فرهنگ نامه ی حج و عمره و اماکن مربوطه

از: م- مهریزی (صدر طباطبائی)

ناشر: انتشارات در راه حق و اصول دین - قم

حروف چینی از: حروف چینی خودکار - تهران

چاپ خانه: سلمان فارسی - قم

تیراژ: 20000 جلد

حق چاپ محفوظ و مخصوص ناشر است

بهار 1361 شمسی

ص: 2

بِسْمِ اَللَّهِ اَلرَّحْمَنِ اَلرَّحِيمِ

در این سال، در شبه جزيرة العرب، در اطراف مکه در غاری به نام «حرا» طرح بزرگ ترین و پایا ترین بنا ها ریخته می شود؛ بنایی فرا گیر فراخنای زمین و درازای زمان و سراسر تاریخ، بنایی که در برابر همه ی حوادث طبیعی و رویداد های غیر طبیعی استوار است «و از باد و باران نیابد گزند»... بنایی شکوهمند که بر ویرانه ی بت کده ها ،آتش کده،ها ،کلیسا ها، کنیسه ها، دیر ها و کنشت ها و بر خرابه ی کاخ های ستم و بیداد بنیاد شده است. بنایی بر مبنای کرامت و فضائل انسانی بر مبنای خدا جویی، حقیقت پویی، عدل و راستی. بنایی که انسان ها را به هدایت می خواند و به سوی سعادت جاودان می برد...

این بنای عظیم نه پاسارگاد است و نه پرسپولیس، نه ایوان مدائن است و نه باغ های معلّق بابل، نه از آشور نشانی دارد نه از کلده؛ از «ماد» در آن اثری نیست و با «ثمود» و «عاد» پیوندی ندارد، همانند اهرام مصر بر گرده ی زجر کشان بنا نشده است که پناهگاه انسان های زجر دیده است، شکوه و سادگی و بی پیرایگی آن کاخ سفید ها، کرملین ها، ورسا ها، الیزه ها و بوکینگهام ها را شرمگین می سازد و انسان های آزاده را همواره به تحسین و اعجاب وا می دارد... توده های مستضعف و محروم، مشتاقانه دل در هوای این بنا دارند و بر آستانش چهره بر خاک می سایند و به یادش اشک شوق می بارند.

این بنا به فرمان خدای جهان و به دست توانای بر ترین پیام آوران آسمانی، در 27 رجب سال چهلم از «عام الفیل» و سال 610 میلادی پی ریزی شد؛ با بنیاد این بنا انسانیت تولّدی

ص: 4

تازه یافت و انسان ها چشم انداری گسترده و نوید بخش فرا راه خویش دیدند.

انسان های رنج کشیده و همواره مظلوم و پای در بند، از دور و نزدیک در یافتند پناهگاهی مطمئن در پیش دارند، از این رو سر از فرمان بت های جان دار و بی جان بر تافتند، و عاشقانه به سوی بنیان گزار این بنا شتافتند.

در های این خانه ی بشریت به روی همگان باز بوده و هست، اما مستكبران و طاغوتیان ضد بشر را در آن راهی نبوده و نیست ؛ سر کشان و ستم گران همواره خود را در برابر این خانه ی عدل و امن در تنگنا دیده و می بینند.

این خانه شکوهمند و سراسر حیات و جاذبه و زیبائی، کاخ های پوشالی را از رونق افکند و کاخ نشینان را دچار حسرت کرد.

مصالح این خانه از آجر و سنگ و سیمان نیست که از ایمان است، و از مرمر و رخام و گرانیت نیست که از کرامت انسان و فضایل معنوی اوست. این بنا برج و بارو دارد امّا نه چون برج و بارو های کاخ ها و دژ های ستم گران؛ دیده بانان و پاس دارانی دارد که حافظان حریم شرف و عدالتند. این خانه چنان بزرگ است که همه انسان ها را از هر نژاد و رنگ و زبان و اقلیم، در خویش جای دهد و چنان جامع است که تمام نیاز های مادی و معنوی ساکنان خود را در همه ی ابعاد زندگی تأمین می کند...

این عمارت، ساده، بی تکلّف، فرا گیر و گسترده، بی رنگ از رنگ ها و پیراسته از نیرنگ ها، به دور از انگ ها و ننگ ها و پاکیزه از

ص: 5

پلیدی ها و پلشتی هاست. در بی رنگی آن «صبغة الله» و رنگ آمیزی حق و نشان حقیقت می بینی؛ پاس دارانش پاکانند، و کوخ نشینان را از هر سو به درون خویش فرا می خواند و کاخ نشینان ستم گر مغرور را به شدت از حریم خویش می راند.

تعرفه ی ورود به این خانه دو جمله است: لا إله إلا الله و مُحَمَّدٌ رَسُولُ الله ... آری این خانه ی آباد این عمارت زیبا و دل انگیز این قلعه ی بلند و استوار «اسلام» است که کرامت و مکتب فضیلت است، که ضامن سعادت و مجموعه ی کمالاتی است که انسان مستعدّ و مشتاق می تواند به آن دست یابد. برنامه های حباتی و سعادت آفرینش جاودان و همیشگی است و امتداد و استمرارش به روز واپسین می پیوندد. (1)

اسلام؛ این خانه ی امید انسان های خدا جو، اصول و اساسی دارد «اعتقادی» (در رابطه با باور های یک مسلمان متعهّد و آگاه و راستین) و پایه هایی و ستون هایی دارد «عملی» که نشانه و تجسّم عینی باور هر مسلمان معتقد است.

یکی از پایه های عملی اسلام «حج» است، و هر مسلمانی بخواهد واقعاً -و نه فقط در شناسنامه- مسلمان باشد باید نسبت به حج و سایر مبانی عملی اسلام، بر خوردی مسئولانه و توأم با شناخت داشته باشد؛ و این نوشتار پیرامون این فریضه ی بزرگ و اهمیت آن و نیز به عنوان فرهنگ نامه یی در مورد حج و عمره و

ص: 6

اماکن مربوط به این فریضه نگاشته شده است.

که «حج» می باید و می تواند منعکس کننده ی بخش بزرگی از فرهنگ غنی و پر بار و سر شار از حیات و حرکت اسلامی باشد.

تیمار درد خویش دارند و درمان می جویند، از او که «سیّد» است و «صمد» و «الله» است و «احد»، و چه زیباست نامش، آن کس که او را یافت چه کم دارد؟ و از بیش و کم چه غم؟ و آن کس که خود را باخت و خدا را نشناخت چه یافت؟... .بگذریم

آری حج گزاران مؤمن و صادق «الله» را می خوانند، با دلی پاک و ضمیری تاب ناک، و با سینه یی سوزان و اشکی ریزان، و هستند کسانی که او را به «عین الیقین» در می یابند (که این مواقف بزرگ و شور زای، هر یک مشهدی است از مشاهد حق که خدا را باید به مشاهده نشست) و مراسم حج همگی نمایشی است از دستورات اصیل و سازنده ی اسلام.

حج، یکی از پایه های دین اسلام است (1) که هم ضامن بقای این مکتب است و هم می تواند سیمای آن را زنده نگه دارد، و مسلمانان با عمل به ارکان و برنامه های گسترده و متنوع این فریضه ی بزرگ فرصت آن را می یابند که اسلام را از نو باز شناسند.

اگر کسی عمل حج را با خلوص نیت به جای آورد می تواند تولدی تازه یابد، آن هم در سرزمین وحی و پایگاه توحید و مهد پیامبر صل الله علیه و اله، «در بلدی امین و شهری حرام». و شرطش اینست که حج گزار خود را «غسل» دهد (و البته نه غسل تعمید که از مقوله ی تشریفات است در آیین ترسایان) و این غسل تجرید است به شیوه ی پارسایان پاک باز و غسل «تطهير» است با آبی

ص: 9

که زلال ترین و پاک ترین است، آبی که از جان مایه می گیرد و باید در رگ ها و مویرگ های تن جریان یابد تا زنگار هوس ها، پلیدی ها و پلشتی ها را از روان رهروان بزداید؛ این آب را در برکه ی توبه و بازگشت به مبدأ خویش باید جست و بس. و راستی چه کسی در کجا و کی تا کنون توانسته یا می تواند در گنداب مادّیت و مرداب الحاد و رذیلت، به پالایش روان خویش توفیق یابد؟ و تو مسلمان حج گزار، اگر موقف خود را باز شناسی و در موافق حج خود را بازیابی، با باز سازی خویش و تعهد این که همواره نسبت به ارزش های آسمانی متعهد بمانی، می توانی به معنای راستین کلمه «مولودی مسعود باشی» که «طالع سعدش» زایجه اش (1) را مبارک و متبرک رقم زده است، و خواهی دید که: بالای سرت ز نور مندی - تابیده ستاره ی بلندی (2)

و بی جهت نیست که در روایت آمده است: «اگر کسی آن طور که خدا فرموده و خواسته است حج گزارد، مانند کسی است که تازه از مادر تولّد یافته باشد» (3)

و تو حج گزار می توانی سیمای اسلام عزیز را در آیینه ی حج بنگری، و در این آینه راستی کاستی نیست، و اگر تو نمی نگری نقص از دید توست نه از آینه، و به طریق اولی نه از آینه دار.

ارزش های متعالی و معنوی و کرامت انسان ها در رابطه با

ص: 10

شناختن خدا و شناخت «خویشتن خویش»، و بندگی خدا و نیایش او، و نفی ارزش های طاغوتی و مادّی، قابل لمس و درک و قبول است. با طرد خصیصه های الحادی و نفی خصلت های پست و منش های نا پسند، و با جایگزینی صفات عالیه ی انسانی (ایثار، گذشت و فدا کاری در راه خدا، نوع دوستی، همکاری و هماهنگی در مبارزه با دشمنان مشترک، و مراعات جنبه های دیگر اخلاقی و ایمانی) و در پرتو بینش خود آگاهی و تعهد است که می توان به ارزش های والای اسلامی - انسانی پی برد و آن ها را شناخت یا شناساند.

با کنجکاوی و بررسی دقیق، بیشتر این ارزش ها را -در سطحی بالا- در برنامه های حج منعکس و متبلور می بینم، ولی به این شرط که این ارزش ها به ضد ارزش مبدل نشود.

انان که با دلی پاک و آکنده از عشق به خدا و هدفی عالی و نیتی خالص به میقات می رسند، با پوشیدن لباس ساده ی احرام، خود را از ظواهر فریبنده و لباس های فاخر و زینت ها که وسیله ی خود نمایی است جدا می سازند، و با نیت که اساس و پایه ی اعمال است (1) لبیک گویان آماده می شوند از کار هایی که شارع اسلام برای شخص «مُحْرم» حرام کرده اجتناب نمایند؛ از آن چه جز خداست می برند و به خدا و یاد او می اندیشند، هر چه به خانه ی خدا (که مرکز توحید است) نزدیک و نزدیک تر می شوند، خاضع تر می گردند و می کوشند تمام اعضاء و جوارح خود را مطیع و فرمان بر خدا کنند، نه به حیوانی آسیب می رسانند و نه گیاهی را

ص: 11

می کنند. چشم را از نگاه به نا محرم و گوش را از شنیدن غیبت و زبان را از سخن نا سزا و نا روا باز می دارند، و فرو تنانه به مکه وارد می شوند و به سوی خانه یی که محبوب ترین و گرامی ترین مکان ها نزد خداست رهسپار می گردند. و چون به مسجد الحرام درآیند دست ها را به سوی آسمان بلند می کنند و با «صاحب خانه» به سخن می پردازند: «.... خدایا من بنده ی تو، شهر شهر تو و خانه خانه ی تو، آمدم تا رحمتت جویم و اطاعتت کنم، مطیع فرمانت هستم و به آن چه مقدر کنی راضیم، چون شخصی درمانده در پیشگاه تو، و ترسان از عقوبت تو، از تو مسئلت می کنم، خدایا در های رحمتت را بر من بگشای و مرا به طاعت و رضاي خودت وا دار» (1) و با طواف به گرد خانه و نماز در پشت مقام ابراهیم (علیه السلام) با خدا به راز و نیاز می نشیند، و دل را صیقل می زند، و با سعی بین دو کوه صفا و مروه نخوت و تکبّر را از خود دور می کند (که این عمل مقدّس به منظور ذلّت جبّاران و گردن کشان تشریع ش شده است) (2) و همین طور تا آخر اعمال و برنامه های حج نمایشی از دستورات اسلامی را می نگرد در حالی که خود در اجرای این نمایش چون دیگران شرکت و نقش دارد.

ص: 12

است مخصوص که در «مکّه» انجام می گیرد.

بیشتر مراسم عمره با حج مشترک است، ولی حج با عمره در اصل برنامه ها و زمان بر گزاری و جهات دیگر چند فرق اساسی دارد:

الف - حج مشتمل بر چند عمل اختصاصی است که در عمره وجود ندارد (مثل وقوف در عرفات و مشعر)

ب- حج الزاماً باید در محدوده ی زمانی خاص (نهم تا سیزدهم ذی حجه) انجام گیرد، ولی در عمره، محدودیت زمانی به این شکل وجود ندارد.

ج- با توجه به تسهیلات موجود در زمینه ی سیر و سفر و با انتخاب نزدیک ترین «میقات» مراسم عمره را می توان در ظرف یک روز یا کمتر از آن انجام داد لیکن برنامه ها و مراسم حج دقيقاً باید در همان محدوده ی زمانی یاد شده انجام شود.

د- گذشته از وجوه اختلاف دیگری که حج و عمره با هم دارند و این که پاداش حج بیشتر از پاداش عمره است، تفاوت عمده ی دیگر حج با عمره اینست که حج بیشتر به عنوان کلاسی آموزنده و اجتماعی مطرح است ولی در عمره بیشتر تربیت فردی منظور می باشد.

2- حج افراد

این دو قسم از حج، وظیفه ی شهروندان مکّه معظّمه و کسانی است که فاصله ی خانه ی آنان تا مکّه کمتر از چهل و هشت ميل (1) ( 16 فرسخ شرعی که هر فرسخ حدود 5/5 کیلو متر است) باشد، و آنان در انتخاب یکی از این دو قسم آزادند.

3- حَج تَمَتَّع : وظیفه ی کسی است که خانواده و وطنش در مکه و حدود آن نباشد. (2) بنا بر این کسانی که محل سکونت و زندگی آنان تا مکّه 88 کیلو متر که 16 فرسخ است باشد، حج واجب آنان الزاماً همین قسم از حج است. (3)

(تبصره) شخص چه اهل مکه باشد یا نباشد، در مورد «حج مستحب» در انتخاب و گزینش هر قسم از اقسام سه گانه ی گانه ی حج مختار است، ولی به هر حال حج تمتّع، افضل و بر تر از افراد و قران می باشد. (4)

با توجه به مطالب یاد شده پی می بریم که نوع حجی نوع حجی که بر بیشتر مسلمانان واجب است حج تمتع می باشد، و وظیفه ی ما ایرانیان نیز همین قسم از حج است.

ص: 15

1 - عمره ی تمتع .

2- اصل حج تمتع .

به مجموع این عمل هم «حج تمتّع » گفته می شود.

عمره ی تمتع از پنج جزء تشکیل یافته به این شرح و ترتیب:

1- احرام در یکی از «میقات های پنج گانه» که شرحش خواهد آمد.

2- هفت مرتبه طواف کردن به دور خانه ی خدا (کعبه).

3- انجام دو رکعت نماز طواف پشت «مقام ابراهیم» علیه السّلام.

4- هفت مرتبه سعی بین صفا و مروه .

5- تقصیر (گرفتن مقداری از ناخن یا گرفتن مقداری از موی سر یا صورت).

اوّل بین سر تراشی و تقصیر مخیّرند.

7- طواف زیارت در «مکّه»

8- دو رکعت نماز طواف.

9- سعی بین صفا و مروه .

10 - طواف نساء.

11- دو رکعت نماز طواف نساء.

12- ماندن در «منی» در شب یازدهم و شب دوازدهم ذی حجه برای همه، و شب سیزدهم (برای بعضی از افراد لازم است).

13- انداختن سنگ ریزه به «جمرات» در روز یازدهم و دوازدهم ذی حجه.

(تبصره): اشخاصی که شب سیزدهم در منی مانده اند باید روز سیزدهم نیز به رمی جمرات بپردازند. (1)

به جای تلبیته یعنی لبیک گفتن قربانی همراه خود ببرد (1) تفصیل بیشتر خصوصیات اقسام سه گانه ی حج در کتاب های مناسک و فقه ذکر شده است.

7- دو رکعت نماز طواف نساء .

با توجه به مطالب یاد شده، به این نتیجه می رسیم که عمره ی مفرده با عمره تمتّع، چند تفاوت اساسی و بنیادی دارد:

اوّل- «احرام عمره ی تمتّع» الزاماً باید از میقات های معروف (1) انجام گیرد.

دوّم- در عمره تمتع طواف نساء و دو رکعت نماز طواف آن واجب نیست انجام آن موافق با احتیاط است، ولی در عمره مفرده واجب است.

سوّم - در عمره ی تمتع تقصیر متعین و در عمره مفرده مخیّر بین حلق یعنی سر تراشیدن و تقصیر است.

هر عمره که بدون حج باشد «عمره ی مبتوله» نامیده می شود مانند عمره ی افراد و قران. (2)

منظور از این دوازده ماه، ماه های قمری است که مبنائی ثابت و حسابی مشخص دارد (1) نه ماه های قرار دادی و اصطلاحی (مانند ماه های خورشیدی رومی میلادی و ...)

اعراب از شریعت ابراهیم و اسماعیل عليهما السّلام اقتباس کرده بودند و جنگ و خون ریزی را در چهار ماه از سال (رجب، ذیقعده، ذي حجه و محرم) ممنوع کرده بودند، و حتی وقتی که جنگی در این ایام روی این ایام روی داد آن را به نام «حرب الفجار» (2) نامیدند، ولی از آن جا که ماه های قمری سالی ده روز از ماه های شمسی کمتر است و در نتیجه رفته رفته با فصول سال تغییر می یابد و آنان می خواستند که ماه های حرام با فصول سال شمسی تطبیق داشته باشد، در محاسبه ماه های حرام تغییراتی می دادند و آن ها را جا به جا می کردند (3)، که قرآن از آن به عنوان «نَسيئ » یاد کرده و آنان را بر این کار نکوهش نموده است. (4)

حرمت ماه های حرام یکی از برنامه ها و احکام شریعت حضرت ابراهیم علیه السلام بود (5) و اعراب جاهلی (در رابطه با شئون اقتصادی و مراسم مذهبی خویش) از آن پیروی کردند. اسلام بر حرمت و فضیلت این چهار ماه افزود و برای تأمین عمومی چهار ماه یاد شده را در فصول گوناگون و در تمام نقاط

ص: 21

روی زمین حرم و غیر قابل تجاوز معرفی کرد، و همگان را به «آتش بس» فرمان داد باشد که خون ها از جوش بیفتد و فتنه ها کاهش یابد و انسان ها بر سر عقل آیند.

ماه های حرام نیست، ولی از ماه های حج شمرده می شود، و نیز دانستیم که (محرّم و رجب) گر چه از ماه های حرام هستند ولی از ماه های حج شمرده نمی شوند.

اگر پرسیده شود با ان که اصل عمل حج ( اعم از تمتع، افراد و قران) از نهم تا سیزدهم ذی حجه بیشتر به درازا نمی کشد چرا این سه ماه (شوّال، ذی قعده، ذی حجه) به عنوان ماه های حج نامیده می شوند؟ پاسخ آن با توجه به مطالب گذشته روشن می شود زیرا در حج تمتع الزاماً ظرف عمره ی آن از اول شوّال تا نهم ذی حجه (یعنی در محدوده ی دو ماه و چند روز) (1) می باشد، و از این پس ظرف احرام خود حج و مراسم آن است. و در مورد حج افراد و قران (که عمره ی آن ها پس از بر گزاری اصل حج قرار دارد) دانسته شد که ظرف احرام آن ها از اوّل شوّال تا نهم ذی حجه است و روز نهم تا سیزدهم ظرف عمل خود حج می باشد. یعنی شخص مختار است که از اوّل شوّال تا نهم ذی حجه هر روزی که خواست به عنوان حج «افراد» یا «قران» محرم شود. با توجه به مطالب یاد شده است که این سه ماه «ماه های حج» خوانده می شوند.

و اما این که زمان حج تا سیزدهم ذی حجه بیشتر طول نمی کشد (نه تا آخر آن) (2) این جهت با محسوب شدن ذی حجه به عنوان یکی از ماه های حج منافات ندارد، زیرا بر خلاف متعارف

ص: 23

نیست، و به منزله ی آنست که بگوییم: هنگام آمدن من نزد شما روز جمعه است و می دانیم که «آمدن» در قسمتی از روز جمعه انجام می گیرد نه در تمام آن. (1)

این کشور از چهار بخش تشکیل یافته است:

1 - نَجد (يا منطقه ی میانه)

2 - حجاز (یا منطقه ی غربی )

3- منطقه ی عسیر

4- احساء (یا منطقه ی شرقی )

پایتخت این کشور شهر ریاض است که در شمال شرقی مکه واقع شده و جزو ناحیه ی «نجد» به شمار می رود، و فاصله ی آن تا جده نه صد و پنجاه کیلو متر است.

با آن که ریاض پایتخت رسمی کشور است ولی عملاً دو مركز مهم دیگر در این کشور وجود دارد؛ یکی بندر جدّه که به علّت استقرار سفارت خانه ها و کنسول گری ها در آن، از مراکز سیاسی کشور محسوب می شود و دیگری «مکّه ی معظمه» که مرکز واقعی جهان اسلام است، و دریغا که این حرم شریف (همانند مدینه ی منوّره که حرم شریف دیگری است) در اسارت استبداد داخلی و استعمار خارجی می باشد.

قرار گرفته اند، ولی از نظر نزدیکی و دوری به «مکه» با یک دیگر اختلاف دارند.

میقات های پنج گانه عبارتند از:

1- مسجد «شَجَرَه» که در شمال مکّه در فاصله ی 486 کیلو متری قرار دارد. این میقات که آن را «ذُوالْحُلَيْفَه» نیز می نامند در دوازده کیلو متری مدینه و بر سر راه مدینه به مکّه واقع شده و میقات اهل مدینه و همه ی کسانی است که از این راه به مکه می روند.

2- «جُحفه» (1) در شمال غربی مکّه در فاصله ی 156 کیلو متری قرار دارد و میقات اهل مصر و شام و مغرب و کسانی است که از این ناحیه به مکه می روند و قبلاً محرم نشده اند.

3- «وادی عقیق» که اوائل آن را «مسلخ» و اواسط آن را «غَمْرَه» و اواخر آن را «ذات عرق» می نامند. «وادی عقیق» در شمال شرقی مکّه در فاصله ی 94 کیلو متری واقع و میقات کسانی است که از راه عراق و نجد به مکه می روند. احرام در همه جای این وادی جایز است ولی بهتر است از «مسلخ» و بعد از آن از «غمره» محرم شود، و اگر تقیه اقتضاء می کند که از «ذات عرق» محرم شود احتیاط آنست که در جای دیگر محرم نشود. (2)

4 - «قَرْنُ الْمَنازل» که در جانب شرقی مکه در فاصله ی 94 کیلو متری واقع و میقات کسانی است که از راه طائف عازم مکّه

ص: 26

5- «يَلَمْلَم» که در جنوب شرقی مکّه در فاصله ی 84 کیلو متری واقع شده و میقات اهل یمن و کسانی است که از آن راه عبور کنند.

البته برای احرام حج تمتّع خود مکه تعیین شده است که از آن جا باید احرام حج تمتع انجام بگیرد.

هر کس از هر یک از میقات های پنج گانه ی یاد شده عبور کند باید از همان میقات مُحرم شود و کسی که از هیچ کدام از آن ها عبور نکند، جایز است از محاذی و برابر یکی از آن ها محرم شود و اگر در راه به محاذی دو میقات می رسد احتیاط آنست که محاذی میقاتی محرم شود که از مکّه دور تر است.

اعمال عمره ی حج تمتّع و اعمال حج افراد و قرآن از میقات آغاز می شود، و پیش از ورود به مکه واجب است که شخص در یکی از این میقات های پنج گانه محرم شود، و عبور از میقات بدون احرام حتی برای کسی که قصد حج و عمره ندارد ولی می خواهد داخل مکّه شود حرام است (1) و احرام قبل از میقات یا بعد از میقات نیز باطل و حرام می باشد.

(تبصره) در موردی که شخص نذر کرده باشد از محل خودش یا جای معیّن دیگر (غیر از میقات ها) محرم شود لازم است از همان جایی که نذر کرده پیش از رسیدن به میقات محرم شود. (2)

ص: 27

حَرَم

﴿ أَوْلَمَ يَرَوْا أَنَّا جُعَلْنَا حَرَماً آمِناً ﴾: آیا نمی بینند که ما حرمی امن (و مصون از قتل و غارت و سایر تعدیات) قرار دادیم؟ (1)

اطراف مکه معظمه دایره یی کوچک تر از دایره ی میقات ها ترسیم می شود که دایره ی حرم نام دارد، حرم از هر سوی مکّه آن حد و مرزی است که خداوند متعال از آن حد تا کعبه را محل امن برای انسان ها حیوانات و نباتات قرار داده و برای آن احکام ویژه یی است.

همان طور که میقات ها به حسب مسافت با یک دیگر تفاوت دارند، حدود حرم نیز در تمام جهات یکسان نیست و دوری و نزدیکی آن حدود متفاوت است. حدّ حرم از جانب شمال «مسجد تنعيم» است که در راه مدینه قرار گرفته و تقریباً شش کیلو متر تا مسجد الحرام فاصله دارد. از جانب جنوب حدّ محلی است به نام «اِضاءَةُ لِبْن» که در سر راه یمن در فاصله ی دوازده کیلو متری قرار دارد. از جانب شرق حد حرم «جغرانه» است که بر سر راه طائف در فاصله ی سی کیلو متری مکّه واقع شده است. از جانب غرب، اندکی به جانب شمال حرم، قریه یی است به نام «حُدَيْبيَّه» که بر کنار راه جده در فاصله ی چهل و هشت کیلو متری از مکه واقع است.

در آخرین حد این فواصل ستون هایی به شکل مکعب مستطیل و به ارتفاع سه متر ساخته شده که نشانه ی حدود حرم است و

ص: 28

سرزمین های داخل این حدود همه جزو حَرَم محسوب می شود، و شهر مقدس مکه و خانه ی خدا «کعبه» در داخل آن قرار گرفته است.

حَرَم پناه گاه الهی و سرزمین امن عمومی است، و احکام خاصی دارد که مشترک میان مُحرم و غیر محرم می باشد و از آن جمله است: الف- شکار کردن در محدوده ی حرم ممنوع است ب- بریدن و کندن و شکستن درخت و شاخه ی آن و بوته گیاهی که در حرم روئیده باشد جایز نیست.

برای آشنایی با سایر احکام حرم به کتاب های مفصل که در این زمینه نوشته شده مراجعه شود.

دقیقه ی عرض شمالی از خط استوا قرار گرفته و سی صد و سی متر از سطح دریا ارتفاع دارد، و به علت وجود کوه های سنگی و کم گیاه هوای آن بسیار گرم و سوزان است، و باران کمتر در آن جا می بارد و به هنگام باران شدید از کوه های اطراف آن سیل جاری شده و داخل شهر می شود.

گرم ترین وقت سال در مکه اواخر خرداد ماه است که نیم روز آفتاب عمود بر سطح شهر می تابد.

خانه ی خدا «کعبه» در میان شهر مکه و در وسط مسجد الحرام قرار دارد؛ حدود چهار هزار سال پیش ابراهیم خلیل الله علیه السّلام به کمک فرزندش اسماعیل علیه السّلام خانه ی کعبه را به فرمان پروردگار در مکان فعلی آن بنیاد نهاد، (1) در آن هنگام کسی در این مکان سکونت نداشت چون دره یی خشک و سوزان و بی آب و گیاه بود، به برکت دعای ابراهیم علیه السّلام (2) این بنیاد مبارک گردید و دل ها به سوی آن مشتاق شد.

همه ی شهروندان مگه مسلمانند و غیر مسلمان در نمی تواند ظاهر شود و اصولاً ورود غیر مسلمان به این شهر ممنوع اکنون شهر آبادی است با ساختمان های رفیع

ص: 30

و خیابان های اسفالته و کوی های فراوان و لوله کشی آب و برق و خانه های جدید و چند طبقه که دامنه ی کوه را پوشانده اند.

نیز خوانده می شود.

4- باب امّ هانی.

مقابل آن ده متر و ده سانتی متر و طول دو ضلع دیگر که در یکی از آن ها درب خانه واقع شده دوازده متر است. درب خانه ی کعبه در ارتفاع دو متر از کف زمین قرار دارد و در رکنی که طرف چپ (1) درب خانه است «حجر الاسود» در ارتفاع یک متر و نیمی نصب شده است. (2)

کعبه از بیست و هفت قرن پیش از اسلام نزد اعراب، ارجمند بوده و تمام قبائل عرب آن را عزیز و محترم می داشتند، و از هر سو برای حج به آن جا روی می آوردند. کعبه نزد ایرانیان باستان، هندو ها، صابی ها (ستاره پرستان) نیز مورد احترام بود. (3) کعبه کانون کرامت و شرف و فضیلت و در حقیقت قلب حقیقی آیین اسلام است این پایگاه مقدس و دیر پا زیارت گاه میلیارد ها انسان در طول قرون بوده و هست.

با بررسی روایات به این نتیجه می رسیم که پایه ها و اساس این خانه پیش از حضرت ابراهیم علیه السلام توسط برخی از پیامبران پیشین بنا نهاده شده و نمی توان جزماً گفت نخستین بنا کننده ی کعبه، ابراهیم علیه السلام بوده است ولی مسلّماً نخستین بنیاد اساسی و شناخته شده ی آن توسط آن حضرت و به مساعدت فرزندش اسماعیل علیه السلام انجام یافته است و از آن است پس بود که برنامه ی زیارت کعبه مقرر گردید و رسمیت و شهرت

ص: 33

یافت.

در اهمیت کعبه همین بس که امام ششم علیه السلام می فرماید: «تا آن گاه که بنیاد کعبه (و برنامه ی زیارت آن) دائر و بر پاست. دین اسلام استوار و پا برجاست» (1)

و در رابطه با همین حقیقت و واقعیت است که دشمنان اسلام و و استعمار گران غرب و شرق همواره به اهمیت این «پایگاه مقدس و سنگر بزرگ» واقف بودند و می خواستند این مرکز توحید و زاد گاه اسلام را نابود کنند و از بر گزاری مراسم آن جلو گیری نمایند.

«گلا دستون» که در سال های : (1809-1898م) (2) می زیست، و در عصر «ملکه ویکتور» یا لیدر حزب آزادی خواه «و یگ» بود، چهار بار به مقام نخست وزیری بریتانیای کبیر آن روز (و روباه سیاسی درمانده و پیر امروز) رسید. (3) وی یک صد سال پیش در مقام نخست وزیری، در حالی که کلوچه ی نان لندنی در یک دست و قرآن را در دستی دیگر داشت، وارد «پارلمان» شد و پشت تریبون قرار گرفت و نان را به نمایندگان نشان داده گفت:

آقایان ما ده نفریم و این نان را داریم در حالی که فقط دو

ص: 34

نفر می توانند با خوردنش سیر شوند اگر به دو نفر بدهیم هشت نفر بقیه خواهند مرد، و اگر بر سر آن دعوا کنیم هر ده نفر از میان خواهیم رفت از این رو می فهمیم که تنها راه نجات، بزرگ کردن نان است و بزرگ کردن نان مواد اولیه می خواهد که آن هم در مشرق زمین وجود دارد اما تا زمانی که آن خانه (منظورش کعبه بود) و این کتاب در میان مسلمانان است این عمل غیر ممکن می باشد...» (1)

آری، «کعبه» مرکز تشعشع تعاليم عالیه ی اسلامی است و کانون انفجار مبارزه و پیکار علیه همه ی مستکبران در رابطه با نفی همه ی طاغوت ها و استقرار حاکمیت «الله» در پهنه ی زمین و گسترده ی زمان. و این سمبل قداست و کانون خیر و برکت همواره به عنوان پناه گاهی محکم برای همه ی رزمندگان، درماندگان و دور ماندگان و خیل مشتاقان و کلیه ی فریاد گران حق طلب و باطل ستیز در عرصه ی گیتی دیر پا و استوار خواهد ماند؛ تا آن روز که مصلحی کبیر و جهانی و ذخیره یی نفیس و ربانی بیاید و او «مهدی موعود» علیه السلام است، از تبار قهرمان توحید و بنیان گزار کعبه «ابراهیم»، و از سلاله ی «خاتم پیامبران» و خود «خاتم امامان» است. و آن گاه که آن «عزیز» رخ بنماید و به خطاب «قم» قیام فرماید، به دیوار همین کعبه ی مقدس تکیه می دهد و آغاز انقلابی ترین انقلابات و شکوهمند ترین و گسترده ترین آن ها را به جهان انسان ها، اعلام می کند. و این حقیقتی است شگرف و در خور تعمّق که «ابراهیم

ص: 35

36

خلیل الله» از همین جا اعلام کرد، و «محمد رسول الله» ازین جا اقدام کرد و «مهدی بقیه الله» نیز از همین جا قیام می کند؛ و آهنگ جان فزایش در فضا طنین خواهد افکند که ﴿ آنَا اَلصَّمْصَامُ اَلْمُنْتَقِمُ ﴾؛ که اوست «شمشیر انتقام حق»، و اوست دادگستر راستین جهان و اوست تجسّم عدالت اجتماعی، و اوست تبلور فضل و فضیلت و کرامت انسان ها، و اوست مظهر قهر قادر متعال، و اوست نابود گر بیداد گران بد سگال، و اوست فریاد گر بزرگ آزادی، و مجری قسط اسلامی، و بر پا دارنده ی احکام و تعلیمات عالیه ی الهی.

و همگان به این امیدیم که انقلاب اسلامی ایران که در 22 بهمن 1357 به رهبری امام خمینی آغاز گردید به ثمر رسیده و استمرار یابد و به عصر دولت آن امام عزیز متصل گردد.

به رکن شمال غربی می رسیم که در برابر غرب روسیه و همه ی اروپا (و بلادی مانند مصر و مغرب) قرار گرفته است.

4- ركن جنوب غربی: به حسب وضع ساختمانی پیش از ركن حجر الاسود قرار گرفته و به «رکن یمانی » معروف است.

(تُبع أَسْعَد) پادشاه حمیر (1) بود که با جامه هایی که به نخ های نقریه یی مزّین شده بود آن را پوشانید (2) و بعد از او جانشیانش نیز همین کار را انجام می دادند... رسول اکرم «صلّى الله عليه وآله» و سلّم نیز آن را با جامه های یمانی پوشانید، وقتی مهدی عباسی به خلافت رسید به مکّه مشرف شد و به در خواست خادمان کعبه دستور داد به جای پیراهن های متراکم و روی هم انباشته، جامه یی واحد بر کعبه بیاویزند، و هر سال یک بار آن را عوض کنند این عمل هم چنان ادامه پیدا کرد و تا کنون به همان وضع سالی یک بار (در روز عید قربان) عوض می شود. (3)

حضرت بر روی این سنگ باقی مانده است. (برای تسمیه ی آن به مقام ابراهیم وجوه دیگری نیز ذکر کرده اند) (1)

و چون در این مکان مردم می کوشند خود را به حجر الاسود برسانند طبعاً یک دیگر را در فشار قرار می دهند... (1) و به همین جهت «حطیم» نامیده شده است. (برای تسمیه ی آن وجه دیگری نیز ذکر کرده اند. )

فرمان یافت، هاجر و نوزادش اسماعیل علیهما السّلام را از کنعان (که سرزمینی خرم و آباد بود) به جایی دیگر انتقال دهد، و ابراهیم علیه السّلام آنان را در دامنه ی کوه های مکه در سرزمین کنونی مکّه اسکان داد و در حق ایشان دعا کرد و آنان را به خدا سپرد. (1) هاجر نیز در برابر اراده ی الهی تسلیم شد؛ پس از مدتی آذوقه ی مختصری که همراهش بود به پایان رسید و او گرسنه و تشنه ماند و شیر در پستانش خشکید و نوزادش از شدت گرسنگی و تشنگی بی تاب شد، و به خود می پیچید و پای خود را به زمین می سایید.

هاجر در جست جوی آب بر آمد، ابتدا از کوه صفا بالا رفت و هر چه اطراف را نگاه کرد نشانی از آب و آبادی ندید، آن گاه از کوه مروه بالا رفت و آبی نیافت، و هفت بار مسافت میان این دو کوه را پیمود و سودی نداشت، نا گزیر نومید به نزد نوزادش باز گشت و بر خلاف انتظار مشاهده کرد که به لطف خداوند کریم چشمه ی آبی زلال در پایین پای فرزند دل بندش ظاهر شده و روان است.

هاجر بسیار شاد شد؛ مادر و فرزند از آن آب سیراب شدند. هاجر اطراف چشمه را با خاک و سنگ و ریگ بالا آورد تا آب ذخیره و جمع گردد و به همین جهت «زمزم» نامیده شد. (2)

اسلام این عمل هاجر یعنی هفت بار طی کردن راه میان این دو کوه را (به منظور بزرگ داشت آن تلاش و کوشش و تجدید آن خاطره ی مقدس و نیز برای عبادت و بندگی و غیر آن) به عنوان

ص: 41

یکی از ارکان حج به نام «سعی میان صفا و مروه» سنت قرار داد. (1)

مسافت 24 کیلو متری واقع شده و از حد «حرم» خارج است. «عرفات» جمع «عَرَفَه» و به معنای کوه و بلندی است و از ریشه ی «عرفان و معرفت» می باشد و چند وجه برای نام گذاری به «عرفات» ذکر شده است. (1) عرفات موقفی است که حاجیان باید از اوّل ظهر روز عرفه (نهم ذی حجه) تا غروب شرعی همان روز در آن توقف کنند.

طرف مُزْدَلِفَه 3525 متر است. و این میدان وسیع و فضای مخصوص را «منی» نامند. و وادی محسر نقطه یی است که راه عبور از آن به مزدلفه تنگ می شود و مستحب است سواره و پیاده در آن محل به سرعت عبور کنند. (1)

اماكن ذیل در منی قرار دارد:

الف - مسجد خيف.

ب- جَمَرات سه گانه (اولی، وسطی، عقبه)

ج- قربان گاه.

حاجیان در منی چند وظیفه دارند: «رمی جمره»، «قربانی»، «سر تراشیدن یا تقصیر»، «ماندن و بیتوته در منی شب یازدهم و دوازدهم» و در بعضی موارد ماندن در شب سیزدهم نیز.

جمرات :

جمرات ستون هایی است از سنگ و سیمان که بر پایه هایی از بتون آرمه قرار دارد و قریب یک متر و نیم ارتفاع آن ها و محکم و استوارند. اطراف جمرات حوضی مانند کاسه یی بزرگ برای سنگ های رمی ساخته اند. (2)

قربان گاه (منحر):

قربانی یکی از شعائر حج و سرزمین «منی» محل قربانی است، و در نقطه یی از آن قربانی جایز می باشد ولی برای حفظ بهداشت و سهولت جمع و ضبط گوشت های قربانی (یا دفن) آن ها،

ص: 44

یک محل وسیع و جدا گانه در انتهای «شارع الجمرات» و برای قربانی اختصاص داده اند. (1)

سلام الله علیها میان حجره ی مطهره و منبر مسجد النبی واقع شده گروهی دیگر می گویند بانوی جهان اسلام در قبرستان «بقیع» مدفون است و محلّ قطعی آن در قبرستان مزبور نیز نا معلوم است و برخی احتمال داده اند که آن گرامی در خانه ی خود مدفون شده و به هرحال محل قبر بانوی بانوان جهان مشخص نیست و این اختفاء قبر، باز گو کننده ی گوشه یی از مظالمی است که بر آن حضرت رفته است.

مسجد پیغمبر «صلّی الله علیه و آله» و حرم آن حضرت آداب و اعمالی دارد که شرح آن نیازمند رساله ی جداگانه یی است، و در این جا به عنوان حسن ختام این «فرهنگ نامه» توجه خواننده عزیز را به روایت ذیل معطوف می داریم:

امام ششم علیه السلام می فرماید: رسول خدا صل الله علیه و اله فرمود: «هر کس برای بر گزاری مراسم حج به مکه بیاید و مرا در مدینه زیارت نکند (و به من جفا نماید من هم) روز قیامت در حق او بی مهری و جفا خواهم کرد، و کسی که به عنوان زیارت من آید و (مرا زیارت کند) شفاعت او بر من واجب می شود و هر کس که شفاعتش بر من واجب شود بهشت بر او واجب می گردد. (1)

ضمناً قبرستان بقیع که مدفن چهار امام بزرگ وار ما امام مجتبی امام سجاد و امام باقر و امام صادق علیهم السلام است و قبرستان احد، مسجد «قبا»، و چند مسجد مشهور دیگر از اماکن

ص: 46

مقدس و مورد احترامی است که در مدینه و اطراف آن قرار دارد و افرادی که به مدینه مشرف می شوند برای زیارت و انجام مراسمی که حضور می یابند.

***

سخن را به پایان می بریم و توفیق حج مقبول و بهره مندی معنوی همه ی مسافران خانه خدا را در این سفر الهی از خدای متعال مسئلت می داریم.

ص: 47