اگر تاج خواهی ربود از سرم *** یکی لحظه بگذار تا بگذرم

(نظامی)

تاریخ بیست سالۀ ایران (جلد سوم)

ص: 2

﴿ وَ النَّاشِرَاتِ نَشْراً﴾

( سورۀ مرسلات- آیه سوم)

چاپ اول: 1325

چاپ دوم: 1357

چاپ سوم: 1362

از این کتاب پنج هزار نسخه

در چاپ خانه محمد علی علمی به طبع رسید

حق چاپ محفوظ است

خیابان انقلاب نرسیده به پارک دانشجو پلاک 1092

ص: 4

26 - منطقۀ بحری یا قرار داد سن ژرمن...348

27 - فوت حاج شیخ عبد النّبی نوری و واقعه مسجد شاه...353

28 - ترمیم کابینه...356

29 - بمباران مدینه و انعکاس آن...365

30 - علت تأخیر ناگهانی مراجعت احمد شاه بایران...368

31 - چگونگی بلوای نان...370

32 - اغفال وليعهد...384

34 - چگونه سیاسیّون شوروی را اغفال کردند...385

34 - استعفاى مؤتمن الملك از ریاست مجلس...389

35 - تدارک و پیش بینی های لازمه برای تغییر سلطنت...391

اجتماعات مدرسه نظام...395

جلب موافقت نمایندگان مجلس...296

جلسه هفتم آبان...400

قتل واعظ قزوینی مدیر روزنامه نصیحت...418

جلسه تغییر سلطنت...421

36 - ابلاغ مادۀ واحده...468

37 - اخراج ولیعهد...470

38 - قانون اساسی در نظر سلطان احمد شاه لا يتغيّر مي رسيد...377

39 - سلطنت انتخابی...479

40 - ابلاغیّه وزارت خارجه...480

41 - ابلاغیّه رئیس حکومت موقتی...482

42 - انتخابات مجلس مؤسسان...484

43 - آئین نامه مجلس مؤسسان...488

مجلس مؤسسان...493

فهرست اسماء...از صفحه 587 تا صفحه 600

ص: 7

عکس

ص: 8

مخصوصی اتّخاذ كرده و غالباً از رقابت بین روسیّه و عثمانی با ایجاد سیاست موازنه و گاهی با انعقاد پیمان عدم تعرّض و اظهار تمایل بیکی از دو طرف و گاهی هم از برکت قدرت نظامی خود حسن استفاده نموده و مانع از تجزیۀ کشور شاهنشاهی ایران می گردیدند. ولی پس از تشکیل سلسلۀ قاجاریّه و دست یافتن انگلیس ها بکشور هندوستان، وضع سیاسی ایران تغییر نمود و از آن پس ایران دارای سر نوشتی تازه و وضعی نوین گردید و بر اثر ایجاد این موقعیّت مخصوص، کشور شاهنشاهی ایران دچار صدمات و بلیّاتی عظیم شده و همواره مورد حملات کشور های استعمار طلب شمالی و جنوبی قرار گرفته است، چه انگلیس ها نمی خواستند در همسایگی هندوستان، کشور مقتدری وجود داشته باشد زیرا اگر در همسایگی هندوستان کشور نيرومندى وجود داشت آن ها نمی توانستند بآسانی از هندوستان حراست نموده و از آن سرزمین زر خیز استفاده برند و تصوّر می نمودند دائماً منافع آن ها از طرف ایران مورد تهدید و خطر قرار خواهد گرفت. بنا بر این نهایت جدّیّت را بعمل می آوردند که از قدرت و نیروی ایران کاسته شود و بهترین طریقۀ اجرای این مقصود هم تجزیه شاهنشاهی ایران بود.

از طرف دیگر امپراطوری روسیّه که چشمش از جنگ های برق آسای نادر شاه افشار خیره شده و هم چنین از جنگ های رشیدانۀ آغا محمّد خان قاجار باهمیّت و تأثیرات احتمالی ارتش ایران پی برده بود، جداً می کوشید که از قدرت نظامی ایران کاسته قطعاتی از خاک کشور ایران ضمیمۀ امپراطوری روسیّه شود تا اجرای نقشۀ دست یافتن بخلیج فارس و وصول بآب های گرم تسهیل گردد.

امپراطوری عثمانی نیز که سال های دراز گرفتار مخاصمات با سلاطین سلسلۀ صفویّه بود و ضربت های سختی را که از نادر شاه افشار خورده بود هنوز بخاطر داشت، علاقمند بود که بهر صورتی هست از قدرت ایران کاسته شود تا دیگر از طرف ایران نگرانی نداشته باشد.

در نتیجۀ این ملاحظات هر يك از امپراطوری های هم جوار ایران بفکر تجزیۀ

ص: 10

ایران افتاده مقدّمات آن را فراهم ساختند و بالاخره در چند نوبت قسمت های مهمّی از کشور شاهنشاهی ایران را منتزع نموده بامپراطوری روسیّه و انگلستان ضمیمه کردند. تجزيۀ قفقازیه، افغانستان و قسمت عمده ترکستان شرقی ، بلوچستان از ایران طبق همین نظر و سیاست بوده است.

عهد نامۀ « ترکمن چای » نفوذ دربار تزار را در دربار ایران بدرجۀ محسوسی افزایش داد و از طرفی چون هدف اصلی روسیّۀ تزاری رسیدن بخلیج فارس بود، از این رو انگلستان از ازدیاد نفوذ روسیّۀ تزاری در ایران مشوّش و مضطرب بود و نهایت جدّیّت را بعمل می آورد که از راه دیگر نفوذ سیاسی خود را در ایران توسعه دهد و بر رقیب نیرومند خویش پیشی جوید. بهمین لحاظ از این تاریخ رقابت و اختلاف نظر شدیدی بین دو امپراطوری روسیّه و انگلیس بر سر ایران آغاز شد، بطوري كه هر يك می کوشید بنحوی منافع خود را در ایران بیش از حریف تأمین کرده باشد. سلاطین قاجاریّه نیز در بعضی مواقع از این رقابت ها و اختلاف ها استفاده نموده سیاست توازن را پیش می گرفتند و از برکت بر قراری این سیاست، تا حدّی از تعرّض دو همسایه مصون مانده در راه حفظ سلطنت خود گام های لرزان بر می داشتند و هر وقت اختلافات موجود میان روسیّه و انگستان مرتفع می شد، ایران دچار صدمات و آسیب های سخت می گردید.

عهد نامۀ « ترکمن چای» سلطنت را در خانوادۀ عبّاس میرزا تضمین نموده و بهمین علّت هم چنان که گفتیم روسیّۀ تزاری در دربار ایران نفوذ زیادی بهم رسانده بود . امّا انگلیس ها که نمی توانستند نفوذ روسیّۀ تزاری را در دربار ایران ملاحظه نمایند همواره می کوشیدند که آن را متزلزل و محدود سازند. بنابراین نقشۀ مسابقۀ «کورس» امتیازات در ایران و دفاع سیاسی یا مشروطیّت ایران از طرف آن ها طرح و بموقع اجرا گذاشته شد. منظور از دفاع سیاسی یا مشروطیّت ایران این بوده که بوسیلۀ مجلس شورای ملّی از حدود اختیارات شاه و بالنّتیجه از نفوذ روسیّۀ تزاری

ص: 11

در دربار ایران کاسته و از اعطاء امتیازات بروسیه تزاری و سایر کشور ها جلو گیری نموده باشند. (1)

مبارزۀ بین روسیّۀ تزاری و انگلیس هم چنان در ایران ادامه داشت تا سال 1907 که قرار داد تقسیم ایران بسه منطقه ( منطقۀ شمالی تحت نفوذ روسیّه ، منطقۀ جنوبی تحت نفوذ بريتانيا و منطقۀ مرکزی یا بی طرف، تحت حکومت مرکزی ایران) میان روسیّه و انگلیس منعقد شد، انتظار می رفت که دیگر اختلاف نظر و رقابت بين دو حریف دیرین بر طرف گردد؛ ولی دیری نپائید که انگلیس ها متوّجه اشتباه خود شده در یافتند که تقسیم ایران زیان های دیگری برای آن ها ببار خواهد آورد. بنا براین، اختلاف سابق نه تنها مرتفع نگردید، بلکه رو بتزاید گذاشت تا این که جنگ بین الملل در سال 1914 در گرفت و موّقتاً سازشی بین آن دو حاصل شد و بر اثر این توافق نظر عهد نامه های سرّی سال 1915 بین طرفین منعقد گشت که ایران را طبق آن پیمان بصورت تحت الحمایه در آورده بین خود تقسیم کنند. (2)

در سال 1917 آتش انقلاب روسیّۀ تزاری مشتعل گردید و کاخ استبداد امپراطوری تزار و خانوادّ رومانوف ها سرنگون شد. انگلیس ها همین که حریف دیرین و نیرومند خود را از پا افتاده دیدند، تصمیم گرفتند که کاری کنند تا برای همیشه خیال شان از جانب ایران راحت شود.

اگر حوادث بین المللی بصورتی جز آن که بود جریان می یافت و نفوذ همسایۀ شمالی که از پیش طبعاً موجب حفظ موازنۀ سیاسی بین دو همسایۀ شمالی و جنوبی بود بر اثر انقلاب اکتبر 1917 کاسته نمی شد، سلطان احمد شاه ممکن بود تخت و تاج خود را حفظ نموده و از میراث اجدادی خویش محروم نگردد.

ص: 12

مطّلعین عقیده داشتند از روزی که معاهدۀ ترکمن چای سلطنت را در نسل عبّاس میرزا منحصر شناخت و قدرت امپراطوری تزار را ضامن این پیمان ساخت در نخستین فرصتی که پیش آید نفوذ انگلیس ها برای انقراض قاجار تجهیز خواهد شد و هر زمان مقتضی باشد ضربت های سخت و مخرّب انگلستان ، بنیان سلطنت قاجار را متزلزل خواهد ساخت و روی همین اصل است که آشنایان برموز سیاست، عقیده دارند که حمایت امپراطوری روسیّه از فرزندان عباس میرزا، عامل مؤثّری برای انقراض سلسلۀ قاجاریّه بوده است.

عامل مؤثّر تری که باعث شد انگلیس ها نظر فوق را زود تر و شدید تر بموقع اجرا گذارند، مخالفت سلطان احمد شاه با قرار داد نهم اوت 1919 بود. چنان که گفتیم انگلیس ها همین که حریف نیرومند خود را نا توان و از میدان بدر رفته دیدند ، در صدد بر آمدند از طرف ایران برای همیشه خاطر خود را آسوده نمایند و تا دولت نیرومند جدیدی جایگزین امپراطوری روسیّه نشده ، منافع خود را برای همیشه تأمین سازند تا اگر در روسیّه دولتی قوی بوجود آمد در مقابل امر انجام شده واقع گردد. بهمین نظر قرار داد 1919 از طرف انگلیس ها به ایران تحمیل گردید و تصوّر می شد این قرار داد خیلی آسان و بدون سر و صدا در ایران بمرحله عمل گذاشته شود و آن ها بتوانند ایران را معناً بصورت یکی از مستعمرات خویش در آورند، ولی مخالفت امریکائی ها و فرانسوي ها و شخص سلطان احمد شاه و ملّت ایران، باعث گردید که مشکلات و موانعی در راه اجرای قرار داد مزبور ایجاد گردد.

انگلیس ها نیز متوجّه شدند که قرار داد از جهاتی غیر عملی است و آن ها می توانند با در دست گرفتن حکومت ایران، منظور خود را بطریق دیگری تأمین نمایند و روح قرار داد را در قیافۀ دیگری که چندان زننده هم نباشد حلول دهند. بنابرین قبلا راجع بایجاد چنین حکومتی با سلطان احمد شاه مذاکره کردند و حدود توّقعات خویش را گوش زد ساختند، ولی شاه ایران نه تنها روی خوشی نسبت بدرخواست های آنان نشان

ص: 13

نداد، بلکه جدّاً مخالفت نمود. امّا انگلیس ها که نمی توانستند از منظور خویش صرف نظر نمایند، بفكر منقرض ساختن سلسلۀ قاجار افتادند و بدین منظور بدون سر و صدا شروع باقدامات اساسی نمودند و چون حکومت جدید شوروی هم یکی از ارکان سیاست خود را عدم مداخله در ممالک شرق و مخصوصاً کشور های هم جوار قرار داده بود، انگلیس ها زود تر و بدون سر و صدا بمقصود رسیدند.

اوّلین قدمی که انگلیس ها در این راه برداشتند، کودتای 1299 بود که جریان آن در جلد اوّل این تاریخ بطور مفصّل بیان شده است.

پس از انعقاد عهد نامۀ 1921 میان ایران و شوروی و در خلال بر قراری حکومت کودتا ، انگلیس ها با سیاست تازه ای مواجه شدند. باین معنی که دولت جوان روسیّۀ شوروی مجدّداً وارد صحنۀ سیاست ایران گردید و رفته رفته در مقابل نفوذ انگلیس ها قدّ علم نمود. انگلیس ها برای آن که زود تر بمقصود خویش نائل گردیده و در مقابل دولت شوروی حکومت نسبتاً مقتدری در ایران تحت نظر خود بوجود آورده باشند، با يك مانور سیاسی و يك رشته فعّالیّت های وسیع، دست بکار فراهم نمودن مقدّمات انقراض سلسلۀ قاجار شدند که نگارنده چگونگی آن مانور و جریان آن را در کتاب «مختصری از زندگانی سیاسی سلطان احمد شاه قاجار» و درین دورۀ تاریخ بطور مفصّل آورده که اینک از نظر خوانندگان گرامی خواهد گذشت.

در این جا تذکار چند نکته را لازم می دانم :

نخست این که اگر در پاره ای موارد بعضی قضایا بتفصیل بیان شده و حتّی صورت مشروح مذاکرات مجلس نیز عیناً نقل گردیده، برای این بوده که جزئیّات قضايا بدون تحريف و يا كم و کاست از نظر خوانندگان گذشته باشد تا مطلب کاملا روشن شود و دیگر احتیاجی بتوضیحات جداگانه نباشد.

دوّم - بطوری که خوانندگان گرامی مسبوقند پس از شهریور در غالب جرائد جسته گریخته مطالبی راجع بوقایع بیست ساله منتشر شده و نگارنده غالباً آن سلسله مطالب را خوانده حال اگر اختلاف عقیده و اختلاف نظری بین نوشتجات

ص: 14

تاریخی این جانب با مقالاتی که در جراید منتشر شده مشاهده می گردد، نه از آن جهت است که بدون توّجه بآن سلسله مقالات شروع بتألیف این تاریخ کوده ام، بلکه بواسطۀ این بوده که اسناد و مدارک تاریخی این جانب حاکی از حقایقی بوده که در این تاریخ بیان شده و روی آن هم قضاوت شده است.

سوّم - برای آن که نسل های آینده آگاهی حاصل نمایند که در ضمن انتشار این دوره تاریخ نظر ارباب فضل و کمال دربارۀ آن چه بوده و چگونه آن را تلقّی کرده اند کلیّۀ تقریظ و انتقاد هائی که دربارۀ این دورۀ تاریخ شده است، همه را در مقدّمۀ هر جلد جمع آوری کردم، چنان که در جلد دوّم نظریّۀ روز نامه ها و مجلات وزین و آبرومند: امید - پند- داد - ستاره - کیهان - مهر ایران - آیندۀ ایران- سخن باطّلاع خوانندگان گرامی این تاریخ رسانيدم و اينك نظريۀ ساير جرايد مهّمی را که راجع باین دورۀ تاریخ پس از انتشار جلد دوّم ابراز نموده اند بنظر خوانندگان محترم می رسانم و ضمناً متذکر می گردم که منظور از نقل عین نظریّۀ آقایان مدیران و نویسندگان محترم جراید و مجلات وزین پایتخت در مقدّمۀ این جلد را نباید حمل بر خود ستائی و خود پسندی و خود نمائی نگارنده نمود، بلکه فقط برای آن بوده که اگر نسل های آینده بخواهند از چگونگی تأثیر انتشار این دوره تاریخ در حین انتشار و پس از آن آگاهی حاصل نمایند و ضمناً بدانند قضاوت نسل حاضر و ارباب فضل و اطلاع دربارۀ آن چه بوده است برای آن ها میسور باشد و کاملاً متوجّه گردند که این دوره تاریخ هنگام انتشار بر ارباب بصیرتو درایت عرضه گشته و هر يك هر نظری ( اعّم از نيك يا بد ) ابراز داشته اند عیناً نقل شده است.

اينك نظریّه جرایدی که پس از انتشار جلد دوّم ابراز نموده اند در دنبال این مقدمه بنظر خوانندگان گرامی می رسد و از ذکر و نقل نظریّۀ سایر جرایدی که دربارۀ جلد اوّل و بطور کلی راجع بتاریخ بیست ساله اظهار کرده اند، چون در جلد دوّم نظر آن ها نقل شده و غالبا نظر سابق خود را تایید نموده اند صرف نظر می شود.

تهران ، اسفند ماه 1324 شمسی ، حسین مکّی

ص: 15

ص: 16

به قلم: استاد عبد الرحمن فرامرزی

جلد سوم تاریخ بیست سالۀ ایران - به قلم آقای حسین مکی (1)

آقای حسین مکی مورخ شیرین قلم معاصر را همه می شناسند، او خود را با زبان قلم خویش به تمام ایران شناسانیده است. مکی زیاد کار می کند و خوب و مرتب. هر يك از اين سه صفت خود به تنهائی حسنی است که وقتی در یک نفر جمع شدند او را در ردیف مشاهیر گذاشته زنده نگه می دارند. مکی هنوز جوان است و بدین جهت بر قلم سنگین می آید که او را جزو مشاهیر بشمارد ولی هست. زنده هم خواهد ماند، کتب او ضامن بقای او هستند.

بنظر من از هر سه صفتی که در فوق ذکر کردیم مهم تر ابتکار اوست و چیزی که او را بدین سرعت مشهور کرده همان است که فهمیده است چه موضوعی مورد احتیاج مردم است. حوادث بیست سالۀ ایران مورد علاقۀ مردم است، مکی آن ها را جمع آوری کرده و تا کنون در سه جلد منتشر کرده و ظاهراً دو کتاب دیگر نیز نوشته است که باز مربوط بهمین تاریخ بیست ساله است، این تاریخ مورد علاقۀ مردم می باشد و ورود مکی در آن نشان می دهد که حسن ابتکار و قوۀ تشخیص روحیه جامعه در او به حد کمال است. ما یک بار دیگر نوشته ایم که آقای مکی با این تألیفات خود يك فراغی را پر کرده است. جای تاریخ مشروطیت ایران و تاریخ بیست ساله اخیر بسیار خالی بود مثل این که ایرانی ها

ص: 17

از قدیم به تاریخ خود علاقه زیادی نداشته اند زیرا از قدیم ترین دورۀ ایران، تاریخ جامعی راجع به ایران نوشته نشده و وقتی یک ایرانی بخواهد از سر گذشت نیاکان خود اطلاعی پیدا کند باید یکی از زبان های بیگانه را بداند. من یاد دارم قبل از این که استاد معظم آقای عباس اقبال آشتیانی برای مدارس متوسطه تاریخ بنویسد سخت ترین دروس وزارت فرهنگ تاریخ بود. زیرا آن هائی که زبان خارجی می دانستند در تاریخ مشرق کار نکرده بودند و آن هائی که به ادبیات و گذشته ایران سر و کار داشتند تاریخ مرتب جامعی در دست نداشتند . اقبال خدمتی کرد که امروز کم تر کسی اندازۀ آن را می داند. خدمات مرحوم کسروی را نیز راجع بتاریخ مشروطیت نباید فراموش کرد. مکی نیز رخنۀ تاریخ بیست ساله را جبران کرد و به نظر ما مهم ترین حلقۀ این سلسله ئی را که تألیف کرده همین جلد سوم است. زیرا این جلد راجع به «انقراض قاجاریه و تشکیل سلسلۀ پهلوی» است و معلوم است که مهم ترین حادثۀ این بیست ساله همین است.

این کتاب دارای ششصد صفحه و مشتمل بر مهم ترین حوادث آن روز است. فعالیت پهلوی برای جلو آمدن، مبارزۀ يك عده برای جلو گیری از او، هم کاری بعضی دیگر با وی همه در این کتاب شرح داده شده و سعی شده است که با نهایت بی طرفی و بی غرضی تحریر یابد.

من نظریاتی هم نسبت به کتاب های آقای مکی دارم که می توان نام آن ها را «انتقاد» گذاشت ولی چون فرصت بیان آن ها را ندارم فعلا سکوت می کنم. فقط تذكار يك نكته را لازم می دانم و آن این است که آقای مکی زیاد نسبت به مخالفین سردار سپه خوش بین است و نسبت به جنبش او بد بین و علت این است که او بعضی از مخالفین سلطنت او را درك كرده که در پاکی و بی غرضی ایشان شکی نیست. مثلا او آقای دکتر مصدق را دیده و تصور می کند همه آن ها همان طور بوده اند. در صورتی که این طور نبوده است. در آن روز بیش تر مردم آزادی خواه و وطن پرست طرف دار آن نهضت بودند و کار های سردار سپه تا سال 1308 بلکه تا 1310 بسیار خوب و مطابق آرزوی وطن پرستان و اصلاح طلبان بود. هر چه «رضا خان سردار سپه» و بعد از آن «رضا شاه پهلوی» جلو تر می آمد امید مردم باو زیاد تر می شد، از روزی که بفکر افتاد داریوش کبیر و قارون گنجور شود رو بخرابی

ص: 18

گذاشت تا رسید به آن جا که دیگر سلطنت او هیچ قابل تحمل نبود.

در این جلدی که ما در صدد تقریظ آن هستيم يك فصل بسیار شیوائی هست که از کتاب سفر نامۀ خوزستان مرحوم رضا شاه است. این کتاب ظاهراً بقلم نویسندۀ توانا آقای دبیر اعظم بهرامی نگارش یافته و مشتمل بر اسناد و مدارک زیادی است. ولی از سیاق عبارت آقای مکی پیداست که تمام آن کتاب را تظاهر و يك مانور سیاسی می دانند. و ما این را هم ناشی از همان بد بینی ایشان باصل آن نهضت می دانیم.

ص: 19

باعث گردیده است که امروز ما در مقابل خود سومین جلد از تاریخ 20 سالۀ ایران را که از مقوله انقراض قاجاریه و تشکیل سلسلۀ پهلوی گفت گو می کند کند ببینم و جلد سوم این دوره تاریخ از دو مجلد سابق بمراتب بزرگ تر و قطور تر از چاپ بیرون آمده و دارای 600 صفحه به قطع بزرگ می باشد که مخصوصاً با در نظر گرفتن این که بسیاری از فصول تاریخی و اسناد سیاسی با حروف نازک چیده شده پی به ضخامت تألیف مذکور می بریم.

در این جلد سوم مؤلف کمال سعی را کرده است اسناد و مدارك مربوطه به انقراض قاجاریه و تشکیل سلسلۀ پهلوی را جمع آوری نماید و با شرح اوضاع و احوال ایام بحران آمیز این تحول تاریخی و سیاست هائی که بازی شده است، تا آن جائی که بی نظری و وظیفهٔ تاریخ نویسی حکم می کرده مع ترکیبی از احساسات آزادی خواهانه و مشروطه طلبی که مؤلف محترم داراست نقاط تاريك تاريخ را روشن سازد.

ممکن است در تحریر و تألیف این تاریخ باز هم مطالب و جزئیات دیگری وجود داشته باشد که آقای مکی به آن ها دسترسی نداشته ولی هر روزی که آن مطالب و جزئیات در صورتی که وجود داشته باشد و انتشار یابد، یا بهتر گوئیم اسناد و وثائق سیاسی دیگری از بایگانی های محرمانه نشر يابد بي شك مدونین آن اسناد نمی توانند برای تکمیل تألیف خود از مراجعه به آثار آقای مکی در این زمینه بی نیاز باشند.

ستون های روز نامۀ مهر ایران گنجایش کافی برای ذکر مزایا و خصوصیاتی که در این تألیف جدید موجود است ندارد ولی لااقل می توانیم همت بلند مؤلف جوان و فرهنگ دوست و نویسنده حق گو و آزادی خواه خود را تقدیر نمائیم، و کسانی که با عمل نویسندگی و تألیف و چاپ کتاب، مخصوصاً در این روز گاران سر و کار دارند، می دانند انجام چنین اعمال جلیل و خطیر چقدر پر از رنج و زحمت می باشد و امید است اشتغال آقای مکی در شهر داری تهران و کثرت مشغله ایشان باعث نشود که دنباله این کار بریده شود و با همان جد و جهد بلیغی که در خدمت گزاری به فرهنگ دارند به این کار عقبه بدهند و این دوره تاریخ را تکمیل نمایند.

ص: 21

مکی حرف می زند.

آقای مکی در عین آن که وقایع تاریخی و جریان روز را شرح می دهد ادله خود را نیز بر تأیید مطالب در کتاب درج كرده و يك چيزی که مرا و جمعی را به این کتاب علاقمند نموده همان است که فقط ذکر واقعه نیست بلکه دلیل نیز با ذکر واقعه همراه است.

آقای مکی در این کتاب دو دسته از رجال سیاسی ایران را به مردم شناسانده است یک دسته آن هائی که با سردار سپه هم کاری می کردند و از شرکاء او بودند و دسته دیگر آن هائی که با نقشه سردار سپه مبارزه می نمودند و اقدامات او را بر خلاف مصلحت می دانستند آقای مکی در این کتاب نقشی را که سیاست خارجی در بر انداختن احمد شاه و آوردن سردار سپه و رساندن او باوج اقتدار بازی نموده تشریح می کند و وقتی موضوع خوزستان و قیام سعادت به میان می آید داد سخن می دهد، پرده از روی اسرار بر می دارد و اغفال مأمورین دولت شوروی را بوسیلهٔ مانور های عمال انگلستان که به لباس ایرانی ملبس بودند بسیار خوب بیان می کند و بیاد خواننده نطقی را که در رادیوی لندن بعد از واقعه شهریور 1320 ایراد و در آن اعتراف تقویت و حمایت انگلیس ها از سردار سپه شده بود می آورد و چشم و گوش مردم غافل بی خبر از اوضاع کشور را خوب باز می کند تا با دیدن اوضاع گذشته ایران نسبت به آینده بیدار و با هوش باشند و بدانند چقدر از سیاست خارجی به ایران صدمه وارد آمده و اگر بیدار و هوش یار نباشند باز هم خواهد آمد.

بهر حال باید از آقای مکی امتنان داشت که با تألیف این کتاب نگذارده اند وقایع گذشته هم از انظار و هم از صفحهٔ تاریخ محو گردد و مخصوصاً این کتاب وقتی منتشر شد که اغلب سیاست مداران آن زمان هنوز زنده هستند و شرح اعمال خود را در این کتاب می خوانند و با سکوت در مقابل آن رضایت به صحت مندرجات آن می دهند.

امیدواریم خداوند متعال به آقای مکی توفیق اتمام این دوره کتاب تاریخ را عنایت فرماید تا تاریخ این بیست سال برای نسل حاضر و آینده محفوظ بماند.

ص: 23

ص: 24

غم آلود بنظر من بقدر بیست سال پیر شده است.

هر روز نزديك ساعت ده صبح شاه بهم راهی پیش خدمت خود و يك پلیس مخفی گردش مفصلی پیاده در «بوادو بولونی» یا روی «بولوار» ها می کند و یا این که با اتومبیل تا «اِتوال» می رود و آن جا پیاده شده و در «شانزه لیزه» قدم می زند. این گردش اعصاب او را راحت کرده و غمش را تسکین می دهد.

بعد از ظهر شاه تلگرافات و گزارش هائی را که از تهران می رسد مطالعه نموده بعضی چیز ها یاد داشت می کند و بمکاتیب متعدّد که از طرف دارانش دریافت می دارد جواب می دهد، دید و باز دید نمی کند و در منزل خود تنها صرف نهار می نماید.

یکی از اطرافیان شاه بما گفت :

اوضاع ایران خیلی مغشوش است و نمی توان گفت از این مخمصه چه بیرون خواهد آمد ولیکن اتباع با وفای جانشین داریوش هنوز نومید نشده اند ... يك حرکت ضدّ جمهوریّت موجود است.

آیا شاه خیال دارد بطوری که می گویند بایران بر گردد؟

نخیر، عجالتاً شاه می خواهد ملّت خود را در انتخاب سر نوشت خویش حتى در حين ضلالت آزاد بگذارد. حضور شاه در ایران ممکن است تولید انقلاب جدیدی کرده اسباب خون ریزی بشود و شاه نمی خواهد این اتفاق بیفتد.

شاه ایران بحال ملت خود که دوچار جنگ داخلی هستند گریه می کند. مملکت فرانسه که مأمن پادشاهان مخلوع است او را پذیرفته و تسلّی می دهد و شاید يك روزی بتواند یادگار شادی ها و تجمّلات قصر تهران را از خاطر او محو نماید.

وليكن يك خيالی نیز هست که در این ایام گرانی نه فقط به تبعه است و بلکه گریبان گیر سلاطین نیز شده و آن عبارت از مسئله بودجه يوميّه است. اطرافیان شاه از تأثیرات انقلاب حالیّه در مورد حقوق سلطنتی نگرانند و این ملاحظه بیش از پیش بر تشویش و اضطراب شاه مخلوع افزوده است.»

ص: 2

هر چندی یک مرتبه هم استثنائاً با سردار سپه نزدیک می شد طولی نمی کشیده که رشتۀ دوستی آن ها پاره می شده است و بهمین لحاظ فراکسیون اقلیّت را ایجاد نموده و تا آخرین دورۀ نمایندگی خود در اقلیّت بوده است.

در خلال تظاهرات جمهوری خواهان و واقعۀ دوّم حمال 1303 اقلیّت واكثريّت کاملاً ثابت نبوده و بنابر مقتضیات در تعداد اقلیّت و اکثریّت تغییراتی پیدا می شده است، ولی پس از بر هم خوردن بسط جمهوری یعنی در نیمۀ اول حمل 1303 يك فراکسیون چهارده نفری طبق قرار دادی که ذیلا ذکر می شود بنام فراکسیون اقلیّت بوجود آمد که اینك متن سند آن عیناً در زیر گراور شده است:

عکس

ص: 4

افراد این فراکسیون (اقليت) از حیث فکر ، عقیده ، ایمان و فداکاری با هم یکسان نبوده و در بین آن ها استثنائاً دو سه نفری وجود داشتند که «هم یار دارا و هم دل به اسکندر» داشتند و منظور از شرکت شان در این فراکسیون اطّلاع یافتن از تصمیمات مدرّس و سایر رفقای او بوده، تا بنفع سردار سپه در حوادث سیاسی دست حریف را قبلاً خوانده باشند. اگر این یکی دو سه نفر مرموز در این فراکسیون شرکت نمی کردند شاید در برابر حوادث مدرّس و فراکسیون اقلیّت مقاومت بیش تری می نمود و بالنّتیجه می توانست با حریف هم زور شود، گر چه مدّرس هم گویا این موضوع را دریافته و غالباً از تصمیمات خود در فراکسیون اقلیّت هیچ گونه اظهاری نمی کرده و غالباً قضایا را بدون مشورت با اکثریّت فراکسیون (ولی با اطلاع دو سه نفری که خیلی به آن ها اعتماد داشته) ناگهان در مجلس مطرح می نموده است روی هم رفته فراکسیون اقلیّت در راه پیشرفت سردار سپه و طرف داران او در مجلس سدّ بزرگی بوده، كه يك قسمت از نیروی فکری و قوای مادّی سردار سپه و طرف داران او صرف مبارزه با فراکسیون اقلیّت و بالاخره شخص مدرّس می شده است. اگر شخصیّتی چون مدرّس در رأس فراکسیون اقلیّت وجود نداشت بدون شك

سردار سپه و طرف داران او چنان افراد اقلیّت را نابود و مضمحل می ساختند که دیگر هیچ کس را یا رای عنوان مخالفت با آن ها نباشد. سردار سپه برای در هم شکستن و خُرد کردن شخصیّت مدرّس تلاش بسیار نمو و حتّی برای تضعیف و از بین بردن فراکسیون اقليّت متشبّث بوسائل مختلفی شد، ولی آن چنان که باید باسانی موفقیّت حاصل نماید نتوانست فائق آید و تقریباً این فراکسیون تا آخر دورۀ پنجم باقی بود. سردار سپه برای خُرد کردن مدرّس با تمام وسایل می کوشید و حتّی اسنادی ساخت که ارتباط او را با انگلیس ها برساند و بالاخره بهمسایۀ شمالی یعنی شوروی بنمایاند که مدرّس و فراکسیون اقلیّت با انگلیس ها ارتباط داشته و از آن جا سر چشمه گرفته اند. سردار سپه در کتاب سفر نامۀ خوزستان چندین جا بر این اساس تکیه کرده است، که مدرّس بتحريك انگليس ها با من آغاز مخالفت می نماید. همه می دانیم که نصرة الدّوله

ص: 5

پس از انعقاد قرار داد 1919 مورد نفرت و خشم ایرانیان قرار گرفته بود ولی پس از کودتا و گرفتاری او همین که از حبس کودتاچی ها خلاص شد از دوستی با انگلیس ها صرف نظر کرد و علم مخالفت آن ها را همواره بدوش می کشید، ولی در آن موقع کسی نمی توانست باور کند که واقعاً نصرة الدوله در ایران مخالف انگلیس ها می باشد و اگر اظهار مخالفتی می کرد مردم قبول نمی کردند و تصور می نمودند که منظور از مخالفت او مانوری است بنفع انگلیس ها، بنابراین او را یک نفر آنگلوفیل می دانستند. سردار سپه از این موقعیت استفاده کرد و چون روس ها با عناصری که طرف دار سیاست انگلیس ها در ایران بودند با نظر کینه و خشم می نگریستند چنین وانمود کردند، که مدرس نیز از دوستان نصرة الدوله است و از طریق او با انگلیس ها ارتباط دارد. طرف داران سردار سپه برای مسجل ساختن این معنی وادار نمودند سندی با مضای مدرس ساختند که مقداری لیره برای مخارج لازمه از نصرة الدوله گرفته است. که بعداً مدرس آن را بشرح آتی الذکر تکذیب کرد:

بهر حال این سند موجب آن شد که از روی آن چند نسخه عکس گرفته شود و توسط روسوفیل ها و سوسیالیست های مصنوعی ظاهراً بصورت دوستی با دولت شوروی جلوه گری می کردند، ولی باطناً آلت اجرای سیاست استعماری در ایران بودند و بالاخره با انگلیس ها ارتباط داشتند، عکس ها را بسفارت شوروی برده و در اطراف شخصیت مدرس و فراکسیون اقليت اظهار شك و تردید نمودند. روی همین اصول هم دولت شوروی فریب این دسته رو سوفیل نما ها را خورده نسبت بفراكسيون اقلیت و لیدر آن کاملا سوءظن داشتند. اینک برای مزید اطلاع خوانندگان متن آن سند کذائی در این صفحه گراور شده است.

عکس

ص: 6

مدرس چون می دانست که در طول زندگانیش در پایتخت مردم او را بخوبی شناخته و می دانند که سند مجعول است مدتی سکوت اختیار نمود ولی پس از آن که انتخابات تهران پایان پذیرفت برای آن که به سازندگان سند اثبات نماید که زحمت بیهوده ای متحمل گردیده اند تکذیب نامۀ زیر را به همان روز نامه طوفان که سند مجعول را درج کرده بود فرستاد که در آن روز نامه هم منتشر گردید باید اضافه نمود که اگر مدرس را می توانستند بوسیله مادی و پول تطمیع نمایند دیگر ضرورت نداشت که توطئه ترور او را بنمایند و پس از خاتمه دوره ششم هم ضرورت نداشت که او را دست گیر و به خاف و کاشمر تبعید و پس از سال های متمادی در تبعید و زندان بطرز بسیار فجیع هنگام غروب آفتاب با حال روزه بدواً مسموم و پس از آن که متوجه شدند که سم مهلك در وجود او بی اثر بوده بوسیلۀ عباس شش انگشتی معروف در حال رکوع نماز شهیدش نمایند. دکتر میلسپو مستشار مالی و رئیس خزانه داری که در سال 1301 در استخدام دولت ایران بوده پس از خاتمه خدمتش در ایران در کتاب خود بنام The American Task in Persia که 1925 در نيويورك بچاپ رسانیده است دربارۀ مدرس چنین نوشته است:

«مشخص ترین چهره و رهبر روحانیون در مجلس مدرس می باشد که اخیراً به عنوان نایب رئیس اول مجلسن انتخاب شده است. شهرت مدرس بیش تر در این است که برای پول اصلا ارزشی قائل نیست او در خانه ساده ای زندگی می کند که جز یک قالی چه، تعدادی کتاب و یک مسند چیز دیگری در آن وجود ندارد. لباس روحانیون را می پوشد و مردی است فاضل در ملاقات با او محال است که کسی تحت تأثیر سادگی و هوش و قدرت رهبری او قرار نگیرد.» سال دوم شماره 73، 5 شنبه 10 شوال 1431 برابر 7 جوزا 1301

سردار سپه نیز از این مانور های سیاسی نهایت استفاده را کرده، با کمال جسارت و قدرت در مسائل سیاسی بر علیه مخالفین خود در صحنۀ سیاست گام می نهاده است. امروز که بیست سال از آن حوادث و وقایع می گذرد، تاریخ نشان می دهد که اصولاً مدرس شخصیّتش بالا تر از این بوده، که زیر نفوذ انگلیس ها قرار گیرد و اگر اندك تمایلی بآن ها می داشت مسلّماً نه مدرس و نه نصرة الدّوله هيچ يك با كفنی خونین در دل خاک جای نمی گرفتند و سردار سپه کوچک تر از آن بود که بتواند کم ترین آسیبی بآن ها برساند.

سیاسیّون شوروی در ایران یک اشتباه بزرگی می کردند که با رجال ملّی و متنفّذ ایران تماس مستقیم نمی گرفتند و هر چه دربارۀ آن ها فکر می نمودند از دریچۀ چشم کسانی بود که با آن ها اظهار دوستی می کردند، بر عکس هر کس اظهار دوستی با شوروی ها می نمود او را دوست خود می پنداشتند و آن هائی را که با مأمورین سفارت شوروی تماس نمی گرفتند بنظر تردید و حتّی در پاره ای از اوقات بنظر دشمنی می نگریستند. در صورتی که سیاست روز اقتضا می کرده که غیر از این تصوّر نمایند، چه آن ها که دارای استغناء طبع بوده و با ایمان و عقیده علاقه مند بکشور خود باشند هرگز حاضر نمی شوند که بر خلاف مصالح کشور خود با مأمورین تماس بگیرند، یا دائماً بسفارت خانه های آن ها رفت و آمد نمایند. اگر مأمورین شوروی در ایران با طبقۀ متنفّذ و وطن پرست تماس می گرفتند شاید از خیلی این قبیل اشتباهات یا سوء تفاهمات بر حذر می شدند. زیرا برای آن ها که علاقه بکشور خود داشته باشند اجنبی، اجنبی است خواه شمالی باشد، خواه جنوبی، خواه آن طرف دنیائی، ولی در عین حال نگاه می کنند که کدام يك از آن ها کم تر بایران طمع داشته و بالاخره بایران فشار وارد می آورند.

اگر سیاسیّون شوروی این اشتباه را نمی کردند و فریب اطرافیان دوست نمای خود را نمی خوردند و بالاخره دربارۀ مدرّس و فراکسیون اقلیّت ملاك قضاوت شان روی اظهارات سوسیالیست نما های آن دوره نبود، شاید حکومت دیکتاتوری بوجود

ص: 8

نمی آمد، چه آن ها که در اطراف سفارت شوروی بودند غالباً عناصر مرموز و مشكوكی بوده اند، كه هر يك مأموریّت های مختلفی داشته و از این ارتباط و آشنائی سوء استفاده می کرده اند و بالنتیّجه باغفال آن ها هم می کوشیده اند. عدّه ای از موافقین باطنی و ظاهری سردار سپه از این موضوع بنفع سردار سپه کاملاً استفاده کرده و زمینه را طوری فراهم نمودند که بالاخره شوروی ها با آن که در آغاز کار با سردار سپه موافق نبودند، بعد ها در اثر این قبیل مانور های سیاسی کاملاً موافق گشته و آغوش خود را برای پذیرائی سردار سپه باز کردند، ولی پس از چند سال باشتباه خود واقف شدند که دیگر ثمری نداشت.

بهر حال شوروی ها چنان که گفتیم نسبت به اقلیّت نه تنها با نظر شكّ و ترديد می نگریستند، بلکه آن ها را دشمن خود می پنداشتند و بهمین لحاظ اقلیّت مجلس پنجم از لحاظ سیاست خارجی کاملاً بی پشتیبان بود و هر چه بآن ها فشار وارد می آمد و سردار سپه آن ها را محدود می نمود و در آزار و اذیّت و ضرب و شتم موافقین آن ها اقدام می نمود، نمایندگان اقلیّت هر چند شکایت و داد و فریاد می نمودند اثری نداشت و الاسردار سپه نمی توانست این طور بر آن ها مسلّط و بالاخره فائق آید. گر چه اقلیّت هم چنین انتظاری را نداشت و نمی خواست بطرفی میل کند.

از دورۀ پنجم ببعد در ایران، که اقلیّت و اکثریّت آن معلوم بود بچه ترتیب و بدست چه کسانی انتخاب شدند، مشی سیاسی آن ها کاملاً معلوم بوده و در حقیقت اقلیّت های مجلس همیشه نمایندۀ اکثریّت ملّت ایران بوده و بر عکس اکثریّت مجلس نمایندۀ فرد یا عدّۀ معدودی از طبقات مختلف بوده اند.

در بین افراد اقلیّت چنان که در بالا هم اشاره شد همه یکسان نبوده و مخصوصاً بعد از مدرّس دو سه نفری بودند که هر يك دارای شخصیّت های برجسته ای بوده و در مبارزۀ با اکثریّت مجلس و سردار سپه کاملاً جرأت و جسارت بخرج می دادند، که مهمّ ترین افراد آن سید ابو الحسن حائری زاده یزدی و میرزا سید حسن خان زعیم کاشانی و میرزا على كازرونی و ملك الشعراء بهار بوده اند.

حائری زاده یزدی چون در یزد بدست مردم انتخاب شده بود از خانواده های

ص: 9

محترم بشمار می رفت یزدی ها خیلی نسبت باو علاقه مند بوده و او هم که وارد مجلس چهارم شد، از اوّلین روز در مبارزه های سیاسی شخصیّت خود را چنان که بود نشان داد و طولی نکشید که در طهران هم شهرتی بسزا پیدا کرد و از هر يك از نقاط ایران اگر شکایتی بمجلس می شد احتیاطاً کپیه ای هم به حائری زاده یزدی مخابره می نمودند و همین امر می رساند که مشار الیه بواسطۀ ثبات قدم و صراحت لهجه ای که داشته در تمام ایران او را بخوبی شناخته بودند. سایر افراد اقلیّت نیز عموماً از معاریف محترم ایران و بدون استثنا در حوزه های انتخابیۀ خود محبوبیّت داشته و در طهران هم که مرکز ایران می باشد بواسطۀ شرکت در فراکسیون اقلیّت محبوبیّت تامّی پیدا نمودند و اگر دو سه نفر مشكوك بين آن ها نبود قطعاً بیش از این ها موفقیّت حاصل نموده بودند.

در مقابل اقلیّت دستجاتی وجود داشت که مجموعاً اکثریّت مجلس را تشکیل می داد. این دستجات عبارت بودند از فراکسیون سوسیالیست ها و فراکسیون تجدّد و غیره که در جلد دوّم از آن بحث شده است. فقط بین این دو دسته یعنی اقلیّت و اکثريّت يك عدّۀ دیگری وجود داشته که از منفردین تشکیل می شده است، منفردین که غالباً از شخصیت های برجسته و ممتاز ایران بودند در جریان های سیاسی گاهی طرف دار اکثریّت (باین معنی که بلوایح خوب دولت رأی می دادند) و زمانی طرف دار اقلیّت و بعضی مواقع هم بسكوت و امتناع تقاعد می ورزیدند ولی روی هم رفته بمنويّات اقلیّت بیش تر كمك مي كردند. از افراد برجستۀ منفردین: مستوفی الممالك، مشير الدوله، دکتر مصدق ، تقی زاده ، ضیاء الملك فرمند ، وغيره بوده اند که در جای خود شرح آن را خواهیم داد.

خبر آن بایران رسیده بود از طرف دولت مجلس ترحیم رسمی در مسجد شاه منعقد می شود. محمد حسن میرزا ولیعهد در مجلس ختم شرکت می کند.

در مجلس ترحیم خیلی ازدحام و جمعیت می شود و علت ازدحام این بود که پس از واقعۀ دوم حمل 1303 چون مردم تهران نسبت به سردار سپه کینه و خشم زیادی داشتند، علی رقم او تظاهر نموده از تمام طبقات و دستجات مختلفۀ كسبه و مخالفين سردار سپه بمسجد شاه آمده بودند، بطوری که تمام فضای صحن مسجد شاه و جلو خان و قسمتی از بازار و خیابان پر از جمعیت شده بود.

روز دوم هنگامی که مجلس ترحیم ختم می شود سردار سپه از وسط جمعیت بزحمت عبور می کند و خود را تا جلو خان مسجد شاه می رساند.

بی اعتنایی مردم بسردار سپه بحدی بوده که او را خشمگین می سازد مخصوصاً هنگامی که اجازۀ ختم مجلس گرفته شد یکی از وعاظ معروف که صدای رسائی داشته به منبر می رود و در شروع به سخن این بیت را می خواند:

امروز شاه انجمن دل بران یکی است *** دل بر اگر هزار بود دل بر آن یکی است

و در موقع خروج از پله های جلو خان مسجد که براستۀ سقا خانه نوروز خان منتهی می شده باو راه نمی دهند که عبور نماید و مجبور می شود با جمعیت پیش برود. سردار سپه که معناً از این تظاهرات مردم عصبانی بوده با عصای خود بیکی دو نفر از مردم زده می گوید: بمن راه بدهید عبور نمایم. بلافاصله مردم از عقب سر بنای جار و جنجال و هیاهو گذاردند و سردار سپه خود را باتومبیل رسانیده حرکت می کند. از مجموع این تظاهرات کاملا معلوم می گردید که مردم هنوز نسبت به سردار سپه خشمناك و نا راضی هستند و بر خلاف آن چه را او تظاهر می کرد که ملت با او همراه است كاملا مخالف می باشد.

روز بعد در مجلس شورای ملی مخالفین سردار سپه نیز موضوع فوت محمد علی میرزا را عنوان و پیشنهاد می کنند که از طرف مجلس تلگراف تسلیتی بسلطان احمد شاه مخابره شود.

ولی ضمن بحث همین که مخالفین قاجاریه و طرف داران سردار سپه متوجه می شوند که زمینۀ مجلس حاضر و ممکن است مورد تصویب قرار گیرد جلسه را از اکثریت می اندازند و نمی گذارند تصمیمی اتخاذ شود.

ص: 11

خبر گذاری رویتر مورخه ( از 12 تا 19 آوریل ) راجع بفوت محمّد علی میرزا چنین خبر داد:

سلطان احمد شاه می گوید خیلی متشکّرم و از مراحم رئیس جمهور ترکیّه نیز کمال تشکّر را دارم سپس برخاسته دست خود را برای خدا حافظی بطرف شتو اَرَس دراز می نماید.

روشتو ارس می گوید : « من بایستی نتیجۀ مذاکرات و تصميم اعلی حضرت را بسمع آتا ترک برسانم، اعلی حضرت که تکلیف را معین نکردید!

سلطان احمد شاه قدری تأمل کرده سپس می گوید: شاید ما با زبان ترکی با هم صحبت کردیم، و ترکی اسلامبولی با زبان ترکی ایرانی قدری اختلاف دارند، مذاکرات و منظور یک دیگر را درست نفهمیده ایم خوبست با فرانسه صحبت نمائیم . روشتو اَرَس آن چه را که اظهار کرده بود مجدّداً با لسان فرانسه بیان می نماید و در پایان هم می گوید: که اعلی حضرت بایستی صریحاً وعده بدهید که با این ترتیب یعنی از راه کردستان بایران مراجعت خواهید کرد یا نه تا وسائل تجهیز، کرد ها و موقع مراجعت را پیش بینی و وسائل آن را فراهم نمائیم ؟

شاه ایران می گوید: خیلی ببخشید که قدری سوء تفاهم شده است زیرا من تصوّر کردم که رئیس جمهور ترکیّه خواستند تعارفی کرده باشند. من خیلی از مراحم دولت و ملّت ترکیه تشکّر می کنم که چنین فداکاری را حاضر شده اند برای من بکنند ولى من هیچ وقت باین کار رضایت نخواهم داد زیرا هنوز در تاریخ سابقه ندارد که سلاطين قاجار يعنى اسلاف من تاج و تخت خود را با دست غیر گرفته و تثبیت کرده باشند! بنابراین بهیچ وجه مایل نیستم که از طرف دولت دوست ما چنین اقدامی بشود ولی در عین حال از دولت ترکیّه نهایت تشکّر را دارم.

ترک ها نیز پس از این که از طرف سلطان احمد شاه مأیوس گردیدند نا گزیر شدند که روابط خود را با سردار سپه توسعه دهند.

زمینه بعمل آورد مسافرتی بود که بقم برای ملاقات آقایان علمای مقیم آن جا نمود. ضمن این ملاقات سردار سپه اظهار کرده بود که من اصولاً در قضایای جمهوری دخالتی نداشته حالا که متوجه شدم مردم با آن مخالف می باشند دستور می دهم دیگر راجع باین موضوع تظاهراتی نشود. بر اثر همین مذاکرات هم سردار سپه روز یازدهم حمل 1303 بیانیّۀ ذیل را صادر نمود :

داشت و ممکن بود دامنۀ تظاهرات مردم توسعه یا بد سردار سپه از مجاری مختلف وادار نمود که علمای حوزۀ علمیّۀ قم تلگرافی بطهران بنمایند. این تلگراف روز چهارم از قم مخابره و روز پنجم حمل 1303 در طهران انتشار یافت که عیناً مفاد آن ذيلاً ذکر می شود:

آذربایجان و سایر ایالات و ولایات ایران تقريباً يك من روی میز ما جمع شده و در این نمره ممکن نشد درج شود در نمرات آتیه بدرج خواهد رسید ».

هم چنین روزنامۀ ستاره ایران تا چند ماه بعد در زیر عنوان « تلگرافات خصوصی » و عنوان «انزجار از سلطنت قاجاریّه ابرام در برقراری جمهوریّت - تهدید وکلا - انقلاب و شورش - ضجّه و فرياد - اجتماع و اعتصاب - تحصن بتلگراف خانه ها كپيه های مختلف مراکز عالیه و مجلس و وکلا کپیه ستارۀ ایران» از تمام نقاط ایران همه روزه ولا ینقطع تلگرافاتی که معلوم نبود منشاء و اساس آن چیست درج نموده و غالباً يك صفحۀ تمام روزنامه را از این قبیل تلگرافات مصنوعی که بنا بر اشارۀ امراء لشکر و اطرافیان سردار سپه مخابره می شد اشغال می نمود. در صفحۀ اول نیز ستون مخصوصی زیر عنوان «ضجۀ ولایات بر علیه قاجاریه» اختصاص داده همه روزه مطالبی در این زمینه منتشر می کرد. روزنامه های دیگر نیز بهمین رویّه تحت عناوين مختلف مرتباً مقالاتی منتشر می کردند. از جمله روزنامۀ شفق سرخ از شمارۀ 235 مورخه دوّم جوزای 1303 زیر عنوان «تاریخ قاجاریه» مطالبی مفصّل منتشر می ساخت. روزنامههای فکاهی و هفتگی نیز غالباً مقالات و کاریکاتور هائی بر علیه قاجاریّه و بر علیه اقلیّت مجلس منتشر می کردند.

در پاره ای از مواقع جرائد اکثریّت غوغای غریبی راه انداخته بجان اقلیّت مجلس و مخالفین سردار سپه افتاده از هر گونه تهمت و افتراء و کنایه و دشنام دربارۀ آن ها مضایقه نمی نمودند. با جرائد اکثریّت مساعدت های مالی و کمک های دیگر از هر طرف می شد و مخصوصاً چون ادارۀ سانسور با آن ها کاری نداشت بدون پروا هر چه می خواستند بر علیه شاه و دربار قاجار و موافقین آن ها می نوشتند.

امّا جرائد اقلیّت اوّلاً بمحض این که مطالبی بر علیه سردار سپه انتشار می دادند فوراً توقیف و در پارۀ از مواقع در خلال چاپ نیز آن را توقیف و ضبط می نمودند و حتّی مدیران آن ها را بانواع و اقسام مورد ضرب و شتم قرار داده گاهی هم تبعید می شدند و باین ترتیب بقول افصح المتكلّمين سعدی «سنگ را بسته و سگ را گشاده

ص: 16

بودند» زیرا جراید اقلیّت دائماً مورد حملات جرائد اکثریّت قرار می گرفتند و بمحض این که می خواستند از خود دفاع نمایند فوراً تحت توقیف در می آمدند.

جرائد اقلیّت با اقلیّت پارلمان از نزديك هم کاری و بوسيلۀ ملك الشعراء بهار با آن ها ارتباط دائمی داشتند، روی هم رفته از نُه روزنامه که طرف دار اقلیّت بود هیچ وقت بیش از یکی دو تای آن ها منتشر نمی شد، مابقی یا بواسطۀ عسرت مالي يا بعلّت توقيف بودن انتشار نمی یافت.

امّا جرائد اكثريّت كه تعداد آن ها چند برابر جرائد اقلیّت بود هر چه می خواستند می نوشتند و بآن ها همه نوع وعدۀ مساعدت « مانند وکالت و شغل های دیگر » داده می شد.

با این ترتیب با آن فشار هایی که بمدیران جرائد اقلیّت وارد می آمد ادامۀ مبارزه برای آن ها بسیار مشکل بوده و دائماً مورد تهدید قرار می گرفتند. امّا از لحاظ كمك مالي فقط ببعضی از آن ها از طرف دربار مختصر وجوهی داده می شد که صرف چاپ و توزیع روزنامه های خود شان بنمایند و این کمک مالی در مورد تمام آن ها بعمل نمی آمده بلکه فقط شامل یکی دو روزنامه بوده است . انصافاً بعضی از جرائد اقلیّت هم بر علیه اکثریّت مجلس و جرائد طرف دار آن ها شدیداً مبارزه می کردند منجمله روزنامۀ نسیم صبا بوده که گویا از نزديك با ملك الشعراء بهار در تماس و مطالب آن با نظر ایشان تهیه می شده و یکی از جرائد هفتگی و فکاهی مؤثر اقلیّت بوده که مخصوصاً در بحبوحۀ تبلیغات جرائد اکثریّت بر علیه قاجاریه و بر له جمهوری روزنامه نام برده در شمارۀ اوّل خود مورخۀ 15 حمل اشعار ذیل را منتشر ساخت :

شد مسخره جمهوری از آقای تدین *** شد مملکت آشفته از غوغای تدین

آواز جماعت هله آواز خدا داد *** آن سیلی بی پیر عجب خوب صدا داد

آن سلطنت نیمه رمق را چه دوا داد *** يك هاتفی از غیب مرا دوش ندا داد

شد مسخره جمهوری از آقای تدیّن *** شد مملکت آشفته ز غوغای تدین

ص: 17

بنگر که (تجدّد) به تجدّد چه ستم کرد *** بر ناصبۀ خویش خط جهل رقم کرد

ترکید و پراکنده شد از بس که وَرَم کرد *** يك بار دگر بیرق كفّار علم کرد

وارو شد از این مسئله معنای تدّین *** شد مملکت آشفته ز غوغای تدّین

از کار تدّین همه جا شور و شر افتاد *** بر فرق مدرّس زد و از فرق سر افتاد

آوازه جمهوری از این کار بر افتاد *** با آل علی هر که در افتاد ور افتاد

دل خون شود از بی خردی های تدّین *** شد مملکت آشفته ز غوغای تدّین

افکار جوان از عملش زیر و زبر شد *** يك عمر فداکاری احرار هدر شد

جمهوری نو خواسته از چنگ بدر شد *** افسوس که این ها همگی مفت هدر شد

يك سلطنت احیا شد از احیای تدّین *** شد مملکت آشفته ز غوغای تدّین

با ریش و سبیل زده و گردن شقرق *** عمامه و موی سر و گفتار ملقلق

خون ها همه را گفت بریزند بنا حقّ *** زن ها همه را گفت نمایند مشلّق

تا کس نکند حمله بآقای تدّین *** شد مملکت آشفته ز غوغای تدّین

یک سال نمودی کس اگر مشق بلاهت *** یا نقشه کشیدی پی اثبات سفاهت

کی بود میسّر بچنين وضع وقاهت *** در مجلس شورا و بعنوان سیاست

وارو فکند طشت مطلای تدّین *** شد مملکت آشفته ز غوغای تدّین

سردار سپه سر خط ارباب دول بود *** بر جای قجر صاحب ديهيم و خلل بود

سر حلقۀ جمهوری و محبوب ملل بود *** جمهوری ایران هله در دست عمل بود

گر خود نمی آید بمیان پای تدّین *** شد مسخره جمهوری از آقای تدّین

و هم چنین هنگامی که سردار سپه پس از مراجعت از بوم هن بتشکیل کابینۀ جدید خود موّفق شد در حین معرّفی اعضاء دوات بمجلس نام یکی از وزرای خود را فراموش و پشت تریبون گیر می کند، بالاخره از وزیری که نامش را فراموش نموده بود اسمش را سؤال می کند، و این موضوع بخوبی می رساند که سردار سپه مردی عامی و بی سواد بوده و همین موضوع زمینه ای بدست جرائد اقلیّت می دهد امّا جرائد اقلیّت

ص: 18

صریحاً نمی توانستند در اطراف آن مطالبی منتشر نمایند و از طرفی می خواستند سردار سپه را هو کرده باشند، لذا شمارۀ سوّم روزنامۀ نسیم صبا مورخۀ 28 حمل 1303 مقاله ای تحت عنوان « توشیح عقاید » منتشر نمود که اگر کلمات اول آن را ترتیبی که ذیلاً ذکر می شود جمع آوری نمایند عبارات زیر از آن مستفاد می شود.

«رضا خان بی سواد که وزرای خود را نتوانست بمجلس معرّفی بنماید چطور لایق ریاست جمهور است، تأمینات نمی گذارد آزادانه بنویسیم لذا موشح عقاید ملّی حقّه بازان را می نویسیم و می گوئیم بگذار مرتجعین ما را تکفیر کنند !»

اينك اصل آن مقاله ذيلاً بترتیبی که در روزنامۀ مزبور بچاپ رسیده بود ذکر می شود:

لذا ما بعلّت می گوئیم گوش بدسائس اجانب نداده بالفاظ

موشح و لفّافه دار پی برده بظواهر کلمات ملوّن

عقاید ملّی را که تلگرافات ایالات شاهد آنست نیالوده از

حقه بازان عوام فریب پرهیز کنند - ما حقایق ساده

را می نویسیم و می گوئیم بگذار مرتجعین ما را تکفیر کنند !

بر رسولان پیام باشد و بس»

عکس

کابینۀ سردار سپه

ص: 21

ص: 1

سخت متغيّر و عصباني بنظر می رسید. مخالفین سردار سپه از این حسّ تنفّر استفاده کرده و بین رؤسای اصناف و روحانیّون و طبقۀ سوّم ایجاد قوّۀ مرموز مقاومت در برابر عملیّات سردار سپه می نمودند و این طور در اطراف سردار سپه انتشار داده می شد که او با این عملیّات و حرکات می خواهد معتقدات مذهبی مردم را پایمال نماید در همین اوان هم چند خبط از طرف جرائد طرف دار او سر زد که مراتب فوق را تأیید می نمود. چه در پاره ای از جراید که در اطراف جمهوری مقالاتی درج می شد زمینۀ بحث خودشان را توسعه داده حملاتی نسبت بمعتقدات مذهبی مردم کرده بودند. جراید اقلیّت نیز در اطراف سنن و آداب مذهبی و ترویج آن مقالاتی منتشر می نمودند و بمخالفین خود شدیداً تاخته افکار عمومی را بر علیه سردار سپه تحریک می نمودند. بدیهی است سردار سپه که چنان خیالات بلندی را همواره در مغز خود می پروراند با این حسّ تنفّر بسدّ عظیمی بر خورد کرده ناچار بود برای جلب رضایت طبقات مختلفۀ مردم چند مانور اساسی داده و رفته رفته زمینه را برای ایجاد نقشه های خود حاضر نماید. بهترین وسیله ای که او را باین مقصود نزدیك می نمود تظاهراتی برله مذهب و بهترین موقع هم برای این کار ماه رمضانبود. در ماه رمضان سردار سپه در قزاق خانه تکیۀ آن جا را چادر زده و عدّه ای از وعّاظ و روضه خوان ها را برای وعظ و تبلیغات مذهبی بدان جا دعوت نمود، خودش هم غالباً در مجالس مزبور شرکت می نمود مخصوصاً بجراید موافق خود دستور می داد که این تظاهرات را در صفحات روزنامه های خود منعکس نمایند چنان چه روزنامۀ ستارۀ ایران مورخۀ 25 رمضان 1342 برابر 11 ثور 1303 شمارۀ 177 از سال نهم چنین نوشته بود :

بسر شرکت جستند، در ادارۀ نظمیّه نیز امسال مراسم احیاء بعمل آمده در لیلۀ قتل عموم کارکنان نظمیّه حضور یافتند.»

این تبلیغات در روح ساده و بی آلایش طبقۀ سوّم بی تأثیر نبود و از قدرت مقاومت مردم در برابر سردار سپه می کاست ولی مخالفین وی با استناد ببعضی از مقالات جرائد طرف دار او که بر علیه سنن مذهبی بود عملیّات او را حمل بر عوام فریبی کرده و شدیداً تبلیغاتی بر علیه سردار سپه می کردند.

سردار سپه نیز مجبور بود دائماً وسائل اغفال افکار عمومی را فراهم و زمینه را روز بروز بنفع خود حاضر تر سازد، البتّه این کار خالی از اشکال نبود و بایستی دائماً سن نمایش را عوض کند، یکی از آن بازی های بسیار ماهرانه که در این مورد بعمل آمد داستان تمثال است كه اينك بشرح آن پرداخته می شود.

و آله الطاهرین مشرّف شدیم دعای دوام تأئید حضرت اشرف دامت شوکته در اعتلاء دین و دولت و موجبات تعالی مملکت و ملّت را در تحت قبّة منوّره از اهم ادعیه دانسته کاملا مراقب و محض كمال ميمنت و تبرّك يك قطعه تمثال مقدّس را که از قدیم در خزانۀ مبارکه محفوظ است از جناب مستطاب ملاذ الانام آقای سیّد عباس کلید دار روضه منوّره برای حرز آن وجود اشرف درخواست شد و اينك بصحابت جناب اجل اكرم سردار رفعت دام تأییده تقدیم می نمایند بهترین تعویذ و حافظ آن وجود اشرف خواهد بود انشاء اللّه تعالى.

بحمد اللّه تعالی عنایات حضرت اشرف از ابتدای پیش آمد این مسافرت و مدّت اقامت در دار الايمان قم الى كنون مستمر و هر کدام شایان کمال تشکّر و امتنان و سر آمد همه اعزام جناب اجل اکرم سردار رفعت دام تأييداته الى ورود باین آستانه مبارکه و یقین است هم چنان که زحمات و خدمات و حسن مراقبت های آن جناب اجلّ در پیش گاه اقدس شاه ولایت صلى اللّه عليه و آله الطاهرين به اعلی رجه قبول انشاء اللّه تعالى فائز خواهد بود همین طور در نظر حضرت اشرف هم موقعی عظیم خواهد داشت و مشمول عنایات خاصّه خواهد بود انشاء اللّه و باقتضای فرط اشتیاق و کمال امیدواری که دورۀ زمام داری حضرت اشرف دامت شوكته شرف عظیم تاریخی و ذکر جمیل ابدی در صفحات تاریخ ایران بیاد گار گذارد.»

جرائد موافق سردار سپه نیز در این زمینه شروع بقلم فرسائی کرده مقالاتی منتشر ساختند که اینک خلاصه ای از آن را ذیلا ذکر می نماید.

نقل از روزنامۀ ستارۀ ایران مورخۀ 16 جوزا 1303 برابر اوّل ذیقعده 1342 شماره 203 سال نهم.

امروز در عالم ملکوت شمشیر ذو الفقار از نیام کشیده شده برای نصب بزرگ ترین نشان قدر دانی بسینه بزرگ ترین مجاهد اسلامی عصر حاضر - برق زنان و ملاطفت آمیز بروی شانه سردار سپه فرود می آید.

امروز حضرت اسد اللّه الغالب علیّ ابن ابی طالب با تمثال بی متال مبارك خود وجود پر بهای رضای پهلوی را از شرّ شیاطین جنّ و انس محفوظ می دارد.

چه فرخنده حرزی - چه خجسته تعویذى ! علماء اعلام و مجتهدين عظام يك دل و يك كلام از آستان شاه مردان برای سردار سپه این مرحمت عظمی را خواستار و از جانب حضرت امیر مؤمنان با قبول استدعای خویش مفتخر و سر افراز گردیده اند .....»

نقل از شمارۀ 241 روزنامۀ شفق سرخ مورّخۀ 5 شنبه غرۀ ذيقعدة الحرام برابر 16 جوزا 1303

تشریف برده یکی از حضار فرمان تمثال مبارك را قرائت نموده از طرف عموم اهالی تهران و ایران بآقای رئيس الوزراء تبريك عرض نموده سپس تقدیم حضرت معظم اليه نمودند .

آقای رئيس الوزراء شروع بنطق نموده و شرحی اظهار تشکّر از این عطیه عظمی و اظهار احساسات عموم مسلمین نموده سپس آقای سردار محی الدین پاشا سفیر محترم دولت اسلامی ترکیّه بلسان ترکی شرحی بیان فرمودند، مجدّداً در تعقیب نطق آقای سفیر محترم آقای رئيس الوزراء شرحی اظهار تشکّر از نیّت پاك و احساسات حسنه و موّدت آمیز سفیر محترم و ملّت نجیب اسلامی ترکیّه فرموده اظهار فرمودند همان طوری که آقای سفیر محترم فرمودند موانع و هائله هائى كه فيما بين ملّتین اسلامی ایران - ترکیّه - افغانستان بوده امروز از بین رفته و با موّدت سر شار و مراتب صمیمیّت که فیما بین این سه ملّت اسلامی و برادر جریان دارد امیدوارم محکم و مشيّد تر گردیده روز بروز افزوده شود - در اثناء دو مرتبه نطق آقای رئيس الوزراء و سفیر محترم ترکیه صدا های زنده باد اسلام، پاینده باد دول اسلامی ایران و ترکیه و افغان با کف زدن های شدید و متوالی بلند بود، پس از آن آقای رئيس الوزراء تشریف بردند و یک نفر شتر در مقابل آقای رئيس الوزراء ذبح گردید، مجلس جشن تا مواقع غروب ادامه داشت .....».

جرائد اقلیّت نیز که می دانستند این تبلیغات و تظاهرات سردار سپه و اطرافیان او صرفاً برای عوام فریبی بوده و اصولاً سردار سپه پای بند عقاید مذهبی نیست و هر چه از این قبیل تظاهرات بنماید از نیروی مقاومت مردم کاسته و بالاخره اقلیّت هم در مقابل او توانائی خود را از دست خواهند داد شروع بانتشار مقالات و اشعاری بر علیه این تظاهرات سردار سپه نموده و چون عدّه شان قلیل بود روزنامه های خود را بتعداد زیاد چاپ کرده با قیمت نازلی بهمه جا منتشر می ساختند از جمله این جرائد روزنامۀ نسیم صبا می باشد که اشعار زیر را در صفحۀ اوّل و دوّم خود منتشر و جشن تمثال را در باغ شاه و عوام فریبی های سردار سپه را بیاد تمسخر گرفته بود که ملاحظۀ آن برای خوانندگان خالی از تفریح نخواهد بود.

نقل از شمارۀ 11 سال دوّم روزنامه نسیم صبا مورّخۀ 4 شنبۀ 7 ذيقعده الحرام 1342 برابر 23 جوزا 1303 خورشیدی

حال بر تمثال او كُرنش کند *** بهر جانب مردمان کوشش کند

ليك مردم عاقل اند و هوشیار *** واقف از اسرار و رمز روزگار

کوشش آن ها بماند بی ثمر *** خلق برگشتند از ایشان سر بسر

هست این تمثال از بهر فریب *** مکر آن ها کشف گردد عن قریب

ثالثاً باشد نجف دست عدو *** هست این تمثال هم تمهید او

مرقد شیر حق و سبط نبی *** هست این ایّام دست اجنبی

هر چه آید هدیه از آن سر زمین *** مردمان هستند از آن بابت ظنین

***

کارت ها از بهر دعوت چاپ شد *** بر زمین و آسمان پرتاب شد

بهر اشراف و رجال جبّه پوش *** کارت دعوت رفت تا سبزی فروش

چون که ملّت بود با آن قوم ضدّ *** در نرفتن مؤمنین کردند جدّ

ما بقى اهل ادارات فقیر *** سر بسر در چنگ جمهوری اسیر

ظاهرش بشّاش و در باطن ملول *** اضطراراً کرده دعوت را قبول

روز های کار زحمت می کشند *** روز بی کاری مصیبت می کشند

گشته آن جا جمع با رنج و ملال *** جملگی ارزان ز بیم انفصال

سوریان کوچه گرد کاسه لیس *** گشته ساعت ساز (1) بر آن ها رئيس

بهر سور مفت مشتى لاش خور *** جمع گشته بر سر لاش شتر

سوری و درویش و ول گرد زیاد *** گشته گرم مرده باد و زنده باد

پاشنه بالا زده از گیوه ها *** چشم ها را دوخته بر میوه ها

جسته از این سو بآن سو هو زنان *** چون مگس اطراف شیرینی و نان

گر نبودی میوه ها را پاسبان *** جمله می خوردند هسته های آن

بستنی شد مایۀ آبستنی *** کرده با آن بستنی ها بستنی

ص: 28

چون در قوری همه حلقه بگوش *** چون سماور جمله در جوش و خروش

بهر يك فنجان چاهی کرده تب *** از حرارت کف بیاورده بلب

آن یکی قلیان کشید آن يك چپق *** و آن دگر از خنده می زد حُقّ حُقّ

شیخ کرنا لیدر آن انجمن *** کرده در آن چشن آغاز سخن

جشن روز جمعه زیبا یا که زشت *** كلك كوهی ماجرایش را نوشت

از همه ایراد ها صرف نظر ! *** این شتر کشتن چه بود آن جا دگر؟

اشتر بی چاره تقصیرش چه بود؟ *** گشت قربانی اغراض رنود

با وجود بودن يك دشت خر *** آن شتر را از چه ببریدند سر؟

باری از شوخی گوشت گوسفند *** بود به زان اشتر بالا بلند

گوسفند ار کشته می شد بد نبود *** تا فقیری حصّه ای زان می ربود

زان که لحم گوسفندان خوردنی است *** لحم اشتر کشتۀ خلقی را هزار !!

شد یقین این نیز حیلت بوده است *** ذبح اشتر بهر شهوت بوده است

دیگری گیرد پی تمثال عيد ! *** اشتر بی چاره می گردد شهید!

آن شتر که کشته شد از راه کین *** بود سجع مُهر آن مرحوم این

(گاه بارم خار باشد گاه دُر) *** (یار حاجی عبده الرّاجی شتر)

***

در همان ساعت که اندر باغ شاه *** بود این جنجال و واویلا و آه

ملّت اندر مسجد جامع تمام *** داشتند از روی واقع ازدحام

واعظان و کاسبان و تاجران *** کفش دوزان، زر گران آهن گران

سر بسر بقّال ها عطّار ها *** شیشه گر سمسار ها نجّار ها

قهوه چی خيّاط ها بزاز ها *** خشکه پز علاف ها رزاز ها

فرقۀ احرار و آزادی طلب *** فارغ التّحصیل های با ادب

هم معلّم ها و دانایان شهر *** مردم آگاه از احوال دهر

آن کسانی که ز اسرار آگهند *** از فریب و كيد اغیار آگهند

ص: 29

جمله از کار سیاست با خبر *** هیچ گاه از اجنبی نگرفته زر

جمع اندر مسجد جامع شدند *** بر كلام ناطقین سامع شدند

بود از هر صنف آن جا بی شمار *** عدّۀ آن ها قریب چل هزار

مشت ها از روی کین بر آسمان *** کای خدای چاره ساز مهربان

تا بکی اغیار بازی می کنند *** بر رعایا ترک تازی می کنند

ای خدا از دست در رفتیم ما *** بسکه جوشیدیم سر رفتیم ما

نه زراعت نه تجارت نه علوم *** فقر و بدبختی بما کرده هجوم

بود در تهران مدارس چند باب *** آن هم از دست سلیمان (1) شد خراب

محو شد امنیت و عرض و شرف *** هر که گوید حرف حقّ گردد تلف

ذرّه ای آزادی و افکار نیست *** بر مسلمانان کسی غم خوار نیست

احترام قول حیدر(علیه السلام) برده اند *** مسلمین را سر بسر سر آزرده اند

حال با تمثال او بازی کنند *** خود پرستان بین چه طنّازی کنند

رفت از کف اعتبار مال و جان *** رحم فرما ای خدای مهربان

اجنبی برد اعتبار مسلمین *** كن ترّحم يا امير المؤمنين (علیه السلام)

(قلندر)

پس از بر گذاری جشن تمثال انتشار و خبر آن در ولایات تقریباً از کلیّۀ نقاط ایران تلگرافاتی برئیس دولت یعنی سردار سپه مخابره شد و همه این تلگرافات حاکی از تبريك بسردار سپه و تعریف از او بود، گر چه این تلگرافات بنا بدستور برؤسای قشونی شهرستان ها بود ولی انتشار آن در جراید اکثریّت خالی از تأثیر نبود و عدّه ای که از هیچ جا خبر نداشتند تصوّر می نمودند که مخابرۀ این همه تلگراف بر اثر احساسات عمومی بوده و مردم با رضا و رغبت چنان تملقّاتی را گفته اند.

ص: 30

این تظاهرات هر قدر که از طرف مخالفین سردار سپه سطحی جلوه داده می شد معهذا کار خود را می کرد رفته رفته زمینه را برای مقاصد سردار سپه حاضر می ساخت، در عین حال سردار سپه برای آن که در بین ملل اروپائی مرتجع و خرافاتی جلوه گر نشود نا گزیر بود که بر علیه تظاهراتی که در ایران می نمود در خارج نیز تبلیغاتی نماید. این تبلیغات که باشاره از ما بهتران صورت می گرفت در خارجه نیز او را مردی ترّقی خواه و آزادی طلب و متجدّد و اصلاح طلب معرّفی می نمود تعجبّ در این جاست که بی سیم مسکو هم دست خوش این قبیل تبلیغات قرار گرفته اخباری بنفع سردار سپه منتشر می ساخت كه اينك نمونه ای از آن را که در روزنامۀ شفق سرخ مورخۀ سه شنبۀ هفدهم شوّال برابر دوّم جوزای 1303 خبر ذیل را منتشر ساخته عيناً نقل می نمائیم :

يك ترتیب تازه ایست نمی دانم مجلس این روّیه را می پسندد ؟

(از طرف جمعی خیر)

مدرّس - معتقد نبودید می خواستید قبول وکالت نکنید.

اتّفاقاً سلطان احمد شاه اگر هر عیبی داشت ظالم نبود و همیشه خود را مطیع قوانین می دانست و هرگز تعدّی و ظلمی بکسی نکرده بود ولی مخالفین وی می گفتند در متن قسم نامه ذکر شده است «شاه عادل» و سلطان احمد شاه عادل نیست و چند نفری هم که همیشه دیده شده در جریان های سیاسی خود را کاسه گرم تر از آش نشان می دهند، در اطراف سوگند نسبت به سلطان احمد شاه اظهارات ضياءِ الواعظين را تأیید می نمودند، امّا رئيس مجلس بواسطۀ شخصیّت و بی طرفی و نفوذی که داشت آن ها را وا دار بیاد کردن سوگند نمود.

عکس

میرزاده عشقی

ص: 35

ص: 2

عشقى بواسطۀ صراحت لهجه و تهوّر فوق العاده ای که داشت بزودی مورد توّجه اهالی طهران قرار گرفت. پس از تظاهرات جمهوری و واقعهٔ دوّم حمل با آن که اساساً طرفد و رژیم جمهوری بود معهذا با چنان جمهوری که سردار سپه و اطرافیان او می خواستند تشکیل دهند شدیداً مخالف بود. عشقی در دورۀ چهارم با اکثریّت مجلس ولی در آن مدرّس خیلی مخالف بود ولی بر عکس در دورۀ پنجم به مدرّس و طرف داران او خیلی نزديك شده و نسبت بمخالفین آن ها كاملاً مخالفت می ورزید. عشقی با ولی عهد محمّد حسن ميرزا ضمن يك ملاقاتی که بعمل آمده وعدۀ وفا داری داده بود و انصافاً بوعدۀ خودش هم وفا می نمود چنان که در تاریخ شنبۀ 24 ذيقعده الحرام 1342 مطابق 7 سرطان 1303 شمارۀ اوّل روزنامۀ قرن بیستم را منتشر ساخت، مندرجات این شماره که ما کاریکاتور ها و قسمت مهمّی از مطالب و اشعارش را نقل می نمائیم روح تهوّر و شهامت مدیر آن را بخوبی ثابت می نماید چه عشقی در این شماره صریحاً نوشته بود که بازی های اخیر طهران و اوضاع جمهوری بدست اجنبی است و اجنبی می خواهد استقلال ما را از بین ببرد، اینک قسمت هایی از مندرجات آن شماره عیناً نقل می شود.

بر عکس با اکثریت مجلس و لیدر های آن و هم چنین با طرف داران قرار داد که در مجلس و خارج مجلس بودند مخالفت می کرد و بهمین مناسبت شعر مجلس چهارم را «این مجلس چهارم بخدا ننگ بشر بود» ساخت و در موقع دیگر شعری که مطلعش «شاعران شعر تو با شکّر برابر می کنند» در ذمّ ملك الشعراء بهار که از طرف داران قرار داده بود ساخته منتشر ساخت.

جناب جمبول بر خر جمهوری سوار شده شیرۀ ملّت را مکیده و می خواهد بسر ما شيره بمالد :

کد خدائی بود کا کا عابدین *** سر پرست مردم آن سر زمین

خره ای را پُر ز شیره داشته *** از برای خود ذخیره داشته

مرد دزدی ناقلا یاسی بنام *** اهل ده در زحمت از او صبح و شام

بود همسایه بر آن کا کای زار *** وای بر همسایۀ نا سازگار

عابدین هر گه که می رفته برون *** یاسی اندر خانه می رفته درون

نزد خمّ شیره می کرده مکان *** هم از آن شیرین همی کرده دهان

این عمل تکرار هی می گشته است *** شیره هی روبر کمی می هشته است

تا که روزی که خدای دهکده *** دید از مقدار شیره کم شده

لاجرم اطراف خُم را کرد سیر *** دید پای خمره جای پای غیر

پس همه جا جای پا ها را بدید *** تا بدرب خانۀ یاسی رسید

بانك زد ای «یاسی از خانه درا *** آن قدر همسایه آزاری چرا؟»

دزد شیره یاسی نیرنگ باز *** کرد گردن را ز لای در دراز

گفت او را این چنین کاکا سخن *** «تو چه حق داری خوری از رزق من

شیره من از بهر خود پرورده ام » *** خواست تا گوید که من کی کرده ام

عابدین گفتش : « نظر کن بر زمین *** جای های پای های خود ببین

دید یاسی موقع انکار نیست *** چارۀ جز عرض استغفار نیست

گفت : «من کردم ولی کا کا ببخش *** بنده را بر حضرت مولا ببخش

بار دیگر گر که کردم این چنین *** کن برونم یک سر از این سر زمین

از ترحّم عابدين صاف دل *** جُرم او بخشید و شد یاسی خجل

چون که از این گفت گو چندی گذشت *** نفس عمّاره بیاسی چیره گشت

باز میل شیره کرد آن نا بکار *** اشتها از دست او برد اختیار

دید بسته عهد او با عابدین *** که ندزدد شیره اش را بعد از این

فکر بسیاری نمود آن نا بکار *** تا در این بابت برد حیله بکار

رفت و بر پشت خری شد جاگزین *** راند خر را در سرای عابدین

ص: 38

عکس

جناب جمبول بر خر جمهوری

ص: 39

ص: 3

خویشتن را تا به پیش شیره برد *** تا دلش می خواست از آن شیره خورد

کار خود را کرد چون بر پشت خر *** با همان خر آمد از خانه بدر

بار دیگر باز کاکا در رسید *** تا نماید شیره اش را باز دید

باز دید اوضاع خُم بر هم شده *** هم چنین از خُمّ شیره کم شده

پای خُم را کرد با دقّت نظر *** دید پای خمره جای پای خر

اندرون خمره هم سر برد دید *** هست جای پنجه یاسی پدید

سخت در حیرت فرو شد عابدین *** هم ز خر بد دل هم از یاسی ظنین

پیش خود می گفت این و می گریست *** ای خدا این کار آخر کار کیست

گر که خر کرده است خر را نیست دست *** یاسی ار کرده است یاسی بی سم است

زد دو دستی بر سر آخر عابدین *** و از تعجّب بانگ بر زد این چنین

(چنك چنك ياسی با پای خر *** من که از این کار نارم سر بدر !)

این حکایت زین سبب کردم بیان *** تا شوند آگاه ابناء زمان

گر بخواهد آدمی پی گُم کند *** پای های خویشتن را سُمّ کند

هر که اندر خانه دارد مایۀ *** هم چو یاسی دارد او همسایۀ

یاسی ما هست ای یار عزیز *** حضرت جمبول یعنی انگلیس

آن که دایم کار یاسی می کند *** و از طریق دیپلماسی می کند

ملك ما را خوردنی فهمیده است *** بر سر ما شیره ها مالیده است

او گمان دارد که ایران بردنی است *** هم چو شیره سر زمینی خوردنی است

با وثوق الدّوله بست اوّل قرار *** دید از آن حاصلی نامد بکار

پول او خوردند و بر زیرش زدند *** پشت و پا بر فکر و تدبیرش زدند

چون که او مأیوس گردید از وثوق *** کودتائی کرد و ایران شد شلوق

هم چنین زیر جلی سیّد ضياء *** زد بفکر پست آن ها پشت پا

کودتا هم کام او شیرین نکرد *** این حنا هم دست او رنگین نکرد

دید هر چه مستقیماً می کند *** ملّت او را زود بر هم می زند

مردمان از نام او رم می کنند *** مقصدش را نیز بر هم می زنند

ص: 41

گفت آن به تا بر آید کام من *** از رهی کان جا نباشد نام من

اندر این ره مدّتی اندیشه کرد *** تا که آخر کار یاسی پیشه کرد

گفت جمهوری بیارم در میان *** هم از آن بر دست بر گیرم عنان

خلق جمهوری طلب را خر کنم *** زان چه کردم بعد از این بد تر کنم

***

پای جمهوری چو آمد در میان *** خر شوند از رؤیتش ایرانیان

پس بریزم در بر هر يك عليق *** جمله را افسار سازم زین طریق

گر نگردد مانع من روزگار *** می شوم بر گُردۀ آن ها سوار

فرق جمعي شيره مالي مي كنم *** حمره را از شیره خالی می کنم

ظاهراً جمهوری پر زرق و برق *** و از تجدّد هم کله آن را بفرق

باطناً یاسی ایران انگلیس *** خر شود بد نام و یاسی شیره لیس

کرد زین رو پخت و پز با سوسیال *** گفت با آن ها روم در يك جوال

شد سوار خر که دزدد شیره را *** پس بگیرد پنج ملیون لیره را

نقش جمهوری بپای خر ببست *** محرمانه زد بخمّ شیره دست

ناگهان ایرانیان هوش یار *** هم ز خر بد بین و هم از خر سوار

های و هو کردند کین جمهوری است؟ *** در قواره از چه رو یغفوری است؟

پای جمهوری و دست انگلیس! *** دزد آمد دزد آمد آی پلیس!

این چه بیرق های سرخ و آبی است *** مردم این جمهوری قلابی است

ناگهان ملّت بنای هو گذاشت *** کرّه خر رم کرد و پا بر دو گذاشت

نه بزر قصدش ادا شد به بزور *** شيره باقی ماند و یارو گشت بور

عکس

مظهر جمهوری!...

ص: 43

ص: 4

مأمورم و معذورم - اُلدرّم و بولدرّم

من قائد جمهورم - اُلدرّم و بولدرّم

افعی گوید:

من افعی پیجانم - آمنّا - صدّقنا

زهر است بد ندانم - آمنّا - صدّقنا

من دشمن ایرانم - آمنّا - صدّقنا

من فاقد ایمانم - آمنّا - صدّقنا

من بوجار لنجانم - آمنّا - صدّقنا

جغد گوید:

من جغد نوا خوانم - بر بام تو - قو قو قو

لاش خور پستم - هم نام تو - قو قو قو

کرده است مرا فربه - اطعام تو - قو قو قو

افتم بهوای پول - در دام تو - قو قو قو

بر دوش تو پرانم - آمنّا - صدّقنا

موش گوید :

من موشك مسكينم پا بند تو - جیر جیر جیر

کرده است مرا سر مست لبخند تو - جير جير جير

در دزدی و قلاشی مانند تو - جير جير جير

تا نرم شود دندم چون دند تو - جير جير جیر

من دست بدامانم - آمنّا - صدّقنا

سگ گوید:

من طوله تفليسم - عف عف اخوى عف عف

انبانۀ سفليسم - عف عف اخوى عف عف

هم مكتب ابليسم - عف عف اخوى عف عف

من مظهر تدليسم - عف عف اخوى عف عف

من منتظر نانم آمنا صدّقنا

ص: 45

الاغ گوید:

من كُرّه خر زارم - عر عر ابوی عر عر

حيوان علف خوارم - عر عر ابوی عر عر

جفتك زن احرارم - عر عر ابوی عر عر

پالان قجری دارم - عر عر ابوی عر عر

مستوجب احسانم - آمنّا صدّقنا

گربه گوید :

من پیش پیشیم مو مو گربه عليم مو مو

خلقند همه شاهد بر مهمليم مو مو

انگشت نمای خلق در بز دایم مو مو

سر کنده نیم چون شیر سر پشكليم مو مو

مدّاح و ثنا خوانم - آمنّا صدّقنا

قرن بیستم گوید :

ای مظهر جمهوری - هی هی جبلی قم قم

جمهوری مجبوری - هی هی جبلی قم قم

مسلك نشود روزی - هی هی جبلی قم قم

تا کی پی مزدوری - هی هی جبلی قم قم

من مرد مسلمانم - آمنّا صدّقنا

«جبلی»

نوحۀ جمهوری

آه که جمهوری ما شد فنا *** پیرهن لاش خوران شد قبا

فکلی گوید:

شد فکلم چرك و كتم شد كثيف *** مشت جماعت كلهم كرده قيف

ژندره شد این کراوات ظریف *** (نم دو دیو) (1) زين حركات عنيف

گشته طرف ملّت جاهل بما *** آه که جمهوری ما شد فنا

ص: 46

عکس

جنازه مرحوم جمهوری قلابی

ص: 47

ص: 5

جناب جمبول گوید:

بيرق جمهوری اگر شد نگون *** جان وی از پیزی او شد برون

عصّه نخور می زنم انژکسیون *** زنده شود ليك بخاك جنون

بام زند بر سر خلق خدا *** آه كه جمهوری ما شد فنا

(3) فعله گوید :

من که یکی فعله ام ای کردگار *** صحبت جمهور مرا کرده خوار

شد شب عیدی جگرم داغ دار *** طفلک من مانده بزیر هوار

در جلو حمله قزّاق ها *** شکر که جمهوری تان شد فنا

بيرق قرمز جگرم کرده خون *** رفت جگر گوشه ز دستم برون

دولت ما گشته دچار جنون *** شکر که آخر علمش شد نگون

بس که نمودند خلایق دعا *** شکر که جمهوری تان شد فنا

(4) لاش خور گوید:

من که یکی لش خور آزاده ام *** بهر فروش وطن آماده ام

لنگ بود امشبه عرّاده ام *** در پی این تازه لش افتاده ام

تا بکنم لقمۀ از آن جدا

آه که جمهوری ما شد فنا

(5) جغد گوید:

جغد کی آن جا سر تابوت بود *** از سخن لش خوره مبهوت بود

نوحه کنان در طلب قوت بود *** عاشق سرداری ماهوت بود

بال بهم بر زد و گفت ای خدا : *** آه كه جمهوری ما شد فنا

لاش خوران جانب لش پَر زدند *** از غم این فاجعه بر سر زدند

ص: 49

بر سر و بر سینه مکرّر زدند *** چنگ بتابوت پر از زر زدند

سهم ربودند از آن سکّه ها *** آه كه جمهوری ما شد فنا

يك سك بيچاره عقب مانده بود *** دير ترك لوحۀ خود خوانده بود

زوزه کنان در پی لش رانده بود ***بوی لشش معده گدازنده بود

هو زدی اندر پی شاه و گدا *** آه كه جمهوری ما شد فنا

دید یکی زارعك لخت و عور *** لش کشى لاش خوران را ز دور

گفت که ای مست شراب غرور *** حسرت جمهور ببر سوی گور

آه یتیمان فقیر از قفا *** شکر که جمهوری تان شد فنا

(یتیمچه)

عکس

آرم جمهوری

ص: 51

ص: 6

پارہ سنگ می برد امّا باز هم گفتیم الخبر يحتمل الصدق و الكذب شاید هم راستی راستی سنگری فتح کرده باشد ؟ چه ضرر دارد مطلب واضح شود از اشتباه بیرون بیائیم ؟ پرسیدیم تفصیل چیست ؟ گفت :

(امروز خان معلّم من باوته وقتي كه فرمان دم هالت راسته لنگت بل چپ لنگت بلى و هرس) یعنی وقتی که فرمان هالت دادم پای راستت را بگذارد پهلوی پای چپ و بایست . دیگر من در استراتژی هم ماهر شدم و هیچ در علوم نظامیم کسر و نقصانی نیست !

شاید حالا خیال کنید که این فراز های نا مفهوم، آلمانی یا روسی یا انگلیسی است ؟ خیر این زبان ولایت ما مازندران است مدّتی گذشت و هر وقت ما پیره عمو را دیدیم دیدیم مثل اغلب افراد اکثریّت مجلس ایستاده جمب نمی خورد ولی يك كمی هم اوقاتش تلخ است و زیر لب غرّ و غرّ می کند که فلان فلان شده ها اما خستگی بکوشتنه (یعنی فلان فلان شده ها ما را از خستگی کشتند) پرسیدم عمو جان چه خبرت است چرا مثل نیم گز بزاز ها راست ایستاده جمب نمی خوردی؟ چرا اوقاتت تلخ است؟ گفت هر چه فکر می کنم سر در نمی آرم فرمان اوّلی این بود که چپ لنگت نیکن و بود - این دومی: راست لنگت بیل چپ لنگ پلی و هرس اکر بورم حتی هرسم. اگر هرسم چتی بودم (اگر بروم چطور بایستم اگر بایستم چطور بروم) من مانده ام معطّل و سفیل و سر گردان نمی دانم چه بکنم.

حالا برای این که این دو فرمان با هم مخالفند نمی توانم بروم و نه بایستم و هر چه هم فکر می کنم که میانه این دو تا حد وسطی پیدا کنم که بهیچ کدام از دو فرمان بر نخورد و ضمناً قسمتی از هر دو فرمان هم اجرای شده باشد عقلم قد نمی دهد.

ما بچه مچه ها هم برای این که سر بسر عمو پیره سر بسر عمو پیره گذاشته باشیم گفتیم اگر می خواهی هر دو کار را کرده باشی مثل بعضی از افراد اکثریّت مجلس خاصه سوسیالیست های قلابی مجلس در جا بزن - گفت در جا چی ؟ (در جا چطور است) گفتم چپ لنگت و راسته لنگت بلند اكن و بنه بل (پای چپ و پای راستت را بلند کن و زمین بگذار) باین ترتیب بیچاره عمو را بدرجا زدن وا دار کردیم - هی در جا می زد و عرق از سر و رویش می ریخت و گرد و خاك قالی را هوا می کرد ولی از آن جائی که بود نه يك قدم جلو رفته و نه يك قدم عقب هر که می دید از دور خیال می کرد که عمو راه می رود امّا عمو سر جای خودش ایستاده و فقط در جا می زد !

زن و بچه و خانواده بیچاره اش هم چون نان آور دیگری نداشتند عمو هم که بود مشغول در جا زدن بود ! لخت و گرسنه مانده بودند و تکلیف شان را نمی دانستند.

باز این بیچاره اگر بهمین حالت در در جا زدن باقی مانده بود يك چيزی بود امّا آن روز ها هم از این دلقك ملقك ها و مسخره های امروزی بودند منتها خر همان خر بوده و پالانش عوض شده و بچه مچه ها درس نخوانده و متمدن نشده و فكل نزده بودند یعنی وحشی بوده و عقل شان قد نمی داد اسم شان را مثلا (آه دین) بگذاریم.

همان کریم شیرۀ و شیخ شیپور و از این جور چیز ها بودند.

ص: 53

همین مسخره ها که یک روز دور دربار ناصر الدّین شاه می رقصیدند و یک روز هم دور دربار عظيم الشان و ذو الاقتدار امروزی می رقصند - همین کور و کچل ها که غیر از مسخر گی هیچی بار شان نیست آن روز ها هم تشریف داشتند منتها چون آن روز ها مردم متمدن نشده بودند این مسخره ها را در ردیف مطرب ها برای مجالس طرب و برای تقلید در آوردن می آوردند و اگر شب ببد مستی و قداره کشی ختم نمی شد - صاحب خانه یا مهمان ها يك چيزي هم توی عرق چین شان می گذاشتند !

آن وقت که مسخره ها مثل امروز متمدن و جمهوری طلب و ظریف الادباء نشده بودند که اسم شان مدیر ؛ جریده ؛ شريفه ؛ (آه بی دین) باشد !

از مطلب پرت شدیم - از همین جانور ها آن وقت هم بودند منتها بی اهمیت تر و کم ضرر تر دیگر طرف مشاوره سیاسی نبودند ؛ سوسیالیست هم نشده بودند ! در مجالس ذو الاقتدار ها هم حق فضولی سیاسی نداشتند و الا مثل مرحوم شیخ شیپور شلاق می خوردند - از همین جور آدم ها یکی دو تا هم دور عموی پیرمرد را گرفته بودند.

در عین حال عشقی از آتیۀ خود خیلی نگران بوده مرگ خود را حدس زده بود و حتّی خوابی را هم که دیده بود با يك پریشانی و اضطرابی چند روز قبل از مرگ خود برای رفقایش نقل کرده بود.

خواب عشقی

فلاما ریون سه کتاب دارد بنام «قبل از مرگ»، «در اطراف مرگ» ، و «بعد از مرگ» ، در این کتاب ها گواهی های کتبی بسیاری از معاصرین و معتمدین عصر خود را منتشر ساخته است. این نامه ها که به فلاما ریون نوشته اند اکثر عبارت از داستان های خواب های عجیب یا مکاشفات اشخاص و رؤیا هائی که غالباً با واقع تطبیق کرده است.

ما بین آقای رحیم زاده صفوی و ملك الشعراء و میر زاده عشقی که هر سه از کار کنان اقلیّت بودند ترتیبی بر قرار شده بود که هفته ای دو روز در منزل رحیم زاده صفوی گرد آمده از ظهر تا شب وقت خود را بمذاکرات ادبی و تهیّۀ مطالب برای روزنامۀ قرن بیستم که متعلّق به میر زاده عشقی بود می گذرانیدند . يك روز شنبه از هفته ای که روز سه شنبۀ آن می بایست میر زاده عشقی بقتل رسد بعد از صرف نهار رحیم زاده صفوی یکی از سه کتاب مزبور را باز کرده برای رفقا بفارسی نقل می نمود، در آن هنگام دو سه روز از انتشار آخرین شمارۀ مشهور قرن بیستم گذشته بود، همان شماره مشهوری که حاوی شدید ترین حملات به دیکتاتور وقت و اطرافیان او بود تهدید های متواتر به میر زاده عشقی می رسید و کار بجائی رسیده بود که شاعر نام برده قیافۀ مهیب مرگ را پیش چشم خود مجسّم می یافت. در آن روز و آن ساعت که

ص: 54

اتفاقاً بقصّه های آن کتاب در موضوع خواب و مرگ گوش می داد غفلتاً از جای پریده خطاب به رحیم زاده صفوی نموده گفت: حاشا که شما در این زمینه ها مطالعه می کنید خواهشمندم يك دقیقه هم بخواب من که دیشب دیده ام توجّه نمائید : « خواب دیدم که در قلمستان زرگنده مشغول گردش هستم - فراموش نشود که در آن زمان قلمستان زرگنده گردش گاه اهل تفریح و تفرّج مرکز بود - در حین گردش دختری فرنگی مثل آن که با من سابقه آشنائی داشت نزدیک آمده بنای گله گزاری و بالاخره تشدّد و تغیّر را گذاشت و با طپانچه ای که در دست داشت شش گلوله بطرف من خالی نمود بر اثر صدای تیر ها افراد پلیس ریختند و مرا دستگیر کرده در درشگه نشاندند که به نظمیه ببرند در بین راه من هر چه فریاد می کردم که آخر مرا کجا می برید شما باید ضارب را دست گیر کنید نه مرا، کسی بحرفم گوش نمی داد تا مرا به نظمیه بردند و در آن جا مرا باطاقی شبیه زیر زمینی کشانیده حبس کردند . آن اطاق فقط يك روزنه داشت که از آن روشنائی بدرون می تابید من با حال وحشتی که داشتم چشم را بآن روزنه دوخته بودم ناگهان دیدم شروع بخاک ریزی شد و تدریجاً آن روزنه گرفته شد و من احساس کردم که آن جا قبر من است.....»

هنگامی که میر زادۀ عشقی این خواب را حکایت می کرد قیافه بیم زده و وحشتناکی داشت و رفقای او برای تقویت و تسلیت او بمزاح و شوخی می پردازند ولی رحیم زادۀ صفوی حکایت می کند که حال میر زاده عشقی و قیافه و لهجۀ او در آن موقع طوری بود که در قلب من اثر بیم و وحشت را منعکس می ساخت، طرف عصر ملك الشعراء زود تر بیرون می رود و میر زاده عشقی با رحیم زاده صفوی بنای مشورت را گذارده می گوید من یقین دارم که همین روز ها مرا خواهند کشت و برای شما ها نیز همین خطر ها مسلّماً هست باید چاره ای بیندیشیم شاید من و تو هر طور شده دو ای نفری از يك راه که کم تر مورد توّجه باشد بطور نا شناس بروسیّه فرار کنیم، رحیم زاده صفوی هم چون قلباً بيمناك شده بود حاضر می شود از راه فروش فرش اثاثیّه خانۀ خود هر چه زود تر مبلغی فراهم ساخته فرار نمایند و راه سفر بروسیّه را از طریق

ص: 55

شمیران شهرستانك انتخاب می کنند. رحیم زاده صفوی پیشنهاد می نماید روز یک شنبه و دو شنبه خود عشقی هم كمك كند تا اثاثیّه وی بفروش رسد و عصر غروب دو شنبه بعنوان گردش شمیران بی خبر رفقا دو نفری فرار نمایند. میر زاده عشقی از این فداکاری رفیقش که بی دریغ خرج سفر را تهیّه می بیند خشنود شده ولیکن می گوید سفر باید بروز چهار شنبه بماند زیرا روز دوشنبه بشخص عزیزی وعده داده است که باید در زر گنده او را ملاقات کند. البتّه از گفتن نام زر گنده رحیم زاده صفوی. متوحّش شده اصرار می کند که عشقی از این قصد در گذر ولی چون قضیّه بعوالم روحی و قلبی شاعر مربوط بوده است اصرار رفیقش بی اثر می ماند، شب یک شنبه را عشقی در خانه رفیقش می ماند و روز یک شنیه می رود با وعده این که شب سه شنبه خواهم آمد و روز آن شب در آوردن سمسار و فروش اثاثيّه تو كمك خواهم كرد ولیکن شب سه شنبه بر خلاف وعده ای که عشقی داده بود بمنزل رحیم زاده صفوی نمی آید و بالاخره روز سه شنبه طرف صبح بعد از مدّتی که رفیقش انتظار او را می کشد و خبری نمی رسد محمّد خان نوکرش را بخانۀ عشقی می فرستد، خانۀ عشقی در سه راه سپه سالار منزلی كوچك بود متعلّق به مهدی خان نام که هم اکنون آن کوچه را کوچه عشقی می خوانند. خانه مهدی خان صحن محقّر امّا نظيف و با درخت و گل کاری بود و بنا بمناسباتی رحیم زاده صفوی آن را برای شاعر اجاره کرده بود و خانۀ صفوی در نظامیهّ بود همین که نوکر رحیم زاده صفوی بخانه عشقی می رسد در حدود دو ساعت قبل از ظهر ابو القاسم نام پسر ضیاء السّلطان با شخص دیگری که همراه او بوده در کوچه می بیند که بسرعت از آن جا دور می شوند و سر کوچه اتومبیلی بوده که آن دو نفر سوار شوند و از طرفی سر و صدای زن های همسایه را می شنوند که فریاد می کنند «خون خوار ها جوان ناکام را کشتند» و عجب آنست که در آن کوچه با آن که هیچ گاه گردش گاه پلیس و مأمورین تأمينات نبوده و نیست در ظرف يك لحظه هنوز محمّد خان بدر خانه عشقی نرسیده می بیند چند نفر پلیس و مأمورین تأمينات دوان دوان می آیند و مانند اشخاصی که از آغاز و انجام قضیّه مطلع باشند

ص: 56

بخانه عشقی ریخته شاعر مجروح را بیرون کشیده در يك درشکه که سر کوچه آماده بود می نشانند، عشقی که چشمش به محمّد خان می افتد فریاد می کند « محمّد خان برفقا بگو بداد من برسند.» محمّد خان از این پاسبان ها بپرس مرا کجا می برند «بابا من نمی خواهم بمریض خانه نظمیه بیایم، مرا بمریض خانه آمریکائی ببرید ... » و همین طور همین جملات را در خیابان ها مخصوصاً در خیابان شاه آباد با فریاد تکرار می کرده است، پلیس ها که گویا دستور مخصوصی داشتند بر اثر داد و فریاد عشقی راضی می شوند اوّل او را بکمیساری دو دولت ببرند که از آن جا مطابق میل او بمریض خانه آمریکائی منتقل شود اما همین که در شکه بدر کمیساریا می رسد رئیس کمیساریا به پلیس ها فحّاشی کرده می گوید چرا به نظمیه نمی برید. این بود قضيّۀ خواب و قتل عشقی.

بقراری که مسموع افتاد هنگامی که پسر ضیاء السّلطان و رفیقش می خواسته سوار اتومبیل شده بگریزد پاسپانی بنام سید عبّاس که نوبه خدمتش نبوده باتفاق محمّد خان نام هرسینی که نوکر حاج مخبر السّلطنه بوده بر اثر داد و فریاد زن ها ابو القاسم پسر ضياء السّلطان را دنبال کرده دست گیر می نمایند ولی رفیقش فرار می نماید. ابو القاسم مزبور تا شهربانی هم برده می شود که در مواجهه با عشقی هم حضور داشته ولی بعداً او را مرخص می نمایند که مدّتی از تهران هم خارج می شود.

در حدود دو ساعت قبل از ظهر به ملك الشعراء در مجلس خبر می دهند که عشقی او را در مریض خانۀ شهربانی خواسته است بلافاصله ملك الشعراء بآن جا رفته و عشقی را در آن وضع اسفناك ملاقات می کند و فوراً به ولیعهد محمّد حسن میرزا کاغذی می نویسد که مشار اليه دستور داده طبیب های سلطنتی برای معالجۀ عشقی بشتابند و یک ساعت بعد از ظهر که بنمایندگان اقلیّت خبر می رسد که عشقی در مریض خانۀ شهربانی بستری شده است، ملك الشعراء بهار و سید حسن خان زعیم و رحیم زادۀ صفوی باتفاق چند نفر دیگر سوار شده بشهربانی که در میدان توپ خانه بود می روند. بآن ها گفته می شود که باید از خیابان جلیل آباد از در طویله سوار بروید که مریض خانه آن جاست، طویله سوار حیاط بزرگی داشت و در سمت دست چپ چهار اطاق کوخ مانند که

ص: 57

سقف آن ها گنبدی بود مریض خانه نظمیه را تشکیل می داد و پیدا بود که آن كوخ ها سابقاً جزء طويله بوده و بعد آن را از اصطبل جدا ساخته سفید کاری کرده تحویل مریض خانه داده بودند. اطاق اوّلى يك در بحیاط طويله داشت و يك و دو پنجره آن بخیابان بسمت خیابان جلیل آباد باز می شد. سه اطاق دیگر که تو در تو و راه رو آن ها عبارت از دری بود که باطاق اوّلی باز می شد و از اطاق دوّمی در بندی باطاق سوّمی راه می داد دیگر آن اطاق ها هیچ گونه در و پنجره بخارج نداشت و روشنائی هر يك از آن اطاق ها از يك روزنه می رسید که در وسط گنبدی سقف قرار داده بودند و البتّه این ترتیب برای آن بود که مبادا مریض فرار نماید. همین که رفقای عشقی وارد اطلاق اوّل شدند و از درگاه اطاق دوّمی منظره طویله مانند آن ساختمان ها و هر سه اطاق را مشاهده کردند ملك الشعراء به رحیم زادۀ صفوی که در حال گریه و زاری بود می گوید : صفوی ، خواب عشقی - خواب عشقی - صفوی که در حال تأثر بود متوجه مطلب نمي شود مجدداً ملك الشعراء بازوی وی را فشار داده می گوید خواب عشقی و زیر زمین و روزنه را تماشا کن، آن وقت صفوی خواب عشقی را بیاد آورده وقتی نگاه می کند در اطاق چهارمي يك تخت خواب

می بیند که میر زاده عشقی روی آن بخواب ابدی رفته و نور آفتاب از روزنۀ سقف بسینۀ او افتاده و شاید در آن لحظه که عشقی برای آخرین دم چشم بر هم می نهاده نور آن روزنه بصورت او می تابیده و این نکته که میر زاده عشقی هنگامی که چشم بر هم می گذارده است مژگان او که تدریجاً روی هم می افتاده مانند همان حالتی بوده است که شاعر در خواب دیده بود که جلوی روزنه بتدریج خاك ريز شد و راه نور بسته گشت. باعث حیرت و شگفتی برای رفقا می گردد بطوری که مدّتی مات و مبهوت گریه و زاری را فراموش کردند بتماشای آن منظره تطبیق آن با راست بینی و خواب شگفت انگیز عشقی مشغول می شوند و این خواب را رحیم زادۀ صفوی در روزنامۀ شهاب همان هفته و ملك الشعراء در روزنامه قانون هفتگی طی مرثیه نامه ای که برای عشقی نوشته اند حکایت کرده اند.

اينك مقاله ملك الشعراء بهار ذیلاً ذکر می شود :

ص: 58

نقل از روزنامۀ قانون شماره 61 مورخه يك شنبۀ سوّم ذیحجه 1342 برابر 10 سرطان 1303

عشقی را ديدم بر يك تخت خواب خفته و رنگ از رویش رفته بدنش سرد و عرق مرگ بر جبهۀ بلند و جذّابش نشسته است.

معلوم شد گلوله را از پشت سر زده اند و بتهی گاه طرف چپ در زیر قلب خورده و در میان تهی گاه مانده است . . .

بمحض رسیدن من بپشت برگشته بر روی من نگاه کرده گفت: زود مرا از این جا بیرون ببرید...

گفتم : كسى با يك گلوله این طور نمی افتد و تفصیل گلوله خوردن قائم مقام الملك و ديگران را که بهبودی یافته بهبودی یافته بودند برای تشجیع و تقویت قلب او گفتم، او گفت می دانم که گلوله مرا نمی کشد ولی باید بمریض خانۀ امریکائی بروم این جا خیالم راحت نیست .

چیز های دیگر هم گفت که همه شنیدند و از موضوع کنونی ما خارج است...

در پایان سخن بمن گفت: بیا مرا ببوس جز تو کسی را ندارم . !

من او را بوسیدم و بلافاصله بعد از چند ساعت که از الیم ترین ساعات عمر من بشمار می رود آن محتضر بی گناه جان تسلیم نمود.

آخرین کلمات عشقی را در یاد داشت های شخصی من خواهید خواند که با حضور جمعی از رؤسا و اجزای نظمیه و سایر رفقایش گفته است و همه در نهایت درجه از اهمیّت است زیرا تا دم مرگ حواس و هوشش باقی بود.

عشقى تفصيل ترور شدن خود را جزء بجزء در مریض خانه تقریر کرد و صورت آن در نزد مستنطقين نظميه موجود بود که بامضای عشقی نرسید ولی من آن ها را خواندم و نیز با یکی از دو نفر ضاربین خود در حضور مدعی العموم و مستنطقين عدلیه مواجهه نموده و تقریری کرده است.

از ضربت خوردن تا مردن عشقی بطوری که تخمین می شود چهار ساعت طول کشید - مجروح بی اندازه در زحمت و دچار شکنجۀ شدید و عذاب و درد بود . . گفت يك گلولۀ دیگر من بزنيد و آسوده ام کنید ... خیلی نالید و خیلی تقلا كرد و خیلی بی رحمی طبیعت را در نظر من مجسّم ساخت !

عشقی مرد . ولی يك نام زنده و جاودان از عشق و جوانی و شعر و قریحه و هوش و عقیده از خود باقی گذاشت.

اختفال تاریخی که از جنازه او بعمل آمد در تاریخ هیچ شاعر ملی سابقه ندارد و ناله های ملّت از زن و مرد در عزای هیچ ادیب و نویسنده ای بقدری که در عزای عشقی بلند شد بلند نشده بود ! ..

مرگ هیچ شاعر و نویسنده ای در دنیا بقدر مرگ عشقی دل هم وطنان را کباب نکرده بود و اتّفاقاً هیچ شاعری هم بدبخت تر و مظلوم تر از عشقی نزیسته و بی رحمانه تر از او كشته نشده است.

ص: 60

عشقی یک پارچه قریحه بود - عشقی در شاعری بقدری توانا بود که اگر داس بی رحم باغبان آن نفهال فضایل را درو نکرده بود - یادگار های زیاد تری از گل های ادب و شکوفه های با طراوت طبع و قريحۀ شاعرانه اش برای ملّت ایران بلکه برای دنیا باقی می گذاشت.

همان اندازه از آثار ادبی که از عمر کوتاه و سراسر محنت عشقی باقی مانده است برای نشانۀ بزرگواری و علوّ طبع او کافی است.

بقدری متأثر هستم و طوری از وضع روزگار در هم و پژمرده ام که باقی احساسات خود را برای روزی دیگر ۔ اگر بعشقی متّصل نشوم می گذارم و انتظار دارم طبیعت بزودی انتقام این جوان مظلوم را از محرّکین و عاملین آن بستاند !

عصر جمعۀ اول ماه - م - بهار

و نیز در اطراف این واقعه مذاکراتی در مجلس می شود و چون طرف داران سردار سپه نمی خواستند قضیّۀ قتل عشقی در مجلس مطرح و از طرف اقلیّت حملاتی باکثریّت و بالاخره بسردار سپه بشود اینست که در اطراف این که آیا باید ناطق اقلیّت در مجلس موضوع را مطرح نموده یا مسکوت بماند زیرا دو سه جلسه وقت مجلس گرفته می شود ولی چگونگی این مذاکرات و نسخۀ آن عیناً از روی صورت مشروح مذاکرات مجلس در زیر نقل می شود :

نقل از صورت مذاکرات مشروح مجلس مورخۀ 10 تیر ماه 1303 برابر سوم ذیحجه 1342 جلسۀ 34

مجلس دستور خود را تمام کرده بود و پس از پایان آن رئیس مجلس اظهار داشت: آقای ملك الشعراء به بنده مرقوم فرموده بودند که قبل از ختم جلسه عرایضی دارند.

سيد يعقوب - اگر بنا باجازه است بنده هم اجازه می خواهم.

رئيس - راجع باظهارات آقاى ملك الشعرا مجلس رأی می دهد یا نه ؟

ملك الشعراء - يك قضايائى اخیراً در شهر واقع شده است که بنده گمان نمی کنم مجلس مقدّس و آقایان نمایندگان بتوانند ساکت باشند، مقصودم يك تذكرى است که بآقایان عرض کنم که اگر اجازه می فرمایند عرض کنم و اگر اجازه نمی فرمایند عرض نمی کنم، غرض تذکری بود که بآقایان داده شود .

رئیس - آقای فتح اللّه میرزا مخالفید در اظهار ایشان.

هرمزی - بلی بنده عقیده ام اینست که این تذکری را که آقای ملك الشعراء می خواهند در این جا بفرمایند خوبست در يك جلسه خصوصی بفرمایند.

ص: 61

رئیس - آقای شریعت زاده ( اجازه ).

شریعت زاده - بنده مخالفتی ندارم .

رئيس - رأی می گیریم.

حاج میرزا عبد الوهاب - نمی شود رأی گرفت.

ملك الشعراء - محتاج برأى نیست .

رئیس - چون جزو دستور نبود اگر قبول می کردم ممکن بود مورد اخطار واقع شوم حالا رأی می گیریم.

حایری زاده - محتاج برأی نیست. اجازه می فرمائید بنده يك ماده را عرض کنم .

رئيس - بفرمائید .

حایری زاده - در دورۀ چهارم در ابتدای جلسه و ختم جلسه آقایان نمایندگان اگر مطالبی داشتند که لازم بود بعرض مجلس برسانند بدون این که رأی بدهند از مقام ریاست اجازه می گرفتند و مطالب خود را اظهار می نمودند و يك ماده هم در نظام نامه داخلی نیست که مفهوم جمله اوّل این ماده محتاج باجازه و رأى مجلس نیست و آن مادۀ 106 است که برای آقایان می خوانم.

ماده 106 خوانده شد و در اطراف آن توضیحاتی داده شد .

خلاصه از طرف اکثریت و اقلیّت بحث زیاد شد و مدرس با تعرّض خارج شد.

پس از خروج مدرس ملك الشعراء هم با حالت تعّرض در حال خروج اظهار داشت .

روزنامه ها را توقیف می کنند و اجازه نطق نمی دهند.

پیشنهاد ختم جلسه شد.

صدای هیاهو و همهمه

و چون عدّه کافی برای رأی گرفتن نبود جلسه تعطیل گردید.

***

نقل از صورت مشروح مذاکرات مجلس مورخۀ 17 سرطان 1303 جلسۀ 30 رئیس - آقای ملك الشعراء (اجازه)

ملك الشعراء - بنده هیچ تصور نمی کردم بر طبق سابقه ای که گفته شد اجازه خواستن نطق قبل از دستور یا بعد از دستور محتاج برأی مجلس باشد و الا البّته بنده هم چنین تقاضائی را از مقام ریاست نمی کردم و مایل هم نبودم که قضیه باین شکل خاتمه پیدا کند که تشبیه بشود باین که اکثریتی اقلیتی را در تحت مضیقه گذاشته است. البتّه این ترتیب برای احترامات مجلس شایسته نیست من هم مایل نبودم این طور پیش بیاید ولی اتّفاقا این طور شد. خیلی هم از این قضیه متأسفم. بهر حال تقصیر با بنده نبود بنده نظر بسابقه و جریان ادوار مختلفه مجلس اجازه خواستم و اتفاقاً اجازه ای که می خواستم و مذاکراتی که می خواستم بكنم يك موضوع شديدى که منتج بحملۀ بر اکثريّت بشود نبود و خیلی مایل بودم که آقایان حدس می زدند یا تحقیقات می کردند و مقصود بنده را قبلا استطلاع می کردند و به بنده اجازه می دادند که حرفم را بزنم آن وقت می دیدید که هجوم باکثریّت نیست

ص: 62

با این که سابقۀ اقلیت های مجلس این بوده است که در صدد وسائلی بگردند برای این كه يك هجوم و حملۀ به اکثریت بنمایند ولی ما و رفقای ما نظر بمانوسیّت تامّی که بحفظ وضعيات و مراعات امور مملکتی همیشه داشته ایم در این مسئله خود داری کرده ایم با این که همه وقت شاید بهانه های شدید و تند هم در دست ما بوده است و شاید مردم هم همیشه بما اعتراض کرده اند که چرا وضعیّات را در مجلس کم تر و ملایم تر اظهار می کنید. بالنّتيجه قصد من از مذاکره در جلسۀ گذشته مذاکراتی بوده نسبت باقایان اکثریت و خیلی متاسف هستم از این که عرض کنم تا اندازه ای موقع تذکرات بنده فوت شد. بنده می خواستم مختصری از وضعيات جاریه شهر تهران و ضربتی که بامنیت و آسایش و افراد این شهر وارد شده است اشاره کنم و در ضمن اظهار کنم که این ضربت بيك فرد مفيد مملکت و بيك عنصر مفيد و نافعی وارد شده است و صرف نظر از مقامات فضلی و ادبی فقید مرحوم این ضربت بدماغی وارد شده است که آن دماغ با اقلیت مجلس همراه بوده است و آن دماغ حمایت می کرده است از افکار عمومی و فکر آن شخص مقتول در جریان سیاسی داخل بوده است که آن سیاست بر ضد دولت وقت بوده است و از این نقطه نظر بیش تر بنده حق

داشتم اظهار تأسف کنم زيرا على المرسوم و على المعمول اين طور حمله ها هتاكي ها و ترور ها غالباً در دنیا رنگ سیاسی بخود گرفته این فقید هم قطعاً و اصوّلا رنگ سیاسی پیدا کرده است و بنده خواستم بآقایان نمایندگان محترم تذکر بدهم که اولا برای پاس و حفظ اصول امنیت عمومی ثانیا برای حفظ و احترام سیاست اقلیت و سیاست انتقاد و برای حفظ آزادی عقیده که تمام آقایان پابند آن هستند و برای احترام عقاید ملت ایران که گفته نشود ملت ایران عقیده را می کشند و پایمال می کنند و بالاخره برای رفع نگرانی های سیاسی که عرض کردم قطعاً شامل این قتل می شود حق این بود که مجلس شورای ملی ایران و اکثریت محترم که مسئول وضعیات هستند بیش تر علاقه مند باین قضیه باشند.

نکته ای که می خواستم عرض کنم این بود که در شهر تهران يك قضیه ای واقع شد مردم تهران عموماً از این قضیه متأثر شدند، گریه کردند، اظهار تألم نمودند ، چندین هزار نفر جمع شدند و جنازۀ يك مقتول سیاسی را از وسط شهر عبور دادند و در مساجد فاتحه گذاشتند ولی با این حال با این که مسئله مربوط بامنیت عمومی و مربوط بقضایای سیاسی بود مجلس شورای ملی ایران با خون سردی امرار وقت می کرد و در مسائل خیلی عادی بحث می کرد. بنده خواستم مجلس را متذکر کنم که در این قضیه نباید خون سرد باشد زیرا ما اقلیت هستیم و در محیط سیاست فعلی در تحت مضیقه و فشار می باشیم. روزنامه های ما آزاد نیستند. در مطابع جراید ما را شب ها سانسور می کنند. اگر یک مقالۀ آزاد تری نوشته شود روز نامه را توقیف می کنند. مدیران جراید اقلیت بواسطۀ حذر از سوء قصد ها در مجلس متحصن شده اند و بالاخره ما در يك حال مضيقه و فشار هستیم ولی اکثریت مجلس، اکثریتی که مسئول وضعیات است نباید بسکوت و خمودگی

ص: 63

بگذراند این حق اکثریّت بوده و هست که در این قبیل مسائل پیش قدم بشود متاسّفانه نشد و بخون سردی بر گذار شد یا غفلت شد. در جلسۀ گذشته هم به بنده اجازه داده نشد و يك مسائل دیگری هم ضمناً فوت شد زیرا بنا بر اطلاعاتی که بنده داشتم خواستم مجلس محترم را متذکّر که در آن جریان قضایای بعد از قتل که اتّفاقاً بنده را آن فقید مرحوم با تلفن خواست و رفتم در بالین او و با حضور امنای نظمیه اظهاراتی کرد خواستم به آقایان عرض کنم در نتیجۀ اظهارات او و در نتیجۀ مواجهاتی که آن مقتول با اشخاص دست گیر شده در حضور مدعی العموم كرد يك اطّلاعاتی بدست آمد که نتیجه اش این بود: دو نفر رفته اند و این آدم را مقتول کرده اند یکی دست گیر شد و دیگری فرار کرده است. حتی بگوش بنده خورد که آن کسی هم که فرار کرده است يك اسمی داشته است که اسم او در نظمیه هم بوده است او فرار کرده است و در موقعی که آن فقید محتضر با حواس جمع حکایت می کرد وضع کشته شدن خودش را یکی از اعضاء تامينات كمه بنظرم شخص باهوشی آمد به بنده داد [در موقعی که در مریض خانه در بالین محتضر بودیم] که چون یکی از آن ها دست گیر شده است بشما اطمینان می دهم آن یکی را هم امروز یا فردا دست گیر

خواهیم کرد . ولی متاسّفانه بنده در جلسه گذشته شنیدم که نظمیه از آن یک نفر فراری تعقیب نکرده است محمد خان نامی که رفته است در حضور تمام اهل محل قاتل را گرفته و باژان تحویل داده است او را گرفته اند و در نظمیه در حبس تاریک است و به بنده گفته شد حتّی در يك قسمت هم حضور داشتم که پس از مواجهه آن شخص توقیف شده با مرحوم عشقی و تقاریری که عشقی کرده و امارات ترور و سوء قصد را ثابت کرده مدعی العموم عدليه و يك نفر از مستنطقين عدليه خواستند بموجب قوانین جاریه شخص مقصر را برند و در تحت مراقبت نگاه دارند و نگزارند کسی با او ملاقات کند و امر را بجریان طبیعی بیندارند بدبختانه امنای نظمیه آن شخص را بدست مدعی العموم ندادند و استنکاف کردند که آن ها در مقابل تقاضای حقّه خود بوظیفۀ خود شان عمل کنند. این را هم می خواستم در جلسۀ گذشته بعرض آقایان برسانم ولی متاسفانه دیر شد. چرا خواستم متذکر شوم و چرا دیر شد و چرا متاسفم از این که دیر شده است ؟ تاسف بنده برای اینست که آن شخص دوم که فرار نموده و وعده کرده اند او را بگیرند و منظم کنند بیک نفر دیگر بقراری که شنیده ام و شاید از سر حّد هم رد شده باشد چون سه چهار روز است که می گذرد بعلاوه در جلسه گذشته می خواستم آقایان را متذکر کنم که بدبختانه در نظميه يك سوابقی در ساختن دوسیه ها ایجاد شده است و همیشه در دوسیه ها يك نگرانی و سوء ظن هائی جریان داشته است . خواستم به مجلس و آقایان وکلا عرض کنم که مراقبت بفرمایند و اجازه ندهند که در این مورد هم نظیر قضایای گذشته تکرار شود بالاخره عرایض من این بود تذکّراتی که می خواستم عرض کنم مسائلی بود که تمام افراد مجلس شورای ملی بدون تفاوت اقلیت و اکثریّت مسئول و ذمّه دار تعقیب و اجرا و

ص: 64

مراقبت در آن کار هستند و بنده وظیفه دار بودم که بیایم در این جا از برای این که یک نفر دوست و هم عقیدۀ مرا کشته اند گریبان نمایندگان اکثریّت را بگیرم. خیر بنده حاضر برای این کار نبودم بنده در مجلس دورۀ سوم که خیلی جوان هم بودم و حقّ هم داشتم حرارت بروز بدهم آقایانی که در آن مجلس حضور داشتند شاهدند در شدید ترین روز ها که روز استیضاح بود و بر حسب امر رفقای خودم آمدم پشت تریبون طوری نطق کردم که شاید اسباب تشکر اکثریّت وقت هم شد من عادتم اینست و حالتم آن نیست که بیایم چیز های جزئی و مسائل کوچک را پشت تریبون کش بدهم و يك حربه بسازم و برفقاي پارلمانی خود بزنم - چندیست که من از روزنامه نوشتن صرف نظر کرده ام چند سال است در صف اکثریّت و زیر بار سنگین دولت های وقت هستم برای این که به مملکت خود از طرق مثبت خدمت کنم من حملات منفیانه و هتّاکانه را بعقیده خودم برای سیاست مملکت مباح و جایز نمی دانم مقصود من از تذکّراتی که می خواستم بگویم این قضایا بود می خواستم عرض کنم آیا مجلس شورای ملّی ایران علاقمند هست که مملکت امن باشد یا نیست ؟ آیا یکی از وکلای اقلیت را شب و روز تهدید بقتل نمایند مجلس شورای ملی نباید در این باب علاقه

مندی خودش را ابراز بدارد ؟ يك صف روزنامه نویس و مدیران مطبوعات يك اشخاصی که با سرمایه خود شان و با قوای دماغی شان برای مملکت زحمت می کشند این ها امنیت نداشته باشند و بیایند در کعبۀ آمال ملت متحصن شوند مجلس شورای ملی باید بپرسد چرا آمده اید یا نباید بپرسد ؟ قصد من اين ها و مقصود من این تذکّرات بود و خیلی متأسفم كه يك قسمت از قضایا فوت شد و وضعیّاتی پیش آمده است اگر امروز هم اجازه نمی دادند حاضر بودم این مذاکرات را نکتم بعلاوه اگر استنکافی از گفتن قضایا می کنم آقایان باید بدانند که برای حفظ شخص خودم نیست زیرا که چهل سال از عمرم گذشته و بیست سال از عمر خود را در سیاست و انقلاب گذرانده ام و چندان آرزوئی از دنیا ندارم و بهترین آرزو های من اینست که مرا هم پیش عشقی بفرستند خیال نکنید که من از مرگش می ترسم من بيست سال است که در دهانۀ مرگ زندگی می کنم من در برابر قشون جرّار تزار ( آقایان رفقای من و کسانی که بوده اند دیده اند) از مرگ پروا نکردم قیام می کردم و عقاید ملّی را می گفتم من از مرگ نمی ترسم مرا تهدید کردند حتی اشخاص رسمی چندین دفعه مرا بقتل تهدید کردند من اهمیّت باین قضایا نمی دهم فقط قصد من این است که آن پنجۀ سرخی که گریبان عشقی را گرفت و او را بدامان قبر انداخت آن پنجۀ سرخ در یک مملکت قانونی قابل دیدن نیست قابل تحمل نیست باید مجلس شورای ملی آن پنجۀ سرخ را قطع کند این را با قوت قلب می گویم آن شخص هر که باشد و آن پنجه از آستین هر که بیرون بیاید بشما می گویم اگر مجلس آن دست خائن و خونین را قطع نکند مردم قطع خواهند کرد. این دست قابل تحمل نیست . دست خیانت کار باید قطع شود. این است عرض بنده.

ص: 65

دسته جمعیّت بمشایعت کنندگان می پیوست، می گویند در حدود سی هزار نفر در تشییع جنازه شرکت کرده بود و با همان هیئت جنازه بابن بابویه برده در شمال غربی آن مدفون ساختند.

روزنامۀ قانون در شمارۀ 61 راجع باین تشییع جنازه چنین نوشته است : نقل از شمارۀ 61 روزنامه قانون،

فرشته خروشان برفته ز جای *** تبسّم کنان دیو پیشش بپای

بجستیش برق نحوست ز چشم *** از او منتشر كينه و كيد و خشم

چو دیوانگان سر فرو برد پیش *** همی چرخ زد گرد بر گرد خویش

هوا گشت تاريك از اندیشه اش *** از اندیشه اش شوم تر پیشه اش

دژم كرد بحری ز افلاك را *** سيه كرد آن گوهر پاك را

ز کامش برون جسته مانند دود *** تنوره زنان شعله های کبود

درون دلش عقده ای داغ دار *** به پیچید و خمّید مانند مار

به پیچید تا بامدادان بدرد *** بناخن برو سینه را چاك كرد

چو آبستنان نعره ها کرد سخت *** جدا گشت ازو خون و خوی لخت لخت

بدلش اندرون بد غمی آتشین *** بر او سخت افشرد چنگال كين

یکی خنجر از برق بر سینه راند *** به برق آن نحوست ز دل بر فشاند

رها گشت کیوان هم اندر زمان *** از آن شوم سوزنده بی امان

سیه گوهری شوم بگداخته *** که برقش ز کیوان جدا ساخته

ز بالا خروشان سوى خاك تاخت *** بخاك آمد و جان عشقی کداخت

***

جوانی دلیر و گشاده زبان *** سخن گوی و دانش ور و مهربان

ببالا بسان یکی زاده سرو *** خرامنده مانند زیبا تز رو

گشاده دل و بر گشاده زبان *** چو او کم بزائیده مام جهان

نجسته هنوز از جهان کام خویش *** ندیده بواقع سر انجام خویش

نکرده دهانی خوش از زندگی *** نگردیده جمع از پرا کندگی

نگشته دلش بر غم عشق چیر *** نخندیده بر چهر معشوق سیر

چو بلبل نوایش همه دردناك *** گریبان بختش همه چاك چاك

هنوزش نه پیوست پر تا میان *** نیسته بشاخی هنوز آشیان

ص: 68

بشب خفته بر شاخۀ آرزو *** سحر گاه با عشق در گفت گو

که از شست کیوان یکی تیر جست *** جگر گاه مرغ سخن گوی خست

***

ز معدن جدا گشت سر بی سیاه *** گدازان چو آه دل بی نوا

ز صنع بشر نرم چون موم شد *** سپس سخت چون بیخ ز قُوم شد

بمدیر فرو رفت و گردن کشید *** یکی دوزخی زیر دامن کشید

چو افعی بغاری درون جا گرفت *** بدل کینۀ مرد دانا گرفت

نگه کرد هر سو به خُرد و کلان *** به تیره دلان و بروشن دلان

بسردار و سالار و میر و وزیر *** با عیان و اشراف و خُرد و كبير

دریغ آمدش حمله آورد نا *** بقلب سیه شان گذر کرد نا

ز ظالم بگردید و پیمان گرفت *** سوی کاخ مظلوم جولان گرفت

سیه بود کام از سیاهی نیافت *** بسوی سپیدان رخ از رشك تافت

بقصد سپیدان بیفراشت قدّ *** سیه رو برد بر سپیدان حسد

ز دیوار عشقی در این بوم و بر *** ندید هیچ دیوار کوتاه تر

بر او تاختن برد يك با مداد *** گل عمر او چید و بر باد داد

***

بما داد گیتی صلای نبرد *** جهان تنگ شد بر خردمند مرد

زبان سخن ور به تیغ جفا *** چو سوسن بر آورده شد از قفا

وزارت گروه سپاهی گرفت *** گدا پویۀ پادشاهی گرفت

ازین نا کسان شد وزارت تباه *** و ز این نا کسی گشت فاسد سپاه

به کاغذ بدل شد کلاه مهی *** نگون گشت دیهیم شاهنشهی

شه نا سزاور از ایران گریخت *** بخاك آب دیهیم اورنگ ریخت

به بنگاه کی تاخت دیو سپید *** دژم گشت رخسار تابنده شید

ز افسون دیوان مازندران *** وطن تیره شد از کران تا کران

ص: 69

بر آمد یکی تند باد از جنوب *** یکی سیل برخاست کاشانه کوب

ز کوه سیه بر شد ابری سیاه *** به پوشید رخسار خورشید و ماه

زمانه بر انگیخت اهریمنی *** به تن کردش از خود سری جوشنی

به نوشاندش از کاس نخوت نبید *** سیه (1) بود کردش بحیلت سپید

به پیمود از آن تلخ می جام شست *** چه شد مست دادش عمودی بدست

بدو گفت مردم ندیم تو اند *** همه دوستان قدیم تو اند

کسی کز تو بد گوید آن بد مباد *** بد اندیش تو در جهان خود مباد

باو خواند مهروز (2) شاهنشهان *** مهان کامدند از قفای مهان

بجنبید با نخوت كبريا *** بمغز اندرش كرم ماخوليا

که بر سر نهند تاج در قرن بیست *** نشیند بر اورنگ سالی دویست

نژادی پدید آرد از خود سران *** به آئین دیوان مازندران

بعهدى كه قیصر بود خاک سار *** شه روس را تن شده پار پار

بسر تاج گیتی خدائی نهد *** ز نو تخمۀ پادشاهی نهند

در این پویه دیو دژم بر دمید *** سیه گشت از او روزگار سپید

بمردم در آویخت چون پیل مست *** يكى تیغ زهر آب داده بدست

چو خر دم علم کرد در بوستان *** لگد کوب شد کشته دوستان

گهی جفته و گاه سرگین فکند *** گھی سر فرو برد و چیزی بکند

لگد کرد و بشکست و افکند و ریخت *** گلوی گل تازه از تن گسیخت

یکی تازه گل اندر آن باغ بود *** به بیغاره (3) مرز بان بر گشود

هنوزش ز خر بود بر لب نوا *** که خر سر فرو برد و کندش ز جا

گل عاشقی بود و عشقیش نام *** ز عشق وطن خاك شد و السلام

نمّو کرد و بشگفت و خندید و رفت *** چو گل صبحی از زندگی دید و رفت

تیر ماه 1303 ملك الشعراء بهار

ص: 70

از اکثریّت طرف دار او در مجلس قیام نمودند و فی الحقیقه در این زمان روشن گشت کدام روزنامه ها طرف دار رژیم دیکتاتوری هستند و کدام ها سلطنت مشروطه می خواهند.

در آغاز تحصّن مجلس کسانی که بنام مشروطه خواهی و هوا داری از اقلیّت مجلس در عمارت بهارستان گرد آمدند عبارت از عده ای که عکس شان در صفحۀ 73 این کتاب از نظر خوانندگان محترم می گذرد.

از این عده بعضی در اواسط کار و بدون آن که نتیجۀ تحصّن معلوم شده باشد از صف رفقای خود بتحريك عمّال سردار سپه کناره گرفته از تحصّن خارج شدند و تحصّن مدّتى نزديك بسه ماه طول کشید تا عاقبت الامر در کابینه سردار سپه ترمیمی بوجود آمد و تیمور تاش سردار معظّم خراسانی وارد کابینه گشت، وزیر نام برده باز عمای اقلیّت وارد مذاکره شد و برای پایان دادن بتحصّن جریده نگاران مزبور تشبثاتی نمود یکی دو بار شخصاً با متحصنین گفت گو کرده در پایان کار سردار سپه نیز شخصاً بمجلس آمده با مدیران جرائد مزبور مذاکره کرد و از طرف مدیران جراید اقلیّت رحیم زاده صفوی شروع بصحبت و تقاضا های متحصّنین که غالباً مربوط بامنیّت جانی و حقوقی و مصونیّت قانونی و اجرای عدالت بود بشرح و بسط بیان نمود، سردار سپه نیز در پاسخ اطمینان داد که تقاضا های آنان از طرف دولت رعایت خواهد شد و بدین ترتیب تحصّن خاتمه یافت معهذا سه روز از پایان تحصّن بیش تر نگذشته بود که رحیم زادۀ صفوی بمعیّت میرزا علی خان برادر زن قوام الدّوله که جوانی بود خارج از محیط سیاست و گناهش منحصر باین بوده است که وابسته قوام الدّوله که او از زمرۀ اقلیّت بشمار می آمد در جلو خان مجلس شورای از طرف مأمورین تأمينات توقیف و بحکومت نظامی جلب شدند، مدّت توقیف صفوی در این مرتبه سه شبانه روز بود و چون فراکسیون اقلیّت در تهیه استیضاح بود با مداخله تیمور تاش روز چهارم آزاد شدند، این قضیّه تحصّن و پس از این تحصّن دیگر فراکسیون اقلیّت میانۀ مطبوعات ارگان معیّنی نداشت و افکار و آراء نمایندگان اقلیّت و حتّی نطق های مدرس و سایر هم کاران او در مجلس شورای ملّی بحكم هوا و هوس و باندازۀ انصاف هر يك از جرايد تهران پیوسته دچار تحریف و تغییر و تبدیل می گشت بلکه در بعضی از مواقع هم زیر و رو می شد.

ص: 72

عکس

مدیران جراید اقلیت

ص: 73

ص: 7

قرار داد مزبور ادارۀ جاسوسی دولت شوروی کاملاً از تعلیمات و دستورات دولت ایران بسفیر ایران مقیم مسکو اطلاع داشته و باصطلاح قبلاً دست حریف را می خوانده است باین معنی که از کلیۀ تلگرافات رمز دولت آگاهی حاصل می کرده و قبل از این که بدست سفیر ایران در مسکو برسد مفاد آن تلگرافات در ادارۀ جاسوسی شوروی مکشوف بوده است. برای تأیید این نظر قسمتی را که « ژرژ آقا - بگف» آتاشۀ سفارت شوروی و رئیس «گپئو» در کتاب خود نوشته است عیناً نقل می نمائیم، این کتاب بدواً در سال 1930 در پاریس بفرانسه و در سال 1931 بانگلیسی در نيويورك ترجمه و چاپ شده است.

از طرف دولت اتّحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی جناب ماریش شومیاتسکی نمایندۀ مختار دولت مشار الیها در ایران.

نمایندگان مختار مزبور پس از تبادل اعتبار نامه های خود که آن ها را با رعایت ترتیبات لازمه مقرّرات مقتضیه تدوین و تنظیم شده یافتند در موارد و مقرّرات ذیل توافق حاصل نمودند:

مادّۀ اوّل - اتباع هر يك از دولتين معظمتين متعاهدتين بشرط امضاء شدن تذکره در مقامات مربوطه دولت دیگر می توانند آزادانه بقصد تجارت و صنعت و غيره داخل خاك آن دولت شده و در آن جا اقامت گزینند مگر در نقاطی که فعلا ورود یا اقامت اتباع خارجه در آن جا ممنوع است و در آتیه ممنوع شود و هم چنین مجاز می باشند که از امضای تذکرۀ خروج و تسهیلات راجعه بآن نسبت باتباع طرف دیگر نمی توان امتناع ورزید مگر در صورتی که اتباع مزبوره تحت محاکمه یا استنطاق باشند.

تبصره - برای اهالی مناطق سر حدّی و ایلات و کار گرانی که در نواحی سر حدّی واقعاً کار می کنند و جهت شغل خود رفت و آمد می نمایند بموجب قرار داد خاصی که باید فيما بين طرفين متعاهدتين منعقد گردد تسهیلات مخصوصی در عبور و مرور آن ها از سر حدات ما بين ايران و اتحاد جماهير شوروی سوسیالیستی منظور می شود.

مادّۀ دوّم - اتباع هر يك از دولتين معظمتين متعاهدین که بر طبق مقررات مادّۀ اوّل معاهده حاضره در اراضی طرف دیگر وارد یا از آن خارج شوند می توانند کلیۀ اموالی که مورد استعمال شخصی یا خانوادگی آن هاست با خود همراه ببرند، مقدار و ترتیب و رود و صدور آن اموال باید مطابق نظامات جاريه مملكتين باشد.

تبصره - نسخه از نظامات جاريۀ هر يك از مملكتين متعاهدتين راجع بترتيب صدور و ورود اموال مذکورۀ در این ماده و مقدار آن ها ضمیمه این قرار داد می باشد.

تغییراتی که در آتیه در نظامات مزبوره داده شود همواره مطابق احتياجات اتباع دولتين که از سر حد ایران و اتّحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی عبور و مرور می نمایند خواهد بود .

مادّۀ سوم - كليۀ اموال متعلقه باتباع یكی از طرفین معظمتين متعاهدتین که با رعایت قواعد جاريۀ مملکت دیگر و یا موافق مقررات معاهدۀ حاضره وارد اراضی آن مملکت شود و هم چنین کلیۀ اموالی که اتباع هر يك از طرفين متعاهدتين مطابق قوانين جاريه مملکتی و موافق مقررّات حاضره در اراضی طرف دیگر داشته یا تحصیل کرده باشند جز بموجب حکم قطعی محکمه با امر مقامات صالحۀ دولتی مورد توقيف و ضبط و مصادره و یا ترتیب دیگری از انتقالات اجباری واقع نخواهد شد و در هر موقع که عملیّات مزبوره واقع شود باید کاملا با قوانین و نظامات جاریه موافقت داشته باشد و در موارد غیر از مصادره باید مطابق ترتیباتی که در قواعد و قوانین مزبوره منظور گردیده عوض

ص: 78

داده شود در هر حال دربارۀ هر يك از دولتين متعاهدتین در خصوص عوضی که در فوق ذکر شد نباید رفتار شود که نسبت باتباع دول خارجی دیگر نا مساعد تر باشد مقصود از کلمه مصادره Confiscation که در فوق ذکر شده سلب مالکیتی است که بلا عوض مطابق قوانین جاریۀ دولتين متعاهدتین در هر يك از مملکتين مزبور بعنوان مجازات بعمل می آید.

مادّۀ چهارم - بموجب مقررات فصل 16 معاهدۀ روس و ایران که در 26 فوریه 1921 منعقد گردیده اتباع هر يك از طرفين معظمتين متعاهدتین در اراضی طرف دیگر موافق قوانین معموله مملکتی در مؤسسات قضائی مملکت متوقف فيها محاکمه شده و مجازات هائی که بموجب قوانین مزبوره مقرّر است دربارۀ آن ها اجرا خواهد گردید و نیز می توانند آزادانه و بدون اشکال مانند اتباع داخلی مطابق قوانین جاریه مملکتی برای اقامۀ دعوی یا دفاع از حقوق خود مراجعه بتاسيسات قضائی مملکت متوقف فيها بنمايند و نیز حق تعیین وکیل و نماینده و مترجم در محاکم مزبوره خواهند داشت.

در مسائل مذکوره فوق و در کلیۀ مسائل قضائی از کلیۀ حقوق و مزایائی که دربارۀ اتباع داخلی منظور است بهره مند خواهند بود.

مادّۀ پنجم - اتباع هر يك از دولتين معظمتين متعاهدتین در اراضی دولت دیگر راجع بحق تجارت و صنعت و حق تملّك اموال منقوله از هر قبیل و نیز حق اشتغال و هر گونه تصرفی در اموال مزبوره از کلیۀ حقوق و مزایائی که دربارۀ اتباع داخلی منظور است استفاده نمی نمایند و در هر حال حقوق و مزایای فوق الذکر از حقوق و مزایائی که دربارۀ اتباع دول كاملة الوداد منظور شده یا خواهد شد کم تر نخواهد بود - راجع بحق تحصیل اموال غير منقوله و اجاره و استجاره و تصرف در املاك مزبوره اتباع هر يك از دولتين متعاهدتین در اراضی طرف متعاهد دیگر از کلیه حقوق و مزایائی که اتباع دول كاملة الوداد بموجب قانونی که بترتیب مقتضی و بر وفق قوانین اساسی مملکتی رسماً اعلام گردیده با مقررات صريح يك عهد نامه دارا بوده یا دارا شوند بهره مند خواهند بود و در هر حال اتباع مزبوره حق اجاره و تملك تام و تمام خانه ها برای سکونت و اشتغال بتجارت داشته و نيز حق اجاره و تملك محل و انبار برای نگاه داشتن امتعه خود خواهند داشت.

مادّۀ ششم - مالیات اتباع هر يك از طرفین م. م در اراضی دولت متعاهد دیگر مشمول مالیات هائی که از اتباع داخلی اخذ می شود خواهند بود و در هر حال اتباع مزبوره از معافیت هائی که در مالیات مستقیم بموجب قوانینی که بتصویب قوای تقنینیه مملکت رسیده و بترتیب مقتضی رسماً اعلام گردیده است در حق اتباع دول كاملة الوداد بر قرار شده و یا خواهد شد بهرهمند خواهند بود و مقررات هیچ گونه تخطیات غیر عادلانه ای که مستند بر قوانین مزبوره نبوده باشد بموجب تشبث باین ماده نمی تواند بشود.

ص: 79

مادّۀ هفتم - اتباع هر يك از طرفين معظمتين متعاهدتين مقيمين اراضی طرف دیگر می توانند مطابق قوانین جاریۀ مملکت از پست و تلگراف با سیم و بی سیم آن مملکت چه در کلیه داخله مملکت متوقف فيها و چه با ممالك خارجه استفاده نمایند.

مادّۀ هشتم - الف - در تأیید مادۀ 20 عهد نامه ایران و روس مسكو مورخۀ 26 فوريۀ 1921 هر يك از دولتين معظمتين متعاهدتين حقّ ترانزیت آزاد را در اراضی خود در کلیۀ طرق و راه ها بتوسّط جميع وسائل نقلیه معموله داخلی برای کلیۀ محمولات ناشیه از مملکت طرف متعاهد دیگر که بمملکت ثالثی می رود تصدیق و تثبیت می نمایند مشروط بر این که مقدار معمولاتی که باید حمل شود زاید بگنجایش حقیقی وسائل نقلیه نبوده و مفاد مقرّرات قسمت ( ج ) این ماده رعایت شود.

ب - در مورد محمولاتی که بطور ترانزیت حمل می شود جز رسیدگی که برای رعایت ترتیب و تنظیم ترانزیت در موقع ورود و خروج مال التّجاره ها در سر حدّات می شود بهیچ وجه تفتیشی بعمل نخواهد آمد طریقۀ رسیدگی مذکور مطابق مراسمی خواهد بود که در روابط ترانزیت بین المللی مقرّر است.

ج - راجع بارسال و دریافت و بار گیری و بار اندازی و سرعت حمل و انبار کردن و تسلیم مال التّجاره و نوبت و ترتیبی که در عملیات مزبوره باید رعایت شود نسبت به محمولاتی که بطور ترانزیت حمل می شود همان معامله ای که با محمولات داخلی متشابه بعمل می آید مجری خواهد گردید دیگر در مورد محمولات دولتی که جنبۀ تجارتی نداشته باشد.

د - در حمل محمولاتی که از ایران بطور ترانزیت از خاك و آب اتّحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی می گذرد و هم چنین محمولاتی که از طرف اتّحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی از طریق ترانزیت ایران عبور می نماید کرایه بیش از آن چه از همان محمولات داخلی در همان خطّ و همان مسافت چه در اتّحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی و چه در ایران اخذ می شود گرفته نخواهد شد حقوق و عوارضی که از بابت انبار داری محمولات ترانزیتی تصویب می شود و هم چنین كليۀ حقوق و عوارضی که بجهت حمل و ارسال محمولات مزبوره گرفته می شود تابع بهمین اصل خواهد بود.

ه_ - مقرّرات این ماده در مورد امتعه ای که از يك نقطه مملکت یکی از طرفين متعاهدتین بطور ترانزیت از اراضی طرف متعاهد دیگر برای نقطه دیگر خاک طرف متعاهد اوّل حمل می شود نیز مجری و معمول خواهد بود.

مادّۀ نهم - اتباع هر يك از دولتين متعاهدتین که از طرف مقامات صالحه دولت خود دارای

ص: 80

تذکره بوده و از طرف مقامات صالحه دولت متعاهد دیگر تذکره های آن ها برای ترانزیت امضا شده باشد می توانند آزادانه از اراضی آن دولت عبوراً بمملکت ثالثی رفته یا بر عکس از آن مملکت بمملکت خود مراجعت نمایند و مقرّر است در امضای تذکره های فوق الذّکر بهیج و به اشکالی بعمل نیاید مسافرین مزبور می توانند بار های شخصی خود را بطور ترانزیت آزادانه با همان شرایط و مراسم محمولات ترانزیتی مذکور در مادۀ هشت از ممالك فاصله عبور دهند لیکن وزن بار های مزبوره که بطور ترانزیت از مملکت یکی از متعاهدتين بمملکت متعاهد دیگر می رود برای هر نفر از صد کیلو گرم تجاوز نخواهد نمود.

مادّۀ دهم - هر يك از دولتين معظمتين متعاهدتین هر ترتیبی را که برای تجارت خارجی صلاح دانند در خاک خود بر قرار خواهند نمود، هر گاه ما بين يك نفر از اتباع يا يك هیئت مخصوصی یا یکی از تأسیسات دولتی ایرانی با یك نفر از اتباع يا تأسیسات خصوصی یا دولتی اتّحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی معامله بشود بواسطۀ اقدامات قانونی مقامات صالحه اتحّاد جماهیر شوروی سوسیالیستی معاملۀ مزبوره غیر قابل اجرا گردد در عین این که مسئولیت کامل آن بر عهدۀ طرفی که توانسته است بواسطۀ اقدامات مزبوره مواد معامله را بموقع اجرا گذارد متوجه خواهد بود دولتی باعث اقدامات مذکوره شده نسبت بطرفین معامله هیچ گونه مسئولیّتی نخواهد داشت جز در مواردی که در مادۀ (16) پیش بینی شده است و بدیهی است در مواردی که اجراء يك معامله بواسطه اقدامات قانونی مقامات صالحه ایران غیر ممکن شود هیچ گونه مسئولیّتی نسبت بطرفين معامله بواسطه اقدامات مزبوره متوجّه دولت ایران نخواهد شد.

مادّۀ یازدهم - دولت اتّحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی يك نفر نمایندۀ تجارتی مقیم تهران جزو سفارت اتّحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی در ایران می باشد خواهد داشت مطابق عادات بین المللی دارای عنوان و رتبه و امتیازات آتاشه تجارتی سفارت خانه ها خواهد بود . نمایندۀ مزبور وقائم مقام مشار الیها که او نیز جزو سفارت اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی محسوب و از امتیازات اعضاء سفارت خانۀ مزبوره بهره مند است در موارد ذیل در تحت عنوان ( نمایندگی تجارتی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی در ایران ) نام برده می شود. امتیازات نماینده تجارتي فوق الذكر قائم مقام او كاملا محدود بشخص آن ها بوده و بهیچ وجه نسبت بمال التّجاره و مخزن ها و اموال منقول و غیر منقولی که برای آن ها بر طبق مادۀ 13 این عهد نامه بکار می رود اثری نکرد، و در عملیّات تجارتی ایشان نیز مؤثر نخواهد بود. عملیات مزبوره در تمام موارد تابع کلیۀ قوانین ایران و مقرّرات اداری و قواعد و احکامی که مبتنی بر قوانین مزبوره باشد خواهند بود. باستثنای مواردی که در موارد ذیل پیش بینی شده است،

ص: 81

مادّۀ دوازدهم - نمایندگی تجارتی اتّحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی در ایران مراقبت منافع تجارتی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی را در ایران عهده دار است و بر وفق مقتضيات تجارت ایران با اتّحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی رفتار نموده و وظایفی را که از ترتیب تجارت خارجی اتّحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی راجع بآن مملکت شوروی ناشی می شود بجا خواهد آورد و هیچ گونه عملی در ایران که دخالت در وظایف خاصّه مقامات قانونی هر مملکت مستقلی محسوب می شود بعمل نخواهد آورد .

مادّۀ سیزدهم - نمایندگی تجارتی اتّحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی در ایران با رعایت ترتیباتی که در قوانین ایران منظور شده است می توانند در تهران و در ایالات و ولایات تأسیسات تجارتی دایر کرده و بوسیله تأسیسات مزبوره عملیات تجارتی خود را موافق قوانین ایران اجری نماید. بدیهی است رؤساء و اعضاء تمام مؤسسات مزبوره در ایالات و ولایات و تهران که اتباع شوروی باشند کلیه قوانین مملکتی که نسبت باتباع اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی جاری است اعم از قوانین مدنی و جزائی و مالی و مالیاتی و بلدی و غیره ها می باشند و هم چنین مطیع مقرّرات اداری و قواعد و احکامی که مبتنی بر قوانین مزبوره باشد خواهند بود. مسلم است که مقررات این مادّه سكته بمقررات مادّۀ يازدهم راجع بامتيازات نماینده تجارتی و قائم مقام او وارد نخواهد ساخت.

مادّۀ چهاردهم - نمایندگی تجارتی اتّحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی در ایران و مؤسسات تجارتی آن مذکوره در مادۀ 13 در تجارت از کلیه حقوقی که عموماً بموجب قوانین مملکتی درباره اشخاص حقیقی Physiques personnes و اشخاص حقوقی IMorales personnes ایرانی که مشغول تجارت می باشند مرعی است (باستثناء حق راجع بتملك اموال غير منقول كه محدود بحدودی است که ذیلا بیان می شود) بهره مند و تابع کلیه قوانین ایرانی که شامل اشخاص مزبور است خواهند بود.

هر يك از مؤسسات مزبوره می تواند اموال منقوله و یک باب خانه برای تجارت و مغازه و انبار ها برای نگاه داری امتعه خود بعنوان مالکیت یا اجاره داشته باشند.

مادّۀ پانزدهم - راجع بحمل امتعه از يك نقطه ایران بنقطه دیگر نمایندگی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی در ایران و مؤسسات آن در مادۀ 13 مذکور شد می توانند آزادانه امتعۀ خود را بدون پرداخت عوارض جز آن چه تجّار ایرانی موافق قوانین مملکتی می پردازند حمل نمایند.

مادّۀ شانزدهم - كليۀ معاملات مؤسسّه های تجارتی مذکوره در مادّه 13 این عهد نامه بنام نمایندگی تجارتی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی در ایران صورت خواهد گرفت و دولت اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی مسئول معالات مزبوره خواهد بود ولی البته مسئولیت عملیات تجارتی اتباع و مؤسسات دیگر اتحّاد جماهیر شوروی سوسیالیستی فقط بعهدۀ خود اتباع و مؤسسات مزبوره خواهد بود.

تبصره - نظر بمسئولیت دولت اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی که در این ماده پیش بینی

ص: 82

شده است دولت ایران نسبت با متعه و مخازن و اموال مؤسسه های تجارتی نمایندگی اتّحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی در ایران هیچ گونه اقدام تضییقی متضمّن تأمين دعاوی (Cautivn Judicatun Solwi) قبل از صدور حکم و یا اجرای موقت حکم محکمه قبل از این که حکم مزبور قطعی گردد بعمل نخواهند آورد.

مادّۀ هفدهم - دعاوی ناشیه از قرار داد ها و معاملات تجارتی که از ایالات و ولایات ایران مؤسسه های تجارتی مذکوره در مادۀ 13 این عهد نامه متعلقه بنمایندگی تجارتی اتّحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی منعقد نمایند بر مؤسسات مزبوره یا مستقیماً بر نمایندگی تجارتی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی در ایران موافق قوانین مملكتى راجع بصلاحیت محاکم اقامه خواهد شد - ولی هر گاه نمایندگی تجارتی اتّحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی تقاضا نماید اجرای احکام بدعاوی مزبوره در محل اقامت نمایندگی تجارتی اتّحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی صورت خواهد گرفت در این صورت کلیه مخارج پست و تلگراف و صرّافی که از تغییر محل اجرای احکام مزبوره ناشی شود بر عهده نمایندگی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی در ایران خواهد بود.

مادّۀ هيجدهم - در موردی که نمایندگی تجارتی اتّحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی در ایران یا مؤسسات او مذکوره در مادۀ 13 یا هیئت ها یا دار التجاره ها یا اتباع ایرانی تأسیس جمعیت تجارتی ( Association) یا تشکیل شرکتی نمایند علاوه بر این که اجرای این امر باید موافق قوانین ایران بوده و همواره ترتیبات مقرّره در قوانین مزبوره ملحوظ شده باشد جمعیت های تجارتی و شرکت های فوق الذکر در کلیه مسائل مانند شرکت های ایرانی بوده و هيچ يك از امتیازات مستثنیاتی که در موارد سابقه ذکر شده در مورد آن ها ملحوظ نخواهد بود و مسلم است در صورتی که قبیل این جمعیت های تجارتی و شرکت ها خارج از ایران تشکیل شود راجع بمعاملاتی که در ایران بنمایند از مؤسسات نمایندگی تجارتی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی در ایران محسوب نخواهد بود.

مادّه نوزدهم - دولتين معظمتين متعاهدتين متقبل می شوند که از کلیه قوانین و نظامات و مقرّراتی که راجع به تجارت خارجی آن ها است و اشاعت یافته است یک دیگر را مطّلع نمایند و نیز توضیحات لازمه را راجع بمسائل مربوطه بتجارت خارجی و وضعیّت حقوقی مؤسساتی که دخیل در تجارت مزبوره هستند از حيث قوانین داخلی خود بیک دیگر اطلاع دهند ، برای ابلاغ اطلاعات راجعه بتجارت خارجی مقامات ذیل صلاحیت دارند.

از طرف دولت اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی بکمیساریای ملّی تجارت خارجی و نمایندگی تجارتی اتّحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی در ایران و از طرف دولت ایران وزارت امور خارجه و وزارت تجارت و فوائد عامه و نمایندگان وزارت خانه ای مزبوره که جزو مأمورین سیاسی ایران در مملکت اتحّاد جماهیر شوروی سوسیالیتی هستند.

ص: 83

مادّۀ بیستم - دولت ایران در مواردی که در این معاهده دارای حقوق دول كاملۀ الوداد می باشد از حقوق و امتیازاتی که دولت اتّحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی بدول شوروی که با دولت مزبوره اتّحاد گمرکی دارند داده است صرف نظر خواهد نمود.

دولت اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی نیز در موارد مزبوره از تقاضای حقوق و امتیازاتی که دولت ایران دربارۀ دول مستقل اسلامی منظور داشته است صرف نظر می نماید.

مادّۀ بیست و یکم - این عهد نامه هر چه زود تر ممکن شود ترتیبی که قوانين مملكتين اقتضا می نماید بتصويب خواهد رسید و تبادل تصدیق نامه ها در تهران صورت خواهد گرفت، موقع اجراء این عهد نامه از تاریخی است که تصدیق نامه ها بين دولتين معظمتين متعاهدتين مبادله شود و بقوّت خود باقی خواهد ماند که بطریق مذکور در ذیل خاتمه یابد.

هر يك از طرف معظمتين متعاهدتین پس از انقضاء یک سال از تاریخ اجراء این عهد نامه در هر موقع حقّ دارد که بطرف متعاهد دیگر قصد خود را در خاتمه دادن اثرات این عهد نامه اشعار نماید، در این صورت این قرار داد باز مدّت شش ماه از تاریخی که یکی از طرفين معظمتين متعاهدتين فسخ آن را اشعار داشته مجرا خواهد بود.

این عهد نامه بزبان فارسی و روسی در دو نسخه اصلی نوشته شد و در موقع تفسیر آن هر دو نسخه معتبر خواهد بود.

نظر بمراتب فوق نمایندگان مختار دولتين معظمتين متعاهدتین این عهد نامه را امضاء و مهر نمودند. تحریر شد در شهر تهران بتاريخ 12 برج سرطان سیچقان نیل 1303

دوستی و معاملات تجارتی منعقد گردید.

در ژانویۀ 1883 برابر ربیع الاول 1300 هجری ممالک متّحده امريكای شمالی تصمیم گرفت نماینده ای بدربار ایران اعزام دارد و بالاخره در همین سال مستر بنیامین (1) وارد تهران شد و این اوّلین سفیری بود که از طرف دولت آمریکا وارد ایران شده است. چندی پس از استقرار روابط سیاسی و این انجام تشریفات ملّت انسان دوست و نوع پرور آمریکا آموزشگاه هائی در تهران و تبریز و همدان و بعضی شهرستان های دیگر (البتّه بتدریج) تأسیس نمودند و شعلۀ فرهنك و مدنيّت را که از کانون ساحل اتلانتيك اقتباس شده بود در این سرزمین مشتعل ساختند.

آن آموزشگاه دریچۀ معرفت و تربیت را بر روی ملّتی که با فرهنگ غربی آشنا شده ولی آشنائی او فقط از روزنه «سوریون» یعنی از راه مدارس فرانسه و طرز تعلیم و تربیت لاتین بوده است باز کرد. این آموزشگاه های امریکایی نمونه های کوچک ولی جامعی از مدارس و طرز تعلیم و تربیت امریکا بود که مخصوصاً بطرز تربیت علمی و مفید امریکائی توجّه کامل داشت.

آموزشگاه های آمریکائی بتدریج توسعه یافت و کارخانه ای برای نشر فضیلت و معرفت و تربیت صحیح دائر گردید.

خدماتی را که مأمورین فرهنگی امریکا از دکتر جُردن گرفته تا آموزگاران و دبیران مدارس تهران و شهرستان ها انجام دادند نمی توان آن طور که شایسته است توصیف نمود.

این خدمت گزاران شریف و بشر دوست فرهنگ و مدنیت، ضربت های شکننده و سختی بر پیکر تربیت اتکالی و لاابالی گری زدند و راه تربیت عملی و اعتماد بر نفس را بجوانان ایرانی آموختند.

عادات رذیله ای را که در بعضی از خانواده های اشراف رخنه کرده بود زایل ساختند و از عناصر بی کار ایرانی مردان فعّال و درست کار بوجود آوردند.

دکتر جُردن در طی خدمات سی و پنج ساله اش بیش از هر ایرانی باین

ص: 86

کشور خدمت کرد و سر انجام با خاطری آرام که حاصل صفا و نمایندگی روح او بود از این کشور خارج شد و (کالج) عزیزش را بدست كاركنان وزارت فرهنك سپرد تا چگونه وزارت فرهنگ از این مؤسسه علم و هنر استفاده نماید.

برای معرّفی کالج همین بس که چون کارخانۀ آدم سازی آدم ساخت و بیرون داد و مردان درست کار و وطن پرستی تحویل جامعه نمود که اغلب مقامات عالیه کشور را اشغال و در مواقع سخت و باريك خدمات برجسته ای انجام داده اند.

مگر خدمتی که مستر باسکرویل دبیر کالج تبریز انجام داد از لحاظ ارزش و معنویّت کم تر از خدمات دکتر جُردن است! این شخص هنگامی که ملّیون نغمۀ آزادی خواهی سرودند و دست بکار مبارزه شدند چون خطر را نزديك ديد او هم در حدود توانائی و همّت بلند خود مبارزه را شروع کرد.

شاگردان کالج تبریز را مشق نظامی داد و در ساعت خطر ، در آن ساعت که مستبدّين بقصد تصرّف تبریز حمله ور شدند این خدمت گزار بشریّت با نیروی کوچکی که از شاگردان کالج حاضر ساخته بود بكمك ستار خان شتافت و خود پیشا پیش بجان فشانی در راه فرشته آزادی سر گرم شد و سر انجام خون ارجمندش را بر خاک های آذربایجان ریخت تا نام نیک او در تاریخ آزادی ایران جاودان ماند.

ملت غیور و حق شناس آذربایجان پس از در هم شکستن عفریت استبداد نام ارجمندش را بروی یک قبضه تفنك حك كردند و بیادگار خدمات گران بهایش برای مادر داغ دیده او فرستادند.

تا روزی که نامی از ایران و ایرانی باقی است و تا تاریخ اولتیماتوم منحوس 1911 را در سینۀ خود محفوظ دارد نام مستر شوستر از خاطره با وفای آزادی خواهان این کشور محو نخواهد شد.

ملّت را در این دانست که ایران را ترک گوید، غوغائی عجیب و هنگامه ای غریب بر پا گردید و آن همه ابراز احساسات بمنصّه بروز و ظهور رسید.

روز 29 نوامبر 1911 برابر یازدهم ذیحّجۀ 1329 قمری «پاکلیوسکی گزیل» وزیر مختار روسیّۀ تزاری مقیم دربار ایران اولتیماتومی بشرح زیر به دولت ایران فرستاد که ترجمۀ آن بشرح ذیل است:

«چنان چه روز جمعه 34 نوامبر (هفتم ذیحجه) افتخار اظهار حاصل نموده بودم» «منتظر حكم دولت متبوعه خود بودم که اسبابی که دولت روس را مجبور باولتیماتوم» «دیگر نمود اظهار نمایم. احکام مزبوره اکنون باین جانب رسیده و از این جهت» «از طرف دولت روس افتخار اظهار مطالب ذیل را بجناب عالی حاصل می کنم»،

«انفصال مستر شوستر و مسیو لکفر از خدمات مرجوعه شان تکلیف سایر» «مأمورین امریکایی که مستر شوستر ایشان را انتخاب نموده ثانياً معین می شود»،

«اطمينان و وعدۀ صریح دولت ایران که بدون رضایت سفرای انگلیس» «و روس مأمورین خارجی برای خدمات خود انتخاب نکند»،

«پرداخت مصارفی که جبران خسارت دولت روس را در این لشکر کشی و سوق» «قشون بنماید»،

«تعيين مقدار و طريقۀ تأدیۀ خسارت مزبوره بعد از رسیدن جواب دولت ایران» معیّن خواهد شد»،

پس از رسیدن اولتیماتوم دولت مفاد آن را بمجلس فرستاد که مجلس آن را تصویب و قبول نماید و چون شهرت پیدا کرده بود که مجلس آن را قبول خواهد کرد از طرف عموم طبقات ابراز احساسات شد چنان که مستر شوستر در کتاب خود راجع باین قضیّه «اختناق ایران» می گوید :

«در این موقع زنان ایران جوابی مهیّا نموده و سیصد نفر از آن جنس» «ضعیف از خانه و حرم سرا های محصور با افروختگی بشره که از عزم ثابت شان»

ص: 88

«خبر می داد بیرون آمده در حالی که در چادر های سیاه و نقاب های مشبّک سفید» «مستور بود و حرکت نظامی می نمودند، بسیاری از ایشان در زیر لباس یا آستین های» «خود طپانچه ها پنهان داشتند یک سره بمجلس رفته و در آن جا جمع شده از رئیس» «مجلس» خواهش نمودند که تمام آن ها را اجازۀ دخول دهد، رئيس مجلس بملاقات» «نمایندگان ایشان راضی شده در اطاق ملاقات با رئیس مقابله کرده و طرف» «مذاکره شدند. باین خیال که مبادا خود یا همراهانش مطلب و مقصود شان را درست» «ملتفت نشوند، آن هیئت مادران و زوجات و دختران محجوب ایرانی طپانچه های خود» «را برای تهدید نمایش داده و نقاب ها را پاره کرده و دور انداخته و اراده عزم آخری» «خود را اظهار و اعتراف کردند که اگر وکلاء مجلس در انجام فرایض خود و محافظت» «و بر قرار داشتن شرف ملیّت ایران تردید نمایند مردان و فرزندان و خودمان را کشته» «و اجساد مان را همین جا می اندازیم.»

روز اوّل دسامبر برابر 13 ذیحجه مجلس رسمیت یافت. یک ساعت قبل از ظهر محوّطه بهارستان و هم چنین داخل محوّطه پارلمان و اطراف آن از مردم منتظر و مضطرب مملوّ گردید، دولت موادّ اولتیماتوم را مطرح کرد. عدّه ای از نمایندگان بمخالفت برخاستند و بالاخره در موقع اخذ آراء معلوم گردید که رد شده است و چون قشون روسیّۀ تزاری بخاک ایران حمله و قسمتی از آذربایجان و حتّی تا قزوین را تصرّف کرده بود دولت نا گزیر شد مجلس را منحل و اولتیماتوم را بپذیرد.

در همین اوان عارف قزوینی در يك كنسرت پر ازدحامی که از تمام طبقات در آن شرکت کرده بودند تصنیف معروف ذیل را خواند و حاضرین بگریه افتادند:

ننك آن خانه که مهمان ز سر خوان برود *** جان نثارش کن و مگذار که مهمان برود

گر رود شوستر از ایران رود ایران بر باد *** ای جوانان مگذارید که ایران برود

شد مسلمانی ما بین وزیران تقسیم *** هر که تقسیمی خود کرد بدشمن تقدیم

حزبی اندر طلبت بر سر این رأی مقیم *** کافریم ار بگذاریم که ایمان برود

مشت دزدی شده امروز در این ملک وزیر *** تو در این مملکت امروز خبیری و بصیر

ص: 89

دست بر دامنت آریخته يك مشت فقیر *** تو اگر رفتی از این مملکت عنوان برود

شد لبالب دگر از حوصله پیمانۀ ما *** دزد خواهد بزمختی ببرد خانۀ ما

ننگ تاریخی عالم شود افسانۀ ما *** بگذاریم اگر شوستر از ایران برود

سنگ چوپان شده با گرگ، چو لیلی مجنون *** پاسبان گله امروز شبانی است جبون

شد بدست خودی این کعبۀ دل كن فيكون *** یار مگذار کزین خانۀ ویران برود

تو مرو ، گر برود جان و تن و هستی ما *** کور شد دیدۀ بد خواه ز هم دستی ما

در فراقت بخماری بکشد مستی ما *** نالۀ «عارف» از این درد بکیوان برود

در تعقیب این کنسرت دانش آموزان مدارس را تعطیل و پیشوایان مذهبی امتعۀ روس و انگلیس را تحریم کردند ولی مستر شوستر صلاح ملّت را در این دانست که ایران را ترك گويد و با يك دنيا حّق شناسی و ابراز علاقه و احساسات از طرف ملّت ایران بدرقه گردید.

از خدمات معروف مستر شوستر امریکائی در ایران تأسیس ادارۀ ژاندارمری و خزانه است که بعد ها بر تشکیلاتش افزوده شد و زیر نظر افسران سوئدی قرار گرفت.

کتاب اختناق ایران که بقلم مستر شوستر امریکائی نگاشته شده خاطرات تراژيك صحنه های این نمایشات را بخوبی نشان می دهد.

این ها نمونه های مختلفی از عواطف و احساسات ملّت بشر دوست امریکا و ملّت ایران می باشد که در قلوب ایرانیان بطوری رخنه کرده است که هیچ چیز نمی توانست خللی در آن ایجاد کند.

هزار ها خانوادۀ ایرانی تندرستی و سلامتی و علاج افراد خود را مدیون بیمارستان های آمریکائی می دانند که در مواقع مختلف مراجعه و تحت معالجه قرار گرفته اند.

در خلال پایان جنگ جهان گیر گذشته (1914-1918) که مجاعه و قحطی هستی ملّت نجیب ایران را تهدید می نمود و چون برگ خزان همه روزه در شهرستان های ایران عدّۀ زیادی از مردم را بخاک نا توانی فرو می ریخت، ملت انسان دوست امریکا

ص: 90

دست همّت و مردانگی خود را بطرف ایرانیان دراز کرد و با دادن غذا و لباس و دوا هستی عدّه ای زیاد را تأمین و بیمه کرد.

بدیهی است این قبیل محبّت های نوع پرستانه ملّت آمریکا بفوریّت هر چه تمام تر در قلوب ایرانیان نفوذ و آن را خلل نا پذیر گردانیده است.

هنگامی که کنگرۀ صلح در پاریس می خواست تشكيل شود «مستر لانسينك» وزیر خارجه آمریکا و نمایندۀ اوّل ويلسون اقدامات مؤثر و نطق های مفصّلی دائر بر طرف داری از ملّت ایران نمود که نمایندگانش وارد کنگره صلح شوند ، و حتی وزارت خارجه آمریکا بوسیلۀ وزیر مختار خود راجع بمخالفت با قرار داد 1919 که وثوق الدّوله آن را منعقد کرده بود، در تهران اعلامیّه صادر کرد و بآن وسیله بملّت ایران فهماند که دولت آمریکا با هر نوع استعمار و استثمار مخالف است.

این ها نمونه های برجسته و بازیست از ابراز انسان پرستی ملت آمریکا نسبت بایران، بهمین لحاظ هم ملّت ایران با يك علاقه و صمیمیّت مخصوصی نسبت بآن ملت نگاه می کرد.

حتّی در سال 1300 خورشیدی که دولت ایران خواست برای مالیۀ کشور شالودۀ اساسی بریزد، و مستشارانی از کشور های خارجه استخدام نماید، بواسطۀ احساسات بی شایبه و لطیفی که نسبت بامریکائی ها در این کشور مشاهده می شد، نگاه سیاست مداران ایران متوّجه آمریکا شد و دکتر میلیسپو برای ریاست کلّ مالیّه ایران استخدام گردید. دکتر ملیسپو وقتی وارد تهران شد يك ملت 15 میلیونی پشتیبان او بوده تمام حواسش را متوّجه دکتر ملیسپو کرده بود که برای کشور طرح های اساسی بریزد. دکتر میلیسپو هم در جریان کار و عمل موفق شد که در حدود توانائی خود به مالیه ایران سر و صورتی بدهد. قانون استخدام کشوری و شالودۀ اساسی وزارت دارائی از جمله کار های اوست. ولی در مأموریت اخیرش نظر باوضاع خاصی که در اثر جنگ ایجاد شده بود با اشکالات فراوانی مواجهه شد و آن طوری که انتظار می رفت موفقیّت حاصل نگردید.

ص: 91

نتیجۀ آن چه که در بالا ذکر شد این می شود که ملّت حّق شناس ایران بواسطه مناسباتی که با ملّت بشر دوست و حافظ صلح عمومی جهان یعنی امریکا داشته است عموماً امریکائی ها را دوست می دارد و با يك نظر آمیخته بمحبّت مخصوصی نسبت بملّت امریکا نگاه می کند، بدیهی است این حسّ احترام کور کورانه و بدون دلیل نیست زیرا عواطف و احساساتی که از امریکائی ها دیده اند آن ها را وا دار می کند که با نظر مخصوصی نسبت بملّت امریکا نگاه کند و در تمام مراحلی که از طرف امریکائی ها نسبت بایران ابراز صمیمیّت و محبتّی شود و عدّه ای از مردان شریف امریکائی بایران خدماتی کرده اند اگر چه ایرانی ها آن طوری که باید و شاید نتوانسته اند از لحاظ مادی جبران نمایند ولی در عین حال باید اذعان نمود که از لحاظ معنوی تا حدّی که امکان داشته کوتاهی ننموده اند و با بروز احساسات دوستانه و عواطف خود خدمات آن ها راحقّ شناسی و تقدیر و جبران کرده اند و در روابط بین دو ملتی که هیچ گونه نظر ارضی نسبت بیک دیگر ندارند این بزرگ ترین مراتب و دادیه و مودت متقابله است

افتاده و مقتول شده است. می گویند دولت سردار سپه - انگلیس ها - و اقلیّت و عدّۀ دیگر هر يك در يك قسمت از این قضیّه دخالت کرده و هر يك بمنظوری در ایجاد این موضوع دست داشته اند. نیز می گویند که در ایجاد این موضوع هيچ يك از عواملی که در بالا از آن اسم برده ایم دخالتی نداشته و قضیّه خیلی ساده اتّفاق افتاده ولی سردار سپه و انگلیس ها هر يك بنوعی بنفع خود از آن استفاده نموده اند و اينك چگونگی این قضایا را بترتیب مورد بحث قرار می دهیم و پس از ارائه اسناد و دلائل آن قضاوت را بعهدۀ خوانندگان وا گذار می نمائیم.

یکی دو هفته بجمعۀ پانزدهم دیحجۀ هزار و سیصد و چهل و دو ( برابر بیست و هفتم سرطان 1303) که واقعۀ ناگوار قتل ماژور ایمبری اتفاق می افتد مانده بود که در اطراف معجزات سقّاخانۀ آقا شیخ هادی در شهر انتشاراتی داده شد، این انتشارات که معلوم نبود منشاء و موجد آن کجاست با سرعت فوق العاده ای در شهر منتشر می شد و مردم عوام خرافاتی هم هر يك بنوعی در اطراف آن بتعبير و تفسير پرداخته شاخ و برگ هائی بر آن چه شنیده بودند اضافه کرده برای دیگری بیان می کردند. مثلاً می گفتند پریشب فلان کور شفا یافته و چشمش بینا شده است یا فلان افلیج شفا یافته و با پای خود بحرکت در آمده یا فلان بیمار یک شب پای سقّاخانه خوابیده و شفا گرفته است. این خرافات که بسرعت برق در بین مردم بانواع و اقسام انتشار یافته بود کار خود را کرد و حتّی دو سه شب در بازار و تمام محلات چراغانی نمودند. از تمام محلات شهر دسته جانی حرکت کرده با يك هيئت و تشكيلات مخصوصی بطرف چهار راه آقا شیخ هادی حرکت می کردند، گفته می شد که سقّاخانه در یکی دو شب قبل چشم یک نفر بهائی را که می خواسته در سقّاخانه سم بریزد کور کرده است و دسته جاتی که از این ببعد بطرف چهار راه آقا شیخ هادی حرکت می کردند این آهنگ را می خواندند «چهار راه آقا شیخ هادی از معجز ابو الفضل کور شده چشم بابی» بر اثر انتشار این خبر تظاهراتی بر علیه بهائی ها شروع شد، و حتّی دسته جاتی که از محلات بطرف

ص: 93

چهار راه آقا شیخ هادی حرکت می کرد هیکلی از کهنه و پنبه و غیره درست کرده و وارونه سوار خر کرده عدّه ای در پشت سر آن دم می گرفتند که «این بابی بی غیرت یاغی شده با ملّت» و منظور شان از این بابی بی ... رئیس دولت بود و باین وسیله می خواستند بر علیه او تظاهراتی بنمایند. هنگامۀ غریبی در شهر بر پا بود و اتفاقاً سردار سپه که مردی فوق العاده باهوش و زيرك بود خیلی بسادگی تظاهر می نمود، با کمال خون سردی قضایا را تلقّی و حتّی دسته جاتی که در موقع مراجعت از چهار راه آقا شیخ هادی از جلوی منزل او عبور می نمودند، سردار سپه جلوی منزل خود ایستاده بتماشا می پرداخت، گاهی هم چند قدمی بمشایعت این دسته جات می رفت و ابداً بروی خود نمی آورد که غالب این تظاهرات بر علیه او و یا هیکلی که از پنبه و کهنه و غیره ساخته شده شبیه او می باشد.

برای اروپائیان هیچ موضوعی باندازۀ خرافات و فناتیزم و پاره ای از آداب و رسوم ملل مشرق قابل ملاحظه نیست، موضوع سقّاخانۀ چهار راه آقا شیخ هادی و انتشاراتی که در اطراف آن داده می شد هیاهوی عجیبی بر پا کرده بود. در تمام محافل و مجامع و میهمانی هائی که اروپائیان در آن شرکت می جستند صحبت از سقّاخانۀ نام برده بود، و موضوع معجزات آن حاکی از روح مذهبی و خرافاتی ایرانی بود. ماژور ایمبری علاوه بر مأموریت سیاسی که در ایران داشت از طرف مجلۀ جغرافيائى ملّى ممالک متحدۀ امریکای شمالی نیز مأموریت داشت که از نقاط جالب توجّه و تاریخی و مذهبی ایران عکس هائی برداشته و به آمریکا بفرستد. در همین اوان «بالوین سیمور» از اتباع دولت امریکا و از مدّت ها قبل در کمپانی نفت جنوب ایران استخدام و مشغول کار بوده است. بواسطۀ محکومیتی که پیدا کرده بود دورۀ محکومیت خود را در ادارۀ قنسول گری آمریکا در تهران که محل آن در خیابان نادری و همین عمارت فعلاً مریض خانۀ رضا نور بوده بسر می برد و با ماژور ایمبری از نزدیك دوستی و آشنایی کامل داشت، همین که موضوع

ص: 94

معجزات سقّاخانه زبان زد خاصّ و عام شده بود شاید سیمور برفیقش گفته بود که موضوع سقا خانه و عکس های آن برای مجلّۀ جغرافیائی ملّی امریکا خالی از اهمیّت نخواهد بود، خوبست دوربین خود را برداشته عکس هایی از آن جا گرفته شود.

بعد از ظهر روز جمعۀ 27 سرطان 1303 برابر 19 ژویۀ 1924 ماژور ایمبری باتفاق رفیق خود بالوین سیمور بطرف سقّاخانه چهار راه آقا شیخ هادی با دوربین عکاسی و سه پایۀ آن حرکت می نمایند. جمعیّت فوق العاده زیادی اطراف سقّاخانه را گرفته بود. ماژور ایمبری مجبور می شود يك مسافتی را به سقاخانه مانده از درشکه پائین آمده پیاده بطرف سقّاخانه برود، در نزدیکی سقّاخانه سه پایۀ دوربین را روی زمین می گذارد، مردم باو می گویند این جا زن ها نشسته نمی شود عکس گرفت، ماژور ایمبری سه پایۀ دوربین خود را برداشته در خیابان مخصوص از طرف چپ سقّاخانه سه پایه را زمین می گذارد ، مردم با ملایمت جلو رفته و کلاه و عبا و غیره جلوی دوربین نگاه می دارند تا عکس گرفته نشود ، ماژور ایمبری ازین حرکت کمی عصبانی می شود و باز دوربین را بلند کرده در وسط چهار راه آقا شیخ هادی می گذارد، یک نفر موتور سیکلت سوار از دور پیدا می شود و چون جار و جنجال بین ماژور ایمبری و مردم را مشاهده می کند یکی فریاد می زند که همین ها که می خواهند عکس بردارند، آن هایی هستند که می خواستند در سقّاخانه زهر بریزند و حالا هم می خواهند بهر طوری که میسّر شان باشد در سقّاخانه زهر بریزند بایدممانعت کرد و نگذارد که آن ها چنین عملی بنمایند، يك نفر دیگر هم که نزديك آن موتور سیکلت سوار ایستاده بود فریاد کرد این بابی ها می خواهند مسلمانان را مسموم نمایند بزنید ...

مردم هجوم آور شدند، قونسول امريكا باتفاق رفیقش بطرف درشکه رفته سوار می شوند ، درشکه بطرف خیابان استخر حرکت کرده مردم با چوب و سنگه درشکه را تعقیب نمودند.

ص: 95

بالاخره مردم در خیابان استخر درشکه چی را با سنگ مجروح کو از محل نشیمن خود پرت می نمایند و بیهوش می شود، فوراً یک نفر نظامی بجای سورچی نشسته درشکه را می راند، در چهار راه حسن آباد عابرین و تعقیب کنندگان سورچی ثانوی را می زنند و بطوری مجروح می گردد که روز بعد فوت می نماید، در اثناء این جریانات متوالیاً پلیس و نظامی در اطراف ازدحام زیاد می شود ولی هیچ گونه ممانعت جدّی از طرف آن ها برای جلو گیری بعمل نمی آید.

بالاخره از چهار راه حسن آباد ببعد چون قنسول حالش خوب نبوده با اتومبیل او را حمل می نمایند و به بیمارستان شهربانی می برند و در بیمارستان شهربانی مردم هم چنان ازدحام می کنند و در و پنجره را شکسته به قنسول حمله می نمایند و کار او را یک سره می سازند.

در بیمارستان دکتر ویلهم و دکتر سفارت امریکا و چند نفر طبیب دیگر حاضر می شوند و با دکتر علیم الدّوله طبيب شهربانی كمك می کنند و مشغول پانسمان و مداوا می شوند تا آن که قنسول بهوش آمده و چند کلمه با خانم خود که از طرف شهربانی احضار شده بود تکلّم می کند.

ولی بالاخره در ساعت 5 عصر فوت می نماید.

در این هنگامه یکی دو نفر پاسبان مجروح می شوند که تحت معالجه قرار می گیرند.

پس از قتل ماژور ایمبری فوراً حکومت شهر تهران را نظامی کردند و اعلان زیر از طرف حاکم نظامی تهران منتشر گردید .

نظامی که در 22 رجب مطابق 27 سرطان 1329 از تصویب مجلس شورای ملّی گذشته است خاطر نشان عموم اهالی نموده و اکیداً متذکّر می شود هر کس بر خلاف مواد مزبور رفتار نماید بمحاکمۀ نظامی جاب شده بمجازات قانونی خواهد رسید . مادۀ 4 - 5 - 7 - 8 - 9 - 10 - 11 و مادّۀ الحاقيه اول» (رئیس تیپ گارد پیاده - سر تیپ مرتضی خان)

چنان که قبلاً گفته شد روایات مختلفی راجع بچگونگی قتل ماژور ایمبری نقل شده که یکی از آن ها بشرح زیر است:

در کتاب «جنگ پنهان برای نفط» (SECRET WAR FOILR تأليف هانی گن «F. C. HANICHEN» که در سال 1934 در نیویورك بچاپ رسیده است در صفحۀ 230 و 231 چنین نوشته است :

«مهندسين سينگلر بحفر چاه نفط در شمال ایران بدلیل وقایع حیرت انگیزی که پیش آمد شروع نکردند.

ماژور رابرت و. ه_ . ی. ت. ن. ی. ایمبری MAJOR ROBERT W.H.I.T.N.E.Y. IMBRIE کنسول یار امریکا در تهران پایتخت ایران بود، مجلۀ جغرافیائی ملی از او تقاضا کرده بود عکس هایی از نقاط جالب توجه ایران بردارد . روزی بامدادان در سال 1924 با دوربین عکاسی خود بهم راهی دوستی موسوم «بالوين سيمور» (BALVIN SEYMOUR) با درشکه ای عازم شد . در سر چاه مقدسی (منظور سقّاخانه است) که بسیار مورد تکریم و پرستش مردم مذهبی ایران بود توقف نمودند. موقعی که ایمبری دوربین خود را متوجّه چاه می نمود از طرف گروهی مورد حمله قرار گرفت. ایمبری را سخت زدند و همین که خواست با درشکۀ خود فرار کند او را دنبال کردند، سیمور را هم مانند او مورد ضرب قرار دادند و هر دو را ببیمارستانی بردند. جمعیت وارد بیمارستان شد و کار ایمبری را تمام کرد و سیمور قرار کرد.

بی درنگ در اخبار جراید که از طرف خبر نگاران جراید انگلیس کنترول شده بود این طور توضیح دادند، حملۀ مزبور در نتیجه نفرت دائم التزائد متعصبّين مذهبی بر اروپائی ها بوده است و کوشش ایمبری در عکس برداری از يك نقطۀ مقدّسی توهین بمذهب و باعث تسریع این حمله شده است. اظهار شد که متعصبین تصور نموده بودند ایمبری عضو جامعه بهائی است، بهائی يك فرقه ایست از فِرَق مذهبی که مورد نفرت جامعه تهران است و مسلمان ها این فرقه را دشمن خود می دانند.

لکن خبری در روزنامه نیویورك هرالد تربيون پاریس منتشر شد و از قول «هارولد اسپنسر» (HAROLD SPENCER) که سال ها عامل مخفی انگلیس در خاور میانه بوده است، بدین مضمون نقل شد، که ماژور ایمبری در حقیقت از طرف گروهی بقتل رسیده است که آن گروه بدست سرمایه داران انگلیس و امریکا بوجود آمده بود.

ص: 97

سرمایه داران مزبور تصّور کرده بودند که نفوذ ماژور ایمبری ممکن است اختیار معادن نفط ایران را از کمپانی «شل» (انگلیسی) بيك سندیکای آمریکایی که قسمت عمدۀ آن در دست «سینکلر » می باشد منتقل نماید.

این مسئله ظاهر بود که قتل ماژور ایمبری تنها در نتیجه تعصّب مذهبی نبوده است. چرا شهربانی ایران که کاملا مسلح و در محل واقعه حاضر بود ماژور ایمبری را حفظ نکرد ؟

سال هاست مقامات رسمی ایران نسبت بامریکائی ها حسن نظر داشتند و در آن موقع نيز يك مستشار مالی امریکایی در خدمت دولت ایران بود. علاوه بر مراتب فوق کاشف بعمل آمد که سربازی ماژور ایمبری را بقتل رسانده بود و حال آن که وظیفۀ سرباز دفاع از او بود.

و نیز کشف شد که سیمور مصاحب ایمبری کارشناس حفر معادن نفت جنوب (منظور کارمند کمپانی نفط جنوب بوده است) كه در يك نزاعی بین کارگران مداخله کرده بود پس از آن که دادگاه قنسولی امریکا سیمور را بتوقیف محکوم کرده بود او را بقيد التزام آزاد کرده بودند. تا این اندازه بوی نفط از واقعۀ قتل ماژور ایمبری بمشام می رسد».

بطوری که از پروندۀ تنظیم شده استنباط می شود و با اطلاعاتی که در این زمینه از خارج کسب شده جریان استنطاق سه نفری که متهم بقتل ماژور ایمبری بوده اند بدین طریق بوده: در جلسۀ اول استنطاق که هیچ نوع فشار و اذیت و آزاری برای گرفتن اقرار از متهمین بکار نرفته است. صورت استنطاق كاملاً عادى و متهمين هم كاملاً قتل ماژور ایمبری را انکار کرده اند. ولی در جلسات بعدی که رئیس شعبه آگاهی متوسل به اذیت و آزار های سخت گردیده و حتی برای گرفتن اقرار دست بند و اذیت های شدید دیگری نموده متهمین بیچاره برای رهایی از آن همه صدمه اقرار بقتل کرده اند و مخصوصاً یکی از متهمین را که گویا نگهبان درب بیمارستان شهربانی بوده در استنطاق بدوی با دلائل برائت خود را باثبات می رساند ولی در جلسۀ بعدی که گویا آلت تذکیر او را بسته و موی دُم اسب در مجرای مثانه اش زده اند بقدری فشار درد زیاد بوده که بیچاره برای رهائی از آن همه صدمه اقرار بقتل کرده است.

در صورتی که پس از معاینه جسد مقتول جای چند زخم شمشیر بر بدن مقتول بوده که همان زخم ها هم کار او را تمام کرده بود و اگر قاعدتاً می خواستند قاتلقين حقیقی را بدست آورند بایستی کسانی را که استعمال شمشیر کرده و از نظامیان بودند دستگیر نمایند و بین این سه نفری که محکوم بقتل شدند هيچ يك بآن سلاحی که جای زخم آن بر بدن مقتول بوده مجهز نبودند. یکی دیگر از متهمین را که معروف بسید لب شکری بوده بجرم این که پس از این که ایمبری کارش تمام شده با چهار پایۀ چوبی بر سر مقتول زده محکوم باعدامش کردند.

در صورتی که اگر می خواستند قاتلین حقیقی را بدست آورند راه تحقیقات و تشکیل پرونده در شهربانی بایستی غیر از آن باشد که بعداً تنظیم یافته است خلاصه مطالعه این پرونده بی نهایت مورد اهمیت است و اگر دقیقاً در این پرونده رسیدگی شود کاملاً معلوم خواهد گردید که جریان بازرسی و تحقيقات و حكم اعدام سه نفر بی گناه از چه قرار بوده است. مخصوصاً که نسبت بتمام متهمین یکسان رفتار نشده، فاتح را سه چهار روز محترمانه در اطاق یکی از رؤسای آگاهی زندانی می نمایند ولی نسبت بسايرين متوسل بآزار های شدید برای گرفتن اقرار شده اند.

ص: 100

آقای رئیس فرمودند ملّت ایران همیشه ملت میهمان نوازی بوده است و می توان گفت این واقعه بی نظیر است و روح ملّت ایران و روح مسلمانان ایران (مسلمانی که یکی از تعلیمات دینی آن ها اینست که باید به میهمان اکرام و احترام نمود از این مطلب منزجر است) (نمایندگان صحیح است)، امّا این که فرمودند هر کس تکلیفی دارد و باید تکلیف خود را ادا کند فرمایش خیلی صحیحی است و هیئت دولت هم کاملا در این عقیده است و عزم دارد و تصمیم گرفته است که تکلیف خودش را کاملا ادا کند. نظر بيك مصالحی و برای این که بعضی تصوّرات بی مأخذ برای مردم حاصل نشود آقای رئيس الوزراء و هیئت دولت مخصوصاً در این اوقات اخیر همیشه توصیه و تأکید می کردند برؤسا و افراد قشونی که نسبت بمردم با حسن سلوك و مدارا رفتار کنند و هيچ وقت يك ترتيبي پیش نیاورند که بموجب ظرفیت قوای ملّت با خود دولت بشود باین مناسبت قوای نظامی دولت ساعی بوده است که همیشه با کمال بردباری رفتار کند و نظر بهمان عقایدی که ما داریم و تصوّر می کنیم با وجود این واقعه اسف انگیز در عقیدۀ خودمان اشتباه نکرده باشیم و از طرف ملّت ایران حرکات فجیعی سر نمی زند تصور نمی شد یک امر باین ناگواری واقع شود و الا هیئت دولت هم قبلا اقدامات لازمه می کرد برای پیش بینی از یک هم چو اموری که برای ما غیر مترقب است، حالا دیده می شود که این مدارا و حسن سلوکی که هیئت محترم دولت و رئیس و موجد قوۀ تأمینیه این مملکت در نظر داشته است شاید در بعضی از اذهان حمل به ضعف و سستی می شود و معلوم شد که باید هیئت دولت بنمایاند که این رفتار معتدلانه که می کرد از روی ضعف نبوده و قدرت دولت بحمد اللّه در منتهای کمال است و عزم دولت هم در حفظ امنیت و جلوگیری از اعمال شناعت و جنایت کارانه کامل است و بهمین مناسبت امروز برای این که ملّت بسرعت و فوراً این تصمیم دولت را مطلع شود و دولت مجبور نشود بواسطه يك عملیاتی این قدرت و تصمیم خود را اعمال نماید اعلان حکومت نظامی داده است و تا درجۀ آخر عزم و تصمیم دارد در کشف قضیه و تعقیب مرتکبین کوشش نماید و امید است که کاملا هم موفّق شود و اگر چه نمی توانم عرض کنم واقعۀ روز جمعه جبران نا پذیر است ولی تا اندازه ای که ممکن باشد جبران خواهد نمود.

رئیس - در این مسئله باید مذاکراتی بشود یا داخل در دستور بشویم ؟

مدرس - بنده اجازه خواسته ام .

رئيس - جمعی اجازه خواسته اند.

مدرس - موقع فوق العاده است و باید عرایضم را عرض کنم .

سيد يعقوب - خوبست رأی بگیرید .

مدرس - خير رأی لازم ندارد من با حکومت نظامی مخالفم و اجازه هم خواسته ام باید عرایضم را عرض کنم .

ص: 102

سيد يعقوب - بامر شما که نمی شود، مملکت ایران که مال شما نیست .

(صداى زنك رئيس - دعوت بسكوت )

مدرس - بلی می شود من وکیل ایرانم، مملکت هم متعلق بمن است ، مملکت مال من است، خوب است عوض شما دیگری را جلوی من وا دارد (صدای زنگ).

سيد يعقوب - خير متعلّق بهمه است ( صدای زنگ ).

رئيس - اگر می خواهید راجع باين مطلب صحبتى بكنید خوبست بگذارید برای موقع دیگر.

مدرس - آقای وزیر امور خارجه فرمایشاتی فرمودند ، بنده هم خواستم هم از جهت جنبۀ ديانتم اظهار تأسّف کنم و هم راجع بحکومت نظامی اظهاراتی بنمایم ...

رئيس - با ترتیب صحیحی هم صحبت نمی نمایند.

مدرس - نمی گذارند که ...

( همهمه بین نمایندگان - صدای زنگ )

در این موقع رئیس از مجلس خارج شد و جلسه تعطیل و پس از ده دقیقه مجدّداً تشکیل گردید.

رئیس - آقای مدرس می خواستند اظهاراتی بفرمایند راجع بچه مطلب است ؟

مدرس - عرض کردم دو فقره است که می خواهم عرض کنم، یکی تأسّف از واقعه ای که اتفاق افتاده است و یکی هم راجع بحکومت نظامی...

رئیس - قسمت اولش را عجالتاً بفرمائید.

مدرس - بسیار خوب، قسمت ثانی را موقع دیگر عرض می کنم. البته اظهارات و بیاناتی که آقای رئیس فرمودند همیشه یا غالباً بهترین بیانات است در وقایع، وليكن منهم از حیثیتی دوست داشتم بعد از بیانات آقای وزیر امور خارجه عرایضی بکنم و ظاهراً آقایان هم نظیرش را باز هم شنیده اند و عرض کرده ام ملّت ایران چون مسلمان هستند و دین شان هم اقتضا داشته است که مال متنوعه را از هر حیث محترم بدارند ( نمایندگان صحیح است ) جاناً و مالا کما این که تاریخ هم نشان می دهد و در تمام انقلابات ملاحظه فرموده اید هر نحو انقلابی واقع می شد نسبت بملل متنوعه بی احترامی نشده و کمال آسایش را داشته اند حتی آن بیابانی ها هم که حیثیت علم و عمل شان کم است این مسئله را سفارش رؤسای اسلام می دانستند که آن ها را مهما امکن محفوظ بدارند و من خیلی تأسّف می خورم از این که این واقعه اتفاق افتاده است که نباید اتّفاق افتاده باشد و انشاء اللّه الرّحمن نظیر هم دیگر پیدا نخواهد کرد.

کازرونی - انشاء اللّه .

مدرس - و البته همۀ ما ها متأسفيم، غرض از جانب خودم و از جانب هم دین های خودم

ص: 103

که در حقیقت همۀ ملّت ایران باشد اظهار تأسّف می کنم اما در مسئله دیگر که آقای رئیس صلاح دانستند تفكيك شود بنده هم اطاعت می کنم ولی عقیده ام اینست که تا موضوع حکومت نظامی بمجلس نیاید و در مجلس مورد بحث واقع نشود نباید در خارج ترتیب اثری باو داده شود. »

امّا اظهارات مدّرس در مجلس راجع بقتل ماژور ایمبری در بین جرائد اکثریّت نتیجه ای نبخشید و آن ها هم چنان از ادامۀ حملات و نیش قلم خود داری نمی کردند منجمله روزنامۀ ایران مورخۀ سی ام سرطان در تحت عنوان «پروتست» چنین نوشته بود :

«....این جنجال و رجّاله بازی که با دست اجنبی برای بر بادی حیثیت ملّت ایران شروع و توسعه یافته بود پس از نتیجۀ سوئی که نسبت بيك نمایندۀ محترم خارجی داد امنیت و آسایش را از تمام عناصر داخلی و خارجی هم بر طرف ساخته و دولت كه مسئول حفظ آسایش عمومی بود حق نداشت لاقید و تماشاچی بماند ...

.... اگر در نتیجۀ این هرج و مرج يك حادثۀ سیاسی خارجی برای ایران ظهور می کرد لیدر اقلیت نمی توانست جواب بگوید: اساساً باید فهمید که لیدر اقلیّت با این فکر و این طرز از مدارك سیاسی و این همه لاف و گزاف چه می گویند؟ ببخشید، مملکت خواه نا خواه باید از این وضعی که شما می خواهید باقی بماند خارج شود، شما متناسب با يك مملكت مترقّی نیستید، حکومت شما نمی تواند در این مملکت دوام کند، آن روزی که بر عدّۀ شاگردان مدرسه درین شهر افزوده شد دیگر جای زندگی شما تنك خواهد شد و بشما اجازه نخواهند داد که مردم عوام را فریب داده و از وجود آن ها سدّی در مقابل ترقّی ایران قرار دهید: تا دیروز تیشه بریشۀ سردار سپه می زدید حالا دارید تیشه بریشه مملکت می زنید ولی این حق و اجازه شما داده نخواهد شد ! »

خلاصه جرائد اکثریّت اقلیّت را بجرم عدم رشد سیاسی پیش خود محکوم کرده و مجازاتی که برای آن ها در نظر گرفته بودند این بود که در جرائد خود هر طور می خواهند آن ها بتازند. جرائد اقلیّت هم در این موقع توقیف بود و مدیران آن نیز در مجلس متحصّن بودند بنابر این مدرّس و اقلیّت سنگر دفاع نداشتند تا بتوانند در پشت آن نشسته بدفاع بپردازند و دولت از این جریان نهایت استفاده را کرده در راه پیشرفت مقصود خود گام های سریع و مؤثّری بر می داشت و چنان که خواهیم دید بالاخره مدرّس بر اثر فشار ها مجبور باستيضاح می شود :

ص: 104

سر افکندگی است بنا بر این از اعزام محصّل بامریکا از آن محّل صرف نظر شد، اينك مکاتباتی که در این باره بین دولت ایران و آمریکا جریان یافته ذیلاً ذکر می شود :

آقای شارژدافر محترماً زحمت افزا می شود که مراسلۀ نمرۀ 49 مورخه نهم نوامبر 1924 واصل گردید و از مندرجات آن استحضار بعمل آمد، راجع بپرداخت یک صد و ده هزار دلار مخارج کشتی امریکایی که حامل جنازۀ مستر ایمبری متوفی بوده است بوزارت جليله ماليه دستور العمل داده شد که مبلغ مزبور را بطریقی که برای آن وزارت خانه میسر شود بپردازد، ضمنا متذکر می گردد که پیشنهاد اولیای دولت فخیمۀ امریکا دائر باین که مبلغ مزبور بمصرف اعزام محصّلین ایرانی بامریکا برسد مورد تقدیر اولیای دولت علیه واقع گردیده و از این حسن نیت اولیای فخیمه امریکا بیان امتنان نموده و احترامات فائقه خود را تجدید می نماید . مشار الملك

یکی از دلائل آن ها این بوده که موقعیّت جغرافیائی ایران و کوه های مرتفع آن برای ساختمان راه آهن مقرون بصرفه نخواهد بود. بالاخره سردار سپه از پشت میز خود برخاسته پای نقشۀ ایران می رود و بمترجم نمایندۀ یولن می گوید:

اگر بنا باشد که زن های ایرانی گوشواره های خود شان را بفروشند و خرج این راه آهن بشود من راه را خواهم ساخت و اگر شما می توانید پیشنهاد دربارۀ راه آهن بدهید والّا خودمان با بیل و کلنگ راه شوسه را خواهیم ساخت، سپس اشاره بنقشه کرده و خطّ قرمزی را که روی نقشه از بحر خزر به خلیج فارس منتهی شده نشان داد. نمایندۀ کمپانی وقتی متوّجه شد که تصمیم قطعی رئیس الوزراء در کشیدن راه آهن است قرار شد مطالعاتی کرده پیشنهادی در این باره تنظیم و بدولت بدهد. مدّتی هم مشغول مطالعه بود که ناگهان قضیّۀ ماژور ایمبری پیش آمد و نمایندۀ یولن هم مانند سایر نمایندگان کمپانی های امریکایی از ایران خارج و موضوع از بین رفت ولی پس از آن که دولت شروع بساختمان راه آهن جنوب نمود مجدداً نمایندۀ کمپانی یولن بایران آمد و قسمتی از خطّ جنوب را بطور مقاطعه گرفت.

بعمل می آید تولید نموده و بدین وسیله با عقد قرضه ایران در امریکا مخالفت و ضدّيتی ايجاد کرده باشند.

بنا بر اطّلاعات دیگر اصل و ریشه جنبش اخیر عبارت از مساعی مرتجعین است که سعی دارند با كمك روحانيّون تعصّب مذهبی توده را بحرکت آورده و آن را برای مبارزه با دولت بکار برند.

«در هشتم ماه مدیران تمام جراید ارتجاعی مخالف در مجلس متحصن شدند.»

می گویند یک نفر دیگر را بجرم این که چای خانه دستی داشته و ورقه ای از مدرس مبنی بر دعوت مردم برای تشییع جنازۀ عشقی چاپ کرده ولی خودش انکار کرده بود برای گرفتن اقرار باو تنقیۀ آب جوش کردند و آن بیچاره هم در حین باز جوئی در همان شهربانی زندگانی را بدرود می گوید ولی نگذاردند در خارج کسی از این ماجرا بوئی ببرد.

عدّۀ زیادی از مردم را هم بولایات دیگر تبعید کردند. خلاصه بگیر بگیر غریبی بود و بطوری زهر چشم از مردم بی سلاح و بی پناه تهران گرفتند که دیگر هیچ کس قدرت دم زدن نداشت و منظور از تمام فشار ها این بود که بطور کلّی برای همیشه مردم را مرعوب نموده بترسانند تا دیگر کسی در جریان های سیاسی بنفع اقلیّت دخالت ننماید و بالاخره نتوانند از مدرّس و اقلیت پشتیبانی نمایند.

این ها و نظیر این ها نتایجی بود که از حکومت نظامی گرفته شد! ... و بطور خلاصه حکومت نظامی که در تحت ریاست یزدان پناه و شهربانی که در تحت ریاست سرهنك محمّد خان در گاهی بود کاری کردند که در تاریخ سابقه ندارد. از بچۀ هفت ساله برای گرفتن اقرار حبس کردند و شلاق زدند تا پیر مرد هفتاد ساله و بالاخره بهیچ کس ابقاء نکردند . الحق برای پیش بردن منظور خود و ایجاد حکومت وحشت و ترّور دست بخوب کاری زده بودند و خوب هم توانستند مردم را مرعوب نمایند و بترسانند.

حادثه طلب و شجاع نمی توانست بیش از این تحّمل نماید ، زیرا گرفتاری نزدیکان و هم فکران او اهانتی بود که مستقیماً باو وارد می شد. مدرّس خواست در مجلس راجع بحکومت نظامی صحبت نماید جلوگیری کردند، لیدر اقلیت کاسۀ صبرش لبریز شد ولی چه بکند ؟ صحبت که نمی گذارند بکند، روزنامه هم که ندارد ، دوستانش را هم گرفته اند؟ اقلیّت عصبانی شد تصمیم گرفت وقتی نمی گذارند آن ها حرف های شان را در مجلس بزنند دیگر چرا بمجلس بروند . یکی دو جلسه از شرکت در جلسات خود داری کردند خبر آن هم در جراید انعکاس یافت .

قرار شد اقلیت در جلسات شرکت نماید و بآن ها اجازه نطق داده شود، در جلسۀ دوّم اسد 1303 اقلیّت بمجلس رسمی حاضر شد و طبق اجازه ای که از رئیس مجلس (مؤتمن الملك) خواسته شده بود به ملك الشعراء اجازه داده شد و بهار هم پشت تریبون يك سلسله مطالبی اظهار داشت .

مذاکرات این جلسه مجلس از لحاظ تاریخ خیلی قابل دقت است زیرا موافق و مخالف حرف های خود را می زنند، بی مناسبت نیست عین صورت مذاکرات مشروح این جلسۀ تاریخی در این جا نقل شود تا خوانندگان محترم متّوجه گردند که در آن موقع چه فشار و صدماتی بمردم ستم دیدۀ ایران وارد آمده و برای محکم کردن پایه های حکومت دیکتاتوری خود را بچه وسائلی مجهّز کرده بودند !

اينك صورت جلسه ذکر می شود :

نقل از صورت مذاكرات مشروح مجلس مورخۀ دوم اسد 1303

مجلس بریاست مؤتمن الملك تشكيل يافت،

رئیس - آقاى ملك الشعراء (اجازه)،

ملك الشعراء - در چند جلسۀ قبل آقای وزیر امور خارجه آمدند این جا (پشت تریبون) و با ذکر مقدّماتی تصمیم هیئت دولت را راجع باعلان حکومت نظامی به جلس مقدّس اظهار داشتند و از طرف وکلای اقلیت آقای مدرّس اظهاراتی در آن موضوع می بایستی می شد و تقاضای مذاکره هم کردند ولی قضایائی پیش آمد که مجال نشد چیزی از طرف اقلیت عرض شود، در ظرف این یکی دو روزه در نتیجه نگرانی هائی که اقلیّت از اعلان حکومت نظامی داشت قضایاتی مشاهده

ص: 111

شد که بالاخره اقلیّت مجلس را وادار باین کرد که در این موضوع در مجلس صحبت بكنند، يك نکته را قبلاً اشاره کنم که بعد در سایر قسمت ها بتوانم عرایض خود را عرض کنم، قضیه ای که در این شهر واقع شد (قضیۀ روز جمعه) چنان چه اظهار تأسف هم شد يك موضوعی بود كه تمام ایرانی ها در تأسف و در عدم رضایت شدید از این واقعه با هم شريك بوده اند، بعد از وقوع این واقعه بلافاصله فراکسیون اقلیت تشکیل شد و مذاکراتی در آن جا بعمل آمد و بالاخره در آن جا این طور صحبت شد که یکی دو نفر از اعضاء فراکسیون اقلیت بروند و فوراً رئيس دولت را ملاقات کرده بایشان بگویند این واقعه که اتفاق افتاده است بقدری فوق العاده و دور از انتظار عمومی بوده است که برای جبران او و تلافی خساراتی که از این راه ممکن است بر هیئت جامعه وارد شود فراکسیون اقلیت حاضر شده است از حقوق انتقادی خودش در این موقع دست بر داشته و مسئله اقليّت و اكثريّت را کنار بگذارد و حاضر است تا روزی که این قضیه ختم نشده است و تا آن اوقاتی که دولت مشغول حل این قضیه است مسئله اقلیت و اکثریت را هیچ عنوان نکنیم و با هیئت دولت و اکثریت مجلس با تمام قوا همراهی کنیم تا این که دولت بتواند بدون هیچ گونهنگرانی و بدون هیچ گونه پریشانی خیالی این مسئله مهم را تعقیب بکند و این قضیه را بيك نقطه ای که اسباب استرضای خارجه و اطمینان داخله باشد برساند. این تصمیم را ما در فراکسیون گرفتیم و قبلاً هم با رئیس محترم مجلس و رؤسای فراکسیون ها در این موضوع صحبت کردیم و بآقای رئيس مجلس هم عرض کردیم که نظر فراکسیون اقلیت اینست، آقای رئیس هم تصویب و از این نظر تمجید فرمودند و با حضور ایشان تصمیماتی گرفته شد و بمدیران جراید اقلیت هم دستور داده شد که باتّفاق اظهار تأسّف بکنند و در این واقعه خودشان را هم درد و شريك بدانند و در این واقعه که ممکن بود حملاتی بنمایند آن ها را بکلی کنار بگذارند چنان چه آن ها هم پذیرفتند، و يك مقاله ای بامضای مدیران جراید اقلیّت منتشر شد که آقایان دیدند و سخن او عیناً شبيه بود بمسائلی که عرض شد و در این باب با رؤسای فراکسيون ها و افراد فراكسيون اکثریّت صحبت کردیم و گفتیم که از امروز ما همه قسم حاضریم با اکثریّت مجلس و با هیئت دولت موافقت کنیم زیرا این واقعه واقعه ای نیست که اختصاص داشته باشد بيك دسته ای که دسته ای مسئول باشد و دستۀ دیگر مسئولیت نداشته باشد، این بود تظاهرات اولیه فراکسیون اقلیت و مطبوعات اقلیت در مقابل این قضیه مؤلمه و البته اگر اقدامات اولیه هیئت دولت نبود مقصود ما آن طوری که ترتیب داده شده بود اجرا می شد و شاید حالا می توانستیم در این قضایا شرکت کنیم و بیش از این نتوانستیم موافق باشیم با عمليّات دولت و با کشف این قضیه ولی چنان چه عرض شد اقدامات اوليّه دولت پاس اقلیّت را فراهم آورد و اقلیّت بعد از آن دیگر از آن اعتماد و اطمینان اخلاقی که در تصمیم خودش داشت افتاد، آن اقدامات تعرّضاتی بود که بلافاصله از طرف مأمورین دولت نسبت با فراد منتسب باقليت و نسبت بهم فكران ما بعمل آمد. بلافاصله مدیران جراید اقلیّت را که این جا متحصّن بودند بوسائلی دم درب

ص: 112

مجلس خواستند و گرفتند حبس کردند، جراید آن ها را توقیف کردند و تعقیبات مستقیمی از افراد اقليت بعمل آمد حبس ها و تبعيد ها و قضايائی پیش آمد که ما دیدیم بر فرض هم برویم از تصمیم اقلیت هیئت دولت را مستحضر کنیم حاضر نخواهند بود که این مسئله را حسن تلقّی کنند باین واسطه ساکت ماندیم و چنان که عرض شد اظهار آقای وزیر امور خارجه راجع باعلان حکومت بدون سابقه داشتند آن از مجلس صورت گرفت بیش تر بر نگرانی اقلیت افزود و بالنتيجه جلو گیری هم از مذاکرات اقلیت بطور فوق العاده بعمل آمد، این ها تمام باعث بر این شد که اقلیت خودش را حاضر کرده که اظهارات و عدم رضایت هایی که از اوضاع دارد پشت تریبون بعرض عامه برساند، ما خوش وقت نیستیم در چنین موقعی که دولت در مقابل متعرّضین خارجه و منتظرين داخله متعهد است با يك طرز خاصی که اسم آن حکومت نظامی است از این قضیه مؤلمه تعقیب کند، در این موقع ما هم يك اظهاراتی که مبنی بر عدم رضایت است بکنیم، اگر صدمات و فشار های واردۀ بر اقلیت و بر مطبوعات اقليت و دست گيري ها و حبس ها و تبعيد ها و مظالمى که حقیقتا اگر جزء بجزء عرض کنم آقایان متأثر می شوند. اگر این قضایا باین درجه از شدت نبوده، اگر بعضی از مطبوعات اکثریت بعضی انتشارات بی اساسی نمی دادند اگر مطبوعات اکثریت از توقیف مطبوعات اقلیت سوء استفاده نمی کردند و يك حملات مستقیمی باقلیت وارد نمی آوردند ما تحمل فوق العاده بخرج داده و حتى الامكان يك كلمه هم در این موضوع حاضر نبودیم صحبت کنیم ولی خود آقایان باید تصدیق بفرمایند که يک جمعی نماینده که در اقلیت واقعند حقوقی که بآن ها از نقطه نظر استفاده و اعتراض همیشه داده شده است و البته در میان جامعه و ملت طبعاً هميشه يك هوا خواهان افزون و فوق العاده داشته و دارند اگر بنا باشد يك چنین جمعیتی در تحت فشار دولت واقع شود نتواند لا اقل از خودش مدافع بکند و وسائل دفاع را از دست او بگیرند و در عین حال تمام اتهامات را هم باو متوجه بکنند تصدیق بفرمايند كه يك چنين جمعيتي و يك چنين اقلیتی اگر از کرسی نطق پیش از آن چه ما امروز استفاده می کنیم استفاده کند هیچ نمی شود باو اعتراض کرد. بنده تعجب می کنم جراید سانسور است، بنده می پرسم آیا باید سانسور و فشار نظمیه تنها متوجه اقلیت باشد؟ بر فرض سانسور حق است در قبال قانون اساسی و قانون مطبوعات و آن آزادی که با خون فرزندان ایران در جلوی بهارستان گرفته شده است در مقابل تمام این

مصائب بر فرض که سانسور حق باشد فقط باید متوجه جرائد اقلیت باشد ؟ آیا این رسم عدالت است ؟ مطبوعات اقلیت را بستند گرفتند، کشتند متحصن شدند بالاخره همه تعرضات و تمام سنگینی های يك دولت بر دوش يك جمع ضعیف وارد شد در این موقع آیا اکثریت و طرف داران دولت لا اقل نبایستی مراعات نزاکت اخلاقی و ادبی را بکنند؟ آیا بایستی از يك طرف روزنامه ها را توقیف کنند و از يك طرف مستقيماً نسبت خيانت بما بدهند ؟ من نمی دانم در ایطالیا در موقعی که مظالم مذهبی کرده بود و مردم را زنده زنده می سوزانیدند آن روز هم گمان نمی کنم اجازه می دادند کشیش های وقت که دست جمعی بدبخت را به بندند و آن ها را بسوزانند و در عین حال از فریاد و

ص: 113

استغاثه آن ها جلوگیری کنند لااقل آن ها حق داشتند فریاد بزنند، حق داشتند استغاثه کنند، حق داشتند برائت بجویند باین که پروتستانی می باشند ما را در آتش گذاشته اند دست های ما را بسته اند، پانصد نفر از دوستان ما را گرفته و تبعید کرده اند، اشخاصی را بجرم تشییع جنازۀ عشقی در این موقع استفاده کرده و دست گیر نموده و در حبس تاريك انداخته اند و در عين حال زبان ما را بسته اند و علاوه بر این تهمت هم بما می زنند، این چیز غریبی است. اگر حکومت نظامی فوق العاده است وجدان آزادی خواهی کجا رفته ؟ وجدان ما را که از ما نگرفته اند ، ما که با هم دشمنی نداریم، قضایائی در این مملکت از ابتدای افتتاح مجلس پیش آمد و واقعاتی بود که غالب آقایان می دانند، این واقعات از طرف اقلیت نبود، آن آقایانی که از آن روز در حال امتناع ماندند از طرف آن ها ایجاد نشد، يك فتا کومیلی هایی بود که بالنتيجه يك فشار هائى بر يك عده مردم وارد شد و بالاخره فریاد زدند و در مقابل فشار محیط یا هر چه اسمش را بگذارید مقاومت کردند. آمدند فریاد کردند و بالاخره سر نیزه خوردند و بعد از آن يك عده نتوانستند شامل اکثریت بشوند، غیر از این بعقیده بنده چیز دیگری نبود، اگر از روز

اول قضاوت کنیم ، محاکمه کنیم مطبوعات طرف دار دولت و طرف دار اقلیت را پیش هم بگذاریم خواهیم دید کلیه نوشتجات خارج از رویه همیشه از طرف اکثریت بوده است و اقلیت بجای این که حمله کند با کثریت همیشه مدافع بوده است، ما در مطبوعات خودمان دفاع می کردیم، ما در خانه خودمان نشسته بودیم و از آمدن آیرو پلان هم خیلی خوش وقت بودیم از ما دعوت کردند ولی چون اتومبیل و در شکه نداشتیم قلعه مرغی هم دور بود نمی توانستیم بآن جا برویم. نا خوش بودیم نمی خواستیم برویم ، آن وقت یک دسته روزنامۀ آزادی خواه نرفتن ما را بهانه قرار می دادند و بتمام جمعیت و رفقای ما فحش می دادند و بالاخره يك شعله هائی درمیان افراد عمومی بر ضدّ ما روشن می کردند ، تمثال هم آمد همین طور موقع پیدا کرده بما حمله می کردند ما مجبور بودیم دفاع کنیم. غالب آقایان شاهدند خود هیئت دولت بهتر می داند که در تمام این مدت چندین مرتبه آمدند. پیغاماتی دادند از طرف هیئت دولت و رئیس دولت و از طرف اقلیت اظهاراتی شد و بالاخره دولت حاضر شد يك قسمت مسائلی که اسباب عدم رضایت و انزجار عمومی است جبران نماید. اقلیت هم حاضر شد يك قسمت ساكت بشود حتی در موقعی اقلیت گفت که من حاضرم مدافع

دولت باشم ولی هر مرتبه كه نزديك بود به نتیجه برسيم يك تبرى می آمد و آن را قطع می کرد چنان چه قضیه قتل عشقی یکی از آن موارد بود. پس ما از نقطه نظر انتقاد و حمله هم مقصر نيستيم زيرا ما يك اقلیتی هستیم که نمی خواسته ایم برای وجاهت خود مان از موقع استفاده کرده و اعتراضاتی که ممکن بوده است هر روز به هیئت دولت وارد کرد وارد کنیم، هر حمله که بما می شد ما خود داری می کردیم ولی آیا این خود داری با متانت ما، ملاحظه ما ، باید بجائی منجر شود که هیئت دولت بخواهد در مهم ترین و شدید ترین قضایا که در این شهر واقع شده یعنی قتل يك نفر خارجی از این قضیه هم بر ضد اقلیت استفاده کنند ؟ این مسئله حقیقتاً قابل تحمّل نیست هیئت دولت و آقایان اکثریت که بالاخره مسئول نگاه داری و حفظ يك چنین دولتی هستند بایستی گذشته را ببینند. آینده هم

ص: 114

ببینند. دنیا تمام نشده و تمام هم نمی شود بيك سال دو سال سه سال چهار سال هم افکار و عقول عوض نمی شود و بر نمی گردند بحال قرون وسطی . پس بالاخره فكر يك هوای لطیف تر و فکر يك افق تازه دیگر را باید بکنند. فکر مجلس ششم و هفتم فکر پارلمان هائی که در يك افق آزاد تر و يك هوای بهتر و قشنگ تری تنفس خواهند کرد، فکر آن روز ها را هم باید بکنند و از آن حدود یکه حکومت ملی باکثریت و اقلیت و هیئت دولت و سایرین داده است تجاوز نکنند. حکومت نظامی اعلان می شود صرف نظر از اعتراضات اساسی که باین قانون نیست ، صرف نظر از اعتراضات قانونی که در ماده شش مصرح است، در قضیه نایب السلطنه در قضیه مقدمه نداشتن قانون در موقعیت آن وقتی که این قانون وضع شده است و تفاوت آن وقت با حالا، صرف نظر از تمام این قسمت ها چه عیب داشت اگر آقای وزیر امور خارجه آن روزی که آمدند مجلس اجازه می خواستند. قانون مقدس اساسی می گوید اساس مشروطیت تعطیل بردار نیست . حکومت نظامی تمام اصول مشروطیت را تعطیل می کند و این مسئله خیلی هم ساده و بیّن است. ممکن است در غیاب مجلس در مواقعی که يك واقعاتی باعث نبودن مجلس شده است دولت با يك حكومت های نظامی در نبودن مجلس وضع و يك

كار های خوب یا بدی کرده باشند ولی با بودن مجلس شورای ملی و با بودن اکثریت و با بودن اقلیت و بودن افراد بی طرف که بالاخره قاضی قضایا آن ها هستند یک نفر وزیر نمی تواند بیاید در مجلس و حکومت نظامی را اعلان شده اخطار کند و بدون این که از مجلس رأی بخواهد برود بیرون. اين يك سلب آزادی است و پتکی است که بفرق مجلس شورای ملی خورده است. این سابقه ایست که برای آتیه غیر قابل جبران است زیرا موافق عقيدۀ اكثريت که می گوید این دولت صالح است فرض نمي كنيد يك حكومت جابری روزی بیاید و بهمین وسیله در پشت همین تریبون بمجلس بگوید من صلاح دانستم حکومت نظامی اعلان شود و شد و مثل كيخسرو از مجلس برود بیرون، پس بهتر این بود برای این که این سابقه سوئی ایجاد نشود آقای وزیر امور خارجه این طور نمی فرمودند که این طور صلاح دانستم و این طور خواستم و این طور شد مثل آن لوحی که در حدود مصر از زیر کانال سوئز پیدا شد که می گوید شاه داریوش خواست این دو دریا بهم متصل شود و شد . دولت نباید این طور تحکّم و این طور امر کند، اگر دولت اکثریت دارد چرا از مجلس رأی نخواست. عرض کردم برای کشف قضیه قتل ویس قنسول دولت هر تعهدی را که می کرد در مقابل خارجه و داخله و هر پیشنهادی را که می کرد مجلس می بایستی رأی می داد، این عقیده شخص خودم است آقایان را نمی دانم و برای این که کشف شود که این جنایت سیاه تاریخی با کدام دست هائی پیدا شده نمی توانستیم بگوئیم که دولت برای کشفه این جنایت فلان تعهد را نکند فرضاً صلاح می دانست حکومت نظامی شود می آمد از مجلس اجازه می خواست، اگر اکثریت دارد البته مجلس اجازه می داد. دولت هم حکومت نظامی را اعلان می کرد اگر هم اجازه نمی داد از حکومت نظامی صرف نظر و وسائل دیگری برای کشف قضیه پیش بینی می کرد مگر دولت قبل از اعلان حکومت نظامی چه می کرد ؟ البته نظر آقایان هست مردم را حبس تاريك نمرۀ يك مي كردند، حبس نمرۀ 2

ص: 115

همیشه پر بود از محبوسین؛ روزنامه ها را بدون محاکمه توقیف می کردند، شاید اشخاصی به یزد و کرمان تبعید می شدند، بالاخره آن عملیاتی که امروز حکومت نظامی بآن متشبث شده است آن عملیات قبل از اعلان حکومت نظامی هم می شد پس لزومی نداشت که دولت بخیال این که شاید حکومت نظامی از مجلس رد شود اجازه نخواهد داد. البته بهتر این بود که هیئت دولت از این واقعه مولمه و از این تصمیمی که گرفته و در عقب آن می رود از این مواقع برای محو کردن اقلیت کم تر از این استفاده می کرد. انتظار ما این بود که در این مورد مهم چنان چه افراد محترم اقلیت تصمیم گرفتند که بروند باکثریت و به هیئت دولت برای کشف این قضیه تسلیم شوند . ای کاش هیئت محترم دولت هم باین وظیفه وجدانی و این حرکت اخلاقی اذعان نموده و ایمان می آوردند و از این وقایع بر ضد اقلیت سوء استفاده نمی کردند.

همۀ آقایان می دانند دو روز بود كه يك كمیسیونی در مجلس تشکیل شد و نمایندگان فراکسیون ها هم آمدند در آن کمیسیون نشستند نمایندۀ اقلیت هم آمد برای این که شاید هیئت محترم اکثریت بعد از این واردات مولمه بر اقلیت و بعد از این همه صدماتی که بر ما وارد شد و ما را عصبانی کرده است حضور ما را در يك محفلی که مربوط بافراد اکثریت است مغتنم شمرده و برای حلّ قضيه يك قدم با ما هم راهی کنند، نه با ما بلکه با محیط و با آن چشم ها و گوش هائی که نگاه می کنند و می شنوند يك قدم با آن ها همراهی کنند و کاری بکنند ، بالاخره سابقه سوئی ایجاد شد یعنی بدون اجازه مجلس حکومت نظامی اعلان شد و هیئت دولت نیامد از مجلس استجازه و استیذان کند اصلاح شود در عین حال برای این که مجلس باقلیت اطمینان بدهد که دولت از این وقایع بر ضدّ اقلیت استفادۀ سوء نخواهد کرد و بما اطمینان بدهد که دولت هم فکر های ما را دست گیر و تبعید نخواهد کرد. بما اطمینان بدهد که هیئت دولت واقعاً و حقيقةً مي خواهد این قضیه را تعقیب و کشف کند، رفتیم در کمیسیون نشستیم آقای مشیر الدوله و آقای مستوفی الممالك و سایر آقایان محترم تشریف داشتند حرف زدیم و مذاکراتی نمودیم پیشنهاداتی از طرف آقایان بی طرف شد و ما هم قبول كرديم حتى قول دادیم که در این باب چندان اظهار احساسات نکنیم و قضایا را در پشت این تریبون نگوئیم معذالك امروز صبح که روز نتیجه گرفتن بود بعضی از افراد فراکسیون های محترم بی اعتنایی کردند و در کمیسیون حاضر نشدند و پیشنهاد ها هم مسکوت و معوّق ماند بالاخره گفته شد که آقایان افراد اقلیت بیایند حرف های شان را در مجلس بزنند، این بود که با نهایت خود داری که بنده شخصاً داشتم و نمی خواستم در این موقع اسباب زحمت آقایان بشوم لازم دیدم که این عرایض را بحضور آقایان عرض کنم، در خاتمه باز هم برای این که آقایان نمایندگان و سایر مردم بدانند عرض می کنم که اگر ما روزنامه نداریم و زبان های ما را در خارج بسته اند این اندازه می توانیم از خودمان در مجلس دفاع کنیم. ما صریحاً می گوئیم که اگر می خواستیم این جا کاملا از خودمان دفاع کنیم بجائی می رسیدیم. باظهاراتی می رسیدیم که مردم می دانند ولی در مواقع رسمی آن اظهارات گفته نشده، اگر ما می خواستیم اعتنا کنیم به مطبوعاتی که بما حمله

ص: 116

می کنند و اهمیت بدهیم باوراقی که نسبت های نا مناسب و دروغی بما می دهند می توانستیم بیائیم پشت این تریبون و عین آن کلمات را باشخاصی که بما نسبت داده اند و به محرّکین آن ها پرتاب کنیم و دلائلی هم اقامه کنیم که اظهارات ما صحیح است و نسبت های آن ها دروغ ولی باز هم خود داری کردیم و امیدواریم اکثریت محترم مجلس در این قضیۀ فوق العاده که بواسطۀ عدم استيذان دولت فوق العاده تر شده است بیش از این دقت بفرمایند و اگر راه حلی برای آن هست بفرمایند و اگر هم نیست بفرمایند تا ما تكلیف خودمان را بفهمیم.

رئیس - آقای شریعت زاده (اجازه) ،

خلاصه مذاکرات بشرح ذیل است،

شریعت زاده - اقدامات دولت راجع بامنیّت و آسایش عمومی ولو بالنّتيجه متوجه يك عدّه ای باشد نمی تواند مورد اعتراض واقع شود. بعلاوه توقیف مطبوعات اختصاصی بجراید اقلیّت نداشته بلکه عدّه ای از جراید موافق اکثریت هم توقیف شده اند. در قانون حکومت نظامی هم موجباتی برای استجازۀ از مجلس وجود ندارد و بواسطۀ پیش آمد جریانات اخیره اعلان حکومت نظامی بموقع بوده است و در خاتمۀ اظهارات خود پیشهاد نمود که لایحه نفط مطرح شود.

رئیس - آقای حایری زاده ( اجازه )

حایری زاده - مذاکراتی آقای ملك الشعراء و آقای شریعت زاده راجع بوضعیتی که امروز مملکت بخود گرفته فرمودند، آقای شریعت زاده يك جمل جزئيه كه محض مثل آقاى ملك الشعراء فرمودند جواب دادند و اصل قضيه مسكوت عنه ماند. در جلسۀ یک شنبه آقای وزیر خارجه این جا يك عبارتی فرمودند که عین عبارت نظر من نیست ولی قریب باین مضامین بود که دولت مدتی بمسامحه و مساهله می گذراند تا یک قضایائی روز جمعه اتفاق افتاد و برای این که اقتدارات دولت در مقابل مردم معلوم شود اعلان حکومت نظامی داده شد، در آن موقع که ما اجازه پیدا نکردیم مطالبی عرض کنیم. من این کلمه را که دولت قدرتش را بملت نشان بدهد نمی فهمم! دولت باید مجری افکار ملت باشد، این قضیه را که روز جمعه اتفاق افتاد مربوط بملت نبود كه يك تقصيري را بگردن ملت وارد کنند و قدرت بمردم نشان بدهد! ملت این مملکت هیچ وقت نسبت بملل متنّوعه و نسبت باتباع خارجه حتى افراد عامی این مملکت هم حمله نمی کنند، نصایح احرار این مملکت ، عقیدۀ دیانتی این مردم، مقتضی این که باتباع خارجه یا ملل متنوّعه حمله بکند نیست. بدیهی است در همۀ دنیا یک دسته جهال گاهی آلت ملعبه زید و عمر و برای اعمال اغراض خصوصی و تولید

فساد می شوند. البته باید آن ها را گرفت و مجازات کرد ولی نشان دادن قدرت بملت غلط است. من خیال می کنم اکثریت حقش بود این عرف را از وزیر خارجه استيضاح کند و صراحتاً

ص: 117

بگوید: پس بگیر این حرف مزخرف را دولت نباید قدرت بملّت نشان بدهد. دولت باید مجری افکار ملت باشد حالا در موضوع حکومت نظامی: يك تصمیم نامه ای مجلس دوّم راجع بحکومت نظامی صادر کرد مثل این که یک تصمیم نامه ای راجع بقرضه در همان مجلس صادر شد، يك تصميم نامه راجع بشرايط مخارج قرضه و طريقۀ تفتيش قرضه در مجلس معین شد . اين ها يك قوانين مؤیّدى نیست. در مجلس دوم دو دفعه بدولت اجازۀ حکومت نظامی داده شد: یکی در بیست و یکم ربيع الاول 1328 برای نظامی کردن شهر و خلع سلاح و برای جلو گیری از اتباع محمد علی میرزا هم يك اختیاری آن روز داده اند در موقعی که محمّد علی میرزا حمله کرده بود بشهر و دولت در تحت يك موادى یعنی اجازه خواسته است برای حکومت نظامی که این هفت هشت ماده است که بیست و دوم رجب 1329 که یک سال بعد از آن قضیه بوده نوشته شده و اختیار تام داده نشده و در تحت این مواد دولت اختیار محدود گرفته است که آن اشراری که بحکومت مشروطه می خواسته اند حمله کنند آن ها را سرکوبی کند. دیگر در بودن مجلس شورای ملی حکومت نظامی سابقه ندارد، در غیبت مجلس حكومت ها در تحت يك موادّی که بنظر خود شان می رسیده اعلان حکومت نظامی می داده اند که آن

مورد بحث امروز ما نیست، دولت وقتی که مجلس نیست يك پيش آمد هائی در مملکت می شود و يك اجباراتی او را بقضایای غیر قانونی می کشد، آن ها مورد بحث امروز ما نیست و باید در محل خودش صحبت بشود و برای این که خاطر آقایان مسبوق بشود که این تصمیم نامه مجلس بوده است نه قانون دائمی: من این موضوعی را که راجع بقرضه از مجلس گذشته عبارات و موادش را می خوانم و اگر این را معتقد شدیم که تصمیم نامه حکم قانون دائمی را دارد ممکن است دولت همیشه بآن شرایطی که مجلس معین کرده قرض کند دفعة واحده که که نیست و در آن شرایط قرضه هم که برای يك دفعه این اجازه را بدولت داده اند این مسئله را تصریح ندارد . ولی از شاهد کلام معلوم می شود که برای يك دفعه بوده است که بر طبق قانون استقراض مورخه سوم جمادى الاولى 1321 مطابق دوازدهم برج ثور 1290 دولت مجاز است که دو کرورونیم قرض کند اگر ما اسمش را قانون دائم و تصویب نامه بگذاریم همیشه هر دولتی حق دارد بتکیه باین قانون برود قرض کند ولی این قانون شهادت می دهد که این قانون برای یک دفعه بوده و هر دفعۀ دیگر که دولت بخواهد قرض کند باید بیاید از مجلس استجازه کرده آن وقت برود قرض کند . قانون حکومت نظامی می نویسد

در بیست و دوم رجب مطابق بیست و هفتم سرطان 1329 که تاریخش هم نزديك بآن بوده می نویسد: از وقتی که اعلان حکومت نظامی شود اموری که راجع بامنیت و آسایش عمومی است با تصویب هیئت وزرا توسط وزارت جنگ اجرا خواهد شد. دولت حق ندارد بتكیه این ماده هر روز اعلان حکومت نظامی بدهد. این برای وقت معین و ساعت معین است چرا برای این که حکومت نظامی اغلب قوانین مملکتی را فلج می کند ملاحظه بفرمائید موادي را که در ذیل آن نوشته، در آن جا می نویسد، تمام حكام محاکم نظامی باید اهل نظام باشند. عدلیه را فلج کرده. در موضوع قتل و جنایات وارده که باید محکمه عدلیه رسیدگی کند او را فلج کرده

ص: 118

عکس

سید ابو الحسن حایری زادۀ یزدی یکی از نمایندگان برجستۀ اقلیت

ص: 119

ص: 8

و يك محكمۀ نظامی تشکیل می دهد که آن ها محاکمه می کنند و رای می دهند و آدم می کشند . يك مواد دیگری دارد که من قرائت می کنم و آقایان ببینند تصمیمی در آن روز راجع بحکومت نظامی گرفته شده بکلی متباین با وضعيّات امروزه مملکت و بر عکس قضیه است. ماده چهارم می نویسد : اشخاصی که عملا بر ضد دولت مشروطه و امنیت و آسایش عمومی اقدام و خیانت آن ها مدلل شده باشد محکوم بقتل خواهند بود. آن روز بود که محمد علی میرزا برای حمله بحکومت شهر آمده بود و جماعتی ممکن بود با او همراه بشوند و برای دفاع از حکومت مشروطه این قانون وضع شد، حالا اگر بخواهیم یك اشخاص صالحی را بیاوریم و این قانون را اجرا کند آن وقت معلوم می شود که چه اشخاصی را باید تیر باران کند. سید فیروز آبادی بدبخت که در حضرت عبد العظیم بوده است چکار کرده که او را بگیرند و تبعید کنند. او را باید تبعید کنند یا همین اشخاص که طرف دار جمهوری بودند و روز دوم حمل سر نیزه بشکم مردم بیچاره ای که طرف دار حکومت مشروطه بودند زدند عیناً عکس قضیه است، این قانون مال روز معینی است يك تصويب نامه است که مجلس برای تکلیف حکومت آن روز نوشته و داده بدست دولت مربوط بامروز نیست، اگر دولتی خواسته

باشد امروز اعلان حکومت نظامی بدهد بایستی از مجلس استجازه کند ما اگر این مواد اجرا شود طرف دار این اصل هستیم و اگر دولت مواد دیگری اصلح می داند پیشنهاد کند بمجلس و اجازه بگیرد آن وقت اجرا کند موجباتی که حکومت نظامی امروز را لازم دانسته باید دید چیست؟ و باید آن حکومت حواسش را صرف آن موضوع کند، حکومت نظامی مردم را جلب می کند . اجتماعات را منع می کند و می گوید اگر اجتماع کردید باحتمال این که ممکن است فسادی بشود آن ها را جلب می کند. اگر از استنطاقات معلوم شود که در قضیه روز جمعه چه اشخاصی شرکت داشته اند. آن ها را بگیرند اعدام کنند مجازات کنند هر چه قانون اجازه می دهد اجرا کنند . ولی تو گاری می ریزند و تبعید می کنند و حکومت فقط مخالفین خودش را تهدید و تعقیب می کند این صحیح نیست ! اگر مسئله ای که همۀ ملت ایران باو علاقه مند است و يك خيانت و يك لكّه سیاهی که بدامان گذارده شده این را تعقیب می کنند پس چرا مردم را تعقیب می کنند ؟ این چه ربطی بهم دارد. سید فیروز آبادی که در حضرت عبد العظیم زندگانی می کند در میدان مشق بوده ؟ یا در خیابان آ شیخ هادی بوده ؟ اهالی شاه آباد که تشییع جنازۀ عشقی را کرده اند آن ها درب میدان مشق بوده اند یا در چهار راه آ شیخ هادی بوده اند ؟ وقوع جنانت يك چيزی نبوده است که خواسته باشند جماعتی را بیاورند استنطاق و كشف بشود يك چيزی است عینی، تماشا چی دو سه هزار نفر بوده است تماشا می کرده خیانت کار دو سه نفر بوده است معین و معلوم مذاکره شد که مملکت نمایش مرتجعانه داده است و حقيقة بنده هم خیلی متاسف هستم که چرا در پای تخت مملکت بایستی این قبیل وضعیات پیش بیاید ولی وقتی ملاحظه می کردم می دیدم كه يك روزی من را بباغ شاه دعوت کرده بودند براى يك كارى كه شبیه به بت پرستی است که شمایل بگردن کنند ...

(همهمه نمایندگان)

ص: 121

آقا سيد يعقوب - آن بت پرستی است ؟

مدرس - بلی ارتجاع است .

آقا سید یعقوب - سقاخانه ارتجاع نبود ؟

حایری زاده - وقتی گوسفندی جلوی جمعیتی که طرف دار او هستند می کشند...

رئيس - مختصر کنید .

حایری زاده - چشم اگر حکومت نظامی که این چند روزه اعلان شده قریب چهار سال که در این مملکت مدیر روزنامه را تبعید کردند، كتك زدند، حبس کردند، روزنامه را توقیف کردند مال امروز نیست. بنده وقتی که از یزد آمدم دیدم مدیر طوفان را گرفته اند و در آن هوای سرد زمستان دارند می برند، اعلان حکومت نظامی هم نبود و آقای وزیر خارجه هم در مجلس اظهار نکرده بودند، مطابع هم توقیف می شد در یکی از فوق العاده ها که نمی دانم مال کی بود دیدم در سر لوحه اش نوشته اقلیت خیانت کار در زیر آن نوشته است آقای مدرس مردم را تحريك و تهييج می کند که بروند بسفارت انگلیس متحصن شوند. آقای مدرس مردم را تشجیع کند که بروند بسفارت خیلی هم چسبندگی دارد ؟؟ از یک طرف مطابع این قدر آزاد است که صاحب امتیاز هم لازم ندارد. يك حسن علی جعفری یک چیزی را می نویسد و با اطلاع نظمیه می برد و بطبع می رساند و بهر مطبعه هم بدهد طبع می کند ولی يك جرایدی که نسبت باقلیت داده می شود و از دولت نا راضی هستند آن ها را نمی گذارند طبع شود و سطر بسطر در مطیعه سانسور می کنند این ها خیانت نیست ؟!

البته این ها مال دیروز و امروز نیست، از چندی پیش جرايدى بموافقت اقلیت پیدا شد این مسئله در جریان است و حکومت نظامی است، از وقتی که سردار سپه آمده است این عملیات جریان دارد سانسور پست که پنج شش ماه است من چندین مرتبه از آقای وزیر جنگ و وزیر داخله سئوال کرده ام که علت سانسور پست را بیائید جواب بدهید و نیامدند مال امروز و دیروز نیست که بیایند حکومت نظامی اعلان کنند اوراقش نزدنده هست، بعضی ها مهر جمهوری طلبه ای قلابی دارد بعضی شان مهر حکومت دارد، تلگراف سانسور است یکی از آقایان و کلاه مخابره حضوری داشت با یکی از نقاط جلوی او را در مرکز گرفتند و نگذاردند صحبت کند، این قضیه مال امروز نیست مال یک ماه پیش است .

منحصر بمركز هم نیست، این قضیه را در آن موقعی که مردم را جمع می کردند امراء لشکر توی سر مردم می زدند و مردم را برای جمهوری وا دار می کردند.

آقا سيد يعقوب - تهمت نزنید.

( همهمه بین نمایندگان )

تدين - اگر می خواهید استیضاح کنید دولت را بخواهید .

حایری زاده - روزنامه که نیست بتوانیم چیزی بنویسیم در مجلس شورای ملی هم که نمی گذارند حرف بزنیم ....

ص: 122

آقا سيد يعقوب - يك نفر کشتی تا وکیل شدی ...

میهن - بعقاید مردم نمی توانی حمله کنی.

( صداى زنك رئيس امر بسكوت )

تدیّن - خودش پای ورقه جمهوری را امضاء کرده است .

حایری زاده - بلی من طرف دار جمهوری صحیح هستم نه جمهوری قلابی چماقی، حاج رضای ذغالی برای چه مجروح شده است که حالا تحت معالجه است .

( همهمه بین نمایندگان - استیضاح است )

مدرس - این جا جای قانون اساسی است.

( صداى زنك رئيس - دعوت بسكوت )

مدرس - این مجلس مشروطه است هر کس عقیده اش مخالف قانون اساسی و طرف دار جمهوری است باید چشمش کور شود از در برود بیرون ،

حایری زاده - حاج رضای ذغالی در همدان برای چه باید زیر چوب امیر لشکر چلاق شده که هنوز نتواند حرکت کند ؟ سید عبد العزيز شيخ الاسلام کردستانی چرا از سنندج تبعید شد ؟

میهن - دو نفر زرتشتی را چرا در یزد کشتید ؟

( صدای زنگ رئیس )

رئيس - ( خطاب بحایری زاده ) آقا شما يك اجازه گرفته بودید در حدود معینی و قبلا آقای ملک الشعرا آمدند بمن گفتند و قرار شد در آن حدود صحبت و حالا خارج شدید و استیضاح می کنید.

حایری زاده - مقصود از حد و در اینده نمی فهمم، آن روز بر حسب پیشنهاد آقای حاج عزّ الممالك ( که خیلی باید از ایشان اظهار تشکر کنم ) اجازه دادند که در ابتدا و انتهای مجلس و کلا اگر مطالبی دارند می توانند بعرض مجلس برسانند و آزاد هستند، بنده مطالبی دارم که باید بعرض مجلس شورای ملی برسانم، اگر اجازه نمی دهید و نطق هم سانسور است که ما عرض نمی کنیم .

رئيس - اجازه داده شد که شما يك اظهاراتی بکنید ولی البته معلوم است آن اظهارات باید در حدود نظام نامه و قانون باشد و نظام نامه حدودی معیّن کرده.

مدرس - این ها جواب ارتجاع است.

آقا سید یعقوب - آقا از حدود نظام نامه خارج شدند جلو گیری بفرمایند .

حایری زاده - از حدود کدام ماده ؟

رئیس - اگر نخوانده اید پس چه عرض کنم .

حایری زاده - بموجب كدام يك از مواد نظام نامه بنده نمی توانم این جا عرایضم را بکنم.

( همهمه بین نمایندگان )

ص: 123

مدرس - دولت اکثریت ندارد قاچاق است .

سيد يعقوب - آقا مواد راجع بدولت را جلو گیری کنید از حدود نزاکت خارج شدند.

مدرس - آن کسی که چهار صد نفر را این جا سر نیزه می زند از حدود نزاکت خارج نمی شود؟

سيد يعقوب - آقا- ماده نظام نامه را اجرا بفرمایند .

تدين - مادۀ 129 را بخوانید.

حایری زاده - مادۀ 129 را فرمودند بر ضد من است. هر ماده ای بر ضد من است قرائت بفرمایند.

رئیس - آقای سید یعقوب (اجازه).

آقا سید یعقوب - چون هر چه گشتم مادۀ نظام نامه را پیدا نکردم لیکن عملا ملتفت هستم وقتی در مجلس يك اكثريتي طرف دار يك دولتی است اگر يك توهینی نسبت بدولت می شد آقای رئیس در دورۀ چهارم جلوگیری می کردند، مکرر آقای مدرس از حدودی که نظام نامه معین کرده خارج شدند و چون نظام نامه مجلس وکلا را متساوی دانسته و تقدم و تأخر در مجلس نیست اگر بنده از حدود نزاکت خارج شدم و نسبت بدولت توهینی کردم مسلماً آقای رئیس جلو گیری خواهند کرد، بنده خواستم عرض کنم که آقای مدرس تا زمانی که وکیل هستند و این جا پیش بنده و آقای آشتیانی و آقا شیخ فرج اللّه نشسته اند حکم شان این نظام نامه است مگر این که اختیاز تام بایشان بدهند که نظام نامۀ علی حده بنویسند، اگر مجلس این اختیار تام را بایشان داد آن وقت بنده عرضی ندارم ولی مادام این نظام نامه است تمام ما ها مساوی هستیم و آقای مدرس و سایر آقایان هر کس از حدود نزاکت خارج شود باید مطابق نظام نامه آقای رئیس جلو گیری کنند.

مدرس - نظام نامه اجرا نشده است دولت هم اکثریت ندارد قاچاق است.

تدين - بموجب مادۀ 129 باید ایشان مواخذه بشوند .

رئيس - بنده چیزی نشنیده ام که آن ماده را اجرا کنم.

آقا سید یعقوب - می گویند دولت قاچاق است.

مدرس - بنده می گویم دولت اکثریت ندارد قاچاق است.

ملك الشعراء - تکلیف ناطق چیست چرا نمی گذارید حرف بزند.

رئیس - بگذارید آقای حایری زاده نطق خود شان را تمام کنند.

حایری زاده - آقایان می فرمایند که عرایض من چه ربطی باین موضوع دارد بنده می خواهم عرض کنم که قبلا هم حکومت بوده است و این ادله را هم برای تائید عرض خودم عرض کردم و هیچ توهینی هم بمقام ملت و وکلا و سلطنت و هیچ کس نکرده ام، بنده عرض می کنم که در همان حاجی رضای ذغالی را در همدان زیر چوب له کردند در صورتی که حکومت نظامی نبوده.

ص: 124

تدين - طرف اکثریت است. اکثریت این کار را کرده است ؟

حایری زاده - مأمور دولت این کار را کرده است.

تدين - بمن چه ربطی دارد عجب داستانی است !

حایری زاده - خوب اگر می گویند حرف نزنیم حرف نمی زنیم روز نامه های ما ها را که توقیف کردید پس کجا حرف بزنیم بازی در آورده اید.

سلیمان میرزا - استيضاح کنید .

(همهمه بین نمایندگان)

در این موقع رئیس از مجلس خارج شد، جلسه تعطیل و پس از يك ربع مجدداً تشكيل گرديد و دیگر نگذاشتند حایری زاده دنبالۀ حرفش را تمام کند زیرا پیشنهاد شد وارد دستور بشوند و دستور هم لايحه نفط بود.

نقل از صورت مذاکرات مشروح مجلس مورخه 7 اسد 1303 برابر 26 ذيحجۀ 1342

رئیس - آقای مدرس اجازه خواسته اند مطلبی را اظهار کنند .

مدرس - مطلبی را که می خواهم بعرض آقایان برسانم این است که در حقیقت از روز انعقاد مجلس شورای ملی هر روز یا هر ماه ( مبالغه نشود ) يك وضعيات و يك رنگ هائی مختلفی برای ما ها اتفاق افتاده که در حقیقت حالا خوب بوده یا بد ؟ در نتیجه اش يك زحمت هایی هم برای دولت هم برای مجلس و هم برای مردم تولید شد که نتوانستیم درست آن خدمتی که در این چند ماه بایستی کرده باشیم بعقیده من آن خدمت را بخوبی انجام داده باشیم حالا این رنگ های بشاش چه بوده ؟ صلاح بود ؟ فساد بود ؟ خوب بوده ؟ بد بود ؟ داخل در آن مذاکرات نمی شوم همین قدر رنگ های عجیب و غریب بی سابقه ای بوده که ما فکرش را نکرده بودیم تا رنگ اخیر که مسئله حکومت نظامی بود و مسئله حکومت نظامی را بعقیده من قانون شامل نمی شد یا باید از مجلس اجازه گرفت یا صلاح نبود هر چه بوده با این صدماتی که بمردم وارد می آید که مشهور تمام مردم و تمام دینا هست خوب نیست یا این که صلاح نیست ما ها مخالف بودیم و مخالف هم هستیم و بعضی رفقا چون میل نداشتند این مسئله در مجلس مذاکره شود که بنده هم یک جا از آن ها بودم خواستم در خارج مجلس يك كميسيونى از عقلا این مسئله را حل بفرمایند. در کمیسیون هم آقایان

مشیر الدوله و مستوفی الممالك وساير وجوه تشریف داشتند که نخواستم این مسئله زیاد در مجلس مذاکره شود بلکه در خارج مجلس در آن کمسیون حل شود. اگر چه بنده خودم عضو کمسیون نبودم که کاملا مذاکرات آن را بفهمم ولى كيف كان مقصود ما این بود که بلکه این مسئله در خارج مجلس حل شود و در مجلس خلاف نزاکتی صحبت نشود. متأسفانه این هم و بالاخره منتهی باین شد که بعضی آقایان رفقا مجبور شدند بجهت بیان وضعیت ناگوار در مجلس صحبتی بدارند.

آقاى ملك الشعراء صحبت نمودند، آقای حایری زاده اظهاراتی فرمودند ، البته حفظ شئون و مراتب مجلس بر هر چیز مقدم است. آقای رئیس هم بمقتضای وظیفه خود شان که موجت شکر است البته باید حفظ نظم و حفظ نظام نامه را بکنند که وضعيات مجلس محفوظ باشد لهذا اگر بنا شود همه روزه بنده یا یکی از آقایان بخواهیم از ناگواری وضعیات و عملیاتی که می شود و رفتار هایی که بنده عقیده ام این است در سیصد چهار صد سال استبداد هم سابقه نداشته است و اگر بود در تاریخ هم خوانده می شد که فلان بچه هفت ساله را حبس کنند و یا فلان زن را كتك بزنند و نبایست همه روزه در مجلس که ابهت و جلالتش لازم است و باید وضعياتش خیلی وضعيات نيکو باشد و بعضی اوقات هم ملاحظه می شود که آقای رئیس مجاهدت

ص: 126

فوق العاده می فرمایند که این مسئله محفوظ بماند ما هم عقیده نداریم که هر روز يك ذكرى بشود که سوء بیانی باشد، گمان می کنم سایر آقایان هم مایل نباشند و من تقدیس می کنم که این نحو بیانی که چند روز قبل شد کانه همه آقایان میل نداشتند این نحو بیان بشود، حتی من که ملتفت نشدم كدام يك از آقایان بودند گویا شاهزاده سلیمان میرزا بودند که فرمودند از آن جائی که نمی شود سکوت کرد از این وضعیات از آن طرف هم باید ابهت و جلالت و نزاکت در مجلس شورای ملی محفوظ باشد بنده عرض می کنم وضعیت ناگوار است سکوت هم نمی شود کرد . لذا اجابت کردیم دعوت دعوت کننده را و این ورقه استیضاح را تقدیم می دارم .

نجات - استيضاح هیچ وقت سابقه نداشت که با ذکر مقدمه باشد.

مدرس - این کلمه را هم اجازه می خواهم عرض کنم فقط استیضاح من از حيث بودن سردار سپه در رأس سیاست و الا از حيث وزارت جنگی ایشان اگر ترتیبی بشود که وزیر جنگ باشند بنده هم طرف دار ایشان می باشم و همیشه هم طرف دار بوده ام و خواهم بود.

( استيضاح نامه بشرح زیر قرائت شد )

بسم اللّه الرحمن الرحيم

مقام محترم ریاست مجلس شورای ملی

این جانبان راجع بمواد ذیل از آقای رئیس الوزراء استيضاح مي نمائيم :

1 - سوء سیاست نسبت مداخله و خارجه.

2 - قیام و اقدام بر ضد قانون اساسی و حکومت مشروطه و توهین به مجلس شورای ملی.

3 - تحویل ندادن اموال مقصرين و غيره بخزانۀ دولت .

حایری زاده - عراقی - کازرونی - مدرس - اخگر - ملك الشعراء - سید حسن زعيم.

رئيس - بموجب ماده 44 نظام نامه باید بدولت اجازه داده شود تشریف بیاورند تا روز استیضاح معين شود .

آقای سلیمان میرزا (اجازه).

سلیمان میرزا - این که آقای مدرس فرمودند بنده این دعوت را کرده ام خواستم مختصراً توضیح بدهم که ایشان آن روز در ضمن مذاکرات فرمودند دولت اکثریت ندارد بنده عرض کردم نظام نامۀ داخلى تكليف این کار را معین کرده آقایان مخالفین دولت وقتی که یقین دارند دولت اکثریت ندارد می توانند استیضاح بکنند و در حقيقت يك مادۀ نظام نامه داخلی را برای ایشان خواندم.

ص: 127

در حدود چند میلیون جواهرات و اشیاء قیمتی و سکّه های طلا و شمشیر های جواهر نشان که از زمان صفوّیه باین طرف بخانوادۀ آن ها اهدا شده و یا جمع آوری کرده بودند همه را عمّال سردار سپه ضبط و بدون آن که بحساب دولت گذاشته شود بخزانۀ شخصی سردار سپه منتقل نموده بودند. بدیهی است که یکی از موارد استیضاح همین مسئله بود که دفاع از آن بعهدۀ شخص سردار سپه بود و چنان که می دانیم سردار سپه اهل نطق و بیان نبود و حرف عادی را نمی توانست بیان نماید چنان که در یکی دو مورد که خواسته بود صحبت نماید بجای «اولاً» «اوّلنده» گفته بود و همین موضوع می رساند که او با تمام هوش فوق العاده ای که داشت مرد نطق و بیان نبود، ولی در عوض مدرّس مردی سیاسی و عالم و صاحب شخصّیت منطق و بیان بود؛ بنابراین سردار سپه کاملاً از استیضاح می ترسید و نمی خواست که استیضاح عملی بشود. قبل از این که روز استيضا معیّن شود، سردار سپه بفعّالیت های سیاسی پرداخت و خیلی این طرف و آن طرف زد که استیضاح صورت نگیرد ولی اقدامات او بنتیجه نرسید، بالاخره روز شانزدهم اسد باتفاق وزرای خود بمجلس آمده اظهار داشت دولت برای استیضاح حاضر است و هر روزی که مجلس معیّن کند همان روز را قبول خواهد کرد. سردار معظّم خراسانی (تیمور تاش) پیشنهاد کرد که بروز سه شنبۀ هفدهم اسموکول شود. بنابراین دولت بایستی روز بعد برای جواب استيضاح مدّرس و سایر استیضاح کنندگان خود را آماده نماید . امّا همان وحشت و ترسی که سردار سپه از استیضاح داشت او را وادار كرد كه بيك طریقه ای استیضاح را بهم بزند و نگذارد که افراد فراکسیون اقلیّت مقصود خود را انجام دهند.

همه می دانند که در آن موقع دور سردار سپه را یک عدّه ای گرفته بودند و همه قسم هم استفاده می کردند و چنان چه در جریان های سیاسی دیده می شود و موافق و مخالفی پیدا می کنند یک دسته طرف دار و یک دسته مخالف وجود خواهد داشت، حالا اگر طرفی که پول و زور هم داشته باشد بدیهی است که طرف داران بیش تری خواهد داشت طرف داران مدرّس و پرچم داران آن ها را که قریب پانصد ششصد نفر از معاریف محلات طهران بودند (چنان که شرح آن گذشت) گرفته و در محبس انداخته بودند ولی بعکس دست طرف داران سردار سپه و یک عّده هوچی که تا تغییر سلطنت همواره از او مستفیض می شدند باز بود. بعلاوه حکومت نظامی و شهربانی هم از آن ها تقویت می نمودند، از این گذشته سردار سپه

ص: 129

می توانست یک عدّۀ نظامی ورزیده را لباس «سیویل» پوشانیده در مبارزه های سیاسی از وجود آنان كاملاً بنفع خود استفاده نماید. روز استیضاح نیز سردار سپه از همین موضوع استفاده کرد، باین معنی که عدّۀ زیادی از طرف داران خود و عدّه ای هوچی باتّفاق عدّه ای نظامی که تغییر لباس داده و «سیویل» شده بودند بمجلس فرستاد، وکلای طرف دار او هم هر يك برای خود کارت های لژ ویژه و همگان و نوین را گرفته بهمان عنده داده بودند و چون طرف داران مدرّس دچار حبس و تبعید بودند بدیهی است نمی توانستند هر يك از محلات طهران دستجاتی جمع و بمجلس بیاورند. ازین گذشته مدرّس تصوّر نمی نمود که سردار سپه می خواهد با جار و جنجال استیضاح را بهم بزند. جمعیّت طرف دار سردار سپه از صبح دسته دسته در مجلس گرد آمد - و کاملاً در لژ های پارلمان و صحن حیاط و اطراف آن موقع گرفته بودند. نمایندگان اقلیّت و اکثریّت تك تك و دو نفر سه نفر بمجلس آمدند. مدّرس بواسطۀ کسالتی که داشت اندکی دیر تر از سایرین بمجلس آمد، هنگام ورود او بمجلس نزديك در از طرف طرف داران سردار سپه بغتتاً باو هجوم شده صدای «مرده باد مدرّس» «زنده باد سردار سپه» بلند شد. در این وقت عدّه ای از اشخاص بی طرف و دستجات مختلف که برای تماشا بمجلس آمده و می خواستند بلیط ورودی پارلمان را بگیرند اطراف مدرّس و در آن حول و حوش بودند. رحیم زادۀ صفوی مدیر روزنامۀ «آسیای وسطی» که جزو متحصّنین بود و با این که قبلاً سردار سپه بوسیلۀ یکی دو نفر از او خواهش کرده بود که بر علیه سردار سپه تظاهری از طرف او نشود همین که مشاهده می کند بمدرّس هجوم شده، طاقت نیاورده به پیشواز مدرّس دویده و فریا می کند: «زنده باد مدرّس» ، جمعیت بی طرف و تماشا چی نیز همین جمله را تکرار می نمایند. طرف داران سردار سپه هم وقتی ملاحظه می کنند عدّه ای از مردم اطراف مدرّس را گرفته اند از هجوم باو خود داری نموده و فقط بذکر همان جملۀ «مرده باد مدرّس» قناعت نمودند. مدرس متهّور و شجاع روی خود را بطرف جمعیت برگردانیده و بآن دسته ای که می گفتند (مرده باد مدرّس) آن جملۀ تاریخی را می گوید: « اگر مدرس بمیرد دیگر کسی بشما پول نخواهد داد) بالاخره مدرّس هر طور بود خود را بسر سرای مجلس می رساند. هنگامی که از پلّه ها بالا مي رفت مجدّداً از صحن حیاط صدای (مرده باد) می شنود، مدرس مجدداً روی خود را

ص: 130

بر گردانیده فریاد می کند « زنده باد مدرّس » « مرده باد سردار سپه » این جمله را چند نفر از طرف داران سردار سپه شنیده غر غر کنان رد می شوند، مدرّس خود را باطاق فراکسیون اقلیّت می رساند، چند نفر از وکلا دور او را گرفته با او بصحبت مشغول می شوند. سردار سپه بمجلس آمده بود و حتّی برای او خبر آورده بودند که مدرّس گفته است «مرده باد سردار سپه»، از این معنی خیلی اوقاتش تلخ و بخود می پیچید، مجدّداً از پائین صدای (مرده باد مدرّس) بلند می شود. مدرّس از همان اطاق بالا پنجره را باز کرده سر خود را بیرون آورده فریاد می زند (زنده باد مدرّس) (مرده باد سردار سپه)، بمحض این که این جمله را مدرّس تکرار کرد چند نفر از طرف داران دو آتشۀ سردار سپه از جمله سید یعقوب انوار و یکی دو نفر دیگر بادوات و باد بزن و غیره بطرف مدرّس حمله ور شده باو بنای نا سزا گوئی را می گذارند. امّا سردار سپه که قبلاً هم شنیده بود مدرس چنین جمله ای را گفته اکنون با گوش خود همان جمله را می شنود از جا در می رود.

سردار سپه با این که غالباً در جریان های سیاسی خیلی برد بار و پر حوصله بود عنان صبر و اختیار در این مورد از کفش رها شده بطرف مدرّس می رود و با مشت گره کردۀ خود بطرف او حمله می کند، ولی چند نفر از اطرافیان سردار سپه مخصوصاً امیر اقتدار یکی از وزرای کابینه اش با اشارۀ سر و چشم و ابرو باو می فهمانند که مبادا بمدرّس ضربتی وارد آورد ، سردار سپه هم متوجه شده و از قصد خود که شاید کوبیدن چند مشت بر مغز و دهان مدرّس بوده صرف نظر می کند ولی با دست اشاره بمدرّس کرده با صدای خشن خود می گوید « شما محکوم باعدام هستید، شما را از بین خواهم برد.» کشمکش شروع شد؛ سردار سپه برئیس مجلس از مدرّس شکایت کرد، چند نفر از وکلا هم که گویا یکی از آن ها تیمور تاش بوده برله سردار سپه شهادت دادند. رئیس مجلس مؤئمن الملك مشغول تحقیقات شد، مدّتی بتحقیق گذشت، رفته رفته ساعت بظهر نزديك می شد بالاخره بر اثر گفت و شنود هائی که مدّتی جریان داشت قرار شد استیضاح بعد از ظهر صورت بگیرد، عدّه ای از نمایندگان از مجلس رفتند عدّه ای هم در مجلس مانده که نهار را همان جا صرف نموده و بعد از ظهر در جلسه حاضر باشند.

ص: 131

مدرّس باتفاق میرزا علی کازرونی و حائری زاده یزدی سه نفری از مجلس خارج شدند که بطرف منزل های شان بروند، از درب مجلس که خارج شدند کم کم عدّه ای دور آن ها را گرفتند و بکوچۀ پشت مسجد سپه سالار رسیدند ناگهان عدّه ای از اراذل و اشرار که قبلاً تحريك شده بودند بطرف مدرّس و کازرونی و حائری زاده حمله ور گردیدند. نایب چلوئی سیلی محکمی بصورت مدرّس زد، سایرین نیز ضرباتی بحائری زاده و کازرونی وارد ساختند، مخصوصاً كه يك ضربۀ شدیدی با چوب بدست کازرونی وارد آمده بود، عمامۀ حائری زاده را نیز بیغما بردند ولی حائری زاده بخانۀ داور پناه برده در را بروی خود می بندد، دیری نگذشت که در این گیر و دار اهالی سر چشمه و خیابان نظامیه جمع شده و باشرار حمله نمودند، زد و خورد بین دو دسته در گرفت و جنجال غریبی برپا گردید، بالاخره همین که اشرار عاقبت کار را وخيم ديده تحمّل مقاومت نیاوردند و فرار را بر قرار ترجیح دادند. مردم مدرّس و کازرونی و حائری زاده را با حال اجتماع مشایعت کرده هر يك از آن ها را بمنزل شان رسانیدند. از این سه نفر فقط ميرزا علی کازرونی که ضربات وارده باو خیلی شدید بود بستری شد، ولی ضمن نامه ای که برئيس مجلس نوشت علّت عدم حضور خود را در جلسه توضیح داده در خاتمۀ آن متذکّر شده بود که چنان چه استیضاح صورت بگیرد او حاضر خواهد بود که با «بر انکار» بمجلس بیاید و در موقع اخذ رأی شرکت کند و ورقۀ کبود خود را بدهد.

بعد از ظهر نمایندگان اکثریّت و اقلیت بمجلس حاضر شدند، زنگ جلسۀ علنی آن ها را برای تشکیل جلسه دعوت نمود. مدرّس و سایر افراد اقلیت در اطاق فراکسیون اقلیّت مانده در جلسه شرکت نکردند و در اطراف واقعات روز و پیش آمد هایی که شده بود بشور پرداختند و چون از قیافۀ مجلس و جمعیّتی که در صحن و فضای پارلمان گرد آمده بودند پیدا بود که اگر استیضاح بخواهد صورت عمل بگیرد حوادث دیگری را ممکن است از پی داشته باشد؛ بنابراین هیچ گونه تأمینی برای شرکت در جلسه نخواهند داشت و از طرفی با آن وضعی که مجلس بخود گرفته بود و با آن همه اشخاص مختلفی که در لژ های تماشا چی نشسته بودند برای اقلیّت حدس موفقّیت زده نمی شد و هم چنان در اطراف این مسائل مذاکراتی در فراکسیون اقلیّت

ص: 132

جریان داشت. جلسه هم تشکیل شده بود، هیئت دولت هم در مجلس حاضر بود و چون از افراد اقلیّت هیچ کس در مجلس نبود دوستان اقلیت بوسیلۀ یادداشت فراکسیون اقلیت را برای حضور در جلسه دعوت می نمودند. جلسۀ اقلیت طولانی شد و بالاخره یک ساعت بغروب مانده اقلیت تصمیم گرفت که از شرکت در جلسه خود داری نماید ولى فقط مدرّس، ملك الشعراء بهار را بجلسه فرستاد که در آن جا جریان را باطلاع مجلسیان برساند و ضمناً بگوید چون اقلیت آزادی نطق و بیان ندارد و هم چنین چون دولت که قاعدتاً بایستی ضامن آزادی و امنیت مردم باشد خود دست باقداماتی زده و افراد اقلیت از این حیث تأمین ندارند آیا با چنین وصفی استیضاح چگونه صورت خواهد گرفت و مجلس برای استیضاح چه تکلیفی معین خواهد کرد؟! بهمین نظر فقط ملك الشعراء بجلسه حاضر شد که اینک جریان این صورت جلسه عیناً در زیر نقل می شود و ضمناً اضافه می نماید که نقل این قبیل صورت مذاکرات مجلس معرّف روحیۀ وکلائی بوده است که از سردار سپه پشتیبانی می نموده و همین صورت جلسات است که بآیندگان درس عبرت می دهد که در محکمۀ تاریخ مرور زمان هیچ گونه در قضاوت و رأى قضاة محكمه تأثیری نخواهد داشت و اگر اشخاص بغلط یا صحیح خود را

آزادی خواه و طرف را بعکس معرّفی نمایند تشخیص آن برای خوانندگان تاریخ کاملاً آسان بوده و بروحیّات بازیگران موجدین تاریخ پی می برند.

صورت جلسه هفدهم اسد 1303

از روز اعلان حکومت نظامی یك نوع تضییقاتی بنمایندگان اقلیت وارد آمد، صرف نظر از توقیف كليۀ مطبوعات و حبس و تبعید تمام هم فکر های ما در شهر بالاخره کار بجایی رسید که افراد اقلیت در یک نوع حالت سانسور واقع شدند .

هر گاه کسی بخانۀ افراد اقلیت می آمد باین جرم دست گیر می شد، افراد اقلیت هم بخانۀ هر کس می رفتند آن شخص باین جرم دست گیر می شد و این سابقه از طرف آقایان نمایندگان اقلیت تحمل می شد تا این که روز استیضاح رسید. صبح امروز آقایان برای اظهار استیضاح در مجلس حاضر شدند و همه آقایان هم می دانند ولی ورود دستجات معين بدون جواز بداخلۀ مجلس قدری قیافۀ مجلس را از حالت طبیعی خارج کرد.

در این موقع آقای مدرس نمایندۀ محترم وارد مجلس شدند و نسبت بايشان يك نوع مهاجمۀ شدید و خطرناکی از طرف همان دستجاتی که بدون جواز وارد مجلس شده بودند بعمل آمد. علاوه بر این مهاجمه شدید و خطرناك و فریاد هائی که البته همه آقایان شنیدند در اطاق فراکسیون در موقعی که بعضی از افراد اقلیت نشسته بودند مهاجماتی هم از طرف بعضی از نمایندگان در خود اطاق فراکسیون اقلیت نسبت بآقای مدرس بعمل آمد که اگر از آن مهاجمات هم جلو گیری نمی شد (چنان چه یکی از آن مهاجمات را شخص محترم رئیس دولت جلوگیری کردند) (1) شاید بیش تر اسباب تأسف می شد. بالاخره از تمام این مهاجمات در نتیجه خون سردی اقلیت و بردباری آقای مدرس دفاع شد و صبر کردیم بر این که وضعیات شاید بحال عادی برگردد و آقایان استیضاح خود شان را در این مجلس محترم عرضه بدارند، متأسفانه همین وضعیات ناگوار و پیش آمد های غیر عادی ساعات گذشت و موقع جلسه دیر شد و بالاخره وجود دستجات غير منظّم و شبيه بتجهيز شده بیش تر باعث شد که نتوانست جلسه تشکیل شود و جلسه بعصر افتاد. مقارن ظهر بعد از آن که دایر نشدن جلسه اعلان شد بعضی از نمایندگان اقلیت بمنازل خود شان

رفتند بطوری که بعد شنیده شد در نتیجۀ تحریکاتی که البته پس از تحقیقات معلوم خواهد شد جمعی برای وارد ساختن توهين بشخص آقای مدرس و سایر همراهان ایشان خارج شدند و تعقیب کردند آقای مدرس را و در نتیجه هتّاکی های زیاد که از دم مجلس تا دم مدرسۀ سپه سالار ممتد شد رسیدند بنمایندگان اقلیت، ابتدا آقای کازرونی نمایندۀ بوشهر مورد شتم و ضرب شدید واقع شد، بعد از آن آقای مدرس نمایندۀ تهران مورد ضرب و شتم شدید واقع شدند و بعد از ایشان هم آقای حایری زاده نمایندۀ محترم یزد در منزل آقای داور مورد ضرب شدید واقع شدند که عمام شان افتاد و چوبی که بایشان حواله شد بدرب گرفت و ایشان خود را بخانۀ آقای داور انداختند و از آن ضربت خلاص شدند والا شاید خیلی خطرناك بود. این قضایا باعث این شد كه يك تأسف فوق العاده زیاد و شدیدی در نمایندگان اقلیت ایجاد شد و فی الحقیقه از مجلس محترم که مرکز قانون گذاریست و حقيقتاً مركزیست یگانه و اولی ترین نقطه ایست که می تواند در حفظ قانون ساعی باشد سئوال کنیم و بپرسیم که آیا تکلیف

ص: 134

ما با این وضعیات چیست ؟ این را هم بعرض آقایان برسانم که آقای کازرونی در نتیجۀ واقعاتی که بایشان اصابه کرد در منزل شان بستری شدند و نتوانستند بمجلس بیایند و شرحی برئیس محترم مجلس عرض کرده اند و قضیۀ خود شان را اشاره نموده اند و از آمدن مجلس عذر خواستند و سایر آقایان هم چنان چه عرض شد متحیرند که با این وضعیات و این پیش آمد ها که بهیچ وجه ارکان قویم قانون اساسی قابل حفاظت نیست حاضر شوند و چگونه استیضاح کنند، این است که به بنده مأموریت دادند که بمجلس حاضر شوم و بحضور آقایان عرض کنم که مجلس مقدس در مقابل این تأثیر قبیحی که این وضعیات بمجلس و بافراد حساس مجلس وارد ساخته است چه خواهند کرد و در مقابل سلب مصونیت که از یک عدّه از نمایندگان شده است هم از آزادی افکار آن ها جلو گیری شده هم باشخاص آن ها با این که حکومت نظامی است و کاملا در حفظ نظم شهر مراقبت دارند معذلك نسبت باشخاص آن ها سوء قصد وارد شده چه فکر خواهد کرد؟ و مجلس چه وضعیتی بخودش خواهد گرفت و بالاخره به بنده امر کرده اند که از آقایان سئوال کنم با این صورت تکلیف اقلیت در مقابل استیضاح که داده اند و در صدد اظهار آن می باشند چیست، آقایان اقلیت از آقایان

نمایندگان می پرسند که مجلس مقدس بچه وسیله می تواند این مهاجمه که بافکار و اساس اقلیت وارد شده جبران کند و بالاخره مجلس مقدس چطور می تواند مصونیت ما را بعد از این تأمین کند استدعا شان اینست که در این باب مجلس مقدس تکلیفی معین فرمایند تا این که استیضاح در حدود قانون بعمل آید .

رئیس - آقای سلیمان میرزا (اجازه)،

دولت خواست کاملا نشان بدهد که مردم در اظهار عقیده و فکر آزادند چه حرکات نا شایستی بروز کرد و چه ترتیباتی پیش آمد که یکی از لکّه های تاریخی را برای ایران ایجاد کرد ( جمعی از نمایندگان صحیح است ) که هیچ وقت در مملکت ما هم چو سابقه و هم چو یاد داشت شرم آوری نبود (نمایندگان صحیح است) از برای پاک کردن این لکّه تاریخی و از برای این که معلوم شود که این تنها نظریۀ چند نفر مفسده جو و چند نفر اشخاصی که اگر ما بخواهیم ( آن عبارتی را که آقای ملك الشعراء فرمودند) از روی حسّاسی حرف بزنیم باید مثل یونانی ها بگوئیم این ها آسیالیست های ایرانی بودند. باید ما در يك محكمه جمع بشویم و بگوئیم آن اشخاصی که این حرکات را دامن زدند و آن اشخاصی که این اقدامات را کردند اصلا ایرانی نژاد نیستند (صحیح است)، عموم ایرانیان از این حرکات بری هستند چنان که آن روز عرض کردم در بد ترین مواقع در موقع جنگ که از مردم کشته می شد و می کشتند که تحمل و حوصله در آن جا خیلی مشکل بود در آن موقع بمباردمان و خراب کردن این بنا از طرف محمد علی میرزا ایرانی های حساس و فدا کار کشته می شدند و باجانب شليك نمی کردند از برای این که بفهمانند که ما جنگ داخلی داریم و

مصونیت اشخاص در مملکت ما کاملا برقرار است. باری بیش تر از این نمی خواهم در موجبات این ترتیبات که پیش آمد داخل شوم و بهترین و بر جسته ترین کار های دولت جلوگیری از همان ترتیبات بود که گمان نمی کنم هیچ کس با آن ترتیبات موافقت داشته باشد و دیگر قسمت اعلان حکومت نظامی بود. اعلان حکومت نظامي يك چيزی نبود که قانون نداشته باشد در همین مجلس برایش قانون وضع کردند براى يك چنین مواقعی . دولت هم وقتی اعلان کرده همان قانون را یاد آوری کرد و گفت امروز موقع اجرای این قانون است و مطابق مواد آن قانون عمل کرد. خوب اگر روزنامه بر خلاف حکومت باز قلم بر داشت و شروع کرد باین که هر چه دلش خواست بنویسد پس چطور حکومت نظامی می شود ؟ و چطور دولت می تواند از این تحریکات و دسایس جلو گیری کند؟ البته هر روز نامه ای که بر خلاف رفتار کرد توقیف می شود. آن روز عرض کردم تنها روزنامه های اقلیت نبود، روزنامه شفق سرخ که اقلیت نبود آن را هم وقتی بر خلاف حکومت نظامی و بر خلاف آن دستور چیزی نوشت با وجود این که یکی از مدافعین جدی دولت بود قانون بدون استثنا اجرا شد و آن را هم توقیف کردند. الان آقاي ملك الشعراء وقتي كه بنده عرض کردم افراد اقلیت را توقیف کردند فرمودند اکثریت مردم را البته همین طور هم هست، وقتی که اعلان حکومت نظامی شد و بر خلاف قوانین حکومت نظامی از طرف هر کس اقداماتی بعمل آمد باید جلو گیری کنند. اجتماعات وقتی ممنوع شد هر کس اجتماعات را دائر کرد وقتی باو یک مرتبه اخطار کردند و باز دست بر نداشت البته باید بگیرند و اگر نمی گرفتند کار صحیحی نمی کردند زیرا قانون را اعلان کردند و باید بدون استثنا اجرا کنند . ما سوسیالیست ها که موافق دولت بودیم و حاضریم الان هم دفاع می کنیم با سایر موافقين دولت آقایان تجدد هم حاضرند كدام يك از مجامع ما باز است، این کلوپ سوسیالیست ها نزديك است از

ص: 136

روزی که اعلان حکومت نظامی شد کدام دو نفری جمع شدند در آن جا. وقتی که دولت این اعلان را کرد موافق و مخالف در نظر نداشت جز مصلحت عمومی. يك زمينه و عملی پیش آمد که حقیقتاً يك لکّه ای بود برای ایرانی و برای جلوگیری و پاك كردن این لکّه وقتی که اعلان حکومت نظامی شد دیگر تفاوت موافق و مخالف در بین نیست. احتیاطاً هر کس بر خلاف قانون رفتار کرد (ما هم خودمان وکیل بودیم می دانستیم) جلو گیری کردند و بعد از آن که اخطار کردند اجتماعات متفرق شوند البته باید متفرق شوند و ارباب جراید هم بتكليف خودشان عمل کنند. آمدیم سر مسئله استيضاح ، استیضاح شد. بنده داخل می شوم در موضوع مذاکراتی که آقایان اقلیت هر روز استيضاح می کردند حتّی پریروز آقای حایری زاده در ضمن صحبت شان اظهار کردند و در هر موقع خارج از نزاکت چه عنواناتی کردند. وکیل مصون و آزاد است در اظهار عقاید ولی بدبختانه در مملکت ما هر چيزى يك معنای خاصّی دارد. وقتی گفتند مردم آزادند در اظهار عقیده تصوّر می کنند آزادند در تهمت و افترا و فحّاشی وکیل آزاد است در عدم نزاکت ؟ آزاد است در این که هر چه دلش می خواهد بگوید؟ خير يك نظام نامۀ داخلی هست قانونی هست من باندازه ای آزادم که

بآزادی دیگری صدمه نزنم والا این منت های خود پرستی و آخرین درجۀ استبداد است که من هر چه دلم می خواهد بگویم آن وقت هم بگویم آزادم و از تعرض مصونم و حالا داخل نمی شوم که یکی یکی بشمارم که در این موقع از طرف وکلای اقلیت چه عدم نزاکت هائی در ضمن مذاکرات در مجلس اظهار شد ...

ملك الشعراء - بفرمائید چه عیب دارد ؟

سلیمان میرزا - خوب بنده شنیده ام و حالا نمی خواهم آن عبارات خارج از نزاکت را بگویم....

ملك الشعراء - تكذيب مي كنم .

سلیمان میرزا - اگر می خواهید حرف بزنید اجازه بخواهید و الحمد اللّه خیلی هم فصیح و بلیغ می توانید صحبت کنید و مطالب را هم خوب می توانید جلوه بدهید و شنوندگان هم همه مذاکرات را می شنوند ما هم وکیل این دوره و تازه نیستیم چندین دوره وکیل بودیم پس لااقل این اصل را که یکی حرف می زند قبول بفرمائید تا حرفش تمام بشود رعایت کنم ملاحظه فرمودید شما وقتی که نطق می فرمودید ما ها مثل مجسمه گوش کردیم سر کار هم حقاً لااقل این قدر حوصله داشته باشید که بنده عرایض خودم را بکنم دفتر سفید جلو تان است یادداشت کنید و بعد جواب بفرمائید نظامات مان اینست انشاء اللّه که فراموش نخواهید کرد بعد آمدیم سر مسئله استيضاح . قسمتی که از صبح راجع بعدم مصونیت وکلاء مذاکره فرمودید این مسئله بر دو قسم است: یکی راجع بداخل مجلس و یکی هم راجع بخارج مجلس ، در داخل مجلس حفظ حراست همه با رئیس محترم مجلس است و این مسئله در نظام نامه داخلی هم مصرّح است و مجلس منطقه ایست که تمام انتظاماتش بعهده

ص: 137

آقای رئیس مجلس است و هر قضیه ای که اتفاق می افتد باید بعرض ایشان رساند و شخص محترم ایشان هم كه متفق عليه همه ما ها هستند البته مطابق ترتیب رسیدگی می کنند و بوظیفه خود شان عمل می نمایند، پس بنده وارد مذاکره در قسمت داخلی مجلس نمی شوم ولی آن چه که امروز خودمان دیدیم این بود که آقای مدرس خیلی عصبانی بودند و می دانیم بچه ترتیب آمدند و چه گفتند و چه شنیدند. بنده داخل این قسمت نمی شوم که سایر وکلای اقلیت سوء استفاده کردند از این که دیدند موقع استيضاح است و اکثریت می خواهد بسکوت بگذارند آن وقت چه توهینات و نا ملایمات و عبارات غريب و عجيبی اظهار نمودند زیرا الان عرض کردم که این وظیفۀ رئيس مجلس است و هر کس هر شکایتی دارد باید خدمت شان عرض کند و ایشان هم البته بوظیفۀ خود عمل خواهند کرد و يك قسمت علت این که امروز صبح مجلس تشکیل نشد برای این بود که آقای رئیس مشغول تحقیقات همین قضایا بودند و علت دیگری نداشت. اما آمدیم سر مسئلۀ خارج از مجلس . البته در خارج مجلس حفط و مصونيت همه با دولت است و دولت هم باید کاملا همه را حفظ و حراست نماید . چنان چه بوظیفۀ خودش هم عمل کرده است، در این مسئله هیچ اقلیت و اکثریتی در کار نیست اگر

نسبت بآقای مدرس و کازرونی و حایری زاده آن حرکاتی که فرمودند صورت گرفته البته جای تاسف است زیرا همۀ ما ها وكيليم اما يك عبارتي سر کار فرمودید که من حق دارم در این جا گله کنم، فرمودید وکلای حساس مثل این که وکلا را دو قسمت کردید. وکلای حساس یکی هم مفهوم مخالفش البته گمان می کنم هم چو مقصودی نداشتید ولی ظاهر عبارت این طور بوده، در هر حال بنده عرض می کنم وکلا و مردم و اهل ایران همه حساسند . و همه ما ها از اتفاقی که نسبت بسه نفر از وکلاء در خارج رخ داده متأسفیم و دولت هم البته جبران خواهد کرد و هیچ محل اختلاف نیست که وقتی يك ترتيب خلاف قانونی اتفاق افتاد دولت باید جبران کند و خود سر کار بهتر شاهد این قضیه هستید چنان چه فرمودید در اطاق اقليت يك قسمت را رئیس محترم دولت شخصاً جلوگیری کردند در صورتی که حسب الوظيفه آقای رئیس باید جلوگیری کنند و چون ایشان تشریف نداشته اند رئیس دولت جلوگیری کرده اند مقصود اینست که بدانید رئیس دولت تا این درجه دقیق هستند که در داخل مجلس هم امنیت بوکلاء بدهند و بدیهی است در این موضوع هم تمام جدیت خود شان را بکار خواهند برد و هیچ تفاوتی نمی گذاردند بهر کس اعم از وکیل یا غیر وکیل در کوچه يك

صدمه ای بزنند و بی احترامی بکنند، یک مجرائی دارد که از آن مجرا رسیدگی و احقاق حق خواهد شد علی الخصوص که طرف وکیل هم باشد. پس در این قسمت گمان می کنم هیچ اشکالی باقی نیست . باقی می ماند يك قسمت دیگر و آن اینست که از مجلس سئوال فرمودند که با این ترتیبات تکلیف شان چیست؟ هر چند مطابق نظام نامۀ داخلی (اگر بنده فراموش نکرده باشم) وکیل از وکیل نه حق سئوال دارد و نه حق استیضاح چه برسد بآن که از تمام وکلاء و جامعۀ مجلس سئوال بشود، اما این سئوال ایشان را بنده بآن معنای سئوال مجلس معنا نمی کنم و گمان

ص: 138

می کنم خود آقای ملك هم بآن معنی نفرمودند. در هر حال تكليف مجلس بموجب نظام نامه داخلی و قانون اساسی معین است. وکلائی که استیضاح کرده اند يك مطالبی نوشته اند و توضیحاتی می خواهند. آن ها البته مطالب خود شان را بطور استیضاح سئوال خواهند نمود و جواب هم بعرض شان خواهد رسید بالاخره مطابق آن ترتیبی که در نظام نامۀ داخلی و قانون اساسی مصرح است عمل خواهد شد و این که در خارج بدو سه نفر از وكلاء يك توهینی شده البته مطابق ترتيب جبران خواهد شد ولی آن چیز دیگری است و تکلیف این سئوال اخیر شان هم که از مجلس فرمودند مطابق نظام نامه معلوم است. دیگر بسته بنظر آقایان است.

رئيس - ايشان يك مقدمه ای برای استیضاح خود شان قرار دادند ولی هنوز داخل استيضاح نشده اند.

ملك الشعرا - مقصود بنده استیضاح نیست، حتی بعد از مذاکره شاهزاده سلیمان میرزا هم نمی خواستم صحبتی بکنم زیرا مأموريت ندارم. به بنده امر شد شرح این وضعیتی را که رخ داده بود بعرض مجلس برسانم و قضایائی که بر خلاف انتظام و نصوص قوانین اساسی امروز از صبح تا بعد از ظهر در این شهر اتفاق افتاده و عدم مصونیت وکلاء را در این جا بسمع مبارك آقايان برسانم و بگویم که با این ترتیبات آیا تكليف يك عده وكيل چيست ؟ حضرت والا از یونان از این طرف و آن طرف صحبت کردند و هیچ راجع بسئوال بنده نبود. قضیه وضعیات شهر تا وقتی كه در يك محكمه معلوم نشده نبايد بيك افق غیر معلومی حمله کرد آن وقت ما هم حق داریم حمله کنیم. شما بکی حمله می کنید ؟ بنده راجع بحکومت نظامی حرفی نزدم. اعتراضی نکردم آن يك موضوع دیگریست که اگر در استیضاح اعتراضی می شد حضرت والا می بایستی جواب داده باشند، بنده از مجلس سئوال و استیضاحی نکردم بنده فقط پرسیدم که با این وضعیات مجلس می تواند مصونيت يك عده نماینده را قبول کند یا نمی تواند ، اگر می تواند قبول کند بیایند استیضاح کنند و اگر نمی تواند بروند خانه ها شان بنشینند و غیر از این عرضی ندارم خوب است تکلیف را معین کنند.

رئيس - در واقع این مسئله مسکوت گذاشتن استیضاح است براى يك موقع غير معینی ؟

ملك الشعراء - خیر آقا حاضرند .

رئیس - آقای حاج عزّ الممالك ( اجازه ) .

حاج عز الممالك - مطابق سابقه که در مجلس بود اگر خاطر مبارك باشد آقای نیر السلطان از دولت وقت آن زمان که آقای سپه سالار بود استیضاح کرده و خواستند مسکوت بگذارند. بنده خاطر دارم که آقای رئیس فرمودند یا باید امروز استیضاح کنید یا باید پس بگیرید. حالا هم تصوّر می کنم باید همین طور بشود .

ص: 139

یا استیضاح کنندگان بیایند و سئوالات خود شان را بکنند و جواب بشنوند و قضاوت آن هم با مجلس است یا پس بگیرند.

ملك الشعراء - خوب بنده می روم همین را جواب عرض می کنم .

رئیس - آقای آقا سید یعقوب ( اجازه ) .

( ملك الشعراء برای خروج از مجلس براه افتاد )

آقا سيد يعقوب - بنده می خواهم عرض کنم مطابق نظام نامه باید ...

رهنما - آقا نیستند تا جواب بیاورند ( صدای زنگ ) .

( ملك الشعراء از وسط مجلس عودت نمود )

آقا سید یعقوب - اجازه گرفته ام مطالب خود را باید بگویم (صدای زنگ).

رئيس - آقاى ملك الشعراء تشريف ببريد .

ملك الشعراء - بنده صبر می کنم تا آقایان فرمایشات خود شان را بفرمایند و جواب ببرم که در غیاب مذاکراتی نشده باشد.

رئيس - بعد از مراجعت ممکن است، آقای سید یعقوب اظهارات خود شان را بفرمایند .

( ملك الشعراء خارج شد )

رئیس - چون می بینم بعضی از آقایان تشریف می برند بیرون گمان می کنم ده دقیقه تنفس بشود تا بعد از تنفس تکلیف قطعی معین شود.

(جمعی از نمایندگان - صحیح است )

(در این موقع جلسه برای تنفس تعطیل و پس از نیم ساعت مجدداً تشکیل گردید )

رئیس - آقاى ملك الشعراء ( اجازه )

ملك الشعراء - بیاناتی که در مجلس محترم در جواب اظهارات این جانب شد بعرض نمایندگان محترم اقلیت رساندم و متاسفم از این که دو دفعه حضور آقایان عرض کنم که این اظهاراتی که این جا بهیچ وجه نمی تواند نمایندگان اقلیت را در مصونیت و امنیت آن ها یعنی امنیت فکری و امنیت شخصی آن ها را اقناع کند و بالاخره امر و اشاره آقایان را بعرض مجلس می رسانم. آقایان اظهار می کنند تا وضعيات بحال حاضر است و تا موقعی که حقوق مجلس و مجلسیان بموجب قانون اساسی محفوظ نیست. استیضاح خودمان را مسکوت می گذاریم و مسترد نمی داریم و در عین حال در مجلس هم حاضر نمی شویم .

(ملك الشعراء از مجلس خارج شد)

رئیس - آقایانی که خواسته بودند استیضاح کنند بالفعل هیچ کدام حاضر نیستند و از

ص: 140

بیانات آقای ملك الشعراء بنده این طور می فهمم که آقایان نمی خواهند استیضاح کنند پس در این صورت دیگر موضوعی برای مذاکرات باقی نمی ماند.

می رفتند در آن جا و این جا نمی نشستند در هر صورت برای این که صورت رسمیت پیدا کند هیچ اشکالی ندارد و تقاضای ایشان قانونی است، ما هم ورقه های سفید خود را حاضر کرده ایم تقدیم می کنیم بیش از پنج ثانیه وقت لازم ندارد .

رئيس - آقای تهرانی پیشنهاد کرده اند که رسماً رأی اعتماد گرفته شود ولی باید عبارات را بر طبق نظام نامه بنویسند تا رأی بگیریم .

سردار معظم - اجازه می فرمائید ؟

رئیس - موقع مذاکره جناب عالی نیست .

سردار معظم- در این پیشنهاد عرض دارم .

رئيس - بفرمائید .

سردار معظم - بعقیده بنده در اصل مطلب مخالفتی نیست ولی باز هم بعقیدۀ بنده در تعقیب استيضاح واقع نشده نماینده حق پیشنهاد رأی گرفتن ندارد چون استیضاحی نشده است گمان می کنم موضوعی برای این پیشنهاد باقی نباشد و این حق تصوّر می کنم حق مختص رئيس دولت است زیرا رئیس دولت همیشه حق دارد از مجلس تقاضای رأی اعتماد بکند پس هيچ يك از نمایندگان حق پیشنهاد رأی اعتماد ندارند و این همیشه حق مشروع رئيس دولت است كه بگوید می خواهم بدانم در مجلس اکثریت دارم یا خیر، این منطقی نیست که نماینده پیشنهاد کند رأی اعتماد گرفته شود. استیضاحی بنا بود بشود بعد از بین رفت خود کسانی که می خواستند استیضاح بهر علتی از علل که بوده نخواستند بکنند، کسی را هم نمی شود مجبور کرد که استیضاح کن دلش نخواست از این حق استفاده کند. بسیار خوب تكليف مجلس چیست ؟ مجلس حقاً اگر رئیس دولت تقاضای رأی اعتماد نمی کرد حقش این بود که وارد دستور شده یا جلسه امروز را ختم کند و دستور جلسه آتیه را معین کند که استیضاح از بین رفته باشد، با این تفاصیل باز تکرار می کنم که اگر رئیس دولت تقاضای رأی اعتماد کند مجلس می تواند رأی بدهد و چون تمام ما ها که رأی می دهیم اعتماد داریم

بشخص رئيس الوزراء هیچ مانعی ندارد که حالا رأی خودمان را بدهیم و رای هم می دهیم ولی این تقاضا نمی شود در اثر پیشنهاد یک نفر نماینده باشد .

شيخ محمد علی تهرانی - بنده پیشنهاد خودم را مسترد داشتم .

رئیس - از روی چه عبارتی می خواهید رای بگیرید ؟

سردار معظم - اجازه می فرمائید عرض کنم .

رئيس - سه طور می توانید رای بگیرید.

سردار معظم - آن در مورد استیضاح است، در نظام نامه داخلی در قضیه استیضاح سه

ص: 142

سه طور رأی قائل شده رأی ساکت و رأی منفی و رأی مثبت ولی اگر استیضاح نشده باشد نمی شود متوسل بشقوقی که نظام نامه برای استیضاح معین کرده باشد چنان چه در سایر جا ها هم معمول است فرض بفرمائید دولت يك سیاستی اتخاذ کرده برای اطمینان از این که آن سیاستی که اتخاذ کرده مورد تصدیق مقنّنين و پارلمان هست یا نه ؟ بدون هیچ استیضاحی می تواند خودش تقاضای رأی اعتماد بنا بر این فورمول های سه گانه که در نظام نامه معین شده مربوط بموارد استیضاح است و بنده باز هم تکرار می کنم چون استیضاحی نشده که این فورمول های استیضاح بموقع عمل آید بنابرین اگر رئیس دولت تقاضای رأی اعتماد نمی کرد مجلس باید صحبت را ختم می کرد و وارد دستور عادی می شد اما چون رئیس دولت تقاضای رأی اعتماد کرده. باید بموجب تقاضای رئیس دولت نمایندگانی که نسبت برئيس الوزراء اعتماد دارند و موافقند ورقه های سفید خودشان را بدهند.

رئیس - چون غیر از این موارد سه گانه چیزی دیگر در نظام نامه نیست پس باید آقایان يك عبارتی بنویسند تا بنده از روی آن عبارت رأی بگیرم.

سردار معظم - خود دولت بنویسد.

رئيس الوزراء - رأی اعتماد با هر چه می خواهید بگیرید بگیرید با سیاه سفید . قرمز هر چه می خواهید بگیرید تقاضای ما معين شدن تكليف ما است.

رئیس - رأی می گیریم هر چند که مطابق نظام نامه نیست ولی سابقه هم نشود آقای سردار معظم باید این مسائل را بهتر بدانند. رأی می گیریم نسبت بهیئت دولت ...

محمد هاشم ميرزا شيخ الرئيس - بنده سئوالی دارم .

رئيس - چه می فرمائید ؟

شيخ الرئيس - مقصود بنده این بود که این رأی راجع بشخص رئيس الوزراء است یا هیئت دولت ؟

رئیس - عرض کردم بنویسید بدهید به بنده تا رأی بگیریم. رای می گیریم نسبت بآقای رئيس الوزراء و هيئت دولت آقایانی که اعتماد دارند قیام فرمایند.

( آقایان نمایندگان - باتفاق قیام نمودند )

بعضی از نمایندگان - باتفاق رأی داده شد .

رئيس - اتفاق است. جلسه را اگر تصویب می فرمایند ختم می کنیم ؟

(نمایندگان - صحیح است)

مجلس یک ساعت و نیم از شب گذشته ختم شد.

ص: 143

عکس

ص: 145

ص: 9

و استفاده ای که ملت باید از آن ببرد سخن می گوید، از حکومت سردار سپه و فشار های غیر قانونی او می نالد و بنمایندگان تذکّر می دهد که اگر بیش از این بخواهند از چنین حکومتی طرف داری و دفاع نمایند نه تنها بکشور صدماتی وارد می شود بلکه خود آن ها زود تر در معرض خطر قرار خواهند گرفت. خلاصه این نطق یکی از نطق های خوب مدرّس است و ایراد همین نطق سبب می شود که موقتاً رخنه ای در افراد اکثریت و طرف داران سردار سپه تقریباً ایجاد شود و همین که سردار سپه بخوزستان مي رود طبق اطلاعات محرمانه ای که بسردار سپه رسیده و او در کتاب سفر نامۀ خوزستان خود نوشته چند نفر از نمایندگان طرف دار او بر علیه حرکت سردار سپه بخوزستان تظاهراتی کرده و تقریباً اظهار مخالفت نموده اند که چگونگی این قضایا را در اسناد نقل شدۀ آن کتاب ملاحظه خواهید نمود. اینك این نطق تاریخی جهت اطلاع خوانندگان گرامی در زیر ذکر می شود :

نقل از صورت مذاکرات مشروح مجلس مورخۀ دهم عقرب 1303 مطابق چهارم ربيع الثاني 1343

مجلس یک ساعت و ربع بعد از ظهر بریاست سهام السلطان بیات تشکیل گردید .

نایب رئیس - آقای مدرس ( اجازه ) .

مدرس - امروز بنای بنده بر این است كه يك تذكرى بآقایان وکلاء و نمایندگان بدهم نسبت باوضاع خودمان که ما صد نفر این جا جمع مي شويم يك حالت خاصه ای داریم، يك وضعياتي داریم. می خواهم تذکر بدهم که ما چه ایم و چه کاره ایم تکلیف مان چیست نسبت بخود مان و نسبت بوضعیت مملکتی که این نمایندگان، نمایندگان آن مملکت هستند ، با این حال ضعف باین خیال افتادم و حال این که چیز تازه ای نیست، شاید مطالبی عرض کنم که همۀ نمایندگان کاملا ملتفت باشند این است که اگر بعد موفق نشوم اداء تكاليف و اداء وظيفه خودم را که یک نفر از آقایان و نمایندگان هستم عرض کرده باشم. اصل عرض بنده اینست که بعقیدۀ خودم به آقایان تذکر بدهم که این وضعیات حالیه ای که این مملکت سر تا سرش دارد و از صد و پنجاه سال تا بحال هم چو وضعیتی نداشته است تقریباً از زمان دولت افشاریه تا بحال که امروز باشد مملکت ایران چنین وضعیت ناگواری نداشته است این مدعای من است. يك عمر هائی این مملکت و سایر قطعات دنیا و نقطه های مختلفۀ دنیا اداره می شد با ارادۀ شخصی یک نفر هر قطعۀ از قطعات دنیا.

ص: 148

يك قطعۀ دنيا هم ایران شما بود که شما نمایندگان اهالی آن هستید، ارادۀ شخصی در امورات نوعی و اجتماعی حکم فرما بود . آن اشخاص هم مختلف بودند بعضی ارادۀ قویۀ داشتند. بعضی ارادۀ ضعیف داشتند ، بعضی عیّاش بودند ، بعضی بفکر مردم بودند ، بعضی نبودند ، اشخاص مختلف بودند . لکن هر قسمتی از زمان يك قسمتی از مردم این مملکت خیال شان راحت بود . یکی مقدس بود يك قسمت از مقدس ها خیال شان راحت بود. يكى خيلى لا ابالي بود يك قسمت از لا ابالی ها راحت بودند. یکی عطا داشت يك قسمت از اهل عطا راحت بودند، این ها وضعيات اداری بود. وضعيّات غیر ارادی اتفاقی و طبیعی هم بود مثلا گاهی گرانی می شد مثل گرانی هشتاد و هشت يك قسمت از مملکت حاصل عمل آمده بوده يك قسمت عمل نیامده بود يك قسمت فقير بودند يك قسمت نبودند يك قسمت راحت بودند يك قسمت نبودند. وبا و طاعون می آمد يك قسمت راحت بودند يك قسمت نبودند . جنگ عمومی شده شرطش این است شاهزاده ( منظور سلیمان میرزا می باشد ) هم گوش بدهند. حاج عز الممالك نمي گذارد .

حاج عز الممالك - بنده گوش می دهم .

مدرس - جنگ عمومی می شد يك قسمت از مردم ناراحت بودند ولی من و شاهزادۀ سلیمیان میرزا از بین آن ها عبور می کردیم مقصود عرضم اینست که شاید شما ها از تاریخ ابصر باشید (همین طور هم است ) و بنده يك مسموعاتی داشته باشم. عقيده من تحت مسموعات خودم یا آن چه در كتاب ها من باب اتفاق دیده ام باشد اینست که در صد و پنجاه سال این قرون اخیره هیچ وقت تمام ایران من حيث تمام ایران - مثل امروزه ما نبود. يك گرفتاری خیال و ناراحتی امروز در سر تا سر ایران حکم فرماست غیر از خودم که خیالم راحتست ...

نجات - این طور نیست بی انصافی می کنید .

مدرس - تقصیر کیست . مگر من می گویم تقصیر کیست که تو حرف می زنی، سر مقصر که آمدیم آن وقت حرف بزنید. من مقصر را نگفتم حیف نیست ؟ عرض كردم يك دفعه يك قسمتی آسوده بودند يك قسمت دیگر آسوده نبودند. دعوای من اینست که امروز تمام ایران علی نهج واحده کسی راحتی خیال و آسایش ندارد و این وضعیات امروزه را که در تمام ایران على نهج واحده هست در این صد و پنجاه سال سابقه ندارد. تاریخ داریم ، اوضاع داریم جنگ داریم، این دعوای من است. وقتی که من سر مقصر آمدم آن وقت حرف بزنید. هر چه بخواهید بگوئید صاحبش را پیدا کنید. استبداد طول کشید تا بیست سال قبل که اشخاص منور الفکر از داخله مملکت بخیال افتادند که امورات اجتماعی این مملکت از راه شخصی خارج شود و اراده اجتماعی شود و نسبت باین مسأله هر عاقلی که بدرجه اول عقل باشد تصدیق می کند که اداره کردن امور شخصی با اراده اجتماعی اقوی و امتن است تا اداره کردن امور شخصی این مسأله از بدیهیاتست که اگر من در امورات شخصی خودم مشورت کنم و امورات شخص خودم را با مشورت اداره کنم اقوای و امتن است تا باراده شخصی چه رسد بامور اجتماعی و این مساله از بدیهیات است. استبداد و مشروطه هم اصلا با هم مناسبت ندارد

که بگویند این بهتر است یا آن اين يك تباینی است و تباین ضد با ضد

ص: 149

نمی شود گفت مشروطه بهتر است یا استبداد. اگر آن منور الفکر های خودمان باین خیال افتادند که خوب و اگر هم دست غیبی باین خیال شان انداخت خوب بود خیر خوب از هر کس برسد خوب است . لهذا ولو این که حقاً تغییر وضع با فراهم شدن زمینه و اسباب و استعداد موجب است ﴿ اِنَّ الْمُلُوکَ اِذا دَخَلُوا قَرْیَهً اَفْسَدُوها وَ جَعَلُوا اَعِزَّهَ اَهْلِها اَذِلَّهً ﴾ تغيير وضع با عدم فراهم بودن استعداد اسباب ضعف است و در ایران هم استعداد و زمینه برای تغییر وضع استبداد بمشروطه فراهم نشده بود ولی از آن جا که جبله اهل ایران که شرقی و بالخصوص مسلمان هستند بر آرامي و بر حد وسط و خارج از افراط و تفریط است از این جهت هم ضرر نکردند با این که زمینه فراهم شود و استعداد تدارك نشده بود بواسطه این که خلق که یکی شرقی بودن است که مقتضی است موذی نباشد و این از خواص اثار شرقی بودن است که ذاتا موذی نیست و یکی هم عقیدۀ اسلامیت با این که زمینه مشروطه حاضر نشده بود بحمد اللّه تغییر وضع بر ما ضرری نکرد ، در این ده هیجده یا ده هفده سال بيك مشى حركت شد و حرکت کردند و بنده بلا استثناء همه مشروطه چی ها را خوب می دانم یعنی تقصیر نکردند که ضرر بمملکت وارد کنندبلی قدم هایی پیش نرفتند يك خدمت های عالی نکردند، يك اصلاحات فوق العاده ای نکردند ليكن الحق و الانصاف ضرری در این چند سال هم بمملكت وارد نکردند شاید عقیدۀ شخص بنده باشد هر وقت بفکر مرحوم ناصر الدین شاه مي افتم طلب مغفرت می کنم اما تأسف می خورم که کاش « مرو » را خرابی گذارده بود . خاك خراب قابل آبادی است ولی وقتی زمین نیست آبادی را باید کجا کرد ؟ این هفده سال که مشروطه بود گر چه نتوانستیم قدم های اصلاح خوب برداریم ولی الحمد اللّه ذره ای هم خاك خراب را از دست ندادیم انشاء اللّه هر وقت رجال مملکت مردمان وطن خواه موفق شدند هر جا خاك خراب است آباد می کنند. در سفر مهاجرت وقتی که دفعۀ دوم برگشتیم از بین النهرین آمدیم يقصر ( بعضی از آقایان که بودند تشریف دارند) تا «ماهی دشت» جائی که زیرش بنشینیم ندیدیم....

نجات - کی خراب کرد ؟

مدرس - روس ها لكن شاکر بودیم که خاك خراب باقی است. حالا همه ساخته شده است غرض عرض بنده اینست که اصولا در این سال های مشروطه يك خرابی وارد نشد بلکه اصول محفوظ ماند و اگر صد گونه اختلاف داشتیم در اصل و مرام متفق بودیم و گمانم اینست که از این جهت هیچ کدام از هم ملامت و کسالتی نداشته باشیم و نداریم. حالا ادارات یک قدری در این چند سال یعنی در این پانزده سال رفت از صورت ارادۀ شخصيه مرحوم استبداد بارادۀ اجتماعی در می آید شکلا . حالا از خودم می گویم بنده در زمان استبداد هم آخوند بودم تازه آخوند نشده ام بمن مراجعه می کردند اگر خوب بودم خوب مرافعه می کردم چیزی می نوشتم می بردند دار الحکومه پول از آن ها می گرفتند آن حکم را اجرا می کردند پول را می گرفتند می گفتند بلى حكم آقای حجة الاسلام است باید اجرا شود اگر پول نمی دادند می گفتند برو فردا بیا برو پس فردا بیا بهمین طریق او را سر می دواندند، این ترتیب جریان استبداد بود و اگر غیر از این بود استبداد بود معنی نداشت آمد زمان مشروطه بسیار خوب ، می آیند پیش من می گویم بابا باید بروید عدلیه عارض شوید از آن جا ارجاع کنند آخر تربیت اجتماعی شده است می رفتند و می آمدند دو سه مرتبه از این جا به آن جا

ص: 150

و از ارادۀ اجتماعی در یک کار شخصی مدخلیت پیدا می کرد. از باب مثل است عرض می کنم که از ارادۀ شخصی و استبداد بیرون آمد و اداراتی هر كدام بيك اسم، یکی وزارت داخله ، يكى ادارۀ کجا ، یکی ادارۀ کجا هی اداره درست کردیم معنی ارادۀ اجتماعی هم نیست . بنده بعقیدۀ خودم با وجود این کار اشخاص مناسب این وضع کاملا بقدر کفایت پیدا نشدند. تربیت نشده بودند . بغیر از اطباء که آقای امیر اعلم اوقات شان تلخ نشود آن ها بقدر کفایت پیدا شدند ولی در باقی ادارات بقدر کفایت پیدا نشد و در ادارات ارادۀ اجتماعی که معنی مشروطه بود کاملا بجریان نیفتاد . اما بنده عقیده ام بر اینست که با این بی بضاعتی هم باز پر عقب نماندیم. البته امورات تدریجی است ولی من گمانم اینست آن دست غیبی که همراه بود که ما مشروطه شویم از این مشروطه خیری ندیدیم جسارت بآقای دست غیب نمی کنم زیرا ایشان دو دوره است وکیل اند و انشاء اللّه تا آخر عمر شان وکیل خواهند بود. چون عرض کردم و اول عذر خواسته مزاجم خیلی کاهیده شده است مجبورم آن چه در قلبم است عرض کنم که اگر عمرم وفا نکرد با شما ها هم عقیده باشم و يك تذكر ى باشد برای شما كه يك روز رفیق ما در مجلس این طور گفت من خیال

می کنم آن نظر هایی که در تغییر وضع که (قهراً ضعف آور است) از ما داشتند بآن امید ها موفق نشدند. آمدند مثلا قرار داد ت کردند. دستی از غیب بیرون آمد و بر سينۀ نا محرم زد و هكذا نشد ، التيماتوم کردند خاطر آقایان هست بعضی از آقایان در آن دوره وکیل بوده اند و در همین مجلس بوده اند با آن اوضاع ناگوار . اگر خودم یکی از آن ها نبودم عرض می کردم خیلی مردمان مستقیمی بودند. مشروطه نرسیده ، وکلای نرسیده و دولت های رسیده التیماتوم رسیده بکنند و این تازه رسیده ها مقاومت کنند البته در آتیه، اگر حالا نه وکیل قدر وکیل را می داند نه ملت قدر موکل را می شناسد لیکن در آتيه يك زمان هایی که نخواهند بفهمند ملتفت می شوند که آن ها یا عقیده سیاسی شان خیلی محکم بوده با عقیده وطن خواهی شان خیلی محکم بوده یا عقیدۀ دیانتی شان خیلی محکم بوده یا همۀ عقاید شان خیلی محکم بوده که در مقابل آن فشار ها مقاومت کردند. چیزی که ما را باین روزگار امروزه انداخته است آن کار ها و استقامت های آن روزی است (بعضی از نمایندگان صحیح است) بنده خیال می کنم هر کس متن قرار داد را مطالعه کرده باشد چون من اهل سیاست نبودم مرور نمی کردم اگر چه یکی از مخالفین بودم لکن هر چه می گفتند که این قرار داد کجایش بد است می گفتم من سر در نمی آورم من سیاسی نیستم آخوندم فقط چیزی که می فهمم بد است آن مادۀ اولش که می گوید استقلال ایران را می شناسیم (خنده نمایندگان) این مثل اینست که یکی بمن بگوید من سيادت تو را می شناسم . هی بمن می گفتند جهت مخالفت شما چیست كدام يك از موادش بد است ما آن را تغییر بدهیم می گفتم من سیاسی نیستم نمی دانم ما رجال سیاسی خیلی داریم باید بآن ها رجوع کرد ولی با این که سیاسی نیستم و سر از این کار ها در نمی آورم این یکی را می فهمم بد است لیکن اگر کسی غور رسی می کرد و روح آن قرار داد را می فهمید دو چیز استنباط می کرد و او این بود که ایران تمامش مال ایرانی است مالش ، حالش حيثيتش چه اش چه اش همه چیزش متعلق به ایرانی است فقط این قرار داد در دو چیزش دیگری را شرکت می داد یکی پولش یکی قوه اش. این روح قرار داد بود اختصاص بما هم ندارد متحد المال در تمام دنیا است و همان طور که عرض کردم اهل ایران با وجود این که خارج از سیاست و با وجود این که آشنا بسیاست نبودند الحق و الانصاف با الطبيعه مخالف بودند

ص: 151

نه این كه يك زيدى مثلا بگوید من مخالف بودم ، من مخالفت کردم ، حسن مخالفت کرد، حسین مخالفت کرد ، خیر عمده طبیعت ملت بود که مقاومت کرد قوه ، طبیعت ملت که می تواند مقابلی با هر چه بکند و با هر تهاجمی مقابله کند (نمایندگان - صحيح ) مجلس شورای ملی که عبارت از صد وکیل اند همه وطن خواه، همه صاحب عقيدۀ محكم ، همه اسلامی، همه سیاسی ولی در صورتی مقاومت با دنیا می کنند که بالطبیعه ملت با آن ها موافقت و پشتیبان آن ها باشد من كه یک نفر از شما هستم و این جا در حضور آقایان صحبت می دارم می گویم و امیدوارم موافق عقیده خودم هر چه بگویم که اگر تمام دول دنیا بر خلاف من باشد و قلوب مردم بالطبيعه با من باشد من بتنهائی مقاومت می کنم چه جای این که صد نفر وکیل هم عقیده باشد . پس قوت یا توجه قلوب عامه است. در حقیقت همین طور که عرض کردم آن قرار داد که روحش این دو مسئله بود در حقیقت يك قسمتی بود و برای این که آزرده نشوید نظیر آن قسمت گربۀ براق و استر چموش بود قرار داد هم يك هم چو قسمتی بود که استر چموش مال دیگری و گربه براق مال خودمان و حقیقت نفس الامر ایران را نخواستند بدهند . من خیال می کنم باین چیز ها و باین حوادث منور الفکر های ما

چندان از مشروطه خیری ندیدند، بعضی افسرده شدند، بعضی ملول شدند ، بعضی را کنار گذاشتند و آن قسمتی را که باید منور الفكر ها روز بروز در تزاید باشند و حر كت عشقی بکنند مثل اول تصدیق بفرمائید نکردند آن عشقی که روز اول داشتیم بنده خودم بلی خودم را می گویم و بعضی رفقا را اگر مثل آن روز که توی چلۀ زمستان و برف يك ذرع و دو ذرع ، من و بعضی از آقایان که حاضرند سفر کردیم (1) حالا اتفاق بیفتد آن عشق را شاید نداشته باشیم خیلی از آقایان تشریف دارند بخاطر بیاورید اوضاع آن روز (حمله استر آباد محمد علی میرزا و سالار الدوله و آن وضعیات که سی هزار ترکمن آمدند تا هفت هشت فرسخی تهران وعده مجاهدین بسیصد نفر نمی رسید قوۀ ما بود در همین اطاق و آن اطاق شب و روز ایستادگی می کردیم آن عشق در من و شما هست ؟ گمان نمی کنم و كيف كان مقصود عرض بنده این است که مقاومت کردیم مملکت را نگاه داری کردیم ارادۀ اجتماعی را که حقیقت مشروطه است نگاه داری کردیم کار ها را اداره کردیم و ما می خواهم عرض کنم هر چه می خواهید بگوئید بگوئید امروز اثری از آن مشروطه نیست (همهمۀ نمایندگان) خیال می کنم شما از کسی ملاحظه دارید؟ بخدائی که مرا خلق کرده است من سردار سپه را از اکثر شما بیش تر دوست می دارم ، این حرف ها را بگذارید این جا مسئلۀ حساب است سفره پهن کنید ببینیم در سفره چیست می خواهم بفهمیم که امروز وضعيات مملكت ما وضعيات ما که این جا نشسته ایم و وکیلیم نسبت باین مملکت چه وضعیاتی است ادارۀ مشروطه یا کدام اداره است ؟ این مجلس مشروطه است ؟ آن اداره مشروطه ما کدام است؟ حالا بنده آمدم این جا گفتم بلدیه چرا دکان ها را خراب کرده البته بلدیه باید خانه را خراب کند، خیابان را وسیع کند ، چنار را کجا باید بکارد ، منار را چه کند ، البته خیابان باشد وسیع باشد، عابرین راحت باشند اما بلديه مشروطه نه بلدیه کودتا که صبح بگویند خراب کن شام همه جا را خراب کنند، در این چله زمستان که معلوم نباشد خاکش کجا ریخته شده و گلش چطور شده و هكذا فعلل و تفعلل . »

ص: 152

«کا . سی . اس . آی - .K.C. S. I » «جی . سی . اس . ای . آی G. C. S . I . E» دریافت داشته بود معهذا سیاست کلّی انگلستان صلاح خود را در این دانست که او را در این مانور سیاسی مال المصالحه قرار دهد و چنان که بعداً خواهیم دید شیخ خز عل و عدهّ ای از رؤسای بختياري قربانی این سیاست شده سر انجام پس از چندین سال حبس و تبعید بالاخره بدست مأمورین شهربانی مقتول و نابود گردیدند. خز عل در خوزستان نفوذ فوق العاده تحصیل کرده بود و تمام حکّام و مأمورین دولتی که بخوزستان مأموریّت می یافتند تقریباً دست نشاندۀ او بودند، قدرت خز عل در خوزستان بحدّی بود كه هيچ يك از طوایف و عشایر آن حدود بدون اجازه و ارادۀ او جرئت جنبیدن نداشتند ولی در عین حال خز عل نسبت بدولت ایران همواره وفادار بوده و در طول مدّت هم جواری ایران با عثمانی ها همیشه مدافع حقوق ایرانیان بوده و علّت وفا داری او هم اختلاف مذهب بوده است. در سفری که سلطان احمد شاه از اروپا بایران آمد و از خوزستان عبور کرد چند روزی هم میهمان شیخ خزعل شده بود، در این میهمانی خز عل پذیرائی شایانی از سلطان احمد شاه کرده و سلطان احمد شاه هم نسبت باو لطف و محبّت زیادی ابراز داشته و نشان قدس کهاز نشان های فوق العاده بزرك و مهمّ ایران است باو اهدا نموده بود، پس از وقایع جمهوری و قبل از آن که معلوم بود سردار سپه با سلسلۀ قاجار و شخص سلطان احمد شاه چه معامله ای را می خواهد بکند خز عل که بوفا داری با سلطان احمد شاه سوگند یاد کرده بود بدون این که قبلاً موضوع را با سیاسیّون انگلیس مطرح و کسب تکلیف نماید تصمیم گرفت از شاه ایران در مراجعت بایران حمایت نماید و همین که مشاهده شد برای مراجعت شاه بایران از طرف سردار سپه و طرف داران او اشکالاتی بوجود آمده و شاه هم بواسطۀ همین موانع و اشکالات مرعوب شده نمی تواند بتهران برگردد تصمیم گرفت در برابر سردار سپه بمبارزه و مقاومت برخیزد و وسائل حرکت شاه را از اروپا بتهران فراهم نماید.

البتّه چنان که در جلد اوّل و دوّم این تاریخ نیز مفصّلاً ذکر شده نقشۀ انگلیس ها این بود كه يك حکومت ظاهراً نيرومند و فعّال که بنفوذ ملوك الطّوايفي و بساط

ص: 154

خان خانی خاتمه دهد بوجود آورند، اساس این نقشه هم این بود که کلیّۀ سر جنبانان ایلات و عشایر از بین بروند و نفوذ حکومت مرکزی تا آخرین نقطۀ ایران توسعه یابد. شیخ خز عل که یکی از رؤسای طوایف و عشایری بود که طبیعتاً طبق نقشۀ طرح شده بایستی بنفوذ و قدرتش خاتمه داده شود و حالا که خود را حامی دربار و مخالف قدرت این حکومت می داند و بالاخره خاری بر سر راه چنان حکومتی که آن ها می خواستند ایجاد نمایند بشمار می رفت البتّه زود تر بایستی از بین برود و حالا که بایستی از بین برود چه بهتر که با از بین رفتن او يك مانور سیاسی هم بنفع همان حكومتى كه می خواهند ایجاد نمایند بدهد و او را وجه المصالحه و قربانی آن نمایند تا نتایجی که از این مانور بایستی بگیرند بنحو مطلوب عاید شان گردد.

این نقشه خیلی خوب طرح شده بود و بسیار هم خوب بموقع اجرا گذارده شد زیرا اوّلا این طور نتیجه گرفته شد که بر اثر مخالفت خز عل با سردار سپه سیاسیّون شوروی این طور تصوّر کردند که اگر سردار سپه بمقاومت برخیزد و در مقام جنگ با خز عل بر آید مثل اینست که با امپراطوری انگلستان وارد جنگ شده است ، بهمین مناست هم دولت شوروی از نظر تقویت سردار سپه محرمانه مقداری اسلحه و مهمّات بایران داده و حتّی سردار سپه از طهران که معروف بود بقصد جنگ با خز عل حركت كرده است تا ورودش بخوزستان همه جا جاسوس های شوروی مراقبت می نمودند که مبادا سردار سپه و انا ماژورش دچار آسیب و یا هدف حملات ترور واقع شوند. سردار سپه نیز در این مسافرت همه جا علناً بر علیه انگلستان تظاهراتی می نمود و غالب ملاقات هایی که با مأمورین سیاسی خارجی در بین راه بعمل می آورد طوری وا نمود می کرد که او با نمایندگان سیاسی انگلیس با کمال بی اعتنائی برخورد می کند و در عوض همه جا قنسول و مأمورین سیاسی شوروی را با گشاده روئی می پذیرفت. در تلگرافاتی نیز که بمرکز و ارکان حرب كلّ قشون و سایر مراکز دولتی می نمود غالباً رو نوشت آن را در جرائد محرمانه دستور می داد منتشر شود و در

تمام این تلگرافات چنان که خواهیم دید خزعل و اقلیّت مجلس و مخالفت هائی که با او می کردند

ص: 155

از ناحیۀ انگلیس ها قلمداد می نمود تا بالمآل عملیّات آن ها را خنثی کرده و نتیجه بنحو مطلوب عایدش گردد.

راجع بچگونگی قیام سعادت اسناد و مدارک بی شماری در دست می باشد که همگی دالّ بر صحّت موضوع فوق الذّکر است از جمله قسمتی است که از قول امیر مجاهد بختیاری که یکی از سران قیام سعادت بوده ذیلاً از نظر خوانندگان گرام می گذرد:

آلودگی بختیاری ها بقيام و مخابرۀ تلگرافاتی که مطلوب او بود برای متحد ساختن و پیوند دادن ما با شیخ خز عل يك مرتبه با هوا پیما به مال امیر ( فعلاً نام آن دیزج است) آمده بر ما وارد شد و ما را تحریص و تحريك مي کرد که باید بختیاری ها هم در قیام شیخ خز عل بر علیه سردار سپه شركت و كمك نمايند و قول صریح داد که ما هم هر اندازه پول و مهمّات لازم باشد خواهیم رساند. بختیاری ها باید عدّۀ خودشان را بخوزستان ببرند. پس از این ملاقات و برگزار شدن پذیرائی قنسول ، با كمك مرتضی قلی خان پسر صمصام السّلطنه عدّه ای سوار بختیاری برداشته از همان مال امیر عازم اهواز شدیم، چکی هم بعنوان مخارج مقدمّاتی بمبلغ هفده هزار تومان قنسول انگلیس داده بود، پس از ورود باهواز و ملاقات با شیخ تلگراف مطلوب قنسول برای تهران بدستور او مخابره شد . گویا در اهواز هم قنسول انگلیس باز مبلغی بعنوان اعتبار برای مخارج مقدمّاتی چك داده بود ( ناقل مبلغ آن را فراموش کرده است)، همین که جواب تلگراف شیخ خز عل و امیر مجاهد و سایر بختیاری ها با لحن شدید از تهران می رسد قنسول انگلیس ناگهان از اهواز عزیمت و پس از چندی قنسول دیگری بجای وی وارد اهواز می شود، در نخستین

ملاقاتی که با امیر مجاهد و شیخ خز عل و سایر رؤساء قیام می نماید تجاهل کرده می گوید چرا بر علیه حکومت مرکزی مبادرت بقيام و اقدام نموده اند، رؤسای بختیاری و شیخ خز عل اظهار می کنند که ما بدستور قنسول سابق مبادرت بچنین اقدامی نموده ایم . قنسول جدید از مذاکرات قنسول سابق مبنی بر تحریص و تحريك در قیام بر علیه سردار سپه اظهار تأسّف می کند و می گوید: سلف من خود سرانه بچنین اقدامی مبادرت ورزیده بود و بهمین علّت هم احضار شده، کارش سخت و محاکمه خواهد شد و ما چطور می توانیم با شما بر علیه حكومت مركزى كمك و مساعدت کنیم. فقط بپاس مواعید قنسول گری انگلیس می توانیم مخارج شما را در این قیام تأمین کرده و تأمین جانی نیز برای شما و شیخ و سایرین از سردار سپه بگیریم. صلاح شما هم در تسلیم بحضرت اشرف سردار سپه است لا غیر. پس از این ملاقات شیخ با بختیاری ها از رو دست و فریبی که خورده

ص: 157

بودند متأسّف می شوند و نظریّات مختلفی پیدا می نمایند ولی با لمآل چون انگلیس ها را با خود همراه نمی بینند از تصمیماتی که گرفته بودند منصرف و خواه و نا خواه بسردار سپه اظهار اطاعت و انقیاد می نمایند و فتح بزرگ خوزستان بدین ترتیب نصیب سردار سپه می شود .

این بود مقدّمات قیام سعادت و سیاست دولت انگلستان که می خواست از این انقلاب نتائج مطلوبۀ فوق الذّکر را بدست آورد. حالا موضوع پیدایش انقلاب و چگونگی ایجاد این بازی های سیاسی خود يك داستان جداگانه ایست که ملاحظۀ اسناد و مدارک آن خالی از اهمیّت نخواهد بود.

نسبت به پیش بینی هایی هم که می کردند مرا مسبوق می نمودند.

این اوقات علاوه از این که در هیچ قسمتی با من وارد مذاکره نمی شوند علناً هم از سردار سپه تقویت کرده او را بلیاقت معرفی می کنند.

پيش من مطالب واضح و آشکار است که می خواهند این شخص را روی کار آورده با دست او عملیّاتی انجام دهند.

بخوبی ملتفت هستم که سیاست انگلیس ها راجع بمن صورت انحرافی بخود گرفته و رفته رفته می بینم عوامل کمپانی نقط مخالفت های کوچکی را نسبت بعمال من نشان می دهند و با این که کوچک ترین کار های کمپانی نفط جنوب بایستی بمن مراجعه شده حل و تصفيه شود مع الوصف ديده می شود مستقیماً خود شان دخالت کرده غالباً قضایای مربوطه را از من پوشیده و مکتوم می دارند .

بختیاری ها هم تقريباً همین طور معامله کرده با مأمورین آن ها در مسجد سلیمان بد رفتاری و خشونت می کنند.

بختياري ها غالباً در پارۀ قسمت ها بمن مراجعه کرده مشورت می خواهند، کاپیتان پیل در ملاقات های اخیرش از بختیاری ها پیش من شکایت می کرد در صورتی که سابقه نداشت انگلیس ها از بختیاری ها شاکی باشند، قرار است امیر مجاهد آمده مرا ملاقات نماید البته شما را از نتیجه مطلع می کنم و چنان چه خود شما بهتر می دانید خوانین همیشه در هر موضوعی با هم دوئیّت می ورزند و همین دو دستگی بیش تر وسائل خرابی آن ها را فراهم کرده است. شنیده می شود که سردار اسعد کاملا با سردار سپه نزديك و باو تسلیم شده است، البته در این موقع هم باید توجۀ دقیق داشته باشید که این جانب از سیاست انفرادی آن ها بی اطلاع نباشم. شنیده می شود ولیعهد با بعضی از خوانین بند و بست کرده مراوده هایی دارند و با این که ولیعهد از توقف در طهران مرعوب است او را مطمئن نموده اند .

از قراری که گفته می شود ولیعهد از آمدن شاه اظهار یأس و نگرانی کرده تصمیم برفتن اروپا دارد و در غیاب خود شاهزاده اعتضاد السلطنه را می خواهد بنیابت سلطنت معرفی کند.

بمعاون (معاون الملك پيش کار شخصی خزعل) دستور داده بودم فعلا در طهران بماند ولی نوشته بود بواسطۀ کسالتی که دارد بطرف شیراز حرکت کرده است . اگر چه معاون هم نتوانسته خبری از اوضاع مرکز بفهمد معهذا بودنش در طهران بی اثر نبود و می توانست در بعضی قسمت ها بشما مراجعه کرده از جریان مرا مستحضر سازد .

البته با بودن مثل شما دوست مطمئنی احتیاج بوجود معاون ندارم و کاملا اطمینان دارم در هر موقعی مرا از جریان سیاسی مرکز مطلع داشته بی خبرم نخواهند گذاشت و همان طوری که سابقاً

ص: 159

نوشته ام هر گاه مطالب مهمّی اتفاق می افتد و هر گونه اطلاعات کاملی که تحصیل می کنید بوسیلۀ همان شخصی که در اختیار شما است ( احمد لوحی ) مرا مستحضر دارید، فعلا بطوری که اطلاع دارم سردار سپه وزیر جنگ بهمه جا دست اندازی کرده و منابع عایدات را قبضه نموده است که بوسیلۀ پول تشکیلات قزاق خانه را توسعه دهد .

فعلا قسمت هایی را که لازم است برای بدست آوردن اطلاعات اقدام نمائید یکی موضوع خوانین بختیاری ها است که بفهمید اختلافات آن ها از کجا شروع شده و غیر از سردار اسعد چه اشخاصی با سردار سپه اظهار خصوصیّت و اتحاد می نمایند .

یکی هم موضوع مراجعت شاه است که تصور می کنم اگر ولیعهد مطلع باشد بتوانید حقیقت را از او کشف و مراهم از قضیه مسبوق نمائید .

و البته اگر کاملا استنباط کردید شاه مراجعت نمی کند و وليعهد هم حقيقتاً تصميم رفتن باروپا را دارد چون برنگشتن شاه و رفتن ولیعهد تقريباً زوال سلطنت قاجاریه را تأیید می کند و در واقع شاه و ولیعهد دو دستی تاج و تخت را به سردار سپه تسلیم کرده اند بنابراین روی احساسات شاه پرستی بر ما و طرف داران سلطنت مشروطه فرض و واجب است که تا آخرین نفس در مقابل ایادی غاصب تاج و تخت پادشاه مشروطه را حفظ کرده از هر گونه مقاومت و پایداری خود داری ننمائیم . بنا بر این بمحض این که یقین حاصل می کنید که شاه بر نمی گردد و ولیعهد هم می رود بدون فوت يك دقیقه وقت ولیعهد را ملاقات کرده و از طرف ما اطمینان کامل باو بدهید باسم اروپا عزیمت نموده تا به محض ورود بغداد وسایل آمدنش را بمحمره فراهم نمائیم که در محمّره رحل اقامت انداخته متمرکز شود و از همان جا هم شروع بکار کنیم، چنان که شاه تمایل بمراجعت داشت در محمره نزول اجلال فرماید و چنان چه کناره گیری کرد ولیعهد را روی کار آورده مملکت از دست خوش غارت گران محفوظ و تاج و تخت برای صاحب اصلی آن باقی بماند و در این صورت خود شما بایستی این نکته را در نظر گرفته که ببهانۀ گردش باصفهان آمده و از راه

بختیاری در خوزستان حضور بهم رسانید »

فرزان در روز نامۀ قیام ایران می نویسد نامۀ دیگری از خزغل نزد قوام الدوله دیدم که قسمتی از آن نامه فعلا در دسترس بنده است و عیناً نقل می کنم . اینست قسمتی از نامه که بیش تر از نامۀ اولی جالب توجه است .

« ... من بسياست انگلیس ها آشنا ترم و بهتر از خوانین آن ها را می شناسم، می ترسم بر اثر اختلافات داخلی و بی فکری و بی مبالاتی که در کار های کمپانی از خود نشان می دهند ما و خودشان را دچار زحمت کنند.

ص: 160

علّت این که می گویم مرا هم بزحمت می اندازند اتحادی است که سال ها است با خوانین دارم و قهراً خير و شرّ آن ها دامن گیر من هم می شود.

بطوری که سابقاً نوشته ام سیاست نفطی ها از موقعی که سردار سپه روی کار آمد بکلی تغییر کرده است و بر خلاف سابق از مراجعات خود داری و با مأمورین ما خشونت می کنند و با این که بر حسب دستور کار های کوچک را بایستی به عبد الحمید مراجعه کرده و اگر امر مهمی باشد بخور من مراجعه نمایند این اوقات کار های كوچك را هم پيش من آورده و ضمنا سخت گیری هایی می کنند که سابقه نداشته است.

میل ندارم در اطراف انگلیس ها حرفی گفته باشم زیرا حفظ رابطۀ با آن ها ضروری است و فعلا بتغيير اخلاقی که داده اند اهمیتی نمی دهم ولی البته چون با سیاست عمیقی مواجه هستیم بایستی آتیه را در نظر داشته حزم و احتیاط را حتی الامکان از دست نداد .

تصور نمی کنم در دوستی فیما بین کوچک ترین اختلالی رخ داده باشد و حتی در این موقعی که رضا خان را بر سر کار آورده اند هیچ گونه تظاهری که بوی مخالفت از آن استشمام شود از ناحیۀ ما بروز نکرده است.

فقط در یکی از مهمانی های رسمی که جشن تاج گذاری اعلی حضرت همایونی بود ( منظور احمد شاه است ) تظاهرات فوق العاده بعمل آمد که بعداً گفته شده بود خز عل از بروز احساسات شاه پرستی پشیمان خواهد شد.

البته نظر من هم از این تشریفات فوق العاده بدست آمدن زمینه است که ببینم نظر آن ها با شاه چیست و کم کم معلوم شد ببرگشتن شاه تمایلی ندارند چنان که در ملاقات اخیری که رئیس کمپانی از من نمود ضمن صحبت های خصوصی که اسم شاه برده شد شرحی در اطراف کسالت شاه اظهار می کرد که مرض شاه معالجه پذیر نیست و خوب است اعلی حضرت همایونی امور سلطنت را بولیعهد تفویض فرمایند .

من بدوستی خوانین کاملاً اعتماد دارم ولی از سردار ظفر و سردار اسعد همیشه مظنون و مشكوك بوده ام زیرا سردار ظفر گرفتار تردید رأی و سردار اسعد دچار خود خواهی و تفرعن است که متأسفانه بیش تر خرابی روی همین وضعیت و مخالفتی است که سال ها است تخم نفاق بين آن ها پاشیده شده دشمنی و دو دستگی را ایجاد و در نتیجه عظمت ایل را از دست داده اند.

همان طوری که اطلاع دارید با سردار عشایر قشقائی هم روابط دوستانه ما برقرار و اخيراً تجدید شده و روز بروز در تحکیم آن کوشش می شود چند روز قبل بمن نوشته بود که سردار سپه دو نفر از سرهنگ های قزاق خانه (ساعد الدوله پسر سپه سالار اعظم و صادفغان سرهنك كوپال) را

ص: 161

به بیضا نزد من فرستاده شرحی در اطراف قوام الملك بد گوئی می کردند و ضمناً مرا باتحاد و دوستی با خود دعوت نموده است.

می دانید سردار عشاير فوق العاده عاقل و مآل بین است و هیچ وقت قریب این گونه تظاهرات را نخواهد خورد و از طرفی در دوستی خیلی استوار و ثابت است و ما بدوستی او نهایت اطمینان و خوش وقتی را داریم.

همین طور غلام رضا خان امير جنك والى پشت کوه که از سر حد داران نامی با شرف است او هم در این موقع با ما اتحاد کرده و البته این اتحاد سه گانه هر قدر بی اثر باشد برای طرد سردار سپه و هم دستانش کافی بود .

بخصوص اگر رفع اختلافات بین خوانین بختیاری بشود هر گونه موفقیت نصیب ما خواهد شد و طبعاً سیاست اجنبی هر چه باشد موافق و بما ها تسلیم خواهند گردید .

بالاخره در آخر نامه می نویسد بانتظار اقدامات شما هستیم که هر چه زود تر موضوع خوانین و مالیات را حل کرده نتیجه را اطلاع دهید ...» .

فرزان در یادداشت های خود می نویسد:

قوام الدوله مينوت نامه ای را که به خز عل نوشته بود نشان داد جواب خیلی مفصل و مشروح است ولی این طور خلاصه می شود که ابتدا بساکن شرحی در خصوص ولیعهد نوشته است می نویسد غالباً ولیعهد را ملاقات می کنم و از همه طرف صحبت هائی شده و می شود.

«فقط عیب کار این است که ولیعهد فوق العاده مرعوب شده افکار مردود و مشکوکی از خود بروز می دهد، مثلاً گاهی از بر نگشتن شاه اظهار نگرانی می کند و در عین حال با دلایلی مراجعت شاه را تأئید کرده خود را تسلی می دهد و بفاصلۀ پنج دقيقه با يك يأس مفرطی برای رفتن خودش باروپا نقشه هایی طرح نموده چاره جوئی می کند.

معمولاً هفتۀ یک مرتبه (روز های شنبه) خدمت ولیعهد مي رسم و حتى يك روز جلو تر از دربار حسب الامر با تلفن برای شرف یایی روز شنبه یاد آوری می کنند.

اخيراً دو سه ملاقات طولانی بین سردار سپه و ولیعهد اتفاق افتاده ولی هنوز نتوانسته ام موضوع را بفهمم و حتی با این که دو مرتبه استفسار از جریان مذاکره کردم جواب منفی داد معلوم بود مایل نیست قضایا را بمن بگوید، این است که ولیعهد مورد سوء ظن آقایان واقع شده است .

زیرا معمولاً هر موقع که سردار سپه او را ملاقات می کرد هر صحبتی که بین آن ها شده بود بفاصله يك روز مرا احضار کرده جریان ملاقات را میان می گذاشت و من هم بدون تأخير بآقايان

ص: 162

مدرس و سایرین اطلاع می دادم و در این صورت هم چو استنباط می شود که سردار سپه با حرف های ملایم و سیاست نرمی ولیعهد را اغفال کرده باشد».

بسیار متین و مؤدبّی کرده که با کمال تأسّف این اقدام بدون اطّلاع من شده و من خودم آن را اصلاح خواهم کرد.

خز عل قبل از این گفت گو سردار سپه را رئیس الوزراء می خواند، ولی در این تلگرافات فقط «جناب مستطاب اجل اکرم افخم آقای سردار سپه» خطاب می کرد. سردارسپه با القاب بیش تر و محترم تری جواب می داد. بعد از جواب بالا خزعل تلگراف کرد که من اصلا این مستشار را برسمیّت نمی شناسم. سردار سپه جواب داد که علّت مخالفت شما با مرکز چیست. چون این تلگراف قدری تند بود و خزعل هم مغرور و بحمایت دیرینۀ سیاست مداران جنوب اعتماد کافی داشت جواب بسیار تندی داد باین مضمون: که من اصلا شخص شما را بریاست دولت نمی شناسم، شما مرد غاصبی هستید که شاه قانونی و مشروطۀ مملکت را بی گناه بیرون کرده و پایتخت را اشغال کرده اید و غاصبانه بر قوای دولتی دست انداخته اید.

روابط شیخ و سردار سپه در همین موقع یعنی در اثر تلگراف اخیر سردار سپه که او را تهدید نموده بود قطع و در تمام خوزستان سانسور برقرار شد . بلافاصله «كميتۀ قيام سعادت» تأسيس و شیخ برای تهییج عشایر و قبایل خود و تجدید عهد و بیعت (با لباس رسمی شیخ وخیّت) که عبارت از عمّامۀ معروف بعمامۀ عبّاسيان و لباس مشکی شیخ المشایخی است بطرف عشایر کعب و با وی و غیره حرکت کرده پس از دو روز بناصری (اهواز فعلی) معاودت نمود و از فردای آن روز ورود اعراب سواره و پیاده شروع شد، در ظرف دو روز قریب 20 هزار نفر اعراب مسلّح بناصری وارد و غوغای غریبی را بر پا نمودند.

سرهنگ ارغون هم بنوبۀ خود با همان لباس نظامی چند روزی میان قبایل عرب رفته با زبان فارسی خطابه می خواند و ضمناً تلگرافات زننده ای به امیر لشکر غرب نموده هم کاری خود را با خزعل باتّكاء دست خط ولی عهد که رسماً او را فرمانده خطاب کرده بود آشکار و بعضویّت کمیتۀ قيام سعادت معرّفی گردید.

در خلال احوال نمایندۀ شیخ با اعتبار يك ميليون تومان بطرف پاریس رهسپار

ص: 164

و ضمناً از خوانین بختیاری دعوت شد که هر چه زود تر با قوائی که در دسترس دارند در ناصری حضور بهم رسانند.

اوّل کسی که از خوانین بناصری ورود کرد امیر مجاهد بود که قبل از همه با دویست نفر سوار خود را بناصری رسانید، پس از پنج روز مرتضی قلی خان و حاج شهاب السّلطنه با سه هزار نفر بختیاری وارد و متعاقب آن ها سردار حشمت، سالار ظفر، سالار اقبال و عدّۀ زیادی از خان زاده ها یکی بعد از دیگری هر کدام با سوار و جمعیّت ابوا بجمعی خود بناصری وارد و سی و پنج هزار نفر قوای مختلط عرب و بختیاری در ناصری تمرکز پیدا کردند .

قوای اعراب خوزستانی و سواره بختیاری دشت و هامون ناصری و جلگۀ فریدن را اشغال کرده اردوی مختلطی در حدود سی و پنج هزار نفر تشکیل دادند ، عجب تر آن که الوار خمسه با این که خیلی دور دست بودند آن ها هم یعنی « دیریکوند ها »، « سكوند ها »،« ميراندو ها » و حتّى طوایف جزء از قبیل «کاکاوند ها» و «احمدوند ها» تقاضای ورود در این نهضت را از شیخ می نمودند لکن از طرف شیخ بسکوت بر گذار شد و بهيچ يك از نمایندگان اعزامی آن ها جواب مثبتی نداد .

روابط شیخ با بختیاری ها در آن تاریخ از 25 سال قبل شروع شده بود و روز بروز باستحکام آن افزوده می شد چنان چه در این نهضت بمحض این که آن ها را خواست بلافاصله خوانين درجۀ اوّل آن ها با قوای ابوا بجمعی خود در ناصری حضور بهم رسانیدند.

از شش سال قبل باین طرف نیز اتحّاد مثلّث جدا گانه ای بین شیخ غلام رضا خان والى ابو قدّاره والی پشت کوه و اسمعيل صولت الدّوله ( سردار عشایر قشقائی ) وجود پیدا کرده بود که در موقع ضرورت مصالح خود را مشتركاً حل و عقد می نمودند و حتی در این نهضت نمایندۀ والی پسر میرزا عبد الحسین وزیر بدون فوت وقت در ناصری حاضر شد نامۀ والی را تسلیم و منتظر دستور شد که مطابق تعلیماتی که دریافت می دارد عمل نماید و متأسّفانه پیش کار والی را قریب سه ماه نگه داشته والی بیچاره را سرگردان و بلا تکلیف گذاشت.

ص: 165

البّته نظر شیخ این بود اگر شاه تصمیم بمراجعت نمود والی را برای اکمال تشریفات با قوائی که دارد برای التزام ركاب بمحمّره بخواند و الا برای جنگیدن با سردار سپه محتاج بكمك والی نبود و بهمین علّت هم نمایندۀ والی را تا موقعی که جواب منفی از شاه رسید در ناصری متوّقف داشت.

امّا صولت الدّوله قشقائی در نتیجۀ ملاقات سرهنگ ساعد الدّوله پسر سپه سالار و سرهنگ کوپال در بیضا که از طرف سردار سپه اعزام شده بودند فریب خورده نقض عهد کرد و بسمت نمایندگی مجلس شورای ملّی بتهران آمده از اتّحاد سه گانه خود را آزاد ساخت که البتّه دید آن چه را که از این عمل و پیمان شکنی انتظار نداشت.

خود من در تهران منزل شیخ حضور داشتم که خزعل او را ملامت می کرد و او هم باشتباه خود و نقض پیمانی که کرده بود اقرار و اعتراف نموده دست تأسّف بهم می سائید .

سر تیپ فضل اللّه خان زاهدی که با ششصد نفر نظامی در کهگیلویه و بهبهان متمرکز بود بر حسب دستور مرکز قدم بقدم خود را بفریدن نزدیك می نمود .

نامه های شکایت از طرف رؤساء قبایل عرب و خوانین بختیاری بمجلس شورای ملّی متوالیاً تقدیم می گردید که برای نمونه دو سه فقرۀ از آن ها را از نظر مطالعه کنندگان می گذرانیم.

از جمله نامه ایست که مشایخ عرب و رؤساء قبایل به شیخ جعفر آل راضی نوشته تقاضا کرده اند عریضۀ آن ها را بمجلس شورای ملّی رسانیده جواب گرفته ارسال دارد، نامۀ مزبور بعربی تنظیم شده و ذیلاً ترجمه آن را ملاحظه خواهید نمود. 26 میزان 1303 شمسی - 12 صفر 1343 هجری:

« بسمه تعالى - آية اللّه في العالمين و حجة على كافة المسلمين ملاذنا حضرت الشيخ جعفر آل الشيخ راضى طاب ثراه ».

« بعد از دست بوسیدن عرض می کنیم ما رؤسای طوایف عربستان قرن ها است پدر بر پدر در این سرزمین سکونت داریم از روزی که ما در این حدود بیابان بی آب و علف بوده تا امروز

ص: 166

که معمور شده ، ما همگی اتباع رئیس معظم خود شیخ خزعل و همه رعیت دولت ایرانیم ، هیچ وقت از پرداخت مالیات بنمایندۀ دولت استنکاف نکرده ایم و در موقع لزوم از یاری سربازان دولتی برای دفاع مملکت از شرّ اجانب کوتاهی نکرده ایم لکن از روزی که رژیم استبداد مبدل بمشروطه شده و نمایندگان ما در مجلس شوری اصلاح مشکلات ما را بعهده گرفته اند يك عده مغرض و مفسده جو بین ما و نمایندگان حایل شده اند، با کمال تأسف روزی که از دولت انتظار پاداش جان بازی و دولت خواهی خود را داشتیم یک عده سرباز مسلح بجان و مال ما مسلط کرده اند که بیم هر گونه تعدی و اجحاف می رود، اینست که ما از حسن نیت حکومت نسبت بخود مان مشكوك شده و همگی در اطراف رئيس محبوب مان شیخ خزعل جمع شده بوسیلۀ شما مقاصد مشروع خودمان را بمجلس شورای ملی عرضه می داریم.

ما با كمال صراحت منظور بزرگ و غائی خود را از مجلس مطالبیم يعنى مصرّاً تقاضا داریم شاهنشاه معظم مشروطۀ ایران احمد شاه بمملکت خود بر گردد و بوسیلۀ جنابعالی از مجلس ملی جواب می خواهیم .

اگر خدای نخواسته مفسدین نگذاشتند مجلس بعرض ما توجه کند و اگر حاجت مشروع ما بر آورده نشود ما اهالی عربستان با اتکاء بحول و قوۀ خداوند و با كمك ايلات وطن پرست و هم قسم خود تصمیم قطعی داریم که بوسیلۀ شمشیر مقصود مقدس خود را بچنگ آوریم، بذل جان و شرف و مال برای ما در این راه ارزان و آسان است.

(رئيس عشيره بنی تمیم محمد كنعان - رئيس عشيره اليوسوف ناصر ابو مطالك - رئيس طايفه الدريسي نعامي الزائر موسى - رئيس طایفه مجبوم عبد الرسول انعبدال - رئيس طایفه بنی کعب زاير عبود الذباب - رئيس الراويه خطير ابن كرامه - رئيس بيت عمر موزان الدعج - رئيس بيت فرج حيدر الطلمن - رئيس بيت كرم فرع الفيضل - رئيس عشيرة الباويه على الشيخ عنايه - رئيس عشيرة از كان قاسم الجاسم و يك عده امضای دیگر که خوانده نمی شود ) مورخۀ 26 میزان 1303 نمرۀ 10193

شورای ملّی و اولیای امور مخفی و مستور نیست، فداکاری و مساعی جمیله که در ایام گذشته در حفظ حقوق مملکت بعمل آمده است جای همه نوع تقدیر و تمجید است و بهمین لحاظ است که انتظار می رفت و می رود که آقایان مشایخ تأسّی بخدمات سابقه نموده و این شیوۀ مرضیّه را از دست ندهند و بشرایط مملکت خواهی عمل نمایند.

البتّه خاطر عالی مسبوق است که شرط اعظم وطن خواهی حفظ حقوق حکومت مرکزی و اطاعت دولتی است که طرف اعتماد مجلس شورای ملّی است، این نکتۀ مهم را مجلس شورای ملّی در اواخر شهر صفر تلگرافاً بآقایان مشایخ اعلام نموده و من باب خیر خواهی تذکّراتی داده و اظهار امیدواری نموده که انشاء اللّه سوء تفاهمات و اشتباهات در نظر آقایان مشایخ راه نخواهد یافت و کما فی السّابق طریقۀ پسندیده را ادامه خواهند داد.

این قضیّه نیز از مسلمیّات است که مجلس شورای ملّی در رسیدگی باظهارات حقّه بهیچ وجه خود داری ندارد و مطالبی که از مجاری مختلفه برسد طرف توجّه و با كمال دقت ملاحظه خواهد گردید.

امّا در موضوع مسافرت و معاودت بندگان اعلی حضرت اقدس همایونی خلد اللّه ملکه و سلطانه باید این قضیّه را خاطر نشان نمایم که اعلی حضرت همایونی بمیل خود برای معالجه باروپا تشریف برده اند و هر زمانی که اراده فرمایند بمقّر سلطنت خود مراجعت می فرمایند، مجلس شورای ملّی که حافظ قانون اساسی است با کمال صمیمیّت و با ابراز احساسات شاه پرستی تشریف فرمائی ذات ملوکانه را مبارك و میمون دانسته با کمال بشاشت ورود مقدم شاهانه را تلقّی خواهد کرد». رئیس مجلس شورای ملّی ( حسين مؤتمن الملك ) مورخۀ 26 میزان 1303 شمسی نمرۀ 10192

پوشیده و مخفی نیست لیکن با مشی تحریک آمیزی که از خود بروز داده اختلال امور خوزستان را فراهم نموده اید چون تظاهر باین اعمال از شرط ملّت خواهی دور و موجب مسئولیّت است ناچار بآقایان مشایخ و رؤسای قبایل اعلام می نمایم که ادامۀ این رویّه باعث سوء تفاهم است، مخصوصاً تذکر می دهم که از رفتار فعلی صرف نظر و نگذارید دامنۀ اختلال توسعه پیدا نماید.

البتّه وظيفۀ مجلس شورای ملّی است باظهارات حقّۀ آن آقایان رسیدگی نموده رضایت شما را جلب نماید ، مراتب بجناب مستطاب آقای آل راضی دامت افاضاته مشروحاً اشعار گردیده است که جناب معزّی الیه آقایان مشایخ را هدایت کرده نتایج وخیم اقدامات را بشما اعلام نمایند.

بدیهی است با صلاح دید و نصایح معزی الیه از بروز هر گونه مخالفت و اقداماتی که ناشی از تمرّد و تجاوز از امر مرکزی است خود داری خواهید نمود» . (حسين - مؤتمن الملك )

شاه بایران موافق است، خواست خزعل را در اجرای نقشه و منظور خويش شريك و سهيم نماید و مخصوصاً که یکی از وکلای اقلیّت «قوام الدّوله» وكيل خوزستان و بدست خزعل و از طرف او وکیل شده بود و دائماً ارتباط بین آن ها برقرار بود . مدرس با قوام الدوله و ولیعهد وارد مذاکره شد که نماینده ای نزد خزعل اعزام دارد و او را در مخالفت با سردار سپه تحريك و ترغیب و تشویق نماید .

بهترین واسطه ای که می توانستند از آن استفاده نمایند این بود که یکی از مأمورین وزارت کشور را که مورد اعتماد است از تهران مأمور خوزستان نمایند و بوسیلۀ او محرمانه پیغام هائی بشیخ خزعل بدهند.

این مأمور طبق یادداشت هایی که در روزنامۀ قیام ایران تحت عنوان: «انقلاب خوزستان» منتشر شده است فرزان بوده است که از طرف ولیعهد و مدرس و قوام الدّوله حامل نامه هایی بود. جهت خزعل و سرهنگ ارغون، این نامه ها که از اسناد سیاسی این قیام است عبارت بوده از نامۀ ولیعهد ، مدرس ، قوام الدّوله . اينك رو نوشت آن در زیر از نظر خوانندگان می گذرد و اضافه می نماید قسمتی را که تحت عنوان انقلاب خوزستان در روزنامۀ قیام ایران منتشر شده از لحاظ ماهیّت سیاسی قیام و چگونگی دسایس سیاسی بحثی نشده بلکه فقط قسمتی واقعه نگاری کرده و قسمتی هم بذکر اسناد پرداخته است و نگارندۀ این تاریخ فقط چند سند را که اهمیّت داشته اقتباس نموده و در صحّت آن هم تردید ندارد .

می داد نظر ما را چندی نسبت بشما منحرف و مشكوك داشت.

تا این که مکاتبات اخیر شما با جناب قوام الدّوله و توضیحات روشنی که بما دادند رفع شبهه نموده دوباره ما را بعلاقمندی و هوا خواهی شما مطمئن ساخت. البته اعتماد کامل داریم که همواره در این عقیده راسخ بوده در حفظ آن مجاهدت و فداکاری می نمائید و بلکه مطمئنیم در این موقعی که تحوّلات سیاسی در غیاب اعلی حضرت همایونی مملکت را مواجه با اختلال و آتیه خطرناکی را نشان می دهد سرنوشت های تازه تری در تاریخ آیندۀ ایران با دست شما ثبت و عقیدۀ شاه پرستی شما را بایرانیان اعلام دارد .

برای انجام مقاصدی که از طرف عناصر مؤثر وطن خواه که جناب مستطاب حجّة الاسلام آقای مدرّس دامت افاضاته در رأس آن ها قرار گرفته اند در نظر گرفته شده است که همه آن ها از رجال آزادی خواه و از دستجات اصلاح طلب مملکت باشند و ببازگشت اعلی حضرت همایونی و استحکام مبانی قانون و مشروطیّت ذی علاقه و از سلطنت مشروطه پشتیبانی می کنند.

نظر باین که اجرای تصمیمات خود را موکول بتقويت و معاضدت شما تشخيص داده و خواستار موافقت و توجه مخصوص ما گردیده اند و ما هم از نظر اعتماد کاملی که بشاه پرستی شما داشته و داریم آن ها را از طرف شما مطمئن و امیدوار ساخته و شما را بشاخصیّت آن ها انتخاب نموده ایم که در پیشرفت مقاصد آن ها جدیّت و کوشش لازم بعمل آید.

بهمین علّت لازم آمد فرستادۀ مخصوص مكنونات خاطر ما را حضوراً بشما ابلاغ نموده که طابق النّعل بالنعل دستورات ما موقع اجری یابد و بنابراین حامل دست خط که از مخصوصین ما و طرف اعتماد کامل است برای ابلاغ اوامر شفاهی ما اعزام می گردد و موكّداً مرقوم می شود که اظهارات مشار اليه عين مكنونات خاطر ما است كه شفاهاً باو تلقین گردیده و انجام آن ها نيز رضایت خاطر ما را تأمين خواهد نمود .

ص: 171

البته جای تأمّل نیست که صداقت در خدمت و وفا داری بشخص اعلی حضرت شاهنشاهی که مقصد اصلی ملّت ایران است بایستی نصب العین قرار گرفته که با اثبات حقیقت شاه پرستی توجه مخصوص ما بیش از پیش آن جناب معطوف گردد». ولیعهد - ثور 1302

اطلاع دارید برای نابودی و مرگ حقیر جدیّت های بی اندازه می کنند و بتقدیرات خداوند متعال عقیده مند نیستند (ان اللّه قادر على ما يشاء)

مطالب تازه ای ندارم برای شما بنویسیم ، گرفتاری های مجلس فراغتی برای ما باقی نگذارده و زد و خورد با رضا خان اوقات حقیر را مشغول نموده است که مجال زیادی برای اطالۀ ذریعه ندارم البته جناب قوام الدوله شما را همیشه از جریانات مرکز مطلع می کند و مطالب لازمه را بجناب عالی تذکّر داده اند همان طوری که سابقاً در کاغذ ایشان چند سطری نوشته بودم باید برای مراجعت شاه اقدامات مؤثری بشود.

این نقشه البته در این جا طرح ریزی شده است فقط این عمل باید با ملاحظه انجام شود .

من دو سه مرتبه این موضوع را بشما نوشته ام که اهالی تهران عموماً بشما بد نظر هستند و سوابق شما در مملکت خوب نیست و همه مردم نسبت بشما حس تنفّر و انزجار دارند علی هذا اگر خواسته باشید سابقۀ شما فراموش شود باید با کار های خوب و عملیّاتی که بدرد مملکت و ملّت بخورد گذشته های خود را جبران نمائید امروز هم همان موقع است که بمعرض امتحان در آمده اید. یعنی وجوه ملّت و مشروطه خواهان حقیقی از جناب عالی امتحان می کنند البته این امتحان اگر از آب درست بیرون آمد قهراً تخفيف سيّئات اعمال است که ممکن است گذشته های شما را جبیره نماید و الا با حرف نمی شود مردم را گول زد.

عجالتاً این شخص که بملاقات سر کار می آید شخص معتمد مطمئنی است که کمال اعتماد را باو داریم و هر چه می گوید از قول ماهاست و تماماً صحيح است و حقيقةً اگر حاضرید با فكر ما كمك باشيد موقعش رسیده است. البته عیب های سیاسی آن را خود ما در مرکز شاید بتوانیم اصلاح کنیم. یعنی شما باید سعی کنید که شاه را بمحمّره وارد کنید و اگر نخواست برگردد و یا نتوانست مراجعت کند مملکت ولیعهد قانونی دارد باید او روی کار بیاید و سیاست این قسمت البته حل می شود.

مقصود اینست مطالب را نمایندۀ ما بشما حالی خواهد کرد آقای قوام الدوله هم

ص: 173

مشروحاً می نویسد و امیدوارم انشاء اللّه الرحمن مطالب و دستوراتی که بشما گفته می شود با ملاحظه کلیّه مقرراتی که قوانین مملکت را لکّه دار ننماید بموقع عمل خواهید گذارد و این نکته را هم البته در نظر بگیرید که سیاست بختیاری ها مبتذل است و چیز های دیگری هم هست که فرستادۀ ما جناب عالی را متوجه خواهد داشت . بیش از این زحمت نمی دهم . ( و فقكم اللّه تعالى) الاحقر حسن مدرس في شهر ذي حجة الحرام 1342».

انجام وظایفی که همواره بخود تحمیل می کنم کرده فرصت را از دست داده باشم - بلکه همیشه موقع را در نظر داشته که آن چه بنفع و یا ضرر حضرت عالی تشخیص گردد با تمام وسائل ممکنه جناب عالی را مستحضر نموده ام و عجالتاً با يك پيش آمد خطرناکی مشترکاً مواجه شده ایم که اگر بتوانیم نقشه ای را که در دست اقدام داریم بپایان برسانیم مظفریت نصیب ما است و الا با يك غفلت و اشتباه كوچك شکست خورده و آثاری از ما باقی نخواهند گذاشت.

اولا - با این که شخصاً معتقدم شاه مراجعت نمی کند و یا نمی تواند مراجعت کند البته اجرای این نظر منوط بفرستادن نمایندۀ لایق زبر دستی است که باید وزین، ورزیده و بسیاست کنونی آشنا و در عين حال دولت خواه و بسلطنت او علاقه مند باشد که بطور کلی برد و باخت های زندگانی در انتخاب اشخاص بدو خوب است و باید این قسمت را کاملا در نظر داشت كه سوء انتخابی بعمل نیاید.

ثانياً - قبل از هر چیز باید این نکته مهم در نظر گرفته شود که در پیشرفت منظور ولو خسارت جناب عالی به پنج میلیون بالغ شود نباید شانه از زیر بار خالی کرد که امساك در اين قسمت با موفقيت قضیه بضرر نام و جان و هستی تمام می شود حتی اگر مقدور تان باشد و وسیله ای در دست رس داشته باشید يك مبلغی که نسبتا کافی باشد بمركز برسانید که هم والا حضرت برای بعضی مصارف لازمه در عسرت نباشد و هم آقای مدرس بتواند خرج هائی که ضرورت و فوریت پیدا می کند محل آن را داشته باشد که ناچار بقرض و تکدی از زید و عمر نباشیم چنان چه راجع بهمین موضوع خرج هائی می شود که معلوم نیست از چه محلی باید تامین شود. وضعیت ولیعهد هم که معلوم است ، بی چاره پول شام و نهار ندارد. آقای مدرس هم بد تر از اوست که با مخارج گزاف و توقعاتی که از او دارند دویست تومان حقوق مجلس خرج یک هفته او را تامین نمی کند چه کاری از او ساخته است و برای خرج های ضروری پول کافی لازم است که در موقع لزوم کار های فوری دچار وقفه نشود بنا بر این معتقدم اعتباری برای این کار در نظر گرفته با وسائلی که می دانید توسط آقای مدرس بوالا حضرت برسانید و مطمئن باشید خساراتی که از این راه بشما تحمیل

می شود قابل جبران است و البته باین هم متوجهم که اظهارات من با این لحن خیلی زننده و خارج از نزاکت است. زیرا موضوع خسارات این کار هر قدر هم مهم باشد با علاقمندی های صمیمانه جناب عالی که همیشه نسبت برفقا و والا حضرت اقدس ابراز کرده اید و در مقابل اراده و تصمیم جناب مستطاب عالی خیلی نا چیز و قابل مذاکره نیست .

ثالثا - موضوع مراجعت شاه با اطلاعات عمیقی که خودتان دارید يك فكر بغرنج و مشكوكي است که باین سهل و سادگی حل نمی شود و جای شک و شبهه نیست که اگر در بادی امر شاه با سیاست

ص: 175

انگلیس ها در قسمت قرار داد موافقت نموده بود رضا خان سواد کوهی بوجود نیامده بود .

شخصا من معتقدم شاه راه را گم کرده و این گم راهی بسقوط سلطنت او و زوال قاجاریه منتهی می گردد .

متاسفانه حضور ندارم در این زمینه با هم صحبت کنیم تا بشما ثابت کنم که این اشتباه از کجا سر چشمه گرفته و دنبالۀ آن ملت و مملکت را بچه روزگار منحوس گرفتار خواهد کرد.

البته این یکی از بحث های سیاسی و یکی از اشتباهات مهم تاریخی است که با قلم و نوشتن حسن و قبح عمل و مخالفتی را که بی مطالعه بانگلیس ها نشان داده روشن نمی شود و بدون هیچ تردید مخالفت بی منطق شاه بضرر ملت و مملکت و خود او است که تا امروز همه چیز خودش را باخته و در آینده نزدیکی حقیقت آن اشتباه بهمه کس روشن و تاثیر ناگوار آن ذائقۀ افراد ایرانی را تلخ خواهد نمود .

ولی در عین حال اشتباه یک طرفی نیست بلکه طرفین آلوده باشتباه هستند و نتیجه عمل مآلا بخود شان عاید خواهد شد.

اشتباه خود انگلیس ها هم در این قسمت کاملا ثابت و محرز است که 10 میلیون ایرانی را از خود منزجر کرده و پیراهن عثمان بدست شان دادهاند و از این نظر بعقیده من و ساير معتقدين و هم مسلکانم با این که (نظر سیاسی و انتقادی خود را بدست این شخص تامین نموده و می نماید) معهذا مآل کار بضرر و ندامت خود شان تمام خواهد شد.

کافی می دانم که در مقابل این دو مبحث سیاسی بهمین اندازه قناعت کرده و تشریح جزئیات را بفکر روشن خودتان وا گذار بنمایم تا اگر روزگار بما و شما فراغت و آسایشی عطا کرده و ملاقاتی قسمت بود مخصوصا در این دو مبحث گفت گو خواهیم نمود عجالتاً مطلب را بهمین جا ختم کرده نتیجۀ اقدامات حضرت عالی را انتظار داریم » .

اما استاد اصلی که طرح این مانور سیاسی را ریخته بود می دانست که بالاخره نقشۀ مانور چگونه شروع و چطور خاتمه خواهد یافت، بنابراین بدون این که عجله ای بخرج دهد با کمال متانت و بردباری مشغول تعقیب آن بود و چنان چه قبلاً گفته شد روابط بین سردار سپه و خزعل بهم خورد. خزعل تلگرافی که عین آن را در مقدمه کتاب سفر نامه خوزستان ذکر شده توسط سفارت ترکیه بمجلس مخابره کرد.

در تعقیب این تلگراف، تلگراف دیگری نیز از امیر مجاهد بختیاری بمجلس مخابره گردید که اینک متن آن تلگراف ذیلاً ذکر می گردد:

منتشر گرديد كه اينك خلاصۀ آن ذیلاً ذکر می شود :

دولت بود ولی پس از آن که شیخ خزعل علم مخالفت با سردار سپه را بلند کرد ظاهراً از اطاعت اوامر مرکز سر پیچی کرد و با قیام سعادت موافقت و بالاخره ریاست نظامی قیام سعادت را بعهده گرفت.

جاسوس های شوروی در خوزستان بفعالیّت برخاستند و مخصوصاً آن هائی که در این مانور سیاسی با انگلیس محرمانه هم کاری داشتند برای اغفال قنسول گری شوروی در اهواز خود را طرف دار سردار سپه قلم داد کرده و مکاتیب و اطلاعات خود را از مجرای قنسول گری شوروی یا بوسیلۀ جواسیس شوروی بتهران ارسال می داشتند و بواسطۀ همین بازی ها هم قنسول شوروی در اهواز و حتّی سفیر شوروی در طهران کاملاً اغفال شده (چنان که شرح آن گذشت) بسردار سپه همه نوع مساعدت نموده مقداری اسلحۀ محرمانه باو دادند تا در این موقع شکست نخورد.

بهر حال صورت ظاهر قیام سعادت این طور نشان می داد که خوزستان بر علیه حکومت مرکزی یعنی دولت سردار سپه طغیان کرده است و دیگر سردار سپه نمی توانست سکوت نماید، آژانس های خارجی هم اخباری در این زمینه منتشر می کرد که کاملا افکار عمومی را مشوّش و پریشان ساخته بود. سردار سپه هم برای آن که از افکار عمومی بتواند استفاده نماید بایستی نوعی رفتار نماید که آن را با خود موافق سازد و بهترین وسیلۀ این امر هم نفوذ روحانیون بود تا از آن مجرا در افکار عمومی رخنه نماید و چون در این هنگام انتشارات زیادی داده می شد که خزعل بتحريك انگلیس ها می خواهد خوزستان را از ایران مجزّا نماید و هم چنین چون مردم با انگلیس ها با نظر بغض و کینه همواره می نگریستند مایل نبودند که خزعل بر سردار سپه چیره شود و با این که عموماً مردم با سردار سپه خوب نبودند و می خواستند حکومت او سرنگون شود ولی در این مورد چون اولا انتشار داده شده بود پای تجزیه ایران در کار است و ثانیاً چون می گفتند انگلیس ها از خزعل حمایت می کنند مردم مایل بودند که سردار سپه بر خزعل ظفر یابد و سردار سپه هم از این افکار و پیش آمد ها نهایت استفاده را کرده و حتّی وادار کرده بود که

بیانیّه ای هم از طرف علما راجع بتكفير قيامیّون منتشر شود.

ص: 180

متن این بیانیّه در همان اوان که منتشر شده گویا امضاء نداشته و معلوم نبود از چه طبقه ای از علماء آن را صادر نموده اند ولی در ذیل آن چنان که ملاحظه می شود هیجده نفر از علما امضاء کرده بودند که عیناً در زیر ذکر می شود :

همان روزی که سردار سپه از تهران حرکت کرد ذكاء الملك فروغى وزير دارائی وقت بنام کفیل هیئت وزراء زمام کار ها را در دست گرفت و در تمام مدّت مسافرت مشار الیه باین سمت باقی بود.

روز بعد از مسافرت سردار سپه در شهر انتشار یافت که سردار سپه برای تهیّۀ قوا جهة حملۀ بخوزستان باصفهان حرکت کرده تا در آن جا از مسافت کوتاه تری عمليّات جبهۀ آینده جنگ را مراقبت و سر کشی نماید، سردار سپه نیز طوری وانمود می کرد که این مسافرت بر خلاف انتظار انگلیس ها بوده و آن ها ابداً نمی خواهند قوائی بخوزستان که منطقۀ نفط آن ها و شیخ هم در تحت حمایت آن هاست اعزام شود و این معنی را سردار سپه خود در کتاب سفر نامۀ خوزستانش متذکر شده که عین آن از نظر قارئین محترم می گذرد.

اسكندر و نفوذ مأمورين عرب اشعّۀ استقلال و عظمت خود را در صحف تاریخ منعکس داشته و هنوز فراموش نکرده است که او نیز بنوبۀ خود روزی کانون تمدّن بوده و راست گفتاری و راست کرداری او سر مشق جامعۀ بشری شناخته می شده است .

با ذکر این مقدّمۀ مختصر فراموش نباید کرد که از حیث مدارج اخلاق و روحیات اوضاعی که در دوران یک صد و پنجاه سالۀ سلطۀ آل قاجار برای این مملکت تمهید گشته فساد اخلاقی و تبدّلات روحی آن هیچ کم از نائره های اسکندر و مغول نبوده و اگر اخلاقیّات کنونی ایران را با احوال دورۀ استیلای اسکندر و مغول مطابقه نمائیم شاید قابل تطبیق و مقایسه نباشد.

مضار حکم روائی این سلسله از حدّ وصف خارج و اعلام فساد اخلاقی که از طرف این سلسله بجامعۀ ایران شده است شاید آثارش قرن ها از دماغ ایرانی خارج نگردد و این رخوت و سستی و تنبلی و تن پروری و عیّاشی و فحّاشی و نمّامی و هزاران مفاسد اخلاقی دیگر که از اثر رفتار و حرکات و سکنات فرداً فرد این سلسله در ظرف یک صد و پنجاه سال عاید ایرانیان گشته یک صد و پنجاه سال وقت لازم داشته باشد که بمکارم اخلاق جبران شود.

اعتراف می کنم که از روی نظر شخصی و خصوصی نیست که در مقام تذکار این حقایق بر می آیم، این یک حقیقتی است که دنیای خارج و داخل بمفهوم آن متذکّراند و مدلول جرائد اروپا و مباحثی را که در ذکر اعمال خاندان قاجار مطرح می گردد اگر در مجلّدی تدوین نمایند هزاران مرتبه شدید تر خواهد بود از عقایدی که نوع ایرانی امروزه دربارۀ این خاندان معترف و معتقد هستند .

حقیقتاً فوق العاده بهت آور و شگفت انگیز است که در ظرف يك قرن و نیم دوران سلطنت این سلسله و با وجود هزاران شخص که در تمام این مدّت بخاندان مزبور انتصاب داشته اند هنوز یک نفر را پیدا نمی توان کرد که ملکات اخلاقیش قابل درج در يك صحیفه ای باشد.

از ذکر جزئیات عمل و قبایح حرکات آن ها قطعاً باید صرف نظر نمود و راه

ص: 184

سکوت را پیمود زیرا صفحات تاریخ اجازه و رخصت نخواهد داد که در بطون آن ها حرکاتی تشریح گردد که چهرۀ هر شنونده ای را سرخ خواهد نمود.

چنان که تمام ایرانیان عقیده دارند فقط باید متذکر شد که مزاج ایرانی یک صد و پنجاه سال است که با تمام معنی و مفهوم مسموم گشته و باید فکر کرد که چه تزریقات سریع الاثری باید پیدا کرد که این مریض مسموم یک صد و پنجاه ساله را بهبودی بدهد.

یکی از آن سموم مهلك رخصتی است که لا ابالیانه از دربار قاجار در مداخلۀ مستقیم اجانب بامور داخلی این مملکت داده شده و تقریباً ظهور این خانواده مصادف می شود با مداخلات اجانب در کار این مملکت شرح این قضیه مبسوط و تفسیر آن بعهدۀ مورّخین آتیه موکول خواهد بود، فقط من بذکر این جمله مبادرت می نمایم که در تمام ایام زمام داری خود بهر موضوعی که خواسته ام وارد شوم و بهر اصلاحی دست بزنم فوراً مداخلۀ اجنبیان و اعتراضات آنان موجبات تعویق امر و وقفۀ کار را فراهم نموده است .

باین لحاظ فقط من می دانم که از موفقیّت های خود در ضمن اصلاحات قشونی و سرکوبی متمرّدین و خاتمه دادن بملوك الطوایفی و راه انداختن چرخ های مقدماتی این مملکت چه خون دلی خورده و چه مصائب و متاعب فوق انتظاری را تحمّل کرده ام.

قبل از زمام داری من نه تنها رؤس مسائل بوسیلۀ اجانب حل و عقد می شد بلکه جزئیات امور داخلی نیز بایستی توسط آن ها و بمیل آن ها انجام پذیر شود و تا جائی که حتی کوچک ترین ثبّات های وزارت خانه ها و ادارات دولتی برحسب توصیه و مداخلۀ آن ها طرف خدمت و استخدام می گشتند، همین مداخلات نا مشروع مستقیم مراکز رسمی را صورت عاریت بخشیده اکثریت آن ها را بنوع همین مداخلات متمایل و بر اثر آن ایلات و عشایر نیز که فقدان قوّۀ مرکزی آخرین سطر آمال آن ها را ترسیم می نماید موقعی برای دست اندازی و تطاول و دزدی و غارت گری بدست آورده

ص: 185

و در نتیجۀ همین اوضاع است که سفر خوزستان پیش آمده و این سفر نامه نگارش می پذیرد .

سالیان دراز قوای مرکزی دولت قادر بر عبور از خط لرستان و ورود در آن سامان نبود. من در ضمن اوامری که برای تنکیب متجاوزین داخلی و اشرار مملکت صادر و بخلع سلاح و انقیاد آن ها فرمان داده ام بقوای لشکر غرب نیز مقرّر داشتم که صفحۀ لرستان را از وجود اشرار مصفّی و آن ها را مجبور باطاعت و تسلیم اسلحه نمایند.

جنگ هائی که بین نظامیان من و ده ها هزار لر متمّرد در آن صفحه بوقوع پیوسته تاریخ جدا گانه ای دارد که حقیقتاً قابل تدوین است.

در تلواین زد و خورد ها و عملیّاتی که از نظامیان رشید من ظاهر گشته است ضمناً برای این که شخصاً آن ها در عملیات وارد و زحمات آن ها را تقدیر و وضع و موقع آن ها را مشاهده و نواقص آن ها را از هر حیث مرتفع نمایم بخرّم آباد عزیمت نموده و صرف نظر از سرکوبی اشرار و تصفیۀ اوضاع لرستان و تخته قاپو کردن ایلات و عشایر آن جا مقصودم آن بود خط فاصله بین خوزستان و عراق را که اقصر طرق شمرده می شود و سال هاست که لانۀ نا امنی و قتل و غارت بوده مفتوح نمایم و از وصول مالیات عقب افتادۀ دولت خزانۀ مملکت را مستفیض و بالاخره این صفحۀ زر خیز ایران را که معناً در تمام ادوار سلطنت قاجار از ایران مجزّا بوده است ضمیمۀ خاک وطن نمایم.

تصمیم خود را در این مسافرت بخیر و خوشی بموقع اجرا گذاردم. ورود بخرّم آباد و صفحۀ فراموش شدۀ لرستان و اطلاعاتی که از اطراف و جوانب بمن مي رسيد بلافاصله مسجّل ساخت که این مسافرت طلوع ستاره ای را برای خارجیان پیش گوئی می نماید که سال هاست از نور آن گریزان هستند!، ضمناً بثبوت پیوست که حملۀ بختیاری بر قشونی که پارسال تجهیز کرده بعنوان ساخلوی خوزستان اعزام داشته بودم در گردنه شلیل و قطعه قطعه کردن افراد فداکار آن مقدّمۀ دام های ماهرانه ای بوده که در خط سیر فکری من گسترده شده است .

تصوّرات من هيچ يك بخطا نرفته بود، همین قدر که مفهوم گشت تصمیم من

ص: 186

تزلزل نا پذیر و با هر قوّه ای که باشد عربستان مصنوعی را بهمان اسم اصلی خود (خوزستان) تبدیل و آن ایالت را جزو لا یتجزّای وطن خود خواهم ساخت و بيك عرب وطن فروش خائن اجازه نخواهم داد باتکاء جرائد بين النّهرين و تلقینات خارجی خود را امیر مستقل خوانده و یکی از بزرگ ترین ایالات ایران یا بار گاه سلاطین صاحب جاه را ملعبۀ دست های خیانت کار خود سازد.

فوراً افق سیاست خارجی رنگ های تیره تری بخود گرفته چیزی نگذشت که دیدم شاه ایران از یک طرف در پاریس و فراکسیون اقلیّت پارلمانی از طرف دیگر در تهران و خزعل و والی پشت کوه و الوار لرستان و بعضی از خوانین بختیاری از طرف دیگر نقشه ای را باسم کمیتۀ قیام سعادت در خوزستان طرح کرده اند و مقصود آن ها محاصرۀ خوزستان از اطراف و بالاخره ممانعت ورود قوای نظامی از هر طرف بآن سامان است (!)

اعضای کمیتۀ مزبور که در رأس آن ها شیخ خزعل واقع است قسم نامه ای تهیّه و با مأمور مخصوصی پیش شاه بپاریس فرستادند و او نیز بدون آن که متفرّس بدنبال اعمال آن ها شود حکم انعقاد کمیتۀ مزبور را تجویز کرد و همین قدر که این قیام را بر ضدّ من تشخیص داد از حفظ مقام حکم روائی خود در داخلۀ مملکت صرف نظر نمود (1) .

مصلحین خارجی و صلاح اندیشان داخلی هر چه خواسته اند بشاه بفهمانند که رفتار من تمام برای خیر مملکت و اعادۀ استقلال ایران و حفظ اقتدار وطن است و دوام خود شاه نیز بر تخت سلطنت فرع زحمات و اعمال من می باشد بالاخره با هر دليل بيّنى كه خواستند او را متقاعد نمایند رضایت نداده است، فقط در مقام وعده های قلیل القدر مادی که باو تقدیم شده حکم انعقاد کمیتۀ خائنين و اعمال عداوت و نبرد با من را صادر نموده است .

ص: 187

قبل از عزیمت شاه بفرنگ و اصراری که من در توقف او داشتم و ضمانت بقای سلطنت او را می کردم و او بمبادی خارجی توسّل می جست (1) و بالاخره برای اعمال نظر شخصی و آزاد بودن در توسلات خارجی عزیمت پاریس کرد، اگر چه تصریح نمود که او تمایلی بملت ایران ندارد و احساس هم کرده است که ملت ایران نیز متمایل باو نیست معهذا من باور نداشتم که کسی بسلطنت خود تا این اندازه بی علاقه باشد و تصوّر می کردم که بواسطۀ نظریات دیگر باشد عصبانی شده و مبادرت بذکر این جملات کرده است.

هنگام عزیمت به کرمانشاه در حوالی خرابه های سیاه دهن قزوین بعضی از ملتزمین رکاب او را از مسافرت های متواتر بفرنگ تقبیح کرده بودند، امّا شاه برئيس کابینه من و چند نفر دیگر صریحاً گفته بود که او برای تماشای خرابه های سیاه دهن و غيره خلق شده، هر روزی که در ایران باشد يك روز از تماشای مناظر و دل گشای نیس و پاریس عقب خواهد ماند ! (2)

با این حال من قبول نمی کردم که کسى بسلطنت يك مملکتی تا این درجه مجنونانه نگاه کند و چنان که گفتم تصوّر من آن بود که چون در نتیجۀ ملاحظات دقیقه در شهر های فرنگ تهران را نظیر پاریس نمی بیند و وسائل پاریس کردن طهران هم برای او فراهم نیست عصبانی شده و نمی تواند رعایای خود را برهنه و عور و آن ها را از تکمیل موجبات تمدّن محروم ببیند، نظیر این فکر ها برای من که چهار سال تمام عملاً سلطنت ایران را حراست کرده ام حقیقتاً امید بخش بوده و بخود تسلّی می دادم که در پرتو این احساسات دقیقه شاید بتوانم کشتی شکستۀ این مملکت را از چهار موجۀ اوقیانوس طوفانی سیاست رهائی بخشم.

ص: 188

اما در موقعی که تصمیم شاه را در انتقاد کمیته قیام و بر انگیختن چهر نفر خائن و هزاران دزد بر مسند مركزيت مملكت فهمیدم بعلم الیقین دانستم که تصوّراتم در باره این شخص تخیّلات بی موضوعی بوده و عقاید قلبی و قطعي او همان ست که در سیاه دمن قزوین صريحاً برئيس کابينه و سایر هم راهان گفته است فهمیده که حقیقتاً نه تنها بسلطنت خود و حیثیت ایران لاابالی و بی اعتناست بلکه عداوت و دشمنی نسبت باین مردم بی چاره را هم در فکر خود خطور داده و از روی عناد و لجاج و خصومت با نوع است که ده ها هزار نفر دزد غیر مطیع را بر ضّد مرکزیت مملکت بر انگیخته است، آیا او نمی فهمد که امیر مجاهد لر و خزعل بادیه گرد و والی صحرا نشين نمي توانند در راه سعادت یك مملكتي کمیته بسازند؟

آیا او نمی داند که ورود صد هزار لر کوهستانی و عرب بیابانی و جمعیتی که در صد هزار آن دو نفر سواد خواندن و نوشتن ندارند تا کجا و تا چه مرحله اعراض و نواميس و حقوق مرده بی چاره را تهدید می نمایند ؟

آیا حقیقتاً ایران در قرن بیستم سعادت خود را از قیام امثال يوسف خان بختیاری و غلام رضا خان پشت کوهی انتظار باید بکشید ؟

علی ایّ جان طمع شاه و پول خزعل و سیاست ماهرانۀ خارجی بر این مملكت سیاست تازه را نقش کرده و زوال آن را با بهترین نقشه که ممکن بود ترسیم نموده است.

حقیقتاً هم نقشه را ماهرانه کشیده اند زیرا بخیل خود راه ورود مرا بخوزستان از هر طرف مسدود کرده اند و غیر ممکن بنظر می آید که قوای نظامی قادر باشد از این

عکس

(شیخ خزعل)

ص: 189

صد هزار نفر لرستانی و بختیاری و پشت کوهی با آن همه طغیان و گردن کشی و ضمناً با وجود تمایل صریح شاه خود را بمرکز ایالت خوزستان برساند.

مقصود از این نقشه چیست ؟ خیلی مختصر و مفید : استقلال معادن نفت جنوب و کوتاه کردن دست ایرانی از منافع آتیه آن، خلاصه بعد از آن که کار لرستان را پرداختم و ساخلوی آن حدود را مرتب کردم و تشویقی که لازم بود از عملیّات قشون بعمل آوردم بلافاصله عازم طهران شدم و پس از ورود معلوم گردید نقشۀ محاصرۀ خوزستان با نقشۀ حفظ استقلال آن از مدّتی قبل پیش بینی شده و هم چنان که من استنباط کرده ام قرار راجع باین امر از مدّتی قبل طرح ریزی گشته است، همه با هم متحد و هم قسم و همه متحد الكلام و همه در تحت عنوان شاه پرستی و اعادۀ شاه مبادرت بزشت ترین اعمال می کنند، اطرافیان شاه در مرکز شروع بجوش و خروش و فراکسیون اقلیّت مجلس شورای ملی باعتبار خزعل شروع بتطميع اهالی و خرج کردن پول و جرائد منتسب به اقلیّت نیز هتّاکی هایی را آغاز نموده اند که بکلی بی سابقه است (1) .

در اوّلین دقیقه ورود بطهران و دخول در عمارت شخصی که برای صرف چای و احوال پرسی از نزدیکان خود در حیاط روی نیمکت چوبی نشسته بودم و می خواستم برای رفع خستگی راه و شستن گرد و غبار بحمّام بروم وزیر پست و تلگراف، تلگراف ذیل را که از طرف خزعل بمجلس شورای ملی مخابره شده بود بدست من داد .

غرض ورزی های بی موقع مشار الیه و آز و طمع نا محدود و حسّ جاه طلبی و حسّ سلطنت جوئی و اقدامات و جسارت های مملکت خراب کن او بعالم اسلامیّت و قانون مقدس اساسی روی داده است بنوبۀ خود قیام کرده و قدم بعرصۀ نهضت گذارده تکلیف حتمیّۀ اسلامیه و احساسات بی آلایش اسلامی خود را نسبت بجامعۀ ایرانیان آزادی طلب انجام نمائیم و مخصوصاً برای رفع هر گونه سوء تفاهمی که مبادا این قیام که بنام قیام سعادت خوانده می شود و این نهضت و جنبش اسلام پرستانۀ ما را که صرفاً برای حفظ استقلال مذهب مقدس اسلام و تأمین آزادی ملّت و مملكت و استقرار قانون محترم اساسی و مشروطیت است تمّرد از اطاعت دولت جلوه ندهند این تذکّر نامه را بوسیلۀ آن سفارت دولت علیّه اسلامی بساحت مجلس شورای ملی تقدیم می نمائیم که هیچ گاه سوابق خدمت گذاری و امتحاناتی را که در هر موقع نسبت بانقیاد و اطاعت دولت داده ایم فراموش شدنی نخواهد بود و بهترین دلیل صدق دعوى و اثبات بی غرضی اطاعت و تمكين دو سالۀ اوليّه کودتاست که چون در بدو امر پردۀ غفلت روی کار افتاده و مقالات و تر دستی مبنای اقدامات اولیّه مشار اليه حسب الظاهر ملت ایران را باصلاحات اساسی و آتیۀ درخشانی تطمیع و امیدوار

کرده بود لذا ما هم بنوبۀ خود برای پیشرفت سعادت ایران و ترقی و تعالى مملکت در مقابل احساسات مصنوعی مشار الیه تسلیم شده و از قبول هر تحمّل استنکاف نکرده و نسبت باوامر مرکزی از بذل مال و جان و هر گونه فداکاری و جدیّتی مضایقه و خود داری نمی نمودیم، ولی اينك كه خوش بختانه یا بدبختانه از یک سال باین طرف حقایق امر مكشوف و معلوم شد که نیّت سوء این شخص و هم راهانش و مبنای عقیده مشار الیه صرفاً روی اصول ثروت پرستی و سلطنت طلبی و دیکتاتوری و بالاخره اضمحلال لوای مقدس اسلام و پایمال کردن قانون محترم اساسی و مشروطیت است و ما هم در مقابل این منظره های وحشتناك و مخاطرات قطعی که مذهب و مملکت و ملت را تهدید می شود بحکم حفظ حدود اسلامیت و بقای حقوق ملت و مملکت مقدم باین نهضت شده و شخص سردار سپه را يك نفر دشمن اسلام و غاصب زمام داری ایران و متجاوز بحقوق ملت شناخته و حاضر شدیم تا آخرین نقطه توانائی و امکان بدفع

ص: 191

این سمّ مهلك كوشيده موجبات حفظ قانون اساسی مملکت و عظمت اسلام و آزادی هم وطنان را فراهم سازیم و در راه حصول نتیجه و پیشرفت مرام خود پس از فضل خداوندی و توجه ائمۀ اطهار علیهم السّلام و معاودت دادن ذات اقدس اعلی حضرت شاهنشاهی ارواحنا فداه که استقرار قانون اساسی و استحکام مبانی مجلس شورای ملی مربوط بسایۀ شاهانۀ اوست از بذل جان و مال مضایقه و خود داری نخواهم داشت» (خزعل)

تلگراف را خواندم مضامین آن هر چند بکلی غیر مترقبه بود تغییر چهره ای در من نداد، من از قتل عام نظامیان در بختیاری و قرائنی که از لرستان در دست داشتم و همین طور از طرز حرف زدن و طرز تلقینات مبادی خارجی که کاملاً ببطون آن آگاهم استنباط وقوع قیام و وصول این قبیل تلگرافات را نموده بودم چنان که همان روز ورود بطهران قبل از دخول بعمارت شخصی دو سه مرتبه بی صبرانه از سفارت انگلیس با تلفن سؤال کرده بودند که آیا من وارد شده ام یاخیر، بدیهی است این سؤال مکرّر آن هم با عجله طبيعتاً يك مقصود مهمّی را خاطر نشان می کرد (!).

اشخاصی را که باستقبال من آمده بودند مرخص کردم و با وزراء مشاوره نمودم هیچ کدام نتوانستند فکر تازه ای بمن بدهند، بلافاصله نمایندۀ انگلیس بدیدن من آمد و بدون مذاکرات مقدماتی فوق العاده اظهار تأسف از وصول تلگراف خزعل نمود و ضمناً اظهار داشت که حقایق امر را بر خلاف آن چه که مکنون است مستور نگاه داشته و اظهار عقیده می کرد که با يك طرز خوشی این کار باید ترمیم شود که منجّر بجنگ و جدال نگردد، می گفت این ها دارای جمعیت خیلی زیاد هستند و مقاومت با آن ها مشکل است و چون وحشت داریم که نسبت به لوله های نفت نیز خساراتی وارد آید باین لحاظ مصلحت نخواهد بود که با قیامیّون آغاز ستیزه بشود بلکه از روی مسالمت باید رفع حوائج آن ها را نمود.

من که هم بطون سیاست های خارجی را عملاً سنجیده ام و هم از مدلول این تأسفات معکوس حقایق اولیه ام را درك كردم و هم معتاد بقبول این گونه تأسفات

ص: 192

نیستم با کمال قدرت بمخاطب متأسف خود خاطر نشان کردم که چارۀ نیست جز آن که خزعل رسماً تلگراف خود را تکذیب نماید و از شرارت خود معذرت بجوید و الا شخصاً به خوزستان عزیمت کرده و گردن او و هم راهانش را خواهم کوبید.

او تمام را در جواب از عدم پیشرفت من اظهار یأس کرد و باز عدم صلاح دولت ایران و کمپانی نفت جنوب را در مبادرت بجنگ خاطر نشان می نمود و ضمناً گوش زد می کرد که وقوع جنگ در محل نفت طبعاً مستلزم خسارت کمپانی است و خسارت کمپانی و لوله ها نیز مستلزم وساطت و مداخلۀ مستقیم آن ها خواهد بود و فوق العاده اصرار کرد که از تجهیز اردو و اعزام قشون بآن صفحه خود داری شود و مخصوصاً چون استنباط کرده بود که بعلّت غائی عزیمت من به لرستان باز کردن خط خرم آباد و سوق قشون به دزفول و خوزستان بوده بی اندازه اظهار وحشت و اضطراب کرده و قطعاً در صدد اعمال نظر بر آمد که مبادا قشون و اسلحه و غیره بساحت خوزستان اعزام شود، نظیر همین اظهار وحشت و تهدیدات را هنگامی که در لرستان اقامت داشتم از طرف آن ها مشاهده کرده بودم (1) ،البته من توجهی باین مطالب نکرده نمی توانستم از تصمیم خود صرف نظر نمایم و برای من غیر مقدور بود که مانند دیگران بنشینم و تماشا چی قضایا باشم و بامثال خزعل اجازه بدهم باین صراحت در مقام خون سردی و شرارت بر آیند.

من نمی توانستم در مرکز مملکت بنشینم و ببینم که جراید بین النهرین و شامات خوزستان مرا يك ايالت عربی معرفی کرده و خزعل عرب را امیر بالاستقلال آن معرفی می نمایند. (2)

ص: 193

قشون من نمی توانست اجازه دهد که امیر مصنوعی جدید الولاده با تقديم مختصر پولی به شاه و اعطای مبلغی بخائنین مجلس و مرکز و اخذ دستور صریح از مقامات خارجی اعلان تحت الحمایگی خارجی را رسماً بدهد و يك سره ایران و ایرانیت را از مدّ نظر دور و فراموش نماید.

در این صورت بدون آن که توجه عمیقی بکلمات مخاطب خود نمایم برخاستم و عين عقایدی را که او خیال کرده بود در وجود من مؤثر سازد بمزاج او تحميل کردم، از ذکر این حقیقت نیز صرف نظر نمی کنم که با وجود این خود سری و شرارت خزعل و با وجود تلگرافی که بمخالفت من به مجلس شورای ملی مخابره کرده بود و با وجود آن که در ضمن کلمات و نگارشات عقاید وطن پرستانۀ مرا مجروح ساخته بود معهذا بی میل نبودم که این موضوع طوری خاتمه پذیرد که منجرّ باردو کشی و خون ریزی نشود به دو دلیل : اول آن که خزانۀ دولت تهی است و توانائی آن را ندارد که از عهدۀ مخارج اردوی کاملی که من مجبور بتجهیز آن هستم بر آید و چون در بودجۀ وزارت جنگ هم این وجوه پیش بینی نشده تدارک آن مورث اشکال عمده ای خواهد بود .

دوّم با وجود آن که قسمت عمدۀ عمر خود را در جنگ گذرانیده ام معهذا در این موقع راضی نبودم که نطع خون ریزی در صفحۀ خوزستان گسترده شود زیرا بالاخره غالب و مغلوب ایرانی هستند و هر نفری که کشته شود عاقبت از نفوس این مملکت کسر شده است و قلباً مایل نبودم در ایران دو صف ایرانی تشكيل و جنك داخلی شروع شود و خارجیان دامن زن آتش این معرکه باشند و تماشا کنند.

پس متظاهر باین عقیده گشتم که اگر خزعل مدلول تلگراف و شرارت خود را تکذیب کند و معذرت جوید از تقصیر او صرف نظر خواهم کرد. این جلسه همین جا خاتمه یافت و قرار شد باندرز و نصیحت وسائل تقدیم معذرت خزعل را فراهم آورند.

بر من چیزی پوشیده نبود و می دانستم تمام این مذاکرات در ضمن يك سياست معين مشغول جریان است و می دانستم که تمام این صحبت ها برای اغفال دولت من

ص: 194

گفته می شود معهذا مجبور بقدری تأمّل بودم زیرا اگر چه می دانستم این وقت گذرانی ممکن است فرصتی بدشمن بدهد که نواقص خود را در خوزستان ترمیم و تصحیح نماید با این حال خود من هم ناچار بودم با متانت فکر موجبات حملۀ به خوزستان را تهیه نمایم و این کار طبعاً مدّت می گرفت.

چون یقین داشتم که مذاکرات فوق برای اغفال من و تجهیزات دشمن آماده شده من هم بلا تردید وقت را از دست نداده و بلا فاصله ولی غیر مستقیم و بی صدا عملی کردن نقشۀ خود را امر دادم و در صدد تشکیل قوای لازمه بر آمدم.

نقشۀ من آن بود طوری تجهیزات خود را از اطراف تکمیل کنم و قسمی اردو های خود را در حدود خوزستان متمرکز سازم که خوزستان بحالت محاصره بیفتد و در يك روز و با يك نقشۀ ثابت کار آن جا ختم شود .

اوّل کمک های لازم برای تقویت لشکر جنوب فرستادم و متعاقب آن راجع بتكميل قواى اشكر غرب نیز تجهیزاتی گسیل داشتم، ضمن مهم ترین مطلبی که توجه مرا جلب می کرد موضوع والی پشت کوه بود تقریباً در سر راه با پشت سر خزعل با قوای مجهز نشسته و بدون تهدید و سر کوبی او ممکن نمی شد که محاصره خوزستان صورت عملی بخود بگیرد، من مقّدم بر هر امری مجبور بودم که از پشت سر او را تهدید نمایم و مجال ندهم که قوای خود را بكمك اعراب بفرستد، باین لحاظ با وجود زحمت فوق العاده بفكر افتادم که طویل ترین راه را اختیار کرده از شمال غربی ایران ( آذربایجان ) اردوئی تجهیز کرده بجنوب غربی مملکت سوق نمایم باین معنی که از حدود ساوجبلاغ مکری عبور کرده از کردستان و کرمانشاهان گذشته و از نواحی قصر بروند بابتداى خاك پشت كوه و در همان جا مجهّز و مجتمع و منتظر امر و دستور من باشند.

این قسمت مهم ترین اردو کشی و این راه طویل ترین راهی است که در تجهیزات قشونی قرون اخیر ایران نظیر آن را بتوان نشان داد.

اعزام دو اردوی دیگر در خاطر من مسجّل بود: یکی عدّه ای که اقصر طرق را

ص: 195

عبور کرده هزار ها موانع طبیعی و غیره را شکافته از خط خرم آباد بروند به دزفول و دیگر سپاهی که علاوه بر قشون فارس در اصفهان مجهز شده و صعب ترین راه را از وسط بختیاری پیموده و باستقامت بهبهان و رام هرمز حرکت نمایند و خود من هم بالمآل بصوب بوشهر حرکت کرده از طرف دریا بمیدان کار زار بروم و فرماندهی قشون را در میدان جنگ شخصاً در دست بگیرم.

این بود نقشۀ من برای محاصرۀ خوزستان و حمله بآن جا .

اما انجام این اراده آیا یک کار ساده و سهلی بود؟ این همان بختیاری است که پارسال نظامیان مرا قطعه قطعه کرده و راه عبور قشون مرا مسدود ساختند، این همان لرستان است که تسخیر خرم آباد آن با هزاران فدیه و قربانی و تلفات میسّر گشته آیا ممکن نیست که عبور از قلب ده ها هزار لر وحشی و آن موانع کذائی طبیعی اصلا برای این عده غیر مقدور گردد و همان طور که شاه و خزعلیان هم پیش بینی کرده اند وصول این اردو ها از هر دو راه بخوزستان ممتنع باشد ؟

چرا! همۀ این ها پیش بینی می شد. اما من مجبور بودم که بالاخره یا جان خود را در سر این کار بگذارم و یا مملکت را از شرّ این شالوده های ملوک الطوایفی خلاص نمایم، با وجود تذکر بهمۀ این عقاید معهذا ساکت بودم و انتظار داشتم مواعیدی که بر من در تقدیم معذرت خزعل داده شده است شاید عملی گردد.

نمایندگان انگلیس در این ضمن کما فی السابق بدیدن من می آمدند و از خوزستان هم غالباً مذاکره در میان بود و همان عقاید اولیه تجدید و تکرار می گردید و تمام بوعد و وعيد امروز و فردا می گذشت ولی عملی شدن امر همان بود که من روز اوّل فکر کرده بودم و اشتباه هم نمی رفتم.

قریب چهار ماه بر این مقدّمه گذشت و من ظاهراً ساکت بودم، پیداست که سکوت من در این موقع با وجود آن تلگراف خزعل چه تأثیرات عمیقی در محیط طهران و تمام مملکت بخشیده چه رل های متواتری درباریان و اقلیّت مجلس در صحنۀ طهران بازی می کردند، چه پول های سر شاری از طرف اقلیّت مجلس بعناصر شرور

ص: 196

داده می شد و چه کلماتی در جرائد منسوب به اقلیّت نگاشته می گشت.

در این ضمن تلگرافی از یک نفر عرب مجهول الهویّه که بالاخره نتوانستم هویت او را کشف نمایم بمجلس شورای ملی رسید و در ضمن آن معاودت شاه را از اروپا تقاضا نموده و ضمناً از سعایت من هم خود داری نکرده بود.

میرزا حسین خان پیرنیا ( مؤتمن الملك ) رئيس مجلس که اصلاً معتاد بطرح اظهارات مردم در مجلس نیست معهذا این تلگراف مجهول را قاب کرده بدیوار مجلس آویخته بود که تمام وکلاء از قرائت آن بی نصیب نمانند و او نیز بنوبۀ خود خواسته بود که با این ترتیب اظهار لحیه کرده باشد و باین اکتفا نکرده جلسۀ خصوصی نیز در مجلس تشکیل و وکلاء را دعوت بقرائت تلگراف کرد که در اطراف آن مذاکرات بنماید ( مؤتمن الملك پیرنیا چون مرد تحصیل کرده است و طبعاً باید شرافت دوست باشد من امیدوارم که این تظاهرات را در مجلس بر حسب تلقین خارجیان نکرده باشد).

خلاصه نمایش این تلگراف مجهول اکثریت مجلس را متزلزل کرد و من دیدم دیگر نمی توانم بنشینم و تماشا چی معرکه ها و تلقینات خارجی و داخلی باشم. رفتم بمجلس و تقاضای جلسۀ خصوصی کردم و با حضور تمام نمایندگان تا درجه ای که سیاست اجازه می داد و مختصر اشاراتی بموضوع کرده بهمه تذکر دادم که بعد از این عملاً برفع شرّ خزعل و خزعلیان اقدام خواهم نمود و مذاكرات من اكثريت مجلس و طرف داران مرا متأثر ساخت ولی از سیمای نمایندگان اقلیّت و بعضی از مذبذبین پیدا بود که کار را گذشته پنداشته و با اطمینانی که از منابع معلومه گرفته اند مذاکرات مرا فرع رسوم جاریه می شمارند، در این مدت اخبار بی شمار از بین النهرین و خوزستان می رسید، جرائد بغداد و سوریه و مصر التهابی داشتند و بعد از گرفتن وجوهی گزاف از عمّال شیخ « افق سیادت عرب را از طلوع آفتاب شیخ خزعل خان روشن دیده بر امارت مستقل او سلام می دادند و از تجزیۀ خوزستان از ایران و الحاق آن به امارات عربی اظهار شادمانی می کردند» از جمله ترجمۀ چند فقره اخبار را عیناً

ص: 197

در این مقدّمه درج می کنیم .(1)

ترجمه از روز نامۀ العراق بغداد شمارۀ 1324 مورخۀ 14 صفر 1343

خدای نخواسته بین او و حکومت ايران يك خصومت جدّی پیدا شود مقام امارت او متزلزل شود زیرا ما معتقدیم که حضرت معظم له امیری است از امرای عرب و ما برای تمام اعراب يك آتیۀ مشعشعی را منتظریم و نیز می دانیم که معظم له از چندی باین طرف پایۀ امارت خود را بلند گرفته و بامور راجعۀ بآن رونقی داده، وسائل امنیت و آسایش را در داخلۀ مملکت خود بر قرار نموده است و باین جهت کار های آن جا همه مرتب و حالت اقتصادیۀ آن جا رو بترقی گذارده است » .

راپورت ذیل نیز یکی از صد ها اخباری است که از مأمورین ایران در بین النهرین واصل می گردید:

1 - اسلحه و مهمّات از فیلیّه و محمره به ناصری پی در پی حمل می شود.

2 - تمام اتومبیل های محمره و ناصری را برای حمل و نقل قشون متوقف نموده اند.

3 - قريب سيصد نفر سوار عرب در ناصری بحکم شیخ خزعل حاضر شده و تقریباً شهر بحالت نظامی است.

4 - يك نفر از مأمورین مالیه و يك نفر از اجزای گمرک ناصری را شیخ خزعل تبعید کرده.

5 - ادارۀ پست و تلگراف را از اوّل مسئله تحت سانسور قرار داده .

6 - اهالی دهات بصره را تجهیز کرده و می برند .

7 - تجّار و اشخاص وطن خواه را آزار و شکنجه می دهند، دهدشتی را که از تجّار ناصری است و برای مخابره بتلگراف خانه آمده چنان زده اند که مجروح و خون آلود شده است .

8 - حسین آقای سلطان و مأمورین نظمیه و نظامیان مقیم خوزستان را توقیف و در قصر فیلیه حبس کرده است.

9 - ویلسن که سابقاً کمیسر عالی انگلیس در بین النهرین بوده و منفصل شده مدتی است از طرف کمپانی نفت ریاست نفت ایران را دارا شده و بجای تجارت سیاست بازی می کند، خزعل را او دل می دهد و برایش نقشه می کشد، اخیراً بلندن رفته

ص: 199

که از مجرای ادارات مربوطه تجزیۀ خوزستان و امارت شیخ را تأمین کند.

10 - شيخ خزعل ويلسن مشار الیه را وکیل و وصی املاك و دارائی خود قرار داده و بی امر او قدمی بر نمی دارد.

نقل از جریدۀ تایمس بصره نمرۀ 235 مورخۀ 6 اكتبر 1924

«شاهزاده سالار الدوله عموی شاه ایران روز سوم اکتبر وارد بصره و از آن جا به اهواز رفت که جناب شیخ محمره را ملاقات نماید » .

راجع بقوای بختیاری و اعراب نیز راپورت های مختلف می رسید از جمله این تلگراف که خلاصۀ حرکات آن هاست ذکر می شود :

همان طوری که پیش بینی شده بود بختیاری ها پس از مطیع کردن جانگی ها از طرف شمال و شمال غربی و اعراب از طرف جنوب و جنوب غربی پیش می آیند قوای بنده در مقابل دو قوه واقع شده لازم است اردوی چهار محال به بختیاری ها حمله کند که نتوانند به بهبهان آمده و باعراب ملحق شوند.

16 عقرب نمرۀ 60 از زیدون سر تیپ فضل اللّه خان فرمانده قوای بهبهان

این اخبار که چند فقره از آن ها را محض نمونه قید کردم در این وقت که تحریکات خارجی و فریاد های مجنونانۀ اقلیّت مجلس مردم را دچار اشتباهات کرده و طهران را بهیجان می آورد بی اندازه مضرّ بود، جراید مخالف من مبسوطاً اين اخبار را نقل کرده و تفسیرات عجیب بر آن ها می بستند و پیش بینی های خیلی خوش می کردند .

لازم بود فوراً از این امر استقبال کنم و چنان مشتی بدهان امیر مستقل عربستان بکوبم که دندان طمع وکلای خائن و درباریان بی عرضۀ هو چی و جراید خارجه و داخله منقطع گردد.

هر چند بیش تر صبر و تحمل می کردم مردم جری تر می شدند و تصور مختلف می کردند، بعلاوه دوری از مقدمۀ قشون خیلی اسباب نگرانی بود با نواقصی که از حیث نقشه و سایر وسائل نظامی هست از طهران ممکن نبود حرکات قشون بهبهان را کاملاً

ص: 200

مراقبت کرد و پیشرفت آن ها را تأمین نمود بتلگرافات ناقص هم اعتماد و اكتفا نمی توانستم بکنم پس چارۀ منحصر حرکت بسمت جنوب و نزديك شدن بعرصۀ جنگ بود.

متعاقب این امر اخبار موحشی رسید که مقدار زیادی اسلحه با کشتی بخوزستان فرستاده شده، اردو های مجهّزی در آن جا تشکیل یافته، عنقریب است که اعراب و هم راهان آن ها از حوالی خوزستان بسایر نقاط تجاوز نمایند .

در مجلس شورای ملی و محافل طهران خبری انعکاس یافت که بختیاری ها و قسمتی از اعراب به بهبهان وارد و باردوی نظامی آن جا حمله برده و آن ها را متفرق ساخته اند .

با این که این خبر عاری از حقیقت بود محیط طهران انتظار وصول چنین اخباری را داشت و من مصمم شدم که از طهران بطرف اصفهان عزیمت کرده وارد در اجراء نقشۀ خود شوم و بنظائر این انتشارات و توّهمات خاتمه دهم.

همان روزی که تصمیم بعزیمت کرده بودم شارژ دافر انگلیس بملاقات من آمد و تلگرافی از قنسول محمره ارائه داد که او دیگر مأیوس است که بتواند اعراب را را متفرق کرده و یا از معذرت و غیره صحبتی بمیان آورد.

بر من ثابت و یقین شد که موافق میل خود امور را ترتیب داده و دیگر مطلقاً نگرانی ندارند، همین اظهار یأس صریح آن ها خود دلیل اطمینان بپیشرفت مقصود است.

من با خون سردی جواب دادم و عذر او را خواستم بمجرد خروج شارژ دافر مزبور فوراً رئیس ارکان حرب را احضار کرده قصد عزیمت خود را باو تذکر داده و در سعی بتکمیل قوای خوزستان امر صریح بوزارت جنگ صادر نمودم، دنبالۀ مقررات من تا حوالی نصف شب طول کشید و مقارن نیمۀ شب بود که باجزاء شخص خود متذکر گشتم که فردا ساعت ده مصمم حرکت از طهران باشند. البته منظور خود را بهم راهان سفر نگفتم فقط متذکر شدم که 9 روزه سفری برای تغییر آب و هوا باصفهان خواهم کرد و آن ها هم با همین قصد و نیّت مصمم بمسافرت شدند. (پایان مقدمه کتاب سفر نامه خوزستان)

ص: 201

که در این جا از عمل کناره گیری نمایم، این شایعه بقدری رواج گرفته بود که حتی در هیئت وزراء هم مؤثر واقع شده و يك نفر از وزراء بخيال اشغال مقام ریاست افتاده و بعضى بواسطۀ محبت من و تذكر فعاليت من مضطرب و متأسف شده بودند و در همین باب تلگراف رمزی از سردار معظم خراسانی وزیر فوائد عامه رسید که تمنی کرده بود من از استعفا صرف نظر کرده و راضی باختلال امور مملکت و پریشانی دوستان خود نکردم.

جوابی اطمینان بخش دادم و تعجب خود را از تأثیر و شیوع این اخبار ابراز داشتم و نوشتم که من عازم خوزستان و سرکوبی اشرارم و از هرزه درائی چند نفر مفسده جو از خدمت مملکت و اکمال سعادت ایران صرف نظر نخواهم کرد.

قبل از حرکت اخباری از فرونت می رسد از جراء مطالب ذیل بود :

در چهاردهم عقرب 300 صندوق اسلحۀ نو با دو توپ وارد هندیان شده و بقوای خزعل گردیده، دو کشتی بادی آذوقه آورده است، سه سفینۀ جنگی اروپائی بشط العرب آمده و در مقابل عبادان لنگر انداخته است.

چون فشنگ در اصفهان بقدر کفایت موجود نبود بطهران امر دادم. «50 هزار فشنگ فوراً ارسال دارند.

راپورت تلگراف خانۀ اردوی زیدون :

بر حسب حکم فرمانده محترم قوای فارس و بنادر دستگاه تلگراف را کنار رود خانۀ زیدون آورده که را پورت های قشونی داده شود صبح نهم على الطلوع فرمانده با عده بطرف زیدون آمدند، از ساعت 11 صبح جنگ شروع و تا 5 بعد از ظهر در طرف جنوبی رود خانه از شاه بهرام تا قلعه خاکستری که قلعه چندین و برج بود بتصرف قوای نظامی در آمد، عصر نیز طرف دشمن حمله نمودند، شب هم بشهر زیدون خراب شبیخون زده از ساعت 5 صبح الی ساعت 12 جنگ دوام داشته در نتیجه اعراب تمام فراری تلفات زیاد و چند نفر اسیر و چند باب چادر و چند رأس قاطر و اسب و اثاثيه بتصرف نظامی ها در آمد یک نفر نظامى و يك نفر چريك هم زخمی شده. (ابراهیم)

راپورت اردوی زیدون :

از قرار خبر واصله و رؤیت هم که کرده اند برادر میر عبد اللّه خان و چند نفر دیگر و چهار پنج راس اسب غیر از تلفات دیگر از طرف دشمن به گلولۀ توپ مقتول شده اند .

بودند بر خوردم . اردوی مزبور را سان دیدم و مصمم شدم میزان جنگ آوری و درجۀ لیاقت نظامی آن ها را امتحان کنم، باین نظر خودم شخصا پیش رفته یک نفر از نظامیان را که بظاهر آثار کفایتی از او نمایان نبود انتخاب و برای هدف قرار دادن نشانه اختیار کردم، احساس می کردم که صاحب منصبان اردو را وحشت باطنی فرا گرفته و از آن ترس دارند که نظامی مزبور از عهدۀ این امتحان بخوبی بر نیاید و اسباب سر شکستگی و مسؤلیت جهت ایشان فراهم شود، یقیناً پیش خود می گفتم چرا من انتخاب را بخود ایشان وا نگذاشته ام تا یکی از بهترین افراد را اختیار کند و فرد مطمئن را بمیدان امتحان بفرستند.

عامه که از کمی گندم و قحطی نان در زحمت بودند ازدحام کرده بداد خواهی و استغاثه پیش من آمدند، فوری امر دادم برای ترتیب امر نان شیراز کمیسیونی بریاست ایالات و عضويت قوام الملك و رؤسای ادارات تشکیل شده و رفع این غائله را بنمایند.

در همین روز یک دستگاه از آن روپلان های جنگی را که در شیراز برای عزیمت بخوزستان حاضر بود امر بپرواز دادم و خودمان هم سوار شده برای تعلیم عملیات جنگی و این که از چه راه و بچه طریق باید عملیات نظامی را تعقیب کرد قدری گردش کردم و آشیانۀ طیارات را در حدود باغ تخت معین نمودم.

چون از باغ تخت تا شیراز راه اتومبیل روی صحیح ندارد پیاده حرکت کردم ولی چکمه سخت پایم را زده بود و بزحمت این راه را پیمودم و شخطاً بنظامیان دستور دادم که برای عبور و مرور روی نهر های عرض راه را پل بزنند و این بسرعت اجرا شد، قضیّه خوزستان که تا این تاریخ چندان مشکل نشده بود در مرحله جدی داخل شد، از یک طرف مجلس دار الشورا و نمایندگان ملت و عامه اهالی پایتخت و هیئت وزراء بواسطه بی اطلاعی و دوری از مرکز عملیات در وحشت افتاده بودند، تلگراف ذیل در همین موضوع از تهران رسید.

حضور مبارك حضرت اشرف اعظم آقای رئيس الوزراء دامت عظمته

حسب الوظيفه بايد بعرض برسانم از مسافرت حضرت اشرف بشیراز افکار مشوش شده مغرضين الغای شبهه می کنند که با دخالت خارجی آشتی کنان بضرر مملکت واقع خواهد شد، بعضی حدس می زنند بهبهان برای جنگ تشریف خواهید برد در مجلس هم ممکنست مذاکره و سئوال شود در هر حال تسكين و روشن ساختن افکار بنظر لازم می آید مستدعی است دستور کافی در این باب مرحمت فرمائید 22 عقرب صفحه 87 ، ذكاء الملك

از طرف دیگر عمال سیاسی انگلیس در صفحات جنوب بجنبش افتاده بر خیال اغفال من و تحصيل تامين جهت شیخ خزعل سخت دست و پا می کردند .

که حضرت اشرف نیز این عرض تأسف را پذیرفته و باز هم فدوی را مورد اعتماد قرار داده و از دولت خواهی فدوی اطمینان خواهند داشت .

از قرار معلوم موکب سامی این روز ها بجنوب تشریف فرما می شوند و اگر این مسئله صحیح است خیلی شایق هستم که بشرف ملاقات نایل شده و شخصاً بآن وجود محترم که ریاست دولت متبوعه را دارا هستند تأسف خود را از مامضی و تامینات خدمت گذاری و خلوص نیت را در آینده عرض کنم منتظر اظهار مرحمت و تعیین محل و موعد شرف یابی هستم «خزعل»

يك كپیه هم توسط قنسول انگلیس از همین تلگراف رسید .

از این که قنسول انگلیس واسطۀ مخابره آن بود سخت متغیر شدم، تلگراف ذیل را بقنسول بوشهر مخابره کردم و جواب شیخ را مستقیماً دادم.

بوشهر - آقای ژنرال قنسول دولت فخیمۀ انگلیس، این که خزعل کپیه تلگراف خود را بوسیلۀ شما برای این جانب ارسال داشته است خالی از غرایب نیست زیرا اتباع داخلی نباید در امورات مربوطه بخود موجبات زحمت نمایندگان محترم خارجه را که قانوناً ممنوع از مداخلات هستند فراهم آورند، در این صورت بدیهی است که این قصور مربوط بعدم اطلاع مشار الیه و جوابی هم که لازم بود قبلا بتلگراف مستقيم بمشار الیه داده ام ».

جواب ذیل را هم امر دادم مستقیماً بشيخ مخابره کنند.

( آقای سردار اقدس معذرت و ندامت شما را می پذیرم بشرط تسليم قطعی )

انواع مصیبت در عرض چهار سال هنوز وکلای مجلس مرا نشناخته و تصور کرده اند خارجیان در اراده و عزم من نفوذی داشته و بمیل خود مرا بهر طریقی که می خواهند سوق دهند، با کمال تأثر و تغیّر این خبر را تکذیب کردم و امر دادم وزیر مالیه که در غیاب من متصدی کفالت مقام ریاست وزراء بوده خبر مزبور را رسماً در جرائد پایتخت تکذیب نماید تلگراف ذیل را مخابره نمودم.

جناب مستطاب اجل آقاى ذكاء الملك وزیر مالیه دام اقباله. از شرح تلگراف جناب عالی راجع بانتشارات مغرضين و تلقینات آن ها مسبوق و مستحضر شدم، این خائنین را که جناب عالی باسم مغرضین نامیده اید همان ها هستند که سوء کردار و زشتی رفتار و عملیات آن ها در سه سال قبل مملکت را بخطرناک ترین پرت گاهی پرتاب نموده بود و در پایان آن همه خرابی و خیانت فقط فضل خداوند و عملیات من آن خطرات را محو و نابود کرده و مجال آن را پیدا کرده اند که باز زمزمه های خائنانۀ خود را تجدید نمایند. این مغرضين همان خائنین وطن فروش هستند که دست توسل بهر نا مشروعی دراز کرده فقط برای اجرای اعمال خائنانه از هیچ تخریبی صرف نظر نمی نمایند، من نیات باطنی و هوس هر يك از آن ها را بطوری که باید و شاید تشخیص داده و سپس اجازه نخواهم داد که مملکت و مردم بیچارۀ این سر زمین آلت خیانت اغراض زشت و آلودۀ آن ها واقع گردد، من بصفحۀ جنوب آمده که اول گردن گردن کشان را کوبیده و مملکت را از لوث وجود و خود سری آن ها پاک و منزه نمایم و در پایان آن بنام استقلال مملکت و بیچارگی سزای هر خائن را بپاداش حق و حقیقت محول دارم، چند نفر خائن تهران از فرسودگی طاقت مردم اطلاع ندارند و آن ها فقط بمزد خیانت از هر طریقی برسد قانع هستند، چون من خداوند را در همه حال شاهد گزارشات خود دانسته ام بالاخره یا باید شخصا در راه این مملکت محو شده و تا طریقی بسپارم که دیگر کسی بر خلاف امنیت و انتظامات مملکت و بر خلاف استقلال و عظمت ایران قادر بر اجراء خیانت نباشد، حالا مغرضين معاندین و خائنین هر چه می خواهند بگویند تا مداول حق بحقیقت از پرتو خدا روشن و اشکار شود. در خاتمه اضافه می نمایم که چون هیچ وقت اقدامات و عملیات من از انظار جامعه مستور و مکتوم نبوده و یا آن که من و همه کس اطلاع دارد که این انتشارات از چه ناحیه ای ساخته می شود و تلقین می گردد معهذا برای این که مردم از تمام گزارشات این حدود مطلع باشند دستور داده ام که جزء و كلّ امور اعم از عملیات جنگی و یا صلح و نظایر آن را بطور ابلاغیه گوش زد عموم نمایند که بالاخره عامه از گزارشات مملکتی خود هر چه هست مستحضر و مسبوق باشند. رئيس الوزراء و فرماندۀ کل قوا

انگلیس ها و مخالف تجزیۀ خوزستان و مخالف شاه می باشد که خود را بدامن انگلیس ها انداخته و انگلیس ها هم برای حمایت از او به خزعل گفته اند که با دولت سردار سپه مخالفت نماید .

در صورتی که حقیقت غیر از این بوده. یکی از جمله اشخاصی که در این مسافرت با سردار سپه بوده خدایار سر لشکر می باشد ، مشار الیه برای نگارنده نقل کرد (1) که شبی که فردای آن بنا بود از شیراز حرکت کنیم پس از شام من و سردار سپه دو نفری از اطاق قوام شیرازی خارج شده در باغ شروع بقدم زدن نمودیم .

سردار سپه شروع بصحبت نموده و خیلی از این مسافرت اظهار وحشت و نگرانی کرد که شاید انگلیس ها با ما سیاست بازی کنند و بهمین عنوان بخواهند ما را دست بسته بگیرند و احمد شاه را بایران عودت دهند زیرا ما که در بوشهر قوائی نداریم وقتی وارد کشتی شدیم که بطرف محمره برویم کشتی بطرف محمره نرفت و بجای دیگری که آن ها می خواهند رفت و دست گیر شدیم و یا در محمره که ما قوائی نداریم خزعل بدون هیچ مانعی ما را دست گیر کرد و سپس سلطان احمد شاه را بر داشته بتهران بیاورند، سر لشگر خدایار خان می گوید: من از بیانات سردار سپه تعجّب کردم و قدری بفکر فرو رفتم، بالاخره سردار سپه گفت می رویم هر چه می شود بشود ولی تصور نمی کنم انگلیس ها با ما رل بازی کنند و بخواهند با فریب ما را دست گیر نمایند. نقل از صفحۀ 97 سفرنامۀ خوزستان

بلافاصله مراسله ای بدست من داد و گفت وزیر مختار انگلیس از بغداد مخابره کرده و مأموریت داده است که در شیراز تبلیغ کنم، در ضمن مطالعه اظهار نمود که علاوه بر رسانیدن این مراسله مأموریت دیگری نیز بمن داده اند باین قرار که اگر مدلول این مراسله را پذیرفتید رسمیتی نخواهد داشت والا چون خزعل رسماً تحت الحمايۀ دولت انگلیس است و ما مجبوریم از تحت الحمایه خود قویاً مواظبت و مجارست کنیم نا چاریم که با شما نیز بطور رسمی وارد مذاکره شده و از ورود شما جلو گیری و از ورود قوای نظامی شما بخاك خوزستان ممانعت كنيم .

انگلیس در خوزستان علاوه بر موقعیت سیاسی وضعیت خاصی دارد، لوله های کمپانی نفت که در طول کارون کشیده شده ممکن است در این لشکر کشی و منازعت صدمه ببیند بنابر این هر پیش آمدی که رخ بدهد مسئولیت مستقیم آن متوجۀ دولت ایران و شخص شما خواهد گردید و ما مجبور بمدافعه و مداخله خواهیم شد.

تلگراف نیز تقریباً حاکی از همین مطالب بود، فقط قدری نرم تر نوشته گشته و سعی شده بود که با نصیحت و اندرز قضیه خاتمه بیابد، تلگراف را خواستم نگاه بدارم قنسول اصرار کرد که بنده مأمورم فقط ارائه بدهم و شفاهاً مطالب را بگویم مجاز نیستم تلگراف را بگذارم .

چون گوش من نظیر این صحبت ها را نشنیده است و عادت ندارم از هیچ کس این قبیل مداخلات را ببینم حالتم تغییر کرد، آن نشاط و فرحی که در اول مجلس از دیدن احوال دگرگون و عصبانیت قنسول بمن دست داده بود یک باره مبدل شد بيك تلخ کامی و غضب فوق العاده که دنیا را در نظرم تاريك كرد گوئی از صدای این نمایندۀ اجنبی تمام دستور ها و اوامری که در ظرف یک صد سال از طرف بیگانگان بزمام داران این مملکت داده شده در گوشم طنین انداخت و سیاه کاری های اولیای امور گذشته یکی پس از دیگری در برابر چشمم گسترده شده و پردۀ ضخیم کثیفی تشکیل داد، این بار نوبت عصبانی شدن بمن رسید.

بدواً بقنسول گفتم آقا در خصوص لوله های نفت که بهانۀ این قبیل مداخلات کودکانه قرار داده اند من شخصاً ملتزم و متعهد می شوم هر گاه از حرکات قشون و جنگ آن صفحات صدمۀ وارد شده شخصاً غرامت بدهم.

اما راجع بمذاکراتی که کردید من جداً اعتراضی می کنم و تذکر می دهم که اگر منبعد باين لهجه و باین طرز با من طرف گفت گو بشوید ترجیح خواهم داد که رشتۀ مناسبات خود را با تمام مأمورين دولت انگلیس پاره کنم، خوزستان یکی از ایالات ایران است و خزعل يك نفر رعیت ایران و اگر او خود را تحت الحمایه معرفی کرده خائن است و من نمی توانم در این قبیل موارد لاقيد باشم لهذا اجازه نمی دهم که در حضور من این طور صحبت بشود و این کلمات را با تمسخر

ص: 210

و استهزاء گفتم. قنسول بیش تر از جا در رفت تمام متانتی که در نژاد این قوم ضرب المثل است از دستش رفت و کاملا عصبانی گردید.

من برای این که باو حالی کرده باشم که تندی و عصبانیت و تمام مأموریت ها و یادداشت هائی که او حامل است بقدر بال مگسی مرا وا پس نمی شناسد در حضور خود قنسول امیر لشکر را احضار کردم و با این که خیال داشتم سه روز دیگر در شیراز مانده و استراحتی بکنم امر بحرکت دادم و گفتم تمام همراهان را مسبوق نمایند که فردا صبح بطرف خوزستان خواهم رفت، نمی خواهم بگویم که این امر و تصمیم من در این موقع در قنسول عصبانی انگلیس چه تأثیری کرد ابداً انتظار نداشت كه از يك رئيس الوزراء ایرانی این طور مکالمه و این قسم تمرد بشنود و ببیند در مدت صد و پنجاه سال عمال انگلیس عادت کرده بودند که هر سری را در مقابل خود خم شده بیابند بلکه نقشه هائی را که اصلا جرئت تعقیب نمی کردند از طرف اولیای امور ایران فراهم شده و استقبال شده ببینند تا چه رسد بيك حکم قطعی و امر صريح .

قنسول انگلیس گمان می کرد با یکی از ضعیف القلب های دربار قاجاریه سر و کار دارد که هر وقت یکی از نایب های سفارت ملازمش را بفرستد و تهدیدی بکند آن شب بخواب نرود و فردا هر امری را بموقع اجرا گذارد.

با این که رئیس کابینه سخت مریض بود و چهل درجه تب داشت کسالت او را اهمیت نداده و بحركت مصمم شدم، او نیز متأسفانه با مرض سخت براه افتاد زیرا که حفظ وطن برای من اهمیتش پیش از کسالت اطرافیان من است. بوالی فارس امر دادم از طرف من از علمای شیراز بازدید کنند و تلگراف ذیل را بطهران مخابره نمودم :

اركان حرب كل قشون بطوری که اطلاع دارید تصمیم من از طهران این بود که مستقیما بجانب خوزستان عزیمت نمایم، در ورود بشیراز که تصادف با وصول تلگراف انقیاد خزعل شد مقصود من از صدور جواب دائر بتسليم قطعی مشار الیه این بود که او را روانه تهران نموده و خود بدون جنگ و عدم اتلاف نفوس بمركز خوزستان رهسپار شوم اينك نظر باين كه عدم وصول جواب اعلامیه مزبور زیاده بر این توقف مرا در شیراز متضمن نتواند شد لهذا امروز از شیراز بطرف فرونت حرکت می نمایم که از آن جا با اردو رهسپار محمره شوم. 4145، فرمانده کل قوا ، اول قوس

قبل از حرکت از شیراز خبر ورود یک دسته طیارۀ بمب انداز که بمیدان جنگ زیدون اعزام بود رسید و موجب مسرت شد، هم چنین اطلاع رسید که در ساعت هفت صبح 23 عقرب قریب دو هزار نفر مسلح از محمره به بندر معشور اعزام گردیده است.

ص: 211

تلگرافاً امر دادم دو طیاره بغرب اعزام شود .

بر حسب خبری که رسیده اعراب (بنی طرف) در ساحل کرخه جمع شده و با اتباع شیخ مشغول زد و خوردند و در حمیدیه جنگ سختی شده است.

تلگراف ذیل نیز از طهران رسیده بود و جواب داده شد

مقام منبع بندگان حضرت اشرف اعظم فرماندۀ کل قوا دامت عظمته راپورتا بعرض حضور مبارك مي رساند که امروز صبح اتاشه نظامی روس بارکان حرب کل آمده و از اظهارات او چنین استنباط می شد که اولیای دولت شوروی از مسافرت بندگان حضرت اشرف بجنوب فوق العاده نگران و چنان که مسافرت وجود مقدس به بوشهر امتداد یابد این مطلب را قطعا در تحت تأثیر و نفوذ سیاست انگلیس تلقی و برای خود لطمۀ بزرگی تصور خواهد کرد و مطابق اظهار او برای رفتن به بوشهر اتخاذ تصمیم هم فرمودند، گر چه در مقابل نظر ثاقب و فکر منور بندگان حضرت اشرف که بر جهات امور احاطه دارند اظهارات عقیده جسارت محض است ولی در عالم خدمت گذاری و علاقۀ مفرطی که بحفظ حيثيات و عظمت آن وجود مقدس دارد از عرض این نکته نا گزیر است که چون مسافرت بندگان حضرت اشرف ببوشهر در اذهان عامه اهالی و از نقطه نظر سیاست خارجی تاثیرات سوء خواهد بخشید چنان چه راى مبارك اقتضاء و مقرر فرمائید خزعل در همان شیراز شرف یاب آستان مبارك شود برای رفع سوء تفاهمات و این قبیل انتشارات خلاف حقیقت فوق العاده مؤثر خواهد بود امر امر مبارك است. نمرۀ 3699 رئيس اركان حرب قشون. (سر تيب امان اللّه)

از این خبر رویتر پریشان شده مجلس سرّی کردند و هیئت دولت را احضار نموده در خصوص این مجلس و این ملاقات توضیح خواستند و اظهار تشویش از مداخلۀ خارجی در کار داخلی مملکت نمودند که مبادا امری منافی مصلحت واقع شود و آقای رئیس الوزراء که رئیس دولت ایران هستند نباید با یک نفر رعیت یاغی ملاقات کند و قرار دادی بمباشرت نماینده يك دولت خارجی در امر مملکت ببندند و فرضاً که قرار دادی بسته شود البته مجلس آن را نخواهد شناخت، هیئت دولت چون از طرف حضرت اشرف اطلاعی دریافت نکرده بودند فقط اظهار کردند آن چه ما اطلاع داریم اینست که آقای رئيس الوزراء بعزم قلع و قمع شیخ تشریف بردند و در موقع حرکت فرمودند ممکنست لازم شود از اصفهان هم دور تر بروم و البته شیخ را از میان بردارم و یقین داریم حضرت اشرف کاری که خلاف مصلحت باشد نخواهند کرد و بالاخره مذاکرات مجلس منتهى شد که این مطالب را بعرض حضرت اشرف برسانیم و خلاصه این مطالب اینست که اولا در این قضیه در مجلس اختلاف بین موافق و مخالف نیست و همه متفقند، ثانياً مجلس راضی نیست حضرت اشرف برای ملاقات شیخ به بوشهر تشریف برند و این امر را توهین حضرت اشرف و منافی با حیثیت دولت و مملکت می دانند،

ثالثاً مجلس اساساً با مداخله خارجی در این قضیه مخالف است و این امر را مضرّ بحال مملکت می دانند، رابعاً عقيدۀ مجلس اینست که همان طور که قبلا گفته اند و خود حضرت اشرف هم عزم داشتند شیخ بايد مقهور و منكوب شود صلح و صفا معنی ندارد، خامساً اگر قرار دادی با مداخله اجنبی بسته شود مجلس نخواهد شناخت مستدعی هستم بفوریت جواب این تلگراف و حقیقت امر و نظریات خود حضرت اشرف و دستور العمل هیئت دولت را در جواب مجلس شورای ملی که باز سرّی منعقد خواهد شد بفرمائید ، ذكاء الملك - مشار الملك - اديب السلطنه - مشار الدوله نمرۀ 3636 صفحه 103.

افکار عمومی گذارده خواهد شد چیزی که اهمیت دارد و توجه بآن بایستی کرد مزکور خاطر باشد اینست که اگر آقایان وکلاء قدری در اصل این قبیل قضایا و ظهور این گونه پیش آمد ها و مسببین آن ها دقت و تعمق فرمایند تصدیق خواهند فرمود که چنان که کوچک ترین توافق نظر در کار های مملکتی بوده بهیچ وجه دولت و مملکت دچار چنین مشکلات و در نتیجه متحمل این قبیل خسارات و زحمات نمی شد، در خاتمه متذکر می شوم که اگر چه از مندرجات رویتر کاملا مسبوق نيستم معذلك ممکنست وزارت خارجه رسما تکذیب نماید. وزیر جنگ و فرماندۀ کل قوا

ستاره بشناسند و روز را شب گویند حقیقتاً گوئی این بیت سعدی ریشۀ اخلاق این مردم است و اساس اطلاعات عقاید آن ها در مقابل تلقینات و وانمود های داخلی و خارجی :

اگر خود روز را گوید شب است این *** بباید گفت اينك ماه و پروین

نمی دانم چه وقت این ملت عمقاً عوض خواهند شد. کی می شود که افراد و اهالی در مقابل تهدیدات، در برابر اتهامات با يك ميزان منطقی ایستاده سقیم را از صحیح تجزیه کنند ، چهار سال است جان در کف نهاده شبانه روزی 10 ساعت کار کرده و تحمل همه قسم سختی نموده و بالاخره مملکت را باین حالت امروزی رسانده ام ، قشون خارجی را طرد دست، مداخلۀ آن ها را کوتاه و استقلال سیاسی مملکت را تثبیت کرده ام، هنوز جمعی پیدا می شوند كه از يك خبر واهی بجنبش آمده و تصور می کنم من بعد از این همه زحمات و تجارب تازه دخالت اجنبی را در امر مملکت خود پذیرفته و کاری که قطعه از ایران را با میانجی گری بیگانگان فیصله خواهم داد، خارجی چه حقی در خاك ما دارد، توسط در مصالحه وقتی برای دولت بیگانه صورتی دارد که دو مملکت با هم جدلی داشته باشند و او را میانجی قرار دهند، خزعل يك نفر رعیت ایران فقط باید زمام داران ایرانی او را تنبیه کنند یا ببخشند.

اگر او خود را تحت الحمایه خارجی می خواند یا دیگران چنین تصور کرده اند جز اباطیل و اوهام چیزی نیست، خلاصه من اخت مصالحه و وساطت خارجی را جز باستهزاء نمی توانم تلقی کنم. بقنسول وقت ملاقات دادم انتظار داشتم که این بار نمایندگان بوشهر خیلی سخت تر از مأمورین شیراز و اصفهان صحبت بکنند و باز مرا متغیر سازند، بالعکس قنسول بوشهر و مستر هاوارد با چهرۀ خندان و گشاده و ملایمت فوق العاده آمدند و نشستند، بدواً از ملاقات من و از ورود من كمال مسرت را اظهار داشتند و دوستی و یگانگی خود را خاطر نشان نمودند و خیر و کامیابی مرا در این سفر آرزو نمودند ! سپس مثل این که هیچ اتفاقی نیفتاده و از خیال من و مقدمات امر و مذاکرات هم کاران خود ابداً اطلاعی ندارند و شاید اصلاً نمی دانند من عازم کجا هستم در ضمن صحبت گفتند مستر لرن وزیر مختار هم که این اوقات در بغداد است بسیار اشتیاق ملاقات دارد و مایل است قبل از مراجعت بطهران شما را ببیند. من هم با خون سردی تمام گفتم ممکن است بملاقات من بیایند اما نه در بوشهر گفتند پس در کجا اجازه می دهید گفتم در زیدون یا ناصری یا محمره منتظر ایشان خواهم بود. خلاصه این که جز در اردوگاه یا سایر مراکز رسمی

خوزستان از پذیرفتن ایشان معذورم ، مشار اليهما دریافتند که این کلام من چقدر دامنه دارد و اشاره بچه نکاتی می خواهم بکنم ولی هیچ بروی خود نیاوردند چون سختی و استقامت دیدند سست و محتاط شدند ، این جا بخاطرم آمد که با نمایندگان خارجی چه قسم باید معامله کرد، شخصی که مسئول امور مملکت خود است

ص: 215

چرا باید تقاضا های بیگانگان را بپذیرد، چه اجباری دارد چه محرکی دارد جز ضعف نفس ؟

زمام دار وطن پرست باید قبلا موضوع را مطالعه کند، قوانین و حدود اختیارات خود و آن نمایندۀ خارجی را کاملا تشخیص بدهد آن وقت باتكاى حق و انصاف با جرئت و استظهار كامل سر بلند کرده و بگوید آقای ایلچی، جناب نمايندۀ يك دولت عالم متمدن چه می فرمائی ؟

بچه حق، بچه سبب با من که مسئول حقوق يك مشت مردم آسیائی هستم این طور صحبت می نمائی، از من که نمایندۀ يك قوم شرقی و جوان و تازه از دریای خونین و انقلاب بیرون آمده هستم چرا این تقاضا های نا مشروع و بی انصافانه را می کنی؟ از چه راه مایل باختلال امور و در هم شکستن قوای مملکتی هستی که تازه می رود نضجی بگیرد ؟

اگر زمام دار امور مملکت قبلاً با دماغ باز و شهامت کامل حدود و اطراف قضیه را دیده و سنجیده باشد و تسليم عادات زنانه و شرم حضور و تملق نشود و حقانیت و حجت خود را مثل آفتاب در مقابل چشم مأمور گستاخ و فریبندۀ خارجی نگاه دارد آن شخص چه جواب خواهد داد ؟

من که در میان جنگ تربیت شده ام همه چیز حتی سیاست را مثل گلوله توپ می دانم که بطرف شخص مبارز می آید، اگر ترس در دل راه دادی و عقب نشستی و به پناهی گریختی کار تمام است و اگر با پیشانی باز و سر پر شور جلو رفتی گوی از میدان ربوده ای .

ترس همیشه برادر مرگ است بلکه پدر مرگ ! زیرا که مرگ از ترس بوجود می آید، مأیوس و مرعوب یعنی مرده، خارجیان همیشه این خلق مرا امتحان کرده اند و در قضیه خوزستان نیز کاملاً بتحقيق رسانیدند، ملتفت شدند که من حقوق و وظائف خود و تكليف و سیاست آن ها را می دانم این بود که در بوشهر نمایندگان انگلیس که همیشه در مقابل وزراء و پادشاهان ایران چهرۀ یک نفر معلم و فرمانده بخود می گیرند در این مجلس شبیه شده بودند بدو نفر سیاح که فقط تماشا چی اوضاع هستند و هیچ نظری را تعقیب نمی کنند.

من برای این که اگر شکی هم در دل دارند کاملاً بر طرف شود در حضور خود شان امیر لشکر جنوب را خواسته و امر دادم در حرکت بفرونت تسریع نماید.

خوش بختانه برای اکمال دل گرمی من خبر وصول مقدمۀ قواى غرب به قشلاقات عشایر لرستان نیز در همین اوقات رسید و تا اندازه ای بپیشرفت قطعی اطمینان حاصل کردم، هر چند تا این عده از خاك لرستان کاملاً خارج نشوند و به دزفول نرسند خاطرم آسوده نخواهد شد .

اطلاعات در جلسۀ رسمی سری در مجلس شورای ملی انعقاد یافته و مذاکراتی یا مبنی بر عدم اطلاع از جریان امور و یا فقط از نقطه نظر اغراض خصوصی در جلسۀ مزبور مبادله شده است و با کمال تأسف هیچ کس نبوده که حقیقت امر و بیان واقع را در مقام تذکر بر آید این است که بنا چار شخصاً از مذاکرات مذکور در مقام مدافعه بر آمده و شرح ذیل را تذكراً بجناب عالى تذكار می نمایم که با استحضار ریاست محترم مجلس نظیر همان جلسه را که سری و خصوصی بوده است تشکیل داده و در زمینۀ همین مطالب خاطر نمایندگان را مستحضر سازید که متعمداً راه اشتباه نسپارند چنان چه این اقدام هم صورت نگیرد چون کپیه این تلگراف را بارکان حرب كل قشون داده ام امر خواهم کرد که عین آن را بوسیله جرائد بمعرض افکار عمومی بگذارند، مدلول مذاکرات واقعه در مجلس رسمی سری شورای ملی فوق العاده اسباب تأثر و تألم این جانب گردید اگر چه شناسائی و بصيرت كامل اين جانب نسبت باخلاق عمومی هر مظنۀ را از نظر من مرتفع داشته مدتی است یقین کامل حاصل کرده ام که در این محیط فاسد هیچ گونه اعمال حسنه مورد تقدیر واقع نمی گردد ولی با وجود همۀ این احوال باور نمی کردم که در مجلس شورای ملی بدون ورود در قضایا

مذاکراتی مبادله شود که استحقاق تکرار و اصغاء آن را فقط خود گویندگان داشته و دارند و در پایان همین ملاحظات بوده که رمز نمرۀ (4086) را با آن توضیحات مخابره کردم، بتصور این بودم که پارۀ اضطرابات خارج از مفهوم فقط در چند نفر از وکلای صالح مجلس شورای ملی تولید شده است و مدلول آن تلگراف فقط برای آن بود که اذهان سادۀ آن ها نیز طرف تحريك و تلقين مغرضين و مفسدین واقع نگردد، با کمال تأسف حالیه می شنوم که این مذاکرات خارج از منطق در مجلس رسمی و با حضور تمام وکلا مبادله شده است و نسبت هائی را که در آن جلسه لایق خود بعضی از گویندگان بوده بمن منصوب داشته اند، از اظهار تأثر خود داری نمی کنم و بیش تر متأثرم از این که در مقابل چنین اظهاراتی که از هر وجدان و منطق دور است چرا مبادرت بجواب اولیه نمودم، عجب است در صورتی که من بهیئت دولت قبلاً تذکر داده بودم که با چه عزمی بصفحۀ جنوب عزيمت مي كنم معذالك در عوض آن که در آن جا با کمال قدرت و شهامت و سر فرازی جواب مقتضی بدهند نه تنها عجز خود را از جواب اثبات کرده اند بلکه ضمناً اظهارات مخالفین را نیز تأئید نموده اند، این است اخلاق عمومی و حقیقتاً متحيرم که نسبت باین اخلاق چه باید کرد و از کجا شروع بتصفیه باید نمود. همین قدر متذکر می شوم که اگر يك جهل مؤثری عاید بعضی از نفرات این مملکت شده باشد دلیل آن نخواهد شد که من از حقوق حقه خود صرف نظر کرده و این مملکت را بطرف فنا و زوال سوق دهم و با وجود تمام زحمات چندین ساله خود که صدق و صفای آن را نه تنها ایران بلکه عالمیان می دانند بخود حق می دهم که این قبیل اظهارات را مبنی بر لاقیدی و بی اعتنائی به قضایای مملکتی پنداشته و با تمام قوا بیش از پیش خود را حاضر نمایم که باین مملکتی که بخطرناک ترین

ص: 217

جبهه ها تصادف کرده بود و خودم آن را از اضمحلال و نیستی خلاصی داده ام خدمت نمایم، این نسبت هایی که در آن مجلس داده شده مربوط بکسی است که کم ترین خدمت آن تجدید استقلال مملکت نشده باشد ، بکسی است که تمام عملیات و سیاست او برای تجدید حیات مملکت بوده و بالاخره آن را مستقل و سر افراز بجامعه دنیا معرفی ننموده باشد و عاقبت مربوط بکسی است که تمام زندگانی و حیات خودش را برای حفظ عظمت و استقلال مملکت بکار نبرده و باز هم تا آخرین نفس در مقام اجرای عقاید صوفیانۀ خود نباشد، حقیقتاً فوق العاده بی انصافی و بی وجدانی می خواهد که تمام این عملیات و اقدامات چندین ساله را کان لم یکن پنداشته و آن وقت در يك مجلسی که حیات و بقایش شاید از اثر عقاید مملکت خواهانۀ او بوده است این قبیل اظهارات بشود آن وقت هم هیئت دولت با کمال متانت نشسته و از تمام این قضایا اظهار بی اطلاعی نماید، من هیچ وقت عادت ندارم بشرح حكايات و قصه ها بپردازم و با آن معتقداتی که نسبت باین مملکت در نهاد من منظور قطعاً مسلم و بدیهی است که مراتب وجدانی خود را در مقابل ایران و مسئولیت خود را در مقابل خدای ایران فراموش نکرده اقداماتی را که منجر بخیر و سعادت مملکت بشمارم با مسئولیت خود اقدام خواهم نمود و احتراز می جویم از این که از این ببعد طرف مخابره و مکالمه با جماعتی بشوم که وجه من الوجوه در خط شناختن سعادت مملکت نبوده و نیستند، این عقاید جدیداً در من احداث نشده اخلاق عمومی را مدتی است تشخیص داده ام و سابقا هم اگر اشارتی رفته است که بدون اطلاع مجلس اقدامی بعمل نخواهد آمد پر واضح است مقصود همان نمایندگان صالح مجلس شورای ملی بوده است والا خون چندین هزار جوانی که عاشقانه در راه عظمت و اقتدار و استقلال این مملکت فدیه شده نمی توان فدای اغراض نفسانی و خیالات مجنونانه چند نفر مفسد معلوم الحال نمود. 28 عقرب رئيس الوزراء و فرماندۀ کل قوا

تلگراف ذیل شب قبل از حرکت از بوشهر واصل شد چون جواب کافی و شافی داده و شفاهاً مذاکرات را قطع کرده بودم لازم ندانستم عجالتا جوابی داده شود .

مقام منيع بندگان حضرت اشرف وزیر جنگ و فرماندۀ کل قوا دامت عظمته. در تعقیب معروضه نمرۀ (3700) و دست خط جوابيه نمرۀ (4115) برای استحضار خاطر مبارك سواد تلگراف وزیر مختار را که از وزیر امور خارجه گرفته شده ذیلا باستحضار خاطر مقدس می رساند .

محبت فرموده تحیات دوستانه مرا الحال که با یران مراجعت نموده بپذیرید، یقین دارم اگر وضع بدون تغییر بماند نتیجه منظور حاصل خواهد شد بواسطه پیش رفتن قوای دولتی در خط غربی بهبهان و زیدون و بندر دیلم که حضرت اشرف وعده فرموده بودید کار دوست دار خیلی مشکل

ص: 218

شده است در (سویره) و (جيري) فيما بين قشون (ايلجارى) با كمك قشون دولتی و ایلات عرب و بختیاری مصادفاتی واقع و متاسفانه منجر بتلفات جانی طرفین شده است، چون اماكن مزبوره چهار فرسخی (اپلش) طرف غربی خطفوق الذکر واقع است مسلم است که تجاوز از طرف اعراب و بختیاری نبوده است، باید هم چو تصور کنم که این کار بدون اجازه بندگان حضرت اشرف بوده است بنابراین صمیمانه خواهشمندم احکام اکیده بفرماندهان محلی صادر فرمایند که بکلی در خط بهبهان و بندر دیلم بمانند، هر گاه بیش از این از خط مزبور پیش بروند و مصادمه واقع شود شکی نیست که نتائج بسیار وخیم داشته و باعث منازعه خواهد گردید، موقع را مغتنم شمرده احترامات فائقه خود را تقدیم می دارم. وزیر خارجه عرض می کند منتظر دستور و امر مبارك هستم. رئیس ارکان حرب كل قشون (سر تیپ امان اللّه) نمرۀ 3767

من ملزم بودم که بهيچ يك از این مذاکرات و اخبار و تلگرافات و تبادل عقاید و افکار و سودا هایی که هر کس در مغز خود می پرورید اعتنائی ننمایم و فقط از عقاید شخصی و تصمیماتی که اتخاذ نموده بودم پیروی کنم و در این موقع برای آن که نائرۀ جنگ خوزستان بی گناهان آن سامان را فرا نگیرد ابلاغیۀ ذیل را نوشته و بطبع رسانیده امر دادم که بوسیلۀ آئروپلان در خوزستان انتشار بدهند تا همه دشمن مملکت را شناخته و از نیات و عقاید من هم مستحضر باشند، اینست ابلاغيۀ مزبور :

از شما طرفیت ندارد زیرا من شما ها را مقصر نمی دانم و همه باید از نعمت ایرانیت بهره مند شده و با کمال ناز و نعمت زندگانی نمائید ، فقط و فقط خزعل مقصر دولت است و اگر عدۀ نظامی به آن حدود اعزام می شود برای سرکوبی و تدمير شخص او است که باید در زیر شمشیر انتقام در آمده و مکافات او همان اعمالی که تاکنون دربارۀ شما روا داشته است در کنارش گذارده شود .

با یاری خداوند عنقریب او بصورت سائر خائنین خواهد نشست شما که تمام اولاد و برادر من هستید همه جا تکیه بقشون دولت داده و قشون را برای حفظ آسایش خود بدانید زیرا بفرماندۀ آن ها امر قطعی داده شده که تمام شما را بمنزلۀ خود قشون و برادران من دانسته و از هیچ مساعدتی در حفظ آسایش شما فرو گذار نکنند.

اهالی خوزستان در هر نقطۀ این ایالت که باشند بطور قطع و یقین بدانند که همه آن ها بموجب همین بیانیه در امان من هستند و هیچ کس مزاحم آن ها نبوده و نیست و باید از تمام قلب بتوجهات و سر پرستی من مستظهر و امیدوار باشند، فقط باید مراتب ایران پرستی و دولت خواهی را بفرماندۀ قشون اثبات کرده از هر نوع تعرض مصون و محروس بنشینند.

چنان که گفته ام من شخصا باین صفحه آمده ام که برادران خوزستانی خود را ملاقات کرده و نوید امنيت و انتظام و آسایش و ترقی و تعالی آتیۀ آن ها را حضوراً بآن ها گوش زد نمایم و دستور سرکوبی و قلع و قمع خزعل و هر کسی تابع و پیرو اوست عنقریب صادر خواهد شد تمام اهالی باید بکلی بر حذر باشند که کسی از پیروان خزعل را در منازل خود راه و پناه ندهند، نظر باین که از هوا و زمین عنقریب خانه خزعل و تابعین او طعمۀ توپ و آتش خواهد شد باید با تمام قوا از خزعلی ها دوری بجویند که هیچ خانه مورد سوء ظن قشون واقع نشود.

این آخرین واقعه ایست که برای خوزستان پیش خواهد آمد و خیلی مردم آن جا باید احتیاط داشته باشند که محشور با پیروان خزعل نشوند و اگر دیده شود که کسی حتی یک نفر از کسان خزعل را پناه داده و یا از زن و بچه آن ها سر پرستی کرده دچار شدید ترین مجازات خواهد شد.

و در خاتمه نظر باین که من جز شخص خزعل دیگری را مقصر نمی شناسم تا زمانی که اعلان یورش داده نشود هر يك از اتباع خزعل هم بیایند پناهنده بقشون شوند من از تقصير سابقۀ آن ها صرف نظر می کنم و بنظر سر پرستی باو نگاه خواهم کرد ولی اگر اعلان و حمله پورش داده شد هر کسی که بر ضد قشون اسلحه در دست داشته باشد در ردیف خود خزعل محسوب و جزای او فقط مرگ خواهد بود.

تمام عشایر و طوایف ساکن خوزستان لازمست مدلول این بیانیه را با کمال دقت بخوانند و پند بگیرند زیرا بعد از این پشیمانی سود و حاصلی ندارد .

( رئيس الوزراء و فرماندۀ کل قوا رضا )

ص: 220

عمارات حکومتی و محلی که فعلا من سکونت دارم مشرف بدریاست و واردین را هم در این نقطه می پذیرم، گر چه منظرۀ دریا بی نهایت زیباست و گاهی با دوربین آمد و رفت کشتی ها را تماشا می کنم از مشاهده این صفحۀ دل ربای طبیعت لذت می برم ولی تمام توجهم معطوف بطرف خوزستان است و خیالی جز عزیمت بدان صوب ندارم باین قصد امر دادم فوری کشتی حاضر کنند تا از بوشهر بطرف بندر دیلم حرکت نمایم.

اخيراً يك فروند کشتی جنگی از آلمان خریده ام آن را به پهلوی موسوم کرده اند، خیلی میل داشتم با آن کشتی حرکت نمایم زیرا که هم از کشتی های قدیمی مظفری و پرسیلیس بزرگ تر بود و هم از آن ها همه جهت مطمئن تر ، تحقیق کردم معلوم شد کشتی مزبور حالیه در عدن متوقف است و 14 روز طول دارد تا ببوشهر برسد چون عجله داشتم و تأخیر و توقف را صلاح نمی دیدم گفتم همان کشتی مظفری را با وجود کهنگی و پوسیدگی و کوچکی حاضر کنند تا فردا بطرف ساحل خوزستان حرکت نمایم.

مسترد و اظهار نمایند که دیگر نمی توانند بشیخ محمرۀ و به بختیاری ها فشاری را که برای اسکات آن ها می آورند ادامه دهند، هر گاه عملیات فعلی کار گذاران ایران موجب ورود صدمه و خسارات جانی و مالی باتباع بانگلیس گردد دولت اعلی حضرت پادشاه انگلستان دولت علیه را مستقیماً مسئول آن دانسته و عهده دار پرداخت غرامت کامل صدمات و خسارات مزبور می شمارند، در همین حال دولت اعلی حضرت پادشاه انگلستان برای خود این حق را حفظ می کند که بهر نحو و طریقی که صلاح و مقتضی بداند از طرف خود اقداماتی برای حفظ و حراست جان و مال رعایای انگلیس بعمل آورند، بر حسب دستور العمل مستقيم مستر چمبرلن محترماً خواهش دارم محبت فرموده این مراسله را بدون تأخير بحضرت اشرف آقای رئیس الوزراء ابلاغ دارید.

مراسلۀ دوم، آقای وزیر نظر بمراسلۀ سابق خود مورخۀ امروز بر حسب دستور العمل وزير امور خارجه اعلی حضرت پادشاه انگلستان محترماً مراسلۀ رسمی ذیل را بعنوان آن جناب مستطاب ارسال می دارم باید خاطر آن جناب مستطاب را مستحضر سازم که در ماه نوامبر 1914 دولت اعلی حضرت پادشاه انگلستان اطمینانات رسمی بجناب اجل شیخ محمره دادند که در صورت وقوع تجاوزی از طرف دولت علیه نسبت به حوزۀ اقتدار معزی الیه نسبت به حقوق شناخته شدۀ او یا نسبت باموال و علاقه جات ایشان در ایران حاضر خواهند بود برای تحصیل راه حلی که نسبت بخود ایشان و دولت اعلی حضرت پادشاه انگلستان رضایت بخش باشد بایشان مساعدت لازمه بنماید.

بهمین نحو دولت اعلی حضرت پادشاه انگستان جمیع قوای معزی الیه را از هر گونه تعرضات و حملات دولت خارجی یا تجاوزات چنین دولتی نسبت به حوزه اقتدار مزبور و حقوق شناخته شده مشار الیه یا نسبت باموال و عمارات ایشان در ایران حفظ و حراست خواهند نمود و اطمینانات فوق را بشيخ محمره و جانشين مشار الیه که از اعقاب ذکور او باشد داده شده و تا وقتی که شیخ و اعقاب ذکور او از مراعات تعهدات خود نسبت بدولت علیه تصور ظنی نمایند معتبر و دارای اثر است ولی مشروط بر این که انتخاب جانشین شیخ از اعقاب ذكور مشار اليه منوط باشد بمشاورۀ محرمانه با دولت اعلی حضرت پادشاه انگلستان و جلب رضایت ایشان تا وقتی که معزى اليه و اعقاب ذكور مزبور رویه اطاعت نسبت به آراء و نصایح دولت اعلی حضرت پادشاه انگلستان را ادامه دهند و رویۀ که نسبت بدولت مشار الیه رضایت بخش باشد داشته باشند در مقابل دولت علیه دولت اعلی حضرت پادشاه انگلستان جميع مساعی خود را بکار خواهد برد که شیخ را در وضعیت فعلی و استقلال محلی نگاه دارد مستر چمبر لن از سر پرسی لرن خواهش نموده اند که مقرر دارند قنسول ژنرال اعلی حضرت پادشاه انگلستان مقيم بوشهر و يا قنسول اعلی حضرت پادشاه انگلستان

مقیم شیراز در صورتی که حضرت اشرف در نقاط مزبوره باشند مکاتبه رسمى بمفاد فوق تسلیم حضرت اشرف آقای رئیس الوزراء نمایند . انتهى

ص: 222

جواب مراسله هفتۀ قبل که متن تلگراف وزیر مختار را بحضرت اشرف بشیر از درج نموده بودند تلگرافاً بعرض رسانیده چون تعلیماتی برای صدور جواب نرسید بلا جواب مانده حالیه نسبت بمراسله سابق و این دو مراسله هر قسم مقرر فرمائید جواب داده شود. پنج شنبه پنجم قوس مشار الملك نمرۀ 3791 رئیس ارکان حرب سر تیپ امان اللّه

هیئت وزراء که استیصال شان از عبارت تلگراف حضوری واضح بود کسب تکلیف کردند بعد از ملاحظه تلگراف چون هیچ پیش آمدی و موضوع مهمی در فکر من نمی تواند ایجاد تزلزل کند بدون تردید هیئت وزراء را مورد مؤاخذه قرار دادم که چرا اصلا نوت ها را گرفته اند . اينك عین تلگرافی که در این مورد بهیئت مخابره نمودم :

طهران، جناب مستطاب اجل آقاى ذكاء الملك وزير ماليه دام اقباله

اگر چه جواب مراسله را که تهیه کرده اید هنوز من ندیده ام و از مفاد آن مسبوق نیستم که نظریات خود را در نفی و اثبات آن ها اظهار دارم با اطلاعی که از مدلول مراسله حاصل کرده ام همین قدر تذکر می دهم که من این قبیل مراسلات و مکاتیب را نمی توانم در کابینه خود ضبط و ثبت نمایم، جناب عالی اگر مفاد مراسله را بخواهید در تحت شور و مشاوره قرار دهید مختارید زیرا که معتقدات من همین است که اظهار کردم فعلا که جمعه غرۀ ماه است مشغول حرکت بفرونت هستم. نمرۀ 6930 رئيس الوزراء و فرماندۀ کل قواء

چنان که ملاحظه می شود و تصریح کردم که کابینۀ من معتاد بگرفتن این قبیل نوشتجات نیست و امر دادم با کمال شدت نوت ها را مسترد داشته و بگویند هر کسی هر عقیدۀ دارد اعمال کند من نظریه خود را انجام خواهم داد.

اضطراب بريتانيا و جالب توجه او است، خلیج فارس را دروازۀ هندوستان می دانند و باین لحاظ در دورۀ قاجاریه از جبن و جهل دربار ایران استفاده کرده و چنگال تجارتی را در اطراف آن فرو بردند، این غلبه نه بجنگ بوده است چنان که یکی از بزرگان انگلیس عقیده داشته که «تجارت از پی بیرق باید برود» بلکه بوسائل دیگر یعنی کشیدن راه و ساختن منزل گاه های تجارتی میسر شده است باین جهت ثابت کرده اند که «تجارت از پی راه می رود» راهی که کمپانی لینج احداث کرده نمونه اعمال این نظر است.

نا گفته نماند که ملت منصف ایران هم همیشه مایل بوده است با این دریا نوردان لایق و فعال بمسالمت پیش بیاید و در تمام تجاوزاتی که می شده حتى الامكان با صبر و متانت رفتار می کرده است ولی بعضی از سیاسیون انگلیس (که از حق نباید گذشت در میان رجال انگلیس مخالف هم بسیار داشتند و نظریات شان نظریۀ ملت بریتانیای کبیر عموما شمرده نمی شود) از ضعف و بی ارادگی قاجاریه خیلی سوء استفاده کرده و دولت را در بحبوحه گرفتاری های اقتصادی و سیاسی وادار بتقويض امتیازات مهمه از قبیل امتیاز منسوخه راه آهن سر تا سری ایران در 1289 و امتياز تاسيس بانك در 1307 و امتیاز تنباکو و توتون در 1308 و تصویب انتقال و امتیاز نفت در 1319 و غیره مجبور کردند (1) نزديك بيني و طمع کاری دربار قاجاریه باین درجه بود که مثلا در مقابل 15000 ليره منبع هنگفتی مثل توتون و تنباکو را از دست داد و اگر تودۀ ملت ابراز احساسات نمی کردند خسارات ایران فوق العاده بود. این سیاست ها را بعضی از سیاسیون بی اطلاع انگلیس طرح می ریختند و بزودی پشیمان می شدند زیرا که نتایج امر و نصایح عقلای خودشان بر آن ها ثابت می کرد که از این رویه هیچ سودی نمی برند و روز بروز موقعیت محبوبانه را کهدر دل اهل ایران داشته و در هنگام استقرار مشروطيت مستقر شده بود از دست می دهند و نظر اساسی آن ها که فقط حفظ هندوستان است دچار بطلان و تزلزل می گردد، البته ایران قوی و آباد در مجاورت هند بهتر است از ایران ضعیف و خراب و این نکته را بسیاری از سیاسیون انگلیس درک نمی کنند یا شهرت پلتیکی خود را در مخالفت بآن تشخیص داده اند.

من از بدو زمام داری و از وقتی که در کار ها تسلط یافته ام همیشه میل داشته ام دول اروپا بایران مهربان و متحد باشند مخصوصاً روس و انگلیس که سابقۀ آشنایی دارند در همسایگی ما علاقمند و صاحب قدرت هستند امّا قویاً خود داری کرده ام که ذرۀ از نفوذ آن ها را در امور حکومتی

ص: 224

خود دخالت داده و ایران را در هیچ موردی بازیچه جریان یکی از سیاست های متخالف کنم، ایران را داراى يك پلتيك مستقل و آزادی كرده و همیشه هم خود را مصروف نموده ام که در آن طریق سیر کنم، در قضیه خوزستان باز يك سياست غلط یا تعقیب رویه نا هنجار سیاسیون سابق نمایندگان انگلیس را وا داشت که از نزاکت خارج شده و در قضیه دخالت کنند زیرا که مایل نبودند ایران در اطراف خلیج خاصه در پهلوی معادن نفت سوق قشون کند، می خواستند مثل سابقین خود این عبارت کودکانه را تکرار کنند (که خلیج فارس یک دریاچه انگلیس است) اما من مثل همیشه جداً مقاومت نمودم و یادداشت آن ها را رد کردم و از عزم خود باز نگشتم زیرا که ابداً نمی توانستم تصور کنم كه يك دولت خارجی حق ررود در این قبیل مسائل داخلی ما داشته باشد. این بود که بوزراء امر دادم نوت ها را پس بفرستند و ابداً از رویه سابق من تجاوز نکرده باخلاق و روش کابینه های اسبق تأسی ننمایند.

با این که خستگی دریا و نخوابیدن شب پیش و طی مسافت بعیده مرا کسل کرده بود آسایش در بندر را جایز ندیده مأمورين مخصوص فرستادم که از اردوگاه بقدر کفایت اسب بیاورند، خیلی میل دارم فردا اسب ها زود رسیده و من بتوانم قبل از عصر چهار فرسخ مسافت میان دیلم وزیدون را قطع کرده و موقع برای بازدید این قسمت از اردو و دادن دستور های لازم داشته باشم، رئیس تلگراف خانه بندر دیلم با این که لباس و وضعش ساده و دهاتی بود در مخابره تلگراف و اخذ خبر مهارتی غیر مترقب نشان داد و خوش وقتی مرا فراهم آورد زیرا که برای آن مذاکره مهم اگر اتفاقاً شخص بی لیاقت و کودنی واسطه می بود اسباب تأسف و شاید موجب سوء تفاهم می گشت، اما در این تلگراف چی من ذکاوت ذاتی دیدم، بار دیگر بر من مسلم شد که ایرانی طبعاً هوش یار و فعال است و اگر سر پرست دل سوز و فداکار داشته باشد که از او نگاه داری نماید خدمات سزاوار تمجید بظهور خواهد رسانید، برئیس کابینه گفتم وجهی باو انعام بدهد.

محل امشب ما نسبتاً آسوده تر است، ساعت يك شب است و من از کار مخابره و دادن او امر فراغت یافته و دریا را که در برابر پنجرۀ اطاقم گسترده است ملاحظه می کنم، امواج بشدت تمام پای عمارت را شلاق کاری می نمایند ، مقدار راهی که چند ساعت قبل بهم راهان من بردوش اشخاص سوار شده و طی کرده بودند اکنون با التمام آب فرو گرفته و دریا علائم طوفانی بسیار سختی نشان می دهد خروش عظیمی که از دریا می آید معلوم می کند که امشب بدرجات وضع دریا بد تر از شب گذشته خواهد بود و من یقین دارم کشتی معیوب و پوسیده ما امشب اگر در دریا سفر می کرد حتماً در قعر امواج جای داشتیم، مصادف نشدن باین طوفان را دلیل کامیابی و نشان پیشرفت خود می دانم، واقعاً این تشویقی است از جانب پروردگار که مرا به پیشرفت نظریه ام در خوزستان نوید می دهد.

ص: 225

سخت را طی کرده و به بهبهان وارد شده اند، عبور از کوهستان بختیاری بنظر خیلی خطیر می آمد زیرا که سال گذشته که عدۀ مختصری بطرف خوزستان اعزام داشته بودم در داخله بختیاری بمشکلاتی بر خورده و غفلتاً مورد حمله واقع شدند و چون ابداً مهیای جنگ نبودند جمعی از آن ها را گرفتار و قطعه قطعه ساختند.

البته احتمال می رفت که این اردو هم که از هر حیث موقعیت بختیاری را تهدید می کرد مجدداً دچار خطر شود خاصه با نقشه ای که میان خزعل و بعضی از خوانین بختیاری ترسیم شده بود، البته برای این که عدۀ مزبور باردوی جنوب ملحق نشود یا حتی الامکان دیر تر به بهبهان برسد تصور می رفت که ایل مزبور از هیچ اقدامی خود داری ننماید. این همان اردوئی است که شخصاً در اصفهان مجهز کرده و سان دیده و در 17 عقرب روانه کرده بودم، چنان که ذکر شد یکی از این نظامیان را در اصفهان بمشق تیر اندازی آزمودم و بر من مسلم شد که تربیت شدگان من ما فوق بعضی توهمات و تصورات اند و یقین داشتم می توانند در آن واحد هم بختیاری را سر کوبی بدهند و هم خود را بمحل مأموریت برسانند، اردو های من نیز با سرعت عملی فوق العاده پیش می آید و بیش تر اسباب اضطراب دشمن شده اند، می خواهم که بمرکز خوزستان بروم چه مانعی می تواند از من ممانعت کند، و عهد کرده ام که شخصاً بسرکوبی اشرار و متجاسرین بپردازم جز مرگ چه عایقی قادر بجلو گیری من خواهد بود.

بعد از سان اردو بچادری که بمن اختصاص داده بودند رفتم و بعد از قدری صحبت با اطرافیان و مشغول داشتن آن ها بمذاكرات متفرقه و افزودن قوت قلب و صبر و طاقت آن ها اجازه دادم بچادر های خود بروند. تنها ماندم که بیش تر از سکوت لذت ببرم زیرا که مدت هاست شب در اردوگاه نخفته ام . این خاموشی را فقط گاه گاه شبهۀ اسبان و بانگ قراولان بر هم می زند ، اقرار می کنم که این دو صدا از هر آواز لطیفی در گوش من مطبوع تر می افتد و در قلبم خاطره هایی را بیدار می کند که هیچ زمزمۀ طرب انگیزی قادر بایجاد آن نیست و نخواهد بود.

خیر آباد (که در قدیم آن را خوب دان می گفته اند) آن ملحق می شود ، این شعبه از حدود کهگیلویه فرود آمده و در مشرق زيدون نزديك قريه عسکری به زهره متصل می شود ، از این جا ببعد دائم ارتفاع مجرای رود فرود می آید و باسم هندیان رود موسوم می شود ، امروز اشتباهاً شعبۀ خیر آباد را تاب هم می گویند و بهمین ملاحظه تمام رود زهره را هم باین اسم می خوانند . اما غلط است و تاب در قدیم اسم رود جراحی بوده که معتبر تر از زهره است و در شمال بهبهان جاری است، رود زهره بعد از استفاده از چند شعبه مختلف قوس وار در ناحیه زیدون می گذرد و محض این که با ارتفاعاتی که ذکر شد مصادف نشود بجانب شمال غربی جاری است و سپس بطرف جنوب می رود و بدریا وارد می شود ، همین رود لشکر امیر تیمور را در موقع عزیمت از اصفهان بفارس از شعبۀ خود عبور داده است، لشکر امیر تیمور پس از يك روز از بهبهان بکنار این رود رسیده است. در ناحیه زیدون شهری بوده موسوم به داریجان یا دارجان یا داریان که در هزار سال قبل بازار های مرغوب و مزارع حاصل خیز داشته است، ابلاغیه ذیل را امر دادم به تهران مخابره کنند که منتشر شود :

آقاى ذكاء الملك ذيلا بعرض مبارك مي رسد. دو فقره مراسله که دیشب از سفارت انگلیس رسیده متن کامل آن را آقای وزیر امور خارجه بتوسط ارکان حرب شبانه بعرض مبارك رساند، امروز صبح پنج شنبه مراسلات در هیئت وزرا قرائت و جوابی بنظر رسیده ضمیمۀ این تلگراف بعرض مي رسد استدعا می شود نسبت بمعروضات ذیل عقاید حضرت اشرف اظهار شود :

1 - مراسلۀ جوابیه را تصويب مي فرمائيد يا خير ؟

2 - چون این مراسله و مراسله ای که هفتۀ قبل رسیده متضمن تلگراف سرپرسی لرن بحضرت اشرف که بشیراز مخابره شده بود هنوز بمجلس ارائه نشده آیا تصویب می فرمائید مراسلات وارده و جوابی که بعرض می رسد قبلا باطلاع مجلس یا بعضی وکلای مخصوص برسد یا خیر.

3 - با وجود این مراسلات عزم حضرت اشرف در جلو رفتن قوا ثابت خواهد بود یا موقتاً متوقف خواهند شد زیرا هر يك از اين شقوق ممکن است تأثیرات مهمه را متضمن باشد ، منتظر دستور العمل عاجل هستیم صورت جواب که برای مراسله تهیه شده اینست :

دو مراسله شریفه مورخ 4 قوس نمرۀ 314 و نمرۀ 310 واصل شد و از استحضار از قرار منعقده بین دولت انگلستان و شیخ خزعل که اکنون اول دفعه است باطلاع دولت دوست دار می رسد نهایت تعجب حاصل گردید که آن دولت فخیمه با وجود مناسبات حسنه قيما بين و بر خلاف رسوم مقررات بین المللی چگونه چنین قرار دادی را منافی حق حاکمیت دولت ایران بر خوزستان می باشد با یک نفر تبعۀ مسلمۀ ایران جائز دانسته و حوزۀ اقتداراتی برای مشار الیه و اعقاب او در خاک ایران قائل شده اید، دولت ایران قرار داد مزبور را بهیچ وجه نمی تواند برسمیت بشناسد و خود را محق می داند که نسبت بچنين اقدامی پروتست نماید و نیز زحمت افزا می گردد که دولت ایران هیچ وقت وساطت و دخالت هیچ دولت خارجی را در عمل خوزستان و شیخ خزعل که از امور داخلی مملکت ایران است نمی پذیرد و اما این که در مراسله خود دولت ایران را مسئول وقوع خسارت دانسته اند لازم است خاطر شریف را متوجه سازم که باید تصدیق بفرمائید که پس از آن که یک نفر تبعه و گماشتۀ دولت ایران در یک قسمت از خاک این مملکت که با سایر قطعات آن از حیث واقع بودن تحت اختیار و اقتدار دولت ایران هیچ تفاوت و مزیت ندارد بنای تمرد و طغیان گذارد و با این که دولت برای مصلحت با او منت های مدارا و مماشات را نموده و بالاخره آن متمرد اظهار ندامت و معذرت کرده و دولت بهمان نظر مصلحت معذرت او را پذیرفته و معذلك مشار اليه بوظایف تبعیت و اطاعت خود عمل ننماید چگونه دولت می تواند تحمل این نا فرمانی و یاغی گری را بنماید و در صدد مطیع ساختن او بر نیاید و در انجام این وظیفه که قهراً مستلزم سوق قشون و عملیات جنگی است چگونه مسئولیت متوجه دولت می شود و در این جا نا گزیرم که خاطر محترم را متوجه سازم که با وجود

ص: 229

قرار دادی که در مراسلۀ دوم باطلاع دولت رسانده اند واضح و مبرهن می شود که تمرد و خود سری شیخ خزعل نسبت بدولت متبوع خود باستحضار همین قرار داد و اطمینانی است که از طرف دولت فخیمۀ انگلستان داشته است و الا مشار اليه مسلماً چنین جسارتی را نمی کرد، بنابر این نه تنها دولت ایران هیچ گونه مسئولیت در خصوص نتایج این قضیه ندارد بلکه مسئولیت متوجه مسببين واقعه خواهد بود، در خاتمه زحمت افزا می شود این که مرقوم داشته اند دولت اعلی حضرت پادشاه انگلستان برای خود این حق را حفظ می کند که بهر نحو و طریقی که صلاح و مقتضی بدانند از طرف خود اقداماتی برای حفظ و حراست جان و مال رعایای انگلیس بعمل آورند لزوماً متذکر می شوم که در این موضوع دولت ایران هیچ گونه حقی را که اعمال آن منافی استقلال حاکمیت ایران نسبت بخاك و اهالی او باشد قائل نیست ( ذكاء الملك نمرۀ 4800) رئیس ارکان حرب كل قشون سر تیپ امان اللّه

هر جا که رود خانه پیچی خورده و خود را نشان می داد منظرۀ حیات و هر جا که بی رحمانه روی پنهان می کرد معمورۀ مرگ جلوه می نمود.

در مسافات بعیده گاهی درخت سدری دیده می شد که در این بیابان مثل (پست) های خرّمی و طراوت بود که عمداً در طول يك راه عقیم و مهلکی گذاشته باشند، البته برای مسافری که پیاده یا سواره بطیّ این راه ها مجبور شود سایۀ آن درختان نعمتی بزرگ است ، چند قریه در عرض راه بنظر می رسید که قبل از ورود من بارد و در تصرف دشمن بوده اند، اثر گلوله توپ و اثر دست مخرب اشرار بر در و دیوار این دهات مشاهده می شد، ناهار را در بین راه صرف کرده و باز بر اسب سوار شدیم.

نسبت بدولت ایران محفوظ داشته و اکنون که مرا در مقابل خود می بینند جز بکار بردن تمام قوا و دفاع از مالکیت مطلقه خود چاره ندارند. آیا تقصیر زمام داری یک صد و پنجاه ساله اخیر چه نوع خذلانی در پی خواهد داشت، این مردم تمام را بشقاوت و سفاکی و بی اعتباری گذرانیده و از اثر بی اعتباری خود ایالتی مثل خوزستان را فراموش کرده و اجازه داده اند چهار نفر خود سر بی هنر عنوان تجزيه و تفكيك آن را در دماغ خود بپروراند تا جائی که شروع بتجهيزات مسلح نموده و بر ضد مرکزیت مملکت قیام و اقدام نمایند.

شاه در پاریس نشسته و به لهو و لعب مشغول و بتصور این که کوچک ترین و یا بزرگ ترین صدمه ای را بمن متوجه سازند اجازه می دهد که خزعل و خزعلیان بر ضد مرکزیت مملکت قیام مسلح نمایند، در کوچک ترین سلول های دماغ خود خطور نمی دهد که اگر این قیام عاقبت بمنفعت اشرار خاتمه یابد دیگر مرکزی وجود نخواهد داشت که او زمام داری آن را برای خود مسجل دیده باشد. مگر نمی بیند که خارجی ها تا چه اندازه مرا تعقیب کرده و چه اولتیماتوم ها و نوت هائی است که پی در پی و گاه و بی گاه حضوراً و غياباً كتباً و شفاهاً ببدرقه مسافرت من ایثار می نمایند.

مگر خوزستان امروز با داشتن وطن فروشان مستقلی مثل خزعل خود را مطيع اوامر و رعیت شاه می دانند که او در تحريك باطنی آن ها خود را دل خوش کرده و از زوایای قهوه خانه ای پاریس سیم تحريك و آشوب را بجانب آن ها امتداد داده است، از این تحريك و القاء فساد چه فایده و حظی خواهد برد ؟

چه لذتی باو عاید خواهد شد که ببیند قشون ایران با رعایای ایران دست به گربیان گشته خون یک دیگر را جاری و آرزوی خارجیان را اقناع می کنند ؟ !

مگر تصور کرده است که کمیتۀ قیام همین قدر که مقاوله نامه یا قسم نامۀ خود را بپاریس نزد شاه فرستاد و عملیات خود را فرع اجازه او قرار داد حقيقة بعد از فتح و بعد از تخریب اساس مملکت باز در تجزیه ایالات و تحکیم امارات و استقلال موقعیت خود از او اجازه خواهند خواست که هر کدام بساط پادشاهی خود را در يك گوشۀ از مملکت بگسترند ؟

خزعل خود را فعلا امیر عربستان معرفی می کند، جراید بین النهرين و امارات جزيرة العرب نیز بشاشت قلب و خرمی چهره خود را باو اهداء می کنند، سیاست مداران حقیقی نیز باطناً باد در آستین آن ها انداخته و کلاه گوشه آنان را بمواعید آتیه خود برق مصنوعی می دهند.

آیا در تمام این مواعید فریبنده و در اعماق هر يك از این وعد وعيد ها کم ترین روزنۀ نوری هم برای شاه باز گذارده اند ؟ مسافرت های شاه باروپا غالباً از راه بین النهرین و بالاخص از راه محمره و در ایاب و ذهاب مختصر وجهی از طرف خزعل بایشان تقدیم می شد، تقدیم این وجوه حیسیات مودت آمیزی را فیما بین تولید کرده و اجازه انعقاد کمیته قیام نیز مربوط به همین حیات است .

ص: 233

چون اتوموبیل ها در بوشهر مانده بودند و طی مسافات بعیده با اسب تاخیری بی هنگام بود تلگراف کردم اتوموبیل ها را بوسیله کشتی به هندیان بیاورند که از آن جا به ده ملا آمده ما را به ناصری برسانند.

دبیر اعظم رئيس تحريرات من تلگرافات و راپرت های واصله را از نظرم گذرانید، از جمله تلگرافی از خزعل بود که پس از وصول تلگرافی که از دیلم باو مخابره کرده بودم و امیدوار شدن از عفو من مخابره کرده و عین آن بقرار ذیل است :

ارائه و چنین اظهار عقیده نمودم بهتر است که این مسئله ما بین دو نفر مکتوم مانده تا نظریات حضرت اشرف برسد، ایشان صلاح دیدند سایر آقایان وزراء هم مطلع شوند، تلفون شد آمدند و تصمیم گرفتند که جوابی وزارت خارجه حاضر نمایند عصری منزل بنده بیایند که آن مراسله جوابیه را دیده بعرض برسد، اگر تصویب فرمودید با اطلاع مجلس یا بدون اطلاع مجلس بسفارت نوشته شود ، وزارت خارجه مراسله را خیلی ساده فقط پروتست بمسئله قرار داد با شیخ و این که معلوم می شود مخالفت او که یک نفر نوکر و تبعه ایران است با دولت باتکاء چنان قرار دادی بوده که مخالف قانون بین الملل و هر اصولی است ولی آقایان چنان صلاح دیدند که نسبت بسایر مسائل و مداخلات سفارت در کار های شیخ اسم برده شود در صورتی که عقیده بنده و وزارت خارجه این بود که اصلاً نباید مذاکرات شفاهی و وساطت آن ها را که خالی روی کاغذ برده اند متعرض جواب شده و تصدیق نمائیم که مذاکراتی در بین بوده بهر حال مراسله جوابیه بعرض رسیده است، البته تصدیق می فرمایند بنده با مسئولیت مشتركه يك مسئولیت شخصی هم نیست بمصالح خود که مربوط بامور وزراء نیست دارم با این لحاظ عقیده ام این است که با مذاکرات دیپلماسی سفارت

را حاضر باسترداد این مراسلات نموده از این نقطه نظر ملاقات با سفارت نموده و مذاکراتی شد که بوزارت خارجه لندن و سر پرسی لرن اطلاع بدهند ، خلاصه مذاکرات این بود که ارسال این مراسلات و انتشار آن در مجلس و مواقع عامه تجديد خواهد نمود يك تنفر عمومی را که سه سال قبل روز افزون بود و سر پرسی لرن در مدت اقامت خود در تهران با مساعدت رئيس الوزراء موفق بی بازگشت آن شده و مناسبات حسنه تا حدی مستقر گردیده بود در این صورت چون دولت ایران نمی خواهد در این حسن روابط خللی وارد آمده و تنفّر عمومی تجدید شود و اهالی ایران دولت انگلیس را دولت جابری تصوّر کنند نه فقط بر خلاف مناسبات آن ها بلکه بر خلاف حقوقی که در تمام دنیا جاری است بشناسند التبه مذاکرات خیلی مفصل تر بود لهذا خاطر نشان می نماید صلاح این است که این مراسله را عیناً به سفارت مسترد داشته و گمان می کنم نسبت بعمل خوزستان هم در صورتی که شیخ تسلیم قطعی خود را ابراز نماید جواب

ص: 235

داده شود بقسمی که دولت با هر رعیت و نوکر مطیع خود رفتار می نماید قرار شد که تلگرافاتی به لندن و لرن نموده موافقت آن ها را با این اظهاراتی که ابلاغ خواهد نمود باسترداد این مراسلات جلب کند، عقیدۀ بنده هم این است اگر باین ترتیب موفق شویم مشکلات و کشمکش ها تخفیف حاصل نماید چنان استنباط کردم که خودش نهم ملتفت سوءاثر فرستادن چنین مراسله به دولت ایران شده باشند زیرا می گفت مراسله راجع بقرار داد با شیخ را در ثانی تعلیماتی رسیده که قونسول بوشهر بآقای رئيس الوزراء فعلا ابلاغ ننمایند اگر چه عدم ابلاغ مراسله بحضرت اشرف مراسله واصله بوزارت خارجه را بی اثر نمی نماید بهر حال اگر این نظر بوده اقداماتی که نموده ام صحیح می دانند و اگر مقتضی باشد قوا در فرونت ها بحال توقف بماند تا نتیجه این مذاکرات معلوم شود ، در خاتمه جسارت می نماید که بنده از يك قسمت از هم قطار ها که سیاست دو شاخه بازی نمود و صلاح نظریات خود را بر صلاح مملکت و شخص حضرت اشرف در باطن مقدّم می دارند و عملیاتی که می کنند خوش وقت نیستم و مسائلی در غیبت حضرت اشرف ملاحظه نموده ام که اگر بهمین حال باقی بماند ترجیح می دهم که در مراجعت استدعای معافیت خود را بخواهم

(مشار الملك)

حضور مبارك حضرت اشرف آقای رئیس الوزراء دامت عظمته در تعقیب تلگراف مفصل دیروز جمعه باستحضار خاطر مبارک می رسانم امروز شنبه رسماً شارژ دافر انگلیس را بوزارت خارجه خواستم هر طور بود مراسلۀ راجع به قرار داد را پس داده تفصیل را بهیئت وزراء اظهار کردم بعد مفصلاً بعرض خواهد رسید . (مشار الملك)

هم چنین در زمینۀ تلگراف های فوق حکومت نظامی تهران نیز چنین را پرت داد :

مقام منبع بندگان حضرت اشرف رئيس الوزراء و وزیر جنگ دامت عظمته محترماً معروض می دارد عین خبری را که رویتر اطلاع داده است رمزاً حضور مبارك معروض و خاطر مبارك را مستحضر می دارد:

طهران از قراری که نقل می کنند انگلیس دو فقره یادداشت بدولت ایران داده

ص: 236

در یاد داشت اولی چنین اشعار می شود که سردار سپه در جنوب ایران شروع بعملیات نظامی نموده.

و در یادداشت ثانوی انگلیس تقاضا می کند که پیشرفت قوای دولت بطرف محمره بفوریت موقوف شود و اظهار می دارد که خزعل تحت الحمایۀ انگلیس می باشد با تصدّى باتخاذ اقدامات جدّی بر خلاف منافع انگلیس و ایران تمام مسئولیت خسارتی که ممکن است در نتیجۀ عملیات باراضی خوزستان و معادن نفط انگلیس وارد آید بعهدۀ دولت ایران وا گذار می کنند، محافل سیاسی و اجتماعی از مداخلهٔ انگلیس در امور داخلی ایران و حمایت علنی انگلیس از شیخ خزعل بسیار مشوّش شده اند نمرۀ (36) حکومت نظامی تهران و توابع (سر تیپ مرتضی)

حکومت نظامی تهران و توابع، از قراری که بمن اطلاع می دهند در جرائد طهران يا در يك جريده خبری انتشار یافته باین عنوان که در جنگ های خوزستان سی نفر هم انگلیسی اسیر شده و بواسطۀ اسارت آن ها مذاکراتی بین من و نماینده انگلیس جریان پیدا کرده است، اگر چه از طرف شما تاکنون راپرتی نرسیده معهذا تحقیق کنید ببینید منبع این خبر چه بوده و از کجاست و در چه روزنامه انتشار پیدا کرده است مراتب را توضیحاً راپرت بدهید، رئيس الوزراء و فرماندۀ کل قوا

از جمله راپورت هایی که می رسید یکی اینست که درج می شود:

«عدۀ کثیری از اهالی محمره و عبادان و ناصریه را شیخ محبوس و تبعید نموده، سلطان حسین خان نظامی را که در شوشتر بود باتفاق حاجی محمد حسین شوشتری توسط قلی خان نام که یکی از اعیان شوشتر است دست گیر و در ناصریه توقیف نمود، شیخ عاصی و شیخ عوفی که از مشایخ بنی طرف و حویزه هستند قریب ده سال بود که از تعدیات شیخ از وطن خود هجرت و تحت الحفظ در حوالی عماره اقامت داشتند، چندی قبل شیخ عاصی را توسط نمایندۀ سیاسی عماره جلب بمحمره نموده بدواً او را حبس و ثانیاً او را مسموم نمود .

خلاصه نظر باین قبیل راپورت ها به پسر شیخ گفتم خیر حتماً باید بناصری و سائر شهر های خوزستان بروم و مخصوصاً از حال قشون لرستان که باید بدزفول برسد استفسار نمایم، در این وقت نكتۀ بخاطرم رسید و آن کشف حقیقت امر بود پس با اطمینان گفتم چون قشون لرستان بموانعی بر خورده و عشایر لر بمخالفت و ممانعت آن ها قیام کرده اند باید بزودی خود را بدزفول برسانم و بیش تر قصدم از رفتن بناصری استخبار حال این ستون است. پسر شیخ بلا تأمل گفت پریشب قشون وارد دزفول شده است من از کشف این حقیقت و اصغای مژده سلامت این لشکر بحدی مشعوف شدم که کم تر وقتی آن حالت را در خود دیده ام زیرا که چند شبانه روز حواسم را مشغول داشته بود، اما محض حصول اطمینان ظاهراً باور نکردم و پرسیدم از کجا اطلاع یافته اند گفت از سیم انگلیس ها خبر رسیده است، در این جا بمن محقق گشت که مطابق راپورت های سابق انگلیس ها كاملا مواظب سير قشون هستند و در سر هر دستگاه مأمور مخصوصی گماشته اند که اخبار را سانسور کند و آن چه برای خود شان فایده ندارد بمن نرسد چون دولت ایران سیم ندارد بی اطلاعی فرمانده قشون از قسمت های مختلف لشكر معلوم است که تا چه اندازه اسباب خسران مملکت و سپاه و

فرمانده آن ممکن است بشود، با تمام فقری که بودجه قشونی و بودجه مملکت دارد همان ساعت امر کردم بهر قیمتی است دستگاه های تلگراف بی سیم وارد کنند و در مرکز مملکت و مراکز عمده نصب کنند که رفع احتیاج از خارجی بشود امیدوارم در ورود بتهران بنصب دستگاه های تلگراف بی سیم مبادرت کنم .

بالاخره پس از استماع خبر ورود قشون خرم آباد بدزفول معشوف شدم که محاصره ای را که شيخ خزعل و متفقين او دربارۀ من اندیشیده بودند معکوس ساخته و عین آن را در مورد خود شان مجری داشته ام و با ستون های لشکر خود مرکز فساد را محصور ساخته ام در این صورت چاره ندارند جز این که از خط دریا فرار کنند یا باستقبال من قدم بردارند.

پسر شیخ که دید در هر صورت من عازم ناصری خواهم شد ساکت شد، او را بوزیر پست و تلگراف سپردم که پذیرائی و نوازش کنند .

ص: 239

شب تلگراف ذیل از امیر لشکر غرب واصل شد که خبر ورود به دزفول را تأیید می کرد:

مقام منبع حضرت اشرف اعظم فرمانده کل قواء دامت عظمته با كمال احترام بعرض مبارك می رساند: ستون يك اعزامی بدزفول یوم چهار را در سر آب زالو امروز بقلعه (زره) خواهند رسید و ستون سوم چهارم قوس در بالای کبالان و ستون چهارم در همان تاریخ در میشون بوده اند و از این قرار بطور حتم بعد از ظهر هفتم یا هشتم قواء وارد دزفول خواهد گردید و نظر بتبلیغاتی که بوسیلۀ جاسوسين و طياره ها بعمل آمده از طرف طوایف جودگی و میر ها استقبال شایانی در بین راه از اردوی اعزامی بعمل آمده و مخصوصاً چادر های خود شان را نزديك بجاده عبور اردو زده و بدون وحشت در جای خودشان باقی و کاملا بمراحم بندگان حضرت اشرف دامت عظمته امیدوار هستند و حسب الامر مبارك نمرۀ (9641) از طوایف فوق الذکر امنيه سوار و پیاده استخدام و مشغول خدمت گذاری شده فقط کسی که وحشت داشته (ایمان خان) بوده که آن هم در صدد است به تأمین سایر میر ها در اردو حاضر شود، تبلیغات و ابلاغیه هایی که میان طوائف بوسیلۀ طیاره ریخته شده فوق العاده اسباب تزلزل آن ها را فراهم و در مقابل عظمت قشون سر تسلیم و انقیاد خم کرده و با توجهات بندگان حضرت اشرف بدون هیچ سانحۀ اردو پیشرفت خود را به استقامت دزفول تعقیب می نماید. امیر لشکر غرب، احمد

نایب ارفع الملك از ديلم بوسیلۀ تلگراف اطلاع داد که در نتیجۀ پرواز طیاره معلوم کرده است در يك كيلو متری شمال معشور عده ای قریب 850 نفر پیاده و 450 چار پایان دیده است که بعجله خود را بساحل می رسانیده اند از این قرار بقیه قوای اعراب در دریا یا دهات ساحلی پناه گاهی می جویند.

او بر خلاف آرزوی شیخ خزعل کشته نمی شد ناچار وی را مسموم ساخت، مشایخ نصار و ادریس و مقدم را در فیلیه محبوس و مقتول نمود.

بعد از قتل برادر و برادرزاده های خود و تصرف تمام منابع ثروت آن حدود شیخ خزعل به وسیلۀ مهم برای پیش رفت کار خود تهیه دیده بود یکی پول بی مهابا که رشوت می داد و صرف می کرد، دیگر ترور که بی دغدغۀ وجداني بکار می برد و بالاخره تکیه با جانب که بدون هیچ ندامت و ناموس بآن متشبث می شد. (1)

اگر يك مرکز قوی و ایران شناس و ایران پرستی وجود داشت البته این وسائل را در هم می شکست ولی چه سود که دولت ایران از آوازه و شهرت این وسائل سه گانه مرعوب شده بود و اساساً جرئت نمی کرد تحقیق کند و عملا امتحان نماید.

عشایر كوچك در مراکز ايلات و او باش و الواط در داخله شهر ها از دولت باج سبیل می گرفتند و مزد غارت گری و قتل و بی ناموسی خود را بنام قراسورانی و غیره می ستاندند، در این صورت معلوم است خزعل در انتهای خاک ایران بچه آسودگی و سرعتی شالوده سلطنت خود را می ریزد . بدواً لقب نصرت الملکی و بعد ها سردار ارفع و سردار اقدس و درجۀ امیر تومانی و امیر نویانی بدست آورد، حکامی که از مرکز فرستاده می شد نمی دانم چه نامی برای شان بگذارم نوکر ، غلام ، مزدور بالاخره دلال خزعل بودند، بثمن بخس ایالتی را می فروختند، ای کاش از حق نظارت و حکم رانی خود صرف نظر می کردند؟ این عمال دولت وسیله می شدند که در باریان طهران رشوه بگیرند و شاه را بترسانند و ضربت مهلکی بقلب اقتدارات دولت فرو برند. شاه ایران بر حسب عادت خود با يك تعظیم و قربانت شوم و چند اشرفی مملکت بخشی کرد، اقتدار و مالکیت خزعل را بر يك قطعه که قریب دو هزار فرسخ مربع مساحت دارد شناخت و فرمان همایونی (!) صادر فرمود که از کنار شط العرب تا فلاحیه و از عبادان تا حوالی شوشتر ملک آقای شیخ باشد. این ایران فروشی در هیچ تاریخی نظیر ندارد، دهات خالصه را برایگان از دست دادند اما تا حال کسی

نشنیده است که پادشاهی یك ایالت را بملکیت وا گذار کند.

این فرمان ها بهانه بود فی الحقیقه بی فرمان و رضایت شاه هم شیخ خود را مالك مصرّ ایران می دانست، تمام منابع عایدات را بتصرف در آورد و از عواید زراعت و نخلستان و تجازت و گمرك گرفته تا پست ترین مشاغل مثل حمالی و دلالی و مرده شوئی مالیات گرفت و حرف عالیه و دانیه را بکنترات داد. اگر شخصی زنبیلی در دست داشته و در سواحل عبادان یا محمره پیاده می شد يك نفر حمال خود را معرفی می کرد که ببرد و اگر صاحب زنبیل امتناع نموده می خواست خود حمل

ص: 241

نماید عاقبت کار بمشاجره می کشید، حمال قانوناً اعتراض می کرد که شیخ از ما مالیات می گیرد و این کار را کنترات داده است، ما مجبوریم هر چیزی را حمل کنیم و استفاده نمائیم و شما نیز نمی توانید بدون دادن وجه حمالی اسباب خود را ببرید. یک نفر آخوند حق رسیدگی بدعاوی را کنترات کرده است ، شیخ باید هر قسم دعاوی را لباس شرعی پوشانده و باین محضر منحصر بفرد بفرستد ، معلوم است آخوند کنتراتی و قاضی منحصر و اجباری چگونه احقاق حق خواهد کرد و چگونه طرفی را که قسطی از وجه کنترات او را بتواند مستهلك نمايد بر طرف دیگر که جز حقانیت سرمایۀ ندارد ترجیح خواهد داد !

مرده شوی خانه ، قمار خانه ، شیره کش خانه، تمام کنترات است و مستأجرین برای استفادۀ خود در توسعۀ این قبیل منهیات خود کشی می کنند. ادارۀ گمرک مال التجاره را که بنام شخص شیخ وارد و صادر می شود معاف می داند و جرئت نگاه کردن ندارد، در این صورت کدام مال التجاره است که مال شیخ نباشد ؟

هر روز عدل های بسیاری با این طلسم و دهان بند که (نام شیخ خزعل باشد) وارد و خارج می شود و ادارۀ گمرگ که تقویتی از مرکز نمی یابد با حسرت بآن می نگرد.

در صفحۀ خوزستان هر کسی سر بر دارد و مخالفت کند یا اسمی از طهران و ایران ببرد فوراً مالش غارت و خودش کشته می شود. اوباش و الواط را بر نقاط مختلفۀ تسلط داده و یکی از دزدان معروف را بریاست طوایف نزديك شوشتر گماشته است.

شاه ایران اصلا بامتداد ساوه نگاه نمی کرد مبادا نگاهش بجانب خوزستان باشد، شاه در سفر هایی که پی در پی به اروپا می کرد شیخ را از این قدرت تبريك مي گفت و دو هزار لیره از خزعل گرفته چشم بر هم می گذاشت ، اعراب آن نواحی هنگام عبور احمد شاه با کمال افتخار می گفتند «شاه ایران را خلعت کرد ! »

بعد از فراغت از سر کوبی اشرار تُرك و كُرد و لر بخوزستان توجه کردم، بمالیه امر دادم که بی دغدغه در صدد تصرف املاك دولت در آید و مالیات و عایدات آن نواحی را وصول کند ، مالیه شروع کرد شیخ با تعجب تمام اعتراض نمود و جواب قانونی شنید متغیر شد و امنای مالیه و سائر مأمورین دولت را تحت فشار آورد، بعضی از آن ها که فرزند ایران بودند بهر سختی تن در داده مقاومت کردند و از مرکز استمداد نمودند و بعضی از آن ها مثل ثقة الملك حاكم و رضا قلی خان بپول خزعل فریفته شدند و از وی تقویت کردند. سرهنگ باقر خان رئیس ساخلوی شوشتر مجبور بترك خوزستان شد و بمرکز حرکت کرد و رضا قلی خان نوکر خزعل شده اعراب را مشق می داد و بنام كميتۀ قيام سعادت احکام و دستوراتی صادر نمود و اعراب را بقیام و شورش دعوت کرد.

شيخ خزعل بنواحی و اطراف و میان قبایل سفر نمود و بآن ها وانمود کرد که دولت می خواهد

ص: 242

املاک موروثی ما را بگیرد و مالیات های گزاف ببندد خود را امیر خواند و بنا بر شهرت (10هزار) جمعیت گرد آورد به مجمع اتفاق ملل و مجلس شوری تلگراف کرد و بعلمای اعلام مقیمین عتبات عریضه نوشت و مرا غاصب خواند و خود را حامی قانون و کیفر دهنده گناه کاران و تکیه گاه دین و دولت ...

عين ترجمۀ مراسلۀ عربی او به آقایان علماء از این قرار است :

اسب ها ایستاده ایم با صدای بلند فریاد می کنیم: « که ما حفظ مشروطیت و رجوع شاه را بمقرّ و تخت خود می خواهیم، تطبیق احکام مواد قانون اساسی را موافق موضوع خواستاریم، آزادی مجلس شورای ملی که بتواند شئون دولت و ملت را بموجب خیالات خود از روی عدل و انصاف اجرا نماید می خواهیم، با تمام قوا اعلام كلمۀ محمد رسول اللّه و حفظ احکام دین شریف و شریعت مطهر را با مراعات سادات دین و حجج اسلام و آیات اللّه فی الانام خواهانیم، می خواهیم عموم ایرانیان در ایران بر دین و اعتقاد و اعراض و مال و نفس خود مطمئن باشند، بنابراین مقدّمه حضور تان عرض می کنم که موافق اسلامیّت و تشییع در این مقصود داخل شده تا بخوبی مطلع باشند و چنان چه در اثنای حرب عمومی سوء تفاهم برای شما فراهم شد صاحبان اغراض و مفسدین اذهان تان را مشوب ننمایند، چنان چه مرحوم سیّد کاظم یزدی در آن ایام مکتوبی که راجع بود بحفظ حدود بمن نوشته بودند امتثال امر و تطبیق نمودم و بعلاوه چیز هایی را که نسبت بمن می دادند در وقت خود استماع حاليه واقف شدن بر حالات روحی ما کسانی که بر آن ها اعتماد دارید گسیل فرمائید تا بحقیقت مشروعۀ مقاصد ما مطمئن گردید که ابداً مقصود دیگری جز آن

نداریم، بنابراین لازم شد که این امر را بر حضرت عالی عرضه داشته تا توسط شما مجلس ملی را که منجمله مقاصد مان حفظ آزادی مغصوبۀ آن هاست اطلاع دهید و رجوع شاه را بمقر سلطنت و سلطۀ قانونیّت را بطلبند و احکام قانون اساسی محلی را تطبیق و اعاده دهند نه این که در آینده از واقعات و حادثات مسئول نباشیم. و السلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته. خزعل

و صورت ترجمه یکی از مراسلاتی که بانگلیس ها نوشته با ترجمه اش درج می شود (اصل مراسلۀ انگلیسی هم در کتاب درج شده).

يك نوع بهانه اتخاذ نموده اند، از من كه يك نفر عرب خالصی هستم پرسیدند آیا برای شرکت در حفظ حقوق و مصالح آن ها حاضر هستم یا خیر، من جواب دادم البته برای این مسئله حاضر تا آخرین نفس جدّ و جهد خواهم نمود از این جهت تمام رؤسای عشایر آمده قرآن مهر کرده بقید طلاق قسم خوردند که بر قول خود ایستادگی نموده و از این نقشه رو گردان نشوند، جنبش حالیۀ اعراب هیچ شباهتی بسابق ندارد و فی الحقیقه برای دفع تجاوزات دولت ایران همگی حاضر و مصمّم شده اند . من شخصاً هیچ اعتمادی به تأمینات سردار سپه ندارم بلکه آن ها را برای گول زدن خود یک نوع وسیله می دانم زیرا در نتیجه آن همه تأمینات که بسفارت انگلیس داده که قشون بعربستان نفرستد دیدیم که قشون برای این مملکت در راه است، صاحب منصبانی که از طرف مشار الیه اعزام شده اند همه نوع اقدامات می نمایند که بمصالح من بر می خورد در صورتی که از اول وهله بما اطمینان داده شده بود که وجود این صاحب منصبان برای دولت فقط يك نوع مستحفظ است. هر يك از این صاحب منصبان که بنقطه ای رفته اند افکار و عقاید اعراب را نسبت بشخص من مسموم و در مسائلی مداخله می نمایند که بکلی از دائرۀ وظیفۀ آن ها خارج است. يك روز از

ارسال یک نفر حاکم برای عبادان سخن می راند، روز دیگر تعیین کار گذاری را برای آن محل اشاعه می دهد و يك روز می خواهد مأمور بلدیه برای محمره بفرستد، ابداً روزی نمی گذرد که بکار من مداخله نکند. روزنامه جاتی که در تمام این مدت بر علیه من و دولت انگلیس قیام نموده بودند هيچ يك از آن ها مجازات نشدند و معلوم است اگر پشت گرمی نداشتند باین هتّاکی ها هرگز جرأت نمی کردند. من دیگر ممکن نیست عقیده به سردار سپه داشته باشه ولو این که هزار بار قسم بخورد و فقط از تأمینات کتبی و قطعی دولت انگلیس متقاعد می شوم، شرط اول من اينست كه يك نفر سرباز ایرانی در عربستان نماند زیرا مادامی نظامیان ایرانی این جا باشند همیشه موجب اغتشاش و اختلال هستند.

ثانياً تمام فرامين من باید تأیید و تصدیق بشود.

ص: 245

ثالثاً مالیاتی که بر من است باید بهمان میزان سابق باشد . قرار دادی که با مستر مكرمك (1) بسته بودم فقط بنسبت این بود که از پیشنهاداتی که دولت انگلیس بمن نموده بود شک داشتم وگرنه دولت ایران حق نداشت که آن مخارج هنگفتی که در ایام جنگ بر من وارد آمده بود منظور ندارد، اکنون که دولت ایران دارد هر روز یکی از تعهدات خود را لغو می کند من هم خود را در الغای آن قرار داد مجحفانه محق می بینم.

رابعاً باید بتمام دوستان و حلفای من تأمينات داده شده برای تمام آن ها عفو عمومی صادر نمایند. من البته همه نوع اقدامات لازمه برای حفظ سلامت لوله های نفط اتخاذ و کسی که بر آن ها جسارت حمله کند سخت ترین معامله را با او خواهم نمود و امیدوارم که بحفظ آن ها موفق بشوم ولی ممکن است چنان چه می دانید دشمنان من بطور محض صدمه به لوله ها برسانند برای این که مرا با دولت انگلیس در زحمت بیندازند و میان ما بغض و نفرتی ایجاد نمایند.

مکرّر می گویم تا زنده هستم مصالح دولت انگلیس را حفظ می کنم و خدمات من بآن دولت که آن افتخار دارم برای آن ها مخفی و پوشیده نیست، در عدالت و حاضر شدن دولت انگلیس برای كمك و مساعدت من همه نوع امیدواری دارم. عربستان در عرض این سالیان دراز بهر گونه امنیّت و آسایش متنعم بوده و این حقیقتی است که همه آن اعتراف دارند، دولت ایران میل دارد این مملکت را مختل نماید، من هم بدولت انگلیس متوسل می شوم که کما في السابق بر طبق مواعيد و قرار داد مرا حفظ نمایند ، من متعدی نیستم ولی اگر دولت ایران خواسته باشد نقشه حالیه را تعقیب نماید ناچارم که از حقوق خود حتی المقدور مدافعه نمایم. می ترسم از این که مسئله هر قدر هم بعهدۀ تعویق بیفتد بهمان اندازه وخیم شود.

در این موقع به کنار رود جراحی رسیدیم .

لرزان و در حال رقت گفتند «این قنسول روس بود که محض دولت خواهی و محبت می خواست حضرت اشرف را مطلع سازد که صلاح نیست در این موقع بی مهابا وارد ناصری شوید زیرا که شیخ قوائی در ناصری جمع آورده و تمام اعراب مسلح اند و در بام و کوچه و معبر را گرفته اند و اگر وارد شوید همگی را دستگیر خواهند کرد، زنهار از ورود به ناصری خود دارای نمائید و از کید دشمن ایمن مشوید ، حال ما از حضرت اشرف استدعا می کنیم صرف نظر فرموده وارد نشوید و ترحمی بفرمائید که همه تلف نشویم و آسیبی بوجود مبارك نرسد».

در ضمن صحبت من مواظب احوال این دو مرد بودم که با وجود دیدن مخاطرات عظیمه و جنگ های بسیار یا از ترس یا برای حفظ جان من این طور مضطرب و گریان شده اند، از طرفی هم بان ها حق می دادم که مرا بتأمل و تفکر دعوت می نمودند زیرا که امر بسیار خطیر بود، وارد شدن بقلب دشمن و خود و همراهان را تسلیم کردن از تهور خالی نبود ، اگر قنسول روس ما را برای مصالح سیاسی خود و دامن زدن به آتش هم بیم داده باشد و چنان که می گفت شهر ناصری مسلح نباشد اما برای خزعل حاضر کردن عده ای که ما را دستگیر نماید کاری نداشت زیرا که اردوئی همراه ما نبود و سه چهار روز وقت لازم داشتیم که قشون برسد.

در این جا من قدری بفکر فرو رفتم نه از ترس جان خود زیرا این متاعی است که هیچ وقت در مدت عمر قیمتی برایش قائل نبوده ام. اما برای همراهان که محض مناسبت من در مهلکه افتاده بودند ولی این تامل يك لحظه بیش تر طول نکشید توقف یا مراجعت بد ترین شکست و نشانه نهایت ترس بود، با خود گفتم کسی که با این کار های خطیر مبادرت می ورزد نباید باین ملاحظات قدم وا پس گذارد.

این دو نفر هم بواسطۀ اضطرابی که نشان می دادند مرا فی الحقیقه متغیر کردند پس سخن آن ها را قطع کردم و بر آن ها بانگ زدم و گفتم :

جان شریف است اما در میدان جنگ نباید آن را تا این اندازه قیمت نهاد ، با وجود تمام این خطر ها مسلح بودن اعراب ناصری سوء قصد و تجهیزات شیخ ، نبودن قشون و غیره چون عزم کرده ام باید بناصری بروم و هیچ چیز حتی گلولۀ توپ هم مرا بر نمی گرداند می گوئید بی احتیاطی است و تهور است باشد اشخاص کم دل شجاعت را تهور می خوانند و شهامت را بی احتیاطی.

من تنها وارد این شهر می شوم و با تمام قوای خزعل مقابله می کنم .

و بیت فردوسی را بر آن ها خواندم.

جهان جوی را جان بچنگ اندر است *** و گرنه سرش زیر سنگ اندر است

این دو نفر خود را پس کشیده و عقب ماندند چون دیدم تأخير اسباب توهم است بر اتومبیل سوار و با یک نفر نظامی بطرف ناصری راندم.

ص: 247

این شخص وقتی که موقعیت یک هفته قبل خود را با امروز می سنجد چه حالی پیدا می کند ؟

هفتۀ قبل از طرفی متنفذین و مقامان تهران را زر خرید خود می دانست ، تمام قشون هند و نفوذ مستخرجين نفت را پشت سر خود می پنداشت ، صفحۀ خوزستان را امارتی می دید از طرف شمال محدود بكوهستان بختیاری (و شاید بنواحی اصفهان) و از طرف مشرق بخاك فارس، همین رود کارون را نهر کوچکی می دید که در میان خانه شخصی او در حرکت است، محض استفاده او از کوه رنگ سرا زیر می شود. و برای سلام باو می خرد و بمقصد پايبوس او را مرا کج کرده بمحمره می رود شوشتر و دزفول و رامهرمز و ناصری و حویزه را حجرات (قصر اسپانیائی) خود می دانست.

هر وقت می خواست اقلیت مجلس را بر می انگیخت و قوۀ مقتنه را بر سر قوه مجریه خراب کنند. و مدیران جراید را امر می داد که عالم مطبوعات را : بهیجان آورند و اکناف عالم را از مظلومیت شیخ پر کنند ، سفارت خانه ها را اجازه می فرمود که نوت ها و اتمام حجت ها بدولت بفرستند و بالاخره اعراب را ملخ وار می فرستاد که ما را در ملک سلیمان تار و مار کنند، این بود خیالات و آرزو های شیخ که برای او از دایره آرزو خارج و بمقام علم اليقين و حقیقت رسیده بود . تلگراف نمود مرا تهدید کرد ، قشون فرستاد و قد بر افراشت.

من در ظرف يك ماه چند صد فرسنك را پیموده کوه و دشت و دریا را در گذشتم و شخصاً بميدان آمدم و هیچ چیز مرا از ورود بقتل گاه خصم باز نداشت، اينك من در ناصری هستم و او در میان رود کارون. عمارت امارتش فرو ریخت، کارون بیاد مظالم او دشنامش می دهد، هیچ قوۀ از داخل و خارج بفریاد او نرسید، هیچ جریان پلتیکی مجال نفوذ نيافت مثل شاهين بسينۀ او چنگ فرو بردم او را عفو کردم و فردا باید در خانه غصبی خودش از من رخصت یافته خاضعانه بخشایش بطلبد و از مقام امارت بموقعيت يك نفر مرد زارع مطبع متمول تنزل کند و در مقابل چشمش مالیه عواید دولت آورد ، و قشون ولایت را نظم بدهد و گمرك در واردات و صادرات نظارت کند و عدلیه به عرایض مردم برسد. من حق دارم در این باب مبالغه کنم و بسط مقال بدهم زیرا که هر چند امر خوزستان بزودی خاتمه یافت اما کاری خرد نبود. این تنها شیخ محمره نیست که مغلوب می شود بلکه تمام سر کشان ایران است که در شخص خزعل معدوم می گردند تنها خاك خوزستان نیست که دوباره با رشته های قوی بایران اتصال می یابد بلکه تمام بنادر جنوب است که بعد از سالیان دراز می فهمند صاحبی و مرکزی هست و قوۀ وجود دارد این شکست تزریقات خارجی است در بنادر

خلیج و این معرفی قدرت دولت است در سرکوبی متمردین و حفظ تجارت و مؤسسات خارجی و رعایت استقلال دولت در مقابل بهانه های بی اساس بیگانگان و بالاخره قیام مرکز است در مقابل ملوك الطوايف.

ص: 249

انگلیس را بسفارت انگلیس عودت داده و در تعقیب آن یادداشت نُتی متضمن اعتراض شدید بر علیه مداخله در امور داخلی ایران بانگلیس ها تسلیم شده است، از قراری که نقل می کنند استیضاحی که در مجلس در نظر گرفته بودند و صورت نگرفت بعد از مذاکرات مهمّه و جلسات خصوصی بعضی ها می خواستند برای تغییر کابینه از آن ها استفاده کنند، مجلس تصمیم کرد که مسئلۀ قضایای جنوب و یاد داشت های انگلیس را تا موقع مراجعت سردار سپه موکول بدارند و می گویند وزراء و فراکسیون های مجلس و بعضی از وکلاء تلگرافاً برای رئیس الوزراء فرستاده و باطاعت کامل خزعل اشعار داشته اند که مطلقا هیچ گونه مصاحبه نباید انجام گیرد. تلگرافی از رئیس الوزراء اشاعت یافت که خزعل بواسطه عارضۀ کسالت متعذر شده و پسر خود را نزد رئيس الوزراء روانه می دارد و نقل می کنند که قشون دولت چهار ستون تشکیل داده و خوزستان را می گیرند، دسته ای از قشون دولت که در شوشتر محصور بود طرف داران شیخ را مقهور ساخته و حکومت را تصرف نموده اطلاع می دهند که برای حمل اموال و مهاجرت خانوادۀ شیخ ده ها اتومبیل در ناصری تهیه شده و جرائد اتحاد شوری توجه مخصوصی بجزئیّات آن معطوف داشته و با قدامات با نظر هم دردی می نگرند. روز نامه های روسیه راجع بیاد داشت های انگلیس بایران ظنین و می نویسند منجر به اولتیماتوم و پیاده شدن قوای انگلیس در بنادر جنوب می گردند و این رویّه دیرینۀ انگلیس است که برای فشار بدولت ایران بدان مبادرت می ورزد. در روزنامۀ پراودا حملۀ انگلیس ها را بمصر با تسلیم آن یادداشت بدولت ایران مقایسه کرده می گویند مفهوم و معنی این یادداشت ها که مداخلۀ بی پرده بامور داخلۀ دولت مستقلّی می باشد اینست که محافظه کاران انگلیس از عناصر ارتجاعیّه ایران تقویت نموده و می خواهند قوائی را تحريك كنند که اقدامات آن ها بر علیه مملکت ایران بلکه بر علیه اتحاد شوروی می باشد و نیز محترماً عين خبر رويتر را برمز معروض می دارد. تکذیب دولت ، طهران - این چند روزه اخیر زمزمه ای در شهر راجع بدو فقره یادداشت که دولت انگلیس برله سردار اقدس بدولت

ص: 252

ایران تسلیم نموده است جریان داشت ولی دولت رسماً صحت این یادداشت ها را تکذیب کرده است، حکومت نظامی طهران و توابع سر تيپ مرتضى

قريب بنصف شب تلگراف کفیل ریاست وزراء واصل شد که گذارشات دو روزه اخیر را ذکر کرده و اقداماتی را که دولت پس از مسترد داشتن نوت های انگلیس نموده شرح می داد ، اصل تلگراف از این قرار است :

حضور مبارك حضرت اشرف اعظم آقای رئيس الوزراء دامت عظمته، چنان چه خاطر مبارك مستحضر است در نتیجۀ مشورت با بعضی از آقایان وکلاء قرار شد مراسلۀ دوم سفارت پس داده شود و پس از چند روز از جواب مراسلۀ اولی مندرجات و مدلول مراسلۀ دومی هم بدون اشارۀ بخود آن مراسله رد شود و همین طور اقدام شده، راپرت بعرض می رسد دیروز نهم قوس آقای وزیر خارجه در ضمن ملاقات با شارژ دافر انگلیس بدون مشورت قبلی با وزراء مراسلۀ اولی و مراسلۀ حاوی تلگراف وزیر مختار بحضرت اشرف را نیز پس دادند، پس از اطلاع اظهار شد که پس دادن تمام مراسلات موقع بیان نظر دولت را فوت کرده و در آتیه ممکن است تولید خطر و بد نامی برای دولت بنماید، بعلاوه چون مطالب منتشر شده ممکن است در مجلس تولید اشکالاتی بکند بعد از مذاکره با وزراء قرار شد در این باب مشورتی با آقایان مشیر الدّوله و مؤتمن الملك و تقى زاده و علائى بشود، وزراء بغیر از آقای وزیر خارجه دیشب بمجلس رفته و با آقایان مذکور مشورت کرده تمام آن ها پس دادن مراسلات اخیر را خوب ندانسته و برای این که جبرانی بشود قرار شد آقای وزیر خارجه بسفارت انگلیس رفته یاد داشت ذیل را قرائت و نسخه آن را به شارژ دافر بدهد، پس از آن وزراء همان دیشب آقای وزیر خارجه را ملاقات و مطالب را بایشان ابلاغ کردیم، ایشان قبول کردند که امروز همین طور انجام دهند ، متن یادداشت اینست :

« در موقعی که در هفتم قوس وزیر خارجۀ ایران مراسلۀ سفارت انگلیس را بآقای شارژ دافر رد کرد و نظر اولیای دولت علیّه در این اقدام این بود که چون

ص: 253

مضمون مراسله ها کاملاً مخالف اصول قانون بين الملل و حق سیادت و استقلال ایران می دانستند مراسلۀ مزبور رد شود تا موجب اعتراضات حقّۀ دولت ایران و دنبالۀ تنفّرات و هیجان افکار عامّۀ این مملکت و ایجاد مشکلات جدیده در طریق حسن افکار و تحکیم روابط دوستانه که خوش بختانه رو بازدیاد است نگردد کاملاً کان لم يكن فرض شود لیکن چون آقای شارژ دافر انگلیس در تاریخ نهم قوس شفاهاً از جانب دولت متبوعۀ خود راجع بآن مراسلۀ رد شده و فاقد الاثر گردیدن بیاناتی نمودند و عللی ذکر نمودند علیهذا وزیر خارجه از جانب دولت خود مأموریت دارد که رسماً اظهارات ذیل را بآقای شارژ دافر انگلیس بنماید. اولیای دولت علیّه ایران تصوّر نمی کردند که ممکن است دولت فخیمۀ انگلیس این چنین اقدامی بنماید زیرا بهیچ وجه برای هیچ دولت خارجی حقّی قائل نیستند باین که نسبت بیک نفر از اتباع مسلّم دولت علیّه نظیر آن چه در مراسله رد شده مندرج شود بنمائید لهذا نظر بمراتب فوق و برای احتراز از هر گونه سوء تفاهمی مراسلۀ مزبور بآن سفارت رد شده و امیدوار است این حسن نیّت دولت علیّه تقدیر گردد و در خاتمه نظریات دولت ایران را در حفظ حقوق حاکمیّت خود تجدید می نماید ». نمرۀ 3872

ذكاء الملك

دستور دادم تلگراف ذیل را تهیه کنند که فردا صبح مخابره شود .

13 قوس 1303 نمرۀ 4212

طهران - جناب مستطاب اجل آقاى ذكاء الملك وزیر مالیّه دام اقباله، از مدلول رمز نمرۀ (3872) اطّلاع حاصل کردم با این که در رمز نمرۀ (4188) صریحاً دستور داده بودم که هر مراسله ای از هر سفارت خانۀ برسد باید قبلاً بمن مراجعه نمایند تا تکلیف جواب آن را تعیین و بعد با نظر هیئت دولت امر بارسال شود هیچ انتظار نداشتم نطقی را که برای آقای وزیر خارجه معین نموده اید بدون اطلاع و دستور من بروند سفارت انگلیس بخوانند، چه بسا نظریّاتی در این موقع هست که ممکن است هیئت دولت متوجه نبوده و بعد ها تولید مشکلات کند چنان که بجملۀ اخیر همین نطقی را

ص: 254

که تهیّه کرده اید من اعتراض دارم، این جا که نوشته شده (در خاتمه نظریّات دولت ایران را در حفظ حقوق حاکمیّت خود تجدید می نماید) این جمله را ابداً تصدیق ندارم و بی مورد بوده برای این که دیگر نظایر این عبارات تجدید نشود همان طور که نوشته ام تمام مکاتیب وارده یا این قبیل جواب ها را قبلاً بمن مراجعه نمائید که با يك نظر جامعی مبادرت شده و بعد ها مورث تأسف و پشیمانی نشود، اگر قدری دقت شود خودتان هم تصدیق خواهید کرد که ذکر این جمله بدون مطالعه بوده. رئيس الوزراء و فرماندۀ کل قوا

بلوا های عمده بر آمد که شرح آن ها طولانی می شود، وقتی که من ناگهان بطرف خوزستان عزیمت کردم و پایتخت را خالی دیدند سخت بجنب و جوش افتادند و با تمام قوا بر خلاف من کوشیدند . همهمه و جنجال این دسته شیخ را از اقصای خوزستان فریب داد، گمان کرد واقعاً از این دهل های منفی باف چیزی ساخته است، پس توسط زعیم و دیگران پول فرستاد بدست مدرس بمصرف رسانید آن حصیر پارۀ مدرس در حقیقت روی طلای خزعل پهن شده بود، من همه جا مراقبت داشتم و متأسف بودم که اهل طهران با این که پروردۀ انقلاب و سر چشمۀ سیاست ایران هستند و هزار مرتبه غرض رانی مدرس و دو روئی و بی ثباتی ملك الشعراء و سبك سرى كازرونی و اخگر و حائری زاده و غیره را امتحان کرده ام چرا راضی می شوند این چند نفر بحمایت خزعل بر خاسته و سد راه استقلال و ترقی مملکت بشوند ؟

اما من از اقلیت خیلی تعجب نداشتم زیرا که آن ها مدتی بود با من مخالفت می کردند و آشفتۀ پول شده بودند، حیرت و خشم من از اعمال چند نفر دیگر بود که در حضور من موافق و خادم و در غیاب مخالف و خائن بودند . رهنما، سر كشيك زاده ،میهن، داور بهمراهی يك نفر یهودی موسوم به هایم که مسیر ترقیاتش معلوم است حرکاتی کرده اند که مستقیماً بر ضرر ایران و بر خلاف من بوده این اشخاص برای جلب منفعت شخصی و رسیدن بمقام و خود نمائی در غیاب من وارد سياستي خطرناك شده بودند که اگر من متحمل لطمات آن نمی شدم پیکر ایران را متلاشی می ساخت، این ها در ظاهر رفيق وکلای صالح و اکثریت مجلس و در باطن همراه اقلیت و آژان سفارت خانه و مزدور مؤسسه نفت و «جلالت» شیخ محمره بودند، اگر راپرت های مختلفی که از اعمال این ها، خصوصیات کار های شان رسیده درج کنم همه کس تعجب خواهد کرد که چگونه ممکن است بشر ایرانی و وکیل ملت، مدیر روزنامه، باین رذالت ها و خیانت ها تن در دهد و برای جلب مشتی پول و متزلزل ساختن من بتجزيۀ وطن و استقرار نفوذ اجانب و از هم گسیختن نظام رضا بدهد (1) :

اما برای اجتناب از اطناب و کوچکی قدر این خیانت کاران از ذکر تمام راپرت ها خود داری می کنم و تلگراف ذیل را که از حکومت نظامی رسیده در این شرح می گنجانم.

فوری، مقام منبع بندگان حضرت اشرف رئيس الوزراء و فرماندۀ کل قوا دامت عظمته محترماً بعرض آن ذات مقدس می رساند وضعیات شهر طهران چنان چه در تلگراف قبل بعرض رسانده فوق العاده خوب و امید بخش است لیکن مطلبی را که فدوی در مدت تصدی حکومت نظامی کاملا کشف کرده اینست اهالی طهران بطور کلی آرام و علاقمند بذات مقدس هستند ولی ما بین آن ها عدۀ دیگری هستند که برای جلب منافع شخصی و احراز بعضی مقامات که حقاً هیچ وقت لایق رسیدن بآن نیستند مشغول آنتريك و دسیسه و بیرون آوردن بعضی صدا های مضحك هستند،

ص: 256

گاهی هم يك قسمت از آن مردمان بی چاره را آلت دست خود قرار داده و براه های کج و معوج می کشانند، بلکه بعضی اوقات آن اشخاص بیگانه را با مرگ دست و گریبان کرده و خود با يك قلب سختی بآن ها می نگرند و بدون آن که از کردۀ خود پشیمان شوند و باز هم بعمليات زشت خود ادامه می دهند و لازم دانسته که بعرض مبارك برساند که آن اشخاص نه فقط مدرس و ملك الشعرا می باشند بلكه يك عدۀ دیگری هستند که فدوی مدرس و رفقای او را در مقابل بدرجات بهتر می شمارم و آن ها رهنما و سر كشيك زاده و غیره هستند که شب و روز مشغول هر گونه عملیات زشت می باشند که عمليات وکلای مخالف در مقابل آن ها هیچ است. اینست که فدوی آرزومندم روزی که بندگان حضرت اشرف اشاره فرمود تا این قبیل خائنین را با خاك يكسان و خود فدوی ایستاده و فرمان آتش بطرف این خائنین بدهم، این است بعقیدۀ فدوی این اشخاص بوقلمون صفت و اگر بعضی صدا ها در مجلس پیدا می شود فقط از حلقوم این اشخاص و نتیجۀ عملیات آن هاست که بهیچ قسم منتج نتيجه نشده و نمی شود. و عقیدۀ خود آن ها از این عملیات اینست که در این موقع مهم حواس بندگان حضرت اشرف را متوجه مرکز نمایند. نمره 30 حکومت نظامی تهران و توابع سر تيپ مرتضى

مقام منيع ریاست وزراء عظام و فرماندۀ کل قوا دامت عظمته ، چنان که در تلگراف سابق معروض افتاد مجلس فعلى بواسطۀ تبانی يك عدّه از وکلاۀ که اسامی آن ها معروض می گردد : رهنما ، سر كشيك زاده ، هایم ، میهن (1) و چند نفر از رفقای آن ها همان طوری که بعرض مبارك رسانیده با وکلای اقلیّت منشاء مفسده و جنجال گردیده از ناحیۀ این مجلس کوچک ترین استفاده مترتب نیست، چنان چه ملاحظه می فرمایند بودجه های دولتی را تا بحال توقیف نگاه داشته تصویب نمی نمایند، ادارات را بحال گرو در آوردند، در این صورت انتظار دیگری بجز خرابی کار از این مجلس نیست. حکومت نظامی تهران

بعد از آن که رئیس کابینه من که خود جزو منتخبین و نمایندگان آذربایجان است برای همراهی با من مجلس را ترك گفته است از تلگراف و اخبار مجلس اطلاع حاصل کرده و درجۀ حق کشی و غرض ورزی نمایندگان و هم کاران را ملاحظه نموده و مجلس را مركز يك سياست خطرناکی برای سعادت ایران یافت، تلگرافی بمجلس مخابره نموده و از وکالت استعفا داد.

می گفت من ترجیح می دهم که از افتخار نمایندگی ملت غیور و نجیب آذربایجان محروم باشم و بالطبع شريك در يك سياست نا حق و ایران خراب کنی شناخته نشوم زیرا اگر وکلای صالح از حقایق مطلع نیستند و خاموشند و تحمل می کنند من که از تمام نکات آگاهم نباید در ننك باقی باشم و خود را هم کار این اشخاص معرفی کنم.

این اشخاص مذبذب و دو رو که با اقلیت مجلس و چند نفر نا راضی یا ترسو دست بدست هم داده بودند معلوم می شود شوری در مرکز قانون گذاری ایران بر پا کرده اند اذهان بعضی وکلای ساده لوح را هم مشوب نموده و بقدری فتنه و وسوسه کرده اند که عدۀ بسیاری از نمایندگان بتردید افتاده اند.

خدمات چندین سالۀ مرا که در زیر بهتان و گلوله و تهدید سیاسی انجام داده ام فراموش کرده و این حرکت بی باکانه مرا که شخصاً بمیان آتش جنگ رفته و نوت های شدید انگلیس را پس داده و چنك بگلوی امیر نیمه مستقل محمره نهاده ام جنگ زر گری و بنا بر موافقت انگلیس و خود خزعل دانسته اند بآن ها وا نمود شده است که مقصود تطهير خزعل و امضای استقلال اوست .

پس در جلسات خصوصی نطق های آتشین کرده و نسبت ها بمن داده و قصد سلب اختیار از من داشتند، در مقابل تمام این ها دولت و وکلای آگاه پاک طینت دفاع کرده بودند اما تحريك دستۀ مخالف کار را بجائی کشانید که نزديك بود بزرگ ترین لطمات از طرف مجلس شورای ملی به استقلال و قدرت مملکت وارد شود، يك لطمۀ جدی جبران نا پذیری و آن رد کردن بودجۀ وزارت جنگ بود، وکلای وطن خواه هیچ تأمل نکردند که تعویق افتادن یار رد شدن بودجۀ وزارت جنگ یعنی از هم پاشیدن نظام جوان، یعنی تجزیه ایالات مملکت، یعنی استقلال چندین ساله خزعل، یعنی از دست رفتن بنادر و بالاخره از میان رفتن همه چیز مملکت گفتند بودجۀ وزارت جنگ زیاد است و باید تقلیل یابد و چندی در بوته اجمال بماند و بالاخره بعد از نا امید شدن من و متزلزل شدن قشون فکری بشود .

عجب اینست که دربار قجر هم با این رأی که فنای تاج و تخت لرزان اوست موافقت دارد و همین قدر که از قدرت من کاسته شود بهر چیز تن در می دهد، اما چه جای تعجب است از روز اول تاج و تخت آن ها در مقابل وطن فروشی عباس میرزا استقرار یافته است، این شاهزاده جاه طلب بود که

ص: 258

بوعدۀ بقای سلطنت در خاندان خود عهد نامۀ ترکمان چای را بیادگار گذاشت.

خلاصه وکلای مجلس جلسه سرّی رسمی تشکیل داده و راجع بمن و قدم هائی که برداشته ام مذاکراتی نموده اند، صورت یکی از مجالس سری که بطور خلاصه بمن تلگراف شده و اکنون از خواندنش فراغت حاصل کرده ام ضمناً درج می شود « بدواً شیخ جلال اخبار رویتر را مطرح مذاکره قرار داده و اظهار داشت که اگر این خبر اصلاح صحیح باشد از نقطه نظر اهمیت قابل هر گونه تعقیب خواهد بود، پس از آن آقای مدرس این طور بیان کردند کودتا هایی که در دنیا در هر چند مدت یک مرتبه برای اصلاحات شده است همه اش مبنی بر استقلال فکر کودتا کنندگان بوده از قبیل نادر شاه، شاه اسمعیل و ناپلئون و غیره ولی کودتایی که در چهار سال قبل شده است با تحريك اجانب بوده است اگر چه آقای رضا خان سردار سپه استفاده هائی نموده و قشونی تنظیم کرده ولی از نقطه نظر سیاست همیشه مورد نگرانی بوده، از سه سال قبل که می خواست رئيس الوزراء بشود بهر شکل بود من جلو گیری نمودم ولی از همان روزی که باین مقام رسید منتظر بودم که اجانب از درختی که کاشته اند میوه اش را را بچینند، من این روز را خوانده بودم امروز از نقطه نظر خطر مملکتی دیگر اکثریت و اقلیت در کار نیست ولی در این مسافرت که کرده اند با من و 13نفر از رفقای من مشورتی نکرده بودند با دیگران اگر مشورت نموده اند من اطلاعی ندارم و اگر با نظر آن ها يك قسمت مملکت را داده باشند من هم حرفی ندارم، بالاخره اگر اقداماتی که سردار سپه می کند با فکر خودش یا اجانب باشد خلاف مصالح مملکت است، از این قبیل مسائل خیلی اظهارات کرده اند و از این سفر خیلی اظهار نگرانی نمودند، بعد از آن رهنما اظهارات نموده که این اخبار خود روزنامه ایران نبوده بلکه اخبار رویتر بوده است که در جراید نقل شده است. آقای شیخ محمد علی تهرانی اظهار نمودند که اگر باین كمك شود پیشرفت خواهد نمود والا موفق نخواهد شد، بعد آقای سید یعقوب اظهار نمودند تا امروز من موافق سردار سپه بودم از آقای مدرس هم بواسطه سردار سپه بریدم فعلا که آقای مدرس خطر را این طور بیان می فرمایند باید فکر چاره کرد و بنا کرد به گریه کردن و گفت من يك آخوند شپشو بیش تر نیستم، صولت السلطنه پیشنهاد کرد که وزراء را دعوت نمایند برای سه بغروب مانده بیایند و توضیح بدهند، آقای سید یعقوب اظهار کردند که محتاج نیست اگر لازم است الساعه بیایند، تدین اظهار داشت که از فراکسیون ها عده ای انتخاب شود که در این مسئله راه حل پیدا نمایند و اساساً با

اظهارات مدرس و خطراتی که رسیده موافقت دارم، بهشتی که اجانب بما بدهند نمی خواهم موافقت حاصل شد که وزراء را احضار نمایند تنفس شد، بعد وزراء آمدند آقای ضیاء الملك از وزراء توضیع خواسته و اظهار داشتند که من موافق با دولت بوده ام، امیدوارم طوری پیش نیاید که منه م مخالف باشم خوب است وزراء توضیح بدهند که آیا صحیح است که رئيس الوزراء ببوشهر برای ملاقات شیخ خواهند رفت و خوبست بایشان تلگراف شود که ببوشهر نروند بطهران مراجعت نمایند، مجلس هم چنین تذکری بایشان بدهد، آقای وزیر مالیه این طور توضیح دادند که اخبار رویتر را نمی توانم تصدیق کنم

ص: 259

یا تکذیب نمایم، رئيس الوزراء از اول در نظر داشتند که این کار بطور مسالمت ختم شود و حرکت ایشان بطور غیر مترقبه بوده و شب قبل از حرکت ما را احضار فرمودند که من باصفهان که مرکز عملیات است شاید بالا تر ها هم بروم و تا این کار را خاتمه ندهم مراجعت نخواهم کرد ، انگلیس ها هم در این مدت اقداماتی نزد رئيس الوزراء و وزير خارجه می نمودند که کار با صلاح خاتمه یابد ، بعد از حرکت رئيس الوزراء هم نمایندۀ دولت انگلیس همین مذاکرات را تعقیب می نمودند و در این زمینه توضیحات دادند. بعد از آن شاهزاده سلیمان میرزا اظهار داشتند مجلس در هر دوره نسبت بحفظ استقلال مملکت امتحانات خود را داده است، دورۀ اول مقاومت با محمد علی میرزا، دورۀ دوم با قشون ارتجاع بالاخره مقاومت در مقابل اولتیماتوم روس ، دورۀ سوم موضوع مهاجرت، دورۀ چهارم قرار داد فعلا هم، وضوعی است که پیش آمده البته در کلیات و موقع خطر اختلاف نظر و اختلاف احزاب نباید باشد ولی با ما بقی اظهارات آقای مدرس مخالفم زیرا که فرمودند آقای رئيس الوزراء در موقع حرکت با رفقای خودشان مشورت نفرمودند بلی با آن ها مشورت نکرده اند با دیگران هم مشورت نکردند زیرا محتاج بمشورت نبوده اند در چه

مشورت می کردند مسئله تلگرافات شیخ خزعل را آقای رئیس الوزراء در مجلس خصوصی مطرح و باستثنای بعضی از آقایان که حاضر نشدند ما بقی او را متمرد تشخیص دادند و تقاضای سر کوبی او را از دولت کردند ، شخص رئیس دولت هم برای اجرای امر بمجلس در این فصل زمستان که از هیچ رئیس دولتی دیده نشده است بفرونت تشریف برده اند ، ما عاشق اشخاص نیستیم ما عاشق اعمال اشخاصیم بخیر مملکت بر خلاف آقای مدرس رئیس الوزراء را درختی که اجنبی او را کاشته باشد نمی دانم و در مدت چهار ماه و نیم که در کابینۀ ایشان عضویت داشته ام ایشان را شخص ثابت العقيده و دارای استقامت در مقابل خارجه دانسته و می دانم ولی بفرض صحت اظهارات آقای مدرس می دانید که ایشان قرار دادی هم بر خلاف مملکت ببندند یا مذاکراتی نمایند بدون تصویب مجلس بلا اثر خواهد بود، اما باید در نظر داشت در وقتی که قشون مشغول اقدامات است اشخاص سیاسی نباید مداخله بتاكتيك نظامی نمایند، وزراء بما مطالبی نگفتند ولی ما آن چه را که اطلاع داریم رئیس الوزراء قوای آذربایجان و قوای بروجرد را خواسته و فوج پهلوی را از طهران امر بحرکت داده اند ، مقدمات محو خزعل را بطريق محاصره فراهم نموده اند در این موقع این

صدائی که بلند می شود و بگوش من که کهنه کار مجلس هستم نا مطبوع است نمی توانم ساده تلقی نمایم . رئيس الوزراء جز فدا کاری و خدمت کاری نکرده و نخواهد کرد و این صحبت های امروز مثل مذاکرات مجلس یونان و احضار پدر اسکندر از ایران بود که شصت سال فتح یونانی ها را عقب انداخت، در این موقع آقای رئیس الوزراء یگانه کسی هستند که بیرق ایرانیت را بدوش گرفته اند باید کاملا تقویت کرد و گفت با مشت آهنین خود این آخرین سد را هم بکوبید که اقتدار

ص: 260

حکومت مرکزی بر قرار و بیش تر از این دست شیخ ها را نبوسیم، محتاج بهیچ اقدامی از طرف مجلس نیست آقایان وزراء البته احساسات مجلس را ابلاغ خواهند فرمود وکلا نیز اظهار موافقت نمودند ، حاجی عز الممالك با اظهارات شاه زاده موافقت نموده و اظهار داشت که اگر مخالفی هست حرف بزند، بعد آقای آقا شیخ جلال بنام فراکسیون قیام نظريات سلیمان میرزا را تقویت و دخالت اجانب را در امور داخله تنقيد نمود ، ملك الشعراء اظهارات مدرس را تقويت و بيك قسمت از اظهارات سلیمان میرزا اعتراف نمود و پس از آن قضیۀ بحرین و تاریخ رفتن آن را اظهار داشت که این قضیه مهم تر و از روز اول این اقدامات بی رویه و ممکن بود، مجلس واسطه اصلاح شود ، سردار معظم اظهار داشت که رئيس الوزراء مطیع مجلس بود و احساسات مجلس را بمعزى اليه ابلاغ می نمائیم وقت تشریف بردن اظهار فرمودند که باید شیخ را از بین بردارم و یا خود بر نگردم » .

از آن جائی که اکثریت نمایندگان بحقیقت امر مطلع بودند نقشۀ دربار اقلیت و چند نفر آژان خارجی که بلباس نمایندگی و مدیریت جریده در آمده اند پیش نرفت، بعضی از صلحا ثابت کردند که اگر رئیس دولت بنفسه خود را در آتش می اندازد و اگر جمعی از قشون ایران تلف می شود اگر وزارت خارجه یادداشت شدید انگلیس را پس می فرستد تمام این ها خواب و دروغ و خیال نیست همه حقیقت دارد و اسناد آن در مقابل چشم است کسی که می خواهد نفوذ انگلیس و استقلال شیخ را بپذیرد چرا جنگ می کند، چرا لشکر بقلب خوزستان می کشد و چرا با انگلیس در می افتد، چه چیز او را مجبور باین زحمات می کرد مگر دولت های سابق این مملکت برای موافقت با خارجه یا اطاعت از امرای داخله چه می کردند؟

آیا غیر از این بود که چشم بهم بگذارند و ساکت بنشیند و مبلغی بابت حق السکوت بگیرند؟

پس کسی که جداً وارد کار می شود و در چند ساله خدمت خود قدمی بر خلاف مصلحت ایران یا موافق آمال خارجیان بر نداشته در این سفر هم بدیهی است که جز صلاح ملك و ملت قصدى ندارد پس نباید قشون او را در این وقت متزلزل کرد.

این بود که بودجۀ باکثریت 77 رای در مقابل 14 رای تصویب گردید و مخالفین در این مرحله هم مغلوب شدند .

وقتی که بعاقبت وخیم این دسائس و جلو گیری از اعطای اعتبارات فکر می کنم یادم می آید از خست و لئآمت فتح علی شاه که در جنگ روس پسرش را که در اول خوب کار می کرد بی پول و قشون را بی سلاح و بی معاش گذاشت و بر خود هموار نکرد که دیناری از طلای انباشته خود خرج کند که در نتیجه آن شکست ایران رسید و آن خسارت ها وارد گردید، همه را می خواست بحرف تمام نماید بخيالش قشون

ص: 261

روس را با تهدید می توان از میدان برد، در این مورد ذکر واقعۀ ذیل بی مزه نیست:

روزی که خبر گذشتن روس از سر حد رسید شاه بالباس غضب و تاج مكلل به یاقوت سرخ بیرون آمد ، درباریان تصور کردند بلای آسمانی بر دشمن نازل خواهد شد ، شاه فرمود می گویند روس ها قدم بخاک ایران گذاشتند. اگر قراولان خاصه را بمقابل آن ها بفرستم چه می کنند ؟ حضار که حال شان معلوم بود تعظیم کردند و گفتند قربانت شویم تا مسکو عقب خواهند نشست . شاه دستی بریش بلند کشیده و گفت:

اگر خود ما بمیدان برویم چه خواهند کرد همه ساکت شدند.

اما بهمين اكتفا نمود و گمان کرد دیگر روس ها بخواب نمی روند و ایران را تخلیه خواهند کرد !

گذارشات طهران تحريكات و تحريصات خارجی و ساده لوحی وکلای مجلس و خیانت بعضی از نمایندگان از روی تلگرافات ذیل تا اندازه ای روشن می شود :

حضور مبارك حضرت اشرف آقای رئيس الوزراء دامت عظمته ، یاد داشتی که دیروز بعرض رسانید همان دیروز آقای وزیر خارجه برای شارژ دافر انگلیس قرائت کرده باو دادند پذیرفت انشاء اللّه بهمت و اقبال حضرت اشرف خطر بزرگی از استقلال ایران گذشته است .

بی سیم مسکو دیروز راجع به یادداشت های انگلیس و مدلول آن خبری منتشر کرده بود که آقایان وکلاء بجنب و جوش افتادند ، وزراء را بمجلس خصوصی خواستند رفتیم و اطمینان لازم دادیم و چون دیدیم می خواهند بمطلب دنباله بدهند و حرف هایی که برای اصل این موضوع مضرّ است بزنند مطلب را کوتاه کرده بیرون آمدیم، بعضی از وکلاء پشت سر ما خیلی اظهار حرارت کردند و نمی دانیم دیگر چه می خواهند بكنند . ذكاء الملك

جناب مستطاب اجل آقاى ذكاء الملك وزیر مالیه دام اقباله ، از مفاد تلگراف اخیری که بوسیلۀ ارکان حرب كل قشون مخابره نموده بودید مستحضر گردیدم ، لازم است فوراً اقداماتی را که وکلاء در نظر دارند بمن اطلاع دهید تا اگر فی الحقیقه عملیّات آن ها موجب اختلال نظم و آسایش عمومی و استقلال مملکت باشد از طرف من فکری در جلو گیری شود. 13 قوس نمرۀ 4217 وزیر جنگ و فرماندۀ کل قوا

ص: 262

حکومت نظامی تهران و توابع، دو طغری رمز 28 و 298 را راجع به جریان مذاکرات مجلس ملاحظه کرده و از مفهوم آن مطلع شدم، این نکته بنظر کاملا طبیعی است که امید مخالفین فقط متوجه خوزستان بوده و در این موقع که امورات این جا تصفیه شده آن ها را عصبانی کرده و ممکن است بر شدت عمل خود بیفزایند، همین طور که مراقب بوده اید باز هم مواظبت كامل بعمل بیاورید و اگر دیدید دارند رشته را بجای باريك مي كشند اطلاع بدهید تا تکلیفی که مقتضی است معین نمایم. نمرۀ 6949 رئيس الوزراء و فرماندۀ کل قوا

مقام منبع بندگان حضرت اشرف رئيس الوزراء و وزیر جنگ دامت عظمته، محترماً معروض می دارد جلسۀ دهم قوس مجلس قبل از ختم جلسه علنی بر حسب پیشنهاد مدرّس جلسۀ خصوصی منعقد و از طرف اقلیّت پیشنهاد شد که آقایان وزراء بمجلس بیایند و وضعیّات حاضره را در جلسۀ خصوصی توضیح دهند که مجلس بی اطلاع نباشد، این پیشنهاد تصویب شده از طرف رئیس به آقای ذکاء الملك اطلاع داده شد که عصر بمعیّت وزراء در مجلس حاضر شوند و عصر وزراء و وکلاء حاضر شده چون وزیر مالیّه تقاضا کرده بود فوریت بودجۀ وزارت جنگ تصویب شود جلسۀ علنی تشکیل شده آقای سهام السلطان بجای رئیس جلسه را مفتوح و پس از تصویب بودجه و مخالفت شدید مدّرس جلسه خصوصی گردید، مدرّس تعرض نمود که چرا در این موقعی که یاد داشت مصممی از طرف انگلیس ها بدولت داده شده دولت بمجلس مراجعه نکرده یا اقلا بکمیسیون خارجه اطلاع می داد خود سرانه چرا یاد داشت را رد کرده اند، اگر يك عواقب وخیمی ایجاد شود که قطع دارم خواهد شد مسئولیّت بعهدۀ کیست، دولت می تواند استعفا بدهد ولی مجلس نمی تواند استعفا بدهد و باید تا آخرین قدم در مقابل بایستد. از طرف دولت ذكاء الملك و سردار معظم دفاع کردند که دولت در بدو امر که

داخل اقدام راجع به خوزستان شد پیش بینی کامل نمود با مطالعات دقیقه داخل در اقدام شد، با مقامات خارجه هم بقدری که لازم بوده است مذاکرات شده ولی در این اواخر يك سوء تفاهماتی حاصل شده بود که بالاخره منجرّ

ص: 263

بیاد داشت از طرف انگلیس ها گردید ولی چون دولت قبلا پیش بینی های لازمه را نموده بود بفوریت رفع سوء تفاهم را کرده و تقریباً با رضایت و اطمینان کامل انگلیس ها یادداشت مسترد شده بطور کلی هم عمّاً قریب قضیّه خوزستان ببهترین شکل و ترتیب خاتمه خواهد یافت و نتیجه را هم آقای رئیس الوزراء اطلاع خواهند داد، مجدّداً از طرف زعيم و ملك الشعراء و حائری زاده اعتراض شده سید یعقوب جواب داده بودند که در بدو امر خزعل به مجلس تلگراف کرد حضرت اشرف بمجلس حاضر شده و ثابت کردند که خزعل متمرد شده مجلس هم بدولت اختیار داده که او را دفع یا مطیع کند، در بین عمل لازم نیست که از دولت سئوال کنیم و توضیح بخواهیم که حواس دوات مغشوش بشود باید تأمل کرد و نتیجه را از دولت خواست. پس از این مذاکرات میرزا هاشم نسبت بدولت توهینی کرده، سید یعقوب با او مشغول زد و خورد شد يك مقداری میرزا هاشم او را كتك زده سائرين ممانعت کردند مدرّس و بعضی دیگر متعرضانه از جلسۀ خصوصی خارج شدند و بنا شد فردا آقایان وزراء قبل از ظهر در هیئت رئیسۀ مجلس حاضر شده و مستقیماً با بندگان حضرت اشرف دامت عظمته بوسیله تلگراف مذاکراتی بکنند. حکومت نظامی تهران و توابع. سر تیپ مرتضی

در خدمت گذاری شخص شخیص ایشان غفلت نورزم و استظهار دارم که مملکت هم بوجود مقدس حضرت معظم اليه متنعم شوند. ( خزعل )

نظر به تلگراف هایی که از تهران رسیده بود نمی خواستم جواب آن ها را معطل گذارم بیش از این مجالی برای اصفای گفتار او نداشتم و گفتم :

برو مطمئن باش که نه طمع بمال و نه قصدی بجان و آبروی تو دارم، بهیچ وجه در صدد افنای تو نیستم، بيك شرط که منبعد خود را ایرانی بدانی و چشمت بطرف تهران باشد نه جای دیگر زیرا که هر کس بخارجه تکیه کند ایرانی نیست و کسی که از نعمت ایران برخور دار است نمی تواند در باطن دشمن ایران باشد و زنده بماند. پس اگر بعد ها رویۀ سابق را ادامه بدهی تنها مجازات تو اعدام است برو . بعد از خروج از ایوان خود را ملزم دیده بود که از رئیس کابینه هم بازدیدی نماید و دبیر اعظم امتحاناً از او پرسیده بود که لباس رئيس الوزراء چه برشی داشت و رنك و دوخت آن چگونه بود، آیا قبای بلند در تن داشت یا لباس کوتاه شیخ از جواب عاجز مانده معلوم شد طوری خود را باخته که ملتفت این نکات نگشته است (1) .

از این سئوال توجه بيك وقعه تاریخی کردم و آن چنین است :

که پس از مغلوبیت چون محمد شاه هندی بچادر نادر شاه آمد و باز گشت مردم از او پرسیدند رنك لباس فاتح ایرانی چه بود شاه هند بکلی عاجز ماند، اکنون دیدم تاریخ سر بسر تکرار است و جز يك سلسله محدود وقایعی بیش نیست که جریان روزگار آن را در صور مختلفه تجدید می نماید.

روز بعد شیخ تقاضا کرد اجازه بدهم مرتضی قلی خان بختیاری را که او هم از اعضای کمیتۀ قیام بوده نزد من بیاورد برئیس کابینه گفتم مرتضی قلی خان را خودش بپذیرد دیگر حاجت بمن نیست.

عجز و الحاح خزعل و استدعای دبیر اعظم عاقبت مرا راضی بآمدن او کرد.

مرتضی قلی خان مردی است قوی هیکل و زرد چهره، تمام علائم بی فکری و عدم فعالیت و فقدان (انرژی) در ناصیۀ او خوانده می شود، بدون مقدمه تبری جست که داخل کمیته نبوده و خیانتی نکرده و در این پیش آمد ها کار مضری از او سر نزده است، استدعا کرد مورد سخط و مجازات نشود.

من پس از مختصر توجهی بجبهه و چهرۀ او مفهوم قولش را تصدیق کردم و گفتم بر من ثابت است ترا بي جهة داخل کرده اند برو آسوده باش، مشار الیه مدتی از مفاسد اخلاقی و دردی و بی سر و بی پائی یوسف خان امیر مجاهد بیان کرده و گناه را بگردن او بار نمود.

بعد از رخصت انصراف به خزعل گفتم من بعد اگر مطلبی دارید بحکومت نظامی خوزستان مراجعه کنید.

شیخ گفت چون کسالتم شدت کرده و ضعف پیری نیز مزید بر علت شده استدعا دارم اجازه

ص: 266

فرمائید در ناصری بمانم و یکی از پسرانم در نقاطی که سر کشی خواهید کرد در خدمت باشد، پذیرفتم از آن ببعد شب و روز در کشتی بود و پسرش با همرهان مرافقت می کرد.

وصول تلگراف خزعل در مجلس برای مزدوران او اثر بمب کرده بود مثل عمارتی که ستونش را بکشند پریشان و منقلب شده بودند و نمایندگان آگاه وطن پرست با پیشانی بلند از دفاع های خود و حمایت دولت و گذراندن بودجۀ وزارت جنگ مباهات نموده و تا اندازه ای معنی و نتیجۀ کار و صمیمیت نسبت بوطن را آموخته بودند.

می کنند بر يك ملت قدیم آسیائی ننگرند. تا حال گمان می کنم این نقشه خیلی پیشرفت کرده است من بعد هم به کمال خواهد پیوست.

که اکنون مرا بجانب خوزستان رهبری کرده و در تحت همین منظور و مطلوب است که بكليۀ اهالی اجازه می دهم که هر گونه مطلب و شکایتی دارند بمن مراجعه و ایفای حقوق از دست رفتۀ خود را مطالبه نمایند.

اگر چه در شوشتر جماعتی گرد آمده بودند که شرارت و فضولی را بر آسایش خلق ترجیح داده و بيك طريق بی رویه قدم های شرارت آمیزی بر داشتند و حق آن بوده که بنام حفظ مصالح جماعت تمام آن ها را محو و نابود و نصیب چوبۀ دار نمایم معهذا چون این شرارت ها را از فرع عدم شعور مرتکبین آن دانسته و در این موقعی که همۀ اوضاع کنونی را با ترتیبات سابق مقایسه کرده و فهمیدم که دولت از کم ترین خطائی صرف نظر نخواهد کرد و برای مجازات متجاوزین تا آخرین حدود مملکت تصمیم خواهد گرفت و در این موقعی که همه فهمیده اند اوضاع سابق واژ گونه شده و امروز روز اطاعت و انقیاد است من هم با توجهی که دولت همیشه نسبت به رعایا و اهالی مبذول داشته باهالی شهر عفو عمومی می دهم و مایلم که بدون خوف و خشیت در آرام گاه خود زیست نمایند ولی در ضمن بدانند که این حس رأفت و عطوفت و عفو و اغماض برای گذشته است و تصور نکنند که باز می توانند از عواطف دولت استفاده نمایند، صریحاً می گویم که از این ببعد هر کسی بر خلاف مصالح مملکتی قدمی بر دارد با شدید ترین اقسام مجازات خواهد شد و از احدی صرف نظر نخواهم نمود، چون روزگار شرارت و تجاوز و جسارت سپری شده مردم باید آزادانه بکار

زراعت و فلاحت خود پرداخته و در صدد ترقی تجارت و صنایع باشند که هم خود بفیض دست رنج خود رسیده و هم مملکت آباد و از وجود آن ها استفاده نماید، اینک برای حفظ همین ترقی و تعالی و آسایش خیال مردم است که سوق مقداری قوای نظامی را به پشتیبانی اهالی امر می دهم و همان طور که حفظ حدود اهالی به آن ها توصیه شده و می شود عموم اهالی نیز باید وجود آن ها را مغتنم دانسته و بدانند که قشون برای حفظ رعیت و آبادی مملکت و آسایش اهالی است، به پشتیبانی قشون تمام مردم می توانند بفراغت خاطر بمصالح امور خود بپردازند و با کمال اطمینان و امنیت در اماکن خویش بیارامند و نظر باین که قشون ایران برای ایران و برای رفاه حال ایرانی تأسیس یافته بدیهی است و سائل آسایش اهالی بدست قشون فراهم خواهد گردید و مردم هم باید در پرتو این امنیت و عدالت پیوسته نظر خود را بمرکز مملکت دوخته اوامر دولت را مطیع و منقاد باشند و برای تکمیل آسایش اهالی بهمۀ مردم آزادی اختیار می دهم که مطالب خود را مربوط بهر کس و هر نقطۀ باشد مستقیماً بخودم مراجعه نمایند تا با وسائل لازمه موجبات ترفيه حال آن ها طوری که مقتضی حقانیت است تمهید گردد. رئيس الوزراء و فرماندۀ كل قوا

از جمله تلگرافات متعددی که در این دو شب اقامت شوشتر و اصل گردید مشروحه ذیل است

ص: 269

که حکومت نظامی طهران مخابره نموده است.

معلوم می شود وکلای خائن از شنیدن خبر تسلیم خزغل و تصفیۀ کار خوزستان بهیجان آمده و خود نمائی و دست و پائی می کنند و قصد دارند افکار مرا بجانب مرکز متوجه سازند که کاملا امر خوزستان تصفیه نیابد ، اینست خلاصه مذاکرات جلسۀ سری در عصر 10 قوس:

« داور نطقی که پایۀ آن بر مخالفت بود ایراد کرد از جمله گفت بایستی كليۀ عمليات خود را از صلح و جنگ در خوزستان بتصویب مجلس برساند ، اشخاص دیگر از قبیل میهن ، رهنما، سر كشيك زاده و غیره مخالفت های شدیدی کردند معلوم نیست خیال آن ها چیست ، ظاهراً جز مشوش کردن افکار حضرت اشرف منظوری ندارند، این اقدامات هم دنبالۀ تحريك انگلیس هاست » حکومت نظامی تهران

شکایتی دارند بمن مراجعه کرده و ابقای حقوق از دست رفته خود را مطالبه نمایند . اگر چه تجاوزاتی که اخیراً بر ضدّ امنیت و آسایش خلق شده بود بایستی بشدید ترین مجازات محوّل و مفوّض می گشت لیکن چون بحران های مزبور غالباً فرع عدم شعور مرتکبین بوده و در این موقع که عموم مردم اوضاع کنونی را با ترتیبات سابق مقایسه کرده و فهمیدند که دولت از کم ترین خطائی صرف نظر نخواهد کرد و برای مجازات متجاوزین تا آخرین حدود مملکت تصمیم خواهد گرفت و در این موقعی که همه قويّاً ادراك كرده اند وضعیّات سابق واژگونه شده و امروز روز اطاعت و انقیاد است من هم با توجهی که دولت همیشه نسبت برعایا و اهالی مبذول داشته از گذشته ها صرف نظر می کنم و میل دارم همه بدون خوف و خشیت در آرام گاه خود زیست نمایند.

و در ضمن شدیداً بهمه تذکّر می دهم که این حسّ رأفت و عطوفت و عفو و اغماض برای تقصیرات گذشته است و تصور نکنند که باز می توانند از عواطف دولت استفاده نمایند.

صریحاً می گویم که از این ببعد از ابتدای خوزستان گرفته تا انتهای لرستان هر کسی در تحت هر عنوان قدمی بر ضدّ مصالح مملکتی بردارد بلا تردید تعقیب و دست گیر و با شدید ترین اقسام مجازات خواهد شد و از احدی صرف نظر نخواهم نمود . چون روزگار شرارت و فضولی و تجاوز و جسارت سپری شده لهذا مردم باید آزادانه بکار زراعت و فلاحت و کسب و کار خود پرداخته و در صدد ترقی تجارت باشند که هم خود مستفیض شده و هم مملکت از وجود آن ها استفاده نماید و آباد گردد. در این موقع زائد نمی دانم عطف توجهی بجانب ساكنين لرستان کرده اعم از طوایفی که در حوالی دزفول سکنی دارند و یا عشایر و قبایلی که در دور دست متوقف هستند و در ضمن نصیحت و اندرز بهمۀ آن ها عموماً خطاب کنم که قشون دولت نه تنها آن ها را رعایای این مملکت و جزو این مملکت دانسته و با هيچ يك از آن ها طرفیّتی ندارد بلکه باید چشم و گوش خود را باز کرده بدانند و بفهمند و دقت کنند که

ص: 271

مقصود من و تمام زحمتی که در این راه می کشم و تمام مقاومتی که در انتظام لرستان بعمل می آورم صرفه آن عاید خود آن ها است و برای آنست که آن ها بهره مند شده لذّت امنیّت و عدالت را چشیده و از این زندگانی وحشیانه و این اسلوب زشت نا مطبوع خلاصی و رهایی یابند.

اگر الوار باین طرز و اسلوب بی موضوع خو گرفته و نفهمند که در چه مرحلۀ زشتی امرار حیات می کنند من با نهایت دل سوختگی مجبورم که آن ها را از این سر گردانی همیشگی خلاص کنم و برادران خود را بطرف تمدن و انسانیّت سوق نمایم، همین قدر که مختصر آسایش و سکونی برای آن ها حاصل شد آن وقت همه خواهند فهمید که من همیشه با نظر پدرانه بآن ها نگاه کرده و همۀ آن ها را از خود و بستۀ خود دانسته ام، دزدی و ول گردی و غارت و چپاول و بیابان پیمائی کار انسان نیست، لرستانی ها عموماً از اوّل تا بآخر باید رویّه انسان ها را پیش بگیرند، باید بتدریج قراء و قصباتی از خود درست کرده با کمال فراغت خاطر و آسایش خیال با عیالات خود بکار زندگی و تعالی و ترقی بپردازند، این رویّۀ حالیه چون همۀ آن ها را نابود خواهد ساخت بهمین لحاظ و از روی کمال دل سوزی مجبور از افتتاح راه خرم آباد بخوزستان شدم و تمام طوایف باید از موقعیّت خود استفاده کرده در عوض سر گردانی در بیابان ها شروع بمراودۀ با خوزستان و بروجرد و اطراف نموده و از راه تجارت و مراوده قدر زندگی را بفهمند.

و چون این نظریه در وجود من تردید پذیر نخواهد بود و مجبور از حفاظت و امنیّت هستم این نکته را نیز بناچار خاطر نشان عموم می نمایم، همان طور که حس رأفت دولت متوجه اهالی است همان طور هم از این ببعد اگر از کسی اقدام بی رویّۀ ناشی شود يا يك طايفه و عشیره در مقام تجاوز نسبت بهم بر آیند امر خواهم داد که آن طایفه را از صغیر و کبیر محو و نابود ساخته و همه را بسزای اعمال خود برسانند. از این ببعد گناه احدی عفو و اغماض نخواهد شد و این آخرین عفوی است که بمتجاوزین خوزستان و اشرار لرستان داده می شود، همه باید بدانند قشون بهر طرفی

ص: 272

اعزام می شود برای آسایش اهالی است، اهالی باید بوجود قشون دل گرم باشند و با کمال اطمینان در اماکن خویش بیارامند .

و برای تکمیل توجه دولت بهمۀ مردم و ساکنین این حدود آزادی و اختیار می دهم که حقوقه حقّۀ خویش را تشخیص داده قدر آن را بدانند و نگاه داری کنند و اگر تجاوزی از هر کس شد بمن اطلاع بدهند تا وسائل آسایش آن ها را بطوری که مقتضی حقانیّت و عدالت است تهیه گردد، نظر باین که موقع اقامت در دزفول بواسطۀ گرفتاری و اشتغالات مهمّه مجال انتشار این بیانیه نشد اینست که برای تذکر اهالی و عموم طوایف تلگرافاً از ناصری ابلاغ و اعلام می گردد . نمرۀ 7131 23 قوس 1303 رئيس الوزراء و فرماندۀ کل قوا

صبح زود راه افتادیم در محاذات خراب های شوش بارانی که پیش بینی کرده بودم شروع بباریدن کرد و با کمال اشتیاقی که بار دیگر به دیدن آثار شوش داشتم مرا از پیاده شدن در آن مکان تاریخی مانع آمد، ، در این نواحی با جزئی بارندگی رودخانه ها می جوشند و دشت ها بدریای گل مبدل می گردند بقسمی که برای اتومبیل دیگر حرکت سریع امکان ندارد ، ظهر در کلبۀ یکی از اعراب که علی الظاهر مباشر خزعل بود ولی از ظلم و شقاوت او ناله و زاری داشت پیاده شدم، با کمال میل گوسفندی قربانی کرد از پذیرائی صمیمانه که در خور حوصله و استطاعت خود نمود بسیار محظوظ شدم واقعا از بذل مقدور مضایقه نکرد در این حدود هیچ اثری از تمدن دیده نمی شود طرز زندگانی اهالی ببهائم بیش تر شباهت دارد تا انسان محض این که انعامی باو داده باشم برئیس کابینه امر کردم هفت تیری را که با خود دارد باو بدهد ، بعد از صرف نهار حرکت کردیم حوالی غروب به ناصری رسیدیم.

بهت من از این بود كه يك ايل قديم و نجیبی مثل بختیاری که در مرکز ایران قرن هاست بساط تنعمش گسترده بود و حقیقتاً از نظر تاریخ و از لحاظ موقعیت جغرافیائی ایرانی حقیقتی باید تصورش کرد با خارجیان قرار داد داشته از آن ها پول و تفنگ می گرفته و برای در هم شکستن قوای ایران مانند چرخی از چرخ های معدن نفت متحرك و بلا اراده بوده است.

تأسفم از این بود كه يك دولت معظم و ثروتمند و متمدنی مثل انگلیس با وجود محبت همیشگی ملت ایران و با وجود سیاست متین و موافق و ملایم دولت من مأمورينی بنقاط مهمه ایران فرستاده است که شب و روز کار شان طرح نقشۀ بر انگیختن قبایل، وارد کردن قشون، تأديۀ وجه ، تسليم اسلحه به طوائف، منع جریان های اداری ایران و ضعیف ساختن قوای دولتی و وارد کردن خسارت و تلفات بخزانه مملكت و بقشون مملکت است.

این مأمورين في الحقيقه سپاه و قدرت دولت خود را مهرۀ شطرنج و سرزمین ایران را صفحۀ شطرنج محسوب داشته و برای سرگرمی یا شهرت خود کودکانه در صدد پیش آوردن بازی هایی هستند که ابداً لزومی نداشته و بدون مبادرت آن ها همیشه اوضاع به این حال باقی می مانده بلکه بهبودی و حسن جریان می یافته است.

عجب اینست که در هر مورد نفت و حفظ معادن نفت را دست آویز کرده به آن بهانه مایلند قشونی و پولی به اختیار خود در آورند در صورتی که اگر يك سال مأمورین انگلیسی از دسایس و تحریکات خود داری می نمودند و می گذاشتند بدون کشمکش و اتلاف قوای دولت ایران در خوزستان و لرستان ادارات خود را دائر کنند و بجزئیات کار ها مسلط شود و اشرار و قبایل را خلع سلاح نماید و قشونش در نقاط لازمه مستقر گردد معدن نفت بطور ابدی از آفات موهومی و خطرات مصنوعی محفوظ می ماند، نمایندگان انگلیسی برای این که پولی باختیار شان گذارده شود که هر طور میل دارند بپاشند و صرف کنند و قشون بایران وارد کرده که قدرت آن ها بی مانع و استبداد شان بی عایق باشد على الاتصال بمراكز مهمۀ خود راپرت هایی داده و اوضاع را قابل ورود قشون و مستلزم صرف وجه و بذل اسلحه جلوه گر ساخته اند و برای این که بهوش و لیاقت آن ها تحسین بگویند گرۀ دست را بدندان می اندازند، اگر تلخ کامی مانع نبود از خواندن این تلگرافات رمز و این مراسلات مختلفه جای آن بود که مدتی بخندم، این نمایندگان کار کردۀ با علم و اطلاع مثل این که در مملکت دشمن ایل چی هستند و سرنوشت حیاتی مملکت شان به پیشرفت فلان ستون

قشون يا تصرف فلان قلعه منوط است، بدواً اساس موهوم طرح ریخته اند سپس روی آن بنیان قصر خیالی ساخته و در جزئیاتش بحث ها کرده اند، در ابتدا این قضیۀ باطله را مسلّم گرفته اند که دولت ایران خیال دارد معادن نفت خود را خراب یا اگر دولت در این نواحی قوی باشد معدن نفت منافعی نخواهد داشت و دچار خساراتی خواهد شد

ص: 274

و شاید چیز های دیگر که خدا و مغز های بی عمق و بی رحم خود آن مأمورین از آن آگاه است بعد از طرح ریزی این اساس آن وقت در صدد بر آمده اند که چگونه جلو گیری از این آفت و خسارات بنمایند ، گاهی بختیاری را مهم ترین عامل جلو گیری از قشون ایران شمرده وقتی خزعل را مستحفظ معادن نفت خوانده و موقعی ورود قشون را به اهواز و مسجد سلیمان لازم دانسته اند. تمام این زحمات و راپرت ها برای چه، برای این که دولت انگلیس مضطرب و نسبت بایران عصبانی شود و عده ای را بگمارد که با دست عشایر و قبایل ایران شط خونی در این مملکت راه انداخته و جمعی بی گناه را در طوفان انقلابات مستأصل و نابود سازند، دولت انگلیس خرجی را متحمل شود و مملکت ایران ضرر های جانی و مالی هنگفتی ببرد در نتیجه خود شان در محافل سیاسی لندن و بغداد و کلکته یک ناپلئون کوچکی خوانده شوند.

و از این پیش بردن نقشه های جنگی و سیاسی خود مباهات کنند ، واقعاً در این باب چه بنویسم که هیچ منطقی در کار نیست و اساساً موجبی نمی بینم که در رد آن بحثی بکنم ، تمام از غرور و بی انصافی و شهرت طلبی است و بس بهتر ، اینست مین این اسناد را که بامضای نمایندگان اسمی و خوانین بختیاری و شیخ خزعل در دست است درج نمایم و ترجمه تحت اللفظى آن ها را اضافه کنم تا ثابت شود که چه دسایسی در کار بود و من در این سفر با چه عوائقی مقابله کرده ام و از آن طرف چند نفر خائن در دربار فجر چگونه فداکاری های مرا بمکس جلوه داده و در تهران چه شایعه های بی مغزی منتشر ساختند. اقتباس از کتاب سرّی صفحۀ 190 سنه 1916

تهدید دائمی خواهند بود .

ممکن است راجع باراضی و قلمرو شیخ با دولت ایران وارد عقد قرار داد های الزام آوری شد یا بدون تعویضاتی ترتیب صحیحی بر قرار نمود .

بعنوان بوشهر تحت نمرۀ 123 .

سواد بطهران تحت نمرۀ 27 .

قونسول گری دولت فخیمۀ انگلیس در عربستان اهواز مورخه 18 می 1923 نمرۀ S46 / 22,8 .

با کمال احترام سواد تلگراف فوق جهت اشخاص ذیل ارسال می گردد :

1 - سكريتر كميسر عالی عراق ، بغداد. 2 - قونسول گری انگلیس در محمره. 3- عامل سیاسی بصره .

***

تلگراف رمز نمرۀ 126 / 29 مورخه 14 می 1923 .

در صورتی هم که خوانین غرامت مطلوبه را بپردازند بهیچ وجه قابل قبول نیست که قشون از چهار محال عودت نماید زیرا که قشون همه قسم حقّی برای توقف این نواحی دارد، پس خوانین بایستی از دو کار یکی را اختیار کنند یا بدولت ایران تسلیم شوند یا فاشا فاش طغیان نمایند. در صورت اوّل قشون ایران عاقبت وارد معادن نفت خواهد شد و گمان نمی کنم بد تر ازین موقعیّتی برای کمپانی باشد، در صورت اجرای شق ثانى باعتقاد من نظر بعلل فوق خوانين مغلوب خواهند گردید. عاقبت الامر خود آن ها حاضر می شوند خسارات عمده به معادن نفت وارد آورند تا ما را مجبور بمداخلۀ علنی و جدّی نمایند.

چون فقط از طرف طوایف بختیاری ممکن است خساراتی باراضی نفت خیز وارد آید من پیشنهاد می کنم که در ابتدای ظهور مقدّمات اغتشاش یک دسته از قشون ما وارد میادین نفت شود، این دسته قشون دارائی کمپانی را حفظ می نماید و حضور آن ها را می توان هم برای مساعدت بختیاری ها و هم برای امداد قشون ایران بحساب آورد.

این عدّه را می توان بمنزلۀ يك قوّۀ میانجی قرار داد که از طرف دولت فخیمۀ بريطانيا شیخ محمره را در مقابل دولت ایران صیانت نماید.

اگر بهانه برای اعزام قشون بدست نیاید و سپاهیان دولت ایران برای اشغال اراضی و قلمرو شیخ ابراز عزم راسخ نمایند، آن وقت ما بایستی شورشی در میانه اعراب تولید کنیم تا در طغیان آن ها خطراتی برای لوله های نفت پیش بینی بشود. سپس با پیاده کردن قشونی در اهواز نقشۀ وزیر جنگ را باطل نموده و بر او سبقت بجوئیم به طهران نمرۀ 29 ، سواد به بوشهر تحت نمرۀ 126 قونسول گری عربستان در اهواز مورخه 14 می 1923 نمرۀ 22/8/51 سواد تلگراف فوق با کمال احترام تقدیم اشخاص ذیل می شود :

1 - سكريتر كميسر عالی در عراق. بغداد، 2 - و يس قونسول دولت فخیمه در محمره، 3 - عامل سیاسی مخصوص بصره ، امضای ئی. جی. پی. پیل قونسول دولت فخیمه بریطانیا در عربستان مقیم اهواز .

ص: 279

مساعدت و كمك خواهد كرد سوق داده شوند و خود را بمعادن نفت رسانیده و آن مؤسسه را تهدید بخرابی و خسارت نمایند تا شاید دولت انگلیس مداخله نموده و عملاً بمساعدت آن ها بر خیزد، در این وقت اعزام یک عدّه کوچکی که ابداً مهیّا و آمادۀ جنگ نباشد تهدیدات مزبوره را مرتفع و بر طرف خواهد ساخت مشروط بر این که خود بختیاری ها تقاضای اعزام عدّه مذکور را بنمایند، اما از طرف قونسول اهواز ارسال این عده تقاضا نمی شود مگر آن که قبلاً وزیر مختار انگلیس در طهران آن را تصویب نموده باشد زیرا که ایشان فقط می توانند بگویند که آیا ممکن است بواسطۀ فشار بر دولت مرکزی طهران رفع غائله را نمود یا نه.

لوله و نقاط کشیدن نفت: 5 - تنها خطری که توجه بآن لازم است هرج و مرج عربستان است، این هرج و مرج از یکی از سه علت ذیل ممكن الحدوث خواهد بود :

(الف) وفات شیخ محمره، (ب) يك قيام و شورش خالص عربی بر ضدّ شیخ محمّره، (ج) مناقشه و منازعۀ قشون ایران و قوای محمّره. اينك راجع به علل مذکوره یکان یکان سخن می رانم.

(الف) هیچ تهدید نزدیکی به لوله ها و نقاطی که نفت را با تلمبه می کشند نزدیک تر از این تهدید نخواهد بود در این موقع باید بطوری که در قسمت (2) فوق اشاره گشت شروع باقدام شود و اگر لازم باشد قضیّۀ تخلیۀ افراد نیز عملی گردد .

باید بخاطر آورد که مداخلۀ قشون انگلیسی به كمك شيخ يك جنبۀ تعصبي هم به قضیّه خواهد افزود و موجب تکثیر عدّه و افزایش و حس مقاومت مخالفین خواهد گردید .

(ب) متمنی است بضمیمۀ نمرۀ ثانی مراجعه فرمائید.

(ج) از مخاطرات لوله های نفت و نقاطی که نفت کشیده می گرده لازم نیست پیش گیری قبل از وقوع شود، علل بسیار مهّم سیاسی بر خلاف دخالت قشون انگلیس پیش خواهد آمد مسئله حفظ دارائی کمپانی در واقع فرع قضیّۀ بزرگ تری خواهد شد و آن اینست که تا چه درجه دولت بريطانيا حاضر است از عهدۀ تعهدّات خود بر آمده

ص: 281

و هنگام تجاوز دولت ایران نصبت بشیخ مشار الیه را حفاظت و تقویت کند.

عبادان: 6 - اما راجع به صیانت دستگاه های تصفیۀ کمپانی در عبادان اگر مقتضیات نظامی فقط ایجاب نماید بهر عامل و وسیله پولتیکی می شود دست زد.

ئی. جی. پی. پیل قونسول دولت فخیمه بریطانیا در عربستان اهواز مورخۀ 11 جون 1923

***

قونسل گری بريطانيا مقیم اهواز نمرۀ 116/ 22.4 بتاریخ 20 جون 1923

خیلی محرمانه رئیس سیاسی محترم دولت فخیمه در بوشهر (1)

در تلگراف دوّم شما چنین اظهار عقیده کرده اید كه يك باطالیون در اهواز و يك باطالیون در میدان نفطون کافی است در صورتی که بختیاری ها و اعراب نیز بما كمك نمایند، اما من معتقدم که در مواقع سخت ما با قوای معتنابهی از اعراب مخالف سر و کار خواهیم داشت باین لحاظ من طرف دار این عقیده هستم که بایستی ذخیرۀ کافی از اسلحه و مهمّات و وجوه به رؤسای قبایل موافق خود بدهیم تا با اعمال قوای هوایی که ارکان حرب عراق می توانند باختیار ما بگذارد و از محدودیت آن نیز مطلعیم محتاج نشویم.

4 - اگر ادلۀ من صحيح باشد در نتیجه لازم بلکه حیاتی بنظر می آید که معادل 5 هزار الی ده هزار تفنگ و مقدار متناسبی مهمات در بصره ذخیره نمائیم تا در موقع ظهور حوادث مهمّه باختیار شیخ محمّره گذارده شود ، بنظر من اکنون 5 هزار تفنگ حاضر است. با کمال افتخار ملازم بسیار مطیع شما ئی . جی . پی. پیل قونسول دولت بریطانیا در عربستان مقیم اهواز

سواد مراسلۀ فوق با عرض ارادت 1 - بحضرت اجل کمیشنر عالی عراق (بغداد) ، 2 - بوزير مختار و ایلچی دولت فخیمۀ انگلیس در طهران تقدیم می گردد.

لرستان و سرکوبی دستجات سارقین که سر راه های تجارتی را گرفته اند واجب تر می باشد. در نتیجه دولت ایران اظهار موافقت نموده که از پیشرفت قشون ممانعت بعمل آورد. رئيس الوزراء ديروز شخصاً مرا ملاقات و استدعا کرد که در ... خود تجدید نظری بکنم ولی من استنکاف ورزیدم، مشار الیه بیان داشت چنان چه مستحضر بودیم که اعزام قشون موجب اعتراض شما می شود اقدام نمی نمودیم فعلاً هم رجعت آن اشکال دارد زیرا که حیثیّات دولت کاسته می شود و در مجلس مشکلاتی تولید خواهد گشت، من پاسخ دادم هر گاه نخست با من مشورت می کردید نظریات مرا درک می نمودید تقریباً دو ماه قبل نظریات خود را وضوحاً بسردار سپه گفته بودم. در این مورد هم اضافه کردم که من با این نقشه کاملاً مخالف و از آن متنفّرم و می ترسم دخول قوای جدید در ولایتی که انتظام و امنیّت در آن بر قرار بوده فقط مورث و موجد اغتشاشات و مشکلات شود ، مایلم که این نقشه متروک بماند. حضرت اشرف گفتند که خودشان و وزیر جنگ حاضرند رسماً بجناب عالی (سردار اقدس) اطمینان بدهند که این دستجات فقط محض خدمت و نگاهبانی حکومت شوشتر اعزام شده اند و ابداً مداخله در کار های شما و منطقۀ شما نخواهند نمود. گویا بر همین

زمینه مشار اليها معاً بجناب عالى تلگرافی خواهند کرد و جناب عالی نیز بلا شبهه بنحوی که مطابق مصالح خودتان باشد جواب خواهید داد.

در این باب من و صمصام السلطنه و سردار جنگ کاملاً مذاکره کرده و در این نکته اتفاق کرده ایم که شما و ایشان باید بدولت ایران فشار وارد آورید تا بداند که اعزام قشون خطرناك و از لحاظ اوضاع محلّی غیر لازم و بیهوده است و تمام وسائل ممکنه را بایستی بکار برد که دولت ایران این تصمیم را ترك بگوید و شما و خوانین سابق الذکر دنباله اقداماتی را که من کرده ام و کاملاً بمنافع شماست گرفته مجری آن بشوید. خوانین می توانند بقوّۀ قهریه قشون را مانع شوند اما اگر ما و شما و آن ها بالاتفاق کار بکنیم این اقدام لزومی نخواهد داشت، امید است مزاج جناب عالی خوب باشد مرا از طرف خودتان بی اطلاع نگذارید. (انتهى).

ص: 284

خواهشمندم پیغام محرمانه فوق را بشیخ محمّره بدهید اگر خودتان بدون استعانت منشی نمی توانید بخوبی از عهده ترجمه بر آئید ممکن است این نسخه را بخط انگلیسی ماشین کرده و بحاجی مشیر بدهید که برای شیخ ترجمه نماید ( ترجمه فارسی پیغام تلگرافی وزیر مختار بشیخ خزعل )

زمان دراز دستی خود همیشه نسبت بما فرمان برداری و بطور شایستگی خدمت کرده و هیچ گاه جزئی اشکالی برای ما فراهم ننموده است. در سنه 1909 به لقب «.K.C.L.E» مفتخر گشته و در آن وقت بدولت ایران ابلاغ شد که ما مناسبات خصوصی با مشار الیه داریم و در موقعی که نسبت به او دست درازی شود اتکاء او بر ما خواهد بود و او را حمایت خواهیم کرد. در سنه 1915 بتوسط حضرت اجل فرمان فرمای هندوستان و محمّره به رتبۀ «.K.C.S.I » سر افراز شد شیخ خزعل بهترین شرائط دوستی و اتحاد را با شيخ مبارك كويت داشت و از قبل از 1890 شیخین به سیّد طالب نصرا وى مساعدت و كمك نقدی کردند .

مشایخ گردن کش که در طول دجله واقع اند که مشهور آن ها غزبان ابنیه از بنی لام و فالح ابن یهود از آل بو محمد عادت کرده بودند به پناه بردن بطور موقت در خاک ایشان شیخ خزعل نفوذ طایفگی زیادی در جائی كه ملك ترك و فعلا متصرفي بريطانيا می باشد دارد بواسطۀ کثرت طوایف که در طول شط العرب واقع اند و در همۀ مهمات بمشار الیه متوجه هستند و املاک وسیعی در ولایت بصره دار است از زمان بروز جنگ نسبت بحال خودش همه گونه مساعدت های ممکنه کرده. معنی الیه عمارت عالی موجب دستور خودمان در نزدیکی بصره جهت مریض خانه بنا نموده است که بما وا گذار کرده. در بهار 1915 طوائفی که در خاك او هستند بتحريك ترك ها و بذريعه واعظين جهاد فتنه و شورشی بر پا ساخته و به ترک ها حمایت می نمودند که بقشون ساخلوی اهواز ما حمله آورند و خط لوله های نفط را قطع کنند و از بثوت قدم و اعتماد تغییر نا پذیر که بما دارد با کامیابی ما در شعیبه متفق گردیده از بسیاری انقلابات جلو گیری نمود و در تسریع اعاده انتظام و اعتبار نظارت ما در عربستان كمك كرده بطوري كه بزودی ترک ها بوسیله دیویزیون قسمت (12) ما از رود کرخه رانده شدند تا کنون در حفظ انتظام اتفاق ایشان با ما باقیست، امابنی طرف گاه گاهی خود را جواب ده و مطلق العنان نسبت به اقتدار او معرفی کرده و انتظام شمال عربستان محتمل التهديد است. از آن جائی که شیخ رئیس بزرگی است در نزد همۀ طوایف جنوب عراق محترم

ص: 286

می باشد در سنۀ 1864 متولد گردید، شخصی است طویل القامه صاحب مرتبه وليكن احتمال دارد مزاج خوشی نداشته باشد. در تمام امور مملکتی با وزیر مستقل خویش حاجی محمد علی بهبهاني رئيس التّجار مشورت می نماید. پسر بزرگش جاسب در سنۀ 1891 متولد شده، مشار الیه نا پسند است و در نزد طوایف وجهۀ جانشینی او خوش نما بنظر نمی رسد، اولاد جوان ترش در مدرسۀ آمریکائی بصره تحصیل کرده است، بزرگ تر آن ها عبد الحمید در سنۀ 1901 متولد شده پسری است با هوش و خوش مزاج، شیخ خزعل در فیلیه زندگانی می کند که در محل دو میلی محمره است، قصر ممتازی بنا نهاده است.

نمی فهمد از حیوان هم پست تر است، این بد بخت ها حتی بخود شان هم بدی می کنند زیرا که بعد از مدتی نه دوست و نه دشمن بقول آن ها اعتماد نمی کند و هیچ نقشۀ را تا آخر نمی توانند پیشرفت بدهند. این پناه بردن به پوليتيك و دروغ و خیانت را سیاست نام گذاردن از ضعف نفس است، کسی که جرأت ندارد در مقابل دشمن یا در برابر خطر بایستد و بگوید اینست عقيدۀ من اینست تکلیف تو همیشه باین قسم دو روئی و خیانات مبادرت می ورزد و زود است که خداوند راستی و پروردگار درستی او را بکیفر خیاناتش می رساند. از جمله تلگرافات طهران خلاصه مذاکرات مجلس بود در حالی که من با مشت پولادین خود گردن اشرار را نرم کرده و خوزستان را قرین امن و آسایش نموده ام باز وکلای مجلس امیدوارند که کار را بمجرای مجلس انداخته و کمیسیون ها بکنند و موضوع را مثل نفت شمال يك دو سالی باین طرف و آن طرف بکشند و طول بدهند و استفاده هایی بکنند و عاقبت يك رأى سست و علیلی بدهند نه تکلیف دولت معلوم باشد نه وظیفۀ اشرار، نمایندگان صالح ساکت نمانده مدافعه کرده اند مذاکرات آن ها مختصراً از این مفهوم می شود.

یادآوری می شد لیکن نظر بقولی که داده بودم سزاوار نمی دیدم فوراً این شخص را بمحاكمه جلب کرده و پاداش کلیۀ خيانات و اجحافات او را بکنارش بگذارم، همه را بسر پرستی حاکم جدید مستظهر ساختم و دل داری دادم. ناصر لشکر کازرونی را که با جمعیت خود همراه اردوی ما شده و همه جا ابراز خدمت و وطن پرستی کرده بود تمجید نموده و بتوجه دولت امیدوار گردانیدم. خیلی مسرور شدم که در مراجعت دزفول دیگر صدای نا مطبوع موزيك خزعل را نمی شنوم در روز های اول توقف در ناصری هر صبح و عصر یک دسته موزيك بالباس مخصوص می دیدم که آمده در مقابل عمارت خزعل مترنم می شدند، در موقع حرکت بشوشتر امر دادم این موزيك را پراکنده کنند زیرا که برای من ناگوار بود يك نفر رعیت ایران دستۀ موزيك بالباس مخصوص داشته باشد، این جلال خاص دولت است و شیخ خزعل در موقعی که سلطنت موهوم عربستان را از آن خود می دانست بتهيۀ این دسته موزيك مبادرت کرده بود .

نمی شده است.

2- اگر سردار سپه با این همه خشونتی که خودش ذکر می کند با انگلیس ها رفتار نموده و بدون هیچ قوائی فقط با یک عدّۀ ده بیست نفری در میدان جنگی که حدّاقل قوای خصم سی و چند هزار نفر بوده بدون اطمینان با انگلیس ها وارد شده است بچه اطمینان بوده ؟

3 - سردار سپه همه جا از فرونت و جنگ صحبت می کند! کدام فرونت و کدام جنگ ؟ جنگی در نگرفته، این همه ذکر اردو و جنگ و فرونت بطوری که ما اطلاع داریم هنوز قوای اعزامی سردار سپه بحدود خوزستان نرسیده بوده خزعل تسلیم شده است ! ... خزعل با مانور سیاسی تسلیم شده است زیرا همین که سردار سپه از اصفهان حرکت کرد انگلیس ها باو گفتند که باید بسردار سپه تسلیم شوی تا ما از سردار سپه هم برای تو تأمین بگیریم.

راجع باین مانور سیاسی بطور کلی در مقدمۀ قیام سعادت نظریات خود را ذکر نموده و هر جا هم ضرورت ایجاب کرده در پا ورقی توضیحات و تذکار هائی داده ایم ولی در خاتمه از ذكر يك نكتۀ اساسی نا گزیریم: غالب اسنادی که در کتاب سفر نامۀ خوزستان آورده شده با بدست آوردن آن نیز سردار سپه يك نقش سیاسی دیگری بازی کرده است زیرا این اسناد بوسیلۀ جاسوس هائی که در « اینتلیجنت سرویس » انگلیسی عضویت داشتند ولی محل خدمت آن ها نزد شیخ خزعل معين شده بود و خود را محرمانه طرف دار دولت سردار سپه و هوا خواه عدم تجزیۀ ایران معرفی می کردند مکاتباتی را که شیخ با انگلیس ها نموده و هم چنین اسنادی را که برای اغفال قنسول گری شوروی در اهواز ضرورت داشته ربوده از مجرای همان قنسول گری شوروی محرمانه برای سردار سپه می فرستادند تا ضمناً با این عمل قنسول گری شوروی را در جریان گذارده روابط خزعل را با انگلیس ها تشریح کرده باشند و همین اشخاص باعث شده اند که سیاست سیاسیون شوروی را در ایران از مجرای حقیقی خود منحرف سازند و بهمین مناسبت هم بود که غالباً بی سیم مسکو بمخالفت خزعل و

ص: 291

موافقت با سردار سپه اخباری را منتشر کرده است كه اينك برای نمونه بذكر آن ها پرداخته می شود :

خبر گزاری رویتر:

وساطت سر پرسی لُرن (1)

تهران - بمناسبت حرکت رئيس الوزراء بسمت بوشهر چنین گفته می شود سر پرسی لرن که فعلاً در محمره است قرار ملاقاتی بین رئيس الوزراء و سردار اقدس خواهد داد تا بترتیبی موجبات مصالحۀ ذات البين فراهم گردد.

نیز قبل از این که سردار سپه بخوزستان برود بی سیم مسکو اخباری راجع بخوزستان منتشر نموده که عین آن در زیر نقل می شود:

تدارک می کردند و برای این مقصود در نظر گرفته بودند که از هیجان تعصیات توده و قضیه بختیاری استفاده کنند یک نفر از مجتهدین معروف آن جا که روابط نزدیکی با مهم ترین ملاکین اصفهان دارد عملا بتهیه اغتشاشات در شهر پرداخته و قصد داشته که معجزه هائی ترتیب داده و تودۀ ناس را برای تعرض بر علیه بهائی ها و قنسول خانه های خارجه آماده کند.

فقط اخبار واصله از تهران راجع بقتل قنسول امريكا و اقدامات مجدانه حکومت ایران سبب شد که ارتجاع خاموش شود» (1)

سلطان احمد شاه را در این باب استعلام نمایند و منظور قلبی آزادی خواهان را باطلاع شاه برساند.

مدّعی العموم سند صحیح دارد که نمایندۀ مزبور در مهمان خانه ماژستيك آپارتمان 160 بپادشاه آن وقت ایران از طرف رفقای خود چنین اعلام کرد:

« اعلی حضرتا در همان حالی که عموم دوستان آزادی بازگشت شما را بایران لازم و حتمی می شمارند هیچ گونه موافقتی با قیام خوزستان نداشته و این قبیل دست ها را برای پیشرفت افکار آزاد موجب بد نامی می دانند»

و چقدر نمایندۀ مزبور خشنود شد که نظر شاه را با فکر خود و رفقای خود موافق دید.

شاه بسمت جعبه ای که روی میز تحریر نهاده شده بود رفته و چندین تلگراف را بنمایندۀ مزبور ارائه داد، این تلگراف ها همه از شیخ خزعل بود که شاه را بایران دعوت نموده و استدعا کرده بود از راه خوزستان بایران مراجعت نماید و اطمینان داده بود که تمام قبایل جنوب با او متّفق می باشند.

آن وقت شاه بنمایندۀ مزبور گفت :

من یک نفر ایرانی و پادشاه دولت مشروطه هستم نمی توانم خود را حاضر کنم بر علیه دولتی که بموجب فرمان من در مملکت حکومت می کنند اقدام نمایم.

من می دانم این شخص (رئيس الوزراء) دشمن آزادی است و مجلس نمایندگان هم مجلس حقیقی نیست اما علم من کفایت نمی کند و اگر من اقدامی بر سر نگون نمودن همین دولتی که بزور و دسیسه زمام را بدست گرفته است بنمایم مردم حق دارند مرا قانون شکن بدانند.

در موقعی که این شخص حریم مجلس را شکست و اعمال قوه بر علیه مردم نمود نظر خود را دادم ، تاریخ و آینده هم قضاوت خواهد نمود. بیش از این قدم بر نمی دارم.

بشیخ خزعل هم تلگراف نموده ام از هر اقدامی که موجب ضعف مملکت باشد

ص: 295

خود داری نماید و هم چنین تذکر دادم که بدولت داده شد در رفاه و آسایش و حوایج قانونی شما ها اقدام بنماید.

و در همین موقع نماینده شیخ خزعل رئيس التجار محمره ای که آدم كوچك جثه و ضعیف المزاجی بود بپاریس آمد، این شخص هر چه جسماً كوچك بود از حيث فكر قوی ، زرنگ و فهمیده بود ولی آن چه خواستار ملاقات شاه گردید پذیرفته نشد و پیام شاه چنین بود: « پس از تصفیه امور خوزستان باو بار داده خواهد شد ».

مدعى العموم يقين دارد در این موقع اگر آزادی خواهان و شخص سلطان احمد شاه با این نهضت موافقت می کردند قطعاً حکومت تهران نمی توانست مقاومت کند، در مجلس هم آن موقع گذشته از نمایندگان اقلیّت بسیاری از وکلا که بيمناك از آتیه خود شده بودند بر علیه دولت اقدام نموده و نطق مفصل آن ها در صورت مجلس موجود است و برای چند روزی با اقلیّت دم ساز شدند. (1)

این اشخاص عقیده نداشتند، برای پول کار می کردند ، همین که تصور کردند قيام خزعل ممکنست متّکی بسیاست محکمی باشد برای این که عقب نمانند در پشت کرسی خطایه از آقای دیروز خود که بخوزستان مسافرت کرده بود رو گردان شدند.

آزادی خواهان در ملحق نشدن بقیام خزعل پانزده سال تازیانه و مرگ را استقبال کردند ولی مختصر خدشه ای هم در خاطر آن ها نگذشت که کاش با كمك فاسد دفع فسادی را کرده بودند.

مسئولیت این امر زیاد بود و شاید بقیمت خوزستان تمام می شد و ملّیّون و شاه هر دو بر صلاح مملکت و بضرر خود اقدام کردند.

بر مدعی العموم مسلم و اسناد مثبته در دست می باشد و از نظر محکمه هم خواهد گذشت.

4- موقعی که در قشون ایران از صاحب منصبان وفادار نسبت بسلطان

ص: 296

احمد شاه تصمیم گرفتند رئیس دولت یاغی را گرفته و تسلیم نمایند، مشار الیه از قبول نقشۀ آن ها استنکاف نمود «بنمایندۀ آزادی خواهان شاه تلگراف رمزی را ارائه داد که منتظر اجازه او می باشند و بمحض وصول دستور اجازه دو نفر از اجودان های مخصوص رئيس الوزراء و وزیر جنگ و چند نفر که عدّه های مجاور شهر تهران در زیر فرمان آن هاست این اقدام را اجرا خواهند نمود» و شاه پیشنهاد مزبور را با دو کلمه تلگراف ( اجازه نمی دهم، شاه ) رد نموده بود و چنین اظهار داشت « آقا ... جدّ اعلای من (1) يك بار مرد خود سری را مجازات نموده که داعیۀ سلطنت داشت، سال ها می گذرد و همه می گویند این کار بخت ایران را بطلسم انداخت، من دوباره اجازه نمی دهم امام زاده ای درین مملکت ساخته شود. من بحفظ اصول مشروطيّت قسم یاد کرده ام و حاضر نیستم چنین قضاوت غلطی را نسل آینده نسبت بمن بنماید.

می دانم خواهید گفت این فکر ناشی از خود پسندی است، بسیار خوب شما و دیگران هم این اعتقاد را داشته باشید اما تصمیم من پاک و از روی اصولیست که بآن خو گرفته و باحترام آن با خدای خود تعهّد کرده ام.

قانون بمن حقی نداده است و پادشاه مشروطه ایران جز صورت تشریفاتی چیز دیگری نیست. چرا از من تقاضائی دارند که قانون بمن اجازۀ آن را نداده است، در این مذاکرات مشاور الممالك انصاری سفیر کبیر ایران در مسکو که آن زمان بپاریس آمده و در هتل اینا نمرۀ 121 منزل داشت حاضر بود.

چند روز بعد سر پرسی لرن وزیر مختار انگلیس در تهران که آن زمان بپاریس آمده بود از شاه ملاقات نمود و موضوع مذاکرات آن ها از جریان ادعا نامه خارج است، همین قدر مسلّم است که در موقع خاتمه امر خوزستان قونسول انگلیس، هاوارد و وزیر مختار انگلیس مساعدت نمودند. سه هفته بعد از آن خزعل تسلیم

ص: 297

گردید و غوغای خوزستان خاتمه پذیرفت.

کتاب خود راجع به قیام سعادت مطالبی نوشته كه منجمله در صفحۀ 48 چنین متذکر شده است :

«تا چه اندازه انگلیس ها از شیخ خزعل تشویق کرده باشند که بر علیه سردار سپه قیام نماید قابل بحث و تردید است » و درصفحۀ 162 می نویسد : « هیچ فصلی در تاریخ دیپلوماسی انگلیس برای یک نفر آنگلوفوب (ضدّ انگلیسی) موضوع بهتری از مسئله روابط امپراطوری انگلستان بایران نمی باشد. تقریباً هر عملی که دولت انگلیس از آغاز قرن نوزده نسبت بایران کرده است می شود این طور تعبیر کرد که در نتیجۀ نقشه تجاوز کارانۀ استحصال بوده است. این مسئله مخصوصاً در این قرن حاضر صدق می کند زیرا پیشرفت نفوذ انگلیس در ایران بسا اوقات چنین بنظر می رسد که ضربه ای باستقلال آن ملّت بدبخت وارد می نماید در چندین مورد (مانند سال 1919) دولت بریتانیای کبیر باعث شد دو ایالت از ایالات ایران یکی افغانستان و دیگری نصف بلوچستان از ایران مجزّی شود. همین که بر منابع معدنی ایران در جنوب غرب دست یافت چیزی نمانده بود که تمام مملکت را نیز ببلعد .... »

خلاصه اینست که خارجی ها هم نسبت بماهیّت قیام سعادت و پشتیبانی انگلیس ها از طرف خزعل با نظر شك و تردید نگریسته اند.

بخوزستان در مجلس ظاهراً اظهار مخالفتی کرده اند ( غیر از اقلیّت ) از ماهیّت و چگونگی این نقشۀ سیاسی آگاهی داشته و با علم و اطلاع مبادرت بتظاهراتی کرده اند، البتّه این تظاهرات و بازی هائی که شده کمیتۀ قیام سعادت را زود تر مضمحل نموده و بالاخره منظوری که از قیام سعادت در نظر گرفته شده بود بنحو مطلوب بدست آمده است.

نا گفته نگذاریم که دسته ای از سر جنبانان قیام سعادت نیز در این بازی وجه المصالحه قرار گرفتند منجمله والی پشت کوه پس از مدّتی که از اضمحلال قیام سعادت گذشت همین که حس نمود خطراتی برای او مترتب است از ایران هجرت کرده در بین النهرین اقامت گزید، سرهنگ رضا قلی خان ارغون رئیس ستاد کمیتۀ قيام سعادت به سوریه فرار کرد ، مرتضی قلی خان بختیاری ظاهراً مورد عفو قرار گفت ، ثقة الملك حاكم خوزستان که ظاهراً طرف دار خزعل ولی باطناً از دستیاران سردار سپه بوده تأمین گرفته بطهران آمد، امیر مجاهد بختیاری موقتاً به اروپا رفت ولی بعداً بتهران آمده مدّتی آزاد و بعداً حبس نظر شده و بالاخره در زندان قصر كلك او را کندند، خود خزعل را نیز پس از چندی بطهران آورده بدواً زیر نظر پلیس های مخفی آگاهی قرار گرفت و بعداً پس از آن که همه ساله مقدار زیادی از لیره های او را گرفتند عاقبت او را بوسیلۀ عمّال شهربانی خفه کردند و بدین طریق بزندگانی او خاتمه دادند. بهر حال سردار سپه در نتیجۀ این بازی خوزستان را فتح کرده از راه بصره به بغداد و از آن جا بطرف ایران مراجعت کرد و روز یازدهم دی ماه (جدی) 1303 بتهران باز گشت کرد. می گویند علّت این که سردار سپه از راه بغداد بتهران مراجعت نمود این بوده که هنگام توقف خود در بین النهرین از مراجع تقلید دیدن کند و ضمن زیارت اماکن متبرّکه که مورد نظر و علاقه و احترام ایرانیان است تظاهراتی نموده و بالنتيجه توجه عمومی را بخود جلب نماید.

چند روزی بورود سردار سپه بتهران مانده بود که طرف داران او در اطراف

ص: 300

فتح خوزستان جار و جنجال غریبی بر پا کرده برای فتح خوزستان تبلیغات زیادی می نمودند، جمعی باستقبال رفتند، شهربانی و حکومت نظامی برای روز ورود سردار سپه مردم را وا دار بچراغانی نموده و بر اثر فشار هایی که بمردم وارد می آوردند طاق نصرت هایی بسته شد و خلاصه غوغائی در شهر راه انداخته و سردار سپه را با یک جلال و جبروتی بتهران وارد کردند.

عکس

روز نامۀ ایران از شمارۀ 1745 مورخه جمعه ششم جوادی الثانی برابر 12 جدی 1303 راجع بورود سردار سپه چنین نوشته بود.

و دستجات موزيك نيز در فاصله های معینه بمارش ملی مترنم بود. در اول میدان توپ خانه آقای رئيس الوزراء بواسطه ازدیاد جمعیت از اتومبیل پیاده و سوار اسب شده و تا چهار راه حسن آباد مجدداً سوار اتومبیل شده تا بمنزل شخصی ورود نمودند.

نیز خبر دیگری راجع بتعطیل وزارت خانه ها درج نموده بود که عیناً نقل می شود:

«تعطیل وزارت خانه ها ،

صبح روز گذشته بر طبق ابلاغ هر يك از وزرای وزارت خانه ها برای استقبال مقدم آقای رئيس الوزراء اعضاء و اجزاء تعطیل نموده بودند »

دو سه شب وا دار کردند در محلات و گذر ها چراغانی نمایند، ادارات دولتی نیز چند شب چراغان نمودند ولی بازاری ها بواسطۀ این که معناً با سردار سپه میانۀ خوبی نداشتند با این که کلانتری بآن ها شدیداً فشار آورده بود چراغانی نمایند یا اصولاً زیر بار نرفته و یا آن ها که اندکی بیم داشتند با گذاشتن یکی دو چراغ دستور کلانتری را مورد استهزاء قرار داده بودند.

سردار سپه نیز یکی دو روز در منزل بپذیرائی واردین مشغول بود، جرائد موافق وی نیز داد تملّق را داده او را فاتح خوزستان می خواندند. شهرداری و شهربانی طهران در یک شب از سردار سپه در ساعت های مختلف دعوت رسمی نمودند، هنگام این پذیرائی نطق های تعلّق آمیز در سالن شهربانی و شهرداری ایراد گردید، موزيك نظامی تصنیف معروف : «خوزستان از آن ایرانست» را می نواخت. خلاصه سردار سپه پس از بازگشت از خوزستان با دادن این مانور سیاسی برای خود تا اندازه ای وجهه ایجاد کرد و مردم تصوّر می نمودند که سردار سپه رفته خوزستان و با جنگ و خون ریزی خزعل را که می خواسته است خوزستان را از ایران مجزّی نماید گرفته و نگذاشته است چنان منطقه ای از ایران مجزّا گردد بدیهی است این مانور از لحاظ سیاست خارجی و از لحاظ ملّی بنفع سردار سپه تمام شد. زیرا مشار الیه توانست با این ترتیب عدّه ای از مخالفین خود را موافق سازد.

ص: 302

در این جا باید یاد آور شوم که شاه مرحوم در فرنك بندرت (ما) می گفت و اما در خطاب نیز بندرت كلمۀ (شما) خطاب می کرد و در فعل ها هم گاهی ( می روید - می گوئید ) وقتی (می روی - می گوئی) بهر دو صیغه سخن می راند ولی هیچ گاه از شرایط ادب و نزاکت خارج نمی شد و هر زمان که خشم می گرفت و عصبانی می گشت فوری کلمات را تند ادا می کرد بدون آن که صدایش را بلند سازد و بی آن كه يك لفظ زشت يا ركيك ادا نماید.

شاه پشت میز نشست و مرا هم نزديك خودش امر فرمود بنشینم، سپس اجازه خواسته چنین گفتم :

«البته اعلي حضرت همایونی توجه فرموده اند که این چاکر درباری نبوده و بنابر این هر گاه طی صحبت از نزاکت های درباریان غافل شوم و یا از تعلق و مداهنه دور بوده حقایق را بلهجۀ صریح عرضه دارم امید است بر بی ادبی و جسارت منسوب نگردد. شاه با تبسمی فرمود : از آداب دانی شما خیلی راضی هستم و البته صراحت لهجه مطبوع تر است زیرا همان تعلق ها ریشه خرابی است، آن گاه عرض کردم:

_ چاکر عرض نمی کنم که قاجاریه نزد ایرانیان خیلی محبوبند زیرا ملت ایران از سلطنت این طایفه محترم زبان ها برده است اما با اطمینان خاطر عرضه می دارم که مرحوم مظفر الدین شاه و بندگان اعلی حضرت همایونی واقعا محبوبیت تام دارند و طبیعی است ملتی که اعلی حضرت را دوست می دارد توقعاتی دارد. ملت ایران توقع دارد که اعلی حضرت حدود سلطنت و حقوق ملت را صیانت فرمایند و در آن راه ها پا فشاری و مقاومت فرمایند و توقع ندارد که هر زمان خطری از یک جانب رخ می نماید تاج و تخت و مملکت را ترك فرموده عازم فرنگستان شود، این رویه محبوبیت ذات شاهانه را خلل دار می سازد ...

شاه در این جا سخن مرا بریده فرمود : - بهتر است آن چه را می گوئيد يكا يك جواب بگيريد : من به محبوبیت خودم نهایت اهمیت را می دهم و من هم از صميم قلب ملتم را دوست می دارم اما رفقای شما و ملت ایران می خواهید من چگونه پادشاهی باشم، آیا می خواهید من پادشاهی مشروطه و قانونی باشم یا مختار و مستبد، این که یقین است که شما از استبداد می نالید و لازم می دانید پادشاه شما بقانون اساسی و قوانین عمومی احترام بگذارد و من از آن پادشاهانی هستم که هرگز از حدود قوانین تجاوز نخواهم کرد زیرا در این خصوص قسم خورده و قول شاهانه داده ام و مردم ایران و جهان شاهد و گواه آنند، حالا با ملاحظه حدودی که قانون برای ما معین کرده است نشان بدهید بدانیم در کدام نقطه ما کوتا می ورزیده ایم. ما دو سفر بفرنك آمديم: سفر اول دچار قرار داد بودیم زیرا مامورین انگلیسی که قرار داد بسته بودند می خواستند هر طور شده آن را بامضای ما برسانند تا در مقابل ملت و دولت انگلیس آبروی شان نریزد و بنابراین

ص: 305

از هر گونه فشار و آنتریک کوتاهی نداشتند ما با مشورت عاقل ترین رجال دولت که محرمانه اصرار می نمودند در نقاطی جا گرفتیم که محیط آزاد بود و صدای ما بدنيا مي رسيد و بقوۀ الهى استقلال ایران را نجات دادیم و صریحا ببسیاری از رجال بزرگ گیتی گفتیم که هر گاه بخواهند با ابقای من استقلال ایران ضایع شود مرك را ترجیح می دهم و آن چنان سلطنتی را نمی خواهم که متضمن بندگی ملت و مملکتم باشد.

و اما در این سفر، من با مخاطرات بزرگ تری رو برو شده زيرا يك سياست خارجی نیرومند در مقابل بود و سیاست های داخلی کور و جاهلانه، از طرفی برای پیش آمدن رضا خان و زمام داری او فشار سخت و حتی تهدید خون ریزی و تحریکات بود و از جانبی افکار عمومی بر عليه من مسموم می شد و تبلیغات قوی در کار بود که شورش مصنوعی بر علیه دربار بسازند و من خبر داشتم که نغمۀ جمهوری را در همان روز ها می خواستند بلند کنند، در آن حال یا می بایستی من از حدود قانونی تجاوز نمايم و من هم دست به آنتريك و دسيسه ببرم و من هم بيك سياست خارجی دیگری تکیه نمایم که البته در صورتی که یقین بموفقیت می داشتم برای من پسندیده نبود و خود را نزد تاریخ و نزد ملت و نزد وجدان خود شرمنده می یافتم. راه دیگرش هم آن بود که استعفای مشیر الدوله را بپذیرم و رضا خان را بآرزویش که رئیس الوزرائی بود برسانم تا شاید قدری آرامش پیدا شود و خودم از مملکت خارج شوم و از دور مواظب جریان اوضاع و پیچ و خم های سیاست خارجی و داخلی باشم و بگذارم ملت ایران خودش در کار ها قضاوت کند زیرا قانون اساسی مجلس شورای ملی را قاضی اعلی قرار داده است.

در این که هر گاه پیشنهاد بعضی از شاه زادگان و رجال را که می خواستند من با رضا خان وارد مبارزه شوم می پذیرفتم یقین دارم که فرضاً من شخصاً موفق می شدم برای کشور خوب نبود و همان محبوبیتی که شما اشاره نمودید بر جا نمی ماند. در این جا شاه قدری آرام گرفت مثل این که چیزی را می خواست بیاد آورد آن گاه تبسمی اندوهناك نموده فرمود: چگونگی افکار و قضاوت های مردمی که از دور تماشا گر اوضاع هستند راستی اسباب پریشانی خیال من می شود، مثلاً شاید شما یا رفقای تان یا مردمی که دستی از دور بر آتش دارند نزد خود چنان می اندیشند که من آن قدرت و جربزه را ندارم که سردار سپه را از میان بر دارم و حال آن که راجع بتوقيف و تبعيد و حتى كشتن این شخص مکرر از طرف افسران خود قزاق خانه بمن پیشنهاد شده و اشخاص قابلی حاضر بودند بگفتۀ خودشان (شاهسونی) یعنی شاه دوستی بخرج داده در همان عمارت گلستان کار او را خاتمه بدهند اما برای ما واقعۀ امير كبير درس عبرت بود. میرزا تقی خان وزیری کاردان بود و الحق نسبت بسلطنت و اداره امور جدم ناصر الدین شاه خدماتی هم کرد اما در مقابل رفتاری نمود که

ص: 306

در هر کشور متمدنی باعث محکومیت وی می شد بدین معنی که خود را به سفارت روس بست و هشت نفر قزاق روس از سفارت روس برای محافظت خانه خود برد و شاه با تهدید ها و اقدامات سخت موفق شد او را از تهران بکاشان تبعید کند. بعد ها تبلیغات مخالفين قاجاریه سبب گردید که اعمال بد و خطا های صدر اعظم مزبور فراموش شود و میرزا تقی خان بعنوان کسی معرفی شود که اگر ناصر الدین شاه گذاشته بود ایران را می بایست هم دوش دولت های بزرگ ساخته باشد . توقیف و تبعید و نابودی رضا خان حتماً یك پيراهن عثمان دیگر بر ضد من بوجود می آورد و چیزی نمی گذشت که من می شدم ناصر الدین شاه منفور و او می شد امیر کبیر محبوب ! در این جا من عرض کردم : بنابراین می توان گفت که بندگان اعلی حضرت روشی را پسندیده اید که يك عامل عمده کامیابی سردار سپه شمرده شده و باراده شاهانه خود وی را تقویت می فرمائید که نقشه هایش را بر ضد سلطنت قاجاریه انجام دهد . شاه خندید و پاسخی داد که برای من خیلی یأس انگیز بود و شاید بعد ها يك چشمه اختلاف نظر ها همان پاسخ بود. شاه با لهجۀ روشن و با قیافه مطمئن که حاکی از عقیدۀ راسخ و ثابتی بود فرمود: آقا ، بدان که من در تحصیل حقوق پیشرفت بزرگی

کرده ام و استاد من یکی از شخصیت های بر جستۀ گیتی و رئیس جامعۀ حقوق می باشد. من عملیات رضا خان را با هر کدام از مبادی و اصول حقوقی مقایسه نموده ام راست نیامده و تشبثات او و همراهانش تماماً نا مشروع است و این قدر هم نزد همه کس مسلم است که اعمال نا مشروع عاقبت ندارد و کاری که با موازین حقوقى وفق ندهد قطعاً بفرجام نخواهد رسید، بنابراین سردار سپه با این تشبثات و اقداماتی که می کند هیچ گاه نخواهد توانست تخت و تاج سلطنت را از قاجاریه برباید !

بيانات شاهانه و قيافه مطمئن و اعتماد عظیم آن پادشاه پاک دل بمبادی و اصول حقوقی برای من که تازه از تهران از وسط تحریکات و تظاهرات ضد سلطنت و عملیات جابرانه نظامیان و حبس و طرد و تبعیدی که در مرکز و ولایات نسبت بطرف داران رژیم قدیم مجری می گشت بیرون آمده بودم بسیار حیرت آور و در همان حال رقّت انگیز بود.

من با حال تأثر عرض کردم: هر گاه مردم را وارد سازند که بصورت انقلاب و طغیان الغای سلطنت قاجاریه را تقاضا نمايند و مثلاً کار منجر شود باین که آرای عمومی ملت بوسايل قانونی کسب شود و یا وکلائی انتخاب شوند که حق تجدید نظر در قانون اساسی و حق الغای سلطنت و تغییر رژیم را دارا باشند و آن کسب آرای عمومی یا انتخاب وکلای مؤسسان همه جا با فشار سخت و نظارت نظامیان و تهدید و فشار آنان انجام پذیرد در آن صورت چه اشکالی خواهد داشت که اکثریت آراء بر علیه سلطنت قاجاریه در آید. شاه فرمود : - بنی اشکال دارد و آسان نیست زیرا طبق نظریه رئیس جامعه حقوق انسانی و قضات عالی مقام دیگر که من شخصاً با آن ها

ص: 307

مشورت کرده ام سلطنت ایران در قانون اساسی چنین معرفی گردیده که « موهبتی است الهی» یعنی حق طبیعی و موروثی ما می باشد منتها این که ملت ایران نیز در حق سلطنت شرکت دارد و البته هیچ شریکی حق ندارد باراده و میل خود شريك دیگرش را از حقوق شراکت محروم سازد، هم چنانی که من هم حق ندارم ملت ایران را از شرکتی که در سلطنت و فرمان روائی دارد محروم گردانم و ملت ایران نیز نمی تواند مرا از حق سلطنت محروم کند . فرمایش شاهانه و طرز تفکر و يقين شاه در تثبیت سلطنتش حال طبیعی مرا تغییر داد و با لهجۀ نزديك باستهزاء كه البته مخالف نزاکت و ادبی بود که می باید در حضور پادشاه رعایت شود عرض کردم: قربان ! یعنی می فرمائید هر گاه مجلسی که اکثریت آن رضا خانی باشند بیایند و الغای سلطنت قاجاریه را اعلام نمایند رئیس جامعه حقوق انسانی یا جامعه وی سپاهی تجهیز می کند و نمایندگان مجلس ایران را برعایت اصول حقوقی مجبور می سازد؟! در تاریخ عالم تنها قسمتی که از غلبه حقانیت حکایت می نماید عبارت از تاریخ انبیا می باشد که آن را هم اهل زمان ما می گویند اساطیر و افسانه است و گرنه همه جا می بینیم زور و سر نیزه بمقصود رسیده و صاحبان سر نیزه سالیان دراز کامیاب زیسته اند و هر گاه مردمی زنده و هشیار بوده اند توانسته اند حتی حقایق تاریخی را هم بنفع خود بر گردانند و نا حق خود را در زبان و قلم وقایع نگار حق و عدالت جلوه دهند و قرن ها گذشته است تا پرده ريا و تزویر با خامه تتبع و تحقیقات مورخین در هم دریده شده حق و حقیقت بر کرسی نشسته است . اعلی حضرتا : رضا خان سردار سپه امروزه وسایل گوناگون در دست دارد و تمامی آن وسایل را هم بر علیه تاج و تخت بکار انداخته و هر لحظه قدمى بجانب مقصود خود پیش می رود، پول او در محافل پول پرستان پراکنده می شود و سفرۀ او در مجامع اهل شکم گسترده می گردد و سر نیزه او زبان منقدین و مخالفین را می برد و تشکیلات وسیع شهربانی که در قبضۀ قدرت اوست درست بمنزلۀ همان موریانه است که درون عصای حضرت سیلمان را تهی ساخت تا ناگهان در هم شکست و پادشاه برو افتاده مرك وى بر جهانیان آشکار گشت.

در این وقت شاه برخاست و فرمود : مطالبی که عرض کردی چون از روی صراحت و صداقت و شاه دوستی است برای من مطبوع است یکی دو روز قدری استراحت کن و چهارشنبه ساعت ده برای عرض پیغام ما بیائید.

طی اولین روز هایی که وارد نیس شدم بعد از ملاقات نخستین و پیش از ملاقات دومین یک روز شاه را در خیابان «گردش گاه انگلستان » کنار دریا در يك قسمت خلوتی تنها یافتم که گویا بحال انتظار گردش می کرد و من عرض احترام نمودم. مرحوم احمد شاه با قیافه باز پرسش نمود و همان طور که صورتش بجانب من بود رد شد و من متحیر ماندم که چه کنم؟ آیا شرط ادب آنست

ص: 308

که دنبال شاه بروم تا مرخص شوم یا پی کار خود بروم؟ با این اندیشه قدمی چند از عقب شاه رفتم در این اثنا مرحوم سلطان احمد شاه برگشته فرمود: صفوی چرا متفکری ، شاید زیبائی ها و شکوه نیس ترا گرفته ؟ من با منت های سادگی علت حیرتم را بیان کردم. شاه خندید و گفت : تو با آن که مدعی هستی از آداب و رسوم بی خبری می بینم خیلی هم مقید هستی حالا با من بیا چند دقیقه می توان صحبت کرد من می خواهم امروز تا باغ های مرکبات در نزدیکی گردش بروم و منتظر اتومبیل هستم. من بی اختیار این شعر بیادم آمد که بدون پروا خواندم: «شاه چو دل بر کند ز بزم و گلستان *** مملکت آرد بچنگ آسان آسان»، شاه مرحوم پرسید: این شعر را کی ساخته ؟ گفتم: این شعر از قصیده ای است که در عهد غزنویان و هنگام انحطاط سلطنت آن سلسله ساخته شده. شاه فرمود: راستی خوب شد بیادم آمد که این مطلب را از تو بپرسم بگو بدانم من با این شاعر ها و نویسنده ها چه بدی کرده ام که بیش تر آن ها بر علیه من هستند ؟! من عرض کردم قربان شاید در این وقت بندگان اعلی حضرت فرصت نداشته باشند که چاکر در این زمینه هر چه را می دانم عرض نمایم.

شاه فرمود: خیر بگو من خیلی میل دارم علت را بدانم. من گفتم : قربان ملت ایران بطور عموم ذات همایون ملوکانه را دوست می دارند و هر گاه میانه طبقات روشن فکر کسانی یافت می شوند که انتقادی دارند انتقاد آن ها متوجه زوال سلطنت و رويۀ مخصوص دربار است.

اعلی حضرت همایونی در شرف یابی قبل فرمودند که در حدود مقررات قانون اساسی سلطنت می فرمایند . البته این روش هر گاه در انگلستان یا بلژيك و حتی در ممالك درجه دوم اروپا مثل رومانی و بلغارستان تعقیب شود بسیار پسندیده است و نتایج نیکو دارد، اما ملت ایران هنوز بحدود و حقوق خود آشنا نشده از مشروطیت ایران هنوز بیست سال نگذشته و فقط پنج دوره مجلس داشتیم که سه دورۀ آن دم بریده شده از کار افتاده و دست های فتنه انگیز خارجی و داخلی مانع شده اند که قوانین لازم و مؤسسات و تشکیلات ضروری در کشور بوجود آید و طبقه روشن فکر در برابر همه این مشکلات و هر گونه مخاطرات دیگر که پیش آمد نمود چشم امید و دست توسل خود را بجانب شاه جوان خود معطوف داشته مترصد بود پادشاهی که پدرانش در مدت یک صد و پنجاه سال بر این کشور فرمان روائی کرد و در مقابل حادثات با پشتیبانی و هم دستی ملت ایران عمل کرده اند و پادشاهی که وارث مشروع تاج و تخت و نگهبان شرعی کشور است امروزه نیز دامن همت بر کمر زند و با طبقۀ روشن فکر اتفاق فرمايد و بر علیه مخاطرات خارجی و داخلی مبارزه کنند. این بود توقع طبقه روشن فکر چنان چه چاکر قبل از حرکت باروپا روزی بنا بدعوت عارف برای صرف ناهار بخانۀ او رفتم و بعد از ظهر که دو نفری تنها بودیم برای چاکر قصه کرد که تصنیف

ص: 309

مشهور خودش را در شور که بعنوان پیام بحضور شاهانه ساخته است در استانبول طی چندین روز می سروده و هر شعر آن را که می ساخته و در تار می نواخته است با احساسات شور انگیز شاه پرستی و اشك سوزان تؤام بوده و مترصد بوده است بعد از ورود بایران واقعاً اعلی حضرت بقدرت ملی تکیه فرمایند و وضع مهاجرین و عمل آنان بامر شاهانه در يك محكمۀ عالی ملی مورد باز پرسی قرار گیرد و بدو نيك و جيه المله ها و پیشوایان احزاب از طرف اعلی حضرت همایونی که حقا می بایست قائد ملّیّون ایران باشند آفتابی گردد و گویا این شاعر بینوا بعد از ورود بایران با همان احساسات سر شار سعی کرده بود خود را بحضور شاهانه رساند اما بحدی اوضاع را بر خلاف تصورات شاعرانه خود یافته بود که بکلی نا امید گردیده و بعد از کودتا بامید آن که شاید در آقا سید ضیاء الدین قیافه آرزو هایش را بیابد باو نزديك مي شود و مدیحه سرای وی می شود. شاه مرحوم پرسید : این تصنیف کدامست؟ عرض کردم: عارف خودش می گفت تصنیف من با صدای کودکان تهران در فضای ایران سراسر انعکاس یافت و در دل هر ایرانی اثر کرد مگر در دربار .. شاه سخن مرا بریده با تبسمی فرمود که : ... که در آن جا دلی نبود تا اثری کند من عرض کردم: بهر حال آغاز تصنیف اینست، چه شور ها که من بپا به شاه ناز می کنم در شکایت از جهان بشاه باز می کنم مرحوم سلطان احمد شاه با لهجۀ استهزا بنوعی که راستی احساسات مرا جریحه دار ساخت فرمود : خوب، این را شنیده ام اما می خواهم بدانم این شاعر شما می خواست من در حق او مثلا چکار بکنم!....

من با حالتی که قدری از معتاد دور تر بود عرض کردم: او نمی خواست در حق او اعلی حضرت کاری بکنند، او می خواست اعلي حضرت با كمك او و هزاران نفر مثل او اسباب قوام و دوام سلطنت خودتان و انتظام و ترقی مملکت را فراهم فرمائید، او معتقد است که در های دربار شاهی نباید فقط بروی اعیان پوسیده و صاحبان القاب فلان الملك و فلان السلطنه باشد زيرا طبقه اعیان و اعیان زاده ها در نیمه اخیر سلطنت قاجاریه دچار انحطاط فکری شده اند و از لحاظ عقل و همت و بلندی نظر سخت بینوا گردیده اند و بعقیدهٔ روشن فکران ایرانی در این سوء تربیت سیاست خارجی هم دست داشته است و این طبقه نسبت به نیروی ملی ایرانی با تردید و شبهه می نگرند و بقدرت بیگانه تسلیم هستند و در برابر اجانب عاجز و نا توان و مطیع و در مقابل ایرانی مغرور و متکبر می باشند و مادام که کار های کشور در کف این طبقه است و وزارت و معاونت و ایالت و حکومت و کار گذاری ها باین اشخاص سپرده می شود روز بروز ملت و مملکت ضعیف تر خواهد شد. مردمی امثال عارف می گویند فهرست دعوت شوندگان بسلام ها و مهمانی های دربار از عهد مرحوم ناصر الدین شاه و مظفر الدین شاه تاکنون عوض نشده هنوز بنام فلان الملك و بهمان

الدوله که سال هاست مرده اند رقعۀ دعوت می رود اما يك نويسنده و يك شاعر ملی و يك روزنامه نویس رنگ در ربا را ندیده اند و حال آن که

ص: 310

مدت هاست عنان افکار عمومی از طبقۀ پوسیدۀ اعیان گرفته شده و بدست طبقۀ روشن فکر افتاده و هر گاه می بایست دربار شاهنشاهی بر ملت ایران حکومت نماید لازم بود با این طبقه که زمام دار افکار ملت می باشند هم کاری ورزد. اعلی حضرت همایونی تصور فرمائید هر گاه در تشکیلات دربار و در روال و روش آن طبق مقتضیات زمانه تجدید نظر شده بود و باز ماندگان احزاب که از مهاجرت بر گشتند مورد تفقد و دل جوئی قرار می گرفتند و از آن ها يك حزب قوی و ملی بوجود می آمد که بطور غیر مستقیم دربار پشتیبان آن می شد و آن حزب پشتیبان ذات شاهانه می بود آیا امکان داشت در پایتخت شاهنشاهی آسان آسان کودتا شود و يك روز سيد ضياء و روز دیگر سردار سپه با اختیارات و اقتدارات قانونی سلطنت بازی کنند ؟!

در این وقت شاه مرحوم مثل آن که از خوابی عمیق بدر آید با قیافه ای که بهیچ وجه بشاشت اول را نداشت فرمود: این چیز ها درست ست ... - و پس از تأملی باز آهسته فرمود: اما هیچ کس با ما از این مقوله حرفی نزده بود و ما تازه این حرف ها را می شنویم، صدای شاه خیلی نرم و آهسته بود و براستی قلب مرا بدرد آورد و بحال وی سخت رقت کردم، در این ضمن آقای صالح از دنبال رسیده خبر داد اتومبیل حاضر است و هنگامی که شاه مرا رخصت می داد فرمود : حتماً چهار شنبه بیائید .

روز چهار شنبه ساعت 9 صبح به هتل نگرسکو رفتم و بعد از چند دقیقه که در اطاق آقای حکیم الدوله گذشت ایشان کسب اجازه کرده مرا تا درب شاهانه همراهی نمودند و در آن جا با همان لهجه پر از نزاکت و ادب که مخصوص خانوادۀ ادهم و فرزندان مرحوم حكيم الممالك است آهسته گفتند: سعی کنید شاید وقت شاه را بیش از حد لزوم نگرفته باشید. من با خنده گفتم مطمئن باشید مادام که اراده و امر خود اعلی حضرت نباشد من پر حرفی نخواهم کرد؛ متأسفانه در آن روز بر خلاف توصیۀ آقای حکیم الدوله و بر خلاف میل خودم ملاقات این جانب از ساعت 9 و چند دقیقه کم تا ساعت 11 و نیم بطول انجامید.

همین که وارد اطاق شدم شاه مرحوم که پشت میز ایستاده بود بجانب دیگر راه افتاد و در حال قدم زدن نسبت بمن اظهار التفات فرمود و در این مرتبه هیچ کس با من وارد اطاق نشد. تنها اعلی حضرت بودند و من . بعد از يك لحظه که شاه در حال قدم زدن بود بجانب من برگشته فرمود: خوب حالا شما راحت هستید، من خیال می کردم شما پیغام هایی هم برای عرض داری اما لازم بود قبلا کمی استراحت کنی، شهر نیس دیدنی است شنیدم مونتو کارل هم رفته ای ؟

در پاسخ پرسش ملوکانه عرض کردم، مسلم است قربان که هر کس در پرتو توجهات شاهانه قرار بگیرد منت های آسایش و راحتی را خواهد داشت، بسیاحت مونتکار هم همراه آقای جليل الملك

ص: 311

و سيف الدين بهمن رفتم، واقعاً شهریست دیدنی امیدوارم روزی بیاید که از برکات مساعی و توجهات شاهانه در ایران هم چندین شهر نظیر مونتو کارل داشته باشیم. شاه سخن مرا بريده بالهجۀ شوخی فرمود: که همین طور آن جا هم قمار بزنند ! من عرض کردم: خیر قربان آن جا بفرمان ملوکانه مردم نماز خواهند خواند !

شاه خندید و فرمود: خوب پیغام از کی ها بود؟ عرض کردم سه پیغام دارم، یکی از والا حضرت، دیگری از آقای مدرس و سومی زبان حال ملت ایران است که این بنده با سمت يك نويسندۀ ملی شب گذشته آن را بشعر در آورده و بصورت يك قصيده تقدیم می دارم. شاه مرحوم با بشاشتی پرسید شعر هم می سازی ؟ عرض کردم گاه گاهی، فرمود: من در شعر فارسی خیلی مطالعه ندارم اولش را بخوان ببینم .

من بيت اول از قصیده را که واقعا همان شب پیش در خیابان گردش گاه انگلیس ها کنار دریا ساخته بودم خواندم:

بگو که تاج كياني و تخت طاووست *** زد وی تو گرفته غباری از کدِری

خوشا هوای شمیران و لار فصل بهار *** پر از ترانه بلبل سرود كبك درى

برای مرد موحد جهان پر از تسبیح *** برای شه همه تعلیم عدل و داد گری

شاه فرمود: از اواخرش هم بخوان من این بیت را خواندم :

چو مرگ حق بود و می رسد تفاوت چیست *** بروی بالشی از خاك يا ز پر و زری

شاه فرمود : مطلب دستم آمد، اما من معلمی داشتم بنام صدر الافاضل و او می گفت در شعر فارسی قدمایای معلوم و مجهول را با هم قافیه نمی ساخته اند، آیا تو هم رعایت این نکته را کرده ای ؟ خوب حالا پیغام آقای مدرس را بگو. من از توجه شاهانه باین نکته از علم عروض دل شاد شدم و چون فرصتی برای جواب ندادند خود را آماده گذاردن پیغام ساخته عرض کردم: پیغام آقای مدرس با مقدمه مجملی همراه است که امیدوارم هر گاه برای ذات شاهانه مطالب آن توضیح واضح باشد و از جمله مکررات شمرده آید خاطر مبارك كسالت نيابد و طول مقدمه را بر دراز نفسی چاکر حمل نفرمائید .

شاه با تبسمی فرمود: حال که چنین است پس بنشینیم. خود اعلی حضرت پشت میز قرار گرفت و اشاره فرمود من هم روى يك صندلی نزدیك میز نشستم، سپس آغاز سخن نموده چنین عرض کردم.

آقای آقا سید حسن مدرس عرضه مي داد كه ذات همایون شاهانه البته مستحضرند من و رفقای من با تمام نیروی خود در راه تایید مبانی شوکت و قدرت قانونی اعلی حضرت می کوشیم

ص: 312

و از هیچ گونه فداکاری دریغ نورزیده و نخواهیم ورزید و علت این فداکاری نه فقط علاقمندی ما بپادشاهی اعلی حضرت است بلکه روزگار و گردش آن چنین پیش آورده است که بزرگ ترین و مقدس ترین مبادی ایمانی ما یعنی آن اصولی که موجب مصونیت اجتماعی و سیاسی قوم ایرانی و تاكيد استقلال و تمامیت ایران است با بقا و دوام سلطنت اعلی حضرت توام گردیده است بدین معنی که تغییر رژیم ایران در حال حاضر مفهومش اختلال مبانی دوام و بقای جامعه ایرانی است، غرض آنست که هر گاه مقصود دیگران تنها عبارت از این بود که اعلی حضرت را از سلطنت بر کنار سازند و دیگری را بر سر تخت نشانند من که مدرس هستم صریحاً می گویم که بمبارزه نمی پرداختم، اما بر من ثابت است که مقصود دیگران در حال حاضر تغییر رژیم حقیقی است با تمام معنای آن و تغییر رژیم در تمام شعب اجتماعی و سیاسی یعنی تغییر تمام آن چیز هایی که هر چند امروزه در بعضی انظار بد نما باشد یا خوش نما، بهر حال همان چیز ها باعث انتظام رشته های مختلف حیات ملی ما بوده و همان چیز ها بوده است که ایرانی را از سخت ترین مخاطرات خلاصی بخشیده است. آری مقصود کلی از تغییر رژیمی که امروزه مورد بحث می باشد این چنین تبدیل و تحویلیاست و این تغییر و تحویل، هر گاه واقعا بوجود آید بزرگ ترین ضربت انتقامی است که بر پیکر ایران وارد می سازند، اينك بلحاظ حصول روشنائی بیش تری مقتصی است باوضاع تاریخی قرن اخیر توجهی فرمائید.

اعلی حضرت شهریاری بهتر از هر کس متوجه می باشند که دولت های مستعمره جوی اروپا از سه قرن پیش برای استعمار ممالك مشرق کمر همت بستند و اکثر ملل شرق را خواه از لحاظ سیاسی و اقتصادی و خواه از لحاظ اجتماعی باسارت در آوردند و از میانه ملت های آسیای وسطی قومی در مقابل مطامع بیگانه مقاومت ورزیدند و خود را لقمه چرب اما پر از خار و خس نشان داد ملت ایران بود.

بیش تر ملّت هایی که در قرن گذشته یوغ بندگی را بر گردن نهادند اسارت آن ها از راه اقتصادیات آغاز گشت، اما ملت ایران بحكم سابقه مدیدی که در بازرگانی و تجارت دارد و بنا بر هوش مندی و استعداد ذاتی تا توانست و تا برایش ممکن و میسر بود از تله های مستعمره جویان گریخت و عجب آنست که از تله ها می گریخت بی آن که خودش چنان قصدی داشته باشد و بدون آن که بداند که دارد از تله می گریزد . در این موضوع همين يك مثال کافیست که قبل از آن که واقعۀ رژی و تنباکو که بامتیاز بانک شاهنشاهی منجر گشت پیش آید، فرنگی ها در جنوب ایران يك شعبه از یکی از بانک های معتبر تاسیس کرده بودند تا بمعاملات تجارتی پردازد، بعد از چند سال يك قنسول فرنگی بزبان شکایت در موضوع معاملات آن بانک می نویسد: بازرگانان ایرانی چندین برابر بانك ما بر طلب خود تنزیل می بندند و اگر تاجر ایرانی صدی دوازده قرض بدهد بانك ما صدى سه می دهد با این

ص: 313

وصف از فرط تعصب نجار ایرانی آن صدی دوازده را بر صدی سه ترجیح می دهند بطوری که صورت معاملات حاجی ... از تجار ایرانی در یک سال متجاوز از سی صد هزار تومان است و معاملات بانك ما به چهار هزار تومان نرسیده، عجب تر آنست كه فته طلب این قبیل تجار ایرانی از طلای استرلينك عزیز تر است و در همه جا و نزد همۀ طبقات اعتبار دارد و با آن که مکرر واقع می شود که تاجری ور شکسته پول های مردم سوخت شده باز هم تاجر دیگر جای او را می گیرد، در آن زمان اروپائیان غالبا تصور می کردند عامل عمده حسن توجه مردم به بازرگانان ایرانی همانا تعصب دینی و مذهبی است اما بعد ها دیدند که مثلا تجارت خانه های ارباب جمشید و جهانیان و فلان تاجر ارمنی و زردشتی نیز مانند تجارت خانه های مسلمانان مورد توجه عموم طبقات واقع می شود و دانستند که این حس ایرانیت و ملیت است نه تعصب مذهبی و دینی ملت ایران نسبت به تجار ایرانی میل می کند خواه مسلمان باشد خواه زردشتی و مسیحی و بنا بر این در صدد افتادند بنیاد چنین حسی را بر اندازند .

هنگامی که قضيه تشكيل يك شركت بنام شرکت عمومی پیش آمد چنان جوش و خروشی در مردم و در سر تا سر ایران پدید آمد که در بسیاری از شهر های كوچك زن ها برای خرید سهام شرکت زیور آلات خود را از سر و گردن گشودند و در همان زمان رجال جهان دیده و گیتی شناس گفتند و نوشتند: «چشم بد دور ! محال است مستعمره جویان اجازه دهند چنین احساسات و چنین ایمانی در يك ملت مشرقی رشد و نمو نماید ! »

کسانی که ببرکات دور اندیشی و گیتی شناسی از حسن توجه و احساسات مرد و زن ایرانی نسبت بشرکت عمومی در دل خود بيمناك مي شدند حق داشتند زیرا چیزی نگذشته که با فشار آشکار سفارت خانه ها و دو بانك مشهور خارجی شرکت عمومی و صد ها تجارت خانه معتبر مسلمان و زردشتی ور شکسته پایه های حیات اقتصادی ایران متزلزل گشت و با سرعتی باور نکردنی در آمد مخفی ایران هم مانند صادرات علنی و به تنزل گذاشت زیرا صادرات ایران از اواخر عهد مرحوم ناصر الدين شاه نسبت بواردات کمبود پیدا کرده سال بسال بیش تر تنزل می گرفت، اما از آن جائی که همه ساله هزاران کارگر ایرانی در خارجه مزدوری کرده با اندوخته خود بداخله بر می گشتند و نیز بازرگانان ایرانی در کار صادرات و واردات دخالت داشتند و منافعی که تحصیل می کردند در واقع بکشور ایران عاید می شد طبعا از این قبیل راه ها کسری صادرات نسبت بوادرات تا حدی جبران می پذیرفت اما از زمانی که صراف خانه ها و تجارت خانه های ایرانی غفلتاً طی چند ماه یکی پس از دیگری ور شکست شدند در آمد های مخفی کشور نیز رو به تنزل رفت و تنگ دستی عمومی با شدت آغاز یافت...

بعقیدۀ آقای مدرس همان سیاستی که باعث ور شکستگی تجارت خانه های ایرانی شد امروزه می کوشد که آخرین رشته های بازرگانی و اقتصادی ما را واژگون سازد.

ص: 314

آقای مدرس عرض می کند از مذاکرات با سردار سپه بر من مسلّم شده است که در رژیم آینده بنیاد معیشت ایلیاتی را خواهند بر انداخت و شاید در نظر اول این قضیه بنظر های سطحی پسندیده آید ولیکن شایان دقت است .

مسئله تخته قاپو یعنی در تخته شدن و ده نشین شدن ایلات يك چیزی نیست که تازه ما اختراع کرده باشیم بلکه از آغاز خلقت بشر راحت طلب بوده و چون ده نشینی راحت تر از کوچ کردن دائم و نقل و انتقال همیشگی می باشد طبعا در ممالکی که رطوبت هوا و فراوانی آب تولید سبزه و علف چر می کند و همیشه بهار است مردم حشم دار ده نشین می شوند زیرا در اطراف قريه بقدر کفایت گوسفندان و رمۀ خود علف پیدا می کنند، اما کشور ایران همیشه بهار نیست و چهار فصل منظم دارد، آب هم در این سر زمین کم است لذا همین که فصل بهار گذشت جلگه ها خشك و از علف خالی می شود نا گزیر مردم حشم دار باید تدریجاً دنبال علف رو بکوه بروند و بدین طریق همواره تابستان در سرد سیر و زمستان در گرم سیر بگذرانند تا بتوانند برای گوسفندان و رمه های بزرگ گاو و الاغ و مادیان علف بدست آورند و پیوسته این شعبه از فلاحت را که یکی از پر برکت ترین چشمه های ثروت مملکت است بیفزایند. اینست که در نظر پادشاهان قدیم ایران تخته قايو كردن يك ايل بمنزله کیفری بود بسیار سخت بطوری که هر زمان يك ايل از حد فزون شرارت می نمود و با وسایل معمولی آرام نمی گرفت آن وقت دولت عزم می کرد آن ایل را تخته قاپو کند،

یعنی دچار فقر و گرسنگی سازد زیرا همین که یك ایل در تخته شد ناچار حشم گرسنه و بی علف خود را به قیمت نازل می فروشد و پس از دو سه سال به نان شب محتاج می گردد و هم چنین افراد آن ایل که بورزش دائمی و هوا های لطیف و خوردن لبنيات فراوان عادت کرده اند چون غذای سابق را نداشتند و در يك گوشه متوقف شدند آهسته آهسته ضعیف و بیمار می شوند و می میرند و يك ايل بزرگ طی ده دوازده سال بکلی نابود می گردد. آقای مدرس عرض می نماید اینست آن سر نوشتی که امروزه برای ایلات ایران مقدر ساخته اند. آیا تربیت ایلات غیر از تخته قاپو راهی ندارد ؟ آیا نمی توان برای ایلات مدارس سیار با برنامۀ متناسب درست کرد که اصول وطن دوستی و مسائل صحی و به داری و مسائل ضروری فلاحتی بآن ها آموخته شود و آیا نمی توان بیمارستان سیار و پزشك و دوا برای ایلات فرستاد و آیا نمی توان برای حفظ امنیت و آسایش آن ها پست های ژاندارم در راه ییلاق و قشلاق ایلات گماشت تا آن ها به امنیت و محفوظ ماندن احشام و اغنام خود اطمینان بیابند و تفنگی خود را زمین بگذارند و تسلیم کند. آقای مدرس عرض می کند این ها همه میسر و خیلی هم آسان است اما رژیم آینده تصمیمی جز این ندارد که ایلات ایران را تخته قاپو کند تا گوسفند و اسب ایرانی که برای تجارت تا قلب اروپا انتقال می یابد و سر چشمۀ عایدات هنگفت این کشور است رو بنابودی گذارد

ص: 315

و روزی برسد که برای شیر و پنیر و پشم و پوست هم گردن ما بجانب خارجه کنج باشد و دست حاجت بدان سو دراز کنیم. آقای مدرس در همین موضوع باعمال تخته قاپو صحبت کرده و پاسخ شنیده بود که ممکن است دولت شرکت هائی تشکیل دهد که حشم داری کنند، این ها گویا نمی دانند که این گله های بزرگ که در صحاری ایران بنظر می رسد هر چند رأس تعلق به يك پیر زن با طفل يتيم يا پير مرد دارد و مادام از پشم و شير و كشك و پنير آن می توان سود برد که همان صاحب گوسفند در پی مالش باشد. در این جا مرحوم سلطان احمد شاه سخن مرا بریده فرمود : بلى من هم قدری گوسفند داشتم و با آن که در املاک خودم می چرید خیری نمی داد و در جواب اعتراض من پیر مردی عرض کرد که نادر شاه گفته است گوسفند وقتی نفع دارد که پسر صاحبش آن را بچراند و مادر پسر آن را بدوشد.

من عرض کردم: بله قربان ، این سخن نادر شاه عین واقع است و اما از لحاظ حیات اجتماعی ایران بعقیدۀ آقای مدرس در این قسمت تیشه را قطعاً بریشه خواهند زد زیرا یکی از عوامل عمده مقاومت منفی ایرانی همانا خصوصیاتی است که در حیات اجتماعی وی موجود می باشد، برای روشنائی این موضوع چند نکته عمده از نوشته های يك اجنبى بعرض مي رسد زیرا نویسنده کوشیده است هم وطنانش را بجهات اصلی قوت و ضعف ایرانی و علل مقاومت وی آشنا گرداند.

گذشته از نکات سیاسی به عقیدۀ آقای مدرس در رژیم نوی که نقشه آن را برای ایران بینوا طرح کرده اند نوعی از تجدد بها داده می شود که تمدن مغربی را با رسوا ترین قیافه تقدیم نسل های آینده خواهند نمود . آقای مدرس می گویند قریبا چوپان های قریه های قرا عینی و کنگاور بافکل سفید و کراوات خود نمائی می کنند اما در زیبا ترین شهر های ایران هرگز آب لوله و آب تمیز برای نوشیدن مردم پیدا نخواهد شد. ممکن است شماره های کار خانه های نوشابه سازی روز افزون گردد اما کورۀ آهن گدازی و کاغذ سازی پا نخواهد گرفت، در های مساجد و تکایا بعنوان منع خرافات و اوهام بسته خواهد شد اما سیل ها از رمان ها و افسانه های خارجی که در واقع جز حسین کرد فرنگی و رموز حمزه فرنگی چیزی نیستند بوسیله مطبوعات و پرده های سینما باین کشور جاری خواهد گشت بطوری که پایۀ افکار و عقاید و اندیشه های نسل جوان از دختر و پسر تدریجا بر بنیاد همان افسانه های پوچ قرار خواهد گرفت و مدنیت مغرب و معیشت ملل مترقی را در رقص و آواز و دزدی های عجیب آرسن لوپن و بی عفتی ها و مفاسد اخلاقی دیگر خواهند شناخت مثل آن که آن چیز ها لازمۀ متمدن بودن است.

در این جا شاه مرحوم سخن را بریده فرمود: راستی بعضی چیز های عجیب تازگی در روز نامه های تهران می بینم از آن جمله یکی مخالفت سختی است که با بازار ها می شود، من خودم از دانشمندان فرنگ شنیده ام که بازار سر پوشیده یکی از اختراعات بسیار خوب ایرانیان می باشد زیرا در آب

ص: 316

و هوای ایران چه چیزی بهتر از بازار است که در زمستان از باد های کشندۀ مخصوص آن جا و از گل و بارش و کثافت محفوظ است و سلامت کسبه و متاع آن ها صیانت می شود و در تابستان از گرمای سوزان ایران اهالی بازار آسوده اند و گرد و خاک بی حسابی که نتیجۀ اقليم و هواى خشك ایرانست در بازار ها سرایت نمی کند و بتازگی در ممالک اروپا بازار های سر پوشیده را تقلید کرده اند و در چندین شهر مهم بازار های زیبا از طرف بلدیه ها یا سرمایه داران بنا شده است، عجب تر آن که در جراید تهران می نویسند بازار ها آفتاب گیر نیست و جای سل و دق است و حال آن که بلای ایران و مصیبت ملت ایران از همان آفتاب است که با تولید گرمای فوق طاقت مردم را از کار و فعالیت باز می دارد و اصولا بی چارگی ملل شرق از تابش آفتاب پیش از لزوم می باشد، آن مالکی باید برای روشنایی آفتاب تلاش بنمایند که مانند سر زمین های شمالی اروپا روی هم رفته سالی بیست روز آفتاب روشن ندارند، نمی دانم چرا نویسندگان ما هر چه را از ملل اروپا می شنوند بدون ملاحظه هوا و مقتضیات اقلیم بی پروا تقلید می نمایند !

من عرض کردم: قربان، مخالفت روز نامه های طرف دار سردار سپه با بازار های سر پوشیده از آن لحاظ نیست که دل شان بحال مردم بازار سوخته باشد بلکه بهیچ وجه فکر صلاح و رفاه اهالی در میان نیست و گرنه خود شان هم می دانند که نیم ساعت نور آفتاب سوزان تهران بیش از حد لزوم انسان است .

این مخالفتی که با بازار ها می شود برای سر کوبی بازاریان می باشد زیرا سردار سپه اهالی بازار را مردمی با ایمان تشخیص داده و می داند که مشروطیت ایران و بسیاری از امور مهم دیگر را مقاومت بازاریان درست کرده است و چون اهل بازار نسبت برژیم آینده و انقلابات ساختگی با دیدۀ بد گمانی نگریسته و احیاناً بازاری های هوش یار ضدیت هم نموده اند آقای سردار سپه و عمال ایشان روز نامه های مزدور خود را وادار کرده اند اصلا و اساسا با نوع بازار سر پوشیده مخالفت نمایند.

شاه خندیده فرمود: یعنی برای يك دستمال قیصریه را با همۀ بازار آتش برنند !

عرض کردم: بله قربان و نظیر این مطلب قضيۀ حمام ها می باشد، آقای مدرس حکایت نمود که روزی با حضور من و سردار سپه و چند نفر از اولیای امور درباره اصلاح گرمابه های تهران صحبت شد من گفتم گرمابۀ عمومی از اختراعات ایران است که در نتیجۀ علاقه مفرط این ملت نسبت بنظافت بوجود آمده وگرنه در اروپا گرمابه عمومی هنوز هم دیده نمی شود مگر در جایی برای تفنّن یکی دو تا تازگی ساخته باشند و مخصوصاً ایرانیان بگرمابه جنبه خیرات می دهند بطوری که حمامی حق ندارد دربارۀ حق آب اصرار کند و هر چه کم یا زیاد مردم بدهند باید بپذیرد و در مذهب قدیم ایران که زردشتی بوده و در مذهب اخیر که شیعۀ جعفری است غسل های بسیار امر شده تا مردم حتماً پاك

ص: 317

و تميز بمانند و خصوصیت دیگر حمام های ایرانی داشتن خزینه است که از لحاظ طبی فواید بسیار دارد حال شما اگر می خواهید خزینه های عمومی را ببندید باید حتماً در همۀ حمام ها مانند گرمابه های اروپائی وان های متعددی بگذارید که مردم بتوانند در آب گرم فرو بروند و لازم است بلدیه های شهر ها حتماً به حمام ها كمك خرج بدهند تا مزد حمامی گران نشود و بنرخ کنونی همین طور ارزان بماند تا هر کس از فقیر و غنی بتوانند همیشه از گرمابه استفاده کنند و در اين يك نكته لااقل هم مراعات شرع اسلام را کرده باشید و هم مفهوم حقیقی تجدد و ترقی که مبتنی بر نظافت و پاکی است بوجود آمده باشد. فردای آن روز که این صحبت ها شد دیدم در يك روزنامه فکاهی نوشته اند : « مدرس در سر پیری هم از جوانی دست بر نداشته و چون همه روزه باید غسل جنابت کند و از پنج شاهی هم بیش تر پول نمی خواهد بدهد با دوش ساختن گرمابه ها رسماً مخالفت نموده و بحمام های نمره اعلان جنگ داده است ! »

شاه مرحوم با تبسمی فرمود : با تفاصیلی که می دهید یقین است خطر مسلّم برای مملکت در پیش است ولی خوش حالم می بینم در مملکت اشخاصی هستند که بحقایق این اوضاع واقف می باشند اما چه چاره اندیشیده اند ؟

در پاسخ شاهانه من عرض کردم: هر چند این چاکر بهیچ وجه میل ندارم طی عرایض خود لفظی آورده باشم که مطبوع خاطر مبارك نباشد وليكن بر پیامبر بلاغ باشد و بس . آقای مدرس پیشنهاد می نمایند که اعلی حضرت همایونی یا باید تصمیم بسلطنت بگیرند و این در صورتیست که فداکاری های بزرگ هم ضمیمه آن باشد و تا همه جا ایستادگی فرمایند یا تصمیم بکناره گیری فرمایند در آن صورت لااقل می باید منافع ملت ایران و حقوق خاندان قاجار را رعایت فرموده سلطنت را ببرادر خود وا گذار نماید و از فداکاری های مالی نیز دریغ نفرمایند.

رنك شاه از شنیدن قسمت اخیر سخن من تغییر کرد و با شتابی فرمود: مقصود از فداکاری های بزرك كه باید ضمیمه سلطنت من باشد چیست ؟

عرض کردم: مقصود آنست که اعلی حضرت همایونی از راه عراق تشریف فرمای ایران شوند و در حدود پشت کوه گروهی از امرا و سران عشایر که موکب ملوکانه را استقبال خواهند کرد توقف می فرمایند و در همان جا مقدمات عزل سردار سپه و اعلان عزل او و اجرای این امر فراهم خواهد آمد.

شاه فرمود: در این خصوص شیخ خزعل هم عرایضی کرده ولی من یقین دارم که رؤسای بختیاری اتفاق نخواهند داشت و بعلاوه کمپانی نفت جنوب که در خوانین عشایر آن جا نفوذ دارد آن که امور کمپانی اختلال خواهد یافت مداخله خواهد نمود و انگلیس ها نمی گذارند نقشۀ

ص: 318

آقای مدرس عملی شود از طرفی شاید شما ها نمی دانید که با این پرده از بازی ایمبری چه نتیجه های بزرگی بنفع سردار سپه گرفته شد زیرا کشته شدن ایمبری قونسول آمریکا هر چند علت اصلی آن قضيۀ نفت بود معذلك با يك تير چند هدف را زدند، از آن جمله تبلیغات حضرات چنان وانمود کرد که در ایران یک دسته مرتجع و مذهبی بر ضد سردار سپه و اصلاحات متجددانۀ او قیام نموده اند و قتل قونسول آمریکا بدست همان مرتجعین صورت گرفته است، بد تر از همه سیاست نیرومند مخالف ما توانسته است در مسکو هم حقیقت را وارونه نشان دهد بطوری که دیگر آن گرمی و حس هم دردی در روس ها نسبت بجانب ما محسوس بود حالا تبدیل بسردی یافته و گویا هم چه وانمود شده که سردار سپه يك عنصر ملی است که دارد بر علیه نفوذ اجانب می جنگد، با این تفصیل نمی دانم آقای مدرس چگونه نقشه خود را عملی خواهد ساخت.

من عرض کردم: آقای مدرس مطمئن است که هر گاه ما بتوانیم تا دو میلیون تومان اعتبار در دست داشته باشیم بمجرد ورود اعلی حضرت همایونی به پشت كوه يك قوۀ عشایری آماده خواهید یافت و از این اعتبار کسر و نقدان آن قوه جبران خواهد شد، از طرفی برای آن که راه عزیمت اعلی حضرت از حدودی نباشد که کمپانی بهانه جوئی کند قوای تبلیغاتی ما راه کرمانشاه را آماده ساخته و سید اجاق تعهده کرده است ایلات و مردم آن قسمت را برای خدمت گذاری اعلی حضرت آماده داشته باشد و نیز با یک عده از زعمای روحانی شهر های مختلف و تهران بطور متفرق و جدا جدا زمینه سازی شده است که هنگام لزوم دکان ها را بسته مردم را بهوا خواهی شاه در ولایات مختلف تحريك نمایند، هم چنین آقای مدرس شخصاً از چند تن از افسران و فرماندهان ارتش قول گرفته است که وقت لزوم وفا داری خود را نسبت به اعلی حضرت ثابت کنند. آن قدر مسلّم است که امروز قوۀ قوی و پشتیبان اصلی سردار سپه قشون ایران نیست بلکه شهربانی تهران است، هر گاه در موقع لزوم شهربانی از دست عوامل سردار سپه گرفته شود از میانۀ افسران گارد مخصوص سردار سپه کسانی هستند که بتوقيف او اقدام می کنند، چیزی که در این نقشه شایان هر گونه دقت

است مسئله هم آهنگی آنست هنگام اجرای آن مثل این که قضیه فرماندهی قوای غرب در همدان باشد یا کرمانشاه و قضيه نظمیه تهران و شروع بانقلاب در ولایات مختلف تماماً باید در روز و ساعت معین انجام پذیرد و هم چنین کیفیات عزیمت شاهانه از اروپا و عنوان عزیمت و مخابراتی که با سردار سپه و مجلس خواهند فرمود و بهمه این مخابرات و ملاطفت و نوازشی که از جانب شاهانه بعمل می آید و در همان حال تجهیزات عشایری که بانتظار ورود موکب شاهانه عملی خواهد گشت می باید جداگانه و طبق دستور معین بوده باشد، بعضی معتقدند که ممکن است سردار سپه را شخصاً باستقبال موكب ملوكانه تا سر حد ایران آورد و او قطعاً باطمینان قشونی که در غرب دارد و شاید هم با نقشه

ص: 319

نهانی بر علیه سلطنت شاهانه عازم شود و در آن صورت ممکن است نقشۀ او بقوۀ اقبال شهریاری معکوس گردد.

شاه مرحوم پرسید : در نقشۀ آقای مدرس علماء شرکتی دارند؟ در پاسخ عرض کردم: هر چند روابط آقای مدرس با روحانیون بسیار خوب است اما ایشان این عقیده را دارند که با دست روحانیون و پیشوائی آنان نهضتی و انقلابی بوجود آورند زیرا بنظر آقای مدرس در نهضت های روحانیون همواره نوعی از ارتجاع وارد می شود و بجای آن که جامعه رو به پیش حرکت نماید سوی عقب می رود. بخاطر دارم روزی خدمت آقای مدرس رسیدم و در آن روز ها اوضاع در تشنج سختی بود، ایشان حکایت نمودند که همین حالا يك عده علمای طراز اول طهران نزد من بودند و ضمن گفت گو آقای حاج آقا جمال اصفهانی بمن گفتند ما چه اقدامی باید در كمك شما بعمل آوریم بفرمائید تا بکنیم، من گفتم : کاری که از دست شما بر می آید عبارت است از دعا ، دعا بکنید! شاه مرحوم خندید و فرمود: بسیار درست گفته اند واقعاً وظیفۀ طبقۀ روحانی غیر از دعا نیست، اما باید دید آقای مدرس خودش از طبقۀ روحانی هست یا نیست ؟ عرض کردم: قربان ، اگر بواقع امر نگاه کنیم در اسلام يك طبقۀ مخصوصی بنام روحانی مقرر نگردیده است که مانند روحانیون دیگر دین ها در معابد بنشینند یا منزوی باشند و یا لباس مخصوص بپوشند و بسبك مخصوص زندگی نمایند، در اسلام خدمات روحانی مانند امامت و پیش نمازی و خطبه و منير و قضاوت تماماً بر عهده سرداران سپاه و امرا و خلفا می باشد و شخص پادشاه یا خلیفه و نمایندگان او که فرماندهان ممالك اسلام بودند وظایف روحانی را انجام می دادند و بنابراین یک نفر عالم مسلمان باید هم اهل سیاست باشد و هم اهل شمشیر و نظام و آقای مدرس در حقیقت از آن فرقۀ روحانیون است که با تمام معنی وظایف دینی خود را شناخته اند.

گزارش این ملاقات ها بتهران با وسائل دشواری انجام می گرفته است که مجملاً بدین گونه می باشد :

آن چه از مجموع یادداشت های رحیم زاده صفوی مفهوم می گردد در مدت اقامت در شهر نیس که تا ایام نوروز بطول انجامیده است تصمیم پادشاه در مقابل نقشه های ملّیّون ایران معلوم نگشته و بعد ها که بپاریس می آیند اوضاع داخلی ایران بصورتی در می آید که گویا روش سهل انکاری و مماطله اثر خود را بخشیده و بنیاد آن

ص: 320

نقشه ها خلل دار می گردد زیرا از مجموع اخبار و معلومات واصله از تهران چنان معلوم می شود که در اثر مشاوره بمرحوم سلطان احمد شاه ( با بعضی از رجال معروف ایرانی ) که در آن موقع در فرانسه اقامت داشتند و بی پروائی شاه مرحوم یا اطمینان او که گویا نسبت بآن شخصیّت ها داشته است کم و کیف نقشه های محرمانه باطلاع سردار سپه رسیده و نام برده که در کار خود فوق العاده هوشیار بود بویژه آن که عوامل خارجی نيز بتقويتش می کوشید نسبت باوضاع مغرب ایران طی همان چند ماه توجه خارق العاده مبذول می دارد، از آن جمله بسیاری از خوانین لرستان و والی پشت کوه با وسائل نظامی و لشکر غرب زیر کنترول و بازرسی دقیق در آمده میانۀ خوانین بختیاری نیز الغاء نفاق شده صولت الدّوله قشقائى بتهران احضار می شود و شیخ خزعل که طبق قول و قرار خودش با سردار سپه می بایستی در امان بماند ناگهان از طرف فرماندۀ قوای خوزستان تحت توقیف در آمده بتهران اعزام می شود و وضعیّت والی پشت کوه از همان ایام باندازه ای رو بوخامت می رود و تا آن جا از طرف قوای دولتی و لشكر غرب نسبت باو فشار های گوناگون وارد می آورند که مدّتی بعد از آن ناچار و نا گزير ترك دار و دیار گفته بجانب عتبات

می گریزد.

رول سیاسی سردار سپه در آن ایام از جانبی بصورت مذکور فوق بود راز جانب دیگر نسبت بمرحوم مدرّس و عناصر ملّی که با او در مجلس بودند تعلّق و مداهنه را آغاز و برای فریب دادن آنان تعهداتی می نماید که از آن جمله شرط می کند من بعد اجازه ندهد که بر علیه دولت مشروطه و سلطنت قاجاریه نهضت های ساختگی بعمل آید و نیز از عملیات سر لشکر و فرماندهان قشون که در ایالات و ولایات منت های خشونت و شکنجه و آزار را در حق عناصر ملّی بکار می بردند با قید سوگند های غلیظ تبّری جسته و یک عده از طرف داران اقلیّت را که در حبس یا تبعید بودند آزاد می سازد و بعضی از وابستگان اقلیّت که از شغل های دولتی خود بر کنار شده بودند مجدداً کار و شغل بآن ها می دهند و بدین طريق موقتاً وليعهد و مدرس و عناصر ملی از هر گونه فعالیّت و کوششی که در جلو گیری از نیّات او بکار می بردند.

ص: 321

باز داشته همه را بخواب خرگوشی می افکند و در همین ایام پیغام های متواتر از سردار سپه بشاه می رسد حاکی از آن که نام برده بهیچ وجه با معاودت پادشاه بایران مخالف نیست و در ضمن این پیغام ها می خواهد چنان وا نمود کند که از جانبی واقعاً عدّۀ بزرگی که از سلطنت قاجاریه نا راضی هستند مخالفت می کنند و از سمتی مثل آن که ولی عهد نیز بمعاودت شاه چندان خشنود نمی باشد. هنگامی که نکتۀ اخیر بعرض شاه می رسد مصادف است با اوقاتی که ولیعهد بپادشاه مراجعه کرده اصرار می ورزد که هر گاه واقعاً برای بازگشت بایران مصمّم نیست لااقل ماهیانه حقوق سلطنت را باضافه مبلغی دیگر هم از جیب خود حواله دهد تا دربار تهران از عملیّات ضروری که در حفظ اساس سلطنت بکار می برد باز نماند، این قضایا واقعاً سلطان احمد شاه را اندیشناك ساخته بفکر می افتد که از رحیم زاده صفوی راجع به پیام ولیعهد پرسش کند زیرا طی ملاقات هائی که پیش از این هنگام در پاریس و نیس روی داده بود فرصتی حاصل نشده بوده است که درباره پیغام های ولیعهد صحبت شود، بنابراین سلطان احمد شاه رحیم زادۀ صفوی را شخصاً پای تلفون خواسته امر می نماید در ساعت معینی نام برده در ساحل (کاران تك) كه نسبتاً

جای خلوتی است حضور یابد و در آن جا شاه از رحیم زادۀ صفوی پیام ولیعهد را می پرسد و ایشان نیز با صفای نیّت و خالی از ذهن پیغام مزبور را بشرحی که در بالا یاد شد بعرض شاه می رساند . سلطان احمد شاه که با دسایس سردار سپه و گزارش سازی های مختلف وی که بدست عمّان گوناگون می فرستاده است ذهنش مشوب شده بود از آن پیغام می رنجد و این خود يك عامل دیگر در تضعیف ارادۀ شاه بوجود می آورد.

رحیم زادۀ صفوی پس از ملاقات های مکرّر خلاصۀ آن را بوسائلی جهت مدرس و ولی عهد مي فرستد كه اينك در گزارش ایشان از نیس در زیر نقل می شود:

آرزو نمی کرد ؟ اگر مردم پادشاهی می خواهند که در همۀ کار ها مداخله كند و باراده و ميل خودش هر طور مقتضی بداند فرمان بدهد، پس چرا با مرحوم مظفر الدین شاه غیر از این گفتند و چرا بر خلاف پدرم قیام کردند و چرا قانون اساسی نوشتند، و آن همه داد و فریاد و نوحه سرائی خود را بگوش دول عالم رسانیدند ؟ اگر راست است که مشروطه می خواستند و حال هم طرف دار مشروطه و آزادی و قانون و محدود بودن اختیارات شاه و عدم مداخلۀ شخص پادشاه در امور قانون گذاری و اجرائیه می باشند، حرف شان چیست و طرف شان کیست ؟ من چه خلافی مرتکب شده ام ؟ و مردم بمن چه اعتراضی دارند ، مگر من بر خلاف قانون اساسی رفتار کرده ام؟ مگر من از حدودی که قانون معین کرده است تجاوز نموده ام ؟ کو، کجا تجاوز کرده ام بگویند، نشان بدهند . تو خودت یکی از اشخاصی بودی که در روز نامه بمن اعتراض کردی و گفتی از مملکت بیرون نروم. اما نمی دانستی كه من يك وقت نگاه کردم دیدم در تهدید خودی و بیگانه هستم و بمن گفتند ملت بشما بد بین شده است و بعضی عقلا گفتند بروید از مملکت بیرون در فرنگستان بنشینید بگذارید این شربت تلخی که بدست دشمنان ترکیب شده بحلق مردم ریخته شود آن وقت بفكر شما خواهند افتاد و قدر شما را خواهند دانست، من تنها و بدون پشتیبان بودم و گفتم حرف عقلا را بشنوم تا روزی که ملت مرا بخواهد و پشتیبان من شود بمملکت خود بر گردم. حالا از تو چیز های دیگر می شنوم آیا می خواهید من پادشاه مستبدی باشم تا مردم مرا دوست داشته باشند. خیر اشتباه است اگر سر من برود در مقابل خودم را بضدیت با آزادی و حکومت ملی بد نام نخواهم کرد. تو می گوئی ملت ایران پادشاهی می خواهد مقتدر که سر پرست عملی او باشد، بسیار خوب اگر عقلا و وکلای مجلس که آن جا نشسته اند چنین چیزی می خواهند قانونی بگذرانند و آن وقت لیاقت مرا ببینند و تجربه کنند. اما این که من هم مثل رضا خان با قانون بازی کنم و حق ملت و قانون اساسی را بازیچه قرار دهم محال است محال ... تربیت من از اول عمر با وجود اشخاصی مانند ناصر الملك و مستوفى الممالك و مشير الدوله و دیگران که با من محشور بوده اند غیر از اینست. من قسم خورده ام که با قانون اساسی همراه باشم و پا بند قسم خود هستم و نمی توانم و از من بر نمی آید که بطرزی که شما می گوئید رفتار کنم. بهمین سبب تا امروز یک قدم بر خلاف قانون و بضرر سیاسی و اجتماعی ایران بر نداشته ام و سعی کردم که رجال وطن دوست مصدر

باشند و همیشه با مجلس تا مجلس بوده است و با رجال وطن خواه در غیاب مجلس مشورت می کرده ام و شاید گناه بزرگ من نیز همین باشد...»

این جا شاه قدری عصبانی بنظر رسید، کسل شد و وقت هم گذشته بود مرخص شدم.

ص: 323

عکس

رحیم زادۀ صفوی در نیس

ص: 325

ص: 10

ایران حرکت و بپاریس وارد شدند که از آن جمله معتمد السلطنه نمایندۀ مجلس بود از روی شواهد و اماراتی بدست نویسندۀ این کتاب افتاده است چنین مشهود می شود که سفارت کبرای ایران در اسلامبول نیز شه هات بازی صفحۀ شطرنج نقش مهمّی را بعهده داشته است. زیرا سردار سپه آن ایام در خارجه غیر از سفارت اسلامبول بجای دیگری نمی توانست اعتماد کاملی داشته باشد .

در این میانه يك عامل دیگر نیز پدید می آمد که گویا بیش از پیش افکار شاه را دچار تشویش می سازد، این عامل عبارت است از مکاتبات و گزارش های صمیمانۀ مرحوم موثق الدّوله. شاهزاده موثق الدّوله یکی از عناصر پاك و صاحب ایمان بود و نسبت بسلطنت قاجاریه و پادشاهی سلطان احمد شاه صحّت و صداقتی وافر داشت، این شاه زاده با بعضی عناصر که در کار های ولیعهد وارد بودند خوش بین نبود و بوسیلۀ محمّد علی شاه که آن هنگام در شهر (سان رمو) از خاک ایتالیا روز های وا پسین را در بیماری و نقاهت می گذرانید و بتوسط ملکۀ جهان (مادر احمد شاه) آن چه را که بنظرش حقیقت می رسید گزارش می داد و راهنمائی می کرد بطوری که مؤلف این کتاب یقین دارد گزارش های موثق الدّوله خاطر سلطان احمد شاه را نسبت ببسیاری از نوکران و خدمۀ خويش حتّى حكيم الدّوله و صالح و اعلم الملك برادرانش مشوّش می ساخت.

حال بر می گردیم بشرح مأموریت فرستادۀ مخصوص ملّیّون، بعد از آن که نام برده مورد سوء ظن شاه واقع می شود از طرف شاه اعلام می کنند که بایران معاودت نماید و مطمئن باشد که شاه نیز بدنبال وی روان خواهد شد. در آخرین ملاقاتی که میانۀ این شخص و سلطان احمد شاه روی می دهد شاه باو می گوید: اطمینان داشته باشید وسایل حرکت ما از راه بمبئی فراهم آمده و به بندر بوشهر خواهیم آمد. فرستادۀ نام برده از تهران کسب تکلیف می کند، مدرّس باو دستور می دهد هر گاه میسّر باشد از راه مسکو عازم شود و در آن جا حقایق اوضاع تهران را روشن ساخته اشتباهات مأمورین شوروی را در تهران با دلیل و برهان ثابت نماید و معلوم

ص: 327

گرداند که هر گاه سفارت شوروی در تهران نسبت بعملیّات روی موافق نشان نمی دادند سیاست مخالف با چنین نیروی شگرفی پیشرفت نمی کرد.

بقرار شواهد و اماراتی که بدست آمده گویا مفهوم این مأموریت با شاخ و برگ های زننده باطلاع سلطان احمد شاه می رسد و آن پادشاه بدون آن که نفع و ضرر چنین مأموریتی را از لحاظ سلطنت خویشتن سنجیده باشد صرفاً روی اندیشه های بی اساس خود و لجاج با ولیعهد اصرار می ورزد که رحیم زادۀ صفوی فقط از راه مارسی و اسلامبول و باطوم باید روانۀ تهران شود. خلاصه آن که مطابق میل پادشاه برای رحیم زادۀ صفوی فقط و برای باطوم و با کواز قنسول گری شوروی در پاریس اجازه نامه تحصیل و نام برده روانۀ اسلامبول می شود اما در اسلامبول فرستادۀ هوشمند مزبور بی کار نمانده می کوشد طی چند روز اقامت آن جا با عوامل دولت شوروی تماس بگیرد.

از اسلامبول به باطوم يك كشتی مسافری فرانسوی حرکت می کرد که یک عدّه از محترمین ایرانی و از آن جمله معتمد السّلطنه با خانواده اش می بایست با همان کشتی روانه شوند و سفارت ایران بوسیلۀ مأمورین خود برای رحیم زادۀ صفوی هم بلیط با همان کشتی را گرفته بود و نام برده برای نهار در سفارت ایران میهمان بود، گویا آن جا بقدری مسامحه می ورزد که وقتی همراه مأمورین سفارت کبری می رسند کشتی لنگر کشیده بود آن وقت نام برده اصرار می ورزد که امروز از حرکت ناچار می باشد و در آن روز تنها يك كشتی دیگر از اسلامبول بسوی دریای سیاه لنگر می کشید و آن يك بار کش روسی بود، رحیم زادۀ صفوی که خود را ناچار از سفر وا نموده بود در همان کشتی شوروی با وجود متائب و مشقّاتی که مسافرت با کشتی باری در بر دارد حرکت می کند . در این کشتی چند تن از اتباع دولت شوروی هستند که از ممالك بالكان و اسلامبول تبعید شده بودند از جمله آنان یکی رفیق (گایچو فسکی) می باشد که شخصاً عضو کمیتۀ كل اجرائیّه اتحاد جماهیر شوروی است و بسمت نماینده تجارتی وارد اسلامبول شده بود ولی دولت ترکیّه نظر بسوابقی که رفیق نام برده در اغتشاشات بلغارستان داشته است او را نپذیرفته و بوسیلۀ همین کشتی شوروی در ظرف 24 ساعت

ص: 328

وی را از اسلامبول باز می گرداند. رفیق گایچوفسکی طی طریق با رحیم زادۀ صفوی دوستی و الفت گرفته وی را دعوت می نماید که همراه او بمسکو برود (چنان که شرح این سفر تا حدّی در روز نامۀ ستارۀ ایران اواخر سال 1304 و اوائل 1305 شمسی بتدريج انتشار یافته است ) و تعهد می نماید که مسئله نداشتن ویزا و مشکلات قانونی دیگر را شخصاً حل خواهد کرد، زیرا در آن زمان روسیّه شوروی تازه از جنگ های داخلی و قحطی نجات یافته بود و هر مسافری را بآسانی اجازه نمی دادند داخله روسیّه خصوصاً مسکو راه یابد. هنگامی که کشتی به بندر ادسا می رسد رفیق گایچوفسکی قبلاً از کشتی پیاده می شود و بر اثر اقدامات او نیم ساعت بعد منشی کل حزب کمونیست ادسا که در عین حال حکمران آن بندر نیز بوده و جوانی زیبا و با ادب و فرانسه را نیز بخوبی حرف می زده با درشکۀ خود به بندر گاه آمده رحیم زادۀ صفوی را با کتاب ها و اثاثیه اش برداشته بيك هتل بزرگ و خلوت كه وضعیّت آن نتیجه آن روزه ادسا بوده است برده مسکن می دهد. عصر آن روز حاکم مزبور در يك اطاق خلوت که فقط رحیم زادۀ صفوی حضور داشته است کتاب ها را تفتیش کرده و چون بعضی را نمی پسندد قرار می شود کلیّه کتاب ها با دستگاه عکاسی و لباس اسمو کینگ و کفش برقی و کلاه سیلندر که در روسیه شوروی آن زمان گویا پسندیده نبوده بسته و پلمب شود تا بعد از آن که تکلیف اقامت یا سفر فرستادۀ نام برده معین شد هر گاه بنا باشد از روسیّه خارج شود برای او از دنبال بفرستند ( مدت ها بعد فقط صندوق کتاب ها در تهران بوسیلۀ ادارۀ حمل و نقل شوروی تسلیم رحیم زادۀ صفوی می شود).

همان شب رحیم زادۀ صفوی همراه گایچو فسکی با قطار روانه مسکو می شود. در مسکو نُه روز اقامت ورزیده و طی آن مدّت چند بار بوسیلۀ گایچو فسکی بمرکز كامانتر (مركز كل تبلیغات بین المللی) رفته با اولیای ادارۀ شرق آن جا راجع باوضاع ایران مفصّلاً مذاکره می نماید و بالاخره چنان احساس می کند که شوروی ها بگزارش های مأمورین تهران خود وثوق کاملی دارند و رضا خان را يك عنصر انقلابی تام و تمام

ص: 329

می شناسند که می کوشد دولت های مستعمره جو را از ایران بر اندازد و نیز در داخلۀ کشور با عناصر ارتجاع و روحانیّون و طرف داران رژیم کهنه در جنگ است و بهترین شاهد این عقیده همانا عملیّات رضا خان را می شمردند که بر علیه شیخ خزعل و امثال او انجام می داده است. بالاخره پس از نُه روز اقامت مسکو هوای آن در مزاج فرستاده اثر می کند ناچار می شود مسکو را ترک و زیر نظر بازرس های مخصوص شوروی عازم باد کوبه می شود.

از دشمنان دیروز خود استقبال می نمود و تصور می کرد که دشمن بر اثر ضعف و نا توانی از پا در آمده و دیگر نخواهد توانست در مقابل او اظهار وجود و قدرت نمائی کند، در صورتی که این مسئله بر خلاف اصول سیاست مداریست و بقول افصح المتكلمين سعدی شیرازی علیه الرّحمه :

دانی که چه گفت زال با رستم گُرد *** دشمن نتوان حقیر و بی چاره شمرد

بهر حال مدرّس گوئی از این سیاست بویی نبرده بود و غالب شکست های سیاسی هم که خورده است بواسطۀ همین نقطۀ ضعف و غرور فوق العادۀ او بوده است.

سردار سپه هم که این نقطۀ ضعف را در مدرّس همواره سراغ کرده بود از همین جا برای گرفتن فرماندهی کل قوا وارد شد. بی مناسبت نمی دانیم که از وضع داخلی منزل مدرّس و اطاق پذیرائی او سخنی بمیان آوریم تا بهتر موضوع در نظر خوانندگان مجسّم شود. اطاق پذیرائی مدرّس اطاقی بود بطول تقریباً چهار متر و نیم در شش متر. در حدود سه ربع از اطاق بوسیلۀ زیلو فرش شده بود و بقیۀ اطاق بدون فرش بود . مدرّس رخت خواب خود را که بآن تکیه می نمود با چادر شبی نسبتاً مندرس پیچیده در صدر اطاق گذاشته بود و چندین جلد کتاب های فقهی و غیره اطراف خود و در طاقچه های اطاق بطور نا مرتب ریخته بود. منقلی از گل که بآن «كلك» می گویند در وسط اطاق گذاشته بود، در اطراف كلك ذرّات خاکستر ریخته بود و دو سه فنجان نعلبکی گلی لعابی کار طهران يا قم و يك قوری لعابی اطراف آن دیده می شد، كاسۀ تنباكو و كاسۀ سوختۀ تنباکو و غلیانی هم اطراف منقل بنظر می رسید. این ها زینت اطاق پذیرائی مدرّس بود. طرز ورود اشخاص باطاق این بود که هر کس در می زد وارد اطاق می شد خواه وزیر باشد و خواه وکیل ، خواه بقّال سر گذر و خواه پائین تر. همین که می خواست از مدّرس ملاقات کند بایستی باین اطاق

وارد شود، اطاق خلوتي معمولاً وجود نداشت و غالباً هم اگر مدرّس در منزل بود عدّه ای در این اطاق از طبقات مختلف جمع بودند، اشخاص تازه وارد اگر از طبقات پائین بودند مدرّس احترامات بیش تری مرعی می داشت و هر قدر از طبقات بالا تر وارد می شدند

ص: 331

مدرّس کم تر تعارفات معموله را مجرا می داشت. کسانی هم که به مدرّس وارد می شدند لابد هر يك تقاضائی داشتند مثلاً فلان بقّال از مدرّس تقاضا داشت که بفلان اداره که مزاحم او شده است توصیۀ کند، یا فلان وکیل که وارد شده بود تقاضای دیگری داشت. مدرّس با صدای بلند مثل این که تعمّدی بود در حالی که با فلان عطّار صحبت می کرد یا برای او توصیه می نوشت با فلان وزیر هم که وارد شده بود غفلتاً رو نموده شروع بسخن می کرد که فلان موضوع بایستی فلان شود و فلان کس فلان طور و بهمین نهج با همه صحبت می کرد و اگر می خواست بکسی تعارف زیاد تری کرده باشد مثلاً اگر شاهزادۀ نصرت الدّوله وارد شده بود و مدرّس می خواست باو تعارف کند می گفت شاهزاده يك چای برای خودشان بریزند، شاهزادۀ نصرت الدّوله يا رجالی نظیر این ها که این تلطّف را از مدرّس می دیدند بر خاسته از آن چای سبز که مخصوص مدرّس بود فنجانی ریخته صرف می نمودند، استثنائاً اگر مستوفی الممالك وارد می شد ( مستوفی الممالك برای زد و بند های سیاسی هرگز بمنزل مدرّس نمی رفت و اگر گاهی هم می رفت برای بازدید از ملاقات مدرّس بود) مدرّس خود بر خاسته فنجانی چای ریخته نزد مستوفی الممالك مي گذاشت. این طرز

پذیرائی مدرّس بود و اگر از رجال و وزراء و آن ها که احتیاج بمساعدت مدرّس داشتند یکی دو جلسه باین اطاق وارد می شدند و در مقابل مدرّس و در حضور عدّه ای از طبقات مختلف سر تعظیم فرود می آوردند، مدرس سوابق و لواحق او را فراموش کرده از او دفاع می نمود و این موضوع تنها نقطۀ ضعف مدرّس بود و اشخاص سیاسی و زبر دست هم که می خواستند موقتاً از مخالفت مدرّس مصون مانند یا این که از نفوذ او استفاده کنند از این خصلت مدرّس استفاده می کردند. سردار سپه هم از همین نقطه وارد شد وقتی که مشاهده کرد که گرفتن فرماندهی کل قوا احتیاج بمساعدت مدرّس و عدم مخالفت او دارد تصمیم گرفت که نزد مدرّس رفته سر تعظیم فرود آورد. در اواسط برج دلو 1303 سردار سپه بمنزل مدرّس رفت، در این ملاقات و ملاقات های بعدی سردار سپه به مدرّس این طور وا نمود ساخت که او تسلیم محض او شده است و

ص: 332

هر چه از این ببعد مدرّس بگوید عمل خواهد کرد و من بعد با مدرّس مخالفت ننماید. ضمن این ملاقات ها سردار سپه شرحی از خدمات خود داده و گفت اگر حضرت آقای مدرّس با من موافقت فرمایند چنین و چنان خواهم کرد ولی متاسفانه دائماً دربار بر عليه من تحریکاتی می نماید و من مصونیّت ندارم و از همه مهم تر اینست که اگر شما بمن قول بدهید که شاه غفلتاً مرا معزول ننماید من در آتیه خدمات بهتری خواهم نمود و رویۀ سابق خود را بكلى ترك خواهم کرد و بدون نظر شما کوچک ترین اقدامی نخواهم کرد. مدرّس گفت من چه مساعدتی می توانم با شما بکنم. سردار سپه تقاضا کرد که فرماندهی کل قوا را باو بدهند تا شاه نتواند ناگهان او را منفصل نماید. مدرّس بشرط این که سردار سپه وسائل حرکت شاه را از اروپا فراهم آورده و بتهران رجعت دهد قول موافقت داد و قرار شد نسبت بشاه صمیمی شود، سردار سپه مشغول ساختن زمینه شد و بالاخره در جلسۀ 25 دلو 1301 فرماندهی کل قوا را از مجلس گرفت كه اينك صورت مذاکرات جلسۀ مزبور در زیر از نظر خوانندگان گرامی می گذرد.

ضمناً اجازه می خواهم قبل از این که صورت جلسه مجلس ذکر شود ظاهر قضیه و علل تصويب چنين مادۀ واحد های را که طرف داران سردار سپه و جراید اکثریت در اطراف آن قلم فرسائی و اقامۀ دلیل کرده اند مختصراً اشاره ای نموده سپس بصورت مذاکرات مشروح مجلس پرداخته شوند.

روز نامۀ ایران در سر مقالۀ شمارۀ 1773 مورخۀ جمعه 19 رجب 1343 برابر 28 دلو 1303 خورشیدی چنین نوشته است:

نتیجه وقایع چند روزه ،

« چندی بود که آقای رئیس الوزراء اظهاراتی داشتند که در طریق کار موانعی وجود دارد که ایشان نمی توانند مشکل تراشی های آن ها را تحمل نمایند و معتقد بودند که وضعيات برای مملکت زیان آور است و باید کار کابینه یک طرفی شده و تکلیف معین شود .

پس از این مذاکرات که غالباً با نمایندگان مجلس شورای ملی بعمل می آمد روز پنج شنبۀ 16 دلو بفراکسیون های مجلس خبر دادند که آقای رئيس الوزراء عصر بمجلس تشریف می آورند و جدا گانه بهر يك از فراکسیون ها رفته و با آن ها مذاکره می کنند که تکلیف قطعی معین شود.

ص: 333

آن روز آقای رئيس الوزراء تشریف نیاوردند و قرار شد از هر فراکسیونی سه نفر انتخاب شده بوسیله آن ها فراکسیون های مجلس متفقاً تصمیمی اتخاذ نمایند و در نتیجه نمایندگان فراکسیون ها بطريق ذيل معين شد :

فراکسیون قیام : عماد السلطنه - قائم مقام - سهام السلطان .

فراکسیون تجدد : تدین - امیر اعلم - حاج ملك التجار،

فراکسیون آزادی خواه: سلیمان میرزا - حاج سید المحققين - سردار مفخم،

فراکسیون اقلیت: بهبهانی - ملك الشعراء - قوام الدوله ،

فراکسیون تکامل : شاه زاده شیخ الرئيس - اجاق - حاج ميرزا عبد الوهاب ،

فراکسیون ملیون : شیروانی - افشار ،

منفردين : مستوفی الممالك - ارباب كي خسرو.

روز یک شنبۀ گذشته 19 دلو آقای رئيس الوزراء بمجلس تشریف آورده و نمایندگان فراکسیون ها را ملاقات و اظهار داشتند که تحریکات و آنتریک هائی بر علیه من می شود که بر خلاف مصالح عمومی است و چون من می خواهم در حدود قانون کار کنم حل قضیه را بنظر نمایندگان وا گذار و لازم است که تا روز پنج شنبۀ 23 دلو ( دیروز ) تصمیم قطعی را اتخاذ نمایند.

در این چند روزه نمایندگان فراکسیون ها جلسات متعددی تشکیل داده و مواد مختلفی برای حل قضیه در نظر گرفته و بالاخره پریشب در دو مادۀ ذیل از طرف نمایندگان فراکسیون ها توافق نظر حاصل گردید :

مادۀ اول - مجلس شورای ملی بموجب اصل 104 - و 107 قانون اساسی سردار سپه را بفرماندهی کل قوای دفاعیه و امنیه منصوب می دارد که با اختیارات تامه انجام وظیفه نماید.

مادۀ دوم - فرماندهی مزبور در حدود قوانين مملكتى مسئول مجلس شورای ملی خواهد بود.

ولی چون افراد منفردین بطور يك فراكسيون مرتب اقليت تابع اکثریت نیست در متن مواد مذکوره اظهاراتی نموده و تقاضای جرح و تعدیل هائی کردند و خلاصه در دو مادۀ فوق توافق نظر حاصل نشد و بالاخره نمایندگان فراکسیون ها تصمیم گرفتند که بگذارند تمام افراد منفردین در یکی دو ماده نظریۀ جامعی اتخاذ نمایند که نمایندگان فراکسیون ها نیز همان را امضاء کنند.

دیروز از صبح جلسۀ نمایندگان فراكسيون ها و تمام منفردین تشکیل بود و بالاخره هیئت

ص: 334

منفردین که 24 نفر هستند مادۀ واحدۀ ذیل را در نظر گرفته و همگی امضاء کردند :

مادۀ واحده - مجلس شورای ملی با توجه باصول 48 و 107 متمم قانون اساسی آقای رضا خان سردار سپه را بریاست کل قوای دفاعیه و تأمینیه نظامی مملکت ( ژنراليسيم ) منصوب می دارد و با اختیارات کامله در حدود قانون اساسی و قوانین مملکتی با مسئولیت در مقابل مجلس شورای ملی انجام وظیفه نماید.

پس از آن که منفردین مادۀ واحده را امضاء کردند نمایندگان فراکسیون ها نیز آن را امضاء کرده و مقارن غروب دو ساعت بعد از ظهر برای آقای رئيس الوزراء فرستادند.

ولی در این ماده توافق نظر حاصل نشد و مورد قبول نیافت بالاخره مادۀ ذیل بنمایندگان فراکسیون ها پیشنهاد شد :

مادۀ واحده - مجلس شورای ملی ریاست عالیۀ کل قوای دفاعیه و تأمينيه مملکت را مخصوص آقای رضا خان سردار سپه شناخته که با اختیارات تامه در حدود قانون اساسی انجام وظیفه نماید و بدون تصویب مجلس شورای ملی سمت مزبور از ایشان سلب نمی تواند بشود .

عصر مجدداً قرار بود کمیسیون نمایندگان فراکسیون ها تشکيل و مادۀ واحدۀ فوق مطرح ولی تا اوایل غروب خبر تشکیل آن بالاخره نرسیده است .

آخرین خبر :

يك ساعت از شب رفته جلسۀ نمایندگان فراكسيون ها مجدداً تشکیل گردید، در این دفعه نمایندگان اقلیت هم آقای بهبهانی و آقای ملك الشعراء حضور بهم رسانیدند.

از منفردین هم در آن وقت تقریباً 10 نفر حضور داشتند و آقای ارباب کی خسر و بسمت نمایندگی از طرف آن ها داخل مذاکره گردید. بالاخره پس از مذاکرات زیاد همان مادۀ واحدۀ اخير که پیشنهاد شده بود بطریق ذیل اصلاح و از طرف عموم نمایندگان فراكسيون ها امضاء گردید و مقدمه طرح قانونی را هم که سابقاً نوشته بودند بر آن علاوه کردند که بمجلس تقدیم شود.

( این طرح را ضمن صورت مذاکرات مجلس ملاحظه خواهید نمود )

فرماندهی کل قوا باو بود ایراد کرد.

« در نتیجۀ حسن ظنّ و احساسات صمیمانه که از طرف عموم آقایان نمایندگان محترم نسبت به بنده مبذول شده بود تشکرات خود را تقدیم می دارم و چون تصوّر نمی کنم که دیگر برای پیشرفت امور و بذل مساعی مانع ورادعی موجود باشد موقع را مغتنم شمرده خاطر آقایان محترم را مستحضر می دارم که نیّات و مقاصد بنده از بدو امر و در تمام دورۀ زمام داری خود همیشه متوجّه اصلاح قضایای مملکتی بوده و هیچ وقت راضی نشده ام که نظریات شخصی را ضمیمۀ مصالح نوع نمایم ( نمایندگان - صحیح است ) .

زائد می دانم از این که در این موقع وارد گذارشات و جزئیّات امر بشوم زیرا نتائج عمليّات من هر چه بوده و هر چه شده همه را آقایان نمایندگان محترم و عامّۀ اهالی مسبوق می باشند ( نمایندگان - صحیح است )، ورود در این مرحله و انجام این مقصود مهّم زیاده از یک سال است که خاطر بنده را بخود مشغول داشته و فوق العاده متأسفم که در مدت یک سال انعقاد مجلس شورای ملّی و این فرصت طبیعی مجال آن پیدا نشد که کارکنان دولت و نمایندگان ملّت با وحدت فکر تعاطی عقیده کرده قدم های سریعی که لازم است برای وصول بمقصود بر دارند و بنده امیدوارم که در این موقع دولت بتواند با استفادۀ از وحدت نظر مجلس و کمک های فکری نمایندگان محترم وارد در مراحل سعی و عمل گردد ( نمایندگان - انشاء اللّه ) و بالاخره در خاتمه دادن باین فقر اقتصادی و اوضاع صحّی و نیز در بسط خطوط و تعمیم معارف و نشر آن مخصوصاً در بعضی از سر حدات کسب موفقیت نماید ( نمایندگان- انشاء اللّه ).

برای تثبیت این نظریه تقاضا و پیشنهاد خواهم کرد که از مجلس مقدّس و اتفاق نمایندگان محترم يك كمیسیون دوازده نفری تشکیل گردد تا دولت نظریات و مطالعات خود را با امداد فکری کمیسیون مزبور تقدیم مجلس شورای ملّی نموده و در پیشرفت امور و حل قضايا موفقیّت حاصل شود.

باین لحاظ امید کامل دارم که با خواست خداوند وقفه های گذشته در ظرف

ص: 336

این یک سال که باختتام دورۀ پنجم باقی مانده جبران گردد و در تاریخ آتیۀ مملکت علائم و آثاری از این دوره بیادگار باقی بماند ( نمایندگان انشاء اللّه )، در خاتمه لازم است خاطر آقایان نمایندگان محترم را مستحضر دارم که با «اقداماتی که برای مراجعت اعلی حضرت در این مدّت بعمل آمده است از قبیل تلگرافات و وسائل دیگری از این قبیل و نیامده اند اخیراً هم اقداماتی می شود که اعلی حضرت زود تر از این مسافرت دور مراجعت نمایند».

مجلس دو ساعت و ربع بعد از ظهر روز بیست و پنجم دلو 1303 مطابق بیستم شهر رجب 1340 بریاست مؤتمن الملك تشكيل گرديد.

رئيس - طرح پیشنهادی نوزده نفر از آقایان نمایندگان قرائت می شود بعد تکلیفش را معین می کنید.

( بشرح ذیل قرائت شد )

نظر باین که در سنوات اخیره که سر پرستی و زمام داری قشون و استقرار امنیت را که آقای سردار سپه عهده دار شده اند با اقدامات و جدیت ایشان قوای مسلح مملکتی بطور غیر مترقب بمدارجی از ترقی و انتظام رسیده که آرزوی هر ایرانی وطن خواهی بوده و می باشد و نظر باین که ببركت این قوۀ منظم و عملیات قشونی و مراقبت و جدیت آقای سردار سپه امنیت کامل در تمام مملکت حکم فرما گردیده و جای تردید نیست که این قوۀ تأمينيه هنوز تا سنوات عديده بالضروره بايد در دست موجد خود باقی بماند تا بدرجۀ کمال برسد و استفادات سیاسی و اقتصادی ملت ایران در پرتو امنیت عمومی کامل شود عليهذا مادۀ واحدۀ ذیل را پیشنهاد و تقاضای تصویب آن را بفوریت در این جلسه می نماید.

مادۀ واحده - مجلس شورای ملی ریاست عالیه کل قوای دفاعیه و تأمينيۀ مملکتی را مخصوص آقای رضا خان سردار سپه دانسته که با اختیارات تامه در حدود قانون اساسی و قوانین مملکتی انجام وظیفه نمایند و سمت مزبور بدون تصویب مجلس شورای ملی از ایشان سلب نتواند شد.

رئیس - تقاضای فوریت شده است. نسبت بفوریت ایرادی نیست ؟

بعضی از نمایندگان - خیر.

رئيس - رأی می گیریم بفوریت یعنی يك شور، آقایانی که تصویب می کنند قیام فرمایند .

( اغلب قیام نمودند )

ص: 337

رئیس - تصویب شد باید مراجعه بشود بکمیسیون ؟ آقای تدین ( اجازه ).

تدین - مقصود از تقاضای فوریتی که شده است بنده و سایر آقایان هم امضاء کرده ایم فوریت بمعنی ثانوی است یعنی بدون ارجاع بكميسيون در خود مجلس مطرح شود .

رئيس - رأی می گیریم بفوریت یعنی عدم ارجاع بكميسيون آقایانی که تصویب می کنند قیام فرمایند.

( جمع کثیری قیام نمودند )

رئيس - تصویب شد. مادۀ واحده دوباره قرائت می شود :

( بشرح گذشته قرائت شد )

آقا سيد يعقوب - بنده پیشنهادی دارم، باید توضیح داده شود .

( همهمۀ بین نمایندگان )

تدین - توضیح ندارد.

رئيس - ( خطاب به سید یعقوب ) پیشنهادی اگر دارید بفرمائید .

سيد يعقوب - بلی پیشنهاد دارم.

رئیس - پیشنهاد ایشان اصلاح عبارتی است که مملکتی را تبدیل بکنند بایران.

سيد يعقوب - بلی مملکت است .

پس از توضیح از طرف سید یعقوب و جواب تديّن اعلام رأی شد تصویب نشد.

رئيس - قابل توجه نشده پیشنهاد دیگر از آقای مدرس .

( بشرح ذیل قرائت شد )

پیشنهاد می کنم بعد از لفظ تأمينيه بين الهلالين ( امنيه ) نوشته شود .

مدرس- چیزی که آقایان در حقیقت صلاح ندیدند در این مسئله صحبت بشود و من هم بفوريت رأی ندادم و صلاح هم در آن بود که بیست و چهار ساعت بگذرد اما حالا که اکثریت رأی داده است هیچ . این پیشنهاد که عرض کردم چون بر حسب ترکیب عبارتی دفاعیه دارد باید پهلویش هم تأمينيه باشد البته دفاعیه و امنیه هم چو لفظ مناسبی نیست و باید تأمینیه که متناسب با قوۀ قشون و نظامی است که ما در این پیشنهاد اختصاص داده ایم به آقای سردار سپه آن تأمینیه بیرون است یعنی نظمیه نیست و نظميه خارج و با قشون و نظام مناسبت ندارد، اما تأمينيه مملکتی چون ظاهراً شامل نظمیه هم می شود و از امور کشوری فقط امنیه را اختصاص بقشون داده ایم و الا امنیه هم از امور

ص: 338

عکس

ص: 339

ص: 11

کشوری است و امور لشکر باید از کشوری مجزّا منتهى بواسطۀ مصالح مملکتی و ارتباطی که امروز امنیه یا قشون دارد و باید داشته باشد امنیه بیرون اختصاص دارد و بواسطۀ قوه ای که قشون دارد بهتر امنیت را حفظ کند همان طور که تجربه شد اما لفظ تأمینیه نباید شامل نظمیه هم بشود و من مخالف هستم کلیه امور کشوری بیرون است از نظام خصوص نظمیه که بکلی بی ربط است لذا بنده تقاضا کردم که در بين الهلالين امنيه شود که از خصوص امور کشوری فقط امنیه بیرون اختصاص به سردار سپه یعنی رئیس کل قشون دارد و حالا آقایان دیگر هر طور صلاح می دانند رأی بدهند.

رئیس - رای می گیریم به پیشنهاد آقای مدرس آقایانی که قابل توجه می دانند قیام فرمایند .

( اكثر نمایندگان برخاستند )

رئيس - و بهمین صورت تصویب شد .

ماه 1304 بدون انجام مراسم محاکمۀ صحیحی با چهار نفر دیگر از رؤسای طوایف در بجنورد اعدام می کردند و امیر اقتدار هم پس از چندی مغضوب شده خانه نشین می گردد.

در اطراف قتل سردار معزّز بجنوردی روایات مختلفی نقل کرده اند که از جمله اینست: می گویند سردار معزّز بواسطۀ تموّلی که داشته و بواسطۀ اظهار محبّتی که سردار سپه باو نموده بود پس از بازگشت بخراسان نسبت بفرماندۀ لشکر شرق جان محمد خان بی اعتنائی می کند و جان محمّد خان هم کینۀ او را بدل گرفته در صدد تحريك و دسیسه بر علیه او بر می آید و در این زمینه گزارش هائی بسردار سپه داده که سردار معزّز در میان طوایف تراکمه تحریکاتی داشته و آن ها را بطغیان و سر کشی تشویق می نموده است. هنگامی که برای سر کوبی و قلع و قمع تراکمه بحدود بجنورد اعزام می شود عملیّات و اقدامات سردار معزّز معلوم و توسط قوای نظامی، خود او و دو نفر از برادر هایش که در این قضیّه دخالت داشته اند دست گیر می گردند.

می گویند هنگامی که سردار معزّز در مشهد توقیف بوده جان محمّد خان چهل هزار تومان برای استخلاص وی پول خواسته است و چون نداده فرماندۀ لشکر شرق نیز مراتب بالا را بسردار سپه گزارش داده و او هم اختيار اعدام و توقيف سردار معزّز را بفرمانده لشکر شرق داده است.

پس از اعدام سردار معزز، جان محمد خان در خراسان دست بکار سفّاکی شد و در بجنورد و اطراف آن عده زیادی از مردم را بعنوان این که با سردار معزز هم کاری داشته اند با ننگین ترین وضعی بدون هیچ گونه محاکمه ای اعدام نمود. در صورتي كه هيچ يك از آن بیچارگان کم ترین گناهی نداشته و نمی دانستند برای چه اعدام می شوند. و چون شرح این فجایع رقت انگیز را دیگران نوشته اند بنابراین از ذکر جزئیات آن خود داری می شود.

منظور اینست که قتل سردار معزز و عدۀ بی گناه و هزاران فجایع دیگر همه بواسطۀ سوء نیت و سفاکی فرماندۀ لشکر شرق و عدۀ ای مغرض بوده است.

ص: 343

ولیعهد هم بتصوّر این که سردار سپه در گفتار خود صادق است خیلی نسبت بوی اظهار خصوصیّت و نزدیکی می نمود و مخصوصاً روز يك شنبۀ 10 حوت 1303 برابر 4 شعبان 1343 محمّد حسن میرزا وليعهد بمنزل سردار سپه می رود و با او ملاقات می کند. این ملاقات مدّت دو ساعت بطول می انجامد و قطعاً قسمتی از مذاکرات راجع بطرز خلع سلطان احمد شاه و انتخاب محمّد حسن میرزا بوده است و چون این فکر از طرف مدرّس و اطرافیان او هم گاه گاهی گوش زد ولیعهد و اطرافیان او شده بود این بود که ولیعهد هم كاملاً جدّی تلقی می نمود و در تضعیف سلطان احمد شاه از طرف دربار تهران بی تأثیر نبود که بطور کلی در انقراض سلسلۀ قاجاریه و نقش ولیعهد در اثر فریبی که خورده بود در تشکیل سلسلۀ پهلوی خود از قسمت های حسّاس و بسیار مورد توجه تاریخ می باشد زیرا اگر ولیعهد با سردار سپه معناً در پاره ای از قضایا موافقت نمی نمود شاید برای سردار سپه اشکالات بیش تری وجود پیدا می کرد که حل آن همه مشکلات معلوم نبود بچه قیمتی برای او تمام می شد. بهر حال موافقت ولیعهد با سردار سپه و مخالفت محرمانۀ او با برادر خود سلطان احمد شاه خود بانقراض آن سلسله كمك مؤثرى كرده است که روی هم رفته جاه

طلبی و سادگی ولیعهد را می رساند و از این لحاظ کاملاً مورد سر زنش است که چطور بدشمن خود تا این حدّ اعتماد و اطمینان پیدا کرده است .

خود سردار سپه علّت مسافرت خود را در متّحد المآلی که ذیلاً نقل می شود چنین ذکر می کند :

علّت مسافرت سردار سپه بآذربایجان غیر از آن بود که روز نامۀ ایران درج کرده و خود سردار سپه هم گفته است و در محافل سیاسی و اجتماعیّه هم عین آن بحث می شد. عزیمت سردار سپه به آذربایجان علل دیگری داشت که ذیلاً بشرح آن پرداخته می شود :

عبد اللّه خان امیر طهماسبی امیر لشکر آذربایجان که سابقاً رئیس گارد سلطنتی احمد شاه بود خود را بسردار سپه نزديك كرده و بر اثر خدمات مهمّی که انجام داد بفرماندهی لشکر آذربایجان منصوب شده بود. سر لشکر طهماسبی پس از ویران ساختن آشیانۀ اقبال السلطنۀ ما كوئى و قتل وى كليّۀ گنجینه های عظیم او را که یکی از خزائن معروف قدیمی بشمار می رفت غارت نموده برای سردار سپه فرستاده بود، مشار اليه بواسطۀ حسن سلوك و نفوذ اخلاقی زیادی که در آذربایجان داشت قدرت بی پایانی بدست آورده بود. این قدرت بی نظیر و تسلّطی که امیر طهماسبی بر آذربایجان پیدا کرده بود سردار سپه را دچار نگرانی نموده بفکر افتاد او را بطهران فرا خواند گويا يك مرتبه هم تلگرافاً او را بتهران خواسته بود ولی بواسطۀ این که جمعی از اهالی آذربایجان در تلگراف خانه متحصّن شده و ابقای او را خواسته بودند بنا بر این سردار سپه نتوانسته بود که بدون سر و صدا او را بتهران احضار نماید. می گویند امیر طهماسبی در صدد تهیّۀ مقدّماتی بود که مخالفت با سردار سپه را آغاز نماید و اگر مشار الیه آغاز مخالفت می نمود بواسطۀ هوش و درایت و اطلاعاتی که داشت و یکی از مطّلع ترین افسران ارتش بشمار

می رفت ممکن بود برای سردار سپه خیلی گران تمام شود این بود که سردار سپه خواست با يك روش سیاسی و عاقلانه ای او را بطهران بیاورد بنابراین تصمیم گرفت بعنوان این که اهالی آذربایجان او را دعوت کرده اند و برای سر کشی بآذربایجان می رود در روز مزبور بطرف آذربایجان حرکت نماید. پس از بازدید قوای آذربایجان و سر کشی بشهرستان های آن

ص: 346

ایالت از طریق اردبیل به آستارا وارد شد سر تیپ محمّد حسین خان آیرم را که از رشت خواسته بود هم چنان در تمام این مسافرت همراه داشت. هنگامی که بآخرین نقطۀ مرزی آذربایجان (آستارا) رسیدند در آن جا می بایستی مراسم تودیع در کشتی بعمل آید، سردار سپه امیر لشکر طهماسبی را پیش خوانده گفت باید با من بطهران بیائید زیرا شغل بهتری برای شما در نظر گرفته ام دست او را گرفته داخل کشتی نمود و بسر تیپ محمّد حسین خان آیرم دستور داد که بجای طهماسبی به آذربایجان برود. سردار سپه از راه آستارا به بندر انزلی وارد شد و سپس بطرف رشت حرکت نمود، در آن جا بر حسب دستور محمّد حسین خان آیرم پذیرائی شایانی از وی بعمل آمده و يك قوطی سیگار پلاتین از طرف شهردار رشت بسردار سپه تقدیم شد که آن هم در جرائد طهران منعکس گردید منجمله روز نامۀ ایران در شمارۀ 1860 مورخۀ دوشنبه بیست و یکم ذى الحجة الحرام 1343 برابر بیست و دوم تیر ماه 1304 خبر ذیل را درج نموده بود :

«تقدیمی - بر حسب اطلاعی که از رشت حاصل شده در موقع شرفیابی اعضاء بلدیۀ رشت بحضور آقای رئيس الوزراء يك جعبۀ پلاتين (طلای سفید) که روی آن یک دانه تخمه الماس بوزن ده قیراط بوده با کلید شهر رشت تقدیم معظم له گردید » .

سردار سپه روز جمعۀ هيجدهم ذى الحجه 1343 برابر نوزدهم تیر ماه 1304 بطهران وارد گردید و عبد اللّه خان امیر طهماسبی را نیز با خود بطهران آورد در جرائد نوشتند که طهماسبی بطهران احضار شده تا خدمات مهم تری باو رجوع شود همه تصّور می کردند که طهماسبی جزو کابینۀ آینده خواهد بود ولی بعد ها چنان که خواهیم دید بسمت معاونت بارلمانی وزارت جنگ بمجلس معرّفی شد.

خدمات آن ها در راه ترقی و تعالی مملکت از اول تشکیلات جدید قشون نیز کلیه اهالی آن ایالت از ایلات و شهر نشین در پیشرفت امورات لشکری آن جا همه قسم مساعدت و معاضدت بعمل آورده در غالب جنگ ها با صمیمیت و عشق مفرطی حتی فرسنگ ها از محل خود دور شده و دوش بدوش برادران نظامی خویش با اردو های اعزامی برای همه قسم فداکاری حاضر و آماده بوده اند و مخصوصاً برای اثبات برای اثبات صمیمیت و علاقمندی خود در راه ترقی مملکت و تسهیل استقرار ارتباطی نظامی از چندی باین طرف کرور ها ثروت و هزاران عملۀ آذربایجانی به طیب خاطر بکار افتاده غالب طرق و شوارع عمده را تسطیح و بين ولايات و شهر ها خطوط جدیدی دایر و ایجاد نموده اند ایلات و طوایف رشید آن صفحه نیز همین که از نیت و قصد دولت در خلع سلاح عمومی آگاه گردیده غالباً با کمال میل و رغبت اسلحۀ خود را تسلیم و بکلی مطیع و منقاد شدند. این است که من با وجود فرط اشتغال بر تق و فتق امور مهمه مملکتی با اشتیاق و خورسندی تامی تقاضا و دعوت پی در پی اهالی آذربایجان را دائر بر مسافرت خود بآن صفحات پذیرفته و برای تشویق و ترغیب آن ها و ضمناً بازدید قوای لشکر شمال غرب بطرف آذربایجان رهسپار می شویم.

ریاست عاليۀ كل قوا - رضا پهلوی

از بحر احمر و خليج عدن و بحر عمّان باشد قرار گیرد. یعنی بر حسب پیشنهاد نمایندۀ دولت انگلیس جهازاتی که در این مناطق مشغول حمل مال التّجاره هستند بایستی تحت نظارت در آمده و برای کشف اسلحۀ قاچاق بازرسی شوند و چون ظاهر این پیشنهاد تا اندازه ای حق بجانب و نفوذ دولت انگلستان هم در جامعۀ ملل زیاد بود و از طرفی منطقۀ مزبور باستثنای خلیج فارس کاملاً در تحت سلطۀ بحری انگلیس در خلیج فارس هم بواسطۀ این که در بین النّهرین و بعضی سواحل غربی آن که تحت الحمایه دولت مشار اليها بود (باستثنای بحرین) ذی نفوذ و ذی علاقه بود توانست اکثریت جلسه (نُه نفر را) با خود موافق کند. در صورتی که دولت ایران مثل سایر دول آزاد و مستقل در خرید اسلحه و حمل آن آزاد بود و نمی بایستی داخل مناطق ممنوعه قرار گیرد و ماده ای هم که ایران را جزو مناطق ممنوعه می نمود قبلاً لغو گردیده بود. بعلاوه بر حسب اکثریت پنج رأی در مقابل سه رأی کمیتۀ فرعيّۀ کنفرانس تحدید اسلحه «جهازاتی که بایران ایاب و ذهاب می کند از بازرسی کشتی های جنگی معاف خواهند بود» بهیچ وجه چنین پیشنهادی در مورد ایران شایسته نبود، بهمین مناسبت پس از این که انگلستان چنان پیشنهادی را تقدیم نمود

نمایندۀ ایران سر تیپ حبیب اللّه خان شیبانی اعتراض کرد و از کنفرانس خارج شد. این موضوع برای ایران اهمیّت حیاتی و ابدی داشت زیرا خلیج فارس و بحر عمّان راه منحصر بفرد ارتباط ایران بخارج بود و تنها دری است که این کشور از آن جا آزادانه می تواند با اقصی نقاط عالم مراوده و تجارت داشته باشد، انگلیس ها ببهانۀ جلو گیری از تجارت قاچاق اسلحه می خواستند دربان این در شوند و جان روابط اقتصادی ایران را در دست خود بگیرند خلاصه این که در قرار داد ژنو کشتی های ایرانی را تحت عنوان کشتی بومی در ردیف کشتی های ممالکی گذارده بودند که مستقیماً جزو مستملکات انگلیس مانند عراق، عربستان و غيره بشمار می رفت و همان حقوقی را که انگلیس در خاك مستعمرات خود برای خویش قائل بود می خواست در دریا هم دربارۀ کشتی های ایران برای خود قائل شود.

ص: 349

محتاج بذکر نیست که کشتی هر کشوری که پرچم آن کشور را بر فراز خود افراشته دارد در حكم يك قطعه از خاک آن کشور بوده و در هر نقطه ای از دریا های دنیا که باشد مطابق قوانین بین المللی باید احتراماتش از طرف سایر ملل محفوظ و مراعات شود و دربارۀ آن معاملۀ متقابله بعمل آید .

قرار داد ژنو طوری ترتیب داده شده بود که در صورت اجرای آن دیگر کشتی های ایران بدون اجازۀ کشتی های انگلیس نه فقط از تنگۀ هرمز يا بحر عمّان نمی توانستند خارج شوند بلکه بانگلیس ها حق می داد بهانۀ سوء ظن و بازرسی کشتی های تجارتی ایران هم از آمد و شد بین سواحل و جزائر اطراف آن مانع شوند. انگلیس ها پس از این که متوجه شدند قرار داد «سن ژرمن» را دولت ایران قبول نکرد و مورد تعرّض قرار داد خواستند بوسیلۀ شرکت دادن نمایندۀ ایران در آن کنفرانس طوری کنند که قبالۀ خلیج فارس و بحر عمّان شرعی شود و در آینده حق تعرّض برای ایران باقی نماند ولی کناره گیری نمایندۀ ایران از کنفرانس و تعرّض بتصمیمات آن انجام این منظور را خنثی نمود .

در همین موقع که نمایندۀ ایران از کنفرانس خارج شده بود و در اطراف قرار داد «سن ژرمن» مذاکراتی بعمل آمده بود در مجلس شورای ملّی ایران یکی از نمایندگان نسبت به نصرة الدّوله اعتراض کرده بود که قرار داد «سن ژرمن» را مشار الیه در موقع اقامت خود در اروپا هنگامی که ریاست هیئت اعزامی ایران را برای نمایندگی در کنفرانس صلح پاریس داشته و وزیر خارجه هم بوده تصدیق نموده است.

نصرت الدّوله نیز در جلسۀ مورخۀ نهم تیر ماه 1304 پشت تریبون رفته در مقابل اعتراض فوق مطالب زیر را بیان نمود :

جلسۀ 188 مورخه 9 تیر ماه 1304

نصرت الدوله - امروز صبح قبل از این که بمجلس بیایم یکی از نمایندگان محترم در ضمن مذاکره راجع بقرار داد اسلحه و جریاناتی که فعلا اشاره بمعاهده و قرار داد سن ژرمن کرده بودند

ص: 350

و در ضمن آن هم اسمی از بنده آورده بودند. بنده در آن قسمتی که راجع بخودم است فقط لازم می دانم توضیحی بدهم و خیلی میل داشتم که ناطق محترم این جا تشریف می داشتند و خود شان توضیحاتی را که بنده می دهم استماع کنند . . .

«در این موقع آقای ناصر وارد جلسه شد»

اتحاد - هستند.

نصرت الدوله - قبلا خاطر محترم آقایان را متذکر می کنم چنان که ملاحظه فرموده اند و اطلاع دارند قرار داد موضوم بقرار داد سن ژرمن راجع به تنظیم تجارت اسلحه و منع از قاچاق که در 1919 منعقد شده بود مدتی است دیگر از نقطۀ نظر خود دول امضاء کننده و قرار دادی که قائم مقام آن قرار داد است و باز مقصود اصلی آن تنظیم تجارت اسلحه جنگی و منع از قاچاق است همان قرار دادیست که مدتی مطرح مذاکره بود و اخیرا گویا در ژنو امضاء شده. پس حقيقتاً توضیحاتی که در این موضوع داده می شود از نقطۀ نظر فعلیات نیست و از نقطه نظر روشن كردن يك مطلب تاریخی است. دومی که آقایان محترم را متذکر می کنم اینست که البته پس از اصغاء اظهاراتی که همکار محترم من امروز در مجلس کرده اند بر هیئت محترم دولت و مخصوصا آقای وزیر خارجه است که ایشان اظهار عقیده کنند، و مطلب را بطوری که مقتضی است و بطوري كه هست و کاملا مطابق با حقایق است بیان کنند، بنده فقط در قسمت خودم توضیح در حضور آقایان را لازم می دانم و مبادرت می کنم. قرار داد سن ژرمن در 1919 یعنی در سپتامبر 1919 منعقد شده و در آن موقع دولت ایران دعوت بشرکت در آن قرار داد نشده بود و شرکت هم نکرد. در مارس 1920

تقریباً هفت هشت ماه بعد بمناسبت حمل اسلحه بایران مشکلاتی از حیث قرار دادی که دولت ایران هیچ در آن شرکت نکرده بود پیش آمد و مبتلا به ما گردید.

در آن موقع بنده در اروپا و رئیس هیئت اعزامیه برای نمایندگی در کنفرانس صلح و وزیر خارجه بودم و مخصوصا آقای ذکاء الملك وزير ماليه و كفيل رياست وزراء در آن موقع با بنده بودند و از تمام این قضایا هم مطلعند. در آن موقع مراسله ای بنده بتاريخ مارس 1920 به مسیو میلراند رئيس الوزراء فرانسه و وزیر خارجه نوشته ام بنام دولت ایران که بهیچ وجه من الوجوه آن مراسله مبنی بر قبول بلا شرط عهد نامه سن ژرمن نیست و آن مراسله در وزارت خارجه موجود است و آقايان وزراء و مخصوصا آقای وزیر خارجه می توانند این مسئله را توضیح بدهند، بعلاوه اگر صلاح بدانند و مانعی هم بعقیده بنده ندارد زیرا مطلب امروز از نقطه نظر تاریخی مطرح است ممکن است عین آن مراسله را هم امر بانتشارش بدهند، مخصوصاً در آن مراسله بنده مقید کرده ام که

ص: 351

دولت ایران نمی تواند قبول بکند که دیگران در حدود برّی و بحری متعلق بدولت ایران حق نظارت و تفتیش (ولو برای مسئله تنظیم تجارت اسلحه یا منع از قاچاق) برای خود شان تصور بکنند.

این بود خلاصۀ اطلاعات و حقایق راجع بجریان امر قرار داد سن ژرمن .

***

مراسلۀ نصرت الدوله وزیر خارجه ایران برئيس الوزراء و وزیر خارجه فرانسه.

«پاریس 27 مارس 1920

آقای رئیس الوزراء

توقيراً باطلاع جناب عالی می رساند که دولت اعلی حضرت شاهنشاهی پس از اطلاع بقرار داد نظارت در تجارت اسلحه و مهمات و پروتکل امضاء شده در ( سن ژرمن آن معظم له ) مورخه 10 سپتامبر 1919 نظر باین که معاهدین معظم در مادۀ 23 آن قرار داد اظهار تمایل نموده اند که سایر دول اعضاء جامعه ملل شرکت در آن نمایند.

نظر باین که دولت ایران با موجباتی که دول معاهد را بامضای قرار داد مزبور سوق داده موافق است.

و چون از طرف دیگر مقررات سابق این قرار داد در مناطق برّی و بحری واقعه در تحت حکومت و قضاوت ایران قابل اجرا نیست مگر بدست دولت ایران.

لذا دولت مزبور تصمیم بشرکت در قرار داد مذکور نموده است.

این مشارکت را باطلاع جناب عالی می رسانم و بر طبق مادۀ 23 تمنی می کنم مداول آن را بر دول امضاء کننده اطلاع بدهید.

احترامات ...امضاء وزیر خارجه و رئیس هیئت اعزامیه ایران - فیروز»

در این مراسله نصرت الدوله وزیر خارجه ایران صریحاً نوشته است که دولت ایران شرکت تنظیم قرار داد مزبور نداشته و از طرف دیگر تصدیق قرار داد سن ژرمن را مقید باین داشته و قبلا محرز نموده است که بایستی مأمورین جلو گیری و منع قاچاق اسلحه در مناطق که در تحت حکومت ایران است خود دولت ایران باشد.

از سفرای خارجه خبری نرسیده و چیزی استشمام نشد تا آن که دو سال قبل من قدری مهمات (مونیسیون) از آلمان و فرانسه خریده می خواستم بایران بیاورم ناگهان پرده از روی کار برداشته شد و دول بنای اعتراض را گذاردند ، من بهر طور بود آن مهمات و مونیسیون را وارد ایران کرده و متعاقباً باين قرار داد پروتست سخت نمودم که ایران قدیم شش هزار سالۀ مستقل و ملت ایران در جرگۀ ملل حيّه محسوب و کسی را نمی رسد مقدرات ایران را حل و دولت را از وارد کردن مهمات و هر گونه مداخله در امور خود مانع شود، این پروتست تعقیب گردید تا بالاخره موجب تلگراف امروزی ژنو شد که مجدداً در مرکز مزبور کنفرانسی تشکیل شده بود. سر تیپ حبیب اللّه خان شیبانی که از طرف دولت نماینده بود با پروتست ها و دلائل منطقی موفق شده است قرار داد سابق را لغو نماید اگر چه اشکالات در خلیج فارس هنوز حل نشده است ولی امیدواری کامل بحل این مشکل هم می رود.

چنان که گفتیم نمایندگان انگلیس در قسمت دریای عمّان و خلیج فارس این طور در نظر گرفته بودند که مأموریت بازرسی این قسمت ها بدولت انگلیس وا گذار شود امّا نمایندگان ایران در قسمت بازرسی اسلحۀ خلیج فارس غیر از دولت ایران دولت ثالثی را صلاح ندانسته و اطمینان می دادند که دولت ایران بخوبی از عهدۀ این کار بر خواهد آمد. بالاخره نمایندگان امریکا پیشنهادی دادند که هر دولتی در تمام قسمت های دریا های آزاد حق بازرسی اسلحه را داشته باشد و هر کشتی که کم تر از پانصد تن بار گیری داشته باشد باید بوسیلۀ هر يك از دول که میسّر باشد تفتیش شود. بنابراین انگلیس ها نتوانستند پیشنهاد خود را بقبولانند و موضوع منطقۀ بحری از بین رفت.

شیخ عبد النّبی نوری استفاده کند، چند مرتبه وزیر دربار را به عیادت فرستاد و حتی گفته شد که یک مرتبه هم ولیعهد به عیادت رفته است. حاج شیخ عبد النّبی بالاخره پس از چند روز بیماری فوت کرد، دربار برای تشییع جنازه دست بکار فعالیّت زیادی شد، مقداری اسب های سلطنتی و لوازم سلطنتی را برای تشییع و تجلیل جنازه آماده کرد و بوسیلۀ مدرس و اطرافیان او و درباری ها تشییع فوق العاده مجلّلی از جنازه بعمل آمد، بطوری که جنازه را از شمیران بشهر و از شهر بحضرت عبد العظيم با يك ازدحام و هیئت مخصوصی روی دست بردند. در این تشییع جنازه از اظهار نفرت نسبت به سردار سپه خود داری نمی شد و دنبالۀ این اظهار تنفّر و تظاهرات بروز مجلس ختم حاجی شیخ عبد النّبی کشیده شد.

از طرف دربار مجلس ترحیم رسمی برای روز 22 مرداد اعلان شد. در این روز مثل این که قبلاً پیش بینی شده بود مقدّماتی تهیّه دیده بودند موقعی که ولیعهد برای بر چیدن ختم بمسجد شاه می آمد در بین راه زنده باد شاه، زنده باد ولیعهد، مرده باد دشمنان اسلام از جلو خان مسجد شاه تا اواسط صحن بزرك مسجد از مردم بلند بود. ولیعهد با هیئتی از رجال دربار وارد مسجد شاه شد، تجلیل زیادی از مشار الیه بعمل آمد، طولی نکشید سردار سپه با بعضی از وزرای خود در دهنۀ بازار از اتومبیل پیاده شدند، هنگام عبور از جلو خان و صحن مسجد همان جریان سابق یعنی زنده باد و مرده باد تکرار شد.

سردار سپه که تمام این اجتماعات را يك تظاهر ضدّ خود می دانست و یقین داشت با دست مخالفین او تشکیل شده بی نهایت عصبانی گردیده اصرار داشت کوچک ترین تظاهری نکند. بنابراین با کمال متانت و ملایمت وارد صحن مسجد شاه گردیده به مشیر الدّولۀ پیرنیا که از مجلس ختم مراجعت می کرد در وسط صحن مسجد بر خورد نمود، قدری با مشار الیه صحبت کرد و چون یقین داشت در این تظاهرات حادثه ای رخ خواهد داد از مشیر الدّوله تقاضا کرد با او به مجلس ختم مراجعت کند و خیلی هم اصرار کرد ولی مشیر الدّوله که شاید باحتمال وقوع حوادث قبل از

ص: 354

بر چیده شدن ختم از مسجد حرکت کرده بود حاضر بمراجعت نشد .

سردار سپه پس از جدا شدن از مشیر الدّوله با هیئت دولت بطرف مسجد رفته وارد مجلس شدند. گويا قبلاً بين درباري ها و سایر مخالفین سردار سپه این طور قرار گذاشته شده بود که هنگام ورود سردار سپه بمجلس ختم نحوۀ عمل طوری باشد که جا برای نشستن سردار سپه و همراهانش نباشد و چون رئيس الوزراء بدون اجازه حق جلوس در محضر ولیعهد را ندارد؛ ناچار سر پا بایستد. سردار سپه همین که وارد شد و ملاحظه کرد که باو جا برای نشستن نمی دهند و خیلی هم مورد بی اعتنائی حضّار قرار گرفته بدون اعتنا بحضور وليعهد بصدر مجلس رفته بین امام جمعۀ طهران و امام جمعۀ خوئی برای خود با خشونت جا باز نموده نشست و به وزراء هم اشاره کرد که در وسط مجلس بنشینند. از این تظاهرات معلوم بود که جنگ علنی شروع شده. در همان حین سردار سپه بفکر افتاد که از این جنگ سنگر جدیدی را گرفته بالاخره غالب بیرون آید. فکر تازه این بود که در آن دو روز صف دربار و صف دولت هر يك مي خواستند بر دیگری غلبه یابند، سردار سپه دید که اگر بخواهد ولیعهد از مجلس خارج شود ناچار است که او و هیئت دولت پشت سر ولیعهد با رعایت احترامات حرکت کنند و این خود برای او شکست بزرگی بود ولی همین که مجلس خاتمه یافت سردار سپه دستور داد که یکی از در های شبستان را که رو بصحن بوده باز کردند، سردار سپه و وزرایش از آن در خارج شده در مسیر خروجی مسجد قرار گرفتند، وقتی ولیعهد و همراهانش بصحن مسجد رسیدند دیدند سردار سپه و هیئت دولت در جلوی آن ها بتأنی می روند.

سردار سپه برای این که ولیعهد را تحقیر کرده باشد خیلی آرام حرکت می کرد تا صف ولیعهد پشت سر او قرار گیرد، اما ولیعهد همین که متوجه شد دست خود را باخته است برای این که جزو ملتزمین رکاب سردار سپه قرار نگیرد بیش تر خود را راهان مشغول کرده و فاصله را زیاد می نمود، بالاخره هر طور بود نزديك درب رسید، در موقع خروج مجدّداً صدای مرده باد و زنده باد از مردم بلند شد، سردار سپه

ص: 355

که مردی فوق العاده تو دار و در عین حال خیلی برد بار بود همه را با خون سردی تحمّل کرده سوار اتومبیل خود شد ولی پس از عبور از میدان توپ خانه (سپه) تا موقعی که بشمیران رسید در بین راه بهانه جوئی نموده چندین مرتبه از اتومبیل پیاده شده بعنوان این که عابرین باو احترام نگذاشته اند چند نفر را مضروب نمود.

از قول سردار سپه گفته شده بود که بر اثر این تظاهرات دربار لااقل دو سال عمر سلسلۀ قاجاریه کوتاه تر شده است. (1)

افتاده در صورت ضرورت محمّد حسن میرزا هم استعفا داده ناصر الدّین میرزا بسلطنت برسد.

پس از حصول توافق نظر نسبت بفكر و نقشۀ مدرّس لازم بود که ناصر الدّین میرزا هم بمردم معرّفی و وارد مرحلۀ عمل گردد، از همان روز های اولیّه که ناصر الدّین میرزا شروع بعمل و ملاقات اشخاص نمود در اثر یکی دو اشتباه كوچك خود قضيّه كشف و شهربانی منزل او را تحت نظر قرار داد و گویا پیغام تهدید آمیزی هم از طرف سردار سپه باو داده شد، این شاهزادۀ راحت طلب دید برای او صرفه ندارد لهذا از میدان در رفته و فوراً هم سردار سپه نصیر السّلطنه را بایالت فارس فرستاد و بالنّتيجه دست های مدرّس را قطع کرده اجرای نقشه خنثی ماند.

سردار سپه در مبارزۀ با مدرّس و مخصوصاً بعضی از قسمت های مهّم سیاسی مانند ازدحام عمومی مردم در روز دوّم حمل و چند قضیّۀ دیگر کاملاً باهمیّت و نفوذ روحانی و سیاسی و خلاصه پهلوانی مدرّس در صحنۀ سیاست آگاهی حاصل کرده بود، از طرفی سردار سپه این طور تشخیص داده بود که مدرّس نه با قاجاریه علاقۀ خاصی دارد و نه با او دشمن است بلکه فقط مدرّس مردی خود خواه بوده و معتقد است که در مملکت هیچ فکری قوی تر از فکر او نیست و هر کس از فکر او تبعیّت نکند براه غلط می رود و این موضوع را در پشت تریبون مجلس هم گفته بود. چنان که قبلاً گفتیم سردار سپه این نقطۀ ضعف مدرّس را از مدّت ها پیش پیدا کرده بود و می توانست حملۀ خود را از همان جا شروع کند ولی این نظامی خشن که در اوّلین مرتبه ورود بطهران با « حکم می کنم » وارد شده بود و می خواست نشان بدهد تمام امور مملکت در قبضۀ قدرت اوست نمی خواست ولو بطور موقت هم باشد تسلیم مدرّس شده و از او پیروی نماید. امّا پس از آن که بموانع زیاد بر خورد نمود و از همه جا مأیوس شد این تجربه را آموخت که موقتاً تسلیم مدرّس شده گلیم خود را از آب بیرون کشد.

لذا نقشۀ تسلیم شدن بمدرّس، نقشۀ اغفال حريف ، اغفالی که بهیچ نحو مدرّس خیال آن را نمی کرد بموقع اجرا گذارده شد. چند روز پس از حادثۀ مسجد شاه

ص: 357

سردار سپه را ملاقات کرده قضیّه باین جا منتهی شد که او صورتاً رئیس دولت باشد و تمام کار های کشور مخصوصاً امر وزارت داخله با نظر مدرّس انجام گیرد. این بود که سردار سپه پیشنهاد مدرّس را باین که نصرة الدّوله وزیر مالیه و قوام الدّوله وزير داخله شوند فوراً پذیرفت و قرار شد کابینه را ترمیم نماید. دو روز قبل از معرّفی کابینه مدرّس عازم اصفهان شد. هنگام حرکت عدّه ای بمشایعت مشار الیه رفته بودند، مدرّس موقعی که سوار اتومبیل می شد در حضور عدّه ای از رجال و وکلاء مجلس که اطراف اتومبیل ایستاده بودند نصرة الدّوله و قوام الدّوله را با لحن شاهانۀ مخاطب قرار داده و گفت :

«تو وزیر مالیّه هستی و قوام الدّوله هم وزیر داخله ، اما دست بهیچ کاری نزنید و کسی را عوض نکنید تا من از اصفهان مراجعت نمایم.»

فردای آن روز که روز 18 مرداد 1303 برابر 18 محرّم 1343 بود سردار سپه نصرة الدّوله و قوام الدّوله را خواسته سمت جدید آن ها را اعلام کرد . مقصود اینست که قبلا مدرّس با سردار سپه قضیّه را حل کرده بودند بعداً نصرة الدّوله و قوام الدّوله وزیر شدند، چند روز بعد مدرّس از اصفهان مراجعت کرد، تمام حكّام ولایات را بمیل خود تغییر داد، گاهی روی جلد کاغذ سیگار که آن وقت معمول بود دو کلمه بعنوان وزیر داخله می نوشت که فلان را به ایالت کرمان یا خراسان منصوب کنید و هر والی و حاکم که آن کاغذ را بدست می آورد مثل این بود که فرمان شاه را گرفته و ما بقی تشریفاتی بیش نبود . سردار سپه هم که طبق قرار داد با مدرّس کوچک ترین مخالفتی با افکار او نمی نمود و ملاقات های مکرّر شبانه که بین مدرّس و سردار سپه در منزل شهری بعمل می آمد در یک محیط پر از صمیمیّت و دوستی تظاهر می نمود. شاید مدرّس هم تصوّر می کرد از این که در عزل و نصب تمام مأمورین وزارت کشور و اعمال نظر می کرد ممکن بود تصوّر رود که می خواهد در ولایات قدرت دولتی را بدست بگیرد و سردار سپه هم با علم باین قضیّه طوری وا نمود می کرد که اساساً متوجۀ این قضیه نبود و کاملا تسليم و مطيع محض

مدرّس شده کوچک ترین سوء ظن باعمال او ندارد.

ص: 358

عکس

سر تیپ محمد حسین خان آیرم حسین آقا خان خزاعی محمود خان آیرم سردار سپه عبد اللّه خان امیر طهماسبی محمود آقا خان انصاری سر تیپ مرتضی خان یزدان پناه

ص: 359

ص: 12

و بخوبی موفق شده بود که بر مدرّس تسلّط حاصل نماید. رفتار او در تحبیب مدرّس صوری و روی مصلحت بود، ولی مدرّس بکلی خام شده و صمیمی ترین دوست سردار سپه شده بود. باید تصدیق کرد که این مطلب کار مهمّی بود كه يك سربازی عاری از سیاست این طور یک نفر پهلوان صحنۀ سیاست را باشتباه انداخته بود. سردار سپه در حالی که تمام وقت خودش را صرف تحبیب مدرّس می نمود عمّال او و مخصوصاً محمّد خان در گاهی رئیس نظمیّه که در آن وقت سرهنگ بود مشغول مطالعه و دقت در وزن اجتماعی سر دسته های محلات و رؤسای بازار و رفقای مدرّس بود.

در گاهی تمام ایادی مدرّس را شناخته بود و از نیرو و فعالیّت کلیّۀ طرف داران مدرّس آگاهی کامل حاصل کرده بخوبی تشخیص داده بود که در مرکز و ولایات چه اشخاصی می توانند مجری و مصدر دستورات مدرّس قرار گیرند؛ بنابراین لیست کاملی از این اشخاص تهیّه نموده برای روز مبادا نگاه داشته بود. در نتیجۀ این مانور تمام ایادی مدرّس شناخته شدند و از طرفی عمّال سردار سپه هم بر فعالیّت خود افزوده در اثر نزدیکی مدرّس و سردار سپه فعالیّت دربار کاملاً فلج و تمام دوستان مدرّس بسمت های مختلف بشهرستان ها رفتند و مدرّس سر مست بادۀ غرور شده بخیال این که پهلوان سیاست را بر زمین زده و سردار سپه آلت بلا اراده ای بیش در دست او نیست. نصرة الدّوله هم يگانه پهلوان کابینه و شاید نقشۀ ریاست وزرائی خود را بتدریج ولی البتّه خیلی در پرده و باتأنّی تهیّه می کرد، قوام الدّوله هم مأمور اجرا و منشى مدرّس شده بکار وزارت کشور مشغول بود .

بهر حال روز 19 مرداد 1304 سردار سپه نصرت الدّوله و قوام الدّوله را حضور وليعهد محمّد حسن میرزا برده بوزارت معرّفی نمود.

روز اوّل شهریور هم سردار سپه با وزرای خود بمجلس آمده میرزا شکر اللّه خان صدرى ( قوام الدّوله ) و فيروز میرزا نصرت الدّوله را بوزارت کشور و دادگستری و عبد اللّه طهماسبی امیر لشکر را بمعاونت پارلمانی وزارت جنگ معرّفی نمود.

سردار سپه از پشت تریبون پائین آمد ، سلیمان میرزا بمخالفت بر خاست.

ص: 361

مخالفت سلیمان میرزا برای این بود که چرا سردار سپه خود را تسلیم مدرّس کرده و دو وزیر از رفقای او را در کابینۀ خود وارد ساخته است و هم چنین شنیده بود که سردار سپه همه جا نظریات مدرّس را بموقع اجرا می گذارد ولی نمی دانست که این تسلیم سردار سپه صوری بوده می خواهد از نزدیکی با مدّرس استفاده های سیاسی زیادی بنماید ولی سلیمان میرزا لیدر سوسیالیست ها نمی توانست تحمّل کند که چند وزیر از طرف داران اقلیّت وارد کابینه شده باشند و سردار سپه هم کاملا خود را در اختیار مدرّس گذاشته باشد، بهمین مناسبت بمحض این که سردار سپه از پشت تریبون آمد سلیمان میرزا پشت تریبون رفته شروع بصحبت کرده اظهار داشت :

«البته آقایان مسبوق هستند همان طوری که عرض کردم در هر امری مطابق صریح قانون اساسی هر يك از وکلا آزادند اظهار عقیدۀ خود را بدون هیچ گونه ملاحظه بکنند ، بنده هم امروز در این موضوع می خواهم از این حق خودم استفاده بکنم، چنان چه مسبوق هستید در هر وقت که اشخاص تاریخی مصدر يك كار هائی شده اند مع الاصول سوابق اعمال و خدمات مشعشع و تاريخي كه برای وطن خود کرده اند تاریخ چه ای از احوال آن ها را معرض افکار عامه می گذراند تا مردم امیدوار شوند که در آتیه هم این اشخاص تاریخی برای مملکت چه خدمات بی پایان خواهند کرد.

چون یک نفر شخص تاریخی که تاریخ مشعشعی در تاریخ مملکت ما دارد امروز عضو کابینه می شود و مطابق قانون استخدام و سابقۀ اشخاص از اول مشروطیت شروع می شود و من هم از اول مشروطیت این تاریخ چه را شروع و قبل از آن ذکری نمی کنم. این شخص فیروز میرزا که آزادی و مشروطیت در هر ورقى يك صفحۀ بر جسته و تاریخ عالی بر ضد مشروطیت دارند. قیام و اقدام بر علیه آزادی و مشروطیت کرده اند. اگر بگویند با چه دلیل عرض خواهم کرد که با دلیل یادگاری های دورۀ اول مشروطیت، دوره ای که مجلس بعد از کشتار ها، بعد از خون ریزی ها افتتاح یافت اشخاصی که در آن دوره وکیل بوده اند اگر متوجه شوند سابقۀ ایشان را بخوبی در نظر می آورند افسوس كه با كمك هم عقیده های ایشان از باغ شاه بمجلس حمله کرده و تمام دوسیه و صورت مجلس ها و غیره را بردند و الا در مذاکرات دورۀ اول از ایشان یادگاری های عالی بود، بنده راجع بتاریخ چه ای که می خواهم بیان کنم فقط بچیز هایی می پردازم که اظهر من الشمس است، اعمال خصوصی را نمی توانم بیان کنم زیرا اسناد آن بغارت رفته است از جمله حکومت کرمان ایشانست. این که عرض کردم بر علیه آزادی قیام و اقدام کرده؟ اگر تاریخ چۀ حکومت کرمان ایشان را در

ص: 362

عکس

سلیمان میرزا

ص: 363

ص: 13

مذاکرات دورۀ اول مجلس در نظر بیاورید خواهید دید که حق با ماست زیرا ایشان در آن تاریخ بقول یکی از روز نامه ها گل سر سبد قاجاریه بوده اند ... »

در این موقع سردار سپه و هیئت دولت قیام نمودند .

عده ای از نمایندگان هم اظهار داشتند :

این مذاکرات چیست، این ها خارج از موضوع است.

سردار سپه نزديك تريبون آمده اظهار داشت: « این مذاکرات شبيه باستيضاح است » (همهمۀ وكلا - زنك رئيس ) بالاخره رئيس مجلس اظهار داشت جلسه را ختم می کنیم و مجلس تعطیل شد.

در خارج جلسه نیز در نتیجۀ این پیش آمد زد و خوردی بین وکلا در گرفت ولی پس از چهل دقیقه تنفّس مجدداً جلسه تشکیل شد و دیگر صحبتی از این جریان بمیان نیامده وارد دستور شدند.

مشغول تحقيق و تهيۀ اقدامات مؤثره می باشد، عجالتاً با توافق نظر آقایان حجج اسلام مرکز تصمیم گرفته شده است که برای ابراز احساسات و عمل بسوگواری و تعزیه دارى يك روز تمام مملكت تعطيل عمومی شود لهذا مقرر می دارم عموم حکام و مأمورین دولتی در قلمرو مأموریت خود باطلاع آقایان علمای اعلام هر نقطه ، بتمام ادارات دولتی و عموم مردم این تصمیم را ابلاغ و روز شنبۀ شانزدهم صفر را روز تعطیل و عزاداری اعلام نمایند . ریاست عاليۀ كل قوا و رئيس الوزراء - رضا»

بر اثر تصمیم فوق روز شنبۀ شانزدهم صفر تعطیل عمومی شد، از طرف دستجات مختلفۀ طهران مراسم سوگواری و عزاداری بعمل آمد و بر طبق دعوتی که بعمل آمده بود در همان روز علما در مسجد سلطانی اجتماع نمودند و دستجات عزا دار با حال سوگواری از کلیّۀ نقاط تهران بطرف مسجد سلطانی عزیمت کرده در آن جا اظهار تأسّف و تأثر بعمل آمد. عصر همین روز يك اجتماع چندین ده هزار نفر در خارج دروازۀ دولت تشکیل گردید و در آن جا خُطبا و ناطقین نطق های مهیّجی کرده نسبت بقضایای مدینه و اهانتی که از طرف وهابی ها به گُنبد مطهر حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلم بعمل آمده بود اظهار انزجار و تنفّر شد.

در مجلس نیز مدرّس نطق جامعی راجع به قومیّت و ملّیّت نمود که از نظر اهمیّت آن در زیر بنظر خوانندگان خواهد رسید :

نقل از صورت مشروح مذاکرات مجلس مورخه 8 شهریور 1304 مطابق 10 صفر 1344

«مدرس - قومیت هر قومی و بقاء هر قومی و شرافت هر قومی و ترقی هر قومی بچیست؟ قومیت قوم از حفظ جامع آن قوم است و الا هر قومی که افرادی هستند مختلف اگر در تحت يك جامعى نباشند و حافظ آن جامع نباشند عنوان قومیت از آن افراد منتزع می شود . بقاء هر قومی بچیست؟ بقاء هر قومی بحفظ جامع بین افراد آن قوم است. اگر قومی صد میلیون افراد داشته باشد و حفظ جامع خود شان را نکنند آن قوم كالجراد المنتشر يك افرادی هستند متشتّت و هیچ اثر و فایدۀ اجتماعی بر آن افراد كثيره مترتب نخواهد بود، ترقی و تعالی هر قومی باین خواهد شد که جامع میان خود شان را نگاه داری کنند و بواسطه ترقی آن جامع ترقی کنند هر قومی که جامع خودش را از دست داد بهر اندازه که جامع خودش را از دست داد حیثیتش تنزل کرد، از باب مثال عرض می کنم مکرّر در همین مجلس و مجالس دیگر گفت گوی لغت و لسان شده بنده موافقم که هر قومی لسان خاص خودش را حفظ نکرده ضعف بقومیتش وارد می شود. لباس خودش را حفظ

ص: 366

کند صفات خلقی خودش را حفظ کند بهراندازه که جامع خودش را حفظ کند بهمان اندازه قومیتش باقی است، غرض اصلى ما يك جامعی است که یک قسمت بزرگ دنیا در آن جامع شرکت دارد و آن اسلامیت است. اسلام يك مدت کمی در دنیا ترقی کرده و توسعه پیدا کرده و همان مدتی بود جامع خودشان را حفظ کردند و بزرگان خود شان را اطاعت کردند . اگر يك فردی از مسلمین در چین بود اطاعت کرد از آن امیرش که در مدینه بود . مواسات کردند برادری کردند و جامعه خودشان را حفظ کردند. و بر اکثر دنیا در زمان کمی مسلط شدند. متأسفانه در قرون اخیره از باب این که آن جامعه خودشان را بزرگان و امراء خوب حفظ نکردند ضعف بر این قوم پیدا شد این عرایضی که بنده عرض می کنم يك مطلبی نیست که محتاج بدلیل و برهانی باشد که وقت آقایان را بآن ادله و براهين فوت کنم. براهین این ها با خود این عرایضی است که عرض می کنم ما خیلی جامع خودمان را از دست دادیم. برادرانی داریم در اکثر دنیا که دول اسلامی آن طوری که باید و شاید با آن ها رفتار نکرده است و بالاخره يك وقت باید بیدار شده و هوشیار شویم و جامعه خودمان را حفظ کنیم از آقایانی که در تحت لواء این قومند سئوال می کنم چه وقت است آن وقت از امروز بهتر کیست که آن لواء را بر دارد و بگوید در این موقع من لواء اسلام را بر می دارم و این قوم را در تحت قومیت و در تحت جامع دیانت اسلامیه قومیت شان را ترقی می دهم و حفظ می کنم، امروز از این واقعه هائی که استماع فرموده اید اگر چه بآن درجه که باید اطمینان پیدا شود هنوز پیدا نشده است که حادثه از چه قبیل است و تا چه مرتبه است البته دولت مکلف است تحقيقات كامل بکند و بعرض مجلس برساند وليكن عرض می کنم امروز اهل ایران یک قسمت از قسمت های دول اسلامی است بلکه می توان گفت که قسمت بزرگ دول اسلامی است، باید امروز این جامعه در تمام دنیا خودشان را معرفی کنند که ملت ایران و دولت ایران قدم بر می دارند که این جامعه را حفظ کنیم و خود مان را بیرکت این جامعه نگاه داری کنیم، دولت تقاضای کمیسیون از مجلس نمود البته وظیفه شان هم همین بود که پیشنهاد تقاضای کمیسیون بفرمایند، البته مجلس هم مساعدت خواهد نمود و بعقیده بنده تمام فکر را باید صرف این کار کرد و بايد يك قدم هائی که مقتضای حفظ دیانت و حفظ قومیت و حفظ ملیت خود مان است در این مورد بر داریم و هیچ کاری و هیچ چیزی را مقدم بر این کار قرار ندهیم و نگذاریم که این مسئله زیاد تر از این اسباب خرابی جامعه شود که مبادا يك ضرر عظیم تری بر ما مترتب گردد و خدای نخواسته حال ما از این روزی که هستیم بد تر شود و زیاده بر این چیزی عرض نمی کنم.»

سردار سپه - چون دولت امروز برای نتیجۀ کمیسیون حاضر شده بود ولی قضیه فوت مرحوم

ص: 367

آقا سید محمد رضا مساوات مانع از تشکیل کمیسیون شد و بعقیدۀ آقای مدرس راجع بقومیت و مليت يك اظهاراتی فرمودند بنده می توانم مطمئنانه عرض کنم که ملت ایران در این عصر یعنی امروزه در دنیا می تواند همه گونه اظهار حيات و عرض خودش را بکند و حق خودش را بخواهد و شخص بنده خیلی ساعی و حاضرم که به تنهائی اگر اجازه داده شود خودم بشخصه يك اقداماتی بکنم ولی آن چیز دیگری است و همان طوری که تقاضا شده است يك كمیسیونی از طرف مجلس بشود تا با توافق نظر نمایندگان ملت يك اقداماتی بشود بهتر و اصلح است . »

حرکت خود بایران تشریح می نماید، از این جلسۀ مشاوره که شاید چند ساعت دوام داشته این طور نتیجه گرفته شد که با سفیر روسّیه «مسیو کراسین» مقیم پاریس وارد مذاکره شوند که اگر سلطان احمد شاه بخواهد از طریق روسیّه بایران مراجعت نماید باو راه خواهند داد یا نه؟

« مسیو کراسين » سفیر روسیّه در پاریس که از دوستان لنین هم بود بشاه ایران پیغام داد نه تنها باو راه خواهند داد بلکه در مسکو هم پذیرائی شایانی از او خواهد شد. ولی شاه خیلی ملاحظه می کرد و از انگلیس ها واهمه داشت که اگر از راه روسیّه بایران مراجعت کند با او بیش تر مخالفت نمایند، از طرفی از رژیم کمونیستی هم خیلی می ترسید و نمی خواست از آن طریق بایران مراجعت کرده باشد، بالاخره مجبور شد که برای مراجعت بایران يك مانور سیاسی بدهد و از طريق بيروت و خلیج فارس انگلیس ها را حاضر کرده بایران مراجعت نماید. این مانور عبارت از این بود که یک روز صبح شاه تلگرافاً مفتاح السّلطنه، سفیر ایران مقیم دربار لندن، را احضار کرده گفت «فوراً جا تهیّه کنید می خواهم بایران بروم». مفتاح السّلطنه مانند مراتب پیش خواست بمزاح گذرانیده شاه را از حرکت باز دارد و در جواب شاه اظهار کرده بود اعلی حضرت همایونی اروپای باین زیبائی را گذاشته کجا می خواهند بروند ؟ شاه کلام او را قطع کرده گفت مفتاح السّلطنه ، حوصلۀ این شوخی ها را ندارم اگر جا نمی دهند بانگلیس ها بگوئید از راه روسیّه خواهم رفت. مفتاح السّلطنه همین که دید شاه جدّاً می خواهد برود اظهار کرد اجازه بدهید بلندن بروم و وسایل حرکت را تهیّه نمایم .

پس از يك هفته از لندن تلگراف کرد که کشتی «نالدرا» در روز 13 ربیع الاول حرکت خواهد کرد و برای تمام ملتزمین رکاب هم جا تهیّه شده است .

پس از این تلگراف شاه اثاثیۀ خود را جمع کرده بولیعهد هم تلگراف نمود که فلان روز حرکت خواهد کرد و نیز تلگرافی هم بسردار سپه نموده که عیناً در زیر نقل می شود:

ص: 369

تلف شده اند و نظیر این شایعات با تحریکاتی که محرمانه بعمل می آمد تأثیر عجیبی در روحیّۀ مردم کرده نگرانی فوق العاده ای در آن ها ایجاد نمود.

در محلات شهر و مخصوصاً چاله میدان در بین زن های آن محل كه بتهوّر و شجاعت معروفند بوسیلۀ عدّه ای مجهول الهوّيه تحريكات و تبلیغاتی نمودند که مسئول تمام این بدبختی ها دولت سردار سپه است. بایستی جمع شد ، بمجلس ریخت و بر علیه مجلس و دولت قیام کرد تا نان بدست آورد ، سردار سپه مخصوصاً می خواهد مردم را گرسنه نگاه دارد تا مطیع او باشند. این تبلیغات و تحریکات کار خود را کرد و زمزمه های مخالفی از هر طرف بر علیه مجلس و دولت بلند شد، بالاخره روز پنج شنبۀ دوّم مهر با پول زیادی که بوسیلۀ عمّال محرمانۀ نظميّه بين رؤسای محلات و هو چی های بازار تقسیم شده بود ناگهان چندین هزار زن را حرکت داده بطرف مجلس هجوم بردند و فریاد می زدند نان می خواهیم دنبال آن ها عدّۀ زیادی هم مرد بود که در بین آن ها عدّۀ معدودی یافت می شد که آماده برای همه گونه شرارت و هرزگی بودند، عدّه ای از اهالی بازار و ساکنین محلات هم در منزل علمای محل ریخته از وضع بدی ارزاق شکایت می کردند بطوری که در منزل آن ها را گروه نسبتاً زیادی پُر کرده بود، در این روز از طرف علما تظاهرات زیادی نشد و هر چه مردم آن ها را تحريك و ترغيب کردند که با ازدحام کنندگان بمجلس بروند اغلبخود داری کرده و از منزل خارج نشدند . اما جمعیّت زن و مردی که حرکت کرده بود با عدّۀ زیادی تماشا چی تمام خیابان جلوی مدرسه و مسجد سپه سالار تا در مجلس را اشغال کرده و دنبالۀ آن ها تا سر چشمه و قسمتی از خیابان برق را گرفته بود. جمعیت بمجلس هجوم آورد، وکلا که مورد تهدید و هتّاکی و هرزه درائی عدّه ای از زن ها قرار گرفته بودند کاملاً ترسیده اغلب در صدد فرار بودند. این وضع غیر عادی موجب شد مدرّسی که کابینه را کابینۀ خود می دانست و درصدد دفاع از دولت بود بمجلس پیشنهاد کرد اطلاع بدهیم دولت جلوگیری کند؛ بالاخره بدربانان مجلس دستور جلو گیری از ورود جمعیّت بمجلس داده شد. دولت که خودش این غائله را بر پا کرده بود و در بین وکلای مجلس هم دوستانی داشت که در اتخاذ تصمیم بر علیه مردم كمك كنند و چون قبلاً هم بهمین منظور عدّۀ زیادی

ص: 371

سرباز مسلّح آماده داشت فوراً آن ها را به در مجلس فرستاده در روی ستون های دَر آهنی مجلس مسلسل گذاشتند ولی مدرّس و عدّه ای از وکلا هر طور بود جمعیّت را بموعظه و نصیحت متفّرق ساختند . روز بعد هم که سوّم مهر بود باز بهمان ترتیب عدّۀ زیادی از مردم که در مضیقۀ غذائی بودند بمنزل علما ریخته و آن ها را بر علیه دولت وا دار باقداماتی می کردند و عدّه ای نیز مجدّداً بمجلس ریخته بنای هیاهو و جنجال را گذاشتند، در این روز هم ازدحام کنندگان به نتیجه نرسیده متّفرق شدند.

صبح روز چهارم مهر ازدحام و جمعیّت در منزل علما بیش از روز های قبل بود، در منزل حاجی آقا جمال اصفهانی یکی دو هزار نفر جمع شده بودند، جلوی منزل امام جمعۀ طهران نیز چندین هزار نفر جمعیّت گرد آمده فضای مسجد شاه را پر کرده بودند در مسجد شاه ناطقین نطق های مهیّجی کرده امیر لشکر طهماسبی بمسجد آمده مردم را بآرامش نصیحت کرد، در منزل سایر علما نیز بهمین طریق کم و بیش جمعیّت جمع شده همگی بر علیه دولت و از بدی وضع نان بنای داد و فریاد را گذاشته بودند. جمعیّت زن های چاله میدان نیز در آن روز بیش از سایر روز ها بفعالیّت پرداخته و مخصوصاً دختر حاجی کلانتر نامی که از زن های معروف چاله میدان بشمار می رفت و بین زن های آن محلّه نفوذی بسزا داشت چادر نماز خود را بکمر بسته و با چوب نیم سوخته ای جِلو افتاده چندین هزار زن دنبال او بطرف مجلس روان گردید، جمعیّت سایر محلات و در منازل علماء یکی بعد از دیگری بطرف مجلس روان گردیدند بطوری که در حدود بیست و چند هزار نفر جمعیّت اطراف و صحن داخل مجلس و میدان جلو بهارستان را پر کرده بود، عدّه ای که داخل مجلس شده بود نسبت به چند نفر از وکلا بنای تعرّض و فحّاشی و هتّاکی را گذاشته و حتّی نسبت ببعضی از آن ها ضرباتی وارد آوردند. گفتیم چون مدرّس دو وزیر در کابینه داشت و کابینه را کابینۀ خود می پنداشت با اجازۀ اکثریت مجلس به رئیس دولت خبر داد که رفع غائله را بنماید. بهمین لحاظ فوراً عدّۀ زیادی نظامی و سرباز مسلّح به در مجلس فرستاده شد و مجدّداً روی ستون های در آهنی مجلس مسلسل گذاشتند، خود سردار سپه نیز بمجلس آمده هنگام عبور از وسط جمعیّت مورد دشنام ازدحام کنندگان قرار گرفت. مدرّس پهلوی سردار سپه

ص: 372

ایستاده بود و از هر طرف برای تفرقۀ جمعیّت اندیشه می نمودند بالاخره نزديك در مجلس آمده مدرّس روی پلّۀ ستون در مجلس رفته خواست بوسیلۀ نطق و بیان مردم را متفّرق سازد ولی از آن جائی که مادۀ این ازدحام از جای دیگر مستعدّ بود حرف های او را نپذیرفته باو هم بنای توهین را گذاشتند عدهّ ای هم فریاد می کردند ما شاه را می خواهیم و سردار سپه را نمی خواهیم، مدرّس نیز بسردار سپه برای رفع غائله اجازه داد چند گلوله شليك روى هوا از طرف نظاميان بشود. سردار سپه دستور شليك روی هوا را داد و چندین تیر شليك شد، از وسط جمعیّت فریاد زده شد مردم نترسید این تیر ها پنبه ایست هجوم کنید، بزنید گرسنگی ما را خواهد کشت. مردم هجوم کردند سردار سپه دستور چند تیر شليك بطرف جمعیت داد، یک نفر سیّد سر تیر جلوی جمعیّت افتاد، چندین نفر نیز زخمی شدند، مردم عقب کشیده نعش سیّد را بر داشته و بطرف مسجد جمعه روان گردیدند. در این غائله دو سه نفر کشته و از قراری که گفته می شد سی یا چهل نفر زخمی شدند ، گفته می شد که عدّه ای از این جمعیّت نیز بطرف سفارت روس رفته که در آن جا متحصّن شوند ولی چون قبلا عدّه ای سرباز در نزدیکی های سفارت خانه ها گذاشته بودند از حرکت

جمعیّت بطرف سفارت خانه های مهّم جلو گیری بعمل آمد. بهر حال نظامی ها بنام اجرای دستور مجلس آن روز در خیابان ها متفرّق و از اعمال و رفتار خشونت آميز ( البتّه بنام مجلس ) دربارۀ مردم خود داری نمی کردند.

مدرّس از این که سردار سپه اوامر او را اطاعت کرده و با این که در این گیر و دار عدّه ای کشته و زخمی شده بودند ولی چون از حملۀ مردم به مجلس جلوگیری شده بود يقين داشت که در این اجتماع و این بازی سیاسی دست دولت و نظمیّه در کار نیست و خیالش از این حیث کاملا راحت بود، عصر روز چهارم مهر نیز در مجلس جلسه شد و بسردار سپه دستور داد که در تشدید حکومت نظامی اقدام نماید .

سردار سپه در این جریان خود را مطیع محض مجلس نشان داده و می گفت همیشه برای اجرای اوامر مجلس حاضر بوده و خواهم بود، آیا لزومی دارد کسانی را که در جریان این بلوا دست داشته اند دست گیر کنیم؟!

ص: 373

بدیهی است که در مجلس همه هم صدا شده گفتند باید محرّکین دست گیر شوند. سردار سپه برای این که کاملا بمقصود برسد گفت: البّته محرّکین این آشوب که در بادی امر مشخصّ نیستند ما باید بحکومت نظامی دستور بدهیم که تحقیقات نموده هر کس را متّهم می داند دست گیر نماید، در این صورت ممکن است عدّه ای از مردم گرفتار شوند و کسان آن ها مزاحم نمایندگان شده بگویند ما در این غوغا مداخله نداشته و بی چاره هستیم و برای مرخص شدن کسان خود اقدام نمایند در آن صورت نتیجۀ مطلوبه که تنبیه آشوب کنندگان باشد بدست نخواهد آمد زیرا توقیف شدگان باید اقلا یکی دو ماه در زندان باشند تا کاملا بوضعیّت آن ها رسیدگی شود.

مجلس که کاملا از پیش آمد آن چند روز عصبانی بود و مدرّس هم که گول تظاهرات سردار سپه که خیلی خود را ساده قلمداد می نمود خورده بود با نظر او موافقت کردند که هر کس محرّك بوده دست گیر شود و هیچ کس بعداً توصیه ننماید روز بعد حکومت نظامی در شهر طهران اعلامیّۀ بلند بالائی منتشر کرده که مردم بر اثر تحريك و اغوای عدهّ ای ماجراجو بمجلس شورای ملّی حمله کرده و گویا سوء قصد دربارۀ عدّه ای از وکلای مجلس را داشته و چون دولت بموجب دستور مجلس ناچار شد که از این ماجرا جلو گیری نماید و چون در اثر این اقدام و تجرّی مردم عدّه ای کشته شده اند اينك بموجب دستور مجلس حکومت نظامی تشدید می شود و بدستور مجلس مسبّبین این بلوا دست گیر خواهند شد.

بیانیّۀ حکومت نظامی با مهارت خاصی تهیه و تنظیم شده بود که در عین آن که دولت خود را مأمور اجرای اوامر مجلس معرّفی می کرد بمردم می فهماند آن سر نیزه هائی که بطرف شما دراز شده بامر مجلس بوده و آن عدّه ای که کشته شده اند نیز فدائی دستور مجلس بوده و تشدید حکومت نظامی و دست گیری محرّکین هم طبق دستور صریح مجلس است.

مدرّس که نمی توانست فکر کند آن نظامی خشن که در عین حال بسادگی تظاهر می کرد دارای چنان قدرتی باشد که نقشۀ عمیق تهیّه کرده و بخواهد از این

ص: 374

بیانیّه استفاده کند خیال کرد عبارت اعلامیّه در کمال حسن نیّت منتشر شده و ابراز اطاعت سردار سپه از مجلس بوده و بهمین نظر فکر سوئی را نسبت به سردار سپه بخود راه نداده بود در صورتی که اگر واقعاً قرار می شد مسّبين بلوا را دست گیر نمایند بدون شك بایستی اوّل سرهنگ محمّد خان درگاهی و تمام عمّال شهربانی و خود سردار سپه را دست گیر نمایند، ولی بعکس تمام مخالفین سردار سپه و تمام کسانی که در واقعۀ جمهوری مخالفت کرده و تمام دوستان مدرّس و عدّۀ زیادی از محترمین و کارکنان دربار را دست گیر نمودند، هم چنین تمام تشکیلات محرمانه که بر علیه سردار سپه در کشور وجود داشته و شهربانی اسامی آن ها را می دانست باین بهانه بآسانی توانست همۀ آن ها را دست گیر کنند و بالاخره برای طرح نقشۀ آینده هر کس را مخالف می دانست يا احتمال مخالفت می داد دست گیر کرد.

با مذاکراتی که سردار سپه در مجلس با وکلا بعمل آورده بود با این که مدرّس می دید که از تمام احزاب و دستجات مخالف عدّۀ زیادی دست گیر شده اند و از طرفی عدّه ای هم از نزدیکان او توقیف شده اند نمی توانست بر علیه سردار سپه اقداماتی بعمل آورد. شهربانی تنها بگرفتن مخالفین دولت در تهران اکتفا نکرد و بفاصله سه روز که از اعلان حکومت نظامی نگذشته بود از طرف شهربانی بشهربانی های شهرستان های مهمّ مانند: تبریز ، مشهد و غیره نیز تلگراف کرد که چون مسلّم گردیده در ایجاد بلوای روز چهارم مهر فلان و فلان مقیم آن شهر نیز مداخله داشته اند فوراً آن ها را دست گیر نموده و تحقیقات نمائید و نتیجۀ آن را نیز گزارش دهید در صورتی که هنوز خبر بلوای نان هم بشهرستان ها نرسیده بود تا عدّه ای بنام هم دستی با محرّکین تهران در آن شهرستان ها توقیف شوند.

بدیهی است که دست گیر شدگان شهرستان ها هم جزو لیست سیاه شهربانی دولت سردار سپه بودند و منظور از گرفتاری آن ها هم برای جلو گیری از عملیّات آیندۀ آن ها و ممانعت در اجرای نقشۀ طرح شدۀ سردار سپه بوده است .

مدرّس در شهرستان ها چندان دار و دسته ای نداشت، غالب دست گیر شدگانِ

ص: 375

شهرستان ها ارتباطی با او نداشتند ولی اغلب شان از حزب اجتماعيّون « سوسیالیست » بودند که سلیمان میرزا لیدر آن بشمار می رفت.

با این که عمل دولت در ولایات و تهران اعلام خطری بود که مدرّس با آن هوش سر شار بایستی موضوع را درك كرده باشد ولی متأسفانه یا بر اثر تظاهرات فریبندۀ سردار سپه در اطاعت نسبت باو و یا بر اثر این که اغلب دست گیر شدگان شهرستان ها از حزب مخالف مدرّس بودند نتوانست خطر را احساس کرده در رفع و دفع آن بکوشد .

بهر حال سردار سپه آن یکّه تاز پهلوان میدان سیاست از این بازی با يك تیر چندین نشان زد:

اولا بمجلس فهماند که شما خیال نکنید در حادثۀ دوّم حمل 1303 (جمهوريت) که این مردم بر علیه من قیام کردند، آن نهضت و قیام دارای پایۀ محکم و با ارزشی است كه ملاك قضاوت قرار گیرد زیرا دیدید همین مردم بر علیه شما هم قیام کردند و اگر تظاهرات آن ها برای اشخاص سندیت داشته باشد نسبت بشما هم تظاهرات مخالف نمودند.

ثانياً بوكلا حالی کرد که نباید متکّی بمردم و احساسات عمومی باشند و اگر من نبودم جان همۀ نمایندگان در خطر بود و این سیل زن های چادر بسر که شناخته هم نمی شدند شما را قطعه قطعه می کردند.

ثالثاً در اثر انتشار اعلامیّۀ کذائی حکومت نظامی بمردم نشان داد که همین شما مردم تهران که از محلات جنوب شهر سر چشمه گرفته در حادثۀ جمهوریت با سوء نيّت و تهيۀ مقدّمات قبلى بمجلس ریختید، بمن بد گفتید، خودم آمدم با شما صحبت کنم باز هم فحّاشی کردید، برای من آجر انداختید، در صورتی که من در وسط شما بودم و هر دقیقه خطر جانی داشتم معهذا بنظامی ها اجازۀ شلّيك نداده فقط گفتم مردم را متفّرق کنید و حال آن که مسلّم بود آن اجتماع روی تحریکات سیاسی بود ولی در این بلوا که گرسنگی محرّك مردم شد و جز گروهی زن بطرف مجلس نرفتند و

ص: 376

تمام وکلا هم در عمارت مجلس بودند و برای آن ها هیچ گونه نگرانی هم مورد نداشت، با این احوال مجلس فرمان شلّيك بطرف شما را داد و بالاخره عدّه ای که برای گرفتن نان آمده بودند بامر این مجلس گلوله را بقلب خود گرفتند و مجلس هم باین اندازه خشونت قناعت نکرده دستور داد حکومت نظامی تشدید شود و محرکیّن دست گیر گردند و بهمین مناسبت عدّۀ زيادي بموجب امر مجلس دست گیر شدند.

رابعاً بهانۀ اجرای دستور مجلس تمام مخالفین خود را دست گیر کرده در زندان انداخت تا نقشۀ خود را بعداً در محیط کاملا آزادی شروع باجرا نماید .

می گویند در قضیّۀ بلوای نان در حدود هشتصد یا نهصد نفر از سر جنبانان محلات و دستجات تهران و شهرستان ها و درباریان و مخالفین دولت سردار سپه دست گیر شدند.

سردار سپه با ایجاد بلوای نان هم مجلس را مرعوب نمود و هم قدرت خود را نشان داد و هم حسّ تنفّر مردم را نسبت بوکلا بر انگیخت، ضمناً مخالفین خود را دست گیر و هم از حرکت احمد شاه که نقش عمدۀ این بازی بود بخوبی جلو گیری کرده او را كاملا مرعوب و قدرت تصمیم حرکت بایران را از او سلب نمود، بنابراین سردار سپه با يك تير چند نشان زد. دست گیر شدگان در مرکز و ولایات مدّت ها در زندان می بردند و باز سردار سپه با آزاد کردن عدهّ ای از زندانیان یك رل حسّاس سیاسی دیگری را بازی نمود که اینک چگونگی آن را بیان می نمائیم:

براثر نزدیکی زیاد سردار سپه با مدرّس تقریباً در رابطهٔ سوسیالیست ها و سردار سپه وقفه و تزلزلی ایجاد شده بود که حتّی برای مرخص شدن دوستان مرکز و ولایات خود وسیله و راهی برای اقدام نداشتند و چون عدّه ای از نزدیکان و پا دو های مدّرس که آزاد بودند ولی با شهربانی مخفیانه سر و کار داشتند مدرّس را باشتباه انداخته و نسبت بکسانی که از نزدیکان مدرّس دست گیر شده بودند نزد مدرّس اظهاراتی کرده می گفتند این اشخاص در بلوای روز چهارم مهر شرکت داشته و حتّی مدّعی رؤیت آن ها هم در اجتماع و تحريك مردم می شدند.

ص: 377

سرهنك محمّد خان درگاهی موفق شد با چند نفر از مخالفین مدرّس در نظمیّه کاملاً کنار بیاید و پس از کنار آمدن بستگان آن ها را وادار کرد که بمنزل مدرّس رفته از گرفتاری کسان خود گریه و زاری نمایند و استخلاص آن ها را از او خواستار شوند. در خلال این احوال مدرّس چند ملاقات از سردار سپه کرده ولی نمی خواست راجع بمحبوسین صحبتی بکند، خود سردار سپه موضوع را مطرح کرده گفت اگر در بین محبوسین کسانی باشند که آقا اطلاع ببی تقصیری آن ها داشته باشید بفرمائید فوراً دستور دهم مرخص شوند. مدرّس طبیعی بود اظهار می کرد نمی دانم کدام يك از آن ها حقیقتاً تقصیر دارند و كدام يك بی تقصیرند ولی امروز زن و بچه فلان و فلان و .... بمنزل من آمده گریه و زاری می کردند و می گفتند این اشخاص در روز واقعۀ چهارم مهر اساساً در شهر نبوده اند، البّته نظمیّه تحقیق می کند چنان چه صحّت داشته باشد آن ها را مرخص خواهد کرد.

سردار سپه فوراً با تلفن با درگاهی صحبت کرده و پس از مقداری مکالمه می گفت در این صورت این چند نفر را مرخص کرده و بآن ها بگوئید که آقای مدرّس فرمودند شما بی تقصیر هستید لذا شما را مرخص می کنیم. پس از خاتمۀ تلفن هم این طور بمدرّس خبر می داد: از قراری که السّاعه از نظمیّه تحقیق کردم این اشخاص که فرمودید تقصیر زیادی نداشتند لذا دستور دادم آن ها را فوراً مرخص نمایند.

با این ترتیب اگر احتمال سوء ظّن برای مدرّس بود بکلی رفع می شد و نظمیّه هم با آن چند نفر بنحوی که میل داشت قبلاً بند و بست کرده همان شب آن ها را مرخص می نمود ، همۀ آن ها فردا صبح بمنزل مدرّس رفته تلویحاً تصدیق می کردند که در قضیّه مداخله داشته و صرفاً بنا بتوصیۀ آقا مرخص شده اند، با این کیفیّت مدرّس کاملاً غافل گیر شده بصمیمیّت سردار سپه مطمئن تر می شد در صورتی که غالب اشخاصی که دور او بودند از عمّال شهربانی بوده و سعی می کردند وقت مدرّس را نسبت بامور غیر لازم تضییع نمایند و اگر قضیّۀ قابل گزارشی هم در منزل مدرّس رخ می داد فوراً بنظمیّه اطلاع می دادند. در اثر تحقیقات از دست گیر شدگان مخالف سردار سپه و رل هائی که بازی می شد سردار سپه تمام همّ خود را مصروف این می نمود که به مدرّس

ص: 378

و نصرة الدّوله بفهماند که او دارای هیچ گونه فعالیّتی نیست و فقط يك رئيس الوزراى تشریفاتی است که آلت دست آن هاست.

هر قدر باجرای نقشۀ آبان ماه و تهیّه مقدمّات انقراض قاجاریّه نزدیک تر می شد سردار سپه وقت خود را بیش تر صرف ملاقات مدرّس و نصرة الدّوله می نمود و طوری آن ها را محصور و گرفتار می کرد که اصلاً نتوانند بفهمند چه نقشه ای در جریان است.

اما موضوع مراجعت احمد شاه بایران :

در خلال این بگیر و ببند ها، شاه یکی دو تلگراف رمز بولیعهد نموده بعضی مسائل را جویا شده بود ولی هر چه بانتظار پاسخ تلگرافات خود نشست جوابی از ولیعهد نرسید تا این که در اخبار رویتر و اخبار دیگر و بعضی جرائد فرانسه خواند که عدّه ای از درباریان او را گرفته اند، وقوف این خبر درست برابر روز هایی بود که شاه جدّاً خيال حرکت بطرف ایران را داشت و بلیط کشتی هم تهیّه کرده و حتّی مادر خود ملکۀ جهان ( زن محمّد علی میرزا ) را به بیروت فرستاده بود و تمام اثاثيّه و چمدان های خود را جمع کرده در شرف حرکت بود. بدیهی است این خبر ایجاد نگرانی فوق العاده ای در شاه نموده رمزاً چگونگی را از ولیعهد و كشفاً از سردار سپه خواستار شد. پس از چند روز ولیعهد تلگراف کشفی بعنوان شاه مخابره نمود، مطالب همان است که حضرت اشرف رئيس الوزراء بعرض رسانیده اند. شاه متوجه شد که در طهران يك خبر های مهمّی است و ولیعهد بواسطۀ این که تحت مضیقه و سانسور است نتوانسته حتّى رمزاً هم قضایا را توضیح دهد. اما تلگرافاتی که از سردار سپه بشاه مخابره شده و شاه جواب داده است عیناً در زیر نقل می شود :

مدّرس نیز در مجلس راجع با این بلوای مذاکراتی کرد. بطوری که از مذاکرات مدرّس استنباط می شود مشار الیه خیلی راجع ببلوای نان مبهم صحبت کرده و بهتر اینست صورت این مذاکرات در زیر نقل شود :

مدرس - بنده قبل از وقوع این وضعیات ناگوار غیر منتظره کسالت داشتم و حال که مقارن شد با این وضعیات حال من خیلی سخت تر است و این دو سه روزه هم حالم سخت بوده و حالا هم باعانت اعانت کنندگان خدمت آقایان رسیدم و خودم را مکلف دیدم كه يك عرایضی بکنم و از

ص: 379

مقام ریاست خواهش کنم که دولت را احضار کند و کشف حقیقت و هویت این اوضاع كما هو حقه از برای من و سایر آقایانی که شاید اطلاع ندارند بشود ( نمایندگان صحیح است)، البته این طور نبوده که اگر من نیایم صحبتی نشود البته همه بعقيدۀ من بوظيفۀ خود رفتار می کنند ولی از باب این که از هم قطار های خودم عقب نمانده باشم بهتر دیدم که بیایم و يك مذاكراتي بكنم . حالا هیئت دولت که نیست و من هم نا خوشم ولی البته اظهارات من بگوش آقایان می رسد و از طرف مقام ریاست هم احضار خواهند شد که یا در همین مجلس و یا در مجلس آتیه بیاناتی می کنند البته من هم می شنوم و آقایان هم می شنوند آن وقت یا قانع می شوند و یا نمی شوند من گمان می کنم همه آقایان با این که نظر بد بدولت نداریم و او را در حفظ اصلاح مافات می بینم و البته باید تکمیل شود ولی ما تمام خدمت گذار مردمان این مملکت هستیم البته پریروز روز اول که مسئله مسئله ارزاق بود که جای تأسف از برای همه بود و هست . البته همه تصدیق دارند که امسال آفات بود ، کم آبی بود خصوصاً در اطراف تهران ولی تمام مکلفند که بذل جهد کنند از برای این که بقدر ميسور راحتی مردم از جهت معاش اغلب فراهم شود، پریروز اول این

عنوان شد بعد در خلال این مطالب يك چیز هائی آمد ، در مجلس ریختن اتفاق افتاد، زدن و شکستن اتفاق افتاد و بعضی قسمت های دیگر اتفاق افتاد بنده هم با حالت تب آمدم و برای این که جمعیت مجلس کم شود بیرون در ایستادم و مردم را دل داری دادم یعنی با آن ها شريك مصيبت شدم که حق را هم بطرف آن ها می دهم.

بعد مسئله منجر شد بگرفتن ها ، بستن ها ، حبس ها، زن ها، مرد ها ، کوچک ها ، بزرگ ها منتهی شد بتوسلاتی که بعقیدۀ من خیلی نا مشروع است . آن ها حق داشتند هر مطلبی که دارند خدمت آقایان وکلاء و مجلس شورای ملی که خدمت گذار آن هاست اظهار دارند و آن ها هم بذل جهد کنند در انجام مطالب آن ها ولی بعضی تشبثات نا مشروع داخل هیچ کاری نبود. یا این که توهین باشخاص محترم داخل هیچ کاری نبوده این مطلب و مطالب دیگر و هویت آن کاملا بر شخص من مجهول است اگر بر من معلوم بود با این کسالت که شرعاً و عقلا ملزم نبودم نمی امدم و اشخاصی بودند که مذاکراتی بکنند باید هویات مطالب در این مقام که مقام رسمی است روشن شود. الان که دولت حاضر نیست که این اظهارات مرا جواب گوید و کشف حقایق بشود. مردمانی که حبسند منشائش عملیات دیگر است چیست ؟ و علاوه بر آن منشائش توسلات غیر مشروع است ؟ و علاوه فکر ارزاق کردند ؟ نصایح بنده را که در ده شبانه روز اطراف تهران گشتم شنیدند؟ امروز که روز سختی نیست اگر بنا شد سخت باشد پس فردا که سرما شد چه می شود؟ اگر طفلی از گرسنگی بمیرد چه خواهد شد ؟ یا از نان یا پول گفته اند . المفلسون فی خطر عظيم يك دفعه از بابت نبودن نان

است همان است که حضرت فرموده بد ترین اشخاص کسی است که بخواهد سیر و اطرافش گرسنه هائی باشند. حالا از مقام ریاست تقاضا می کنم خبر کنند دولت بباید حقیقتاً کشف حقیقت شود از آن طفلی که قدم برداشته یا کسی که مسبب آن کار است

ص: 380

حقیقت را معلوم کنند از این که بمن خبر بدهند من قانع نمی شوم من گفتم و اظهار درد کردم باید بیایند و علاج را بفرمایند و من و همه را قانع کنند ( نمایندگان صحیح است).

تحقیقات با اطلاع والا حضرت توقیف و پس از انجام تحقیقات مستخلص شدند. امیدوار ست مسئله سوء تفاهی برای اعلی حضرت همایونی پیش نیاورد زیرا قطع و یقین دارد هیچ وقت خاطر خطیر مایل باین گونه پیش آمد ها نیست خصوصاً که دست اجانب در کار و از این رو مخاطرات عظیم برای مملکت تولید شود، عجالتاً شهر در کمال آرامش است و تا حرکت موکب همایونی که انشاء اللّه بطوری که وعده فرموده اند در دویم اکتبر حسن وقوع خواهد یافت جریانات مهمه را بعرض اعلی حضرت می رساند. رضا

جناب اشرف دارم یقین است از این غائله نیز جلو گیری نموده موجبات نظم و آسایش را در آن حدود فراهم خواهید کرد، انتظار دارم جناب اشرف از حسن جریان امور منظماً مرا مطلع و خرسند دارید . شاه

خودشان در سفارت شوروی داشته تا اگر بخواهند در مسائل و قضایای سیاسی روز آن ها را وا دار کرده بنفع خود استفاده نمایند، یا اگر سیاستی را که دولت انگلیس می خواهد در ایران اتّخاذ نماید و مورد سوء ظنّ دولت شوروی قرار گیرد ایادی آنگلوفيل كه ظاهراً ماسك شوروی را برو زده و با سفارت روس ارتباط دارند سیاسیّون شوروی را اغفال نموده حقیقت را دگرگون جلوه دهند. بهمین منظور پس از آن که اوّلین سفیر شوروی وارد شد عدّه ای از آن ها را که محرمانه با انگلیس ها ارتباط داشته و یا مورد اعتماد شان بودند وا دار کردند که نسبت بسیاست انگلیس علناً انتقاد و نسبت بمناسبات ایران و شوروی اظهار خوش بینی نمایند. حتّی برای از پیش بردن این بازی بوسائل مختلفی متشبّث شدند، منجمله نسبت ببعضی از رجال و اشخاصی که با آن ها ارتباط داشتند و مردم هم کم و بیش از ارتباط آن ها با انگلیس ها بوئی برده بودند برای پی گم کردن رسماً بآن ها بنای بد گوئی را گذاشته و چنین وا نمود کردند که سفارت انگلیس آن ها را طرد نموده است. این عوامل و ایادی طبیعی بود که بایستی با سفارت شوروی تماس گرفته و اظهار تمایل بروس ها بنمایند انگلیس ها دنبالۀ همین سیاست را تعقیب کرده جزو

عدّه ای از ملّیّون ایرانی که طرف دار حقیقی سیاست شوروی بودند و وجود دولت شوروی را برای ایجاد سیاست موازنه لازم می دانستند دسته ای از طرف داران نقاب دار خود را هم داخل نموده بفعالیت پرداختند، در آن روز ها شاید کسی نمی توانست این سیاست را پیش بینی نماید و نسبت بكليّۀ آن هایی که با سفارت شوروی رابطه داشتند از این لحاظ سوء ظن حاصل نماید ، ولی بعد ها جریان تاریخ و گذشت زمان نشان داد که عدّۀ زیادی از عوامل طرف دار سیاست شوروی در ایران روسوفیل نما هایی بودند که در زیر لباس خود زرۀ انگلوفیلی را بر تن داشتند و قصد شان از نزديك شدن با سیاسیّون شوروی فقط حفظ منافع دولت بریتانیای کبیر بوده است .

یکی از شاهکار های این ایادی و عوامل مرموز که ظاهراً روسوفیل بودند این بود که نزد سیاسیّون شوروی مدّعی شدند که ما بقدری بضبط و آرشیو سفارت انگلیس

ص: 386

تسلّط داریم که اگر اراده نمائیم می توانیم حتّی به لیست سیاه و سفید آن سفارت دست یابیم و از رابطۀ سفارت مزبور با رجال ایرانی آگاهی حاصل نمائیم.

سیاسیّون شوروی نیز که مایل بودند از هویت رجال ایران اطلاع دقیق بدست آورده باشند خواستار شدند که لیست اسامی دوست و دشمن سفارت انگلیس را هر طور هست تحصیل نمایند.

روسوفیل نما های مصنوعی هم پس از چندی با مشورت سیاسیّون سفارت انگلیس يك ليست بلند بالا تهّیه کرده بسفارت شوروی برده ارائه دادند و گفتند با يك زحمات و مشقّات بی شماری این لیست را دزدیده ایم.

در این لیست میرزا کریم خان رشتی ، حسن مشار الملك ، سيّد محمّد صادق طباطبائی، سلیمان میرزا ، مستوفی الممالك و عدّه زيادی اسامی دیگر در لیست سیاه و مشير الدّوله ، قوام السّلطنه ، مؤتمن الملك، تقی زاده ، نصرة الدوله ،مدرّس و عدّۀ زیادی دیگر را در لیست سفید (یعنی طرف داران سفارت انگلیس) نوشته بودند و بهمین علّت هم سیاسیّون شوروی با كابينۀ مشير الدّوله يا قوام السّلطنه مخالفت می کردند .

بدیهی است تمام افرادی را که در لیست سیاه و یا سفید صورت داده بودند مطابق با واقع نبوده بلکه از ارائه آن نظر سیاسی داشته اند و حتی در آن افراد اشخاص پاك و وطن پرستی هم بودند که بهیچ طرف تمایلی نداشته بایران و ایرانی بیش از هر چیز علاقه داشتند.

میرزا کریم خان رشتی نیز مشیر و مشار سفارت شوروی بود و هنگام تغییر سلطنت رل های حسّاسی در سفارت شوروی بازی نمود و برای موافق ساختن سیاسیّون شوروی نسبت بسردار سپه فعالیّت های بی شماری کرد. مشار الیه مدّت ها با لیدر های احزاب سوسیالیست از نزديك تماس گرفت، حالا من نمی دانم که بعضی از لیدر های سوسیالیست هم همین نقشۀ میرزا کریم خان را تعقیب می کردند یا نه، ولی آن چه معلوم و مسلّم است اینست که سوسیالیست ها در تقویت سردار سپه کوشیدند و نمایندگان آن ها هم که در مجلس بودند چه در دورۀ چهارم و چه در دورۀ پنجم همه جا از سردار سپه تقویت کرده او را یک نفر رجل ملّی و خدمت گذار ایران معرّفی نمودند.

ص: 387

بهر حال بر اثر این مانور ها بود که سیاست شوروی در ایران دوچار اغفال گردید و البتّه نباید انتظار داشت که در آن موقع چرا آن ها در این بازی سیاست فریب خورده اند زیرا تازه بمیدان سیاست ایران وارد شده و از هوّیت کامل کسانی که با آن ها ارتباط داشتند بی خبر بودند و نتیجۀ این تغافل این شد که شوروی ها با آن که در بادی امر با سردار سپه مخالف بودند رفته رفته موافق گردیدند و حتّی کار موافقت آن ها با سردار سپه بجائی کشیده شد که ده روز بجلسه نهم آبان ماه 1304 مانده بی سیم مسکو در ضمن اخبار خود خبر زیر را منتشر ساخت و روز نامۀ ایران هم در شمارۀ 1935 مورخۀ 30 مهر ماه 1304 برابر چهارم ربیع الثانی 1344 عیناً آن را درج نمود، این خبر می رساند که شوروی ها در تقویت از سردار سپه تا چه اندازه کوشش و جدّیت داشته اند. اينك خبر مزبور برای اطلاع خوانندگان عیناً نقل می شود :

شوروی در موقع وقایع جمهوری و بعد از آن که در ایران بود از جمله وزرای مختاری بود که پس از چندی محاکمه و محکوم به اعدام گردید.

خصوصی تشکیل گردید و در اطراف استعفای مؤتمن الملك مذاكرات زيادی بعمل آمد بالاخره قرار شد از طرف تمام فراکسیون های مجلس مجدّداً نماینده ای انتخاب و نزد مؤتمن الملك بفرستند. نمایندگان مزبور هر چه به مؤتمن الملك اصرار کردند متقاعد نشده از قبول ریاست امتناع نمود. بالاخره روز بیست و ششم مهر ماه مجدّداً جلسۀ خصوصی تشکیل گردید و قرار شد بلافاصله جلسۀ علنی نیز تشکیل و استعفا نامۀ آقای پیر نیا قرائت و بلافاصله جلسه ختم شود.

روز بیست و هفتم مهر نیز مجدّداً جلسۀ خصوصی تشکیل گردید و تدّین نایب رئیس در آن جلسه نطقی بدین مضمون ایراد کرد:

«1 - امروز آقای رئیس الوزراء بنده را به هیئت وزراء احضار و گفتند در خصوص تلگرافات تبریز، مجلس چه رویّه ای را تعقیب خواهد کرد؟ بنده عرض کردم تلگرافات مزبور را ندیده ام، گفتند لازم است دیده و بآقایان نمایندگان اطلاع دهید که اوضاع تبریز مرا نگران کرده است و خوب است در این باب تصمیمی اتخاذ شود.

2 - از تبریز تلگرافی بعنوان رئیس مجلس رسیده که با ده نفر از نمایندگان برای مخابرۀ حضوری حاضر شوند بآن ها اطلاع داده شد که مجلس فعلاً رئیس ندارد کنید رئیس معیّن شود. بعد جواب دادند که دو نایب رئیس با ده نفر از نمایندگانی که خود شان انتخاب می کنند برای مخابرۀ حضوری حاضر شوند لذا خواستم از نمایندگان سئوال کنم که چه عقیده دارند. نمایندگان جواب دادند که چون طرف خطاب نوّاب رئیس هستند و انتخاب نمایندگان هم بایشان وا گذار شده محتاج اجازه از مجلس نیست.

3 - اظهار داشتند خوبست از هر فراکسیونی دو نفر نماینده انتخاب شود که در خصوص انتخاب رئیس توافق نظر حاصل شود که فردا انتخاب نمایند .

بالاخره قرار شد انتخابات هیئت رئیسه شروع شود و روز بیست و هشتم مهر ماه دو ساعت قبل از ظهر مجلس بریاست دیبا نایب رئیس تشکیل گردید و شروع بانتخاب رئیس مجلس کردند. استخراج آراء بعمل آمد، عدۀ رأی دهندگان 92 نفر و

ص: 390

میرزا حسن خان مستوفی(مستوفی الممالك) با 62 رأى بریاست مجلس انتخاب گردید.

سپس مستوفی الممالك ، ميرزا حسین خان علائی ، سید حسن تقی زاده، عدل، شاهزاده افسر، ندامانی ، ارباب کی خسرو ، حکمت، تهرانی، افشار از طرف نوّاب رئيس دعوت شدند که مخابرات حضوری بنمایند.

مستوفی الممالك ، علائى ، تقی زاده اظهار داشتند که چون ما مسبوق نبودیم و قبلاً وقت داده ایم نمی توانیم بتلگراف خانه حاضر شویم . ما بقى باتفاق نوّاب رئيس بتلگراف خانه رفته و در نتیجه این طور جواب داده شد که قضیّه موکول برأى مجلس است و خوب است صبر کنید تا بعد از انتخاب رئیس موضوع در مجلس مطرح شود».

مهمّ مملکتی با یک دیگر متّحد و متّفق باشیم و سر تسبیح را بدست حضرات داده هر يك گوشه ای از تسبیح را گرفتند، خدا یار خان هم گوشه ای از تسبیح را گرفت. روز بعد هم یکی از آن ها در روز نامه ای زیر عنوان «تسبیح مقدّس» مقاله ای نوشت. سردار سپه از این عهد ها با سایر متنفذین و وکلا و رجال بسته و منظور او از همۀ این بند و بست ها تغییر سلطنت و خلع قاجاریّه بود. بطوري که گفتیم تمام این عملیّات محرمانه و خیلی در پرده انجام می گرفت ولی از اوّل آبان ماه بدستور امرای لشکر تلگرافات زیادی از تمام ایالات و ولایات بمجلس و بعضی از جرائد بر علیه قاجاریّه مخابره شد . منشاء این تلگرافات چه بود ؟

در شهرستان ها اشخاصی را وا دار می نمودند که تلگرافاتی بر علیه قاجاریه بمجلس مخابره نمایند. بتلگراف خانه ها هم دستور داده بودند در موقع قبول این قبیل تلگرافات از مخابره کنندگان مطالبه وجه ننمایند، بهمین جهت تلگرافات مفصّل و زیادی بمرکز مخابره می شد ولی پس از انقراض قاجاریه و تشکیل سلسلۀ پهلوی تلگراف خانه ها بزور سر نیزه از مخابره کنندگان آن تلگرافات مطالبۀ وجه نموده و تا دینار آخر آن را وصول نمودند.

هم چنین اوراق زیادی بنام شب نامه که مبنی بر در خواست خلع سلطان احمد شاه و انزجار و تنفّر از سلسلۀ قاجار بود در روز روشن از روز چهارم - پنجم آبان بین مردم منتشر می شد. خیلی مضحك است شب نامه را موقعی باید منتشر نمود که منتشر کنندگان از مأمورین دولت وا همه داشته باشند و نتوانند آن مطالب را در جرائد یا در روز روشن نشر نمایند ولی این شب نامه ها شب نامه ای بود که در روز روشن و با کمال آزادی و بدون ترس و حتّی بدست عمّال شهربانی منتشر می شد. بطوری که در «تاریخ شاهنشاهی اعلی حضرت رضا شاه پهلوی» تألیف عبد اللّه خان امیر طهماسبی مشاهده می شود (عدۀ زیادی از آن اوراق شب نامه را گراور نموده) خط و انشای این شب نامه ها غالباً بهم شبیه بوده و تصوّر می رود که یکی دو نفر در نوشتن آن ها بیش تر شرکت نداشته و نسبت بتمام آن ها از يك منبع مخصوصی دستور انتشار صادر می شده است.

ص: 392

عکس

سلسلۀ چادر های متحصنین طبقات مختلف در مدرسۀ نظام

(گراور از تاریخ پهلوی تألیف عبد اللّه خان نقل شده است)

تقسیم غذا بچادر های متحصنین در مدرسۀ نظام

(گراور از کتاب تاریخ پهلوی تألیف عبد اللّه خان نقل شده است)

ص: 393

ص: 14

آب دار خانه و سفره خانۀ متحصّنین بر داشته در صفحۀ 393 و 397 گراور شده است .

عکس

شربت خانه متحدون در مدرسۀ نظام

آشپز خانه متحصنين مدرسۀ نظام

نقل از کتاب امیر طهماسبی

ص: 397

ص: 15

بود و همه روزه در حدود چندین هزار نفر زن و مرد برای تماشا بنمایش گاه مزبوز می رفتند. هم چنین شب ها نیز سینما های مجّانی داده می شد تا عدّه ای هم وقت شب خود را در آن سینما ها بگذرانند. بی مورد نمی دانم اعلانی را که از طرف وزیر فلاحت و تجارت وقت «عبد الحسین تیمور تاش» در این مورد منتشر شده ذیلاً نقل نموده تا دلیل قانع کننده ای در دسترس خوانندگان گذاشته باشم.

«از روز دو شنبۀ 4 آبان ماه نمایش فلاحتی تا ده روز در ناز آباد ادامه خواهد داشت، ورود مجّانی. برای خرید و بکار انداختن ماشین های فلاحتی از طرف کار کنان نمایش هر گونه اطلاعی که تقاضا شود داده می شود. شب ها سینما های جدید که برای نمایش خواسته شده و طرز زراعت علمی در اروپا را نشان می دهد بمعرض نمایش عامّه می گذارد ». وزیر فلاحت و تجارت و فوائد عامه - تیمور تاش

2 - اتلاف وقت مردم در دکّان های خبازی. برای آن که طور دیگر هم وقت مردم را گرفته و بآن ها مجال تعمّق در جریان های سیاسی را نداده باشند سیاست کمی نان تعقیب شد و به خبّاز ها جنس کم تر از مصرف روزانه داده می شد. در نتیجۀ اتّخاذ این سیاست طبیعی بود که در دکّان های خبّازی ازدحام می شود عدّه ای از مردم از صبح تا ظهر در دکّان های خبّازی ازدحام می کردند و با هزار زحمت یکی دو نان از صبح تا ظهر بدست می آوردند و از بعد از ظهر تا شام نیز برای گرفتن نان شب همین طور دو پشته و سه پشته در دکّان های خبّازی هجوم می آوردند. امّا برای این که کمی نان موجب انقلاب و بلوائی نشود بر تعداد پاسبان ها و نظامیان بتعداد زیادی افزوده بودند و چون قبلاً هم يك عدّۀ هفتصد هشتصد نفری از طهران در بلوای نان چهارم مهر از مخالفین سردار سپه را گرفته بودند با این ترتیب حدس انقلاب و هجوم مردم بطرف مجلس و سایر مراکز زده نمی شد و منظور از مجموع این عملیّات و پیش بینی ها و تدارکات برای این بود که مردم را بخود مشغول کرده فرصت تفکّر در جریانات روز را از آن ها سلب کرده باشند. با این کیفیت مقدّمات کار فراهم و روز هفتم آبان ماه هم ناگهان موضوع تغییر سلطنت در

مجلس مطرح گردید كه اينك صورت مذاكرات مشروح این جلسۀ تاریخی در زیر نقل می شود :

ص: 399

میل دارند مراجعه فرمایند و از مضمون آن مطلع شوند.

نایب رئیس - آقای یاسائی (اجازه)،

یاسائی - چون آقای نایب رئیس فرمودند وارد اصل قضیه و راه حل آن بشویم اینست که بنده نسبت بسهم خودم عقیده خودم را این جا عرض می کنم. با حذف تمام مقدمات ما عجالتاً واقعيم در برابر يك وضعيات بحران آمیزی که قابل تردید و تشكيك نيست، آذربایجانی های حساس بالخصوص و آزادی خواهان سایر ولايات يك صدا ها و يك فریاد هایی دارند که بگوش ما ها و اهالی مرکز عموماً رسیده است و از مضامین تلگرافات بوسیلۀ اوراق مطبوعه در این شهر مسبوق شده اند و محتاج بخواندن و قرائت در مجلس هم نیست فقط چیزی که مورد توجه و نظر است اینست که مجلس شورای ملی برای این قضیه منظوره يك راه حلی در نظر بگیرد. چون گفته می شود که اختیارات ما محدود است...

بعضی از نمایندگان - کسی چنین چیزی نگفته است.

یاسائی - شاید در خارج گفته شود و بهمین نظر اگر خاطر آقایان نمایندگان محترم باشد بنده در حوت 1303 در موقع شور در قانون انتخابات مادۀ الحاقیه ای پیشنهاد کردم که ما اجازه بدهیم ملت در موقع انتخابات دورۀ ششم بوکلای دورۀ ششم اختیار بدهد که در قانون اساسی در آن موادی که لازم است تجدید نظری بعمل بیاورد ولی وضعیات فعلی بنده را از این عقیده فعلا منصرف کرده است. زیرا اگر ما بخواهیم بگوئیم وکلای دورۀ ششم بیایند و این اختیار را از ملت بگیرند و وارد در این مرحله شوند شاید خاتمه باین وضعیات داده نشود و موجبات رضایت ملت فراهم نگردد. تحمل نکنند و بی صبری و بی حوصلگی کنند آن وقت يك حوادث و خطراتی برای مملکت پیش بیاید باین نظر بنده عقیده دارم که مجلس شورای ملی تلگرافاً از ملت استعلام کند که از نقاط مهمه مملكت يك هم چو شکایاتی از سلطنت قاجاریه دارند ملت هم اگر میل دارد و بما ها اختیار بدهد ما هم تجديد نظر بکنیم در موارد 35 و 36 و 37 و سایر مواد متعلق بحقوق سلطنت و آن چه که مقتضی است بعمل بیاوریم زیرا مادۀ 30 قانون اساسی می گوید :

سلطنت ودیعه ایست که بموهبت الهی از طرف ملت بشخص پادشاه مفوّض شده. این ماده می رساند که ملت سلطنت می دهد و ملت می گیرد. ملت سلطنت را بشخص بعنوان ودیعه اعطا می کند و اگر سوء ظن پیدا کرد که آن شخصی که این ودیعه باو سپرده شده است نمی تواند از عهدۀ حفظ آن ودیعه بر آید آن ودیعه را استرداد می کنند. در هر صورت ملت می تواند این کار را بکند وقتی که ملت بما گفت شما مختارید از جانب ما تجدید نظر بکنید در قانون اساسی و مخصوصاً راجع بسلطنت و تبديل و انتقال، ما آن وقت وارد می شویم و بهر طور که مقتضی است رفتار خواهد شد . این عقیده

ص: 401

بنده است و ممکنست در ظرف چند روز صورت بگیرد. مردم نا راضی هستند از سلسلۀ قاجاریه يك شاهزادگان محترم وطن پرست هم در داخل مجلس و خارج مجلس هست و البته آن ها مورد نظر نیستند، وقتي كه ما قاجاریه می گوئیم نظر مان بان ها نیست، بنده تصور می کنم که ملت در ظرف چند روز بجای این تعرضاتی که بما می کنند بی ربط و اعتراضاتی که بمجلس شورای ملی می کنند و شکایاتی که از نمایندگان دارند بطور عموم و کلی بجای این تعرضات این اختیار را بدهند. بنده مراجعه می کنم بحوزه انتخابیه خودم اگر موکلین ببنده اجازه دادند بنده می آیم این جا و اقداماتی که مقتضی است می کنم، در مملکت ما هم برای اولین دفعه این طور رفراندم ضرری ندارد. ملت را آشنا می کنیم به رفراندم و در آتیه هم در دورۀ ششم يك قانونی برای رفراندم بنویسند كه يك صورت مشروح تر و بهتری پیدا کند. در هر صورت بعقیده بنده در همین دوره باید این اقدام را بکنیم و این مراجعه هم بطور متحد المآل از طرف مقام ریاست بتمام ولايات و ایالات می شود که اشخاصی که نا راضی و شاکی هستند این اجازه و اختیار را بمجلس شورای ملی بدهند و ما با آن اختیار و اجازه وارد در حل قضيه بشویم اینست عقیدۀ بنده.

نایب رئیس - آقای داور ( اجازه )،

داور - متأسفانه موضوع طوری طرح نشده است که بشود بطور له و علیه درش صحبت کرد برای این که بطور كلى يك وضعیاتی پیش آمده و باید راجع باين وضعيات فکری کرد . گمان می کنم که بطور کلی هیچ کس نباشد که اظهار مخالفتی در کلیات این قضیه بکند و منطقی هم داشته باشد . پس برای این که نظر ما زیاد و کم معلوم شود و بعد از این که چند نفری اظهار عقیده بهمین شکل کلی کردند وارد حل قضیه بشویم بنده هم ناچار هستم بهمین صورت عرض کنم بطوری که آقایان خاطر شان هست قبل از ظهر در جلسۀ خصوصی هم بنده تذکر دادم باز می خواهم تذکر بدهم و خاطر آقایان را بطرف این مسئله جلب كنم كه يك بحرانی از دو سال قبل تقریباً در این مملکت شروع شده است و يك تلگرافاتی بمجلس رسید و کشمکش هائی شد و جماعاتی آمدند و رفتند و این ها يك چيز هائی است که در خاطر همه ما ها هست. در آن موقع آن چه بنده اطلاع دارم و بخاطرم هست عده ای از آقایان نمایندگان می گفتند که باید سعی کرد و حالا که قضیه باین جا رسیده است يك طريق حلى برايش پیدا کرد و ممکن است مجلس بيك موادى رأى بدهد و آراء عمومی را تقاضا کند و از برای خودش کسب حق و کسب اجازه کند و ببینند که دارای حق تجدید نظر در فلان مواد

قانون اساسی هست یا نه ؟ در صورتی که دارای اکثریتی شد راجع باین موضوع آن وقت بنشیند و قضيه راحل کند والا صورت دیگرش دارای يك اشکالاتی هست ولی همین مسئله بواسطه يك پیش آمد هایی که بنده نمی خواهم داخل در جزئیات آن بشوم كم كم بتدريج يا بطوري كه

ص: 402

در مملکت ما معمول است که زمان يك اثر خاصی دارد و بتدريج يك قضایایی را از بین می برد، اصل این قضیه هم از بین رفت و پس از چندی يك مذاكراتي بيك شكل دیگری پیش آمد و همان اوقات بود كه يك مادۀ واحده ای هم از مجلس گذشت و از دو سه هفته قبل تا بحال يك تلگرافاتی باز شبیه بدان تلگرافات اول با يك تغييرات مختصر که آن وقت صحبت غالب بلکه می توان گفت همه تلگرافات راجع بجمهوریت بود ولی این دفعه صحبت از آن قضیه نیست و صحبت در مخالفت و ضدیت با خانواده ایست که در ایران سلطنت می کنند و مردم هم زیاد و کم از این قضیه اطلاع دارند، ما ها هم تمام مان مسبوقیم که تلگرافاتی آمده و اشخاصی در تلگراف خانۀ تبریز متحصن هستند و بمركز مخابراتی می شود. نمایندگان آذربایجان و گاهی سایر نمایندگان را بتلگراف خانه احضار می کنند و کم کم يك كار هائی می شود که آن کار ها ( بنده می خواهم يك كلمه ای بگویم که شاید در درجۀ اول يك قدری زننده باشد و گفتن همین کلمه ) برای مملکتی مضر است که گفته شود می خواهند يك قسمت از ادارات دولتی را تصرف کنند یا تصرف کردند ، بنده گمان می کنم که وکلاء دیگر حق ندارند بنشینند و با خون سردی و با متانت مشرق زمینی خودمانی خود مان

قضیه را نگاه کنند. چند روز هم هست که قضايا يك قدری شدت کرده و حرارت پیدا نموده و وکلا در این خصوص بیش تر صحبت می کنند. يك عده هم رفته اند در مدرسۀ نظام متحصن شده اند و می گویند ما متحدين آذربایجان هستیم و می خواهیم كمك كنيم برفقای آذربایجانی ، جماعت دیگری تلگرافاتی در دست دارند و می گویند این تلگرافات از ملایر و نهاوند و محمره و سایر نقاط ایران است که آمده است و در آن تلگراف می نویسد که ما اختیار می دهیم ببرادران آذربایجانی خود مان که این خانواده را خلع کنند و آن ها را منعزل بدانند و منقرض حساب کنند . دنبالش يك روز خبر دار می شویم که تلگرافاتی بوکلای آذربایجان می رسد که شما حاضر نشويد در يك مجلسى نمی خواهند بحرف ها و تلگرافات ما گوش بدهند و حرف های ما را شوخی فرض می کنند . باز عرض می کنم شوخی است یا جدی است کار نداریم ولی این تلگرافاتی است که رسیده است. بنده در این عرایضی که می کنم تنها این تلگرافات را مأخذ قرار نمی دهم بلکه تمام جریانات این دو ساله را که بنده بآن ها اشاره کردم حاكی از يك وضعيات غير عادی مي دانم. از يك وضعياتى كه بالاخره از برای مملکتی درصدی نود و نه احتمال ضرر و خطر دارد. وقتي كه يك

كشمكش هائی باین عظمت راجع بيك مؤسساتی مثل مؤسسه سلطنت واقع می شود و دو سال هم دوام می کند و هر روز يك صدای تازه ای بلند می شود این صدا ها و این کشمکش ها ممکن است یک روزی بجائی برسد که مملکت را دچار صدمات و زحمات بزرگی بکند. بنده تصور می کنم چه کسانی که موافق با سلطنت و ادامۀ قاجاریه هستند و چه کسانی که می گویند بس است و حیف است ما زندگانی خودمان را که داشت رو

ص: 403

براحت و آسایش می رفت و حالا رو باغتشاش می رود این زندگانی را به زحمت بیندازیم از این دو دسته باشند این قسمت را لااقل تصدیق دارند و نشستن و تماشا کردن و گاه گاهی زیر لب صحبتی کردن و خندیدن خوب نیست، ما می دانیم شاید بواسطۀ همین بحران و کشمکش که بطور متناوب گاهی روی قضایا آمده و گاهی زیر قضايا مانده بواسطۀ همین حالت غير عادى و غير مترقب و فوق العاده است که مردم همه زیاد و کم در زحمت هستند. تمام اشخاصی که بوسائل و دلائل مختلف اظهارات و اقداماتی می کنند و گرفتاری هائی برای شان پیدا می شود در نتیجه این بحران است اگر ما واقعاً بخواهیم تمام این مسائل را که هر روز می شنویم بگذاریم برای روز بعد خیال می کنم مردم را دائماً در زحمت نگاه داشته ایم. بنده عرض می کنم امروز این اشخاصی که جمع شده اند و می روند در نقاط مختلفه در زیر چادر می نشینند. در تلگراف خانه جمع می شوند و حرف می زنند راست می گویند یا دروغ انصاف بدهید در هر يك از این دو صورت باشد باز شما نمی توانید آسوده بنشینید. در هر حال این مردم يك قضیه را اظهار می کنند و باین قضیه باید خاتمه داده شود حالا ممکن است که در این زمینه ها ما باز هم بهمان ترتیبی که عادت خودماناست آن عادت مسامحه و مماطله ، رفتار کنیم و آن هم يك ترتيبى است و يك رويه ايست اما این ترتیب ممکن است که گاهی آمد داشته باشد و گاهی هم نیامد دارد و يك روزی ممکن است رشته از دست اشخاصی که می خواهند این مملکت دارای یک انتظاماتی باشد در برود و آن روزی که بانتظامات این مملکت لطمه خورد بنده و جناب عالی موافق و مخالف، دوست و دشمن، پر رنگ و کم رنگ کسانی که طرف دار این هستند یا آن طرف و کسانی که بکلی بی طرف هستند و در تمام قضایا از دور تماشا می کنند و با يك حالت عالیجنابانه بهر چیزی نگاه می کنند تمام این ها ممکن است در زحمت بیفتند، پس بنده خیال می کنم آقایان یک قدری بیش تر از آن چه در این اواخر عمل کرده اند، بیش تر از آن چه در این اواخر فکر کرده اند و کار کرده اند حالا راستی بطور حقیقت و جدی بیایند فکر کنند و ببینند که باید مجلس در این مسئله وارد شود یا بهتر اینست که بعادت معمولی خود مان (بعبارت ساده) قضیه را پشت گوش بیندازیم. اگر باید پشت گوش انداخت که این رویه خیلی خوب رویه ایست، هر گاه عده کافی نیست گاهی جلسۀ خصوصی می کنیم و بالاخره بهمان ترتیب خصوصی خود مان بگذرد که خیلی خوب ولی اگر بر عکس دل مان می خواهد که این

وضعیات را بيك شکلی خاتمه بدهیم باید آمد راهی برای آن فکر کرد و این شقوق مختلفی که ذکر می کنند ، نظر های مختلفی را که اشخاص مختلف اظهار می کنند، آورده نگاه کرد و گفت كدام يك از این رویه ها خوبست ، كدام يك از این طریقه ها مصلحت است و با کدام طریقه می شود بحران را خاتمه داد، چون بنده از امروز قبل

ص: 404

از ظهر و هم چنین دیروز بلکه از چند روز قبل تا بحال چندین مرتبه بطور تذکر خدمت آقایان عرض کرده ام حالا نمی خواهم مجدداً همان ها را عرض و تکرار کنم. البته همان طور که عرض کرده ام از يك شق خیلی پر رنگ و سیر دارد که همین مجلس بنشیند قضیه را ختم بکند تا آن شکل نسبتاً کم رنگ که بالاخره مجلس رأی بدهد و دولت را دعوت کند باین که مجلس آتیه و وکلای آتیه با حق تجدید نظر در فلان اصل و فلان اصل و فلان اصل قانون اساسی انتخاب بشوند بعد آن ها بیایند و قضیه را حل کنند و بالاخره بایستی یکی از این شقوق و یا شق دیگری را عقلا نشسته پیدا کنند و چنان که خاطر غالب آقایان مستحضر است و بنده هم می بینم خیال نمی کنم روی هم رفته خيلى مجال و فرصت باشد از برای این که ما با خون سردی کار بکنیم بنابراین از برای این که زود تر به نتیجه برسیم خوبست در همین مجلس می خواهیم الان نمی خواهیم بعد از يك تنفس ، در هر حال شقوق ذكر شود و هر يك از اشخاص یکی از شقوق را که بنظر شان بهتر می آید درش پیشنهادی بکنند و بعد سعی می کنیم ببینیم کدام يك از این شقوق بیش تر بمصلحت مملكت نزديك و با وضعيات مملکت موافق است. بنده یکی از آن اشخاصی هستم که البته همیشه میل

دارم و سعی هم کرده ام آن چه که تا بحال توانسته ام کاری که می کنم در حدود قوانین موضوعه باشد و البته حتما تا وقتي كه ممکن است دردی را از راه قانون دوا کرده عقل اجازه نمی دهد که انسان بيايد و يك طريق غير قانونی در نظر بگیرد ولی این را هم آقایان می خواهم عرض بکنم که قوانین برای مواقع عادیست گاهی هم می شود که شاید اگر بطور خیلی جدی يك مسائلی را دنبال کردید و از راه قانونی عادی حل گردید که بسیار خوب ولی اگر نشد یک وقت ممكنست اوضاع بيك جائی برسد كه يك طريق غير عادی پیش بیاید و مجبور شوند بيك طريق غیر قانونی اقدام بکنند و پیش آمد های ناگواری بشود و مسئولیتش متوجه تمام آن اشخاصی است که نخواستند سعی کنند بلكه يك طريق صحيح مشروع قانونی پیدا کند عجالتاً بنده بهمین اندازه اکتفا می کنم و سایر آقایان که اجازه خواسته اند اظهار نظر بکنند تا بعد برسیم در موضوع شقوقی که بنظر آقایان رسیده است .

نایب رئیس - آقای بهار (اجازه)،

بهار - البته آقایانی که در این روز ها در تهران زندگی می کنند تصدیق می فرمایند که وضعيات وضعيات غير عادى است و اتفاقاً تمام سنگینی این وضعیات هم مستقيماً بدوش اشخاصی است که در این طالار جلوس فرموده اند که بنده هم یکی از آن آقایان هستم. باید تصدیق کرد که برای مملکت ما يك روز هایی پیش آمده است که در تاریخ قرون اخیر ایران می شود این روز ها را جزو صفحات خیلی عمدۀ تاریخ قرار داد و حقيقةً اشخاصي كه جزو نام برداران این صفحات

ص: 405

می باشند باید خیلی دقت و سعی کنند که در آن صفحات اعتراضات زیادی بآن ها وارد نشود . بنده تصدیق می کنم که بجای این که بخون سردی، بجای این که بمماطله و بعوض این که بغيبت و طفره بخواهیم با این وضعیات مقابله کنیم همان طوری که آقایان فرمودند بهتر اینست که ما بر شادت و با شجاعت ولی نه يك شجاعت خود خواهانه، يك شجاعت و شهامتي كه صرف مقرون بمصالح مملكت و مقرون بمنافع ملت باشد باید وارد قضیه شد و بطریق عقلائی و طریق وطن خواهی حقیقی در اسرع اوقات حل کرده و اصلاح کرده در این قسمت بنده کاملا با ناطقين محترم موافق هستم و بهمین دلیل هم در جلسات حاضر شدم، با این که مزاجم خوب نیست و همه روزه هم رقعۀ عذر بنده بمقام ریاست می رسد مع ذلك در این چند روزۀ اخیر حاضر شدم. راست است این که آقای یاسائی و آقای داور فرمودند يك بحران فوق العادۀ قابل توجهی در مملکت پیدا شده است و همان طوری که گفته شد یا بطور طبیعی همان طور که آقای داور فرمودند یا بطور دل خواه يا غير دل خواه هر چه هست وضعیات طوریست که اگر مجلس شورای ملی جلو گیری نکند و واقعاً از نقطۀ نظر صميميت و صرف وطن خواهی داخل در قضیه نشود ممکن است در آتیه قضیه طوری بشود که اختیار از دستما و آقایان و شاید دولت هم بر خلاف انتظار بیرون برود و بطور دل خواه قضیه حل شود ...

یاسائی - بطور دل خواه.

بهار - بلى البته بطور دل خواه است. بنده نقل قول آقا را کردم زیرا معروف است و این اصل مسلمی است که انقلاب را ممکن است ایجاد کرد ولی ممکن نیست جلو گیری کرد . وقتي يك آتشی در يك خرمنی افتاد شاید اول خیلی سهل است بعد اگر جلو گیری نشود ممکن است بجایی برسد که خاموشی آن از عهدۀ همه خارج شود باین دلیل هر چه هست مجلس شورای ملی که چند ماهی بیش تر از عمر او باقی نمانده است باید سعی کند که در مقابل تظاهراتی که در ایالات و ولایات می شود و بالاخره بمركز هم سرایت کرده است يك جواب های امید بخش و يك جواب هایی که بالاخره مقرون بمصالح مملکت باشد تهیه کند و بدهد. مقصود بنده که اجازه خواستم این نبود که بخواهم در مبادی تظاهرات حرف بزنم. این ها يك قضایائی است که خیلی واضح است و بطون تواریخ در این قضایا حکمیت کرده است و می کند و هیچ میل ندارم و نمی خواهم تعرض بکسی بکنم و هیچ هم چو قصدی ندارم که در اطراف این مبادی حرف بزنم. این که آقای یاسائی اشاره کردند و اعتراض کردند قصد بنده بهیچ وجه تعرض نبود و از نقطۀ نظر مصالح مملكت و منافع ملت هم بآقایان عرض می کنم و می توانم قسم بخورم که برای شخص بنده بهیچ وجه فرقی نمی کند که در رأس امور این مملکت اشخاص خاص یا طبقات مخصوصی باشند قاجاریه در رأس امور

ص: 406

این مملکت باشند یا غیر آن ها هیچ برای بنده و شاید برای تمام آقایان هم از نقطه نظر منافع عمومی و مصالح مملکتی نباید ابداً فرق کند. زیرا زندگی اجتماعی زندگانی شخصی را بکلی دور می کند. هیچ کدام ما راجع باشخاص منافع خاصی نداریم. ما در ضمن سير اجتماعی که بالاخره دوره های این سیر اجتماعی از قرون هم تجاوز می کند و شاید بچندین قرن هم می رسد می آئیم و می رویم و مضمحل می شویم ما اشخاصی هستیم که در عرض پنج سال و ده سال و بیست سال شاید در این سیر اجتماعی هستیم بعد مضمحل می شویم و می رویم و بالاخره مملکت می ماند و ملت و تاریخ پس برای شخص بنده بهیچ وجه تفاوتی نخواهد کرد. اگر چنان چه ملت بخواهد يك طبقه را بر دارد و يك طبقۀ دیگر ایجاد کند تنها قصد بنده این است که مجلس شورای ملی بايد يك نكته را کاملا مراعات کند و آن قانون اساسی است یعنی در ضمن شقوقی که آقای داور فرمودند مجلس شورای ملی سعی کند و آن شقی را انتخاب کند که هم بوضعيات حاضره خاتمه داده شود و هم اندك خدشه ای بقانون اساسی رخ ندهد و وارد نشود زیرا اگر بخواهیم قسمت اخیر نطق آقای داور را مطمح نظر قرار دهیم که فرمودند قوانین از برای مواقع عادیست و بالاخره وضعیت فعلی را

غیر عادی فرض کنیم و قانون را در مقابل وضعیت فعلی خاصه قانون اساسی را در برابر وقایع فعلی قابل شکستن و قابل تزلزل بدانیم بعقیده بنده يك سست عنصری کرده ایم زیرا معتقدیم و علاقمندان بمنافع و مصالح يك جامعه حتى الامكان هر وضعیت شدیدی که در مقابل قانون اساسی پیش بیاید باید آن وضعیت را عادی تصور بکنند و بایستی برای حفظ قانون اساسی که تنها ضامن سعادت و حيات يك مملكتى است آن وضعیات را غیر عادی ندانند و مقاومت بکنند برای حفظ قانون اساسی، لهذا بعقيده بنده برای صاحبان این عقیده یعنی کسانی که قانون اساسی را در مقابل هر وضعیتی قابل بقاء و ثبات می دانند هیچ هنگامه و هیچ هیاهو و هیچ حمله و هیچ ضربتی نمی تواند و نباید غیر عادی تلقی بشود خاصه که دولت ما يك دولت مقتدریست و شخص اول مملکت ما آقای پهلوی که يك مرد قادر و توانائی است و در تمام اصقاع مملكت و تمام سرحدات ایران و تمام ایالات و ولايات عده و عُده دارند و البته با بودن ایشان ما نمي توانيم يك وضعیتی را غیر عادی فرض کنیم. تمام وضعیاتی که بخواهد در مقابل قانون اساسی تظاهر کند با قدرت حکومت پهلوی وضعيات عادیست و هیچ قضیه را ما نمی توانیم وضعيات غير عادي تلقی کنیم فقط در

مقابل يك چيز ما موظف هستیم که خون سردی را کنار بگذاریم و عاقلانه داخل حل قضیه بشویم و آن عبارتست از تلگرافاتی که اهالی ایران بجمعی از نمایندگان و بمجلس شورای ملی مخابره کرده اند در پایتخت هم جمعی از افراد مملکت و ملت از تجار و کسبه

ص: 407

و اصناف رفته اند در يك نقطه جمع شده اند و جمعی هم از آقایان نمایندگان رفته اند باین دسته ملحق شده اند. البته در مقابل این قضایا مجلس شورای ملی بایستی خون سردی را کنار بگذارد و بایستی بنشیند و بعرایض و تظلمات و استغاثات اهالی گوش بدهد و در حدود حفظ قانون اساسی و در حدود صیانت قانون اساسى يك تصمیمی اتخاذ کند که هم رضایت تلگراف کنندگان و متحصنين حاصل شود و هم قانون اساسی بقوت و ثبات خود باقی بماند زیرا اگر بخواهد يك شخصي يا يك جمعي يا يك خانواده ای در يك مملکتی زندگی سیاسی کند و مملکت را سر پرستی بکند بالاخره بقانون اساسی احتیاج خواهد داشت. قانون اساسی برای هر کس که در این مملکت زندگی می کند واجب الاحترام و واجب الرعايه است. پس بالاخره بعقیدۀ بنده مذاکرات را در اطراف این قضیه زیاد تر از این نباید بسط داد و آقايان يك كمیسیونی را یا از مجلس یا از فراکسیون ها از هر کدام یک نفر دو نفر انتخاب و معین بکنند که هم تلگراف کنندگان ساکت شوند و هم متحصنين راحت شوند و امیدوار بشوند و بروند مشغول کار و زندگی خود شان شوند و هم کم تر اسباب زحمت دولت و نگرانی آقایان نمایندگان حاصل شوند و هم در عین حال بالاخره مذاکراتی که بقول

آقای داور دو سال است که ما و ملت و مملکت را بزحمت انداخته است این مذاکرات را هم بيك حدى و در یک جائی خاتمه بدهند و مردم تا اندازه ای آسوده و راحت شوند، پس بالاخره بنده بهتر این طور می دانم که مقدمات را طول نداد و مقدمات را بهمان جائی رساند که جمعی از افراد ملت تلگرافاتی کرده اند و باید بآن ها جواب داد. باید بآن جا رساند و در عین حال هم باید تصمیمی اتخاذ کرد که مرضى الاطراف باشد یعنی قانون اساسی متزلزل نشود. اسباب آسودگی مردم و طبقات و آحاد ملت هم فراهم بشود و اتفاقات دو ساله هم رخ ندهد و در عین حال اگر چنان چه راجع باشخاص يك وضعياتی پیش آمد البته مجلس شورای ملی بایستی اشخاص را فدای مملکت بکند. ما باید در مقابل مملکت و در مقابل ملت اگر چنان چه ناچار شدیم از اشخاص صرف نظر بکنیم ولی در عین حال باید سعی کنیم که قانون اساسی کاملا محفوظ بماند و اگر بشود همان طوری که گفته شد قضیه « رفراندم» را بيك طريق عاقلانه ای بيك شکلی که هر روز نشود نظیرش را ایجاد کرد و دو اصل و سه اصل از قانون اساسی را از بین برد، باید صورت داد يعني يك شكلي رفراندم باید بشود که قابل اتیان بمثل نباشد یعنی هر روز نشود باین شکل و باين وسيله يك اصل از قانون اساسی را تراشید و يك اصل دیگری بجایش گذاشت. با این ترتیب رفراندم بنده کاملا موافق هستم. حالا اگر این رفراندم يك هفته طول کشید و در عرض يك هفته صورت گرفت بهتر و اگر نشد بالاخره نبایستی عجول باشیم و اگر چهار ماه و پنج ماه و شش ماه هم برای این رفراندم و برای سؤال از افکار عمومی طول کشید بکشد بایستی تسلیم شویم و مردم را ساکت کنیم و مجلس شورای

ص: 408

ملی هم باید در مقابل مردم آن طوری که دارای قوه است ، دارای اختیار اتست خود را معرفی کند و بیش از این هم راضی نشویم و اجازه ندهیم که بوکلای مجلس توهین کنند و بالاخره بکرسی و کرسی نشین لعنت كنند و بالاخره يك كاری نکنیم که وضعیات این یکی دو ساله که اسباب زحمت شده باز تجدید شود و این مسئله را هم عرض می کنم که این قضیه را باید با يك عجله ای که در عین حال با خون سردی باشد انجام داد و بالاخره باید سعی کرد و سعی هم باید عاقلانه باشد و طوری باشد که احساسات در آن دخالت نکند و با يك طریق عقلانی آقایان که در سیاست ورزیده هستند، اشخاصی که طرف توجه عمومند اشخاصی که بالاخره در قضایا داخل بوده اند و تجربه کرده اند باید این آقایان را شرکت داد. باید از فراکسیون ها جمعی را جمع کرد و آن ها را شرکت داد و بيك شکلی که آبرو مندانه برای مجلس تمام شود این مسئله را تمام کرد که بالاخره در نتیجه وضعيات غير عادی هم ما کاری نکرده باشیم و بنده میل دارم که آقای داور هم با بنده موافق باشند و وضعيات را هم غیر عادی ندانند و عادی بدانند و در عین حال قانون اساسی را هم حفظ کنند و اگر هم برای صلاح مملکت بایستی تجدید نظر در بعضی از مواد قانون اساسی کرد تصدیق کنند که با عجله نباید این کار بشود و بعقیده بنده این کار نبايد بيك طریقی بشود که هر روز بتوانند بالاخره ما یا پارلمان های آینده این مملکت را ملزم کنند كه يك قسمت از قانون اساسی را مقراض کنند. ما باید کاری کنیم و قضايا طوری بدست ما حل شود که پارلمان های آینده هم دچار اشکال نشوند . این البته يك راه عاقلانه ای خواهد داشت که البته خود آقایان مذاکره خواهند کرد و البته بنده هم موافق خواهم بود.

داور - بنده يك توضیحی دارم سوء تفاهم شده اجازه می فرمائید.

نایب رئيس - بفرمائيد .

داور - در این قسمت از عرایض بنده که آقایان اشاره کردند یا لسان بنده قاصر بوده است از ادای مقصود یا قصور از ایشان شده است. بنده گفتم تلگرافات و مخابراتی می آید یا واقعاً از روی میل یا بر فرض از روی میل نباشد و بنده در خصوص این مسئله بیش تر نخواستم توضیح بدهم و حالا ناچار شدم عرض کنم چون می بینیم اشخاصی در همین مجلس هستند كه يك بيانات دیگری می کنند. بنده بدون این که خواسته باشم حمله کرده باشم و بدون این که بخواهم گفته باشم ( بقول فلان اشخاص از روی عزم اراده ) بنده بطور خیلی سر راست عرض کردم و الا دلیلی ندارد که بنده بگویم این تلگرافات بر خلاف اراده و میل است.

نایب رئیس - آقای تهرانی (اجازه)،

تهرانی - مذاکراتی که آقای داور و یاسائی کردند بنده مکفی می دانستم لکن نظر باین که

ص: 409

بنده و هیئت مؤتلفه که از آذربایجان انتخاب شده اند در این باب تلگرافات متعدد از آذربایجان رسیده است که لازم دانستم بآقایان عرض کنم که این مسئله عادی هم نیست و این شکل هم نیست که بغیر عادی تلقی شود. اقدامات آذربایجان يك اقدامات معنوی است و از روى يك حقيقتی است که محرك آن ها شده و آن ها اقدام کرده اند و اگر بخواهیم بخون سردی این مسائل را تلقی کنیم شاید موجب پشیمانی از برای تمام افراد این مملکت باشد لهذا تقاضا می کنم که مجلس بهیچ وجه داخل هیچ موضوعی از موضوعات نشود مگر این که این موضوع را خاتمه بدهد و تکلیف آذربایجانی ها را معلوم کند.

نایب رئیس - آقای دست غیب ( اجازه )،

دست غیب - اولا با این که محتاج بقسم نمی دانم عرایض خودم را ولی باز این طور عرض می کنم که خدا می داند بی غرضانه و از روى يك احساسی که بعقیدۀ خودم پاک است این عرایض را عرض می کنم. در این که این مکررات را نباید عرض کرد و در این كه يك نگراني ها و يك بحران هائی در مجلس هست نه تنها وکلا و مجلس تصدیق دارند بلکه عموم مردم این نگرانی ها و بحران ها را تصدیق دارند یعنی يك چیزی نیست که مخفی و پوشیده باشد و محتاج بمنطق و برهان باشد. این بحران و نگرانی را در مملکت همه حس می کنند. آقایان فرمایشاتی فرمودند و اگر بنده بخواهم مجدداً آن ها را عرض كنم يك تكراریست که شده، علی ایّ حال يك نگرانی هایی از دو سال باین طرف یا پنج ماه شش ماه تاکنون در مملکت پیدا شده و اگر بخواهیم باز عرایضی در این خصوص عرض کنم این قسمت هم مکرر می شود. حالا می خواهم ببینم آیا مجلس حق دارد که داخل در این بحران و نگرانی بشود یا نه ؟ بنده گمان می کنم همۀ آقایان تصدیق کنند که مجلس شورای ملی صلاحیت دارد برای این که هر بحران و نگرانی که در مملکت تولید و ایجاد شد داخل در آن موضوع بشود و نمی تواند کسی بگوید که مجلس شورای ملی صلاحیت ندارد با این که مظهر افکار ملتاست داخل در آن قضیه بشود برای این که هر نگرانی کوچک تر و هر نگرانی بزرگ تر و هر بحران و نگرانی که در مملکت پیدا شود کسی که مظهر افکار ملت است صلاحیت دارد داخل در آن موضوعات بشود و این موضوع هم مسلّم است و گمان می کنم آقاى ملك الشعراء بهار هم تصدیق فرمودند که باید مجلس داخل در این موضوع نگرانی و بحران بشود و بنده عقیده ام این است که مجلس باید زود تر داخل در این بحران بشود برای این که هر قدر طول بکشد و هر چه دیر بشود دامنه این بحران و نگرانی وسیع تر می شود و چنان چه بعضی از آقایان اشاره کردند شاید می رسد بجائی که نمی شود جلو گیری کرد یا جلو گیری آن سخت است. این ها مطالب مسلّمی است که گمان نمی کنم یک نفر

ص: 410

از آقایان مخالف با این مطلب باشد. يك مطلب ديگر اينست كه يك حالت ترديد و بلا تكليفي در مملکت ایجاد شده و همه آقایان این مسئله را تصدیق می کنند که این حالت بلا تکلیفی و تردید الساعه که بنده در پشت این تریبون هستم در این مملکت موجود است، آیا باین حالت بلا تکلیفی باید خاتمه داد يا خير ؟ البته باين حالت مجلس شورای ملی باید خاتمه بدهد. گفت گو بر سر این کلمه شد. بنده هم قانون اساسی را مقدس می دانم. قانون اساسی را بنده هم می گویم محترم است بلکه همۀ آقایان وکلاء و توده هم می گویند محترم است. چرا قانون اساسی محترم شده برای این که قانون اساسی را این ملت تصویب کرده یا این که اجازه داده است بيك عده که این قانون را وضع کنند که قانون اساسی مملکت و قانون استقلال مملکت باشد و بالاخره قانونی باشد که اساس قانون ها روی آن باشد حالا برویم بر سر این که آیا ملت با این که خودش این قانون را وضع کرده می تواند بعضی از موادش را نسخ کند یا نه ؟ البته می تواند. مثل این که مجلس دورۀ چهارم يك قانونى وضع می کند خودش یا مجلس دیگر البته می تواند آن قانون را لغو کند . پس قانون اساسی که محترم است برای اینست که ملت خودش وضع کرده و همان ملت هم

می تواند نسخش کند. این اعلامیه هایی است که در دست بنده است. این اعلامیه هایی است که ( قطع نظر از این که بنده وکیل بندر عباس یا وکیل فارسم وقتی که اعتبار نامه ام تصویب شد وکیل ایرانم ) موکلين ما این طور می گویند. آذربایجانی تلگراف می کند که قصد و مقصود من اینست این اعلامیه ستون اولش نوشته است و ستون دومش تمام امضاء تجار مرکز است بنده نمی خواهم اسامی آن ها را بخوانم برای این که همه آقایان خوانده اند و بنده و سایر آقایان هم کاملا آن ها را می شناسیم این اعلامیه تجار ایران است که نوشته اند و در ستون دیگرش امضاء کرده اند . این مردم وقتی که بگویند شما که مظهر افکار ما هستید و شما که مظهر افکار هستید و وکلای مجلس شورای ملی هستید ما این چیز را می خواهیم آیا می توانيم يك حرفی بزنیم که خدای نخواسته بر خلاف رضای ملت باشد. این ملت است حرف می زند. بنده از روی این امضاء حرف می زنم. امضا مال آذربایجان است وکلای آذربایجان حاضرند می دانند. امضاء مال رشت است وکلای رشد می دانند. امضاء مال فارس است وکلای فارس می دانند. امضاء مال مرکز است. این مردم این تقاضا ها را دارند اگر ما وکیل این مردمیم این مردم مقصود خود شان را علنی و آشکارمی گویند، بنده گمان نمی کنم در میان این تجاری را که بنده اسامی شان را می خوانم از اول تا آخر یک نفر منافق تویش باشد که بگوید خیر من امضاء نکرده ام این که سفیه نبوده عاقل بوده است لابد از روی میل امضاء کرده و از روی اراده و دل خواه این حرف ها را زده من هم از روی افکار این ها حرف

ص: 411

می زنم . پس من می توانم از روی افکار این ملت حرف بزنم.

شوشتری - امضا ها را بخوانید.

دست غیب - امضاء ها را همه آقایان خوانده اند و دیده اند دیگر گمان نمی کنم لازم بخواندن باشد . در این جا فقط يك كلمه خوش بختانه یا بد بختانه گفته شد که حق ندارند. بنده عرض می کنم حق دارند. آقاى ملك الشعراء بيك عبارت تند تری فرمودند حق ندارند اعتراض کنند. بنده عرض می کنم حق دارند اعتراض کنند برای خاطر این که می گوید مظهر افکار من، من نگرانم تو که مظهر افکار منی چرا تکلیف مرا معین نمی کنی برای خاطر این که همان طور که آقای سید یعقوب صبح در جلسۀ خصوصی فرمودند ملت نگران است و تمام هم بطوری که آقایان فرمودند رفته اند متحصن شده اند و آن طور هم نیست که ما بتوانیم بیائیم مجلس و رأی بدهیم برای این که مثلا بنده می توانم اساساً بیایم و بگویم مرا غایب بی اجازه بنویس دیگر چه حرف دارید با من ولی تصدیق می فرمائید که من نمی توانم نگرانی و بحران را ببینم و بروم و پشت سرش ملت اعتراض کند بمن و بگوید تو مظهر افکار من هستی چرا بخون سردی این نگرانی ها را تلقی می کنی یا چرا جواب ما را نمی دهی و این نگرانی ها را رفع نمی کنی ؟ چرا بحرف ما نمی رسی ؟ و چرا نمی گوئی مقصود تان آن چه هست انجام می دهیم. پس اگر اعتراض کند ملت بوکیل خودش بعقيدۀبنده حق دارد و بنده آن را دشمنی تلقی نمی کنم. آخر چه اعتراضی می کند ؟ اعتراضش اینست که می گوید این حالت خون سردی تو که وکیل منی برای من بد است شما ها که وکلای ما ملت هستید می توانید با يك قيام و قعود ما را از این نگرانی بیرون بياوريد يك كلمۀ دیگر هم هست و آن اینست (گمان می کنم این طور باشد ) که آقای داور فرمودند و خود شان هم توضیح دادند که برای شوخی یا جدی بنده گمان می کنم که هر کس هر چه خیال می کند و هر که هر چه در ذهنش هست بنده و ایشان که نماینده هستیم باید تکلیف مردم را معلوم کنیم. بنده خودم را عرض می کنم که خبر از غیب ندارم، بنده می گویم این ملت است که می گوید تكليف مرا معين بكن . راستی راستی نگران و بحران بد است ، یا لااقل حرف بزنید بمردم بگوئید ما در ظرف یک هفته یا دو روز یا ده روز تکلیف را معين مي كنيم شما ساکت باشید. ده بیست سی روز است که تلگرافاتی از آذربایجان و بعضی جا های دیگر رسیده است و ما بخون سردی تلقی کرده ایم، البته اگر من هم یک وکیلی داشته باشم که بخون سردی مطالب و حرف مرا تلقی کند اوقاتم تلخ می شود. يك كلمه ای آقای بهار فرمودند که آن کلمه بعقیدۀ بنده باید یک قدری اصلاح شود، فرمودند دولت

مقتدر. اگر بنا باشد خلاف قانون اساسی گفته شود دولت مقتدر باید جلو گیری نماید بلی راست است اما دولت مقتدر پهلوی

ص: 412

جلوی افکار مردم را که نمی تواند بگیرد. دولت مقتدر نمی تواند به بنده بگوید این عقیده ای که داری اظهار نکن. دولت مقتدر پهلوی که سهل است دولت مقتدر تر از پهلوى و يك اقتداری فوق اقتدار آقای پهلوی هم که در ذهن من بیاید نمی تواند بگوید تو آزاد نیستی حرفت را نزن بنده می گویم فلان ماده از قانون اساسی را من قبول ندارم. دولت مقتدر پهلوی و هر دولت مقتدر دیگری نمی تواند توی ذهن من بزند. بلی ممکنست یک نفر بیاید توی ذهن من بزند و بگوید تو نمی فهمی. البته این يك حرفی است ولی دولت مقتدر نمی تواند توی ذهن ملت بزند و بگوید حرف نزن و سلب آزادی از مردم بکند. دولت مقتدر بایستی مظهر افکار ملت باشد و افکارش از روی افکار ملت باشد . اگر فرض کنیم که دولت مقتدر پهلوی این ها را متفرق می کرد آیا فوراً مجلس باو اعتراض نمی کرد که آقای دولت چرا این ها را متفرق کردید؟ هیچ دولت مقتدری نمی تواند جلوی افکار ملت را بگیرد. نمی تواند جلوی این اعلامیه ها را بگیرد. دولت نمی تواند مردم را بگیرد حبس کند که چرا شما می خواهید عقاید و افکار خود تان را اظهار کنید . پس بناء علی ذلك، در خاتمه عرایض خودم عرض می کنم که باید هر چه زود تر باین بحران و باین

بلا تکلیفی و نگرانی خاتمه داد و مردم را از حالت بلا تکلیفی و نگرانی نجات داد حالا اگر آقایان میل دارند کمیسیونی تشکیل بدهند گر چه بعقیده بنده این هم باز دیر می شود برای این که جلسۀ کمیسیون یک روز تشکیل می شود یک روز نمی شود و بالاخره كم كم عدۀ اعضاء کمیسیون کم می شود و باز این قضایا همین طور بحالت بی تکلیفی می ماند و ده روز بیست روز طول خواهد کشید و این نکته را باید متذکر شد و آقای داور بد نفرمودند بلکه فرمودند که اصل تفوه ببعضى عبارات خوب نیست و کیف از تصرفش . مثلا بنده عرض می کنم خیال دارند اداره نواقل یا بلدیه را تصرف کنند. اصلا این کلمه بد است عملش البته بد تر است و بنده عقیده ام این ست که بهر ترتیبی هست باید جلو گیری کرد .

نایب رئیس - مکرر گفته می شود مجلس نسبت برسیدگی باین تلگرافات و عرایض مردم مسامحه کرده است، البته همه آقایان تصدیق می کنند که مجلس مسامحه نکرده است نهایت اشخاصی که در خارج هستند برای این که از اوضاع و ترتیبات داخلی مجلس مطلع نیستند این تصور را می کنند. مجلس مدت ده الی دوازده روز بود که مشغول انتخاب هیئت رئیسه خودش بود ولی چند روز است که توجه خاصی باین موضوع کرده است و این مسئله هم تا در خارج تبادل نظر نشود و يك وجه حلی پیدا نشود بمجلس آمدنش فایده ندارد و نتیجۀ مطلوبه را نمی دهد . این که بالاخره آقایان حاضر شدند که داخل در طریق حل قضیه شوند و بهترین دلیل هم آمدن آقایان است در این موقع

ص: 413

و تشکیل دادن جلسۀ فوق العاده عصر. بنا بر این تصوراتی که در خارج می شود بی مورد خواهد بود و يك عدۀ زیادی از آقایان اجازه خواسته اند و تصور نمی کنم تمام هم موافق با این موضوع باشند که باید راه حلی پیدا کرد. بنابراین بهتر اینست که وارد در طریق حل شوند و الا در كلیات همه موافقند. يك پیشنهادی هم از حایری زاده راجع به تنفس رسیده است قرائت می شود.

( بشرح ذیل قرائت شد )

بنده پیشنهاد می کنم نیم ساعت تنفس داده شود. حایری زاده

نایب رئيس - بفرمائید .

حایری زاده - این موضوعی که حالا مطرح ست من هر چه فکر می کنم چه لباسی تنش کنم نمی فهمم چون راپرت کمیسیون عرایض ابتداء مطرح شد و راپرت کمیسیون هم این بود که تلگرافات قرائت شود، بعد آقایان گفتند خوبست مضمون تلگرافات بعرض مجلس برسد ولی بعد از قرائتش صرف نظر شد، مجلس مجلس روضه خوانی و کنفرانس نیست که هر کس بيايد يك اظهاری بکند مجلس بايد يك راه حلی برای این بی تکلیفی ( که همه متفق هستیم که باید بآن خاتمه داده شود ) معین نماید و بعقیدۀ بنده خوبست تنفس داده شود تا در خارج جلسۀ علنی علماء علم حقوقی که داریم بنشینند پهلوی هم و يك راه حل و فرمولی پیدا کنند و آن را زمینه قرار بدهیم و از روی آن عمل کنیم و الا از این مذاکرات متفرقه که بنده يك عقيده اظهار كنم و آقا يك عقيده بالاخره به نتیجه نمی رسیم و تضییع وقت هم فایده ندارد، از این جهت بنده پیشنهاد تنفس کردم.

نایب رئیس - آقای داور (اجازه)،

داور - بنده در اصل پیشنهاد که چند دقیقه تنفس داده شود مخالف نیستم، فقط این قسمت را می خواهم خدمت آقایان عرض کنم و آن اینست که اگر واقعاً قصد تبادل نظر دارند و البته آقا که این پیشنهاد را داده اند مقصود شان همین است که یک ساعتی در بیرون بنشینند و تبادل نظر کنند بلکه زود تر بمقصود برسیم این امریست علی حده ولی اگر خیر مقصود اینست که وقتی تلف شود آقایان هم تشریف ببرند و این قضیه هم طول می کشد بکشد که این ترتیب صحیحی نیست و بنده مخالفم.

حایری زاده - قصد بنده هم همین بود که در خارج بنشینند و يك راه حلی پیدا کنند.

نایب رئیس - این ترتیب که علمای علم حقوق در خارج بنشینند رسمی نیست و اگر آقایان بخواهند صورت رسمی پیدا کنند باید کمیسیونی رسماً انتخاب کنند نهایت علماء علم حقوق را بعضویت

ص: 414

آن کمیسیون انتخاب کنند تا راپرتی بدهند و در آن مذاکره شود. علی ای حال رأی می گیریم بتنفس...

دست غیب - بنده مخالفم،

نایب رئيس - بفرمائید .

دست غیب - اولا این که بنده خودم بفرمودۀ آقای حایری زاده این موعظه را بخودم می کنم ( چون شغلم موعظه کردن است ) در عبارت عقیده ام اینست که باید درست حفظ نزاکت را کرد برای این که اگر یکی از نزاکت خارج شود دیگری هم باید از نزاکت خارج شود و مجلس همان طور که مظهر افکار سیاسی مردم است مظهر افکار و اخلاق مردم هم هست. راجع بتنفس هم اگر چنان چه يك هده نروند که باز مجلس از اکثریت نیفتد خیلی خوبست تنفس داده شود ولی چون من قطع دارم كه يك عده خواهند رفت و مجلس از اکثریت خواهد افتاد ازین جهت مخالفم .

نایب رئیس - آقای حایری زاده (اجازه)،

حایری زاده - بنده از فرمایشاتی که آقای دست غیب فرمودند خیلی تعجب می کنم مگر ما ها حالا اگر بخواهیم برویم مانعی داریم ؟ يا يك مأموری داریم که این جا بنشینم...

آقا سيد يعقوب - بلی مانع دارید بحران مملکت مانع است.

حایری زاده - خوب، بلی بحران مملکت مسئله ایست علی حده و الا این جا یکی یکی آقایان بخواهند اظهار عقیده بکنند فایده ندارد و بهیچ نتیجه نمی رسیم، پس بهتر اينست كه يك كميسيونی همین طور که آقای نایب رئیس فرمودند انتخاب بشود و هر شکلی که صحیح تر است کمیسیون انتخاب بشود و بنشینند و در موقع تنفس این قضیه را حل کنند و بيك صورتی بیاورند بمجلس و طوری هم نباشد که یک ماه منتظر انتخاب کمیسیون بشویم .

نایب رئیس - پس موافقید با انتخاب کمیسیون. دو پیشنهاد راجع باین مطلب رسیده است قرائت می شود. این بنده تقاضا می کنم که کمیسیونی مرکب از دوازده نفر انتخاب شود . ( محمد علی تهرانی )

بنده پیشنهاد می نمایم كه يك كمیسیون دوازده نفری از مجلس انتخاب شود ( سلطانی - يعقوب الموسوى ) .

نایب رئيس - آقای اخگر (اجازه)،

اخگر - بنده با انتخاب کمیسیون از مجلس مخالفم و این را عملی نمی دانم و عقیده دارم نمایندگان فراکسیون ها در خارج جمع شوند و بنشینند این قضیه را حل کنند والا انتخاب کمیسیون

ص: 415

مستقیمی از مجلس آن هم راجع بيك امر مهمی هیچ عملی نیست زیرا شاید بنده موافق با این ترتیب باشم ولی آن کسی که انتخاب می شود مخالف باشد، بنابراین خوبست از فراکسیون ها يك عده معین شوند و ممکن است آقایان منفردین هم نماینده بفرستند.

نایب رئیس - آن طوری که در خارج مجلس از فراکسیون انتخاب بشود رسمی نیست، یا باید از مجلس انتخاب شود یا از شعب. علی ایّ حال پیشنهاد دیگری شده است راجع بشعبه اما قسمت اخیرش باید حذف شود.

آقا سيد يعقوب - اجازه می فرمائید در پیشنهاد توضیح بدهم.

نایب رئيس - بفرمائید .

سيد يعقوب - گر چه این مسئله را مقام ریاست فرمودند که فراکسیون ها اگر نماینده انتخاب یکنند رسمیت ندارد نه سابقۀ مجلسی دارد نه سابقۀ نظام نامه ای و کمیسیونی که رسمیت دارد و راپرتش ممکن است در مجلس قرائت شود کمیسیون منتخبه از مجلس یا از شعب است. بعلاوه ما که پیشنهاد کردیم کمیسیون دوازده نفری انتخاب بشود عقیده مان بر خون سردی نیست بلکه عقیده مان بجدیت و تمام کردن کار است و همین طور که آقای حایری زاده فرمودند صحیح است مجلس مجلس روضه خوانی و کنفرانس نیست بلکه مجلس حقيقتاً براى يك امر فوق العاده تشکیل شده است . ملت در جنبش است . ملت تهران در جنبشند. حالا آقای ملك الشعرا می فرمایند خير اين طور نیست. بنده عرض می کنم آقا ملت آذربایجان در جنبش است ...

( صدای زنگ نایب رئیس )

نایب رئیس - آقا راجع به پیشنهاد تان توضیح بدهید.

آقا سيد يعقوب - پس چون قضیه فوق العاده است و باید خاتمه پیدا کند ما این طور پیشنهاد کردیم که کمیسیونی دوازده نفری از مجلس انتخاب شود و باسرع اوقات فردا یا روز شنبه بنشینند و مطلب را حل کنند.

بهار - بر طبق نظام نامه توضیح دارم .

نایب رئیس - توضیح دارید ؟

بهار - بلی مطابق نظام نامه .

نایب رئيس - بفرمائید .

بهار - اگر مقصود آقایان اینست که باز مثل سابق در مسائل مخالف و موافق بتراشند و مطالب را سوء تعبير بفرمایند بسیار خوب ما هم حاضریم. بنده که داخل در اصل موضوع نشدم و

ص: 416

خواهش می کنم آقای آقا سید یعقوب هم سوء تعبیر نفرمایند و بنده هم تکذیب می کنم فرمایش ایشان را ...

آقا سید یعقوب - بسیار خوب تکذیب می فرمائيد بفرمائید ولی آن جا (اشاره بهیئت تند نویسی) نوشته شده است .

نایب رئيس - رأی می گیریم به پیشنهاد آقای آقا سید یعقوب و آقای سلطانی که کمیسیون 12 نفری از مجلس انتخاب شود.

یاسائی - بنده با این پیشنهاد مخالفم.

نایب رئيس - البته آقایان تصدیق می فرمایند که در پیشنهادات مذاكره يك نفر موافق و يك نفر مخالف کافی است . يك پیشنهاد دیگری هم رسیده است که بعد بعرض آقایان می رسد آن هم از شعب است فعلا رأی می گیریم به پیشنهاد آقای آقا سید یعقوب و آقای سلطانی، پیشنهادی هم رسیده است که راجع باین موضوع با ورقه رأی گرفته شود قرائت می شود.

( بشرح ذیل خوانده شد )

ما امضاء کنندگان تقاضا داریم در این موضوع با ورقه رأی گرفته شود ( عبد اللّه ياسائی - دکتر امیر - دست غیب - کی استوان - علي رضا الحسينى - اخگر).

اخگر - بنده پس می گیرم.

سلطاني - بنده امضاء می کنم .

نایب رئیس - سایر آقایان هم پس می گیرند ؟

ياسائی - خير .

نايب رئيس - آقای دکتر امیر اعلم شما هم امضاء فرموده اید.

دکتر امیر خان اعلم - بنده پس می گیرم .

نايب رئيس - پس دیگر مورد ندارد .

نایب رئیس - رای می گیریم به پیشنهاد آقای آقا سید یعقوب آقایان موافقین قیام فرمایند.

( عده قلیلی برخاستند )

نايب رئيس - تصویب نشد. پیشنهادی از طرف آقای نجات شده اما عده اش معلوم نیست

نجات - دوازده نفر است ،

( بمضمون ذیل خوانده شد )

بنده پیشنهاد می کنم کمیسیونی بفوریت از شعب انتخاب شده آن چه راه حل راجع باین قضیه می داند بمجلس راپرت بدهد که تکلیف آن معلوم شود ...

ص: 417

در این موقع بواسطۀ شليك چند تیر در خارج مجلس و خارج شدن عده ای از نمایندگان از مجلس جلسه تعطیل و بفاصله نیم ساعت مجدداً تشکیل شد .

نایب رئيس - در اثر حادثه ای که عبارت از شليك چند تیر در خارج مجلس بوده و بعد از تحقیقات معلوم شد که مربوط بمجلس نبوده است كه عده از تماشا چی ها وحشت کردند و با عجله از مجلس خارج شدند و این مسئله باعث وحشت آقایان نمایندگان شد و باین جهت جلسه بهم خورد و در اثر این حادثه از قرار معلوم گویا بعضی از آقایان نمایندگان تشریف برده اند بنا بر این عده برای مذاکره و رأی کافی نیست و جلسه ختم می شود، جلسه آتیه مطابق معمول روز یک شنبه ...

بعضی از نمایندگان - جلسه شنبه تشکیل شود .

نایب رئیس - عرض کردم عده برای رأی کافی نیست و بر خلاف نظام نامه هم نمی شود رفتار کرد چون قبلا اکثریت مجلس روز یک شنبه را معین کرده است همان روز یک شنبه جلسه تشکیل شود منتهی دستور همین دستوری که امروز مطرح بود و نا تمام مانده است.

( مجلس دو ساعت و ربع از شب گذشته ختم ختم شد )

شهربانی و طرف داران سردار سپه تصوّر كردند ملك الشّعراء و عدّه ای می خواهند جلسه را از اکثریت بیندازند، بنا براین با اشاره هایی که بین ترور ها شد دستور این بود که اگر ملك الشّعراء خواست از مجلس خارج شود او را ترور نمایند. در همین موقع واعظ قزوینی مدیر روز نامۀ نصیحت قزوین که از قزوین برای اقدام در رفع توقیف روز نامه اش بتهران آمده بود اتفاقاً در آن شب بمجلس آمده و يك برگ بلیط ورود به پارلمان را تحصیل کرده بود، مشار الیه پس از اخذ بلیط ورودی به آب دار خانۀ مجلس رفته مشغول خوردن چای بود، پس از صرف چای از آب دار خانه خارج شد که بطرف پارلمان برود. قیافۀ واعظ قزوینی بی شباهت به ملك الشعراء بهار نبود ، طرز لباس و و عبا و عمّامه و قد نسبتاً بلند او از دور به ملك الشعراء شباهت داشت و چون قبلاً هم دستور داده شده که كلك ملك الشّعراء را بكنند همین که واعظ نزديك دَرِ بهارستان رسید که از مجلس خارج شده بطرف دَرِ سرسرای پارلمان برود و داخل جلسه شود ترور ها دست بکار شده چند تیر بطرف وی شلیک کردند ، یکی از این تیر ها بگردن واعظ اصابت کرد، بیچاره واعظ که از همه جا بی خبر و نمی دانست این ماجرا چیست بطرف مدرسه سپه سالار در حالی

که خون از گردنش جاری بود پای بفرار گذاشت، ترور ها در تعقیب او شروع بدویدن کردند، جلوی در مدرسه سپه سالار يك پلّه ای بود که بی چاره واعظ در آن حال نتوانست تشخیص دهد ناچار بزمین خورد ، ترور ها رسیدند، پهلوان زادۀ یزدی با چاقو مشغول بریدن سر واعظ شد هنوز سر او را جدا نکرده بودند که باشتباه خود واقف شدند. در همین موقع سردار سپه در سفارت فرانسه مهمانی بود فوراً باو تلفن مي كنند كه ملك الشّعراء کشته شد، سردار سپه هم نمی تواند این قضیّه را مکتوم دارد تا بعداً خبر کامل چگونگی قتل ملك الشّعراء باو برسد فوراً باطرافیان خود می گوید که: ملّت جلوی بهارستان ملك الشّعرا را کشت ولی بعداً که جلسه بهم می خورد و عدّه ای از نمایندگانی که می بایستی بسفارت فرانسه در جلسه میهمانی حضور بهم رسانند بسفارت فرانسه می روند و اتفاقاً یکی دو نفر از آن ها نیز ملك الشّعراء را در درشکۀ خود گذاشته و تا در منزلش او را مشایعت کردند که

ص: 419

از خطر احتمالی وی را نجات داده باشند و بعد بسفارت فرانسه رفتند. سردار سپه از تازه واردین که از مجلس آمده بودند سؤال می کند که ملك الشّعراء را چگونه کشتند ، آن ها جواب می دهند كه ملك الشّعراء را نکشته اند بلکه شیخ دیگری را کشته اند و ما خودمان ملك الشّعراء را تا در منزلش مشایعت کرده و این جا آمدیم. سردار سپه با تأسّف می گوید که معلوم می شود اشتباهی کشته اند. با این ترتیب بیچاره واعظ قزوینی بجاى ملك الشعراء مقتول گردید و این جاست که باید معترف شد.

سال ها مواجب می دهند که یک روز بکار بیاید و از مملکتش دفاع کند ، بوکیل هم دو سال مواجب می دهند برای این كه يك روز بکار مملکت بخورد و از قانون اساسی دفاع بکند، اگر ما امروز بمجلس نرويم بوظیفۀ نمایندگی خود رفتار نکرده ایم ..»

مستوفى الممالك رأی دکتر مصدّق را پسندیده و موافق شد و به میرزا حسین خان علاء هم تلفون کردند و بمنزل ایشان آمده باتفاق بمجلس رفتند.

در مجلس باطاقی که سید حسن مدرّس و شاهزادۀ سلیمان میرزا بودند وارد شدند و مبهوت جریان و اوضاع آمد و رفت نمایندگان که حاکی از يك خبر و حادثۀ غیر منتظر و غیر مترقبه ای بود گشتند، در این اثنا به مستوفی الممالك اطلاع دادند که قائم مقام الملك ( حاج آقا رضا رفیع ) در خارج اطاق با جناب عالی کار لازمی دارد . میرزا حسن خان مستوفی پس از ملاقات با ایشان مجدّداً باطاق آمده و به دکتر مصدّق گفته بود که «چون با جناب عالی بمجلس آمده ام و بایستی با شما هم خارج شوم حالا هم با شما مشورت می کنم که سردار سپه مرا خواسته است آیا صلاح می دانید که بروم یا نه ؟ »

دکتر مصدّق در پاسخ اظهار می دارد «البتّه تشریف ببرید و شاید کاری بکنید این طرحی که برای تغییر سلطنت تهیّه شده امروز مطرح نشود . »

هنوز مستوفی به در اطاق نرسیده بود که دکتر مصدّق از مستوفی الممالك خواهش کرد که چون ممکنست استعفای اوّلیّۀ جناب عالی را در مجلس علنی مطرح نكنند (1) مجدّداً استعفای دیگری مرقوم فرمائید تا آقای علاء در موقع رسمیّت یافتن مجلس آن را ارائه دهند بلکه مطابق نظام نامۀ داخلی بواسطۀ نبودن

ص: 422

رئيس و انتخاب رئیس جدید مجلس نتواند وارد در دستور و شور در طرح مادّۀ واحده که تهیّه کرده اند بشود.

مستوفی الممالك استعفا نامۀ دیگری نوشت و بآقای علاء داده منزل سردار سپه رفتند . زنك جلسۀ رسمی زده شد، مخالفین مادّۀ واحده بدون تشريك مساعى با يك ديگر وارد جلسه گردیدند ولی بر عکس موافقين قبلا صف آرائی کرده برای هر يك از مخالفت کنندگان اشخاصی را معیّن کرده بودند که جواب بدهند. مثلا برای جواب دکتر مصدّق، داور و در مقابل تقی زاده، سید یعقوب انوار و درجواب میرزا حسین خان علاء یاسائی را.

2 - قبل از تشکیل جلسه ، تیمور تاش وزیر فوائد عامّه و فروغی وزیر خارجه نمایندگان را برای تشکیل جلسه از دو دری که آن وقت داخل مجلس می شدند بمحل خود وارد و مواظب بودند که دیگر نمایندگان از جلسه خارج نشوند .

مشهور است که برای وارد کردن محمد ولی خان اسدی چون از ورود بجلسه خود داری داشت، تیمور تاش باو گفته بود شما عیال دارید؟ اولاد دارید ؟ علاقه دارید یا ندارید. گفته بود ندارم. تیمور تاش پرسید آیا علم (امیر شوكت الملك حاكم وقت بيرجند ) را هم ندارید. اسدی در جواب دارم. تیمور تاش می گوید اگر حضرت اشرف ( سردار سپه ) عَلم را دار بزند که چرا اسدی را انتخاب کردی شما چه خواهید کرد؟

گفته بود علم را دارم و وارد مجلس می شوم. این بود که اسدی هم وارد مجلس شد .

از آن طرف مستوفی الممالك بمنزل سردار سپه که وارد شد، سردار سپه او را مدّتی در اطاق انتظار گذاشت تا مجلس مادّۀ واحده را تصویب کند و صدای شليك توپ كه بلند شد او را ملاقات و عذر خواهی نمود که بجهاتی نتوانستم زود تر شما را ملاقات نمایم.

سردار سپه می خواست که مستوفی الممالك در مجلس نباشد که با او مخالفت کند تا اگر بعد ها پست ریاست وزرائی را باو تکلیف نمود برای قبول آن محظوری نداشته باشد.

ص: 423

3- نکتۀ دیگر قابل ذکر اینست بوکلائی که مادّۀ واحده را امضا کرده بودند اطمینان داده شده بود که دورۀ آینده هم انتخاب خواهند شد. بنابراین کسانی که مادّۀ واحده را امضاء کرده بودند غیر از شاهزادۀ سلیمان میرزا که در تهران انتخابات آزاد بود و انتخاب نشد در دورۀ ششم همگی انتخاب شدند.

اينك صورت مشروح جلسۀ تاریخی نهم آبان و نطق دکتر مصدّق .

مدرس - مگر نظام نامه قانون نیست ؟ باید استعفای رئیس را بخوانید.

نایب رئیس - آقای داور (اجازه)،

داور - البته اخطاری که حضرت آقای مدرس فرمودند ایشان حق داشتند و البته هر وکیلی می تواند هر ماده از نظام نامه را اخطار کند ولی معمول مجلس و سابقه بر این بوده است که هر وقت یک عده ای با یک رای زیادی به یک رئیس رأی دادند برای آن که استعفا داده نمیباید استعفا داده اند همان طوری که راجع بآقای مستوفی استعفا داده اند همان طوری که راجع بآقای میرزا حسین خان پیرنیا چندین روز مجلس عمل کرد و استعفای ایشان را قرائت نکرد همان طور در مورد آقای مستوفی تصور می کنیم هیچ اجباری برای ما نیست که آن استعفا را قرائت کنیم، باید اقدام کنیم بلکه ایشان را متقاعد کنیم وقتی که بکلی مأیوس شدیم آن وقت استعفا را قرائت می کنیم.

نایب رئیس - آقای مدرس (اجازه)،

مدرس ما اقدام کردیم و ایشان متقاعد نشدند و امروز هم مجدداً نوشته اند که من استعفا کرده ام، چرا پریروز استعفاء مرا قرائت نگردید؟ و نوشته اش هم پیش آقای علائی است پنج روز دنبال کردیم و ایشان قبول نکرده لهذا بمقتضای نظام نامه قبل از همه چیز استعفاء را بخوانید بعد که رئیس معین کردند آن وقت جلسه رسميت پيدا كند.

نایب رئیس - بنده ناچارم درمقابل اخطار نظام نامه ای آقای مدرس توضیحاتی بدهم، پریروز قبل از ظهر مراسله ای از طرف آقای مستوفی توسط ارباب کی خسرو به بنده رسید و چون پریروز موقع پیدا نشد بعرض آقایان برسانم همین طور ماند ولی مفاد این مراسله بعرض آقایان ممکن است برسد صریح است بامتناع از قبول ریاست نه استعفا بنا بر این مشمول آماده (مادۀ 11) نظام نامه نمی شود که بطور الزام و فوریت این موضوع در مجلس قرائت شود و بعد رئيس انتخاب شود (1)

عکس

( سید حسن مدرس ) (2)

ص: 425

مادۀ (11) بعرض آقایان می رسد !

مادۀ 11 اگر رئیس قبل از انقضاء مدت ریاست استعفا و یا فوت نمود مسن ترین نائبان رئيس مجلس را منعقد و استعفا نامه را قرائت یا فوت را اعلام کرده مجلس را ختم می کند و در ظرف سه روز در تحت ریاست همان نائب رئيس مجدداً مجلس منعقد و بطوری که در مادۀ 8 ذکر شد رئیس انتخاب می شود.

نایب رئیس - این مادۀ (11) دائر است بآن صورتی که رئيس اشتغال بخدمت حاصل کرده باشد، مراسله آقای مستوفی هم قرائت می شود.

داور - اجازه می فرمائید ؟

نايب رئيس - اجازه بدهید قرائت شود تا مسئله حل شود.

عکس

میرزا حسن خان مستوفی - (مستوفی الممالك)

ص: 427

ص: 16

نایب رئیس - آقای آقا سید یعقوب ( اجازه ) .

آقا سید یعقوب - فرمایشی که آقای مدرس فرمودند در واقع مسئلۀ علمی است چنان که در کاغذی هم که آقای پیرنیا نوشته بودند بنده در جلسۀ خصوصی عرض کردم که این مسئله مسئلۀ علمی است و هر يك از ما ها از این عبارت نظام نامه چیزی می فهمیم و عبارت نظام نامه این است که آن کسی که اشتغال داشته باشد بعمل عبارت این است رئیس که مشغول بعمل است و در عمل داخل شده اگر در ضمن عمل خواست استعفا بدهد ولی این مورد از اول عدم دخول است نه این که داخل شده و استعفا کرده و یا فوت کرده است، مادۀ نظام نامه مصرح این معناست و خود آیت اللّه آقای مدرس می دانند يك مملکتی که در حال انقلاب و بحران است ما نمی توانیم بواسطه يك كلمه كه صريح است در معنا و ما بخواهیم نظام نامه را از این معنای صحیحش بر گردانیم مملکت را در این حال انقلاب باضطراب بیندازیم با این که اول تکلیف ما اینست که عبارت نظام نامه هر چه باشد منطبق كنيم و جلو انقلابات و بحران را بگیریم من از آقای مدرس سؤال می کنم قبل از انقضاء مدت معنیش این نیست که مشغول باشد ؟ و در حال اشتغال فوت کند ؟ یا استعفا بدهد ؟

این خود عدم قبول است نه داخل شدن و استعفاء این عبارت صریح است و فارسی است و دست هر کس که بدهیم خواهیم دید معنایش همین است با این که قرینه هم ما داریم که باید عبارت را این طور معنی بکنیم مجلس رسمی است و اول تكليف ما خاتمه دادن ببحران ها و انقلابات است چنان که در غالب مسائل مقدم آقای مدرس بوده اند بنده استدعا می کنم که این عبارت صریح الدلاله و واضح المعنی را برهان معنای خود بدانند و مجلس هم رسمی و قانونی است و بهترین جلسات امروز است و سعادت هم در این است. این بود عرایض بنده.

جمعی از نمایندگان - مذاکرات کافی است.

مدرس - رأی بگیرید .

نایب رئیس - بچه ؟

مدرس - باین که مذاکرات کافی است یا نه ؟

نایب رئیس - رأی می گیریم به پیشنهاد آقای مدرس آقایانی که تصویب می کنند قیام بفرمایند.

( چند نفری قیام نمودند ).

نایب رئیس - تصویب نشد.

نایب رئیس - آقای آقا شیخ جلال راجع بدستور فرمایشی داشتید ؟

آقا شیخ جلال - بلی راجع بمسائل جاری پیشنهادی از طرف عدۀ زیادی از آقایان امضاء

ص: 429

شده و تقدیم مقام ریاست شده تقاضا می کنم جزو دستور شود (1)

نایب رئیس - نسبت باین پیشنهاد مخالفی نیست ! ( گفته شد: خیر )

نایب رئیس - قرائت می شود ( بشرح ذیل قرائت شد )

« نظر باین که عدم رضایت از سلطنت قاجاریه و شکایاتی که از این خانواده می شود بدرجه ای رسیده که مملکت را بمخاطره می کشاند، نظر باین که حفظ مصالح عالی مملکت مهم ترین منظور و اولين وظيفۀ مجلس شورای ملی است و هر چه زود تر ببحران فعلی خاتمه باید داد امضا کنندگان با قید دو فوریت پیشنهاد می کنیم مجلس شورای ملی تصمیم ذیل را اتخاذ نماید .

مادۀ واحده - « مجلس شورای ملی بنام سعادت ملت انقراض سلطنت قاجاریه را اعلام نموده و حکومت موقتی را در حدود قانون اساسی و قوانین موضوعه مملکتی بشخص آقای رضا خان پهلوی وا گذار می نماید تعیین تکلیف حکومت قطعی موکول بنظر مجلس مؤسسان است که برای تغییر مواد 36 - 37 - 38 - 40 متمم قانون اساسی تشکیل می شود » .

مدرس - اخطار قانونی دارم :

نایب رئیس - بهمین پیشنهاد است ؟

مدرس - بلی .

نايب رئيس - ماده اش را بفرمائید ؟

مدرس - ماده اش اینست که خلاف قانون اساسی است :

مدرس - ماده اش اینست که خلاف قانون اساسی است .

نایب رئیس - در موقعش صحبت بفرمائید.

ص: 430

مدرس - اخطار قانونی است که خلاف قانون اساسی است و نمی شود در این جا طرح کرد ( در حال خروج ) صد هزار رأی هم بدهید خلاف قانون است.

نایب رئیس - آقای اخگر ؟

اخگر - موافقم .

نایب رئیس - آقای مصدق السلطنه ؟

مصدق السلطنه - در خود موضوع عرض دارم.

نایب رئیس - آقای داور ( اجازه ).

داور - موافقم .

نایب رئیس - آقای شیخ جلال ؟

آقای شیخ جلال - موافقم .

نایب رئیس - آقای تقی زاده ؟

تقی زاده - در اصل موضوع عرض دارم،

نایب رئیس - آقای یاسائی ؟

ياسائى - موافقم .

نایب رئیس - آقای دادگر ؟

دادگر - موافقم.

نایب رئیس - آقای نظامی ؟

نظامی - موافقم.

نایب رئیس - آقای شریعت زاده ؟

شریعت زاده - موافقم .

نایب رئیس - آقای علائی ؟

علائی - در اصل موضوع عرض دارم .

نايب رئيس - رأی می گیریم بفوریت اول آقایانی که تصویب می کنند قیام بفرمایند ( اکثر قیام نمودند ) نایب رئیس تصویب شد. آقای مصدق السلطنه ( حاضر نبودند ) .

نایب رئیس - آقای تقی زاده ( اجازه ) .

تقی زاده - بنده می خواهم پیش از مطلب عرض کنم چه مسائل متعارفی جاریه و چه مسائل اساسی که در مجلس شورای ملی مطرح می شود خوبست در این هوا و افقی که دیده می شود ( مثلاً در ابتدای مجلس گفته شد که باید استعفای رئیس خوانده نشود و یکی گفت مقصود اینست که

ص: 431