مواعظ: سلسله مباحث اخلاقی مرحوم آیت الله حق شناس جلد 1

گر بریزی بحر را در کوزه ای ...

اشاره

نگاهی به زندگی نامه و سیری علمی و علی حضرت آیت الله حق شناس

متن مصاحبه ی حجة الاسلام و المسلمین محد علی جاودان

ص: 1

تولّد و کودکی

آیت الله حاج میرزا عبدالکریم حق شناس تهرانی در سال 1298 تشمسی در خانواده ای متدیّن در تهران متولّد شد. ****** نام پدر ایشان علی و نام

خانوادگی صفاکیش بود و پدر در فرمانداری آن روز تهران صاحب منصب؛ و به همین جهت به علی خان شهرت داشت او سه فرزند داشت ولی کریم و .رحیم منزل مسکونی پدر در خیابان عین الدوله یا ایران کنونی قرار داشت که جزء محلات نجیب تهران بود پدر در ایام صباوت فرزندان خویش وفات یافت؛ ولی مادرشان تا آن زمان که استاد به سن پانزده شانزده سالگی برسند در قید حیات بوده است.

از مادر بزرگوارشان ،یاد و برای او طلب مغفرت میکردند خود را وامدار او میدانستند و میفرمودند مادرم سواد نوشتن و خواندن نداشت اما به خوبی قرآن و مفاتیح را میخواند و حتی آیات مبارکه ی قرآن را در میان کلمات دیگر تشخیص میداد و این را به خوابی که از امام امیر المؤمنین علیه السلام دیده ،بود مربوط میدانست در آن رؤیا ایشان امام را دیده بود که به او دو قرص نان میدهند یکی از آنها را شیطان میدزدد؛ اما او موفق میشود

ص: 3

انقلاب روحی و ورود به حوزه علوم اسلامی

که در این دوره، به دبیرستان دارالفنون می رفتند، حاج دائی دوست داشت ایشان بعد از دوره ی درس به بازار برود و به کسب و کار بپردازد، و شاید با خانواده ایشان پیوندی پیدا کند ،دارالفنون، هم دانشگاه و هم ادارات دولتی را نوید می داد؛ راهی که برادران ایشان بر آن رفتند. اما تقدیر چیز دیگری می خواست، و ایشان در اواخر دوره ی دبیرستان به چیز دیگری دل بسته شده بود.

این انقلاب روحی که ایشان را از که ایشان را از جمع فارغ التحصیلان دارالفنون جدا و شیفته ی مسائل معنوی و علوم دینی می نماید چه بود؟ هیچ کس از آن اطلاعی ندارد! امّا من به یاد دارم که خود ایشان فرموده بودند: «من در همان سنین، از مادر مرحومه ام خوابی دیدم؛ ایشان در عالم رویا دست دراز کرد، و لامپ برق سقفی را با سیم آن کند و به دست من داد. لامپ همچنان روشن مانده بود.» یک چراغ پر فروغ در زندگی ایشان روشن شد که آن تحول روحی را می توانیم از این واقعه ناشی بدانیم و فکر می کنیم ایشان به دنبال این خواب، به درک محضر عالم عامل، ثقه الاسلام شیخ محمد حسین زاهد قدس سره موفق می شوند. مرحوم شیخ محمد حسین، تحصیلات زیادی نکرده بود؛ امّا بسیار وارسته و از دنیا گذشته و زاهد بود، و به عنوان یک مربی، بسیار موفق. شاگردان تربیت شده ی زیادی داشت که بعضی از آنها بعدها به مقامات عالی رسیدند.

استاد، وقتی از اوضاع زندگی ایشان آگاه می شود، می فرمایند: برای مؤمن شایسته نیست که دست بر سفره ی دیگران داشته باشد. بدین ترتیب از خانه دائی خارج شده و به دنبال کار برآمدند. در بازار راهی باز می شود، و ایشان که ریاضیات جدید و زبان فرانسه را به خوبی می دانست، قبول

ص: 5

ماجرای سربازی و تغییر نام

بیرون می آورد.

حاج آقای حق شناس بعد از دبیرستان همانطور که کار می کردند، به دروس علوم دینی نیز مشغول شدند، و این علوم را با علاقه و شدت دنبال می کردند. ایشان در آن دوره در یکی از حجرات مسجد جامع تهران _ که کنار شبستان چهل ستون، چند حجره برای طلاب داشت_ سکونت داشتند. نقل می کردند: «در اوایل دوران تحصیل، به ناراحتی سینه دچار شده بودم، حتی گاه از سینه ام خون می آمد. سل مرض خطرناک آن دوران بود و بیماری من احتمال سل داشت و دکتر و دارو هم افاقه نمی کرد.

یک روز، تمام ذخیره های خود را که از کار برایم باقی مانده بود، (حقوق روزی یک ریال می شد. نیمی از آن را خرج و نیم دیگر را ذخیره می کردم) صدقه دادم. شب هنگام در عالم رویا حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه را زیارت کردم، و به ایشان إلتجا بردم. دست مبارک را بر سینه ام کشید و فرمود: این مریضی چیزی نیست، مهم مرضهای اخلاقی آدم است، واشاره به قلب می فرمود . سینه بهبود یافت. بعد که به خدمت آیت الله سید علی حائری رسیده و جریان را بازگو کردم، خیلی تشویق فرمود، و اضافه کرد؛ امّا مواظب باش که ناپرهیزی نکنی.»

در همین دوران جریان سربازی پیش می آید، و از آنجا که سربازی رفتن در دوره رضا خان پهلوی ،خود، نوعی کمک به ظلم محسوب می شد که در حد توان نباید به آن تن داد، به همین جهت به حضرت ولی عصر عليه السلام متوسل می شوند، و به عنایت ایشان، مسئله سربازی حل می شود. (1)

آیت الله حق شناس با نهایت علاقه و عشق به درس ادامه می دادند، و

مواعظ

ص: 7

هجرت به قم

در همین دوران به درس یک استاد بزرگ دیگر نایل می شوند: آیت الله شیخ ابراهیم امامزاده زیدی قدس سره که عالمی عارف و اخلاقی بود، و محضر درس آخوند ملا حسین قلی همدانی قدس سره استاد درجه اول اخلاقی نجف را درک کرده و به کمال رسیده بود.

می فرمودند: من برای آینده تحصیل به حضرت ولی عصر عجل الله فرجه الشريف متوسل شدم، در خواب ایشان را زیارت کردم. آن حضرت در همان عالم رؤیا کمر مرا گرفتند و در نجف به زمین گذاشتند؛ اما از بس هوا گرم بود، عرض کردم: «سوختم سوختم!» باز کمر مرا گرفتند، در وسط مدرسه دارالشفای قم به زمین نهادند. آنجا را موافق یافتم .بعدها وقتی به قم رفته بودند، در مدرسه دارالشفا که متصل به مدرسه فیضیه است حجره پیدا کرده بودند. متصدی حجرات که مرحوم شهید صدوقی بود، کلید همان حجره ای را به من داد که در عالم خواب به من داده شده بود.

می فرمودند: یکسال همراه کسی در حجره بودم که او از بیداری قبل از اذان صبح امتناع داشت، و به من اجازه نمی داد ساعت را قبل از اذان کوک کنم! چاره ای نداشتم، آزار هم حجره هم که جائز نبود. تمام آن یکسال، نماز شبم را در طول روز قضا خواندم. در نتیجه این صبر، سال آینده خداوند توفیق عنایت فرمود، با امام رضوان الله علیه هم حجره شدم که این یک فوز بود.

آن روزگار، حوزه علمیه قم در سال های بعد از وفات بنیان گزار خویش، آیت الله حاج شیخ عبد الکریم حائری رضوان الله علیه به سر می برد. زعمای حوزه عبارت بودند از آیت الله حجّت قدس سره، آیت الله سید محمد

ص: 9

هجرت آیت الله بروجردی به قم

تقی خوانساری قدس سره و آیت الله سید صدرالدّین صدر قدس سره، و چون هیچ کدام مرجعیت عام نداشتند، با کمک یکدیگر حوزه را اداره می کردند؛ مردانی بزرگ، بسیار بی هوا و تارک حشمت و جاه، و از نظر دانش بلند مرتبه، آیت الله حق شناس به درس فقه آیت الله حجت می روند که تمام این دوره درس را نوشته اند، و این تقریرات جزء نوشته های ایشان باقی است . در درس اصول هم به محضر آیت الله خوانساری حاضر می شوند، .و یک دوره تقریرات این درس هم هنوز باقی مانده است.البته من خودم ز ایشان شنیدم که به درس خارج مکاسب آیت الله خوانساری نیز حضور یافته اند.

در اوان ورود به قم، به محضر امام خمینی رضوان الله علیه می رسند، و از ایشان اجازه ی ورود به درس فلسفه شان را می خواهند. می گفتند: «همین طور که حرکت می کردیم، امام یک آجر از روی زمین برداشت و فرمود: ماهیت این چیست؟ من عرض کردم: ماهیت این، آجریّت است .

بعد از چند سؤال دیگر فرمود: پیش چه کسی درس خوانده ای؟ من عرض کردم: آیت الله شاه آبادی. فرمود: اگر میدانستم تو شاگرد آقای شاه آبادی هستی، امتحانت نمی کردم.»

در آن سال ها هنوز آیت الله العظمی بروجردی رضوان الله علیه در بروجرد به سر می بردند و به قم نیامده بودند. البته فضلای قم، ایشان را می شناختند و قدر و ارزش علمی ایشان را می دانستند. لذا گروهی از فضلا تابستان ها به بروجرد می رفتند تا از محضر ایشان استفاده کنند که آیت الله حق شناس و نیز استاد شهید مطهری از این گروه بودند. در سال 1323 به قم شمسی آیت الله العظمی بروجردی به درخواست و اصرار مکرّر علماء بزرگ

ص: 10

جدیّت در تحصیل

و فضلای قم،بعد از سفر برای معالجه در تهران ، به قم وارد شده و برای زعامت حوزه و عهده داری مرجعیت در آن شهر می مانند.

حضور آیت الله بروجردی در قم حوزه ای نوین بنیاد نهاد. علم و دانش نضجی تازه یافت و تحقیق در رجال و حدیث، درس تفسیر و فلسفه، همراه با عشق و شور به درس خواندن، در این حوزه ی تازه پا به راه افتاد.

حاج آقای حق شناس می فرمودند: شبی در عالم رؤیا دیدم که همه ی علمای بزرگ در صحن اتابکی حضرت معصومه سلام الله عليها جمع هستند. تمام اطراف این صحن، دور تا دور، از علماء پر بود. آقای بروجردی از یکی از درهای صحن وارد شدند، همه علماء به احترام ایشان قیام کردند و ایشان از ابتدای در ورودی به تعارف و احترام به علمای حاضر پرداختند. من دیدم ایشان کوله پشتی باربران را بر دوش دارند و همینطور که در برابر آقایان علما که در آنجا حاضرند، احترام و کرنش می کنند، کوله پشتی بالا و پایین می رود فردا به محضر ایشان رفتم، و خواب را عرضه داشتم، فرمود: این بار شریعت است که به دوش من نهاده شده است . امیدوارم آن را به سلامت به دست صاحبش برسانم.

با ورود آیت الله بروجردی، ایشان به تمام آرزوی خودش رسیده بود. در وجود آن بزرگوار، استادی را می دید که حقاً جامع همه چیز بود و می توانست علاوه بر نیازهای علمی، تشنگی های معنوی ایشان را سیراب کند. (1)

آیت الله حق شناس با جدیت در درس ایشان شرکت نمودند و جدیت در آن قدر درس می خواندند و مطالعه می کردند که طبق فرموده ی خودشان، بارها گرفتار خونریزی بینی شدند، ولی در نهایت در امتحانات دروس دروس آیت

ص: 11

سفری به عتبات عايات

الله بروجردی قدس سره به شاگرد اولی رسیدند. به علاوه، تمام درس های فقه و اصول استاد خویش آیت الله بروجردی را نوشتند که امروزه این تقریرات، در شمار میراث علمی ایشان باقی است. ثمره ی این زحمات، اجتهاد مطلق در علوم دینی بود، که مرتبتی بسیار بلند به شمار می رود.

در ایّام تحصیل قم، شریک بحثی داشتند به نام میرزا حسین نظر لوئی تبریزی قدس سره، که از افاضل تلامذه مرحوم آیت الله حجت قدس سره و داماد مرحوم آیت الله قزوینی قدس سره بوده و به فضل و تقوا موصوف و مُشارٌ بِالْبَنان(= مشهور) بود؛ ایشان علاقه ی تامّ و ارادت کاملی به وی داشت. (1) هم بحث دیگر ایشان در درسها، آیت الله حاج شیخ علی پناه اشتهاردی قدس سره، بودند که بعداً استاد فقه و اصول و کلام، و معلم اخلاق حوزه ی علمیه شدند.

پنج تن از بزرگان اساتید حوزه، اجتهاد ایشان را تصدیق و تأیید کرده بودند که از آن جمله می توان به آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالنّبی عراقی قدس سرّه و آیت الله حاج سیّد احمد زنجانی قدس سرّه اشاره نمود.

***

مرحوم استاد، در دهه ی چهل، سفری چند ماهه به عتبات عالیات داشتند. در این سفر مرحوم آیت الله خویی به دیدن ایشان می آیند. محل ملاقات، منزل اخوان مرعشی بود که از دوستان ایشان و همچنین از فضلای نامدار نجف بودند. از قبل، قرار بحثی نهاده شده بود. دو شب و هر شب حدود سه ربع ساعت، بحث بر سر طهارت یا نجاست اهل کتاب به میان آمد. یکی از دوستان ایشان که در این سفر همراه بود، نقل می کرد: «همین که آیت الله خویی بر زمین نشستند، به تعارفات مرسوم پرداختند؛ اما هنوز

ص: 12

مقدّمات بازگشت به تهران

سخن ایشان تمام نشده بود که آیت الله حق شناس بحث را شروع کرد، و چنان به جد بحث می کرد که آیت الله خویی سراپا گوش شده بود. بحث که تمام شد، تازه مجلس دوستانه شد و تعارفات به راه افتاد.» بعداً آیت الله خویی فرموده بودند در اجتهاد ایشان تردیدی نیست.

***

شب بیست یکم محرم سال 1373 قمری (1331 شمسی)، شیخ محمد حسین زاهد به لقاء الهی رفت. ایشان وصیت کرده بود که برای بهاداره و امامت نماز مسجد، آیت الله حق شناس را دعوت کنند و فرموده بود: ایشان علماً و عملاً از من جلوتر است. بزرگان محل و سرشناسان اهل مسجد به قم می روند و به محضر آیت الله بروجردی می رسند، و از ایشان درخواست می کنند که حاج آقای حق شناس را برای امامت مسجد امین الدوله _ که در کوچه چهل تن بازار تهران واقع بود _ مأمور نمایند. آیت الله بروجردی طبق نقل کسانی که در این جمع به محضرشان رفته بودند، فرمودند: شما فکر نکنید یک طلبه است که به تهران می آید، شما مرا به همراه خود به تهران می برید.

آیت الله حق شناس می فرمودند: بازگشت به تهران برای من بسیار گران بود؛ قم برای من، محل پیشرفت و ترقی علمی و عملی بود، و به هیچ وجه میل به آمدن به تهران را نداشتم. روزهای سختی بر ایشان گذشته بود. به مشورت با امام رضوان الله علیه می روند، ایشان می فرماید: وظیفه است؛ باید بروید. عرض می کنند: شما چرا نمی روید؟ ایشان می فرمایند: به جدّم قسم، اگر گفته بودند: روح الله بیاید، من میرفتم.

به هر نحو بود، ایشان به تهران می آیند. تایید جدّی مرحوم آیت

ص: 13

سه دستور غیبی

الله بروجردی برای ایشان، شأن و شخصیت بزرگی ایجاد می کند. مردم و شاگردان مرحوم آقای زاهد قدس سره به ایشان روی می آوردند. طلّاب خوب تهران برای دروس حوزوی به نزد ایشان می آیند.

آنوقت که بنده به محضر ایشان مشرف شدم ، از برنامه ی روزهای ایشان چیزی نمی دانم؛ اما عصرها یک درس خارج فقه برای طلّاب داشتند، و شب های شنبه، دوشنبه و چهارشنبه برای مردم صحبت می کردند، در این دروس عمومی، احکام شرعی و تفسیر و اخلاق گفته می شد. برای ما که جوان بودیم، آنچه ایشان می فرمود، حکم آب حیات داشت و اگر یک شب به دلیلی مواعظ ایشان تعطیل می شد مثل ماهی از آب بیرون افتاده بودیم.

در اوائل جوانی، از یک تعلیم غیبی دستور یافته بودند که سه به عنوان دستور سلوک، سه کار را به هیچ وجه رها نکنند. نماز جماعت، نماز شب و درس؛ بنابراین، ایشان به هیچ قیمت این سه را از دست نمی دادند. نماز جماعت ایشان تنها در صورتی تعطیل می شد که از پا افتاده، مثلاً بر تخت بیمارستان خوابیده، باشند.

به یاد دارم من و چند نفر از دوستان در سال 70 شمسی، در محضر ایشان به عمره مشرف شدیم. معمول این است که عصر از مدینه حرکت می کنند، در راه نماز جماعت را به امامت ایشان خواندیم، شب هنگام به مکه رسیده، بعد از مقدمات برای اعمال عمره به مسجد الحرام رفتیم، این اعمال 2 تا 3 ساعت طول می کشد. دیر وقت شده شده بود؛ اما چندین ساعت به صبح مانده بود، ایشان تا صبح بیدار ماندند تا نماز شب و نماز جماعت صبح از دست نرود.

در همین سفر هر روز صبح در اتاق ایشان به خدمتشان می رسیدیم

ص: 14

خصوصيّات ممتاز

خصوصیات ممتاز استاد بزرگ ما آیت الله حق شناس زیاد است، ما به چند خصوصیت بارز در آن میان نظر می اندازیم:

عشق به مردم

عشق به مردم، خصوصیت دیگر ایشان بود که واقعا به آن اعتقاد داشتند. ایشان می فرمود: اینها خلق خدا هستند، خداوند خلقش را دوست دارد ، پس ما هم باید آنها را دوست بداریم چون کسی که کسی را دوست دارد آثار او را هم دوست می دارد .

لقای الهی

سرانجام، استاد فرزانه ما، عبد صالح خداوند متعال، عالم جليل القدر استاد بزرگ اخلاق، حضرت آیت الله میرزا عبدالکریم حق شناس، پس از عمری پر برکت، صبح گاه دوشنبه اول مرداد ماه 1386 شمسی مطابق با هشتم رجب الخیر 1428 قمری روی در نقاب خاک کشید و روح مطهرّش به سوی « مقعد صدق، عند ملیک مقتدر» پرواز کرد.

پیکر مطهر آن استاد فرزانه، در صبح گاه سه شنبه 86/5/2 پس از تشییعی باشکوه از مدرسه عالی شهید مطهّری، با حضور علمای اعلام و مقامات کشوری، و هزاران تن از ارادتمندان اهل بیت عصمت و طهارت عليهم السلام، و اقامه ی نماز توسط آیت الله مهدوی کنی، در جوار حرم مطهّر حضرت عبدالعظیم علیه السلام ارام گرفت.

از شمار دو چشم یک تن کم *** وز شمار خرد هزاران بیش (1)

ص: 18

مقدمه

کتابی که پیش روی شماست، اولین قسمت از مجموعه ی مواعظ استاد بزرگوار ما مرحوم آیت الله حق شناس رضوان الله علیه است که غالباً ظهرهای دوشنبه و چهارشنبه و شبهای شنبه در مسجد امین الدوله ایراد می فرمودند، و تاريخ القاء آنها بین سالهای 64 تا 68 می باشد و بیشتر آنها تاریخ دارد.

باید اقرار کرد که آنچه در کتاب می آید، مسلماً از حال و هوای اصل سخنان خیلی دور است، زیرا ایشان با یک شور و علاقه به نجات و فلاح مردم، موعظه می کرده اند که امکان انعکاس آن در کتاب نیست؛ بارها در ضمن موعظه، از خوف یا شوق، گریه می کردند و یا به درگاه کرم الهی التماس و تضرع داشتند و یا خوف از مرگ و قیامت و حساب در گفتارشان دیده می شد. این چنین حالات، تا اندازه ای در اصل سخنان ایشان بروز و ظهور دارد، اما آن را در نوشته چاپ شده کمتر می توان یافت؛ اما چاره ای هم نیست:

آب دریا را اگر نتوان کشید *** هم به قدر تشنگی باید چشید

بنابراین، اگر اشخاصی بتوانند در کنار این نوشته ها سخنان ضبط شده ی ایشان را هم بشنوند، از این حالات هم بهره مند خواهند شد.

ص: 19

مواعظ : بخش اول

درس اوّل

انسان با تمام وجودش در محضر پروردگار است

یک علمی است_ علم عرفان _ که بعد از فلسفه خوانده می شود و تخصّصش فقط منحصر بود در آقای شاه آبادی رضوان الله تعالی علیه، ایشان در تدریس می فرمودند: خود تو که در حضور و محضر پروردگاری، نیات تو هم در محضر پروردگار است؛ «عَليمٌ بذاتِ الصُّدُور »(1) یعنی: آن خطورات ذهنیه ی شما را هم پروردگار می داند و می بیند. اصولا لازم نیست این حرفها در عرفان گفته بشود! زیرا فرمایش امام معصوم علیه السلام است. حضرت فرمود: تمام چیزهایی که در ذهن تو خلجان می کند، خطور می کند عبور می کند، می گذرد، در حضور و محضر پروردگار است.

یک روز امام صادق علیه السلام به یکی از یاران خودش به نام هارون بن رئاب فرمود که: «برادرت چطور است؟» عرضه داشت: «خوب است.» فرمود:«حالات روحی و دینیش چگونه است؟» باز عرضه داشت: «نزد همه پسندیده است البته به ولایت شما اقرار ندارد!» حضرت سؤال فرمود: «چرا؟» عرض کرد: او فکر می کند که در این مورد احتیاط می کند، مبادا حق با اهل تسنن باشد. حضرت فرمودند: «این ورع و پرهیزگاری و احتیاط او در شب نهر بلخ کجا رفته بود؟ هارون می گوید: «از محضر امام علیه السلام خارج شدم و به منزل برادرم رفتم و به او گفتم:« داستان تو در شب نهر بلخ چیست؟ از قبول امامت امام صادق علیه السلام احتیاط می کنی، ولی چرا در آن شب پرهیزگاری و احتیاط نکردی؟ «برادرم پرسید: «چه کسی به تو خبر داده است؟» من گفتم «امام ابوعبدالله الصادق عليه السلام؛ و ماجرا را برایش شرح دادم» برادرم گفت: آیا واقعاً ایشان این خبر را به تو داده است؟ اگر این طور است، من شهادت می دهم که

ص: 31

همه چیز انسان، نیت و فکر اوست

الثَّوَاب وَ خَوْفاً مِنَ الْعِقَابِ (1) اگر آن اجل مقرَّر و معین نبود، هر آینه روح از بدن مبارکش مفارقت می کرد.

یک کسی گفت: هی من با خودم می گفتم من اولم، در تدیُّن اولم! هی با خودم گفتم من اوّلم. یک مرتبه شب در عالم رؤیا به من عرضه کردند:

ای برادر! تو همان اندیشه ای *** مابقی خود استخوان و ریشه ای (2)

تو همان اندیشه ای! باقی دیگر استخوان و اینهاست که برود پی کارش؛ آن روز، حشرت به آن طور است: يَحْشُرُ النَّاسَ عَلَى نِيَّاتِهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَة (3). حالا چون مرد خوبی بود، به او نشان دادند که تو به خودت توجه نکرده ای، و گرنه می فهمیدی که در صورت لزوم، هر فرقه ای می زنی! هرچی که پیش بیاید انجام می دهی. یک مرتبه بنده در مشهد مقدس یک کسی را در خواب دیدم به صورت یک الاغ، اما پالان نداشت! استخاره کردم که خواب را به او بگویم یا خیر؟ استخاره خوب آمد! گفتم شما اجازه می فرمایید؟ من غرضی ندارم، یک روز در عالم رؤیا یک چیزی دیده ام؛ بعد خواب را نقل کردم. گفت: الحمد لله! من به صورت خوک نبودم، به صورت میمون نبودم، به صورت پلنگ نبودم، خوب به صورت الاغ بودم!! بعدا که بنده به زیارت مشرف می شدم، می دیدم که یک حال عجیبی دارد، گریه و زاری و توسل ..... :گفتم خدایا چه شد من به این شخص خواب را گفتم؟ مبادا مشکلی پیش بیاید؟ دو مرتبه با ایشان تماس گرفتم، گفتم خیلی ببخشید ،آنکه گفته شد، خواب بود، در عالم رؤیا بود! گفت: نه! من

ص: 33

درس دوّم

فضیلت ماه رجب

خوب! ماه رجب است و فرمودند که شهر و فرمودند که شهر الله الأَصمّ است، یعنی خدا می فرماید من نمی خواهم که شما در این ماه از کسی شکایت بکنید، نمی خواهم لغزشهای شما را ببینم و بشنوم؛ أصمّ هستم از این جهت. می خواهم همه اش توجهات شما را ببینم و بشنوم.

باید قلبهایتان را بشویید، هر شب در این ماه ندا می شود: هر کس از من

ص: 36

اخلاص، رمز بندگی

اما امام صادق علیه الصلوة والسلام فرمودند: العبودِيَّةُ بَدْلُ الكُلِّ (5) بندگی یعنی همه چیز را باید در طبق اخلاص بگذاری!

خواهی وصال دوست «عُمانی؟ در آن بکوش *** وز هرچه غیر اوست تو باید جدا شوی

پروردگارا! من مالم را، شئوناتم را، و از همه بالاتر، خودم را بذل کردم، تو هم بذل کن ای پروردگار عزیز! مرا نجات بده! هر شب ندا می شود که بیائید در خانه ی من. من ملک داعیِ تو را لبیک می گویم؛ اجابت می کنم ملک تورا. رفقای

ص: 37

در قیامت از چهار چیز می پرسند

لا تَزولُ قَدَما الْعَبدِ يَومَ القِيامَةِ حَتَّى يُسأَلَ عَن أربَعِ چهار چیز (2) در روز قیامت نمی گذارند قدم از قدم برداری تا اینکه از چهار چیز، تو را مورد سئوال قرار بدهند. عَن عُمره فيما أَفناهُ عمرت را درچه گذراندی؟ آیا زحمات انبیاء را فراموش کردی؟ نادیده گرفتی؟ و عَن شَبابه فيما أبلاهُ: از جوانیت که آن را در چه چیزی کهنه کردی؟ و عَن عِلمه كَيفَ عَمِلَ بِه: و از علمت که چگونه به آن عمل کردی؟ و عَن مالِه من أينَ اكتَسَبَه و فيما أنْفَقَه؛ مالها را از کجا آوردی؟ در چه مصرفی خرج کردی؟ در روایت دیگر این جمله را اضافه دارد که: وَعَنْ حُبِّنَا أَهْلَ الْبَيْتِ (3) ، از حب ما اهل بیت هم سئوال می شود. فَقَالَ رَجُلٌ مِنَ الْقَوْمِ، شخصی برخاست و سؤال کرد: نشانه ی دوستی شما چیست؟ وَ مَا عَلَامَةُ حُبِّكُمْ يَا رَسُولَ

ص: 38

درس سوم

برکت و فضیلت ماه شعبان

این ماه شعبان، ماهی است که درهای خیرات در او باز است: «تُنظرُ فيه شعبان البَركات، تُترَكُ فيه الخَطيئات، وتُكثَرُ فيه الصلواتُ على محمَّد وآله» مردم باید در انتظار برکات باشند، و از گناهان باید صرفنظر بشود و در آن بسیار صلوات بر محمد و آل محمد فرستاده شود.

فرمود: این ماه، ماه صلوات بر محمد و آل محمد است: و هو شَهَر الصّلوة عَلى النَّبيِّ المُختار؛ قال الله: «إِنَّ اللهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبي يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِيماً » (2) که صلوات از جانب پروردگار رحمت است، از ملائکه استغفار و از مؤمنین دعا، می فرماید: «فَيَنْبغى لِكُلِّ مُؤمِن أن لا يَعْفُلَ فى هذا الشَّهر، بل يُطَهِّرُ فيه لاسِتقبالِ شَهرِ رَمَضان»؛ هر مؤمن عاقلی باید غفلت نورزد، و در این ماه، خودش را آماده کند برای رمضان؛ به اینکه از گناهان، خودش را پاک کند، و توبه از مافات نماید. «فَيَتَضَرَّعُ إِلى اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ في شَهر شعبانَ أَنَّ الله تبارك وتعالى يُعَرِّفُك عُيُوبَ نَفْسک»

ص: 42

حسرت اهل بهشت

« إنّ أهلَ الجنَّةِ لا يَندِمون على شيءٍ ن اُمورِ الدُنيا إلاّ عَلى ساعةٍ . مَرَّت بهم في الدّنيا لم يذكروا الله تعالى فيها» (3) رستگاران در بهشت، هیچ به مافات، آنچه که از دست رفته _ زن و فرزند و مال و منال _ توجهی ندارند و غصه ی آن را نمی خورند، تنها غصه ی آنها ساعتی است که بر آنها گذشته و از محبوب حقیقی که معشوق فطرت است غفلت کرده باشند.

آره جانم گذشت !

رجب گذشت و رفت؛ چه قدر از ماه رجب استقبال کردید؟ آیا با عمل خودتان ملک داعی را لبیک گفتید؟

ص: 43

مدارا با نفس انسان را از پیشرفت باز می دارد

اگر مدارا کنی با نفس خودت، در همین کلاس می مانی! در همین کلاس در جا می زنی:

پند من بشنو بجز با نفس شوم بد سرشت *** با همه عالم مدارا کن کمال این است و بس (1)

شعبان هم واسطه است، و مقصد ماه رمضان؛ رمضان هم نمی دانیم که آیا هستیم یا نیستیم؟ آی جوانها! جوانیتان، صحت و سلامتتان، غنایتان، فقرتان، همه را مغتنم بشمارید: شَبابَكَ قَبْلَ هَرَمكَ وَ صحتَكَ قَبْلَ سُقْمِكَ وَ عَناكَ قَبْلَ فَقْرِكَ وَ فَراغَكَ قَبْلَ شُغْلكَ وَ حَياتَكَ قَبْلَ مَوْتِک (2). اگر حداکثر استفاده را نکنی، از تو خواهند گرفت ها! اینها نعمت پروردگار است. ببین؛ آن آدم رفته لند،ن قلبش را عمل کرده؛ حالا آمده اینجا! باز جای بخیه ها چرک کرده است، اما تو الآن از نعمت عافیت برخوردار هستی؟ پس قدر بدان.

إِنَّ رَحْمَتَ اللهِ قَريبٌ مِنَ الْمُحْسِنين (3). وقال النبیُّ صلى الله عليه و آله: الإِحْسَانُ أَنْ تَعْمَلَ لِلَّهِ كَأَنَّكَ تَرَاهُ فَإِنْ لَمْ تَكُنْ تَرَاهُ فَإِنَّهُ يَرَاک (4)؛ تو درحضور و محضر پروردگاری، اگر او را نمی بینی او تو را می بیند: وَ هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ (5)علم احاطی قیّومی دارد.

إِنَّما يَسكُنُ جَنات عدنٍ الّذين إذا هَمّوا بالمَعاصى ذَكروا عَظَمتى فَراقَبوني، والّذين انحَنَت أصلابُهم من خَشيَتي، وعزَّتي وجلالي إنِّي لأهَمُّ

ص: 44

در معرض نفحات الهی

آیا جا دارد که رفقای عزیز، از حالا پیشواز نیمه شعبان بروند؟ در دعای آن شب دارد که کسانی خود را در معرض رحمت الهی قرار می دهند: «إلهی تَعَرَّضَ لَكَ فِي هَذَا اللَّيْلِ الْمُتَعَرِّضُون (3)، متعرضون چه کسانی هستند؟ آن اشخاصی که از حالا یک قدری برطاعتش اضافه بکند، چشمش را از محرمات

ص: 45

سخنی پیرامون حضرت ابا عبدالله علیه السّلام

حالا چند کلمه هم خصوصیات حضرت ابا عبد الله را برای شما بگویم:«به رُدَّ عَلی فُطرُسَ مَقامه فی السَّماء» باید توجه کرد که در عالم امر_ ما در عالم ماده ایم؛ این عالم، عالم خلق است، آنها عالم عقولند؛ آنها از عالم امرند _ یک ذره توانی (=سستی) جرم است و از مقامشان باید کناره گیری بکنند. فرموده اند: این فطرس یک قدری که در امتثال امر سستی کرد؛ پروردگار او را بین عذاب آخرت و دنیا مخیر ساخت. او عذاب دنیا را انتخاب کرد، پس در جزیره ای معلق شد و 700 سال در آن جزیره عبادت کرد تا وقتی که ابا عبد الله متولد شد. خوب! حالا خداوند جبرئیل را در یک همچین شبی با هزار ملک برای تهنیت رسول

ص: 46

درس چهارم

ارزش ماه رجب

دقایق ماه رجب را هم باید حساب بکنید، پروردگار رحمت خود را برسر ارزش شما میریزد. روایت در توصیف ماه رجب آمده است که: مَن سَئَلَنی (1) .نگفته: اگر مؤمنی مرا بخواند، عبد صالحی دعا کند و بخواند؛ گفته هر کسی که از من درخواست کند. امام سجاد علیه السلام فرمود: وَ أَبْوَابَ الدُّعَاءِ إِلَيْكَ لِلصَّارِخِينَ مَفْتُوحَةً (2) این ماه رجبی بلند شو داد بزن! مبادا داداش جون وقتت را به بطالت و کارهای بیخودی و _ چه میدانم _ مسافرت بگذرانی! من عقیده ندارم به مسافرت، مسافرت کجا میخواهی بروی؟ نوع رفقایی که می خواستند مشرف بشوند به ارض اقدس ( = مشهد مقدس)، از بنده سئوال کردند: آقای میرزا کجا بریم؟ بچه ها تعطیلیشان است، یک قدری یک تنوعی حاصل بشود، همه همینند. داستان آقای جاپلقی را فراموش نکنیدها! ایشان می خواسته که بداند چه عملی در درگاه خدا دارد؟ در جواب مشاهده می کند که تنها دو زیارت حضرت رضا علیه السلام دارد و بس. وقتی ایشان به آن ملک گفته بودند که: من کربلا هم رفته ام! جواب دادند: آن وقت که به کربلا می رفتی، گفتی: هم زیارته و هم سیاحت! آن رد شد. اول آن ته دلت را ببین که چیست؟ به آن یکی گفتند: چرا معطلی؟ چرا نمی روی زیارت؟ :گفت من چند تا رفیق هم صحبت هم باید داشته باشم! می خواهم آنجا یک خورده اختلاط کنم! اما بزرگان ما (3) وقتی خانواده اش از او کفش خواسته بود و گفته بود: آقا به مشهد می روی یک قُندُره (=کفش) برای ما بگیر. ایشان نه نگفته بود؛ رفته بود مشهد، کفش را خریده بود و برگشته بود؛ بعد گفته بود: حالا دیگر میروم زیارت! یعنی آن چیزی که فعلا مرا حرکت می دهد،

ص: 49

نفس، دائماً خواستار آسایش و راحت طلبی است

... (5) این دل باید متوجه باش، اما دائماً رو به راحتی، رو به آسایش، رو به راحت طلبی عذرهای غیر موجه می آورد. أَنَّ الْقُلُوبَ تَزیع در این صورت دل کج می شود، یعنی هی می خواهد عمرت را به حالت تردید بگذرانی. و تَعُودُ إِلَى عَمَاهَا وَ رَدَاهَا (6) آن وقت به سوی کوری و گمراهی اولیه اش باز می گردد، همانطور که اولش کور بود، اولش از حقایق چشم پوشی کرده بود، حالا هم به کوری و ضلالت باز و همه اش تو را به وادی هلاکت راهنمایی میکند، إِنَّهُ لَمْ يَخَفِ الله مَنْ لَمْ

ص: 50

یکی از رموز مستجاب نشدن دعاها

وقتی از امام صادق علیه السلام سئوال شد: یابن رسول الله چرا دعاهای ما پذیرفته نمیشود؟ حضرت فرمودند: لِأَنَّكُمْ تَدْعُونَ مَنْ لا تَعْرِفُونَه (4) زيرا شما کسی را می خوانید که نمی شناسید، و از برنامه هایش خبر ندارید داداش جون! در یک روایت دیگر دارد: آن کسی بر معرفت صادق است که قولش با فعلش مطابق باشد (5)، سرّش با علانیه اش یکی باشد، دو تا نباشد داداش جون! بی خود نگفت که: « فَيَا طُوبَى لِلثَّابِتِينَ عَلَى أَمْرِنا» (6) بیاید زمانی که امام علیه الصلوة والسلام در پس پرده غیبت است، و در آن زمان خوشا به حال کسانی که در آن زمان بر رااه و رسم ما ثابت و پایدار می مانند. در بعضی از روایات 5 مرتبه، در بعضی از روایات 7 مرتبه دارد: طوبى لهم ثمَّ طوبی لهم، خوشا به حال آنها... پس معلوم شد که ما باید از خدا بخواهیم که فکر و عقاید ما را حفظ کند: رَبَّنَا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ

ص: 51

کنترل نفس، بهترین کار

یکی از رفقا اظهار کرد: همان شب اول که تو گفتی چه عملی در این ماه بهتر است، شایسته تر است؟ :گفتی نفس اماره را لجام کردن از همه کارها بهتر است. -_که در باب نفس فرمود: إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بالسُّوءِ إِلا ما رَحِمَ رَبِّى (4) وَ لَا حِجَابَ أَظْلَمُ وَ أَوْحَشُ بَيْنَ الْعَبْدِ وَ بَيْنَ الرَّبِّ مِنَ النَّفْسِ وَ الْهَوَى(5) این حجاب را من اول باید بردارم، در این میدان باید مبارزه کنم، و برای از بین بردن این دو: وَ لَيْسَ لِقَتْلِهِمَا وَ قَطْعِهِمَا سِلَاحٌ وَ آلَةٌ مِثْلُ الافْتِقَارِ إِلَى اللهِ وَ الْخُشُوع

ص: 52

توکل زبانی فایده ندارد

آنوقت ببین حالا ما این افعال را چه طور انجام می دهیم؟ همانطور که امام می فرماید: شما با زبانتان توکل را بیان می کنید، اما لقلقه ی لسان است! من می گویم که: توکلت علی الله؛ اما باز می گویم فلانی نگذاشت معامله ی ما به آخر برسد! فلان کس نگذاشت معامله ی خانه درست بشود، فلان کس مشتری من را منصرف کرد، اینها شهادت فعلی و عملی است، کاشف فعلی و عملی است بر عدم توکل گوینده. فَإِذَا كَانَ الْعَبْدُ كَذَلِكَ لَا يَعْمَلُ لِأَحَدٍ سِوَى اللهِ وَ لَمْ يَرْجُ وَ لَمْ يَخَفْ سِوَى اللهِ وَ لَمْ يَطْمَعْ فِى أَحَدٍ سِوَى الله (4) وقتی که این طور شد، بنده

ص: 53

ارزش و قدرت نفس

نفس: النَّفْسُ في وَحدَتِها كُلّ القُوا، (2) این شعر (3) اشاره به همان فصل اخیر انسان است، مراد همین نفس ناطقه انسان است که انسانیت انسان به آن می باشد. نه اینکه ناطق به معنی حرف زدن باشد. در فلسفه می گویند این ناطقیت همه فعلیات قبل را دارد؛ آن چیزی است که پروردگار از عالم بالا در وجود شما قرار داده است:

هَبِطَت إِليكَ مِن المَحَلِّ الأَرفع *** ورقاءُ ذاتُ تَعَزُّز و تَمَتُّع (4)

ص: 54

درس پنجم

خدا را چگونع بشناسیم

شخصی به محضر امام صادق علیه السلام عرض کرد: یابن رسول الله چقدر خوب بود خدا خودش را به آدمیان نشان می داد، آن وقت دیگر این قدر بعضی از مردم به شک نمی افتادند. فرمود: مگر تو خدا را نمی بینی؟ آیا تو می توانی یک کاری بکنی که مریض نشوی؟ آیا تو می توانی یک کاری بکنی که همیشه سالم بمانی؟ آیا تو می توانی یک کاری بکنی که عزیز باشی؟ دیگر ذلیل نشوی؟ ذلیل باشی دیگر عزیز نشوی؟ غنی باشی، فقیر نشوی؟ فقیر باشی، غنی نشوی؟ آیا تو می توانی؟ در اینجا چه عواملی است که مؤثر در سرنوشت ماست؟

از بزرگی سؤال کردند: از کجا خدای خودت را شناختی؟ فقال: بواردات تَردُ عَلى القُلوب فَتَعجُز النفس عن تكذيبها (1) چیزهایی به دل وارد می شود که عقل عاجز است از این که یک دلیل قانع کننده _ جز خداوند متعال _ برای آن بیاورد!

اگرچه ذات پاکش لا مکان است *** چو نیکو بنگری در دل نهان است

ص: 57

بر اثر استقامت یقین در قلب جا می گیرد

از راه حکمت نظری و عملی، یک قدری نظری، ولی بیشتر باید به حکمت عملی فشار بیاورید تا پروردگار در اثر استقامت، یقین به صانع را در قلب و دل جا شما سرازیر کند. شناخت و معرفت به مقام ولایت را، شناخت امام زمان صلوات الله و سلامه علیه را.

عَمِيَتْ عَيْنُ لا تَرَاكَ عَلَيْهَا رَقِيباً (2) . یا امیرالمؤمنین آیا شما خدایی که پرستش می کنید دیده اید؟ حضرت فرمود: لَمْ أكُنْ لِأَعْبُدَ رَبِّاً لَمْ أَرَه (3) خدايى كه من نبینم بندگی نمی کنم؛ منتهی دیدن به چشم قلب!

این مسئله را از خدا بخواهید، البته: إِنَّ الله عَزَّ وَ جَلَّ لَا يَسْتَجِيبُ دُعَاءً بِظَهْر قَلْب سَاه (4) : پروردگار دعایی را که از روی غفلت باشد مستجاب نمی کند. الدعاء و الدعوه به معنی خواستن است؛ اگر من با شما حرف می زنم ولی حواسم جای دیگر باشد، این که فایده ندارد! پروردگار سرّ و علن تو را می بیند و می داند، فرموده است

اگر ما بخواهیم به خدا شناخت پیدا بکنیم، باید برویم درخانه اهل بیت علیهم السلام

ص: 58

قدر خودتان را بدانید

همیشه من حال ندارم، قدر خودتان را بدانید ای رفقا! یک دفعه من تفال زدم به قرآن، که ای پروردگار من دارم برای اینها زحمت می کشم، حدیث می گویم، از توی این کتاب، از توی آن کتاب، اینها را که در یک کتاب ننوشته اند، باید جستجو کرد؛ من اینها را باید از کتابهای مختلف جمع آوری کنم. پروردگارا! آيه آمد: فيه رجالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا والله يُحِبُّ الْمُطَهِّرین (3) یعنی قدر اینها را بدان. اینها یک مردمانی هستند که میخواهند توبه کنند، میخواهند پاک شوند، میخواهند دستورالعمل بگیرند و عمل کنند. امشب هم من حال نداشتم؛ باز می خواستم از زیرش در بروم و تعطیل کنم! اما فلسفه در نرفتن این است که این

ص: 61

شناسنامه دین در کلام رسول گرامی

یک حدیث دیگر: _ وَ ذَكَرْ فَإِنَّ الذكرى تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِين (2)_ این حدیث را به صورت مفصل تا به حال نخوانده ام اما در کتاب قاضی عیاض (3) که از کتبی است که سیره رسول اکرم صلی الله علیه و آله را نوشته و دو جلد هم هست، در آنجا این حدیث را نقل کرده: اگر از پیامبر مکرم اسلام صلی الله علیه وآله بپرسیم: یا رسول الله مبنای دین شما چیست؟ سجلّ احوال دین شما چیست؟ شناسنامه کار شما چیست؟ فرمود: الْمَعْرِفَةُ رَأْسُ مَالِى وَ الْعَقْلُ أصْلُ دِينِي وَ الْحُبُّ أَسَاسِى وَ رسول گرامی الشَّوْقُ مَرْكَبِي وَ الْحُزنُ رَفِيقِی (4) خدا شناسی رأس مال و سرمایه ی من است.

ص: 62

مومن همواره از سوء عاقبت نگران است

می دونی کدام غصه؟ نه غصه اینکه آب ندارم، نان ندارم، زن ندارم، خانه ندارم، پول ندارم، نه !حزن او از این قبیل است: لا يَزَالُ الْمُؤْمِنُ خَائِفاً مِنْ سُوء الْعَاقِبَة (3) .یا «وَ الَّذينَ يُؤْتُونَ مَا آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجلَةً أنَّهُمْ إلى رَبِّهِمْ راجِعُون (4) نماز را می آورد، روزه و خمس و زکات را انجام می دهد، عمل می کند اما ترسان است که مبادا اینها رد بشود این مراد است! قربونت برم بارک الله

ص: 64

درس ششم

چاره زنگار دل

فرمودند: إنَّ هذه القُلوبَ لَتَصْدَأُ كَما يَصدَأُ الحَديد و إِنَّ جَلاها قراءةُ القُرآن و ذكرُ المَوت (2) ؛ صدء را در لغت معنی می کنند: أَن يَركَبَها الرَّينُ بمُباشَرَة المَعاصى و الآثامِ فَيُذْهَبُ بِجَلائِه كَما يَعلو الصَّدأُ وَجهَ المرآة و السَّيف و نَحوِهما (3) «صدء » آن زنگی است که روی آهن می آید، یعنی قلب شما زنگ می زند. زنگ م یزند یعنی چه؟ یعنی رین که در لغت _ نمی دانم چرا بعضی از آقایان فرمودند معنی این مبهم است! معنی اش خیلی واضح است آقا! _ یعنی یک پرده، یک تکدُّری قلب را می گیرد. معنی اش واضح است، معنی اش حسّی

ص: 67

اولیای الهی چه ویژگیهایی دارند؟

خوب، يا أمير المؤمنین! اولیاء خدا کدامند؟ فَقالَ: هُمْ نَحْنُ وَ أَتْبَاعُنَا فَمَنْ اولياي تَبِعَنَا مِنْ بَعْدِنَا (1) فرمودند: ما هستیم و آن اشخاصی که بیایند و ما را متابعت ویژگیهایی : می کنند؛ البته در اولیاء خدا، فرد اول و بارزش ما هستیم، بعد شیعیان ما هستند. طُوبي لَنَا وَ طُوبى لَهُمْ أَفْضَلُ مِنْ طُوبَى لَنَا (2) خوشا به حالشان (3) و لیکن طوبی برای آنها افضل است از طوبی برای ما، خوب این چه جوریه که طوبای شیعیان از طوبای ائمه علیهم السلام برتر است؟ حضرت فرمودند: برای اینکه یک چیزهایی را ما می دانیم و طاقت می آوریم، اما آنها ندیده به قضایای پشت پرده ایمان می آورند و طاقت و صبر به خرج می دهند. امام می فرماید: لَوْ كُشفَ الْغِطَاءُ مَا ازْدَدْتُ يَقينا (4) اگر اگر پرده بیفتد، بر یقین ما چیزی اضافه نمی شود؛ البته یک روز من از بعضی فضلا پرسیدم بابا جون! این را بگویید برای ما که جمع بین این حدیث و آیه ی شریفه « قُلْ رَبِّ زِدْنى عِلْما (5)» چطور می شود؟ علم خود نبی اکرم هم باید اضافه بشود. سید جزایری رحمت الله علیه در اول آن شرحی که مرقوم فرمودند بر صحیفه، می فرماید: که بر علم آنها هم باید اضافه بشود. خوب ! این آیه هست، اون حدیث هم که هست: لَوْ كُشِفَ الْغِطَاءُ مَا ازْدَدْتُ يَقِيناً (6) خوب این دو تا را ما چه طور باید جمع بکنیم؟ حالا باز رفقا فکر بکنند برای دفعه بعد،

ص: 69

معنی انتظار حقیقی

عن الصّادق عليه الصلوة والسلام: طُوبَى لِشِيعَةِ قَائِمِنَا الْمُنْتَظِرِينَ لِظُهُوره فِي غَيْبَتِهِ وَ الْمُطِيعِينَ لَهُ فِي ظُهُورِهِ أُولَئِكَ أَوْلِيَاءُ اللَّهِ الَّذِينَ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلا هُمْ يَحْزَنُون (2) خوشا به حال شیعه ی قائم ما، آن اشخاصی که منتظر ظهور امام زمان هستند در غیبتش، اما رفقای عزیز! وقتی که از امام باقر علیه الصلوة والسلام سوال می کنند: یابن رسول الله انتظار قائم معنایش چیست؟ حضرت فرمودند: منتظرین قائم ما باید همیشه در حال امتثال اوامر ما باشند امراً و نهیاً؛ که یعنی ای امام زمان کی ما جمال تو را زیارت می کنیم؟ خوب اینها تحفهشان چیست؟ استقامت در فرمانبرداری ما؛ اگر استقامت کردند، اینها از افراد بارز منتظرین امام غایب هستند. برای شما یک شب عرض کردم که پروردگار در زمان غیبت، به قدری برکسانی که انتظار فرج می کشند، عرفان و شناخت نسبت به امام زمان مرحمت میکند که دیگر غیبت برای آنها مثل حضور می شود، کالعیان می شود، یعنی دیگر غیبت برای آنها مفهوم ندارد: لأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى ذِكْرُهُ أَعْطَاهُمْ مِنَ الْعُقُولِ وَ الْأَنْهَامِ وَ الْمَعْرِفَةِ مَا صَارَتْ بِهِ الْغَيْبَةُ عِنْدَهُمْ بِمَنْزِلَةِ الْمُشَاهَدَة (3) بر می دارند رقعه می نویسند برای امام زمان و جواب می گیرند و با آن حضرت درد دل و صحبت می کنند. بعد حضرت مقام آنها را ابراز می فرماید که آنها در درجه ی مجاهدانی هستند که در برابر رسول خدا صلى الله عليه و آله جهاد می کنند. طوبی

ص: 70

اجر منتظران واقعی

حالا پروردگار چه موقعیتی برای اینها قائل شده است؟ إِنَّ أَدْنَى مَا يَكُونُ لَهُمْ مِنَ الثَّوَاب أَنْ يُنَادِيَهُمُ الْبَارِئُ عَزَّ وَجَلَّ: عِبَادِى آمَنْتُمْ بسِرِّي وَ صَدَّقْتُمْ اجر منتظران بِغَيْنِي فَأَبْشِرُوا بِحُسْنِ الثَّوَابِ مِنِّی (1) کمترین ثوابی که برای این اشخاص منتظر واقعی ظهور متصوَّر است، این است که پروردگار آنها را ندا می کند، عبادی و امائی. آی بندگان من! شما ایمان به غیب آورده اید فانتمْ عِبَادِی وَ إِمَائِي حَقا؛ بارك الله ! آی مردها! بارک الله آی کنیزهای حضرت زهرا سلام الله علیها! شما حقیقتاً بندگان

ص: 71

بهترین کار در زمان غیبت

راوی می گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: یا ابْنَ رَسُول الله فَمَا أَفْضَلُ مَا يَسْتَعْمِلُهُ الْمُؤْمِنُ فِي ذَلِكَ الزَّمَانِ؟ قَالَ: حِفْظُ اللَّسَانِ وَ لُزُومُ الْبَيْت (3) در این زمان چه عملی مورد نظر شریف شماست که مؤمن عمل کند؟ شیعیان به چه چیزی باید تخلق داشته باشند؟ حالا ببینید چقدر مهم است حفظ زبان؟ لال بشوید... لال !! ولیکن این لال بودن یک کمالی است دیگر؛ مؤمنین ما، از شنیدن حرفهای ناروا کر هستند و از گفتن حرفهای غیر حق لالند! ولی شما می خواهید اظهار عقیده بکنید، اظهار شخصیت بکنید که من فلانم، این کار را خراب کرده است! و لیکن البته نصیحت بکنید.

خدا رحمت بکند _ حالا امشب ما مرتب طلب مغفرت می کنیم برای آقا آشیخ مرتضی رضوان الله تعالى عليه _ ایشان در هر مجمعی که می نشستند، یک تسبیح زیر عبا یک استخاره می کردند که همین الآنه چه روایتی را باید در اینجا

ص: 72

راه به دست آوردن ولایت

ین روایت را هم بشنوید: وقال عليه الصلوة والسلام: مَنْ كَانَ اللَّهُ مُطيعاً فَهُوَ لَنَا وَلِيُّ (2) امام صادق علیه السلام فرمودند ولی ما کسی است که اطاعت خدا را ما ولایت بكند وَ مَنْ كَانَ لِلَّهِ عَاصِياً فَهُوَ لَنَا عَدُوٌّ وَ مَا تُنَالُ وَلَا تُنَا إِلَّا بِالْعَمَلِ وَ الْوَرَعِ (3)

ص: 73

علت ترس از مرگ

حالا این حدیثی که می خوانم شنیده اید، اما باز یک بار دیگر بشنوید و توجهاتی تازه بكنيد رفقا: جَاءَ رَجُلٌ إِلَى أَبِي ذَرِّ فَقَالَ: يَا أَبَا ذَرِّ مَا لَنَا نَكْرَهُ الْمَوْتَ؟ چرا ما از موت بدمان می آید؟ (1) یا اباذر چرا حالت نوع مردم این است که از مردن بدشان می آید؟ فَقَالَ: لأَنَّكُمْ عَمَّرْتُمُ الدُّنْيَا وَ أَخْرَبْتُمُ الْآخِرَةَ فَتَكْرَهُونَ أَنْ تُنْقَلُوا مِنْ عُمْرَانِ إِلَى خَرَاب (2) فرمود: چون دنیا را آبادان و معمور کردید! هی ساختمان، هی ساختمان! دنیا را از هر جهت تعمیر کردید؛ اما آخرت خراب است، برای ساختمان آخرت کاری نکرده اید؛ بخاطر همین کراهت دارید، بدتان میآید از اینکه از جای آباد به جای خراب بروید.

محسن کیست؟

همانی که فرموده: لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَة الله (5)، همان هم فرمود: يا وَيْلَنا إِنَّا كُنَّا ظالمين (6)؛ وای بر ما، ما از ستمکاران بر نفس خودمان بودیم. تو می گویی رحمت خدا كجاست؟ إِنَّ رَحْمَتَ اللهِ قَريبٌ مِنَ الْمُحْسِنين (7): خدا در قرآنش فرموده است که رحمت خدا هست، فراوان هم هست؛ اما به سر محسنین می بارد. سؤال کردند: من المُحسنُ یا رَسولَ الله ؟ محسن کیست ؟ جواب فرمود: محسن آن کسی است که نگاهش حق، گفتنش حق، قبول و عدم قبولش برای حق است؛ این است محسن، و این است بیان خاندان عصمت.

12/ 4/ 66

ص: 75

درس هفتم

اهمیت علم و احیای آن

البته استخاره کردم برای همکاران خودم این روایت را باز دو مرتبه بخوانم، چون دفعه ی قبل مهمان آمده بود ،و نشد که آن را دقیق بخوانم: رَحِمَ الله عَبْداً أحْيَا العِلْمَ خدا رحمت كند و بیامرزد آن کسی را که علم و دانش را زنده کند. بعد سئوال شد که: وَ مَا إِحْيَاؤُهُ؟ قَالَ أَنْ يُذَاكِرَ بِهِ أَهْلَ الدِّينِ وَ أَهْلَ الْوَرِع (4)خوبزنده کردن یعنی چی؟ عرض کردند: یابن رسول الله زنده کردن علم به چه شکل

ص: 77

عالمان امت دو گونه اند

اما باز برای اینکه همکارهای بنده یک قدری دقت پیدا بکنند، این مطلب را هم عرض بکنم که: و قال صلى الله علیه و آله: عُلَماءُ هذه الأُمَّة رَجُلان، رَجُلٌ آتاه الله علما فَبَذلهُ للنّاس (1) : دانشمندان این امت دو دسته هستند: یک دسته علمایی هستند که پروردگار علم را در دسترس آنها گذاشته و آنها هم آن را بذل کردند به مردم؛ و لَم يَأخُذ عَليه طَعْماً و لَم يَشْر به ثَمَناً در برابر آن غذایی از مردم در خواست نکردند و ما بازائش ثمنی قرار ندادند؛ بینی و بین پروردگار، خالصاً لِوَجهِ الله، علمش را در دسترس مردم گذاشت: فَذلكَ يَستَغفرُ لَه حيتان البحر ودَوابُّ البَرِّ والطَّيرَ في جَوَّ السَّماء ويقدُمُ على الله سيداً شریفاً حتّى يُرافق المُرسَلين (2) ماهی های دریا و جانوران خاک و پرندگان در آسمان، استغفار و طلب آمرزش برای چنین عالمی می کنند، گناهان او آمرزیده می شود و وارد به پروردگار می شود در حالی که سید و شریف خواهد بود و با پیامبران و فرستادگان خدا همنشین است، با آنها همدم می شود؛ با آنها هم صحبت می شود.

آنوقت در قبال این آدم، رَجُل آتاه الله علماً فَبَخِلَ به عن عباد الله و أخذَ عَليه طَعْماً و شَرى به ثَمَناً فَذلك يُلجَمُ يَومَ القيامةِ بلجام من نارٍ و يُنادى مُنادٍ: هذا الذى آتاه الله علماً فبخل به عَن عباد الله و أخذَ عليه طَعماً و اشترى به ثمناً و كذلك حتّى يُفرَغَ من الحساب (3) عالمی است که خداوند به او علم اعطا کرده، ولی از بذل آن به بندگان خدا بخل می ورزد و در برابر آن بها طلب می کند؛ این

ص: 78

آیات پایانی سوره حشر

عصری داشتم آیات آخر سوره ی حشر را مطالعه می کردم: لَوْ أَنْزَلْنَا هَذَا آیات پایانی

الْقُرْآنَ عَلَى جَبَلٍ لَرَأَيْتَهُ خاشعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ وَ تِلْكَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ (1) : ای حبیب من اگر این قرآن را، ما، بر کوه بخوانیم و او فهمی داشت _ که شما دارید! _ هر آینه متلاشی می شد! مدتها فکر می کردم که چه طور شده است؟ قرآن به قلب من خوانده می شود و من خاشع نمی شوم؛ چرا؟

پیامبر گرامی اسلام فرمودند که: اسم اعظم در همین آیات سورهی حشر است (2) بعد فرمودند: اگر مریض بخواند، البته شفاء نصیب او خواهد شد(3).در فکر این بودم که چرا قلب ما خاشع نمیشود و حال اینکه فرمودند: لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلى جَبَلٍ لَرَأَيْتَهُ خاشعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْيَةِ اللهِ، اگر برکوه نازل شود خاشع می شود! چرا قلب من خشوع نمی کند ؟ بعد از ذکر مقدمه ای باید بگویم: از آن اول که وارد این درسهای مقدماتی می شدیم این شعر:

شَكُوتُ الى وكيع سوءَ حِفظى*** فَأرشدني إلى تَركِ المَعاصى

جایگاه قلب در حیات انسان

بعد فرمود: علم و دانش، فضل پروردگار است و فضل پروردگار، به عاصی داده نمی شود؛ و قال صلى الله عليه وآله وسلم : أَلَا وَ إِنَّ فِي الْجَسَدِ مُضْغَةً إِذَا صَلَحَتْ صَلَحَ الْجَسَدُ كُلُّهُ وَإِذَا فَسَدَتْ فَسَدَ الْجَسَدُ كُلُّهُ أَلَا وَ هِيَ الْقَلْبُ (2) خوب پس چرا ! اگر واقعاً قلبها و دلهای ما اصلاح شده است؛ از آنجایی که قلب امیر الجوارح است، باید پا درست حرکت کند، دست درست عمل کند، چشمها مناظر محرم را نبیند، گوش غیبت نشنود، اما متأسفانه مثل اینکه امیر جوارح خانه نشین شده است! عقل خانه نشین شده است. فرمود: اگر این پاره ی گوشت رو به تباهی و بیماری برود، دیگر هیچ کدام از اندامهای بدن، روی سعادت را نخواهند دید، تمام به تباهی خواهند رفت.

وقال صلى الله عليه وآله وسلم: ليسَ العِلمُ بكَثرَةِ التَّعَلُّم وإِنَّما هُو نورٌ يَقذفه اللهُ تَعالى في قَلب مَن يُريدُ الله أن يَهديه (3) و (4)؛ کسی که خداوند خواهان هدایت اوست _ به اینکه دستش را بگیرد و به مقصد برساند _ البته قلبش را منوّر می کند.

امام صادق علیه السلام به عنوان بصری فرمود: فَإِنْ أَرَدْتَ الْعِلْمَ فَاطْلُبْ أَوَّلًا في نَفْسِكَ حَقِيقَةَ الْعُبُودِيَّة (5) باید اول حقیقت بندگی را در دلت جویا باشی، اول حقیقت بندگی را باید در دلت زنده کنی؛ آن وقت و اطلبِ العِلَمَ بِاسْتِعْمَالِه؛ با عمل به علم، علم را طلب کن. نه اینکه علم را یاد بگیری و به قلب نرسد.

و قال صلى الله عليه و آله و سلّم: «العلم علمان: علمٌ عَلى اللّسان فَذلكَ حُجَّةُ الله عزَّ وجَلَّ عَلى ابن آدمَ و عِلمُ فِي القَلب فَذلك العِلمُ النّافِع » (6) این

ص: 80

علم نافع

معنی اش چیست؟ علمی که به قلب راه یافته و روح انسان را سامان علم نافع داده باشد، آن علم نافع است. که نبی اکرم صلى الله عليه و آله و سلّم عرض کردند: بارالها به من علم نافع نصیب بفرما و من پناه می برم به تو از علم غیر نافع (1) پس علم نافع چی شد آقا؟ علمی است که به قلب راه پیدا کرده باشد و روح انسان را منوّر کرده باشد.

یک وقتی مطالعه می کردم که یک شب، شهید رحمت الله علیه از نماز شب محروم ماند، آنوقت این شعر را در مرثیه بر این مصیبت خودش خواند که بنده بعضی از قسمتهایش را برای آقایان نقل می کنم:

عَظُمت مُصيبَةُ عَبدك المِسكين *** في نَومِه عَن مَهر حور العين (2)

آنهایی که دعای « وَ مِنَ الْحُورِ الْعِينِ بِرَحْمَتِكَ فَزَوِّجْنا (3) » می خوانند، آن مهریه اش تهجد و بیداری شب است آقا! آنوقت تازه این هم لذت مادی است.

الأولياء تلذَّذوا بك في الدُّجى *** بِتَهَجُّدٍ وتَخَشُّعٍ و حَنينٍ

دوستان تو در شبهای تاریک، بواسطه بندگی و خشوع و ناله، حظ و لذت می برند.

و طَرَدتَنِي عَن قَرِعِ بابِكَ دونَهم *** أَتَرى لِعِظَمِ جَرَائِمِي سَبَقونى (4)

ای پروردگار عزیز! مرا از زدن باب رحمتت راندی و طرد کردی! در حالی که با دوستان خودت بر خلاف این عمل کرده ای (5)! آیا به جهت بزرگی گناهان من،آنها بر من سبقت جستند؟ یا خیر! آنها گناه نکردند! مورد ترحم تو واقع شدند یا اینکه گناه کردند: «فَعفَوتَ عَنهم دونی (6) » آنها را بخشیدی، مرا نبخشیدی.

ص: 81

مومن کیست؟

ببین داداش جون! عرض کردند یا بن رسول الله مؤمن کیست؟ حضرت فرمودند: من سائَتهُ سَيِّئَتُه وسَرَّتَهُ حَسَنَتُه فَهو مُؤمنٌ (1) بلند شده، نشاط داشته، دو رکعت نماز مستحبی خوانده! مگر پروردگار بواسطه ی این جوانها به ما رحم بکند. البته اینها ریا نمی کنند. اصلاً ریا نمی دانند چیست؟ می آید به من حالاتش را می گوید، می گوید من هر وقت که صبح بر میخیزم برای نماز و قرآن و این چیزها، بعد برنامه اش را عنوان کرد و گفت: آیا برنامه دیگری هم هست؟ چون یک دفعه گفتیم، چنانچه وضو گرفتید و نماز نخواندید، جقا کردید! نماز خواندید و از من چیزی درخواست کردید! و من برآورده نکردم، من جفا کردم؛ وَ لَسْتُ بِرَبِّ جَافِ (2) من پروردگار جفا کار نیستم.

اول صبح، بعد از قرآن، من وضو می گیرم، دو رکعت نوافل مبتدئه را می خوانم بعد سجده می روم می گویم پروردگار عزیز من! من قدم برمی دارم هرچه که خیر من است، برایم پیش بیاور. آنوقت خدا: إذا أحَبَّ اللَّهُ عَبداً أَلْهَمَه رُشَدَهُ و وَفقَه لطاعته (3) الهام می کند رشد او را، خیر او را؛ بارک الله عجب جوانهایی! حالا وقتی که شعر شهید را خواندم، می خواستم به درگاه پروردگار عرض کنم: پروردگارا آیا نوع ما، اگر نماز صبحمان قضاء بشود، آیا این درد دل ها را خواهیم داشت؟ ایشان یک شب نماز شبش قضاء شد، به درگاه پروردگار ناله ها زد که این چطور می شود؟ ای پروردگار چرا من را بیدار نکردی؟ چطور شد؟ چطور شد من مورد رحمت تو

ص: 82

بعضی ها خودشان را مسخره کرده اند

این روایت را بخوانم و صحبتم را ختم کنم: قال علىُّ بنُ موسى الرّضا عليه الصلوة و السلام: مَنِ اسْتَغْفَرَ بِلِسَانِهِ وَ لَمْ يَنْدَمْ بِقَلْبِهِ فَقَدِ اسْتَهَزَأَ بِنَفْسِهِ (1) کرده اند هر کس که استغفار بکند، صیغه ی استغفار جاری بکند و قلبا ندامت نبرد، حضرت فرمود: این نفس خودش را مسخره کرده است.

وَ مَنْ سَأَلَ اللَّهَ التَّوْفِيقَ وَ لَمْ يَجْتَهِدُ فَقَدِ اسْتَهَزَأَ بِنَفْسِهِ (2) کسی که از پروردگار درخواست توفیق می کند ولی مجاهده نمی کند، باز میگیرد می خوابد، خودش را مسخره کرده.

وَ مَنِ اسْتَحْزَمَ وَ لَمْ يَحْذَرْ فَقَدِ اسْتَهَزَأَ بِنَفْسِهِ کسی هم که دوست دارد احتیاط کند ولی خودداری از گناه نمی کند، خودش را مسخره کرده.

وَ مَنْ سَأَلَ اللَّهَ الْجَنَّةَ وَ لَمْ يَصْبرْ عَلَى الشَّدَائِدِ فَقَدِ اسْتَهَزَأَ بَنَفْسِهِ (3) کسی که از خدا بهشت می طلبد ولی بر سختیها صبر نمی کند خود را مسخره کرده، البته اگر کسی درخواست بهشت دارد، باید در برابر گناه و سختی ها صبر صبر کند؛ امام علیه السلام فرمود: حُفَّت الْجَنَّةُ بالْمَكَاره (4) باید در مقابل حوادث روز افزون صبور باشد، زبانش را نگه بدارد، افعالش را حساب کند؛ خدا شاهد است اگر افعال شما منطبق نشود با فرمایش اهل بیت، مُبَعِّد است. همان رفتار، شما را از ساحت قرب اقدس پروردگار دور می کند.

ص: 83

آمادگی برای مرگ به چیست

يا أميرَ المُؤْمنين مَا الإستعداد؟ وقتی که از امیر المؤمنین علیه السلا سؤال می کنند که: آمادگی برای مرگ چیست؟ حضرت بیان می فرماید: که استعداد عبارت از این است که اوامر پروردگار را اطاعت بکنید، نواهی را منتهی بشوید (=ترک کنید)، فضائل اخلاقی را متخلق بشوید، یعنی عمل بکنید، حسد و کبر و بخل را از خودتان دور بکنید (3)

وَ مَنْ ذَكَرَ اللهَ وَ لَمْ يَسْتَبِقُ إِلَى لِقَائِهِ فَقَدِ اسْتَهَزَأَ بِنَفْسِهِ (4) کسی که متذکر پروردگار شد و لقاء پروردگار را اشتیاق ندارد آن شخص خودش را استهزاء کرده. کسی هم که اصرار به معاصی دارد، و توبه و جبران نمی کند، و از آن طرف، از خدا درخواست عفو می کند، فَقَد استَهزَءَ بنفسه، خودش را مسخره کرده!

انشاء الله مورد دعای آقایان و مشمول عنایت آقایان واقع می شوم

66/4/5

ص: 84

درس هشتم

باید با اخلاص دعا کنید تا مستجاب شود

باید با اخلاص خودتان، با واقعیت خودتان، با اتکاء به پروردگار که فرموده است: ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُم (2) این عمل را انجام بدهید. پروردگار هیچ گاه به روی سیاه من نگاه نمی کند، اما خواهش می کنم این چند روزه که مشغول خواندن زیارت هستید، اگر یک کسی به شما فحش داد، در جواب بگو قربانت بروم! همین! خودت را در تمام جهت تسلیم پروردگار کن؛ در حال مراقبه باش. می خواهی روزی یک ساعت و نیم، دو ساعت وقت صرف دعا کنی که _ ان شاء الله _ فقط یگانه کسی که در مقابل این پلنگ تیز دندان _ یعنی صدام _ است،

ابا عبد الله عليه السلام است. امام صادق علیه السلام می فرماید: بروید به ابا عبد الله توسل بجوئید، حضرت ثامن الحجج علیه السلام هم همین طور (3) نبادا در این مدت متعرض کسی بشوی، به کسی چیزی بگویی، یا اگر او چیزی گفت، جوابی بدهی!

ببین جونم! یک چیزی به شما بگویم: بعضی ها می گویند اصلا دعا برای چه؟ خود مسئولین می گویند جنگ باید باشد، چرا ما دعا کنیم؟ به این کارها کار نداشته باش آقاجون من! تو همت کن و مردم را از این قضایا و گرفتاری جنگ

ص: 86

یکی از مهم ترین آداب دعا

بنده وقتی میروم به زیارت ثامن الحجج علیه السلام، از نظر روحی و مراقبت مُحرِم می شوم، مثل این که آدم برای مکه محرم شده است. یک کسی به من گفت آقای میرزا خواب دیده ام مُحرِم شدی! گفتم درسته. هیچ من گوشم به این حرفها بدهکار نیست که مثلا اگر می روم حرم ثامن الحجج ضریح را نگاه کنم! چقدر باشکوه است، طاق را نگاه کنم چطور ساخته شده! نه بابا، بلکه من این همه به ارض اقدس مشرف شده ام، توجه به نقشه جغرافیایی آنجا هم نکردم! فایده ای برای من ندارد. اینها اصلا چی چی هست؟ پس زبان تو، چشم تو، گوش تو باید مراقبت بشود و اگر می خواهی یک قدم بلندی برداری، خیالاتت را هم کنترل کن. وقتی که توجه به پروردگار می کنی، ابتلائات قلبی، غم و غصه ها

ص: 87

جایگاه دعا در زندگی

حالا من یک حدیث قشنگی برایتان می خوانم تا ببینید چقدر خوب است: قالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله: ألا أدُلُّكُمْ عَلَى سِلاح يُنْجِيكُمْ مِنْ أَعْدائِكُمْ یُدِرُّ أرْزَاقَكُمْ؟ قَالُوا: بلى قالَ: تَدْعُونَ رَبَّكُمْ ِباللَّيْل وَ النَّهارِ، فَإِنَّ سلاحَ الْمُؤمن الدُّعاء (2) پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: آیا نمی خواهید اسلحه ای به شما معرفی کنم، به شما بدهم که شما را نجات دهد؟ آیا دلالت بکنم شما را به یک سلاح و اسلحه که شما را نجات می دهد؟ _ دعا سلاح انبیاست (3) _ بقدری من

ص: 88

حتى حيوانات هم از برکت امام علیه السّلام بهره مند

به امام باقر علیه السلام عرض کردند که آقا گرگ آمده است، همه فرار کردند! حضرت فرمود: این گرگ با من کار دارد، با کسی کاری ندارد. گرگ آمد با زبان خودش با حضرت صحبت کرد و عرضه داشت :که گوشت و پوست شیعیان شما برما حرام است؛ من برای حاجتی به در خانه شما آمده ام؛ ماده ی من در این کوه است؛ دعا بکنید او به سلامت فارغ شود، حضرت فرمودند: برو فارغ می شود (1) . گنجشک آمد خدمت حضرت رضا علیه السلام؛ گفت: یابن رسول الله من در گوشه ای تخم می گذارم اما ماری می آید و تخم ها را می خورد. حضرت فرمود: برو دیگر مار نمی آید! (2)تمام شد آقاجون من! این پلنگ تیز دندان؛ صدام، پلنگه! علاجش هم ابا عبد الله است، ایشان عزیز الله است. آنها متصرف در کائنات هستند: إرَادَةُ الرَّبِّ فِي مَقَادِير أموره تَهْبِطُ إِلَيْكُمْ وَ تَصْدُرُ مِنْ بُيُوتِكُمْ (3) ؛ البته این را هم فرموده اند که: لا تَجْعَلُونَا أَرْباباً وَ قُولُوا فِي فَضْلِنَا مَا شِئْتُم (4)ما را ربّ ندانید و درباره فضیلت ما هر چه می توانید بگویید.

آقا وقتی زیارت عاشورا می خوانی اصلا لال شو، اصلا انگار چیزی نمی شنوی، آنهائی که زیارت عاشورا می توانند بخوانند، چهل نفر باید باشند، تنها

ص: 89

گناه انسان رابه ورطه هلاک می اندازد

اما امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: احْذَرُوا الذُّنُوبَ الْمُوَرِّطَةَ وَ الْعُيُوبَ الْمُسْخِطَةَ أُولِي الأَبْصَارِ وَالأَسْمَاعِ وَالْعَافِيَةِ وَ الْمَتَاعِ هَلْ مِنْ مَنَاصٍ أو خَلاص أَوْ مَعَاذٍ أَوْ مَلاذ أوْ فِرَار أَوْ مَحَار أمْ لا (4) آی بندگان خدا! حذر کنید از گناهانی که صاحب خودش را به هلاکت می اندازد. نوع تمرّد در فرامین پروردگار، انسان را هلاک می کند، کسی که متابعت از شهوات می کند، هلاک شده است؛ کسی که امیال نفسانی اش را ترتیب اثر می دهد، خدای او همان است و هلاک می شود (5)؛ و همچنین حذر کنید از عیوبی که پروردگار را به غضب در می آورد، مثل اهانت کردن به اولیای خدا ،اولیای خدا را چیزی به حساب نیاوردن، به حرفهایشان اعتنا نکردن، به مواعظ الهیه که از دهان آنها صادر می شود، ترتیب اثر ندادن، هِی منازعه کردن.

ص: 90

یکی از صفات مؤمن

یک حدیث کوچک هم بخوانم که اوقات شما به جا بیاید؛ راوی می گوید از حضرت أبي عَبْدِ الله الصادق علیه السلام پرسیدم: بِأَيِّ شَيْءٍ يَعْلَمُ الْمُؤْمِنُ بِأَنَّهُ مُؤْمِنُ؟ قَالَ بالتَّسْلِيم لِله وَ الرِّضا فيما وَرَدَ عَلَيْهِ مِنْ سُرُورٍ أَوْ سَخَطِ (1) يابن رسول الله! چه راهی است که ما بفهمیم مؤمن هستیم یا دیگری مؤمن است؟ حضرت فرمود :ببینید تسلیم به خدا دارد؟ رضایت دارد به آن چیزی که وارد می شود بر او؟ المؤمنُ لا تَختَلُّه كَفْرَةُ المَصائب و تَواتُرِ النَّوائِب عن التسليم لِرَبِّه و الرّضا بِقَضائِه كالحَمامَةِ الَّتى تُؤْخَذُ فَراخُها مِن وَكْرها ثُمَّ تَعُودُ إليه (2) .

مؤمن این مکاره و سختی ها را یک چیز معمولی می داند و زیادتی سختی ها او را از تسلیم و رضا به قضای الهی باز نمی دارد. در تمام شرایط همان تسلیمی که دارد، دارد!! بابا خداوند یک اعلامیه دارد نمی دانید؟ آخه یک اعلامیه دیگران می دهند و یک اعلامیه خداوند متعال می دهد. اعلامیه ی حضرت حق این است: قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله: يَقُولُ اللهُ عَزَّ وَجَلَّ مَنْ لَمْ يَرْضَ بِقَضَائِي وَ لَمْ يَشْكُرْ لِنَعْمَائِي وَ لَمْ يَصْبِرْ عَلَى بَلائِي فَلْيَتَّخِذْ رَبِّاً سِوَائِی(3)؛ اگر کسی صبر نمی کند در بلاهای من؛ و به قضای من رضا نمی دهد، برای خود رب دیگری بگیرد! اصلاً بسیاری از این بلاها عمل خود من است که حالا منعکس شده، این عمل خود من است!

ص: 92

تسلیم در برابر امر الهی

آدم خوب این طور است: كالحَمامَةِ الَّتى تُؤْخَذُ فَراخُها مِن وَكُرها ثُمَّ تَعُودُ إليه (1) ؛ این کبوتری که در قفس دارم، خودش بچه می گذارد، می بیند بچه هایش را جلویش سر می برند، اما دو مرتبه سرش را می اندازد پایین و با کمال تسلیم میرود در لانه اش. پس بنابراین اگر بخواهی بفهمی که مؤمنی یا نه؛ ببین که تسلیم در برابر اراده الهی و در برابر حوادث داری یا نه. آن انسان شقی کار خودش را باید بکند؛ او باید سیر استکمالی خودش را بکند، خدا رحمت بکند مرحوم آقای شاه آبادی رضوان الله علیه استاد فلسفه، استاد عرفان _ می فرمود :همان طوری که مؤمن باید سیر استکمالی خودش را در ماه رمضان بکند، شقی هم باید سیر استکمالی اش را در شقاوت بکند؛ و لیکن اینها باید سیر خودشان را بکنند. آن کار خودش را می کند و شما هم کارخودتان را بکنید. اما این چند وقته هر خورده حسابی، بدهکاری، طلبکاری که با کسی دارید تسویه کنید. اگر کسی از دستت ناراضی است آنها را از خودت راضی کن، از حق خودت هم صرف نظر کن، تا ببینیم انشاء الله الرحمن چه می شود.

66/12/7

ص: 93

درس نهم

ارزش حرکت به سوی نماز جماعت

رؤیا دیدم که تو، از منزل که حرکت می کنی، نماز جماعت میخوانی تا مسجد؛ خوب، معلوم است که همه اش را می نویسند، قدم به قدم! «مَنْ مَشَى إِلَى مَسْجِد يَطْلُبُ فيه الْجَمَاعَةَ » شخصی حرکت کرده و آمده برای جماعت! مسئله شرعی امشب ما همین است! آخه اول باید من ارزش عمل را درک بکنم: «كَانَ لَهُ بِكُلِّ خَطوَةٍ _ هر قدمی که بر می دارد _ سَبْعُونَ أَلْفَ حَسَنَةٍ» امام عليه السلام مبالغه گوئی نمی فرماید! یعنی هفتاد هزار حسنه. خوب، با این حساب، دنیا چطور متجر اولیاء خدا نیست؟ خوب متجری است آقا! به من گفتند: آقا، آخه شما پنج شنبه، جمعه، یک نفسی بکش! جواب داد:م آخه لذتی بالاتر از لذت علم هست؟ چه نفسی بکشم؟ هرچه بکشم، هر چه اقدام بکنم باز دیر است؛ هفتاد هزار حسنه!! «يُرْفَعُ لَهُ مِنَ الدَّرَجَاتِ مِثْلُ ذَلِكَ»: درجه اش هم مثل همان است، هفتاد هزار درجه؛ «فَإِنْ مَاتَ وَ هُوَ عَلَى ذَلِكَ» اگر، در همین حال باشد و بمیرد، در همین حال که آمده است برای جماعت؛ پروردگار هفتاد هزار ملک را در قبرش موکل می کند کند که «يُبَشِّرُونَهُ» بشارت بدهند به او و مأنوس باشند با او در وحدتش. «وَ يَسْتَغْفِرُونَ لَهُ حَتَّى يُبْعَثَ» برای او تا قیامت استغفار کنند، طلب آمرزش بکنند.

آن وقت در کتاب الرّوضة البَهيَّة (1) فرموده: أنَّ الصَّلاةَ الواحدة منها تعدِلُ خَمساً، أو سَبعاً و عِشرينَ صلاةٍ مَعَ غَير العالم، و مَعَهُ أَلفاً (2) . یک رکعت نماز جماعت با امام جماعت غیر عالم، معادل بیست و پنج یا بیست و هفت رکعت غیر جماعت است، اما در صورتی که با امام جماعت عالم باشد، 1000 رکعت است؛ خوب چطور دنیا دار التجاره نیست؟ نمی خواهی خودت برای خودت

ص: 95

چطور امام خود را کمک کنیم

اما نبی اکرم صلى الله عليه و آله: « لَقَدْ كانَ لَكُمْ فى رَسُول الله أُسْوَةٌ حَسَنَة» (1) پیامبر خدا برای شما الگوی خوبی است؛ آخر باید یک شباهتی به آن حضرت داشته باشی داداش جون! امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: أَعِينُونِي بِوَرَعِ کمک کنیم؟ و اجتهاد (2) یعنی: مرا با ورع (=خود داری از گناه) و کوشش کمک کنید. چطورما را کمک کنید؟ یعنی با اعمال صالحه؛ با پرهیزگاری و کوشش.

این اشخاص لجام گسیخته که با هم نزاع می کنند و در گوش هم می زنند، یکی می آید در گوشش می گوید آخه آقاجان من، جای آشتی هم بگذارید؛ فردا می خواهید در روی هم نگاه کنید.

«أعِينُونِی بِوَرَع وَ اجْتِهَاد»؛ آخه کمک کنید، جای آشتی را بگذارید بابا! آخه رسول الله صلى الله علیه و آله چکار می کرد؟ با اینکه دقیقه ای، آنی، غافل نبود و همیشه خود را در محضر و حضور پروردگار می دیدند، شب آب وضو را تهیه می فرمودند و می گذاشتند در بالای سرشان، مسواکشان هم که از چوبهای اراک بود، بالای سرشان و یک سجاده کوچک... آن وقت برمی خاستند و می فرمودند: الْحَمْدُ للهِ الَّذِى أَحْيَانِي بَعْدَ مَا أَمَاتَنِي (3) اول شکرگذاری می کردند که پروردگار نعمت حیات دوباره را به او داده است _ چون ممکن است وقتی که خوابیدی، بمیری؛ _ الحمد لله شکر می کنم که در دارالتجاره ما را نبستند. بعد آیات را

ص: 96

اهمیت ماه رجب

باز باید رفقا توجه کنند: ماه رجب را شهر أصمّ گفتند: لأنّه لم يُسمَع فيك غَضَبُ الله تعالى على قومٍ قطُّ، مثل اینکه من اولادی دارم و به او می گویم: بابا..... این هفته من نمی خواهم با تو پرخاش کنم، می خواهم درِ آشتی نشان بدهم، کتک نمی زنم. آنوقت نباید من خوش حساب باشم؟ شنیده نشده است که در ماه رجب پروردگار از امم سابقه کسی را عذاب بکند.

گفته اند: الترجيب هو تكَرَّر ذكر الله، چون ملائکه در این ماه صدایشان همه اش به تسبیح و تحلیل و تحمید است؛ و رَجَموا فيه الشَّيطانَ حتّى لا يُؤذوا

ص: 97

اول از همه باید دل را آماده کنیم

اول از همه دل را آماده کن، ول دل را باید خالی کنیم. مرحوم آقا میرزا جواد آقا رضوان الله تعالی علیه می فرماید: اینکه گفتند: احیاء بگیر یعنی همین لقلقه لسان نباشد، یعنی قلب را یک کاری بکن، از غیر خدا خارج کن، از آن مألوفات خارج کن:

یک صبح به اخلاص بیا بر در دوست *** گر کام تو برنیامد آنگه گله کن (4)

فَارْفُضُوا يَا أَهْلَ الْأَرْضِ مَا أَنْتُمْ عَلَيْهِ مِنْ غُرُورهَا (5)، ای مردم و ای اهل زمین! آنچه را که باعث فریفته شدن و غفلت شما بوده است وا گذارید، رها كنيد: وَ هَلُمُّوا إِلَى كَرَامَتِي وَ مُصَاحَبَتِي وَ مُجَالَسَتِی وَ مُؤَانَسَتِی (6) بیائید نزد کرامت های من، برای مصاحبت با من، برای همنشینی با من، برای رفاقت با من و آنها را رها کنید.

زعیم عالیقدر، رهبر کبیر انقلاب شبهای جمعه در قم که درس اخلاق

ص: 98

دوستی و انس با خدا چگونع مسیر است؟

می فرمودند، نوعاً این آیه را تلاوت می فرمودند: ما عِنْدَكُمْ يَنْفَدُ وَ ما عِنْدَ الله باق (1) ، آنچه نزد شماست از بین می رود، و آنچه نزد خداست باقی می ماند. یک قدری سراغ باقی بروید. فَارْفُضُوا... مَا أَنْتُمْ عَلَيْهِ مِنْ غُرُورهَا وَ هَلُمُّوا إِلَى كَرَامَتِي وَ مُصَاحَبَتِي وَ مُجَالَسَتِی وَ مُؤَانَسَتِی (2) ؛موسی عرض کرد بار الها بلند تو را صدا کنم؟ فرمود: أنَا جَلِيسُ مَنْ ذَكَرَنِی (3) من همنشین آن کسی هستم که مرا یاد می کند. مصاحبت کنید با من، با من مأنوس بشوید!! وَ آنِسُونِي أَوَّانِسُكُمْ وَ أَسَارِعْ إِلَى مَحَبَّتِكُم (4) با شما زود انس می گیرم. اگر یک قدم بیائید ده قدم می آیم. باید همین چیزها قلب شما را بشوید باید همین فرمایشات و روش اهل بیت قلبهای شما را تازه کند، دلهای شما را تازه کند شما را مهیا کند.

شرح حال حاجی اشرفی

ایشان استاد همان کسی (2) بود که که یک کاغذ نوشت برای ثامن الحجج سلام الله علیه و به یکی از رفقا که مشرف می شد گفت: این را بینداز توی ضریح مطهر، و جوابش را همانجا بگیر و بیاور! ایشان پیش خودش فکر کرد که حاجی چه حرفها میزند؟ کاغذ را بیندازم در حرم و جوابش را هم بگیرم بیاورم؟ چه حرفها! بالأخره با تعجب رفت. شب آخر که خواست خداحافظی بکند و دعای وداع را بخواند، دید که خدمه حرم می گویند: فی امان الله، في أمان الله، که مردم حرم را خلوت کنند! اما کسی متعرض ایشان نمی شد، یک دفعه یادش افتاد که جواب حاجی اشرفی را باید بگیرد، این ندا آمد:

آئینه شو جمال پری طلعتان طلب *** جاروب کن تو خانه سپس میهمان طلب یعنی اول باید خانه را جاروب کرد داداش جون! رفع موانع کرد! اگر غیبت کردی ،به کسی بدهکاری داری، پرداخت کن بدهکاری را! از کسی طلبکاری داری، مهلتش بده. إِذَا تَابَ الْعَبْدُ وَ لَمْ يُرْضِ الْخُصَمَاءَ فَلَيْسَ بِتَائِب؛ (3)نبى اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: اگر کسی توبه کند ولی طلبکارها را راضی نکند، این شخص توبه نکرده است. آن شخص وقتی که آمد به در خانه تا جواب نامه ی حاجی اشرفی را بدهد، از پشت در آقا فرمود: آئینه شو جمال پری طلعتان طلب!

حالا دل ما چه جوری شده؟ ما چه جوری هستیم؟ چه کار بکنیم؟ این را هم عرض بکنم: قَالَ الله تَبَارَكَ وَتَعَالَى: يَا َأحْمَدُ لَوْ صَلَّى الْعَبْدُ صَلاةَ أهْل

ص: 100

گرفتاریهای محبت دنیا

السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ يَصُومُ صِيَامَ أَهْلِ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَ يَطْوِى عَنِ الطَّعَامِ مثْلَ الْمَلائِكَة وَ لَبِسَ لبَاسَ الْعَابِدِينَ ثُمَّ أَرَى فى قلبه من حُبِّ الدُّنْيَا ذَرَّةً

قَلْبِهِ مِنْ أَوْ سُمْعَتِهَا أَوْ رِئَاسَتِهَا أَوْ صِيتِهَا أَوْ زِينَتِهَا لا يُجَاوِرُنِي فِي دَارِي وَ لَأَنْزِعَنَّ مِنْ قَلْبِهِ مَحَبَّتِى وَلأُظْلِمَنَّ قَلْبَهُ حَتَّى يَنْسَانِى وَ لا أَذِيقُهُ حَلاوَةَ مَحَبَّتِی (1) ، اگر بنده ای، هی نماز بخواند، هی روزه بگیرد، شکمش هم خالی از خوراک باشد، اما دنیا را دوست داشته باشد، در خانه ی من و همسایهی من نخواهد بود. پس اگر ببینم در قلبش حب دنیاست؛ دنیا یعنی چه؟ دنیا یعنی همین خشت و گل ها؟ نه! یعنی اینکه اگر دنیا مزاحمت بکند با نماز اول وقت، نماز را رها می کند، این به درد نمی خورد! من باید نمازم را اول وقت بخوانم. لقمان حکیم به پسرش فرمود: پسر عزیزم! این نماز دَینِ پروردگار است که در عهده تو است. زود آن را انجام بده. فرمود :پسر من اگر نماز اول وقت با دنیا مزاحمت کرد، آن کسب شیطانی است؛ ولش کن و ببین پروردگار با تو چه معامله ای می کند. ثامن الحجج علیه السلام می فرماید: أَوَّلُ الْوَقْت رضْوَانُ الله وَ أَوْسَطُهُ عَفْرُ الله وَ آخِرُهُ غُفْرَانُ الله (2) ؛ غفران در مقابل تقصیر است دیگر؛ اما اول وقت، رضوان خدا است. اوّلِها جزور، یعنی: اول وقت که نماز بخوانی شتر قربانی کرده ای، آخر وقت یک گنجشک! پس اول وقت. ثامن الحجج عليه السلام می فرماید: نماز اول وقت بهتر از اموال توست بهتر از بچه های توست.

و قال عليه السلام: مَنْ أَصْلَحَ أَمْرَ آخِرَتِهِ أَصْلَحَ اللَّهُ لَهُ دُنْيَاهُ (3) ؛ هر کس امور آخرت خود را اصلاح کند خداوند امر دنیای او را اصلاح می کند.

ص: 101

درس دهم

گرفتاری انسانهای وسواسی

بریم سر وسواسی! می گوید الله اکبر؛ شک می کند که الف و لامش را درست گفتم یا نه؟ لامش لام جلاله است، تفخیم دارد؛ آیا درست گفتم یا نه؟ اگر شک در صحت و عدم صحت کردم. باید بگویی صحیح گفتم. پس دیگر چرا تکرار می کنی؟ قدیم یک نفری در مسجد جامع معروف بود که هنگام وضو، چهار پنج مرتبه دستش را در آب می زد؛ همه بهش میگ فتند التماس دعا! در حالی که التماس دعا نباید بگویند؛ اینها از رویه متعارف خارجند. بالأخره این آدم را بردند پیش آقای بروجردی رضوان الله علیه. گفتند: آقا ایشون اسکناس رو نجس می دونه، آفتابه را نجس می دونه... فرمودند برود متعارف بشود؛ عین بقیه مردم

ص: 104

سنجش اعمال انسان در قیامت

انسان را در روز قیامت با میزان اعمال می سنجند. در زیارت حضرت امیر المؤمنين عليه السلام آمده است: سلام بر تو ای میزان اعمال (1). میزان عمل امام در قیامت است، پیغمبر است؛ این که فرموده: قیمَةُ كُلِّ امرئ مَا يُحْسِنُهُ (2) در قیامت او را

ص: 105

میزان قیامت انبیا و اوصیا هستند

می سنجند که آیا خوب در عقیده تبرز پیدا کرده است؟ چقدر کار کرده است؟ لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِي رَسُول اللهِ أَسْوَةٌ حَسَنَة (1) ، چقدر زهد در دنیا اختیار کرده؟ لااقل اینکه آیا ترک محرمات کرده است _ که زهد حقیقی همان است؟ خلقاً و عقیدتاً و عملاً چقدر به رسول گرامی مشابه است؟ چقدر تبعیت کرده است از شریعت خاتم الرسل صلى الله عليه و آله تا لتُجْزى كُلّ نَفْس بما كَسَبَتْ (2) ؟ برای اینکه جزا داده بشود هر کس، به آنچه انجام داده است. اینکه گفته با هم برادر باشید، اینکه گفته بزرگترها را احترام کنید، اینکه گفته افراد جامعه با هم برادرند یا مثل اولادند، آیا اینها را ترتیب اثر داده است؟ چقدر تبعیت از رسول گرامی و ائمه هدی کرده است؟ قدر حسناتش چقدر است؟ قدر سیئاتش چقدر است؟ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ _ بالأَعْمَال الْحَسَنَة _فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُون (3) که اگر هم کم باشد نگاه می کنند چقدر صلوات بر پیغمبر گرامی صلی الله علیه و آله فرستاده است و با آن صلواتها میزان عمل او را پر می کنند. البته عن الصادق علیه السلام في قَوْلِهِ تَعَالى وَ نَضَعُ الْمَوازِينَ الْقِسْطَ لِيَوْم الْقِيامَةِ (4) قَالَ الأَنْبِيَاءُ وَ الأَوْصِيَاء (5) ؛ که عرض کردم، اعمال ما را با میزان اعمال می سنجند که همان امیرالمؤمنین علیه السلام باشد.

البته نوعاً شنوندگان ما آقایان اهل علم هستند. منبری که ما طلبه ها نوعاً دوست داریم، آن منبری است که پر از حدیث و آیه باشد و آن سخنرانی موعظه ای که این طور باشد، بسیار خوب است. خدا رحمت کند مرحوم آقا شیخ عباس قمی صاحب مفاتیح را، وقتی که در نجف منبر می رفتند، آقایان مراجع،

ص: 106

بهترین عبادت فکر است

یک کتابی قاضی عیاض نوشته است (1) که اگر گیر بیاید، بسیار نافع است. چند جلد آن در دسترس بنده بود و شرحی هم داشت (2) ، ولی خود متنش به نظر بنده برای آقایان اهل علم کافی است، دیگر شرحش را نمی خواهد؛ خود متنش همه منش رسول الله است، و این حدیث در آنجا بود: و كان رسولُ اللهِ صلى الله عليه و آله دائمَ الفِكرةِ ليستْ لَه راحَةُ (3) اصلاً راحتی نداشت، دائماً فکر می کرد؛ یک کسی پرسید که اکثر عبادت ابوذر تفکر بود (4) یعنی چه؟ ،خوب تفکرُ ساعةٍ خَيرٌ من عبادة ستين سَنَه (5) یک مرتبه می بینید آقا یک وقفه ای در سیرالی الله برای او حاصل شده، فکر می کند که چه کند و چه جور باید برود و چه جور مشکل را حل کند.

یکی از اولیای خدا در عالم رؤیا شیطان را مشاهده کرد که یک مصیده بسیار بزرگی دارد (6) مصیده یعنی آلت صید (=دام)؛ گفتند این را برای چه درست

ص: 107

فرصتها در حال گذر هستند

حضرت امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید: أَنْتُمْ فِى مَهَل مِنْ وَرَائِهِ أَجَلٌ وَ مَعَكُمْ أَمَلُّ يَعْتَرضُ دُونَ الْعَمَل فَاغْتَنِمُوا الْمَهَلَ وَ بَادِرُوا الأَجَلَ وَكَذَّبُوا الأَمَلَ وَ تَزَوَّدُوا مِنَ الْعَمَلِ (4): شما مهلت داده شده اید داداش جون! اما فراغت شما اندازه دارد؛ هر روز ملک الموت در صحیفه عمل شما به خصوص در هنگام نماز نگاه می کند، که عرض کردند یا رسول الله گاه گاهی یک فی الجمله

ص: 108

مرگ بدون اطلاع قبلی سر می رسد

خدا شاهد است، فلان کس که مثلا 25 سال دیگه محل داشت، مانند اطلاع قبلی همین حاج آقا جواد (3) که من واقعاً خیلی تأسف خوردم و غمناک شدم. وقتی که من ساعت 6 آن روز رفتم بیمارستان، صحبت این بود که ایشان را بیاورند منزل یا نیاورند! زلفهایش را شانه می کرد، با ما حرف زد و مسئله پرسید! درباره ی صلح حدیبیه داشت بحث می کرد با یک نفر؛ خوب، حالا یک مرتبه امرالهی! «أتَاهُمْ أمْرُ الله بَغْتَةً » (4) ؛ یک مرتبه می آید! و امر پروردگار آمد. کسی که می خواهندببرندش منزل ؛خوب شده، در حال خوب شدن است. یک مرتبه، یک ساعت بعد، ندای حق را لبیک می گوید. شاید ایشان 30 سال دیگر محل داشت. این حرفها نیست آقاجون من! وقتی که طاوس یمانی در مسجد الحرام ، امام سجاد علیه السلام را می بیند که پرده کعبه را گرفته و هی تضرع و التماس می کند و هی با پروردگار مناجات می کند. یک مرتبه می بیند صدا قطع شد! وقتی که می آید بالا سر

ص: 109

بهشت جزای اطاعت است

حضرت، می بیند ایشان از حال رفته است. اشک چشمش می ریزد روی صورت امام علیه السلام، ایشان چشم باز می کند و می فرماید: من أَشغَلَني عَن ذِكر رَبِّي؟ تو که هستی که مرا از ذکر پروردگار، باز داشتی؟ عرض می کند: یابن رسول الله! جد شما رسول الله صلى الله علیه و آله، پدر شما امیرالمؤمنین علیه السلام، جدۀ شما حضرت زهرا علیها السلام هستند؛ چرا این جور شما گریه می کنید؟ فرمود: رها کن! این مقاله را واگذار؛ بهشت برای مطیعین است« ولَوْ كَانَ عَبْداً حَبَشيّاً» حتی اگر برده ای حبشی باشد و جهنم و نار برای کسی است که عاصی است، «وَ لَوْ كَانَ وَلَداً قُرَشيّا» (1) ولو از قبیله ی قریش باشد؛ که میرداماد رحمه الله می فرماید: این روایت صحیح است. میرداماد را هم که بعضی ها گفتند: معلم سوم است (2) .

خودتان و خانواده تان را از جهنم نجات دهید

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ ناراً (2) یعنی اول خود و اهل خودتان را از آتشی که آتش گیره اش آدمها و سنگها هستند نگهدارید و حفظ کنید. البته در تفسیرش گفته شده: که منظور بتهای سنگی است که معبود مشرکین واقع شدند (3).خوب، «قُوا أَنْفُسَكُمْ»، خودتان و اهل و خانواده تان را از آتش نگه بدارید. به چی؟ به ترک معاصی و به طاعات با نصیحت و تأدیب (4). وقال ابن عباس: «قوا أنفسكم » أراد بذلك فَقَهوهُم فِي الدِّين؛ یعنی برای خودتان و خانوادتان، معارف دین را نقل بکنید؛ همه اینها را بگوئید. بگویید که پروردگار مکارم اخلاق را وسیله اتصال شما به خودش جل جلاله قرار داده است. یعنی وسیله اتصال شما به معبود، به حضرت پروردگار جل جلاله چیست؟ تحصیل مکارم اخلاق است؛ یعنی تخلق عملی و اخلاق داشتن.

درس یازدهم

عمر تنها سرمایه انسان است

وقتی که من از این سرمایه عزیزی که عمر من است باید محافظت کنم و پروردگار این را برای من قرار داده است تا با آن تجارت آخرت بکنم، هی شیطان از این طرف و آن طرف می آید و با اینکه خداوند فرموده: إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبينٌ (4)؛ او دشمن آشکار شما است، و فرموده: فَاتَّخذُوهُ عَدُوَّا (5)؛ او را دشمن بگیرید؛ اما من روى عدم توجه و غفلت، او را دوست تصور کردم و سرمایه ام را به او دادم!

متاعی که من رایگان دادم از کف *** تو گر میتوانی مده رایگانی (6)

حالا بنازم آن جوانی را که از حالا متذکر شد و در مقابل این دشمن ایستادگی کرد! وَاصْبِرُوا لَهَا أَنْفُسَكُمْ؛ در لغت آمده که: صَبَرَ فُلانٌ نَفْسَهُ عَن كَذا أى حَبَسَها؛ خود را به صبر کردن وا داشت و استقامت کرد. اگر قدری شما استقامت بفرمایید، کمک می آید و شما را بر مخالفت آن امیال نفسانیه یاری می کند. فَإِنَّهَا قَلِيلٌ فِي كَثِيرِ الأَيَّامِ الَّتِى تَكُونُ مِنْكُمْ فِيهَا الْغَفْلَةُ وَ التَّشَاغُلُ عَن الْمَوْعِظَة (7)؛ خیلی کم است آن ایامی که شما توجه پیدا کرده اید و هشیار شده اید، و حال اینکه برعکس، سالها و روزها و ساعتهای فراوان از مواعظ غفلت داشته اید؛ در بی توجهی به سر می بردید و به پند و موعظه بها

ص: 116

تاثیر مطالب اخلاقی در تربیت انسان

حالا اخلاق چه تغییری در انسان می دهد؟ یک باب از جامع السعادات تأثير مطالب راجع به این است که آیا مطالب اخلاقی واقعا انسان را تغییر می دهد؟ (4) بله؛ خیلی آقا! بسیار بسیار! حالا بنده به عنوان نمونه این را می گویم:

وقتی که برای تحصیل علوم دینی به محضر استاد رسیدم، او که درس می گفت، باید یک حدیث برای ما می خواند (5) ؛ من به استادم گفتم: که این دایی

ص: 117

همنشین بد انسان را به غفلت می اندازد

حضرت امیر علیه السلام فرمود: مُجَالَسَةُ أهْل الْهَوَى مَنْسَاةٌ لِلإِيمَان (2) ؛ کسی از همین دانش آموزها و دانشجوها در زمان پهلوی می رفت مدرسه، به من گفت آقا وقتی من می آیم اینجا، اصلا تا مدتی یاد بهشت و قیامت هستم؛ اما همین طور که پا می گذارم در دبیرستان و با این ابناء نوع معاشرت می کنم، اصلاً فراموش می کنم بهشت و قیامت و ماوراء الطبیعه را؛ مُجَالَسَة أهْل الْهَوَى مَنْسَاةٌ للإيمَان؛ با اینها مجالست ،نکنید سلامی و والسلام، و اگر توانستی و قدرت داشتی آنها را می کشی به این طرف، به سوی خدا، و اگر نه رهایشان می کنید.

ص: 119

تأثیر عمل صحیح بر انسان

فرمود: و ابک عَلَی خَطیئَتک (3) ؛ حسنم گریه کن به گناهت؛ این گرسه گناهان را از بین می برد. این گریه ها باطنش شادی است؛ وقتی انسان سیر تکامل عملی می کند، حظّ می کند، لذت معنوی می برد. کسی که: يَصفُ الْحَقَّ وَ يَعْمَلُ بِهِ (4) حق را می گوید و به آن عمل می کند، وقتی عمل می کند، وزانتی در خودش حس می کند و وقتی که گناه می کند یک سبکی و بی ارزشی در خودش حس می کند.

ص: 120

امتحانات الهی باعث پیشرفت انسان است

در کتاب بعضی از بزرگان دیدم که فرمودند: اگر بخواهی به اسرار عالم واقف بشوی، باید حوادث دهر تو را متوقف نکند. هي امتحانات پیش می آید و باید امتحان بدهی داداش جان! «إنّ الله يُجَرِّبُ الْعَبْدَ الصّالح بالمِحَن و البَلاءِ كما يُجَرِّبُ الذهب بالنّار » (4) ، نمی شود بدون امتحان، باید مقامت برود بالا جان دلم! هِیْ مریضی، بی پولی، شئون دنیا را نداشتن، غصه خوردن. اگر بخواهی که از اسرار عالم برخوردارت کنند، «نمایندت همه اشیا کماهی» باید امتحانها بدهی؛ تا علم حقیقی را در قلبت القا کنند آقا جان من! اما این در صورتی است

ص: 121

درس دوازدهم

مسئله ای راجع به امانت

خوب، یک مسأله ای هم آقایان پرسیدند، دلم می خواهد این را شماها جواب بدهید: فرض کنید شخصی یک مقدار پول مثلا دو هزار و هشتصد تومان داشته، این پول را داده به یک نفر ببرد بانک تا پول نو برایش بیاورد. این راجع به بنده خدا هم گرفته و به بانک برده و اتفاقاً آن مأمور بانک پول را به جیب زده و خورده است. حالا این مسأله را از بنده پرسید که آیا من می توانم یقه ی آن واسطه را بگیرم، و بگویم دو هزار و هشتصد تومان را برداشتی، و از بین بردی، باید بدهی؟ آیا می شود یک همچین چیزی؟ این را باید شماها جواب بدهید ببینیم چه کسی ضامن است؟ چه جوری است؟ چه کسی باید پول را بدهد؟ (2) مسأله دیگه: که آیا این قرائتی را که می خوانیم به قصد انشاء بخوانیم، کأنه ایجاد می کنیم؟ وقتی که می گوییم: ایک نَعبُدُ وإِيَّاكَ نَستَعين _ تو را می پرستیم _ همین الآن دارم انشاء کنم یا اینکه باید به قصد حکایت آن چه در قرآن آمده بخوانم؟ جوابش این است که وقتی شما قرآن می خوانید چه جوری می خوانید؟ قصد انشاء می کنید یا قصد حکایت؟ خوب قرآن می خوانید دیگر! حمد و سوره را هم همانطور که بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نازل شد می خوانیم یعنی من این سخن را نمی گویم، بلکه آن را قرائت و حکایت می کنم.

ص: 124

گرفتاری اهل جهنم

معنی آیه رو فهمیدیم که فوج فوج، مجرمان را به جهنم می ریزند. خَزَنه و مأموران جهنم از اینها سؤال می کنند: آیا برای شما پیامبر نیامد؟ ترساننده ای نیامد که شما را از امروز بترساند و باخبر بکند؟ آنها می گویند: بله آمد! ما گفتیم که شما حجتی ندارید، دلیلی ندارید و رسل را تکذیب کردیم. وَ قَالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ما كُنَّا في أصحاب السَّعیر (1) . اگر ما سخن پیامبران و مواعظ آنها را می پذیرفتیم و یا با تعقل و تفکر درستی آن را می فهمیدیم، از اهل جهنم نبودیم.

حاج میرزا عباس رفیعی آن دعای حاشیه مفاتیح را خوانده بود برای اینکه ببیند چه موقعیتی دارد، گفت: من در عالم رؤیا دیدم که عالم قیامت برپا است و یک خانم بقچه ای را داد به من و گفت: این را دنبال من بیاور. من فهمیدم ایشان حضرت زینب سلام الله علیها است و بقچه را بردم به نزدیک جهنم. دیدم یک قیفی گذاشته اند و آدم ها را درون آن می ریختند. گفت: یکی از رفقا را هم درون آن قیف ریختند.اما ایشان ملتجی شد به حضرت زینب سلام الله علیها که ما از ارادتمندان اباعبدالله عليه السلام بودیم. چرا باید ما را درون قیف بریزند؟ تا اسم ابا عبدالله را آوردیم همهی اینهائی را که درون قیف بودند بیرون ریختند!

عصری این شعر را می خواندم:

حافظ از دست مده دولت این کشتی نوح *** ورنه طوفان حوادث ببرد بنیادت (2)

ص: 125

تشیع ادعایی!

من این مبحث ورع و آن حدیث شریف را از حضرت ابی جعفر باقر علیه السلام مطالعه کردم که فرمود: عملتان مصنوعی و انتحالی نباشد: یا جَابِرُ أَيَكْتَفِي مَن التَّشَیُّع َأَنْ يَقُولَ بِحُبِّنَا أَهْلَ الْبَيْتِ ؟ فَوَ اللَّهِ مَا شِيعَتُنا إِلَّا مَن اتَّقَى اللَّهَ وَ أطَاعَه (2) انتحال يعنى ادّعا: من این طورم من آن طورم؛ در صورتی که فعل شما آن قول شما را تصدیق نمی کند. امام صادق علیه السلام فرمودند: مؤمن آن کسی است که فرمایش اهل بیت را در عملش ببینم (3) . پس معلوم میشود دین انتحالی و محبت مصنوعی و ادعایی فایده ندارد. _ امام بی خود قسم نمی خورد، مبالغه گوئی نمی کند _ الاّ مَن اتَّقى الله و أطاعَه؛ اگر اطاعت خدا کرد، اگر تقوی داشت، محبت درست است. تقوی درجاتی دارد، آخه انسان نباید خام طمع باشد. حضرت فرمود: اگر کسی که مرحله اول را نپیموده که ترک محرمات و فعل واجبات باشد،

برود در مرحله دوم، از آن بالا پائین می اندازندش! نمیشه آقا جون من! باید اول محرمات، ممنوعات و محظورات را جلوگیری و ترک کرد.

به جان شما که شماها مثل اولادهای من هستید، برادرهای من هستید، من هنوز که هنوزه به یاد دارم که وقتی که آقای بروجردی خیلی به زور و به اصرار به من فرمودند که باید بروی به تهران _ البته به خاطر علاقه خاص به

ص: 126

هرچه تقوا بیشتر، ارزش انسان در نزد خدا بیشتر

وَ اعْمَلُوا لمَا ِعنْدَ الله لَيْسَ بَيْنَ الله وَ بَيْنَ أَحَدٍ قَرَابَة (1) عمل کنید با خلوص، به خاطر آخرت؛ چون خدای متعال با کسی خویشاوندی ندارد؛ أحَبُّ الْعِبَادِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ وَ أَكْرَمُهُمْ عَلَيْهِ أَتْقاهُمْ وَ أَعْمَلُهُمْ بِطاعَتِه (2) مؤمنان در درجات ایمان متفاوتند؛ یکی کلاس اول است، مرحله اولی است، یکی در مرحله ثانی است یا در مرحله ثالث است. حالا عرض می کنم داداش جون!

وَ اللهِ مَا يُتَقَرَّبُ إِلَى اللهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى إِلاّ بِالطَّاعَةِ وَ مَا مَعَنَا بَرَاءَةٌ مِنَ النَّارِ وَ لا عَلَى اللهِ لأَحَدٍ مِنْ حُجَّةِ (3) ، حجت خدا حجت خدا بر همه غلبه می کند؛ باید با تفضلش با ما عمل بکند، در تفسیر مرحوم فیض آمده که پروردگار باید با فضلش با ما عمل کند. آن وقت تفسیر بیضاوی _ که از علمای اهل سنت است _ نوشته بود: نه! فضل کدام است؟ ما کار کردیم، در مقابلش پروردگار باید اجرت بدهد!

ص: 127

گناهان ما باعث اذیت پیغمبر است

فرمود: وَ ما كانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ الله (3) ، اعمال شما به رسول الله عرضه می شود، اگر شما مرتکب گناهان شده باشید، وجود مبارکشان اذیت می شود. در جایی که حضرت یحیی را سر بریدند، و زکریا را ارّه کردند؛ مع ذلک پیامبر عظیم الشأن اسلام صلى الله علیه وآله فرمودند: هیچ پیغمبری به اندازه ی من اذیت نشد (4) ! بس که روح ایشان بزرگ و لطیف است؛ اصلا آقا گفت: ها علیُّ بشرٌ كَيفَ بَشر؟ انسانٌ ارضیٌّ سماویٌّ _ کسی که از عقب و جلو ببیند، این چه کسی است؟ چه جور آدمی است کسی که هر وقت اراده بکند، هرچه بخواهد می داند؟ عرض کرد: یا امیرالمؤمنین ما شما را دوست داریم! فرمود: من اسم شما را در میان دوستان ندیدم. اطرافیان سلمان به ایشان گفتند: آیا ما باید تجهیزات مرگ شما را فراهم کنیم؟ چه کسی می خواهد وسایل کفن و دفن شما را آماده کند؟ گفت: مولای من فرموده من در تجهیزات تو، در دفن تو حاضر خواهم شد _ حالا امير المؤمنین در مدینه است و سلمان در مدائن! _ الساعه ايشان خواهد

ص: 128

ورع باعث حفظ ایمان

وَ مَنْ كَانَ لِلَّهِ عَاصِياً فَهُوَ لَنَا عَدُوٌّ وَ مَا تُنَالُ وَلايَتُنَا إِلا بِالْعَمَلِ وَ الْوَرَع (1) . خوب حالا بیائیم سراغ قسمت ورع که اسم می آوریم، ببینیم چه جوریه آقاجون من؟ فرمود: صُونُوا دِينَكُمْ بِالْوَرَع (2) ؛ دین خودتان را به ورع محافظت کنید. ملاک دین به ورع است. حضرت فرمود: و مَنْ وَرِعَ عَنْ مَحَارِمِ اللهِ عَزَّ وَ وَ جَلَّ فَهُوَ مِنْ أَوْرَع النَّاس (3) ، چون ایمان دو قسمت دارد: یکی رفع موانع است، یکی ایجاد مقتضی است؛ اما ما نوعاً ایجاد مقتضی می کنیم. یعنی چه؟ یعنی هی دعا می خوانیم، نماز می خوانیم، زیارت می کنیم! اما یک عمل محرّمی اگر اتفاق بیفتد، آن جا دیگر مالک خودمان نیستیم! در حالی که فرمود: لا نَجَاةَ إِلاّ بالطَّاعَةِ وَ الطَّاعَةُ بِالْعِلْمِ وَ الْعِلْمُ بالتَّعَلُّم وَ التَّعَلَّمُ بِالْعَقْل (4) چرا من شصت سال است عبادت می کنم ولی پشت گوشم را هم نمیب ینم؟ چرا من به آن مقام عالیه نرسیدم؟ چرا من مورد عنایت پروردگار واقع نشدم؟ اگر شدم نشانیاش کدام است؟ بیا اینجا به من نشانیاش را بده! من اگر خودم اهل عمل نباشم، راه هایش را که بلدم؛ بیا اینجا به من بگو، من هم خوشحال می شوم. _ آخه انسان هی مطالعه می کند و فکر می کند و می ترسد که هیچ کدام از اینها را نداشته باشد.

دومین مرتبه ورع

دومین مرحله ورع، صالحین است. _ خدا می داند اگر ما درجه اولش را داشته باشیم باید کلاهمان را بیندازیم آسمان! _ ورع صالحین: از شبهات پرهیز می کنند! آخه من چه داعی دارم! حالا یک کسی را یقین ندارم خمس می دهد، و حالاتش هم پیش من واضح نیست؛ چه داعی دارم که منزل ایشان بروم و غذای او را بخورم؟ مگر واجب است آقاجان من؟ با آن چیزهائی که خودم تهیه دیدم و می دانم چه چیزی است، از همان ارتزاق می کنم. خدا رحمت کند مرحوم آقا شیخ محمد حسین زاهد را! گفت: من یک مقدار از این پولهائی که حلال بودنش واقعاً احراز شده _ به قول شما _ و بی اشکال است، نگه می دارم برای ماه رمضانم، که اقلاً در ماه رمضان یک قدری از مال حلال و پاک ارتزاق بکنیم داداش جون! دومین مرحله ورع صالحین است.

مبدا نفس، ما را فریب دهد

تعلیم و تعلم آن نمی رود، او را شلاق می زنم (1) . بالسیف: با شمشیر می زنم آنها را. حالا طوری نباشد که ما خیلی برای خودمان یک مقامی تحصیل کرده ایم و به خودمان امیدوار هستیم. دفعه چندمه عرض کردم: کسی گفت: من خودم را حالا صاحب مقامات می دانستم، رفتم خدمت ثامن الحجج عليه السلام، عرض کردم یابن رسول الله موقعیت من چیست؟ این امر اختصاصی ثامن الحجج است که زود معلوم می کند _ حالا خودش را در آن بالا بالاها فرض می کرد _ گفت: این شعر را برای من خواندند:

هستی اسیر چاه ،طبیعت چگونه باز *** قرب ومقام موسی عمرانت آرزوست

ای برادر من! در ته چاه هستی! اما حالا قرب و مقام موسی عمرانت آرزوست؟ چرا من حرف می زنم خدا جواب مرا نمی دهد؟

ای داد و فریاد:

هستی اسیر چاه طبیعت چگونه باز *** ازجان برون نیامده جانانت آرزوست

هنوز امیال نفسانی را کنترل نکرده جانانت آرزوست! غیر ممکن است کسی که تهذیب اخلاق نکند، درک کند رب الارباب را:

چون دلت صافی شود از جمله رین *** پرده ما و تو برخیزد ز بین (2)

قلب فعلا در حجاب است. پرده ها و کدورت ها آن را گرفته است، و لو این هم خوب است! قابلیت داری که قلبت را در حجاب برده اند؛ باز بارک الله. خدا رحمت کند آقا شیخ محمد حسین را! می فرمود: از آنها نباشید که از قلم افتاده اند.

ص: 131

مکارم اخلاق پیامبر

هر روز خاکستر می ریختند بر سر نبی اکرم صلی الله علیه و آله و ایشان چیزی نمی فرمود. یک روز از آنکه خاکستر می ریخت خبری نبود، فرمود: این شخص هر روز یادی از ما می کرد، امروز چطور یاد ما نکرد؟ گفتند: رسول الله امروز ایشان مریض است؛ فرمود: باید برویم احوال پرسی _ إِنَّما بُعِثْتُ لأتَمِّمَ مَكارِمَ الأخلاق (2) _ وقتی که یهودی دید رسول الله صلى الله علیه و آله آمده برای عیادت او، گفت: أشهد أن لا إله إلا الله و أشهد أنَّ مُحَمَّداً رسولُ الله. رسولُ الله. دید حقیقتاً این پیغمبر است؛ به به از این خلق! حالا رفیقت به تو گفته «تو»؟ ای بیچاره! باید بروی آداب المتعلمین را بخوانی!

ص: 132

درس سیزدهم

دلیلی جالب بر حقانیت اسلام

خدا رحمت کند آن خانم اصفهانی که یک ورقه اجتهادش از نجف بود یکی هم از حضرت آیت الله آقا سید علی نجف آبادی _ آن خانم، مجتهده بود؛ اما شماها هنوز اول راهید! «ما همچنان در اول وصف تو مانده ایم» مقدمه اول گلستان سعدی:

ای برتر از خیال و قیاس و گمان و وهم *** وز هرچه گفته اند و شنیدیم و خوانده ایم

مجلس تمام گشت و به آخر رسید عمر *** ما همچنان در اول وصف تو مانده ایم».

ایشان آمد قم، از ایشان پرسیدند: دلیل بر حقانیت اسلام چیست؟ ایشان به نقل از استادشان حضرت آیت الله آقا سید علی نجف آبادی رحمه الله فرمود: دلیل بر حقانیت اسلام این است که همه ما کلنگ داریم و به سهم خودمان گوشه ای از بنای اسلام را خراب می کنیم _همان بنایی که باید آقایان اهل علم نگاه بدارند _ اما هنوز این بنا پابرجا و محکم است؛ از لندن که برای حفظ اسلام نمی آیند داداش جان!

آنها همین الساعه برنامه درست کرده اند و سمینار گرفته اند _ على ما نقل _ که چه نقشه جاتی را اجرا کنند برای اینکه تأثیر اسلام را خنثی کنند.

این را نقل کردند و من خیلی شادمان شدم؛ البته بنده رادیوهای آنها را گوش نمی دهم، اما بعضی اوقات پروردگار حق را بر لسان دشمنان دین القا می کند و حجت هم بر آنها تمام می شود. کسی که نژادش انگلیسی است، یک چنین حرف حقی بزند !خوب! بر خودش حجت است دیگر. نقل کردند او گفته: با اینکه تمام جراید، تمام رسانه ها و تمام تبلیغات دنیا بر علیه جمهوری اسلامی اقدام کرده اند؛ اما یک نفر که حضرت آیت الله العظمی خمینی باشد یک نفره ثابت کرد در دنیا که اسلام زنده است. در مقابل همه این تبلیغات که حق کشی

ص: 135

اهمیت بیان معارف و احادیث

شخصی عرض کرد: یا رسول الله! یک نفر نماز می خواند، و مثلا عبا را سر می کشد می رود، و یک نفر دیگر وقتی که نمازش تمام می شود، می نشیند و برای ما مسئله می گوید و حدیث می خواند و موعظه می کند. حضرت فرمود: نسبت دومی به اولی مثل نسبت ماست با شما. ببین داداش! این شغل، شغل انبیاست، شهید رحمه الله در آداب المتعلمین می فرماید: آن عالم عاملی که اسلام را در میان مردم پیاده می کند، آن شخص نسبت به مقام نبییّن یک درجه فاصله دارد (2) اینقدر درجه اش بالاست بابا جان من! در قیامت اول انبیا شفاعت بعد علما، بعد شهدا؛ این هم برای توجه دادن به موقعیت شما.

ص: 136

ارزش نماز و ذکر الهی

خوب «أقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَن الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَر وَ لَذِكْرُ الله أكْبَر» (2)؛ اگر چه این آیه را مفسرین معنا کرده اند؛ اما بعضی از تفسیرهایشان رضایت بخش نیست، حضرات صوفیه خذلهم الله می گویند مثلا: اگر ما بنشینیم دور هم و ذکر یاهو یا علی بگوییم؛ این ذکر افضل است از نماز! خود خدا فرموده نماز نهی می کند از فحشا و منکر: وَ لَذِكْرُ الله أَكْبَرُ، اما تفسیر درست این است _ انشاء الله _ که یکی از اثرات نماز این است که شما را از فحشا و منکر باز می دارد؛ اثر دیگر نماز که بزرگتر است چیست؟ این است که شما را به یاد خدا می اندازد؛ آخر، هر بخش نماز، شما را به یاد خدا می آورد؛ قرائت حمد و سوره، رکوع، سجود، اذکار و ادعیه این همان خاصیت است؛ یعنی علاوه بر اینکه جنبه رفع مانع (= دور شدن از فحشاء و منکر) دارد، ایجاد مقتضی (= یاد خدا ) به نحو احسن می کند؛ «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللهَ ذِكْرًا كَثيرًا» (3) خب ببینید آقا آن وقت در اینجا می فرماید: مَنْ أَحَبَّ أَنْ يَعْلَمَ أَقُبِلَتْ صَلاتُهُ أمْ لَمْ تُقْبَلْ فَلْيَنْظُرْ هَلْ

ص: 137

نماز میزان انسان است

این حدیث هم برای آنهایی است که درست وارد نماز می شوند که حضرت فرمودند: الصَّلوةُ میزانُ (2) میزان زحمات شما را در نماز ارائه می کنند. امام صادق انسان است است که می فرماید: یکی یک رکعت نماز را با حضور قلب می خواند در رکعت دوم ذهن و قلبش شلوغ می شود این به قدر یک رکعت زحمت کشیده است. یکی دو رکعت، یکی سه رکعت و یکی چهار رکعت و بعضیها هم هستند که نمازشان هیچ توجه ندارند (3) و روایات دارد که این چنین نمازی مانند خرقه و کهنه در هم پیچیده می شود و به روی صاحبش زده می شود (4) .خدا نکند که ما جزء آنها نباشیم. لااقل از کسانی باشیم که انشاءالله یک رکعت لااقل نمازمان با توجه باشد.

جوانی است از انصار، به پیغمبر صلّى الله علیه و آله و سلّم در مورد او گفتند: آقا یا رسول الله این جوان گناهکار است و خیلی کارها می کند، ولی در عین حال، نمازش را هم می خواند، قشنگ هم می خواند! حضرت فرمود: دَعْهُ إِنَّ صَلاتَه تَنهاهُ يَوماً. یک روز نماز بالاخره زورش می رسد و او را از این گناه باز می دارد. طولی نکشید که به محضر پیامبر صلى الله علیه و آله عرض کردند: آنچه فرمودید، اتفاق افتاد و این شخص جزء عباد و زهاد شد؛ همین که گرفتار خطا بود، همین که گناه می کرد، همین که فلان کار را می کرد، توبه کرد و از عباد و زهاد شد (5)

ص: 138

نماز ستون دین است

باز یکی دیگر بخوانم: الله الله فی الصلاةِ فانَّها عمودُ دينِكم (1) نماز ستون دین است. اگر عمود و ستون خیمه بشکند، پایین می آید و اعمال دیگر نتیجه ندارد. نماز: اول ما يحاسَبُ به العَبد (2) است، اولین چیزی است که از اعمال بنده محاسبه می شود؛ فإن قُبلَت قُبلت سائر عمله و إن رُدَّت رُدَّت عليه سائرُ عَمَلهِ (3) اگر قبول شود، سایر اعمالش نیز قبول می شود و اگر رد شود، سائر اعمال رد می شود. اول که نکیرین بیایند داداش جان، ابتدا که ملائکه می آیند می گویند بررسی کنید نمازشان چطور است؟ این بود که امام رضا فرمودند: بعد از شناخت پروردگار عزیز جلّ و عزّ عملی بالاتر از این نماز نمی شناسم (4) .حالا نمازت را از اول وقت عقب بینداز؛ وقتی هم که می آیی قرائتت را می خوانی، بعد از چهل سال: الحمدُرِ الله قرائت می کنی!

نماز صحیح به دردت می خورد! همین نماز آن دزد را نجاتش داد؛ همین نماز او را جزء عباد و زهاد کرد. و بعد به مناسبت والله يَعلَمُ ما تَصنَعونَ (5) در مجمع البیان از رسول الله صلى الله علیه و آله و سلّم نقل می فرماید: لاصَلوةَ لِمَن لَم يُطع الصلاةَ و طاعةُ الصلاةِ أنْ ينتهى عَن الفحشاء و المُنکر (6) اگر غیبت بکنید، عمل بد بکنید، نظر به نامحرم بکنید، شما اطاعت از نماز نکرده اید. «لاصلاة» یعنی نمازش نماز نیست؛ اطاعت خود نماز آن است که نهی آن را که از فحشا و منکر است به کار ببندید. پروردگار می داند که شما نماز و ذکر او را چطور در

ص: 139

درس چهاردهم

چطور می توان از شر شیطان نجان یافت؟

یکی از رفقا که متعلم است _ البته همه ی ما متعلم هستیم؛ _ إن شاء الله _ همه ی ما در مکتب امام صادق علیه السلام متعلم هستیم _ سؤال کرده است که من چطور می توانم از شر شیطان نجات پیدا کنم و راحت شوم؟ این سؤال را مرحوم سید بن طاووس رضوان الله علیه پاسخ گفته است _ ایشان کسی است که می گفت گفت من عالم الست یا عالم میثاق را به یاد دارم؛ و اگر به شخصی اقتدا می کرد، می فهمید پیش نماز در چه سیری است، در چه نقشه ای دارد کار می کند؟ اینکه امام جماعت ممکن است حواسش برود پیش یک مسئله ای، پیش یک جهت علمی. او چنین آدمی بود که متوجه می شد، این انسان در مکتب امام صادق علیه السلام این جور ورزش کرده بود. _ ایشان به پسرش می گوید:

علت نفوذ شیطان به انسان

قال الصادق عليه السلام: لا يَتَمَكَّنُ الشَّيْطَانُ بِالْوَسْوَسَةِ مِنَ الْعَبْدِ إِلَّا وَقَدْ أعْرَضَ عَنْ ذكر الله . (2) شیطان بیست و چهار ساعته مواظب است داداش جون! او تورا می بیند ولی تو او را نمی بینی. لکن همین قدر که از ذکر خدا غافل شدی، گرفتار شیطان می شوی. حضرت فرمود: پرنده ای که در دام صیاد می افتد برای این است که از ذکر خدا غافل شده است؛ وقتی شیطان فهمید این شخص از ذکر خدا غافل شده است؛ یعنی دین را، دستورات خدا را یک دستی گرفته، _ از همین مردم بپرس؛ مردم می گویند: آقا چرا تو یک وقت دو به ظهر می آیی مغازه؟ یک وقت یک به ظهر می آیی؟ کاسبی را یک دستی گرفته ای ها _ معنی یک دستی گرفتن این است: وَ اسْتَهَانَ بِأمْرَه. یعنی امر خدا را خیلی سهل گرفته و کم اهمیت

ص: 144

با شیطان چگونه برخورد کنیم؟

وَ الله عَزوَجَلَّ دَعَا عِبَادَهُ باللَّطْفِ دَعْوَةً وَ عَرَّفَهُمْ عَدَاوَتَهُ فَقَالَ عَزَّ مِنْ قَائِلِ: «إنَّه لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ (3) وَ قَالَ: «إنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا (4)» (5)، شیطان را دشمن بگیرید: فَكُنْ مَعَهُ كَالْغَرِیب مَعَ كَلْبِ الرَّاعِي يَفْزَعُ إِلَى صَاحِبِهِ في صَرْفِهِ عَنْهُ (6) : سگ گله _ از این سگ های دم بریده ی بزرگ _ که دور و بر با گلّه حرکت حرکت می کند؛ امام صادق علیه السلام فرمود: وقتی که شیطان می آید، همان کاری که تو در برابر کلب آن چوپان می کنی که وقتی صاحب سگ می گوید بایست! اگر حرکت بکنی پایت را گرفته. تو هم: وَ كَذَلِكَ إِذَا أَتَاكَ الشَّيْطَانُ مُوَسْوساً لِيَصُدَّكَ عَنْ سَبِيلِ الْحَقِّ وَ يُنْسِيَكَ ذِكْرَ اللهِ، وقتی که آمد و می خواهد با وسوسه تو را از راه حق باز دارد و ذکر خدا را از یاد تو ببرد: فَاسْتَعِذْ بِرَبِّكَ وَ

ص: 145

در برابر شیطان چه کنیم؟

خوب؛ ای امام صادق شما فرمودی که هر وقت شیطان آمد به پروردگار پناه ببر؛ شیطان چه وقت می آید؟ فرمود: وَ لَنْ تَقْدِرَ عَلى هذا یعنی هرگز قدرت نداری و نمی توانی راه آمدن شیطان را پیدا بکنی و بفهمی که این القائی که در نفس من شده آیا از جانب ملک است یا از جانب شیطان است؛ اما امام علیه السلام دستورش را داده: إِلاّ بدَوَامِ الْمُرَاقَبَةِ وَ الإِسْتِقَامَةِ عَلَى بِسَاطِ الْخِدْمَةِ وَ هَيْبَةِ الْمُطَّلِع وَ كَثْرَةِ الذِّكْرِ (1) یعنی سه چیز اگر داشته باشی می فهمی که آیا این وسوسه مراقبه شیطان است یا الهام ملک است؟

سوم: هول مطَّلَع

سوم هم: هول مطَّلَع، یعنی همان که وقتی انسان فوت می کند، حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام می فرماید: أبكِي لِخَصْلَتَيْن هَوْلِ الْمُطْلَع وَ فِرَاقِ الأَحِبَّةِ (5) هول مطلع آن است که پروردگار از اعمال تو اطلاع دارد. یعنی تو هستی و او، و یکی یکی تذکر می دهد که در فلان صحنه این کار را کردی، در فلان ساعت این راه را رفتی! این سه تا را که مراقبت بكنيد _ إن شاء الله تبارك وتعالى _ آن وقت می فهمید که کی شیطان آمد و این وسوسه شیطانی است یا الهام ربانی.

67/11/4

ص: 147

درس پانزدهم

معنی رجب و عظمت آن

عرض شد در باب ماه رجب: که ترجیب بمعنای تعظیم است. یعنی این ماه، ماه بزرگی است و شما باید ماه رجب را بزرگ بشمارید. پروردگار عزیز فرموده: رجب، شهر الله الأصبّ است؛ یعنی در این ماه، رحمت ریزش دارد و باز فرموده: رحمت، رحمت من است. عبد، عبد من است. ماه، ماه است (1) . درصورت تبعیت، در صورت توجه، به قدری از رحمت بر سر شما می ریزد و مقام هایی به شما اعطا می فرماید که: مَا لا عَيْنٌ رَأتْ وَلا أُذُنٌ سَمَعَتْ وَلا خَطَرَ عَلَى قَلْب بَشَر (2)

عرض کردم، در هرشب ماه رجب از اول شب ندا می شود: آی کسی که به طاعت و بندگی ادامه می دهی، بلند شو! «ايُّهَا المُستَغفِرون قوموا» ای کسانی که از خداوند غفران می خواهید، برخیزید! این ندا همیشه است.

نشد که من این فرمایش امام سجاد علیه السلام را برای شما بخوانم و تمام بکنم که فرمود: بین شب و روز باغستانی است که متقیان، حیات قلبشان حضور در این باغستان است. (3) آن جا خوش اند. نه از باغهای ظاهری _ چه بسا آن باغ های ظاهری برای آنها نعمت نیست. آنها وقتی در باغ هستند که با محبوب حقیقی راز و نیاز می کنند. عرض کردم یک قسمتش را: فَذابوا سَهَراً في اللَّيل و صياماً في النَّهار فَعلَيكم بتلاوةِ القُرآن في صدره و بالتَّضرُّع و الاستغفارِ في آخره (4) تلاوت قرآن در صدر شب، در اول شب و تضرع و استغفار در آخر شب

ص: 149

فرزند آدم سه مصیبت دارد

حضرت امام سجاد علیه السلام فرمودند: (2) این پسر آدم هر روز سه مصیبت دارد: مصیبت اول روزی است که از عمرش کاسته می شود؛ اگر نقصانی در مال او ظاهر شود غمگین می شود، و حال آنکه مال قابل جبران است؛ اما عمر قابل جبران نیست. شب و روزی که از شما خداحافظی می کنند و در روز قیامت شهادت می دهند نسبت به عملیات شما، و هنگام رفتن می گویند: ما رفتیم، گردش فلک است دیگر؛ تا یوم القیامه ما را نخواهید دید، ما رفتیم. حضرت فرمود: شب و روز در شما عمل می کنند. هی بر سنّ شما اضافه می شود. حالا که شب و روز در شما عمل می کند، شما هم عمل بکنید در شب و روز مصیبت دوم چیست؟ روزی

ص: 150

نزد چه کسی علم می آموزید؟

مرحوم حاج محمد حسن اخوان می رفت پای وعظ یک نفر صوفی مشرب، که تازه پیدا شده بود و تفسیر می گفت: و از اهل گناباد بود. حاج مقدس به ایشان گفت: حاج محمد حسن پای تفسیر و وعظ این شخص نرو! این کج است _ خوب حاج مقدس مرد فوق العاده شریفی بود_ حاج محمد حسن به ایشان گفت: نه! یک چیزهای تازه ای می گوید. باز هم حاج مقدس ایشان را نهی کرد، اما نتیجه نداد. حاج محمد حسن مرد خوبی بود، خودش برای من نقل کرد یک شب در عالم رؤیا دیدم جمعیتی جمع شده است و رسول اکرم صلى الله علیه و آله و سلم هم تشریف دارند؛ گفت: رفتم جلو، پیش خودم گفتم: بروم به پیغمبر خودم سلامی عرض کنم، اظهار محبت بکنم؛ وقتی رفتم جلو عرض کردم: سلام علیکم یا رسول الله، فرمود: سلام علیکم حاج محمد حسن گنابادی! گفتم: آقا گنابادی نیستم! من محمّدی هستم! پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم گفت: خیر! تو گنابادی هستی. البته حاج محمد حسن بعد از آن دیگر سراغ آن فرد

ص: 151

یقین مومن مانند روشنی آفتاب است

دیشب عرض نکردم خدمت شما که امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: یقین مؤمن نسبت به ماوراء، نسبت به عوالم اخرویه،مثل یقین به مشاهده ی آفتاب است (1) ؛ یعنی پروردگار، در اثر استقامت به او ایمان دیگری می دهد: لأشْرَبْنَا قُلُوبَهُمُ الايمان (2) ایمانشان در اثر استقامت، ایمان اشرابی می شود؛ دیگر شکی ندارند. پروردگار یقین را در قلبشان سرازیر می کند و قلبشان را از آن سیراب می کند!

حضرت می فرماید: فَهَل يَحْرُصُ عَلَيْها لَبيب أو يَسُرُّ بلَذَّتها أريب و هو عَلى ثِقَةِ مِن فَنائِها؟ (3) أريب به معنی عاقل است؛ آیا شده است عاقلی، به چیزی که در معرض فناست، دل ببندد و به آن حرص بزند و از لذت کوتاه مدت آن شادمان بشود؟ أم كيفَ تَنام عينُ مَن يَخشى البَيات؟ و چگونه کسی که از بلای نیمه شب می ترسد براحتی می خوابد؟

بیمه ی واقعی اطاعت خداست

فاغتنموا فُرَصَ الخَير فإنَّها تَمُرُّ مَرَّ السَّحاب (1) . فرصت های خوب می گذردها! دریاب خودت را، بیمه کن خودت را به اطاعت خدا. به پروردگار عرض کن: بار الها مرا دریاب! من بیچاره ام! هی التماس کن تا پروردگار عزیز تو را دریابد؛ قبل از خوابیدن _ داداش جون _ یک تسبیحات حضرت زهرا بگو؛ آن آمن الرّسول (2) را بخوان. هی سوره ی «إذا وقع» می خوانی، آن هم قصد اینکه پروردگار صنّار، سه شاهی به تو بدهد می دهد آقاجون! لازم به خواندن سوره اذا وقع نیست، سوره تبارک را بخوان که ان شاء الله قبرت توسعه پیدا بکند. یک قدری قرآن بخوان که با قرآن بخوابی، آن وقت به امید پروردگار سحر برخیزی و ندای ملک داعی ماه رجب را لبیک بگویی.

67/11/10

ص: 153

درس شانزدهم

مراقب وسواس باشید

می آید؛ اما صاحبش مسلمانه، با اینکه اون صاحب رستوران ممکن است چندان پابند به نجاست و پاکی هم نباشند؛ خوب، در اینجا چکار بکنیم؟ باید احتراز بکنیم؟ باید بگوییم اینها نجس هستند؟ غذاشون نجسه؟ نه! اینطور نیست؛ بلکه باید بگویید پاک است. تا مادامی که علم به نجاست برای شما حاصل نشده، اینها پاکند برادر من! بعنوان مثال پشتت دمل در آورده، حالا مثل اینکه یه قدری، از پشت من یک چیزی سرازیر شد یک مایعی؛ آیا خونه یا جراحت و چرک است؟ هیچ نمی خواد چراغ روشن کنی، نمی خواد بگی خانواده بیاد ببینه؛ یا اینکه اصلا نبین. نمازت را بخوان؛ درست است و صحیح. مسائل شرعی اینگونه سهل است، معذالک انسان وسواسی بشه! وسواسی چه کسی است؟ کسی است که از حد متعارف خارج شده؛ هی فکر میکنه این نجسه، اون پاکه! پس اینها باید برگردند به حد متعارف؛ این یک نوع بیماری روانیه که انسان مبتلا می شه؛ راه معالجه اش بی اعتنایی و بازگشت به حد متعارف مردم است. پس ترتیب اثر دادن جایز نیست. عرض کردم حضرت فرمودند: به اون شخص بگو، که اگر شارع فرموده یک مرتبه یا دو مرتبه کافیه؛ مثلاً یک مرتبه با آب کر، دو مرتبه با آب قلیل، چرا سه مرتبه چهار مرتبه در آب می زنی؟ خواهد گفت بر شیطون لعنت. یعنی این اضافه شستن اطاعت از فرمان شیطان است. فهمیدی داداش جون؟ پس بنابراین چون اطاعت از شیطان است ترتیب اثر دادنش هم جایز نیست.

***

پروردگار عزیز فرموده: ما أصابَ مِنْ مُصيبَةٍ إِلا بِإِذْنِ اللهِ وَ مَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ يَهْدِ وَالله قَلْبَهُ وَ الله بِكُلِّ شَيْءٍ عَليم (1). هر مصیبتی که برای انسان می رسد؛ مثل

ص: 155

هرچه به انسان می رسد از جانب خداست

بیماری، سختی، تلف مال؛ درست است که خدای متعال علم احاطی قیومی دارد و می تواند جلوی اینها رو بگیره؛ اما برای صلاح شما، برای امتحان شما این بلیّات نازل می شود. باید مؤمن در هر حال دغدغه و اضطراب خاطر نداشته باشد: انّ العَبْدَ لَيُصيُبه من المَصائب حتّى يَمشى عَلى الأرض و ما عليه خَطیئَةٌ (1) ، این درد و کسالت که میاد، به امر الهی اینقدر در بدن مؤمن می ماند تا اینکه بر او هیچ گناهی نماند؛ پاک پاک شود. پروردگار این گونه امتحان می کند.

حالا همانقدر که ایمان داشته باشد، معتقد باشد که اینها از جانب خدا و رسول است و خیرش در این است، صلاحش در این است، پروردگار او را در صراط ایمان ثابت نگه می دارد، و شرح صدر به او مرحمت می فرماید. وقتی که چنین حالت قلبی برای او پیدا شد، پروردگار، به او مقام صبر و تسلیم و رضا عنایت می فرماید.

آداب دعا

به حضرت موسی علیه السلام فرمود: يا مُوسى كُنْ إِذا دَعَوْتَنِي خَائِفاً مُشْفقًا وَجِلاً... وَ اقْنُتْ بَيْنَ يَدَيَّ فِى الْقِيَام وَ نَاجِنِي حِينَ تُنَاجِينِي بِخَشْيَةٍ مِنْ قَلب وجِل (1) ؛ اگر می خواهی مرا بخوانی، باید خائف باشی، ترسان و هراسان باشی؛ و فرمود: عَفِّرْ وَجْهَكَ لِي فِي التُّرَابِ؛ باید بهترین جاهای بدنت _ پیشانیت _ را در پست ترین مواضع _ روی خاک _ بگذاری. او این طور می خواهد. می فرماید: و اسْجُدْ لِی بمکارم بدنک: با همۀ بدنت برای من سجده کن؛ قلبت را برای من خاشع بنما: فَاخْشِعْ لِي قَلْبَكَ.

به حضرت عیسی علیه السلام فرمود: یا عیسی اسْتَغِثْ فِي فِي حَالاتِ الشِّدَّةِ فَإِنِّي أغيثُ الْمَكْرُوبِينَ وَأُجِيبُ الْمُضْطَرِّينَ وَ أَنا أَرْحَمُ الرَّاحِمین (2) در حالت سختی به من استغاثه كن. من گرفتاران را پناه می دهم و مضطرين را اجابت می کنم؛ من ارحم الراحمین هستم. من فریادرس اونها هستم. اینها دوای قلب ماست.

حالا ببین بزرگان دین ما چگونه دعا می کردند: رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلّم: اللَّهُمَّ لَا تَنْزِعُ مِنِّى صَالحَ مَا أَعْطَيْتَنِي أَبَداً (3). ای پروردگار عزیز من! طوری نشود آن نعمتهایی که به من دادی؛ در اثر کفران از من بگیری! باید شکرگزاری کرد، تا نعمت بماند. _ این سخنان برای این است که به ما یاد بدهند، وگر نه اونها نفس عصمتند. _ مبادا این برکات را از ما بگیری؛ نزع کنی و ببری. « وَ لا تَرُدَّنِي فِی سُوءِ اسْتَنْقَذْتَني مِنْه» (4) ؛ پروردگارا مبادا دو مرتبه مرا در آن بدیها، سختی ها و گرفتاری ها وارد کنی که از آن نجات داده ای. آقا چندی پیش

ص: 157

موعظه باعث زندگانی دلهاست

خدا شاهده! در مشهد مقدس، دو مرتبه استخاره کردم که پروردگارا سخنرانی هایم هفته ای یک دفعه بشود، دیگه چهارشنبه بره پی کارش، بسیار بد آمد! کأنه آیه این بود که اگر ترک بشه، شاید یک ابتلائاتی برای نوع مردم پیش بیاد، اینها منبِّه است! اینها بیدار میکند و توجه می دهد. امیر علیه السلام به حضرت مجتبی علیه السلام فرمود: أحْى قَلْبَكَ بالْمَوْعِظَة (2) به مواعظ حسنه قلبهای شما زنده خواهد شد؛ پس بناءٌ على هذا: ربَّنا لا تكلنا إلى أنفُسنا طَرفةَ عَينٍ (3)

***

خصوصیات مؤمن در کلام مولا امیر المؤمنين علیه السّلام

قَدْ أحْيَا عَقْلَهُ وَ أمَاتَ نَفْسَه حَتَّى دَقَّ جَليلُهُ وَ لَطُفَ غَلِيظُهُ وَبَرَقَ لَهُ لامِعٌ كَثِيرُ الْبَرْقِ فَأَبَانَ لَهُ الطَّرِيقَ وَ سَلَكَ بِهِ السَّبِيلَ وَ تَدَافَعَتْهُ الْأَبْوَابُ إِلَى بَابِ السَّلامَة وَ دَارِ الإِقَامَةِ وَ ثَبَتَتْ رِجْلاهُ بِطَمَانِينَةِ بَدَنِهِ فِي قَرَارِ الْأَمْنِ وَ الرَّاحَة بمَا اسْتَعْمَلَ قَلْبَهُ وَ أَرْضَى رَبَّهُ (1) ، باز نظیر این حضرت فرمود: المُؤْمِنُ ... مَيْتَةٌ شَهْوَتُه (2) یعنی از بس إعمال نفسانيت، إعمال خودیت نکرده است، گویی نفس و شهوتش مرده؛ در نتیجه قلب و عقلش را زنده کرده است، اونوقت اون راهی که هدف انبیاست برای او باز کرده اند و او را به سلامت تا پایان راه می برند. این امیال نفسانی رو از خودش دور کرد، چیزهایی که غیر خداست در قلب وارد نکرد.

وقتی که اینجاها رو مطالعه میکردم برخوردم به این که خوب، پروردگار میخواهد که او را بشناسند: قال سبحانه كُنتُ كَنزاً مَخفيّاً فَأَحْبَبْتُ أَن أُعْرَف فَخَلَقتُ الخَلقَ لَكُمْ أَعْرَف (3).

حضرت فرمود: این قلب، يتلجلَجُ في الجوفِ يطلُبُ الحقِّ فإذا أصابه اطمأنَّ و قرَّ (4) یعنی این قلب دائماً در اضطراب است، تا مادامی که عقیدتاً به حق اصابت بکند؛ وقتی که به حق اصابت کرد، ثَبَتَ و قرَّ؛ ثابت می ماند و قرار می گیرد. ببينيد: إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَيَسْكُنُ إِلَى الْمُؤْمِن كَما يَسْكُنُ الظَّمْآنُ إلى الماءِ

ص: 160

نقش رفاقت در سعادت یا شقاوت

البارِدِ (1) . به شما عرض نکردم که در خواب یا در القائات، به انسان مؤمن پاکدامن حالی می کنند که اگر هدایت می خواهی، برو پیش فلان شخص؟ و یا مثلا اگر اوقاتت تلخ شد برو پیش فلان کس؛ معلوم میشه در اون طرف یک چیزی هست. یک چیزی هست که پروردگار فهمیده، تو نفهمیدی!

الرّفيق ثُمَّ الطَّريقَ؛ انسان یک رفیق بیدار احتیاج داره، یا یک استاد که مثلا به انسان بگوید: دیشب شما نماز جماعت کجا بودی بابا؟ که اگر نسیان کردی متذکرت بکنه، اگه در راه حق رفتی کمکت بکنه داداش جون! مثلا به انسان بگه خیلی خوب، مسائلت رو بلد نیستی، خودم برایت می گویم، خودم یادت میدم! آدم باید از موقعيت استفاده بكنه، الرّفيق ثُمَّ الطَّريقَ، کجا بودی دیشب؟ چرا درس اخلاق نیومدی؟ اونجا اون حرفو زدی درست نبودها! عرض می شود که یک کتابی دیدم نامش «دوست یابی» است رفیق یابی که با کتاب نمی شود! دوست خوب را باید خدا اعطا بفرماید.

الْمَرْءُ عَلَى دِينِ خَليله فَلْيَنْظُرْ أَحَدُكُمْ مَنْ يُخَالِل (2) بالأخره رفيق خوب، اون یکی رو به راه خوب وا می داره. فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلَّى عَنْ ذِكْرنا وَ لَمْ يُردْ إلا الْحَياةَ الدُّنْیا (3) ؛ ای نبی اکرم ما! از آنها که از ذکر ما روی گردانده اند و جز دنیا

نمی خواهند، روی بگردان! اما در برابر، خداوند تبارک و تعالی عبادتی بالاتر از این قرار نداده است که انسان مواخات با اتقیا (=دوستی با پاکان و پرهیزگاران) را طلب بكند: اطْلُبْ مُوَاخَاةَ الأتقياء (4) يعنى من همين الآنه دارم می گردم؛ از اینجا

ص: 161

مؤمن به سه چیز نیاز دارد

ببین داداش جون! حضرت امام جواد علیه السلام فرمود: الْمُؤْمِنُ يَحْتَاجُ إِلَى ثَلاث خصال تَوْفِيقِ مِنَ اللهِ وَ وَاعِظُ مِنْ نَفْسِهِ وَ قَبُولِ مِمَّنْ يَنْصَحُهُ (2)مؤمن به سه چیز نیاز داره؛ اول یک توفیقی از پروردگار بیاد؛ باید هی در خانه رو بزنه. ظهر ،شب، نصفه شب؛ حالا عصری از من می پرسیدند: آقای میرزا حالا ما بلند شیم نصفه شب، نماز شب بخونیم یا اون یک ساعت رو استراحت کنیم؟ گفتم: خیر؛ استراحت نه! اون بیداری «مِطرَده» است؛ اون؛ درد و مرض را از بدن شما طرد می کند (3) تصور می کنی اون استراحت شما رو نجات می ده؟ البته باید یک ناصحی هم داشته باشد.

67/11/11

ص: 162

درس هفدهم

سعادت جز با طاعت به دست نمی آید

حضرت فرمود: لا نَجَاةَ إِلاّ بِالطَّاعَةِ وَ الطَّاعَةُ بِالْعِلْمِ وَالْعِلْمُ بِالتَّعَلُّم و التَّعَلَّمُ بِالْعَقْلِ يُعْتَقَدُ وَ لا عِلْمَ إِلا مِنْ عَالِمِ رَبَّانِيٌّ وَ مَعْرِفَةُ الْعِلْمِ بِالْعَقْل. (1) جز با اطاعت، نجاتی نیست و طاعت، به علم و دانش ممکن است و علم باید از عالم ربانی باشد. می فرماید: راه دیگری نیست، باید از عالم ربانی برنامه دینتان را یاد بگیرید. بعد عرض می کند: یابن رسول الله به چه نشانی آن عالم ربانی را بشناسیم؟ حضرت می فرماید: باِلْعَقْل. به کمک عقلتان او را بشناسید، نه اینکه _ خدایی نکرده _ بعد از این که شما سالها در مسجد امین الدوله آمدید و این احادیث مستند را گوش دادید، آن وقت_ حالا فرض کنید بشنوم که _ شما با حضرات صوفیه خذلهم الله رابطه پیدا کرده اید!

یک وقتی حضرت آیت الله بروجردی فرمودند: از من ذکر خواسته اند؛ در جواب فرموده بودند: مؤمن ذکرش نماز شب است، صلاة اول وقت، تهجد... همینها او را به مقام نورانیت می رساند. باید از کلاس اول که ترک محرمات و فعل واجبات است شروع کند. بنده گمان نمی کنم کسی باشم که از این برنامه ها مطلع نباشم.

در زمان حضرت آیت الله آقای شاه آبادی (2) رضوان الله تبارک و تعالی علیه به

ص: 164

خاطره ای از انحراف فکری بعضی دوستان

ایشان خبر دادند که یک عده ی زیادی از رفقا برعکس نتیجه گیری کرده اند و رفته اند در خانقاه صفی علی شاه _ البته دوره ی صفی علی شاه نبود، ایشان از دنیا رفته بود و وفا علی به جای او آمده بود _ ایشان فرمودند: کسی هست که این رفقا را از این ورطه هلاکت نجات دهد؟

آخه من این چیزها را برخورد کرده ام در میان شماها. آن وقت خدای نکرده، کسی سالها بیاید مسجد امین الدوله، این درسها و این احادیث را بشنود، به جاهای انحرافی دیگر برود:

چون بسی ابلیس آدم روی هست *** پس به هر دستی نباید داد دست (1)

بعضی رفقا آن قدر روشنی و نورانیت دارند که از عالم غیب اساتید آنها را به آنها معرفی می کنند، حتی به آنها می گویند: به چه کسی باید اقتدا بکنند، پیش چه کسی باید درس بخوانند، آنها این قدر نورانیت دارند، آن وقت من این قدر تاریک باشم؟

مرحوم شاه آبادی فرمودند: چه کسی داوطلب است که این رفقا را از آن خانقاه نجات بدهد و به مسجد باز گرداند؟ من بنا بود یک برنامه ی دیگری پیاده کنم، اما وقتی شنیدم بعضی از رفقا این طور شده اند، خیلی ناراحت شدم و گفتم: آقا بنده داوطلب می شوم که یک مدتی بروم در حلقه ی دراویش و رفقای خودم را نجات دهم. اول کاری که کردم، تفسیر ملا سلطان علی گنابادی را از اول تا آخر مطالعه کردم. دیوان مظفر علی شاه و حتی تفسیر صفی علی شاه را هم مطالعه کردم.

خلاصه ما رفتیم آن جا به امید پروردگار؛ مدتی شب و روز در حلقه دراویش بودیم. آنها رسمشان این بود که هر کس که بیاید در حلقه دراویش باید از او تعهد

ص: 165

توصیه مرحوم آیت الله بروجردی

وقتی عرض کرد» یابن رسول الله من وسوسه دارم حضرت فرمود مگر قرائت قرآن نمی کنی؟ قرآن «شِفاءٌ لِما فى الصُّدور (2) » است. قرآنی که انسان را سر تا پا منور می کند و حجابهای باطن و حجابهای قلب را بر می دارد، آنوقت انسان این را کنار می گذارد و مثنوی می خواند؟ باز قضیه ی حضرت آیت الله العظمی بروجردی رو که به بعضی ها تذکر داده ام عرض می کنم: ما به ده بشنوه

ص: 167

ضروری ترین دانش برای انسان

وقال أَلْزَمُ الْعِلْمِ لَكَ مَا دَلَّكَ عَلَى صَلاحٍ قَلْبِكَ وَ أَظْهَرَ لَكَ فَسَادَهُ (1) حضرت موسی ابن جعفر سلام الله علیهما فرمودند: لازم ترین علم برای شما، آن علمی است که شما را به احوال دلتان رهبری بکند و صلاح و فساد آن را نشانتان بدهد. طَلبُ العِلمِ فَريضَةٌ عَلى كُلِّ مُسلِم و مُسلِمَه (2) ؛ که امام صادق علیه السلام فرمود و هم «مسلم» در آن دارد و هم «مسلمه»؛ یعنی علم به احوال نفس (3) علم به احوال روحیات خودتان، علم به احوال دل و قلبتان که این قلب هم مناسبت دارد با نفس ناطقه انسان که اگر انسان خدای ناکرده اعمال گناه انجام بدهد این قلب مسخ می شود، و در واقع خودت مسخ می شوی! آن که در حجاب برود، این قلب صنوبری عضلانی هم احساس می کند و در حجاب می رود.

بعد می فرماید: أَوْلَى الْعِلْم بكَ مَا لا يَصْلُحُ لَكَ العَمَلُ إلا به و أوجب وَ أَوْجَبُ

ص: 169

اهمیت جهاد با نفس

می فرماید: جَاهِدْ نَفْسَكَ لِتَرُدَّهَا عَنْ هَوَاهَا فَإِنَّهُ وَاجِبٌ عَلَيْكَ كَجِهَادِ عَدُوک (2) به عقیده ی بنده، آن چیزی که لازم است در این ماه آن است که انسان رفع موانع از خودش بکند. من یک استاد خوبی داشتم که نزد او شرح لمعه می خواندم همینطور که سرم پایین بود گفت فلان کس این سوراخهای کیسه ات را دوخته ای یا ندوخته ای؟ من متوجه نشدم ایشان چه می گوید گفت: می گویم که موشها رو گرفتی یا نگرفتی؟ گرنه موش دزد در انبار ماست که محصول اعمال ما را ببرد و همه چیز عاطل و باطل بشود پس... گندم اعمال چهل ساله

ص: 170

درس هجدهم

ضروری ترین علم برای انسان

این عبارت چقدر قشنگ است: أَلْزَمُ الْعِلْمِ لَكَ مَا دَلَّكَ عَلَى صَلاح علم برای قَلْبكَ وَأَظْهَرَ لَكَ فَسَادَه (1) ، لازمترین علوم، علمی است که تو را به اصلاح انسان قلبت راهنمایی می کند. تو مسئولی که قلبت را اصلاح کنی؛ چرا نرفتی و اجباتت را یاد بگیری؟ واجبات کلاس اول است. چرا نرفتی از کلاس اول شروع کنی؟ باید پایه گذاری بکنی؛ کلاس اول ترک محرمات و فعل واجبات است، بعداً کلاس دوم، ترک مشتبهات خواهد بود، و کلاس سوم، ترک ما سوی الله. از تو سؤال می شود این کارها را چرا نکردی؟ «ما دَلَكَ عَلی صَلاح قَلبک»؛ این مورد سؤال است، چرا نرفتی یاد بگیری؟ چرا معارف اسلامی را نرفتی دریابی؟ در بعضی از روایات هم دارد که طلبُ العِلمِ فَرِيضَةٌ عَلى كُلِّ مُسلم و مسلمةٍ وهُو عِلمُ الأَنْفُس(2) يعنى علمی که با آن در صدد استکمال نفس خودت بر بیایی؛ «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ» (3) یعنی نفس را رها نکن آقا جان من! دائماً در فکر باش، بدنبال اصلاح آن باش! باید نفس متخلّق بشود به آداب انسانیت.

مبادا طلب علمی که بر شما واجب نیست، از این علم واجب شما را باز دارد! حالا برعکس است دیگر؛ من اول باید فیزیک یا شیمی را مطالعه کنم، اگر رسیدم آخر سَر توضیح المسائل را می خوانم، که تازه خود این رساله مشکل است و باید آن را هم انسان پیش استاد بخواند؛ آن وقت آن را هم تبعی و فرعی حساب می کنم، نه اینکه موضوعیتی داشته باشد و اصل باشد.

مرحوم فیض رحمه الله كه طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِيضَةٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِم (4) را معنا

ص: 173

معنای علم نافع

می کند می گوید: علمُ التَّقوى واليقين (1) ؛ يعنى بالأخره آن علمی که باعث نجات شما خواهد شد، علمی است که شما را به سر حد یقین برساند، ولو در درجه اول؛ که یقین به قلب برسد و شما اعتقاد یقینی پیدا کنید؛ این معانی را اعتقاد پیدا کنید و از مقام لسان به مرحله قلب برسد.

نجات تو به تو است و هلاک تو از تو *** ولی تو بازندانی نجات را ز هلاک

قدر خودتان را بدانید

تویی خلاصه ی ارکان و انجم و افلاک *** ولی چه سود که خود را نمی کنی ادراک

من خودم را درک نکردم که چه هستم؟ از کجا آمده ام، بهر چه آمده ام، کجا باید بروم؟ خودم را درک نکرده ام برادر عزیزم! یک تصمیم قاطع باید بگیرم؛ اما نمی توانم تصمیم قاطع را بگیرم، حالا چه در مادیات، چه در معنویات؛ امروز گفتند اینهایی که تریاک می کشند، و آنهایی که تریاک ذخیره می می کنند که اسباب تخدیر فکر و تخریب شخصیت افراد جامعه می باشد و جوانهای ما را از بین می برد، خب اینها را دیگر به بیمارستان نمی بریم، همان جا قانون را درباره آنها اِعمال می کنیم. اینها که گرفتار اعتیاد هستند، برای ترک باید تصمیم قاطعانه بگیرند؛ اما باید خودشان را درک کنند جان دلم، تا بتوانند!

غرض تویی از وجود جهان همه ورنه *** لَما يُكَوِّنُ فِي الكَوْنِ کائِنُ لولاک

خلقتُ الأشياءَ لأجلك و خَلَقْتُكَ لأجلى» (3) تمام اشیاء را برای تو ای انسان خلق کردم؛ زمین را ملائم طبع تو قرار دادم تا کشاورزی کنی؛ مثل آهن

ص: 175

راه رسیدن به پرودگار

کسی رفت پیش یکی از اکابر، عرض کرد: من می خواهم سیر تکاملی بکنم و به خدا برسم؛ ایشان فرمود: از اینجا تا پروردگار دو قدم است. اول باید ترک امیال نفسانی بکنی، و دوم ترک دنیا بکنی؛ بعد رفت پیش بزرگ دیگر، فرمود: خیر یک قدم است! بگو: الله پروردگار من است بعد استقامت کن؛ همین یک راه رسیدن به قدم کافی است. فرمود: دَعْ نَفسَک و تعال (2) نفس خود را رها کن و بیا پیش من.

باز فرمود: «طَهَروا أَنفُسَكُم مِن دَنَس الشَّهوات، تُدركُوار فيعَ الدّرجات (3)اینها همه نشان می دهد که وقتی نفس من مهذّب شد، به پروردگار معرفت پیدا

می کنم. باز هم عرض می کنم، آن عبارت اول جامع السعادات را فراموش نکنید که «الأخلاقُ المَذمومَةُ هى الحُجُبُ المانعَةُ عن المَعارف الإلهيّة » (4) ؛ علت اینکه من توفیق آن علم را پیدا نمی کنم، این است که قلب من در حجاب است؛ آقا جان من:

موانع تا نگردانی ز خود دور *** درون خلنه ای دل نایدت نور (5)

ص: 176

راهزنان راه خدا

باید رفع این حجابها بشود! بعد مرحوم نراقی می نویسد: إذ هى بِمَنزِلَةِ راهزنان القطاع للنّفوسِ فَما لَم تُرتَفَع عَنك، لم تَتَّضح لك جَليَةُالحَقِّ(1) ؛ اخلاق بد، به منزله ی حجاب است و با آن حجابها، حق ظاهر نمی شود. در اشعار خواجه عبدالله انصاری دیدم _ ایشان با این که در درجات عالی عرفان بودند _ فرمودند: کسانی که قلبشان در حجاب می رود، اتصالشان نسبت به باری تعالی قطع می شود، ولیکن مثل اینکه ایشان در اینجا توجه کامل نفرمودند، قطع نمی شود برای اینکه:

تلاش بدون ورع فایده ندارد

لا يَنْفَعُ اجْتِهَادٌ لا وَرَعَ معه (4) ؛ من نماز جماعت می خوانم، نماز اول وقت می خوانم، خیلی عبادت می کنم؛ اما یک حرام هم اگر اتفاق بیفتد رو برگردان نیستم! نتیجه ندارد داداش جان! خیری در این عبادات نیست. آن گناه همه اش را از بین می برد.

***

ثمرات یاد خدا بر دل انسان

پس معلوم شد آن کسی که اشتغال به خدا در او غالب است، نعمت و لذتش در یاد خداست: جعلتُ نعیمه و لذَّتَه فی ذکری (1) آن وقت نماز که می خواند، دیگر دلش نمی خواهد نماز تمام بشود، لذت می برد. پیامبر می فرمود: أرحْنَا يَا بلال (2) ؛ بيا من را راحت کن از این تعلقات و از این توجه به امور دنیا. اگر آن اجلی که خداوند قرار داده، نبود، از بس روح مقدسشان لطیف است، لَم تَستَقِرّ اَرواحُهُم فى أجسادِهِم طَرفَةً عَین (3) ؛ روح در بدن نمی ماند، چون اگر قدری به قضایای طبیعت توجه نمی کردند، از شدت لطافت، روح از بدن مقدسشان مفارقت می کرد. آقا جان من! بسیار بسیار حدیث ارزنده ای است: فإِذا جَعَلتُ نَعيمه ثمرات و لَذَّتَه فی ذِکری؛ آن وقت رَفَعتُ الحجاب ما فى بینی و بینه؛ اگر نعمت و لذتش در یاد من شد، آن وقت دیگر حجابها را بر می دارم از روی قلبش که دیگر به چشم قلب مرا ببیند.

اگر چه ذات پاکش لامکان است *** چو نیکو بنگری در دل نهان است

دلی در سینه صاحبدلان است *** که آن دل جای آن آرام جان است

آن دلی که خیلی شلوغ پلوغ است، باید از توجهات به غیر حق پاک شود و تا دیر نشده آن دل یک سویه را به دست آورد! اولئك الذين إذا أردتُ بأهل الأرض عُقوبةً أو عَذاباً ذَكرتُهُم فَصَرفتُ ذلك عَنهم (4) ؛ این اشخاص، کسانی هستند که من، وقتی می خواهم، به خاطر طغیان و گناه زیاد، عذابی به اهل زمین

ص: 179

بعضی هم در قیامت چشمشان باز می شود

اگر این بیان را خواندیم آن وقت آن بیان سوره «ق» را هم بخوان: فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطَاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ (1) یعنی علم تو در دنیا مشوب(=مخلوط) به جهل بود. وقتی که علمت نافذ شد آن وقت می فهمی که کلاه سرت رفته داداش جان! و آن وقت، دیگر نه راه پس داری و نه راه پیش.

خدا رحمت کند صاحب مقتنيات (2) را فرمود اگر کسی به آن مرحله سوم، به کلاس سوم برسد، «لِمَ» و «بمَ» نمی گوید؛ «چرا» و «به چه دلیل» نمی گوید؛ هر کسی سخنی گفت، می فهمد درست است و از پروردگار آمده است و هر چه را نیامده است درک می کند، پس ما که «لمَ» و «بمَ» می گوییم، در وادی حیرتیم و در وادی شک و ریب هستیم، مسلماً به آن مقام نرسیده ایم؛ بلکه در کلاس اول و دوم بودنمان هم فيه تأملٌ (=معلوم نیست)!

طبیب عشق مسیحا دم است و مشفق لیک *** چو درد در تو نبیند که را دوا بکند

تو با خدای خود انداز کار و دل خوش دار *** که رحم اگر نکند مدعی خدا بکند(3)

67/11/14

ص: 180

درس نوزدهم

علم پروردگار به مخلوقات

خدا، علم حضوری دارد نسبت به همه ی کائنات، یعنی همه چیز و همه ی شما در حضور و محضر پروردگار هستید و هیچ چیز از علم احاطى الهى مخفى نیست؛ ولی علم امام و پیغمبر علیهم السلام ارادی است نه حضوری. در جنگ تبوک فرمودند: شتر من کجاست؟ منافقین _ یعنی همین مضمون کوک کن ها که همه اش در صددند عیب تراشی کنند _ گفتند این چه پیغمبری است می گوید من از غیب خبر دارم، ولی نمی داند شترش کجاست! عرض کردند: یا رسول الله بعضی ها این طور می گویند! فرمودند: شتر من پشت فلان تپه است، بروید و آن را بیاورید.

پس، پروردگار علمش حضوری است. علم شما نسبت به تمام قوای خودتان حضوری است. آخر باید یک چیزی در من باشد که خدا را بشناسم. چطور خداوند علىّ أعلى نسبت به اشیا علمش حضوری است؟ همان طور که علم شما نسبت به تمام اعضا و جوارح و قوای شما حضوری است. تمام آنها در محضر وحضور عقل و نفس شما هستند؛ بطور مثال اگر یک نقطه از بدن، این حس لامسه آزار ببیند

و یا بسوزد، انسان فوری درک می کند. به همین ترتیب علم پروردگار نسبت به اشیاء حضوری است و تمام آنها در محضر و حضور پروردگار هستند (1).

قدرت پروردگار هم به این صورت است که در یک آن هر چه بخواهد،

ص: 182

قدرت پروردگار

می تواند خلق .فرماید. نفس ناطقه هم، در یک آن می تواند هرچه بخواهد، در خودش خلق کند؛ به همین دلیل، حضرت ثامن الحجج می فرماید: تمام چیزهایی که صفات ثبوتیهی پروردگار را نشان می دهد خدا در شما نسخه اش را گذاشته. عالم صغیر است دیگر، با عالم کبیر منطبق است:

ای نسخه ی نامه ی الهی که تویی (1)

پروردگار، به ید قدرتش تو را نوشته است، حضرت ثامن الحجج عليه الصلوة و السلام فرمودند: اگر این آثار، این توانایی در انسان نبود، کسی خدا را نمی شناخت. خوب، چطور خدا علم حضوری دارد؟ همان طوری که تو علم حضوری به خودت داری. خدا چطور قدرت دارد که در یک آن هر چه بخواهد خلق می کند؟ نفس تو را هم پروردگار طوری قرار داده است که در یک آن هرچه بخواهد، از یک صورت در خودش خلق می کند.

کمال مومن در سه چیز است

امام باقر علیه السلام می فرماید: الْكَمَالُ كُلُّ الْكَمَالِ التَّفَقُهُ فِي الدِّين ... (2)

کمال بلکه تمام کمال فهم دین است؛ عَلِيٍّ بن أبي حَمْزَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ الله عليه السلام يَقُولُ: تَفَقَّهُوا فِى الدِّين، فَإِنَّهُ مَنْ لَمْ يَتَفَقَّهُ مِنْكُمْ فِي الدِّين فَهُوَ أعْرَابی (3) ، در دین تفقُّه کنید که هر کس در دین تفقُّه نکند، یک عرب بیابانی خواهد بود، آن عرب بدوی هم که چیزی نمی داند و چیزی نمی فهمد. ولم يَنظر الله إليه يَومَ القيامَةِ ولَم يُزيّ لَه عَمَلاً (3)؛ روز قيامت خداوند به او نگاه نمی کند و عمل او را اصلاح و پاکیزه نمی فرماید.

پس بنابراین، آن دعای خیری که پیامبر صلی الله علیه و آله درباره ی اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود و به درگاه الهی عرض کرد: «اللّهمَّ فَقُهْهُ في الدين» (4) ،علم فقه و دین است آقا! فقیه خیلی خوب است؛ واقعا بعد از علم خداشناسی، علم فقه است. یک وقتی در قم مورد مذاکره شد که چه علمی اوسع علوم است؟ مثلا یکی گفت: علم طب، یکی گفت علم فلان. آقا (5) در آنجا

ص: 184

نقش نگهبان و واعظ باطنی

خوب! من سلیقه ام غیر از شما است؛ هی به من سفارش می کنند در شبهای عید، دیگر شما اوقات مردم را تلخ نکنید، من هم روی ظاهر گفتم چشم و لیکن گریه هایی که شما می کنید، آنها قلب شما را إشراب می کند. ولی بدانید:مَن لَم يَجْعَل الله له مِن نَفسه واعظاً، فإنَّ مواعظَ النّاس لن تُغْنى عنه شَيئاً (2)

البتّه وقتی که انسان سیر کرد به سوی پروردگار، پروردگار یک نگهبانی در باطن او خلق می فرماید، که او را از کج روی باز بدارد و هشدار بدهد. این است که نبی اکرم صلی الله علیه و آله وقتی که از آن جوان سؤال کرد: وَمَا عَلامَةُ إِیمانک؟ عرض کرد: یا رسول الله در درون من کسی است که، همیشه مرا از روز واپسین بر حذر می دارد و یک منبّه و بیدار کننده ای است در باطن من. شبها مرا بیدار می کند، مرا متوجه پروردگار می کند (3) ؛ اگر آن نگهبان مخفی در درون شما بود، اندرزهای سخنگوها و ناصحین در شما اثر می کند و الاّ کمتر می شود از مواعظ ناصحین برخوردار شد؛ بعد حضرت می فرماید: ما عرَفَ الله من عَصاه (4) . آن که معصیت

ص: 185

محبت ملازم اطلاعت است

و مخالفت خدا را بکند، پروردگار را نشناخته است. بعد حضرت این شعر را خواند:

تَعصى الإله و أنت تُظهرُ حُبَّه *** هذا لَعَمْرُكَ فى الفعال بَديع

خیلی این عجیب و غریب است که انسان محبت پروردگار را اظهار بکند ولی معصیت هم بکند. این یک چیز عجیب و غریبی است.

لو كان حبُّكَ صادقاً لأطعتَه *** إنَّ المُحِبَّ لمن أَحَبَّ مُطيع (1)

خوب، این دیگر وجدانی است؛ واقعاً اگر کسی ارادت و محبت به کسی دارد، از او تبعیت و اطاعت می کند. آن وقت پروردگار عزیز را دوست دارید اما تبعیت نمی کنید.

عرض کرد: می خواهم داناترین مردم باشم، فرمود: از خدا بترس (2) عرض کرد: یا رسول الله! می خواهم از خاصان درگاه خدا باشم فرمودند: شب و روز قرآن بخوان. عرض کرد یا رسول الله می خواهم دلم روشن باشد، فرمود: مرگ را فراموش نکن.

خدا شاهد است نمی خواهم اوقات شما را تلخ بکنم، اما آن که خزینه ی علم الهی است، به حضرت حسن علیه الصلوة و السلام فرمود: حسنم! كُن منه على أعظَم الحَذَر (3) یعنی از ملک الموت خیلی برحذر باش. البته آنها معصوم اند، به در می گویند تا دیوار گوش کند؛ این مواعظ مال من و شماست!! مبادا تا مشغول آن شوی که از آن فلان معصیت توبه کنم! توبه نکنم...! یک مرتبه رسول پروردگار بیاید، فَكُن منه عَلى حَذَرٍ (4) امام باقر علیه السلام فرمود: وقتی وارد می شود، می فرماید: قد بقى من عُمرک ساعَة (5) از عمرت چیزی نمانده است، که

ص: 186

سختی هنگام مرگ

حضرت امام هادی علیه السلام می فرماید: اذْكُرْ مَصْرَعَكَ بَيْنَ يَدَى أَهْلِكَ وَ لا طَبيبَ يَمْنَعُكَ وَلا حَبيبَ يَنْفَعُكَ (1) یاد کن آن موقع را که میان اقوام و عشیره افتاده ای و نه دوست و صدیقی می تواند به داد تو برسد و نه طبیبی می تواند مانع رفتن تو باشد؛ باید بروی. _ لا اله الا الله! _

حضرت امام باقر علیه السلام فرمود: وقتی که شخص، در آن ساعت، جزع و فزع می کند، حاضر است که اگر تمام دنیا مایملک او باشد، بدهد؛ می گوید: یک سال دیگر به من مهلت بده. ملک الموت جواب می دهد: سالها را گذراندی؛ می گوید: یک ماه جواب می دهد: ماههایی گذراندی، یک چند روزی، روزهایی گذراندی! آقا جون من! پدر عزیز من! اوقات ما را تلخ نکنید یعنی چه؟ من نفهمیدم! اوقاتت تلخ بشه بهتره.

رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: بهترین هدیه هایی که مسلمان به مسلمان اهدا می کند، آن حدیثی است که بر هدایت او اضافه بشود و از راه هلاکتی که در پیش دارد جلوگیری شود.

حقیقت معنی توکل

وقتی که پیامبر مکرم از جبرئیل سؤال می کنند که: مَا التَّوَكلَ عَلَى الله ؟ :فرمودند: الْعِلْمُ بأَنَّ الْمَخْلُوقَ لا يَضُرُّ وَ لا يَنْفَعُ وَلا يُعْطِى وَلا يَمْنَع وَ اسْتِعْمَالُ الْيَأْس منَ الْخَلْق (1)

گر گزندت رسد ز خلق مرنج *** که نه راحت رسد زخلق نه رنج

از خدا دان خلاف دشمن و دوست *** که دل هر دو در تصرف اوست (2)

آن کسی که اعطا می کند پروردگار است، آن کسی که جلوگیری می نماید پروردگار است: فَإِذَا كَانَ الْعَبْدُ كَذَلِكَ لا يَعْمَلُ لأَحَدٍ سِوَى اللهِ وَ لَمْ يَرْجُ وَ لَمْ

ص: 188

درس بیستم

مراقب سخن گفتن باشید

دیگر، شاید از اول تا آخر یکی دو کلام صحبت کنم؛ آخه چه صحبتی، صحبت چی بکنم مثلاً؟ اصولاً به غیر از کسانی که زحمتی کشیده اند و تحصیل ادب و دانشی کرده اند، بسیاری از اوقات، آد مها وقتی که صحبت می کنند، حرفهای بی ربط و بدرد نخور یا حتی مضرّ می زنند. درباره ی زبان فرموده اند من كثر کلامه کثر خطاتُه. هر کس که زیاد سخن بگوید خطا و اشتباهش زیاد می شود. این درباره حرفهای معمولی؛ اما در مورد صحبتهای دینی، در زمان حضرت آیت الله العظمی آقای بروجردی رحمت الله علیه هرکس که می خواست برای مردم صحبت کند، موعظه کند؛ باید از مرجع وقت اجازه داشته باشد آقاجون؛ گترهای نمی شه! غرض عرض این است که پای صحبت هر کس نمی شه رفت آقا!

آخه چی بگیم؟ آن اشخاصی که یک ساعت می نشینند و صحبت می کنند، باید تمام جوانب را مواظب باشند؛ با تحفظ کامل و پائیدن جمیع موارد، باید صحبت کنند، که این مشکل است؛ غرض عرض این است که هر کسی نمی تواند و نباید صحبت کند. بگذریم...

برای یافتن خداوند باید دل را خالی کرد

«وَ مَا الَّذِى فَقَدَ مَنْ وَجَدَک؟» (3) ابا عبدالله عرض می کند: بار الها اصلاً آن کسی که تورا پیدا کرد؛ دیگر احتیاج ندارد به در خانه زید و عمرو و بکر!

ما زیبائیم یاد ما زیبا کن *** با ما تو دو دل مباش دل یکتا کن (4)

«ای نه دله ی ده دله، هر ده یله کن!» (5) واقعاً ده دله است بلکه هم بیشتر؛ اصلا دل ما را همه چیزی مُسَخّر کرده است؛ مقام و پول و دنیا، تعلق به دنیایی که هیچ نیست؛ همش صفر است. می گفتند یک شخصی بود دائما در بازار نجارها می رفت تا امامزاده زید و این شعر را می خواند: که ای نه دله... _ اما او صد دله می خواند _ اینها را یله کن

یک صبح به اخلاص بیا بر در دوست *** گرکام تو بر نیامد، آن گه گله کن

نمیشود داداش جون! با عدم توجه به خداوند، انسان بگوید من خدا پرستم. و قال على عليه السلام: من ذكر الله سُبحانَه أحيا الله قَلْبَه ونَوَّر عقله لُبَّه (6). ذکر پروردگار همین است دیگه داداش جون! یکی از رفقا که اهل است،

ص: 194

باز شدن قفل قلب انسان

إذا أرادَ الله بعَبدِ خَيْراً فَتحَ لَه قُفَلَ قَلبه ، و جَعَل فيه اليقين و الصِّدق (3) ، اگر خدا برای بندهای خیر بخواهد، قفل قلبش را باز می کند، و در آن یقین قرار می دهد. همان قلبی که جای آرام جان است.

اگر چه ذات پاکش لا مکان است *** چو نیکو بنگری در دل نهان است

ص: 195

قلب جای خداست

در حدیث قدسی آمده است: يقولُ الله عزَّ وجلَّ: «لا يَسَعُنى أرضى و لا سَمائى و لكن يَسَعُنى قَلبُ عَبدى المُؤمن» (4). به رسول الله صلى الله عليه و آله عرض کرد: یا رسول الله خدا کجاست؟ فرمود: در قلب است (5)

برو بزدای اول خانه ی دل *** که تا گیرد ملک نزد تو منزل

اما در قلب من چیست؟ همه چیز است به غیر از آن چیزی که باید باشد. _ إذا أرادَ اللهُ بعبدِ خيراً فتحَ له قُفلَ قلبه و جعلَ فيه اليَقين و الصّدق (6) _ اگر یقین در دل آدمی قرار گرفت، آن وقت آدم فکر می کند، چرا من دروغ بگویم مثلاً؟ آخه

ص: 196

جز خداوند متعال هیچ موثری وجود ندارد

تو یا هر کس دیگر چه کاره هستی؟ عملاً چه تأثیری در زندگی من داری که من دروغ بگویم، آنجا یقین می کند که: لا مؤثّرَ فی الوجود الا الله. بنا براین عملاً صدق می گوید، لساناً صدق می گوید، نیتاً صدق میگوید؛ در عباداتش صادق است. آخه چرا صادق نباشد؟ که چی بشود؟ مگر شما منشأ اثری هستی، اگر خدا نخواهد؟

مردم همگی مجنون، در بی ثمری چون بید *** مجنون تر از آن ها من، کز بید ثمر خواهم (1)

در بید چه ثمری است داداش جون؟ آخه چرا من مشرک شوم؟ چرا ریا بکنم؟ امام صادق فرمود: به مُرائی بگوئید: چرا تو ریا می کنی؟ تو درد این را داری که مشهور شوی؟ حالا بچه شده ای؟ دلت می خواهد پیش زید و عمر و بکر مشهور شوی؟ اگر پیش آنها مشهور شوی چطور می شه؟ خوب، برای ما عمل بکن تا ما شما را مشهور بکنیم. تمام شد و رفت! به مرائی بگوئید: اگر برای خدا کار کند، سینه اش را انشراح می دهند، دیگر حوادث روزگار در او اثری نمی کند، و دیگر اشخاص را آنقدر مؤثر نمی داند که در فکر آنها عبادت کند، برای آنها کار کند (2) .خدا رحمت کند سابقین را، دعائی می کردند که: برو بابا جون، خدا شرح صدر به تو بدهد. این شرح صدر هم یک نوع علمی است دیگر، یک نوع فهم و یقینی است آقا!

عرض کردند: یا رسول الله معنای «إلا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْب سَليم » (3)چیست؟ فرمود: معنایش این است که در قلب، هیچ شک نباشد، غیر خدا کسی نباشد.

ولسانَه صادقاً و خَليقَتَهُ مُستَقِيمَةً (4) زبانش را راستگو می کند؛ اصلاً چرا دروغ بگوید؟ اخلاقش را معتدل و مستقیم می کند. گوشش را شنوا می کند؛

ص: 197

درس بیستم و یکم

اهمیت مجلس علم دین

سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عليه السلام يَقُولُ: لَمَجْلِسٌ أَجْلِسُهُ إِلَى مَنْ أَثِقُ بِهِ أَوْثَقُ فِي نَفْسِي مِنْ عَمَلِ سَنَةٍ (1) باز فرمود: لَحَدِيثُ وَاحِدٌ تَأْخُذُهُ عَنْ صَادِقٍ خَيْرٌ لَكَ منَ الدِّنْيَا وَ مَا فِیهَا (2) یک کسی که به او اطمینان داشته باشی، اگر یک حدیثی بطور مستند برایت از امام علیه السلام نقل کند، بهتر از دنیا و ما فیها است.

عاقل واقعی چه کسی است؟

حدیث دیگر: حضرت امام موسی بن جعفر علیه السلام فرمود: يا هشامُ إِنَّ الْعَاقِلَ رَضِيَ بِالدُّونِ مِنَ الدُّنْيا مَعَ الْحِكْمَةِ وَ لَمْ يَرْضَ بِالدُّونِ مِنَ الْحِكْمَةِ مَعَ الدُّنْيا (1) ؛ ای هشام! عاقل به اندک از دنیا اما با علم و حکمت، رضایت می دهد ولی راضی نخواهد شد به برخورداری فراوان از دنیا ولی با اندک از حکمت. خوب مثلا، روزی چقدر مزد تو است؟ فرض کنیم 100 تومان، اما 100 تومان را 30 می ،گیرد برای اینکه به نمازهای اول وقت برسد، هم از مجالس حکمت و موعظه برخوردار شود. من باید این اخلاق و حکمت را بیاموزم، بفهمم تا قلب من از حجاب خارج شود. «الْعاقِلُ رَضِيَ بِالدُّونِ مِنَ الدُّنْيَا مَعَ الْحِكْمَةِ». 100 را مصالحه می کنم به 30 تومان، 70 تومانش را نمی خواهم، البته به شرط اینکه بتوانم در درس اخلاق و موعظه ی استاد خبیر شرکت کنم.

یابن رسول الله، عاقل کدام است؟ عاقل، آن کسی است که حکمت را ترجیح می دهد. بعد می فرماید: فَلِذَلِكَ رَبحَتْ تِجَارَتُهُم (2) ؛ اینها تجارتشان از همین جهت سود خواهد کرد. خوب این یک موقعیت.

اگر دلبستگی ها را از خود جدا نکنیم

این تعلقات را اگر جدا نکنی، ملک الموت، خواهی نخواهی جدا می کند. این است که فرمود: خوشا به حال کسی که عبادتش را برای پروردگار خالص کرد و قلبش به این زر و زیور دنیا مشغول نشد و پروردگار و ذکر پروردگار را به آن چیزی که گوش او می شنود _ که مثلاً فلان کس میلیاردر است، فلان کس به فلان جا رسیده _ فراموش نکرد (1):

گر تورا در خانه جانانه مهمانت کنند *** گول نعمت را مخور مشغول صاحب خانه باش

چه توشه هایی برای مهمانی خدا نیاز داریم؟

آخر ببین داداش جون! منی که نماز اول وقت می خوانم، همش دلم می خواهد که احادیث راجع به نماز اول وقت را بشنوم. این موقعیت عملم را درک کنم؛ جایگاه عملی خودم را درک کنم. خوب حالا که ماه رجب دارد می گذرد و شهر الله است و شما مورد رحمتید، شهر الله أصبّ است، شهر الله أصمّ است، که باید هی توشه تهیه کنی برای ماه دیگر و ماه دیگر (=شعبان و رمضان)، خوب حالا این نعمت هائی که من می شمرم ببین چند تایش را بدست آورده ای؟

یک مژده

حالا یک مژده: وَ عَن النَّبيِّ صلى الله عليه و آله قَالَ: قَالَ الله سُبْحَانَ إذَا عَلمْتُ أَنَّ الْغَالِبَ عَلَى عَبْدِيَ الإِشْتِغَالُ بی، نَقَلْتُ شَهْوَتَهُ فِي مَسْأَلَتِي مُنَاجَاتی (3) یک طور بشود که اقلّاً شصت درصد، هفتاد درصد، فکر و مشغولیت من در رابطه با خدا باشد؛ اگر این طور باشد، آن وقت زمینه ی اینکه خداوند علی أعلى این یقین را به شما مرحمت کن، هست. چون دارد که رَفَعْتُ الحجاب فى ما بَيني و بينكم (4) آن وقت پرده را ما بین خودم و شما بر می دارم که به چشم دلش مرا ببیند. آن وقت بفهمد ابا عبدالله عليه السلام چه فرمود: کور باد آن چشمی که تو را نبیند: (5) یا اینکه امیر علیه السلام فرمود: مَا كُنْتُ أَعْبُدُ رَبّاً لَمْ أَرَه (6)

دل جزره عشق تو نپوید هرگز *** جز محنت و درد تو نجوید هرگز

ص: 204

دوم: بیرون رفتن از کوری دل

دوم، از کوری بیرون می رود: فَخَرَجَ مِنْ صِفَةِ الْعَمَى وَ مُشَارَكَةِ أَهْل الْهَوَى وَ صَارَ مِنْ مَفَاتِيحَ أَبْوَابِ الْهُدَى وَ مَغَالِيقِ أَبْوَابِ الرَّدَى (2) دیگر با این هوا پرست ها و اهل غفلت معاشرت نمی کند.حالا دیگر پروردگار آگاهش کرده و خودش کلید باب هدایت شده.

عمرتان را با کارهای بیهوده تلف نکنید

چند تا از اینها در شما هست؟ این بقیه ماه رجب را مغتنم بشمارید. _ یک وقت بنده رفتم مسجد آقاسید عزیزالله، آنجا یک قاری که قرائت قرآن درس می داد، خواند: يا أَبَتِ افْعَل (1) گفت: خوب! این تفعَل یعنی چه؟! نیم ساعت سر این بحث کرد! خوب این اتلاف عمر است. یک شیطانی است که وسوسه می کند عین باید از فلان مخرج باشد غین از فلان باشد. همین قدر که گفته اند متعارف اهل لسان باشد کافی است. آن زیور و زینتهائی که حضرات قراء باب کرده اند، آن هم جزو تحسینات کلام است، و لازم نیست.

اگر بخاطر درست شدن دنیا کار خدا را کنار بگذاریم...

عذابها شروع بشود (1) . ایشان این را دعا می کردند و بدانید امیر المؤمنین عليه السلام فرمودند: لا يَتْرُكُ النَّاسُ شَيْئاً مِنْ أَمْرِ دِينِهِمْ لاسْتِصْلاح دُنْيَاهُمْ إِلا فَتَحَ اللهُ عَلَيْهِمْ مَا هُوَ أَضَرُّ مِنْهُ (2) مردم چیزی از امر دینشان را بخاطر اصلاح کار دنیایشان رها نمی کنند، مگر آنکه برای آنها چیزهایی را پیش می آورد که ضررش بیشتر باشد. مبادا طوری باشد _ خدائی نکرده _ شما کارهائی که باید می کردید _ خدائی نخواسته _ نکنید و بلکه بروید سرخانه ی اول و به امر دنیا بپردازید، و آن کارهائی که برای امر دینتان بود ترک کنید. حالا به شما من ابلاغ کردم.

اثر گناه بر دل انسان

مهر می زنیم؛ آنها دیگر نمی شنوند: لو نشاءُ أَصَبْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَ نَطْبَعُ عَلَى قُلُوبهمْ فَهُمْ لا يَسْمَعُونَ (1) . این گنهکاران دیگر کلمات حق را نمی شنوند؛ یک عده مشمول این آیه واقع می شوند و آن وقت دارد که: مَا مِنْ عَبْدِ إِلَّا وَ فِي قَلْبه نُكْتَةٌ بَيْضَاءُ هر بنده ای از بندگان خدا یک نقطه ی سفیدی در قلبش وجود دارد؛ فَإِذَا أَذْنَبَ ذَنْباً خَرَجَ فِى النُّكْتَةِ نُكْتَةٌ سَوْدَاءُ اگر گناهی بکند، یک نقطه سیاهی در آن سفیدی پیدا می شود؛ اگر آن گناهان را ادامه دهد، چطور می شود؟ آن روشنایی قلب، بطور کلی پوشیده می شود و خدا می داند که اگر آن نقطه ی سفید پوشیده شد، چطور می شود. لَمْ يَرْجِعْ صَاحِبُهُ إِلى خَيْر أَبَداً (2) ؛ یک دفعه این روایات را می خوانم یک دفعه هم این روایت را می خوانم که: شما پروردگار را به خود پروردگار بشناسید (3) که یک عده هستند که پرواز کرده اند! آنها چه کسانی هستند؟ آنها کسانی هستند که خدا را به واسطه ی خدا شناخته اند، یعنی به واسطه ی قبض و بسطی که در قلب آنهاست؛ اونها چقدر پریدند!

67/12/9

ص: 208

درس بیست و دوم

غرض از شب زنده داری چیست؟

مقصود از احیاء شبهای مهم این ماه، احیاء قلب است و حیات قلب منوط از شب است به ذکر و فکر: « والقَلبُ الغافِلُ كَالمَيِّت» و قلب غافل مثل مرده است، به درد نمی خورد. اشخاصی هستند که بلند می شوند برای تهجد، اما تمام صفحه دل و صفحه فکرشان مشغول است. اینها دورند، پروردگار اینها را بیدار کرده است، اما در یک مرتبه ی پایین تری. بعد می فرماید: والمَشغول بِغَيرِ رِضى اللهِ من المكروهات أدونُ من المَيِّت (2) . یعنی محرمات که جای خود دارد، اگر مشغول به مکروهات هم باشد، این قلبش غافل است؛ و بعد _ چون ایشان هم مجتهد در علم اخلاق بوده است هم مجتهد در فقه و تفریعیات _ می فرماید: اگر کسی در ماه رجب اعمال محرم از او سر بزند، ممکن است به سوء خاتمه مبتلا شود.

احتیاط در آموختن علوم عقلی و فلسفه

بنده که در قم تدریس فلسفه شروع کردم، حضرت امام فرمودند که شنیده ام یک عده ای که نباید و زود بوده که در این درس مشغول بشوند، به درس آمده اند، این درس را تعطیل کن. بنده این درس را تعطیل کردم. دیدم من جلوی این آقایان را نمی توانم بگیرم، آن وقت برای اینها مشکل پیدا می شود، مایه ای هم که ندارند تا بتوانند مقابله کنند؛ آن وقت، هنگام موت که شیطان حاضر خواهد شد و هی القای شبهه می کند، این آدمها گرفتار می شوند. و شخص با همین عقاید تخریب شده از این دنیا خارج می شود، و این همان سوء خاتمه است، یعنی ملحق به افراد بی عقیده و کافر می شود. این است که باید در حوزه ی علمیه، آقایانی که از نظر استعداد امتحان داده اند، و می توانند در این رشته ها تحصیل بکنند و رفع شبهات بکنند، آنها در این علوم مشغول به تحصیل بشوند.

هرکسی نباید وارد این قضایا بشود. مگر اینکه انسان از راه حکمت عملی به قدرت روحی و معنوی رسیده باشد: «وَ أَنْ لَو اسْتَقامُوا عَلَى الطّريقَة لأسْقَيْناهُم

ص: 211

توجه به خیالات و اوهام شیطانی باعث سوء خاتمه است

افکار بد را در ذهنش دنبال کند و این مال همین جوانها است. مثلا کارت پستالها را نگاه می کند، شکل فلان زن مجسم می شود، فلان می شود، هی با خاطرات خودش معاشقه می کند! پناه می برم به خدا!

ببین داداش جون! محدث زاده واعظ _ خدا رحمتش کند _ این قضیه ی «حمام منجاب » را می گفت: یک زن مسلمان و نجیب به دنبال حمام آمده بود، دید یک مردی کنار دری ایستاده؛ به او گفت که آقا: حمام منجاب کجاست؟ گفت: بفرمایید، همین جاست و او را به داخل خانه خودش راهنمایی کرد، زن بیچاره را اغفال کرد؛ آن زن فوق العاده زرنگ بود، گفت: خیلی خوب؛ هرکاری که شما بگویید می کنم. اما من حالا گرسنه ام؛ یک قدری نانی، پنیری، مخلّفاتی برای ما تهیه کنید. از آنجائی که حب دنیا انسان را کور و کر می کند، مرد گفت خیلی خوب! رفت برای تهیه کردن نان و پنیر و یادش رفت در خانه را ببندد. وقتی نان و پنیر را گرفت و آمد دید زن نیست !و این حادثه برای او یک حسرت شد. آن وقتی که این مرد خبیث لحظات آخر را می گذرانید، هرچه می گفتند بگو: أشهد أن لا اله إلا الله محمّد رسول الله؛ همان حرف زن را می زد. می گفت حمام منجاب کجاست؟ و به همین شکل از دنیا رفت و عاقبت به شر شد. بناءً علی هذا، چیزی که اولیاء خدا خائف بودند، این خطورات ذهنیه است که ممکن است باعث سوء عاقبت بشود. باید در اثر توجه به پروردگار از ذهن و قلب شما بیرون برود و پاک شود.

تمام افکاری که انسان در حال حیات دارد در لحظه مرگ جلوه می کند. ،شب، وقت خواب _ خصوصاً اگر یک قدری هم مزاج انسان ضعیف باشد _ افکار روز در فکر انسان جلوه گری می کند. موت هم شباهت به این دارد. تمام افکاری

ص: 213

فضیلت شب مبعث

درشب مبعث که عمل آن مساوی است با عمل شصت سال، آیا آقایان کاری کردند؟ آیا بنده هم کاری کردم؟ على أىُّ حالٍ چون پروردگار «یعفوا عن السَّيِّئات» (1) است، باید توجه بکنید، حالا که من می خواهم از ماه رجب خداحافظی بکنم، ای ماه رجب؟! من ملک داعی را که از شب اول ندا می کند، پاسخ نگفتم. من تشبث به این ماه نکردم؛ حالا این ماه می خواهد از من خداحافظی بکند، من عذرخواهی بکنم، اگر در آن لیالی و ایام گذشته، من یک عمل حسنه ای بجا نیاوردم. همین امشب که از ماه رجب باقی مانده است، من ندای ملک داعی را لبیک بگویم. حالا یک شب هم مثلا تخم دو زرده کنبی، ساعت چهار بلند بشوی! ساعت چهار که بلند شوی، می توانی _ ولو سه ربع هم که باشد _ یک ربع وضو بگیری و نیم ساعت عذرخواهی بکنی داداش جون!

طفل جان از شیر شیطان باز کن *** بعد از آنش با ملک انبازکن

فعلا طفل جان شما دارد از شیر شیطان ارتزاق می کند ، این با ملائکه راه ندارد:

تا تو تاریک و ملول و تیره ای *** دان که با دیو لعین همشیره ای (2)

اگر من از شیر شیطان تغذی نمی ،کنم پس چرا قلبم تاریک است؟ چرا قلبم تیره است؟ چون من این رقمی آقا جون من!

ص: 214

آثار و برکات نماز شب

یک روایت دیگر برایت بخوانم، این روایت نقل ابوحمزه ثمالی است. از اصحاب خاص حضرت صادق علیه السلام، امشب که ماه رجب دارد خداحافظی می کند، این نماز شب را بخوان، هم صورتت نیکو می شود! هم خلقت نیکو می شود، هم بوی خوب پیدا می کنی، هم رزقت زیاد می شود، هم دیون شما _ قروض شما _ ادا می شود و هم هموم شما _ یعنی غصه های شما _ برطرف می شود، هم چشم شما باز می شود و جلا پیدا می کند (1) . این نتیجه ی این عمل است!

آثار و برکات نماز شب

یک جوان بلند می شود، گاهی پینکی می رود، یعنی از خستگی چرت می زند! هی سرش از این طرف می رود، از آن طرف می رود، چانه اش پایین می رود! پروردگار علیّ اعلی افتخار می کند، درهای آسمان را باز می کند که آی ملائکه! نگاه بکنيد، «انظُروا إلى عَبدى» ببینید! این بنده کاری می کند که برایش واجب نکرده ام. ببینید چکار می کند؟ من، سه چیز به او مرحمت می کنم: یکی اینکه موفق به توبه اش می کنم. خدا می فرماید: به او توفیق توبه نصوح (=توبه قاطع) می دهم، گناهانش را هم می آمرزم و رزق وسیعی هم نصیب او می کنم (1) این مسئله را از من نپرسیدی که من نمی توانم توبه کنم؟ هر چه توبه می کنم، می شکنم؟ راه اینکه بتوانی توبه ات را حفظ کنی همین است.

درس بیست و سوم

فضیلت عالمی که به مردم نفع می رساند

عالمی که با علمش به مردم انتفاع می دهد، یعنی علمش را در دسترس به مردم نفع مردم می گذارد، این چنین عالمی افضل است از هفتاد هزار عابد. ثواب هفتاد هزار کس که عبادت می کنند، با عالمی که علمش را در دسترس می گذارد مساوی نیست و او برتر است.(1)

وقتی بنده _ در سفر حج _ درجده بودم، به مسجد اهل سنت رفتم و در نماز جماعت به آنها اقتدا کردم برای تألیف قلوب آنها؛ چون یک دسته از روایاتی که در باب اقتدای به اهل تسنن رسیده، این است که برای تألیف قلوب بین مسلمانها به آنها اقتدا بکنید، و انسان البته نباید موقع نماز از مساجد اهل سنت و مسجد الحرام خارج شود، برای اینکه آنها می گویند: چرا به ما اقتدا نمی کنید؟ چرا در نماز مسلمانها شرکت نمی کنید؟ مورد مؤاخذه واقع خواهید شد؛ هر کس که کاری دارد و می خواهد از مسجد بیرون برود، باید یک ساعت قبل از اذان، از مسجد خارج شود.

وقتی نماز به پا شد و امام جماعت به نماز ایستاد، فوری در جماعت آنها شرکت کردم _ بعضی از امام جماعت های اینها که نماز می خوانند، بعد از پایان جماعت می روند و یک عده شان می نشینند مقابل مردم، همین طوری ساکت! _ بنده چون روایت نبوی بود، برای آنها خواندم؛ گفتم: لمَ لا تَعظون النّاس ؟ چرا شما نمازگزاران را نصیحت نمی کنید؟ موعظه نمی کنید؟ و حال اینکه رسول اکرم صلی الله عليه و آله فرمود: مثل آن کسی که نمازش را می گزارد و مردم را موعظه می کند

ص: 218

فضیلت عالم بر عابد

فرمود: فَضْلُ الْعَالِمِ عَلَى الْعَابِدِ كَفَضْلِ الْقَمَرِ عَلَى سَائِرِ النُّجُومِ لَيْلَةَ الْبَدْر (1)؛ آن وقتی که ماه شب چهاردهم به کمال و تمام دیده می شود و ظهور کامل پیدا می کند، چه جوری است؟ در این وقت چقدر شرافت دارد نسبت به سایر کواکب ؟ عالم نسبت به عابد یک چنین شرافتی دارد. عابد سعی می کند و می خواهد خود را نجات بدهد ولی این عالم سعی می کند که بگیرد غریق را (2) می خواهد کسی از بین نرود، گمراه نشود. این است که فرمود: اغْدُ عَالِماً أَوْ مُتَعَلِّماً أوْ مُسْتَمعاً أَوْ مُحبّاً لَهُمْ وَ لا تَكُن الْخَامِسَ فَتَهْلِک (3) : یا عالم باش و يا متعلم؛ یا حداقل به علم گوش فرا بده، یا آنها را دوست بدار؛ پنجمی نباش که

دیگر در معرض هلاکتی.

ص: 219

مواعظ حضرت ابا عبدالله علیه السّلام

چون امشب تعلق به اباعبدالله علیه السلام دارد، ما باید از کلمات گهربار ابا عبدالله ایشان استفاده کنیم. اولاً دعای ایشان این بوده است که: اللَّهُمَّ اجْعَلْ غِنايَ فِي نَفْسِى وَ الْيَقِینَ فِی قَلْبی (1) پروردگارا من از تو یقین می خواهم؛ البته مراتب يقين، کلّیّ مشکِّک است، یعنی دارای مراتب است و ضعیف و قوی دارد. هم ایشان می فرماید: عَمِيَتْ عَيْنٌ لا تَرَاكَ عَلَيْهَا رَقِيباً (2)؛ کور باد آن چشمی که تورا مراقب خود نبیند. این یک درجه عالی است که البته یقین درجه ی اول شهودی می خواهد: إذا أرادَ بعَبد خَيراً فَقَهَه فى الدِّين و ألْهَمَه اليقين (3) ؛ لازم نیست چله نشینی بکند، برود مثنوی بخواند و حال کند؛ متابعت احکام سَنیّه ی (=رفیع، بلند مرتبه) سيّد المرسلين _ مو به مو _ کفایت می کند. با این متابعت، شما به مرتبه ای می رسید که پروردگار به شما اعطای یقین می کند. مرحوم آقا باقر بهبهانی رضوان الله تعالی علیه در یکی از روزهای درس فرمودند: امروز درس تعطیل باشد! همه بروند، فلانی بنشیند. بعد به ایشان گفت: چرا شما بدون طهارت در مجلس علم حضور پیدا کردی؟ مگر نمی دانی ملائکه در مجلس علم حاضرند؟ گفت: اینها را که فرمودید، من می دانستم آقا! و لیکن می دانستم که اگر به درس نیایم، و درس شما فوت بشود، من دیگر از کسی نمی توانم استفاده بکنم، و در ثانی امکانات من در این حد نبود که بروم غسل کنم. گفت: خیلی خوب! پولی برای او معین کردند، و او را ملزم کردند که در دفعات بعد این طور در مجالس علم نیاید. خوب این چه علمی است؟ این علم از کجا

ص: 220

ثمره تقوای الهی

همچنین از مواعظ حضرت ابا عبد الله عليه السلام است: فَإِنِّي أُوصِيكَ بِتَقْوَى اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ ضَمِنَ لِمَنِ اتَّقَاهُ أَنْ يُحَوِّلَهُ عَمَّا يَكْرَهُ إِلى ما يُحِبُّ وَ الهَى يَرْزُقَهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِب (2) : من خیلی توقعات دارم! _ حساب همه ی اینها هم روی سیره ی عقلاست _ اما آیا صد یک آن توقعی که من از پروردگار دارم، در مقابلش عملی دارم که مشوب نباشد؛ عمل خالص باشد؟ حضرت می فرماید: آن اشخاصی که فرمانبرداری می کنند، پروردگار بر عهده گرفته است که آنها را از حالتی که مکروهشان است و خوششان نمی آید، به حالتی که مورد رضایت آنهاست، برگرداند و آنها را از جایی که گمان ندارند، اعطای رزق بکند. فَإِيَّاكَ أنْ تَكُونَ مِمَّنْ يَخَافُ عَلَى الْعِبَادِ مِنْ ذُنُوبِهِمْ وَيَأْمَنُ الْعُقُوبَةَ مِنْ ذَنْبِهِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لا يُخْدَعُ عَنْ جَنَّتِهِ وَ لا يُنَالُ مَا عِنْدَهُ إِلَّا بِطَاعَتِهِ إِنْ شَاءَ الله (3). بپرهیز از این که از اشخاصی باشی که برگناهان مردم برای آنها می ترسی، آنها را از گناهانشان می ترسانی؛ یعنی آنها را از عاقبت امر بر حذر می داری، و حال آنکه خودت داخل در گناه هستی و گناه خودت را حساب نمی کنی،نمی دانی که تمام گفته های تو حجت خواهد شد حجت یعنی چه؟ یعنی قاطع عذر یعنی تمام این احادیثی که بنده برای شما می خوانم، برای خودم قاطع عذر مقابل پروردگار است. یعنی با دانستن این احادیث دیگر عذری نخواهم داشت.

ص: 221

فضیلت ماه شعبان

رسول اکرم در خصوص این ماه می فرماید: إِنَّ شَعْبَانَ شَهْرِي فَرَحِمَ اللَّهُ مَنْ أَعَانَني عَلَى شَهْری (1) این ماه ماه من است؛ خدا رحمت کند _ خوب دعای رسول اکرم مستجاب است! برو برگرد ندارد _ کسی که اعانت بکند مرا در این ماه.

این اعانت یعنی چه؟ البته در احادیث هست که به امیرالمؤمنین گفتند: بعضی ها رفته اند رفتار شما را تقلید کنند، خودشان را به ستون مسجد بسته اند، با زن هایشان معاشرت نمی کنند، دیگر نان چه می خورند و.... حضرت فرمودند این ها برخلاف سنت سنیه ی رسول اکرم صلی الله علیه و آله رفتار می کنند. آنها گفتند: یا امیرالمؤمنین شما هم همین طور هستید؟ فرمود: إِنَّكُمْ لا تَقْدِرُونَ عَلَى ذَلِكَ، نمی شود! شما نمی توانید مانند من رفتار کنید. هر کس یک امکاناتی دارد، و لکن أَعِينُونِي بِوَرَع وَ اجْتِهَادٍ وَ عِفَّةٍ وَ سَدَاد (2) ؛ شما نمی توانید آن قدمی که امیرالمؤمنین برداشت، آنرا بردارید. آنها یک روح اضافه دارند. ابوالفتوح رازی در تفسیر سوره ی واقعه می گوید آنها مقام عصمت دارند که عصمت یک توفیق بزرگ الهی است، یک مدد خداست، مقام ما محدود است (3) _ البته از حیثیاتی مقام انسانیت لایتناهی است

اما در هر صورت، آنها مقام عصمت را دارند، آنها غیر از ما هستند.

در ماه شعبان چه کنیم؟

إنَّ شَعْبَانَ شَهْرى فَرَحِمَ اللهُ مَنْ أَعَانَنِي عَلی شَهْرِی (2) ؛ یعنی در این ماه شعبان که ماه من است، اقبال به خداوند متعال بکنید، ماه من است، خودتان را تصفیه بکنید و بدانید آن کسی که اضطرابات را از قلب شما برطرف بکند پروردگار است: أنْتَ الَّذِى أَزَلْتَ الأَغْيَارَ عَنْ قُلُوب أحبَّاتِكَ حَتَّى لَمْ يُحِبُّوا

ص: 223

شفای فطرس به برکت امام حسین علیه السّلام

سِوَاکَ وَ لَمْ يَلْجَئُوا إِلَى غَيْرک (1) .

نقل کرده اند: فطرس ملکی بود که یک قدری کُند حرکت کرده بود نسبت به امتثال فرمان پروردگار، به همین دلیل، دیگر نتوانست بپرد؛ ولی وقتی که فهمید ابا عبد الله متولد شده است، خواهش کرد که مرا ببرید تا خودم را به قنداقه ایشان بمالم. آمد از رسول الله اجازه گرفت و خود را به قنداقه مالید. این کار را که کرد، پروردگار به او پرهایی اعطا کرد و پرواز کرد به سوی ملکوت اولیاء (2). مرحوم آیت الله میرزا جواد آقاّی ملکی می فرماید: فيُمكنُ للسّالك أَن يَجْعَلَه عليه السّلام فى هذا اليوم مَعاذه في تحصيل نجاته، و جناحَی روحِه و عَقله حتّى یَطیر مع الرّوحانيّين فى سَماوات القُرب و الرّضوان (3) ؛ آن کسی که سَیْر الی الله می کند در امروز، ابا عبد الله علیه السلام را معاذ خودش یعنی پناه ،خودش ، در تحصیل نجاتش قرار دهد و این دو بالش را که فعلا از فعالیت افتاده، به واسطه توجُّه تام به مقام مقدس ابا عبدالله علیه السلام طیران خودش را فعلیت بدهد بال عقلش را و روحش که فعلا راکد شده است از فعلیت افتاده است در اثر توجه به مقام مقدس ابا عبد الله زنده کند، فعال کند تا اینکه به آسمان قرب برسد.

جناب عالی هم تا مادامی که به مادیات علاقه داری نمیتوانی پرواز کنی؛ یک وقتی یک کسی در قم به من گفت: دیدم دارم پرواز می کنم، یعنی پاهایم نسبت به هیکل من یک زاویه قائمه تشکیل می داد. روی سر جمعیّت حرکت می کنم و این شعر را می خوانم:

ص: 224

تا دلبستگی ها را قطع نکنیم، به عالم بالا راه پیدا نخواهیم کرد

یک شعری مال شبستری است من این را مدتی دنبالش می گشتم خیلی شعر قشنگی است:

کسی از سرّ وحدت گشت واقف *** که او واقف نشد اندر مواقف (2)

آخه هی موقف موقف (=ایستگاه) است دیگر؛ یک موقف مثلاً ریاست است که تو را نگه داشته، باید بزنی قطع کنی، یک موقف پول است من دلبستگی پیدا کردم، باید بزنی قطع کنی، تعلق به چیزهای دیگر از این مزخرفات، همین چیزهایی که مشغول کرده همه ی ما را، آن وقت:

اگر مردی برون آی و سفر کن *** زهرچه پیشت آید زان گذر کن

خلیل آسا برو حق را طلب کن *** شبی را روز و روزی را به شب کن (3)

آن وقت چه طور می شود غایتش؟

دهد مر حق تو را هر چه تو خواهی *** نمایندت همه اشياء كما هی (4)

البته اول منظومه آمده است که اگر کسی حکمت بداند، آن حکمت عالیه شرعی را _ که صاحب منظومه منطبق فرموده است بر آن بیانات خودشان _ اشیاء كما هي علیه برایش نمایش پیدا می کند. این حکمت همان پس زدن تعلقات است:

کسی از سرّ وحدت گشت واقف *** که او واقف نشد اندر مواقف

در مواقف نباید بایستی! پول را باید بزنی، امیال نفسانی را یکی پس از

ص: 225

خصوصیات شیعیان واقعی

دیگری بزنی! وقتی که آمد عرض کرد یا ابا عبد الله؛ يابن رسول الله من از شیعیان شما هستم. حضرت فرمود: چیزی نگو که خدا تو را تکذیب بکند در دعواى تو: إِنَّ شِيعَتَنَا مَنْ سَلِمَتْ قُلُوبُهُمْ مِنْ كُلِّ غِشٍّ وَ غِلٌّ وَ دَغَلِ وَ لَكِنْ قُلْ أنا مِنْ مُوَالِيكُمْ وَ مُحِبِّيكُم (1) شیعیان ما کسانی هستند که دلهای آنها از هر ناخالصی و دورویی و فریبی خالی است؛ حقه بازی ندارد؛ ظاهر و باطنش یکی است. این هزار لای سیرابی را دیدی؟ هزار لا دارد! این طور نباشید بعضی هاتون. مطلب خیلی آسان است؛ اصلاً دروغ نمی گوید، توریه را هم رها می کند. مال مردم را هم با فریب از چنگشان در نمی آورد، چرا که: قَدْ نَهَى رَسُولُ الله صلى الله عليه و آله عَنْ بَيْعِ الْمُضْطَرِّ وَ عَنْ بَيْعِ الْغَرَر (2) خودت رو گول نزن آقا جون! پس من بگویم چی هستم؟ فرمود شما بگویید که ما از محبین شما هستیم، از موالیان شما هستیم

67/12/19

ص: 226

درس بیست و چهارم

هر کسی درباره ی امانتهای الهی مسئول است

هر کس درباره ی خانواده اش مسئول است، از او خواهند پرسید با خانواده ات، با عیالت چه کار کردی؟ تعلیمات اسلامی را به او یاد دادی؟ بچه ها را چگونه تربیت کردی؟ مقصود این نیست که الزامشان بکنید،نه؛ به آنها بگو! کردند کردند، نکردند نکردند، وقتی آنچه لازم بود به آنها گفتی، شما در پیشگاه پروردگار معذور هستی. به اولادت هم بگو، به همه بگو. اما یک معانی دقیق تر از این معانی هم هست که شما بر اعضاء و جوارح خودتان مسئول هستید: كُلُّكُمْ رَاعٍ وَ كُلُّكُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِيَّتِه (5)، دست، پا، چشم،زبان و تمام اعضاء و جوار، رعایای شماست و شما حاکم بر این ها هستید که اراده می کنید دست حرکت کند یا پا. عرض کردم _ اگر فهمیدی! که انشاء الله خواهی فهمید _ آن نفس ناطقه از عالم امر آمده و پروردگار در وجود تو گذاشته که منور بشود نکند _ خدای نکرده _ در اثر معصیت، آن نفس ناطقه تیره شود!

و علامت تیره شدن او، آن است که قلب در حجاب می رود؛ این حجاب علامت

ص: 229

معنی امانتداری در امانتهای خدا

خدا رحمت کند مرحوم آیت الله آقا شیخ محمد حسین اصفهانی را که بسیار دانشمند و اهل تقوی بوده است؛ ایشان یک تفسیر دارد در سوره حمد و بقره (1) ؛ در آنجا می فرماید: معنی آیه آن است که آیا شما نسبت به درس مواعظ الهیه، گوش فرا دادی؟ آیا چشمت را به مناظر خوب انداختی؟ آیا با آن قرآن خواندی؟ آیا با زبانت نصیحت کردی مسلمانان را؟

یک استادی من داشتم _ این را برای بعضی از این جوانها که دانشجو هستند می گویم، این را هم در دفتر خاطراتتان بنویسید _ گفت: روزی چند تا درس می خوانی؟ گفتم: سه تا، گفت یکی را تعطیل کن، دو درس را بخوان و در عوض سومی، این جوانان را هدایت کن؛ آن وقت ببین آنکه سه درس می خواند، زودتر می رسد یا تو؟ از قضا من زودتر رسیدم! فهمیدی؟ ولی تو گوش شما نخواهد رفت! اگر شما خدمت کردی و درس موعظه برای این جوانها داشتی، پرندگان آسمان شما را دعا می کنند، ماهی های دریا شما را دعا می کنند (2)

خدای متعال بندگان را بیهوده نیافرده

کرده؟ خوب اگر می خواست ببرد در آتش، چرا خلق کرده؟ _ خودت با اختیار خودت رفتی در آتش خودت آن راه را انتخاب کردى؛ « إِنَّا هَدَيناهُ السَّبِيلَ إمّا شاكراً واما كفوراً» (1) _ فَقَالَ إِنَّ اللهَ تَبارَكَ وَ تَعَالى لَمْ يَخْلُقْ خَلْقَهُ عَبَثاً وَ لَمْ يَتْرُكْهُمْ سُدًى بَلْ خَلَقَهُمْ لإظْهَارِ قُدْرَتِهِ وَ لِيُكَلِّفَهُمْ طَاعَتَهُ فَيَسْتَوْجِبُوا بِذَلِكَ رِضْوَانَهُ وَ مَا خَلَقَهُمْ لِيَجْلِبَ مِنْهُمْ مَنْفَعَةً وَ لا لِيَدْفَعَ بِهِمْ مَضَرَّةً بَلْ خَلَقَهُمْ لِيَنْفَعَهُمْ وَ يُوصِلَهُمْ إِلَى نَعِيمِ الأَبَدِ (2) ؛ فرمود: خداوند مخلوقات را بیهوده خلق نکرد و آنها را مهمل رها نمی کند. آنها را خلق فرمود تا قدرت خویش را بر آنها اظهار بدارد و طاعت خویش را بر آنها تکلیف کند، تا آنها بواسطه ی طاعت، مستحق رضوان الهی بشوند. و خداوند انسانها را نیافریده تا منفعتی بدست آورد و یا ضرری را از خود دفع کند، بلکه خواسته به آنها منفعت برساند و ایشان را به نعمت ابدی واصل کند. او انسان را خلق کرده تا قدرت خودش را در این خلقت پیچیده نشان بدهد و آنها او را اطاعت بکنند؛ خداوند متعال انسان را خلق کرده تا با اطاعت مستوجب رضای خدا شوند و به بهشت و نعمتهای ابدی برسند.

در روایت دیگر دارد که: كُنتُ كَنزاً مَخفيّاً فَأَحْبَبْتُ أَنْ أَعْرَفَ فَخَلَقْتُ الخَلقَ لِكَيْ أُعْرَف (3) من خلق کردم مخلوقات را برای شناسایی خودم، نمی شود که یک همچین گوهری مخفی بماند و نمی شود که یک همچین موجود لایتناهی مخفی باشد.

درس بیست و پنجم

فضیلت نماز اول وقت

عرض کرد یا رسول الله ما گاه گاهی، خود به خود، بدنمان لرزش پیدا می کند، یک تکانی می خورد، حضرت فرمودند: آن وقت قابض الارواح متوجه شماست. حضرت ملک الموت علیه السلام که خیلی بنده به او ارادت دارم؛ می دانی چرا به ایشان ارادت دارم؟ از برای اینکه اوقات نماز من را نگاه می کند! اوقات نماز می بیند به چه کار مشغول هستی؟ (2) اینکه امام علیه السلام فرمود: نماز در اول وقت، خَیرٌ لَک من مالک و وَلَدک، از مال تو، از بچه های تو، برای تو بهتر است؛ چون هیچ کدام آنها بدرد نمی خورد، نه مال بدرد شما خواهد خورد و نه هیچ چیز دیگر. مگر اینکه ید مُنْفِقِه (= دست باز و بخشنده) داشته باشید و الاّ در هنگام موت، مال و اموال و اولاد متمثل می شوند، مال می گوید: از من فقط این کفن را می توانی برداری و بروی (3) ؛ اولاد هم متمثل می شوند و می گویند پ: تا دم قبر شما را تشییع می کنیم و شما را در آن حفره وارد می کنیم! بیش از این کاری نمی کنند، و نمی توانند بکنند؛ اما نماز همه جا کمک می کند، دم مردن، در قبر و قیامت، همه جا.

ص: 234

خداوند متعال طبیب واقعی است

أَنْتُمْ كَالْمَرْضَى وَ اللهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ كَالطَّبيب فَصَلاحُ الْمَرْضَى فِيمَا يَعْلَمُهُ الطَّبيبُ وَ يُدَبِّرُهُ بِهِ لا فِيمَا يَشْتَهِيهِ الْمَرِيضُ لا فِيمَا يَشْتَهِيهِ الْمَرِيضُ وَ يَقْتَرحُه (1) : شما مريض هستید و پروردگار طبیب است؛ صلاح مریض به ید طبیب است، نه آن چیزی که خود مریض پیشنهاد می کنف یعنی درخواست دارد. من خیلی دلم می خواهد ترشی بخورم آقای دکتر، خیلی دلم می خواهد تخم مرغ بخورم! دکتر می گوید: حصبه داری! روده هایت زخم است؛ اگر تخم مرغ بخوری روده هایت منفجر می شود. این است که آن بزرگ وقتی به یک شهری وارد شد، پرسید شما چرا غصه ندارید؟ گفتن: چون ما عمل به وظیفه می کنیم. وقتی عمل به وظیفه کردید، پروردگار

عزیز که رب الارباب است و برتر از همه اهل عالم _ یعنی تمام محبتهای اهل عالم را جمع بکنند یک جزء از صد جزء محبت پروردگار هم نمی شود و 99 جزء اختصاص به ذات پاک مقدس او دارد _ او شما را دوست خواهد داشت.

پس بنابراین در هنگام نماز، ملک الموت شما را بررسی می کند که به چه

ص: 235

خاطره ای از نماز اول وقت

یک کسی که مال این هوانیروز بود گفت: آقا ما را یک موعظه ای بکنید. گفتم: شما نمازتان را اول وقت بخوانید. از قضا در اصفهان یک سرهنگی بود خیلی خبیث، و آن از بس شرارت داشت، دو تا از آن قپه هایش را کنده بودند، یک قپه اش باقی بود که مثلا سرهنگ تمام، شده بود سرگرد؛ تنزل کرده بود و لیکن تمام آن مافوقها از او حساب می بردند. گفت: من به وصیت شما عمل می کردم؛ یک دفعه شیپور حاضر باش زدند، حالا یا طبل زدند یا هر اصطلا اصطلاحی که هست، گفت من نمازم را خواندم و زیادتر هم طول دادم. _ گفتم: نه! دیگر آن زیادترش موضوع نداشت، من به تو گفته بودم نماز را اول وقت بخوان، کی گفتم زیاد طولش بدهی؟ _ گفت: خلاصه رفقا آمدند درِ گوش من، گفتند حواست جمع باشد که آن سرهنگ خبیث آمده و تمام افراد به حالت خبردار در مقابلش ایستاده اند. گفت: من نمازم را خواندم، با کمال رشادت و دیدم هیچکس به غیر از من نماز نخواند؛ همه حاضر شده اند فقط غائب منم، من که رفتم جلو سلام دادم، گفت: مگر أمریه ی مرا نشنیدی! گفتم: چرا قربان شنیدم، ولی داشتم نماز می خواندم. گفت: امریه ی من بالاتر بود یا نماز تو؟ گفتم: نماز خدا! نگفتم نماز خودم؛ گفتم نماز خدا! هیچی؛ نفسش در نیامد_ ! من صورت او را که بوسیدم واقعا مثل این بود که قلبم او را بوسید _ گفت: من این رشادت را که به خرج دادم آن چهار پنج نظامی که نماز نمی خواندند، آنها هم نمازخوان شدند. گفتند اینقدر انسان جگر پیدا بکند که در مقابل یک همچین شخص خشنی که ممکن است هر بلایی به

ص: 236

ملک الموت در هنگام نماز متوجه انسان است

ملک الموت فرمود: من خودم برای کسانی که نمازشان را در اول وقت می خوانند، شهادتین را تلقین می کنم (1) ؛ _ آخه ملک الموت و محتضر شیطان را می بینند؛ کسی دیگر نمی بیند که! آنها از مجرداتند. مجرد، مجرد را می بیند _ این خیلی مهم است! همان ملک الموتی که درباره اش فرمود: سخت ترین ساعت بنی آدم آن ساعتی است که چشمش به ملک الموت می افتد (2) . بعضی ها از آن منظره غش می کنند! حضرت فرمود: ملک الموت بصورت عمل شما مجسم می شود و وارد می شود رفقای عزیز! به مراتب ایمان با طرف معامله می کند؛ بعضیها را مماشات و مهربانی می کند؛ می گوید: چرا غصه می خوری؟ اگر یک درهم مغشوش (=پول تقلبی) از دست بدهی و بروی، آیا غصه میخوری؟ می گوید : نه! اما دلش راضی نمی شود. مثلا از کجا من در ذهنم می آید که این زندگی، این زن

ص: 237

مراتب مومنین در هنگام جان دادن

و بچه و پست و مقام مثل درهم مغشوش باشد؟ می بیند که این آدم قلب و دلش اذعان نکرد؛ پس می خواهد با استدلال طرف مقابل را ببرد؛ امریه این طور صادر شده است. اما این هم مال متوسطین از اهل ایمان است. از بهشت و درختهای بهشت و تشکیلات بهشت یک نمایش می دهد. بنده بودم در بالا سر محتضری که همین نمایش را دادند، گفت: به به! عجب درختی است؛ مثل اینکه خیلی بهتر از درخت دنیاست! اصلاً این درخت ها یک درخت دیگری است؛ وزش نسیمش یک وزش دیگری است.

می گوید حالا راضی شدید که برویم یا خیر؟ باز حواسش پیش زن بچه است. آن وقت هی می خواهد آرزو و آمال او را کوچک کند تا بتواند به رضایت روح او را قبض بکند؛ آن وقت چیزهای دیگری به او نشان می دهد، او مشاهده می کند که اول پیغمبر، بعد امیرالمؤمنین است، در ادامه روایت دارد که: فیقول اَوَ تَرَاهُمْ هَؤُلاء سَادَاتُكَ وَ أَئِمَّتُكَ هُمْ هُنَاكَ جُلاسُكَ وَ آنَاسُكَ أَفَمَا تَرْضَى بهِمْ بَدَلاً مِمَّنْ تُفَارِقُ هَاهُنا فَيَقُولُ بَلَى وَ رَبِّی (1) معامله می کنی به رفاقت آل محمد علیهم السلام زن و بچه را؟ خواهد گفت: زن و بچه چیست؟ مثال بزنم: من در دلم بود که وقتی می آیم منزل شما، برایم یک آبگوشت نخود و لوبیا درست می کنی؛ وقتی آمدم دیدم بابا، چلوکباب و چلومرغ و فلان و بهمان است که اصلاً با هم قابل مقایسه نیستند.

حالا در روایات یک لحن و عبارت دیگر هم وجود دارد که این را هم برایتان بگویم: سُئِل الصادقُ عليه السلام: هَلْ يَكْرَهُ الْمُؤْمِنُ عَلَى قَبْض رُوحه قَالَ لا و الله (2) از حضرت امام صادق علیه السلام سؤال کردند: آیا مؤمن از قبض روح

ص: 238

برای بعضی از حضرات معصومین تشریف می آورند

در یک روایت دارد که رسول الله می آید، حضرت امیر المومنین علیه السّلام می آید، حضرت فاطمه سلام الله علیها می آید، حضرت حسن می آید،حضرت حسین و همه ی ائمه علیهم السلام می آیند؛ خیلی مهم است! پس چشمت را بازکن: يُمَثَلُ لَهُ رَسُولُ الله صلى الله عليه و آله و أميرُ الْمُؤْمِنِينَ وَ فَاطِمَةُ وَالْحَسَنُ وَالْحُسَيْنُ وَ الأَئِمَّةُ مِنْ ذُرِّيَّتِهِمْ عليهم السلام فَيُقَالُ لَهُ: هَذَا رَسُولُ اللهِ وَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ وَ فَاطِمَةُ می آورند وَالْحَسَنُ وَالْحُسَيْنُ وَالأَئِمَّةُ عليهم السلام رُفَقَاؤُكَ. قَالَ الصادق عليه السلام: فَيَفْتَحُ عَيْنَهُ فَيَنْظُرُ فَيُنَادِى رُوحَهُ مُنَادٍ مِنْ قِبَل رَبِّ الْعِزَّةِ یک منادی از جانب خداوند عزت ندا می دهد؛ چه می گوید؟ فَيَقُولُ: يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئنَّةُ _ إلَى مُحَمَّدِ وَ أَهْلِ بَيْتِهِ _ ارْجِعِي إِلى رَبِّكِ رَاضِيَةً _ بِالْوَلايَةِ _ مَرْضِيَّةً _ بالثَّوَاب _ فَادْخُلِي فِي عِبادِى _ يَعْنِي مُحَمَّداً وَ أَهْلَ بَيْتِهِ _ وَ ادْخُلِي جَنَّتِي، فَمَا شَيْءٌ أَحَبَّ إِلَيْهِ مِن اسْتِلالِ رُوحِهِ وَ اللُّحُوقِ بِالْمُنَادِی (1) . عبادی یعنی کی؟ پیغمبر صلی الله علیه و آله. پس مطلب معلوم شد رفقای عزیز؟ اما متأسفانه من و امثال من،

هنوز گیر نفس اماره ایم. نفس اماره _ انشاء الله _ نفس لوامه می شود و بعد نفس مُسَوّله می شود، آنوقت آخر سر، نفس مطمئنه می شود. اینها مال اشخاصی است که به درجه عالیه ی ایمان رسیده اند.

أى رفقای عزیز! این مبحث تمام شد؛ درس تمام شد؛ الحمدلله رزقتان هم

ص: 240

درس بیست و ششم

جناب لقمان هرگز به دنیا دل نبست

وَ لَمْ يَفْرَحْ لِشَيْءٍ إِنْ أَتَاهُ مِنْ أَمْرِ الدُّنْيا وَ لَا حَزِنَ مِنْهَا عَلَى شَيْءٍ قَطُّ (1): اگر چنانچه دنیا به او اقبال می کرد، خوشحال نمی شد؛ مثل حضرت امام قدس سره الشریف که آمد و نیامد دنیا برایش على السواء بود. من با ایشان معاشرت کرده بودم، در این قسمت على السواء بود. دنیا اقبال می کرد یا ادبار: حال ایشان

ص: 244

برخوردهای اجتماعی جناب لقمان

لقمان حکیم به حرف کسی نمی خندید، مبادا در اثم و گناه واقع بشود. نسبت به افراد جامعه بی تفاوت نبود، اگر برخورد می کرد به دو نفر که داشتند نزاع می کردند، می ایستاد و آنها را از هم جدا می کرد. با همدیگر آشتی می داد، خوب

ص: 245

جناب لقمان با دانشمندان همنشین بود

که وا می داشت صورت همدیگر را ببوسند و با همدیگر صلح و آشتی بکنند، بعداً گذر می کرد؛ چون افراد جامعه را به منزله شخص واحد می دانست، برادران خود همنشین می دانست.

لقمان با دانشمندان زیاد مجالست می کرد، وَ يَعْتَبِرُ وَ يَتَعَلَّمُ مَا يَغْلِبُ نَفْسَهُ وَ يُجَاهِدُ بِهِ هَوَاهُ وَ يَحْتَرِزُ بِهِ مِنَ الشَّيْطَان (1) ، و می کوشید از دانشمندان بیاموزد که از چه راههایی می تواند این نفس، این دشمن داخلی را که بیست و چهار ساعت با من حشر دارد، این را کنترل بکند، راهش چیست؟ البته راهش را می دانست. نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلّم می فرمودند: مبارک نباد آن روزی که بر من _ که پیغمبر شما هستم _ بگذرد و بر علم من چیزی اضافه نشود بله پیغمبر است که پروردگار متعال به ایشان می فرماید: ای حبیب من، وَقُلْ رَبِّ زدنى علماً (2) بگو: پروردگارا علم من را زیاد کن. آن علمی که تواضع من را زیاد بکند، ادب من را زیاد بکند؛ خدایا چقدر خوب است که این جوانها برگردند به منازل خودشان، این پدر مادر، این دسته های گل را؛ این جوانها را ببینند و ببینند که چقدر اینها مؤدب شده اند. بارک الله! چقدر خوب شده اند، حرفهایشان را حساب می کنند، گوششان حرفهای بد نمی شنود! زبانشان به حرفهای بد تکلم نمی کند! چشمشان مناظر بد را نمی بیند! بارک الله!

خوب! دیگر مثل اینکه وقتمان دارد تمام می شود و انشاءالله امیدواریم که به حق امام زمان شما موفق و پیروز بشوید. لقمان به فرزندش فرمود: ای پسر من! اگر قلب مؤمن را در بیاورند، خوف و رجا در حد تعادل است (3) نه اینقدر

ص: 246

تعادل در خوف و رجا

می ترسد که از رحمت الهی مأیوس شود و نه اینقدر امیدوار است که از پیشرفت باز بماند. فرمود: ای پسر من اگر گناه جن و انس را به پیشگاه خدا آوردی، از درگاه خدا مأیوس نشو و اگر چنانچه اطاعت جن و انس را هم با خودت داشتی، امیدوار نباش آقا جون من؛ در حد تعادل باش!

همی «لا تقنطوا » خوانی عزیزا *** مگر « یا ویلنا» ناخواندنی بی (1)

همانی که گفته: قُلْ يَا عِبادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ (2) همان است که فرموده: وَ لَئِنْ مَسَّتْهُمْ نَفْحَةٌ مِنْ عَذَابِ رَبِّكَ لَيَقُولُنَّ يَا وَيْلَنَا إِنَّا كُنَّا ظَالِمِينَ (3) داداش جون !

پس بنابراین ای عزیزان من، برادران من، اول خود من _ انشاء الله _ تخلق پیدا بکنم به این دستوراتی که لقمان حکیم فرموده و خودش به آنها متأدب بود، بعد هم شما. خیلی من تشکر می کنم، واقعاً از برکت دعای شما بود که عصری من شفا پیدا کردم و به خدمت شما آمدم.

68/11/3

ص: 247

درس بیست و هفتم

اگر در درون انسان واعظی نباشد، پند دیگران سود ندارد

در آن حدیث شریف هم می فرمایند «وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ مَنْ لَمْ يُعَنْ عَلَى نَفْسه حَتَّى يَكُونَ لَهُ مِنْهَا واعظ و زاجرٌ، لَمْ يَكُنْ لَهُ مِنْ غَيْرِهَا لا زَاجِرٌ وَلا واعظ (2) وقتی که سیر عملی کردید، پروردگار یک واعظ و زاجری(=منع کننده) در نفس شما ایجاد می فرمایند، که آن واعظ شما را نجات خواهد داد. وقتی رسول الله صلى الله عليه و آله و سلّم از آن شخص می پرسد: « مَا عَلامَةُ إِیمانک (3) » عرض می کند: یا رسول الله! یک کسی در باطن من است که شب و روز نصیحتم می کند، مرا از پس پرده برحذر می دارد و حضرت تحسینش فرمود.

ص: 249

تا فرصت باقی است برای خودتان کاری کنید

شما هم تا رسول پروردگار نیامده است، برای خودتان یک کاری بکنید که امام سجاد علیه السلام می فرماید: أشدّ ساعات بنی آدم آن وقتی است که ملک الموت می آید (1) آقا جان! جوانی، پیری، در وسط عمر هستی، هر چه هستی، این حادثه ممکن است هر لحظه پیش بیاید، و أشدّ ساعت بنی آدم همان وقت است که: نه «طبیبی به داد تو می رسد نه اقوام و عشیره می تواند تو را یاری کند (2) » .

فقط کسی که تو را یاری می کند خدای عزیز است و عمل خودت. آیا آن واعظ و زاجر را دارید؟ داری آقا جان؟ آقای ریاحی تو داری؟ آیا در نفس تو یک کسی هست که تو را نسبت به پس پرده، نسبت به آخرت، موعظه بکند، با خبر بکند و توجه بدهد؟ کسی هست؟ اگر داری، معلوم می شود مورد اعانت پروردگار هستی و قدر این موقعیت خودت را بدان « إِنَّ مِنْ أَحَبِّ عِبَادِ اللهِ إِلَيْهِ عَبْداً أعَانَهُ الله عَلی نفسه» (3) محبوب ترین بندگان خدا، آن بنده ای است که خداوند متعال او را علیه خودش کمک و اعانت کند. مژده باد تو را، تو کسی هستی که نگهبان در باطنت هست و تو را موعظه می کند که این کار را نکن؛ آن کار را بکن.

تا که زود است بزن بر *** دامن صاحب دلی دست

که تا از قید نفست وارهاند *** تو را تا منزل جانان رساند

علاقه هایتان، دلبستگی هایتان را _ رفقا _ باید قطع کنید. خوب، این علاقه علاقه چیست؟ عرض می کنم: مثلاً علاقه به مقام، یک نوع علاقه است. آیا من خیلی دوست دارم که وزیر باشم، نخست وزیر بشوم، یا علاقه ندارم؟ همان طوری که حضرت امام قدّس سرّه الشّریف فرمودند: من غرضی نداشتم، من غرضم این است که

ص: 250

علایق، مانع پیشرفت انسان

خدمت به اجتماع بکنم، خدمت به خلق بکنم؛ این خوب است، و علاقه نیست.

اما علاقه که داشتی، حواست پرت می شود! من، پیش خودم فکر می کنم یک خودیّتی دارم، در جامعه یک اعتباری دارم، یک وضعی، یک آبرویی دارم، دلم می خواهد این بیشتر بشود و بالاتر برود؛ این همان علاقه است که آن را باید بزنی .

علاقه به رفیق، یک نوع دیگر از علقه است؛ رفیق آقا! من رفیقم را خیلی دوست دارم، هم مباحثه ام است، هم در سی ام است، رفیقم است. اما حالا این علاقه، به درجه ای شده که مانع انجام عبادت است. فکرش من را مشغول و اذیت می کند، باید این علاقه را بزنی، این علاقه به دنیاست؛ دنیای مذموم همین علاقه است آقا جان! باید بزنی.

علاقه به کمال، به جمال، به مال و مقام همه را باید قطع کنی:

خواهی وصال دوست «عمانی» در آن بکوش *** وز هرچه غیر اوست تو باید جدا شوی

و إلاّ ملک الموت می آید و همه ی علاقه ها را قطع می کند داداش جان! آن وقت امام باقر علیه السلام می فرماید انسان حاضر است که دنیا و ما فیها _ اگر مایملکش باشد _ بدهد تا یک ساعت از ملک الموت اجازه بگیرد، ولی راهی پیدا نمی کند، مهلتی وجود ندارد. هیچ چاره ای جز رفتن نیست، حضرت ملک الموت می فرمایند: سالها را گذراندی، ماهها را گذراندی، ساعتها را گذراندی، دقایق را گذراندی، بنده هم هی می گفتم: بابا جان بقیه ی عمر شما قیمت ندارد (1) ! اما الآن که رسول پروردگار نیامده است، در یک دقیقه از این عمر باقیمانده هم ممکن

ص: 251

در مبارزه با شیطان از خدا کمک بخواهید

اما خداوند متعال مظلوم را یاری می کند:« فَإِنَّ الله يُؤَيِّدُ الْحَقَّ عَلَى الْبَاطِل وَ يَنْصُرُ الْمَظْلُوم (2) » یکی از رفقا می گفت: من یک قدری در بعضی جبهه ها از جبهه ها شکست خوردم _ آخه در مبارزه با نفس و شیطان، باید پروردگار یاری بکند _ اما من شکست خورده بودم _ او شکسته دل شد و بنهاد سر _ گفت: سر را گذاشتم روی بالین و تعقیبات نخواندم، گفتم پروردگار عزیزم! دوستان تو دائماًدر مبارزه اند و تو اینها را یاری می کنی، چرا من را یاری نکردی؟ خوابیدم. بعد در همان خواب، آنچه می خواستم شد و پیش آمد. پروردگار حق را تأیید می کند « فَإِنَّ الله يُؤَيِّدُ الْحَقَّ عَلَى الْبَاطِلِ وَ يَنْصُرُ الْمَظْلُوم» گفته شد: بلند شو! و از آن به بعد، با قوت و قدرت خدادادی، تمام امیال نفسانی را از بین برد «وَ مَنْ جَاوَزَ عَقْلُهُ نَفْسَهُ الأَمَّارَةَ بالسُّوءِ بِالْجَهْدِ وَالإِسْتِكَانَةِ وَ الْخُضُوع عَلَى بِسَاطِ خدْمَة الله تَعَالَى فَقَدْ فَازَ فَوْزاً عَظيما (3) و (4) » اما وای بر من! وای بر من! که

ص: 252

قدر خودتان را بدانید

همین یک مصراع را در خواب برای من خواندند: «بشناس قدر خویش که گوگرد احمری» امام صادق فرمود: آیا شما گوگرد احمر دیده اید؟ (3) اگر بپرسیم: یابن رسول الله گوگرد احمر کدام است؟ فرمود: مؤمن وقتی که به مقام یقین برسد، و پروردگار خودش را به چشم دل ببیند آقا! و به آن قبض و بسطهایی که در دلش می شود، خدا را به قطع و یقین بشناسد. قربان آن دل! واقعاً آن دل قیمت دیگری دارد! تا می خواهد فکر معصیت در ذهنش منتقش بشود، قلب در حجاب می رود، و نشان می دهد که خداوند متعال راضی نیست، قدم به قدم، تمام موارد سود و زیان را، به واسطه قلب خودش احساس و درک می کند. فقط اگر به این مقام رسیدید، این مقام، مقام عقل مستفاد است که دیگر فهم و تشخیص، از خودش می جوشد: «حَتَّى دَقَ جَلِيلُهُ وَ لَطُفَ غَلِيظُهُ وَبَرَقَ لَهُ لامعٌ كَثِيرُ الْبَرْقِ فَأَبَانَ لَهُ

ص: 253

چرا از چاه طبیعت بیرون نمی آییم

من همین در چاه طبیعت مانده ام، نمی توانم پرواز کنم؛ می دانی چرا نمی توانی پرواز کنی؟ امشب از من یاد بگیر (3) : راهش این است که تعلقات را بزنید؛ حضرت امام قدّس سرّه الشّريف مصرع «اگر مردی برون آی و سفر کن» را این طور معنا می کرد: یعنی از وادی طبیعت یک قدم خارج شو، برون آی و سفر کن؛ آن تعلقات را بزن. خودیّتت را بزن؛ علاقه به مقام و پول و رفیق و تعلقات، این قضایای دنیا را که درست کردی، بزن! آن وقت ببین چطور می توانی پرواز بکنی و آن وقت چه درجاتی، پشت سر هم برایت حاصل میشود آقا جان من! اما _ عرض می شود _ گفت که:

ولیکن این عمل رهروان چالاک است *** تو نازنین جهانی! کجا توانی کرد (4)

تو هی می گویی چایی یک قدری جوشیده، من دوست ندارم! یا آن غذا و آبگوشت چنین و چنانه! خوشمزه نیست، من نمی خورم! همه ی حواست پی این حرفهاست؛ تو نازنین جهانی کجا توانی کرد؟

عرض کردم به بعضی رفقا: وَ لا تَكُونُوا كَالَّتى نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ

ص: 254

بین بنده و پروردگار هیچ حجابی تاریک تر از هوای نفس نیست

وَ لا حِجَابَ أَظْلَمُ وَ أَوْحَشُ بَيْنَ الْعَبْدِ وَ بَيْنَ الرَّبِّ مِنَ النَّفْسِ وَ الْهَوَى (3) : « تو خود حجاب خودی حافظ از میان برخیز (4) » آن خودیتت بین تو و پروردگار هست. خودیتت را کنار بگذار و قربانی کن.

وَ أَنَّ الرَّاحِلَ إِلَيْكَ قَريبُ الْمَسَافَة وَ أَنَّكَ لا تَحْجُبُ عَنْ خَلْقِكَ وَ لَكنْ تَحْجُبُهُمُ الأَعْمَالَ السَّيِّئَةُ دُونَک (5) پروردگار عزیزم! تو که حجاب نداری؛ تو رافع حجابى. امّا عمل من مانع از رسیدن به لقاء حضرت توست؛ فهمیدی داداش جان؟ اما برای برطرف شدن آن حجاب باید چه کار کنیم؟ وَ لَيْسَ لقَطْعهمَا وَقَتْلِهِمَا سَلَاحٌ وَ آلَةٌ مِثْلُ الافْتِقَارِ إِلَى اللهِ تَعَالَى وَالْخُشُوع وَ الْجُوع الظَّمَ بالنَّهَارِوَ السَّهَر باللَّيْلِ (6): یعنی آن سلاحی که این نفس را قلع و قمع می کند، و اثرات شوم آن را از بین می برد، اظهار نیاز و بیچارگی به پروردگار و

ص: 255

فضل نماز شب

و همچنین بیداری در نیمه شبها: الشّتَاءُ رَبِيعُ الْمُؤْمِن (2) یعنی زمستان بهار مؤمن است. قدری این صبحها بلند می شوی و ورزش می کنی، آن ورزش معنویت را هم انجام بده داداش جان! عمده آن ورزش است. اگر آن را انجام ندهی، از ورزش بدن نتیجه ای به غیر از جهل و غوایت (=گمراهی) و ضلالت نصیبت نخواهد شد. پس: « السَّهَرُ بِاللَّيْل فَإِنْ مَاتَ صَاحِبُهُ مَاتَ شَهِيداً وَ إِنْ عَاشَ وَ اسْتَقَامَ أَداهُ عَاقِبَتَهُ إلى رضوان الله الأكبر» (3) اگر در این راه فوت بشوی و از بین بروی، جزو شهدا شما را می نویسند، و اگر زنده ماندی و ادامه دادی، عاقبتش به رضایت بزرگ الهى و رضوان الله الاكبر است. قال الله تعالی: وَ الَّذِينَ جاهَدُوا فينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ (4) آن اشخاصى که در راه ما مجاهده می کنند، البته که چراغ هدایت را فرا راه آنها می گماریم، خدا عاقبت شما را به خیر کند.

68/11/6

ص: 256

درس بیست و هشتم

مراقب ظاهر خوب و باطن خراب باشید

می فرمایند: لا تَكُنْ وَلِيّاً لله فى الْعَلانية مبادا در ظاهر ولی خدا باشی، وعَدُوّاً لَهُ فِى السِّرّ (1) ؛ ولی الله هستی در نظر مردم، عبادت بکنی، ظواهر خوبی داشته باشی؛ اما در باطن دشمن خدا باشی! سَیرت ،رفتارت رفتار و سیر نسبت به پروردگار باشد.

فرمودند: صَبْرٌ عَلَى مَا تَكْرَه (2) در آن چیزی که پروردگار، تو را الزام فرموده است وبر خلاف نفس است، باید صبر کنی. نفس انسان تکلیف را نمی خواهد. نمی خواهد زیر بار تکلیف برود. همه اش راحتی را دوست دارد؛ دلش می خواهد دراز کش باشد، و این تکلیف بر خلاف میل اوست. باید برخلاف طبع خودش راه برود. مسیر حق خلاف خواسته های نفس است، پس باید در این استقامت بکند. حضرت می فرماید: صبر بکن بر آنچه که نفس می خواهد و دوست دارد، و بر خلاف آن مشی بکن! این نظر اهل بیت است.

آیه را که عنوان کردم: وَ بَدا لَهُمْ مِنَ اللهِ ما لَمْ يَكُونُوا يَحْتَسِبُون (3) :

ص: 258

باید دلبستگی ها را از دل بیرون کرد

بنابراین باید این تعلقات را انسان بزند، به مال باشد، به رفیق باشد، به مقام باشد؛ باید تعلقات را بزند؛ چون عرض کردم: همه ی آن چیزهایی که انسان در طول عمرش با آنها الفت گرفته، عند الموت ذکر همه ی آنها در قلبش مجسم می شود و این علامت سوء خاتمه است! این است که نبی اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: اگر کسی اکثر میلش به معاصی باشد، چون ذهنش با اینها الفت می گیرد، در هنگام موت برای او تجسم پیدا می کند. خیلی ناراحت کننده است این خبر! مثلا اگر شغلش فلان گناه است یا کارش سخریه کردن و استهزاء کردن اولیاء خداست، به همان منوال جان می سپارد! این است که اولیاء خدا از این قضیه بر حذر بودند که مبادا خدای نخواسته با چیز بدی انس بگیرند و لذلک

ص: 259

عاقبت عمل مهم است

پیامبر فرمود: شخص به ظاهر پنجاه سال عمل می کند به عمل اهل بهشت تا اینکه بین او و بهشت به قدر دوشیدن شیر شتری فاصله است، ولی ممکن است به خاطر خصلتهای بد به سوء عاقبت برسد. بعد پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: الْعَمَلُ بِخَوَاتِيمِهِ، الْعَمَلُ بِخَوَاتِيمِهِ، الْعَمَلُ بِخَوَاتِيمِه (1)

همان قدر که مشغول غسل دادن بدن میت هستند، او می بیند اطرافیان را، «وَ يُنَاشد (2)» و در تشییع اگر جایش بد باشد، فریاد می کند و قسم می دهد که یک قدری آهسته تر بروید! جای من خطرناک است. من آن عمران و آبادی که برای قبر خودم باید در نظر می داشتم، فراموش کرده بودم! سرم به همین و مقام و پول و دنیا و شئون دنیا مشغول شد تا جان سپردم.

عنایات الهی در ماه رجب وابسته به تصفیه باطن است

اگر باطن را تصفیه بکنی، پروردگار عزیز در این ماه رجب اینقدر بر تو افاضه می فرماید که: « ما لا عَيْنُ رَأتْ وَ لا أُذُنٌ سَمِعَتْ وَلا خَطَرَ عَلَى قَلْبِ

ص: 261

درس بیست و نهم

ابعاد علم الهی نسبت به انسان

ما انسانها را خلق کردیم و از آنچه نفس او به او وسوسه می کند آگاهیم و ما از رگ قلب به او نزدیک تریم. عرض کردم این خدایی که ما پرستش می کنیم، موجودی است لایتناهی، که حتی از وسوسه هایی هم که در ذهنمان خطور می کند مطلع است. سؤال کرد: یابن رسول الله! عَليمٌ بذاتِ الصُّدُور (1) یعنی چه؟ فرمودند: یعنی آن خیالی که در سویدای قلب توست، در محضر و حضور رب العالمین است. حالا ببین داداش جون! اگر خیالهای بد بکنی، او مطلع است.

عقل در کلام رسول گرامی

أنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه وآله وسلّم قِيلَ لَهُ مَا الْعَقْلُ؟ قَالَ: الْعَمَلُ بِطَاعَة الله (2) ؛ یعنی عقل عبارت است از عمل کردن به بندگی؛ خدا دیگر قهر و آشتی ندارد. هر ساعت باهاش قهر بکنی آشتی بکنی؛ این حرفها را ندارد. خدا رحمت کند آقای حاج سید مهدی قوام (3) را :گفت: یک وقت شیطان سراغ کسی رفت و وسوسه کرد و گفت: این همه پروردگار را خواندی، این همه گفتی الله، پس چطور شد؟ نتیجه اش کجاست؟ _ آخه شیطان قبل از زمان حضرت پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم می آمد، به افراد سرکشی می کرد؛ امّا در دوران آن حضرت و بعد از آن دیگر نزد شما نمی آید؛ فقط وسوسه می کند: إِنَّ الشَّيْطَانَ لَيَجْرِي مِن ابْنِ آدَمَ مَجْرَى الدَّم (4) یک اختیاری گرفته، که با حرکات دموی در مزاج انسان او هم حرکت می کند، همه جا جایش هست. یک چنین اختیاری گرفته، اما عوضش قدرت داده است برای اینکه کید شیطان را خنثی بکنید _ آن شخص عاقل بود، در جواب وسوسه ی شیطان گفت: اگر پروردگار عزیز جلّ و عزّ دعای من را مستجاب هم نکند، اولاً حتماً مصلحت ندیده و در ثانی، ما دعای غیر مستجاب نداریم؛ یا اینکه گناهان شما در اثر آن دعا پاک می شود و یا آن دعا را ذخیره ای

ص: 265

معنی رحمان و رحیم

آن شخص به شیطان گفت: لعنةُ الله علیک! اولاً پروردگار به من نعمت وجود داده است؛ _ امام صادق علیه السلام فرمود: الرحمانُ اسمٌ خاصٌّ لِصِفَةٍ عامَّةٍ و الرَّحِيمُ اسمٌ عام لصفَةِ خاصّة؛ یعنی رحمان اسم خاص پروردگار است که به کس دیگری این اسم را نمی توان اطلاق نمود، زیرا فقط او اعطای وجود م یکند؛ کس دیگری نمی تواند آن کسی که شما را از کَتم عدم، به دار وجود آورده، پروردگار است. اسمٌ خاص: اسم اینجا به معنی ظهور است؛ یعنی ظهورش به سبب پروردگار است لا غير؛ منتها نعمت وجود را بِصِفَةٍ عامَّةٍ به بت پرست می دهد، به آتش پرست می دهد، به مسیحی می دهد، به مسلمان می دهد:

ص: 266

اقسام هدایت الهی

این راهنمایی مخصوص، دو شکل است، یک مدل، آن است که همه را ارائه طریق می کنند: مثلا اگر بخواهی به زیارت حضرت عبد العظیم بروی، به تو آدرس می دهد که از این جا باید بروی به سمت میدان شوش و بعد از آنجا بروی در فلان جاده و از آنجا تا به کجا، تا بروی حضرت عبد العظیم. این ارائه طریق است که گر چه خوب و درست است، ولی ممکن است در راه متحیر بمانی و گم بشوی. اما خدای رحیم خدایی است که اعطای کمال وجود می کند؛ یعنی ایصال به کمال مطلوب هم می کند، انشاء الله در اثر تداوم در عمل و بندگی، آن روشنایی را میگ ذارد در وجود شما که شما را راهنمایی کند، نوری در وجود شما روشن می شود که راه را به شما نشان می دهد (2).

رحیمیت خدا، اعطای کمال وجود است و همین است که مرا به روزه امر می کند، مرا سحر از خواب بلند می کند. وقتی که پیامبر مکرم سؤال فرمود: ما عَلامَةُ إیمانک؟ عرض کرد: یا رسول الله کسی در قلب من است که مرا از روز واپسین بر حذر می دارد، موعظه می کند، مرا نصف شب بیدار می کند.

هنوز حرف یکی از این جوانها یادم نرفته است، گفتم: بابا! مرحوم حاج میرزا جواد آقا رضوان الله تعالى علیه می فرماید یک ساعت به سحر بلند شو، حالا تو

ص: 267

وقتی شیطان و نفس از اینکه انسان را به گناه بکشاند عاجز شدند

عرض نکردم: وقتی که شیطان و نفس از اینکه شما را به محرمات وسوسه بدهند، عاجز شدند، شما را امر به بطالت می کنند. برو بالای شهر،ییلاقات، هوای آزاد تنفس کن! اینجا _ پایین شهر _ هوا کثیف است. چه کنم که من راجع به این هوای تمیز و کثیف یک سرنوشتی دارم که فوق ذهن شماست، شاید بعضی از اذهان نتوانند آن حرفها را تحمل کنند؛ این است که از گفتن آنها خودداری می کنم؛ ولی گیر این معنا نباش؛ شما که نصف شب خواب را پاره می کنی و بلند می شوی، خب این کار باید به جهات بهداشتی به شما ضرر بزند؛ و حال اینکه یکی از خواص نماز شب حفظ بهداشت شماست (1). فهمیدی بابا جان من؟ حفظ سلامت شما به برکت نماز شب است. شصت خاصیت برای نماز شب ذکر کرده اند که بعضی از آنها تأمین رزق شماست، حفظ تعهدات شما موفقیت شماست آقا جان من! خوب حالا آن وقت، نفس و شیطان امر به بطالت می کنند تا از این بهره ها محروم بمانی. یک کسی تعریف کرد، گفت: اتفاقا همان شبی که تو این حدیث را خواندی، آن شب برای من مهمان آمده بود _ آخر باید یک قدری زودتر بخوابی تا نصفه شب کسل نباشی _ من بیدار شدم، اما دیدم هی شروع کرد به وسوسه، بابا جان بخواب، قربان بخواب، به فتوای جمیع علماء حفظ بدن واجب است. یک حرفهایی هم می زند که اگر آیت الله خوانساری رضوان الله علیه هم باشد می گوید همه مطابق شرع است! راست می گوید حفظ بدن واجب

ص: 268

درس سی ام

توجه به موقعیتها

باز مسئله درباره ی موقعیت زمانی ماست که ماه رجب است و در آن دعا مستجاباست و یا در مورد آن فرموده اند: طُوبی للذّاکِرِین (3) : و این ذکر با غفلت نمی سازد:

یک چشم زدن غافل از آن ماه نباشی *** شاید که نگاهی کند آگاه نباشی

ص: 271

استغفار عامل آمرزش

«غَافِرُ مَنِ اسْتَغْفَرَنِی (3) » هر کس که به درگاه من استغفار بکند و از من آمرزش بخواهد، او را می آمرزم: اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْرَارًا وَ يَزِدْكُمْ قُوَّةً إِلى قُوَّتِكُمْ (4) ؛ استغفار باید کرد تا خدای متعال انسان را بیامرزد.

نبی اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم وقتی که در یک مجلس تشریف می بردند، بعد از بیرون آمدن 25 مرتبه استغفار می کردند، و می فرمودند: در برخورد با اجتماع قلب من کدر شده است (5) قال صلى الله عليه و آله و سلّم: «إنّه لَيُغَانُ عَلَى قَلبي» (6)

یعنی قلب من مکدَّر می شود. خدا رحمت کند اساتید اخلاق را! وقتی به اینجا می رسند، می گویند: حتی در صورتی که شما از اول صبح تا آخر شب مراقب باشید، با اینکه در کمال مراقبه هستید، معذلک در شب، از همین برخوردهای

ص: 273

بیان احادیث باعث جلای دلهاست

معمولی، یک کدورتی در دلهای خودتان احساس می کنید؛ اما چه چیزی آن را بیان احادیث از بین می برد؟ بنده عرض می کنم: تَذَاکَرُوا وَ تَلاقَوْا وَ تَحَدَّثُوا فَإِنَّ الْحَدِيثَ جلاءُ الْقُلُوبِ؛ إِنَّ الْقُلُوبَ لَتَرِينُ كَمَا يَرِينُ السَّيْفُ وَ جَلاؤُهُ الْحَدِيث (1) ؛ حدیث کنید با یکدیگر، قلبهای شما را هم احادیث زنده می کند. همانطور که سمباده فلز را جلا می دهد، احادیث هم قلب شما را جلا می دهند.

آی رفقای عزیز! آن وقتی که من به ارض اقدس (2) مشرف بودم و همان وقتی بود که بمباران هوایی شده بود؛ عرض کردم: آقا من روز که می خواهم برنامه ی شما را پیاده کنم، بعضیها پارازیت (3) می اندازند. خلاصه کلام عرض کردم یابن رسول الله من فردا در حضور من فردا در حضور شما استخاره می کنم و تکلیفم را روشن می کنم. شب در عالم رؤیا فرمودند: آقا می فرمایند ما ارزاق مستمعین_ یعنی شماها _ را به دست تو دادیم، مثل بسته های اسکناس، و باید اینها را شما به آنها برسانید.

این صحبتها مال شماست رفقای عزیز، وقتی شما اینجا می آیید، نقشه ها و برنامه هایی که برای خودتان ترتیب داده اید، در این فرمایش حضرت هست؛ یعنی مصلحت شما را در همان نیاتی که دارید، در موعظه قرار می دهند. همان رزق شما را در این مباحث الهیه جایگزین می کنند. آی رفقا فهمیدید؟ دیگر لازم

ص: 274

قدم اول در سفر بسوی خدا اصلاح نقش است

کسی که سفر الی الله می کند، اول دفعه باید نفس خودش را مهار کند، امیال نفسانیش را کنترل کند؛ بعدا وقتی از خودیت خودش به سوی حق، از خلق به حق سفر کرد، آن وقت چه بکند؟ وقتی که این گونه عمل کرد، خودش می فهمد چه برنامه ای را باید پیاده بکند و دیگر لازم نیست که از کسی بپرسد، ولی شما باید بپرسید. و اما من، به هر کدامتان باید بگویم که چه کار کنید! چطور وقتی می روید سر کلاس درس، استاد مثلا می گوید: پاها و دستهای این شتر اهرم است. (1) بازوی مقاومت دارد، بازوی قدرت دارد نقطه اتکا دارد. دانش آموزی که امروز از کلاس غایب بوده پرس و جو می کند که خب، امروز در کلاس چه صحبتهایی شد: که مثلا شتر از اقسام اهر مهاست؛ کدام قسم اهرم است (2) ؟ چطور آن را می روی سؤال میکنی تا در نمانی؟ این هم باید سؤال بکنی آقا جان من!چون ما می خواهیم سفر الى الله کنیم.

موضوع درس اخلاق چه بود؟ اول این بود که باید این اخبار و روایاتی که نقل می شود، اینها مورد مذاکره واقع بشود تا این قلب جلا پیدا بکند تا بعد بتوانید سیر کنید.

تو را به خلوت دل بود مسکن و من غافل *** به هرزه در طلبت گرد هر دیار دویدم

خدا پیش خودم بود، من نمی دانستم.

عرض کرد: یا رسول الله پروردگار عزیز کجاست؟ فرمود در قلب شما!

ص: 275

توجه به دنیه مانع توجه به خداست

غبار راه را از بین ببر، چشم غبار آلود است؛ یعنی چه که چشم غبار آلود است؟ یعنی توجه به دنیا و مقام کثرت دارد، نه به مقام توحید و وحدت. این توجه مانع است. اجتماع ضدین که نمی شود! کثرت با وحدت جمع نمی شود؛ بابا اینها دو عنوان هستند، مغایر با هم؛ باید دل را خلوت بکنی: از لوح دل چون این غبار ظلمت كثرت را زدودم _ مقام رفت، پول رفت، رفیق بازی رفت، دنیا رفت، تعلقات رفت _ پروردگار عزیز را به چشم دل خویش بدیدم.

خوب! واقعاً وقتی که من فرمایش امیرالمؤمنین را برای شما عرض می کنم، همین یک موعظه برای من و شما کافی است، و همین که این را ببینیم، یک خجالتی بنده باید بکشم!

هرجا کار خیری ببیند به سوی آن می رود

« لاَ يَدَعُ لِلْخَيْرِ غَايَةً إِلا أُمَّهَا » (1) فكر می کند، می پرسد که کدام فضیلت است که فعلا من به او متخلق نیستم؟ زنده باد یک چنین آدمی! تمام فضائل انسانیت را می خواهد و باید برخوردار بشود. یکی یکی _ هر فضیلتی باشد _ قصد می کند، می پرسد و می فهمد. «وَ لاَ مِظَنَّةً إِلا قَصَدَهَا (2) حتی اگر گمان داشته باشد _ آن فضائلی که یقینی است به جای خود _ حتی فضائلی که مظنونش باشد، می گوید: من باید آن را بدست بیاورم و متخلق باشم، معتقد است که من در دنیا باید سیر استکمالی بکنم.

ولی متأسفانه من در چاه طبیعت فرو رفته ام، اسیر چاه طبیعت هستم؛ اما مقام قرب و قرب موسی عمرانم آرزوست! من عوض اینکه قوس صعودی را طی بکنم، قوس نزولی را طی میکنم! به سوی پایین دارم سیر میکنم نه بالا آقا جان من! فرق معامله همین است. خوب، این را که ندارید؛ اینکه بنده اول منبر گریه کردم برای همین است آقا! آخر چون اینها را نداریم، همه را فاقدیم.

به امام علیه السلام عرض کرد: «یابن رسول الله لِمَ خَلَقَ الله الْخَلْقِ ؟ (3) پروردگار برای چه ما را خلق کرده؟ برای اینکه به جهنم ببرد؟ حضرت فرمودندبرای اینکه شما، آن نهایت سیر استکمالی را که انسان می تواند، بدست آورید؛ پرواز در این سیر استکمالی کنید. برای این شما را خلق کرده است.

مومن لباس شهوات را بیرون کرده و تمام هم و غمش برای یکی شده

« قَدْ خَلَعَ سَرَابِيلَ الشَّهَوَات (1) » اول، این لباس « دلم می خواهد» را کَنده «دلم می خواهد» نیست و نباید باشد؛ «پروردگار چه می خواهد» است.

« وَ تَخَلَّى مِنَ الْهُمُوم إِلا هَمّاً وَاحِداً انْفَرَدَ بِه (2) » اینکه هی می پرسی که چطور میشود انسان از این غصه ها راحت بشود، از هموم رفع ید بکند و هم واحده داشته باشد، همین است دیگر؛ تعلقات را زده است. مقام و پول و خواسته ها و منافع شخصی را زیر پا گذاشته است.

یقین مومن مانند روشنی خورشید است

عرض می شود: « فَهُوَ مِنَ الْيَقِين عَلى مِثْل ضَوْءِ الشَّمْس (1)» عزیز در اثر استقامت، در اثر تخَلُّق عملی به آدم یقین می دهد؛ قرآن می فرماید: «وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَى الطَّريقَةِ لأَسْقَيْناهُمْ مَاءً غَدَقاً (2) که امام عليه السلام فرمودند: «لأَفَدْنَاهُمْ عِلْماً كَثيرا (3)» یعنی در اثر استقامت و پایداری در راه درست، خداوند آن حقیقت علم آل محمد صلى الله عليه و آله و سلّم را به شما اعطا می فرمایند. در اثر اینکه حکمت نظری توأم بشود با حکمت عملی، آن وقت یقین و علم موهبتی به انسان داده می شود «وَ أن اعْبُدُونى هذا صراط مُسْتَقيم (4) ».

***

اگر کار دنیا با کار آخرت مزاحمت کرد

این را در دفتر خاطراتتان بنویسید رفقا: اگر کار دنیا مزاحمت با کار دنیا آخرت بکند، هر وقت دنیا یا درس یا هر چیز دیگر، با نماز اول وقت

مزاحمت کرد، اگر از نماز اول وقت صرف نظر بکنی، نه نماز اول وقت را داری و نه آن دنیا یا فیزیک و شیمی درست خواهد شد و نه معادلات جبری بسته خواهد شد.

68/11/27

پروردگارا رزمندگان ما را تأیید بفرما

بر عزت و عمر رهبر انقلاب بیفزا

پروردگارا پدر و مادر این جمع و من رو سیاه را بیامرز

پروردگارا بر توفیقات مؤمنین بیفزا

پروردگارا حاجات این جمع، دنیوی، اخروی، جزئی و کلی که در رأس آنها پیروزی رزمندگان است، روا بفرما

وفقنا لما تُحِبُّ و تَرضى

و عجل في فَرَج مولانا (1)

ص: 280

اسم مراجع تصحیح و تحقیق

اسم مراجع تصحیح و تحقیق

ص: 281