذَا عِنْدَهَا فَاکِهَهُ اَلشِّتَاءِ فِی اَلصَّیْفِ، وَ فَاکِهَهُ اَلصَّیْفِ فِی اَلشِّتَاءِ، فَقَالَ : ﴿ أنَّى لَكِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِندِ اللّهِ ﴾ (1) : فَهُنَالِکَ دَعَا زَکَرِیَّا رَبَّهُ، قَالَ : ﴿ إنى خِفْتُ الْمَوْلِى مِن وَرَاءِى ﴾ (2) إِلَی مَا ذَکَرَ اَللَّهُ مِنْ قِصَّهِ زَکَرِیَّا وَ یَحْیَی عَلَیْهِما السَّلَامُ ﴾ (3)

ص: 38

فرمایش خداوند متعال: ولی هنگامی که او را به دنیا آورد، (و متوجه شد که دختر است) گفت خداوندا! من او را دختر آوردم - ولی خداوند از آن چه او به دنیا آورده بود، آگاه تر بود - و پسر همچون دختر نیست، (دختر نمی تواند وظیفۀ خدمت گزاری معبد را همانند پسر انجام دهد)، من او را مریم نام نهادم و او و فرزندانش را از (وسوسه های) شیطان رانده شده، در پناه تو قرار می دهم (36).

37) - با سند خود از اسماعیل جعفی روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: همانا موقعی که همسر عمران نذر کرد که آن چه در شکم دارد وقف مطلق برای مسجد باشد - یعنی، زمانی که به دنیا آمد وارد مسجد شود و دیگر بیرون نرود -، اما هنگامی که او را به دنیا آورد و متوجّه شد که دختر است ،گفت: «پروردگارا ! فرزندم دختر است، با این که خداوند می دانست که چه چیزی زایمان کرده و پسر، همانند دختر نخواهد بود و من او را مریم نام گذاری کردم و او را با ذریّه اش از (شرّ) شیطان رجیم به تو واگذار کردم».

پیامبران قرعه زدند تا سرپرستی مریم به عهدۀ چه کسی قرار می گیرد و قرعه به نام زکریّا در آمد - زكريّا شوهر خواهر مریم بود-، پس او را به درون مسجد برد و تا هنگامی که به سنّ بلوغ زنانگی رسید: از مسجد بیرون نیامد و او زیبا ترین زنان بود، موقعی که در محراب مشغول نماز و نیایش می شد، محراب به نور او روشن می گردید، پس زکریّا بر بر مریم وارد می شد و می دید که در محراب، کنار مریم مقداری میوۀ زمستانی در تابستان و میوۀ تابستانی در زمستان موجود است پس (با حالت تعجب) می گفت: «این میوه ها از کجا است؟ (مریم) جواب داد: آن از طرف خداوند می باشد». در این جا بود که زکریّا (علیه السلام) به درگاه خداوند دعا کرد و اظهار داشت: «همانا من از بستگان آشنایان بعد از خودم ترسیده ام»، تا پایان داستان حضرت یحیی و و زكريا علیهما السلام.

ص: 39

679 / [38] - عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِيِّ ، عَنْ أبی عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلَامُ فِي قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى: ﴿ إِنِّى نَذَرْتُ لَكَ مَا فِي بَطْنِي مُحَرَّرًا ﴾ (1) ، [قالَ:] ﴿ اَلْمُحَرَّرُ یَکُونُ فِی اَلکَنِیسَهِ، لاَ یَخْرُجُ مِنْهَا، فَلَمَّا وَضَعَتْهَا أُنْثَی ﴿ قَالَتْ رَبِّ إِنِّى وَضَعْتُهَا أُنثَى وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا وَضَعَتْ وَ لَيْسَ الذَّكَرُ كَالْأُنثَى ﴾ إِنَّ اَلْأُنْثَی تَحِیضُ فَتخْرُجُ مِنَ اَلْمَسْجِدِ، وَ اَلْمُحَرَّرُ لاَ یَخْرُجُ مِنَ اَلْمَسْجِدِ ﴾ (2)

680 / [39] - وَ فِی رِوَایَهِ حَرِیزٍ عَنْ أَحَدِهِمَا عَلَيْهِما السَّلَامُ قَالَ:

﴿ نَذَرَتْ مَا فِی بَطْنِهَا لِلْکَنِیسَهِ أَنْ تَخْدُمَ اَلْعِبَادَ، وَ لَیْسَ اَلذَّکَرُ کَالْأُنْثی فِی اَلْخِدْمَهِ، قَالَ: فَشَبَّتْ فَکَانَتْ تَخْدُمُهُمْ وَ تُنَاوِلُهُمْ حَتَّی بَلَغَتْ، فَأُمِرَ زَکَرِیَّا أَنْ یَتَّخِذَ لَهَا حِجَاباً دُونَ اَلْعِبّادِ، فَکَانَ یَدْخُلُ عَلَیْهَا فَیَرَی عِنْدَهَا ثَمَرَهَ اَلشِّتَاءِ فِی اَلصَّیْفِ وَ ثَمَرَهَ اَلصَّیْفِ فِی اَلشِّتَاءِ، فَهُنَالِکَ دَعَا وَ سَأَلَ رَبَّهُ أَنْ یَهَبَ لَهُ ذَکَراً، فَوَهَبَ لَهُ یَحْیَی ﴾ . (3)

681 / [40] - عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

سَمِعْتُهُ یَقُولُ: ﴿ أَوْحَی اَللَّهُ إِلَی عِمْرَانَ أَنِّی وَاهِبٌ لَکَ ذَکَراً یُبْرِئُ ءَالْأَکْمَهَ وَ اَلْأَبْرَصَ وَ یُحْیِی اَلْمَوْتَی بِإِذْنِ اَللَّهِ، وَ رَسُولاً إِلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ، قَالَ: فَأَخْبَرَ بِذَلِکَ اِمْرَأَتَهُ حَنَّهَ ، فَحَمَلَتْ فَوَضَعَتْ مَرْیَمَ ، فَقَالَتْ ﴿ رَبِّ إِنِّی وَضَعْتُها أُنْثی ﴾ وَ اَلْأُنْثَی لاَ تَکُونُ رَسُولاً، وَ قَالَ لَهَا عِمْرَانُ : إِنَّهُ ذَکَرٌ یَکُونُ مِنْهَا نَبِیّاً، فَلَمَّا رَأَتْ ذَلِکَ قَالَتْ مَا قَالَتْ، فَقَالَ اَللَّهُ وَ قَوْلُهُ اَلْحَقُّ: ﴿ وَ اَللّهُ أَعْلَمُ بِما وَضَعَتْ ﴾ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ :

ص: 40

38) - هم چنین با سند خود از حفص بن بُختری روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام دربارۀ فرمایش خداوند متعال: «به درستی که من آن چه را در شکم دارم برای تو نذر کرده ام که آزاد شده (مسجد) باشد» فرمود: «محرّر»، باید همیشه در کنیسه و عبادت گاه بماند و بیرون نرود، ولی (چون پس از نذر و زایمان، دید که دختر است) اظهار داشت: «پروردگارا! فرزندم دختر است ، با این که خداوند می دانست که چه چیزی زایمان کرده و (هرگز) پسر همانند دختر نخواهد بود»؛ زیرا که دختر حیض می بیند و باید از مسجد خارج شود، ولی «محرّر» نمی تواند از مسجد بیرون رود.

39) - و نیز از حریز (سجستانی) روایت کرده است، که گفت:

یکی از دو امام باقر و (صادق) علیهما السلام فرمود: (همسر عمران) نذر کرد تا فرزندی که در شکمش می باشد، وقف خدمت گذاری عبادت کنندگان باشد، ولی زن نمی تواند همانند مرد خدمت گذاری کند، با این حال مریم بزرگ شد و خدمت می نمود تا زمانی که بالغ گشت، پس زکریا به مریم دستور داد تا پرده ای برای خود تهیه کرده و استفاده کند که از دید عابدان محفوظ بماند؛ هر گاه زکریا بر محراب عبادت مریم وارد می شد و در کنارش، مقداری میوۀ زمستانی را در تابستان و میوۀ تابستانی را در زمستان می دید، به درگاه خداوند دعا و تقاضای فرزند می کرد، پس خداوند یحیی را عطایش نمود.

40) - و از جابر روایت کرده است، که گفت:

از امام باقر علیه السلام شنیدم که می فرمود: خداوند به عمران وحی فرستاد: من به تو پسری مبارک می دهم که نابینایان و مریض های مبتلا به پیسی را شفا می دهد، مرده ها را به اذن من زنده می کند و او را پیامبر بنی اسرائیل قرار می دهم. عمران به همسر خود - به نام حَنّه که مادر مریم بود - این جریان را گفت، وقتی او حامله شد، و دید که دختر است، اظهار داشت: «پروردگارا!! من آن را دختر به دنیا آوردم»؛ و می دانست که دختر نمی تواند پیامبر گردد و عمران به همسرش گفت: از او (مریم) پسری به دنیا خواهد آمد که پیامبر می باشد؛ و چون همسر عمران آن سخن را با خدا گفت، خداوند در جوابش فرمود: «و خداوند دانا تر است که چه چیزی را به دنیا آورده ای».

ص: 41

فَکَانَ ذَلِکَ عِیسَی اِبْنُ مَرْیَمَ ، فَإِنْ قُلْنَا لَکُمْ إِنَّ اَلْأَمْرَ یَکُونُ فِی أَحَدِنَا فَکَانَ فِی اِبْنِهِ وَ اِبْنِ اِبْنِهِ وَ اِبْنِ اِبْنِ اِبْنِهِ، فَقَدْ کَانَ فِیهِ فَلاَ تُنْکِرُوا ذَلِکَ. ﴾ (1)

682 / [41]-عَنْ سَعْدِ الْإِسْكَافِ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ ، قَالَ :

﴿ لَقِیَ إِبْلِیسُ عِیسَی اِبْنَ مَرْیَمَ فَقَالَ: هَلْ نَالَنِی مِنْ حَبَائِلِکَ شَیْءٌ؟ قَالَ: جَدَّتَکَ اَلَّتِی قَالَتْ : ﴿ رَبِّ إِنِّى وَضَعْتُها أُنثَى ﴾ - إِلى - ﴿ مِنَ الشَّيْطَنِ الرَّحِيمِ ﴾ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ فَتَقَبَّلَها رَبُّها بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَ أَنْبَتَها نَباتاً حَسَناً وَ كَفَّلَها زَكَرِيَّا كُلَّما دَخَلَ عَلَيْها زَكَرِيَّا الْمِحْرابَ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقاً قالَ يا مَرْيَمُ أَنَّى لَكِ هذا قالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَرْزُقُ مَنْ يَشاءُ بِغَيْرِ حِسابٍ ﴿ 37 ﴾ هُنالِكَ دَعا زَكَرِيَّا رَبَّهُ قالَ رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعاءِ ﴾ ﴿ 38 ﴾

683 / [42]-عَنْ سَیْفٍ عَنْ نَجْمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

﴿ إِنَّ فَاطِمَهَ عَلَیْهَا السَّلاَمُ ضَمِنَتْ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَمَلَ اَلْبَیْتِ وَ اَلْعَجِینَ وَ اَلْخُبْزَ وَ قَمَّ اَلْبَیْتِ، وَ ضَمِنَ لَهَا عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ، مَا کَانَ خَلْفَ اَلْبَابِ نَقْلَ اَلْحَطَبِ وَ أَنْ یَجِیءَ بِالطَّعَامِ،

ص: 42

امام باقر علیه السلام افزود: آن (کسی را که خداوند متعال فرموده) عیسی پسر مریم بود، پس اگر ما (اهل بیت رسالت) (دربارۀ جریانی یا شخصی) چیزی را گفتید، چه بسا ممکن است که در فرزند او و یا فرزند فرزند او تحقّق پیدا کند، (مراقب باشید که فوراً) منکر آن نشوید.

41) - و نیز از سعد اِسکاف روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: روزی شیطان به حضرت عیسی بن مریم علیهما السلام برخورد کرد، پس عیسی علیه السلام از او پرسید: آیا تا کنون از حیله های خود ناامید شده ای؟

شیطان گفت: آری، آن زمان که مادر بزرگت گفت: پروردگارا! من دختر به دنیا آورده ام ... او و ذریّۀ او را از شر شیطان رجیم، در پناه تو قرار می دهم.

فرمایش خداوند متعال: پس خداوند، او را به شیوه ای خوب پذیرفت و به گونه ای شایسته، (نهال وجود) او را پرورش داد و کفالت او را به «زکریا» سپرد، هر زمان که زکریا وارد محراب می شد، غذای مخصوصی را می دید، از او سؤال می کرد: ای مریم! این را از کجا آورده ای؟ می گفت: این از فضل خداوند است، خداوند به هر کسی که بخواهد، بی حساب روزی می دهد (37) در آن حال بود که زکریا، پروردگار خویش را خواند و عرض کرد: خداوندا! از طرف خود، فرزند پاکیزه ای به من عطا فرما که تو شنوندۀ دعا هستی! (38)

42) - و از سیف به نقل از نجم روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: حضرت فاطمه علیها السلام به علی علیه السلام تعهد داد که تمام کار های داخل خانه را از قبیل خمیر کردن آرد، پختن نان، نظافت منزل و غیره را بر عهده گیرد و انجام دهد و علی علیه السلام نیز تعهد نمود که امور خارج از خانه را مانند آوردن هیزم و تهیۀ طعام و خوراکی را انجام دهد.

ص: 43

فَقَالَ لَهَا يَوْماً : ﴿ يَا فَاطِمَةُ! هَلْ عِنْدَكَ شَيْ ءُ ﴾ ؟

قَالَتْ : ﴿ لاَ، وَ اَلَّذِی عَظَّمَ حَقَّکَ! مَا کَانَ عِنْدَنَا مُنْذُ ثَلاَثَهِ أَیَّامٍ شَیْءٌ نَقْرِیکَ بِهِ ﴾ .

قال : ﴿ أَفَلاَ أَخْبَرْتِنِی ﴾ ؟

قالت : ﴿ کَانَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ نَهَانِی أَنْ أَسْأَلَکَ شَیْئاً، فَقَالَ: لاَ تَسْأَلِی اِبْنَ عَمِّکِ شَیْئاً، إِنْ جَاءَکِ بِشَیْءٍ عَفْواً، وَ إِلاَّ فَلاَ تَسْأَلِیهِ ﴾ .

قال : ﴿ فَخَرَجَ الْإِمَامُ عَلَیْهَ السَّلاَمُ فَلَقِیَ رَجُلاً فَاسْتَقْرَضَ مِنْهُ دِینَاراً، ثُمَّ أَقْبَلَ بِهِ وَ قَدْ أَمْسَی، فَلَقِیَ اَلْمِقْدَادَ بْنَ اَلْأَسْوَدِ ، فَقَالَ لِلْمِقْدَادِ : مَا أَخْرَجَکَ فِی هَذِهِ اَلسَّاعَهِ ﴾ ؟

قال : ﴿ اَلْجُوعُ، وَ اَلَّذِی عَظَّمَ حَقَّکَ!، یَا أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ ﴾ .

قال : ﴿ قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ : وَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ حَیٌّ ﴾ ؟

قال : ﴿ وَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ حَیٌّ. قَالَ: فَهُوَ أَخْرَجَنِی وَ قَدِ اِسْتَقْرَضْتُ دِینَاراً وَ سَأُوثِرُکَ بِهِ؛ فَدَفَعَهُ إِلَیْهِ فَأَقْبَلَ فَوَجَدَ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ جَالِساً، وَ فَاطِمَهُ تُصَلِّی وَ بَیْنَهُمَا شَیْءٌ مُغَطًّی، فَلَمَّا فَرَغَتْ أَحْضَرَتْ ذَلِکَ اَلشَّیْءَ فَإِذَا جَفْنَهٌ مِنْ خُبْزٍ وَ لَحْمٍ. ﴾

قال: ﴿ یَا فَاطِمَهُ ، أَنَّی لَکِ هَذَا؟ قَالَتْ: هُوَ مِنْ عِنْدِ اَللّهِ، إِنَّ اَللّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ. ﴾

فقال: ﴿ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ: أَلاَ أُحَدِّثُکَ بِمَثَلِکَ وَ مَثَلِهَا ﴾ ؟

قال : ﴿ بَلَی ﴾ ﴿ قال : مَثَلُ ذَکَرَیَّا إِذْ دَخَلَ عَلَی مَرْیَمَ اَلْمِحْرَابَ، فَوَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقاً ﴾ ، قال : ﴿ يَمَرْيَمُ أَنَّى لَكِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِندِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ يَرْزُقُ مَن يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ ﴾ .

﴿ فَأَکَلوا مِنْهَا شَهْراً، وَ هِیَ الجَفنَهُ الَّتی یَأکُلُ مِنْهَا اَلْقَائِم عَلَیْهَ السَّلاَمُ وَ هِیَ عِنْدَنَا ﴾ (1)

ص: 44

در یکی از روز ها، على علیه السلام به فاطمه علیها السلام اظهار داشت: ای فاطمه! آیا در خانه چیزی داری؟ پاسخ داد: نه، سوگند به خدایی که حقّ تو را بزرگ شمده! مدّت سه روز است که چیزی نداریم، تا برایت بیاورم. علی علیه السلام فرمود: چرا به من خبر نداده ای؟

پاسخ داد: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم مرا نهی نموده از این که چیزی از تو بخواهم و فرمود: اگر علی چیزی را برای تو آورد بپذیر و در غیر این صورت هرگز از او چیزی مخواه.

امام باقر علیه السلام افزود: سپس علی علیه السلام از خانه خارج شد، در بین راه فردی را ملاقات نمود و یک دینار از او قرض گرفت، تا طعامی برای خانه فراهم کند، در راه بازگشت با مقداد بن اسود روبه رو گردید و از او سؤال کرد: به چه دلیل در این وقت از خانه خارج شده ای؟ مقداد پاسخ داد: ای امیر مؤمنان! به حقّ آن خدایی که حقّ تو را بر ذمه ما عظیم گردانده! گرسنگی سبب شده تا از منزل خارج شوم. راوی گوید: به امام باقر علیه السلام گفتم: آیا در آن زمان، رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم زنده بود؟

فرمود: آری زنده بود - و افزود: - على علیه السلام اظهار داشت: من نیز به همین علّت از خانه خارج شده ام و برای تهیۀ طعام، یک دینار قرض کرده ام و اکنون آن را به تو می دهم؛ و آن دینار را به مقداد داده و به طرف خانۀ خود بازگشت، پس دید که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم نشسته و فاطمه علیها السلام در مصلّای خویش مشغول نماز است و یک ظرف سر پوشیده نیز کنار ایشان قرار دارد، پس فاطمه علیها السلام از نماز فارغ شد آن ظرف را جلو کشید و چون نگاه کردند، دیدند که کاسه ای پر از نان و گوشت است.

علی علیه السلام پرسید: ای فاطمه! این ها از کجاست؟ فاطمه علیها السلام گفت: «آن از طرف پروردگارم آمده، همانا خداوند هر کسی که را بخواهد ، رزق بی حساب می دهد».

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به او فرمود: ای علی! آیا دوست داری برایت بگویم که مَثل تو و مَثل فاطمه همانند کیست؟

علی علیه السلام گفت: آری. رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم : فرمود تو مانند حضرت زکریا هستی؛ زیرا که آن حضرت هم وقتی در مصلّای مریم غذایی دید، سؤال می نمود: «از او پرسید که آن غذا را از کجا آورده ای؟ و مریم در جواب می گفت: از طرف خدا آمده و خداوند هر که را بخواهد، رزق و روزی بدون حساب می دهد» پس همگی تا مدّت یک ماه از آن غذا می خوردند و تمام نمی شد؛ و آن کاسه هم اکنون نزد ما (اهل بیت رسالت) موجود است که حضرت قائم (عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف) نیز از آن تناول خواهد نمود.

ص: 45

684 / [43] - عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَبْدِ اَلرَّحْمَنِ اَلْجُعْفِیِّ قَالَ :

قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَقُولُ اَلْمُغِیرَهُ بْنُ عُمَرَ : إِنَّ اَلْحَائِضَ تَقْضِی اَلصَّلاَهَ کَمَا تَقْضِی اَلصَّوْمَ فَقَالَ: ﴿ مَا لَهُ لاَ وَفَّقَهُ اَللَّهُ! إِنَّ اِمْرَأَهَ عِمْرَانَ نَذَرَتْ مَا فِی بَطْنِهَا مُحَرَّراً، وَ اَلْمُحَرَّرُ لِلْمَسْجِدِ لاَ یُخْرَجُ مِنْهُ أَبَداً، فَلَمَّا وَضَعَتْ مَرْیَمَ ﴿ قَالَتْ رَبِّ إِنِّي وَضَعْتُها أَنَّنِي و اللّهُ أَعْلَمْ بِمَا وَضَعَتْ وَ لَيْسَرَ الذَّكَرُ كَالأُنثَى ﴾ .

﴿ فَلَمَّا وَضَعَتْهَا أَدْخَلَتْهَا اَلْمَسْجِدَ، فَلَمَّا بَلَغَتْ مَبْلَغَ اَلنِّسَاءِ أُخْرِجَتْ مِنَ اَلْمَسْجِدِ، فَمَا تَجِدُ أَیَّاماً تَقْضِیهِ (1) وَ هِیَ عَلَیْهَا أَنْ یَکُونَ اَلدَّهْرَ فِی اَلْمَسْجِدِ ﴾ (2) .

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ فَنادَتْهُ الْمَلائِكَةُ وَ هُوَ قائِمٌ يُصَلِّي فِي الْمِحْرابِ أَنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحْيي مُصَدِّقاً بِكَلِمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ سَيِّداً وَ حَصُوراً وَ نَبِيًّا مِنَ الصَّالِحِينَ ﴿ 39 ﴾ قَالَ رَبِّ أَنَّى يَكُونُ لى غُلَم وَ قَدْ بَلَغَنِى الْكِبَرُ وَ أمْرَأَتِي عَاقِرٌ قَالَ كَذَلِك اللّه يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ ﴿ 40 ﴾ قَالَ رَبِّ اجْعَل لَّى ءَايَةٌ قَالَ ءَايَتُكَ أَلَّا تُكَلَّمَ النَّاسَ ثَلَثَةَ أَيَّامٍ إِلَّا رَمْزًا وَ اذْكُر رَّبَّكَ كَثِيرًا وَ سَبِّحْ بِالْعَشِي و الإِبكَرِ ﴾ ﴿ 41 ﴾

ص: 46

43)- و از اسماعیل بن عبد الرحمان جُعفی روایت کرده است. که گفت:

به امام باقر علیه السلام عرض کردم: مغيرة بن عمر بر این عقیده است که زن حائض باید نماز های خود را مانند روزه هایش قضا نماید.

فرمود: برای چه این دو گفته است؟! خداوند از او سلب توفیق کند، زن عمران نذر کرده بود بر این که بچه درون شکمش آزاد و وقف مسجد (بیت مقدس) باشد که در مسجد زندگی کند و از آن بیرون نشود، «پس هنگامی که او را زایمان کرد گفت: پروردگارا! فرزندم دختر است، با این که خداوند می دانست که چه چیزی زایمان کرده و پسر همانند دختر نخواهد بود». و چون او را زایید وارد مسجدش گردانید، پس پیامبران بین خود قرعه زدند و فرعه به نام زکریا در آمد که متکفّل آن دختر (حضرت مریم) گردد و او از مسجد بیرون نرفت تا موقعی که به بلوغ رسید و چون همانند دیگر زنان بالغ گشت (و حیض می شد. مدّت ایام حیض را) از مسجد خارج می گشت، اکنون آیا چنین زنی که می بایست تمام دوران عمرش را در مسجد باشد، باید عبادت های روز هایی را که از مسجد بیرون می آمده، قضا و جبران کند.

فرمایش خداوند متعال: پس هنگامی که زکریا در محراب ایستاده و مشغول نیایش بود، فرشتگان او را صدا زدند: خدا تو را به یحیی بشارت می دهد (کسی) که کلمۀ خدا (مسیح) را تصدیق می کند و او رهبر خواهد بود و از هوس های سرکش بر کنار و پیامبری از صالحان است (39) (زكريا) عرض کرد: پروردگارا! چگونه ممکن است فرزندی برای من باشد، در حالی که پیری و کهولت سن به سراغ من آمده و همسرم نازا می باشد؟! (خداوند) فرمود: بدین گونه خداوند کاری را بخواهد انجام می دهد (40) عرض کرد: پروردگارا! نشانه ای برای من قرار ده! فرمود: نشانۀ تو آن است که سه روز، جز به اشاره و رمز، با مردم سحن نخواهی گفت، پروردگار خود را بسیار یاد کن و هنگام هر صبح و شام او را تسبیح بگو. (41)

ص: 47

685 / [44] -عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ:

﴿ إِنَّ زَکَرِیَّا لَمَّا دَعَا رَبَّهُ أَنْ یَهَبَ لَهُ ذِکْراً، فَنَادَتْهُ اَلْمَلَئِکَهُ بِمَا نَادَتْهُ بِهِ أَحَبَّ اَنْ یَعْلَمَ أَنَّ ذَلِکَ اَلصَّوْتَ مِنَ اَللَّهِ، أَوْحَی إِلَیْهِ أَنَّ آیَةَ ذَلِکَ اَنْ یُمْسِکَ لِسَانَهُ عَنِ اَلْکَلاَمِ ثَلاَثَةَ أَیَّامٍ، قَالَ: فَلَمَّا أَمْسَکَ لِسَانَهُ وَ لَمْ یَتَکَلَّمْ عَلِمَ أَنَّهُ لاَ یَقْدِرُ عَلَی ذَلِکَ إِلاَّ اَللَّهُ، وَ ذَلِکَ قَوْلُ اَللَّهِ تَعَالَى: ﴿ رَبِّ اجْعَل لِى ءَايَةً قَالَ وَ ءَايَتُكَ أَلَّا تُكَلِّمَ النَّاسَ ثَلَثَةَ أَيَّامٍ إِلَّا رَمْزًا ﴾ . ﴾ (1)

686 / [45] -عَنْ حَمَّادٍ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَحَدِهِمَا عَلَيْهِما السَّلَامُ قَالَ:

﴿ لَمَّا سَأَلَ زَکَرِیَّا رَبَّهُ أَنْ یَهَبَ لَهُ ذَکَراً فَوَهَبَ اللَّهُ لَهُ یَحْیَی، فَدَخَلَهُ مِنْ ذَلِکَ، فَقَالَ : ﴿ رَبِّ اجْعَل لِى ءَايَةٌ قَالَ ءَايَتُكَ أَلَّا تُكَلَّمَ النَّاسَ ثَلَثَةَ أَيَّامٍ إِلَّا رَمْزًا ﴾ ، فَكَانَ يومىء بِرَأْسِهِ ، وَ هُوَ رَمْز ﴾ (2)

687 / [46] -عَنْ إِسْمَاعِيلَ الْجُعْفِيِّ ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلَامُ ، [قَالَ :] ﴿ وَ سَيّدًا وَ حَصُورًا ﴾ ، وَ اَلْحَصُورُ اَلَّذِی یَأْبَی اَلنِّسَاءَ ﴿ وَ نَبيَّا مِّنَ الصَّلِحِينَ ﴾ (3)

688 / [47] -عَنِ اَلْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

سَمِعْتُهُ یَقُولُ : ﴿ إِنَّ طَاعَهَ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ خِدْمَتُهُ فِی اَلْأَرْضِ فَلَیْسَ شَیْءٌ مِنْ خِدْمَتِهِ تَعْدِلُ اَلصَّلاَةَ، فَمِنْ ثَمَّ نَادَتِ اَلْمَلاَئِکَهُ زَکَرِیَّا ﴿ وَ هُوَ قَائِمٌ يُصَلِّى فِى الْمِحْرَابِ ﴾ ﴾ (4)

ص: 48

44) - از ابو بصیر روایت کرده است، که گفت:امام صادق علیه السلام فرمود:

هنگامی که زکریا دعا کرد و از خداوند خواست که فرزند پسری عطایش نماید، فرشته ها بشارت مستجاب شدن دعایش را به او دادند، پس علاقه داشت بداند آن صدای بشارت از طرف خداوند بوده یا نه؟ لذا خداوند وحی فرستاد نشانه و علامت صحّت آن، این است که به مدّت سه روز نباید زبان خود را به سخن بگشاید.

پس چون توانست که زبان خود را از سخن گفتن باز دارد، فهمید که حتماً آن بشارت از طرف خداوند بوده؛ و این همان فرمایش خداوند متعال است: «پروردگارا! نشانه ای برایم قرار بده، فرمود: نشانه ات این است که به مدّت سه روز با مردم سخن نگویی، مگر با رمز و اشاره».

45) - از حمّاد، عن کسی که از نقل نموده روایت کرده است، که گفت:

یکی از دو امام (باقر و یا صادق) علیهما السلام فرمودند: بعد از آن که زکریا از آستان خداوندش درخواست فرزند پسر نمود، خداوند برایش مقدّر نمود تا پسری به نام یحیی عطایش گردد، پس اظهار داشت: «پروردگارا! نشانه ای برایم قرار بده ، فرمود: نشانه ات این است که به مدّت سه روز با مردم سخن نگویی ، مگر با رمز و اشاره»، که پس او با سر اشاره می نمود و این همان «رمز» است.

46) - از اسماعیل جعفی روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام دربارۀ (فرمایش خداوند:) ﴿ سَيّدًا وَ حَصُورًا ﴾ ، فرمود: «حصور» آن کسی است که علاقه ای به زنان ندارد، «و (او) پیامبری از صالحان و نیکوکاران بود».

47) - از حسین بن احمد، به نقل از پدرش روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: به درستی که طاعت خدا خدمت کردن در زمین (به بندگان و دیگر موجودات و کارگشایی از ایشان) است و هیچ خدمتی (و عبادتی) با ارزش تر از نماز نیست؛ پس به همین خاطر فرشته ها زکریا را در همان حالتی که در محراب مشغول نماز بود، صدا کردند.

ص: 49

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ وَ إِذْ قالَتِ الْمَلائِكَةُ يا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاكِ وَ طَهَّرَكِ وَ اصْطَفاكِ عَلى نِساءِ الْعالَمِينَ ﴿ 42 ﴾ يا مَرْيَمُ اقْنُتِي لِرَبِّكِ وَ اسْجُدِي وَ ارْكَعِي مَعَ الرَّاكِعِينَ ﴿ 43 ﴾ ذلِكَ مِنْ أَنْباءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ وَ ما كُنْتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يُلْقُونَ أَقْلامَهُمْ أَيُّهُمْ يَكْفُلُ مَرْيَمَ وَ ما كُنْتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يَخْتَصِمُونَ ﴾ ﴿ 44 ﴾

689/[48] -عَنِ الْحَكَمِ بْنِ عُتَينة [ عُيَيْنَةَ ] ، قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلَامُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ فِي الْكِتَابِ : ﴿ وَ إِذْ قالَتِ الْمَلائِكَةُ يا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاكِ وَ طَهَّرَكِ وَ اصْطَفاكِ عَلى نِساءِ الْعالَمِينَ ﴾ اِصْطَفَاهَا مَرَّتَیْنِ، وَ اَلاِصْطِفَاءُ إِنَّمَا هُوَ مَرَّهً وَاحِدَهً ؟

قَالَ: فَقَالَ لِی: ﴿ یَا حَکمُ! إِنَّ لِهَذَا تَأْوِیلاً وَ تَفْسِیراً ﴾ ، فَقُلْتُ لَهُ، فَفَسِّرْهُ لَنَا أَبْقَاکَ اَللَّهُ! قَالَ: ﴿ یَعْنِی اِصْطَفَاهُ إِیَّاهَا أَوَّلاً مِنْ ذُرِّیَّهِ اَلْأَنْبِیَاءِ اَلْمُصْطَفَیْنَ اَلْمُرْسَلِینَ، وَ طَهَّرَهَا مِنْ أَنْ یَکُونَ فِی وِلاَدَتِهَا مِنْ آبَائِهَا وَ أُمَّهَاتِهَا سِفَاحاً، وَ اِصْطَفَاهَا بِهَذَا فِی اَلْقُرْآنِ ، ﴿ یَمَرْیَمُ اَقْنُتِی لِرَبِّکِ وَ اُسْجُدِی وَ اِرْکَعِی مَعَ الرَّاكِعِينَ ﴾ شُکْراً لِلَّهِ ﴾

﴿ ثُمَّ قَالَ لِنَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ - یُخْبِرُهُ بِمَا غَابَ عَنْهُ مِنْ خَبَرِ مَرْیَمَ وَ عِیسَی عَلَيْهِما السَّلَامُ -: یَا مُحَمَّدُ ! ﴿ ذَلِكَ مِنْ أَنبَآءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ ﴾ فِی مَرْیَمَ وَ اِبْنِهَا وَ بِمَا خَصَّهُمَا اَللَّهُ بِهِ وَ فَضَّلَهُمَا وَ أَکْرَمَهُمَا حَیْثُ قَالَ: ﴿ وَ مَا كُنتَ لَدَيْهِمْ ﴾ ، یَا مُحَمَّدُ! یَعْنِی بِذَلِکَ لِرَبِّ، اَلْمَلاَئِکَهِ ﴿ إِذْ يُلْقُونَ أَقْلَامَهُمْ أَيُّهُمْ يَكْفُلُ مَرْيَمَ ﴾ حِینَ أُیْتَمَتْ [اِئتَمَتْ] مِنْ أَبِیهَا ﴾ (1)

ص: 50

فرمایش خداوند: و زمانی که فرشتگان گفتند: ای مریم! خدا تو را برگزیده و پاک ساخته و بر تمام زنان جهان برتری داده (42) ای مریم! برای پروردگارت، عبادت کن و سجده بجای آور و با رکوع کنندگان، رکوع کن (43) (ای پیامبرا!) این، از اخبار غیبی است که به تو وحی می کنیم و تو هنگامی که قلم های خود را می افکندند (برای فرعه کشی که کدام یک سرپرستی مریم را عهده دار شوند) و هنگامی که (دانشمندان بنی اسرائیل، برای سرپرستی او) با هم نزاع داشتند حضور نداشتی. (44)

48) - از حَکَم بن عُتينه (عُيینة)، روایت کرده است، که گفت:

از امام باقر علیه السلام پیرمون فرمایش خداوند: «او هنگامی که فرشته ها گفتند: ای مریم! همانا خداوند تو را برگزیده و پاک و پاکیزه قرار داده، (هم چنین) تو را از میان زنان جهان برگزیده است». سؤال کردم که او دو بار برگزیده شد و حال آن که باید یک باز انجام شود؟ فرمود: ای حکم! همانا برای این آیه تأویل و تفسیری هست.

عرض کردم: خداوند به شما طول عمر خطا نماید، تفسیرش را برایم بیان فرما.

فرمود: انتخاب اول از بین ذریّه پیامبران بود که از دنانت و پستی، پاک و پاکیزه باشد و نیز از جهت ولادت نسبت به پدران و مادران پاک بوده و فحشایی در بین آن ها واقع شده است. و انتخاب دوم، بیان آیه قرآن بود که فرمود: «ای مریم! شکر و سپاس پروردگارت را به جای آور و سجده و رکوع انجام بده، همراه رکوع کنندگان» سپس خداوند به پیامبرش حضرت محمّد صلی اللّه عليه و آله و سلم - راجع به به مریم و عیسی علیهما السلام- بر آن چه که غایب بوده و حضور نداشته، خبر داد: ای محمّد! «این مطلب از اخبار غیبی است (که درباره مریم و فرزندش علیهما السلام و فضایل و امتیازات شان) بر تو وحی کردیم». و نیز فرمود: ای محمّد! «تو در پیش آنان حضور نداشتی»، که خداوند به فرشته ها دستور داد «تا از بین افرادی خاص، برای سرپرستی مریم قرعه بیندازند» و این قرعه بعد از آن زمانی بود که مریم، پدر خود را از دست داد.

ص: 51

690 / [49] -وَ فِی رِوَایَهٍ أُخْرَی عَنِ اِبْنِ خُرَّزَادَ : ﴿ أَيُّهُمْ يَكْفُلُ مَرْيَمَ ﴾ حِینَ أُیْتَمَتْ مِنْ أَبَوَیْهَا ﴿ وَ مَا كُنتَ لَدَيْهِمْ ﴾ یَا مُحَمَّدُ! ﴿ إِذْ یَخْتَصِمُونَ ﴾ فِی مَرْیَمَ عِنْدَ وِلاَدَتِهَا بِعِیسَی عَلَيْهِ السَّلَامُ یَکْفُلُهَا وَ یَکْفُلُ وَلَدَهَا.

قَالَ: فَقُلْتُ لَهُ: أَبْقَاکَ اَللَّهُ! فَمَنْ کَفَّلَهَا؟ فَقَالَ: ﴿ أَمَا تَسْمَعُ لِقَوْلِهِ تَعَالی، اَلْآیَهِ ﴾ ؟

وَ زَادَ عَلِیُّ بْنُ مَهْزِیَارَ فِی حَدِیثِهِ: ﴿ فَلَمّا وَضَعَتْها قالَتْ رَبِّ إِنِّی وَضَعْتُها أُنْثی وَ اَللّهُ أَعْلَمُ بِما وَضَعَتْ وَ لَیْسَ اَلذَّکَرُ کَالْأُنْثی وَ إِنِّی سَمَّیْتُها مَرْیَمَ وَ إِنِّی أُعِیذُها بِکَ وَ ذُرِّیَّتَها مِنَ اَلشَّیْطنِ اَلرَّجِیمِ ﴾ (1)

قَالَ: قُلْتُ: أَکَانَ یُصِیبُ مَرْیَمَ مَا تُصِیبُ اَلنِّسَاءَ مِنَ اَلطَّمْثِ؟ قَالَ: ﴿ نَعَمْ مَا کَانَتْ إِلاَّ اِمْرَأَهً مِنَ اَلنِّسَاءِ ﴾ (2)

وَ فِی رِوَایَهٍ أُخْرَی: ﴿ إِذْ یُلْقُونَ أَقْلامَهُمْ أَیُّهُمْ یَکْفُلُ مَرْیَمَ ﴾ قَالَ: ﴿ اِسْتَهَمُوا عَلَیْهَا فَخَرَجَ سَهْمُ زَکَرِیَّا، فَکَفَلَ بِهَا ﴾ .

691 / [50] -وَ قَالَ زَیْدُ بْنُ رِکَانَهَ (3) :

اِخْتَصَمُوا فِی بِنْتِ حَمْزَهَ کَمَا اِخْتَصَمُوا فِی مَرْیَمَ.

قَالَ: قُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، حَمْزَهُ اِسْتَنَّ اَلسُّنَنَ وَ اَلْأَمْثَالَ، کَمَا اِخْتَصَمُوا فِی مَرْیَمَ اِخْتَصَمُوا فِی بِنْتِ حَمْزَهَ؟

ص: 52

49) - و نیز در روایتی دیگر از ابن خرزاد (در ادامه)، افزوده است:

«تا کدام یک سرپرستی مریم را بر عهده گیرند»، بعد از آن زمانی بود که مریم پدر خود را از دست داد و یتیم شد، ای محمّد! «تو در پیش آنان حضور نداشتی که چگونه در مورد سرپرستی مریم با یک دیگر خصومت می کردند» که چه کسی کفالت مریم و فرزندش عیسی را بر عهده گیرد.

(راوی گوید:) به حضرت عرض کردم: خداوند به شما طول عمر عطا نماید! پس از آن چه کسی کفالت مریم را بر عهده گرفت؟

فرمود: آیا فرمایش خداوند متعال را نشنیده ای: «زکریا کفالت او را بر عهده گرفت»؟ و على بن مهزیار در ادامۀ حدیث خود روایت کرده است، که گفت: هنگامی که مریم او را به دنیا آورد، گفت: «چون آن را به دنیا آورد گفت : پروردگارا! فرزندم دختر است، با این که خداوند می دانست که چه چیزی زایمان کرده و پسر دختر نخواهد بود، من او را مریم نام نهادم و او و ذریّه اش را از (شرّ) شیطان رجیم به تو واگذار نمودم». به حضرت عرض کردم: آیا مریم همانند دیگر زنان که حیض می شوند، خون حیض می دید؟ فرمود: بلی، تمامی زنان، مبتلای به آن هستند، مگر فقط یک زن (که حضرت فاطمه زهرا علیها السلام خواهد بود).

و در روایت دیگری (حضرت دربارۀ فرمایش خداوند:) «زمانی که سهام و قرعه ها را انداختند که چه کسی کفیل مریم باشد»، فرمود: قرعه ای را که به نام مریم انداختند، به نام زکریا در آمد، پس وی کفالت او را بر عهده گرفت.

50) - و یزید [زید] بن رکانه گوید: چون دربارۀ دختر حمزه (عموی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم) ، همانند جریان مریم اختلاف کردند که چه کسی کفالت او را به عهده گیرد به حضرت عرض کردم: فدایت شوم! حمزه تمامی سنّت ها و ضرب المثل ها را در مورد خود ایجاد کرده بود هم چنان که درباره سرپرستی مریم اختلاف داشتند، نیز دربارۀ سرپرستی دختر حمزه اختلاف نمودند؟!

ص: 53

قَالَ: نَعَمْ، ﴿ وَ اصْطَفاكِ عَلَى نِسَاءِ الْعَلَمِينَ ﴾ .

قَالَ: ﴿ نِساءِ عَالَمِیهَا، قَالَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: وَ کَانَتْ فَاطِمَهُ عَلَیْهَا اَلسَّلاَمُ سَیِّدَهَ نِسَاءِ اَلْعَالَمِینَ ﴾ (1)

قَوْلُهُ تَعَالَى : ﴿ إِذْ قالَتِ الْمَلائِكَةُ يا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكِ بِكَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ وَجِيهاً فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِينَ ﴿ 45 ﴾ - إلى - وَ رَسُولًا إِلَى بَنِي إِسْرءَيلَ أَنِّي قَدْ جِئْتُكُم بِايَةٍ مِّن رَّبِّكُمْ أَنَّى أَخْلُقُ لَكُم مَنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ فَأَنفُخُ فِيهِ فَيَكُونُ طَيْرَا بِإِذْنِ اللّهِ وَ أَبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ وَ أَحْى الْمَوْتَى بإِذْنِ اللّهِ وَ أُنَبِّئُكُم بِمَا تَأْكُلُونَ وَ مَا تَدَّخِرُونَ فِي بُيُوتِكُمْ إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لَّكُمْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ ﴾ ﴿ 49 ﴾

692 / [51]-عَنِ الْهُذَلِیِّ عَنْ رَجُلٍ قَالَ:

مَكَثَ عِیسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ حَتَّی بَلَغَ سَبْعَ سِنِینَ أَوْ ثَمَانَ سِنِینَ، فَجَعَلَ یُخْبِرُهُمْ بِمَا یَأْكُلُونَ وَ مَا یَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِهِمْ، فَأَقَامَ بَیْنَ أَظْهُرِهِمْ، یُحْیِی الْمَوْتَی وَ یُبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ، وَ یُعَلِّمُهُمُ التَّوْرَاةَ، وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ الْإِنْجِیلَ لَمَّا أَرَادَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ حُجَّةً. (2)

693/ [52]-عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ رَفَعَهُ قَالَ:

إِنَّ أَصْحَابَ عِیسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ سَأَلُوهُ أَنْ یُحْیِیَ لَهُمْ مَیِّتاً ؟

ص: 54

فرمود: بلی، «و خداوند تو را بر زنان جهان برگزیده است»، مریم علیها السلام بر زنان دوران خود امتیاز و برتری داشت، و لیکن فاطمه علیها السلام بر تمامی زنان جهانیان امتیاز و برتری دارد.

فرمایش خداوند: (به یاد آورید) هنگامی را که فرشتگان به مریم گفتند: خداوند تو را به کلمه ای (با عظمت) از طرف خود بشارت می دهد که نامش مسیح، عیسی پسر مریم است، او در این جهان و جهان دیگر، صاحب شخصیّت خواهد بود و از مقربان (الهی) می باشد (45) - تا - و (او را) رسول و فرستادۀ خود به سوی بنی اسرائیل (فرستاد که به آن ها بگوید:) من نشانه ای از طرف پروردگار شما، برای تان آورده ام، من از گل چیزی به شکل پرنده می سازم، سپس در آن می دمم و به اذن خدا، پرنده می گردد و به اذن خدا، کورِ مادر زاد و مبتلایان به برص و پیسی را بهبودی می بخشم و مردگان را به اذن خدا زنده می کنم و از آن چه می خورید و در خانه های تان ذخیره می کنید، به شما خبر می دهم و قطعاً در این امور، نشانه ای برای شما خواهد بود، اگر ایمان داشته باشید. (49)

51) - از هذلی به نقل از مردی، روایت کرده است، که گفت:

عیسی علیه السلام به زندگی ادامه داد تا به سنّ هفت و یا هشت سالگی رسید و در این موقع شروع نمود به خبر دادن آن چه را که مردم می خوردند و یا در خانه های خود ذخیره می کردند، پس در میان امّت خود ادامه داد تا رسید به جایی که مرده را زنده می کرد و نابینا و مرض پیسی را درمان می نمود، هم چنین کتاب تورات را به آنان آموزش می داد، سپس خداوند برای اتمام حجّت، کتاب انجیل را برای شان فرستاد.

52) - از محمّد بن ابی عُمیر، به طور مرفوعه، روایت کرده است، که گفت:

همانا اصحاب عیسی علیه السلام از آن حضرت درخواست کردند تا مرده را برای شان زنده گرداند.

ص: 55

قَالَ: فَأَتَی بِهِمْ إِلَی قَبْرِ سَامِ بْنِ نُوحٍ فَقَالَ لَهُ: قُمْ بِإِذْنِ اَللَّهِ یَا سَامَ بْنَ نُوحٍ!

قَالَ: فَانْشَقَّ اَلْقَبْرُ ثُمَّ أَعَادَ اَلْکَلاَمَ، فَتَحَرَّکَ ثُمَّ أَعَادَ اَلْکَلاَمَ فَخَرَجَ سَامُ بْنُ نُوحٍ فَقَالَ لَهُ عِیسَی عَلَیْهَ اَلسَّلاَمُ أَیُّهُمَا أَحَبُّ إِلَیْکَ تَبْقَی أَوْ تَعُودَ؟

قَالَ: فَقَالَ: یَا رُوحَ اَللَّهِ! بَلْ أَعُودُ، إِنِّی لَأَجِدُ حُرْقَهَ اَلْمَوْتِ - أَوْ قَالَ: لَذْعَهَ اَلْمَوْتِ - فِی جَوْفِی إِلَی یَوْمِی هَذَا (1)

694 / [53] - عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ، قَالَ:

سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهَ اَلسَّلاَمُ: هَلْ کَانَ عِیسَی اِبْنُ مَرْیَمَ أَحْیَا أَحَداً بَعْدَ مَوْتِهِ، حَتَّی کَانَ لَهُ أَکْلٌ وَ رِزْقٌ وَ مُدَّهٌ وَ وَلَدٌ؟

قَالَ: فَقَالَ: ﴿ نَعَمْ إِنَّهُ کَانَ لَهُ صَدِیقٌ مُوَاخٍ لَهُ فِی اَللَّهِ وَ کَانَ عِیسَی عَلَیْهَ اَلسَّلاَمُ یَمُرُّ بِهِ فَیَنْزِلُ عَلَیْهِ، وَ إِنَّ عِیسَی عَلَیْهَ اَلسَّلاَمُ غَابَ عَنْهُ حِیناً ثُمَّ مَرَّ بِهِ لِیُسَلِّمَ عَلَیْهِ، فَخَرَجَتْ إِلَیْهِ أُمُّهُ، فَسَأَلَهَا عَنْهُ ؟ ﴾

فَقَالَتْ أُمُّهُ: ﴿ مَاتَ یَا رَسُولَ اَللَّهِ فَقَالَ لَهَا أَتُحِبِّینَ أَنْ تُرِیَهُ؟ ﴾

قَالَتْ: نَعَمْ قَالَ إِذَا کَانَ غَداً أَتَیْتُکَ حَتَّی أُحْیِیَهُ بِإِذْنِ اَللَّهِ.

فَلَمَّا کَانَ مِنَ اَلْغَدِ أَتَاهَا فَقَالَ لَهَا اِنْطَلِقِی مَعِی إِلَی قَبْرِهِ، فَانْطَلَقَا حَتَّی أَتَیَا قَبْرَهُ فَوَقَفَ عِیسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ ثُمَّ دَعَا اَللَّهَ فَانْفَرَجَ اَلْقَبْرُ وَ خَرَجَ اِبْنُهَا حَیّاً فَلَمَّا رَأَتْهُ أُمُّهُ وَ رَآهَا بَکَیَا فَرَحِمَهُمَا عِیسَی عَلَیْهَ اَلسَّلاَمُ، فَقَالَ لَهُ: ﴿ أَتُحِبُّ أَنْ تَبْقَی مَعَ أُمِّکَ فِی اَلدُّنْیَا؟ ﴾

قَالَ: یَا رَسُولَ اَللَّهِ بِأَکْلٍ وَ بِرِزْقٍ وَ مُدَّهٍ أَوْ بِغَیْرِ مُدَّهٍ وَ لاَ رِزْقٍ وَ لاَ أَکْلٍ؟

ص: 56

پس به همراه ایشان بر سر قبر سام، فرزند نوح علیه السلام رفت و به صاحب قبر خطاب نمود: ای سام بن نوح! با اذن خداوند، بر خیز. پس ناگهان قبر شکافته شد، سپس عیسی همان کلام خود را تکرار نمود و جسد درون قبر حرکت کرد و چون مرتبه سوم آن را بازگو نمود، سام بن نوح از قبر بیرون آمد و عیسی به او فرمود: کدام برایت بهتر است بازگردی؟ یا بمانی؟ سام اظهار داشت: ای روح اللّه! دوست دارم که (به عالم برزخ) بازگردم، چون (بعد از گذشت سال ها) هنوز سوزش (و سختی) - و یا گفت: شدّت گزیدگی - مرگ را در وجود خود احساس می کنم.

53) - از ابان بن تغلب روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام سؤال کردند: آیا حضرت عیسی علیه السلام، مرده ای را زنده کرده که بعد از زنده شدن، طعامی خورده و مدّتی را زندگی کرده و تشکیل خانواده داده باشد؟

فرمود: بلی، عیسی علیه السلام دوستی داشت که به خاطر خدا با او دوستی می کرد و با او رفت و آمد داشت و به خانه اش نیز می رفت، تا آن که مدّت زمانی از او دور شد، تا آن که به سراغ او رفت تا به او سلامی کند، هنگامی که به درب منزل خانه رسید، مادرش بیرون آمد، پس عیسی علیه السلام از حال او پرسید؟ مادرش در پاسخ اظهار داشت: ای پیامبر خدا! او مرده است.

عیسی علیه السلام به مادر او فرمود: آیا دوست داری که او را دوباره (زنده) ببینی؟

مادرش گفت: آری. فرمود: فردا نزد تو می آیم، تا به اذن خدا او را زنده گردانم.

چون فردای آن روز فرا رسید، نزد مادر دوستش رفت و به او فرمود: با من نزد قبر او بیا، پس هر دو به راه افتادند تا به قبر او رسیدند، عیسی علیه السلام ایستاد و (برای زنده شدن دوستش) به درگاه خداوند دعا نمود، در همین هنگام، ناگهان قبر گشوده شد و میّت زنده از قبر بیرون آمد. چون مادرش او را دید و او نیز مادر خود را دید، هر دو گریان شدند. عیسی علیه السلام دلش به حال آن دو سوخت و به مرد فرمود: آیا دوست داری همراه مادرت در دنیا باقی بمانی؟

آن مرد عرض کرد: ای رسول خدا! آیا با خوراک و روزی و مدّتی معیّن؟ و یا بدون خوراک و روزی و مدّتی اندک؟

ص: 57

فَقَالَ لَهُ عِیسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ: ﴿ بَلْ بِرِزْقٍ وَ أَکْلٍ وَ مُدَّة، تُعَمَّرُ عِشْرِینَ سَنَهً وَ تَزَوَّجُ وَ یُولَدُ لَکَ ﴾ ، قَالَ: فَنَعَمْ إِذَا، قَالَ: فَدَفَعَهُ عِیسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ إِلَی أُمِّهِ، فَعَاشَ عِشْرِینَ سَنَهً وَ وُلِدَ لَهُ. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَى : ﴿ وَ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْراةِ وَ لِأُحِلَّ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِي حُرِّمَ عَلَيْكُمْ وَ جِئْتُكُمْ بِآيَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُونِ ﴾ ﴿ 50 ﴾

695 / [54] - عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ:

﴿ كَانَ بَیْنَ دَاوُدَ وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ عَلَیْهِم اَلسَّلاَمُ أَرْبَعُمِائَةِ سَنَةٍ، وَ كَانَ شَرِیعَةُ عِیسَی عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ أَنَّهُ بُعِثَ بِالتَّوْحِیدِ وَ الْإِخْلَاصِ وَ بِمَا أَوصِیَ بِهِ نُوحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ مُوسَی عَلَیْهِم اَلسَّلاَمُ وَ أُنْزِلَ عَلَیْهِ الْإِنْجِیلُ وَ أُخِذَ عَلَیْهِ الْمِیثَاقُ الَّذِی أُخِذَ عَلَی النَّبِیِّینَ، وَ شُرِّعَ لَهُ فِی الْكِتَابِ إِقَامُ الصَّلَاةِ مَعَ الدِّینِ، وَ الْأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ، وَ النَّهْیُ عَنِ الْمُنْكَرِ، وَ تَحْرِیمُ الْحَرَامِ، وَ تَحْلِیلُ الْحَلَالِ، وَ أُنْزِلَ عَلَیْهِ فِی الْإِنْجِیلِ مَوَاعِظُ وَ أَمْثَالٌ وَ لَیْسَ فِیهَا قِصَاصٌ وَ لَا أَحْكَامُ حُدُودٍ، وَ لَا فَرْضُ مَوَارِیثَ، وَ أُنْزِلَ عَلَیْهِ تَخْفِیفُ مَا كَانَ نَزَلَ عَلَی مُوسَی عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فِی التَّوْرَاةِ ﴾ .

﴿ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى فِی الَّذِی قَالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ: ﴿ وَ لِأُحِلَّ لَكُم بَعْضَ الَّذِى حُرِّمَ عَلَيْكُمْ ﴾ ، وَ أَمَرَ عِيسَى عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ مَن مَعَهُ مِمَّنِ اتَّبَعَهُ مِنَ المُؤمِنِينَ أَن يُؤمِنُوا بِشَرِيعَةِ التَّوراةِ وَ الإِنجِيلِ ﴾ (2)

ص: 58

عیسی علیه السلام فرمود: بلکه با خوراک و روزی، مدّتی معیّن و عمری بیست ساله، که بتوانی در آن مدّت، همسر برگزینی و فرزند بیاوری. عرض کرد: پس در این صورت، آری. پس حضرت، آن مرد را به مادرش سپرد و مدّت بیست سال، زندگی کرد و (ازدواج نمود) و داری فرزندی شد.

فرمایش خداوند متعال: و آن چه را پیش از من از تورات بوده. تصدیق می کنم و ( آمده ام) تا باره ای از چیز هایی را که (بر اثر ظلم و گناه) بر شما حرام شده، (مانند گوشت بعضی از چهار پایان و ماهی ها،) را حلال کنم و نشانه ای از طرف پروردگار شما، برای تان آورده ام، پس از (عقاب و خشم خدا) بترسید، و مرا اطاعت کنید! (50)

54) - از محمّد حلبی روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: بین حضرت داود و عیسی علیهما السلام چهار صد سال فاصله بود و شریعت عیسی بر یکتا پرستی و اخلاص و بر آن چه حضرت نوح ابراهيم و موسي علیهم السلام وصیت کردند، تداوم داشت، که خداوند بر او انجیل را نازل نمود و هر آن چه که از پیامبران پیشین عهد و پیمان گرفته بود، از عیسی هم گرفت و در کتاب انجیل، نماز، امر به معروف، نهی از منکر، حلال گشتن چیز های حلال و حرام دانستن چیز های حرام، را برایش تشریع نمود.

هم چنین در کتاب انجیل، موعظه ها ضرب المثل ها و حدودی را بیان نموده كه البته قصاص، حدود، میراث و دیگر واجبات در آن مطرح شده بود و برخی از سختی هایی که در تورات بری امّت بود، در انجیل تخفیف داده شد؛ و این فرمایش خدای متعال است که در رابطه با کلام عیسی بن مریم علیهما السلام با بني اسرائیل، فرمود: «و برخی از آن چه را که بر شما حرام بود، حلال می گردانم».

سپس حضرت عیسی علیه السلام همراهان و پیروان خود را دستور داد، تا از آئین و شریعت مؤمنینی که به تورات و انجیل ایمان آورده اند، پیروی و متابعت کنند.

ص: 59

696 / [55] - عَنِ [اِبْنِ] أَبِی عُمَیْرٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا، عَنْ رَجُلٍ حَدَّثَهُ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ، قَالَ:

﴿ رُفِعَ عِیسَی اِبْنُ مَرْیَمَ عَلَیْهِما السَّلاَمُ بِمِدْرَعَهِ صُوفٍ مِنْ غَزْلِ مَرْیَمَ عَلَیْهِا السَّلاَمُ، وَ مِنْ نَسْجِ مَرْیَمَ وَ مِنْ خِیَاطَهِ مَرْیَمَ فَلَمَّا اِنْتَهَی إِلَی اَلسَّمَاءِ نُودِیَ یَا عِیسَی أَلْقِ عَنْکَ زِینَهَ اَلدُّنْیَا ﴾ (1)

قَوْلُهُ تَعَالَى : ﴿ إِنْ مَثَلَ عِيسَى عِندَ اللّهِ كَمَثَلِ ءَادَمَ خَلَقَهُ مِن تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ كُن فَيَكُونُ ﴾ ﴿ 59 ﴾

697 / [56]- عَنْ حَرِیزٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ، قَالَ:

﴿ إِنَّ أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ سُئِلَ عَنْ فَضَائِلِهِ فَذَکَرَ بَعْضَهَا، ثُمَّ قَالُوا لَهُ: زِدْنَا. ﴾

فَقَالَ: ﴿ إِنَّ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ أَتَاهُ حِبْرَانِ مِنْ أَحْبَارِ اَلنَّصَارَی مِنْ أَهْلِ نَجْرَانَ، فَتَکَلَّمَا فِی أَمْرِ عِیسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَأَنْزَلَ اَللَّهُ هَذِهِ اَلْآیَهَ ﴿ إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اَللّهِ کَمَثَلِ ءَادَمَ ﴾ - إِلَی آخِرِ اَلْآیَهِ - فَدَخَلَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ فَأَخَذَ بِیَدِ عَلِیٍّ وَ اَلْحَسَنِ وَ اَلْحُسَیْنِ وَ فَاطِمَهَ عَلَیْهِم السَّلاَمُ، ثُمَّ خَرَجَ وَ رَفَعَ کَفَّهُ إِلَی اَلسَّمَاءِ وَ فَرَّجَ بَیْنَ أَصَابِعِهِ وَ دَعَاهُمْ إِلَی اَلْمُبَاهَلَهِ. ﴾

قَالَ وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : ﴿ وَ کَذَلِکَ اَلْمُبَاهَلَهُ یَشْبِکُ یَدَهُ فِی یَدِهِ یَرْفَعُهُمَا إِلَی اَلسَّمَاءِ فَلَمَّا رَآهُ اَلْحِبْرَانِ قَالَ أَحَدُهُمَا لِصَاحِبِهِ: وَ اَللَّهِ! لَئِنْ کَانَ نَبِیّاً لَنَهْلِکَنَّ وَ إِنْ کَانَ غَیْرَ نَبِیٍّ کَفَانَا قَوْمُهُ فَکَفَّا وَ اِنْصَرَفَا ﴾ (2)

ص: 60

55) - از [ابن] ابی عمیر، به نقل از بعضی صحاب، روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که عیسی بن مریم به آسمان یمان برده برده شد، فقط لباس پشمینه ای بر بدنش بود که مادرش مریم ریسندگی آن را کرده و دوخته بود و چون به آسمان رسید، به او خطاب شد: ای عیسی! زینت دنیایی را از خود دور کن.

فرمایش خداوند متعال: همانا مَثَل عیسی در نزد خداوند، همچون آدم است که او را از خاک آفرید و سپس به او فرمود: موجود باش! پس او هم فوراً ایجاد شد. (59)

56)- از حریز روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: از امیر المؤمنین علیه السلام درباره فضایل و مناقبش سؤال کردند، پس حضرت برخی از فضایل خود را بیان نمود، بعد از آن درخواست نمودند که دیگر فضائل خویش را بیان نماید، پس حضرت فرمود:

همانا بعضی از دانشمندان نصارای (منطقه) نجران نزد رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم آمدند و درباره حضرت عیسی علیه السلام گفتگو نمودند، پس خداوند این آیه را تا آخر آن نازل نمود، یعنی «همانا مَثَل عیسی در پیشگاه خداوند همانند آدم می باشد»؛ و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم وارد منزل شد و دست علی، حسن حسین و فاطمه را گرفت و برد نصارا آمد و دست خود را به سمت آسمان بالا برد و بین انگشتان کف دست خود را گشود و برای مباهله دعا کرد.

راوی گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: و مباهله این چنین است: موقعی که دست ها سمت آسمان بلند می شود، باید بین انگشتان دست، باز باشد.

و چون بزرگان نصارا چنین حالتی را مشاهده کردند به یک دیگر گفتند: به خدا سوگند اگر او پیامبر باشد، همه ما هلاک و نابود می شویم و اگر هم پیامبر نباشد، طایفه اش او را کفایت نموده و بازش می دارند و سپس بازگشتند.

ص: 61

قَوْلُهُ تَعَالَى : ﴿ فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْم فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَ أَبْنَاءَكُمْ وَ نِسَاءَنَا وَ نِسَاءَكُمْ وَ أَنفُسَنَا وَ أَنفُسَكُمْ ثُمَّ تَبْتَهِلْ فَنَجْعَل لَّعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَذِبِينَ ﴾ ﴿ 61 ﴾

698 / [57]- عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ اَلْأَزْدِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ اَلرِّضَا عَنْ أَخِیهِ أَبِی اَلْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَنَّهُ قَالَ: فِی هَذِهِ اَلْآیَهِ ﴿ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اَللّهِ عَلَی اَلْکاذِبِینَ ﴾ وَ لَوْ قَالَ: ﴿ تَعَالَوْا نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَهَ اَللَّهِ عَلَیْکُمْ لَمْ یَکُونُوا یُجِیبُونَ لِلْمُبَاهَلَهِ ، وَ قَدْ عَلِمَ أَنَّ نَبِیَّهُ مُؤَدٍّ عَنْهُ رِسَالاَتِهِ، وَ مَا هُوَ مِنَ اَلْکَاذِبِینَ. ﴾ (1)

699 / [58] -عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْأَحْوَلِ قَالَ:

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: مَا تَقُولُ قُرَیْشٌ فِی الْخُمُسِ؟

قَالَ: قُلْتُ: تَزْعُمُ أَنَّهُ لَهَا قَالَ: ﴿ مَا أَنْصَفُونَا وَ اللَّهِ! لَوْ کَانَ مُبَاهَلَهٌ لَیُبَاهِلَنَّ بِنَا، وَ لَئِنْ کَانَ مُبَارَزَهٌ لَیُبَارِزَنَّ بِنَا ثُمَّ یَکُونُونَ هُمْ وَ عَلِیٌّ سَوَاءً. ﴾ (2)

700 / [59]-عَنِ اَلْأَحْوَلِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

قُلْتُ لَهُ شَیْئاً مِمَّا أَنْکَرَ بِهِ اَلنَّاسُ، فَقَالَ: قُلْ لَهُمْ: ﴿ إِنَّ قُرَیْشاً قَالُوا: نَحْنُ أُولُو اَلْقُرْبَی

ص: 62

فرمایش خداوند متعال: پس هر گاه بعد از علم و دانشی که (دربارۀ مسیح) به تو رسیده (باز هم) افرادی با تو به محاجه و ستیز برخیزند به آن ها بگو: بیایید ما فرزندان خود را دعوت کنیم و شما هم فرزندان خود را، ما زنان خویش را دعوت نمایم و شما هم زنان خود را، ما از نفوس خود دعوت کنیم و شما هم از نفوس خود، سپس مباهله می کنیم و لعنت خدا را بر دروغ گویان فرار می دهیم. (61)

57)- از محمّد بن سعید ازدی، به نقل از موسی (مُبَرقَع) روایت کرده، که گفت:

امام هادی علیه السلام دربارۀ این آیه: «پس هر کسی که بعد از روشن شدن حقایق، بخواهد با تو احتجاج و مباهله کند، ما پسران خویش و شما پسران خود، ما زنان خویش و شما زنان خود، ما وجود خویش و شما وجود خود را دعوت نماییم، آن گاه دعا و زاری کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان بگردانیم» فرمود: اگر (به جای آن عبارت) فرموده بود: بیایید مباهله کنیم و لعنت خدا را بر شما (مشرکان) قرار دهیم، هرگز مباهله را نمی پذیرفتند و خداوند می دانست که پیامبر، رسالت و مأموریت خود را انجام خواهد داد و دروغ نمی گوید.

58)- از ابو جعفر احول روایت کرده است، که گفت: امام صادق علیه السلام (خطاب به من) فرمود: نظر قریش دربارۀ خمس (اموال و غنایم) چیست؟

عرض کردم: آنان معتقدند که خمس مال خود شان می باشد.

فرمود: آنان با ما (اهل بیت رسالت) منصفانه رفتار نکردند، به خدا سوگند! چنان چه مباهله ای باشد، آن را با ما انجام می دهند، اگر مبارزه و قتال باشد، ما را جلو می اندازند، ولی در اموال و غنایم می خواهند با ما مساوی باشند.

59) - از (ابو جعفر) احول روایت کرده است که گفت: چیزی را که مردم (مخالف ما و اهل بیت) منکر آن هستند، برای امام صادق علیه السلام مطرح کردم.

ص: 63

اَلَّذِینَ هُمْ لَهُمْ اَلْغَنِیمَهُ فَقُلْ لَهُمْ: کَانَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ لَمْ یَدْعُ لِلْبِرَازِ یَوْمَ بَدْرٍ غَیْرَ أَهْلِ بَیْتِهِ، وَ عِنْدَ اَلْمُبَاهَلَهِ جَاءَ بِعَلِیٍّ وَ اَلْحَسَنِ وَ اَلْحُسَیْنِ وَ فَاطِمَهَ عَلَیْهِمُ السَّلاَمُ ، أَفَیَکُونُ لَهُمْ اَلْمُرُّ وَ لَهُمْ اَلْحُلْوُ ؟ ﴾ (1)

701 / [60] -عَنِ الْمُنْذِرِ قَالَ: حَدَّثَنَا عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ: ﴿ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَ أَبْنَاءكُم ﴾ الْآیَةُ .

قَالَ: ﴿ أَخَذَ بِیَدِ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَهَ وَ اِبْنَیْهِمَا عَلَیْهِمُ السَّلاَمُ، فَقَالَ رَجُلٌ مِنَ اَلْیَهُودِ: لاَ تَفْعَلُوا فَتُصِیبَکُمْ عَنَتٌ فَلَمْ یَدْعُوهُ. ﴾ (2)

702 / [61] -عَنْ عَامِرِ بْنِ سَعْدٍ ، قَالَ:

قَالَ مُعَاوِیَهُ لِأَبِی: مَا یَمْنَعُکَ أَنْ تَسُبَّ أَبَا تُرَابٍ ؟

قَالَ: لِثَلاَثٍ رَوَیْتُهُنَّ عَنِ اَلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ : لَمَّا نَزَلَتْ آیَهُ اَلْمُبَاهَلَهِ: ﴿ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْنآءَنا وَ أَبْنآءَکُمْ ﴾ - اَلْآیَهَ - ، أَخَذَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ بِیَدِ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَهَ وَ اَلْحَسَنِ وَ اَلْحُسَیْنِ عَلَیْهِمُ اَلسَّلاَمُ، قَالَ: هَؤُلاَءِ أَهْلِی. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَى : ﴿ مَا كَانَ إِبْرَهِيمُ يَهُودِيًّا وَ لَا نَصْرَانِيًّا وَ لكِن كَانَ حَنِيفًا مُسْلِمًا وَ مَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ﴿ 67 ﴾ إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بإِبْرَاهِيمَ لَلَّذِينَ آتَّبَعُوهُ وَ هَذَا النَّبيُّ وَ الَّذِينَ ءَامَنُوا و اللّه وَلِيُّ الْمُؤْمِنِينَ ﴾ ﴿ 68 ﴾

ص: 64

فرمود: به ایشان بگو: قریش عقیده دارند که «أُولُو اَلْقُرْبَی» می باشند و خمس غنایم، مال ایشان خواهد بود که باید به آنان گفته شود: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در جنگ بدر، کسی غیر از اهل بیت خود را برای مبارزه دعوت نکرد، هم چنین در هنگام مباهنه فقط على، حسن، حسین و فاطمه علیهم السلام را همراه خود آورد؛ آیا تلخی ها و مشکلات برای ما، ولی شیرینی ها و آسایش برای ایشان می باشد؟

60)- از مُنذر روایت کرده است، که گفت:

امام على علیه السلام ضمن فرمایشاتی، برای ما مطرح نمود: هنگامی که این آیه: «پس بگو (به هر کسی که بخواهد با تو احتجاج و مباهله کند) : بیابید ما پسران خویش و شما پسران خود» - را آخر آيه -، بر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم نازل شد، دست من و فاطمه و دو فرزندش (حسن و حسین علیهم السلام) را گرفت، ولی مردی از نصارا اظهار داشت: مباهله نکنید، و گرنه دچار مشکلات سختی خواهید شد.

61) - از عامر بن سعد روایت کرده است، که گفت: معاویه به پدرم گفت: چه چیز سیما شده که ابو تار تراب را ناسزا نمی گویی و لعن نمی نمایی؟

پدرم در جواب گفت: به خاطر به خاطر سه نکته ای که سه نکته ای که از پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم برایم روایت کرده اند، (یکی از آن ها عبارت است از:) چون «بیابید، ما فرزندان خود و شما هم فرزندان خود تان را دعوت کنیم و بیاوریم» بر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم نازل شد، حضرت دست علی، فاطمه حسن و حسین علیهم السلام را گرفت و فرمود: ایشان اهل بیت من هستند.

فرمایش خداوند متعال: ابراهیم نه یهودی بود و نه نصرانی، بلکه او موحّد و یکتا پرستی خالص و مسلمان بود و هرگز از مشرکان نبود. (67) به درستی که سزاوار ترین مردم به ابراهیم، آن هایی هستند که از او پیروی کردند و (هم چنین) این پیامبر و کسانی که (به او) ایمان آورده اند (از همه سزاوار ترند) و خداوند، ولیّ و سرپرست مؤمنین است. (68)

ص: 65

703 / [62] -عَنِ [عُبَيْدِ] اَللَّهِ اَلْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ:

قَالَ أمیر الْمُؤْمِنِينَ: ﴿ مَا كَانَ إِبْرَاهِيمُ يَهُودِيًا وَ لَا نَصْرَانِيًّا ﴾ ، لا يَهُودِيّاً يُصَلِّيَ إِلَى الْمَغْرِبِ، وَ لَا نَصْرَانِيّاً يُصَلَّى إِلَى الْمَشْرِقِ، ﴿ وَ لَكِن كَانَ حَنِيفًا مُسْلِمًا ﴾ ، یَقُولُ: کَانَ عَلَی دِینِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ. (1)

704 / [63] - عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ، قَالَ:

قَالَ: ﴿ أَنْتُمْ وَ اَللَّهِ! مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ. ﴾

قَالَ: فَقُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ؟

قَالَ: ﴿ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ اَللَّهِ! - قَالَهَا ثَلاَثاً - ثُمَّ نَظَرَ إِلَیَّ فَقَالَ لِی: یَا عُمَرُ! إِنَّ اَللَّهَ (تَعَالَى) یَقُولُ: ﴿ إِنَّ أَوْلَی اَلنّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اِتَّبَعُوهُ وَ هذَا اَلنَّبِیُّ وَ اَلَّذِینَ ءَامَنُوا وَ اَللّهُ وَلِیُّ اَلْمُؤْمِنِینَ. ﴾ (2)

705 / [64] -عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ اَلنُّعْمَانِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: فِی قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَی: ﴿ إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَ هَذَا النَّبِيُّ وَ الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ اللّهُ وَلِيُّ الْمُؤْمِنِينَ ﴾ ، قَالَ: ﴿ هُمُ اَلْأَئِمَّهُ وَ أَتْبَاعُهُمْ ﴾ (3)

ص: 66

62) - از عبید اللّه حلبی روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام در مورد فرمایش خداوند: «ابراهیم یهودی و نصران نبودی»، به نقل از امیر المؤمنین علی علیه السلام فرمود: حضرت ابراهیم علیه السلام یهودی نبود چون به سمت مغرب نماز نمی خواند و نصرانی هم نبود، چون به سمت مشرق به نماز نمی ایستاد، «و لیکن او حنيف و مسلمان بود» بلکه یکتا پرست مسلمان بود و بر دین حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم عمل می کرد.

63)- از عمر بن یزید روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: به خدا سوگند! شما از آل محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم هستید.

عرض کردم: فدایت گردم! از خود ایشان هستیم؟

فرمود: به خدا سوگند! شما از خود ایشان هستید - و سه بار آن را تکرار نمود - سپس حضرت نگاهی بر من انداخت و فرمود: ای عمر! به راستی خداوند در کتاب خود می فرماید: «همانا سزاوار ترین مردم به ابراهیم کسانی هستند که از او پیروی کنند و هم چنین این پیامبر و دیگر مؤمنینی که ایمان آورده اند؛ و خداوند سرپرست و (دوست دار) مؤمنین می باشد

64) - از علی بن نعمان روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام دربارۀ فرمایش خداوند متعال: «همانا سزاوار ترین مردم به ابراهیم کسانی هستند که از او پیروی کنند و هم چنین این پیامبر و دیگر مؤمنینی که ایمان آورده اند فرمود آنان (همان) ائمّه علیهم السلام و پیروان ایشان هستند.

ص: 67

706 / [65]- ﴿ عَنْ أَبِي الصَّبَّاحِ الْكِنَانِيِّ ، قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ يَقُولُ فِي قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى : ﴿ إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِابْراهيم فو للَّذِينَ اتَّبِعُوهُ وَ هَذا النَّبِيُّ وَ الَّذِينَ أَمَّنُوا و اللّهُ وَلِيُّ الْمُؤْمِنِينَ ﴾ ، ثُمَّ قالَ، عَلِىَّ عَلِىٌّ دینِ ابراهیم و مِنهاجِه و أنتُم أولَى النَّاسِ بِه ﴾ . (1)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ إِنَّ الَّذِينَ يَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللّهِ وَ أَيْمَنِهِمْ ثَمَنًا قَليلاً أَوْلَئِكَ لَا خَلَقَ لَهُمْ فِي الأخرة وَ لا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَ لَا يَنظُرُ إلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيمَةِ وَ لَا يُزَكِّيهِمْ وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴾ ﴿ 77 ﴾

707 / [66]- ﴿ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَیْمُونٍ اَلصَّائِغِ - أَبِی اَلْأَکْرَادِ - ، عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ أَبِی یَعْفُورٍ ، قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ یَقُولُ: ثَلاَثَهٌ لاَ یَنْظُرُ اَللَّهُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ، وَ لاَ یُزَکِّیهِمْ، وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ: مَنِ ادَّعَی إِمَامَهً مِنَ اَللَّهِ لَیْسَتْ لَهُ، وَ مَنْ جَحَدَ إِمَاماً مِنَ اَللَّهِ، وَ مَنْ قَالَ: إِنَّ لِفُلاَنٍ وَ فُلاَنٍ فِی اَلْإِسْلاَمِ نَصِیباً ﴾ (2)

ص: 68

65) - از ابو الصباح کنانی روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: «همانا سزاوار ترین مردم به ابراهیم (علیه السلام) کسانی هستند که از او پیروی کنند. هم چنین این پیامبر و دیگر مؤمنینی که ایمان آورده اند». سپس افزود: به خدا سوگند! (امام) على علیه السلام بر دین ابراهیم علیه السلام است و بر آیین او می باشد و شما از هر شخص دیگری به او نزدیک تر هستید.

فرمایش خداوند متعال: همانا کسانی که پیمان الهی و سوگند های خود را به بهای ناچبری می فروشند، آن ها بهره ای در آخرت نخواهند داشت و خداوند با آن ها سخن نمی گوید و به آنان در قیامت نمی نگرد و آن ها را از گناهان و خطا های شان پاک نمی گرداند و عذاب دردناکی برای آن ها خواهد. (77)

66)- از علی بن میمون صائغ أبو الأكراد، از عبد اللّه بن أبي يعفور روابت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام می شنیدم که می فرمود: سه دسته اند که خداوند در روز قیامت بر آن ها نظر رحمت نمی اندازد و از خطا ها پاک شان نمی گرداند و در نتیجه عذابی دردناک برای شان خواهد بود:

(اول) کسی که از طرف خداوند ادّعای منصب امامتی را کند که حقّ او نباشد (دوم) کسی که منکر امامت و ولایت کسی باشد که از طرف خدا تعیین شده است (سوم) کسی که (بدون دلیل و مدرک صحیحی) بگوید: فلانی و فلانی چنین حقّ نصیبی را را در اسلام دارند.

ص: 69

708 / [67] - ﴿ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عَلَيْهِما اَلسَّلاَمُ قَالَ:

ثَلَاثَةٌ لا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ لَا يَنْظُرُ إِلَيْهِمْ وَ لَا يُزَكِّيهِمْ وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ: مَنْ جَحَدَ إِمَاماً مِنَ اللَّهِ، أَوِ ادَّعَى إِمَاماً مِنْ غَيْرِ اللَّهِ أَوْ زَعَمَ أَنَّ لِفُلَانٍ وَ فُلَانٍ فِي الْإِسْلَامِ نَصِيباً. ﴾ (1)

709 / [68] - عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ أَبِي هِلَالٍ ، قَالَ :

﴿ قَالَ عَلَى عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ: أَلَا أُخْبِرُكُمْ بِأَكْبَرِ الزِّنَا؟ ﴾

قَالُوا: بَلَی یَا أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ!

﴿ قَالَ: هِیَ اَلْمَرْأَهُ تَفْجُرُ وَ لَهَا زَوْجٌ فَتَأْتِی بِوَلَدٍ فَتُلْزِمُهُ زَوْجَهَا، فَتِلْکَ اَلَّتِی لاَ یُکَلِّمُهَا اَللَّهُ وَ لاَ یَنْظُرُ إِلَیْهَا وَ لاَ یُزَکِّیهَا وَ لَهَا عَذَابٌ أَلِیمٌ. ﴾ (2)

ص: 70

67) - از ابو حمزه ثمالی روایت کرده است، که گفت:

امام سجّاد علیه السلام فرمود: سه دسته اند که خداوند در روز قیامت بر آن ها نظر رحمت نمی اندازد و از خطا ها پاک شان نمی گرداند در نتیجه عذابی دردناک برای شان خواهد بود:

(اول) کسی که منکر امامت و ولایت کسی باشد که از طرف خدا تعیین شده است، (دوم) یا از طرف غیر خداوند ادّعای منصب امامتی را کند.

(سوم) یا آن که (بدون دلیل و مدرک صحیحی) معتقد باشد بر این که فلانی و فلانی در اسلام حقّ و نصیبی را دارند.

68) - از اسحاق بن ابی هلال روایت کرده است، که گفت:

امام علی علیه السلام (به اصحاب خود) فرمود: آیا مایل هستید شما را به زنایی که بزرگ تر از هر زنایی است، آگاه نمایم؟

گفتند: بلی ای امیر المؤمنین! علاقه مند می باشیم.

فرمود: آن زنی است که عمل فحشا انجام می دهد و دارای شوهر است و از (همان عمل فحشا آبستن می گردد و) فرزندی را می آورد و او را به شوهر (اصلی) خود نسبت می دهد.

پس خداوند (در روز قیامت) با چنین زنی سخن نخواهد گفت و بر او نگاه رحمت نمی کند و از خطا ها پاکش نمی گرداند، در نتیجه عذابی دردناک برایش خواهد بود.

ص: 71

710 / [69] -عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِيِّ قَالَ:

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ: ﴿ ثَلَاثَةٌ لَا يَنْظُرُ اللَّهُ إِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ لَا يُزَكِّيهِمْ وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ: الدَّيُّوثُ مِنَ الرِّجَالِ وَ الْفَاحِشُ الْمُتَفَحِّشُ وَ الَّذِي يَسْأَلُ النَّاسَ وَ فِي يَدِهِ ظَهْرُ غِنًى. ﴾ (1)

711 / [70] -عَنْ أَبِی حَمْزَهَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

﴿ ثَلاَثَهٌ لا یُکَلِّمُهُمُ اَللّهُ یَوْمَ اَلْقِیامَهِ وَ لا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ: شَیْخٌ زَانٍ، وَ مُقِلٌّ مُخْتَالٌ وَ مَلِکٌ جَبَّارٌ. ﴾ (2)

712 / [71] -عَنِ اَلسَّکُونِیِّ ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ أَبِیهِ عَلَیْهِمَا اَلسَّلاَمُ ، قَالَ:

قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ : ﴿ ثَلاَثَهٌ لاَ یَنْظُرُ اَللَّهُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ ، وَ لاَ یُزَکِّیهِمْ، وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ: اَلْمُرْخِی ذَیْلَهُ مِنَ اَلْعَظَمَهِ، وَ اَلْمُزَکِّی سِلْعَتَهُ بِالْکَذِبِ، وَ رَجُلٌ اِسْتَقْبَلَکَ بِوُدِّ صَدْرِهِ فَیُوَارِی وَ قَلْبُهُ مُمْتَلِئٌ غِشّاً. ﴾ (3)

ص: 72

69) - از محمّد حلبی روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: سه دسته هستند که خداوند در روز قیامت بر آنان نگاه رحمت نمی اندازد و از خطا ها پاک شان نمی گرداند و در نتیجه عذابی دردناک برای شان خواهد بود:

(اول) «دیّوث»، مردی که غیرت ناموسی ندارد؛ (دوم) «فاحش متفحّش» فحش دهنده ای که فحش می شنود و اهمیّتی هم نمی دهد؛ (سوم) کسی که از دیگران درخواست کمک می کند، با این که خودش در حدّ کافی دارد.

70) - از ابو حمزه روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: سه دسته اند که خداوند در روز قیامت با آنان سخن نمی گوید و بر آنان نگاه رحمت نمی کند و از خطا ها پاک شان نمی گرداند و در نتیجه عذابی دردناک برای شان خواهد بود:

(اول) پیر مردی که زنا کند، (دوم) کم گذارنده (در هر چیز و هر برنامه) که فریب کار است، (سوم) پادشاه و رئیس ستمگر.

71) - از سکونی روایت کرده است، که گفت:

امام صادق، به نقل از پدر (بزرگوارش) علیهما السلام از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم حديث فرمود: سه دسته هستند که خداوند در روز قیامت با آنان سخن نمی گوید و بر آنان نگاه رحمت نمی اندازد و از خطا ها پاک شان نمی گرداند و در نتیجه عذابی دردناک برای شان خواهد بود: (اول) کسی که از روی تکبّر لباس بلند بپوشد که روی زمین کشانده شود، (دوم) کسی که جنس در معرض فروش خود را بر خلاف باطنش، تمیز جلوه دهد، (سوم) کسی که با رویی گشاده و محبّت به سمت تو آید، ولی قلبش آغشته از کدورت و نیرنگ باشد.

ص: 73

713 / [72] -عَنْ أَبِي ذَرٍّ، عَنِ النَّبِيِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ أَنَّهُ قَالَ:

﴿ ثَلَاثَةٌ لَا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ لَا يُزَكِّيهِمْ وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ قُلْتُ: مَنْ هُمْ خَابُوا وَ خَسِرُوا؟ ﴾

قَالَ: ﴿ الْمُسْبِلُ (1) وَ الْمَنَّانُ وَ الْمُنْفِقُ سِلْعَتَهُ بِالْحَلْفِ الْكَاذِبِ - أَعَادَهَا ثَلَاثاً -. (2)

714 / [73] - عَنْ سَلْمَانَ قَالَ:

﴿ ثَلاَثَهٌ لا یَنْظُرُ اَللَّهُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ اَلْقِیامَهِ : اَلْأَشْمَطُ اَلزَّانِ . وَ رَجُلٌ مُفَلَّسٌ مُرْخٍ مُخْتَالٌ، وَ رَجُلٌ اِتَّخَذَ یَمِینَهُ بِضَاعَهً، فَلاَ یَشْتَرِی إِلاَّ بِیَمِینٍ وَ لاَ یُبَاعُ لاَ یَبِیعُ إِلاَّ بِیَمِینٍ. ﴾ (3)

715/ [74]-عَنْ أَبِی مَعْمَرٍ اَلسَّعْدِیِّ ، قَالَ:

﴿ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَم: فِی قَوْلِهِ ﴿ وَ لَا يَنظُرُ إِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيَمَةِ ﴾ : یَعْنِی لاَ یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ بِخَیْرٍ، أَیْ لاَ یَرْحَمُهُمْ، وَ قَدْ یَقُولُ اَلْعَرَبُ لِلرَّجُلِ اَلسَّیِّدِ أَوِ اَلْمَلِکِ: لاَ تَنْظُرُ إِلَیْنَا. یَعْنِی إِنَّکَ لاَ تُصِیبُنَا بِخَیْرٍ، وَ ذَلِکَ اَلنَّظَرُ مِنَ اَللَّهِ إِلَی خَلْقِهِ. ﴾ (4)

ص: 74

72)- از ابو ذر غفاری روایت کرده است که گفت:

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: سه دسته اند که خداوند در روز قیامت با آنان سخن نمی گوید و بر آنان نگاه رحمت نمی اندازد و از خطا ها پاک شان نمی گرداند و در نتیجه عذابی دردناک برای شان خواهد بود.

عرض کردم: این افراد چه کسانی هستند که امید و آرزویی به (رحمت) خدا ندارند و از خسارت دیدگان می باشند؟

فرمود: (اول) کسی که به خاطر تکبّر، لباس بلندی بپوشد که بر روی زمین کشیده شود (دوم) منّت گزار (که خدمت و یا محبّتی می کند، ولی منّت می گزارد)، (سوم) کسی که جنس خود را با قسم دروغ (فریب می دهد و) می فروشد - حضرت آن را سه بار تکرار نمود -.

73) - از سلمان روایت کرده است، که گفت:

خداوند سه دسته را در روز قیامت نگاه رحمت نمی کند (و عذابی دردناک برای شان خواهد بود):

(اول) کسی که موی سرش سفید شده و زنا می کند، (دوم) کسی که با نیرنگ و حیله اعلان ورشکستگی می کند، (سوم) کسی که سوگند را وسیلۀ کسب خود قرار می دهد و جنسی را خرید و فروش نمی کند، مگر با سوگند.

74) - از ابو مُعمّر سعدی روایت کرده است، که گفت:

امام علی علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «و روز قیامت به آنان نگاه و توجهی نمی کند» فرمود: یعنی، به آنان نگاه خیر (و رحمت) نمی کند، به این معنا که آنان را مورد رحمت خویش قرار نمی دهد؛ و عرب به شخصیت بزرگوار و یا پادشاه، می گوید: بر ما نگاه نمی کنی، مقصودش این است که خیر و محبّتی از شما به ما نمی رسد؛ و منظور ما هم چنین نگاهی از خداوند به بندگانش می باشد.

ص: 75

قَوْلُهُ تَعَالَى : ﴿ وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثاقَ النَّبِيِّينَ لَما ءَاتَيْتُكُمْ مِنْ كِتابٍ وَ حِكْمَةٍ ثُمَّ جاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ قالَ ءَأَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلى ذلِكُمْ إِصْرِي قالُوا أَقْرَرْنا قالَ فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَكُمْ مِنَ الشَّاهِدِينَ ﴾ ﴿ 81 ﴾

716 / [75] -عَنْ حَبِیبٍ اَلسِّجِسْتَانِیِّ (1) قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى : ﴿ وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ لَمَا ءَاتَيْتُكُم مِّن كِتَبٍ وَ حِكْمَةٍ ثُمَّ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِى وَ لَتَنصُرُنَّهُ ﴾ ،فَکَیْفَ یُؤْمِنُ مُوسَی بِعِیسَی عَلَیْهِما السَّلاَمُ وَ یَنْصُرُهُ وَ لَمْ یُدْرِکْهُ؟ وَ کَیْفَ یُؤْمِنُ عِیسَی بِمُحَمَّدٍ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ وَ یَنْصُرُهُ وَ لَمْ یُدْرِکْهُ؟

فَقَالَ: ﴿ یَا حَبِیبُ! إِنَّ اَلْقُرْآنَ قَدْ طُرِحَ مِنْهُ آیٌ کَثِیرَهٌ، وَ لَمْ یَزِدْ فِیهِ إِلاَّ حُرُوفٌ أَخْطَأَتْ بِهَا اَلْکَتَبَهُ، وَ تَوَهَّمَتْهَا اَلرِّجَالُ وَ هَذَا وَ هَمٌ فَاقْرَأْهَا: ﴿ وَ إِذْ أَخَذَ اَللَّهُ مِیثَاقَ أُمَمِ اَلنَّبِیِّینَ لَمَّا آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتَابٍ وَ حِکْمَهٍ ثُمَّ جَاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ ﴾ هَکَذَا أَنْزَلَهَا اَللَّهُ یَا حَبِیبُ ، فَوَاللَّهِ مَا وَفَتْ اُمَّهٌ مِنَ اَلْأُمَمِ اَلَّتِی کَانَتْ قَبْلَ مُوسَی بِمَا أَخَذَهُ اَللَّهُ عَلَیْهَا مِنَ اَلْمِیثَاقِ لِکُلِّ نَبِیٍّ بَعَثَهُ اَللَّهُ بَعْدَ نَبِیِّهَا. ﴾

ص: 76

فرمایش خداوند متعال: و (به خاطر بیاورید) آن هنگامی را که خداوند از پیامبران، عهد و میثاق گرفت، بر این که هرگاه کتاب و دانش به شما دادم، سپس پیامبری به سوی شما آمد، که آن چه را با شماست تصدیق کند، به او ایمان آورید و یاریش کنید! و خداوند فرمود: آیا (به این موضوع) اقرار دارید؟ و بر آن عهد و میثاق بسته اید؟ گفتند: اقرار داریم، فرمود: پس گواه باشید! و من نیز با شما از گواهان هستم. (81)

75) - از حبیب سجستانی روایت کرده است، که گفت:

از امام باقر علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «و زمانی که خداوند میثاق پیامبران را گرفت، که کتاب ها و حکمت بر شما وارد شد، سپس رسول برای شما آمد که تصدیق کننده است آن چه را که در اختیار شما قرار گرفته و باید به او ایمان آورید و او را باری می کنید»، سؤال کردم، که چگونه موسی به عیسی ایمان آورده و او را یاری می کند، با این که او را ندیده؟ هم چنین چگونه عیسی به محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم ایمان آورده و و را یاری می کند، با این که او را درک نکرده و ندیده است؟ فرمود: ای حبیب! همان آیات بسیاری از قرآن افتاده، ولی در آن چیزی افزوده نگشته، مگر چند حرفی که نویسندگان آن را اشتباهاً ثبت کرده اند (1) و مردم گمان کرده اند که آن از قرآن می باشد و به همان حالت هم قرائت می کنند: «و زمانی که خداوند میثاق - امّت های - پیامبران را گرفت، که کتاب ها و حکمت بر شما وارد شد، سپس رسول برای شما آمد که تصدیق کننده است آن چه را که در اختیار شما قرار گرفته و باید به او ایمان آورید و او را یاری می کنید» قرآن این چنین نازل شده است.

ص: 77

﴿ وَ لَقَدْ کَذَّبَتِ اَلْأُمَّهُ اَلَّتِی جَاءَهَا مُوسَی لَمَّا جَاءَهَا مُوسَی وَ لَمْ یُؤْمِنُوا بِهِ وَ لاَ نَصَرُوهُ إِلاَّ اَلْقَلِیلُ مِنْهُمْ، وَ لَقَدْ کَذَّبَتْ أُمَّهُ عِیسَی بِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ وَ لَمْ یُؤْمِنُوا بِهِ وَ لاَ نَصَرُوهُ لَمَّا جَاءَهَا إِلاَّ اَلْقَلِیلُ مِنْهُمْ. ﴾

﴿ وَ لَقَدْ جَحَدَتْ هَذِهِ اَلْأُمًهُ بِمَا أَخَذَ عَلَیْهَا رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ مِنَ اَلْمِیثَاقِ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَوْمَ أَقَامَهُ لِلنَّاسِ وَ نَصَبَهُ لَهُمْ وَ دَعَاهُمْ إِلَی وَلاَیَتِهِ وَ طَاعَتِهِ فِی حَیَاتِهِ، وَ أَشْهَدَهُمْ بِذَلِکَ عَلَی أَنْفُسِهِمْ، فَأَیُّ مِیثَاقٍ أَوْکَدُ مِنْ قَوْلِ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ؟ ، فَوَ اَللَّهِ! مَا وَ فَوْا بِهِ بَلْ جَحَدُوا وَ کَذَّبُوا. ﴾ (1)

717/ [76] -عَنْ بُکَیْرٍ ، قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ :

﴿ إِنَّ اَللَّهَ أَخَذَ مِیثَاقَ شِیعَتِنَا بِالْوَلاَیَهِ لَنَا وَ هُمْ ذَرٌّ یَوْمَ أَخَذَ اَلْمِیثَاقَ عَلَی اَلذَّرِّ بِالْإِقْرَارِ لَهُ بِالرُّبُوبِیَّهِ، وَ لِمُحَمَّدٍ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ بِالنُّبُوَّهِ، وَ عَرَضَ اَللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ أَئِمَّتَهُ اَلطَّیِّبِینَ وَ هُمْ أَظِلَّهٌ قَالَ: خَلَقَهُمْ مِنَ اَلطِّینَهِ اَلَّتِی خُلِقَ مِنْهَا آدَمُ. ﴾

قَالَ: ﴿ وَ خَلَقَ أَرْوَاحَ شِیعَتِنَا قَبْلَ أَبْدَانِهِمْ بِأَلْفَیْ عَامٍ، وَ عَرَضَ عَلَیْهِمْ وَ عَرَّفَهُمْ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ عَلِیّاً عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، وَ نَحْنُ نَعْرِفُهُمْ فِی لَحْنِ اَلْقَوْلِ. ﴾ (2)

ص: 78

ای حبیب! هیچ یک از امّت های گذشته ای که پیش از حضرت موسی بوده اند، به عهد و پیمانی که خداوند از ایشان گرفته بود، پای بند نبودند و هر امّتی، پیامبر خود را تکذیب کرده است و حتّی امّت موسی هم او را تکذیب کردند، ایمان نیاوردند.

و از او حمایت نکردند، مگر افرادی اندک، هم چنین امّت عیسی نسبت به خبرِ آمدن حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم را تکذیبش کردند، ایمان نیاوردند و حمایت نکردند، مگر افراد اندکی و حتی در همین امّت آن چه که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم ولایت و امامت علی بن ابی طالب علیه السلام در روزی که منصوب شد، از مردم عهد و پیمان گرفت و آنان را بر ولایت و فرمان برداری از او - در زمان زنده بودنش - گواه گرفت و همگی اقرار کردند ولی با عهد و پیمان شکنی، رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را تکذیب نمودند و چه عهد و پیمانی قوی تر از میثاق آن حضرت دربارۀ على علیه السلام؟ به خدا سوگند! که هیچ کسی وفادار نبود و بلکه انکار و تکذیب کردند.

76) - از بکیر روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: همانا خداوند از شیعیان ما موقعی که در عالم ذرّ بودند، در همان روزی که از همه موجودات پیمان می گرفت، نیز برای ولایت ما (اهل بیت رسالت) عهد و پیمان گرفت و نیز برای ربوبیّت خود و نبوّت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم پیمان گرفت، و خدای عزّ و جلّ اهل بیت و عترت او را که همانند سایه هایی (همچون روح بدون جسم و یا با جسم مثالی و لطیف) بودند بر حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم نمایان نمود.

سپس افزود: خداوند از گِلی که آدم را آفرید، ایشان را نیز از همان آفرید؛ و خداوند ارواح شیعیان ما را دو هزار سال قبل از بدن های شان آفریده است و ایشان را بر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را عرضه داشتند و حضرت آن ها را شناخت و نیز علی هم آن ها را شناخت و ما هم آن ها را از گفتار شان می شناسیم (که آنان چگونه اظهار علاقه و محبّت نسبت به اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام دارند).

ص: 79

718 / [77] - عَنْ زُرَارَهَ قَالَ:

قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : أَرَأَیْتَ حِینَ أَخَذَ اَللَّهُ اَلْمِیثَاقَ عَلَی اَلذَّرِّ فِی صُلْبِ آدَمَ فَعَرَضَهُمْ عَلَی نَفْسِهِ کَانَتْ مُعَایَنَهً مِنْهُمْ لَهُ؟

قَالَ: ﴿ نَعَمْ، یَا زُرَارَهُ! وَ هُمْ ذَرٌّ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ أَخَذَ عَلَیْهِمْ بِذَلِکَ [ذَلِکَ] اَلْمِیثَاقَ بِالرُّبُوبِیَّهِ لَهُ وَ لِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ بِالنُّبُوَّهِ، ثُمَّ کَفَلَ لَهُمْ بِالْأَرْزَاقِ، وَ أَنْسَاهُمْ رُؤْیَتَهُ، وَ أَثْبَتَ فِی قُلُوبِهِمْ مَعْرِفَتَهُ، فَلاَ بُدَّ مِنْ أَنْ یُخْرِجَ اَللَّهُ إِلَی اَلدُّنْیَا کُلَّ مَنْ أَخَذَ عَلَیْهِ اَلْمِیثَاقَ، فَمَنْ جَحَدَ مِمَّا أَخَذَ عَلَیْهِ اَلْمِیثَاقَ لِمُحَمَّدٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ وَ آلِهِ لَمْ یَنْفَعْهُ إِقْرَارُهُ لِرَبِّهِ بِالْمِیثَاقِ، وَ مَنْ لَمْ یَجْحَدْ مِیثَاقَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ نَفَعَهُ اَلْمِیثَاقُ لِرَبِّهِ. ﴾ (1)

719 / [78] -عَنْ فَیْضِ بْنِ أَبِی شَیْبَهَ، قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ یَقُولُ: - وَ تَلاَ هَذِهِ اَلْآیَهَ: ﴿ وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَقَ النَّبِيِّينَ لَمَا ءَاتَيْتُكُم مِّن كِتَبٍ وَ حِكْمَةٍ ﴾ - إِلَی آخِرِ اَلْآیَهِ - قَالَ: لَتُؤْمِنُنَّ بِرَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ وَ لَتَنْصُرُنَّ أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ، قُلْتُ: وَ لَتَنْصُرُنَّ أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ ؟

قَالَ: ﴿ نَعَمْ، مِنْ آدَمَ فَهَلُمَّ جَرّاً، وَ لاَ یَبْعَثُ اَللَّهُ نَبِیّاً وَ لاَ رَسُولاً إِلاَّ رَدَّ إِلَی اَلدُّنْیَا حَتَّی یُقَاتِلَ بَیْنَ یَدَیْ أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ . ﴾ (2)

ص: 80

77)- از زراره روایت کرده است، که گفت:

به امام باقر علیه السلام عرضه داشتم: به نظر شما، هنگامی که خداوند در عالَم ذرّ (از مخلوقات) عهد و میثاق گرفت و آنان را بر خویشتن عرضه کرد، آیا به طور آزمایشی و از روی امتحان بود؟

فرمود: بلی، ای زراره! همۀ آن ها در عالم ذرّ، در محضر پروردگار بودند، که از همه موجودات در عالم ذرّ برای ربوبیّت خود و نبوّت حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم پیمان و میثاق گرفت. سپس خدای عزّوجلّ، متکفّل رزق و روزی آنان شد، و مانع از رؤیت و مشاهدۀ وجودش گردید، ولی معرفت خود را در دل های شان تثبیت و مستقر گردانید، پس هر که بر آن میثاق پای بند باشد به دنیا باز می گردد و کسی که عهد و میثاق خداوند نسبت به حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و علی و عترت او علیه السلام) را انکار و تکذیب کرده باشد، اقرار و ایمان به خدا هم برایش سودمند نخواهد بود، اما کسی که میثاق خداوند را تکذیب نکرده، ایمانش به خداوند برایش سودمند خواهد بود.

78)- از فیض بن ابی شیبه روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام شنیدم که این آیه «و زمانی که خداوند میثاق پیامبران را گرفت که همانا کتاب ها و حکمت برای شما وارد شد» را تا آخر تلاوت می نمود و می فرمود: به رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم ایمان می آورند و امیر المؤمنین علیه السلام را حمایت و یاری می کنند؟!

عرض کردم: چگونه امیر المؤمنین علیه السلام را یاری می کنند؟!

فرمود: بلی، از حضرت آدم تا پیامبران بعد از او (همه یاریش می نمایند)، خداوند پیامبری را مبعوث نکرده و رسولی را نفرستاده، مگر آن که (همگی در زمان رجعت) به دنیا باز می گردند و در رکاب امیر المؤمنین علیه السلام (با دشمنان و مخالفان) جنگ و قتال می کنند.

ص: 81

720 / [79] -عَنْ سَلاَّمِ بْنِ اَلْمُسْتَنِیرِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

﴿ لَقَدْ تَسَمَّوْا بِاسْمٍ مَا سَمَّی اَللَّهُ بِهِ أَحَداً إِلاَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ مَا جَاءَ تَأْوِیلُهُ، ﴾ قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ! مَتَی یَجِیءُ تَأْوِیلُهُ؟

قَالَ: ﴿ إِذَا جَاءَ جَمَعَ اَللَّهُ أَمَامَهُ اَلنَّبِیِّینَ وَ اَلْمُؤْمِنِینَ حَتَّی یَنْصُرُوهُ وَ هُوَ قَوْلُ اَللَّهِ تَعَالَى: ﴿ وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثقَ النَّبِیِّنَ لَمَآ ءَاتَیْتُکُم مِّن کِتبٍ وَ حِکْمَهٍ ﴾ -إِلَی قَوْلِهِ: - ﴿ وَ أَنَا مَعَكُم مِّنَ الشَّهِدِينَ ﴾ .فَیَوْمَئِذٍ یَدْفَعُ رَایَهَ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ اَللِّوَاءَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَیَکُونُ أَمِیرَ اَلْخَلاَئِقِ کُلِّهِمْ أَجْمَعِینَ یَکُونُ اَلْخَلاَئِقُ کُلُّهُمْ تَحْتَ لِوَائِهِ وَ یَکُونُ هُوَ أَمِیرَهُمْ فَهَذَا تَأْوِیلُهُ. ﴾ (1)

قَوْلُهُ تَعَالَى : ﴿ أَفَغَيْرَ دِينِ اللّهِ يَبْغُونَ وَ لَهُ، أَسْلَمَ مَن فِى السَّمَوَاتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعًا وَ كَرْهًا وَ إِلَيْهِ يُرْجَعُونَ ﴾ ﴿ 83 ﴾

721 / [80] -عَنْ عَمَّارِ بْنِ أَبِی الْأَحْوَصِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی خَلَقَ فِی مُبْتَدَإِ الْخَلْقِ بَحْرَیْنِ: أَحَدُهُمَا عَذْبٌ فُرَاتٌ وَ الْآخَرُ مِلْحٌ أُجَاجٌ ثُمَّ خَلَقَ تُرْبَةَ آدَمَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ مِنَ الْبَحْرِ الْعَذْبِ الْفُرَاتِ ثُمَّ أَجْرَاهُ عَلَی الْبَحْرِ الْأُجَاجِ فَجَعَلَهُ حَمَأً مَسْنُوناً وَ هُوَ خَلْقُ آدَمَ ثُمَّ قَبَضَ قَبْضَةً مِنْ كَتِفِ آدَمَ الْأَیْمَنِ فَذَرَأَهَا فِی صُلْبِ آدَمَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَقَالَ: هَؤُلَاءِ فِی الْجَنَّةِ وَ لَا أُبَالِی ثُمَّ قَبَضَ قَبْضَةً مِنْ كَتِفِ آدَمَ الْأَیْسَرِ فَذَرَأَهَا فِی صُلْبِ آدَمَ فَقَالَ هَؤُلَاءِ فِی النَّارِ وَ لَا أُبَالِی وَ لَا أُسْأَلُ عَمَّا أَفْعَلُ وَ لِی فِی هَؤُلَاءِ الْبَدَاءُ بَعْدُ وَ فِی هَؤُلَاءِ وَ هَؤُلَاءِ سَیُبْتَلَوْنَ. ﴾

ص: 82

79) - و از سلّام بن مستنیر روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: آنان خود را به نامی خوانده اند که خداوند هیچ کی را به جز علی بن ابی طالب علیه السلام را بدان نام، ننهاده، (مقصود لقب امير المؤمنين است) و هنوز (زمان) تأویل آن نیامده و تحقّق نیافته است.

عرض کردم: قربانت کردم! تأویل آن در چه زمانی خواهد آمد؟

فرمود: زمانی تأویل آن نزدیک می شود، خداوند پیغمبران و مؤمنان را در پیش آن حضرت جمع می نماید، تا او را یاری کنند و این همان فرمایش خداوند متعال: «و زمانی که خداوند میثاق پیامبران را گرفت که همانا کتاب ها و حکمت برای شما وارد شد» - تا فرمایش - «و من با شما از گواهان می باشم» است، که در آن روز رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم پرچم را به دست علی بن ابی طالب علیه السلام می دهد و در آن زمان، حضرت، امیر جهانیان قرار می گیرد و تمام آفریده ها نیز زیر پرچم و خواهند بود و او امیر آن ها می باشد. پس این چنین كلمۀ امير المؤمنين تأویل و حقیقت می یابد.

فرمایش خداوند متعال: آیا آن ها غیر از آیین خدا را می طلبند؟! و تمام کسانی که در آسمان ها و زمین هستند، از روی اختیار با از روی اجبار، در برابر فرمان او تسلیم هستند و همه به سوی او بازگردانده می شوند. (83)

80) - از عمّار بن ابی احوص روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند در ابتدای آفرینش، دو دریا یکی شیرین، به نام فرات (و گوارا) و دیگری شور به نام اُجاج آفرید، سپس تربت آدم علیه السلام را از دریای شیرین قرات ایجاد نمود و آن را بر دریای شور اُجاج جاری نمود، پس آن را به صورت گِل سیاه (لَجن) قرار داد که خمیر مایه آدم علیه السلام واقع شد. سپس مشتی از شانۀ راست آدم را برگرفت و در صُلب (تیرۀ کمر) او جایگزین نمود و فرمود: اینان در بهشت خواهند بود و هیچ باکی ندارم و بعد از آن مشتی دیگر از شانه چپ آدم را برگرفت و نیز در صُلب او قرار داد و فرمود: اینان در دوزخ خواهند بود و هیچ باکی ندارم و کسی حقّ بازخواست من را ندارد که چرا چنین و چنان می کنم و برای خودم حقّ بدا و اراده قرار می دهم که کدام را مورد سؤال و بازخواست قرار دهم (و کدام را ببخشم و یا نبخشم).

ص: 83

قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ : ﴿ فَاحْتَجَّ یَوْمَئِذٍ أَصْحَابُ اَلشِّمَالِ - وَ هُمْ ذَرٌّ - عَلَی خَالِقِهِمْ، فَقَالُوا: یَا رَبَّنَا! لِمَ أَوْجَبْتَ لَنَا اَلنَّارَ وَ أَنْتَ اَلْحَکَمُ اَلْعَدْلُ، مِنْ قَبْلِ أَنْ تَحْتَجَّ عَلَیْنَا وَ تَبْلُوَنَا بِالرُّسُلِ وَ تَعْلَمَ طَاعَتَنَا لَکَ وَ مَعْصِیَتَنَا؟ فَقَالَ اَللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: فَأَنَا أُخْبِرُکُمْ بِالْحُجَّهِ عَلَیْکُمْ اَلْآنَ فِی اَلطَّاعَهِ وَ اَلْمَعْصِیَهِ وَ اَلْإِعْذَارِ بَعْدَ اَلْإِخْبَارِ. ﴾

قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : ﴿ فَأَوْحَی اَللَّهُ إِلَی مَالِکٍ خَازِنِ اَلنَّارِ أَنْ مُرِ اَلنَّارِ تَشْهَقُ، ثُمَّ تُخْرِجُ عُنُقاً مِنْهَا، فَخَرَجَتْ لَهُمْ، ثُمَّ قَالَ اَللَّهُ لَهُمْ اُدْخُلُوهَا طَائِعِینَ، فَقَالُوا: لاَ نَدْخُلُهَا طَائِعِینَ ثُمَّ قَالَ: اُدْخُلُوهَا طَائِعِینَ أَوْ لَأُعَذِّبَنَّکُمْ بِهَا کَارِهِینَ، قَالُوا: إِنَّمَا هَرَبْنَا إِلَیْکَ مِنْهَا وَ حَاجَجْنَاکَ فِیهَا حَیْثُ أَوْجَبْتَهَا عَلَیْنَا وَ صَیَّرْتَنَا مِنْ أَصْحَابِ اَلشِّمَالِ فَکَیْفَ نَدْخُلُهَا طَائِعِینَ وَ لَکِنْ اِبْدَأْ بِأَصْحَابِ اَلْیَمِینِ فِی دُخُولِهَا کَیْ تَکُونَ قَدْ عَدَلْتَ فِینَا وَ فِیهِمْ. ﴾

قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : ﴿ فَأَمَرَ أَصْحَابَ اَلْیَمِینِ - وَ هُمْ ذَرٌّ بَیْنَ یَدَیْهِ - فَقَالَ: اُدْخُلُوا هَذِهِ اَلنَّارَ طَائِعِینَ، قَالَ: فَطَفِقُوا یَتَبَادَرُونَ فِی دُخُولِهَا، فَوَلِجُوا فِیهَا جَمِیعاً فَصَیَّرَهَا اَللَّهُ عَلَیْهِمْ بَرْداً وَ سَلاَماً، ثُمَّ أَخْرَجَهُمْ مِنْهَا، ثُمَّ إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی نَادَی فِی أَصْحَابِ اَلْیَمِینِ وَ أَصْحَابِ اَلشِّمَالِ: أَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ؟ ﴾

فَقَالَ أَصْحَابُ اَلْیَمِینِ: ﴿ بَلَی یَا رَبَّنَا نَحْنُ بَرِیَّتُکَ وَ خَلْقُکَ مُقِرِّیْنَ طَائِعِینَ، وَ قَالَ أَصْحَابُ اَلشِّمَالِ: بَلَی یَا رَبَّنَا نَحْنُ بَرِیَّتُکَ وَ خَلْقُکَ کَارِهِینَ، وَ ذَلِکَ قَوْلُ اَللَّهِ تَعَالَى ﴿ وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ ﴾ قَالَ: تَوْحِیدُهُمْ لِلَّهِ تَعَالَى. ﴾ (1)

ص: 84

امام صادق علیه السلام افزود: پس در همان زمان، اصحاب شمال (در برابر خداوند متعال) احتجاج و اعتراض کردند و اظهار داشتند: پروردگارا برای چه و به چه دلیلی ما را اهل آتش قرار دادی؟ - با این که تو حکیم و عادل می باشی - بدون آن که ما را تکلیف کرده باشی و بدون آن که هنوز رسولی برای ما آمده باشد و بدون آن که طاعت و معصیت ما معلوم شده باشد! خداوند تبارک و تعالی فرمود: من همین الآن شما را آگاه می کنم که مطیع و فرمان بر هستید و یا عاصی و خلاف کار، البته بعد از ابلاغ و ارشاد بر تکلیف.

امام صادق علیه السلام فرمود: پس خداوند به مالک و فرشته مأمور دوزخ وحی فرستاد که به آتش بگو تا شعله ور گردد و شعله هایی از دهانه آن زبانه کشد از آن خطاب به اصحاب شمال نمود: با اختیار خود و به عنوان اطاعت از من داخل آتش شوید گفتند از روی اختیار داخل آتش نخواهیم رفت خداوند فرمود: با اختیار خود و به عنوان اطاعت از من داخل آتش شوید و گرنه شما را به اجبار عذاب می نمایم، گفتند: ما به تو پناه آوردیم و اعتراض کردیم که چرا ما را اهل آتش قرار دادی اکنون چگونه با اختیار به عنوان اطاعت داخل آتش شویم؟ این برنامه را با اصحاب یمین انجام بده که آنان داخل آتش شوند تا معلوم شود که بین ما و ایشان به عدالت رفتار نموده ای.

امام صادق علیه السلام فرمود: پس خداوند اصحاب یمین را - که در عالم ذرّ و در محضر خدا بودند - دستور داد و فرمود با اختیار و به عنوان اطاعت، داخل آتش شوید پس شروع کردند که برای اطاعت از فرمان خدا، یکی بر دیگری سبقت گیرند و همگی داخل آتش شدند و خداوند آتش را برای ایشان سرد و سالم قرار داد و پس از لحظه ای ایشان را از درون آتش بیرون آورد بعد از آن، خداوند متعال در بین اصحاب یمین و اصحاب شمال فرمود: آیا من پروردگار شما هستم؟ اصحاب یمین گفتند: بلی، ای پروردگار ما اقرار و اعتراف می کنیم که ما آفریده و مخلوق تو هستیم و با اختیار خود تحت فرمان تو خواهیم بود و اصحاب شمال گفتند: بلی، ای پروردگار ما! ما آفریده و مخلوق تو هستیم و به حالت اجبار تحت فرمان تو خواهیم بود؛ و این همان فرمایش خداوند متعال است: «و در برابر (اوامر و نواهی) خداوند در آسمان و زمین تسلیم هستند خواه با اختیار و یا اجبار باشد و به سوی او باز می گردید».

امام صادق علیه السلام فرمود: منظور توحید و یکتا پرستی می باشد.

ص: 85

722 / [81] -عَنْ عَبَایَهَ اَلْأَسَدِیِّ أَنَّهُ سَمِعَ أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ یَقُولُ :

﴿ وَ لَهُ أَسْلَمَ مَن فِى السَّمَوَاتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعًا وَ كَرْهًا وَ إِلَيْهِ يُرْجَعُونَ ﴾ ، أَکَانَ ذَلِکَ بَعْدُ؟

قُلْتُ: نَعَمْ یَا أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ! قَالَ: ﴿ کَلاَّ وَ اَلَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ! حَتَّی تَدْخُلَ اَلْمَرْأَهُ بِمَنْ عَذَّبَ آمِنَیْنِ، لاَ تَخَافُ حَیَّهً وَ لاَ عَقْرَباً فَمَا سِوَی ذَلِکَ. ﴾ (1)

723 / [82] - عَنْ صَالِحِ بْنِ مِيثَمٍ ، قَالَ :

سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَنِ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جِلَّ : ﴿ وَ لَهُ أَسْلَمَ مَن فِى السَّمَوَاتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعًا وَ كَرْهًا ﴾ ؟

قَالَ: ﴿ ذَلِکَ حِینَ یَقُولُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: اَنَا أَوْلَی اَلنَّاسِ بِهَذِهِ اَلْآیَهِ : ﴿ وَ أَقْسَمُواْ بِاللَّهِ جَهْدَ أَيْمَنِهِمْ لَا يَبْعَثُ اللَّهُ مَن يَمُوتُ بَلَىٰ وَ عْدًا عَلَيْهِ حَقًّا وَ لَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ * لِيُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي يَخْتَلِفُونَ فِيهِ وَ لِيَعْلَمَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّهُمْ كَانُواْ كَذِبِينَ ﴾ (2) . (3)

724 / [83] - عَنْ رِفَاعَهَ بْنِ مُوسَی قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَقُولُ: ﴿ وَ لَهُ أَسْلَمَ مَن فِي السَّمَوَاتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعًا وَ كَرْهًا ﴾ ، قَالَ: إِذَا قَامَ اَلْقَائِمُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ لاَ یَبْقَی أَرْضٌ إِلاَّ نُودِیَ فِیهَا بِشَهَادَهِ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ، وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اَللَّهِ (صَلِّيَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ) . (4)

ص: 86

81) - از عبایه اسدی روایت کرده است، که گفت: شنیدم که امیر المؤمنین علیه السلام می فرمود: «و در برابر (اوامر و نواهی) خداوند در آسمان و زمین تسلیم باشید، خواه با اختیار و یا اِجبار باشد و به سوی او باز می گردید» آیا (محتوای آن) واقع شده است؟

عرض کردم: بلی، ای امیر مؤمنان! فرمود: نه چنین نیست، سوگند به کسی که جانم به دست اوست! در آن وقتی خواهد بود که اگر زنی بر مرد (غریبی) وارد شود در امان باشد و نیز از هیچ عقرب و ماری، وحشت نباشد و مواردی مشابه آن ها.

82) - از صالح بن میثم روایت کرده است، که گفت:

از امام باقر علیه السلام دربارۀ فرمایش خداوند عزیز و جلیل: «و در برابر (اوامر و نواهی) او در آسمان و زمین تسلیم هستند، خواه با اختیار و یا اجبار»، سؤال کردم؟

فرمود: هنگامی است که امام علی علیه السلام بگوید: من نسبت به این آیات: «آنان به خداوند سوگند خورده اند: کسی که مرده است، هرگز خدا او را بر نمی گرداند، نه چنین نیست، بلکه وعده قطعی است (که آنان بر می گردند) ولی مردم علم و آگاهی ندارند * خداوند آن چه را که اختلاف داشته اند، برای شان بیان می نماید تا کسانی که منکر (رجعت) هستند، بدانند که دروغ می گفته اند» از همه مردم در اولویت هستم.

83)- از رفاعة بن موسی روایت کرده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام شنیدم دربارۀ (فرمایش خداوند:) «و در برابر (اوامر و نواهی) خداوند در آسمان و زمین - خواه با اختیار و یا اِجبار - تسلیم باشید» می فرمود: هنگامی که قائم (آل محمّد علیهم السلام) قیام و خروج نماید، در زمین جایی نباشد، مگر این که در آن جا به یگانگی خداوند متعال و رسالت حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم شهادت دهند.

ص: 87

725 / [84]- عَنِ ابْنِ بُكَیْرٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا اَلْحَسَنِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی: ﴿ وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی الْسَّموَاتِ وَ الأَرْضِ طَوْعا وَ کَرْها ﴾ ؟

قَالَ: ﴿ أُنْزِلَتْ فِی اَلْقَائِمِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ إِذَا خَرَجَ بِالْیَهُودِ وَ اَلنَّصَارَی وَ اَلصَّابِئِینَ وَ اَلزَّنَادِقَهِ وَ أَهْلِ اَلرِّدَّهِ وَ اَلْکُفَّارِ فِی شَرْقِ اَلْأَرْضِ وَ غَرْبِهَا، فَعَرَضَ عَلَیْهِمُ اَلْإِسْلاَمَ ، فَمَنْ أَسْلَمَ طَوْعاً أَمَرَهُ بِالصَّلاَهِ وَ اَلزَّکَاهِ وَ مَا یُؤْمَرُ بِهِ اَلْمُسْلِمُ وَ یَجِبُ لِلَّهِ تَعَالَی عَلَیْهِ، وَ مَنْ لَمْ یُسْلِمْ ضَرَبَ عُنُقَهُ حَتَّی لاَ یَبْقَی فِی اَلْمَشَارِقِ وَ اَلْمَغَارِبِ أَحَدٌ إِلاَّ وَحَّدَ اَللَّهَ تَعَالَى. ﴾

قُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ اَلْخَلْقَ أَکْثَرُ مِنْ ذَلِکَ.

فَقَالَ: ﴿ إِنَّ اَللَّهَ إِذَا أَرَادَ أَمْراً قَلَّلَ اَلْکَثِیرَ وَ کَثَّرَ اَلْقَلِیلَ. ﴾ (1)

726 / [85] - عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ:

قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: هَلْ کَانَ وُلْدُ یَعْقُوبَ أَنْبِیَاءَ؟

قَالَ: ﴿ لاَ، وَ لَکِنَّهُمْ کَانُوا أَسْبَاطاً، أَوْلاَدَ اَلْأَنْبِیَاءِ، لَمْ یَکُونُوا یُفَارِقُونَ اَلدُّنْیَا إِلاَّ سُعَدَاءَ تَابُوا وَ تَذَکَّرُوا مَا صَنَعُوا. ﴾ (2)

قَوْلُهُ تَعَالَى : ﴿ لَن تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَ مَا تُنفِقُوا مِن شَيْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ ﴿ 92 ﴾ كُلُّ الطَّعَامِ كَانَ جِلا لبَنِي إِسْرَءِيلَ إِلَّا مَا حَرَّمَ إِسْرَءِيلَ عَلَى نَفْسِهِ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُنَزَّلَ التَّوْراةَ قُلْ فَأْتُوا بِالتَّوْرَهِ فَاتْلُوهَا إِن كُنتُمْ صَدِقِينَ ﴾ ﴿ 93 ﴾

ص: 88

84) - از این بُکیر روایت کرده است، که گفت:

از امام کاظم علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «در برابر (اوامر و نواهی) خداوند در آسمان و زمین تسلیم هستند، خواه با اختیار و با اجبار» سؤال کردم؟

فرمود: این آیه دربارۀ حضرت قائم علیه السلام نازل شده، هنگامی که بر علیه یهود، نصارا، صابئین و مادی گرایان و مرتدّین (برگشتگان) از اسلام و کافران در شرق و غرب کرۀ زمین، قیام کند و اسلام و بر همگان پیشنهاد دهد، پس هر کسی که از روی میل و اختیار بپذیرد، حضرت دستور می دهد که نماز بخواند و زکات بدهد و آن چه هر مسلمانی مأمور به انجام آن به انجام آن می باشد که بر وی نیز واجب می گرداند بر وی نیز واجب می گردند و هر کس مسلمان نشود، گردنش را می زند، تا آن که در شرق و غرب جهان حتّی یک نفر بی دین باقی نماند.

عرض کردم: قربانت گردم! در روی زمین مردم بسیاری هستند (چگونه حضرت قائم علیه السلام می تواند همه آن ها را مسلمان کند و یا گردن بزند)؟! فرمود: وقتی خداوند چیزی را اراده کند، هر اندکی را زیاد و هر زیادی را کم می گرداند.

85) - از حنّان بن سُدیر، به نقل از پدرش روایت کرده است، که گفت:

به امام باقر علیه السلام عرض کردم: آیا در فرزندان یعقوب، پیامبرانی بوده اند؟

فرمود: نه، ولی از نوادگان پیامبران بودند که از دنیا نرفتند، مگر آن که با تذکّر، توبه و جبران کاستی ها، سعادتمند و خوش بخت گشتند.

فرمایش خداوند متعال: هرگز به (حقیقت) نیکو کاری نمی رسید، مگر این که از آن چه دوست می دارید، (در راه خدا) انفاق کنید و هر چه انفاق کنید، خداوند از آن آگاه است (92) همۀ خوراکی ها (ی پاک) پر بنی اسرائیل حلال بود، جز آن چه که اسرائیل (یعقوب)، پیش از نزول تورات، بر خود حرام کرده بود (مانند گوشت شتر که برای او ضرر داشت)، بگو: اگر راست می گویید، تورات را بیاورید و بخوانید! (نسبت هایی را که به پیامبران گذشته می دهید، در تورات نیست). (93)

ص: 89

727 / [86]- عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: ﴿ لَن تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنفِقُواْ مَا تُحِبُّونَ ﴾ ، هَکَذَا قَرَأَهَا (1)

728 / [87] - عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ:

دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَوْماً وَ مَعِی شَیْءٌ فَوَضَعْتُهُ بَیْنَ یَدَیْهِ.

فَقَالَ: مَا هَذَا؟

فَقُلْتُ: هَذِهِ صِلَهُ مَوَالِیکَ وَ عَبِیدِکَ.

قَالَ: فَقَالَ لِی: ﴿ یَا مُفَضَّلُ! إِنِّی لاَ أَقْبَلَ ذَلِکَ وَ مَا أَقْبَلُهُ مِنْ حَاجَتِی إِلَیْهِ وَ مَا أَقْبَلْهُ إِلاَّ لِیَزْکُوا بِهِ، ثُمَّ قَالَ: سَمِعْتُ أَبِی (عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ) یَقُولُ: مَنْ مَضَتْ لَهُ سَنَهٌ لَمْ یَصِلْنَا مِنْ مَالِهِ - قَلَّ أَوْ کَثُرَ - لَمْ یَنْظُرِ اَللَّهُ إِلَیْهِ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ إِلاَّ أَنْ یَعْفُوَ اَللَّهُ عَنْهُ. ﴾

ثُمَّ قَالَ: ﴿ یَا مُفَضَّلُ! إِنَّهَا فَرِیضَهٌ فَرَضَهَا اَللَّهُ عَلَی شِیعَتِنَا فِی کِتَابِهِ ، إِذْ یَقُولُ: ﴿ لَن تَنَالُواْ الْبِرَّ حَتَّى تُنفِقُواْ مِمَّا تُحِبُّونَ ﴾ ،فَنَحْنُ اَلْبِرُّ وَ اَلتَّقْوَی وَ سَبِیلُ اَلْهُدَی وَ بَابُ اَلتَّقْوَی، وَ لاَ یُحْجَبُ دُعَاؤُنَا عَنِ اَللَّهِ، اِقْتَصِرُوا عَلَی حَلاَلِکُمْ وَ حَرَامِکُمْ، فَاسْأَلُوا عَنْهُ، وَ إِیَّاکُمْ أَنْ تَسْأَلُوا أَحَداً مِنَ اَلْفُقَهَاءِ عَمَّا لاَ یَعْنِیکُمْ وَ عَمَّا سَتَرَ اَللَّهُ عَنْکُمْ. ﴾ (2)

729 / [88] - عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ أَبِی یَعْفُورٍ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَن قَوْلُ اَللَّهِ تَعَالَی: ﴿ كُلُّ الطَّعَامِ كَانَ حِلا لِبَنِي إِسْرَءِيلَ إِلَّا مَا حَرَّمَ إِسْرَءِيلُ عَلَى نَفْسِهِ ﴾ ؟

ص: 90

86) - از یونس بن ظبیان روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام این آیه را این چنین قرائت نمود: «هرگز به خوبی ها دست نمی یابید مگر آن که هر آن چه دوست دارید انفاق کنید».

87) - از مفضّل بن عمر روایت کرده است، که گفت: روزی بر امام صادق علیه السلام وارد شدم و هدیه ای به همراه داشتم، پس آن را جلوی حضرت نهادم، فرمود: این چیست؟ عرض کردم: هدیه ای از طرف دوستان و غلامان تان است.

فرمود: ای مفضّل! من آن را نمی پذیرم و نیازی به آن ندارم و اگر چیزی را قبول کنم به خاطر اینست که تزکیه ای برای (زندگی و اموال) ایشان باشد.

سپس فرمود: از پدرم شنیدم که می فرمود: کسی که یک سال بر او بگذرد و از اموال خود - چه اندک و یا بسیار - ما را بهره مند نگرداند، خداوند روز قیامت به او نگاه (رحمت) نمی اندازد، مگر آن که او را مورد عفو قرار دهد.

بعد از آن افزود: ای مفضّل! این برنامه یک فریضه الهی می باشد که خداوند بر شیعیان ما لازم دانسته است، همان طوری که در کتاب خود فرموده: «هرگز به خوبی ها دست نمی یابید، مگر آن که از آن چه دوست دارید انفاق کنید»؛ بنا بر این، ما (اهل بیت رسالت علیهم السلام) همان خوبی ها، تقوا ها، و وسیله، راه هدایت و دروازۀ تقواى الهی هستیم، دعای ما به درگاه خداوند، محجوب و مردود نمی گردد، سعی نمایید که بر حلال و حرام مواظبت داشته باشید و همیشه از خداوند درخواست نمایید، مبادا از یکی از دانشمندان فقیه، نسبت به چیز هایی که به سود شما نیست و یا خداوند آن را از شما پنهان داشته است، درخواست کنید.

88) - از عبد اللّه بن ابى یعفور روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام پیرامون فرمایش خداوند متعال: «هر نوع طعامی برای بنی اسرائیل حلال بود، مگر آن چه را که اسرائیل بر خود حرام کرده بود» سؤال کردم ؟

ص: 91

قَالَ: ﴿ إِنَّ إِسْرَائِیلَ کَانَ إِذَا أَکَلَ لُحُومَ اَلْإِبِلِ هَیَّجَ عَلَیْهِ وَجَعَ اَلْخَاصِرَهِ، فَحَرَّمَ عَلَی نَفْسِهِ لَحْمَ اَلْإِبِلِ، وَ ذَلِکَ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُنَزَّلَ التَّوْراةَ، فَلَمَّا أُنْزِلَتْ التَّوْراةَ لَمْ یُحَرِّمْهُ وَ لَمْ یَأْکُلْهُ. ﴾ (1)

730/ [89] - عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ قَالَ:

كَتَبْتُ إِلَى أَبِي الْحَسَنِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ أَسْأَلُهُ عَنْ رَجُلٍ دَبَّرَ مَمْلُوكَهُ هَلْ لَهُ أَنْ يَبِيعَ عُنُقَهُ؟

قَالَ: فَكَتَبَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ : ﴿ كُلُّ الطَّعامِ كانَ حِلًّا لِبَنِي إِسْرَءِيلَ إِلَّا ما حَرَّمَ إِسْرَءِيلَ عَلى نَفْسِهِ ﴾ . (2)

قَوْلُهُ تَعَالَى : ﴿ قُلْ صَدَقَ اللّهُ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ إِبْرَهِيمَ حَنِيفًا وَ مَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ﴿ 95 ﴾ إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ الَّذِى بِبَکَّهَ مُبَارَكًا وَ هُدًى لِّلْعَلَمِينَ ﴾ ﴿ 96 ﴾

731 / [90] -عَنْ حَبَابَهَ اَلْوَالِبِیَّهِ قَالَتْ:

سَمِعْتُ اَلْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ عَلَیْهِما السَّلاَمُ یَقُولُ: ﴿ مَا أَعْلَمُ أَحَداً عَلَی مِلَّهِ إِبْرَاهِیمَ إِلاَّ نَحْنُ وَ شِیعَتَنَا. ﴾

قَالَ صَالِحٌ : مَا أَحَدٌ عَلَی مِلَّهِ إِبْرَاهِیمَ.

قَالَ جَابِرٌ : مَا أَعْلَمُ أَحَداً عَلَی مِلَّهِ إِبْرَاهِیمَ. (3)

ص: 92

حضرت فرمود: موقعی که اسرائیل (یعقوب)، گوشت شتر می خورد، مبتلا به ناراحتی درد خاصره (استخوان لگن) شد. به همین خاطر، خوردن گوشت آن را بر خود حرام کرده بود. این جریان قبل از آن بود که تورات نازل شود، ولی بعد از آن که تورات نازل شد، گوشت شتر را نمی خورد اما حرام هم نمی دانست.

89)- از عمر بن یزید روایت کرده است، که گفت:

نامه ای به امام کاظم علیه السلام می نوشتم و سؤال کردم: مردی برای مملوک (غلام - کنیز ) خود قرارداد آزادی را (که مثلاً بعد از مرگ اربابش، طبق شرایطی آزاد می باشد) انجام داد، آیا می تواند او را بفروشد؟

حضرت در جواب مرقوم نمود: «هر نوع طعامی برای بنی اسرائیل حلال می باشد، مگر آن چه را که اسرائیل (یعقوب) بر خود حرام نموده است».

فرمایش خداوند متعال: (ای پیامبر! بگو: خداوند راست گفته است، پس ملت (و آیین) ابراهیم را متابعت نمایید (که آیینی پاک و (حنیف) است (95) به درستی که نخستین خانه ای که برای مردم (و نیایش خداوند) قرار داده شد. همان است که در سرزمین مکه می باشد، که پر برکت و مایۀ هدایت جهانیان است. (96)

90) - از حبابۀ و البیّه روایت کرده است، که گفت:

از امام حسین علیه السلام، شنیدم که می فرمود: کسی را نمی شناسم که بر ملت و آئین حضرت ابراهیم علیه السلام باشد مگر ما (اهل بیت رسالت) و شیعیان مان.

و صالح گفته است: کسی بر ملت و این حضرت ابراهیم علیه السلام نیست، مگر ایشان.

و جابر نیز گفته است: کی بر ملت و آئین حضرت ابراهیم علیه السلام نیست، مگر ایشان.

ص: 93

732 / [91] - عَنْ عَبْدِ اَلصَّمَدِ بْنِ سَعْدٍ ، قَالَ:

طَلَبَ أَبُو جَعْفَرٍ أَنْ یَشْتَرِیَ مِنْ أَهْلِ مَکَّهَ بُیُوتَهُمْ أَنْ یَزِیدَهُ فِی اَلْمَسْجِدِ، فَأَبَوْا، فَأَرْغَبَهُمْ فَامْتَنَعُوا، فَضَاقَ بِذَلِکَ فَأَتَی أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فَقَالَ لَهُ: إِنِّی سَأَلْتُ هَؤُلاَءِ شَیْئاً مِنْ مَنَازِلِهِمْ وَ أَفْنِیَتِهِمْ، لِنَزِیدَ فِی اَلْمَسْجِدِ، وَ قَدْ مَنَعُونِی ذَلِکَ فَقَدْ غَمَّنِی غَمّاً شَدِیداً.

فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ : ﴿ لِمَ یَغُمُّکَ ذَلِکَ وَ حُجَّتُکَ عَلَیْهِمْ فِیهِ ظَاهِرَهٌ؟ ﴾

فَقَالَ: وَ بِمَا أَحْتَجُّ عَلَیْهِمْ؟

فَقَالَ: ﴿ بِکِتَابِ اَللَّهِ ﴾

فَقَالَ: فِی أَیِّ مَوْضِعٍ؟

فَقَالَ: ﴿ قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَى : ﴿ إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّهَ مُبَارَکّا ﴾ قَدْ أَخْبَرَکَ اَللَّهُ تَعَالَی أَنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ هُوَ اَلَّذِی بِبَکَّهَ ، فَإِنْ کَانُوا هُمْ تَوَلَّوْا قَبْلَ اَلْبَیْتِ فَلَهُمْ أَفْنِیَتُهُمْ، وَ إِنْ کَانَ اَلْبَیْتُ قَدِیماً قَبْلَهُمْ فَلَهُ فِنَاؤُهُ ﴾.

فَدَعَاهُمْ أَبُو جَعْفَرٍ فَاحْتَجَّ عَلَیْهِمْ بِهَذَا، فَقَالُوا لَهُ: اِصْنَعْ مَا أَحْبَبْتَ. (1)

733 / [92] - عَنِ اَلْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ اَلنُّعْمَانِ قَالَ:

لَمَّا بَنَی اَلْمَهْدِیُّ فِی اَلْمَسْجِدِ اَلْحَرَامِ، بَقِیَتْ دَارٌ فِی تَرْبِیعِ اَلْمَسْجِدِ ، فَطَلَبَهَا مِنْ أَرْبَابِهَا فَامْتَنَعُوا فَسَأَلَ عَنْ ذَلِکَ اَلْفُقَهَاءَ فَکُلٌّ قَالَ لَهُ: إِنَّهُ لاَ یَنْبَغِی أَنْ تُدْخِلَ شَیْئاً فِی اَلْمَسْجِدِ اَلْحَرَامِ غَصْباً.

فَقَالَ لَهُ عَلِیُّ بْنُ یَقْطِینٍ: یَا أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ! لَوْ کَتَبْتَ إِلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَلَیْهِمَا اَلسَّلاَمُ ، لَأَخْبَرَکَ بِوَجْهِ اَلْأَمْرِ فِی ذَلِکَ.

ص: 94

91) - از عبد الصمد بن سعد روایت کرده است، که گفت:

ابو جعفر (منصور دوانیقی) درخواست کرد که جهت توسعۀ مسجد (الحرام)، خانه هایی از اهالی مکّه خریداری شود، ولی اهالی آن امتناع ورزیدند، آنان تشویق کرد ولی باز هم نپذیرفتند، ابو جعفر سخت ناراحت شد و نزد امام صادق علیه السلام آمد و به حضرت گفت: من از این اهالی درخواست کردم که تعدادی از خانه های خود را در اختیار من بگذارند تا مسجد را توسعه دهم، ولی ممانعت کردند و من به شدت ناراحت شده ام.

امام صادق علیه السلام فرمود: این گونه مسائل، (نباید) تو را ناراحت نکند، حجّت تو بر این اهالی معلوم و روشن است. ابو جعفر گفت: چگونه بر آنان احتجاج نمایم؟ فرمود: به وسیلۀ کتاب خداوند. گفت: با کدام آیه؟

فرمود: به وسیلهٔ فرمایش خداوند متعال: «همانا اولین خانه ای که برای مردم بنا شده است، همان جایی است که در مکه مبارک می باشد»، که خداوند متعال خبر داده است: اولین خانه ای که برای مردم بنا نهاده شده، خانه ای است که مکّه بر بکّه ایجاد گشت، پس اگر این اهالی، پیش از خانۀ مکّه، در این جا زندگی می کرده اند حقّ با آنان است و خانه ها مال خود شان می باشد، ولی اگر خانۀ خدا پیش از ایشان بوده است، پس اطراف خانه هم، مال خانۀ خواهد بود.

بعد از آن ابو جعفر اهالی را دعوت کرد و پس از احتجاج (به وسیلۀ این آیه و راهنمایی امام صادق علیه السلام) با ایشان، آنان قانع شدند و اظهار داشتند: آن چه را دوست داری و صلاح می دانی، انجام بده.

92) - از حسن بن علی بن نعمان روایت کرده است، که گفت:

موقعی که مهدی عباسی، تجدید بنای مسجد الحرام را نمود، یک خانه در زاویه ای از مسجد باقی ماند که از صاحبان آن تقاضای فروش نمود، اما آن ها امتناع کردند و نپذیرفتند، به همین خاطر این مطلب را از فقهاء سؤال کرد و همگی گفتند: نباید چیز غصبی را جزء مسجد الحرام قرار دهی.

پس علی بن یقطین به او گفت: ای امیر المؤمنین! اگر نامه ای به موسی بن جعفر علیهما السلام بنویسی، او دربارۀ این مطلب تو را راهنمایی خواهد کرد.

ص: 95

فَکَتَبَ إِلَی وَ الِی اَلْمَدِینَهِ أَنْ سَلْ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ عَلَیْهِما اَلسَّلاَمُ، عَنْ دَارٍ أَرَدْنَا أَنْ نُدْخِلَهَا فِی اَلْمَسْجِدِ اَلْحَرَامِ ، فَامْتَنَعَ عَلَیْنَا صَاحِبُهَا فَکَیْفَ اَلْمَخْرَجُ مِنْ ذَلِکَ؟

فَقَالَ ذَلِکَ لِأَبِی اَلْحَسَنِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ، فَقَالَ أَبُو اَلْحَسَنِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: وَ لاَ بُدَّ مِنَ اَلْجَوَابِ فِي هَذَا؟

فَقَالَ لَهُ: اَلْأَمِیرُ لاَ بُدَّ مِنْهُ.

﴿ فَقَالَ لَهُ: اُکْتُبْ: بِسْمِ اَللَّهِ اَلرَّحْمَنِ اَلرَّحِیمِ إِنْ کَانَتِ اَلْکَعْبَهُ هِیَ اَلنَّازِلَهَ بِالنَّاسِ، فَالنَّاسُ أَوْلَی بِفِنَائِهَا وَ إِنْ کَانَ اَلنَّاسُ هُمُ اَلنَّازِلِینَ بِفِنَاءِ اَلْکَعْبَهِ ، فَالْکَعْبَهُ أَوْلَی بِفِنَائِهَا فَلَمَّا أَتَی اَلْکِتَابُ اَلْمَهْدِیَّ أَخَذَ اَلْکِتَابَ فَقَبَّلَهُ ثُمَّ أَمَرَ بِهَدْمِ اَلدَّارِ فَأَتَی أَهْلُ اَلدَّارِ أَبَا اَلْحَسَنِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ، فَسَأَلُوهُ أَنْ یَکْتُبَ لَهُمْ إِلَی اَلْمَهْدِیِّ کِتَاباً فِی ثَمَنِ دَارِهِمْ فَکَتَبَ إِلَیْهِ: أَنِ اِرْضَخْ لَهُمْ شَیْئاً فَأَرْضَاهُمْ. ﴾ (1)

734 / [93] -عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

﴿ کَانَ اَللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی کَمَا وَصَفَ نَفْسَهُ، وَ کَانَ عَرْشُهُ عَلَی اَلْمَاءِ وَ اَلْمَاءُ عَلَی اَلْهَوَاءِ وَ اَلْهَوَاءُ لاَ یَجْرِی وَ لَمْ یَکُنْ غَیْرُ اَلْمَاءِ، خُلِقَ وَ اَلْمَاءُ یَوْمَئِذٍ عَذْبٌ فُرَاتٌ، فَلَمَّا أَرَادَ اَللَّهُ أَنْ یَخْلُقَ اَلْأَرْضَ أَمَرَ اَلرِّیَاحَ اَلْأَرْبَعَ، فَضَرَبْنَ اَلْمَاءَ حَتَّی صَارَ مَوْجاً، ثُمَّ أَزْبَدَ زَبَدَهً وَاحِدَهً فَجَمَعَهُ فِی مَوْضِعِ اَلْبَیْتِ ، فَأَمَرَ اَللَّهُ فَصَارَ جَبَلاً مِنَ اَلزَّبَدِ ثُمَّ دَحَا اَلْأَرْضَ مِنْ تَحْتِهِ، ثُمَّ قَالَ: ﴿ إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّهَ مُبارَکاً وَ هُدیً لِلْعالَمِینَ. ﴾ ﴾ (2)

ص: 96

(مهدی عباسی) هم نامه ای به والی مدینه نوشت که از موسی بن جعفر علیهما السلام سؤال نماید: خانه ای را می خواهيم جزء مسجد الحرام قرار دهیم، ولی صاحب آن امتناع می ورزد و قبول نمی کند، چگونه می توان از این اشکال رهایی یافت؟

حاکم مدینه هم برای حضرت، جریان را نوشت، حضرت فرمود: آیا باید جواب این مطلب را حتماً بدهم؟ حاکم گفت: دستور خلیفه است و چاره ای جز جواب نیست.

فرمود: بنویس: به نام خداوند بخشاینده مهربان، اگر مردم، قبل از به وجود آمدن کعبه در آن جا سکونت داشته اند، این مردم هستند که شایسته تصرّف ملک خویش می باشند، ولی اگر کعبه، قبل از ایشان بوده است و مردم پس از ایجاد کعبه به آن جا آمده و سکونت را اختیار کرده اند، کعبه سزاوار به اطراف خویش است نه مردم. وقتی نامه به دست مهدی عباسی رسید، آن را بوسید و دستور داد تا خانه را خراب کردند. بعد از این قضایا، صاحبان خانه خدمت موسی بن جعفر علیهما السلام آمدند و تقاضا نمودند که راجع به بهای خانۀ آن ها، برای مهدی نامه ای بنویسد، حضرت هم قبول کرد و نامه ای را نوشت که یک چیزی به آن ها عطا کن و مهدی هم صاحبان خانه را راضی نمود.

93) - از محمّد بن مسلم روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: خداوند تبارک و تعالی همچنانی است که خود را توصیف نموده، عرش او بر روی آب بود و آب بر هوا و هوا جریان نداشت و به جز آب چیز دیگری آفریده نشده بود و در آن روز آب شیرین و گوارا بود؛ و چون خداوند خواست که زمین را بیافریند به چهار باد دستور داد تا آب را بر هم زنند، تا موج ایجاد گشت و کفی از آن امواج درست شد، پس آن كف ها را در جایگاه این خانه (کعبه) گرد آورد، سپس خداوند دستور داد تا همچون کوهی از کف ها ایجاد شود و زمین را از زیر آن کوه گسترش داد، پس از آن فرمود: «به راستی اولین خانه ای که برای مردم قرار داده شد ، آن خانه ای است که در مکه با برکت می باشد و هدایت گر جهانیان است».

ص: 97

735 / [94] - عَنْ زُرَارَهَ قَالَ:

سُئِلَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنِ اَلْبَیْتِ: أَکَانَ یُحَجُّ إِلَیْهِ قَبْلَ أَنْ یُبْعَثَ اَلنَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ؟

قَالَ: ﴿ نَعَمْ لاَ یَعْلَمُونَ أَنَّ اَلنَّاسَ قَدْ کَانُوا یَحُجُّونَ وَ نُخْبِرُکُمْ أَنَّ آدَمَ وَ نُوحاً وَ سُلَیْمَانَ قَدْ حَجُّوا اَلْبَیْتَ بِالْجِنِّ وَ اَلْإِنْسِ وَ اَلطَّیْرِ وَ لَقَدْ حَجَّهُ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَلَی جَمَلٍ أَحْمَرَ یَقُولُ: لَبَّیْکَ لَبَّیْکَ؛ فَإِنَّهُ کَمَا قَالَ اَللَّهُ تَعَالَی: ﴿ إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّهَ مُبارَکاً وَ هُدیً لِلْعالَمِینَ. ﴾ ﴾ (1)

736 / [95] - عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ:

﴿ مَكَّةُ جُمْلَةُ الْقَرْیَةِ وَ بَكَّةُ (2) مَوْضِعُ الْحَجَرِ، الَّذِی یَبُكُّ النَّاسُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً. ﴾ (3)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ فِیهِ ءَایتٌ بَیّنتٌ مَّقَامُ إِبْرهِیمَ وَ مَن دَخَلَهُ کَانَ ءَامِناً وَ لِلَّهِ عَلی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا وَ مَن کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنیٌّ عَنِ الْعلَمِینَ ﴾ ﴿ 97 ﴾

ص: 98

94)- از زراره روایت کرده است، که گفت:

از امام باقر علیه السلام سؤال کردند: آیا پیش از آن که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم مبعوث شود، کسی حجّ خانۀ کعبه را انجام می داد؟

فرمود: بلی، آنان نمی دانند که مردم حجّ انجام می دادند، ولی ما به شما خبر می دهیم که آدم، نوح و سلیمان علیهم السلام به همراه جنیان و انسان ها و پرندگان، حجّ به جا می آوردند و هم چنین موسی علیه السلام بر شتری سرخ رنگ حجّ انجام داد و «لبيّك لبيّك» می گفت؛ به راستی که خداوند متعال فرموده است: «و به راستی اولین خانه ای که برای مردم قرار داده شد، آن خانه ای است که در مکه با برکت می باشد و هدایت گر جهانیان است.»

95) - از عبد اللّه سنان روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: مکّه به تمامی شهر می گویند و بکّه جایگاه حجر الأسود می باشد، (یعنی) همان جایی که بعضی مردم بعضی دیگر را دفع و منع می كنند.

فرمایش خداوند متعال: در آن نشانه های روشن، (از جمله) مقام ابراهیم است و هر کسی که داخل آن شود، در امان خواهد بود و برای خدا بر مردم است که آهنگ خانه (او) کنند، آن هایی که توانایی رفتن به سوی آن را دارند و هر کسی که کفر ورزد (و حج را ترک کند، به خود زبان رسانده و) خداوند از همه جهانیان بی نیاز است. (97)

ص: 99

737 / [96] - عَنْ جَابِرٍ ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ، قَالَ:

﴿ إِنَّ بَکَّهَ مَوْضِعُ اَلْبَیْتِ ، وَ إِنَّ مَکَّهَ اَلْحَرَمُ ، وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ ءَامِناً ﴾. ﴾ (1)

738 / [97] - عَنِ اَلْحَلَبِیِّ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، قَالَ:

سَأَلْتُهُ: لِمَ سُمِّیَتْ مَکَّهُ بَکَّهَ؟

قَالَ: ﴿ لِأَنَّ اَلنَّاسَ یَبُکُّ بَعْضُهُمْ بَعْضاً بِالْأَیْدِی ﴾ (2)

739 / [98] - عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ:

﴿ إِنَّ بَكَّةَ مَوْضِعُ الْبَیْتِ، وَ إِنَّ مَكَّةَ جَمِیعُ مَا اكْتَنَفَهُ الْحَرَمُ. ﴾ (3)

740 / [99] -عَنِ اَلْحَلَبِیِّ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

﴿ إِنَّهُ وَجَدَ فِی حَجَرٍ [حَجَرَیْنِ] مِنْ حَجَرَاتِ اَلْبَیْتِ، مَکْتُوباً: إِنِّی أَنَا اَللَّهُ ذُو مَکَّهَ [بَکَّهَ] خَلَقْتُهَا یَوْمَ خَلَقْتُ اَلسَّمَاوَاتِ وَ اَلْأَرْضَ وَ یَوْمَ خَلَقْتُ اَلشَّمْسَ وَ اَلْقَمَرَ وَ خَلَقْتُ اَلجَبَلَیْنِ وَ حَفَفْتُهَا سَبْعَهَ أَمْلاَکٍ حَفّاً [حَفِیفاً].

وَ فِی حَجَرٍ آخَرَ: هَذَا بَیْتُ اَللَّهِ اَلْحَرَامُ بِبَکَّهَ ، تَکَفَّلَ اَللَّهُ بِرِزْقِ أَهْلِهِ مِنْ ثَلاَثَهِ سُبُلٍ مُبَارَکٍ لَهُمْ فِی اَللَّحْمِ وَ اَلْمَاءِ، أَوَّلَ مَنْ نَحَلَهُ إِبْرَاهِیمُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ. ﴾ (4)

ص: 100

96) - از جابر روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود:بکّه به جایگاه کعبه است و مکّه تمامی حرم می باشد؛ که خداوند متعال فرموده است: «و هر کسی که وارد آن شود در امان خواهد بود».

97) - از حلبی روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام سؤال کردم: چرا مکّه را بکّه گفته اند؟ فرمود: به این علّت که مردم در آن جا با دست هم دیگر را فشار می دهند (و گریه می کنند).

98) - از جابر روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: بکّه جایگاه کعبه است، ولی مکّه تمامی حرم می باشد.

99) - از حلبی روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: همانا بر سنگی از سنگ های خانه کعبه، نوشته ای با این عبارت دیده شده است: به راستی منم خدای صاحب بکّه، که آن را در همان روزی آفریدم که آسمان ها و زمین را آفریدم و در همان روزی که خورشید و ماه را آفریدم و دو کوه را ایجاد نمودم که به وسیله هفت فرشته از آن ها به خوبی نگهداری می کنم.

و در سنگی دیگر (چنین نوشته بود): این خانه خداوند «بيت اللّه الحرام» است که خداوند متکفّل روزی اهالی آن می باشد و از سه طریق برای ایشان مبارک خواهد بود و (روزی شان) گوشت می باشد. همچون آبی که اولین هدیه ابراهیم علیه السلام بود.

ص: 101

741 / [100] - عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنْ مَکَّهَ لِمَ سُمِّیَتْ بَکَّهَ؟

قَالَ: ﴿ لِأَنَّ اَلنَّاسَ تَبُکُّ بَعْضُهُمْ بَعْضاً بِالْأَیْدِی، یَعْنِی یَدْفَعُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً بِالْأَیْدِی فِی اَلْمَسْجِدِ حَوْلَ اَلْکَعْبَهِ. ﴾ (1)

742 / [101] - عَنِ اِبْنِ سِنَانٍ ، قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : ﴿ فِيهِ ءَايَتُ بَيِّنَتٌ ﴾ فَمَا هَذِهِ اَلْآیَاتُ اَلْبَیِّنَاتُ؟

قَالَ: ﴿ مَقَامُ إِبْرَاهِیمَ حِینَ قَامَ عَلَیْهِ فَأَثَّرَتْ قَدَمَاهُ فِیهِ، وَ اَلْحَجَرُ وَ مَنْزِلُ إِسْمَاعِیلَ. ﴾ (2)

743/ [102] - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ سُبْحَانَهُ : ﴿ وَ مَن دَخَلَهُ كَانَ ءَامِنًا ﴾ ؟

قالَ: ﴿ یَأْ مَنُ فِیهِ کُلُّ خَائِفٍ مَا لَمْ یَکُنْ عَلَیْهِ حَدٌّ مِنْ حُدُودِ اَللَّهِ یَنْبَغِی أَنْ یُؤْخَذَ بِهِ. ﴾

قُلْتُ: فَیَأْ مَنُ فِیهِ مَنْ حَارَبَ اَللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ سَعَی فِی اَلْأَرْضِ فَسَاداً؟

قَالَ: ﴿ هُوَ مِثْلُ مَنْ یَکُنّ بِاَلطَّرِیقِ فَیَأْخُذُ اَلشَّاهَ وَ اَلشَّیْءَ فَیَصْنَعُ بِهِ اَلْإِمَامُ مَا شَاءَ. ﴾

قَالَ: وَ سَأَلْتُهُ عَنْ طَائِرٍ یَدْخِلَ اَلْحَرَمَ ؟

ص: 102

100) - از علی بن جعفر روایت کرده است، که گفت:

از برادرم امام کاظم علیه السلام سؤال کردم: چرا مکّه را بکّه گفته اند؟

فرمود: به خاطر این که بعضی از مردم با دست، بعضی دیگر را دفع می کنند و هم دیگر را در اطراف کعبه فشار می دهند.

101) - از ابن سنان روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «در آن نشانه ها (و دلایل روشنی خواهد بود» سؤال کردم که آیات و بینّات کدامند؟

فرمود: مقام ابراهيم علیه السلام است در زمانی که او بر سنگی ایستاد و جای دو پایش در آن سنگ اثر نهاد (و هنوز هم باقی است) و همچون حجر الأسود و منزل اسماعیل علیه السلام خواهد بود.

102) - و از محمّد بن مسلم روایت کرده است، که گفت:

از امام باقر علیه السلام دربارۀ فرمایش خداوند سبحان: «هر که و هر چه وارد آن گردد، در امان خواهد بود» سؤال کردم؟

فرمود: هر (پناهنده و) ترسیده شده ای، در حرم الهی در امان است، مگر آن که حدّی از حدود خدا بر او باشد که باید بر او جاری گردد.

گفتم: کسی که محارب با خدا و رسول و اهل فساد در زمین باشد، او هم در امان خواهد بود؟ فرمود: او نیز همانند کسی است که در بین راه کمین کرده تا گوسفندان و یا دیگر اموال مردم را غارت کند، امام با چنین کسانی هر طور که تشخیص دهد و صلاح بداند، عمل می نماید. (راوی گوید:) گفتم: از حضرت درباره پرندگانی که وارد حرم می شوند، سؤال کردم؟

ص: 103

قَالَ: لاَ یُؤْخَذُ وَ لاَ یُمَسُّ، لِأَنَّ اَللَّهَ یَقُولُ: ﴿ وَ مَن دَخَلَهُ كَانَ ءَامِنًا ﴾ (1)

744 / [103] - عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

قُلْتُ أَرَأَیْتَ قَوْلَهُ تَعَالَى: ﴿ وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ ءَامِناً ﴾ اَلْبَیْتَ عَنَی أَوِ اَلْحَرَمَ؟

قَالَ: ﴿ مَنْ دَخَلَ اَلْحَرَمَ مِنَ اَلنَّاسِ مُسْتَجِیراً بِهِ فَهُوَ آمِنٌ، وَ مَنْ دَخَلَ اَلْبَیْتَ مِنَ اَلْمُؤْمِنِینَ مُسْتَجِیراً بِهِ فَهُوَ آمِنٌ مِنْ سَخَطِ اَللَّهِ، وَ مَنْ دَخَلَ اَلْحَرَمَ مِنَ اَلْوَحْشِ وَ اَلسِّبَاعِ وَ اَلطَّیْرِ فَهُوَ آمِنٌ مِنْ أَنْ یُهَاجَ أَوْ یُؤْذَی حَتَّی یَخْرُجَ مِنَ اَلْحَرَمِ. ﴾ (2)

745 / [104] - عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

﴿ مَنْ دَخَلَ مَکَّهَ اَلْمَسْجِدَ اَلْحَرَامَ یَعْرِفُ مِنْ حَقِّنَا وَ حُرْمَتِنَا مَا عُرِفَ مِنْ حَقِّهَا وَ حُرْمَتِهَا، غَفَرَ اَللَّهُ لَهُ ذَنْبَهُ، وَ کَفَاهُ مَا أَهَمَّهُ مِنْ أَمْرِ اَلدُّنْیَا وَ اَلْآخِرَهِ وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ وَ مَن دَخَلَهُ كَانَ ءَامِنًا ﴾ ﴾ (3)

ص: 104

(امام علیه السلام در جواب) فرمود: نباید کسی آن ها را بگیرد و مزاحمتی برای شان ایجاد گرداند؛ زیرا خداوند می فرماید: «هر که و هر چه وارد آن گردد، در امان خواهد بود».

103) - از عبد اللّه بن سنان روایت کرده است، که گفت:

به امام صادق علیه السلام عرض کردم: نظر شما دربارۀ فرمایش خداوند متعال: «هر که (و هر چه) وارد آن گردد، در امان خواهد بود» چیست؟ آیا منظور خانۀ کعبه است و یا حریم مکه؟

فرمود: کسی که به عنوان پناهندگی وارد حرم شود، از خشم و غضب خداوند در امان می باشد و نیز از هر نوع حیوان وحشی و درنده و یا از پرندگان (آسمانی) که وارد شوند، از هر نوع مزاحمت و اذیتی در امان هستند، مگر آن که از محدوده حرم بیرون روند.

104) - از هشام بن سالم روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: هر کسی که قصد زیارت مکّه و مسجد الحرام را نماید و در حقیقت، مقام و موقعیّت ما (اهل بیت عصمت و طهارت علیه السلام) و نیز عظمت کعبه را بشناسد، خداوند گناهانش را بیامرزد و مشکلات دنیا و آخرت او را کفایت نماید و در امان قرار گیرد و خداوند متعال فرمود: «و هر که (و هر چه) وارد آن گردد، در امان خواهد بود».

ص: 105

746/ [105] - عَنْ مُثَنًّی ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ [قَالَ:]

وَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ﴿ وَ مَن دَخَلَهُ كَانَ ءَامِنًا ﴾ ؟

قَالَ: ﴿ إِذَا أَحْدَثَ اَلسَّارِقُ فِی غَیْرِ اَلْحَرَمِ، ثُمَّ دَخَلَ اَلْحَرَمَ لَمْ یَنْبَغِ لِأَحَدٍ أَنْ یَأْخُذَهُ، وَ لَکِنْ یُمْنَعُ مِنَ اَلسُّوقِ وَ لاَ یُبَایَعُ وَ لاَ یُکَلَّمُ، فَإِنَّهُ إِذَا فُعِلَ ذَلِکَ بِهِ أَوْشَکَ أَنْ یَخْرُجَ فَیُؤْخَذَ، وَ إِذَا أُخِذَ أُقِیمَ عَلَیْهِ اَلْحَدُّ، فَإِنْ أَحْدَثَ فِی اَلْحَرَمِ أُخِذَ وَ أُقِیمَ عَلَیْهِ اَلْحَدُّ فِی اَلْحَرَمِ، إِنَّهُ مَنْ جَنَی فِی اَلْحَرَمِ أُقِیمَ عَلَیْهِ اَلْحَدُّ فِی اَلْحَرَمِ. ﴾ (1)

747 / [106] - وَ قَالَ عَبْدُ اَللَّهِ بْنُ سِنَانٍ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: فِیمَا أُدْخِلَ اَلْحَرَمَ مِمَّا صِیدَ فِی اَلْحِلِّ قَالَ:

إِذَا دَخَلَ اَلْحَرَمَ فَلاَ یُذْبَحُ، إِنَّ اَللَّهَ یَقُولُ: ﴿ وَ مَن دَخَلَهُ كَانَ ءَامِنًا ﴾ (2)

748 / [107] -عَنْ عِمْرَانَ اَلْحَلَبِیِّ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ : فِی قَوْلِهِ : ﴿ وَ مَن دَخَلَهُ كَانَ ءَامِنًا ﴾ قَالَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ:

﴿ إِذَا أَحْدَثَ اَلْعَبْدُ فِی غَیْرِ اَلْحَرَمِ، ثُمَّ فَرَّ إِلَی اَلْحَرَمِ لَمْ یَنْبَغِ أَنْ یُؤْخَذَ، وَ لَکِنْ یُمْنَعُ مِنْهُ اَلسُّوقُ، وَ لاَ یُبَایَعُ، وَ لاَ یُطْعَمُ، وَ لاَ یُسْقَی، وَ لاَ یُکَلَّمُ، فَإِنَّهُ إِذَا فُعِلَ ذَلِکَ بِهِ یُوشِکُ أَنْ یَخْرُجَ فَیُؤْخَذَ، وَ إِنْ کَانَ إِحْدَاثُهُ فِی اَلْحَرَمِ أُخِذَ فِی اَلْحَرَمِ. ﴾ (3)

ص: 106

105) - از مثنّی روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام دربارۀ فرمایش خداوند متعال: «و هر که (و هر چه) وارد آن گردد، در امان خواهد بود» سؤال کردم؟

فرمود: چنان چه شخصی در بیرون حرم دزدی کند و پس از آن، به حرم پناهنده شود، جایز نیست که او را در حرم دستگیر کنند، ولی از رفتن به بازار، خرید و فروش، هم چنین از سخن گفتن و معاشرت ممنوع می گردد؛ زیرا اگر چنین برخوردی با او بشود، ناچار می گردد تا از حرم خارج شود و دستگیرش می کنند. اما اگر او در حرم، مرتکب جنایتی شود، در همان جا حدّ الهی بر او جاری خواهد شد (چون احترام حرم را رعایت نکرده، بلکه حرمت شکنی کرده است).

106) - و از عبد اللّه بن سنان روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام شنیدم، دربارۀ کسی که از احرام خارج شده و شکاری را وارد حرم کرده، می فرمود: اگر وارد حرم شده است نمی تواند آن را سر ببرد، چون خداوند می فرماید: «و هر که (و هر چه) وارد آن گردد در امان خواهد بود».

107) - از عمران حلبی روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام دربارۀ فرمایش خدای عزّ و جلّ: «و هر که (و هر چه) وارد آن گردد، در امان خواهد بود» فرمود: چنان چه شخصی در بیرون حرم، جنایتی مرتکب شود و پس از آن به حرم پناهنده شود، جایز نیست که او را در حرم دستگیر کنند، ولی از رفتن به بازار، خرید و فروش، آب و غذا، هم چنین از سخن گفتن و معاشرت ممنوع می گردد؛ زیرا اگر چنین برخوردی با او بشود، ناچار می گردد تا از حرم خارج شود آن وقت دستگیرش می کنند.

اما اگر او در حرم، مرتکب جنایتی شود، در همان جا دستگیر می شود (و حدّ الهی بر او جاری می گردد؛ چون خودش احترام حرم را رعایت نکرده است).

ص: 107

749/ [108] - عَنْ عَبْدِ اَلْخَالِقِ اَلصَّيْقَلِ قَالَ :

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَى: ﴿ وَ مَن دَخَلَهُ كَانَ ءَامِنًا ﴾ ؟

فَقَالَ: ﴿ لَقَدْ سَأَلْتَنِی عَنْ شَیْءٍ مَا سَأَلَنِی عَنْهُ (أَحَدٌ) إِلاَّ مَا شَاءَ اَللَّهُ، ثُمَّ قَالَ: إِنَّ مَنْ أَمَّ هَذَا اَلْبَیْتَ وَ هُوَ یَعْلَمُ أَنَّهُ اَلْبَیْتُ اَلَّذِی أَمَرَ اَللَّهُ بِهِ، وَ عَرَفَنَا أَهْلَ اَلْبَیْتِ حَقَّ مَعْرِفَتِنَا، کَانَ آمِناً فِی اَلدُّنْیَا وَ اَلْآخِرَهِ. ﴾ (1)

750 / [109] - عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اَلْعَزِیزِ، قَالَ:

قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، قَوْلُ اَللَّهِ تَعَالَى: ﴿ ءَایَتٌ بَیِّنتٌ مَقامُ إِبْرهِیمَ وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ ءَامِناً ﴾ وَ قَدْ یَدْخُلُهُ اَلْمُرْجِئُ وَ اَلْقَدَرِیُّ وَ اَلْحَرُورِیُّ وَ اَلزِّنْدِیقُ اَلَّذِی لاَ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ.

قَالَ: ﴿ لاَ، وَ لاَ کَرَامَهَ ﴾ . قُلْتُ: فَمَنْ جُعِلْتُ فِدَاکَ؟!

قَالَ: ﴿ مَنْ دَخَلَهُ وَ هُوَ عَارِفٌ بِحَقِّنَا کَمَا هُوَ عَارِفٌ لَهُ، خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ وَ کُفِیَ هَمَّ اَلدُّنْیَا وَ اَلْآخِرَهِ ﴾ (2)

751 / [110] - عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَلِیٍّ، عَنْ عَبْدِ اَلْعَظِیمِ بْنِ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ اَلْحَسَنِ بْنِ زَیْدِ بْنِ اَلْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِم السَّلاَمُ، عَنِ اَلْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، عَنْ مُعَاوِیَهَ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : ﴿ وَ لِلَّهِ عَلَى

ص: 108

108) - از عبد الخالق صيقل روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام دربارۀ فرمایش خداوند متعال: «و هر که (و هر چه) وارد آن گردد، در امان خواهد بود» سؤال کردم؟

فرمود: چیزی از من سؤال نمودی که تا کنون کسی سؤال نکرده، مگر آن که خداوند اراده نماید (و به دل افراد بیندازد که چنین سؤال هایی مطرح گردد)، هر کسی که قصد زیارت این خانه (کعبه) را نماید و توجّه داشته باشد که این همان خانه ای است که خدای عزّ و جلّ دستور زیارت آن را داده و حقیقتاً مقام و موقعیت ما (اهل بیت علیهم السلام) را بشناسد، در دنیا و آخرت در امان خواهد بود.

109) - از علی بن عبد العزيز روایت کرده است، که گفت:

به امام صادق علیه السلام عرض کردم: فدایت گردم! (نظر شما دربارۀ) فرمایش خداوند متعال: «آیاتی روشن همچون مقام ابراهیم وجود دارد و هر که (و هر چه) وارد آن گردد، در امان خواهد بود» که منظور از گروه قدریه (معتزله هستند که عقیده دارند، بنده هر چه بخواهد انجام می دهد) و حروریه (آنان همان خوارج هستند که به امام علی علیه السلام نسبت کفر می دهند و زندیق ها - که ایمانی به خدا ندارند - وارد حرم می شوند، (چیست)؟

فرمود: نه؛ و آن ها هیچ کرامت و حُرمتی ندارند. عرض کردم: فدایت گردم! پس چه کسانی (در پیشگاه خداوند) دارای کرامت و حُرمت می باشند؟

فرمود: هر کسی که مقام و حقوق ما (اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام) را به طور واقعی بشناسد، از گناهان خویش خارج می گردد و خداوند، مهم ترین حوایج دنیا و آخرت او را کفایت می نماید.

110)- از ابراهیم بن علی، از عبد العظیم بن اللّه عبد بن علی بن حسن بن زيد بن حسن بن علی بن ابی طالب علیهما السلام، از حسن بن محبوب از معاوية بن عمّار، روایت کرده است که گفت:

ص: 109

النَّاسِ حِجُ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً ﴾ .

قَالَ: ﴿ هَذَا لِمَنْ کَانَ عِنْدَهُ مَالٌ وَ صِحَّهٌ، فَإِنْ سَوَّفَهُ لِلتِّجَارَهِ فَلاَ یَسَعُهُ ذَلِکَ، وَ إِنْ مَاتَ عَلَی ذَلِکَ فَقَدْ تَرَکَ شَرِیعَهً مِنْ شَرَائِعِ اَلْإِسْلاَمِ ، إِذَا تَرَکَ اَلْحَجَّ وَ هُوَ یَجِدُ مَا یَحُجُّ بِهِ، وَ إِنْ دَعَاهُ أَحَدٌ إِلَی أَنْ یَحْمِلَهُ فَاسْتَحْیَا فَلاَ یَفْعَلْ، فَإِنَّهُ لاَ یَسَعُهُ إِلاَّ أَنْ یَخْرُجَ وَ لَوْ عَلَی حِمَارٍ أَجْدَعَ أَبْتَرَ، وَ هُوَ قَوْلُ اَللَّهِ: ﴿ وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اَللّهَ غَنِیٌّ عَنِ اَلْعالَمِینَ ﴾ . ﴾

قَالَ: ﴿ وَ مَنْ تَرَکَ فَقَدْ کَفَرَ، قَالَ: وَ لِمَ لاَ یَکْفُرُ وَ قَدْ تَرَکَ شَرِیعَهً مِنْ شَرَائِعِ اَلْإِسْلاَمِ، یَقُولُ اَللَّهُ: ﴿ اَلْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ اَلْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی اَلْحَجِّ ﴾ (1) ، فَالْفَرِیضَهُ: اَلتَّلْبِیَهُ وَ اَلْإِشْعَارُ وَ اَلتَّقْلِیدُ، فَأَیَّ ذَلِکَ فَعَلَ فَقَدْ فَرَضَ اَلْحَجَّ، وَ لاَ فَرْضَ إِلاَّ فِی هَذِهِ اَلشُّهُورِ اَلَّتِی قَالَ اَللَّهُ: ﴿ اَلْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَتٌ ﴾ . ﴾ (2)

752 / [111] - عَنْ زُرَارَهَ قَالَ:

قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : ﴿ بُنِیَ اَلْإِسْلاَمُ عَلَی خَمْسَهِ أَشْیَاءَ، عَلَی اَلصَّلاَهِ وَ اَلزَّکَاهِ وَ اَلصَّوْمِ وَ اَلْحَجِّ وَ اَلْوَلاَیَهِ. ﴾

قَالَ: قُلْتُ: فَأَیُّ ذَلِکَ أَفْضَلُ؟

قَالَ: ﴿ اَلْوَلاَیَهُ أَفْضَلُهُنَّ لِأَنَّهَا مِفْتَاحُهُنَّ وَ اَلْوَالِی هُوَ اَلدَّلِیلُ عَلَیْهِنَّ. ﴾

ص: 110

امام صادق علیه السلام دربارۀ فرمایش خداوند متعال: «و برای خداوند حج خانه (کعبه) واجب است بر مردمی که استطاعت داشته باشند» فرمود: این آیه در مورد کسی است که به اندازه کافی، مال و ثروت و نیز صحت بدن دارد، پس اگر به خاطر آن که پولش را در تجارت هزینه کرده آن را به تأخیر بیندازد و نتواند حجّ را انجام دهد و بمیرد، یکی از ضروریات اسلام را ترک کرده، چون توان انجام حجّ را داشته است.

و اگر عدّه ای شخصی را دعوت به انجام حجّ کنند و از روی حیا و خجالت نپذیرد، پس چنین کسی چیزی نمی خواهد، مگر خروج برای انجام حجّ، اگر چه با سوار شدن بر الاغ لَنگ و بی دُم باشد «و کسی که کافر گردد ، همانا خداوند از جهانیان بی نیاز است» یعنی، کسی است که آن را ترک کرده باشد کافر گشته است و چگونه کافر نباشد و حال آن که یکی از ضروریات شریعت اسلام را ترک کرده است؟! خدای عزّ و جلّ می فرماید: «حجّ در ماه های معلومی است، پس کسی که حجّ بر او واجب شده (و مشغول اعمال و مناسک آن) باشد، نباید با زنان آمیزش نماید و هم چنین نباید جدال و گناه مرتکب شود».

واجبات اعمال حجّ: گفتن لبیّک، همراه داشتن قربانی و چیزی را به گردن قربانی آویزان کردن است، پس هر یک از آن ها را انجام دهد وارد اعمال مناسک حجّ شده است با توجّه به این که انجام حجّ فقط در ماه های معلوم می باشد؛ همچنان که خداوند متعال فرموده است «حجّ در ماه های معلومی است».

111) - از زراره روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: اسلام بر پنج پایه، بنا شده است: نماز، زکات، روزه، حجّ و ولایت، (زراره گوید:) عرض کردم: کدام یک افضل و برترند؟

ص: 111

قَالَ: قُلْتُ: ثُمَّ اَلَّذِی یَلِی مِنَ اَلْفَضْلِ؟

قَالَ: ﴿ اَلصَّلاَهُ، إِنَّ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ قَالَ: اَلصَّلاَهُ عَمُودُ دِینِکُمْ. ﴾

قَالَ: قُلْتُ: اَلَّذِی یَلِیهَا فِی اَلْفَضْلِ؟

قَالَ: ﴿ اَلزَّکَاهُ لِأَنَّهُ قَرَنَهَا بِهَا وَ بَدَأَ بِالصَّلاَهِ قَبْلَهَا. وَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ : اَلزَّکَاهُ تُذْهِبُ اَلذُّنُوبَ. ﴾

قَالَ: قُلْتُ: فَالَّذِی یَلِیهَا فِی اَلْفَضْلِ؟

قَالَ: ﴿ اَلْحَجُّ؛ لِأَنَّ اَللَّهَ یَقُولُ: ﴿ وَ لِلّهِ عَلَی اَلنّاسِ حِجُّ اَلْبَیْتِ مَنِ اِسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اَللّهَ غَنِیٌّ عَنِ اَلْعالَمِینَ ﴾. وَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ: لَحِجَّهٌ مُتَقَبَّلَهً خَیْرٌ مِنْ عِشْرِینَ صَلاَهً نَافِلَهً، وَ مَنْ طَافَ بِهَذَا اَلْبَیْتِ طَوَافاً أَحْصَی فِیهِ [أُسْبُوعَهُ] وَ أَحْسَنَ رَکْعَتَیْهِ، غُفِرَ لَهُ، وَ قَالَ یَوْمَ عَرَفَهَ وَ یَوْمَ اَلْمُزْدَلِفَهِ مَا قَالَ. ﴾

قَالَ: قُلْتُ: ثُمَّ مَا ذَا یَتْبَعُهُ؟

قَالَ: ﴿ ثُمَّ اَلصَّوْمُ، قَالَ: قُلْتُ: مَا بَالُ اَلصَّوْمِ آخِرُ ذَلِکَ أَجْمَعَ؟ ﴾

فَقَالَ: ﴿ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ : اَلصَّوْمُ جُنَّهٌ مِنَ اَلنَّارِ. ﴾

قَالَ: ثُمَّ قَالَ: ﴿ إِنَّ أَفْضَلَ اَلْأَشْیَاءِ مَا إِذَا کَانَ فَاتَکَ لَمْ یَکُنْ لَکَ مِنْهُ اَلتَّوْبَهُ دُونَ أَنْ تَرْجِعَ إِلَیْهِ فَتُؤَدِّیَهُ بِعَیْنِهِ، إِنَّ اَلصَّلاَهَ وَ اَلزَّکَاهَ وَ اَلْحَجَّ وَ اَلْوَلاَیَهَ لَیْسَ یَنْفَعُ شَیْءٌ مَکَانَهَا دُونَ أَدَائِهَا، وَ إِنَّ اَلصَّوْمَ إِذَا فَاتَکَ أَوْ أَفْطَرْتَ أَوْ سَافَرْتَ فِیهِ أَدَّیْتَ مَکَانَهُ أَیَّاماً غَیْرَهَا، وَ فَدَیْتَ ذَلِکَ اَلذَّنْبَ بِفِدْیَهٍ وَ لاَ قَضَاءٍ عَلَیْکَ، وَ لَیْسَ مِثْلَ تِلْکَ اَلْأَرْبَعِ شَیْءٌ یُجْزِیکَ مَکَانَهَا غَیْرُهَا ﴾ (1)

ص: 112

فرمود: ولایت از همۀ آن ها برتر است؛ زیرا ولایت کلید آن هاست که والی و راهنمای آن امور خواهد بود.

عرض کردم بعد از ولایت، کدام یک فضلیت بیشتری دارد؟

فرمود: نماز است؛ زیرا که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرموده است: نماز ستون دین شما است. عرض کردم: بعد از نماز کدام یک فضلیت برتری خواهد داشت؟

فرمود: زکات است؛ زیرا (خداوند) آن را همراه نماز قرار داده، ولی به نماز ابتدا نموده است و نیز رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم و فرموده: (پرداخت) زکات، گناهان را از بین می برد. عرض کردم: بعد از زکات، کدام یک برتری دارد؟

فرمود: حجّ است؛ زیرا خداوند می فرماید: «و برای خداوند ، حج خانه (کعبه) واجب است بر مردمی که استطاعت داشته باشند و کسی که کافر گردد (و به حج نرود)، همانا خداوند متعال از جهانیان بی نیاز است» و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرموده است: یک حج پذیرفته شده، از بیست نماز مستحبی بهتر است و هر کسی که اطراف این خانه (کعبه) هفت بار طواف نماید و سپس دو رکعت نماز طواف را به طور نیکو به جا آورد گناهانش آمرزیده شود، اما دربارۀ روز عرفه و مزدلفه آن چه را که باید بفرماید، فرموده است. عرض کردم: بعد از حجّ چیست؟

فرمود: روزه می باشد.گفتم: چرا روزه، در آخر همه قرار گرفته است؟ فرمود: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرموده است: روزه سپری در برابر آتش دوزخ خواهد بود.

آن گاه حضرت فرمود: برترین عبادات، آن عبادتی است که اگر از دست برود، تو به ممکن نباشد، مگر آن که همان عبادات را انجام دهد و نماز، زکات، حجّ و ولایت (ائمّه علیهم السلام) چنین می باشند که هیچ چیزی نمی تواند آن ها را جبران نماید، ولی روزه اگر از دست برود و یا آن را باطل کنی و یا در ایّام روزه، مسافرت روی، می توانی از روز های دیگر به جای آن استفاده کنی و آن روزه را قضا نمائی، و گناه آن را با انجام خودش یا کفاره اش جبران کنی، ولی نسبت به آن چهار تا هیچ چیز جای آن ها را نمی گیرد.

ص: 113

753 / [112] - عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَهَ ، قَالَ:

قُلْتُ: لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی: ﴿ وَ لِلّهِ عَلَی اَلنّاسِ حِجُّ اَلْبَیْتِ مَنِ اِسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً ﴾ یَعْنِی بِهِ اَلْحَجَّ دُونَ اَلْعُمْرَهِ؟

قَالَ: ﴿ لا ، وَ لَکِنَّهُ اَلْحَجُّ وَ اَلْعُمْرَهُ جَمِیعاً لِأَنَّهُمَا مَفْرُوضَانِ. ﴾ (1)

754 / [113] - عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَیَابَهَ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ: فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى: ﴿ وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً ﴾ ، قَالَ: ﴿ مَنْ کَانَ صَحِیحاً فِی بَدَنِهِ مُخَلًّی سَرْبُهُ لَهُ زَادٌ وَ رَاحِلَهٌ فَهُوَ مُسْتَطِیعٌ لِلْحَجِّ. ﴾ (2)

755 / [114] - وَ فِی حَدِیثِ اَلْکِنَانِیِّ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، قَالَ:

﴿ وَ إِنْ کَانَ یَقْدِرُ أَنْ یَمْشِیَ بَعْضاً وَ یَرْکَبَ بَعْضاً فَلْیَفْعَلْ ﴿ وَ مَنْ کَفَرَ ﴾ قَالَ: تَرَکَ. ﴾ (3)

ص: 114

112) - از عمر بن اُذَينه روایت کرده است، که گفت:

به امام صادق علیه السلام عرض کردم: آیا فرمایش خداوند متعال: «و برای خداوند ، حج خانه (کعبه) واجب است بر مردمی که استطاعت داشته باشند» به معنای حجّ (تمتّع ) می باشد و حجّ عمره مقصود نخواهد بود؟

فرمود: نه (چنین نیست) بلکه حجّ و عمره، هر دو مقصود هستند و هر دو واجب می باشند.

113) - از عبد الرحمان بن سيّابه روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «و برای خداوند ، حج خانه (كعبه) واجب است بر مردمی که استطاعت داشته باشند»، فرمود: کسی که از نظر بدن، سالم باشد، راه و مسیرش باز باشد و (نیز) توان زاد و توشه را هم داشته باشد، او مستطیع می باشد و حجّ بر او واجب است.

114) - از کنانی روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: و اگر بتواند مقداری راه برود و مقداری سوار شود، باید انجام دهد، منظور از ﴿ وَ مَن كَفَرَ ﴾ کسی است که حجّ را انکار و ترک کرده باشد.

ص: 115

756 / [115] - عَنْ أَبِي الرَّبِيعِ الشَّامِيِّ ، قَالَ:

سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى: ﴿ وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُ الْبَيْتِ مَن اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً ﴾ ؟

فَقَالَ: ﴿ مَا یَقُولُ اَلنَّاسُ؟ ﴾ فَقِیلَ [لَهُ] اَلزَّادُ وَ اَلرَّاحِلَهُ قَالَ: فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : ﴿ سُئِلَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ هَذَا فَقَالَ: لَقَدْ هَلَکَ اَلنَّاسُ إِذاً لَئِنْ کَانَ مَنْ کَانَ لَهُ زَادٌ وَ رَاحِلَهٌ قَدْرَ مَا یَقُوتُ بِهِ عِیَالَهُ وَ یَسْتَغْنِی بِهِ عَنِ اَلنَّاسِ یَنْطَلِقُ إِلَیْهِمْ فَیَسْأَلُهُمْ إِیَّاهُ وَ یَحُجُّ بِهِ لَقَدْ هَلَکُوا إِذاً ﴾ فَقِیلَ لَهُ: فَمَا اَلسَّبِیلُ؟

قَالَ: فَقَالَ: ﴿ اَلسَّعَهُ فِی اَلْمَالِ إِذَا کَانَ یَحُجُّ بِبَعْضٍ وَ یَبْقَی بِبَعْضٍ، یَقُوتُ بِهِ عِیَالَهُ، أَلَیْسَ اَللَّهُ قَدْ فَرَضَ اَلزَّکَاهَ فَلَمْ یَجْعَلْهَا إِلاَّ عَلَی مَنْ یَمْلِکُ مِائَتَیْ دِرْهَمٍ؟ ﴾ (1)

757 / [116] - عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ، قَالَ:

قُلْتُ لَهُ: رَجُلٌ عُرِضَ عَلَیْهِ اَلْحَجُّ فَاسْتَحْیَا أَنْ یَقْبَلَهُ، أَهُوَ مِمَّنْ یَسْتَطِیعُ اَلْحَجَّ؟

قَالَ: ﴿ نَعَمْ، مُرْهُ فَلاَ یَسْتَحْیِی وَ لَوْ عَلَی حِمَارٍ أَبْتَرَ، وَ إِنْ کَانَ یَسْتَطِیعُ أَنْ یَمْشِیَ بَعْضاً وَ یَرْکَبَ بَعْضاً فَلْیَفْعَلْ. ﴾ (2)

ص: 116

115) - از ابو الربیع شامی روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام دربارۀ فرمایش خدای متعال: «و برای خداوند ، حج خانه (کعبه) واجب است بر مردمی که استطاعت داشته باشند»، سؤال کردند؟

حضرت فرمود: مردم (اهل سنّت) در این باره چه می گویند؟

گفتند: (آن ها) می پندارند که منظور زاد و توشه است.

فرمود: همین مطلب را از امام باقر علیه السلام سؤال کردند و ایشان فرمود: اگر چنین باشد که برای حج رفتن، با همۀ زاد و توشه خود برود و امکانات خانواده خود را هم بردارد، مردم همگی هلاک می شوند.

گفته شد: پس منظور از «السبیل» چیست؟

فرمود: منظور توسعه در اموال است که با مقداری از اموال خویش، به حجّ برود و مقداری را هم برای خانواده خود بگذارد که در مضیقه قرار نگیرند، آیا خداوند پرداخت زکات را واجب نکرده، اما بر کسی که حدّاقل دویست درهم داشته باشد.

116) - از ابو بصیر روایت کرده است، که گفت:

به امام باقر علیه السلام عرض کردم: به مردی پیشنهاد سفر حجّ شد، ولی حيا و خجالت کشید که بپذیرد، آیا استطاعت حجّ شاملش گشته است؟

فرمود: بلی، به او بگو، حیا و خجالت را کنار بگذارد و اگر چه با الاغ بدون دُم باشد، باید به حج برود و اگر هم بتواند مقداری از راه را پیاده برود و مقداری را سوار شود، باید انجام دهد.

ص: 117

758 / [117] - عَنْ أَبِی أُسَامَهَ زَیْدٍ الشَّحَّامِ عَنْ أَبَی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی: ﴿ وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً ﴾ قَالَ: سَأَلْتُهُ مَا اَلسَّبِیلُ؟

قَالَ: ﴿ یَکُونُ لَهُ مَا یَحُجُّ بِهِ. ﴾

قُلْتُ: أَرَأَیْتَ إِنْ عُرِضَ عَلَیْهِ مَالٌ یَحُجُّ بِهِ فَاسْتَحْیَا مِنْ ذَلِکَ؟

قَالَ: ﴿ هُوَ مِمَّنِ اِسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً، [ثُمّ] قَالَ: وَ إِنْ کَانَ یُطِیقُ اَلْمَشْیَ بَعْضاً وَ اَلرُّکُوبَ بَعْضاً فَلْیَفْعَلْ. ﴾ قُلْتُ: أَرَأَیْتَ قَوْلَ اَللَّهِ: ﴿ وَ مَنْ کَفَرَ ﴾ أَهُوَ فِی اَلْحَجِّ؟

قَالَ: ﴿ نَعَمْ، قَالَ: هُوَ کُفْرُ اَلنِّعَمِ وَ قَالَ: مَنْ تَرَکَ فِی خَبَرٍ آخَرَ. ﴾ (1)

759 / [118] - عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ:

قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: قَوْلُ اَللَّهِ تَعَالَی: ﴿ مَنِ اِسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً ﴾ ؟

قَالَ: ﴿ تُخْرِجُ، وَ إِذَا لَمْ یَکُنْ عِنْدَکَ تَمْشِی. ﴾

قَالَ: قُلْتُ: لاَ نَقْدِرُ عَلَی ذَلِکَ. قَالَ: ﴿ یَمْشِی وَ تَرْکَبُ أَحْیَاناً ﴾ .

قُلْتُ: لاَ یقْدِرُ عَلَی ذَلِکَ.

قَالَ: ﴿ یَخْدُمُ قَوْماً وَ تَخْرُجُ مَعَهُمْ. ﴾ (2)

ص: 118

117) - از ابو اسامه زید شحّام روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «و برای خداوند ، حج خانه (كعبه) واجب است بر مردمی که استطاعت داشته باشند»، سؤال کردم که منظور از «سبیل» چیست؟

فرمود: این است که توانایی رفتن به حجّ را (از هر جهت) داشته باشد.

عرض کردم: کسی که برایش جریانی پیش آمد که توانایی رفتن به حجّ را پیدا کرد، ولی (از قبول آن) حیا و خجالت داشت (آیا باز هم آیه قرآن شاملش می شود)؟

فرمود: او از کسانی است که استطاعت رفتن به مکه برایش حاصل شده، (سپس) فرمود: اگر چه بتواند مقداری راه را پیاده و مقداری را سواره برود، باید حجّ را انجام دهد.

گفتم: به نظر شما فرمایش خداوند متعال ﴿ وَ مَن كَفَرَ ﴾ آیا در رابطه با حجّ می باشد؟

فرمود: بلی، و افزود منظور، کفران نعمت ها است، رتوی گوید: در خبری (دیگر) وارد شده که منظور کسی است که ترک (حجّ) کند.

118) - از ابو بصیر روایت کرده است که گفت:

به امام صادق علیه السلام عرض کردم: منظور از فرمایش خداوند متعال: «بر مردمی که استطاعت داشته باشند» چیست؟

فرمود: باید بیرون روی، چنان چه اگر مرکب سواری نداری، باید پیاده بروی.

گفتم: توان پیاده رفتن را ندارد، فرمود: مقداری راه برود و مقداری هم سوار شود، گفتم: این را هم نمی تواند، فرمود: خدمت کاریِ گروه ها و کاروان ها را قبول کند و با آنان برود (و حجّ را انجام بدهد).

ص: 119

760 / [119] - عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی: ﴿ وَ لِلّه عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً ﴾ ؟

قَالَ: ﴿ اَلصِّحَّهُ فِی بَدَنِهِ وَ اَلْقُدْرَهُ فِی مَالِهِ. ﴾ (1)

761 / [120] - وَ فِی رِوَایَهِ حَفْصٍ اَلْأَعْوَرِ، عَنْهُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ:

﴿ اَلْقُوَّهُ فِی اَلْبَدَنِ، وَ اَلْیَسَارُ فِی اَلْمَالِ. ﴾ (2)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ اتَّقُوا اللّهَ حَقَّ تُقَاته وَ لَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنتُم مُّسْلِمُونَ ﴿ 102 ﴾ وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْل اللّه جَمِيعًا وَ لَا تَفَرَّقُوا وَ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنتُمْ أَعْدَاء فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَنًا وَ كُنتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنقَذَكُم مِنْهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ ءَايَتِهِ. لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ ﴾ ﴿ 103 ﴾

762 / [121] - عَنِ اَلْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ قَالَ:

قَالَ أَبُو اَلْحَسَنِ اَلْأَوَّلُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ : ﴿ کَیْفَ تَقْرَأُ هَذِهِ اَلْآیَهَ ﴿ یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ ءَامَنُوا اِتَّقُوا اَللّهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلاّ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ ﴾ مَا ذَا قُلْتَ: مُسْلِمُونَ؟

فَقَالَ: ﴿ سُبْحَانَ اَللَّهِ! تُوقِعُ عَلَیْهِمْ اَلْإِیمَانَ فَسَمَّیْتَهُمْ مُؤْمِنِینَ ثُمَّ یَسْأَلْهُمْ اَلْإِسْلاَمَ ،

ص: 120

119) - از عبد الرحمان بن حجّاج روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام دیه درباره فرمایش خداوند متعال: «و برای خداوند ، حج (كعبه) واجب است بر مردمی که استطاعت داشته باشند،» سؤال کردم؟

فرمود: صحت و سلامتی بدن و توان مالی (برای تهیه زاد و توشه) است.

120) - در روایت حفص أعور آمده است، که حضر فرمود:

نیروی جسمی و توان مالی می باشد.

فرمایش خداوند متعال: ای کسانی که ایمان آورده اید! آن گونه که حق (رعایت) تقوا و پرهیزکاری است از (عقاب) خدا بپرهیزید! و از دنیا نروید، مگر این که مسلمان باشید (102) و همگی به ریمان خدا (قرآن و اسلام و عترت) چنگ زنید، و پراکنده نشوید! و نعمت (بزرگِ) خدا را بر خود، به یاد آورید که چگونه دشمن یک دیگر بود بد و او میان دل های شما، الفت ایجاد نمود و به برکتِ نعمت او، برادر شدید و شما بر لبِ حفره ای از آتش بودید، پس خداوند شما را از آن نجات داد، خداوند این چنین آیات خود را برای شما آشکار می سازد، شاید پذیرای هدایت شوید. (103)

121) - از حسین بن خالد روایت کرده است که گفت:

امام کاظم علیه السلام فرمود: این آیه «ای کسانی که ایمان آورده اید! تقوای خداوند را - به طور دقیق - رعایت نمایید و شما نخواهید مُرد مگر آن که مسلمان باشید» را چگونه قرائت می نمایید؟ عرض کردم: «مسلمون»، فرمود: سبحان اللّه! خداوند منزّه است (خیلی عجیب می باشد) ایمان را بر ایشان مقرّر می دارد و آنان را مؤمنین می نامد و سپس از آن ها می می خواهد که اسلام آورند.

ص: 121

وَ اَلْإِیمَانُ فَوْقَ اَلْإِسْلاَمِ ﴾ قُلْتُ: هَکَذَا یُقْرَأُ فِی قِرَاءَهِ زَیْدٍ.

قَالَ: ﴿ إِنَّمَا هِیَ فِی قِرَاءَهِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ، وَ هُوَ اَلتَّنْزِیلُ اَلَّذِی نَزَلَ بِهِ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَلَی مُحَمَّدٍ صَلَّی عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ﴿ إِلاّ وَ أَنْتُمْ مُسَلِّمُونَ ﴾ لِرَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ثُمَّ اَلْإِمَامِ مِنْ بَعْدِهِ. ﴾ (1)

763 / [122] - عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَی: ﴿ اتَّقُواْ اللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ ﴾ ؟

قَالَ: ﴿ یُطَاعُ فَلاَ یُعْصَی وَ یُذْکَرُ فَلاَ یُنْسَی، وَ یُشْکَرُ فَلاَ یُکْفَرُ ﴾ . (2)

764 / [123] - عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَى: ﴿ اتَّقُواْ اللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ ﴾ ؟

قَالَ: ﴿ مَنْسُوخَهٌ. ﴾ قُلْتُ: وَ مَا نَسَخَتْهَا؟

قَالَ: قَوْلُ اَللَّهِ تَعَالَى: ﴿ فَاتَّقُوا اَللّهَ مَا اِسْتَطَعْتُمْ ﴾ (3) . (4)

ص: 122

توجّه ندارید که ایمان، مافوق و برتر از اسلام می باشد؟

عرض کردم: در قرائت زید این چنین آمده است.

فرمود: البته این در قرائت امام علی علیه السلام می باشد که این همان تنزیل بر حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم خواهد بود «مگر آن که تسلیم باشید» یعنی، باید تسلیم رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم و سپس تسلیم امامان علیهم السلام بعد از او باشید.

122) - از ابو بصیر روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام دربارۀ فرمایش خداوند متعال: «تقوای خداوند را - به طور دقیق - رعایت نمایید»، سؤال کردم؟

فرمود: (خداوند) اطاعت می شود و خلاف و معصیت نمی شود، او همیشه متذکّر و یاد آور است و فراموش نخواهد شد، او شکر سپاس می شود و ناسپاسی و (نعمت های خداوند) کفران نمی شود.

123) - از ابو بصیر روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند: «تقوای خداوند را - به طور دقیق - رعایت نمایید» سؤال کردم؟

فرمود: نسخ شده است.

عرض کردم: چه آیه ای آن را نسخ کرده است؟

فرمود: فرمایش خداوند متعال: «تا آن جایی که در توان دارید، تقوای الهی را رعایت کنید».

ص: 123

765 / [124] -عَنِ اِبْنِ یَزِیدَ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا اَلْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی: ﴿ وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا ﴾ ؟

قَالَ: ﴿ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ حَبْلُ اَللَّهِ اَلْمَتِینُ. ﴾ (1)

766 / [125] - عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ، قَالَ:

آلُ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمُ السَّلاَمُ هُمْ حَبْلُ اَللَّهِ اَلَّذِی أُمِرْنَا بِالاِعْتِصَامِ بِهِ، فَقَالَ: ﴿ وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِيعًا وَ لَا تَفَرَّقُواْ ﴾ (2)

767 / [126] - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ اَلْبَصْرِیِّ اَلدَّیْلَمِیِّ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِهِ قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ وَ کُنْتُمْ عَلی شَفا حُفْرَهٍ مِنَ اَلنّارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنْها ﴾ [قَالَ:] مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ. (3)

768 / [127] - عَنْ أَبِی اَلْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مِیثَمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: ﴿ أَبْشِرُوا بِأَعْظَمِ اَلْمِنَنِ عَلَیْکُمْ قَوْلِ اَللَّهِ ﴿ وَ كُنتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَةٍ مِّنَ

ص: 124

124) - از ابن یزید روایت کرده است، که گفت:

از امام کاظم علیه السلام دربارۀ فرمایش خداوند متعال: «و همگی به ریسمان خداوند چنگ بزنید»، سؤال کردم؟

فرمود: علی بن ابی طالب علیه السلام ريسمان محکم الهی است.

125) - از جابر روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: آل محمّد علیهم السلام ، ریسمان و حبل خدایند، که خداوند متعال دستور داده است، تا به ایشان چنگ زده و توسّل یابیم و فرمود: «و همگی به ریسمان خداوند چنگ بزنید و پراکنده نشوید».

126) - از محمّد بن سلیمان بصری دیلمی، به نقل از پدرش روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام در مورد فرمایش خداوند متعال: «و شما در لبۀ پرتگاه (به درون) آتش بودید، پس (آن چه که) شما را از آن (خطر) نجات بخشید»، - فرمود: (کسی که شما را از پرتگاه در آتش نجات داد) حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم- بوده است.

127) - از ابو الحسن علی بن محمّد بن میثم روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام، فرمود: بر شما به بزرگ ترین منّت ها و نعمت های الهی بشارت باد، همچنان که فرموده است: «و شما در لبۀ پرتگاه (افتادن به درون) آتش بودید، پس شما را از آن (خطر) نجات بخشید» که این نجاتِ از طرف خداوند (تبارک و تعالی)، یک نوع هدیه است و خداوند هدیه خود را باز پس نمی گیرد.

ص: 125

النَّارِ فَأَنْقَذَكُم مِّنْهَا ﴾ ،فَالْإِنْقَاذُ مِنَ اَللَّهِ هِبَهٌ وَ اَللَّهُ لاَ یَرْجِعُ مِنْ هِبَتِهِ. ﴾ (1)

769 / [128] - عَنِ اِبْنِ هَارُونَ ، قَالَ:

کَانَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ إِذَا ذُکِرَ اَلنَّبِیُّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ قَالَ: ﴿ بِأَبِی وَ أُمِّی وَ نَفْسِی وَ قَوْمِی وَ عِتْرَتِی!، عَجَبٌ لِلْعَرَبِ کَیْفَ لاَ تَحْمِلُنَا عَلَی رُءُوسِهَا! وَ اَللَّهُ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ : ﴿ وَ کُنْتُمْ عَلی شَفا حُفْرَهٍ مِنَ اَلنّارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنْها ﴾ فَبِرَسُولِ اَللَّهِ وَ اَللَّهِ! أُنْقِذُوا. ﴾ (2)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ وَ لْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الخَيْر وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَ أُوْلَئُكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ﴾ ﴿ 104 ﴾

770 / [129] - عَنْ أَبِی عَمْرٍو اَلزُّبَیْرِیِّ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، قَالَ: فِی قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَی : ﴿ وَ لْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنْ الْمُنكَرِ ﴾ ، قَالَ: ﴿ فِی هَذِهِ اَلْآیَهِ تَکْفِیرُ أَهْلِ اَلْقِبْلَهِ بِالْمَعَاصِی، لِأَنَّهُ مَنْ لَمْ یَکُنْ یَدْعُو إِلَی اَلْخَیْرَاتِ وَ یَأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ، وَ یَنْهَی عَنِ اَلْمُنْکَرِ مِنَ اَلْمُسْلِمِینَ فَلَیْسَ مِنَ اَلْأُمَّهِ اَلَّتِی وَصَفَهَا اَللَّهُ لِأَنَّکُمْ تَزْعُمُونَ أَنَّ جَمِیعَ اَلْمُسْلِمِینَ مِنْ أُمَّهِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ وَ قَدْ بَدَتْ هَذِهِ اَلْآیَهُ وَ قَدْ وَصَفَتْ أُمَّهَ مُحَمَّدٍ بِالدُّعَاءِ إِلَی اَلْخَیْرِ وَ اَلْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ اَلنَّهْیِ عَنِ اَلْمُنْکَرِ، وَ مَنْ لَمْ یُوجَدْ فِیهِ اَلصِّفَهُ اَلَّتِی وَصَفَتْ بِهَا فَکَیْفَ یَکُونُ مِنَ اَلْأُمَّهِ وَ هُوَ عَلَی خِلاَفِ مَا شَرَطَهُ اَللَّهُ عَلَی اَلْأُمَّهِ وَ وَصَفَهَا بِهِ. ﴾ (3)

ص: 126

128) - از ابن هارون روایت کرده است، که گفت:

هر گاه امام صادق علیه السلام پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم را یاد می نمود، می فرمود: پدرم، مادرم، جانم، خانواده ام و طایفه ام فدایش باد! بسی شگفت آور است که چگونه عرب ها ما (اهل بیت رسالت علیهم السلام) را بر سر خود نمی نهند، با این که خداوند در کتابش (قرآن) فرموده است: «و شما در لبۀ پرتگاه (به درون) آتش بودید، پس شما را از آن (خطر) نجات بخشید» پس شما را - به خدا سوگند! - به وسیله رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم (و اهل بیت او علیهم السلام) نجات داد.

فرمایش خداوند متعال: و باید از میان شما افردای باشند که دعوت به نیکی و امر به معروف و نهی از منکر کنند و آنان همان رستگاران خواهند بود. (104)

129) - از ابو عمرو زُبیری روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام دربارۀ فرمایش خداوند متعال: «و باید از بین شما افرادی باشند که دعوت به کار های نیک کنند و امر به معروف و نهی از منکر انجام دهند»، فرمود: این آیه در مورد تکفیر اهل قبله است که با ارتکاب گناه و معصیت صورت می گیرد؛ زیرا کسی که دعوت به کار های خیر نکند و امر به معروف و نهی از منکر انجام ندهد، مسلمان نخواهد بود و کسی که مسلمان نباشد، از امّت اسلامی که خداوند توصیف شان نموده، نمی باشد؛ چون فکر می کنید هر مسلمانی، از امت حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم می باشد.

این آیه، مطلب را آشکارا بیان کرده و امّت حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم را بر دعوت به کار های خیر و انجام امر به معروف و نهی از منکر توصیف نموده و کسی که این خصوصیات را نداشته باشد، چگونه می تواند از این امّت باشد با این که بر خلاف شرط خدا رفتار کرده است.

ص: 127

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ كُنتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لَوْ ءَامَنَ أَهْلُ الْكِتابِ لَكَانَ خَيْرًا لَّهُم مِّنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَ أَكْثَرُهُمُ الْفَسِقُونَ ﴾ ﴿ 110 ﴾

771 / [130] - عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ، قَالَ: ﴿ فِی قِرَاءَهِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ﴿ کُنْتُمْ خَیْرَ أَئِمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ ﴾ - قَالَ-: ﴿ هُمْ آلُ مُحَمَّدٍ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ. ﴾ ﴾ (1)

772 / [131] - أَبُو بَصِیرٍ ، عَنْهُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، قَالَ: قَالَ: ﴿ إِنَّمَا أُنْزِلَتْ هَذِهِ اَلْآیَهُ عَلَی مُحَمَّدٍ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِیهِ وَ فِی اَلْأَوْصِیَاءِ خَاصَّهً، فَقَالَ: (کُنْتُمْ خَیْرَ أَئِمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ اَلْمُنْکَرِ ﴾ هَکَذَا وَ اَللَّهِ نَزَلَ بِهَا جَبْرَئِیلُ ، وَ مَا عَنَی بِهَا إِلاَّ مُحَمَّداً وَ أَوْصِیَاءَهُ - صَلَوَاتُ اَللَّهِ عَلَیْهِمْ -. ﴾ (2)

773 / [132] - عَنْ أَبِی عَمْرٍو اَلزُّبَیْرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِ اَللَّهِ: ﴿ کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ اَلْمُنْکَرِ ﴾ قَالَ: ﴿ یَعْنِی اَلْأُمَّهَ اَلَّتِی وَجَبَتْ لَهَا دَعْوَهُ إِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ ، فَهُمُ اَلْأُمَّهُ اَلَّتِی بَعَثَ اَللَّهُ فِیهَا وَ مِنْهَا وَ إِلَیْهَا، وَ هُمُ اَلْأُمَّهُ اَلْوُسْطَی وَ هُمْ خَیْرُ أُمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ. ﴾ (3)

ص: 128

فرمایش خداوند متعال: شما بهترین امتی بودید که برای انسان ها آفریده شده اند (چون) امر به معروف و نهی از منکر می کنید و به خدا ایمان دارید، پس اگر اهل کتاب، (به چنین برنامه و آیین درخشانی) ایمان آورند برای آن ها بهتر است (ولی تنها) عده ای اندک از آن ها با ایمان هستند و بیشتر آن ها فاسق می باشند. (110)

130) - از حمّاد بن عیسی، به نقل از بعضی اصحاب روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: در قرائت امام علی علیه السلام این چنین «شما بهترین امامانی هستید که برای (هدایت) مردم بیرون (و انتخاب) شده اید» می باشد. سپس افزود: ایشان، آل محمّد علیهم السلام هستند.

131) - از ابو بصیر روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: این در شأن و منزلت حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و مخصوصاً اوصيا و جانشینان (بر حقّ) آن حضرت نازل شده است؛ می فرماید: «شما امامان که برای مردم بر انگیخته شده اید. امر به معروف و نهی از منکر انجام می دهید»؛ به خدا سوگند! آیه این چنین توسط جبرئیل نازل شده است و غیر از حضرت محمّد و اوصیایش علیهم السلام شخص دیگری مقصود نیست.

132) - از ابو عمر و زُبیری روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام درباره فرمايش خداوند متعال «شما بهترین امّتی هستید که برای مردم بر انگیخته شده اید، امر به معروف و نهی از منکر انجام می دهید»، فرمود: آن امّتی که دعوت حضرت ابراهیم علیه السلام شامل ایشان گفته است، همان امّتی هستند که خداوند در بین ایشان، برای ایشان و از میان ایشان (پیشوایان را) بر انگیخته است که همان «امّت وُسطی» می باشند و آنان بهترین و برترین امّت ها هستند.

ص: 129

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ لَن يَضُرُّوكُمْ إِلَّا أَذًی وَ إِن يُقتِلُوكُمْ يُوَلُّوكُمُ الْأَدْبَارَ ثُمَّ لَا يُنصَرُونَ ﴿ 111 ﴾ ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّهُ أَیْنَ مَاثُقِفُوا إِلاَّ بِحَبْلٍ مِّنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِّنَ النَّاسِ وَ بَآءُو بِغَضَبٍ مِّنَ اللَّهِ وَ ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الْمَسْکَنَهُ ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ کَانُوا یَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ یَقْتُلُونَ الْأَنبِیَآءَ بِغَیْرِ حَقٍّ ذَلِکَ بِمَا عَصَوا وَّ کَانُوا یَعْتَدُونَ ﴾ ﴿ 112 ﴾

774/ [133]- عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ اَلرَّحْمَنِ عَنْ عِدَّهٍ مِنْ أَصْحَابِنَا رَفَعُوهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِهِ تَعَالَی: ﴿ إِلاّ بِحَبْلٍ مِنَ اَللّهِ وَ حَبْلٍ مِنَ اَلنّاسِ ﴾ قَالَ: ﴿ اَلْحَبْلُ مِنَ اَللَّهِ کِتَابُ اَللَّهِ وَ اَلْحَبْلُ مِنَ اَلنَّاسِ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ. ﴾ (1)

775 / [134] - عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: وَ تَلاَ هَذِهِ اَلْآیَهَ: ﴿ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کانُوا یَکْفُرُونَ بِئَایتِ اَللّهِ وَ یَقْتُلُونَ الأَنبِیَآءَ بِغَیْرِ اَلْحَقِّ ذلِکَ بِما عَصَوْا وَ کانُوا یَعْتَدُونَ. ﴾

قَالَ: ﴿ وَ اَللَّهِ، مَا قَتَلُوهُمْ بِأَیْدِیهِمْ، وَ لاَ ضَرَبُوهُمْ بِأَسْیَافِهِمْ، وَ لَکِنْ سَمِعُوا أَحَادِیثَهُمْ فَأَذَاعُوهَا، فَأُخِذُوا عَلَیْهَا، فَقُتِلُوا، فَصَارَ قَتْلاً وَ اِعْتِدَاءً وَ مَعْصِیَهً. ﴾ (2)

ص: 130

فرمایش خداوند متعال: آن ها هرگز نمی توانند به شما ضرر و زیانی برسانند. جز آزار هایی مختصر و اگر با شما جنگ کنند، به شما پشت خواهند کرد (و شکست می خورند) سپس کسی آن ها را یاری نمی کند (111) هر جا یافت شوند. مُهر ذلت بر آنان خورده است، مگر با ارتباط به خدا و (یا) با ارتباط به مردم و به خشم خدا، گرفتار شده اند و مُهر بیچارگی بر آن ها زده شده، زیرا آن ها به آیات خدا، کفر می ورزیدند و پیامبران را به ناحق می کشتند، این رفتار و حرکات به خاطر آن است که گناه کردند و (به حقوق دیگران،) تجاوز نمودند. (112)

133) - از یونس بن عبد الرحمان، به نقل از عده ای از اصحاب روایت کرده است که گفت:

امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «مگر به ریسمانی از طرف خداوند و ریسمانی از طرف مردم» فرمود: ﴿ حَبْلٍ مِنَ اللَّهِ ﴾ کتاب خداوند است و ﴿ حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ ﴾ ، امام علی بن ابی طالب علیه السلام می باشد.

134) - از اسحاق بن عمار روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام این آیه شریفه: «زیرا به آیات خدا کافر شدند و پیامبران را به ناحق کشتند و این بدان سبب بود که عصبان ورزیدند و تجاوز کردند» را تلاوت می نمود و می فرمود: به خدا سوگند! پیامبران را با دست خود کتک نزدند و با شمشیر نکشتند، بلکه احادیث و اسرار آنان را می شنیدند (و در پیش دشمنان و مخالفان) آشکار و افشاگری می کردند، پس دستگیر و کشته می شدند و به چنین حرکتی، کشتن و معصیت گفته می شود.

ص: 131

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ وَ لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللّهُ بِبَدْرٍ وَ أَنتُمْ أَذلَّةٌ فَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ﴾ ﴿ 123 ﴾

776 / [135] - عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، قَالَ: قَرَأْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: ﴿ وَ لَقَدْ نَصَرَکُمُ اَللّهُ بِبَدْرٍ وَ أَنْتُمْ أَذِلَّهٌ ﴾ . فَقَالَ: ﴿ مَهْ!، لَیْسَ هَکَذَا أَنْزَلَهَا اَللَّهُ إِنَّمَا أُنْزِلَتْ: وَ أَنْتُمْ قَلِیلٌ ﴾. (1)

777/ [136] - عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: سَأَلَهُ أَبِی عَنْ هَذِهِ اَلْآیَهِ ﴿ لَقَدْ نَصَرَکُمُ اَللّهُ بِبَدْرٍ وَ أَنْتُمْ أَذِلَّهٌ ﴾ ؟

قَالَ: ﴿ لَیْسَ هَکَذَا أَنْزَلَهُ اَللَّهُ مَا أَذَلَّ اَللَّهُ رَسُولَهُ قَطُّ إِنَّمَا أُنْزِلَتْ وَ أَنْتُمْ قَلِیلٌ. ﴾

و عَنِ عِیسَی، عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ، مِثْلَهُ. (2)

778 / [137]- عَنْ رِبْعِیِّ بْنِ حَرِیزٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : أَنَّهُ قَرَأَ ﴿ وَ لَقَدْ نَصَرَکُمُ اَللَّهُ بِبَدْرٍ وَ أَنْتُمْ - ضُعَفَاءُ ﴾ - وَ مَا کَانُوا أَذِلَّهً وَ رَسُولُ اَللَّهِ فِیهِمْ - عَلَیْهِ وَ عَلَی آلِهِ اَلسَّلاَمُ- . (3)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ بَلَى إِن تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُواْ وَ يَأْتُوكُم مِن فَوْرِهِمْ هَذَا يُمْدِدْكُمْ رَبُّكُم بِخَمْسَةِ ءَالَفٍ مِنَ الْمَلَئِكَةِ مُسَوّمِينَ ﴾ ﴿ 125 ﴾

ص: 132

فرمایش خداوند متعال: و همانا خداوند شما را در «جنگ بدر» یاری کرد (و بر دشمنان خطرناک، پیروز نمود) در حالی که شما (نسبت به آن ها) ناتوان بودید، پس بنا بر این این از (عقاب) خدا بپرهیزید (و مخالفتِ فرمانِ پیامبر نکنید) تا شکر نعمت او را بجا آورده باشید. (123)

135) - از ابو بصیر روایت کرده است، که گفت:

در محضر امام صادق علیه السلام به این آیه «و هر آینه خداوند شما را در بدر یاری نمود و شما خوار و ذلیل بودید» را تلاوت نمودم فرمود: آرام باش، این چنین نازل نشده، بلکه ،آیه ابن جنين ﴿ وَ أَنْتُمْ قَلِيلٌ ﴾ نازل شده است.

136) - از عبد اللّه بن سنان روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: از پدرم دربارۀ این آیه: «و هر آینه خداوند شما را در پدر یاری نمود و شما خوار و ذلیل بودید» سؤال شد و فرمود: خداوند این چنین نازل ننموده، خداوند هرگز، رسولش و مؤمنین را دلیل نگرداند، بلکه ،آیه این چنین ﴿ وَ أَنْتُمْ قَلِيلٌ ﴾ نازل شده است.

و نیز به نقل از عیسی، از صفوان و از ابن سنان، مانند آن را روایت کرده است.

137) - از ربعی بن حریز روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام آیه را این چنین: «و هر آینه خداوند شما را در بدر یاری نمود و شما - ضعیف و ناتوان بودید -» قرائت نمود و فرمود: مؤمنین هرگز ذلیل نبودند، تا آن زمانی که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در بین ایشان حضور داشت.

فرمایش خداوند متعال: آری، (امروز هم) اگر استقامت و تقوا پیشه کنید و دشمن به همین زودی به سراغ شما بیاید خداوند شما را به پنج هزار نفر از فرشتگان که نشانه هایی با خود دارند مدد خواهد داد. (125)

ص: 133

779 / [138] - عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ:

﴿ کَانَتْ عَلَی اَلْمَلاَئِکَهِ اَلْعَمَائِمُ اَلْبِیضُ اَلْمُرْسَلَهُ یَوْمَ بَدْرٍ. ﴾ (1)

780/ [139]- عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ هَمَّامٍ ، عَنْ أَبِی اَلْحَسَنِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ : فِی قَوْلِ اَللَّهِ: ﴿ مُسَوِّمِینَ ﴾ ، قَالَ: ﴿ اَلْعَمَائِمَ، اِعْتَمَّ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ فَسَدَلَهَا مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ ﴾ (2)

781/ [140] - عَنْ ضُرَیْسِ بْنِ عَبْدِ اَلْمَلِکِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

﴿ إِنَّ اَلْمَلاَئِکَهَ اَلَّذِینَ نَصَرُوا مُحَمَّداً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ یَوْمَ بَدْرٍ فِی اَلْأَرْضِ، مَا صَعِدُوا بَعْدُ، وَ لاَ یَصْعَدُونَ حَتَّی یَنْصُرُوا صَاحِبَ هَذَا اَلْأَمْرِ وَ هُمْ خَمْسَهُ آلاَفٍ. ﴾ (3)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ لَيْسَ لَكَ مِنَ الْأَمْرِ شَيْءٌ أَوْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ أَوْ يُعذِّبَهُمْ فَإِنَّهُمْ ظَلِمُونَ ﴾ ﴿ 128 ﴾

ص: 134

138) - از جابر روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: فرشته ها، در روز جنگ بدر عمامه های سفید بر سر نهادند و دو سر سر آن ها را آویزان کرده بودند.

139) - از اسماعیل بن همّام روایت کرده است، که گفت:

امام کاظم علیه السلام دربارۀ فرمایش خداوند متعال: ﴿ مُسَوّمين ﴾ ، فرمود: مقصود عمامه است؛ موقعی که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم عمامه بر سر می نهاد، یک سر آن را جلوی سینه و یک سر دیگرش را پشت (شانه اش) می انداخت.

140)- از ضُريس بن عبد الملک روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: همانا فرشته هایی که در جنگ بدر، حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم را در زمین یاری و حمایت کردند، آنان از دنیا به آسمان بالا نرفتند و بالا نمی روند تا زمانی که صاحب الأمر (حضرت مهدى آل محمّد علیهم السلام) ظهور و قیام نماید و او را یاری کنند، آنان پنج هزار فرشته می باشند.

فرمایش خداوند متعال: (ای پیامبر!) هیچ گونه اختیاری (در مورد عفو کافرین یا مؤمنین فرار کنندگان از جنگ) برای تو نمی باشد. مگر این که (خدا) بخواهد آنان را ببخشد یا مجازات کند، چون که آنان ستم کار هستند. (128)

ص: 135

782 / [141] - عَنْ جَابِرٍ اَلْجُعْفِیِّ قَالَ:

قَرَأْتُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَوْلَ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: ﴿ لَیْسَ لَکَ مِنَ اَلْأَمْرِ شَیْءٌ ﴾ قَالَ: ﴿ بَلَی، وَ اَللَّهِ! إِنَّ لَهُ مِنَ اَلْأَمْرِ شَیْئاً وَ شَیْئاً وَ شَیْئاً وَ لَیْسَ حَیْثُ ذَهَبْتَ وَ لَکِنِّی أُخْبِرُکَ أَنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمَّا أَمَرَ نَبِیَّهُ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنْ یُظْهِرَ وَلاَیَهَ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَکَّرَ فِی عَدَاوَهِ قَوْمِهِ لَهُ وَ مَعْرِفَتِهِ بِهِمْ وَ ذَلِکَ لِلَّذِی فَضَّلَهُ اَللَّهُ بِهِ عَلَیْهِمْ فِی جَمِیعِ خِصَالِهِ کَانَ أَوَّلَ مَنْ آمَنَ بِرَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ بِمَنْ أَرْسَلَهُ وَ کَانَ أَنْصَرَ اَلنَّاسِ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ أَقْتَلَهُمْ لِعَدُوِّهِمَا وَ أَشَدَّهُمْ بُغْضاً لِمَنْ خَالَفَهُمَا وَ فَضَّلَ عِلْمَهُ اَلَّذِی لَمْ یُسَاوِهِ أَحَدٌ وَ مَنَاقِبَهُ اَلَّتِی لاَ تُحْصَی شَرَفاً. ﴾

﴿ فَلَمَّا فَکَّرَ اَلنَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ فِی عَدَاوَهِ قَوْمِهِ لَهُ فِی هَذِهِ اَلْخِصَالِ وَ حَسَدِهِمْ لَهُ عَلَیْهَا ضَاقَ عَنْ ذَلِکَ [صَدْرِهِ] ﴾

﴿ فَأَخْبَرَ اَللَّهُ أَنَّهُ لَیْسَ لَهُ مِنْ هَذَا اَلْأَمْرِ شَیْءٌ إِنَّمَا اَلْأَمْرُ فِیهِ إِلَی اَللَّهِ أَنْ یُصَیِّرَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَصِیَّهُ وَ وَلِیَّ اَلْأَمْرِ بَعْدَهُ فَهَذَا عَنَی اَللَّهُ وَ کَیْفَ لاَ یَکُونُ لَهُ مِنَ اَلْأَمْرِ شَیْءٌ وَ قَدْ فَوَّضَ اَللَّهُ إِلَیْهِ أَنْ جَعَلَ مَا أَحَلَّ فَهُوَ حَلاَلٌ وَ مَا حَرَّمَ فَهُوَ حَرَامٌ قَالَ: ﴿ ما ءَاتَاکُمُ اَلرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا ﴾ . ﴾ (1) . (2)

783 / [142] - عَنْ جَابِرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَوْلُهُ لِنَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ﴿ لَیْسَ لَکَ مِنَ اَلْأَمْرِ شَیْءٌ ﴾ فَسِّرْهُ لِی

ص: 136

141)- از جابر جُعفی روایت کرده است که گفت:

نزد امام باقر علیه السلام فرمایش خداوند: «از آن امر چیزی برای تو نیست» را قرائت کردم، فرمود: بلی، به خدا سوگند! برای او از امر مقداری و مقداری و مقداری است آن طور که تو گمان کرده ای -(که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم دارای تمام امور و اختیارات نمی باشد)- نیست ولی من برایت توضیح می دهم: هنگامی که خداوند متعال به پیامبرش صلی اللّه علیه و آله و سلم دستور داد که خلافت و ولایت علی علیه السلام را اظهار نماید، حضرت در اندیشه دشمنی خویشاوندان خود شد و سابقه دشمنی آنان را نسبت به او می دانست که این دشمنی به آن جهت می باشد که خداوند علی علیه السلام را در تمام صفات و کمالات، بر تمامی آنان برتری داده بود؛ او اول کسی بود که به خدا و رسالت پیامبر ایمان آورد، از تمام مردم بیشتر خدا و پیامبرش را یاری و حمایت می نمود، از همه بیشتر با دشمنان پیکار می کرد از همه بیشتر با دشمنان خدا و پیامبر کینه داشت. هم چنین نسبت به مقام علمی او که هیچ کس مساوی و هم پای او نبود و دیگر مناقب و فضائلی که از حدّ شمارش بیشتر است.

پس وقتی پیامبر به فکر دشمنی آنان با علی علیه السلام افتاد و این که بر او حسادت و رشگ می برند، دل تنگ شد؛ لذا خداوند به او اطلاع داد که این امر مربوط به او نیست بلکه این امر ولایت و خلافت بستگی به خدا دارد و او تعیین می نماید که علی علیه السلام و وصی و ولی امر بعد از پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم باشد.

پس منظور از آیه همین است و چگونه چنین نباشد و او اختیاری نداشته باشد؟ با این که امور را به او تفویض نموده که هر چه را حلال کند حلال و هر چه را حرام نماید حرام می باشد؛ به دلیل فرمایش خداوند: «آن چه که را رسول (خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم) برای تان آورد و بیان نمود، بپذیرید و عمل کنید و از آن چه که شما را نهی کرده دوری نمایید».

142) - از جابر روایت کرده است که گفت: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: فرمایش خداوند را خطاب به پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم: «از آن امر چیزی برای تو نیست» برایم تفسیر بفرما.

ص: 137

قَالَ: فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: ﴿ لِشَیْءٍ قَالَهُ اَللَّهُ، وَ لِشَیْءٍ أَرَادَهُ اَللَّهُ، یَا جَابِرُ! إِنَّ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ کَانَ حَرِیصاً عَلَی أَنْ یَکُونَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ مِنْ بَعْدِهِ عَلَی اَلنَّاسِ وَ کَانَ عِنْدَ اَللَّهِ خِلاَفُ مَا أَرَادَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ. ﴾

قَالَ: قُلْتُ: فَمَا مَعْنَی ذَلِکَ؟

قَالَ: ﴿ نَعَمْ، عَنَی بِذَلِکَ قَوْلَ اَللَّهِ لِرَسُولِهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ: ﴿ لَیْسَ لَکَ مِنَ اَلْأَمْرِ شَیْءٌ ﴾ یَا مُحَمَّدُ! فِی عَلِیٍّ، اَلْأَمْرُ إِلَیَّ فِی عَلِیٍّ وَ فِی غَیْرِهِ، أَلَمْ [أَتْلُ] عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ! فِیمَا أَنْزَلْتُ مِنْ کِتَابِی إِلَیْکَ ﴿ الَمَ * أَحَسِبَ اَلنّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا ءَامَنّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ* وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُواْ وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکَاذِبِینَ ﴾ (1) قَالَ: فَوَّضَ رَسُولُ اَللَّهِ اَلْأَمْرَ إِلَیْهِ. ﴾ (2)

784/[143] - عَنِ اَلْجَرْمِیِّ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ : أَنَّهُ قَرَأَ ﴿ لَیْسَ لَکَ مِنَ اَلْأَمْرِ شَیْءٌ إِنَّ يَتُبْ [أَنْ تَتُوبَ] عَلَیْهِمْ أَوْ تُعَذِّبَهُمْ [يُعَذِّبَهُمْ] فَإِنَّهُمْ ظَالِمُونَ. ﴾ (3)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ وَ سَارِعُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَوَتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ ﴾ ﴿ 133 ﴾

ص: 138

فرمود: ای جابر! این آیه مربوط به دستوری است که خداوند داده و اراده کرده بود زیرا رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم علاقۀ بسیاری داشت و تلاش نمود که علی علیه السلام جانشین او باشد (بدون هیچ مزاحمی) ولی خداوند خلاف آن چه را که پیامبر مایل بود اراده کرده بود.

عرض کردم: پس معنای این آیه چیست؟

فرمود: منظور فرمایش خداوند: «از آن امر چیزی برای تو نیست» این است: ای محمّد! دربارۀ علی، آن امر علی و دیگری کاری مربوط به من می باشد، مگر این آیه را بر تو نازل نکرده ام: «آیا مردم گمان می کنند همین که بگویند ایمان آوردیم، رها می شوند و آزمایش نخواهند شد * هر آینه گذشتگان را هم آزمایش کردیم، پس خدا کسانی را که راستگو باشند می شناسد، همچنان که دروغ گویان را هم می شناسد».

و پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم این امر را به خدا واگذار کرد (منظور این است که پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم مایل بود بدون مزاحمتی، على علیه السلام جانشین و خلیفه اش شود ولی خداوند می خواست مردم آزمایش شوند و منافق از مؤمن جدا گردد.

143) - از جرمی روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام این آیه را این چنین: «از آن امر چیزی برای تو نیست، که بخواهی آن ها را بیامرزی و با عذاب شان کنی؛ زیرا که آن ها ظالم هستند»، قرائت نمود، یعنی تو نمی توانی توبه آن ها را بپذیری، این امر مربوط به خداوند است که توبه ایشان را بپذیرد و یا عذاب شان کند، (این مطلب بستگی به خواست خداوند دارد)؛ زیرا که آن ها ظالم و ستمگر هستند.

فرمایش خداوند متعال: و برای رسیدن به آمرزش پروردگار تان و بهشتی که وسعت آن، (به اندازه) آسمان ها و زمین است شتاب کنید که برای پرهیزگاران آماده شده است. (133)

ص: 139

785 / [144] - عَنْ دَاوُدَ بْنِ سِرْحَانَ ، عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ : فِی قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَى: ﴿ وَ سارِعُوا إِلی مَغْفِرَهٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّهٍ عَرْضُهَا اَلسَّماوتُ وَ اَلْأَرْضُ ﴾ قَالَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: ﴿ إِذَا وَضَعُوهَا کَذَا - وَ بَسَطَ یَدَیْهِ إِحْدَاهُمَا مَعَ اَلْأُخْرَی - ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ وَ الَّذِينَ إِذَا فَعَلُوا فَحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَن يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللّهُ وَ لَمْ يُصِرُّواْ عَلَىٰ مَا فَعَلُواْ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ ﴾ ﴿ 135 ﴾

786 / [145] - عَنْ أَبِی عَمْرٍو اَلزُّبَیْرِیِّ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ، قَالَ:

﴿ رَحِمَ اَللَّهُ عَبْداً لَمْ یَرْضَ مِنْ نَفْسِهِ أَنْ یَکُونَ إِبْلِیسُ نَظِیراً لَهُ فِی دِینِهِ، وَ فِی کِتَابِ اَللَّهِ نَجَاهٌ مِنَ اَلرَّدَی، وَ بَصِیرَهٌ مِنَ اَلْعَمَی، وَ دَلِیلٌ إِلَی اَلْهُدَی، وَ شِفَاءٌ لِمَا فِی اَلصُّدُورِ فِیمَا أَمَرَکُمُ اَللَّهُ تَعَالَی بِهِ مِنَ اَلاِسْتِغْفَارِ وَ اَلتَّوْبَة، قَالَ اَللَّهُ: ﴿ وَ اَلَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَهً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اَللّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ یَغْفِرُ اَلذُّنُوبَ إِلاَّ اَللّهُ وَ لَمْ یُصِرُّوا عَلی ما فَعَلُوا وَ هُمْ یَعْلَمُونَ ﴾ . ﴾

وَ قَالَ: ﴿ وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءًا أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اَللّهَ یَجِدِ اَللّهَ غَفُوراً رَحِیماً ﴾ (2) ﴿ فَهَذَا مَا أَمَرَ اَللَّهُ بِهِ مِنَ اَلاِسْتِغْفَارِ، وَ اِشْتَرَطَ مَعَهُ بِالتَّوْبَهِ وَ اَلْإِقْلاَعِ عَمَّا حَرَّمَ اَللَّهُ، فَإِنَّهُ (تَعَالَى) یَقُولُ: ﴿ إِلَیْهِ یَصْعَدُ اَلْکَلِمُ اَلطَّیِّبُ

ص: 140

144) - از داود بن سرحان به نقل از مردی روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «به سوی مغفرت و آمرزش پروردگار تان بر یک دیگر سبقت گیرید، هم چنین بر ورود در بهشتی که پهنای آن به اندازه آسمان ها و زمین می باشد، سبقت گیرید» فرمود: موقعی که آن ها را این چنین توصیف کنند و حضرت یکی از دو دست خود را باز کرد و بر دیگری گذاشت.

فرمایش خداوند متعال: و آن هایی که چون مرتکب عمل زشتی شوند، یا به خود ستم کنند، به یاد خدا می افتند و برای گناهان خود، طلب آمرزش می کنند - و چه کسی جز خداوند گناهان را می بخشد؟ - و بر گناه خود اصرار نمی ورزند، با این که می دانند. (135)

145) - از ابو عمر و زُبیری روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند رحمت کند بنده ای را که راضی نباشد، شیطان در دینش، نظیر و مشابه او باشد، با این که در کتاب خداوند، راه نجات از پستی ها و راه بینش از کور دلی ها و راهنمایی به سوی سعادت و خوشبختی و نیز شفا و درمان امراض قلبی و درونی همه آن ها در آن آیاتی که بندگان را دستور به استغفار و توبه کرده بیان شده است هم چنان که خداوند متعال فرموده: «و کسانی که کار فحشا و خلافی مرتکب می شدند و یا بر خود ستم می کردند (عقاب) خدا را به یاد می آوردند و برای گناهان خود استغفار و توبه می نمودند و چه کسی به غیر از خداوند گناهان را می آمرزد؛ و آنان بر آن چه انجام می دادند اصرار نمی کردند و می دانستند»؛ و نیز فرمود: «و کسی که کار بدی انجام دهد و یا بر خود ستم نماید، سپس از درگاه خداوند درخواست آمرزش کند خداوند را آمرزنده و مهربان می یابد».

پس خداوند این چنین دستور به استغفار و طلب آمرزش داده و شرط نموده

ص: 141

وَ الْعَمَلُ الصَّلِحُ يَرْفَعُه ﴾ (1) وَ هَذِهِ اَلْآیَهُ تَدُلُّ عَلَی أَنَّ اَلاِسْتِغْفَارَ لاَ یَرْفَعُهُ إِلَی اَللَّهِ إِلاَّ اَلْعَمَلُ اَلصَّالِحُ وَ اَلتَّوْبَهُ. ﴾ (2)

787 / [146]- عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: فِی قَوْلِ اَللَّهِ: ﴿ وَ مَنْ یَغْفِرُ اَلذُّنُوبَ إِلاَّ اَللّهُ وَ لَمْ یُصِرُّوا عَلی ما فَعَلُوا وَ هُمْ یَعْلَمُونَ ﴾ قَالَ: ﴿ اَلْإِصْرَارُ أَنْ یُذْنِبَ اَلْعَبْدُ وَ لاَ یَسْتَغْفِرَ اَللَّهَ، وَ لاَ یُحَدِّثَ نَفْسَهُ بِالتَّوْبَهِ، فَذَلِکَ اَلْإِصْرَارُ. ﴾ (3)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ إِن يَمْسَسْكُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ فَرْحٌ مِثْلُهُ وَ تِلْكَ الْأَيَّامُ تُدَاوِلُهَا بَيْنَ النَّاسِ وَ لِيَعْلَمَ اللّهُ الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ يَتَّخِذَ مِنكُمْ شُهَدَاء وَ اللّهُ لا يُحِبُّ الظَّلِمِينَ ﴿ 140 ﴾ وَ لِيُمَخِصَ اللّهُ الَّذِينَ ءَامَنوا وَ يَمْحَقَ الْكَفِرِينَ ﴿ 141 ﴾ أَمْ حَسِبْتُمْ أَن تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا يَعْلَمُ اللّهُ الَّذِينَ جَهَدُوا مِنكُمْ وَ يَعْلَمَ الصَّبِرِينَ ﴾ ﴿ 142 ﴾

ص: 142

که همراه آن توبه (پشیمانی و تصمیم جدی بر جیران داشته باشد) و خود را از آن چه که خداوند حرام دانسته برهاند؛ زیرا که فرموده است: «و گفتار پاک و کردار نیک به سمت خداوند بالا می رود»؛ به وسیله این آیه استدلال می شود که اصل استغفار و طلب آمرزش نزد خداوند متعال بالا نمی رود، مگر به سب تردار نیک (که جبران کننده گناه باشد، البته) به همراه تونه و پشیمانی.

146)- از جابر روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام دربارۀ فرمایش خداوند متعال: «او چه کسی غیر از خداوند گناهان را می آمرزد؟ و بر آن چه انجام می دادند اصرار نمی کردند و می دانستند»، فرمود: «اِصرار» این است که گناه را به دنباله گناه انجام دهد و درخواست آمرزش هم نکند و نیز خود را بر انجام گناه سرزنش ننماید، (به درستی که) این معنای اصرار می باشد.

فرمایش خداوند متعال: اگر (در جنگ اُحد) و به شما رسید (و ضربه ای وارد شد)، به آن جمعیت نیز (در نبرد جنگ بدر) جراحتی همانند آن وارد گردید و ما این روز ها (ی پیروزی و شکست) را در میان مردم قرار می دهیم تا این که خدا، افرادی را که ایمان آورده اند، بدانند (و آنان شناخته شوند) و خداوند از میان شما شاهدانی بگیرد و (توجه داشته باشید که) خداوند ظالمان را دوست نمی دارد (140) و تا این که خداوند افراد با ایمان را خالص گرداند (و آنان ورزیده شوند) و کافران را به تدریج نابود سازد (141) آیا چنین پنداشتید که (تنها با ادّعای ایمان) وارد بهشت خواهید شد؟ در حالی که خداوند هنوز مجاهدان از شما و حمایران را مشخّص نساخته است. (142)

ص: 143

788 / [147] - عَنْ زُرَارَهَ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فِی قَوْلِ اَللَّهِ تَبَارَکَ : ﴿ وَ تِلْكَ الْأَيَّامُ نُدَاوِلُهَا بَيْنَ النَّاسِ ﴾ ،قَالَ: ﴿ مَا زَالَ مُنْذُ خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ دَوْلَهٌ لِلَّهِ وَ دَوْلَهٌ لِإِبْلِیسَ فَأَیْنَ دَوْلَهُ اللَّهِ أَمَا هُوَ قَائِمٌ وَاحِدٌ. ﴾ (1)

788 / [148]- عَنِ اَلْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ اَلْوَشَّاءِ بِإِسْنَادٍ لَهُ یُرْسِلُهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

﴿ وَ اَللَّهِ! لَتُمَحَّصُنَّ، وَ اَللَّهِ! لَتُمَیَّزُنَّ وَ اَللَّهِ! لَتُغَرْبَلُنَّ، حَتَّی لاَ یَبْقَی مِنْکُمْ إِلاَّ اَلْأَنْدَرُ ﴾ ، قُلْتُ: وَ مَا اَلْأَنْدَرُ؟

قَالَ: ﴿ اَلْبَیْدَرُ [اَلْأَبْذَرُ] وَ هُوَ أَنْ یُدْخِلَ اَلرَّجُلُ فِیهِ اَلطَّعَامَ یُطَیِّنُ عَلَیْهِ ثُمَّ یُخْرِجُهُ قَدْ أَکَلَ بَعْضُهُ بَعْضاً، فَلاَ یَزَالُ یُنَقِّیهِ ثُمَّ یَکُنُّ عَلَیْهِ ثُمَّ یُخْرِجُهُ حَتَّی یَفْعَلَ ذَلِکَ ثَلاَثَ مَرَّاتٍ، حَتَّی یَبْقَی مَا لاَ یَضُرُّهُ شَیْءٌ. ﴾ (2)

789 / [149]- عَنْ دَاوُدَ اَلرَّقِّیِّ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: ﴿ أَمْ حَسِبْتُمْ أَن تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا يَعْلَم اللَّهُ الَّذِينَ جَهَدُواْ مِنكُمْ ﴾ ؟

قَالَ: ﴿ إِنَّ اَللَّهَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَا هُوَ مُکَوِّنُهُ قَبْلَ أَنْ یُکَوِّنَهُ، وَ هُمْ ذَرٌّ، وَ عَلِمَ مَنْ یُجَاهِدُ مِمَّنْ لاَ یُجَاهِدُ، کَمَا عَلِمَ أَنَّهُ یُمِیتُ خَلْقَهُ قَبْلَ أَنْ یُمِیتَهُمْ وَ لَمْ یُرِهُمْ مَوْتَهُمْ وَ هُمْ أَحْیَاءٌ. ﴾ (3)

ص: 144

147) - از زراره روایت کرده است که گفت امام صادق علیه السلام دربارۀ فرمایش خداوند متعال: «و آن روزگاران را بین مردم می چرخانیم»، فرمود:

از زمانی که پروردگار، حضرت آدم علیه السلام را آفرید، (هم زمان، دو دولت ایجاد گردید: یکی) دولت و حکومت خداوند و (دیگری) دولت و حکومت ابلیس؛ پس دولت و حکومت خداوند کجاست و چه شده؟! او نیست مگر یک قیام کننده!

148) - از حسن بن علی و شّاء روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: به خدا سوگند! حتماً شما خالص خواهید شد، به خدا سوگند! حتماً شما غربال (و به راست و چپ پراکنده) خواهید شد، تا آن که از شما باقی نماند مگر افراد «اندر» عرض کردم» معنای «اندر» چیست؟

فرمود: به معنای «بَيْدَر» خرمن گاه می باشد و او مردی است که طعام (گندم، جو و....) وارد منزل خود می نماید و بر روی آن کاه گل می کشد تا (از آن) نگهداری کند و به موقع مصرف شود، پس از مدتی طعام را بیرون می آورد و می بیند که مقداری از آن ها هم دیگر را خورده اند، پس مرتّب آن ها را پاک و تمیز می کند سپس آن ها را می پوشاند و مجدداً بیرون می آورد، تا این که این کار را سه بار انجام می دهد و مطمئن می گردد که دیگر آفتی به آن ها آسیب نمی رساند.

149) - از داود رقی روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «آیا گمان کرده اید که شما وارد بهشت خواهید شد و خداوند هنوز مجاهدان را مشخص نکرده است»، سؤال کردم؟

فرمود: همانا خداوند، پیش از آن که بخواهد چیزی را تکوین و ایجاد نماید، نسبت به آن آگاه و عالم بوده و می باشد انسان ها در عالم ذرّ بودند و خداوند می دانست که کدام جهاد می کنند و کدام آن را انجام نمی دهند، همچنان که پیش از آن که بمیرند از مرگ آنان آگاه است، ولی مرگ آنان را (تا آخرین لحظه) زندگی شان به ایشان نشان نمی دهد.

ص: 145

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ وَ مَا مُحَمَّدُ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِن مَّاتَ أَوْ قُتِلَ انقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَبكُمْ وَ مَن يَنقَلِبْ عَلَى عَقِيبه فَلَن يَضُرَّ اللَّهَ شَيْئًا وَ سَيَجْزِي اللَّهُ الشَّاكِرِينَ ﴾ ﴿ 144 ﴾

791/ [150]- عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

﴿ کَانَ اَلنَّاسُ أَهْلَ رِدَّهٍ بَعْدَ اَلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ سَنَهً إِلاَّ ثَلاَثَهً ﴾ ، فَقُلْتُ وَ مَنِ اَلثَّلاَثَهُ؟

قَالَ: ﴿ اَلْمِقْدَادُ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ سَلْمَانُ اَلْفَارِسِیُّ، ثُمَّ عَرَفَ اَلنَّاسُ بَعْدَ یَسِیرٍ وَ فقَالَ: هَؤُلاَءِ اَلَّذِینَ دَارَتْ عَلَیْهِمُ اَلرَّحَی، وَ أَبَوْا أَنْ یُبَایِعُوا حَتَّی جَاءُوا بِأَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ مُکْرَهاً فَبَایَعَ، وَ ذَلِکَ قَوْلُ اَللَّهِ : ﴿ وَ مَا مُحَمَّدٌ إِلا رَسُولٌ قَدْ خَلتُ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِن مَّاتَ أَوْ قُتِل انقلبْتُمْ عَلَى أَعْتبكُمْ وَ مَن يَنقَلِبْ عَلَى عَقِيهِ فَلَن يَضُر اللّه شَيْئًا وَ سَيَجْزِي اللَّهُ الشَّاكِرِينَ ﴾ . ﴾ (1)

792/ [151]- عَنِ اَلْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

﴿ إِنَّ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ لَمَّا قُبِضَ صَارَ اَلنَّاسُ کُلُّهُمْ أَهْلَ جَاهِلِیَّهٍ إِلاَّ أَرْبَعَهً: عَلِیٌّ وَ اَلْمِقْدَادُ وَ سَلْمَانُ وَ أَبُو ذَرٍّ. ﴾

فَقُلْتُ: فَعَمَّارٌ؟ فَقَالَ: ﴿ إِنْ کُنْتَ تُرِیدُ اَلَّذِینَ لَمْ یَدْخُلْهُمْ شَیْءٌ فَهَؤُلاَءِ اَلثَّلاَثَهُ. ﴾ (2)

ص: 146

فرمایش خداوند متعال: و محمّد (صلی اللّه علیه و آله و سلم) فقط فرستادۀ خداوند است و پیش از او، فرستادگان دیگری نیز بودند، پس آیا اگر او بمیرد و یا کشته شود. شما به عقب (و آیین گذشتگان خود) باز می گردید؟ (و اسلام را رها کرده و به دوران جاهلیّت بازگشت خواهید کرد؟) و هر کسی که به عقب بازگردد، هرگز به خدا ضرری نمی زند و خداوند به زودی شاکران (و استقامت کنندگان) را پاداش خواهد داد. (144)

150) - از حُنان بن سُدیر به نقل از پدرش، روایت کرده است که گفت: امام باقر علیه السلام فرمود: همۀ مردم پس از پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم از دین بر برگشتند به جز سه نفر، عرض کردم: آن سه نفر چه کسانی بودند؟

فرمود: مقداد بن اسود، ابو در غفاری و سلمان فارسی - رحمت خدا و برکاتش بر ایشان باد - آن گاه از گذشت زمانی کوتاه مردمان دیگری هم از جریان آگاه شدند و فرمود: اینان همان کسانی بودند که چرخ دین بر محور می گردید و از بیعت (با خلیفۀ بر حق، امير المؤمنين على علیه السلام) خودداری کردند، تا موقعی که امیر المؤمنین علیه السلام را با اکراه آوردند و از آن حضرت بیعت گرفتند و این همان معنای فرمایش خداوند است که فرمود: «جز این نیست که محمّد (صلی اللّه علیه و آله و سلم) پیامبری است که پیش از او پیامبرانی دیگر بوده اند، پس آیا اگر بمیرد با کشته شود شما به آیین پیشین خود باز می گردید؟ هر کس که بازگردد هیچ زبانی به خدا نخواهد رساند خدا سپاس گزاران را پاداش خواهد داد».

151) - از فضیل بن یسار روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: هنگامی که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم رحلت نمود. تمامی افراد به دوران اهل جاهلیت بازگشتند. مگر چهار نفر: علی علیه السلام، مقداد، سلمان و ابو ذر.

عرض کردم: پس موقعیت عمار چگونه شد؟ فرمود: اگر به دنبال کسانی می گردی که هیچ شکی در وجود شان وارد نشد همان سه (چهار) نفر بودند.

ص: 147

793 / [152] - عَنِ اَلْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَهَ ، قَالَ:

سَمِعْتُ أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ یَقُولُ فِی کَلاَمٍ لَهُ یَوْمَ اَلْجَمَلِ : ﴿ یَا أَیُّهَا اَلنَّاسُ، إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ اِسْمُهُ وَ عَزَّ جُنْدُهُ لَمْ یَقْبِضْ نَبِیّاً قَطُّ حَتَّی یَکُونَ لَهُ فِی أُمَّتِهِ مَنْ یَهْدِی بِهُدَاهُ، وَ یَقْصِدُ سِیرَتَهُ، وَ یَدُلُّ عَلَی مَعَالِمِ سَبِیلِ اَلْحَقِّ اَلَّذِی فَرَضَ اَللَّهُ عَلَی عِبَادِهِ ﴾ ثُمَّ قَرَأَ: ﴿ وَ ما مُحَمَّدٌ إِلاّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ ﴾ الْآيَةَ. (1)

794 / [153] - عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی اَلْمِقْدَامِ، عَنْ أَبِیهِ، قَالَ:

قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: إِنَّ اَلْعَامَّهَ یَزْعُمُونَ أَنَّ بَیْعَهَ أَبِی بَکْرٍ حَیْثُ اِجْتَمَعَ اَلنَّاسُ، کَانَتْ رِضًا لِلَّهِ، وَ مَا کَانَ اَللَّهُ لِیَفْتِنَ أُمَّهَ مُحَمَّدٍ مِنْ بَعْدِهِ.

فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: وَ مَا یَقْرَءُونَ کِتَابَ اَللَّهِ، أَلَیْسَ اَللَّهُ یَقُولُ: ﴿ وَ ما مُحَمَّدٌ إِلاّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ اَلرُّسُلُ أَفَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ اِنْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ ﴾ الْآيَةَ ؟

قَالَ: فَقُلْتُ لَهُ: إِنَّهُمْ یُفَسِّرُونَ عَلَی وَجْهٍ آخَرَ قَالَ: فَقَالَ: ﴿ أَوَ لَیْسَ قَدْ أَخْبَرَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنِ اَلَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ اَلْأُمَمِ، أَنَّهُمْ قَدِ اِخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ اَلْبَیِّنَاتُ؟ حَیْثُ قَالَ: ﴿ وَ ءَاتَیْنا عِیسَی اِبْنَ مَرْیَمَ اَلْبَیِّنتِ وَ أَیَّدْنهُ بِرُوحِ اَلْقُدُسِ ﴾ - إلی قَوْلِهِ: - ﴿ فَمِنْهُمْ مَنْ ءَامَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ ﴾ (2) الْآيَةَ، فِی هَذَا مَا یُسْتَدَلُّ بِهِ عَلَی أَنَّ أَصْحَابَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ قَدِ اِخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِهم، فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ. ﴾ (3)

ص: 148

152) - از اصبغ بن نباته روایت کرده است، که گفت:

در جنگ جمل از امیر المؤمنین علیه السلام شنیدم که - در کلامی مفصّل - فرمود: ای گروه مردم! به راستی خداوند تبارک و تعالی هرگز پیامبری را قبض روح ننموده، مگر آن که در امّتش، شخصی بوده که بر سیره و سنّت او مردم را هدایت می نموده است و جامعه را به سمت حقایق و واقعیّات، راهنمایی می کرده که خداوند آن را برای بندگان واجب گردانده، سپس (این آیه شریفه را) قرائت نمود: «جز این نیست که محمّد (صلی اللّه علیه و آله و سلم) پیامبری است که پیش از او پیامبرانی دیگر بوده اند».

153) - از عمرو بن ابی المقدام، به نقل از پدرش روایت کرده است، که گفت:

به امام باقر علیه السلام عرض کردم: اهل سنّت گمان می کنند که چون همه مردم در بیعت با ابو بکر هم داستان شدند، پس این امر مورد خشنودی و رضایت خداوند بوده است و چنین نیست که خداوند، امّت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم را پس از او به فتنه اندازد.

امام باقر علیه السلام فرمود: آیا ایشان کتاب خدا را نخوانده اند؟ و آیا خداوند نفرموده است: «پس جز این نیست که محمّد (صلی اللّه علیه و آله و سلم) پیامبری است که پیش از او پیامبرانی دیگر بوده اند، پس آیا اگر بمیرد یا کشته شود، شما به آیین پیشین خود باز می گردید؟»

به حضرت عرض کردم: آن ها این آیه را به گونه ای دیگر تفسیر می کنند.

فرمود: آیا این گونه نیست که خداوند عزّ و جلّ، پیرامون امّت های پیش از ایشان خبر داده است که پس از آمدن بیّنات و دلایل (محکم و روشن)، با هم اختلاف کردند؟ در آن جایی که می فرماید: «و به عیسی آیات و بینات دادیم و او را به وسیله روح القدس تأیید کردیم ... پس برخی از آن ها کسانی بودند که ایمان آوردند و گروهی هم کافر شدند» تا آخر آیه.

پس با این آیه می توان استدلال کرد بر این که اصحاب حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلم پس از رحلت آن حضرت اختلاف کردند و برخی بر ایمان خود استوار ماندند برخی دیگر به کفر گذشته خود بازگشتند و مرتد شدند.

ص: 149

795 / [154] - عَنْ عَبْدِ اَلصَّمَدِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

﴿ أَتَدْرُونَ مَاتَ اَلنَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ أَوْ قُتِلَ؟ إِنَّ اَللَّهَ یَقُولُ: ﴿ أَفَإِینْ ماتَ أَوْ قُتِلَ اِنْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقبِکُمْ ﴾ فَسُمَّ [قَبْلَ اَلْمَوْتِ] إِنَّهُمَا سَقَتَاهُ فَقُلْنَا: إِنَّهُمَا وَ أَبُوهُمَا شَرُّ مَنْ خَلَقَ اَللَّهُ. ﴾ (1)

796 / [155] - عَنْ اَلْحُسَیْنِ بْنِ اَلْمُنْذِرِ، قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَى: ﴿ أَفَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ اِنْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ ﴾ اَلْقَتْلُ أَمِ اَلْمَوْتُ؟

قَالَ: ﴿ یَعْنِی أَصْحَابَهُ اَلَّذِینَ فَعَلُوا مَا فَعَلُوا. ﴾ (2)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ وَ کَأَیِّن مِّن نَّبِيِّ قَتَلَ مَعَهُ رَبَّيُّونَ كَثِيرٌ فَمَا وَ هَنُوا لِمَا أَصَابَهُمْ فِي سَبيل اللّهِ وَ مَا ضَعُفُوا وَ مَا اسْتَكَانُوا و اللَّهُ يُحِبُّ الصَّبِرِينَ ﴾ ﴿ 146 ﴾

797 / [156] - عَنْ مَنْصُورُ بْنُ الْوَلِیدِ الصَّیْقَلُ، إِنَّهُ سَمِعَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ قَرَأَ: ﴿ وَ كَأَیِّنْ مِنْ نَبِیٍّ قُتِلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ كَثِیرٌ ﴾ قَالَ: ﴿ أُلُوفٌ وَ أُلُوفٌ ثُمَّ قَالَ: إِی وَ اللَّهِ! یُقْتَلُونَ. ﴾ (3)

ص: 150

154) - و از عبد الصمد بن بشیر روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: آیا می دانید که پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم (به مرگ طبیعی) مرده و یا آن که کشته و شهید شده است؟ به راستی خداوند می فرماید: «پس اگر بمیرد و کشته شود به گذشتگان خود باز می گردید»، پیش از آن که حضرت بمیرد، مسمومش کردند و آن دو نفر از (عایشه و حفصه) به حضرت، زهر خورانیدند، بر همین اساس ما معتقدیم که آن دو و پدران شان شرور ترین خلق خدا می باشند.

155) - از حسین بن منذر روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «پس اگر او (حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم بمیرد، و یا کشته شود، آیا به (آئین) گذشتگان خود باز می گردید؟» سؤال کردم: آیا با کشته شدن انجام گرفته و یا با مرگ طبیعی؟

امام علیه السلام فرمود: منظور، اصحاب آن حضرت هستند که آن چه نباید انجام دهند، انجام دادند.

فرمایش خداوند متعال: و چه بسیار پیامبرانی که مردان الهی فراوانی به همراه آنان جنگ کردند و آن ها هیچ گاه در برابر آن چه در راه خدا به آنان می رسید، دست و ناتوان نمی شدند و تسلیم (دشمن نمی شدند) و خداوند صابران (و استقامت کنندگان) را دوست دارد. (146)

156) - از منصور بن وليد صيقل روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام شنیدم که (این آیه را) «و چه بسیار پیامبرانی که به همراه اصحاب خود کشته شدند» قرائت کرد و فرمود: هزاران و هزاران (پیامبر) بودند سپس فرمود: آری به خدا سوگند! کشته می شوند.

ص: 151

798 / [157] -عَنِ اَلْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی اَلْعَلاَءِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ ذَکَرَ یَوْمَ أُحُدٍ قَالَ: أَنَّ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ کُسِرَتْ رَبَاعِیَتُهُ، وَ أَنَّ اَلنَّاسَ وَ لَّوْا مُصْعِدِینَ فِی اَلْوَادِی، وَ اَلرَّسُولُ یَدْعُوهُمْ فِی أُخْرَاهُمْ، فَأَثَابَهُمْ غَمّاً بِغَمِّ، ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَیْهِمْ اَلنُّعَاسَ.

فَقُلْتُ: اَلنُّعَاسُ مَا هُوَ؟

قَالَ: ﴿ اَلْهَمُّ فَلَمَّا اِسْتَیْقَظُوا قَالُوا: کَفَرْنَا، وَ جَاءَ أَبُو سُفْیَانَ فَعَلاَ فَوْقَ اَلْجَبَلِ بِإِلَهِهِ هُبَلَ، فَقَالَ: اُعْلُ هُبَلُ فَقَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ یَوْمَئِذٍ: اَللَّهُ أَعْلَی وَ أَجَلُّ، فَکُسِرَتْ رَبَاعِیَهُ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ وَ اِشْتَکَتْ لِثَتُهُ، وَ قَالَ: نَشَدْتُکَ یَا رَبِّ! مَا وَعَدْتَنِی، فَإِنَّکَ إِنْ شِئْتَ لَمْ تُعْبَدْ. ﴾

فَقَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ: ﴿ یَا عَلِیُّ! أَیْنَ کُنْتَ؟ ﴾

فَقَالَ: ﴿ یَا رَسُولَ اَللَّهِ! لَزِقْتُ اَلْأَرْضَ ﴾ فَقَالَ: ﴿ ذَاکَ اَلظَّنُّ بِکَ، فَقَالَ: یَا عَلِیُّ! اِئْتِنِی بِمَاءٍ أَغْسِلْ عَنِّی، فَأَتَاهُ فِی صَحْفَةُ، فَإِذَا رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ قَدْ عَافَهُ، وَ قَالَ: اِئْتِنِی فِی یَدِکَ فَأَتَاهُ بِمَاءٍ فِی کَفِّهِ فَغَسَلَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ عَنْ لِحْیَتِهِ. ﴾ (1)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ إِنَّ الَّذِينَ تَوَلَّوْا مِنكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّيْطَنُ ببَعْضِ مَا كَسَبُوا وَ لَقَدْ عَفَا اللَّهُ عَنْهُمْ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ حَلِيمٌ ﴾ ﴿ 155 ﴾

ص: 152

157) - از حسین بن ابى العلاء روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام یاد آور شد که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم و در جنگ اُحد، دو دندان جلوی دهانش شکست و مردم به بالای درّه (تپه ها و کوه ها) فرار می کردند و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم با آنان را صدا می زد ولی اعتنایی نمی کردند. پس خداوند آنان را به اندوهی بعد از اندوهی دیگر مبتلا کر مبتلا کرد و در نهایت، حالت در نهایت حالت نُعاس را برای شان ایجاد نمود، سؤال کردم: نُعاس چیست؟

فرمود: (یک نوع چُرت زدگی و) خواب است، پس موقعی که آنان (به حال طبیعی خود بازگشتند و) بیدار شدند، گفتند: کافر و بی دین شدیم، در همین بین ابو سفیان آمد و با خدایش بُت هُبَل، بالای کوه رفت و گفت: هُبَل، عالی تر است و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در آن موقعیت فرمود: خداوند بالا تر و والا تر است. (در همین جنگ اُحد بود که) دندان های جلوی دهان حضرت شکست و لثه اش پاره شد و اظهار داشت :پروردگارا! آن چه را به من وعده داده ای، درخواست می کنم؛ زیرا که اگر (چنین) بخواهی کسی عبادتت نمی کند؛ سپس فرمود: ای علی ! کجایی؟

عرضه داشت: ای رسول خدا! بر زمین نشسته ام، فرمود: چنان گمانی در تو بود (که در اثر خستگی و جراحت های زیاد بر زمین بنشینی)، مقداری آب بیاور.

على علیه السلام ظرفی را پُر از آب کرد و آورد، خون (دهان) رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در آن ریخته شد. حضرت فرمود: با دستت آب بیاور، پس با دست خود آب آورد و محاسن حضرت را شُست.

فرمایش خداوند متعال: همانا کسانی که در روز روبرو شدن دو جمعیت با یک دیگر (در جنگ اُحد) فرار کردند، شیطان آن ها را بر اثر بعضی از گناهانی که مرتکب شده بودند، به لغزش انداخت و خداوند آن ها را بخشید. به درستی که خداوند، آمرزنده و برد بار است. (155)

ص: 153

799 / [158] - عَنْ زُرَارَهَ وَ حُمْرَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا عَلَیْهِما اَلسَّلاَمُ : فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: ﴿ إِنَّمَا اِسْتَزَلَّهُمُ اَلشَّیْطانُ بِبَعْضِ ما کَسَبُوا ﴾ فَهُوَ فِی عُقْبَهَ بْنِ عُثْمَانَ [عُثْمَانَ بْنِ سَعْدٍ] ﴾ . (1)

800/ [159] - عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

﴿ لَمَّا اِنْهَزَمَ اَلنَّاسُ عَنِ اَلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ یَوْمَ أُحُدٍ نَادَی رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ: إِنَّ اَللَّهَ قَدْ وَعَدَنِی أَنْ یُظْهِرَنِی عَلَی اَلدِّینِ کُلِّهِ، فَقَالَ لَهُ بَعْضُ اَلْمُنَافِقِینَ - وَ سَمَّاهُمَا -: فَقَدْ هَزَمْنَا وَ تَسْخَرُ بِنَا. ﴾ (2)

801/ [160] - عَنْ عَبْدِ اَلرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ : فِی قَوْلِهِ: ﴿ إِنَّمَا اِسْتَزَلَّهُمُ اَلشَّیْطانُ بِبَعْضِ ما کَسَبُوا ﴾ .

قَالَ: ﴿ هُمْ أَصْحَابُ اَلْعَقَبَهِ. ﴾ (3)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ وَ لَئِن قُتِلْتُمْ فِي سَبيل اللّه أَوْ مُتُّمْ لمَغْفِرَةٌ مَن اللّهِ وَ رَحْمَةٌ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ ﴿ 157 ﴾ وَ لَئِن مُتُمْ أو قتلتُم لإلَى اللّهِ تُحْشَرُونَ ﴾ ﴿ 158 ﴾

ص: 154

158) - از زواره، حمران و محمّد بن مسلم روایت کرده است، که گفته اند:

یکی از دو امام (باقر و یا صادق) علیهما السلام فرمود: فرمایش خداوند متعال: «همانا شیطان با توجه به برخی از کار هایی که انجام دادند، آن ها را لغزاند»، مربوط به عُقبة بن عثمان و سعد بن عثمان [عثمان بن سعد] می باشد.

159) - از هشام بن سالم روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که مردم از بازی پیامبر اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلم در جنگ اُحد گریختند، حضرت فریاد زد: خداوند به من وعده داده است که بر تمام ادیان (و سنّت های غلط) پیروز می گردم، بعضی از منافقین - که راوی نام هر دو نفر را تصريحاً بیان نموده است - گفتند: همانا ما فرار کردیم، آن وقت او ما را مسخره می کند (و می گوید: بر ادیان پیروز می شوم).

160) - از عبد الرحمان بن كثير روايت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «همانا شیطان با توجه به برخی از کار هایی که انجام دادند، آن ها را لغزاند»، فرمود: آنان اصحاب عَقَبه بودند که (فرار کردند و) رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را تنها گذاشتند.

فرمایش خداوند متعال: و اگر در راه خدا کشته شوید یا بمیرید، (زیان نکرده اید؛ زیرا) آمرزش و رحمت خدا، از تمام آن چه که آن ها (در طول عمر خود،) جمع آوری می کنند بهتر است (157) و اگر بمیرید یا کشته شوید، به سوی خدا محشور می شوید. (158)

ص: 155

802/ [161] - عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: ﴿ وَ لَئِنْ قُتِلْتُمْ فِی سَبِیلِ اَللّهِ أَوْ مُتُّمْ ﴾ ؟

قَالَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ لِی : ﴿ یَا جَابِرُ! أَتَدْرِی مَا سَبِیلُ اَللَّهِ؟ ﴾

قُلْتُ: لاَ أَعْلَمُ إِلاَّ أَنْ أَسْمَعَهُ مِنْکَ.

فَقَالَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ : ﴿ سَبِیلُ اَللَّهِ، عَلِیٌّ وَ ذُرِّیَّتُهُ عَلَیْهِمُ اَلسَّلاَمُ وَ مَنْ قُتِلَ فِی وَلاَیَتِهِمْ قُتِلَ فِی سَبِیلِ اَللَّهِ، وَ مَنْ مَاتَ فِی وَلاَیَتِهِمْ مَاتَ فِی سَبِیلِ اَللَّهِ. ﴾ (1)

803 / [162] - عَنْ زُرَارَهَ ، قَالَ:

کَرِهْتُ أَنْ أَسْأَلَ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنِ اَلرَّجْعَهِ، وَ اِسْتَخْفَیْتُ ذَلِکَ، قُلْتُ: لَأَسْأَلَنَّ مَسْأَلَهً لَطِیفَهً لِأَبْلُغَ بِهَا حَاجَتِی فَقُلْتُ: أَخْبِرْنِی عَمَّنْ قُتِلَ، مَاتَ؟

قَالَ: ﴿ لاَ، اَلْمَوْتُ مَوْتٌ، وَ اَلْقَتْلُ قَتْلٌ ﴾

قُلْتُ: مَا أَحَدٌ یُقْتَلُ إِلاَّ وَ قَدْ مَاتَ.

فَقَالَ: ﴿ قَوْلُ اَللَّهِ أَصْدَقُ مِنْ قَوْلِکَ، فَرَّقَ بَیْنَهُمَا فِی اَلْقُرْآنِ ، فَقَالَ: ﴿ أَفَإِينْ ماتَ أَوْ قُتِلَ ﴾ (2) وَ قَالَ: ﴿ وَ لَئِنْ مُتُّمْ أَوْ قُتِلْتُمْ لَإِلَی اَللّهِ تُحْشَرُونَ ﴾ وَ لَیْسَ کَمَا قُلْتَ - یَا زُرَارَهُ! - اَلْمَوْتُ مَوْتٌ، وَ اَلْقَتْلُ قَتْلٌ ﴾ .

قُلْتُ: فَإِنَّ اَللَّهَ یَقُولُ: ﴿ کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَهُ اَلْمَوْتِ. ﴾ (3) ؟

ص: 156

161) - از جابر روایت کرده است، که گفت:

از امام باقر علیه السلام دربارۀ فرمایش خدای عزّ و جلّ: «و اگر در راه خدا کشته شوید یا بمیرید»، سؤال کردم؟

فرمود: ای جابر! آیا می دانی که ﴿ سَبِيلِ اللَّهِ ﴾ چیست؟

عرض کردم: نه، به خدا سوگند! نمی دانم، مگر این که از شما بشنوم.

فرمود: مقصود از ﴿ سَبِيلِ اللَّهِ ﴾ على علیه السلام و ذریّه آن حضرت می باشند، هم چنین کسی که در ولایت (در راه ولایت) ایشان کشته شود و نیز کسی که در ولایت (و در راه ولایت) ایشان بمیرد ﴿ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ﴾ (و شهید در راه خدا) مرده است.

162)- از زراره روایت کرده است، که گفت:

مطلبی راجع به جریان رجعت و بازگشت در ذهنم بود که دوست نداشتم (در ابتدای امر آن را) از امام باقر علیه السلام سؤال کنم، به همین خاطر سؤال لطیفی را پیش کشیدم تا در ضمن آن به مسئله مورد نظرم برسم، پس به ایشان عرض کردم: آیا کسی که کشته می شود، مرده است؟

فرمود: نه! مرگ، مرگ است و کشته شدن هم کشته شدن است (و هر کدام حساب جدا گانه ای دارند).

عرض کردم: آیا کسی نیست که کشته شود و نمرده باشد؟

حضرت فرمود: فرمایش خداوند از گفتار تو صادق تر می باشد که بین این دو، در قرآن فرق گذاشته است و فرموده: «پس آیا اگر بمیرد یا کشته شود»؟ «و اگر بمیرید یا کشته شوید (در هر دو حالت) در پیشگاه خدا محشور خواهید شد».

و سپس فرمود: ای زراره! آن چه که تو فکر می کنی نیست، بلکه مرگ، مرگ است و کشته شدن هم کشته شدن است. عرض کردم: خداوند در آیه ای دیگر فرموده است: «هر کسی مرگ را می چشد»، آیا می فرمائید: کسی که کشته می شود، مرگ را نمی چشد؟

ص: 157

قَالَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: ﴿ مَنْ قُتِلَ لَمْ یَذُقِ اَلْمَوْتَ، ثُمَّ قَالَ: لاَ بُدَّ مِنْ أَنْ یَرْجِعَ حَتَّی یَذُوقَ اَلْمَوْتَ. ﴾ (1)

804 / [163] -عَنْ زُرَارَهَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: فِی قَوْلِ اَللَّهِ: ﴿ وَ لَئِنْ مُتُّمْ أَوْ قُتِلْتُمْ لَإِلَی اَللّهِ تُحْشَرُونَ ﴾ ، وَ قَدْ قَالَ اَللَّهُ: ﴿ کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَهُ اَلْمَوْتِ ﴾ ؟ (2)

فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: ﴿ قَدْ فَرَّقَ اَللَّهُ بَیْنَهُمَا. ﴾

ثُمَّ قَالَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: ﴿ أَکُنْتَ قَاتِلاً رَجُلاً لَوْ قَتَلَ أَخَاکَ ﴾ ؟

قُلْتُ: نَعَمْ. قَالَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : ﴿ فَلَوْ مَاتَ مَوْتاً، أَکُنْتَ قَاتِلاً بِهِ أَحَداً؟ ﴾

قُلْتُ: لاَ، قَالَ: ﴿ أَلاَ تَرَی کَیْفَ فَرَّقَ اَللَّهُ بَیْنَهُمَا. ﴾ (3)

805 / [164] - عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ اَلْمُغِیرَهِ، عَمَّنْ حَدَّثَهُ، عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، قَالَ:

سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ: ﴿ وَ لَئِنْ قُتِلْتُمْ فِی سَبِیلِ اَللّهِ أَوْ مُتُّمْ ﴾ ؟

قَالَ: ﴿ أَتَدْرِی یَا جَابِرُ! مَا سَبِیلُ اَللَّهِ ﴾؟

قُلْتُ: لاَ وَ اَللَّهِ! إِلاَّ إِذَا سَمِعْتُ مِنْکَ. قَالَ: ﴿ سَبِیلِ اَللَّهِ عَلِیٍّ وَ ذُرِّیَّتِهِ عَلَیْهِم اَلسَّلاَمُ ، فَمَنْ قُتِلَ فِی وَلاَیَتِهِ قُتِلَ فِی سَبِیلِ اَللَّهِ، وَ لَیْسَ مِنْ أَحَدٍ یُؤْمِنُ بِهَذِهِ اَلْآیَهِ إِلاَّ وَ لَهُ قَتْلَهٌ وَ مَیْتَهٌ، قَالَ: إِنَّهُ مَنْ قُتِلَ یُنْشَرُ حَتَّی یَمُوتَ، وَ مَنْ یَمُوتُ یُنْشَرُ حَتَّی یُقْتَلَ. ﴾ (4)

ص: 158

فرمود: کسی که با شمشیر (در راه خدا) کشته می شود، با آن کسی که در بستر خود جان می دهد یک سان نیستند، کسی که کشته می شود به ناچار می بایست به دنیا بازگردد (و مجدّداً زندگی کند و بعد بمیرد) تا مزۀ مرگ را بچشد.

163) - از زراره روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «و اگر بمیرید یا کشته شوید (در هر دو حالت) در پیشگاه خدا محشور خواهید شد» و فرمایش دیگر: «هر کسی مرگ را می چشد» حضرت فرمود: خداوند بین آن دو (کشته شدن و مردن) فرق نهاده است، آیا کسی که برادرت را کشته، تو قاتل (و خون خواه) او خواهی بود؟

عرض کردم: بلی. فرمود: پس اگر (به مرگ طبیعی) مرده باشد، آیا باز هم قاتل (و خون خواه) او خواهی بود؟ عرض کردم: نه. فرمود: آیا توجّه نمودی که خداوند چگونه بین آن دو فرق گذاشته است؟

164) - از عبد اللّه بن مُغیره، به نقل از او، از جابر روایت کرده است، که گفت: از امام باقر علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «و اگر کشته شوید در راه خدا یا بمیرید»، سؤال کردم؟

فرمود: ای جابر! آیا می دانی که ﴿ سَبِيلِ اللَّهِ ﴾ چیست؟

عرض کردم: نه، به خدا سوگند! نمی دانم، مگر این که از شما بشنوم.

فرمود: مقصود از ﴿ سَبِيلِ اللَّهِ ﴾ على علیه السلام و ذریّه آن حضرت می باشند، هم چنین کسی که در ولایت (و در راه ولایت) ایشان کشته شود و نیز کسی که در ولایت (در راه ولایت) ایشان بميرد ﴿ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ﴾ (و شهید در راه خدا) مرده است.

مؤمنی در این امّت (اسلام) یافت نمی شود، مگر آن که هم کشته می شود و هم می میرد؛ و افزود کسی که کشته شود زنده می شود تا بمیرد و کسی هم که بمیرد، زنده می شود تا کشته گردد.

ص: 159

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللّه لَهُمْ وَلَوْ کُنتَ فَظًّا غَلِيظٌ الْقَلْبِ لَانفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكَلِينَ ﴿ 159 ﴾ إن يَنصُرْكُمْ اللّهُ فَلَا غَالِبَ لَكُمْ وَ إِن يَخْذُلْكُمْ فَمَن ذَا الَّذِي يَنصُرُكُم مِّن بَعْدِهِ، وَ عَلَى اللّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ ﴾ ﴿ 160 ﴾

806 / [165] - عَنْ صَفْوَانَ ، قَالَ:

اِسْتَأْذَنْتُ لِمُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَلَی اَلرِّضَا - أَبِی اَلْحَسَنِ - عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: وَ أَخْبَرْتُهُ أَنَّهُ لَیْسَ یَقُولُ بِهَذَا اَلْقَوْلِ، وَ أَنَّهُ قَالَ: وَ اَللَّهِ! لاَ أُرِیدُ بِلِقَائِهِ إِلاَّ لِأَنْتَهِیَ إِلَی قَوْلِهِ.

فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: ﴿ أَدْخِلْهُ ﴾ فَدَخَلَ، فَقَالَ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ!، إِنَّهُ کَانَ فَرَطَ مِنِّی شَیْءٌ، وَ أَسْرَفْتُ عَلَی نَفْسِی، وَ کَانَ فِیمَا یَزْعُمُونَ أَنَّهُ کَانَ یَعِیبُهُ [بِعَیْنِهِ].

فَقَالَ: وَ أَنَا أَسْتَغْفِرُ اَللَّهَ مِمَّا کَانَ مِنِّی، فَأُحِبُّ أَنْ تَقْبَلَ عُذْرِی وَ تَغْفِرَ لِی مَا کَانَ مِنِّی.

فَقَالَ: ﴿ نَعَمْ، أَقْبَلُ، إِنْ لَمْ أَقْبَلْ کَانَ إِبْطَالَ مَا یَقُولُ هَذَا وَ أَصْحَابُهُ - وَ أَشَارَ إِلَیَّ بِیَدِهِ - وَ مِصْدَاقَ مَا یَقُولُ اَلْآخَرُونَ - یَعْنِی اَلْمُخَالِفِینَ - قَالَ اَللَّهُ لِنَبِیِّهِ - عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلاَمُ -: ﴿ فَبِما رَحْمَهٍ مِنَ اَللّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ اَلْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اِسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی اَلْأَمْرِ ﴾ .

ص: 160

فرمایش خداوند متعال: (ای پیامبر!) به وسیله (برکت و) رحمت خداوند، در برای آنان نرم (و مهربان) شدی و اگر خشن و سنگ دل بودی، از اطراف تو پراکنده می شدند، پس آن ها را ببخش و برای آن ها طلب آمرزش کن! و در کار ها با آنان مشورت کن! اما هنگامی که تصمیم (انجام برنامه ای را) گرفتی، (قاطع باش و) بر خدا توکل کن؛ زیرا خداوند توکل کنندگان را دوست دارد (159) اگر خداوند شما را یاری کند، هیچ کسی بر شما پیروز نخواهد شد و اگر دست از یاری شما بر دارد کیست که بعد از او، شما را یاری کند ؟!و مؤمنین، باید تنها بر خداوند توکل کنند. (160)

165) - از صفوان روایت کرده است، که گفت:

از امام رضا علیه السلام برای محمّد بن خالد اجازه ورود خواستم و به حضرت عرضی کردم: او معتقد به این امر (ولایت و امامت شما) نیست، ولی می گوید: به خدا سوگند! منظورم از این ملاقات، آن است که بر عقیده و فرمایش آن جناب رفتار نمایم.

فرمود: بگو وارد شود. موقعی که وارد شد گفت: فدایت گردم! من موقعیتی را از دست داده ام و بر خود ستم کرده ام - افراد گمان کردند که منظورش عیب جوئی بر حضرت رضا علیه السلام است - اکنون از خداوند نسبت به آن چه از من سر زده، طلب آمرزش می کنم و از شما هم تقاضا دارم که عذر مرا بپذیری و نسبت به وضع گذشته ام مرا ببخشی.

فرمود: بسیار خوب، عذرت را می پذیرم، که گر نپذیرم بر خلاف عقیده این دسته می شود - اشاره به من کرد - (که خارف نقده امامت اما بیت رسالت باشد) و مطابق نظر مخالفین امامت است؛ خداوند به پیامبرش می فرماید: «پس به وسیله رحمتی که از طرف خداوند شامل تو گشته، در برابر آنان (مخالفان و متکبّران) نرم و ملایم شده ای، ولی اگر ترش رو و سخت دل می بودی، از اطرافت پراکنده می شدند. بنا بر این آنان را عفو کن و برای شان استغفار نما و در امور با ایشان مشورت داشته باش».

ص: 161

ثُمَّ سَأَلَهُ عَنْ أَبِیهِ، فَأَخْبَرَهُ أَنَّهُ قَدْ مَضَی، وَ اِسْتَغْفَرَ لَهُ. (1)

807 / [166] - فِی رِوَایَهِ صَفْوَانَ اَلْجَمَّالِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ عَنْ سَعْدٍ اَلْإِسْکَافِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ :

جَاءَ أَعْرَابِیٌّ - أَحَدَ بَنِی عَامِرٍ - فَسَأَلَ عَنِ اَلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ؟ فَلَمْ یَجِدْهُ.

قَالُوا: هُوَ بقُزَج (2) [بِقُزَحَ] فَطَلَبَهُ فَلَمْ یَجِدْهُ، قَالُوا: هُوَ بِمِنًی.

قَالَ: فَطَلَبَهُ فَلَمْ یَجِدْهُ، فَقَالُوا: هُوَ بِعَرَفَهَ فَطَلَبَهُ فَلَمْ یَجِدْهُ.

قَالُوا: هُوَ بِالْمَشَعِرِ.

قَالُ: فَوَجَدَهُ فِی اَلْمَوْقِفِ، قَالَ: حَلُّوا لِیَ اَلنَّبِیَّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ

فَقَالَ اَلنَّاسُ: یَا أَعْرَابِیُّ! مَا أَنْکَرَکَ إِذَا وَجَدْتَ اَلنَّبِیَّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَسْطَ اَلْقَوْمِ وَجَدْتَهُ مُفَخَّماً.

قَالَ: بَلْ حَلُّوهُ لِی حَتَّی لاَ أَسْأَلَ عَنْهُ أَحَداً.

قَالُوا: فَإِنَّ نَبِیَّ اَللَّهِ أَطْوَلُ مِنَ اَلرَّبْعَهِ وَ أَقْصَرُ مِنَ اَلطَّوِیلِ اَلْفَاحِشِ کَأَنَّ لَوْنَهُ فِضَّهٌ وَ ذَهَبٌ أَرْجَلُ اَلنَّاسِ جُمَّهً وَ أَوْسَعُ اَلنَّاسِ جَبْهَهً بَیْنَ عَیْنَیْهِ غُرَّهٌ أَقْنَی اَلْأَنْفِ وَ اسِعُ اَلْجَبِینِ کَثُّ اَللِّحْیَهِ مُفَلَّجُ اَلْأَسْنَانِ عَلَی شَفَتِهِ اَلسُّفْلَی خَالٌ کَأَنَّ رَقَبَتَهُ إِبْرِیقُ فِضَّهٍ بَعِیدُ مَا بَیْنَ مُشَاشَهِ اَلْمَنْکِبَیْنِ کَأَنَّ بَطْنَهُ وَ صَدْرَهُ سَبَلٌ سَبْطُ اَلْبَنَانِ عَظِیمُ اَلْبَرَاثِنِ إِذَا مَشَی مَشَی مُتَکَفِّئاً وَ إِذَا اِلْتَفَتَ اِلْتَفَتَ بِأَجْمَعِهِ کَأَنَّ یَدَهُ مِنْ لِینِهَا مَتْنُ أَرْنَبٍ إِذَا قَامَ مَعَ إِنْسَانٍ لَمْ یَنْفَتِلْ حَتَّی یَنْفَتِلَ صَاحِبُهُ وَ إِذَا جَلَسَ لَمْ یَحُلَّ حِبْوَتَهُ، حَتَّی یَقُومَ جَلِیسُهُ.

ص: 162

سپس او از حال امام موسی بن جعفر علیهما السلام جویا شد، که حضرت در جواب فرمود: ایشان از دنیا رفته است و او برایش طلب مغفرت نمود.

166) - از صفوان جمّال از امام صادق علیه السلام و و نیز از سعد اسکاف، از امام باقر علیه السلام روایت کرده است، که فرمودند:

یک نفر اعرابی (بیابان نشین) از قبیله بنی عامر، خدمت پیغمبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم آمد و جویای حال حضرت شد، گفتند: به گردش (بیرون خانه یا بیرون شهر) رفته است. ولی او حضرت را نیافت، گفتند: به (صحرای) مِنی رفته، آن جا نیز حضرت را پیدا نکرد، گفتند: به عرفات رفته است، آن جا هم حضرت را نیافت، گفتند: به مَشعَر رفته، آمد و حضرت را در موقِف پیدا کرد و به مردم گفت: پیغمبر را برای من به گونه ای توصیف کنید که او را بشناسم.

مردم اظهار داشتند: ای اعرابی! چگونه او را نمی شناسی، وقتی در میان جمعیت بروی او را عظیم و بزرگوار می یابی؟ گفت: بیشتر توضیح دهید که دیگر لازم نباشد از کسی سؤال کنم، گفتند: قامتش متوسط، رنگش همانند رنگ نقره و طلا می باشد، مو های سرش ما بین ساده و فِر، پیشانی او وسیع و پهن، ما بین دو چشمانش (خال) سفید، بینی او کشیده و باریک، ابروان او با فاصله و جدا محاسنش پُر پشت، بین دندان هایش فاصله دارد و بر لب پایینش خالی موجود است. گردن آن حضرت همانند (گردن) آفتابه نقره ای (که صیقل داده شده)، شانه هایش باز و با فاصله شکم و سینه اش هم سطح و مساوی مفصل های انگشتانش صاف و نرم، پنجه هایش درشت و قوی می باشد.

اگر قدم بردارد آرام و با متانت راه می رود، اگر به کسی یا جایی نگاه کند با تمام چشم و چهره نگاه می کند، نرمی دستانش همچون کُرک موی خرگوش، اگر با فردی برخیزد یا همراه شود تا آن فرد جدا نشود از او جدا نمی گردد، اگر (در جمعی) بنشیند، حرکتی نکند (پارچه ای را که روی زانو و پا های خود انداخته بر ندارد و یا به هر شکلی که نشسته، ادامه دهد) مگر آن که هم نشینانش برخیزند.

ص: 163

فَجَاءَ اَلْأَعْرَابِیُّ، فَلَمَّا نَظَرَ إِلَی اَلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ عَرَفَهُ قَامَ بِمِحْجَنِهِ عَلَی رَأْسِ نَاقَهِ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ عِنْدَ ذَنَبِ نَاقَتِهِ، فَأَقْبَلَ اَلنَّاسُ تَقُولُ مَا أَجْرَأَکَ یَا أَعْرَابِیُّ؟!

قَالَ اَلنَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ دَعُوهُ فَإِنَّهُ [أَرِبٌ] ثُمَّ قَالَ: ﴿ مَا حَاجَتُکَ؟ ﴾

قَالَ: جَاءَتْنَا رُسُلُکَ [أَنْ] تُقِیمُوا اَلصَّلاَهَ وَ تُؤْتُوا اَلزَّکَاهَ وَ تَحُجُّوا اَلْبَیْتَ، وَ تَغْتَسِلُوا مِنَ اَلْجَنَابَهِ، وَ بَعَثَنِی قَوْمِی إِلَیْکَ رَائِداً أَبْغِی أَنْ أَسْتَحْلِفَکَ وَ أَخْشَی أَنْ تَغْضَبَ.

قَالَ: ﴿ لاَ أَغْضَبُ، إِنِّی أَنَا اَلَّذِی سَمَّانِیَ اَللَّهُ فِی التَّوْراةَ وَ اَلْإِنْجِیلِ: محمّد رَسُولَ اَللَّهِ، اَلْمُجْتَبَی اَلْمُصْطَفَی، لَیْسَ بِفَحَّاشٍ وَ لاَ سَخَّابٍ فِی اَلْأَسْوَاقِ، وَ لاَ یُتْبِعُ اَلسَّیِّئَهَ اَلسَّیِّئَهَ، وَ لَکِنْ یُتْبِعُ اَلسَّیِّئَهَ اَلْحَسَنَهَ فَسَلْنِی عَمَّا شِئْتَ وَ أَنَا اَلَّذِی سَمَّانِیَ اَللَّهُ فِی اَلْقُرْآنِ : ﴿ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ اَلْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ ﴾ فَسَلْ عَمَّا شِئْتَ. ﴾

قَالَ: إِنَّ اَللَّهَ اَلَّذِی رَفَعَ اَلسَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ، هُوَ أَرْسَلَکَ؟

قَالَ: ﴿ نَعَمْ، هُوَ أَرْسَلَنِی ﴾ ، قَالَ: بِاللَّهِ اَلَّذِی قَامَتِ اَلسَّمَاوَاتُ بِأَمْرِهِ، هُوَ اَلَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ اَلْکِتَابَ وَ أَرْسَلَکَ بِالصَّلاَهِ اَلْمَفْرُوضَهِ وَ اَلزَّکَاهِ اَلْمَعْقُولَهِ؟

قَالَ: نَعَمْ، قَالَ: وَ هُوَ أَمَرَکَ بِالاِغْتِسَالِ مِنَ اَلْجَنَابَهِ وَ بِالْحُدُودِ کُلِّهَا؟

قَالَ: نَعَمْ، قَالَ: فَإِنَّا آمَنَّا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ کِتَابِهِ وَ اَلْیَوْمِ اَلْآخِرِ وَ اَلْبَعْثِ وَ اَلْمِیزَانِ وَ اَلْمَوْقِفِ وَ اَلْحَلاَلِ وَ اَلْحَرَامِ صَغِیرِهِ وَ کَبِیرِهِ.

قَالَ: فَاسْتَغْفَرَ لَهُ اَلنَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ وَ سَلَّمَ دَعَا له. (1)

ص: 164

پس اعرابی وارد جمعیت شد و چون چشمش به پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم افتاد، حضرت را شناخت و در حالی که خود سوار شتر بود و پشت شتر (رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم) قرار داشت با عصایش به شتر حضرت اشاره کرد. مردم گفتند: ای اعرابی! تا چه حدّ جرأت و جسارت داری؟! پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: او را آزاد بگذارید، او زیرک و هوشیار است، سپس به او فرمود: حاجت و خواسته ات چیست؟ اعرابی اظهار داشت: مأمورین شما نزد ما آمدند و گفتند نماز بخوانید، زکات دهيد، حجّ خانه خدا انجام دهید، غسل جنابت کنید؛ اکنون قبیله من، مرا فرستاده اند، تا درباره شما بررسی کنم و شما را سوگند دهم، ولی می ترسم که ناراحت و عصّبانی شوی.

حضرت فرمود: عصبانی نمی شوم، من همان کسی هستم که خداوند مرا در تورات و انجیل (به این عبارات و اوصاف) نام برده محمّد رسول اللّه، برگزیده، انتخاب شده ای که توهین کننده، فحش دهنده و فریاد زننده در بازار و اجتماعات نیست، بدی ها را با بدی جواب ندهد، بلکه بدی ها را با احسان و نیکی، برخورد کند؛ اکنون هر سؤالی داری بیان کن، که خداوند مرا در قرآن چنین توصف نموده: «ولی اگر ترش رو و سخت دل می بودی، از اطرافت پراکنده می شدند»؛ پس، از هر چه می خواهی سؤال کن. اعرابی گفت: آیا خداوندی که آسمان ها را بدون ستون آفریده، تو را برای رسالت برگزیده است؟ فرمود: بلی، او مرا فرستاده است.

گفت: تو را سوگند به خدایی که آسمان ها به امر او استوار می باشند! آیا همان خداوند برای تو کتاب (قرآن) نازل کرده؟ و تو را به نماز های واجب، زکات محدود و معیّن مأمور کرده است؟ فرمود: بلی. گفت: آیا خداوند تو را به انجام غسل جنابت و دیگر احکام و حدود امر کرده است؟ فرمود: بلی. در این لحظه اعرابی اظهار داشت: پس ما به خدای یکتا، رسولش، کتابش و به روز قیامت، زنده شدن بعد از مردن، میزان و بررسی اعمال، موقفی برای تعیین مجازات و تمامی احکام حلال و حرام، کوچک و بزرگ، ایمان آوردیم. پس از آن، رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم برای او از درگاه خداوند طلب آمرزش نمود و دعایش کرد.

ص: 165

808 / [167] - أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ قَالَ:

کَتَبَ إِلَیَّ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: ﴿ أَنْ سَلْ فُلاَناً أَنْ یُشِیرَ عَلَیَّ وَ یَتَخَیَّرَ لِنَفْسِهِ فَهُوَ یَعْلَمُ مَا یَجُوزُ فِی بَلَدِهِ وَ کَیْفَ یُعَامِلُ اَلسَّلاَطِینَ فَإِنَّ اَلْمَشُورَهَ مُبَارَکَهٌ قَالَ اَللَّهُ لِنَبِیِّهِ فِی مُحْکَمِ کِتَابِهِ ﴿ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اِسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی اَلْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اَللّهِ إِنَّ اَللّهَ یُحِبُّ اَلْمُتَوَکِّلِینَ ﴾ فَإِنْ کَانَ مَا یَقُولُ مِمَّا یَجُوزُ کُنْتُ أُصَوِّبُ رَأْیَهُ، وَ إِنْ کَانَ غَیْرَ ذَلِکَ رَجَوْتُ أَنْ أَضَعَهُ عَلَی اَلطَّرِیقِ اَلْوَاضِحِ إِنْ شَاءَ اَللَّهُ ﴿ وَ شاوِرْهُمْ فِی اَلْأَمْرِ ﴾ قَالَ: یَعْنِی اَلاِسْتِخَارَهَ. ﴾ (1)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ وَ مَا كَانَ لِنَبِي أَن يَغُلُّ وَ مَن يَغْلُلْ يَأْتِ بِمَا غَلٌ يَوْمَ الْقِيمَةِ ثُمَّ تَوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَّا كَسَبَتْ وَ هُمْ لَا يُظْلَمُونَ ﴿ 161 ﴾ أَفَمَن أَتْبَعَ رِضْوَانَ اللّهِ كَمَن، باءَ بِسَخَط من اللَّهِ وَ مَأْوَهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ ﴿ 162 ﴾ هُمْ دَرَجَتْ عِندَ اللّهِ وَ اللَّهُ بَصِيرٌ بِمَا يَعْمَلُونَ ﴾ ﴿ 163 ﴾

809 / [168] - عَنْ سَمَاعَهَ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ : ﴿ اَلْغُلُولُ کُلُّ شَیْءٍ غُلَّ عَنِ اَلْإِمَامِ وَ أَکْلُ مَالِ اَلْیَتِیمِ شُبْهَهٌ، وَ اَلسُّحْتُ شُبْهَهٌ. ﴾ (2)

ص: 166

167) - احمد بن محمّد از علی بن مهزیار روایت کرده است، که گفت:

امام جواد علیه السلام به من نوشت: به فلانی بگو با ما مشورت کند و پس از مشورت، آن چه نظر خودش است انتخاب نماید؛ زیرا او به آن چه در سرزمینش (اهواز) می گذرد دانا می باشد و از این که چگونه با سلاطین رفتار کند آگاه است؛ مشورت، باعث برکت و خوش بختی است، خداوند در قرآن کریم به پیامبرش می فرماید: «پس آنان را عفو کن و برای شان استغفار نما و در امور با ایشان مشورت داشته باش. پس اگر در مورد (مطلبی) تصمیم گرفتی بر خدا توکل کن که خداوند، توکل کنندگان را دوست دارد».

(سپس فرمود:) پس (هر چه می گذرد را به من گزارش دهد) اگر نظرش درست بود که تأییدش می کنم و اگر نظرش غیر مجاز و نادرست بود نو را به راه روشن حق راهنمایی می نمایم، ان شاء اللّه؛ «و در امور با ایشان مشورت داشته باش»، فرمود: منظور طلب خیر و صلاح از مردم است.

فرمایش خداوند متعال: و ممکن نیست که هیچ پیامبری خیانت کند و هر کسی که خیانت کند روز رستاخیز، آن چه را در آن خیانت کرده با خود (به صحنه محشر) می آورد، سپس به هر کسی آن چه را (که انجام داده و) فراهم کرده است به طور کامل داده می شود و به آن ها سنمی نخواهد شد (161) آیا کسی که که از رضای خدا پیروی کرده همانند کسی است که به خشم و غضب خدا بازگشته جایگاه او جهنم خواهد بود و پایان کار او بسیار بد می باشد (163) ایشان در پیشگاه خداوند دارای درجات و مقامی هستند و خداوند به آن چه انجام می دهند بینا و آگاه است (193)

168) - از سماعه روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: معنای «غلول» هر چیزی است که با خیانت و دست بُرد زدن، از (مال و حقوق) امام بدست آید و یا خوردن (و تلف کردن) مال یتیم، از روی شبهه و بی اعتنایی و یا استفاده از مال شبهه ناک، سُحب و حرام می باشد.

ص: 167

810 / [169] - عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَى: ﴿ أَفَمَنِ اِتَّبَعَ رِضْونَ اَللّهِ کَمَنْ باءَ بِسَخَطٍ مِنَ اَللّهِ وَ مَأْوهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ اَلْمَصِیرُ ﴾

فَقَالَ: ﴿ هُمُ اَلْأَئِمَّهُ عَلَیْهِم السَّلاَمُ وَ اَللَّهِ! یَا عَمَّارُ! دَرَجَاتٌ لِلْمُؤْمِنِینَ عِنْدَ اَللَّهِ وَ بِمُوَالاَتِهِمْ وَ بِمَعْرِفَتِهِمْ إِیَّانَا فَیُضَاعِفُ اَللَّهُ لِلْمُؤْمِنِینَ حَسَنَاتِهِمْ وَ یَرْفَعُ اَللَّهُ لَهُمُ اَلدَّرَجَاتِ اَلْعُلَی، وَ أَمَّا قَوْلُهُ: یَا عَمَّارُ! : ﴿ کَمَنْ باءَ بِسَخَطٍ مِنَ اَللّهِ ﴾ - إِلَی قَوْلِهِ: ﴿ اَلْمَصِیرُ ﴾ فَهُمْ وَ اَللَّهِ! اَلَّذِینَ جَحَدُوا حَقَّ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ حَقَّ اَلْأَئِمَّهِ عَلَیْهِم السَّلاَمُ مِنَّا أَهْلَ اَلْبَیْتِ فَبَاءُوا لِذَلِکَ سَخَطاً مِنَ اَللَّهِ. ﴾ (1)

811 / [170] - عَنْ أَبِی اَلْحَسَنِ اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلاَمُ : أَنَّهُ ذَکَرَ قَوْلَ اَللَّهِ تَعَالَى: ﴿ هُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ اَللّهِ ﴾ قَالَ: ﴿ اَلدَّرَجَهُ مَا بَیْنَ اَلسَّمَاءِ إِلَی اَلْأَرْضِ. ﴾ (2)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ أَو لَمَّا أَصَبَتْكُم مُّصِيبَةٌ قَدْ أَصَبْتُم مَثْلَيْهَا قُلْتُمْ أَنَّى هَذَا قُلْ هُوَ مِنْ عِندِ أَنفُسِكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُل شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴾ ﴿ 160 ﴾

ص: 168

169) - از عمار بن مروان روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «آیا کسی که متابعت رضوان خدا کند، همانند کی است که به غضب خداوند گرفتار شده و جایگاه او جهنّم می باشد و بد جایگاهی خواهد بود»، سؤال کردم؟

فرمود: (منظور از رضوان) امامان (اهل بیت عصمت و طهارت) علیهم السلام هستند، ای عمّار! به خدا سوگند! که ایشان درجات و مراحل ایمان مؤمنین هستند که خداوند به وسیله ولایت و معرفت مؤمنین نسبت به ما (اهل بیت علیهم السلام اعمال نیک شان را چند برابر می کنند و درجات عالی آن ها را افزایش می دهد.

و اما ای عمّار! (در مورد) فرمایش خداوند: «همانند کسی است که به غضب خداوند گرفتار شده» تا پایان «جایگاه»، به خدا سوگند! آنان کسانی هستند که حقّ ما (اهل بیت رسالت) را انکار و پای مال، کردند که به خشم خداوند گرفتار خواهند شد.

170) - (با سند خود) از امام رضا علیه السلام روایت کرده است، که گفت:

حضرت در مورد فرمایش خداوند متعال: «آن ها درجه ها و مقاماتی در پیشگاه خداوند هستند» فرمود: هر درجه ای، به اندازه فاصلۀ بين آسمان تا زمین است.

فرمایش خداوند متعال: آیا هنگامی که مصیبتی (در جنگ اُحد) به شما رسید، در حالی که دو برابر آن را (در جنگ بدر بر دشمن) وارد ساخته بودید، گفتید: این مصیبت از کجاست؟! (ای پیامبر!) بگو: آن از ناحیۀ خود شماست (که در جنگ اُحد، با دستور پیامبر مخالفت کردید)! خداوند بر هر چیزی توان مند است. (165)

ص: 169

812 / [171] - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی حَمْزَهَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِ اللَّهِ : ﴿ أَوَ لَمَّا أَصبَتْکُمْ مُصِیبَهٌ قَدْ أَصَبْتُمْ مِثْلَیْها ﴾ قَالَ:

﴿ کَانَ الْمُسْلِمُونَ قَدْ أَصَابُوا بِبَدْرٍ مِائَهً وَ أَرْبَعِینَ رَجُلًا قَتَلُوا سَبْعِینَ رَجُلًا وَ أَسَرُوا سَبْعِینَ فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ أُحُدٍ أُصِیبَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ سَبْعُونَ رَجُلًا قَالَ فَاغْتَمُّوا بِذَلِکَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: ﴿ أَوَ لَمَّا أَصابَتْکُمْ مُصِیبَهٌ قَدْ أَصَبْتُمْ مِثْلَیْها ﴾ . ﴾ (1)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ وَ لَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُواْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَتَا، بَلْ أَحْيَاءٌ عِندَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ ﴾ ﴿ 169 ﴾

813/ [172] - عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

﴿ أَتَی رَجُلٌ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ. فَقَالَ إِنِّی رَاغِبٌ نَشِیطٌ فِی اَلْجِهَادِ. ﴾

قَالَ: ﴿ فَجَاهِدْ فِی سَبِیلِ اَللَّهِ فَإِنَّکَ إِنْ تُقْتَلْ کُنْتَ حَیّاً عِنْدَ اَللَّهِ تُرْزَقُ، وَ إِنْ مِتَّ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُکَ عَلَی اَللَّهِ، وَ إِنْ رَجَعْتَ خَرَجْتَ مِنَ اَلذُّنُوبِ إِلَی اَللَّهِ، هَذَا تَفْسِیرُ : ﴿ وَ لا تَحْسَبَنَّ اَلَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اَللّهِ أَمْواتاً ﴾ الْآيَةَ. ﴾ (2)

ص: 170

171) - از محمّد بن ابی حمزه، به نقل از کسی که نام برده، روایت کرده است، که گفت: از امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «آیا مصیبتی که (در جنگ اُحد) به شما رسیده، دو برابر آن را (در جنگ بدر) بر دشمن وارد نکرده بودید؟» فرمود: مسلمانان در جنگ بدر، صد و چهل مرد (از دشمن) را گرفتند که هفتاد نفر شان را کشتند و هفتاد نفر دیگر را اسیر کردند، اما در جنگ اُحد، هفتاد نفر از مسلمانان از دست رفتند و (افراد باقی مانده) غمگین و ناراحت شدند، خداوند تبارک و تعالی این آیه «آیا مصیبتی که (در جنگ اُحد) به شما رسیده، دو برابر آن را (در جنگ بدر) بر دشمن وارد نکرده بودید»، را نازل نمود.

فرمایش خداوند متعال: و (ای پیامبر!) هرگز گمان مبر کسانی که در راه خدا کشته شدند، همچون مردگان هستند! بلکه آنان زنده اند و نزد پروردگار شان روزی داده می شوند. (169)

172) - از جابر روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: شخصی نزد رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم آمد و اظهار داشت: من با نشاط هستم و برای جهاد در راه خدا اشتیاق دارم. حضرت فرمود: برو در راه خدا جهاد کن که اگر کشته شوی، زنده هستی و در پیشگاه خداوند روزی می خوری و اگر بمیری، پاداش تو بر خداوند است و اگر هم بازگشتی، از گناهان (غیر از حقّ الناس) پاک شده ای؛ و حضرت افزود: این تفسیر (فرمایش خداوند متعال:) «و گمان نکنید کسانی که در راه خدا کشته شده اند، مردگان هستند» - تا آخر آیه - می باشد.

ص: 171

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ الَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ مِن بَعْدِ مَا أَصَابَهُمْ الْفَرْحُ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا مِنْهُمْ وَ اتَّقَوْا أَجْرٌ عَظِيمٌ ﴿ 172 ﴾ الَّذِينَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُواْ لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِيمَنًا و قَالُوا حَسْبُنَا اللّهُ وَ نِعْمَ الْوَكِيلُ ﴿ 173 ﴾ فَانقَلَبُواْ بِنِعْمَةٍ مِنَ اللّهِ وَ فَضْلٍ لَّمْ يَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَ اتَّبَعُوا رِضْوانَ اللّهِ وَ اللّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِيمٍ ﴾ ﴿ 174 ﴾

814/ [173] - عَنْ سَالِمِ بْنِ أَبِی مَرْیَمَ قَالَ:

قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: ﴿ إِنَّ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ بَعَثَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلاَمُ فِی عَشَرَهٍ: ﴿ اِسْتَجابُوا لِلّهِ وَ اَلرَّسُولِ مِنْ بَعْدِ ما أَصابَهُمُ اَلْقَرْحُ ﴾- إِلی - ﴿ أَجْرٌ عَظِیمٌ ﴾ ، إِنَّمَا أُنْزِلَتْ فِی أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ. ﴾ (1)

815/ [174] - عَنْ جَابِرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِما السَّلاَمُ قَالَ:

﴿ لَمَّا وَجَّهَ اَلنَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ عَمَّارَ بْنَ یَاسِرٍ إِلَی أَهْلِ مَکَّهَ قَالُوا: بَعَثَ هَذَا اَلصَّبِیَّ وَ لَوْ بَعَثَ غَیْرَهُ إِلَی أَهْلِ مَکَّهَ وَ فِی مَکَّهَ صَنَادِیدُ قُرَیْشٍ وَ رِجَالُهَا وَ اَللَّهِ اَلْکُفْرُ أَوْلَی بِنَا مِمَّا نَحْنُ فِیهِ، فَسَارُوا وَ قَالُوا لَهُمَا وَ خَوَّفُوهُمَا بِأَهْلِ مَکَّهَ وَ غَلَّظُوا عَلَیْهِمَا اَلْأَمْرَ. ﴾

فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : ﴿ حَسْبُنَا اَللّهُ وَ نِعْمَ اَلْوَکِیلُ وَ مَضَیَا، فَلَمَّا دَخَلاَ مَکَّهَ أَخْبَرَ اَللَّهُ نَبِیَّهُ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ بِقَوْلِهِمْ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ بِقَوْلِ عَلِیٍّ لَهُمْ، فَأَنْزَلَ اَللَّهُ بِأَسْمَائِهِمْ فِی کِتَابِهِ،

ص: 172

فرمایش خداوند متعال: آن کسانی که دعوت خدا و پیامبر را، پس از آن که جراحاتی به ایشان رسید، اجابت کردند (و هنوز زخم های جنگ اُحد التيام نیافته بود، که به سوی جنگ «حمراء الأسد» حرکت نمودند) برای افرادی از آن ها، که نیکی کردند و تقوا پیشه کردند، پاداش بزرگی خواهد بود (172) این ها کسانی بودند که (بعضی از) افراد، به آنان گفتند: مردم برای (حمله به) شما اجتماع کرده اند، از آن ها بترسید! اما این سخن، بر ایمان شان افزود و اظهار داشتند: خدا ما را کافی است و او بهترین وکیل است. (173) به همین جهت، آن ها (از این جنگ) با نعمت و فضل پروردگار شان بازگشتند، در حالی که هیچ ناراحتی به آنان نرسید و از رضای خدا، پیروی کردند و خداوند دارای فضل و بخش بزرگی است. (174)

172) - از سالم بن ابی مریم روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام به من فرمود: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم علی علیه السلام را (که در جنگ اُحد مجروح شده بود) با ده نفر دیگر ( به تعقیب مشرکین مکه) فرستاد، که آیه کسانی «که استجابت کردند و پذیرفتند برای خدا و رسول، بعد از آن تحمّل مصیت ها و سختی ها ...، برای ایشان پاداش عظیمی خواهد بود» در شأن و منزلت امير المؤمنين على علیه السلام نازل شد.

174) - از جابر روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: هنگامی که پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم امير المؤمنين على علیه السلام را به همراه عمّار بن یاسر به سمت اهالی مکه فرستاد، آنان گفتند: او این بچه را فرستاده است، ولی اگر دیگری را فرستاده بود، (ارزش داشت؛ زیرا) در مکه صنادید قریش (نیرومند) هستند، به خدا سوگند! باقی ماندن بر کفر، بهتر از این وضعیتی می باشند که داریم، سپس به سمت آن دو (علی علیه السلام و عمّار) رفتند و ضمن سخنانی ایشان را به وجود اهالی مکه ترسانیدند و مطالب خود را با تهدید مطرح نمودند، اظهار داشت:

ص: 173

وَ ذَلِکَ قَوْلُ اَللَّهِ تَعَالَى: أَلَمْ تَرَ إِلَی ﴿ اَلَّذِینَ قالَ لَهُمُ اَلنّاسُ إِنَّ اَلنّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إِیماناً وَ قالُوا حَسْبُنَا اَللّهُ وَ نِعْمَ اَلْوَکِیلُ * فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَهٍ مِنَ اَللّهِ وَ فَضْلٍ لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَ اِتَّبَعُوا رِضْوانَ اَللّهِ وَ اَللّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِیمٍ ﴾ وَ إِنَّمَا نَزَلَتْ أَلَمْ تَرَ إِلَی فُلاَنٍ وَ فُلاَنٍ لَقُوا عَلِیّاً وَ عَمَّاراً؟ ﴾

فَقَالاَ: ﴿ إِنَّ أَبَا سُفْیَانَ وَ عَبْدَ اَللَّهِ بْنَ عَامِرٍ وَ أَهْلَ مَکَّهَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ وَ زَادَهُمْ إِیمَاناً وَ قَالُوا حَسْبُنَا اَللَّهُ وَ نِعْمَ اَلْوَکِیلُ. ﴾ (1)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ وَ لَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ خَيْرٌ لأَنفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدَادُواْ إِثْمًا وَ لَهُمْ عَذَابٌ مُّهِينٌ ﴾ ﴿ 178 ﴾

816 / [175] - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

قُلْتُ لَهُ: أَخْبِرْنِی عَنْ اَلْکَافِرِ: اَلْمَوْتُ خَیْرٌ لَهُ أَمِ اَلْحَیَاهُ؟

فَقَالَ: ﴿ اَلْمَوْتُ خَیْرٌ لِلْمُؤْمِنِ وَ اَلْکَافِرِ ﴾ ، قُلْتُ: وَ لِمَ؟

قَالَ: لِأَنَّ اَللَّهَ یَقُولُ: ﴿ وَ ما عِنْدَ اَللّهِ خَیْرٌ لِلْأَبْرارِ ﴾ (2) وَ یَقُولُ: ﴿ وَ لا یَحْسَبَنَّ اَلَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّما نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّما نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ ﴾ . (3)

ص: 174

«خداوند ما را کفایت می کند و او بهترین وکیل می باشد» و به راه خود ادامه دادند تا وارد مکه شدند و خداوند، برخورد آنان و جواب علی علیه السلام را به پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم خبر داد و آیاتی را نازل نمود، که عبارتند از: «کسانی که گفتند: مردم علیه شما اجتماع کرده، از آنان بترسید، پس ایمان ایشان افزایش یافت و گفتند: خداوند ما را کفایت می کند و او بهترین وکیل می باشد * پس به وسیله نعمت الهی هیچ بدی و ناراحتی به آنان نرسید، بلکه راه رضوان خدا را پیمودند و خداوند دارای فضل بزرگی است».

(سپس امام علیه السلام افزود:) آیه این چنین نازل شد: آیا فلانی و فلانی را ندیدی که علی علیه السلام و عمار را ملاقات کردند و گفتند: به درستی که ابو سفیان و عبد اللّه بن عامر و دیگر اهالی مکه، علیه شما اجتماع کرده اند، پس از آن ها بترسید، ولی خداوند ایمان ایشان را تقویت نمود و (آن دو) گفتند: خداوند ما را کفایت می نماید و او بهترین وکیل می باشد.

فرمایش خداوند متعال: و آن ها که کافر شدند (و راه طغیان را پیش گرفتند) تصور نکنند که اگر به آنان مهلت می دهیم، به سود شان است، ما به آن ها مهلت می دهیم فقط برای این که بر گناهان خود بیفزایند و برای آن ها عذاب خوار کننده ای (آماده شده) است. (178)

175) - از محمّد بن مسلم روایت کرده است، که گفت:

به امام باقر علیه السلام عرض کردم: برای کافر، مرگ بهتر است یا زنده بودن؟

فرمود: مرگ هم برای مؤمن خوب است و هم برای کافر، ولی آن برای کافر بهتر (از زنده بودن) است.

عرض کردم: بر چه اساسی( این مطلب را) می فرمایی؟

فرمود: چون خداوند متعال می فرماید: «آن چه نزد خداوند می باشد برای نیکان بهتر است» و نیز می فرماید: «و کسانی که کافر هستند گمان نکنند، اگر به آنان (در ادامه زندگی) مهلت داده شود، برای شان خوب می باشد، به درستی که به ایشان مهلت می دهیم تا گناهی را (بر گناهان شان) افزایش دهند و برای شان عذابی سخت خواهد بود».

ص: 175

817 / [176]- عَنْ یُونُسَ رَفَعَهُ قَالَ:

قُلْتُ لَهُ: زَوَّجَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ اِبْنَتَهُ فُلاَناً؟

قَالَ: نَعَمْ، قُلْتُ: فَکَیْفَ زَوَّجَهُ اَلْأُخْرَی؟

قَالَ: قَدْ فَعَلَ، فَأَنْزَلَ اَللَّهُ: ﴿ وَ لا یَحْسَبَنَّ اَلَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّما نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ - إِلَی قَوْلُهُ تَعَالَى: - ﴿ عَذابٌ مُهِینٌ ﴾ (1)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ مَا كَانَ اللَّهُ لِيَذَرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى مَا أَنتُمْ عَلَيْهِ حَتَّى يَمِيرُ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِبِ وَ ما كَانَ اللّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْب وَ لَكِنَّ اللَّهَ يَجْتَبِي مِن رُسُلِهِ، مَن يَشَاءُ فَئَامِنُواْ باللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ إِن تُؤْمِنُواْ وَ تَتَّقُوا فَلَكُمْ أَجْرٌ عَظِيمٌ ﴿ 179 ﴾ وَ لَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَبْخَلُونَ بمَا وَ ءَاتَنهُمُ اللّهُ من فَضْلِهِ، هُوَ خَيْرًا لَّهُم بَل هُوَ شَرٌّ لَّهُمْ سَيْطَوَّفُونَ مَا يَخِلُوا بِهِ، يَوْمَ الْقِيَمَةِ وَ لِلَّهِ مِيرَثُ السَّمَوَات وَ الْأَرْضِ وَ اللّهُ بمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ ﴾ ﴿ 180 ﴾

818 / [177] - عَنْ عَجْلاَنَ أَبِی صَالِحٍ قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَقُولُ: ﴿ لاَ تَمْضِی اَلْأَیَّامُ وَ اَللَّیَالِی حَتَّی یُنَادِیَ مُنَادٍ مِنَ اَلسَّمَاءِ: یَا أَهْلَ اَلْحَقِّ! اِعْتَزِلُوا، یَا أَهْلَ اَلْبَاطِلِ! اِعْتَزِلُوا، فَیُعْزَلُ هَؤُلاَءِ مِنْ هَؤُلاَءِ وَ یُعْزَلُ هَؤُلاَءِ، مِنْ هَؤُلاَءِ. ﴾

ص: 176

176) - از یونس (بن عبد الرحمان) به طور مرفوعه روایت کرده، که گفت:

به حضرت عرض کردم: آیا رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم دختر خود را به نکاح و ازدواج فلانی در آورد؟ فرمود: بلی. عرض کردم: چرا (بعد از فوت دخترش) نیز یکی دیگر از دخترانش را به ازدواج او در آورد؟

فرمود: (طبق مصلحت) انجام داد و خداوند متعال این آیه را نازل نمود: «و کسانی که کافر هستند گمان نکنند، اگر به آنان (در ادامه زندگی) مهلت داده شود، برای شان خوب می باشد ... و برای شان عذابی سخت خواهد بود».

فرمایش خداوند متعال: چنین نبوده که خداوند، مؤمنین را به همان گونه که شما هستید (به حال خود) واگذارد، مگر آن که ناپاکان را از پاکان جدا سارد و نیز چنین نبود که خداوند شما را از اسرار غیب، آگاه کند (تا مؤمنین و منافقین را بشناسید) ولی خداوند از میان رسولان خود، هر کسی را که بخواهد بر می گزیند (و قسمتی از اسرار نهان را که برای مقام نبوّت و امامت لازم است، در اختیارش می گذارد) پس به خدا و رسولان او ایمان آورید و اگر ایمان بیاورید و تقوا پیشه کنید، پاداش بزرگی برای شما خواهد بود (179) و کسانی که بخل می ورزند و آن چه را که خداوند از فضل خویش به آنان داده، اتفاق نمی کنند، گمان نکنند که این کار به سود آن ها می باشد، بلکه برای آن ها شر است، به زودی در قیامت، آن چه را نسبت به آن بخل ورزیده اند، همانند طوق و حلقه ای به گردن شان می افکنند و میراث آسمان ها و زمین از آن خداوند است و او از آن چه انجام می دهید آگاه است. (180)

177) - از عجلان ابی صالح روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام را شنیدم که می فرمود: روز ها و شب ها به پایان نمی رسد. مگر آن که صدایی از آسمان شنیده خواهد شد (که می گوید): ای پیروان حقّ! و ای اهل باطل! از هم جدا شوید. پس جدا شوید. پس پیروان حقّ، پیروان حقّ، از اهل باطل جدا خواهند شد.

ص: 177

قَالَ: قُلْتُ: أَصْلَحَکَ اَللَّهُ! یُخَالِطُ هَؤُلاَءِ هَؤُلاَءِ بَعْدَ ذَلِکَ اَلنِّدَاءِ؟

قَالَ: ﴿ کَلاَّ إِنَّهُ یَقُولُ فِی اَلْکِتَابِ ﴿ ما کانَ اَللّهُ لِیَذَرَ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلی ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ حَتّی یَمِیزَ اَلْخَبِیثَ مِنَ اَلطَّیِّبِ ﴾ (1)

819/ [178] - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ : ﴿ سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ اَلْقِیامَهِ وَ لِلّهِ مِيراثُ السَّماوَتِ وَ الْأَرْضِ ﴾ ؟

قَالَ: ﴿ مَا مِنْ عَبْدٍ مَنَعَ زَکَوهَ مَالِهِ شَیْئاً إِلاَّ جَعَلَ اَللَّهُ لَهُ ذَلِکَ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ ثُعْبَاناً مِنْ نَارٍ یُطَوَّقُ فِی عُنُقِهِ یَنْهَشُ مِنْ لَحْمِهِ حَتَّی یَفْرُغَ مِنَ اَلْحِسَابِ، وَ هُوَ قَوْلُ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: ﴿ سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ اَلْقِیمَهِ ﴾ قَالَ: مَا بَخِلُوا بِهِ مِنَ اَلزَّکَاهِ. ﴾ (2)

820 / [179] - عَنِ اِبْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَلَیْهِمُ السَّلاَمُ قَالَ:

قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ : ﴿ مَا مِنْ ذِی زَکَاهِ مَالٍ إِبِلٍ وَ لاَ بَقَرٍ وَ لاَ غَنَمٍ یَمْنَعُ زَکَاهَ مَالِهِ إِلاَّ أُقِیمَ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ بِقَاعٍ قَفْرٍ یَنْطَحُهُ کُلُّ ذَاتِ قَرْنٍ بِقَرْنِهَا، وَ یَنْهَشُهُ کُلُّ ذَاتِ نَابٍ بِأَنْیَابِهَا، وَ یَطَأُهُ کُلُّ ذَاتِ ظِلْفٍ بِظِلْفِهَا، حَتَّی یَفْرُغَ اَللَّهُ مِنْ حِسَابِ خَلْقِهِ، وَ مَا مِنْ ذِی زَکَاهِ مَالٍ نَخْلٍ وَ لاَ زَرْعٍ وَ لاَ کَرْمٍ یَمْنَعُ زَکَاهَ مَالِهِ إِلاَّ قُلِّدَتْ أَرْضُهُ فِی سَبْعَهِ أَرَضِینَ یُطَوَّقُ بِهَا إِلَی یَوْمِ اَلْقِیَامَهِ. ﴾ (3)

ص: 178

عرض کردم: خداوند امور شما را اصلاح نماید! آیا بعد از این اعلان آسمانی، باز هم اهل حقّ و باطل با هم مخلوط می شوند؟ فرمود: هرگز چنین نخواهد شد؛ زیرا که خداوند در کتاب خود (قرآن) می فرماید: «خداوند اهل ایمان را در این حالی که شما هستید نمی گذارد، مگر آن که بدان را از خوبان جدا گرداند».

178) - از محمّد بن مسلم روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «به زودی (به وسیله) آن چه را که بُخل ورزیدند، پیچانده می شوند، در روز قیامت» سؤال کردم؟

فرمود: کسی نیست که زکات (و خمس) مال را پرداخت نکند، مگر آن که خداوند در قیامت آن مال را به صورت افعی که از جنس آتش است قرار دهد، به طوری که در گردنش حلقه زند و مرتب گوشت های بدنش را گاز می گیرد و نیش می زند، تا زمانی که از حساب اعمال خلاص شود؛ و این همان فرمایش خدای عزّ و جّل: ، «به زودی (به وسیله) آن چه را که بُخل ورزیدند، پیچانده می شوند می باشد، که منظور بُخل نسبت به پرداخت زکات (و خمس) خواهد بود.

179) - از ابن سنان روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام به نقل از پدران بزرگوارش علیهم السلام فرمود:

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرموده است: هیچ دارندۀ زکات مالی -از شتر، گاو و یا گوسفند - نیست که از پرداخت زکات مانع شود، مگر این که خداوند او را در قیامت بر سرزمینی پست و هموار نگاه دارد، که هر (حیوان) سُم داری، از رویش بگذرد؛ و هر نیش دار زهر آلودی به او نیش زند؛ و هر (حیوان) درنده ای چنگال هایش را در بدن او فرو کند، تا زمانی که خداوند حساب او را تمام نماید.

و هیچ دارندۀ زکات مالی - از درخت خرما، یا صاحب زراعتی، یا موی و انگوری -، نیست که از دادن زکات خودداری کند، مگر آن که خداوند گوشۀ زمین آن را تا زمین هفتم بر (گردن) او طوقی سازد و (و در عالم برزخ) تا روز قیامت در چنین وضعیتی باقی بماند.

ص: 179

821 / [180] - عَنْ یُوسُفَ اَلطَّاطَرِیِّ، أَنَّهُ سَمِعَ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَقُولُ - وَ ذَکَرَ اَلزَّکَاهَ - فَقَالَ: ﴿ اَلَّذِی یَمْنَعُ اَلزَّکَاهَ یُحَوِّلُ اَللَّهُ مَالَهُ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ شُجَاعاً مِنْ نَارٍ، لَهُ ریمتان فَیُطَوِّقُهُ إِیَّاهُ، ثُمَّ یُقَالُ لَهُ: اِلْزَمْهُ کَمَا لَزِمَکَ فِی اَلدُّنْیَا، وَ هُوَ قَوْلُ اَللَّهِ تَعَالَى: ﴿ سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ ﴾ اَلْآیَهَ. ﴾ (1)

822 / [181] - وَ عَنْهُمْ عَلَیْهِمُ اَلسَّلاَمُ قَالَ [قَالَوا]:

﴿ مَانِعُ اَلزَّکَاهِ یُطَوَّقُ بِشُجَاعٍ أَقْرَعَ یَأْکُلُ مِنْ لَحْمِهِ وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ ﴾ اَلْآیَهِ. ﴾ (2)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللّهَ عَهِدَ إِلَيْنَا أَلا نُؤْمِنَ لِرَسُول حَتَّى يَأْتِينَا بِقَرْيَانِ تَأْكُلُهُ النَّارُ قُلْ قَدْ جَاءَكُمْ رُسُلُ مِن قَبْلِي بالْبَيِّنَتِ وَ بالَّذِى قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِن كُنتُمْ صَدِقِينَ ﴿ 183 ﴾ فَإِن كَذَّبُوكَ فَقَدْ كُذِبَ رُسُل مَن قَبْلِكَ جَاءُو به بِالْبَيِّنَتِ وَ الزُّبُرِ وَ الْكِتابِ الْمُنير ﴾ ﴿ 184 ﴾

ص: 180

180) - از یوسف طاطری روایت کرده است، که گفت:

از امام باقر علیه السلام شنیده است که حضرت، مسأله زکات را یاد آور شد و فرمود: کسی که از پرداخت زکات (و خمس) مانع شود، خداوند مال او را در قیامت به یک افعی از جنس آتش تبدیل می کند که دارای زهر خطرناکی است و به گردن او حلقه می زند و به آن گفته می شود او را نگهدار و از او جدا نشو، همان طوری که در دنیا تو را نگاه می داشت و از پرداخت (زکات و خمس) ممانعت می کرد؛ و این همان فرمایش خداوند متعال: «به زودی (به وسیله) آن چه را که بُخل ورزیدند. پیچانده می شوند» می باشد.

181) - و از اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام روایت کرده است، که فرمودند:

کسی که زکات (و خمس) را پرداخت نکند، به صورت ماری «اقرع» (که از شدت و زیادی زهر، موی و پوست کله اش ریخته است، در روز قیامت) از گوشت او می خورد؛ و این همان فرمایش خداوند متعال: «به زودی (به وسیله) آن چه را که بخل ورزیدند، پیچانده می شوند» است.

فرمایش خداوند متعال: (این ها) همان افرادی (هستند) که گفتند: خداوند از ما عهد و پیمان گرفته که به هیچ پیامبری ایمان نیاوریم تا (این معجزه را انجام دهد:) یک قربانی بیاورد، که آتش (صاعقۀ آسمانی) آن را بخورد! بگو: پیامبرانی پیش از من برای شما آمدند و دلایل روشن را با آن چه را گفتید آوردند، پس چرا آن ها را به قتل رساندید اگر راست می گویید؟! (183) پس (ای پیامبر!) اگر (این بهانه جویان) تو را تکذیب کنند، (چیز تازه ای نیست) رسولان پیش از تو هم تکذیب شدند، پیامبرانی که دلایل آشکار و نوشته های متین و محکم و کتاب روشنی بخش را آورده بودند. (184)

ص: 181

823 / [182] - عَنْ سَمَاعَهَ ، قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ یَقُولُ: ﴿ فِی قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَى: ﴿ قُلْ قَدْ جاءَکُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِی بِالْبَیِّناتِ وَ بِالَّذِی قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ ﴾ : وَ قَدْ عَلِمَ أَنَّ هَؤُلاَءِ لَمْ یَقْتُلُوا، وَ لَکِنْ فَقَدْ کَانَ هَوَاهُمْ مَعَ اَلَّذِینَ قَتَلُوا، فَسَمَّاهُمُ اَللَّهُ تَعَالَی قَاتِلِینَ لِمُتَابَعَهِ هَوَاهُمْ وَ رِضَاهُمْ لِذَلِکَ اَلْفِعْلِ. ﴾ (1)

824 / [183] - عَنْ عُمَرَ بن مَعْمَرِ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ:

﴿ لَعَنَ اَللَّهُ اَلْقَدَرِیَّهَ، لَعَنَ اَللَّهُ اَلْحَرُورِیَّهَ ، لَعَنَ اَللَّهُ اَلْمُرْجِئَهَ ، لَعَنَ اَللَّهُ اَلْمُرْجِئَهَ. ﴾

قُلْتُ له: جَعَلْتُ فَداکَ! کَیْفَ لَعَنْتَ هَؤُلاَءِ مَرَّهً وَ لَعَنْتَ هَؤُلاَءِ مَرَّتَیْنِ؟

فَقَالَ: ﴿ إِنَّ هَؤُلاَءِ زَعَمُوا أَنَّ اَلَّذِینَ قَتَلُونَا کَانُوا مُؤْمِنِینَ فَثِیَابُهُمْ مُلَطَّخَهٌ بِدِمَائِنَا إِلَی یَوْمِ اَلْقِیَامَهِ ، أَمَا تَسْمَعُ لِقَوْلِ اَللَّهِ: ﴿ اَلَّذِینَ قالُوا إِنَّ اَللّهَ عَهِدَ إِلَیْنا أَلاّ نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتّى يَأْتِيَنا بِقُرْبانٍ تَأْكُلُهُ اَلنّارُ قُلْ قَدْ جَاءَكُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِي بِالْبَيِّناتِ وَ بِالَّذِي قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِين ﴾ .

قَالَ: ﴿ فَکَانَ بَیْنَ اَلَّذِینَ خُوطِبُوا بِهَذَا اَلْقَوْلِ وَ بَیْنَ اَلْقَاتِلِینَ خَمْسُمِائَهِ عَامٍ فَسَمَّاهُمُ اَللَّهُ قَاتِلِینَ بِرِضَاهُمْ بِمَا صَنَعَ أُولَئِکَ. ﴾ (2)

ص: 182

182) - از سماعه روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام شنیدم که درباره فرمایش خداوند متعال: «(ای پیامبر!) بگو به تحقیق رسولانی پیش از من همراه دلیل و برهان بر آن چه که می گفتید، آمدند پس چرا آنان را کشتید؟ اگر راست می گویید»، می فرمود: همانا خداوند می دانست که این افراد پیامبران را نکشته اند، ولی ایده و عقیده آن ها همانند آن کشندگان (از پیشینیان ایشان) می بود، پس به همین لحاظ اینان را قاتل و کشنده نامیده، چون که نسبت به عمل گذشتگان خود راضی بودند.

183) - از عمر بن مُعمّر روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند قدریه را لعنت کند، خداوند خوارج را لعنت کند، خداوند مُرجئه را لعنت کند، خداوند مرجئه را لعنت کند.

راوی گوید: عرض کردم: (قدریه و خوارج) هر کدام از آنان را یک بار لعنت کردی ولی (افراد) مرجئه را دو بار لعنت نمودی؟!

فرمود: این افراد می گویند کشندگان و قاتلان ما (اهل بیت رسالت) مؤمن هستند، پس دامن اینان تا روز قیامت به خون ما آلوده است، همانا خداوند در کتاب خود از مردمی حکایت می کند که (گفته اند): «هرگز ایمان به رسولی نمی آوریم تا این که برای ما قربانی بیاورد که آتش، آن را بخورد، (ای پیامبر!) بگو: همانا پیامبرانی پیش از من با نشانه ها و با همان که گفتید برای شما آمد، پس اگر راست می گویید، چرا آنان را کشتید؟!».

حضرت افزود: میانۀ کشندگان و گویندگان (به این سخنان) پانصد سال فاصله بود، که خداوند کشتن را به آنان نسبت داده است؛ برای این که اینان به آن چه آن ها (یعنی کشندگان) انجام دادند راضی بودند.

ص: 183

825 / [184] - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَاشِمٍ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ:

﴿ لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ اَلْآیَهُ : ﴿ قُلْ قَدْ جَاءَکُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِی بِالْبَیِّناتِ وَ بِالَّذِی قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ کُنْتُمْ صدِقِینَ ﴾ ، وَ قَدْ عَلِمَ أَنْ قَدْ قَالُوا وَ اَللَّهِ مَا قَتَلْنَا وَ لاَ شَهِدْنَا ﴾

قَالَ: وَ إِنَّمَا قِیلَ لَهُمُ اِبْرَءُوا مِنْ قَتَلَتِهِمْ فَأَبَوْا. (1)

826 / [185] - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اَلْأَرْقَطِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ، قَالَ لِی: ﴿ تَنْزِلُ اَلْکُوفَهَ ﴾ ؟

قُلْتُ: نَعَمْ، قَالَ: ﴿ فَتَرَوْنَ قَتَلَهَ اَلْحُسَیْنِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ بَیْنَ أَظْهُرِکُمْ ﴾ ؟

قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ! مَا بَقِيَ [رَأَیْتُ] مِنْهُمْ أَحَداً قَالَ: ﴿ فَإِذَا أَنْتَ لاَ تَرَی اَلْقَاتِلَ إِلاَّ مَنْ قَتَلَ أَوْ مَنْ وَلِیَ اَلْقَتْلَ، أَلَمْ تَسْمَعْ إِلَی قَوْلِ اَللَّهِ ﴿ قَدْ جاءَکُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِی بِالْبَیِّناتِ وَ بِالَّذِی قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ ﴾ فَأَیُّ رَسُولٍ قَبْلَ اَلَّذِی کَانَ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بَیْنَ أَظْهُرِهِمْ؟ وَ لَمْ یَکُنْ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ عِیسَی رَسُولٌ، إِنَّمَا رَضُوا قَتْلَ أُولَئِکَ فَسُمُّوا قَاتِلِینَ. ﴾ (2)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ وَ إِنَّمَا تُوَفَّوْنَ أُجُورَكُمْ يَوْمَ الْقِيمَةِ فَمَن زُحْزِحَ عَن النَّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فَازَ وَ مَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا مَتَنعُ الْغُرُورِ ﴾ ﴿ 185 ﴾

ص: 184

184) - از محمّد بن هاشم روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: همانا این آیه «بگو (ای پیامبر!) : همانا پیامبرانی پیش از من با نشانه ها و با همان که گفتید، برای شما آمد، پس اگر راست می گویید، چرا آنان را کشتید؟!» در حالتی نازل شد که خداوند می دانست که (یهودیان) می گویند: به خدا سوگند! ما نه پیامبران را کشته ایم و نه شاهد کشتن آن ها بودیم، اما هنگامی که به این افراد گفته شود: بیایید و از کشتار و کردار گذشتگان خود بیزاری بجویید، امتناع ورزند و نپذیرند.

185) - از محمّد بن ارقّط روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام به من فرمود (تا کنون) وارد کوفه شده ای؟

عرض کردم: بلی. فرمود: آیا قاتلان (امام) حسین علیه السلام را (در اجتماعات و کوچه و بازار) می بینید؟ گفتم: فدایت کردم! هیچ یک از آنان را نمی بینم.

فرمود: بنا بر این تو کسی را نمی بینی، مگر آن که یا قاتل و کشنده است و یا صاحب دم و خون کشته شدگان می باشد، آیا نشنیده ای که خداوند متعال می فرماید: «بگو (ای پیامبر!): همانا پیامبرانی پیش از من با نشانه ها و با همان که گفتید، برای شما آمدند، اگر راست می گویید چرا آنان را کشتید؟!»،

کدام رسول و پیامبری پیش از افراد حاضر در زمان حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم وجود داشت؟ با توجه بر این که بین حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و عيسى علیه السلام پیامبری نبود، بلکه چون این افراد راضی بودند به آن کاری که پیشینیان خود با پیامبران قبل انجام دادند، قاتل نامیده شدند.

فرمایش خداوند متعال: هر کسی مرگ را می چشد و شما پاداش خود را به طور کامل در قیامت خواهید گرفت، پس آن هایی که از آتش (دوزخ) دور شده و به پشت وارد شوند، نجات یافته و رستگار شده اند و زندگی دنیا، چیزی جز سرمایه ای غرور آفرین و فریبنده نیست (185)

ص: 185

827 / [186] - عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

﴿ إِنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلاَمُ لَمَّا غَمَّضَ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: ﴿ إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ ﴾ (1) ، یَا لَهَا مِنْ مُصِیبَهٍ خَصَّتِ اَلْأَقْرَبِینَ وَ عَمَّتِ اَلْمُؤْمِنِینَ! لَمْ یُصَابُوا بِمِثْلِهَا قَطُّ، وَ لاَ عَایَنُوا مِثْلَهَا، فَلَمَّا قَبَرَ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ سَمِعُوا مُنَادِیاً یُنَادِی مِنْ سَقْفِ اَلْبَیْتِ : ﴿ إِنَّما یُرِیدُ اَللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ اَلرِّجْسَ أَهْلَ اَلْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً ﴾ (2) وَ اَلسَّلاَمُ عَلَیْکُمْ أَهْلَ اَلْبَیْتِ وَ رَحْمَهُ اَللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ ﴿ کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَهُ اَلْمَوْتِ وَ إِنَّما تُوَفَّوْنَ أُجُورَکُمْ یَوْمَ اَلْقِیامَهِ فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ اَلنّارِ وَ أُدْخِلَ اَلْجَنَّهَ فَقَدْ...فازَ وَ مَا اَلْحَیاهُ اَلدُّنْیا إِلاّ مَتاعُ اَلْغُرُورِ ﴾ إِنَّ فِی اَللَّهِ خَلَفاً مِنْ کُلِّ ذَاهِبٍ وَ عَزَاءً مِنْ کُلِّ مُصِیبَهٍ، وَ دَرَکاً مِنْ کُلِّ مَا فَاتَ فَبِاللَّهِ فَثِقُوا، وَ عَلَیْهِ فَتَوَکَّلُوا، وَ إِیَّاهُ فَارْجُوا إِنَّمَا اَلْمُصَابُ مَنْ حُرِمَ اَلثَّوَابَ. ﴾ (3)

828 / [187] - عَنْ اَلْحُسَیْنُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

﴿ لَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اَللَّهِ جَاءَهُمْ جَبْرَئِیلُ وَ اَلنَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مُسَجًّی وَ فِی اَلْبَیْتِ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَهُ وَ اَلْحَسَنُ وَ اَلْحُسَیْنُ فَقَالَ اَلسَّلاَمُ عَلَیْکُمْ یَا أَهْلَ بَیْتِ اَلرَّحْمَهِ! ﴿ کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَهُ اَلْمَوْتِ إِلَی ﴿ مَتعُ اَلْغُرُورِ إِنَّ فِی اَللَّهِ عَزَاءً مِنْ کُلِّ مُصِیبَهٍ وَ دَرَکاً مِنْ کُلِّ مَا فَاتَ وَ خَلَفاً مِنْ کُلِّ هَالِکٍ فَبِاللَّهِ فَثِقُوا وَ إِیَّاهُ فَارْجُوا إِنَّمَا اَلْمُصَابُ مَنْ حُرِمَ اَلثَّوَابَ وَ هَذَا آخِرُ وَطْئِی مِنَ اَلدُّنْیَا. ﴾

ص: 186

186)- از جابر روایت کرده است، که گفت: امام باقر علیه السلام فرمود: هنگامی که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم رحلت نمود، امير المؤمنين على علیه السلام اظهار داشت: «ما از خداییم و به سوی او باز می گردیم»، چه بسیار مصیبت بزرگی است که خصوصاً به نزدیکان آن حضرت و عموماً به همۀ مؤمنین وارد آمد که هرگز به مثل آن گرفتار نشدند و بعد از این هم مثل آن را نخواهند چشید. و چون رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را در قبر نهادند، صدایی را از سوی سقف اتاق شنیدند (که این آیه را تلاوت می کرد): «همانا خداوند اراده نموده که شما (اهل بیت رسالت) از هر نوع پلیدی و آلودگی پاک و منزّه باشید» و (به دنباله آن گفت:) سلام و رحمت و برکات خداوند بر شما اهل بیت باد، «هر نفسی مزه مرگ را می چشد و همانا روز قیامت، پاداش (کردار و گفتار) خود را دریافت می نمایید، پس هر که از آتش نجات یابد و وارد بهشت گردد، حتماً رستگار می باشد و این زندگانی در دنیا چیزی نیست، مگر یک نوع سرمایه غرور و خود پسندی؛ همانا برای خداوند از هر جدا شونده از این دنیای فانی به جهان باقی جانشینی و صاحب مصیبتی هست که جبران کننده می باشد هر آن چه را که فوت شده و از دست رفته است پس به خداوند اطمینان کنید و بر او توکل نمایید، به او امیدوار باشید و بدانید مصیبت دیده، آن کسی است که از پاداش محروم باشد.

187) - از حسین روایت کرده است، که گفت: امام صادق علیه السلام فرمود: چون رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم رحلت نمود، در همان حالتی که هنوز جسد مطهرش روی زمین بود و امام علی، فاطمه، حسن و حسین علیهم السلام (اطراف جسد آن حضرت) حضور داشتند، جبرئیل وارد شد و اظهار داشت: ای اهل بيت رحمت! بر شما سلام باد؛ و سپس آیه «هر موجودی چشندۀ مرگ است» را تا پایان (عبارت) «دنیا نیست، مگر سرمایۀ غرور و فریب» را تلاوت کرد و گفت: به راستی برای خداوند در هر مصیبتی صاحب عزا و جانشینی است که جبران کننده آن چه است که از دست رفته و فوت شده به خدا اطمینان و اعتماد داشته و به او امیدوار باشید؛ زیرا مصیبت زده کسی است که از ثواب محروم باشد.

ص: 187

قَالَ [قَالُوا]: ﴿ فَسَمِعْنَا صَوْتاً فَلَمْ نَرَ شَخْصاً. ﴾ (1)

829 / [188] - عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

﴿ لَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ سَمِعُوا صَوْتاً مِنْ جَانِبِ اَلْبَیْتِ وَ لَمْ یَرَوْا شَخْصاً، یَقُولُ: ﴿ کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَهُ اَلْمَوْتِ ﴾ - إلی قَوْلِهِ - ﴿ فَقَدْ فازَ ﴾ ثُمَّ قَالَ: فِی اَللَّهِ خَلَفٌ مِنْ کُلِّ هَالِکٍ وَ عَزَاءٌ مِنْ کُلِّ مُصِیبَهٍ، وَ دَرَکٌ لِمَا فَاتَ، فَبِاللَّهِ فَثِقُوا، وَ إِیَّاهُ فَارْجُوا فَإِنَّ اَلْمَحْرُومَ مَنْ یَحْرُمُ اَلثَّوَابَ وَ اُسْتُرُوا عَوْرَهَ نَبِیِّکُمْ، فَلَمَّا وَضَعَهُ عَلِیٌّ عَلَی سَرِیرِهِ نُودِیَ: یَا عَلِیُّ لاَ تَخْلَعِ اَلْقَمِیصَ قَالَ فَغَسَّلَهُ عَلَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ فِی قَمِیصِهِ. ﴾ (2)

830 / [189] - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یُونُسَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا، قَالَ:

﴿ قَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : ﴿ کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَهُ اَلْمَوْتِ ﴾ «أَوْ مَنْشُورَهٌ» [کَذَا] نَزَلَ بِهَا عَلَی مُحَمَّدٍ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ، إِنَّهُ لَیْسَ أَحَدٌ مِنْ هَذِهِ اَلْأُمَّهِ إِلاَّ سَیُنْشَرُونَ، فَأَمَّا اَلْمُؤْمِنُونَ فَیُنْشَرُونَ إِلَی قُرَّهِ عَیْنٍ، وَ أَمَّا اَلْفُجَّارُ فَیُنْشَرُونَ إِلَی خِزْیِ اَللَّهِ إِیَّاهُمْ. ﴾ (3)

ص: 188

پس از آن جبرئیل علیه السلام افزود: این آخرین مرحله ای است که در دنیا برای پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم دو قدم می گذارم.

(امام صادق علیه السلام) افزود: اهل بیت (حاضر در اطراف حضرت، بعداً) گفتند: صدا را می شنیدیم، ولی شخص را نمی دیدیم.

188) - از هشام بن سالم روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم رحلت نمود، (اهل بيت علیهم السلام) صدایی را از گوشه اتاق شنیدند - ولی شخصی را ندیدند - که «هر موجود جانداری چشنده مرگ است» را تا پایان (عبارت) «دنیا نیست مگر سرمایه غرور و فریب» را می خواند، سپس افزود: به راستی برای خداوند در هر مصیبتی صاحب عزا و جانشینی است که جبران کننده آن چه است که از دست رفته و فوت شده، به خدا وثوق و اعتماد داشته باشید و به او امیدوار باشید؛ زیرا محروم و ناامید کسی است که از ثواب محروم باشد؛ روی بدن پیامبر تان را بپوشانید.

پس چون بدن حضرت را پوشاندند و بر تخت نهادند، صدایی شنیده شد: ای علی! پیراهنش را در نیاور.

(امام صادق علیه السلام) فرمود: امام علی علیه السلام بدن حضرت (رسول صلی اللّه علیه و آله و سلم) را از زیر پیراهن غسل داد.

189) - از محمّد بن یونس، به نقل از بعضی اصحاب روایت کرده است، که گفت: امام باقر علیه السلام فرمود: «هر موجودی چشندۀ مرگ است» - و سپس منشور و زنده می شود - آیه این چنین بر حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم نازل شد که هیچ کسی از این امّت نیست، مگر آن که (پس از مرگ) زنده می شود، ولی مؤمنین بر چشمانی روشن وارد می گردند و فاجران در خزی و عذاب خواهند بود.

ص: 189

831 / [190] - عَنْ زُرَارَهَ قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : ﴿ کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَهُ اَلْمَوْتِ ﴾ لَمْ یَذُقِ اَلْمَوْتَ مَنْ قُتِلَ وَ قَالَ: لاَ بُدَّ مِنْ أَنْ یَرْجِعَ حَتَّی یَذُوقَ اَلْمَوْتَ. ﴾ (1)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ لَتَبْلُوُنَّ فِي أَمْوَلِكُمْ وَ أَنفُسِكُمْ وَ لَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُواْ الكِتَبَ من قَبْلِكُمْ وَ مِنَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا أَذیً كثِيرًا وَ إِن تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ الأمور ﴾ ﴿ 186 ﴾

832 / [191]- عَنْ أَبِی خَالِدٍ اَلْکَابُلِیِّ ، قَالَ: قَالَ عَلِیُّ بْنُ اَلْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا اَلسَّلاَمُ : ﴿ لَوَدِدْتُ أَنَّهُ أُذِنَ لِی فَکَلَّمْتُ اَلنَّاسَ ثَلاَثاً، ثُمَّ صَنَعَ اَللَّهُ بِی مَا أَحَبَّ - قَالَ بِیَدِهِ عَلَی صَدْرِهِ، - ثُمَّ قَالَ: ﴿ وَ لَکِنَّهَا عَزْمَهٌ مِنَ اَللَّهِ أَنْ نَصْبِرَ ثُمَّ تَلاَ هَذِهِ اَلْآیَهَ: ﴿ وَ لَتَسْمَعُنَّ مِنَ اَلَّذِینَ أُوتُوا اَلْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ مِنَ اَلَّذِینَ أَشْرَکُوا أَذیً کَثِیراً وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ اَلْأُمُورِ ﴾ وَ أَقْبَلَ یَرْفَعُ یَدَهُ وَ یَضَعُهَا عَلَی صَدْرِهِ. ﴾ (2)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلَى جُنوبِهِم وَ يَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَوَتِ و الأَرْضِ رَبَّنَا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبحانَكَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ ﴾ ﴿ 191 ﴾

ص: 190

190)- از زراره روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: « هر موجودی چشندۀ مرگ است»، کسی که کشته شود، مزۀ مرگ را نخواهد چشید؛ و افزود: ولی او حتماً (به این جهان) باز می گردد تا مزۀ مرگ را بچشد.

فرمایش خداوند متعال: به بقین (همه شما) در اموال و جان های خود، آزمایش خواهید شد! و از کسانی که پیش از شما به آن ها کتاب (آسمانی) داده شده و هم چنین از مشرکان سخنان آزار دهندۀ فراوان خواهید شنید و اگر استقامت کنید و تقوا را پیشۀ خود سازید. (شایسته تر است؛ زیرا) این از کار های مهم و قابل اطمینان خواهد بود. (186)

191) - از ابو خالد کابلی روایت کرده است، که گفت:

امام سجاد علیه السلام فرمود: دوست داشتم که در گفتار، آزاد می بودم و سه کلمه با مردم حرف می زدم و سپس خداوند درباره من هر آن چه را که می خواست انجام می داد، سپس با دست خود به سینه ام اشاره کرد و فرمود: ولی آن عهدی است که با خدا بسته ایم و باید برای آن صبر کنیم، سپس این آیه را نیز تلاوت نمود: «و حتماً زخم زبان آنان که پیش از شما کتاب آسمانی بر آنان نازل شد و از آنان که شرک ورزیدند (آزار فراوانی) به شما خواهد رسید، که اگر صبر کنید و پرهیزکار باشید، سبب نیرو و قوّت اراده در کار ها می باشد» و (حضرت ضمن فرمایش) دست خود را بالا می بُرد و بر سینۀ خود می نهاد.

فرمایش خداوند متعال: همان هایی که در حال ایستاده و نشسته و آن گاه که بر پهلو (خوابیده) باشند خدا را یاد می کنند و در اسرار آفرینش آسمان ها و زمین می اندیشند (و اظهار می دارند:) پروردگارا! این ها را بی هوده نیافریده ای! تو منزّه هستی پس ما را از عذاب آتش نگاه دار (191).

ص: 191

833 / [192] - عَنْ أَبِی حَمْزَهَ اَلثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

﴿ لاَ یَزَالُ اَلْمُؤْمِنُ فِی صَلاَهٍ مَا کَانَ فِی ذِکْرِ اَللَّهِ قَائِماً کَانَ أَوْ جَالِساً أَوْ مُضْطَجِعاً إِنَّ اَللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ: ﴿ اَلَّذِینَ یَذْکُرُونَ اَللّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِهِمْ ﴾ الْآيَةَ. ﴾

وَ فِي رِوَايَةِ أَخِّرِي، عَنْ أَبِی حَمْزَهَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ مِثْلَهُ. (1)

834 / [193] - وَ فِی رِوَایَهٍ عَنْ أَبِی حَمْزَهَ ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، قَالَ:

سَمِعْتُهُ یَقُولُ: فِی قَوْلِ اَللَّهِ: ﴿ اَلَّذِینَ یَذْکُرُونَ اَللّهَ قِیَماً ﴾ : اَلْأَصِحَّاءُ، ﴿ وَ قُعُوداً ﴾ یَعْنِی اَلْمَرْضَی ﴿ وَ عَلی جُنُوبِهِمْ ﴾ قَالَ: ﴿ اَعَلُّ مِمَّنْ یُصَلِّی جَالِساً وَ أَوْجَعُ ﴾ . (2)

835 / [194] - وَ فِی رِوَایَهٍ أُخْرَی عَنْ أَبِی حَمْزَهَ ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ:

﴿ اَلَّذِینَ یَذْکُرُونَ اَللّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِهِمْ ﴾ قَالَ: ﴿ اَلصَّحِیحُ یُصَلِّی قَائِماً ﴿ وَ قُعُوداً ﴾ ، وَ اَلْمَرِیضُ یُصَلِّی جَالِساً، ﴿ وَ عَلَی جُنُوبِهِمْ ﴾ أَضْعَفَ مِنَ اَلْمَرِیضِ اَلَّذِی یُصَلِّی جَالِساً ﴾ (3)

ص: 192

192) - از ابو حمزه ثمالی روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: مؤمن همیشه در حال نماز می باشد، تا وقتی که در ذِکر خدا باشد، خواه ایستاده یا نشسته و یا خوابیده باشد، چون به راستی که خداوند متعال می فرماید: «کسانی که در حالت ایستاده و نشسته و بر پهلو (خوابیده) باشند، خدا را متذکّر هستند» - تا آخر آیه -.

و در روایتی دیگر هم از ابو حمزه، از امام باقر علیه السلام همانند آن وارد شده است.

193) - از ابو حمزه روایت کرده است، که گفت:

از امام باقر علیه السلام شنیدم که درباره فرمایش خداوند: ﴿ الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَمًا ﴾ فرمود:

منظور افراد صحیح و سالم می باشند. ﴿ وَ قُعُودًا ﴾ یعنی، افراد مریض و ناتوان. وَ ﴿ وَ عَلَى جُنُوبِهِمْ ﴾، افراد علیل و زمین گیری هستند که حتی نمی توانند نماز را نشسته بخوانند.

194) - و در روایتی دیگر از ابو حمزه آمده است: امام باقر علیه السلام (دربارۀ فرمایش خداوند) «کسانی که در حالت ایستاده، نشسته و بر پهلو (خوابیده) باشند، متذکّر خدا هستند»، فرمود: افراد سالم و صحیح، نماز را ایستاده و نشسته به جا می آوردند، ولی افراد مریض فقط نشسته انجام می دهند و کسانی می توانند در حالت خوابیده نماز بخوانند که از بیماران معمولی که نشسته نماز می خوانند، ضعیف تر باشند.

ص: 193

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ رَبَّنَا إِنَّكَ مَن تُدْخِل النَّارَ فَقَدْ أَخْزَيْتَهُ وَ مَا لِلظَّلِمِينَ مِنْ أَنصَار ﴿ 192 ﴾ رَبَّنَا إِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِيًا يُنَادِي لِلإِيمَنِ أَنْ ءَامِنُوا بِرَبِّکُمْ فَامَنَّا رَبَّنَا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَ كَفَرْ عَنَّا سَیِّاتِنَا وَ تَوَفَّنَا مَعَ الْأَبْرَارِ ﴾ ﴿ 193 ﴾

836 / [195] - عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَى: ﴿ وَ ما لِلظّالِمِینَ مِنْ أَنْصارٍ ﴾ ؟

قَالَ: ﴿ مَا لَهُمْ مِنْ أَئِمَّهٍ یُسَمُّوهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ ﴾ (1)

837 / [196] - عَنْ عَبْدِ اَلرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ : فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: ﴿ رَبَّنا إِنَّنا سَمِعْنا مُنادِیاً یُنادِی لِلْإِیمانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّکُمْ فَآمَنّا ﴾ . قَالَ: ﴿ هُوَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ نُودِیَ مِنَ اَلسَّمَاءِ: أَنْ آمِنْ بِرَسُولِ اَللَّهِ؛ فَآمَنَ بِهِ ﴾ . (2)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أنى لا أُضِيعُ عَمَل عَمِل مِنكُم مِّن ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى بَعْضُكُم مَن بَعْضٍ فَالَّذِينَ هَاجَرُوا وَ أَخْرِجُوا مِن دِيَرهِمْ وَ أُوذُوا فِي سَبِيلِي وَ قَتَلُوا وَ قُتِلُوا لَا كَفَرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَ لَأُ دْخِلَنَّهُمْ جَنَّتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَرُ ثَوَابًا مِنْ عِنْدِ اَللّهِ وَ اَللّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ اَلثَّوابِ ﴾ ﴿ 195 ﴾

ص: 194

فرمایش خداوند متعال: پروردگارا! هر کسی را که تو (به خاطر کردار و گفتارش،) به آتش افکنی، او را خوار و رسوا ساخته ای! و برای افراد ستمگر، هیچ یاوری نیست! (193) پروردگارا! ما صدای منادی (تو) را شنیدیم که به ایمان دعوت می کرد (و می گفت) : به پروردگار خود ایمان بیاورید! پس ما ایمان آوردیم، پروردگارا! گناهان ما را ببخش و بدی های ما را بپوشان و ما را با نیکان (و در مسیر آن ها) بمیران (193)

195)- از یونس بن ظبیان روایت کرده است، که گفت:

از امام باقر علیه السلام دربارۀ تفسیر فرمایش خداوند متعال: «و ظالمان و ستمگران یاوری ندارند» سؤال کردم؟

فرمود: آن ها کسانی هستند که امام و پیشوایی ندارند (که به درگاه خداوند مغرّب) آن ها را با نام صدا زنند و به فریاد شان برسند.

196) - از عبد الرحمان بن كثير روايت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام دربارۀ فرمایش خداوند: «ای پروردگار ما! منادی را شنیدیم برای ایمان ندا می داد: ایمان آورید، پس ما ایمان آوردیم» فرمود: دربارۀ امير المؤمنين عليه السلام است که از آسمان ندا آمد: به رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم ایمان آورید، و او ایمان آورد.

فرمایش خداوند متعال: پس خداوند، درخواست آن ها را پذیرفت (و فرمود:) من عمل هیچ عمل کننده ای از شما را - زن باشد یا مرد - ضایع نخواهم کرد. شما هم نوع و از جنس یک دیگر می باشید، پس آن هایی که در راه خدا هجرت کردند و از خانه های خود بیرون رانده شدند و در راه من آزار دیدند و جنگ کردند و کشته شدند، یقین گناهان شان را می بخشم و آن ها را در باغ های بهشتی که از زیر درختانش نهر ها جاری است وارد می کنم. این پاداش خداوند است و بهترین پاداش ها نزد پروردگار می باشد. (195)

ص: 195

838 / [197] - عَنِ اَلْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَهَ عَنْ عَلِیٍّ : فِی قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَی: ﴿ ثَواباً مِنْ عِنْدِ اَللّهِ ﴾ وَ ﴿ وَ مَا عِنْدِ اَللّهِ اَلْأَبْرَارُ ﴾ (1) قَالَ:

قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ : ﴿ أَنْتَ اَلثَّوَابُ وَ أنصارَکَ [أَصْحَابُکَ] اَلْأَبْرَارُ. ﴾ (2)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ لَكِنِ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ جَنَّتٌ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَرُ خَلِدِينَ فِيهَا نُزُلًا مِنْ عِندِ اللّهِ وَ مَا عِندَ اللّهِ خَيْرٌ لِلأَبرار ﴾ ﴿ 198 ﴾

839/ [197]- عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: ﴿ اَلْمَوْتُ خَیْرٌ لِلْمُؤْمِنِ لِأَنَّ اَللَّهَ یَقُولُ ﴿ وَ ما عِنْدَ اَللّهِ خَیْرٌ لِلْأَبْرارِ. ﴾ ﴾ (3)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا اصْبِرُوا وَ صَابِرُوا وَ رَابِطُوا و اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ﴾ ﴿ 200 ﴾

ص: 196

197) از اصبغ بن نباته روایت کرده است، که گفت:

امام علی علیه السلام دربارۀ فرمایش خداوند متعال: «پاداشی از طرف خداوند» و «و آن چه آن چه نزد خداوند می باشد. برای نیکان بهتر است» اظهار داشت: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم (خطاب به من) فرموده: تو همان «ثواب» هستی (که به سبب ولایت تو، شیعیانت ثواب می برند) و اصحاب تو «أبرار» می باشند.

فرمایش خداوند متعال: ولی کسانی (که ایمان دارند، و) از (معصیت و نافرمانی) پروردگار شان پرهیز می کنند برای آن ها باغ هایی از بهشت است، که از زیر درختانش نهر ها جاری است و همیشه در آن ها خواهند بود، این نخستین پذیرایی است که از سوی خداوند به آنان می رسد و آن چه در نزد خدا می باشد، برای نیکان بهتر است. (198)

198) - از محمّد بن مسلم روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: مرگ برای مؤمن بهتر است، زیرا که خداوند می فرماید: «و آن چه نزد خداوند می باشد برای نیکان بهتر (از این دنیای فانی) است».

فرمایش خداوند متعال: ای کسانی که ایمان آورده اید! (در برابر مشکلات و هوس ها) استقامت کنید و در برابر دشمنان پایدار باشید و از مرز های خود مراقبت کنید و از امعصیت و نافرمانی خدا بپرهیزید، شاید رستگار شوید. (200)

ص: 197

840 / [199] - عَنْ مَسْعَدَهَ بْنِ صَدَقَهَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِ اَللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: ﴿ اِصْبِرُوا ﴾ یَقُولُ: عَنِ اَلْمَعَاصِی ﴿ وَ صابِرُوا ﴾ عَلَی اَلْفَرَائِضِ، ﴿ وَ اِتَّقُوا اَللّهَ ﴾ یَقُولُ: ﴿ آمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ اِنْهَوْا عَنِ اَلْمُنْکَرِ. ﴾

ثُمَّ قَالَ: ﴿ وَ أَیُّ مُنْکَرٍ أَنْکَرُ مِنْ ظُلْمِ اَلْأُمَّهِ لَنَا وَ قَتْلِهِمْ إِیَّانَا؟ ﴿ وَ رابِطُوا ﴾ یَقُولُ: فِی سَبِیلِ اَللَّهِ، وَ نَحْنُ اَلسَّبِیلُ فِیمَا بَیْنَ اَللَّهِ وَ خَلْقِهِ، وَ نَحْنُ اَلرِّبَاطُ اَلْأَدْنَی، فَمَنْ جَاهَدَ عَنَّا فَقَدْ جَاهَدَ عَنِ اَلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ وَ سَلَّمَ مَا جَاءَ بِهِ مِنْ عِنْدِ اَللَّهِ ﴿ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ ﴾ [یَقُولُ:] لَعَلَّ اَلْجَنَّهَ تُوجَبُ لَکُمْ إِنْ فَعَلْتُمْ ذَلِکَ، وَ نَظِیرُهَا مِنْ قَوْلِ اَللَّهِ: ﴿ وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلاً مِمَّنْ دَعا إِلَی اَللّهِ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ قالَ إِنَّنِی مِنَ اَلْمُسْلِمِینَ ﴾ (1) ، وَ لَوْ کَانَتْ هَذِهِ اَلْآیَهُ فِی اَلْمُؤْمِنِینَ کَمَا فَسَّرَهَا اَلْمُفَسِّرُونَ لَفَازَ اَلْقَدَرِیَّهُ وَ أَهْلُ اَلْبِدَعِ مَعَهُمْ. ﴾ (2)

841 / [200] - عَنِ اِبْنِ أَبِی یَعْفُورٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَی: ﴿ یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ ءَامَنُوا اِصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا ﴾ ، قَالَ: ﴿ اِصْبِرُوا عَلَی اَلْفَرَائِضِ وَ صَابِرُوا عَلَی اَلْمَصَائِبِ وَ رَابِطُوا عَلَی اَلْأَئِمَّهِ. ﴾ (3)

ص: 198

199) - از مسعدة بن صدقه روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام دربارۀ فرمایش خداوند متعال: «شکیبا باشید»، فرمود: از انجام گناهان شکیبائی کنید. «و یک دیگر را شکیبا نمایید»، در انجام واجبات بردبار باشید «و تقوای الهی را رعایت نمایید»، (خداوند) می فرماید: امر به معروف و نهی از منکر کنید. سپس حضرت افزود: چه کار زشت و منکری بالا تر از ستم این امّت بر ما (اهل بیت رسالت) و کشتن ما می باشد؟!

«و مرزداری کنید»، (خداوند) می فرماید: در راه خدا ارتباط، داشته باشید (و توجه نمایید که) ما (اهل بیت) راه بین خدا و خلق او هستیم، ما مرز های نزدیک (فیض الهی) می باشیم، هر کس از ما دفاع کند از پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم و شریعت او، دفاع نموده است. و می فرماید: «شاید که شما رستگار گردید»، که شاید در صورت انجام دادن این وظایف، اهل بهشت قرار گیرید؛ و این نظیر فرمایش دیگر خداوند متعال می باشد که فرموده: «و چه کسی خوش گفتار تر از کسی است که خدا را می خواند، کار های شایسته انجام می دهد و می گوید : من از مسلمانان هستم؟».

اگر این آیه دربارۀ مرز داران و نگهبانان سر حدّات و مرز ها باشد - همچنان که تفسیر کرده اند - قدریه و بدعت گذاران از مخالفین نیز رستگار شده اند، چنان چه مفسّرین تفسیر کرده اند؛ (زیرا) نگهبانان مرز ها که رابط بین مشرکین و مسلمانان هستند، می توانند از افراد قدریه، بدعت گذاران در دین و حتی از دیگر بی دینان هم باشند).

200) - از ابن ابی بعفور روایت کرده است که گفت امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «ای کسانی که ایمان آورده اید! شكیبا باشید و به یک دیگر شکیبایی دهید و مرز داری کنید» فرمود: بر انجام واجبات، صبر و شکیبایی داشته باشید و در برابر سختی ها و مصیبت ها، بردبار بوده و با ائمّه علیهم السلام در ارتباط باشید (و از ایشان تخلّف ننمایید).

ص: 199

842 / [201] - عَنْ یَعْقُوبَ اَلسَّرَّاجِ قَالَ:

قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: تَبْقَی اَلْأَرْضُ یَوْماً بِغَیْرِ عَالِمٍ مِنْکُمْ یَفْزَعُ اَلنَّاسُ إِلَیْهِ؟

قَالَ: ﴿ فَقَالَ لِی: إِذاً لاَ یُعْبَدُ اَللَّهُ یَا أَبَا یُوسُفَ! ، لاَ تَخْلُو اَلْأَرْضُ مِنْ عَالِمٍ مِنَّا، ظَاهِرٍ یَفْزَعُ اَلنَّاسُ إِلَیْهِ فِی حَلاَلِهِمْ وَ حَرَامِهِمْ، وَ إِنَّ ذَلِکَ لَمُبَیَّنٌ فِی کِتَابِ اَللَّهِ. قَالَ اَللَّهُ تَعَالَى: ﴿ یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ ءَامَنُوا اِصْبِرُوا ﴾ عَلَی دِینِکُمْ ﴿ وَ صابِرُوا ﴾ عَدُوَّکُمْ مِمَّنْ یُخَالِفُکُمْ ﴿ وَ رابِطُوا ﴾ إِمَامَکُمْ ﴿ وَ اِتَّقُوا اَللّهَ ﴾ فِیمَا أَمَرَکُمْ بِهِ وَ اِفْتَرَضَ عَلَیْکُمْ. ﴾ (1)

843 / [202] - وَ فِی رِوَایَهٍ أُخْرَی عَنْهُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: ﴿ اِصْبِرُوا ﴾ عَلَی اَلْأَذَی فِینَا.

قُلْتُ: ﴿ وَ صابِرُوا ﴾ قَالَ: ﴿ عَلَی عَدُوِّکُمْ مَعَ وَلِیِّکُمْ. ﴾

قُلْتُ: ﴿ وَ رابِطُوا ﴾ ؟

قَالَ: اَلْمُقَامَ مَعَ إِمَامِکُمْ، ﴿ وَ اِتَّقُوا اَللّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ ﴾.

قُلْتُ: تَنْزِیلٌ، قَالَ: ﴿ نَعَمْ. ﴾ (2)

844 / [203] - عَنْ أَبِی اَلطُّفَیْلِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی هَذِهِ اَلْآیَهِ قَالَ:

﴿ نَزَلَتْ فِینَا وَ لَمْ یَکُنِ اَلرِّبَاطُ اَلَّذِی أُمِرْنَا بِهِ بَعْدُ وَ سَیَکُونُ ذَلِکَ مِنْ يكون مِنْ

ص: 200

201) - از یعقوب سراج روایت کرده است، که گفت:

به امام صادق علیه السلام عرض کردم: آیا ممکن است زمین، از دانشمند زنده ای از شما (اهل بیت عصمت و طهارت) خالی باشد که مردم به او پناه ببرند؟

فرمود: ای ابا یوسف! در چنین حالتی، دیگر کسی خدا را عبادت نمی کرد، زمین (هیچ موقع) از دانشمندان ما در ظاهر، خالی نخواهد شد ،که مردم در مسائل حلال و حرام به ایشان رجوع کرده و پناه می برند؛ این مطلب در کتاب خداوند آشکارا بیان شده است، آن جایی که فرمود: «ای کسانی که ایمان آورده اید! شکیبا باشید و یک دیگر شکیبایی دهید و مرز داری کنید» که نسبت به دین، پایدار و بردبار و بر علیه دشمنان و مخالفان تان، قوی و ثابت قدم باشید و نیز در رابطه با امام خویش، مواظب و نگهدار (موقعیت و شئون ایشان) باشید؛ و تقوای الهی را در آن چه که به شما دستور داده و واجب گردانده، رعایت نمایید.

202) - و در روایتی دیگر از آن حضرت آمده است، که فرمود:

﴿ اصْبِرُوا ﴾، صبر و شکیبایی در برابر اذیت و آزار دشمنان، در راه دفاع از ما (اهل بیت) است. ﴿ وَ صَابِرُوا ﴾ صبر و استقامت با پیشوای تان در مقابل دشمنان تان می باشد.

(راوی گوید:) عرض کردم: ﴿ وَ رَابِطُواْ ﴾ (معنایش چیست)؟

فرمود: ثابت قدم بودن در همراهی امام و پیشوا و رابطه داشتن و از او تخلّف نکردن است. عرض کردم: ﴿ وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ﴾، تنزیل و صریح آیه است و یا تأویل آن می باشد؟ فرمود: بلی، صریح آیه است.

203) - از ابو الطفيل روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام در مورد این آیه فرمود: درباره ما (اهل بیت رسالت) نازل شده، ولی هنوز وقت آن مراقبت و مرزبانی - که مأمور به آن هستیم - نرسیده است، در آینده ای نزدیک ذریّه ای از نسل ما که وظیفۀ آن را به عهده دارند، به وجود خواهند آمد؛

ص: 201

نَسْلِنَا اَلْمُرَابِطُ، وَ مِنْ نَسْلِ اِبْنِ نَاثِلٍ اَلْمُرَابِطُ. ﴾ (1)

845 / [204] - عَنْ بُرَيْدِ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى: ﴿ ﴿ اصْبِرُوا ﴾ ، يَعْنِي بذلك عن المَعَاصِي ﴿ وَ صابِرُوا ﴾ يَعْنِي التَّقِيَّةَ، ﴿ وَ رابِطُوا ﴾ يَعْنِي الْأَئِمَّةِ ﴾ .

ثُمَّ قَالَ: تَدْرِي مَا مَعْنَى الْبُدُوا مَا لَبَدْنَا (2) ، فَإِذَا تَحَرَّكْنَا فَتَحَرَّكُوا، ﴿ وَ اتَّقُوا اللَّهَ ﴾ مَا لَبَدْنَا ﴿ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ﴾ .

قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ! إِنَّمَا نَقْرَؤُهَا ﴿ وَ اِتَّقُوا اَللّهَ ﴾ قَالَ: ﴿ أَنْتُمْ تَقْرَءُونَهَا کَذَا وَ نَحْنُ نَقْرَؤُهَا کَذَا. ﴾ (3)

ص: 202

و توجه داشته باش که نیز در صُلب «ابن ناثل» - یعنی ابن عباس - (امانت هایی) نهاده شده اند.

204) - از بُرید روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام دربارۀ ﴿ أصْبِرُواْ ﴾، فرمود: مقصود بردباری در ترک گناهان است.

﴿ وَ صَابِرُوا ﴾، مقصود تقیه (در برخورد با مخالفان و دشمنان) می باشد. ﴿ وَ رَابِطُواْ ﴾ یعنی ارتباط داشتن با امامان و پیشوایان دین علیهم السلام خواهد بود.

سپس فرمود: معنای ﴿ الْبُدُوا مَا لَبَدْنَا ﴾ را می دانی (که چیست)؟

معنایش این است که هر وقت ما حرکت کنیم، شما نیز حرکت کنید (و در خروج بر علیه مخالفین عجله نکنید، تا وقتی که علائم و نشانه هایی از ظهور قائم آل محمّد علیهم السلام بروز کند)، ﴿ وَ اتَّقُوا اللَّهَ ﴾، بنا بر این تقوای الهی را (در همه امور زندگی، مادی و معنوی) رعایت نمایید، ﴿ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ﴾ شاید رستگار شوید.

گفتم: فدایت شوم! ما ﴿ وَ اتَّقُوا اللَّهَ ﴾ می خوانیم، فرمود: شما این طور می خوانید (1) ، ولی ما آن طور می خوانیم.

ص: 203

846 / [205] - عَنْ أَبِی حَمْزَهَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

﴿ لاَ یَزَالُ اَلْمُؤْمِنُ فِی صَلاَهٍ مَا کَانَ فِی ذِکْرِ اَللَّهِ إِنّ کَانَ أَوْ جَالِساً أَوْ مُضْطَجِعاً ﴾ (1)

لإِنَّ اَللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ:

﴿ اَلَّذِینَ یَذْکُرُونَ اَللّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِهِمْ ﴾ (2)

ص: 204

205) - از ابو حمزه ثمالی روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام: فرمود مؤمن همیشه در حال نماز

است تا وقتی که در ذکر خدا باشد، خواه

ایستاده یا نشسته و یا بر پهلو خوابیده باشد،

به راستی که خداوند می فرماید:

کسانی که در حالت ایستاده، نشسته

و بر پهلو (خوابیده) باشند،

متذکّر خدا هستند».

ص: 205

ص: 206

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

847 / [1]- عَنْ زِرِّ بْنِ حُبَیْشٍ عَنْ أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

﴿ مَنْ قَرَأَ سُورَهَ اَلنِّسَاءِ فِی کُلِّ جُمُعَهٍ أُومِنَ مِنْ ضَغْطَهِ اَلْقَبْرِ. ﴾ (1)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ يَأَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَ بَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَثِيرًا وَ نِسَآءً وَ اتَّقُواْ اللّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ، وَ الْأَرْحَامَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا ﴾ ﴿ 1 ﴾

848 / [2]- عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اَللَّهِ اَلْعَلَوِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: ﴿ خُلِقَتْ حَوَّاءُ مِنْ قُصَیْرَا جَنْبِ آدَمَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ ، وَ اَلْقُصَیْرَا هُوَ اَلضِّلْعُ اَلْأَصْغَرُ، وَ أَبْدَلَ اَللَّهُ مَکَانَهُ لَحْماً. ﴾ (2)

ص: 208

به نام خداوند بخشاینده مهربان

1). از زِرّ بن حُبیش روایت کرده است، که گفت:

امير المؤمنين على علیه السلام فرمود: کسی که سورۀ «نساء» را در هر جمعه بخواند، از فشار قبر در امان می باشد.

فرمایش خداوند متعال: ای مردم! از (مخالفت) پروردگار تان بپرهیزید! همان کسی که همۀ شما را از یک انسان آفرید و همسر او را (نیز) از او خلق کرد و از آن دو، مردان و زنان فراوانی را (روی زمین) منتشر ساخت و از خدایی بپرهیزید که (همگی شما به عظمت او معترف هستید و) هنگامی که چیزی از یک دیگر خواهید، نام او را می برید! (و نیز) (از قطع رابطه) با خویشاوندان خود، دوری کنید؛ زیرا خداوند، مراقب (رفتار و اعمال) شما است. (1)

2)- از محمّد بن عیسی از عیسی بن عبد اللّه علوی، به نقل از پدرش، از جدّش روایت کرده است، که گفت:

أمير المؤمنين علیه السلام فرمود: حوا از دنده کوچک پهلوی آدم (عليه السلام) آفریده شد و خداوند به جای آن، گوشت جایگزین نمود.

ص: 209

849 / [3] - وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ قَالَ: ﴿ خُلِقَتْ حَوَّاءُ مِنْ جَنْبِ آدَمَ وَ هُوَ رَاقِدٌ. ﴾ (1)

850 / [4] - عَنْ أَبِی عَلِیٍّ اَلْوَاسِطِیِّ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : ﴿ إِنَّ اَللَّهَ تَعَالَى خَلَقَ آدَمَ مِنَ اَلْمَاءِ وَ اَلطِّینِ فَهِمَّهُ اِبْنِ آدَمَ فِی اَلْمَاءِ وَ اَلطِّینِ، وَ إِنَّ اَللَّهَ خَلَقَ حَوَّاءَ مِنْ آدَمَ فَهِمَّهُ اَلنِّسَاءِ اَلرِّجَالُ فَحَصِّنُوهُنَّ فِی اَلْبُیُوتِ. ﴾ (2)

851 / [5] - عَنْ أَبِی بَکْرٍ اَلْحَضْرَمِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

﴿ إِنَّ آدَمَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَلَدَ أَرْبَعَهَ ذُکُورٍ، فَأَهْبَطَ اَللَّهُ إِلَیْهِمْ أَرْبَعَهً مِنَ اَلْحُورِ اَلْعِینِ، فَزَوَّجَ کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ وَاحِدَهً، فَتَوَالَدُوا، ثُمَّ إِنَّ اَللَّهَ رَفَعَهُنَّ وَ زَوَّجَ هَؤُلاَءِ اَلْأَرْبَعَهَ أَرْبَعَهً مِنَ اَلْجِنِّ، فَصَارَ اَلنَّسْلُ فِیهِمْ، فَمَا کَانَ مِنْ حِلْمٍ فَمِنْ آدَمَ ، وَ مَا کَانَ مِنْ جَمَالٍ مِنْ [قِبَلِ] اَلْحُورِ اَلْعِینِ، وَ مَا کَانَ مِنْ قُبْحٍ أَوْ سُوءِ خُلُقٍ فَمِنَ اَلْجِنِّ. ﴾ (3)

852 / [6] - عَنْ أَبِی بَکْرٍ اَلْحَضْرَمِیِّ ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ:

قَالَ لِی: ﴿ مَا یَقُولُ اَلنَّاسُ فِی تَزْوِیجِ آدَمَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ وَ وُلْدِهِ؟ ﴾

قَالَ: قُلْتُ: یَقُولُونَ: إِنَّ حَوَّاءَ کَانَتْ تَلِدُ لآِدَمَ فِی کُلِّ بَطْنٍ غُلاَماً وَ جَارِیَهً، فَتَزَوَّجَ اَلْغُلاَمُ اَلْجَارِیَهَ اَلَّتِی مِنَ اَلْبَطْنِ اَلْآخَرِ اَلثَّانِی، وَ تَزَوَّجَ اَلْجَارِیَهَ اَلْغُلاَمُ اَلَّذِی مِنَ اَلْبَطْنِ اَلْآخَرِ اَلثَّانِی حَتَّی تَوَالَدُوا.

ص: 210

3)- و با سند قبلی، به نقل از پدرش، از پدرانش علیهم السلام فرموده است:

حوا از پهلوی آدم در هنگامی که خوابیده بود، آفریده شد.

4)- از ابو علی واسطی روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: به راستی که خداوند آدم را از آب و گِل آفرید، پس همت و تلاش فرزندان آدم (مردان) در آب و گِل می باشد؛ و به راستی خداوند حوا را از (وجود) آدم علیه السلام آفرید، پس همت و تلاش زنان در مردان خواهد بود، بنا بر این زنان را در خانه ها محفوظ بدارید، (تا کم تر با مردان مواجه شده و به زندگی خود دلبسته گردند).

5)- از ابو بکر حضرمی روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: آدم علیه السلام دارای چهار فرزند پسر بود، پس خداوند چهار حور العین برای ایشان فرستاد و هر کدام از آنان با یکی از این فرشته ها ازدواج کرد و هر کدام فرزندانی آوردند، سپس خداوند آن فرشته ها را بالا برد و چهار زن جنّی برای شان قرار داد که هر کدام (از چهار برادر) با یکی از زنان جنّی ازدواج کرد و نژاد در بین آنان پایدار شد. پس هر کسی که بردبار و شکیبا باشد از نسل آدم علیه السلام است و هر که زیبائی داشته باشد، از اثر تناسل حور العین می باشد و هر که زشتی و بد اخلاقی داشته باشد، از اثر تناسل زنان جنّی خواهد بود.

6)- از ابو بکر حضرمی روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام به من فرمود: مردم (اهل سنّت) درباره ازدواج آدم علیه السلام و فرزندانش چه می گویند؟

عرض کردم: می گویند حوّا در هر مرحله، یک پسر و یک دختر زایمان می کرد (و چون به رشد و کمال رسیدند) برادر قبلی با خواهر بعدی و نیز خواهر قبلی با برادر بعدی ازدواج نمودند تا جایی که همه با هم زاد و ولد کردند.

ص: 211

فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: ﴿ لَیْسَ هَذَا، کَذَلِکَ یَحِجُّکُمُ اَلْمَجُوسُ ، وَ لَکِنَّهُ لَمَّا وَلَدَ آدَمُ هِبَهَ اَللَّهِ وَ کَبِرَ سَأَلَ اَللَّهَ أَنْ یُزَوِّجَهُ، فَأَنْزَلَ اَللَّهُ لَهُ حَوْرَاءَ مِنَ اَلْجَنَّهِ فَزَوَّجَهَا إِیَّاهُ، فَوَلَدَتْ لَهُ أَرْبَعَهَ بَنِینَ، ثُمَّ وُلِدَ لِآدَمَ اِبْنٌ آخَرُ، فَلَمَّا کَبِرَ أَمَرَهُ فَتَزَوَّجَ إِلَی اَلْجَانِّ، فَوُلِدَ لَهُ أَرْبَعُ بَنَاتٍ، فَتَزَوَّجَ بَنُو هَذَا بَنَاتِ هَذَا، فَمَا کَانَ مِنْ جَمَالٍ فَمِنْ قِبَلِ اَلْحُورِ اَلْعِینِ وَ مَا کَانَ مِنْ حِلْمٍ فَمِنْ قِبَلِ آدَمَ ، وَ مَا کَانَ مِنْ حِقْدٍ فَمَنْ قِبَلِ اَلْجَانِّ، فَلَمَّا تَوَالَدُوا صَعِدَ اَلْحَوْرَاءُ إِلَی اَلسَّمَاءِ. ﴾ (1)

853 / [7] - عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی اَلْمِقْدَامِ، عَنْ أَبِیهِ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: مِنْ أَیِّ شَیْءٍ خَلَقَ اَللَّهُ حَوَّا؟

فَقَالَ: ﴿ أَیَّ شَیْءٍ یَقُولُونَ هَذَا اَلْخَلْقُ؟ ﴾

قُلْتُ: یَقُولُونَ: إِنَّ اَللَّهَ خَلَقَهَا مِنْ ضِلْعٍ مِنْ أَضْلاَعِ آدَمَ.

فَقَالَ: ﴿ کَذَبُوا، کَانَ یُعْجِزُهُ أَنْ یَخْلُقَهَا مِنْ غَیْرِ ضِلْعِهِ؟! ﴾

فَقُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ! یَا اِبْنَ رَسُولِ اَللَّهِ! مِنْ أَیِّ شَیْءٍ خَلَقَهَا؟

فَقَالَ: ﴿ أَخْبَرَنِی أَبِی، عَنْ آبَائِهِ عَلَیْهِم السَّلاَمُ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ، إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَبَضَ قَبْضَهً مِنْ طِینٍ، فَخَلَطَهَا بِیَمِینِهِ - وَ کِلْتَا یَدَیْهِ یَمِینٌ- فَخَلَقَ مِنْهَا آدَمَ ، وَ فَضَلَتْ فَضْلَهٌ مِنَ اَلطِّینِ فَخَلَقَ مِنْهَا حَوَّاءَ. ﴾ (2)

ص: 212

امام باقر علیه السلام فرمود: این چنین که می گویند نیست، مجوسیان این چنین با شما استدلال می کنند.

واقعیت مطلب این است: بعد از آن که آدم دارای فرزندی به نام هبة اللّه شد و به حدّ رشد رسید، از خداوند متعال درخواست کرد تا (وسیله) ازدواج او را فراهم نماید، پس خداوند حوریه ای از بهشت برایش فرستاد و او با هبة اللّه ازدواج کرد و چهار فرزند پسر از ایشان به دنیا آمد.

سپس آدم علیه السلام دارای پسری دیگر شد و چون به رشد رسید، (خداوند) به او دستور داد که ازدواج کند و او با یکی از دختران جنّی ازدواج کرد و چهار دختر برای شان به دنیا آمد.

پس دختران ایشان با پسران آنان ازدواج کردند بنا بر این کسی که زیبا باشد، از اثر تناسل با حور العین می باشد و کسی که بردبار و شکیبا باشد، از نسل آدم علیه السلام است، و هر که زشت و بد اخلاق باشد، از اثر تناسل با زنان جنّی خواهد بود.

7) - از عمرو بن ابی المقدام، به نقل از پدرش روایت کرده است، که گفت:

از امام باقر علیه السلام سؤال کردم: خداوند حوا را از چه چیزی آفریده است؟

فرمود: این مردم (اهل سنّت) در این زمینه چه می گویند؟

عرض کردم: آنان گویند: خداوند او را از یکی از دنده های آدم آفریده است. فرمود: دروغ گفته اند، آیا خداوند عاجز و ناتوان بوده که او را از غیر دنده ای از دنده های آدم بیافریند؟! عرض کردم: ای پسر رسول خدا! قربانت گردم، (پس خداوند حوا را) از چه چیزی آفریده است؟

فرمود: پدرم به نقل از پدران بزرگوارش علیهم السلام به من خبر داد که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: همانا خداوند تبارک و تعالی مشتی از گِل را گرفت و با دست (قدرت) راست خود - که هر دو دست (و هر دو قدرت) او راست می باشد (و اساساً چپ و راست برای خداوند مفهوم ندارد)- آن را در هم آمیخت، سپس آدم علیه السلام را از آن آفرید و چون مقداری از آن گِل، اضافه ماند از همان باقی مانده، حوا را آفرید.

ص: 213

854 / [8] - فِی تَفْسِیرِ اَلْعَیَّاشِیِّ عَنِ اَلْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَهَ قَالَ:

سَمِعْتُ أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ یَقُولُ: ﴿ إِنَّ أَحَدَکُمْ لَیَغْضَبُ فَمَا یَرْضَی حَتَّی یَدْخُلَ بِهِ اَلنَّارَ، فَأَیُّمَا رَجُلٍ مِنْکُمْ غَضِبَ عَلَی ذِی رَحِمِهِ فَلْیَدْنُ مِنْهُ فَإِنَّ اَلرَّحْمَنَ إِذَا مَسَّتْهَا اَلرَّحْمَنُ اِسْتَقَرَّتْ، وَ إِنَّهَا مُتَعَلِّقَهٌ بِالْعَرْشِ یَنْتَقِضُهُ اِنْتِقَاضَ اَلْحَدِیدِ، فَتُنَادِی اَللَّهُمَّ صِلِی مَنْ وَصَلَنِی وَ اِقْطَعْ مَنْ قَطَعَنِی، وَ ذَلِکَ قَوْلُ اَللَّهِ فِی کِتَابِهِ: ﴿ وَ اِتَّقُوا اَللّهَ اَلَّذِی تَساءَلُونَ بِهِ وَ اَلْأَرْحامَ إِنَّ اَللّهَ کانَ عَلَیْکُمْ رَقِیباً ﴾ وَ أَيُّمَا رَجُلٍ غَضِبَ وَ هُوَ قَائِمٌ فَلْيَلْزَمِ الْأَرْضَ مِنْ فَوْرِهِ فَإِنَّهُ يُذْهِبُ رِجْزَ الشَّيْطَانِ. ﴾ (1)

855 / [9] - عَنْ عُمَرَ بْنِ حَنْظَلَهَ ، عَنْهُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَى: ﴿ وَ اِتَّقُوا اَللّهَ اَلَّذِی تَساءَلُونَ بِهِ وَ اَلْأَرْحامَ ﴾ ؟

قَالَ: ﴿ هِیَ أَرْحَامُ اَلنَّاسِ، إِنَّ اَللَّهَ أَمَرَ بِصِلَتِهَا وَ عَظَّمَهَا، أَلاَ تَرَی أَنَّهُ جَعَلَهَا مَعَهُ؟ ﴾ . (2)

856 / [10] - عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ، قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَى: ﴿ وَ اِتَّقُوا اَللّهَ اَلَّذِی تَساءَلُونَ بِهِ وَ اَلْأَرْحامَ ﴾ ؟

قَالَ: ﴿ هِیَ أَرْحَامُ اَلنَّاسِ، أَمَرَ اَللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بِصِلَتِهَا وَ عَظَّمَهَا، أَلاَ تَرَی أَنَّهُ جَعَلَهَا مَعَهُ ﴾ . (3)

ص: 214

8) - از اصبغ بن نباته روایت کرده است، که گفت:

از امیر مؤمنان علیه السلام شنیدم که می فرمود: چه بسا یکی از شما چنان خشم می کند که راضی نگردد مگر این که وارد دوزخ شود؛ و هر کدام شما خویشاوندی (از آشنایان خود) خشم کند، به او نزدیک شود (تا به او بچسبد)؛ زیرا رحم چون با دیگری تماس یابد ساکت و آرام گردد، به راستی که رحم آویزان به عرش است و همچون شکستن آهن آن را می کوبد و فریاد می زند: خداوندا! بپیوند با هر که با من بپیوندد و قطع رابطه نما با هر کسی که از من جدا شود؛ این است مقصود از فرمایش خداوند در قرآن: «و تقوای خداوند را نسبت به آن چه مورد سؤال قرار می گیرید در رابطه با خویشاوندان، رعایت کنید، به درستی که خداوند بر (امور) شما رقیب و ناظر است».

و هر که از شما خشم کند و ایستاده باشد، فوراً بر زمین بنشیند، که این حرکت، پلیدی شیطان را از بین ببرد.

9) - از عمر بن حنظله روایت کرده است، که گفت:

حضرت (امام صادق) علیه السلام در مورد فرمایش خداوند: «و تقوای خداوند را نسبت به آن چه مورد سؤال قرار می گیرید در رابطه با خویشاوندان، رعایت کنید»، فرمود: منظور ارحام مردم هستند، که خداوند به صله و رسیدگی نسبت به آن ها امر نموده و ایشان را بزرگ شمرده است، مگر نمی بینی که خداوند آن ها را در ردیف خود قرار داده است؟

10) - از جمیل بن درّاج روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام در مورد فرمایش خداوند: «و تقوای خداوند را نسبت به آن چه مورد سؤال قرار می گیرید در رابطه با خویشاوندان، رعایت کنید»، سؤال کردم؟

فرمود: منظور ارحام مردم هستند، که خداوند نسبت به صله و رسیدگی به آن ها امر نموده است و ایشان را بزرگ شمرده، مگر نمی بینی که خداوند آن ها را در ردیف خود قرار داده است؟

ص: 215

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ وَ ءَاتُواْ الْيَتَمَى أَمْوَلَهُمْ وَ لا تَتَبَدَّلُوا الخَبيثَ بالطَّيِّبِ وَ لَا تأكُلُوا أَمْوَالَهُمْ إِلَى أَمْوَالِكُمْ إِنَّهُ كَانَ حُوبًا كبيرًا ﴿ 2 ﴾ وَ إِنْ خِفْتُمْ أَلا تُقْسِطُوا فِي الْيَتَمَى فَانكِحُوا ما طَابَ لَكُم مِّنَ النِّسَاءِ مَثْنَى وَ ثُلَثَ وَ رُبَعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلا تَعْدِلُواْ فَوَحِدَةً أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَنُكُمْ ذَلِكَ أَدْنَى أَلَّا تَعُولُوا ﴿ 3 ﴾ وَ ءَاتُواْ النِّسَاءَ صَدُقَتِهِنَّ نِحْلَةً فَإن طبْنَ لَكُمْ عَن شَيْءٍ مِنْهُ نَفْسًا فَكُلُوهُ هَنِيئًا مَّرِينَا ﴾ ﴿ 4 ﴾

857 / [11] - عَنْ سَمَاعَهَ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَوْ أَبِی اَلْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : إِنَّهُ قَالَ [ فِي قَوْلِهِ تَعَالِي]: ﴿ کانَ حُوباً کَبِیراً ﴾ ، قَالَ: ﴿ هُوَ مِمَّا یَخْرُجُ مِنَ اَلْأَرْضِ مِنْ أَثْقَالِهَا. ﴾ (1)

858 / [12] - عَنْ سَمَاعَهَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ أَکَلَ مَالَ اَلْیَتِیمِ، هَلْ لَهُ تَوْبَهٌ؟

فَقَالَ: یُؤَدِّی إِلَی أَهْلِهِ لِأَنَّ اَللَّهَ یَقُولُ: ﴿ إِنَّ اَلَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ اَلْیَتَمی ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً ﴾ (2) وَ قَالَ: ﴿ إِنَّهُ کانَ حُوباً کَبِیراً ﴾ . (3)

ص: 216

فرمایش خداوند متعال: و اموال یتیمان را (هنگامی که به حد رشد رسیدند) تحویل شان دهید و اموال بد را با اموال خوب عوض نکنید و اموال آن ها را همراه اموال خود تان (با مخلوط با تبدیل کردن) نخورید؛ زیرا این گیاه بزرگی است (2) و اگر می ترسید که (در ازدواج با دختران یتیم) عدالت را رعایت نکنید، (از آنان چشم پوشی کنید و) با دیگر زنان خوب و پاک ازدواج نمایید، دو یا سه یا چهار همسر و اگر می ترسید عدالت را رعایت نکنید، تنها یک همسر بگیرید و با از زنانی (یعنی کنیزان) که مالک آن هایید استفاده کنید، این کار از ظلم و ستم، بهتر جلوگیری می کند (3) و مهر زنان را (به طور کامل) به عنوان یک بدهی به آنان بپردازید! ولی اگر آن ها چیزی از آن را با رضایت خود به شما ببخشند، حلال است و گوارا مصرف کنید! (4)

11) - از سماعة بن مهران روايت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام و یا امام کاظم علیه السلام درباره ﴿ إِنَّهُ كَانَ حُوبًا كَبِيرًا ﴾ فرمودند: آن از مصادیق فرمایش خداوند می باشد که فرموده است: زمین چیز های سنگینِ درون خود را بیرون می ریزد (که بدن، اموال یتیمی را که درون آن ریخته شده، بیرون می ریزد و غیر از زحمت و عذاب چیز دیگری برایش نخواهد بود).

12) - از سماعه روایت کرده است، که گفت: از امام صادق علیه السلام در مورد مردی که مال یتیم را خورده، سؤال کردم: آیا راه توبه ای برایش هست؟

فرمود: (توبه او این است، مقدار مالی را که خورده) به اهل و اولیای یتیم تحویل دهد؛ چون خداوند می فرماید: «همانا کسانی که اموال یتیمان را به ناحق می خورند. قطعاً در شکم و درون خود آتش ریخته اند و به زودی در قمر دوزخ قرار خواهند گرفت» حضرت افزود و خداوند می فرماید: «این (حیف و میل کردن اموال یتیم) گناه بزرگی می باشد».

ص: 217

859 / [13] - عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ اَلرَّحْمَنِ ، عَمَّنْ أَخْبَرَهُ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، قَالَ: ﴿ فِی کُلِّ شَیْءٍ إِسْرَافٌ إِلاَّ فِی اَلنِّسَاءِ، قَالَ اَللَّهُ تَعَالَى: ﴿ فَانْکِحُوا ما طابَ لَکُمْ مِنَ اَلنِّساءِ مَثْنی وَ ثُلاثَ وَ رُبعَ ﴾ ، وَ قَالَ: وَ أَحَلَّ لَکُم ﴿ مَا مَلَکَتْ أَیْمَنُکُمْ ﴾ . ﴾ (1)

860 / [14] - عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ، علیه السلام، قَالَ:

﴿ لَا یَحِلُّ لِمَاءِ الرَّجُلِ أَنْ یَجْرِیَ فِی أَکْثَرَ مِنْ أَرْبَعَهِ أَرْحَامٍ مِنَ الْحَرَائِرِ. ﴾ (2)

861 / [15] - عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ اَلْقَدَّاحِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ، عَنْ أَبِیهِ عَلَیْهِما السَّلاَمُ قَالَ:

﴿ جَاءَ رَجُلٌ إِلَی أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَقَالَ: یَا أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ! بِی وَجَعٌ فِی بَطْنِی فَقَالَ لَهُ: أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : أَلَکَ زَوْجَهٌ؟ ﴾

قَالَ: نَعَمْ، قَالَ: ﴿ اِسْتَوْهِبْ مِنْهَا شَیْئاً طَیِّبَهً بِهِ نَفْسُهَا مِنْ مَالِهَا، ثُمَّ اِشْتَرِ بِهِ عَسَلاً، ثُمَّ اُسْکُبْ عَلَیْهِ مِنْ مَاءِ اَلسَّمَاءِ ثُمَّ اِشْرَبْهُ، فَإِنِّی أَسْمَعُ [سَمِعْتُ] اَللَّهَ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ: ﴿ وَ نَزَّلْنا مِنَ اَلسَّماءِ ماءً مُبارَکاً ﴾ . ﴾ (3)

وَ قَالَ: ﴿ یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فِیهِ شِفاءٌ لِلنّاسِ ﴾ (4) وَ قَالَ: ﴿ فَإِنْ طِبْنَ لَکُمْ عَنْ شَیْءٍ مِنْهُ نَفْساً فَکُلُوهُ هَنِیئاً مَرِیئاً ﴾ ، فَإِذَا اِجْتَمَعَتِ اَلْبَرَکَهُ وَ اَلشِّفَاءُ وَ اَلْهَنِیءُ وَ اَلْمَرِیءُ شُفِیتَ إِنْ شَاءَ اَللَّهُ.

ص: 218

13) - از یونس بن عبد الرحمان به نقل از کسی که برایش خبر داده، روایت کرده است:

امام صادق علیه السلام فرمود: در هر چیزی اسراف هست، مگر (در استفاده مشروع از) زنان زیرا که خداوند متعال فرموده است: «پس با زنانی که برای شما حلال (و مورد علاقه تان) هستند، نکاح کنید و می توانید دو یا سه یا چهار زن از آن ها را به ازدواج خود در آوردید» و نیز خداوند، حلال و مباح گردانده آن چه را که شخص از کنیزان بتواند (با رعایت شرع و قانون) مالک شود.

14) - از منصور بن حازم روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: برای مرد جایز نیست که با بیش از چهار زن آزاد (که کنیز نباشند) هم بستر شود.

15 - از عبد اللّه بن قدّاح روایت کرده است، که گفت:

امام صادق به نقل از پدرش علیهما السلام فرمود: مردی به محضر امیر المؤمنین علیه السلام آمد و اظهار داشت: ای امیر مؤمنان! در شکم و درون خویش دردی را احساس می کنم. حضرت به او فرمود: آیا ازدواج کرده ای؟ و همسر داری؟

پاسخ داد: بلی. فرمود: از او درخواست کن که چیزی از اموال (مهریه) خودش را با رغبت و رضایت خود به تو هدیه دهد و ببخشد، سپس با آن مقداری عسل خریداری نما و آن را با مقداری آب باران مخلوط کن و بیاشام، که من شنیده ام خداوند در کتاب خود فرموده: «از آسمان آب مبارکی را فرستاده ایم» و نیز فرموده: «از شکم و درون آن ها (زنبوران عسل)، شراب گوناگونی خارج می گردد که شفای (درد های) مردم است» و فرمود: «پس اگر همسران تان) با طیب خاطر و رضایت قلبی چیزی را به شما دادند پس آن را نوش جان کنید که گوارای تان باد»، (اگر آن را میل نمایی) ان شاء اللّه، شفا می یابی.

ص: 219

قَالَ: ﴿ فَفَعَلَ ذَلِکَ فَشُفِیَ. ﴾ (1)

862 / [16] - عَنْ سَمَاعَهَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَوْ أَبِی اَلْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَى: ﴿ فَإِنْ طِبْنَ لَکُمْ عَنْ شَیْءٍ مِنْهُ نَفْساً فَکُلُوهُ هَنِیئاً مَرِیئاً ﴾ ؟

قَالَ: ﴿ یَعْنِی بِذَلِکَ أَمْوَالَهُنَّ اَلَّتِی فِی أَیْدِیهِنَّ مِمَّا مُلِکْنَ. ﴾ (2)

863 / [17] - عَنْ سَعِیدِ بْنِ یَسَارٍ ، قَالَ:

قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ! اِمْرَأَهٌ دَفَعَتْ إِلَی زَوْجِهَا مَالاً مِنْ مَالِهَا لِیَعْمَلَ بِهِ، وَ قَالَتْ حِینَ دَفَعَتْ إِلَیْهِ: أَنْفِقْ مِنْهُ، فَإِنْ حَدَثَ بِکَ حَدَثٌ فَمَا أَنْفَقْتَ مِنْهُ کَانَ حَلاَلاً طَیِّباً، فَإِنْ حَدَثَ بِی حَدَثٌ فَمَا أَنْفَقْتَ مِنْهُ فَهُوَ حَلاَلٌ طَیِّبٌ؟

فَقَالَ: ﴿ أَعِدْ یَا سَعِیدُ! [عَلَیَّ] اَلْمَسْأَلَهَ، فَلَمَّا ذَهَبْتُ أُعِیدُهَا عَلَیْهِ اِعْتَرَضَ فِیهَا صَاحِبُهَا، - وَ کَانَ مَعِی - حَاضِراً، فَأَعَادَ عَلَیْهِ مِثْلَ ذَلِکَ، فَلَمَّا فَرَغَ أَشَارَ بِإِصْبَعِهِ إِلَی صَاحِبِ اَلْمَسْأَلَهِ، فَقَالَ: یَا هَذَا...ثُمَّ قَالَ: یَقُولُ اَللَّهُ تَبارَک وَ تَعَالِي : ﴿ فَإِنْ طِبْنَ لَکُمْ عَنْ شَیْءٍ مِنْهُ نَفْساً فَکُلُوهُ هَنِیئاً مَرِیئاً ﴾ . ﴾ (3)

ص: 220

حضرت فرمود: آن مرد دستور (امیر المؤمنين علیه السلام) را انجام داد و بهبود یافت.

16) - از سماعة بن مهران روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام و یا از امام کاظم علیه السلام درباره فرمایش خداوند: «پس اگر (همسران تان) با طیب خاطر (و رضایت قلبی) چیزی را به شما دادند پس آن را نوش جان کنید که گوارای تان باد»، سؤال کردم؟

فرمود: منظور، اموال زنان است که در اختیار دارند و مالک آن می باشند.

17) - از سعید بن یسار روایت کرده است، که گفت:

به امام صادق علیه السلام عرض کردم: فدایت گردم! زنی مقداری پول به شوهرش می دهد که به وسیله آن، کار و کاسبی کند و موقعی که خواست پول را تحویل دهد گفت: می توانی از آن انفاق کنی و چنان چه حادثه ای برایم پیش آید، هر چه را اتفاق کرده ای حلال و پاک خواهد بود و اگر حادثه ای برایت پیش آید، آن چه را که انفاق کرده ای حلال و پاک می باشد؟

فرمود مسأله را (مجدداً) برایم بازگو کن؛ پس چون خواستم مسأله را بازگو کنم، شوهر زن - که در مجلس کنار من حاضر بود - اظهار داشت: من خودم مسأله را بازگو می نمایم و به همان شکل آن را بیان کرد.

موقعی که سخنش تمام شد، حضرت با انگشت خود به او اشاره نمود و فرمود: این چه سؤالی است؟! اگر اطمینان داری که زن - ما بین خود تان و خدای تان - این امر را به تو واگذار کرده، حلال و پاک خواهد بود - این فرمایش را سه بار تکرار نمود - و سپس فرمود: خدای عزّ و جلّ در کتاب خود می فرماید: «پس اگر (همسران تان) با طیب خاطر (و رضایت قلبی) چیزی را به شما دادند، پس آن را نوش جان کنید که گوارای تان باد».

ص: 221

864 / [18] - عَنْ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

﴿ اِشْتَکَی رَجُلٌ إِلَی أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَقَالَ: لَهُ سَلْ مِنِ اِمْرَأَتِکَ دِرْهَماً مِنْ صَدَاقِهَا، فَاشْتَرِ بِهِ عَسَلاً فَاشْرَبْهُ بِمَاءِ اَلسَّمَاءِ، فَفَعَلَ مَا أَمَرَهُ بِهِ فَبَرَأَ فَسَأَلَ أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ ذَلِکَ أَشَیْءٌ سَمِعْتَهُ مِنَ اَلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ؟ ﴾

قَالَ: ﴿ لاَ، وَ لَکِنِّی سَمِعْتُ اَللَّهَ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ: ﴿ فَإِنْ طِبْنَ لَکُمْ عَنْ شَیْءٍ مِنْهُ نَفْساً فَکُلُوهُ هَنِیئاً مَرِیئاً ﴾ وَ قَالَ: ﴿ یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوَنُهُ فِیهِ شِفاءٌ لِلنّاسِ ﴾ (1) وَ قَالَ: ﴿ وَ نَزَّلْنا مِنَ اَلسَّماءِ ماءً مُبارَکاً ﴾ (2) فَاجْتَمَعَ اَلْهَنِیءُ وَ اَلْمَرِیءُ وَ اَلْبَرَکَهُ وَ اَلشِّفَاءُ، فَرَجَوْتُ بِذَلِکَ اَلْبُرْءَ. ﴾ (3)

865 / [19] - عَنْ عَلِیِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ زُرَارَهَ قَالَ:

لاَ تَرْجِعُ اَلمَرْأَهُ فِیمَا تَهَبُ لِزَوْجِهَا حِیزَتْ أَوْ لَمْ تُحَزْ أَلَیْسَ اَللَّهُ یَقُولُ: ﴿ فَإِنْ طِبْنَ لَکُمْ عَنْ شَیْءٍ مِنْهُ نَفْساً فَکُلُوهُ هَنِیئاً مَرِیئاً ﴾ ؟ (4)

ص: 222

18) - از حمران روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: مردی با امیر المؤمنین علیه السلام از درد و ناراحتی درون خویش سخن گفت، حضرت به او فرمود: از همسر خود درخواست کن که درهمی از مهریه اش را (با رغبت و رضایت خود) به تو ببخشد، سپس با آن مقداری عسل خریداری کن و با مقداری آب باران مخلوط نما و بیاشام.

آن مرد دستور (امیر المؤمنین علیه السلام) را انجام داد و بهبود یافت.

به همین جهت از امیر المؤمنین علیه السلام سؤال شد آیا در این مورد چیزی از پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم شنیده ای؟

فرمود: نه، ولی از خداوند شنیده ام که در کتاب خود فرموده: «پس اگر (همسران تان) با طیب خاطر، چیزی را برای شما از (مال خود شان) حلال کردند، پس آن را استفاده و میل نمایید که گوارای تان خواهد بود»، و نیز فرموده: «از شکم و درون آن ها (زنبوران عسل)، شرابی که دارای رنگ های گوناگونی است خارج می گردد که شفای (درد های) مردم است و هم چنین فرموده: «از آسمان آب مبارکی را فرستاده ایم» که (چهار دارو و درمان:) گوارایی، لذّت و شادابی، برکت و شفا، کنار هم در یک نوشیدنی جمع گشته و در آن امید درمان است.

19) - از علی بن رئاب روایت کرده است، که گفت:

زراره بیان نموده که زن حق ندارد آن چه را به شوهر خود بخشیده باز پس بگیرد، خواه آن که در تصرف و اختیارش باشد و یا نباشد (مانند مهریه اش که دریافت کرده باشد و یا هنوز بر عهده شوهر است)، مگر نه این است که خداوند

می فرماید: «اگر با طیب خاطر چیزی را برای شما (از مال خود شان) تجویز و حلال کردند پس آن را استفاده و میل نمایید که گوارای تان خواهد بود.

ص: 223

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ وَ لا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ أَمْوالَكُمُ الَّتِي جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ قِياماً وَ ارْزُقُوهُمْ فِيها وَ اكْسُوهُمْ وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفاً ﴿ 5 ﴾ وَ ابْتَلُوا الْيَتامى حَتَّى إِذا بَلَغُوا النِّكاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إِلَيْهِمْ أَمْوالَهُمْ وَ لا تَأْكُلُوها إِسْرافاً وَ بِداراً أَنْ يَكْبَرُوا وَ مَنْ كانَ غَنِيًّا فَلْيَسْتَعْفِفْ وَ مَنْ كانَ فَقِيراً فَلْيَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ فَإِذا دَفَعْتُمْ إِلَيْهِمْ أَمْوالَهُمْ فَأَشْهِدُوا عَلَيْهِمْ وَ كَفى بِاللَّهِ حَسِيباً ﴾ ﴿ 6 ﴾

866 / [20] - عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فِی قَوْلِ اَللَّهِ ﴿ وَ لا تُؤْتُوا اَلسُّفَهآءَ أَمْوالَکُمُ ﴾ ؟

قَالَ: مَنْ لاَ یَثِقُ بِهِ. (1)

867/ [21]- عَنْ حَمَّادٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فِی مَنْ شَرِبَ اَلْخَمْرَ بَعْدَ أَنْ حَرَّمَهَا اَللَّهُ عَلَی لِسَانِ نَبِیِّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ. قَالَ:

﴿ لَیْسَ بِأَهْلٍ أَنْ یُزَوَّجَ إِذَا خَطَبَ، وَ أَنْ یُصَدَّقَ إِذَا حَدَّثَ، وَ لاَ یُشَفَّعَ إِذَا شَفَعَ، وَ لاَ یُؤْتَمَنَ عَلَی أَمَانَهٍ، فَمَنِ اِئْتَمَنَهُ عَلَی أَمَانَهٍ فَأَهْلَکَهَا أَوْ ضَیَّعَهَا، فَلَیْسَ لِلَّذِی اِئْتَمَنَهُ أَنْ یَأْجُرَهُ اَللَّهُ وَ لاَ یُخْلِفَ عَلَیْهِ ﴾ .

ص: 224

فرمایش خداوند متعال: اموال خود را، که خداوند وسیلۀ قوام زندگی شما قرار داده، به دست سفیهان نیارید و از آن، به آن ها روزی دهید و لباس بر آنان بپوشانید و با آن ها سخن شایسته بگویید (5) و یتیمان را چون به حد بلوغ برسند بیازمایید. پس اگر در آن ها رشد (کافی) یافتید اموال آن ها را تحویل شان دهید و پیش از آن که بزرگ شوند اموال شان را از روی اسراف نخورید! هر کسی که بی نیاز است، (از برداشت حق الزحمه) خودداری کنند و آن کسی که نیازمند است، به طور شایسته (و مطابق زحمتی که می کشد) از آن بخورد پس هنگامی که اموال شان را به آن ها باز می گردانید، شاهد بگیرید! و اگر چه خداوند برای محاسبه کافی است. (6)

20) - از یونس بن یعقوب روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام دربارۀ فرمایش خداوند متعال: «و اموال خود را به افراد بی خرد ندهید» سؤال کردم؟

فرمود: منظور کسی است که مورد وثوق و اطمینان تو نباشد.

21) - از حمّاد (بن بشیر) روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام دربارۀ کسی که شراب (مست کننده) را بیاشامد، بعد از آن که خداوند متعال آن را به واسطه بیان رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم حرام نموده، فرمود: اگر (از دختر تان) خواستگاری کند، اهلیّت ازدواج را ندارد، اگر حدیث (و یا سخنی) را بگوید نباید تصدیق و تأیید شود، اگر در موردی وساطت و ضامن بخواهد. نباید برایش انجام دهند؛ و او را نسبت به امانت داری امین ندانید و کسی که او را امین بداند (و امانتی را به او بسپارد) و او آن را بخود و یا از بین ببرد، تعهدی بر خداوند نیست که او را بر این کار، پاداش و ثوابی دهد و نه این که آن را جبران و جایگزین کند.

ص: 225

قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ : ﴿ إِنِّی أَرَدْتُ أَنْ أَسْتَبْضِعَ فُلاَناً بِضَاعَهً إِلَی اَلْیَمَنِ ، فَأَتَیْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، فَقُلْتُ: إِنِّی أَرَدْتُ أَنْ أَسْتَبْضِعَ فُلاَناً. ﴾

فَقَالَ لِی: ﴿ أَمَا عَلِمْتَ أَنَّهُ یَشْرَبُ اَلْخَمْرَ؟ ﴾

فَقُلْتُ: ﴿ قَدْ بَلَغَنِی عَنِ اَلْمُؤْمِنِینَ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ ذَلِکَ. ﴾

فَقَالَ: ﴿ صَدِّقْهُمْ لِأَنَّ اَللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ: ﴿ یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ یُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِینَ ﴾ (1) ثُمَّ قَالَ: إِنَّکَ إِنِ اِسْتَبْضَعْتَهُ فَهَلَکَتْ أَوْ ضَاعَتْ فَلَیْسَ عَلَی اَللَّهِ أَنْ یَأْجُرَکَ وَ لاَ یُخْلِفَ عَلَیْکَ ﴾ . فَقُلْتُ: وَ لِمَ ؟

قَالَ: ﴿ لِأَنَّ اَللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ: ﴿ وَ لا تُؤْتُوا اَلسُّفَهآءَ أَمْوالَکُمُ اَلَّتِی جَعَلَ اَللّهُ لَکُمْ قِیَماً ﴾ فَهَلْ سَفِیهٌ أَسْفَهُ مِنْ شَارِبِ اَلْخَمْرِ؟ إِنَّ اَلْعَبْدَ لاَ یَزَالُ فِی فُسْحَهٍ مِنْ رَبِّهِ مَا لَمْ یَشْرَبِ اَلْخَمْرَ، فَإِذَا شَرِبَهَا خَرَقَ اَللَّهُ عَلَیْهِ سِرْبَالَهُ، فَکَانَ وُلْدُهُ وَ أَخُوهُ وَ سَمْعُهُ وَ بَصَرُهُ وَ یَدُهُ وَ رِجْلُهُ إِبْلِیسَ ، یَسُوقُهُ إِلَی کُلِّ شَرٍّ، وَ یَصْرِفُهُ عَنْ کُلِّ خَیْرٍ ﴾ . (2)

868/ [22] - عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ اَلْحَمِیدِ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ هَذِهِ اَلْآیَهِ ﴿ وَ لا تُؤْتُوا اَلسُّفَهاءَ أَمْوَلَکُمُ ﴾ ؟

ص: 226

امام صادق علیه السلام فرمود: من خواستم مال التجاره ای را به یمن بفرستم، نزد پدرم حضرت ابو جعفر علیه السلام آمدم و گفتم: می خواهم تجارت کنم و فلانی را واسطه قرار دهم و سرمایه ام را به او تحویل دهم. فرمود: آیا نمی دانی که او شراب خوار است؟

گفتم: از مؤمنین چنین خبری به من رسیده است. فرمود: حرف شان را باور کن؛ زیرا خداى عزّوجل می فرماید: «به خداوند ایمان می آورد و مؤمنین را تصدیق می نماید».

سپس افزود: اگر سرمایه ات را به او دادی و آن را نابود و یا گم کرد، نمی توانی از خداوند چیزی را به عنوان پاداش و یا جبران و جایگزینی ادعا کنی.

اظهار داشتم: برای چه چنین است؟ فرمود: همانا خدای عزوجل فرموده است: «اموال خود را به سفیهان و بی خردان نسپارید، آن اموالی که خداوند قوام (و پشتوانه زندگی) شما قرار داده است» آیا بی خردی سفیه تر از می خوار سراغ داری؟!

(سپس حضرت افزود): به درستی که بنده تا هنگامی که شراب ننوشد، عرصه دین داری (و رعایت احکام و قوانین) بر او گشاده باشد و چون می خواری کند، پرده حجاب خدا از او دریده و پاره شود و فرزند، برادر،گوش، چشم دست و پای او همه در اختیار ابلیس قرار گیرد و او را به سوی بدی ها هدایت کند و از انجام نیکی ها منصرف نموده و باز دارد.

22) - از ابراهیم بن عبد الحمید روایت کرده است، که گفت:

از امام باقر علیه السلام پیرامون این آیه (شریفه): «اموال خود را به سفیهان و بی خردان نسپارید»، سؤال کردم؟

ص: 227

قَالَ: ﴿ کُلُّ مَنْ یَشْرَبُ اَلْمُسْکِرَ فَهُوَ سَفِیهٌ. ﴾ (1)

869 / [23] - عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَهَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ: ﴿ وَ لا تُؤْتُوا اَلسُّفَهاءَ أَمْوَلَکُمُ ﴾ ؟

قَالَ: ﴿ هُمُ اَلْیَتَامَی وَ لاَ تُعْطُوهُمْ أَمْوَالَهُمْ حَتَّی تَعْرِفُوا مِنْهُمُ اَلرُّشْدَ. ﴾

قُلْتُ: فَکَیْفَ یَکُونُ أَمْوَالُهُمْ أَمْوَالَنَا؟

فَقَالَ: ﴿ إِذَا کُنْتَ أَنْتَ اَلْوَارِثَ لَهُمْ. ﴾ (2)

870 / [24] - وَ فِی رِوَایَهِ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْهُ قَالَ: ﴿ لاَ تُؤْتُوهَا شُرَّابَ اَلْخَمْرِ وَ اَلنِّسَاءَ. ﴾ (3)

871 / [25] - عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

سَمِعْتُهُ یَقُولُ: ﴿ إِنَّ نَجْدَهَ اَلْحَرُورِیَّ کَتَبَ إِلَی اِبْنِ عَبَّاسٍ یَسْأَلُهُ عَنِ اَلْیَتِیمِ مَتَی یَنْقَضِی یُتْمُهُ؟ ﴾

فَکَتَبَ إِلَیْهِ: أَمَّا اَلْیَتِیمُ فَانْقِطَاعُ یُتْمِهِ أَشُدُّهُ وَ هُوَ اَلاِحْتِلاَمُ إِلاَّ أَنْ لاَ یُؤْنَسَ مِنْهُ رُشْدٌ بَعْدَ ذَلِکَ فَیَکُونَ سَفِیهاً أَوْ ضَعِیفاً فَلْیُشَدَّ عَلَیْهِ. (4)

ص: 228

فرمود: هر کسی که شراب (مست کننده) بنوشد، پس همان شخص، سفیه و بی خرد می باشد.

23) - از علی بن ابی حمزه روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «اموال خود را به سفیهان و بی خردان نسپارید» سؤال کردم؟

فرمود: آنان یتیمان هستند که نباید اموال شان را در اختیار شان قرار داد، مگر آن که به حدّ رشد و کمال برسند.

عرض کردم: چطور (ممکن است که) اموال ایشان جزو اموال ما باشد؟

فرمود: آن موقعی است که خودت وارث ایشان قرار گیری.

24) - و از عبد اللّه بن سنان روایت کرده است، که گفت:

آن حضرت (امام صادق) علیه السلام فرمود: (اموال خود را) به می خواران و زنان (سفیه) نسپارید.

25) - از عبد اللّه بن اسباط روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: نجدۀ حروری نامه ای برای ابن عباس نوشت و سؤال کرد: (موقعیت و شرایط) یتیمیِ یک یتیم تا چه هنگامی است؟

ابن عباس در جوابش نوشت: اما یتیم، پایان یتیمی او هنگام قدرت (مردانگی) او خواهد بود که علامت آن احتلام می باشد، مگر آن که رشد فکری را در او نبینی و او را سفیه و یا (از جهت عقل) ضعیف تشخیص دهی، که ولیّ او باید اموال او را نگه داری کند.

ص: 229

872 / [26] - عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ ، قَالَ:

قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَوْلُ اَللَّهِ تَعَالَی : ﴿ فَإِنْ ءَانَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إِلَیْهِمْ أَمْوَلَهُمْ ﴾ أَیُّ شَیْءٍ اَلرُّشْدُ اَلَّذِی یُؤْنَسُ مِنْهُمْ؟

قَالَ: ﴿ حِفْظُ مَالِهِ ﴾ . (1)

873 / [27] - عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ اَلْمُغِیرَهِ ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِما اَلسَّلاَمُ : فِی قَوْلِ اَللَّهِ: ﴿ فَإِنْ ءَانَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إِلَیْهِمْ أَمْولَهُمْ ﴾ ، قَالَ: فَقَالَ: ﴿ إِذَا رَأَیْتُمُوهُمْ یُحِبُّونَ آلَ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِم اَلسَّلاَمُ فَارْفَعُوهُمْ دَرَجَهً ﴾ . (2)

874/ [28] - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ رَجُلٍ بِیَدِهِ مَاشِیَهٌ لاِبْنِ أَخٍ یَتِیمٍ فِی حَجْرِهِ، أَیَخْلِطُ أَمْرَهَا بِأَمْرِ مَاشِیَتِهِ؟

فَقَالَ: ﴿ إِنْ کَانَ یَلِیطُ حِیَاضَهَا، وَ یَقُومُ عَلَی هِنَائِهَا ، وَ یَرُدُّ شَارِدَهَا، فَلْیَشْرَبْ مِنْ أَلْبَانِهَا غَیْرَ مُجْتَهِدٍ لِلْحِلاَبِ، وَ لاَ مُضِرٍّ بِالْوَلَدِ، ثُمَّ قَالَ: ﴿ وَ مَنْ کانَ غَنِیًّا فَلْیَسْتَعْفِفْ وَ مَنْ کانَ فَقِیراً فَلْیَأْکُلْ بِالْمَعْرُوفِ ﴾ . ﴾ (3)

ص: 230

26) - از یونس بن يعقوب روایت کرده است، که گفت:

به امام صادق علیه السلام عرض کردم: در این فرمایش خداوند: «پس اگر در آن ها رشد کافی یافتید، اموال ایشان را تحویل شان دهید» منظور از رشد چیست که باید در یتیمان مشخص شود؟

فرمود: توان حفظ اموال (و منافع شان) می باشد.

27) - از عبد اللّه بن مغیره روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام در مورد این فرمایش خداوند: «پس اگر در آن ها رشد کافی یافتید اموال ایشان را تحویل شان دهید»، سؤال کردم؟

فرمود: هنگامی که تشخیص داده شود که (یتیم) نسبت به آل محمّد علیهم السلام دوستی و علاقه دارد، به درجه رشد (فکری) رسیده است.

28) - از محمّد بن مسلم روایت کرده است، که گفت:

به آن حضرت (امام باقر و یا امام صادق علیه السلام علیهما السلام) عرض کردم: مردی گله گوسفندان برادر زاده اش که یتیم است و تحت تربیت او قرار دارد - نزدش می باشد، آیا می تواند امور زندگی او را با خودش مخلوط نماید (و به طور مشارکت درآمد شان را مصرف و استفاده کنند)؟

پاسخ فرمود: اگر آبشخور گوسفندان را تعمیر می کند، آن ها را رسیدگی و درمان می نماید و گوسفند فراری را به گله بر می گرداند، می تواند از شیر آن ها بنوشد، بدون آن که دو شیدن آن ها به همراه سختی باشد، و یا به بچه آن ها زیانی برساند.

سپس فرمود: «کسی که بی نیاز می باشد از اموال شان برندارد و کسی که تهی دست باشد به اندازه نیاز متعارف، مانعی ندارد که استفاده و تناول نماید».

ص: 231

875 / [29] - أَبُو أُسَامَهَ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: فِی قَوْلِهِ: ﴿ فَلْیَأْکُلْ بِالْمَعْرُوفِ ﴾ ، فَقَالَ: ﴿ ذَلِکَ رَجُلٌ یَحْبِسُ نَفْسَهُ عَلَی أَمْوَالِ اَلْیَتَامَی فَیَقُومُ لَهُمْ فِیهَا، وَ یَقُومُ لَهُمْ عَلَیْهَا، فَقَدْ شَغَلَ نَفْسَهُ عَنْ طَلَبِ اَلْمَعِیشَهِ، فَلاَ بَأْسَ أَنْ یَأْکُلَ بِالْمَعْرُوفِ إِذَا کَانَ یُصْلِحُ أَمْوَالَهُمْ، وَ إِنْ کَانَ اَلْمَالُ قَلِیلاً فَلاَ یَأْکُلْ مِنْهُ شَیْئاً ﴾ . (1)

876 / [30] - عَنْ سَمَاعَهَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَوْ أَبِی اَلْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى: ﴿ وَ مَنْ کانَ غَنِیًّا فَلْیَسْتَعْفِفْ وَ مَنْ کانَ فَقِیراً فَلْیَأْکُلْ بِالْمَعْرُوفِ ﴾ ؟

قَالَ: ﴿ بَلَی مَنْ کَانَ یَلِی شَیْئاً لِلْیَتَامَی وَ هُوَ مُحْتَاجٌ وَ لَیْسَ لَهُ شَیْءٌ وَ هُوَ یَتَقَاضَی أَمْوَالَهُمْ وَ یَقُومُ فِی ضَیْعَتِهِمْ فَلْیَأْکُلْ بِقَدْرِ اَلْحَاجَهِ وَ لاَ یُسْرِفْ، وَ إِنْ کَانَ ضَیْعَتُهُمْ لاَ تَشْغَلُهُ عَمَّا یُعَالِجُ لِنَفْسِهِ فَلاَ یَرْزَأَنَّ مِنْ أَمْوَالِهِمْ شَیْئاً. ﴾ (2)

877 / [31] - عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: فِی قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَى: ﴿ وَ مَنْ کانَ غَنِیًّا فَلْیَسْتَعْفِفْ وَ مَنْ کانَ فَقِیراً فَلْیَأْکُلْ بِالْمَعْرُوفِ ﴾ ،

ص: 232

29) - از ابو اسامه روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند: «آن که فقیر و تهی دست باشد، به اندازه نیاز متعارف می تواند بخورد»، فرمود (چنان چه) مردی باشد که خود را به سرپرستی یتیم مقیّد کرده و برای حفظ و نگهداری اموال او از تحصیل درآمد برای امرار معاش خود بازمانده، مانعی ندارد که به اندازه متعارف از اموال یتیم مصرف کند، در صورتی که آن اموال را برای یتیم، اصلاح و برای شان سود جویی کند، ولی اگر مال اندکی است نباید چیزی از آن بخورد؛ (چون آن، مانع تحصیل درآمد برای امرار معاش خود نمی باشد).

30) - از سماعه روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام و یا امام کاظم علیه السلام در مورد تفسیر فرمایش خداوند: «کسی که بی نیاز می باشد، از اموال شان برندارد، و کسی که تهی دست باشد به اندازه نیازِ متعارف، مانعی ندارد که استفاده و تناول نماید»، سؤال کردم؟

فرمود: کسی که قیم و سرپرست یتیمی است که نگه دارنده و عهده دار اموال او می باشد و این شخص نیز محتاج و تهی دست باشد، می تواند -در مقابل کاری که برای نگه داری و درآمد اموال، باغ و یا زمین کشاورزی یتیم انجام می دهد - به مقدار نیاز و به اندازۀ متعارف بخورد اما نه با اسراف، ولی اگر رسیدگی به اموال و املاک یتیم، او را از کار کردن برای خود باز نمی دارد (بلکه درآمد دیگری هم دارد که می تواند امرار معاش کند) نباید از اموال یتیم چیزی بر دارد.

31) - از اسحاق بن عمار از ابو بصیر روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «کسی که بی نیاز می باشد، از اموال شان بر ندارد، و کسی که تهی دست باشد به اندازه نیازِ متعارف، مانعی ندارد که استفاده و تناول نماید»، فرمود: مردی که تمام وقت خود را صرف یتیم

ص: 233

فَقَالَ: ﴿ هَذَا رَجُلٌ یَحْبِسُ نَفْسَهُ لِلْیَتِیمِ عَلَی حَرْثٍ أَوْ مَاشِیَهٍ وَ یَشْغَلُ فِیهَا نَفْسَهُ فَلْیَأْکُلْ مِنْهُ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَیْسَ لَهُ ذَلِکَ فِی اَلدَّنَانِیرِ وَ اَلدَّرَاهِمِ اَلَّتِی عِنْدَهُ مَوْضُوعَهٌ. ﴾ (1)

877 / [32] - عَنْ زُرَارَهَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَى: ﴿ وَ مَنْ کانَ فَقِیراً فَلْیَأْکُلْ بِالْمَعْرُوفِ ﴾ ؟

قَالَ: ذَلِکَ إِذَا حَبَسَ نَفْسَهُ فِی أَمْوَالِهِمْ فَلاَ یَحْتَرِفُ لِنَفْسِهِ فَلْیَأْکُلْ بِالْمَعْرُوفِ مِنْ مَالِهِمْ. ﴾ (2)

878 / [33] - عَنْ رِفَاعَهَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ [سَأَلْتُهُ] فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: ﴿ فَلْیَأْکُلْ بِالْمَعْرُوفِ ﴾ قَالَ: ﴿ کَانَ أَبِی (عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ) یَقُولُ: إِنَّهَا مَنْسُوخَه. ) (3)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِّمَّا تَرَكَ الْوَلِدَانِ وَ الْأَقْرَبُونَ وَ لِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِّمَّا تَرَكَ الْوَلِدَانِ وَ الْأَقْرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ كَثرَ نَصِيبًا مُفْرُوضًا ﴿ 7 ﴾ وَ إِذَا حَضَرَ الْقِسْمَةَ أَوْلُوا الْقُرْبَى وَ الْيَتَمَى وَ الْمَسَكِينُ فَارْزُقُوهُم مِّنْهُ وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفًا ﴾ ﴿ 8 ﴾

ص: 234

می کند نسبت به شخم زدن (و کشت و برداشت محصولات) زمین کشاورزی و یا (چرانیدن گله) گوسفند، که دیگر فرصت رسیدگی به امور معیشتی خود را ندارد. می تواند (از کشت و گوسفندان) به مقدار نیاز و متعارف استفاده استفاده و تناول کند، ولی حق برداشتن در هم و دینار (نقدینگی) که نزد اوست را ندارد.

32) - از زواره روایت کرده است، که گفت:

از امام باقر علیه السلام درباره فرمایش خداوند: «و کسی که فقیر باشد به اندازه نیاز متعارف، (مانعی ندارد که) تناول نماید»، سؤال کردم؟

فرمود: اگر مردی تمام وقت خود را صرف نگه داری اموال یتیم کند، که دیگر فرصت رسیدگی به امور معیشتی خود را ندارد، می تواند به مقدار نیاز و متعارف از مال یتیم استفاده و تناول نماید.

33)- از رفاعه روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام در مورد فرمایش خداوند: «و به اندازه نیاز متعارف (مانعی ندارد که) تناول نماید»، فرمود :پدرم می فرمود: این حکم، منسوخ و باطل شده است.

فرمایش خداوند متعال: برای مردان، از آن چه پدر و مادر و خویشاوندان از خود بر جای می گذارند، سهمی است و برای زنان نیز، از آن چه پدر و مادر و خویشاوندان می گذارند، سهمی می باشد، خواه آن مال کم یا زیاد باشد، این سهم تعيين شده ای است (7) و اگر به هنگام تقسیم (ارث)، خویشاوندان (و طبقه ای که ارث نمی برند) و یتیمان و مستمندان، حضور داشته باشند چیزی از آن اموال را به آن ها بدهید و با آنان به طور شایسته سخن بگویید. (8)

ص: 235

880 / [34] - عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ [سَأَلْتُهُ] عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : ﴿ وَ إِذا حَضَرَ اَلْقِسْمَهَ أُولُوا اَلْقُرْبی وَ اَلْیَتَمی وَ اَلْمَسکِینُ فَارْزُقُوهُمْ مِنْهُ ﴾ قَالَ: نَسَخَتْهَا آیَهُ اَلْفَرَائِضِ. (1)

881 / [35] - وَ فِی رِوَایَهٍ أُخْرَی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فِی قَوْلُهُ :

﴿ وَ إِذا حَضَرَ اَلْقِسْمَهَ أُولُوا اَلْقُرْبی وَ اَلْیَتَمی وَ اَلْمَسکِینُ فَارْزُقُوهُمْ مِنْهُ وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفاً ﴾ قُلْتُ: أَمَنْسُوخَهٌ هِیَ؟

قَالَ: ﴿ لاَ ، إِذَا حَضَرَکَ فَأَعْطِهِمْ. ﴾ (2)

882 / [36] - وَ فِی رِوَایَهٍ أُخْرَی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ: ﴿ وَ إِذا حَضَرَ اَلْقِسْمَهَ أُولُوا اَلْقُرْبی ﴾ ؟

قَالَ: ﴿ نَسَخَتْهَا آیَهُ اَلْفَرَائِضِ. ﴾ (3)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ وَ لْيَخْشَ الَّذِينَ لَوْ تَرَكُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّيَّةٌ ضِعَفًا خَافُوا عَلَيْهِمْ فَلْيَتَّقُوا اللَّهَ وَ لْيَقُولُوا قَوْلًا سَدِيدًا ﴿ 9 ﴾ إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَلَ اليَتَمَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نارًا وَ سَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا ) ﴿ 10 ﴾

ص: 236

34) - از ابو بصیر روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام در مورد فرمایش خداوند متعال: «و اگر هنگام تقسیم اموال، خویشاوندان و یتیمان و تهی دستان حضور یابند، چیزی از آن اموال را به آن ها بدهید»، فرمود: این به سبب آیه فرائض (حکم ارث و میراث) نسخ شده است.

35) - و در روایتی دیگر از ابو بصیر روایت کرده است، که گفت:

از امام باقر علیه السلام در مورد فرمایش خداوند متعال: «و اگر هنگام تقسیم اموال، خویشاوندان و یتیمان و تهی دستان حضور یابند چیزی از آن اموال را به آن ها بدهید»، سؤال (نمودم) آیا منسوخ گردیده است؟

فرمود: نه، هر گاه نزد تو حاضر شدند، عطای شان کن.

36) - و در روایتی دیگر از ابو بصیر روایت کرده است، که گفت:

از امام باقر علیه السلام در مورد فرمایش خداوند متعال: «و اگر هنگام تقسیم اموال خویشاوندان حضور یابند»، سؤال نمودم؟

فرمود: این آیه به سبب آیه فرائض (بیان حکم ارث و میراث) منسوخ گردیده است.

فرمایش خداوند متعال: کسانی که اگر فرزندان ناتوانی از خود بیادگار بگذارند، از آیندۀ آنان می ترسند، پس باید (از ستم دربارۀ یتیمان مردم) بترسند و از (مخالفت با) خدا بپرهیزند و سخنی استوار بگویند (9) همانا کسانی که اموال یتیمان را به ظلم و ستم می خورند در حقیقت فقط آتش می خورند، و به زودی در شعله های آتش (دوزخ) می سوزند. (10)

ص: 237

883 / [37] - عَنْ عَبْدِ اَلْأَعْلَی - مَوْلَی آلِ سَامٍ - قَالَ:

قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ - مُبْتَدِئاً - : ﴿ مَنْ ظَلَمَ [يَتِيماً] سَلَّطَ اَللَّهُ عَلَیْهِ مَنْ یَظْلِمُهُ أَوْ عَلَی عَقِبِهِ أَوْ عَلَی عَقِبِ عَقِبِهِ. ﴾

قَالَ: فَذَکَرْتُ فِی نَفْسِی، فَقُلْتُ هُوَ یَظْلِمُ فَیُسَلِّطُ اَللَّهُ عَلَی عَقِبِهِ أَوْ عَلَی عَقِبِ عَقِبِهِ؟!

فَقَالَ لِي - قَبْلَ أَنْ أَتَکَلم -: إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ: ﴿ وَ لْیَخْشَ اَلَّذِینَ لَوْ تَرَکُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّهً ضِعَافاً خافُوا عَلَیْهِمْ فَلْیَتَّقُوا اَللّهَ وَ لْیَقُولُوا قَوْلاً سَدِیداً. ﴾ (1)

884 / [38] - عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَوْ أَبِی الْحَسَنِ عَلَیْهِما السَّلاَمُ [قَالَ]:

﴿ إِنَّ اللَّهَ أَوْعَدَ فِی مَالِ الْیَتِیمِ عُقُوبَتَیْنِ اثْنَیْنِ: أَمَّا أَحَدُهُمَا فَعُقُوبَةُ الْآخِرَةِ النَّارُ، وَ أَمَّا الْأُخْرَی فَعُقُوبَةُ الدُّنْیَا، قَوْلُهُ: ﴿ وَ لْیَخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَكُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّةً ضِعَفَا خافُوا عَلَیْهِمْ فَلْیَتَّقُوا اللَّهَ وَ لْیَقُولُوا قَوْلًا سَدِیداً ﴾ قَالَ: یَعْنِی بِذَلِكَ لِیَخْشَ أَنْ أَخْلُفَهُ فِی ذُرِّیَّتِهِ كَمَا صَنَعَ هُوَ بِهَؤُلَاءِ الْیَتَامَی. ) (2)

885 / [39] - عَنِ اَلْحَلَبِیِّ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ [قَالَ]:

﴿ إِنَّ فِی کِتَابِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ : أَنَّ آکِلَ مَالِ اَلْیَتِیمِ ظُلْماً سَیُدْرِکُهُ وَ بَالُ ذَلِکَ فِی عَقِبِهِ مِنْ بَعْدِهِ وَ یَلْحَقُهُ، فَقَالَ: ذَلِکَ فِی اَلدُّنْیَا، فَإِنَّ اَللَّهَ قَالَ: ﴿ وَ لْیَخْشَ

ص: 238

37) - از عبد الاعلی - آزاد شده قبیله سام - روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام - بدون مقدمه - فرمود: کسی که ظلم کند، خداوند شخصی را بر او و یا بر فرزندان و نوادگانش مسلط می گرداند، تا بر او ظلم نماید.

من در ذهن خود متذکّر شدم و با خود گفتم: او ظلم کرده، آن وقت بر فرزندان و یا بر نوادگانش مسلّط می شود؟!

حضرت - بدون آن که من حرفی بزنم - فرمود: به درستی که خداوند می فرماید: «کسانی که می ترسند کودکان ناتوان از آن ها باقی بماند و زیر دست مردم قرار گیرند، باید از مکافات عمل خود بترسند (و با یتیمان مردم با نیکی رفتار کنند) و همیشه سخن حق و استوار گویند».

38) - از سماعه روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام و یا امام کاظم علیه السلام فرمود: خداوند برای تصرّف (عدوانی) در اموال یتیم، دو عقاب مقرر نموده، یکی عقاب در آخرت می باشد که آتش دوزخ خواهد بود و دیگری عقوبت در دنیا است، همچنان که فرموده: «کسانی که می ترسند کودکان ناتوان از آن ها باقی بماند و زیر دست مردم قرار گیرند، باید از مکافات عمل خود بترسند (و با یتیمان مردم با نیکی رفتار کنند) و همیشه سخن حق و استوار گویند»، فرمود: مقصود این است که باید از این بترسد که با دیگر بازمانده گانش همان می کنند که با یتیمان مردم می کند.

39) - از حلبی روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: به راستی در کتاب علی بن ابی طالب علیه السلام است که هر کس مال یتیم را از روی ظلم و ستم بخورد، به زودی اثرات و عواقب آن بر خودش و یا بر فرزند و یا نواده اش اجرا خواهد شد.

سپس فرمود: این اثرات و عقاب در دنیا می باشد هم چنان که خداوند فرموده:

ص: 239

الَّذِينَ لَوْ تَرَكُواْ مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّيَّةٌ ضِعَفًا خَافُوا عَلَيْهِمْ ﴾ - الآيه - وَ أَمَّا فِی اَلْآخِرَهِ فَإِنَّ اَللَّهَ یَقُولُ ﴿ إِنَّ اَلَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ اَلْیَتَمَی ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً ﴾ . ﴾ (1)

886 / [40] - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا قَالَ:

قُلْتُ: فِی کَمْ یَجِبُ لِأَکْلِ مَالِ اَلْیَتِیمِ اَلنَّارُ؟

قَالَ: ﴿ فِی دِرْهَمَیْنِ. ﴾ (2)

887 / [41] - عَنْ سَمَاعَهَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَوْ أَبِی اَلْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ أَکَلَ مَالَ اَلْیَتِیمِ هَلْ لَهُ تَوْبَهٌ؟

قَالَ: ﴿ برُدُّ إِلی أَهْلَهُ، قَالَ ذَلِکَ بِأَنَّ اَللَّهَ یَقُولُ ﴿ إِنَّ اَلَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ اَلْیَتَمَی ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً ﴾ . ﴾ (3)

888 / [42] - عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَک

سَأَلْتُ أَبَا اَلْحَسَنِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنِ اَلرَّجُلِ یَکُونُ فِی یَدِهِ مَالٌ لِأَیْتَامٍ فَیَحْتَاجُ فَیَمُدُّ یَدَهُ فَیُنْفِقُ مِنْهُ عَلَیْهِ وَ عَلَی عِیَالِهِ، وَ هُوَ یَنْوِی أَنْ یَرُدَّهُ إِلَیْهِمْ، أَهُوَ مِمَّنْ قَالَ اَللَّهُ : ﴿ إِنَّ اَلَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ اَلْیَتَمَی ظُلْماً. ﴾ - اَلْآیَهَ- ؟

قَالَ: ﴿ لاَ، وَ لَکِنْ یَنْبَغِی لَهُ أَلاَّ یَأْکُلَ إِلاَّ بِقَصْدٍ، وَ لاَ یُسْرِفَ. ﴾

ص: 240

«کسانی که می ترسند کودکان ناتوان از آن ها باقی بماند و زیر دست مردم قرار گیرند، باید از مکافات عمل خود بترسند»، اما نسبت به آخرت خداوند می فرماید: «کسانی که اموال یتیمان را از روی ظلم و ستم می خورند، در درون خود آتش فرو می نمایند و در آتش دوزخ گرفتار خواهند شد».

40) - از محمّد بن مسلم روایت کرده است، که گفت:

به یکی از دو امام (باقر و یا صادق) علیهما السلام عرض کردم: تا چه مقدار استفاده و تناول از اموال یتیم، (وعدۀ) آتش حتمی را به دنبال دارد؟

فرمود: در دو دِرهم.

41) - از سماعه روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام و یا از امام کاظم علیه السلام سؤال کردم آیا توبه ای برای خورندۀ مال یتیم هست؟

فرمود: توبه اش این است که آن مال را به اهلش برگرداند؛ (و گر نه) خداوند می فرماید: «همانا کسانی که اموال یتیمان را از روی ظلم و ستم می خورند، در درون خود آتش فرو کرده و در عذاب دوزخ گرفتار خواهند شد».

42) - از احمد بن محمّد (بن ابی نصر) روایت کرده است که گفت: از امام رضا علیه السلام در مورد مردی که مال یتیمی در دست دارد، پس نیازمند می شود و از آن بر می دارد و خرج خود و عیالش می کند، به قصد این که آن را به يتیم برگرداند، سؤال کردم: آیا این فرمایش خداوند: «همانا کسانی که اموال یتیمان را از روی ظلم و ستم می خورند»، او را فرا می گیرد؟

فرمود: نه، ولی نباید بدون قصد و نیّت برگرداندن استفاده نماید و اسراف هم نکند.

ص: 241

قُلْتُ لَهُ: کَمْ أَدْنَی مَا یَکُونُ مِنْ مَالِ اَلْیَتِیمِ إِنْ هُوَ أَکَلَهُ وَ هُوَ لاَ یَنْوِی رَدَّهُ حَتَّی یَکُونَ یَأْکُلُ فِی بَطْنِهِ نَاراً؟

قَالَ: ﴿ قَلِیلُهُ وَ کَثِیرُهُ وَاحِدٌ، إِذَا کَانَ مِنْ نَفْسِهِ وَ نِیَّتِهِ أَنْ لاَ یَرُدَّهُ إِلَیْهِمْ. ﴾ (1)

891 / [43] - عَنْ زُرَارَهَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَنَّهُ قَالَ:

﴿ مَالُ اَلْیَتِیمِ إِنْ عَمِلَ بِهِ مَنْ وُضِعَ عَلَی یَدَیْهِ ضَمِنَهُ وَ لِلْیَتِیمِ رِبْحُهُ. ﴾

قَالَ: قُلْنَا لَهُ قَوْلُهُ: ﴿ وَ مَنْ کانَ فَقِیراً فَلْیَأْکُلْ بِالْمَعْرُوفِ ﴾ (2) قَالَ: ﴿ إِنَّمَا ذَلِکَ إِذَا حَبَسَ نَفْسَهُ عَلَیْهِمْ فِی أَمْوَالِهِمْ فَلَمْ یَتَّخِذْ لِنَفْسِهِ فَلْیَأْکُلْ بِالْمَعْرُوفِ مِنْ مَالِهِمْ. ﴾ (3)

890 / [44] - عَنْ عَجْلاَنَ قَالَ:

قُلْتُ: لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: مَنْ أَکَلَ مَالَ اَلْیَتِیمِ؟

فَقَالَ: ﴿ هُوَ کَمَا قَالَ اَللَّهُ: ﴿ إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً ﴾ ثُمَّ قَالَ - هُوَ مِنْ غَیْرِ أَنْ أَسْأَلَهُ - : مَنْ عَالَ یَتِیماً حَتَّی یَنْقَضِیَ یُتْمُهُ أَوْ یَسْتَغْنِیَ بِنَفْسِهِ، أَوْجَبَ اَللَّهُ لَهُ اَلْجَنَّهَ، کَمَا أَوْجَبَ لِآکِلِ مَالِ اَلْیَتِیمِ اَلنَّارَ. ﴾ (4)

ص: 242

به حضرت عرض کردم: کم ترین مقداری که اگر مال یتیم را بدون نیت این که برگرداندنش داشته باشد بخورد، در درون و شکمش آتش وارد کرده است، چه اندازه می باشد؟

فرمود: کم و زیاد آن یکی است، در صورتی که قصد برگرداندن نداشته باشد.

43) - از زراره و محمّد بن مسلم روایت کرده است، که گفته اند:

امام صادق علیه السلام فرمود: اموال یتیم در دست هر کسی که باشد، اگر تضییع کند، ضامن است و اگر سودی هم داشته باشد برای یتیم می باشد.

به حضرت عرض کردیم: فرمایش خداوند: «و کسی که فقیر باشد، پس (می تواند) با معروف بخورد» (چگونه است)؟

فرمود: این در صورتی است که نگهداری اموال، او را از تحصیل درآمد برای امرار معاش خود باز دارد پس می تواند به طور متعارف از مال یتیمان استفاده نماید.

44) - از عُجلان (ابی صالح) روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام راجع به (عِقاب) خورنده مال یتیم سؤال کردم؟

فرمود: او هم چنانی است که خداوند متعال فرموده است: «به راستی کسانی که اموال یتیمان را از روی ظلم می خورند، همانا درون شکم خود آتش وارد می نمایند، و در دوزخ سوزان گرفتار می شوند» سپس بدون آن که پرسشی کنم، فرمود: هر که یتیمی را نگه داری کند تا بالغ شود یا خود کفا گردد، خداوند برایش بهشت را واجب نموده، همچنان که برای خورنده مال یتیم، آتش دوزخ را لازم گردانده است.

ص: 243

891 / [45] - عَنْ أَبِی إِبْرَاهِیمَ (1) قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنِ اَلرَّجُلِ یَکُونُ لِلرَّجُلِ عِنْدَهُ اَلْمَالُ إِمَّا بِبَیْعٍ أَوْ بِقَرْضٍ فَیَمُوتُ وَ لَمْ یَقْضِهِ إِیَّاهُ، فَیَتْرُکُ أَیْتَاماً صِغَاراً فَیَبْقَی لَهُمْ عَلَیْهِ فَلاَ یَقْضِیهِمْ، أَیَکُونُ مِمَّنْ یَأْکُلُ مَالَ اَلْیَتِیمِ ظُلْماً؟

قَالَ: ﴿ إِذَا کَانَ یَنْوِی أَنْ یُؤَدِّیَ إِلَیْهِمْ فَلاَ. ﴾

فَقَالَ اَلْأَحْوَلُ : سَأَلْتُ أَبَا اَلْحَسَنِ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ: إِنَّمَا هُوَ اَلَّذِی یَأْکُلُهُ وَ لاَ یُرِیدُ أَدَاءَهُ مِنَ اَلَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ اَلْیَتامی؟ قَالَ: ﴿ نَعَمْ. ﴾ (2)

892 / [46]- عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَهَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنِ اَلْکَبَائِرِ، فَقَالَ: ﴿ مِنْهَا أَکْلُ مَالِ اَلْیَتِیمِ ظُلْماً وَ لَیْسَ فِی هَذَا بَیْنَ أَصْحَابِنَا اِخْتِلاَفٌ وَ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ. ﴾ (3)

893 / [47] - عَنْ أَبِی اَلْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَم قَالَ:

قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ: ﴿ یُبْعَثُ نَاسٌ عَنْ قُبُورِهِمْ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ تَأَجَّجُ أَفْوَاهُهُمْ نَاراً،﴾ فَقِیلَ لَهُ: یَا رَسُولَ اَللَّهِ! مَنْ هَؤُلاَء؟

قَالَ: ﴿ اَلَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ اَلْیَتَمَی ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً. ﴾ (4)

ص: 244

45) - از ابو ابراهیم روایت کرده است، که گفت:

از آن حضرت در مورد مردی که مالی از دیگری نزد اوست و با آن معامله می کند و یا قرض می دهد، پرسیدم: که اگر آن مرد بمیرد و آن مال را نپرداخته و یتیمان خردسالی از او مانده اند و مال آن ها نیز بر عهده او مانده است، آیا او از کسانی است که به ناحق و ظالمانه مال یتیم را خورده است؟

فرمود: اگر قصد داشته که به آن ها بپردازد، نه، (جزء آن ها نمی باشد).

و احول گفت: از امام کاظم علیه السلام پرسیدم: کسی که مال یتیم را بخورد و قصد برگرداندن نداشته باشد، آیا از آن هایی است که مال یتیمان را می خورند؟

فرمود: بلی.

46) - از عبید بن زراره روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام راجع به گناهان کبیره پرسیدم؟

فرمود: بعضی از آن ها خوردن مال یتیم به ناحق و ظالمانه است؛ و الحمد للّه در این باره میان اصحاب ما اختلافی نیست.

47) - از ابو الجارود روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام به نقل از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: روز قیامت مردمی از قبر های شان بیرون می آیند در حالی که از دهان شان آتش زبانه می کشد، پس گفته شد: ای رسول خدا! این افراد چه کسانی می باشند؟

فرمود: کسانی که اموال یتیمان را از روی ظلم می خورند، همانا درون شکم خود آتش فرو می کنند و در دوزخ سوزان گرفتار می شوند».

ص: 245

894 / [48] - عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ:

قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: أَصْلَحَکَ اَللَّهُ! مَا أَیْسَرُ مَا یَدْخُلُ بِهِ اَلْعَبْدُ اَلنَّارَ؟

قَالَ: ﴿ مَنْ أَکَلَ مِنْ مَالِ اَلْیَتِیمِ دِرْهَماً وَ نَحْنُ اَلْیَتِیمُ. ﴾ (1)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ يُوصِيكُمُ اللّهُ فِي أَوْلَدِكُمْ لِلذَّكَر مثل حَظِّ الْأُنثَيَيْنِ فَإِن كُنَّ نِسَاءَ فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَكَ وَ إِن كَانَتْ وَحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَ لِأَبَوَيْهِ لِكُلِّ وَ احِدٍ مِّنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ إِن كَانَ لَهُ، وَلَدٌ فَإِن لَّمْ يَكُن لَّهُ، وَلَدٌ وَ وَرثَهُ، أَبْوَاهُ فَلِأُمِهِ الثُلُثُ فإن كَانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلأُمِّهِ السُّدُسُ مِن بَعْدِ وَ صِيَّةٍ يُوصِى بهَا أَوْ دَيْنِ ءَابَآؤُكُمْ وَ أَبْنَآؤُكُمْ لَا تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعًا فَريضَةً مِّنَ اللّهِ إِنَّ اللّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا ﴾ ﴿ 11 ﴾

895 / [49] - عَنْ أَبِی جَمِیلَهَ اَلْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ، عَنْ أَحَدِهِمَا قَالَ:

إِنَّ فَاطِمَهَ - صَلَوَاتُ اَللَّهِ عَلَیْهَا - اِنْطَلَقَتْ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَطَلَبَتْ مِیرَاثَهَا مِنْ نَبِیِّ اَللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ فَقَالَ: ﴿ إِنَّ نَبِیَّ اَللَّهِ لاَ یُورَثُ، فَقَالَتْ: أَکَفَرْتَ بِاللَّهِ وَ کَذَبْتَ بِکِتَابِهِ،

ص: 246

48) - از ابو بصیر روایت کرده است، که گفت:

به امام باقر علیه السلام عرض کردم: خداوند امور شما را اصلاح نماید کم ترین و ساده ترین چیزی که سبب دخول در آتش می شود، چیست؟

فرمود: کسی که مال بتیمی را گر چه به مقدار درهمی باشد، بخورد؛ سپس افزود و ما یتیم (واقعی) هستیم.

فرمایش خداوند متعال: خداوند دوباره فرزندان تان سفارش می کند که سهم (میراث) پسر، به اندازه سهم دو دختر می باشد و اگر فرزندان شما، (دو دختر و) پیش از دو دختر باشند، دو سوم میراث برای آن هاست و اگر یکی باشد، (نیمی از میراث) برای اوست و برای هر یک از پدر و مادر او، یک ششم میراث است و اگر (میت) فرزندی داشته باشد یا نداشته باشد و فقط پدر و مادر از او ارث ببرند، برای مادر او یک سوم است (و بقیه برای پدر است) و اگر او برادرانی داشته باشد، مادرش یک ششم می برد (و پنج ششم باقی مانده برای پدر است). (رعایت این نکات ) بعد از انجام وصیت است و بعد از ادای دین (قابل تقسیم) است - شما نمی دانید کدام یک از پدران مادران و فرزندان تان برای شما سودمند ترند - این فریضۀ الهی است و خداوند دانا و حکیم است. (11)

49) - از ابو جميله مفضل بن صالح به نقل از بعضی اصحابش روایت کرده است، که گفت:

یکی از دو امام (باقر و صادق) علیهما السلام فرمود: همانا حضرت فاطمه - درود خداوند با او باد - پیش ابو بکر رفت و از او مطالبه میراث (پدرش) رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم ما را نمود. ابو بکر گفت: (اموال) پیامبر خدا ارث برده نمی شود، فاطمه علیها السلام فرمود: آیا به خداوند

ص: 247

قَالَ اللَّهُ تَعَالَى : ﴿ يُوصِيكُمُ اللّهُ فِي أَوْلَدِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنثَيَيْنِ ﴾ . (1)

896 / [50] - عَنْ سَالِمٍ اَلْأَشَلِّ قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَقُولُ: ﴿ إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَدْخَلَ اَلْوَالِدَیْنِ عَلَی جَمِیعِ أَهْلِ اَلْمَوَارِیثِ فَلَمْ یَنْقُصْهُمَا عَنِ اَلسُّدُسِ. ﴾ (2)

897 / [51] - عَنْ بُکَیْرِ بْنِ أَعْیَنَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

﴿ اَلْوَلَدُ وَ اَلْإِخْوَهُ هُمُ اَلَّذِینَ یُزَادُونَ وَ یُنْقَصُونَ. ﴾ (3)

898 / [52] - عَنْ أَبِی اَلْعَبَّاسِ قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ یَقُولُ: ﴿ لاَ یَحْجُبُ عَنِ اَلثُّلُثِ اَلْأَخُ وَ اَلْأُخْتُ حَتَّی یَکُونَا أَخَوَیْنِ أَوْ أَخاً وَ أُخْتَیْنِ ﴾ ، فَإِنَّ اَللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ: ﴿ فَإِنْ کانَ لَهُ إِخْوَهٌ فَلِأُمِّهِ اَلسُّدُسُ ﴾ . (4)

899 / [53]- عَنِ اَلْفَضْلِ بْنِ عَبْدِ اَلْمَلِکِ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ أُمٍّ وَ أُخْتَیْنِ؟ قَالَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: ﴿ لِلْأُمِّ اَلثُّلُثُ؛ لِأَنَّ اَللَّهَ یَقُولُ: ﴿ فَإِنْ کانَ لَهُ إِخْوَهٌ ﴾ وَ لَمْ یَقُلْ: فَإِنْ کَانَ لَهُ أَخَوَاتٌ. ﴾ (5)

ص: 248

و کتاب خدا را تکذیب می کنی؟! خداوند متعال فرموده است: «خداوند شما را سفارش می نماید که مرد، دو برابر زن ارث می برد»؟

50) - از سالم اشلّ روایت کرده است، که گفت:

از امام باقر علیه السلام شنیدم که می فرمود: همانا خداوند متعال پدر و مادر را بر تمام طبقات ورثه ها وارد نموده است، پس ایشان را از (حدّاقل) یک ششم حقّ شان نمی کاهند.

51) - از بُکیر بن اعین روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: فرزندان و برادران سبب ازدیاد و نقصان (سهم ارث خود و دیگران) می باشند.

52) - از ابو العباس روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: برادر و خواهر مانع از یک سوم (ارث پدر یا مادر) نمی شوند، مگر آن که دو برادر و یا یک برادر و دو خواهر باشند؛ زیرا خداوند می فرماید: «پس اگر میّت دارای برادرانی باشد (حق) مادرش یک ششم می باشد».

53) - از فضل بن عبد الملک روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام در مورد (ارث) مادر و دو خواهر سؤال کردم؟

فرمود: یک سوم حق (مادر) خواهد بود؛ چون خداوند متعال می فرماید:

«پس اگر (برای میت) چند برادر باشند» و نفرموده است: اگر چند خواهر داشته باشند.

ص: 249

900 / [54] - عَنْ زُرَارَهَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَى : ﴿ فَإِنْ کانَ لَهُ إِخْوَهٌ فَلِأُمِّهِ اَلسُّدُسُ ﴾ [قَالَ]:﴿ یَعْنِی إِخْوَهٌ لِأَبٍ وَ أُمٍّ أَوْ إِخْوَهٌ لِأَبٍ. ﴾ (1)

901 / [55] - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَیْسٍ قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ یَقُولُ: ﴿ فِی اَلدَّیْنِ وَ اَلْوَصِیَّهِ فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ :إِنَّ اَلدَّیْنَ قَبْلَ اَلْوَصِیَّهِ ثُمَّ اَلْوَصِیَّهُ عَلَی أَثَرِ اَلدَّیْنِ ثُمَّ اَلْمِیرَاثُ وَ لاَ وَصِیَّهَ لِوَارِثٍ. ﴾ (2)

902 / [56] - عَنْ سَالِمٍ اَلْأَشَلِّ قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَقُولُ: ﴿ إِنَّ اَللَّهَ أَدْخَلَ اَلزَّوْجَ وَ اَلْمَرْأَهَ عَلَی جَمِیعِ أَهْلِ اَلْمَوَارِیثِ فَلَمْ یَنْقُصْهُمَا مِنَ اَلرُّبُعِ وَ اَلثُّمُنِ. ﴾ (3)

903 / [57] -عَنْ بُکَیْرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ، قَالَ:

﴿ لَوْ أَنَّ اِمْرَأَهً تَرَکَتْ زَوْجَهَا وَ أَبَاهَا وَ أَوْلاَداً ذُکُوراً وَ إِنَاثاً کَانَ لِلزَّوْجِ اَلرُّبُعُ فِی کِتَابِ اَللَّهِ وَ لِلْأَبَوَیْنِ اَلسُّدُسَانِ، وَ مَا بَقِیَ فَلِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ اَلْأُنْثَیَیْنِ. ﴾ (4)

ص: 250

54) - از زراره روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «پس اگر (برای میّت) چند برادر باشند، سهم ارث مادرش یک ششم می باشد»، فرمود: منظور برادران پدر و مادری و یا برادران پدری هستند (نه مادری).

55)- از محمّد بن قیس روایت کرده است، که گفت:

از امام باقر علیه السلام شنیدم که پیرامون وصیّت و بدهکاری های (میّت) می فرمود: برداشت و ادای بدهکاری ها مقدم بر وصیت، (هم چنین عمل بر طبق ) وصيّت، مقدّم بر (تقسیم) سهم ارث ورثه می باشد و (ضمناً باید توجه نمود که) برای ورثه وصیّت (استثنایی) انجام نمی گیرد.

56) - از سالم اشلّ روایت کرده است، که گفت:

از امام باقر علیه السلام شنیدم که می فرمود: همانا خداوند متعال شوهر (میّت) و زن میّت را بر تمام طبقات وارث ها وارد نموده است (و در هر طبقه ای از طبقات ورثه قرار گیرند سهمیه خود را می گیرند)، پس از سهم یک چهارم و یک هشتم حق ایشان کاسته نمی شود.

57) - از بکیر روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: اگر زنی بمیرد و شوهر، پدر، مادر و فرزندانی - پسر و دختر - به جای گذارد،، طبق (فرمان) کتاب خداوند: شوهر یک چهارم و هر یک از پدر و مادر یک ششم ارث می برند و باقی مانده، هر چه باشد بین فرزندان (با رعایت پسر دو برابر دختر) تقسیم می گردد.

ص: 251

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ وَ لَكُمْ نِصْفُ مَا تَرَكَ أَزْوَاجُكُمْ إِن لَّمْ يَكُن لَّهُنَّ وَلَد فَإِن كَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الربع مِمَّا تَرَكْنَ مِن بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِينَ بِهَا أَوْ دَيْنِ وَ لَهُنَّ الرُّيعُ مِمَّا تَرَكْتُمْ إِن لَّمْ يَكُن لَّكُمْ وَلَدٌ فَإِن كَانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَكْتُم مِّن بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوصُونَ بِهَآ أَوْ دَيْنِ وَ إِن كَانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلَلَة أو امْرَأَةٌ وَ لَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السِّدُسُ فَإِن كَانُوا أَكْثَرَ مِن ذَلِكَ فَهُمْ شُرَكَاهُ فِي الثَّلْثِ مِن بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصَى بِهَا أَوْ دَيْن غَيْرَ مُضَارَ وَصِيَّةٌ مِّنَ اللَّهِ وَ اللّهُ عَلِيمٌ حَلِيمٌ ﴾ ﴿ 12 ﴾

904 / [58] - عَنْ بُکَیْرِ بْنِ أَعْیَنَ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ، قَالَ:

﴿ اَلَّذِی عَنَی اَللَّهُ فِی قَوْلِهِ: ﴿ وَ إِنْ کانَ رَجُلٌ یُورَثُ کَلالَهً أَوِ اِمْرَأَهٌ وَ لَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِکُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا اَلسُّدُسُ فَإِنْ کانُوا أَکْثَرَ مِنْ ذلِکَ فَهُمْ شُرَکآءُ فِی اَلثُّلُثِ ﴾ إِنَّمَا عَنَی بِذَلِکَ اَلْإِخْوَهَ وَ اَلْأَخَوَاتِ مِنَ اَلْأُمِّ خَاصَّهً. ﴾ (1)

905 / [59] - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، قَالَ:

قُلْتُ لَهُ: مَا تَقُولُ فِی اِمْرَأَهٍ مَاتَتْ وَ تَرَکَتْ زَوْجَهَا وَ إِخْوَتَهَا لِأُمِّهَا وَ إِخْوَهً وَ أَخَوَاتٍ لِأَبِیهَا؟

قَالَ: ﴿ لِلزَّوْجِ اَلنِّصْفُ ثَلاَثَهُ أَسْهُمٍ، وَ لِإِخْوَتِهَا لِأُمِّهَا اَلثُّلُثُ سَهْمَانِ، اَلذَّکَرُ وَ اَلْأُنْثَی

ص: 252

فرمایش: خداوند متعال: و برای شما نصف میراث زنان تان است، اگر فرزندی نداشته باشند و اگر فرزندی داشته باشند، یک چهارم برای شما خواهد بود، پس از انجام وصیتی که کرده اند و پس از ادای دیون، ولی برای زنان شما، یک چهارم میراث شما می باشد، اگر فرزندی نداشته باشید و اگر برای شما فرزندی باشد. یک هشتم حق زنان تان خواهد بود بعد از انجام وصیتی که کرده اید و ادای دیون، اما اگر مردی بوده باشد که کلاله (یعنی خواهر یا برادر) از او ارث می برد، یا زنی که برادر یا خواهری دارد سهم هر کدام یک ششم است (اگر برادران و خواهران مادری باشند) و اگر بیش از یک نفر باشند. آن ها در یک سوم شریک می باشند، پس از انجام وصیتی که شده و ادای دیون به شرط آن که (از طریق وصیت و اقرار به دیون) به آن ها ضرر نزند این سفارش خداست و خدا دانا و بردبار است. (121)

58) - از بُکیر بن اعیَن روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند در این فرمایش: «و اگر (میّت) مردی باشد، کلاله (خواهر یا برادر) از او ارث می برد، ولی اگر (میّت) زن بوده و دارای برادر و با خواهر باشد، هر یک از ایشان یک ششم ارث می برند، ولی اگر ورثه بیش از یک نفر بودند، همگان در یک سوم شریک هستند». اراده نموده است که فقط برادران و خواهران مادری، منظور می باشند.

59) - از محمّد بن مسلم روایت کرده است، که گفت:

به امام باقر علیه السلام عرض کردم: در مورد زنی که از دنیا رفته و شوهری به همره چند برادر مادری و چند برادر و خواهر بذری به جای گذاشته است، چه می فرمایی؟

فرمود: نصف آن - که سه سهم باشد - برای شوهر و برای برادران مادری یک سوم

ص: 253

فِیهِ سَوَاءٌ، وَ بَقِیَ سَهْمٌ فَهُوَ لِلْإِخْوَهِ وَ اَلْأَخَوَاتِ مِنَ اَلْأَبِ، لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ اَلْأُنْثَیَیْنِ، لِأَنَّ اَلسِّهَامَ لاَ تَعُولُ، وَ إِنَّ اَلزَّوْجَ لاَ یُنْقَصُ مِنَ اَلنِّصْفِ، وَ لاَ اَلْإِخْوَهُ مِنَ اَلْأُمِّ مِنْ ثُلُثِهِمْ، لِأَنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ: فَإِنْ کانُوا أَکْثَرَ مِنْ ذلِکَ فَهُمْ شُرَکاءُ فِی اَلثُّلُثِ، وَ إِنْ کَانَ وَاحِداً فَلَهُ اَلسُّدُسُ، فَأَمَّا الَّذِى عَنَى اللَّهُ تَعَالَى فِي قَوْلِهِ: ﴿ وَ إِنْ کانَ رَجُلٌ یُورَثُ کَللَةً أَوِ اِمْرَأَهٌ وَ لَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِکُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا اَلسُّدُسُ فَإِن كَانُوا أَكْثَرَ مِن ذَلِكَ فَهُمْ شُرَكَاهُ فِي الثَّلْثِ ﴾ إِنَّمَا عَنَی بِذَلِکَ اَلْإِخْوَهَ وَ اَلْأَخَوَاتِ مِنَ اَلْأُمِّ خَاصَّهً. ﴾ (1)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ وَ الَّتِي يَأْتِينَ الْفَحِشَةَ مِن نِّسَائِكُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَيْهِنَّ أَرْبَعَةً مِنكُمْ فَإِن شَهِدُوا فَأَمْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيُوتِ حَتَّى یَتَوَفهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ يَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبيلاً ﴿ 15 ﴾ وَ الذَانِ يَأْتِينَهَا مِنكُمْ فَئَاذُوهُمَا فَإِن تَابَا وَ أَصْلَحَا فَأَعْرِضُوا عَنْهُمَا إِنَّ اللّهَ كَانَ تَوَّابًا رَّحِيمًا ﴿ 16 ﴾ إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَلَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِن قَرِيبٍ فَأُوْلَئِكَ يَتُوبُ اللّه عَلَيْهِمْ وَ كَانَ اللّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا ﴿ 17 ﴾ وَ لَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئَاتِ حَتَّى إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنِّي تُبْتُ الْئَنَ وَ لَا الَّذِينَ يَمُوتُونَ وَ هُمْ كُفَّارٌ أوْلَئِكَ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا ﴾ ﴿ 18 ﴾

ص: 254

-البته پسر و دختر به طور مساوی می برند -و یک سهم باقی مانده برای برادران و خواهران پدری خواهد بود، به طوری که پسر دو برابر دختر می برد؛ زیرا که سهام، قابل زیاده و نقصان از - یک دوم - حق شوهر و - یک سوم - حقّ برادران مادری نمی شود؛ خداوند می فرماید: «اگر ورثه بیش از آن بودند، همگان در یک سوم شریک هستند».

ولی اگر یکی بودند، یک ششم ارث می برند و آن چه خداوند در این فرمایش: «و اگر (میّت) مردی باشد، کلاله (خواهر یا برادر) از او ارث می برد، ولی اگر (میّت) زن بوده و دارای برادر و یا خواهر باشد. هر یک از ایشان یک ششم ارث می برند، ولی اگر ورثه پیش از آن بودند همگان در یک سوم شریک هستند» بیان نموده اند که منظور فقط برادران و خواهران مادری می باشند.

فرمایش خداوند متعال: و آن افرادی از زنان شما که مرتکب زنا شوند، پس چهار نفر از مسلمانان را به عنوان شاهد بر آن ها طلب کنید، پس اگر گواهی دادند آنان را در خانه ها ی خود نگاه دارید تا مرگ شان فرا رسد. با این که خداوند راهی برای آن ها قرار دهد (15) و از میان شما آن مردان و زنانی که (همسری ندارند و) مرتکب آن کار (زشت زنا) شوند آن ها را آزار دهید (و حد بر آنان جاری نمایید) و اگر توبه کنند و (خود را) اصلاح نمایند (و سعی در جبران داشته باشند،) از آن ها در گذرید زیرا خداوند، توبه پذیر و مهربان است (16) همانا پذیرش توبه از سوی خدا تنها برای کسانی است که کار بدی را از روی جهالت انجام می دهند سپس زود توبه می کنند، خداوند، توبۀ چنین اشخاصی را می پذیرد و خدا دانا و حکیم است (17) و برای کسانی که کار های به را انجام می دهند و هنگامی که مرگ یکی از آن ها فرا می رسد می گوید: الان توبه کردم! توبه ای نیست و نه برای کسانی که در حال کفر از دنیا می روند، این ها کسانی هستند که عذاب دردناکی را برای شان فراهم کرده ایم. (18)

ص: 255

906 / [60] - عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فِی قَوْلِ اَللَّهِ ﴿ وَ اَلَّتِی یَأْتِینَ اَلْفَحِشَهَ مِنْ نِسائِکُمْ ﴾ - إِلَی - ﴿ يَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِيلاً ﴾ قَالَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: ﴿ مَنْسُوخَهٌ وَ اَلسَّبِیلُ هُوَ اَلْحُدُودُ. ﴾ (1)

907 / [61] - عَنْ أَبِی بَصِیرٍ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنْ هَذِهِ اَلْآیَهِ ﴿ وَ اَلَّتِی یَأْتِینَ اَلْفَحِشَهَ مِنْ نِسائِکُمْ ﴾ - إلى - ﴿ يَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِيلاً ﴾ ؟

قَالَ: ﴿ هَذِهِ مَنْسُوخَهٌ ﴾ .

قَالَ: قُلْتُ: کَیْفَ کَانَتْ؟

قَالَ: ﴿ کَانَتِ اَلْمَرْأَهُ إِذَا فَجَرَتْ، فَقَامَ عَلَیْهَا أَرْبَعَهُ شُهُودٍ، أُدْخِلَتْ بَیْتاً وَ لَمْ تُحَدَّثْ، وَ لَمْ تُکَلَّمْ، وَ لَمْ تُجَالَسْ، وَ أُوتِیَتْ فِیهِ بِطَعَامِهَا وَ شَرَابِهَا حَتَّی تَمُوتَ. ﴾

قُلْتُ: فَقَوْلُهُ: ﴿ أَوْ یَجْعَلَ اَللّهُ لَهُنَّ سَبِیلاً ﴾ ؟

قال : ﴿ جَعْلُ اَلسَّبِیلِ اَلْجَلْدُ، وَ اَلرَّجْمُ، وَ اَلْإِمْسَاکُ فِی اَلْبُیُوتِ. ﴾

قال : قلت : قوله : ﴿ وَ الْذَانِ يَأْتِينِهَا مِنكُمْ ﴾ ؟

قال : ﴿ یَعْنِی اَلْبِکْرَ إِذَا أَتَتِ اَلْفَاحِشَهَ اَلَّتِی أَتَتْهَا هَذِهِ اَلثَّیِّبُ ﴿ فَئَاذُوهُمَا ﴾. ﴾

قال : تحبس ﴿ فَإِن تَابَا وَ أَصْلَحَا فَأَعْرِضُوا عَنْهُمَا إِنَّ اللَّهَ كَانَ تَوَّابًا رَّحِيمًا ﴾ (2)

ص: 256

60) - از جابر روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام درباره فرمایش خداوند: «و آن زن هایی که عمل فحشا مرتکب می شوند» تا آن جا که فرمود: «خداوند برای آن ها راهی را قرار می دهد» فرمود: (حکم) این آیه منسوخ شده است و منظور از «السّبيل» حدود و مجازات تبهکاران می باشد.

61) - از ابو بصیر روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام در مورد این آیه شریفه «و آن دسته از زن های شما که مرتکب فحشا و خلاف می شوند» - تا آخر آیه -سؤال کردم؟

فرمود: این آیه منسوخ شده است.

عرض کردم: جریان چگونه بوده است؟

فرمود: چنان چه زنی مرتکب فحشا می شد و چهار شاهد بر علیه او گواهی می دادند، او را وارد خانه ای می کردند (به حالت زندان انفرادی) که با کسی سخن نگوید و دیگران هم با او کلامی نگویند و هم نشینی نداشته باشد و فقط مقداری خوراک و نوشیدنی به او می دادند، تا موقعی که بمیرد. عرض کردم: فرمایش خداوند: «خداوند برای آن ها راهی را قرار می دهد»، چه می شود؟

فرمود: منظور قرارداد شلاق، سنگ سار و نگهداری و بازداشت در خانه است.

عرض کردم: راجع به فرمایش دیگر خداوند متعال: «و آن زن های شما که مرتکب آن می شوند»، چه می فرمایی؟

فرمود: منظور (دختر) باکره است، اگر فحشایی را مرتکب شد که زن ثیّبه (غیر باکره) مرتکب می شود، «پس آن ها را اذیت و شکنجه کنید» یعنی، زندانی شوند؛ پس اگر توبه کردند و اصلاح گشتند، از آن ها روی گردانید و کاری به کار شان نداشته باشید؛ زیرا خداوند توبه پذیر و مهربان است».

ص: 257

908 / [62] - عَنْ أَبِی عَمْرٍو اَلزُّبَیْرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ : فِی قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَى: ﴿ وَ إِنِّی لَغَفّارٌ لِمَنْ تابَ وَ ءَامَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اِهْتَدی ﴾ (1) قَالَ: ﴿ لِهَذِهِ اَلْآیَهِ تَفْسِیرٌ یَدُلُّ ذَلِکَ اَلتَّفْسِیرُ عَلَی أَنَّ اَللَّهَ لاَ یَقْبَلُ مِنْ أَحَدٍ عَمَلاً إِلاَّ مِمَّنْ لَقِیَهُ بِالْوَفَاءِ مِنْهُ بِذَلِکَ اَلتَّفْسِیرِ، وَ مَا اِشْتَرَطَ فِیهِ عَلَی اَلْمُؤْمِنِینَ، وَ قَالَ: ﴿ إِنَّمَا اَلتَّوْبَهُ عَلَی اَللّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ اَلسُّوءَ بِجَهالَهٍ ﴾ یَعْنِی کُلَّ ذَنْبٍ عَمِلَهُ اَلْعَبْدُ، وَ إِنْ کَانَ بِهِ عَالِماً فَهُوَ جَاهِلٌ حِینَ خَاطَرَ بِنَفْسِهِ فِی مَعْصِیَهِ رَبِّهِ وَ قَدْ قَالَ فِی ذَلِكَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی یَحْكِی قَوْلَ یُوسُفَ لِإِخْوَتِهِ: ﴿ هَلْ عَلِمْتُمْ ما فَعَلْتُمْ بِیُوسُفَ وَ أَخِیهِ إِذْ أَنْتُمْ جاهِلُونَ ﴾ ؟ (2)

فَنَسَبَهُمْ إِلَی الْجَهْلِ لِمُخَاطَرَتِهِمْ بِأَنْفُسِهِمْ فِی مَعْصِیَةِ اللَّهِ. ﴾ (3)

909 / [63] - عَنِ اَلْحَلَبِیِّ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ : فِی قَوْلِ اَللَّهِ: ﴿ وَ لَیْسَتِ اَلتَّوْبَهُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ اَلسَّیِّئاتِ حَتّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ اَلْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ اَلئَنَ ﴾ . قَالَ: ﴿ هُوَ اَلْفِرَارُ تَابَ حِینَ لَمْ تَنْفَعْهُ اَلتَّوْبَهُ، وَ لَمْ تُقْبَلْ مِنْهُ. ﴾ (4)

910 / [64] -عَنْ زُرَارَهَ ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ، قَالَ: ﴿ إِذَا بَلَغَتِ اَلنَّفْسُ هَذِهِ - وَ أَهْوَی بِیَدِهِ إِلَی حَنْجَرَتِهِ - لَمْ یَکُنْ لِلْعَالِمِ تَوْبَهٌ، وَ کَانَتْ لِلْجَاهِلِ تَوْبَهٌ. ﴾ (5)

ص: 258

62) - از ابو عمرو زُبیری روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند: «به درستی که من آمرزنده ام کسانی را که توبه نموده، ایمان آورده و کار نیک انجام داده اند و هدایت یافته می باشند». فرمود: برای این آیه تفسیری است که این مطلب دلالت بر آن می کند: همانا خداوند از بنده ای عملی را نمی پذیرد، مگر آن که همراه با وفای به عهد و ایمان (بر ولایت اهل بیت رسالت علیهم السلام) باشد و دیگر شرایطی که برای مؤمنین مقرّر نموده و فرموده است: «همانا فقط پذیرش توبۀ خداوند برای کسانی است که از روی جهالت و نادانی کار زشتی را مرتکب می شوند»، منظور این است هر گناهی را که بندۀ خدا مرتکب شود، اگر چه عالمانه باشد، از روی جهل صادر شده، چون وقتی نافرمانی پروردگارش به ذهن او خطور کرده، این عمل جهل است همان طوری که خداوند متعال به نقل از کلام یوسف برای برادرانش، فرموده: یعنی، آیا آن چه را با یوسف و برادرش انجام دادید، می دانستید؟ با این که جاهل بودید. پس به آنان نسبت جهل و نادانی داده؛ زیرا که در اندیشه خود، احساس معصیت و نافرمانی خدا را می کردند.

63) - از حلبی روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام دربارۀ فرمایش خداوند: «و کسانی که مرتکب گناه و کار های زشت می شوند تا هنگامی مرگ آن ها فرا رسد، گویند: به راستی من اکنون توبه کردم، برای چنین افراد تو به ای نیست» فرمود: (پیرامون) شخصی می باشد که فراری بوده است و موقعی که بازگشت و توبه کرد، دیگر فایده و نتیجه ای نداشت، که پذیرفته نخواهد شد.

64) - از زراره روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: هنگامی که جان آدمی به این جا برسد - و اشاره به حلقوم خویش نمود - برای دانا توبه پذیرفته نمی باشد، ولی از جاهل پذیرفته است.

ص: 259

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ يا أَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا لا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّساءَ كَرْهاً وَ لا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ ما ءَاتَيْتُمُوهُنَّ إِلاَّ أَنْ يَأْتِينَ بِفاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ وَ عاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ يَجْعَلَ اللَّهُ فِيهِ خَيْراً كَثِيراً ﴿ 19 ﴾ وَ إِنْ أَرَدْتُمُ اسْتِبْدالَ زَوْجٍ مَكانَ زَوْجٍ وَ ءَاتَيْتُمْ إِحْداهُنَّ قِنْطاراً فَلا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَيْئاً أَتَأْخُذُونَهُ بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِيناً ﴿ 20 ﴾ وَ كَيْفَ تَأْخُذُونَهُ وَ قَدْ أَفْضى بَعْضُكُمْ إِلى بَعْضٍ وَ أَخَذْنَ مِنْكُمْ مِيثاقاً غَلِيظاً ﴾ ﴿ 21 ﴾

911 / [65]- عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ﴿ لا یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَرِثُوا اَلنِّساءَ کَرْهاً وَ لا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ ما ءَاتَیْتُمُوهُنَّ ﴾ ؟

قَالَ: اَلرَّجُلُ تَکُونُ فِی حَجْرِهِ اَلْیَتِیمَهُ فَیَمْنَعُهَا مِنَ اَلتَّزْوِیجِ لِیَرِثَهَا بِمَا (1) تَکُونُ قَرِیبَهً لَهُ قُلْتُ: ﴿ وَ لا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ ما ءَاتَیْتُمُوهُنَّ ﴾ قَالَ: ﴿ اَلرَّجُلُ تَکُونُ لَهُ اَلْمَرْأَهُ فَیُضِرُّ بِهَا حَتَّی تَفْتَدِیَ مِنْهُ فَنَهَی اَللَّهُ عَنْ ذَلِکَ. ﴾ (2)

ص: 260

فرمایش خداوند متعال: ای کسانی که ایمان آورده اید! برای شما حلال نیست که از زنان، از روی اکراه (و ایجاد ناراحتی برای آنان) ارث ببرید! و آنان را تحت فشار قرار ندهید که قسمتی از آن چه را به آن ها داده اید (از مهر و غیر آن)، تملّک کنید! مگر این که آن ها عمل زشت آشکاری را انجام دهند و با زنان خود، بطور شایسته و متعارف رفتار کنید! و اگر از آنان، ناراحتی و کراهت داشتید، (فوراً تصمیم به جدایی نگیرید) چه با چیزی خوشایند شما نباشد و خداوند خير فراوانی در آن قرار می دهد (19) و اگر تصمیم گرفتید که همسر دیگری به جای همسر خود انتخاب کنید و مال فراوانی را (به عنوان مهر) به او پرداخته اید، چیزی از آن را پس نگیرید! آیا برای باز پس گرفتن مهر آنان، به تهمت و گناه آشکار متوسل می شوید؟! (20) و چگونه آن را باز پس می گیرید، در حالی که شما با یک دیگر تماس و آمیزش کامل داشته اید؟ و (از این گذشته) آن ها (هنگام ازدواج) از شما پیمان محکمی گرفته اند. (21)

65) - از ابراهیم بن میمون روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند: «برای شما حلال نیست که از روی اجبار اموال زنان را استفاده کنید، هم چنین حلال نیست که از آنان کناره گیری کنید تا مقداری از مهر به ایشان را بردارید»، سؤال کردم؟

فرمود: (پیرامون) مردی است که دختر یتیمی را پرورش می دهد و (هنگامی که به کمال و موقع ازدواجش فرا رسد) از ازدواجش جلوگیری و ممانعت می کند تا وارث اموال او شود. عرض کردم: دربارۀ (فرمایش خداوند:) «از آنان کناره گیری نکنید تا مقداری از مهر به ایشان را بردارید» (چه می فرمایی؟)

فرمود: مردی است که همسر خود را مورد کتک (و ناسزا گویی) قرار داده تا مهربه این را فدیه دهد، بخشد، پس خداوند انجام این جريان را نهی نموده است.

ص: 261

912 / [66] - عَنْ هَاشِمِ بْنِ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ اَلسَّرِیِّ اَلْجَبَلِیِّ قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى: ﴿ وَ لا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ ما ءَاتَیْتُمُوهُنَّ ﴾ ؟

قَالَ: فَحَکَی کَلاَماً ثُمَّ قَالَ: ﴿ کَمَا یَقُولُ اَلنَّبَطِیَّهُ إِذَا طَرَحَ عَلَیْهَا اَلثَّوْبَ عَضَلَهَا فَلاَ تَسْتَطِیعُ تَزْوِیجَ غَیْرِهِ وَ کَانَ هَذَا فِی اَلْجَاهِلِیَّهِ. ﴾ (1)

913 / [67]- عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ ، قَالَ:

قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: أَخْبِرْنِی عَمَّنْ تَزَوَّجَ عَلَی أَکْثَرَ مِنْ مَهْرِ اَلسُّنَّهِ، أَیَجُوزُ لَهُ ذَلِکَ؟

قَالَ: ﴿ إِذاً جَازَ مَهْرُ اَلسُّنَّهِ فَلَیْسَ هَذَا مَهْراً، إِنَّمَا هُوَ نَحْلٌ، لِأَنَّ اَللَّهَ یَقُولُ: ﴿ وَ ءَاتَیْتُمْ إِحْداهُنَّ قِنْطاراً فَلا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَیْئاً ﴾ ، إِنَّمَا عَنَی اَلنَّحْلَ وَ لَمْ یَعْنِ اَلْمَهْرَ، أَلاَ تَرَی أَنَّهَا إِذَا أَمْهَرَهَا مَهْراً ثُمَّ اِخْتَلَعَتْ، کَانَ لَهُ أَنْ یَأْخُذَ اَلْمَهْرَ کَامِلاً، فَمَا زَادَ عَلَی مَهْرِ اَلسُّنَّهِ فَإِنَّمَا هُوَ نَحْلٌ کَمَا أَخْبَرْتُکَ، فَمِنْ ثَمَّ وَجَبَ لَهَا مَهْرُ نِسَائِهَا لِعِلَّهٍ مِنَ اَلْعِلَلِ. ﴾

قُلْتُ: کَیْفَ یُعْطِی، وَ کَمْ مَهْرُ نِسَائِهَا؟

قَالَ: ﴿ إِنَّ مَهْرَ اَلْمُؤْمِنَاتِ خَمْسُمِائَهٍ، وَ هُوَ مَهْرُ اَلسُّنَّهِ، وَ قَدْ یَکُونُ أَقَلَّ مِنْ خَمْسِمِائَهٍ وَ لاَ یَکُونُ أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ، وَ مَنْ کَانَ مَهْرُهَا وَ مَهْرُ نِسَائِهَا أَقَلَّ مِنْ خَمْسِمِائَهٍ أُعْطِیَ ذَلِکَ اَلشَّیْءَ، وَ مَنْ فَخَرَ وَ بَذَخَ بِالْمَهْرِ فَازْدَادَ عَلَی مَهْرِ اَلسُّنَّهِ ثُمَّ وَجَبَ لَهَا مَهْرُ نِسَائِهَا فِی عِلَّهٍ مِنَ اَلْعِلَلِ، لَمْ یَزِدْ عَلَی مَهْرِ اَلسُّنَّهِ خَمْسِمِائَهِ دِرْهَمٍ. ﴾ (2)

ص: 262

66) - از هاشم بن عبد اللّه بن سری بجَلی روایت کرده است، که گفت:

از آن حضرت درباره فرمایش خداوند: «و از آنان کناره گیری نکنید تا مقداری از مهریه ایشان را بردارید»، سؤال کردم؟

حضرت در جواب، کلامی را مطرح نمود و سپس فرمود: هم چنان که در اصطلاح نبطیه می گویند: اگر مردی پارچه ای را روی زن بیندازد، او را (از عموم افراد) کنار زده و (زن) حق ندارد به غیر از این مرد ازدواج کند، که این از رسوم زمان جاهلیت بود.

67) - از عمر بن یزید روایت کرده است، که گفت:

به امام صادق علیه السلام عرض کردم: مرا آگاه نمایید از کسی که بر بیش از مهر السُنّه (حضرت زهرا علیها السلام) ازدواج می کند، آیا صحیح می باشد؟

فرمود: اگر (نکاح) بر بیش از مهر السُنّه جایز باشد، آن به عنوان مهر قرار نمی گیرد، بلکه یک نوع هدیه و بخشیدن است؛ زیرا خداوند می فرماید: «(هر چند) مال زیادی به آنان (همسران تان) داده اید، باز پس نگیرید»، منظور همان هدیه و بخشش می باشد و مقصود مهریه نیست، آیا توجّه نداری که اگر مهریه ای برایش تعیین کند و سپس طلاق خُلعش دهد، حق دارد که تمامی مهریه را پس بگیرد؟ و آن چه اضافه السُنّه باشد، هدیه و بخشش است و جزء مهریه قرار نمی گیرد که برایت بیان کردم. بر همین بیان (کسی که فقط مهر السُنّه را تعیین کرده، نیز) باید مهریه او را - به یکی از حکمت ها و دلیل ها - طبق دیگر زنان هم شأن او بپردازد.

عرض کردم: چگونه بپردازد؟ و مهریه دیگر زنان هم شأن او، چگونه محاسبه شود؟ فرمود: همانا مهریه زن های مؤمن پانصد (درهم نقره) می باشد که همان مهر السُنّه خواهد بود و گاهی هم کم تر از پانصد می باشد، ولی بیشتر نخواهد بود.

و کسی که مهریه اش با مهر السُنّه اش کم تر از پانصد درهم (نقره) باشد، باید مقدار کمبود آن را جبران کند و اما کسی که سخاوت نشان دهد و بیش از مهر السُنّه تعيين نماید، واجب است - به یکی از حکمت ها و دلیل ها - مهریۀ او را همانند دیگر زنان هم شأن او بپردازد با رعایت این که از پانصد درهم مهر السُنّه تجاوز نکند.

ص: 263

914 / [68]- عَنْ یُوسُفَ اَلْعِجْلِیِّ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: ﴿ وَ أَخَذْنَ مِنْکُمْ مِیثَقاً غَلِیظاً ﴾ ؟

قَالَ: ﴿ اَلْمِیثَاقُ اَلْکَلِمَهُ اَلَّتِی عُقِدَ بِهَا اَلنِّکَاحُ وَ أَمَّا قَوْلُهُ ﴿ غَلِیظاً ﴾ فَهُوَ مَاءُ اَلرَّجُلِ اَلَّذِی یُفْضِیهِ إِلَی اَلْمَرْأَهِ. ﴾ (1)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ وَ لا تَنْكِحُوا ما نَكَحَ ءَابآؤُكُمْ مِنَ اَلنِّساءِ إِلاّ ما قَدْ سَلَفَ إِنَّهُ كانَ فَحِشَةً وَ مَقْتاً وَ سآءَ سَبِيلاً ﴿ 22 ﴾ حُرِّمَت عَلَیْکمْ أُمَّهَتُکُمْ وَ بَنَاتُکُمْ وَ أَخَوَتُکمْ وَ عَمَّتُکُمْ وَ خَلَتُکُمْ وَ بَنَات الأَخ وَ بَنَات الأُخْتِ وَ أُمَّهَتُکمُ الَّتی أَرْضعْنَکُمْ وَ أَخَوَتُکم مِّنَ الرَّضعَهِ وَ أُمَّهَت نِسائکمْ وَ رَبَئبُکمُ الَّتی فی حُجُورِکم مِّن نِّسائکُمُ الَّتی دَخَلْتُم بِهِنَّ فَإِن لَّمْ تَکُونُوا دَخَلْتُم بِهِنَّ فَلا جُنَاحَ عَلَیْکمْ وَ حَلَئلُ أَبْنَائکمُ الَّذِینَ مِنْ أَصلَبِکمْ وَ أَن تَجْمَعُوا بَینَ الأُخْتَینِ إِلا مَا قَدْ سَلَفَ إِنَّ اللَّهَ کانَ غَفُوراً رَّحِیماً ﴾ ﴿ 23 ﴾

ص: 264

68) - از یونس عجلی روایت کرده است، که گفت:

از امام باقر علیه السلام دربارۀ فرمایش خداوند متعال: «و آن ها از شما (مردان) عهد و میثاق سختی گرفتند»، سؤال کردم؟

فرمود: میثاق و پیمان، همان کلماتی می باشد که صیغه عقد نکاح بر آن ها جاری گشته است و اما فرمایش خداوند ﴿ غَلِيظًا ﴾ منظور آب و نطفه مرد می باشد که در زن قرار می گیرد (و او باید به آن پایبند باشد).

فرمایش خداوند متعال: با زنانی که پدران شما با آن ها ازدواج کرده اند، هرگز ازدواج نکنید! مگر آن که در گذشته (پیش از نزول این حکم) انجام شده است زیرا این کار، عملی زشت و تنفّر آور و راه نادرستی است (22) مادران تان، دختران تان، خواهران، عمه ها، خاله ها، دختران برادر، دختران خواهر شما، مادرانی که شما را شیر داده اند، خواهران رضاعی شما، مادران همسران تان و دختران همسر تان که در دامان شما پرورش یافته اند، از دیگر همسرانی که با آن ها آمیزش جنسی داشته اید، بر شما حرام شده است و چنان چه با آن ها آمیزش جنسی نداشته اید، (ازدواج با دختران آن ها) برای شما مانعی ندارد و (هم چنین) همسر های پسران تان که از نسل شما هستند (نه پسر خوانده ها) و (نیز بر شما حرام است که) میان دو خواهر جمع کنید مگر آن که در گذشته واقع شده باشد؛ که خداوند، آمرزنده و مهربان است. (23)

ص: 265

915 / [69] - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : یَقُولُ اَللَّهُ: ﴿ وَ لا تَنْکِحُوا ما نَکَحَ ءَابآؤُكُمْ مِنَ اَلنِّساءِ ﴾ ﴿ فَلاَ یَصْلُحُ لِلرَّجُلِ أَنْ یَنْکِحَ اِمْرَأَهَ جَدِّهِ. ﴾ (1)

916 / [70] - عَنِ اَلْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَقُولُ: ﴿ إِنَّ اَللَّهَ حَرَّمَ عَلَیْنَا نِسَاءَ اَلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ اَللَّهُ: ﴿ وَ لا تَنْکِحُوا ما نَکَحَ ءَابآؤُكُمْ مِنَ اَلنِّساءِ ﴾ . ﴾ (2)

917 / [71] - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا قَالَ:

قُلْتُ لَهُ أَرَأَیْتَ قَوْلَ اَللَّهِ: ﴿ لا یَحِلُّ لَکَ اَلنِّساءُ مِنْ بَعْدُ وَ لا أَنْ تَبَدَّلَ بِهِنَّ مِنْ أَزْواجٍ ﴾ (3) ؟

قَالَ: ﴿ إِنَّمَا عَنَی بِهِ اَلَّتِی حَرَّمَ اَللَّهُ عَلَیْهِ فِی هَذِهِ اَلْآیَهِ ﴿ حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهَتُکُمْ ﴾ . ﴾ (4)

918 / [72] - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا عَلَیْهِم السَّلاَمُ: عَنْ رَجُلٍ کَانَتْ لَهُ جَارِیَهٌ

ص: 266

﴿ یَطَأُهَا قَدْ بَاعَهَا مِنْ رَجُلٍ فَأَعْتَقَهَا فَتَزَوَّجَتْ فَوَلَدَتْ أَیَصْلُحُ لِمَوْلاَهُ اَلْأَوَّلِ أَنْ یَتَزَوَّجَ اِبْنَتَهَا ﴾ ؟

69) - از محمّد بن مسلم روایت کرده است که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: خداوند متعال می فرماید: «و با زنانی که پدران شما با آنان ازدواج کرده اند، نکاح نکنید»، پس مصلحت نیست که مرد، همسر جدّ خود را نکاح کند.

70) - از حسین بن زید روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: همانا خداوند، همسران پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم را بر ما حرام نموده، همچنان که فرموده است: «و با زنانی که پدران شما با آنان ازدواج کرده اند، نکاح نکنید».

71) - از محمّد بن مسلم روایت کرده است، که گفت:

به یکی از دو امام (باقر و صادق) علیهما السلام عرض کردم در مورد فرمایش خداوند: «بعد از این دیگر زنی برایت حلال نمی باشد، هم چنین حق نداری که همسران خود را با همسران دیگری مبادله کنی»، چه می فرمایی؟

فرمود: همانا خداوند اراده کرده و زنانی را که در این آیه «مادران (حقیقی و رضاعی) بر شما حرام گشته اند» را مطرح نموده است.

72) - از محمّد بن مسلم روایت کرده است، که گفت:

به یکی از دو امام باقر و صادق علیهما السلام عرض کردم: مردی دارای کنیزی بوده و با او مجامعت و نزدیکی کرده، سپس او را به مردی دیگر فروخت، پس او هم کنیز را آزاد کرد و (کنیز) شوهر نمود و از شوهرش فرزندی به دنیا آورد، آیا مولای اول می تواند با دختر او ازدواج کند؟

ص: 267

قَالَ: ﴿ لاَ هِیَ عَلَیْهِ حَرَامٌ وَ هِیَ رَبِیبَتُهُ، وَ اَلْحُرَّهُ وَ اَلْمَمْلُوکَهُ فِی هَذَا سَوَاءٌ، ثُمَّ قَرَأَ هَذِهِ اَلْآیَهَ ﴿ وَ رَبَئِبُکُمُ اَلَّتِی فِی حُجُورِکُمْ مِنْ نِسائِکُمُ ﴾ . ﴾ (1)

919 / [74] - عَنْ أَبِی اَلْعَبَّاسِ (2) فِی اَلرَّجُلِ تَکُونُ لَهُ اَلْجَارِیَهُ یُصِیبُ مِنْهَا ثُمَّ یَبِیعُهَا هَلْ لَهُ أَنْ یَنْکِحَ اِبْنَتَهَا؟

قَالَ: ﴿ لاَ هِیَ کَمَا قَالَ اَللَّهُ رَبَئِبُکُمُ اَلَّتِی فِی حُجُورِکُمْ. ﴾ (3)

920 / [74] - عَنْ أَبِی حَمْزَهَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ رَجُلٍ تَزَوَّجَ اِمْرَأَهً وَ طَلَّقَهَا قَبْلَ أَنْ یَدْخُلَ بِهَا أَتَحِلُّ لَهُ اِبْنَتُهَا؟

قَالَ: فَقَالَ: ﴿ قَدْ قَضَی فِی هَذَا أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ لاَ بَأْسَ بِهِ إِنَّ اَللَّهَ یَقُولُ: ﴿ وَ رَبَئِبُکُمُ اَلَّتِی فِی حُجُورِکُمْ مِّن نِسائِکُمُ الَّتِي دَخَلْتُم بِهِنَّ فَإِن لَّمْ تَكُونُوا دَخَلْتُم بِهِنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ ﴾ لَکِنَّهُ لَوْ تُزُوِّجَتِ اَلاِبْنَهُ، ثُمَّ طَلَّقَهَا قَبْلَ أَنْ یَدْخُلَ بِهَا

ص: 268

فرمود: نه، بر او حرام است؛ زیرا که آن ربیبه (دختر همسر) او محسوب می شود و در این جهت، زن آزاد و کنیز یکسان هستند، سپس حضرت این آیه شریفه را تلاوت نمود: «و (حرام است نکاح) با ربیبه ها (دختران همسران شما که با ایشان آمیزش جنسی داشته اید) که در دامان زنان شما پرورش یافته اند».

73) - از ابو العباس روایت کرده است، که گفت:

(امام صادق علیه السلام) در مورد مردی که دارای کنیزی بوده و با او نزدیکی کرده، سپس او را به مردی دیگر فروخت، آیا می تواند با دختر او ازدواج کند؟

فرمود: نه؛ زیرا او جزو افراد این فرمایش خداوند: «و (حرام است نکاح) با ربیبه ها، که در دامان زنان شما پرورش یافته اند»، می باشد.

74) - از ابو حمزه روایت کرده است، که گفت:

از امام باقر علیه السلام در مورد مردی که با زنی ازدواج کرده و پیش از آن که با او نزدیکی کند طلاقش داده، سؤال کردم: آیا می تواند با دختر او ازدواج کند؟

فرمود: حضرت امیر المؤمنین علیه السلام در این مورد قضاوت نموده که مانعی ندارد؛ زیرا خداوند می فرماید: «و (حرام است نکاح) با ربیبه ها (دختران همسران تان) که با ایشان آمیزش جنسی داشته اید) که در دامان زنان شما پرورش یافته اند، پس اگر با ایشان آمیزش نداشته اید، مانعی ندارد» (که با دختر شان ازدواج کنید)، ولی چنان چه با دختری ازدواج کند و پیش از آن که با او آمیزش نماید، طلاقش دهد، مادرش برای او حلال نمی باشد.

به حضرت عرض کردم: آیا هر دو (مورد) یک سان نیستند؟

ص: 269

لَمْ تَحِلَّ لَهُ أُمُّهَا، قَالَ: قُلْتُ: أَلَیْسَ هُمَا سَوَاءً ﴾ ؟

قَالَ: فَقَالَ: ﴿ لاَ لَیْسَ هَذِهِ مِثْلَ هَذِهِ، إِنَّ اَللَّهَ یَقُولُ: ﴿ وَ أُمَّهَتُ نِسائِکُمْ ﴾ لَمْ یَسْتَثْنِ فِی هَذِهِ کَمَا اِشْتَرَطَ فِی تِلْکَ، هَذِهِ هَاهُنَا مُبْهَمَهٌ لَیْسَ فِیهَا شَرْطٌ. ﴾ (1)

921 / [75]- عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : رَجُلٌ تَزَوَّجَ اِمْرَأَهً وَ لَمْ یَدْخُلْ بِهَا تَحِلُّ لَهُ أُمُّهَا؟

قَالَ: فَقَالَ: ﴿ قَدْ فَعَلَ ذَلِکَ رَجُلٌ مِنَّا فَلَمْ یَرَبِهِ بَأْساً. ﴾

قَالَ: فَقُلْتُ لَهُ: وَ اَللَّهِ! مَا یَفْخَرُ [تفتی] اَلشِّیعَهُ عَلَی اَلنَّاسِ إِلاَّ بِهَذَا إِنَّ اِبْنَ مَسْعُودٍ أَفْتَی فِی هَذِهِ اَلشَّخِینَهِ أَنَّهُ لاَ بَأْسَ بِذَلِکَ، فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : ﴿ وَ مِنْ أَیْنَ أَخَذْتَهَا ﴾ ؟

قَالَ: مِنْ قَوْلِ اَللَّهِ ﴿ وَ رَبئِبُکُمُ اَلَّتِی فِی حُجُورِکُمْ مِنْ نِسائِکُمُ اَلَّتِی دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَإِنْ لَمْ تَکُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلا جُناحَ عَلَیْکُمْ ﴾ قَالَ: فَقَالَ ﴿ إِنَّ هَذِهِ مُسْتَثْنَاهٌ وَ تِلْکَ مُرْسَلَهٌ. ﴾

قَالَ: فَسَکَتُّ فَنَدِمْتُ عَلَی قَوْلِی، فَقُلْتُ لَهُ: أَصْلَحَکَ اَللَّهُ فَمَا تَقُولُ فِیهَا قَالَ: فَقَالَ: ﴿ یَا شَیْخُ تُخْبِرُنِی أَنَّ عَلِیّاً قَدْ قَضَی فِیهَا وَ تَقُولُ لِی مَا تَقُولُ فِیهَا. ﴾ (2)

922 / [76] - عَنْ عُبَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فِی اَلرَّجُلِ یَکُونُ لَهُ اَلْجَارِیَهُ فَیُصِیبُ مِنْهَا ثُمَّ یَبِیعُهَا هَلْ لَهُ أَنْ یَنْکِحَ اِبْنَتَهَا؟

ص: 270

فرمود: نه، این مسأله مانند آن مسأله نیست، همانا خداوند می فرماید: «(و ازدواج با) مادران همسران تان حرام است» در این جا موردی را استثنا نکرده، همچنان که در آن جا شرط نموده که نزدیکی نکرده باشد، پس در این مورد (دوم) مطلق و بدون شرط می باشد.

75) - از منصور بن حازم روایت کرده است، که گفت:

به امام صادق علیه السلام عرض کردم: مردی با زنی ازدواج کرد، ولی با او مجامعت ننمود، آیا مادر او برای این مرد حلال است؟

فرمود: به تحقیق یکی از مردان ما چنین کاری را کرد و اشکالی در آن ندید. عرض کردم: به خدا سوگند! ما شیعه ها با همین برنامه بر مردم سنّی افتخار می کنیم، به راستی ابن مسعود درباره این جریان، فتوا داده است که مانعی ندارد پس امام علی علیه السلام به او فرمود: این مطلب را از کجا استفاده کرده ای؟

پاسخ داد: از فرمایش خداوند: «و (حرام است نکاح با ربیبه ها (دختران همسران تان) که با ایشان آمیزش جنسی داشته اید و در دامان زنان شما پرورش یافته اند، پس اگر با ایشان آمیزش نداشته اید، مانعی ندارد».

امام علیه السلام فرمود: این شرط و استثنای مسأله است و آن فتوا، مرسل و بدون مدرک می باشد، پس ابن مسعود ساکت ماند.

(راوی) گوید: من از گفته خود پشیمان گشتم و اظهار داشتم: خداوند امور شما را اصلاح نماید! پس نظر شما در این باره چیست؟

(حضرت) فرمود: ای شیخ به من می گویی: امام علی علیه السلام در این مورد قضاوت و حکم کرده، سپس می گویی: نظر شما چیست؟!

76) - از عُبید روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام در مورد مردی سؤال شد که دارای کنیزی بود و با او مجامعت کرد، سپس او را (به مردی دیگر) فروخت. آیا می تواند با دختر او ازدواج کند؟

ص: 271

قَالَ: ﴿ لاَ، هِیَ مِثْلُ قَوْلِ اَللَّهِ : ﴿ وَ رَبئِبُکُمُ اَلَّتِی فِي حُجُورِكُم مِّن نِسائکمْ اَلَّتِی دَخَلْتُم بِهِنَّ فَإِن لَّمْ تَكُونُوا دَخَلْتُم بِهِنَّ ﴾. ﴾ (1)

923/ [77] - عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ عَلَيْهِمَا اَلسَّلاَمُ [قَالَ:] أَنَّ عَلِيّاً عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ كَانَ يَقُولُ : ﴿ اَلرَّبَائِبُ عَلَيْكُمْ حَرَامٌ مَعَ اَلْأُمَّهَاتِ اَللاَّتِي قَدْ دَخَلْتُمْ بِهِنَّ هُنَّ فِي اَلْحُجُورِ وَ غَيْرِ اَلْحُجُورِ سَوَاءٌ وَ اَلْأُمَّهَاتُ مُبْهَمَاتٌ دُخِلَ بِالْبَنَاتِ أَمْ لَمْ يُدْخَلْ بِهِنَّ فَحَرِّمُوا وَ أَبْهِمُوا مَا أَبْهَمَ اَللَّهُ. ﴾ (2)

924 / [78] - عَنْ عِیسَی بْنِ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ قَالَ:

سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ أُخْتَیْنِ مَمْلُوکَتَیْنِ تُنْکَحُ إِحْدَاهُمَا أَیَحِلُّ لَهُ اَلْأُخْرَی؟

فَقَالَ: ﴿ لَیْسَ یَنْکِحُ اَلْأُخْرَی إِلاَّ دُونَ اَلْفَرْجِ، وَ إِنْ لَمْ یَفْعَلْ فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ نَظِیرُ تِلْکَ اَلْمَرْأَهِ تَحِیضُ فَتَحْرُمُ عَلَی زَوْجِهَا أَنْ یَأْتِیَهَا فِی فَرْجِهَا، لِقَوْلِ اَللَّهِ ﴿ وَ لا تَقْرَبُوهُنَّ حَتّی یَطْهُرْنَ ﴾ (3) وَ قَالَ: ﴿ وَ أَنْ تَجْمَعُوا بَیْنَ اَلْأُخْتَیْنِ إِلاّ ما قَدْ سَلَفَ ﴾ یَعْنِی فِی اَلنِّکَاحِ فَیَسْتَقِیمُ اَلرَّجُلُ أَنْ یَأْتِیَ اِمْرَأَتَهُ وَ هِیَ حَائِضٌ فِیمَا دُونَ اَلْفَرْجِ. ﴾ (4)

ص: 272

فرمود: نه؛ زیرا او همانند فرمایش خداوند: «و (حرام است نکاح) با ربیبه ها (دختران همسران شما که با ایشان آمیزش جنسی داشته اید) که در دامان زنان شما پرورش یافته اند» می باشد.

77) - از اسحاق بن عمّار روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام به نقل از پدرش علیهما السلام فرمود: امام علی علیه السلام می فرمود: (نکاح با) ربیبه ها (دختران همسران تان) که با مادران شان آمیزش کرده اید برای شما حرام است، چه همراه مادران شان باشند یا نباشند اما ازدواج با مادران (در آیه)، مطلق و مبهم می باشند، با ایشان مجامعت کرده و یا نکرده باشد، پس شما به طور مطلق آن را حرام بدانید.

78) - از عیسی بن عبد اللّه روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق درباره دو خواهری که هر دو کنیز هستند، سؤال شد که یک مردی با یکی از این ها ازدواج کرده آیا می تواند با دومی هم ازدواج نماید؟

فرمود: با دومی حق نکاح ندارد، مگر استمتاع هایی غیر از مجامعت معمول، البته اگر این را هم انجام ندهد برایش بهتر خواهد بود، همانند زنی که در حال حیض قرار گرفته، بر شوهرش حرام است که با او مجامعت (معمول) انجام دهد؛ زیرا خداوند فرموده است:

«با آنان (همسران در حال حیض) نزدیکی نکنید تا پاک شوند» و فرموده است: «و این که (مبادا برای ازدواج) بین دو خواهر جمع کنید، مگر آن که (یکی از آن دو ازدواجش) سپری گشته باشد» که منظور نکاح (مجامعت معمول) می باشد، بنا بر این برای مرد مانعی ندارد که با همسر خود (از غیر راه و روش معمول) در حال حيض معاشقه و استمتاع کند.

ص: 273

925 / [79] - عَنْ أَبِی عَوْنٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا صَالِحٍ اَلْحَنَفِیَّ قَالَ:

قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ ذَاتَ یَوْمٍ: ﴿ سَلُونِی. ﴾

فَقَالَ اِبْنُ اَلْکَوَّاءِ أَخْبِرْنِی عَنْ بِنْتِ اَلْأَخِ مِنَ اَلرَّضَاعَهِ وَ عَنِ اَلْمَمْلُوکَتَیْنِ اَلْأُخْتَیْنِ؟

فَقَالَ: ﴿ إِنَّکَ لَذَاهِبٌ فِی اَلتِّیهِ سَلْ مَا یَعْنِیکَ أَوْ مَا یَنْفَعُکَ فَقَالَ اِبْنُ اَلْکَوَّاءِ : إِنَّمَا نَسْأَلُکَ عَمَّا لاَ نَعْلَمُ، فَأَمَّا مَا نَعْلَمُ فَلاَ نَسْأَلُکَ عَنْهُ، ثُمَّ قَالَ: أَمَّا اَلْأُخْتَانِ اَلْمَمْلُوکَتَانِ أَحَلَّتْهُمَا آیَهٌ وَ حَرَّمَتْهُمَا آیَهٌ وَ لاَ أُحِلُّهُ وَ لاَ أُحَرِّمُهُ وَ لاَ أَفْعَلُهُ أَنَا وَ لاَ وَاحِدٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی. ﴾ (1)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ وَ الْمُحْصَنتُ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا مَا مَلَکَتْ أَیْمَنُکُمْ کِتبَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ أُحِلَّ لَکُم مَّا وَرَآءَ ذلِکُمْ أَن تَبْتَغُواْ بِأَمْولِکُم مِّحْصِنِینَ غَیْرَ مُسفِحِینَ فَمَا اسْتَمْتَعْتُم بِهِ مِنْهُنَّ فَئَاتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِیضَهً وَ لَا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِیمَا ترضَیْتُم بِهِ مِن بَعْدِ الْفَرِیضَهِ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلِیماً حَکِیماً ﴾ ﴿ 24 ﴾

925 / [79]- عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ: ﴿ وَ الْمُحْصَنتُ مِنَ اَلنِّساءِ إِلاّ ما مَلَکَتْ أَیْمَنُکُمْ ﴾ ؟

قَالَ: ﴿ هُوَ أَنْ یَأْمُرَ اَلرَّجُلُ عَبْدَهُ وَ تَحْتَهُ أَمَتُهُ فَیَقُولَ لَهُ: اِعْتَزِلْهَا فَلاَ تَقْرَبْهَا

ص: 274

79) - از ابو عون روایت کرده است، که گفت:

از ابو صالح حنفی شنیدم، که گفت:روزی امام علی علیه السلام فرمود: از من پرسش نمایید (تا فرصت از دست نرفته است)؛ پس این کّواء گفت: مرا آگاه نما از (نکاح با) دختر برادر رضاعی؟ و از دو خواهری که هر دو کنیز هستند؟

پس حضرت فرمود: تو در سرگردانی هستی، از چیزی سؤال کن که تو را کمک کند و یا برایت سودمند باشد.

پس ابن کواء گفت: از چیزی سؤال می کنیم که نمی دانیم و آن چه را بدانیم نمی پرسیم، سپس حضرت فرمود: اما (نکاح با) دو خواهر کنیز، آیه ای آن را حلال و آیه ای حرام گردانده است، ولی من نه حلال می دانم و نه حرام؛ (به درستی که) من و اهل بیتم ان را انجام نمی دهیم.

فرمایش خداوند متعال: و (نیز ازدواج با) زنان شوهر دار (بر شما حرام است) مگر این که آن ها را که (از طریق بردگی و اسارت) مالک شده باشید (چون اسارت آن ها در حکم طلاق از شوهران قبلی می باشد) این ها احکامی است که خداوند بر شما مقرّر داشته است. اما زنان دیگر غیر از این ها برای شما حلال است که با اموال خود، آنان را اختیار کنید در حالی که پاک دامن باشید و از زنا خودداری نمایید. و با زنانی که ازدواج موقت می کنید واجب است مهر آن ها را بپردازید و گناهی بر شما نیست در آن چه که بعد از تعیین مهر، با یک دیگر (بر کم یا زیاد یا بخشش) توافق کرده اید خداوند دانا و حکیم است. (24)

80) - از محمّد بن مسلم روایت کرده است، که گفت:

از امام باقر علیه السلام دربارۀ فرمایش خداوند: «و زن های شوهر دار مگر آن کسی را که با خرید و فروش (به عنوان کنیز) مالک آن شده اید»، سؤال کردم؟

ص: 275

ثُمَّ یَحْبِسَهَا عَنْهُ حَتَّی تَحِیضَ ثُمَّ یَمَسَّهَا، فَإِذَا حَاضَتْ بَعْدَ مَسِّهِ إِیَّاهَا رَدَّهَا عَلَیْهِ بِغَیْرِ نِکَاحِ. (1)

927 / [81] - عَنْ أَبِی بَصِیرٍ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ : ﴿ فِی وَ اَلْمُحْصَنتُ مِنَ اَلنِّساءِ إِلاّ ما مَلَکَتْ أَیْمنُکُمْ ﴾ قَالَ: ﴿ هُنَّ ذَوَاتُ اَلْأَزْوَاجِ. ﴾ (2)

928 / [82]- عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی ﴿ اَلْمُحْصَنتُ مِنَ اَلنِّساءِ إِلاّ ما مَلَکَتْ أَیْمنُکُمْ ﴾ قَالَ:

سَمِعْتُهُ یَقُولُ: ﴿ تَأْمُرُ عَبْدَکَ وَ تَحْتَهُ أَمَتُکَ فَیَعْتَزِلَهَا حَتَّی تَحِیضَ فَتُصِیبَ مِنْهَا. ﴾ (3)

929 / [83] - عَنْ اِبْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا : فِی قَوْلِ اَللَّهِ ﴿ اَلْمُحْصَنتُ مِنَ اَلنِّساءِ إِلاّ ما مَلَکَتْ أَیْمنُکُمْ ﴾ قَالَ:

﴿ هُنَّ ذَوَاتُ اَلْأَزْوَاجِ ﴿ إِلاّ ما مَلَکَتْ أَیْمنُکُمْ ﴾ إِنْ کُنْتَ زَوَّجْتَ أَمَتَکَ غُلاَمَکَ نَزَعْتَهَا مِنْهُ إِذَا شِئْتَ. ﴾

فَقُلْتُ: أَرَأَیْتَ إِنْ زَوَّجَ غَیْرَ غُلاَمِهِ؟

ص: 276

فرمود: جریان آن به این صورت است که مردی به غلام خود که کنیزی را در اختیار دارد، دستور دهد و بگوید: از کنیز خود جدا شو و با او مجامعت نکن، سپس کنیز را از شوهرش دور کند تا حیض شود و پس از آن با او نزدیکی و مجامعت کند و چون مجدّداً حیض شود کنیز را - بدون نکاح و طلاق - به شوهرش باز گرداند.

81) - از ابو بصیر روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند: «و زن های شوهر دار، مگر آن کسی را که با خرید و فروش (به عنوان کنیز) مالک آن شده اید»، فرمود: این ها زنان شوهر دار هستند.

82) - از عبد اللّه بن سنان روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام شنیدم که درباره فرمایش خداوند: «و زن های شوهر دار، مگر آن کسی را که با خرید و فروش (به عنوان کنیز) مالک آن شده اید»، می فرمود: غلام خود را که کنیزی در اختیارش می باشد، دستور دهی تا از او جدا شود تا حیض ببیند، سپس با او مجامعت کنی.

83) - از ابن مسکان، از ابو بصیر روایت کرده است، که گفت:

یکی از دو امام (باقر و یا صادق) علیهما السلام درباره فرمایش خداوند: «و زن های شوهر دار، مگر آن کسی را که با خرید و فروش (به عنوان کنیز) مالک آن شده اید» فرمود: این ها زنان شوهر دار هستند، «مگر آن کسی را که با خرید و فروش (به عنوان کنیز) مالک آن شده اید»، به این صورت است که کنیز خود را به ازدواج غلامت در آورده ای و هر وقت بخواهی کنیز را از شوهرش جدا کنی.

عرض کردم: اگر کنیزش را به غیر از غلام هایش تزویج کند (چگونه است)؟

ص: 277

قَالَ: ﴿ لَیْسَ لَهُ أَنْ یَنْزِعَ حَتَّی تُبَاعَ، فَإِنْ بَاعَهَا صَارَ بُضْعُهَا فِی یَدِ غَیْرِهِ، وَ إِنْ شَاءَ اَلْمُشْتَرِی فَرَّقَ وَ إِنْ شَاءَ أَقَرَّ. ﴾ (1)

930 / [84] - عَنِ اِبْنِ خُرَّزَادَ عَمَّنْ رَوَاهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِهِ :﴿ وَ اَلْمُحْصَنتُ مِنَ اَلنِّساءِ ﴾ قَالَ: ﴿ کُلُّ ذَوَاتِ اَلْأَزْوَاجِ. ﴾ (2)

931/ [85] - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

﴿ قَالَ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اَللَّهِ عَنْ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَّهُمْ غَزَوْا مَعَهُ فَأَحَلَّ لَهُمُ اَلْمُتْعَهَ وَ لَمْ یُحَرِّمْهَا، وَ کَانَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَقُولُ: لَوْ لاَ مَا سَبَقَنِی بِهِ اِبْنُ اَلْخَطَّابِ - یَعْنِی عُمَرَ - مَا زَنَی إِلاَّ شَفِیٌّ وَ کَانَ اِبْنُ عَبَّاسٍ یَقُولُ: ﴿ فَمَا اِسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ ﴾ إِلَی أَجَلٍ مُسَمّیً ﴿ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِیضَهً ﴾ وَ هَؤُلاَءِ یَکْفُرُونَ بِهَا وَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَحَلَّهَا وَ لَمْ یُحَرِّمْهَا. ﴾ (3)

932/ [86]- عَنْ أَبِی بَصِیرٍ ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ، فِی اَلْمُتْعَهِ، قَالَ: نَزَلَتْ هَذِهِ اَلْآیَهُ: ﴿ فَمَا اِسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَئَاتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِیضَهً وَ لا جُناحَ عَلَیْکُمْ فِیما تَرَضَیْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ اَلْفَرِیضَهِ ﴾ قَالَ: ﴿ لاَ بَأْسَ بِأَنْ تَزِیدَهَا

ص: 278

فرمود: حق ندارد که او را از شوهرش جدا نماید مگر آن که او را بفروشد، پس اگر او را فروخت، سرمایه استمتاع و بهره وری او در اختیار دیگری قرار می گیرد، و اگر خریدار مایل بود از خود جدایش می کند و گرنه نزد خود نگاهش می دارد.

84) - ابن خُرَّزاد به نقل از کسی روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند: «و زن های شوهر دار» فرمود: هر زنی است که دارای شوهر باشد.

85) - از محمّد بن مسلم روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: جابر بن عبد اللّه (جریانی را) از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم نقل کرده است که: به همراه آن حضرت به جنگ رفتیم و در آن، نکاح متعه را حلال گردانید و بعد از آن هم حرام نکرد.

و امام علی علیه السلام كراراً می فرمود: اگر عمر بن خطاب سبقت نمی گرفت (و آن را حرام نمی کرد) کسی عمل زنا انجام نمی داد، مگر آن که اهل شقاوت باشد.

و ابن عباس کراراً می گفت: این آیه، (چنین می باشد): «پس آن چه به وسیله آن از ایشان تمتّع و بهره بردید - تا زمانی که نام برده شده - پس اگر اجرت واجب ایشان را پرداخت کرده اید»، (که قید تعیین زمان تصریح شده بوده است) و این افراد نسبت به آن (متعه) کافر هستند، در حالی که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم آن را حلال اعلام کرده و حرام نکرده است.

86) - از ابو بصیر روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام درباره (نکاح) متعه فرمود: این آیه «پس آن چه به وسیله آن از ایشان تمتّع و بهره بردید پس اگر اجرت واجب ایشان را در آن چه راضی شده اید، پرداخت کرده اید» دربارۀ آن (نکاح متعه) نازل شده است.

و افزود: اگر مدت زمانی بین هر دو - مرد و زن - تعیین گشته، مانعی ندارد که مرد و یا زن تقاضای افزایش نمایند (مثلاً مرد به زن) گوید تو را با مدتی (معیّن)

ص: 279

وَ تَزِیدَکَ إِذَا اِنْقَطَعَ اَلْأَجَلُ فِیمَا بَیْنَکُمَا، یَقُولُ: اِسْتَحْلَلْتُکِ بِأَجَلٍ آخَرَ، بِرِضًی مِنْهَا، وَ لاَ تَحِلُّ لِغَیْرِکَ حَتَّی تَنْقَضِیَ عِدَّتُهَا، وَ عِدَّتُهَا حَیْضَتَانِ. ﴾ (1)

933/ [87]- عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: کَانَ یَقْرَأُ ﴿ فَمَا اِسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ - إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی - فَئَاتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِیضَهً وَ لا جُناحَ عَلَیْکُمْ فِیما تَراضَیْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ اَلْفَرِیضَهِ ﴾ فَقَالَ: ﴿ هُوَ أَنْ یَتَزَوَّجَهَا إِلَی أَجَلٍ ثُمَّ یُحْدِثُ شَیْئاً بَعْدَ اَلْأَجَلِ. ﴾ (2)

934 / [88] - عَنْ عَبْدِ اَلسَّلاَمِ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ، قَالَ:

قُلْتُ لَهُ: مَا تَقُولُ فِی اَلْمُتْعَهِ؟

قَالَ: ﴿ قَوْلُ اَللَّهِ: ﴿ فَمَا اِسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَئَاتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِیضَهً - إِلَی أَجَلٍ مُسَمًّی- وَ لا جُناحَ عَلَیْکُمْ فِیما تَراضَیْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ اَلْفَرِیضَهِ ﴾ . ﴾

قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، أَهِیَ مِنَ اَلْأَرْبَعِ؟

قَالَ: ﴿ لَیْسَتْ مِنَ اَلْأَرْبَعِ، إِنَّمَا هِیَ إِجَارَهٌ ﴾ . فَقُلْتُ: [أَرَأَیْتَ] إِنْ أَرَادَ أَنْ یَزْدَادَ، وَ تَزْدَادَ قَبْلَ اِنْقِضَاءِ اَلْأَجَلِ اَلَّذِی أُجِّلَ؟

قَالَ: ﴿ لاَ بَأْسَ أَنْ یَکُونَ ذَلِکَ بِرِضًی مِنْهُ وَ مِنْهَا بِالْأَجَلِ وَ اَلْوَقْتِ - وَ قَالَ - یَزِیدُهَا بَعْدَ مَا یَمْضِی اَلْأَجَلُ ﴾ (3)

ص: 280

دیگر برای خودم حلال می نمایم و زن هم راضی شود، ولی (این کار) برای غیر از تو (شوهر) حلال و جایز نیست، مگر آن که عدّه زن سپری و پایان گردد، که عدّه او دو مرحله خون حیض دیدن (و پاک شدن) می باشد.

87) - از ابو بصیر روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام آیه را (این چنین) «پس آن چه به وسیله آن از ایشان تمتّع و بهره بردید - تا زمانی که نام برده شده - پس اگر اجرت واجب ایشان را در آن چه راضی شده اید، پرداخت کرده اید» قرائت می نمود؛ و درباره آن فرمود: آن (نکاح متعه چنین است که) مرد زن را نکاح می کند با قید مدت و زمان، سپس بعد از سپری شدن مدت، می تواند آن را تجدید کند.

88) - از عبد السلام روایت کرده است، که گفت:

به امام صادق علیه السلام عرض کردم: درباره (نکاح) متعه چه می فرمایی؟

فرمود: فرمایش خداوند متعال: «پس آن چه به وسیله آن از ایشان تمتّع و بهره بردید، پس اگر اجرت واجب ایشان را در آن چه راضی شده اید، پرداخت کرده اید، (چنین می باشد).

عرض کردم: فدایت گردم! آیا این یکی از چهار (زن محسوب) می شود؟

فرمود: از آن چهار تا نمی باشد، بلکه این یک نوع اجاره (و بهره وری) خواهد بود.

گفتم: در این که پیش از سپری شدن مدت مقرّر، اگر هر دو (مرد و زن) بخواهند مدت را اضافه کنند، نظر شما چیست؟

فرمود: اگر با میل و رضایت هر دو باشد، مانعی ندارد و نیز افزود: حتی پس از سپری شدن مدت هم می توانند آن را اضافه کنند.

ص: 281

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ وَ مَن لَّمْ يَسْتَطِعْ مِنكُمْ طَوْلًا أَن يَنكِحَ الْمُحْصَنَتِ الْمُؤْمِنَت فَمِن مَّا مَلَكَتْ أَيْمَنكُم مِّن قَتَتِكُمُ الْمُؤْمِنَتِ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِإِيمَنِكُم بَعْضُكُم مِّن بَعْضٍ فَانكِحُوهُنَّ بِإِذْنِ أَهْلِهِنَّ وَ ءَاتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ مُحْصَنَت غَيْرَ مُسَفِحَنت وَ لَا مُتَخِذَتِ أَخْدَانٍ فَإِذَا تُحْصِنَّ فَإِنْ أَتَيْنَ بِفَحِشَةٍ فَعَلَيْهِنَّ نِصْفُ مَا عَلَى الْمُحْصَنَتِ مِنَ الْعَذَابِ ذَلِكَ لِمَنْ خَشِيَ الْعَنَتَ مِنكُمْ وَ أَن تَصْبِرُوا خَيْرٌ لَّكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴾ ﴿ 25 ﴾

935 / [89] - عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ ، قَالَ:

سَأَلْتُ اَلرِّضَا عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: یَتَمَتَّعُ بِالْأَمَهِ بِإِذْنِ أَهْلِهَا؟

قَالَ: ﴿ نَعَمْ، إِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ: فَانْکِحُوهُنَّ بِإِذْنِ أَهْلِهِنَّ. ﴾ (1)

936 / [90] - وَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ صَدَقَهَ اَلْبَصْرِیُّ (2) :

سَأَلْتُهُ عَنِ اَلْمُتْعَهِ أَلَیْسَ فِی هَذَا بِمَنْزِلَهِ اَلْإِمَاءِ؟

قَالَ: ﴿ نَعَمْ أَمَا تَقْرَأُ قَوْلَ اَللَّهِ: ﴿ وَ مَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ مِنْکُمْ طَوْلاً أَنْ یَنْکِحَ اَلْمُحْصَنَتِ اَلْمُؤْمِنَتِ ﴾ إِلَی قَوْلِهِ: ﴿ وَ لا مُتَّخِذاتِ أَخْدانٍ ﴾ فَکَمَا لاَ یَسَعُ اَلرَّجُلَ أَنْ یَتَزَوَّجَ اَلْأَمَهَ وَ هُوَ یَسْتَطِیعُ أَنْ یَتَزَوَّجَ بِالْحُرَّهِ، فَکَذَلِکَ لاَ یَسَعُ اَلرَّجُلَ أَنْ یَتَمَتَّعَ بِالْأَمَهِ وَ هُوَ یَسْتَطِیعُ أَنْ یَتَزَوَّجَ بِالْحُرَّهِ. ﴾ (3)

ص: 282

فرمایش خداوند متعال: و آن هایی از شما که توانایی ازدواج با زنان (آزاد) پاک دامن و با ایمان را ندارند، می توانند با زنان پاک دامن از بردگان با ایمانی که در اختیار دارید، ازدواج کنند - خداوند از ایمان شما آگاه تر است و همگی شما (مؤمنين) اعضای یک پیکر می باشید - آن ها را با اجازۀ صاحبان آنان تزويج نمایید و مهر شان را به (مالک) آن ها پراخت نمایید؟ به شرط آن که پاک دامن باشند، نه بطور آشکار مرتکب زنا شوند و نه دوست پنهانی بگیرند و اما در صورتی که کنیزان دارای شوهر باشند و مرتکب عمل منافی عفت شوند، نصف مجازات زنان آزاد را خواهند داشت. این (اجازۀ ازدواج با کنیزان) برای کسانی از شما (مؤمنین) است که بترسند (از نظر غریزۀ جنسی) به زحمت بیفتند ولی آبا این حال خودداری از ازدواج با آنان برای شما بهتر است و خداوند، آمرزنده و مهربان است. (25)

89) - از احمد بن محمّد بن ابی نصر روایت کرده است ،که گفت:

از امام رضا علیه السلام سؤال کردم: آیا می توان کنیز را با اجازه خانواده اش (صاحبش) نکاح متعه کرد؟

فرمود: بلی، زیرا خداوند می فرماید: «پس ایشان را با اذن اهل شان نکاح کنید».

90)- و از محمّد بن صدقه بصری روایت کرده است، که گفت:

از آن حضرت (امام رضا علیه السلام) در مورد نکاح متعه سؤال کردم: آیا همانند (نکاح با) کنیزان نمی باشد؟ فرمود: بلی، آیا فرمایش خداوند را نخوانده ای: «کسی که توانایی ازدواج با زن های مؤمن را ندارد - تا جایی که فرموده - و دوست و مونس پنهان نگیرند»؟ همان طوری که اگر مرد توانایی ازدواج با زن آزاد را دارد، حق ندارد با کنیز ازدواج کند، هم چنین حق ندارد که با کنیز نکاح متعه نماید؛ چون توانایی ازدواج با زن آزاد را دارد.

ص: 283

937 / [91] - عَنْ أَبِی اَلْعَبَّاسِ قَالَ:

قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : یَتَزَوَّجُ اَلرَّجُلُ بِالْأَمَهِ بِغَیْرِ إِذْنِ أَهْلِهَا؟

قَالَ: ﴿ هُوَ زِنًا، إِنَّ اَللَّهَ یَقُولُ ﴿ فَانْکِحُوهُنَّ بِإِذْنِ أَهْلِهِنَّ ﴾ . ﴾ (1)

938 / [92] - عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنِ اَلْمُحْصَنَاتِ مِنَ اَلْإِمَاءِ؟

قَالَ: ﴿ هُنَّ اَلْمُسْلِمَاتُ. ﴾ (2)

939 / [93]- عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَحَدِهِمَا عَلَیْهِم السَّلاَمُ قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ فِی اَلْإِمَاءِ: ﴿ فَإِذا أُحْصِنَّ ﴾ مَا إِحْصَانُهُنَّ؟

قَالَ: ﴿ یُدْخَلُ بِهِنَّ ﴾ قُلْتُ فَإِنْ لَمْ یُدْخَلْ بِهِنَّ مَا عَلَیْهِنَّ حَدٌّ؟ قَالَ: ﴿ بَلَی. ﴾ (3)

940 / [94] - عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ سِنَانٍ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: فِی قَوْلِ اَللَّهِ فِی اَلْإِمَاءِ ﴿ فَإِذا أُحْصِنَّ ﴾ قَالَ:

﴿ إِحْصَانُهُنَّ أَنْ یُدْخَلَ بِهِنَّ. ﴾ قُلْتُ: فَإِنْ لَمْ یُدْخَلْ بِهِنَّ فَأَحْدَثْنَ حَدَثاً، هَلْ عَلَیْهِنَّ حَدٌّ؟ قَالَ: ﴿ نَعَمْ، نِصْفُ اَلْحَدِّ ، فَإِنْ زَنَتْ وَ هِیَ مُحْصَنَهٌ فَالرَّجْمُ ﴾ (4)

ص: 284

91)- از ابو العباس روایت کرده است، که گفت:

به امام صادق علیه السلام عرض کردم: آیا مرد می تواند با کنیزی بدون اطلاع خانواده اش (صاحبش)، ازدواج کند؟

فرمود: این زنا می باشد؛ زیرا خداوند می فرماید: «پس با ایشان با اذن اهل شان نکاح کنید».

92) - از عبد اللّه بن سنان روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام درباره کنیزان شوهر دار عفیف سؤال کردم؟

فرمود: منظور کنیز های مسلمان می باشند.

93) - از محمّد بن مسلم روایت کرده است، که گفت:

از یکی از دو امام (باقر و صادق) علیهما السلام دربارۀ (فرمایش خداوند متعال :) «پس اگر شوهر داشتند»، سؤال کردم؟

فرمود: منظور مجامعت و عمل زناشویی با آنان است.

عرض کردم: پس اگر هنوز با آنان مجامعت و نزدیکی نشده باشد، آیا بر آنان (اگر عمل خلافی انجام دهند) حدّ جاری می شود؟

فرمود: بلی.

94) - از عبد اللّه بن سنان روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام درباره کنیزان (آیه) «پس اگر شوهر داشتند»، فرمود: منظور مجامعت و عمل زناشویی با آنان است.

عرض کردم: پس اگر هنوز با آنان مجامعت و نزدیکی نشده باشد، اگر عمل خلافی انجام دهند، آیا بر آنان حدّ جاری می شود؟

فرمود: بلی نصف حدّ (زنان آزاد)، ولی اگر شوهر دارد و خلافی انجام دهد، (همانند زن آزاد) سنگسار می گردد.

ص: 285

941 / [95] - عَنْ حَرِیزٍ (1) ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ اَلْمُحْصَنِ؟

فَقَالَ: ﴿ اَلَّذِی عِنْدَهُ مَا یُغْنِیهِ. ﴾ (2)

942 / [96]- عَنِ اَلْقَاسِمِ بْنِ سُلَیْمَانَ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ: ﴿ فَإِذا أُحْصِنَّ فَإِنْ أَتَیْنَ بِفاحِشَهٍ فَعَلَیْهِنَّ نِصْفُ ما عَلَی اَلْمُحْصَنَتِ مِنَ اَلْعَذابِ ﴾ ؟

قَالَ: ﴿ یَعْنِی نِکَاحَهُنَّ إِذَا أَتَیْنَ بِفَاحِشَهٍ. ﴾ (3)

943 / [97] - عَنْ عَبَّادِ بْنِ صُهَیْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: ﴿ لاَ یَنْبَغِی لِلرَّجُلِ اَلْمُسْلِمِ أَنْ یَتَزَوَّجَ مِنَ اَلْإِمَاءِ إِلاَّ مَنْ خَشِیَ اَلْعَنَتَ، وَ لاَ یَحِلُّ لَهُ مِنَ اَلْإِمَاءِ إِلاَّ وَاحِدَهٌ. ﴾ (4)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا لَا تَأْكُلُواْ أَمْوَلَكُم بَيْنَكُم بِالْبَطِلِ إِلَّا أَن تَكُونَ تِجَرَةً عَن تَرَاضِ مَنكُمْ وَ لَا تَقْتُلُوا أَنفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا ﴾ ﴿ 29 ﴾

ص: 286

95)- از حریز روایت کرده است. که گفت:

از آن حضرت (امام صادق) علیه السلام در مورد (معنای) «مُحصن»، سؤال کردم؟

فرمود: محضر کسی است که زنی نزد او باشد و او را با (رعایت مسایل شرعی و اخلاقی) از تمایلات جنسی بی نیاز کند.

96)- از قاسم بن سلیمان روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام این درباره فرمایش خداوند متعال: «پس اگر کنیزان، مرتکب زنا و فحشایی شدند، نصف حدّی که بر زنان آزاد جاری می گردد مجازات خواهند شد»، سؤال کردم؟

فرمد:. یعنی اگر شوهر کرده باشند و فحشایی را انجام دهند.

97)- از عُبّاد بن صُهيب روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: سزاوار نیست که مرد آزاد مسلمانی با کنیز ازدواج نماید، مگر از فساد (و تمایلات نفسانیش) بترسد و جایز نیست با بیش از یک کنیز ازدواج کند.

فرمایش خداوند متعال: «ای کسانی که ایمان آورده اید! اموال یک دیگر را به باطل (و از راه نامشروع) نخورید، مگر این که تجارتی با رضایت خود تان انجام گیرد و (نیز) خود را به کشتن ندهید! همانا خداوند نسبت به شما مهربان است. (29)

ص: 287

944 / [98] -عَنْ أَسْبَاطِ بْنِ سَالِمٍ ، قَالَ:

کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فَجَاءَهُ رَجُلٌ، فَقَالَ لَهُ: أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ: ﴿ یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ ءَامَنُوا لا تَأْکُلُوا أَمْوَلَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْبَطِلِ ﴾ .

قَالَ: ﴿ عَنَی بِذَلِکَ اَلْقِمَارَ، وَ أَمَّا قَوْلُهُ: ﴿ وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ ﴾ عَنَی بِذَلِکَ اَلرَّجُلَ مِنَ اَلْمُسْلِمِینَ یَشُدُّ عَلَی اَلْمُشْرِکِینَ [وَحْدَهُ، یَجِیءُ] فِی مَنَازِلِهِمْ فَیَقْتُلُ، فَنَهَاهُمُ اَللَّهُ عَنْ ذَلِکَ. ﴾ (1)

945 / [99] - وَ قَالَ: فِی رِوَایَهٍ أُخْرَی عَنْ أَبِی عَلِیٍّ رَفَعَهُ قَالَ:

کَانَ اَلرَّجُلُ یَحْمِلُ عَلَی اَلْمُشْرِکِینَ وَحْدَهُ حَتَّی یَقْتُلَ أَوْ یُقْتَلَ، فَأَنْزَلَ اَللَّهُ هَذِهِ اَلْآیَهَ ﴿ وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ إِنَّ اَللّهَ کانَ بِکُمْ رَحِیماً. ﴾ (2)

946 / [100] - عَنْ أَسْبَاطٍ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فِی قَوْلِ اَللَّهِ: ﴿ یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ ءَامَنُوا لا تَأْکُلُوا أَمْوَلَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْبَطِلِ ﴾؟

قَالَ: ﴿ هُوَ اَلْقِمَارُ. ﴾ (3)

947 / [101] - عَنْ سَمَاعَهَ (4) ، قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنِ اَلرَّجُلِ یَکُونُ عِنْدَهُ شَیْءٌ یَتَبَلَّغُ بِهِ وَ عَلَیْهِ دَیْنٌ، أَیُطْعِمُهُ عِیَالَهُ حَتَّی یَأْتِیَهُ

ص: 288

98)- از اَسباط بن سالم روایت کرده است، که گفت:

در محضر امام صادق علیه السلام بودم که مردی وارد شد و اظهار داشت: مرا نسبت به فرمایش خداوند: «ای کسانی که ایمان آورده اید! اموال خود را در بین یک دیگر به باطل نخورید، مگر آن که تجارتی با رضایت خود تان باشد»، آگاه فرما.

حضرت فرمود: منظور قمار (و هر نوع برد و باختی) است.

اما در مورد فرمایش (دیگرِ) خداوند: «و خود را به کشتن ندهید»، (فرمود:) منظور این است که مرد مسلمانی به تنهایی بر مشرکین هجوم نیاورد و به خانه های ایشان وارد نشود تا کشته شود، که خداوند متعال از این کار و از این روش نهی کرده است.

99) - و در روایتی دیگر از ابو علی، به طور مرفوعه روایت کرده است، که گفت:

مردی (از مسلمانان) به تنهایی علیه مشرکین هجوم می آورد تا از آنان، افرادی را بکشد و یا خودش کشته شود، پس خداوند این آیه «و خود را به کشتن ندهید، همانا خداوند نسبت به شما مهربان می باشد» را نازل نمود.

100) - از اَسباط روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند: «ای کسانی که ایمان آورده اید! اموال خود را در بین یک دیگر به باطل نخورید»، سؤال کردم؟

فرمود: منظور قمار (و هر نوع برد و باختی) است.

101) - از سماعه روایت کرده است، که گفت:

از آن حضرت (امام صادق یا امام کاظم) علیهما السلام سؤال کردم: مردی، سرمایه ای دارد که با آن معاش خود و خانواده خویش را می گذراند و قرضی هم بر عهده اش است ، آیا موجودی خود را هزینۀ خوراک و مخارج خانواده اش کند و به انتظار گشایشی از طرف خداوند باشد تا قرض و بدهی خود را بپردازد؟ و یا (بدهی خود را بپردازد) و باز سرمایه ای برای مخارج خانواده خویش از این و آن - در این روزگار سخت و کسادی بازار - قرض بگیرد و یا از راه دریافت

ص: 289

اَللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بِمَیْسَرَهٍ أَوْ یَقْضِیَ دَیْنَهُ أَوْ یَسْتَقْرِضُ عَلَی ظَهْرِهِ فِی خُبْثِ اَلزَّمَانِ وَ شِدَّهِ اَلْمَکَاسِبِ أَوْ یَقْبَلُ اَلصَّدَقَهَ وَ یَقْضِی بِمَا کَانَ عِنْدَهُ دَیْنَهُ؟

قَالَ: ﴿ یَقْضِی بِمَا کَانَ عِنْدَهُ دَیْنَهُ وَ یَقْبَلُ اَلصَّدَقَهَ وَ لاَ یَأْخُذُ أَمْوَالَ اَلنَّاسِ إِلاَّ وَ عِنْدَهُ وَفَاءٌ بِمَا یَأْخُذُ مِنْهُمْ أَوْ یُقْرِضُونَهُ إِلَی مَیْسَرَهٍ فَإِنَّ اَللَّهَ یَقُولُ: ﴿ یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ ءَامَنُوا لا تَأْکُلُوا أَمْوَلَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْبَطِلِ إِلاّ أَنْ تَکُونَ تِجارَهً عَنْ تَراضٍ مِنْکُمْ ﴾ فَلاَ یَسْتَقْرِضْ عَلَی ظَهْرِهِ إِلاَّ وَ عِنْدَهُ وَفَاءٌ وَ لَوْ طَافَ عَلَی أَبْوَابِ اَلنَّاسِ فَزَوِّدُوهُ بِاللُّقْمَهِ وَ اَللُّقْمَتَیْنِ وَ اَلتَّمْرَهِ وَ اَلتَّمْرَتَیْنِ إِلاَّ أَنْ یَکُونَ لَهُ وَلِیٌّ یَقْضِی دَیْنَهُ مِنْ بَعْدِهِ إِنَّهُ لَیْسَ مِنَّا مِنْ مَیِّتٍ یَمُوتُ إِلاَّ جَعَلَ اَللَّهُ لَهُ وَلِیّاً یَقُومُ فِی عِدَتِهِ وَ دَیْنِهِ. ﴾ (1)

948 / [102] - عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ اَلْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلاَمُ قَالَ: حَدَّثَنِی اَلْحَسَنُ بْنُ زَیْدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

سَأَلْتُ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ عَنِ اَلْجَبَائِرِ تَکُونُ عَلَی اَلْکَسِیرِ کَیْفَ یَتَوَضَّأُ صَاحِبُهَا؟ وَ کَیْفَ یَغْتَسِلُ إِذَا أَجْنَبَ ؟

قَالَ: ﴿ یُجْزِیهِ اَلْمَسِّ بِالْمَاءِ عَلَیْهَا فِی اَلْجَنَابَهِ وَ اَلْوُضُوءِ. ﴾

قُلْتُ: فَإِنْ کَانَ فِی بَرْدٍ یَخَافُ عَلَی نَفْسِهِ إِذَا أَفْرَغَ اَلْمَاءَ عَلَی جَسَدِهِ فَقَرَأَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ﴿ وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ إِنَّ اَللّهَ کانَ بِکُمْ رَحِیماً ﴾ . (2)

ص: 290

صدقه (و زکات) بدهی خود را بپردازد (و امرار معاش کند)؟

فرمود: تا مقداری که می تواند قرض خود را بپردازد، صدقه (و زکات) قبول کند و اموال مردم را نخورد، مگر آن که چیزی داشته باشد که جایگزین و پرداخت کند و یا آن که کسانی باشند که به او قرض و نسیه دهند تا در فرصت مناسب آن را پرداخت کند؛ زیرا خداوند متعال می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! اموال هم دیگر را به باطل میان خود نخورید، مگر آن که تجارت و با رضایت یک دیگر باشد». (و تا می تواند) قرض بر عهده اش نگیرد، مگر آن که چیزی داشته باشد که بتواند جایگزین کند؛ وگرنه اطراف (خانه ها و مغازه های) مردم بگردد و یکی دو لقمه و یا خرما (صدقه و زکات) بگیرد و امرار معاش کند، مگر این که سرپرستی داشته باشد که بعد از او بدهکاری هایش را بپردازد؛ همانا کسی از ما نیست که بمیرد، مگر آن که خداوند متعال کسی را ولیّ و سرپرست او قرار می دهد تا وعده ها و بدهکاری هایش را پرداخت کند.

102) - از اسحاق بن عبد اللّه بن محمّد بن علی بن الحسین به نقل از حسن بن زید، به نقل از پدرش روایت کرده است، که گفت:

امام على علیه السلام فرمود: از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در مورد جبیره ها و پانسمانی که روی زخم ها قرار دارد، سؤال کردم که چگونه وضو بگیرد؟ و اگر جُنُب شود چگونه غسل (جنابت) کند؟

فرمود: کفایت می کند که با همان آب و رطوبت، روی آن جبیره و پانسمان را مسح کند و دست بکشد. عرض کردم: پس اگر در سرمایی قرار گرفته که اگر از آب (برای وضو یا غسل) استفاده کند بر جان خود می ترسد (چه کند؟).

پس رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم (این آیه شریفه) «و خود تان را به کشتن ندهید، که خداوند نسبت به شما مهربان است» را قرائت نمود.

ص: 291

949 / [103] - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِ اَللَّهِ: ﴿ یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ ءَامَنُوا لا تَأْکُلُوا أَمْوَلَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْبَطِلِ ﴾ قَالَ:

﴿ نُهِیَ عَنِ اَلْقِمَارِ، وَ کَانَتْ قُرَیْشٌ تُقَامِرُ اَلرَّجُلَ بِأَهْلِهِ وَ مَالِهِ فَنَهَاهُمُ اَللَّهُ عَنْ ذَلِکَ وَ قَرَأَ قَوْلَهُ: ﴿ وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ إِنَّ اَللّهَ کانَ بِکُمْ رَحِیماً ﴾ قَالَ: کَانَ اَلْمُسْلِمُونَ یَدْخُلُونَ عَلَی عَدُوِّهِمْ فِی اَلْمَغَارَاتِ فَیَتَمَکَّنُ مِنْهُمْ عَدُوُّهُمْ فَیَقْتُلُهُمْ کَیْفَ شَاءَ، فَنَهَاهُمُ اَللَّهُ أَنْ یَدْخُلُوا عَلَیْهِمْ فِی اَلْمَغَارَاتِ. ﴾ (1)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ إِن تَجْتَنِبُوا كَبَآئِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَ نُدْخِلْكُم مُدْخَلاً كَرِيمًا ﴾ ﴿ 31 ﴾

950 / [104] - عَنْ مُیَسِّرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

کُنْتُ أَنَا وَ عَلْقَمَهُ اَلْحَضْرَمِیُّ وَ أَبُو حَسَّانَ اَلْعِجْلِیُّ وَ عَبْدُ اَللَّهِ بْنُ عَجْلاَنَ نَنْتَظِرُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَخَرَجَ عَلَیْنَا فَقَالَ: ﴿ مَرْحَباً وَ أَهْلاً وَ اَللَّهِ! إِنِّی لَأُحِبُّ رِیحَکُمْ وَ أَرْوَاحَکُمْ وَ إِنَّکُمْ لَعَلَی دِینِ اَللَّهِ ﴾ فَقَالَ عَلْقَمَهُ: فَمَنْ کَانَ عَلَی دِینِ اَللَّهِ تَشْهَدُ أَنَّهُ مِنْ أَهْلِ اَلْجَنَّهِ؟

قَالَ: فَمَکَثَ هُنَیْئَهً قَالَ نُورُوا أَنْفُسَکُمْ فَإِنْ لَمْ تَکُونُوا أَقْرَفْتُمُ كَبَآئِرَ فَأَنَا أَشْهَدُ قُلْنَا وَ مَا اَلْکَبَائِرُ؟

قَالَ: ﴿ هِیَ فِی کِتَابِ اَللَّهِ عَلَی سَبْعٍ ﴾ ، قُلْنَا: فَعُدَّهَا عَلَیْنَا جُعِلْنَا فِدَاک!

قَالَ: ﴿ اَلشِّرْکُ بِاللَّهِ اَلْعَظِیمِ، وَ أَکْلُ مَالِ اَلْیَتِیمِ، وَ أَکْلُ اَلرِّبَوا بَعْدَ اَلْبَیِّنَهِ،

ص: 292

103) - از محمّد بن علی روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند: «ای کسانی که ایمان آورده اید! اموال هم دیگر را به باطل میان خود نخورید، مگر آن که تجارت و با رضایت یک دیگر باشد، فرمود: (خداوند) از انجام قمار نهی کرده است و (در گذشته، افراد) قریش با یک دیگر بر سر همسر و اموال خود قمار می کردند، پس خداوند آنان را از این کار نهی نموده است.

سپس (این) فرمایش خداوند را «و خود تان را به کشتن ندهید، که خداوند نسبت به شما مهربان است» قرائت نمود و فرمود: مسلمانان به طور ناگهانی و غافلگیرانه بر دشمنان هجوم می آوردند و دشمنان بر ایشان تسلّط پیدا می کردند و ایشان را به هر شکلی که بود می کشتند، پس خداوند ایشان را از هجوم بر دشمن به طور ناگهانی و غافلگیرانه نهی نموده است.

فرمایش خداوند متعال: اگر از آن گناهان کبیره ای که از (ارتکاب) آن ها نهی شده اید دوری و پرهیز کنید، خطا ها و لغزش های شما را می پوشانیم و شما را محترمانه وارد بهشت می نماییم. (31)

104) - از مُیّسر روایت کرده است، که گفت:

من با علقمه حضرمی و ابو حسّان عِجلی و عبد اللّه بن عَجلان منتظر ورود امام باقر علیه السلام بودیم، پس موقعی که وارد شد فرمود: آفرین بر شما، خوش آمدید! به خدا سوگند! من بو و رایحه و جان شما را دوست دارم، شما بر دین و آیین خدا هستید.

علقمه گفت: هر کسی که بر دین و آیین خدا باشد، آیا شهادت می دهید از اهل بهشت می باشد؟ راوی گوید: امام علیه السلام مختصری سکوت نمود و سپس فرمود: خود تان را با اعمال تان آزمایش و امتحان کنید، اگر مرتکب گناهان کبیره نشدید، من گواهی می دهم (که اهل بهشت می باشید).

عرض کردیم: گناهان کبیره کدامند؟ فرمود: در کتاب خدا هفت عدد می باشند.

ص: 293

وَ عُقُوقُ اَلْوَالِدَیْنِ، وَ اَلْفِرَارُ مِنَ اَلزَّحْفِ، وَ قَتْلُ اَلْمُؤْمِنِ، وَ قَذْفُ اَلْمُحْصَنَه. ﴾

قُلْنَا: مَا بِنَا أَحَدٌ أَصَابَ مِنْ هَذَا شَیْئاً؟ قَالَ: فَأَنْتُمْ إِذن. (1)

951 / [105] - عَنْ مُعَاذِ بْنِ کَثِیرٍ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ، قَالَ:

﴿ یَا مُعَاذُ! اَلْکَبَائِرُ سَبْعٌ، فِینَا أُنْزِلَتْ، وَ مِنَّا اُسْتُحِقَّتْ ، وَ أَکْبَرُ اَلْکَبَائِرِ: اَلشِّرْکُ بِاللَّهِ، وَ قَتْلُ اَلنَّفْسِ اَلَّتِی حَرَّمَ اَللَّهُ، وَ عُقُوقُ اَلْوَالِدَیْنِ، وَ قَذْفُ اَلْمُحْصَنَاتِ، وَ أَکْلُ مَالِ اَلْیَتِیمِ، وَ اَلْفِرَارُ مِنَ اَلزَّحْفِ، وَ إِنْکَارُ حَقِّنَا أَهْلَ اَلْبَیْتِ. ﴾

﴿ فَأَمَّا اَلشِّرْکُ بِاللَّهِ فَإِنَّ اَللَّهَ قَالَ فِینَا مَا قَالَ، وَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ مَا قَالَ، فَکَذَّبُوا اَللَّهَ وَ کَذَّبُوا رَسُولَهُ. ﴾

﴿ وَ أَمَّا قَتْلُ اَلنَّفْسِ اَلَّتِی حَرَّمَ اَللَّهُ فَقَدْ قَتَلُوا اَلْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ عَلَیْهِما اَلسَّلاَمُ وَ أَصْحَابَهُ. ﴾

﴿ وَ أَمَّا عُقُوقُ اَلْوَالِدَیْنِ فَإِنَّ اَللَّهَ قَالَ فِی کِتَابِهِ : ﴿ اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهَتُهُمْ ﴾ (2) وَ هُوَ أَبٌ لَهُمْ، فَقَدْ عَقُّوا رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ فِی دِینِهِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ. ﴾

﴿ وَ أَمَّا قَذْفُ اَلْمُحْصَنَاتِ فَقَدْ قَذَفُوا فَاطِمَهَ عَلَیْهَا اَلسَّلاَمُ عَلَی مَنَابِرِهِمْ. ﴾

﴿ وَ أَمَّا أَکْلُ مَالِ اَلْیَتِیمِ فَقَدْ ذَهَبُوا بِفَیْئِنَا فِی کِتَابِ اَللَّهِ . وَ أَمَّا اَلْفِرَارُ مِنَ اَلزَّحْفِ فَقَدْ أَعْطَوْا أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ بَیْعَتَهُمْ غَیْرَ کَارِهِینَ،

ص: 294

گفتیم: خداوند ما را فدای شما گرداند! آن ها را برای ما بیان فرما.

فرمود: (اول) برای خداوند بزرگ شریک قرار دادن، (دوم) خوردن مال یتیم، (سوم) ربا خواری بعد از آن که روشن و آشکار گردد، (چهارم) عاق پدر و مادر قرار گرفتن، (پنجم) گریز و فرار از جنگ و جهاد، (ششم) کشتن مؤمن، (هفتم) تهمت و نسبت ناروا به زن های عفیف و پاک دامن.

گفتیم: هیچ کدام از ما مرتکب چنین اعمالی نشده ایم.

فرمود: بنا بر این شما (اهل بهشت) می باشید.

105) - از مُعاذ بن کثیر روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: ای معاذ! گناهان کبیره هفت تا است که درباره ما (اهل بیت رسالت) وارد شده و (مردم) از جهت ما مستحق (عقاب) می شوند:

بزرگ ترین کبیره ها، برای خداوند شریک قرار دادن، کشتن کسی که خداوند آن را حرام نموده، عاق پدر و مادر شدن، به زنان پاک دامن نسبت ناروا دادن، خوردن مال يتيم، از جبهۀ جنگ گریختن و انکار نمودن حقّ ما اهل بیت می باشد.

اما شرک به خداوند، پس در حقیقت آن چه خداوند درباره ما (اهل بیت رسالت) لازم بود، نازل نمود و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را نیز درباره ما تذکّرات لازم را بیان کرد، ولی (این مردم) آنان را تکذیب کردند و دروغ پنداشتند.

و اما آدم کشی که خداوند آن را حرام گردانده، پس این افراد امام حسین علیه السلام (و دیگر اهل بیت علیهم السلام) را با یاران (و فرزندان شان) کشتند.

و اما عاق پدر و مادر شدن، پس خدای عزّ و جلّ در کتاب خود (قرآن) فرمود: «پیغمبر نسبت به مؤمنین از خود شان سزاوار تر است و همسران پیغمبر مادران مؤمنین محسوب می شوند» با این وصف که پیامبر پدر مؤمنین است، مردم نسبت به فرزندان و اهل بیت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم عاق آن حضرت قرار گرفتند.

و اما تهمت به زنان پاک دامن، پس همانا بر فراز منبر های خود، حضرت فاطمه علیها السلام را ناسزا گفتند و مورد افترا قرار دادند.

ص: 295

ثُمَّ فَرُّوا عَنْهُ وَ خَذَلُوهُ. وَ أَمَّا إِنْکَارُ حَقِّنَا فَهَذَا مِمَّا لاَ یَتَعَاجَمُونَ فِیهِ. ﴾ (1)

وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ: وَ اَلتَّعَرُّبُ بَعْدَ اَلْهِجْرَهِ. (2)

952 / [106] - عَنْ أَبِی خَدِیجَهَ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

﴿ اَلْکَذِبُ عَلَی اَللَّهِ وَ عَلَی رَسُولِهِ وَ عَلَی اَلْأَوْصِیَاءِ عَلَیْهِمُ اَلسَّلاَمُ مِنَ اَلْکَبَائِرِ. ﴾ (3)

953 / [107] - عَنِ اَلْعَبَّاسِ بْنِ هِلاَلٍ عَنْ أَبِی اَلْحَسَنِ اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلاَمُ : ﴿ أَنَّهُ ذَکَرَ قَوْلَ اَللَّهِ تَعَالَى: ﴿ إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبآئِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ ﴾ ، (فقَالَ:) عِبَادَهَ اَلْأَوْثَانِ وَ شُرْبَ اَلْخَمْرِ وَ قَتْلَ اَلنَّفْسِ وَ عُقُوقَ اَلْوَالِدَیْنِ وَ قَذْفَ اَلْمُحْصَنَاتِ وَ اَلْفِرَارَ مِنَ اَلزَّحْفِ وَ أَکْلَ مَالِ اَلْیَتِیمِ. ﴾ (4)

ص: 296

و اما خوردن مال یتیم، پس همین افراد سهم خمس ما را که خداوند در کتابش برای ما قرار داده بود، از ما گرفتند.

و اما فرار از جبهۀ جهاد و جنگ، این افراد با کمال میل و بدون این که اجباری آنان شده باشد، با امیر المؤمنین علیه السلام بیعت کردند و سپس از اطراف او پراکنده شدند و او را خوار شمردند.

و اما انکار آن چه را که خداوند در حق ما نازل نموده، پس همین افراد حقّ ما را انکار کردند و این چیزی است که کسی در آن اختلافی ندارد، بلکه همگان قبول دارند که آنان حق ما را انکار نمودند.

هم چنین در روایتی دیگر: تعرّب بعد از هجرت، آمده است (یعنی بعد از مهاجرت به سرزمین اسلام، به کفر باز گردد).

106) - از ابو خدیجه روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: نسبت دروغ به خداوند متعال و به رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم و به اوصیاء و جانشینانش علیهم السلام ، از گناهان کبیره است.

107) - از عباس بن هلال روایت کرده است، که گفت:

امام رضا علیه السلام متذکّر فرمایش خداوند: «اگر کبیره های آن چنانه ای را که از آن نهی شده اید» شد (و فرمود): پرستش بّت ها، نوشیدن شراب (مست کننده)، کشتن افراد (به ناحق)، عاق پدر و مادر شدن، تهمت زدن و نسبت ناروا به زنان پاک دامن، فرار از جبهۀ جهاد و جنگ و خوردن مال یتیم (که همه این ها از کبائر هستند).

ص: 297

954 / [108] - وَ فِی رِوَایَهٍ أُخْرَی عَنْهُ : أَکْلُ مَالِ اَلْیَتِیمِ ظُلْماً وَ کُلُّ مَا أَوْجَبَ اَللَّهُ عَلَیْهِ اَلنَّارَ. (1)

955 / [109] - عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فِی رِوَایَهٍ أُخْرَی عَنْهُ: ﴿ وَ إِنْکَارُ مَا أَنْزَلَ اَللَّهُ أَنْکَرُوا حَقَّنَا وَ جَحَدُونَا وَ هَذَا لاَ یَتَعَاجَمُ فِیهِ أحد. ﴾ (2)

956 / [110] - عَنْ سُلَیْمَانَ اَلْجَعْفَرِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی اَلْحَسَنِ اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلاَمُ مَا تَقُولُ فِی أَعْمَالِ اَلسُّلْطَانِ فَقَالَ: ﴿ یَا سُلَیْمَانُ! اَلدُّخُولُ فِی أَعْمَالِهِمْ وَ اَلْعَوْنُ لَهُمْ وَ اَلسَّعْیُ فِی حَوَائِجِهِمْ، عَدِیلُ اَلْکُفْرِ، وَ اَلنَّظَرُ إِلَیْهِمْ عَلَی اَلْعَمْدِ مِنَ اَلْکَبَائِرِ اَلَّذِی یُسْتَحَقُّ بِهِ اَلنَّارُ. ﴾ (3)

957 / [111] - عَنِ اَلسَّکُونِیِّ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِم اَلسَّلاَمُ قَالَ: ﴿ اَلسُّکْرُ مِنَ اَلْکَبَائِرِ وَ اَلْحَیْفُ فِی اَلْوَصِیَّهِ مِنَ اَلْکَبَائِرِ. ﴾ (4)

ص: 298

108) - و در روایتی دیگر آمده است: خوردن مال یتیم از روی ظلم و تجاوز و هر آن چه که خداوند بر آن وعدۀ عذاب و عقاب داده است.

109) - و نیز امام صادق علیه السلام در روایتی دیگر فرموده است:

و (از گناهان کبیره) انکار حق ما (اهل بیت رسالت) می باشد که خداوند نازل نموده است، (ولی) آن ها حق ما را انکار کردند و موقعیت ما را نپذیرفتند؛ و این نکته ای است که هیچ کسی بر آن اعتراضی و اختلافی ندارد.

110) - از سلیمان جعفری روایت کرده است، که گفت:

به امام رضا علیه السلام عرض کردم: نظر شما در مورد کار کردن در دیوان (خلفای بنی عباس) چیست؟

فرمود: ای سلیمان! همیاری، کمک و همکاری با آنان و تلاش و زحمت برای رفع مشکلات ایشان، مساوی با کفر می باشد و نگاه کردن بر آنان از روی توجّه، از گناهان کبیره ای است که مستحقّ عقاب می گردد.

111) - از سکونی روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام به نقل از پدر بزرگوارش، از امام علی علیه السلام حدیث نمود: نوشیدن و مصرف کردن مسکرات از گناهان کبیره است و ظلم در وصیت (که حق ورثه حیف و میل شود) از گناهان کبیره است.

ص: 299

958 / [112] - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اَلْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی اَلْحَسَنِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ : فِی قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَى: ﴿ إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبٰائِرَ مٰا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئٰاتِکُمْ ﴾ قَالَ:

﴿ مَنِ اِجْتَنَبَ اَلْکَبَائِرَ مَا أَوْعَدَ اَللَّهُ عَلَیْهِ اَلنَّارَ إِذَا کَانَ مُؤْمِناً کَفَّرَ اَللَّهُ عَنْهُ سَیِّئَاتِهِ. ﴾ (1)

959/ [113] - وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی آخِرِ مَا فَسَّرَ: ﴿ فَاتَّقُوا اَللَّهَ وَ لاَ تَجْتَرُوا. ﴾ (2)

960 / [114] - عَنْ کَثِیرٍ اَلنَّوَّاءِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنِ اَلْکَبَائِرِ قَالَ: ﴿ کُلُّ شَیْءٍ وَعَدَ اَللَّهُ عَلَیْهِ اَلنَّارَ. ﴾ (3)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ وَ لَا تَتَمَنَّوْاْ مَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ، بَعْضَكُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ لِلرّجَالِ نَصِيبٌ مِّمَّا اكْتَسَبُواْ وَ لِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِّمَّا اكْتَسَبْنَ وَ سْلُواْ اللّهَ مِن فَضْلِهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا ﴾ ﴿ 32 ﴾

ص: 300

112) - از محمّد بن فُضیل روایت کرده است، که گفت:

امام کاظم علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «اگر کبیره های آن چنانه ای را که از آن نهی شده اید ترک و رها کنید، لغزش ها خطا های شما را می پوشاند»، فرمود: کی از آن گناهانی که خداوند بر انجام آن ها وعدۀ عقاب داده، دوری نماید و مرتکب آن نشود، خداوند از سیّئات و لغزش های او چشم پوشی می کند.

113)- امام صادق علیه السلام در آخرین نکتۀ تفسیر (آیه) فرمود: پس (کنترل ابعاد مختلف امور زندگی را داشته باشید و) تقوای الهی را رعایت نمایید و (در برابر تخلفات و کار های ناشایست) جسور و بی باک نباشید.

114) - از کثیر النواء روایت کرده است، که گفت:

از امام باقر علیه السلام مورد گناهان کبیره سؤال کردم؟

فرمود: هر گناهی است که خداوند بر انجام آن وعدۀ (عقاب و) آتش داده باشد.

فرمایش خداوند متعال: و برتری هایی را که خداوند برای بعضی از شما بر بعضی دیگر قرار داده است، آرزو نکنید! (این تفاوت های طبیعی و حقوقی، برای حفظ نظام زندگی شما لازم و بر طبق عدالت می باشد، ولی با این حال،) مردان از آن چه به دست می آورند، سهم و تصیبی خواهد داشت و زنان هم نصیبی دارند. و برای رفع تنگنا ها، از فضل خداوند طلب کنید! به درستی که او به هر چیزی دانا است. (32)

ص: 301

961 / [115] - عَنْ عَبْدِ اَلرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی نَجْرَانَ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ ﴿ وَ لا تَتَمَنَّوْا ما فَضَّلَ اَللّهُ بِهِ بَعْضَکُمْ عَلی بَعْضٍ ﴾ ؟

قَالَ: ﴿ لاَ یَتَمَنَّی اَلرَّجُلُ اِمْرَأَهَ اَلرَّجُلِ وَ لاَ اِبْنَتَهُ وَ لَکِنْ یَتَمَنَّی مِثْلَهُمَا. ﴾ (1)

962 / [116] - عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ کَثِیرٍ رَفَعَ اَلْحَدِیثَ إِلَی اَلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: ﴿ لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ اَلْآیَهُ : ﴿ وَ سْئَلُوا اَللّهَ مِنْ فَضْلِهِ ﴾ قَالَ: فَقَالَ أَصْحَابُ اَلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَا هَذَا اَلْفَضْلُ؟ أَیُّکُمْ یَسْأَلُ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَنْ ذَلِکَ ﴾ ؟

قَالَ: فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: ﴿ أَنَا أَسْأَلُهُ فَسَأَلَهُ عَنْ ذَلِکَ اَلْفَضْلِ مَا هُوَ؟

فَقَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: إِنَّ اَللَّهَ تَعَالَی خَلَقَ خَلْقَهُ وَ قَسَّمَ لَهُمْ أَرْزَاقَهُمْ مِنْ حِلِّهَا، وَ عَرَضَ لَهُمْ بِالْحَرَامِ فَمَنِ اِنْتَهَکَ حَرَاماً نَقَصَ لَهُ مِنَ اَلْحَلاَلِ بِقَدْرِ مَا اِنْتَهَکَ مِنَ اَلْحَرَامِ وَ حُوسِبَ بِهِ. ﴾ (2)

963 / [117] -عَنِ اِبْنِ اَلْهُذَیْلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

﴿ إِنَّ اَللَّهَ قَسَّمَ اَلْأَرْزَاقَ بَیْنَ عِبَادِهِ وَ أَفْضَلَ فَضْلاً کَثِیراً لَمْ یُقَسِّمْهُ بَیْنَ أَحَدٍ قَالَ اَللَّهُ ﴿ وَ سْئَلُوا اَللّهَ مِنْ فَضْلِهِ ﴾ . ﴾ (3)

964 / [118] - عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی اَلْبِلاَدِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَنَّهُ قَالَ: ﴿ لَیْسَ مِنْ نَفْسٍ إِلاَّ وَ قَدْ فَرَضَ اَللَّهُ لَهَا رِزْقَهَا حَلاَلاً یَأْتِیهَا فِی عَافِیَهٍ وَ عَرَضَ لَهَا

ص: 302

115) - از عبد الرحمان بن ابی نجران روایت کرده است، که گفت:

از امام باقر علیه السلام درباره فرمایش خداوند: «و چیزی را که خداوند، بعضی از شما را به وسیله آن فضیلت داده است، آرزو نکنید»، سؤال کردم؟

فرمود: مرد نباید آرزوی (داشتن) همسر مردی دیگر و یا دخترش را داشته باشد، ولی می تواند مانند آن ها را آرزو کند.

116) - از اسماعیل بن کثیر، به طور مرفوعه از پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم روایت کرده است، که گفت:

موقعی که آیه «خداوند را از فضل او سؤال و درخواست نمایید» نازل شد، اصحاب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم (با یک دیگر) :گفتند منظور از این فضل چیست؟ چه کسی این مطلب را از آن حضرت سؤال می کند؟

علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: من سؤال می کنم، سپس از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم سؤال کرد: منظور از این فضل چیست؟

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: همانا خداوند، مخلوقات خود را آفرید و ارزاق هر کدام را از راه حلال برای شان معیّن نمود و از جهت دیگر راه حرام را نیز برایش گشود؛ پس اگر کسی از حرام بهره گرفت به همان مقدار از سهمیه حلالش می کاهد و مؤاخذه هم می شود.

117) - از ابن هُذَيل روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: همانا خداوند، ارزاق بندگان را سهمیه بندی نموده است، ولی (خوبی و) فضل بسیاری باقی مانده که برای هیچ کس آن را تعیین نکرده، بلکه فرموده است: «و خداوند را از فضل او سؤال و درخواست نمایید».

118) - از ابراهیم بن ابی البلاد، به نقل از پدرش، روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: هیچ موجودی نیست، مگر آن که خداوند روزی او را از راه حلال، در حالت عافیت و تندرستی تأمین می نماید و از جهت دیگر راه حرام را

ص: 303

بِالْحَرَامِ مِنْ وَجْهٍ آخَرَ، فَإِنْ هِیَ تَنَاوَلَتْ مِنَ اَلْحَرَامِ شَیْئاً قَاصَّهَا بِهِ مِنَ اَلْحَلاَلِ اَلَّذِی فَرَضَ اَللَّهُ لَهَا، وَ عِنْدَ اَللَّهِ سِوَاهُمَا فَضْلٌ کَثِیرٌ. ﴾ (1)

965 / [119] - عَنِ اَلْحُسَیْنِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ:

قُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ! إِنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّ اَلنَّوْمَ بَعْدَ اَلْفَجْرِ مَکْرُوهٌ لِأَنَّ اَلْأَرْزَاقَ تُقَسَّمُ فِی ذَلِکَ اَلْوَقْتِ.

فَقَالَ: ﴿ اَلْأَرْزَاقُ مَوْظُوفَهٌ مَقْسُومَهٌ وَ لِلَّهِ فَضْلٌ یَقْسِمُهُ مِنْ طُلُوعِ اَلْفَجْرِ إِلَی طُلُوعِ اَلشَّمْسِ، وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ: ﴿ وَ سْئَلُوا اَللّهَ مِنْ فَضْلِهِ ﴾ ثُمَّ قَالَ: وَ ذِکْرُ اَللَّهِ بَعْدَ طُلُوعِ اَلْفَجْرِ أَبْلَغُ فِی طَلَبِ اَلرِّزْقِ مِنَ اَلضَّرْبِ فِی اَلْأَرْضِ. ﴾ (2)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ وَ لِكُلِّ جَعَلْنَا مَوَلِى مِمَّا تَركَ الْوَلِدَانِ وَ الأقْرَبُونَ وَ الَّذِينَ عَقَدَتْ أَبْمَنكُمْ فَتَاتُوهُمْ نَصِيبَهُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدًا ﴿ 33 ﴾ الرّجَالُ قَوَّمُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَ بِمَآ أَنفَقُوا مِنْ أَمْوَلِهِمْ فَالصلِحتُ قنِتتٌ حَفِظَتْ لِلْغَيْبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ وَ أَلَّتِى تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَ اهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَ اضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلَا تبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلاً إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيًّا كَبِيرًا ﴾ ﴿ 34 ﴾

ص: 304

نیز برایش می گشاید؛ پس اگر از اگر از حرام بهره گرفت، خداوند به همان مقدار از سهمیه حلالش می کاهد و در پیشگاه خداوند غیر از آن دو فضل بسیاری است.

119) - از حسین بن مسلم رویت کرده است: که گفت:

به امام باقر علیه السلام عرض کردم: فدایت گردم! آنان (اهل سنّت ) می گویند: خواب بعد از طلوع فجر مکروه است؛ زیرا که ارزاق در آن زمان تقسیم و سهمیه بندی می شود، (آیا صحیح است)؟

فرمود: ارزاق، معیّن و سهمیه بندی شده است، ولی خدوند دارای فضل و کرمی است که آن را ما بین طلوع فجر و طلوع خورشید توزیع می نماید، هم چنان که می فرماید: «و خداوند را از فضل او سؤال و درخواست نمایید».

سپس افزود: و ذکر و تسبیح خداوند بعد از طلوع فجر رسا تر از زحمت و تلاش در جهت بدست آوردن روزی در اطراف زمین می باشد.

فرمایش خداوند متعال: و برای هر کسی، وارثانی قرار دادیم، که از میراث پدر و مادر و نزدیکان ارث نبرند و کسانی که با آن ها عهد و پیمان بسته اید. نصیب شان را بپردازید! خداوند بر هر چیزی شاهد و ناظر است (33) مردان سرپرست و نگهبان زنان هستند، به خاطر برتری هایی که خداوند (از نظر نظام اجتماع) برای بعضی نسبت به بعضی دیگر قرار داده است و به خاطر انفاق هایی که از اموال شان (نسبت به زنان) انجام می دهند. زنان صالح، زنانی هستند که متواضع و تسلیم می باشند، که در غیاب (همسر خود) اسرار و حقوق او را، در مقابل حقوقی که خدا برای آنان قرار داده حفظ کنند و آن دسته از زن هایی را که از سرکشی و مخالفت شان بیم دارید، پند و اندرز دهید! (اگر مؤثر واقع نشد،) در بستر از آن ها دوری نمایید! و (اگر هیچ راهی جز شدت عمل نبود) آن ها را تنبیه کنید! اگر از شما پیروی کردند، دیگر برای تعدّی و تجاوز بر آن ها بهانه جویی نکنید! به درستی که خداوند بلند مرتبه و یزرگ است. (34)

ص: 305

966 / [120] - عَنِ اَلْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ قَالَ:

کَتَبْتُ إِلَی اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ: ﴿ وَ لِکُلٍّ جَعَلْنا مَوَلِیَ مِمّا تَرَکَ اَلْوَلِدانِ وَ اَلْأَقْرَبُونَ وَ اَلَّذِینَ عَقَدَتْ أَیْمَنُکُمْ ﴾ ؟

قَالَ: ﴿ إِنَّمَا عَنَی بِذَلِکَ اَلْأَئِمَّهَ بِهِمْ عَقَدَ اَللَّهُ أَیْمَانَکُمْ. ﴾ (1)

967/ [121] - عَنِ اِبْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، قَالَ:

﴿ قَضَی أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فِی اِمْرَأَهٍ تَزَوَّجَهَا رَجُلٌ وَ شَرَطَ عَلَیْهَا وَ عَلَی أَهْلِهَا، إِنْ تَزَوَّجَ عَلَیْهَا اِمْرَأَهً وَ هَجَرَهَا، أَوْ أَتَی عَلَیْهَا سُرِّیَّهً، فَإِنَّهَا طَالِقٌ، فَقَالَ: شَرْطُ اَللَّهِ قَبْلَ شَرْطِکُمْ، إِنْ شَاءَ وَفَی بِشَرْطِهِ، وَ إِنْ شَاءَ أَمْسَکَ اِمْرَأَتَهُ وَ نَکَحَ عَلَیْهَا وَ تَسَرَّی عَلَیْهَا، وَ هَجَرَهَا إِنْ أَتَتْ سَبِیلَ ذَلِکَ، قَالَ اَللَّهُ فِی کِتَابِهِ : ﴿ فَانْکِحُوا ما طابَ لَکُمْ مِنَ اَلنِّساءِ مَثْنی وَ ثُلَثَ وَ رُبعَ ﴾ (2) ، وَ قَالَ: أُحِلَّ لَکُمْ ﴿ مَا مَلَکَتْ أَیْمَنُکُمْ ﴾ (3) وَ قَالَ: ﴿ وَ اَلَّتِی تَخافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَ اُهْجُرُوهُنَّ فِی اَلْمَضاجِعِ وَ اِضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَکُمْ فَلا تَبْغُوا عَلَیْهِنَّ سَبِیلاً إِنَّ اَللّهَ کانَ عَلِیًّا کَبِیراً ﴾ - الآية - ﴾ (4)

ص: 306

120) - از حسن بن محبوب روایت کرده است، که گفت:

نامه ای به امام رضا علیه السلام نوشتم و در آن از فرمایش خداوند: «و برای هر کسی وارثانی قرار دادیم، از آن چیز هایی که فرزندان خویشاوندان و هم پیمانان ترک کرده و باقی گذارده اند»، سؤال کردم؟

فرمود: منظور امامان (اهل بیت رسالت علیهم السلام) هستند که خداوند از شما برای آن ها عهد و پیمان گرفته است.

121) - از (محمّد) ابن مسلم روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: امیر المؤمنین علیه السلام در مورد زنی که با مردی ازدواج کرده

اللّه و شوهرش با او و خانواده اش شرط نمود که اگر زن دیگری بگیرد و از این (زن فعلى) جدا شود و یا اگر کنیزی به خانه آورد؛ این زن طلاق داده شده می باشد.

(حضرت در ادامه) فرمود: شرط خداوند مقدۀم بر شرط ایشان است (این شرط مشروعیّتی ندارد) اگر مایل باشد به شرط خود وفا می کند، اگر هم خواست می تواند همسر خود را نگه دارد و همسر دیگری را نیز بگیرد و یا کنیزی را بیاورد و اگر همسرش مطیع نباشد می تواند از او دوری کند؛ زیرا خداوند در کتاب خود فرموده است: «پس آن چه از زنان را که مورد علاقه (مشروع تان) بود، می توانید نکاح نمایید: دوتا و سه تا و چهار تا».

و (خداوند) فرموده است: برای شما حلال می باشد که «هر تعدادی از کنیزان را دل خواه شماست، بگیرید» و (نیز) فرموده: «و هنگامی که از مخالفت و نافرمانی آنان ترس دارید، آنان را موعظه کنید، (اگر موثر نبود) از خواب گاه و رخت خواب آنان دوری نمایید، (اگر باز هم اثری نداشت) آنان را کتک بزنید (و به وسیله کتک، تنبیه شان کنید) پس اگر مطیع شما شدند، حق هیچ گونه ستمی بر آنان ندارید، همانا خداوند بزرگوار و عظیم الشأن می باشد».

ص: 307

968/ [122] - عَنْ زُرَارَهَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

﴿ إِذَا نَشَزَتِ اَلْمَرْأَهُ عَلَی اَلرَّجُلِ فَهِیَ اَلْخُلْعَهُ، فَلْیَأْخُذْ مِنْهَا مَا قَدَرَتْ عَلَیْهِ، وَ إِذَا نَشَزَ اَلرَّجُلُ مَعَ نُشُوزِ اَلْمَرْأَهِ فَهُوَ اَلشِّقَاقُ. ﴾ (1)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ وَ إِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِمَا فَابْعَثُوا حَكَمًا مِّنْ أَهْلِمِي وَ حَكَمًا مِنْ أَهْلِهَا إِن يُرِيدَاً إِصْلَحًا يُوَفِّق اللّهُ بَيْنَهُمَا إِنَّ اللّه كان عليمًا خيرًا ﴾ ﴿ 35 ﴾

968/ [123] - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَی: ﴿ فَابْعَثُوا حَکَماً مِنْ أَهْلِهِ وَ حَکَماً مِنْ أَهْلِها ﴾؟

قَالَ: ﴿ لَیْسَ لِلْمُصْلِحِینَ أَنْ یُفَرِّقَا حَتَّی یَسْتَأْمِرَا. ﴾ (2)

970 / [124] - عَنْ زَیْدٍ اَلشَّحَّامِ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ : فِی قَوْلِ اَللَّهِ: ﴿ فَابْعَثُوا حَکَماً مِنْ أَهْلِهِ وَ حَکَماً مِنْ أَهْلِها ﴾ ؟

قَالَ: ﴿ لَیْسَ لِلْحَکَمَیْنِ أَنْ یُفَرِّقَا حَتَّی یَسْتَأْمِرَا اَلرَّجُلَ وَ اَلْمَرْأَهَ. ﴾ (3)

ص: 308

122 - از زراره روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: اگر زن ناشزه شود (و در مسایل زناشویی، مطیع شوهر نباشد) در خُلع و جدایی قرار می گیرد، پس شوهر می تواند هر چه در توانش بود برای طلاق از او بگیرد.

اما اگر مرد ناشزه شد (و تمایلات جنسی همسرش را بر آورده نکرد) در حکم شِقاق قرار می گیرد و ناسازگاری از جانب شوهر می باشد.

فرمایش خداوند متعال: و اگر از جدایی و شکاف میان آن دو (همسر) بیم داشته باشید، یک داور از خانوادۀ شوهر و یک داور از خانوادۀ زن، انتخاب کنید، پس اگر هر دو تصمیم به اصلاح داشته باشند، خداوند به توافق آن ها کمک می کند؛ زیرا خداوند، (به نیت همه) دانا و آگاه است. (35)

123) - از محمّد بن مسلم روایت کرده است، که گفت:

از امام باقر علیه السلام دربارۀ فرمایش خدای عزّ و جلّ: «پس حکمی از اهل مرد و حکمی از اهل زن بفرستید»، سؤال کردم؟

فرمود: هیچ یک از دو حاکمِ میانجی گر، حق ندارند (برای بررس بین زن و شوهر) جدایی بیندازند، مگر با مشورت و اجازه خود شان.

124) - از زید شحّام روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام دربارۀ فرمایش خدای عزّوجلّ: «پس حاکمی از اهل مرد و حاکمی از اهل زن بفرستید»، فرمود: هیچ یک از دو حاکم حق ندارند (برای تحقیق و بررسی) بین زن و شوهر، تفرقه و جدایی بیندازند، مگر با مشورت خود زن و شوهر.

ص: 309

971 / [125] - وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ عَنِ اَلْحَلَبِیِّ ، عَنْهُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ:

﴿ وَ یَشْتَرِطُ عَلَیْهِمَا إِنْ شَاءَا جَمَعَا، وَ إِنْ شَاءَ فَرَّقَا، فَإِنْ جَمَعَا فَجَائِزٌ، وَ إِنْ فَرَّقَا فَجَائِزٌ. ﴾ (1)

972 / [126] - وَ فِی رِوَایَهِ فَضَالَهَ : فَإِنْ رَضِیَا وَ قَلَّدَاهُمَا اَلْفُرْقَهَ فَفَرَّقَا فَهُوَ جَائِزٌ. (2)

973 / [127] - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِیرِینَ، عَنْ عَبِیدَهَ قَالَ:

أَتَی عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ رَجُلٌ وَ اِمْرَأَهٌ، مَعَ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا فِئَامٌ مِنَ اَلنَّاسِ، فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: ﴿ اِبْعَثُوا حَکَماً مِنْ أَهْلِهِ وَ حَکَماً مِنْ أَهْلِها، ثُمَّ قَالَ لِلْحَکَمَیْنِ: هَلْ تَدْرِیَانِ مَا عَلَیْکُمَا؟ عَلَیْکُمَا إِنْ رَأَیْتُمَا أَنْ یُجْمَعَا جَمَعْتُمَا وَ إِنْ رَأَیْتُمَا أَنْ یُفَرَّقَا فَرَّقْتُمَا. ﴾

فَقَالَتِ اَلْمَرْأَهُ: رَضِیتُ بِکِتَابِ اَللَّهِ عَلَیَّ وَ لِی فَقَالَ اَلرَّجُلُ: أَمَّا فِی اَلْفُرْقَهِ فَلا.

فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : ﴿ مَا تَبْرَحُ حَتَّی تُقِرَّ بِمَا أَقَرَّتْ بِهِ. ﴾ (3)

ص: 310

125) - و در روایتی دیگر از حلبی روایت کرده است، که گفت:

(امام صادق) علیه السلام فرمود: بر آن ها شرط می کنند که اگر خواستید (زندگی ما در) یک جا وگرنه جدای از یک دیگر حاصل شود، پس در این صورت اگر در یک جا صلاح بدانند و یا بین ایشان جدایی بیندازند، جایز می باشد.

126) - و در روایتی دیگر از فَضاله روایت کرده است، که گفت:

پس اگر (زن و شوهر) راضی شدند و هر دو نفر(چگونگی اجرای برنامه را) به حاکم ها واگذار نمودند، سپس چنان چه (حاکم ها تشخیص دادند و) بین ایشان جدایی انداختند، جایز است.

127) - از محمّد بن سیرین به نقل از عُبیده روایت کرده است، که گفت:

دو نفر مرد و زن نزد امام علی علیه السلام آمدند و همراه هر کدام جمعیتی از مردم حضور داشتند، امام علی علیه السلام فرمود: از طرف هر کدام - مرد و زن - حاکم و نماینده ای انتخاب و معرفی کنید، سپس به هر دو حاکم فرمود: آیا می دانید وظیفه شما چیست؟ اگر صلاح دانستید که (زن و مرد) در یک جا جمع شوند، باید بپذیرند و اگر صلاح دانستید که باید از یک دیگر جدا باشند، نیز باید بپذیرند.

زن اظهار داشت: من به (حکم) کتاب خدا - چه بر ضرر و یا به نفع من باشد - راضی هستم و قول دارم، ولی مرد اظهار داشت: و من جدایی از یک دیگر را نمی پذیرم.

امام علی علیه السلام فرمود: از این جا نمی روی مگر آن که آن چه را زن اقرار نمود، تو باید نیز اقرار کنی.

ص: 311

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ وَ اعْبُدُوا اللّهَ وَ لَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَ بِالْوَلِدَيْن إِحْسَنا وَ بِذِي الْقُرْبَى وَ الْيَتَمَى وَ الْمَسْكِينِ وَ الْجَار ذِي الْقُرْبَى وَ الْجَارِ الْجُنُبِ وَ الصَّاحِبِ بِالْجَنبِ وَ ابْن السَّبِيلِ وَ مَا مَلَكَتْ أَيْمَنُكُمْ إِنَّ اللّهَ لَا يُحِبُّ مَن كَانَ مُخْتَالًا فَخُورًا ﴾ ﴿ 36 ﴾

974 / [128]- عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

﴿ إِنَّ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَحَدُ اَلْوَالِدَیْنِ وَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ اَلْآخَرُ، فَقُلْتُ: أَیْنَ مَوْضِعُ ذَلِکَ فِی کِتَابِ اَللَّهِ ﴾ ؟

قَالَ: اِقْرَأْ ﴿ اُعْبُدُوا اَللّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوَلِدَیْنِ إِحْساناً ﴾ . (1)

975 / [129]- عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: فِی قَوْلِ اَللَّهِ: ﴿ وَ بِالْوَلِدَیْنِ إِحْساناً ﴾ ، قَالَ: ﴿ إِنَّ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَحَدُ اَلْوَالِدَیْنِ، وَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ اَلْآخَرُ». وَ ذَکَرَ أَنَّهَا اَلْآیَهُ اَلَّتِی فِی اَلنِّسَاءِ. ﴾ (2)

976 / [130]- عَنْ أَبِی صَالِحٍ، عَنِ اِبْنِ عَبَّاسٍ فِی قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَى: ﴿ وَ اَلْجارِ ذِی اَلْقُرْبی ﴾ ، قَالَ ذُو اَلْقُرْبَی ﴿ وَ اَلْجارِ اَلْجُنُبِ ﴾ قَالَ: اَلَّذِی لَیْسَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ قَرَابَهٌ ﴿ وَ اَلصّاحِبِ بِالْجَنْبِ ﴾ قَالَ: اَلصَّاحِبُ فِی اَلسَّفَرِ. (3)

ص: 312

فرمایش خداوند متعال: و خدا را عبادت و ستایش کنید و هیچ چیز را همتای او قرار ندهید و به پدر و مادر نیکی کنید، هم چنین به خویشاوندان، یتیمان، مسکینان، همسایۀ نزدیک، همسایه دور، دوست و هم نشین، واماندگان در سفر و برده هایی که مالک آن ها هستید، احسان نمایید؛ زیرا خداوند کسی را که متکبر و فخر فروش باشد (و از ادای حقوق دیگران امتناع ورزد)، دوست نمی دارد. (36)

128) - از ابو بصیر روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم یکی از دو والدّین و امام علی علیه السلام نفر دوم می باشند.

عرض کردم: این فرمایش شما در کجای کتاب خداوند می باشد؟

فرمود: (این آیه را) «خداوند را عبادت کنید و به او شرک نیاورید و به والدین خود احسان نماییده» بخوان.

129)- از ابو بصیر روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: یکی از دو والدین رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم می باشد و دیگری امام علی علیه السلام است و سپس آیه (قبلی) را که در سورۀ نساء است، تلاوت نمود.

130) - از ابو صالح روایت کرده است، که گفت:

ابن عباس دربارۀ فرمایش خداوند: «و همسایه نزدیک»، گفته است: منظور خویشاوندان هستند، «و همسایگان دور»، گفته است: منظور کسی است که بین تو و او خویشاوندی نباشد.

و درباره فرمایش خداوند: «و دوست دور» گفته است: منظور رقیق و هم دم در مسافرت می باشد.

ص: 313

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ فَكَيْفَ إِذَا جِئْنَا مِن كُلّ أُمَّةِ، بِشَهِيدٍ وَ جِئْنَا بِكَ عَلَى هَؤُلآء شَهِيدًا ﴾ ﴿ 41 ﴾

977 / [131]- عَنْ أَبِی بَصِیرٍ ، قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَى: ﴿ فَکَیْفَ إِذا جِئْنا مِنْ کُلِّ أُمَّهٍ بِشَهِیدٍ وَ جِئْنا بِکَ عَلی هَؤُلآء شَهِیداً ﴾ (1) ؟

قَالَ: ﴿ یَأْتِی اَلنَّبِیَّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ مِنْ کُلِّ أُمَّهٍ بِشَهِیدٍ، بِوَصِیِّ نَبِیِّهَا، وَ أُوتِیَ بِکَ یَا عَلِیُّ! شَهِیداً [شاهداً] عَلَی أُمَّتِی یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ. ﴾ (2)

978 / [132]- عَنْ أَبِی مُعَمَّرٍ اَلسَّعْدِیِّ ، قَالَ:

قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فِی صِفَهِ یَوْمِ اَلْقِیَامَهِ : ﴿ یَجْتَمِعُونَ فِی مَوْطِنٍ یُسْتَنْطَقُ فِیهِ جَمِیعُ اَلْخَلْقِ، فَلاَ یَتَکَلَّمُ أَحَدٌ إِلاّ مَنْ أَذِنَ لَهُ اَلرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً، فَتُقَامُ اَلرُّسُلُ فَتُسْأَلُ، فَذَلِکَ قَوْلُهُ لِمُحَمَّدٍ صُلِّيَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ : ﴿ فَکَیْفَ إِذا جِئْنا مِنْ کُلِّ أُمَّهٍ بِشَهِیدٍ وَ جِئْنا بِکَ عَلی هؤُلآءِ شَهِیداً ﴾ وَ هُوَ اَلشَّهِیدُ عَلَی اَلشُّهَدَاءِ، وَ اَلشُّهَدَاءُ هُمُ اَلرُّسُلُ عَلَیْهِمُ اَلسَّلاَمُ. ﴾ (3)

979 / [133]- عَنْ مَسْعَدَهَ بْنِ صَدَقَهَ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ جَدِّهِ عَلَیْهِم اَلسَّلاَمُ قَالَ: ﴿ قَالَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فِی خُطْبَتِهِ یَصِفُ هَوْلَ یَوْمِ اَلْقِیَامَهِ : خَتَمَ عَلَی اَلْأَفْوَاهِ فَلاَ تَکَلَّمُ، فَتَکَلَّمَتِ اَلْأَیْدِی وَ شَهِدَتِ اَلْأَرْجُلُ وَ نَطَقَتِ اَلْجُلُودُ بِمَا عَمِلُوا، فَلا یَکْتُمُونَ اَللّهَ حَدِیثاً. ﴾ (4)

ص: 314

فرمایش خداوند متعال: بس حال آن ها چگونه است در آن روزی که از هر امتی، شاهد و گواهی (بر اعمال شان) می آوریم و تو را (ای پیامبر!) نیز بر آنان گواه خواهیم آورد؟ (41)

131) - از ابو بصیر روایت کرده است، که گفت:

از امام باقر علیه السلام پیرامون فرمایش خداوند: «پس چگونه است هنگامی که از هر امّت و گروهی شاهدی بیاوریم و تو را شاهد بر ایشان قرار دهیم»، سؤال کردم؟

فرمود: پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم روز قیامت از هر امّتی، یک نفر را به عنوان گواه که همان وصیّ و جانشین پیامبر همان امّت است، می آورد، هم چنین تو - ای علی - روز قیامت به عنوان گواه بر این امّت احضار می شوی.

132) - از ابو مَعمَر سعدی روایت کرده است، که گفت:

امام علی علیه السلام در بیان اوصاف روز قیامت، چنین فرمود: (بندگان) همگی در یک محل جمع می شوند که هر یک بتواند سخن بگوید، ولی کسی سخن نمی گوید مگر کسی که خدای رحمان به او اجازه دهد و او هم حقایق را بیان نماید، پس پیامبران برخیزند و مورد سؤال قرار گیرند؛ که همان فرمایش خداوند به حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم است: «پس چگونه است هنگامی که از هر امّت و گروهی شاهدی بیاوریم و تو را شاهد بر ایشان قرار دهیم»؟ که آن حضرت بر تمامی شاهدان، گواه می باشد و شاهدان همان پیامبران علیهم السلام هستند.

133) - از مَسعدة بن صدقه روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام به نقل از جدّ بزرگوارش علیه السلام، فرمود: امير المؤمنين علیه السلام ضمن خطبه ای در توصیف وحشت روز قیامت فرموده است: بر دهان های (افراد) مُهر زده می شود که (قدرت سخن گفتن ندارند و) سخن نمی گویند، پس دست ها (به قدرت خداوند) سخن می گویند، پا ها شهادت می دهند، پوست ها به کلام می آیند و آن چه را که آنان انجام داده اند، بیان می نمایند و چیزی را مخفی نخواهند کرد.

ص: 315

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ یَأَیهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَلَوةَ وَ أَنتُمْ سُکَرَی حَتی تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَ لا جُنُباً إِلا عَابِرِی سَبِیلٍ حَتی تَغْتَسِلُوا وَإِن کُنتُم مَّرْضَی أَوْ عَلَی سفَرٍ أَوْ جَآءَ أَحَدٌ مِّنکُم مِّنَ الْغَآئطِ أَوْ لَمَستُمُ النِّساءَ فَلَمْ تجِدُوا مَاءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طیِّباً فَامْسحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَ أَیْدِیکُمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَفُواًّ غَفُوراً ﴾ ﴿ 43 ﴾

980 / [134] -عَنْ زُرَارَهَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ، قَالَ:

﴿ لاَ تَقُمْ إِلَی اَلصَّلاَهِ مُتَکَاسِلاً، وَ لاَ مُتَنَاعِساً، وَ لاَ مُتَثَاقِلاً، فَإِنَّهَا مِنْ خِلاَلِ اَلنِّفَاقِ، وَ إِنَّ اَللَّهَ نَهَی اَلْمُؤْمِنِینَ أَنْ یَقُومُوا إِلَی الصَلَوةَ وَ هُمْ سُکارَی، یَعْنِی مِنَ اَلنَّوْمِ. ﴾ (1)

981/ [135] -عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اَلْفَضْلِ، عَنْ أَبِی اَلْحَسَنِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: فِی قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَى: ﴿ لا تَقْرَبُوا الصَلَوةَ وَ أَنْتُمْ سُکَرَی حَتّی تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ ﴾ قَالَ: ﴿ هَذَا قَبْلَ أَنْ یُحَرَّمَ اَلْخَمْرُ ﴾ . (2)

982 / [136] - وَ عَنِ اَلْحَلَبِیِّ، عَنْهُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، قَالَ: ﴿ یَعْنِی سُکْرَ اَلنَّوْمِ ﴾ . (3)

ص: 316

فرمایش خداوند متعال: ای کسانی که ایمان آورده اید! در حال مستی به نماز نزدیک نشوید، تا بدانید که چه می گویید و نیز هنگامی که جنب هستید - مگر این که مسافر باشید - تا غسل کنید (وگرنه به نماز نایستید) و (هم چنین است)اگر بیمار می باشید یا مسافر هستید و یا قضای حاجت کرده اید و یا با زنان خود آمیزش داشته اید و در این حال، آب (برای وضو یا غسل) نیافتید. پس با خاک (یا سنگ با شن و امثال این ها که) پاک باشد، تیمم کنید (به این شیوه که) صورت ها و دست های خود تان را با آن مسح نمایید. خداوند، بخشنده و آمرزنده است. (43)

134) - از زراره روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: نماز را با حالت بی حالی و خواب آلودگی و سنگینی، اقامه نکن که این حالت ها از نشانه های نفاق می باشد؛ زیرا خداوند مؤمنین را از انجام نمازی که با حالت ﴿ سُكَرَى ﴾ خواب آلودگی باشد نهی نموده است.

135) - از محمّد بن فصل روایت کرده است، که گفت:

امام کاظم علیه السلام درباره فرمایش خداوند متعال: «با حالت مستی نماز را اقامه نکنید تا بدانید (و توجه داشته باشید، با چه کسی سخن گفته و) چه می گویید»، فرمود: (نزول این آیه) پیش از تحریم خمر و شراب مست کننده بود.

136) - و (نیز) از حلبی روایت کرده است، که گفت:

آن حضرت فرمود: منظور از ﴿ سُكَرَى ﴾ مستی و خواب آلودگی است.

ص: 317

983 / [137] - وَ عَنِ اَلْحَلَبِیِّ، قَالَ:

سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَى: ﴿ یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ ءَامَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَلَوةَ وَ أَنْتُمْ سُکَرَی حَتَّي تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ ﴾ قَالَ :

﴿ لا تَقْرَبُوا الصَلَوةَ وَ أَنْتُمْ سُکَرَی ﴾ یَعْنِی سُکْرَ اَلنَّوْمِ یَقُولُ وَ بِکُمْ نُعَاسٌ یَمْنَعُکُمْ أَنْ تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ فِی رُکُوعِکُمْ وَ سُجُودِکُمْ وَ تَکْبِیرِکُمْ وَ لَیْسَ کَمَا یَصِفُ کَثِیرٌ مِنَ اَلنَّاسِ یَزْعَمُونَ أَنَّ اَلْمُؤْمِنِینَ یَسْکَرُونَ مِنَ اَلشَّرَابِ وَ اَلْمُؤْمِنُ لاَ یَشْرَبُ مُسْکِراً وَ لاَ یَسْکَرُ. (1)

984/ [138] - عَنْ زُرَارَهَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

قُلْتُ لَهُ: اَلْحَائِضُ وَ اَلْجُنُبُ یَدْخُلاَنِ اَلْمَسْجِدَ أَمْ لاَ؟

فَقَالَ: ﴿ لاَ یَدْخُلاَنِ اَلْمَسْجِدَ إِلاَّ مُجْتَازَیْنِ إِنَّ اَللَّهَ یَقُولُ: ﴿ وَ لا جُنُباً إِلاّ عابِرِی سَبِیلٍ حَتَّی تَغْتَسِلُوا ﴾ وَ یَأْخُذَانِ مِنَ اَلْمَسْجِدِ اَلشَّیْءَ وَ لاَ یَضَعَانِ فِیهِ شَیْئاً. ﴾ (2)

985 / [139] - عَنْ أَبِی مَرْیَمَ، قَالَ:

قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: مَا تَقُولُ فِی اَلرَّجُلِ یَتَوَضَّأُ ثُمَّ یَدْعُو اَلْجَارِیَهَ، فَتَأْخُذُ بِیَدِهِ حَتَّی یَنْتَهِیَ إِلَی اَلْمَسْجِدِ فَإِنَّ مَنْ عِنْدَنَا یَزْعُمُونَ أَنَّهَا اَلْمُلاَمَسَه.

فَقَالَ: ﴿ لاَ - وَ اَللَّهِ! - مَا بِذَلِکَ بَأْسٌ، وَ رُبَّمَا فَعَلْتُهُ، وَ مَا یَعْنِی بِهَذَا أَي ﴿ لمَسْتُمُ اَلنِّساءَ ﴾ إِلاَّ اَلْمُوَاقَعَهَ دُونَ اَلْفَرْجِ. ﴾ (3)

ص: 318

137) - و از حلبی روایت کرده است، که گفت:

از آن حضرت پیرامون فرمایش خداوند متعال: «ای کسانی که ایمان آورده اید! با حالت مستی نماز را اقامه نکنید تا بدانید (و توجه داشته باشید، با چه کسی سخن گفته و) چه می گویید» سؤال کردم؟

فرمود: منظور از با «حالت مستی نماز را اقامه نکنید» مستی، خواب آلودگی است؛ زیرا می فرماید: چرت (خستگی و بی حالی) مانع می شود که بفهمید در حال رکوع، سجود و تکبیر (با چه کسی) چه می گویید.

و معنای آیه این چنین نیست که برخی از مردم گمان می کنند که مؤمن از شراب مست می شود، اساساً مؤمن نه شراب می نوشد و نه مست می شود.

138) - از زراره روایت کرده است، که گفت:

به امام باقر علیه السلام عرض کردم: آیا زن حائض و شخص جُنُب می توانند وارد مسجد شوند؟

فرمود: حائض و شخص جُنُب نمی توانند وارد مسجد شوند، مگر به حالت گذر و مرور؛ خداوند متعال می فرماید: «و نه در حال جنابت مگر آن که در حال گذر و راه رفتن باشد، مگر آن که غسل کنید» و می توانند چیزی را از مسجد بردارند ولی نمی توانند چیزی را در آن بگذارند.

139) - از ابو مریم روایت کرده است،که گفت:

به امام باقر علیه السلام عرض کردم: مردی وضو می گیرد و سپس کنیز خود را صدا می زند و دست او را می گیرد تا با هم روانه مسجد شوند، در این مورد نظر شما چیست؟ چون در محل (و منطقه) ما برخی گمان می کنند که این ملامسه است!

فرمود: نه، به خدا سوگند! چنین نیست، این مورد اشکالی ندارد و چه بسا خود من هم آن را انجام داده ام؛ و معنای این آیه «لمس کردید زنان را» چیزی نیست، مگر معاشقه با زن البته به غیر از عورت او.

ص: 319

986 / [140] - عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

﴿ اَللَّمْسُ اَلْجِمَاعُ. ﴾ (1)

987 / [141] - عَنِ اَلْحَلَبِیِّ عَنْهُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: ﴿ هُوَ اَلْجِمَاعُ وَ لَکِنَّ اَللَّهَ سَتِیرٌ [سَتِارٌ] یُحِبُّ اَلسَّتْرَ فَلَمْ یُسَمِّ کَمَا تُسَمُّونَ. ﴾ (2)

988 / [142] - عَنِ اَلْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

سَأَلَهُ قَیْسُ بْنُ رُمَّانَهَ قَالَ: أَتَوَضَّأُ ثُمَّ أَدْعُو اَلْجَارِیَهَ فَتُمْسِکُ بِیَدِی فَأَقُومُ وَ أُصَلِّی أَعَلَیَّ وُضُوءٌ ؟

فَقَالَ: لاَ . قَالَ: فَإِنَّهُمْ یَزْعُمُونَ أَنَّهُ اَللَّمْسُ.

قَالَ: ﴿ لاَ - وَ اَللَّهِ - مَا اَللَّمْسُ إِلاَّ اَلْوِقَاعُ - یَعْنِی اَلْجِمَاعَ- ، ثُمَّ قَالَ: قَدْ کَانَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ بَعْدَ مَا کَبِرَ یَتَوَضَّأُ ثُمَّ یَدْعُو اَلْجَارِیَهَ فَتَأْخُذُ بِیَدِهِ فَیَقُومُ فَیُصَلِّی. ﴾ (3)

989 / [143] - عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: ﴿ اَلتَّیَمُّمُ بِالصَّعِیدِ لِمَنْ لَمْ یَجِدِ اَلْمَاءَ کَمَنْ تَوَضَّأَ مِنْ غَدِیرٍ مِنْ مَاءٍ، أَلَیْسَ اَللَّهُ تَعَالَى یَقُولُ: ﴿ فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً ﴾ ؟ ﴾

قَالَ: قُلْتُ: فَإِنْ أَصَابَ اَلْمَاءَ وَ هُوَ فِی آخِرِ اَلْوَقْتِ؟

قَالَ: فَقَالَ قَدْ مَضَتْ صَلاَتُهُ، قَالَ: قُلْتُ لَهُ: فَیُصَلِّی بِالتَّیَمُّمِ صَلاَهً أُخْرَی؟

ص: 320

140) - از منصور بن حازم روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: (منظور از) «لمس»، مجامعت و زناشویی است.

141) - از حلبی روایت کرده است، که گفت:

آن حضرت (امام صادق علیه السلام) فرمود: منظور مجامعت و زناشویی است، ولی خداوند ستّار است و بی پروا نمی باشد، دوست دارد (که با کنایه بیان کند کلامش) در پوشش باشد، پس مانند شما (کلمات زشت و قبیح را) با صراحت نام نبرده است، که شما بی باکانه نام می برید.

142) - از حلبی روایت کرده است، که گفت:

قیس بن رمانه از امام صادق علیه السلام سؤال کرد و گفت: من وضو می گیرم و کنیزم را صدا می زنم، پس دست مرا می گیرد تا برخیزم و نمازم را بخوانم، آیا برای وضوى من اشکالی پیش نمی آید؟

فرمود: نه، (مانعی ندارد) گفت: عده ای گمان کرده اند که همین (با زن دست دادن و گرفتن آن) منظور از «لمس» می باشد.

فرمود: نه، به خدا سوگند! چنین نیست، بلکه منظور عمل جماع می باشد، سپس افزود: امام باقر علیه السلام بعد از آن که به کهولت و پیری رسید، وضو می گرفت و کنیز خود را صدا می زد تا دستش را بگیرد تا (بتواند) برای نماز بلند شود.

143) - از ابو ایوب روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: تیمّم به وسیله خاک آن هم برای کسی که آب نیابد همانند وضو خواهد بود، آیا چنین نیست که خداوند می فرماید: «با خاک پاک تیّمم نمایید»؟

راوی گوید: اظهار داشتم: اگر (با تیمّم نماز خوانده ولی) در آخر وقت آب یافت شود؟ فرمود: نمازش (را که خوانده) گذشته (و صحیح) است. عرضه داشتم: آیا می تواند با آن تیّمم، نماز دیگری هم بخواند؟

ص: 321

قَالَ: ﴿ إِذَا رَأَی اَلْمَاءَ وَ کَانَ یَقْدِرُ عَلَیْهِ اِنْتَقَضَ اَلتَّیَمُّمَ. ﴾ (1)

990 / [144] - عَنْ زُرَارَهَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ:

﴿ أَتَی عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اَللَّهِ! إِنِّی أَجْنَبْتُ اَللَّیْلَهَ فَلَمْ یَکُنْ مَعِی مَاءٌ ﴾ قَالَ: ﴿ کَیْفَ صَنَعْتَ ﴾ ؟

قَالَ: طَرَحْتُ ثِیَابِی، وَ قُمْتُ عَلَی اَلصَّعِیدِ فَتَمَعَّکْتُ، فَقَالَ: هَکَذَا یَصْنَعُ اَلْحِمَارُ، إِنَّمَا قَالَ اَللَّهُ: ﴿ فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً ﴾ قَالَ: فَضَرَبَ بِیَدِهِ عَلَی اَلْأَرْضِ ثُمَّ ضَرَبَ إِحْدَاهُمَا عَلَی اَلْأُخْرَی، ثُمَّ مَسَحَ بِجَبِینِهِ ثُمَّ مَسَحَ کَفَّیْهِ کُلَّ وَاحِدَهٍ عَلَی اَلْأُخْرَی. (2)

991 / [145] - وَ فِی رِوَایَهٍ أُخْرَی عَنْهُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ: ﴿ صَنَعْتَ کَمَا یَصْنَعُ اَلْحِمَارُ إِنَّ رَبَّ اَلْمَاءِ هُوَ رَبُّ اَلصَّعِیدِ إِنَّمَا یُجْزِیکَ أَنْ تَضْرِبَ بِکَفَّیْکَ ثُمَّ تَنْفُضَهُمَا، ثُمَّ تَمْسَحَ بِوَجْهِکَ وَ یَدَیْکَ کَمَا أَمَرَکَ اَللَّهُ. ﴾ (3)

992 / [146] - عَنِ اَلْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی طَلْحَهَ قَالَ:

سَأَلْتُ عَبْداً صَالِحاً (عَلَیْهِ السَّلاَمُ) فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: ﴿ أَوْ لَمَسْتُمُ اَلنِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا مآءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً ﴾ مَا حَدُّ ذَلِکَ، فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا بِشِرَاءٍ أَوْ بِغَیْرِ شِرَاءٍ إِنْ وُجِدَ قَدْرُ وُضُوءٍ بِمِائَهِ أَلْفٍ أَوْ بِأَلْفٍ، وَ کَمْ بَلَغَ؟

قَالَ: ﴿ ذَلِکَ عَلَی قَدْرِ جِدَتِهِ. ﴾ (4)

ص: 322

فرمود: موقعی که آب بیابد و توان استفاده از آن را داشته باشد، تیمم شکسته و باطل می شود.

144) - از زراره روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: عمار فرزند یاسر، محضر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم آمد و اظهار داشت: ای رسول خدا! دیشب جُنب شدم و (برای غسل جنابت) آب نداشتم.

حضرت (رسول صلی اللّه علیه و آله و سلم) فرمود: چه کاری انجام دادی؟

گفت: لباس هایم را در آوردم و در خاک ها افتادم و غلطیدم، فرمود: این کاری است که الاغ انجام می دهد، همانا خداوند فرموده: «با خاک پاک تیمم نمایید». سپس حضرت دو دست خود را بر زمین زد و بعد از آن یکی از دست ها را بر دیگری کشید (تا غبار آن بریزد) و پس از آن (با هر دو دست) پیشانی را مسح نمود و در نهایت هم (پشت) هر یک از دو دست خود را با دیگری مسح نمود.

145) - و در روایتی دیگر با همان سند حضرت فرمود:

حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: کاری انجام داده ای که الاغ انجام می دهد، همانا پروردگار آب، همان پروردگار خاک می باشد، تو را کفایت می کند که دو دست خود را بر زمین بزنی، سپس بتکانی و صورت و دست هایت را مسح کنی، آن چنانی که خداوند به تو دستور داده است.

146) - از حسین بن ابی طلحه روایت کرده است، که گفت:

از عبد صالح (امام کاظم علیه السلام) درباره فرمایش خداوند: «یا آن که با زنان ملامست و مجامعت کردید (و برای غسل جنابت آب نیافتید) پس با خاک پاک تيّمم نمایید» سؤال کردم که محدوده آن چگونه است: اگر آب خریدنی و یا بدون خریدن باشد؟ و یا اگر برای خرید مقداری آب برای وضو، به مبلغ صد هزار (درهم) و یا هزار باشد؟ و نیز جستجو برای پیدا کردن (آب) چقدر و چگونه باشد؟

فرمود: محدوده آن به مقدار توان و استطاعت شخص خواهد بود.

ص: 323

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ يَأَيُّهَا الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَب ءَامِنُوا بِمَا نَزَّلْنَا مُصَدِّقًا لِمَا مَعَكُم مِّن قَبل أن نُطْمِسَ وُجُوهَا فَتَرُدَّهَا عَلَى أَدْبَارهَا أو نَلْعَنَهُمْ كما لَعَنَّا أَصْحَبُ السَّيْتِ وَ كَانَ أَمْرُ اللّه مَفعُولاً ﴾ ﴿ 47 ﴾

993 / [147] - عَنْ جَابِرٍ اَلْجُعْفِیِّ ، قَالَ:

قَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فِی حَدِیثٍ لَهُ طَوِیلٍ:

﴿ یَا جَابِرُ! ، فَأَوَّلُ أَرْضِ اَلْمَغْرِبِ تَخْرَبُ أَرْضُ اَلشَّامِ ، یَخْتَلِفُونَ عِنْدَ ذَلِکَ عَلَی رَایَاتٍ ثَلاَثٍ: رَایَهِ اَلْأَصْهَبِ ، وَ رَایَهِ اَلْأَبْقَعِ ، وَ رَایَهِ اَلسُّفْیَانِیِّ ، فَیَلْقَی اَلسُّفْیَانِیُّ اَلْأَبْقَعَ ، (وَ يَقْتُلُونِ) فَیَقْتَتِلُونَ فَیَقْتُلُهُ وَ مَنْ مَعَهُ، وَ یَقْتُلُ اَلْأَصْهَبَ ، ثُمَّ لاَ یَکُونُ لَهُمْ هَمٌّ إِلاَّ اَلْإِقْبَالُ نَحْوَ اَلْعِرَاقِ ، وَ یَمُرُّ جَیْشُهُ بِقِرْقِیسِیَاءَ ، فَیَقْتُلُونَ بِهَا مِائَهَ أَلْفِ رَجُلٍ مِنَ اَلْجَبَّارِینَ. وَ یَبْعَثُ اَلسُّفْیَانِیُّ جَیْشاً إِلَی اَلْکُوفَهِ - وَ عِدَّتُهُمْ سَبْعُونَ أَلْفاً - فَیُصِیبُونَ مِنْ أَهْلِ اَلْکُوفَهِ قَتْلاً وَ صَلْباً وَ سَبْیاً، فَبَیْنَمَا هُمْ کَذَلِکَ إِذَا أَقْبَلَتْ رَایَاتٌ مِنْ نَاحِیَهِ خُرَاسَانَ تَطْوِی اَلْمَنَازِلَ طَیّاً حَثِیثاً، وَ مَعَهُمْ نَفَرٌ مِنْ أَصْحَابِ اَلْقَائِمِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ. ﴾

﴿ [ثُمَّ] یَخْرُجُ رَجُلٌ مِنْ مَوَالِی أَهْلِ اَلْکُوفَهِ فِی ضُعَفَاءَ، فَیَقْتُلُهُ أَمِیرُ جَیْشِ اَلسُّفْیَانِیِّ بَیْنَ اَلْحِیرَهِ وَ اَلْکُوفَهِ . وَ یَبْعَثُ اَلسُّفْیَانِیُّ بَعْثاً إِلَی اَلْمَدِینَهِ ، فَیَنْفِرُ اَلْمَهْدِیُّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَم مِنْهَا إِلَی مَکَّهَ ، فَیَبْلُغُ أَمِیرَ جَیْشِ اَلسُّفْیَانِیِّ أَنَّ اَلْمَهْدِیَّ قَدْ خَرَجَ مِنَ اَلْمَدِینَهِ ، فَیَبْعَثُ جَیْشاً عَلَی أَثَرِهِ فَلاَ یُدْرِکُهُ حَتَّی یَدْخُلَ مَکَّهَ خَائِفاً یَتَرَقَّبُ عَلَی سُنَّهِ مُوسَی اِبْنِ عِمْرَانَ. ﴾

قَالَ: ﴿ وَ یَنْزِلُ أَمِیرُ جَیْشِ اَلسُّفْیَانِیِّ اَلْبَیْدَاءَ ، فَیُنَادِی مُنَادٍ مِنَ اَلسَّمَاءِ: یَا بَیْدَاءُ !

ص: 324

فرمایش خداوند متعال: ای کسانی که کتاب (خدا) به شما داده شده! به آن چه (بر پیامبر خود) نازل کردیم - و هماهنگ با نشانه هایی است که با شما می باشد - ایمان آورید، پیش از آن که صورت هایی را محو و هلاک کنیم، سپس به پشت سر بازگردانیم، یا آن ها را از رحمت خود دور سازیم، همان گونه که اصحاب سبت (گروهی از خلاف کاران بنی اسرائیل) را دور ساختیم و فرمان خدا، در هر حال انجام شدنی است! (47)

147) - از جای جعفی روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام - در ضمن حديثي طولاني - فرمود: ای جابر! نخستین سرزمینی که در مغرب ویران می شود، سرزمین شام می باشد. در این موقعیت (آنان سه گروه خواهند شد و) دارای سه پرچم می باشند: پرچم اصهب و پرچم ابقع و پرچم سفیانی، پس لشکر سفیانی با ابقع برخورد می کنند و می جنگند و سفیانی رقیب خود و پیروانش را می کشد و سپس اصهب را نیز می کشد.

سپس (سفیانی) اندیشه ای به جز آن که رو به سمت عراق کند نخواهد داشت و سپاهیان او از منطقه قَرقیسیاء (که در کنار رود خابور در گذرگاه ریزش این رود که در فرات واقع شده) عبور کند و در آن جا جنگ خواهند کرد و یک صد هزار از ستمگران، در آن جنگ کشته شوند.

سپس سفیانی شکری را روانه کوفه می کند که هفتاد هزار به شمار می آیند و (تعدادی از) اهل کوفه را می کشند (و تعدادی را) به دار می آویزند و (تعدادی را هم) اسیر می کنند، در همین بین ناگهان پرچم هایی از جانب خراسان روی آور شوند و با سرعت منازل را یکی پس از دیگری پشت سر گذارند و همراه ایشان چند نفر از اصحاب قائم (آل محمّد علیهم السلام) خواهند بود.

پس از آن مردی از کارگران اهل کوفه با جمعی دیگر خروج می کند که فرمانده سپاه سفیانی او را میان شهر حیره و کوفه می کشد.

ص: 325

أَبِیدِی اَلْقَوْمَ، فَتَخْسِفُ بِهِمُ اَلْبَیْدَاءُ ، فَلاَ یُفْلِتُ مِنْهُمْ إِلاَّ ثَلاَثَهُ نَفَرٍ، یُحَوِّلُ اَللَّهُ وُجُوهَهُمْ فِی أَقْفِیَتِهِمْ، وَ هُمْ مِنْ کَلْبٍ، وَ فِیهِمْ نَزَلَتْ هَذِهِ اَلْآیَهُ: ﴿ یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ أُوتُوا اَلْکِتابَ ءَامِنُوا بِما نَزَّلْنا مُصَدِّقاً لِما مَعَکُمْ ﴾ یَعْنِی اَلْقَائِمَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ﴿ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَطْمِسَ وُجُوهاً فَنَرُدَّها عَلی أَدْبارِها ﴾ . ﴾ (1)

994 / [148]- وَ رَوَی عَمْرُو بْنُ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ :

﴿ نَزَلَتْ هَذِهِ اَلْآیَهُ عَلَی مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ هَکَذَا: ﴿ یَا أَیُّهَا اَلَّذِینَ أُوتُوا اَلْکِتَبَ ءَامِنُوا بِمَا نَزَّلْنا - فِی عَلِیٍّ - مُصَدِّقاً لِمَا مَعَکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَطْمِسَ وُجُوهاً فَنَرُدَّهَا عَلَی أَدْبَارِهَا أَوْ نَلْعَنَهُمْ ﴾ - إِلَی قَوْلِهِ - : ﴿ مَفْعُولاً ﴾ وَ أَمَّا قَوْلُهُ: ﴿ مُصَدِّقاً لِما مَعَکُمْ ﴾ یَعْنِی مُصَدِّقاً بِرَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ. ﴾ (2)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ إِنَّ اللّهَ لَا يَغْفِرُ أَن يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِكَ لِمَن يَشَاءُ وَ مَن يُشْرِكْ بِاللّهِ فَقَدِ افْتَرَى إِنَّمَا عَظِيمًا ﴾ ﴿ 48 ﴾

ص: 326

و سفیانی هیئتی را روانۀ مدینه می نماید و مهدی از مدینه رهسپار مکه می شود، موقعی که فرمانده لشکر سفیانی این خبر - رهسپاری مهدی علیه السلام از مدینه به مکه - را به او می دهد، لشکری را به دنبال او می فرستد ولی آنان موفّق به دستگیری او نخواهند شد، تا آن که آن حضرت در حال ترس و مراقبت، طبق سنّت موسى بن عمران علیه السلام داخل مکه می شود.

سپس (امام علیه السلام) فرمود: فرمانده سپاه سفیانی در منطقه بیداء فرود می آید، پس از آن منادی از آسمان فریاد زند: ای (زمین) بیداء! ابن قوم را نابود کن و در خود فرو ببر، پس زمین آنان را فرو می برد مگر سه نفر را که نجات می یابند، ولی خداوند صورت آنان را به پشت بر می گرداند و آنان از قبیلۀ کذب خواهند بود.

و این آیه درباره آنان نازل شده است: «ای کسانی که برای شما کتاب آسمانی فرستاده شد، به آن چه که نازل نمودیم و (آن چه که) همراه شما (از تورات و انجیل) است که آن را تصدیق می کند، ایمان آورید»، که منظور حضر قائم علیه السلام می باشد « پیش از از آن که چهره هایی را محو کنیم و سپس به پشت بازگردانیم».

148)- و عمرو بن شمر از جابر جعفی روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: این آیه با این کلمات بر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم، نازل شد: «ای کسانی که کتاب (خداوند) بر شما آمده بر آن چه - درباره علی علیه السلام - فرستاده ایم و آن چه همراه شما (از تورات و انجیل) هست، که آن را تصدیق می كند، ایمان بیاورید، پیش از آن که خوار گردید و چهره های تان به پشت برگردد و یا آن ها را لعن نماییم» ... و اما فرمایش خداوند: ﴿ مُصَدِّقًا لَمَا مَعَكُمْ ﴾ يعنی، رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را تصدیق کننده است.

فرمایش خداوند متعال: به درستی که خداوند (هرگز گناه) شرک را نمی بخشد، ولی پایین تر از آن را برای هر کسی (که بخواهد و شایسته بداند) می بخشد و اما آن کسی که برای خدا، شریکی قرار دهد، گناه بزرگی مرتکب شده است. (48)

ص: 327

995 / [149] - عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ:

﴿ أَمَّا قَوْلُهُ، ﴿ إِنَّ اَللّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ ﴾ یَعْنِی أَنَّهُ لاَ یَغْفِرُ لِمَنْ یَکْفُرُ بِوَلاَیَهِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ. ﴾

﴿ وَ أَمَّا قَوْلُهُ ﴿ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ ﴾ یَعْنِی لِمَنْ وَالَی عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلاَمُ. ﴾ (1)

996 / [150] - عَنْ أَبِی اَلْعَبَّاسِ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ أَدْنَی مَا یَکُونُ بِهِ اَلْإِنْسَانُ مُشْرِکاً؟

قَالَ: ﴿ مَنِ اِبْتَدَعَ رَأْیاً فَأَحَبَّ عَلَیْهِ أَوْ أَبْغَضَ. ﴾ (2)

997 / [151] - عَنْ قُتَیْبَهَ اَلْأَعْشَی قَالَ:

سَأَلْتُ اَلصَّادِقَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى: ﴿ إِنَّ اَللّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ ﴾؟

قَالَ: ﴿ دَخَلَ فِی اَلاِسْتِثْنَاءِ کُلُّ شَیْءٍ ﴾ . (3)

998 / [152] -وَ فِی رِوَایَهٍ أُخْرَی عَنْهُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : ﴿ دَخَلَ اَلْکَبَائِرُ فِی اَلاِسْتِثْنَاءِ. ﴾ (4)

ص: 328

149) - از جابر روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام راجع به فرمایش خداوند: «به درستی که خداوند کسی را که به او شرک آورد نمی آمرزد» فرمود: یعنی خداوند کسی را که به ولایت علی علیه السلام کافر باشد نمی آمرزد و اما فرمایش (دیگر خداوند): «و پایین تر از آن را برای هر کسی که بخواهد می آمرزد» یعنی کسی که ولایت علی علیه السلام را پذیرفته است.

150) - از ابو العباس روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام سؤال کردم: کم ترین چیزی که انسان به سبب آن مشرک می شود، چیست؟

فرمود: کسی که رأی و نظریه ای را (در موردی از مسائل اعتقادی، فقهی و یا تفسیری) بدعت گذاری کند، خواه به خاطر آن محبوب و یا مبغوض (مردم) قرار گیرد.

151) - از قتیبه اعشی روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام درباره فرمایش خداوند: «به درستی که خداوند کسی را که به او شرک آورد نمی آمرزد، ولی پایین تر از آن را برای هر کسی که بخواهد می آمرزد» سؤال کردم؟

فرمود: هر چیزی (و هر نوع گناهی غیر از شرک) داخل استثنا خواهد بود.

152) - و در روایتی دیگر از آن حضرت روایت کرده است، که:گناهان کبیره داخل در (حکم) استثنا می باشد.

ص: 329

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُوا نَصِيبًا مِّنَ الْكِتَب يُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطَّغُوتِ وَ يَقُولُونَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا هَؤُلَاءِ أَهْدَى مِنَ الَّذِينَ ءَامَنُواْ سَبِيلاً ﴿ 51 ) - إلى - يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ أطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الأمْرِ مِنكُمْ فَإِن تَنَزَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَ الرَّسُولِ إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ باللَّهِ وَ الْيَوْم الأخرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِيلاً ) ﴿ 59 )

999 / [153] - عَنْ بُرَیْدِ بْنِ مُعَاوِیَهَ، قَالَ:

کُنْتُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، فَسَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَى: ﴿ أَطِیعُوا اَللّهَ وَ أَطِیعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُولِی اَلْأَمْرِ مِنْکُمْ ﴾ ؟

قَالَ: ﴿ فَکَانَ جَوَابَهُ (عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ) أَنْ قَالَ: ﴿ أَلَمْ تَرَ إِلَی اَلَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ اَلْکِتابِ یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ اَلطّاغُوتِ ﴾؟ فُلاَنٍ وَ فُلاَنٍ ﴿ وَ یَقُولُونَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا هؤُلاءِ أَهْدی مِنَ اَلَّذِینَ ءَامَنُواْ سَبِیلاً ﴾ [وَ یَقُولُ:] اَلْأَئِمَّهُ اَلضَّالَّهُ وَ اَلدُّعَاهُ إِلَی اَلنَّارِ: هَؤُلاَءِ أَهْدَی مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَوْلِیَائِهِمْ سَبِیلاً ﴿ أُولَئِکَ اَلَّذِینَ لَعَنَهُمُ اَللّهُ وَ مَنْ یَلْعَنِ اَللّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ نَصِیراً * أَمْ لَهُمْ نَصِیبٌ مِنَ اَلْمُلْکِ ﴾ یَعْنِی اَلْإِمَامَهَ وَ اَلْخِلاَفَهَ. ﴿ فَإِذاً لا یُؤْتُونَ اَلنّاسَ نَقِیراً ﴾ نَحْنُ اَلنَّاسُ اَلَّذِینَ عَنَی اَللَّهُ، وَ اَلنَّقِیرُ: اَلنُّقْطَهُ اَلَّتِی رَأَیْتَ فِی وَسَطِ اَلنَّوَاهِ. ﴾

﴿ أَمْ یَحْسُدُونَ اَلنّاسَ عَلی ما ءَاتَهُمُ اَللّهُ مِنْ فَضْلِهِ ﴾

ص: 330

فرمایش خداوند متعال: آیا ندیدی کسانی را که از کتاب (خدا) بهره ای به آنان داده شد، ولی به جبت و طاغوت (بت و بت پرستان) ایمان آورند و دربارۀ کافران گویند: آن ها از کسانی که ایمان آورده اند، هدایت یافته ترند؟! (51) - تا - ای کسانی که ایمان آورده اید! خدا و پیامبر خدا و اولو الأمر (یعنی اوصیای بر حق پیامبر) را اطاعت کنید و هرگاه در چیزی نزاع داشتید، آن را به خدا و پیامبر بازگردانده و به ایشان مراجعه کنید؛ اگر به خدا و روز قیامت ایمان دارید، این (کار) برای شما بهتر و پایانش نیکو تر است. (59)

153) - از برید بن معاویه روایت کرده است، که گفت:

در محضر امام باقر علیه السلام بودم پس از آن حضرت دربارۀ فرمایش خداوند: « از (دستورات ) خدا و رسولش و صاحبان امر اطاعت کنید»، سؤال کردم؟

و جواب حضرت این بود: «آیا نمی بینی کسانی را که سهمی از علم کتاب نصيب آن ها شد، ایمان به جبت و طاغوت می آوردند؟ - که فلانی و فلانی می باشند - و به افرادی که کافر هستند می گویند: راه این ها از آن هایی که ایمان آورده اند روشن تر می باشد»، این مردم درباره پیشوایان گمراه کننده و رهبران هدایت گر به دوزخ، گویند: «این ها از آل محمّد علیهم السلام هدایت یافته ترند، «این ها همان افرادی هستند که خداوند این ها را لعنت نموده و کسی را که خداوند لعنت کند برای او راه نجانی نخواهد بود * یا آن که سهمی از ریاست (دنیا) را خواهند داشت»، که (منظور از ملک)، امامت و خلافت خواهد بود، «پس در چنین حالتی حتی به مقدار پوست (ناچیز و بی ارزش) روی هسته خرمایی را هم به کسی نخواهند داد»، که منظور از ﴿ النَّاسَ ﴾ ما (اهل بیت رسالت) هستیم. و (معنای) ﴿ نَقِيرً ﴾ پوست باریک وسط شکاف هسته خرما می باشد، «یا آن که با (دیگر) مردم به خاطر آن چه خداوند از فضل خود عطای شان کرده، حسادت می ورزند».

که منصب امامت باشد که به هیچ کس دیگری عطا نکرده است، لذا با ما حسادت

ص: 331

فَنَحْنُ اَلْمَحْسُودُونَ عَلَی مَا آتَانَا اَللَّهُ مِنَ اَلْإِمَامَهِ دُونَ خَلْقِ اَللَّهِ جَمِیعاً ﴿ فَقَدْ ءَاتَیْنا ءَالَ إِبْراهِیمَ اَلْکِتَبَ وَ اَلْحِکْمَهَ وَ ءَاتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً ﴾ یَقُولُ: فَجَعَلْنَا مِنْهُمُ اَلرُّسُلَ وَ اَلْأَنْبِیَاءَ وَ اَلْأَئِمَّهَ، فَکَیْفَ یُقِرُّونَ بِذَلِکَ فِی آلِ إِبْرَاهِیمَ وَ یُنْکِرُونَهُ فِی آلِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ؟ ﴿ فَمِنْهُمْ مَنْ ءَامَنَ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ صَدَّ عَنْهُ وَ کَفی بِجَهَنَّمَ سَعِیراً ﴾ - إِلَی قَوْلِهِ: - ﴿ وَ نُدْخِلُهُمْ ظِلاًّ ظَلِیلاً ﴾ .

قَالَ: قُلْتُ: قَوْلُهُ (تَبارَک وَ تَعَالِي) فِی آلِ إِبْرَاهِیمَ: ﴿ وَ ءَاتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً ﴾ مَا اَلْمُلْکُ اَلْعَظِیمُ؟ قَالَ: ﴿ أَنْ جَعَلَ مِنْهُمْ أَئِمَّهً، مَنْ أَطَاعَهُمْ أَطَاعَ اَللَّهَ، وَ مَنْ عَصَاهُمْ عَصَی اَللَّهَ، فَهُوَ اَلْمُلْکُ اَلْعَظِیمُ. ﴾

قَالَ: ثُمَّ قَالَ: ﴿ إِنَّ اَللّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا اَلْأَمَنَتِ إِلی أَهْلِها ﴾ - إِلَی - ﴿ سَمِیعاً بَصِیراً ﴾ - قَالَ: - إِیَّانَا عَنَی، أَنْ یُؤَدِّیَ اَلْأَوَّلُ مِنَّا إِلَی اَلْإِمَامِ اَلَّذِی بَعْدَهُ اَلْکُتُبَ وَ اَلْعِلْمَ وَ اَلسِّلاَحَ ﴿ وَ إِذا حَکَمْتُمْ بَیْنَ اَلنّاسِ أَنْ تَحْکُمُوا بِالْعَدْلِ ﴾ اَلَّذِی فِی أَیْدِیکُمْ، ثُمَّ قَالَ لِلنَّاسِ: ﴿ یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ ءَامَنُوا ﴾ فَجَمَعَ اَلْمُؤْمِنِینَ إِلَی یَوْمِ اَلْقِیَامَهِ ﴿ أَطِیعُوا اَللّهَ وَ أَطِیعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُولِی اَلْأَمْرِ مِنْکُمْ ﴾ إِیَّانَا عَنَی خَاصَّهً.

فَإِنْ خِفْتُمْ تَنَازُعاً فِی اَلْأَمْرِ فَارْجِعُوا إِلَی اَللَّهِ وَ إِلَی اَلرَّسُولِ وَ أُولِی الأَمْرِ مِنْکُمْ، هَکَذَا نَزَلَتْ، وَ کَیْفَ یَأْمُرُهُمْ بِطَاعَهِ أُولِی اَلْأَمْرِ وَ یُرَخِّصُ لَهُمْ فِی مُنَازَعَتِهِمْ؟ إِنَّمَا قِیلَ ذَلِکَ لِلْمَأْمُورِینَ اَلَّذِینَ قِیلَ لَهُمْ: ﴿ أَطِیعُوا اَللّهَ وَ أَطِیعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُولِی اَلْأَمْرِ مِنْکُمْ ﴾ . (1)

ص: 332

می ورزند، «پس به تحقیق ما به آل ابراهیم کتاب و حکمت عطا کردیم و مُلک عظیمی را به آنان دادیم»، می فرماید: پیغمبران و رسولان و امامان را از آل ابراهیم قرار دادیم، پس چگونه این مردم این مقام (عظیم) را نسبت به آل ابراهیم اقرار و اعتراف دارند ولی دربارۀ آل محمّد علیهم السلام منکر می شوند و نمی پذیرند؟ «پس برخی از آن ها به او ایمان آوردند و برخی هم (راه پیشرفت و هدایت) را بر او بستند و جهنم (برای چنین افرادی به عنوان جایگاهی سوزان) کفایت می کند - تا جایی که فرمود: - و ما افراد با ایمان را در سایه (رحمت جاوید خود) وارد می گردانیم».

عرض کردم: فرمایش خداوند دربارۀ آل ابراهیم: «و ما به ایشان مُلک عظیم دادیم» منظور از مُلک عظیم چیست؟ فرمود: خداوند امامان را از ذریّه آل ابراهیم قرار داد، کسی که از ایشان اطاعت کند، در حقیقت از خداوند اطاعت کرده و کسی که مخالفت ایشان کند، در حقیقت خدا را معصیت کرده، منظور از مُلک عظیم، همین است.

حضرت افزود: سپس خداوند فرموده: «همانا خداوند شما را دستور داده که امانات را به اهلش واگذار کنید - تا جایی که فرمود: - ایشان شنوا و بینا هستند»، منظور ما (اهل بیت رسالت) هستیم که باید هر امامی، امانت های امامت را - از کتاب علوم و سلاح - به امام بعد از خود تحویل دهد «و زمانی که بین مردم حکم کردید، باید حکم به عدالت باشد» یعنی نسبت به آن چه که در اختیار شما می باشد.

بعد از آن (خداوند) به مردم فرمود: «ای کسانی که ایمان آورده اید!» که تمامی افراد مؤمن را تا قیامت در بر گرفته است، «از خداوند و رسولش و اولی الامر، پیروی و اطاعت کنید» که مقصود ما (اهل بیت عصمت و طهارت) می باشیم، پس اگر از (وقوع) نزاع و درگیری ترسیدید، به خداوند و رسول او و اولی الامری که از خود شما هستند، مراجعه نمایید، آیه این چنین نازل شده است و چگونه ممکن است که فرمان به پیروی و اطاعت از اولی الامر داده شود ولی نسبت به منازعات و اختلافات مرخّص باشند که به هر کسی خواستند مراجعه نمایند؟! این مطلب (مراجعه) به افرادی گفته شده که مأمور بر پیروی و اطاعت هستند و مورد خطاب «از خداوند و رسولش و اولى الامر، پیروی و اطاعت کنید» قرار گرفته اند.

ص: 333

1000 / [154] -بُرَیْدٌ اَلْعِجْلِیُّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : ﴿ مِثْلَهُ سَوَاءً وَ زَادَ فِیهِ ﴿ أَنْ تَحْکُمُوا بِالْعَدْلِ ﴾ إِذَا ظَهَرْتُمْ ﴿ أَنْ تَحْکُمُوا بِالْعَدْلِ ﴾ إِذَا بَدَتْ فِی أَیْدِیکُمْ. ﴾ (1)

1001 / [155] - عَنْ أَبِی اَلصَّبَّاحِ اَلْکِنَانِیِّ ، قَالَ:

قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ : ﴿ یَا أَبَا اَلصَّبَّاحِ! ، نَحْنُ قَوْمٌ فَرَضَ اَللَّهُ طَاعَتَنَا، لَنَا اَلْأَنْفَالُ وَ لَنَا صَفْوُ اَلْمَالِ، وَ نَحْنُ اَلرَّاسِخُونَ فِی اَلْعِلْمِ، وَ نَحْنُ اَلْمَحْسُودُونَ اَلَّذِینَ قَالَ اَللَّهُ: ﴿ أَمْ یَحْسُدُونَ اَلنّاسَ عَلی ما ءَاتَلهُمُ اَللّهُ مِنْ فَضْلِهِ ﴾ . ﴾ (2)

1002 / [156] - عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ:

بَیْنَمَا مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ عَلَیْهِما اَلسَّلاَمُ یُنَاجِی رَبَّهُ وَ یُکَلِّمُهُ، إِذْ رَأَی رَجُلاً تَحْتَ ظِلِّ عَرْشِ اَللَّهِ تَعَالَی، فَقَالَ: ﴿ یَا رَبِّ!، مَنْ هَذَا اَلَّذِی قَدْ أَظَلَّهُ عَرْشُکَ ﴾ ؟

فَقَالَ: ﴿ یَا مُوسَی! هَذَا مِمَّنْ لاَ یَحْسُدُ اَلنَّاسَ عَلَی مَا آتَاهُمُ اَللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ. ﴾ (3)

ص: 334

154) - بُرید عجلی از امام باقر علیه السلام مانند آن را نقل نموده و در آن افزوده است: «چنان چه پیروز گشتید عدالت را اجرا نمایید» هم چنین اگر (مقام ولایت) در دست و قدرت شما قرار گرفت «به عدالت حکم رانی کنید».

155) - از ابو الصباح کنانی روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: ای ابا الصباح! ما (اهل بیت رسالت) گروهی هستیم که خداوند متعال اطاعت از ما را واجب و لازم دانسته است، بعضی اموال و منافع تعلّق به ما دارد و اموال پاکیزه برای ما می باشد و ما راسخ در علوم ما همان افراد حسادت ورزیده شدگانی هستیم، که خداوند فرموده است: «یا آن که با (دیگر) مردم به خاطر آن چه که خداوند از فضل خود عطای شان کرده، حسادت می ورزند».

156) - از یونس بن ظبیان روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که حضرت موسی بن عمران علیه السلام با پروردگار خود مناجات می کرد و سخن می گفت، ناگهان مردی را در زیر سایه عرش خداوند متعال دید و گفت : پروردگارا! این مرد کیست که این چنین عرش تو بر او سایه افکنده است؟

پاسخ آمد: ای موسی! این از افرادی است که نسبت به دیگران که خداوند از فضل خود به آن ها عطا کرده، حسادت نمی ورزد.

ص: 335

1003 / [157] - عَنْ أَبِی سَعِیدٍ اَلْمُؤَدِّبِ عَنْ اِبْنِ عَبَّاسٍ : فِی قَوْلِهِ: ﴿ أَمْ یَحْسُدُونَ اَلنّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اَللّهُ مِنْ فَضْلِهِ ﴾ قَالَ:

﴿ نَحْنُ اَلنَّاسُ وَ فَضْلُهُ اَلنُّبُوَّهُ ﴾ (1)

1004 / [158] - عَنْ أَبِی خَالِدٍ اَلْکَابُلِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : ﴿ مُلْکاً عَظِیماً ﴾ ﴿ أَنْ جَعَلَ فِیهِمْ أَئِمَّهً ، مَنْ أَطَاعَهُمْ أَطَاعَ اَللَّهَ وَ مَنْ عَصَاهُمْ عَصَی اَللَّهَ، فَهَذَا مُلْکٌ عَظِیمٌ ﴿ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً ﴾ . ﴾ (2)

1005 / [159] - وَ عَنْهُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فِی رِوَایَهٍ أُخْرَی قَالَ: ﴿ اَلطَّاعَهُ اَلْمَفْرُوضَهُ. ﴾ (3)

1006 / [160] - حُمْرَانُ عَنْهُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: ﴿ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ اَلْکِتابَ ﴾ قَالَ: اَلنُّبُوَّهُ ﴿ وَ اَلْحِکْمَهُ ﴾ قَالَ: اَلْفَهْمُ وَ اَلْقَضَاءُ، وَ ﴿ مُلْکاً عَظِیماً ﴾ قَالَ: ﴿ اَلطَّاعَهُ . ﴾ (4)

ص: 336

157) - از ابو سعید مؤَدَّب روایت کرده است، که گفت:

ابن عباس در مورد فرمایش خداوند متعال: «یا آن که به (دیگر) مردم به خاطر آن چه که خداوند از فضل خود عطای شان کرده، حسادت می ورزند» گفته است: منظور از ﴿ النَّاسَ ﴾ ما هستیم و منظور از ﴿ فَضْلِهِ ﴿، (مقام) نبوّت و پیامبری است.

158) - از ابو خالد کابلی روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: منظور از «مُلک عظیم» این است که (خداوند متعال) امامان را از ذریّه آل ابراهیم قرار داد، کسی که از ایشان اطاعت و پیروی کند، در حقیقت از خداوند اطاعت کرده و کسی که معصیت و مخالفت ایشان را کند، در حقیقت معصیت خداوند را کرده، پس منظور از مُلک عظیم، همین است «و به ایشان ملک عظیم را عطا کردیم».

159) - و در روایتی دیگر آن حضرت علیه السلام فرموده است: (منظور) طاعت مفروض و واجب می باشد.

160) - حمران از حضرت (امام صادق علیه السلام) روایت کرده است، که:

فرمود: (منظور از آیه) «و ایشان را کتاب عطا کردیم»، نبوت و پیامبری است. «و حکمت»، (قدرت درک) فهمیدن و قضاوت کردن است.

و «مُلک عظیم» پیروی و اطاعت خواهد بود.

ص: 337

1007 / [161] - عَنْ أَبِی حَمْزَهَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : ﴿ ﴿ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ اَلْکِتابَ ﴾ فَهُوَ اَلنُّبُوَّهُ ﴿ وَ اَلْحِکْمَهُ ﴾ فَهُمُ اَلْحُکَمَاءُ مِنَ اَلْأَنْبِیَاءِ مِنَ اَلصَّفْوَهِ، وَ أَمَّا اَلْمُلْکُ اَلْعَظِیمُ فَهُمُ اَلْأَئِمَّهُ اَلْهُدَاهُ مِنَ اَلصَّفْوَهِ. ﴾ (1)

1008 / [162] - عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ : ﴿ وَ عِنْدَهُ إِسْمَاعِیلُ اِبْنُهُ، یَقُولُ: ﴿ أَمْ یَحْسُدُونَ اَلنّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اَللّهُ مِنْ فَضْلِهِ ﴾ - اَلْآیَهَ - . ﴾

قَالَ: فَقَالَ: اَلْمُلْکُ اَلْعَظِیمُ: اِفْتِرَاضٌ مِنَ اَلطَّاعَهِ، قَالَ: ﴿ فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ صَدَّ عَنْهُ ﴾ . قَالَ: فَقُلْتُ: أَسْتَغْفِرُ اَللَّهَ، فَقَالَ لِی إِسْمَاعِیلُ : ﴿ لِمَ یَا دَاوُدُ ﴾؟!

قُلْتُ: لِأَنِّی کَثِیراً من قَرَأْتُهَا «وَ مِنْهُمْ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ صَدَّ عَنْهُ».

قَالَ: فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: ﴿ إِنَّمَا هُوَ ، فَمِنْ هَؤُلاَءِ وُلْدُ إِبْرَاهِیمَ مَنْ آمَنَ بِهَذَا، وَ مِنْهُمْ مَنْ صَدَّ عَنْهُ. ﴾ (2)

1009 / [163] - عَنْ زُرَارَهَ وَ حُمْرَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ [قَالا]:

﴿ اَلْإِمَامُ یُعْرَفُ بِثَلاَثِ خِصَالٍ: أَنَّهُ أَوْلَی اَلنَّاسِ بِالَّذِی کَانَ قَبْلَهُ، وَ أَنَّ عِنْدَهُ سِلاَحَ اَلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ وَ سَلَّمَ عِنْدَهُ اَلْوَصِیَّهَ، وَ هِیَ اَلَّتِی قَالَ اَللَّهُ فِی کِتَابِهِ : ﴿ إِنَّ اَللّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا اَلْأَماناتِ إِلی أَهْلِها ﴾ وَ قَالَ: إِنَّ اَلسِّلاَحَ فِینَا بِمَنْزِلَهِ اَلتَّابُوتِ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ ، یَدُورُ اَلْمُلْکُ حَیْثُ دَارَ اَلسِّلاَحُ، کَمَا کَانَ یَدُورُ حَیْثُ دَارَ اَلتَّابُوتُ. ﴾ (3)

ص: 338

161) - از ابو حمزه روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: (منظور از فرمایش خداوند:) «پس همانا به خاندان ابراهیم کتاب عطا کردیم» نبوّت است. ﴿ وَ الْحِكْمَةَ ﴾ حُكَمایی از پیامبران می باشند که برگزیدگان (از طرف خداوند متعال) خواهند بود و اما مُلک عظیم امامان هدایت گر هستند که آنان نیز از برگزیدگان می باشند.

162) - از داود بن فرقد روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام شنیدم -در حالی که فرزندش اسماعیل حضور داشت - می فرمود: «یا آن که به (دیگر) مردم به خاطر آن چه خداوند از فضل خود عطای شان کرده، حسادت می ورزند»، ملک عظیم، وجوب اطاعت و پیروی است.

سپس اظهار نمود: «و برخی از آن ها ایمان به او آورده اند و برخی از آن ها سدّ و مانع ایجاد کرده اند» و من (با حالت شگفت زده) گفتم: استغفر اللّه، پس اسماعیل به من گفت: ای داود! برای چه استغفار کردی؟ گفتم: برای آن که من آن را زیاد تلاوت کرده ام و این چنین «و برخی از آن ها ایمان به او می آورند و برخی از آن ها سد و مانع ایجاد کرده اند» می خواندم. امام صادق علیه السلام فرمود: همانا معنای آن این است: پس برخی از فرزندان ابراهیم به آن ایمان آوردند و برخی دیگر (کفر ورزیدند و) مانع از آن شدند.

163) - از زراره و حُمران و محمّد بن مسلم، روایت کرده است، که گفتند: امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام فرموده اند: امام (بر حق) با سه خصلت شناخته می شود: (از دیگران) نسبت به امام قبل از خود سزاوا تر می باشد و در نزد او سلاح رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم موجود می باشد و وصایای امامت نزد او خواهد بود؛ و این همان فرمایشی است که خداوند در کتاب خود بیان نموده: «به درستی که خداوند فرمان می دهد: امانت ها را به اهلش واگذار کنید.» سپس افزودند: سلاح نزد ما همانند تابوت در بنی اسرائیل می باشد که مُلک امامت حرکت می کند و می چرخد نزد هر کسی که سلاح باشد، همان طوری که تابوت در بنی اسرائیل چنین بود.

ص: 339

1010 / [164] - اَلْحَلَبِیُّ عَنْ زُرَارَهَ : ﴿ أَنْ تُؤَدُّوا اَلْأَماناتِ إِلی أَهْلِها ﴾ یَقُولُ: أَدُّوا اَلْوَلاَیَهَ إِلَی أَهْلِهَا ﴿ وَ إِذا حَکَمْتُمْ بَیْنَ اَلنّاسِ أَنْ تَحْکُمُوا بِالْعَدْلِ ﴾ قَالَ: ﴿ هُمْ آلُ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمُ اَلسَّلاَمُ. ﴾ (1)

1011 / [165] - فِی رِوَایَهِ مُحَمَّدِ بْنِ اَلْفُضَیْلِ ، عَنْ أَبِی اَلْحَسَنِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ [قَالَ:] ﴿ هُمُ اَلْأَئِمَّهُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ ، یُؤَدِّی اَلْإِمَامُ اَلْأَمَانَهَ إِلَی اَلْإِمَامِ بَعْدَهُ، وَ لاَ یَخُصُّ بِهَا غَیْرَهُ، وَ لاَ یَزْوِیهَا عَنْهُ. ﴾ (2)

1012 / [166] - أَبُو جَعْفَرٍ : فِی قَوْلِهِ ﴿ إِنَّ اَللّهَ نِعِمّا یَعِظُکُمْ بِهِ ﴾ .

قَالَ: ﴿ فِینَا نَزَلَتْ وَ اَللّهُ اَلْمُسْتَعانُ ﴾ (3)

1013 / [167] - فِی رِوَایَهِ اِبْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

﴿ إِنَّ اَللّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا اَلْأَماناتِ إِلی أَهْلِها وَ إِذا حَکَمْتُمْ بَیْنَ اَلنّاسِ أَنْ تَحْکُمُوا بِالْعَدْلِ ﴾ قَالَ: ﴿ أَمَرَ اَللَّهُ اَلْإِمَامَ أَنْ یَدْفَعَ مَا عِنْدَهُ إِلَی اَلْإِمَامِ اَلَّذِی بَعْدَهُ وَ أَمَرَ اَلْأَئِمَّهَ أَنْ یَحْکُمُوا بِالْعَدْلِ وَ أَمَرَ اَلنَّاسَ أَنْ یُطِیعُوهُمْ. ﴾ (4)

ص: 340

164) - از حلبی روایت کرده است، که گفت:

زراره (در مورد) «امانت ها را به اهلش واگذار کنید» می گوید: امامت و ولایت را به اهلش واگذار کنید. و «و هنگامی که بین مردم حکم کردید، بر مبنای عدالت حکم کنید»، منظور آل محمّد علیهم السلام می باشند.

165) - در روایتی از محمّد بن فضیل روایت کرده است، که گفت:

امام رضا علیه السلام فرمود: ایشان امامان از آل محمّد علیهم السلام می باشند که امام اول باید امانت را به امام بعد از خود بسپارد و به دیگری واگذار نکند و از سپردن به امام بعد از خود فرو گذار نکرده و آن را پنهان نکند.

166) - امام باقر علیه السلام روایت کرده است، که گفت:

(در مورد) «به راستی که خداوند بهترین چیزی که به وسیله آن شما را موعظه می نماید»، فرمود: درباره ما (اهل بیت عصمت و طهارت) نازل شده است و خداوند کمک دهنده و پشتیبان خواهد بود.

167) - و در روایتی از ابن ابو یعفور روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام (در مورد فرمایش خداوند متعال): «به راستی که خداوند فرمان داده است که امانت ها را به اهلش واگذار نمایید و هنگامی که بین مردم حکم کردید، بر مبنای عدالت حکم کنید»،

فرمود: خداوند به امام دستور داده است که هر آن چه (از آثار امامت) نزد او می باشد به امام بعد از خود بسپارد و به امامان دستور داده که به عدالت رفتار و معاشرت نمایند و به مردم دستور داده تا از ایشان پیروی و اطاعت کنند.

ص: 341

1014 / [168] - عَنْ جَابِرٍ اَلْجُعْفِیِّ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ هَذِهِ اَلْآیَهِ ﴿ أَطِیعُوا اَللّهَ وَ أَطِیعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُولِی اَلْأَمْرِ مِنْکُمْ ﴾ ؟

قَالَ: ﴿ اَلْأَوْصِیَاءُ ﴾ (1)

1015 / [169] - وَ فِی رِوَایَهِ أَبِی بَصِیرٍ عَنْهُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ:

﴿ نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قُلْتُ لَهُ: إِنْ اَلنَّاسَ یَقُولُونَ لَنَا: فَمَا مَنَعَهُ أَنْ یُسَمِّیَ عَلِیّاً وَ أَهْلَ بَیْتِهِ فِی کِتَابِهِ؟ ﴾

فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: ﴿ قُولُوا لَهُمْ: إِنَّ اَللَّهَ أَنْزَلَ عَلَی رَسُولِهِ اَلصَّلاَهَ وَ لَمْ یُسَمِّ ثَلاَثاً وَ لاَ أَرْبَعاً حَتَّی کَانَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ هُوَ اَلَّذِی فَسَّرَ ذَلِکَ لَهُمْ وَ أَنْزَلَ اَلْحَجَّ فَلَمْ یُنْزِلْ طُوفُوا أُسْبُوعاً حَتَّی فَسَّرَ ذَلِکَ لَهُمْ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ أَنْزَلَ ﴿ أَطِیعُوا اَللّهَ وَ أَطِیعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُولِی اَلْأَمْرِ مِنْکُمْ ﴾ فَنَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ وَ اَلْحَسَنِ وَ اَلْحُسَیْنِ عَلَیْهِم اَلسَّلاَمُ ﴾ وَ قَالَ: ﴿ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ فِی عَلِیٍّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاَهُ. ﴾

وَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ: ﴿ أُوصِیکُمْ بِکِتَابِ اَللَّهِ وَ أَهْلِ بَیْتِی إِنِّی سَأَلْتُ اَللَّهَ أَنْ لاَ یُفَرِّقُ بَیْنَهُمَا حَتَّی یُورِدَهُمَا عَلَیَّ اَلْحَوْضَ فَأَعْطَانِی ذَلِکَ، وَ قَالَ: فَلاَ تُعَلِّمُوهُمْ فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْکُمْ، إِنَّهُمْ لَنْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ بَابِ هُدًی وَ لَنْ یُدْخِلُوکُمْ فِی بَابِ ضَلاَلٍ. ﴾

﴿ وَ لَوْ سَکَتَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَمْ یُبَیِّنْ أَهْلَهَا لاَدَّعَاهَا آلُ عَبَّاسٍ وَ آلُ عَقِیلٍ وَ آلُ فُلاَنٍ وَ آلُ فُلاَنٍ، وَ لَکِنْ أَنْزَلَ اَللَّهُ فِی کِتَابِهِ ﴿ إِنَّما یُرِیدُ اَللّهُ لِیُذْهِبَ

ص: 342

168) - از جابر جعفی روایت کرده است، که گفت:

از امام باقر علیه السلام درباره این آیۀ شریفه: «از خداوند و رسولش و اولی الامر که از میان خود تان هستند، پیروی و اطاعت کنید»، سؤال کردم؟

فرمود: منظور اوصیاء (و جانشینان بر حق رسول خد علیهم السلام) هستند.

169) - و در روایتی از ابو بصیر روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام (از قول خداوند: از خدا و رسولش و اولی الامر که از میان خود تان هستند، پیروی و اطاعت کنید»، سؤال کردم؟) فرمود: درباره علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شده است. عرض کردم: مردم می گویند: چرا نام علی و اهل بیت آن حضرت علیهم السلام (صریحاً) در کتاب خداوند بیان نشده است؟

فرمود: به آنان بگویید خداوند آیه نماز را بر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم نازل نمود ولی سه رکعتی بودن و یا چهار رکعتی بودن را در آن مطرح نکرده است، تا این که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم خودش برای مردم تفسیر و بیان کرد، هم چنین آیه حج را نازل نمود و برای مردم نگفت: هفت دور طواف کنید تا این که خود رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم برای آن ها توضیح داد و بیان نمود.

و خداوند آیه «از خدا و رسولش و اولی الامر که از میان خود تان هستند، پیروی و اطاعت کنید» را نازل کرد که درباره علی، حسن و حسین علیهم السلام نازل شده، سپس رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم درباره علی علیه السلام فرمود: «هر کسی که من مولای او هستم، علی مولای اوست» هم چنین فرمود: درباره کتاب خدا و اهل بیت خودم به شما سفارش می کنم؛ زیرا من از خداوند درخواست کرده ام تا میان آن دو جدائی نیندازد، تا در کنار حوض بر من وارد ،شوند پس خداوند خواسته مرا مستجاب نمود و (حضرت) افزود شما چیزی به آنان نیاموزید زیرا که از شما دانا ترند آنان شما را از مسیر هدایت بیرون نمی کنند و به گمراهی وارد نمی گردانند. حال اگر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم سکوت می نمود و توضیحی درباره اهل بیت خود بیان نمی کرد، آل عباس، آل عقيل، آل فلان و آل فلان آن را برای خود ادعا می کردند، ولی خداوند (برای تصدیق پیغمبر خود که مقصود آل پیامبر هستند نه آل فلان و فلان و ...) در کتابش نازل نمود:

ص: 343

عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا ﴾ (1) ، فَکَانَ عَلِیٌّ وَ اَلْحَسَنُ وَ اَلْحُسَیْنُ وَ فَاطِمَهُ عَلَیْهِمُ السَّلاَمُ تَأْوِیلَ هَذِهِ اَلْآیَهِ، فَأَخَذَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَمْ بِیَدِ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَهَ وَ اَلْحَسَنِ وَ اَلْحُسَیْنِ فَأَدْخَلَهُمُ تَحْتَ اَلْکِسَاءِ فِی بَیْتِ أُمِّ سَلَمَهَ ، وَ قَالَ: اَللَّهُمَّ إِنَّ لِکُلِّ نَبِیٍّ ثَقَلٌ وَ أَهْلٌ فَهَؤُلاَءِ ثَقَلِی وَ أَهْلِی ﴾

فَقَالَتْ أُمُّ سَلَمَهَ : أَلَسْتُ مِنْ أَهْلِکَ؟

قَالَ: ﴿ إِنَّکِ إِلَی خَیْرٍ وَ لَکِنَّ هَؤُلاَءِ ثَقَلِی وَ أَهْلِي. ﴾

﴿ فَلَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَمْ کَانَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ أَوْلَی اَلنَّاسِ بِهَا لِکِبَرِهِ، وَ لِمَا بَلَّغَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَمْ فَأَقَامَهُ وَ أَخَذَ بِیَدِهِ، فَلَمَّا حَضَرَ [مَضَی] عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ لَمْ یَسْتَطِعْ وَ لَمْ یَکُنْ لِیَفْعَلَ، أَنْ یُدْخِلَ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ وَ لاَ اَلْعَبَّاسَ بْنَ عَلِیٍّ اَلشَّهِیدَ وَ لاَ أَحَداً مِنْ وُلْدِهِ إِذاً لَقَالَ اَلْحَسَنُ وَ اَلْحُسَیْنُ عَلَیْهِما اَلسَّلاَمُ أَنْزَلَ اَللَّهُ فِینَا کَمَا أَنْزَلَ فِیکَ، وَ أَمَرَ بِطَاعَتِنَا کَمَا أَمَرَ بِطَاعَتِکَ ﴾

﴿ وَ بَلَّغَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَمْ فِینَا کَمَا بَلَّغَ فِیکَ، وَ أَذْهَبَ عَنَّا اَلرِّجْسَ کَمَا أَذْهَبَهُ عَنْکَ، فَلَمَّا مَضَی عَلِیٌّ کَانَ اَلْحَسَنُ أَوْلَی بِهَا لِکِبَرِه ﴾

فَلَمَّا حَضَرَ اَلْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ عَلَیْهِمُا السَّلاَمُ لَمْ یَسْتَطِعْ وَ لَمْ یَکُنْ لِیَفْعَلَ أَنْ یَقُولُ: ﴿ أُولُوا اَلْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ » فَیَجْعَلَهَا لِوُلْدِهِ إِذاً لَقَالَ اَلْحُسَیْنُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَنْزَلَ اَللَّهُ فِیَّ کَمَا أَنْزَلَ فِیکَ وَ فِی أَبِیکَ، وَ أَمَرَ بِطَاعَتِی کَمَا أَمَرَ بِطَاعَتِکَ وَ طَاعَهِ أَبِیکَ، وَ أَذْهَبَ اَلرِّجْسَ عَنِّی کَمَا أَذْهَبَ عَنْکَ وَ عَنْ أَبِیکَ، فَلَمَّا أَنْ صَارَتْ إِلَی

ص: 344

«همانا خدا می خواهد ناپاکی ها را از شما اهل بیت ببرد و شما را پاک و پاکیزه گرداند» تأویل این آیه علی، حسن، حسین و فاطمه علیهم السلام می باشند زیرا رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در خانه اُمّ سلمه، دست علی، حسن، حسین و فاطمه علیهم السلام را گرفت

و ایشان را زیر کساء وارد نمود و فرمود: خدایا! هر پیغمبری اهل و عائله ای داشته و اهل و عائله من این ها هستند، پس اُمّ سلمه اظهار داشت: آیا من از اهل شما نیستم؟ فرمود: تو به خوبی گرایش داری، ولی این ها اهل و عائله من هستند.

هنگامی که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم او وفات یافت على علیه السلام برای پیشوایی مردم، از همه مردم سزاوار تر بود چون از همه (از جهت علوم و کمالات) بزرگ تر و والا تر بود، با (توجّه به) تبلیغاتی که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم برایش انجام می داد تا جایی که دست او را گرفته و در میان مردم (جانشینی او را) تثبیت نمود؛ و چون وفات على علیه السلام فرا رسید، نمی توانست که محمّد بن علی و عباس بن علی و هیچ یک از پسران دیگرش را (غیر از حسن و حسین علیهما السلام) در اهل بیت پیغمبر داخل گرداند، زیرا در آن صورت حسن و حسین می گفتند: خداوند آیه (اهل بیت) را درباره ما نازل نموده است، هم چنان که درباره شما نازل کرد و مردم را به اطاعت ما امر فرمود، چنان که به اطاعت از شما امر نمود و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم نیز نسبت به ما تبلیغ کرد، هم چنان که نسبت به شما، تبلیغ نمود و خداوند پلیدی ها را از ما بر طرف کرد همچنان که از شما برطرف نمود.

و چون علی علیه السلام درگذشت حسن علیه السلام به جهت بزرگسالی اش (نسبت به حسین علیه السلام) به امامت سزاوار تر بود و چون وفات او نزدیک شد، نمی توانست که فرزندان خودش را در امر ولایت و امامت داخل گرداند و عمل کند «به خویشاوندان در کتاب خدا به یک دیگر سزاوار ترند»؛ زیرا در آن صورت حسین علیه السلام اظهار می داشت: خدا این آیه را دربارۀ ما نازل کرده، همچنان که دربارۀ شما و پدرت نازل نموده و مردم را به اطاعت از من امر نموده همچنان که به اطاعت شما و پدرت امر فرموده است و خداوند پلیدی ها را از من بر طرف کرده، همچنان که از شما و پدرت بر طرف نموده است.

ص: 345

اَلْحُسَیْنِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ جَرَی تَأویل قَوْلِهِ تَعَالِي: ﴿ أُولُوا اَلْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اَللّهِ ﴾ .﴾ (1)

﴿ ثُمَّ صَارَتْ مِنْ بَعْدِ اَلْحُسَیْنِ إِلَی عَلِیِّ بْنِ اَلْحُسَیْنِ عَلَیْهِما السَّلاَمُ، ثُمَّ مِنْ بَعْدِ عَلِیِّ بْنِ اَلْحُسَیْنِ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِما السَّلاَمُ. ﴾

﴿ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : اَلرِّجْسُ هُوَ اَلشَّکُّ، وَ اَللَّهِ لاَ نَشُکُّ فِی دِینِنَا أَبَداً. ﴾ (2)

1016 / [170] - عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ فَذَکَرَ نَحْوَ هَذَا اَلْحَدِیثِ وَ قَالَ فِیهِ زِیَادَه : ﴿ فَنَزَلَتْ عَلَیْهِ اَلزَّکَاهُ فَلَمْ یُسَمِّ اَللَّهُ مِنْ کُلِّ أَرْبَعِینَ دِرْهَماً دِرْهَماً حَتَّی کَانَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ هُوَ اَلَّذِی فَسَّرَ ذَلِکَ لَهُمْ، وَ ذَکَرَ فِی آخِرِهِ فَلَمَّا أَنْ صَارَتْ إِلَی اَلْحُسَیْنِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ لَمْ یَکُنْ أَحَدٌ مِنْ أَهْلِهِ یَسْتَطِیعُ أَنْ یَدَّعِیَ عَلَیْهِ کَمَا کَانَ هُوَ یَدَّعِی عَلَی أَخِیهِ وَ عَلَی أَبِیهِ عَلَیْهِم السَّلاَمُ لَوْ أَرَادَا أَنْ یَصْرِفَا اَلْأَمْرَ عَنْهُ وَ لَمْ یَکُونَا لِیَفْعَلاَ، ثُمَّ صَارَتْ حِینَ أَفْضَتْهُ إِلَی اَلْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ عَلَیْهِما اَلسَّلاَمُ فَجَرَی تَأْوِیلُ هَذِهِ اَلْآیَهُ ﴿ وَ أُولُوا اَلْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اَللّهِ ﴾ (3) ثُمَّ صَارَتْ مِنْ بَعْدِ اَلْحُسَیْنِ لِعَلِیِّ بْنِ اَلْحُسَیْنِ ، ثُمَّ صَارَتْ مِنْ بَعْدِ عَلِیِّ بْنِ اَلْحُسَیْنِ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ. ﴾ (4)

ص: 346

پس چون امامت به حسین علیه السلام، رسید معنا و تأویل فرمایش خداوند متعال:

«خویشاوندان در کتاب خدا به یک دیگر سزاوار ترند» روشن شد و سپس امامت بعد از حسین علیه السلام به علی بن الحسین علیه السلام رسید و بعد از علی بن الحسین علیهما السلام به محمّد بن علی علیهما السلام رسید، آن گاه امام باقر علیه السلام فرمود: مقصود از پلیدی ها و ناپاکی ها همان شک است به خدا سوگند ما دربارهٔ دین خود هرگز شک نکرده و نخواهیم کرد.

170) - ابو بصیر (در روایتی دیگر) از امام صادق علیه السلام همانند حدیث قبل را (با تغییرات و اضافاتی) روایت کرده است و در (این) اضافه ای وجود دارد: پس آیه زکات بر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم نازل گردید و در آن بیان نکرد که از هر در هم یک درهم، می باشد تا حضرت آن را تفسیر و بیان نمود و در آخر آن آمده است: پس چون امامت به حسین علیه السلام منتقل شد هیچ یک از افراد خانواده اش نتوانستند بر او ادعا کنند، هم چنان که اگر برادر و پدر او می خواستند او را باز دارند بر آنان ادعا می کرد و چون امر امامت به حسین علیه السلام منتقل شد، تأویل این آیه «خویشاوندان در کتاب خدا به یک دیگر سزاوار ترند» جاری گردید و سپس به علی بن الحسین و بعد از او به محمّد بن علی علیهم السلام منتقل گردید.

171) - از ابان روایت کرده است، که گفت: از امام رضا علیه السلام در مورد فرمایش خداوند متعال: «ای کسانی که ایمان آورده اید! از خداوند و رسولش و اولی الامر که از میان خود تان می باشند، اطاعت کنید»، سؤال کردم؟

فرمود: درباره علی بن ابی طالب علیه السلام می باشد و حضرت سکوت نمود و چون سکوتش طولانی گردید، عرض کردم: پس از او چه کسی خواهد بود؟

فرمود: حسن علیه السلام و سکوت نمود و چون سکوتش طولانی شد، عرض کردم: پس از او چه کسی است؟

ص: 347

1017 / [171] - عَنْ أَبَانٍ، أَنَّهُ دَخَلَ عَلَی أَبِی اَلْحَسَنِ اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

﴿ فَسَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ ﴿ یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ ءَامَنُوا أَطِیعُوا اَللّهَ وَ أَطِیعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُولِی اَلْأَمْرِ مِنْکُمْ ﴾ فَقَالَ: ﴿ ذَلِکَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ ثُمَّ سَکَتَ ﴾

قَالَ: ﴿ فَلَمَّا طَالَ سُکُوتُهُ ﴾ قُلْتُ: ثُمَّ مَنْ؟

قَالَ: ﴿ ثُمَّ اَلْحَسَنُ ، ثُمَّ سَکَتَ فَلَمَّا طَالَ سُکُوتُهُ ﴾ قُلْتُ: ثُمَّ مَنْ؟

قَالَ: ﴿ اَلْحُسَیْنُ ﴾ قُلْتُ: ثُمَّ مَنْ؟

قَالَ: ﴿ ثُمَّ عَلِیُّ بْنُ اَلْحُسَیْنِ وَ سَکَتَ، فَلَمْ یَزَلْ یَسْکُتُ عِنْدَ کُلِّ وَاحِدٍ حَتَّی أُعِیدُ اَلْمَسْأَلَهِ، فَیَقُولُ حَتَّی سَمَّاهُمْ إِلَی آخِرِهِمْ. ﴾ (1)

1018 / [172] - عَنْ عِمْرَانَ اَلْحَلَبِیِّ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ یَقُولُ: ﴿ إِنَّکُمْ أَخَذْتُمْ هَذَا اَلْأَمْرِ مِنْ جَذْوِهِ - یَعْنِی مِنْ أَصْلِهِ - عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ: ﴿ أَطِیعُوا اَللّهَ وَ أَطِیعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُولِی اَلْأَمْرِ مِنْکُمْ ﴾ وَ مِنْ قَوْلِ رَسُولِ اَللَّهِ : ﴿ مَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِ لَنْ تَضِلُّوا، لاَ مِنْ قَوْلِ فُلاَنٍ وَ لاَ مِنْ قَوْلِ فُلاَن ﴾ .﴾ (2)

1019 / [173] - عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ عَجْلاَنَ ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ : فِی قَوْلِهِ تَعَالَى: ﴿ أَطِیعُوا اَللّهَ وَ أَطِیعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُولِی اَلْأَمْرِ مِنْکُمْ ﴾ قَالَ: ﴿ هِیَ فِی عَلِیٍّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ وَ فِی اَلْأَئِمَّهِ عَلَیْهِمُ اَلسَّلاَمُ جَعَلَهُمُ اَللَّهُ مَوَاضِعَ اَلْأَنْبِیَاءِ، غَیْرَ أَنَّهُمْ لاَ یُحِلُّونَ شَیْئاً وَ لاَ یُحَرِّمُونَهُ. ﴾ (3)

1020 / [174] - عَنْ حُکَیْمٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ! أَخْبِرْنِی مَنْ أُولِی اَلْأَمْرِ اَلَّذِینَ أَمَرَ اَللَّهُ بِطَاعَتِهِمْ؟

ص: 348

فرمود: حسین علیه السلام عرض کردم: پس از او چه کسی می باشد؟

فرمود: علی بن الحسين علیهما السلام و سکوت نمود و هم چنین حضرت بعد از نام هر امامی، سکوت می نمود تا من سؤال خود را تکرار کنم، تا آن که تمامی آنان را نام برد.

172) - از عمران حلبی روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: شما (اصحاب ما) این امر (ولایت و امامت) را از اصل و اساسش یعنی خداوند دریافت کرده اید و از خداوند که فرموده: «از خداوند و رسولش و اولی الامر که از میان خود تان می باشد، اطاعت کنید» و نیز از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم که فرموده است: اگر به آن چنگ زنید و تمسّک جویید هرگز گمراه نخواهید شد، (شما امر ولایت را) از قول فلان و فلان نگرفته اید.

173) - از عبد اللّه بن عَجلان روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام دربارۀ فرمایش خداوند: «از خداوند و رسولش و اولی الامر که از میان خود تان می باشد، اطاعت کنید»، فرمود: این آیه در شأن و منزلت علی و (دیگر) امامان (بر حق) علیهم السلام نازل شده است، که خداوند ایشان را نازل منزله پیامبران علیهم السلام قرار شان داده است، تنها تفاوت شان این می باشد که آنان چیزی را نه حلال می کنند و نه حرام (یعنی بر ایشان وحی نمی شود و چیزی را تشریع نمی کنند ).

174) - از حکیم روایت کرده است، که گفت:

به امام صادق علیه السلام عرض کردم: فدایت گردم! صاحبان امری که خداوند امر به اطاعت ایشان نموده است، چه کسانی هستند؟ فرمود: ایشان علی بن ابی طالب، حسن، حسین، علی بن الحسین، محمّد بن علی علیهم السلام (هستند) و جعفر که خود من هستم، پس شکر گزار خداوند باشید که پیشوایان و رهبران تان را به شما معرّفی نموده است، در حالی که دیگران (ایشان را) انکار کرده اند.

ص: 349

فَقَالَ لِی: ﴿ أُولَئِکَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ اَلْحَسَنُ وَ اَلْحُسَیْنُ وَ عَلِیُّ بْنُ اَلْحُسَیْنِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ وَ جَعْفَرٌ (عَلَیْهِم السَّلاَمُ) أَنَا فَاحْمَدُوا اَللَّهَ اَلَّذِی عَرَّفَکُمُ أَئِمَّتَکُمْ وَ قَادَتُکُمْ حِینَ جَحَدَهُمُ اَلنَّاسُ. ﴾ (1)

1021 / [175]- عَنْ یَحْیَی بْنِ اَلسَّرِیِّ قَالَ:

قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: أَخْبِرْنِی عَنْ دَعَائِمِ اَلْإِسْلاَمِ اَلَّتِی بُنِیَ عَلَیْهَا اَلدِّینُ لاَ یَسَعُ أَحَداً اَلتَّقْصِیرُ فِی شَیْءٍ مِنْهَا اَلَّتِی مَنْ قَصَّرَ عَنْ مَعْرِفَهِ شَیْءٍ مِنْهَا فَسَدَ عَلَیْهِ دِینُهُ وَ لَمْ یُقْبَلْ مِنْهُ عَمَلُهُ، وَ مَنْ عَرَفَهَا وَ عَمِلَ بِهَا صَلَحَ لَهُ دِینُهُ وَ قُبِلَ مِنْهُ عَمَلُهُ وَ لَمْ یَضُرَّ مَا هُوَ فِیهِ بِجَهْلِ شَیْءٍ مِنَ اَلْأُمُورِ إِنْ جَهِلَهُ؟

فَقَالَ: ﴿ نَعَمْ شَهَادَهُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ، وَ اَلْإِیمَانُ بِرَسُولِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ، وَ اَلْإِقْرَارُ بِمَا جَاءَ مِنْ عِنْدِ اَللَّهِ وَ حَقُّ مِنَ اَلْأَمْوَالِ اَلزَّکَاهُ وَ اَلْوَلاَیَهُ اَلَّتِی أَمَرَ اَللَّهُ بِهَا وَلاَیَهُ آلِ مُحَمَّدٍ . ﴾

قَالَ: ﴿ وَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ: مَنْ مَاتَ وَ لاَ یَعْرِفُ إِمَامَهُ مَاتَ مِیتَهً جَاهِلِیَّهً ، فَکَانَ اَلْإِمَامَ عَلِیٌّ ثُمَّ کَانَ اَلْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ ثُمَّ کَانَ اَلْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ ثُمَّ کَانَ عَلِیُّ بْنُ اَلْحُسَیْنِ ثُمَّ کَانَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ أَبُو جَعْفَرٍ وَ کَانَتِ اَلشِّیعَهُ قَبْلَ أَنْ یَکُونَ أَبُو جَعْفَرٍ وَ هُمْ لاَ یَعْرِفُونَ مَنَاسِکَ حَجِّهِمْ وَ لاَ حَلاَلَهُمْ وَ لاَ حَرَامَهُمْ حَتَّی کَانَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَحَجَّ لَهُمْ وَ بَیَّنَ مَنَاسِکَ حَجِّهِمْ وَ حَلاَلَهُمْ وَ حَرَامَهُمْ، حَتَّی اِسْتَغْنَوْا عَنِ اَلنَّاسِ، وَ صَارَ اَلنَّاسُ یَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمْ بَعْدَ مَا کَانُوا یَتَعَلَّمُونَ مِنَ اَلنَّاسِ، وَ هَکَذَا یَکُونُ اَلْأَمْرُ، وَ اَلْأَرْضُ لاَ تَکُونُ إِلاَّ بِإِمَامٍ ﴾ (2)

ص: 350

175) - از یحیی بن سری روایت کرده است، که گفت:

به امام صادق علیه السلام و عرض کردم: برایم توضیح بفرما که ارکان و استوانه هایی که اسلام بر آن پایه گذاری شده است و هیچ کس را یارای آن نیست که کوتاهی در شناخت آن ها داشته باشد، چیست؟ که اگر در آن ها کوتاهی کند دینش فاسد و تباه گشته و اعمالش قبول نمی شود و هر کس آن ها را بشناسد و عمل کند دینش درست و اعمالش مقبول گشته است و ندانستن بعضی از امور، زیبانی برایش نخواهد داشت.

فرمود: بلی، (آن ها عبارتند از) شهادت به یکتایی خدا و ایمان به رسالت پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم و اقرار بر آن چه که از جانب خدا آورده است و (ادای) حق زکات در اموال و (پذیرش) ولایت نسبت به ائمّه ی بر حق از آل محمّد علیهم السلام.

ادامه افزود: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم و فرموده است: هر کسی بمیرد و امام (واجب الإطاعه) زمان خود را نشناسد، همانند دوران جاهلیت مرده است. پس امامان (عبارتند از) علی بن ابی طالب، سپس حسن بن علی، حسین بن علی، علی بن الحسین و بعد از آن حضرت باقر محمّد بن علی علیهم السلام هستند.

شیعیان قبل از زمان ابو جعفر (امام باقر) علیه السلام مناسک حج خود را و نیز حلال و حرام خویش را نمی دانستند، تا این که زمان حضرت باقر - ابو جعفر - علیه السلام فرا رسید و ایشان در های علوم را گشود، مناسک حج و حلال و حرام را برای شان تشریح کرد، پس از آن شیعیان از مردم بی نیاز گشتند و مردم برای کسب علم به ایشان مراجعه کرده و آن را فرا می گرفتند با این که شیعیان قبلاً به دیگر مردم مراجعه می نمودند؛ (به درستی که) جریان امور به همین وضع خواهد بود و زمین پایدار نخواهد بود مگر به وسیله امام (واجب الإطاعه و بر حق).

ص: 351

1022 / [176] - عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ قَالَ:

سَأَلْتُ أَبَا اَلْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى: ﴿ أَطِیعُوا اَللّهَ وَ أَطِیعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُولِی اَلْأَمْرِ مِنْکُمْ ﴾ ؟

قَالَ: ﴿ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ اَلْأَوْصِیَاءُ مِنْ بَعْدِهِ عَلَیْهِم السَّلاَمُ. ﴾ (1)

1023 / [177] - عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ اَلْهِلاَلِیِّ قَالَ:

سَمِعْتُ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَقُولُ: ﴿ مَا نَزَلَتْ عَلَی رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ آیَهٌ مِنَ اَلْقُرْآنِ إِلاَّ أَقْرَأَنِیهَا وَ أَمْلاَهَا عَلَیَّ فَکَتَبْتُهَا بِخَطِّی وَ عَلَّمَنِی تَأْوِیلَهَا وَ تَفْسِیرَهَا وَ نَاسِخَهَا وَ مَنْسُوخَهَا وَ مُحْکَمَهَا وَ مُتَشَابِهَهَا وَ دَعَا اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُعَلِّمَنِی فَهْمَهَا وَ حِفْظَهَا فَمَا نَسِیتُ آیَهً مِنْ کِتَابِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لاَ عِلْماً أَمْلاَهُ عَلَیَّ فَکَتَبْتُهُ وَ مَا تَرَکَ شَیْئاً عَلَّمَهُ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ حَلاَلٍ وَ لاَ حَرَامٍ وَ لاَ أَمْرٍ وَ لاَ نَهْیٍ وَ مَا کَانَ أَوْ یَکُونُ مِنْ طَاعَهٍ أَوْ مَعْصِیَهٍ إِلاَّ عَلَّمَنِیهِ وَ حَفِظْتُهُ فَلَمْ أَنْسَ مِنْهُ حَرْفاً وَاحِداً ثُمَّ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی صَدْرِی وَ دَعَا اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بِأَنْ یَمْلَأَ قَلْبِی عِلْماً وَ فَهْماً وَ حِکْمَهً وَ نُوراً وَ لَمْ أَنْسَ مِنْ ذَلِکَ شَیْئاً وَ لَمْ یَفُتْنِی مِنْ ذَلِکَ شَیْءٌ لَمْ أَکْتُبْهُ. ﴾

فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اَللَّهِ! أَتَتَخَوَّفُ عَلَیَّ اَلنِّسْیَانَ فِیمَا بَعْدُ؟

فَقَالَ: ﴿ لَسْتُ أَتَخَوَّفُ عَلَیْکَ نِسْیَاناً وَ لاَ جَهْلاً وَ قَدْ أَخْبَرَنِی رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّهُ قَدِ اِسْتَجَابَ لِی فِیکَ وَ فِی شُرَکَائِکَ اَلَّذِینَ یَکُونُونَ مِنْ بَعْدِکَ. ﴾

فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اَللَّهِ! وَ مَنْ شُرَکَائِی مِنْ بَعْدِی؟

قَالَ: ﴿ اَلَّذِینَ قَرَنَهُمُ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِنَفْسِهِ وَ بِی فَقَالَ: ﴿ أَطِیعُوا اَللّهَ وَ أَطِیعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُولِی اَلْأَمْرِ مِنْکُمْ ﴾ الْأَئِمَّةُ. ﴾

فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اَللَّهِ! وَ مَنْ هُمْ؟

ص: 352

176) - از عمرو بن سعید روایت کرده است، که گفت:

از امام کاظم علیه السلام درباره فرمایش خداوند: «از خداوند و رسولش و اولی الامر که از میان خود تان می باشد، اطاعت کنید»، سؤال کردم؟

فرمود: ایشان علی بن ابی طالب و اوصیای بعد از او علیهم السلام هستند.

177) - و از سلیم بن قیس هلالی روایت کرده است، که گفت:

از امام علی علیه السلام شنیدم که می فرمود: آیه ای بر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم نازل نشده است مگر آن که آن را برای من قرائت می نمود و املا می فرمود و من با خط خود آن را می نوشتم و تأویل و تفسیر، ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه آن را به من می آموخت و از خداوند می خواست که آن ها را به من بفهماند و در حافظه ام نگاه دارد.

پس من از آن هنگامی که برایم دعا نمود، هرگز چیزی از کتاب خداوند و دیگر چیز ها را از یاد نبرده ام، هم چنین رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم تمام آن چه را از حلال و حرام، امر و نهی، حوادث و جریانات گذشته و آینده، اطاعت و معصیت و همه آن هایی را که خداوند تعلیمش داده بود، او نیز به من تعلیم داد و من حتی یک حرف از آن ها را فراموش نکرده ام.

سپس رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم دست (مبارک) خود را بر سینه ام نهاد و برایم دعا کرد که خداوند قلب مرا پُر از علم حکمت، فهم و نور گرداند، پس (به درستی که من هم) چیزی را فراموش نکرده ام و از قلم نینداخته ام و عرض کردم: ای رسول خدا! آیا بر من می ترسی که در آینده فراموش نمایم؟ فرمود: از جهت ندانستن و فراموشیات نگران نیستم؛ زیرا پروردگارم مرا آگاه نموده که دعای مرا در مورد تو و دیگر شریکانت که پس از تو هستند مستجاب نموده است.

عرض کردم: ای رسول خدا! شریکان من، بعد از من چه کسانی هستند؟

ص: 353

فَقَالَ: ﴿ اَلْأَوْصِیَاءُ مِنِّی إِلَی أَنْ یَرِدُوا عَلَیَّ اَلْحَوْضَ کُلُّهُمْ هَادٍ مُهْتَدٍ لاَ یَضُرُّهُمْ مَنْ خَذَلَهُمْ هُمْ مَعَ اَلْقُرْآنِ وَ اَلْقُرْآنُ مَعَهُمْ لاَ یُفَارِقُهُمْ وَ لاَ یُفَارِقُونَهُ فَبِهِمْ تُنْصَرُ أُمَّتِی وَ بِهِمْ یُمْطَرُونَ وَ بِهِمْ یُدْفَعُ عَنْهُمُ اَلْبَلاَءُ وَ بِهِمْ یُسْتَجَابُ دُعَاؤُهُمْ. ﴾

فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اَللَّهِ! سَمِّهِمْ لِی.

فَقَالَ: ﴿ اِبْنِی هَذَا - وَ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی رَأْسِ اَلْحَسَنِ - ثُمَّ اِبْنِی هَذَا - وَ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی رَأْسِ اَلْحُسَیْنِ - ثُمَّ اِبْنٌ لَهُ یُقَالُ لَهُ عَلِیٌّ سَیُولَدُ فِی حَیَاتِکَ فَأَقْرِئْهُ مِنِّی اَلسَّلاَمَ ثُمَّ تَکْمِلَهُ اِثْنَیْ عَشَرَ مِنْ وُلْدِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ. ﴾

فَقُلْتُ لَه: بِأَبِی أُمِّی وَ أَنْتَ! فَسَمِّهِمْ لِی فَسَمَّاهُمْ رَجُلاً رَجُلاً، فِیهِمْ - وَ اَللَّهِ! - یَا أَخَا بَنِی هِلاَلٍ! مَهْدِیُّ أُمَّهِ مُحَمَّدٍ اَلَّذِی یَمْلَأُ اَلْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلاً کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً وَ اَللَّهِ إِنِّی لَأَعْرِفُ مَنْ یُبَایِعُهُ بَیْنَ اَلرُّکْنِ وَ اَلْمَقَامِ وَ أَعْرِفُ أَسْمَاءَ آبَائِهِمْ وَ قَبَائِلِهِمْ- وَ ذَكَرَ الْحَدِيثَ بِتَمَامِهِ-. (1)

1024 / [178] - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : ﴿ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِی شَیْءٍ فَارْجِعُوهُ إِلَی اَللَّهِ وَ إِلَی اَلرَّسُولِ وَ إِلَی أُولِی اَلْأَمْرِ مِنْکُمْ. ﴾ (2)

ص: 354

فرمود: آن کسانی که خداوند آنان را با خویشتن و من، قرین (یک دیگر) قرار داده و فرموده: «ای کسانی که ایمان آورده اید از خدا و رسولش و اولی الامر که از میان خود تان هستند، اطاعت کنید»، که امامان (و پیشوایان بر حق) خواهند بود.

عرض کردم: ای رسول خدا! آنان چه کسانی هستند؟

فرمود: آنان جانشینان من (بعد از تو) می باشند تا این که در کنار حوض (کوثر) بر من وارد شوند، همه آنان راهنمایان و راه یافتگان هستند، اگر افرادی ایشان را یاری نکنند آسیبی (به عزّت و منزلت) ایشان نمی رسانند، آنان با قرآن هستند و قرآن نیز با آنان خواهد بود، ایشان از قرآن جدا نمی شوند و قرآن نیز از ایشان جدا نخواهد شد، به واسطه آنان امّت من یاری می شوند و باران رحمت بر ایشان می بارد و به برکت دعا های با حقیقت و با عظمت ایشان، بلا ها و گرفتاری ها (از امّت من) بر طرف می گردد. عرض کردم: ای رسول خدا! نام آنان را برایم بیان فرما.

فرمود: این فرزندم - و دست خود را بر سر حسن نهاد - و بعد از او این فرزندم - و دست خود را بر سر حسین نهاد - و سپس فرزندی از او (حسین) به نام علی، سپس فرزندی از او به نام محمّد بن علی در حیات تو تولّد می یابد پس سلام مرا به او برسان، سپس آنان دوازده امام تکمیل خواهند شد، که دوازدهمین ایشان محمّد نام دارد. عرض کردم: پدر و مادرم فدایت باد! ای پیامبر خدا! آنان را برایم نام ببر؛ و آن حضرت یکایک آنان را نام برد. ای مرد هلالی! به خدا سوگند! یکی از آنان مهدی امّت حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم می باشد که زمین را باشد که زمین را هم چنان که پر از ظلم و جور شده، از عدالت و دادگری سرشار می سازد، به خدا سوگند! که من افرادی را که در بین رُکن و مقام (حضرت ابراهیم) با او بیعت می کنند می شناسم، اسم خود شان، پدران شان و قبیله شان را می دانم - و حدیث را به طور کامل مطر حکرده است -...

178) - از محمّد بن مسلم روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام فرمود: پس چنان چه در جریانی اختلاف و نزاع داشتید، به خداوند و رسول و صاحبان امر ولایت و امامت مراجعه نمایید.

ص: 355

1025 / [179] - وَ فِی رِوَایَهِ عَامِرِ بْنِ سَعِیدٍ اَلْجُهَنِیِّ ، عَنْ جَابِرٍ ، عَنْهُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: ﴿ وَ أُولِی اَلْأَمْرِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِم السَّلاَمُ. ﴾ (1)

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ ءَامَنُواْ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ وَ مَا أُنزِلَ مِن قَبْلِكَ يُرِيدُونَ أَن يَتَحَاكَمُوا إِلَى الطَّغُوتِ وَ قَدْ أُمِرُواْ أَن يَكْفُرُواْ بِهِ وَ يُرِيدُ الشَّيْطَنُ أَن يُضِلُّهُمْ ضَلَالَا بَعِيدًا ﴾ ﴿ 60 ﴾

1026 / [180] - عَنْ یُونُسَ - مَوْلَی عَلِیٍّ - عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ:

﴿ مَنْ کَانَتْ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ أَخِیهِ مُنَازَعَهٌ فَدَعَاهُ إِلَی رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِهِ یَحْکُمُ بَیْنَهُمَا فَأَبَی إِلاَّ أَنْ یَرْفَعَهُ إِلَی اَلسُّلْطَانِ فَهُوَ کَمَنْ حَاکَمَ إِلَی اَلْجِبْتِ وَ اَلطَّاغُوتِ وَ قَدْ قَالَ اَللَّهُ تَعَالَى: ﴿ یُرِیدُونَ أَنْ یَتَحاکَمُوا إِلَی اَلطّغُوتِ ﴾ - إِلَی قَوْلِهِ: - ﴿ ضَلَلَام بَعِیداً ﴾ . ﴾ (2)

1027 / [181] - عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَی: ﴿ أَلَمْ تَرَ إِلَی اَلَّذِینَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ ءَامَنُوا بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ یُرِیدُونَ أَنْ یَتَحاکَمُوا إِلَی اَلطّغُوتِ ﴾ فَقَالَ: ﴿ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ! إِنَّهُ لَوْ کَانَ لَکَ عَلَی رَجُلٍ حَقٌّ فَدَعَوْتَهُ إِلَی حُکَّامِ أَهْلِ اَلْعَدْلِ فَأَبَی عَلَیْکَ إِلاَّ أَنْ یُرَافِعَکَ إِلَی حُکَّامِ أَهْلِ اَلْجَوْرِ لِیَقْضُوا لَهُ کَانَ مِمَّنْ حَاکَمَ إِلَی اَلطَّاغُوتِ. ﴾ (3)

ص: 356

179)- و در روایتی عامر بن سعید جهنی از جابر روایت کرده است، که گفت:

آن حضرت (امام باقر علیه السلام فرمود: ﴿ أُولى الأَمْرِ ﴾ ، از آل محمّد علیهم السلام هستند.

فرمایش خداوند متعال: آیا ندیدی کسانی را که گمان می کنند به آن چه (از کتاب های آسمانی که) بر تو و بر پیشینیان نازل شده، ایمان آورده اند، ولی می خواهند برای داوری نزد طاغوت و حاکمان باطل بروند؟! با این که به آن ها دستور داده شده که به طاغوت کافر شوند، و شیطان می خواهد آنان را گمراه کند و به بیراهه های دور دستی گمراه کند. (60)

180) - از یونس - غلام على (بن يقطين) - روايت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: هر شخصی که بین او و برادرش اختلاف و کشمکشی باشد و او را به مراجعه نزد یکی از اصحاب خود دعوت کرد و او نپذیرفت و اصرار داشت تا به سلطان (حاکم طاغوت) رجوع شود، این شخص همانند کسانی می باشد که به جِبت و طاغوت مراجعه کرده و خداوند فرموده: «اینان می خواهند به طاغوت (و حاکمان جور) مراجعه کنند ... (شیطان آن ها را گمراه می کند) گمراه شدنی بسیار دور».

181) - از ابو بصیر روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام در مورد فرمایش خداوند متعال: «آیا نمی بینی کسانی را که گمان می کنند به آن چه بر تو و بر پیشینیان قبل از تو نازل شده، ایمان آورده اند ولی می خواهند به طاغوت (و حاکمان جور) مراجعه کنند»، فرمود: ای ابا محمّد! اگر حقّی را از شخصی طلب کار بودی و او را (برای روشن شدن وضعیت) به مراجعه پیش حاکم عادل دعوت کردی؛ و او از حاضر شدن نزد او امتناع ورزید و اصرار داشت که نزد حاکم جور و ستمگر بروید تا قضاوت کند، این شخص از افرادی می باشد که به طاغوت مراجعه کرده است.

ص: 357

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿ فَكَيْفَ إِذا أَصَبَتْهُم مُّصِيبَةُ، بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ ثُمَّ جَاءُوكَ يَحْلِفُونَ باللّهِ إِنْ أَرَدْنَا إِلَّا إِحْسَنًا وَ تَوْفِيقًا ﴿ 62 ﴾ أَوْلَئِكَ الَّذِينَ يَعْلَمُ اللَّهُ مَا فِي قُلُوبهمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُم وَ عِظهُم وَ قُل لَّهُمْ فِي أَنفُسِهِمْ قَوْلَا، بَليغًا ﴿ 63 ﴾ وَ مَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ لَوْ أَنَّهم إذ ظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ جاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللّه وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللّه تَوَّابًا رَّحِيمًا ﴿ 64 ﴾ فَلا وَ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحكمُوكَ فيما شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِى أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا ﴾ ﴿ 65 ﴾

1028 / [182] - عَنْ مَنْصُورِ بْنِ بُزُرْجَ [نُوحٍ] عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : فِی قَوْلِهِ: ﴿ فَکَیْفَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَهٌ بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ ﴾ قَالَ: ﴿ اَلْخَسْفُ - وَ اَللَّهِ! عِنْدَ اَلْحَوْضِ بِالْفَاسِقِینَ. ﴾

عَنْ جَابِرٍ ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ مِثْلَهُ. (1)

183/1029 - عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ اَلنَّجَاشِیِّ قَالَ:

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَقُولُ: ﴿ أُولئِکَ اَلَّذِینَ یَعْلَمُ اَللّهُ ما فِی قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ عِظْهُمْ وَ قُلْ لَهُمْ فِی أَنْفُسِهِمْ قَوْلاً بَلِیغاً ﴾ یَعْنِی-

ص: 358

فرمایش خداوند متعال: پس چگونه وقتی به خاطر اعمال شان، گرفتار مصیبتی می شوند، به سراغ تو می آیند و سوگند یاد می کنند که منظورِ (اما از بردنِ داوری نزد دیگران) جز نیکی کردن و توافق (میان طرفین نزاع،) چیز دیگری نبوده است؟! (63) آن ها کسانی هستند که خدا، آن چه را در دل دارند، می داند، پس از آنان صرف نظر کن! و آن ها را اندرز ده و با بیانی رسا، نتایج اعمال شان را به آن ها گوش زد نما! (63) و ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای این که به فرمان خدا، از وی اطاعت شود و اگر این مخالفان، هنگامی که به خود ستم می کردند (و فرمان خدا را زیر پا می نهادند)، نزد تو می آمدند و از خدا طلب آمرزش می کردند و پیامبر هم برای آن ها آمرزش می کرد، خدا را توبه پذیر و مهربان می یافتند (64) پس به پروردگارت سوگند! آن ها ایمان نخواهند آورد، مگر این که در اختلافات خود، تو را به داوری صلب از داوری تو در دل خود احساس ناراحتی نکنند و کاملاً تسلیم باشند. (65)

182) - از منصور بن بزرج [نوح]، از کسی که حدیث گفته، روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام دربارۀ فرمایش خداوند: «پس چگونه می باشند آن موقعی که مصیبتی بر آنان وارد می شود» فرمود: به خداوند سوگند! منظور خسف (در زمینی نزد حوض) است که فاسقین را در خود فرو می برد.

همانند این روایت از جابر از امام باقر علیه السلام نیز روایت شده است.

183 - از عبد اللّه بن نجاشی روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام شنیدم که در مورد فرمایش خداوند: «ایشان کسانی هستند

ص: 359

وَ اَللَّهِ! - فُلاَناً وَ فُلاَناً، ﴿ وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلاّ لِیُطاعَ بِإِذْنِ اَللّهِ ﴾ - إِلَی قَوْلِهِ: - ﴿ تَوّاباً رَحِیماً ﴾ ، وَ اَللَّهِ! - فُلاَناً وَ فُلاَناً، ﴿ وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلاّ لِیُطاعَ بِإِذْنِ اَللّهِ ﴾ - إِلَی قَوْلِهِ: - ﴿ تَوّاباً رَحِیماً ﴾ ،

یَعْنِی- وَ اَللَّهِ! اَلنَّبِیِّ وَ عَلِیّاً - صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِمَا - بِمَا صَنَعُوا أَیْ لَوْ جَاءُوکَ بِهَا یَا عَلِیُّ فَاسْتَغْفَرُوا مِمَّا صَنَعُوا ﴿ وَ اِسْتَغْفَرَ لَهُمُ اَلرَّسُولُ لَوَجَدُوا اَللّهَ تَوّاباً رَحِیماً * فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ﴾ .

ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ : ﴿ هُوَ - وَ اَللَّهِ! - عَلِیٌّ بِعَیْنِهِ ﴿ ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمّا قَضَیْتَ ﴾ عَلَی لِسَانِکَ یَا رَسُولَ اَللَّهِ! یَعْنِی بِهِ وَلاَیَهَ عَلِیٍّ ﴿ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً ﴾ لِعَلِیٍّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ. ﴾ (1)

1030 / [184] - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ ، عَنْ أَبِی جُنَادَهَ اَلْحُصَیْنِ بْنِ اَلْمُخَارِقِ بْنِ عَبْدِ اَلرَّحْمَنِ بْنِ وَرْقَاءَ بْنِ حُبْشِیِّ [حُسَيْنُ]اِبْنِ جُنَادَهَ اَلسَّلُولِیِّ ، عَنْ أَبِی اَلْحَسَنِ اَلْأَوَّلِ ، عَنْ أَبِیهِ عَلَیْهِما اَلسَّلاَمُ : ﴿ ﴿ أُولئِکَ اَلَّذِینَ یَعْلَمُ اَللّهُ ما فِی قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ ﴾ فَقَدْ سَبَقَتْ عَلَیْهِمْ کَلِمَهُ اَلشَّقَاوَهِ وَ سَبَقَ لَهُمُ اَلْعَذَابُ ﴿ وَ عِظْهُمْ قُلْ لَهُمْ فِی أَنْفُسِهِمْ قَوْلاً بَلِیغاً ﴾ . ﴾ (2)

ص: 360

که خداوند می داند در درون شان چه می گذرد، از ایشان روی گردان و آنان را موعظه کن و گفتار بلیغ و دلنشین برای ایشان بگو»، می فرمود: به خدا سوگند! مقصود فلانی و فلانی هستند، «و ما رسولی را نفرستاده ایم مگر آن که به اذن پروردگار اطاعت و پیروی شود - تا جایی که فرمود: - او توبه پذیر و مهربان است» به خدا سوگند! مقصود پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم و علی علیه السلام می باشند به خاطر آن چه که انجام دادند تا نزد تو - ای علی! - بیایند و (از گفتار و) کردار خود طلب آمرزش کنند. و پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم نیز برای آنان طلب آمرزش می نمود، هر آینه خداوند را توبه پذیر و مهربان می یافتند و (در آیۀ بعد) «پس نه به پروردگارت سوگند! آنان ایمان نمی آوردند تا موقعی که تو را بین خود شان در مورد مشاجره شان حاکم قرار دهند» امام صادق علیه السلام فرمود: به خدا سوگند! مقصود از حلّ اختلاف میان آن ها فقط علی علیه السلام است، «سپس در وجود خود شان نمی یابند مشکل و سختی ای را از آن چه بر ایشان حکم نموده ای» یعنی، ای پیامبر! درباره اعلان ولایت علی علیه السلام که به زبان تو باشد «و تسلیم می شوند تسلیم شدنی» یعنی تسلیم ولایت علی علیه السلام خواهند شد.

184) - از محمّد بن علی از ابو جُناده حُصين بن مُخارق بن عبد الرحمن بن ورقاءِ بن حبشی (حسين) بن جنادة روایت کرده است، که گفت:

امام کاظم علیه السلام، به نقل از پدر بزرگوارش علیه السلام دربارۀ فرمایش خداوند: «آن ها همان کسانی هستند که خداوند می داند در دل های آن ها چه می گذرد پس از آن ها روی گردان» (فرمود:) شقاوت بر چنین افرادی مقدّر شده و عذاب الهی برای شان حتمی خواهد بود، «و ایشان را موعظه نما و حُجّت را با کلامی بلیغ و شیوا برای شان بیان کن».

ص: 361

1031 / [185] - عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ یَحْیَی اَلْکَاهِلِیِّ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ، قَالَ:

سَمِعْتُهُ یَقُولُ: ﴿ وَ اَللَّهِ! لَوْ أَنَّ قَوْماً عَبَدُوا اَللَّهَ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ، وَ أَقَامُوا اَلصَّلاَهَ، وَ آتَوُا اَلزَّکَاهَ، وَ حَجُّوا اَلْبَیْتَ ، وَ صَامُوا شَهْرَ رَمَضَانَ ثُمَّ لَمْ یُسَلِّمُوا إِلَیْنَا لَکَانُوا بِذَلِکَ مُشْرِکِینَ، فَعَلَیْهِمْ بِالتَّسْلِیمِ، وَ لَوْ أَنَّ قَوْماً عَبَدُوا اَللَّهَ، وَ أَقَامُوا اَلصَّلاَهَ وَ آتَوُا اَلزَّکَاهَ، وَ حَجُّوا اَلْبَیْتَ ، وَ صَامُوا رَمَضَانَ ، ثُمَّ قَالُوا: لِشَیْءٍ صَنَعَهُ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ : لِمَ صَنَعَ کَذَا وَ کَذَا- وَ وَجَدُوا (1) ثُمَّ قَالُوا لِشَیْءٍ صَنَعَهُ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ : لِمَ صَنَعَ کَذَا وَ کَذَا ذَلِکَ؟ وَ وَجَدُوا ذَلِکَ فِی أَنْفُسِهِمْ لَکَانُوا بِذَلِکَ مُشْرِکِینَ، ثُمَّ قَرَأَ: ﴿ فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ﴾ - إِلَی قَوْلِهِ: - ﴿ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً ﴾ . ﴾ (2)

1033 / [186] - عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ [قَالَ:] ﴿ ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أنفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً ﴾ (3)

عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ [قَالَ:] ﴿ فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً ﴾ ، مِمَّا قَضَی مُحَمَّدٌ وَ آلُ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمُ السَّلاَمُ ﴿ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً. ﴾ (4)

ص: 362

185) - از عبد اللّه بن یحیی کاهلی روایت کرده است، که گفت:

از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: به خدا سوگند! اگر مردمی خدای یگانه و بی شریک را عبادت کنند و نماز انجام دهند و زکات بپردازند و حج خانه (خدا) انجام دهند و روزه ماه رمضان را بگیرند، [سپس تسلیم ما (اهل بیت) نشوند، به واسطۀ ترک همین (امر اصلی و اساسی) مشرک می گردند، پس بر ایشان است که تسلیم باشند.

و اگر مردمی خداوند را عبادت کرده و نماز به بر پا دارند و زکات بپردازند و حج خانه (خدا) را انجام دهند و روزه ماه رمضان را بگیرند، سپس دربارۀ چیزی که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم انجام داده، بگویند: اگر چنین چنان انجام داده بود - بر خلاف آن چه که انجام داده - به واسطۀ همین سخنان و افکار مشرک گشته اند.

و اگر مردمی خداوند را عبادت کرده و او را یگانه (و بی شریک) بدانند] و نماز به جای آورند و زکات بپردازند و حج (خانه خدا) انجام دهند و روزه ماه رمضان را بگیرند و دربارۀ چیزی که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم انجام داده، بگویند: چرا چنین و چنان انجام نداده است و این مطلب را در دل خود بگذرانند و اندیشه کنند، به واسطۀ همین (سخنان و افکار) مشرک می گردند و سپس حضرت این آیه «پس نه به پروردگارت سوگند! آن ها ایمان نمی آوردند تا موقعی که تو را بین خود شان در مورد مشاجره شان حاکم قرار دهند دهند ... و تسلیم می شوند تسلیم شدنی» را تلاوت نمود.

186) - از ابو بصیر روایت کرده است، که گفت:

امام صادق علیه السلام فرمود: «سپس در وجود خود شان نمی یابند مشکل و سختی را نسبت به آن چه که برای شان قضاوت نموده ای و تسلیم می شوند تسلیم شدنی».

187) - از جابر روایت کرده است، که گفت:

امام باقر علیه السلام (فرمایش خداوند را این چنین:) «پس نه به پروردگارت سوگند! آن ها ایمان نمی آوردند تا موقعی که تو را بین خود شان در مورد مشاجره شان حاکم قرار سپس در وجود خود مشقّت و مشکلی را نمی یابند» نسبت به آن چه حضرت محمّد و آل او قضاوت کرده اند «و تسلیم می شوند تسلیم شدنی»، تلاوت نمود.