اسم کتاب : درسهایی پیرامون شناخت قرآن

نام نویسندگان : محمود رجبی محمود عراقی و علی اکبر میرسیاه

لغت: فارسی

از سری : معارف قرآن (ن) شماره 4

شماره مسلسل : 63

چاپ : افست

قطع : رقعی

تعداد صفحه : 120

چاپ : اول تعداد 30,000 جلد.

چاپخانه : سلمان فارسی قم

تاریخ نشر : بهمن ماه 1361 ه-. ش

ناشر : انتشارات موسسه ی در راه حق قم

نشانی : قم - خیابان ارم - کوچه آقازاده - تلفن 23759 - ص . پ 5 و 13

حق تجدید چاپ و اقتباس برای ناشر محفوظ است.

ص: 2

بسم الله الرحمن الرحيم

خواندنی تشکیل یافته است قرآن (خواندنی) نامیده اند. و شاید نکته ی این نامگذاری از سوی خداوند این باشد که مردم پیوسته باید متوجه آن بود و همواره آن را بخوانند و از آن الهام بگیرند و نیز اشاره ای باشد باینکه قرآن دارای، حقیقتی بس متعالی است که تا حد یک سلسله الفاظ خواندنی تنزل یافته است و در قالب الفاظ بر پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله وسلم نازل گردیده است (1) تا بشر بتواند از آن استفاده کند و به آن دست یابد (2) برخی نیز گفته اند که: قرآن از ماده ی «گرم» بمعنی جمع کردن است و چون این کتاب آسمانی در بردارنده ی تمام حقایقی است که برای سعادت بشر لازم است قرآن بمعنی کتاب جامع نامیده شده است. (3)

ص: 4

در آیه 92 از سوره ی یونس درباره فرعون می خوانیم :

فَالْيَوْمَ نُنَجِّيكَ ِببَدَنِكَ لِتَكُونَ لِمَنْ خَلْفَكَ آيه . (1) که مقصود از آیه در این مورد و نظائرش مایۀ پند و اندرز است. و در آیه 128 سوره ی شعراء از ساختمان بلند و مرتفع با کلمه ی آیه تعبیر شده است: آتَبْغُونَ بِكُلِّ ربع آيَةً تَعْبَتُونَ . (2)

در قرآن کلمه ی آیه بمعنی نشانه در مورد هر پدیده ی خارق العاده و همچنین درباره ی تمام پدیده های جهان به لحاظ آنکه نشانه ی وجود خدا و اوصاف اوست بکار رفته است. از جمله موارد استعمال آیه و آیات قطعه ها و جملات قرآن است در اینگونه موارد آیه به معنی قطعه یا جمله ای از قرآن است که به لحاظ حکایت و دلالتش بر خداوند و اوصافش و بر درست بودن گفتار پیامبر، صلّى الله علیه وآله وسلّم و از سوی خدا بودن قرآن ایه نامیده شده است.

در شماره گذاری آیات ،قرآن نظریات گوناگونی ارائه شده است. از جمله اینکه تمام سوره های قرآن «6205» آیه در بردارد . (3) (4)

ص: 6

مى گردند و قطعه ی معلوم و مشخصی را تشکیل میدهند، سوره می نامند. البته کلمه ی سوره آن طور که گذشت در لغت به معنایی وسیعتر از مفهوم متداول بین مسلمانان دارد و شامل بخش هایی کوچکتر از سوره به معنی کنونی آن نیز میشود و در قرآن مجید کلمه ی سوره، در همان معنای لغویش بکار رفته است و میتوان آن را تقریباً مرادف با قطعه، فقره و پاراگراف دانست.

بخصوصیات و ویژگی های آیات که در تفسیر نقش بسزایی دارد مفید واقع میشود.

حادثه، پرسش و شرائطی را که یک آیه در آن جو نازل میشد شأن نزول آیات میگویند پی بردن به شأن نزول آیات در بسیاری از موارد به درک دقیق حقایق و معارف قرآن کریم کمک شایانی میکند و این موضوع اختصاص به قرآن ندارد و در فهم روایات پیامبر صلی الله علیه وآله و ائمه علیهم السلام نیز نقش بسزایی دارد. بهمین جهت است که امام صادق علیه السلام می فرماید:

لا يَكُونُ الرَّجُلُ مِنْكُمْ فَقيهاً حَتَّى يَعْرِفَ مَعاريض كَلامِنا. (1)

نکته ای که باید در مطالعه قرآن و تفسیر آن بدان توجه داشت این است که شأن نزول قرآن هیچ گاه موجب نمی گردد که آیات را در انحصار آن مورد قرار داده و به آن جنبه ی فردی و شخصی دهیم بلکه جز در موارد محدودی با توجه به قیود و شرائط آیه هر مصداق و مورد دیگری را نیز در بر می گیرد و نیز باید توجه داشت که شان نزول در صورتی می تواند در تفسیر آیه مورد قبول واقع شود که به صحت آن اطمینان داشته باشیم.

برروی قطعات پراکنده (پوست حیوانات، استخوان شتر، جریده نخل و...) ثبت می گشت. در نتیجه در طول مدت نزول وحی این قطعات پراکنده از ترتیب و نظم خاصی برخوردار نبود و پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه وآله بدست اصحاب آن حضرت جمع آوری گردید.

در اینکه جمع آوری آیات و سور قرآن به ترتیب کنونی آیا در زمان پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم و بدستور آن حضرت بوده است یا نه، بین دانشمندان و مفسرین شیعه و سنی، اختلاف نظر وجود دارد عده ای قائل شدهاند که این ترتیب خاص بدستور پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله بوده است و عده ای معتقدند که در این ترتیب اصحاب آن حضرت دخالت داشته اند از آن و پس حضرت انجام گرفته است. (1) آنچه بصورت فشرده میتوان در اینجا مطرح کرد این است که:

1- قرآنیکه هم اکنون در دست مسلمانان است بدون هیچگونه تردید همان کتابی است که بر پیامبر صلی الله علیه وآله نازل شده است و بطور مسلم چنین نیست که آن کتاب زمانی از بین رفته و کتاب دیگری بوسیله ی مسلمانان یا غیر مسلمانان نگاشته شده باشد.

2- چنانکه در بحث «مصونیت قرآن» خواهد آمد قرآن مجید هرگز دستخوش تحریف نگشته و نخواهد گشت و بدون

ص: 11

شک آنچه در آن است سخن خداوند جهان می باشد و آنچه بمنظور هدایت بشر بر پیامبر گرامی صلى الله عليه وآله وسلم نازل گردیده است بدون هیچگونه دگرگونی در قرآن کنونی وجود دارد.

3- ترتیب سور قرآنی به ترتیب کنونی با اشراف و نظارت اصحاب پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله انجام گرفته است.

4- در ترتیب آیات قرآن بصورتی که الآن در قرآنهاست بدون هیچگونه شک و تردید اکثر سوره های قرآن پیش از رحلت حضرت رسول صلى الله عليه وآله وسلم در بین مسلمانان دائر و معروف بوده است و درصدها حدیث از طریق شیعه و سنی نام آنها آمده است.

5- از روایات جمع آوری قرآن بدست می آید که پس از رحلت پیامبر صلى الله عليه و آله يكبار قطعات پراکنده ی قرآن در زمان ابوبکر بصورت یک کتاب جمع آوری گردید و بار دیگر پس از آنکه نسخه های متعددی با قرائت های مختلف پدید آمد عثمان آن را با یک قرائت تدوین نمود و مابقی را نابود ساخت.

6- همگام با نزول تدریجی قرآن مسلمانان با رغبت و اقبال شدید و اشتیاق فراوان آیات جذاب و دلنشین آن را سریعاً فرا می گرفتند و به قرائت و تبلیغ آن می پرداختند. مسلمانان عرب که دارای حافظه قوی بودند آیات را دقیقاً حفظ می کردند و نویسندگان وحی آن را می نوشتند بطوری که صدها قاری و حافظ

ص: 12

قرآن در بین مسلمانان وجود داشت. (1)

مسلمانان قرآن را معجزه جاویدان پیامبر صلی الله علیه وآله، وروش عبادت و مناجات با خدا همدم تنهایی، روحبخش جانها، درس کمال تمرین خودسازی، نردبان ترقی، بهترین راهنما و پند دهنده و شعار اسلام و بیانگر راه ایمان و فضیلت می دانستند و بهمین جهت یادگیری نوشتن و حفظ کردن دقیق آیات قرآن را یکی از اساسی ترین وظائف دینی و الهی خود می دانستند و این امر موجب می گشت، که کوچکترین آیه ای از قرآن حذف نشود و کمترین جمله ای بر آن افزوده نگردد.

گردیده است بطوری که با دقت، معنای حقیقی آن و مقصود خداوند دانسته میشود و با معانی و احتمالات دیگر اشتباه نمیگردد آیات محکم مرجع و مادر سائر آیات هستند.

آیات متشابه بگونه ای است که میتوان معانی مختلف و متعددی را به آن نسبت داد و بهمین، جهت مقصود و مفهوم اصلی آیه مورد تردید قرار میگیرد و در واقع هر یک از معانی گوناگون آیه متشابه در اینکه نمی توانند بطور قطع مقصود خدا را بما نشان دهند شبیه یکدیگرند و در نتیجه آیه از نظر مفهوم چند پهلو میشود، در میان معانی مختلف و گاه متضادی که از یک آیه میتوان دریافت همۀ آنها حق نبوده و با آنچه مورد نظر خداوند است مطابقت ندارد و این امر خود زمینه اختلاف در فهم معنای حقیقی آن آیه میشود و سب میگردد که منحرفین بتوانند آن آیه را برای فتنه انگیزی و موجب بانحراف کشیدن دیگران دستاویز قرار دهند آیات متشابه را باید پس از بدست آوردن آیه ی محکمی که نقاط ابهام آن را بر طرف سازد و معنای واقعی اش را روشن گرداند مورد استفاده قرار داد. پرداختن به آیات متشابه بدون رجوع به آیات محکم کار بیماردلان و کج اندیشان است که می خواهند با دستاویز قرار دادن آن قرآن را تاویل کنند و مصداقهای دروغین را که موافق با اغراض نادرست آنان است به قرآن نسبت دهند و از این راه ناآگاهان جامعه را منحرف سازند و فتنه انگیزی کنند. هُوَ الَّذِی اَنْزَلَ عَلَيْكَ الكتابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ اُمُّ الكتاب وَأَخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَلَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ

ص: 14

ابْتِغَاءَ الفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ. (7/آل عمران). (تنها) اوست (خدایی) که قرآن را برتو نازل ساخت برخی از آن آیات محکم است. اینها، ام الکتاب (مرجع آیات دیگر) اند و آیات دیگر متشابهات اند. پس آن گروه که در دلهایشان میل به باطل است و کج اندیش هستند آیات متشابه را کنند تا با دستاویز قرار دادن آن به فتنه انگیزی و پی جویی منحرف ساختن دیگران پردازند و مصداقهای دروغین برایش تراشند در صورتیکه مصداقهای واقعی آن را تنها خدا میداند... اکنون با توجه به اینکه آیات متشابه میتواند دستاویزی برای کج اندیشان باشد و مایه به انحراف کشیدن جامعه و فتنه انگیزی گردد، 3 سئوال زیر مطرح می گردد:

الف - فلسفه آیات متشابه چه میتواند باشد؟ آیا امکان نداشت که تمام آیات محکم بوده تا از سواستفاده کج اندیشان و بیماردلان جلوگیری شود؟

ب - منشأ تشابه برخی آیات چیست؟ بعبارت دیگر چه چیز باعث متشابه شدن این آیات گردیده، است؟

ج - چند قسم متشابه در قرآن وجود دارد؟

برای آنکه پاسخ این سه سئوال بخوبی روشن گردد از آخرین سئوال شروع می کنیم :

اختلاف بسیار وجود دارد برخی حتی الفاظی که معنایش کاملاً معروف نیست مانند کلمه ی «آب» (گیاه، علوفه) 31/ عبس را جزء متشابهات قرار داده اند عده ای گفته اند آیات صفات (آیاتی که اوصاف خدا، یا انبیاء الهی علیهم السلام را بیان میکند) متشابه میباشند برخی از برزگان عام ها و مطلق ها را جزء محکمات دانسته اند و حروف مقطعه را نه محکم و نه متشابه میدانند (1) بهر حال آنچه در ذیل می آید مهمترین اقسام متشابه در قرآن را تشکیل میدهد:

1- حروف مقطعه مانند : كهيعص 1 / مريم .

2- عام ها (2) مانند: كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ رَهِينَةٌ 38 مدثر (هرکس در گرو کردارخویش است).

3- مطلق ها (3) مانند: اَوْتَخريرُ رَقَبَة ...89 مائده . (یا آزاد ساختن برده ای)

4- منسوخ ها (4) مانند: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا

ص: 16

نَاجَيْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِمُوا بَيْنَ يَدَى نَجْويكُمْ صَدَقَةٌ ....12 / مجادله .

(ای مؤمنان هنگامیکه با پیامبر صلى الله علیه وآله وسلّم رازگویی میکنید پیش از آن صدقه بدهید....)

5- آیاتی که مطالب متعالی و مافوق مادی را بیان میکنند: مانند: الرَّحْمٰنُ عَلَی العَرْشِ استوی 5/ طه ( خداوند بر عرش استیلا دارد).

در درس آینده به پاسخ دو سئوال دیگر خواهیم پرداخت.

تشکیل شده است و اشاره ای است باینکه این کتاب بزرگ دارای حقیقتی بس متعالی است و برای آنکه بشر بتواند از آن استفاده کند بصورت الفاظ خواندنی درآمده است.

«کلمه آیه» بمعنی نشانه و علامت گویا است و از آنجا که جملات قرآن نشانه های خداوند و اوصاف او و دلیل و علامت صدق گفتار پیامبر صلی الله علیه وآله است آیه و آیات نامیده شده است.

(سوره) بر حسب ریشه اصلی آن بمعنی شیئی برجسته، باقیمانده یک چیز و قطعه و قسمت جدا و مشخص میباشد و مقصود از سوره ی قرآن «در آیات قرآن» قطعه مشخصی است که دارای آغاز، انجام، هدف مشخص ومفاد کامل و بی نیاز از ضمیمه ای باشد .

سوره هایی که پیش از هجرت رسول اکرم صلّى الله عليه وآله وسلم در مدینه نازل شده «مکی» نامیده میشود و سوره هایی را که پس از هجرت وحی شده است مدنی می نامند.

حادثه، پرسش و شرائطی را که یک آیه یا سوره درباره آنها و یا در آن شرائط نازل شده شأن نزول آیه یا سوره می گویند و آگاهی از آن نقش مهمی در فهم آیه یا سوره دارد .

قرآن کنونی که در اختیار ما است بدون شک همان قرآن نازل شده بر پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله است و جمله اضافی در آن وجود ندارد و از آن نیز چیزی کم نشده است و اهتمام فوق العاده مسلمانان به فراگیری و حفظ قرائت قرآن چه در صدر اسلام و چه پس از آن در این امر نقش بسزائی داشته است. قرآن مجید آیات

ص: 18

خود را به دو دسته تقسیم میکند :

الف - محکمات: آیاتی هستند که مقصود خدا در آنها بروشنی بیان شده بطور یکه با دقت در آیه مفاد آیه برای خواننده روشن می گردد.

ب - متشابهات آیاتی که مطلب در آن با عبارات چند پهلو بیان شده است و برای فهم آن نیاز به رجوع به آیات دیگر و روایات دارد.

آیات متشابه در قرآن 5 قسم می باشند :

1- حروف مقطعه 2- عام ها 3- مطلق ها 4- منسوخ ها 5- آیات بیانگر حقایق متعالی مافوق مادی .

ص: 20

بیان می کند و غرضش مبهم گوئی است و این معما گویی منشأ تشابه می باشد مانند :

هند و بطعنه گفت که یاران خدا دو تاست *** لعنت بر آنکسی که بگوید، خدا یکی است

3- در برخی موارد گوینده هدفش آن است که مطالب را گروه خاصی بفهمند و بدین جهت مطلب را بصورت رمزی بیان میکند و این امر باعث میشود که برای کسانی که از این رمزها آگاهی ندارند عبارات متشابه گردد. اینگونه تعبیرات در سخنان سیاستمداران کار برد زیادی دارد.

4- گاهی بعللی قیود، قرائن و استثناهای یک گفتار از متن آنجدا میگردد یا گوینده از ذکر آنها در آن موضع خود داری میکند و یا خواننده از توجه به آنها غافل میشود و در نتیجه گفتار صورت تشابه بخود میگیرد. مانند آنکه کسی بگوید «شیر خوب است» معلوم نیست مقصود او شیر درنده است یا شیر خوردنی، یا آنکه شیر آب مورد نظر او است در صورتیکه اگر بگوید: «شیر جوشیده خوب است» می فهمیم که مقصود شیر خوردنی است.

5- گاهی هم مطالبی که بیان میشود بسیار فراتر و وسیعتر از قالب الفاظ است و بهر صورت که بیان شود الفاظ و عبارات از رساندن حقیقت معنی و مفهوم واقعی آن ناتوان هستند و در نتیجه محدوديت الفاظ منشاء تشابه عبارات میگردد مانند تعبیر از حقایق مجرد و ما فوق مادی با الفاظ معمولی که برای معانی

ص: 22

مادی وضع شده اند.

حافظ درباره ی غیر قابل بیان بودن حقایق عرفانی میگوید :

سخن عشق نه آنست که آید به زبان *** ساقیامی ده و کوتاه کن این گفت و شنود

از میان عوامل پنجگانه تشابه که یاد آور شدیم عامل اول و دوم در قرآن وجود ندارد زیرا اولاً قرآن نه تنها با بیان روشن و رسا سخن میگوید و نور و هدایت است و به زبان عربی آشکار نازل شده است بلکه قدرت بیان و اسلوب سخنش، خود اعجاز است و ثانياً قرآن هرگز کتاب معما نیست که هدفش سرگرم ساختن جامعه و معماگویی باشد بلکه قرآن فرود آمده تا جامعه را از سرگرمی های بچه گانه و غیر انسانی باز دارد. ولی 3 نوع عامل اخیر را میتوان در قرآن یافت.

حروف مقطعه قرآن را میتوان از بیانات رمزی دانست چنانکه از روایات نیز چنین مطلبی استفاده میشود. همانطور یکه عام ها، مطلق ها، منسوخ ها و نظایر آن در اثر عامل دوم متشابه میگردد.

عامل پنجم : منشأ تشابه بسیاری از آیات قرآن است. برخی از موضوعات که در قرآن مطرح گردیده است، از امور غیبی و ماوراء طبیعت سخن میگوید و روشن است که این گونه مسائل را نمیتوان با الفاظ و عباراتی که برای مفاهیم مادی وضع شده اند بیان نمود.

ص: 23

معانی هرگز اندر حرف ناید *** که بحر بیکران در ظرف ناید

مثلاً چگونه این الفاظ میتوانند خدا را توصیف کنند؟ یا چگونه میتوان از حقیقت وحی با این الفاظ سخن گفت؟ و یا حقیقت فرشتگان و حقایق جهان پس از مرگ و مقام های اولیاء الله را با این عبارت چگونه میتوان بیان نمود؟

ولی از آنجا که قرآن برای راهنمایی بشر نازل شده است و ناچار برای بیان مقاصد خویش از همین الفاظی که انسان بکار میبرد استفاده میکند ناگزیر آن موضوعات متعالی و لطیف هم با عباراتی بیان شده است که بشر برای موضوعات مادی بکار میبرد و این امر موجب تشابه اینگونه آیات میگردد .

نسخ شده حکم عفو و گذشت در برابر توطئه های گروهی از اهل کتاب برای انحراف مسلمانان با آنکه یک حکم قطعی بوده و مربوط به آغاز بعثت و دوران ضعف مسلمین است (1) بصورت یک حکم دائمی بیان گردیده است تا از حساسیت دشمن نسبت به اسلام و مسلمین بکاهد و پس از گسترش اسلام و نیرومندی مسلمانان آن حکم با آیه (2) 29 توبه نسخ می گردد و دستور جنگ و مبارزه داده میشود .

بدیهی است که اگر در آیه اول صریحاً اعلام میشد که دستور عفو یک قانون تاکتیکی است و پس از آنکه نیرومند شدید دستور حمله صادر خواهد گشت، دشمن به طرح دراز مدت پی برده و با دیگر نیروهای ضد انقلاب متفق میگشت و اسلام را

ص: 25

پیش از گسترش و نیرومندیش از بین می برد.

2- در پاره ای موارد، تشابه آیات بخاطر جدا بودن و دور افتادن متن سخن از قیود و قرائن آن است. قرائن و قیود این نوع آیات یا در آیات دیگر قرآن و یا در روایات آمده است و پیامبر صلی الله علیه وآله وائمه طاهرين عليهم السلام تنها کسانی هستند که کاملاً از این قیود و قرائن آگاهی دارند (1) جدا بودن این قیود و قرائن باین شکل عادی و طبیعی است ولی میتوان گفت که با توجه به آنکه اکثر این قیود در روایات آمده است چنین امری بخاطر توجه دادن به نیاز قرآن به مفسر واقعی و معلم راستین نیز هست. مانند آنکه می بینیم در قرآن مجید تنها اصل وجوب پرداخت زکات در آیه ﴿خُذ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً﴾ 103 توبه (از اموال مسلمانان زکات بگیر)، آمده و موارد مصرف آن در آیه دیگر 60 توبه مطرح گردیده است ولی بسیاری از خصوصیات دیگر آن در روایات ذکر شده است.

3- در برخی از آیات چنانکه در متشابه قسم پنجم گفته شد سخن از حقایقی متعالی است که بیان آنها ملازم با تشابه ینگونه آیات برای ناآگاهان خواهد بود و تنها راه جلوگیری از تشابه در اختیار قرار ندادن آنهاست، ولی از آنجا که خداوند فياض مطلق است و به هر موجودی آنچه را که شایسته اوست

ص: 26

می بخشد و در میان انسانه ا بسیارند کسانی که قابلیت در یافت چنین حقایقی را دارند این حقایق برای انسانها بیان میشود ولی طبیعی است که بیان آن حقایق با الفاظی که برای امور مادی وضع شده است منشأ چنین تشابهی خواهد گشت. مثلاً وقتی که قرآن می خواهد از این سخن گوید که: خدا سامان دهنده ی جهان هستی است و همه چیز از او منشاء میگیرد و با و منتهی میشود و آنچه پدید آید بدستور او و تحت فرماندهی اوست از تعبیری که انسانها در مورد حکمفرمایان بکار می برند استفاده نموده و می فرماید: اَلرَّحْمٰنُ عَلَى العَرْشِ اسْتَوی خداوند بر سریر فرماندهی کل هستی نشسته است و بر آن استیلا دارد.

می نامد (1) و گیاه پس از چند دستور حکیمانه میفرماید: ﴿ذلِكَ خَيْرٌ وَاَحْسَنُ تَأْوِيلاً﴾ (2) این دستورات بهتر و دارای تأویل نیکوتری است گاهی هم از فلسفه و اسرار انجام برخی کارهای مرموز با کلمه ی تأویل یاد می کند. (3) در سه آیه نیز از تاویل قرآن سخن به میان آورده و به ذکر و یژگیها و آثار آن پرداخته است. (4)

با کمی دقت روشن میشود که موارد مذکور بیک مفهوم مشترک باز میگردند و آن بازگشت یک امر ظاهری به یک حقیقت یا واقعیت باطنی است. بنابراین بنظر میرسد که ذکر موارد متعدد برای تاویل در حقیقت تطبیق یک معنی بر مصادیق گوناگون است.

درباره ی تاویل قرآن نظریات و آراء بسیار متعدد و مختلفی وجود دارد برخی آن را از مفاهیم مطابق با ظاهر قرآن دانسته و عده ای مفهوم مخالف با ظاهر آیات را تاویل میدانند. گروهی آن را با اعتقاد انسان ارتباط داده و ذکر معنی آیه را بعنوان یک نظر قطعی تاویل نامیده اند.

و بالاخره عده ای از مفسرین بزرگ تاویل قرآن را از حقایق عینی خارجی میدانند (5) ذکر و بررسی و نقد این نظریات

ص: 28

از حوصله ی این بحث کوتاه خارج است و بهمین جهت تنها بذکر

نظر به صحیح، اکتفا می کنیم.

از سه آیه ای که درباره ی تاویل قرآن آمده است بدست می آید که :

ا- تمام قرآن تاویل دارد.

2- تاویل قرآن را فقط خدا (یا آنکس که او بخواهد) میداند.

3- تاویل قرآن در جهان پس از مرگ برای همه نمودار میگردد.

4- پس از آشکار شدن و آمدن تاویل قرآن هیچ عمل اختیاری در سرنوشت انسان اثر نخواهد داشت.

5- مخالفین در جهان دیگر با مشاهده ی تاویل قرآن کاملاً مییابند که آنچه پیامبران می گفته اند حق بوده و آرزوی بازگشت به دنیا و انجام عمل صالح می کنند.

6- منحرفین با دستاویز قرار دادن آیات متشابه میخواهند به تاویل قرآن پی برند.

با توجه به آنچه گذشت تاویل قرآن حقایقی عینی و خارجی است که رابطه خاصی با آیات قرآن دارد و آیات قرآن به آن باز می گردد. آنچنانکه رویاهای صادقه حاکی از

ص: 29

واقعیت های خارجی است و به آنها بازگشت میکند و آنطور حکمت های قرآنی کاشف از حقایقی متعالی است.

تاویل به این معنا برای تمام آیات قرآن اعم از آیات جهان بینی، قصص و احکام ثابت میشود و در ورای همه آیات قرآن کریم حقایقی وجود دارد که آیات به آنها باز می گردند. تاویل آیات جهان بینی همان حقایقی است که در جهان بینی قرآن اثبات میگردد و آیات قصص قرآن و آیات الاحکام نیز بیانگر یک سلسله قوانین و روابط حقیقی است که در جهان هستی حکمفرماست و بصورت داستان یا باید و نباید و خوب و بد بیان گردیده است مثلاً فرمان ﴿آقمِ الصَّلوةَ﴾ (1) (بپادار نماز را) از دیدگاه قرآن نشان دهنده ی یک رابطه واقعی بین عمل انسان (نماز خواندن) و قرب بخداست (2) و یا قرآن با ذکر داستان موسی و فرعون، در ورای این داستان حقایقی نظیر پیروزی نهایی حق و زوال باطل را در قالب این قصه ها بیان نموده است و لذا گاه از

ص: 30

این قصه ها به مایه های عبرت تعبیر میکند.

4- بطن قرآن را بطور کامل جز خدا، پیامبر صلی الله عليه وآله وائمه عليهم السلام کسی نمی داند. (1)

5- با تحلیل عقلی و نظیر آن نمیتوان به بطن قرآن دست یافت مگر آنکه در آیات و یا روایات شاهد و دلیلی بر آن باشد. (2)

6- سر آنکه قرآن با زبان بطن سخن میگوید این است که: حقایقی وجود دارد که هر کس ظرفیت و استعداد و درک آن را ندارد و یا تاب تحمل آن را ندارد. (3)

ص: 32

نمونه ای از بطون قرآن .

قرآن مجید در آیه 36 از سوره نساء می فرماید: ﴿وَاعْبُدُوا الله وَلا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً﴾ (خدا را پرستش کنید و هیچ چیزی را شریک او قرار ندهید).

معنای ظاهری آیه نهی از بت پرستی و اختصاص دادن عبادت به خدا میباشد که با آشنایی به زبان عربی و اصول محاوره میتوان آن را فهمید. ولی با توجه به آیات و روایات دیگر روشن میگردد که پرستش بتها بدانجهت که خضوع و فروتنی در برابر غیر خداست ممنوع می باشد و بنابراین در برابر فرمان خدا از غیر خدا (مانند شیطان، جن، فرشتگان، انسانهای دیگر و...) (1) اطاعت کردن شرک است و از آن نهی شده است این معنی یک مفهوم بطنی است که در طول معنای ظاهر آیه است.

با دقت بیشتر و توجه به روایات و آیات دیگر باین نکته

ص: 33

پی میبریم که در اطاعت غیر خدا فرقی بین خود و غیر نیست و اگر انسان دنبال خواستهای نفسانی خویش رود و نفس خود را کنار خدا و یا بجای خدا، پیروی کند (1) این نیز نوعی شرک است که آیه از ارتکاب آن نهی میفرماید. این نیز یک معنای بطنی است که از معنای پیشین مخفی تر است. با تحلیلی دقیقتر معلوم میگردد که نباید به غیر خدا توجه داشت و باید از آنچه غیر خداست روی خویش را بسوی الله گرداند زیرا توجه به هر موجودی جز خدا استقلال دادن باو و خضوع و فروتنی در برابر او است که با روح عبادت و پرستش خدا سازگار نیست و آیه از آن نهی می کند و انسان باید عبادت خویش و هرگونه تلاش و فعالیتی را که از او سر میزند جز برای خدا انجام ندهد (2) و بر این

ص: 34

اساس عبادت برای نائل شدن به بهشت و نعمتهای آن یا نجات از دوزخ و عذابهای آن با روح عبادت و اخلاص منافات دارد. این نیز معنای بطنی دیگری است که از معانی یاد شده ی پیش مخفی تر

است. (1)

میگویند عامل تشابه آنها در متعالی بودن مطالبشان و نارسائی الفاظ نهفته است.

4- با اینکه درباره ی فلسفه آیات متشابه نظریات متنوع و فراوانی ارائه شده است میتوان سه نکته زیرا را اساسی ترین فلسفه آیات متشابه دانست:

الف - جلوگیری از خطراتی که اساس اسلام را تهدید می نمود و ممکن بود منجر به نابودی اسلام و مانع رشد گسترش آن گردد.

ب - متوجه ساختن جامعه اسلامی به مقام رهبری و سیر دادن امت اسلامی بطور طبیعی به پیروی از اهل بیت عليهم السلام.

ج - از آنجا که پاره ای از معارف قرآنی پایه های اساسی هر اعتقاد ارزشی را تشکیل میدهند و در بین انسان ها کسانی هستند که قابلیت و شایستگی در یافت و لمس کردن آن حقایق را دارند خداوند آن مطالب را در قالب همین الفاظ و عباراتی که بیانگر حقایق مادی است بیان فرموده است. متعالی بودن و مافوق مادی بودن آن حقایق از یکسو و نارسایی این الفاظ و عبارات از سوی دیگر منشأ تشابه اینگونه آیات برای ناآشنایان با کنه آن حقایق و معارف آسمانی گردیده است.

5- کلمه ی تاویل که در قرآن و روایات بصورت مکرر آمده است از ریشۀ «آول» = «رجوع» و به معنی بازگرداندن، بازگشت، برگردان و ... می باشد و مقصود از تاویل قرآن حقایق

ص: 36

عینی و خارجی است که آیات قرآن بنحوی به آنها باز میگردد. آنچنان که رؤیاهای صادقه به حقایقی خارجی که حاکی از آن است باز می گردد.

6- دستیابی به تاویل قرآن در دنیا تنها برای کسانی امکان پذیر است که پیوندی با خدا داشته و علمی از سنخ علم الهی در اختیارشان قرار گرفته است. البته در جهان پس از مرگ همه ی انسانها بصورتی غیر قابل تردید و انکار از تاویل قرآن آگاه می گردند.

7- آیات قرآن علاوه بر معنای ظاهری که برای آشنایان به زبان عربی با توجه باصول و قوانین محاوره قابل فهم است دارای چندین معنای باطنی است این معانی از ظاهر عبارات قرآن بدست نمی آید هر چند بی ارتباط با معنای ظاهری آن نیست.

8- از روایات و احادیث شریف پیامبر صلّی الله علیه وآله و ائمه معصومين عليهم السلام بدست می آید که:

الف - قرآن مجید دارای چندین بطن است.

ب - بطن قرآن پنهان بوده و از دسترس عموم بدور می باشد.

ج - بطنه ای قرآن در طول یکدیگر و بترتیب هر یک نسبت به بطن های پیشین مخفی تر است.

د - بطن قرآن را بطور کامل جز خداوند بزرگ و پیامبر صلى الله عليه وآله و ائمه عليهم السلام کسی نمی داند.

ه - با تحلیل عقلی و نظیر آن نمیتوان به بطن قرآن دست

ص: 37

یافت.

و - یکی از اسرار آنکه قرآن با زبان بطن سخن گفته این است که حقایق و معارفی وجود دارد که هر کس ظرفیت و گنجایش درک و پذیرش آن را ندارد

انسان یا قسمت ویژه ای پیرامون مبارزه با طاغوت و نظایر اینگونه رده بندیها را در قرآن نمی یابد.

قرآن مجید در عین اینکه از هستی شناسی انسان شناسی، تعلیم و تربیت، جهاد و مبارزه با طاغوت قوانین فردی و اجتماعی، تاریخ سیاست و حکومت، اقتصاد و بازرگانی و ده ها و بلکه صدها موضوع دیگر سخن گفته است دارای چنین تقسیم بندیهایی نیست. قرآن از یک آمیختگی خاصی برخوردار است. با آنکه هر موضوعی را به دقت بیان میکند ولی هر جای این کتاب بزرگ را باز کنیم نامی از این فصل ها و نشانه یی از این عنوان ها نخواهیم یافت.

اصولاً قرآن بگونه یی است که نمی توان آن را در چارچوب فصول و ابواب معینی قرارداد بدون آنکه به مثله شدن آیات بیانجامد و در این صورت ممکن است اشتباهاتی که دامن گیر یک محقق میشود بیشتر از فوایدی باشد که بر این فصل بندی ها، مترتب میشود. (1)

راستی چرا قرآن اینگونه در هم آمیخته است؟ چرا مثل حروف الفبا آیه ها و جمله ها در کنار یکدیگر قرار گرفته اند؟ چرا قرآن مطالب را اینگونه بیان می کند؟

ص: 40

در این بهم آمیختگی راز مهمی نهفته است. قرآن مجید در هر بخشی مسائل گوناگون اخلاقی، اجتماعی، عبادی، اقتصادی، عرفانی و... را بهم می آمیزد و از آن معجونی شفابخش برای انسان که آمیزه ای از تمایلات نیروها و کشش های گوناگون است فراهم میسازد. تا هر کس شفای خویش را در هر زمینه، با خواندن آن بدست آورد و از سوی دیگر مطالب به گونه ای بیان شده است که بتوان با . کردن یک آیه با آیه ی دیگر متناسب با آن یک نتیجه بدست آورد و همانند حروف الفبا که میتوان از آنها بی نهایت کلمه ساخت از ضمیمه کردن آیات به یکدیگر نیز درحدی وسیع میتوان به حقایق جدیدی دست یافت و این را میتوان یکی از عوامل تبیان كُلِّ شَيْ (بیانگر هر چیز) بودن قرآن دانست.

میگوید و هم از اخلاق و خودسازی هم انسان شناسی را مطرح ساخته است و هم هستی شناسی هم قوانین فردی دارد و هم دارای قوانین اجتماعی است. قرآن مجید همه ی این مسائل و دیگر مسائلی را که به آنها پرداخته است در محدوده هدایت انسان بسوی كمال حقیقی و نهائیش و در این ارتباط بیان میکند و بهمین جهت است که می بینیم گاهی یک قسمت از یک مطلب علمی را مطرح میسازد و بدون آنکه آن قسمت خاص را به پایان برد، موضوع دیگری را پیش میکشد و ناگهان صحنه را عوض میکند و یک لحن عتاب آمیز بخود می گیرد. (1) جامع بودن

ص: 42

قرآن به این معنی نیست که مجموعه ای از علوم مختلف را برای بشر گرد آورده است و بنابراین با فراگیری قرآن هیچگاه شخصی متخصص در فیزیک و یا شیمی و یا هیئت و یا هر علم دیگر نمیشود و اصلاً چنین توقعی از این کتاب که کتاب هدایت است بیجا است. البته این بدان معنی نیست که هیچگونه مطلب علمی در قرآن وجود ندارد بلکه همانطور که گذشت منظور آن است که در طرح آنها نیز جنبه ی هدایت و سازندگی انسان هدف اصلی بوده است و بدین مناسبت به همان اندازه که این هدف تامین شود نه بیشتر از آنها سخن گفته شده است.

پس جامع بودن قرآن بدان معنی است که از آنچه در سعادت بشر و رسیدن او به کمال واقعی اش موثر است فرو گذار نکرده و در این زمینه بیانگر همه چیز است.

﴿وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الكِتابَ تِبْياناً لِكُلّ شَيْ وَهُدًى وَرَحْمَةً

ص: 43

وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ﴾. = 89 نحل.

وما قرآن را که بیانگر هر چیز است بر تو فرو فرستادیم.

کلیه ی امکانات خویش تلاش کنند نمی توانند حتی یک سوره همانند سوره های قرآن بیاورند و نیز با توجه به ابعاد مختلف این کتاب عجز و ناتوانی بشر در این زمینه محسوس می گردد. و در واقع مصونیت قرآن حاکی از خارق العاده بودن قرآن است و خارق العاده بودن قرآن عامل مصونیت آن است، چنانکه میتوان این موضوع را از آیه 41 و 42 سوره فصلت استفاده کرد:

﴿وَإِنَّهُ لَكِتابٌ عَزيزُ لا يأتيه الباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِه تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ﴾.

محققاً قرآن کتابی نفوذ ناپذیر است که بهیچوجه باطل را در آن راهی نیست از سوی خداوند حکیم و ستوده نزول یافته است.

علاوه بر آنچه گذشت مصونیت قرآن را خداوند بزرگ جهان خود نیز ضمانت کرده است .

﴿اِنا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ﴾ 9 / حجر.

همانا ما خود قرآن را فرو فرستادیم و خود نیز حافظ آنیم.

ولی زمینه اعجازشان چیزی غیر از کتاب آسمانیشان بوده، پیامبر اسلام صلى الله عليه وآله در عین حال که دارای معجزاتی بجز قرآن می باشد (1) مهمترین و شگفت انگیزترین معجزه آن حضرت

ص: 46

کتاب آسمانی او «قرآن» است. اعجاز قرآن نشانه جاودانگی پیام و رسالت پیامبر صلی الله عليه وآله است.

قرآن مجید صريحاً جنبه ی فوق بشری بودن خود را در آیات متعدد با بیانهای گوناگون اعلام نموده است و از همه ی انسانها خواسته است که اگر در آیه بودن آن (1) شک دارند، سوره ای همانند آن بیاورند. و تا کنون آن چنان که خود نیز

ص: 47

پیشگویی کرده است، نتوانسته اند یک سوره همانند قرآن بیاورند.

راستی چگونه قرآن معجزه است؟ مگر این کتاب از همین الفاظ، همین حروف و همین جملات که هر روز هر هر روز هر انسان عرب زبانی بارها تکرار میکند تالیف نشده است؟ پس چگونه هر کس حتی باندازه یک سوره (یک فقره) از آن را نتوانسته و نمی تواند بیاورد؟ این کتاب دارای چه ویژگی هایی است که اگر تمام انسانها با کمک از هر نیروی دیگری بجز الله با همه امکاناتشان تلاش کنند، جز شکست و یأس، دستاوردی نخواهند داشت.

﴿قُلْ لَئِن اَجْتَمَعَتِ الْجِنُّ وَالاِنْسُ عَلَى اَنْ يَأْتُوا بِمِثْل هذَا القُرانِ لا يَانُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهيراً﴾. 88/ اسراء.

(ای پیامبر صلی الله علیه و آله) اگر جن و انس متفق شوند که گفتاری همانند قرآن بیاورند نخواهند توانست هر چند یکدیگر را کمک کنند.

در درس آینده از ابعاد اعجاز قرآن سخن خواهیم گفت تا پاسخ سئوالهای بالا روشن گردد .

خویش از هیچگونه فصل بندی و دسته بندی پیروی نمی کند معارف متعالی خویش را آمیخته با یکدیگر بیان می فرماید .

2- این بهم آمیختگی علل و اسرار گوناگونی دارد که در ذیل به ذکر دو عامل اساسی آن می پردازیم:

الف - فراهم بهبودی بخش انواع بیماریهای معنوی بوده و تامین کننده کلیه نیازهای انسانها در ابعاد مختلف باشد.

ب - بیان مطالب بگونه ای که بتوان از هر آیه در زمینه های مختلف استفاده نمود و با ضمیمه ساختن آن به آیه مناسب دیگر نتیجه ای جدید بدست آورده آن سان که با ضمیمه کردن هر یک از حروف الفبا به یکدیگر میتوان کلمات جدیدی ساخت .

3- جامعیت قرآن، بدان معنی نیست که قرآن کتاب شیمی، فیزیک، تاریخ و یا هر علم دیگر است بلکه با توجه به آنکه قرآن کتاب هدایت و انسان سازی است - آنهم در بعدی بوسعت جهان بینی توحیدی اسلام - مقصود از جامعیت قرآن آن است که این کتاب بزرگ بیانگر همه ی چیزهایی است که انسان در سیر تکاملی خویش بسوی خداوند به آن نیازمند می باشد و در این زمینه هیچ چیز را فرو گذار نکرده است.

4- از آنجا که هرگونه تحریف در قرآن که منجر به تغییر محتوای آن گردد به اعجاز قرآن خلل وارد میکند و آن را از حد اعجاز ساقط می سازد می توان نتیجه گرفت که چون، قرآن

ص: 49

کنونی درحد اعجاز است پس هرگز چنین تحریفی در قرآن رخ نداده و رخ نخواهد داد. بعلاوه مصونیت قرآن را خداوند متعال خود ضمانت نموده است و صریحاً از نگهبانی خویش نسبت به قرآن سخن گفته است.

5- قرآن کریم یکی از معجزات بزرگ پیامبر اسلام صلى الله عليه وآله می باشد که در عین حال متن دعوت آن پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله نیز می باشد. قرآن مجید در آیات متعدد صریحاً ،از آیه بودن خویش و جنبه ی خدایی و آسمانی خود گفته است و از همه انسانها خواسته است که اگر در این امر شکی دارند با کمک و استمداد از همه ی نیروها بجز خدا یک سوره همانند سوره های قرآن را بیاورند و عجز و ناتوانی آنان را دلیل معجزه بودن قرآن قرار داده است.

علیه و آله غیر از قرآن معجزه ی دیگری هم داشته است؟

6- چرا طبق برخی از آیات قرآن پیامبر صلی الله علیه وآله از آوردن معجزه ای غیر از قرآن خودداری می نمود؟

ص: 51

ص: 52

و جذابیت و دلربایی قرآن نیز امری دیگر در کنار این دو می باشد. عربهای معاصر قرآن که دارای ذوق طبیعی و قریحه ی دست نخورده ی عربی بودند بی اختیار شیفته ی آن وحی شدند و بطور کلی در طول تاریخ اسلام حتی دشمنان نیز زبان به ستایش آن گشوده و هر یک بصورتی از فصاحت و بلاغت فوق العاده ی قرآن سخن گفته اند و به عجز و ناتوانی خود و دیگران اقرار کرده اند.

نماز شب میخواند گوش فرا دهند.

هر سه آمدند و هر یک در گوشه ای پنهان شده به آیات قرآن گوش دادند. شب را بدون اطلاع از وضع یکدیگر با شنیدن قرآن سپری کردند و سپیده دم بسوی خانه های خویش رهسپار شدند. اتفاقاً در راه بهم رسیدند و هر یک بدیگری اعتراض کرده و به سرزنش یکدیگر پرداختند و سپس گفتند مبادا دگر بار بچنین عملی دست یازید زیرا اگر افراد ساده لوح از این امر آگاه شوند در پای بندی به خرافاتی که به آنان تلقین کرده ایم تردید خواهند کرد. پس از این گفتگو از یکدیگر جدا شدند. شب دوم فرا رسید، هر یک در این شب نیز علیرغم آن اعتراض و سرزنش قبلی بار دیگر در جایگاه شب پیش حاضر شدند و تا صبح به صوت دلنشین قرآن، گوش دادند. هنگام بازگشت به منزل در راه یکدیگر را دیدند و همان سخنان روز گذشته را تکرار کردند و متفرق شدند.

در شب سوم نیز گویا جاذبه ای درونی آنها را بسوی خانه پیامبر صلّی الله علیه وآله کشاند و باز در همان مکان شبهای گذشته تا صبح به شنیدن آیات قرآن مشغول شدند. این بار نیز هنگام بازگشت در راه یکدیگر را ملاقات کردند و بیکدیگر گفتند: برای پیشگیری از حوادث ناگوار و امکان گرویدن دیگران به اسلام باید با هم پیمان ببندیم که برای همیشه این کار را ترک کنیم و چنین کردند. (1)

3- هشام بن حکم که از یاران دانشمند و باوفای امام

ص: 55

صادق علیه السلام است میگوید: ابن ابی العوجاء، ابو شاکر دیصانی، عبدالملک مصری و ابن مقفع در مسجد الحرام گرد آمده زائران خانه خدا را مسخره میکردند و قرآن را بیاد انتقاد گرفته بودند. ابن ابی العوجاء گفت :

بیایید هر یک از ما در طی یکسال همانند یک چهارم قرآن را بنویسیم سپس در اینجا گردآئیم و با این عمل، قرآن را شکست دهیم. چون شکست قرآن معنایش ابطال پیامبری محمد، و باطل شدن پیامبری او مساوی با از بین رفتن اسلام و اثبات معتقدات ما است.

همه بر این امر اتفاق کرده و از یکدیگر جدا شدند سال آینده فرا رسید. این چهار نفر در کنار مسجد الحرام گرد آمدند و هر یک نتیجه ی تلاشهای فکری خویش را بازگو کرد. ابن ابی العوجاء :گفت من از وقتی که از شما جدا گشتم در این آیه فکر کرده ام ﴿فَلَمَّا اسْتَيْاً سُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِيّاً...﴾ 80 / يوسف. من نمیتوانم در فصاحت و جامعیت آن همتایی بیاورم. اندیشه وفکر در این آیه مرا بخود مشغول ساخته و از پرداختن به آیات دیگر بازداشت. عبدالملک گفت: من از هنگام

ص: 56

مفارقت در این آیه اندیشیدم.... ﴿ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ يَخْلُقُوا ذُبَاباً وَلَو اجْتَمَعُوا لَهُ وَإِنْ يَسْلُبْهُمُ الذُّبابُ شَيْئاً لا يَسْتَنْقِدُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَ المَطْلُوبُ﴾. 73/ حج (1) من نتوانستم همانندش را بیاورم .

ابو شاکر چنین اظهار داشت من هم که از آن موقع تاکنون در آیه ﴿لَوكَانَ فيهما الِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا﴾ (2) 24/ انبياء فکر کرده ام همانند این آیه را نتوانستم بیاورم. ابن مقفع گفت: مردم این قرآن از سنخ گفتار بشر نیست. من از آن زمان که شما را ترک گفتم در این آیه:

﴿وَقِيلَ يا اَرْضُ ابْلَعِي وَغِيضَ الما وَقُضِيَ الأَمْرُ وَاسْتَوَتْ عَلَى الجُودِى وَقِيلَ بُعْداً لِلْقَوم الظَّالِمِينَ﴾ 44/ هود (3) فکر کرده ام و تا کنون هم بخوبی به عمق

ص: 57

آن پی نبرده ام و همانندش را نمیتوانم بیاورم. (1)

اینها چند نمونه از دهها مواردی است که ادب شناسان موافق و مخالف و مسلمان و غیر مسلمان درباره قرآن و بعد هنری آن زبان به ستایش گشوده و از فصاحت و بلاغت و جذابیت قرآن سخن گفته اند و بهمین جهت بود که مخالفین برای جلوگیری از جذب افراد به قرآن و شیفته شدنشان پیشنهاد کردند که ﴿لا تَسْمَعُوا لِهَذَا القُرْآنِ وَالغُوا فِيهِ لَعَلَّكُمْ تَغْلِبُونَ﴾.

کتاب را بپذیرید و بدان عمل کنید به سعادت جاودان نائل خواهید گشت و اگر آن را انکار کنید بدون آنکه همانندش را آورید به بدبختی و عذاب ابد گرفتار خواهید شد و به این ترتیب هم از نظر عقل و بینش و هم در بعد میل و گرایش انسان را اشباع کرد و انگیزه ی پیگیری و کشف این راز (آیا قرآن معجزه است) را در او آفرید. (1)

بدنبال این اعلام همانطور که تاریخ گواهی میدهد کم نبودند کسانی که در صدد مبارزه با قرآن برآمدند و بیشترین توان خویش را در راه آوردن کتابی مانند قرآن یا سوره ای چون، سوره های آن بکار گرفتند و با نهایت تلاش و کوشش این موضوع را دنبال کردند ولی بشهادت تاریخ از آنهمه تلاش و کوشش جز شکست و یأس و رسوائی طرفی نبستند.

برای آنکه به قابل مقایسه نبودن ساخته های فکر بشری با آیات الهی پی بریم و از عظمت قرآن در بعد هنری (فصاحت، بلاغت و جذابیت) آگاه شویم به آنچه در ذیل می آید توجه کنید:

یکی از مسائل حیاتی در زندگی بشر حل مشکل اجتماعی قتل ها و جنایت ها است. ملل مختلف و مکتب های گوناگون راه حل های متفاوتی ارائه داده اند.

قرآن نیز از آنجا که یک کتاب هدایت و سازندگی است

ص: 59

باین مسئله توجه عمیق داشته و برای جلوگیری از این فاجعه چاره اندیشی کرده است. قرآن علاوه بر راههایی که برای پیشگیری از این جنایت بیان نموده با جعل قانون قصاص بهترین و قاطعترین درمان این بیماری مهلک را ارائه داده است. این موضوع در آیات متعددی مطرح شده است منجمله در، سوره بقره آيه 176 ﴿ولکم فِى القِصاصِ حَيوة يا أُولِي الأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تتَّقُونَ﴾. (1)

جمله ى فِى القِصاص حیوه از روح این حکم اسلامی وفلسفه آن سخن میگوید و در عین آنکه مشروعیت این حکم را نیز بیان می دارد.

ادباء، دانشمندان عرب پیش از نزول قرآن با نهایت دقت و جدیت تلاش کردند تا جمله ای کوتاه ولی پر محتوی ورسا در این زمینه بیاورند و عبارتی شعار گونه که از فواید کیفر دادن مجرمین حکایت کند ارائه دهند جملات وقطعات و عبارات فراوان ساخته شد تا سرانجام جمله ﴿اَلْقَتْلُ اَنْفى لِلْقَتل﴾ (2) را بعنوان بهترین جمله ای که میتواند این مفهوم را رساند پذیرفتند و بعنوان شاهکارهای افتخار آفرین انتخاب کردند ولی با نزول قرآن مجید و آمدن جمله ﴿فِي القِصاصِ حَيوة﴾ تمام شگفتیها و

ص: 60

زیبایی های جمله مذکور محو گشت و در برابر این عبارت قرآنی رنگ باخت. (1)

ما اکنون به بررسی و مقایسه این دو جمله می نشینیم تا فصاحت و بلاغت قرآن را تا حدودی لمس کنیم. انتخاب این جمله از بین آیات قرآن بخاطر فرصت اندک و کوتاه بحث و هم به خاطر روشن بودن امتیازات این جمله است بطور یکه برای هر کس قابل درک میباشد. و تنها، تذکری درباره ی آن کافی است و نیز بدانجهت است که بالاترین و بیشترین تلاش دربارهی قرینه سازی آن قبل و بعد از اسلام بوسیله ی هنرمندان عرب انجام گرفته و گرنه دیگر آیات قرآن نیز از همین امتیازات برخوردار هستند.

نوع خاص :

کمی : زندگی برای انسانهای بیشمار .

کیفی : الف - زندگی با شرافت ب - زندگی در کمال آرامش ج - زندگی در سایه ی قانون عادلانه .

4- قصاص، همواره ملازم با زندگی است: (ویژگی خاص واژه قصاص که اختصاصاً در مورد کیفر عادلانه و بحق در مورد مجرمین بکار میرود. در حالیکه قتل اعم از آن است و در برگیرندۀ قتل عادلانه و بحق و غیر عادلانه و بناحق می باشد).

5- جمع بین متضادين (مرگ و زندگی) شده است (فن مطابقت) .

6- یکی از دو ضد طرف ضد دیگر قرار گرفته است که حکایت از آن دارد که مرگ نگهدارنده و حافظ و تضمین کننده ی حیات است و زندگی از درون قصاص می جوشد.

7- قصاص شامل انواع مختلفی از کیفرها (کیفر در حد قتل، قطع عضو از کار انداختن عضو و ...) می شود ولی جمله دیگر تنها کیفر در حد قتل را شامل میشود .

8- تلفظ جمله قرآنی، سلیس و روان است ولی در جمله دوم بین لام «الْقَتْلُ» و همزهٔ «آنفی» شبه سکته ای وجود دارد.

9- از زندگی که مطلوب است صریحاً نام برده شده (مرگ و کشتن که نامطلوب است و آیه در صدد جلوگیری از آن میباشد ذکر نشده است) ولی در جمله ی دوم دو بار از کشتن و

ص: 62

مرگ سخن بمیان آمده است و از حیات خبری نیست.

10- در جمله ی اول چیزی حذف نشده است ولی در جمله ی دوم عبارت «مِنْ تَركِه» (1) حذف گردیده است. (زیرا کلمه ی «آنفی» صفت تفضیلی است)

11- جمله ی اول ملازم با هیچ مفهوم نادرست و نامطلوبی نیست ولی جمله دوم که میگوید: کشتن بهتر و بیشتر از قتل و کشتار جلوگیری میکند تا ترک آن مفهومش این است که ترک کیفر و رها کردن قاتل نیز از قتل جلوگیری میکند (هر چند بمقیاس کمتر).

12- در جمله قرآنی هیچ تکرار وجود ندارد ولی در جمله دیگر کلمه ی «قتل» تکرار شده است و در صورتیکه آوردن این کلمه حتی یک بار هم ضرورتی ندارد .

13 - جمله «فِي القِصاصِ حَيَوةٌ» مشتمل بر علم و انگیزه بوده و سیراب کننده ی بعد بینش و گرایش انسان است. ولى جمله دوم چنین نیست.

توضیح : بهترین روش برای پیاده شدن یک قانون آنست که هر فرد در برابر آن احساس مسئولیت نموده و خود مجری قانون گردد. احساس مسئولیت افراد نیز در گرو آگاهی وجود انگیزه

ص: 63

در هر فرد می باشد و بنابراین برای آنکه قانونی بمورد اجرا درآید باید در افراد آگاهی و همچنین انگیزه برای عمل به آن حکم و دستور پدید آید و در دو بعد بینش و گرایش اقناع واشباع گردد و جمله اول دارای چنین ویژگی است هم اندیشه انسانرا سیراب میکند و هم گرایشهای او را بسوی اجرای این حکم جهت میدهد و تشدید مینماید. زیرا از یکسو بکار بردن کلمه (قصاص) کیفر عادلانه را مطرح میسازد که هر عقلی به آن حکم میکند و نیز هدف از آن را امری معقول قرار داده است و با بیان فلسفه این قانون عمل باین حکم را امری حکیمانه می سازد و به این ترتیب عقل (بعد بینش در انسان) را کاملاً قانع و متقاعد می کند. از سوی دیگر بیم و امید را که انگیزه ی هر انسان برای عمل است - مطرح کرده است باینصورت که با یک کلمه «قصاص» مسئله ی کیفر و سرانجام ناگوار هرگونه جنایت و تجاوز به حریم دیگران را بیان میکند و باین وسیله مرحله بیم را تحقق می بخشد و با بکار بردن کلمه ی حیات امید به زندگی در سایه ی آرامش، شرافت و عدالت را نوید میدهد و شمع امید را در قلبها بر می فروزد.

14- جمله قرآنی در ضمن در برداشتن این ویژگی های فوق به انسان یک بینش صحیح و منطقی میدهد که نباید قصاص بخاطر انتقام و خاموش ساختن التهاب درونی انجام گیرد بلکه در راه یک زندگی صحیح و عادلانه، شرافتمندانه و آرامش بخش باید اجرا گردد.

علاوه بر آنچه گذشت امتیازات دیگر نیز وجود دارد که

ص: 64

به منظور اختصار از ذکر آنها خودداری میشود.

اکنون با توجه به مطالب گذشته بخوبی امتیازات قرآن و بیانات این کتاب آسمانی را بر دستاوردهای افکار و اندیشه های بشری و اعجاز قرآن در بعد هنری را لمس می کنیم و می یابیم در آینده نیز «هر چند همه انسانها دست بدست داده و بکمک یکدیگر بشتابند و آنچه را در توان دارند بکار گیرند هرگز نخواهند توانست همانند این کتاب و سوره هایش گفتار یا نوشتاری بیاورند

﴿قلْ لَيْنِ اجْتَمَعَتِ الأَنْسُ وَالجِنُّ عَلى اَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا القُرْآنِ لا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهيراً﴾. (1)

2- فصاحت بمعنای شیوایی و بلاغت رسائی است و جذابیت قرآن امری دیگر در کنار این دو می باشد و این سه قرآن را در بعد هنری تا آنجا، اوج میدهند که نمی توان همانند آن را آورد هر چند کلیه ی نیروهای غیر الهی در این زمینه بکار گرفته شود.

3- قرآن مجید قرینه خواهی (وتحدی) خویش را متوجه تمام انسان ها میسازد و آنان را در استمداد از هر نیرویی آزاد گذارده است. و در عین حال از تمام عوامل برای تحر یک سخن سازان و ادیبان همانند آوری، استفاده نموده است و با آنکه افراد فراوانی در این زمینه تلاش کردند جزیأس و شکست و اظهار عجز نتیجه ای نگرفتند.

4- برای پی بردن به اعجاز قرآن در بعد هنری کافی است که به جمله قرآنی ﴿فِي القِصاصِ حَيوة﴾ و جمله قرینه آن از سوی اديبان عرب ﴿اَلْقَتْلُ أنفى لِلْقَتْلِ﴾ توجه کنیم تا به آسانی امتیازات فراوان جمله قرآنی را بر جملهٔ انسان ساخته ی ﴿القتل اَنْفَى لِلْقَتْلِ﴾ درک کرده و به عظمت قرآن در بعد هنری واقف گردیم .

3- جریان تهیه کتابی همانند قرآن بوسیله ابن ابى العوجاء و... را بطور خلاصه بیان فرمایید.

4- آیه ﴿وَقِيلَ یا اَرْضُ ابْلِعی مائَكِ﴾ 44... هود از چه امتیازات هنری ای برخوردار است؟

5- فصاحت و بلاغت به چه معنی است؟

6- قرآن چگونه انسانها را به همانند آوری قرآن دعوت و تحریک میکند؟ شرح دهید.

7- برخی از امتیازات جمله ﴿فِى الْقِصَاصِ حَيَوةٌ﴾ را یادآور شوید.

ص: 67

ص: 68

آیا در قرآن با تامل و فکر نمی نگرند که اگر از سوی غیر خدا می بود در آن ناهماهنگی بسیار می یافتند.

قرآن مجید در این آیه بین دو چیز ملازمه می بیند: از جانب بشر بودن قرآن و وجود ناهماهنگی بسیار در آن و معتقد است که اگر قرآن از سوی خدا نمی بود، بدون شک در آن ناهماهنگی های بسیار زیاد مشاهده می گردید.

برای آنکه باین ملازمه پی ببریم و در یابیم که چرا بشر نمی تواند در آوردن چنین کتابی از ناهماهنگی در اسلوب و روش بیان و در محتوی مصون بماند به بررسی ویژگی های انسان و قرآن می پردازیم.

قبلی خویش تجدید نظر میکنند و احیاناً اشعار و نوشته های پیشین خویش را غیر قابل انتشار تشخیص میدهند. این تکامل تدريجى اقتضا میکند که در نوشته ها و گفته های یک نویسنده یا گوینده در طول زمان هم از جنبه ادبی و هم از نظر مطالب نا هماهنگی آشکاری پدید آید.

مناسب با خویش در انسان میآفریند و اینها همه در نحوه سخن گفتن انسان و در انتخاب مطالب و در استدلال و نتیجه گیری موثر

واقع می شود.

افکاری که به هنگام فراغت از عقل و دل تراوش میکند بگونه ای است که با آنچه در موقع گرفتاری بر لوح ذهن نقش ميبندد كاملاً متفاوت است. پس خطاپذیری و تاثیر پذیری هم دو عامل برای پیدایش اختلاف و ناهماهنگی در اسلوب و محتوی است.

و... را نیز در بر می گیرد .

از سوی دیگر هر موضوعی قلم و انشاء ویژه ای دارد. از قلم روزنامه نگاری نمیتوان در زمینه بیانات فلسفی کمک گرفت. انشاء حماسی به هنگام وقایع نگاری بکار نمی آید معماگویی به گونه یی است و خطابه بگونه ای دیگر و این هر دو غیر از مدح و ستایش و این هر سه با توصیف طبیعت متفاوت است. هر کدام بیان خاص خود و انشاء ویژه خویش و اسلوب مخصوص بخود را دارد .

این است که می بینیم که برخی از شعراء در غزل سرایی استادند، عده ای در توصیف طبیعت ماهرند، بعضی در حماسه چیره دستاند و گروهی در موعظه و پندگویی سبقت را از حریفان ربوده اند ولی هر یک از این گروه ها در زمینه ی دیگر عاجز و ناتوان یا فاقد زبردستی و مهارت اند.

مثلاً حافظ در غزل عرفانی بسیار عالی شعر می سراید.

مزرع سبز فلک دیدم وداس مه نو *** یادم از کشته خویش آمد وهنگام درو

و یا:

بروز واقعه تابوت ما زسر و کنید *** که میرویم بداغ بلند بالائی

فردوسی در حماسه سرایی گوی سبقت ربوده است.

که گفتت برو دست رستم ببند *** نبندد مرا دست چرخ بلند

سعدی در پند و موعظه اوج می گیرد.

ص: 73

هردم از عمر می رود نفسی *** چون نگه میکنی نمانده بسی

برگ عیشی بگور خویش فرست *** کس نیارد ز پس تو پیش فرست

و یا مولوی در تمثیل عرفانی چیره دست است.

بشنو از نی چون حکایت می کند *** وز جدایی ها شکایت می کند

از نیستان تا مرا ببریده اند *** از نفیرم مرد و زن نالیده اند

سینه خواهم شرحه شرحه از فراق *** تا که گویم شرح درد اشتیاق

از همین چند نمونه اشعار شاعران حکیم و زبردست فارسی زبان بخوبی میتوان فهمید که هر شاعر در یک بعد و در یک میدان ترکتازی کرده و بر دیگران توفق یافته است و به، همین جهت مقایسه هیچیک با دیگری صحیح نیست و نمی توان گفت حافظ برتر از فردوسی یا سعدی بهتر از مولوی می سراید و هم از این رو است که هنگامی که از امیرالمومنین علی علیه السلام می پرسند بهترین و بالاترین شاعر عرب کیست؟ می فرماید:

﴿اِنَّ القَوْمَ لَمْ يَجْرُ وافى حَلْبَة تُعْرَفُ الغَايَةُ عِنْدَ فَصَبَتِها فَإن كانَ وَلا بُدَّ فَالْمَلِكُ الصّليل﴾. (1)

ص: 74

همانا این شاعران در یک میدان اسب نتاخته اند تا معلوم شود کدامیک گوی سبقت ر بودهاند اگر بناچار باید اظهار نظری کرد پادشاه تبه کار (امرء القیس که ملک الشعرای عرب بود) بر دیگران مقدم است.

محدودیت انسان از سوی دیگر نیز موجب میشود که نتواند در یک لحظه به تمام ابعاد یک موضوع توجه داشته باشد. مثلاً هنگامیکه یک موضوع را از دیدگاه اخلاقی بررسی میکند به تمام آنچه در بعد فلسفی آن مطرح است توجه کامل ندارد و یا هنگامی که یک مسئله را از نظر تاریخی به بحث می گیرد زوایای ابعاد سیاسی، اقتصادی، هنری و اخلاقی آن را در نظر نمی گیرد و غالباً از آن غافل می ماند (1) و این نیز موجب پیدایش اختلاف، ناهماهنگی و احیاناً تناقض بین مطالب ارائه شده در ابعاد گوناگون می گردد.

از آنچه گذشت به این نتیجه می رسیم که :

الف - محدودیت، تکامل تدریجی خطاپذیری و تاثیر پذیری انسان از عواملی است که غیر قابل انفکاک از انسان است.

ب - این عوامل موجب میشود که هیچ انسانی قادر

ص: 75

نباشد که کتابی با ویژگی های زیر تالیف نماید.

1- نویسنده آن را در شرائط کاملاً گوناگون درونی و برونی نگاشته باشد.

2- کتاب موضوعات کاملاً متفاوت مانند تاریخ، اقتصاد، حقوق، معارف عقلی و تربیت و سازندگی را در برداشته باشد.

3- تمام قسمتهای کتاب دارای یک اسلوب و روش بیان آنهم در حد اعلای فصاحت و بلاغت باشد.

4- محتوای کتاب در تمام زمینه ها کاملاً هماهنگ باشد و هیچگونه اختلافی در آن یافت نشود.

حال با تدبر و دقت در قرآن مجید به این نکته پی خواهیم برد که این کتاب بزرگ دارای، تمام این ویژگیها است. قرآن مجید را در طی 23 سال در شرائط ناهمگون خارجی و حالات كاملاً متفاوت روحی، پیامبر صلی الله عليه وآله بر مردم تلاوت فرموده است.

از سوی دیگر قرآن مجید در موضوعات گوناگون مانند تاریخ، اقتصاد، حقوق، نظام اخلاقی، اصول عقائد ومعارف الهی، آفرینش انسان، تعلیم و تربیت و... وارد شده و از همه این موضوعات سخن گفته است. (1)

در عین حال تمام قسمت های مختلف قرآن دارای یک

ص: 76

اسلوب و روش بیان آنهم در حد اعلای فصاحت و بلاغت می باشد. ﴿اللَّهُ نَزَّلَ اَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتاباً متشابهاً مَثانِيَ تَقْشَعِرُ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يَخْشَونَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَقُلُوبُهُمْ إلى ذكْرِ الله﴾ .... (1)

ونیز معارف و حقایقی را که در هر زمینه ارائه داده است با مسائلی که در دیگر زمینه ها مطرح ساخته از نظر محتوی کاملا هماهنگ است. علاوه بر اینها آورنده قرآن شخصی امّی و درس نخوانده است و در محیطی ظهور نموده که از تمدن و فرهنگ بسی دور بوده تا آنجا که در تمام قریش فقط 17 نفر باسواد وجود داشته است. (2)

بدون شک این ویژگی ها تنها نتیجه ای را که به هر انسان عاقل ومنصفى ارائه می دهد، این است که این کتاب بدون تردید از سوی خدا است و اگر از سوی غیر خدا می بود در آن، ناهماهنگی بسیار می یافتند. ﴿اَفَلايَتَدَ تَروُنَ القُرْآنَ وَلَوْ كَانِ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللهِ لَوَجَدُ وا فيهِ اخْتِلافاً كَثيراً﴾. (84/ نساء).

ص: 77

آنطوری که در جهان معمول است همه معتقدند که محمد (صلى الله عليه وآله) تحصیل نکرده و جز آنچه در میان قبیله اش رائج بوده چیزی نیاموخته است. (1)

هنری دو کاستری در کتاب «اسلام، افکار و اندیشه ها» صفحه 27 می گوید :

بدون شبهه محال است مردی در مشرق زمین تحصیل علم کند و مردم مطلع نشوند زیرا تمام ترتیبات زندگی شرقی ها علنی و آشکار است. بعلاوه خواندن و نوشتن در آن عصر در آن اقطار وجود نداشت و در مکه بجز یک مرد کسی خواندن و نوشتن نمی دانست .

مستشرقین و مورخین مسلمان و غیر مسلمان دیگر نیز هر یک بگونه ای این موضوع را بیان کرده اند. در زمان نزول قرآن نیز هیچکس پیامبر صلی الله علیه وآله را شخصی آشنا با خواندن و نوشتن معرفی نکرده است بلکه صریحاً خلاف آنرا اعلام داشته اند.

﴿وقالوا أساطِيرُ الاَوَّلِينَ اكتَتَبَها فَهيَ تُمْلَى عَلَيْهِ بُكْرَةً وَ أصيلاً﴾. (5/فرقان).

و گفتند (آنچه پیامبر صلی الله علیه و آله می گوید) افسانه های پیشینیان است که به درخواست او نوشته شده پس هر صبح و شام برایش خوانده می شود. قرآن خود نیز در موارد مختلف درس ناخوانده بودن پیامبر صلی الله علیه وآله را مطرح ساخته و آن

ص: 79

را یکی از جنبه های آیه بودن قرآن، دانسته است. در سوره ی یونس آیه 16 چنین میخوانیم ﴿قُلْ لَوْشَاءَ اللَّهُ مَا تَلُوتُهُ عَلَيْكُمْ وَلا اَدْريكُمْ بِهِ فَقَدْ لَبِثْتُ فِيكُمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾.

(ای پیامبر صلی الله علیه وآله بگو اگر خدا میخواست قرآن را بر شما تلاوت نمی کردم و شما را از حقایق آن آگاه نمی ساختم من پیش از این عمری در بین شما بودم آیا عقل و فکر را بکار نمی گیرید؟

و نیز در آیه 48 عنکبوت می فرماید: ﴿وَمَا كُنتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ كِتَابٍ وَلا تَخُطُّهُ بِيَمِينِكَ إِذا لَأرتابَ الْمُبْطِلُونَ﴾ و تو پیش از این نه نوشته ای را میخواندی و نه بدست خویش آن را می نوشتی تا یاوه گویان در نبوت تو شک کنند.

در آیات متعددی نیز پیامبر صلی الله علیه وآله را امی (1) (درس نخوانده) توصیف میکند. حال با توجه به درس ناخوانده بودن پیامبر صلی الله علیه وآله آوردن چنین کتابی با آن محتوای غنی و منسجم و با آن اعجاز هنری بدون تردید از ارتباط پیامبر صلی الله علیه و آله با خدا حکایت دارد و نشان چنین امری است. شگفت تر آنکه این پیامبر درس ناخوانده در اولین سوره ای که تلاوت میکند از تعلیم و تعلم و قلم سخن میگوید (2) و در کتابش به نوشتن و قلم سو سوگند

ص: 80

میخورد. (1) حتی هنگامیکه درباره ی انسان اولیه و مقام و خلافت و جانشینی او از خدا بحث میکند دانستن اسماء وتعليم اسماء به او را راز خلافت مسجود بودن و برتریش نسبت به فرشتگان بشمار

می آورد. (2)

آری چگونه ممکن است در سرزمینی که آنقدر از علم و فرهنگ بدور بودند که حتی حاکمان ستمگر و افزون طلب به آن توجهی نداشتند شخصی درس ناخوانده از بالاترین قوانین علمی و فلسفی، اقتصادی و حقوقی .... سخن گوید و از حقایقی که قرنها بعد کشف میشود خبر دهد. چگونه ممکن است با یک جمله ﴿وَأَنْبَتْنَا فِيهَا مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهیج ﴾ (3) از زوجیت در گیاهان خبر دهد یا با جمله کوتاه ﴿رَفَعَ السَّمَواتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا﴾ (4) از قوه جاذبه سخن گوید و یا از مسائل مختلف دیگر که پس از قرنها با وسائل بسیار مهم کشف شده است، بحث کند (5) بدون شک اینها همه دلالت بر آن دارد که این کتاب از سوی خدا

ص: 81

است. (1)

که در سعادت انسان تاثیر دارد در طی 23 سال سخن گفته است ولی در عین حال هیچ گونه تناقض و ناهماهنگی در آن نیست.

5- با توجه به ویژگی های انسان و خصوصیات قرآن باین نتیجه می رسیم که چنین کتابی را هیچ انسانی نمیتواند بیاورد و محصول فکر بشر نیست.

6- قرآن از نظر آورنده اش نیز در حد اعجاز است. پیامبر اسلام صلّى الله عليه و آله بتصريح قرآن و تاریخ و روایات پیش از بعثت نه کتابی را میخوانده و نه حتی یک کلمه نوشته است. و در نزد کسی خواندن و نوشتن را نیاموخت. این موضوع مورد اتفاق تمام تاریخ نویسان با انصاف شرق و غرب است.

7- با تمام آنچه گذشت می بینیم که این شخص بزرگ بهترین، بالاترین و کامل ترین معارف و حقایق را در کلیهی زمینه های مربوط به سعادت انسانها بیان فرموده است و از بسیاری حقایق علمی که پس از قرنها با وسائل علمی کشف گردیده با یک جمله کوتاه سخن گفته است.

8- پیشگویی های علمی قرآن را میتوان بعدی دیگر از ابعاد اعجاز قرآن دانست هر چند در قرآن صریحاً روی آن تکیه نشده است.

4- با توجه به ویژگی های قرآن و انسان چه نتیجه ای می گیریم؟

5- پیامبر امّی یعنی چه؟

6- اعجاز قرآن از نظر آورنده اش بچه معنی است؟ شرح دهید.

7- چند نمونه از پیشگویی های علمی قرآن را بیان فرمائید.

ص: 84

با توجه به این که قرآن خود را «نور» و «تبیان لكل شئ» و «شفاء» میداند این سئوال در ذهن پدید می آید که :

اگر قرآن چنین است پس چرا افراد بسیاری رو به آن میآورند و در عین حال از آن چیزی به دست نمی آورند؟ اسفبارتر آنکه جمعی به جای شفا یا علاج دردی هم بر دردهایشان افزوده می شود و پس از مطالعه ی قرآن باری جانگاه از اشكال ها و سئوال ها و حیرتها بر دوش آنها نهاده میشود و جمعی بجای صالح شدن، فاسدتر می شوند.

مگر ما قرآن را نمی خوانیم؟ مگر در آن دقت نمی کنیم؟ مگر مطالبش را نمی فهمیم؟ پس چرا نتیجه نمی گیریم؟

مگر قرآن وسیله ی هدایت نیست؟ مگر وسیله ی ساختن انسان نیست؟ مگر نه این است که آن تنها طریق بکمال رسیدن است؟

پس چرا ما بهره مند نمی شویم؟ چرا وسیله ی حرکت موجب رکود و توقف ما شده؟ چرا نور، برای ما ظلمت شده

ص: 86

است؟ چرا رحمت برای ما زیان شده؟ چرا هدایت برای ما ضلالت شده است؟ توجه دارید که مساله بسیار حسّاس و مهم است. پس باید در جواب و حل مشکل با دقت و اهتمام بیشتری گام برداشت.

مهمترین مسئله و اولین گام در این ارتباط «نحوه ی تلقی» ما از قرآن و چگونگی برخورد ما با این کتاب مجید است. راستی این کتاب را چگونه باید نگریست؟ بصورت یک گلخانه که در آن به تفریح پرداخت و دنبال گل های خوشبو و زیبا گشت و دمی را به خوشی گذارند؟ بصورت یک شاهکار ادبی؟ و يا ...؟ و یا بصورت یک وسیلهی هدایت و نجات و داروخانه؟ روشن است که شق اخیر درست است زیرا در برابر نور، تبیان لكل شي وشفا بودن یا وسیله ی هدایت بودن و چیزی که دوای درد ما را در بردارد (داروخانه بودن) سازگار است.

اکنون با چنین تلقی میگوییم:

برای بهره مندی از یک وسیله چه چیزهایی لازم است؟

مهمترین چیزهایی که در این ارتباط باید مورد توجه قرار گیرد، عبارتند از:

1- شناخت وسیله.

2- شناخت راه استفاده از آن .

3- شناخت مورد کاربرد وسیله (چیزی که وسیله را برای تغییر آن بکار می بریم).

توضیح و تعلیل: اگر گاز را ترمز خیال کردید، استفاده از

ص: 87

آن مایه ی سقوط است.

اگر قرصها وکپسولها و... را نشناسید و عوضی بکار برید، استفاده از آنها موجب شدت بیماری و یا حتی مرگ است، پس شناخت وسیله لازم است .

اگر برای استفاده از تلفن آن را به برق وصل کردید و یا گوشی را عوضی گرفتید اگر آمپول تزریقی و یا پماد را بخورید، چه میشود؟ پس شناخت راه استفاده هم لازم است .

اگر ندانستید که بیمارید یا نه یا اگر نوع بیماری را ندانید باز هم به شفایی نمی.رسید پس شناخت مورد کار برد نیز لازم است.

در استفاده از قرآن بعنوان یک وسیله هدایتگر و شفابخش دلها نیز باید به شناخت های مزبور مجهز باشید. در غیر اینصورت بجز سقوط و گمراهی و دست کم بی اثر بودن عمل رجوع به قرآن نتیجه ای نخواهیم گرفت .

پس برای بهره وری از قرآن باید :

1- قرآن را باز شناسیم.

2- طریق استفاده از آن را بیاموزیم.

3- خود را نیز باز شناسیم.

البته هر سه بحث بسی گسترده و پردامنه است. اما از آنجا که قرآن کتاب هدایت و سازندگی است (همانطور که به این جهت اشاره رفت) ما نیز بیشتر از این دیدگاه مسئله را بررسی می کنیم.

ص: 88

تلاوت می کنیم.

6- ﴿يا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَشِفاء لِمَا فِي الصَّدُور وَهُدى وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ﴾ 57/ يونس.

ای مردم از پروردگارتان شما را پند و «شفا» آنچه در دلها است و هدایت و رحمتی برای مومنان رسیده است.

از آیات فوق بدست می آوریم که :

قرآن داروی غفلت (ذکر) درمان انحراف (هدی) اشباع کننده تشنگی عقل و تنظیم کننده ی رفتار (حکمت) آیه و نشانه (آیات الله) و پند و درمان بیماریهای روحی (موعظه و شفاء) است.

دامنه ی مطلب در این زمینه بسیار وسیع است. اما برای رعایت اختصار در اینجا به همین حد اکتفا می کنیم .

مرحله سوم تفسیر قرآن است. در این مرحله تسلط بر کل قرآن شرط نخست است. زیرا که بعض قرآن راهنمای فهم بعض دیگر است. در همین تسلط است که که مفسر بی غرض از راه خود قرآن پی می برد که در تفسیر کتاب، مراجعه به سنت ضروری است .

روشن است که ما در این درس نمی خواهیم وارد ریز مطالب شویم، اما از باب نمونه و نیز برای اهمیت فوق العاده مطالبی که ذکر شد، مقداری به آن می پردازیم :

اول: در سوره واقعه آیات 77 تا 79 چنین می خوانیم:

﴿إِنَّهُ لَقُرآنَ كَرِيمٌ فِي كِتَابِ مَكنُونَ لا يَمَسَّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ﴾.

همانا آن (آنچه ما نازل کرده ایم) قرآن با کرامت است. در کتابی مکنون واقع است. غیر از افراد مظهر آن را مس نخواهند کرد .

و در سوره ی احزاب آیه 33 می خوانیم :

﴿إِنَّما يُريدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ البَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطهيراً﴾.

همانا الله اراده دارد که از شما اهل بیت پلیدی را دور کند و مطهرتان سازد. پس اهل بیت مطهرند و بنابراین کسانی هستند که با حقایق عالی قرآن تماس دارند.

البته ایشان مصادیق کامل مطهرند و این منافاتی ندارد با این که افراد دیگری نیز در مراحل نازلتر مصادیق مطهر باشند و ایشان کسانی هستند که بنور نبی و اهل بیت تمسک کرده اند و

ص: 91

به وسعتها رسیده اند و در نتیجه قادر به برداشتها و تفسیرهایی هستند اما نه به قطعیت نبی و اهل بيت عليهم السلام .

دوم : طرح سئوال است. با طرح سئوال مشخص میشود که دنبال چه میگردد و در نتیجه از پراکندگی در نظر و دقت محفوظ می ماند پراکندگی، تحقیق را بی اثر و یا کم اثر و محقق را ناکام میسازد. با طرح سئوال آنچه در حل مشکل لازم است سهل تر بدست، می آید.

ای بسا کس رفته تا روم وهری *** او ندیده هیچ جز افسونگری

ای بساکس رفته ترکستان و چین *** اوندیده هیچ غیر از مکر و کین

طالب هر چیزی ای یار رشید *** غیر آن چیزی که می جویدندید

طرح سئوال درباره ی زمینه سوره، زمینه ی آیات، ارتباط آیات با هم، ارتباط جملات و یا کلمات یک آیه با هم، امری که آیه از آن سخن میگوید (موضوع اخلاقی، حقوقی، فلسفی و ...) ارتباط موضوع آیه با زیر بنای مکتب، چگونگی پاسخ آیه وروش بیان، آیا از آیه قانون کلی بدست می آید! آیه چگونه قانونی را بیان میکند؟ (جبری، اختیاری، قرار دادی و ...) ..... سوم: بعد از طرح سئوال چیزی که باید شدیداً مورد توجه قرار گیرد، شکیبایی در یافتن پاسخ است. زیرا چه بسا ممکن است بعضی از سئوالها سالها طول بکشد تا جواب یابد و یا

ص: 92

حتی تا ما زندهایم پاسخی یافت نشود و سالیانی بعد از ما جواب بدست آید. اگر در برابر سئوال شکیبایی نداشته باشیم طبعاً در صورت نیافتن جواب حقیقی، به تراشیدن و اختراع جواب های غیر حقیقی خواهیم پرداخت و یا از قرآن اعراض خواهیم نمود و در هر صورت گرفتار ضلالت شده ایم.

غیر از سه مسئله ی ذکر شده امر دیگری نیز هست که باید در همین مرحله مورد توجه قرار گیرد و آن اینکه در گیرودار بررسی وتحقيق و هدف اصلی از پرداختن به کتاب، هدایت را گم نکنی. تو با بررسی قرآن نمی خواهی استاد ادبیات و یا فیزیک، شیمی، هیئت و بیولوژی و ... شوی بلکه قرآن کتاب هدایت انسان است بسوی کمال نهایی او، پس در این بررسی و تفکرات مواظب باش که رشته از دستت بیرون نرود و بین راه انحراف به خلاف مقصود پیدا نکنی.

با فراهم شدن این امور منطقاً قدرت بر تفسیر قرآن پدید می آید و البته در هر یک از مطالب ذکر شده، جای بسی تفصیل و توضیح است اما در این درس بیش از این مجال نیست. (1)

ولی نباید پنداشت که تنها آنچه گذشت برای بهره مندی از این کتاب کریم کافی است زیرا امور مزبور فقط مراحل علمی وسیر منطقی را فراهم می آورند در حالیکه از نظر روحی نیز شرائطی لازم است. خود قرآن در

ص: 93

94آیات فراوان روی این تکیه میکند که اتباع رضوان (1) الله، حیات (2)، خوف (3) و خشیت، راهی بسوی (4) خدا در پیش گرفتن،

ص: 94

استقامت (1)، اسلام (2)، تقوی (3)، یقین (4) ، ایمان (5) ، احسان (6) ، سجده (7) و تسبیح (8) و ... از شروط بهره مندی انسان از این فیض

ص: 95

الهی است. همچنانکه استکبار (1) ، كفر (2) ، فسق (3) ، ظلم (4) و

ص: 96

پیروی از هوای (1) نفس و ... از موانع اهتداء به قرآن است .

را تشخیص دهد و از خوردنیهای مضر جدا كند بلكه حتى شيئ خوردنی و راه غذا خوردن را نیز باید به او ارائه دهند و بیاموزند. در آگاهی های حسی با آن که انسان و حیوان مشترکند ولی برد برخی از آنها در بعضی از حیوانات خیلی بیشتر از انسان است.

در عین حال انسان می خواهد خوشبخت و سعادتمند شود یعنی به کمال شایسته ی خود برسد برای این منظور باید راه سعادت را بیابد و پیماید زیرا طبیعت یک راه حتمی وجبری برای او تعیین نکرده است. یافتن راه سعادت یعنی کشف قوانین آن و دست یافتن به رهنمودهای روشن و مشخص که خطاناپذیر می باشند. بنابراین قبل از هر چیز انسان نیازمند شناخت است شناخت راه، شناخت قانون. انسان برای کسب آگاهی و دستیابی به شناخت که ضروری ترین و انقلابی ترین نیاز او است راهها و ابزارهایی در اختیار دارد که مهم ترین آنها عبارتند از:

1- حس و تجربه .

2- عقل و اندیشه.

کلیه ی دستاوردهای انسان در زمینه ی علوم تجربی و همچنین علوم انسانی از این دو راه مهم است. انسان با حس و تجربه، پدیده های عینی را از طریق مشاهده مستقیم شناسایی میکند و با مدد عقل و اندیشه حقایق نامحسوس را از روی آثار و نشانه ها کشف مینماید.

اما در آنها این کمبودهای مشترک را می بینیم :

ص: 98

این کمبودها و نارسائیها در شناخت انسانی بخوبی اندیشه ی خود کفایی عقل آدمی را در رهبریش بسوی كمال مطلوب و سعادت نفی میکند و نیاز دائمی او را به داشتن ارتباط با یک منبع آگاهی دیگر که این نقصها و ضعفها را نداشته باشد به اثبات می رساند.

هر چه بیشتر دقت میکنیم، نیاز ضروری و اجتناب ناپذیر انسان را به ارتباط با یک منبع آگاهی نامحدود، خطاناپذیر و

ص: 99

غیر قابل تاثیر بیشتر احساس می کنیم. (1)

روشن است که این ویژگیها مخصوص خداوند تبارک و تعالی است و شناختی که از جانب او افاضه شود در کمال جامعیت است و تضمین شده ی از خطا می باشد .

اکنون خود بگویید: این شناخت از چه راه به انسان رسیده است و در کدام کتاب مدون، است؟ بنابراین با توجه به ضعف ها ونقص ها و محدودیت های همه جانبه انسان میتوان نتیجه گرفت که تنها راه رسیدن به سعادت و کمال نهایی، رو آوردن به مکتب وحی و استفاده از رهنمودهای قرآنی است.

در پایان باز می گوییم: حقایق عالیه ی قرآن در مرحله ای است که از طریق درس رسمی نمیتوان به آنها دست یافت بلکه هر اندازه مطهر شوی همان اندازه آن کتاب مکنون را مس خواهی کرد.

دیگر آنکه این کتاب برای شخصی شفا و رحمت خواهد بود که واقعاً مومن باشد اما آن کسانی را که چنین نیستند و از جرگه ی ظالمینند جز زیان و خسارت نخواهد افزود. آری :

﴿إِنَّهُ لَقُرْآن كَريمٌ ، في كِتَابِ مَكْنُون، لا يَمَسَّهُ إِلا المُطَهَّرُونَ﴾، 79 و 78 سوره واقعه ﴿ونُنَزِّلُ مِنَ القُرْآنَ مَا هُوَ شِفاء وَرَحمَةٌ لِلْمُؤْمِنينَ وَلا يَزيدُ الظَّالِمِينَ إِلا خَساراً﴾. (سوره ى الاسراء 82). ﴿صَدَقَ اللهُ العَلِيُّ العَظِيمُ﴾

ص: 100

ب - تعلم ترجمه ی قرآن.

ج - تعلم روش تفسیر قرآن.

7- در تفسیر این امور باید منظور باشند:

الف - تسلط بر کل قرآن .

ب - حلم در برابر سئوال .

ج - طرح سئوال .

د - حفظ سیر فکری و گم نکردن هدف.

8 - برای استفاده از قرآن میبایست آمادگیهایی روحی نیز فراهم کرد و موانع اهتداء را هم از بین برد.

9 - برای رسیدن به سعادت نیاز به شناخت رهنمودها و قوانین کلی است.

10- راهها و ابزارهای شناخت بشری دارای این نارسائیها و کمبودها :است :

الف - محدودیت.

ب - خطاپذیری.

ج - تاثیر پذیری.

11- برای تامین نیازهای انسان در زمینه ی شناخت راهی لازم است که نامحدود، خطاناپذیر، تاثر ناپذیر و تضمین شده باشد و این همان راه وحی است و قرآن کریم حاوی رهنمودها و قوانین از این راه می باشد.

ص: 102

ص: 104

بی پایان این کتاب آسمانی است. در این درس برآنیم تا با فرازهایی از قرآن کریم در زمینه های متنوع و مختلفی که این کتاب انسان ساز از آن سخن گفته است اندکی آشنا شویم و آنها را به کار بندیم تا سعادت دو جهان را بدست آوریم.

با توجه به نکات مذکور اینک گوش دل را به تعالیم روحبخش و انسان ساز قرآن می سپاریم و خود را، برای شنیدن پیام خدایمان آمده میکنیم. (1)

خداوند قوی و شکست ناپذیر است (به روانی و روشنی وعینیت این آیه توجه کنید).

بعضی از مردم غیر خدا را مانند او می انگارند و آنها را مانند خدا دوست دارند اما مومنان خدا را بیش از هر چیز دوست دارند.

﴿ قُلْ إِنْ كَانَ آبَاؤُكُمْ وَاَبْناتُكُمْ واخْوَانُكُمْ وَاَزْواجُكُمْ وَاَمْوَالُ افْتَرفَتُمُوهَا وَتَجارَةً تَخْشَوْنَ كَسَادَها وَمَسَاكِنُ تَرْضَوْنَها اَحَبُّ إِلَيْكُمْ مِنَ اللهِ وَرَسُولِهِ وَجَهَادٍ فِى سَبِيلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللهُ بأَمْرِهِ وَاللهُ لا يَهْدِى القَوْمَ الفَاسِقِينَ﴾. 25 / توبه.

آیه شریفه سوره تو به گویا تمام وابستگی ها و دلبستگی های انسان را در یکجا جمع کرده و قاطعانه اعلام میدارد که: ای پیامبر به این مردم اخطار کن که هر گاه پدرانتان و فرزندانتان و برادرانتان و همسرانتان و قبیله تان و ثروت هایی که اندوخته اید و تجارتی که از کسادی آن بیمناکید و خانه های (زیبائی) که به آنها دلبسته اید نزد شما از خدا و رسولش و جهاد در راه او مجبوب ترند، در این صورت منتظر حكم الهی باشید. وخداوند هرگز فاسقان را هدایت نخواهد کرد.

اَخْرَجَ شَطْئَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوى عَلَى سُوقِهِ يُعْجِبُ الرُّرَاعَ لِيَغِيظَ بِهِمُ الكُفَّارَ وَعَدَ اللهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَاَجْراً عَظيماً﴾. 30 / الفتح .

محمد فرستاده خداست و آنانکه با او یند (مومنان) در برابر کفار بسیار سخت و با یکدیگر بسیار رئوف و مهربانند. آنها را در حال رکوع و سجود فراوان میبینی در حالیکه خواستار فضل و خوشنودی خدای خود هستند، بر رخسار (نورانیشان) آثار سجده پدیدار است اینست وصف آنها در کتابهای تورات و انجیل. (این جامعه ی نوبنیاد اسلامی) گویی همچون گیاهی است که جوانه زده است و آنگاه (روز به روز) رشد کرده تا آنکه قوی و سطبر گشته و بزودی بر ساق خود محکم و استوار ایستاده است. (بطوریکه) کشاورزان (جامعه شناسان) در شگفتی و حیرت مانند تا کفار از این رشد و صلابت سخت بخشم آیند خداوند به کسانیکه از آنان ایمان و عمل صالح داشته باشند و عده ی مغفرت و اجر عظیم داده است.

(ای انسانها) بدانید که زندگی دنیا در حقیقت جز بازیچه و لهووعیاشی و آرایش و تفاخر و خودستایی نسبت به یکدیگر و حرص افزایش در اموال و فرزندان نیست. درست مانند بارانی که سبب رویش گیاهان شود و کشاورزان را شاد و شگفت زده سازد و سپس زرد و خشک شود و بپوسد.

و در آخرت هم (در یکطرف) عذاب شدید (برای کافران) و در (طرف دیگر) مغفرت و رضوان (برای مومنان).

و براستى حیات این جهان جز کالای غرور و فریب نیست.

قرآن شریف در بسیاری از آیات با مقایسه حیات فریبنده و دروغین دنیا در برابر حیات راستین و زندگی جاوید اخروی، دورنمایی از آن را در نظر انسان مجسم می نماید و گاه با تشبیهات شیوا و گویا محدودیت ناپایدارای و فناء این جهان را در برابر جهان بی پایان و حیات واقعی اخروی آنچنان با بیان رسای خود تبیین میکند که هر انسان بیدار دلی را از وابستگی جهان ماده آزاد و به هجرت از آنها وادار می سازد.

(ای کسانیکه که به اسلام گرویده اید) همگی به رشته محكم الهی چنگ بزنید و پراکنده نشوید. و بیاد داشته باشید روزگاری را که با یکدیگر دشمن بودید (اشاره بدوران جاهلیت که رواج روزافزون کینه توزی و ستیزه جویی و خونریزی در بین قبیلههای عرب زندگی را بر آنها تنگ کرده بود). و خداوند در میان دلهای شما الفت و مهربانی برقرار کرده پس به برکت این نعمت الهی با یکدیگر برادر شدید (و بخاطر داشته باشید که) شما در لبه پرتگاه سقوط در آتش بودید خدا شما را نجات داد اینچنین خداوند آیات خود را بر شما آشکار میکند باشد که

هدایت گردید.

در بسیاری از آیات قرآنی همواره با یادآوری دوران جاهلیت پیش از اسلام و ضد ارزش های حاکم بر آن جامعه امتیازات مادی و معنوی که به برکت حاکمیت نظام صالح اسلامی حاصل شده است، گوشزد گردیده تا با ایجاد یک انگیزه سازنده و مثبت از طریق ترسیم دائمی دور نمای جامعه کفر و ایمان، در نظر مردم و مقایسه ی آن دو، افراد جامعه اسلامی همیشه پاسدار ارزش های اجتماعی مکتب باشند مبادا که براثر دوام و استمرار نعمت، سرچشمه ی آن را فراموش کنند و ارزش و اهمیت آن را از یاد ببرند.

یکی از این ارزش های اجتماعی که تنها در سایه ایمان میتواند حاصل شود نعمت وحدت و اخوت اسلامی است که همه شکافها را از بین میبرد و خصومت و کینه توزی را به صفا و برادری

ص: 111

و رحمت و عطوفت بدل میسازد و چنانکه اعراب پیش از اسلام به برکت اسلام از آتش دشمنی و خونریزی یکدیگر نجات یافتند و با یکدیگر برادر شدند.

امروز نیز با تاسف شاهد آنیم که امت بزرگ اسلام با فراموش کردن نظام ارزش اسلام و خود باختن در برابر ضد ارزشهای جاهلیت غرب و شرق دچار همان تفرقه ها و دشمنی ها و ستمکشی های پیش از اسلام شده است .

پیروزی انقلاب اسلامی در ایران بعنوان گوشه کوچکی از جهان پهناور اسلام امروز فریادگر این پیام قرآن است که ای توده های میلیونی مسلمان بیائید: به ریسمان الهی چنگ زنید و پراکنده نشوید و گذشته ی پرافتخار خود را در صدر اسلام بخاطر آورید، به ارزش های اسلامی باز گردید و نظام برادری اسلامی را بین خود برقرار کنید و این تنها راه پیروزی بر امپریالیسم و صهیونیسم غاصب و آزاد کردن سرزمینهای اسلامی نظیر فلسطین و افغانستان از زیر سلطه ی ابر جنایتکاران شرق و غرب است.

نمی جنگید؟ در حالیکه فریاد مردان و زنان و کودکان مستضعف را می شنوید که میگویند: «پروردگارا ما را از این شهر ستمکاران نجات بخش و برای ولایت و یاری ما از جانب خودت ولی و یاوری بفرست.»

بر اساس این آیه شریفه بر تمام مسلمین واجب است که آنگاه که فریاد استغاثه ی مردم مظلوم و به استضعاف کشیده شده ی را میشنوند که خدا را می خوانند و نجات بخشی را برای خود از او طلب میکنند بیاری آنها برخیرند و با جهاد آزادیبخش اسلامی دست ستمگران را از سرآن ها کوتاه کنند .

نابود و محو میشود ولی آنچه برای مردم نافع ومفید است (آب و فلز) در زمین باقی میماند اینچنین خداوند (برای شما) مثال می زند.

در این آیه شریفه با یک تشبیه روشن و گویا موقعیت حق و باطل از ابعاد مختلف در جامعه ی بشری مشخص گردیده است.

اینک ببینیم در تشبیه حق و باطل به آب و کف چه نکات و مشابتهایی وجود دارد.

1- آب از آسمان نازل میشود همچنانکه سرچشمه ی حق خداست هر موجودی باندازه ی ظرفیت استعداد و گنجایش خود از آن بهره مند میشود ﴿فَسالَتْ أَوْدِيَةٌ بِقَدَرِها﴾ اما باطل چیزی است که بعد بوجود میآید و نه تنها ارتباطی با خداوند اعلی ندارد (1) بلکه از دیدگاه قرآن حق اصالت دارد و باطل مانند کف روی آب فرضی است.

حق مانند آب، یا فلز ماندنی، ثابت و پایدار است و باطل ماند کف ناپایدار، فانی و زودگذر است (جریان آب سنبل مقاومت و پایداری است و کف سنبل بی هدفی و فناست).

حق در عمق و باطن رسوخ دارد و بدون خودنمایی ولی باطل مانند کف سطحی و ظاهری است تنها در ظاهر نمودی دارد

ص: 114

و با خودنمایی نظر اشخاص سطحی و ظاهر بین را جلب میکند.

حق مانند فلزات و آب با محتوی و پرتو است اما باطل بمانند کف تو خالی و پوچ است هر چند در ظاهر باد کرده و برآمده است (زَبَداً رابیا) اما در باطن جز لایه ای کاغذی نیست .

حق دارای صلابت و استحکام و استواری است ولی باطل همچون کف سست و بی پایه و پوشالی است. حق مفید و ارزشمند و واقعیت دار است (پاسخگوی نیاز واقعی انسان است) ولی باطل بی فایده و بی ارزش اما فریبنده و گول زننده است.

جریان حق در جامعه مانند حرکت و جریان آب کاملاً هدفدار و جهت دار است برخلاف کف که هیچگونه هدف و جهتی ندارد شکل برخورد حق و باطل نظیر کف و آب است که کفها با جریان و حرکت برخورد میکنند.

و گاه بظاهر کف روی آب را می پوشاند اما در همان حال آب در زیر پوشش ظاهری کف به حرکت و جوشش وجریان پیوسته خود ادامه میدهد.

حق، قائم به نفس و متکی بخود است اما باطل همچون کف روی آب قرار دارد با تکیه برحق و استفاده از آن برای مدتی خود را نگه میدارد و بدینوسیله دیگران را فریب می دهد.

ص: 115

بطن قرآن 31

خلاصه ی درس 35

خود را بیازماییم 38

درس سوم - برخی از ویژگی های قرآن

1- آمیختگی مطالب 39

2- جامعیت قرآن 41

3- مصونیت قرآن 44

4- اعجاز قرآن 45

خلاصه ی درس 48

خود را بیازماییم 50

درس چهارم - ابعاد اعجاز قرآن (1)

1- فصاحت و بلاغت یا بعد هنری قرآن 53

چند نمونه ی تاریخی 54

قرآن چگونه مردم را به قرینه سازی برمی انگیزد؟ 58

مقایسه 61

خلاصه ی درس 65

خود را بیازماییم 66

درس پنجم - ابعاد اعجاز قرآن (2)

2- هماهنگی در شیوه ی بیان و در مضمون و محتوی 69

الف - تکامل تدریجی انسان 70

ب - خطاپذیری و تأثیر پذیری انسان تأثیر پذیری انسان 71

ص: 118

ج- محدودیت 72

3- اعجاز قرآن از نظر آورنده ی آن 78

خلاصه درس 82

خود را بیازماییم 83

درس ششم - چگونه از قرآن بهره مند شویم؟

قرآن چیست؟ 89

چگونه از قرآن استفاده کنیم 90

ما چگونه هستیم 97

خلاصه ی درس 101

مقداری بیاندیشیم 103

درس هفتم - فرازهایی از قرآن

1- توحید و شرک 106

2- ولایت غیر خدا 107

3- حب خدا و غير خدا 107

4- درباره مسلمین و جامعه ی اسلامی 108

5- ماهیت زندگی دنیا 109

6- وحدت و اخوت اسلامی110

7 - جهاد آزادیبخش در راه خدا 112

8- حق و باطل در قرآن 113

خود را بیازماییم 116

ص: 119