تاریخ بیست ساله ایران (جلد هفتم)

نگارش و تالیف حسین مکی

تاریخ بیست ساله ایران ( جلد هفتم )

نگارش و تألیف حسین مکی

چاپ اول

انتشارات علمی ، انتشارات ایران

چاپ ، چاپخانه محمد علی علمی

تیراژ/ 10,000 نسخه

ص: 2

از نخست وزیر به استالین ... 107

از نخست وزیر به لرد بیور بروک ، در مأموریت روسیه ... 108

بخش دوم شهریور 1320 و سقوط دیکتاتوری

ملاقات سفرای روس و انگلیس با نخست وزیر ... 113

خاطره هایی از علی منصور ... 114

رعایت بی طرفی کامل ... 116

انگلیس و روس با هم ... 116

بهانه گیری آغاز می شود ... 118

حرکات مرزی ... 119

شاه در شگفت بود ... 119

پیشنهاد نخست وزیر به شاه ... 120

گفت و گو با وزیران مختار آلمان و ایتالیا ... 120

ابلاغ تصمیم به متفقین ... 121

حمله به ایران و یادداشتها ... 122

یادداشت کوتاه چه بود ؟ ... 122

آمریکا و ترکیه چه کردند ... 123

چگونه واقعۀ شهریور به آگاهی عامه رسید ؟ ... 124

بعد چه شد؟ ... 124

هیأت وزیران در حضور شاه ... 125

نظر هیأت دولت ... 125

تشکیل دولت جدید ... 126

هدف از حمله به ایران چه بود ... 127

بعدها وزیر مختار چه نوشت ؟ ... 128

یک تجزیه و تحلیل ... 128

سوم شهریور 1320 از دیدگاه کفیل وزارت خارجه وقت ... 133

خواب سفرا ... 135

در جستجوی علت ... 137

خاطراتی دیگر از جواد عامری ... 149

سخنان چرچیل ... 150

ص: 1

چگونه از ماجرا آگاه شدم ؟ ... 152

سفیرها در خواب بودند ... 152

در دفتر شاه چه گذشت ؟ ... 153

اما اصل قضیه چه بود ؟ ... 155

چرا حضور چند آلمانی را بهانه کردند ؟ ... 155

پاسخ سفیر کبیر ایران در مسکو ... 159

سوم شهریور و وقایع پس از آن ... 161

مجلس جلسه فوق العاده تشکیل داد ... 176

جلسه 109 ... 176

از سوم تا سی ام شهریور در مجلس چه گذشت ... 176

بیانات آقای رئیس ... 177

بیانات آقای نخست وزیر ... 177

جلسه 110 ... 179

معرفی هیأت دولت و بیانات آقای نخست وزیر ... 179

بیانات آقای صدر ... 180

بیانات آقای مؤید احمدی ... 180

تقاضای رأی اعتماد نسبت به هیأت دولت و اخذ رأی اعتماد ... 181

جلسه 111 ... 181

بيانات آقای نخست وزیر ... 181

جلسه 112 ... 184

جلسه 113 ... 184

بیانات آقای وزیر امور خارجه ... 185

نامه به سفیر کبیر سفارت جماهیر شوروی و وزیر مختار انگلیس ششم شهریور 1320 ... 185

ترجمۀ یادداشت سفارت کبرای شوروی مورخه هشتم شهریور 1320 ... 187

سفارت انگلیس – 9 شهریور 1320 ... 198

15 شهریور ماه 1320 ... 199

یادداشت سفارت شوروی - 6 سپتامبر 1941 ... 202

اظهارات آقای دکتر طاهری ... 209

پاسخ آقای وزیر امور خارجه به بیانات آقای دکتر طاهری ... 210

اظهارات آقای نخست وزیر و تقاضای رأی اعتماد و ابراز اعتماد به دولت ... 212

جلسة 114 ... 213

ص: 2

معرفی آقای عباسقلی گلشائیان بسمت وزارت دارائی ... 213

سئوال آقای صفوی راجع به جواهرات سلطنتی و جواب آقای وزیر دارائی ... 214

بیانات آقای مؤید احمدی در تعقیب سئوال آقای صفوی ... 216

جلسه 115 ... 219

تصویب صورت مجلس ... 219

بیانات آقای نخست وزیر دائر به ... ... 220

بیانات آقای دشتی ... 222

اظهارات آقای نخست وزیر در جواب بیانات آقای دشتی ... 222

بیانات آقای انوار ... 223

بیانات آقای نخست وزیر در قبال اظهارات آقای انوار ... 224

جلسه 116 ... 226

جلسه 117 ... 227

تصویب صورت مجلس ... 228

بیانات آقای رئیس دائر به کسالت آقای فروغی ... ... 228

معرفی هیأت وزیران و قرائت برنامه دولت از ... ... 232

اعلام اسامی منتخبه از شعب جهت معاینه و تطبیق جواهرات سلطنتی ... 232

نوشته هائی که نکات تاریک تاریخ را روشن می کند ... 233

در حال انتظار ... 236

در کاخ سعد آباد ... 237

تشکیل جلسه ... 239

جلسه فوق العاده مجلس شورای ملی ... 239

دو ساعت بعد از ظهر ... 240

در خارج از مجلس چه خبر است ؟ ... 244

شماره فوق العاده ... 250

در ستاد ارتش ... 251

نخستین شب تاریک تهران ... 251

گزارشها و نامه های سیاسی ... 253

گفتگوی رضا شاه با نمایندگان انگلیس و روس ... 253

تلگراف رضاشاه به پرزیدنت روزولت ... 256

در لشکرها چه خبر است ؟ ... 257

باغشاه تخلیه می شود ... 257

ص: 3

روز چهارم شهریور ماه ... 258

مقدمات استعفای کابینه آقای منصور ... 259

قرارگاه کل بزرگ ارتش داران فرمانده ... 260

فرمان عمومی ارتش 3234 ... 261

ستاد جنگ مشغول کار است ... 262

یک تصمیم فوق العاده ... 262

ضبط کامیونها و بارکشها ... 263

نتیجه این همه فعالیت ... 264

اعلامیه شماره 1 ستاد ارتش ... 265

اطلاعات درباره حملات رادیو لندن بعدها چه نوشت؟ ... 266

اسناد سیاسی وزارت خارجه آمریکا ... 269

تلگراف پرزیدلت روزولت به رضاشاه ... 282

اولین ژست سیاسی سهیلی ... 314

یافتن سوراخ دعا ... 315

منصور چرا استعفا کرد ؟ ... 318

استعفای کابینه منصور ... 318

در کاخ سعد آباد ... 319

تزلزل در ارکان سلطنت ... 325

روز ششم شهریورماه ... 325

در وزارت امور خارجه ... 325

مختاری در کاخ ... 326

شاه امرای ارتش را خلع درجه می کند و سپهبد نخجوان را به وزارت جنگ برمی گزیند ... 328

دومین تلفن از سعدآباد به خانه من شد ... 330

شاه مرا عهده دار وزارت جنگ می نماید ... 330

دور تختخواب نخست وزیر جلسه هیأت دولت تشکیل شد ... 331

از تهران نان و آب برای سربازان لخت جاده قم فرستادیم ... 332

شاه به باغشاه رفته بود ... 333

بهترین راه تلگراف به روزولت است ... 333

ملاقاتیکه آتاشه نظامی سفارت انگلیس در وزارت جنگ از من کرد ... 335

روز هفتم شهریور ماه ... 340

ساعت 10 صبح در شمیران ... 341

ص: 4

شاه تصمیم می گیرد ... 342

دولت چه می کند ... 343

جنگ شدید اعصاب ... 343

قرار بود پایتخت به اصفهان انتقال یابد ... 346

دوراهی سر تاریخ ... 349

دونامه ... 352

هزار وعده خوبان ... 353

غروب طالع ... 359

خودداری از مقاومت و قبول شرایط دو دولت ... 362

اعلام حکومت نظامی در تهران ... 367

روز هشتم شهریور ماه ... 368

قیام افسران نیروی هوائی ایران ... 369

علت حقیقی واقعه ... 370

چگونگی شروع ... 371

در باغشاه ... 372

مذاکره با ستاد جنگ ... 373

اعلامیه دولت ... 374

متن اعلامیه ... 374

اوضاع پادگانهای مرکز ... 375

در شهربانی ... 376

باشگاه افسران ... 377

در هیأت وزیران ... 378

در کاخ سعد آباد ... 378

در باغشاه چه خبر است؟ ... 379

ابلاغ امر ... 379

در لشکر دوم چه خبر است ؟ ... 381

دورنمای غم انگیز تهران ... 382

در باغ ملی ... 383

طرح کلی شرایط دولت انگلیس ... 386

روز نهم شهریور ماه ... 387

شاه در باغشاه ... 387

ص: 5

تشکیل شورا ... 390

فرماندهان لشگرها ... 392

دستور تعقیب و محاکمه ... 396

ضرغامی : شاه دستور داد افراد را مرخص کنید ... 399

چگونه سربازها را مرخص کردند ... 400

نخست وزیر مجلس و مردم را به آرامش دعوت کرد ... 402

روز دهم شهریور ماه ... 404

ساعت 2 بعد از ظهر ... 405

شاه مکدر است ... 406

یک عمل ناگوار ... 407

روز یازدهم شهریور ... 409

رسیدن مهاجرین ... 410

انتظامات شهر ... 411

کسالت آقای فروغی ... 413

عیادت از آقای نخست وزیر ... 413

700 نفر بی تکلیف ... 413

3 روز افسر نگهبان ... 414

رئیس ستاد در مرخصی است ... 415

روز دوازدهم شهریور ... 416

اتباع آلمان از ایران اخراج شدند ... 417

سفیران انگلیس و شوروی خواستار تسهیلات مالی و ارزی شدند ... 430

تقاضاها آغاز می شود ... 430

مذاکره با سفیر روس ... 432

مذاکره با سفیر انگلیس ... 433

واکنش ... 434

یک شب پر تب ... 436

سرنوشت لشگرهای خارج از مرکز ... 436

در خارج از تهران ... 437

فرماندهان لشگرهای خارج ... 437

سرنوشت لشگر رضائیه ... 439

مقاومت در گردنه قوشچی ... 443

ص: 6

دستور عقب نشینی بطرف ارتفاع جم جم در جنوب بالانش ... 443

کشتار در سربازخانه ... 447

ورود به خاک ترکیه ... 450

از گردنه صائین بسوی میانه عقب نشینی کردیم ... 457

اما لشگر 15 ... 459

یک تلگراف رمز ... 459

ساعت 5 و پنجاه دقیقه صبح ... 460

یکنفر ناشناس ... 460

باید خوار بار تهیه کرد ... 462

برخورد با افسرهای اعزامی ... 464

یک تصمیم فوق العاده ... 464

اما سرنوشت هنگ سوار لشگر 15 ... 465

لشگر یازدهم گیلان ... 466

در گیلان و طوالش از هوا و دریا حمله کردند ... 467

تلگراف وزارت کشور ... 470

در گرگان ، غرب و خوزستان چه گذشت ... 471

لشگر گرگان ... 471

ابلاغ امر ... 473

لشگر 5 و 12 کردستان ... 474

در یک موقعیت باریک ... 476

برخورد با سران لشگر فراری 477

سرنوشت لشگر 12 ... 477

لشگر 6 خوزستان ... 479

تهیه های مقدماتی ... 480

لشگر نهم و واحدهای پوششی ... 481

اشغال موضع های جنگی ... 483

توقیف روزنامه اطلاعات ... 486

تأثر مردم ... 487

انگلیسها بیش از روسها در برکناری رضاشاه پافشاری می کردند ! ... 490

دول بزرگ طرفدار استقلال و آزادی کشورهای کوچک نیستند ... 507

25 اوت - سوم شهریور 1320 ... 508

ص: 7

سه شنبه چهارم شهریور 1320 ... 509

چهارشنبه پنجم شهریور 1320 ... 510

پنجشنبه ششم شهریور 1320 ... 511

جمع هفتم شهریور 1320 ... 512

شنبه هشتم شهریور 1320 ... 513

یکشنبه نهم شهریور 1320 ... 514

دوشنبه دهم شهریور 1320 ... 515

صحنه ای از سلام های دوران دیکتاتوری ... 517

از ترک مخاصمه تا استعفای رضاشاه پهلوی ... 521

اولین حکومت نظامی در سلطنت رضا شاه ... 527

متن استعفانامه اعلیحضرت رضا شاه پهلوی ... 529

کاخ مرمر - تهران 25 شهریور 1320 رضا پهلوی ... 529

شاه دست فرزند خود را در دست نخست وزیر گذارد ... 529

تمام اعضای خانواده سلطنتی به اصفهان رفته بودند ... 530

اصلاحات رضا شاهی ؟! ... 531

ناهار شاه در مسیر اصفهان 2 تخم مرغ و مقداری نان در سینی حلبی بود ... 532

ص: 8

پیشگفتار

هر کس نکند تکیه بر افکار عمومی

او را خطر حادثه مغلوب نماید

( فرخی یزدی )

درباره رضاخان ، سردار سپه ، رضاشاه ، وقایع سوم شهریور 1320 و استعفای رضاشاه مطالب و مقالات و رسائل نسبتا زیادی نوشته شده است که آنها را می توان به سه دوره تقسیم نمود :

1 - آنچه در دوران قدرت رضاشاه نوشته شده غالباً مبالغه آمیز و آمیخته به تملق و ما اهنه بوده و نظرات خلاف واقع و حقیقت نیز در آنها زیاد مشاهده شده است . علاوه بر آن گاهی هم وقایع و حوادث مهمی که روی داده بعلت سانسور مطبوعات مطلقاً ذکری از آن به میان نیامده است .

مثلاً در دورۀ هفتم که انتخابات آزاد نبود و فرمایشی بود از انتخاب آزاد مردی چون مدرس که مقبولیت عامه داشت جلوگیری شد و حتی یک رأی خود مدرس هم بنام او خوانده نشد و بعداً هم که او را دستگیر و تبعید و محبوس کردند و سپس بطرز فجیعی بقتل رساندند از این واقعه مهم تاریخی کوچکترین اطلاعی به مردم داده نشد و یا اشخاصی را که در زندان به قتل رسانده بر خلاف واقع فقط در یک سطر در جراید نوشته شد که فلانی بعلت سکته قلبی در گذشت .

2 - از شهریور 1320 تا سالهای 1325 که مختصر نسیم آزادی وزیدن گرفت ( آنهم بواسطه اشغال خاک ایران و عدم قدرت محمدرضاشاه ) هنگامی که اسرار حکومت بیست

ص: 9

ساله از پشت پرده استتار بیرون افتاد ، احساسات مردم بغلیان آمد و افکار عمومی دچار تب شدید ضد رضاشاهی شد مردم و مطبوعات و نمایندگان مجلس از هرگونه انتقاد و اتهامی نسبت به وی خودداری نکردند هر چه در دل داشتند همراه با اسناد و مدارک بیرون ریختند و یک صدا دوران گذشته را محکوم نمودند .

3 - مطالبی که پس از سالهای 1327 و واقعهٔ 15 بهمن دانشگاه تهران که دستاویزی برای اعمال نفوذ بیشتر محمدرضا شاه در امور مملکت شد مطالبی منتشر گردید . این نوشته ها نیز مبالغه آمیز و توأم با تملق بسیار بود ، و نیز نوشته های بعضی از نویسندگان و نمایندگان مجلس که خود دست اندرکار حکومت بیست ساله بودند خالی از مداهنه و تملق و گاه اغراق و نظرات خاص سیاسی نیست ، مثلاً همان نمایندگانی که پس از شهریور در مجلس بیاناتی علیه رضاشاه کرده بودند طرحی پیشنهاد و تصویب نمودند که به او لقب کبیر داده شود (1) تا بدین وسیله نسبت های بدی را که قبلاً به او داده بودند از خاطر محمدرضا شاه بزدایند .

اما دوره تاریخ بیست ساله که اینک هفتمین جلد آن تقدیم هموطنان حقیقت دوست می شود ، مشمول هیچیک از این ادوار فوق الذکر نمی باشد بدین معنی که آنچه اسناد و مدارک بدست نگارنده آمده بدون آنکه حب و بغض شخصی در آن دخالت داشته باشد نقل شده و در حقیقت آئینه ای است که در آن وقایع دوران سلطنت رضاشاه پهلوی را می توان بطور وضوح مشاهده نمود .

رضاشاه دارای خصوصیات اخلاقی و صفات مذموم و نقاط ضعفی بود که در قرون گذشته برخی از سرسلسله ها بعضی از آن صفات را دارا بوده اند مثلاً غرور و خودخواهی باعث شکست او در جنگ و از دست دادن قسمتی از خاک ایران و حتی مرگ زودرس وی شده است . و یا بی توجهی به احساسات و افکار عمومی دیگری ، به خلع از نیابت سلطنت و پس از آن نابینایی از دو چشم و بالاخره به قتل او منجر گردیده است . و یا سر سلسله دیگری بواسطه سخت گیری های بی مورد و سفاکی و بیرحمی و مال اندوزی و خست و ... موجبات هلاک خود را فراهم آورده است که در زیر شمه ای از این سه واقعه تاریخی را به عنوان مثال به اختصار می آوریم .

شاه اسماعیل صفوی سرسلسله دودمان صفویه جوان رشید و دلاوری بود 14 سالگی پس از خلاصی از زندان به سلطنت رسید و دولت مقتدر، نیرومند و واحدی را که

ص: 10

اساس آن بر استقلال سیاسی و مذهبی استوار بود بنیاد نهاد . او در 28 سالگی ، هنگامی که سلطان سلیم امپراطور عثمانی به ایران حمله کرد ، در « چالدران » (1) با وی مصاف داد . در این جنگ با آنکه مردانه نبرد کرد و زخمی هم برداشت ، معهذا مغلوب سلطان سلیم عثمانی شد . در پی این شکست فاحش ناگزیر تبریز - پایتخت نو بنیاد دولت صفوی - را رها کرد و بسوی سراب عقب نشست . شکست « چالدران » آنچنان تأثیری در جسم و جان او برجای گذاشت که پس از مدتی به بیماری سل مبتلا شد و هنوز از مرز 38 سالگی نگذشته بود که در شب دوشنبه 19 رجب 930 ه- . ق براثر ابتلا به همان مرض در محلی به نام « صائن کدوکی » درگذشت.

شاه اسماعیل در نبرد « چالدران » با سپاهی مرکب از 12 هزار سواره نظام و 8 هزار سوار زبده که مجموعاً 20 هزار نفر می شدند ، با لشکریان سلطان سلیم امپراطورعثمانی که جمعاً از سواره و پیاده 120 هزار بودند ، رو در رو شد . سپاه امپراطور عثمانی مجهز به اسلحه آتشین و توپ بود و اسلحه سپاه ایران فقط شمشیر ، گرز ، نیزه و تبرزین ، در این نبرد سپاه امپراطور عثمانی هم از لحاظ نفرات و هم از لحاظ سلاح برلشکریان ایران برتری و تفوق کامل داشت و از قدرت رزمی فراوانی برخوردار بود .

از جمله نکاتی که در تاریخ آمده این است که در نبرد « چالدران » بعضی از زنان سرداران سپاه ایران و حتی زنان سوگلی شاه اسماعیل لباس مردانه پوشیدند و آراسته به سلاح رزم در جنگ شرکت کردند که این کار اگرچه از جهتی برای تحریک احساسات سربازان در خور توجه ولی از دیدگاهی دیگر نقطه ضعفی بشمار آمد . چه برخی از این زنان اسیر شدند و اسارت آنان براندوه و تشویش خاطر شاه اسماعیل افزود و زمان مرگ او را به جلو انداخت

شاه اسماعیل پس از آنکه در جنگ چالدران زخمی شد و شکست خورد ، تا « در جزین » - نزدیکیهای سراب - عقب نشست در این محل دستور داد سراپرده سلطنتی را برپا کنند .آنگاه سران سپاه و بزرگان کشور را فراخواند ، بدین منظور که علل شکست خود را برشمارد .

شاه اسماعیل در این اجتماع به بزرگان و سران سپاه ایران گفت: من بواسطه غرور بیش از اندازه خود مرتکب اشتباهی بس بزرگ شدم این غرور که از پیروزی های گذشته

ص: 11

در وجود من خانه کرده بود ، موجب شد که

1 - دشمن را پیش خود بسیار کوچک و حقیر بشمارم .

2 - تهور و شجاعت سپاهیانم را زیادتر از آنکه بود بحساب آورم تا جایی که با توجه به تعداد عظیم سپاهیان دشمن پروائی به خود راه ندهم .

3 - از همه مهمتر ، تجهیز سپاه را به اسلحه آتشین خلاف جوانمردی می پنداشتم و گمان می کردم با اسلحه سرد می توانم در برابر سلاحهای آتشین و توپ پایداری نمایم و پیروز شوم . بهمین خاطر به نصایح جنگ آزمودگان وقعی ننهادم و بی مطالعه دست به اقدامی زدم که نتیجه آن شکستی این چنین بود .

شاه اسماعیل آنگاه از اخلاف خود خواست گرد غرور و خودخواهی نگردند . در کارها مشورت کنند ، خود به تنهائی تصمیم نگیرند و بهنگام اخذ تصمیم اطراف و جوانب را بسنجند و آینده نگر باشند تا در کار خود توفیق حاصل نمایند و تمام مناطقی را که دشمن تصرف کرده ، مجدداً بدست آورند .

حال نگاهی به شیوه عمل رضاقلی میرزا فرزند نادرشاه می افکنیم که از جهتی دیگر عبرت آموز است .

رضاقلی میرزا پسر ارشد و نایب السلطنه نادرشاه افشار بود . او علوم متداوله عصر خود را نزد سید محمد صادق هجری تفرشی (1) که مردی ادیب ، شاعر و دانشمند بود فرا گرفته بود .

ص: 12

رضاقلی میرزا که جوانی شجاع و سرداری لایق بود و از فنون نظامی بهره ای فراوان داشت و در برخی از جنگها سپاه را فرماندهی می کرد ، به افکار عمومی و نظرات مردم توجهی نداشت . احساسات و عواطف توده های مختلف طبقات ملت را به هیچ می شمرد و همین مسئله موجب شد دست به کاری زند که باعث عزل وی از نیابت سلطنت گردد و پس از چندی از دو چشم نابینا شود .

نادرقلی که پس از مبارزات بسیار و جنگهای متعدد سرانجام موفق شد به وضع آشفته ایران سروسامانی بدهد و شیرازه مملکت را که از هم گسسته بود ، دوام و قوام بخشد و حدود و تغور کشور را مشخص سازد ، سرانجام روزی بزرگان ایران را در دشت مغان گرد آورد و در این گردهمآئی انقراض سلسله صفویه و آغاز سلطنت خود را اعلام کرد .ولی چون همواره نسبت به شاه طهماسب صفوی نهایت احترام را ملحوظ می داشت ، دستور داد دربار و خانواده سلطنتی را به یکی از قلاع اطراف سبزوار منتقل نمایند . در آنجا درباری کوچک برای شاه طهماسب ترتیب دهند و همانطور که در قصور سلطنتی اصفهان زندگی می کرد ، روزگار خود را سپری نماید .

نادرشاه پس از اینکه اجانب را از ایران بیرون کرد و گردنکشان داخلی را سرجای خود نشاند و از جهت ایران آرامش خاطری یافت به عزم فتح هندوستان به آن خطه لشکر کشید و در غیاب خود عنان و اختیار کشور را به دست رضاقلی میرزا سپرد . او قبل از عزیمت به سوی هند ضمن وصایا و سفارشات خود خواست تا از احترام به بازماندگان خاندان صفوی و شاه طهماسب که مورد توجه و علاقه مردم بودند ، دریغ نورزد ، مقرراتی را که وضع نموده رعایت کند و هزینه زندگی آنها را بطور مرتب پرداخت نماید.

نادر پس از فتح هندوستان و بدست آوردن آنهمه غنایم و نفایس فراوان و گرانبها به ایران بازگشت . در بازگشت دستور داد در شهر مشهد چادرهای متعددی بر پا دارند و جملهٔ آن غنایم را به نمایش گذارند . همچنین بار عامی ترتیب داد . در روز بارعام خود در چادر

ص: 13

بزرگی بر تخت نشست و در همان حال مراجعین را زیر نظر گرفت و به مطالعه حالات و سكنات و نحوه برخورد مردم پرداخت .

او که مردی فوق العاده با هوش و در عین حال کنجکاو بود در بادی امر متوجه شد مردم شهر آنطور که وی انتظار داشت ، در این مراسم شرکت نکرده اند و آن عده ای هم که

آمده اند ، نه تنها آثاری از شادمانی ، مسرت و خوشحالی در چهره هاشان مشاهده نمی شود ، بلکه به عکس همگی افسرده خاطر و مغموم هستند . در فکر بود که علت را بفهمد . بالاخره بهنگام پایان مراسم ، پیرمردی را که سیما و وجناتش معلوم می داشت ، مردی دنیا دیده ، فهمیده ، و سرد و گرم چشیده است ، پیش خود فراخواند و با او به نجوا پرداخت و ضمن صحبت وی را مخاطب قرار داد و گفت : مگر من هندوستان را فتح نکرده ام و اینهمه غنایم را به ایران نیاورده ام ؟ پس چرا مردم از بارعام امروز آنطور که باید و شاید استقبال نکردند و کسانی هم که آمدند ، چهره هایی گرفته و دژم داشتند ؟

پیرمرد با لکنت زبان و پریشانی گفت : چه عرض کنم .

نادرشاه از وی خواست تا صادقانه حقیقت را هر چه هست برای او بازگو کند و افزود چنانچه واقعیت را صریح و آشکار با او در میان بگذارد ، هراندازه از جواهراتی که به نمایش گذارده شده ، بخواهد می تواند با خود ببرد و قول داد که پاسخ او هر چه که باشد - حتی خلاف میل نادر - از هرگزندی در امان خواهد بود و هیچ کس مزاحمتی برای وی

ایجاد نخواهد کرد .

پیر مرد براثر اصرار نادر ناچار سکوت را شکست و در حالی که بغض راه گلویش را بسته بود گفت : علت افسردگی خاطر و عدم استقبال مردم ناشی از حادثه وحشت انگیز و واقعه ناگواری است که در غیاب اعلیحضرت بوقوع پیوسته است و مردم را سخت منقلب و ناراحت کرده است .

سپس اضافه کرد : آنطور که به تواتر گفته اند در یک روز طهماسب میرزا و تمام افراد خانواده اش - اعم از زن و مرد - را در قلعه ای در اطراف سبزوار قتل عام کرده اند و حتی به طفل شیر خوار 6 ماهه سید اولا د رسول اکرم ( صلی الله علیه وآله ) هم رحم نکرده ، او را خفه ( خبه ) کره و به چاه افکنده اند ! خبر این قتل عام در تمام مملکت منتشر شده و هرکس آن را نوعی بازگو می کند و همین قلوب مردم را جریحه دار کرده و آنان را قلباً عزادار ساخته است . (1)

ص: 14

نادرشاه پس از شنیدن این سخنان لختی به فکر فرو رفت . سپس سر برداشت نگاهی به پیرمرد کرد و گفت : از این غنایم هر چه میخواهی با خود بردار و ببر ، زیرا خبری که به من دادی بیش از همه این غنایم ارزش دارد . ولی پیرمرد نپذیرفت . نادر اصرار کرد .موثر نیفتاد و پیر مرد حتی از برداشتن کوچکترین شیئی امتناع کرد . آخر الامر نادرشاه حلقه انگشتری به او عطا کرده و وی را مرخص نمود .

پس از آن ، شب هنگام نادرشاه رضاقلی میرزا و تمام سران مملکت را در مقر سلطنتی احضار کرد و خطاب به رضاقلی میرزا گفت :

- قبل از عزیمت به هندوستان چه سفارشها و توصیه هائی به تو کردم ؟

رضاقلی میرزا پاسخ داد :

- اوامر متعددی صادر فرمودید . نمی دانم کدام یک را می فرمائید .

نادرشاه گفت :

- در مورد طهماسب میرزا و خانواده اش ؟

رضاقلی میرزا متوحش شد و بیمناک از خشم پدر اظهار داشت :

- هنگامی که در دهلی شورشی علیه اعلیحضرت بر پا گردید و عده ای از سپاهیان شما بقتل رسیدند ، خبر آوردند که اعلیحضرت هم مقتول گردیده است . من از بیم آنکه مبادا این خبر در ایران هم منعکس شود و مردم شورش کنند و بریزند طهماسب میرزا را از قلعه ای که در آن سکنی داشت بیرون آورند و به سلطنت بنشانند و خاندان ما را منقرض سازند ، دستور دادم او را از بین ببرند .

نادرشاه با خشونت تمام گفت : با این کار که تو کردی سلطنت را در خاندان ما منقرض نمودی . تنها احتمال ضعیفی که در رد این نظر وجود دارد این است که تو از نیابت سلطنت خلع شوی و برادرت نصرالله میرزا بجای تو منصوب گردد . آری در این صورت ممکن است پس از من سلطنت در خاندان ما پابرجا بماند زیرا تو افکار عمومی را سخت علیه خود برانگیخته ای و با عملی که مرتکب شده ای مردم را نسبت به خود بدبین و از ما متنفر

ص: 15

کرده ای .(1) به میرزا مهدیخان دستور داد فرمان عزل او را نوشته به تمام مملکت ابلاغ نماید .

اینک تاملی کوتاه در خصوصیات اخلاقی سرسلسله خاندان قاجار می کنیم .

آغا محمدخان قاجار که عقده حقارت خواجه بودن وی را فوق العاده رنج می داد ، فردی بود ممسک ، ناجوانمرد ، کینه بوز ، سفاک و بیرحم . هنگامی که به سلطنت رسید و پایه های قدرت حکومتش تثبیت شد نخستین کاری که انجام داد قلع و قمع کسانی بود که روزی در کنار وی و برای به قدرت رسیدن او کوشش کرده بودند . هر یک را بشیوه ای کشت و حتی به برادر زادگان ، عموزادگان و دیگر خویشاوندان نزدیک خود نیز رحم نکرد و اگر احیاناً یکی را بدین خاطر که حق حیات به گردن وی داشت نمی کشت ، دستور می داد تا او را از حس بینائی محروم سازند .

پایه گذار سلطنت قاجار در جمع آوری مال آنقدر حریص و آزمند بود که حدی بر آن متصور نیست و به عکس در خرج کردن به اندازه ای ممسک بود که در مورد قتل او گفته اند : در آخرین شب حیات نسبت به دوتن از خدمه خاص خود که گویا یک قاچ خربوزه و یا دانه ای سیب او را خورده بودند خشمگین و متغیر شد . تصمیم گرفت که آنان را بدست جلاد بسپرد . آن دو که از تصمیم وی با خبر شده بودند و می دانستند اگر لحظه ای غفلت کنند ، داس مرگ نهال حیاتشان را قطع خواهد کرد ، پیش دستی کردند ، به خوابگاه او رفتند و وی را بقتل رساندند .

منظور از شرح این سه واقعه تاریخی که نقل شد آن بود که نتایج نامیمون غرورو خود خواهی ، عدم اعتنا به افکار عمومی ، مال اندوزی و سفاکی نشان داده شود . اینک که با سه امثله تاریخی موضوع برای خوانندگان روشن شد ، با یک نگاه اجمالی به زندگی خصوصی و اجتماعی رضاشاه میتوانیم همه این خصوصیات ناپسند را در او از زمانی که به قدرت رسید تا موقعی که استعفا کرد ، بوضوح مشاهده کنیم .

رضاشاه اگر در بدو کودتای 1299 مارک انگلیسی نداشت ، اگر مانند شاه اسماعیلی که پس از رسیدن به قدرت غرور و خودخواهی را که باعث شکست وی در جنگ « چالدران »

ص: 16

شد ، با خود یدک نمی کشید ، اگر برای معتقدات مذهبی مردم احترام قائل می شد و در مقام ستیزه جوئی با مقامات دینی برنمی آمد ، به توقیف و قتل مدرس که مردی آزادیخواه ، مجتهدی با فضیلت و تقوای سیاسی و مورد احترام مردم بود دست نمی یازید ، اقدام به کشتار دستجمعی مردم بی گناه در صحن و حرم مطهر حضرت رضا (علیه السلام) که محل بست همگان قتله بود نمی کرد ، همانند آغا محمدخان در پی هوای نفس عنان آزمندی را رها نمی ساخت و به منظور مال اندوزی و باز هم مال اندوزی به ضبط و غصب املاک و دارائیهای مردم نمی پرداخت ، اگر کمترین احساس حق شناسی و عاطفه به کسانی که وی را پیش از رسیدن به قدرت یاری کرده بودند ، مرعی می داشت ، و مهمتر این ها اگر با زمان حرکت می کرد ، مردم را بحال خود می گذاشت ، حلقه خفقان و اختناق را هر روز تنگ تر نمی ساخت ، مخالفین خود را در بند نمی کرد ، مطبوعات یعنی زبان مردم را نمی بست و به کمک عوامل خود در اداره سانسور از طنین هر صدای حق طلبانه ای جلوگیری نمی نمود ، مجالس فرمایشی ترتیب نمی داد ، اصول قانون اساسی را زیر پا نمی گذاشت ، کشور را طبق اصول مشروطیت اداره می نمود و در امر سیاست و مملکت داری بخصوص در مورد سیاست خارجی از روشن بینی لازم برخوردار بود و از نظرات افراد صاحب رأی و روشن بین بهره می برد ، و در نهایت با رفتار و کردار صحیح خود جائی در دل مردم داشت و پایه های تخت خود را بر قلوب مردم می گذاشت ، در سوم شهریور 1320 محال بود که بیگانگان با اتکا به قوای نظامی خود بتوانند او را از سلطنت برکنار و به جزایری در افریقای جنوبی تبعید کنند . بی تردید اگر او تکیه به ملت داشت ، مردم به حمایت از او بر میخاستند و مانع از برکناری و تبعیدش می شدند .

در حالی که دیدیم مردم نه تنها حمایت خود را از وی دریغ کردند ، بلکه همین که خبر استعفای رضاشاه در کشور منتشر شد بواسطه همان خصوصیات ویژه ناپسند ، مردم جشن گرفتند و ابراز شادمانی نمودند ، زیرا احساس کردند پس از قریب 20 سال فرصتی یافته اند تا در فضای پاک آزادی نفسی بکشند ، در صورتیکه با کمال تأسف کشورشان به اشغال اجانب درآمده بود . وقتی رئیس دولت خبر استعفا و در واقع برکناری پهلوی را در مجلس اعلام نمود نه تنها یکنفر ابراز تأسف نکرد و بحمایت از او برنخاست بلکه عده ای از نمایندگان ، همان نمایندگانی که بدست عمال رضاشاه سر از صندوقهای قلابی آراء درآورده و به فرمان او کرسی های پارلمان را عصب نموده بودند ، در بدگوئی و اعتراض نسبت به وی بر یکدیگر سبقت گرفتند که جزئیات آن در این کتاب نقل گردیده است . بعنوان مثال همان

ص: 17

نماینده ای که گفته بود « چه فرمان یزدان چه فرمان شاه » یا نماینده ای که اظهار کرده بود : « بنده همان به که از تقصیر خویش - عذر بدرگاه رضا آورد » یکی جمله « الخیر فی ما وقع » برزبان راند و دیگری خواست چمدان های او را بگردند تا مبادا از جواهرات سلطنتی با خود ببرد و یا هنگام بازدید خزانه جواهرات سلطنتی همان نماینده ضمن اشاره به عکس رضاشاه اظهار داشت : « خوب شد از شر این ملعون خلاص شدیم »

در سوم شهریور متفقین اگر می دانستند که رضاشاه کوچکترین پایگاهی در قلوب مردم دارد محال و غیر ممکن بود که در برکناری او پافشاری نمایند . همانطور که دیدیم پس از شکست ژاپن در جنگ دوم جهانی دولت ژاپن تغییر کرد ولی « هیروهیتو » در مقام خود

پابرجا ماند .

در حقیقت رضاشاه از خطر تهاجم و نیروی اشغالگر خارجی نمی ترسید ، چه می دانست اگر او را برکنار سازند ، به جان او و خانواده اش آسیبی نخواهند رسانید ، بلکه ترس و هراس او از مردم بود ، که سالها به آنان ظلم و جور روا داشته بود . او از این وحشت داشت که مردم شورش کنند در مقام دادخواهی برآیند ، خود و افراد خانواده اش را بچنگ آورند و با قطعه قطعه کردن آنها خشم فروخورده خود را نشان دهند همانگونه که پس از انقلاب کبیر فرانسه ملت فرانسه با خانواده بور بن ها رفتار کردند و یا همانند انقلاب اکتبر در روسیه که خانواده تزار از کوچک و بزرگ در زیرزمینی یکجا قتل عام شدند . چقدر صائب تبریزی خوب گفته است :

شاهی که بر رعیت خود می کند ستم *** مستی بود که می خورد از ران خود کباب

شهریورماه 1393 حسین مکی

ص: 18

ص: 20

تحکیم روابط دوستی با کشورهای دوست و همسایه می باشد مخصوصاً نسبت به دولت شوروی که دولت ایران همواره ساعی بوده است روابط دوستی و همسایگی فیمابین بسط و توسعه یافته ، سوءتفاهماتی که درباره مسائل جزئی و بی اهمیت بواسطه عدم بصیرت بعضی از مامورین ایجاد گردیده مرتفع و اعتماد و اطمینان کاملی بین طرفین حکمفرما شود . به همین لحاظ دولت شاهنشاهی از هیچگونه مساعدت و همراهی نسبت به کارهای مشروع دولت شوروی مضایقه و کوتاهی نکرده است . بنابراین بار دیگر تأکید می نماید که جنابعالی نیز باید سعی و جدیت نمائید اعتماد و اطمینان دولت شوروی را به حسن نیت و صمیمیت دولت شاهنشاهی جلب و در ضمن مذاکرات با مقامات مربوطه یا همکاران خود متوجه باشید هیچوقت اظهاری که ممکن است ایجاد سوءتفاهمی نماید بمیان نیاید .

رمز شود. 19/9/6 - جواد عامری »

« از واشنگتن ، بتاریخ 1320/4/25 - نمره 1210

روزنامه اخبار واشنگتن نقل از لندن می نویسد : متخصصین نظامی انگلیس می گویند دولت انگلیس پس از خاتمه جنگ سوریه ممکن است فوراً اقدام به فرستادن قوا از شمال ایران به روسیه بکند ، فقط صدو پنجاه میل از خاک ایران قوای متفقین را در سوریه از قفقاز جدا می کند . پاره مقامات پیشنهاد منى گشتند که چون یقین است عمال نازی بطور سیار در ایران هستند انگلستان و روسیه تواماً اجازه عبور قوا و لوازم از ایران بخواهند . سرتیپ واول گفته که اگر ایران مشاع بکند عهدنامه 1922 به روسیه (1) حق می دهد که از خاک ایران جبراً به عراق برود . گفته شده که پس از انتقال سرتیپ نامبرده از سوریه به هندوستان باز هم عراق جزء مأموریت او باقی و از آنجا ممکن است اعزام قوا بشود اینها ضمن مذاکره و صحبت مقامات ... امکان چنین منظور را از طرف انگلیس تأئید می نمایند . نمره 101 - شایسته » .

ص: 22

ص: 23

ص: 24

« تلگراف رمز به سفارت مسکو آنکارا و برلن

بطوری که در رادیوی برلن شنیده و استنباط کرده اید آلمانها برخلاف سابق که برای خوش آیند و تحبیب و متمایل نمودن ما بطرف سیاست خود از هیچگونه امتیازات وعبارات خوش فروگذار نمی کردند ، از این راه توانستند به مقاصد خودشان نائل گردند اخیراً شاید هم بواسطه غرور و پیشرفتهای در جنگ لحن شان را تغییر و به کنایه و اشاره در تحت لفافه مطالب تهدیدآمیزی اظهار می دارند غافل از اینکه نه آن بیانات فریبنده سابق و نه این اظهارات زننده تهدید آمیز کنونی هیچکدام در ما مؤثر نبوده و ما را از استقلال فکری و سیاست متین خودمان در حفظ بیطرفی کامل باز نداشته و منحرف نمی سازد . بنابراین لازم است مراقب این وضعیت بوده و در ضمن صحبت و بطرزهای مقتضی در محافل مربوطه و از طرف خودتان بعنوان اینکه از رادیوی برلن شنیده اید نظریه بالا را به آنها حالی کرده و تشریح نمائید تا بدانند دولت شاهنشاهی در رویه و سیاست خود ثابت بوده و به این حرفها و تهدیدات وقعی نمی گذارد و به این دسائس موفق نخواهند شد مقاصد خودشان را به ما تحمیل نمایند .

رونوشت به دفتر مخصوص شاهنشاهی ارسال شود

جواد عامری رمز شود - 19/4/8 »

ص: 26

1320-5-16

وزارت امور خارجه

رونوشت تلگراف رمز سفارت کبرای شاهنشاهی در مسکو شماره 37

شماره 1190 در تلگراف 28 نوشته بودم آنچه استنباط میکنم اصرار دولت شوروی در نتیجه همکاری با انگلیس است و دولت انگلیس و شوروی در اشتباهی که در موقعیت سیاسی و توسعه جنگ برای آنها حاصل شد ، میخواهند برای مدت جنگ هم شده باشد روح همکاری 1907 را احیا نمایند ملاحظه میفرمایند استنباط شخصی را تلگراف کرده بودم و کلمه احیا با کلمه اختیار خیلی فرق دارد ولی البته حقایق امر به اولیای دولت بیشتر روشن است بنظرم جواب های متین و قطعی دولت ایران شاید اشتباه مصادر امور شوروی و انگلیس را بزودی رفع نماید منتها آقای و کا نازوف با اینکه در ملاقات هیئت مرداد وعده داده بود روز بعد نظر دولت شوروی را باین جانب اطلاع بدهد تا امروز که سیزدهم مرداد است هنوز جواب نداده است و راجع بجواب دولت ایران به یاد داشت بغیر کبیر شوروی در تهران هنوز با این جانب تبادل نظر نکرد ، اگر اجازه میفرمائید ملاقات و در زمینه تلگراف 1164 مذاکره نمایم آنچه در تلشراعات نظر این جانب را جلب مینماید در مذاکرات با سفارت شوروی به حقوق دولت شوروی در ایران اغلب اشاره میشود در صورتیکه بنظر این جانب دولت شوروی در ایران هیچ نوع حقوق ندارد فقط تضییع منافع شوروی است که در حفظ آن دولت ایران تامین لازم را بدولت شوروی داده در اینموقع لازم میدانم برای مدت یک هفته هم شده باشد به طهران بیایم حرکتم منوط باجازه نوری است

27 ساعد

ص: 27

خبرگزاری فرانسه آزاد !

از اوایل سال 1320 ، خبرگزاری فرانسه آزاد خبرهائی دربارۀ ستون پنجم آلمان در ایران در سراسر جهان پخش می کرد که جنبۀ تحریک داشت و متفقین را به هراس می انداخت .

« اطلاعات در یک ربع قرن » در این مورد زیر عنوان « خبر آژانس فرانسه آزاد یا اولین نغمه شوم ! » چنین نوشته است:

« نائره جنگ شعله هایش بیشتر و دامنۀ آن وسیعتر می گردد و نگرانی شدیدی همه ملل بخصوص کشورهای همسایه جنگجویان گیتی را فرا گرفته و هر روز خبری پیرامون وضع سیاسی و نظامی ایران انتشار می یابد . از جمله آژانس مستقل فرانسه خبری منتشر ساخت حاکی از اینکه دولت شوروی نسبت به ایران با سوءظن نگاه می کند و آنجا را مرکزی برای حمله شوروی می داند و دلائلی برای ادعای خود ذکر کرده بود که تحریک آمیز بود . »

بازهم خبرگزاری فرانسه آزاد:

« روز 10 مرداد 1320 خبرگزاری فرانسه آزاد خبر داد : سازمان ستون پنجم آلمان در ایران و افغانستان برقرار گردیده و عمال آلمانی در آن استفاده کرده به سرزمین های مجاور جمهوریهای قفقاز و ترکستان و نواحی شمال هندوستان راه می یابند و حوادث راجع به خرابکاری که در مراکز صنعتی قفقاز روی داده مراقبت زمامداران شوروی را بیش از پیش فزون کرده و بیشتر وقت دولت انگلیس معطوف به آنست که پالایشگاهها و منابع نفت شرکت نفت از خطر مصون ماند . عمال آلمانی با مهاجرین روس سفید که برخی از آنها با گذرنامه آلمانی وارد ایران شدهاند همکاری می کنند . نمایندگان دولت اتحاد جماهیر شوروی و انگلیس دقت دولت ایران را نسبت به این فعالیت خطرناک عمال آلمانی که می کوشند کمک بازرگانان ایرانی را در خاک شوروی و انگلیس بدست آورند جلب کرده اند » .

ص: 28

آلمانیها این احساسات ضد استعماری ملل شرق را به نفع خود بحساب آورده و ملل این منطقه را اگر متحد طبیعی خود نمی دانستند ، لااقل طرفدار خود بشمار می آوردند .

ملل این منطقه هم که تحت تأثیر احساسات ضد انگلیسی قرار گرفته بودند پیروزیهای اولیه آلمان را با دیده تحسین می نگریستند و زعمای بعضی از کشورهای خاورمیانه نیز با آلمانها روابط حسنه برقرار نموده ، دست یاری بسوی آنها دراز کرده بودند .

با توجه به این امر ، در مارس 1941 ( اواخر سال 1319 ) رشید عالی گیلانی نخست وزیر عراق - که روابط نزدیکی با آلمانها داشت - دست به کودتائی علیه عبد الاله نایب السلطنه عراق که طرفدار انگلیسها بود زد و نایب السلطنه ناگزیر از عراق گریخت .

این کودتا که همانند ضربه مهلکی بر پیکر انگلستان وارد آمد ، بقدری برای آن کشور ناگوار بود که طبق نوشته کتاب « ظهور و سقوط رایش سوم » چرچیل در پیامی برای روزولت رئیس جمهور ایالات متحده امریکا متذکر می شود : اگر بصره و خاورمیانه از دست بروند ادامه جنگ قضیه ای خواهد بود سخت طولانی و ظلمانی ... وی در نامه دیگری خطاب به رئیس جمهور آمریکا یادآور شد : آقای رئیس جمهور ، ملتمسانه به شما می گویم که عواقب وخیم سقوط خاورمیانه را دست کم نگیرید .

بخاطر آنکه کودتای عراق انگلستان را در زیر ضربات آلمان قرار می داد و سخت در فشار می گذاشت انگلستان ناچار شد که قسمتی از نیروی دریائی خود را برای حفظ پایگاههای نظامی خود در عراق به استناد قرارداد منعقده بین عراق و انگلستان به بصره اعزام دارد و تا آنجا که ممکن است مانع از نفوذ آلمان و اوج گیری نهضتهای خاورمیانه گردد .

اما دولت عراق که پس از کودتا قدرت را در دست گرفت ، مخالف تقویت نیروهای انگلیسی در بصره بود و همین امر منتهی به جنگ بین انگلستان و

ص: 30

عراق گردید . رشید عالی گیلانی از هیتلر تقاضای کمک کرد . آلمانها با این تقاضا موافقت کردند و از حکومت ویشی ( فرانسه تحت اشغال آلمان ) که مارشال پتن ریاست جمهوری ریاست جمهوری آن را بعهده داشت ، خواست که حق استفاده از فرودگاههای سوریه را به آلمان واگذار نماید . دولت ویشی که دست نشانده آلمان بود - با این تقاضا موافقت نمود. با اعلام موافقت حکومت ویشی ، آلمان براحتی می توانست قوای خود را وارد سوریه و عراق نماید . در این صورت بود که منافع و منابع حیاتی بریتانیا مورد تهدید قرار می گرفت و انگلستان به روزگار سیاه تری می افتاد زیرا با از دست رفتن کانال سوئز منابع حیاتی انگلستان بخطر می افتاد . بنابراین انگلستان با تمام قوا و تمام وسائل ممکنه کوشش نمود تا از نفوذ آلمان به خاورمیانه جلوگیری نماید . چنانکه چرچیل در پیام هشتم ماه مه خطاب به رؤسای ستاد ارتش چنین می گوید : باید هر چه از دستمان برمی آید انجام دهیم تا نگذاریم آلمانها در سوریه مستقر شوند .

با این کیفیت انگلستان برق آسا کار عراق را ساخت و رشید عالی شکست سختی خورد و به ایران گریخت .

عباس اقبال آشتیانی در تاریخ ایران در مورد قیام رشید عالی چنین نوشته است :

« استقرار آلمانها در یونان و سرحد شرقی مصر ایشان را به این خیال انداختکه بوسایلی قسمت خاورمیانه یعنی ناحیه محدود بین مدیترانه شرقی و خلیج فارس و بحر خزر را نیز تحت نفوذ خود درآورند تا هم راههای ارتباط انگلیس با شرق و اوقیانوسیه را قطع کنند و هم به سرحدات جنوبی روسیه نزدیک شوند . بهمین نظر یکی از طرفداران خود را که رشید عالی گیلانی بود در سوم ماه آوریل 1941 در عراق به کودتا واداشتند لیکن انگلیسها به او مهلتی ندادند و عراق را گرفتند و رشید عالی و یارانش به طهران گریختند . » چگونگی کودتای عراق و شکست آن در مطبوعات تهران به این شرح انعکاس یافت :

ص: 31

« اطلاعات در یک ربع قرن » بدون توضیح چگونگی و کیفیت کودتای عراق زیر عنوان « کابینه رشید عالی گیلانی » چنین می نویسد :

« کابینه رشید عالی گیلانی

رشید عالی گیلانی که در 24 فروردین در عراق کودتا کرده بود کابینه خود را بشرح زیر تشکیل داد :

نخست وزیر و وزیر کشور رشید عالی ، وزیر خارجه موسی شهبندر ، وزیر دارائی ناجی السویدی ، وزیر دفاع ناجی شوکت ، وزیر دادگستری علی محمود الشيخ علی ، وزیر اقتصاد يونس السجادی ، وزیر راه محمد علی محمود ، وزیر اجتماعی رئوف البحرانی ، وزیر فرهنگ دکتر محمد حسین سلمان .

بر اثر این اقدام رشید عالی بلافاصله بموجب عهدنامه انگلیس و عراق و با موافقت نایب السلطنه عراق که بغداد را ترک نموده بود نیروی انگلیس در بصره پیاده شد و عراق را اشغال نمود .

دو هفته بعد ، از سه کشتی دیگر انگلیسی که می خواست در بصره نیرو پیاده کند ، دولت عراق جلوگیری نموده و یادداشتی به سفیر کبیر انگلیس تسلیم کرد که نیروی انگلیس باید آن کشور را تخلیه نماید . از طرفی کلیه نقاط لشکرکشی کشور منجمله بندر بصره را نیروی عراق اشغال کرد و مناطق نفت عراق نیز تحت مراقبت نیروی نظامی عراق قرار گرفت . »

روزنامه اطلاعات در سر مقاله خود دربارۀ حوادث کشور عراق روز 15 اردیبهشت ماه 1320 چنین نوشت : « چون اخباری که بوسیلۀ خبرگزاریهای بیگانه رسیده و در ستونهای متعدد روزنامه های این چند روزه منتشر شده وقایع اخیر عراق و جریاناتی را که منتهی به اوضاع فعلی گردیده به تفصیل بیان می کند ، به این جهت از تکرار جزئیات وقایع خودداری نموده تنها به ذکر این نکته اکتفا می کنیم که وقایع و اتفاقات اخیر کشور عراق از این جهت که موجب اختلال صلح و باعث سلب آسایش مردم این سرزمین شده است ، اسباب تأسف و تأثر قلبی ماست . زیرا طبیعی است کسانی که سعادت بشر و نشو و نما و سیر

ص: 32

تکاملی آن را در سایه پیدایش محیط آرام و مسالمت آمیز می دانند جا دارد از بروز این قبیل وقایع سهمگین که مایۀ انهدام اساس نیک بختی هائی است که در دوره های صلح و صفا بر پا می شود اظهار تأسف نمایند .

بهمین جهت صرف نظر از کیفیات و موجبات پیش آمدهای اخیر عراق و عواملی که طرفین اختلاف را وادار به اعمال شدت و سختی در مقابل یکدیگر نموده است ، این حقیقت قابل انکار نیست که اوضاع فعلی عراق که نتیجه قهری آن زیانهای جانی و مالی بسیاری برای طرفین است ، تأثرات شدیدی را در خاطره هر شخص انسان دوست و صلح طلبی ایجاد می نماید . این تأثر برای ما در مورد کشور عراق افزون می باشد . زیرا عراق کشوری است آسیائی که با ما دارای مناسبات و علائق بسیار همسایگی و دوستی است . بعلاوه از لحاظ اتباع و منافع زیادی که ما در عراق داریم احساسات ما نسبت به خوب و بد احوال و سرنوشت مردم این سامان امری طبیعی و فطری است .

بهمین جهت آرزومندیم که هر چه زودتر وضعیات صلح و آرامش در این کشور برقرار و ملت نجیب عراق در پرتو آسایش و زندگانی خود با نیل به ترقیات ادامه دهد . »

پر واضح است در آن موقع که سانسور شدید مطبوعات برقرار بوده و حتی بعضی از اعلانات هم بایستی با اجازه شهربانی باشد ، مقاله مزبور قطعاً دیکته شده اداره سانسور شهربانی بوده است .

« اطلاعات در یک ربع قرن » مطلب دیگری درباره جنگهای بین عراق و انگلستان ننوشته فقط طی یک سطر در خاتمه مقاله فوق الذکر چنین نوشته است :

« اوایل خرداد 1320 رشید عالی و رفقایش ناچار عراق را ترک نموده و فرار را برقرار ترجیح داد . »

بمحض اینکه در عراق کودتا شد ، خبرگزاری انگلیس خبر کودتا را این چنین پخش کرد :

« بغداد - خبرگزاری انگلیس خبر می دهد که پس از کودتائی که سید

ص: 33

رشید عالی گیلانی پیشوای ملیون بریاست هئیت دولت دفاع از کشور قرار داده ، اینک در تمام عراق آرامش حکمفرماست . نخست وزیر جدید بوسیله رادیو به ملت عراق خطاب کرده ، اعلام داشت که دولت وی تعهدات بین المللی بویژه مقررات عهدنامه انگلیس و عراق را محترم خواهد شمرد و با روح دوستی و صمیمیت آنرا بکار خواهد بست . رئیس ستاد ارتش عراق و آقای رشید عالی گیلانی در غروب پنجشنبه ( 14 فروردین 1320 ) بیانیه ای با رادیو بشرح زیر منتشر نمودند .

والاحضرت نایب السلطنه امیر عبدالاله مدتی است بر خلاف وظیفه نیابت سلطنت رفتار می نمایند و متشبث به اقداماتی برای شاه شدن خود گشته و تخت سلطنت کنونی را که نیابت سلطنت آن به او سپرده شده متزلزل نموده . و به خرابی ارتش میهن که حافظ یگانگی ملت و ساعی در احترام فداکاری نسبت به تاج و تخت است ، پرداخته و عمداً در طبقات مختلف فرزندان کشور جدائی و اختلاف ایجاد نموده و در نتیجه ملت را بحالت تشویش و نگرانی سخت دچار کرده ، جمعی از خدمتگزاران صمیمی نایب السلطنه را نصیحت و به لزوم مراعات خود و وظایف خویش بر طبق قانون اساسی متوجه نمودند نتیجه ای حاصل نگردید .

بویژه توجه نایب السلطنه را به این اصل معطوف داشتند که بر وفق قانون اساسی نایب السلطنه مسئولیتی ندارد . در خلال این احوال امور کشور روز به روز وخیم گشت و چرخ اداره دولت از کار ایستاد و ناامیدی در اصلاح امور و خدمتگزاری واقعی در کشور پدید آمد و خشم و تأثر عمومی نسبت به رفتار و حركات نایب السلطنه و اطرافيانش ظاهر شد . در نتیجه نخست وزیر تیمسار سپهبد طه الهاشمی چاره ای از برای رفع مسئولیت خویش جز استعفا ندید . نایب السلطنه بعوض آنکه در مرکز وظیفه خویش بدون جانبداری از تمایلات احزاب و اشخاص مشغول انجام اموری که بر وفق قانون اساسی صلاحیت ادارۀ آن را دارد وظایف نیابت سلطنت خویش را رها کرده و بدون آنکه به حقوق ملت توجهی بنماید ، اجرای قانون اساسی را رها و معوق گذارد و اعتنائی به رفتار اسفناک خود که سبب انحطاط ملت و تهدید اساسی دولت بود ، ننمود .

ص: 34

بعد رئیس دولت دفاع وطنی جناب آقای رشیدالعالی گیلانی بیانیه زیر را در رادیو ایراد نمود :

« فرزندان عزیز میهن عراق ! چنانکه مسبوقید من عمل را بر قول ترجیح می دهم . از این لحاظ سابقاً هم که نخست وزیر بودم مقابل رادیو سخن رانی ننمودم ولی حالا ناچارم این چند کلمه را برای شما نظر به وقایع مهمه ای که برای کشور پیش آمده بیان کنم .یکساعت پیش بخشنامه رئیس ستاد ارتش را شنیدید .

من بر مضمون آن آگهی یافتم و برعللی که رئیس ستاد ارتش را وادار نمود برای نگاهداری امنیت و سکون در کشور و حفظ قانون اساسی مسئولیت خویش را انجام دهد در نتیجه مرا دعوت به قبول این مسئولیت نمودند ، مطلع شدم من برحسب رویه خویش که خدمت کشور و حفظ مصالح آن را محترم می شمارم راضی نشدم در این موقع باریک از اجابت و دعوت فرزندان وفادار میهن سرباز زنم و خود را برای خدمت به کشور بویژه پس از استعفای جناب آقای طه الهاشمی از نخست وزیری و اینکه والا حضرت نایب السلطنه وظایف نیابت سلطنت خود را ترک کرده و در نتیجه احکام قانون اساسی معوق مانده و کشور مواجه با مخاطرات شدید گردید مهیا می نمایم . بنابراین پس از اتکال به خداوند تعالی در دست گرفتن مهام دولت وطنی را که در بخشنامه رئیس ستاد ارتش عراق برای حفظ کشور از اختلال و ایجاد امن و امان اشاره شده بعهده گرفتم تا امور به مجرای عادی خود بازگردد و اطمینان در اجرای احکام قانون اساسی حاصل شود . برنامه دولت عین برنامه ایست که در زمان نخست وزیری خود در معرض افکار عمومی قرار گرفت و اساس اجتناب از دخول در جنگ و ادای وظیفه قومی و حفظ تعهدات بین المللی بویژه معاهده عراق و انگلیس و ادامه تنفیذ آن با روح دوستی و صداقت و استمرار در تقویت روابط حسنه با دول غربی و همسایه می باشد .

ضمناً فرصت را مناسب دانسته اعلان می کنم که دولت همیشه در امور خویش طرف حق و داد را رعایت خواهد نمود و حقوق فرزندان کشور و آزادی آنها را محترم خواهد شمرد و بهیچ وجه در مقابل کسانی که سبب اختلال امنیت و نظام

ص: 35

کشور در این ساعات خطرناک شوند سکوت نخواهد کرد و آنها را به شدیدترین مجازات تنبیه خواهد نمود و اطمینان دارم آراء عمومی که در موقع مختلف اعتماد خود را نسبت به این سیاست ابراز داشته اند مرا با روح وفاداری و اطمینان در پیشرفت وظایف مهمی که بر عهده دارم کمک خواهد کرد و متحد القول کشور به جانب آرامش و سلامتی رهسپار خواهد شد و آمال مقدسه میهن تحقق خواهد یافت و از جمیع فرزندان میهن عزیز تقاضا دارم در رفتار خود دقت نموده و از کید مفسدین آگاه و برحذر باشند و سخن خویش را بدعای اعلیحضرت ملک فیصل دوم ملک معظم عراق ارواحنافداه بپایان می رسانم و امید کامل دارم این واقعه تاریخی بزرگ مقدمۀ خیر و سعادت برای کشور و حفظ شئون و ترقی آن خواهد بود . از خداوند توفیق می طلبم - رشید عالی گیلانی »

پس از کودتای عراق خبرگزاری آلمان از آنکارا چنین خبر داد :

« آنکارا - خبرگزاری آلمان خبر می دهد بقراری که از بغداد خبر رسیده ، تمام احزاب سیاسی عراق اعلام داشته اند که از دولت جدید به ریاست رشید عالی گیلانی که پس از اقدام به کودتا اقتدار را بدست گرفته پشتیبانی خواهند کرد . سفیر کبیر انگلیس در بغداد بر طبق دستورهائی که از لندن به وی رسیده اعلام داشته که دولت جدید عراق را غیرقانونی خواهد شناخت . اکنون معلوم گردید سران ارتشی زیر در کودتا شرکت جسته اند .

1 - امین زکی رئیس ستاد ارتش 2 - سرهنگ کامل شکیب . 3 - سرهنگ فهمی سعید ، فرمانده لشکر اوّل .

پس از شکست کودتا و عزیمت رشید عالی بسوی تهران در 15 خرداد 1320از رادیو لندن خبر زیر پخش شد :

« لندن - بقرار خبرگزاری انگلیس ، رشید عالی پیشوای شورشیان عراق دوشنبه شب با همراهانش به پایتخت ایران وارد شد و در مهمانخانه فردوسی که مخصوص جهانگردان است ، فرود آمد » .

ص: 36

« ... روز 11 ژوئیه 1941 ( 20 تیر 1320 ) شورای هیأت وزیران انگلستان از رؤسای ستادهای مشترک این کشور خواست که موضوع اقدام نظامی برعلیه ایران را مورد مطالعه قرار دهند . روز 18 ژوئیه ( 27 ) تیر رؤسای ستادهای زمینی و دریائی و هوائی پاسخ دادند که مطالعه کافی در این باره کرده و عقیده دارند که باید رفتار بسیار جدی و سختی نسبت به ایران در پیش گرفت . شب همان روز تلگرافی از لرد و پول نایب السلطنه هندوستان به وزیر جنگ بدین مضمون مخابره شده بود :

« شنیده ام که دولت انگلستان در نظر دارد رفتار ملایم و آمیخته با حسن نظری نسبت به دولت ایران پیش گیرد . این سیاست به نظر من غیر قابل درک می باشد . ما باید هم از تکرار وقایعی نظیر شورش رشید عالی در ایران جلوگیری کنیم و هم از راه ایران با روسها کسب ارتباط مستقیم نمائیم و اگر حکومت فعلی حاضر به این کار نباشد کافی است این حکومت را برداریم و یکی دیگر که سازش داشته باشد جای آن بگذاریم .. »

حال نگاهی به کتاب تاریخ دول معظم تأليف ماکسیم مورن (1) ، ترجمه علی اصغر شمیم می افکنیم .

شکست و ناکامی در جبهه های یونان و کرت و لیبی مواجه شده بودند با تحولات سیاسی عراق راه هند را در معرض خطر بزرگ دیدند عبدالکریم ریفی رهبر سابق استقلال مراکش مقیم ماداگاسکار رشید عالی را به پافشاری در مقاصد خود تشویق و مفتی فلسطین ، که از بیت المقدس به بغداد پناهنده شده بود ، تبلیغات ضد انگلیسی را در ممالک عرب بسط می داد . اسلحه و مهماتی که پس از امضای موافقتنامه بین دارلان و هیتلر بوسیله آلمانها از سوریه برای رشید عالی می رسید او را تقویت می کرد و هواپیماهای آلمانی از فرودگاههای سوریه استفاده می کردند .

انگلستان در برابر حوادث عراق و سوریه عکس العمل سريع وقاطع نشان داد و در کمتر از چهار هفته واحدهای نظامی عراقی طرفدار رشید عالی را منکوب و رشید را مجبور به فرار ساخت . وی نخست به ترکیه و بعد به آلمان رفت . بین حکومت جدید عراق و انگلستان قرارداد متارکه در 31 مه 1941 امضا و به انگلستان اجازه نظارت بر کلیه مرزهای عراق و منطقه نفت خیز موصل داده شد .

انگلستان روز 30 ژوئن 1940 به مارشال پتن اطلاع داده بود که واگذاری پایگاه هوائی و دریائی در سوریه و لبنان به آلمانها و ایتالیائیها برای انگلستان غیر قابل تحمل است . روز 3 ژوئن 1941 دسته های نیروی انگلیسی و دوگلیستها (1) به خاک سوریه وارد شدند . سپاه آلمانی تحت فرمان ژنرال دنتز (2) پایداری زیادی نشان داد . در روز 14 ژوئیه قرارداد متارکه جنگ بامضاء رسید .

ژنرال کاترو (3) از طرف فرانسه اعلام داشت که با استقلال سوریه و لبنان موافق است و این امر پس از مذاکرات مقدماتی طی تشریفات رسمی انجام خواهد گرفت . طبق موافقتنامه مورخ 25 ژوئیه 1941 منعقده بین دوگل و ليتلتن (4)

ص: 39

انگلستان حق حمایت فرانسه را بر سوریه و لبنان برسمیت شناخت و متعهد شد که از هرگونه اعمال نفوذ یا اقدامات دیگر بمنظور اختصاص دادن حق مزبور به خویشتن خودداری کند . »

ملک الشعراء بهار درباره کودتای عراق قطعه ای ساخته که بی مناسبت نیست در اینجا نقل گردد :

نبود این ، جزیکی آشوب ناچیز *** کز آن آشوب جنگی بلعجب زاد

هم از این بلعجب تر نکته اینست *** که تاریخش بود « آشوب بغداد »

1320

برای روشن شدن نکات تاریک وقایع شوم و ناگوار سوم شهریور 1320 ، نگارنده ناچار بود که به اقوال و روایات مختلفی که دربارۀ این مسئله مهم تاریخی ذکر شده مراجعه کند تا مطلبی از نظر پنهان نماند . به همین خاطر بیوگرافی علی سهیلی را ( که مدتی وزیر کشور و خارجه بوده ) در کتاب بازیگران عصر طلائی ، نوشته ابراهیم خواجه نوری مطالعه کرده و آنچه را که از پاره ای جهات قابل ذکر بوده ، ذیلاً بنظر خوانندگان گرامی می رساند تا مطلبی از نظر مسائل تاریخی و جزئیات قضیه پنهان نمانده باشد .

پس از فقط 52 روز وزارت سرنگونش نمود ...

« بنابراین باید یک جوابی بدهم که شاه نه زیاد حمل بر بی اطلاعی و ساده لوحی من بکند ، و نه جوابی باشد که رأی و نظریه صحیح و جازمی را برساند تا مبادا خدای نکرده مخالف عقیده خطا ناپذیر شاه درآید » :

- قربان گرچه قشون آلمان خیلی قوی است و فوق العاده مجهز است ، گرچه فتوحات برق آسای هیتلر مجال به هیچکس نمی دهد ، و گرچه ممکنست که با ادامه این سرعت بزودی در بادکوبه سر در آورند ، ولی معذلک ... معذلک بعید هم نیست که اگر متفقین یک سال دیگر بتوانند جنگ را بدرازا بکشند کم کم قوت بگیرند و مجهز بشوند و ... ولی از طرف دیگر آلمانها را هم که روحاً و جسماً جنگجو هستند ، مشکلست از پا درآورد ... اما معذلک ... لیکن از آنطرف .... با وجود این از یکطرف دیگر ... »

سهیلی با همین حرف سر صحبت را هم آورد و شانه خود را از زیر بار سنگین یک جواب صریح و جزم و خطرناک خلاص نمود . زیرا هم کم و بیش از عقاید و تلقینات ژرمنوفیلی بعضی از اطرافیان شاه آگاه بود ، و هم مراقبت دقیق مأمورین انگلیسی را در ایران حس می کرد . لابد او هم مثل خود شاه و مثل اغلب مردم ، تصور می کرد این دفعه هم می شود مثل جنگ گذشته فقط با عنوان پوچ « بیطرفی » دل خودمان را خوش کرده و سرمان را زیر برف کنیم ...

خلاصه همین جوابهای دو پهلو و پر از احتیاط نه تنها سهیلی را به مخاطره نینداخت بلکه بعکس چون رویهمرفته بیشتر موافق سلیقه شاه بود او را به خیال انداخت که دوباره وزیر خارجه اش کند .

بهمین جهت دو سه روز بعد به سهیلی گفت بنظرت کی برای وزارت کشور خوب است .

- قربان بهرامی - فرخ - اردلان ...

شاه هیچ کدام را نپسندید و با حوصله و صبری که مخصوصاً در اواخر سلطنتش در انجام نقشه ها داشت ، این موضوع را به وقت دیگر گذاشت .

ص: 42

در اوایل مرداد 1320 روزنامه های متحدالشکل فرمایشی و بی نمک آن دوره یکمرتبه در تهران تظاهری به آزادی و صاحبنظری نموده و خبر عجیبی را از خبرگزاری فرانسه آزاد نقل کردند .

خلاصه مضمونش این بود که « ... سازمان ستون پنجم آلمان در ایران و افغانستان برقرار گردیده و عمال آلمانی از آن استفاده کرده و به سرزمین های مجاور جمهوریهای قفقاز و ترکستان و نواحی شمال هندوستان و غیره راه می یابند - حوادث راجع به خرابکاریهائی که در مراکز صنعتی قفقاز روی داده ، دقت و مراقبت زمامداران شوروی را بیش از پیش فزون کرده و بیشتر وقت دولت انگلیس معطوف به آنست که پالایشگاه ها و منابع نفت شرکت ایران و انگلیس از خطر مصون ماند - عمال آلمانی با مهاجرین روس سفید که برخی از آنها با گذرنامه آلمانی وارد ایران شدهاند همکاری می کنند نمایندگان دولت شوروی و انگلیس دقت دولت ایران را نسبت به این فعالیت خطرناک عمال آلمانی که می کوشند کمک بازرگانان ایرانی را در خاک شوروی و انگلیس بدست آورند جلب کرده اند ... »

در اینجا دنباله مطلب بازیگران را قطع می کنیم و عین جوابی را که به اشاره دولت در جراید ایران درج شده بود نقل می نمائیم سپس به سایر قسمتهای مطالب کتاب بازیگران می پردازیم .

سرمقاله روزنامه اطلاعات در پاسخ خبر آژانس فرانسه آزاد چنین بود :

« تا چند روز پیش دولتین شوروی و آلمان روابط و مناسبات نزدیک داشتند و عوامل ماجراجو سعی می نمودند هر لحظه ما را از دولت همسایه شمالی نگران سازند و هر روز بعنوانی از قبیل تمرکز قوا در مرزهای ایران و نمایشهای نظامی در نواحی نزدیک ما و یا احتمال سازش آلمان و شوروی به ضرر ایران متشبث شده و بر آن بودند که موجبات تیرگی روابط ما را با شورویها فراهم ساخته و از آن سوء تفاهمات خود نتیجه بگیرند . حالا که ورق برگشته و آلمان و شوروی باهم در جنگ می باشند ، بعنوان اینکه ایران پایگاه و محل اقامت شمار

ص: 43

زیادی آلمانی است می خواهند شور وی را نسبت به ما نگران ساخته و روابط دو کشور را تیره نمایند و حتی صریحاً فشار مشترک دولتین شوروی و انگلیس را به ایران تذکر می دهند در صورتی که روش ایران حفظ کامل بیطرفی و سعی در رعایت مناسبات دوستی خود با تمام کشورها بخصوص همسایگان است . ملت ایران این تحریکات زهرآلود را تقبیح می نماید و این افکار مغرضانه و مفسدت انگیز را که بخواهند ملت صلح طلب و بیطرف ایران را وارد کارزار کنند یک نوع جنایت بزرگ دانسته و یقین داریم تمام عناصر صلح طلب گیتی با ما در این نظر شریک خواهند بود . »

دو روز بعد آژانس تاس از مسکو خبری منتشر ساخت و شایعات دربارهٔ تیرگی مناسبات ایران و شوروی و یا نگرانی دولتین را از یکدیگر تکذیب کرد و روز دهم تیر ماه سفیر جدید شوروی ( اسمیرنوف ) وارد تهران شد .

اعلام حمله نیروهای شوروی و انگلیس به ایران که چهارساعت بعد از نیمه شب سوم شهریور از طرف اسمیرنوف و سر ریدر بولارد به منصور نخست وزیر تسلیم گردید ، معلوم داشت که پیش بینی آژانس فرانسه آزاد صحیح بوده و تکذیب آژانس تاس یک مانور دیپلوماسی بیش نبوده است .

لازم به تذکر است چه روسیه با آلمان متحد بود و چه در حال جنگ بحال ملل خاورمیانه و ایران فرقی نداشت و روسیه شوروی همواره وصیت پطر کبیر را در مد نظر داشته و درصدد اجرا بوده است بنابراین چه ایران و بطور کلی شرق روابط حسنه با شورویها داشتند و چه مناسبات غیر حسنه ، شورویها مخصوصاً استالین نقشهٔ تسلط بر ایران و شرق را در مخیله خود می پرورانده است .

بهترین شاهد گویا این است با آنکه ایران پل پیروزی متفقین بود و موجبات پیروزی شوروی را فراهم نمود معهذا پس از خاتمه جنگ قضیه آذربایجان را پیش آورد و اگر اولتیماتوم ترومن که در آنموقع بمب اتمی در اختیار داشت ، نبود شورویها غیر ممکن بود آذربایجان را تخلیه نمایند و سند زنده دیگر در این باره مطالبی است که گورینگ در کمال متانت و خونسردی در دادگاه نورنبرگ بیان

ص: 44

داشته است که عیناً قسمتی از آن سخنان ذیلاً ذکر می گردد .

مارشال گورینگ معاون هیتلر و فرمانده کل نیروهای هوائی آلمان نازی و لیدر این حزب در دادگاه نورنبرگ درباره علت حمله آلمان به شوروی چنین گفت :

« هیتلر معتقد که باید روسیه را فوراً نابود ساخت و با تقلیل نیروهای زمینی و تقویت نیروی دریائی و هوائی آمادۀ جنگ شدید با انگلستان و درصورت پیش آمد با آمریکا شد .

عواملی که این عقیده را در هیتلر بوجود آورده بود و در ماه فوریه به من گفت مطالب زیر بود :

الف - تمرکز نیروهای شوروی در خاک لهستان ، در برابر پاسداران آلمانی و خط مرزی این ناحیه بدون وقفه بسرعت جریان داشت .

ب - بر تعداد نیروهای شوروی در استانهای غربی به طرز بی سابقه ای افزوده شده بود .

پ - ستاد فرماندهی پیشوا گزارشات زیادی از داخل خاک شوروی در دست داشت که نشان میداد کارخانجات جنگی روسیه برای بسیج عمومی فعالیت عجیبی کرده و شب و روز مشغول کارند .

ت - شورویها با ارسال یادداشت و اعزام هیأتهای اقتصادی روز بروز بر فشار خود نسبت به دولت آلمان می افزودند .

ث - تقاضائی که وزیر خارجه شوروی ( مولوتف ) در برلن از هیتلر نمود ثابت کرد که روسیه هدف بزرگی برای تسلط بر دنیا دارد و اشغال فنلاند و بالكان مقدمۀ اجرای آن برنامه است .

هیتلر بعد از آنکه به علل ذکر شده فوق تصمیم حمله به روسیه را گرفت ، موضوع را با من ( گورینگ )درمیان گذاشت . من 24 ساعت وقت برای بررسی و اظهارنظر خواستم و روز بعد به وی گفتم : بنظر من این کار صلاح نیست زیرا ما اکنون با یک دولت معظم مانند انگلستان در جنگ هستیم و بزودی با آمریکا نیز

ص: 45

روبرو خواهیم شد . با این ترتیب اگر به جنگ با روسیه اقدام کنیم ، ناگزیر آلمان در برابر دنیائی متحد که از نظر صنعت ، سرباز جمعیت بر ما غلبه دارد ، قرار خواهد گرفت .

از طرف دیگر جنگ در جبهه شرق از فشار ما بر انگلستان خواهد کاست و این حادثه فرصتی برای تجدید قوا در اختیار آن دولت خواهد گذاشت . بنابراین است بجای حمله به روسیه ، اتحاد با این کشور را تقویت کرده ، دست روسیه را برای حمله به ایران و هندوستان و وصول به آبهای اقیانوس هند آزاد بگذاریم .

هیتلر این پیشنهاد را با خشونت رد کرد و گفت : این عمل سبب خواهد شد میلیونها نفر از ملل آسیا اسیر و برده کمونیستها شوند و چنین مسئولیتی را من هرگز در برابر تاریخ بعهده نخواهم گرفت ... »

اکنون به دنباله مطالب از کتاب بازیگران عصر طلائی توجه کنیم .

« بر همه مسلم بود که انتشار این خبر غیر عادی و حیرت انگیز البته از زیر سانسور در نرفته ، و قطعاً درج آن به امر دولت بوده است. جوابهای متحدالشکلی که فردا منتشر شد ، این نظریه را تأیید کرد و از حرف هائی که ملت آزاد ( ! ) ما در روزنامه های ملی ( ! ) نوشتند معلوم شد که دولت ما می خواهد بگوید ستون پنجمی در ایران نیست ، و ما خودمان کاملاً مراقبیم ، و در بیطرفی هم خواهیم ماند و فعالیت خطرناکی هم در سرزمین پادشاه عظیم الشان وجود ندارد .

هنوز روح فشرده مردم مطلع ایران از تکان سخت این مقالات نیاسوده بود ، که چند روز بعد ( در 15 امرداد ) مترصدین اخبار خارجه گوشهای چسبیده به رادیوی خود را سراسیمه عقب کشیده و با کمال وحشت فوری با دوستان محرم خود به تلفن و پچ پچ پرداختند : « نطق ایدن وزیر خارجه انگلیس را در مجلس مبعوثان شنیدی ؟ مطلب مهمی را که راجع به ایران داشت فهمیدی ؟ گویا عاقبت شعله این آتش عالم سوز در همین روزها دامن ما را هم بگیرد ... ایدن می گفت : در ایران وجود عده زیادی کارشناس و متخصص آلمانی خطر بزرگی برای استقلال کشور ایران ایجاد نموده است . می گفت دولت انگلیس از روی

ص: 46

کمال پاکی و صداقت این خطر عظیم را مورد توجه دولت ایران قرار داده و او را متحذر کرده و امیدوار است که این تذکر مورد توجه مخصوص قرار گیرد !!! »

تمام توجه مخصوصی که دولت شاهنشاهی به این تذکر مهم تاریخی و حياتي معطوف کرد ، و تمام اقدامات سیاسی که رجال خیمه شب بازی ما در سر یک چنین پرتگاه خطرناکی بعمل آوردند این بود که در دو سه روزنامه مطالبی با کمال خامی بر رد این تذکر نوشتند و منجمله گفتند : « ... آنهائی که می گویند عده زیادی جهانگرد در ایران می باشند و به قصد پاره ای تشبثات به این کشور آمده اند اگر تجاهل نکنند بخوبی می دانند که تمام بیگانگانی که به ایران می آیند قبلاً مقصد و شغل و محل اقامت آنها معلوم است و هیچ کس نمی تواند بعنوان جهانگردی وارد این سرزمین شده داخل پاره ای عملیات و تشبثات

شود ... »

واقعاً نبوغ سیاسی از این اقدام و از آن عبارات هویدا است . با یک چنین دفاع جازم و قطعی دیگر چطور ایدن جرأت خواهد کرد تجدید مطلع کند و خیال خام و غیر ممکن نقض بیطرفی دولت شاهنشاهی را در کله خود بپزد ...

مردم از سیاق کلام و قرائن فهمیدند که لابد یادداشتهائی هم رسماً به منصور ( نخست وزیر ) تسلیم شده است ( در آنموقع هیچ کس از یادداشت های تیر و مرداد انگلیس و شوروی خبری نداشت و هر چه از این قبیل اتفاقات واقع می شد فقط محرمانه بین منصور و عامری و شاه می گذشت )

وضع افق سیاست ایران با همین تیرگی و تشویش و اضطراب روز به شب و شب به روز می رسید و تمام اعضاء کابینه هم مثل سهیلی صلاح خود را در « سنبل گری » می دیدند ، و برای فرار از تخیلات مشوش و فشار سیاست خارجی و شاه آسانترین و مؤثرترین راه را این می دیدند که بیش از پیش به بازی پوکر پناهنده شوند و به این وسیله کله گیج و خموده و بی جرأت خود را با سائیدن ورق بیاسایند ...

مطمئن باشید که در تمام آن مدت یک نفر از روس و انگلیس نپرسید که

ص: 47

اگر ما آلمانها را از ایران بیرون نکنیم شما چه خواهید کرد - یک نفر از متصدیان ما به این حقیقت واضح توجه نکرد که متفقین ناچارند از ایران کمک فوری و مؤثر و غیر عادی به شوروی برسانند و چون ناچارند حتماً بهر قیمتی هست ، بمنظور خود خواهند رسید ، و در مقابل این احتیاج مبرم و غیر قابل احتراز ، ادعا و اصرار یک ملت بی ساز و برگی مثل ما در بیطرف ماندن خنده آور و کودکانه و عامیانه است - البته تبلیغ بسیار ماهرانه و مجدانه آلمان ها در ایران نیز کمک بزرگی به انحراف خط مشی شاه و اطرافیانش میکرد ، و بخصوص بعضی از نظامیان آلمان - رفته ما ( عمداً یا نفهمیده ) رل مهمی در انحراف فکر شاه بازی می کردند . از طرف دیگر انگلیسها هم در مقابل یک چنین بازی خطرناکی مدتها ساکت نشسته و فقط در اواخر کار از خونسردی عجیب خود قدری کاسته و با سستی و تأنی درصدد مبارزه با سم پاشیهای مهلک و بسیار مؤثر مخالفین خود بر آمدند .

سياسيون دنيا حتی خود انگلیسهای منصف می دانند که اگر به موقع درصدد این مبارزه معنوی برآمده بودند شاید اصلاً این جنگ واقع نمی شد . مگر خود ویول نیست که می گوید : « اگر چند سال پیش ما مؤسسه ای اقلا شبیه « بریتیش کونسیل » بوجود آورده بودیم امروز این جنگ بوجود نمی آمد » ...

خلاصه اوضاع بهمین حال بود تا روز بیست و هفتم مرداد که شاه در هیأت وزرا با حالتی گرفته و متغیر گفت : « فردا بمناسبت خاتمه تحصیلات دانشجویان دانشکده افسری همۀ شما در اقدسیه باشید ، ولیعهد حضور خواهد داشت » از این بیان اینطور مفهوم شد که شاه خودش نخواهد آمد .

روز بیست و هشتم تمام وزراء و رجال و عده ای از مدیران جرائد در اقدسیه حاضرشدند . دانشجویان همه متحیر بودند که چرا دو روز قبل برخلاف انتظار شمشیر و سردوشی افسری آنها را بکار پردازی تحویل دادند و چرا گفتند باید طبق امر شاهانه جشن امسال بسادگی برگزار شود ؟ . بعد چه شد که نزدیک ظهر همانروز غفلتاً ، تاریخ اعطای سردوشی افسری را برای پس فردا تعیین نمودند و این تشریفات را یک ماه جلو انداختند ؟ و از همه بدتر اینکه از مرخصی یک

ص: 48

ماهه معمولی محرومشان کردند ؟ لابد اتفاق مهمی افتاده یا باید بیفتد ... آیا راست است که بسیج عمومی اعلان خواهد شد و آنها را مهیای جنگ خواهند کرد .. ؟ آیا تمام اینها مقدمات جنگ نیست ؟

در محیط یک چنین تخیلاتی که از مغز جوان و پر التهاب دانشجویان بوجود آمده و فضای اقدسیه را فرا گرفته و به قلب مشوش و مستعد وزراء نیز سرایت کرده بود ، ولیعهد رفت که مراسم آن تشریفات را افتتاح کند . هنوز شروع نکرده بود که صدای ورود اتومبیلی شنیده شد و بلافاصله فرمان بلند و محکمی همه را بخود آورد : « خبر ... دار ! حرکت سه براست پیش ... فنک ! »

شاه بطور غیر منتظر وارد شد - حیرت حاضرین بیشتر گردید . ولیعهد کنار رفت . مدعوین جابجا شدند و صدای نفس از کسی شنیده نمی شد و هیچ کس حرکتی نمی کرد جز چند نفر خبرنگار که با دستگاه عکاسی خود به عادت همیشه جلو دویدند که حسن خدمت خود را ضمناً بهتر نمایان کنند .

- اینها را کی خبر کرده ، مگر نگفتم کسی نباشد !

عکاسان دمغ شده ، کنار رفتند و خود این قضیه بیشتر به طوفان تشویش حاضرین شدت داد و یک اضطراب موحش آمیخته به اسراری در فضای اقدسیه استشمام می شد .

شاه یک تشدد دیگری هم برای اینکه دانشنامه شاهپور علیرضا را استثنائاً در قاب خاتم گذاشته اند می کند و مستمسکی برای تظاهر مساوات طلبی خود پیدا کرده و در تحریک حس فداکاری و اعتماد دانشجویان بلند میگوید :

« مگر علیرضا با دیگران چه فرقی دارد که کاغذ او را قاب کرده اید ؟ »

خلاصه بعد از این دو مقدمه ای که قلب و روح مضطرب حاضرین را برای آنچه باید چند دقیقه دیگر بشنوند مستعدتر میکرد شاه رفت پشت میزی که در وسط قرارگاه گذاشته بودند ، و پس از مختصر تأملی ، با یک لهجه و صدا و انشادی بسیار قوی و سلیس که تاکنون کسی از او نشنیده بود ، شروع به بیان کرد :

« در این موقع به شما دانشجویان دانشکده افسری که تحصیلات خود را

ص: 49

در دانشکده تمام کرده و امروز به اخذ گواهینامه و یا بعبارت دیگر فرمان افسری نائل می شوید تبریک می گویم - امیدوارم در آینده بواسطه حسن خدمت و انجام وظیفه به درجات بالاتر و به مقامات عالیتر نائل شوید .

شاید بعضیها پیش خودشان تصور کنند که امسال از یک ماه مرخصی معمولی دانشکده محروم شده اند ولی البته بعد که علل و جهت آن را فهمیدند تصور می کنم حس فداکاری آنان تحریک شود – بیش از این لازم نیست توجه شما را به وظایف عمومی و موقعیت مخصوص امروز جلب کنم - همینقدر می گویم لازم است ارتش و افسران ارتش با کمال توجه به جریان اوضاع علاقمند باشند و در موقع لزوم از هیچگونه فداکاری و جانبازی خودداری ننمایند . »

مو بر بدن تمام حاضرین ، بخصوص وز را راست شد خود این بیانات آیا فرمان بسیج عمومی محسوب نمی شود ؟

شاه بدون اینکه دانشنامه ها را تقسیم کند ، پس از پایان آن بیانات عجیب و مرموز سرش را پائین انداخت و بدون اعتنا به حضار با حالتی گرفته و مغموم رفت بطرف اتومبيلش - بقیه مراسم را ولیعهد در آن فضای پرفشار انجام داد . »

2- تلگرافات رمز بین وزارت خارجه آمریکا با سفیر خود در ایران

از اوایل تیرماه یک سلسله تلگرافات بین دریفوس سفیر آمریکا مقیم دربار ایران با وزارت خارجه امریکا ( کردل هال ) از یک طرف و کردل هال با سفرای امریکا در بغداد و آنکارا و انگلستان و شوروی از طرف دیگر مبادله شده که پرده از اسرار مهمی بر می دارد .

این اسناد مهم بوسیله وزارت خارجه آمریکا منتشر گردیده است . باید توضیح داده شود که اسناد مزبور در هفت جلد منتشر شده و راجع به جنگ دوم جهانی جلد سوم این دوره از کتب مربوط به کشورهای خاورمیانه و کشورهای مشترک المنافع انگلستان می باشد که حوادث ایران هم در سال 1941 در آن بیان شده است .

این اسناد در سالنامه دنیا ( بیست و یکمین دوره سالنامه دنیا ) بوسیله

ص: 50

عکس

ص: 51

عکس

دکتر رضا امینی ترجمه و منتشر گردیده است ) .

روابط خارجی از ایالات متحده اسناد سیاسی 1941 در هفت جلد جلد سوم

Foreign Relations of The United States Diplomatic Papers 1941 IN Seven Volumes Volume Hi

کشورهای مشترک المنافع انگلیس خاور نزدیک و افریقا ایالات متحده دفتر چاپخانه دولتی واشنگتن 1959

The British Commonwealth The Near East and Africa UNITED STATES GOVERNMENT URINTING OFFICE WACHINGTON : 1959

گزارش وزیر مختار آمریکا در ایران ( دریفوس ) به وزیر خارجه آمریکا

تهران - 28 ژوئن 1941 ( هفتم تیر 1320 ) ساعت 11 صبح ( 10:36 بعد از ظهر دریافت شد ) .

67 - در پاسخ شماره 46 وزارت خارجه مورخ 23 ژوئن - ساعت 5 بعداز ظهر - این سفارتخانه و سفارت انگلیس نتوانستیم اطلاعات موثقی راجع به تشکیلات داخلی سازمان ستون پنجم آلمان در ایران بدست بیاوریم . همانطور که مکرراً گزارش شده شهرت دارد که سازمان مزبور تشکیلات وسیع دارد و در نقاط حساس ( سوق الجیشی ) موضع گرفته و خوب آماده و مهیا می باشد و گفته می شود که این سازمان می نواند در ظرف چند ساعت 500 نفر مأمور ورزیده و کاملاً مسلح در خیابانهای تهران وارد فعالیت کند . در حینی که امکان دارد یک نوع ستاد کل در سفارت آلمان وجود داشته باشد احتمال بیشتر بر این است که سازمان مزبور از نوع متعارف ستون پنجم نازی بوده و عمال و شعبات آن در کلیه تجارتخانه های مهم آلمانی در سراسر کشور مستقر باشد . فعالیتهای این سازمان از شروع جنگ بین آلمان و روسیه خاصه در میان روسهای سفید و ارامنه و عناصر ناراضی در شمال افزایش یافته است . البته پلیس ایران از فعالیتهای ستون پنجم با اطلاع است و عمال آن را تحت مراقبت گرفته و نقل و انتقال آنها را محدود ساخته ولی اقدامات آنها اسلوب و ترتیب ندارد و ضعیف تر از آن است که بتواند از قدرت بهم رساندن یک سازمان مؤثر و توانا که آماده است در موقع مقتضی ضربت وارد آورد جلوگیری کند . گفته می شود بعید نیست که موقع مقتضی هنگام نفوذ سپاهیان آلمان در قفقاز بدست آید .

دریفوس

تلگراف کفیل وزارت خارجه آمریکا ( سمنر ولز ) به وزیر مختار آمریکا در ایران (دریفوس )

واشنگتن _ 24 ژوئیه 1941 ( دوم مرداد 1320 ) – ساعت 7 بعد از ظهر

ص: 53

58 - عطف به تلگراف شماره 46 وزارت امور خارجه مورخ 23 ژوئن ساعت 5 بعدازظهر و عطف به گزارش شماره 67 شما مورخ 28 ژوئن ساعت 11 صبح - وزارت خارجه علاقمند است که شما به سعی و اهتمام خود برای بدست آوردن اطلاعات موثق و قطعی و مشخص درباره خصوصیات و وسعت دامنه فعالیت شایعه وجود ستون پنجم آلمان در ایران ادامه دهید و تعیین نمائید دولت ایران برای جلوگیری از این فعالیت ها چه اقداماتی بعمل آورده است .

ولز

تلگراف وزیر مختار آمریکا در عراق ( نابنشو ) به وزیر خارجه آمریکا

بغداد - 28 ژوئیه 1941 ششم مرداد ( 1320 ) - ساعت 4 بعد از ظهر ( روز 29 ژوئیه ساعت 15: 5 صبح دریافت شد )

215 - رئيس ستاد انگلیس ( ؟ ) امروز صبح به من اطلاع داد که انگلیس به دولت ایران اولتیماتوم فرستاده که جهانگردان آلمانی را که تعدادشان به 2500 تن برآورده شده از ایران خارج نماید . او می گوید در غیر این صورت ارتش انگلیس قصد دارد طی هفته اول ماه اوت به داخله ایران حرکت کند و ابتدا آبادان و مناطق نفتخیز اطراف را اشغال و شاید تهران را بمباران نماید . در مورد افغانستان نیز چنین اقدامی در نظر گرفته شده است زیرا افغانستان « فن هن تیگ » را که کلنل لورنس آلمان در ایران در جنگ اخیر بوده به وزیر مختاری قبول کرده است . انیس ( سرگرد ریلی انیس - وابسته نظامی امریکا در عراق ) تقاضا دارد مراتب به اطلاع وزارت جنگ رسانیده شود . رونوشت به تهران ارسال میشود .

نابنشو

گزارش وزیر مختار امریکا در ایران ( دریفوس ) به وزیر خارجه آمریکا

تهران - 29 ژوئیه 1941 ( هفتم مرداد 1320 ) - ساعت 6 بعد از ظهر ( ساعت 11:50 بعد از ظهر دریافت شد )

ص: 54

82 - در پاسخ شماره 215 بغداد ساعت 4 بعد از ظهر - در حینی که من اطلاع قطعی دارم که وزیر مختار انگلیس ( سر ریدر بولارد ) و سفیر کبیر شوروی مشتركاً دولت ایران را تحت فشار قرار داده اند که آلمانیها را از ایران بیرون کند راجع به شایعه تسلیم اولتیماتوم که متکی به تهدیدهای نظامی و یا اقتصادی باشد تاییدی بدست نیاورده ام . وزیر مختار انگلیس که با من همکاری کامل دارد گزارش ( شایعه ) را تکذیب می کندولی محرمانه به من اطلاع می دهد که او و سفیر کبیر شوروی ایرانیها را سخت تحت فشار قرار داده اند که چهار پنجم آلمانیها را از ایران خارج نمایند - گو اینکه او امیدی ندارد که بتواند کاملاً به مقصود خود برسد با اینکه نخست وزیر ( علی منصور ) شخصاً به من اطلاع داد که قبول خواسته های انگلیس بعقیده وی مخالف بیطرفی خواهد بود - وزیر مختار انگلیس امروز به من گفت که او هم اکنون قول گرفته که 13 نفر از اتباع آلمانی فوراً اخراج شوند و یازده نفر دیگر از جمله افرادی که در ایستگاه رادیو کار می کنند هفته آینده اخراج شوند . همه جا شایع است که انگلیسها بزودی به ایران حمله خواهند نمود با اینکه من حمله را خارج از حدامکان نمیدانم یقین دارم چیزی بصورت اولتیماتوم داده نشده است .

راجع به تلگراف شماره 58 وزارت خارجه مورخ 28 ژوئیه ساعت 7 بعد از ظهر اشعار می دارد که نه این سفارتخانه و نه افسر اطلاعات ( انتلیجنس ) سفارت انگلیس اطلاعاتی درباره وجود نوعی ستاد کل در سفارت آلمان بدست نیاورده ایم و نخست وزیر معتقد است که چنین چیزی وجود ندارد .

شهرت دارد که گاموتا و مایر از افراد سپاه طوفان که آشکارا و علنی از طرف شرکت حمل ونقل شنکرس استخدام شده اند در رأس یک سازمان فعال و توانا قرار دارند . این سازمان شعباتی در سراسر کشور دایر کرده و اعضای خود را در نقاط حساس گماشته و به آنها دستور داده که وظیفه شان در روز عمل و اقدام چه خواهد بود . معهذا سفیر کبیر ترکیه و ناظران مطلع دیگر معتقدند که درباره قدرت و وسعت سازمان ستون پنجم آلمان بوسیله تبلیغات اغراق و مبالغه شده است .

ص: 55

نخست وزیر تعداد آلمانیها را در ایران 700 نفر - انگلیسها دو الی سه هزار نفر و عده ای دیگر آن را 1200 الی 1500 نفر می دانند بسیاری از آنها واقعاً از طرف دولت و یا تجارتخانه های آلمانی استخدام شده اند و حال آن که عده دیگر مشاغل علنی و آشکار در شرکتهای مختلف آلمانی دارند ولی تعداد توریستها - اگر وجود داشته باشد - بسیار کم است .

نخست وزیر به من اطمینان می دهد که خطر فعالیتهای ستون پنجم مکرراً به او گوشزد شده و پلیس ایران اتباع آلمانی را تحت مراقبت دقیق قرار داده و رفت وآمد آنها را در داخله کشور محدود ساخته و به درخواست های جدیدی برای ورود به ایران با دقت بسیار رسیدگی می کند . وی اضافه کرد که هر یک از آنها که معلوم شود داخل در فعالیتهای غیرقانونی شده بی درنگ از ایران اخراج خواهند شد .

رونوشت به بغداد ارسال می شود .

دریفوس

فعالیت می کنند خلاص کند . آقای باتلر گفت که آقای ایدن با این پیشنهاد موافقت نمود و یک یا دو روز پیش نمایندگان مشترک در تهران نزد دولت ایران رفتند . او گفت ایران در جواب خود تعهدی نداده است .

گزارش وزیر مختار امریکا در ایران ( دریفوس ) به وزیر خارجه آمریکا

تهران - اول اوت 1941 ( دهم مرداد 1320 ) - 12 ظهر ( روز دوم مرداد ساعت 8 بعد از ظهر دریافت شد )

84 - خبرگزاری رسمی ایران دیروز شرحی در جواب گزارشهای مطبوعاتی و رادیوهای خارجی راجع به خطر آلمانیهای مقیم ایران در این کشور منتشر ساخت . این شرح می گوید که اخبار و گزارشهای منتشره با حقیقت تطبیق نمی کند و تعداد آلمانیها را در ایران مبالغه آمیز جلوه می دهد و دولت فهرستی از کلیه اتباع خارجی در اختیار دارد و آنها را مراقبت می نماید و اعمال هیچ یک از اتباع خارجی از نظر پوشیده نمی ماند و بهیچ یک از آنها اجازه داده نمی شود که اعمال خلاف قانون مرتکب شوند و دولت همچنان نگهبان و حافظ حقوق قانونی ساکنان کشور می باشد .

این شرح نسبت به انتشارات شديد اللحن و تند سابق مبنی بر اینکه ایران به هر قیمت که شده از بیطرفی خود در مقابل هر قدرت خارجی دفاع خواهد نمود ملایمتر و آشتی پذیرتر می باشد . سیاست بیطرفی محکم ایران در نتیجه سازش اخیر انگلیس و روسیه دچار اشکال شده است . قرائن روزافزون چند روز اخیر نشان می دهد که ایران تحت فشار قرار گرفته که با انگلیس همکاری نزدیکتری داشته باشد . همانطور که در گزارش شماره 82 این سفارت اطلاع داده شد انگلیسها قول گرفته اند که 24 نفر از آلمانیها از ایران اخراج شوند و شایع است که عده ای بیش از اینها در تدارک ترک ایران می باشند و احتمال دارد اخطار به ایران یک قسمت از جنگ اعصاب و مقدمه ادامه اقدامات شدیدتر باشد تا ایران به همکاری تن در دهد . اوضاع محلی روشن نیست . گزارشهای دیگری بمحض

ص: 57

اینکه وضع روشن شود ارسال خواهد شد .

دریفوس

گزارش وزیر مختار امریکا در ایران ( دریفوس ) به وزیر خارجه آمریکا

تهران - دوم اوت 1941 ( یازدهم مرداد 1320 ) - ظهر ( روز سوم اوت ساعت 3:53 بعد از ظهر دریافت شد )

86 - پیرو شماره 84 این سفارت مورخ 12 ظهر اول اوت به استحضار می رساند که دیشب مذاکرات مفصل و بی پرده ای با نخست وزیر بعمل آوردم .

ابتدا وی آغاز مطلب کرد و گفت بی نهایت علاقمند است که نظر ایران را برای دولت آمریکا روشن سازد و باین جهت مرا از تحولات و پیش آمدها مطلع خواهد ساخت . او اعتراف کرد که هم روسها و هم انگلیسها سخت اعمال نفوذ می کنند که ایران هشتاد درصد آلمانیها را از کشور اخراج کند . وی گفت فشار و اعمال نفوذی که بعمل می آید شدید است و صورت رسمی دارد ولی توأم با تهدیدهای نظامی و اقتصادی نیست - گو اینکه اضافه کرد که وی ( نخست وزیر ) بیم که این اقدامات مقدمه توقعات بیشتر و بزرگتری باشد . وی اظهار داشت که دولت ایران نظر به سیاست بیطرفی دقیقی که پیش گرفته و از لحاظ اینکه می خواهد به عهد و پیمان خود با آلمان وفادار بماند نمی تواند به این تقاضای غیرعادی تن در دهد . وی این توقع را که بنظر او تنها از ناحیه انگلیسها سرچشمه گرفته امری فوق العاده غیر منصفانه و خلاف عدل نامید . وی به نمایندگان سیاسی انگلیس و روسیه اطلاع داده که ایران نمی تواند تقاضای آنها را قبول نماید ولی او هر آلمانی را که از روی مدرک و دلیل معلوم شود داخل در فعالیتهای غیر قانونی شده از کشور بیرون خواهد نمود . وی گفت که آلمانیها تهدید کرده اند که اگر خواسته های انگلیسها مورد قبول واقع شود آلمان مناسبات خود را با ایران قطع خواهد کرد . نخست وزیر اگر چه تند و سرسخت و محکم است ولی قرائنی نشان می دهد که رو به ضعف می رود . مثلا اظهار داشت که برای حل مشکل

ص: 58

وی به انگلیسها قول داده که بتدریج آلمانیهای استخدام شده از طرف دولت را که بشود از خدماتشان صرف نظر نمود از کار برکنار خواهد ساخت . بنظر نمی رسد که ایرانیها بتوانند فشار شدیدتری را از ناحیه دو همسایه قوی و نیرومند خود تحمل نمایند . حالا معلوم نیست که این کشور به خیر و خوشی تسلیم خواهد شد و یا تظاهر به مقاومت خواهد نمود . روزنامه اطلاعات در سرمقاله دیروز خود خبرگزاری فرانسه آزاد را که اخبار مجعولی درباره فعالیتهای آلمانیها در ایران انتشار داده و کوشش نموده که یک کشور صلحدوست را گرفتار جنگ کند سخت مورد حمله قرار داده است . نخست وزیر نیز که شاید عامل انتشار سرمقاله اطلاعات بوده همین احساسات را در ضمن گفتگو با من ابراز نمود .

دریفوس

گزارش سفیر کبیر امریکا در انگلستان ( وینانت ) به وزیر خارجه آمریکا

دريفوس

لندن - هشتم اوت 1941 ( 17 مرداد 1320 ) - ساعت 10 بعد از ظهر ( روز هشتم اوت ساعت 9:55 بعد از ظهر دریافت شد )

3511 - وزیر خارجه و معاون وزارت خارجه ( امریکا ) - امروز بعد از ظهر آقای ایدن را بنا بخواهش خود او در دفترش ملاقات کردم . اومتن پیامی را که به وزیر مختار انگلیس در تهران فرستاده می شود به من داد . این پیام به وزیر مختار انگلیس در تهران دستور می دهد که روز 16 اوت ( 25 مرداد ) یادداشت مفصلی درباره وجود آلمانیها در ایران و ضرورت اخراج آنها از ایران به دولت ایران تسلیم کند . از وزیر مختار انگلیس همچنین خواسته شد که در صورت امکان یک نسخه از یادداشت مزبور را در همان زمان به خود شاه ( رضا شاه ) تسلیم نماید و یا لااقل ترتیبی دهد که یک نسخه از آن بدون معطلی بدست شاه برسد . متن یادداشتی که قرار است به دولت ایران تسلیم شود پس از اشاره به اظهارات مداوم دولت ایران مبنی بر اینکه علاقمند است رویه بیطرفی خود را حفظ کند و از حوزه مخاصمات جنگ کنونی بر کنار بماند - خاطرنشان می سازد که کشورهای دیگر

ص: 59

نیز از زمانی که مورد حمله و تهاجم قوای مسلح آلمان قرار گرفته اند همین علاقه و تمایل را دارند . با توجه باین حقیقت غیرقابل انکار دولت انگلیس احساس کند که مجبور است پاره ای نکات و مسائل را با روحی فوق العاده دوستانه بمیان آورد و توجه دقیق دولت ایران را نسبت به آن نکات و مسائل جلب نماید .

دولت انگلیس این حقیقت را که وی سیاست بیطرفی دولت ایران را قبول و تأیید می نماید مورد تأکید قرار می دهد و اعلام می دارد که علیه استقلال سیاسی ایران هیچگونه نقشه ای ندارد . دولت انگلیس خاطرنشان می سازد که معهذا با پیش آمد جنگ معلوم و آشکار شده که یک خطر جدی متوجه ایران و منافع انگلیس گردیده است و یادآور می گردد که در ماه ژانویه گذشته دولت انگلیس نگرانی شدید خود را در مورد عده زیادی از اتباع آلمانی که اجازه یافته اند در ایران اقامت کنند به اطلاع مقامات ایرانی رسانید و این نگرانی دولت انگلیس در فرصت های بعدی مجدداً برای دولت ایران به اثبات رسید . چنین پیداست که دولت ایران عاقلانه بودن نظر پیشنهادی دولت انگلیس را درک کرده و تشخیص داده است که تعداد آلمانیها باید خیلی تقلیل داده شود و نشان داده که اقداماتی بعمل می آورد تا آن عده از آلمانیها که پروانه اقامتشان منقضی شده و یا رفتارشان مظنون واقع گردیده و یا بجای آنها می توان ایرانیها را گماشت ایران را هر چه زودتر حتماً ترک نمایند . دولت ایران همچنین قبول کرده که تعهد دارد فعالیتهای آن عده را که در ایران باقی می مانند تحت کنترل شدید قرار دهد . معهذا تعداد آلمانیهائی که کشور را ترک گفته اند معدود بوده است و دولت انگلیس مشاهده می کند که دولت ایران هنوز فوریت این مسأله و اهمیتی را که آن در نظر دولت انگلیس دارد ، تشخیص نداده است . با این وضع دولت انگلیس مجدداً و بنحوی بسیار رسمی و موکد توصیه می کند که به افراد آلمانی گوشزد شود که بدون تأخیر و تأمل ایران را ترک کنند هرگاه دولت ایران مایل باشد که چند تن از افراد فنی آلمانی را که اکنون در رشته های مهم صنعتی مشغول خدمت می باشند بطور موقت در ایران نگاهداری کند در این صورت تقاضا می شود که فهرست کاملی از متخصصین

ص: 60

فنی مزبور که دولت ایران علاقمند است در کشور باقی بمانند با تعیین دقیق نوع کاری که آنها انجام می دهند به وزیر مختار انگلیس در تهران تسلیم نماید . دولت انگلیس انتظار دارد که تعداد این قبیل اشخاص حتی المقدور معدود باشد . هیچ یک از افراد فنی آلمانی که به این ترتیب در ایران باقی می مانند نباید در کارهای مربوط به شبکه ارتباطات ایران - راه آهن - راه شوسه - تلگراف و تلفن و بی سیم و یا در جاهائی که فعالیتهای زیان بخش آنها در یک دوره بحرانی ممکن است حیات ملی ایران را فلج کند بکار گماشته شوند . تقاضا می شود که در مورد پناهندگانی که از عراق فرار کرده اند نیز اقدامات مشابهی بعمل آید و خاطرنشان می گردد که دولت ایران صریحاً تعهد کرده که اقدامات مؤثر بعمل آورد و مانع گردد از اینکه این قبیل پناهندگان خاک ایران را برای دسائسی علیه عراق و متفقينش مورد استفاده قرار دهند . تلگراف جداگانه ای که در تعقیب پیام فوق به وزیر مختار انگلیس در تهران مخابره شده به او اطلاع می دهد که وی در مذاکرات خود با دولت ایران در مورد پیشنهاد مجاز بودن بعضی از کارشناسان فنی آلمانی برای باقی ماندن ایران این نکته را باید در خاطر داشته باشد که هدف انگلیس این است که تعداد آلمانیها به چهار پنجم تقلیل پیدا کند . خاطرنشان شده که در یادداشت ارسالی وقت و مدت تعیین نشده است زیرا در نظر نیست که یادداشت مزبور جنبه اولتیماتوم پیدا کند . معهذا به وزیر مختار انگلیس گفته شده که در مذاکرات خود تصریح کند که دولت انگلیس امیدوار است که دولت ایران بیدرنگ اطمینان دهد که تعداد آلمانیها تا 31 اوت ( نهم شهریور 1320 ) به 80 درصد تقلیل داده خواهد شد . آقای ایدن به من اطلاع داد که به نماینده شوروی در تهران نیز دستور داده شده که همین مطالب را بگوید و گفت که خیلی کمک خواهد بود اگر به وزیر مختار امریکا در تهران اجازه داده شود که به دولت ایران بگوید که بعقیده وی نظر انگلیس نظری صحیح و ضروری است و دولت ایران باید با آن موافقت کند . ایدن گفت که انگلیسها و روسها هر دو تأکید خواهند کرد که هیچ نوع مطامع ارضی در ایران ندارند و گفت که دولت روسیه چندی

ص: 61

پیش صریحا به دولت انگلیس اطمینان داد که هیچ نوع طمعی به خاک ایران ندارد و هدف آن دولت تنها این است که آلمانیها را از ایران بیرون کند .

از این اقدامی که در ایران بعمل می آید ترکها را در جریان گذاشته اند .

ایدن گفت که ترکها این اقدام را نمی پسندند زیرا آنها نسبت به مقاصد روسها در ایران ظنین می باشند . وی امیدوار است که به سفیر کبیر ما در آنکارا اجازه داده شود که بیان کند که اقدام مزبور به حکم ضرورت اتخاذ شده و منظور از آن لطمه وارد آوردن به وضع و موقعیت سیاسی ایران نیست . بمنظور اینکه سوء ظن ترکها نسبت به روسها احتمالا بیشتر تخفیف پیدا کند دولتهای انگلیس و روس موافقت کرده اند که اعلامیه یک جانبه محرمانهای تسلیم دولت ترکیه کنند . این اعلامیه کار مهمی است از جانب روسها زیرا هرگونه مقاصد تجاوز آمیز و یا ادعاء بغازها را از جانب روسیه طرد و نفی می کند . در اینجا تصور می شود که اعلامیه روسها در آنکارا چون در واقع با اعلامیه مشابهی از جانب انگلیسها توأم است وزن و اثر بیشتری داشته باشد زیرا ترکها گمان نمی کنند که انگلیسها نقشه های نهائی برای بغازها داشته باشند . شرح زیر متن انگلیسی اعلامیه پیشنهادی دولت شوروی به ترکیه است که آقای ایدن به من داد :

« دولت شوروی وفاداری خود را به قرارداد مونترو ( منعقده در بیستم ژوئیه 1936 ) تأیید می کند و به دولت ترکیه اطمینان می دهد که هیچگونه مقاصد تجاوز آمیز و یا هیچگونه ادعائی نسبت به بغازها ندارد . دولت شوروی و همچنین دولت اعلیحضرت در بریتانیای کبیر آماده اند که در کمال دقت تمامیت ارضی جمهوری ترکیه را رعایت نمایند . دولت شوروی و همچنین دولت اعلیحضرت بریتانیای کبیر تمایل دولت ترکیه را مبنی بر اینکه گرفتار جنگ نشود کاملا درک می کنند و در عین حال آماده می باشند در صورتی که ترکیه از طرف هر دولت اروپائی مورد حمله قرار گیرد به دولت ترکیه هر نوع کمک و مساعدت نمایند . »

ایدن می گوید دولت وی امیدوار است که از همه مهمتر اقدام مستقیم در

ص: 62

ایران ضرورتی پیدا نکند . معهذا آنها ( انگلیسها ) باید این امکان را در نظر بگیرند که آلمانیها ممکن است به قفقاز و سرحدات ایران برسند ( بنابراین ) نمی توانند اجازه دهند که کانون خطرناک کارشناسان فنی آلمانی و عمال سیاسی آنها که اکنون در ایران می باشند در آن کشور باقی بمانند . از او استنباط کردم که روسها نیز در این باره با وی همعقیده می باشند . اگر وزارت خارجه آمریکا احساس کند که می تواند با تقاضای آقای ایدن مبنی بر اقدام آمریکا در تهران و آنکارا موافقت کند موجب تشکر خواهد بود مراتب تلگرافاً به اطلاع این جانب رسانیده شود .

متن کامل یادداشت با پیک هوائی آینده تقدیم خواهد شد .

وینانت

تلگراف سفیر کبیر آمریکا در انگلستان ( وینانت ) به وزیر خارجه آمریکا

لندن 9 اوت 1991 ( 18 مرداد 1320 ) - ساعت 5 بعدازظهر ( روز نهم اوت - ساعت 11:1 بعد از ظهر دریافت شد )

3532 - برای وزیر خارجه و معاون وزارت خارجه - ( در تعقیب ) گزارش شماره 3511 اینجانب مورخ هشتم اوت ساعت 10 بعد از ظهر آقای ایدن امروز به من اطلاع داد که تاریخ 16 اوت یادداشت که در بند اول ( گزارش اینجانب ) ذکر شده به 14 اوت ( 23 مرداد ) تغییر یافته است .

وینانت

گزارش سفیر کبیر آمریکا در انگلستان ( وینانت ) به وزیر خارجه آمریکا

لندن - 11 اوت 1941 ( بیستم مرداد 1320 ) ، ( روز 11 اوت ساعت 23:55 بعد از ظهر دریافت شد )

3559 - ( پیرو ) گزارش 3532 مورخ نهم اوت ساعت 5 بعد از ظهر و گزارش 3511 مورخ هشتم اوت ساعت 10 بعد از ظهر - آقای ایدن امروز به من اطلاع داد که موقعی که یادداشت انگلیس در تاریخ 14 اوت به دولت ایران تسلیم

ص: 63

می شود نامه جداگانه ای نیز به آن دولت تسلیم خواهد شد . در این نامه دولت انگلیس تعهد می کند که تمامیت ارضی ایران را تضمین نماید . این تضمین البته علاوه بر اعلامیه مندرج در یادداشت مشعر بر اینکه بریتانیای کبیر هیچگونه نقشه ای علیه استقلال سیاسی ایران ندارد خواهد بود . آقای ایدن اظهار داشت که وی به روسها پیشنهاد کرده که آنها نیز یادداشت مشابه خود را در تهران با ضمانت تمامیت ارضی ایران در ردیف اقدام انگلیس همراه نمایند . از مسکو خبری نرسیده ولی آقای ایدن معتقد است که روسها باید پیشنهاد وی را نپذیرند .

وینانت

شرح گفتگوی رئیس اداره امور خاور نزدیک وزارت خارجه آمریکا ( مری ) به آقای محمد شایسته وزیر مختار ایران در آمریکا

واشنگتن 11 اوت 1941 بیستم مرداد ( 1320 )

وزیر مختار ایران امروز بعد از ظهر بنا به تعیین وقت قبلی با من ملاقات کرد و درباره چیزی که وی وضع وخیم کشورش می نامید به تفصیل به گفتگو پرداخت . به نظروی این وضع وخیم نتیجه فشاری است که مشترکاً از طرف لندن و مسکو برایران وارد می شود و ادعای اینکه چند هزار نفر تبعه آلمانی در ایران وجود دارند و متهم به فعالیتهای گمراه کننده می باشند علت موجب این فشار می باشد . آقای شایسته خیلی مضطرب بنظر می رسید و اظهار داشت که تحولات کنونی شباهت شومی دارد هم به وضعی که منتهی شد به تقسیم ایران در سال 1907 بین روسیه تزاری و بریتانیای کبیر و هم به بی اعتنائی بدون عاطفه همان دو کشور نسبت به اعلام بیطرفی ایران در جنگ جهانی اخیر ( جنگ بین المللی اول ) .

وزیر مختار ایران اصرار می ورزید که در تعداد آلمانیهای مقیم ایران قطعاً اغراق و مبالغه شده و توضیح داد که دولت ایران - چنانکه وزارت خارجه آمریکا باید دانسته باشد - در سالهای اخیر در صدور ویزا به خارجیانی که وارد کشور می شوند نهایت احتیاط و دقت بعمل می آورد . او به من یادآوری کرد که سفارت

ص: 64

ایران در واشنگتن مجبور بوده کلیه درخواستهای صدور ویزا حتی درخواست مأموران کنسولگری آمریکا را که عازم ایران بوده اند به تهران ارجاع و موافقت و تصویب تهران را دریافت نماید . وزیر مختار ایران گفت با چنین وضع وی اطمینان دارد که اتهامات کنونی مسکو و لندن علیه ایران صرفاً بهانه تدارک اقدامات تجاوز آمیز علیه کشورش می باشد - ایران وضع بره حکایت افسانه ای ایساپ به نام « گرگ و بره » را پیدا کرده است .

وزیر مختار ایران گفت او خیلی بیم دارد از اینکه وضعی پیش آید که ایران احتمالا قربانی تجاوز انگلیس و شوروی گردد و اضافه کرد که در چنین صورت کشور او انتظار کمک معنوی بیشتر و حتی کمک و مساعدت مادی از این کشور خواهد داشت . آنگاه وزیر مختار ایران به شرح تاریخ غم انگیز کشور خود در مدت یک قرن گذشته یا بیشتر پرداخت که در آن مدت ایران دائماً مورد تهدید و ارعاب انگلیس و روس که برای احراز برتری در این کشور کهنسال با یکدیگر رقابت می ورزیدند بوده است . این مبارزه در سال 1907 عملا به محو ایران به عنوان یک قدرت مستقل منجر شد و اگر شکست روسیه تزاری در سال 1917 پیش نیامده و سیاست خارجی شوروی در جهت جدیدی بهمان ترتیب که در قرار داد ایران و شوروی 1921 صورت گرفت نیفتاده بود ایران بکلی مضمحل و نابود می گردید . وزیر مختار ایران احساس می کند که شاه ( رضا شاه ) واقعاً مبعوث از جانب خداوند بوده که ایران را از یک وضع فلاکت بار نجات بخشید و موفقیتی که در عرض بیست سال گذشته از حیث کسب آبرو و حیثیت برای کشور خود و احراز مقام مجدد برای ایران در جامعه ملتها بدست آورده کم از معجزه نبوده است و اگر پیش آمدهای کنونی ادامه پیدا کند همه این موفقیتها در معرض زوال و نابودی قرار خواهد گرفت .

از وزیر مختار ایران سئوال کردم آیا به نظر او شاه با تقاضائی از جانب بریتانیای کبیر یا روسیه برای عبور نیرو از ایران موافقت خواهد نمود . وزیر مختار گفت غرور و مناعت طبع شاه چنان است که او نمی تواند با چنین تقاضا

ص: 65

موافقت کند گو اینکه رد این تقاضا مفهومش یک شکست شوم باشد . وقتی از وزیر مختار ایران پرسیدم آیا به نظر وی شاه اجازه خواهد داد که اسلحه و مهمات بوسیله راه آهن ایران از خلیج فارس به دریای خزر حمل گردد او گفت نمی تواند جواب این سئوال را بدهد .

باردیگر شایعه حضور هزارها « جهانگرد » و عمال ( آلمانی ) را در ایران بمیان آوردم و از وزیر مختار پرسیدم آیا راجع به این موضوع ارقام مشخص و قطعی در اختیار دارد . وی گفت به نظروی این رقم جمعاً نباید بیشتر از ششصد یا هشتصد تن باشد . آنگاه پیشنهاد کردم که اگر او بتواند اطلاع دقیقی در این باره از دولت خود بدست آورده کمک خواهد بود . همچنین اظهار داشتم که علاقمند هستم از مضمون مکاتباتی که اخیراً درباره این موضوع بین تهران و لندن و تهران و مسکو تبادل شده اطلاع حاصل کنم . وزیر مختار گفت که او حتماً اقدام خواهد کرد که بدون معطلی اطلاعاتی در این باره برای خود بدست آورد . وزیر مختار ایران در موقع عزیمت اظهار داشت که وی امیدوار است و دعا می کند که بحران کنونی هر چه زودتر تخفیف پیدا کند و اگر تخفیفی حاصل نشود وی در نظر داد فرصتی بدست آورد و نظر دولت متبوع خود را در این باره به وزیر خارجه آمریکا توضیح دهد .

گزارش وزیر مختار آمریکا در ایران ( دریفوس ) به وزیر خارجه آمریکا

تهران - 12 اوت 1941 ( 21 مرداد 1320 ) ( روز 13 اوت ساعت 7 صبح دریافت

شد )

89 - وزیر مختار انگلیس به من اطلاع داد که سپاهیان انگلیس در عراق در نزدیکیهای مرز ایران موضع گرفته اند . وی همچنین گفت که وزیر خارجه ( ایران ) دیروز به او اظهار داشت که دولت ایران از این نقل و انتقالات نیرو آگاهی پیدا کرده است . جنگ اعصاب بطور روز افزون بهر صورت برنامه های روزانه از رادیوی آنکارا و رادیوی باکو و ایستگاههای رادیوئی دیگر ادامه دارد .

ص: 66

نخست وزیر به من اظهار می دارد که انتشارات رادیو با کومخصوصاً قابل اعتراض است ( زیرا ) اخبار مجعولی مبنی بر اینکه فعالیت آلمانیها در ایران شدت پیدا کرده و به خرابکاری پرداخته اند انتشار می دهد . من نتوانستم تأیید خبر دیروز رادیو بوستون را راجع به بروز اغتشاشات و توقیفها در ارتش ایران بدست آورم . دولت ایران در مورد اخراج آلمانیها رو یه سماجت آمیز دارد ولی از روی قرائن پیداست که جنگ اعصاب اثر خود را شروع کرده است . مثلا وزیر خارجه دیروز بطور غیر رسمی از وزیر مختار انگلیس سئوال کرد که آیا اخراج مایر و گاموتا که نام آنها در گزارش شماره 82 مورخ 29 ژوئیه ساعت 6 بعد از ظهر این سفارت ذکر شده انگلیسها را راضی خواهد ساخت . علیرغم شایعات فراوانی که راجع به اخراج عده زیادی از آلمانیها در آینده نزدیک رواج دارد سفیر کبیر ترکیه به من اطلاع داد که تنها یک عده معمولی و عادی مشغول گرفتن ویزا برای عبور ترانزیت از ترکیه که تنها راه عبور امکان پذیر است می باشند . در اینجا بعید نمی دانند که اوضاع بزودی وارد مرحله وخیم تری گردد .

دریفوس

گزارش وزیر مختار امریکا در عراق ( نابنشو ) به وزیر خارجه آمریکا

بغداد - 13 اوت 1941 ( 22 مرداد 1320 ) - ساعت 1 بعد از ظهر ( ساعت 6:50 بعد از ظهر دریافت شد )

232 - سفیر کبیر انگلستان به من اطلاع داد که طبق دستوری که دریافت داشته از دولت عراق جدا خواستار شده که بر اساس پیمان سعد آباد از دولت ایران بخواهد که علیه جهانگردان آلمانی و پناهندگان سیاسی عراق که ایران را مرکز دسائس سیاسی علیه عراق قرار دادهاند اقداماتی بعمل آورد . وی به دولت عراق اخطار کرده که آن جهانگردان آلمانی و پناهندگان عراقی قطعاً سعی دارند در ایران همان کاری را انجام دهند که برای انجام آن در عراق کوشش می کردند یعنی کودتا کنند و یک گروه هواخواه محور را به قدرت برسانند و به این

ص: 67

ترتیب موجبات تهدید عراق را فراهم آورند . شایعاتی مبنی بر اینکه چنین کودتا هم اکنون صورت گرفته در بغداد جریان دارد ولی تایید نشده است - استنباط کرده ام که انگلیسها به اعمال فشار خود علیه ایرانیها برای بدست آوردن مقصود خویش ادامه خواهند داد و در صورت لزوم آماده شده اند که نیرو بکار ببرند - نیروی نظامی انگلیس برای همین منظور در عراق آماده می گردد . « بیکر » ( سرلشکر جوزف بیکر ناظر نظامی آمریکا در نیروهای انگلیس در عراق ) تقاضا دارد مراتب به اطلاع وزارت جنگ رسانیده شود .

نابنشو

گزارش وزیر مختار امریکا در ایران ( دریفوس ) به وزیر خارجه آمریکا

تهران - 15 اوت 19401 ( 24 مرداد 1320 ) - ساعت 8 صبح ( روز 16 اوت ساعت 5 صبح دریافت شد )

92 - وزیر مختار انگلیس به من اطلاع می دهد که او و سفیر کبیر شوروی فردا بعد از ظهر یادداشتهای مشابهی تسلیم دولت ایران خواهند نمود .

یادداشتهای مزبور مراتب نارضائی دو دولت را مبنی بر اینکه ایران به اخطار یک ماه پیش آنها راجع به خطر ناشی از آلمانیهای مقیم این کشور به ایران توجهی ننموده بیان خواهد نمود و مصرانه خواهد خواست که قسمت عمده آلمانیها اخراج شوند . از ایرانیها خواسته خواهد شد که فهرستی از اسامی آلمانیها که آنها می خواهند در خدمت - به علت اینکه خدماتشان ضرورت اجتناب ناپذیر دارد - ابقا کنند تسلیم نمایند و دو دولت پیشنهاد خواهند کرد که حاضرند کمک کنند و اتباع کشورهای دیگر را جانشین آلمانیها نمایند . آنها تأکید خواهند نمود که بریتانیای کبیر و روسیه نقشه هائی علیه تمامیت ارضی و یا حاکمیت ایران ندارند . در موقع تسلیم یادداشتها به دولت ایران شفاهاً گفته خواهد شد که در حدود چهار پنجم کلیه آلمانیهای مقیم ایران باید تا پایان ماه اوت ولی محققاً نه دیرتر از 15 سپتامبر ( هشتم شهریور ) از ایران اخراج شوند و انتظار خواهند داشت

ص: 68

که در ظرف سه رو به یادداشتها جوابی داده شود . تقاضای شفاهی و تهدید تلویحی بر اتخاذ اقدامات نظامی به یادداشتها صورت یک اولتیماتوم واقعی داده گواینکه وزیر مختار انگلیس مؤكداً اظهار می دارد که چنین قصد و منظوری در میان نیست . وزیر مختار انگلیس شبهه ای در مغز من نگذاشت که اگر خواسته های آنها مورد موافقت قرار نگیرد روسها شمال ایران و انگلیسها بقیه آن را اشغال خواهند نمود .

همکار انگلیسی من معتقد است که انگلیسها در صورت تهاجم بقدری زود بر اوضاع مسلط خواهند شد که موضوع محافظت منافع انگلیس بوسیله این سفارتخانه پیش نخواهد آمد . اگر چه پیش بینی خطرناک است ولی محتمل بنظر می رسد که خواسته ها مورد قبول واقع نشود و کشور مورد تهاجم واقع گردد و ایرانیها مقاومت ضعیفی ابراز کنند . چندی است که سپاهیان و ساز و برگ ایرانی به طرف شمال فرستاده می شوند و در این اواخر هم به طرف جنوب . گزارش داده می شود که شاه در نزدیکی مرز ترکیه مشغول بازرسی نیروها است . من غیر محتمل نمی دانم که درصورت وقوع تهاجم شاه تاج و تخت خود را از دست بدهد ...

من از مایحتاج ضروری ذخیره ای ترتیب داده و هر نوع اقدامات احتیاطی برای حفظ و حمایت اتباع خودمان در صورت لزوم بعمل آورده ام .

دریفوس

تلگراف وزیر خارجه امریکا ( کردل هال )به سفیر کبیر امریکا در انگلستان ( وینانت )

واشنگتن - 16 اوت 1941 ( 25 مرداد 1320 ) - ساعت 7 بعد از ظهر

3182 - عطف به گزارش شماره 3511 مورخ هشتم اوت ساعت ده بعد از ظهر شما - خواهشمند است به آقای ایدن اطلاع دهید که موجب امتنان این دولت خواهد بود این دولت را از ماهیت و چگونگی یادداشتی که قرار است تسلیم دولت ایران بشود مطلع نمائید و این اقدام به اطلاع وزیر مختار ما در ایران

ص: 69

( دریفوس ) رسیده است . ممکن است به آقای ایدن بگوئید که ما میل نداریم وزیر مختار ما در یادداشتهای مشترکی که در تهران تسلیم خواهد شد شرکت کند ولی در مذاکرات خود درباره این موضع با دولت ایران هر دو نماینده را بخاطر خواهد داشت .

کردل هال

تلگراف وزیر امور خارجه امریکا ( کردل هال ) به وزیر مختار آمریکا در ایران ( دریفوس )

واشنگتن - 16 اوت 1991 ( 25 مرداد1320 ) - ساعت 9 بعد از ظهر

64 - وزارت خارجه انگلستان به سفارت کبرای آمریکا در لندن اطلاع داده که دولتهای بریتانیای کبیر و اتحاد جماهیر شوروی درصدد هستند که رسماً از دولت ایران بخواهند که چهار پنجم از آلمانیهای آن کشور را اخراج کند .

گزارشهای این اقدام با حروف درشت در مطبوعات آمریکا مندرج شده و راجع به اقدام آتی علیه ایران از جانب بریتانیای کبیر و اتحاد جماهیر شوروی - در صورتی که به تقاضاهای آنها جواب رضایت بخشی داده نشود - شایعاتی منتشر گردیده است . البته شما باید با همکاران ذیعلاقه خود و مقامات صلاحیتدار ایرانی تماس نزدیک داشته باشید تا وزارت خارجه ( امریکا ) را سریعتر و کاملتر نسبت به پیش آمدهائی که در وضع کنونی پدید می آید مطلع نمائید . شما باید فرصتی بدست آورید و وضع کنونی را با مأموران عالیمقام ایران مورد بحث قرار دهید و بی آنکه خود را در اقدامات کنونی همکاران انگلیسی و شوروی خود شریک و سهیم سازید - مگر اینکه وزارت خارجه آمریکا بعداً دستور چنین کاری را به شما بدهد - علاقمندی و اشتیاق این دولت را بر اینکه دولت ایران کلیه اقدامات لازم را برای جلوگیری از بسط و توسعه فعالیتهای نازی که محققاً عواقب شومی برای ایران بعمل خواهد آورد بیان نمائید . قضیه سوریه و عراق البته مصداق مناسبی در این مورد است و می توان این دو کشور را برای تأیید نکته فوق الذکر مثال آورد - ضمناً برای اینکه وزارت خارجه آمریکا در وضعی قرار گیرد که بتواند تمام مراحل

ص: 70

وضع را بنحو شایسته سنجش و ارزیابی کند لازم است که ما را از جزئیات دقیق و موثق و مشخص کیفیت و حدود هر نوع فعالیت نازی در ایران هر چه زودتر مطلع نمائید . در گزارشهای مربوط به این امور خواهشمند است عبارات صریح و دقیق و روشن و مشخص بکار ببرید و بین حقیقت و شایعه فرق بگذارید و در صورتی که زیان و ضرری نداشته باشد . منابع اطلاع خود را نیز باید تعیین نمائید - چنانکه خود شاید تشخیص داشته باشید اطلاعلاتی که تاکنون از سفارت شما درباره این موضوع وارد شده تا حدی مبهم و غیر مشخص و تعارض آمیز و غیر کافی برای احتیاجات وزارت خارجه در وضع کنونی بوده است .

هال

گزارش وزیر مختار امریکا در ایران ( دریفوس ) به وزیر خارجه آمریکا

تهران - 18 اوت1941 ( 28مرداد 132 ) - ساعت یک بعد از ظهر ( 8 بعد از ظهر

دریافت شد )

95 - یادداشت های انگلیس و روس - که در گزارش شماره 92 این سفارت به آنها اشاره شده بود - روز شنبه تسلیم گردید . غیر از هجوم شایعات جدید و ناراحتی و بیقراری روزافزون درمیان خارجیها پیش آمدهای مهم دیگری برای گزارش وجود ندارد . قرینه ای نیست که دلالت بر صدور فرمان جدید از جانب دولت ایران باشد . وزیر مختار انگلیس معتقد است که ایرانیها هنوز در جستجوی فرمول سحر آمیزی هستند که طرفین را راضی کند . انتظار می رود بزودی پیش آمدهائی بوقوع پیوندد .

دریفوس

گزارش وزیر مختار امریکا در ایران ( دریفوس ) به وزیر خارجه آمریکا

تهران - 19 اوت 1941 ( 28 مرداد 1320 ) ساعت نیمه شب ( روز 19 اوت ساعت 3 بعد از ظهر دریافت شد )

ص: 71

96 - وزیر مختار انگلیس دیروز به وزارت خارجه ( ایران ) احضار شد که پیشنهاد متقابل ایران را در مقابل تقاضاهای انگلیس دریافت دارد ایرانیها سه نفر از سران نازی یعنی مایر و گاموتا وایلرسس را بزودی اخراج خواهند نمود و برنامه خود را که هم اکنون شروع شده و طی آن هرماه سی نفر از آلمانیها را که از خدماتشان می توان صرف نظر نمود اخراج می گردد ادامه خواهند داد . با اینکه وزیر مختار انگلیس پیشنهاد ایران را تلگرافاً به لندن خبر داد به وزیر خارجه ایران اظهار داشت که به عقیده وی پیشنهاد مزبور رد خواهد شد زیرا بیش از یک سال طول خواهد کشید که عزیمت تعداد قابل ملاحظه ای از آلمانیها عملا صورت گیرد . طی گفتگوی طولانی که دیروز با وزیر خارجه داشتم روشن و آشکار استنباط کردم که ایرانیها بی آنکه دشواری و وخامت وضع را تشخیص بدهند مشغول اغتنام فرصت و طفره رفتن می باشند . اگر آنها از جستجوی فورمول سحرآسا دست برندارند و بی درنگ به حقایق و واقعیات وضع توجه ننمایند شاید در ظرف چند روز دیگر متوجه شوند که دیگر خیلی دیر شده است .

دریفوس

گزارش وزیر مختار امریکا در ایران ( دریفوس ) به وزیر خارجه آمریکا

تهران - 20 اوت 1941 ( 29 مرداد 1320 ) - ساعت 1 بعد از ظهر ( روز 21 اوت ساعت 45: 8 بعد از ظهر دریافت شد )

98 - شاه در مراسم جشن فارغ التحصیلی دانشکده افسری نطق کوتاهی ایراد کرد که پر معنی و واجد اهمیت است زیرا این اولین بیانات علنی او در وضع غیر عادی حاضر است و نشان می دهد که او به وخامت اوضاع پی برده است او گفت که مرخصی افسران لغو شده و بزودی علت این اقدام معلوم خواهد شد . وی گفت که لازم است ارتش و افسران ارتش نسبت به وضع حاضر توجه و علاقه داشته باشند و در صورت لزوم آماده باشند که جان خود را فدا نمایند .

دريفوس

ص: 72

گزارش وزیر مختار امریکا در ایران ( دریفوس ) به وزیر خارجه آمریکا

تهران - 21 اوت 1991 ( 30 مرداد 1320 ) - ساعت 4 بعد از ظهر ( روز 22 اوت

ساعت 9:50 بعد از ظهر دریافت شد )

99 - عطف به تلگراف شماره 64 وزارت خارجه ( امریکا ) مورخ 16 اوت ساعت 9 بعد از ظهر - وزارت خارجه گزارش شماره 92 مورخ 15 اوت ساعت 8 تعداز ظهر این سفارت را راجع به خواسته های جدید انگلیس و روس قطعاً دریافت داشته است . این سفارت با مأموران سیاسی و مقامات دولتی ارتباط نزدیک و همآهنگ دارد و از اینرو توانسته که اطلاعات مندرج در گزارش شماره 92 را که در حکم پیشدستی در کسب خبر محلی است سریعاً بدست آورد . وزارت خارجه باید تشخیص بدهد که منشاء این قبیل اقدامات در لندن است بنابراین طبیعی خواهد بود که دیپلماتها و نمایندگان مطبوعات ما در آنجا بتوانند اطلاعات قبلی بدست آوردند . رویه وزارت خارجه امریکا که در آخرین جمله تلگراف خود بیان داشته مورد تقدیر و امتنان است و منتهای سعی و اهتمام خواهم نمود که در آینده همانطور که در گذشته بوده اطلاعات سریع و روشن و کامل بدست آورده و ارسال دارم . من با نخست وزیر و وزیر خارجه ایران تماس روزانه دارم و آنها مرا از نظریات دولت ایران آگاه می سازند . من در چندین فرصت توجه آنها را به خطراتی که از فعالیتهای ستون پنجم دامنگیر ایران می گردد جلب نموده و عراق را بعنوان نمونه مشخص مثال آورده ام . جواب آنها که در حقیقت نماینده نظریات ایران می باشد همواره این بوده که آلمانیها بنا بدرخواست دولت ایران آمده و به کارهای معین اشتغال یافته اند و هیچگونه عمل خلاف قانون مرتکب نمی شوند و همه آنها تحت مراقبت کامل می باشند و نقل و انتقال آنها در کشور محدود است . وزیر خارجه برای اینکه نشان بدهد تا چه اندازه این مراقبت کامل و دقیق می باشد دیروز به من اظهار داشت که برای هر یک از اتباع آلمانی یک مأمور گماشته شده است .

ص: 73

وزارت خارجه آمریکا باید توجه داشته باشد که کسب اخبار و اطلاعاتی موثق و معتبر راجع به فعالیتهای نازیها در ایران دشوار است . افسر اطلاعات انگلیسی - که با او ما همکاری نزدیکی داریم - نتوانسته است بوسیله عمال خود اطلاعاتی درباره تشکیلات داخلی سازمان ستون پنجم آلمان بدست آورد . معهذا این سفارت حقایق قابل اعتماد زیر را بدست آورده است .

در ایران دو هزار الی دو هزار و پانصد نفر آلمانی که شامل خانواده های آنها نیز می باشد وجود دارد - یک هزار نفر از آنها شاید سر پرست خانواده باشند و از آنها هفتصد نفر در استخدام دولت می باشند . از این عده هیچ جهانگرد نیست و یا تازه وارد نشده است .غالب آنها مشاغل قانونی دارند اگر چه معدودی از آنها تحت عنوان استخدام از طرف موسسات تجارتی آلمانی مشغول تبلیغات و کارهای سازمانی می باشند . فعالیتهای ستون پنجم از سفارت آلمان اداره می گردد . دو نفر از رهبران آنها مایر و گاموتا از افراد سپاه طوفان می باشند و شغل پر مسئولیت در شرکت شنکرس دارند . تبلیغات اکثراً بوسیله «ایلرس » باستان شناس که مدتهای مدیدی است در ایران زندگی می کند اداره می گردد . هم اوست که یکی از مولفان و طراحان تبلیغات آلمانی در خاور نزدیک می باشد .

آلمانیها در نقاط حساس سوق الجیشی در ایستگاه رادیو و خطوط آهن و خدمات عمومی دیگر قرار گرفته و بعنوان نمایندگان سازمانهای تجارتی مانند شرکت شنکرس و شرکت فروستال در سراسر کشور پخش شده اند . بنابراین در تمام سرویسهای مهم عمومی و در تمام نقاط ایران عمال آلمانی وجود دارند . مرکز سازمان آنها در یک باشگاه آلمانی در تهران بنام خانه قهوه ای ( برون هوس ) است . این باشگاه سابقاً مرکز تمرینهای نظامی و تمرینهای نشانه گیری بود ولی مقامات ایرانی از آنها جلوگیری بعمل آوردند . سازمان مزبور گفته می شود فعال و توانا و دارای انضباط و دیسیپلین است و هر یک از افراد آن برای وظایف خویش که انجام حرابکاری و یا در صورت حمله به ایران کمک به نیروهای آلمانی است خوب تربیت شده و تعلیم یافته اند . یک امریکائی مجرب که کارشناس رادیو است

ص: 74

و برای دولت ایران اسباب و ادوات رادیوئی نصب می کند اطمینان حاصل کرده که آلمانیهائی که در ایستگاه رادیوی دولتی مشغول کار می باشند اسباب و لوازم مخصوصی برقرار کرده و آن وسایل را برای اداره کردن امواج پارازیت ناشی از برلین و متوجه ساختن آن امواج بسوی برنامه های رادیوئی متفقین در سراسر این ناحیه بکار می برند .این مطلب تازه به اطلاع وزیر مختار انگلیس رسانیده شد و او تاکنون از این مطلب اطلاعی حاصل نکرده بود . مبارزه تبلیغاتی انگلیس علیه ایران که از طرف بعضی افراد و روزنامه نویسها پشتیبانی می گردد به منتهای شدت خود رسیده است و این امر منجر شده به پخش و انتشار هر نوع اخبار تحریف شده و دروغ . مثلاً از دهلی خبری رسیده که یک قطار پر از افراد آلمانی وارد ایران شد و از قاهره گزارش می رسد که ارتش ایران دست به شورش زده و ایلات و عشایر اغتشاش کرده اند و اخبار دروغ و تحریف شده دیگری راجع به فعالیتها و نقل و انتقالات آلمانیها در ایران . روزنامه نگاران اخبار الهام شده از طرف انگلیسها را بعنوان حقیقت و واقع قبول نموده و به این طریق به این مبارزه تبلیغاتی خیلی کمک می کنند . مثلاً نماینده آمریکائی خبرگزاری آسوشیتدپرس به من اظهار داشت که غالب اخباری که بوسیله خبرنگاران از آنکارا ارسال می شود اخباری است که از سفارت انگلیس سرچشمه گرفته است . اخبار ناشی از طرف ایران هیچگاه بیان نشده است . من خطر ستون پنجم را ناچیز نمی شمارم و مکرراً توجه وزارت خارجه آمریکا و مقامات محلی را نسبت به این خطر جلب کرده ام .

معهذا اطمینان دارم که انگلیسها این خطر را بعنوان بهانه برای اشغال آتی ایران مورد استفاده قرار می دهند و تعمداً درباره قدرت آن به عنوان یک حر به مجزا اغراق و مبالغه می کنند . من به این نتیجه رسیده ام که جواب ایران به خواسته های انگلیس و روس هر چه باشد انگلیسها و روسها ایران را بعلت ضرورت فوق العاده نظامی اشغال خواهند کرد . برای احتراز از سوءتفاهم باید موكداً اضافه کنم که من با اقدام انگلیسها کاملاً موافق می باشم و معتقدم که این اقدام برای پیشرفت هدف مشترک ما ضرورت حیاتی دارد .

ص: 75

جواب کتبی ایران به یادداشتهای انگلیس و شوروی هنوز تسلیم نشده است . وزیر مختار انگلیس به من اطلاع داد که گفتگوهای وی با نخست وزیر و وزیر خارجه روشن می سازد که جواب آنها برای انگلیس قابل قبول نخواهد بود .

من معتقدم که حمله و تهاجم روسها و انگلیسها در ظرف چند روز صورت خواهد گرفت .

با توجه به احساسات تند توده های مردم علیه انگلیسها و با توجه به اینکه آلمانیها ممکن است به ایجاد و اداره اغتشاشات کمک کنند بعید بنظر نمی رسد که تا استقرار کنترل انگلیسها و روسها بلواها و اغتشاشات داخلی صورت گیرد . وضع ارتش نامعلوم است و خطر بروز کودتا بعید بنظر نمی رسد . در صورت ضرورت همه اتباع امریکائی را در محوطه سفارت جمع آوری خواهم نمود در این محوطه دلیلی برای نگرانی از سلامت آنها نخواهم داشت . امیدوارم راجع به عکس العمل انگلیسها نسبت به پیشنهاد متقابل ایران و از مقاصد فوری آنها در ظرف 48 ساعت آینده اخبار قطعی و مشخص بیشتری بدست آورم .

دریفوس

یادداشت رئیس اداره امور خاور نزدیک ( مورای ) به وزیر خارجه آمریکا

واشنگتن - 21 اوت 1941 ( 30 مرداد 1320 )

آقای وزیر خارجه وزیر مختار ایران طبق تعیین وقت قبلی قرار است فردا بیست و دوم اوت ( 31 مرداد ) ساعت یازده صبح با شما ملاقات کند و طی این ملاقات طبق دستوری که از دولت متبوع خود دریافت داشته وضع کنونی ایران را برای شما بیان نماید - وی در نظر دارد نسخه اصلی تذکاریه پیوست را که او از دولت متبوع خود تلگرافاً دریافت نموده به شما تسلیم شد . تذکاریه مزبور متضمن جواب ایران به تقاضاهای اخیر انگلیس است .هدف ظاهری و آشکارای تقاضاهای اخیر انگلیس این بوده که دولت ایران قسمت عمده اتباع آلمانی را که اکنون در ایران اقامت دارند از آن کشور اخراج کند .

ص: 76

طی ملاقاتی که وزیر مختار ایران روز 19 اوت ( 28 مرداد ) با این جانب داشت و همان روز تقاضای ملاقات شما را نمود متن کامل تلگرافی را که وی تازه از دولت متبوع خود دریافت داشته بود برای من قرائت کرد . نکات عمده و اساسی این تلگراف در تذکاریه پیوست گنجانیده شده است . چنانکه بخاطر خواهید داشت من در ملاقاتی که وزیر مختار ایران پیش از آن ( 11 اوت ) با من داشت از او درباره بحران کنونی کشورش سئوال کردم که رویه دولت متبوع او چه خواهد بود اگر انگلیس تقاضا نماید که به قوای انگلیس اجازه داده شود که برای عزیمت به روسیه از ایران عبور نمایند و همچنین پرسیدم رویه دولت متبوع وی چه خواهد بود اگر تقاضائی برای عبور دادن اسلحه و مهمات از ایران بعمل آید . در آن موقع وزیر مختار ایران اظهار داشت که به عقیده وی دولت متبوع وی بهیچوجه اجازه نخواهد داد که از ایران قوای نظامی عبور کند . اما راجع به عبور دادن اسلحه و مهمات وی در وضعی نبود که به سئوال من جواب بدهد . در ملاقاتی که وزیر مختار ایران اخیراً یعنی در 19 اوت ( 28 مرداد ) با این جانب داشت اظهار نمود که وی حالا می تواند بگوید که دولت متبوع وی بهیچوجه اجازه نخواهد داد که قوای نظامی از کشورش عبور کند . در حالی که وزیر مختار ایران راجع به سئوال من درباره عبور دادن اسلحه و مهمات از ایران جواب مخصوصی نداد خاطر نشان ساخت که راه آهن ایران مجهز نیست و نمی تواند سلاح سنگین از قبیل تانک و غیره را حمل نماید . ضمن اظهار نظر درباره امکان مبادرت به اشغال ایران از طرف قوای انگلیس و قوای بلشو یک وزیر مختار ایران اظهار نمود که به عقیده وی هر نوع اقدام تجاوز آمیز از جانب انگلیس علیه ایران غیر قابل تصور است . راجع به امکان مبادرت به اشغال ایران از جانب بلشویک ها وزیر مختار ایران اظهار داشت که چنین بنظر می رسد که روسیه در حال حاضر خیلی گرفتاری دارد و به هر صورت ایران در مقابل حمله ارتش بلشویک ناچار مقاومت خواهد نمود و به نظر وی مقاومت ایران قرین موفقیت خواهد شد .

وزیر مختار ایران بار دیگر با لحن مؤکد اظهار داشت که در صورت هر نوع

ص: 77

عمل تجاوز آمیز علیه ایران دولت متبوعش بیشتر به علاقه و همدردی و کمک و مساعدت امریکا اتکاء خواهد داشت .

والاس موراي

یادداشت سفارت ایران به وزارت خارجه آمریکا

واشنگتن 22 اوت 1941 ( 31 مرداد 1320 )

وزیر مختار انگلیس در تهران طی هفته های اخیر چندین بار به وزارت خارجه ایران مراجعه کرده و از وجود به اصطلاح عده زیادی اتباع آلمانی در ایران و خطراتی که ممکن است از این حیث بوجود آید و نگرانی دولت انگلیس از این وضع صحبت نموده است . کفیل وزارت خارجه ایران ( جواد عامری ) وضع را کاملاً برای او تشریح کرده است . وی اظهار داشته است که اولاً تعداد آلمانیهای مقیم ایران تا آن حدودی که ادعا می شود زیاد نیست و ندرتاً مجموع آنها به 700 نفر می رسد . به هیچ جهانگرد آلمانی ویزای ورودی داده نشده است و آن عده از آلمانیها که در ایران هستند برای مقاصد صنعتی و بازرگانی به این کشور آمده اند . محل سکونت و شغل و حرفه آنها و تمام رفت و آمدشان تحت مراقبت مقامات دولتی می باشد . بنابراین دولت ایران احساس می کند که آنها نمی توانند به هیچ نوع فعالیت ستون پنجمی دست بزنند - بعلاوه چون سیاست دولت ایران این است که تعداد متخصصین و مستخدمین خارجی را تقلیل دهد و بجای آنها ایرانیها را بگمارد بنابراین حتی از تعداد واقعی آنها که اکنون در ایران هستند کاسته خواهد شد و دلیل این امر این است که عده ای از آنها هم اکنون خاک ایران را ترک گفته اند .

نخست وزیر ایران شخصاً راجع به این موضوع به وزیر مختار انگلیس در تهران اطمینان داده است ولی بنظر میرسد که دولت انگلیس مایل نیست نظر ایران را بپذیرد و وزیر مختار انگلیس تقاضاهای خود را با قوت و ابرام بیشتر در هفته اخیر تکرار کرده است .

دولت ایران مدتهای مدید با پشتکار فراوان کار کرده و در داخله کشور

ص: 78

خود امنیت بوجود آورده و امنیت موجود را حفظ کرده و برای خود ایرانیان و همچنین برای خارجیها در داخله ایران وسایل زندگی مسالمت آمیز فراهم نموده است ایران معتقد است این کار بزرگی که صورت گرفته باید از طرف همسایگان ایران مورد تحسین و تقدیر قرار گیرد . معهذا با کمال تأسف دیده می شود که آنها سعی دارند که این آرامش را مختل سازند و به تبلیغات زیان بخشی پرداخته اند و اهتمام می ورزند که با تضییق و فشار مردم ایران را به هراس و وحشت اندازند . با اتکاء به عدالت بین المللی و انصاف و مروت دولت امریکا و مخصوصاً با توجه به احساساتی که امریکا نسبت به مبارزه کنونی دولت و مردم انگلیس ابراز میکند دولت ایران علاقمند است که دولت آمریکا را نسبت به وضع کنونی در جریان وقوف قرار دهد . شاید مفید باشد که به اطلاع دولت امریکا رسانیده شود که ایران همواره سیاست حسن همجواری تعقیب کرده و حتی در وضع کنونی هم مایل است برای ایجاد اعتماد و وثوق و تفاهم متقابل به هر نوع کوشش و مجاهدتی مبادرت ورزد ولی این قبیل کوششها تا حدودی خواهد بود که با حیثیت وحاکمیت ایران منافات نداشته باشد .

ایرانیها بدبختیهای بزرگ دوران جنگ اخیر ( جنگ بین المللی اول ) و نفوس کثیر و باورنکردنی که بعلت قحطی و شیوع امراض ناشی از مداخله خارجیها بهلاکت افتادند با اندوه و تألم بیاد دارند . تکرار آن صحنه های غم انگیز دیگر هرگز اجازه داده نخواهد شد .

وزیر خارجه امریکا ( کردل هال ) جریان گفتگوهای خود را با وزیر مختار ایران شرح

می دهد

واشنگتن - 22 اوت 1941 ( 31 مرداد 1320 )

وزیر مختار ایران بنابر تقاضای وقتی که او کرده بود ( امروز ) نزد من آمد و یادداشت پیوست را که مربوط به اختلافات جدی بین دولت متبوع او و دولت انگلیس است به من تسلیم نمود . وزیر مختار ایران آنگاه شفاها به تهدید حمله انگلیس اشاره نمود و از من خواست که اظهار نظر کنم که در صورت وقوع چنین

ص: 79

حمله رویه این دولت ( دولت امریکا ) چه خواهد بود . او درباره اصول حاکم بر روابط بین المللی عادی و مسالمت آمیز که از طرف این جانب و مقامات دیگر این دولت ( دولت امریکا ) مورد اشاره قرار گرفته به تفصیل سخن گفت و در پایان بیانات خود از من سئوال کرد که این دولت چه میتواند بکند که از خطر حمله و ههجوم انگلیس جلوگیری بعمل آورد .

من جواب دادم که مقامات نظامی انگلیس البته نقشه های استراتژی خود را بدون مشورت و یا گفتگو با هیچ یک از مقامات این دولت طرح می کنند و امکان و احتمال وجود دارد که در آن ناحیه کلنی آلمانیها مبادرت به حمله هجوم کنند و ضروری و لازم بنظر می رسد که انگلیسها تدابیر و اقدامات دفاعی اتخاذ گردد . سپس گفتم که هیچ کس نمی تواند بگوید که چنین حمله - در صورتی که باید پیش بیاید - چه وقت و کجا سرانجام پیش خواهد آمد و البته این دولت نمی تواند هیچ نوع سیاست جدیدی - در صورتی که چنین سیاستی را بر حسب امر احتمالی و اتفاقی در نظر داشته باشد - براساس یک وضع نظامی کاملاً فرضی که وزیر مختار به آن اشاره نمود تعریف و بیان کند . من گفتم که دو کشور ما کاملاً روابط دوستانه دارند و ما نسبت به ایرانیها محبت فراوان احساس می کنیم ولی تصور می کنم وزیر مختار باید تشخیص بدهد که من در وضعی نیستم که موارد احتمالی و فرضی را پیش از وقت مورد بحث قرار دهم اضافه کردم در حالی که ایران - چنانکه وزیر مختار اظهار می دارد - بیطرف است آلمانیها هیچ نوع احترامی به بیطرفی ندارند ولی به کشور بیطرف توصیه می کند که کاملاً آرام و بیطرف بماند تا هیتلر آماده حمله گردد و در اندک مدتی آنرا فتح کند و به یک حال انقیاد مطلق و شبه بردگی اندازد ( و هم چنین ) گفتم که انگلیسها به کمک ما و دیگران مأیوسانه در تلاش هستند که نگذارند دامنه فتوحات هیتلر به بریتانیای کبیر گسترش پیدا کند و به این ترتیب نیمکره باختری را سخت مورد مخاطره قرار دهد .

وزیر مختار ایران مکرراً طوری سخن می گفت که گوئی کشورش

ص: 80

در صورتی که انگلیس برای هر منظوری که شده مبادرت به حمله و تهاجم کند خواهد جنگید . من خاطر نشان ساختم که انگلیسها البته قصدی علیه ایران ندارند بلکه بعکس مناسبات تجارتی وسیع با ایرانیها دارند . کوشش آنها تنها به این منظور است که در مقابل حمله و تهاجم آلمانیها از خویشتن با موفقیت دفاع کنند . وزیر مختار ایران دیگر اصرار نور زید که از این دولت ( دولت امریکا ) وعده و قول مداخله دریافت کند جز اینکه اظهار داشت که اگر این دولت کلمه ای به انگلیسها بگوید بعقیده وی انگلیسها به ایران تجاوز نخواهند کرد .

ک ( کردل ) ه - ( هال )

گزارش وزیر مختار امریکا در ایران ( دریفوس ) به وزیر خارجه آمریکا

تهران - 22 اوت 1941 ( 31 مرداد 1320 ) - ساعت 10 صبح ( روز 23 اوت

دریافت شد 101. )

101 - در پاسخ شماره 67 وزارت خارجه ( امریکا ) مورخ بیستم اوت ساعت 8 بعدازظهر - ( تلگراف ) شماره 64 وزارت خارجه ( مورخ 16 اوت - ساعت 9 بعد از ظهر ) پس از آنکه گزارش 96 ( مورخ 19 اوت ) خود را ارسال داشتم دریافت گردید و اطلاعاتی که راجع به ستون پنجم طی آن تلگراف خواستار شده بودید در گزارش شماره 69 مورخ 21 اوت داده شد تلگرافات از واشنگتن دو الی سه روز طول دارد که به تهران واصل شود . من تازگی بار دیگر با نخست وزیر گفتگوهائی داشتم که طی آن نظر او را نسبت به خطر ستون پنجم مجدداً جلب کردم . جواب او تقریباً مشابه همان مطلبی بود که من در بند سوم گزارش 99 خود به نام نظر دولت ایران مندرج ساختم - و مخصوصاً نظر او را نسبت به خطرات ناشی از اخلالگریهای آلمانیهای استخدام شده در ایران جلب نمودم و او را از اعمال آلمانیها در مورد ایجاد پارازیت که شرح آن را در گزارش 99 خود بیان داشتم مطلع ساختم . او از این مطلب ابراز تعجب نمود و قول داد که در این مورد اقدام کند . بعلاوه خطر مربوط به راه آهن را به او تذکر دادم و او گفت

ص: 81

که برای هر پل و هر نقطه سوق الجیشی مأموری برای مراقبت گمارده است . نظر من همانطور که در گزارش 67 بیان داشته ام این است که ایرانیها آنچه در توان و قدرت دارند بکار می برند که فعالیت ستون پنجم را تحت کنترل درآورند ولی اقدامات آنها ضعیفتر و نامنظم تر از آن است که بتواند در جلوگیری از کارهای آلمانیهای کاردان مؤثر باشد . نظر رسمی ایران درباره بحران کنونی که صریح و بی پرده بوسیله نخست وزیر و وزیر خارجه برای من بیان شده این است که ایرانیها در حینی که موافقت خواهند داشت آلمانیها را بتدریج از ایران اخراج کنند از جنبه سماجت آمیز درخواستهائی که شده نفرت عمیق دارند و مطلقاً دوست ندارند که « بازیچه و ملعبه انگلیسها قرار گیرند » . همچنین ایرانیها از مبارزه پخش اخبار دروغ و تحریف شده که انگلیسها و روسها علیه آنها بعمل می آورند متنفر و مشمئز می باشند . نخست وزیر بطور خیلی محرمانه به من اظهار داشت که به نظر وى اعمال و اقدامات انگلیسها متناسب با مقتضای مورد نیست بلکه آنها در جستجوی بهانه می باشند که شمال ایران را اشغال کنند زیرا ضرورت نظامی تماس با روسها را ایجاب کرده است وزیر خارجه به من گفت که رفتار انگلیسها آمرانه و تحکم آمیز و دور از دوستی است آنها هرگز به ایران نزدیک نشده و پیشنهاد همکاری نزدیکتر و عقد پیمان اتحاد ننموده اند . بطور خلاصه ایرانیها علاقمند می باشند در برنامه ای که به نظر آنها معقول باشد برای اخراج آلمانیها همکاری کنند ولی امتناع دارند که با ارعاب و تهدید در برابر توقعات ناروای انگلیس و روس سر تسلیم فرود آورند .

جواب ایران به یادداشتهای انگلیس و روس شب گذشته تسلیم شد .

جواب به هر دو یادداشت مضمونی تقریباً مشابه دارد و از نه نکته که در لفافه الفاظ و عبارات کلی و مبهم پیچیده شده تشکیل گردیده است . نکته جالب این است که از استعمال کلمه آلمانی اجتناب شده و بجای آن عبارت خارجی بکار رفته است - چهار نکته اولیه واجد اهمیت چندانی نیست و بیشتر محدود به ابراز دوستی و تعارفات معمولی دیگر است . نکته پنجم اشعار می دارد که سیاست

ص: 82

دولت این است که خارجیها را بمحض اینکه بتوان از خدمات آنها صرف نظر نمود از کار بر کنار سازد . نکته ششم می گوید این سیاست با توجه به شرایط و اوضاع و احوال کنونی تسریع شده چنانکه عده زیادی از خارجیها بزودی کشور را ترک خواهند گفت. نکته هفتم راجع است به اینکه تنها خود ایران است که تصمیم خواهد گرفت کدام خارجیها ایران را ترک کنند و نکته هشتم می گوید با کلیه خارجیها به تساوی رفتار خواهد شد . نکته نهم اشعار می دارد که دولت در حالی که علاقمند است بمنظور کمک به همسایه هر نقشه ای را اجرا کند میل ندارد کاری کند که ( عبارت حذف شده است . مترجم ) . نمایندگان روس و انگلیس هر دو به من اظهار داشتند که جواب ( ایران ) مطلقاً رضایتبخش نیست .

در اینجا محافل مطلع تقریباً مسلم و قطعی می دانند که بزودی انگلیس و روس به ایران حمله خواهند نمود . تنها حدس و شایعه این است که آیا ابتدا اولتیماتومی داده خواهد شد .

دریفوس

گزارش وزیر مختار امریکا در ایران ( دریفوس ) به وزیر خارجه آمریکا

تهران 24 اوت 1941 ( دوم شهریور 1320 ) - ساعت 9 صبح ( ساعت 8:55 بعد از ظهر دریافت شد . )

102 - شاه کفیل وزارت خارجه را شب گذشته به سفارت انگلیس فرستاد که به وزیر مختار انگلیس اطمینان دهد که آلمانیهای مقیم ایران با سرعت اخراج می شوند . این مطلب بلافاصله به اطلاع لندن رسانیده شد . افزایش تمایل و علاقه ایرانیها براخراج آلمانیها از مذاکراتی که بین نمایندگان انگلیس و روس و مقامات ایرانی صورت گرفته آشکار و نمایان است . معهذا این رویه با سوابق رسمی و مکتوب - مثلاً لحن استوار و تمکین ناپذیر جواب کتبی ایران به یادداشتها و لحن سخنرانی شاه که طی گزارش شماره 98 خود به اطلاع رسانیدم و لحن سرمقاله روزنامه اطلاعات تفاوت و تباین دارد . سرمقاله اطلاعات به نطق

ص: 83

شاه اشاره کرده و از مردم خواسته است که برای حفظ حیثیت و شرافت خود کار و کوشش و فداکاری کنند . به این ترتیب ایرانیها در همان حال که برای حفظ آبرو و ضبط ( در تاریخ ) رویه تمکین ناپذیر پیش می گیرند عملاً و در واقع آماده هستند که گذشتهائی بکنند . اولین دستور اخراج عمومی طبق گزارش موثق دیروز صادر شد و به 16 نفر آلمانی که غالب آنها سلمانی و دارای مشاغل غیر مهم بودند حکم شد که در ظرف دو هفته ایران را ترک کنند . طبیعی است که سفارت آلمان به این عمل اعتراض کرده است .جریانهای مهم دیگری در اینجا وجود ندارد - وضع اینجا از امروز صبح این است که همه انتظار دارند بدانند که اقدام بعدی انگلیس و روس چه خواهد بود .

دریفوس

گزارش سفیر کبیر امریکا در مسکو ( استاینها ردت ) به وزیر خارجه آمریکا

مسكو - 24 اوت 1941 ( دوم شهریور 1320 ) - ساعت 3 بعد از ظهر ( روز 25 اوت ( سوم شهریور ) ساعت 9:20 صبح دریافت شد . )

1567 - رئیس جمهوری امریکا - وزیر امور خارجه آمریکا . طی گفتگوئی که دیروز با سفیر کبیر ایران ( محمد ساعد ) داشتم او اظهار داشت که دولت متبوع وی به یادداشتهای شوروی و انگلیس که طی آنها از دولت تقاضا شده بود آلمانیها را از ایران اخراج کنند جواب صرفاً رد داد زیرا به نظر دولت ایران این امر جنبه کاملاً داخلی دارد و تقاضای ( دو دولت ) تخطی به حق حاکمیت ایران محسوب می شود . وی یادداشتهای شوروی و انگلیس را « گستاخانه » توصیف کرد . و گفت علاوه بر جواب رد رسمی به دولتهای شوروی و انگلیس اطلاع داده شده که دولت ایران اقداماتی برای اخراج آلمانیها اتخاذ کرده

است . سفیر کبیر ایران سپس به اظهارات خود چنین ادامه داد :

1 - شرکت شوروی در تقاضائی که از ایران شده بنا به « تحریک » انگلیسها بود .

ص: 84

2 - انگلیس پس از آنکه آلمان را بعلت اینکه در سال 1939 کشورهای حوزه بالتیک را برای خوش آیند شوروی فدا نمود سخت مورد انتقاد و ملامت قرارداد اکنون حاضر شده که خود برای دل بدست آوردن از شوروی ایران را فدا نماید .

3 - رویه کنونی دولت انگلیس نسبت به ایران ناسپاسی به ایران است که از انگلستان جانبداری کرده و مدت دو سال منافعش را حفظ کرده است .

4 - ایران در مقابل هر تجاوزی که خواه از جانب شوروی و خواه از جانب انگلیس و یا از جانب هر دو دولت نسبت به حق حاکمیتش باشد به بهترین وجه ممکن از خویشتن دفاع خواهد نمود .

5 - تقاضای شوروی و انگلیس مبنی بر اخراج فوری آلمانیها از ایران بهانه برای اشغال ایران است که ناشیانه پرده پوشی شده زیرا اخراج همه آلمانیها و در صورت تمایل احراز حق عبور از ایران مسائلی است که ممکن بود دوستانه مورد بحث قرار گیرد و ترتیب برای آن اتخاذ شود بی آنکه به حیثیت و مناعت دولت و مردم ایران لطمه ای وارد گردد .

سفیر کبیر ایران پس از اشاره به « اشتباهات دیپلماسی » اظهارات خود را چنین خاتمه داد « ما سالهای سال از دوستان وفادار انگلیس بوده ایم . اگر منظور آنها این بود که آلمانیها از ایران اخراج بشوند و حق عبور و یک پایگاه نظامی برای حفاظت منافع نفت شوروی و قفقاز بدست آورند چرا صریح و علنی پیشنهاد عقد پیمان نظامی بین شوروی و انگلیس و ایران نکردند . شاید حالا هم دیر نشده باشد اگر چه دولت متبوع من سخت مورد اهانت قرار گرفته است . »

با توجه به نفوذی که محمد ساعد سفیر کبیر ایران در تهران دارد و با توجه به احساسات موافق او نسبت به انگلیسها که خود من در مدت دو سال شخصاً به آن وقوف پیدا کرده ام من برای این اظهار نظر وی کمال اهمیت را قائل می باشم .

استاینها ردت

ص: 85

گزارش وزیر مختار امریکا در ایران ( دریفوس ) به وزیر خارجه آمریکا

تهران - 24 اوت 1941 ( دوم شهریور ) - ساعت 10 بعد از ظهر ( روز 25 اوت ساعت 2:55 صبح دریافت شد . )

103 - وزیر مختار انگلیس به من اطلاع داد که فردا ( دوشنبه 25 اوت - سوم شهریور ) ساعت 8 صبح یادداشتی تسلیم دولت ایران خواهد نمود . 1 - در این یادداشت از اینکه ایرانیها به تقاضاهای انگلیس توجهی ننموده اند اظهار تأسف شده . 2 - ابراز تأسف گردیده از اینکه انگلیس حالا مجبور شده که برای حفظ و حمایت منافع خویش خودش زمام امور را بعهده بگیرد . 3 - بار دیگر تکرار شده که انگلیسها هیچ نوع نقشه ای علیه تمامیت یا حاکمیت ایران ندارند . 4 - ابراز امیدواری گردیده که ایران مقاومتی ابراز نکند زیرا انگلیسها قصد ندارند به مملکت و مردم آن صدمه ای وارد آورند .

وزیر مختار انگلیس شفاهاً اظهار خواهد نمود که بمحض اینکه انگلیسها اقدامات لازم برای حفاظت منافع خود بعمل آوردند آرزومند خواهند بود که با ایران همکاری کامل ادامه دهند .

از وابسته نظامی انگلیس اطلاع حاصل کردم که سپیده دم فردا قوای انگلیس از مرز ایران عبور خواهد نمود و هواپیماهای انگلیس اوراقی روی شهرهای عمده ایران فرو خواهند ریخت . در این اوراق رویه انگلیس شرح و بیان شده است .

دریفوس

« سمنرولز » معاون وزارت خارجه آمریکا جریان گفتگوی خود را با آقای محمد شایسته ( وزیر مختار ایران ) شرح می دهد

واشنگتن - 25 اوت 1941 ( سوم شهریور 1320 )

وزیر مختار ایران بنا به تقاضای خود امروز صبح برای ملاقات من آمد .

وزیر مختار بنا بدستور دولت متبوع خود نزد من نیامده بود و هنوز نشنیده بود که

ص: 86

قوای انگلیس و روس عملاً وارد ایران شده اند . وزیر مختار ایران برای مدت قابل ملاحظه ای از تاریخ گذشته ایران صحبت کرد و از مشکلاتی که برای کشور وی به علت فشار و تضییق روسها در شمال و انگلیسها در جنوب پیش آمده بود و از علاقه ایران برای حفظ بیطرفی خود و غیره سخن گفت . وزیر مختار ایران مخصوصا خاطرنشان ساخت که تعداد آلمانیها در ایران کمتر از 700 نفر می باشد و با توجه به علاقه ای که دولت ایران ابراز داشته مبنی بر اینکه در ظرف مدت نسبتاً کوتاه خود را از وجود آنها خلاص خواهد کرد کاملاً واضح و آشکار می باشد که وجود آلمانیها در ایران تمایل بریتانیای کبیر و روسیه جهت اشغال ایران صرفاً بهانه قرار گرفته است .

وزیر مختار ابراز امیدواری کرد که رئیس جمهوری امریکا کاملاً در جریان پیش آمدها گذاشته شود . من گفتم که رئیس جمهوری شخصاً از نزدیک کلیه حوادث را دنبال می کند ولی همانطور که خود وزیر مختار تشخیص می دهد این دولت ( دولت امریکا ) در حدود سیاستی که اعلام داشته متعهد است که برای شکست دادن دولت هیتلری آلمان هر چه در قوه و توان دارد بکار اندازد و با توجه کامل به دوستی دیرینی که بین دو کشور می باشد اطمینان داریم که که هر پیش آمدی که در ایران روی دهد نتیجه اش این خواهد بود که استقلال و تمامیت ایران دست نخورده محفوظ بماند و از خطر آلمانیها که بخواهند مستقیماً و یا بطور غیر مستقیم نفوذ خود را به ایران گسترش دهند جلوگیری بعمل آید . من گفتم یقین دارم که سیاست دولت انگلیس این خواهد بود که مآلا آزادیهای مردم ایران را باز گردانند صرف نظر از هر نوع اقدامات موقتی که ممکن است اتخاذ کنند و حال آنکه اگر آلمان هر نوع تسلطی بر ایران پیدا کند و آلمانیها در جهان مقام و موقعیت مسلطی بدست آورند دیگر محال است که آلمان از سلطه خود بر ایران دست بردارد .

س ( سمنز ) و ( ولز )

ص: 87

عکس

ص: 89

فرمانده ژاندارمری سپس افزود من از فرماندهان پاسگاه ها که اغلب معین نایب وگروهبان های قدیمی امنیه می باشند سئوال نمودم آیا هیچ فهمیدید این هواپیماها از کدام سمت داخل خاک ایران می شوند ؟

اغلب در جواب می گویند : از پشت عکس اعلیحضرت وارد شده و پس از تماشای عکس اعلیحضرت که در اتاق پاسگاه نصب است از همان راهی که آمده بودند خارج می شوند !!

فرمانده ژاندارمری حقیقت را گفته بود . ژاندارمهائی که سال های سال در بیابانها و مرزها زندگی کرده و از زندگی در داخل شهرها بی خبر بودند حق داشتند چنین جواب مضحکی به فرمانده خود بدهند . در هر حال من از فرصت استفاده کرده تا مرز جلفا پیش رفتم و در آنجا اطلاعاتی از مانور نیروهای شوروی کسب نمودم و هنگام بازگشت به تهران اعلیحضرت فقید را ملاقات و جریان را به ایشان عرض نمودم و مخصوصاً عرض کردم مطالعاتم به اینجا رسیده که هواپیماها متعلق به نیروی شوروی بوده و آنها قصد حمله و تحاوز به خاک ایران را دارند .

شاه فرمودند : من که با تقاضاهای آنها موافقت نمودم و قبول کردم آلمانیها از ایران خارج شوند و اگر چند روزی تأخیر در اخراج آنها شده برای سروصورت دادن به امور راه آهن و کارخانجات بوده است .

به اعلیحضرت عرض کردم : بعقیده من هر چه تسریع در این کار شود بهتر است . درست است در راه آهن سرتاسری ایران و کارخانجات شمال عده ای از مهندسین و متخصصین آلمانی کار می کنند ولی من بنام وزیر راه و بنام وزیر سابق بازرگانی و پیشه و هنر عرض می کنم مهندسین ایرانی کاملا به امور راه و کارخانجات وارد شده و بخوبی می توانند بدون کمک خارجی راه آهن را اداره و کارخانجات را بکار اندازند .

در این وقت شاهنشاه جلوی صحبت مرا گرفت و فرمود راستی دکتر ، ولی می دانی علاوه بر اخراج آلمانیها و ایتالیائیها آنها میگویند راه آهن بندر شاهپور تا بندرشاه و راه شوسه تا جلفا را باید در اختیار آنها بگذاریم تا بتوانند اسلحه و

ص: 90

مهمات را از جنوب به شمال برده و در پیکار بر علیه آلمان بمصرف برسانند .

دکتر ، من با این پیشنهاد هم موافقت می کنم ولی شرط دارد و آن اینست که آنها مانند یک بازرگان از این راه ترانزیتی استفاده و عمل کرده و کرایه حمل و نقل را درست و کامل بپردازند .

سخنان رضاشاه ادامه داشت که بعرض رساندم دیشب آقای جواد عامری کفیل وزارت امور خارجه در هیأت دولت اظهار داشت در ملاقاتی که با سرریدر بولارد وزیر مختار انگلیس در تهران نمودم ، بولارد تلگرافی که ایدن وزیر امور خارجه انگلیس از لندن مخابره کرده بود نشان داد که در آن نوشته شده بود : « دولت انگلیس فقط طالب اخراج آلمانیها و ایتالیائیها از ایران است و هیچ تقاضای دیگری از ایران نداشته و بیطرفی ایران را تضمین خواهد نمود . »

شاه فورا تغییر حالت داده فرمودند : نه نه ، اینطور نیست . این تلگراف ، تلگراف دیپلماسی بود مضمون این تلگراف نطقی بود که ایدن در جلسه 18 مرداد مجلس مبعوثان انگلیس ایراد کرده بود که جز اخراج آلمانیها نظر دیگری نیست ولی حالا صحبت استفاده از راههای شوسه و آهن نیز بمیان آمده .

مذاکره با اعلیحضرت فقید مدتی بطول انجامید در موقع مرخصی شاه به من فرمودند با همکاران خودتان هم صحبت کنید ، شاید بتوانید راه حلی پیدا نمائید .

لحظه ای بعد کاخ سعد آباد را ترک گفته و دیگر موفق به ملاقات همکاران خود نشدم تا اینکه صبح سوم شهریور برای تشکیل هیأت دولت به کاخ سعدآباد احضار شدیم . آقای منصور الملک وقتی خبر ورود نیروهای شوروی و انگلیس را به اطلاع من رسانید ، غرق در حیرت شدم . چند دقیقه ای نگذشت که سایر همکاران نیز از راه رسیدند و بالا تفاق وارد سالن مخصوص شدیم . شاه که قیافه خسته و افسرده ای داشتند بمجرد برخورد با وزراء خطاب به منصور الملک نموده ، فرمودند : جریان را به اطلاع وزراء رساندی ؟

نخست وزیر عرض کرد : بلی .

ص: 91

بعد شاه روی خود را به صف وزراء نموده ، اظهار داشت : چه فکری کرده اید ؟ صلاح و مصلحت مملکت در چیست ؟ جنگ را ادامه دهیم یا راه دیگری را انتخاب نمائیم ؟

در این وقت همگی سکوت اختیار کرده و مبهوت از شبیخون قشون مهاجم بودیم که شاه پیش خود فکری نموده و در حالی که به قالی سالن نظر دوخته بود ، فرمود : آنها برای استفاده از راههای ایران نمی آیند ، بلکه مرا مانع کار خود می دانند دانند چه بهتر من استعفاء داده تا شاید دست از جنگ و جدال بردارند .

شاه این جمله را بگفت و سر را بلند نموده و خطاب به ماها اظهار داشت :

بروید در مجلس و جریان واقعه را به اطلاع نمایندگان برسانید .

برحسب اطلاعی که به محتشم السلطنه اسفندیاری رئیس مجلس دوره دوازدهم داده شده بود جلسه فوق العاده مجلس ساعت 3 و 30 دقیقه بعد از ظهر این روز در عمارت بهارستان تشکیل و آقای منصور گزارش مختصری از حمله نیروهای شوروی و انگلیس به اطلاع نمایندگان رساندند .

روز چهارم شهریور مجدداً به حضور شاه شرفیاب شدیم . شاه دستور دادند فوراً به وزارت جنگ رفته و در جلسه شورایعالی جنگ شرکت نمائیم . شاه فقید مخصوصاً تأکید نمودند برویم و مطالعه نمائیم آیا قادر به ادامه جنگ می باشیم یا نه ؟

به اتفاق نخست وزیر ، راه وزارت جنگ را در پیش گرفتیم در سالن وزارت جنگ گوش تا گوش امرای ارتش از قبیل سرلشگر خدایارخان ، سرلشگر کریم آقاخان ، سرلشگر ضرغامی ، سپهبد یزدان پناه ، سرلشگر ریاضی و عده ای دیگر امثال رزم آرا و ارتشبد عبدالله هدایت که آن موقع درجه سرتیپی داشتند ، نشسته بودند . صحبت شروع شد وزراء گفتند : ما هیچ اطلاعی از امور جنگی نداریم اگر آقایان امرای ارتش تشخیص دهند که ادامه جنگ ممکن و میسر ما وزیران کابینه از این تصمیم پشتیبانی خواهیم کرد . اغلب امرای ارتش با غرور عجیبی اظهار عقیده می کردند که قادر به جنگ خواهیم بود و جنگ خواهیم

ص: 92

کرد . موضوع داشت به مرحله نهائی میرسید یعنی تصمیم این می شد که نیروهای ایران خواهند توانست با نیروهای مجهز شوروی و انگلیس مقابله نمایند که ناگهان سرتیپ رزم آرا ( سپهبد مقتول ) و سرتیپ عبدالله هدایت ( ارتشبدفعلی ) گفتند : خیر ، ارتش ایران قادر به ادامه جنگ نیست چون قوه تحرک ندارد و برای نقل و انتقال سربازان وسائل موتوری لازم است در صورتی که پادگانهای ما در استانهای شمالی و جنوبی فاقد این وسائل بوده و مهمتر از همه خوار بار بقدر پنج روز در انبارها موجود نیست . بیانات سرتیپ رزم آرا و سرتیپ هدایت محیط مذاکره را دگرگون نمود . همه در فکر فرو رفتند امرائی که لحظه ای قبل با حرارت می گفتند قادر به ادامه جنگ می باشیم در سکوت محض فرو رفته بودند . در این وقت من از آقای منصور الملک تقاضا کردم چون مسلم است ارتش ما قوه تحرک ندارد مراتب بهمین نحو به اطلاع اعلیحضرت برسد شاید اجازه فرمایند با مذاکره مستقیم و تماس با سفارتخانه های شوروی و انگلیس از بمباران شهرهای بلادفاع جلوگیری نمائیم . نخست وزیر این فکر را پسندید . در این وقت جلسه شورای عالی جنگ خاتمه یافت و آقای منصور مستقیما راه سعد آباد را در پیش گرفت تا جریان مذاکره را به اطلاع اعلیحضرت فقید برساند .

روز پنجم شهریور برای سومین بار وزراء به کاخ سعدآباد احضار شدند وقتی وارد کاخ سفید شدیم منصور را ندیدیم و معلوم شد شاه دستور داده بودند فقط وزراء احضار شوند و نخست وزیر شرفیاب نشود . ساعت 6 بعد از ظهر بود که دسته جمعی به حضور شاه رسیدیم . رضاشاه حال درستی نداشت معلوم بود بواسطه تماس دائم با ارتش و مطالعه گزارشات پادگانها و پیشروی نیروی مهاجم نتوانسته بود استراحت نمایند . شاه خطاب به ما نموده گفتند : بالاخره تصمیم به استعفاء گرفتم چون برای من قطع و یقین است منظور آنها استعفای من از سلطنت می باشد و برطبق قانون اساسی نظر دارم سلطنت را به ولیعهد واگذار و خود در اداره امور مملکت بدون مسئولیت باشم . در جواب شاه گفتیم :استعفای اعلیحضرت بهیچوجه صلاح نیست . دولتهای روس و انگلیس با دولت ایران طرف می باشند و

ص: 93

می گویند چون دولت ایران تقاضاهای ما را انجام نداده ، قصد اشغال ایران را نمودیم . حال اگر موافقت فرمائید دولت فعلی استعفا داده و دولت جدیدی مصدر کار شود تا شاید بتواند به وضع فعلی خاتمه داده و از این همه تشنجات بکاهد .

رضاشاه در جواب وزراء فرمودند : با این صحبتی که نمودید من مردد شدم . حال که عقیده شما براین است که این دولت استعفاء دهد چه بهتر که آهی وزیر دادگستری مأمور تشکیل کابینه شود .

آهی که در میان ما حضور داشت از شاه تشکر نمود و عرض نمود صلاح مملکت است اعلیحضرت مرا معاف فرمایند .

اعلیحضرت بشدت عصبانی شده فرمود : ها ، از زیر بار مسئولیت شانه خالی می کنی ؟

من برای اینکه به این عصبانیت خاتمه دهم بعرض رساندم : منظور آقای وزیر دادگستری این است که از اعضای کابینه منصور کسی مأمور تشکیل کابینه نشود و با نظر اعلیحضرت شخص معمری که لغزشهای سیاسی هم نداشته باشد کابینه را تشکیل دهد .

در اینوقت از عصبانیت شاه کاسته شد و پرسیدند : چه کسی را در نظر دارید .

بلافاصله مرحوم آهی گفت : قربان ذکاءالملک فروغی از هر جهت شایسته می باشند .

من و آقای سهیلی نیز این نظر را تأئید نمودیم ولی شاه فرمودند او که بیمار و بستری است ؟ آیا می تواند در این موقع پرآشوب قبول مسئولیت بنماید ؟

چون شاهنشاه به من بیش از سایر وزیران اعتماد داشت ، عرض کردم کسالت فروغی آنطور شدید نیست که از خدمتگزاری دریغ نمایند اگر اعلیحضرت اجازه فرمایند همین الساعه ایشان احضار شوند تا ترتیب کار داده شود .

شاه جواب دادند : اشکالی ندارد حال که شما متفق القول می باشید که

ص: 94

او قادر به کار خواهد بود ، دستور احضار او را خواهم داد .

فوراً زنگ زده و آقای نصرالله انتظام سفیر کبیر فعلی ایران در فرانسه را که آنموقع رئیس کل تشریفات دربار سلطنتی بودند احضار کردند .

انتظام وارد اتاق شده ، شاهنشاه از او می پرسند منزل فروغی را می دانی .

انتظام جواب مثبت داده و آنگاه شاه به او دستور می دهند فوراً به شهر رفته و فروغی را با خود به سعدآباد بیاورند و چون کسالت دارند استثنائاً اجازه می دهم اتومبیل حامل او در جلوی پلکان کاخ توقف نماید .

تا آنروز اتومبیل هیچ یک از نخست وزیران و وزیران و یا نمایندگان سیاسی خارجی جرات نداشت از جلوی در ورودی کاخ سعد آباد جلوتر برود و این اولین بار بود که شاه دستور می داد اتومبیل حامل فروغی در جلوی پله کان کاخ سفید سعدآباد توقف نماید .

انتظام از اتاق خارج شد و اعلیحضرت نیز پس از قدری تأمل به اتاق دیگر رفت و مقارن ورود فروغی به سالن که وزراء در آن حضور داشتند ، بازگشت .

مرحوم فروغی که از 1314 تا آن روز شاه را ندیده بود و بطور کلی شرفیابی صورت نگرفته بود ، عصازنان وارد سالن گردید .

اعلیحضرت ایشان را بغل دست خود نشانده از سلامتی او جویا شدند .

فروغی در سال 1313 مدتی نخست وزیر بود و سالها نیز وزیر امور خارجه کابینه حاج مخبرالسلطنه هدایت بود ، همۀ ما اشتیاق داشتیم بدقت طرز برخورد شاه و فروغی را ببینیم .

فروغی که علاوه بر سیاستمداری مرد دانشمند و فاضلی بود انصافا هنگام ملاقات ، گذشته را از یاد برده بود . شاه خطاب به فروغی نموده فرمودند : خوب ، آقای فروغی اطلاع داری به مملکت چه می گذرد ؟ فروغی در حالی که شمرده شمرده صحبت می کرد ، گفت بله ، بله . چگونه ممکن است اطلاع نداشته باشم ؟ البته اطلاعات من آن مقداری است که روزنامه ها نوشته اند .

رضاشاه افزود : با این مشکل مهمی که پدید آمده و نیروهای اجنبی از

ص: 95

چند طرف به مملکت حمله نمودهاند صلاح کشور در این دانسته شد شما زمام امور را در دست گرفته و بدون مشورت با من هر که را میل دارید به وزارت تعیین و بلافاصله شروع به کار نمائید .

فروغی عرض کرد : برای صلاح مملکت با وجودی که کسالت دارم هیچ مضایقه نخواهم داشت و قبول هرگونه مسئولیتی را خواهم نمود . در این وقت فروغی نظاره ای به ما کرده از اعلیحضرت فقید می پرسند این آقایان را بجا نمی آورم فروغی همه ماها را می شناخت و این اولین رل دیپلماسی او بود .

شاهنشاه متذکر شد : اینها وزراء کابینه منصور می باشند .

فروغی یکبار دیگر به ما نظاره کرده گفت : مانعی ندارد وزرای کابینه همین آقایان باشند .

رضاشاه جواب داد : هر طور که خودتان مصلحت میدانید تصمیم بگیرید .

چون شما در انتخاب وزراء مختارید ، هر کس را که میل دارید انتخاب نمائید ، حال که میل دارید همین ها برسرکار باقی باشند پس سهیلی را که زبان آنها را می داند . ( منظور زبان روسی که سهیلی آشنائی کامل به آن داشته و شاه فوق العاده حساب روسها را داشت ) به وزارت امور خارجه و عامری از کفالت امور خارجه به وزارت کشور برود .

فروغی هم پذیرفت و کابینه به این ترتیب تشکیل و معرفی گردید :

سهیلی وزیر امور خارجه ، مجید آهی وزیر دادگستری ، جواد عامری وزیر کشور ، سرلشگر نخجوان کفیل وزارت جنگ ، مرحوم اسمعیل مرآت وزیر فرهنگ ، وثیقی کفیل وزارت بازرگانی و پیشه و هنر ، عباسقلی گلشائیان کفیل وزارت دارائی ، مرحوم علم وزیر پست و تلگراف رام رئیس کل کشاورزی دکتر محمد سجادی وزیر راه .

***

دنباله اسناد واقعه مربوط به شهریورماه 1320 در سالنامه 1341 دنیا درج و انتشار پیدا می کند ، بعداً ذکر خواهد گردید .

ص: 96

اینک که یادداشتهای دکتر محمد سجادی درباره پیش بینی واقعه سوم شهریور مطالعه شد ، نگاهی به دنیای خارج می افکنیم . تا ببینیم دول متفق درگیر در جنگ به چه مسائلی می اندیشیدند و درباره ایران چه فکر می کردند . برای آگاهی از این موضوع خاطرات وینستون چرچیل ( نخست وزیر اسبق انگلستان ) را در مورد اشغال ایران مورد مطالعه قرار می دهیم :

اخراج هیأت آلمانی مخالفت نماید به عملیات مشترکی با روسها در ایران دست زد .رؤسای ستاد ارتش پیشنهاد کردند که باید با دولت ایران رو یه جدی و قاطعی پیش گرفته شود . ژنرال ویول نیز بشدت از این عقیده طرفداری کرد . مشارالیه شب قبل تلگراف زیر را به وزارت جنگ مخابره کرده بود :

« روش دوستانه ای که می خواهیم در ایران پیش بگیریم برای من غیر قابل فهم است .برای دفاع از هند نهایت لزوم را دارد که آلمانها هر چه زودتر از این کشور اخراج شوند اگر فوراً دست بعمل نزنیم ممکن است با وضعی شبیه به عراق مواجه گردیم . بعلاوه لازم است که از طریق ایران با روسها ارتباط برقرار کنیم و اگر دولت فعلی ایران آمادۀ قبول تسهیلاتی در این زمینه برای ما نیست کافی است که دولت دیگری که رویۀ دوستانه تری داشته باشد بجای آن بنشانیم . بدین منظور باید فوراً فشار شدیدی بر ایران وارد کرد و تا وقتی نتیجه نبرد بین آلمانیها و روسها معلوم نشده ، باید این فشار با شدت هر چه تمامتر وارد گردد ... »

من در 11 ژوئیه به ژنرال ویول پاسخ دادم :

« کابینه فردا وضع ایران را مورد مطالعه قرار خواهد داد . من بطور کلی با شما موافقم و میل دارم که انگلیسها و روسها مشترکاً اتمام حجتی برای ایرانیان بفرستند و به آنها اخطار کنند که باید بدون فوت وقت آلمانیها را از ایران بیرون کنند و یا مسئولیت امتناع از این امر را بپذیرند . مسأله اینست که در شق دوم ما چه نیروئی در اختیار داریم . »

رؤسای ستاد ارتش اعلام کردند که عملیات بصورت عملیات محلی در جنوب انجام خواهد گرفت و ما به یک لشکر که واحدهای نیروی هوائی از آن پشتیبانی نماید برای حفظ امنیت چاههای نفت در جنوب احتیاج خواهیم داشت . ما مجبور بودیم که این لشکر را از نیروهای خود در عراق برداریم در حالی که نیروهای ما در عراق برای حفظ نظم و امنیت کافی نبود و رؤسای ستاد ارتش به این نتیجه رسیده بودند که اگر طی سه ماه باید نیروهائی به ایران فرستاده شود این

ص: 98

نیروها می بایستی از مناطق دیگر خاورمیانه به ایران اعزام گردد .

آقای ایدن وزیر امور خارجه نظر خود را راجع به این جریانات در یادداشتی مورخ 22 ژوئیه برای من تشریح کرد :

« من امروز صبح باز مسألۀ فشاری که باید به ایران وارد آید مطالعه کردم . هر چه بیشتر من این مسأله را مطالعه می کنم بیشتر به این نکته پی می برم که همه چیز بسته به یک مسأله است : آیا می توانیم در عراق نیروهای لازم برای حفظ چاههای نفت ایران متمرکز سازیم ؟ حتی کمترین فشار اقتصادی بر ایران ، در صورتی که نتوانیم از لحاظ نظامی این فشار را عملی سازیم خطرناک است زیرا شاه کاملا به ارزش و اهمیت چاههای نفت برای ما واقف است و اگر مشکلاتی از طرف ما احساس کند پیشدستی خواهد کرد . بموجب اطلاعاتی که از منابع موثق رسیده نیروهای ایران در مرزهای روسیه و عراق و مناطق نفتخیز متمرکز می شوند . من امیدوارم تا آنجا که ممکن است نیروهای خود را در عراق تقویت کنیم . اگر ماقبل از اینکه روسها در جنوب شکستهای بزرگی متحمل شوند موفق به اینکار شویم ، خواهیم توانست اراده خود را بدون اینکه مجبور شویم به قوه قهریه متوسل گردیم به ایرانیان تحمیل کنیم . اما نباید اقدامات دیپلماتیک ما از حدود امکانات نظامی ما تجاوز کند زیرا در غیر اینصورت با مصائب بزرگی رو برو خواهیم شد . یک عامل دیگر نیز ایجاب می کند که هر چه زودتر قوای خود را در عراق تقویت کنیم . اگر روسیه با شکست مواجه گردد ، ما باید آماده باشیم که خود چاههای نفت ایران را اشغال کنیم و از آن دفاع نمائیم . زیرا در چنین صورتی آلمانیها فشار غیر قابل تحملی به ایرانیان وارد خواهند ساخت که ما را بیرون کنند . »

***

من اطمینان نداشتم که مسأله عملیات در ایران مورد مطالعه دقیق و دستجمعی قرار گرفته باشد و از طرفی تنها راه موفقیت انجام چنین مطالعاتی بود . لذا در 13 ژوئیه دستور دادم که یک کمیسیون مخصوص تحت ریاست معاون

ص: 99

نخست وزیر برای رسیدگی به مسأله ایران تشکیل شود :

« من تصور نمی کنم که این عملیات که در صورت امتناع ایران از قبول تقاضاهای ما منجر به جنگ با ایران خواهد شد تاکنون با دقتی که لازم است مورد مطالعه قرار گرفته باشد . من معتقدم که باید برای مطالعه این مسأله مذاکرات و مشاورات لازم و نزدیک بعمل آید و وزارت امور خارجه و فرماندهی عالی نیروهای ما در خاورمیانه و حکومت هند در آن خصوص تماس نزدیک با یکدیگر داشته باشند . ما بدون داشتن نقشه های معین برای مقابله با هر گونه واقعۀ اجتماعی نباید دست به چنین کار خطرناکی بزنیم . مثلا اگر نیروهای ایران که در اطراف چاههای نفت اهواز تمرکز یافته اند اعضای انگلیسی شرکت نفت را بازداشت و بعنوان گروگان نگاهدارند ما چه خواهیم کرد ؟ بختیاریها و ایلات اطراف چه رویه ای پیش خواهند گرفت ؟ (1) آیا احتمال این هست که چاههای نفت را برای اینکه بدست ما نیفتد منهدم کنند ؟ باید کاملا به این نکته توجه داشت که از عمل فجيع بمباران تهران خودداری شود .

آیا نیروهای ما به آن اندازه نیرومند هستند که با وجود مقاومت محلی و رسمی ایرانیها بتوانند چاههای نفت اهواز را اشغال کنند ؟ در شمال کشور تا چه حدودی پیش خواهیم رفت ؟ فرودگاههائی که قابل استفاده می باشند در کجاست ؟ اگر ایرانیها از همکاری با ما خودداری کنند از راه آهن ایران چگونه استفاده خواهد شد ؟

این مسائل و بسیاری مسائل دیگر احتیاج بمطالعه دقیق دارد . مناسب

ص: 100

است که معاون نخست وزیر تمام این مسائل را با وزارت امور خارجه و وزارت جنگ و وزارت امور هند مورد مطالعه قرار دهد و گزارشی در اول هفته آینده به کابینه جنگی تسلیم نماید . در ضمن تمام اقدامات مقدماتی باید شروع شود . من با اتحاد سیاست قاطعی در این زمینه موافقم ولی این عملیات متضمن خطرات عظیمی است و نباید بدون مطالعه آنها را بمرحله اجرا گذاشت و کلیه جنبه های کار را باید در نظر گرفت . »

من یقین داشتم که تشابه املاء اسمهای ایران و عراق ( به لاتین iran و iraq نوشته می شود ) موجب ابهام و اختلافهائی خواهد شد .

« 2 اوت 1941

در روز 13 اوت آقای ایدن آقای مایسکی سفیر شوروی را در وزارت امور خارجه بحضور پذیرفت و موافقتی بر اساس یادداشتی که می بایستی به ایران تسلیم نمائیم امضا شد .

این اقدام دیپلماتیک بمنزله آخرین حرف ما بود . آقای مایسکی به وزیر خارجه اظهار داشت که « دولت شوروی بلافاصله پس از تسلیم این یادداشت حاضر برای عملیات نظامی خواهد بود ولی بدون شرکت ما دست بکاری نخواهد زد » وقتی من از این موضوع اطلاع حاصل کردم فوراً به وزیر خارجه تلگراف نمودم که « نظر روسها كاملاً منطقی است و ما باید مشترکاً و در موقع مناسب دست به عملیات بزنیم » .

در هر حال مجبور بودیم که وارد عمل شویم . مسأله لزوم انتقال نیروهای بیشتری به خاورمیانه در صورتی که مقاومت ایرانیها شدیدتر از آن باشد که ما حدس زده بودیم ، می بایستی مورد مطالعه قرار می گرفت .

در 24 اوت یعنی روز قبل از تاریخی که برای ورود به ایران تعیین شده بود ، من یادداشت زیر را برای رؤسای ستاد ارتش فرستادم :

« لازم است فوراً نیروهای کمکی دیگری بطرف مشرق بفرستیم . آیا راست است که لشکر دهم هندی در هر تیپ فقط یک گردان انگلیسی دارد ؟ در این صورت باید سه گردان انگلیسی فوراً به نیروهای ژنرال کینان ملحق گردند .

چون ژنرال او چینلک می خواهد باز هم چند هفته در صحرای لیبی از عملیات تهاجمی خودداری کند باید به او فرمان داد که آن قسمت از نیروهایش را که بیشتر از میزانی است که در نظر گرفته شده بوده بطرف مشرق سوق دهد . بایستی فوراً این نیروها حرکت کنند . اگر کارها بر وفق مراد انجام گرفت بازگرداندن این نیروها کار آسانی است .

به من اطلاع دهید که ما تا چه حد میتوانیم از نیروهائی که در مصر داریم استفاده کنیم . من تصور می کنم که قبرس مورد تهدید خطر فوری نیست » .

برای جلوگیری از هر گونه اقدام دشمنانه احتمالی دولت ایران در

ص: 102

22 ژوئیه به کینان فرمانده نیروهای ما در عراق دستور داده شده بود که خود را آماده سازد تا در صورت لزوم پالایشگاه نفت آبادان و چاههای نفت مجاور آن و چاههای نفت خانقین را در 400 کیلومتری شمال این منطقه اشغال نمایند .

وقتی به یادداشت مورخ 17 اوت انگلیس و شوروی پاسخ مثبت داده نشد تاریخ ورود نیروهای روس و انگلیس به ایران 25 همان ماه تعیین گشت .

نیروهای امپراطوری اینطور تقسیم شده بودند : لشکر پیاده هشتم هندی به فرماندهی ژنرال ها روی در منطقه آبادان ؛ تیپ نهم زره پوش ، یک گردان تانک هندی و چهار گردان و یک هنگ توپخانه انگلیسی به فرماندهی ژنرال سلیم در منطقه خانقین پشتیبانی هوائی با یک گروه شکاری و یک گروه بمب افکن بعمل می آمد .

هدف اول این بود که چاههای نفت تصرف شود و هدف دوم پیشروی در ایران با کمک روسها و تصرف راههای ارتباطی کشور برای برقراری ارتباط با بحر خزر بود .

احتمال می رفت که دو لشکر ایرانی در جنوب که 16 تانک داشتند و سه لشکر ایرانی در شمال دست بمقاومت بزنند .

پالایشگاه آبادان در سحرگاه 25 اوت توسط یک تیپ پیاده که با کشتیهای جنگی از بصره حرکت کرده بودند تصرف شد (1) اکثر قوای ایران در این منطقه غافلگیر شدند ولی بوسیلهٔ کامیون موفق به فرار گردیدند . در خیابانها زدو خوردی بین قوای ما و قوای ایران روی داد و چند کشتی جنگی ایرانی اسیر شدند . در همان وقت واحدهای دیگری از لشکر هشتم از راه زمین خرمشهر را تصرف کردند و قسمتی از این واحد بطرف شمال برای تصرف اهواز حرکت

ص: 103

نمودند . نیروهای ما هنگامی به اهواز رسیدند که شاه فرمان آتش بس داده بود . ژنرال ایرانی که فرمانده قوای اهواز بود به نیروهای خود دستور داد که به سر بازخانه ها بازگردند . چاههای نفت در شمال بسهولت تصرف شد و ژنرال سلیم در راه کرمانشاه 45 کیلومتر پیشروی کرد . در اینجا به گردنه خطرناک « پاطاق » رسیدند و اگر ایرانیها در آنجا مقاومت می کردند قوای ما مدت نامحدودی در آنجا متوقف می ماند .

یک ستون اعزام شد تا این گردنه را از طرف جنوب دور بزند . این ستون پس از برخورد با مقاومت مختصری در 27 اوت به شاه آباد واقع در پشت خط دفاعی ایرانیها رسید . این مانور که با چند بمباران هوائی همراه بود اراده مقاومت مدافعین را درهم شکست و با عجله مواضع خود را در گردنه پاطاق ترک کردند . پیشروی بطرف کرمانشاه ادامه یافت . در 28 اوت نیروهای ما خود را با قوای دشمن که راه سد کرده بودند مواجه یافتند . اما در همان لحظه ای که قوای ما می خواستند حمله کنند یک افسر ایرانی با پرچم سفید پیش آمد و نبرد خاتمه یافت . تلفات ما فقط 22 نفر کشته و 42 نفر زخمی بود .

به این ترتیب عملیات نظامی کوتاه و متعددی که بوسیله قوای نیرومندی علیه یک دولت ضعیف و پیر شروع شده بود پایان پذیرفت . بریتانیای کبیر و روسیه بخاطر حیات خود مبارزه می کردند Inter arma Silent leges

( جمله به لاتین در کتاب آمده و منظور اینست که : در جنگ همه چیز مجاز و قانونی است .- مترجم ) باید خوشوقت باشیم که پیروزی ما استقلال ایران را محفوظ نگاهداشت .

***

مقاومت ایرانیها چنان بسرعت از هم پاشید که روابط با کرملین فقط بصورت روابط سیاسی درآمد .

منظور اصلی ما از پیشنهاد حمله به ایران برقراری رابطه ای بین خلیج فارس و دریای خزر بود . بعلاوه ما امیداور بودیم که با استقرار همکاری مستقیم

ص: 104

بین قوای انگلیسی و شوروی روابط نزدیک تر و دوستانه تری با متفق جدید خود برقرار سازیم . البته ما در خصوص اخراج یا بازداشت کلیه آلمانیهائی که در ایران بودند با یکدیگر موافق بودیم و می خواستیم به این ترتیب به آنتریکها و توطئه های آلمانیها در تهران و سایر نقاط خاتمه دهیم . مسائل مهم و حساس نفت ، کمونیسم و آینده ایران در مرحلۀ دوم اهمیت قرار داشت ولی بعقیده من نمی بایستی مانع از دوستی و حسن نیت متقابل ما بشود .

27 اوت 1941

خوشحالند . »

اما چون حضور ژنرال ویول در تهران لازم و ضروری بنظر رسید مسافرت او به انگلستان به آینده موکول گردید بعلاوه چون وی بخوبی به زبان روسی آشنائی داشت من امیدوار بودم که بتواند رابطه بیشتری بین ما و فرماندهی عالی روس برقرار سازد .

اول سپتامبر 1941

از نخست وزیر به ژنرال و یول

من در این نکته که حضور شما در تهران فعلا برای بولارد ( سفیر انگلیس در ایران ) مفید است با رؤسای ارتش همعقیده هستم . باید مسائل نظامی را در آنجا حل کنید و نفوذ روسها را تا حدودی که عاقلانه باشد حفظ نمائید . »

3 سپتامبر 1941

نکرده ایم ...

ما می خواهیم آنچه را که احتیاج داریم بوسیله انعقاد قراردادهائی با دولت ایران بدست آوریم و بهیچوجه میل نداریم با آنها علناً دشمنی کنیم ولی باید بهر ترتیبی شده تقاضاهای ما را بر آورند . شما می توانید با تهدید ایرانیها به این مسأله که تهران از طرف روسها اشغال خواهد شد ، تمام تقاضاهائی که ما داریم به آنها بقبولانید . نباید از تندرویها و سوء استفاده های روسها ترسید زیرا تنها آرزو و خواست آنان اینست که کمکهائی که از امریکا می رسد به آزادی از ایران عبور داده شود . »

16 سپتامبر 1941

21 سپتامبر 1941

وارد تفلیس خواهد شد و با ژنرالهای شما در خصوص کلیه مسائلی که شما آنها را مأمور حل و فصل این مسائل سازید ، مذاکره خواهد کرد .

برای بیان احساسات ما در برابر دفاع دلیرانه و مبارزه وسیعی که شما علیه دشمنان مشترک می کنید کلمات قدرتی ندارند . ما امیدواریم این احساسات را با عمل و اقدامات خود ثابت نمائیم . »

***

تمام قراردادهائی که ما میخواستیم با شورویها منعقد سازیم به آسانی و بسرعت منعقد شد . شرایط اصلی که به دولت ایران تحمیل شد ، قطع مقاومت و اخراج آلمانیها و حفظ بیطرفی در تمام مدت جنگ و آزادی متفقین برای استفاده از خطوط ایران جهت رساندن مواد جنگی به روسیه بود . اشغال ایران با مسالمت پایان پذیرفت . نیروهای انگلیسی و روسی دوستانه با یکدیگر برخورد کردند و تهران در 17 سپتامبر از طرف سربازان دو کشور اشغال شد و شاه شب قبل از این روز به نفع فرزند 22 ساله لایق خود از سلطنت کناره گیری کرد . وی با نظريات متفقین موافقت نمود و در 20 سپتامبر حکومت سلطنتی مشروطه را مجدداً برقرار ساخت . کمی بعد پدرش به تبعیدگاه راحتی عزیمت کرد و در ژوئیه 1944 در جوهانسبورک در گذشت . ما اکثر قوای خود را از این کشور فراخواندیم و فقط نیروهائی که برای محافظت خطوط ارتباطی لازم بود در ایران نگاه داشتیم و تهران در 18 اکتبر از طرف انگلیسها و روسها تخلیه شد .

بعدها نیروهای ما تحت فرمان ژنرال کینان مواضع دفاعی مملکت را برای جلوگیری از حمله احتمالی ارتش آلمان از طرف ترکیه یا قفقاز تقویت کردند و اقداماتی بعمل آوردند تا در صورت وقوع چنین حمله ای کمکهای لازم را فوراً به این منطقه برسانند . منظور اصلی ما از هما نوقت این بود که راههای بزرگی برای رسانیدن حداکثر کمک به روسها در ایران ایجاد نمائیم . دولت ایران با ما کاملا موافق بود و ما توانستیم بنادر را بزرگتر کنیم و راههای شوسه را توسعه دهیم و خطوط آهن و آبی را تعمیر کرده ، راندمان آنها را بالا ببریم . این عملیات که

ص: 109

ابتدا بوسیله قوای انگلیسی در سپتامبر 1941 شروع شد و امریکائیها بعداً به آن ادامه دادند به ما اجازه داد که طی چهار سال و نیم ، پنج میلیون تن مواد و مهمات از راه ایران به روسیه برسانیم . »

ص: 110

ص: 112

ایران ابراز نگرانی شده بود ، و شفاهاً هم توضیح دادند که چون دولت ایران به یادداشتهای مورخ 28 تیرماه و 25 مرداد 1320 درباره اخراج اتباع آلمان در ایران توجهی ننموده است و تذکرات دولتین متبوعه ما را با حسن نیت تلقی ننموده است ، ناچار قوای زمینی و دریائی و هوائی ما وارد خاک ایران خواهند شد و آنها را از ایران اخراج خواهند نمود .

منصور که پس از شنیدن این خبر - که در واقع حکم اعلان جنگ به دولت ایران را داشت - دچار ناراحتی و اضطراب گردیده بود ، یادداشتها را دریافت نمود سپس سفرای دولتین مزبور نیز از جای برخاسته ، خداحافظی کرده و خارج شدند . این ملاقات مجموعاً حدود 25 دقیقه بطول انجامید .

منصور قبل از هر اقدامی به عامری کفیل وزارت امور خارجه اطلاع داد که آماده شود تا به اتفاق به سعد آباد بروند .

وی خاطرات خود را در این مورد بطوری که در کتاب « خاطره ها » آمده ، چنین بیان کرده است :

عکس

ص: 115

بی هیچ تبعیض و ملاحظه ای بطور یکسان و جدی اجرا می کند . اما آلمانیها که در سالهای اخیر بیشتر با ایران مناسبات پیدا کرده و به کارهایی مشغول شده اند بدین علت است که با تسهیلات مخصوص و قیمت های مناسبی ، که هیچ یک از کشورها نتوانسته اند با آن رقابت کنند ، اجناس و ماشینها و ابزارهای ساختمانی را که برای اجرای برنامه های عمرانی و صنعتی ضرورت دارد به ایران می فروشند و محصولات ایران را نیز به بهترین قیمت می خرند و معاملات به صورت پایاپای انجام می گیرد بی آنکه نیازی به ارز باشد . بدیهی است که برای این کارها حضور عده ای از نمایندگان بازرگانی و مؤسسات صنعتی و مهندسان و معماران آلمانی در ایران ضرورت یافته بود که مطابق آمار رسمی شمار آنها از حدود چهارصد و هفتاد نفر تجاوز نمی کرد . و با این که پیشرفت امور برنامه ای افزایش عمده متخصصان را ایجاب می کرد ، خصوصاً برای کارخانه ذوب آهن که بسرعت پیش می رفت و نزدیک به پنجاه درصد از کارهای آن پایان یافته و سی درصد ماشینها و مصالح آن آماده شده بود با اینهمه نه دولت ایران به پاره ای از ملاحظات سیاسی مایل بود عده آنان را افزایش دهد و نه دولت آلمان آمادگی فرستادن عده بیشتری را داشت زیرا وجود اینگونه افراد در خود آلمان بیشتر مورد نیاز بود اما برای مشوب کردن اذهان دستگاههای تبلیغاتی انگلیس و روس ، چه در ایران و چه در خارج ، شمار آلمانیهای مقیم ایران را به چندین هزار می رسانیدند و می گفتند که همه مشغول تشبث و کارشکنی برضد متفقین هستند .

در تیرماه 1320 که دولت شوروی « اسمیرنوف » را به سفارت کبرای آن کشور در ایران تعیین کرد ، وی بمحض ورود نزد من آمد و امتنان و خوشنودی دولت شوروی را اعلام کرد و گفت که بنا به تقاضای دولت ایران ، از طرف مقامات شوروی در حمل و نقل و عبور محمولات کارخانه ذوب آهن ، تسهیل و مساعدت لازم بکار برده خواهد شد . در ضمن متقابلاً تقاضا کرد که دولت ایران نیز برای بعضی از کالاها که از طریق جنوب ایران به مقصد شوروی فرستاده می شود اجازه عبور صادر کند . من از دوستی و مساعدت دولت شوروی تشکر کردم و دربارهٔ

ص: 117

عبور محمولات آنها از ایران خاطرنشان کردم که تا آنجا که موجب نقض بی طرفی ایران نشود در این باب مساعدت خواهد شد و مخصوصاً تأکید و تأیید کردم که دولت شاهنشاهی نهایت علاقه را به حفظ مناسبات دوستانه و حسن همجواری با دولت شوروی داشته و دارد .

اظهار داشت که بهرحال این مسأله مطابق میل دولت ایران با موفقیت حل شد لیکن روس و انگلیس نقشه های دیگری دارند که با این مساعدت که دولت ایران کرد آنها از نقشه های خود صرف نظر نخواهند کرد . جواب داده شد که در هر صورت دولت ایران با مآل اندیشی و صداقت در رفع نگرانی آنها اقدام کرده است و حال نیز در حدودی که ممکن باشد وظیفه خود را انجام می دهد .

هنگامی که این نتیجه را به حضور اعلیحضرت گزارش کردم بسیار خوشوقت شدند زیرا با این سیاست مآل اندیشانه ، که برای رفع بهانه جوئی متفقین اعمال شده بود ، دولت آلمان نیز متقاعد شده بود که روابط سیاسی و دوستانه بین آن دولت و دولت ایران همچنان محفوظ بماند و خروج اتباع آلمان از ایران موجب قطع روابط با آن دولت نشود .اعلیحضرت بخوبی می دانستند که دستیابی به چنین نتیجه ای کار چندان آسانی نبوده است و از اهمیت و ارزش بسیاری برخوردار است .

ترکیه به قصد کشور خود ، بسرعت از ایران خارج می شدند .

با وزیر مختار انگلیس گفته شد ، اتخاذ چنین رویه ای برضد ایران هیچ گونه دلیلی نداشته و باعث کمال تعجب است و با توجه به این که دولت ایران با نهایت حسن نیت و صداقت رفتار کرد چگونه این عملیات تجاوزکارانه را می توان تعبیر کرد؟ جز اینکه بگوئیم در جهان ما عدالت محلی ندارد و هر چه راجع به آزادی ملل و حق و عدالت گفته می شود فقط تبلیغات است و بس ، چندی قبل که وزیر مختار ایتالیا در آتن نیمه های شب نزد رئیس دولت یونان رفت و هجوم ارتش ایتالیا را به آن کشور به وی اخطار کرد در محافل انگلستان این رفتار را به یک اقدام جابرانه تعبیر کردند و انتقادهای سختی براه انداختند اکنون می بینیم که خود انگلستان همان رفتار را بمراتب شدیدتر دربارۀ ایران کرده است زیرا ایتالیا لا اقل به یونان سه ساعت فرصت داده بود و شما در این حدود هم رعایت نکردید پس چرا آن را بد می دانید و این را صحیح می شمارید؟ وزیر مختار انگلیس در جواب گفت : در مسکو هم سفیر آلمان یک ساعت از نیمه شب گذشته به ملاقات وزیر خارجه شوروی رفت و اعلام قطع روابط کرد . به او گفتم کیفیت و مورد قضیه بکلی تفاوت دارد و دیگر بیش از این مذاکره ای نشد و من بلافاصله به کاخ سعد آباد رفتم و جریان را به شرف عرض اعلیحضرت رضاشاه کبیر رساندم .

می کرد و با سفیر شوروی در آنکارا که به مسائل ایران وارد بود تماس داشت و سعی می شد حتی المقدور موجبات اطمینان روسها فراهم آید ولی سرانجام معلوم شد که زمامداران ترکیه با وجود پیمان سعد آباد و مصالحی که در امنیت و مصونیت ایران داشتند در رفع مشکل ایران جد و جهدی بکار نمی برند بلکه رویه ای در پیش گرفته اند که طبق میل روس و انگلیس باشد حتی رادیوی آنکارا در بخشهای فارسی خود تبلیغات آنها را منعکس می کرد و مقامات ترکیه با وجود تقاضاهای مکرر دولت ایران مانع آن نمی شدند .

مختلف می رسید و همه حکایت از آن داشت که بی باکانه زیانهای جبران ناپذیر وارد می کنند و قوای نظامی و انتظامی ایران که غافلگیر شده بودند متزلزل و متفرق شده اند . اعلیحضرت به من دستور فرمودند که مجلسی از وزیران و امیران و فرماندهان نظامی تشکیل شود و اوضاع را مطالعه کنند و نظرات مقتضی اتخاذ پیشنهاد کنند . پیش از ظهر همان روز در باشگاه افسران جلسه ای کردیم و پس از مشاورت و تبادل نظر ، رای به ترک مقاومت داده شد زیرا در بعضی از نقاط قوای ایران سخت ایستادگی کرده بودند .صورت جلسه بوسیله رئیس ستاد ارتش به شرف عرض رسید و تصویب فرمودند و فوری عصر همان روز به کلیه لشگرها ابلاغ شد .

بودم .

آنگاه اعلیحضرت به اتفاق والاحضرت ولیعهد به جلسه تشریف فرما شدند و من بعرض رسانیدم که بهیچوجه کناره گیری و عزیمت معظم له به مصلحت نیست ولی چون سیاست بیطرفی که دولت فعلی تاکنون طبق قانون تعقيب می کرد کرد با اوضاعی که پیش آمده دیگر عملی نخواهد بود استدعا دارد شاهنشاه استعفای دولت را بپذیرند تا دولت دیگری تعیین گردد و با دول مهاجم وارد مذاکره شود و سیاست دیگری اتخاذ کند و یک جلسه مشاوره نیز از رجال خیرخواه و مجرب تشکیل گردد تا دربارۀ اوضاع و احوال کنونی تبادل نظر و همفکری کنند . اعلیحضرت اخذ تصمیم در این مورد را به تفکر مجددی محول فرمودند .

جغرافیائی و همجواری کشور با متفقین ملحوظ می داشت .

عکس

ص: 129

شدت واکنش ایران شدند و از تکرار اینگونه اعمال در خلیج فارس احتراز جستند . همچنین دولت انگلستان خود شاهد بود که در انقلاب عراق که در بهار 1320 اتفاق افتاد و رشید عالی گیلانی به محور برلن و رم ملحق شد و بر انگلیس قیام کرد و بعد به ایران پناهنده شد ، با همه تقاضاهایی که دولت آلمان برای پاره ای مساعدتها از قبیل اجازه صدور بنزین و تسهیلاتی در عبور و مرور مرزی بین ایران و عراق می کرد ، دولت شاهنشاهی از هرگونه مساعدت امتناع ورزید و بیطرفی مطلق را معمول داشت چنانکه به یک نفر نماینده سیاسی که دولت آلمان می خواست او را از طریق ایران به سفارت خود در بغداد بفرستد اجازه عبور نداد و بهنگام پناهندگی رشید عالی گیلانی و مفتی فلسطین و همراهان آنان نیز از هرگونه تشبث و تحریک ممانعت کرد تا از راه ترکیه بیرون رفتند .

این قضایا که در طی یک ماه پیش از حمله به ایران رخ داده بود بخوبی نشان می داد که ایران جز حفظ بیطرفی و امنیت خود منظوری ندارد و مخصوصاً نسبت به همسایگان همواره حسن مناسبات و روابط دوستانه را رعایت می کند .

نکته دیگری که بری بودن ایران را از اندیشهٔ مخاصمه و کشمکش با همسایگان کاملاً ثابت می کند این است که مقارن هجوم ناگهانی ارتشهای خارجی هنوز یک عده از آلمانیها در محل کار خود در کارخانه ها و ساختمانها و راه آهن و طرق و شوارع و غیره بودند ولی کوچکترین عمل خرابکارانه و کارشکنی از ناحیه آنان اتفاق نیفتاد در صورتی که اگر این افراد قصد تحریک و تشبثهای زیانبار داشتند بخوبی قادر به انجام دادن این گونه اعمال بودند و با توجه به اصول انضباط حزبی و نظام محکمی که در میان آلمانیها برقرار بود بی شک در دقایق آخر دست به چنین کارهایی می زدند و سپس فرار کرده ، متفرق می شدند . بهر حال در آن ایام حتی یک مورد از اینگونه حوادث صورت وقوع نیافت تا مؤید تظاهرات مخالفت آمیز دولتهای مجاور بشود .

گرچه کیفیت طرح قضایای ایران و طرز رفتار و کارهای حق شکنانه دو دولت همسایه نسبت به این کشور با عنوانهای نادرست و بهانه های بی اساس

ص: 130

بسیار تعجب آور و مخالف اصول معمول بین المللی و موازین اخلاقی و احساسات انسانی بود ولی ملاحظه یک جمله از کتاب « ادوارد گریک » سیاستمدار انگلیس که به وزارت خاورمیانه منصوب شده بود این تعجب و علل اینگونه اعمال دول زورمند را بخوبی روشن و توجیه می کند . او می نویسد :

« افریقای شمالی در سال 1942 میلادی تحت اشغال آلمانیها نبود با این حال ما بی ذره ای ملاحظه و خجالت خود را در اشغال آنجا محق دانستیم . »

علاوه بر شواهد و سوابق موجود در ایران در خارج نیز نویسندگان مقامهای رسمی حتی برخی از کسانی که خود نقشه اشغال ایران را طرح کرده بودند مطالبی نوشته اند که از آن جمله است نوشته های چرچیل نخست وزیر انگلستان که در جلد سوم از کتاب دوم خود راجع به جنگ جهانی بتفصیل آورده و در باب نقشه حمله به ایران و منافع سوق الجیشی این اقدام توضیحی مستوفی داده است که مفاد قسمتی از آن چنین است :

« بدین گونه عملیاتی که از طرف نیروهای کثیر ما بر ضد یک کشور ضعیف و قدیم آغاز شده بود پایان یافت و چون انگلستان و روسیه برای حفظ موجودیت و حیات خود جنگ می کردند در چنین جنگی هر عملی جایز است . »

پس از هجوم متفقین به ایران که افکار عمومی جهان آزاد را سخت برآشفت و این اقدام را بشدت تقبیح کردند « آنتونی ایدن » وزیر خارجه انگلستان شش روز پس از آن واقعه شوم برای تسکین بخشیدن به افکار خشمگین در شهر « کاون تری » نطق مفصلی ایراد کرد مبنی بر اینکه متفقین حسن نیت و علاقه کامل به استقلال و امنیت و ترقی ایران دارند و علت حمله به ایران را ، همچنان مانند سابق ، وجود آلمانیها در ایران جلوه داد و گفت که دولت ایران در مورد اخراج اتباع آلمان به عذر و بهانه متوسل می شد و اقدامی نمی کرد . اما چنانکه گذشت حقیقت این است که ایران اقدامهای اطمینان بخشی در این مورد کرده و آنها را به آگاهی نمایندگان انگلیس و روس رسانیده بود و خصوصاً خروج همهٔ آلمانیها چهار روز پیش از حمله به ایران رسماً اعلام شده بود . لذا اظهارات

ص: 131

« آنتونی ایدن » با حقیقت مطابقت نداشت و مقصود اصلی همان بود که چرچیل در مجلس آن کشور اظهار کرد و خلاصه آن چنین است :

« من شک ندارم که اینگونه اقدامهای به نسبت شدیدی را که ما در این مورد ( مورد ایران ) درست شمرده و بکار بسته ایم تصویب خواهید کرد . با اشغال ایران ما خواهیم توانست خود را به جناح ارتش شوروی برسانیم و نیروهای هوائی و زمینی خود را در این میدان وارد کارزار کنیم و با در دست داشتن این کشور مانع تازه ای در برابر پیشرفت نازیها بسوی خاور بوجود آوریم . بدین وسیله ما توانسته ایم هزاران میل اراضی هندوستان را از بلای جنگ محفوظ نگهداریم . اکنون جبهۀ متفقین صورت هلال بزرگی را دارد که از اقیانوس منجمد شمالی تا طبرق در صحرای افریقا کشیده شده است و آن قسمت از این جبهه که به ما تعلق دارد ، توسط ارتش انگلیس ، که هر روز بیشتر از روز پیش ساز و برگ و مهمات از انگلستان و آمریکا و هندوستان و استرالیا دریافت می کند ، نگاهداری خواهد شد و نیروهای ما در اقیانوس منجمد شمالی و اقیانوس هند بکار خواهند برد . »

اداره مطبوعات سفارت انگلیس در تهران نیز طی مقاله ای تحت عنوان « نشر اسکناس » چنین نوشت :

« اما راجع به ایران باید گفت که وضع جغرافیائی این کشور ترتیب خاصی برای مردم آن بوجود آورده است و چون منافع حیاتی متفقین با منافع ایران تماس دارد و متفقین تا آنجا که برای آزادی کلیه جهان که ایران هم جزئی از آن بشمار می رود ، از هیچ اقدامی ، که شکست دشمن را تسریع کند ، چشم پوشی نمی کنند لذا این کشور را که در مسیر یکی از عمده راههایی قرار گرفته که می توان به روسیه مهمات و کالا رسانید ، تحت اشغال در آورده است . »

رادیو لندن در پانزدهم اکتبر 1942 خبری از قول مخبر تایمز در تهران منتشر کرد که خلاصه آن اینگونه بوده است :

« متفقین در اشغال ایران سه منظور داشته اند : نخست می خواستند از نفوذ آلمان جلوگیری کنند دو دیگر آنکه تصمیم داشتند منابع نفت ایران و عراق را

ص: 132

حفظ و حراست کنند ، سه دیگر قصدشان این بود که موضوع حمل و نقل مواد لازم را به روسیه توسعه دهند . این نکته اخیر بزودی مطمح نظر آنها و جائز اهمیت واقع شد . »

سپس همین مخبر از قول «شریدن آمریکایی که مستشار وزارت خوار بار ایران بود اضافه کرده بود :

« موقع جغرافیائی ایران بگونه ای است که دول متفق را ناگزیر ساخته است که راه آهن و شوارع ایران را برای رساندن مهمات به جماهیر شوروی مورد استفاده قرار دهند و برای ایران بحران حمل و نقل بوجود آورند . »

( پایان خاطره علی منصور )

وزارت خارجه ) آهسته گوشی را روی تلفن گذاشته و بفکر فرو رفتم . هزار و یک سئوال مغز مرا را احاطه کرده بود . این وقت شب دیگر چه خبر مهمی رسید ... کجا باید برویم ... چرا اینقدر سربسته حرف زد ؟ .. چرا ؟

در اینکه خود آقای منصور الملک تلفن میکرد تردید نبود .

بالاخره برخاستم . لوازم ریش تراشی را فراهم کردم شروع به اصلاح صورت خود نمودم .

هنوز نیمی از صورت خود را نتراشیده بودم که اتومبیل آقای منصور جلو ایوان توقف کرد و نخست وزیر با قیافه در هم و ناراحت از آن پیاده شد .

طی چند لحظه گفتگو ، نخست وزیر جریان ملاقات خود را با سفرای روس و انگلیس برای من که کفیل وزارت امور خارجه بودم شرح داد و اضافه کرد که باید برای عرض گزارش خدمت اعلیحضرت برویم .

قدری فکر کردم و جواب دادم : بنده حاضرم ولی یک دقیقه اجازه بدهید که صورتم را اصلاح کنم .

آقای منصور با کمی ناراحتی گفت : دیر می شود ، دیر می شود .

همانطور که مشغول تراشیدن ریش خود بودم اظهار داشتم : پس شما شخصاً شرفیاب شوید .

آقای منصور جواب داد : خیر باید به اتفاق برویم !

بالاخره قرار شد آقای منصور به سعد آباد برود و تا وقتی اجازه شرفیابی بخواهد من نیز خود را بحضور شاه برسانم .

آقای منصور رفت و من هم با سرعت خود را مرتب کرده و چند دقیقه بعد کاخ سعد آباد به وی پیوستم و هر دو بالاتفاق وارد اتاق اعلیحضرت فقید شدیم .

شاه فقید بمحض مشاهده نخست وزیر و کفیل وزارت خارجه پرسید : هان ؛ بگوئید باز چه خبر است ؟

آقای منصور چند جمله بعرض رسانید که طبق اظهار سفرای روس و انگلیس قشون متفقین بیطرفی ایران را نقض کرده و از مرزها گذشته اند .

ص: 134

شاه بطرز فوق العاده محسوسی ناراحت شد . با مشت روی میز آبنوس کوبیده و در حالی که رنگ چهره اش تغییر کرده بود ، فریاد زد :

- چرا ، چرا ؟ علت این عمل غیر مترقبه چیست ؟ ما که با اینها همه جور به مسالمت رفتار کرده ایم . دیگر چه می خواهند ؟

بعد رو به من کرده و گفتند : بروید سفرای آنها را پیش من بیاورید .

می خواهم ببینم این چه حرکت ناشایسته ایست ؟

از حضور شاه مرخص شدیم .

آقای منصور به تهران رفت که هیأت دولت را برای تشکیل جلسه فوق العاده خبر کند و من هم راه منزل خود را پیش گرفتم تا سفرای شوروی و انگلیس را پیدا کرده به حضور شاه ببرم .

عکس

ص: 136

وقتی شاه به اظهارات خود خاتمه داد بولارد و اسمیرنوف چند دقیقه ای نجوی کردند و بالاخره اسمیرنوف رشته کلام را بدست گرفت و از مشکلات کار متفقین در ایران سخن گفت . بولارد هم حرفهای همکارش را با اشاره سرتأیید می کرد و در این میان اعلیحضرت فقید با قیافه متأثر به چهره آن دو خیره شده بود .

بالاخره در حالی که بولارد سعی داشت به شاه وانمود کند که کار از کار گذشته و دیگر بحث در این زمینه نتیجه ای نخواهد داشت ، شاه از آنها قول گرفت که ظرف کوتاهترین فرصت با دولتهای متبوع خود تماس گرفته و « علت » اقدام به نقض بیطرفی ایران را سئوال کنند .

آن روز گذشت و شاه در انتظار آن بود که پاسخ سفرای روس و انگلیس از « مسکو » و « لندن » برسد تا علت حمله ناگهانی به مرزهای بلا دفاع ایران روشن شود ...

شاه ، دولت و مجلس ایران منتظر بودند که سفرای روس و انگلیس « علت » حمله ناگهانی به خاک ایران را روشن سازند .

اگر « علت » تهاجم متفقين و نقض بیطرفی ایران معلوم می شد شاید خیلی از مشکلات از میان می رفت و خیلی ابهامات آشکار می گردید .

اما سفرای روس و انگلیس با وجود قول صریحی که به شاه داده بودند از توضیح علت حمله به خاک ایران طفره می رفتند .

روز پنجم شهریور ماه درست دو روز بعد از آنکه قوای متفقین از شمال و جنوب کشور ما را دستخوش تهاجم قرار داده بودند اعلیحضرت فقید اینجانب را احضار کرد و به من تکلیف نمود که شخصاً با « اسمیرنوف » سفیر کبیر شوروی وارد گفتگو شوم و علت حمله به خاک ایران را از زیر زبان وی بیرون بکشم .

چند روز پیش از این ، گزارش محرمانه ای به دولت ایران رسیده بود که طرح حمله به خاک ایران در ابتدای امر از طرف وزارت خارجه انگلستان ریخته شده و روسها با اشکال حاضر به قبول و انجام آن شده اند .

این گزارش حاکی از این بود که روسها تا بیست روز قبل از سوم شهریور

ص: 138

هنوز نمی دانسته اند که باید قشون آنها از مرزهای شمالی ایران بگذرد و بطرف پایتخت ایران بحرکت درآید .

روسها می گفتند : در حالی که قشون هیتلر قسمت اعظم اوکرائین را در تصرف دارد و ارتش سرخ در چند جبهه مشغول مقابله با نیروی مهاجم آلمان می باشد ، حمله به خاک ایران با وجود قشون مجهزی که در تحت امر و فرمان رضاشاه قرار دارد معقول بنظر نمی رسد . اما انگلیسها با اصرار و ابرام خاطر آنها را آسوده ساختند و اطمینان دادند که با نقشه دقیقی قشون ایران را غافلگیر خواهند نمود .

وصول این گزارش سبب شد که اعلیحضرت فقید به من تکلیف نماید مستقیما با سفیر روس وارد مذاکره شوم شاید این مذاکره به نقطه مطلوب منجر و چیزی از اسرار مکتومه دستگیر دولت ایران گردد .

صبح روز پنجم شهریور از « اسمیرنوف » سفیر شوروی وقت ملاقات خواسته شد و طبق قراری که گذارده شد ، نیمساعت بعد اتومبیل وزارت خارجه در مقابل سفارت شوروی توقف کرد و بقصد ملاقات با « اسمیرنوف » به داخل سفارت پای نهادم .

اسمیرنوف که شخصاً مردی ملایم مهربان و خوش مشرب بود ، تا جلوی اتاق به استقبال میهمان خود آمد و پس از انجام تعارفات معمولی به « حمید سیاح » مدیرکل وقت وزارت خارجه که بعنوان مترجم همراه من آمده بود اظهار داشت : من برای شنیدن مطالب آماده هستم .

شروع به صحبت کردم ، به روابط تاریخی ایران و روس ، رفتار صمیمانه ای که بعد از انقلاب اکتبر شور و یها نسبت به همسایگان خود پیش گرفته اند اشاره کرده و دست آخر گفتم :

ما می خواهیم که شما علت حمله ناگهانی به خاک ایران را روشن نمائید . زیرا وضع ما و شما چه از لحاظ تاریخی و چه از جنبه جغرافیائی ایجاب می کند که با هم روابط دوستانه داشته باشیم در حالی که شما سربازان خود را

ص: 139

واداشته اید از شمال به مرزهای بلا دفاع ایران حمله کنند ، خانه های مردم را گلوله -باران کنند و امنیت شهرها را مختل سازند ، در حالی که ما گزارشی در دست داریم که بموجب آن این عمل شما از روی رضا و رغبت انجام نگرفته است .

در تمام این مدت « اسمیرنوف » سراپا گوش بود و با انگشتهای خود بازی می کرد ، وقتی صحبت من بپایان رسید ، آهسته گفت :

- چرا شما تا کنون شخصاً مرا ملاقات نکردید تا در این خصوص تصمیمات بهتری اتخاذ کنیم ؟

جواب دادم :

- من زبان روسی نمی دانم و اکثر با آقای « بولارد » سفیر انگلیس به زبان فرانسه صحبت می کنم در حالی که ایشان جواب قانع کننده ای به ما نداده اند یا جوابی نداشتند که بدهند .

« اسمیرنوف » سری تکان داد و گفت :

« من قسمت عمده مطالب شما را قبول می کنم ولی ما هم از دولت شما گله هائی داریم که ... »

بعد ، شروع به گله گزاری نمود و قریب یک ساعت از سیاست دولت ایران شکوه کرد تا آنجا که بالاخره اظهار داشت :

بهر صورت من حاضرم کارها را طوری ترتیب دهم که سربازان شوروی عملیات نظامی را در مرزهای ایران موقوف سازند بشرط آنکه دولت ایران نیز تعهد کند که اهالی مزاحم سربازان و افراد منتسب به نیروی سرخ نشوند و از مهربانی و کمک نسبت به آلمانها خودداری کنند .

روی این قول و قرار ، با سفیر شوروی خداحافظی کرده و یکسر بطرف باغ مسکونی خود حرکت کردم .

وقتی زیر و روی مذاکرات خود را با سفیر روس سنجیدم و اظهارات او را بدقت بررسی نمودم ، به فکرم رسید که شاید مصلحت ایران در ترک سیاست بیطرفی باشد .

ص: 140

این فکر کم کم در من قوت گرفت تا بالاخره مصمم شدم فکر خود را با اعلیحضرت فقید در میان بگذارم . دو ساعت بعد از ظهر نزد شاه بودم .

شاه با دقت گزارش ملاقات مرا با سفیر شوروی گوش کرد و هنگامی که گفتم : « عقیده دارم که اعلیحضرت همایونی موافقت فرمایند از سیاست بیطرفی عدول کنیم . »

شاه لحظه ای به من نگریست و در حالی که با تأثر سرش را تکان می داد اظهار داشت :

« هر چه می خواهید بکنید ، هر چه مصلحت می دانید انجام دهید ... اگر مصلحت اینست که بیطرفی را بشکنیم ، همین حالا بروید و اعلام یکطرفی کنید ... »

دوباره رشته کلام را بدست گرفتم و گفتم :

« بنظر چاکر بهتر است برای این کار ، کابینه دیگری مأمور شود . »

شاه که قدری از این پیشنهاد ، یکه خورده بود با تعجب پرسید : چرا ؟

جواب دادم : زیرا این کابینه قبلا اعلام بیطرفی کرده بود و معقول نیست همین کابینه با همین فورم از قول خود عدول کند و سیاست یکطرفی اعلام نماید .

شاه ساکت ماند . لحظه ای با نوک عصای خود شنهای یکی از باغچه های سعد آباد را زیرور و کرد و سپس با صدای گرفته ای اظهار داشت :

- پس من چکاره ام؟

جواب دادم : اعلیحضرت مافوق اینحرفها هستند ، دولتها تحت امر اعلیحضرت هستند و وقتی سیاست دولتی مورد نظر اعلیحضرت قرار نگرفت دولت جدیدی را مأمور می فرمایند که سیاست جدیدی را اتخاذ و اعمال کند .

شاه پله های قصر را پیش گرفت و در حالی که بطرف اتاق کار خود می رفت اظهار نمود : « برو منصور را پیش من بیاور . »

از قصر سعد آباد خارج شدم و نیمساعت بعد همراه آقای منصور الملک مراجعت کردم .

ص: 141

اعلیحضرت در باغ قدم می زد و هنگامی که چشمش به نخست وزیر افتاد ، بی تامل گفت :

من عقیده دارم که شما استعفا بدهید .

آقای منصور که در باطن از این پیشنهاد راضی بود ، سرش را خم کرد و گفت : الساعه به شهر می روم و استعفای دولت را تقدیم می کنم . آقای منصور به شهر بازگشت و من نزد اعلیحضرت ماندم .

لحظه ای بحرانی و اضطراب انگیز گذشت ، شاه اخمهایش را درهم کشیده و روی چمنهای سعد آباد قدم می زد و شاخ و برگ شمشادهای کنار باغچه را با دست نوازش می کرد و حوادث دو روزه اخیر مثل پرده سینما از خاطرش می گذشت .

بعد ناگهان ایستاد و به من که دو قدم دورتر - کنار باغچه - ایستاده بودم گفت : منصور که رفت ، بنظر تو حالا چه کسی برای نخست وزیری مناسب است ؟

من که منتظر چنین سئوالی بودم آهسته گفتم : قربان بنظر می رسد آقای فروغی از همه شایسته تر باشد .

شاه که منتظر چنین جوابی نبود ، حالت تعجبی روی چهره اش موج انداخت و با لحن تندی اظهار داشت :

« خیر ، پیشنهاد خوبی نبود » .

لحظه ای به سکوت گذشت و مجدداً اظهار کردم :

« آهی و سهیلی هم شایسته هستند ، اما انتخاب فروغی بنظر چاکر پسندیده تر است . »

شاه کمی ناراحت بنظر میرسید میل نداشت دیگر از فروغی صحبتی شود و برای آنکه به این بحث خاتمه دهد اظهار داشت :

فروغی پیر شده ، قدرت کار کردن ندارد . حالا تو برو استعفای دولت را به روزنامه ها بده تا من هم قدری فکر کنم . بعد که برگشتی هیأت دولت را هم با خودت بیاور .

ص: 142

وزرا به انتظار اخباری که از نقاط مختلف کشور می رسید در کاخ گلستان اجتماع کرده بودند و بطور خصوصی درباره حوادث و جریانات روز و سرنوشت ایران و طرز اشغال پایتخت گفتگو داشتند .

چند دقیقه قبل اطلاع رسیده بود که منصور الملک استعفا کرده و استعفای او مورد قبول اعلیحضرت قرار گرفته است . با استعفای نخست وزیر تکلیف دولت هم معلوم بود . ولی وز را در چنان وضع بحرانی ، تصمیم گرفته بودند تا تعیین تكليف قطعی متفرق نشوند .

در این میان من به جمع ایشان پیوستم و پس از مذاکرات مختصری قرار شد آقای علی معتمدی که آن روز معاونت نخست وزیر را برعهده داشت خبر استعفای نخست وزیر را در اختیار جراید قرار دهد و سایر وزرا به اتفاق من به حضور اعلیحضرت شاه شرفیاب گردیدند .

قبل از آنکه وزرا کاخ گلستان را ترک گویند ، من جریان مذاکرات خود را با اعلیحضرت درباره رئیس دولت جدید با ایشان در میان نهادم و اظهار داشتم که من آقایان فروغی ، آهی و سهیلی را برای عهده دار شدن امور مملکت پیشنهاد کرده ام . مرحوم آهی که عضو ارشد کابینه بود از رفقای خود خواهش کرد که دور او را قلم بگیرند و سهیلی نیز از قبول مسئولیت عذر خواست . بدین جهت متفقاً قرار گذاشتیم که هنگام شرفیابی مرحوم فروغی را نامزد زمامداری نمائیم .

ساعتی بعد وزرا در اتاقی که جلسه هیأت وزیران در پیشگاه اعلیحضرت تشکیل می شد اجتماع کردند و اعلیحضرت بمحض ورود به اتاق و مواجهه با اعضای دولت خطاب به مرحوم آهی گفت :

« تو باید کابینه را تشکیل بدهی . »

مرحوم آهی طی چند جمله کوتاه شاه را متقاعد ساخت که بهتر است کسی غیر از اعضای کابینه فعلی مأمور تشکیل کابینه شود .

شاه پرسید : بنظر شما چه کسی شایسته است ؟

همه یکزبان گفتند : آقای فروغی .

ص: 143

شاه سری تکان داد و گفت: فروغی پیر شده است چرا وثوق الدوله را پیشنهاد نمی کنید ؟

عده ای گفتند وثوق الدوله در تهران نیست و بالاخره با مذاکرات زیاد شاه قبول کرد که فروغی را مأمور تشکیل کابینه نماید و به یکی از وز را مأموریت داد که فروغی را بحضور ایشان احضار کند .

آن روز ، نصر الله انتظام ریاست تشریفات وزارت دربار را برعهده داشت و از ایشان خواهش شد که مراتب را به مرحوم فروغی اطلاع دهد .

انتظام به چند نقطه تلفن کرد و بالاخره فروغی را پیدا کرد . تازه معلوم شد که اتومبیل ندارد و بدینجهت اتومبیل یکی از وز را بدنبال ایشان رفت .

نیم ساعت گذشت و در حالی که وز را مشغول گزارش وقایع روز بودند ، درب تالار گشوده شد و مرحوم فروغی در حالی که دستش را روی دست گذارده بود ، در آستانه در ظاهر گردید .

ابتدا تعظیمی کرد و سپس همانجا در کنار در ایستاد . شاه زیر چشم نگاهی به او کرد و در این حال قطره اشکی که دور چشمهای فروغی حلقه زده بود از دیده تیزبین اعلیحضرت پوشیده نماند . این بود که با حالت تأثر از جای برخاست . در حالی که به فروغی نزدیک می شد اظهار نمود : می خواهم تشکیل کابینه را بعهده شما واگذار کنم .

فروغی لحظه ای سکوت کرد و آنگاه با لحن آهسته گفت : « قربان ، چاکر پیر شده ام و بنیه کار کردن ندارم . مدتیست که مریض هم شده ام و اگر اجازه فرمائید از اینکار معذور باشم . »

شاه پاسخ داد : بیا بنشین ، اینها به تو کمک خواهند کرد .

بهر تقدیر ، فروغی راضی شد و پس از مذاکرات طولانی و تذکراتی که شاه داد هیأت دولت به اتفاق فروغی از کاخ سعد آباد خارج شدند و برای تشکیل کابینه یک راست به باغ دولتشاهی ( منزل این جانب ) رفتند .

دست بر قضا ، آن شب برق تهران بر طبق اعلامیه وزارت کشور برای

ص: 144

جلوگیری از خطر بمباران هوائی خاموش شده بود و بدین جهت بدنبال شمع فرستادیم و پس از آنکه دو شمع گچی فراهم شد ، مرحوم فروغی و دیگران کنار آن نشستند و در پرتو لرزان و نیمه روشن شمع اعضای کابینه را تعیین نمودند .

***

« بولارد » سفیر کبیر انگلستان یکی دو بار در ملاقاتهای شفاهی خود از کثرت اتباع آلمانی در ایران اظهار نگرانی نمود .

این اظهار برای ما که از جزئیات وضع آلمانیهای مقیم ایران و فعالیتها ، آمدورفت ها و اشتغالات مطلع بودیم تعجب آور بود چطور می شد با وجود مراقبت دقیقی که دستگاههای دول متفقین داشتند در کشوری بیطرف مثل ایران وجود معدودی اتباع آلمان باعث اضطراب شود ؟

هر طور بود گزارش این مذاکره به اطلاع اعلیحضرت فقید رسید و ایشان هم گرچه متعجب بودند لكن بمنظور رعایت احتیاط و با توجه به حساسیت وضع ، مطلب را مورد توجه کامل قرار دادند و فرمودند : ترتیبی داده شود که رفع نگرانی از سفیر انگلیس بعمل آید .

يكروز « بولارد » ضمن مطالب دیگری به من گفت :

« ستون پنجم آلمان در ایران علیه متفقین فعالیت می کند . »

من با تعجب از « بولارد » تقاضا کردم کلمه « ستون پنجم » را تفسیر کند و چون وی مثل اغلب اوقات جواب را به تبسمی برگزار کرد ، گفتم :

واژه « ستون پنجم » از جنگهای داخلی اسپانیا یادگار مانده است . بدین معنی که وقتی مارشال فرانکو از چهار طرف « مادرید » را محاصره کرده بود و بعبارت نظامی در چهار ستون پایتخت اسپانی را در زنجیر گرفته بود ، طی نطقی وضعیت جنگ را تشریح کرد و گفت : چهار ستون از لشکر ما مادرید را در محاصره دارند و ستون پنجمی هم در داخل شهر به پیشرفت ما کمک می کند که عبارتست از ستون آزادیخواهان داخل شهر مادرید .

بنابراین اطلاق چنین لغتی نسبت به اتباع آلمان در ایران در وضع حاضر

ص: 145

به عقیده ملت ایران کاملاً در حکم قیاس مع الفارق است . زیرا کشور ما در موقعیتی قرار دارد که سراسر مرزهای شمالی آن تحت مراقبت دولت شوروی است و در شرق و غرب ما نیز کشورهای عراق و افغانستان قرار دارند که روابط دوستی آنها با دولت انگلستان اظهر من الشمس می باشد ناحیه جنوبی هم که خلیج فارس و بحر عمان می باشد ، در حقیقت یکی از پایگاههای مهم نیروی دریائی انگلیس و هند است . بنابراین اگر ستون پنجمی در داخل ایران وجود داشته باشد چیزی غیر از اتباع آلمانی است .

سپس طبق آماری که در دست بود به وی گفتم : اتباع آلمان در ایران بر سه دسته اند :

یکدسته متخصصین و تکنسینهائی که مشغول نصب پاره ای کارخانجات می باشند و هر وقت کارشان به اتمام رسید حتی یکدقیقه هم در ایران نخواهند ماند .

دسته دوم بازرگانان آلمانی هستند که شما از عده و نحوه فعالیت آنها کم و بیش اطلاع دارید و تصور نمی کنم خطری از جانب این دسته متوجه متفقین باشد .

دسته سوم را کادر سیاسی و اعضای سفارت تشکیل می دهد که آنها هم مشخص و شناخته شده هستند .

با وصف این اگر دولتین انگلستان و روسیه روی این موضوع مصر باشند ما تعهد می کنیم که ظرف مدت بسیار کوتاهی وسایلی فراهم سازیم که عده اتباع آلمان در ایران بمقدار خیلی محدود تقلیل یابد .

« بولارد » رفت و من بحضور اعلیحضرت شرفیاب شدم و موضوع را با معظم له در میان نهادم . اعلیحضرت با مذاکرات ما موافقت نمودند و گفتند بروید هرطور مصلحت می دانید اقدام کنید بشرط آنکه قدمی از طریقه بیطرفی منحرف نشوید .

ما در انجام این منظور با سفارت آلمان وارد مذاکره شدیم و بخاطر دارم

ص: 146

که « اتل » سفیر کبیر آلمان وقتی موضوع را شنید اظهار داشت :

« ما حاضر نیستیم بخاطر چند نفر اتباع آلمان کشور شما در خطر بیفتد »

ما از این اظهار سفیر آلمان ممنون شدیم و بالاخره صورت اسامی اتباع آلمان بطور دقیق تهیه شده و قرار گذاشتیم که تقریبا دو ثلث آنها بچند دسته تقسیم و ظرف یکی دو هفته از خاک ایران خارج شوند .

در این میان ناگاه حادثه سوم شهریور پیش آمد و ما در حالی که مشغول تحقیق درباره علت تجاوز قوای متفقین به مرزهای ایران بودیم با کمال تعجب دریافتیم که سفرای روس و انگلیس فعالیت اتباع آلمانی را مستمسک و بهانه تجاوز به مرز ایران قرار می دهند .

آن روز گذشت و این قضیه همچنان در پرده ابهام باقی ماند تا آنکه در 21 سپتامبر 1941 چرچیل نطق مهمی در پارلمان انگلستان ایراد کرد و گفت :

« مهمترین وظیفه ما رساندن کمک به نیروی نظامی اتحاد جماهیر شوروی بود و برای این منظور نزدیکترین راه یعنی راه ، ایران را انتخاب کردیم . »

بعد که خاطرات چرچیل از جنگ جهانی دوم انتشار یافت هدف از حمله متفقین بشرحی که در زیر برای خوانندگان شرح داده می شود ، فاش گردید .

تجربه جنگ جهانی اول در موقعی که قشون هیتلر با سرعت شگفت آوری در داخل روسیه پیش می رفت انگلیسها را متوجه کرد که اگر به قشون شوروی کمک نرسد امکان پیروزی برای متفقین یک رؤیائی طلائی بیش نیست .

بدین منظور ناچار میباید راهی برای رساندن کمک انتخاب می کردند و این راه یکی از سه طریق زیر بود .

1 - راه آرکانترسک

2 - راه ولادی وستک

3 - راه ایران

راه اول شش ماه از سال دچار یخبندان بود و از این جهت در همان لحظه

ص: 147

اول دور آن را قلم گرفتند .

در انتخاب راه دوم نیز علاوه بر سایر اشکالات ، دو اشکال عمده وجود داشت . بدین معنی که محمولات می بایستی یازده هزار کیلومتر در خشکی طی کند تا بمقصد برسد و علاوه بر این انتخاب این راه ژاپن را که آنوقت با شوروی قرار داد عدم تجاوز داشت ، نگران می کرد . بدین سبب راه دوم هم بوسیده و کنار گذاشته شد .

می ماند طریق سوم یعنی راه ایران یا بقول چرچیل « کوتاهترین و بهترین راه موجود . »

این راه اسهل طرق بود . زیرا سفاین انگلیسی و امریکائی در دهانه خلیج فارس محمولات را تحویل راه آهن سرتاسری ایران می داد و راه آهن سرتاسری نیز این محمولات را در کنار بحر خزر « یا بقول چرچیل دریای داخلی روسیه ! » تخلیه می کرد و از آنجا یک راست با کشتی به دهانه « ولگا » حمل می نمود .

این بود که در اواخر ژوئیه 1941 قرار یک ملاقات محرمانه بین روزولت و چرچیل گذارده شد و بلافاصله رئیس جمهور آمریکا و نخست وزیر انگلستان در داخل یک ناو زیر دریائی در زیر آبهای اقیانوس اطلس یکدیگر را ملاقات کردند .

در این ملاقات مهم و سری مهم و سری که حتی نقطه وقوع آن نیز فاش نشد ، چرچیل و روزولت با حضور سران ستاد ارتشهای دو کشور و متخصصین فنی و نظامی نقشه جهان نما را پیش روی گذاشتند و برای اولین بار یکی از حاضرین روی کلمه « ایران » انگشت نهاد .

بعدها معلوم شد که در همان جلسه در همان رزمناو زیر دریائی بین سران دو کشور قرار اشغال ایران گذاشته شد و پس از آنکه هیأت وزیران انگلستان نیز بدان رأی دادند در بامداد سوم شهریور این نقشه شوم بمعرض اجرا گذارده شد .

چرچیل در فصلی از خاطرات خود به این راز تاریخی اشاره می کند و می نویسد :

ص: 148

« روز پانزدهم ژوئیه 1941 ( 20 تیر 1320 ) شورای وزیران انگلستان با حضور رؤسای ستادهای مشترک موضوع اقدام نظامی علیه ایران را مورد مطالعه قرار داد . »

همان تصمیمی که در یک رزمناو و زیر دریائی از طرف زمامداران امریکا و انگلیس اتخاذ شده بود .

یک سند دیگر نیز در تأیید این مطالب می توانم بیاورم و آن بند « دال » از یادداشتهای دول انگلیس و شوروی است که در تاریخ هشتم شهریور به دولت ایران تسلیم شد و طی آن صریحاً اظهار شده بود :

« د - دولت ایران بایستی تعهد نماید که مانعی در راه حمل و نقل لوازمی که شامل ادوات جنگی نیز خواهد شد و از وسط خاک ایران بین نیروهای انگلیس و شوروی بعمل خواهد آمد قرار نداده ، بلکه تعهد نماید وسایل تسهیل حمل و نقل این قبیل لوازم را که بوسیله راه با خط آهن یا از طریق هوا حمل می شوند فراهم سازد . »

بدین ترتیب با اشغال ایران راه رساندن کمک به نیروهای نظامی شوروی هموار شد و موفقیت قوای متفقین در جنگ جهانی دوم ، از همان روز اشغال ایران تا حدی مسجل گردید . »

لازم می دانم در اینجا از این اشخاص و کسانی که از روی بی اطلاعی مطالبی را عنوان کرده اند یا می کنند رفع شبهه کنم .

بیاد دارم که وقتی هیتلر به لهستان حمله ،برد دولت ایران اعلام بیطرفی کرد . در اینموقع روسها بهیچوجهی از وجوه ، نظری به شرکت ایران در مخاصمات نداشتند زیرا در آن هنگام که نمایندگان انگلیس و فرانسه در مسکو سرگرم مذاکره برای جلب همکاری روسیه بودند نمایندگان هیتلر نیز با شورویها مشغول مذاکره بودند که همین مذاکره به عقد یک قرار داد عدم تجاوز منتهی شد . بنابراین هر دو طرف نظری به ایران نداشتند و هر دو همسایه ( انگلیس و روس ) از اعلام بیطرفی این کشور بسیار خوشنود و خرسند بودند .

اما قوای هیتلر با پیشروی سریع خود در اروپا ، از یک سوی تا مرزهای اسپانیا ، از شمال تا دریای بالتیک و از جنوب تا آدریاتیک ، به کشورهای این قطعه یکی پس از دیگری دست انداخته و لهستان را بکلی تسخیر کرده بود . گرچه نیروهای روس تجهیزات کافی نداشتند ولی هیتلر ، از نگرانی و ملاحظه اینکه مبادا از پشت سر مورد حمله روسها واقع شود ، در این مورد نیز پیشدستی کرده و با قوائی که در مرزهای لهستان و شوروی داشت ، ناگهانی و شبانه به روسیه حمله برده بود .

در این چنین وضعی روسها که خود قرارداد عدم تجاوز با آلمان داشتند ، بهیچوجه نظری به این نداشتند که ایران هم شرکتی در کار داشته باشد و بعد از آن هم که آلمان از هر جهت پیشروی کرده بود یعنی در شمال افریقا قوای « رمل » تا العلمین پیش تاخته بود ، شبه جزیره کریمه را زیر پا داشت و تا شش فرسخی مسکو پیش رفته و از جنوب تا چاههای نفت باکو را در تصرف گرفته بود ، باز هم نظری نبود که ایران در این کارها شرکت و همکاری داشته باشد .

علل هجوم به ایران را آشکار می ساخت زیرا عادت چرچیل این بود که در هر قضیۀ مهمی که اتفاق می افتاد در مجلس آن را بمعرض افکار عمومی می گذاشت . چرچیل در آن جلسه گفت : در آخر ماه ژوئیه به من اطلاع دادند که رئیس جمهوری ایالات متحده آمریکا میل دارد مرا ملاقات کند تا درباره وضع عمومی جنگ و دنیا که راجع به منافع مشترک دو کشور باشد با هم مذاکره کنیم . چون اطمینان داشتم مجلس ملی با این ملاقات موافق است با کسب اجازه از پیشگاه پادشاه در کشتی زره پوشی در اقیانوس اطلس با هم ملاقات کردیم و تمام مسائل مهم مربوط به اوضاع پیش از جنگ و پس از جنگ را مورد بررسی قرار دادیم و با هم توافق حاصل کردیم . در این دیدار رئیس کل ستاد ارتش ، رئیس ستاد نیروی دریائی ، معاون ستاد نیروی هوائی و وزیر امور خارجه همراه من بودند و مشاوران فنی رئیس جمهوری آمریکا نیز در معیت او حضور داشتند .

چهار نکته مهم که دربارۀ آنها توافق حاصل شد یکی رساندن اسلحه به روسیه بود که بتواند در برابر حمله های هیتلر مقاومت کند . دیگر تعیین و تعریف اصول و مقاصدی بود که دو ملت انگلیس و آمریکا در بین هزاران مخاطره باید اتخاذ کنند . سوم سیاستی که در برابر ژاپن باید در پیش گرفته شود تا در شرق دور تجاوز بیشتری نکند و امنیت ما و آمریکا را در اقیانوس کبیر بخطر نیندازد . »

بنظر من قضیۀ ایران نکته چهارم بوده که در آن ملاقات مطرح شده تا بتوانند از این راه مددهای سریع و فوق العاده خود را به روسیه برسانند چنانکه خود چرچیل در بیانات خود در مورد نکته سوم می گوید : یکی از مسائل مورد توافق سیاستی است که برای مساعدت به روسیه لازم است .

چرچیل در این بیانات می گوید « قسمت اعظم کارخانه های شوروی بتصرف آلمان درآمده است و در مقابل ، جماهیر شوروی دارای ده تا پانزده میلیون سر باز است که باید تمام آنها را تسلیح و تجهیز کرد و بعلاوه عوامل دیگری هست که ما را محدود می کند و نسبت به آن هیچ راهی نداریم . مقصود از این عوامل زمان و فواصل جغرافیائی است .برای رسانیدن محمولات در اسرع وقت به روسیه

ص: 151

شوروی ، سه راه بیشتر باقی نمانده است اول راه اقیانوس منجمد شمالی فصل زمستان این خطر بود که در محاصره یخبندان قرار گیریم . دیگر راه « ولادی وستک » که ظاهراً ژاپن با آن موافق نبود و بعلاوه می بایست این محمولات یازده هزار کیلومتر با راه آهن حمل شود تا به مقصد برسد و سوم راه ایران است که از خلیج فارس که پس از طی هشتصد کیلومتر !! به بحر خزر می رسد و بحر خزر نیز به دریای داخلی منتهی می شود و روسها می توانند با قوای بحری کامل که دارند آنها را از طریق ولگا به قلب روسیه برسانند .

از این بیانات بخوبی بر می آید که به چه مناسبت آنها که از بیطرفی ما ابراز خوشنودی می کردند ناگهان و شبانه با یک روش غافلگیرانه از شمال و غرب و جنوب به ما حمله ور شدند .

وقتی به کاخ سلطنتی رسیدم نخست وزیر گفت : چنین اتفاقی افتاده و سفیر روس و انگلیس ساعت چهار بعد از نیمه شب آمدند و مرا بیدار کردند و گفتند : ما از طرف دولتهای متبوع خود مأموریت داریم به شما اطلاع دهیم که قوای ما از دو طرف به ایران وارد شده اند و در حال پیشروی هستند . پرسیدم : علت چیست ؟ گفتند ما علت را نمی دانیم .

هر دو به حضور اعلیحضرت باریافتیم و ماجرا را بعرض رساندیم .

اعلیحضرت بسیار متعجب شدند زیرا هیچ دلیلی برای این اقدام بنظرشان نرسید و خطاب به من فرمودند : « دلیل را نپرسیدید ؟ » عرض کردم : من شمیران بودم پیش من نیامدند در شهر پیش نخست وزیر رفتند و نخست وزیر به من اطلاع داد و متفقاً شرفیاب شدیم .فرمودند : « تو برو سفیر روس و انگلیس را بیار پیش من . »

بودند . بمحض ورود ما فرمودند : از آقایان بپرسید علت این کار چه بوده است ؟ ما که با هم خصومتی نداشتیم ؟ خیلی هم روابط مان خوب بوده است ؟

چون بولارد روسی می دانست به روسی با سفیر روس گفت و گویی کرد و پس از آنکه چیزهائی با هم گفتند بعرض رساندند : والله ما اطلاع نداریم علت چیست ؟ فقط می دانیم دولتهای متبوع ما دستور داده اند به دولت ایران اطلاع دهیم که قوای ما از دو طرف در پیشروی هستند .

من در وسط ایستاده بودم و ترجمانی می کردم . طرف راست من سفیر روس و در طرف چپ سفیر انگلیس ایستاده بودند . شاه همچنانکه به میز تکیه داده بود فرمود سه صندلی آوردند و اجازه داد بنشینیم . بعد به من فرمود : « به اینها بگو آخر من هم مسئولیت دارم باید بدانم که قوای شما برای چه آمده اند ، شما که به ما اعلام جنگ نکرده اید . ورود قوای خارجی یک اعلان جنگی می خواهد ، یک چیزی می خواهد ، یک دلیلی می خواهد . ما روابط مان خوب بود . »

دو سفیر جواب دادند ما اینها را نمی دانیم . اعلیحضرت گفتند : « نمی دانید که آخر من هم وظایفی دارم . اگر جنگی بود باید تکلیف خودم را بدانم اینکه نمی شود . اگر چیزی می خواستید چرا به ما نگفتید ؟ »

من به بولارد فشار آوردم و گفتم بهتر است پادشاه مملکت که از شما چیزی می پرسد چیزی بگوئید او دلیلی برای این کار شما می خواهد . بولارد نگاهی به اسمیرنوف کرد و گفت : بنظر ما قضیه مربوط به آلمانیهاست . اعلیحضرت فرمودند : « من همۀ آلمانیها را از ایران بیرون می کنم ، بعد چه می شود ؟ »

من فرمایش شاه را ترجمه کردم . باز آن دو نگاهی به هم کردند و پس از مذاکره گفتند : ما که نمی دانستیم . اجازه بدهید به دول متبوع خود تلگرافی اطلاع بدهیم و بعد نتیجه را به شما بگوئیم .

اعلیحضرت ما را مرخص کردند وقتی خواستم با آنها خارج شوم فرمودند :

« تو باش » . عرض کردم اینها با اتومبیل من آمده اند ، وسیله برای مراجعت ندارند ،

ص: 154

اجازه بفرمائید آنها را به اتومبیل برسانم و برگردم . فرمودند : « پس زود برگرد » . من آنها را رساندم و برگشتم . اعلیحضرت فرمودند : « تأکید کن زودتر جواب تلگرامشان بیاید . »

بود . زیرا فهرست اسامی همۀ آلمانیها در دست ما بود و همه تحت مراقبت بودند و عده آنان از هفتصد و چهل نفر تجاوز نمی کرد . آمار بولارد نیز با آمار ما مطابق بود ولی عده گروهها چهار بود یکی مأموران سیاسی ، که چون ما کشور بیطرف بودیم نمی توانستیم متعرض آنها بشویم ، گروه دیگر افراد فنی که در کارخانه هایی که از آلمان خریده بودیم کار می کردند ، قرار ما این بود که این گروه بیایند و کارخانه ها را نصب کنند و چند ماهی کار بکنند تا ببینیم کارخانه خوب کار می کند یا نه ؟ آنوقت باقی پولشان را بدهیم و آنها را به کشورشان برگردانیم . گروه سوم کسانی که رسماً در خدمت دولت ایران و مستخدم ما بودند ، و دسته چهارم جهانگردان و سیاحان که حداکثر می توانستند سه ماه اجازه توقف داشته باشند .

پیش از حمله به ایران گاهی بولارد می آمد و می گفت : آلمانیها ممکن است خطرهایی برای شما داشته باشند ؟ می گفتیم چه خطری ؟ می گفت : اینها ممکن است راه آهن را بترکانند . می گفتیم : دلیلی ندارد راه آهن را بترکانند . باز گاهی موضوع تکرار می شد .

روزی من این مطلب را بعرض اعلیحضرت رساندم . گفتند : « به او بگو تو بیشتر به راه آهن ما علاقه داری یا من که این همه برای کشیدنش زحمت کشیدم ؟ »

این بهانههای کوچک بی آنکه اصلاً مهم باشد بصورت یک بهانه عمده در آمد در حالی که از بیخ بی اساس بود . همان موقع که می گفتند عده آلمانیها در ایران زیاده از اندازه است ما صورت برداشتیم و بعد در صدد برآمدیم که همه را تحت مراقبت داشته باشیم . به سفیر آلمان نیز گفته که زمان جنگ است و باید مراقب اعمال خود باشند . به شهربانی دستور داده شده بود اقامت کسانی را که برای سیاحت آمده اند تجدید نکند و هر کس سه ماه مانده ، باید از ایران خارج شود . به مأموران فنی هم گفته بودیم که دیگر نیازی به وجودشان نیست و مراجعت کنند . وقتی حضرات ملاحظه کردند که موجبات بهانه جوئی منتفی شد با عجله و

ص: 156

شتاب تمام دست به آن اقدام ناجوانمردانه زدند تا بتوانند روسیه را مجهز و مسلح سازند و از فشار آلمان در غرب اروپا بکاهند ، نه آنکه چند آلمانی را از ایران بیرون کنند .

من واقعاً متأسف می شوم وقتی می بینم حتی اشخاص مهمی که خود را سیاستمدار می دانند تا این اندازه داوریهای سطحی و کودکانه می کنند و می گویند در سیاست رضا شاه اشتباه شده است چون همه می دانند که سیاست در آن موقع کاملاً به دست پادشاه بود و او هم بقدری دقیق بود که بهتر از هر کسی فرزند برومندشان شاهنشاه آریامهر بدان آگاهی دارند و همچنین هیچ کس بهتر از ایشان به آن قضایا واقف نیست و این را من چند بار در بیانات ایشان شنیده ام که بدقت علل این حمله را بیان فرموده اند .

راه آهن ما ، آذوقه ما ، جاده های ما صد هزار تفنگ برنوی ما ، کارخانه های اسلحه سازی ما را تصرف کردند . اگر رضا شاه بود نمی توانستند اینها را همینطور مفت و مجانی ببرند و می بایست قراردادی باشد ، خسارت بدهند ،بهای هر چیزی را بپردازند ...

پس از کناره گیری رضاشاه کبیر من در کابینه فروغی وزیر داخله بودم ، در هیأت دولت مطرح شد که روس و انگلیس باید جواب یادداشت ما را بدهند . بعد از فشاری که وارد آوردیم جواب دادند و من و فروغی و آهی جواب آنها را نوشتیم و در آن جوابیه آوردیم که شش ماه پس از پایان جنگ باید ایران را تخلیه کنند و غرامت ما را نیز بدهند . فروغی گفت همه باید این یادداشت را امضا کنید . سهیلی که وزیر خارجه شده بود ، خدایش بیامرزد ، زیر این بار نمی رفت . من گفتم اگر می خواهید من امضا می کنم و باید غرامت ما را بدهند . من در کار بودم و می دانم که هیچ چیز از سوی ما در کار نبوده و اینها فقط برای نفع خود که تجهیز و تسلیح نیروهای روسیه است به ایران آمده اند و تمام این کارها را کرده اند تا با رضاشاه سروکار نداشته باشند و آن پادشاه به ناچار از کشورش بیرون برود و اینها در غیبت او هر کاری می خواهند بکنند .

ص: 157

( 25 اوت سوم شهریور 1320 )

یادداشت مولوتف وزیر خارجه شوروی به سفیر ایران در مسکو

روز 25 اوت مولوتف یادداشتی از طرف دولت شوروی به محمد ساعد مراغه ای سفیر کبیر ایران در مسکو تسلیم کرده و در آن علل تصمیم دولت شوروی را دایر به اعزام نیرو به ایران توضیح داده بود .

در این یادداشت خاطرنشان شده است که این تصمیم جنبۀ تجاوز آمیز ندارد و همینکه خطری که متوجه کشور شوروی است مرتفع گردد ، نیروی شوروی از خاک ایران خارج خواهد شد . از طرف دیگر در این یادداشت اشعار می دارد از هنگامی که حکومت اشتراکی در روسیه روی کار آمد دولت شوروی استقلال و تمامیت مطلق ایران را برسمیت شناخت .

بموجب قراردادهای چهارم فوریه 1918 و بیست و ششم ژوئیه 1919 کلیه حقوقی که روسیه تزاری نسبت به ایران داشت معین گردید . تمامیت کامل ایران برسمیت شناخته شد . دولت شوروی کلیه بنگاههای عمومی روسی را به ایران واگذاشت و با این دولت قراردادهای بازرگانی که روابط دو کشور را بیش از پیش تقویت می کرد منعقد ساخت .اخیراً نیز دولت شوروی به ایران اطلاع داد که حاضر است کلیه مواد صنعتی لازم این کشور را در دسترس وی بگذارد . با وجود این دولت شوروی از تاریخ 26 فوریه 1921 همواره بیم آن داشت که روزی سرزمین ایران مبدأ حمله علیه شوروی قرار گیرد . در پیمانی که در آن هنگام بین این دو دولت منعقد گردید ، اشعار شده بود که اگر دولت ثالثی قصد اشغال ایران را داشته باشد ، یا اینکه کشور ایران نتواند در مقابل چنین قصدی از استقلال خود دفاع کند ، دولت شوروی حق خواهد داشت نیروی خود را وارد خاک ایران کند و در عین حال تعهد می کرد که بلافاصله پس از رفع خطر این نیرو را باز خواند .

اخیراً مخصوصاً از هنگام حمله آلمان به شوروی فعالیت عمال آلمانی در ایران امنیت دولت شوروی را از این جهت بخطر انداخته بود . زیرا آلمانها در اداره امور ایران نفوذ کامل یافته و این نفوذ را بر علیه منافع دولت شوروی بکار می برند .

ص: 158

سپس یادداشت دولت شوروی عمال مهم آلمانی و بنگاههای بازرگانی و صنعتی آلمان را که در ایران مشغول کار بودند نام برده و تذکر می دهد که عموم آنها بر علیه دولت شوروی ابراز فعالیت می کنند چون خطر فعالیت عمال آلمانی کم نشده و دولت ایران نیز اقدامات لازمتری برای جلوگیری از آنها نکرده است دولت شوروی ناگزیر شده است نیروی خود را وارد خاک ایران سازد . »

به مرکز حملات نظامی بر علیه اتحاد جماهیر شوروی نماید .

ایران که یک دولت بیطرف و دوست دولت شوروی بوده همه گونه اقدامات نموده که از خطرات محتمله از وجود بعضی عناصر خارجی مقیمین ایران جلوگیری نماید .

پیشنهادات دولت شوروی در تاریخ 26 ژوئن و 19 ژوئیه و 16 ماه اوت برای جلب توجه دولت ایران به وضعیت بوده و مقدمۀ اخطار رسمی 25 اوت جاری محسوب می شود .

دولت ایران با اینکه شکل این پیشنهادات با طرز عادی و مناسبات سیاسی بین کشورهای مستقل موافقت نداشته معهذا نظر به مناسبات دوستانه با اتحاد جماهیر شوروی اقدامات فوق العاده مؤثر و فوری که بدون شک به نتیجه مرضی الطرفین می رسید بعمل آورده . از مطالعه دقیق تمام اقدامات معموله از طرف دولت ایران من شخصاً به این نتیجه رسیدم که تا 15 سپتامبر امسال آخرین طبقه اشخاصی که از نقطه شوروی خطرناک تشخیص داده شده اند می بایستی از مرزهای ایران خارج گردند .

شایان تأسف است که دولت شوروی منتظر نتایج اقدامات فوری و مؤثری که دولت ایران با در نظر گرفتن بیطرفی خود بعمل می آورد نگردید .

از طرف اتحاد جماهیر شوروی و همچنین دولت انگلیس راجع به محترم شمردن حقوق حاکمیت و تمامیت ارضی و مصونیت و استقلال و بیطرفی ایران اطمینان داده شده بود و دولت ایران نیز کاملاً اعتماد به این اطمینانها داشت .

نظر بمراتب مذكوره بعنوان سفیر کبیر ایران آقای کمیسر امور خارجه از شما خواهشمندم برای حل دوستانه قضیه حرکت دستجات قشونی را در خاک ایران موقوف داشته و به احترام حق حاکمیت و بیطرفی ایران فرصت دهید که اقدامات ایران برای اعزام اشخاص مذکوره در یادداشت 25 اوت در مدت مذکوره در بالا جریان معقول و طبیعی خود را پیدا کند .

ضمناً با اعتقاد کامل به اطمینانهای دولت شوروی در باب اینکه قشون

ص: 160

شوروى بمحض رفع خطرات از خاک ایران خارج خواهد شد و نظر به اینکه خارجیانی که برای دولت شوروی و انگلیس خطرناک تشخیص داده شده اند عنقریب از خاک ایران خارج خواهند شد ، از شما خواهشمندم اقدامات لازمه بنمائید که قسمتهای قشون سرخ که داخل ایران شده اند به مرز شوروی برگردند و در حال حاضر از طرفیت با نیروی ایران که مدافع مصونیت خاک خود می باشد خودداری کنند .

با تأئید عدم موافقت یا تفسیر غیر صحیح ماده 6 عهدنامه دوستی 1921 و اعتراض بسوق موقتی قشون شوروی به خاک ایران آقای کمیسر خارجه به شما اطمینان می دهم در صورت احترام کامل حقوق حاکمیت و تمامیت ارضی و استقلال و مصونیت فردی ایران دولت متبوعۀ من همه گونه اقدامات را برای تشیید مناسبات دوستانه و اقتصادی بین ایران و دولت شوروی بعمل خواهد آورد .

با تجدید احترامات - سفیر کبیر ایران محمد ساعد »

شود . بعرض رسانیدم در این موقع حساس و باریک صلاح و مصلحت مملکت اقتضا می کند شخص با تجربه و کارآمدی مأمور تشکیل کابینه شود . سؤال نمودند : بنظر شما چه کسی در این موقع شایسته این مقام است ؟ . گفتم : بهتر از ذکاء الملک فروغی شخص دیگر را سراغ ندارم . سؤال کردند فروغی چه می کند ؟ کجاست ؟ و حال و احوال او چگونه می باشد ؟ گفتم : اطلاع دقیق از حال مزاجی او ندارم و آنچه مسلم است در تهران مقیم می باشد . فرمودند : به دفتر کار خود بروید و از آنجا در مقام تحقیق از وضع فروغی برآئید و بهرحال آنچه مسلم است فروغی پیر شده و گمان نمی کنم استعداد کار کردن داشته باشد .

من به دفتر کار خود در عمارت ییلاقی وزارت در بار رفتم و از آنجا با فروغی ( ذکاء الملک ) وسیله تلفن تماس برقرار کردم . اتفاقاً خود فروغی گوشی تلفن را برداشت و از صدای او معلوم بود که بیماری ادامه دارد . احوال ایشان را پرسیدم . معلوم شد مدتی است کسالت شدیدی که داشتند مرتفع شده ولى مبتلی به ضعف جسمانی هستند . البته جریان را ساعتی بعد به اطلاع اعلیحضرت فقید رسانیدم و آن موقعی بود که شرفیابی سفرای شوروی و انگلیس خاتمه پیدا کرده بود و جلسه هیأت دولت هم تشکیل شده بود و در آن جلسه برخی از وزراء درباره نخست وزیر آینده و شایستگی فروغی هم بحث کرده بودند .

( درباره تلفنی که بعد به فروغی نمودم و از او خواستم برای ملاقات با اعلیحضرت آماده شود و نصر الله انتظام رئیس تشریفات در بارسلطنتی را با اتومبیل بدنبال او فرستادم ، در موقع مقتضی شرح داده می شود . )

نویسنده آنگاه از انتقال خانواده سلطنتی به اصفهان ، مأموریت در مصر ،اقامت رضاشاه در تبعید و فوت او یاد کرده نوشته است :

« این انتقال که بعد از متارکه و پیشروی نیروهای متفقین و بیم اشغال پایتخت صورت گرفت با زحمت بسیاری انجام پذیرفت ، برای اینکه بنزین در تهران بفروش نمی رسید و شرکت سابق نفت که امور پخش نفت و بنزین و سایر فرآورده های نفتی را در کشور بدست داشت دستور عدم فروش بنزین به

ص: 162

اتومبیلهای موجود در تهران داده بود و در تمام ایام شهریور 1320 بنزين حتى بقدر دو سه قطره بدست نمی آمد و من برای تهیه بنزین آنچنان دچار ناراحتی شدم که راننده من بزحمت مقدار کمی بنزین بوسیله یکی از شوفرهای کاخ سلطنتی گاراژ اتومبیل مخصوص رضاشاه موجود بود بدست آورد و در اتومبیل اختصاصی وزیر در بار ریخت و بدین ترتیب بطرف اصفهان راه افتادیم . این مقدار بنزین می توانست تا دو سه کیلومتری بالای حضرت عبدالعظیم یعنی اول جاده قم اتومبیل حامل مرا بحرکت درآورد . عجله من در عزیمت به اصفهان این بود اعضای خانواده سلطنتی ساعتی بود که راه اصفهان را پیش گرفته بودند و لازم بود ر اسرع وقت خود را به اصفهان رسانیده تا از نظر جا و منزل در زحمت نباشند . در بالای حضرت عبدالعظیم در قهوه خانه محقری توانستیم یک شیشه بنزین خریداری کنیم و به این ترتیب خود را به اصفهان رسانیدم . وقتی وارد اصفهان شدم سراغ علیا حضرت ملکه و والاحضرتهای شاهپور را گرفتم معلوم شد در منزل دهش ورود نمودند . پس از اینکه برای ملاقات آنها به منزل دهش رفتم دیدم از حیث زندگی و جا و مکان در زحمت می باشند . به جستجو پرداختم و دیدم منزل کازرونی مدیر کارخانه وطن بهتر از سایر منازل اعیان و اشراف اصفهان می باشد .

برای بازدید از منزل کازرونی رفتم . دیدم عده ای از رجال و امرای فراری تهران در این خانه سکنی نموده اند و از جمله وزیر جنگ کابینه منصور در این منزل اقامت دارد (1). دستور دادم فوراً و بدون معطلی عذر همه را بخواهند و یک یک فراریها را بیرون ریخته و خانه با شکوه کازرونی را تخلیه نمایند . این دستور اجرا شد و پس از تخلیه کامل ویلای کازرونی علیا حضرت ملکه پهلوی و شاهپورها را به این خانه انتقال داده و ملکه عصمت را هم به خانه دیگری منتقل کردم حاجت به

ص: 163

تکرار وقایع نمی بینم چون جریان مفصل اقامت در اصفهان و ورود اعلیحضرت فقید را به این شهر و حرکت از اصفهان به یزد و کرمان و سپس بندرعباس و عزیمت از خاک وطن را که همه جا در التزام بودم ، در سالنامه دنیای سالهای قبل شرح دادم و ضمناً نوشتم وقتی به تهران مراجعت کردم چگونه مرحوم فرزین مدیر کل بانک ملی ایران بجای من به وزارت دربار منصوب و من هم با عنوان اولین سفیر کبیر ایران مأمور در بار مصر شدم . سفر من به مصر با مشکلات طاقت فرسا توأم بود زیرا جنگ با شدت هر چه تمامتر ادامه داشت و وسیله عزیمت به مصر - چه هوائی و چه زمینی و چه دریائی - اصلاً وجود نداشت . بهر زحمتی که بود توانستم از تهران به بیروت رهسپار شده و از بیروت با کشتی به اسکندریه بروم . نکته مهم این بود من دومین سفیر کبیر خارجی در مصر بحساب می رفتم برای اینکه دولت انگلیس طبق معاهده ایکه با دولت مصر منعقد ساخته بود اجازه به آن دولت نمی داد که سفارتخانه های خود را در کشورهای خارجی حتی ممالک عربی بدرجه سفارت کبری ارتقاء بدهد و تنها سفارت کبری که مصر میتوانست در یکی از کشورهای خارجی داشته باشد لندن بود و سفیر انگلیس در قاهره نیز تنها سفیر خارجی مقیم آن کشور بود که درجه سفیر کبیری داشت . قبل از من امور سفارت ایران در مصر با علی اکبر بهمن بود و دولت مصر با وجودی که خاک مصر در اشغال قوای انگلیس بود و فرمانفرمای واقعی مصر یک نفر انگلیسی بنام « مایلز لامپسن کلرن » بود و این آقای کلرن چندی است لقب لردی پیدا کرده و بعضویت مجلس لردهای انگلیس درآمده و سال قبل هم سفر کوتاهی به ایران نمود و با من ملاقات بعمل آورد . از نظر وصلت خاندان سلطنتی ایران و مصر بدستور ملک فاروق از طرف وزارت امور خارجه مصر سفارت مصر در تهران درجه سفارت کبری پیدا کرد و من هم با مقام سفیر کبیری رهسپار کشور فراعنه شدم . سفیر کبیر انگلیس نه تنها فرمانفرمای حقیقی مصر بود بلکه از نظر داشتن مقام سفیر کبیری رئیس هیأتهای نمایندگی سیاسی خارجی مقیم مصر محسوب می شد . دولت مصر برای استقبال از دومین سفیر کبیر خارجی در قاهره تشریفات خاصی بعمل آورده

ص: 164

بود و وقتی کشتی حامل من وارد آبهای اسکندریه شد دهها قایق که پرچم ایران روی آن به اهتزاز درآمده بود به استقبال من آمدند و در ساحل نیز گارد احترام صف کشیده بود و چند نفر از وزیران و اغلب اعضای وزارت امور خارجه مصر و رؤسای تشریفات سلطنتی به پیشواز من آمده بودند . طرز تسلیم استوارنامه ها به ملک فاروق هم تماشائی بود و مرا با کالسکه سلطنتی که شش اسب عربی آن را می کشید و یک اسواران در جلو و اسواران دیگر در پشت سر کالسکه در حرکت بودند از محل سفارت ایران به قصر عابدین انتقال دادند . البته این اولین بار نبود فاروق را می دیدم . در موقع انجام مراسم عقد و ازدواج والاحضرت ولا يتعهد ( اعلیحضرت فعلی ) چندین بار با ملک فاروق ملاقات کرده بودم .فاروق در آن روز عاقل بنظر می رسید و شروشوری در او دیده نمی شد و تمام صحبت آن روز و روز بعد که در مهمانی ناهار خصوصی او شرکت کرده بودم در اطراف جنگ و طرز پیروزی متفقین و نیز پیشرفتهای سریع آلمانیها بود . محل اقامت من در همان عمارت استیجاری سفارت ایران بود و این محل را مدتها بود به شصت لیره از یکی از یونانیهای مقیم قاهره اجاره کرده بودند و در آن موقع که من وارد قاهره شدم اجاره محل مزبور بیش از دویست لیره مصری ( هر لیره در حدود بیست تومان ) بوده است ، ولی یونانی مالک عمارت سفارت ایران جرأت دریافت اضافه بر مبلغ 60 لیره پیدا نمی کرد .وقتی من وارد مصر شدم اعلیحضرت فقید به اتفاق اعضای خاندان سلطنت وارد جزیره استوائی موریس شده بودند . اخبار مربوط به حال واحوال اعلیحضرت رضاشاه بندرت به دست من می رسید تا اینکه انگلیسیها محل اقامت رضاشاه و والاحضرتها را از موریس تغییر داده و به ژوهانسبورگ انتقال دادند . بعلت نزدیکی راه ژوهانسبورک به مصر کم و بیش اخباری از اعلیحضرت رضاشاه دریافت می کردم و گاهی از اوقات نیز بسته هائی که اعلیحضرت محمدرضاشاه برای پدر وطن پرست خود تهیه می کردند بوسیله من ارسال و از راه قاهره به ژوهانسبورک می فرستادم . محتویات بیشتر بسته ها سیگار مورد علاقه رضا شاه بود و رضاشاه به سیگار مشتوک دار ایرانی علاقه وافر داشت و توتون این

ص: 165

سیگار بقدری تند بود که بخاطر دارم یکی از روزها که در خدمت اعلیحضرت رضاشاه بودم صحبت از تندی سیگار مخصوص ایشان بمیان آمد و اعلیحضرت دست در قوطی سیگار نموده و یک سیگار به من مرحمت نموده و فرمودند همین الساعه در حضور من دود کن تا متوجه شوی زیاد تند نیست . در برابر چشمان تیزبین اعلیحضرت سیگار مشتوک دار را آتش نموده و پکی به آن زدم باور کنید پک اول درست مثل این بود که باروت در دهان من منفجر شود . اعلیحضرت رضاشاه بقدری خندیدند که تا آنموقع خنده شاه را به این اندازه ندیده بودم . فرمودند : بنابراین کسی جز من از عهده استعمال این سیگار بر نمی آید . در یکی از ایام پیشخدمت مخصوص اعلیحضرت رضاشاه از تهران عازم ژوهانسبورک شد چون اعلیحضرت میل نداشتند در دیار غربت با پیشخدمت های بومی زندگی نمایند . پیشخدمت مخصوص وارد قاهره شد که از طریق مصر به ژوهانسبورک برود برای اینکه هیچ راهی برای عزیمت به ژوهانسبورک وجود نداشت و از طریق دریای هند بعلت جنگ شدید خاور دور و مینهای دریائی که ژاپنیها کار گذاشته بودند فقط زیردریائی متفقین قادر بعبور از اقیانوس هند و عزیمت به ژوهانسبورک و آفریقای جنوبی بود . پیشخدمت مخصوص رضا شاه با خود چند جعبه سیگار مشتوک دار حمل می کرد و من دیدم بهترین موقع می باشد که یکی دیگر از لوازم زندگی مورد علاقه رضا شاه فقید را تهیه و بعنوان تقدیمی ناقابل به ژوهانسبورک بفرستم . رضا شاه دوست داشت در استکان بلوری چای بنوشد و کمتر اتفاق می افتاد در استکانهائی که جدار آن نقره بود به نوشیدن چای بپردازد و در آنمواقع هم استکان را از جدار آن خارج می ساخت و به نوشیدن چای می پرداخت . یک دست استکان و نعلبکی فراهم نموده و در جعبه نهاده و با تهیه نامه حاکی از احوالپرسی بوسیله همان پیشخدمت برای اعلیحضرت رضاشاه فرستادم .

جنگ در العلمین ادامه داشت و وحشت و ناراحتی در سرتاسر مصر سایه افکنده بود . یک روز « لامپسن کلرن » سفیر کبیر انگلیس در قاهره از من ملاقات بعمل آورد و نگرانی شدید خود را از جنگ و پیشروی قوای مارشال رومل در

ص: 166

صحرا خاطر نشان ساخت . روز بعد اطلاع رسید که صدای گلوله هائی که بوسیله توپهای صحرائی قوای آلمان شلیک می گردد در اسکندریه بخوبی شنیده می شود . دو روز بعد آژیر در قاهره بصدا درآمد و ساعتی بعد وزارت امور خارجه مصر به یک یک سفرای خارجی مقیم قاهره اطلاع داد قاهره در معرض بمبارانهای هوائی می باشد و بدینجهت ما تعهدی برای حفظ جان شما و اعضای سفارتخانه ها نداریم و بجاست هر چه زودتر قاهره را ترک و بجای امن تری نقل مکان نمائید .

دسته دسته سفرا و اعضای سفارتخانهها بطرف یمن ، حبشه و سودان رهسپار شدند . تنها کاری که من کردم این بود که زن و فرزندان اعضای سفارت ایران و برخی از ایرانیهای مقیم مصر را به فلسطین فرستادم تا از حملات هوائی در امان باشند . به وزارت امور خارجه مصر اطلاع دادم من و چند نفر از اعضای سفارت از قاهره خارج نمی شویم و از خطر استقبال می کنم . همان روز اطلاع پیدا نمودم سفارت کبرای انگلیس در قاهره مشغول سوزانیدن اسناد و مدارک محرمانه خود می باشد که در صورت سقوط قاهره ، بدست آلمانیها نیفتد .

خطر حملات هوائی بوضوح نمودار بود و ارتش انگلیس برای مقابله با هواپیماهای بمب افکن دشمن شهر قاهره را شبها غرق در نور می کرد به این ترتیب حومه قاهره در حلقه محاصره نورافکنهای بسیار قوی قرار گرفته بود و این نورافکنها بمحض اینکه هوا تاریک می شد روشن می گردید و تا صبح صادق می سوخت . نورافکنها تماماً متوجه آسمان قاهره بود و بقدری زیبائی به قاهره می داد مثل اینکه آسمان قاهره را چراغان کرده اند .این نورافکنها وظیفه دار پیدا کردن هواپیماهای آلمانی بود و همینکه هواپیماهای آلمانی وارد آسمان قاهره می شدند نورافکنها بگردش در آمده و با اشعه خود هواپیماها را در شش هزار پائی پیدا کرده و سپس توپهای ضدهوائی را بسوی آنها نشانه می گرفتند . در سفارت ایران ایوان بزرگی وجود داشت که پنجره های آن بسوی شهر باز می شد و در مقابل این پنجره ها می توانستم قسمتی از شهر و دورنمای حومه قاهره را که نورافکنها و تو پهای ضدهوائی کار گذاشته شده بود ببینم . چقدر زیبائی خیره کننده ای داشت و چه

ص: 167

اندازه نور این نورافکنها قوی بوده است که ستارگان را از چشمک زدن باز می داشت .شبی از شبها که آژیر هم بصدا در آمده بود و همه ساکنین قاهره به پناهگاهها هجوم برده بودند من در جلوی پنجره های آن ایوان ایستاده به زیبائی آسمان قاهره چشم دوخته بودم که ناگهان صدائی برخاست مثل اینکه شهر زیر و رو شد و در یک چشم بهم زدن دیدم تمام شیشه های عمارت سفارت ایران خورد گردید و کلیدهای درب اتاقهای سفارت که داخل سوراخ بود از جای خود حرکت کرد و از سوراخها پرید . خوشبختانه آسیبی به عمارت نرسید و چند دقیقه بعد معلوم شد یکی از هواپیماهای آلمانی از زیر اشعه نورافکنهای قوی انگلیس خارج شده و موفق گردیده بمبهای خود را روی قاهره بریزد و این بمبها روی عجله ای که بمب اندازان آلمانی بکار برده بودند بجای اینکه روی عمارت شهر ریخته شود در محوطه وسیعی که میدان ورزش بود ریخته شد و شدت انفجار بحدی بود که تا شعاع چند کیلومتر شیشه های تمام ساختمانها را شکست و از جمله یک شیشه سفارت ایران سالم باقی نماند .

روز بعد خبر دادند انگلیسیها بوسیله جاسوسان خود اطلاع یافتند که هواپیماهای آلمانی مأموریت دارند بمبهای خود را روی سدهای رودخانه نیل هدف گیری کنند تا با شکستن سدهای کوچک و بزرگ که روی رود عظیم نیل بر پا شده بود ، آب نیل بسوی شهر قاهره روان شده و شهر را زیر آب بگیرد و قاهره به این ترتیب استقامت خود را از دست بدهد . این خبر وحشت زیادی ایجاد کرد و بهمین جهت مراقبت فراوانی از طرف ارتش انگلیس در اطراف سدهای نیل بعمل آمد و بالاخره نگذاشتند بمب افکنهای آلمانی روی رود نیل ظاهر شده بمبهای خود را روی سدهای مزبور فرو بریزند .

خطر سقوط قاهره جدی بود تا اینکه یکی از ژنرالهای دوست چرچیل که در ژوهانسبورک اقامت داشت به کمک قوای انگلیس آمد و با او عده زیادی از بوئرها به مصر انتقال داده شدند و سرانجام قوای آلمانی که به چند فرسنگی قاهره رسیده بودند مجبور به عقب نشینی شدند . این را هم باید بگویم چرچیل

ص: 168

نخست وزیر زمان جنگ انگلیس چندین بار به قاهره آمده بود و هر بار در میهمانیهای سفارت کبرای انگلیس موفق به ملاقات با او می شدم . چرچیل به من می گفت پیروزی بالاخره با متفقین خواهد بود ولی نمی توانم تاریخ دقیق خاتمه جنگ را پیش بینی کنم .چرچیل آنی فارغ از اوضاع جبهه های جنگ نبود و شبی که با او در سفارت انگلیس شام می خوردم هر لقمه ای که بر می داشت یک تلگراف رمز که کشف شده بود به دست او داده می شد و این تلگرافها حکایت از پیروزی و یا شکست قوای متفقین در جبهه های اروپا و خاور دور می کرد . چرچیل عقیده داشت جنگ خواه و ناخواه پایان پیدا می کند ولی ما تا قبل از خاتمه جنگ سرنوشت همه دولتهای تحت اشغال را معلوم می کنیم . سیگار برگ چرچیل حتی در سرمیز غذا از او دور نبود و چرچیل عادت خاصی داشته و دارد در

حالی که سیگار برگ در گوشه لب او می باشد مثل بلبل به صحبت می پردازد .

با ژنرال دوگل هم در مصر آشنائی پیدا کردم و آن موقعی بود که دوگل با عنوان ریاست دولت آزاد فرانسه به مصر آمده بود تا از کانال سوئز بازدید نماید و دستورهائی برای محافظت از کانال و جلوگیری از حملات قوای آلمان صادر نماید . در آنوقت اداره امور کانال با فرانسویها و انگلیسیها بود و یکی از مدیران فرانسوی کانال سوئز ضیافتی به افتخار ژنرال دوگل بر پا نمود که از من هم برای شرکت در این ضیافت دعوت شد . دو گل در سر میز شام از اختلافات خود با مارشال پتن برای من تعریف می کرد و می گفت اگر حکومت ویشی با هیتلر نمی ساخت مردم فرانسه تاکنون خاک فرانسه را از قوای آلمان پاک کرده بودند چون فرانسه یکپارچه آماده برای جنگ بوده و پارتیزانهای فرانسوی دسته دسته مسلح می شوند و سنگرهای خود را محکم می کنند و در پایگاههای قوای آلمان خرابکاری می نمایند و بطور کلی وحدت کامل بوجود آورده اند ولی حکومت ویشی در بست خود را در اختیار حکومت نازی قرار داده است .

مارشال مونتگمری سردار معروف انگلیسی نیز چندین بار به قاهره آمده بود و بیش از چهار بار بین من و ایشان ملاقات دست داد . یکی از ملاقاتها موقعی

ص: 169

بود که مارشال انگلیسی که در برابر مارشال رومل یا رو باه صحرا مقاومت دلیرانه می کرد برای صدور دستورهای فوری و فوتی وارد قاهره شده بود و پس از چند ساعت اقامت به جبهه جنگ بازگشته بود . مارشال مونتگمری خیلی خونسرد بود و با خونسردی خاص خود با دشمن می جنگید و بالاخره هم فاتح صحرا شد . مونتگمری به من می گفت مشکل ما در صحرا گرمی هوا و شنهای بیابان است که ناگهان باد شن وزیدن گرفته موجب اختلال نقشه جنگی ما می شود .

من علاوه برسمت سفارت کبرای ایران در مصر عنوان وزیر مختاری ایران در عربستان سعودی را هم دارا بودم و قصد داشتم برای تسلیم استوارنامه های خود به عبدالعزیز بن سعود پادشاه عربستان به آن کشور بروم که خبر رسید یکی از حجاج ایرانی بنام ابوطالب یزدی را که در مسجد الحرام مکه معظمه دچار کسالت شده بود و بی اختیار مقداری آب دهان خارج ساخته بود دستگیر نموده و به دستور قاضی شرع مکه در بازار مکه سر بریده اند . سر بریدن حاجی ایرانی باعث قطع رابطه بین ایران و عربستان سعودی شد و من چند نامه تند و شدیداللحن برای وزیر مختار عربستان سعودی مقیم قاهره فرستادم و به این عمل دور از انتظار که روح اسلام را جریحه دار ساخته است ، اعتراض نمودم . ملک فاروق هم قصد وساطت داشت و با من هم در این خصوص صحبت نمود ولی من بهیچوجه حاضر نبودم تا قبل از عذرخواهی رسمی دولت عربستان از دولت ایران خواستار تجدید روابط شوم . دولت عربستان سعودی به اطلاع فاروق رسانیده بود گزارش مأموران امنیتی مسجد الحرام حاکی بود چون ابوطالب یزدی شیعه بود با عمل قی و استفراق قصد اهانت به جماعت تسنن داشت و از همین نظر قاضی شرع مکه حکم به جدا کردن سر از بدن ابوطالب داد . این استدلال حقیقتاً بی پایه بود .

چندی نگذشت که خبر دادند عبدالعزیز بن سعود پادشاه عربستان برای بازدید از ملک فاروق سفری به مصر خواهد کرد. البته فاروق چندی قبل از آن به ریاض سفر نموده بود و از ابن سعود ملاقات کرده بود . چند روز بعد اطلاع یافتم شاید سفر ابن سعود انجام نشود برای اینکه گزارشهائی به او رسیده بود که شاید

ص: 170

افراد لژیون عرب که تحت ریاست و فرماندهی گلوب پاشای انگلیسی می باشند قصد جان او را بکنند . بهرحال قرار شد ابن سعود با عده بیشتری از فدائیان مسلح خود وارد مصر شود و مراقبت از جان او هم بعهده همان فدائیان واگذار گردد . قصر زعفران را برای اقامت ابن سعود در نظر گرفتند و پادشاه عربستان سعودی در حالی که ملک فاروق به پیشواز او رفته بود وارد قاهره شد . ابن سعود هجده تن از پسرهای خود را هم به مصر آورده بود البته او بیش از 18 تن پسر داشت و به روی هم تعداد فرزندان پادشاه حجاز به 45 دختر و پسر می رسید . در تمام میهمانیهائی که به افتخار ابن سعود بر پا شده بود ، من هم شرکت داشتم و چون از سفرای اسلامی دعوت بعمل می آمد معلوم بود بعلت داشتن مقام سفارت کبری صندلی من در صدر تالار قرار داشت . میز غذاخوری بسیار طویل بود و صندلی من بغل دست ابن سعود و دست راست پادشاه عربستان هم صندلی فاروق قرار داشت . در سرمیز غذا بیشتر صحبتهای من با ابن سعود در اطراف قتل ابو طالب یزدی بود و ابن سعود خنده و داخل کردن سایر مسائل در صحبتها میل داشت در اطراف این مسأله بحثى بعمل نیاورم ولی در میهمانی بعدی این بحث را دنبال کردم و ابن سعود پادشاه کهنسال عربستان که سالیان متمادی با دشمنان خود در ریگزارهای عربستان مشغول جنگ بود شدیداً از این عمل ابراز تأسف کرد و اظهار داشت حاضر و آماده می باشد بهرطریقی که میسر بوده باشد در رفع کدورت و تجدید روابط اقدام نماید . ابن سعود بر خلاف انتظار من با دست غذا نمی خورد بلکه از قاشق و چنگال استفاده می کرد . پشت سرما دو نفر از فدائیان و با شمشیر آخته ایستاده بودند و شمشیرها را در دست داشته بشدت حاضرین را که عبارت از شاهزادگان ، وزرا و سفرای کشورهای اسلامی بودند نظاره می کردند تا اگر دست از پا خطا نمایند سرآنها را با یک ضربه شمشیر از تن جدا سازند . برای حفظ جان ابن سعود آنچنان مراقبتی بود که فدائیان او اجازه ندادند پادشاه عربستان در اتاقهای راحت و مجلل قصر زعفران به استراحت بپردازد بلکه در وسط باغ زعفران چادر بر پا کرده و ابن سعود در داخل این چادر می خوابید و دهها نفر از فدائیان که شمشیرهای لخت

ص: 171

در دست داشتند تا صبح از چادر ابن سعود محافظت می کردند در مصر دو عید زیاده از حد محترم است یکی عید قربان و آن دیگر عیدفطر . ملک فاروق علاوه بر عیدهای مزبور هر روز جمعه در یکی از مساجد قاهره حاضر می شد و نماز جمعه را بجای می آورد .پیشنماز هم شخص ملک فاروق بود و من هم که به اصرار او در مراسم نماز شرکت می کردم مانند علما و مفتیهای معروف مصر از جمله شیخ مراغی و شیخ شلتوت و رجالی مانند نحاس پاشا و ماهر پاشا به او اقتدا می کردیم . یک روز دیدم ملک فاروق ته ریش گذاشت و هفته بعد که برای صرف ناهار سر زده به سفارت ایران آمدهم من و هم خانم (همسرم ) متوجه شدیم ریش ملک فاروق شبیه ریش امرای عربستان بوده و طول آن چند سانتیمتر شده است . خانم ( همسرم ) گفت من حتماً باید از ملک فاروق سئوال نمایم علت ریش گذاشتن چه بوده چون ریش با قیافه او جور در نمی آید . دل بدریا زد و وقتی فاروق وارد عمارت سفارت ایران شد روی خود را به ملک نموده گفت : جلالت الملک آیا ممکن است بگوئید این چه چیز است زیر چانه خود گذاشته اید ؟ ملک فاروق خنده بلندی نمود و زیر بار پاسخ نرفت و حرف دیگری را بمیان آورد و مطرح ساخت . باز هم می گویم من نمی توانم شهادت بدهم که یک چشم ملک فاروق در نتیجه دعوا و مرافعه در کاباره های قاهره نابینا شد و علت استعمال عینک دودی از طرف فاروق بعلت همین کوری چشم بوده است . من می توانم با بینظری بگویم درست است فاروق به کاباره های قاهره می رفت و در مکانهائی که افراد عادى حضور پیدا می کردند او یک میز را اشغال می نمود و برنامه های هنری کاباره را تماشا می کرد ولی مسأله کوری چشم او اصلا در میان نبود و استعمال عینک دودی بعلت نزدیک بینی فاروق بوده است و در جوانی هم نزدیک بین بود و در سال 1318 که با او ملاقات کرده بودم عینک سفید بچشم داشت .

در مرداد 1322 شمسی که برای استفاده از مرخصی به تهران آمده بودم خبر وفات اعلیحضرت رضاشاه واصل شد . برای ترتیب انتقال جنازه سردودمان پهلوی تصمیم گرفته شد در خارج از ایران به امانت گذارده شود و چون نزدیکترین

ص: 172

کشور اسلامی به افریقای جنوبی کشور مصر بود و با روابط حسنه و وداد که در آن زمان بین ایران و مصر برقرار بوده است نگارنده به قاهره مراجعت کردم تا در موقع انتقال جنازه در مصر باشم . جنازه اعلیحضرت فقید را بوسیله یک کشتی تجارتی از افریقای جنوبی بطرف مصر انتقال دادند قبلاً با ملک فاروق ملاقات نموده و از او خواستم تشییع جنازه مفصلی که درخور مقام پادشاه بزرگ ایران باشد ترتیب دهد و ضمنا یک کشتی جنگی موقع ورود کشتی تجارتی حامل جنازه به آبهای مصر به پیشواز رفته و جنازه را تحویل بگیرد . قرار شد جنازه از بندر سوئز مورد تشییع واقع شود . شرح جریان تشییع جنازه در این مختصر نگنجد و فقط به طرز تغسیل و امانت گذاردن جنازه اکتفا می کنم .جنازه روی توپ حمل شد و در مسجد معروفی که در میدان « بدیعه » قاهره بنا شده برای نماز برده شد پس از اینکه نماز در سر جنازه خوانده شد به مسجد رفاعی منتقل نمودیم . آرامگاه خانواده سلطنتی مصر در این مسجد قرار دارد و از جمله قبر ملک فؤاد پدر فاروق در همین مسجد می باشد و خود فاروق نیز در مسجد رفاعی برای خود آرامگاه ترتیب داده بود تا موقع فوت از هر نظر آماده باشد . وقتی جنازه مؤسس سلسله پهلوی و بنیانگذار ایران جدید را به مسجد رفاعی انتقال دادیم ، دو نفر از افسران ارتش مصر مأمور ادای احترامات به جنازه شدند و مقرر گردید دو روز تمام دو افسر بحالت خبردار نسبت به جنازه احترام بگذارند و بعد از پایان دو روز ترتیب تغسیل داده شود . در قاهره فقط یک نفر معمم شیعه که ایرانی بود زندگی می کرد و او تمام کارهای مربوط به عقد و ازدواج و سایر مراسم مذهبی مربوط به ایرانیهای مقیم مصر را انجام می داد و در این کار کاملا ورزیده شده بود در مصر عده قابل توجهی ایرانی زندگی می کردند که یکی عبدالحمید کازرونی بود و همسر نامبرده دختر محرم پاشا و زیر راه بوده است . برادر منصور السلطنه عدل هم در مصر زندگی می کرد چنانکه هم اکنون برادر زاده های منصور السلطنه عدل در آن کشور مقیم بوده و دو دختر عدل که همسران آنها در وزارتخانه ها و ادارات دولتی صاحب مقامات مهم می باشند و پسر عدل بنام سید ابراهیم با من تماس داشت و به

ص: 173

سفارت ایران می آمد و جویای حال و احوال می شد و نامبرده چند سال است به ایران آمده و در تهران زندگی می کند . ناگفته نماند منصور السلطنه عدل تحصیلات عالی خود را در مصر بپایان رسانیده بود و از عربی دانهای ادیب ایران محسوب می گردید .

دو روز بعد از انتقال جنازه به مسجد رفاعی آماده برای تغسیل شدیم .

غسل بوسیله همان ایرانی شیعه بعمل آمد و درب تابوت باز شد و قیافه اعلیحضرت فقید نمودار گردید . شاه با اقتدار و وطنخواه ایران در لباس نظامی در حالی که تمام نشانها بروی سینه نصب بود ملبس بوده است . قیافه اعلیحضرت رضاشاه نشان می داد خیلی لاغر شده بود و بخاطر دارم در زمانی که وزیر دربار بودم اعلیحضرت فقید از بیماری اولسر رنج می برده و از معده خود شکایت داشتند و غذای ایشان علاوه بر برنج که بصورت ( کته ) درست می شد و مورد علاقه تام ایشان بود یک آشپز مخصوص هم داشتند که برای اعلیحضرت رضاشاه کباب تهیه می کرد . قرار شد لباس شاهنشاهی را که بعد از فوت در ژوهانسبورک به تن متوفی کرده بودند درآورند و با آئین اسلامی تغسیل نمایند . در خارج از مسجد رفاعی وسیله برای تغسیل فراهم شد و با مشورت لازم در مورد تهیه کفن مقرر گردید اعلیحضرت فقید را مانند مصریها و پادشاهان و مفتیهای آن کشور و دیگر کشورهای اسلامی هفت لای کفن بپوشانند و این کفنها از جنس حریر و بردیمانی بود که تماماً با دست مسلمانان بافته شده بود و بهای آن یکصد و بیست لیره مصرى شده بود که بوسیله من خریداری گردید . با تشریفات خاص و رعایت کامل مقررات اسلامی پس از شستن به تغسیل و کفن پرداخته شد و سپس در سردابی که برای شخص فاروق ساخته شده بود به امانت نهاده شد و دو نفر قاری خوش الحان در حالی که رحل روی جنازه بود و کلام الله مجید در وسط آن قرار داشت با صدای خوش خود به قرائت آیاتی از کلام الله مجید آن هم از حفظ مشغول شدند و این قرائت قرآن تا روز انتقال جنازه به ایران ادامه داشت . روزی که لباسهای اعلیحضرت رضاشاه را از تن درآورده و قرار شد به تهران فرستاده شود ،

ص: 174

فاروق میل کرد لباس و نشانهای جنگی اعلیحضرت فقید را تماشا نماید . برای تماشای او لباس و نشانهای شاه ایران را به قصر سلطنتی عابدین انتقال دادند . فاروق هنگام بازدید از لباسها و نشانها آنچنان تحت تأثیر قرار گرفته بود که به من گفت : فلانی چون من هم خود را فرزند اعلیحضرت فقید می دانم برای یادگار این لباسها و نشانها نزد من باقی بماند . گفتم : گمان نمی رود مورد موافقت قرار گیرد برای اینکه لباس و نشانها باید به تهران فرستاده شود و در آرامگاهی که برای اعليحضرت فقید ساخته می شود در موزه آرامگاه حفظ گردد . اصرار فاروق در نگهداری لباس و نشانها از جمله نشان ذوالفقار زیاد بود ولی من نمی توانستم موافقت بعمل آورم . جریان را بعرض اعلیحضرت همایونی رسانیدم . پیغام فرستاده شد یادگاری دیگری از تهران برای فاروق فرستاده خواهد شد .

فاروق عاشق کلکسیون مدال و نشان و تمبر و اسکناس و سکه های پول بود و هدف او از بدست آوردن نشانهای طلا و نقره و عقیق و زمرد و یاقوت اعلیحضرت فقید برای ضبط در کلکسیونشان بوده است و حتی یک روز وقتی با مخالفت سخت من مواجه شد دست مرا گرفت و به اتاق کتابخانه خود برد و کلکسیون نشانها و مدالهای سلاطین را نشان داد و گفت چون نشانهای رضاشاه فقید تماشائی و دیدنی است دوست دارم آنها را در این کلکسیون ضبط نمایم . البته فاروق انتظار مخالفت نداشت چون هر وقت از هر کس تقاضای عتیقه جات می کرد فی الفور به او تحویل می شد و این بار چون حساب حیثیت مملکت در بین بود من با صراحت به او گفتم از اصرار دست بردارد چون نمی توانم یادگارهای سردودمان پهلوی را که حتی آن مرحوم در تبعیدگاه جزیره استوائی موريس و ژوهانسبورک از خود دور نساخت به شما بدهم . هر چند فاروق ناراحت شد و گله مند هم گردید ولی حاضر نشدم حتی یک عدد از نشانها را به او بدهم . »

( نقل از سالنامه دنیا )

یادداشتهای محمودجم در مورد واقعه سوم شهریور ، اعزام خانواده سلطنتی به اصفهان ، مأموریت او در کشور فراعنه ، فوت رضاشاه انتقال جنازه به مصر و دیدارهای او با

ص: 175

برخی از رجال سیاسی و نظامی دوران جنگ جهانی دوم در اینجا پایان می یابد . لازم است متذکر شود اگر چه بخش عظیمی از این یادداشتها جنبه خصوصی داشت ، اما چون بیانگر خصوصیات پاره ای از رجال سیاسی دوران رضاشاه و نیز چگونگی زندگی و سلطنت پادشاهانی مانند ملک فاروق و ابن سعود و همچنین نبرد در شمال افریقا و نقش دولت انگلیس در خاورمیانه و نزدیک بود ، نویسنده بی مناسبت ندید که عین آن را برای خوانندگان نقل کند .

مخاطراتی از عده محدودی آلمانی که در ایران مشغول کارهای معینی هستند داده شد و برای مزید اطمینان دو دولت اقدامات مقتضی برای کاستن عده معتنابهی از شماره آلمانها بعمل آمده و بجریان افتاد و مراتب مکرر چه در تهران و چه در مسکو و لندن به مقامات مربوطه دولت انگلستان و شوروی خاطرنشان و آنچه ممکن بود برای حصول اطمینان و روشن ساختن نظریه آنها کوشش گردید متأسفانه با تمام این مجاهدات که دولت ایران بمنظور حفظ امنیت و آسایش کشور و رفع نگرانی دو دولت همسایه خود نمود در عوض حسن تفاهم و تسویه مسالمت آمیز قضیه نتیجه این شد که نمایندگان شوروی و انگلیس ساعت 4 صبح امروز بمنزل نخست وزیر رفته و هر کدام یادداشتی مبنی بر تکرار مطالب گذشته که جواب آنها با اقدامات اطمینان بخش داده شده بود ، تسلیم نموده و در این یادداشتها توسل خود را به نیروی نظامی اخطار کرده اند و مطابق گزارشهائی که رسیده معلوم شد نیروی نظامی آنها در تاریخ همان ساعت که نمایندگان مزبور در منزل نخست وزیر مشغول مذاکره بودند از مرزهای ایران تجاوز نموده نیروی هوائی شوروی در آذربایجان به بمباران شهرهای باز و بیدفاع پرداخته و قوای زیاد از جلفا بسمت تبریز اعزام شده اند . در خوزستان قوای انگلیس به بندر شاهپور و خرمشهر حمله برده کشتیهای ما را غافلگیر نموده صدمه زده اند و نیروی هوائی آن دولت به اهواز بمب ریخته و همچنین قوای انگلیس با وسایل موتوریزه فوق العاده زیاد از طرف قصر شیرین بسمت کرمانشاه در حرکت می باشند قوای متجاوز در هر نقطه که با نیروی ارتش شاهنشاهی مواجه شده اند طبعاً تصادم و زد و خوردی هم رخ داده است.

دولت برای روشن ساختن علت و منظور این تجاوزات بفوریت مذاکرات و اقدامات بعمل آورده و منتظر نتیجه مذاکرات هستیم .

تقاضا شد در این جلسه غیر از استماع گزارش صحبتی نشود بعد بموقع مجلس را برای استحضار از نتیجه مذاکرات و اتخاذ تصمیم خبر خواهیم داد .

دولت لازم می داند بعموم افراد کشور توصیه و تأکید نماید که در این موقع

ص: 178

باید کمال متانت و خونسردی را رعایت نموده با نهایت آرامش رفتار نماید . ( عموم نمایندگان - صحیح است )

رئیس مجلس شورای ملی حسن اسفندیاری

برای اینکه این نیت تزلزل ناپذیر کاملاً بر جهانیان مکشوف گردد در اینموقع که از جانب دو دولت شوروی و انگلستان اقدام بعملیاتی شده که ممکن است موجب اختلال صلح و سلامت گردد ، دولت به پیروی نیات صلح خواهانه اعلیحضرت همایون شاهنشاهی به قوای نظامی کشور هم اکنون دستور می دهد که از هرگونه عملیات مقاومتی خودداری نمایند تا موجبات خونریزی و اختلال امنیت مرتفع شود و آسایش عمومی حاصل گردد .

ملی برسد که موجب تسکین نگرانی عمومی گردد .

عکس

ص: 182

قضایای اخیر از دیروز به یک مرحله جدی تر و روشنتری رسیده است . حالا مشغول هستیم هم مطالعه میکنیم و هم مذاکره و در ظرف فردا و پس فردا امیدوارم به نتیجه قطعی برسیم و خاطر آقایان مستحضر بشود . چیزی را که بیشتر بنده می خواستم خاطرنشان کنم این تأسفی است که از برای ما حاصل شده است از وضع روحیه مردم که بنده چیزهای غریب و عجیب می شنوم از اراجیف و جعلیات و می بینم وحشت خاطر زیادی برای اهالی تهران است و حتی میشنوم جماعتی از تهران بیرون میروند و خارج میشوند و من علت این را نمی دانم گرچه می دانم بواسطه القائات صوری و بواسطۀ خبرهائی است که مغرضین منتشر می کنند و لیکن می خواهم عرض کنم چرا مردم اینقدر متوحش هستند ؟ برای مرکز و برای افراد خطری در بین نیست . این قضایائی که واقع شده است در نتیجه همان اموری است که مستحضرید و می دانید چرا واقع می شود و لیکن بنده می خواهم اطمینان بدهم به آقایان و همه اهل تهران که اینطور دستپاچه و پریشان خاطر نباشند که هیچ قسم مخاطره ای برای تهران و برای مرکز و برای دولت نیست . اگر خبری می شنوید باور نکنید و هراس میان مردم نیندازید که این خودش دست و پای ما را می بندد که ما کار نمی توانیم بکنیم . اگر بنا باشد که ما همه متوجه این باشیم که جلو هراس مردم را بگیریم نمی توانیم کار بکنیم . نان فراوان است ، گندم فراوان است همه چیز هست ، اما اگر بنا شد هرکس بجای اینکه یکدانه نان که محتاج است ، ده تا نان بخرد البته تنگی پیش می آید ( نمایندگان - صحیح است ) در اینکه ما در یک موقع مشکلی گرفتار شده ایم حرفی نیست . ما که این را پنهان نکرده ایم آقایان که می دانند یک قضیه مشکلی برای دولت پیش آمده است . روزگار همین است که گاهی قضایای مشکل برای دولت پیش می آید . وقتی که مشکل پیش آمد ، باید بنشینند و حل کنند و البته برای اینکه حل شود مردم هم باید کمک کنند نه اینکه مشکلاتی هم در داخله برای خودمان درست کنیم ( صحیح است ) البته مردم آسوده باشند و خاطرشان پریشان نباشد . کجا فرار می کنند ؟ چرا فرار می کنند؟ بنده اطمینان

ص: 183

می دهم که شهر تهران کاملاً در امان است هیچ خطری نیست البته آقایان هم باید میان مردم این مسأله را منتشر کنند و به این اراجیف و جعلیات غریب و عجیبی که شنیده میشود توجه نکنند بدانند که یا از نادانی یا از سوءنیت است . چه عقلهائی این حرفها را درست می کند البته این اراحیف را نباید گوش داد و مردم سرجای خودشان بنشینند و آرام باشند و ما هم بنشینیم و عمل را تمام کنیم و فردا و پس فردا که به نتیجه قطعی رسید آقایان را از جریان امر آگاه سازیم ( صحیح است )

رئیس مجلس شورای ملی - حسن اسفندیاری

در روز هشتم شهریور ماه نمایندگان دولتین به ملاقات جناب آقای نخست وزیر و اینجانب آمده ، یادداشتهائی تسلیم نمودند که متن آنها عیناً خوانده می شود :

آقای وزیر - محترماً بطوری که قبلا هم تذکر داده شده خاطر جنابعالی را مستحضر می سازیم که دولتین اعلیحضرت انگلستان و شوروی هیچ نقشه ای بر علیه استقلال یا تمامیت ارضی ایران ندارند و علت اینکه مجبور شده اند اقدامات نظامی بعمل آورند ، این بوده است که دولت ایران توجهی به پیشنهادات دوستانه آنها ننموده است . لیکن اینگونه اقدامات بر علیه خود ایران اتخاذ نگردیده بلکه فقط برعلیه تهدید اقدامات ممکنه آلمانیهائی بوده که در نقاط مهم تمام کشور ایران قرار گرفته بوده اند . چنانچه دولت ایران فعلا حاضر به تشریک مساعی باشند علت ندارد که عملیات خصمانه ادامه پیدا نماید .

2 - دولتین اعلیحضرت پادشاه انگلستان و شوروی خواستار بعضی ضمانتهائی می باشند که فعلاً دولت ایران در حقیقت مایل به انجام تقاضاهای عادلانه آنها هستند . تقاضاهای مزبور بقرار ذیل است :

الف - دولت ایران باید امر صادر نمایند که قشون ایران بدون مقاومت بیشتری از شمال و شرق خطی که از خانقین ، کرمانشاه ، خرم آباد ، مسجد سلیمان ، هفت گل ، گچساران ، و از آنجا به بندر دیلم که در خلیج فارس واقع شده است . عقب نشینی نمایند .

در شمال قشون ایران باید از نقاط : اشنو ، حیدرآباد ، میاندوآب ، زنجان ، قزوین ، خرم آباد ، بابل ، زیرآب ،سمنان ، شاهرود ، علی آباد عقب نشینی کنند .

نقاط نامبرده بالا موقتاً بوسیله قشون انگلیس و شوروی اشغال خواهد شد .

ب - دولت ایران بایستی در ظرف یک هفته کلیه اتباع آلمان به استثنای اعضای حقیقی سفارت آلمان و چند نفر اشخاص فنی که در بنگاههای مخابرات یا نظامی نباشند از ایران خارج نموده و صورت اسامی آلمانیهای مزبور را برای موافقت نمایندگان سیاسی انگلیس و شوروی در تهران تسلیم نمایند .

ص: 186

ج - دولت ایران بایستی تعهد نمایند که اتباع آلمانی دیگری به خاک ایران وارد نشوند .

د - دولت ایران بایستی تعهد نمایند که مانعی در راه حمل و نقل لوازمی که شامل ادوات جنگی نیز خواهد شد و از وسط خاک ایران بین نیروهای انگلیس و شوروی بعمل خواهد آمد قرار نداده بلکه تعهد نمایند وسائل تسهیل حمل و نقل این قبیل لوازم را که یا بوسیله راه خط آهن و یا از طریق هوا حمل می شوند فراهم سازند .

3 - در مقابل دولتین انگلیس و شوروی موافقت می نمایند که :

الف - حقوق مربوط به نفت و غیره ایران را کمافی السابق بپردازند .

ب - وسایل تسهیل لوازم مورد احتیاجات اقتصادی ایران را فراهم سازند .

ج - پیشروی زیادتر نیروهای خود را متوقف ساخته و بمحض اینکه وضعیت نظامی اجازه دهد قشون خود را از خاک ایران خارج نمایند .

4 - علاوه براین دولت ایران تعهد می نمایند که بی طرفی خود را ادامه داده و هیچگونه عملی که برخلاف منافع دولتین انگلیس یا شوروی باشد در این مبارزه که براثر تجاوز آلمان بر آنها تحمیل گردیده است ، ننمایند .

موقع را مغتنم شمرده احترامات فائقه خود را تجدید می نمایم .

ایران اشغال نمودهاند وارد گردیده چنانکه در حال حاضر دولت ایران حاضر به همکاری باشد هیچ سببی برای اینکه عملیات جنگی ادامه داشته وجود نخواهد داشت ولی دولت شوروی و دولت بریتانیای کبیر در نظر دارند که از دولت ایران تضمینات معینه راجع به اینکه دولت ایران اکنون حقیقتاً مایل است منافع حقه آنها را تأمین نماید بگیرد . تضمینات از این قرار است :

الف - دولت ایران باید قوای خود را در جنوب خطی که از مغرب به مشرق از نقاط زیر می گذرد عقب ببرد قصبه اشنو ( در جنوب غربی دریاچه رضائیه ) ، حیدرآباد و میاندوآب ( در جنوب دریاچه رضائیه) و زنجان و قزوین و خرم آباد ( ساحل جنوبی دریای خزر ) و بابل و زیرآب و سمنان و شاهرود و در مشرق علی آباد . نواحی واقعه در شمال این خط باید موقتاً در تصرف نیروی شوروی باشد . دولت ایران باید به نیروی خود امر بدهد که در شمال و شرق خطی که از نقاط زیرمی گذرد عقب بنشینند . خانقین و کرمانشاه و خرم آباد و مسجد سلیمان و هفت گل و گچساران و رامهرمز و بندر دیلم . نواحی واقعه در جنوب و مغرب این خط را موقتاً قشون انگلیس اشغال می نمایند .

ب - دولت ایران باید در ظرف یک هفته تمام کلنی آلمانی را به استثنای هیأت سفارت آلمان و چندنفر از تکنسین های متخصص که مشاغل آنها مربوط به وسائل ارتباطی و یا مؤسساتی که جنبۀ نظامی دارند نباشد ، خارج نماید .

سیاهه آلمانیهائی که در ایران خواهند ماند ( و از آن جمله خواهند بود کارمندان سفارت آلمان ) باید با موافقت سفارت شوروی و سفارت انگلیس در تهران تنظیم شود .

ج - دولت ایران باید تعهد نماید که آلمانیها را در آینده به خاک ایران راه ندهد .

د - دولت ایران باید تعهد نماید هیچگونه موانعی برای حمل و نقل کالاهائی که ( از جمله مواد جنگی ) به مقصد اتحاد جماهیر شوروی و بریتانیای

ص: 188

كبير حمل می شود ایجاد ننماید و همچنین حمل کالاها و موادی را که در راههای شوسه و راه آهن های ایران و یا در خطوط هوائی حمل می شوند تسهیل نماید .

ه - به بنگاههای دولت اتحاد جماهیر شوروی برای توسعه کار نفت در کویر خوریان مطابق قرارداد ایران و شوروی و همچنین برای توسعه امور شیلات در سواحل جنوبی دریای خزر مطابق قرارداد ایران و شوروی راجع به شیلات بذل مساعدت نماید .

و - دولت ایران باید تعهد نماید که بیطرفی را حفظ نموده و برضرر منافع شوروی و انگلستان در مخاصمه ای که نتیجه تجاوزات آلمان می باشد بهیچ عنوان اقدامی ننماید .

دولت اتحاد جماهیر شوروی و دولت انگلستان از طرف خود در مطالب زیر موافقت می نمایند :

1 - با دولت ایران در انجام امور اقتصادی آن کمک و مساعدت نمایند .

2 - حرکت نیروی شوروی و انگلستان را در آینده متوقف سازند و به محض اینکه وضعیت جنگی اجازه بدهد نیروی خود را از خاک ایران خارج نمایند .

دولت شوروی همچنین موافقت دارد :

ز - پرداخت حق الامتیاز شیلات سواحل جنوبی بحر خزر را بر وفق قرارداد ایران و شوروی مورخ اول اکتبر 1927 ادامه دهد .

دولت بریتانیای کبیر موافقت دارد :

ح - پرداخت حقوقی را که از بابت اجاره بهای نقاط نفت خیز و غیره به طوری که تاکنون معمول بوده ادامه دهد .

هیأت دولت بعد از مطالعات و مشاوره نظر به اوضاع و موقعیت مخاطره ای که به کشور رو نموده بود در دهم شهریور ماه در جواب خواست بعضی تغییرات و اصلاحات دولتین در تقاضاهای خود بدهند که اینک متن جوابهائی که به نمایندگان دولتین داده شده خوانده می شود :

ص: 189

آقای وزیر مختار - محترماً در پاسخ نامه مورخ 8 شهریور 1320 ( 30 اوت 1941 )آن جناب اشعار می دارد : اینکه مرقوم شده است دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان و دولت اتحاد جماهیر شوروی هیچ قصدی برعلیه استقلال و تمامیت خاک ایران ندارند و عملیاتی که اخیراً واقع شده برضد ایران نیست و در صورتی که دولت ایران حاضر برای همکاری باشد عملیات خصمانه ادامه نخواهد یافت ، دولت ایران از این اظهار رسمی اتخاذ سند می نماید و با اعتماد کامل انتظار دارد از اقدامات آن دو دولت چنانکه صریحاً وعده داده اند هیچ نوع لطمه ای به استقلال کامل و تمامیت خاک ایران وارد نخواهد آمد و اینکه اظهار کرده اند که دولت ایران تضمین کند که منافع حقه آنها را رعایت خواهد کرد دولت شاهنشاهی ایران کاملاً اطمینان می دهد که نه در گذشته و نه در آینده هیچ قصد نداشته و ندارد که منافع حقه آن دو دولت در ایران مختل شود یا اقدامی برخلاف دوستی و مناسبات همجواری که در بین بوده و هست به عمل آید .

اما در باب تقاضاهائی که در نامه مزبور از دولت ایران نموده اند :

1 - اینکه تقاضا کرده اند دولت ایران به قوای خود امر دهد که بطرف شمال و مشرق خطی که از نقاط : خانقین و کرمانشاه و خرم آباد و مسجد سلیمان و هفت گل و گچساران و رامهرمز و بندر دیلم می گذرد عقب بکشد و قوای دولت انگلستان در نواحی جنوبی و غربی این خط اقامت کند و نیز دولت ایران قوای خود را بطرف جنوب خطی که از مغرب به مشرق از قصبه اشنو در جنوب غربی رضائیه و حیدرآباد و میاندوآب در جنوب دریاچهٔ رضائیه و زنجان و قزوین و خرم آباد در جنوب دریای خزر و بابل و زیرآب و سمنان و شاهرود و علی آباد در مشرق می گذرد عقب بکشد و قوای شوروی موقتاً در نواحی واقعه در شمال این خط اقامت کند اظهار می شود که دولت ایران اصولا این پیشنهاد را برای مدتی که اوضاع جنگ کنونی ایجاب می کند می پذیرد و ضمناً چون یقین دارد که خود دولتین هم قصد ندارند نواحی که در آنجا قوای خود را موقتاً اقامت می دهند وسیع باشد و نیز نظر به ملاحظاتی که شفاهاً گفته شد تقاضا می کند در قسمت جنوبی

ص: 190

حدود ناحیه منظور نظر طوری معین شود که شهرهای خرم آباد و دزفول در آن ناحیه واقع نشود و در قسمت شمال هم شهرهای قزوین و سمنان و شاهرود از این خط خارج شود . در این موضوع لازم می داند نکات زیر را اشعار دارد :

الف - دولت شاهنشاهی ایران تصور می کند دولت انگلستان موافقت دارد که قوای ایران شهر کرمانشاه را تخلیه نکنند .

ب - بنابر اصلی که آن دو دولت در آغاز نامه خود تصریح کرده اند مسلم است که در نواحی که قوای دولت بریتانیای کبیر یا شوروی اقامت خواهند کرد ، متعلقات دولت و ملت ایران کاملاً محفوظ و اختیارات دولت ایران برحسب استقلال تام خود راجع به وظایفی که نسبت به امور کشور برعهده دارد کاملاً برقرار خواهد بود و از طرف قوای آن دو دولت بهیچوجه عملیاتی که منافی با آن اختیارات باشد واقع نخواهد شد و ادارات دولتی و ملی ایران آزادانه به وظایف خود مطابق مقررات کشور ایران عمل خواهند کرد و قوای شهربانی و امنیه نیز مشمول همین اصل خواهند بود .

ج - قوای دولتین اتحاد جماهیر شوروی و انگلستان هرجا اقامت دارند از حيث تدارک خواربار و لوازم زندگی و مسکن و سایر حوائج بر دولت ایران تحمیلی نخواهند داشت و تهیه لوازم مزبور برعهده خودشان خواهد بود و در قسمتی که از داخله تهیه نمایند باید مطابق مقررات کشور و بطریقی باشد که مضیقه ای پیش نیاید .

د - مأمورین دولتین اتحاد جماهیر شوروی و انگلستان در نقاطی که قوای آنها اقامت دارد دستورهای لازم خواهند داد به اینکه قوای مزبور و افراد آنها حتى الامکان تماس با اهالی نداشته باشند تا از وقوع احتمالی قضایای نامطلوب احتراز شود .

2 - اینکه تقاضا کرده اند دولت ایران در ظرف یک هفته تمام آلمانیها را به استثنای کارمندان سفارت آلمان و بعضی متخصصین فنی که کار آنها مربوط به وسایل ارتباط یا اعمال نظامی نباشد ، از ایران خارج نماید اشعار می دارد :

ص: 191

دولت ایران موافقت خود را با این تقاضا اعلام می کند و چون خروج آنها از راههائی باید بشود که قوای آن دو دولت در آنجا اقامت دارند البته اقدام خواهد نمود که اتباع آلمانی که خارج می شوند بدون مزاحمت از آن نواحی عبور نمایند و از طرف قوا و مأمورین آن دو دولت تعرضی به آنها نشود .

3 - راجع به اینکه بعد از این دولت ایران اجازه ندهد اتباع آلمانی خاک ایران وارد شوند اشکالی نیست و بدیهی است که این قید محدود به مدتی است که مخاصمه فعلی بین آن دو دولت و دولت آلمان ادامه دارد .

4 - اینکه تقاضا کرده اند دولت ایران بهیچوجه اشکالی برای حمل اجناس و مهمات جنگی بمقصد بریتانیای کبیر و اتحاد جماهیر شوروی پیش نیاورد و حمل آنها را بوسیلهٔ راههای شوسه و راههای آهن یا راههای هوائی تسهیل نمایند دولت شاهنشاهی موافقت خود را در این باب اشعار می دارد .

البته تسهیلاتی که دولت ایران خواهد نمود در حدود تمکن و موجودیت وسایل خواهد بود بطوری که مایه تضییقی برای دولت ایران و ایرانیان فراهم نشود .

5 - اینکه اظهار داشته اند که دولت ایران تعهد کند که بیطرف مانده و اقدامی نکند که به منافع دولت انگلستان و دولت اتحاد جماهیر شوروی در این منازعه آنها با دولت آلمان خلل وارد آورد ، لزوماً اشعار می دارد که راجع به بیطرفی به طوری که اطلاع دارند دولت ایران از آغاز جنگ اروپا به طیب خاطر بیطرفی خود را اعلام داشته و بهیچوجه ازشرایط این بیطرفی تخلف نکرده بود و بعدها نیز در این تصمیم خود باقی خواهد بود و نیز دولت ایران هیچگاه راضی نبوده و نخواهد بود که به منافع حقه آن دو دولت در ایران خللی وارد آید و امیدوار است که اولیای آن دو دولت نیز در تفسیر این عبارت و تطبیق این معنی با موارد عمل ، حسن تفاهم را از مد نظر دور ندارند تا از بروز هرگونه مشکلات اجتناب

شود .

6 - بطوری که در نامه خود وعده داده اند که به دولت ایران در حوائج اقتصادی آن مساعدت نمایند یقین است که در اجرای این مقصود خرید کالاهای

ص: 192

صادراتی ایران را نیز منظور نظر داشته و نیز اقدام لازم بعمل خواهند آورد که اجناس متعلق به ایران که اکنون در حدود متصرفات انگلستان و یا در خاک دولت شوروی موجود و متوقف مانده هر چه زودتر به ایران حمل شود و از این حیث برای این کشور گشایش دست دهد .

7 - نسبت به وعده های صریحی که آن دو دولت داده اند که پیشرفت قوای انگلیس و شوروی را متوقف سازند و بهرزودی که اوضاع جنگ کنونی اجازه دهد آنها را از خاک ایران بیرون ببرند ، دولت ایران از این فقره اتخاذ سند می نماید و اعتماد خود را نسبت به این اظهارات دو دولت اشعار می دارد .

8 - اینکه اظهار داشته اند حق الامتیاز نفت شرکت ایران و انگلیس مانند گذشته پرداخته خواهد شد و دولت شوروی هم موافق قرارداد ایران و شوروی مورخ ول اکتبر 1927 حقوق دولت ایران را از بابت شیلات سواحل جنوبی بحر خزر کماکان خواهد پرداخت ، موجب امتنان است .

9 - در خاتمه اشعار می دارد که چون ضمن عملیاتی که از روز سوم شهریور به بعد واقع شده ، ممکن است اسلحه و مهمات و اشیائی از قوا و متعلقات ایران به دست قوای آن دو دولت افتاده باشد ، نظر به عوالم دوستی که فیمابین این دولت با دولت بریتانیای کبیر و با دولت اتحاد جماهیر شوروی برقرار است دولت ایران انتظار دارد که آنها را مسترد سازند و نیز چون در ضمن عملیات قوای آن دو دولت خسارات مالی و خرابیها و اتلاف نفوس واقع شده است امیدوار است از طرف آن دو دولت نیات دوستانه و منصفانه درباره ترمیم آنها ابراز شود خاصه که قسمتی از این قضایای ناگوار پس از آن روی داده است که دولت ایران به قوای خود امر ترک مقاومت هم نموده بود .

شرحی است که به سفارت کیرای شوروی نوشته شده است .

دولت شاهنشاهی ایران در جواب یادداشت هشتم شهریور ماه 1320 ( 30 اوت 1941 ) دولت اتحاد جماهیر شوروی اشعار می دارد :

اینکه مرقوم شده است دولت اتحاد جماهیر شوروی و دولت اعلیحضرت

ص: 193

پادشاه انگلستان هیچ قصدی برعلیه استقلال و تمامیت خاک ایران ندارند و عملیاتی که اخیراً واقع شده برضد ایران نیست و در صورتی که دولت ایران حاضر برای همکاری باشد عملیات خصمانه ادامه نخواهد یافت دولت ایران از این اظهار رسمی اتخاذ سند می نماید و با اعتماد کامل انتظار دارد از اقدامات آن دو دولت چنانکه صریحاً وعده داده اند هیچ نوع لطمه ای به استقلال کامل و تمامیت خاک ایران وارد نخواهد آمد و اینکه اظهار کردهاند که دولت ایران تضمین کند که منافع حقه آنها را رعایت خواهد کرد ، دولت شاهنشاهی ایران کاملاً اطمینان می دهد که نه در گذشته و نه در آینده هیچ قصد نداشته و ندارد که منافع حقه آن دو دولت در ایران مختل شود یا اقدامی برخلاف دوستی و مناسبات همجواری که در بین بوده و هست بعمل آید .

اما در باب تقاضاهائی که در یادداشت مزبور از دولت ایران نموده اند :

1 - اینکه تقاضا کردهاند که دولت ایران قوای خود را بطرف جنوب خطی که از مشرق به مغرب از قصبه اشنو در جنوب غربی رضائیه و حیدرآباد و میاندوآب در جنوب دریاچه رضائیه و زنجان و قزوین و خرم آباد در جنوب دریای خزر و بابل و زیرآب و سمنان و شاهرود و علی آباد در مشرق می گذرد عقب بکشد و قوای شوروی موقتاً در نواحی واقعه در شمال این خط اقامت کنند و نیز دولت ایران به قوای خود امر دهد که بطرف شمال و مشرق خطی که از خانقین و کرمانشاه و خرم آباد و مسجد سلیمان و هفت گل و گچساران و رامهرمز و بندر دیلم می گذرد عقب بکشد و قوای دولت انگلستان در نواحی جنوبی و غربی این خط اقامت کند اظهار می شود که دولت ایران اصولا این پیشنهاد را برای مدتی که اوضاع جنگ کنونی ایجاب می کند می پذیرد و صمناً چون یقین دارد که خود دولتين هم قصد ندارند نواحی که در آنجا قوای خود را موقتاً اقامت می دهند وسیع باشد و نیز نظر به ملاحظاتی که شفاهاً گفته شد تقاضا می کند که در قسمت شمال شهرهای قزوین و سمنان و شاهرود از این خط خارج شود و در قسمت جنوبی هم حدود ناحیه منظور نظر طوری معین شود که شهرهای خرم آباد و دزفول

ص: 194

در آن ناحیه واقع نشود . در این موضوع لازم میداند نکات زیر را اشعار دارد :

الف - دولت شاهنشاهی ایران تصور می کند دولت انگلستان موافقت دارد که قوای ایران شهر کرمانشاه را تخلیه نکند .

ب - بنابر اصلی که آن دو دولت در آغاز نامه خود تصریح کرده اند مسلم است که در نواحی که قوای دولت شوروی یا بریتانیای کبیر اقامت خواهند کرد متعلقات دولت و ملت ایران کاملاً محفوظ و اختیارات دولت ایران برحسب استقلال تام خود راجع به وظایفی که نسبت به امور کشور برعهده دارد کاملاً برقرار خواهد بود و از طرف قوای آن دو دولت بهیچوجه عملیاتی که منافی با آن اختیارات باشد واقع نخواهد شد و ادارات دولتی و ملی ایران آزادانه به وظایف خود مطابق مقررات کشور ایران عمل خواهند کرد و قوای شهربانی و امنیه نیز مشمول همین اصل خواهند بود .

ج - قوای دولتین اتحاد جماهیر شوروی و انگلستان هرجا اقامت دارند ، از حيث تدارک خواربار و لوازم زندگی و مسکن و سایر حوائج بر دولت ایران تحمیلی نخواهند داشت و تهیه وسائل مزبور بر عهدۀ خودشان خواهد بود و در قسمتی که از داخله تهیه بنمایند باید مطابق مقررات کشور بطریقی باشد که مضیقه ای پیش نیاید .

د - مأمورین دولتین انگلستان و اتحاد جماهیر شوروی در نقاطی که قوای آنها اقامت دارد دستورهای لازم خواهند داد به اینکه قوای مزبور و افراد آنها حتی الامکان تماس با اهالی نداشته باشند تا از وقوع احتمالی قضایای نامطلوب احتراز شود .

2 - اینکه تقاضا کرده اند دولت ایران در ظرف یک هفته تمام آلمانیها را به استثنای کارمندان سفارت آلمان و بعضی متخصصین فنی که کار آنها مربوط به وسایل ارتباط یا اعمال نظامی نباشد از ایران خارج نماید اشعار می دارد : دولت ایران موافقت خود را با این تقاضا اعلام می کند و چون خروج آنها از راههائی باید بشود که قوای آن دولت در آنجا اقامت دارند البته اقدام خواهند نمود که اتباع آلمان که

ص: 195

خارج می شوند بدون مزاحمت از آن نواحی عبور نمایند و از طرف قوا و مأمورین آن دولت تعرضی به آنها نشود .

3 - راجع به اینکه بعد از این دولت ایران اجازه ندهد اتباع آلمانی به خاک ایران وارد شوند اشکالی نیست و بدیهی است که این قید محدود به مدتی است که مخاصمه فعلی بین آن دو دولت و دولت آلمان ادامه دارد .

4 - اینکه تقاضا کرده اند دولت ایران بهیچوجه اشکالی برای حمل اجناس و مهمات جنگی به مقصد بریتانیای کبیر و اتحاد جماهیر شوروی پیش نیاورد و حمل آنها را بوسیله راههای شوسه و راههای آهن یا راههای هوائی تسهیل نماید دولت شاهنشاهی موافقت خود را در این باب اشعار می دارد البته تسهیلاتی که دولت ایران خواهد نمود در حدود تمکن و موجودیت وسایل خواهد بود بطوری که مایه تضییقی برای دولت ایران و ایرانیان فراهم نشود .

5 - اینکه تقاضا کرده اند دولت ایران تعهد کند که بجهت ترقی عملیات راجعه به نفت کویر خوریان موافق عهدنامه ایران و شوروی راجع به این امتیاز و همچنین برای ترقی عمل شیلات در ساحل جنوب بحر خزر موافق عهدنامه ایران و شوروی راجع به شیلات تسهیلات بعمل آورد لزوماً اشعار می شود که راجع به شیلات چنانکه استحضار دارند جریان عملیات موافق قراردادهای فیما بین برقرار است و هر اقدامی که برای ترقی استفاده از این سرچشمه ثروت ملی لازم باشد دولت ایران با حسن موافقت تلقی خواهد کرد .

اما در باب نفت خوریان در عین اشعار موافقت با همکاری دو دولت ایران و شوروی از استفاده از این منبع ثروت لازم است این نکته را متذکر گردد که در عهدنامه ایران و شوروی از امتیاز نفت خوریان ذکری نشده است و اگر منظور قرارهای دیگری است که بین دو دولت ایران و شوروی منعقد شده و با نفت کویر خوریان مناسبت دارد چنانکه شفاهاً مذاکره شد هر قراری در این باب داده شده باشد چون چندین سال متروک مانده و عملی نشده و ممکن است با مقتضیات حقیقی وفق ندهد بنابراین اولیای دولت ایران حاضرند که با اولیای

ص: 196

دولت شوروی برای عقد قراردادی راجع به نفت کویر خوریان داخل مذاکره شده استفاده هر دو طرف را از این حیث تأمین نمایند .

6 - اینکه اظهار داشتهاند که دولت ایران تعهد کند که بیطرف مانده و اقدامی نکند که به منافع دولت شوروی و دولت انگلستان در این منازعه آنها با دولت آلمان خلل وارد آورد لزوماً اشعار می دارد که راجع به بیطرفی بطوری که اطلاع دارند دولت ایران از آغاز جنگ اروپا به طیب خاطر بیطرفی خود را اعلام داشته و بهیچوجه از شرایط این بیطرفی تخلف نکرده بود و بعدها نیز در این تصمیم خود باقی خواهد بود و نیز دولت ایران هیچگاه راضی نبوده و نخواهد بود که به منافع حقه آن دو دولت در ایران خللی وارد آید و امیدوار است که اولیای آن دو دولت نیز در تفسیر این عبارت و تطبیق این معنی با موارد عمل ، حسن تفاهم را از مدنظر دور ندارند تا از بروز هرگونه مشکلات اجتناب شود .

7 - بطوری که در یادداشت خود وعده دادهاند که به دولت ایران در حوائج اقتصادی آن مساعدت نمایند یقین است که در اجرای این مقصود خرید کالاهای صادراتی ایران را نیز منظور داشته و نیز اقدام لازم بعمل خواهند آورد که اجناس متعلق به ایران که اکنون در خاک دولت شوروی و یا در حدود متصرفات انگلستان موجود و متوقف مانده هر چه زودتر به ایران حمل شود و از این حیث برای این کشور گشایش دست دهد .

8 - نسبت به وعده صریحی که آن دو دولت داده اند که پیشرفت قوای شوروی و انگلیس را متوقف سازند و بهر زودی که اوضاع جنگ کنونی اجازه دهد آنها را از خاک ایران بیرون ببرند دولت ایران از این فقره اتخاذ سند می نماید و اعتماد خود را نسبت به این اظهارات دو دولت اشعار می دارد .

9 - اینکه اظهار داشته اند دولت شوروی موافق قرارداد ایران و شوروی مورخ اول اکتبر 1927 حقوق دولت ایران را از بابت شیلات سواحل جنوبی بحر خزر کماکان خواهند پرداخت و حق الامتیاز نفت شرکت ایران و انگلیس هم مانند گذشته پرداخت خواهد شد موجب امتنان است .

ص: 197

10 - در خاتمه اشعار می دارد که چون در ضمن عملیاتی که از روز سوم شهریور به بعد واقع شده ممکن است اسلحه و مهمات و اشیائی از قوا و متعلقات ایران به دست قوای آن دو دولت افتاده باشد نظر به عوالم دوستی که فیمابین این دولت با دولت اتحاد جماهیر شوروی و دولت بریتانیای کبیر برقرار است دولت ایران انتظار دارد که آنها را مسترد سازند و نیز چون در ضمن عملیات قوای آن دو دولت خسارات مالی و خرابیها و اتلاف نفوس واقع شده است امیدوار است از طرف دو دولت نیات دوستانه و منصفانه درباره ترمیم آنها ابراز شود خاصه که قسمتی از این قضایای ناگوار پس از آن روی داده است که دولت ایران به قوای خود امر ترک مقاومت هم نموده بود .

ضمناً باید عرض کنم که یک روز بعد از آنکه دولتین یادداشت خود را تسلیم نمودند یعنی در نهم شهریور ماه از سفارت انگلیس یادداشت دیگری به این مضمون :

مخابرات یا نظامی نباشند به قوای انگلیس یا سویت تحویل و صورت آلمانیهای مزبور که با موافقت سفارتخانه های انگلیس و سویت تنظیم می شود به میسیونهای مزبور تسلیم کنند .

از آن روز تاکنون دولت ایران از لحاظ اینکه این تقاضای دولت انگلیس مبنی براینکه آلمانها بجای اخراج شدن به قوای انگلیس و شوروی تسلیم گردند خوش آیند نبود ، در جلسات متعدد با دلائل زیاد که ذکر آنها در اینجا زاید است کرد نمایندگان دولتین از این موضوع صرف نظر نمایند ولی هنوز موفقیت در این خصوص حاصل نشده است .

در 14 شهریور ماه نمایندگان دولتین به وزارت امور خارجه آمده به دلائلی که دریادداشت بعدی آنها مذکور هست تقاضا نمودند سفارتخانه های آلمان و ایتالیا و مجار و رومانی و همچنین اتباع دول ایتالیا و مجار و رومانی ایران را ترک کنند .

فردای آنروز یعنی در 15 شهریورماه به وزارت امور خارجه آمده ، جواب یادداشت دولت ایران را همراه آوردند که متن آنها خوانده می شود :

و تنقید دولتین اعلیحضرت پادشاه انگلستان و اتحاد جماهیر شوروی و تخدیش اذهان عمومی توسط تبلیغات محلی و رادیوی آلمان و ایتالیا موجبات زحمت و اشکال دولت ایران را فراهم نموده اند . بنابراین دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان ناگزیرند به دولت ایران اطلاع دهند که لازم است به اسرع اوقات ممکنه سفارت آلمان به انضمام سفارتخانه های دیگر که تحت اداره آلمانها می باشند یعنی سفارتخانه های ایتالیا و مجارستان و رومانی برچیده شوند . این تقاضا امروز صبح به جنابعالی ابلاغ گردید لكن مقتضى می دانم آنرا كتباً نیز اظهار داشته و خاطر آن جناب را متذکر شوم که زمانی که سفارتخانه های نامبرده بالا بسته نشده دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان از دولت ایران تقاضا می نمایند کلیه تسهیلات مربوط به پیک و رمز را موقوف نموده و نگذارند سفارتخانه های مزبور از دستگاههای بی سیم فرستنده خود استفاده کنند و در مورد اشخاصی که با سفارتخانه ها ایاب و ذهاب می نمایند و همچنین در باب عملیات و اقدامات این سفارتخانه ها که مورد سوءظن است تفتیش و مراقبت کاملی بعمل آورند .

اکنون مشروحاً به جواب نامه فوق الذکر به جنابعالی مبادرت می نمایم :

الف - گرچه دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان حاضر نیستند هیچ یک از شهرهای مقرره و مشروحه را از نواحی متصرفی که قبلاً به دولت ایران ابلاغ گردیده مجزا نمایند اصولاً ایرادی ندارند به اینکه در محل ترتيبى فيما بين مأمورين نظامی انگلیس و مأمورین وابسته ایران داده شود که بر طبق آن عده ای از ارتش یا امنیه برای وقاية نظم و آرامش دردزفول و خرم آباد و کرمانشاهان بوده باشد . معذلک در صورتی که احتیاجات نظامی انگلیس ایجاب نماید ترتیب نامبرده ممکن است مورد تجدیدنظر واقع شود .

ب - در نواحی متصرفی لازم خواهد بود مأمورین اداری ایران مشاغل و وظایف جاریه خود را با معاضدت کامل مأمورین نظامی انگلیس انجام دهند مأمورین نظامی نامبرده به سهم خود سعی خواهند محمود تا حدی که با احتیاجات

ص: 200

نظامی انگلیس موافقت نماید تمایلات حقانی اولیای امور اداری ایران را انجام دهند .

ج - مأمورین نظامی انگلیس بهیچوجه میل ندارند از حیث آذوقه و مسکن و سایر احتیاجات تحمیل بر دولت ایران بوده باشند و با معاضدت کامل مأمورین اداری ایران ترتیباتی داده خواهد شد که احتیاجات مأمورین نظامی انگلیس در این مورد بنحوی تأمین شود که مضیقه ای جهت این کشور تولید نگردد .

د - هرگونه اقدامات لازمه بعمل خواهد آمد که از حدوث حوادث ناگوار فيما بین قوای متصرفی و ساکنین محل جلوگیری شود .

4 - رویه ای را که در باب آلمانها اتخاذ نموده ایم و در نامه دوستدار مورخه 30 اوت ( 8 شهریور ) ذکر شده در یادداشتی که روز بعد تسلیم نمودم تغییر یافته امروز صبح محترماً نظریات اعلیحضرت پادشاه انگلستان را برای جنابعالی تشریح نمودم به استثنای اشخاصی که ممکن است مورد تصویب میسیونهای سیاسی انگلیس و سویت در تهران واقع شوند هیأت آلمانیها ( غیر از سفارت آلمان که در فوق اشعار گردید ) بایستی یا به مأمورین انگلیس یا به مأمورین سویت تحویل گردد .

5 - دولت اعلیحضرت پادشاهی انگلستان موافقت دارند که تضییق مربوط به ورود آلمانها به ایران فقط محدود به طول مدت جنگ با آلمان بوده باشد .

6 - تسهیلات راجع به ترانزیت کالاها و مهمات جنگی برطبق احتیاجات نظامی خواهد شد لکن دولت ایران می تواند اطمینان داشته باشد که اقداماتی برای اصلاح و تکمیل وسایل مرابطه و مخابره که اکنون موجود است بعمل خواهد آمد و نیز سعی خواهد شد جهت دولت و ملت ایران مضیقه ای تولید نشود .

7 - دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان با لزوم ملحوظ داشتن حسن تفاهم ذات البين بمنظور احتراز از هر گونه اشکالی موافق دارند .

8 - دولت اعليحضرت پادشاه انگلستان با تقاضای دولت ایران دائر به

ص: 201

اینکه معاضدات اقتصادی شامل خرید صادرات و یران بوده باشد با نظر مساعد و همدردی ناظر بوده و آنچه را بتواند برای انجام این تقاضا بعمل خواهد آورد اما در باب تقاضاهای دیگری که ممکن است برای رها کردن کالاهای متعلق به ایران که الحال در خاک انگلیس می باشد بعمل آید لازم خواهد بود قضایای انفرادی بمناسبت خصوصیات هر یک مورد مطالعه و رسیدگی واقع شود لکن سعی شد این قبیل کالاها در هرجا ممکن باشد آزاد شود .

9 - دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان حاضر خواهند بود موضوع ارجاع اسلحه جات و مهمات جنگی را در موقع مناسب مورد مطالعه قرار دهند و نیز حاضر خواهند بود در وقتی که قوای متصرفی انگلیس از ایران خارج شدند تقاضاهای عادلانه را که ممکن است دولت ایران بابت غرامت خسارات وارده به اتباع ایران را در طی مدت اشغال مورد رسیدگی و ملاحظه قرار دهند .

موقع را مغتنم شمرده احترامات فائقه خود را تجدید می نمایم .

شوروی مجبور است در مقابل دولت ایران راجع به لزوم خارج نمودن سفارت آلمان و سفارتهائی که تحت نظارت آلمان هستند یعنی سفارتهای ایتالیا و مجارستان و رومانی اصرار ورزد . دولت ایران عهده دار است حتی قبل از عزیمت این سفارتها از خاک ایران آنها را از ارتباطات بوسیله پیک و رمز و استعمال ایستگاههای فرستنده ممنوع سازد و نظارت جدی راجع به اشخاصی که به این سفارتها می روند و رفتار آنها طرف سوءظن است ، بعمل آورد .

راجع به تقاضاهای دولت ایران مندرج در یادداشت شماره 3614 مورخ اول سپتامبر شما دولت شوروی اینجانب را مأمور ساخته که پاسخ زیر را به شما ابلاغ نمایم .

1 - در یادداشت حکومت شوروی مورخ 30 اوت سال جاری خط مرزی نواحی ایران که از طرف نیروی شوروی اشغال شده بطور دقت تشریح شده و دولت شوروی نمی تواند بهیچ تغییری در این خط رضایت بدهد به این جهت تقاضای دولت ایران در خروج شهرهای قزوین و سمنان و شاهرود از این منطقه ها نمی تواند صورت بگیرد .

2 - در نواحی اشغال شده از طرف نیروی شوروی ادارات محلی ایرانی شامل شهربانی وظایف معمولی خود را انجام خواهند داد در عین حال دولت شوروی انتظار دارد که اولیای امور محلی معاضدت کامل با فرماندهی نظامی ارتش سرخ راجع به رفع حوائج آن و مخصوصاً جا دادن آنها بعمل آورند . اولیای نظامی شوروی حاضر خواهند بود تقاضاهای حقه اولیای امور ایرانی را تا حدی که با نظریات فرماندهی ارتش سرخ وفق دهد ، مورد توجه قرار دهند .

3 - فرماندهی نظامی شوروی هیچ در نظر ندارد که راجع به احتیاجات ارتش سربار دولت ایران بشود . همکاری ما بین فرماندهی قشون سرخ و اولیای امور محلی ایران برای رفع احتیاجات ارتش سرخ برقرار خواهد شد بنحوی که این احتیاجات موجب مشکلات برای کشور نشود .

4 - اولیای نظامی شوروی رژیم مناسبی برای قشون برقرار خواهند نمود

ص: 203

اقدامات لازمه بعمل خواهد آمد که از حوادث ناگوار جلوگیری شود ولی دولت شوروی نمی تواند رژیمی را قبول کند که بکلی قوای ما را از مردم جدا سازد .

5 - اتباع آلمان در ایران میبایستی تسلیم اولیای شوروی و انگلستان بشوند به استثنای آنهائی که مخصوصاً از طرف سفارت کبرای شوروی و سفارت انگلیس در تهران معین گردند .

6 - دولت شوروی موافقت دارد که منع ورود آلمانها در ایران محدود به مدت جنگ با آلمان خواهد بود .

7 - در موقع ترانزیت کالاها و مواد جنگی شوروی از ایران لزوم جلوگیری از اختلال در حمل و نقل داخلی مورد توجه قرار خواهد گرفت معاضدتی که از طرف دولت ایران راجع به ترانزیت کالاها و مواد جنگی شوروی که بوسیله راههای شوسه و راه آهن همچنین راههای هوائی فرستاده می شوند تقاضا شده بر طبق احتیاجات نظامی تعیین خواهد شد .

8 - دولت شوروی از حاضر بودن دولت ایران در انعقاد قرارداد جدیدی برای استخراج نفت کویر خوریان که پیشرفت آن در مدت چندین سال از طرف ایران مختل شده بود اتخاذ سند می نماید .

مهیا بودن دولت ایران در مشارکت در توسعه شرکت سهامی شیلات و از بین بردن موانعی که تابحال برای این شرکت از طرف اولیای امور محلی و مرکزی ایجاد می شده بسیار مورد تقدیر است .

9 - دولت شوروی هر چه ممکن باشد برای مساعدت اقتصادی با ایران منجمله خرید کالاهای ایران بعمل خواهد آورد . راجع به عبور دادن کالاهای ایران که در خاک شوروی هستند هر قسمت باید از نظر کیفیت خاص آن مورد بررسی قرار گرفته و در هر موردی که ممکن باشد پروانه هائی برای رساندن آن کالاها به ایران داده خواهد شد .

10 - دولت شوروی حاضر خواهد بود وقتی که ضرورت توقف ارتش سرخ در خاک ایران مرتفع شود موضوع پس دادن تسلیحات ارتش ایران را مورد

ص: 204

بررسی قرار دهد و تا آنموقع این تسلیحات در تصرف ارتش شوروی خواهد بود .

راجع به جبران خسارات وارده بواسطهٔ جنگ و بمبارانها این تقاضای دولت ایران نمی تواند مورد قبول واقع شود زیرا این جنگ مادامی دوام داشت که ارتش ایران در مقابل ارتش ما مقاومت می کردند .

هیأت دولت بعد از مطالعه و مشاوره به این نتیجه رسید که جواب دولتین را به این مضمون بدهد :

تاريخ 20/6/17

آقای وزیر مختار - در پاسخ نامه تاریخ 15 شهریور جاری ( 6 سپتامبر 1941 ) جنابعالی و در تعقیب نامه به تاریخ 10 شهریور ماه شماره 3615 خود راجع به حل مسائلی که برخلاف انتظار بر اثر ورود قوای نظامی دولت انگلستان و دولت اتحاد جماهیر شوروی به خاک ایران پیش آمده و مطرح گردیده است این جانب اختیار دارد مطالب زیر را که دلیل منتهای حسن اراده دولت شاهنشاهی ایران بر اصلاح ذات البین می باشد به استحضار آن جناب برساند .

1 - راجع به برچیدن سفارتخانه های آلمان و ایتالیا ورومانی و مجارستان اقداماتی که در نامه آن جناب خواسته بودند نسبت به آن سفارتخانه ها و اتباع آلمان بعمل آید خاطر شما را مستحضر میدارد که برای ابراز کمال حسن نیت و مساعدت نسبت به رفع نگرانی دولت انگلستان و دولت اتحاد جماهیر شوروی دولت شاهنشاهی ایران نظر به وضعیت فعلی ناگزیر موافقت نموده و اقدام فوری بعمل آورده که ترتیب انجام تقاضاهای آن دو دولت در این قسمت برای مرتفع ساختن هر سوءتفاهمی هر چه زودتر داده شود ولی لازم می داند متذکر گردد که علاوه بر پیش بینی های گذشته با اقداماتی که از طرف دولت در همین چند روز نیز برای جلوگیری از هرگونه سوء اتفاقی بعمل آمده تغییری در اوضاع محلی رخ نداده و مشکلاتی براثر اقدامات آلمانها و ایتالیائیهای مقیم تهران برای دولت ایران ایجاد نشده است تا جای آن باشد که موضوع عدم ورود قوای دولتین انگلستان و شوروی را به تهران که هیچگونه سبب و بهانه ای هم برای آن نبوده و

ص: 205

نیست تذکر دهند .

2 - دولت شاهنشاهی ایران متأسف است که دولت انگلستان و دولت اتحاد جماهیر شوروی نخواسته اند مختصر تقاضای دولت ایران را حتی در خارج ساختن شهرهای سمنان و شاهرود و قزوین و خرم آباد و دزفول از خطی که در یادداشت اولی خود معین کرده بودند بپذیرند ، هر چند بنظر دولت ایران موجبی برای رد این تقاضا نبوده است .

و نسبت به اینکه موافقت نموده اند در نقاط خرم آباد و دزفول و کرمانشاهان ترتیبی بین مأمورین نظامی انگلیس و مأمورین وابسته ایران داده شود که بر طبق آن عده ای از ارتش یا امنیه ایران برای وقاية نظم و آرامش در دزفول و خرم آباد و کرمانشاهان بوده باشند دولت شاهنشاهی ایران با اطمینان از اینکه خود نظم و آرامش در همه جا مورد توجه و علاقه دولت انگلستان انگلستان می باشد امیدوار است موافقت خواهند نمود که همین رویه در نقاط دیگر هم که طبق یادداشت اول شما قوای آن دولت موقتاً در آنجاها متوقف می گردند برقرار شود . ضمناً به این نکته نیز جلب توجه می نماید که موضوع لزوم وجود امنیه در سایر نقاط محل توقف قوای دولتین هم همواره مورد موافقت بوده و محرز می باشد .

3 - راجع به معاضدت متقابل ادارات کشوری دولتی از جمله امنیه و شهربانی با قوای نظامی دولتین در نقاطی که محل توقف آنها می باشد دولت ایران امیدوار است رو یه حسن تفاهم بین آنها کاملاً استقرار یابد که احتیاجات حقه قوای دولتین برآورده شود و مأمورین ایرانی هم مطابق مقررات کشور بدون مانع از عهده وظایف خود برآیند .

بنابر مراتب بالا دولت شاهنشاهی یقین دارد اکنون که از هر جهت وسایل اطمینان خاطر دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان و دولت اتحاد جماهیر شوروی فراهم گردیده است اوامر فوری موثر به قوای آن دولت صادر خواهند نمود که درحدود موافقتهای حاصله عمل نمایند تا مأمورین دولت ایران در آن نقاط برای اعادهٔ وضعیت عادی و انجام وظایف خود منظماً اقدام نمایند .

ص: 206

موقع را مغتنم شمرده احترامات فائقه را تجدید می نماید .

تاريخ 1320/6/17

آقای سفیر کبیر - در پاسخ نامۀ بتاریخ 15 شهریورماه جاری ( 6 سپتامبر 1941 ) شما و در تعقیب نامۀ بتاریخ 10 شهریور ماه جاری شماره ( 3614 ) اینجانب راجع به حل مسائلی که برخلاف انتظار براثر و رود قوای نظامی دولت اتحاد جماهیر شوروی و دولت انگلستان بخاک ایران پیش آمده و مطرح گردیده است اینجانب اختیار دارد مطالب زیر را که دلیل منتهای حسن اراده دولت شاهنشاهی ایران بر اصلاح ذات البین می باشد به استحضار آن جناب برساند .

1 - راجع به برچیدن سفارتخانه های آلمان و ایتالی و رومانی و مجارستان و اقداماتی که در نامۀ آن جناب خواسته بودند نسبت به آن سفارتخانه ها و اتباع آلمان بعمل آید خاطر شما را مستحضر می دارد که برای ابراز کمال حسن نیت و مساعدت نسبت به رفع نگرانی دولت اتحاد جماهیر شوروی و دولت انگلستان دولت شاهنشاهی ایران نظر به وضعیت فعلی ناگزیر موافقت نموده و اقدام فوری بعمل آورده که ترتیب انجام تقاضاهای آن دو دولت در این قسمت برای مرتفع ساختن هر سوء تفاهمی هر چه زودتر داده شود ولی لازم می داند متذکر گردد که علاوه بر پیش بینی های گذشته با اقداماتی که از طرف دولت در همین چند روزه نیز برای جلوگیری از هرگونه سوء اتفاقی بعمل آمده تغییری در اوضاع محلی رخ نداده و مشکلاتی براثر اقدامات آلمانها و ایتالیائیهای مقیم تهران برای دولت ایران ایجاد نشده است تا جای آن باشد که موضوع عدم ورود قوای دولتین شوروی و انگلستان را به تهران که هیچگونه سبب و بهانه ای سبب و بهانه ای هم برای آن نبوده و

نیست ، تذکر دهند .

2 - دولت شاهنشاهی ایران متأسف است که دولت اتحاد جماهیر شوروی و دولت انگلستان نخواسته اند مختصر تقاضای دولت ایران را حتی در خارج ساختن شهرهای سمنان و شاهرود و قزوین و خرم آباد و دزفول از خطی در یادداشت اولی خود معین کرده بودند بپذیرند ، هر چند بنظر دولت ایران موجبی

ص: 207

برای ردّ این تقاضا نبوده است .

3 - راجع به معاضدت متقابل ادارات کشوری دولتی ( از جمله امنیه و شهربانی ) با قوای نظامی دولتین در نقاطی که محل توقف آنها می باشد دولت ایران امیدوار است رو یه حسن تفاهم بين آنها کاملاً استقرار یابد که احتیاجات حقه قوای دولتین برآورده شود و مأمورین ایرانی هم مطابق مقررات کشور بدون مانع از عهده وظایف خود برآیند .

4 - راجع به جبران غرامت خسارات وارده که به استناد مقاومت قوای ایران در مقابل قوای شوروی اشعار داشته اند نمی توانند استرضای خاطر دولت ایران را از این جهت فراهم نمایند لازم میداند این نکته را تذکر بدهد که چون آغاز مخاصمه از طرف قوای ایران بعمل نیامده و ورود قوای شوروی هم بدون اطلاع قبلی بوده و مقاومت بدوی پادگانها هم برای دفاع خویش طبعاً صورت گرفته که دولت ایران به اقتضای حسن نیت خود در صلح طلبی و حفظ مناسبات دیرینه با آن دو دولت بلافاصله دستور ترک مقاومت داده است و قسمت خسارات وارده هم پس از اعلان ترک مقاومت بوده ، بنابراین دولت ایران حقاً انتظار دارد که موضوع غرامت مورد تجدیدنظر و توجه خاص دولت شوروی واقع شود .

5 - با حسن مناسبات موجوده و ترتیباتی که اینک برقرار می گردد دولت شاهنشاهی برای نگاهداری اسلحه و مهماتی که از قوای ایران گرفته شده است موجبی نمی بیند . با این حال اگر دولت اتحاد جماهیر شوروی اصراری در این نگاهداری موقت داشته باشند اقتضا دارد فهرستی از اسلحه و مهمات مزبور با حضور نمایندگان طرفین تنظیم گردد تا بعد از جنگ یا در موقع مناسب دیگری پیش از پایان جنگ به دولت ایران مسترد گردد .

بنابر مراتب بالا دولت شاهنشاهی یقین دارد اکنون که از هر جهت وسایل اطمینان خاطر دولت جماهیر شوروی و دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان فراهم گردیده است اوامر فوری موثر به قوای آن دو دولت صادر خواهند نمود که در حدود

ص: 208

موافقتهای حاصله عمل نمایند تا مأمورین دولت ایران در آن نقاط برای اعادهٔ وضعیت عادی و انجام وظایف خود منظماً اقدام نمایند .

موقع را مغتنم شمرده احترامات فائقه را تجدید می نماید .

آنچه تاکنون واقع شده این است که بی کم و زیاد به استحضار رسانید و البته بعدها هم هر چه واقع شود به اطلاع آقایان خواهد رسید .

آقایان نمایندگان محترم باید بدانند دولت ایران همواره نسبت به کلیه کشورهائی که با ما مناسبات داشته اند بنظر احترام نگریسته و همیشه اهتمام کرده است حقوق آنها را رعایت کند و سعی نموده است مناسبات دوستانه برقرار و روابط عادی را ادامه دهد و این سیاست مخصوصاً نسبت به دول همجوار با نظر خاصی تعقیب شده است . ما همیشه سعی نموده ایم از این جنگ برکنار و بیطرفی خود را حفظ کنیم .

ما امیدواریم بزودی عللی که سبب این پیش آمد ناگوار شده مرتفع گردیده و با اطمینانهائی که دولتین چه در نامه های خود و چه کراراً ضمن اظهارات شفاهی تأیید و تصریح کرده اند قوای آنها خاک ایران ترک کنند .

زاید نمی دانم در این موقع تذکر بدهم که با وجود وعده های مساعد آن طرف حتی بعد از ترک مقاومت از این طرف چیزهائی شنیده می شود که هیچ تصور نمی رفت از قبیل مزاحمت ها به مردم و مداخله در کارهای داخلی و ادارات دولتی و حتی توقیف اشخاص و بعضی امور دیگر که بنده نمی خواهم در این جا اظهار نمایم و شاید خود دولت از آن واقعات بی اطلاع نباشند ( صحیح است ) .

با این اظهارات دولت و اطمیناناتی که اشعار می فرمایند امیدواری همگی این است که از طرف دولتهای دوست و همسایه ما آن قدری که انتظار داریم رعایت شئون این دولت و ملت شده ، کاری بکنند که در همه دنیا حقیقت دوستی آنها و مواعدشان آشکار شود ( صحیح است ) ما میل داریم بدانیم آیا این نوع وقایع که شنیده می شود حقیقت دارد یا نه و اگر همین طوری که عرض شد اموری غیر منتظر از طرف مأمورین دو دولت در ایران و نسبت به ایران واقع می شود دولت در رفع آن چه اقدامی را در نظر دارند که برای عموم ایرانیان نگرانی باقی نماند و مطمئن باشند که روابط دوستانه باستانی این دولت و ملت با دولتهای همسایه ما با نهایت شرافت برقرار خواهد بود و لطمات وارده مرتفع و جبران خواهد شد ( صحیح است ) .

عکس

ص: 211

عادی به خود بگیرد و امیدوار هستیم با وعده های صریحی که چه کتباً نمایندگان دولتین داده اند و به استحضار آقایان نمایندگان رسید و شفاهاً در مذاکرات مکرر تصریح کرده و اطمینان داده اند دیگر این وقایع رخ نخواهد داد .

نمایندگان با این نیت این رأی را خواهند داد و نه ما و هیچکس دیگر نباید این رأی را اینطور تفسیر کنند که آقایان نمایندگان از این پیش آمد ناخشنود نیستند ( صحیح است ) مسلم است که هیچ ایرانی چنین رائی نمی تواند بدهد ( صحیح است ) البته اینطور نیست فقط معنی آن این است که نمایندگان اظهار خواهند کرد دولت حاضر در اقدامات خودش به خطا نرفته است و آقایان نمایندگان موافقت دارند که این هیأت دولت با مساعدت ایشان اقدامات و انجام وظایف خودشان را مداومت دهند . این است عرایض بنده و به این دلیل است که عرض می کنم میل دارم مجلس شورای ملی احساسات خودش را اظهار دارد .

رئیس - با نکات دقیقی که آقای نخست وزیر اظهار فرمودند رأی اعتماد به هیأت دولت که تحت ریاست ایشان است از مجلس تقاضا می شود . آقایانی که موافقت دارند قیام فرمایند ( اکثر برخاستند ) تصویب شد .

رئیس مجلس شورای ملی - حسن اسفندیاری

توسط کمیسیونی بعمل آید مرکب از رئیس دولت و دو نفر از وزراء و دو نفر از نمایندگان مجلس شورای ملی که برای این منظور انتخاب می شوند .

کمیسیون تفکیک جواهرات در 25 دیماه 1316 مرکب از آقایان جم نخست وزیر وقت و آقای بدر وزیر دارائی و آقای علاء وزیر بازرگانی با حضور آقایان مؤید احمدی و اعتبار نمایندگان مجلس شورای ملی جلسات خود را تشکیل و جواهرات را تفکیک ، آنچه قابل فروش تشخیص کردند بموجب صورت مجلس و ثبت ریز آن که موجود است در سی و سه صندوق که به مهر اعضای کمیسیون ممهور گردیده به انضمام بیست و دو عدد صندلی که دارای روکش طلا بوده در خزانه بانک ضبط و تحویل هیأت نظارت اندوخته بانک شد و آنچه مربوط به اثاثیه سلطنتی بود کماکان در قفسه های تالار موزه و صندوقهای نسوزطبق سیاهه و ثبت به مهر وزیر دربار و وزیر دارائی و رئیس بیوتات ممهور و تحویل رئیس بیوتات گردید .

فروش جواهراتی که به بانک منتقل گردید نیز بموجب ماده 3 قانون آبان 1316 محتاج به تشریفاتی است که قانون پیش بینی کرده است ولی چون با اوضاع جهان مناسب نبود چیزی از آن فروخته شود عین جواهرات بعنوان پشتوانه اسکناس در خزانه های بانک نگاهداری شده تا هر وقت مقتضی شد بترتیب مقرر در قانون ارزیابی و فروخته شده و بهای آن صرف خرید شمش زر بشود .

این جواهرات در صندوقهای ممهور به مهر اعضای کمیسیون تفکیک جواهرات مثل طلا و نقره هائی که پشتوانه اسکناس است ، درخزانه های مخصوص که در بانک ملی ساخته شده می باشد . کلید خزانه های مزبور در پاکتی که به مهر اعضای هیأت نظارت اندوخته اسکناس که عبارت از دو نفر آقایان نمایندگان مجلس ( که فعلا آقایان مؤید احمدی و لیقوانی می باشند ) وزیر دارائی ، دادستان دیوان کشور ، مدیر کل بانک ملی ایران ، خزانه دار کل ، بازرس دولت در بانک ملی ممهور است بوده و پاکت مزبور در صندوق مخصوصی در وزارت دارائی نگاهداری می شود .

ص: 215

بطوری که توضیح داده شد جواهرات مزبور همانطور که در موقع خود بسته شده الان نیز در صندوقهای ممهور به مهر اعضای کمیسیون سابق بوده و در خزانه بانک موجود و صورت ریز آن با تمام مشخصات که به امضای اعضای کمیسیون رسیده و لاک و مهر شده در وزارت دارائی ضبط است .

اما آنچه مربوط به اثاثیه سلطنتی تشخیص گردید چنانکه گفته شد در قفسه ها و صندوقهای سربسته در تالار موزه کاخ گلستان بود چون این اواخر در اطراف کاخ گلستان و تالار موزه ساختمانهائی می شد که ماندن جواهرات با گرد و خاک و رفت و آمد زیاد دور از احتیاط بنظر می رسید این جواهرات نیز در نظر گرفته شد به خزانه بانک ملی موقتاً انتقال داده شود . بموجب ثبت و سیاهه که با حضور وزیر دربار و معاون وزارت دارائی و رئیس بیوتات تهیه گردید جواهرات مزبور در تاریخ 4 شهریور 1320 در شش صندوق و یک بسته ممهور و با حضور اعضای هیأت نظارت اندوخته اسکناس در خزانه بانک ملی گذارده شده و کلید خزانه بترتیبی که در فوق گفته شد تحویل هیأت نظارت اندوخته اسکناس گردید و به این ترتیب کلید جواهرات فعلاً در خزانه های بانک ملی موجود و معاینه و تطبیق آنها با سیاهه و ثبت های گذشته هر ساعت میسر است . همانطور که توضیح داده شد جواهرات اعم از آنکه جواهرات سلطنتی تشخیص شده و آنچه بعنوان پشتوانه بانک ملی تحویل شده الان در خزانه های بانک ملی موجود و ممکن است تقاضا شود یک عده یا حتی تمام نمایندگان با حضور عده ای از کارمندان بلند پایه دولت عیناً جواهرات را معاینه و با صورت ثبت و سیاهه آن تطبیق کنند .

کمیسیون بودیم و در عمارت خوابگاه آنوقت ( وزارت دارائی فعلی ) با رئیس - الوزرای وقت ( آقای جم ) و آقای علاء وزیر تجارت و آقای بدر که در آنوقت وزیر دارائی بودند تقریباً در ظرف 45 روز صندوقهای جواهرات را باز کردیم و آنچه جنبه تاریخی و جنبه اثاثیه سلطنتی داشت از هم جدا کردیم و تحویل دادیم به اداره بیوتات سلطنتی برای موزه سلطنتی و مقدار زیادی که جنبه تاریخی نداشت آنها را در 33 صندوق کردیم و همینطور که فرمودند به مهر آن هیأت آوردند در بانک ملی و در خزانه مخصوص گذاشتند . آنوقت (این را خواستم بنده تذکر بدهم ) جواهرات پشتوانه اسکناس نبود برای اینکه اسکناس منتشره در آنوقت تقریباً یک میلیارد بود و صدی شصت طلا و نقره پشتوانه موجود داشت آنوقت هم موجود بود ، الان هم موجود است و بعداً قانونی از مجلس گذشت که یک مقدار اسکناس منتشر بشود چون از این صدی شصت میزان پشتوانه پائین می آمد و مخالف قانون تأسیس بانک بود از این جهت مجلس رأی داد که این جواهرات جزو پشتوانه اسکناس باشد از این جهت هیأت نظارت ذخیره اسکناس مجبور شد که آن جواهرات را هم مهر کند و صندوقهای ممهور را هم ضبط کند و در روز چهارم شهریور ماه همینطور که آقای وزیر دارائی فرمودند هیأت نظارت اندوخته اسکناس را در بانک احضار کردند که بنده هم بودم ، آقای لیقوانی و آقای مدعى العموم تميز و آقای وزیر دارائی و آقای وزیر دربار و آقای قانع بصیری رئیس بیوتات هم تشریف آوردند و شش صندوق ممهور را با یک بسته در بانک گذاردند بعنوان جواهراتی که در موزه بوده است و آنها به مهر وزیر دربار و وزیر دارائی و رئیس بیوتات ممهور بود ما هم آنها را بعنوان امانت نگهداشتیم چون آنها جزء پشتوانه اسکناس نیست مطابق قاعده . شش صندوق و یک بسته در تاریخ مزبور آوردند در بانک گذاردند بعنوان امانت . مخصوصاً در خزانه جواهرات سلطنتی هم نگذاردیم آنها در خزانه طلا و نقره یعنی در خزانه ای که پشتوانه اسکناس است این جواهرات را در آنجا گذاشتیم .

بنده چیزی نمی خواهم عرض کنم فقط یک موضوع بود و آن هم برای

ص: 217

تکذیب این انتشارات است و آن این است که هر وقتی بفرض بخواهند در بانک ، در خزانه بانک را باز کنند همینطور که حالا آقای وزیر دارائی هم فرمودند که بیایند و ببینند این یک تشریفات مخصوصی دارد که اولاً در صندوقهای مخصوصی است و در بهای بانک خیلی محکم است . از خارج وارد کرده اند . اسبابها و رمز مخصوصی دارد . اگر تمام کلیدها را هم به آن بیندازند این در بها باز نمی شود و این کلیدها در پاکتهای مخصوصی است که اینها به مهر اعضای هیأت نظارت لاک می شود و مهر می شود و محفوظ می ماند و اینها در صندوقهای سر به مهر محفوظ می ماند و هر وقت بخواهند خزانه را باز کنند اول آن هیأت حاضر می شوند و اول مهر پاکتها را رسیدگی می کنند و در صورت صحت آنوقت مطابق آن مقررات و تشریفات باز می کنند و اینطور بروند و در بها را باز کنند که غير ممكن است و این بنظر بنده خیلی حرف ساده بنظر می آید و بی این تشریفات بروند در بها را باز کنند البته معمول و معقول نیست و همینطور که آقای وزیر دارائی فرمودند الان هم طلا و هم نقره و هم جواهرات امانی و هم جواهرات پشتوانه در بانک ملی موجود است .فقط بنده یک عرضی می خواهم بکنم و اضافه بکنم به فرمایش آقای وزیر دارائی که فرمودند هیأتی از نمایندگان بیایند البته ما همه بهم بسته ایم و قطع داریم هر هیأتی ازمجلس یا دولت بروند آنجا همه نمایندگان اطمینان دارند به آنها و همۀ ما به دولت اعتماد و اطمینان داریم و همه به نظار بانک اطمینان دارند ولی معهذا برای اینکه معلوم شود همانطور که حضرت ابراهیم خواست که بداند خداوند چه چوری مرده را زنده می کند و خدا گفت مگر اطمینان نداری گفت چرا ولى ليطمئن قلبى و مسلما علم الیقین غیر از عین الیقین است الان هم شاید بنظر بنده و همانطور که آقای وزیر دارائی هم فرمودند برای این که علم الیقین حاصل کرده اند که جواهرات سلطنتی و امانی هر دو در بانک موجود است برای اینکه علم الیقین هم داشته باشند بیایند و به چشمشان ببینند بهتر این است که بنده می خواهم پیشنهاد کنم و از آقای وزیر دارائی خواهش کنم که یک روزی را معین کنند که آقایان نمایندگان بیایند و ببینند و هر کس هم میل

ص: 218

دارد و مایل است تشریف بیاورد اینها را باز کنیم و ببینند و اگر لازم باشد هر کس میل دارد ( البته اجباری نیست ) هر کس مایل است بیاید و ببیند ( دشتی - جانیست ) چرا بنده جا می دهم ، سیصد نفر هم باشند جا هست و بعداً هم ممکن است یک دعوتی بکنند از اتاق تجارت تهران و رؤسای شرکتهای تهران هم تشریف بیاورند و ببینند این است نظر بنده . ( نمایندگان - صحیح است ) .

رئیس - آقای ارگانی .

ارگانی - عرضی ندارم .

رئیس - آقای اعتبار .

اعتبار - عرضی ندارم .

رئیس - آقای دبستانی .

دبستانی - نظر بنده با این فرمایشات تأمین شد . نظر بنده این بود که اکتفا نکنند به یک عده مخصوص هر کس می خواهد برود ( صحیح است )

نخست وزیر - بنده عرض زیادی ندارم و برای تأئید گفتار آقایان مخصوصاً خواستم که خواهش کنم این اقدام را بکنند و بعداً هم رسماً گزارش آن را به مجلس شورای ملی اطلاع بدهند .

رئیس مجلس شورای ملی - حسن اسفندیاری

است که با هیأت آقایان وزیران حاضر شدند در مجلس که آن مطلب مهم بعرض مجلس شورای ملی برسانند آقای نخست وزیر بفرمائید .

بدست بگیرند و بدست گرفتند و بنده را مأمور و مفتخر فرمودند که با همکارانی که سابقاً معین شده بودند به اتفاق آنها در جریان امور مملکت به وظایف خودمان بپردازیم ولی در اینموقع که ایشان زمام امور را بدست گرفتند و بنا شد که ما کناره گیری اعلیحضرت سابق و زمامداری اعلیحضرت لاحق را به ملت اعلام کنیم امر فرمودند که به اطلاع عامه و مجلس شورای ملی برسانم که ایشان در امر مملکت و مملکتداری نظریات خاصی دارند که چون مجال نداشتیم تهیه کنیم و به روی کاغذ بیاوریم نمی توانم به تفصیل عرض كنم لذا به اجمال عرض می کنم و آن این است که ملت ایران بدانند که من کاملاً یک پادشاه قانونی هستم و تصمیم قطعی من بر این است که قانون اساسی دولت و مملکت و ملت ایران را کاملاً رعایت کنم و محفوظ بدارم و جریان عادی قوانین را هم که مجلس شورای ملی وضع کرده است یا وضع خواهد کرد تأمین کنم و اگر در گذشته نسبت به مردم جمعاً یا فرداً تعدیاتی شده باشد از هر ناحیه ای که آن تعدیات واقع شده باشد از صدر تا ذیل مطمئن باشند که اقدام خواهیم کرد از برای اینکه آن تعديات مرتفع و حتی الامکان جبران بشود .

امیدوارم این سلطنت نو ، بر ملت ایران مبارک باشد و آرزوهائی که ملت ایران نسبت به خودش دارد و آرزوهائی که ملت و میهن پرستان ایران نسبت به این دولت و ملت ومملکت دارند در سایه توجهات شاهنشاه جوان جدید صورت وقوع پیدا کند .

عجالتاً عرض کردم چون امکان نداشت که به تفصیل بیان کنم و توضیح مفصل بدهم به این مختصر اکتفا می کنم برای اینکه هر چه زودتر مجلس شورای ملی و ملت ایران از وقوع این واقعه مهم خبردار شوند و تقاضا می کنم که موافقت فرمائید که فردا مجلس شورای ملی را باز تشکیل بدهند که اعلیحضرت همایونی تشریف بیاورند و به وظایف قانونی خودشان در این باب عمل کنند ( نمایندگان - صحیح است )

ص: 221

اجازه نمی داد در این باب به تفصیل عرض کنم بطور اجمال عرض كردم اولاًاعلیحضرت پادشاه جدید کاملاً نظر دارند که مطابق قانون اساسی عمل شود و یکی از مقتضیات قانون اساسی این است که هیأت وزیران در امور مربوطه وظیفه اشتراکی خودشان اختیاراتی داشته باشند که مطابق آن اختیارات و مسئولیتی که در مقابل مجلس شورای ملی دارند عمل کنند . بنده را شخصاً آقایان می شناسند . گمان می کنم امتحان خود را هم داده باشم ( صحیح است ) اگر غیر از این بود زیر بار نمی رفتم و اگر غیر از این باشد زیر بار نخواهم رفت ( صحیح است - احسنت ) بنابراین از امروز به بعد ما امیدواریم بلکه یقین داریم که جریان امور مملکت آنطوری که باید بین دولت و مجلس شورای ملی با همکاری تام و تمام بطوری که همه از همه امور مطلع و مستحضر باشند جریان پیدا کند . در مسأله جواهرات که فرمودند حالا بنده نمی خواهم عرض کنم درست است یا نیست در جلسه گذشته آقای وزیر دارائی گزارش مطلب را دادند. البته این تقاضای آقای دشتی یک تقاضای خیلی معقولی است که اگر بخواهند نظارت کامل بکنند اکتفا نکنند که فقط یک عده بیست نفر یا سی نفر یا صد نفر یا صد و سی نفر آقایان نمایندگان بروند آنجا تماشا کنند البته خیلی تقاضای صحیح و معقولی است که درست رسیدگی شود جواهرات ثبت و دفتر دارد و این را بنده مطمئن هستم که این ثبت ها و دفترها هست و محفوظ است و جواهرات هم در بانک ملی هست می توانند هر کس را که میل دارند تعیین بفرمایند کمیسیونی از داخل و ازخارج مجلس به هر قسمی که تصویب می فرمایند تشکیل بدهند مردمان بصیر در سر فرصت با مجال ببینند تطبیق کنند اگر درست است انشاء الله فبها اگر درست نیست آنوقت تکلیف معلوم شود .

الرحمن امیدواریم این پیش آمد برای ملت ایران پیش آمد نیکی باشد و خیر و سعادت ملت ایران در این پیش آمد باشد که از تحت یک فشار خیلی ممتدی نجات پیدا کردند و من یک خوشوقتی دارم که الان دارم در یک مجلسی صحبت می کنم که عموم نمایندگان مجلس مثل مجالس سابق یک روح اتحاد و یگانگی با پشتیبانی از کابینه و دولت دارند که انشاء الله امیدواریم تمام خرابیهای سابق ما ترمیم شود که مثلاً من می گویم سئوال دارم یا استیضاح دارم از فلان وزیر فوری آن وزیر حاضر شود . روزنامه های ما نباید مثل مرغ منقار چیده در قفس آهنین باشند . تا کی باید ملت ایران صدا نداشته باشد که بگوید آقا ظلم خانه مرا خراب کرده است ( یک نفر از نمایندگان - هنوز مختاری سرجایش هست )

بعد از این کار بنده و جنابعالی آقای دشتی امیدواریم که کارها تحت نظارت خودمان یعنی مجلس شورای ملی بیاید و بعد از این هم باید برای سعادت مملکت کار کنیم و وز را هم بعد از این راه مجلس را گم نکنند آقای فروغی شما پرورده مجلس هستید . بنده یک روز در جائی گفتم آقا بفرمائید وز را بیایند در مجلس ، گفتند وز را به مجلس کاری ندارند ، به قانون اساسی که باید عمل کنند . قانون اساسی خونبهای مردم است . قانون اساسی روح مردم ایران است ، خونبهای مبالغی اموال مردم ایران است . این قانون اساسی باید بهش عمل شود و وزرا بایستی مسئول مجلس باشند اینکه آقای رئیس الوز را ( آقای نخست وزیر ) الفاظ را هم خراب کردند ( خنده حضار ) نمی گوئیم که شما در حدود خودتان مختار نباشید ما گفتیم وزرا کدخدائی هستند در حوزه وزارتی شان ولی ما هم این حق را داریم که مطابق قانون عمل کنیم ( نمایندگان - مذاکرات کافی است )

ماقبل آخر مجلس آمدیم و به استحضار خاطر نمایندگان محترم رساندیم قضایا و پیش آمدهائی برخلاف ترصد و میل ما واقع شده است که منجمله یکی این بود که در بعضی از قسمتهای کشور ما قوای شوروی و در یک قسمت دیگر قوای انگلیس اقامت کند و چیزهای دیگری که در آن یادداشتها ملاحظه فرمودید که آنها چه تقاضا کردند و ما در مقابل چه تقاضا کردیم و بالاخره چه نتیجه حاصل شد . عجالتاً قرار براین شده است که قوای شوروی و انگلیس در بعضی از قسمتهای خاک ما باشند . اینها برای یک مقاصدی آمده اند . حوائجی دارند . کارهائی دارند . ناچار رفت و آمدهائی از این شهر به آن شهر ، از این خط به آن خط می کنند . این رفت و آمدها برحسب اطمینانهای کتبی و شفاهی که داده شده است بهیچوجه مزاحم حال دولت و ملت ایران نخواهد بود و بر ضدیت و مخاصمت و مزاحمت مردم نیست مثلاً همین الان خبر دادند که قوای خارجی از جاهائی حرکت و بطرف تهران نزدیک می شوند هر چند که دولت اقدامات کرده است که قوا به شهر نیاید و امیدواریم که این اقدامات مؤثر باشد ولی فرضاً هم که نزدیک تهران بیایند این را باید خاطر آقایان نمایندگان مسبوق باشد که اینها برای مخاصمت نمی آیند برای مقاصد خودشان نسبت به کارهائی که دارند می آیند و می روند اگر احیاناً از این حرکات به گوش آقایان خبری برسد آقایان نمایندگان و مردم تصور نکنند مقاصد خصمانه دارند . آن اندازه ای که به ما اطمینان داده اند و البته این اطمینان را حاصل کرده ایم مطلب این است ولی باز مبادا مثل چند روز پیش مردم تهران وحشت کنند و اسباب زحمت برای ما فراهم گردد و از شنیدن بعضی اخبار پریشان شوند و به دست و پا بیفتند و در نگاهداری امنیت و ارزاق شهرکاربر ما سخت شود ، مشکلات برای ما ایجاد گردد . از این جهت عرض کردم که عموم ملت و عموم مردم مطلع باشند که از این جهت پریشان خاطر نباشند و بهراس نیفتند .

رئیس مجلس شورای ملی - حسن اسفندیاری

ص: 225

قوانین و مقررات وابسته تجاوز نماید و یا به حقوق افراد تعدی کند موافق قانون به کیفر مقرر خواهد رسید .

دولت مأموریت دارد گذشته از اهتمام جدی در اجرای دقیق قوانین برای حصول تأمین قضائی برنامه جامعی حاکی از رؤس اصلاحات مربوطه به امور اجتماعی و اقتصادی و مالی و تغییر مقرراتی که با احتیاجات و مقتضیات امروز وفق نمی دهد هر چه زودتر با موافقت و تصویب مجلس تهیه نموده بموقع اجرا بگذارند که موجبات آسایش عموم طبقات اهالی کشور و همچنین بهبود اوضاع زندگی خدمتگذاران لشکری و کشوری از هر جهت آماده و وسائل رفاهیت آینده کشور فراهم گردد . این نکته را مخصوصاً یادآور می شوم که من جد وافی خواهم داشت پیوسته وظایف خود را موافق قانون و وجدان انجام دهم و انتظار دارم نمایندگان ملت و عموم کارکنان ادارات دولت و طبقه روشنفکر هم همین معنی را نصب العین خود نموده برای سعادت و بهروزی میهن که مقصود مشترک همه ماها می باشد از این روش منحرف نگردند . ضمناً دولت من اهتمام كامل بعمل خواهد آورد که با همکاری نزدیک با دولتهائی که منافع ما با آنها ارتباط مخصوص دارد بطوری که مصالح مملکتی کاملاً رعایت شود مشکلاتی که فعلاً برای ما پیش آمده حل شده و جریان امور بر وفق دلخواه گردد . در اینصورت امیدوارم به فضل خداوند با منتهای کوشش که همه با تمام قوا بعمل خواهیم آورد کشتی سلامت کشور را به ساحل برسانیم . ( مجلس ساعت پنج بعد از ظهر ختم شد )

رئیس مجلس شورای ملی - حسن اسفندیاری

از منزل و نتوانستند شرف حضور در مجلس را داشته باشند و به بنده اختیار دادند که معرفی هیأت دولت را بشرحی که حالا عرض می نمایم و برنامه هیأت دولت را هم با مطالب دیگری که هست به استحضار مجلس شورای ملی برسانم .

بنابر تمایلی که مجلس شورای ملی اظهار فرمودند به اینکه آقای فروغی بسمت نخست وزیری انتخاب شوند و کابینه را تشکیل بدهند برحسب اراده سنیه ملوکانه ایشان مأمور شدند به تشکیل کابینه و هیأت دولت خودشان را تشکیل دادند که صورت اسامی و سمت هر یک را بنده به استحضار خاطر آقایان نمایندگان محترم می رسانم .

آقای حکمت وزیر پیشه و هنر ، آقای سهیلی وزیر امور خارجه ، آقای مرآت وزیر بهداری ، آقای دکتر سجادی وزیر راه ، آقای گلشائیان وزیر بازرگانی واقتصاد ، آقای سرلشگر احمد نخجوان وزیر جنگ ، آقای امان الله جهانبانی وزیر کشور ، آقای علی اکبر حکیمی وزیر کشاورزی ، آقای دکتر مشرف نفیسی وزیر دارائی ، آقای حمید سیاح وزیر پست و تلگراف و تلفن ، آقای دکتر صدیق وزیر فرهنگ . وزارت دادگستری هم بعهده بنده محول است . قبل از اینکه برنامه هیأت دولت را بنده به استحضار خاطر آقایان برسانم اجازه می خواهم یک مطالبی را که اهمیت دارد و آقایان نمایندگان محترم هم باید اطلاع حاصل نمایند و امیدوارم اسباب خشنودی آقایان و عموم مردم هم بشود به استحضار آقایان نمایندگان و ملت برسانم . راجع به املاک و دارائی اعلیحضرت پادشاه سابق که آقایان نمایندگان اطلاع دارند انتقالی واقع شده است که عین مضمون سند انتقال نامه را بنده می خوانم :

بنام خداوند متعال

چون از ابتداء تأسیس و تشکیل سلطنت خود پیوسته در فکر عمران و آبادی کشور بوده و این مطلب را در مقدمه برنامه اصلاحات کشور خود قرار داده بودم و همواره در نظر داشتم این رو یه عمران سرمشق کلیه صاحبان زمین و املاک گردد تا در موقع خود بتوانم از ثمره این املاک کلیه ساکنین و رعایای

ص: 229

کشور خود را بهره مند نمایم و این فرصت در این موقع که فرزند ارجمند عزیزم اعلیحضرت محمد رضا شاه پهلوی زمام امور کشور را بدست گرفته اند ، حاصل شده است بنابراین مصالحه نمودم کلیه اموال و دارائی خود را ( اعم از منقول و غیر منقول و کارخانجات و غیره ) از هر قبیل که باشد به ایشان به مال الصلح گرم نبات موهوب تا به مقتضای مصالح کشور به مصارف خیریه و فرهنگی و غیره به هر طریقی که صلاح بدانند برسانند .

اعلیحضرت همایون شاهنشاهی هم نظر به اینکه همیشه در فکر آسایش و رفاه عموم ملت و ترقیات کشور و پیشرفت امور مملکت و دولت هستند و حسن نیت و حسن فطرتشان هم بر همه ملت و افراد جامعه کاملاً روشن و واضح است اراده فرموده اند چنین دستخطی بعهده آقای نخست وزیر صادر فرمایند که عین آن را هم بنده قرائت می کنم .

جناب نخست وزیر

چون منظور اصلی اعلیحضرت پدر بزرگوار ما در واگذاری اموال خودشان به ما این بود که به مصارف خیریه برسد و ما هم همیشه سعی داشته و داریم که وسایل آسایش و رفاه عموم را از هر حیث فراهم آوریم بنابراین چنین تصمیم نمودیم اموالی که از قبیل املاک و مستغلات و کارخانجات به ما واگذار شده است بمنظور ترقی کشاورزی و بهبودی حال کشاورزان ، ترقی اوضاع شهرها ، ترقی صنایع کشور و بهبودی حال کارگران ، ترقی فرهنگ و بهداری به دولت و ملت اعطا نمائیم تا بر حسب اقتضاء و برای انجام منظورهای بالا یا املاک را بفروش برسانند و یا با حفظ و توسعۀ آبادی آنها در ملک دولت نگاهدارند و نیز مقرر می داریم که اگر کسانی باشند که نسبت به املاک ادعای غبنی داشته باشند پس از رسیدگی به شکایت آنها از محل همین املاک رفع ادعا بشود .

سی ام شهریور ماه 1320

گذشته از اینکه اعلیحضرت همایونی این بخشش ملوکانه را فرموده اند در نظر دارند که از دارائی خودشان بخشش های مهمی برای پیشرفت امور خیریه و

ص: 230

بهداری و فرهنگی و امور دیگر که اسباب ترقی و آبادی کشور است بفرمایند که جزئیات آن را عنقریب آقایان نمایندگان محترم و عموم ملت مستحضر خواهند شد که البته اسباب خوشوقتی و سپاسگزاری و حق شناسی همه ماها و عموم ملت است . ( صحیح است )

با اجازه آقایان محترم برنامه هیأت دولت از این قرار است که می خوانم :

برنامه هیأت دولت همانست که اصول آن در ضمن نطق اعلیحضرت شاهنشاهی در مجلس شورای ملی اشعار شده است و تفصیل آن از قرار زیر می باشد :

1 - در سیاست خارجی دولت مصمم است با رعایت کامل مصالح کشور همکاری نزدیک با دولتهائی که منافع ایران با منافع آنها ارتباط دارد داشته باشد .

2 - اصلاح و رفع نواقص قوانین دادگستری برای تکمیل امنیت قضائی و نیز تجدید نظر در قوانین دیگری که با مقتضیات امروز وفق می دهد .

3 - تجدید نظر در سازمان قوای تأمینیه کشور .

4 - اصلاحات در امور اقتصادی و مالی کشور از قبیل تعدیل مالیاتها بمنظور تخفیف تحمیل مالیاتی .

تجدید نظر در بودجه کشور برای جلوگیری از هزینه هائی که با مقتضیات کنونی کشور وفق نمی دهد . افزایش حقوق خدمتگذاران دولت از کشوری و لشکری . تجدید نظر در مقررات بازرگانی . الغای انحصارهای غیر ضروری و اهتمام در پائین آوردن هزینه زندگی عمومی .

5 - توجه مخصوص به پیشرفت کار کشاورزی و بهبودی زندگی کشاورزان . توسعه امور آبیاری . منع تدریجی کشت و استعمال تریاک . تجدید نظر در قوانین عمران و اجرای برنامه کشاورزی .

6 - ترقی و تکمیل صنایع بقدر امکان با تمایل به اینکه کارخانه ها به دست افراد و شرکتهای غیر دولتی اداره شود و انجام در بهبودی زندگی کارگران .

ص: 231

7 - تکمیل راهها و راه آهن در حدود استطاعت کشور .

8 - اصلاح قانون سازمان کشور با رعایت احتیاجات و توجه به اینکه اهالی در اداره امور محلی خود بیشتر شرکت داشته باشند .

9 - تکمیل و ترقی تأسیسات فرهنگی و اهتمام در اصلاح اخلاق عمومی .

10 - توسعه سازمان بهداری و توجه مخصوص به بهداشت عمومی .

بنده از موقع اغتنام می جویم و عرض می کنم با اظهار تشکر از توجهاتی که آقایان نمایندگان محترم به اهمیت موقع دارند و به معضلات امور کشور متوجه هستند اظهار امیدواری بکنم به اینکه با همکاری صمیمی که دولت قصد دارد و یقین ثابت هم حاصل است که بین دولت و مجلس شورای ملی و نمایندگان محترم برقرار خواهد بود بتواند با سعی و کوشش مخصوص و اهتمام کافی که بعمل خواهد آورد برنامه خودش را بموقع اجرا بگذارد و در انجام این مقصود بنده امیدوارم هیأت دولت با مساعدت و همکاری کامل آقایان نمایندگان محترم موفقیت تام حاصل خواهد نمود . اینکه عرض کردم بنده یعنی از طرف آقای نخست وزیر و تمام آقایان همکاران خودم ( صحیح است )

آید و هر چه زودتر شروع بکار کنند آن اشخاص را در جلسه خصوصی معین خواهند کرد تا مشغول اقداماتی که لازم است بشوند . آقای بیات .

بیات - راجع به این قسمت که فرمودید همان کمیسیونی که معین شده است از طرف مجلس البته از طرف دولت هم عده ای معین می شوند و آن کمیسیون با هم البته یک عده اشخاص کارشناسی را که لازم بدانند خودشان دعوت می کنند و معین خواهند شد و کارشناس از طرف مجلس که معین نمی شود البته خود آن کمیسیون در صورت لزوم به کارشناس رجوع خواهد کرد .

وزیر دادگستری - البته عده ای که از طرف مجلس معین شده اند به اتفاق اشخاصی که از طرف وزارت دارائی و دولت معین می شوند اینها هر اقدامی را که لازم بدانند عمل خواهند کرد و در صورت لزوم رجوع به کارشناس هم خواهند نمود .

رئیس مجلس شورای ملی - حسن اسفندیاری

انگلیس هستند و کارفوری با آقای نخست وزیر دارند . مستخدم دوید و در اتاق خواب منصور را کوفت و او را بیدار کرد و مطلب را گفت و دستور گرفت . در همین موقع اسمیرنوف و بولارد با هم وارد عمارت شده در اتاق کوچکی نخست وزیر را با همان حالت خواب آلود ملاقات کردند و یادداشت مشترک دولتین شوروی و انگلستان را تسلیم نمودند و گفتند در همین موقع در مرزهای شمال و جنوب و غرب ایران قوای روس و انگلیس توسل به قوه نظامی جسته اند .

منصور هاج و واج ماند . هرگز باور نمی کرد وجود یک عده متخصص آلمانی در کشور که در کارخانجات دولتی و بنگاههای ملی کار می کنند و دو بار همین مطالب دریادداشتهای دیگر تکرار شده و اطمینان داده شده بود که در تقلیل عده آنها و تفویض کارهای فنی به ایرانیها اقدام خواهد شد ، باعث چنین ماجرائی شود . تلاش آقای منصور در تکرار همان جوابهای پیش بیفایده بود زیرا کار از کار گذشته و حمله به ایران در دل شب شروع شده بود ، بعلاوه نمایندگان روس و انگلیس پس از تسلیم یادداشت مشترک خود خداحافظی کرده و رفتند .

نخست وزیر چند لحظه در فکر فرو رفت . دورنمای موحش این ماجرا در نظرش مجسم گردید و بلافاصله تلفن را برداشت و کاخ سعد آباد را گرفت . شاه بیدار شده بود . شاه در این ساعات طبق معمول بیدار می شد . اجازه خواست و بیدرنگ سحرگاه شرفیاب شد و ما وقع را بیان داشت .

شاه از این واقعه ناگهانی غرق بهت و حیرت شده و جسته گریخته می گفته است : « این قاعده کجا است که کشوری را غافلگیر کنند و شبیخون زنند ، مقصود چیست ، چه میخواهند ، آنچه را که براستی می خواهند بگویند اقدام می نمائیم چرا حمله می کنند . » در همین موقع دستگاههای مخابراتی راه افتاده بود ، تلفن سعد آباد مرتب زنگ می زد و هر دقیقه خبری را از یک قسمت مرز شمال و جنوب به شاه فقید می داد .

اخبار موحش و جانگدازی از همه جا می رسید ، خبر رسید قدری بعد از نیمه شب ناوهای جنگی انگلیس به ساحل خرمشهر نزدیک شده و با شلیک توپ و

ص: 234

تفنگ حمله بر بندر بردند و ناوهای ایران را سحرگاه از پای درآوردند و چند تن ملوان و افسر کشته شد . چند دقیقه بعد خبر رسید که سرتیپ بایندر فرمانده نیروی دریائی را کشتند و قوای هندی و انگلیسی پیاده شدند .

چند دقیقه بعد خبر بمباران هوائی اهواز رسید . در همین موقع خبرهای موحشی از شمال ، حمله به آذر بایجان و نقاط مرزی و بمبارانهای هوائی واصل گردید ازینقرار : سر بازخانه ها هدف قرار داده می شود ، قوای روس و انگلیس در شمال و جنوب و غرب به نظامیان ایران حمله میکنند و نظامیان هم مقابله می نمایند . ترس و وحشت همه مردم را فرا گرفته و قشون خارجی بسرعت پیشرفت می کند و بسیاری خانواده ها از شهرها فرار می کنند .

وصول این اخبار هر دقیقه شاه فقید را بیشتر متأثر می ساخت ، دستور داد سفیر شوروی و انگلستان را احضار کنند . ساعت 11 صبح بود که نمایندگان سیاسی دو کشور مهاجم در کاخ سعد آباد با شاه صحبت می کردند . یک ساعت ملاقات آنها طول کشید و معلوم شد هیچ نتیجه نداده است .

اگر چه از مذاکرات آنها اطلاعی در دست نیست ولی آنچه استنباط گردید شاه فقید اصرار ورزیده است که دولتین شوروی و انگلستان تقاضاهای خود را از دولت ایران بنمایند و وعده داده بود که دستور می دهم همه گونه تسهیلات فراهم آورند ، تا موجبات رضایت خاطر متفقین از نظر حمل و نقل ادوات جنگی تأمین گردد ، همچنین افراد آلمانی را خواهیم کاست و هرگونه اطمینان دیگری بخواهید داده خواهد شد و این حمله ناگهانی را متروک سازید و قوای خود را عقب بکشید .

اصرار و توقع شاه بیفایده بود زیرا همانطور که ذکر شد این خواب هولناک برای ایران از چند ماه پیش دیده شده بود . اعلیحضرت فقید تصور می کرد که منظور از مبادله دو یادداشت سابق و بهانه کردن وجود یک عده آلمانی مقیم ایران خواستن راه است از ایران و برای انجام این تقاضای متفقین حاضر بود ، منتها به لحاظ حفظ بیطرفی ایران مایل بود این تقاضا با اصرار بیشتری بشود و او هم شرایط بهتر خود را جلوی متفقین بگذارد و تحت اصول صحیح و به نفع کشور امر ترانزیت انجام شود .

ص: 235

همین موضوع را با نمایندگان سیاسی روس و انگلیس در میان گذاشته بود ولی نمی دانست که تصمیم آن دو کشور بر اشغال ایران و مداخله مستقیم خود آنهاست در امر حمل و نقل و کارهای مربوط به آن .

این ملاقات بیش از حد شاه را ملول ساخت و متوجه شد که نقشه ای جز خواستن راه از دولت ایران که او انجام آن را برای مرحله آخر گذاشته بود در پس پرده طرح شده و اساس ضدیت و مخالفت با خود اوست و نمی خواهند با او کار کنند و وجود او را مزاحم پیشرفت مقاصد خود می دانند » .

تجاوز به ایران از زبان یک روزنامه نگار

داود امینی در کتاب « از سوم تا بیست و پنجم شهریور » در مورد سوم شهریور چنین می نویسد : (1)

خوش برخاسته و صبحانه خود را صرف کند و گرنه با شنیدن این خبر غیر مترقبه سخت عصبانی شده و نخواهد توانست بر اوضاع آشفته مربوط شده و مهام کار را بدست گیرد .

یک ساعت و نیم در انتظار بودن و دقیقه شماری کردن و با حالت عصبانی و اضطراب آمیز قدم زدن آنهم در موقعی که بهیچوجه خبری از اوضاع دور دست کشور بدست نیست و اطلاع نداشتن از اینکه در نقاط دور دست ، در مرزها ، در شهرهای نزدیک سرحد چه وقایعی رخ می دهد و سرنوشت کشور چه خواهد شد واقعاً خیلی مشکل و طاقت فرسا است .

علی منصور که همیشه مانند سایر مردان سیاسی که با خونسردی مشکلات را حل و برطرف می نمایند ، این بار خیلی سخت نگران و مشوش بود زیرا بخوبی متوجه بود که سرنوشت کشور و میلیونها نفوس آن دچار خطر بزرگی شده است ، خطری که تنها در نتیجه عدم توجه و سهل انگاری فرمانروای مملکت رخ داده است .

بالاخره حالت انتظار پایان یافته و منصور در حالی که یادداشتهای دو دولت را در دست داشت از منزل خارج و بطرف سعد آباد حرکت نمود .

نخست وزیر تنها در این فکر بود که شرح این وقایع غیر مترقب و بیسابقه را چگونه و با چه لحنی به اطلاع شاه برساند زیرا بعرض رساندن وقایع بخودی خود جرأت می خواست دیگر چه رسد به یک همچو واقعه ای .

عادى و معمولی ندارد و بایستی حادثۀ مهمی رخ داده باشد . به این مناسبت با عجله تمام سئوال کرد . ها مگر چه شده ؟ چرا رنگت پریده است ؟ اتفاق بدی افتاده است ؟

نخست وزیر (1) پس از کمی تأمل و رفع تشنج و نگرانی ظاهری خود پاسخ داد :

بلی قربان ، اتفاق بدی روی داده است . ساعت چهار بعد از نصف شب بوسیله نمایندگان دو دولت اتحاد جماهیر شوروی و انگلیس دو یادداشت به خدمتگذار داده شده است و بطور خلاصه حاکی از عبور واحدهای جنگی دو دولت به خاک ماست .

شاه از شنیدن این سخن سخت نگران شده و در بهت و حیرت فرو رفت و شاید پیش خود فکر می کرد که چرا با درخواستهای دو کشور همسایه که همیشه روابط دوستانه و نزدیک با ایران داشتند ، موافقت نکرده است .

این خبر اضطراب و نگرانی زیادی برای شخص اول کشور ایجاد کرد زیرا از همان دقیقه اول فکر می کرد که با این پیش آمد بزرگترین ضر به به موقعیت و مقام خودش وارد آمده است ، هر دقیقه ای که سپری می شد شاه عصبانی تر و افسرده تر بنظر می رسید در صورتی که برای روبرو شدن با مشکلات یکنوع شهامت و خونسردی لازم است آنهم مشکلی که با اسرار و رموز پیچ در پیچ جنگ دنیا و سیاست جهانی مربوط باشد . متاسفانه حالت تأثر آمیز شاه و التهاب و پریشانی نخست وزیر در تغییر اوضاع و تثبیت حالت آشفته کشور کوچکترین تأثیری نداشت . پیش آمد مهمی رخ داده و چنان بنظر می رسید که بزودی تاریخ کشور جریان عادی خود را عوض خواهد کرد .

قدم زدن بسیار و شنیدن خبر وحشت آور شاه را فوق العاده خسته کرده و پس از یک ساعت در حالی که آقای منصور در پشت سرشان حرکت می کرد بسوی یکی ازعمارتهای کاخ روان شده و پس از چند لحظه روی یکی از صندلیهای بزرگ دسته دار و راحت نشسته و به کشیدن سیگار مشغول شدند تا مگر موفق به تمرکز افکار خود گردد .

ص: 238

دیگری نداشت و هیچوقت در سیاست داخلی و خارجی کشور صاحب نظر و رأی نبود و بهمین جهت مجلسیان نیز بطور کلی از اوضاع بیخبر بودند .

کنند . برای آنکه امکانی بدست آورده از ایران بازهم بیشتر از سابق گندم ، پنبه ، برنج ، پشم ، پوست و میوه جات به آلمان صادر کنند و شماها را بی نان و بی اساس بگذارند .

هیتلر خونخوار می خواهد ایران را به میدان جنگ برضد اتحاد شوروی که کشور دوست ایران می باشد مبدل کند و سرحدات اتحاد شوروی را در معرض خطر و تهدید قرار دهد . سفارت آلمان در تهران در عمارتهای خود انبارهای اسلحه و مواد محترقه تهیه و حاضر کرده است . در کوههای اطراف تهران آلمانها به بهانه شکار مشغول تعلیمات نظامی هستند . « در باشگاه آلمانیها » در تهران دیپلماتهای آلمانی برای تعلیم و یاد دادن جاسوسی و جنایتهای راهزنانه دیگر به اتباع آلمان جلساتی تشکیل می دهند . در بسیاری از شهرهای ایران آلمانها تشکیلات مخفی و سری نظامی خود را ایجاد کرده اند . آلمانیها خودشان را مهندس ، تاجر و جهانگرد می نامند ولی در حقیقت تمام آنها جاسوس ، مفتن و دشمن ملت ایران و شوروی می باشند . کارکن سابق سفارت آلمان در تهران « ولف »آلمانی در بندر پهلوی رئیس جاسوسان آلمان در شمال ایران می باشد . « شوتمان » آلمانی رئیس جاسوسان و راهزنان آلمان در جنوب ایران بود . رئیس شعبه پلیس مخفی آلمان در تهران « گاموتای » آلمانی با معاون خود « ماییر » بنام کارکن اداره « ایران اکسپرس » برای بر پا کردن انفجارها و آتش زدنها در ایران و در اتحاد شوروی از جاسوسان آلمانی دستجاتی تشکیل داده و حالا درصدد آن هستند که در ایران کودتای فاشیستی ضد ملی بر پا کنند . غیر از آن مکانیک رئیس املاک در بندرگز « تراپه » نماینده کارخانجات کروپ « آرتل » نماینده تجارتخانه « سیمنس » ، «فون رادانوییچ » مکانیک در بندر پهلوی ، « رگنکان » رئیس شعبه وزارت دارائی ایران ، زن آلمانی ( گلدنبرک ) مدیر تکنیکی مطبعه مجلس ( اتوموتوز ) و دیگران هم از جاسوسان بزرگ آلمانی در ایران می باشند .

تمام این متخصصین آلمانی هیتلری که می خواهند در سر حد ایران و شوروی تحریکاتی بر پا کنند اینطور هستند . این آلمانها می خواهند شما را دچار اغتشاشات ، جنایت ، گرسنگی و بندگی کنند ؛ اشرار هیتلری بطور افترا آمیز خودستائی می کنند و

ص: 241

لاف می زنند که گویا در جنگ با اتحاد شوروی به پیروزیهائی نائل شده اند ، ولی در حقیقت بهترین لشگرهای آلمانی فاشیستی در میدانهای جنگ گور خود را یافته اند ، آلمان هیتلری در هم شکسته خواهد شد .

برضد آلمان فاشیستی جبهه متحد ملل اتحاد شوروی و بریتانیای کبیر و تمام آن ملل اروپا که هیتلر آنها را به اسارت و تابعیت مبتلا کرده قرار گرفته است ، ممالک متحده آمریکا در جنگ برضد ظلم و تعدی هیتلری بر بریتانیای کبیر و اتحاد شوروی کمک جدی و پرکار می نمایند .

ایرانیها ! آیا ممکن است بیش از این در مقابل دسیسه ها و تحریکات هیتلر غاصب وتجاوز کار که بر ضد ایران انجام می گیرند و درعین حال برعلیه اتحاد شور وی هم می باشند طاقت آورد ؟ نه - نمی توان متحمل این تحریکات شد !

ایرانیها با اتحاد شوروی متفقاً برضد دشمن عمومی یعنی آلمان هیتلری اقدام خواهند نمود بموجب قرارداد شوروی و ایران که در سال 1921 بسته شده به اتحاد شوروی حق داده شده که برای تأمین و مصون داشتن بی خطری و امنیت خود به خاک ایران نیروی خود را داخل نماید .

در ماده 6 قرارداد شوروی و ایران که در سال 1921 منعقد گردیده اینطور نوشته شده «دولتین معظمتین متعاهدتین قبول می نمایند که اگر دولت ثالثی قصد داشته باشد بوسیله مداخله نظامی سیاست غاصبانه و تجاوزکارانه را در ایران مجری سازد و خاک ایران را مرکز لشگری خود برضد روسیه قرار بدهد و در اینصورت مخاطرات و تهدیدی متوجه سرحدات جمهوری متحده شوروی سوسیالیستی روسیه و دول متفق آن بشود و درصورتی که پس از اخطار دولت شوروی به دولت ایران ، خود دولت ایران مقتدر به برطرف ساختن مخاطرات فوق الذکر نباشد آنوقت دولت شوروی حق خواهد داشت ارتش خود را به خاک ایران وارد نماید تا بمنظور دفاع از خود اقدامات نظامی لازمه را بعمل آورد .

دولت شوروی متعهد میشود همینکه مخاطره مزبور برطرف شد فوراً لشگر خود را از حدود ایران خارج نماید . »

ص: 242

ملت ایران ! ساعت خاتمه دادن به تمایلات جاهلانه تجاوزکارانه هیتلر در ایران که هم بر ضد ملت ایران و هم برضد ملل اتحاد شوروی می باشد در رسید . ارتش سرخ دوست ملت ایران بوده و بموجب قرارداد سال 1921 موقتاً به خاک ایران وارد می شود .

اتحاد شوروی و بریتانیای کبیر متفقاً اقدام کرده و خطر تهدید فاشیستی را نسبت به ایران و اتحاد شوروی برطرف خواهند نمود . مرده باد جاسوسان هیتلری که مشغول تدارک دیدن کودتای فاشیستی در ایران می باشند . زنده باد دوستی مابین اتحاد شوروی و ایران . »

در یک چنین وضعیتی بود که مجلس شورای ملی تشکیل یافته و آماده بود گزارش رئیس دولت وقت را گوش دهد . ( در صفحات قبل جریان مذاکرات مجلس عیناً از صورت مشروح مذاکرات نقل شده و چون کامل است و در صحت آن نمی توان تردید داشت ، بنابراین بدان قسمت مراجعه شود . )

نطق منصور با اینکه خیلی مختصر بود و سیاستمداران کشور از بامداد تا نزدیک ظهر برای تنظیم آن زحمت کشیده و سعی کرده بودند به وقایع پیش از سوم شهریور ماه به اجمال اشاره شود خیلی از نکات باریک سیاست غلط و روش غیرمنطقی دولت وقت را روشن و آفتابی ساخت . معلوم شد که دو دولت همسایه شمالی و جنوبی دو مرتبه 28 تیرماه و دیگری در 25 مرداد بطور صریح نظریات خود را به دولت ایران اظهار داشته و برای چاره جوئی مشکلات موجوده راه حل مسالمت آمیزی را پیشنهاد کرده اند . از همه مهمتر معلوم و آشکار شد که خبرهای راجع به یادداشتهای دو دولت همجوار که شایع بود ، دروغ و مبالغه آمیز نبوده است زیرا اگر فراموش نشده باشد از آغاز مرداد ماه این موضوع شایع بود که دولتین اتحاد جماهیر شوروی و انگلیس برای بیرون رفتن عمال آلمانی از ایران و بدست آوردن یک سلسله امتیازهای جنگی درخواستهائی داده اند حالا شاه و زمامداران وقت چگونه به اهمیت این قضیه پی نبرده اند .

باری با همان سرعتی که مجلس تشکیل یافته بود با همان عجله و شتاب نیز

ص: 243

بفاصله ده دقیقه بهم خورد .

پرو پاگاند « هوچی گری » و بخصوص دروغ پردازی سرآمد فن شده و گوی سبقت را حتی از پروپاگاندیستهای هولیود هم ر بوده اند، روز و شب تمام فضای فکر ایرانیان را با تکرار شدید عبارتهای تبلیغاتی مسموم کرده و مجال تعقل و تفکر به هموطنان خوش باور و ساده دل ما نمی دادند - سهیلی هم مثل سایر رجال و سایر مردم ، در میان آن ضد و نقیضها گیج و سرگشته مانده ، و به اتکاء دیکته منحصر فرمانده ایران رنج تفکر و چاره جوئی را نیز از دماغ سهل انگار خود دور کرده بود - این تلفن غیر مترقبه نابهنگام ، در یک چنین موقع پر از دغدغه ای ، موقتاً سردی و « سنبلی » او را تکانی داد و او با نهایت عجله و اضطراب خود را به کاخ سعد آباد رسانید .... کله کتابی منصور را دید که با چهرۀ رنگ پریده و لبهای تو رفته ، روی گردن لاغر و باریکش مختصر حرکتی می کند . ضرغامی مثل کسی که قبلاً بطور محرمانه از قضایا مطلع بوده ، دستی به ریشش می کشد و از پشت عینک با آرامی و خونسردی به تشویش حضار می نگرد . جم ماسک طبیعی تبسم دائمی را به صورت دارد و تمجمج می کند .

مختاری هم مثل بازی اصیل و مطیع و شکاری بیحرکت و بیصدا ایستاده و با تمام حواسش مترصد دریافت فرمان شاه است . شاه پس از یکی دو ساعت راه رفتن ، پیداست ، که خستگی و تشویش درونی خود را می خواهد با کشیدن سیگار مخفی کند .

سهیلی در همان چند دقیقه اول از جریان مطلع شد و فهمید که درست ، بعد از نصف شب سر ریدر بولارد ( وزیر مختار انگلیس ) و رفیق اسمیرنوف ( سفير كبير شوروی ) منصور را از خواب بیدار کرده و هر یک یادداشتی در کفش گذاشته اند ، مبنی براینکه قوایشان در همان ساعت از شمال و جنوب به خاک ایران وارد شده و در حال پیشروی است ... !

ساعت 8 شورای وزیران در حضور شاه تشکیل شد و تا یک بعد از ظهر طول کشید و آن روز پس از چندین سال ، پادشاه این کشور دموکرات برای اولین مرتبه بطور « مشروطه وار » با وزرایش شور کرد و از آنها چاره جوئی خواست و مسئولیت ملی

ص: 245

وز را را در مقابل کشور متذکر گردید ...

ولی متأسفانه قدری دیر بود ! . در ضمن آن مذاکرات طولانی شاه با صراحت و صداقت بی سابقه ای اعتراف کرد به اینکه این عملیات فقط بر علیه شخص اوست و متفقین می خواهند وجود او نباشد ، والا با ایران کاری ندارند . ایکاش ایران دوستی راسخ او بر خودپسندی و خودخواهی مزمنش چند روز پیش غالب شده و این اعتراف صادقانه را دو هفته قبل کرده بود ... ولی او این کار را نمی توانست بکند زیرا یکی از بزرگترین معایب اختیار مطلق داشتن در حکومتها همین است که ( بقول آندره موروا ) انسان ، ولو هر قدر هم با فکر و صالح باشد ، پس هم با فکر و صالح باشد ، پس از چند سال خودمختاری ، دیگر « سرحد ممکنات » از چشمش پوشیده می شود ، و بقدری مست غرور می گردد که حقیقتاً خود را نابغه تصور کرده و هیچ کاری را از حیطه قدرت خود خارج نمی بیند ، تا بحدی که ( مثل شاه ما ) خود را به تنهائی قادر به مقاومت با روس و انگلیس نیز می پندارد ...

در شدت گرمای بعد از ظهر شهریور ، درست سر ساعت دو و ربع ! لرزش در و پنجره و شیشه و زیرزمینهای تهران ، عبور نابهنگام پنج شش هواپیمای غیرعادی را در آسمان سوزان پایتخت بهمه اعلام کرد . باریدن کاغذهای زیادی از دنبال آن طیاره های خارجی بیشتر مردم را متوحش نمود و بطوری برای حل این معما مشوش و هراسناک بودند که آن اعلانات آسمانی را تا دو ریال هم خرید و فروش می کردند .

ما ، با وجود گرمای طاقت فرسا ، نفس زنان و عرق ریزان در تالار مجلس شورای ملی جمع شده و با بی تابی و اضطراب منتظر شنیدن بیانات نخست وزیر بودیم .

آقای اسفندیاری عینک دودی خود را مثل دو چشم بی نور و بیحالت به اطراف گردانیده و با لحن ساده و بدون تصنعش گفت : « بطوری که آقایان اطلاع دارند می بایستی جلسه مجلس در نهم شهریور ماه تشکیل گردد ولی چون آقای نخست وزیر لازم بود که گزارشی به مجلس بدهند به این جهت امروز بعد از ظهر جلسه فوق العاده تشکیل گردید . آقای نخست وزیر بفرمائید . »

ص: 246

( بیانات نخست وزیر عیناً از مجله مذاکرات رسمى قبلاً بطور کامل نقل گردیده است . )

خلاصه از شور آن روز نتیجه زیادی گرفته نشد جز اینکه وقتی شاه با کمال انصاف و مردانگی گفت که « شاید مصلحت در این باشد که من کناره گیری کنم و نگذارم برای خاطر من عده ای ایرانی کشته شود . » وز را پس از تعارفات درباری گفتند : قربان ، شما چرا . ما استعفا می دهیم . و چون در این موضوع هم تصمیم قطعی گرفته نشد ، قرار گذاشتند پس از مشورت با یکدیگر نتیجه را بعداً بعرض برسانند .

ضمناً به امر شاه به رئیس مجلس اطلاع دادند که جلسه فوق العاده ای برای دو بعد از ظهر تشکیل دهد تا نخست وزیر مطلب فوری و مهمی را به اطلاع نمایندگان ملت ( ! ) برساند .

مطلعین از رموز سیاسی ! حق دارند که نطق روز 28 شاه را در اقدسیه ، بزرگترین و مضرترین و خطرناکترین و بد عاقبت ترین خطاهای سیاسی بنامند . حق دارند که نصف بیشتر تمام بدبختیها و فلاکتها و گرسنگیها و کشتارهای این سه ساله را نتیجه همان یک نطق غیر منتظره بدانند . شاید واقعاً اگر همانطوری که قرار شده بود ، فقط ولیعهد به اعطای سردوشی و گواهینامه می پرداخت ، و شاه بطور غیر مترقبه نیامده و آن نطق غیر ضروری وحشتناک را نکرده بود ، امروز « بایندر » ها زنده بودند ، و کشتی « ببر » ما هم بیرق شیر و خورشیدی خود را در زیر لجنهای ساحل دفن نکرده بود ، و بیش از بیست شهر بلا دفاع و غیر مجهز ما در شمال و جنوب بمباران نمی شد ، و آنهمه مردم بی تقصیر ستمکشیده و جور کشیده و ناراحتی چشیده ایران بدون سبب به خاک و خون نمی غلتیدند ... (1)و نتیجتاً شاید امروز دو دسته از فرزندان خوب این مملکت بیچاره بیجهت « حیدری و نعمتی » نشده و جاهلانه به جان یکدیگر نمی افتادند ، و در یک چنین موقعی که این خانه نیم سوخته و ویران ما نهایت احتیاج را به مساعدت و اتفاق و اتحاد فرزندان آن دارد ، خودشان

ص: 247

آتش نفاق و فساد را با باد شمال و جنوب و شرق و غرب بیشتر دامن نزده و این شعله خانما نسوز را تیزتر نمی کردند ...

لابد نطق غرای شاه را متفقين بمنزله و مقدمه بسیج عمومی دانستند و با اطلاعاتی که از اقدامات خستگی ناپذیر ستون پنجم در دست داشتند ، یقین کردند که پادشاه ایران پرست ، ولی عامی ولی مستبد به رأی ما ، به این آسانی راه عبور به تسلیحات متفقین نخواهد داد و البته سرانجام جنگ عالمگیر را هم که نمی شود فقط به رأی یک نفر ایرانی از سیاست بیخبری که قلب او « دلمه » تبلیغات مخالف شده موقوف کرد .

این بود که پس از تسلیم یادداشتهای مردادماه و پس از تذکر ایدن ، و پس از گوشه و کنایه های رادیو لندن و رادیو دهلی ، همینکه متفقین نتیجه معکوس از رضا شاه گرفته و حتی نطقی که شبیه فرمان بسیج عمومی بود از او شنیدند ، دیگر تأمل را جایز ندیده و بجای ادامه مذاکرات سیاسی دست بعملیات جراحی زدند .

در این خصوص تصادفاً چندین دفعه با بعضی از متفقین مطلع خودمان بطور خصوصی مذاکره کردم ، و گله های دوستانه و بی نتیجه ای نمودم که چرا با طریق سیاسی و مذاکرات دیپلوماتیک خود دولت ایران را به اتفاق با خود دعوت نکردید ، و چرا با وسایل مؤثری که در دست داشتید تبلیغات مضر و مسموم ستون پنجم را خنثی ننمودید ، و مخصوصاً چرا نگفتید که اگر دولت ایران به خواهش غیر قابل احتراز شما گوش ندهد ناچار به اعمال زور نظامی متوسل خواهید شد .. ؟ احتمال قوی داشت که در آن صورت رضا شاه هم در مقابل یک حقیقت مسلم تسلیم منطق می شد ، و شما محتاج به این نمی شدید که برخلاف رویه عدالت خواهانه خودتان بیطرفی یک کشور [ را نقض ] (1) کنید .. ؟

اعتقاد من اینست ( و جوابهائی که از آنها شنیده ام این را تأیید می کند ) که اگر آنوقت یک نفر . فقط یک نفر مرد پخته ، مثل منصور ، ولی رشيد ، و حقيقتاً

ص: 248

وطن پرست و صریح مثل دشتی یا دکتر مصدق در سر کار بود ، بخوبی می توانست جریان تاریخ ایران را تغییر دهد و از تمام این بد بختیهائی که در این سه ساله پیش آمده جلوگیری نماید . البته چنانکه می دانید ، منصور برسر کار بود ، و او مرد بسیار پخته و کارآزموده و لایق و حسابگری هم است ، ولی در این قبیل اشخاص ، متأسفانه مبالغه در حسابگری و خودخواهی ، که دیگر شور و شعله ای که لازمه این قبیل کارهای بزرگ و مستلزم از خود گذشتگی است در قلبشان وجود ندارد .

- والا برای یک رجل سیاسی که خیلی عامی نباشد درک این مطلب مشکل نبود ، و با حساب سرانگشتی هم می توانست به خود بگوید که : اولاً ما در بین دو کشور بسیار قوی واقعیم و مسلماً زورمان به آنها نمی رسد . ثانیاً انگلیس و آمریکا از جنگ گذشته عبرت گرفته اند ، و بنا به دستورات مفصل و مفیدی که « سرژرژ بوکانان » در کتاب گرانبهایش راجع به جنگ گذشته نوشته ، این دفعه دیگر متفقین خوب می دانند که مهمترین و حیاتی ترین اقدام آنها باید رسانیدن کمک خیلی فوری به دولت اتحاد جماهیر شوروی باشد .

خوب ، راه شمال روسیه که مدتی از سال یخ بندان است و بعلاوه بواسطه نزدیکی با آلمان خیلی خطر دارد . پس مناسبت ترین راه عبور از ایران است . از طرف دیگر اینهمه آلمانی که در ایران تقریباً در تمام کارخانه های مهم ما تصدی دارند : قورخانه ، تلفن بی سیم ، سیلو ، راه آهن و غیره را بعنوان متخصص تحت نظارت خود گرفته اند ، لابد نخواهند گذاشت که محمولات متفقین بدون دردسر به شوروی برسد . پس طبیعی است که انگلیس و آمریکا بهر طریقی ممکن شود باید اول « پل پیروزی » یعنی ایران را از وجود دینامیت خطرناک آلمان پاک کنند و هر چه آلمانیست از اینجا خارج نمایند .

این حساب ساده سرانگشتی منطقاً به این نتیجه می رسد که اگر ما با وجود تذکرات و یادداشتهائی که فرستاده اند خودمان این کار را نکنیم آنها به زور این کار را خواهند کرد و ما نتیجتاً « هم پول را داده ایم هم چوب را خورده ایم و هم پیاز را ! »

باور کردنی نیست که بین رجال ما حتی یک نفر هم به این نکته محرز و

ص: 249

بدیهی و ساده پی نبرده باشد . غیر ممکن است که مثلاً منصور یا سهیلی یا عامری متوجه این موضوع نشده باشند ، فقط ممکن است برای دفاع خود بگویند کی جرأت می کرد در مقابل پادشاه این صلاح اندیشیها را بکند ؟ کی جرأت می کرد ؟ مطلب همین جاست ، مطلب همین جاست که آنها جرأت نمی کردند ، مطلب همین جاست که جرأت و رشادت و از خود گذشتگی که لازمه رجال سیاسی بزرگ است در هیچ یک از این آقایان به اندازه کافی وجود نداشت ، وگرنه آن مسأله دارای چندین راه حل بود که هر یک را پیش می گرفتند از همه این بد بختیها جلوگیری شده بود . »

انتشار خبر مجلس سبب شد که تهران ساکت را به تشنج و جوش و خروش بیسابقه و شگفت انگیزی دچار نماید. مردم برای خریدن فوق العاده روزنامه بیکدیگر پیشدستی می جستند . اضطراب و نگرانی مردم بسیار زیاد بود همه می دانستند که دولت مشغول اقدام است و با نمایندگان کشورهای همجوار مذاکره ادامه دارد و ارتباط سیاسی هنوز قطع نشده ولی در یک چنین موقع باریک تنها مذاکره نمی توانست از شدت نگرانی و اضطراب درونی مردم بکاهد .

گرفتاریهای ساکنین شهر تهران شده بود . مردم در ضمن صحبت از پیش آمد صبح به همدیگر اندرز می دادند که تا می توانند مواد غذائی ، قند و شکر و سایر چیزها خریده ذخیره نمایند . البته حق هم داشتند زیرا برای اداره کردن و حفظ آرامش و آسایش 500 و یا 600 هزار نفر جمعیت در یک چنین موقع مشکل لازم بود دولت و زمامداران تدارکات لازم دیده باشند در صورتی که برای مقابله با چنین پیش آمدی از طرف دولت وقت اقدامات موثری نشده بود و بعلاوه هیچگونه اطمینانی داده نشده بود که خوار بار آنها تأمین شده است . به این جهت مردم نه تنها از نظر کمی خوار بارو ابتلاء به خطر قحطی خود را در خطر می دیدند بلکه از نظر بمباران هوائی نیز سخت آشفته و حملات احتمالی شبانه بمب افکنها آنها را نگران ساخته بود . در کشور شاهنشاهی مخصوصاً در مرکز سخن از ترقی و تعالی در میان بود و به گذشته پر از افتخار به زمان حال پر از سطوت و جلال نه یک بار بلکه هزاران مرتبه اشاره می شد ولی هیچوقت به این مردم فلکزده نمی گفتند که در مقابل حملات هوائی چگونه باید دفاع کرد و یا مثلاً وقتی شهر بزرگی در ظلمت و تاریکی فرو می رود وظیفه افراد چیست . بهمین جهت شب چهارم شهریور ماه هنگامی که تهران در ظلمت وحشتناکی فرو رفت و هواپیمائی در ضلع جنوبی آن شروع به پرواز نمود خوف و ترس عجیبی همه مردم را فرا گرفت . عده زیادی پا به فرار گذاشته و شلاق کش بسوی

خانه های خود روان شدند .

تاریکی شهر تهران و بی اطلاعی پاسبانها که هنگام یک حمله هوائی چه باید بکنند و انعکاس نورافکن در صحنه آسمان و صدای موتور هواپیمای شبگرد ، همه اینها دست بهم داده محیط اضطراب آمیز و دهشتناکی ایجاد شده بود . مردم خیال می کردند که شهر بمباران خواهد شد و گرنه این تاریکی و ظلمت بیسابقه چه معنی دارد . آیا بهتر نبود که زمامداران وقت برای رفع نگرانی اهالی پیش از ظهر و یا بعد از ظهر به ساکنین شهر خبر می دادند که هنگام شب از نظر احتیاط تهران در تاریکی فرو خواهد رفت . با این وضع نمونه بسیار کوچکی از جنگ در جلو چشم مجسم می شد جنگی که تنها با جبهه و سر باز سروکار نداشت بلکه شامل حال همه

ص: 252

افراد ملت می شد . »

فارس توقیف کرده اید . مثل اینکه آلمانها می خواهند تمام اروپا را تسخیر کنند و حالا روسها و انگلیسها می خواهند ایران را بگیرند . »

وزیر مختار انگلیس جریان سوابق امر را به شاه توضیح می دهد و ضرورت اقدام کنونی را تأکید می کند زیرا دولت ایران عملاً نتوانست اطمینانهای شایسته بدهد که آلمانیها از ایران اخراج خواهند شد . آنگاه شاه صریحاً اطمینان می دهد که کلیه آلمانیها در ظرف یک هفته از ایران اخراج خواهند شد غیر از آنهائی که خدماتشان مورد احتیاج مبرم و فوری است . بعلاوه قول داد فهرست اسامی آلمانیهائی که در ایران باقی خواهند ماند به آنها بدهد همان فهرستی که مقامات ایرانی تاکنون از دادن آن خودداری می کردند . شاه از هر دو نماینده خواست که بر اساس این اطمینانها تقاضای قطع مخاصمت فوری کنند و بالحن مؤکد سئوال کرد که در ازای این امر پیشنهاد روسیه و انگلیس چه خواهد بود .

پیشنهاد شاه بلافاصله به لندن و مسکو ارسال شد و انتظار می رود که پیش از صبح فردا جواب برسد .

وزیر مختار انگلیس ( از این ملاقات ) استنباط قطعی حاصل کرده که شاه را وزیرانش از جریان مذاکرات خود با روسیه و انگلیس خوب مطلع نساخته اند .

با اینکه قوای انگلیس از مرز ایران گذشته اند هنوز خبر قابل اعتمادی راجع به جنگ بدست نیامده است . شش فروند هواپیمای انگلیسی چند دقیقه پیش برفراز تهران پرواز نمود و اوراق روی شهر ریخت . آرامش در تهران برقرار است و کسب و کار و نسبتاً زندگی عادی ادامه دارد . غالب اتباع انگلیسی و عده ای از اتباع متفقین طبق ترتیب که از پیش داده شده به عمارت سفارت انگلیس پناه برده اند . چند نفر از اهالی چکوسلواکی و دیگران تقاضا کرده اند که به این سفارتخانه ( سفارت امریکا ) پناهنده شوند ولی من رضایت نداده ام زیرا در حال حاضر هیچ نوع نشانه ای از بی نظمی و خطر مشهود نیست . من با دقت به همکاری اتباع خودمان مراقب اوضاع هستم و اگر وضع ایجاب کند بدون تردید و درنگ آنها را به محوطه سفارتخانه خواهم آورد .

دريفوس

ص: 254

گزارش وزیر مختار امریکا در ایران ( دریفوس) به وزیر خارجه آمریکا

تهران - 25 اوت 1941 ( سوم شهریور 1320 ) ساعت 6 بعد از ظهر ( روز 26 اوت

ساعت 6:20 دریافت شد ) .

106 - مدير كل وزارت خارجه شخصاً همین حالا نزد من آمد و از این سفارت تقاضا کرد که تقاضای رسمی دولت ایران را به وزارت خارجه آمریکا اطلاع دهم تقاضای رسمی دولت ایران این است که رئیس جمهوری امریکا نزد دولتهای انگلیس و روس وساطت کند که مخاصمات بیدرنگ متوقف گردد و اختلاف کنونی از طریق دوستانه فیصله پیدا کند . وی اظهار داشت که ایرانیها میل دارند اطمینان بدهند که قسمت عمده آلمانیها از ایران اخراج خواهند شد . در این مورد خواهشمند است به گزارش شماره 105 این جانب رجوع نمائید .

دريفوس

470.0011 Europea n war 1939/ 14641: Telegram

The Shah of Iran (Reza Shah Pahlavi) to President Roosevelt (Translation)

10 p.m.

TEHRAN, August 25, 1941

(Received August 25 10: 51 p.m.)

Your Excellency has surely been informed that the Russian and British forces have crossed brusquely and without previous notice the boundaries of this country occupying certain localities and bombarding a considerable number of cities which were open and without defense. The old pretext which the Russian and English Governments raised consisted in the concern which those countrles claimed to feel because of the sejourn of certain Germans in Iran, despite the assurances given by my Government that those Germans will soon leave Iran. No subject for concern could longer exist and I no fonget can see for what reason they have proceeded to those acts of agreeslon and to bombarding without reason our cities. I considr it my duty, on the basis of the

ص: 255

declarations which Your Excellency has made several times regarding the neceseity of defending principles of international justice and the right of peoples to liberaty, to request Your Excellency to be good enough to interest yowrself in this incident, which brings into war a neutral and pacific country which has had no other care than the safeguarding of tranquility and the reform of the country; I beg Your Excellency to take efficaclous and urgent humanitarlan steps to put an end to these acts of aggreasion. Being assured of the sentiments of good will of Your Excellency, I renew to you the assurance of my sincere friendship.

REZA PAHLAVI

1 - هنگ پیاده پهلوی تحت فرماندهی سرگرد ایرج محوی در طرشت .

2 - هنگ پیاده آهنین تحت فرماندهی سرگرد برخوردار در ارتفاعات کهک .

3 - هنگ پیاده 20 به فرماندهی سرهنگ یکم بهرامی در اطراف نازی آباد .

4 - هنگ پیاده 3 بهادر به فرماندهی سرهنگ 2 شاهرخشاهی در جلو قلعه مرغی .

هنگهای پیاده لشکر دوم نیز در فاصله دو و سه کیلومتری خارج سربازخانه بهمان ترتیب لشکر اول استقرار جسته بود .

باید متوجه بود که تخلیه سر بازخانه ها فقط از نظر احتیاط و جلوگیری از تلفات سربازان در یک بمباران احتمالی هوائی بود .

بسرعت وقوع یافت او را تکان داد ، کار از کار گذشته بود .

در آقای منصور کرده و از شدت بهت زدگی سیمای آن سرخ شده و چند لحظه سکوت اختیار می نماید . در خلال این مدت کم پیش خود فکر می کند که شاید نظر فرمانروای کشور از اظهار این جمله پی بردن به مقاصد و نظریات وزیران و هیأت دولت خود باشد به این جهت در پاسخ می گوید :

نه خیر قربان ، شما چرا استعفا می دهید بنده با سایر وزیران استعفا می دهیم و استدعا دارم موافقت بفرمائید .

شاه از شنیدن این جمله و پی بردن بطرز فکر و عقیده رئیس دولت یک نوع آرامش باطنی در خود احساس نموده و اظهار می دارد : نه ، نه . شما هم نباید فعلاً استعفا بدهید . باشید با همدیگر کار می کنیم . شاه با اینکه می دانست رفع بحران در نتیجه اقدامات آقای منصور غیر ممکن است با این حال اصرار داشت هیأت دولت بجای خود باشد و مذاکرات را ادامه دهد در صورتی که افراد ملت و مخصوصاً طبقه روشنفکر پس از اطلاع از چگونگی حوادث دریافته بودند که نه تنها فعالیت دولت بلکه مجاهدت شخص شاه نیز بجائی نخواهد رسید . اهالی کشور از این حقیقت تلخ اطلاع داشتند و از روز سوم شهریور ماه دریافته بودند که جریان کار مملکت عوض خواهد شد زیرا دولت اراده و نفوذ لازم را نداشت که با این حادثه بزرگ رو برو شده و همانطور که 20 سال مردم بیچاره این سرزمین را دچار بزرگترین بدبختیها و ناملایمات ساخته بود ، این حادثه را از راه عقل و تدبیر جل و برطرف سازد . این مسأله مورد تردید هیچ فرد عاقلی نیست که مردان یک کشور وقتی می توانند مقام و منزلت خود را حفظ کنند که هم در داخل و هم در خارج از مرزهای کشور سیاست متینی را پیش گرفته و از انحطاط و بدبختی و سیه روزی یک قوم جلوگیری نمایند و گرنه با اظهار جملهٔ پرآب و تاب « حسب الامر جهان مطاع ملوکانه » کارها به جریان عادی خود نمی افتد و مشکلات برطرف نمی شود .

صریحی برای تشکیل ستاد جنگ دریافت و پس از مراجعه فرمانی بشرح زیر صادر و قرارگاه کل بزرگ ارتشداران فرمانده را به قسمتهای مربوطه ابلاغ کرده بود .

دایره انتظامات و دادرسی : سرتیپ فیروز .

می کنند و هر عملی که بشود روی این نظر انجام می شود . بدبختانه در کشور ما از آنجائی که کارها و نظریه ها و نقشه ها و ترقیات و تصمیمات هم روی عقیده و بنا به میل یک نفر و حسب الامری انجام می شد و بنیان کارها و اقدامات هیچ نوع استحکامی نداشت و یک نقشه درست و منطقی در میان نبود که مطابق آن برای رفع نیازمندیهای عامه دست به کارهائی زده شود و ظاهر سازی در همه شئون و مظاهر اجتماعی ما رخنه کرده ، بود روی این اصل تصمیمات فوق العاده ای هم که از طرف دولت و ستاد جنگ گرفته شد خیلی عامیانه و دور از عمل و اندیشه بود .

گل آلودی پیدا کرده بودند می خواستند از آخرین رموز حیله و تزویر خود استفاده نمایند .راننده یک کامیون 7 تنی چنین نقل می کرد :

صبح ساعت 7 روز چهارم شهریور ماه از گاراژ بیرون آمده و در نظر داشتم در خیابان ماشین کالائی را برای حمل به قم بارگیری کنم . در سه راه امین حضور به مأمورین توقیف کامیونها برخورد کردم پس از الحاح و اصرار زیاد آنها را قانع کردم که من یکی را ندیده بگیرند . مبلغی برسم .... تقدیم شد و همه مشکلات حل شد . هنوز دویست متر نگذشته بودم که عده دیگری متعرض من شدند این بار با خرج مبلغ کمتری از خطر جسته و به گاراژ پناهنده شدم ؟

این یک نمونه کوچکی از طرز فکر مردمان و اهالی کشور و روش کار مأمورین و کارمندانی بود که می خواستند برای نجات کشور از بد بختی آخرین درجه قدرت و نیروی فکری و عقل و اندیشه خود را بکار اندازند .

آخرین قسمت آن تأمل زیادی نمود . مثل این بود که نمی توانست باور کند که روحیه اهالی کشور پس از این واقعه بسیار خوب باشد و تا آنجائی عالی باشد که تقاضای دخول در صفوف ارتش را کرده باشند زیرا از سرنوشت لشکرهای خارج هیچ کسی خبر نداشت و اصلا معلوم نبود این واحدها پس از وقوع حادثه چه عملی کرده و کجا رفته و در چه موقعیتی هستند از همه مهمتر فرمانروای کشور خود بخوبی واقف بود که سیاست داخلی چند سال اخیر انزجار و تنفر شدیدی در مردم نسبت به مرکز اقتدار و عمال آن ایجاد کرده است . با تمام این احوال که شاه می دانست اوضاع حقیقی کشور از چه قرار است ، صلاح در آن دید که اعلامیه ستاد جنگ با همان شرحی که ملاحظه شد در روزنامه های عصر درج شود .

ساعت چهار و نیم بعد از ظهر از ستاد جنگ با تلفن سئوال شد که آیا اعلامیه دومی برای فردا صبح منتشر خواهد شد یا در عملیات جنگی وقفه ای رخ داده است . یکی از کارمندان ارشد جواب داد که هنوز خبر تازه ای نرسیده و البته اگر لازم شد اعلامیه دیگری برای فردا به روزنامه داده خواهد شد . اساساً خود ستاد جنگ بخوبی اطلاع داشت که جنگی در بین نیست و اگر در ساعتهای اول هم برخوردهائی روی داده بود پایان یافته است .

رادیولندن منظم و مرتب ادامه یافت .

بزرگترین نقطه ضعفی که شاه فقید پیدا کرده بود ، تملک زیاد او بود که در این خصوص خیلی حریص شده بود . رضاشاه در ابتدای سلطنت و اواسط آن ، این خوی بد را نداشت . از سال پنجم و ششم او را بعنوان آباد کردن املاک به این راه هدایت کردند . این خیانت را در حقیقت چند تن از نزدیکان شاه مرتکب شدند و بقدری آن فقید را تشویق و ترغیب و تحریض به خرید املاک و آباد کردن آن نمودند و به اندازه ای دایره تملک او وسعت یافت که از هرگونه اجحاف و تعدی نسبت به مالکین و مردم بی اطلاع می ماند و کاملا تحت تأثیر این نقطه ضعف خود قرار گرفته بود ، زیرا رفته رفته خرید ملک و توسعه دایره ملک داری عادت ثانوی شاه شد و در این باره بی باکانه جلو می رفت و نواحی بسیاری را در شمال و غرب و شمال شرق ایران مالک شد و بین مأمورین املاک هم اشخاص جابری بودند که در این حدود برای آباد کردن املاک شاه به مردم تعدی می نمودند و به آنها فشار وارد می ساختند و همین مسأله نیز بر عدم رضایت عمومی کمک می کرد .

این متملقین در بعضی موارد به شاه پیشنهاد می کردند که قلان مالک که همسایه ملک اعلیحضرت میباشد به طیب خاطر حاضر است ملک خود را به شاهنشاه واگذار نماید که از صورت و یرانی خارج شده آباد گردد . با اینکه این دروغ فاحش را برای جلب توجه شاه می گفتند معهذا شاه که تحت تأثیر آن ضعف بزرگ خانمان برانداز واقع شده بود زیر بار نمی رفت و دستور می داد مالک آن را راضی کنند و خریداری نمایند ( ؟! ) ولی معلوم است آن متملقین چگونه معامله را صورت می دادند و نمی دانستند از این راه چه ضربت مهلکی بر او و بر مملکت وارد خواهند ساخت . (1)

ص: 267

آری نقطه ضعف رضاشاه بدست رادیولندن افتاد ، آن را گرفت و هر شب ساعتی پیرامون آن حرف زد ، حرفهائی که به دل می نشست ، در افکار مردم رخنه و نفوذ می کرد ، معایب و مضار ملک ، داری رضا شاه را می گفت : ساختمانهای بزرگ و عالی مهمانخانه ها را تشریح می نمود ، از کاخها و عمارتهائی که در تمام طول شمال ساخته شده بود صحبت می کرد و در دنبال آن از گرسنگی و فقر و بدبختی و بیماری مردم بحث می کرد .(1)

این سخن پراکنیها تأثیر در مردم بخشید ، زیرا حرفهای رادیولندن با حقیقت وفق می کرد و در مقابل این حملات هم هیچگونه دفاعی نمی شد ، یعنی فقط معایب زیر ذره بین گذاشته میشد و بزرگ می گردید بدون اینکه کمترین ذکری از محسنات دیگر و خدماتی که رضا شاه در راه ترقی و تکامل کشور انجام داده ، بشود . بعلاوه تبلیغات شدید مستقیماً از ناحیه انگلیسها می شد و کاملاً حکایت می کرد از اینکه آنها می خواهند رضا شاه را از تخت سلطنت بردارند و چون آشفتگی بسیاری در همین اوان در کشور حکمفرما بود و همه مردم مصیبت وارده بر کشور را نتیجه سوء سیاست رضا شاه می دانستند و رژیم حکومت هم طوری بود که صدا از کسی در نمی آمد این روزنه ای که بوسیله رادیولندن باز

ص: 268

شده بود ، متأسفانه مورد استقبال بسیاری از مردم واقع گردید و عده کثیری را تحت تأثیر قرار داد . به این جهت کمترین عکس العمل در برابر این همه تعرضات و حملات نسبت به شاه ایران که مقام عزیز و محترمی در بین ملت دارد ، نشان داده نشد و همین سستی و بیحالی و عدم تظاهر مردم به موافقت با رضا شاه بود که انگلیسها را در پیشرفت و انجام نظریات خود ، مداخله در کارهای مملکت و تبعید شاه ایران جسور و گستاخ ساخت .

اگر آن روز در مجلس شورای ملی از طرف نمایندگانی که با موافقت خود او انتخاب شده بودند تظاهراتی می شد یا در بین جمعیتها و دسته ها و طبقاتی از مردم تظاهراتی برضد رادیو لندن صورت می گرفت (1)، هرگز انگلیسها جرأت نمی کردند علی رغم تمایلات ملت چنین رفتاری را با کشور ایران معمول دارند .

متأسفانه نه فقط در مجلس صدائی به نفع رضا شاه و بر علیه رفتار انگلیس و اظهارات رادیولندن بلند نشد بلکه بمحض اینکه رضاشاه استعفا داد و از تهران خارج شد ، همان روز زمزمه مخالفت آغاز گردید و این مخالفت نمایندگان مجلس بیش از هر چیز به آشفتگی افکار و گسیختن رشته امور مملکت کمک کرد ... »

***

رادیو برلن هم از چندی قبل از وقایع سوم شهریور گفتارهائی علیه رضاشاه بوسیلۀ بهرام شاهرخ پخش می کرد که حملات این رادیو طوری رضا شاه را عصبانی کرده بود که از قرار اطلاع دستور قتل ارباب کیخسرو شاهرخ - پدر بهرام شاهرخ - را صادر کرد و جنازه او را در خیابان کاخ کوچه سزاوار یافتند .

کشور در بارۀ اشغال ایران در شهریور ، بسیاری از وقایع تاریخی در این قضیه روشن و برملا می گردد ، گرچه این تلگرامها شامل تمام وقایع و اسرار تاریخی نمی باشد و وزارت خارجه امریکا تا آنجا که مصلحت می دانسته منتشر کرده است معهذا بسیار مهم است بهمین خاطر برای تکمیل این تاریخ ذیلاً از سالنامه دنیا نقل می گردد :

صورت جلسه تنظیم شده بوسیله رئیس قسمت امور خاور نزدیک وزارت امریکا ( مورای )

واشنگتن ء 26 اوت 1941 ( چهارم شهریور 1320 )

در جلسه ای که امروز صبح در دفتر وزیر خارجه آمریکا تشکیل شد تلگراف فوری شماره 106 مورخ 25 اوت ساعت 6 بعد از ظهر واصل از تهران مورد بحث قرار گرفت . این تلگراف متضمن تقاضای رسمی دولت ایران بود بر اینکه « رئیس جمهوری آمریکا نزد دولتهای انگلیس و روس وساطت کند که مخاصمات بیدرنگ متوقف گردد و اختلاف کنونی از طریق دوستانه فیصله پیدا کند . »

راجع به بهترین طریق تعقیب این موضوع که به تشخیص ما چنانکه وزیر خارجه آمریکا اظهار داشت در حکم دست زدن به آهن گداخته بود نظرات مختلفی ابراز شد . من قویاً پیشنهاد کردم که حتی همین حالا با اینکه شده ما باید منتهای سعی و کوشش بعمل آوریم که انگلیسها را وادار کنیم که با ایرانیها مذاکره کنند و همکاری دوستانه آنها را جلب نمایند و در صورت امکان پیمانی با آنها برای دفاع مشترک از سرزمینشان منعقد نمایند . من با تأکید و ابرام تمام خاطرنشان ساختم که در وضع کنونی برای انگلیس بسیار بهتر خواهد بود که ایران دوست و همکاری را در پیرامون خود داشته باشد تا اینکه در معرض مخالفتها و سرسختیها و خرابکاریها و احیانا جنگهای چریکی قرار گیرد .

آقای ولز ( سمنر ولز معاون وزارت خارجه امریکا ) نظری ابراز داشت که

ص: 270

شاید افراطی ترین نظر بود و گفت ما بهر قیمت شده باید از اقدام به وساطت در این موضوع خودداری کنیم و کار ما باید محدود باشد به اینکه دولت انگلستان را از تقاضای کنونی ایران آگاه سازیم و از آن دولت استفسار کنیم که آیا می توانیم در این موضوع بوجهی از وجوه برای دولت انگلستان مفید واقع شویم .

پس از مذاکرات مفصل دیگر موافقت بعمل آمد که انجام سه عمل زیر ممکن است مطلوب و مفید باشد :

1 - جوابی به دولت ایران داده شود و به آن دولت پیشنهاد گردد که کوشش کند که با دولت انگلیس در این موضوع دوستانه کنار بیاید و اضافه شود که ما هم با انگلیسها تماس نزدیک خواهیم داشت تا شاید تا آنجا که ممکن است برای ایرانیها مفید واقع شویم .

2 - به دولت انگلیس طی یک تلگراف جداگانه فوراً و بدون اظهار نظر اطلاع داده شود که ما درخواست کنونی را از دولت ایران دریافت کرده ایم .

3 - جنبه های وسیعتر این موضوع در یک تلگراف جداگانه با دولت انگلیس بمیان گذاشته شود . در این تلگراف ما خاطرنشان خواهیم ساخت که حمله کنونی انگلیس و شوروی به ایران در سراسر کشور ( امریکا ) توجه عمومی را برانگیخته و مورد بحث واقع شده است وضعی که ( ایجاد شده ) از لحاظ سیاسی وضع حساسی است و ما علاقمند هستیم که دولت انگلیس بدون معطلی ما را درباره امور زیر مطلع سازد :

الف - دولت ایران شدیداً شکایت کرده که توقعات انگلیس و شوروی از آن دولت کلا بر اساس این ادعا که عمال خرابکار آلمان در ایران وجود دارند ، استوار بوده است .

دولت ایران همچنین اظهار نموده که دولت انگلیس هیچگاه به دولت ایران نزدیک نشده و تقاضای همکاری دوستانه در این باره نکرده و یا پیشنهاد اتحاد نظامی برای منظور مشترک نداده است .

ب - البته این دولت ( امریکا ) اطلاع دارد که دولت انگلیس به دولت

ص: 271

ایران برای حفظ تمامیت ارضی و حاکمیت آن دولت اطمینان هائی داده است ولی ما از اقدامات مشخصی که دولت انگلیس در نظر دارد برای عملی ساختن این اطمینانها معمول دارد بی اطلاع می باشیم ، مثلا در صورتی که ایران بر اثر تهاجم کنونی انگلیس و شوروی به آن کشور مورد تعرض و تجاوز آلمان نازی قرار گیرد دولت انگلیس چه تضمینهائی اماده است به ایرانیها بدهد . بعلاوه دولت انگلیس برای جبران خسارات و صدماتی که ایران ممکن است براثر اشغال کنونی متحمل گردد چه تضمینهائی داده است .

ج - مقاصد و منظورهای دولتهای انگلیس و شوروی از حدود اشغال اراضی ایران چیست .

د - چه اطمینانهائی دولت انگلیس حاضر است به ایرانیها بدهد که در مناطق تحت اشغال شوروی جور و تعدی ، آزار و شکنجه در کار نخواهد بود و افراد طبقات بالا مشمول تصفیه نخواهند شد و اموالشان ضبط و توقیف نخواهد گردید ؟

ه - در صورتی که ایرانیها آمادگی داشته باشند که تمام خواسته های انگلیس را تامین کنند و تمایلی برای مذاکره جهت عقد پیمان اتحاد با انگلیسها ابراز دارند آیا انگلیس در وضعی خواهد بود آن قسمت از کشور را که ممکن است ضروری باشد اشغال نماید و کاری کند که قوای شوروی ایران را ترک کنند ؟

بی شک انگلستان در جواب به این سئوالها توجه خواهد داشت که توانائی ما براینکه بتوانیم افکار عمومی آمریکا از کلیه جنبه های اشغال کنونی ( ایران ) مطمئن بسازیم حائز کمال اهمیت است .

گزارش وزیر مختار امریکا در ایران ( دریفوس ) به وزیر خارجه آمریکا

تهران - 26 اوت 1941 ( چهارم شهریور 1320 ) ساعت 8 صبح ( روز 27 اوت ) ( پنجم شهریور ) دریافت شد .

107 - در تعقیب گزارش شماره 106 اشعار می دارد که وزیر خارجه

ص: 272

همین حالا شخصاً نزد من آمد و مصرانه درخواست کرد که دولت آمریکا برای قطع مخاصمات کوشش نماید . وی گفت دولت ایران نظر به علاقه ای که برای حل قضیه دارد نه تنها مایل است آلمانیها را اخراج نماید بلکه با هر نوع تقاضای معقول انگلیسها مثلا تغییر کابینه موافقت کند . من در عین حال که از اضطراب و پریشانی حال وزیر خارجه متالم شدم و به حال او دلم سوخت چیزی جز این نمی توانستم بگویم که ایرانیها به این روزگار افتادند برای اینکه نتوانستند حقایق را بشناسند و با آن روبرو شوند و اکنون چشم خود را باز کرده و می بینند آن وحشت همیشگی آنها از حمله شوروی یک واقعیت وحشتناکی شده است .

نخست وزیر در نطقی که دیروز بعد از ظهر در مجلس ایراد کرد از نمایندگان مجلس خواست که از ایراد نطق خودداری کنند و به مردم توصیه کرد که خونسردی و متانت خود را حفظ نمایند . وی پس از شرح اوضاع مردم را به سیاست بیطرفی صادقانه ایران متوجه ساخت و با تأکید تمام خاطرنشان ساخت که از جانب آلمانیهای مقیم این کشور هیچگونه خطری متوجه همسایگان ایران نمی باشد . او اظهار داشت که علیرغم اطمینانهائی که ایران داده و اقدام عملی که برای تقلیل تعداد آلمانیها بعمل آورده انگلیسها و روسها کشور را مورد حمله قرار داده اند . وی اضافه کرد که اقداماتی بعمل آمده ( قطعاً منظور وی پیشنهاد شاه است که من آن را در گزارش شماره 105 خود ذکر کرده ام ) و انتظار می رود وضع بزودی روشن گردد .

راجع به عملیات نظامی چندان خبری در دست نیست . نخست وزیر اظهار داشت که انگلیسیها به بندر شاهپور و خرمشهر حمله کردند و کشتیهای ایران را بتصرف درآوردند و به اهواز بمبها فروریختند و اکنون قوای مکانیزه انگلیس در حال پیشروی بسوی کرمانشاه است . وی گفت در هر جا که با قوای مهاجم برخورد می گردد جلو آنها مقاومت می شود . وزیر خارجه به من گفت روسها بسیاری از شهرهای باز و بلادفاع شمال از جمله پهلوی و اردبیل و آستارا و ماكو و شاپور را بمباران کردند . در اینجا نه هیأت نمایندگی سیاسی روسیه و نه

ص: 273

هیأت نمایندگی سیاسی انگلیس از جریان عملیات نظامی خبری ندارند . با اینکه وضع در تهران ظاهراً آرام است از امروز صبح بعلت احتکار خواربار کم شده و مشکل کمبود گندم ( رجوع شود به گزارش شماره 27 این جانب ) منجر به بروز بحران نان می گردد . این وضع مالا خطرناک است و اگر در کنترل پلیس کوچکترین رخنه و فتوری پیش آید بزودی منجر به بروز اغتشاش و بلوا می گردد .

اتومبیلها را می گیرند ولی هنوز از بسیج عمومی خبری نیست . اوراقی که دیروز ریخته شد مردم را به زبان فارسی از خطر آلمانیها برحذر می دارد و به آنها می گوید که انگلیسها و روسها به عنوان دوست و برای نجات آنها از این خطر می آیند .

دريفوس

گزارش وزیر مختار امریکا در ایران ( دریفوس ) به وزیر خارجه آمریکا

تهران 27 اوت 1941 ( پنجم شهریور 1320 ) - ساعت 12 ظهر ( روز 28 اوت ساعت 57 :2 بعد از ظهر دریافت شد ) .

110 - آرامشی که در تهران حکمفرما بود بسرعت جای خود را به وحشت و اضطراب می دهد . عواملی که به این اضطراب کمک کرده عبارتند از بمباران شهرهای باز و بلا دفاع از جانب روسها مخصوصاً بمباران دیروز آنها در نزدیکی قزوین و پی بردن روز افزون مردم به اینکه شاه ممکن است نتواند قضیه را با انگلیسیها دوستانه فیصله دهد . غرش هواپیماهای ایرانی برفراز سر مردم ، هجوم شایعات ، کمیابی خواربار و وحشت و نگرانی از اینکه تهران بمباران گردد و بیم و وحشت از روسها که دائم پیش می آیند نیز در ایجاد اضطراب نقشی ایفا می کنند . وضع خواربار همچنان نامطلوب است و بلواهائی بخاطر خواربار و نفت در شرف وقوع است . دیروز بانک شاهی برای مدت کوتاهی تعطیل شد . ژاندارمری و پلیس هنوز بر اوضاع مسلط می باشند و تاکنون حوادث مهمی روی نداده است .

ص: 274

وضع خطرناکی پیش بینی می شود . ممکن است شورش و بلوا پیش بیاید .

وضع اتباع ما در تهران خوب و قرین آرامش است و آنهائی که در خارج تهران می باشند بنظر می رسد صحیح و سالم باشند . ترتیباتی داده شده که هیأتهای مذهبی ما در سراسر کشور در صورت مواجهه با خطر و یا صدمه و آزار بوسیله سازمان مرکزی میسیون در تهران با سفارت تماس بگیرند . آقای بویس ( ارتورث . بویس نماینده هیأت مدیره میسیونهای خارجی پرسبیترین ) هم اکنون به من اطلاع داد که همدان و نقاط دیگر درباره امور عادی با میسیون تماس دارند و مشکلاتی برای آنها پیش نیامده است .

در حدود 800 نفر آلمانی به سفارت آلمان پناهنده شده اند و 350 نفر هندوهای انگلیسی و اتباع متفقین به دو محوطه ( سفارت ) انگلیس انتقال داده شده اند . کارمندان و اتباع ما در تهران هنوز ضروری ندانسته اند که پیشنهاد مرا که به آنها در محوطه سفارت پناهگاهی بدهم قبول نمایند و در نتیجه من هم همچنان از قبول تقاضای عده ای از چکها و اتباع ملل دیگر برای پناهنده شدن به این سفارت خودداری می کنم .

در تهران اخبار موثق و قابل اطمینانی نمیتوان راجع به عملیات نظامی بدست آورد .اعلامیه شماره یک ایران که دیشب منتشر شد و راجع به عملیات روز اول بود اخباری که ارزش داشته باشد بدست نیامد . با اینکه قوای کمکی همچنان بسوی سرحدات رهسپارمی گردد و از بسیج عمومی هنوز خبری نیست سربازگیری اضافی ادامه دارد مقاومت نظامی بعمل می آید ولی معتقدم که این مقاومت بقدری ضعیف است که در ظرف چند روز از بین می رود مگر اینکه از خارج کمکی به آنها برسد .

دريفوس

ص: 275

گزارش سفیر کبیر امریکا در ترکیه مک ( موزای ) به وزیر امور خارجه آمریکا

آنکارا - 27 اوت 1941 ( پنجم شهریور 1320 ) - ساعت یک بعدازظهر ( ساعت 11:55 دریافت شد ) .

314 - وزیر خارجه به من اطلاع داد که دولت ترکیه متأسف است که اقدامات روس و انگلیس کار را بر همسایه و دوست ما ایران غیر ممکن ساخته که از جنگ برکنار بماند ولی چاره ای ندارد جز اینکه این وضع را قبول کند و بی طرفی خود را حفظ نماید .

2 - سفیر کبیر ایران هم اکنون از او تقاضا کرده که نزد انگلیسیها و روسها وساطت کند که قوای خود را از ایران خارج کنند و ایران متعهد می گردد که آلمانیهای مورد بحث را از ایران بیرون کند . وی در عین حال که قول داده منتهای کوشش خود را بعمل بیاورد صادقانه به سفیر کبیر ایران اطلاع داده که وی چندان امیدی به موفقیت خود ندارد زیرا او شخصاً معتقد است که علت واقعی اقدام روس و انگلیس یک علت استراتژیکی بمنظور تماس و ارتباط برقرار کردن بین قوای خودشان بوده نه موضوع وجود عمال آلمانی در ایران .

3 - در جواب سئوال من وی ( وزیر خارجه ترکیه ) اظهار داشت که او احساس می کند که وضعی که در ایران پیش آمده موجب افزایش خطر اقدام آلمان علیه ترک نخواهد بود بلکه شاید این خطر را تقلیل هم بدهد .

جریان به تهران گزارش شد .

مک مورای

گزارش وزیر مختار امریکا در ایران ( دریفوس ) به وزیر خارجه آمریکا

تهران - 27 اوت 1941 ( 5شهریور 1320 ) - ساعت 7 بعد از ظهر ( روز 28 اوت

ساعت 6 صبح دریافت شد ) .

111 - كابينه على منصور بنا به تقاضای نخست وزیر ظاهراً بعلت اینکه

ص: 276

نتوانسته با روسها و انگلیسیها راه حل رضایت بخشی پیدا کند ساعت پنج بعد از ظهر استعفا کرد :

بنا بدستور شاه معاون نخست وزیر تا تشکیل کابینه جدید عهده دار امور خواهد بود . وزیر مختار انگلیس به من اظهار داشت که از لندن هنوز جوابی درباره پیشنهاد شاه که من آن را در تلگراف شماره 105 خود ذکر کردم دریافت نداشته است .

بحران در تهران ساعت به ساعت شدت پیدا می کند . مطبوعات و اعلانهای دیواری امشب اطلاعاتی به مردم دادند که در مقابل حملات هوائی چه اقدامات احتیاطی اتخاذ کنند و چگونه با بیمارستانها در تماس باشند .

دريفوس

وزیر خارجه آمریکا گفتگوی خود را با وزیر مختار ایران شرح می دهد :

واشنگتن - 27 اوت 1941 ( پنجم شهریور 1320 )

وزیر مختار ایران بنابه تقاضای خود نزد من آمد . وی گفت که او میل دارد نظریات دولت متبوع خود را برای من بیان کند و گفت که در جنگ کنونی که در اروپا در جریان است کشور وی بیطرف می باشد و کشور او حق دارد که در صلح و آرامش زندگی کند و از مداخلات خارج فارغ باشد و نسبت به خود مختاری و آزادی و استقلال کشورش مزاحمتی بعمل نیاید و با اینکه ایران حق دارد چنین زندگی بکند قوای انگلیس و شوروی بمنظور تجاوز و در تعقیب سیاست تجاوز آمیر اخیراً به خاک ایران هجوم آورده اند . قوای شوروی با این تهاجم عده ای از شهرها و آبادیهای بلادفاع ایران را بمباران نموده و مردم غیر نظامی را کشته اند و حال آنکه در این نقاط هیچگونه تأسیسات نظامی وجود نداشته . بنابراین آنها ( ایرانیها ) از این کشور ( امریکا ) تقاضا دارند که به مواعظ خود که اصول هشتگانه ( اصول منشور آتلانتیک (1) ) راجع به ملل صلحدوست و

ص: 277

آزاد می باشد عمل کند و هرگونه اقدام ممکن برای کمک به ایران و آزاد ساختن این کشور از اشغال نظامی بعمل آورد .

ص: 278

من گفتم که در حال حاضر چیزی برای گفتن ندارم جز اینکه راجع به همه این موضوع و منجمله نظریات مخالف - از دولت ایران از یک طرف و از دولتهای انگلیس و شوروی از طرف دیگر - مشغول جمع آوری اطلاعات می باشم و تا این مطالب جمع آوری نشده نمی توان از روی فهم و خواست راجع به این موضوع بحث نمود و گفتم بمحض اینکه از واقعه ای که اشاره شد اطلاع یافتم شروع به جمع آوری اطلاعات نمودم و دولت متبوع من تا پیش از اشغال نظامی ایران در ظرف چند روز اخیر هیچگونه اطلاعاتی راجع به این موضوع در اختیار نداشت . سپس گفتم از نظر وی خیلی بهتر می بود که دولت متبوع وی چند روز پیش از این نزد ما می آمد و مطالب خود را برای ما بیان می کرد و اروپا البته عرصه تاخت و تاز هیتلر شده و فتوحات وی ادامه خواهد داشت تا اینکه یک قدرت نظامی جلو وی را بگیرد و بعضی کشورها مانند بریتانیای کبیر و روسیه در مقابل حملات هیتلر و تعقیب نقشه هائی که او برای فتوحات نظامی و بطور کلی تخریب و ویرانی دارد ، از خویشتن دفاع می کنند . و هر یک از قوای نظامی متخاصم سعی می کند کند که در این جنگ عمومی که جریان دارد نگذارد حریف بر کشورهای بیطرف صلحدوست استیلا پیدا کند بنابراین آنها ( انگلیس و روس ) میل دارند با کشورهای ثالث در مدت کافی پیش از هر نوع امکان اشغال نظامی مذاکره و گفتگو بعمل آورند تا وضع کلی را بطریقی که به بهترین وجه ممکن مصلحت ایران و دولتهای ذینفع دیگر را تأمین کند حل و فصل نمایند . قصد و نظر انتقاد کردن نیست ولی آنچه گفته شد نشان می دهد که چقدر حائز اهمیت است که هر کشوری به حقیقت و واقع وسعت و عمق آنچه را که در اروپا می گذرد ، خاصه از لحاظ نظامی در نظر خود مجسم کند تا اینکه هر کشور بیطرف بیگناه بتواند اقدامات احتیاطی بعمل آورد و در معرض تسخیر و تصرف و تخریب و ویرانی مهاجم و متجاوز قرار نگیرد چنانکه مثلاً هیتلر پانزده کشور مستقل و خود مختار اروپا را بتصرف خود درآورد و آنها را ویران و منهدم نمود . گفتم که واضح است و بدیهی است که او ( هیتلر ) همه اروپا و قاره های دیگر جهان را

ص: 279

بتصرف درخواهد آورد مگر اینکه یک نیروی نظامی جلو او را بگیرد و همه آنها که می خواهند خویشتن را از تجاوز خارجی محافظت و حراست نمایند باید این واقعیت را خوب تشخیص بدهند . همه می دانند که هیتلر عزم دارد بر جهان استیلا پیدا کند و دریاها را به زیر سلطه خود درآورد و هر کس این جنبش برای تسخیر و تخریب و ویرانی را که از هر حیث وحشیگری و سبعیت است در نظر نگیرد و مورد ملاحظه و تعمق قرار ندهد . مرتکب خود کشی شده است چنانکه بلژیک و هلند و کشورهای دیگر که از طرف هیتلر بلعیده شدند چنین خود کشی را مرتکب گردیدند .

وزیر مختار ایران کوشش کرد که هر بار به گفته خود و نظریات یک جانبه خود و شاید دولت متبوع خود برگردد و بدون توجه به وضع کلی و شناختن آن و اتخاذ اقدامات در فرصت کافی برای مواجهه با وضع بنحوی که حاکمیت و استقلال خود را حفظ نمایند (تکرار کند ) که قوای انگلیس و شوروی در امور آنها ( ایرانیها ) مداخله نموده و این دولت ( دولت امریکا ) که قهرمان حقوق و حاکمیت ملل کوچک و اصولی که مبنای نظام جهان در لوای قانون است باید در این باره اقداماتی بدون تأخیر و تعلل بعمل آورد .

من مكرراً به وزیر مختار ایران خاطرنشان ساختم که این دولت که از دوستان دیرین ایران است از مشکلاتی که اکنون برای ایرانیها پیش آمده بی نهایت متأسف است و ما سی الی چهل میلیارد دلار یک قلم برای کمک نظامی مستقیم جهت ملتهای بزرگ و کوچکی که مورد حمله بدترین بیدادگر و دشمن بشریت در سراسر تاریخ بشری واقع شدهاند صرف می کنیم و اگر همه کشورها در کوشش خود شکست حاصل کنند و یا از پای درآیند این کشور ( امریکا ) تا آخرین لحظه و پایان کار در هرجا که متجاوزی مانند هیتلر به استیلا و اضمحلال ملل ادامه دهد همه نیرو و منابع خود را صرف دفاع اصول آزادی و استقلال و عدم مداخله و حکومت قانون و عدل و انصاف و اخلاق خواهد نمود . باز هم تکرار کردم که حالا راجع به وضعی که در ایران پیش آمده چیزی ندارم

ص: 280

بگویم جز اینکه ما مشغول هستیم حقیقت و واقعیت را راجع به این موضوع بدست آوریم .

وزیر مختار ایران آرامش بیشتری حاصل کرد و از نظریات کلی که سعی داشتم برای او بیان کنم اظهار قدردانی نمود به وزیر مختار ایران گفتم که دولت متبوع من به اوضاع از جهت کلی پی برده و اهمیت قیام هیتلر بر تسخیر همه اروپا و دستگیری اشخاص و ضبط اموال خوب واقف است و این اعمال شامل ایران مخصوصاً بعلت ذخایر نفتش خواهد شد همانطور که شامل بلژیک و نروژ و کشورهای آزاد قاره های آسیا و اروپا شد و اظهار امیدواری کردم که کشور وی نیز وضع را از همان نظر کلی و عمومی سنجش و قضاوت کند گفتم که باید صادقانه و بی پرده اظهار کنم که کشور من نمی تواند ساکت و آرام بنشیند و به عربده های هیتلر درباره فضایل بیطرفی گوش بدهد در حالی که او همه نواحی و مناطق را به زیر سلطه خود درآورد و بجایی برسد که خود ما را مورد حمله قرار دهد همچنانکه پانزده کشور را در اروپا مورد حمله قرار داد . گفتم که ایران را باید متوجه سازم که از برخورد و تماس موذیانه و محیلانه برحذر باشد او به شرافت مفروض خود تضمین می کند که هرگز درجهان به یک کشور بیطرف حمله و تعرضی نخواهد نمود .

ک ( کردل ) ه ( هال )

قسمتی از گزارش تلگرافی دریفوس سفیر آمریکا در ایران به وزیر امور خارجه آمریکا

تهران - 29 اوت 1941 ( هفتم شهریور 1320 ) – ساعت 7 بعدازظهر ( روز هشتم شهریور ساعت 6:45 صبح دریافت شد ) .

118 - وضع سیاسی محلی امشب بدتر شده و حالت هرج و مرج پدید آمده است . برای این وضع دو علت وجود دارد : اولا با اینکه ایران دست از مخاصمت کشیده روسها کماکان به بمباران شهرهای باز و بی دفاع ایران و منجلمه قزوین ادامه می دهند .

ص: 281

ثانیاً نه سفیر انگلیس و نه سفیر کبیر شوروی هیچکدام راجع به مقاصد و شرایط دولت متبوع خود دستوری دریافت نداشته اند .

شاه ( رضا شاه ) و دولت جدید ( دولت فروغی ) با نظر بسیار جدی به اوضاع می نگرند و نخست وزیر همین امر را به اطلاع سفیر انگلیس رسانیده است .

شاه ، ابراهیم قوام - پدر داماد خود - را نزد بولارد سفیر انگلیس فرستاد و نگرانی خود را از تأخیری که روی داده و از ادامه مخاصمات به اطلاع او رسانید . بعضی از مشاوران شاه هنوز او را به تجدید مقاومت و ایستادگی تشویق می کنند بعضی دیگر به او توصیه می کنند که از کشور خارج گردد . سفیر انگلیس قویاً به دولت ایران پیشنهاد کرد که در تهران باقی بماند تا کار مذاکرات تسهیل گردد .

دولت ایران پس از آنکه آنچه مقدور و ممکن بود بجا آورد تا مهاجمان را بر سر سازش آورد و حل مسالمت آمیز را تسهیل نماید اکنون در مشکلترین وضع قرار گرفته است . در این مورد خواهشمند است به آخرین پاراگراف گزارش شماره 92 مورخ 15 اوت ساعت 8 صبح و همچنین گزارش شماره 99 مورخ 21 اوت ساعت 2 بعد از ظهر اینجانب مراجعه نمائید . من حوادث مهمی پیش بینی می کنم . وقوع یک واقعه و یا خروج شاه از کشور قریب الوقوع است .

دریفوس

اساسی که بمیان کشیده شده مرعی و ملحوظ قرار می دهیم . در عین حال امیدواریم اعلیحضرت با اینجانب همعقیده باشد که ما باید به اوضاع با توجه کامل به حوادث و پیش آمدهای کنونی دنیا ناظر باشیم . اگر ما موضوع را از هر جهت و از هر جنبه و من حیث المجموع مورد توجه قرار دهیم نه فقط مسائل حیاتی پیش می آید که خود اعلیحضرت به آن اشاره فرموده اید بلکه ملاحظات اساسی دیگری از جاه طلبیهای هیتلر که می خواهد دنیا را به زیر سلطه و تسخیر خود درآورد بمیان می آید . قطعی و مسلم است که جنبش آلمان برای فتح و پیروزی ادامه خواهد یافت و دنباله آن از اروپا تا آسیا و آفریقا و حتی به آمریکاها ( امریکای شمالی و آمریکای جنوبی ) گسترده خواهد شد مگر اینکه یک قدرت نظامی جلوی این جنبش و حرکت را بگیرد . همچنین محرز و مسلم است که کشورهائی که میل دارند استقلال خود را محفوظ نگاهدارند باید در یک مجاهده عظیم و مشترکی شرکت کنند تا یکی یکی نظیر آنچه بر سر عده ای از کشورهای اروپا آمد غرق و نابود نشوند . دولت و مردم آمریکا با اطلاع و وقوف به این حقایق نه فقط با حداکثر سرعت ممکن - چنانکه بر همه معلوم است به تقویت بنیه دفاعی خود مشغول می باشند بلکه یک برنامه وسیع کمک مادی برای مساعدت به کشورهائی که جداً در برابر جاه طلبی آلمان جهت استیلا برجهان ایستادگی و پایداری می کنند بمورد اجرا گذاشته اند . وزیر مختار آن اعلیحضرت در واشنگتن از نظریات این دولت درباره وضع بین المللی و مجاهدات عظیمی که این کشور بعمل می آورد نیک آگاه است و اطمینان دارم اطلاعات خود را براساس مذاکرات و گفتگوهائی که در اینجا بعمل آورده تقدیم دولت آن اعلیحضرت نموده است .دولت من بیانات ( یادداشتها ) دولتهای انگلیس و شوروی را به دولت ایران مبنی بر اینکه آنها نظری علیه استقلال و تمامیت ارضی ندارند ملاحظه نموده است . نظر به وجود دوستی و مودت دیرین بین دو کشور ما دولت من از انگلیس و شوروی راجع به نقشه های آنی و آتی و قصد و منظور آنها در ایران اطلاعاتی خواستار شده و به آنها پیشنهاد کرده که بسیار معقول و پسندیده

ص: 283

خواهد بود که آنها برای کلیه ملل آزاد جهان همان اطمینانهائی را که به خود اعلیحضرت داده اند تکرار نمایند .

میل دارم اعلیحضرت همایون را از حسن نیت خود مطمئن سازم و اطمینانهای دوستی صمیمانه خود را تجدید نمایم .

فرانکلین د . روزولت

گزارش وزیر مختار امریکا در ایران ( دریفوس ) به وزیر خارجه آمریکا

تهران - سوم سپتامبر 1941 ( 12 شهریور 1320 ) - ساعت 9 صبح ( ساعت 11 بعد از ظهر همان روز دریافت شد ) .

134 - دولت ایران در جواب خود به یادداشتهای انگلیس وروس ( به گزارش شماره 122 من مراجعه شود ) شرایط پیشنهادی آنها را تنها با یک استثنای قبول نموده ایران می خواهد در منطقه انگلیس تغییری داده شود تا دزفول و خرم آباد خارج از منطقه انگلیس قرار گیرند و در منطقه روس هم ایران می خواهد قزوین و سمنان و شاهرود جزء منطقه روس نباشد . علاوه بر این ایران نکات زیر را خاطر نشان ساخته است دولت ایران امیدوار است که استقلال ایران و حق وی برای اداره کردن سراسر کشور ادامه داشته باشد و نیروی انتظامی بلافاصله وظایف خود را از نو شروع کند و انتظار ندارند که آنها ( ایرانیها ) هزینه های دفاع را بپردازند و برای جلوگیری از اصطکاک قوای ( اشغالی ) با مردم ارتباط بین آنها باید محدود به حداقل باشد و متفقین اجناس و کالاهائی را که سابقاً آلمان خریداری می کرد خریداری کنند و اسلحه و مهماتی که به دست متفقین افتاده است به ایران مسترد بدارند و جان و مال اشخاصی که پس از اعلام قطع مقاومت از جانب ایران اتلاف شده است ( با پرداخت غرامت ) جبران گردد و منع ورود آلمانیها به ایران تنها با دوره جنگ بقا داشته باشد و موقعی که وضع مقتضی شد قوای خود را از ایران بیرون ببرند . ایرانیها با اخراج آلمانیها موافقت کرده اند ولی

ص: 284

انتظار دارند که متفقین برای تأمین سلامت آنها ترتیباتی بدهند .

استنباط کرده ام که ایرانیها از روسها درخواست کرده اند که در منطقه خود تجدید نظر بعمل آورند زیرا بیم دارند که روسها که اینقدر به تهران نزدیک شده اند ممکن است بهانه جوئی کنند و پایتخت کشور را اشغال نمایند . وزیر مختار انگلیس نیز در خفا همین بیم را دارد .

نمایندگان انگلیس و روس هنوز برای اخراج آلمانیها که همچنان در پناهندگی سفارت آلمان بسر میبرند منتظر وصول دستور می باشند .

دريفوس

گزارش وزیر مختار امریکا در ایران ( دریفوس ) به وزیر خارجه آمریکا

تهران هفتم سپتامبر ( 16 شهریور 1320 ) ساعت 8 صبح ( روز 14 سپتامبر ساعت 12:26 بعد از ظهر دریافت شد ) .

139 - دیشب شاه مرا به کاخ احضار نمود و بطور خصوصی مرا بحضور پذیرفت . ظاهراً مقصود از احضار من این بود که من تشکرات شاه را بخاطر تلگرافی که رئیس جمهوری آمریکا در دوم سپتامبر به حضور شاه مخابره نموده به رئیس جمهوری ابلاغ کنم ولی احساس می کنم که علت مهمتری برای احضار من وجود داشت و منظور این بود که شاه نظریات کنونی خود را بوسیله من به دولت آمریکا ابلاغ نماید . شاه ابتدا از من خواهش کرد که اولا تشکرات وی را به رئیس جمهوری بخاطر حسن نیت و دوستی که ابراز داشته بیان کنم . ثانیاً خرسندی شاه را از اظهارات رئیس جمهوری امریکا مبنی بر اینکه حوادث ایران را تعقیب می کند به رئیس جمهوری خاطر نشان سازم . ثالثاً رضایت خاطر شاه را از اینکه دولت آمریکا بیانات انگلیس و روس را مبنی بر اینکه درباره تمامیت ارضی و استقلال ایران هیچ نقشه ای ندارند بیان نمایم .

آنگاه شاه با صریح ترین بیانی اظهار داشت که نسبت به آلمانیها علاقه و

ص: 285

سمپاتی ندارد و در چند مورد با آنها مشکلاتی داشته است و حاضر و آماده است برای مقاومت در برابر آنها مساعی مشترک بعمل آورد شاه اضافه کرد که روسها و انگلیسها می توانستند آنچه را که در ایران میخواستند با مذاکرات دوستانه بدست آورند . در جواب اظهار من که بیانات شاه برای دولت انگلیس بی نهایت جالب خواهد بود اظهار نمود که من میل دارم انگلیسها به این نظریات من واقف شوند و مانعی ندارد که شما ( دريفوس ) مطالب مذکور را به اطلاع وزیر مختار انگلیس برسانید .

من بی پرده به شاه گفتم دیپلماتهای خارجی هیچوقت نتوانسته اند اجازه شرفیابی به حضور شاه حاصل کنند و از این عدم شرفیابی زیانهایی حاصل شده است شاه جواب داد که او همواره شایق بوده آنها ( دیپلماتهای خارجی ) را به حضور بپذیرد ... این اظهار نشان می دهد که شاید تغییری در طبع شاه بوجود آمده است .

من این مطالب را به اطلاع وزیر مختار انگلیس رسانیدم . او خوشحال بنظر رسید و گفت تلگرافاً از لندن کسب اجازه خواهد نمود تا به ملاقات شاه برود و پاره ای حقایق را بنظر شاه برساند ...

دريفوس

قسمتی از گزارش تلگرافی دریفوس سفیر آمریکا در ایران به وزیر امور خارجه آمریکا

تهران - 5 سپتامبر 1941 ( 14 شهریور 1320 ) ساعت 8 بعد از ظهر ( روز 6 سپتامبر ساعت 11:07 دریافت شد ) .

138 - امروز ظهر یادداشتهای انگلیس و روس در مورد اخراج اتباع دول محور تسلیم دولت ایران شد . همانطور که در گزارش 137 اطلاع دادم لحن این یادداشتها از یادداشتهای اولی بسیار شدیدتر است و خواسته است که افراد آلمانی و ایتالیائی و مجارستان و بلغارستان و رومانی از ایران اخراج شوند . اتباع عادی به

ص: 286

اهواز اعزام خواهند شد تا وسایل حرکت آنها به هندوستان و نگاهداری آنها در آنجا فراهم گردد . اعضای سفارتخانه های این کشورها نیز باید ایران را ترک کنند علاوه براین روسها اشخاص خاصی را ذکر کرده و اصرار تام و تمام دارند که آن اشخاص تحویل آنها داده شوند . انتظار می رود جواب انگلیس به پیشنهادهای دیگر ایران راجع به شرایط فردا از لندن واصل شود .

وزیر امور خارجه ایران از انگلیسیها تقاضا می کند که با زنان و کودکان آلمانی که از طریق خاک ترکیه عازم کشور خود می باشند حسن رفتار بعمل آید و مردان آنها را که به سن سربازی رسیده اند در نزدیکی شیراز تحت کنترل انگلیسیها نگاهداری کنند .

اصرار او برای کسب این مزیت به این جهت است که وی احساس می کند دولت بقدری ضعیف است که نخواهد توانست پس از اثرات سوئی که اقدام متفقین روی افکار عمومی خواهد داشت به بقای خود ادامه دهد . معهذا سفیر انگلیس در رویه خود مقاومت و ایستادگی سخت نشان می دهد زیرا لندن او را بعلت شرایط مساعدتری که پیشنهاد کرده بود مورد توبیخ و ملامت قرار داده و او شرایط مساعدتر را در موقع بروز حادثه ای که در گزارش شماره 130 آن را به اطلاع رسانیدم پیشنهاد نمود .

وزیر امور خارجه ایران که هم اکنون سفارت امریکا را ترک گفت هیچگونه امیدی برای دولت و مردم احساس نمی کند . او احساس می کند که کابینه مجبور به استعفا خواهد شد و اوضاع درهم و برهم و آشفته خواهد گردید . او حتی بیمناک است که تهران تحت اشغال قوای متفقین درآید .

دولت بنظر وزیر امور خارجه ایران وضع متزلزلی دارد . اوضاع تهران آرام است . حکومت نظامی و منع عبور و مرور از ساعت 9 بعد از ظهر ادامه دارد .

دريفوس

ص: 287

گزارش وزیر مختار امریکا در ایران ( دریفوس ) به وزیر خارجه آمریکا

تهران - هفتم سپتامبر 1941 ( 16 شهریور 1320 ) ساعت 11 صبح ( روز هشتم سپتامبر ساعت 5:15 بعد از ظهر دریافت شد ) .

740 - پیرو گزارش شماره 138 - وزیر مختار انگلیس اطلاعات زیر را در اختیار اینجانب گذاشته است :

1 - بنا به اصرار روسها به اتباع بلغارستان اجازه داده خواهد شد که در ایران باقی بمانند .

2 - روسها تقاضای ایران را مبنی بر تغییر منطقه اشغالی ( شوروی ) رد کرده اند ولی انگلیسها موافقت نمودند که در دزفول و خرمشهر قوای ایرانی مستقر شوند .

3 - وزیر خارجه ایران هنوز درباره طرح خود که اتباع دول محور در شیراز تحت مراقبت انگلیس و ایران و در مشهد تحت مراقبت روس و ایران نگاهداری شوند اصرار می ورزد . بولارد وزیر مختار انگلیس این پیشنهاد را تلگرافاً به لندن اطلاع داده و احتمال می دهد باز هم مورد مواخذه و ملامت قرار گیرد .

دریفوس

گزارش سفیر کبیر امریکا در شوروی ( استاینهاردت ) به وزیر خارجه آمریکا

مسکو - هشتم سپتامبر 1941 ( 17 شهریور 1320 ) ( ساعت 4:3 بعد از ظهر همان روز دریافت شد ) .

1645 - سفیر کبیر ایران امروز بعد از ظهر به من اظهار داشت که دولتهای شوروی و انگلستان از ایران می خواهند که عمال آلمانی را در ایران تحویل آنها بدهند . موضوع حالا فقط اخراج آلمانیها از ایران نیست و دولت آلمان در جواب پیشنهاد کرده است که زنان و کودکان آلمانی از طریق ترکیه به آلمان اعزام شوند

ص: 288

و مردان آنها در یک اردوگاه که زیر نظر انگلیسها باشد در ایران نگاهداری شوند .

استاینهاردت

گزارش وزیر مختار امریکا در ایران ( دریفوس ) به وزیر خارجه آمریکا

تهران - 12 سپتامبر 1941 ( 21 شهریور 1320 ) - ساعت 4 بعد از ظهر ( روز13 سپتامبر ساعت 2:11 بعد از ظهر دریافت شد )

147 - اولین قطار حامل دو پست تن افراد آلمانی امشب عازم اهواز خواهد شد و آلمانبها تحویل مقامات انگلیسی خواهند گردید . پنجاه نفر دیگر از آلمانیها که به اسم از طرف روسها انتخاب شده اند نیز با قطار عازم قزوین خواهند شد و در آنجا تحویل مقامات نظامی روسی خواهند گردید . انگلیسها اخطار کرده اند که آلمانیهائی که همکاری نکنند و یا اقدام به فرار نمایند آنها را تحویل روسها خواهند داد . راجع به اینکه چه وقت و چگونه سفارت ( آلمان ) بر چیده خواهد شد و یا با اتباع دولتهای محور دیگر چه معامله ای خواهد شد . هنوز تصمیمی اتخاذ نگردیده است .

دريفوس

قسمتی از گزارش تلگرافی دریفوس سفیر آمریکا در ایران به وزیر امور خارجه آمریکا

تهران - 19 سپتامبر 1941 ( 28 شهریور 1320 ) - ساعت 12 ظهر ( روز 21 سپتامبر ساعت 10:30 صبح دریافت شد )

158 – سفیر انگلیس به من اطلاع داد که او و سفیر کبیر شوروی دستور دریافت داشته اند که موافقت دولتهای خود را با سلطنت شاه جدید به جانشینی ( رضا شاه ) اعلام دارند .

مجلس بطور غیر رسمی موافقت خود را با دولت جدید ابراز داشته و

ص: 289

بی شک وقتی که دولت جدید رسما معرفی می شود رای اعتماد به دولت خواهد داد .

شاه جدید تحت قوانین موجود فرمان عفو عمومی صادر کرده و وعده داده که برای مواردی که مشمول قوانین موجود نمی شود لوایح قانونی مخصوص بگذارند . کفیل سابق وزارت جنگ ( احمد نخجوان ) ( به گزارش شماره 133 اینجانب رجوع شود ) هم اکنون آزاد شده است .

مجلس اعلام داشت که اقداماتی برای تجدید نظر در انحصارات بعمل می آورد .. کنسول انگلیس در تبریز به سفارت خود اطلاع می دهد که روسها در تبریز به ارامنه و عناصر تجزیه طلب دیگر لا اقل روی موافق نشان می دهند . در این مورد مطلب جالب و پر معنی این است که سفیر کبیر شوروی به وزیر امور خارجه ایران توصیه کرده که انتخابات مجلس تجدید گردد و در سراسر ایران به حکومت محلی اختیارات بیشتری داده شود .

سفیر انگلیس به دولت ایران فشار آورده که پیک سیاسی و مزایای تلگرافی سفارت ژاپن را ملغی کند . او حقاً معتقد است که از این مزایا برای کمک به دولتهای محور سوء استفاده بعمل می آید .

دريفوس

تلگراف کردل هال وزیر امور خارجه آمریکا به دریفوس سفیر آمریکا در ایران

واشنگتن - 25 سپتامبر 1941 ( دوم مهر 1320 ) ساعت 7 بعد از ظهر

96 - ( در پاسخ ) گزارش شماره 158 شما مورخ 19 سپتامبر 1941 ( 28 شهریور 1320 )

1 - چون دولتهای شوروی و انگلیس شاه جدید را برسمیت شناخته اند وزارت امور خارجه دلیلی نمی بیند که این دولت ( امریکا ) نیز چنین نکند . شما اجازه دارید بنا به اختیار و تشخیص خود اقدامات مقتضی بعمل آورید که نشان

ص: 290

دهد این دولت شاه را برسمیت می شناسد .

2 - خواهشمند است راجع به ابراز علاقه روسها نسبت به ارامنه و نهضتهای تجزیه طلب دیگر و اینکه آیا قرائنی وجود دارد که نشان می دهد بین این قبیل فعالیتهای شوروی و مواثیق و اطمینانهائی که شوروی راجع به تمامیت ارضی ایران داده است تباین وجود دارد وزارت خارجه را کاملا مطلع نمائید .

کردل هال

تلگراف شماره الف 7183 ر 00 - 891

تلگراف وزیر امور خارجه آمریکا به استاینهاردت سفیر کبیر آمریکا در شوروی

واشنگتن - 25 سپتامبر 1941 ( دوم مهر 1320 ) - ساعت 7 بعد از ظهر

1078 - سفارت ( امریکا ) در تهران به وزارت خارجه اطلاع داده که روسها در منطقه اشغالی خود در ایران نسبت به ارامنه و افراد دیگر نهضتهای تجزیه طلبی لااقل روی موافق نشان می دهند . خواهشمند است هرگونه اطلاعی که در این باره بدست می آورید وزارت امور خارجه را کاملا در جریان بگذارید و ببینید آیا قرائنی وجود دارد که دلالت بکند که شور و یها داخل در فعالیتهائی شده اند که با تضمین و تعهد آنها مبنی بر احترام تمامیت ارضی ایران منافات داشته باشد .

کردل هال - وزیر امور خارجه

تلگراف انتونی ایدن وزیر امور خارجه انگلیس به سراستافورد کریپس سفیر کبیر انگلیس در مسکو

لندن - 23 سپتامبر 1941 ( اول مهر 1320 )

امروز بعد از ظهر هنگامی که سفیر کبیر شوروی به ملاقات من آمد من راجع به وضع آذربایجان ایران با جناب ایشان صحبت کردم . استنباط می کنم

ص: 291

که نهضتی خاصه در میان اقلیت ارامنه بمنظور تجزیه استان آذربایجان ایران و الحاق آتی آن به اتحاد شوروی وجود دارد و نگرانی فوق العاده ای وجود دارد که مبادا مقامات نظامی شوروی در تبریز تمایلات تجزیه طلبی را تشویق کنند . معلوم شد که قوای شوروی در بدو ورود افراد متفرقه ارمنی را برای حفظ نظم آذربایجان مسلح نموده و سپس اسلحه را از آنها پس گرفته اند . در حدود اول سپتامبر ( دهم شهریور ) میتینگ بزرگی در فضای باز در تبریز تشکیل شده که در آن بیشتر ارامنه شرکت کرده و جداً خواستار شده اند که آذر بایجان مستقل گردد و بعداً با اتحاد شوروی فدراسیون تشکیل دهد و لیکن مقامات نظامی شوروی عاقلانه از تشکیل میتینگ علنی دوم که برای همان منظور تشکیل که برای همان منظور تشکیل می شد جلوگیری کرده اند . معهذا نامه ای به این منظور ( تجزیه آذر بایجان و فدراسیون آن با شوروی ) منتشر شده است . بنظر من آنچه از همه مهمتر است این است که دولت شوروی از جنبش خود مختاری آذربایجان هیچگونه تشویقی بعمل نیاورد . چنین تشویق در ترکیه و جمعیتهای مسلمان در سایر مناطق ایران اثرات بسیار نامطلوب و تأسف آوری خواهد داشت .

2 - مائیسکی سفیر کبیر شوروی جواب داد که وی اطمینان دارد که شوروی چنین منظوری ندارد . حقیقت این است که من خودم به او گفتم که مقامات نظامی شوروی از تشکیل میتینگ دوم جلوگیری کردند . من جواب دادم که اگر چه مطلب چنین است من بقدری برای این موضوع اهمیت قائل هستم که امیدوارم سفیر کبیر شوروی آنچه را که من گفتم تلگرافاً به اطلاع دولت متبوع خود برساند . آقای مائیسکی قول داد که چنین کار را بکند .

انتونی ایدن

ص: 292

تلگراف شماره 1784 ر 00 - 891

تلگراف دریفوس سفیر آمریکا در ایران به وزیر امور خارجه آمریکا

تهران 26 سپتامبر 1941 ( چهارم مهر 1320 ) - 12 ظهر ( 27 سپتامبر ساعت

11:25 صبح دریافت شد ) .

167 - سفیر انگلیس نسبت به وضع دشوار ایران که ناشی از اشغال شمال این کشور بوسیله روسها می باشد ، بسیار مضطرب است . وی در تلگرافهای خود به لندن و مسکو شرح داده که وضع اقتصادی ایران بد و نامطلوب است و اکنون از درآمد خود و خواربار و محصولات دیگری که سابقاً از استانهای غنی و پراهمیت شمالی دریافت می کرد محروم مانده است .

او صریح و بی پرده به من اظهار داشت که وی تصور نمی کند که وضع نامطلوب کنونی بتواند مدت مدیدی دوام پیدا کند او ضمن بیان خسارات و زیانهائی که به ایران وارد می شود اظهار داشت : « بعلاوه من تصور نمی کنم تا اعاده وضع ایران به حال عادی انگلیسها بتوانند از خط آهن و وسایل حمل و نقل ایران بنحو مؤثر استفاده کنند . »

او بعنوان مثال مداخله اخیر شورویها را در مورد حمل کنف از طرف انگلیسیها به روسیه ذکر کرد و گفت سربازان شوروی در شمال ایران بنزینهائی را که در کامیونها حمل می شد توقیف کردند .

او گفت کارخانجات ایران به علت فقدان مواد خام به حال تعطیل درآمده و خواربار کم شده و کسب و کار و داد و ستد متوقف گردیده است . با اینکه از ورود روسها به ایران یک ماه می گذرد کوششی از جانب آنها برای برقراری مجدد ارتباط و یا برقراری داد و ستد بعمل نیامده است . سفیر انگلیس بعنوان مثال اظهار داشت که تبریز چهار خط تلگراف دارد و با اینکه روسها فقط دو خط از چهار خط را مورد استفاده قرار می دهند معلوم نیست چرا روی دو خط دیگر ارتباط مجدد برقرار نشده است . ظاهراً بین مقامات نظامی و کشوری روسها همکاری

ص: 293

وجود ندارد و سرو کار داشتن با هر یک از آنها بسیار پیچیده و بغرنج می باشد . سفیر انگلیس یک رشته گزارشهای کنسولی انگلیس را در تبریز به من نشان داد .

کنسول انگلیس در این گزارشها اوضاع این ناحیه را بسیار غم انگیز توصیف کرده و از جمله خاطرنشان ساخته که درهای زندان باز شده و خانه های مردم و محصولات آنها بتصرف روسها درآمده و دسائس سیاسی آغاز شده و اراذل و اوباش به غارت و چپاول پرداخته اند و روسها نسبت به عناصر تجزیه طلب روی موافق نشان می دهند . معهذا باید این نکته را تذکر دهم که دکتر کوچران پزشک - میسیون مذهبی امریکا - که تا چند روز پیش در تبریز بود وضع آنجا را با بیان معتدلتری شرح می دهد . او اعتراف می کند که در ابتدا اراذل و او باش ارمنی و ترک دست به غارت زده و مخصوصاً محل سکونت آلمانیها و خانه های ایرانیهای فراری ( به تهران ) را چپاول کردند .

معهذا اظهار میدارد که وضع از لحاظ امنیت عمومی بطور کلی خوب است و سربازها تحت انضباط می باشند .

با تمام این احوال وی ( دکتر کوچران ) گزارش ناظران دیگر را تأیید می کند به این معنی که دسیسه و توطئه رواج کامل دارد و روسها نسبت به تمایلات ارامنه و عناصر دیگر تجزیه طلب علنا روی موافق نشان می دهند . در این مورد همانطور که در گزارش شماره 158 اطلاع دادم سفیر کبیر شوروی به ایرانیها توصیه کرده که انتخابات را تجدید کنند و به ( استانها ) استقلال داخلی بیشتری بدهند .

نظر شخص من بر اساس تحقیقاتی که بعمل آمده و هنوز ادامه دارد این است که نیروهای شوروی تحت انضباط می باشند و امنیت عمومی بطور شایسته برقرار است . منابع ایرانی گزارش می دهند که روسها چندین بار در قزوین دست به چپاول و غارت و آدم کشی زده اند ولی من نتوانسته ام صحت آنها را تأیید کنم . معهذا از لحاظ سیاسی و اقتصادی جای بسی نگرانی است. روسها با دسایس و توطئه های سیاسی خود و خودداری از استقرار مجدد ارتباطات و برقراری کسب و

ص: 294

کار و داد و ستد نه فقط خسارات و زیانهای فراوانی به ایران وارد می کنند بلکه از تعهد خود مبنی بر احترام تمامیت ارضی و استقلال ایران عدول می نمایند . ایرانیها تضمین و تعهد بریتانیای کبیر را که در نامه شماره 95 به آن اشاره شده به طیب خاطر مورد قبول قرار می دهند ولی جدا حق دارند که نسبت به مواعید مشابه از جانب روسها شک و تردید داشته باشند . از نظریات سفیر انگلیس که در فوق ذکر شد نمی توان تشخیص داد که انگلیسیها نسبت به وعده های متفق خود چقدر کم اعتماد می باشند .

شاید وزارت خارجه مایل باشد که در کنفرانس مسکو از دولت روسیه جدا خواستار شود که از مداخلات خود در زندگی سیاسی این کشور بدبخت( ! ) دست بردارد و یا اقلاً برای اعاده ارتباطات و داد و ستد به حال عادی اشکال و موانع نتراشد .

دریفوس

تلگراف شماره 1787 ر 00 - 891

گزارش تلگرافی دریفوس سفیر آمریکا در تهران به وزیر امور خارجه آمریکا

تهران - 28 سپتامبر 1941 ( 6 مهر 1320 ) - 12 ظهر ( روز 29 سپتامبر 2:25 بعد از ظهر دریافت شد ) .

171 - پیرو گزارش شماره 167 اینجانب و تلگراف شماره 96 وزارت امور خارجه .دیروز وزیر امور خارجه ایران به اینجانب اظهار داشت که وضع نامطلوب سیاسی و اقتصادی ایران در حال حاضر افکار او را مستغرق کرده است . او می گوید ایران هر تقاضائی را که به رغبت قبول کرده با تقاضاها و توقعات جدیدی مواجه شده است .نمایندگان مجلس و دیگران می پرسند متفقین چه وقت به تقاضا و توقعات خود خاتمه خواهند داد و چه موقع به ایران برای رهائی در مشکلات خود کمک محسوس خواهند نمود . در تعقیب این گفتگو سفیر انگلیس

ص: 295

به من اطلاع داد که دولت متبوع او درصدد است یک طرح پیمان اتحاد به ایرانیها پیشنهاد کند . در این پیمان تضمینات قطعی و کمکهای مهمی به ایران داده خواهد شد . از طرف دیگر ویول ( ژنرال سر در چی بالد ویول فرمانده کل قوای انگلیس در هندوستان ) در اینجا مشغول مذاکرات است و از جمله برای عقب نشینی قوا از تهران مذاکره می کند . با تمام نقاط شمال ایران و از جمله با تبریز ارتباط تلگرافی مجدداً برقرار شده است .

در همان حال که انگلیسها به کمک به ایران و انجام تعهدات رسمی خود ابراز تمایل می کنند روسها به تبلیغات خود ادامه می دهند . یکی از جراید که به فارسی و بنام « اندیشه مردم » منتشر می گردد تبلیغات روسی منتشر می کند . این روزنامه در یکی از شماره های اخیر خود به گرانی قیمتها اشاره کرده و می نویسد مردم کی خواهند توانست به زندگی مسکنت بار خود خاتمه داده و مثل آدم زندگی کنند . همین روزنامه کاریکاتوری از شاه سابق چاپ کرده و دولت فروغی را به باد انتقاد گرفته و توجه عمومی را به وضع سعادت بار کشورهای متحد جلب می کند و اصرار دارد که آنها صورت اشتراکی پیدا کنند ( جمله ناقص است ) .

با اینکه در شهرها امنیت عمومی بوسیله قوای اشغالی برقرار است در مناطق روستائی وضع امنیت عمومی روبه قهقرا است . همه جا شایع است و ظاهراً درست است که در میان ایلات و عشایر خاصه میان کردها و لرها که از قوای ایران اسلحه بدست آورده اند اغتشاش و بی نظمی حکمفرماست . فواید و مزایای بزرگترین موفقیت شاه سابق یعنی مطیع و منقاد ساختن ایلات و عشایر ممکن است بزودی از بین برود مگر اینکه اقدامات مجدانه ای از جانب ایرانیها بعمل آید و احتمال دارد ایرانیها با توجه به وضع ضعیف و ناتوان کنونی خود از قوای اشغالی ( و برای این منظور ) تقاضای کمک و مساعدت کنند .

دريفوس

ص: 296

تلگراف شماره 1789 ر 00 - 891 ر

گزارش تلگرافی دریفوس سفیر آمریکا در ایران به وزیر خارجه آمریکا

تهران - 20 سپتامبر 1941 ( 8 مهر 1320 ) ساعت 11 بعد از ظهر ( روز اول اکتبر ساعت 7:57 صبح دریافت شد ) .

173 - بولارد سفیر انگلیس به من اطلاع داد که ایدن ( وزیر امور خارجه انگلیس ) به مائیسکی ( ایوان مائیسکی سفیر کبیر شوروی درانگلیس ) خاطرنشان ساخته که بعقیده وی مداخلات بیمورد ارتش شوروی در امور داخلی ایران و ابراز علاقه و تمایل آنها نسبت به عناصر تجزیه طلب برای ایران بسیار زیان بخش خواهد بود . سفیر کبیر شوروی در لندن قول داده که مراتب را به اطلاع دولت متبوع خود برساند .

دريفوس

شرح گفتگوهای والاس مری رئیس اداره خاور نزدیک در وزارت امور خارجه آمریکا با سفیر ایران در واشنگتن

واشنگتن - اول اکتبر 1941 ( 9 مهر 1320 )

بعد از ظهر روز شنبه گذشته نزد سفیر ایران رفتم که از نظریات وی راجع به حوادث اخیر ایران که منجر به کناره گیری رضا شاه پهلوی شد استفسار کنم .

سفیر ایران اظهار داشت که بعقیده وی انگلیسها با مجبور ساختن رضاشاه به استعفا مرتکب اشتباه بزرگی شدند و بزودی عواقب وخیم این اشتباه دامنگیر آنها خواهد شد . وی به مسلح ساختن مجدد ایلات و عشایر ایران اشاره کرد و گفت رضاشاه بیست سال متوالی زحمت کشید تا ایلات و عشایر را بنحو مؤثر خلع سلاح نمود و آنها را با زندگی شهری و مدنیت در کشور آشنا ساخت . ایلات پیش از آنکه خلع سلاح شوند به چپاول و غارت و ر بودن افراد هیأتهای اعزامی در شاهراهها اشتغال داشتند و با این چپاول و غارت وضع مسافرت در

ص: 297

ایران را بخطر انداخته بودند . ( در این مورد باید بخاطر داشت که چند سال پیش لرها سه نفر از ماموران کنسولی امریکا را ربودند و در کوهستانها آنها را توقیف کردند تا در ازای استرداد آنها پولی بدست آورند . آزادی آنها با یک معجزه و برحسب تصادف بوسیله ارتش ایران صورت گرفت ) . سفیر ایران در واشنگتن گفت اسم رضاشاه در حفظ نظم و امنیت کشور خاصیت سحر و افسون داشت و ایلات و عشایر چنان از رضا شاه می ترسیدند که با وجود وسوسه راهزنی جرأت نمی کردند که از جای خود حرکت کنند . سفیر ایران ادعا کرد که رضا شاه در سرکوبی ایلات سیاست بیرحمانه تعقیب نکرد و سران و رهبران آنها را نکشت بلکه آنها را در تهران در محلهای راحت تحت مراقبت قرار داد .

او اظهار عقیده کرد که ایران از حیث اصلاحات و ترقیات اخیر خود چهل سال به عقب رانده شد و اظهار داشت که بعقیده وی انگلیسها ممکن است وضعی ( در ایران ) پیش آورده باشند که به قوای اشغالی بیشتری - بیش از آنچه خود پیش بینی کرده اند - احتیاج پیدا کنند اگر قضیه چنین باشد انگلیسها ممکن است همین را دلیل و مدرک قرار داده و از تخلیه ایران در پایان مخاصمات کنونی با آلمان قصور و خودداری کنند .

در این مورد نکته جالب اظهار نظر آقای دریفوس در قسمت آخر تلگراف شماره 171 مورخ ظهر 28 سپتامبر ( 6 مهر ) است

والاس مری

تلگراف شماره 1784 ر 00 - 891

تلگراف وزیر امور خارجه آمریکا به وینانت سفیر کبیر آمریکا در انگلیس

واشنگتن - سوم اکتبر 1941 ( 11 مهر 1320 ) - ساعت 11 بعد از ظهر

4218 - سفارت امریکا در تهران بر اساس اطلاعاتی که از سفیر انگلیس در ایران بدست آورده تلگرافاً گزارشهائی داده که روسها در مناطق

ص: 298

اشغالی خود در ایران داخل در دسایس سیاسی شده و به تبلیغات کمونیستی پرداخته و علناً نسبت به ارامنه و عناصر تجزیه طلب روی موافق نشان داده اند . پشتیبانی دولت شوروی از این فعالیتها از پیشنهاد اخیر سفیر کبیر شوروی در تهران به دولت ایران آشکار و روشن شده است . سفیر کبیر شوروی به دولت ایران پیشنهاد کرده که انتخابات مخصوصی باید بعمل آید و نسبت به بعضی مناطق ایران استقلال داخلی بیشتری اعطا گردد .

طبق گزارش و اصل از سفارت امریکا در تهران آقای ایدن وزیر امور خارجه انگلیس به سفیر کبیر شوروی در لندن اطلاع داده که وی ( ایدن ) هر نوع مداخله از جانب روس را در امور داخلی ایران و یا جانبداری روسیه را از نهضتهای تجزیه طلبی بسیار زیان بخش می داند . خواهشمند است تفصیل کامل این گفتگو ( بین ایدن و سفیر کبیر شوروی ) را به وزارت امور خارجه گزارش دهید .

در اولین فرصت به آقای ایدن اطلاع دهید که وزارت امور خارجه آمریکا از اینکه وی این موضوع را با سفیر کبیر شوروی درمیان گذاشته خرسند است . طی گفتگوهای خود با او ( ایدن ) باید خاطرنشان سازید که با توجه به تعهداتی که انگلیس و شوروی مبنی بر احترام استقلال سیاسی و تمامیت ارضی ایران نموده اند و با توجه به پیامی که رئیس جمهوری آمریکا برای رضا شاه فرستاده و اطمینان مجدد به او داده ( تلگراف 3563 - چهارم سپتامبر - ساعت 2 بعد از ظهر ) این دولت ( دولت امریکا ) فعالیتهای سیاسی روسها را در ایران با نهایت نگرانی تلقی می کند و از عواقب و اثرات جانبداری روسیه از نهضت تجزیه طلبی ارامنه در ایران نسبت به ترکیه فوق العاده بیمناک می باشد . باید به آقای ایدن تذکر دهید که دولت امریکا امیدوار است که وی به مساعی خود در اجرای تعهداتی که او و دولت شوروی در مورد احترام استقلال سیاسی و تمامیت ارضی ایران دادهاند ادامه دهد .

خواهشمند است از آقای ایدن سئوال کنید اگر دولت امریکا نامه ای به

ص: 299

این مضمون به دولت شوروی بفرستد چنین کاری سودمند خواهد بود ؟ .

کردل هال

تلگراف 1792 ر 00 - 891

گزارش تلگرافی وینانت سفیر کبیر امریکا در انگلیس به کردل هال وزیر امور خارجه آمریکا

لندن - 4 اكتبر 1941 ( 12 مهر 1320 ) - ساعت 8 بعد از ظهر

4729 - بنظر شخص وزیر امور خارجه و معاون وزارت امور خارجه آمریکا برسد : هم اکنون تلگراف شماره 4218 مورخ سوم اکتبر جنابعالی را دریافت داشتم و بلافاصله با آقای ایدن تماس حاصل کردم . من این قضیه را با جزئیات کامل آن تعقیب کرده و یقین حاصل نموده ام که آقای ایدن مداخله روسیه را در امور ایران و یا کمک روسها را به عناصر تجزیه طلب زیان بخش و بیمورد می داند .

او گفت که چندی پیش این موضوع را با سفیر کبیر شوروی در لندن در میان گذاشته و از همان تاریخ مطلب را تعقیب کرده است . وی همچنین به سفیر کبیر شوروی در لندن خاطرنشان ساخته که فعالیت سیاسی کشور وی ( شوروی ) در ایران محققاً اثرات زیان بخشی روی ترکیه خواهد داشت . قصد او این است که « به مساعی خود برای اجرای اطمینانهائی که دولت انگلیس و دولت شوروی در مورد احترام به استقلال سیاسی و تمامیت ارضی ایران داده اند » ادامه دهد .

ایدن از اینجانب خواست که به اطلاع شما برسانم که وی از ابراز علاقه شما نسبت به این موضوع شاکر و خرسند است .

در مورد بند آخر پیام شما آقای ایدن پیشنهاد می کنند که شما ممکن است به اینجانب ( وینانت ) مأموریت دهید که علاقمندی دولت متبوع خودمان را به پشتیبانی از استقلال سیاسی و تمامیت ارضی ایران با « مائیسکی » ( سفیر کبیر

ص: 300

شوروی در لندن ) در میان بگذارم این امر ممکن است مساعی و مجاهدات ما را با قوت و روشنی و صراحت بیشتری همآهنگ سازد .

گفتگوهای من با آقای ایدن با تلفن انجام گرفت زیرا او امروز در شهر لندن نبود . منتظر دستورهای جنابعالی می باشم .

تلگراف آقای ایدن را به « سر استافورد کریپس » ( سفیر کبیر انگلیس در مسکو ) که تاریخ آن 23 سپتامبر 1941 ( اول مهر 1320 ) است به پیوست تقدیم می دارم .

وینانت

دستور تلگرافی وزیر امور خارجه آمریکا به وینانت سفیر کبیر امریکا در انگلیس

واشنگتن - 18 اکتبر 1941 ( 16 مهر 1320 ) - ساعت 1 بعد از ظهر

4298 - ( در جواب ) گزارش 4724 - 4 اکتبر - ساعت 8 بعد از ظهر .

طبق پیشنهاد آقای ایدن شما مأموریت دارید که علاقمندی دولت آمریکا را به حفظ استقلال سیاسی و تمامیت ارضی ایران با سفیر کبیر شوروی در لندن در میان بگذارید و رویه دولت امریکا را بهمان نحو که در تلگراف شماره 4218 مورخ سوم اکتبر ساعت 11 بعد از ظهر بیان شده به او شرح و توضیح دهید .

شما باید از آقای ایدن بخاطر کمکی که می کند تشکر نمائید و بیان کنید که ما به پیروی از پیشنهاد وی موضوع را با سفیر کبیر شوروی مورد گفتگو قرار خواهیم داد و به او اطلاع دهید که به سفارت کبرای آمریکا در مسکونیز دستور داده شده که موضوع را مستقیماً با مقامات شوروی مورد مذاکره قرار دهند .

برای اطلاع شما تلگراف زیر که از طرف وزارت امور خارجه آمریکا به مسکو فرستاده شده تکرار می گردد .

کردل هال

ص: 301

تلگراف کردل هال وزیر امور خارجه آمریکا به استاینهاردت سفیر کبیر امریکا در شوروی

واشنگتن - 8 اکتبر 1941 ( 16 مهر 1320 ) - ساعت 1 بعد از ظهر

1124 - پیرو تلگراف شماره 1078 - مورخ 25 سپتامبر - ساعت 7 بعد از ظهر وزارت امور خارجه - سفارت امریکا در تهران گزارشهای تلگرافی دیگری براساس اطلاعاتی که سفیر انگلیس در تهران در اختیار وی گذاشته به وزارت امور خارجه امریکا مخابره نموده مبنی براینکه روسها در مناطق اشغالی خود در ایران دست به دسایس سیاسی زده و به پخش اوراق تبلیغاتی شوروی پرداخته و علنی و آشکار از ارامنه و عناصر دیگر تجزیه طلب جانبداری می کنند . پشتیبانی دولت روسیه از این قبیل فعالیتها از پیشنهاد جدید سفیر کبیر روسیه در تهران ( آقای اسمیر نوف ) که به دولت ایران تقدیم داشته پیدا است .

وی به دولت ایران پیشنهاد کرده که انتخابات مخصوصی باید بعمل آید و خود مختاری بیشتری به بعضی مناطق ایران داده شود .

آقای ایدن مطلب را با م-ائ-یسکی سفیر کبیر شور وی در لندن مورد گفتگو قرار داده و خاطرنشان ساخته که فعالیتهای سیاسی شوروی در ایران محققاً اثرات و عواقب زیان بخشی برای ترکیه خواهد داشت و او ( ایدن ) کریپس سفیر کبیر انگلیس در مسکو را هم از جریان گفتگوهای خود آگاه ساخته است .

شما باید در اولین فرصت به وزارت امور خارجه ( شوروی ) اطلاع دهید که این دولت گزارشهای دریافت شده را راجع به فعالیتهای سیاسی شوروی در ایران با نگرانی فوق العاده تلقی می کند و از هر نوع جانبداری شوروی از جنبش تجزیه طلبی ارامنه در ایران و عواقب و اثرات نامطلوب آن در ترکیه بی نهایت بیمناک است . در این مورد شما باید اطمینانهائی که در یادداشت مورخ 25 اوت دولت شوروی به سفیر کبیر ایران در مسکو ( محمد ساعد ) مبنی بر احترام به استقلال سیاسی و تمامیت ارضی ایران گنجانیده شده اشاره نمائید و همچنین به تاییدیه های « دکانوسوف » از این اطمینانها و تعهدات که در بند 4 گزارش شماره

ص: 302

1632 مورخ 6 سپتامبر - ساعت 2 بعد از ظهر شما ذکر گردیده اشاره کنید . ضمناً یادآوری نمائید که رئیس جمهوری امریکا طی پیام تلگرافی خود به شاه ایران ( رضاشاه )این اطمینانها را تجدید کرده و خاطرنشان سازید که این دولت اطمینان دارد که دولت شوروی قطعاً اقدامات مؤثری بعمل خواهد آورد که اطمینانهائی که احترام به تمامیت ارضی و استقلال سیاسی ایران داده شده بمورد عمل و اجرا درآید .

کردل هال

تلگراف 15733 ر 1939 جنگ اروپا 0011 - 740

قسمتی از گزارش تلگرافی دریفوس سفیر آمریکا در ایران به وزیر امور خارجه آمریکا

تهران - 9 اکتبر 1941 ( 17مهر 1320 ) - ساعت 4 بعد از ظهر ( ساعت 7:10 بعد از ظهر دریافت شد ) .

182 - دیروز ساعت 5 بعد از ظهر به حضور شاه جدید بار یافتم . مدت دوساعت به تنهائی به زبان فرانسه گفتگو کردیم .

ابتدا شاه اظهار عقیده کرد که متفقین پیروز خواهند شد و اضافه نمود که او به طیب خاطر هواخواه مرام دموکراسی و مخالف اصول و عقاید دیکتاتوری است .

شاه اظهار تاسف نمود که در امضای پیمان اتحاد تأخیری روی داده است و این تأخیر را معلول عدم تفاهم بین دو متفق دانست و گفت همین امر مانع شده که وی به آماده کردن ارتش خود برای دفاع جدی در مقابل آلمان شروع نماید .

شاه اضافه نمود اگر بیش از این در امضای پیمان اتحاد تأخیر روی دهد و روسها به رفتار کنونی خود ادامه دهند در اینصورت مجلس و مردم از پشتیبانی روسها بعنوان متفق خودداری خواهند نمود .

ص: 303

شاه اظهار داشت که وی طبق قانون اساسی حکومت خواهد کرد و در پی تأمین رفاه و آسایش ملت خود خواهد بود . ایشان با اشاره محبت آمیز به کشورهای متحد امریکا گفتگوی ما را پایان دادند و فرمودند بنظر ایشان امریکا نقش مهمی در صلح ایفا خواهد نمود و بسیار مشعوف خواهند بود که متفق آمریکا باشند .

دریفوس

گزارش تلگرافی استاینها ردت سفیر کبیر امریکا در شوروی به وزیر امور خارجه آمریکا

مسكو - 11 اکتبر 1941 ( 19 مهر 1320 ) - ساعت 1 بعداظهر ( ساعت 50:4 بعد از ظهر دریافت شد ) .

1788 - در پاسخ تلگراف شماره 1124 مورخ 8 اکتبر - ساعت 1 بعد از ظهر وزارت امور خارجه . امروز بعد از ظهر با و یشینسکی ملاقات کردم و مضمون تلگراف فوق الذکر وزارت امور خارجه را به او ابلاغ نمودم .

وی اظهار داشت که گزارشهای مربوط به اینکه شور و یها در منطقه اشغالی خود در ایران داخل فعالیتهای سیاسی و یا تبلیغاتی شده و یا نسبت به ارامنه و عناصر تجزیه طلب دیگر روی موافق نشان می دهند باید از منابع آلمانی سرچشمه گرفته باشد و این گزارشها با حقیقت تطبیق نمی کند .

وی اضافه کرد که دولت شوروی اطلاع ندارد که عمال دولت شوروی وارد در چنین فعالیتهائی شده باشند و مقامات شوروی در منطقه اشغالی خود در ایران علاقمند به « حفظ نظم و قانون میباشند » . من مؤكداً اظهار داشتم که هر نوع جانبداری شوروی از نهضت تجزیه طلبی ارامنه در ایران اثرات نامطلوبی در ترکیه خواهد داشت و و یشینسکی جواب داد که « کاملا متوجه این نکته میباشد . »

استاینها ردت

ص: 304

تلگراف کردل هال وزیر امور خارجه آمریکا به سفیر آمریکا در ایران

واشنگتن - 11 اکتبر 1941 ( 19 مهر 1320 ) - ساعت 6 بعد از ظهر

109 - وزارت امورخارجه علاقمند است که موس ( جیمز موس دبیر دوم سفارت امریکا در ایران ) به تبریز و نقاطی از ناحیه تبریز که به نظر شما و او مسافرت وی مفید وممکن خواهد بود برای انجام مقاصد زیر مسافرت نماید :

1 - در وضع قوای اشغالی شوروی و مخصوصاً وضع آنها نسبت به نهضت تجزیه طلبی و رفتار آنها با مردم محلی با احتیاط مطالعه کند .

2 - تعیین کند که وضع کنونی ساختمان خط آهن بین قزوین و تبریز از چه قرار است و چه طرحهائی برای تکمیل و بهبود آن در آینده وجود دارد و مخصوصاً در نظر داشته باشد که تدارکات و مهماتی که طبق قانون وام و اجاره داده میشود در آینده روی این خط حمل و نقل خواهد شد .

3 - با اتباع امریکا در تبریز راجع به مشکلات و کارهای آنها گفتگو کند .

4 - با احتیاط رسیدگی مقدماتی بعمل آورد و ببیند اداره ای برای کنسولگری وساختمانهائی برای زندگی در دسترس میباشد . خیلی محرمانه به اطلاع سفارت و کنسولگری می رساند که وزارت امور خارجه در نظر دارد مجدداً در تبریز کنسولگری دایر کند و یک مامور برای این منظور به ایران اعزام دارد .

وزارت امور خارجه فوق العاده علاقمند است که این مسافرت بدون معطلی صورت گیرد و شما باید برای تسهیل آن اقدامات لازمه را بعمل آورید . پس از مراجعت موس گزارشهای مربوط به موضوعات فوق را تلگرافاً ارسال دارید .

تمام مدت مسافرت باید ده روز باشد ولی ممکن است در عرض راه تأخیرهای اجتناب ناپذیر بعمل آید و مدت زمانی که عملا صرف این مسافرت می شود باید منوط و موکول به اوضاع و احوال باشد . البته در مدت زمانی که در اختیار موس گذاشته میشود نمیتوان تحقیقات مفصلی درباره اوضاع بعمل آورد ولی

ص: 305

وزارت امور خارجه علاقمند است که بدون فوت وقت گزارش دقیقی راجع به اوضاع با اطلاعات مفصل و مشروحی که نمی توان بآسانی بدست آورد دریافت دارد .

موس اجازه دارد که یکی از کارمندان کنسولگری ( در تهران ) را همراه خود نماید . هزینه سفر و فوق العاده موس و کارمند انتخابی او با اتومبیل طبق تبصره 6 و 20 قسمت 5 - 44 آئین نامه سرویس خارجی قابل پرداخت می باشد .

کردل هال

گزارش تلگرافی دریفوس سفیر آمریکا در ایران به وزیر امور خارجه آمریکا

تهران - 13 اکتبر 1941 ( 21 مهر 1320 ) - ساعت 1 بعدازظهر ( ساعت 1:47 بعد از ظهر دریافت شد ) .

187 - با عطف به تلگراف شماره 104 وزارت امور خارجه در وضع نقاط شمالی ایران بهبودی حاصل شده است . مقامات شوروی از تشکیل مجدد میتینگ ها از جانب تجزیه طلبان ارمنی جلوگیری کرده اند . در جاده های بین شهرهای عمده رفت و آمد نسبتاً آزاد مجدداً برقرار شده . سفیر انگلیس در تهران گزارش می دهد که مقامات شوروی در مسائل مربوط به حمل و نقل همکاری بهتری ابراز می دارند و کنسولگری انگلیس در تبریز گزارش می دهد که در رفتار روسها بهبودی عمومی حاصل شده است و وزیر امور خارجه ایران به من اظهار داشت که پلیس ایران مجدداً مسلح می شود . علاوه براینها سفیر انگلیس به من محرمانه اظهار داشت که قوای اشغالی تهران را ترک خواهد گفت و این اقدامی است که اگر عملی گردد اثرات و نتایج مطلوبی خواهد داشت .

این بهبودی را می توان نتیجه اقدامات دولتهای انگلیس و آمریکا دانست . معهذا عقيده من این است که گزارشهای حاکی از بهبودی عمده را باید با قید احتیاط تلقی کرد .

ص: 306

روسها هنوز به انتشار تبلیغات کمونیستی ادامه می دهند . مثلا روی یک دعوتنامه شوروی جهت حضور در مراسم ورزشی که دیروز در تهران دایر بود عبارت زیر نوشته شده بود : « کارگران همه کشورها متحد شوید » . وزیر امور خارجه ایران به من گفت مقاله ای که در تاریخ 9 اکتبر ( 17مهر ) در روزنامه اطلاعات چاپ شده و طی آن از قوای اشغالی شوروی در شهرهای شمالی ایران با لحن بسیار مساعدی سخن بمیان آمده روی اصرار و فشار سفیر کبیر شوروی در تهران منتشر شده است .

گزارش فوق پیش از دریافت تلگراف شماره 109 مورخ 11 اکتبر وزارت امور خارجه تنظیم شده بود . موس در شرف عزیمت فوری ( به تبریز ) است .

دریفوس

گزارش تلگرافی دریفوس سفیر آمریکا در ایران به وزیر امور خارجه آمریکا

تهران - 29 اکتبر 1991 ( هفتم آبان 1320 ) – ساعت 3 بعد از ظهر ( ساعت 7:18 بعد از ظهر دریافت شد ) .

210 - در پاسخ تلگراف شماره 109 مورخ 11 اکتبر ساعت 6 بعد از ظهر وزارت امور خارجه به استحضار می رساند که موس یکشنبه شب از مسافرت خود به تبریز و رضائیه و رشت مراجعت نمود و اکنون مشغول تهیه گزارش خود می باشد و گزارش او شامل نکات زیر خواهد بود : تمام مدارک بدست آمده نشان می دهد که نظم و انضباط شوروی خوب بوده و اغتشاشات کوچکی که روی داده به تحریک مردم محل بوده است . مقامات نظامی شوروی از همان ابتدا از تظاهرات علنی تجزیه طلبی جلوگیری کرده اند معهذا تبلیغات کمونیستی دهان به دهان و بوسیله سینماهای تبریز و تماشاخانه و ثبت نام هواخواهان شوروی ادامه دارد .

خط آهن قزوین تا حدی که به آن طرف زنجان ادامه دارد تکمیل شده و در تمام راه تبریز کارهائی صورت گرفته است . ساختمان این خط در موقع تهاجم

ص: 307

شوروی متوقف گردید و قوای شوروی و دهاتیها مقدار زیادی از اسباب و ابزار و ادوات و مصالح را با خود بردند . استاندار آذربایجان شرقی ( تبریز ) اظهار می دارد که اسباب و مصالح ساختمانی جمع آوری شده است و دولت ایران دستور صادر کرده که کار ساختمان هر چه زودتر مجدداً شروع گردد . اگر چه هنوز تصمیم قطعی اتخاذ نشده ولی مقامات حمل و نقل نظامی انگلیس در نظر دارند ساختمان این خط را تا قافلانکوه ، چند میلی میانه ، فوراً تکمیل کنند و در آینده همه خط را تکمیل نمایند .

هفت نفر از ماموران مذهبی در تبریز از اتباع امریکا می باشند . آنها اکراه دارند که گذرنامه خود را هرشش ماه یک مرتبه برای تجدید تسلیم کنسولگری امریکا در تهران کنند زیرا بیم دارند که در پست مفقود گردد . اگر چه تبریز اکنون آرام است ولی آنها می ترسند که پس از عقب نشینی قوای شوروی از تبریز اغتشاشاتی در آنجا روی دهد . آنها همچنین از حمله احتمالی آلمانیها به آذربایجان بیمناک می باشند . در هر دو صورت آنها میل دارند که یک مأمور کنسولی در تبریز باشد که به آنها خبر دهد که آخرین لحظه برای تخلیه چه موقع است و از اموال و دارائی میسیون مذهبی جداکثر صیانت و حفاظت را بنماید . آنها صريحاً خاطرنشان ساختند که مسافرت موس را به تبریز اقدام مقدماتی برای افتتاح مجدد کنسولگری در تبریز می دانند . موس این عقیده آنها را نه تایید کرد و نه تكذيب .

در تبریز نمی توان محلی برای اداره کنسولگری و محلی برای سکونت بدست آورد ولی هفته ها وقت لازم است تا بتوان جای مناسبی برای این منظور پیدا کرد و در شرایط اجاره آن توافق حاصل نمود و تغییرات و تعمیرات لازمه را در آن بعمل آورد . مال الاجاره ها نسبتاً پایین می باشند و هر دو محل را می توان مجموعاً به یک هزار دلار و کمی بیشتر یا کمتر اجاره نمود . بهای سوخت در اینجا بیشتر از تهران می باشد .

گزارش کامل و جامع بوسیله پست تقدیم می شود .

دريفوس

ص: 308

گزارش تلگرافی دریفوس سفیر آمریکا در ایران به وزیر امور خارجه آمریکا

تهران - پنجم نوامبر 1941 ( 14 آبان 1320 ) - ساعت 12 ظهر

218 - وزیر امور خارجه ایران به من اطلاع داد که بزودی از دولت آمریکا تقاضا خواهد کرد که در استخدام مستشاران مالی و بهداری و شهرداری و مشاوران و میسیونهای دیگر از امریکا کمک نماید . علت تأخیر او در تقدیم پیشنهاد رسمی شاید این است که مجلس که دوره اش در 31 اکتبر تمام شد در 310 نوامبر مجدداً تشکیل می گردد و در آن موقع دولت باید مجدداً به مجلس معرفی شود .

انتظارات ایران از امریکا از لحاظ کسب کمک و راهنمائی روز بروز زیادتر می شود و من احساس میکنم که ما نباید این فرصت را برای بهبود وضع خودمان از دست بدهیم . پیشنهاد می کنم در صورتی که تقاضای رسمی در این مورد بعمل آید تقاضای ایران با علاقمندی تلقی گردد . البته ما باید در نظر داشته باشیم که امکان زیادی وجود دارد که آلمانیها به ایران حمله کنند و به این ترتیب از عمل انتخاب و ورود مستشارها جلوگیری نمایند . حتی در صورت وقوع حمله اقدامات مقدماتی که اکنون بعمل می آید شروع مجدد مذاکرات را پس از خاتمه جنگ تسهیل خواهد نمود .

دريفوس

گزارش تلگرافی دریفوس سفیر آمریکا در ایران به وزیر امور خارجه آمریکا

تهران - 11 دسامبر 1941 ( 20 آذر 1320 ) - ساعت 4 بعد از ظهر ( ساعت 5:45 بعد از ظهر دریافت شد ) .

255 - بولارد سفیر انگلیس در تهران خیلی خیلی محرمانه به من اطلاع داد که روز دوشنبه با هواپیما برای دیدن آقای ایدن عازم کوی بیشف ( مقر جدید

ص: 309

دولت شوروی ) خواهد شد . او علت این ملاقات را افشا ننمود ولی من تصور می کنم که این ملاقات مربوط است به روابط نامساعد محلی که فعلا بین روسها از یک طرف و انگلیسها و ایرانیها از طرف دیگر موجود می باشد . روح عدم اعتماد متقابل که در برخورد این سه طرف وجود دارد موجب آشفتگی و عدم همآهنگی شده و سد راه پیشرفت امور مورد علاقه مشترک گردیده است . انگلیسها و ایرانیها - روسها را به عدم همکاری و نشر تبلیغات کمونیستی در شمال متهم می کنند و در همان حال روسها هم این هر دو را متهم به عدم همکاری می سازند و در مورد ایرانیها مدعی هستند که ایرانیها برای بی اعتبار ساختن شوروی داستانها جعل و اختراع می کنند . آخرین و وخیم ترین حوادث موضوع قتل چندتن ترک و افراد دیگر در تهران و تبریز است که ظاهراً به علل سیاسی صورت گرفته و ایرانیها ارتکاب آن را به عمال بلشویکی نسبت می دهند . روسها انکار می کنند که دستی در این ماجرا داشته باشند و در نتیجه جداً از دولت ایران خواستار شده اند که تعداد پلیس را در تبریز کاهش دهد و سرهنگ صفا ! Safa را که رئیس شهربانی تبریز است احضار نماید و روزنامه صدای آذربایجان را تعطیل کند .

عقیده من این است که هر سه طرف برای وضعی که پیش آمده قابل ملامت می باشند و این وضع به نظر من برای هدف مشترک ما زیان بخش می باشد .

دريفوس

گزارش تلگرافی دریفوس سفیر آمریکا در ایران به وزیر امور خارجه آمریکا

تهران – 19 دسامبر 1941 ( 28 آذر 1320 ) - ساعت 11 صبح ( ساعت 4:35 بعد از ظهر دریافت شد ) .

260 - وزیر امور خارجه ایران به من اطلاع داد که دولت ایران مایل است کشورهای متحد آمریکا موقعی که پیمان ایران و روس و انگلیس به امضاء رسید

ص: 310

به آن پیمان ملحق گردد . پیمان مزبور پاراف شده و در ظرف چند روز تقدیم مجلس خواهد شد . او می گوید الحاق آمریکا به این پیمان ارزش پیمان مزبور را در نظر ایرانیها ده برابر بیشتر خواهد نمود . وی اضافه کرد که او هنوز این مطلب را با نمایندگان متفقین در میان نگذاشته است . یک نسخه از متن نهائی پیمان بوسیله پست هوائی تقدیم خواهم داشت .

دريفوس

گزارش تلگرافی دریفوس سفیر آمریکا در ایران به وزیر امور خارجه آمریکا

تهران - 20 دسامبر 1941 ( 29 آذر 1320 ) - ساعت 1 بعد از ظهر روز 21 دسامبر ساعت 10:20 صبح دریافت شد ) .

261 - پیرو گزارش شماره 260 به استحضار می رساند که امروز فروغی نخست وزیر علاقمندی دولت ایران را به الحاق آمریکا به پیمان تکرار نمود . وی گفت در وضع دولت ثبات و استقراری وجود ندارد زیرا قاطبه مردم ناراضی هستند و این نارضائی از اشغال کشور بوسیله قوانی شوروی ایجاد شده است . او اظهار داشت که تبلیغات شوروی و فعالیت سیاسی و مداخله آنها در امور داخلی کماکان ادامه دارد و چنین بنظر می رسد که روسها خیال می کنند یک منطقه نفوذ در ایران دارند - درست همان مطلبی که من خود به آن توجه داشتم ( مطلبی از اینجا ساقط شده ) . وی گفت اگر امریکا به پیمان ملحق گردد وضع ایران در برابر متفقین ممکن است بهتر گردد .

دريفوس

تلگراف وزیر امور خارجه آمریکا به دریفوس سفیر آمریکا در ایران

واشنگتن - 29 دسامبر 1941 ( 8 دی 1320 ) - ساعت 10 بعدازظهر

ص: 311

165 - موضوع گزارشهای 260 مورخ 19 دسامبر و 261 مورخ 20 دسامبر شما (پیشنهاد الحاق امریکا به پیمان اتحاد ایران با متفقین ) - اگر چه احتمال نمی رود وزارت امور خارجه این پیشنهاد را با صورت کنونی خود مورد قبول قرار دهد معهذا ما مشعوف خواهیم بود بمحض اینکه متن پیمان را دریافت نمودیم بمنظور تهیه پیشنهادهای مفید و ممکن آنرا مورد مطالعه قرار دهیم .

بنا به تشخیص خودتان شما می توانید این مطلب را به اطلاع دولت ایران برسانید .

کردل هال

تلگراف وزیر امور خارجه آمریکا به دریفوس سفیر آمریکا در ایران

واشنگتن - 30 دسامبر 1941 ( 9 دی 1320 ) – ساعت 8 بعد از ظهر

166 - با دولت انگلیس و بین ژنرال ویلر و مقامات صلاحیتدار انگلیس در هندوستان و خاور نزدیک موافقت اصولی حاصل شد که برای سوار کردن هواپیماهائی که از طریق دریا و هوا برای تحویل به دولت شوروی حمل می گردد یک کارخانه مونتاژ هواپیما در آبادان تاسیس گردد . این طرح منحصراً تحمت نظارت و فرماندهی نظامی امریکا اجرا و اداره خواهد شد . عملیات ساختمانی بی درنگ شروع می شود که تسهیلات لازم برای سکونت 135 افسر و 50 سرباز و درجه دار و 800 غیر نظامی فراهم گردد . انتظار می رود که آشیانه ها و خانه ها تا 15 ژانویه خاتمه پیدا کند . تا ساختمان کارخانه مونتاژ تمام نشده هواپیماهائی که در صندوق حمل می گردد به بصره تحویل خواهد شد که در آنجا بوسیله انگلیسیها مونتاژ گردد .

سفارت امریکا در کوی بیشف ( مقر دولت شوروی و پایتخت موقتی آن کشور که بعلت محاصره مسکو از طرف قوای آلمان نازی به این شهر انتقال یافت ) مشغول گفتگو با مقامات دولت شوروی است تا نقطه ای در ایران تعیین گردد که

ص: 312

در آنجا هواپیماها تحویل دولت شوروی گردد . ژنرال ویلر نیز درصدد است با مقامات روسی در ایران تماس حاصل کند و ترتیب جزئیات امر را بدهد . وزارت امور خارجه انگلیس اظهار می دارد که اگر پیمان اتحاد ایران و انگلیس بموقع اجرا درآید طرح آبادان مشمول شرایط و مقررات پیمان اتحاد خواهد بود و به سفیر انگلیس در تهران دستور داده خواهد شد که صرفاً از لحاظ نزاکت مطلب را به اطلاع دولت ایران برساند . ترتیب کار این خواهد بود که دولت انگلیس یک قسمت از محلی را که دولت ایران طبق پیمان اتحاد به انگلیس واگذار کرده به دولت امریکا اجاره خواهد داد . اگر طرح پیمان اتحاد با ایران جامه عمل نپوشد انگلیسها می گویند در این صورت شاید لازم نباشد که مطلب به اطلاع دولت ایران هم رسانیده شود و ما پایگاه منظور را به علت اینکه کشور را در تحت اشغال نظامی خود داریم از لحاظ کمک به خودمان دایر خواهیم نمود .

آنچه در بالا ذکر شد فقط برای اطلاع شخص شما است . مادام که همکار انگلیسی شما دستورهائی دریافت نکرده و به شما نیز دستورهای جدیدی صادر نشده شما نباید در این مورد با دولت ایران تماس و نزدیکی حاصل کنید .

کردل هال

در اینجا درج مفاد اسناد سیاسی وزارت امور خارجه امریکا راجع به حادثه شهریور 1320 و جریان اشغال ایران بوسیله قوای مسلح شوروی و انگلیس که مربوط به سال 1941 میلادی می باشد پایان پیدا می کند . نکته مهم از این گزارش های محرمانه عدم انتشار برخی از گزارشها می باشد که طبق قرار و قاعده درست پنجاه سال بعد از وقوع واقعه باید از طرف وزارت امور خارجه آمریکا منتشر شود و نظیر این گزارشها مربوط به جریان استعفای رضاشاه از سلطنت می باشد که بهیچوجه در اسناد سیاسی وزارت امور خارجه آمریکا تلگرافها و گزارشهائی در این زمینه بچشم نمی خورد و در این باره سکوت مطلق شده است و بهمین جهت باید گفت از نظر اهمیت اینگونه گزارشهای سیاسی باید در انتظار گذشت ربع قرن دیگر بود تا نیم قرن از وقوع حادثه شهریور 1320 گذشته باشد و در آنموقع که

ص: 313

قاعدتاً سال 1991 میلادی ( 1370 شمسی ) خواهد بود گزارشهای مهمتر مربوط به این واقعه انتشار پیدا نماید .

اطلاع نمایندگان دول دیگر هم می رسد . »

سهیلی و مرحوم فروغی با این یادداشت ماهرانه و بجا تا اندازه ای عوارض اعلامیه اولی و آخری بزرگ ارتشتاران فرمانده را جبران کردند .

انگلیسها را شدیداً نسبت به ایران ظنین نمود - لابد پیش خود می گفتند « یک ملت سه میلیونی کوچک عراق با وجود آنهمه قراردادها ، و با وجود آنهمه محبتهائی که از ما دیده اند ، وقتی فقط به اشاره یک « رشید عالی » و یک « مفتی » حاضر می شوند پنجه به روی امپراتوری بریتانیای کبیر بزنند ؛ و 25 هواپیمای ما را روی زمین نابود کنند و حتی دور سفارت را محاصره کرده و همه ساکنین آن را برخلاف قوانین بین المللی در سفارت توقیف و تهديد بقتل نمایند ... خوب ، پس ایران چه خواهد کرد ؟

یک ایران به این پهناوری ، با این کوههای صعب العبوری که هر یک سنگر تسخیر نشدنی بشمار می رود ، با آن مردمان کم خرج سخت جانی که فقط با یک قرص نان بلوط سه روز در قله های مرتفع جنگ می کنند و از هیچ چیز نمی ترسند !!! خوب ، تکلیف ما با یک چنین کشوری چه خواهد شد ؟

خاصه که اقلا ده سال تمام است که آلمانها با تحمل مخارج هنگفت مشغول تشکیلات جاسوسی و تبلیغاتی وسیعی شده و حتی در دهات دوردست هم نفوذ کرده و سم تبلیغات خود را پاشیده اند . »

متفقین امروز ما مثل آدم مارگزیده ، همین که آن روز دیدند تعصب جاهلانه یک کلنل عراقی با کمک مفتی و رشید عالی یک چنین مزاحمتی می تواند برایشان ایجاد کند از این درس عبرت گرفته و نخواستند لحظات حیاتی و غیرقابل جبران آن روزهای جنگ را صرف مناقشات طولانی با ایران کنند و بنابراین با تجهیزات کافی و وافی شبانه به جنگ ما آمدند ، ولی هرگز تصور نمی کردند ، در ظرف فقط سه روز ، به این سهولت نامه ای مبنی بر « ترک مقاومت » از وزیر خارجه ما دریافت دارند .

بخصوص که از نفوذ آلمانها در مراکز حساس ایران مطلع بودند و وسعت تشکیلات نازی را ، بطوری که از اعلامیه روز سوم و چهارم شهریور شورویها پیداست ، بخوبی می دانستند .

چون عین آن اعلامیه مهم تاریخی که به محض باریدن از آسمان

ص: 316

تهران یک مرتبه ورق تاریخ سیاسی ما را برگردانید ، قبلاً بنظر خوانندگان این کتاب رسیده لذا از درج آن در اینجا خودداری می کنیم و نظرات ابراهیم خواجه نوری دربارۀ اعلامیه و نامه دایر به ترک مقاومت ارسالی از سوی سهیلی را

دنبال می نمائیم :

« بطوری که ملاحظه می فرمائید نگرانی زیاد متفقین نسبت به تزویر و تدلیس آلمانها و همچنین نسبت به خیانت و خداع دستیارانشان در ایران بخوبی از همین اعلامیه پیداست و پیداست که نامه ترک مقاومت سهیلی پس از یک روز وزیر خارجه شدن چه تأثیر خوبی در متفقین کرده و چه محبوبیتی برایش ایجاد می نماید و چطور زمینه نخست و ریری آتیه اش را آماده می سازد .

هنوز نامه بسیار بمورد و بجای سهیلی بدست سر ریدر بولارد و رفیق اسمیرنوف نرسیده بود که در ساعت 9 همان روز یعنی ششم شهریور جلسه فوق العاده مجلس شورای ملی تشکیل شد و نمایندگان با شوق و تشنگی زیاد گزارش مختصر و قطعی و « شاه دستوری » مرحوم فروغی را راجع به ترک مقاومت بشرح زیر شنیدند و چندین ساعت مفاد آن را نشخوار و تعبیر می کردند . »

( در صفحات قبل متن بیانات فروغی عیناً از صورت مذاکرات مجلس ضمن مذاكرات مجلس از سوم تا سی ام شهریور نقل گردیده است و تکرار مجدد آن ضرورتی ندارد )

واقعاً ادای این کلمهٔ « ضمناً » از طرف نخست وزیر خیلی لذیذ است : « مملکت در آتش می سوزد ، دو دولت از عظیمترین دولتهای روی زمین یک مرتبه به ما حمله کرده و بیطرفی کشور بی ادعا و متواضع و بدبخت ما را زیر پا گذاشته و با توپ و تانک و طیاره بخاک ما تاخته اند ، اساس دیکتاتوری رضا شاه را متزلزل کرده اند و هر لحظه احتمال سرنگونی آن رژیم می رود ، در یک چنین موقعی مهمترین و فوری ترین خبرهایی را که برای ایران جنبۀ حیاتی و مماتی دارد آقای فروغی « ضمناً » فقط « ضمناً » به اطلاع مجلس می رساند ، و ناگهانی و غیر منصفانه را هم که صریحاً برخلاف اصول مسلم قوانین بین المللی

ص: 317

است مرحوم نخست وزیر با نهایت بی اعتنائی و یک خونسردی حکیمانه به آن نگریسته و نام آن را « اقدام به عملیاتی » می گذارد ... »

شاه هم با تمام علاقه و عشق مفرطی که به فرمانروائی خود داشت و همه چیز را اول برای خود و بعد برای دیگران می خواست همان روز چهارم شهریورماه تشخیص داده بود که تنها با کناره گیری از کار ممکن است از تشدید اوضاع کشور جلوگیری کند با این حال سرعت تصمیم و شتابزدگی در این امر را دلیل جبن تشخیص داده و می خواست تا آنجا که ممکن است با حوادث رو برو شده و اگر نتوانست کنار برود . بهمین جهت هم روز چهارم شهریورماه هنگام مشاوره با نخست وزیر وقت به او اظهار داشته بود آیا صلاح می دانید من استعفا دهم ؟ ولی چون آقای منصور نخواسته و یا نتوانسته بود حقیقت امر را به شاه بگوید به این جهت بطور موقت از این امر جلوگیری شده بود چون هیأت دولت آنطوری که لازم بود از عهده انجام وظایف خود برنمی آمد به این جهت استعفای کابینه منصور ضروری بنظر می رسید .

بخش را که زیر عنوان « از کشور به خارجه » درج گردیده ، از زبان خواجه نوری نقل می کنیم :

آن شب سهیلی هم مثل سایر همقطاران کابینه ، با قیافه ای محزون و افسرده ، دور میز هیأت وز را جمع شده و چشمان خمار آلود خود را از صورت شاه برنمی داشت . حواس همه وزرا ، تماماً متوجه کوچکترین حرکت ناخدای این کشتی سکان شکسته بود ، و عیناً مثل مسافرینی که دچار گرداب و طوفان شدید و غیر منتظره ای شده و دست از جان شسته باشند ، هیأت حاکمه ما هم ، بمحض شنیدن اولین صفیر خطر آن کشتی که یکمرتبه دو « مین مغناطیسی » به آن خورده بود ، دست و پای خود را کاملاً گم کرده و فقط منتظر فرمان ناخدا بودند . جزئی حرکت چشم و ابرو و لب و سبیل او را هر کدام بنحوی در دلشان تعبیر و تفسیر می کردند ، ولی هنوز هم هیچکدام قدرت ابداع و ابتکاری را

نداشتند .

در یک چنین موقعی که انسان از جهت گردبادها و زلزله ها و آتش فشانهای درونی قلب دیکتاتور خبر ندارد ، عاقلانه ترین کارها اینست که دم فرو بندد و ابداً کلمه ای نگوید - زیرا در این قبیل موارد ، ساده ترین و روشن ترین کلمات ممکن است ، مثل چراغی که گاهی در معادن ذغال سنگ به منبع گاز تصادف می کند ، آنهم به مخزن خشم متراکم پادشاه (1) تلاقی نموده و یک مرتبه بترکد و هر چه در اطرافش یافت شود خورد و متلاشی کند ... سهیلی هم همین کار را کرد ، یعنی مدتی ساکت و مغموم و مؤدب نشست ، و لب خود را هر چه می توانست بیشتر تو برد ، و ابروان خود را هر قدر می شد به روی چشمانش پائین کشید، بطوری که چشمش در زیر سایه ابرو پناهنده شد و لبش در پشت پاراوان بینی و چانه .

شاه گفت « ... شماها درست مقصود مرا ملتفت نمی شوید ،

ص: 320

کناره گیری دولت چه حاصلی دارد ؟ اینها فقط مقصودشان اینست که من نباشم .. ! »

با وجود این بیان ، فردا که همه وزرا بنا بدستور نخست وزیر در عمارت بادگیر احضار و جمع شدند ، معلوم شد که شاه استعفای کابینه را پذیرفته است - منصور به وزرا گفت امر است که امروز عصر همه شما در کاخ سعدآباد شرفیاب شويد - فقط من دیگر از این ساعت سمتی در دولت ندارم ...

روز پنجم شهریور کابینه ای بدون نخست وزیر در حضور شاه تشکیل گردید ، و سهیلی که با شامه تیز و بینی بلند خود جریان را قبلا بو کشیده و قرار و مدار خود را با آهی گذاشته و جواب شاه را پیشکی حاضر کرده بودند ، مستعد و مترصد در گوشه ای نشست .

شاه با بیان شمرده و آهسته خود گفت « بالاخره با تغییر دولت موافقت کردم ... از امروز سهیلی که وزیر کشور بود به وزارت خارجه منصوب می شود ... و عامری از وزارت خارجه می رود به وزارت کشور ... راجع به نخست وزیر هم بهتر است یک نفر که بین شما ارشدتر از همه است انتخاب کنید که مقام ریاست کابینه را عهده دار شود ... »

در آن میان ارشدتر از همه آهی بود و با اینکه از ارشدیت گذشته در نظر رفقایش مردی پاکدامن و صاحب مسلک و میهن دوست شناخته شده و نخست وزیری او بر آنها چندان گران نمی آمد ، معذلک خودش بیدرنگ گفت که از لحاظ اهمیت موقع فروغی برای این مقام شایسته تر از اوست ، زیرا او مردی است حکیم و مسن و فهیم ، و هنوز خوشبختانه مردم ایران برای حکمت و سن و فهم احترام خاصی قائلند - از همین لحاظ فروغی بین خارجیها وجاهت دارد که بهترین مورد استفاده آن در یک چنین وضع آشفته ای مثل امروز است .

شاه مدتی در قبول این پیشنهاد تأمل کرد - زیرا موفقیت و وجود خودش برایش مسلم ساخته بود که زمامداری نه حکمت می خواهد نه فلسفه ( وحتی ) نه سواد ، و لابد اعتقاد زیادی به گفته پدر فلسفه دنیا ، افلاطون ، نداشت که می گوید

ص: 321

« یا فیلسوف باید زمامدار شود و یا زمامدار فیلسوف ». از اینها گذشته فعالیت و کاربری زیادی هم از فروغی بخاطر نداشت که او را در چنین موقع خطرناکی شایسته بدست گرفتن سکان این کشتی بادبان شکسته نشان دهد . پس از قدری تأمل گفت « فروغی دیگر پیر و علیل شده و گمان نمی کنم به درد زمامداری امروز مملکت ایران بخورد » . سهیلی چون دید آهی ، طبق سلیقه شاه ، حق و قدرت تکرار و اصرار پیشنهاد خود را ندارد به کمکش شتافت ، و با صورت حق بجانبش به شاه مدلل کرد که امروز اهمیت موضوع بیشتر از نظر سیاست خارجی است و در روابط با خارجه احترام و تشخص معنوی زمامدار کابینه مهم تر از فعالیت اوست ، وانگهی فعالیت سیاسی یک نخست وزیر در این موقع فقط عبارت از مذاکره و مصاحبه با مأمورین خارجی است ، و فروغی هم که در مذاکره و مصاحبه چالاک و روان است ...

شاه متقاعد شد و انتظام را که در آنوقت رئیس تشریفات در بار بود ، امر داد که فوراً فروغی را حاضر کند (1) .

هنوز نیمساعت نگذشته بود که قیافه متین و متحمل فروغی با آن عینک درشت و بینی پهن و ریش جوگندمیش در مقابل شاه ظاهر گردید و منظره بی اضطراب و خالی از دغدغه اش موقتاً تسکینی در تشویش و قلق حضار داد - بطوریکه شاه بمحض دیدن او گفت « ... نه فروغی چندان هم پیر نیست . »

بدین طریق ، تحت ریاست فروغی ، سهیلی ، تمام همقطاران سابق خود را ، به استثنای منصور ، در کابینه جدید یافت .

( اسامی وزراء در مجله رسمی نقل گردیده است . )

بین همه اینها فقط سهیلی و یکی دو نفر دیگر از وزرای « سیویل » بطور مخصوص مأمور و توصیه شدند که در شورای عالی دفاع با سرداران بزرگ ارتش

ص: 322

همکاری و کمک فکری نمایند .

از روزی که ، بنا به پیشنهاد ضرغامی ، شاه خوش باور ما فرمان ایجاد « قرارگاه کل بزرگ ارتشتاران فرمانده » را صادر کرد ؛ غالب سرداران رستم صولت ما می دانستند که ، با وجود یک چنین عنوان دهان پرکنی ، تمام خیمه و خرگاه « بزرگ ارتشتاران فرمانده ! » بغیر از یک چادر خیمه شب بازی و یک عمارت مجلل باشگاه افسران ، چیز دیگری نیست ... !

بهمین جهت پس از اینکه « بزرگ ارتشتاران فرمانده » اولین و آخرین اعلامیه جنگی عجیب خود را صادر کرد ، فوری متذکر شد که هر قدر هم این عنوان مجلل و مهیب باشد ، در مقابل توپ و تانک و طیاره های امپراتوری کبیر بریتانیا و دولت اتحاد جماهیر شوروی زیاد « هیبت » ندارد و بطوری که خودشان منصفانه اعتراف داشتند از برکت خوبی تشکیلات و انضباطشان ، حتى گاه کافی برای اسب و بنزین برای رسانیدن وسائل موتوریزه خود به کرج هم نداشتند ... خدا پدرشان را بیامرزد که دم آخر اقلا این انصاف را بخرج داده و نگذاشتند بیهوده عده زیادی از جوانان نظامی ما ( که غیرت ملی و از خود گذشتگی صادقانه شان اشک در چشم هر ایرانی وطن دوستی می آورد ) نفله شوند ...

ستاد پس از انتشار آن اعلامیه فوق العاده جالب توجه تلویحاً بعرض شاه می رساند که مقاومت ما هیچ فایده ای برای کشور شاهنشاهی ندارد ، بلکه بعکس بسیار مضر هم هست زیرا تا هنوز وقت باقی است و تا مقاومت جنبه خصومت پیدا نکرده ، با ترک مقاومت ، بیشتر احتمال می رود که از مذاکرات سیاسی جاری نتیجه مطلوبی بدست آید ...

همین یک اقدام « بزرگ ارتشتاران فرمانده » بعقیده من بقدری مدبرانه و بموقع و مصلحت آمیز بوده که ( اگر اینجا هم باز نصیحت «سیمرغ» محرک آن نشده باشد ! ) این ابتکار را باید صمیمانه تقدیر و تمجید کرد و اقلا یک ثلث گناهان گذشته شان را به این یک عمل خیر بخشید .

ص: 323

بر طبق آن پیشنهاد ، شاه اجازه می دهد که هیاتی مرکب از امرا و یکی دوتا از وز را جمع شده و شورائی بنام « شورای عالی دفاع کشور » تشکیل دهند .

روز پنجم شهریور این شورا در باشگاه افسران بوجود می آید و سهیلی هم در آن شرکت می کند .

هنوز وارد مذاکرات و مباحثات اساسی نشده بودند که سهیلی ورق بعضی از حریفان ارتشی را خواند ، و فهمید که آن دلاوران لشگری از معلومات دانشگاه جنگ خود استفاده کرده و می خواهند طوری با حملات « گازانبری » وزرای کشور را در محاصره محظور بیندازند که پیشنهاد « ترک مقاومت » از زبان آنها در صورت مجلس نوشته شود .

ولی سهیلی کسی نبود که از این قبیل کلاهها به سرش برود : فوراً در مقابل دشمن وضعیت تدافعی گرفته و با شلیک خنده و شوخی جواب آنها را اینطور داد که « مقاومت یا ترک مقاومت از مطالب فنی نظامی است و فقط شما امرای لشگری می توانید قوه و قدرت ارتش را سنجیده و در این خصوص اظهار عقیده راسخ بنمائید . »

کم کم پرده از روی کار برداشته شد و گذشته از اعتراف به بی ساز و برگی ارتش ، بعضی از آن دلاوران هم ( بقراری که شنیده ام ) بنای عجز و لابه را نیز گذاشتند بعنوان اینکه زن و بچه ما چه تقصیری کرده اند که به کشتن بروند ...

خلاصه در آن موقع باریک ، میزان توانائی مالی و روحی ارتش معلوم و روشن گردید و در صورت مجلسی به مضمون زیر انشاء و امضاء شد : « بفرمان مبارک اعلیحضرت همایون شاهنشاهی شورای عالی دفاع در ساعت 12 روز پنجم شهریورماه 1320 در ستاد ارتش مرکب از هیأت دولت و ستاد جنگی و فرماندهان پادگان مرکز و فرمانده لشگرهای یک و دو تشکیل و پس از بررسی اوضاع نظامی و گزارش ستاد جنگی به پیشگاه مبارک ملوکانه و مذاکراتی که با نمایندگان دولتین انگلیس و شوروی نموده بودند شورا تصمیم گرفت که پیشنهاد نماید :

چون مواضع دفاعی مهم بدست نیروی بیگانه افتاده و امر مقاومت با فرض

ص: 324

آنکه لشگرهای یک و دو مرکز برای آخرین وهله در حاشیه پایتخت دفاع نمایند هیچگونه فایده ای را برای کشور شاهنشاهی نخواهد داشت ، در صورتی که اگر امروز اعلامیه ای از طرف دولت مبنی برترک مقاومت صادر و به سفارتخانه ها ابلاغ بشود بیشتر احتمال می رود از مذاکرات سیاسی که فعلا در جریان است نتیجه بهتری بدست آید . »

واحدهای جنگی ایران به اطلاع نمایندگان دو کشور همسایه برسد زیرا این امر در جریان کلی مذاکرات و مناسبات آینده تأثیر بسزائی داشت . بهمین جهت نامه پائین روز ششم به سفیر کبیر دولت اتحاد جماهیر شوروی آقای اسمیرنوف و وزیر مختار دولت انگلیس « سر ریدر بولارد » ارسال شد . ( این دو نامه در جای دیگر نقل شده است . )

بطوری که اشاره شد از طرز کار و اقدامات دولت هیچ کسی خبر نداشت ولی در مقابل هزاران خبرهای دروغ و اراجیف از صبح تا شام در شهر منتشر می شد . موضوع مهمی که از روز ششم ورد زبانها بود حرکت شاه از مرکز بود و این خبر بیشتر به این جهت شایع شده بود که در کاخ ییلاقی شاه فعالیت زیادتری دیده می شد و کامیونهای حامل اثاثیه و وسایل زندگی از این محل بیرون آمده و بطرف نقطه نامعلومی روان می شد و اینها مقدمات مسافرت خانواده سلطنتی بسوی اصفهان بوده است .

شاه چون تشخیص داده بود که تثبیت اوضاع و مستحکم ساختن مقام سلطنت با حوادثی که پیش آمده ممکن نخواهد شد ، بنابراین صلاح در آن دید با فرستادن اطرافیان خود به اصفهان از سنگینی بار خود کاسته و در صورت ضرورت بتواند به تنهائی مرکز را ترک گوید . برای اجرای این منظور یک نفر آدم موثق و طرف اطمینان لازم بود که افراد خانواده فرمانفرمای کشور را به سلامت به مقصد برساند . شاه در این مورد بارها فکر کرده و از همه شایسته تر رئیس شهربانی وقت را تشخیص داده بود . به این جهت بعد از ظهر روز ششم رئیس شهربانی به کاخ احضار و با شاه ملاقات می کند .

فرمانروای کشور صادر شده بود و هنگامی که به کاخ خواسته شد دریافت که موضوع مهمی در جریان است .

شاه که از جریان کارها ناراضی و در نتیجه خیلی اوقات تلخ بود هنگامی که رئیس شهربانی را احضار نمود مشغول قدم زدن در یکی از سالنهای کاخ بود .

مختاری خدمتگذار صدیق و فداکار شخص اول کشور چون قیافه ارباب خود را در هم رفته یافت ، چهره عبوسش بیشتر عبوس شده و حس کرد که شاه تصمیمهای مهمی گرفته و می خواهد انجام وظیفه سنگینی را برعهده وی بگذارد . شاه بمحض اینکه چشمش به رئیس شهربانی افتاد شروع به حرف زدن کرده و گفت : با اینکه مذاکرات شروع شده ، من خیلی امیدوار نیستم و چنان می کنم که تمام این اقدامات بیشتر بر علیه شخص من انجام شده ، اکنون تصمیم دارم برای اینکه بتوان با حوادث روبرو شد خانواده سلطنتی را برای مدتی اصفهان بفرستم و اگر اوضاع عمومی وخیم تر شد ، قطعی است خودم نیز به اتفاق ستاد جنگ به آنها ملحق خواهم شد .

شما بیایید متوجه باشید که از امروز وظیفه سنگینی را بعهده دارید و باید در انجام آن خیلی دقت کنید . حرکت خانواده سلطنتی و اثاثیه لازم آنها تحت نظر شما انجام خواهد شد ، مخصوصا سعی کنید که مردم از این تصمیم مطلع نشوند و این امر خیلی محرمانه انجام پذیرد . گفتگوی شاه با رئیس شهربانی پس از 20 دقیقه پایان یافته و مختاری بدون اینکه اظهار نظری درباره اوامر شاه بکند کاخ سلطنتی را ترک گفته و از همین ساعت خود را برای اجرای اوامر جدید آماده ساخت .

در همین هنگام که شاه برای حرکت افراد خانواده سلطنتی بطرف اصفهان دستوراتی می داد در هیأت وزیران در کاخ وزارت امور خارجه نیز فعالیت سیاسی جریان داشت و رئیس دولت و وزیر امور خارجه سعی می کردند هر چه زودتر برای اشکالات موجود راه حلی پیدا کرده و از پاشیده شدن شیرازه امور کشور

ص: 327

جلوگیری کنند . روز بپایان رسیده و مردم از جریان اوضاع کشور هیچگونه اطلاعی نداشتند . ستاد جنگ پس از انتشار اعلامیه نخست خود از فعالیت دست کشیده و کارمندان آن گوش بزنگ بودند که چه ساعتی از طرف شاه دستور جدیدی دریافت دارند زیرا بعد از ظهر روز ششم شهریورماه این جمله مبهم بطور محرمانه بین همه افسران شایع شده بود که شاه خیال دارد با خانواده خود به اتفاق ستاد جنگ و چند واحد از نیروی زره پوش و موتوریزه تهران را ترک و اگر ممکن شود در اصفهان استقرار جوید . »

رضاشاه پهلوی شما را احضار کرده اند ، فورا در کاخ سعد آباد حاضر شوید .

بلافاصله لباس پوشیده و با اتومبیل بیوک 37 بطرف کاخ سعد آباد حرکت نمودم . آنروزها کفیل وزارت جنگ سرلشکر احمد نخجوان بود ( سرلشکر مزبور با نگارنده ، سپهبد نخجوان ، نسبتی ندارد ) و ستاد ارتش نیز تحت نظر سرلشکر ضرغامی اداره می گردید . جلوی کاخ سعد آباد از اتومبیل پیاده شده و قدم به داخل اولین محوطه کاخ که اختصاص به پاسدار خانه و قراولخانه دارد ، نهادم تا پیاده به طرف کاخ سفید که معمولا در آنجا شرفیابی انجام می گرفت بروم که در همین بین سرهنگ ارفع رئیس مرموزات ستاد ارتش( سرلشکر فعلی ) با قیافه برافروخته خود را به من رسانده گفت : « تیمسار ، تیمسار اشتباها شما را احضار کرده اند با شما کاری ندارند فورا تشریف ببرید . »

در احضار من اشتباه نشده بود

خیلی تعجب کردم چطور ممکن است اشتباها کسی را احضار نمایند . از افسر کشیک توضیحاتی خواسته و او هم تأئید کرد احضار اشتباهی بوده است و من هم توقف را جایز ندانسته و به خانه برگشتم .

شب آنروز فهمیدم موضوع از چه قرار بوده است . احضار من از طرف اعلیحضرت فقید صحیح بود و هیچ اشتباهی در آن نبود و علت اینکه سرهنگ ارفع چنین حرفی زده بود فقط برای کمک به من بود که تصور نموده بود شاه مرا برای توبیخ احضار نموده است .موضوع این بود عصر همان روزی که من احضار شده بودم اغلب امرای ارتش به سعدآباد احضار شده و شاهنشاه فقید در حضور والاحضرت ولايتعهد با عصبانیت هر چه تمامتر پاگونهای افسران ارشد ارتش را کنده و آنها را از عملی که انجام داده بودند سرزنش کردند و مرتبا با فریاد و ناله می گفتند چرا سربازان را لخت و گرسنه از سر بازخانه ها مرخص نموده اید و برای نابودی ارتش در اتاق در بسته طرحی تنظیم و نظام وظیفه را ملغی و استخدام سرباز داوطلب را با ماهی 35 تومان حقوق بتصويب رساندید . این ماجرا که منجر

ص: 329

به خلع چندنفر از افسران و توقیف دو نفر آنان در یکی از اتاقهای کاخ سعدآباد و بعد در عمارت دژبانی گردید یکی از وقایع دردناک شهریور ماه 1320 می باشد که بلافاصله 2روز بعد از حمله قشون متفقین روی داده بود که در نتیجه تصمیم ناشیانه عده ای از افسران تمام سربازان از سر بازخانه ها مرخص و در کوه و بیابان سرگردان شدند .

امر شاه را اطاعت کرده ، سلام نظامی داده و قصد خروج از اتاق را که رضاشاه دستم را گرفته فرمودند : خیانتی که یک مشت امرای بیوطن به این ملت نمودند در صفحات تاریخ ضبط خواهد شد این روزها روز فداکاری و جانبازی است ، من دیروز دستور ترک مخاصمه را صادر کردم و به تمام فرماندهان در سراسر کشور امر نمودم بلافاصله سربازان اسلحه را بزمین نهاده و راه را برای ورود سربازان خارجی باز گذارند . تنها انتظاری که از شما دارم برقراری امنیت پایتخت و نظارت تام بر فرماندهان خارج از مرکز است . بروید فورا دست بکار شده و روزی دو بار هم به اینجا آمده گزارش خود را بدهید .

وقتی شاه این سخنان را ادا می کرد بیاد 20 سال قبل یعنی سال 1300 شمسی افتادم که به اتفاق رضاشاه که آن روزها پست وزارت جنگ را در کابینه قوام السلطنه عهده دار بودند در فرح آباد به حضور احمدشاه قاجار یاریافته و شاه آینده ایران بپاس دوستی که با من داشتند مقام ( امیر تومانی ) را از آخرین پادشاه قاجار برایم گرفتند و در آن شرفیابی جمله ای به احمد شاه گفتند که عین آن را 20 سال بعد تكرار نمودند آن جمله این بود «خیانتی که یک مشت بی وطن به این ملت نمودند در صفحات تاریخ ضبط خواهد شد . »

بودند . سالها بود با فروغی دوستی داشتم در کابینه قبلی او هم عهده دار وزارت جنگ بودم . آن روز نخست وزیر سالخورده ایران بسیار افسرده خاطر بود . کسالت او از یک طرف و وقایع ناگوار که بر مملکت روی آورده بود فروغی را قادر به خروج از منزل نمی کرد .

وقتی وارد اتاق شدم فروغی پس از تعارفات گفت : اعلیحضرت یک ساعت قبل جریان انتصاب شما را تلفنی اطلاع دادند حان بفرمائید در اجتماع همکاران شرکت کنید . روی صندلی نشسته و در مذاکرات هیأت دولت وارد شدم ، با ورود من موضوع صحبت رفت روی مرخصی سربازان و ویلان و سرگردانی هزاران نفر از دهاتیها که در جاده شهرری ، قم ، کرج و ورامین در حال حرکت به دهات خود بودند .

اخباری که از خوزستان ، مخصوصا سواحل شط العرب می رسید ناراحت کننده بود .مرتبا تلگرافچی خبر می آورد رضائیه بمباران شده ، آبادان و خرمشهر بدست نیروهای انگلیسی افتاده و یا در فلان نقطه عده کثیری از افسران و سربازان بشهادت رسیده اند .

شاه این پیشنهاد را پسندید و قرار شد سفیر امریکا در تهران احضار و موضوع را قبلا با ایشان در میان بگذارند .

با سفیر امریکا مذاکره صورت گرفت ولی مرحوم فروغی مخابره تلگراف به روزولت را صلاح ندانست و شخصا حل موضوع را از طریق دیپلماسی و مذاکره با سفرای انگلیس و روس تقبل کرد .

فرمودند : بلی دیشب رادیو لندن ضمن حمله به من گفت : رضاشاه عده ای از افسران ارشد ارتش را بدون محاکمه خلع درجه نموده و دونفر از آنان را هم به زندان افکنده است من برای اینکه به دنیا نشان دهم بدون جهت و سبب افسران را خلع درجه نکرده ام همین الساعه رئیس دادرسی و دادستان ارتش را احضار و دستور بازجوئی و محاکمه آنها را خواهم داد .

بلافاصله رضاشاه به پای دستگاه تلفن رفت و به تلفنچی کاخ دستور داد رئیس و دادستان ارتش احضار شوند .

نیمساعت بعد سرلشکر مجید فیروز ( ناصر الدوله ) به اتفاق یکی از باز پرسان نظامی شرفیاب شد و شاه به سرلشکر فیروز رئیس دادرسی ارتش دستور دادند فورا امرای ارتش را که پای ورقه معافیت سربازان را از خدمت امضاء کرده اند تحت بازجوئی قرار داده و بیشتر از 20 روز طول صدور ادعانامه و تعیین وكيل و تشکیل اولین جلسه محاکمه نباید باشد و روز 25 شهریور محاکمه این عده افسر تحت ریاست شخص خود من صورت خواهد گرفت و تأخیر در آن از محالات است .

سرلشکر فیروز امر شاهنشاه را اطاعت نموده و همان روز بازجوئی شروع گردید و طوری ترتیب کار را داده بودند که روز 25 شهریور اولین محاکمه تشکیل شود . ولی تصادف این روز را روز استعفای رضاشاه پهلوی از تخت و تاج سلطنت تعیین کرد و چند ساعت بعد از استعفا و حرکت اعلیحضرت سابق به اصفهان پرونده افسران مزبور بسته شد و امرای زندانی هم از زندان مستخلص گردیدند .

ص: 334

به ژنرال فریزر گفتم : موضوع آنقدرها مهم نیست . سرمقاله یک روزنامه نظر دولت نمی باشد . شما نباید برای مقاله روزنامه اطلاعات برخلاف قولی که داده اید رفتار کرده و قشون خود را وارد تهران کنید .

آتاشه نظامی سفارت انگلیس جواب داد : این تصمیمی است که اتخاذ شده و من هم پیغام سفارت را آورده ام .

چاره نبود فورا از جای خود بلند شده و برای تقدیم گزارش به سعدآباد رفتم . شاه در زیر درختان تنومند چنار در حال قدم زدن بود . جریان را عرض نمودم . اعلیحضرت خیلی عصبانی شدند علاوه بر اینکه دستور توقیف اطلاعات را صادر کردند به منزل فروغی تلفن نموده و به نخست وزیر فرمودند : از طریق دیپلماسی به آنها بفهمانید سرمقاله اطلاعات به دستور ما نبوده و از تصمیمی که برای عدم ورود قشون به تهران گرفته اند سرباز نزنند .

به اعلیحضرت عرض کردم : این تذکر را من هم به ژنرال فریزر دادم و به او خاطرنشان نمودم شما از قول خودتان سر پیچی نکنید ولی او متعذر شده است که این تصمیم را دولتین اتخاذ کرده اند و مربوط به سفارت نیست .

رضاشاه پس از استماع این خبر سخت ناراحت شده ، گفتند : از اینجا معلوم می شود آنها با من حساب خورده دارند و اشغال پایتخت جز استعفای من چیز دیگری نیست . خوب اشکالی ندارد .

در خلال روز بیستم تا 24 شهریور وقایع مهمی در پس پرده گذشته بود که جز فروغی نخست وزیر و شخص رضاشاه کسان دیگری وارد در مذاکرات نبودند . مذاکره شاه و فروغی در پیرامون استعفا از سلطنت و تفویض آن به والاحضرت ولایتعهد بود و فروغی به رضاشاه رساند که منظور اصلی روس و انگلیس همانطوری که اعلیحضرت پیش بینی کرده اند ، استعفا از سلطنت است .

صبح 25 شهریور طبق معمول به کاخ سعد آباد رفتم تا گزارش شب قبل را بعرض برسانم . در مدخل کاخ افسران گارد سلطنتی گفتند : اعلیحضرت به کاخ مرمر تشریف برده اند . فورا بطرف شهر حرکت و خود را به سردرسنگی رساندم .

ص: 336

ورود من به قصر شهری درست موقعی بود که اتومبیل اعلیحضرت فقید از خیابانهای جنوبی کاخ خارج شده بود و از طریق خیابان سپه بطرف اصفهان در حرکت بود .

جویای اعلیحضرت شدم . گفتند : از سلطنت استعفا داده و به اصفهان رفتند . اجازه شرفیابی به حضور شاهنشاه جدید را خواستم . فورا اجازه کسب گردید و به حضور رسیدم . اعلیحضرت جدید جریان را حکایت نموده و گفتند : فروغی به مجلس رفته تا موضوع را به اطلاع نمایندگان برساند بد نیست شما باشید تا نخست وزیر از مجلس بیاید .

در حضور اعلیحضرت که در آن موقع بیش از 20 سال نداشتند بودم .

صحبت در اطراف طرز جریان ورود قشون انگلیس و شوروی بود که فروغی وارد شدند و بمجرد ورود به اعلیحضرت تبریک گفتند و بعرض رساندند فردا 26 شهریور برای سوگند در نظر گرفته شده و اعلیحضرت باید در تالار جلسه علنی مجلس به کلام الله مجید سوگند یاد نمایند که قانون اساسی و دیانت حقه جعفری را حافظ و نگهبان باشند .

در این وقت فروغی از من تقاضا کردند با مقامات سفارت انگلیس و شوروی تماس گرفته تا قشون دو کشور بدون خونریزی یا تظاهر وارد تهران شوند .

بلافاصله به وزارت جنگ رفته و هنگامی که از پله ها بالا می رفتم یکی از افسران ارشد که تازه از استعفای رضاشاه با خبر شده بود زیر گوش من گفت : « هم اکنون قصد خروج از تهران را دارم چقدر خوب است تا دیر نشده شما هم از تهران خارج شوید چون شور و یها به شما که تحصیلات خود را در روسیه تزاری بپایان رسانده اید ظنین می باشند و خدای نخواسته شاید خطراتی برای شما داشته باشد . »

در جواب گفتم : از هرگونه خطری استقبال خواهم کرد . بقول آقای فروغی نخست وزیر می آیند و می روند و به کسی هم کاری ندارند . شما هم اگر وطن را دوست دارید قرار را برفرار ترجیح دهید و نگذارید دوستان و بستگان شما

ص: 337

از طرز خروجتان از تهران دچار تشویش و ناراحتی روحی شوند .

در وزارت جنگ تمام افسران ارشد ارتش را احضار و طی نطق کوتاهی استعفای اعلیحضرت رضاشاه را از سلطنت به اطلاع رسانده و بعد برای تشکیل کمیسیون به باشگاه افسران رفتم این کمیسیون که با حضور چندنفر از افسران انگلیسی و شوروی با حضور سرهنگ اعتماد مقدم رئیس جدید شهربانی کل تشکیل شده بود به این منظور بود که محل اقامت سربازان دو کشور در تهران قبل از ورود معلوم شود .

قبل از تشکیل کمیسیون کلنل ماسلوف - که به زبان روسی به معنی روغن است - مرا ملاقات نموده و آشنائی حاصل کرد . در کمیسیون تصمیم گرفتیم اقامتگاه سربازان شوروی باغشاه و اقامتگاه سربازان انگلیسی مسلسل سازی واقع در خیابان دوشان تپه باشد .

افسران شوروی بنای اعتراض را گذارده گفتند : علاوه بر غرب تهران در شرق هم مکانی برای استقرار سر بازان خودمان لازم داریم . هر چه عذر و بهانه آوردیم ممکن نشد و بالاخره عشرت آباد را هم در اختیار شور و یها گذاشتیم و در نتیجه شور و یها بر غرب و شرق تهران تسلط پیدا کردند .

در این کمیسیون ضمناً تصمیم گرفته شد قشون دو کشور در یک ساعت معین بدون سر وصدا وارد تهران شوند و تاریخ آن هم صبح روز بعد یعنی روز 26 شهریور تعیین گردید .

صبح 26 شهريور دیدیم از ورود قشون خبری نشد . ناچار با سفارت شوروی تماس تلفنی گرفتم ، آنها گفتند : ما به امور سیاسی رسیدگی می کنیم ، امور نظامی به ما مربوط نیست و تحت نظر فرمانده قشون ژنرال « نوی کف » می باشد که فعلا در کرج در میان قشون شوروی است .

به سفارت شوروی پیشنهاد کردم ما حاضریم هیأتی به کرج بفرستیم شما هم کمک کنید آتاشه میلیتر خودتان را جزو این هیأت اعزام دارید . بالاخره موافقت نموده و من سرهنگ شرف الدین قهرمانی را که روسی خیلی خوب

ص: 338

می دانست مامور کرج نموده و او به اتفاق کلنل ماسلوف وابسته نظامی شوروی به کرج رفت و با ژنرال نوی کف ملاقات نمود .

ژنرال گفت : ما در تهران با مردم کاری نداریم اگر کسی با ما کاری داشته باشد عکس العمل نشان خواهیم داد و علت تأخیر در اشغال پایتخت هم باین جهت است که دیروز یک کامیون دینامیت در راه کرج بدست آوردیم و از قرار معلوم می خواستند دینامیتها را در زیر پلها جای داده تا در نتیجه هنگام عبور زره پوشهای ما پلها منفجر شود . بنابراین تا وزارت جنگ ایران در این باره توضیح ندهد وارد پایتخت نخواهیم شد .

سرهنگ قهرمانی به تهران برگشت و جریان را گزارش داد . در مقام تحقیق برآمدم . معلوم شد کامیون مزبور متعلق به اداره مهندسی ارتش بوده دینامیتها را برای کارهای مهندسی حمل می کردند .

سرهنگ قهرمانی مجدداً به کرج رفت و این توضیح را با طول و تفصیل داد و بالاخره ژنرال « نوی کف » را قانع نمود و در نتیجه آنها بسوی تهران حرکت کردند .

باز هر چه منتظر شدیم از ورود قشون شوروی خبری نشد . تهران بلا تکلیف ، امنیت در خطر ، مردم در اضطراب اگر قشون شوروی وارد می گردید و در باغشاه و عشرت آباد مستقر می شد ما از نگرانی آسوده خاطر می شدیم . چه بکنیم ؟ برای بار سوم سرهنگ قسمانی را به جاده کرج فرستادم و معلوم شد قشون شوروی تا نزدیک فرودگاه مهرآباد که بنام شاه آباد - عرف است ، همانجائی که شب سوم حوت 1299 نطفه کودتا بسته شد ، رسیده اند و چون چند نفر بچه های دهاتی به کامیونهای حامل سربازان سنگ انداخته اند قشون شوروی بقصد اعتراض متوقف و جبران این عمل را تقاضا کرده است .

بالاخره با دادن توضیح قشون شوروی وارد تهران شد و پس از گذشتن از خیابانهای تهران در باغشاه و عشرت آباد متمرکز گردید .

نیروهای انگلیسی هم که در دروازه شهرری از روز قبل مستقر شده بودند

ص: 339

و منتظر ورود نیروهای شوروی بودند با تشریفات زیاد در حالی که زره پوشها و تانکهای انگلیسی تهران را به لرزه درآورده بود از طریق خیابان بهارستان و خیابان ژاله به کارخانه مسلسل سازی رفته و استقرار پیدا کردند .

خوشبختانه طرز ورود قشون متخاصم با کمال نظم و ترتیب برگزار شد و اعلیحضرت و نخست وزیر که نگرانی زیادی داشتند از ناراحتی درآمدند .

همان روز ژنرال « نوی کف » سر فرمانده ارتش شوروی مأمور اشغال تهران در باشگاه افسران مرا ملاقات کرد و از جمله صحبت هائی که شد یکی این بود که وقتی وارد تبریز شدیم استاندار آنجا فرار کرد . ژنرال « نوی کف » این خبر را با استهزا ادا نمود و من خیلی متأثر شدم که چرا یک مأمور عالیمقام دولتی که در روزهای سخت باید امتحان خود را بدهد از میدان فرار می کند .

روز سی ام شهریور بعلت تغییر اعضای دولت از کابینه خارج شدم و به فرماندهی دانشگاه جنگ تعیین گردیدم و بدین طریق وظایفی که به میهن داشتم ادا کردم . »

آنچه خواندید خاطراتی از سپهبد محمد نخجوان در طی آن روزهای بحرانی بود ، حال مجدداً دنباله مطالب کتاب « از سوم تا بیست و پنجم شهریور » را دنبال می کنیم تا ببینیم نویسنده درباره روز هفتم شهریور و روزهای قبل و بعد از آن چه می گوید :

انجام نشده بود - ولی مردم آن را قطعی تصور می کردند - تقریباً یک نوع انقلاب بی سر وصدائی در شهر ایجاد کرده و مردم خیلی عصبانی به نظر می رسیدند . زیرا از هیچ جا خبر نداشتند و نمی دانستند یک ساعت بعد چه خواهد شد و سرنوشت مردم به دست چه کسی سپرده خواهد شد . رفته رفته حس می شد که اوضاع وخیم تر می شود و گرنه دلیل نداشت که خانواده سلطنتی تهران را ترک و رهسپار اصفهان گردند و شاه هم در فکر حرکت از مرکز بود شاه چنانچه در پیش اشاره شد پس از حادثه سوم شهریور ماه موقعیت و مقام خود را از همه بیشتر در خطر می دید و بهمین جهت هم ورود واحدهای جنگی شوروی و انگلیس را به تهران برای شخص خود خیلی خطرناک تصور می کرد و گرنه بنظر مردم مرکز تهران با آن ده کوره مرزی که روز سوم شهریورماه واحدهای جنگی دو کشور از آن عبور کرده بودند تفاوت نداشت و مردمان مرکز نیز نسبت به سایر ساکنین شهرهای ایران هیچ نوع مزیت و محسناتی نداشتند و حقیقت مطلب اینکه مردم همه بدون استثنا مایل بودند وسائلی فراهم شود که شاه از سلطنت کناره گرفته و کارهای کشور را بعهده ولیعهد واگذار نماید . زیرا همه افراد از طرز حکومت منزجر و متنفر

بودند و می ترسیدند پس از این وقایع تاسف آور نیز این مرد مقام خود را حفظ کارهای عادی و همیشگی را انجام دهد تحمل این مصیبت بعد از اینهمه بد بختیها برای مردم واقعاً طاقت فرسا بود .

سعد آباد بود . یقین پیدا کردم که خانواده سلطنتی تهران را ترک گفته است با تحقیقات مختصر معلوم شد که این قسمت از نقشه شاه با موفقیت انجام یافته و افراد خانواده سلطنت تهران را ترک و به معیت مختاری به اصفهان رفته اند و این قطار کوچک اتومبیلهای سواری حامل اثاثیه و لوازم آنها بود .

مختاری به طرف مرکز ایران حرکت کرده بود ولی مأمورین آن در امر مراقبت و پاسداری کاخ و توجه به اشخاصی که در آن طرفها رفت و آمد داشتند ، جدیت و پشتکار عجیبی از خود نشان می دادند . با اینکه سرلشکر بوذرجمهری از روز سوم شهریورماه با فرستادن واحدهای کمکی و نصب مسلسلهای سنگین و سبک در قسمتهای مختلف کاخ ، آسودگی خاطر شاه را تأمین کرده بود ، با اینحال مامورین شهربانی در اجرای وظیفه خود ساعی بودند و حاضر بودند بمحض اینکه کسی پای خود را کمی کج گذاشت او را محکوم به بزرگترین گناه کرده و بدست دژخیمان زندان بسپارند .

شدید اعصاب که در میان مردم بر علیه شاه و طرز حکومت آن شروع شده هر آن صورت جدی تری بخود می گیرد خائف می باشند .

دولت در عین حال که به مذاکرات سیاسی خود ادامه می داد در صدد بود بوسایل لازم جلو این شایعات را که بسیاری از آنها نیز حقیقت داشت ، بگیرد زیرا هنوز حکومت دیکتاتوری با تمام قدرت خود مهام کارها را بدست داشت و شاه شخصا متوجه این موضوع بود که مبادا از طرف توده ملت یک نوع اقدامات خصمانهای بعمل آید تقویت وسائل دفاعی کاخ سعد آباد نیز بیشتر روی این نظر بود . ولی کار از این اقدامات گذشته و حوادث چنان بسرعت رخ داده بود که دیگر با توپ و مسلسل نمی شد از پیشرفت آن جلوگیری کرد .

با این وضعیت چنین بنظر می رسد که شاه بی جهت برای خلاصی از این مخمصه اقداماتی می کرد . این موضوع حتمی بود که اوضاع کشور به سرعت رو به تغییر می رود . منصور استعفا داده بود ولی مگر منصور و همکاران او مورد نظر بودند ؟ نه بلکه زمامدار واقعی مملکت یعنی همان کسی که پانزده سال تمام با كمال قدرت بدون اینکه به افکار عمومی ملت وقعی نهد هر کاری را که مطابق میل و صلاح خود می دید در این سرزمین پهناور انجام می داد ، فرمانروائی که برای یک بیت شعر (1) نخست وزیری را از کار خود معزول و دیگری را سر کار می آورد ، مورد نظر بود .

از روز اول هیچکس این فکر را نمی کرد که شاه رفتنی است و هیچ سروصدائی در اطراف این موضوع مهم نبود . از روز هفتم شهریور ماه جنگ شدید اعصاب داخلی با مبارزه جدی خارجی « بر علیه شاه » توام شده و از این روز قضاوت درباره تخت و تاج کشور در دماغ مردان روشنفکر خلجان پیدا کرد !

ص: 344

یکی از مشخصات برجسته دوره سابق ساختن عمارتهای با شکوه و چند اشکوبه بطرز جدید بود و شخص اول مملکت علاقه مخصوصی به این کار اظهار می داشت . اطرافیان متملق نیز در امر نقشه کشی و تهیه طرح عمارت شاه را از هر مهندس عالیمقام و معمار با تجربه ای آزموده تر جلوه داده و حقیقت امر را به خود شاه هم مشتبه کرده بودند و طوری شده بود که شاه تمام هم خود را مصروف ساختن و پرداختن ساختمان کرده بود ... متاسفانه با ساختن هزاران عمارت مجلل و با شکوه اساس سعادت و خوشبختی و سلامت ملت تأمین نشد زیرا هر کاخی که ساخته می شد از هزینه بهداشت مردم و تربیت و پرورش روحی و اخلاقی اهالی کاسته می گردید . تهران هر روز دارای با شکوه ترین عمارتها می شد ولی آب مشروب پانصد و شصت هزار نفر بهمان کثافت بیست سال پیش ، بلکه بدتر ، باقی بود . (1)

در قسمتهای مختلف مازندران قصور عالی دیده تماشاچیان را خیره می ساخت ولی پشه های مالاریای این منطقه در مقابل عظمت و درخشندگی سنگهای این عمارات از بین نمی رفتند .

کاخهای رفیع سلطنتی هر روز با در و پیکرهای شگفت انگیز خود سر بفلک می کشید ولی مردم پیوسته گرفتار نیش پشه مالاریا بوده و با خوردن آبهای آلوده به هزاران میکروب ، خیلی زودتر از آنچه طبیعت انسانی اقتضا می کند ، از بین می رفتند با تمام این احوال اجرای نقشه های جزئی همیشه برکارهای اساسی ترجیح داده می شد و شاه با حرص عجیبی همه جا را خریده و

ص: 345

گرفته و غصب کرده به ساختن کاخ و عمارت و مغازه مشغول بود .

در اوایل مرداد ماه ، شاه شهردار وقت را در کاخ سعد آباد احضار و راجع به مهمانخانه شهرداری تهران و خرید آنجا بقیمت مناسب مذاکره می کند . شهردار با کمال ادب بعرض می رساند که هر وقت امر بفرمائید اسناد آن تقدیم خواهد شد . در نیمه دوم مرداد ماه این عمل پایان یافته و اینطور شایع شد که شاه زمینهای مهمانخانه شهرداری را از قرار متری 7 ریال خریداری و بزودی مجلل ترین مهمانخانه های دنیا در این محل ساختمان خواهد شد و چون بلا فاصله خراب کردن قسمتی از کتابخانه و عمارتهای جلوی مهمانخانه شروع شد معلوم گشت که این حرفها جزو شایعات نبوده بلکه شاه جدا تصمیم دارد آنجا را ساختمان کند .

این بود مختصر تاریخچه ای از کاخ سازی و طرز مملکت داری شاه . پس از واقعه سوم شهریور ماه ، معامله اخیر فرمانروای کشور به فال نیک تعبیر نشد .

در هر حال ساختن مهمانخانه شهرداری که جزو برنامه سال 1320 شاه بود متروک مانده و روز هفتم شهریور ماه فرا رسید ... »

در یادداشتهای پیش خواندیم که شاه تصمیم گرفت خانواده سلطنتی را به اصفهان اعزام دارد به این منظور به مختاری ، رئیس شهربانی ، ماموریت داد تا ترتیب کار را بدهد و متذکر شد در صورت لزوم خود و ستاد جنگ به آنان ملحق می گردد . این تصمیم که یقینا خلق الساعه نبوده ، مؤید آن است که شاه برای رهائی از مخمصه ای که گرفتار آن شده احتمالا قصد تغییر محل پایتخت را داشته است .

طرف دولت رسما ابلاغ گردید و بدان عمل شد و پرچمهای سفید از طرف نظامیان ایران برافراشته شد قوای شوروی و انگلستان همچنان به پیشروی خود ادامه می دادند و در شهرها استقرار می یافتند و بخصوص قوای شوروی بمبارانهای هوائی خود را ادامه می داد و از این راه وحشت و نگرانی شدیدی در سراسر کشور تولید شده بود .

درباره متارکه یا عدم متارکه جنگ عقاید و نظریات مختلفی در آن روز وجود داشت . برخی اولین اعلامیه ستاد ارتش را درباره مقابله نظامیان ایران سخت انتقاد نموده و می گفتند چه ضرورت دارد که سربازان ما از بین بروند و شهرها خراب شود و بهتر است فوراً متارکه اعلام شود . بعضی دیگر معتقد بودند که نباید دولت ترک مقاومت را اعلام می کرد بلکه حق این بود که به سربازان و افراد رشید ایرانی اجازه داده می شد از خاک میهن دفاع کنند و نگذارند اجانب پیشروی نمایند .

این نظریات له و عليه بخصوص بعد از رفتن اعلیحضرت فقید شدت یافت و اکثریت مردم ترک مقاومت را انتقاد کرده و از اوضاع بدگوئی می نمودند . حالا از گذشتن 9 سال با انتشار خاطرات مستر چرچیل بخوبی فهمیده می شود که هرگونه مقاومت بی اثر و بی فایده بود ، فقط ممکن بود پیشروی اجانب را در داخل ایران چندی به تعویق اندازد ولی همین عمل به بهای خون چند هزار جوان ایرانی تمام می شد و خسارات بیشماری نیز به کشور وارد می ساخت . بعلاوه ما هم متجاوز و متخاصم شناخته می شدیم و حال آنکه با ترک مقاومت ایران ثابت کرد که قصد جنگ و ستیز ندارد و با دول همسایه خود می خواهد حسن مناسبات داشته باشد .

از همه اینها گذشته ، مگر قشون ایران با آن تجهیزات ناقص می توانست در برابر قوای روس و انگلیس ایستادگی نماید . بنابراین توقع آن دسته اشخاص بر مقاومت ایران صحیح و منطقی نبود . چنانچه دیده شد چگونه پادگانها درهم ریخته شد و بعضی افسران همین که با حمله متفقین رو برو شدند ، گریختند .

ص: 347

باری پیشروی قشون روس بطرف تهران فکر انتقال پایتخت از تهران به اصفهان را در شاه ایجاد کرد . هر روز که خبر از نزدیک شدن قوای شوروی به تهران می رسید این نظر در شاه فقید قوت می یافت و بالاخره دستور داد که خانواده سلطنتی به اصفهان بروند و در آنجا استقرار یابند تا تصمیمات بعدی گرفته شود .

در نیمه اول شهریور شاه فقید براثر وصول گزارشات زیاد از پیشروی قوای شوروی در شمال و عدم موافقت نمایندگان انگلستان و شوروی در تعیین مناطق اشغالی مصمم به حرکت از تهران گردید . تمام وسایل حرکت فراهم و اتومبیل جلوی کاخ ایستاده بود . در همین موقع مرحوم فروغی و مرحوم آهی و آقای سهیلی وزیر خارجه شرفیاب شدند و تعیین خطوط و مراکزی که قوای شوروی و انگلیس در آن استقرار خواهند یافت و جلوتر نخواهند آمد به اطلاع شاه رسانیدند در این صورت شاه از تصمیم خود بر تغییر پایتخت منصرف گردید اما اصرار داشت که دولت مذاکره کند و متفقین را قانع سازد عقب نشینی کنند و توقعات آنها را خود دولت انجام دهد ولی اصرار شاه بیهوده بود زیرا در عین حالی که متفقین زیر بار نمی رفتند با خود شاه هم طرفیت داشتند و مایل بودند او برود و در مقام تهدید او بودند که یکی از آن عوامل پیشروی قشون روسیه به سمت تهران بود و بهمین جهت بود که شاه با مراجعت خانواده سلطنتی از اصفهان موافقت ننمود . »

« اطلاعات در یک ربع قرن » پیرامون تصمیم شاه به انتقال پایتخت از تهران به اصفهان علت و انصراف وی در این جا پایان می یابد اینک ببینیم ابراهیم خواجه نوری در این زمینه و موارد دیگر چه می گوید .

ابراهیم خواجه نوری پیرامون تصمیم شاه برای رفتن به اصفهان ، احضار هیأت دولت به کاخ ، احساس تنهائی دیکتاتور ، مراسله هائی که سهیلی وزیر امور خارجه تسلیم کرد ، گفتگوهایی که انجام گرفت ، اشاراتی دارد که اطلاع از آنها خواننده را بیشتر در جریان اوضاع و وقایع جاری روز قرار می دهد خواجه نوری می نویسد :

ص: 348

ولیعهد هم با رنگ پریده ولی ظاهر خوددار در فاصله مرسوم و مقرر؛ بیحرکت ایستاده بود .

وزرا خوشوقت بودند از اینکه انتظارشان کمتر شده و لابد الساعه شاه با دستورات صریحش ، مثل همیشه ، نان را جویده و در دهان بازشان خواهد گذاشت ، و آنها را از فشار وجدان و زحمت گرفتن تصمیم خلاص خواهد نمود ...

ولی پیش آمد درست معکوس انتظار آنها واقع شد ، یعنی شاه هنوز جواب سلامشان را نداده ؛ بدون مقدمه چیدن ؛ گفت : « من می خواهم الان گردشی به اصفهان بکنم ... و خواستم شماها هم مطلع باشید . »

ای داد و فریاد ! چه خاک بسرمان شد در یک چنین موقع مدهشی شاه می خواهد مهار پاره پاره این ارابه شکسته را در سر این گردنه خطرناک ، در نزدیکی پرتگاه ، به گردن سست و لق ما بیندازد و خودش را به اسم گردش اصفهان از این مهلکه خلاص کند . بیست سال تمام قدرت فکر کردن ، قدرت اظهار عقیده کردن و حتی قدرت آب خوردن بدون اجازه را هم از ما سلب کرده ، و ما را مثل اسب سیرک با شلاق به دور معرکه گردانید ، و بهرقسمی که دلش می خواست ما را رقصانید ، حالا که کار از کار گذشته، اداره کردن این وضع آشفته را از بازوان بیست سال خشکیده و ناتوان ما می خواهد ؟

خیر هرگز چنین چیزی نمی شود و باید هر طوری هست فعلا از رفتن منصرفش کرد ؛ تا بعد ببینیم چه جور میتوانیم دم خودمان را از این تله بیرون بکشیم ...

سهیلی دو نامه و یک قطعه نقشه ای که در دست داشت حربه کرد و جلو رفت :

- قربان البته امر امر مبارک است ، ولی بنظر چاکر ابداً این گردش ، در این موقع ، بصلاح و صرفه اعلیحضرت همایونی و کشور نیست ..

- چطور ؟ یعنی چه ؟ آیا من حق ندارم در مملکت خود گردش کنم ، من آزاد نیستم در هرجای این کشور می خواهم بروم ؟ من آزاد نیستم ... ؟

ص: 350

نه . او آزاد نبود - از همان روزی که دیکتاتور شد ، و طبیعتش متمایل به استبداد گردید دیگر هرگز آزاد نبود . زیرا ، بقول افلاطون ، علامت حتمی یک طبیعت مستبد آنست که اولا هرگز آزادی را بمعنای حقیقی درک نمی کند ، و لذت آن را نمی تواند بچشد ، ولو در هر مقامی هم باشد باز از آن محروم است ؛ و ثانیاً یک چنین شخصی هرگز نمی تواند مزه بسیار لذید یک « دوستی » واقعی را بچشد .

خلاصه ، سهیلی دید موقع موقعی نیست که بشود با یک حرف از میدان در رفت . باید هر طوری هست و بهرقیمتی شده فعلا مانع این مسافرت شد . گفت :

- قربان البته اعلیحضرت همایونی کاملا آزادند که بهرجا خاطر مبارکشان تعلق بگیرد مسافرت بفرمایند ، ولی در یک چنین موقعی تشریف فرما شدن از پایتخت اولا موجب اغتشاش و بلوا خواهد شد و اگر کار بدست رجاله افتاد دیگر به این آسانی نمی شود حریف آنها گردید و ثانیاً برای خود اعلیحضرت هم از نظر خارجی و داخلی خوب نیست ... ( لابد می خواست به او بفهماند که اگر پایتخت رفت قطعاً رژیم و سلطنت و همه چیز هم ممکن است برود . )

شاه یک نگاه تأثر آمیزی به او کرد و سهیلی علت عمده نگرانی او را حدس زده گفت :

- ... بعلاوه با این دو نامه ای که همسایگان نوشته اند ، تکلیف تا اندازه ای روشن شده و آنها معلوم کرده اند که از ما چه می خواهند ...

- ها ...؟ کدام ... كدام كاغذ ... کدام نامه ؟

سهیلی فهمید که تیرش بهدف خورده ، با چابکی جلو رفت و دو نامه ای که یکی از سرریدر بولارد و دیگری از رفیق اسمیرنوف بعنوان وزارت خارجه ایران در همان روز رسیده بود بدست شاه داد اعلیحضرت با انگشتان متهیج نامه ها را در همان جا زیر چراغ خیابان سعد آباد باز کرد و با شتاب سرتا ته آنها را یکمرتبه مرور نمود و بعد رو کرد به ولیعهد :

- پس اقلا تو برو اصفهان ...

ص: 351

- نه ، اگر اعلیحضرت نروند من هم می مانم !!

تمام غیرت و عشق متقابل « پسری و پدری » در این یک جمله خالی از تظاهر بطور موثری بیان شد .

این رستی بسیار عالی و زیباست که پسری مردانه بایستد و با تمام وجودش با ترس و خودخواهی و حس دفاع از نفس مبارزه کند ، و بهیچ قسم راضی نشود پدرش را در موقع خطر تنها بگذارد .

جای بسی تعجب و تأسف است که آن پادشاه مقتدر ، پس از بیست سال فرمانفرمائی بر پانزده میلیون ایرانی ، دو نفر بیشتر نداشت که در موقع خطر مردانه تا آخر با او بایستند و از جان و مال و هیچ چیزشان در راه محبت او مضایقه نکنند :

یکی ولیعهد بود و دیگری امیراحمدی ؛ و حال آنکه کمترین رأفت و عطوفتی ممکن بود تمام قلوب محبت پرست این ملت خوش باور را اسیر کرده و از دل و جان مرید و پیرو سلطانشان بشوند ... و در آن صورت لازم به گفتن نیست ، که هیچ قدرتی موفق نمی شد وضع ما را به اینروزی که افتاده ایم ، بیندازد ...

باید انصاف داد که دو نفر دوست برای بیست سال حکومت خیلی کم است ! و باید معتقد شد که افلاطون حق دارد وقتی می گوید : « طبع مستبد در هر مقامی هم که باشد نه آزاد است و نه لذت واقعی دوستی را می چشد . »

تهران نخواهند آمد ؟ »

- قربان مطابق این دو مراسله باید معتقد و مطمئن شد که در همانجاهائی که رسیده اند خواهند ماند . این هم نقشه ایست که بطور مشخص معلوم می کند قشون روس و انگلیس تا کجا رسیده اند .

- سهیلی، تو مطمئن مطمئنی که قشون آنها به پایتخت نخواهد آمد ؟

- قربان البته دو دولت به این بزرگی بنهایت درجه در حفظ اعتبار قول خودشان متعصب و ثابتند و این دو نامه را رسماً نمایندگان مختار و صلاحیتدار آنها تحت نمره و تاریخ به وزارت خارجۀ ما نوشته اند . دیگر چاکر تصور نمی کنم محل تردیدی باشد ...

متن این دو نامه در صورت مشروح مذاکرات مجلس عیناً نقل گردیده است . )

ذکر خود جواب قابل توجه سهیلی اکتفا می کنم .

( این نامه ها در مجلس قرائت شده و در صورت مذاكرات مجلس نيز عيناً منعکس شده است و تکرار آن موردی ندارد . )

مطلب جالب توجه اینست که از ابتدای اعلان جنگ آلمان به دولت شوروی ، انگلیسها تقریباً تمام عملیات نظامی و سیاسی خود را در شرق نزدیک - بخصوص ایران با توافق نظر کامل شورویها انجام می دادند و یک هماهنگی غیر عادی از تمام تظاهرات سیاسی آنها مشهود بود . کاش این هماهنگی چندماه زودتر شروع می شد ، زیرا بعقیده خبرگان امور بین المللی ، اگر این اتفاق بموقع انجام گرفته بود ، احتمال قوی داشت که این طوفان بلای عظیم برسر دنیا وارد نمی شد . از زمان بیسمارک به بعد ، آلمانهای نظامی طبیعت و جنگ طلب ، پند آن مرد سیاسی دوراندیش را همیشه در مدنظر داشته و متوجه بوده اند که « جنگ در دو جبهه در آن واحد » مترادف است با فنا و شکست آلمان . چنانکه در همان جنگ گذشته هم باز جبهه دوم یعنی روسیه بود که تا اندازه ای مدنیت دموکراسی غرب را از شر حکومت مطلق قیصر خود پسند و بی کله نجات داد ، یعنی اگر در ابتدای 1914 جبهه روسیه یک قسمت مهم قشون آلمان را معطل نکرده بود ، قطعاً قیصر قهار ، فرانسه غیر مجهز را بزودی مثل ایندفعه خورده بود و به متفقین آنوقت ابداً مهلت تجهیز و فرصت جلب همکاری امریکا را نمی داد . حتی در زمان ناپلئون هم باز روسیه بود که آن کشورگشای سیرنشدنی را در سراشیب زوال انداخت ... هیتلر که بخوبی متوجه اهمیت و عظمت روسیه بود خطر مهلک « جنگ در دو جبهه » را بطور وضوح می دانست ( و عملیات سیاسی در قبل از جنگش کاملا گواه این مدعاست ) هرگز طوعاً راضی به انتحار « رایش » نبود ، و احتمال قوی می رود که در صورت اتفاق بموقع روس و انگلیس ، هیتلر از جنگ خودداری می کرد .

ولی رویه تبلیغات و پیشرفت سریع و تشکیلات کمونیستها بطوری سیاسیون اروپا را بعد از جنگ گذشته بوحشت انداخته بود که آنها ظاهراً حتى

ص: 354

خطر سر بلند کردن آلمان جنگجو را هم از انقلاب عمومی اروپا کمتر مضر می دانستند ، و باین جهت ، بدبختانه ، انگلیس دوراندیش ، با همه دور اندیشیش پیشرفت هیتلر و موسولینی را ، که سپر انقلاب کمونیستی می پنداشت ، با اغماض تحمیل کرد ، و حتی بعضی ها معتقدند ، که تقویت هم نمود ... بحث این مسائل چندان به ما مربوط نیست و از مطلب خود دور افتادیم ... ولی خیلی دور هم نیفتادیم ، زیرا امروز دیگر هیچ ملتی در هیچ جای کره نیست که حتی کوچکترین تحولات سیاسی دول بزرگ را بتواند به خود مربوط نپنداشته و در زندگی خود مؤثر نداند ، و بزرگترین اعتراضی که به سهیلی و سیاستمداران عصر طلائی و همین دوره حاضر باید وارد دانست همین نکته است ، که آنها بدون صلاحیت و استحقاق ، با کمال سبكى وفقدان كامل حس مسئولیت ، کارهائی را بوالهوسانه بعهده گرفته و می گیرند که ابداً صلاحیت و تخصص و بصیرتی در آن ندارند . این آقایان تصور می کنند تمام رموز سیاست و زمامداری عبارت از شیره مالیدن به سر چند وکیل ، اجتناب از تهمت چند روزنامه و « سنبل » کردن و ماست مالی نمودن حوادث و حوائج داخلی است . دیگر ابداً باور ندارند که برای سیاستمدار « بزرگترین خیانت بی اطلاعی است » و اعتنا ندارند ، به اینکه یک زمامدار اقلا به اندازه یک راننده لوکوموتیف باید تمام علامات خطر را از دور بشناسد و دائم راه جلو را با چهار چشم مراقب باشد و خط سیر ترن خود و ترنهای دیگر را لااقل بداند . رانندگان ما همینطور پشت رل مست و ملنگ گیج گیجی می خورند ، یا چرت می زنند تا وقتی که زلزله تصادم ، خودشان و ترنشان را واژگون کند ... در اینجا کلام « رودیارد کیپلینک » چقدر بمورد است که می گوید : « بر کسی که شغلی را بدون استحقاق غصب نموده رحم نکنید . »

در همان روزها شاه باز یک روز سهیلی را خواست و پس از ادای چند فرمول شاهانه یک مرتبه بالحن مستأصلی گفت : « سهیلی چه باید کرد من چه باید بکنم ... بگو ... هر چه در دلت است بگو ، نترس ... آزادی بگو . » سهیلی با قیافه متأثر و محزونی سرخود را پائین انداخت و خط نازک لبش مستورتر گشت .

ص: 355

چه بگوید ؟ چه می تواند بگوید ؟

شخصی که بیست سال تمام به تنهائی بجای همه تصمیم گرفته و با صلابت به دیگران دیکته می کرده ، امروز از سهیلی می خواهد که بجای او تصمیم بگیرد ، و به خود او دلالت کند که « چه باید بکند » !!!

- نترس... بگو... چرا ساکتی ؟

- قربان آنچه بنظر چاکر می رسد انجام آن دیر شده ... و موقع گذشته است .

- منظورت چیست ... توضیح بده .

- منظور چاکر این است که اگر چندی پیش مجلس را قدری آزاد و بنابر این مسئول فرموده و بهمین طریق به دنیا معرفی کرده بودند امروز می توانستیم مصونیت و بی مسئولیتی شاه مشروطه را به رخ آنها بکشیم و بار مسئولیت تمام حوادث را به دوش مرجع رسمی مسئولیت ، که عبارت از مجلس باشد ، گذاشته و مقام سلطنت را از هر شائبه ای فارغ جلوه دهیم ... ولی حیف قدری دیر شده و موقع این کار هم دیگر گذشته است .

( لابد غرضش این بوده که چون رادیوهای انگلیس خود مختاری اعلیحضرت را به دنیا معرفی و ثابت نموده اند دیگر کسی با یادآوری چند اصل قانون اساسی ما فریب نمی خورد و این مستمسک خشک دیگر اتهام ژرمنوفیلی را از شما سلب نمی کند . )

بله قدری دیر شده بود ، هم این چاره اندیشی غیر مفید سهیلی دیر شده بود ، و هم موقع راز دل و مشورت آن پادشاه خوددار و تودار و بیش از حد سرنگهدار . رضاشاه بیش از حد معتقد بود که « سرنگهداری روح و اساس کارهاست » و این عبارت معروف و مذکور ریشولیو را اگر هم نشنیده بود همیشه مراعات می کرد .

مشهور است که روزی در سر قبر نادر گفته بود « نادر همه چیز خوب داشت الا اینکه زبانش قدری لق بود ، و کاری را که می خواست بکند قبلا افشا می کرد . »

البته اصولا حق با او بود و تاریخ در تأییدش شواهد زیاد دارد : سرشارل

ص: 356

اول برای همین دهن لقی افتاد . زیرا قطعاً شارل وقتی تصمیم گرفت یاغیان را در خود پارلمان دستگیر کند ، اگر قبلا به زنش « هانریت دوفرانس » نگفته بود ؛ او هم به یکی از ندیمه های محرمش نمی گفت و آن ندیمه نمی توانست به یاغیان برساند و بنابراین تاج و تخت و سرخود استوارت از کفش نمی رفت ...

خود نادر اگر نصف شب تصمیم وحشتناک فردای خود را نگفته بود قطعاً بقتل نمی رسید ... اینها همه صحیح ، ولی این سرنگهداری هم ، مثل همه چیزها ، وقتی از حد گذشت ، و بدرجهٔ « آزار بدگمانی » رسید ، حداقل ضررش این است که انسان ، مثل رضاشاه ، در حصار خیالات خود محبوس و محدود می ماند ، و بهر طرف رو می کند جز عکس خودش چیزی نمی بیند و چون با کسی مشورت نمی نماید عقاید پر از اشتباه خود را وحی منزل پنداشته و نتیجتاً از فوائد بیشماری که حکما برای مشورت شمرده اند محروم می ماند ...

خلاصه شاه از مشورتی هم که ناچاراً در آخر کار با وزیر خارجه خود کرد نتیجه ای نگرفت ، و همانطور متوحش و مضطرب غالب شبها را تا صبح بی خوابی کشید و دم به دم به فرماندار نظامی پایتخت تلفن می کرد : « سپهبد ، بیداری ؟ خبر تازه چه داری ...؟ قشون متفقین از کجاها گذشته اند ... ؟ بچند فرسخی پایتخت رسیده اند ؟ ... »

متأسفانه فرمانده کل قوای ما اهل مطالعه و کتاب خواندن هم نبود که مثل فرماندهان بزرگ دیگر حواس خود را از بلای غیر قابل احترازی که بر او نازل شده بود پرت کند . معروف است که ژنرال گالینی ، قبل از جنگهای خطرناک ، همین که دستور نقشه فردا را با دقت و صراحت کامل می داد ، دیگر ابداً فکر خود را به کار قشون و جنگ و تاکتیک نظامی متوجه نمی کرد ، و با کمال فراغت خاطر ، بقول خودش « با یک دوست فهیم و باهوش صحبت می کرد » یعنی کتابهائی بکلی غیر از مباحث جنگی و اداری مطالعه می نمود و این کار را « استحمام مغز » لقب داده بود .

مارشال لیوتی نقل کرده است ، که در شب یکی از بزرگترین جنگها ،

ص: 357

وقتی خودش با هراس تمام سروقت رئیس خود گالینی رفت ، او را دید که با نهایت خونسردی و آرامش در صندلی راحتی لمیده و کتاب « اتوبیوگرافی » استوارت میل را مطالعه و نشخوار می کند .

اما رضاشاه چون متأسفانه اهل کتاب و مطالعه نبود از این علاج بسیار مؤثری که در موارد سخت بحران یگانه درمان روح محسوب می شود ، محروم بود ، و همین یک نکته از عوامل مهم سقوط او بشمار می رود . ممکن است بپرسید چه ارتباطی بین کتاب نخواندن او در شهریور؛ و هجوم همسایگان به ایران وجود دارد ؟ لابد خواهید گفت صدها عوامل پیچ در پیچ بین المللی دنیا جنگ عالمگیری بوجود آورد ، یکی از آن عوامل ایجاب کرد که به شوروی از راه ایران کمک برسانند ؛ و موقعیت ایران مستلزم اشغال آن گردید ... این چه ربطی با کتاب خواندن شاه در شهریور دارد ؟

این صحیح است ، ولی نکته مهم و مربوط اینجاست که هر وقت بحران شدیدی ، بواسطه تهدید خطر ، در روحیه انسان پیدا شود ؛ ( مثل حریق در سالن تآتر و سینما ، یا غرق کشتی و امثال آن ... ) آنوقت عاقل ترین و مدبرترین اشخاص هم در آن گیجی ، یک حالت « سوگژشتی بیلیته » خطرناکی پیدا می کند که به آسانی تحت تأثیر هر تلقین و تبلیغ مضری واقع می شود ، و در آن حالت ، قوه مدرکه و ممیزه ای که برای سنجش خوب و بد لازم است از او بکلی سلب می گردد ، و در واقع مثل یک کشتی بی سکانی دستخوش هر باد مخالفی قرار می گیرد .

روحیه رضاشاه در آن موقع عیناً همین وضعیت را پیدا کرده و در آن حالت بهت و گیجی کله اش برای هرگونه تلقین و تبلیغی بی مضایقه آماده شده بود . حتی نصایح کریم آقاخان را هم متأسفانه می پذیرفت ، چنانکه چندین هزار سرباز گرسنه و لخت را به نصیحت آن بوذرجمهر حکیم در یک چنان موقع خطرناکی از قشون اخراج نموده و افسار گسیخته در شهر ول کرد ...

خوب ، در یک چنین وضعیت بحرانی و گیجی ، علمای روان شناس معتقدند ، که بهترین علاج این است که انسان خود را به یک وسیله ای از مدار

ص: 358

تلقین محیط موقتاً خلاص کند ، و فکرش را کاملا تغییر داده و به موضوعی بکلی غیر از قضایای آن بحران متوجه نماید تا از حالت گیجی و منگی شود ... برای همین بود که گالینی در دو قدمی خطر شرح حال استوارت میل را می خواند ، سرداران بزرگ عرب گاهی در وسط جنگهای سخت به نماز مشغول می شدند ... شاید رضاشاه هم اگر همین کار را کرده بود از بهت و گیجی خارج شده و با هوش سرشاری که در حال عادی داشت مصلحت خود را درست تشخیص می داد .

یک مقاومت متهورانه ، ولی بیهوده و جاهلانه منصرف نمود و به این ترتیب از کشت و کشتار چندین هزار ایرانی بیگناه خود بخود جلوگیری شد .

اما بدبختانه ، درست مخالف این حسن تشخیص و موقع شناسی « بی . بی . سی » فکری بود که اطرافیان عامی و بعضی از وزرای خام شاه در همان موقع به او تلقین کردند و قلب مشوش او را ؛ که مستعد هر نوع تلقین ظاهر الصلاحی شده بود ، تحت تأثیر قرار دادند : به این معنی که فقط در نیمه دوم شهریور بنظرشان رسید که باید از ملت استمداد کرد و او را دخالت داد ، و بهر وسیله ای هست محبت مردم را جلب نمود ، تا بلکه هم تأثیر تبلیغات رادیوهای خارجه را در ذهن ایرانیان خنثی کنند و هم پشتیبانی ملت را برای دربار تأمین نمایند .

این مطلب که اصولا صحیح و غیر قابل اعتراض است ، بدترین و شوم ترین موقع اجرایش در همان چند روز نیمه دوم شهریور بود . چنانکه تا مقاله های قالبی و فرمایشی دولت تحت عنوان « تأثر مردم » و امثال آن در اطلاعات و غیره چاپ شد ، متفقین بدگمان ما این سیاست نابهنگام شاه را با سوءظن شدیدی نگریسته و آنرا فقط بقصد برانگیختن احساسات مردم و تهییج غیرت ملی تصور کردند ، و مغز مغرور رضاشاه را بکلی غیر قابل علاج دیده و مترصد جراحی شدند ...

بمحض انتشار مقالات نامبرده ، شلیک اعتراض و قرقر شدید همسایگان ما سهیلی را احاطه کرد ، و بقدری این محاصره شدید شد که او و رفقایش برای تسکین خشم معترضین تنها راهی که پیدا کردند ، این بود که به دیوار بلند حاشا پناهنده شده و با قسم و آیه بگویند والله ... بالله ... روح دولت از این مقالات هرگز خبر نداشته است ، و برای تأیید این قسم های سیاسی ، دستور داد سه روز هم روزنامه اطلاعات را توقیف کنند . ولی خیر ، کار از کار گذشته بود ، و انتشار این مقالات ، مثل آخرین قطره ای که کاسه را لبریز می کند ، کاسه حوصله سیاسی همسایگان کم حوصله ما را لبریز کرده و رفتن رضاشاه را حتمی دیدند ...

***

صبح روز بیست و پنجم شهریور تلفن منزل سهیلی صدا کرد ؛ و فروغی

ص: 360

شخصاً او را پای تلفن خواست « آقای سهیلی اگر خیلی زود حاضر می شوید بروید به کاخ سعد آباد ، والا در سفارت شوروی منتظر من باشید . »

سهیلی هراسان لباس پوشیده و به کاخ سعد آباد دوید . هیچکس در آنجا نبود و شنید که حتی خود شاه هم قبل از آفتاب به شهر رفته و در کاخ مرمر با نخست وزیر خلوت کرده .

سهیلی از آنجا یکسر به سفارت شوروی رفت ، و وزیر مختار انگلیس را نیز در آنجا منتظر واقعه ای دید . هنوز لحظه ای نگذشته بود که فروغی با رنگی پریده و قیافه ای فوق العاده خسته و متأثر وارد گردید ، و کاغذی را محکم در دست داشت این کاغذ کوچک چیزی نبود بجز سند واژگون شدن یک رژیم پادشاهی بسیار محکمی که طلسم آن ، در مدت بیست سال تمام ، پانزده میلیون جمعیت را به اشاره انگشت فقط یکنفر می رقصانید ! . این کاغذ چند سطری تا خورده ، مدرک باورنکردنی استعفا ( یا عزل یا خلع ) یک شاهنشاه قوی الاراده مرتب منظم مغرور راسخ باهوش بی سواد ایران بود که ؛ بغلط یا به صحیح ، هر چه می کرد فقط بخاطر ترقی و استقلال و بزرگی و جلال دو معشوقش بود که آنها را از جانش هم عزیزتر می داشت :

اول پسرش محمدرضا ، دوم وطنش ایران ... !

سهیلی با ولع و شتاب زیادی که مقتضی یک چنین موقعی است کاغذ را از فروغی گرفته و عبارتهای آن را یک مرتبه با چشم بلعید . نوشته بود :

« نظر به اینکه من همه قوای خود را در این چند ساله مصروف امور کشور کرده و ناتوان شده ام حس می کنم که اینک وقت آن رسیده است که یک قوه و بنیه جوان تری به کارهای کشور که مراقبت دائم لازم دارد بپردازد و اسباب سعادت و رفاه ملت را فراهم آورد بنابراین امور سلطنت را به ولیعهد و جانشین خود تفویض کردم و از کار کناره نمودم و از امروز که روز 26 شهریورماه 1320 است عموم ملت از کشوری و لشگری ولیعهد مرا باید به سلطنت بشناسند و آنچه از

ص: 361

پیروی مصالح کشور نسبت به من می کردند نسبت به ایشان منظور دارند .

کاخ مرمر - تهران

25 شهریور ماه 1320

بخشی دیگر از بیوگرافی علی سهیلی وزیر امور خارجه کابینه فروغی که در کتاب « بازیگران عصر طلائی » نوشته شده ملاحظه گردید ، اکنون به سه گزارش که از سوی نمایندگان آمریکا در ایران و انگلیس برای وزارت امور خارجه ارسال شده می پردازیم و سپس با مراجعه به کتاب « از سوم تا بیست و پنجم شهریور » دنباله وقایع را پیگیری می کنیم .

( روز 29 اوت ساعت 9:56 صبح دریافت شد ) .

3918 - وزارت خارجه انگلیس امروز این شرح را راجع به جریان حوادث در تهران در تعقیب یادداشت مورخ 16 اوت انگلیس ( به دولت ایران ) در اختیار من گذاشت ( من مضمون این یادداشت را روز هشتم اوت ساعت 1 بعد از ظهر طی تلگراف شماره 3511 و روز نهم اوت طی نامه 1184 گزارش داده ام ) :

« روز 19 اوت ( 28 مرداد ) کفیل وزارت خارجه ایران به یادداشت مورخ 16 اوت ( 25مرداد )دولت اعلیحضرت پادشاه انگلیس یک جواب شفاهی به سرریدر بولارد داد . وی توضیح داد که سه نفر آلمانی به علت اینکه داخل در فعالیتهای نامطلوب بودند در ظرف یک هفته ایران را ترک خواهند گفت و یکصد تن دیگر در ظرف یک ماه از ایران خارج خواهند شد و و پس مدت مذکور اخراج آلمانیها طبق نقشه هائی که در وزارت خانه ها تنظیم شده تسریع خواهد گردید . دولت ایران مایل نیست فهرست اسامی آلمانیهائی را که خروج آنها از ایران درخواست شده تسلیم کند . جواب کتبی ( به یادداشت انگلیس ) بعداً داده خواهد شد .

جواب کتبی مذکور روز 21 اوت ( سی ام مرداد ) تسلیم سر ریدر بولارد شد . لحن آن جنبه کلی داشته و بیان نموده که دولت ایران متأسف است از اینکه می بیند مضمون یادداشت مورخ شانزدهم انگلیس مباین با سیاست بیطرفی ایران میباشد - معهذا سیاست دولت ایران از اول این بوده که از خارجیهای زائد بخواهد که کشور را ترک کنند و این سیاست اکنون با دقت و مراقبت و سرعت بیشتر اجرا می گردد . تعداد خارجیها خاصه اخیراً تقلیل پیدا کرده و بزودی باز کاهش قابل ملاحظه ای پیدا خواهد کرد . دولت ایران نمی تواند در مورد اتباع یک کشور اقداماتی معمول دارد که آن اقدامات منافی با قول و قرارها و عهد و پیمانهای دولت باشد و منجر به ترک خط مشی بیطرفی ( دولت ایران ) گردد . دولت ایران اضافه کرده که بهیچوجه نمی تواند هیچگونه

ص: 363

پیشنهادی که با سیاست بیطرفی و حقوق حاکمیت ایران منافات داشته باشد قبول نماید .

یک پیام شفاهی از جانب شاه که بوسیله کفیل وزارت خارجه روز 23 اوت ( اول شهریور ) به سررید بولارد ابلاغ شد مکمل این جواب رضایت نابخش می باشد . شاه اظهار داشته که سر ریدر بولارد و دولت متبوعش نباید نگرانی داشته باشند و شخصاً اطمینانهائی که تا کنون داده شده تکرار نموده است . وی هم اکنون دستور داده که برنامه دولت ( در مورد اخراج آلمانیها ) بموقع اجرا گذاشته شود و بزودی مراقبت خواهد نمود که تعداد آلمانیها مخصوصاً در مراکز جمعیت تقلیل فوق العاده پیدا کند .

از این اظهارات پیداست که مقامات ایرانی قصد ندارند که خواسته های ما را بنحو شایسته برآورده نمایند . بعلاوه دلیل روشنی هست که نشان می دهد که شاه و وزیرانش در اتخاذ تصمیم خود تحت نفوذ این نظر که جنگ روس و آلمان منجر به پیروزی آلمان خواهد گردید قرار گرفته اند . سرریدر بولارد نیز گزارش داده که دولت ایران سیاست خود را با مشورت با آلمانیها تنظیم کرده و حقاً می توان این مطلب را باور داشت . بنابراین به سر ریدر بولارد دستور داده شده که روز 25 اوت ( سوم شهریور ) یادداشتی که نسخه ای از آن پیوست گردیده تسلیم دولت ایران نماید . به او اجازه داده [ شد ] که شفاهاً روشن و تصریح نماید که در نظر دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان دلیلی ندارد که بعلت اقداماتی که از طرف آن دولت اتخاذ می گردد منجر به بروز تغییراتی در روابط مالی و اقتصادی و مناسبات دیگری که عادتاً [ بین ] ایران و امپراتوری انگلیس وجود دارد گردد - مثلاً موجبی ندارد که در همکاری دولت ایران بطریقی که از آن دولت ساخته است حق الامتیاز نفت که تاکنون پرداخت شده همچنان پرداخت نگردد . دولت اعلیحضرت پادشاه انگلیس همچنین قصد ندارد جلوی نیازمندیهای حیاتی اقتصادی ایران که از منابع امپراتوری انگلیس وارد می گردد ، بگیرد .

ص: 364

شرح زیر متن یادداشت انگلیس است که وزیر مختار انگلیس در تهران اجازه داشته روز 25 اوت ( سوم شهریور ) تسلیم ایران کند :

« توجه دولت شاهنشاهی ایران ( پرسیا ) به لزوم اتخاذ اقدام جهت اخراج جامعه آلمانیها از ایران مکرراً جلب شده است . حضور کارشناسان فنی و مشاوران آلمانی در سراسر ایران و استخدام آنها در کارخانجات و کارهای عمومی و در جاده ها و خطوط آهن و در بسیاری از پست های مهم دیگر که در آنجا فعالیت آنان ممکن است خطر بزرگی ایجاد کند در نظر دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان موضوعی بی نهایت مهم و وخیم که منافع آن دولت را از نزدیک تحت تأثیر قرار می دهد تلقی می گردد . به این جهت است که دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان مکرراً با اصرار تمام خواستار شده که تعداد این قبیل آلمانیها تقلیل فاحش پیدا کند . در تعقیب این مذاکرات دوستانه روز 16 اوت ( 25 مرداد ) یادداشتی به دولت ایران تسلیم شد و طی آن از دولت ایران جداً خواستار گردید که بدون تأخیر اقداماتی برای بیرون راندن آلمانیها از ایران اتخاذ کند . این یادداشت مورخ 16 اوت متضمن پیشنهادی برای تامین نیازمندیهای مخصوص ایران بود بنابراین پیشنهاد ، ایران می تواند عده معدودی از متخصصین فنی آلمان را که در کارهای مهمی مربوط به طرحهای صنعتی کردن ایران مشغول خدمت می باشند در خدمت ابقا کند و پیشنهاد شده بود که فهرستی از اتباع آلمانی که ممکن است برای کارهای اساسی نگاهداری شوند بدون تأخیر به وزیر مختار دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان تسلیم گردد . دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان همچنین در یادداشت 16 اوت پیشنهاد کرد که حاضر است به دولت ایران کمک کند و سعی نماید افراد مناسب و صالحی از ابتاع انگلیس و یا کارشناسان بیطرف پیدا کند که جانشین کارشناسان فنی آلمان که ایران را ترک گفته اند گردد و دولت پادشاهی اضافه کرد که با اقدامات دولت ایران برای تخفیف مضایق و سختیهائی که ممکن است از عزیمت دسته جمعی عده زیادی از افراد متخصص و تعلیمات دیده از ایران پیش بیاید همکاری و تشریک مساعی

ص: 365

کند .

2 - اسباب تأسف است که دولت ایران مقتضی ندیده که به یادداشت 16 اوت جواب رضایت بخشی بدهد . آشکار و پیداست که دولت ایران برای نگاهداری اتباع آلمانی در ایران بیش از تأمین خواسته های دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان در موضوعی که به علت پیش آمدهای وضع جنگ فوریت روزافزون پیدا می کند اهمیت قائل می باشد . دولت ایران باید مسئولیت کامل نتایج و عواقب تصمیم خود را بعهده بگیرد .

3 - با این اوضاع و احوال دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان اکنون خود را مجبور می داند که اقدامات مقتضی برای تامین منافع حیاتی و مقابله با تهدیدی که از فعالیتهای احتمالی آلمانیها در ایران پیش می آید اتخاذ کند دولت ایران می تواند اطمینان داشته باشد که اقدامات علیه مردم ایران نخواهد بود . دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان نقشه هائی علیه استقلال و حاکمیت ارضی ایران ندارد . هر گونه اقدامات نظامی که قوای انگلیس ممکن است اجباراً بعمل آورد مطلقاً جنبه موقتی خواهد داشت و دوره آن از ضرورت و حالت فوق العاده کنونی تجاوز نخواهد کرد زیرا این اقدامات تنها علیه دولت های محور می باشد » .

وينانت

گزارش وزیر مختار آمریکا در ایران ( دریفوس ) به وزیر خارجه آمریکا

تهران - 28 اوت 1941 ( ششم شهریور 1320 ) ساعت 1 بعد از ظهر ( ساعت 11:30 بعد از ظهر دریافت شد ) .

116 - وزير مختار انگلیس و سفیر کبیر شوروی امروز ظهر هر یک جداگانه از طرف وزیر خارجه جدید ( علی سهیلی ) احضار شدند و اطلاع یافتند که دولت ایران دستور صادر کرده که از مقاومت دست بردارند و دولت حاضر

ص: 366

است هرگونه شرایط را قبول کند . دو نماینده مذکور مطلب فوق را به لندن و مسکومخابره می کنند و تقاضای دستور می نمایند . سفیر کبیر شوروی اظهار داشته که روسها چنان با سرعت پیشروی می کنند که ممکن است قوای مقدم آنها در ظرف 24 ساعت آینده خود را به تهران برساند .

دريفوس

سربازخانه ها مراجعت کرده بودند . هواپیماهای نیروی هوائی نیز از پرواز دست کشیده و دستور داده شده بود که خلبانان حق پرواز ندارند . حالا این دستور مخصوص چرا داده شده بود ، بعد خواهیم فهمید .

پرجمعیت تر بنظر می رسد کاملاً خالی بود . با شلیک نخستین تیر خیابان پرجوش و خروش لاله زار چنان خالی شده بود که انسان از آنهمه چستی و چالاکی مردم در شگفت می ماند . هنوز صدای پائین آمدن درهای آهنی مغازه ها از دور و نزدیک شنیده می شد ولی معلوم بود که صاحبان مغازه ها نیز در کار خود آزموده هستند و خیلی زودتر از آنچه انسان فکر می کند هنگام خطر از کار دست می کشیدند .

تیراندازی ادامه داشت و مردم دسته دسته در طول پیاده روها پا به فرار گذاشته و به خانه های خود پناه میبردند در پشت عمارت وزارت فرهنگ بانوئی که آبستن هم بود بحالت اغماء دچار شده و قدرت حرکت نداشت ...

با کمی دلداری و یاد نمودن چند سوگند حالت عمومی این خانم کمی خوب شد . در همین موقع تیراندازی پایان یافته و تنها چند رشته دود که در نتیجه انفجار گلوله های توپ در آسمان تولید شده بود بنظر می رسید ...

تصمیم داشتم به یکی از اداره های دولتی برای کار واجبی سر بزنم ولی متأسفانه از دور متوجه شدم که دربان با لباس رسمی خود مشغول بستن در اداره است . چگونگی امر را سئوال کردم سرخود را تکان داده و گفت رئیس رفت ، کارمندان هم دنبالش و اداره امروز تعطیل شد تا فردا هم خدا کریم است ...

هنگامی که از ساکنین کره خاک دل آزرده شدند بیدرنگ به مرغ پولادین پر خود متوسل شده و در یک چشم بهم زدن در میان امواج هوا و ابرهای سفید از نظر ناپدید می گردند !

در نیروی هوائی ما نیز از این نوع جوانها وجود داشته و دارند .

اینها مردان آسمان بودند شاید می خواستند اسرار مرکز کشور را از آسمان بهتر و واضح تر ببینند ، ولی چند روز بود که پرواز برای آنها قدغن شده بود مصالح کشور چنین اقتضا می کرد که هواپیماهای خودی در آسمان دیده نشوند ولی این امر خلاف میل و انتظار و طرز فکر و اراده افسران و افرادی بود که این نیرو را تشکیل می دادند . به این جهت شب هشتم شهریورماه مصمم می شوند فردا بهر نحو شده پرواز نمایند ولی برای چه منظور و اجرای نقشه ای ؟ این ها اسراری است که حقیقت آن هنوز کشف نشده است . قدر مسلم این که غائله روز هشتم شهریورماه از همین جا شروع می شود .

تفنگ و سایر تجهیزات پاسبانها را گرفته و برای اینکه موضوع به خارج سرایت نکند همه آنها را زندانی می نمایند ولی غافل از اینکه یکی از افراد پاسبان در حین غائله از راه آب باریکی فرار و با سرعت تمام به طرف لشگر اول حرکت کرده است .

کارهای مقدماتی یعنی گرفتن و حبس سرتیپ احمد خسروانی فرمانده نیروی هوائی و طرفدارانش بسرعت تمام انجام پذیرفته ، پس از آن دو دستگاه هواپیما که سرنشینان یکی از آنها سروان وثیق و استواری بنام شوشتری بوده اند در آسمان تهران پرواز می کنند . (1)

با پیدا شدن این هواپیماها در آسمان تهران نظم تهران بهم خورده و چون مردم از همه جا بی خبر بودند برای احتیاط به خانه های خود پناه بردند . ادارات بسته شده و پایتخت منظره شگفت انگیزی پیدا کرد .

گروهان زره پوش به قلعه مرغی اعزام و جنگ شدیدی آغاز ، بالاخره غائله برطرف و سرتیپ احمد خسروانی از زندان آزاد می شود .

دفاع از حمله اتخاذ می شود ، چیست و مردم غیر نظامی چه وظایفی را در چنین مواقع مشکل و باریک بعهده دارند . در صورتی که در همین موقع در جریان همین چند سال دنیای متمدن یعنی آنهائی که سازنده این اسلحه ها و مهمات هستند شب و روز مردم را برای مقابله با حملات هوائی آماده می ساختند و روزی نبود که دستور جدیدی به اهالی شهرها داده نشود و یا پناهگاه بهتر و امن تری ساخته نشود . بلی ، وضع دنیای خارج برای مقابله با حملات هوائی چنان بود و اوضاع ما هم چنین . ما همه ما همه چیز داشتیم ولی هیچ چیز نداشتیم ...

بعموم اهالی پایتخت بدینوسیله آگهی داده می شود از این تاریخ حکومت نظامی در پایتخت برقرار و بعموم افراد پایتخت توصیه می شود با نهایت شهامت خونسردی را از دست نداده و در حفظ انتظامات با مأمورین فرمانداری نظامی و شهربانی کمک لازم بنمایند .وسایل آسایش عمومی از هر حیث فراهم شده ضمناً برای استحضار عموم تذکر داده می شود خوار بار شهر تأمین شده و از این حیث بهیچوجه نگرانی نیست . عبور و مرور از ساعت 9 شب در شهر بکلی ممنوع است .

شود . بیدرنگ رئیس رکن سوم ستاد لشگر با فرمانده گردان 2 هنگ 21 سرگرد محمدرحیم شامبیاتی که با گردان خود در داودیه متمرکز بود، داخل مذاکره شده و دستورات زیر را به او می دهد .

1 - مرخص کردن بعضی از افراد مظنون .

2 - اعزام یک گروهان به زندان . (1)

3 - حرکت به طهران مأموریت فرمانداری نظامی .

فرمانده گردان بدون فوت وقت مشغول انجام امر شده و ساعت 13 پس از مرخص کردن عده کمی از سربازان ، گردان را در خارج داودیه دور خود جمع و راجع به وظیفه جدیدی که بعهده آنها گذارده شده و عبارت از حراست و حفاظت شهر است سخنرانی و در ضمن متذکر می شود که با پاسبانان شهربانی باید همکاری و تشریک مساعی کرد . گروهان 6 این گردان به زندان اعزام و افراد گردان پس از صرف ناهار ساعت 17 به شهر رسیده و در باغ ملی مستقر می شوند . در همین هنگام گردان سوار نیز به فرماندهی سرگرد الیکائی در محوطه شهربانی و باغ ملی پیدا شده و خود را برای انجام پاسداری شب آماده می کنند .

هفت تیر کشته شده است . بسیاری اظهار عقیده می کردند که مختاری را دشمنانش دزدیده اند . دسته ای اظهار عقیده می کردند که مختاری با مقداری جواهر و طلا از مرز بیرون رفته و فرار کرده است . در هر حال غیبت مرموز این مرد تأثیر عجیبی در همه کرده بود و در این گیرودار همه میل داشتند از سرنوشت این یکی خیلی زودتر مطلع شوند .

مختصری از ایشان گرفته و در پی انجام وظیفه خود عمارت باشگاه را ترک می گویند .

مسئولین این امر فکر می کنند که افراد را چگونه مرخص نمایند که از 9 گردان پیاده و سه گروهان مسلسل سنگین یک هنگ پیاده و یک گروهان بماند . پس این امر بس مشکل است زیرا افراد یک گروهان هیچوقت حاضر نخواهند شد با این امر موافقت کنند .

ممکن است خوانندگان پیش خود خیال کنند که مگر انضباط و تدبیری در بین نبوده که بتوان افراد را قانع کرد که از ایجاد آشوب و هرج و مرج خودداری کنند جواب این سئوال خیلی ساده است و آن اینکه شیرازه این کارها بهم خورده بود . وقتی فرمانده کل قوا نمی دانست چکار می کند ، هنگامی که ستاد جنگ بدون نقشه و برخلاف عقل و منطق شهر تهران را ترک و بسوی قم رهسپار می شد و موقعی که وزارت جنگ بدون تعمق بخشنامه عجیبی برای مرخص نمودن افراد صادر می کرد ، بدیهی است فرمانده لشگر که در موقع صلح جز بنائی و تسطیح خیابان و ایجاد جنگلهای مصنوعی در گوشه و کنار باغشاه و جیب بری و حسابداری املاک مخصوص کار دیگری نداشت و کوچکترین آشنائی به فنون جنگ و تربیت سرباز نداشت و از رموز فرماندهی حرفی هم نخوانده بود ، نمی توانست با مشکلی به این بزرگی مقابله کرده و پیش از اجرای یک بخشنامه جنایت آمیز که کاغذ پاره ای بیش نبود دربارۀ موقعیت خود و افراد لشگر و حوادثی که بعدها رخ خواهد داد فکر نماید . در همین لشگر که افراد آن با سرعت و بی نظمی عجیبی در تاریکی شب از سر بازخانه رانده شده اند برای اخراج کردن یک سرباز مریض ، یک فرد بیچاره که اصلا به درد خدمت سربازی نمی خورد ستاد لشگر بی سابقه صدنامه با ستاد ارتش ردو بدل می کرد و ای بسا در جریان این امر سر باز مورد نظر در نتیجه بی مبالاتی و عدم دقت و رسیدگی می مرد ولی نمی دانم چطور شد که روز هشتم شهریورماه ساعت 7 بعد از ظهر طرز فکر و عمل فرمانده لشگر و کارمندان ستادش عوض شد و بسرعت برق سربازان مرخص

شدند !!

ص: 380

این بدبختی عجیب بسرعت یک چشم بهم زدن رخ داده و سطح باغشاه با تفنگهای برنو و قمقمه و انواع و اقسام اسلحه های دیگر انباشته شده و افراد با یک دنيا حزن و اندوه در حالی که امریه شوم رؤسای مافوق خود را اجرا کرده بودند سردوشی خود را کنده و بدون مچ پیچ و کمر و کلاه مانند سیل خروشانی در خیابانهای شهر بحرکت آمدند .

کار از کار گذشته بود و با هیچ نیروئی ممکن نبود اوضاع را به حال عادی خود برگرداند .

خارج شوند زیرا به آنها گفته شده بود خطر نزدیک است آیا این حرف حقیقت داشت ؟ نه ! خیانتی بیش نبود . خیانتی که با شاخ و برگ انضباط و مقررات ارتشی آن را پوشانیده بودند ، زیرا از یک سو برای انجام مقاصد خصوصی و در ظاهر برای تأمین آسایش و راحتی پانصد ، ششصد هزار نفر جمعیت مرکز حکومت نظامی اعلام می شد ، از طرف دیگر به واحدها ابلاغ می کردند که افراد خود را در یک شب تاریک و ظلمانی از سر بازخانه برانند بدون اینکه کوچکترین وسیلهٔ حرکت و زندگی در اختیار آنها بگذارند . آیا نباید آن کسانی که چنین عمل ننگ آور و فضاحت باری مرتکب شدند روزی در پیشگاه حق و عدالت در مقابل ملت محاکمه و رسوا گردند ؟ آیا ممکن نبود 20 هزار نفر سر باز را بدون اینکه چنین آشوبی بپا شود در نقطه ای جمع آوری و از تفرقه آنها جلوگیری کرد و اسلحه و مهماتشان را طوری گرد آورد که کوچکترین خسارتی بر آن وارد نیاید ؟ بدبختانه این نوع فکرها در آنموقع که می بایستی نقشه خیانت آمیزی انجام پذیرد پیش هیچیک از زمامداران جبون پیدا نشد . امری صادر شده و با کمال تردستی و مهارت بموقع اجرا گذارده شده بود ...

نزدیک ساعت 8/30 خیابان سپه کمی خلوت شده و تنها در گوشه و کنار این گذرگاه آخرین دسته سربازانی دیده می شدند که در جستجوی پناهگاهی بودند که شب را سحر کنند .

خود سر باز زده از شهر بیرون روند . مراتب فورا بوسیله یکی از افسرها به سرگرد نامبرده اطلاع داده می شود . فرمانده گردان بلافاصله افراد را جمع آوری و پس از تنبیه و تهدید دونفر از آنها روی پلکان وزارت امور خارجه برای آنها درباره وظیفه مهمی که بعهده دارند سخنرانی می کند . تهدید و سخنرانی موثر واقع شده و همه افراد گردان حاضر می شوند تا هر روزی که لازم باشد به انجام وظیفه خود همت گمارند . با این اقدام غائله کوچک باغ ملی نیز برطرف و فرمانده گردان موفق می شود با تدبیر و تعقل از پراکندگی افراد جلوگیری کند .

پایان ساعت 9 بعد از ظهر حکومت نظامی در سراسر شهر برقرار شده و نه از اهالی کنجکاوونه از دسته سربازهای بی پناه در خیابانها خبری نبود ، تنها اشخاصی دیده می شدند که بنا به تشخیص اداره شهربانی و وظیفه ای که بعهده داشتند موفق بدریافت پروانه عبور شده بودند .

در این شب ظلمانی و مخوف که سر بازخانه ها تخلیه شده و تهران در سکوت مطلق فرو رفته بود در باغشاه و سربازخانه های لشگر دوم حوادثی رخ داد که ناگزیر باید بطور خلاصه در اینجا ذکر شود .

پس از آنکه افراد با وضع آشفته ای سربازخانه ها را ترک گفتند و باغشاه با آن درختهای کهن خود در تاریکی محض فرو رفت عده ای از اشخاصی که منتظر چنین پیش آمد فجیعی بودند کار خود را کردند ، همینقدر معلوم شد که انبارهای خواربار و آذوقه و لباس خالی گردید .

در این شب در محوطه باغشاه محشر عجیبی بر پا بود . اسبهای مجارو قاطرهای گروهانهای مسلسل که بی پرستار مانده بودند از جایگاههای خود بیرون ریخته و تا صبح مشغول دویدن و شیهه کشیدن در وسط میدانها بودند . از این آشوب عده زیادی شبانه استفاده کردند . باید هم اینطور می شد ...

فرمانده لشگر سرلشگر بوذرجمهری شاید پیش خود خیال کرده بود که با مرخص کردن افراد مسئولیت خود را انجام داده است و هیچ فکر نمی کرد مسئول حفظ تمام اثاثیه و لوازم جنگی و مهمات و خواربار یک لشگری است که همه

ص: 384

نها با عرق جبین و خون دل افراد ملت خریداری و تهیه شده است . تقصیر هم نداشت زیرا تصادف و پیش آمد روزگار ، روزی دونفر سرباز را با هم دوست کرده بود . یکی از آنها شاه شده و دیگری نیز با استفاده از موقعیت ارباب خود به چنین مقامی رسیده بود ، مقامی که برای بدست آوردن آن بایستی خیلی مرارتها کشید ، در جبهه های بزرگ جنگ شرکت جست ، به تاکتیک و رموز لشگرکشی آشنا شد . فهمید و تشخیص داد که کروکی و نقشه جنگی را چگونه ترسیم می کنند . از همه مهمتر روانشناس بود و با یک چشم بهم زدن به روحیه افسران و افراد زیر دست پی برد . بدبختانه این خصائل وجود نداشت [ با توجه به این امر ] چه می توانست بکند ؟ شاه مملکت به وجود ایشان نیازمند بود ، این مرد مورد اطمینان شخص اول کشور بود ، او هم علاقه به جمع ثروت داشت - الناس على دين ملوكهم - و در طول خیابان پهلوی به ساختن خانه و آپارتمان مشغول بود و بجای اینکه در اطراف رموز جنگ بررسی کند بیشتر به خیابان کشی و حسابداری املاک شاهانه و سرکشی به باغات و املاک و مستغلات مشغول بود و از مرحله فرماندهی فاصله بعیدی داشت و بدبختانه بهترین و مجهزترین لشگر ایران یعنی لشگر یک به دست ایشان سپرده شده بود .

در آن موقع که افسر ارشد و لایق و کاری درستکاری مانند تیمسار سپهبدیزدان پناه مورد بی مهری و کم لطفی واقع [ شده ] و روزهای خود را به بیکاری می گذراند بوذرجمهری در محیط سیاست و فرماندهی و بنائی و نقشه کشی و اصلاح شهر و غیره و غیره فعالیت عجیبی داشت .

چنین مردی در یک شب ظلمانی که شنیده بود ستاد جنگ بطرف قم و اصفهان حرکت کرده و ارباب بزرگ نیز درصدد عزیمت است ، بدیهی است که نمی توانست افکار و نیروی ابتکار خود را یکجا تمرکز داده و لااقل کاری کند که انبارهای خواربار و لباس لشگر تاراج نشود .

ص: 385

مهمات بطور ترانزیت از ایران عبور کند ولی نه عبور سپاهیان .

6 - ایران یک سیاست کاملا بیطرفی تعقیب خواهد نمود .

7 - انگلیسها و روسها مناسبات دوستانه با ایران خواهند داشت .

8 - انگلیسها به پرداخت حق امتیاز نفت ادامه خواهند داد .

شرایط چنانکه ملاحظه می شود آنقدر که انتظار می رفت سخت و دشوار نیست و قطعاً از طرف ایرانیها مورد قبول واقع خواهد شد . ملاحظه خواهد شد که سراسر منطقه نفت در منطقه انگلیسها گنجانیده شده است .

دريفوس

در زمان صلح در این مرکز بزرگ سربازی حضور یافته و طول یکی از خیابانهای آنجا را پیموده و از دور به قد و بالای سربازان نگاه کرده و عرایض تملق آمیز فرمانده لشگر را گوش داده ، مراجعت می کرد . ولی روز نهم شهریورماه باغشاه منظره غم انگیزی داشت . برگهای زرد چنارهای بلند چهار خیابان بزرگ و جنگلهای مصنوعی با گردوخاک میدانها مخلوط شده و زباله و پهن اسبها و قاطرها که شب گذشته میدان تاخت مناسب و راحتی پیدا کرده بودند ، بوی زننده ای ایجاد کرده بود . در این محوطهٔ بزرگ که همیشه بیست هزار نفر جمعیت را در خود جای می دهد سر باز بندرت پیدا می شد .

بامداد که هوا روشن گشت و افسران و فرماندهان واحدها بتدریج در محوطه باغشاه حضور یافتند معلوم شد که شب پیش چه حوادثی در سربازخانه رخ داده است . لحظه به لحظه خبر چپاول و غارت اثاثیه به گوش فرماندهان می رسید . البته آنهایی که دست به چنین عمل خیانت آمیزی زده بودند ، خود را از هر جهت بی تقصیر می دانستند در مقابل این جنجال در سراسر باغشاه پیچیده بود که دیشب چون پاسبان وجود نداشت و درهای سربازخانه باز بود عده ای دزد به سربازخانه ریخته و انبارها را غارت کرده اند .

در چنین موقعی فرمانده لشگر مانند ژنرالهای عالیمقامی که در جبهه جنگ به پیروزی مهمی نائل شده باشد ، با یک دنیا جلال ولی با کمال اوقات تلخی در اتومبیل شماره 6 ارتش را بشدت بهم کوفته و در جلو عمارت پیاده می شود و مانند اشخاصی که از تمام وقایع و جریان حوادث روز پیش و شب بی خبر است بنای فریاد و ناسزاگوئی را گذاشته و اظهار می دارد که افراد لشگر را به اجازه کی مرخص کردید . یکی از رؤسای ستاد هنگ ها که حضور داشته اظهار می دارد : طبق بخشنامه فوری و مستقیمی که از وزارت جنگ رسیده بود و خود تیمسار هم دستور اجرای آن را داده بودید و بوسیله ستاد لشگر ابلاغ شد افراد هنگها مرخص شدند . منتهی اجرای جزئیات بخشنامه غیر ممکن بود زیرا پس از ابلاغ این دستور عجیب افراد چنان بهم ریخته و آشفتگی ایجاد کردند که بهیچ عنوان ممکن نبود از

ص: 388

رفتن آنها جلوگیری کرد .

فرمانده لشگر از همه چیز اطلاع داشت . می دانست که شاه تصمیم داشت مرکز را ترک گوید ولی منصرف شد . اطلاع داشت که ستاد جنگ از نزدیکی شهر قم مراجعت کرده است . بخوبی دریافته بود که در این گیرودار مورد بی مهری و کم لطفی ارباب خود قرار خواهد گرفت که چرا پیش از مرخصی افراد کسب دستور خصوصی نکرده است . در هر حال از همه این بدبختیها و حوادث شوم که مانند برق پشت سرهم رخ داده بود آگاه بود و حالا می خواست با چالاکی و تردستی از این بدبختی جلوگیری کند البته با کشور و ملت کاری نداشت فقط حس می کرد که حیثیت و مقام خود وی در خطر افتاده است .

به این جهت بدون توجه به اصل قضیه و حقیقت امر با صدای بلند در جلوی فرماندهان هنگهای پیاده لشگر شروع به فحاشی و دشنام به وزیر جنگ سرلشگر نخجوان کرده و از هیچ نوع توهین به همکارش خودداری نمی کند ، در صورتی که حقیقت امر این بوده که یکی امر داده و دیگری بخشنامه صادر کرده و سومی نیز اجرا کرده بود . آیا این حرف معقول است گفته شود که ستاد یک لشگری بدون اطلاع فرمانده لشگر دستوری به این مهمی را اجرا کند !

فرمانده لشگر موضوع را تجاهل نمود و پس از تغیر زیاد به فرماندهان هنگهای خود زمینه کار را تا اندازه ای فراهم ساخت . این تراژدی هنوز پایان نیافته بود که شاه با اتومبیل کالسکه ای در باغشاه حضور یافت .

ساعت هفت و نیم صبح است . شاه از اتومبیل پیاده شده و به عصای خود تکیه داده و اطراف را نظاره می کند . باغشاه آن سربازخانه سابق نیست و به بیغوله بیشتر شباهت دارد . زیر پای عده معدودی برگهای زرد درختان به ناله درآمده و مثل این بود که از طرز حرکت و رفتار و گفتار آنها شرم دارند . شاه متفکر و مغموم در طول خیابان زیر سایه درختهای کهن قدم بر می داشت . بوذرجمهری بفاصله سه قدم در دنبال ایشان بود زیرلب حرفهائی می زد . شاید می خواست با اظهارات خود به تسکین آلام شاه کمک کند . پس از چند دقیقه سکوت شاه با حالت

ص: 389

عصبانی به فرمانده لشگر دستور می دهد که فوراً برای جمع آوری و برگرداندن افراد و سربازها اقدام شود .

پس از صدور این امر در اتومبیل خود جا گرفته و محوطه باغشاه را ترک گفت . شاه خاطره های خوشی از این سربازخانه داشت ولی آخرین بازدید او ، روزی بود که باغشاه فاقد همه چیز شده بود .

کشور که میبایستی بهترین نمونه شهامت و فداکاری در راه میهن باشند و عمل خود را سرمشق دیگران قرار دهند تنها به فکر اضافه حقوق بودند . صورت مذاکرات وتصمیمات این شورای تاریخی بوسیله سرلشگر ضرغامی رئیس ستاد جنگ که چند ساعت پیش از نزدیکی قم مراجعت کرده بود به شخص اول کشور تقدیم می شود . شاه ، آشفته خاطر به مندرجات این گزارش که به دستش داده شده بود ، نظر مجملی انداخته و دفعتاً آتش غضبش به جوش آمده و افسران ارشد را برای ساعت 2 بعد از ظهر به کاخ ییلاقی احضار می کند .

ساعت یک و نیم بعد از ظهر قطاری از اتومبیل های شماره زرد ارتش در خیابان پهلوی به حرکت آمده و به سوی کاخ ییلاقی سعد آباد پیش می روند .

ساعت 2 بعد از ظهر سرلشگر ضرغامی رئیس ستاد جنگ ، سرتیپ ریاضی ، سرلشگر نخجوان وزیر جنگ ، سرلشگر یزدان پناه و فرمانده نیروی هوائی در یکی از تالارهای کاخ ییلاقی حضور یافته و منتظر تشریف فرمائی شاه می شوند .

پس از ده دقیقه شاه با یک حالت غیر عادی و بسیار عصبانی در حالی که عصای خود را تکان می داد ، وارد تالار شده و افسران ارشد را نظاره و اظهار می دارد دیگران کجا هستند ؟

در همین حین سرلشگر نقدی و سرلشگر بوذرجمهری و سپهبد احمدی نیز در تالار حضور می یابند . شاه نمونه کاملی از قهر و غضب و اوقات تلخی است پس از چند دور گردش در طول تالار و توجه به قد و بالای افسران بنای ناسزاگوئی وفحش را گذاشته و اظهار می دارد بیشرفها و خائنها ، خیانت کردید ، همه تان اسلحه تان را زمین بریزید . پس از آن با عصائی که در دست داشته به سرلشگر نخجوان و ریاضی خدمت حسابی کرده و ضربه سختی به پیشانی نخجوان وارد می سازد . بمحض اینکه این پرده از تراژدی شرفیابی پایان می یابد شاه یکی از پیشخدمتها را احضار و امر می کند که سردوشی های وزیر جنگ سرلشگر نخجوان و سرتیپ ریاضی را بکند .

این امر فورا بموقع اجرا گذارده شده و سرلشگر نخجوان و سرتیپ ریاضی

ص: 391

با سرافکندگی به زندان کاخ تحویل می شوند .

دیگران تکلیف خود را فهمیده و عقب عقب کشیده ، سعدآباد را با سرعت هر چه تمام ترک می گویند . دو نفر زندانی یک شب در زندان کاخ بسر برده و با مداد روز دهم شهریور ماه به زندان دژبانی فرستاده می شوند .

بدبختانه با این تهدیدها و اوقات تلخیها نیز کار صورت منظمی بخود نگرفته و چنان بنظر می رسید که در خلال این اوضاع وقایع مهمتری رخ خواهد داد .

در تمام این اوقات که از نظر سیاست داخلی وقایع شگرفی رخ می داد هیأت دولت که با کارهای ارتش مربوط نبود مشغول مطالعه و بررسی یادداشت مفصلی بود که از طرف نمایندگان دو دولت همسایه به وزارت امور خارجه ارسال شده بود و چون شاه دستور داده بود که درباره پیشنهادهای دو کشور بررسی دقیق بعمل آید دولت پس از دو روز مطالعه پاسخ آن را تهیه نموده و عصر روز نهم شهریورماه ساعت 5 بعد از ظهر با نامه ای که از طرف سفارت انگلیس رسیده بود و بشرح پائین است بنظر شاه رسانیدند . ( این یادداشت در مجلس قرائت شده و در صفحات قبل نقل شده است ) .

بودند . آنهائی که درستکار بودند اصلا کنار کشیده و با یک چنین مشکلات نمی توانستند کاری انجام دهند دسته دوم که نفع خود را در خدمت به شخص اول کشور تشخیص داده بودند تا گردن در منجلاب رسوائی فرو رفته و به چپاول و غارتگری و پرکردن جیبهای خود مشغول بودند . در این میان دسته دیگری دیگری نیز بودند که با یک نوع سیاست بیطرفانه و میانه روی میل داشتند در صورت امکان به کشور خود خدمت نمایند .

از جمله امور و مقامی که در مدت فرمانروائی شاه سابق مهم تلقی می شد و برای آن سرودست می شکستند فرماندهی لشگر بود . شاه به این موضوع خیلی توجه داشت و در انتخاب آنها بی نهایت دقت بخرج می داد که مبادا از لشگر بیست هزار نفری خود بر علیه سلطنت استفاده نمایند . نظر این نبود که فرمانده لشگر شخص فهمیده و افسر با اطلاع و تجر به دیده و بصیر باشد برعکس فرمانده لشگر می بایستی مزایای دیگری داشته باشد و حساب ماهیانه ارباب بزرگ را زودتر و بهتر و زیادتر بپردازد ، جیب خود را نیز پر کرده و با هستی و زندگی اهالی حوزه مأموریت خود بازی نماید . یک چنین افسری در نظر شاه خیلی لایق و با عرضه بود ، زیرا هیچوقت بهیچ عنوانی اوامر ستاد ارتش را اجرا نمی کرد ، فقط دستورات مستقیم شاه را اجرا می کرد . فرمانده لشکر اول مرکز نمونه بسیار کاملی از این فرماندهان بود . روز ششم شهریورماه از کاخ سلطنتی به این افسر تلفن شده و شاه دستور می دهد که هرگاه تا ساعت 6 بعد از ظهر افراد لشگر تا چهار هزار نفرتقلیل نیافته و بقیه مرخص نشوند اعدام خواهید شد عین همین دستور نیز به ستاد ارتش و لشگر دوم ابلاغ می شود در لشگرهای خارج از مرکز نیز رسوائیهائی رخ می دهد که بعد به یک یک آنها اشاره خواهد شد .

پس از آنکه ستاد جنگ در نتیجه دستور شخص شاه از مرکز خارج و نیمه شب برحسب دستور تلفنی به مرکز مراجعت و با مداد روز نهم شهریورماه آن شورای کذائی تشکیل و نتیجه تصمیم خود را بوسیله سرلشگر ضرغامی بعرض شاه می رسانند شاه افسران ارشد را برای بعد از ظهر احضار می نماید با اینکه شرح این

ص: 393

واقعه یک بار نوشته شد ولی چون قسمتهای برجسته ای از آن از قلم افتاده اینک دو مرتبه شرح می دهیم :

شاه تمام کارمندان ستاد و فرماندهان دو لشگر و فرماندار نظامی تهران را احضار می کند .

ساعت 2 بعد از ظهر وزیر جنگ سرلشگر نخجوان و سرتیپ ریاضی و سرلشگرضرغامی و سرلشگر یزدان پناه بسوی کاخ رهسپار می شوند . سرتیپ خسروانی فرمانده نیروی هوائی نیز بطرف کاخ سعدآباد حرکت می کند .

افسران ارشد با همدیگر به کاخ رسیده و سرلشگر ضرغامی تصمیم می گیرد قبلا شاه را از حضور امرا آگاه سازد و اگر می تواند به تنهائی شخص اول کشور را ملاقات و برای رفقای خود مایه بگیرد . سرلشگر نخجوان که از دیر زمانی متوجه این موضوع بود و می دانست ضرغامی درصدد اقدام بر علیه او می باشد به سرلشگر یزدان پناه و دیگران اشاره می کند که نگذارند ضرغامی تنها شاه را ملاقات نماید به این جهت به اتفاق بطرف یکی از عمارتها حرکت می کنند .

در زیر سایه درختهای کهن شاه مشغول قدم زدن است . خیلی آشفته بنظر می رسد .بمحض اینکه دسته افسران ارشد ارتش را می بیند بصدای بلند اظهار می دارد آقایان امرای لشگر ، یاران و همکاران من ، این چه تکه ای است برای من گرفته اید . در کجای دنیا به سرباز 350 ریال و به گروهبان 450 ريال حقوق داده می شود . مگر من پول زیادی دارم و یا تازگی پولدار شده ایم که این گشادبازی را بکنیم ؟ از اینها گذشته به من گزارش داده اند که همه افراد نرفته اند .

در این موقع سرتیپ ریاضی شروع به حرف زدن نموده و اظهار می دارد : این گزارش خلاف حقیقت است زیرا من نیمه شب هنگام مراجعت از قم به چشم خودم افراد وسربازان را در 6 فرسخی شهر دیدم که با سرعت در طول جاده بسوی دهات خود روان بودند . در ضمن باید بعرض برسد که این نظر را شورا بیشتر روی دستور تلفنی والاحضرت همایونی اتخاذ کرده است و گویا والاحضرت پس از آنکه می بینند از فرار و رفتن افراد بهیچوجه نمی شود جلوگیری کرد و فرماندهان دو

ص: 394

لشگر طبق دستور تلفنی شخص شاه پادگانهای خود را مرخص کرده اند به ستاد تلفن می کنند که تا ممکن است افراد را بصورت داوطلب نگاهدارند که اوضاع شهر بهم نخورد .سرتیپ خسروانی اوامر دستوری والا حضرت همایون را به شورا ابلاغ می کنند و روی همین دستور شورا تصمیم خود را می گیرد .

شاه از بی پروائی و ساده حرف زدن سرتیپ ریاضی بیشتر اوقات تلخ شده و اظهار می دارد : اینها همه حرف است . خیانت شده است . شمشیرهای خود را بازکنید . افسران حاضر شمشیرهای خود را باز و بسوی محلی روان می شوند که شاه برای زندانی شدن آنها معین کرده بود . پس از رفتن این دسته ضرغامی با شاه تنها مانده و معلوم نیست چه حرفهائی بین آنها رد و بدل می شود .

در این هنگام سپهبد احمدی و سرلشگر نقدی و بوذرجمهری در کاخ حاضر و شرفیاب می شوند .

شاه پس از دیدن این افسرها آتش غضبش به جوش آمده دسته اول را دومرتبه احضار و بنای فحاشی و ناسزاگوئی را گذاشته و می گوید باید این موضوع روشن شود خیانتی در بین بوده و مرتکب آن کیست باید خیلی زود و بسرعت معین شود .

سرلشگر ضرغامی که مرد خدا پرستی است و نمی خواسته ارباب خود را اینقدر آزرده خاطر ببیند در گوشی اظهار می دارد که تمام تقصیرها با سرلشگر نخجوان است .

شاه که پی بهانه می گشته . شمشیر سرتیپ ریاضی را از روی زمین بلند کرده و بطوری که شرح داده شد به نخجوان و ریاضی حمله و این دونفر را کتک زده و پس از خلع درجه ، دستور زندانی شدن آنها را صادر می نماید . درضمن اظهار تأسف می کند که هفت تیر همراه نداشته والا تکلیف آنها را همانجا معین می کرده است . پس از تحویل شدن این دو افسر به زندان ، شاه به دیگران روی نموده و می گوید و اگر پسرم هم چنین کاری کرده بود به دست خودم مجازات می کردم سرلشگر بوذرجمهری هم که گویا با سرتیپ ریاضی میانه نداشته

ص: 395

بلافاصله اظهار میدارد قربان پسرتان را چرا اجازه بفرمائید سرتیپ ریاضی را اعدام کنند .

پس از چند لحظه افسران دیگر از کاخ بیرون آمده و به سوی شهر حرکت می کنند .

در یکی از همین روزهای شوم شاه با ولیعهد خود در یکی از خیابانهای سعد آباد قدم می زد و راز و نیاز می کرد و افسرده و متأثر بنظر می رسید ، پیش آمدی او را سخت برآشفت و آن گزارشی بود که از جانب شورای عالی جنگ بعرض می رسید .

افسران عالیرتبه ارتش که عضویت شورای عالی جنگ را داشتند صبح آن روز جلسه ای تشکیل داده و لایحه ای را امضا کرده بودند که طبق آن خدمت نظام وظیفه در کشور موقوف گردد و بتدریج افراد مرخص شوند و برای آینده قشون داوطلب گرفته شود . این پیشنهاد در حقیقت انحلال ارتش ایران بود و زحمات چندساله رضاشاه را در برقراری نظام وظیفه در ایران بهدر می برد . شاه دستور داد امضا کنندگان پیشنهاد به سعد آباد احضار شوند و همینکه همه جمع شدند ، شاه در حالی که ولیعهد نیز همراه او بود به افسران نزدیک شد و پرسید علت این پیشنهاد چه بود و برای چه آن را امضا کرده اید ؟ افسران از چگونگی برخورد شاه فقید و شدت خشم او برخود لرزیدند و نتوانستند جواب قانع کننده بدهند .

هر یک زیرلب چیزی گفتند و بر عصبانیت او بیشتر افزوده شد . بالاخره شاه بنای خشونت را گذاشت و حتی دو سه نفر آنها از ضربه شمشیر بی نصیب نماندند . کار بالا گرفت یکی از افسران گفت والاحضرت چنین اظهارنظری فرمودند . شاه بیشتر عصبانی شد و رو به پیشخدمت فریاد زد هفت تیر بیاورید . وحشت و اضطراب سراپای همه را فرا گرفت و لرزه براندام شش هفت تن افسر عالیرتبه ارتش افتاد و کسی نمی دانست که اگر هفت تیر برسد چه کسی هدف قرار خواهد گرفت . شاه مکرر می گفت خیانت ، خیانت .

این پیش آمد درست بدنبال مرخص کردن سربازان لشگرهای پایتخت بود که با وضع تأسف آوری چندهزار سرباز را از سربازخانه ها بی پول و گرسنه خارج و آواره شهر و بیابانها کرده بودند . همان شب که سربازها مرخص شده و با وضع حزن انگیزی در خیابانها و کوچه های تهران سرگردان بودند ولوله عجیبی در شهر افتاده نگرانی و اضطراب شدیدی در مردم تولید گردید و همان شب که عده

ص: 397

بیشماری از تهران فرار کردند و سربازان گرسنه و بدبخت هم رو به دهات و شهرهای خود پیاده و گرسنه روان گردیدند . فردای آن روز بود که شاه فقید از قضیه مستحضر گردید ، متأثر شد و بلافاصله دستور جمع آوری افراد را صادر کرد و اتومبیلها و موتورسیکلتها در شهرها و جاده های خارج براه افتاد و عده زیادی از سربازان آواره شده را جمع آوری و به سربازخانه ها برگرداندند .

این واقعه دلخراش ، به تمام معنی حکایت از کمک و تسریع در بهم ریختن اوضاع می کرد والا چگونه ممکن بود چندهزار سرباز وظیفه را لخت و گرسنه از سربازخانه ها خارج کنند و جیره و مواجب آنها را حیف و میل نمایند . بعلاوه صدور چنین امریه ای که کسی زیر بار آن نمی رفت از مسائلی بود که شاه فقید را سخت ظنین ساخته بود . از اینها گذشته گزارشاتی همان دو روز اول حادثه از طرف افسران ستاد و شورای جنگ تقدیم شاه شده و اظهار عقیده کرده بودند که نمی توان هیچگونه مقاومتی با قوای مهاجم کرد و ترک مقاومت و تسلیم را پیشنهاد نموده بودند و استقرار قوا را در چند کیلومتری پایتخت برای حفاظت شهر از هجوم قشون اجانب که به شکل نگین شهر را نگاهداری کنند امری بیهوده دانسته و با کمال تأسف نتوانستند یا نخواستند به چندهزار سرباز در چند کیلومتری تهران خوراک برسانند !

این جریانات در فکر شاه دفیله میداد و هرثانیه برخشم او می افزود تا جائی که با بی صبری انتظار رسیدن هفت تیر را می کشید ، اما پیش آمدی رشته فکر شاه را مشوش تر و بدتر کرد و آن گزارشی بود که تلگرافچی قصر سعد آباد حضور شاه تقدیم نمود و آن گزارش حاکی از عبور قشون شوروی از ینگی امام راه قزوین به سمت تهران بود . در اینموقع حالت شاه تغییر کرد و گویا انحرافی در فکرش پیدا شد جلوی سرلشگر احمد نخجوان کفیل وزارت جنگ و سرتیپ ریاضی آمد و با فشار دست درجات آنها را از روی شانه و لباسشان پاره کرد و دستور داد آن دو نفر را توقیف کنند و بدون اینکه دیگر حرفی بزند راه خود را پیش گرفت و از یکی از خیابانهای سعدآباد عبور کرد و رفت . افسران دیگر ، نفسی

ص: 398

براحت کشیدند و با عجله به شهر بازگشتند .

آقای سرلشگر نخجوان و مرحوم سرتیپ ریاضی تا روز بعد از استعفای شاه و حرکت او از پایتخت زندانی بودند و پس از آن آزاد و شروع بکار نمودند . »

روز فرماندار نظامی تهران است وظایف خود را بخوبی انجام داده است اجازه فرمائید نشان درجه اول لیاقت به او مرحمت شود . فرمودند : « بسیار خوب برای خودت هم نشان درجه اول سپه بنویس . » پس از این دستور همینکه خواستند از دفتر خارج شوند باردیگر برگشتند و فرمودند : « حالا صلاح نیست این فرمان نوشته شود . صبر کنید تا من بعداً دستور بدهم . شما و سرلشگر شاه بختی امسال سپهبد و سرتیپ فیروز (ناصرالدوله ) سرلشگر و سرهنگ خان بابا خان سرتیپ ، خواهید شد . علاوه برنشان سپه به شما یک شمشیر مرصع هم خواهم داد . » و سفارش فرمودند که موضوع را به آگاهی این افراد نیز برسانم و از دفتر تشریف بردند . و من اوامر شاهانه را به یادشدگان اطلاع دادم .

چند روز بعد گزارش رسید که بعضی از سربازان از محل ماموریت خود فرار می کنند . من برای جلوگیری از ادامه این وضع به فرماندهان لشگر و فرماندار نظامی تهران تذکارهائی دادم ولی باعث ایجاد تمام این ناآرامیها و محرک اصلی آن ، وزیر جنگ و عاملان او بودند ، البته از طرف سفارت انگلیس و سفارت روس نیز از نقطه نظر سیاسی و مقاصدی که داشتند تحریکاتی بین مردم و ارتش می شد . در چنین احوالی بود که وزیر جنگ و عاملان او موقع را مغتنم شمردند و در ستاد ارتش جلسه ای با حضور فرماندهان لشگرها مانند سرلشگر نقدی ، سرلشگر بوذرجمهری و فرماندار نظامی تهران سپهبد احمدی ، وسرلشگر یزدان پناه و سرتیپ ریاضی ، تشکیل دادند و تصمیم گرفتند که اخذ سرباز وظیفه را لغو کنند و سرباز داوطلب بگیرند حتی حقوق سرباز را هم تعیین کردند و گزارشی نوشتند و آن را امضا کردند . سپس مرا نیز به جمع خود فرا خواندند و تکلیف کردند که گزارش را امضا کنم . من گفتم اعلیحضرت از این گزارش بسیار متغیر خواهند شد و من آن را امضا نمی کنم . پس از این گفت گو از ستاد ارتش برای صرف ناهار به باشگاه افسران رفتیم . در آنجا سرلشگر احمد نخجوان و سرلشگر یزدان پناه و دیگر امضا کنندگان گزارش باردیگر اصرار کردند که من نیز آن را امضا کنم . من به این شرط که اگر اعلیحضرت بپرسند قضیه از چه قرار بوده همه ماجرا را بعرض

ص: 401

خواهم رسانید ، گزارش را امضا کردم و احمد نخجوان متعهد شد که شخصاً آن را به شرف عرض برساند . ولی او به تعهد خود عمل نکرد و گزارش بوسیله سرهنگ ارفع رئيس مرموزات ستاد ارتش بعرض رسید . پس از ساعتی سرهنگ ارفع با حال پریشان مراجعت کرد و گفت اعلیحضرت بی اندازه متغیر شدند و امضا کنندگان گزارش را خواستند . من فوری حرکت کرده به سعد آباد رفتم و در ورودی کاخ به نخجوان و یزدان پناه و ریاضی برخوردم و به اتفاق شرفیاب شدیم . اعلیحضرت با حالت غضب فرمودند : « من بیست سال زحمت کشیدم ارتش درست کردم حالا شما می خواهید آن را بهم بزنید ؟ » سپس به طرف من آمده فرمودند : « قضایا به چه منوال بود ؟ » من آنچه گذشته بود همه را بعرض رساندم و در اینموقع امضا کنندگان دیگر هم رسیدند و بوذرجمهری نیز مطالبی عرض کرد در نتیجه اعلیحضرت نخجوان و ریاضی را خلع درجه کردند و امر فرمودند توقیف و محاکمه شوند و بقیه مرخص شدیم .

چند روز بعد روس و انگلیس فشارهای دیگری آوردند که در نتیجه اعلیحضرت از شاهنشاهی کناره گیری کردند و از ایران خارج شدند و در بیست و پنجم شهریور 1320 فرزند برومند ایشان اعلیحضرت همایون شاهنشاه آریامهر وظایف خطیر سلطنت را برعهده گرفتند . »

گزارش وزیر مختار امریکا در ایران ( دریفوس ) به وزیر خارجه آمریکا

« تهران - 31 اوت 1941 ( نهم شهریور 1320 ) ( در روز اول سپتامبر ساعت 3:55 دریافت شد ) .

126 - عطف به گزارش شماره 122 ( مورخ 30 اوت ساعت یک بعد از ظهر ) شرایط روس و انگلیس دیروز ساعت 5 بعدازظهر تسلیم دولت ایران شد . کمی پیش نخست وزیر به نمایندگان انگلیس و روس اطلاع داد که مذاکرات با انگلیس و روس پیشرفت حاصل نموده است . وی از نمایندگان مجلس و مردم درخواست نمود که خونسرد و آرام باشند و اظهار داشت که وحشت زدگی مردم ایران موجب صدمه بزرگی شده است .

ساعت 9 صبح امروز هشت فروند هواپیمای روسی چند بمب روی تهران فروریختند وابسته نظامی ما حفره ها و فرورفتگی هائی که دوتا از این بمب ها که در حوالی تقریباً یک میلی فرودگاه افتاده ولی خسارتی ایجاد نکرده بود معاینه نمود . من اطلاع قطعی دارم که یکی از بمب ها که به جنوب شهر افتاد دونفر را کشت و یک نفر را مجروح نمود و شاید تلفات دیگری هم ببار آورد . حتی در این لحظه هم صدای هواپیماهای روسی مجدداً در بالای سرشنیده می شود . فهمیدن این نکته خیلی دشوار است که چرا روسها تهران را پس از آنکه ایرانیها دست از مقاومت برداشتند و پس از آنکه شرایط تسلیم ( دولت ایران ) شد بمباران می کنند . شاید می خواهند عملی را که من در گزارش شماره 21( 121 ) ذکر کردم تلافی و جبران کنند ( منظور از عمل تیراندازی به یک هواپیمای شوروی برفراز تهران است که بمب ها احتمالاً بوسیله آن فروریخته می شد ) - اگر مقصود آنها ایجاد وحشت بین مردم ایران بود که در این مقصود توفیق حاصل کرده اند . بعضی از اوراقی که امروز ریخته شد خطاب به دهقانان ایران بود و تاکید شده بود که روسیه چقدر آنها کمک کرده است . »

دریفوس

ص: 403

وقایع این روزهای تیره و تار از زبان نویسنده « از سوم تا بیست و پنجم شهریور » تا آنجا دنبال شد که شاه در روز نهم شهریور دستور توقیف و محاکمه دوتن از امرای ارتش را صادر کرد ، حال همان کتاب را ورق می زنیم و اتفاقات و حوادث روزهای بعد از آن را مرور می کنیم .

منتشر می کنند . باید به اینها گوشزد کرد که اگر خبری راجع به ما و ایران منتشر می کنند صحيح باشد و بهتر است که شما این اخبار را خوانده و در اطراف آنها و تکذیب این قبیل اراجیف مقاله ای تهیه و چاپ کنید .

سپس رو به والاحضرت ولیعهد کرده و می گوید عقیده شما چیست ؟ البته باید نوشته شود که رادیو برلن اخبار صحیح منتشر نماید و از انتشار اینگونه خبرها خودداری نماید .والاحضرت ولیعهد حرف شاه را تصدیق می نماید .

نزدیک ساعت 3 بعدازظهر مدیران جراید از حضور شخص اول کشور مرخص می شوند که مقالاتی در روزنامه عصر و صبح در مورد تکذیب انتشارات رادیوی برلن چاپ نمایند .

آب بیرون کشیده و در قضیه مرخصی افراد از باغشاه چنان وانمود شد که وی از قضیه مرخصی افراد لشگر هیچ اطلاعی نداشته است ...

بخشیده است . مثل این است که تمام حوادث و پیش آمدها برعلیه من روی می دهد برای اینکه به این قبیل تبلیغات پایان داده شود ، لازم است فوراً وسایل باز پرسی قانونی افسران ارشدی که پیشنهاد منظور را امضا کرده بودند فراهم آورید و دادگاه نظامی تشکیل دهید آیا صورت آنها را دارید ؟

- بلی قربان ، صورت حاضر است و اگر اجازه می فرمائید بعرض برسد .

- بلی ، بخوانید

- امضاء کنندگان پیشنهاد ... تیمسار سپهبد احمدی فرماندار نظامی تهران ، تیمسار سرلشگر احمد نخجوان وزیر جنگ ، تیمسار سرلشگر نقدی فرمانده لشگر پادگان مرکز ، تیمسار سرتیپ ریاضی ، تیمسار سرتیپ خسروانی فرمانده نیروی هوائی . سرتیپ رزم آرا و تیمسار سرتیپ هدایت نیز که در شورا شرکت داشته ولی در نتیجه کار و در اثر خستگی مفرط و بیداری شب پیش ، عمارت باشگاه افسران ( محل شورا ) را ترک گفته بودند ، صورت جلسه پیشنهادی را امضا نکرده اند .

و اما اینکه فرمودید دادگاه رسیدگی به اینکار به ریاست شخص اعلیحضرت همایونی تشکیل شود ، گمان می رود عملی نباشد . زیرا اعلیحضرت بایستی رأی دادگاه را امضا و امر اجرای آن را صادر فرمایند . بنابراین نمی توانید رئیس دادگاه نظامی شوید و بنده در این مورد با سرتیپ فیروز و آقای معاصر دادستان ارتش مذاکره لازم کردم و عقیده آنها نیز چنین است و الان حاضر هستند که شرفیاب شده و مراتب را بعرض برسانند .

شاه پس از تفکر دستور می دهد سرتیپ فیروز رئیس دیوان محاکمات ارتش و معاصر دادستان ارتش شرفیاب شوند . موضوع تشکیل دادگاه به ریاست شاه دو مرتبه مطرح و از طرف این دونفر نیز توضیح داده می شود که شخص شاه از لحاظ قانون نمی تواند ریاست دادگاه را بعهده گیرد . با این ترتیب شاه قانع شده و رو به وزیر جنگ نموده می گوید بسیار خوب ، پیس شما که وزیر جنگ هستید دادگاه نظامی را هر چه زودتر به ریاست خودتان در عمارت وزارت جنگ تشکیل

ص: 408

دهید و امضا کنندگان پیشنهاد را هر چه زودتر محاکمه نمائید . فراموش نکنید که این امر بایستی به اسرع وقت اجرا و معلوم شود این عده از افسران ارشد به چه دلیل تصمیم گرفته و عقیده داشته اند نظام وظیفه که ما برای ایجاد آن خون دل خورده و زحمات زیادی متحمل شده ایم منحل و بجای آن سربازان داوطلب استخدام شود .

وزیر جنگ که متوجه مشکلات بود پس از اینکه با رئیس دیوان محاكمات ارتش و دادستان مشاوره کرده به شاه عرض می کند که طبق مقررات در نخستین مرحله نمی توان به محاکمه عده ای شروع کرد اگر اجازه بفرمائید قبلا موضوع تحت بازجوئی قرار گیرد و حقیقت امر روشن شود که آیا امضا کنندگان نظر سوئی داشته اند یا نه . چه بسا محتمل است که پیشنهاد دهندگان با توجه به اوضاع آشفته پایتخت این پیشنهاد را به صلاح و صرفه کشور تشخیص داده اند ، در صورتی که ضمن بازجوئیهای مقدماتی خلاف آن ثابت شد آنها مورد تعقیب قرار گیرند .

چون شاه میل داشت که این کار هر چه زودتر تشریفات قانونی خود را طی نماید تا بدینوسیله از تبلیغات ناروا بر علیه خودش جلوگیری شود با این پیشنهاد وزیر جنگ نیز موافقت کرده و دستور می دهد که در یکی از اتاقهای وزارت جنگ سرتیپ فیروز و آقای معاصر به ریاست وزیر جنگ دادگاه را تشکیل و از همین فردا صبح افسران ارشد را احضار و به بازجوئی شروع نمایند .

نزدیک ساعت 6 بعد از ظهر این مذاکرات پایان یافته و سرلشگر محمد نخجوان به اتفاق دونفر دیگر کاخ سعدآباد را ترک و شاه را با افکار آشفته در زیر یکی از درختهای کهن کاخ تنها می گذارند .

این کار چه روزی انجام خواهد گرفت . پاسخ یادداشتهای نمایندگان دولتهای شوروی و انگلیس که از طرف دولت تنظیم یافته بود به سفارتخانه های مربوطه ارسال شده است .تهیه خواربار و بدست آوردن مواد غذائی از مسائل بسیار مشکل روزانه شده و مردم در برابر مغازه های خواربار فروشی و مغازه های عمده فروشی که اجناس مورد نیاز را توزیع می کنند اجتماع کرده و به بهای خیلی گران رفع احتیاج می کنند .

سران دولت نیز تا اندازه ای از نزدیکی واحدهای جنگی متفقین به تهران هراسان بودند . از طرز عمل دولت و مخصوصاً صدور یک اعلامیه کوچک دو سطری ساعت 8/30 بعد از ظهر معلوم میشد که دولت میل دارد حتی المقدور با نمایندگان دو دولت کنار آید تا تهران جزء مناطق اشغال شده نباشد .

آنهائی که با اتومبیل های لوکس خود تهران را ترک گفته بودند یواش از گوشه و کنار پیدا شده و شروع به اظهار حیات می کنند ، آقای سرهنگ اعتماد مقدم به کاخ سعد آباد احضار می شود . رئیس شهربانی جدید بیدرنگ بسوی کاخ حرکت و پس از چند دقیقه شرفیاب می شود . شاه بمحض اینکه رئیس شهربانی را می بیند اظهار می دارد چرا دو روز است گزارش روزانه شهربانی نرسیده است . آقای سرهنگ با یک دنیا تعجب بعرض می رسانند با این همه گرفتاری چگونه ممکن است گزارش تهیه و تقدیم کرد . شاه با حالت عصبانی دستور می دهد که حتماً باید گزارش روزانه ارسال شود . حالا این گزارشها چه بود ؟ هم من و هم شما از آن اطلاع داریم . جریان کارهای مختاری و دستیاران او بود که هر روز می بایستی تقدیم شود و خدا داناست چه مردمان بیگناهی براثر این گزارشها خانمانشان بباد رفت و چه خانواده هائی داغدار گردیدند برای این که رئیس شهربانی بی گزارش شرفیاب نشود !

پس از صدور این دستور شاه از آقای سرهنگ سئوال می کند آیا دستور ارسال نان و آب برای افراد و سربازانی که در بین جاده قم - تهران دچار مخاطراتی شده بودند بسرعت انجام شد یا نه ؟

سرهنگ اعتماد مقدم بعرض می رسانند که بلی اوامر شاهانه فوراً به آقای فروزان رئیس شهرداری ابلاغ و یک کامیون نان که بهای آن در حدود 1600 ريال بوده و دو اتومبیل آب بسرعت تمام به محل ارسال و بین سربازان تقسیم و وسایل عودت دادن آنها نیز به سربازخانه ها تهیه شده و اکنون لشگرها مشغول جمع آوری افراد خود می باشند .

مذاکرات شاه و رئیس شهربانی پس از چند دقیقه پایان یافته و به آقای سرهنگ اعتماد مقدم دستور داده می شود که با کمال جدیت وظیفه خود را انجام و در این موقع باریک در مورد انتظامات شهر نهایت مراقبت را بکار برند .

ص: 412

جديد ضمن مراجعه به آمار زندانیان متوجه می شود که هفتصد نفر بدون جهت و بلا تکلیف از طرف عربشاهی و دیگران زندانی شده اند و روزهای متمادی از تاریخ توقیف آنها گذشته ولی نه پرونده دارند و نه مشخص است که چه جرمی را مرتکب شده اند . آقای سرهنگ اعتماد مقدم از این پیش آمد سخت متأثر شده و دستور می دهد که هر چه زودتر تکلیف این هفتصد نفر معلوم شود . در ضمن به بسیاری از کارمندان آگاهی امر می شود تا مادامی که پرونده این عده زیاد تشکیل و تکمیل نشده ، حق ندارند از اداره خارج شوند . بلافاصله رسیدگی آغاز و در مدت دو روز وضعیت بسیاری از زندانیها روشن و چون بیگناهی آنها ثابت می شود آزاد می گردند .

عین حال که در پشت میز اتهام قرار گرفته و بازجوئی می شدند به میدانهای پیاده نظام و فرودگاههای هوائی و آشیانه هواپیماها نیز سرکشی کرده و برای حفظ نظم و انضباط دستورات لازم را می دادند . در یک چنین موقع باریکی از لشگر اول به باشگاه افسران تلفن می شود و ستوان یکمی که سه روز پشت سرهم با کمال بردباری و شهامت افسر نگهبان بوده و پست خود را ترک نگفته بوده است به رئیس شهربانی وقت ( آقای سرهنگ اعتماد مقدم ) که برحسب تصادف در باشگاه بوده و گویا در نظر داشته اند با فرماندار نظامی تهران ملاقات کنند می گوید : من سه روز است افسر کشیک می باشم . اینجا کسی نیست و تاکنون دستوری برای تعویض من نرسیده و معلوم نیست در این مورد به چه کسی باید مراجعه کرد . این تلفن عجیب باعث آشفتگی همه شده و فوراً برای روشن شدن قضایا به ستاد ارتش اطلاع داده می شود که در لشگر اول افسری از روز هشتم شهریورماه عهده دار نگهبانی است و برای تعویض آن و یا رسانیدن وسایل آسایش به او هیچ گونه اقدامی بعمل نیامده است .

از شاه مرخصی گیرد ولی صرف نظر از رفع مسئولیت به این جمله متوسل شدن شایسته نبود شاید بسیاری از آنهائی که این سطور را می خوانند پیش خود بگویند که این اخطار تلفنی یک افسر جزء و مراحل دیگر این امر از نظر تاریخی در مقابل وقایع اساسی سوم شهریورماه چه اهمیت دارد و چرا این مطلب با این همه آب و تاب در اینجا گنجانیده شده است ؟ در جواب باید بگویم که همین پیش آمد کوچک خیلی از اسرار بزرگ را برای ما روشن می کند . اسراری که با هستی و حیثیت یک ملتی تماس دارد . همین موضوع نقاط ضعف و حساس اقدام و عملیات بسیاری از سران ارتش را که خیال می کردند همه اقداماتشان درست و منطقی است نشان داده در عین حال ثابت می کند که افسران جزء در انجام وظیفه خود فداکاری کرده و از هر جهت نقطه مقابل فرماندهان خود بوده اند .

صحت این حرفها اطلاع کامل ندارم و فقط بعنوان مسموعات به آن اشاره می کنم .

صبح روز سوم شهریور به رادیو لندن گوش می کردم که گوینده اخبار خبر ورود ارتش های انگلیس و شوروی را به ایران منتشر کرد . بسیار پریشان شدم . به آقای علی معتمدی که معاون نخست وزیر بود تلفن کردم . ایشان گفتند : مطلب صحت دارد و دولت مشغول اقدام است که مراجعت نمایند .

بقیه پیش آمدها را آنان که سنشان اقتضا دارد بخاطر دارند و دیگران نیز ضمن مقالات و کتب خواندهاند و از موضوع بحث ما خارج است . من در این مقاله که فهرست وار نوشته می شود فقط قسمت هائی را که شخصاً دخیل بوده ام بعرض خوانندگان محترم سالنامه دنیا می رسانم .

کابینه مرحوم فروغی تشکیل شد و مرحوم سهیلی که در کابینه آقای منصور وزیر کشور بود در این کابینه بسمت وزیر امور خارجه انتخاب گردید . ساعت اول که مرحوم سهیلی به وزارتخانه آمد نظر بسابقه دوستی ممتدی که داشتیم مرا به اتاق خود خواند و گفت : در این موقع مشکل می خواهم به من کمک کنی و فعلاً چه می کنی ؟ گفتم رئیس اداره جامعه ملل هستم و کاری هم ندارم ولی برای کمک به شما با جان و دل حاضرم و محتاج به تغییر سمت هم نیست ، در همین پستی که دارم هر کمکی که می خواهید می کنم . گفت : در این باره فکر می کنم . بعد از ظهر یا صبح همانروز - درست خاطرم نیست - آقای دریفوس وزیر مختار امریکا به دیدن مرحوم سهیلی آمد و مرا هم به اتاق احضار و به او معرفی کردند . من ایشان را تا آن وقت ملاقات نکرده بودم و خوانندگان قدیمی سالنامه دنیا بخاطر دارند که در آن سالها تماس با سفارتخانه ها بدون اجازه از ممنوعات بود . دیدم که آقای دریفوس به من تبریک می گوید ولی من نمی فهمیدم مطلب از چه قرار است . پس از رفتن ایشان مرحوم سهیلی گفت : ابلاغ تو به ریاست اداره سوم سیاسی صادر شده است که عمده کارهای فعلی ما مربوط به این اداره است . گفتم : من که به شما گفتم بگذارید من در همان که هستم هر خدمتی که لازم است انجام می دهم بعلاوه آقای غلامرضا نورزاد

ص: 418

رئیس این اداره است . تغییر ایشان صورت خوشی ندارد . گفت : موقع این حرفها نیست . آقای نور زاد بسمت سرکنسولگری اسلامبول تعیین شده و عنقریب حرکت می کند و شما هم بروید و مشغول کار خود باشید . من همینکه از اتاق بیرون آمدم دیدم پیشخدمت اداره کارگزینی دنبال من است که ابلاغ کار جدید را به من بدهد .

در اینجا باید عرض کنم که سفارتهای انگلستان و شوروی یادداشتی به دولت داده بودند و تقاضا کرده بودند که عده ای با اسم و رسم از اتباع آلمان تسلیم آنها بشوند که قسمتی را روسها به شوروی و قسمتی را انگلیسیها به استرالیا یا جای دیگر بعنوان اسیر جنگی روانه نمایند . قبول این تقاضا برای دولت ایران بسیار ناگوار بود و منتهای کوشش می شد که بلکه قبول کنند که این افراد را خود دولت ایران از راه ترکیه از ایران خارج نماید .

غروب همان روز مرحوم فروغی نخست وزیر به دفتر مرحوم سهیلی آمد و مرا هم احضار کردند و گفتند : صحبتهای ما با انگلیسیها راجع به عدم تسلیم اتباع آلمانی بجائی نرسیده و از وزیر مختار امریکا هم خواهش کرده ایم که از نفوذ خود استفاده کند او هم می گوید قبول ندارد حالا می خواهیم شما بروید وزیر مختار انگلیس را ملاقات کنید و در این باب از طرف دولت اصرار نمائید ، عرض کردم : نخست وزیر و وزیر خارجه و وزیر مختار یک دولت صاحب نفوذ اقدام کرده اند به نتیجه نرسیده و حالا من یک نفر رئیس اداره تازه وارد را که اصلاً وزیر مختار را رویت نکرده ام می فرستید که اصرار کند . شبیه به آن مثل است که یکی به ده رفت ماست خواست ندادند نوکرش را فرستاد کره بیاورد . خدا رحمت کند مرحوم فروغی را تبسمی که یک دنیا اندوه در آن نهفته بود نموده گفت : بروید چه می شود کرد . از آنجا هم بروید وزیر محتار امریکا را ببینید و از نتیجه مطلعش سازید . دیگر شب شده بود . شبها هم شهر بواسطه احتمال بمباران هوائی بی چراغ و تاریک بود . به مستر بولارد وزیر مختار انگلیس تلفن کردم و وقت ملاقات خواستم . با تاریکی محزون شب راه قلهک را پیش گرفتم . در سفارت بسته بود .

ص: 419

بعد از مدتی باز کردند و با فانوس مرا به دفتر وزیر مختار راهنمایی کردند . مستر بولارد به فرانسه سلام کرد . گفتم : انگلیسی حرف می زنم . گفت : شنیده ام امروز شما کار تازه خود را شروع کرده اید ؟ گفتم : بلی و همین امروز هم مأموریت مهمی به من ارجاع شده است . بولارد شامش را خورده بود و برایش قهوه آورده بودند و فنجان اضافی هم برای من پیش بینی شده بود . قهوه ای به من تعارف کرد و گفت : مطلب از چه قرار است ؟ گفتم : شما ایران و ایرانی را گمان می کنم می شناسید . یکی از خصائص ما مهمان نوازی است و می دانید چقدر برای ما ناگوار است که یک عده آلمانی را که در این مملکت هستند تسلیم دشمنانشان بکنیم . بعلاوه برای شما چه فایده دارد ما اینها را از ایران اخراج می کنیم خیال شما آسوده می شود . باری هم بدوشتان نمی افتد . ما هم کاری که برخلاف انسانیت باشد به گردن نمی گیریم . گفت : ما که از اول جز این نمی خواستیم به شما گفتیم که در میان اینها اشخاص جاسوس و مخرب هستند شما زیر بار نرفتید تا کار به اینجا رسید اینک بار تمام مسئولیت جنگ برشانه چرچیل نخست وزیر است و نظر و دستور او این است و جز این کار نمی توان کرد . من از این حرفها آشفته بودم ولی خودداری می کردم که آرامش را از دست ندهم گفتم : آقای وزیر مختار یک مطلب را می خواهم به شما بگویم من تا چندماه پیش در سوئیس بودم و همیشه با رویه نازیها مخالف و هر بار که آنها مملکتی را به زور اشغال می کردند موجب تنفر و انزجار من می شد حالا بسیار بسیار متأسفم دفعه اولی که دولت شما دست به همان عمل زده که آنها می زدند این عمل در کشور من انجام شد . قدری سکوت کرد و گفت : پیش آمدهای جنگ طوری شده که انگلستان برای بود و نبود خود تلاش می کند و شما اگر با ما طور دیگری رفتار می کردید و در دادن راه ترانزیت موافقت می کردید چنانکه دولت سوئد هم به حکم اجبار همین کار را با دولت آلمان کرد کار به اشکال نمی رسید و بیطرفی خود را هم از دست نمی دادید . دیدم آه گرم من در دل سرد او اثری ندارد گفتم : من بار اول است که در شغل جدیدم ماموریتی دارم اگر چه می دانم مشکل است ولی اگر آن

ص: 420

را انجام ندهم برای من شکست خواهد بود و من از شما خواهش دارم این بار توقع دولت ایران را به دولت خودتان با نظر موافق تلگراف نمائید و شخصاً مرا از این خیرتان ممنون سازید . باز صحبت زیاد شد بالاخره گفت : قبول دارم پس من می روم تلگراف رمز را تهیه کنم . من هم از آنجا به سفارت امریکا رفتم . دیگر ساعت ده شب بود و کسی هم به فکر این که شامی به ما تعارف کند نبود . شرح قضیه را گفتم . آقای دریفوس سفیر آمریکا گفت : به شما تبریک می گویم که بولارد را راضی به مخابره تلگراف کرده ای . گفتم : از او خواهش کردم که نظر موافق خودش را نیز به آن اضافه کند . گفت : دیگر این را گمان ندارم بکنند . گفتم : تلگراف را کرد ولی من به نتیجه آن خوش بین نیستم . فردای آنروز آقای دريفوس برای اطمینان خاطر من تلفن نمود و از وزیر مختار انگلیس سئوال کرد و مطلع شد همان شب گذشته تلگراف را فرستاده است . ولی متاسفانه همانطور که پیش بینی می شد جواب موافقی از لندن نیامد و فشار برای تحویل دادن آلمانیها شدیدتر شد و کار به تهدید رسید که اگر انجام نشود ارتش دو دولت وارد تهران خواهند شد .

در اینجا قدری حاشیه می روم پس از ورود ارتش دو دولت به مرزهای ایران وانتشار ابلاغیه شماره یک که دو نداشت و ترک مخاصمه و فرار عده ای از افسران ارشد و مرخص کردن افراد زیر پرچم ، در همه جا مخصوصاً تهران ، وضع آشفته ای پیش آورده بود و اغلب مردم بخیال فرار و رفتن به نقاط جنوب بودند . تیمسار سپهبد امیر احمدی حاکم نظامی شد و باید اقرار کرد که با کمال درایت وضع مغشوش تهران را مرتب نمود و چون من در این ایام مکرر با او سر و کار داشتم شاهد کاردانی و تیز بینی ایشان در انجام امور بودم بطوری که در تمام این مدت در تهران که هر آن احتمال هر گونه بی نظمی و در هم ریختگی می رفت هیچ اتفاق غیر مترقبه ای روی نداد .

سفارت آلمان سعی نمود تمام اتباع خود را که در تهران و آنها هم که در خارج بودند در تهران جمع آوری نماید و همه آنها را از مرد و زن در باغ شمیران سفارت واقع در پل رومی زیر چادر از هر نوع که ممکن بود جا بدهد . برگردیم به

ص: 421

مطلب بعد از آنکه دولت مجبور شد شرائط دولتین را قبول کند یادداشتی دائر به تحویل آن عده ای که دو دولت صورت داده بودند و بستن سفارت و خارج ساختن وزیر مختار و اعضای سفارت و آن عده مردان و زنها و بچه ها [ که ] شامل صورت نبودند به سفارت آلمان داد . متن این یادداشت بصورت بسیار گنگی نوشته شده بود و مرحوم مجید آهی وزیر دادگستری در انشاء آن دست داشت . موقعی که پیش نویس آن مطرح بود به آقای آهی گفتم : آیا می توانید این متن را به روسی ترجمه کنید . گفت : مگر شما روسی می دانید . گفتم : نه ، ولی چون می دانم شما روسی خوب می دانید می خواهم بدانم این قابل ترجمه هست یا نه زیرا اگر از من بخواهند که آنرا به فرانسه یا انگلیسی ترجمه کنم امکان ندارد . علت این گنگی هم شرم حضور ایرانی بود که این مطلب تلخ را نمی خواستند واضح و روشن بگویند . این فکر من صحت پذیرفت زیرا روز بعد از تسلیم یادداشت وزیر مختار آلمان آقای اتل برای اولین بار به ملاقات من آمد و گفت : یادداشت به من رسید . ما دو مترجم در سفارت داریم و به دو مترجم خارجی هم مراجعه کرده ایم درست از مضمون یادداشت شما سر در نمی آوریم . دیدم موقع استخوان لای زخم گذاردن نیست گفتم : جناب آقای وزیر مختار اصل مطلب این است که دولت ایران بحکم اجبار و با کمال تأسف مجبور شده است شرائط دولتین انگلیس و شوروی را بپذیرد یعنی آن اشخاص را که صورت داده اند به آنها تسلیم کند . سفارت آلمان را در تهران تعطیل نماید و جنابعالی و اعضای سفارت و آن عده از مردان را که شامل صورت نیستند و زنها و بچه های آلمانی را از ایران اخراج نماید ولی چون گفتن این مطلب بالصراحه در یادداشت برای وزارت خارجه بسیار ناگوار است سعی شده است آنقدر که ممکن است آنرا در لفافه نزاکت بپیچد . با تلخی گفت : ما که چندین ماه قبل از جناب آقای منصور نخست وزیر وقت خواستار شدیم که به گذرنامه های اتباع آلمان روادید خروج بدهند ایشان گفتند این تقاضای شما حکم مداخله در امور داخلی ما را دارد .

در اینجا مناسب است چند کلمه راجع به وزیر مختار آلمان به اطلاع خوانندگان محترم برسانم :

ص: 422

اتل اصلاً صاحب منصب زیر دریائی و پسر یک کشیش پروتستان بود و قبل از آمدن به تهران بعنوان رایزن ولی معناً بسمت نماینده حزبی در رم خدمت می کرد . از اصول دیپلوماسی بکلی بی اطلاع و از طرفداران دو آتشه حزب نازی بود و در مذاکرات بعدی همین اخلاق او کار را برای خود او و ما بسیار مشکل می ساخت خوشبختانه آقای دیتمان رایزن سفارت که کاریر دیپلماتیک داشت قدری به کار کمک می کرد ولی جوانی به اسم مولویکی دیگر از دیوانگان نازی بود که حکم عقل منفصل اتل را داشت و گوشش به حرف حساب بدهکار نبود .

برای رسیدگی به اسامی که از طرف سفارت انگلیس و شوروی داده شده بود قرار شد که آقای حمید سیاح مدیر کل وزارت امور خارجه ریاست نماید . شهربانی کل کشور مدعی بود که اطلاعات و پرونده کافی راجع بهر فردی از افراد خارجی در اختیار دارد و چنان مراقب هر یک از آنها است که اگر نفس بکشند مطلع می شود . قرار شد مأمور مربوطه شهر بانی فیشهای آلمانیهای مقیم ایران را به وزارت خارجه بیاورد تا با اسامی مذکور تطبیق دهند . از همان روزهای اول معلوم شد که فیشهای کذائی مثل اغلب کارهای ثبتی و ضبطی ما بی سروسامان است چه بسیار دیده می شد آنجا که باید اسم شخص را نوشته باشند اسم شهر زادگاه را نوشته اند و اسم خانواده جای اسم را گرفته و هكذا . بالاخره مجبور شدند چند هزار پرونده را برای رسیدگی در کنار یک اتاق بروی هم بریزند .

در اینموقع معلوم نشد به چه علت تنظیم این کار را بعهده من واگذار کردند و قرعه این فال بد فرجام را بنام من زدند زیرا این وظیفه نه موجب رضای تبعید شدگان را فراهم می کرد و نه در نزد نمایندگان انگلیس و شوروی که هر لحظه با آنها هم می بایستی جدال کرد خوش بینی و آبروئی فراهم می ساخت . بهر صورت من چون از انجام وظیفه گریزان نیستم بد و خوب آن را قبول کردم . جلسات متعدد تشکیل می شد یک جا در وزارت خارجه با نمایندگان انگلیس و شوروی راجع به به اشخاص زد و خورد می کردیم و از یک طرف در سفارت آلمان با وزیر مختار و اعضای سفارت جدال می نمودیم . آقای حمید سیاح هم در بعضی از این جلسات شرکت می کرد و

ص: 423

چون مقام ایشان مدیر کلی بود بیش از من تحمل ناملایمات را می کرد :

اتل با آن سیره مخصوص بخود می خواست کار را بطفره و تعلل بگذراند و وقت می گذشت و فشار و تهدید دولتین هم شدید تر می شد . یک شب در سفارت آلمان که همه خسته و فرسوده شده بودیم و باز وزیر مختار آلمان مشکلات می تراشید حوصله من بسر رسید گفتم : جناب آقای وزیر مختار شما در ایران شکست خورده اید . تعلل در اتمام کار جز اینکه ناراحتی اتباع شما را زیادتر کند فایده ندارد چرا اینقدر در اشکال تراشی اصرار می کنید اگر کاربجائی برسد که اختیار از دست ما بدر رود و خود نظامیهای دولتین به قوه جبریه مشغول کار شوند از هر جهت برای شما ناگوارتر خواهد بود . به تابلوی هیتلر که پشت سر من بود اشاره کرده گفت : می دانید خود را با پیشوا طرف می کنید ، می دانید عاقبت کارچه می شود ؟ گفتم : هنوز جنگ تمام نشده از عاقبت کار هم هیچکس خبر ندارد . ما هم مکرر به شما گفته ایم که این وظیفه را با کمال کراهت انجام می دهیم و آنقدر هم که در قوه داریم سعی می کنیم که کارها طوری انجام شود که حیثیت شما و اصول نزاکت محفوظ بماند . بهتر است شما هم با ما قدری همکاری کنید . این حرفها قدری او را نرم کرد و وعده همکاری داد .

در همین اوقات گرفتاری تازه ای پیش آمد به حکومت نظامی خبر رسیده بود آلمانیهائی که در محل ییلاقی سفارت واقع در پل رومی شمیران جمع هستند مسلح هستند و ممکن است از سفارت خارج شوند و بلوائی راه بیفتد . حکومت نظامی هم در باغ آقای لقمان الملک که در مجاورت باغ سفارت است عده ای سرباز و محافظ گماشته بود .

یکی از شبها مرا به هیأت دولت که در شمیران تشکیل می شد احضار کردند . مرحوم فروغی بواسطه کسالت حضور نداشت . سایر وزراء بودند . تیمسار سپهبد امیر احمدی هم حضور داشت ، گفت : ما اطلاع داریم که آلمانها در سفارت مسلح هستند اگر از سفارت خارج بشوند و عده ای به آنها شلیک کنند نتیجه چه خواهد شد ؟ همه مضطرب بودند . قرار شد که من وخامت موضوع را به اطلاع وزیر

ص: 424

مختار آلمان برسانم . هر چه سعی کردیم که او را بدست بیاوریم ممکن نشد . سفارت نهران می گفتند به محل ییلاقی سفارت در شمیران رفته و شمیران می گفتند به شهر مراجعت کرده . اینهم از همان کارهای بچه گانه او بود که ایجاد دردسر می کرد . بالاخره في المجلس یادداشتی تهیه شد که اگر چنین پیش آمدی بشود مسئولیت عواقب آن بعهده سفارت آلمان خواهد بود . یادداشت را فرستادیم که شبانه هر طور هست به وزیر مختار برسانند .

روز بعد که در سفارت شهر مشغول رسیدگی به اسامی بودیم رایزن سفارت وارد شد و گفت : وزیر مختار می گویند مذاکرات را قطع کنیم : گفتیم چرا ؟ گفت : چون ارتش ایران سفارت را محاصره کرده و مسلسل بروی سفارت کشیده است .

گفتم : من تحقیق می کنم : رفتم بسراغ تیمسار سپهبد امیر احمدی . گفت : در باغ لقمان الملک مسلسل داریم ولی ما روی آن را می پوشانیم و شما ممکن است از رایزن سفارت بخواهید که بیاید و ببیند . به سفارت رفتم و با دیتمان رفتیم به باغ لقمان الملک . سربازها سر پست خود بودند ولی مسلسلی نبود . از آنجا هم رفتیم سفارت شمیران او هم عده ای را به ما نشان داد که مسلح نیستند . این دردسر هم به اینطور رفع شد .

چون کار اعزام دسته اول آلمانها تتعویق می افتاد ، رایزنهای سفارتخانه های انگلیس و شوروی تاریخی معین کردند که در آن شب ساعت دو دو قطاریکی برای شمال و یکی برای جنوب حاضر شود و دسته اول آلمانها برای تحویل ساعت ده در ایستگاه حضور یابند .

صبح روز مزبور با دیتمان به سفارت آلمان در شمیران رفتیم که کارها را دنبال کنیم . از جلو سفارت انگلیس در قلهک تا پل رومی تعدادی اتوبوس خالی ایستاده بود . با تعجب به اتوبوسها نگاه کرده گفتم : برای انتقال آلمانها تهیه شده است . خیلی ناراحت شد بعد از ظهر به سفارت شهر رفتیم . وزیر مختار هم حضور داشت . برای دفعه اول دیدم که رفتارش عوض شده است گفت : اعزام عده ای برای امشب غیر ممکن است چون باغ سفارت تاریک است اینها باید اسبابهای خود را

ص: 425

ببندند ، با زن و بچه خود وداع کنند . شما اگر این کار را به فردا صبح موکول کنید من قول شرف می دهم که تمام وسائل کار را فراهم سازم . من از این بیچارگی وزیر مختار که برای بار اول خشونت را بنا گذارده و حال به التماس افتاد بود و فکر آن افرادی که باید تسلیم شوند منقلب شدم . گفتم : به آقای سیاح تلفن می کنم که بیایند چون من اختیاری در این باره ندارم . آقای سیاح آمدند و به مرحوم سهیلی تلفن کردند و سهیلی گفتند : نمی شود کاری کرد . منافع دولت آلمان به دولت سوئد واگذار شده بود و چون وزیر مختار سوئد در مرخصی بود جوانکی که دبیر سوم بود سمت کارداری داشت . به او گفتم : ممکن است شما با سفارتین انگلیس و شور وی مذاکره کنید و تا فردا صبح مهلت بخواهید . گفت : من چنین اجازه ای ندارم . به وزیر مختار آلمان گفتم : من می روم با آقای سهیلی مذاکره کنم ببینم می شود کاری کرد یا نه . نزدیکی های ساعت دو بعد از ظهر بود رفتم وزارت خارجه . مرحوم سهیلی گفت : هیچ کاری نمی شود کرد چون اعلیحضرت چند بار امر اکید کرده اند که بهانه بدست سفارتخانه های انگلیس و شوروی ندهید . گفتم : آقای سهیلی من به مسئولیت خودم اقدام می کنم . گفت : ممکن است برایت نتیجه بد داشته باشد . گفتم : قبول دارم . از آنجا بعجله رفتم ایستگاه راه آهن . نزدیک ساعت 9 شب بود . رایزن انگلیس و شوروی آنجا بودند . پرسیدند آقایان کی می آیند ؟ گفتم : فردا صبح ساعت هفت . هم متعجب و هم متغیر شدند . گفتند قرار امشب بود ، گفتم : امکان ندارد . بدخلقی هم دردی دوا نمی کند الان به سفرای خودتان تلفن بکنید من این بار شخصاً به شما قول می دهم که فردا ساعت 7 حاضر خواهند شد . دیدند در مقابل عمل انجام شده قرار گرفته اند و بدخوئی و بدگوئی فایده ندارد . خواهی نخواهی تلفن کردند رؤسایشان هم تن بقضا دادند . در این مذاکرات کاردار سوئدهم بود و هیچ مداخله ای نکرد . من از آنجا بعجله برگشتم وزارت خارجه وقایع را به مرحوم سهیلی گفتم ، گفت : الان قرار است والاحضرت ولیعهد تلفن بکنند که آیا آلمانها به ایستگاه اعزام شده اند یا نه چه بگویم ؟ گفتم : بهتر است بگوئید کاردار سوئد اقدام کرده و آنها هم قبول کرده اند . در این اثنا تلفن زنگ زد . مرحوم سهیلی دستش را گذاشت جلوی گوشی و گفت

ص: 426

والاحضرت هستند . گفتم : بگوئید کاردار سوئد اینجا حاضر است . مرحوم سهیلی مطلب را گفت و گفت الان کاردار سوئدهم حاضر است و با من شروع کرد به فرانسه حرف زدن من هم بلند بطوری که با تلفن شنیده شود گفتم : مأمور ایران هیچ دخالتی نداشت من شخصاً اقدام کرده ام و رضایت هم دادند . از آنجا رفتم سفارت آلمان خبر خوش را به آنها دادم ولی آنطور که حس کردم آنها تصور کردند گره به دست کاردار سوئد گشوده شده است . این موضوع را من دفعه اول است که نقل می کنم .

روز بعد ساعت چهار صبح رفتم ایستگاه راه آهن تهران . مرحوم نظام السلطان خواجه نوری را هم که به ما کمک می کرد فرستادم به باغ سفارت در شمیران که وسائل حرکت آن عده ای را که صورت آنها تهیه شده بود فراهم نماید . من در جلوی ایستگاه راه آهن ایستاده بودم که آفتاب طلوع کرد و اولین اشعه آن قله دماوند را روشن نمود . عظمت آن منظره با طلعت که مخلوط با یک نگرانی و ناراحتی روحی بود و حکایت از زشتی و زیبائی زندگانی می کرد هیچوقت از خاطرم محو نخواهد شد . نمایندگان انگلیس و شوروی هم رسیدند و اتو بوسها هم یکی بعد از دیگری وارد شدند . آلمانها روحیه بسیار قوی داشتند و به نواختن ارگ دستی و نی لبک و خواندن سرود مشغول بودند . پس از ورود ، آنها را در یکی از اتاقهای ایستگاه جا دادیم و گذرنامه های آنها را گرفته و با صورتها مطابقه کردیم . ما بین آنها یک نفر مرد قوزی بود . نماینده انگلیس گفت : این را لازم نداریم آزاد باشد . گفتم : از قرار معلوم خرجش بدخلش می چربد . از اشاره من خوشش نیامد ولی چیزی نگفت وقتی تشریفات انجام شد همه از پله ها پائین رفتند و در دو قطار که حاضر بود جا گرفتند . من پائین نرفتم همان بالا منتظر بودم چون قرار بود وزیر مختار آلمان برای خداحافظی بیاید . آمدن او قدری طول کشید بالاخره رسید خداحافظی کردند سرود هرست وسل را خواندند و دستها را به سلام نازی بلند کردند و قطارها براه افتاد . من که از بالای پله ها ناظر بودم دیدم نماینده انگلیس مشغول پرخاش است ولی حرفش را نمی شنوم . بعد معلوم شد برای اینکه آنان را برای آمدن وزیر مختار آلمان معطل کرده بودند متغیر شده است . خدا را شکر کردم که من پائین نبودم زیر اگر آن رفتار را با من کرده بود

ص: 427

مسلماً نتایج نامطلوبی ببار می آورد . باری چندین قطار بهمین ترتیب در ظرف چند روز روانه شد و قرار شد وزیر مختار آلمان هم در همان باغ شمیران خداحافظی کند که به کسی برنخورد ، چند نفر جاسوس آلمانی هم در این مسافرتها در بین راه از قطارها فرار کردند .

برای تسلی خاطر خود و هموطنان باید عرض کنم که با این عده که به شوروی و استرالیا و جاهای دیگر اعزام شدند رو بهم رفته بدرفتاری نشده بود من چند نفر را در آلمان دیدم که از روسیه برگشته بودند ناراضی نبودند آنها هم که به استرالیا رفتند عده ای تبعه استرالیا شدند و عده ای هم به آلمان مراجعت کردند .

پرده دیگر این درام اعزام اعضای سفارت و بقایای اتباع آلمان است برای اینکه مطلب به درازا نکشد حتی المقدور این قسمت را خلاصه میکنم .

علاوه بر اعضای سفارت عده زیادی زن و بچه و اشخاص مسن بود که می بایستی از ایران خارج شوند و تهیه وسائل حرکت آنها هم کار آسانی نبود . سفارت انگلیس پیشنهاد کرد که اگر اعضای سفارت که معدود هستند حرکت کنند آنها متعهد می شوند که بقیه را دسته بدسته از راه عراق به ترکیه اعزام دارند و حتی المقدور وسائل راحت آنها را فراهم سازند ، ولی وزیر مختار آلمان پای خود را در یک کفش کرد که من با تمام کلنی باید با هم برویم به او گفتم : شما می خواهید از راه بازرگان به مرز ترکیه بروید و از منطقه اشغالی شوروی عبور کنید تهیه وسائل مشکل است . بعلاوه ما از سفارت شوروی برای شما درخواست مصونیت عبور می کنیم ولی نمی توانیم هیچ نوع ضمانت بیشتری بکنیم اما اگر بگذارید که کلنی بعد حرکت کنند حتی المقدور وسائل راحت آنها را فراهم می سازیم . گفت : دستور دارم که با کلنی حرکت کنم . گفتم شما وزیر مختار هستید یک وابسته نیستید .اوضاع را به دولتتان اطلاع دهید قطعاً تغییر رأی خواهند داد . ولی زیر بار نرفت . خلاصه تهیه اتوموبیل و کامیون و وسائل غذا و غیره در آن موقع با وضع زمان و مکان کار آسانی نبود تعدادی اتومبیل شخصی مصادره شد و تعدادی کامیون ارتشی را با تبدیل نمره بصورت ظاهر به شکل اتومبیل کرایه در آوردیم و شرکت مسافرتی ایران تور

ص: 428

هم مأمور تهیه غذا و برنامه راه شد . با همه دردسرها و تهیه پول از وزارت دارائی و باز کردن پمپها در نصفه شب که حکومت نظامی بود و برای هر پمپی باید مأموری فرستاد و مطالب دیگر که خود مقاله ای مخصوص می خواهد وسایل را بقدری که ممکن بود مهیا ساختیم . همان روز که اعلیحضرت محمدرضاشاه پهلوی برای ادای سوگند به مجلس تشریف فرما می شدند ما این کاروان را که مرکب از اعضای سفارت و صدها زن و مرد و بچه بود سوار و روانه کردیم . آقای غلامرضا نورزاد که بسمت سرکنسولی به اسلامبول می رفتند و زبان روسی هم می دانستند همراه بودند هم چنین شاهزاده ابوالفضل میرزا شاهرخی که آلمانی می داند جزو همراهان بود . قافله براه افتاد . عده ای در میدان مجسمه خداحافظی کردند . من و چندنفر دیگر تا آب کرج مشایعت کردیم . پیش قراول شوروی هم به آنجا رسیده بود و پس از رسیدگی به گذرنامه ها براه افتادند .

بعداً معلوم شد که این سفر بی نقشه و با این عده اتومبیل که آشنا به سفر دسته - جمعی نبودند چقدر مزاحمت ایجاد نموده بود و تمام نقشه های ایران تور که کجا چه غذا بدهد و کجا استراحت کنند نقش بر آب شد . شوفر اتومبیل وزیر مختار را که روس سفید بود و بعد تبعه آلمان شده بود در سرحد بازرگان توقیف کردند و آنچه زنان و مردان پول و جواهرات و غیره داشتند از دستشان گرفتند و این گروه بیچاره با این حال وارد مرز ترکیه شدند بعد معلوم شد که این عده در آلمان از بی احتیاطی وزیر مختارشان شکایت کرده بودند زیرا در حدود پنجاه شصت نفر زن و بچه آلمانی که در نقاط مختلف کشور پراکنده بودند و بعداً در تهران جمع شدند ، این عده از راه عراق به ترکیه اعزام شدند و هیچگونه رنج و زحمتی هم به ایشان فراهم نشد .

فرستادن اتباع ایتالیا ، انعقاد قرارداد سه جانبه و مذاکرات قرارداد اقتصادی و رفتن ژاپونیها هم پرده دیگری از این درام است که اگر عمری بود سال دیگر به عرض خوانندگان سالنامه دنیا می رسانم .

( نقل از نوزدهمین سالنامه دنیا )

ص: 429

دارایی کاملاً تازگی داشت . من آن شب در هیأت دولت مطلب را بعرض شاه رساندم ، فرمودند مانعی ندارد اما پس از ملاقات نتیجه را به اطلاع ما برسان و از همین جا بگو اطلاع دهند فردا صبح به دیدن تو بیایند . اطاعت کردم و برای ساعت ده فردای همان روز تعیین وقت شد .

در موعد مقرر هر دو سفیر به وزارت دارایی آمدند و گفتند : اطلاع دارید که قشون ما وارد ایران شده است و ما برای هزینه های آن نیاز به ریال داریم . سفیر انگلیس ضمن توضیح دربارۀ درخواست خود گفت : دستور دهید بانک ملی هر لیره را از ما یک صدو هفتاد ریال بخرد چون لیره ای که ما می فروشیم مربوط به صادرات نیست بلکه نظیر لیره هایی است که مسافران یا سفارتخانه ها می فروشند که طبق تصویب نامه دولت بهای آن یک صدو هفتاد ریال تعیین شده است . سفیر شوروی نیز گفت : ما با شما قرارداد تجاری داریم علی الحساب چهار میلیون تومان در اختیار بانک روس بگذارید بعد در محاسبه منظور می کنیم .

به هر دو سفیر جواب دادم : چون تقاضاهای شما متفاوت است ناچار باید جدا جدا شما را ببینم و ترتیب آن را بدهم و برای آنها عصر همان روز در دو ساعت جداگانه تعیین وقت کردم بعد بلافاصله به کاخ سعد آباد رفتم و شرفیاب شدم . در این شرفیبابی بعرض رساندم که تقاضای انگلیسها معقول نیست چون نرخ رسمی لیره شصت و هشت ریال است و نرخ لیرههای صادراتی به تناسب کالای درجه یک و دو و سه ، هشتاد صدو بیست و صدوهفتاد ریال است و رقم آخر مبلغ بسیار مختصری است که سفارتخانه ها می فروشند . و با مبلغ گزافی که حضرات جبور به خرج کردن آن هستند بهیچوجه ریال ما کفاف آن را نمی دهد و ناچار باید به مبلغ گزافی نشر اسکناس جدید دست زد که آن هم تأثیر کلی در هزینه زندگی خواهد داشت . بعلاوه حالا که جنگ است و تمام سرحدات ما بسته شده دیگر وارداتی نداریم که احتیاج به ارز داشته باشیم و بازرگانی هم نیست که به این قیمت از ما ارز بخرد . اعلیحضرت فرمودند : « پس نظرت چیست ؟ » عرض کردم : اگر خاطر ملوکانه در نظر داشته باشند در جنگ بین الملل اول ما مقررات

ص: 431

نظارت بر ارز نداشتیم که مجبور به خرید ارز باشیم و بانک فقط بانک شاهنشاهی بود ، بدین سبب انگلیسها ناچار شدند برای مصارف خود لیرۀ طلا بفروشند و در نتیجه مبالغ گزافی طلا وارد کشور شد و بهای آن بسیار تنزل کرد و از نظر اقتصادی فایده بسیار نصیب کشور شد ، بنابراین در حال حاضر نیز اگر اجازه می فرمایید ، بموجب قانونی ، نظارت بر ارز را لغو کنیم ، چون این نظارت در مورد واردات و جلوگیری از فرار سرمایه ضروری بود اما حالا که در همه جا جنگ است ، نه وارداتی داریم و نه خطر فرار سرمایه ، چنین نگرانی هایی وجود ندارد . شاه پس از اندکی تأمل فرمود : « حالا مصلحت نیست ما با آنها جدال کنیم . سعی کنید لیره را همان هشتاد ریال با آنها حساب کنید و اگر پافشاری کردند ، با نود ریال نیز موافقم » در قسمت شورویها هم عرض کردم که با وجود قرارداد پایاپای که با دولت دارند می خواهند مستقیماً از اجناس انحصاری به بازرگانان نیز بفروشند و این چهار میلیون تومان را می خواهند در برابر تحویل جنس به دولت و اشخاص حساب کنند . اعلیحضرت در این باب نظر مرا خواستند عرض کردم :آنان حق ندارند برخلاف قرارداد کالاهای انحصاری را به اشخاص بفروشند زیرا علاوه بر اینکه در چند ماه اخیر فراوان از ما جنس تحویل گرفته اند و به ما بدهکار هستند از لحاظ سیاست هم صلاح نیست با تجار تماس حاصل کنند ولی چون نظر مبارک براین است که با آنان مدارا کنیم سعی خواهد شد ، با وجود اینکه مبالغی به ما مقروض هستند ، این مبلغ در اختیار آنها گذارده شود ، به شرط اینکه در محاسبه تحویل جنس به دولت حساب شود . اعلیحضرت این نظر را قبول فرمودند .

اجناس انحصاری بود ، بی در نظر گرفتن حسابهای گذشته به ما تحویل دهند .

در اینجا موضوعی بخاطرم آمد که ذکر آن خالی از لطف نیست . چند ماه بعد که من وزیر بازرگانی بودم نماینده بازرگانی شوروی که قرارداد را با من امضاء کرده بود با حالی بسیار پریشان نزد من آمد و گفت : من در امضای این قرارداد اشتباه کرده ام و حالا مورد مؤاخذه واقع شده ام و جانم در خطر است شما که چندین سال است مرا می شناسید به من محبت کنید تا شرحی بنویسم و شما گواهی بدهید که قرار این بود که ما جنس به بازرگانان و دولت بفروشیم و من چون فارسی درست نمی دانستم صورتمجلس را به اشتباه امضاء کرده ام . گفتم من کاملاً مصر بودم که نظرم را به شما تحمیل کنم زیرا نظر من به صلاح مملکتم بود . بیچاره کله خورد و رفت و بعدها شنیدم به روسیه فرا خوانده شد و هیچ کسی ندانست که چه بر سر او آمد .

ارزهای غیر تجاری را که بوسیله مسافران یا سفارتخانه ها فروخته می شود صدو هفتاد ریال معین کرده است لذا ارزهایی نیز که ما برای نیازمندیهای ارتش وارد می کنیم باید به نرخ صدو هفتاد ریال تسعیر شود . در پاسخ او گفتم : مادام که قانون ارز هست ما ملزم به خرید ارز هستیم ، من فردا قانون ارز را لغو می کنم تا بانک مکلف به خرید ارز نباشد و شما نیز مجبور بشوید ارز را به قیمت روز بفروشید . سئوال کرد شما این کار را می کنید ؟ گفتم اگر پیشنهاد مرا نپذیرید خواهیم کرد .

سفیر بسیار ناراحت و عصبانی شد و گفت پیشنهاد شما چیست ؟ گفتم ارفاقاً من دستور می دهم لیره هایی را که شما در بانک عرضه می کنید از قرار هر لیره هشتاد ریال تسعیر کنند . گفت من باید با دولت متبوع خود مذاکره کنم و بحال عصبانی از دفتر من بیرون رفت .

من ناچار سفیر انگلیس را خواستم و صریح به او گفتم که ارتش شما مانع حمل غله به تهران شده است اگر سیاست شما این است که تهران دچار قحط و غلا بشود و کار به انقلاب بکشد من حرفی ندارم والا دستور دهید مأموران ارتش انگلیس مزاحم کامیونها و واگونهای حامل غله نشوند .

سفیر ضمن اینکه می خواست به من تفهیم کند که با تقاضای دیروز او موافقت نکرده ام از دفتر من تلفنی از ژنرال فریزر وابسته نظامی خودشان خواست که به مسئولان ارتش انگلیس در اهواز و کرمانشاه دستور دهد که مانع حمل گندم به تهران نشوند . من ضمن تشکر نظر او را دربارۀ تسعیر لیره جو یا شدم گفت : هنوز جوابی از دولت خود دریافت نکرده است .

پس از این ملاقات من بلافاصله شرفياب شدم و جریان را بعرض اعلیحضرت رضاشاه کبیر رسانیدم . ایشان ضمن اظهار خوشوقتی فرمودند : « به من اطلاع رسیده که مردم از حیث برنج و زغال در مضیقه هستند با اینکه این کار تو نیست ولی ترتیبی بده که رفع مضیقه بشود » . عرض کردم : اطاعت می شود . و عصر آن روز جلسه ای با حضور رئیس شهربانی ، فرمانده ژاندارمری ، کفیل شهرداری و سپهبد امیر احمدی حاکم نظامی تهران تشکیل دادم و اقدامهایی کردیم که تا حدودی رفع مضیقه شد و موجبات رضامندی خاطر شاهانه فراهم آمد .

چند روز از این واقعه گذشته بود که سفیر انگلیس به دفتر من آمد و گفت : ما حاضریم لیره را به ده تومان تسعیر کنیم . من چون اجازه نداشتم موافقت نکردم او هم گفت کمتر از ده تومان حاضر نیستیم و از اینکه مبلغی ریال در اختیار آنها گذارده بودم تشکر کرد و گفت : باید بار دیگر از دولت خود کسب تکلیف کنم .

من جریان را به حضور شاه عرض کردم فرمودند : « حالا که اصرار دارند موافقت کن . » من چند بار سفیر را خواستم که موافقت خود را به او اعلام کنم ولی وی به بهانه های گوناگون از آمدن به وزارت دارایی خودداری کرد . مراجعه نکردن سفیر شاید از این نظر بود که فرصت مناسبتری برای تجدید مذاکره پیدا کنند

ص: 435

وحساب او کاملاً درست بود زیرا با استعفای رضاشاه کبیر و تحمیل وزیر دارائی مورد نظرشان به فروغی نتیجه ای را که می خواستند گرفتند .

نویسنده ای یا واقعه نگاری معین مود بررسی قرار نگرفته باشد ، در این تاریخ ، هر سه کتاب مزبور مورد استفاده واقع شده است .

در کتاب « از سوم تابیست و پنجم شهریور » نوشته داود امینی ، در مورد لشکرهای خارج از مرکز چنین درج گردیده است :

تاریک کشور ما اهمیت بسیاری داشته و می توان گفت مهمترین وظیفه را بعهده داشته است . درباره طرز کار و انجام وظیفه فرماندهان لشگرهای خارج که علاوه بر وظیفه ارتشی خود تمام رؤسای دیگر را نیز تحت تأثیر خود قرار داده بودند یادداشتها و مسائل گفتنی به اندازه ای زیاد و متنوع و در عین حال رقت آور است که خود به تنهائی کتاب مفصلی را تشکیل می دهد ولی من از آنجائی که در یک بحث جنگی وارد نیستم و حوادث شهریور ماه را از نظر دیگری یادداشت کرده ام به این جهت درباره لشگرهای خارج اطلاعات خیلی مختصری داده و تنها به عمل فرماندهان لشگرها اشاره خواهم کرد ...

نه تنها من بلکه هیچ یک از افراد کشور اطلاع ندارند که طرز عمل فرمانده لشگر چهارم ( رضائیه ) سرلشگر معینی در حوادث شهریور ماه گذشته چگونه بوده است ... ولی چیزی که مسلم است این است که این افسر ارشد (1) آنطور که لازم بوده نتوانسته است با حوادث مقابله کند اشتباه نشود منظور ما این نیست که چرا سرلشگر معینی مثلاً جنگ نکرده است بلکه مطلب اساسی اینست که بسیاری از فرماندهان تا آنجائی که طرز رفتارشان نشان می دهد در مقابل این پیش آمد چنان دست و پای خود را گم کرده و مضطرب و نگران شده اند که حتی نتوانسته اند افراد پادگان خود را جمع آوری و یا از حیف و میل شدن اثاثیه و اموال دولتی جلوگیری کنند و نتیجه این عمل آن بود که اسلحه بعضی از واحدهای افراد لشگر چهارم در پشت کوهها ریخته شده و به دست اکراد که منتظر چنین فرصتی بودند ، بیفتاد ...

برای یک فرمانده لشگر چه جرمی بالا تر از اینکه ، با اینکه دستور داشته است جنگ نکند نتواند افراد لشگر خود را جمع آوری و از تباه شده اسلحه و مهمات آن جلوگیری کند .

ص: 438

آنهائی که انضباط ارتش و اوامر فرمانده کل قوا را سپر پولادین خود قرار داده ومی خواهند چنان وانمود کنند که تمام خلاف کاریها و خطاهای گذشته از طرف شخص شاه وقت و به امر ایشان روی داده و هیچ نوع تقصیری متوجه آنها نیست باید بدانند که مردم متوجه حقایق امر شده و گناهکاران و مسببین بدبختی کشور را می شناسند . آقای سرلشگر مطبوعی فرمانده لشگر 3 ( تبریز ) نیز دست کمی از فرمانده لشگر چهارم ندارند و اگر روزگاری تاریخ عملیات آنها به رشته تحریر درآید ، حقایق معلوم خواهد شد . »

هواپیما پشتیبانی می شدند از مرزهای غربی کشور گذشته به داخل خاک ایران تجاوز کردند .

در آذربایجان شور و یها از دو ناحیه به خاک ایران تجاوز کردند : یکی از طریق پلدشت ، که پس از عبور از رودخانه ارس به سمت شهرستان ماکو پیشروی کردند و پس از اشغال این شهر و از بین بردن هنگ پیاده ماکو به سمت خوی ، شاپور به پیشروی خود ادامه دادند .

دیگری از طریق جلفا ، که پس از عبور از رودخانه ارس در ناحیه جلفا وارد خاک ایران گردیده در دوستون یکی از طریق جلفا - دره دوز - مرند - تبریز و دیگری از طریق جلفا - خوی - شاپور - رضائیه شروع به پیشروی نمودند .

لشگر رضائیه به فرماندهی سرلشگر معینی شامل واحدهای زیر بود : سه هنگ پیاده که به ترتیب در ماکو ، رضائیه و مهاباد مستقر بودند . دو هنگ سوار در شاپور و رضائیه و یک هنگ تو پخانه شامل یک گردان تو پخانه 75 کوهستانی بوفورس و یک گردان تو پخانه 105 کوتاه در رضائیه و یک گردان مهندس .

لشگر فاقد ارابه جنگی و سلاح ضد ارابه و نیز فاقد هواپیما و اسلحه ضد هوائی بود و در چنین شرایطی لشگر بایست در مقابل حمله ارابه های جنگی دشمن و بمبارانهای هوائی مقاومت نموده و از مواضع خود دفاع نماید .

بمباران رضائیه : بامداد روز سوم شهریور همان موقع که ارتشهای بیگانه از مرزهای کشور بیطرف ایران می گذشتند هواپیماهای آنها نیز جهت بمباران شهرهای بلادفاع آذربایجان حرکت نموده و شروع به ریختن بمب به روی سربازخانه ها و ساختمانهای دولتی و مراکز شهرها کردند ... و صبح روز سوم شهریور ماه چندن مرتبه سربازخانه رضائیه بوسیله هواپیماهای شوروی بمباران شد .

مختل شدن نظم شهر رضائیه : صبح روز دوشنبه سوم شهریور بمحض اینکه هواپیماهای دشمن در آسمان شهر پیدا شدند و چندین نقطه را بمباران کردند نظم شهر بهم خورد ، در دوران بیست ساله زمامداری و سلطنت رضاشاه آرامش در

ص: 440

سراسر کشور برقرار شده بود و ساکنین منطقه رضائیه سالها بود که تاخت و تاز بعضی از اکراد غارتگر و جنایات ارتش تزاری روس و قتل عام جلوهای خونخوار را پشت سر گذاشته ، آن حوادث هولناک را بکلی فراموش نموده از امنیت کاملی برخوردار بودند .

در این جا مناسب می دانم به تاریخ جلوها و حوادث و فجایعی که بوسیله آنها در ایران رخ داده است اشاره نمایم :

( جلوها : این قسمت در جلد چهارم نقل گردیده است به آن جلد مراجعه شود ) .

متأسفانه روز دوشنبه سوم شهریور ماه 1320 یکمرتبه آرامش و امنیت از بین رفت و اهالی شهر در مقابل پیش آمد ناگوار و غیر مترقبه نمی دانستند چه باید بکنند ؟

مردم برای فرار از بمباران ، خانه و آشیانه خود را ترک نموده و بسوی باغات و دهات رو نمودند ، به این ترتیب بفاصله چند ساعت شهر رضائیه تقریباً خالی از سکنه شد .

در سرباز خانه رضائیه : افسران و درجه داران ساعت 5 صبح بمحض شنیدن صدای هواپیماهای دشمن و انفجار بمبهائی که بوسیله هواپیماها روی سربازخانه و شهر ریخته می شد سراسیمه و با شتاب در سربازخانه حاضر شدند ، هجوم هواپیماها و بمباران سربازخانه وحشت و اضطراب عجیبی ایجاد کرده بود ، همه افسران و درجه داران و سر بازان از این غافل گیری فوق العاده خشمگین و همه با یک روحیه قوی در صدد رفع مشکلات و آماده شدن فوری جهت دفاع بودند .

در بمباران ستاد لشگر سه نفر از افسران : سرگرد دامپزشک گلسرخی ، سروان پیاده میرفخرائی و ستوان یکم پیاده طوفان در محوطه ستاد لشگر بشهادت رسیدند ...

فرمانده لشگر ( سرلشگر معینی ) بمحض بروز حوادث در محوطه سربازخانه حاضر شد و پس از حضور افسران سخنرانی مختصری راجع به اوضاع و

ص: 441

پیش آمدهای ناگواری که برای کشور و ارتش رخ داده است ایراد نمود ، سپس دستور داد یک گردان پیاده ، یک دسته مسلسل سنگین ( از اسواران مسلسل ) ، یک دسته تو پخانه کوهستانی با تجهیزات کامل به فرماندهی سرگرد ستاد سلیمانی به گردنه قوشچی اعزام شود و چون لشگر فاقد وسائل موتوری جهت حمل سر باز بود ، لذا کامیونهای خصوصی مردم که در گاراژهای شهر بود جهت حمل سرباز مصادره شد و گردان اعزام گردید .

این گردان مأموریت داشت با اشتراک مساعی هنگ سوار شاپور که طبق اطلاع واصله بطرف رضائیه در حال عقب نشینی بود در گردنه قوشچی پیشروی ارتش شوروی را بطرف رضائیه بتأخير اندازد .

به دو گردان بقیه هنگ پیاده اخگر مأموریت داده شد در ارتفاعات جهودلر داغی ( کوه یهودان ) که در شمال رضائیه واقع است با پیشتیبانی هنگ تو پخانه با سرسختی مقاومت کرده پیشروی ارتش شوروی را متوقف سازد .

اداره ستاد عملیاتی این خط دفاعی بعهده اینجانب واگذار شد .

خوشبختانه چون افسران و افراد به این منطقه آشنائی کامل داشتند ، استقرار واحدها بسرعت انجام گرفت و واحدها آماده دفاع شدند ولی چون لشگر فاقد هواپیما و وسیله دفاع ضدهوائی بود لذا پس از استقرار واحدها در این موضع هواپیماهای شوروی که در آسمان ایران بلا معارض بودند با بمب و آتش مسلسل این موضع را دائماً می کوبیدند .

به سرهنگ سوار جلالی قاجار فرمانده هنگ سوار رضائیه مأموریت داده شد با هنگ سوار به منطقه باراندوز چای ( 20 کیلومتری جنوب رضائیه ) رفته در جنوب رودخانه باراندوز در اطراف محور جاده رضائیه - مهاباد بمنظور جلوگیری از نفوذ ارتش شوروی بطرف جنوب ( مهاباد ) مستقر شود .

چون قبلاً در تاریخ اول شهریور ماه به یک گردان سوار ( از هنگ سوار رضائیه ) مأموریت داده شده بود بمنظور استقرار در مرز خانه ( مرز ایران و عراق ) بدان صوب حرکت نماید ، لذا در تاریخ سوم شهریور ماه به آن گردان در نیمه راه

شهریور 1320 وسقوط دیکتاتوری

ص: 442

مرز خانه دستور داده شد فوراً به منطقه باراندوز مراجعت نماید و در اختیار فرمانده هنگ سوار قرار گیرد .

با آرایش منظم و با استفاده از تاریکی شب بطرف جنوب روی محور رضائیه - مهاباد عقب نشینی نموده در ارتفاعات جم جم بمنظور جلوگیری از پیشروی قوای شوروی بطرف جنوب ( مهاباد ) مستقر شوند » .

از تاریخ سوم شهریور ماه یعنی پس از استقرار در موضع دفاعی جهود لرداغی ( کوه یهودان ) از محل قرارگاه فرمانده لشگر ( سرلشگر معینی ) و ستاد آن هیچ اطلاعی نداشتم و نمی دانستم که قرارگاه فرمانده لشگر کجاست و هیچگونه ارتباطی هم بین این موضع دفاعی و قرارگاه لشگر برقرار نبود و فقط بعضی اوقات دستوراتی که از طرف فرمانده لشگر صادر می شد بوسیله یک افسر رابط به واحدها ابلاغ می گردید .

موقعی که دستور عقب نشینی در ساعت 24 روز پنجشنبه ششم شهریور بوسیله همان افسر رابط به من ابلاغ شد به او اخطار کردم که دستور عقب نشینی قابل اجرا نیست . باید برای ابلاغ واخطار این دستور فرمانده لشگر شخصاً در جبهه حاضر شود و تنها در آن صورت دستور عقب نشینی اجرا خواهد شد .

بمحض این اخطار فوری افسر مزبور مراجعت کرد و یکساعت بعد سرلشگر معینی فرمانده لشگر در موضع حاضر شده اظهار داشت این دستور از طرف من و به امضای من است فوری اجرا کنید و پس از این ابلاغ مراجعت کرد و از آن تاریخ به بعد من دیگر فرمانده لشگر را ندیدم .

با فرماندهان گردانها که در موضع و در رده جلو بودند تماس گرفتم ، ابتدا بوسیله تلفن دستور عقب نشینی را به یکایک آنها ابلاغ کردم و گفتم دستور کتبی نیز فوراً فرستاده خواهد شد و برای آنکه حداکثر استفاده از تاریکی شب جهت عقب نشینی بشود لازم است فوراً واحدهای خود را برای اجرای دستور آماده کنید .

هنوز چند دقیقه از این ابلاغ تلفنی نگذشته بود که فرمانده گردان جناح راست سرگرد پیاده بدیعی با من وسیله تلفن ارتباط گرفت و گفت :

« بمحض اینکه دستور عقب نشینی را ابلاغ کردم افسران و درجه داران اعتراضاً اظهار داشتند ما شکست نخورده ایم تا مجبور به عقب نشینی شویم » .

ص: 444

در جواب گفتم شخصاً به ملاقات افسران و درجه داران خواهم آمد نظیر همین تلفن از فرمانده گردان جناح چپ رسید ، به او نیز همین جواب را دادم . بلافاصله در پاسگاه فرماندهی گردان حاضر شدم به افسران و درجه داران گفتم در عملیات نظامی همیشه عقب نشینی در نتیجه فشار یا شکست از دشمن نیست ، بلکه بعضی اوقات تطبیق عملیات با واحدهای همجوار و مانورها عمل عقب نشینی را ایجاب می نماید . در وضع حاضر طبق اطلاعات واصله متأسفانه از لحظه اول بمباران صبح سوم شهریور ماه لشگر تبریز به سرنوشت شومی گرفتار شده و تحت فشار سخت نیروی شوروی ممکن است تا این (ساعت ساعت 24 روز پنجشنبه ششم شهریور ماه ) بکلی نابود شده باشد ، پس می توان پیش بینی نمود قوای شوروی که روی محور تبریز - مراغه - میاندوآب بلامانع پیشروی کرده اند قریباً از طرف جنوب دریاچه رضائیه را دور زده ما را در محاصره قرار دهند و در این صورت نابودی ما حتمی است . بنابراین اجرای مانور عقب نشینی چنانچه سریعاً و با نظم صحیح انجام و بخوبی اداره شود ممکن است نجات یابیم .

لازم است بدون اتلاف وقت واحدهای خود را برای اجرای این عمل آماده و سعی کنید حتی المقدور حداکثر استفاده از تاریکی شب بعمل آید چون اداره واحدها در عقب نشینی بسیار مشکل و دقیق است باید سعی کنید عقب نشینی به فرار و بی نظمی تبدیل نشود ... عقب نشینی از ساعت 2/30 روز پنجشنبه ششم شهریور ماه شروع گردید .

در ساعات اولیه ، این عقب نشینی با استفاده کامل از تاریکی شب اجرا شد ولی پس از گذشتن از رضائیه و ادامه عقب نشینی بطرف بالانش هوا روشن شد و اشکال عقب نشینی در این بود که اولاً زمین باز بود ، یعنی هیچگونه پوششی جهت استتار واحدها از دید هوائی دشمن وجود نداشت ، ثانیاً واحدهائی که پای بند جاده بودند می بایستی از جاده منحصر بفرد رضائیه - مهاباد استفاده نمایند . موقعی که هوا روشن شد و واحدها مشغول عقب نشینی بودند هواپیماهای شوروی در فضا ظاهر گشتند و افراد واحدها فوراً برای استفاده از زمین و حفاظت

ص: 445

خود از خطرات بمباران هوائی و آتش مسلسل پراکنده شدند تعجب در این بود که هواپیماهای شوروی هیچگونه مزاحمت و خطری برای واحدها ایجاد نکردند و پس از چند دقیقه پرواز در بالای سر واحدها مراجعت کردند . عقب نشینی مجدداً نظمی بخود گرفت ، واحدها بحرکت خود ادامه دادند و پرواز هواپیماهای شوروی تا ظهر چندین بار تکرار شد .

مقارن ظهر روز پنجشنبه ششم شهریور ماه واحدها به منطقه باراندوز چای ( 20 کیلومتری جنوب رضائیه ) رسیدند از طرف اهالی برای افسران غذا تهیه شده بود . موقعی که افسران مشغول صرف غذا بودند افسر رابط از راه رسید دستور کتبی فرمانده لشگر را به سرهنگ جلالی قاجار فرمانده هنگ سوار رضائیه که ارشد افسران لشگر بود داد و سرهنگ جلالی قاجار آن دستور را برای افسران حاضر به این شرح قرائت نمود :

« ارتش شاهنشاهی ترک مخاصمه کرده لازم است واحدها بمحض ابلاغ این دستور با استفاده از کوتاهترین راه به سربازخانه خود باز گردند و واحدها مشغول اجرای برنامه تعلیماتی خود شوند . »

پس از قرائت امریه فرمانده لشگر سرهنگ جلالی قاجار برای اجرای این امریه شورای نظامی از عموم افسران حاضر تشکیل داد . منظور او این بود که از نظریه کلیه افسران مطلع شود و عموم افسران به اجرای امریه نظر موافق دادند .

ولى من نظریه کاملاً مخالفی داشتم چون دستور کاملاً یکجانبه بود و معلوم نبود نیروی شوروی چه رویه ای اتخاذ خواهد کرد . نظر من این بود که واحدها به سر باخانه ها باز نگردند و در مدخل دره قاسملو ( در جنوب بالانش واقع شده ) که از لحاظ موقعیت نظامی و دفاعی بی نظیر است مستقر گردند . دره قاسملو بطول 40 کیلومتر است و امتداد آن تقریباً شمالی – جنوبی است و انتهای جنوبی این دره به منطقه سلدوز و اشنویه منتهی می گردد . این دره فوق العاده سخت و کوهستانی است و دفاع از آن بسیار آسان است و اگر خوب دفاع شود تقریباً غیر قابل نفوذ است و از طرف دیگر چون در نزدیکی بالانش واقع شده و محال باراندوز

ص: 446

چای از لحاظ منابع طبیعی بسیار غنی است می توان مایحتاج واحدها را به آسانی تدارک نمود .

من معتقد بودم پس از استقرار در دره قاسملو پیک نظامی نزد فرمانده نیروی شوروی فرستاده شود ترک مخاصمه ارتش شاهنشاهی را به اطلاع او برساند و از نیات و رویه نیروی شوروی اطلاع حاصل نماید .

بالاخره پس از بحث زیاد در اطراف اجرای امریه سرهنگ جلالی قاجار اظهار داشت چون ما نظامی هستیم و تابع امر لذا این دستور را اجرا می کنیم و فوراً دستور حرکت واحدها بطرف سر بازخانه ها صادر گردید و تأکید شد واحدها سعی کنند تا قبل از تاریکی شب به سربازخانه خود برسند . پس از صدور این دستور من بطور خصوصی به سرهنگ جلالی قاجار اظهار داشتم :

« اجرای این دستور بی شباهت به فرستادن گله گوسفند به سلاخ خانه نیست » واحدها بتدریج در ساعات اول شب به سربازخانه های خود رسیدند و استقرار یافتند و در آن شب کلیه افسران و درجه داران در سربازخانه های خود ماندند .

تیراندازی ژاندارم دروغ محض می باشد و نیروی شوروی دستور داشت در موقع ورود به شهر رضائیه نهایت خشونت را با ترور مردم بی سلاح و ایجاد ارعاب بعمل آورد .

یگانه راه جلوگیری از این عمل وحشیانه و قتل عام مردم بی سلاح تصمیمی بود که سرهنگ جلالی قاجار اتخاذ نمود و آماده شد شخصاً به اتفاق پیک نظامی و پرچم سفید به استقبال نیروی شوروی و ملاقات با فرمانده آن بشتابد تا بتواند از عمل غیرانسانی آنها جلوگیری کند .

در موقع عزیمت پیک نظامی من در مقابل در سربازخانه که کاملا مقابل خیابان پهلوی رضائیه قرار دارد ایستاده بودم و حرکت پیک نظامی را که بخوبی مشاهده می شد تعقیب می کردم که ناگاه صدای رگبارهای مسلسل شدیدتر شد و دیدم پرچم سفید پیک نظامی بوسط خیابان پهلوی پرتاب شد و معلوم گردید هدف این رگبارها پیک نظامی بوده است . سرهنگ جلالی قاجار هم مورد اصابت گلوله واقع ونقش بر زمین شد . تیر به پای او اصابت کرده بود . این افسر شریف مدتها بستری شد و تا آخر عمر از یک پا ناقص گردید .

با مشاهده این جریان تکلیف ما روشن بود که چه باید بکنیم ؟ همه افسران همصدا و فریاد کنان به افراد دستور دادیم اسلحه بردارید ، هر کس از جان خود دفاع نماید .

در این هنگام قسمتهای مقدم نیروی شوروی به سربازخانه نزدیک می شد . تیراندازی با تفنگ و رگبارهای مسلسل آنها کماکان ادامه داشت . زد و خورد در داخل سر بازخانه شروع شد و بتدریج که نیروی شوروی وارد سربازخانه شده پیش می رفتند سربازان ما بطرف مغرب سربازخانه عقب نشینی می کردند .

خوشبختانه در غرب سربازخانه و بفاصله کمی از آن توتستان وسیعی با درختان بسیار کهن واقع بود که افراد ما توانستند از این توتستان بمنظور مقاومت و جلوگیری از پیشروی نیروی شوروی استفاده کنند و پیشروی شورویها بعلت مقاومت شدید افراد ما متوقف شد حتی مجبور به عقب نشینی بطرف سر بازخانه

ص: 448

شدند و تیراندازی تقریباً خاموش شد و دیگر ما چاره نداشتیم جز آنکه بطرف محال دشت و مرگور که بین رضائیه و ارتفاعات مرز ترکیه قرار دارد برویم ...

از روز جمعه هفتم تا روز چهارشنبه 12 شهریور ما توانستیم با سختی و عسرت با عده معدودی افراد که فقط به تفنگ مسلح بودند در ارتفاعات غربی رضائیه ( محال دشت و مرگور ) بسر بریم و برای آنکه از خطرات هوائی و نیروی موتوری شوروی مصون بمانیم مجبور بودیم چندین مرتبه در روز محل خود را تغییر دهیم .

علت اینکه چند روزی در محال دشت و مرگور بحال انتظار بسر می بردیم این بود که شاید از تهران کمکی برسد ، شاید بموجب عهدنامه سعد آباد از طرف همپیمانها بما کمک شود ، غافل از اینکه لشگرهای تهران همان روز سوم شهریور ماه بکلی متلاشی شده است و از طرف دیگر انگلیسیها در روز سوم شهریور از کشور به اصطلاح هم پیمان ما عراق به خاک ایران حمله کرده اند !

پاسگاههای مرزی ترکیه مراقب اعمال ما در آن منطقه مرزی بودند و ما نیز با آنها ارتباط داشتیم و از فرمانده پاسگاه ترکیه بوسیله نامه سئوال کردیم اگر ما تحت فشار قرار بگیریم و مجبور شویم آیا پاسگاههای مرزی ترکیه به ما اجازه خواهند داد وارد خاک ترکیه شویم یا خیر ؟ فوراً به ما جواب دادند مرز ترکیه به روی سربازان ایرانی باز است و کشور ترکیه مثل وطن دوم شما است و شما ایرانیها برادران ما هستید .

با دریافت این جواب خیلی خوشوقت شدیم و فکر ما تا اندازه ای راحت شد .

انسانیت و جوانمردی برادران ترک هم کیش ما که حاضر بودند با آغوش باز و محبت از ما پذیرائی کنند هیچوقت فراموش نخواهد شد و همواره موجب کمال امتنان و سپاسگزاری خواهد بود .

بنظر می رسد که هرگاه به پیشنهاد من مبنی بر استقرار در دره قاسملو اعزام پیک نظامی نزد فرمانده نیروی شوروی و اعلام ترک مخاصمه عمل می شد

ص: 449

زد و خوردهای مذکور و عواقب نامطلوب بعدی به احتمال قوی روی نمی داد .

پناهندگی بنمائیم ( خوشبختانه قبلاً این اجازه کسب شده بود ) برای افرادی که تا موقع با ما بودند تشریح کردم که ما به خاک ترکیه خواهیم رفت و آمدن به ترکیه اجباری نیست هر کدام که مایل باشد می تواند همراه ما بیاید ، عده معدودی از افراد حاضر شدند با ما همراهی کنند .

برای آنکه در موقع ترک ایران و ورود به خاک ترکیه مورد خدعه و نیرنگ قرار نگیریم ، همچنین برای راهنمایی و اطمینان بیشتر از سید فهیم آل گیلانی خواستیم که شخصاً و به اتفاق برادران و پسرانش تا مرز ترکیه با ما همراهی کنند . او خواهش ما را پذیرفت و در معیت ما حرکت کرد . بهترین راه و نزدیکترین پاسگاه مرزی ترکیه در آن منطقه در گردنه هلانه واقع است و برای وصول به آن باید از یک راه باریک مال رو کوهستانی استفاده کرد و پاسگاه مرزی ترکیه در روی خط الراس مرزی در محل گردنه هلانه قرار دارد .

با راهنمائی محلی که آشنائی کامل به منطقه داشت و از بستگان سید فهیم بود پیاده براه افتادیم . موقعی که آفتاب طلوع کرد ما به بالای گردنه هلانه نزدیک پاسگاه مرزی ترکیه رسیده بودیم .

بمحض رسیدن به پاسگاه مرزی ترکیه فرمانده پاسگاه که یک نفر افسر جزء بود به استقبال ما آمد ، احترامات نظامی بجا آورد ، پس از قدری استراحت ما را به یکی از دهات نزدیک پاسگاه مرزی ترکیه هدایت کرد ، تا ظهر در آن دهکده استراحت کردیم ، پس از صرف ناهار مأمورین مرزی ترکیه ما را بطرف مرکز فرماندهی گردان مرزی که در قصبه یوکسک اوآ ( دیزه گوار سابق ) بود هدایت کردند .

***

پس از دو روز راه پیمائی به یوکسک او آرسیدیم . با فرمانده گردان مرزی ملاقات کردیم و مدت 24 ساعت مهمان گردان مرزی بودیم . پس از یوسک اوآ ( مرکز فرماندهی گردان مرزی ) مقصد ما شهروان یعنی مرکز لشگر بود . در معیت مأمورین ترکیه پس از سه روز راه پیمائی به شهروان وارد شدیم و قبل از ورود ما

ص: 451

به شهروان سرهنگ سوار نصرت الله بایندر فرمانده هنگ سوار شاپور و عده ای ازافسران و افراد هنگ از مرز شاپور وارد خاک ترکیه شده در شهروان بودند .

همچنین سرهنگ پیاده نیک نژاد فرمانده هنگ ماکو و عده ای از افسران و افراد هنگ از طریق سیه چشمه وارد خاک ترکیه شده به شهروان آمده بودند و ما نیز در آنجا به آنها ملحق شدیم . سه روز در شهروان اقامت کردیم ، در این مدت مهمان فرمانده لشگروان بودیم ، برادران ترک پذیرائی گرمی از ما بعمل آوردند .

سرهنگ نصرت الله بایندر فرمانده هنگ سوار شاپور که ارشد افسران حاضر بود فرماندهی را بعهده گرفت .

برنامه حرکت ازوان تنظیمی لشگر وان از این قرار بود :

افسران و افراد سوار از شمال دریاچه وان بطرف دیار بکر اعزام شدند وافسران و افراد پیاده نظام بوسیله کشتی از روی دریاچه وان بطرف بندر غربی دریاچه وان بنام تاتوان عزیمت کردند . از بندر تاتوان بوسیله کامیونهای ارتش ترک به صوب دیار بکر حرکت کردیم و در اواخر شهریور 1320 به دیار بکر وارد شدیم ، بمحض ورود به دیار بکر یک سربازخانه در اختیار ما گذاشتند . ترکها کلیه پناهندگان سیاسی و نظامی زمان جنگ را که عده آنها خیلی زیاد و از ملل مختلف تشکیل شده بود در شهر سیواس جا داده بودند ولی برای اقامت ما دیار بکر را انتخاب کردند .

مقامات ترکیه اظهار داشتند چون در شهر سیواس ما مجبوریم مقررات پناهندگی را خیلی سخت و دقیق درباره پناهندگان اجرا کنیم لذا نخواستیم افسران و سربازان ایرانی تحت شرایط و مقررات سخت قرار گیرند و جهت آسایش و رفاهیت بیشتر آنان را در دیار بکر جا دادیم . این موضوع ما را نسبت به صمیمیت برادران ترک بیش از پیش امیدوار و مطمئن ساخت .

افسران جزء و افراد ما در سربازخانه مستقر شدند افسران ارشد در مهمانخانه های شهر جای گرفتند .

ص: 452

کلیه افسران جهت صرف ناهار و شام مانند افسران ترک از باشگاه افسران سپاه استفاده می کردند .

در آن تاریخ در دیار بکر ( مرکز سپاه سوم ارتش ترک ) فقط واحدهای کوچکی از سپاه مستقر بود ولی سازمان تدارکاتی سپاه خیلی مفصل و معظم بود علاوه بر اینکه تهیه خوار بار و دارو را بعهده داشت دارای کارخانه های کفاشی ، خیاطی ، سراجی ، آهنگری و نجاری بود و کلیه مایحتاج سپاه را تهیه و تأمین می کرد .

باشگاه افسران سپاه در بنای بزرگ و مجللی که برای همین منظور ساخته شده بود قرار داشت .

یکی دو روز پس از استقرار در دیار بکر سرهنگ بایندر که سمت فرماندهی عده را داشت با وزارت جنگ و ستاد ارتش در تهران تماس گرفت ورود عده را که شامل 80 افسر و 1000 درجه دار و افراد بود به دیار بکر اطلاع داد .

سفیر کبیر ایران ( انوشیروان سپهبدی ) را نیز مطلع ساخت . بلافاصله از تهران جواب دریافت شد و این تماس مرتباً تا آخرین روز اقامت ما در دیار بکر با وزارت جنگ و ستاد ارتش برقرار بود .

ولی از طرف سفیر ایران در آنکارا کوچکترین اعتنائی نشد و آقای سپهبدی تا آخرین روز اقامت ما در دیار بکرنه به نامه های سرهنگ بایندر جواب دادند و نه به نامه های خصوصی اشخاص ، و حال آنکه همه ما انتظار داشتیم ایشان بمحض اطلاع از ورود ما به دیار بکر از آنکارا برای سرکشی و استفسار حال افسران و افراد به دیار بکر بیایند ولی حتی به نامه ها و تلگرافهای ما نیز ترتیب اثر نداده آنها را بلاجواب گذاشتند .

طبق برنامه تعلیماتی افراد سوار و پیاده بوسیله افسران و درجه داران در سربازخانه روزانه تحت تعلیم قرار می گرفتند ، البته این تعلیمات بدون اسلحه اجرا می شد و طبق مقررات پناهندگی نظامی کلیه وسائل تسلیحاتی ما در مرز تحویل

ص: 453

مقامات ارتش ترک شده بود . د ر موقع ورود به خاک ترکیه افسران و افراد ما به لباس تابستانی ملبس بودند و لباس زمستانی همراه نداشتند . با نزدیکی فصل زمستان که در آن منطقه سخت بود افسران و افراد ما به لباس زمستانی ارتش ترک ملبس شدند .

روزها در مواقع بیکاری و غالباً ساعت 7 بعد از ظهر که موقع پخش اخبار ایران و جهان از رادیوهای ایران ، برلن ، لندن بود در محلهائی که دوستان و آشنایان دیار بکری ما رادیو داشتند حاضر می شدیم و به اخبار گوش می دادیم . یک روز از برنامه فارسی رادیو برلن ( که گوینده آن بهرام شاهرخ بود ) این خبر شنیده شد : « هنگ ایران آزاد که به ترکیه آمده منتظر دستور پیشوا ( هیتلر ) است که در کدام جبهه داخل عمل گردد . »

منظور از هنگ ایران آزاد که بهرام شاهرخ در گفتار خود بیان کرد ما بودیم و این عنوان جدید و اخبار روزمره که اغلب به زبان فارسی از رادیو برلن راجع به ما پخش می شد باعث زحمت و نگرانی ما شده نزد مقامات ترکیه نیز سوءظن شدیدی نسبت به ما ایجاد کرده بود بطوری که از طرف ارتش ترکیه در این باره برای ما سخنرانی شد و حتی ما را سوگند دادند که مقررات پناهندگی را محترم بشماریم و از هرگونه تشبث سیاسی مبرا باشیم .

البته از ناحیه افسران و درجه داران و افراد ما بهیچوجه کوچکترین فعالیت سیاسی و تبلیغاتی و تماس با مقامات بیگانه در دیار بکر روی نداده بود بلکه حضور عده ای از افسران و افراد ارتش ایران در ترکیه وسیله خوبی جهت تبلیغات و بازیهای سیاسی به دست عمال خارجی داده بودند تا به نفع خود از آن بهره برداری کنند .

چون دوری و بی اطلاعی از ایران و اقامت چند ماهه در دیار بکر برای همه خسته کننده شده بود ، لذا تلاش همه جانبه این بود که وسیله ای فراهم شود تا به ایران مراجعت نمائیم ولی هیچگاه تلاشهای ما به نتیجه مطلوب نمی رسید زیرا مقررات پناهندگی ایجاب می کرد تا خاتمه جنگ در ترکیه بمانیم و متأسفانه راه نجاتی نبود تا اینکه خوشبختانه در نتیجه کوشش و مجاهدت نخست وزیر مجرب

ص: 454

ایران مرحوم ذکاء الملک فروغی در تاریخ نهم بهمن ماه سال 1320 پیمان سه جانبه ای بین دولتهای انگلیس و روس و ایران منعقد شد . طبق این پیمان دولت ایران با دول روسیه و انگلیس متحد گردید و دو دولت مذکور متعهد شدند که از ایران در مقابل هر تجاوزی از جانب آلمان یا هر دولت دیگر دفاع کنند و دولت ایران با دولتهای مذکور همکاری نموده راه آهن و جاده های کشور را جهت عبور لشكريان و مهمات در اختیار آنها قرارداد . نخست وزیر با عقد این قرارداد موفق شد به وضع اشغال نظامی مملکت از طرف روس و انگلیس جنبه دوستانه دهد و آن را بصورت ورود قوای دولتهای دوست به کشور در آورد و بموجب این قرارداد دولتهای انگلیس و شوروی و امریکا متعهد شدند منتهی تا شش ماه پس از خاتمه جنگ ایران را تخلیه نمایند . با عقد این قرارداد سه جانبه روزنه امیدی جهت مراجعت ما به ایران گشوده شد زیرا از تاریخ عقد این معاهده دولت ایران در جرگه متفقین قرار گرفت .

از اول اسفند ماه 1320 از طرف مقامات ترکیه اطلاع یافتیم که اجازه مراجعت به ایران بزودی برای ما صادر خواهد شد ، از این مژده همگی خوشحال شدیم .

در اوایل اسفند ماه هنگامی که عده ای از افسران در باشگاه افسران سپاه ترکیه حاضر بودند آقای قدیمی کاردار سفارت ایران در ترکیه از آنکارا به دیار بکر آمد که با سرهنگ بایندر درباره برنامه حرکت ما از ترکیه به ایران مذاکره نماید و ترتیب کار را بدهد .مأمورین ترکیه آقای قدیمی را به باشگاه افسران ( محلی که ما آنجا بودیم ) هدایت کردند .آقای قدیمی بمحض ورود به سالن باشگاه چون سرهنگ بایندر حضور نداشت بنا بر شناسائی قبلی بطرف من آمد و پس از سلام و تعارف مأموریت و قصد خود را اعلام داشت . به او گفتم باید با سرهنگ بایندر تماس بگیرد . آقای قدیمی خطاب به افسران حاضر در باشگاه اظهار داشت : جناب آقای وزیر ( مقصود آقای انوشیروان سپهبدی بود ) مرا مأموریت داده اند با آقایان افسران تماس بگیرم و درباره برنامه مسافرت به ایران از طریق سفارت اقدام کنم .

ص: 455

در اینموقع یکی از افسران جوان ( ستوان یکم پیاده روحانی ) صحبت آقای قدیمی را قطع کرده اظهار داشت : « آقای سفیر کبیر ظرف مدت ششماه که ما در اینجا بسر می بریم زحمتی بخود ندادند تا یک بار از آنکارا به دیار بکر بیایند و احوالی از 80 نفر افسر و 1000 نفر درجه دار و سر باز بپرسد و حتی حاضر نشدند به نامه های اشخاص پاسخ دهند ، بنابراین ما هیچگونه احتیاجی به اقدامات سفیر نداریم ... »

آقای قدیمی با شنیدن این جملات و اعتراض این افسر فوراً خداحافظی کرده سالن باشگاه را ترک کرد ...

بالاخره روز انتظار ما بسر آمد ، در تاریخ هفتم اسفند ماه 1320 برنامه و وسیله حرکت ما از دیار بکر به ایران توسط مقامات دولت ترکیه آماده شد ، ما را از دیار بکر بوسیله کامیونهای ارتش ترکیه به شهر ماردین ( که در جنوب ترکیه و مرز سوریه واقع شده و راه آهن اوریان اکسپرس از آن می گذرد ) حرکت دادند . در ماردین سوار قطار شدیم و پس از عبور از لصیبن در سوریه وارد خاک عراق شدیم . همه امیدوار بودیم و انتظار داشتیم در بغداد به ما اجازه توقف داده شود تا به زیارت عتبات عالیات مشرف شویم ولی بمحض اینکه به ایستگاه کاظمین رسیدیم سربازان انگلیسی با مسلسل قطار ما را محاصره کردند و اجازه پیاده شدن در ایستگاه کاظمین را به ما ندادند . این عمل نفرت و انزجار شدیدی در بین افراد ما بخصوص متعصبین ایجاد کرد و ممکن بود منجر به حوادث نامطلوبی شود . پس از حرکت از کاظمین در ایستگاه بغداد هم اجازه پیاده شدن به ما ندادند و قطار ما پس از اندکی توقف در ایستگاه بغداد بطرف خانقین حرکت نمود . آقای نوری اسفندیاری سفیر ایران در بغداد می خواست در بغداد از افسران و افراد پذیرائی نماید ولی چون اجازه پیاده شدن در بغداد داده نشد لذا سفارت ایران وسائل پذیرائی را با زحمت زیاد در خانقین فراهم و آماده کرد و این موضوع خصوصاً پس از رفتار زننده سفارت ایران در ترکیه موجبات انبساط خاطر عموم را فراهم ساخت .

در روزهای بعد با اتوبوسهائی که از کرمانشاه به خانقین می رسید راهی

ص: 456

کرمانشاه و از آنجا عازم تهران و در تاریخ 25 اسفند ماه 1320 به تهران وارد شدیم ... »

پایان خاطرات شهریور ماه 1320 سرلشگر زنگنه

برای نظریه خودم که آمدن به عقب برای مانورد گردنه صائین بود بطوری که ناچار از مرکز کسب دستور کرد که بلافاصله جواب آمد که کوچکترین حرکتی نباید کرده شود که تا این حد مراعات می شد که بهانه به دست خصم نیفتد غافل از اینکه طبیعت ضعیف کش است و قوی را می پروراند ...

بعد از هجوم دو ابر قدرت به یک کشور ضعیف و انحلال ارتش ، گروهی بی اطلاع سخت به ارتش و ارتشیان تاختند ... من چنانکه گفتم در آنموقع رئیس رکن 3 لشگر اردبیل بودم که مرکب بود از دو هنگ پیاده که یک هنگ آن جديد التأسیس بود و تفنگ نداشت و هنگ پیادۀ دیگر به نام هنگ قهرمان مقدار زیادی از فشنگهای ذخیره اش برای تیراندازی هنگ جدید التأسیس مصرف شده بود و یک آتشبار 75 توپخانه و یک هنگ سوار در مشکین شهر ...گرچه هنگهای پیاده و آتشبار تو پخانه این لشگر به تهران آورده و در عشرت آباد مسکن گزید ...

روز سوم شهریور که ما اردبیل را تخلیه و بزحمت خود را به گردنه صائین رساندیم برای نان آن روز عده ای سر باز برای جمع کردن نان به دهات فرستادیم و قصد داشتیم درب انبار غله را شکسته و گندم بوداده به سربازها بدهیم که بعلت متلاشی شدن لشگر تبریز و ترس از محاصره و دستور رسیده از مرکز بطرف میانه عقب نشینی کردیم . پس از ترک مقاومت ، روسها تا تهران ، منزل به منزل ما را تعقیب می کردند . برای قضاوت خوانندگان گرامی جریان را بعرض می رسانم قبل از شهریور 20 که تاریخش به خاطرم نیست ولی من در دانشگاه جنگ مشغول تحصیل بودم که مانوری در جنوب شرقی تهران در ورامین انجام شد و شاگردان دانشگاه بعنوان بازرس در این مانور شرکت داشتند . پس از خاتمه مانور شرکت کنندگان در مانور یعنی لشگر 1 و 2 و بازرسان و کلیه امرا در کنار رودخانه جاجرود برای سان فرمانده کل قوا صف کشیده بودند و در راس صف ، امرای ارتش ایستاده بودند که فرمانده کل قوا برای سان آمد . بمحض رسیدن به سرصف که امراء بودند و عبور از حلوی آنها در مقابل ژنرال ژاندار فرانسوی که از افسران

ص: 458

برجسته فرانسه و در جنگ اول شرکت کرده بود و در ایران سمت ریاست دانشگاه جنگ را داشت توقف و سئوالی بشرح زیر نمود :

ارتش ایران در مقابل ارتش بیگانه چقدر مقاومت خواهد کرد ؟

ژنرال ژاندار چند ثانیه در فکر فرو رفت و بعد جواب داد 2 ساعت که فرمانده کل قوا از این سخن خوشش نیامد و رد شد . بمحض عبور فرمانده کل قوا امرای ارتش به ژنرال ژاندار گفتند این چه جوابی بود که دادی ؟ ولی ژنرال ژاندار با کمال خونسردی در پاسخ گفت این دو ساعت هم برای دلخوشی طرف بود ولی جواب حقیقی این سئوال هیچ بود زیرا تفنگ و مسلسل در مقابل تانک و زره پوش چه مقاومتی دارد ... »

داود امینی در کتاب « از سوم تا بیست و پنجم شهریور » دنباله مطلب را چنین نوشته است :

روشن نیست که سرتیپ قادری از این تلگراف خبر داشته است یا نه و سرلشگر مطبوعی توانسته است تلگراف رمز را بدست آورد یا نه .

در هر حال روز دوم شهریورماه یا برحسب تصادف یا از نظر پیش بینی حوادث ، فرمانده لشگر 15 خانواده خود را که در خردادماه بدیدن ایشان به اردبیل رفته بودند با یک اتوبوس و مقداری از اثاثیه منزل به تهران روانه می سازد و گویا خود فرمانده لشگر نیز تا سراب آنها را مشایعت می نماید ...

اوضاع برگشته و حالت جنگ برقرار است و لااقل باید به دفاع پرداخت افراد هنگ 11 تفنگ و کوله پشتی خود را برداشته و سربازخانه را که هدف نیروی هوائی بود تخلیه می کنند .

در این هنگام یک نفر ناشناس با اتومبیل رسیده و ورود نیروی همسایه را به قصبه نمین اطلاع می دهد .

حالا معلوم نیست فرمانده لشگر از مشایعت فامیل خود مراجعت کرده بودند یا نه . در هر حال فرمانده هنگ 11 سرهنگ حبیب الله صدیق که هم اسم فرمانده مستقیم خود بوده با دستپاچگی شگفت انگیزی دستور می دهد هنگ 11 با بقیه افرادی که در سر بازخانه بوده از بیراهه سر بازخانه را تخلیه و در ارتفاعات « شامبسی » موضع بگیرند .

پس از حرکت افراد هنگ کارکنان ستاد لشگر سرهنگ یکرنگیان و سرگرد کمال و سایر افسران و کارکنان ستاد با اسناد و مدارک موجوده ستاد لشگر حرکت کرده و در ضمن برخورد به افراد هنگ 11 که می خواسته اند طبق دستور فرمانده هنگ در موضع انتخابی مستقر شوند این محل را مناسب با وضعیت دفاعی تشخیص نداده و صلاح در آن می بینند که افراد هنگ 11 تا قشلاق عقب کشیده و آنجا به انجام یک رشته عمل تدافعی شروع نمایند .

ساعت 11 صبح فرمانده لشگر که از طرف سراب پیش می آمده در قشلاق افراد را بازدید و دستور می دهد هنگ بطرف ارتفاعات ( نیر ) حرکت کند . در موضع نیر گردان احتیاط نیز که در اردوگاه سرقین بود به هنگ ملحق می شوند و ساعت 7 بعد از ظهر پس از تقسیم خوار بار حرکت بطرف سرگردنه ( صائین قلعه ) که در 9 فرسخی اردبیل بود آغاز می شود .

راهپیمائی با سرعت عجیبی انجام شد و افراد هنگ ساعت 4 بعد از نصف شب به ( صائین قلعه ) رسیده و طبق امر فرمانده لشگر که ساعت 8 بعد از ظهر از اردبیل مراجعت و بطرف سراب رفته بود در همانجا موضع دفاعی اختیار می کنند .

پاسگاه فرمانده لشگر و ستاد لشگر 15 در سراب دایر و شروع به صدور

ص: 461

دستورات لازم می نماید .

فرمان

هنگ 11 قهرمان با استفاده از ارتفاعات صائین قلعه ، اردها ، نیشک ، نقاب به میانج عقب نشینی نمائید .

فرمانده هنگ پیش از حرکت دادن هنگ تصمیم می گیرد مقداری خواربار از هرجا هست تهیه نماید بهمین جهت یکنفر از افسران خود را به سراب

روانه و شرحی به رئیس شهربانی و دارائی و حوزۀ نظام وظیفه و امنیه نوشته و از آنها درخواست میکند که هر چه زودتر مقداری خوار بار تهیه و در اختیار افسر اعزامی بگذارند بدبختانه موقعی که افسر مأمور به سراب میرسد از رئیس ،شهربانی دارائی ،امنیه حوزه نظام وظیفه هیچ اثری موجود نبوده و در این شهر کوچک که جاده شوسه از وسط آن عبور می کند سکوت مطلق حکمفرما هیچکسی وجود نداشته است بجز یک قهوه چی پیرمرد . افسر مأمور پس از مختصر تلاش موفق به پیدا کردن رئیس پست و تلگراف شهر شده و در ضمن مختصر مصاحبه در می یابد که هنگام حرکت ستاد لشگر سایر مأمورین دولتی نیز فرار را برقرار ترجیح داده اند . بلافاصله از سراب مراجعت و ساعت 9 بعد از ظهر به موضع هنگ رسیده و با پیش بینی اینکه ممکن است هنگ به اجرای دستور ستاد لشگر شروع کرده باشد از بیراهه و نواحی کوهستانی پیش رفته و برحسب تصادف افراد هنگ 11 را در ناحیه کوهستانی پیدا و مراتب را به فرمانده هنگ اطلاع می دهد .

این هنگ در ضمن انجام عمل عقب نشینی با مشکلات زیادی از قبیل نبودن خواربار و نداشتن وسایل حمل و نقل کافی و غیره به محل اصلی خود میانج بود ، نرسیده در همان ارتفاعات رشته کوههای خلخال با پیش آمدهائی روبرو و در نتیجه عدم کاردانی فرمانده لشگر مربوطه و فرمانده هنگ از هم پاشیده و افراد اسلحه های خود را زمین ریخته و برای اینکه از گرسنگی جان ندهند هر کدام به گوشه ای متوسل می شوند و پرچم افتخار این هنگ که برای گرفتن آن شاید خون هزاران نفر از سربازان رشید هنگ قهرمان ریخته شده بود به دست جویانی سپرده می شود .

ص: 463

بلی این بود نتیجه اینهمه زحمات که برای تربیت و تشکیل ارتش در جریان 20 سال بکار برده شد ...

ستاد لشگر 15 در بستان هم توقف نکرده و چون اطلاع حاصل می کند که گردنۀ شبلی در خطر افتاده و سرلشگر مطبوعی بجای عقب نشینی به این موضع مهم دفاعی راه مراغه را پیش گرفته و واقعاً لیاقت و کاردانی خود را ثابت نموده است به میانج رفته و استقرار در این محل را نیز صلاح ندانسته از « قافلانکوه » عبور می کند .

جنگی که اصلاً رخ نداده بود ) به واحدهائی که اصلاً وجود خارجی نداشتند ابلاغ می شود و فرمانده لشگر 15 با افسران ستاد خود دست از پا درازتر به مرکز آمده و مراتب رشادت و کاردانی خود و ستادش را به آقای سرلشگر ضرغامی و شاه وقت اطلاع می دهد .

انجام گرفته و تنها یک اسواران مسلسل که عقب دار هنگ سوار بوده با جلوداران ستون شوروی مصادف و پس از زد و خورد مختصری با دادن تلفات مختصر به موضع اصلی هنگ می رسد .

هنگ سوار تا روز ششم شهریورماه در این ارتفاعات بود و با اینکه از حيث تهیه خواربار و وسایل زندگی افراد در زحمت بوده وظیفه خود را بخوبی انجام و پس از ابلاغ فرمان ترک مقاومت مانند سایر هنگها منحل و صاعقه کوچکی از جنگ سرنوشت آن را نیز معلوم می کند .

بطور کلی تلگرافی مبنی بر مقاومت رسیده و ستاد ارتش دستور داده بود که حسب الامر شاهانه اگر تجاوزی روی داد واحدها تا دستور ثانوی ایستادگی کنند ولی بطور صریح گفته گفته نشده بود که به چه وسیله و در کدام موضع باید این نقشه انجام گیرد و برای مواجهه با حملات هوائی چه تدابیری اتخاذ شود . به تجربه ثابت شده که در جنگهای امروز تنها دستور خشک و خالی نیازمندی فوری هزاران نفر افراد را که در هر دقیقه به صدها هزار فشنگ و مهمات و اسلحه و خواربار و وسایل بهداری و حمل و نقل سریع برای تعرض و عقب نشینی احتیاج دارند برطرف نخواهد ساخت . تنها گفتن اینکه ستاد ارتش تلگراف رمزی مخابره و دستور می دهد مقاومت کنید کافی نیست .

رئیس ستاد ارتش وقت واقعاً اگر از نظر جنگی قضایا را مورد بررسی قرار می داد لازمه اش این بود که پیش از وقت به فکر تقویت پادگانهای خارج از مرکز باشد و همین عدم توجه بهترین دلیل است که ما در هیچ موقعی به جنگ با همسایه های خود حاضر نبوده ایم و مقاومتهای محلی مختصر پادگانهای مرزی و سایر واحدها را نباید چنین تعبیر کرد که ارتش ایران هنگام تجاوز به یک سلسله جنگهای منظمی دست زده است . این حرفها نه تنها در کشور ما که جنگی نکرده مورد تصدیق نیست بلکه از نقطه نظر منطق جنگ امروز در هیچ جای دیگر دنیا نیز نباید مورد توجه قرار گیرد .

در هر حال پادگانهای لشگر یازدهم گیلان پس از این واقعه و انجام یکرشته عملیات در روز 6و7 شهریورماه به سرنوشت سایر لشگرهای خارج از مرکز دچار و فرمانده لشگر با ستاد خود به مرکز رهسپار می شوند .

گذشت » چنین نوشته است :

« صبح دوشنبه سوم شهریور 1320 کشتیهای جنگی شوروی به گیلان و طوالش حمله کردند . عده ای هم ساعت 4 بعد از نصف شب در طوالش پیاده شده بودند از صبح دوشنبه تا ساعت 10 صبح پنجشنبه 6 شهریور ارتش شوروی از هوا و دریا حمله کردند ولی نیروی دولتی ایران به فرماندهی سرتیپ قدر با نداشتن وسایل و اسلحه حتی توپهای ضدطیاره و کشتی در مقابل توپهای دریائی با تفنگ برنو و مسلسل دفاع می کردند ...

صبح 5 شنبه 6 شهریور از تهران دستور ترک مقاومت رسید . شب جمعه به دستور مجد ( فرماندار رشت ) چراغهای شهر و دهات که چهارشبانه روز خاموش بود ، دستور روشن شدن دادند . سربازها به سربازخانه های خود مراجعت کردند و وضعیت صورت عادی بخود گرفت و اینطور وانمود می شد که قضایا بین تهران و مسکو حل شده است .

صبح جمعه هفتم شهریور ناگهان طیارات شوروی در افق دریای خزر پیدا و با کمال شدت حملات خود را شروع و در مقابل سکوت ( و عدم مداخله سربازان ایرانی که دستور ترک مقاومت داده شده بود ) شهرها و قصبات و دهات را بمباران کردند و چون به مردم اطلاع داده شده که دستور ترک مقاومت داده شده ، از این جهت بمحض اینکه طیاراتی را در هوا می دیدند بجای فرار و مخفی شدن ، از خانه های خود بیرون آمده گردهم جمع ، بتماشا مشغول می شدند . طيارات شوروی از این اجتماعات و عدم مداخله سوء استفاده کرده علاوه بر بمب و نارنجک تا ارتفاع پنجاه متری سطح زمین پائین آمده و مردم بیچاره بیدفاع را از زن و مرد و بزرگ و کوچک هدف قرار داده و آن بد بخت ها را می کشتند .

در این حملات ترک مقاومت دویست و سه نفر از سر باز و اهالی در شهر رشت و هفت نفر در بندر پهلوی و 29 نفر در لاهیجان کشته شدند .

در بندر پهلوی و سواحل دریای گیلان چون مقاومتی طبق دستور مرکز نمی شد قوای شوروی پیاده شدند .

ص: 468

سرهنگ تقی فرخ رئیس ستاد ارتش گیلان مأموریت یافت به بندر پهلوی رفته شورویها را ملاقات کرده و به آنها بگوید چون دستور ترک مقاومت رسیده ما با شما جنگ نداریم چرا بی جهت مردم را می کشید ولی ارتش شوروی سرهنگ و افسران دیگر را که همواره بیطرف بودند برخلاف قوانین بین المللی اسیر کرده و قوای خود را پیاده بطرف رشت حرکت دادند و با آنکه به آنها گفته شده و عملاً هم دیده بودند که از طرف قوای ایران دفاعی نمی شود معذلک طیارات شوروی شهرها و دهات را با کمال سختی و شدت هر چه بیشتر بمباران کرده تیراندازی می نمودند .

چون در سال 1299 شهر رشت به دست بلشو یکها و متجاسرین غارت شده بود ، به این جهت بی نظمی غریب ایجاد و تمام مردم از زن و مرد و بزرگ و کوچک ، ارباب و رعیت ، کاسب و زارع خانه های خود را ترک و به سمت کوهستان و شهر قزوین فرار می کردند .

ساعت 11 صبح مجد ( فرماندار ) به تلفنخانه رشت آمد و با فروغی رئيس الوز را خواست صحبت کند در تلفنخانه کسی نبود و همه فرار کرده بودند و بزحمت یک نفرتلفنچی پیدا شد و منزل فروغی را گرفت و یکی از پسرهای فروغی پای تلفن آمد . مجد اظهار داشت که ما طبق دستور مرکز ترک مقاومت کرده ایم ولی روسها شهرها و دهات را بمباران می کنند و عده زیادی را هم کشته اند . آیا مجدداً مقاومت کنیم یا بدون مقاومت در شهرها بمانیم ؟

فروغی چنین پاسخ داد :