وَالنَّاشِرَاتِ نَشْراً ( سوره مرسلات آیه سوم)

چاپ اول 1323

چاپ دوم: 1358

چاپ سوم: 1361

( با ملحقات)

از این کتاب پنج هزار نسخه در چاپ خانه کاویان به طبع رسید

حق چاپ مخصوص «ناشر» است

خیابان انقلاب نرسیده به پارک دانشجو پلاک 1092

ص: 2

نسل کنونی را با جریان های فکری و سیاسی جهان امروز و تحوّلات آن آشنا سازد و در کنار کتب اسلامی، متون و ادبیات فارسی تاریخ و سیاست کشور اسلامی خودمان، پیرامون کشورهای جهان سوم و به تناسب سایر ملل و نحل معلومات معتبری در دسترس او بگذارد.

در عین حال «ناشر» معتقد است که نسل جوان ما اگر بخواهد معنا و اهمیّت تاریخی انقلاب اسلامی را بخوبی در یابد و شخصیّت ها، نیرو ها و جناح هایی را که در این انقلاب نقش های مثبت یا منفی داشته اند درست بشناسد و تأثیر آن ها را در جناح های سیاسی و اجتماعی کشور نیک ارزیابی کند باید نخست به تاریخ تحوّلات دست کم یک قرن و نیم اخیر ایران آشنا گردد، یعنی به اوضاع و احوال دوره ای که در آن میان قدرت های استعماری و ایادی و نوکران آن ها از سویی، و عناصر و جنبش ها و سازمان های ضد استعماری و استقلال طلب از سوی دیگر نبردی بی امان در جریان بوده است. «ناشر» آثاری را که خواننده را به این مقصود نزدیک سازد، بویژه وجهه همّت خود قرار داده است و از همکاری نویسندگانی که در این باب مطالعه و پژوهش کرده اند استقبال می نماید.

«ناشر» در راه نیل به هدف های خود و در اجرای برنامه ای که هر چند بلند پروازانه به نظر آید به درگیری با آن دل نهاده است لطف الهی و اقبال نسل انقلابی و تشریک مساعی ارباب قلم و مردان تحقیق و اهل ذوق را یار و مددکار خود می خواهد.

اینک کتاب ،حاضر به سیاق سخنی که رفت تقدیم خوانندگان گرامی می شود. با عنایت به این نکته که چنان چه نقدی و یا سخنی پیرامون مطالب کتاب دارند، مستدل مستند، ما و را از آن آگاه سازند تا با رعایت حق جواب در چاپ های بعدی درج شود.

باشد که خدمات «ناشر» از رضا و تأیید خداوندی بهره ور گردد، ان شاء الله .

و بالله التوفيق وعليه التكلان.

ص: 4

تاریخ بیست ساله ایران

جلد اول

ص: 5

ص: 6

فهرست مطالب

عنوان صفحه

فصل اول - مقدمات کودتا...17-177

1. زمامداری مشیر الدوله...18

قرارداد نهم اوت 1919 بین دولتین ایران و انگلیس...20

يك دور نما از اوضاع...23

2. معرفی کابینه...26

3. كابينه مشير الدوله چه می کند؟!...27

اولین بیانية رئيس الوزراء...29

4. مجلس ؟! ... آيا انتخابات وثوق الدوله باطل است؟!...31

رئيس الوزراء توپ می زند و بازی را می برد!...31

متحد المآل از طرف وزارت کشور...32

بیانیه ریاست وزراء راجع به تجدید انتخابات...33

5. قیام خیابانی...34

شیخ محمد خیابانی که بود؟!...38

چگونگی واقعه قتل خیابانی از منابع دولتی...41

6. قیام چاکوتاهی ها و تنگستانی ها بر علیه انگلیس ها...55

7. جراید لندن؟!...59

8. مشیر الدوله پلیس جنوب را برسمیت نشناخت...62

9. قرارداد منشأ و موجد تاریخ اخیر ایران است...63

الف

ص: 7

عنوان صفحه

10. نخستین قدم در شاهراه...67

11. علل سقوط كابينة مشير الدوله...69

نظر انگلیس ها به کابینه مشیرالدوله...72

گاهی پول عاشقی هم به کیسه بر می گردد...75

انگلیس ها نعل وارونه زدند ولی نگرفت!...76

ابلاغیه ریاست وزراء...77

12. رگ حساس قطع می شود!!...78

آقا خان محلاتی هم مخالف است...79

13. اقدام برای جلب نظر ميرزا كوچك خان...81

تجهيز قوا...82

14. عقب نشینی قزاق ها از رشت و سقوط كابينة مشير الدوله...85

ابلاغیه سفارت انگلیس...87

علت سیاسی برکناری استار وسلسکی...88

فشار انگلیس ها باعث استعفای کابینه می شود...90

اسناد سیاسی پس از چهل و چند سال افشا می شود...90

خورده گیران وكابينة مشير الدوله...93

15. کابینه سپهدار سپهدار می آید استار و ساسکی می رود...95

انفصال استار و سلسکی...96

بیانیه سپهدار اعظم...99

بیانیه ریاست وزراء...104

16. نغمه تجدید می شود - تسلیم یاد داشت به کابینۀ سپهدار...105

بریتانیا توپ می زند ولی با احتیاط!...107

17. مجلس مشاورۀ عالی...107

در محضر شاه...108

صورت مشروح مذاکرات مجلس مشاورۀ عالی...108

18. روابط ایران و شوروی و قرارداد 1921...122

علت تشکیل جلسه مشاوره عالی...123

جلسات اعیان...128

تخلیه گیلان - اقدامات وزیر مختار ایران راجع به گیلان...130

امید به ختم غائله گیلان - استعفای سپهدار...131

وخامت اوضاع - از این ستون به آن ستون...134

ب

ص: 8

عنوان صفحه

دست کش احمد شاه چه نقشی بازی می کند؟!...135

19. اعلام حکومت نظامی - بیانیه رئيس الوزراء - کودتا برای جلوگیری از کودتاها...136

متن بيانيه رئيس الوزراء...139

بریتانیا برای بردن بازی تکخال نشان می دهد!...141

20. نامزد های کودتا...143

در تجسس عامل کودتا...166

پی جوری عامل قلمی...167

21. رفع بحران کابینه سپهدار...173

22. حرکت سیدضیاء الدین از تهران بطرف قزوین...173

حرکت اردوی قزاق...174

او امر هیئت وزراء...175

فصل دوم- کودتای سوم اسفند 1299...177-407

1. مقدمه

دور نمای زندگی سیاسی سید ضیاء الدین...180

سفارت انگلیس ابلاغیه می دهد - اينك متن ابلاغيه...188

کمیته آهن!...188

2. رابطه کودتا با سیاست عمومی خاورمیانه...190

3. حلقه فولادین در پیرامون شوروی...191

مأموریت آیرن ساید در ایران و ماجرای عقب نشینی قوای دولتی...193

4. ملاقات رضا خان با آیرن ساید...195

شاید این هم ظاهرسازی بوده است!!...196

5. بسمت تهران- پیش مارش...197

سپهدار می لرزد...200

6. سرنوشت ایران در مهمان خانه قزوین تعیین می شود...202

7. کودتای 1299، تصرف تهران...214

متحدین کودتا...214

در کودتای مصنوعی هم صدای گلوله لازم است!...225

گزارش به لندن...227

8. شاه لب گزه می کند و فرمان ریاست وزراتی سید ضیاء را صادر می نماید...229

حکم می کنم...233

ج

ص: 9

عنوان صفحه

گزارش وزیر مختار انگلیس به وزیر خارجه درباره کودتا...234

9. توقیف شدگان...236

حبس و تبعید مدرس...239

10. اولين بيانيه رئيس الوزراء سید ضياء الدين...244

11. اشتباهات سید ضیاء الدین...251

بيانيه رئیس دیویزیون قزاق...253

12. مخالفت دکتر مصدق با سید ضياء الدين...258

رونوشت متن تلگراف سید ضیاء الدین به دکتر مصدق...260

13. معرفی وزراء به پیشگاه شاه...263

14. انحلال وزارت خانه ها...265

انحلال اداره حکومتی - اصلاحات اداره ژاندارمری - کمیسیون بلدیه -افتتاح دوایر دولتی...266

جمع آوری اسلحه - اعلان...267

وضع جراید مرکز - ضبط اسلحه...268

15. امضای پیمان ایران و روسیه...269

انحلال وزارت جنگ - فرار سالار جنگ و ختم غائله او...269

کودتای سوم حوت...270

22 فوریه 1921 چهارم حوت 1299...277

16. قبول عضویت ایران در مجمع اتفاق ملل..284

دومین گزارش – سومین گزارش...286

چهارمین گزارش...287

نطق نماینده ایران در مجمع اتفاق ملل...288

17. تأثير بيانيه رئيس الوزراء در مردم تهران - تشکر اصناف و کسبه...293

اثر کودتا در مردم خارج از مرکز...294

18. راجع به تصرف فیروزه و جزایر واقعه در خلیج استرآباد...294

تخلیه گیلان از طرف روسها - افتتاح بعضی از محاکم عدليه - تصویب نامۀ دیگر راجعبه حقوق مستخدمین...295

تصویب نامه دیگر - تصمیم مهم...296

تأثیر بیانیه سید ضیاء الدین در مطبوعات انگلستان - قضیه خلع سلاح پلیس جنوب - مقدمة الغاء كاپيتولاسيون...297

د

ص: 10

عنوان صفحه

مقدمات دستگیری جهان شاه خان - منع ورود مسكرات و مواد الكلى...298

19. رفتار سید ضیاء الدین نسبت به شاه...299

20. افکار سید ضیاء الدین...300

21. علت توجه شاه نسبت به سردار سپه...301

22. قبول الغای قرارداد ایران و انگلیس...303

اعلامیه ریاست وزراء راجع به الغاء قرارداد ایران و انگلستان...303

تأثير بيانية سيد ضياء الدين...311

23. وضع مالی كابينة سيد ضياء الدين...311

24. دستگیری قوام السلطنه والی خراسان و صارم الدوله والى غرب...313

سؤال مجلس مبعوثان انگلیس- روایت دیگر...318

روابط قوام السلطنه با کلنل محمد تقی خان...319

دستگیری والی غرب (صارم الدوله)...321

دستور توقیف والی آذر بایجان...323

25. دستورات هیئت وزراء...323

مانور نظامی...325

26. قصد اعدام چند نفر از محبوسین...325

نگارش آقای اوحدی...328

27. اختلاف نظر فيما بين رئيس الوزراء و سردار سپه...331

28. لندن اظهار رضایت می کند!...333

بهبودی اوضاع ایران - 24 حمل 1300...333

29. مجلس ضیافت شب 20 حمل (معروف به مجلس دوغ)...334

ترجمة نطق رئيس الوزراء...334

ترجمة نطق مستر کالدول وزیر مختار امريكا و شيخ السفراء...339

ترجمة نطق مسيو ريموند وزیر مختار بلژيك...341

ترجمه متن نطق مستر نرمان وزیر مختار انگلیس...343

ترجمه متن نطق مسيو هوپ نوشارژ دافر فرانسه...344

30. اوضاع آذربایجان...345

31. قتل خليل طورزنی - ورود به خدمت افسرانی که از خدمت خارج شده بودند...346

توقيف مدیر روزنامه نوروز...347

32. تلگراف وزیر مختار شوروی...347

تخلیه نواحی شمالی ایران از قشون انگلیس...348

ص: 11

عنوان صفحه

ابلاغیه ریاست وزراء...349

33. منع استعمال ترياك...350

34. اولین بحران کابینه سیاه...351

35. ورود وزیر مختار دولت شوروی به تهران...354

معرفی وزیر مختار شوروی - ترجمه نطق وزیر مختار...355

نطق سلطان احمد شاه...356

36. مردم و دولت...358

رفتار حکام با مردم شهرستان ها...359

37. اقدامات کابينه سيد ضياء الدين...360

جلوگیری از بیماری مسری - تشکیلات بلدی...360

جمع آوری اطفال بی صاحب - حمل گوسفند به مرکز - تخلیه قوای انگلیس...361

ازدیاد ساعت عبور و مرور - مشاجره وزیر مختار انگلیس با رئیس نظمیه...362

مراسم سلام - نطق وزیر مختار روسیه...363

مجلس ضیافت...364

دومین بحران کابینه...365

38. تغییر محل اردوی قزاق...365

قانون مرور زمان - سلطان احمد شاه قاجار - عوام فریبی سردار سپه...366

برای حفظ شرافت نظام...367

39. قلع و قمع اشرار خراسان توقیف مرسل، تعقیب زبردست خان...368

40. رفع بحران کابینه

دعوت به سفارت شوروی - دعوت به باغ بهارستان - تغییر حاکم نظامی تهران -قانون ثبت اسناد...370

41. شدت تیره گی روابط سید ضیاء الدین با سردار سپه...372

42. یکی از عوامل مؤثر سقوط كابينه...372

مسافرت ولیعهد به اروپا...373

43. تظاهرات بر علیه کابینه...374

آخرین ملاقات رئيس الوزراء با سلطان احمد شاه...374

شاه با ترور سید ضیاء الدین موافقت نکرد...376

44. اقدامات سید ضیاء الدین برای ابقای مقام خود...376

دست خط شاه...377

و

ص: 12

عنوان صفحه

اطلاعات دیگر راجع به کودتای دوم...378

45. اقدامات وزیر جنگ...379

اقدامات مشار الملك وزير دربار...382

46. سقوط کابینه...383

47. نمونه ای از قضاوت نویسندگان درباره سيد ضياء وكابينه او...388

موافقين...388

تصنیف شور...389

از جراید فرانسه...393

مخالفين - وکلای مجلس شورای ملی...397

ابراز مخالفت مدیران جراید...402

فصل سوم - وقایع بعد از کودتا...407-567

1. تشكيل كابينه قوام السلطنه...408

دست خط شاه...409

تعهدی که احمد شاه از قوام السلطنه گرفت...410

2. استخلاص محبوسین...411

قوام السلطنه ورجال زندانی در حضور احمد شاه...415

3. مسافرت وليعهد...418

اوضاع خارجی...419

4. اوضاع گیلان - اعلام جمهوری...419

5. معرفی هیئت وزراء...419

بيانية رئيس الوزراء...420

6. اقدامات سردار سپه در کابینه جدید - قزاقخانه و ژاندارمری...423

7. وضع مالی کابینه...424

8. مقدمات افتتاح دوره چهارم تفنینیه - نطق افتتاحی احمدشاه در مجلس شورای ملی...425

تظاهرات مردم - افتتاح مجلس یا فاتحه آزادی...428

تظاهرات بر له مجلس...429

انتخاب هیئت رئیسه مجلس...431

9. دور نمائی از زندگی مدرس...432

تدریس مدرس در اصفهان - سوء قصد نسبت به مدرس - مدرس در دوره دوم مجلس شورای ملی...434

ز

ص: 13

عنوان صفحه

ورود مدرس و مهاجرین ایرانی به خاک عثمانی...435

ملاقات مدرس با رجال سیاسی دولت عثمانی...438

ملاقات مدرس با هیئت وزرای عثمانی...439

بازگشت مدرس از مهاجرت...440

علت مخالفت مدرس با كابينه صمصام السلطنه - مخالفت مدرس با قرار داد 1919...441

10. اقدامات كابينة قوام السلطنه - آزادی عبور و مرور در شب - راجع به جنگل...443

تخلیه رشت چگونه صورت گرفت...444

وضعیت میرزا كوچك خان - وضعیت خالو قربان - وضعیت احسان الله خان...445

اوضاع مالیاتی - اقدامات دولت راجع به آذر بایجان - عده قوای سمیتقو...446

شکست اشرار آذربایجان...447

11. مخالفت با اعتبار نامه ها...447

12. جنگ های مازندران...448

خاتمه کار امیر مؤید سواد کوهی...449

13. عزاداری در تکیه قزاق خانه تظاهرات مذهبی...450

14. مساعدت با قحطی زدگان روسیه...453

15. الغای کنترات مستشاران انگلیسی...453

استعفای رؤسای وزارت دارائی...454

16. انحلال قسمتی از پلیس جنوب...454

17. سرگذشت کلنل محمد تقی خان پسیان - اوضاع خراسان- نهضت کلنل محمد تقی خان...455

تصدی کفالت خراسان...456

تعیین والی خراسان...459

تلگرات دیگر کلنل محمد تقی خان به صمصام السلطنه...461

آخرین تلگراف صمصام السلطنه...463

اوه... من این را می شناسم خیلی کله شق است...463

متن مراسلة كلنل...468

بعرض خاکپای اقدس همایونی می رساند...469

تلگراف رئیس دولت (قوام السلطنه)...471

آغاز جنگ...473

خاتمه کار کلنل محمد تقی خان...475

معلومات نظامی و شخصیت کلنل محمد تقی خان...478

تشکیلات نظامی و هدف کلنل محمد تقی خان...479

انعکاس خبر قتل کلنل در مردم و مطبوعات...480

دندان روزنامه نویس را بشکنید...484

ح

ص: 14

عنوان صفحه

مرگ کلنل به همکاری دو حریف خاتمه داد...494

19. جلسه خصوصی - تثبیت کابینه...496

20. دستگیری سید یوسف از اشرار اصفهان...497

21. نفوذ در شهربانی...497

جنگ های تنکابن یا خاتمه نهضت جنگل...498

اقدامات ساعد الدوله - اقدامات احسان الله خان...499

تفرقه قوای احسان الله خان - اوضاع رشت...500

قوای جدید احسان الله خان...501

مراسلة رتشتین وزیر مختار روسیه به میرزا کوچک خان...503

پاسخ ميرزا كوچك خان به نامۀ رفیق رتشتین...509

پایان کار و زندگی میرزا كوچك خان...511

مختصری از زندگی میرزا كوچك خان...513

جنگ با قوای روسیه تزاری...514

مبارزه با انگلیس ها...517

ما حق دفاع داریم...523

کشف کمیته سری...537

24. بازهم يك مانور...540

25. اعتصاب معلمين...541

26. كمك به قحطی زدگان روسیه...542

27. وتفويض امتیاز نفت شمال به کمپانی استاندار داویل امریکائی...545

یاد داشت های دولت شوروی...549

خوشتاریا !...551

جواب یاد داشت های دولت شوروی...552

اتمام حجت انگلیس...553

تظاهرات عمومی بر که امتیاز نفت شمال- کنترات نفت شمال با کمپانی آمریکائی...554

اقدامات سردار سپه برای متحد الشکل کردن لباس ژاندارم و قزاق...555

نطق سردارسپه در برابر افسران ژاندارم...556

دومین مسافرت احمدشاه به اروپا...557

دست خط احمد شاه...558

تصویب عهد نامه ایران و روس...560

تصويب عهد نامه ایران و افغانستان...564

استعفای کابینه قوام السلطنه...564

تشكيل كابينة مشير الدوله...565

ط

ص: 15

ص: 16

گر روی زشت، زشت نماید در آینه *** مرد حکیم خرده نگیرد بر آینه

شاه راه تکامل هدایت نماید عقاید عمومی ملت ایران دیگر نمی توانست به رجال امتحان داده قدیم اعتماد داشته باشد و کسانی را که سال های دراز آزموده بود بار دیگر به قیمت يك بد بختی ممتد و طولانی بیازماید قضا را در آن ایام سیاست لندن نیز بتکاپو افتاد و برای جلو گیری از نفوذ معنوی شدیدی که با امواج متلاطم بحر خزر به سواحل ایران رسیده بود معتقد به ايجاد يك حكومت قوى شده و ناچار شده بود دفتر سیاست کهن را در آتش مقتضیات و حوادث ناگهانی بسوزاند و روش نوین پیش گیرد بساط خان خانی را که غالباً از طرف عمال همان سیاست تقویت می شد برچیند و تسلط حکومت مرکزی را در سراسر نقاط کشور بسط دهد. در آن روز ها قرار داد نیز که چندی پیش مرده بود در مدفن خود پوسیده و امیدی به احیای آن نبود ولی لندن نمی توانست بفنای روح قرار داد معترف شود و می خواست مفهوم و مصداق قرار داد را در لباس برازنده تر زنده و عملی سازد.

در چنین محیط و با این مقتضیات و اوضاع بود که نطفه کودتا منعقد شد و لندن برای آن که نگذارد کودتای طبیعی که زائیده احتیاجات حقیقی ملت و نتیجه جریانات عادی اجتماعی بود انجام پذیرد به دست عمال و متصدیان انگلیسی لندن و تهران و قزوین دست بکار کودتا سازی شد و کودتائی را که منشأ و موجد تاریخ اخیر ایران است، بوجود آورد.

تاریخ 25 ساله ایران زائیده کودتا است حمله نیمه شب قزاق ها به تهران که نقشه آن بدقت تهیه شده بود، تاریخ ایران را ناگهان تغییر داد. این حمله شبانه قزاق ها به تهران خواب آلود بی خبر این همه حوادث مهم از پی داشت و چنان جنبش به ایران داد که ارتعاش آن نه فقط تا امروز بلکه تا مدتی طولانی باقی خواهد بود و مورخین آینده ناچارند فلسفه و هسته تاریخ معاصر و آینده را در آن حمله شبانه جستجو کند کودتا مسلماً و بی تردید ساخت لندن بود. لندن برای ساختن کودتا دستگاهی منظم و وسیع بوجود آورد و نقشه جامعی که هم آهنگ با سیاست عمومی لندن در شرق باشد طرح کرده بود. دستگاهی که کودتا را بوجود آورد بقدری منظم و ماهرانه و بی صدا کار می کرد که هیچ کس جز سازندگان کودتا از این ابداع!؟ مطلع نشدند و چنان نعل وارونه زدند که حریف هم از ظواهر کار فریب خورد با جریانی که مولود کودتا و ضمناً شالوده مخالفت شدید و قطعی با سیاست همین حریف (روسیه) بود موافقت نمود!

صحنه هائی که پس از کودتا نمایش داده می شد غالباً مصنوعی و ظاهری و برای آن بود که قدم قهرمان کودتا را استوار سازد و او را مطلوب و پسند خاطر حریف گرداند. همین صحنه های فریبنده بود که سیاسیون شوروی را به اشتباه انداخت و با آن که در آغاز کار مارك لندن را بر روی کودتا نمایان می دیدند اندك اندك آغوش خود را برای پذیرائی قهرمان اصلی کودتا گشودند و او را که سر سخت ترین دشمن باطنی آن روز و ظاهری بعد از آن روز بود در دامان مساعدت و اعتماد خود پرورش دادند

آن ها که با نظری عمیق و حقیقت بین به قضایای 20 ساله حکومت پهلوی می نگرند می دانند

ص: 2

که نهضت خزعل و نغمه جمهوری و شرکت وزیر سوسیالیست (سلیمان میرزا اسکندری) در کابینه پهلوی و تمایلات تجدد خواهانه او و بسیاری دیگر از حوادث مهم سال های نخست این دوره فقط برای جلب موافقت حکومت نوزاد شوروی بود که انگلیس ها می خواستند بهر وسیله باشد تا موقعی که قهرمان کودتا قدم های خود را محکم نساخته است مخالفتی از طرف حکومت مسکو ابراز نگردد.

کودتا همان گونه که در تاریکی مطلق طرح و پی ریزی شده ،بود حوادث بعدی آن نیز در محیطی نیمه روشن صورت می گرفت و تا شهریور 1320 که کاخ پوشالی استبداد رضا شاهی با غرش چند توپ و طیاره ویران شد کودتا و تاریخ آن مستور در پردۀ ابهام بود و از آن حادثه مهم جز اطلاعات پراکنده ای که غالباً متناقض بود در دسترس هیچ کس جز بازیگران اصلی کودتا نبود ولی شکسته شدن زنجیر سانسور مطبوعات مجال مناسبی بجویندگان حقیقت داد و راز های نهفته يكايك از پرده برون افتاد. منابعی که برای روشن ساختن این نکات تاريك لازم بود متدرجاً در دسترس قرار گرفت و نگارنده که از چند سال پیش مشغول تهیۀ مدارك لازم برای تحقیق تاریخ معاصر بودم و سعی در این راه را فریضه همت خود دانست و با رنج طاقت فرسا کتابی را که اينك بهمت کتاب خانه محمد علی علمی که یکی از مهم ترین ناشرین کتاب می باشد به چاپ می رسد، تدوین نمودم این کتاب در سال گذشته بصورت مقالاتی در جریده مهر ایران چاپ شد. منظور نگارنده از نشر مطالب کتاب بر صفحات مهر ایران آن بود که مطالب تاریخ بر نظر مطلعین عرضه شود و پیش از آن که بصورت کتابی منتشر گردد تا آن جا که ممکن است منقح گردد

این کتاب برای نسل جوان که می خواهد با نظری صائب و دقیق درباره سیاست عمومی اخیر ایران و تمایلات دول خارجی نسبت به این کشور و سرچشمه حوادث معاصر و آینده قضاوت کند امیدوارم راهنمای خوبی باشد که بتواند سیاست کلی دوره اخیر ایران را با علل و منابع آن شرح دهد و جوانان امروز را که زمامداران و مسؤلین فردايند بحقایق اوضاع آشنا سازد مهم ترین پاداش نگارنده نیز همین خواهد بود که نتیجه زحمات ممتد طاقت فرسایم بتواند نسل جوان را راهنمائی کند و مشعلی باشد که افق تاريك تاريخ دوره اخیر را روشن سازد.

در این جا یاد آوری چند نکته لازم است.

نخست این که مندرجات کتاب حاضر پیش از ورود سید ضیاء الدین به ایران جمع و تدوین شده و برای آن که بر نظر و قضاوت اهل اطلاع عرضه گردد و پیش از آن که بصورت کتابی مستقل بطبع رسد و تا سر حد امکان منقح شود از تاریخ هشتم شهریور 1321 تا تاریخ 15 فروردین ماه 1322 در مهرایران منتشر ساختم. اگر هم این کتاب پس از ورود سید ضیاء الدین طباطبائی یا هر موقع دیگر و با هر گونه شرایط و محیطی تدوین می شد، نگارنده جز حقیقت پروری و شرح وقایع شعاری نداشت و روشی پیش نمی گرفتم زیرا تاریخ آینه سراپا نمای حقیقت است و مورخ نمی تواند جز حقایقی که زائیده تتبع و تحقیق او است، سخنی بگوید و

ص: 3

کلمه ای بنگارد احساسات شخصی نگارنده دربارۀ سید ضیاء الدین هر چه باشد خواه مثبت و خواه منفی در نگارش تاریخ کمترین تأثیری نخواهد داشت ولی اکنون که سخن بدین جا رسید از تذکار این نکته نا گزیرم که تا سال 1317 که عقایدم در نتیجه تلقینات دیگران و انعکاس از گفتار این و آن بود یکی از هوادران متعصب سید ضیاء الدین بودم و ایشان را فرزند برومند و بی نظیر ایران می دانستم که قهرمان سیاست و مجموعه ای از فضایل و تقوای ملی بوده و فقط فداکاری مردانه و حس وطن خواهی ایشان می توانست ایران را نجات دهد و به اوج عزت و عظمت رهنمائی کند. ولی هنگامی که به تصفح منابع تاریخی آغاز کردم هر قدمی که بر می داشتم دلیل قوی بر بطلان رأى سابقم می یافتم و هر چه بیشتر تتبع می کردم سخافت عقیده پیشینم نمودار تر می گردید و رنگ خارجی کودتا روشن تر می شد سرانجام چنان که خوانندگان محترم در متن همین کتاب ملاحظه خواهند نمود دریافتم (و کودتا چی های خارجی نیز اعتراف کردند) که حادثه سوم حوت 1299 یعنی کودتا محصول دستگاه سیاست لندن بوده و پس از آن که چند نفر نامزد بازی گری آن تراژدی شده اند سید ضیاء الدین بیش از دیگران مقبول صاحب نظران گردیده و او را مأمور ایفای نقش اصلی کودتا ساخته اند. مقصود آن که احساسات شخصی نگارنده را در نگارش این کتاب راهی نبوده و هر عقیده ای در سراسر کتاب اظهار شده متکی بدلایل و قرین با منطق می باشد.

نکته دیگر آن کهچون کودتا زائیده قرارداد است و احمد شاه در رد قرار داد که منجر به کودتا گردید و در کودتا نیز نقش مؤثری بعهده داشته و قسمتی از آن حوادث و مدارکی که درج عین آن از لحاظ اهمیتی که داشت لازم بود در کتاب دیگری آورده شود، بنابر این کتابی بنام مختصری از زندگانی سیاسی و خصوصی سلطان احمد شاه قاجار، تألیف و تدوین نمودم به خوانندگان محترم توصیه می کنم که پیش از خواندن این کتاب تاریخ احمد شاه را مطالعه نماید تا بتوانند با نظری صائب درباره کودتا قضاوت کنند.

نگارنده یقین دارد که پس از نشر این کتاب کسانی که از کودتا و پهلوان کودتا منتفع شده و بنغمه پشتیبانان او می رقصند از آن جا که جز سود شخصی هدفی ندارند و از کشف حقایق تاریخ بیزار و نگرانند با من مخالفت خواهند کرد و آزرده خاطر بر من خواهند تاخت ولی نگارنده جز حقیقت هدفی نداشته و همواره مدافع حق بوده ام و در پاسخ این اشخاص بذکر این اصل مهم قناعت می کنم که ملت قضاوت می کند و آیندگان در پیشگاه حقیقت سر تعظیم فرود خواهند آورد.

نکته دیگری که باید ذکر شود این است که این کتاب همان طوری که قبلا سابقه داده شد در روزنامه مهر ایران بچاپ رسیده و اگر کسانی اعتراضی یا ایرادی نسبت بمندرجات آن داشته اند همین که کتباً متذکر شده اند ما برای مزید اطلاع خوانندگان در همان روزنامه درج نموده و سپس چنان چه وارد ندانسته ایم بجواب مبادرت ورزیده ایم. در این کتاب عین آن

ص: 4

اعتراضات ضمن پاورقی آمده و جواب هم داده شده است.

خوانندگان ما پس از مطالعه این کتاب متوجه خواهند گردید که کتاب زندگانی سلطان احمد شاه بمنزله مقدمه ای بوده که بر این کتاب نوشته شده است و خوانندگان محترم تا آن کتاب را مطالعه نفرمایند نمی توانند از چگونگی کودتا و رابطه مستقیم آن با قرارداد 1919 آگاهی حاصل نمایند و چون عده ای از آقایان دانشمندان و مدیران محترم جراید تهران در اطراف آن کتاب ( زندگانی سیاسی سلطان احمد شاه) نسبت به این جانب با نظر مهربانی و تفقد و محض تشویق این جانب مقالات و تقریظ هائی نوشته اند نگارنده ضمن سپاس گزاری و اظهار تشکر از روزنامه های ایران ،مهر ایران ،ایران ما ،ستاره ،داد، پند، شفق، رگبار، مجله سخن، مجلۀ آینده و غیره باطلاع بعضی از نویسندگان محترم می رساند که تذکرات و انتقاداتی را که از لحاظ نگارش تاریخ فرموده بودند در این جا کاملا پیروی کرده و بکار بسته و امیدوار است مقبول نظر هموطنان و نسل های آینده واقع شود.

تهران اسفند ماه 1323 حسین مکی

آن ها پی برد و قضاوت سیاسی در اطراف آن ها بنماید.

انشای این کتاب بسیار سلیس و با فارسی ساده نوشته شده و طوری جالب است که وقتی خواننده شروع بقرائت يك فصل از آن نمود تا آن را تمام نکرده نمی تواند به زمین بگذارد

این را هم باید اضافه کرد که در عصری که خرابی اوضاع و عدم اطمینان نسبت به آینده و مشاهده بسیاری ناملایمات هر ادیب صاحب ذوقی را از مطالعه باز می دارد و دماغی برای تفحصات علمی نمی گذارد آقای حسین مکی با این که در دنیای سیاست وارد هستند و مثل بسیاری از خواص ناملایمات را از نزدیک مشاهده می کنند ابداً تحت تأثیر آن ها نمی روند و با فعالیت تمام نشدنی به جمع آوری اسناد تاریخی مشغول هستند و پشت کار و قوۀ تولید ایشان بقدری زیاد است که سه جلد تاریخ مفصل که نزد دیگران حاصل يك عمر زحمت است در مدت یک سال از نوک قلم ایشان تراوش می کند زیرا علاوه بر این کتاب تاریخ سلطنت احمد شاه و زندگانی میرزا تقی خان امیر کبیر را نیز در این یک سال اخیر منتشر کرده اند. این فعالیت و سرعت در کار و ذوق در مطالعه در محیطی که هیچ کس کار مفیدی انجام نمی دهد قابل تقدیر است.

ما بنوبت خود از ایشان قدر دانی می کنیم و خوانندگان را به قرائت این کتاب مفید توصیه می نمائیم.» (پند)

را در تاریخ ایران مهم و منشاء تاريخ سنوات اخیر ایران می داند.

در این قسمت این جانب با مورخ محترم هم عقیده هستم و معتقدم باید به این قسمت از تاریخ ایران با توجه و دقت خاصی نگریست و سعی کرد حقایق اوضاع سیاسی ایران را در زمان قبل از کودتا و بعد از آن دانست و اشخاصی که موفق باین مقصود شوند در اوضاع سیاست مثل اشخاصی خواهند بود که در روشنایی چراغ گام بر می دارند و می توانند جلوی پای خود را ببینند

اشخاصی که کتاب آقای مکی را خوانده اند تصدیق خواهند نمود که آقای مکی در این راه یعنی روشن ساختن روش سیاسی در ایران از مدتی قبل و بعد از کودتا زحمتی بسزا کشیده و کتاب ایشان راهنما و چراغ خوبی برای اشخاصی است که در راه سیاست قدم می گذارند و با مطالعه این کتاب به بسیاری از امور سیاست در کشور ایران می توانند آشنائی پیدا نمایند.

آقای مکی با صراحتی خاص عقاید و نظریات خود را نوشته و بدیگران سرمشق می دهد که در نوشتن کتاب ملاحظات سیاسی را به کنار بگذارند.

البته اشخاصی که با ایشان در بعضی از قسمت ها اختلاف نظر دارند می توانند نظریات خود را به اطلاع عامه برسانند.

مخصوصاً این جانب این اخلاق آقای مکی را پسندیده ام که اعتراضات یا اطلاعات معترضین و مطلعین را در کتاب خود می نویسد تا خوانندگان بتوانند با توجه به نظریات مختلف قضاوت صحیح نمایند.

لذا اشخاصی که خود وارد در سیاست بوده یا اطلاعات و اسناد صحیحی دارند حق این است از فرصت استفاده کنند و اطلاعات خود را به آقای مکی بدهند و هرگاه ایراداتی به کتاب تاریخی آقای مکی دارند ایشان را از آن مطلع سازند.

اشخاصی که باید مسائل تاریخی را به اتكاء اسناد و دلائل بنویسند می دانند تاریخ بیست ساله اخیر نوشتن که بیشتر مسائل در آن مخفیانه و با صورت سازی انجام گرفته و با فقدان وسائل مطالعه و تحقيق و جمع آوری اطلاعات و مدارک چه کار مشکلی است.

بدین جهت باید از زحمات آقای مکی که با وجود این مشکلات موفق به نوشتن چنین کتابی نفیس شده اند قدردانی نمود

بعضی ایرادات می توان از ذکر وقایع در این کتاب مزبور نمود مثلا مؤلف در بعضی جاها تاریخ را در قمری و جاهای دیگر شمسی ذکر نموده که برای خواننده مشگل است بتواند تاریخ را تشخیص وضبط نماید.

در بعضی جاها اشاره باقوال اشخاص شده بدون این که اسم گوینده ذکر شده باشد.

بنظر این جانب مورخین وقتی از اشخاص اطلاعات گرفتند و خود تشخیص دادند اطلاعاتشان صحیح است باید اسم گوینده را ذکر کنند و لو آن که خود او راضی نباشد.

ص: 8

زیرا آن ها ممکن است ملاحظاتی داشته باشند ولی ما می دانیم که گفتن اطلاعات تاریخی باعث کدورت کسی نخواهد شد و اگر هم باعث کدورت شود فقط کوتاهی فکر اشخاصی را که می رنجند ثابت می کند

بهترین نمونه را می توانم از نویسندگان انگلیسی ذکر کنیم.

بعد از جنگ گذشته عده ای از ژنرال ها و رجال سیاسی انگلستان کتب متعددی در ذکر مسائل محرمانه آن روز و انتقاد از رویۀ دولت خود نوشته اند و در خود انگلستان کسی به آن ها اعتراض نکرد زیرا آن چه آن ها نوشته اند مربوط به سیاست گذشته است و جزو تاریخ است مفید هم می باشد و باعث اصلاح و تنبه خواهد شد.

امیدواریم آقای مکی بتوانند در جلد های بعدی این منظور را تأمین نمایند تا از لحاظ مدارك کتاب ایشان قوی تر باشد.» ارسلان خلعت بری

داد حکومت مستقلی در مقابل حکومت مرکزی تشکیل دادند ولی هیچ کتابی نوشته نشده است که آن حوادث را یک جا جمع کرده و پرتوی از حقیقت بر آن ها بیفکند که آدم بداند کی خدمت کرده است و کی خیانت و چه کسی دچار اشتباه بوده و کدام يك عامداً عالماً بزیان کشور خود قدم برداشته است.

کودتای 1299 پیش آمد سلسله قاجاریه منقرض گردید و سلسله نوینی جای آن را گرفت و تبدل عظیمی در تمام شئون زندگانی ما حاصل شد ولي يك تاريخ جامع و معتبری راجع به هیچ کدام آن ها نوسته نشده است.

از این مقدمه می توانید نتیجه بگیرید که وجود آقای حسین مکی که به جمع آوری تاریخ معاصر همت گماشته اند چقدر مغتنم و قابل تقدیر است.

اخیراً دو کتاب از نوشته های این مورخ معاصر بدست ما افتاده است که یکی کودتای 1299 می باشد و دیگری تاریخ زندگانی احمد شاه من آقای مکی را قبل از ورود به میدان نویسندگی می شناختم آثار حمیت و همت و يك تفوقى نسبت به همسران همیشه در چهره او هویدا بود، در مدرسه او را دیده بودم از شاگردان دیگر با حرارت تر و سرکش تر و به حقوق و حرف های خود معتقدتر بود (1) ولی هیچ تصور نمی کردم که او روزی قلم برای نوشتن تاریخ بردارد و ترازوی سنجش اشخاص و وقایع را در دست بگیرد.

مکی بعد از شهریور 1320 وارد جرگه نویسندگان جراید شد و نوشتن تاریخ معاصر را بعهده گرفت از شما چه پنهان من اول از نوشته های او خوشم نمی آمد، معتقد بودم بسیاری از وقایع را تحقیق نکرده می نویسد چون در حوادث گذشته نبوده است آن ها در کتابی هم جمع نشده که در نتیجه مطابقه و سنجش وقایع با یک دیگر حقیقت را از میان آن ها بیرون بکشد، اشخاص آن ایام را نیز درست نمی شناسد و تمیز مغرض از بیغرض نمی دهد تحت تأثیر اشخاصی که خودشان و کثافت کاری و بی ایمانی خودشان موجب پیدایش دیکتاتوری شد قرار می گیرد. بدین جهت زحمت خواندن نوشته های او را بخود نمی دادم.

دست اتفاق کتاب «کودتا» را بدستم داد خواندم دیدم مکی از آن تصوری که درباره او می کرده ام مبراست.

سعی می کند که وقایع را با نهایت بی طرفی بنویسد مطالب را سبك و سنگین می کند، بد

ص: 10

را دور می اندازد و خوب را قبول می کند

آن بود عقیده اولی من درباره مکی و این است عقیده دومی من درباره او تو خواننده عزیز هر يك از دو تصور مرا داری داشته باش ولی یقین بدان که برای دانستن تاریخ معاصر از کتاب های مكى مستغنی نخواهی بود»

هر فردی در اجتماع بایدش منشأ اثر مفیدی باشد و اثری که بیادگار باقی خواهد ماند تأليفات مفید است بخصوص که هم معاصرین از آن فایده برگیرند و هم نسل های آینده از مطالعه آن متمتع شوند و کتاب مورد بحث ما از همین گونه تألیفات مفید بشمار می رود که هم برای معاصرین بویژه طبقه جوان و درس خوانده که در زمان وقایع مذکور را نکرده اند و یا اگر در وجود بودند سن آن ها اقتضای درک آن وقایع را نداشته است و هم برای نسل های آینده، که این کتاب بعمده مطالبی که از لحاظ سیاسی کمال اهمیت را دارد پی می برند و مطلع می شوند که آزادگان این مرز و بوم با چه مشکلاتی برای حفظ استقلال و آزادی این ملك رو برو بوده و چگونه فداکاری می کردند و ایثار نفس را در این راه بچیزی نمی شمردند و مواقعی را خواهند دید که چگونه مردان شجاع سیاسی استقامت رأی داشتند و نور ایمان از افکار و عقاید سیاسی و معتقدات اجتماعی آن ها تا بان بوده است در خلال سطور این کتاب از این گونه مواقف ،زیاد هست و ما گذشته از این که عمل آقای مکی را در ایثار چنین تألیفی مفید صمیمانه تقدیر و ستایش می نمائیم هموطنان عزیز خود را نیز سفارش بمطالعه و قرائت این کتاب می کنیم...»

تاريك بيشتر بنشر نمی رسد مخصوصاً برای کسانی که بزبان های اروپائی آشنا نیستند و نمی توانند از تألیفات سیاحان و یا رجال سیاسی خارجی استفاده نمایند.

نسل جوان همین قدر می داند که تخت سلطنت خانواده قاجاریه در اثر کودتای 1299 متزلزل شد و در نتیجه احساسات و تمایل مصنوعی مردم سلطنت از خانواده قاجاریه به خانواده پهلوی منتقل گردید چون مأخذی در دست ندارد نمی تواند درک کند جنگ بین المللی گذشته و شکست روسیه تزاری و از بین رفتن همسایه شمالی موجب طرح چه نقشه شومی بنام قرارداد 1919 گردید و انقلاب اکتبر و پیدایش يك حكومت شوروی بجای دولت تزاری و پاره شدن عهد نامه های گذشته و الغای تعهدات مالی با دولت تزاری چه تأثیری نموده و چگونه تغییر و تحول حکومت و الغاء قرارداد 1919 بنظر رجال سیاسی مغرب زمین لزوم پیدا کرد و با چه نقشه مقدمات کودتا تهیه گردیده و با چه نقشه ماهرانه ای پایه های حکومت دیکتاتوری گذشته استوار گردید.

خواندن کتاب کودتای 1299 مخصوصاً فصل دوم آن کتاب تمام این مسائل را روشن می کند

گذشته از این که اساسا فعالیت خستگی ناپذیر آقای مکی قابل هر گونه تقدیر است مخصوصاً از این که در این موقع که جنگ خانمان سوز دوم قرن بیستم خاتمه یافته ممکن است باز نقشه دیگری طرح گردد این کتاب منتشر گردیده باید گفت آقای مکی حقاً يك خدمت سیاسی قابل تحسینی به ملت ایران نموده اند.

مثل معروفی است تاریخ نیست مگر وقایع مکرر جنگ جهانگیر گذشته با کیفیت تازه تری تکرار گردید ملت ایران و این سرزمین پهناور در آن جنگ دچار مصائب و بد بختی هائی شد که ذکر آن ها فعلا مورد بحث نیست جنگ تمام شد نزديك بود ما طعمه فاتحین جنگ گردیم.

يك حادثه، يك پيش آمد تاریخی یعنی انقلاب اکتبر صورتاً ما را نجات داد حالا باید دید با خاتمه جنگ دوم و با این که نایل به پیروزی شدیم چه سهمی می بریم و با ما چه معامله می کنند

برای این که نسل جوان و علاقمند به کشور و سعادت ایران و دوستداران استقلال و عظمت مهد نياكان يك مرتبۀ دیگر آلت اغراض سیاسی نشده بدبختی های تازه تری برای ما تهیه نکنند لازم است هر دو کتاب آقای مکی زندگانی سیاسی سلطان احمد شاه و کودتای 1299 را بدقت بخوانند تا در اثر تکرار وقایع تاریخی آن ها دیگر خبطه ای خود را تجدید ننموده بلكه با ايجاد يك ديكتاتور و تشكيل يك حكومت مستبد حق حاکمیت ملت را سلب ننمایند.»

ص: 13

و برای جلوگیری از رجعت آن دورۀ منحوس از يك قدرت ملی متجدد و آزادی خواه سدی محکم نسازد بعید نیست که در اولین فرصت باز آنان که در کمین آزادی نیمه جان ما نشسته اند شبیخون نامردانۀ دیگری باهالی تهران بزنند و يك دفعه دیگر ببهانۀ «نجات میهن» و مبارزه با هرج و مرج کشور را دچار عفریت استبداد و هیولای زشت نا پاکان قدرت فروش جاه طلب و بي باك نمايند.

خواننده کتاب مکی پی می برد که در آن ایام کودتا نامزد های «نجات مادر وطن» چند نفر بودند و سبب این که بالاخره زنجیر اسارت بدست دو تن از آنان بگردن این مادر پیر درد کشیده بسته شد چه بود و چگونه این کار انجام پذیرفت «کودتای 99» جلد اول «تاریخ بیست ساله ایران» است گویا نویسنده این مجموعه قصد دارد در جلد های دیگر داستان غم انگیز حکومت دیکتاتوری را تا سوم شهریور 1320 نقل کند و یادگاری از اسناد این دوران برای نسل های آینده باقی گذارد اساس این فکر بسیار متین و مفید است ولی من هر وقت نوشته جدیدی از آقای مکی می بینم در ضمن این که به پشت کار ایشان آفرین می خوانم تا اندازه ای هم از نقائص کار او متأسف می شوم

البته بی عیب خداست و کار بی نقصیه از عهده هیچ فرد بشری بر نمی آید. اما تأسف من این است که این جوان زحمت کش باصول تاریخ نویسی غربی توجه نمی کند، مسائل مهم را از قضایای بی اهمیت منفک نمی سازد مطالب کتاب خو د را طبقه بندی نمی نماید سخنان منطقی و قضاوت های صحیح را با روایات و مسموعات بی پایه گاهی می آمیزد: اصلا مثل این است که انتقاد را بی حاصل می داند و هرچه می خواند و می شنود بدون توجه به تناقض و تضاد مطالب نقل می کند. تردیدی نیست که تاریخ نویسی کاری سودمند و دشوار است و علاوه بر احاطه به رموز زندگانی سیاسی و اجتماعی و مطالعات کافی در باب حوادثی که در دل «زمان» مستور مانده است لازم است مورخ هر سانحه ای را به محک مدارک بی غل و غش انتقاد بی غرضانه بزند و سپس درباره آن حکم کند.

بنابراین اگر نویسنده فقط به بیان وقایع اکتفا نماید و شانه از زیر بار سنگین قضاوت و انتقاد علمی خالی کند و جا برای بحث و جدال و تکذیب و تصحیح بگذارد البته نوشته اش کمتر مورد استفاده قرار می گیرد

از این گذشته امروز تاریخ رفیق شفیق روان شناسی و یار غار جامعه شناسی است.

آقای مکی بدین نکته توجه ندارند که باید هویت قهرمانان داستان خود را معرفی نمایند و عقاید و آرزو ها و احتیاجات و صفات ممیزه آن ها را تشریح کنند و از این مطالعه روحی نتایج مفیدی برای بیان مطالب و نفوذ در ذهن خوانندگان بدست آورند این کار را دیگران می کنند و با این روش است که امروز عموم مورخین اروپائی تاریخ می نویسند و نوشته های آنان به تمام معنی کلمه تاریخ است.

دونکنه دیگر نیز در بارۀ «کودتای 99» بنظر می رسد که ذکر آن ها شاید بی فایده نباشد. نخست این که مؤلف از نوشته های بی شمار و شهادت های نویسندگان آزاد و بی طرف و ایران

ص: 15

دوست اروپایی که ناظر وقایع ایران بوده اند استفاده نکرده اند و کتاب های امیل لوسوثور (فرانسوی) (1) وستیند میشو (سویسی) و یا آثاری که در ممالك اروپا راجع به ایران انتشار یافته است ندیده اند. اگر مؤلف از این کار مضایقه نمی کرد قطعاً دلائل جدیدی برای اثبات مدعای خود می یافت و خواننده را بتمام و کمال راضی می ساخت. نکته دیگر این است که نویسنده از ذکر منابع خود در ذیل صفحات دریغ می ورزد جا داشت که برای جلب اطمینان خواننده مآخذ خود را ثبت نمایند و چیزی ننویسند که با چند ابهام و استفهام قرین باشد.

راجع به اشتباهاتی که در ثبت اسماء و اعلام رخ داده و درباره سبك فارسی نویسی مؤلف «کودتا» صحبتی نمی کنم و از سنگلاخ های ادبی بی فایده ای که ایشان برای پیمودن راه همواری عبور کرده اند بحثی نمی نمائیم شاید دیگران بتفصيل متعرض این موضوع شوند و نقائص لفظی و عبارتی مؤلف را که گاه بگاه در نوشته های ایشان مشاهده می شود یادآوری نمایند.

با این وصف تصور می رود مطالعۀ این 370 صفحه برای کسانی که به تاریخ کودتا علاقه مند هستند بی فایده نباشد و در هر حال چون قسمت اعظم این رساله از مدارك و اسناد معتبر ترتيب داده شده تحصیل آن به اشخاصی که به جراید بیست سال قبل دسترسی ندارند قابل توصیه است.

باید امیدوار بود که نویسنده محترم تجاربی را که در حین تألیف «امیر کبیر» و «احمد شاه» و «کودتا» بدست آورده اند هنگام تنظیم جلد های دیگر «تاریخ بیست ساله ایران» مورد استفاده قرار دهند و مجموعه نفیس اسنادی را که تا کنون در دسترس خوانندگان خود قرار داده اند بترتیبی تکمیل نمایند که از هر حیث کامل و جامع باشد.» ا.م

ص: 16

مخالفت جدی ملت ایران به انگلیس ها نشان داد که قرارداد به آن صورتی که منعقد شده قابل اجرا نیست و دیپلماسی لندن باید در خط مشی خود تجدید نظر کند و بهمین جهت انگلیس ها مجبور شدند در صدد چاره بر آیند و از طریقی دیگر منظور خود را بانجام رسانند. از این روی تصمیم گرفتند همان مواد قرار داد را که به عقیده سیاسیون بریتانیا، ضامن مصالح اساسی انگلستان است از راه دیگری عملی سازند.

کابینه وثوق الدوله که جز چند نفر دوست صمیمی و متجاهر انگلستان پشتیبانی نداشت، بر اثر مخالفت جدی وطن پرستان سقوط کرد (1) و دیده نمایندگان سیاسی انگلستان برای جستجوی شخصی که در آن لحظه پر هیجان و مهم شایسته برای زمامداری باشد بگردش افتاد

شاه نیز مایل بود شخصی را که مورد اعتماد ملت باشد مأمور تشکیل کابینه کند تا هیجانی را که از عمل وثوق الدوله پدید آمده است، تسکین بخشد.

مشير الدوله مأمور تشکیل کابینه شد و در آن روز های بحرانی که صفحه سیاست کلی و عمومی ایران در کار عوض شدن بود و دیپلماسی بریتانیا می خواست وضع چند ساله ایران را واژگون سازد و تغییرات عمده ای در آن ایجاد کند زمام مقدرات کشور را بدست گرفت.

مشیرالدوله دارای وجهه ملی و حیثیت خانوادگی بود. ملیون ایران به او

ص: 19

اعتماد داشتند و دامانش از اتهاماتی که معمولا متوجه وثوق الدوله و امثال او می شد مبری بود؛ از طرف دیگر آن قدر جسور و افراطی نبود که فرضاً پنجه در پنجه انگلیس ها اندازد و برای حفظ مصالح ایران دست بکار کشمکش یا انقلاب شود.

از یک طرف و وزیر مختار اعلی حضرت پادشاه انگلستان به نمایندگی از دولت خود از طرف دیگر مواد ذیل مقرر می شود:

1. دولت انگلستان با قطعیت هر چه تمام تر تعهداتی را که مکرر در سابق برای احترام مطلق استقلال و تمامیت ایران نموده است تکرار می نماید

2. دولت انگلستان خدمات هر عده مستشار متخصص را که برای لزوم استخدام آن ها را در ادارات مختلفه بین دولتین توافق حاصل گردد به خرج دولت ایران تهیه خواهد کرد؛ این مستشار ها با کنترات اجیر و به آن ها اختیارات متناسبه داده خواهد شد؛ کیفیت این اختیارات بسته به توافق بین دولت ایران و مستشار ها خواهد بود

3. دولت انگلیس به خرج دولت ایران صاحب منصبان و ذخاير و مهمات سیستم جدید را برای تشکیل قوه متحد الشکلی که دولت ایران ایجاد آن را برای حفظ نظم در داخله و سرحدات در نظر دارد تهیه خواهد کرد؛ عده و مقدار ضرورت صاحب منصبان و ذخایر و مهمات مزبور بتوسط کمیسیونی که از متخصصین انگلیسی و ایرانی تشکیل خواهد گردید و احتیاجات دولت را برای تشکیل قوه مزبوره تشخیص خواهد داد، معین خواهد شد.

4. برای تهیه وسائل نقدی لازمه بجهت اصلاحات مذکوره در ماده 2 و 3 این قرارداد دولت انگلستان حاضر است كه يك قرض کافی برای دولت ایران تهیه و یا ترتیب انجام آن را بدهد. تصمیمات این قرض باتفاق نظر دولتین از عایدات گمرکات یا عایدات دیگری که در اختیار دولت ایران باشد، تعیین می شود.

ص: 21

تا مدتی که مذاکرات استقراض مذکور خاتمه نیافته ، دولت انگلستان بطور مساعده وجوهات لازمه که برای اصلاحبات مذکوره لازم است خواهد رسانید.

5. دولت انگلستان با تصدیق کامل احتیاجات فوری دولت ایران به ترقی وسائل حمل و نقل که موجب تأمین و توسعه تجارت و جلوگیری از قحطی در مملکت می باشد حاضر است که با دولت ایران موافقت نموده اقدامات مشترکه ایران و انگلیس را راجع به تأسیس خطوط آهن و یا اقسام دیگر وسائل نقلیه تشویق نماید در این باب باید قبلا مراجعه به متخصصین شده و توافق بین دولتین در طرح هائی که مهم تر و سهل تر و مفیدتر باشد، حاصل شود.

6. دولتين توافق می نمایند در باب تعيين متخصصين طرفین برای تشکیل کمیته که تعرفه گمرکی را مراجعه و تجدید نظر نموده و با منافع حقه مملکتی و تمهيد و توسعه وسائل ترقی آن تطبیق نماید.

برای ابراز جدید این احساسات که همواره مکنون خاطر کابینه لندن بوده است من حالا مأذون هستم که به حضرت اشرف اطلاع دهم که در موقع امضای قراردادی که مربوط به رفورم هائی است که کابینه حضرت اشرف اجرای آن را در نظر گرفته اند دولت اعلی حضرت پادشاه انگلستان حاضر خواهد بود با دولت علیه ایران برای اجرای تقاضا های ذیل موافقت نماید

1. تجدید نظر در معاهدات حاضر بين دولتين.

2. جبران خسارات مادی وارده به مملکت ایران بواسطه دول متخاصم دیگر

3. اصلاحات خطوط سرحدی ایران در نقاطی که طرفین آن را عادلانه تصور نمایند.

انتخاب ترتیب قطعی و زمان و وسائل مقتضيه تعقیب مقاصد فوق در اولین موقع امکان موضوع مذاکره ما بین دولتین خواهد گردید.

این موقع را برای این که احترامات فائقه خود را به حضرت اشرف تقدیم نمایم مغتنم می شمارم پ.ز.کاکس

می کردند؛ وضع مالی کشور بسیار متزلزل و بطور کلی وصول در آمد دولت مختل گشته بود؛ خزانه تهی و حکومت مرکزی ناتوان شده؛ پرداخت حقوق به مستخدمین دولت بطوری دچار تأخیر می شد که اغلب چندین ماه طلبکار بودند؛ اوضاع ارتش وقت نیز بی اندازه اسف انگیز بود؛ قوای نظامی آن زمان بترتیب ذیل تشکیل می شد :

1. يك ديويزيون قزاق که از زمان قبل از جنگ تحت نظر افسران روسیه تزاری اداره می شد این افسران معمولا در خدمت دولت ایران بودند و در این زمان ریاست دیویزیون را استار و سلسکی بعهده داشت (هشت هزار نفر)

2. عده ای ژاندارم که در زمان مستر شوستر امریکائی (1) مستشار مالی ایران و رئيس خزانه داری کل بمنظور جمع آوری عواید دولت، استخدام شده بودند. این عده در سال 1329 قمری هجری بوجود آمده و بعد ها هسته مرکزی اداره ژاندارمری را تشکیل داد که بوسیله کلنل یال مارسون و چند افسر سوئدی دیگر با تشکیلات جدیدی تأسیس گردیده بود (مجموعاً هشت هزار و چهار صد نفر).

ص: 24

چندی بعد در اثر فشار هائی که از طرف همسایگان شمالی و جنوبی به ایران وارد می آمد دولت مجبور شد عده ای از افسران سوئدی را از خدمت خارج نماید و فقط چند نفری از آنان را نگاه بدارد و ریاست آن را به کلنل گلروپ محول سازد.

در قسمت شمال ایران (سواحل بحر خزر، مخصوصاً رشت) قوای متجاسرین (1) با اردوی قزاق مشغول نبرد بودند در آذربایجان اسماعیل آقاسمیتقو قیام کرده و با قسمتی از اردوی ژاندارم مشغول زد و خورد بود هم چنین اکراد کردستان قسمت دیگری از اردوی ژاندارم را به خود مشغول ساخته و در جنگ و گریز بودند.

در سایر نقاط ایران غالباً زد و خورد هائی بوقوع می پیوست، در چنین موقع وخیمی کابینه مشیرالدوله روی کار آمد (هفتم سرطان تیرماه 1299 خورشیدی) تا افکار عمومی را که شدیداً بر ضد قرار داد اوت 1919 بهیجان آمده بود، تسکین بخشد.

زمامداری مشیرالدوله دنباله مذاکرات مفصلی بود که با شرکت مستوفی الممالك در حضور شاه بعمل آمد و چهار ساعت تمام بطول انجامید.

وزیر مختار انگلیس اوضاع ایران را برای وزیر خارجه انگلیس این طور تشریح می کند (نقل از جلد سیزدهم خلاصه مکاتبات و مخابرات رسمی وزارت خارجه انگلیس سال 1921-1920):

تلگرام نرمان چنین گزارش می دهد نظر ژنرال ديكسون رئیس کمیسیون نظامی این است برای دفاع از دشمنان داخلی و خارجی قوای فعلی ایران از این قرار است ژاندارم و پلیس که هر دو تربیت نظامیشان ناقص است. قزاق را می توان بر علیه میرزا کوچک خان وا داشت مسائل داخلی ایران عبارت است از نا امنی لرستان طغیان گیلان و مازندران و آذربایجان؛ نظر آرمیتاژ اسمیت رئیس کمیسیون مالی ایران این است برای جلوگیری از سقوط حكومت بايد كمك مالی داد برای امور لازم ،حکومت برای پیشرفت امور نیز اشخاص فنی داده شود.»

ص: 25

1294) هم چنان در حال تعطیل و فترت بود؛ انتخابات دوره چهارم از زمان کابینه وثوق الدوله شروع شده و عده ای از وکلا انتخاب شده بودند که اغلب در مرکز حضور داشتند و انتخابات بعضی نقاط نیز در جریان بود.

قوائی زیر فرمان افسران انگلیسی پلیس جنوب ایران ایجاد شده بود که به «اس. پی. آر» موسوم شد یعنی پلیس جنوب ایران

منظم ترین عایدی دولت پولی بود که انگلیس ها بعنوان كمك خرج و مساعده به دولت ایران می دادند (ماهی سی صد و پنجاه هزار تومان) و دولت ایران حقوق قزاقخانه را از آن محل می پرداخت.

گذشته از نیرو هایی که اشاره شد، يك دسته سرباز انگلیسی به فرماندهی ژنرال ایرن ساید از قزوین تا رشت و زنجان گسترده شده بود

از اجرای قرارداد بود که مردم را دعوت بهمکاری با خود می نمودند وقتی دولت تعهد می کرد که اجرای قرارداد متروك شده، خصوصاً که شخص موثقی چون مشير الدوله در رأس دولت باشد قدرت مادی و معنوی نهضت کنندگان ضعیف می شد و آرای عمومی که ممکن بود جداً و بطرز مؤثری طرفدار نهضت کنندگان و غیره باشد متمایل به دولت می شد و خواهان استقرار امنیت می گردید.

عمل رئيس الوزراء بسيار خوب و مفید بود و احساسات تهییج شده ملت را آرامش بخشید.

روزی که مشیر الدوله کابینه خود را تشکیل داد نه فقط در گیلان بلکه در چند شهرستان دیگر هم عده ای قیام کرده و دسته های نیرومندی تشکیل داده بودند قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز باوج شدت رسیده و خطر مهمی جهت ایجاد وحدت کشور شده بود. در مازندران دسته های مسلح مخل امنیت بودند در خراسان نیز انقلاباتی برپا شده بود (که با سعی کلنل محمد تقی خان بسرکوبی یاغیان و امنیت آن استان اقدامات سریع بعمل آمد.)

مشیرالدوله مواجه با مشکلات بی شمار و عدم وسایل کافی بود ولی حسن سیاست او نتایج خوبی داشت و بطوری که خواهیم دید مشیرالدوله در مدت کوتاه زمامداری خود (تقریباً سه ماه) چند غائله مهم را رفع نمود و امنیت را در نقاط مهمی چون آذربایجان و مازندران برقرار ساخت و شهر رشت را مجدداً بتصرف قوای دولتی در آورد و خدمات مهمی انجام داد که مورد توجه کامل احمد شاه و ملت شد و شاه در روز عید فطر که سلام رسمی در حضور شاه منعقد بود، يك قطعه نشان تاج كيان درجه اول با حمایل آن به مشیرالدوله اعطا کرد.

اينك نخستین بیانیه مشیر الدوله مبنی بر تعویق اجرای قرارداد تا تصویب مجلس:

ص: 28

مجلس بی اطلاع نباشند.

راجع به سیاست خارجی مشی دولت بر حفظ و تشیید مبانی و داد و تحکیم روابط دوستانه با دول متحابه است.

راجع به قراردادی که موسوم به قرارداد انگلیس و ایران از تاریخ نهم اوت 1919 است، چون بدیهی است که قرارداد مزبور باید به تصویب مجلس شورای ملی موکول شود بنابر این عجالتاً عملیات اجرائیه آن موقوف می ماند(1) و مساعدتی که راجع به مسائل مطروحه ما بین دولتین از طرف دولت فخیمه انگلستان و وزیر مختار محترم آن دولت با كابينه حاضره بعمل آمده باعث خرسندی و موجب امیدواری است رجاء واثق دارم که با حسن نیتی که از طرف اولیای دولتین ایران و انگلستان مشاهده می شود روابط و داد و همسایگی در تزاید و رشته های مودت و صمیمیت محکمتر گردد.

راجع به سیاست داخله در میان موضوعات مهمه ای که مربوط به این قسمت می باشد تسریع انعقاد مجلس شورای ملی و تشييد مبانی مشروطیت موافق قانون اساسی و تزئید امنیت و رفاهیت مملکت و اهالی بوسیلۀ اصلاحات مالیه و تشکیل قوای تأمينيه مورد توجه مخصوص هیئت دولت حاضره و جالب فعالیت آن خواهد بود.

در خاتمه توفیقات هیئت وزراء را در خدمت گزاری به ذات اقدس شاهانه و ملت از خداوند منان خواهانم. حسن مشیرالدوله - رئيس الوزراء

ص: 30

بالنتیجه پیش از آن که مجلس مفتوح شود نمایندگان مجلس مخالفت خود را با قرارداد اعلام داشته اند و رد شدن قرارداد قطعی می باشد

روز شانزدهم سرطان 1299 وزیر داخله اعلامیه ای صادر کرد که بموجب آن جریان انتخابات در تمام مملکت متوقف می شد و تصمیم دولت را مبنی بر تجدید انتخابات نقاطی که انتخابات آن خاتمه یافته است گوش زد می نمود این نخستین قسمت از نقشه مدبرانه رئيس الوزراء بود و نتیجه ای که منظور بود از آن عاید شد.

که برای رفع تشویش افکار عامه و طریق اصلاح امر باید ترتیبی اتخاذ شود که جامع هر دو نظر بوده باشد، یعنی تسریع در افتتاح مجلس و ضمناً اتخاذ طريق صحیحی برای تعیین تکلیف انتخابات گذشته به این نظر هیئت وزراء تصمیم کرده اند که اولا در حوزه هائی که هنوز انتخابات بعمل نیامده از تاریخ نشر این بیانیه به حکام امر شود که مشغول انجام انتخابات بوده باشند.

ثانياً در عین این که انتخابات بقیه وکلاء بعمل می آید؛ ضمناً نیز در حوزه هایی که تا امروز وکیل معین کرده اند مراجعه ای به آراء اهالی که حق انتخاب کردن دارند، خواهد شد؛ هر گاه اهالی حوزه های مذکوره انتخابات گذشته را تقویت نمودند مجلس شورای ملی با همان و کلاء منتخبه حالیه وعده دیگری که از امروز به بعد انتخاب می شوند، افتتاح خواهد گردید.

ولی در نتیجۀ آراء عموم چنان چه معلوم گردد که مردم از انتخابات گذشته رضایت ندارند حکم خواهد شد که نسبت به وکلاء انتخاب شده تجدید انتخابات بعمل آید. حسن مشیرالدوله - رئيس الوزراء

طرفداران خیابانی و عناصر مهم نهضت معتقد بودند که آذربايجان يك جزو پیوسته و تجزیه ناپذیر ایران است و چنین می گفتند که برای اجرای مبانی مشروطیت قیام کرده اند؛ خیابانی در نطق های روزانه اش همه جا بر این اساس تکیه می کند که ...هدف قیام ما عظمت ایران است و آذربایجان قسمت لاینفکی از ایران می باشد...»

ناگفته نباید گذاشت که قیامی ها اسم آذربایجان را به آزادی ستان تبدیل کرده بودند و در کتاب راهنمای تمبر ایران می نویسد: خیابانی تمبر آزادی ستان هم منتشر کرده بود؛ کلیشه تمبر را چاپ کرده و در زیر آن چنین نوشته است؛ آزادی ستان، 1298 شمسی سپتامبر 1920.

در این تاریخ شیخ محمد خیابانی در مقام ریاست دستجات مخالف دولت مرکزی در تبریز قیام و تمبر هایی که ستارخان در سال 1908 میلادی آماده نموده بود سور سارژ آزادی ستان نموده ولی بمصرف پست نرسیده است.

خیابانی در رأس حزب دموکرات تبریز قیام کرد و مدت شش ماه زمام شهر را در دست گرفت نهضت خیابانی تدریجاً توسعه می یافت، ولی در نهضت خیابانی باید يك نكته مهم را در نظر داشت که روزنه اصلی برای دیدن حقیقت و روح نهضت است.

خیابانی مردی دانشمند بود، به علوم فقه و حکمت و ادبیات آشنائی کامل داشت و از روزنه زبان روسی و ترکی قفقازی و عربی به علوم مثبت عصر حاضر و مبادی سوسیولوژی واقف بود و غالباً در خطابه هایش به مبادی این علوم و قوانین ثابت اجتماعی اشاره می کرد.

خیابانی به قدرت اعجاز آسای تحول فکری و تکامل اعتقاد راسخ داشت و بدین جهت بود که تفاوت محسوسی میان قیام او با قیام های مسلحانه خراسان و جنگل و مازندران و ارومیه وجود دارد. او که به قوانین علمی آشنا بوده می دانست هر نهضتی که بر تکامل فکری و تحول عمیق مبتنی نباشد یا زودگذر است یا بنتیجه منظور نایل نمی گردد.

ص: 35

بر روی این عقیده بجای آن که در صدد مسلح ساختن مردم و ايجاد يك قدرت نظامی بر آید به تربیت معنوی مردم همت گماشته بود و همه روزه عصر خطابه ای بر آید، برای بیداری و تکامل فکری مردم ایراد می نمود که در جريدة تجدد ارگان حزب دموکرات منتشر می شد و بعداً بصورت کتاب جداگانه ای تدوین شده است. (1)

خصایص و مشخصات قیام خیابانی را در این نکته باید جستجو کرد. بهمین جهت بود که قیام خیابانی با یک حمله قزاق ها خاموش شد و خودش فدای مرام خویش گردید.

این نکته مهم را باید همواره در نظر داشت که تبریز مدت شش ماه در دست خیابانی بود و اگر خیابانی در علم و فکر و آشنائی به قوانین اجتماعی هم پایه میرزا كوچك خان و کلنل پسیان و سالار مؤید و غیره بود از روز نخست در صدد ایجاد يك قوۀ نظامی بر می آمد و با استفاده از قورخانه دولتی تبریز و مهماتی که در اثنای قیام معلوم شد در کنسول گری آلمان انباشته شده و حتی شامل توپ و مسلسل است، يك نيروی توانا بوجود می آورد که نگهبان قیام باشند و قیام شش ماهه با حمله دو سه ساعته دویست نفر قزاق از میان نرود.

کتابی که در سال 1304 خورشیدی از طرف مجله ایران شهر چاپ شد روح نهضت و مقصود خیابانی و شخصیت فردی و اجتماعی او را تا حدی معرفی می کند ولی بهترین نمایندۀ شخصیت خیابانی و مقصود او از قیام آذربایجان همان خطابه های روزانه اوست که در سال 1323 بطبع رسیده و حاوی نطق های او در دوره شش ماهه قیام است.

اينك قسمتی از رساله چاپ برلین که از طرف مجله ایران شهر بطبع رسیده (شرح حال و اقدامات شیخ محمد خیابانی) را ذیلا نقل و پس از آن نطقی را که مشیرالدوله در مجلس چهارم سال 1300 خورشیدی موقعی که نماینده مجلس بوده

ص: 36

است. درباره خیابانی ایراد نموده عینا درج می نمائیم و در خانه چند قسمت از نطق های او را برای نمایاندن شخصیت وی، هدف قرد آذر بایجان نقل می کنیم:

... آن هانی که نه تنها برای القای انقلاب سیاسی بلکه برای تلقین انقلاب فکری در ایران کار کرده اند بهمان اندارد که شماره آن ها کم است قیمت و اهمیت آن ها زياد است. شیخ محمد خیابانی یکی از آن ها بود و قدرش از این نقطه نظر بند است و گمان دارم قیمت او را جوانان ایران تاز بهتر خواهند دانست

عکس

قائد قیام آذربایجان شیخ محمد خیابانی

یک سال از کشته شدن شیخ می گذشت که به آذربایجان آمدم، نشانه ذکاوت و نور صفا و صمیمیتی که شیخ در چهره های بعضی از جوانان تبریز از خود به یادگار گذاشته و گذشته بود بزرگی او ر در یک نظر در چشم من مجسم نمود

حقیقت آن که شیخ از معدودترین مجاهدین معنوی و جنگیان فکری بوده است که او را در نظر آیندگان بزرگ خواهد نمود. قیام او را نباید حرکتی دانست. بر ضد فلان وزیر یا فلان امیره و مقصودی عالی تر داشت قیام آذربایجان مقدمه یک نهضت فکری بود

آن روز که شیخ در زیر زمینی خانه همسایه اش به دست قزاق های آزموده روسی

ص: 37

کشته گردید، همان روز نیز او را سروش آزادی تاج شاهی بر سر نهاد و زمام حکومت در عالم افکار را به دستش داد.

سلطنت اشرار کجا و سلطنت افکار کجا!

کار تجدد حتمی و ضروری است صدای شیخ محمد خیابانی خوابیدنی نیست... (1)

دستگیری او بر می آید؛ چنان که در صدد دستگیری رفقای او بر آمد.

خیابانی در شش سال فترت که مجلس تعطیل بود مشغول تجارت شد تا روزی که اعلان تاج گذاری احمد شاه در ایران منتشر گردید و در تبریز عمال شجاع الدوله (صمدخان) که وابسته و متکی به روس ها بودند اعلان تاج گذاری احمد شاه را پاره کردند. شیخ دید دیگر سکوت جایز نیست مشغول فعالیت شد و چند نفر از دوستان خود را بهمکاری دعوت نمود و پروتست نامۀ شدید اللحنی به نام آزادی خواهان آذربایجان منتشر نمود.

بعد به تهران آمد و پس از يك ماه توقف در تهران و ملاقات با رجال و وزراء که دید از طرف آن ها سودی عاید ملت نمی شود به تبریز بازگشت و مشغول تجارت شد، ولی با انعقاد مجالس ادبی و مذاکرات فلسفی در محافل انس ذهن جوانان مستعد را باز می کرد و زمینه را برای قیام مهیا می ساخت.

پس از آن که روس ها آذربایجان را تخلیه کردند خیابانی دایرۀ فعالیت خود را توسعه داد و تشکیلات حزب دموکرات را تقویت نمود شالوده تشکیلات ژاندارمری در آذربایجان از نتایج فکر او بود؛ در اندک مدتی پانصد نفر ژاندارم به ریاست افسران ایرانی مهیا شد؛ می خواستند این عده را تقویت کنند و آن را هسته مرکزی يك نيروى قوى سازند که ورود قشون عثمانی مانع از انجام آن نقشه شد.

در اواخر شعبان 1337 قشون عثمانی وارد تبریز شد و در سراسر آذربایجان شروع بتاراج انبار های غله نمود ترک ها می خواستند آذربایجان را ضمیمه عثمانی کنند و نقشه «پان ترکیزم» را عملی سازند خیابانی جداً مخالفت کرد و عثمانی ها او را دستگیر و به ارومیه فرستادند. پس از تخلیه آذربایجان از قشون عثمانی شیخ محمد خیابانی و رفقای او آزاد شدند.

موقعی که قرارداد وثوق الدوله (1919 میلادی) علنی شد و وثوق الدوله دست بکار انتخابات مجلس گردید دموکرات های تبریز واکنش سختی نشان دادند و در انتخابات آذربایجان با آن که وثوق الدوله مداخلات جدی می نمود شش کرسی را تصاحب نمودند

ص: 39

وثوق الدوله متوجه شد که اگر خیابانی و سایر نمایندگان آزادی خواه تبریز به تهران بیایند نقش مؤثری در مجلس شورای ملی بازی خواهند کرد؛ بدین جهت تصمیم گرفت حزب دموکرات تبریز را منحل و رؤسای آن را مغلوب کند دموکرات ها تصمیم به مقاومت گرفتند و قیام شروع شد (روز هفدهم حمل 1299) و در مدت دو روز تمام شهر و ادارات دولتی بدست حزب دموکرات افتاد در مدت شش ماهی که قیام دوام داشت شهر خیلی منظم بود و خیابانی سعی داشت انتظامات عمومی کاملا برقرار باشد.

در اثنای قیام بود که کابینه وثوق الدوله سقوط کرد و مشیرالدوله روی کار آمد و او هم در صدد خاموش کردن قیام خیابانی برآمد و حاجی مخبر السلطنه (1) را به ایالت آذربایجان منصوب نمود والی جدید به تبریز وارد شد و خیابانی هرگز حدس نمی زد و باور نمی کرد مخبر السلطنه که خود را مخالف وثوق الدوله و طرفدار آزادی معرفی می کند متوسل به اسلحه شود بدین جهت بود که خیابانی در صدد تهیه قوای مسلح برنیامد.

مخبر السلطنه پس از چند روز مذاکره عصر روز 28 ذیحجه به قزاق خانه رفت و به فرمانده قزاق های ساخلو تبریز فرمان عملیات مسلحانه و قلع و قمع قياميون را داد.

فردا صبح مقارن طلوع آفتاب قزاق ها مراکز قیامیون و کمیته حزب راکه آماده برای دفاع نبود بمباران کرده پس از سه ساعت قیامیون را منکوب ساخت. خیابانی به خانه یکی از دوستانش پناهنده شد قزاق ها محل اختفای او را یافتند و در زیر زمین همان خانه او را با چند گلوله کشتند(2)

ص: 40

روز سه شنبه سی ام ذیحجه به ادارۀ ایالتی خبر می دهند که شیخ محمد خیابانی در خانه ای مخفی شده بود قزاق ها برای دستگیری وی اعزام و داخل خانه می شوند. يك نفر قزاق بزیر زمینی که شیخ محمد مخفی شده بود می رود و شیخ محمد خیابانی هم با هفت تیر خود بطرف قزاق شليك می کند.

سپس چند نفر قزاق وارد زیر زمین می شوند و چون به قزاق ها حمله می شود آن ها هم چند تیر بطرف شیخ محمد شلیک می نمایند؛ سر تیر خیابانی فوت می کند (29 ذیحجه 1338).(1)

خلاصه قضیه خیابانی خاتمه یافت و خبر این واقعه در جراید مرکز منتشر شد

ص: 42

و یک سال هم از این جریان گذشت؛ در سال 1300 خورشیدی فرخی مدیر روزنامۀ طوفان در شماره چهارم روزنامه مذکور در سر مقاله خود پس از درج این شعر :

پرد ز افق بر چرخ فواره خون هر روز *** تا غوطه زند خورشید در خون خیابانی

وزیر عنوان «مخبرالسلطنه و مرحوم خیابانی» به مناسبت یکمین سال قتل وی مقاله مفصلی نوشته و به مشیرالدوله هم حمله کرده بود مشیرالدوله نیز پس چند روز در مجلس قضیه را مطرح و نطق زیر را ایراد می کند و ما از نظر تشریح اوضاع عین آن را بنظر خوانندگان می رسانیم. (نقل از صورت مذاکرات مجلس مورخه 14 سنبله 1300 خورشیدی برابر سوم محرم 1340 قمری):

«مشیرالدوله - بدواً از آقایان نمایندگان معذرت می خواهم که به این عرایض خودم تضییع وقت فراهم می کنم؛ ولی ناگزیرم عرایضی که دارم عرض کنم در شمارۀ چهارم جریده طوفان شرحی راجع به مرحوم آقای شیخ محمد خیابانی مندرج بوده که قسمتی از آن راجع به کابینه بنده است و چون بکلی عاری از حقیقت است، لازم می دانم که در این جا بعضی توضیحات برای اطلاع خاطر آقایان نمایندگان عرض کنم؛ اگر چه در موقع خود و زمان کابینه بنده تمام وقایع را کما هو حقه در بیانیه هائی که صادر شده بود بتوسط جراید به اطلاع عامه رسیده، یقیناً آقایان نمایندگان از آن بیانیه ها بی اطلاع نیستند؛ ولی چون یك چیز های تازه در روزنامه نوشته شده است ناگزیرم آن اظهارات را بلا جواب نگذارم و شرح بدهم، بنده را با سابقه مرحوم خیابانی هیچ کاری نیست.

ایشان چه نیتی داشتند و چه اقداماتی قبل از تشکیل کابینه در آذربایجان کرده اند به بنده مربوط نیست و اطلاع کاملی هم ندارم و اولیاء امور وقت بهتر از چگونگی آن اطلاع دارند؛ توضیح و تصدیق و تکذیب آن مسائل راجع به کابینه بنده نیست؛ آن قسمتی که راجع به کابینه بنده است بنده ناگزیرم و لازم می دانم حاق مسئله را بعرض برسانم.

در شمارۀ چهارم همان روزنامه که اسم بردم مطالبی نوشته شده و این طور جلوه

ص: 43

داده شده است که مسئله آذربایجان در زمان کابینه بنده در اطراف شخص مخبر السلطنه دور می زده و مرحوم خیابانی اصرار داشته است که مخبر السلطنه به آذربایجان نرود؛ بنده و کابینه بنده اصرار داشته ایم او برود.

خیر این طور نیست و بکلی عاری از حقیقت است؛ تلگرافاتی که مکرر در مکرر با حضور تمام اعضاء کابینه و در مدت يك ماه با مرحوم خیابانی و اعضاء هیئت قیام کننده بعمل آمده و صورت آن ها در کابینه ریاست وزراء در تلگراف خانه ضبط است مسئله را معلوم می دارد؛ صریحاً به ما می گفتند که ما والی نمی پذیریم ما از مرکز می خواهیم که به کار آذربایجان دخالت نکنند ولی هر قدر پول می خواهیم بدهید. بدیهی است که آقایان نمایندگان تصدیق می نمایند که رژیم مشروطیت یعنی همان رژیمی که مرحوم خیابانی بقول هوا خواهانش اجرای او را از کابینه ما می خواست همان رژيم آيا به يك هیئت دولتی اجازه می دهد که اصل و اساس لامرکزیت و تجزیه ایران را قبول کند؟ (جمعی از نمایندگان گفتند - خیر) ما گفتیم آذربایجان جزء لا يتجزای ایران است اگر حرف در شخص والی آذربایجان بوده برای حل مسئله آذربایجان اشکالی باقی نمی ماند؛ بالاخره پس از اقدامات زیاد وقتی دیدیم هیچ منطقی را گوش نمی دهند و هیچ حرف صحیحی بخرجشان نمی رود، مصمم شدیم و والی را که خودمان صلاح می دانستیم فرستادیم در همان روزنامه این طور نوشته شده که توطئه و نقشه فوت خیابانی در مرکز کشیده شده بوده است. این مسئله را بنده تکذیب می کنم وقتی که والی از این جا حرکت کرد، باز امیدوار بودیم که مرحوم خیابانی آن قدر دارای عقل سلیم است که بعد از ورود والی نظر به اوضاع آن روزه دست برادری بطرف والی دراز کرده و با هم کار بکنند. ابدأ يك همچه نقشه ای در این جا کشیده نشده والی هم کمال جد و جهت را داشت که وقتی وارد محل می شود بطور مسالمت و مصالحه خاتمه به این کار بدهد و اگر موفق نشد بواسطه اولتیماتومی بود که مرحوم خیابانی به والی داد.

آقایان نمایندگان این مطالبی را که عرض می کنم فقط از طریق راپورت های

ص: 44

رسمی نیست؛ بلکه غیر از راپورت های رسمی راپورت های خصوصی هم به بنده می رسید از طرف دیگر هم بنده از اوضاع آذربایجان بی اطلاع نبودم و مخصوصاً می دانم والی ما که وارد شد باندازه ای حوصله و برد باری کرد که هیچ کس منتظر نبود این اطلاعات از يك منبع موثق بی طرفی است که اگر مجلس شورای ملی یک وقتی بخواهد به این کار رسیدگی کند کاملا می توانم آن منبع را بدست بدهم؛ ولی حالا هیچ نخواهم گفت و باز عرض می کنم این که نوشته شده است نقشه در این جا کشیده شده بود ،خیر مسئله آذربایجان و مرحوم خیابانی چنان چه بعضی ها تصور می کنند این قدر ها اهمیت در نظر دولت نداشت؛ دولت جد و جهد می کرد که مسئله به مسالمت بگذرد

دولت در کمال خوبی می دانست که در آذربایجان غیر از عده معدودی هیچ کس با دیکتاتوری مرحوم خیابانی همراه نیست و بخاتمه دادن این مسئله هیچ اهمیت نمی داد که نقشۀ آن را بکشد. مسئلۀ جنگی در کار نبود که کابینه دولت، وقت خودش را صرف نقشه کند مقصود این بود که حتی المقدور کار بمسالمت بگذرد؛ زیرا آن ها همه تبعه داخله و ایرانی بودند والی هم نهایت جد و جهد را بخرج داد که به مسالمت بگذرد؛ ولی موفق نشد و بعد از ورود به تبریز بعد از آن که اولتیماتوم از طرف آقا شیخ محمد خیابانی به او داده شد او مجبور شد که به قوه قزاق متوسل شود و فوت خیابانی هم چنان که والی آذربایجان می گوید بواسطه انتحار بوده بهر حال وقایعی که اتفاق افتاد خوب ثابت کرد که دولت در نظریه خودش صائب بود و مسئلۀ آن اهمیتی نداشته برای این که ورود دویست نفر قزاق به تبریز بتمام این اوضاع خاتمه دهد؟ اگر قلوب آذربایجانی ها با خیابانی بود، آیا دویست نفر قزاق می توانست به این اوضاع خاتمه دهد؟ آیا فراموش کرده اید اهالی آذربایجان با ستارخان چقدر همراهی کردند و در مقابل اردوی دولتی چقدر مقاومت و ایستادگی نمودند و بالاخره فاتح بیرون آمدند؟

آذربایجانی که خود را همیشه دست راست و قوی هیکل ایران دیده؛ آذربایجانی که عادت کرده همیشه جوی های خون برای حفظ حدود و ثغور ایران

ص: 45

برای حفظ قومیت و ملیت ایران جاری کند به این حرف های مشعشع گول نمی خورد (احسنت ، احسنت).

تاریخ سه هزار ساله ایران آذربایجان را با ایران چنان ممزوج کرده است که بهیچ وجه قابل تجزیه و انفكاك نیست (احسنت، احسنت)

شخص عاقل و مآل اندیش می داند که فقط سعادتمندی آذربایجان در پرتو اتحاد و جزء ایران بودن است آذربایجانی ها گول این حرف ها را نمی خورند و می دانند که اگر آذربایجان از ایران مجزی شود، قائم بالذات نخواهد بود؛ دیر یا زود جزء این یا آن خواهد شد (صحیح است.)

من وكابينه وزرای من در مجلس شورای ملی در پیشگاه کلام الله مجید قسم یاد کرده بودیم اصول مشروطیت را حفظ کنیم (احسنت احسنت)

قسم برای این نبود که ملوک الطوایفی در این مملکت تأسیس کنیم؛ پس ما به وظیفه خودمان رفتار نموده ایم؛ حالا هر چه می خواهند بگویند؛ این مطالب را برای این عرض کردم که آقایان نمایندگان اگر چه تا اندازه ای هم مسبوق بوده اند بهتر مسبوق شوند؛ بالاخره قسمتی در روزنامۀ مذکور راجع به شخص بنده است، چون مطلب شخصی است بنده وقت مجلس را به دفاع شخصی تضییع نخواهم کرد، بخصوص که تصور می کنم بنده صلاحیت قضاوت را درباره خود ندارم؛ ولی در عین حال می گویم و البته آقایان نمایندگان نیز تصدیق خواهند نمود که مخالفین من هم که در خارج مجلس هستند چنین صلاحیتی را ندارند؛ قضاوت درباره بنده و اولیای امور ایام فترت راجع به محکمه صالح بی غرضی است.» (پایان نطق مشير الدوله).

چند سال پس از انتشار کتاب کودتا یعنی در سال 1325 روزی برحسب وقت قبلی به ملاقات حاج مخبر السلطنه در قریه دروس رفتم و راجع به مسئله خیابانی سئوالاتی نمودم هدایت جزوه ای در اختیارم گذارد که عنوان آن بر من چه گذشت از خاطرات حقیر مهدی قلی هدایت که در سال 1323 بچاپ رسیده بود. در آن جزوه

ص: 46

قسمتی هم مربوط به وقایع آذربایجان و خیابانی بود که چند سطر آن بقرار زیر است:

«تبریز از تهران پول می خواست و حاکم نمی خواست؛ مشیرالدوله دوبیست هزار تومان و يك پانزده هزارتومان برای خیابانی فرستاد؛ در تهران تصور می شد که قیام تبریز پایه و مایه ای دارد و سلیمان میرزا و سید کمره ای هر روز دو ساعت وقت مستوفی را بصحبت خیابانی می گرفتند بالاخره در فرستادن وجوه خودداری شد. من وزارت مالیه را داشتم و صحبت رفتن من به آذر بایجان بود خیابانی به وثوق السلطنه تلگراف کرده بود که فلانی تنها بیاید من هم يك نفر بیشتر همراه نبردم چه می دانستم در تبریز محتاج عده نیستم روز هفتم ذیحجه 1338 در هیئت دولت تصمیم گرفته شد و روز نهم ذیحجه از تهران حرکت کردم.

از باسمنج تلفن کردم که حاضرم با شما کار کنم؛ چه معلوم بود مخالفتی در بین است؛ جواب دادند که ما حاضر نیستیم خواستم به یکی از منازل دولتی فرود آیم مخالف تصمیمم بودند؛ به منزل حاج ساعد السلطنه فرود آمدم.

سوار های گرم رودی را از باسمنج مرخص کردم قزاق اجازه خواست دسته ای باستقبال بفرستد؛ منع کردم که لدى الورود اشکالی پیش نیاید.

ده روز در منزل ساعد السلطنه مشغول نصیحت بودم؛ مفید نیفتاد و هر چه از مقصد پرسیدم گفتند مرامی عالی در نظر داریم و گفتنی نیست. می خواستند من به تهران برگردم و حامل پیغامات باشم.

قنسول انگلیس و قنسول آمریکا خیابانی را نصیحت کرده بودند. قنسول انگلیس برای من پیغام کرد که خیابانی حاضر برای ملاقات شما نیست؛ که فلانی سخن آور است مرا مغلوب می کند؛ و اگر ده هزار قوه هم از تهران بیاید، جواب می دهم؛ قنسول آمریکا پیغام کرد خیابانی به تهران یاغی است.

آن چه بر من معلوم شد تشکیل حکومت آذربایجان در باکو، خیابانی را بخیال انداخته بود که همان بازی را در تبریز در آورد. اسم آذربایجان را آزادی ستان نهاد که عوام را خوش آید و انتهاز فرصت می کرد این بود مرام نا گفتنی نه دولت نه

ص: 47

حامیان قیام این را دوست نمی داشتند و آن بازی را محمل های دیگر می نهادند و بسا بود که به خراب کاری هائی بکشد و من نمی توانستم آزاد با تهران گفت و شنید کنم؛ اگر آن چه بر من معلوم شد در تهران می دانستند سلیمان میرزا با اعتبار نامه من مخالفت نمی کرد.

در راه کسی قادر به بیرون کردن گله نبود؛ در شهر هم نان کم بود؛ چهار نفر از تجار محترم به مراغه رفتند، گندم بیاورند؛ عدل الدوله نوادۀ حاجی کبیر آقا مانع شد که با این اوضاع من گندم برای شهر نمی گذارم حمل شود؛ اگر او خیابانی است من بیابانیم.

با وجود قزاق و ژاندارم چهار صد نفر اهل شهر را لباس مخصوص پوشانده قشون ملی نام نهاده بودند؛ معلوم نبود در مقابل کدام دشمن و برای چه از غرائب این است که اعتماد خیابانی به عمیدالسلطنه تالش دزد چپاولچی بود تهران بواسطه سانسور از حقایق بی خبر بود؛ من هم نتوانستم مخابره کنم؛ تصور می کردند قیام اساس ملی دارد؛ يرى الحاضر مالا يرى الغائب

رشت و تبریز گول تقسیمات قفقاز را خوردند که باکو تفلیس ایروان هر کدام دم از استقلال می زدند؛ اگر حقیقت به تهران معلوم بود سلیمان میرزا آن اشتلم را در مجلس نمی کرد و سید کمره ای ختم (مجلس ترحیم برای خیابانی) نمی گذاشت و امثال صمصام السلطنه و مستشار الدوله بختم نمی رفتند.

من گله ای ندارم بیسمارک گفت: هر چه به این مردم خدمت کنی هر گز راضی نخواهند شد. و سعدی بهتر گفته است.

اگر بر پری چون ملك بآسمان *** به دامن در آویزدت بد گمان

خدا را که مانند و انباز نیست *** نباشد ندیدی که ترسا چه گفت

يك نفر نگفت تبریزی كه يك سال بر سر آزادی با دولت جنگید و هزار تلفات داد چه شد که برای اعلای علم آزادی خیابانی هیچ کس حاضر نشد و صد نفر قزاق بدون زد و خورد عالی قاپو را متصرف شدند اگر همسایه های خیابانی با او موافق

ص: 48

بودند خانه او چاپیده نمی شد قیام چاپی بود و نگرفت.

هیچ معلوم نیست مسلك ما مردم چیست؟ چه می خواهیم و بکجا می رویم؛ قرار دادی بین ایران و انگلیس بسته شد بد بود می بایست از آن برائت جست لیکن جنگ خانگی چه چاره می کرد و جز خرابی چه نتیجه داشت؛ بجز این که جمعی از اهالی تلف شدند با معاهده 1907 و قرارداد 1919 از برای ایران راه نجاتی نبود؛ اگر معاهدۀ شوروی پیش نیامده بود قرارداد 1919 عملی می شد به این قیام کسی اعتنا نمی کرد؛ چنان که در نظام اقدام شده بود و میرزا عیسی خان هم در مالیه بساط مداخله را چیده بود مصادف شد با وزارت مالیه من دفتر را بستم در صورتی که به آرمیتج اسمیط (آرمیتاژ اسمیت انگلیسی) معتقد بودم کاش او را به اختیار دعوت کرده بودیم ربطی به دیگران نداشت، مردی دانا بود.

باری مجاهدین ستارخان پیغام کردند ما حاضریم؛ گفتم من حاضر نیستم . رئیس قزاق نزد من آمد ،گفت يك سال است من در این شهر هستم؛ این بازی اساس ندارد؛ اگر ژاندارم دست در نمی آورد و سایرین بمختصر بادی متفرق می شوند روز های یک شنبه مجلس چای داشت قرار شد من به قزاق خانه بروم با ساعد السلطنه شور کردم؛ گفت همه می روند خودش کسالت داشت؛ با هدایت قلی خان و لطف الله خان پسر عمو و فرزندی به قزاق خانه رفتم؛ آن ها هم آگاه نبودند: یکشنبه 28 ذیحجه مطابق 26 شهریور 01299

صبح یک شنبه سید المحققین نزد من آمد که خیابانی می گوید: نشسته ای این جا که چه؟ گفتم می خواهم بروم امنیت من در راه چیست؟ گفت سوار همراه می کنیم؛ گفتم به سوار شما اعتماد ندارم؛ گفت قزاق همراه ببرید؛ گفتم حرفی است حسابی.

شب پس از آن که مهمان ها متفرق شدند رئیس قزاق تکلیف خواست؛ خبر آوردند که ژاندارم هم از شهر بیرون رفت رئیس قزاق کسانی را بر سر راه خیابانی گماشته بود که او را به قزاق خانه بیاورند؛ منع کردم؛ معلوم شد خیابانی سلامت به خانه رسیده است؛ با تجدید اتمام حجت اجازه اقدام دادم

ص: 49

سید المحققین به گمان آن که من به قزاق خانه آمده ام که بروم (به تهران) به خیابانی گفته بود هیچ وسیله نداریم فلانی هم رفت؛ بگذار برویم او را بیاوریم ؛ گفته بود: «بگذار برود.» این بود عقل و رأى پهلوان قيام من خودم تصور نمی کردم اساس (قیام) به این درجه پوشالی باشد و قزاق بدون مزاحمت بر عالی قاپو دست یابد.

حالا شب از نیمه گذشته است احتیاطاً سفارشی به سوار های مراغه خواستند نوشتم. سحر ظفر الدوله تلفن کرد که عالی قاپو و مرکز نظمیه و تلفن خانه در تصرف ماست. در اطراف عالی قاپو يك نفر قزاق و ده نفر مجاهد کشته شده بود. من به عالی قاپو رفتم هیچ کس نبود؛ تلفن کردم اصحاب آمدند. پرده ها را کنده بودند، فرصت نکرده بودند ببرند مسئله بر حاضرین هم بقدری مشتبه بود که به صدای تیر ناظم الدوله گفته بود شش ماه گرفتار زد و خورد خواهیم بود. در این ضمن بهاء السلطنه شیرازی رسید و گفتم برو به خیابانی بگو من باز حاضرم با شما کار کنم؛ اگر میل دارید نزد من بیائید والا در بنشینید و در را باز بگذارید؛ گفت بنویسید؛ نوشتم ، رفت و برگشت که در خانه نبود و منزل او را هوا خواهان غیور چاپیده بودند؛ حتی در و پنجره را برده اند گفتم باز برو و سعی کن او را ببینی و مکتوب را برسانی؛ موفق نشد، شاید اگر در خانه خود مانده بود باز خانه را می چاپیدند، اما کشته نمی شد.

روز دیگر مقارن ظهر از طرف نظمیه هیاهوئی شنیدم گفتم چیست گفتند نعش خیابانی است که مردم با هلهله پذیرائی می کنند و می خواهند در بازار بگردانند؛ منع کردم و در سید حمزه دفن شد کاشف بعمل آمد که دختر بچه ای به پست سه نفر قزاق می گوید خیابانی در فلان خانه در زیر زمین پنهان است. قزاق سر خود وارد خانه می شود از زیر زمین به حیاط و بر عکس تیر تفنگ شليك مي شود و دست يك قزاق و پای خیابانی تیر می خورد؛ تیری هم به سرش خورده بود گفتند به قرائن باید خودش زده باشد؛ مؤید این ظن مکتوبی از بغل او در آمد مشعر بر این که «چون نخواستم تسلیم شوم انتحار کردم» و العلم عند الله ».

تا این جا از جزوۀ «بر من چه گذشت» نقل شده است و در کتاب مفصل خاطرات

ص: 50

و خطرات موضوع قیام خیابانی را مفصل تر نوشته ولی نوشتجات مخبر السلطنه اصولا طوری نوشته شده که فقط کسانی که در آن عصر زندگی کرده اند می توانند استفاده نمایند؛ زیرا درباره اشخاصی که اسم می برد سمت و موقعیت آنان را ذکر نکرده و غالباً جملاتش پیچیده و در پاره ای از مواقع دو سه جمله را با يك فعل تمام می کند و نامفهوم می شود.

اما در کتاب خاطرات و خطرات این تلگراف را ذکر کرده و مطالب زیر را در بارۀ قیام خیابانی نوشته است:

«تلگراف مشیر الدوله به مخبرالسلطنه

ایالت جلیله تلگراف جناب مستطاب عالی بعرض پیشگاه اقدس ملوکانه روحنا فداه رسید؛ موجب مسرت و خرسندی خاطر مهر مظاهر گردید؛ برای تکمیل مرحمت نشان اقدس با حمایل مخصوص آن به حضرت عالی اعطا فرمودند تبریکات صمیمانه خود را زحمت می دهد 23 سنبله 5426 مشیر الدوله - ریاست وزراء

این نوشته از جیب بغلش در آمده است (عین نوشته) : «رفقا خداحافظ، چون تنها ماندم و تصمیم نموده بودم که دستگیر نشوم خودم را کشتم ؛ بعد از این سست نشوید؛ مرام را تعقیب کنید؛ از بازماندگان من غفلت نکنید؛ کسی را ندارم؛ تمام دارائی مرا بغارت بردند؛ این بود آزادی خواهی مخبر السلطنه؛ 22 سنبله، محمد خیابانی»

... منزل خیابانی را دادم تعمیر کردند؛ اثاثیه برای اولادش تدارك كردم؛ حقوق برای اولادش خواستم؛ شش هزار تومان از هر محل نزد ناظم الدوله جمع شده بود، به اولادش دادم؛ جعبه عیالش را گماشته خودش که مسبوق بود، از زیر خاك در آورده بود، بدست نظمیه آمده بود، رد کردم؛ هشت هزار تومان به اسم خیابانی از عوارض قراردادی در گمرك جمع شده بود که جزء عایدات رسمی نبوده؛ رئیس گمرك از من تكلیف خواست گفتم داد به دار التربیه که مقروض بودند؛ در تشریفات هفته و سال او مساعدت کردم؛ در سال او تمام اجزای ادارات حاضر شدند، در تهران سید کمره ای برای او ختم گذارد.

ص: 51

صمصام السلطنه ها و مستشار الدوله ها بختم رفتند؛ برای ارادت به خیابانی نبود برای تظاهر بود و دماگوژی مستشار الدوله آذربایجانی بود؛ صمصمام السلطنه رئیس ایل بختیاری که مکرر ریاست دولت داشته هم می رود به ختم نظمیه مانع می شود؛ در کوچه می نشیند اقلیت مجلس و فتنه جویان شهر حامی قیام بودند. مشیر الدوله در محظور واقع شد و من در دادن گزارش واقعه به تهران غفلت کرده بودم. وثوق الدوله و مشیر الدوله؛ هر دو اسمشان حسن است. ملك الشعراء بهار در ترجیح بندی می فرمایند :

کشت آن حسن از بهر وطن گر دو سه کاشی *** کشت این حسن احرار وطن را چو مواشی

نظر ها مختلف است.

نظر به بی خبری از کیفیات حادثه و نظر به شکرانه از سهم ناز شست قرارداد 1919 طغیان قلم آقای ملک مغتفر است در تجاوز از نعم الخلفان به اسلاف تالله باشی قافیه را باخته اند تاریخ نه قضایای مرور را فراموش می كند(1) نه 1919 را، نه قطع عضو فاسد را نه سید عبدالحسین لاری را کسی سر بریده نه خیابانی را، آن به قشقائی فرار کرد این در لجاج انتحار»

نظر مورخ سید احمد کسروی درباره قضایای خیابانی چنین است:

«پس از وثوق الدوله، مشیرالدوله سر و زیر گردید؛ خیابانی به او خوش گمان بود و از او جز نیکی در بارۀ خود امید نمی داشت راستی هم مشیر الدوله با آن ترسناکی و به آن پروائی که به نیک نامی خود می داشت جز نيك رفتاری با خیابانی نمی خواست؛ و بی گمان به رنجش آزادی خواهان آذربایجان خرسندی نمی داد. لیکن درخواست های خیابانی در خور پذیرفتن نمی بود؛ چنان که گفته ایم خیابانی این می خواست که آذربایجان در دست او باشد که جدا سرانه فرمان راند و سپس که نیرومند

ص: 52

گردید ، بسر تهران رفته آن جا را هم اصلاح کند این می بود آرزوی خیابانی، ولی چون نمی توانست آن را بزبان آورد به تهران می گفت باید آذربایجان را بر سمیت بشناسد؛ دولت آگهی می داد که برای آذربایجان والی فرستاده خواهد شد؛ خیابانی پاسخ می داد به والی نیازی نیست شما پول برای ما بفرستید! پیداست که این درخواست ها در خور پذیرفتن نمی بود؛ این ها چیز هائی می بود که خیابانی بایستی با زور و نیرو بدست آورد و گرنه چشم پوشد.

ما از گفتگوهائی که میانه خیابانی و کابینه مشیرالدوله رفته آگاه نگردیده ایم؛ این اندازه می دانیم خیابانی پا فشرد که قیام هم چنان بر پا و دست او در آذربایجان گشاده باشد از آن سو مشیر الدوله در کار خود درمانده چاره نمی دانست سرانجام چنین نهاده شد که مخبر السلطنه را که در آن کابینه از وزیران می بود به نام والی گری آذربایجان فرستند... خیابانی به این نیز خرسندی نمی داد. این بود که از مخبر السلطنه به پیشواز و پذیرائی نپرداخت خیابانی می خواست دست او را ببندد و به هیچ کارش آزاد نگذارد سستی کار خیابانی بیش از همه از رهگذر بی ارجی پیرامونش می بود در 28 ذیحجه مخبر السلطنه به قزاقخانه رفت؛ روز بعد دسته های قزاق از قزاق خانه در آمده رو بشهر آوردند پیروان خیابانی اندک ایستادگی نشان دادند و با اندك جنگی برخاستند... خیابانی شب را به خانه خود رفته بی باک و آسوده خوابیده بود. بامدادان هنگامی برخاست که قزاقان بشهر در آمده بودند و چون بیم گرفتاری می رفت به خانه یکی از همسایگان رفته، در آن جا پنهان گردید. قزاقان به نهان گاه او پی برده چند تن بسرش رفته و او را با چند تیر ،کشته جنازه اش را بروی نردبانی انداخته بیرون آوردند؛ در این باره سخن دو گونه است:

مخبر السلطنه می گفت قزاقان چون نزديك شده اند خیابانی خودش را کشته دیگران می گفتند خیابانی در زیر زمینی می بوده و تفنگی بدست می داشته، قزاقان آن را دیده از بیرون شليك كرده خیابانی را از پا انداخته اند؛ و همانا این راست تر است بدینسان شادروان خیابانی کشته گردید می باید او را کشته آن نمایش های ریا -

ص: 53

کارانه مردم و آن کف زدن ها و زنده باد گفتن های دروغین دانست. يك پستی فراموش نشدنی که در داستان خیابانی از این دسته مردم نمایان گردید آن بود که چنان که در پای گفته های خیابانی کف زدند و در رفتاری بسیار از خودشان نشان دادند.

اینک چند جمله از نطق های خیابانی:

«ما چرا قیام کردیم ؟ اگر وضعیت مقدم بر قیام را از نظر مطالعه بگذرانیم حالت اسف آمیز مملکت و اختلاسات بی حد و حصر مالیه و اقدامات بی ناموسانه و جانیانه نظمیه را در نظر بگیریم لزوم، فوری قیام را احساس می نمائیم...

... دزدانی که از تبریز رانده می شوند نباید در تهران صدر نشین امارت بشوند؛ جانی ها که از مرکز آذربایجان فرار می نمایند نباید زمام حکومت ایالت و ولایت دیگر را در دست بگیرند؛ زیرا که تمام خاک آذربایجان ایران مقدس و مجموع کل دموکراسی ایران صاحب حقوق است ...»

... فعلا می دانیم که صدای «ایران» را در خارج تبریز ، در تهران در شرق و غرب و شمال و جنوب با يك موفقیت خفه می کنند ولی این مشاهده ما را عصبانی نمی کند و در تاكتيك ما عوامل وقت و زمان نیز منظور شده است ...» (از نطق روز یکشنبه 12 ثور 1299)

«اما روزنامۀ ایران آن جریده بی وفا و حقیقت از طریقی مستقیم تر از رعد به مطالعه این قیام پرداخته و نفهمیده حرف هائی زده است ؛ روزی که آزادی خواهان در این ایالت بد بخت دچار هزار گونه زجر و شکنجه می شدند، سردار می رفتند صدای روزنامه ایران در نمی آمد ؛ وقتی که مرد و دین تبریز می رفتند و در تهران نایل تکریم و تقدیر می شدند ، جریده ایران ساکت و صامت بوده ، نه قلم او و نه رگ غیرت او بحرکت نمی آمد ...» (نقل از نطق شب دوشنبه 3 جوزای 1299)

ص: 54

این جانب بملاحظه وقت تا کنون توانسته ام جلوگیری از هیجان مخالفت آمیز نمایم ولی با کمال اسف به شما اطلاع می دهم که عملیات اخیر شما در خلیج فارس و ناصری و محمره و بردن قنسول آلمان که بکلی مخالف بی طرفی ایران بوده ، بیشتر افکار را بهیجان آورده است. بر شما است كه ترك مهاجمه بکنید و به ارجاع قنسول آلمان روابط را محفوظ بدارید. اگر عملیات جنگجویانه شما دوام پیدا کرد جلوگیری از ملت ممتنع گردد ، ملامت و مسئولیت راجع به شماست که از خط بی طرفی تخطی نمودید و این جانب را هیچ ملامت و مسئولیتی نیست . لقد اعذر من انذر خادم الشريعه. محمد حسین برازجانی

بالاخره شیخ حسین چاکوتاهی (سالار اسلام) و زایر خضرخان تنگستانی (امیر الاسلام) كه هر يك رئيس طايقه بلوك چاکوتاهی و رئیس طايفه بلوك تنگستان بودند، پس از توقیف نمایندگان سیاسی آلمان و عثمانی بعنوان این که کنسول انگلیس نقض بی طرفی ایران را نموده جداً نمایندگان عثمانی و آلمان را از کنسول انگلیس خواستار شدند که آن ها را تحویل داده به شیراز بفرستند تا هر طور والی فارس صلاح دانست با آن ها رفتار شود

اما كنسول انگلیس قبول نکرده در جواب نوشته بود که چون کنسول های آلمان و عثمانی بر علیه دولت انگلیس اقداماتی کرده اند نمی توان آن ها را تسلیم کرد.

از طرف چاکوتاهی ها و تنگستانی ها (دشتستانی ها) نسبت به این عمل وجواب مراسله کنسول انگلیس پروتست می شود که چنان چه از تحویل نمایندگان سیاسی مزبور خود داری شود جبراً آن ها را تحویل خواهیم گرفت و یا برای جبران این عمل کنسول انگلیس را دستگیر و زندانی خواهیم کرد.

پس از مبادله این قبیل جواب های خشن جنگ شروع می شود و مهم ترین این

ص: 57

سلسله محاربات جنگ کوه گزی (1) می باشد که از دشتستانی ها در حدود 200 نفر کشته و زخمی شده و از طرف انگلیس ها در حدود 1900 نفر کشته و زخمی گردیدند، ولی سرانجام این جنگ قوای انگلیس ها پیش بردند و شیخ عبدالحسین خان چاکوتاهی ( فرزند شیخ حسین خان) مقتول گردید (شوال 1333 قمری)

پس از يك هفته مجدداً جنگ آغاز شد و به فاصله دو سه ماه انقلابات بوشهر به شیراز هم سرایت کرد یاور علی نقی خان پسیان فرزند (ژنرال حمزه پسیان) رئیس ژاندارمری فارس بر علیه انگلیس ها قیام کرد و کنسول انگلیس (کلنل اکونور) مقیم شیراز و چند نفر دیگر را دستگیر و نزد دشتستانی ها فرستاد که تا یک سال در زندان آن ها توقیف بودند و چون ژاندارمری فارس قوام شیرازی را وابسته به انگلیس ها می دانست، به خانه وی حمله کردند؛ قوام تاب مقاومت نیاورده از راه لارستان به بندر لنگه و از آن جا به بوشهر فرار کرد و در بوشهر انگلیس ها به او اسلحه و مهمات دادند که به شیراز مراجعت نماید

این بود که قوام هم به شیراز مراجعت کرده و ژاندارمری شیراز هم چون عده ای از آن ها به قوام پیوسته بودند کلنل علی نقی خان پسیان و پسر عمش غلام رضا خان راه فراری برای خود ندیدند ناچار در صدد برآمدند که یک دیگر را بوسیله اسلحه دستی هدف قرار دهند.

در نتیجۀ اجرای این تصمیم علی نقی خان کشته و غلام رضا خان مجروح گردید، قوام شیرازی نیز چند فرسخی شیراز از اسب در غلطیده فوت کرد فرزند او ابراهیم قوام (قوام فعلی) وارد شیراز شد و چند نفر از ژاندارمری وعده ای از ملیون و احرار فارس را اعدام نمود ( مانند سلطان مسعود خان (2) و سلطان معاضد السلطان و چند نفر دیگر)

ص: 58

اما کنسول انگلیس هم چنان در توقیف تنگستانی ها بود تا این که موقتاً متارکه برقرار و بین انگلیس ها و چاکوتاهی ها و تنگستانی ها اسراء مبادله شدند. ولی پس از يك سال مجدداً جنگ بر سر خط آهن بین بوشهر و برازجان آغاز گردید (خط آهن نامبرده را در کابینه سید ضیاء الدین، انگلیس ها برچیدند)

خلاصه این سلسله جنگ ها همواره ادامه داشت تا این که در کابینه مشیرالدوله در سال 1299 شیخ حسین خان چاکوتاهی کشته شد و طبیعتاً این نبرد پس از چندی دیگر خاتمه یافت.

کتاب فارس و جنگ بین الملل و کتاب دلیران تنگستانی صحنه های تراژدی این وقایع را نشان می دهد

بفساد نهاده و پاره ای احتمالات برای قرارداد انگلیس و ایران و منافع انگلستان ظاهر گشته و لهذا لازم است بطور صریح و علنی وضعیات را بیان نمود.

اگر چه واضح و مبرهن است که حکومت هندوستان هیچ گاه طرفدار عقد قرارداد مذکوره نبوده و بیم آن داشت دچار مسئولیت هائی چند گردد و علاوه بر این یقین نداشت ملت ایران آن را با حسن نظر تلقی کرده و بپذیرند؛ معذالك قرارداد مذکور بر زمینه وسیعی وضع گشته و صرف نظر از آن که احتمال دارد وضعیات عمومی و سیاسی مساعدت نماید تصور می رفت مطلوب واقع شود.

نظر به این که وزیر مختار انگلستان خویش را محل وثوق و اطمینان دولت ایران قرار داد و فهماند که ایرانی که و تنها می باشد و ممکن است در پرتو چنین قراردادی ایران يك دوست مقتدری مانند انگلستان برای خود تحصیل نماید و منافع وی را مصون و محفوظ دارد لهذا دولت ایران نیز بطور ناگهانی تصمیم بعقد آن داد؛ این واقعه اساساً ترتیبی بود که می توان گفت مجاهدتی بعمل آمده است که اقدام جدیدی در شرق وسطی معمول شده باشد و بهترین مشابه آن اتحاد انگلیس و پرتقال می باشد؛ هیچ هیئت دولتی اعم از سلطنت خواه جمهوری طلب، روحانی و ضد روحانی هیچ گاه به فکر الغای آن نیفتاده است.

بدبختانه ملت ایران باندازه ملت پرتقال اعتماد و اطمینان نسبت به انگلستان ندارد بناء علي هذا هرگاه تصور کنیم که چون آن قرارداد منعقد شده است و ما می توانیم آن را بحال خود واگذاشته و آن هم نتیجه داده و بارآور می شود، موجبات خرابی آن را فراهم ساخته و با هیچ پایه و بنائی جز قوای مادی برای آن باقی نخواهیم گذاشت.

با پیشرفت قوای بالشویزم در شرق وسطی چنان که ما بچشم خویش مشاهده می کنیم نفوذ روسیه که موقتاً رو با نحطاط نهاده بود، مجدداً جان گرفته؛ ولی چون این مرتبه قسمت اعظم اهالی طرفدار آن هستند تحت سرپرستی و مراقبت اشخاص جدید و نیروئی تازه با کمال سرعت رو باتساع نهاده است. هر عنصر حقیقی روسی

ص: 60

اعم از بالشویکی و غیر آن با کمال صراحت مخالف قرارداد انگلیس و ایران می باشد و بغایت مسرور است از این که روس ها مجدداً به بادکوبه آمده و امیدوار است که بار دیگر نفوذ روسیه در شمال ایران مستقر گردد.

يك قسمت دیویزیون ایرانی که متمایل به «دنیکین» بود، حالیه با دیده هم دردی به بالشويك ها می نگرد

سابقاً وطن خواهان ایران مؤسسه قزاق را تکفیر می نمودند؛ ولی اکنون قهرمان آزادی ملت گردیده و فرمانده آن «استار و سلسکی» که یک نفر از وطن خواهان قابل روسیه و منفرداً باکمال شایستگی مشغول کار است، شخص بسی قوى الاراده می باشد.

اغتشاش طوفان آسائی که از شمال ظهور کرده و اگر چه غیر مترقبه نبود، معهذا کشتی ایران را دچار تلاطم ساخته؛ در صورتی که ناخدا بشدت مريض و ملاحان آن با وجود اشتیاق به رهائی آن فوق التصور ضعیف و نحیف می باشند. یک مرتبه دیگر دموکرات های تبریز بر وفق دلخواه مشغول اقدامات گردیده و مخالفین سیاست انگلستان و قرارداد انگلیس و ایران که در تهران هستند با نهایت چالاکی از موقعیت استفاده نموده اند.

هیئت دولت هدف حملات پیاپی واقع گشته و عدم رضایتی که عموم از آن دارند به سفارت انگلیس هم سرایت کرده است؛ در صورتی که انگلستان بطور ناگهانی خود را حافظ و پرستار ایران معرفی نموده؛ و اينك بنظر می آید که انگلستان در نظر چنان مستغرق گرداب عدم تمایل عمومی خواهد گشت که آن را به هیچ چیز نمی توان تشبیه کرد مگر به روسیه تزاری قبل از حدوث جنگ

بعضی از این اشکالات را سفارت انگلیس به دست خود ایجاد ننموده است؛ يك عده ایرانیان بواسطه وطن خواهی و تنفر از روسیه در ظرف جنگ طرفداری از مخالفین ما نموده و اينك يك فهرست بیهوده از اسامی آن ها بر سفارت تحمیل گشته در صورتی که با مخالفت و بدون مساعدت آن ها استقرار صلح سیاسی در ایران که

ص: 61

برای اصلاحات ضرورت دارد امکان پذیر نمی باشد

در ایران و اروپا يك عده ایرانیانی وجود دارند که مردود وزارت امور خارجه انگلستان می باشند

در صورتی که سابقاً جزو دوستان حقیقی ما بشمار می رفته و حالیه ممکن است در پرتو مساعدت آن ها قرار داد نتایج مطلوبی ببار آورد. من جمله تقی زاده است که عجالتاً مخالف اصول هر اتحادی بود، اكنون بالشويك ها اسم وی را ورد زبان ساخته و واقعاً بایستی به تهران آمده و آن چه را که به جریده تایمز گفته است برای هموطنان خویش شرح دهد.

واقعاً جای تأسف است که در چنین موقعی بایستی عمداً یا اتفاقاً وزیر مختار انگلیس مأمور دربار تهران تغییر یابد (1) باید دانست وزیر مختار جدید که به صوب مأموریت خود عزیمت نموده و عموماً او را مرد قابل و نیکوئی می دانند، در موقع فوق العاده مشکلی مشغول انجام وظیفه می گردد

من واجب می دانم که هموطنان خود را از ماجری آگاه سازم، ولی در این جا عموماً می دانند که پس از عزیمت «سرپرسی کاکس» خلف وی قرار داد را بی روح یافته و برای این که هوای جدید در ریتین آن داخل نموده و بهوشش آورد، لازم است مساعی جمیله بعمل آورده و مشکلات چندی را مرتفع سازد.

بد بختانه نمی تواند در اجرای وظیفه خویش چندان چشم داشتی به هم قطاران خود یعنی نمایندگان دول معظمه داشته باشد.»

مواقع رسمی هر موقع بهانه ای می تراشید و از سر باز می کرد هنگامی که دکتر مصدق هم والی فارس بود بهمین نحو عمل می نمود؛ تا این که رئیس پلیس ژنرال سايكس به تهران آمد و در همان اوان هم از طرف دربار برای سلطان احمد شاه مراسم سلامی ترتیب داده و اعلان ترتیبات سلام داده شده بود.

رئیس پلیس جنوب بدون آن که دعوت شده باشد به دربار آمد و خواسته بود با هیئت دیپلماتیک در مراسم شرکت نماید مشیرالدوله در موقعیت بسیار حساس و ناراحتی قرار گرفته بود؛ زیرا نمی خواست بدین وسیله پلیس جنوب را برسمیت بشناسد مشیر الدوله رفت در اتاقی نشست؛ فرستاد عقب ژنرال سایکس که بیائید رئيس الوزراء شما را كار دارد؛ وقتی سایکس داخل اتاق رفت رئيس الوزراء در آن جا نبود قبلا دستور داده شده بود درب اتاق را از بیرون بستند. هر چه در زد کسی در را باز نکرد تا سلام تمام شد؛ دیدند کسی در می زند؛ در را باز کردند و گفتند کیست و چه می کند، معلوم شد معذرت خواستند؛ برای صورت ظاهر هم آن کسی که در را بسته بود از خدمت خارج کردند.

می آمد با این سیاست کلی «پلتيك ژنرال» تطبیق می شد کسانی که بطرز کار انگلیس ها آشنائی دارند می دانند معمولا سیاست کلی بریتانیا در هر يك از ممالك جهان از طرف مشاورین سیاسی دولت بریتانیا تعیین می شود و دولت وقت آن را می پذیرد.

این سیاست کلی به نمایندگان انگلستان در آن کشور ابلاغ می شود؛ ولی دست نمایندگان سیاسی انگلستان در اجرای آن سیاست کلی تا حدی باز است و می توانند با رعایت مقتضیات محلی هر کشور روش مناسبی (البته از دریچه چشم رجال بریتانیا) پیش گیرند.

منتهى رجال سیاسی بریتانیا از لحاظ پیشرفت سیاست خود و از نظر این که اگر سیاستی را که پیش گرفته اند و می خواهند آن را در معرض آزمایش و یا اجرا بگذارند و یا حدس زده شود که ممکن است به نتیجه مطلوب نرسند؛ بين مأمورين انگلیسی که عامل اجرای آن سیاست می باشند اغلب تبانی می شود و دو سه دسته تشکیل می دهند که دسته ای در اکثریت بوده و موافق اجرای سیاست منظور می باشند و دسته ای در اقلیت با آن سیاست ظاهراً ابراز مخالفت می نمایند مجموعاً این دو دسته عده ای از اهالی را که معناً با خودشان سر و سری دارند به موافقت و مخالفت با آن وادار می نمایند تا اگر احیاناً در اجرای سیاست مورد نظر موانعی پیش آمد و یا به اشکالاتی مواجه شوند و یا انگلستان از لحاظ منافع خود از اجرای آن صرف نظر کند دسته مخالف (اقلیت) بروی کار می آیند؛ و سفیر انگلیس که ظاهراً طرفدار اجرای سیاست منظور بوده از طرف وزارت خارجه انگلستان احضار و دیگری بجای وی فرستاده می شود و این طور وانمود می کنند که سیاست انگلستان در اجرای فلان تصمیم عوض شده است؛ چنان چه در مورد قرارداد نهم اوت 1919 همین نظر اجرا شد؛ زیرا دیده می شد در بین مخالفین قرار داد استثنائاً چند نفری هم یافت می شدند که اتفاقاً بطور محرمانه و در خفا با سفارت انگلیس دوستی داشته و مخالفت آن ها هم بر اثر اشاره محرمانه عمال سفارت انگلیس بوده است و همین که سیاست انگلیس راجع به قرارداد در ایران خواست عوض شود، «سرپرسی کاکس» وزیر مختار انگلیس

ص: 64

احضار گردید و «نرمان» بجای وی مأمور شد تا روح قرارداد را در قیافه دیگر که شاید بمراتب از سیاست قرارداد شدید تر بود ظاهر سازد. اتفاقاً بعضی ایرانی هائی که به اشاره انگلیس ها مخالفت با قرار داد را سرمایۀ کسب وجاهت ملی قرار داده بودند، در این تغییر سیاست نه تنها از تبعید و توقیف خارج شده مصدر کار شدند، بلکه در تمام دوره سلطنت پهلوی هم مشاغل مهم و بزرگی را مانند ریاست مجلس شورای ملی و غیره اشغال کردند!

هم چنین در مورد کودتا هم در سفارت انگلیس دو نظر بود؛ «مستر نرمان»، «هاوارد» و «کلنل اسمایس» و عده ای دیگر که در اکثریت بودند موافق کودتا و «ژنرال دیکسن» و دو نفر دیگر مخالف آن بودند. پس از آن که کودتاچی ها پیش بردند دیکسن این طور وانمود کرد که با تعرض از ایران خارج می شود و پس از رسیدن به لندن بر علیه «مستر نرمان» و موافقین وی در وزارت خارجه انگلستان اقامه دعوی خواهد کرد، که شرح این قضایا را در فصل دوم این کتاب بطور مفصل خواهیم دید. همین نظر در مورد جمهوری بازی حمل 1303 هم اجرا شد.

بنابراین سیاست انگلستان در کشور ها و مخصوصاً در ایران که سنگر حساسی بمنظور حفظ هندوستان بوده است قضایای سیاسی که پیش می آید و مخالفت و موافقت هائی که می شود ، غالباً جنگ زرگری بوده و حقیقت غیر از آن است که در بادی نظر تظاهر و جلوه گری می نماید . بنابراین داوری در اطراف آن خیلی مشکل و فهم و درك آن هم برای هر کس مقدور نیست؛ زیرا در باطن جریان های سیاسی جز آن که تظاهر می کند صورت دیگری نهفته است و درست مثل این است که زاغی را در لباس طاوس و يا طاوسی را در لباس ،زاغ، آراسته باشند ؛ این است که تشخیص بی اندازه مشکل می شود و بالنتیجه باید گفت کلیه حوادثی که در این کشور بروز می کند ، ظاهری دارد و باطنی ؛ و گاه هم هست که ظاهر و باطن قضایا یکی باشد ، ولی از بس اشخاص در مسائل سیاسی شك زده بوده و از بس فریب خورده اند ، نسبت به هر حادثه غیر سیاسی که به هیچ جا هم مربوط نبوده، بدبین می باشند؛ بدین لحاظ در قضاوت های خود اغلب دچار اشتباه می شوند و یا بدون آن که متوجه باشند ، آلت اجرای سیاست

ص: 65

و مقاصد دیگران می گردند.

در ایران پس از آن که حکومت بالشویکی در روسیه تثبیت شد ، انگلیس ها با مطالعه اطراف و جوانب اوضاع کلی جهان و خصوصاً شرق ، تصمیم گرفتند حکومت نوینی در ایران روی کار آورند که یارای مواجهه با حوادث احتمالی را داشته باشد. این حکومت مطابق نقشه انگلیس ها بایستی قوی باشد؛ فعال باشد ؛ ظاهراً ارتشی نیرومند مجهز کند؛ به ملوك الطوایفی خاتمه داده و نفوذ حکومت مرکزی را تا دورترین نقاط کشور بسط دهد ؛ صنایع جنگی برای تهیه مهمات نظامی ایجاد نماید و...

حکایتی که سید جلیل اردبیلی که از معاریف آزادی خواهان ایران و در دوره دوم سمت نمایندگی مجلس را داشت، برای نگارنده نقل کرد و قرائن خارجی و جریان اوضاع نیز آن را تأیید نمود با اعتماد کاملی که به صحت قول این آزادی خواه پاک دامن دارد قابل توجه و حاکی از روح سیاستی است که انگلیس ها در آن مرحله از تاریخ ایران اتخاذ نمودند.

اردبیلی حکایت کرد و از من خواست تا وقتی در قید حیات است، این حکایت را نقل نکنم، اکنون که او وفات یافته است من از قید سوگندی که یاد کرده ام ، آزادم .

اردبیلی عضو هیئتی بود که از طرف مشیرالدوله برای حل و تسویه قضیه میرزا كوچك خان مأمور رشت شده بود . یک هفته قبل از سقوط کابینه از طرف مشیر الدوله فوراً به تهران احضار گردید؛ پس از بازگشت به تهران روز بعد مشیرالدوله (رئيس الوزرای وقت) اردبیلی را با يك نفر دیگر از اعضای آن هیئت به منزل خود دعوت می کند و قبلا آن ها را با قید سوگند متعهد می کند که آن چه برای آن ها می گوید تا او زنده است برای کسی نقل نکنند؛ سپس بسته کاغذی به ایشان نشان می دهد و می گوید: پست میان بوشهر و شیراز که متعلق به انگلیس ها بوده است، سرقت شده؛ دزدان آن چه به دردشان می خورده انتخاب کرده و برده و کاغذ ها را کنار جاده ریخته اند. ژاندارم ها که در تعقیب سارقین رفته اند، کاغذ ها را ضبط و به تهران فرستاده اند که

ص: 66

اینک مشاهده می کنید. در ضمن این کاغذ ها نامه مفصلی از نایب السلطنه هندوستان خطاب به سفارت بریتانیا است که حاوی نقشۀ کلی راجع به ایران می باشد

نقشه آینده انگلیس ها ، بطوری که از این نامه استنباط می شود ، این است که يك حكومت دست نشانده قوی روی کار بیاورند و قشون منظمی ایجاد کنند و کارخانجاتی احداث نمایند و عمران شهر ها خصوصاً شهر های شمالی را توسعه دهند و در مرکز نیز ابنیه بزرگی بمنظور مراکز ستادی ارتش انگلیس ایجاد شود؛ به نفوذ رؤسای عشایر و ایلات مشكوك خاتمه داده شود و مخالفین سیاست انگلیس را مرعوب و منکوب نمایند و راه آهنی از شمال به جنوب کشیده شود و...

مشير الدوله پس از آن که نامه را برای ما خواند، کلیه کاغذ ها را در بخاری افکنده در حضور ما سوزانید

بطوری که دیدیم جریان اوضاع بر همان زمینه بود و بدین جهت باید گفت : قرارداد منشأ و موجد تاریخ اخیر ایران است کودتا و سقوط احمد شاه و سلطنت پهلوی نیز زائیده قرارداد می باشد

و یا خیانت افسران روسی بوده است اجرای این ماده از نقشه را تسریع می کرد(1) انگلیس ها برای آن که نخستین قدم را در راه این مقصود اساسی خود برداشته باشند، فرصت را مغتنم شمرده به دولت مشیرالدوله پیشنهاد کردند استار و سلسکی را از فرماندهی قزاق خانه برکنار سازد.

مشیرالدوله این پیشنهاد را نپذیرفت و تصمیم به مقاومت و مخالفت گرفت.

دیپلماسی بریتانیا در صدد مخالفت با کابینه بر آمد و به شاه فشار آورده که مشیرالدوله را مجبور باستعفاء سازد.

بالفور (2) در کتاب خود راجع به این مسئله چنین می نویسد :

«در اواخر ماه، مسئله صاحب منصبان روسی و ادامۀ استخدام آن ها برای قزاق خانه بواسطه تخلیه ناگهانی رشت؛ بدون این که حتى يك تير هم خالی شود، کسب اهمیت کرده. «ژنرال آیرن ساید» فوری به تهران آمد و چون ضیق وقت اجازه مراجعه مسئله را به وزارت خارجه انگلیس نمی داد وزیر مختار انگلیس از صدر اعظم وقت (مشير الدوله) تقاضای انفصال تمام افسران روسی را از قزاق خانه نمود. رئيس الوزراء هم بر حسب معروفیت خود و برای آن که تصمیمی اتخاذ نکند که منجر به استخدام افسران انگلیسی شود فوری استعفا داد؛ ولی شاه با انفصال این افسران موافقت کرد.

نظر به مسئلۀ فوق سئوال و جواب ذیل که در مجلس مبعوثان انگلیس در این وقت مطرح شده؛ بخوبی ثابت می کند که دولت از دادن يك جواب بی آلایشی خودداری داشت.

«مستر واترستن» از معاون وزارت خارجه سئوال نمود که آیا واقعات و بحران

ص: 68

اخیری که در ایران تولید شده در اثر اقدامات وزیر مختار انگلیس راجع به قشون ایران بوده یا خیر؟

«مستر هارمزورت» جواب داد که بحران اخیر کابینه ایران بواسطه عدم میل کابینه ایران در اجرای تصمیم شاه دائر به اخراج افسران روسی که فرماندهی دیویزیون قزاق های ایرانی را داشته بوده است.

اگر واقعاً اظهارات فوق دارای يك معنی حسابی است می رساند که وزیر مختار انگلیس ابداً دخالتی در استعفای کابینه نداشته؛ در حالی که علت حقیقی سقوط کابینه همان شخص وزیر مختار بوده و بس آیا ممکن است بیش از این هم مغلطه کرد؟

مسئله به این زودی هم خاتمه پیدا نکرده زیرا بواسطه عقب نشینی قزاق ها تا اندازه ای مردم متوحش بودند و بعضی ها هم تصور می کردند که روس ها ممکن است تولید اشکالاتی بنمایند. افراطیون هم شهرت می دادند که عقب نشینی قزاق ها بواسطه يك حیله ای بود که از طرف انگلیس ها تهیه شده بود.

در تاریخ 29 اکتبر کلنل «استار و سلسکی » به تهران مراجعت نمود. يك چند صد نفری از قزاق ها هم در خیال مراجعت بودند ولی «ژنرال آیرن ساید» با كمك اتومبیل های زره پوش از اجرای خیال آن ها ممانعت نمود.

در تاریخ سی ام ماه کلنل استار و سلسکی حضور شاه رسیده، در حالی که رئیس الوزرای جدید (سپهدار اعظم) هم حضور داشت حکم انفصال خود را دریافت داشت...»

ظواهر کار و خبری که در بین خواص سیاسی منتشر شد حکایت می کرد که شاه مشیر الدوله را دعوت باستعفاء کرده و مشیر الدوله نپذیرفته است. ممکن است این روایت منطبق با واقع و نیز ممکن است (باحتمال ضعیف) كه يك عمل تبلیغاتی برای تحکیم موقعیت و کسب وجاهت بیشتری بوده است بعقیده نگارنده، رفتار مشیرالدوله و شاه تا حدى يك مانور سیاسی بوده و در زیر ظاهر ساده و عادی خود، باطن دیگری داشته است یعنی مقاومت در برابر خواسته های انگلیس ها از جمله عزل رئیس دیویزیون قزاق و غیره بوده است.

شکست قزاق ها و عقب نشینی ایشان از جبهه رشت به نقطه ای موسوم به «آق بابا» تقریباً 35 کیلومتری قزوین حمل بر این می شد که فرماندهی قزاق خانه خیانت یا مسامحه کرده است.

این پیش آمد فرصت بسیار مناسبی به دست مخالفین استار و سلسکی و مخصوصاً انگلیس ها داد که با عزل این فرمانده روسی قزاق خانه نخستین قدم مهم و مؤثر را رو به هدف اساسی خود بردارند عقب نشینی قزاق ها موجب تجرى متجاسرین شمال شده؛ بیم آن می رفت که متجاسرین رو به تهران پیشروی و پایتخت را تهدید کنند

این جریان بهانه خوب و خوش ظاهری به دست انگلیس ها داد که جداً عزل استار و سلسکی را تقاضا کنند.

ولی دیپلماسی بریتانیا در این کار هم به روش معمول سیاست، مقصود حقیقی خود را زير يك ظاهر زیبا و فریبنده ای مستور داشت و لرد کرزن وزیر خارجه انگلستان در نطق مفصل و بسیار مهمی که روز هفدهم نوامبر 1920 (مطابق 25 عقرب 1299) در مجلس اشراف انگلستان ایراد کرد چنین وا نمود ساخت که استار و سلسکی متهم به اختلاس اموال دولتی شده و احمد شاه (از چند هفته قبل!) تصمیم گرفته است از خدمات هم چو مستخدم خطرناکی صرف نظر نماید.

این نطق یکی از اسناد بسیار مهم سیاسی است که «پليتيك ژنرال» انگلستان را

ص: 70

نسبت به ایران روشن می کند و مقاصد اساسی بریتانیا را از خلال آن می توان دریافت.

همین سیاست عمومی که در این نطق عجیب و فراموش نشدنی منعکس شده محور فعالیت های آیندۀ بریتانیا گردید و زمینه ایران آینده را بر شالوده کودتا استوار ساخت

و هم چنین در این نطق نسبت به مشیر الدوله چنین می گوید: «وثوق الدوله که مؤسس قرارداد بود از کار افتاده کابینه جدید در تحت ریاست شخصی که مشهور به مشیرالدوله و معرف آن چیزی است که من نمی توانم فرض کنم؛ آن يك چيز منفی یا مخالفی محسوب می شود و شاید بالاتر معرف و نمایندۀ دسته ملیون بتوان نامید بروی کار آمده و سیاست او تقریباً تا درجه ای با سیاست سلف خود مخالفت داشت.

کابینه مشیرالدوله ترجیح داد که اجرائیات مقدماتی معاهده را، که اکنون برای شما شرح دادم، تا تصویب مجلس بعهده تعویق اندازد.

من تصور نمودم كه اين يك سياست پوچ و ابلهانه ایست که دولت ایران اتخاذ نموده و ...»

متن این نطق در صفحه 131 چاپ دوم کتاب مختصری از زندگانی سیاسی سلطان احمد شاه قاجار درج شده و با آن که ناطق زبر دست به شیوۀ معتاد دیپلماسی در بعضی موارد آن نعل وارونه زده ورد گم کرده است باز هم یکی از اسناد معتبری است که شایان اهمیت فوق العاده می باشد و خوانندگان را بخواندن متن نطق که 7 صفحه از کتاب نامبرده را اشغال کرده است توصیه می کنیم

لرد کرزن در این نطق خود مخالفت جدی انگلستان را با کلنل استار و سلسکی ابراز داشته و دو کلمه «خائن» و «نالایق» را نثار نام او کرده است.

پس از آن که مشیر الدوله از قبول تقاضای انگلیس ها مبنی بر عزل استار وسلسکی استنکاف ورزید شاه بصورت علنی و بطرزی که در محافل سیاسی منعکس گردد به مشیر الدوله تکلیف کرد استعفاء دهد. مشیرالدوله اخذ تصمیم را موکول به نظر وزیران ساخت و موضوع را در هیئت دولت مطرح کرد مستوفي الممالك و مؤتمن

ص: 71

الملك دو وزیر مشاور کابینه جداً مخالف استعفای کابینه بودند و مشیرالدوله را تشجيع به مقاومت صریح نمودند

مشیر الدوله نظر وزرای مشاور خود را پذیرفت و از استعفاء امتناع نمود و تصمیم قطعی دولت را بعرض شاه رسانید.

برای استقرار مجدد توازن بود.

مشير الدوله از آغاز زمامداری خود در صدد بر آمد رابطه سیاسی میان ایران و شوروی را برقرار سازد و با موافقت نظرا حمد شاه به مشاور الممالك انصاری دستور داد از اسلامبول به مسکو رهسپار شود و مقدمات انعقاد پیمان میان ایران و حکومت سویت را فراهم سازد (روز هفتم ذیقعده، مطابق دوم اسد 1299 خورشیدی). دوات روسیه از این تصمیم دولت که تلگرافاً به او اطلاع داده شده بود اظهار مسرت کرد و تقاضا نمود، تاریخ و خط سیر مشاور الممالك تعيين شود تا احترام لازم مبذول گردد.

این اقدام مشیر الدوله مطبوع خاطر انگلیس ها نیفتاد و فعالیت دیپلماسی بریتانیا را بر ضد او تحريك نمود.

این جریان داستانی دارد که اینک از قول فرمند (آقای ضیاء الملك) دوست نزديك ومحرم اسرار مشیر الدوله نقل می شود این داستان را فرمند از مشیرالدوله شنیده اند و از این جهت مورد اعتماد و حائز اعتبار می باشد.

مشیرالدوله گفته بود (1) : «هنگامی که تصمیم به استقرار رابطه مودت با حکومت

ص: 73

سویت شوروی گرفتم با «مستر نرمان» وزیر مختار بریتانیا مذاکره کردم و لزوم این اقدام را خاطر نشان ساختم او روی در هم کشیده سکوت تلخی کرد و مخالفتی ابراز نداشت. من تجاهل کردم و سکوت او را حاکی از رضایت خاطر و موافقت با نظر خود پنداشتم و با تصور این که مقامات انگلیسی نیز موافق این روش و پشتیبان من خواهند بود شروع به انجام نظریه ام نمودم مشاور الممالك بدستور من رهسپار مسکو شد و مذاکره را آغاز کرد.

پس از آن که مذاکرات مسکو شروع شده بود ناگهان از طرف مقامات انگلیسی نسبت به این عمل ابراز مخالفت شد سفارت بریتانیا تصميم من و جريان مذاکره را به لندن گزارش داده بود. لندن با این تصمیم مخالفت نموده و سفیر بریتانیا مخالفت لندن را به من ابلاغ نمود و از همان روز ابر از نظرية منفى نسبت بكابينة من آغاز گردید.»

مشاور الممالك نتيجه اقدامات خود را از مسکو چنین گزارش داده است.

1. مأمورین رسمی دولت ایران را که توقیف کرده بودند، مرخص کرده و رسماً معذرت خواسته اند.

2. اموال اتباع ایرانی که غارت شده بود تحت نظر کمیسیونی به ریاست ساعد مراغه ای تحویل و آن چه مفقود شده بود قیمت آن را مسترد داشتند.

3. راجع به فرا خواندن قوا از ایران، دستور مراجعت داده اند.

4. از محبوسین ایرانی آن ها که بی تقصیر بودند مرخص و مقصرین سیاسی را به ایران اعزام داشتند

پس از آن که مشیرالدوله استنکاف صریح خود را از عزل استار وسلسکی اظهار داشت از طرف انگلیس ها یاد داشتی در تأیید همان تقاضا به مشیرالدوله تسلیم شد؛ ولی این یادداشت هم نتوانست عزم راسخ مشیرالدوله را تغییر دهد.

انگلیس ها آخرین و نافذترین تیری که در ترکش داشتند؛ بکار بردند. پولی را که بعنوان كمك خرج می پرداختند به بهانه این که مدت مقرر انقضاء یافته، نپرداختند و

ص: 74

با قطع این رشته که رگ حساس دولت آن روز بود کابینه را مجبور به استعفاء ساختند.

عاشقی با فرع صدی هفت به کیسه برگشت؛ یا بعبارت ساده ما این قرض بی وجه را که جز يك ميليون و چهار صد هزار تومان اقساط چهار ماهه پرداختی به کابینه مشیرالدوله باقی آن بی حساب بود بالکلکانه عاقدین قرارداد و با فرع صدی شش چند ساله و خود وزیر دیگر که سر به هفده میلیون تومان زد بالاخره پرداختیم؛ منتهای خشك و تو خالی لرد کرزن از بالای سر ما رفت.»

این اتخاذ سند و تصریح دولت طبعاً موجب ضعیف ساختن و متزلزل کردن روحية متجاسرین می شد ولی مشیر الدوله در پایان بیانیه اش پس از آن که این ضربت معنوی را بر «متجاسرین» زده بود دست صلح و آشتی بسوی ایشان دراز کرده و گفته بود از جنگ خانگی و خونریزی نفرت دارد و آرزومند است با متجاسرین از راه مسالمت و اصلاح مذاکره نموده سوء تفاهم را مرتفع سازد.

امروز تاریخ قضاوت می کند که اعمال مشیر الدوله منطبق با حسن تدبیر و مصلحت کامل بوده و نقش يك ديپلمات مجرب را بازی می کرده است.

اينك بيانية مشير الدوله : 26 شوال 1338

لیکن در عین این احوال چون دولت حاضره جز حسیات شفقت و مسالمت محرك دیگری ندارد و حتی المقدور از سفك دماء و جنگ خانگی محترز و آرزومند است هر جراحاتی که در ظرف این سنوات اخیره بخصوص در جنگ عالم سوز بین المللی بر اهالی بیچاره این مرز و بوم وارد آمد، التیامی داده باشد تصمیم نموده است با مسببین حوادث سواحل بحر خزر از طریق مسالمت و اصلاح مذاکره نموده هر گونه سوء تفاهم را مرتفع سازد و نظر بهمین مقصود عملیات نظامی را منحصر به اقدامات دفاعیه کرد تا شاید از طریق مسالمت منظور خود را حاصل و محتاج به عملیات دیگری نشود. حسن مشیرالدوله رئيس الوزراء

دهد تشکیل نیروئی که سپر هندوستان باشد؛ تقویت خزانه دولت که بتواند آن نیرو را اداره کند؛ ایجاد دولت مقتدری که بر آن نیروی نظامی تکیه کنند؛ و سایر مواد قرارداد چرا به دست ایرانی صورت نگیرد و چرا کاری کنیم که بهانه ای به دست مخالفین خود دهیم و افکار عمومی آزادی خواهان دنیا را بر ضد خود برانگیزیم؟ چرا کاری کنیم که اعضای پارلمان انگلستان هم در حسن نظر ما بتردید افتند و از این که استقلال ایران را متزلزل ساخته ایم از من بازخواست کنند؟!

این ها خلاصه ای از افکار جدید وزیر خارجه بریتانیا بود که طرز عمل خود را تغییر داده و تصمیم گرفته بود مواد قرارداد را به دست ایرانی اجرا کند و طولی نکشید از برکت کودتا به مقصود خود نایل گردید.

لرد کرزن نطقی را که اشاره کردیم در پاسخ سئوالی ایراد کرد که یکی از نمایندگان پارلمان در موضوع سیاست انگلیس در ایران از او نموده بود. بطوری که از متن این نطق نمایان است قرارداد مشهور ایران و انگلیس مورد مخالفت عده ای از انگلیس ها شده و باقرار صریح لرد کرزن (سیاست انگلستان در ایران را مورد طعن و لعن قرار داده اند) و گفته اند:

«این سیاست یکی از جسور ترین هنگامه طلبي ها و يك نوع از سیاست جهانگیری است »

لرد کرزن در این نطق تاریخی پس از آن که اظهار دوستی و صداقت نسبت به ایران می کند و از این که طرف اعتماد و دوستی زمامداران ایران است ابراز مسرت می نماید. سخن از «یک ایران آرام» و «يك ايران مستقر» به میان می آورد و روح قرارداد را در عبارت مختصری خلاصه می کند.

مشیرالدوله اشاره کرده و روش مشیرالدوله را که اجرای قرارداد را تا تصویب مجلس بعهده تعویق انداخته است تخطئه می کند و آن را سیاستی پوچ و ابلهانه می خواند من تصور نمودم که این یك سیاست پوچ و ابلهانه ای است که دولت ایران اتخاذ نموده و این همه منافع كثيره قرار داد را که به استفاده از آن شروع نمودند رد و انکار نمایند» (از متن نطق لرد کرزن)

بطوری که گفته شد نخستین واکنش مؤثر انگلیس ها در برابر مشیرالدوله که تقاضای انگلیس ها را مبنی بر عزل استار و سلسکی نپذیرفته و در مقابل یادداشت نیز تسلیم نشد، این بود كه كمك خرج را قطع کردند و دولت ایران را به مضیقه مالی طاقت فرسائی گرفتار ساختند این واکنش تأثیر شدیدی در اوضاع دولت داشت كمك خرج انگلیس ها چنان که اشاره شد منظم ترین در آمد نقدی خزانه بود. بودجه قزاق خانه نیز از همین محل پرداخت می شد. قطع این مساعدت ضربت بسیار سختی بود که بر مقاومت مشیر الدوله زده شد نرسیدن پول به قزاق ها دست استار و سلسکی را می بست و قزاق ها را بعصیان وا می داشت.

سر انجام نیز چنان که می دانیم قزاق ها به بهانه این که گرسنه مانده و حقوق نگرفته اند عازم تهران شدند و مسبب کودتا را تقویت نمودند برای آن که درجه تأثیر این واکنش را بسنجیم کافی است اخطاریه ای را که وزیر مالیه کابینۀ سپهدار در تاریخ هفتم قوس 1299 (دوازده روز پس از نطق لرد کرزن) انتشار داده است عیناً از روزنامه ایران شماره ،787 سال چهارم بتاریخ 4 شنبه 13 ربیع الاول نقل نمائیم.

شهریه خود داری نموده تا وضعیت صندوق خزانه داری کل اقتصادی صدور آن را بنماید و بدیهی است اهمیت موقع و رعایت مصالح مملکت از نقطه نظر مساعدت عمومی با وزارت مالیه اجازه می دهد که به عموم صاحبان شهریه اعلام و تقاضا شود که در این مضیقه فعلی مالیه از مراجعه به ادارات مربوطه (خزانه داری کل محاسبات کل مالیه) خودداری فرمایند تا وزارت مالیه به فضل الله موفق شود که رفع دست تنگی دولت را بنماید.

وزارت مالیه

از اطلاع 15 هزار تومان پول باقی مانده میرزا را تصرف و کمیته ای به نام «جوانان کمونیست ایران» تشکیل داد و برای زد و خورد با میرزا چهار دسته تشکیل ... قشون به فرماندهی قاپوك اف به حدود پسیخان فرستادند. در آن جا با کربلائی حسین و مشهدی انام زد و خورد کردند. میرزا باتفاق احمد کسمائی در جنگل تشکیلات داد.»

گردید و به مقتضای سیاست وقت وی به لقب سرداری مفتخر گردید؛ کلیه قوا تحت فرمان او و تصویب نامه ای از طرف هیئت دولت در 18 ماده اختیارات سردار را تعیین کرد. این تصویب نامه در 19 تیر ماه تصویب و در 22 تیر به سردار ابلاغ شد در هیئت وزراء تصمیم گرفته شد که قبلا مازندران را از عناصر بلشويك كه در بنادر بار فروش مشهد سر و بندر گز هم پیاده شده بودند پاك كنند بلشويك ها به مازندران هجوم کرده خیال داشتند ساری را تصرف کنند. لذا روز 27 تیر اردوئی مختلط از قزاق های ایرانی و ایلات که در بندر گز حاضر شده بودند تحت فرمان لواء الدوله به متجاسرین حمله و به آن ها شکست سختی داد؛ بطوری که عده ای از آن ها کشته شده بقیه به کشتی های خود پناهنده شدند. در بین کشته شدگان مشهدی صفر لتکاچی رئیس فرقه بندرگز و سه نفر دیگر از رؤسای آن ها بودند که یکی هم روسی بود. بدین ترتیب بندر گز و آمل از متجاسرین پاك و قوای نظامی به بابل وارد شد.

در همین روز ها سردار استار و سلسکی ستاد خود را در قصبه دماوند تشکیل و سه ستون به مازندران اعزام داشت روز 24 تیر قوای دولتی ساری را پس گرفت و در 28 تیر به مشهد سر رسیدند.

اولین عمل نظامی با موفقیت قرین و شاه بپاس خدمات سردار او را به اعطای يك قبضه شمشیر مرصع كه متعلق به یکی از سلاطین سابق بود، مفتخر کرد.»

قوای اعزامی به گیلان نیز روز 27 مرداد منجیل را تصرف کرد، مردم يك گاو قربانی کرده و استقبال شایان از ارتش کردند صبح 28 مرداد يك عرابه توپ و چهار مسلسل غنیمت گرفته شد؛ در کنار جاده نزدیکی ملا علی دو توپ دیگر و چهار مسلسل اخذ شد کمونیست ها بطرف رشت عقب نشستند قوای دولتی در حملات بعدی اطراف رستم آباد زد و خورد سختی کرده بالاخره فاتح شده، امام زاده هاشم و کهدم را نیز تصرف 200 نفر اسیر واسلحه بسیار غنیمت گرفتند؛ بطوری که جمعاً تا این تاریخ 1600 نفر اسیر (جزو اسرائی که گرفته شد يك نفر پرستار صلیب سرخ دستگیر شد که با مسلسل تیراندازی می کرد) و 12 عرابه توپ صحرائی و کوهستانی روسی و

ص: 83

60 مسلسل و مقدار زیادی تفنگ و فشنگ و چندین گاری مهمات و یک هواپیما غنیمت گرفته شد. در حدود ساعت هشت و نیم صبح 31 مرداد قوای دولتی وارد شهر رشت شد در حالی که شهر می سوخت.

استار و سلسکی به سلطان احمد شاه به مضمون زیر تلگرافی مخابره کرد:

«22 اوت ساعت هشت و نیم شهر تصرف مردم استقبال شایان کردند؛ بلشويك ها ؛ شهر را آتش زده و عقب نشستند بهترین قسمت بازار سوخته و آن چه انقلابیون توانستند غارت کرده برده اند؛ مخصوصاً اسب و قاطر های مردم را...»

ضمن غنایم اسنادی بدست آمد که حاکی از نقشه اشغال تهران و تصرف تمام ایران بود.

بر اثر این فتوحات سردار ،استار و سلسکی از طرف شاه به درجه امیرتومان (سر لشگری) و نشان و حمایل آبی مفتخر می گردد خانم نامبرده نیز که در عملیات خدمت کرده بود به اخذ نشان مفتخر گردید.

در این مورد طبق گزارش نرمان وزیر مختار انگلیس (که دل خوشی نسبت به استار و سلسکی نداشتند و همواره به شاه فشار می آوردند که او را از کار بردارد) به وزیر خارجه انگلیس چنین گزارش می دهد: «یک گردن بند مروارید که سی و پنج هزار تومان ارزش داشته احمد شاه به رئیس دیویزیون قزاق داده است.»(1)

در این موقع فاصله قوای ایران از بندر پهلوی 13 کیلومتر بود.

احسان الله خان و خالو قربان فرماندهی کمونیست ها را عهده دار بودند؛ چهار کشتی عده ای از متجاسرین را به باد کوبه برد

در رشت حکومت نظامی اعلام شد؛ در طارم نیز امیر افشار متجاسرین را شکست داده عقب نشاند؛ بطوری که گفته شد میرزا كوچك خان نیز در جنگل مشغول تجهیز

ص: 84

قوای خود می باشد و بین او و احسان الله خان سخت تیره می باشد

دوم شهریور در شمال زد وخورد شد و همین طور ادامه داشت؛ توپ خانه زمینی و دریائی متجاسرین از کشتی ها اردوی دولتی را زیر آتش گرفته بود؛ با آن که یکی از کشتی ها توسط قوای دولتی آسیب دید و خالو قربان هم زخمی شد، مع ذالك قوای دولتی نتوانست مقاومت کند مجدداً به منجیل عقب نشست؛ زیرا در 24 مهر کمونیست ها با كمك توپ خانه قوی بر علیه قوای دولتی حمله سختی نمودند و این حمله موقعی آغاز شد که دو گردان بلشويك به بندر پهلوی پیاده شده بودند که مقدار زیادی برنج و ارزاق جمع آوری شد به بادکوبه حمل نمایند بعضی را عقیده بر این است که در این عقب نشینی دست از ما بهتران در کار بوده برای آن که روحیه قوای دولتی و اهالی پایتخت را متزلزل و زمینه را برای برداشتن استاروسلسکی آماده و بالاخره نقشه کودتا را در آینده عملی سازند.

این خبر بدواً در شهر بین خواص و بعداً هم بین عوام بسرعت برق منتشر شد و حتی خبری هم در همان موقع در برخی از روزنامه های تهران انتشار یافت که حاکی از این بود؛ قوای انگلیس هم که در اطراف رشت بودند، بدون آن که مقاومتی نشان بدهند و یا با متجاسرین بجنگند مواضع نظامی خود را ترك گفته از منجیل بطرف قزوین عقب نشستند.

هم چنین شایع شده بود که قزوین را نیز تخلیه خواهند کرد. این اخبار مجموعاً نشان می داد که انگلیس ها در عقب نشینی تعمد دارند و نمی خواهند در مقابل متجاسرین مقاومت کنند. در همین موقع عده خیلی زیادی از اهالی رشت، شهر را تخلیه و پای پیاده و برهنه بطرف تهران حرکت کردند.

ورود اهالی رشت با وضعی بس خراب و اسفناك به تهران و از طرفی انتشار این قبیل اخبار کار خود را کرد و آن طوری که لازم بود در روحیه اهالی پایتخت تزلزل کامل پیدا شود راه یافت

نیز فرمانده قزاق ها (استاروسلسکی) هم تلگرافی - که بعد ها عدم صحت آن ثابت شد - به دولت مخابره کرد که عده ای از قوای متجاسرین بطرف طارم خمسه و عده ای دیگر بسمت منجیل متوجه شدند این خبر نیز عیناً بوسیله ابلاغیه ای از طرف وزارت جنگ در تهران منتشر شد.

مردم از این پیش آمد ها کاملا نگران شدند و انتشاراتی داده می شد که متجاسرین قصد تصرف تهران را دارند بنابراین مردم روحیه خود را پاک باخته بودند.

انگلیس ها در صدد برآمدند يك عمل تبلیغاتی دیگر انجام دهند و بگویند ما با متجاسرین جنگ کرده و از عهده جلوگیری آن ها بر نیامده ایم؛ ولی قصد تخلیه قزوین را نداریم

این عمل تبلیغاتی بوسیله ابلاغیه ای که ذیلا ذکر می شود، از طرف وزیر مختار انگلیس انجام یافت و اگر بدقت در آن مشاهده شود نکات مهمی برای ما کشف می شود؛ از جمله این است که رسماً می گویند ما با متجاسرین جنگیده و بر اثر شکست

ص: 86

عقب نشسته ایم؛ یعنی جلوگیری متجاسرین از حوصله قوه و قدرت نظامی ما خارج است؛ ولی قصد تخلیه قزوین را نداریم و ...!

17 ذیقعده 1338 برابر 12 اسد 1299

متبادله بین شاه و سفارت انگلیس شاه مجبور شد به مشیرالدوله فشار بیاورد که استعفا بدهد؛ مشیرالدوله نیز با آن که صلاح را در استعفا نمی دید معهذا مجبور به استعفا شد و کابینه سقوط کرد (1)

بنابراین سقوط کابینه بر اثر فشار انگلیس ها بوده و بس؛ زیرا کودتائی که در حال تکوین بود با بودن مشیرالدوله عقیم می ماند و بایستی کابینه ای لرزان و محللی روی کار بیاید تا آن چه در پشت پرده نهان است هویدا شود.

شاید مشیرالدوله هم از همین راز به مقصود اصلی، یعنی فکر برپا داشتن کودتا پی برده و استعفا نموده باشد؛ زیرا اگر غیر از این تصور کنیم، باید یا این رئيس الوزرای وطن پرست را طرفدار بالشویک ها بدانیم یا او را مردی گاگیر و غیر جدی و بوالهوس بشماریم؛ در صورتی که مشیر الدوله از این هر دو ذمیمه کاملا بدور بوده است. گرچه ممکن است دور نرویم و بگوئیم مشیر الدوله حس کرده بوده است که پا فشاری انگلیس ها در عزل این روس های تزاری برای آن است که در آینده نزدیکی افسران خود را بجای آن ها پیشنهاد کنند و این هم حقاً مخالف سیاست دو طرفه منفی او بوده و به این جهت استعفاء داده باشد.

اما چرا شاه به این امر راضی شده و میل انگلیس ها را بر عقیده رئيس الوزراء ترجیح داده است؟ برای این که انگلیس ها اقامت قشون خود را بین منجیل و قزوین فقط برای نجات ایران از حمله بلشويك ها وانمود می کردند و شاه هم بواسطه بی اطلاعی از کنه قضیه آن ها را مدافع پایتخت و بنابراین مدافع تاج و تخت خود می دانست. همین قدر که آن ها اطمینان می دادند که بموجب اطلاع خدشه ناپذیر دانسته اند که سبب این عقب نشینی بی دلیل افسران روسی بوده اند کافی می شده است که مقاومت مشير الدوله را از راه اشتباه بداند و بعد از استعفای او دست خط اخراج آن ها را به رئيس الوزرای جدید صادر نماید.

در هر حال استار و سلسکی که در قزوین بود امر سپهدار را در باب تحویل دیویزیون به سردار همایون دریافت و اطاعت کرده فوراً از راه بغداد از ایران خارج شد؛ و همین خروج (1) بدون هیچ اعتراض او دلیل دیگری برای مطالب سابق الذکر است که انگلیس ها به تهدید و تطمیع خود مانع شده باشند که مبادا سرگرد روس به تهران آمده بی گناهی خود را ثابت کند و در ضمن محاکمه روابط افسران انگلیسی با افسران ایرانی آتریاد رشت راز کودتا بر ملا و افشاء گردد و آن چه رشته اند ، پنبه شود.» (2)

ص: 89

اگر این عمل بشود (یعنی رئیس دیویزیون عوض شود) مشیرالدوله استعفا خواهد داد در این صورت خوب است کسی را در نظر داشته باشیم؛ من سپهدار اعظم را برای تشکیل دولت اسم بردم شاه می گوید خوب است تا اعضاء کابینه او چه کسانی باشند قرار شد فردا باز شرفیاب شوم.»

نرمان وزیر مختار انگلیس به لرد کرزن گزارش می دهد (از جلد سیزدهم اسناد رسمی وزارت خارجه انگلستان):

«در موقع عقب نشینی رئیس دیویزیون قزاق - استار و سلسکی- از رشت ژنرال آیرن ساید به مشیر الدوله پیشنهاد کرد که او را از کار بردارند و يك افسر ایرانی به معاونت يك نفر افسر انگلیسی در رأس رژیمان قزاق بگذارند. با این تغییرات ممکن است اردو به رشت مراجعت نماید؛ زیرا رئیس دیویزیون قزاق پول از انگلستان می گیرد و آن را بر علیه انگلستان خرج و تبلیغات می کند»

در تلگراف دیگری نرمان به کرزن تلگراف می کند (از جلد سیزدهم اسناد رسمی وزارت خارجه انگلیس) :

«احمد شاه وعده می دهد که رئیس دیویزیون قزاق را عوض کند؛ ولی طفره می رود. »

نرمان در گزارش دیگر به کرزن چنین می گوید: «با کمیسیون های مالی و نظامی و همکارانی که سابقه در امور ایران دارند صحبت کردم؛ عقیده من این شده است که عقب نشستن قشون انگلستان و ندادن كمك مالی و مهمات به حکومت ایران باعث شده که ملیون و دموکرات ها از انگلستان آزرده شوند؛ علاوه بر این برای تجارت و سیاست ما بسیار مضر خواهد بود به عقیده من باید برای این که حیثیت خود را در شرق حفظ کنیم و سیاست و تجارت خود را محفوظ داريم، كمك مالی و نظامی نموده از هر گونه تقویتی کوتاهی نکنیم. »(1)

ص: 91

در جلد سیزدهم صفحه 668 کتاب خلاصه ای از مفهوم مخابرات و مکاتبات رسمی وزارت خارجه انگلستان راجع به قرارداد 1919 در سال 1920 و 1921 در یادداشتی چرچیل (وابسطه شرقی سفارت) برای وزارت خارجه تهیه نموده چنین می نویسد « آوریل 1921، وقتی قشون ما شمال غربی ایران را ترک کند بنظر می رسد که قوای بلشویک در ایران پیشرفت نماید و نماینده ایران در مسکو مشغول عقد قرارداد است؛ قواى بلشويك با كمك ميرزا كوچك خان بجای قشون ما به قزوین خواهد آمد شاه و حکومت ایران نمی توانند ممانعت کنند. ممکن است قوای آن ها از قزوین پایتخت را اشغال کنند و با اشخاصی که با آن ها هم دردی دارند وارد شوند. در این صورت شاه بطرف اروپا فرار خواهد کرد و ایالات شمالی ممکن است به آن ها متمایل شوند و حکومت بالیدری دموكرات ها مجذوب بلشويك ها شوند. قزاق ها كه در شمال هستند، قابل اعتماد نیستند. در تهران هم به پلیس و ژاندارم و بریگارد مرکزی نمی توان اطمینان داشت ممکن است مهماتی که به آن ها داده شود، بدست اشخاص بیفتد و باعث ناامنی راه و غارت گری شود منافع تجارتی و مالی و سیاسی انگلیس و محافظت عراق و هندوستان در خطر افتد؛ وضعیت ایران مثل افغانستان شود، ممکن است بواسطۀ مسلمانان هند و عراق اوضاع ناگوار پیش آید. شركت نفت و بانك شاهنشاهی و مؤسسات تجارتی کوچک تری که در ایران داریم، باعث ضرر و زیانشان شود و قروضی که به ایران داده شده و مخارجی که شده است و تأسیس پلیس مخفی و مصارف دیگری که شده است بکلی از میان برود تشکیلات مالی و قرارداد بدون آن که در پشت سر آن قشون باشد پیشرفت نخواهد داشت؛ زیرا تنها قوائی که هست آن هم در جنوب، پلیس جنوب خواهد بود ، لا غیر. اگر این پیش بینی ها صحیح در آمد، حکومت ما باید دستور بدهد وزیر مختار بیرون برود به بطرف همدان و بغداد، بلکه به اصفهان؛ و سعی کند شاه و حکومت هم به آن جا بروند. دستور داده شود به خوانین بختیاری که از دوستان ما هستند شاه و حکومت را حفظ کنند افسران انگلیسی فرستاده شود که بختیاری ها را هدایت کنند و عده ای از پلیس جنوب به اصفهان اعزام گردد. این تدابیر

ص: 92

برای آنست که قسمت ایران مرکزی و جنوب ایران را حفظ کنیم و شاه بتواند اقتدار خود را در شمال عودت دهد حکومتی از اشخاص مقتدر و سران ایلات جمع نموده در میان اشخاص مقتدر شاید عین الدوله بهتر از سایرین باشد.»

در تلگرام دیگر وزارت خارجه انگلستان به نرمان چنین می گوید:

«کاکس از بغداد شرحی به مستر مونتانگ نوشته و اظهار عقیده کرده که اگر شمال را بلشويك ها اشغال کنند شما هم از خانقین کرمانشاه خرم آباد، بختیاری اصفهان، یزد و کرمان تا بندر عباس را اشغال کنید و به بختیاری و شیخ محمره و والی پشت کوه استقلال داخلی بدهید و این ها را با هم متفق کنید که با هم متحد شده از حکومت تهران جدا شوند.»

نرمان در تلگرام دیگر به وزارت خارجه چنین گزارش می دهد:

«از ژنرال آفیس (دفتر مرکزی) قشون شمال ایران خبر می دهند که هر چه زودتر زن ها را از ایران بخارج بفرستید؛ ولی من عقیده دارم خارجی ها همین جا باشند. اگر لازم شد که پایتخت اصفهان شود آن ها به اصفهان بروند.»

تلگرام دیگر نرمان به وزارت خارجه انگلیس می گوید: « ژنرال قنسول اصفهان با خان های بختیاری صحبت نموده من (نرمان) معتقدم اگر چیزی از زیر دست بلشويك ها در رفت و باقی ماند بدست خان ها می افتد و خان ها جواب صریحی ندارند می خواهند توسط قوام با قشقائی ها مذاکره کنند. ما می توانیم پولی که شرکت نفت به حکومت می دهد باید بدهد ،بخان ها بدهیم تا حفظ امنیت را بنمایند. همین طور از این پول به قوام داده شود تا شیراز را حفظ نماید هر چه زودتر دستور دهید ماژور نوئل به این جا بیاید؛ بدون این که با بختیاری ها داخل مذاکره گردد.»

اگر دو خروس در سیستان بانگ بی موقع بر آوردند، مشیرالدوله استعفا می کند و می گوید: در غوغا و هنگامه نمی توان حکومت کرد.

ولی این لطیفه همیشه نماینده روحیات مشیر الدوله نبود، مشير الدوله استثنائاً از روزی که کابینه را تشکیل داد تا اواخر کابینه اش همواره مصدر خدمات مهم بوده و کار های مؤثری انجام داده است؛ زیرا هنگامی که پس از وثوق الدوله مأمور تشكيل ،کابینه ،شد شاهسون های اردبیل اکراد ارومیه شرارت سوار های خلخالی، شرارت الوار لرستانی، قیام خیابانی قیام جنگلی ها حملات متجاسرین در گیلان و استرآباد اشرار خراسان محاربات تنگستانی ها با انگلیس ها و غیره امنیت پاره ای از نقاط را مختل کرده بود و تقریباً توان گفت که ایران در حال تجزیه بود با این همه مشیرالدوله موفق شد که تا حدی امنیت را در اغلب نقاط مستقر سازد و قوائی برای سرکوبی یاغیان تجهیز نماید.

از این ها گذشته مشیرالدوله قسمت مهمی از اوقاتش را در تلگراف خانه برای مخابرات حضوری صرف می کرد؛ کابینه وی طرف اعتماد شاه بود و مشیرالدوله در مقابل فشار های شدید که از هر طرف به او وارد می شد جداً مقاومت نمود؛ ولی آن ها که نقشه های مفصل برای انجام کار های بزرگی چون کودتا داشتند بالاخره او را مجبور باستعفا نمودند و شخصی چون سپهدار ( فتح الله اکبر) را زمامدار ساختند که ضعف و مسامحه و عدم اطلاع او زمینه کودتا را فراهم سازد اگر مشیرالدوله زمامدار بود، کودتاچی ها موفق بمقصود خود نمی شدند و کودتا شاید از حدود خیال و تصور هم خارج نمی شد بدین جهت بود که شاه را سخت زیر فشار گذاشتند و او را مجبور ساخنتد که مشیرالدوله را دعوت باستعفا نماید.

مشیرالدوله استعفا داد و سپهدار (فتح الله اکبر) (که بنابر عقیده وزارت خارجه مرد ضعیف ولی مورد قبول وزارت خارجه انگلستان است) نیز بدون آن که خودش بداند و متوجه باشد زمینه را برای کودتا فراهم ساخت.

باید اعتراف کرد که مشیر الدوله در کابینه هائی که پس از کودتا تشکیل می دهد

ص: 94

- چنان که خواهیم دید - باندازه این کابینه اش استقامت بخرج نداده، زیرا در کابینه های ديگر با يك جريان ساده و قضیه جزئی تعادل از دست می داده فوراً استعفا می کرده .است.

مرحوم میرزا عبدالله خان مستوفی در باب خدمات مشیر الدوله در این کابینه در کتاب شرح زندگانی من گوید:

«مشیرالدوله از پانزده سال پیش تا این وقت همواره یکی از ارکان سیاست دولت بوده و در اکثر کابینه های دوره مشروطه شرکت کرده و یکی دو بار هم رئيس الوزراء شده و طرف اعتماد عامه بود و رجال کشور همگی به دانش و تجربه او معتقد بودند و نظریات سیاسی او را تصدیق داشتند.

مشیرالدوله در هيچ يك از کابینه هائی که تشکیل کرده است بقدر این کابینه کم دوام خود کار نکرده است. »

اداره کشور را بدست های لرزان و ضعیف سپهدار اعظم سپرد ( چهارم عقرب 1299)

میان استعفای کابینه قدیم و انتخاب صدر اعظم جدید بیش از يك روز فاصله نبود ولی بطوری که رئیس الوزرای جدید در نطق خود در مجلس مشاوره عالی (شرح آن خواهد آمد) اشاره کرده است.

پس از سقوط کابینه مشیرالدوله اشخاص متعددی نامزد تشکیل کابینه و بکار دعوت شده اند ولی هیچ یک حاضر به تعهد این وظیفه دشوار نشده و بالأخره سپهدار در نتیجه اصرار شاه تشکیل کابینه را بعهده می گیرد (چهارم عقرب 1299)

نخستین عملی که سپهدار اعظم انجام داد (در نخستین روز های انتصابش به ریاست وزراء و پیش از تعیین و معرفی وزیران) عزل ستاروسلسکی فرمانده روسی قزاق خانه بود.

انفصال استاروسلسکی

استاروسلسکی که به قزوین رفته بود رئیس الوزراء دستور داد در آن جا توقف نموده سرویس اداری خود را به سردار همایون تحویل داده از خدمت قشون دولت ایران خارج شود.

شخص نامبرده پس از تحویل سرویس اداری از طریق همدان عازم بغداد گردید.

عکس

فتح الله اکبر - سپهدار اعظم

ص: 96

رفتن مشیرالدوله و آمدن سپهدار انعکاس شدیدی در آرای عمومی ملت یافت و موجد شایعات زیادی شد که تدریجاً حائز اهمیت گردید. بار دیگر کلمه قرارداد نقل محافل و نقل مجالس شد و مردم احتمال می دادند آمدن سپهدار که معروف بسستی و ضعف نفس و از همه مهم تر متمایل به انگلیس ها بود برای تهیه مقدمات اجرای قرارداد است.

این گونه شایعات برای دولتی که هنوز تشکیل نشده بود مشکلات جدیدی ایجاد کرد و اذهان عمومی را مخالف دولت ساخت این مخالفت سریعاً شدت یافت و منجر بهیجان عمومی گردید بازار تعطیل شد و جمع انبوهی از طبقات ملت مبادرت بدادن نمایش و اظهار تعرض نمودند تعطیل بازار و مخالفت عملی ،مردم سه روز طول كشيد و مأمورین انتظامی عده ای از سر دسته های نمایش دهندگان را توقیف کردند. سپهدار برای تسکین اذهان و جلب اعتماد ملت اعلامیه ای صادر کرد. در این اعلامیه به ملت اطمینان می داد که دولت جدید در سیاست خارجی ، روش دولت سابق را تعقیب خواهد کرد و قرارداد پیش از آن که بتصویب مجلس شورای ملی برسد، اجرا نخواهد نمود. در خاتمه این اعلامیه خبر عزل استاروسلسکی درج شده و رئيس الوزراء اخذ تصمیم و هرگونه اقدامی را موکول به تشکیل هیئت دولت ساخته بود.

نرمان وزیر مختار انگلیس در گزارش تلگرافی خود به کرزن مورخ اول نوامبر 1920 درباره عزل استاروسلسکی چنین گزارش داده است:

«چند ساعتی بعد از این قضایا کاردار سفارت روس (روس تزاری) بملاقاتم آمد و در حالی که احساساتش بشدت منقلب شده بود اظهار تأسف و گلایه کرد که چرا قبلا با خود وی تماس نگرفته و ترتیب بازگشت استاروسلسکی را به قزوین بطوری دوستانه نداده ام. البته دلیل اصلی من برای بی خبر نگاهداشتن سفارت روس از اقداماتی که می خواستیم انجام دهیم همین بود که می ترسیدم اگر استاروسلسکی از نقشه ما دایر به اخراج فوری وی از تهران مسبوق گردد و با وقت و فرصت کافی دست به عملیات متقابل برای خنثی کردن اقداماتمان بزند و همین دلیل را با کمال صراحت به اطلاع

ص: 97

کاردار سفارت روس نیز رساندم و معلوم بود که جوابی قانع کننده در مقابل استدلال من ندارد. مشارالیه سپس سؤال کرد که آیا دولت انگلستان خیال دارد تشکیلات قزاقخانه را بکلی از بین ببرد یا این که پس از رفتن استاروسلسکی به دیگر افسران روسی اجازه داده خواهد شد که کماکان در مناصب خود باقی بمانند. جواب دادم که نمی توانم به این گونه سؤالات پاسخ بدهم کاردار پس از مقداری مذاکرات دیگر از پیش من رفت که استاروسلسکی را ملاقات و تصمیم سفارت را به او ابلاغ کند

ساعتی بعد دوباره بدیدنم آمد و اعلام کرد که استاروسلسکی گفته حاضر است همین امشب تهران را ترك كند بشرطی که سفارت بریتانیا تأمین نامه کتبی در اختیارش بگذارد که با ارائه آن بتواند بدون برخورد به مزاحمت مقامات نظامی انگلستان ایران را ترك كند و از راه بین النهرین به پاریس (مقر حکومت مهاجر روسیه) برگردد. تقاضای دیگر استاروسلسکی این بود که به وی وقت و فرصت کافی داده شود تا از شرافت نظامی اش در قبال اتهاماتی که به او وارد کرده و گفته اند که پول های لشگر قزاق را تفریط کرده است دفاع کند (اطلاع پیدا کرده ام که در عرض 12 ساعت گذشته استاروسلسکی مقداری از اسناد مهم مالی را که ممکن بود به ضررش تمام شود سوزانده و از بین برده است.) من قسمت اول تقاضای او را دایر به مسافرت از راه عراق به پاریس قبول کردم بشرطی که در عرض راه از هرگونه اقدام مستقيم و غير مستقيم علیه ما که ممکن است باعث ناراحتی مقامات ایرانی یا بریتانیایی گردد خودداری کند؛ ولی نسبت به تقاضای دومش جواب دادم که این قضیه مربوط به من نیست و ترتیب آن را خودش باید با مقامات ایرانی بدهد.

کاردار سفارت روس پیشنهاد مر ا پذیرفت و من تضمین نامه ای صادر کردم که کسی سر راه مزاحم استار و سلسکی نگردد؛ مشارالیه پس از اخذ این تضمین نامه ساعت یازده دیشب تهران را ترك كرد

به فرماندۀ نور پرفورت (ژنرال آیرن ساید) که فعلا در قزوین است دستور داده ام که از بازگشت مجدد استاروسلسکی به تهران جلوگیری کند و تا مدتی که از مرز

ص: 98

ایران خارج نشده است مراسلات و کاغذ های او را تحت سانسور قرار دهد و بطور کلی مواظب اعمال و حرکاتش باشد. از قراری که کاردار سفارت روس می گفت، علت اصرار سرهنگ استاروسلسکی برای اخذ تأمین نامه این بوده که می ترسیده مقامات نظامی انگلیس او را در عرض راه به دستور من ترور کنند افسر عالی رتبه ایرانی که قرار است فرماندهی نیروی قزاق را موقتاً بعهده بگیرد دیشب در معیت استاروسلسکی به قزوین حرکت کرد.» (1)

می توان آن را تلخترین مواقع سیاسی و اجتماعی و حتی غیر قابل جبران ترین موارد حیاتی این کشور بیچاره دانست!

کابینه وقت از کار کناره جسته و مسئولیت صیانت کرورها زارع و دهقان و پیشه وران و قاطبه طبقات مملکت و بلکه ضمانت های مشروطیت و قوانین اساسی مملکت در عهده قضا و قدر محول گردیده بود در چنین موقعی اختیار مسئولیت عمومی و خدمت گزاری این مملکت در بین نامزد های عدیده از جانب ذات مقدس ملوکانه ارواحنا فداه متوجه این جانب شده با وجود این که نظر به فقدان استعداد مزاج و کسالت های روحانی و سابقه تصمیم مسافرت بجهت اصلاح مزاج استدعای معافیت نموده و نخواستم در این مورد سنگین ترین و خطیر ترین بار مسئولیت را در میان رجال ایران این جانب بدوش کشیده باشم درخواست های عدیده ام مقبول پیشگاه ملوکانه نیفتاده و بالاخره در نتیجه اوامر قطعيه ذات مقدس شهریاری چاره ای جز اطاعت ندیده، استنکاف از تحمل بار اعتماد و توجه ملوکانه را انصاف ندانسته متوکلا علی الله این خدمت را در عهده گرفت؛ زیرا پس از عنایت پروردگار و توجه اولیای اطهار تنها اعتماد من بر نفس و بر توجهات عمومی و مساعدت وطن خواهان واقعی و توده حقیقی و صالح ملت را نیز در اولین قدم بخود جلب کرده و با این که در این هیئت اجتماعی کمتر افکار حقیقی ملت حاکم قضایا بوده و بهمین سبب قدر و قیمت خدام واقعی مشهور نگردیده، معذالك كله امیدوارم در این موقع که مخاطرات ملی و اخلاقی در پیش است افکار و عقول را جلب و رویۀ طبیعی ملل را که در موقع سخت همه گرد هم آمده متحداً در قضایا هم دردی می کنند در نفوس عمومی

ص: 100

خیر خواهان و پیشوایان اجتماعی دمیده و خودرا عقلا و وجداناً در اجرای اصلاحات عمومیه با دولت شريك بدانند.

نظر بر این که در این چند روزه پاره ای شایعات بی مأخذ از طرف عده ای راجع به تصمیمات هیئت دولتی که در شرف تشکیل است انتشار یافته برای رفع هر گونه سوء تفاهمی لازم می دانم افکار هموطنان خود را مستحضر سازم که راجع به اجرائیات دولت در سیاست خارجه و داخله هنوز هیچ گونه تصمیمی اتخاذ نگردیده و در موضوع قرارداد ایران و انگلیس هم عیناً همان سیاست کابینۀ سابق تعقیب شده و قبل از ارجاع آن به مجلس شورای ملی بهیچ وجه اقدامی بعمل نخواهد آمد و بعد از تشکیل کابینه بیان نامه هیئت دولت بطور تفصيل انتشار یافته و خط مشی معلوم خواهد شد.

فقط برای خاتمه دادن به عواقب وخیمه اردوی دولتی که در جبهه جنگ مشغول مدافعه وطن است، برحسب اراده ذات مقدس ملوكانه و لزوم موقع اجرائیاتی بعمل آمده که فقط عبارت از انفصال فرمانده روسی و تحویل و انتقال قزاقخانه به رئیس و فرمانده ایرانی است

8 عقرب 1299 فتح الله سپهدار اعظم - رئيس الوزراء

«علت صدور این بیانیه آن بود که مردم چون از سپهدار اطمینان نداشتند، از استعفای مشیرالدوله بازار ها را بسته و تظاهراتی کردند تا از سیاست خارجی سپهدار مطمئن شوند راجع به انفصال افسران قزاق حقیقت آن بود که چون نقشه کودتا در این تاریخ طرح شده بوده است و چون عده زیادی افسران قزاق در رأس قوائی که با دست آن ها باید کودتا بعمل آید (و بهیچ وجه حاضر به متابعت نظر

ص: 101

انگلیس ها نمی شده اند) مانع از اجرای نقشه بود، لذا بهانه ای لازم بود تا جميع آنان از کار منفصل و بیرون بروند و بجای استاروسلسکی يك آلت در رأس قوا گذاشته شود و قزاق ها هم ضمناً اداره شوند؛ زیرا مذاکرات با سویت در لندن ممکن بود بطول انجامد. شاید در عملیات آینده هم بکار آیند برای این کار سردار همایون (قاسم خان والی) انتخاب شد و به قزوین حرکت تا در ستاد حضور یابد. استاروسلسکی هم با فشار سپهدار يك ساعت پس از نیمه شب 6 آبان به قزوین عزیمت نمود که قوارا تحويل و باتفاق خانمش از قزوین به کرمان شاه و بغداد عزیمت نماید. حتی به مشارالیه مهلت داده نشد که از اتهام وارده دفاع نماید نهم آبان نوزده نفر افسران روسی که در خدمت ایران بودند همگی منفصل شدند سردار همایون بجای آنان چند نفر ،سردار ،مخصوص سردار ،رفعت سردار ارشد و غیره گماشت.

16 آبان صد هزار تومان از بابت حقوق بین افراد تقسیم و هم چنین مقداری جو و گندم داده شد دلال وصول این پول سید ضیاء بود ژنرال دیکسن انگلیسی رئیس جدید قزاق ها را به آن ها معرفی کرد و ضمن نطقی خطاب به افراد اظهار داشت که امروز برای قزاق ها يك روز افتخار است که از چنگال افسران دربار تزاری آزاد می شوند؛ از چنگال کسانی که چهل سال در چنگ آن ها گرفتار بودند. فعلا نه روسی به شما فرماندهی می کند و نه انگلیسی و در رأس شما يك افسر ایرانی است؛ ولی قزاق ها بخوبی می دانستند که فقط ارباب هاشان عوض شده اند.. قوای قزاق تحت فرماندهی رضا خان میر پنج اطراف قزوین در دهات نظام آباد مستقر گردید.» (1)

پس از یک رشته فعالیت ها و مذاکرات مفصل به بحران خاتمه داده شد و هیئت دولت بشرحی که در پائین آمده تعیین و معرفی گردید.

روز 17 عقرب نیز به دستور رئيس الوزراء عده ای دیگر از افسران قزاق

ص: 102

روسی تزاری که در کنترات دولت بودند از خدمت خارج گردیدند؛ و در روز 22 عقرب سپهدار اعظم وزرای کابینه خود را به پیشگاه شاه در قصر فرح آباد بشرح زیر معرفی نمود:

1. سپهدار اعظم رئيس الوزراء و وزير داخله

2. نصر الملك، وزير مشاور

3. امین الملك (دكتر اسماعيل مرزبان)، وزیر دارائی

4. میرزا سلیمان خان وزیر دادگستری

5. وحيد الملك، وزیر فرهنگ

6. امیر نظام وزیر جنگ

7. شاهزاده سالار لشگر وزیر فوائد عامه و تجارت و فلاحت

8. سردار معتمد، وزیر پست و تلگراف

9. فهيم الدوله، کفیل وزارت امور خارجه

در این کابینه سید ضیاء الدین طباطبائی مدیر روزنامۀ رعد و سید محمد صادق طباطبائی با آن که رسماً سمتی نداشتند ولى باطناً و معناً طرف مشورت سپهدار اعظم بوده، در تمام کار های دولتی بطور غیر رسمی با رئيس الوزرا تشریک مساعی می کردند. (چنان چه در سال قبل هم در زمان ریاست وزرائى وثوق الدوله ، سید ضیاء الدین طباطبائی سمت ریاست هیئت نمایندگان اعزامی ایران را عهده دار شد و در تاریخ 2 قوس 1298 خورشیدی برای عقد قرارداد تجارتی و غیره به باکو مسافرت کرده بود.)

روز 25 عقرب 1299 کابینه سپهدار اعظم خط مشی و برنامه خود را تلو بیانیه ای منتشر ساخت. اگر بدقت به مفاد آن بیانیه مراجعه نمائید، نکات حساسی را ملاحظه خواهید کرد که وضع خراب آن روزۀ کشور را تا اندازه ای نمایان می سازد و علل ضعف و موجبات تغيير و تحول اوضاع و عوامل کودتائی که در حال تکوین بود روشن می کند و کودتائی در کشور پیش بینی می شده و در این موقع عده ای از رجال وطن دوست را بفکر انداخته بود که فقط با نیروی ملی تحولی ایجاد شود که شاید

ص: 103

بتوانند اندکی وضع کشور را تغییر دهند در آن مشهود است. چنان چه بعداً خواهیم دید این کودتا عملی شد اما افسوس که با اتکاء به نیروی ملی نبود. متن بیانیه بشرح زیر است:

خواهد نمود که به اسرع اوقات مقدرات مملکت را تسلیم نمایندگان ملت بنماید.

در سیاست خارجه: بمناسبت افتتاح مجلس شورای ملی در آتیه نزدیکی هیئت دولت کنونی کوشش خواهد نمود که مناسبات و دادیه را با تمام دول متحابه محکم تر نموده؛ امیدوار است زمینه های امید بخش تری را نیز تدارک نماید.

راجع به قرارداد ایران و انگلیس معلوم است قبل از افتتاح مجلس شورای ملی چنان چه در کابینه سابق تصمیم اتخاذ شده بوده مسکوت عنه خواهد ماند و مبادرت به اجرای مواد آن نخواهد شد.

هم وطنان روزگار ایران بسی تیره و احوال عمومی مملکت گرفتار اندیشه است؛ لکن شعاع بهبودی از روزنه امید هنوز هویدا می باشد؛ فقط نجات ملت و مملکت ما و شما از ورطه های بدبختی بسته به اتحاد و احساس درجه مسئولیت هر فردی و بالاخره اعتماد به خود و کوشش در رسیدن به اصل سعادت است؛ تا بیاری خدا ایران قدیم بتواند در دنیای آشفته برای زندگانی ،آتیه خود را آراسته نماید.

فتح الله سپهدار اعظم - رئيس الوزراء

1. قوای قزاق خانه بایستی در تحت فرماندهی و نظارت خرج مأمورین انگلیسی در آید

2. در موضوع رسانیدن پول به دولت ایران از طرف مجلس مبعوثان و سایر رجال سیاسی دولت انگلیس اعتراضات شده و هم چنین در عودت قوای نظامی انگلیس از ایران فشار هائی بکار آمده و در عین این که سختی اوضاع و احتمالات سوء راجعه به انقلابات جاریه و حملات متواتره را در دربار ایران خاطر نشان نموده است. این را هم یاد آور می شود که در صورتی که دولت ایران نخواهد با ما دوستی کند و از مساعدت ما بی نیاز باشد ما نیز غنیمت شمرده خود را کنار خواهیم کشید.

این یادداشت را روزنامۀ ایران (شماره تاریخ 9 قوس) «یاد داشت تازه» می خواند؛ و همین «یاد داشت تازه» است که موجب تشکیل جلسه مشاورۀ عالی گردید این یادداشت را نمی توانستند نادیده انگارند این یادداشت مقدمه و زمینه اساسی برای سیاست آینده بریتانیا بود که سرنوشت قطعی ایران را بایستی تعیین کند انجام یافتن نقشه های اساسی بریتانیا موکول بانجام تقاضا هائی بود که در این یادداشت درج شده بود

عملی که سپهدار اعظم در نخستین روز های ریاست وزرایی خود انجام داده بود، یعنی «انفصال فرمانده روسی قزاق ها» با آن که قدمی در راه انجام مقاصد بریتانیا بود، نتوانست مانع از تذکر ماده اول یادداشت شود یادداشت انفصال فرمانده روسی را کافی نمی دانست؛ بلکه تقاضا داشت قزاقخانه زیر فرماندهی و نظارت خرج افسران انگلیسی باشد

برای کسانی که به روح سیاست روز آشنا بودند مفهوم و غایت اصلی از این ماده معلوم بود قزاق ها یگانه نیروئی بودند که بایستی ایشان را بحساب گذاشت تعلیمات کامل دیده و بار ها رشادت قابل تحسین از خود نشان داده بودند. قزاق ها وزنه محسوسی بودند که کفه ترازو را به یک طرف تمایل می داد

آشنایان به سیاست حقیقی وقت می دانستند نقشۀ بریتانیا محدود به این تغییرات

ص: 106

سطحی نیست؛ بلکه پروژه های کلی عمیقی طرح شده که فعالیت روزانه انگلیس ها با آن منطبق می گردد نخستین بخش آن نقشه این بود که خاطرشان از طرف قزاق های رشید و جنگ دیده راحت شود.

که پس از استحضار کامل از وضعيات هولناك کنونی که هیئت وزراء بتفصیل شرح خواهند داد با ملاحظه تاریکی موقع و مطالعه در اشکالات عظیمه که ما و دولت را احاطه کرده نظریات و آرای خیرخواهانه خود را اظهار دارند. در خاتمه از فضل و عنایت پروردگار امیدواریم که نیات مقدسه ما و خير خواهان صمیمی را در اصلاح امور ملت و صیانت مملکت تأیید فرماید.

پس از ختم بیانات ملوکانه بعضی از علماء بذات همایونی و شوکت ایران و قوت اسلام دعا کرده شهریار و درباریان از جلسه خارج و موکب همایونی عازم قصر فرح آباد گردید.

سپس رئيس الوزراء نطاق ساده ای نمود که علت از این دعوت را اعلی حضرت همایونی در بیانات خودشان فرمودند؛ اینک هم شرحی مبسوط تر برای تکمیل اطلاعات آقایان قرائت می شود

اديب السلطنه سميعي ( معاون نخست وزیر) برحسب اشارة رئيس الوزراء ایستاده و بیانات ذیل را قرائت نمود:

«بیش از دو هفته نیست که دولت حاضره تشکیل شده و مهام امور را بدست گرفته؛ براستی هنوز در موقع و مقر خود استقرار نیافته که مواجه با يك سلسله اشکالات مهیب گردیده است.

ر است است که قبل از تصدی کار و پیش از قبول این موقع مهابت امور و مشکلات روز افزون این مملکت را تا يك اندازه تخمین و برآورد کرده بودیم و حس فداکاری بود که ما را بمقابله این بد بختی ها سوق داده ولی هرگز تصور نمی شد که حوادث تا این پایه سهمگین و مشکلات تا این اندازه متراکم و لا ینحل باشد.

معلوم است که در های اطلاع و روزن های آگاهی آن طور که شاید وقتی برای اشخاصی باز می شود که وسایل اخبار و استطلاع دولتی در ید اقتدار آن ها گذاشته شود چنان چه هیئت دولت در عرض همین دو هفته زمامداری خود توانست به بسیاری از حقایق اطلاع حاصل نماید.

ص: 109

پس از تحصیل این اطلاعات، مراتب را به پیشگاه معدلت پناه همایونی معروض داشت و ارادۀ علیه به تشکیل مجلس شورای عالی مرکب از وجوه عناصر مبرزه مملکت تعلق گرفت؛ اينك در تعقیب دست خط همایونی و فرمایشات شاهانه، دولت نیز بنوبت خود اجمالا به تشریح حقایق و توضیح واقعات مبادرت می ورزد.

حدود شمالی و شمال غربی و شرقی ما در معرض تهدید است و تصور می شود که در فاصله نزدیکی این تهدید صورت واقعی بخود گرفته و تجاوزاتی که از شش ماه قبل در گیلان شروع شده از این ببعد در اطراف بحر خزر و سایر ثغور شمالی توسعه پیدا نماید. اگر موجبات و وسایل جمع آوری قوای ملی و طبیعی که در اطراف مملکت پراکنده است فراهم می بود؛ البته دولت می توانست تا حدی قوای دفاعیه را تهیه نماید؛ لکن چون جمع آوری قوای خارج فعلا غیر مقدور و قوه ای که عاجلانه می توان از آن استفاده کرد منحصر به قوه ژاندارم و قزاق است؛ نمی توان بوسیله آن از چنین مخاطرات جلوگیری نموده زیرا آن چه ژاندارم است اغلب مأمور ولایات و مشغول حفظ امنیت طرق و شوارع و انتظامات نقاط لازمه هستند و آن چه قزاق است بواسطه پیش آمد های اخیر گیلان و نتیجه دو دفعه شکست در حالت روحیه آن ها اختلالی حاصل شده است؛ شاید تصور شود که تجهیز قوه جدیدی در حدود اقتدارات دولت حاضره امکان داشته باشد برای رفع چنین تصوری دقت آقایان را به اوضاع حاضره مالیه معطوف داشته و تأخیر حقوق همین قوه موجوده را نصب العین می کند و بر آن می افزاید که با کسر بودجه و عدم امکان اصلاح و تعدیل آن در فاصله نزدیکی غیر ممکن است؛ زیرا که آن مساعدت های مالی که از خارج به کابینه های قبل می شد با این کابینه نمی شود و دولت قویاً با تضییقات مالیه مواجه شده است.

در چنین موقع باریکی مراسله ای هم از سفارت دولت فخیمه انگلیس به دولت داده شده و پریشانی فکر دولت را افزون و اشکالات سیاسی را مضاعف ساخته است. دولت حاضره پس از وصول این مراسله و استحضار از وضعیات براستی بی اندازه دشوار و غیر ممکن دانست که بار مجموع این حوادث را به شانه خود حمل کرده و

ص: 110

ملت را از مقدرات مملکت بی اطلاع بگذارد.

اگر مجلس مقدس شورای ملی گشوده و مهیا می بود، تکلیف دولت روشن و مرجع این مشاوره مشخص می شد؛ ولی حالا که متأسفانه مجلس شورای ملی مفتوح نیست یگانه چاره همان رجوع به افکار اشخاص منورالفکر و استفاده از آراء آقایان حاضر است که به عقاید آراء صائبه خود دولت را معاضدت و مملکتی را معاونت فرمائید.

اينك مراسله دولت انگلیس قرائت می شود پس از شور مقدماتی؛ تصور می رود که اگر عقیدۀ آقایان موافقت داشته و اعتراف فرمایند که این قضایا بسی دقیق و قابل مطالعه است از میان خود چند نفر را انتخاب فرمایند که کمیسیونی تشکیل داده و در اطراف این مطالب مطالعه و نظریات خود را با ملاحظه فوریت کار به دولت اعلام فرمایند.»

فتح الله سپهدار اعظام - رئيس الوزراء

پس از ختم قرائت لايحه رئيس الوزراء اظهار داشت چنان چه در یادداشت ذکر شده بهتر این است کمیسیونی از میان آقایان انتخاب شود که با دولت مشارکت جويد؛ عين صورت یادداشت سفارت هم گمان می رود دیگر لازم بقرائت نباشد و بهتر این است که در کمیسیونی که انتخاب خواهد شد، قرائت گردد.

از طرف بعضی از حضار گفته شد برای تکثیر معلومات حضار بهتر این است که یادداشت هم قرائت شود؛ بنابر این عین یادداشت را ادیب السلطنه قرائت نمود. پس از ختم یادداشت نصر الملك، وزير مشاور نطق مفصلی در تأیید بیانات هیئت دولت و این که هیئت دولت بدون مجال و فراغتی که برای دقت و تصمیم در امور لازم است یک دفعه مواجه با این قضایا شده و چون نمی خواهد بدون اطلاع عامه قدمی در سیاست بردارد لازم دید از آقایان استمداد جوید ایراد نمودند. در این بین از چندین جا اجازه نطق خواسته شد (گفته شد، خوب است، اجازه ها مرتب شود و نظمی به نطق ها داده شود)

ص: 111

شاهزاده شهاب الدوله که ایستاده مراقب انتظامات بودند اجازه ها را ضبط نموده و صحبت شروع شد.

بعضی صحبت های در هم از اطراف شده و سپس آقا میر سید هادی مجتهد افجه ای (مطالبی) بشرح ذیل ایراد نمودند:

از اوایل جنگ بین المللی اعلی حضرت همایونی و هیئت دولت وقت بعد از تصویب اکثریت مجلس شورای ملی بی طرفی خود را رسماً اعلان فرمودند و چون این رأی از مقام اکثریت مجلس صادر شده بود ملت ایران هم کاملا همین رویه را تعقیب می نمود ملتی که معنی این لفظ را فهمید که حق حاکمیت با ملت است این را هم بخوبی دانسته که مداخله همه افراد در امورات سیاسیه و ملکیه برای همه غیر ممکن است؛ پس تصدیق همین معنی ایجاب می نماید وجود نمایندگانی را که حل و فصل این گونه امور بر عهده ایشان است فقط پس عرض می کنم که رسیدگی در این امر از وظيفه ما خارج و بر عهده مجلس شورای ملی و وکلائی است که اعتبار نامه ایشان از مجلس گذشته باشد؛ پس اولا به این برهان این مجلسی که امروز تأسیس شده غیر رسمی و صالح برای مداخله در این امر نمی باشد و بر فرض این که مطابق بیانیه دولت این مجلس مشاورۀ عالی قائم مقام مجلس شورای ملی باشد، عرض می کنم امروز دو سیاست مهم خارجی متوجه ما و مملکت ما شده ما اگر بخواهیم قضاوت کنیم، منوط است به این که اظهارات و نظریات هر يك از این دو را کاملا بدانیم؛ متأسفانه بنده و غالب این آقایان حاضرین همین قدر اجمالا می دانیم و در جراید می خوانیم که آقای مشاور الممالك، نماینده دولت ایران مذاکراتی با دولت سویت روسیه نموده که ما و بلکه خود هیئت محترم دولت هم که مجری و مصدر سیاسی می باشند اطلاعات کافیه نداریم؛ پس وجداناً تصدیق باید نمود که با این بی اطلاعی قضاوت نمی توان در ترجیح سیاستی بر سیاست دیگر نمود.

در این موقع شیخ بهاءالدین بیانیۀ ذیل را با امضا های آن ها که از طرف شش نفر از علماء بود، قرائت نمود:

ص: 112

بنده از طرف آقایان حجج اسلام انظار محترمشان را بعرض می رسانم:

بسم الله الرحمن الرحیم

داعیان که بر حسب امر اعلی حضرت همایونی خلد الله سلطانه در این مجلس حضور یافته ایم در زمینه ای که طرح شده این طور عرض و اظهار می نمائیم:

دولت علیه ایران مکرر از مقامات رسمی مطابق تمایلات عامه ملت تصمیم قطعی بر بی طرفی گرفته و نسبتاً تمام دول خصوص دولتين مجاورین بنظر دوستانه می نگرد؛ مطابق آن تصمیم بر دولت و ملت لازم است که تصمیم خود را محترم دانسته و نقض ننمایند و در خصوص مسئله ای که اخیراً از طرف دولت فخیمه انگلیس دوستانه پیشنهاد شده است، داعیان بعد از اطلاع از مسائل جاریه و بالخصوص اقدامات مأمورين دولت ایران در روسیه با مطالعات لازمه عقیدۀ خود را در صورت لزوم اظهار خواهیم نمود.

آقایان : امام جمعه تهران حاج امام جمعه خوئی، آقا میر سید محمد بهبهانی، حاج شیخ مرتضی آقا سید حسن مدرس آقا علی نجم آبادی و میرزا هاشم آشتیانی

پس از ختم لایحه فوق آقا میرزا ابوالقاسم امام جمعه و آقا سید حسن شوشتری اظهاراتی داشته که خلاصه اش این بود:

بی طرفی دولت علیه ایران که مذکور می شود در مواقعی بود که دول دیگر با هم جنگ داشتند، ولی امروز دیده می شود که خود دولت ایران طرف هجوم فعلی و احتمالی واقع شده است؛ در این صورت بی طرفی در این مورد معنی ندارد؛ بلکه بایستی از طریق دیگر فکری اندیشید»

این جا باز صحبت ها قدری مکرر و تداخل شده و اجازه های جدیدی از اطراف خواسته شد.

پس از انتظام ثانوی حاج آقای شیرازی نماینده فارس نطق مفصل و مشروحی نموده و علل اصلی بد بختی ها و بریدگی های امور در انحراف قضایا از محور طبیعی خود دانسته و تاریخچه ای از قبیل جلسات که در موارد عدیده دعوت شده و بلا نتیجه

ص: 113

بر گذاره شده، ذکر کرده و اظهار داشت: اگر عموم علاقه مندان به مملکت، این عادت را که طفره از ارجاع کار ها به محور طبیعی خود باشد بر حقیقت ترجیح نمی دادند و از حق این عمومی طفره نمی زدند و در موقع عدیده در کار های مهم و پیش آمد های اساسی بغیر اهل مراجعه نمی نمودند تا این اندازه اشکالات پیش نمی آمد و شاید امروز ما بدین اشکال دچار نمی شدیم و بالاخره در این جا نتیجه گرفت که «نه تنها ما نمایندگان که هنوز در مقر رسمی خود ننشسته ایم حق دخالت در این امر را نداریم بلکه سایر آقایان حضار محترم نیز صلاحیت دار در دخول این مسئله نخواهند بود.»

(صحیح است صحیح است)

پس از ایشان تدین نماینده تهران هم اجازه خواسته نطق مفصلی در همین زمینه ایراد نموده و گفت:

«ما وكيل بالقوه ایم نه بالفعل ، بدین جهت از نقطه نظر وکالت حق مداخله در این امور را نداریم و از نقطه نظر انفراد نیز یک عده مردم تهران حق ندارند مقدرات سی کرور یا کم تر یا زیاد تر نفوس ایران را تعیین نموده و در عهده بگیرند باید دولت این مسائل را بگذارد بعهده مجلس و تمام سعی خود را در افتتاح مجلس شورای ملی مبذول دارد تا قضایا در مقر خود حل گردد.» (صحیح است، صحیح است)

در همین موقع در صفوف طرف راست مذاکرات شخصی زیاد جریان داشت و اوراقی تبادل می شد؛ پس از خاتمه نطق تدین حاجی میرزا یحیی اجازه خواسته از منتهای صف راست جلو آمده در تأیید نطق ناطقین قبل شروع به مطلب نمود که: «ایران تهران نیست؛ تهران هم ایران نیست.» و چنان چه در بالا درج شد - نطق ایشان از اصل موضوع که آیا این مجلس برای دخالت در این امر صلاحیت دارد یا نه؟ خارج شده و داخل يك سلسله قضایائی که به شخصیات و حملات جزئی بیشتر شباهت داشت خواستند بشوند و دیده شد که قضیه ممکن است مربوط به تحریکات و بعضی مسائل خصوصی دیگر بشود.

این بود که اتفاقاً در نتیجه اعتراضات شدید از طرف نمایندگان جمعی از مجلس

ص: 114

خارج شده و طبیعتاً تنفس داده شد.

این تنفس يك ربع ساعت تقریباً طول کشید؛ سپس مدعوین شروع به مذاکره نمودند آقا سید حسن مدرس شروع بصحبت کرد.

نطق مدرس در تأیید لایحه آقایان علماء و تأیید اظهارات نمایندگان و مربوط به يك سياست نفی بود که در تلو بیانات خود بخوبی ادا می شد و پیدا بود که مشارالیه به نتیجه مذاکرات نماینده ایران در مسکو امیدوار است و برای این که این امیدواری ایشان از نقطه نظر يك سياست مثبت دیگری سوء تلقی نشود در خاتمه اظهار داشت که دولت ایران باید با تمام قوای خود که ممکن الحصول است در دفع و رفع جماعتی که متجاسرین یا متمردین و اسامی دیگر معروف شده اند، سعی نماید و دولت باید در این مسئله از ملت ایران استمداد نماید و اگر ملت حاضر نشد، باقوه ملت را برای دفاع حاضر کند.»

در این موقع فقیه التجار اجازه خواسته نطقی نمود که نظریه ارجاع امر به مجلس شورای ملی را تأیید می نمود و آن این بود که چون دولت انگلستان ایران را مشروطه می داند ، البته خود تصدیق این امر را خواهد نمود. پس از آن سردار معظم خراسانی اجازه خواسته نطق ذیل را پس از مقدمه مختصری ایراد نمود:

«ملل مختلفة عالم بعد از تجربه قرون عدیده، بعد از تجربیاتی که اکثر آن ها بسی گران بها خریده شده است معتقد به این اصل و این حقیقت شده اند که مداخله عناصر غیر مسئول در امور اجتماعی و فقدان مسئولیت در هیئت اجتماع جز ضرر و جز سوء جریان امور عمومی نتیجۀ دیگری را حاصل نمی نماید.

بهمین علت است که هر يك از ملل عالم دایره مسئولیت هريك را معلوم و حدود مداخله در امور اجتماعی را محدود و برای ابراز اراده ملت وسائل و طرق مشخصی را اتخاذ نموده است؛ طریق ابراز اراده ملت ایران پس از برقرار شدن مشروطیت نیز معین و آن آراء مجلس شورای ملی است

ص: 115

مجلس شورای ملی است که مرکز واقعی سیاست عمومی مملکت شده و فقط آراء واقعی ملت ایران است که می تواند ذی مدخل در مقدرات مملکت بشود.

هر چه موقع مشکل تر، هر چه مشکلات زیاد تر می شود، حس احتیاج به مجلس شورای ملی نیز شدید تر می گردد. بواسطه اعتقاد بهمین اصل است که عناصر وطن دوست واقعی ایران همان عناصری که سعادت و ترقی وطن را آرزومند بود مشتاق استخلاص وطن از ورطه های هولناک هستند و منافع عمومی را بر منافع خصوصی خود ترجیح می دهند یگانه درمان درد ها و چاره بیچارگی ها در افتتاح مجلس شورای ملی و سپردن کار بدست نمایندگان ملت ایران می دانسته اند. بهمین جهت است که در موقعی که عده قلیلی به نام ملت ایران اظهار عقیده کرده و خود را ذی حق در حل و عقد امور می دانستند توده واقعی ملت و ایران دوست های حقیقی می گفتند که مملکت محتاج به مرکز ثابت سیاست و مرکز ثقل معینی بوده؛ باید مجلس شورای ملی بدون طی کردن ادوار فترت زودتر منعقد گردد و با وجود مصادف شدن با مشکلات عدیده در رسیدن این نیت مقدس و شدت عمل مخالفین باز هم از تعقیب نظریه خود منصرف نمی شده اند. آیا می دانید موانع واقعی و مخالفین جدی افتتاح مجلس چه اشخاص هستند؟

مخالفین واقعی و مولدین اشکالات در مقابل استقرار اساس مشروطیت همان زالوها همان پارازیت های اجتماعی هستند که از نبودن و نظارت ملی استفاده کرده ابواب استفاده های غیر مشروع را برای خود باز می کنند.

اگر يك نگاهی به صف نمایندگان حاضره در این مجلس بکنید خواهید دید نمایندگانی را که دو سه سال است انتخاب شده اند و مواجه شدن به انواع مصائب و مشکلات منتظر افتتاح مجلس شورای ملی بوده و هسته واقعی ایران دوستانی را که ذره ذره اساس منهدم شده مشروطیت و حکومت ملی ایران را دوباره تأسیس می کنند تشکیل داده اند؛ با وجود این که از طرف اشخاصی که افتتاح مجلس شورای ملی مخل منافع آن هاست مورد انواع حملات شده و می شوند؛ با وجود این که حکومت های مختلفه که تا حال بوده اند برای تأخیر افتتاح مجلس شورای ملی متوسل به انواع

ص: 116

بهانه حتی زیر پا گذاشتن قوانین اساسی و عادی می گردید و مرتکب قانون شکنی هائی شده اند و ملت ایران هم که این قانون شکنی ها را که مملکت ماست با سکوت تلقی می کرده است. باز هم نمایندگان دورۀ چهارم با نهایت بردباری از نیل به مقصود مأیوس نشده در هر مورد این حقیقت را گوش زد می کرده اند

واقعاً اگر مجلس شورای ملی دائر می بود اگر سیاست مملکت ما مرکز ثابتی می داشت بسیاری از مشکلات متوجه مملکت ما نمی شد؛ ولی بد بختانه به هر بهانه که بوده است مجلس مقننه ایران تا بحال منعقد نشده و فقط رئيس الوزرای فعلی است که قدم های جدی و صمیمانه برای احضار وکلاء و افتتاح مجلس شورای ملی برداشته است و من در این مجلس از اقدامات معظم له در تسریع افتتاح مجلس تشکر می کنم.

من بیش تر از این نمی خواهم در علل تعويق مجلس بحث کنم، فقط یک مرتبه دیگر برای رفع هر نوع سوء تفاهم و تعبیری می گویم که یگانه مظهر اراده ملت ایران مجلس شورای ملی خواهد بود؛ و هر نوع اراده و رأی که در خارج از مجلس اظهار شود، رأی و اراده ملت ایران محسوب نخواهد شد.

حکومت حاضره در نتیجه یادداشتی که از طرف سفارت انگلیس رسیده است با داشتن مسئولیت در پیشگاه پادشاه و ملت ایران خودش را ذی صلاحیت در اتخاذ تصمیمی در این باب ندانسته و حکمیت مطلب را به مجلس محول نموده است؛ در مجلس امروزه که از علماء اعیان نمایندگان ملت تجار و سایر خیرخواهان ملت ایران منعقد است بعد از وزراء که در پیشگاه شاهنشاه مسئولیت دارند عنصری که بیشتر از سایرین صلاحیت در مداخله سیاست مملکتی را دارد همان نمایندگان ملت می باشند؛ که انشاء الله در آتیه نزدیکی مقدرات مملکت را در دست گرفته با اطلاع کامل بسنگینی وظیفۀ خود با توکل به خدای حافظ ،ایران بدون هیچ نوع ترس و ملاحظه با در نظر گرفتن مصالح و منافع وطنی بار سنگین مسئولیت را به شانه های خود خواهند گرفت؛ با وجود این همان نمایندگان ملت که من به نام آن ها در این مجلس محترم اظهار عقیده

ص: 117

می کنم فعلا خود را دارای صلاحیت مداخله در سیاست مملکتی ندانسته سایر آقایان حاضر را نیز به طریق اولی فاقد این صلاحیت می شمارند.

نتیجه مجلس امروزه نفیاً یا اثباتاً دارای هیچ نوع اعتباری نبوده و نمی تواند اراده واقعی ملت ایران محسوب شود؛ و بالنتيجه ذره ای از مسئولیت دولت را در مقابل ملت ایران تخفیف نداده و نمی کاهد.

بنابراین نمایندگان مجلس چهارم که خود و سایر اجزاء مجلس امروز را دارای صلاحیت در مداخله در مقدرات مملکت نمی دانند، منطقاً خود را ممنوع از مداخله در هر نوع عملیات این مجلس دانسته و اگر بر فرض رأی مجلس منجر به انتخاب کمیسیون و یا عملیات دیگری شود شراکت در آن نخواهند نمود و در عوض از دولت حاضر تمنا کنند که هر چه زودتر موجبات انعقاد مجلس شورای ملی را فراهم کرده پیش از این که موقع فوت شود مقدرات آتیه ایران را به دست خود ملت و به دست نمایندگان ملت بسپارند.» (احسنت، احسنت، صحیح است. صحیح است.)

پس از ختم نطق مزبور رئيس الوزراء ،اظهار داشت، در این صورت که آقایان داخل حل قضیه نشده اند دولت وظیفه خود و مطابق مسئولیت خود عمل خواهد نمود؛ مجلس مقارن غروب خاتمه یافت.

مجلس مزبور سومین جلسه ای بود که در غیاب مجلس شورای ملی در موضوع حل قضایای مهمه در عمارت بادگیر انعقاد یافت

اول در سه شنبه 11 ذیحجه 1331 در زمان ریاست وزرائی علاء السلطنه، برای این که پس از اعلان انتخابات برای دوره سوم از مردم اجازه بگیرد که سه ماه انتخابات را عقب بیندازد

در مجلس مزبور سید حسن مدرس با رأى مزبور مخالفت کرده مجلس با بی ترتیبی و بد گوئی ها بهم خورد و دولت رسماً نتیجه نگرفت؛ ولی از پیش خود انتخابات

ص: 118

را تا ماه صفر 1333 عقب انداخت.

دوم در یازدهم رجب 1335 در زمان ریاست وزرائی وثوق الدوله برای تجدید نظر در قانون انتخابات که از طرف بعضی از اعیان تهران به دولت پیشنهاد شده بود و از نمایندگان سه دوره تقنینیه انتخاب و با مخالفت دموکرات ها در باقی ماندن قانون انتخابات به حال خود مجلس بی نتیجه ختم شد.

و سومین جلسه این جلسه بود که شانزدهم ربیع الاول 1338 برای مشاوره و مشارکت در اتخاذ تصمیم بطریقی که ذکر شد دعوت شده و با بهترین اسلوبی بدون همهمه با اخذ يك نتيجه خلاف قانون مثل دعوت اول و دوم با نهایت وحدت نظر ختم گردید.

مجلس شورای ملی برای روزی که پیش بینی شده بود، افتتاح نگردید، و چنان که خواهیم دید حتی چند ماهی هم بتأخیر افتاد؛ پاره ای شایعات و اکاذیب برای مشوب کردن اذهان مردم از نواحی مختلف انتشار یافت که دولت برای تسکین خاطر عمومی و رفع سوء تفاهم مجبور شد اعلامیه زیر را منتشر نماید:

اگر چه اخلاقاً از بعضی تظاهرات و خودنمائی ها احتراز دارم ولی چون بعضی مغرضین در اطراف بعضی قضایا که ذیلا ذکر می شود در این چند روزه پاره ای انتشارات می دهند لازم می دانم توضیحات ذیل را باطلاع افکار عمومی برسانم:

1. گفته می شود که دولت تلگرافاتی را که از آقای مشاور - الممالك (وزير مختار ایران در مسکو) رسیده است مستور داشته و شاید بنظر لا قیدی می نگرد؛ البته قابل تردید و انکار نیست که اولا این قبیل مسائل سیاسی و مملکتی و زمینه هائی که به مساعی دولت تهیه شده است نمی تواند بهیچ وجه طرف لا قیدی و سهل انگاری واقع شود. ثانیاً مسلم است که این گونه مطالب محتاج به يك مطالعات دقيقه و مذاكرات و مشاورات عمیقه است

ص: 119

و قبل از شور و حل قضايا با نظر اشخاص متخصص و معتمد عليه و تهيه يك زمینه روشن انتشار آن نتیجه نخواهد داشت؛ چنان که هنوز هم به تلگراف آقای مشاور الممالك جواب قطعی داده نشده است و البته دولت این قضایا را پس از حل و تسویه باطلاع عمومی خواهد رسانید.

2. در باب تسعیر لیره که سوء تفاهماتی برای مردم حاصل شده است، توضیح می شود که دولت اگر وجهی گرفته است، به پول رایج ایران و از منافع عایدات دولتی ایران بوده و تسعیری درمیان نبوده است

3. بتازگی انتشار داده اند که دولت عده ای از صاحب منصبان نظامی انگلیس را استخدام کرده است.

ايضاحاً نوشته می شود که دولت به تصمیم اولی خود است و تا حال هیچ نوع مذاکرات و اقداماتی در این باب نشده است.

18 ربیع الثانی 1339

فتح الله اعظم - ریاست وزراء

چند تلگراف که بین نرمان وزیر مختار انگلیس در تهران درباره سپهدار، با لرد کرزن وزیر خارجه انگلستان مبادله شده است بقرار زیر است:

نرمان به کرزن گزارش می دهد: «سپهدار مرد راست و سالمی است؛ زیادتر از رئیس الوزراء های قبلی در دست ماست و اگر بداند که ما او را نگاه می داریم هر کاری که بخواهیم خواهد کرد رؤسای وزراء سابق از مبلغ 350 هزار تومان کمکی که ما می دادیم به اشخاص شهریه می دادند که جلو گیری از اقدامات و گفته های آن ها بکنند؛ ولی سپهدار بودجه ای ترتیب داده و این قبیل مخارج را کسر کرده که اگر کسی تحريك كند حبسش می کند و رویه این شخص مؤثر واقع شده است، به این درجه که اگر کسی طرفدار قرارداد هم باشد جرأت خواهد کرد که اظهار

ص: 120

عقیده کند.» (1)

در صفحه 649 کتاب اسناد رسمی نرمان به کرزن چنین گزارش می دهد:

«سپهدار به من گفت: آیا حقیقتاً دولت انگلیس می خواهد این قرارداد از مجلس بگذرد؟ در جواب گفتم تمام مخابرات و مكاتبات دولت انگلیس دلالت دارد که دولت انگلستان مایل است قرارداد بتصویب مجلس برسد. سپهدار می گوید اگر واقعاً دولت انگلیس برای حفظ منافع خود در تصویب قرارداد اصرار دارد، باید یک صد هزار لیره یا شاید کمتر مخارج تصویب این قرارداد بکند؛ زیرا من که با وكلاء و اشخاص صحبت نموده یقین حاصل کردم بدون رشوه پیشرفت نخواهد کرد. من خودم هیچ چیز نمی خواهم صورت اشخاصی که باید به آن ها رشوه بدهید به شما می دهم؛ خودتان مستقیماً به آن ها بدهید؛ من بهیچ وجه دخالت نخواهم کرد و توقعی هم نخواهم داشت من در جواب گفتم شاید برای کمپانی نفت انگلیس و ایران ممکن باشد برای حفظ منافع خودشان این اقدام را بعمل آورد؛ ولی این پول را نمی شود داد؛ مگر این که قرارداد تصویب شود بعد پول داده شود؛ ممکن است بانك شاهنشاهی اعتباری به آن ها بدهد که پس از اتمام عمل قابل انتفاع باشد.»

در تلگراف دیگری نرمان از وزارت خارجه انگلیس می پرسد: «چرا سپهدار را نمی پسندید در صورتی که او بسیار شخص مطمئنی است و از رئیس الوزراء های سابق بیشتر قابل اعتماد است؟!»

از وزارت خارجه انگلستان مستر اولیفتون جواب می دهد او مرد خیلی ضعیفی است.»

در گزارش دیگر نرمان به کرزن می گوید: «بر حسب دستور شما به سپهدار گفته شد جدی و با اقتدار باشد بطوری که شاه گفته است بعضی اشخاص کابینه را تغییر بدهند و مجلس را زودتر دعوت کنید که تشکیل شود وعده کرده است که

ص: 121

26 ژانویه اعلامیه می دهد و يك هفته بعد مجلس را تشکیل دهد چند نفر از وکلا را برای مطالعه قرارداد تشویق خواهد نمود. سپهدار می گفت استخدام افسران انگلیسی در میان مردم خوب تلقی نمی شود؛ چطور است از بعضی ممالك بي طرف استخدام شود. گفتم بلژيك بي طرف و خوب است؛ کلنل اسمایس در این دو ماهه اخیر غیر رسمی و محرمانه به امور رژیمان قزاق رسیدگی می کند و احتیاج زیاد به پول دارد.»

کرزن به فرمان جواب می دهد: «افسران بلژیکی خوب نیستند؛ شما گفته آن ها را تأیید نکنید.»

نرمان به کرزن گزارش می دهد: «می گوئید افسران روسی در قزوین هستند. دو نفر طبیب روسی آن جاست کسی را ندارند جای آن ها بگذارند. يك نفر رئيس محاسبات روسی در تهران است که مشغول بستن حساب هاست چند نفر افسر جزء در تهران در منازل خودشان هستند و دخالتی در کار ندارند که باید ظرف يك هفته وسائل حرکت خودشان را فراهم کنند. متأسفم از این که می گوئید هرگز مجلس تشکیل نمی شود من هر روز مشکلات جمع آوری وکلا را مشاهده می کنم من سعی دارم که به رئیس الوزرا حالی کنم که وکلاء باید بدون ترس بیایند و با آزادی، عقیده خودشان را اظهار کنند هیچ تشابهی فیما بین توقیف اشخاصی که وثوق الدوله کرده با توقیف اشخاصی که رئیس الوزرا های بعدی نموده اند نیست؛ زیرا وثوق الدوله مردمان برجسته و سیاسی و سرشناس را توقیف کرده و این ها تروریست ها و هوچی و جنجال کنندگان را حبس کرده اند من با نهایت جدیدیت سعی می کنم که حکومت فعلی (حکومت سپهدار) را تقویت کرده و نگاه بدارم.»

تنظیم نماید و برای اطلاع هیئت دولت ایران از چگونگی و تصویب آن منشور الملك، کنسول دولت ایران مقیم باکو را مأمور کرد که از باکو با کشتی مخصوص بطرف آستارای ایران حرکت نموده با هیئت دولت ایران مخابرات حضوری بنماید و از نظریه دولت در این مورد مستحضر گردد.

تقریباً روز 12 جدی 1299 خورشیدی منشور الملك وارد آستارای ایران گردید؛ وی نظر به لزوم اظهار گزارشات مهمه و کسب تکلیف قطعی و جواب مخابرات مشاور الممالك از هیئت دولت تقاضای مخابرات حضوری را نمود

از طرف هیئت دولت فهیم الدوله كفيل وزارت خارجه و اديب السلطنه معاون هیئت وزراء به تلگراف خانه رفته از دو ساعت به غروب الی سه ساعت از شب گذشته مستقیماً از خط اردبیل به منشور الملک در آستارای ایران مخابرات حضوری نمودند؛ و چون مطالب خیلی مهم بود منشور الملك تقاضای ورود به مرکز را داشت، ولی پذیرفته نشد. بالاخره در جواب گزارشات مشارالیه اظهار شد که مطالب ایشان بعرض هیئت دولت خواهد رسید. بعد از ظهر فردای آن روز نتایج تصمیمات دولت را به وی مخابره نمودند

روز بعد رئيس الوزراء (سپهدار اعظم) شخصاً به تلگراف خانه رفته، بامنشور الملك كنسول باکو که در آستارای ایران توقف داشت مشغول مخابرات حضوری گردید و به وی دستور داد که در آستارا همین طور توقف نموده تا هیئت دولت تصمیمات و تعلیمات لازمه صادر و مخابره نماید.

این گناه را بر او نخواهند بخشید. از طرف دیگر مواد ارسالی هم چیز هایی است که سراسر بر نفع ایران است و در این کشور کمتر کسی پیدا می شود که آن ها را بتواند رد کند برتر از همه این مشاور الممالك خوش جنس این بار یک نفر محصل هم برای دریافت جواب فرستاده و این محصل سمج در آستارا نشسته منفك نشود «الا بادای کل دین» و اگر احیاناً در استخراج «تلگراف» هم غلطی پیدا شود، فوراً تصحیح کرده تحویل خواهد داد بن بست خطرناکی!!

فردای این روز خود بشخصه به تلگراف خانه رفت و با منشور الملك مذاكره ای بعمل آورد که شاید بتواند راه تعلل و مماطله ای پیدا کند ؛ آن هم بجایی نرسید و منشور الملك به او فهماند که بین رد و قبول هر کدام را اختیار کند، باید جواب قطعی بدهد؛ زیرا بالشويك ها از این مماطله ها حقاً عصبانی هستند.

پس چه باید کرد که این بار که در هر حال باید کشید، لا محاله قدری سبک تر شود؟ باز باید به مجلس مشاورۀ عالی متوسل شد و شریکی در جرم بدست آورد و تخفیفی در عذاب تحصیل نمود.

بنابر این مطلب به شاه عرض شد و جلسه مشاوره عالی از سران قوم تشکیل گردید.

اما سفارت انگلیس که آن چه سعی کرده و در جوش نخوردن میانه دولتین ایران و روس مجاهده بی نتیجه نموده بود همین که دید مجلس شورای ملی مشغول رسیدگی در مواد است چون می دانست که مواد ارسالی چیزی نیست که این مجلس بتواند آن را رد کند، دست به نغمه دیگری زد و امر داد اتباع انگلیس دست و پای خود را جمع کرده ایران را ترك بگویند تاریخ این امریه معلوم نیست، ولی از قراری که بالفور(1) نوشته است در ششم ژانویه 1921 مقارن 16 جدى ( يك روز قبل از تاریخ تصویب مواد 26 گانه) این موضوع بین اتباع انگلیس در تهران مطرح بوده است؛

ص: 124

هم چنین بانک شاهنشاهی در همین روز ها اعلانی منتشر کرد که مردم بیایند سپرده های خود را از بانک خارج کنند؛ مقصود سفارت از این دو اقدام مشوب کردن افکار عامه بوده است که مردم تصور کنند که به مجرد گذشتن قرارداد بالشويك ها به ایران خواهند ریخت و بهیچ کس ابقا نمی کنند؛ یا می خواستند به اعضای مجلس مشاورۀ عالی حالی کنند که حالا که شما با شوروی ها می خواهید رابطه پیدا کنید باید از ما صرف نظر نمائید؛ ولی این تهدید بجائی برنخورد و مجلس مشاورۀ عالی کار خود را کرد.» (1)

روز 18 جدی 1299 خورشیدی هیئت دولت برای تصویب و تصمیم قطعی درباره قراردادی که مشاور الممالك متن آن را فرستاده بود مجلس مشاورۀ عالی مرکب از رجال و نمایندگان دوره چهارم که در مرکز بودند و وزراء سابق و سایر محترمین تشکیل داده مواد قرارداد را مطرح کرد

در این مجلس در پاره ای از مواد آن مختصر جرح و تعدیل شد و بالنتيجه آن را با اختیارات تامه برای پاراف به مشاور الممالك بوسيلة كنسول ايران منشور الملك مخابره نمود که مشارالیه از آستارای ایران به باکو حرکت نموده از آن جا بوسیله مخابرات رمز به مشاور الممالك اطلاع دهد.

مواد عمده قرار داد که در مجلس مشاوره عالی تصویب گردید و بوسیله منشور الملك به مشاور الممالك مخابره شده بشرح زیر می باشد:

ماده 1. دولت جمهوری روسیه تمام معاهدات و قرارداد های دولت سابق روسیه را به ایران لغو نمود

ماده 2. دولت جمهوری روسیه تمام معاهدات و قرارداد های سابق روسیه را با دولت ثالثی راجع به ایران لغو می نماید.

ماده 3. دولتين متعاهدین از دخالت در امور داخلی یک دیگر احتراز می ورزند.

ماده 4. دولت جمهوری روسیه قروض ایران را به روسیه باطل می شمارد و در

ص: 125

هر محلی که برای تأدیه قروض مزبور معین شده بود دخالت نخواهد نمود.

ماده 5. دولت روسيه بانك استقراضی را با نقود و اشياء و محاسبات و اموال منقول و غیر منقول آن را به ایران تفویض می نماید

ماده 6. دولت روسیه شوسه انزلی- تهران - قزوین - همدان و کلیه متعلقات آن و اسکله و وسائل نقلیه در راه ارومیه را و تمام خطوط تلگرافی که روسیه در ایران کشیده و پرت انزلی و تمام متعلقات آن را به ایران تسلیم و تفویض می کند.

ماده 7. دولتین متعاهدین در کشتیرانی در بحر خزر حق متساوی خواهند داشت.

مادۀ 8. تمام امتیازاتی که دولت سابق روسیه و اتباع آن از ایران گرفته اند از درجه اعتبار ساقط است؛ اراضی و املاکی که روسیه سابق دارا بود، فقط عمارت سفارت در تهران و زرگنده و عمارت قنسول گری ها به ملکیت روسیه می ماند. دولت ایران هم وعده می دهد که امتیازات مزبوره را به دولت خارج دیگری یا اتباع دولت دیگر ندهد.

دولت روسیه در اداره کردن قریه زرگنده مداخله نخواهد داشت الغای امتيازات البته شامل راه آهن جلفا و تبریز و کشتی های دریاچه ارومیه هم خواهد بود.

ماده 9. جزیره آشوراده و فیروزه به دولت ایران اعاده می شود در رود اترك طرفين متعاهدتین حق تساوی دارند برای رفع اجحاف از حیث اراضی و میاه در طرف خراسان کمیسیونی از اعضای روسی و ایرانی معین و اختلافات را رفع خواهند کرد.

دولت ایران مالکیت دولت روس را در سرحد روس تصدیق می نمایند.

ماده 10. دولت روس تمام ادارات روحانی روس را در ایران منحل و عمارت آن ها را به ایران واگذار می نماید که برای تأسیسات ملی بکار برند.

ماده 11. حق قضاوت قنسول ها بکلی باطل شده و رعایای طرفین روس و ایران تابع قانون محلی خواهند بود.

ماده 12. اتباع طرفین در خاک یک دیگر از خدمت نظامی و پرداخت عوارض

ص: 126

جنگی معاف هستند.

ماده 13. در مسافرت اتباع طرفین در خاك طرفین رعایای روس و ایران و رعایای ایران و روس حقوق کامله خود را خواهند داشت.

ماده 14. تجارت و حقوق گمرک امتعه روس در ایران بموجب نظام نامه ای علی حده در کمیسیونی مرکب از طرفین معین خواهد شد.

ماده 15. طرفین حق ترانزيت در خاك يك ديگر خواهند داشت.

ماده 16. طرفین متعاهدین هر چه زودتر باب مخابرات پستی و تلگرافی را باز خواهند کرد و قرارداد آن توسط کمیسیون علی حده معین می شود.

ماده 17. طرفین در پایتخت یک دیگر با رعایت حقوق بین المللی نماینده سیاسی خواهند داشت.

ماده 18. طرفین در نقاطی که لازم بدانند تأسیس قنسول گری خواهند نمود و باید این تأسیس و تعیین قنسول گری قبلا به اطلاع و تصویب طرفین رسیده باشد.

ماده 19. اگر قشون دشمن روسیه بخواهد از ایران به روسیه حمله کند، پس از آن که دولت روسیه توجه دولت ایران را به این مسئله جلب کرد و اتمام حجت خواهد نمود در صورتی که دولت ایران قادر به جلوگیری نشد ممانعت از ورود قشون روس نخواهد کرد و روسیه از آذربایجان و ارمنستان در تجاوز به ایران ممانعت خواهد نمود.

ماده 20. هر گاه صاحب منصبان بحری که دولت ایران استخدام نماید؛ از خدمت دولت ایران بخواهند سوء استفاده نمایند و بر علیه روسیه اقدام نمایند روسیه انفصال آن ها را از ایران خواهند خواست.

ماده 21. دولت ایران وعده می دهد که در باب اعطای امتیاز شیلات با کمپانی های مرکب از تبعه دولت ایران و روس داخل مذاکره شود و برای فروش و حمل و نقل ماهی به روسیه موجبات تسهیل در قرارداد تجارتی و گمرکی فراهم خواهد نمود.

ماده 22. در هر شهری که بانك استقراضی خانه داشته باشد و در آن جا قنسول گری

ص: 127

روسیه منزل نداشته باشد یکی از خانه های بانک برای قنسولگری داده خواهد شد.

ماده 23. دولت روس متعهد می شود تمام خساراتی که از قشون روس به ایالت گیلان وارد شده جبران کند برای تعیین خسارات کمیسیونی از طرفین منعقد خواهد شد.

ماده 24. عهد نامه در مدت سه ماه بتصويب دولتین خواهد رسید.

ماده 25. عهد نامه به روسی و فارسی نوشته شده و در هر دو مضمون سندیت خواهد داشت.

ماده26. عهد نامه بعد از امضاء فوراً مجرا خواهد شد.

این عهد نامه در موقعی که مجلس به حال فترت و تعطیل بود از طرف دولت ایران پذیرفته شد و چنان چه دیدیم دولت هم برای آگاهی و تصویب ملت مجلس مشاوره عالی تشکیل داد پس از افتتاح مجلس شورای ملی نیز برای تصویب رسمی به مجلس - شورای ملی برده شد و در آن جا تحت نظر کمیسیون خارجه که یکی از نمایندگان تیمور تاش بود در بعضی از مواد آن جرح و تعدیل بعمل آمد که در اثر آن جراید آن روز به مجلس سخت اعتراض کردند که به چه علت مجلس پاره ای از مواد آن را تغییر داده است.

سایر شهرستان ها مبادرت بتظاهراتی نمودند و چون احمد شاه معتقد بود که باید واقعاً پادشاه مشروطه و قانونی باشد و نمی خواست که بهیچ وجه در امور کشور مداخله مستقیم نماید بنابراین برای رفع بحران و جلوگیری از عواقب وخیم آن، دستور داد که متناوباً جلساتی تشکیل گردد تا بدینوسیله با كمك فكرى رجال بي طرف و صالح کشور بتوان به رفع تزلزل و نگرانی عمومی و اصلاحات اقتصادی و سیاسی موفق گردید و به بحران های خطر ناک پی در پی خاتمه داد.

بنابراین دستور بود که در ظرف شش روز (از 19 جدی الی 24 جدی 1299 خورشیدی) سه جلسه یک روز در میان تشکیل گردید.

این جلسات بطور سیار تشکیل می یافت و کسانی که در آن شرکت می جستند عبارت بودند از اعیان و شاهزادگان و سایر محترمین و رئیس الوزراء های سابق و هیئت دولت و وزراء اسبق و عده ای از روحانیون

اولین جلسه در منزل صمصام السلطنه و جلسه دوم و سوم در منزل مشیرالدوله و عین الدوله تشکیل یافت.

پس از ختم جلسه سوم کابینۀ سپهدار اعظم در نتیجه وخامت اوضاع نتوانست دوام یابد و استعفا داد.

در جلد سوم تاریخ اجتماعی و اداری دورۀ قاجار در این مورد چنین می نویسد:

«اما سفارت انگلیس آن چه که سعی کرده در جوش نخوردن میانه دولتین ایران ،و روس ، مجاهده بی نتیجه مانده بود همین که دید مجلس شورای عالی مشغول رسیدگی در مواد است خوب می دانست که مواد ارسالی چیزی نیست که این مجلس بتواند آن را رد کند، دست به نغمه دیگری زد و امر داد که اتباع انگلیس دست و پای خود را جمع کرده ایران را ترك بگویند؛ تاریخ این امر نامه معلوم نیست، ولی از قراری که بالفور (یکی از ته مانده های مأمورین انگلیسی اجرای قرارداد وثوق الدوله) نوشته است در ششم ژانویه 1921 (16 جدی 1299) (يك روز قبل از تاریخ تصویب مواد

ص: 129

26 گانه) این موضوع بین اتباع انگلیس در تهران مطرح بوده است.» (1)

به یک نفر از افسران ارشد خود مقیم باکو دستور داد که بفوریت به بندر انزلی عزیمت نموده تمام عده قشون روس مقیم ایران را جمع کرده به روسیه عودت دهد و ذخائر و مهمات متعلق به روسیه را نیز از انقلابیون (متجاسرین) محلی مسترد داشته؛ سپس به دولت ایران اطلاع دهد تا مأمورین دولت وارد گیلان شده مهام امور را در دست گرفته دوائر آن سامان را تحویل بگیرند.

به کلیه معاونین وزارت خانه ها ابلاغ گردید که تا تعیین تکلیف كابينه، هر يك كليه امور مربوط به وزارت خانه خود را رسیدگی نمایند؛ هر گاه مطالب مهم یا تلگرافات رمزی برسد فوراً به دربار (قصر فرح آباد) ارسال دارند.

در همین روز احمد شاه فوراً مستوفی الممالك را احضار کرده قبول مقام ریاست وزرائی را به وی تکلیف نمود؛ ولی مشارالیه چون به انگلیس ها گفته بود که قادر نخواهد بود قرار داد را به مجلس ببرد انگلیس به او روی خوش نشان نداده و مستوفی ناگزیر از قبول پست ریاست وزرائی امتناع نمود.

نرمان وزیر مختار انگلیس به وزیر خارجه انگلیس در این باره چنین گزارش می دهد:

«بسیار- فوري مستوفی الممالک در تاریخ 16 ژانویه با اکراه حاضر شد دولت جدید را تشکیل دهد و روز بعد به من اطلاع داد که قادر نخواهد بود قرارداد ایران و انگلیس را برای تصویب به مجلس ببرد جواب دادم که به من اختیار داده نشده است دربارۀ الغاء قرارداد با او مذاکره نمایم. مستوفی الممالك موضوع را به شاه گزارش داد و به او گفت اگر رئيس الوزراء شود تشکیل مجلس را به تعویق خواهد انداخت و مستعفی گردید.»

روز 29 جدی احمد شاه مشیر الدوله را به دربار احضار و تشکیل کابینه را به وی تکلیف کرد؛ ولی مشیرالدوله هم در این موقع زیر بار نرفت؛ به عین الدوله تكليف شد ولی چون احساسات عمومی سخت بر علیه وی بر انگیخته شده بود مشار الیه هم نتوانست قبول ریاست وزرایی بنماید.

بالاخره روز اول دلو 1299 برحسب امر احمد شاه از نمایندگان حاضر در تهران دعوتی شد که برای دو ساعت و نیم بعد از ظهر در عمارت بهارستان حاضر شوند که شاه در مورد تشکیل کابینه جدید و جلب نظریۀ نمایندگان آتیه مذاکره نماید.

در این روز شاه نیامد؛ شاه زاده شهاب الدوله از طرف احمد شاه حاضر گردید؛ پس از انعقاد و تشکیل جلسه نطق مشروحی از طرف احمد شاه بعنوان پیام ایراد

ص: 132

نمود که خلاصه آن بدین قرار است:

نظر به استعفای آقای سپهدار اعظم و لزوم رفع بحران، تقبل ریاست وزرائی به آقای مستوفی الممالك محول گردید و پس از آن که معظم له عدم قبولی خود را به پیشگاه همایونی عرضه داشتند تشکیل کابینه به آقای مشیرالدوله تکلیف گردید؛ ایشان نیز قبول ننمودند این بود که نظر به مصالح وقت تقبل مقام ریاست وزرائی بار دیگر به آقای سپهدار اعظم تکلیف شده نظر بر این که عده نمایندگان ( در این روز عدۀ نمایندگان حاضر 67 نفر بوده) محترم تقریباً کافی و عن قریب بایستی مجلس شورای ملی مفتوح گردد اعلی حضرت همایونی این مطلب را بشور آقایان نمایندگان مراجعه فرمودند هر گاه نظریات آقایان نمایندگان با این تصمیم موافق شود، برای قبول شدن تکلیف مزبور از طرف آقای سپهدار اعظم كمك و اطمینان دیگری خواهد بود.»

پس از نطق شاه زاده شهاب الدوله قریب دو ساعت دیگر جلسه به صحبت و مذاکرات که تحت ریاست سنی شاهزاده سردار مفخم نماینده قزوین قرار داشت بطول انجامید و بیش از 15 نفر از ناطقین بنوبت اجازه خواسته صحبت داشتند که خلاصه آن مذاکرات بدین قرار بوده است بدواً کلیه ناطقین تشکر از شاه کردند که در این موقع وخیم در این شور مخصوص نظر نمایندگان را مورد مراجعه قرار داده اند و با این که هنوز نمایندگان برسمیت قانونی معرفی نشده و مجلس مفتوح نگردیده وحق مداخله جمعی و مستقیم در سیاست کشور نداشته و ندارند و با این که در غیاب مجلس حق تعيين رئيس الوزراء با شخص شاه می باشد و دیگران حق مداخله نخواهند داشت؛ مع ذلك چون فقط از نقطه نظر شور مراجعه به آراء نمایندگان آتیه شده است عموم نمایندگان رأی و نظریه اعلی حضرت را تأیید و تقدیر نمودند و نیز متذکر شدند که هیچ کدام از نمایندگان نظر سوء و بد بینی به شخص آقای سپهدار اعظم نداشته و نیز اعتراضی بر طرز رویه شخص معظم له ندارند.

ص: 133

به تعالیمی که در لندن گرفته بود کودتا کند سپهدار میل داشت بهانه ای برای مقاومت در مقابل تمایلات خارجی داشته باشد و شاید هم به او اشاره ای شده بود و بدون آن که خود متوجه باشد چشم براه نصرت الدوله بود!

روح مماطله و از این ستون به آن ستون فرج است، در این موقع کار خود را کرده و چند نفر متباین صلاح خود را در عمل واحد می دیدند.

احمد شاه به راز های پشت پرده و علت تأخیر کابینه چندان آشنا نبود، ولی چون این جریان را به صلاح و میل خود می دید ایرادی نداشت.

سیاست دفع الوقت یکی از پناه گاه های رجال ایران در پنجاه سال اخیر بود.

نخواهی مجبور می شد که آن نوشته یا پاکت را دریافت نماید و بدست بگیرد فوراً دستکش خود را بعنوان این که ممکن است آلوده به میکرب شده باشد، از دست خارج و بدور می افکند و دستکش دیگر می خواست و عوض می کرد.

بهمین لحاظ احمد شاه از موقعی که بحد رشد رسید تا موقعی که از ایران خارج شد، با این طریقه سیاستی که اتخاذ کرده بود، موفق شد به این که کوچک ترین سندی يا تجدید امتیازی که به زیان کشور تمام شود به کسی ندهد و اگر جداً از وی خواستار می شدند، در پاسخ اظهار می داشت مملکت مشروطه است باید بتصویب ملت باشد. خلاصه احمد شاه در سیاست کشور طوری رفتار نمی کرد که در پس پرده و محرمانه کار خطرناکی انجام داده باشد که اگر احیاناً کشف شود، موجب ندامت و پشیمانی گردد بهمین جهات بود که اغلب - چنانچه اشاره شد - در مواقع باريك و سخت دستور می داد مجلس مشاورۀ عالی تشکیل شود؛ یا در موقع فترت مجلس از نمایندگانی که انتخاب شده ولی هنوز رسمیت پیدا نکرده اند کسب تکلیف و مشورت می نمود تا به خارجی ها بفهماند که شاه در مملکت مشروطه سلطنت می کند نه حکومت.

عده ای این طرز سیاست را که شاه پیش گرفته بود حمل بر اهمال و سستی او می کردند؛ ولی اینک قضاوت چگونگی به عهدۀ افراد منور الفکر است که به داوری پرداخته حقایق را تشخیص دهند

اداره کشور قیافه کریه خود را نشان داده و اشخاص معدودی را که هنوز مغلوب حوادث و گرفتار یأس نشده بودند به چاره جوئی و اداشته بود. اصلاح از راه عادی و قانونی ممتنع بنظر می رسید و افکار تند و فعال جمعاً متوجه يك تحول ناگهانی و شدید بود

فکر (کودتا) در سر های اصلاح طلب دور می زد و نظر ها متوجه افق بود که ناگهان دستی از غیب بر آید و ریشه پوسیدۀ آن دولت ضعیف و حکومت های پوشالی عاجز را با يك ضربت قاطع بر کند و اگر اعمال خارق عادت و اعجاز آسا انجام نمی دهد اقلا امنیت را محفوظ دارد و دست تعرض راهزنان و یاغیان را از مال و جان و ناموس مردم بی گناه کوتاه نماید.

این فکر در هر سری بصورتی که مناسب با روحیات و اخلاق آن شخص بود خلجان داشت. شیوع این فکر را از این جا می توان دریافت که اشخاصی از طبقه روحانی (مدرس) و روز نامه نویس (سید ضیاء الدین) هم در صدد توسل به اسلحه و انجام کودتای مسلحانه بودند و اندیشه کودتا از دایرۀ سربازان و اهل شمشیر خارج شده و تقریباً عمومیت یافته بود.

مدرس برای کودتا نقشه می کشید؛ سردار اسعد بختیاری و عده ای از خوانین - چنان که بعد خواهیم دید - در چهل ستون متمرکز می شدند و سالار جنگ تفنگ چی فراهم می کرد نصرت الدوله با فکر کودتا می خواست بسرعت باد از قله های پر برف غرب بگذرد؛ به تهران برسد سید ضیاء با مراکز قدرت سازش می نمود و استاروسلسکی نیز این خیال را در سر داشت

خلاصه آن که مسابقه ای بطرف هدف (کودتا) جریان داشت هر کس سعی می کرد زودتر و مطمئن تر بمقصد برسد.

در توده ملت نیز فعالیت شدیدی مشهود بود.

عده ای از سیاستمداران خودمانی و مطرودین کاشان حاجی محتشم السلطنه، ممتاز الدوله، مستشار الدوله و دیگران از بد گمانی طبیعی که مردم تهران به انتخابات

ص: 137

دوره چهارم داشتند، وکلای انتخاب شده را وکیل «قرارداد» و مولود آن سیاست و مأمور تصویب آن می دانستند استفاده کرده و غوغائی راه انداخته بودند؛ مردم تهران مخالف با انتخابات دورۀ چهارم بودند و آن را طبیعی و قانونی نمی دانستند و اظهار می داشتند که انتخابات دوره چهارم فرع سیاست کلی «قرارداد» بوده و نمایندگانی که در آن جریان انتخاب شده اند مورد اعتماد هواداران قرارداد می باشند و به این جهت نمی توانند طرف وثوق ملت قرار گیرند تمایلات فردی چند نفر از رجال به این غوغا دامن می زد و مردم ساده لوح را بازیچه نظریات شخصی خویش ساخته بودند.

در این محیط و با این اوضاع و برای فرو نشاندن هیجان ملت بود که بیانیه رئيس الوزراء انتشار یافت.

معلوم است کودتاچی ها که فکر کودتا را در سر خود می پروردند، مراقب یک دیگر بودند و فعالیت رقیبان را زیر نظر داشتند می گویند سید ضیاء الدین گفته بود اگر من کودتا نمی کردم مدرس کودتا می کرد و ما را می کشت

ولی آن حریفی که دست تقدیر حکم موفقیت در این مسابقه را به نام او صادر کرده بود با آن که شخصاً اطلاع کاملی از جریانات نهائی و اسباب چینی ها نداشت حامیان او بیش از سایر رقیبان اسباب کار و وسیلۀ کسب اطلاع داشتند و بدون شك برای جلوگیری از موفقیت حریفان و تهیه زمینه لازم بود که نفوذ خود را اعمال نموده تا دولت حکومت نظامی را برقرار سازد سپهدار در چهارمین روز صدارت جدیدش بیانیه ای منتشر و حکومت نظامی را اعلان نمود. اتفاقاً همان روز خبر شکست سالار جنگ که علم طغیان برافراشته و با عده ای تفنگ چی به سیاه کوه ورامین آمده بود به تهران رسید نیروی ژاندارم سالار جنگ را شکست داده بود. خودش به کاشان فرار کرده و چهار نفر از اتباعش دستگیر شده بودند اعلان حکومت نظامی مصادف با خبر شکست سالار جنگ بود.

در بيانية رئيس الوزراء شاید بدون آن که خودش متوجه باشد چون بیانیه

ص: 138

های او به قلم سید ضیاء الدین و تابع سیاست معین و معلومی... بود) دور نمائی از حوادث کلی آینده ترسیم شده بود این بیانیه دم از لزوم يك حكومت مقتدر و خاتمه دادن به نفوذ مقامات غیر صلاحیت دار می زند و مژده می دهد که سیاست جدیدی اتخاذ خواهد شد و بعد از این اجازه نخواهند داد که مقدرات يك ملتي فداى هوا و هوس معدودی شود و افراد آشوب طلب باید تکلیف خودشان را بدانند و از همین اشاره ها به کنه مطلب متوجه گردند.

بموجب این بیانیه حکومت نظامی اعلان شد تا آزادی عمل کودتاچی ها محدود شود و بازیگر اصلی بتواند از برکت حکومت نظامی با فراغ خاطر اسباب چینی کند.

فرمودند بنابراین اعلی حضرت اقدس شهریاری که همواره اراده و تصمیمات ملوکانه خود را مبتنی بر افکار و تظاهرات ملت خویش قرار داده اند مجدداً این جانب را احضار و امر اکید به تشکیل هیئت دولت فرمودند؛ اطاعت امر ملوکانه و تمایلاتی که متعاقب استعفای این جانب از طبقات مختلفه اهالی مشهود گردید مرا بر آن داشت با تمام موانع و مشکلات فوق التصور بار دیگر زمامداری را عهده دار شده خدماتی را که شروع کرده بودم انشاء الله به اختتام آن موفقیت حاصل نمایم.

اکنون پس از تشکر از احساسات قدر شناسانه هم وطنان بی غرض بوسیله این بیانیه خاطر عامه را مستحضر می سازم

موقع کنونی مملکت ما مقتضی اقتدار حکومت و خاتمه دادن به نفوذ مقامات و اشخاص غیر صلاحیت دار است؛ مصالح ملت اجازه نمی دهد که عناصر هنگامه طلب، نفع پرست از آشفتگی اوضاع عمومی استفاده های سوئی نموده و موجبات تشویش افکار عامه را فراهم سازند.

علاقه من به مملکت مرا وادار می سازد نسبت به حوادثی که خلاف مصالح و منافع هیئت اجتماعیه است لا قید ننشسته يك سياست جدیدی اتخاذ نموده مقدرات يك ملتی را فدای هوی و هوس معدودی قرار ندهم؛ از همین نقطه نظر به افراد آشوب طلب اكيداً اخطار می نمایم که حکومت نظامی تا زمان افتتاح مجلس شورای ملی برقرار و برای استقرار انتظامات کامله به دوائر پلیس و مأمورین نظامی تعلیمات و اختیارات غير عادي داده شده تا هر کس بر خلاف امنیت حرکتی بنماید و یا موجبات تزلزل افکار را فراهم سازد بدون ملاحظه مورد تعقیب واقع

ص: 140

شده و به مجازات برسد.

در ایفای وظایف خود، پس از فضل الهی و مراهم ملوکانه اتكاء من به وجدان خویش و احساسات قدر شناسانه عناصر صالح وطن پرستی است که با بیانات بی غرضانه من موافقت نمایند

فتح الله اعظم - رئيس الوزراء

این تبلیغات سفارت انگلیس کاملا کار خود را کرده بود و آن طوری که لازم بود در روحیه مردم و شاه تزلزل پیدا شود رسوخ یافته بود و شاه را بیش از هر چیز از نفوذ بالشويك ترسانیده بودند؛ بهمین مناسبت هم شاه قصد مسافرت خارج را داشت و این موضوع یعنی تضعیف روحیه شاه چندین مرتبه تکرار شده بود و این مرتبه بیش از سایر مواقع شاه ترسیده بود.

بالفور انگلیسی که در آن موقع در تهران بوده راجع به این وقایع چنین نوشته است:

«... در نظر شاه موقعیت به اندازه ای سخت جلوه گر شده بود که او مصمم حرکت از ایران بود؛ مگر این که پایتخت را به شیراز انتقال دهند و در نتیجه اظهارات بعضی دستجات بالاخره راضی شد که عجالتاً این تصمیم را بموقع اجرا نگذارده و صبر کند تا ببینند چه می شود

با وضعیاتی که در فوق ذکر شد مسلم شد که اروپائیان باید وسائل حرکت خود را فراهم نمایند؛ ولی این کار آسانی نبود؛ زیرا بعضی از سفارت خانه ها مدعی بودند که توصیه وزارت خارجه انگلیس راجع به حرکت اروپائیان، خود يك حیله ایست برای آن که مدعیان خود را از ایران خارج نمایند. با این حال تعلیمات رسید که تمام زن ها و بچه ها و مردانی که ممکن است از خدماتشان صرف نظر نموده و اتباع انگلیسی هستند به اسرع اوقات حرکت نمایند، يك جلسه ای مرکب از رؤسای ادارات و تجارت خانه های انگلیس در تهران در ششم ژانویه در سفارت انگلیس تشکیل شد و این تعلیمات به آن ها ابلاغ گردید و تا اندازه ای باعث تعجب بود که احتمال وقوع يك چنين پيش آمدی را غالب حاضرین آن جلسه در نظر نگرفته بودند. نتیجه این جلسه بفوریت معلوم شد و اغلب از این ادارات مستخدمین ایرانی خود را جواب گفتند

خبر حرکت اتباع انگلیسی باعث شد که احساسات عمومی را عصبانی نموده و مخالفت با انگلیس را نیز زیاد نماید؛ ازدیاد احساسات ضد انگلیسی بواسطه

ص: 142

اتخاذ يك رويه مخصوصی از طرف بانک شاهنشاهی ایران در این موقع بود که شاید بتوان آن را نداشتن رویه و تدبیر هم نامید.

مثلا يك روز این مؤسسه حوالجات مردم را تا میزان معینی می پرداخت و روز دیگر هیچ اشکالی برای گذاردن پول در بانک نبود. يك روز پول نقره را قبول می کرد این رویه تا حدی تعقیب شد كه يك وقتي اسکناس ها صدی سه بیش از معمول قیمت پیدا کرده بود...»

شده در آن جا متمرکز گشتند تا آن که شبی در عمارت چهل ستون اصفهان مجلس مشاوره ای بین تمام سران بختیاری تشکیل یافت و موضوع فرماندهی این اردوی چريك بختیاری مطرح گردید؛ بالاخره سردار اسعد نامزد فرماندهی اردو شد؛ ولی این رأی بتصويب نرسید.

برای تعیین سرکردگی این اردوی چندین هزار نفری بین آن ها اختلاف نظر پیدا شد حتی کار بنزاع و مناقشه کشید؛ در اثر این اختلاف، صبح هر يك از سران بختیاری قسمت های خود را برداشته روانه خاک بختیاری گردیدند و بالنتيجه نتوانستند به ایجاد اتحاد موفق گردند تا بر اثر آن بتوانند مقدمات حمله به تهران و کودتا را فراهم سازند (شاید این موضوع هم مقرون بصحت نباشد)

گویا بر اثر همین نامزد بودن سردار اسعد بود که وی پس از آن که سال ها از این مقدمه گذشته و سردار اسعد نهایت درجه خود را به شاه سابق نزديك و بی اندازه اعتماد به وی پیدا کرده بود، ناگهان گرفتار دژخیمان مرگ گشته با فجیع ترین وضعی در زندان قصر(1) شربت شهادت را نوشید

یکی دیگر از نامزد های کودتا سالار جنگ پسر بانو عظمی می باشد که خودش هم داوطلب بود؛ يك ماه پیش از کودتای سید ضیاء دست بکار شد؛ با قوای مسلح چريك که از یک عده ارمنی و مقداری سوار بختیاری و عده ای از نفرات جنگجوی روزمزد تشکیل یافته بود از اصفهان حرکت کرده در حدود سیاه کوه و رامین بیاغی گری برخاسته بود و چنین تصمیم داشت که با عده خود تهران را تصرف نماید؛ ولی پایداری سخت عده ای از نیروی ژاندارم مانع از پیشرفت وی بطرف تهران گردید؛

ص: 144

برای دفع شر او بود که در تاریخ 6 برج دلو 1299 کلنل گلروپ رئیس تشکیلات ژاندارمری شخصاً برای سرکشی پست ها و بازدید و دادن دستورات به اردوی ژاندارم و دفع غائله از تهران بطرف ورامین حرکت کرده و سالار جنگ را در سیاه کو شکست داد خودش به کاشان فرار کرد و چهار نفر از همراهانش دست گیر شدند.

یکی دیگر از کودتاچی ها استاروسلسکی فرمانده روسی قزاق خانه بود که می خواست پیش دستی نماید و قبل از انگلیس ها کودتا کند شاید این نقشۀ او باطلاع انگلیس ها رسیده و به بهانۀ سستی و اختلاس اموال دولت برای عزل او اقدام کرده اند.

اينك جریان این داستان را از زبان فرمند آقای ضیاء الملك قراگوزلو که در دورۀ چهار دهم مجلس شورای ملی موقع طرح اعتبار نامه سید ضیاء الدین گفته است بشنوید:

«در اواخر پائیز 1299 بنده با میرزا اسماعیل نوبری که یکی از انقلابیون دوره مشروطه بود و همیشه يك شخص انقلابی بود؛ آقایان تبریزی ها مخصوصاً آقای دکتر شفق آن مرحوم را می شناسند؛ ایشان یک نفر وطن پرست حقیقی بود؛ مخصوصاً از آن وطن پرست هائی که بنده به ایشان کاملا معتقد بودم؛ در رشت متجاسرين بقول مرحوم مشیر الدوله آمده بودند به بندر پهلوی؛ از آن جا هم جاده ها را قطع کرده بودند و سعی کرده بودند تا به شش فرسخی قزوین برسند؛ در آن وقت نیروی ارتشی انگلیس در قزوین بود و اجازه مبارزه نداشت؛ به آن ها امر بعقب نشینی از قزوین داده شده بود

بنده و مرحوم میرزا اسماعیل نوبری وارد قزوین شدیم؛ تمام مأمورین دولت از ترس متجاسرین به شش فرسخی قزوین فرار کرده بودند و متجاسرين منتظر بودند وارد شهر شوند.

وقتی ما وارد تهران شدیم، قزوین بکلی از مأمورین دولت و قشون انگلیس تخلیه شده بود.

در این ضمن کابینه مشیر الدوله در تهران تشکیل یافته بود و یک عده قزاق فرستاده بود به آن جا که وقتی ما به تهران می آمدیم آن ها را در راه می دیدیم که به قزوین

ص: 145

برای دفع متجاسرین می رفتند آن ها به قزوین رفتند و جلو متجاسرین را هم گرفتند و البته يك امر سیاسی که مرحوم مشیر الدوله اعمال کردند، این بود که میان میرزا كوچك خان و متجاسرین را بهم زدند و میرزا كوچك خان را بطرف خود کشیدند و متجاسرین را هم نگذاشتند از قزوین جلوتر بیایند.

مرحوم میرزا اسماعیل نوبری و بنده وارد تهران شدیم؛ در این وقت سه جریان کودتائی در تهران بود که شاید آقایان اطلاع داشته باشند

یکی همان مرحوم مدرس بود که در تهران يك جريان داشت و دیگری مربوط به نوبری بود که به اقدامات مجدانه خود «استاروسلسکی» را از مقام خودش خلع کرد.

و جریان آن این بود که روزی در منزل بنده آقای میرزا اسماعیل نوبری تشریف داشتند؛ کسی آمد با ایشان صحبت کرد که در اثر آن رنگ رویشان پرید و بعد فرمودند دو ساعت دیگر می آیم وقتی که برگشتند خیلی گرفته و پکر بنظر می رسیدند و بعد اشخاصی که آن جا بودند رفتند.

مرحوم میرزا اسماعیل نوبری فرمودند که استار و سلسکی به من می گفت که راجع به سیاست خارجی انگلیس ها مشغول و در فکر کودتائی هستند؛ شما بیائید من قزاق خانه را در تحت نظر شما قرار می دهم و شما یک نفر انقلابی هستید، بیائید کودتا کنید.

مرحوم میرزا اسماعیل نوبری جواب داده بود که من به دست خارجی مخصوصاً به دست نظامی انقلاب نمی کنم و اگر بخواهم انقلاب کنم بدست افرادی انقلاب می کنم که وطن پرست و انقلابی باشند.

چون خودش وطن پرست بود به وطن پرست ها اهمیت می داد و می گفت با کارد و طپانچه انقلاب نمی کنم

من به دست یک نفر خارجیى و يك ميسيوني كه بعداً معلوم نیست، در تحت اختیار من باشد یا نه و مطيع من به شود یا نه انقلاب نمی کنم؛ و قبول نکرده بود که کودتا

ص: 146

بکند. بعد آمده بودند و صحبت کرده بودند که ممکن است بروند یکی دیگر را پیدا کنند که به مقام ریاست علاقه داشته باشد و این کار را بکند و او گفته بود، من باید بروم به مرحوم مشیر الدوله اطلاع دهم و او را از این امر آگاه سازم

مرحوم مشیرالدوله در این وقت نخست وزیر بود؛ وقت گرفته، رفت منزل او آقای نوبری که خدا رحمتشان کند به مرحوم مشیر الدوله چگونگی را گفت. مرحوم مشیرالدوله فرمودند که ما با انگلیس ها در مذاکره هستيم كه يك ماده از قرارداد را لغو کنیم و آن ماده ایست که مربوط به صاحب منصبان قشونی و نظمیه است و از يك مملکت خارجی برای ایران مستشار می آوریم؛ ولی هنوز مذاکرات ما تمام نشده است؛ مرحوم مشیرالدوله فرموده بودند که من خیلی خوش وقت هستم که شما مرا مستحضر کردید و بهمین جهت فوراً اقدام کردند و گویا سردار همایون را در قزاق خانه گذاشتند و دست آن ها را از آن جا کوتاه کردند و یک عده زیادی را هم به جاهای دیگر گذاردند و از آن خیالی که استار و سلسکی در سرش پخته بود؛ جلو گیری کرد.

مرحوم مدرس را هم که البته شنیدید که وارد بودند و يك كمیته ای بود در ایران به نام کمیته آهن که آن ها هم مشغول بودند؛ در صدد کودتا بودند و البته آقایانی که آن زمان بودند اطلاع دارند که کودتا بدست کمیته آهن اجرا شد و مکرر این لقب را شنیده اند آن هائی که سنشان اقتضا دارد آن موقع در سیاست وارد بودند، می دانند (عماد السلطنه فاطمی - همه سنشان اقتضا دارد).

حالا موضوع می رسد به کودتای سوم حوت کودتای سوم حوت از نقطه نظر سیاست خارجی می توان گفت مداخله ای بوده است و در روزنامه های خارجی هم نوشته شده است که جنرال «اسمایلز» در این کار مداخله داشته است و این را روزنامه های اروپا - البته می دانید که بی ربط نمی نویسند در آن موقع نوشتند و خود ما ایرانی ها هم در آن زمان شنیدیم و بحد شیوع هم رسید که «کلنل دیکسن» که در وزارت جنگ بود و اسمایلز که برای ژاندارمری استخدام شده بود و این شخص و آقای سید ضیاء الدین را گفته اند (البته ممکن است تهمت باشد) که 5 یا 6 مرتبه مسافرت

ص: 147

کرده به قزوین و البته مقدمۀ کودتا از قزوین فراهم شد و قزاق ها یک عده در میدان جنگ و يك مقداری هم در قزوین بودند و بیشتر میدان جنگ و مبارزه با متجاسرین در رشت بوده و سردار سپه رضا خان هم در همان موقع در فرونت بوده؛ این مقدمات که ما شنیدیم همگی انتظار يك انقلاب و کودتائی در تهران داشتیم و آن شبی که قزاق ها وارد شدند همان موقع شنیدیم که آقای سید ضیاء الدین در شاه آباد عمامه شان را به کلاه تبدیل کرده بودند و با قزاق ها وارد تهران شدند.

در این جا به يك نقطۀ حقوقی و قضائی بر می خوریم که در آن شب ایشان در قزاقخانه ،بودند همۀ ایرانیان ایشان را در قزاق خانه دیده بودند که مشغول کار هستند و تا روزی که می فرمائید رئیس الوزراء شدند

چون می فرمائید که احمد شاه از روی استیصال می خواست فرار کند و به اصفهان برود برای این که متجاسرین می آمدند ایشان را رئیس الوزراء کردند در آن زمان این ها را این طور شنیدیم جور دیگر نشنیدیم که احمد شاه معتقد بود كه يك حکومت مقتدری باید باشد و صحبت روی این بود؛ صحبت اصفهان رفتن و تغییر پایتخت دادن نبود

ما شب خوابیده بودیم که صدای توپ بلند شد و آقای سید ضیاء الدین و رضا خان مشغول شدند بگرفتن مردم و توی خانه های مردم فرستادند و اسلحه بیرون آوردند و در ضمن بسیاری از اشیاء را قزاق ها بجیب زدند و در آن موقع بود که تهران سه روز بی حکومت بود و یک عده ای در این شهر در این مدت دو سه روز یعنی آقای سید ضیاء الدین با قزاق ها هر کار که می خواستند می کردند و از خانه مردم اسباب می کشیدند اسلحه می کشیدند و آن سه روز ایشان رئيس الوزراء نبودند و رضاخان هم سمتی نداشتند و يك صاحب منصبی بود؛ این موضوع حالا از نظر حقوقی برای ما اهمیت دارد؛ زیرا این موضوع که برخلاف شئون ملی و حکومت ملی عمل شده است در آن دو سه روز بوده است.

بعد هم ما نمی دانیم که آیا احمد شاه بمیل و رغبت و به آزادی تمام این فرمان

ص: 148

ریاست وزرایی ایشان را داد یا این که مجبورش کرده اند و ترساندند؛ این را نمی دانیم و در این موضوع هم شك هست، باید حل و روشن شود.

او که مرحوم شده است و وزیر دربارش هم که مرحوم شده است و ما نمی توانیم حل کنیم که این حکم ریاست وزرائی ایشان از طرف احمد شاه برغبت داده شده یا این که جبراً گرفته شده (صحیح است) ممکن است بگوئیم که ایشان برای مدت سه ماه رئيس الوزراء بودند، ولی اگر بزور قلم ریاست وزرای ایشان داده شده باشد، آن سه ماه ریاست و زرائی ایشان را غصب کرده اند باید قضایا را روشن کنند تا بفهمیم چه جور باید رأی بدهیم چنان چه ایشان شهامت اخلاقی بخرج بدهند و قضایای گذشته را از روی صداقت بیان کنند ممکن است کار وکالت ایشان در خطر بیفتد ولی از طرف دیگر ما به مقام اخلاقی و صداقت ایشان معتقد خواهیم شد (خنده نمایندگان) بلی آقایان بخندید.

ایشان فرمودند که من وقتی که رئیس الوزراء بودم یک عده را توقیف کردم یک عده از دوله ها و سلطنه ها؛ ولی آن ها را توقیف نکرده بودند بلکه حبس کرده بودند و علت این امر هم بواسطه گرفتن پول بوده است خود ایشان نوشته بودند که این زالو ها را باید رویشان نمک پاشید تا خون هائی را که خورده اند پس بدهند.

از طرف دیگر یک عده ای از آزادی خواهان روز نامه نویس ها راهم که این طور دفاع از روزنامه نویس ها می کنند گرفته بودند و حبس کرده بودند؛ و مدرس هم در حبس ایشان بود. خلاصه یک عده صد يا صد و پنجاه نفر در حبس ایشان ماندند. ایشان یک عده آزادی خواهان را گرفته و حبس کرده بود و این چیزی نبود جز برای این که آزادی خواهان بر ضد ایشان بودند؛ کابینه ایشان کابینه سیاه می دانستند و شخص ایشان را مرتبط با مقامات خارجی می دانستند و ایشان می خواستند به این وسائل که اعمال کرده بودند، قدرت وجودشان را به این مملکت تحمیل کنند؛ چنان که این اشتباه را هم کرده بودند که با نظامی در ریاست مملکت نشستن کار مشکلی است؛ چون قدرت دست نظامی ها بود و هر ساعت ممکن بود برخلاف ایشان عمل کنند و البته این اشتباه

ص: 149

را کرده بودند و در آن وقت ایشان تاریخ نخوانده بودند و درست نفهمیده بودند که بدست نظامی نمی شود انقلاب کرد انقلاب باید بدست اشخاصی باشد که معتقد و با ایمان باشند نه با افراد نظامی؛ این ها انقلاب نمی توانند بکنند؛ این ها روح انقلاب را می کشند و اتفاقا هم همان طور شد و این روح انقلاب در آن موقع در ایران خاموش شد و متجاسرین که آمدند يك روح انقلاب در ایران ایجاد شده بود.

پس حالا بر آقاست که برای ما يك توضیحات مفصلی بدهند و ما را قانع کنند که آیا خودشان شخصاً مسبب بوده اند؟ و این موازین قانونیش چه بوده است که ما بتوانیم رأی بدهیم...

آقای سید ضیاء الدین فرمودند من فرارم را نمی دانم چطور شد؛ مگر خدا می داند توضیح نفرمودند که چطور شد رفتند؛ برای اطلاع آقایان عرض می کنم که بنده يك چيزي شنيدم و بعرض می رسانم و آن این است که وقتی که این کودتا شد، آرمیتاژ اسمیت موافق بوده است با کودتا؛ ولی ژنرال دیکسن که مستشار وزارت جنگ ما در آن زمان بوده است مخالف بود و وقتی که کودتا می شود ژنرال دیکسن بقدری عصبانی از این پیش آمد می شود که به بغداد مسافرت می کند و در بغداد با سرپرسی کاکس ملاقات می کند و در آن جا و یا در جای دیگر به وزارت خارجه انگلستان از این پیش آمدی که در ایران شده است شکایت ها می کند. آقای سید ضیاء الدین فرمودند من کودتا کردم و يك گوشه ای زدند که دوباره استدعا می کنم توضیح بدهند. مستر نرمان سفیر انگلیس که در آن زمان تغییر یافتند با ایشان موافق بودند یا مخالف، بنده نفهمیدم؛ بنده برای آقا و رفقای دیگر توضیح می دهم که آقای نرمان چرا آمده بود و چرا احضار شد بر این که این کودتا در این جا پخته شده بود؛ بدون این که وزارت خارجه انگلستان از آن اطلاع داشته باشد خبری داشتند؛ ولی جزئیات آن را نمی دانستند و مستر نرمان وقتی که خبر می دهد در وزارت خارجه انگلستان مورد تعجب شده است که این چه اوضاعی است؛ در صورتی که نقشۀ دیگری در کار بوده است و آن نقشه مربوط بوده است به شخص نصرت الدوله

ص: 150

این قضیه يك بند و بست محلی بوده است به این واسطه مستر نرمان مورد ایراد واقع می شود و بعد احضار به وزارت خارجه انگلستان می شود و از ایران خارج می گردد...»

در همان جلسه سید ضیاء الدین در پاسخ چنین می گوید:

«... آقای ضیاء الملك اشاره فرمودند به مستر نرمان؛ بنده لازم می دانم فقط يك چیزی را عرض کنم که مستر نرمان (1) از کودتا اطلاعی نداشت شرکت هم نداشت واقف هم نبود فقط يك تقصير داشت و آن این بود که گفته می شود می توانست این وقایع را پیش بینی کند ولی نتوانست پیش بینی کند و چه چیزی مانع پیش بینی او شد؛ این هم یکی از اسراری است که مربوط به خود بنده است و در نتیجه این اغفال شدن مورد مؤاخذه دولت انگلیس واقع شد و از خدمت وزارت خارجه استعفا داد...

... اما مسئله کودتا قضایا را بايد تفكيك كرد يكى صورت ظاهر امر است یکی صورت باطن امر است.

اما صورت ظاهر امر این است که دسته ای از قوای قزاق در شب دوشنبه به تهران وارد شدند و شهر تهران را اشغال کردند و سه روز بعد من رئيس الوزرای تهران شدم یعنی اعلی حضرت مرحوم احمد شاه معین الملک را فرستادند به منزل من و مرا دعوت کرد و من رفتم به قصر فرح آباد و پس از دو ساعت مذاکره دست خط ریاست وزراء را با اختیارات تامه به من تفویض کرد.

در آخر مذاکرات خودتان فرمودید با تحريك و دست دیگران من این کار را کردم بر خلاف اظهار شما و بسیاری با آن که چند ماه بعد از کودتا وقتی که آقای سردار سپه وزیر جنگ بودند اعلامیه منتشر کردند و مسئولیت کودتا را بعهده خود

ص: 151

گرفتند و چون در آن موقع آن اعلامیه را در تهران دیدید و خواندید نمی بایست دیگر از من سئوال کنید؛ ولی بعلت آن اظهاری که کردم این مسئولیت را بعهده می گیرم؛ وضعیت قبل از کودتا را باید در نظر بیاورید؛ مملکت ایران در تحت اشغال قشون اجنبی بود در بعضی از ایالات مايك تشكیلاتی بود که با حکومت مرکزی در حال جنگ و ستیز بود؛ در همان موقع خزانه مملکت خالی بود؛ در همان موقع عده ای از افراد قشونی و ژاندارمری و امنیه و نظمیه که در حدود چهل هزار نفر بود حقوق آن ها هشت ماه و ده ماه عقب افتاده بود؛ چندین صد نفر و چندین هزار نفر مهاجر از گیلان و مازندران آمده بودند که می بایست از خزانه دولت زندگانی کنند و چون در خزانه دولت پولی نبود همه ماهه وزراعو رئیس الوزرا های ایران باید به سفارت انگلیس ملتجی شوند؛ برای دویست هزار تومان قرضه ماهیانه به اسم «موراتوریوم»(1) گدائی بکنند و این دویست هزار تومان را بین این و آن تقسیم کنند؛ عدلیه، نظمیه و ژاندارمری هشت ماه مواجبشان عقب افتاده و تمام تشکیلات هیئت اجتماعیه مختل شده بود؛ شاه مملکت که تازه از اروپا برگشته بود بواسطه این وضعیات و بواسطه خبر رفتن قشون انگلیس از ایران هراسان بود و مرحوم احمد شاه می خواست ایران را ترك كند و مراجعت کند و وقتی که گفته شد که چرا مراجعت می کنید گفت من در امان نیستم اگر قشون انگلیس برود چگونه می توانم در پایتخت خودم که قشون و پلیس و ژاندارم ده ماه مواجب نگرفته اند زندگانی کنم؛ و اگر متجاسرین به من هجوم کنند؛ چه کنم ؟

احمد شاه مرحوم به سفارت انگلیس ملتجی ،شد از وزیر مختار انگلیس تقاضا کرد که برای این که او بتواند در ایران بماند قشون انگلیس حرکت خودش را از ایران بتعويق اندازد.

مستر فرمان وزیر مختار انگلستان پس از مخابره با لندن به شهریار ایران جواب داد که چون مجلس مبعوثان انگلیس بودجه این قشون را تصویب نمی کند قشون نمی تواند در ایران بماند. احمد شاه گفت: حالا که قشون نمی تواند بماند

ص: 152

من می روم؛ گفتند نباید بروی؛ گفت حالا که نباید بروم پس در تهران نمی مانم؛ مذاکره تغییر پایتخت بمیان آمد و تهران گرسنه تهران خواب آلود، دوله ها و ملک ها و سلطنه های غفلت کار و سیاسیون نادان همه خواب بودند.

ما 600 هزار لیره پول داشتیم در بانک شاهنشاهی از بابت منافع عقب افتاده کمپانی نفت جنوب و این 600 هزار لیره آن وقت شاید ده میلیون تومان می شد؛ در حالی که دولت ایران برای صد هزار تومان باید از سفارت انگلیس گدایی بکند بانك شاهی این پول را نمی داد و در خزانه هم پول نداشتیم از گمرک نمی توانستیم چیزی بگیریم چون که وسیله نبود تا دولت هم حرف می زد می گفتند آقا تکلیف قرارداد را معین کنید یا بگیرید یا بدهید قرار داد اگر عملی نشده بود ولی يك بغرنجی بود؛ يك مانعی بود که اولا افکار عموم را متزلزل داشت؛ هیچ کس نمی دانست قرارداد هست یا نه؟ و کلا نمی دانستند به مجلس شورای ملی می روند آیا قرارداد را قبول کنند با رد کنند.

من آمدم این را الغاء کردم و اما این که فرمودند آیا از لرد کرزن مشاوره کردم و استیذان کردم این نکته بین ماست...

بدون مشاوره با دولت انگلیس بدون استشاره با سفیر انگلیس و لرد کرزن من با مسئولیت خودم (1) این قرارداد را الغاء کردم تا معلوم شود که می توان کرد. بهمین جهت لرد کرزن از من رنجید تا هفتم حمل یعنی یک ماه و سه روز حکومت مرا نشناخت... اما این که چه نوع کودتائی بود؟ آقای دکتر (مصدق) حکومت ملی یعنی چه؟ حکومت ملی مرکب است از قوه مقننه و قوه قضائیه و قوه مجریه ؛ قوه مقننه وجود نداشت

ص: 153

پارلمانی ،نبود مؤسسات مشروطه در بین نبود.

دکتر مصدق - مستشار مالیه را که آوردند، نفرمودید.

سید ضیاء الدین صبر کنید جوابش را عرض می کنم... پس از تعطیل دوره سوم، و کلا کرسی خودشان را ول کردند و مملکت را به پیش آمد و اگذار کردند تا آن روزی که من رئیس الوزرای ایران شدم تمام رئيس الوزرا ها و دولت های شمار اسفارت روس و انگلیس تصویب و تشکیل می داد؛ تنها رئيس الوزراء و دولتی که بشهادت خدای متعال بدون مداخله سفارت اجنبی تشکیل شد دولت من بود.

اعلی حضرت مرحوم احمد شاه مرا احضار فرمود، دست خط هم به من داد و اختیار تام هم به من داد؛ حالا داخل این بحث نمی شوم که این مقدمه را من چیده بودم یا دیگران چیده بودند به عقیدۀ حضرت عالی صحیح بوده یا غلط نتیجه اش را ببینیم چه بوده دکتر مصدق - فرار بود نتیجه کودتا چه بود؟ چهل هزار نفر قشون پراکنده ایران از ژاندارمری و قزاق و پلیس و امنیه در تحت اداره یک نفر سرباز لایق که اسمش رضا خان میر پنج بود، جمع کردیم ؛ اداره شدند امنیت در مملکت فراهم شد طهران از خطر گذشت شاه راضی شد بماند. شاه هم که مرعوب بود، دید در تهران هم قوه ای هست در تهران هم کسانی هستند که جرأت دارند بگویند که ما زنده هستیم با این اراده ما و از جان گذشتگی ما شاه ایران هم جرأت گرفت، فقط وقتی که دست خط ریاست وزراء را به من داد از من قول گرفت پس از آن که امنیت در مملکت مستقر شد وسائل مسافرت او را به اروپا فراهم کنم. من هم وعده دادم و بعد نتوانستم و همان که نتوانستم بین بنده و آن مرحوم بهم خورد، بیچاره مرحوم احمد شاه در نتیجه بی قابلیتی و عدم لیاقت دوله ها و ملك ها و سلطنه ها، قبل از تشکیل کابینه این جانب و پس از آن که از سفارت انگلیس مأیوس شد تلگرافی به دربار انگلستان و به مقامات عالیه مخابره نمود که اگر ممکن است احضار قشون انگلستان را از ایران بتعویق بیاندازد؛ جوابی نیامد کودتا بپا شد

يك كار دیگر هم کردم که در آن جا فراموش کرده بودم و حالا در نتیجه تذکر

ص: 154

آقای دکتر خیلی خوشحال شدم توضیح می دهم؛ زیرا من آن را فراموش کرده بودم و آن مسئلۀ پلیس جنوب بود.

بطوری که می دانید کابینه های دوله ها و ملک ها و سلطنه ها اجازه تشکیل پلیس جنوب را چند سال قبل از این داده بودند؛ پس از آن که من رئيس الوزراء شدم، یکی از اقداماتم این بود که به وزیر مختار اظهار کردم من نمی توانم پلیس جنوب را تحت اداره افسران انگلیسی قبول کنم و باید منحل بشود و منضم ژاندارمری ایران گردد. ژنرال فریزر را به تهران احضار کردم (آن وقت ماژور فریزر بود) و جلسه ای در هیئت وزراء تشکیل دادیم و مذاکره کردیم و اصولی را با هم موافق شدیم که پلیس جنوب تسلیم ایران بشود و از بابت مخارج گذشته قبول کردند که دولت انگلستان از ایران ادعائی نکند؛ ولی ژنرال فریزر گفت: که این اردو را کی تحویل خواهد گرفت آیا افسر های طهرانی شما که دیروز همدست آلمان ها بودند؟

گفتم نه من از دولت سوئد پنجاه نفر صاحب منصب برای ایران احضار کردم که تشکیلات ژاندارمری را منظم کنند و به آقای علا که در آن موقع در لندن بودند در این باب تلگرافاً دستور دادم که برود و به استکهلم و با دولت سوئد داخل مذاکره بشود گفت خوب حالا تا وقتی که صاحب منصبان بیایند چه کنیم؟

بین بنده و ماژور فریزر موافقت حاصل شد عده صاحب منصبان انگلیسی که دویست نفر بودند به چهل نفر تنزل یابد و تا مدت يك سال در خدمت دولت ایران باشند و بمجرد این که صاحب منصبان سوئدی به ایران آمدند صاحب منصبان انگلیسی مواجب خودشان را بگیرند

زیرا اگر هم خود ژنرال فریزر آن تکلیف را به من نمی کردند، نمی دانستم چه کنم چون تشکیلات آن ها طرز مخصوصی بود من توانستم يك قوه که در آن موقع امنیت جنوب را عهده دار بود بدون سرپرست بگذارم و اگر چه جناب عالی ملاقات رسمی با آن ها نمی کردید ولی تشریف داشتن جناب عالی در فارس به تکیه آن ها بود؛ پس من پلیس جنوب را به این ترتیب منحل کردم

ص: 155

دکتر مصدق - احضار فرمودید.

سید ضیاء الدین - منحل کردم وثلث یا نصف آن را هم به اصفهان احضار کردم و در اصفهان ماندند

دکتر مصدق - به تهران احضار فرمودید

سید ضیاء الدین- خیر به اصفهان احضار کردم و چنان چه گفتم علاقه من در انحلال پلیس جنوب بود

گذشته از این که به استقلال و سلامت مملکت ما لطمه وارد می آورد در بدو امر که ما با دولت همجوار شوروی دارای مناسبات حسنه شده بودیم نمی خواستیم در ایران دولت يك تشكيلات را داشته باشد که در تحت اداره افسران يك مملكتي باشد که در آن موقع با دولت شوروی دارای مناسبات حسنه نبودند و هم دیگر را نشناخته بودند.

دکتر مصدق - پس چرا به تهران احضار کرده بودید

سید ضیاءالدین- عرض کردم کی آمدند به تهران؛ حالا عرض می کنم تازه هم به تهران احضار کرده باشم از وظایف من بود.

وقتی که شما رئيس الوزراء شدید احضار نکنید؛ من بودم کردم به شما هم مجبور نیستم توضیح بدهم؛ به شما هم اجازه نمی دهم که در شئون رئيس الوزرائی من داخل بحث شوید؟! و از من استیضاح کنید که چرا آن کار را کردید؟ و چرا آن کار را نکردید؟

لازم نمی دانم به جنابعالی هم توضیح بدهم؛ جنابعالی از اوامر شهریار ایران سرپیچی کردید من به شما چیزی نگفتم حکم دولت مرکزی را دور انداختید.

دکتر مصدق - پاره کردم

...امتیاز راه شوسه تهران به قم را یک کمپانی انگلیسی سال ها بود اشغال کرده بود الغاء کردم و ژنرال های انگلیسی و کولونل های انگلیسی که برای قرارداد به تهران آمده بودند، از تهران بیرون کردم

ص: 156

دکتر مصدق - شما انگلیس ها را عاجز کردید!

سید ضیاء الدین- اگر عاجز نکرده بودم آقای دکتر مصدق السلطنه مستر نرمان شریف ترین وزیر مختار انگلیس در ایران از خدمت وزارت خارجه انگلیس در ایران از خدمت وزارت خارجه انگلیس خارج نمی شد بله من کردم...

تا بودم با آقای سردار سپه وزیر جنگ وقت با کمال و داد با هم کاری می کردیم و من شخصاً از ایشان گله های شخصی ندارم و اختلافاتی شخصی ندارم اگر اختلافاتی هست در نظریات سیاسی است و من پس از این که از ایران حرکت کردم مقتضیاتی پیش آمد که آن هم از اسرار کودتاست که من بودن خود را در ایران برای مصالح ایران مقتضی ندیدم؛ با طيب خاطر ایران را ترك كردم؛ کسی مرا بیرون نکرد و اگر اطلاع ندارید به شما می گویم روزی که من از تهران حرکت کردم، شش هزار ژاندارم در تحت امر من بود در تهران قوه قزاق نبود؛ قزاق ها را به قزوین و منجیل مراجعت داده بودم در تحت امر سردار سپه هزار و هشت صد و یا دو هزار نفر افراد بریگاد مرکزی بودند؛ در همان موقع من قادر بودم هر چه می خواستم بکنم؛ کسی مرا بیرون نکرد طرد نکرد و این هم یکی از اسراری است که من فقط می دانم و مجبور هم نیستم به شما توضیح بدهم (1)

ص: 157

من از ایران رفتم ولی اقدامات سه ماهه من روحی در ایران دمید که تا ده سال بعد از من ایران در عداد ملل زنده دنیا بشمار آمد؛ هر چه در ایران امروز دیده می شود مولود کودتاست؛ اگر در طرح اساسی کودتا من بانی بوده ام، اما در وقایع ناگوار آن حاضر نبوده ام و شرکت نداشتم؛ در انتخابات دورۀ پنجم اهالی تهران مرا به وکالت انتخاب کردند رأی دادند؛ پس از آن که دیدند من وکیل می شوم همین آراء حومه که امروز جنابعالی را به این جا آورد (1) ، آوردند در آراء انتخابیه و نگذاشت من اکثریت حاصل کنم؛ جنابعالی آقای دکتر فعلا موضوع دیگری را بمیان آوردید؛ موضوع سلطنت را بمیان آوردید؛ شما بعد از 23 سال از مرحوم احمد شاه مدافعه می کنید، در صورتی که شما همان کسی بودید که در همین تریبون آن چه فحش و نا سزا و بی احترامی بود، به احمد شاه کردید در نطقتان نا سزا گفتید ( دکتر مصدق- کی؟) دیشب در نطقتان دیدم و بعد این جا آن چه توانستید مدح و تملق و چاپلوسی از والا حضرت پهلوی کردید (دکتر مصدق کی؟) در صورتی که علا و تقی زاده مخالفت خودشان را اظهار کردند بدون این که تملقی بگویند؛ پس از مجلس شما رفتید چکمه بوسیدید و در نتیجه چکمه بوسی شما این بود که داماد شما برادر زاده شما که مجرم ترین رئیس الوزراء این مملکت بود (دکتر مصدق - به من چه) شما می خواستید دختر خودتان را بفرستید بوسیله دختران به او نصیحت کنید؛ بلی همان داماد شما که جوان های این مملکت را بمحبس کشید قوه قضائیه این مملکت را محو کرد (دکتر مصدق - هو چی گری نکنید) قوۀ اجرائیه را در قضائیه مداخله داد... شالوده سعادت ایران طرح ریزی شده بود ولی من سردار سپه را رئیس الوزراء نکردم من ریاست وزراء را به ایشان ندادم من ایشان را به پادشاهی برنگزیدم؛ تمام ملت تمام مملکت خدمات او را تا پنج سال بعد از حرکت من تقدیر می کردند و امروز هم مقتضیات مملکت را

ص: 158

مناسب نمی دانم که یک قضیه ای که چند سال پیش در غیبت من پیش آمده و امروز شما برای دشمنی من و عوام فریبی خودتان تجدید می کنید پیش کشیده و در اطراف آن توضیحات زیاد تری بدهم امروز مادر مملکت مواجه با يك بدبختی هائی هستیم... و فقط سزاوار است از قضایائی بحث کنیم که مجرمیت مرا ثابت کند نه این که کی شاه بود و چطور بود و چطور رفت.

این که مصائب بیست ساله را ذکر می کنید و مرا مسبب بدبختی های ایران می دانید من هم مسئول فجایع بیست ساله هستم مطلبی را با کنایه فرمودید، ولی جرأت نداشتید و جرأت نکردید وقایع را روشن بگوئید و اشاره به يك نفری کردید و من جرأت دارم و با جرأت می گویم؛ گفتید کودتای انگلیسی بود و این کودتا را انگلیس ها کردند؛ قضیه خیلی مضحک است؛ انگلستان برای اجرای قرارداد کودتا نکردند برای الغای آن چرا کودتا می کنند؟ مردم بشنوید تعجب کنید.(1)

... آمدند به بنده گفتند که وضعیات قزاق این طور است اگر این طور نشود این طور می شود چه می شود چه می شود که این هم از اسرار خود بنده است که هیچ الزامی هم ندارم به کسی توضیح بدهم؛ آمدیم رفتیم پیش آقای سپهدار مذاکره کردیم، گفت: انگلیس ها به ما پول نمی دهند چه کنم؟ گفتند ما می رویم مذاکره می کنیم، بلکه به شما پول بدهند؛ رفتم پیش مستر نرمان از ایشان خواهش کردم و گفتم وضعیت این طور است؛ وضعیت خراب است؛ شما يك ماه دیگر دو ماه دیگر هم به دولت پول بدهید؛ ایشان گفتند می دهم بشرط این که به دوائر دولتی هم داده شود؛ گفتم چطور مگر به کی می دهند؛ گفت این مهاجرین که آمده اند به تهران پول به آن ها داده می شود؛ گفتم پس مهاجرین که مستأصل هستند بیچاره ،هستند چه بکنند؟ گفت خود دولت خود مردم با اعانه به هم وطنان خودشان چیزی بدهند و كمك كنند؛ رفتیم با مرحوم

ص: 159

سپهدار مذاکره و صحبت کردیم گفت نمی شود کسی به این ها اعانه نمی دهد؛ با سپهدار مذاکره کردیم؛ بنده سپهدار را راضی کردم به این ترتیب که اگر دولت انگلیس راجع به «مراتوریم» چیزی دادند يك قسمت از آن را به قزاق خانه بدهند؛ ایشان هم قبول کردند؛ ولی از چاه درآمد توی چاله افتاد و بالاخره بعد از مذاکرات زیاد حاضر شدند که پنجاه هزار تومان به قزاق خانه بدهند در این قسمت هم چیز هائی است که لازم نیست عرض کنم (خدا بیامرزد اموات را) چون مرده اند لازم نیست اسم ببرم این پنجاه هزار تومان را به قزاق خانه دادند حالا سردار همایون می خواهد همه را صرف پانصد نفر قزاق تهران بکند و به قزوین چیزی ندهد خلاصه ایشان را راضی کردم که دو ثلث برای تهران و يك ثلث برای قزوین داده شود.

خلاصه بیست یا سی هزار تومان بود که به قزوین رسید؛ قزاق ها فهمیدند که این کار را که کرده است؛ فهمیدند تشخیص دادند؛ این تشخیص آن ها سبب شد که در مراجعاتشان در آتیه به بنده مراجعه کنند؛ این وضعیت همین طور ادامه پیدا کرده و ماه آینده بیشتر شد؛ ماه سوم که ماه کودتا بود بنده گفتم که باید صد هزار تومان داده شود و آقای سپهدار اگر این مبلغ را به قزاق خانه ندادند، من قبول نمی کنم و باید از آن پولی که دولت انگلیس به «مراتوریم» می دهند، صد هزار تومانش را به قزاق خانه بدهند؛ و بالاخره این کار راهم کردند و در همان موقع بود که سردار همایون مجبور شد نظریه بنده را قبول کند؛ زیرا بین او و مرحوم سپهدار بهم خورد و اگر من به او مساعدت نمی کردم در مقام خودش باقی نمی ماند. بعد به او گفتم که از این صد هزار تومانی که گرفته می شود بهرۀ پسری به قزوین و بهره دختری به تهران باید داده شود خلاصه گویا شصت هزار تومان به قزوین دادند و در همان موقع بود که اعلی حضرت سلطان احمد شاه مرحوم خیال حرکت از تهران را داشت و مذاکره تخلیه تهران بود در این مطالعه بودند که در موقع تخلیه تهران چه دسته قوائی با شاه به اصفهان و شیراز بروند؛ به ژاندارم اطمینان نبوده زیرا هشت ماه بود که حقوق نداشت؛ به پلیس هم اطمینان نبود؛ صد نفر قزاق گارد شهریار ایران در فرح آباد

ص: 160

گرسنه بودند؛ 6 ماه هم بود که مواجب دربار نرسیده بود و حتی بقال و عطار هم که چند ماهی به اعتبار موثق الدوله مرحوم نسیه می دادند دیگر نمی دادند (1) در آن موقع بود کسی که موازنه ملکات عقلیه نداشت (یعنی خود سید ضیاء الدین) به مرحوم احمد شاه پیشنهاد کرد که از این قزاق های متلاشی که در قزوین هستند پانصد نفر را بیاورند به تهران که در رکاب همایونی به اصفهان حرکت کنند و شاه این پیشنهاد را پسندید و راضی شد و دستور هم دادند و البته يك چيز هائی شد که این جزئیات را هم ملزم نیستم به کسی بگویم؛ در موقع خودش خواهم گفت و خواهم نوشت؛ اين جايك كلياتي را می گویم چون مصالح عالیه مملکت در نظر من اهمیتش بیشتر است تا تصویب اعتبار نامه من این چیز هائی است که مربوط به ایران است، در آن موقع خودش البته يك حقایقی را خواهم گفت حالا برای رفع سوء ظن حضرت عالی چون حضرت عالى را يك شخص پاك و درستی می دانستم (خطابش به فرمند است) سؤالاتی را از من کردید و حس کردم که واقعا می خواهید چیز بفهمید و قصدتان غرض شخصی نیست، با کمال مسرت این اطلاعات را دادم در صورتی که اگر آقای دکتر می خواستند من نمی دادم؛ دسته ایشان هم مانعی ندارد که به من رأی ندهند خلاصه این پیشنهاد تصویب شد و حكم احضار قزاق باریاست رضا خان میر پنج برای این منظور به امضای سردار همایون با آن که مخالف بود اظهاراتی می کرد این هم یك چیز هائی است که مربوط

ص: 161

به کسانی است که یکیش حالا مرده است و یکی دیگر هم از بلاد ما دور است(منظورش رضاشاه است) و شایسته نیست که بنده بگویم و به آن ها بر بخورد. خلاصه حکمش را داد و قرار بود از آن پولی که صد هزار تومان از دولت داده شده بود به قزاق خانه هفتاد یا هشتاد هزار تومان به قزوین فرستاده شد (1) که خرج تدارکات ضروری قزاق ها شد و بیست هزار تومان هم در صندوق ماند و از این جریانات در قزاق خانه قزوین سه نفر مسبوق بودند کاظم خان و مسعود خان و رضا خان زمان خان مرحوم خبر نداشت.

بموجب امر شاه و رئیس دیویزیون قزاق حرکت کردند ولی بجای هفت صد نفرد و هزار نفر حرکت کردند؛ این را هم بگويم كه يك هفته پیش از حرکت آن ها هر روز از قزوین می رفتند بیرون بعنوان مانور و برای این که سوء ظن قشون انگلیس(؟!) را جلب نکنند این کار را می کردند و کلنل اسمایلز مخصوصاً چند شب پیش به تهران حرکت کرد و موقعی که او آمد مانور روزشان را به شب تبدیل کردند؛ پس از حرکت آن ها سیم بین قزوین و تهران هم قطع شد ژنرال آیرن ساید صبح فهميد كه يك عده قزاق از قزوین دور شده و مخابرات با تهران هم که قطع بود آدم فرستاد پیش این افراد؛ آن ها هم حکم تهران را به او ارائه دادند؛ کلنل آیرن ساید هم اغفال شد (2) و قزاق وارد کرج شد؛ دو روز پیش از کودتا من رفتم به شاه آباد جلسه تشکیل شد؛ در شاه آباد از بنده و آقای رضا خان میر پنج و از آقای احمد آقا خان که آن وقت گویا سرهنگ و از آقای ماژور مسعود خان و از آقای کاظم خان من آن ها را دیدم چه دیدم و چه صحبت کردم و چه تصمیم گرفتم از اسرار ماست؛ ولی يك چيزی را به شما می گویم و آن این است که ما 5 نفر قسم خوردیم ...»

ص: 162

یکی دیگر از نامزد های کودتای 1299 خورشیدی نصرت الدوله (1) بود که در لندن هم برای ایفای این نقش در نظر گرفته شده بود و بسرعت بطرف ایران باز می گشت تا در تهران کودتا را علم کند.

اما گوئی دست توانای طبیعت قرعۀ این فال را به نام او نزده بود و از هر طرف در راه پیشرفت وی موانع ایجاد می کرد؛ زیرا نصرت الدوله با يك شتابی خود را به همدان رسانید و با این که بر اثر کولاک سخت و برف زیاد از همدان به قزوین مجبور شد چندین شب و روز با همراهان خویش که از جمله ذکاء الملک فروغی بود، در بین راه توقف نماید و با لشگر برف و سرما جداً بمبارزه پردازد و با مخارج زیاد و استخدام چند دسته عمله به سپاه برف فایق آید و گردنه های پر برف را بشکافد و بسمت تهران عزیمت نماید.

با این همه کار شکنی طبیعت موفق گردید که روز 18 دلو 1299 وارد تهران گردد.

در این جا بعضی از نویسندگان دچار اشتباه شده تصور کرده اند که نصرت الدوله پس از کودتا وارد تهران گردیده است؛ در صورتی که اسناد و مدارکی که در دست است این موضوع (یعنی ورود نصرت الدوله بعد از کودتا) با حقیقت وفق نمی دهد

از جمله کسانی که دچار اشتباه شده اند مؤلف کتاب آرزو، و آقای ملک الشعرای بهار می باشند که در صفحه 63 تاریخ احزاب سیاسی در ایران در این مورد چنین برشته تحریر کشیده است:

«می گویند که شاهزاده نصرت الدوله وزير خارجه حکومت وثوق الدوله که در

ص: 163

هنگام مسافرت با شاه در فرنگستان مانده بود و از فرنگستان با شتاب و تعجیل برای اداره کردن کودتائی که در اروپا مقدمات آن را فراهم آورده بودند، به ایران تاخته و تا همدان رسید ولی بسته شدن جاده همدان - قزوین بسبب بارش برف مانع گردید که شهزاده بموقع خود را به مرکز برساند و سید ضیاء الدین به مساعدت مستر «هاوارد» کنسول انگلیس در تهران که مردی صاحب نفوذ و با نصرت الدوله نیز میانه خوبی نداشت، پیش افتاده کودتا را اداره کرده و شاهزاده روزی وارد پایتخت شد که پدر و برادر سالار لشگر دستگیر و حبس بودند و مشارالیه را با اتومبیل او ضبط کردند و نزد پدر و برادرش بردند.

چنان که در بالا گفته شد این قسمت از تاریخ احزاب سیاسی آقای بهار با حقیقت وفق نمی دهد؛ زیرا اسنادی که در دست است حاکی است که نصرت الدوله چند روز به کودتا مانده وارد تهران شده و عدم موفقیت وی جهت دیگری داشته است برای تأیید این نظر خبری که در شماره 834 مورخه 20 دلو روزنامه ایران منتشر شده کافی است و ما عیناً آن را نقل می کنیم:

«ورود شاهزاده نصرت الدوله که از مسافرت اروپا بطریق بغداد مراجعت نموده و بواسطه برف و کولاک از کرمانشاه بدین طرف چندی مجبور بتوقف شده بودند دو روز قبل به مرکز وارد شدند

آقایان ذكاء الملك و انتظام الدوله و سایر همراهان بواسطه کثرت برف بین قزوین و همدان متوقف مانده اند.»

این خبر صریحاً حاکی از ورود نصرت الدوله در تاریخ 18 دلو به تهران است. پس نصرت الدوله چند روز به کودتا مانده یعنی 15 روز به سوم اسفند مانده به تهران وارد شده ولی بعللی که ذکر می شود به مقصود خویش موفق نگردیده است.

انگلیس ها با نصرت الدوله موقعی که در لندن بود مذاکره کرده و او را مأمور انجام نقش اصلی (کودتا) نموده بودند او نيز با يك جهان اشتیاق عازم تهران شده بود؛ پس از ورود به تهران بفاصله چند ساعت مستر نرمان وزیر مختار انگلیس از او ملاقات می کند و در حدود دو ساعت و نیم با او مذاکره می نماید راوی این خبر که

ص: 164

در منزل نصرت الدوله حضور داشته و یکی از دوستان بسیار نزديك و محرم (1) وی بود می گوید که سفیر بریتانیا در ضمن بحث نقشه کودتا و شرایط آن که باید رهبر انقلاب انجام دهد توقیف و دستگیری عده ای از محترمین را تعیین می کند.نصرت الدوله جداً مخالفت می کند و می گوید:

در لندن من و لرد کرزن (وزیر خارجه انگلستان) در کلیات نقشه کودتا موافقت کرده ایم ولی در جزئیات امر و این قبیل عملیات من باید کاملا آزاد باشم؛ بنابر این نمی توانم این پیشنهاد را بپذیرم توقیف جمعی از محترمین و معاریف تهران که غالباً با من قرابت یا دوستی دارند برای من میسر نیست؛ اما سایر شرایط کلی شما را بعهده می گیرم.»

این پاسخ تند بر طبع نرمان گران آمده پس از بازگشت به سفارت خانه و تبادل افکار با سایر مستشار های سفارت ،مخصوصاً مخالفت هاوارد با نصرت الدوله که از مخالفین نامبرده بوده است بفکر می افتد شخص دیگری را که بدون چون و چرا تسلیم باشد پیدا نمایند.

بهمین مناسبت دکور سازان این صحنه تراژيك و كميك در انتخاب سر بازیگر نمایش تجدید نظر می کنند و چون هاوارد با سید ضیاء الدین رفاقت زیاد داشته قرعه فال به نام وی زده می شود و برای ایفای رل اساسی این بازی انتخاب می گردد گویا بر اثر همین زبان درازی نصرت الدوله پس از کودتا به سید ضیا دستور داده می شود که نصرت الدوله را توقیف و زندانی نمایند.

پس عدم موفقیت نصرت الدوله مربوط به دیر رسیدن او به تهران نبوده و همان مخالفت او با نرمان وزیر مختار انگلیس کار را خراب کرده و بهمین جرم هم زندانی شده است.

ص: 165

نصرت الدوله هم بواسطه همین سوء رفتار وزیر مختار انگلیس، پس از استخلاص از زندان جداً مخالفت با انگلیس ها را پیشه می سازد و بالاخره کار بجائی کشیده می شود که به قیمت جان او تمام می گردد.

مستوفی در جلد سوم تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه می نویسد: برای علم کردن کودتا دو عامل باید در نظر گرفته شود اول عامل نظامی دوم عامل قلمی و پس از بیان مقدمه ای بدین طریق بحث را ادامه می دهد:

انزلی را برخش کشید و از راه وطن پرستی وارد کارش کرد

اگر بخواهیم معتقد شویم که مأمورین نظامی و سیاسی انگلیس که مأمور پخت و پز این افسر قزاق بوده اند از همان ملاقات اول توانسته باشند آینده عجیب رضا خان آن روز و سردار سپه فرد او رضا شاه پهلوی پس فردا را پیش بینی کنند، یا لامحاله لیاقت و فعالیت های او را تفرس نمایند؛ هوش ماوراء الطبیعه ای برای آن ها قائل شده ایم که خود آن ها هم مدعی آن نیستند... پس باید بگوئیم که مأمورین نظامی و سیاسی انگلیسی در ملاقات های اولیه خود و اختیار ها و امتحان هائی که به مرور از رضا خان میرپنج قزاق کرده اند اجمالا او را برای رساندن بی سر و صدای آتریاد رشت به تهران و راه انداختن کودتا لایق دانستند و مطلب را در میان گذاشته و او را به نکات کار تا اندازه ای که برای پیشرفت عمل لازم بوده است واقف کرده اند البته یکی از دستور ها هم عقب نشینی از رشت تا آقا بابا بوده است تا هم قزاق ها بصحنه بازی نزديك تر شوند و هم جلوی متجاسرین باز شود و به شهر رشت و حتی بسمت تهران بیایند تا قرار داد دوستی ایران و شوروی که با وجود عزیمت مشاور الممالك به مسكو عن قریب سر خواهد گرفت بتأخير افتاده توافق بین طرفین حاصل نشود...

شود که دعوای آن ها را نتوانیم بمسالمت ختم کرده بین آن ها را بگیریم. چطور است یکی را زیر دست او بگذاریم که او را اداره کند.

ولی این شخص کیست که با وجود ترك بر نداری بتواند او را رام کند و زنگ کودتا را به گردن این گربه ببندد؟ سید ضیاء الدین برای این لله گی چطور است؟ این سید از حیث اجرای منویات ما بسیار خوب است. این همان است که به میل و اراده ما تا توانست سنگ قرار داد را به سینه زد حتی به سفیر آمریکا در تهران سهل است به رئیس جمهوری آن دولت که می خواستند در کار ایران دماغی چپانده و ایرانی ها را به حقایق آشنا و ضدیت خود را با قرار داد اظهار کنند هزار لچر گفت و بدو بی راه نوشت؛ در صمیمیت او حرفی نیست ولی می تواند سپهسالار را اداره کنند؟

خیلی مشکل است امتحان بکنیم؛ ولی باید سید را که محرم است به اسرار آگاه کرد و او را واداشت با سپهسالار وارد مذاکره شود؛ البته نباید تا قبل از وقوع کودتا سپهسالار از نقشه بوئی ببرد؛ بلکه باید سید ابتدا وارد مذاکره رئيس الوزرائی او بشود و خود را بدینوسیله نزد او محبوب کند تا بعد از آن که جای خود را در دل او وا کرد و کودتا هم در شرف وقوع بود خرد خرد مطلب را حالی نماید و در حقیقت او را غافل گیر کرده این زنگ را به گردن او بیندازد مؤید این جمله واقعه ذیل است که یکی از منسوبان من (مرحوم حسن علی مستشار) که بگفتۀ او کمال اعتماد را دارم برای من نقل کرده است:

این شخص محترم می گوید در این دوره من با سپهسالار خصوصیت داشتم و منزل من هم سردم و محل رفت و آمد سیاست چی ها بود و چون به هیچ حزبی بستگی نداشتم همه گونه اشخاص بدون هیچ قید و شرط به منزل من می آمدند و من هم از راه خصوصیت بدم نمی آمد که خدمتی به سپهسالار بکنم؛ او هم مرا در اسرار خود وارد می کرد واسطه بین ما هم میرزا عبد الحسین خان مهذب الملك، منشی او بود.

می دانید در این دوره کاندیدا های ریاست وزراء البته غیر از مشیرالدوله و مستوفی الممالك هر شب خواب ریاست وزراء می دیدند و هر روز تا شب برای رسیدن

ص: 168

به این مقام تلو اس می زدند خالی بودن محل ریاست وزراء هم شرط اقدام آن ها نبود و اکثر اتفاق می افتاد که از فردای تعیین یك نفر رئيس الوزراء ساير كانديدا هر يك بحساب خود شروع بکار می کردند؛ اگر رئیس الوزرای حاضر مثل سپهدار مرد بی کفایت بی وجه ای بود آقایان هر يك ریاست وزرای خود را پیش پا افتاده می دانستند.

در ایام ریاست وزرای سپهدار يك روز مهذب الملك نزد من آمده اظهار داشت که سپهسالار کاندیدای ریاست وزراء است و سید ضیاء الدین هم واسطه بین او و سفارت انگلیس شده است سپهسالار می گوید لازم است در مجالس شما هم چیز هائی که مناسب با مقصود باشد گفته شود. من سید ضاء الدین را هم از محرمیت شما در این امر خبر دار کرده ام، با هم دیگر هم کاری کنید، یکی دو روز گذشت و من بوسیله مهذب الملك با سید مربوط شده اقدامات مشترکی می کردیم و قرار کار از هر حیث داده شده و مقرر بود چند روز دیگر مطلب آفتابی شود.

يك روز مهذب الملك نزد من آمده گفت : سید ضیاء الدین می گوید انگلیس ها به این شرط برای این کار حاضر می شوند که من (سید) وزیر داخله کابینه جدید باشم و از شما خواهش دارد که با سپهسالار وارد مذاکره شده و قول این کار را بگیرید به مهذب الملك گفتم سپهسالار را می شناسیم او هرگز به این امر رضا نخواهد داد، نه من و نه تو هيچ يك صلاح نیست در این موضوع وارد شویم؛ به سید بگوئید خود شما مذاکره کنید شاید سرم حضور و خدمتی که در این امر به او کرده اید به این مقصود سر و صورتی بدهد

بعد از یکی دو روز مهذب الملك با حال خراب از راه رسید و گفت تمام کار ها خراب شده و همه قرار مدار ها بر هم خورد چگونگی را این طور شرح داد که من جواب شما را به سید دادم؛ سید هم نظر شما را پسندید من برای او از سپهسالار وقت گرفتم و او را به اتاق سپهسالار هدایت و در را رخنه کرده برای استراق سمع پشت در ایستادم.

بعد از ورود و طی تعارفات معمول سید اظهار داشت که این ها می خواهند کابینه حضرت اشرف دولت مقتدر و با دوامی باشد که مدتی بر سر کار بماند و به کار ها سر و صورتی

ص: 169

بدهند و می گویند باید جمعی از فضول ها و پر چانه ها را هم توقیف و تبعید کرد. سپهسالار به این جمله از بیانات سید جواب هائی می داد که تماماً بخصوص در قسمت اخیر مثبت بود. سید گفت ولی راجع به وزارت داخله نظر دارید که کسی متصدی آن بشود که منویات حضرت اشرف و آن ها را بخوبی بتواند اجرا کند و بطرفین محرم بود و بلا واسطه هر دو طرف را ملاقات و دستورات را اجرا نماید. سپهسالار هر قدر خواست در جریان صحبت این قسمت را نشنیده و کم اهمیت گرفته سر مطلب را هم بیاورد، نشد و سید پافشاری کرد. من از پشت در متوجه شدم که تشنجات عصبانی سپهسالار دارد شروع می شود، زیرا یکی دوباری دستش بسمت کلاه رفت و حرکت های کوچکی به کلاه داد؛ بالاخره به سید گفت: اگر من باید این کار را عهده دار شوم باید لا بشرط باشد.

سید گفت: البته آن ها در لا بشرطی کابینه حضرت اشرف حرفی ندارند، منتها می خواهند از طرف وزیر داخله ای که خود حضرت اشرف انتخاب خواهید فرمود خاطرشان آسوده باشد سپهسالار گفت اگر شخص معینی را در نظر گرفته و توصیه ای نسبت به او کرده اند اسم ببرید شاید با نظر من هم موافق باشد؛ در صورتی که خیلی نا مربوط نباشد البته من هم رعایت نظر ایشان را می کنم سید گفت نظر آن ها به بنده است، بمجرد ادای این جمله دست سپهسالار بسمت کلاه رفت و يك دور پای کلاه را بدور سر چرخاند و مثل این که می خواهد با کسی کشتی بگیرد کلاه را به سر محکم کرد گفت بتو؟ بتو؟ !هرگز بهیچ وجه من از ریاست وزرایی که تو سید جیمبو وزیر داخله اش باشی عاردارم.

عجب روزگاری شده است؟ این سید دو قازی هم می خواهد وزیر داخله بشود آن هم در کابینه ای که من رئیس الوزرایش باشم! پاشو برو پی کارت! برخیز ! معطل نشو! این ها همه تقصیر مهذب الملك... است که مرا به این کثافت کاری ها وا می دارد و برای من از این دوست ها و کار چاق کن های نکره می تراشد. البته سید از همان «پاشو برو پی کارت» اولی برخاسته بود و این جمله های آخری که مربوط به من بوده و ضمناً به سید هم بر می خورد بدرقه راه او می شد؛ من دیدم ماندن من و مواجه با سید خیلی بی مناسبت خواهد شد، خود را از پشت در کنار کشیدم؛ سید رفت ولی سپهسالار هم چنان در خشم خود باقی است؛

ص: 170

و دم بدم می گوید این مهذب الملك... کجاست؟ بطوری که ناچار شدم عمارت و باغ را ترك گویم حالا آمده ام از شما خواهش کنم که نزد حضرت اشرف بروید و چیزی بگوئید که از سر خشم پائین بیاید ما که از آتش ریاست وزرایی ایشان گرم نشده ایم از دود خاموش شدنش کور نشویم؛ من همان روز به منزل سپهسالار رفتم و آن چه لازم بود گفتم و میان آن ها را بهم بستم(1)

بنابراین سپهسالار بید لعابی خود کار را از خویش گذراند باید دیگری را فکر کرد خود سپهدار که فعلا سر کار هست چطور است؟ اطاعت او خیلی خوب، ولی ساده تر از آن است که بتواند این کار را اداره کند! چه عیبی دارد سید ضیاء الدین را لله درست و حسابی او کنیم که اسم اسم او باشد و سید کار ها را بهم ببندد؟ البته همین که سپهدار مسبوق شود که ما به سید نظر داریم در مقابل دستورات او مقاومتی نشان نخواهد داد ولی این مرد بقدری ساده است که ممکن است از بی قدرتی و صاحب اختیاری سید. ضیاء الدین همه جا حتی در نزد ارباب رجوع هم شکوه کند و پوشالی بودن خود را اعتراف و بر ملا نماید؛ بهر حال این قسمت چندان اهمیتی ندارد و در آینده هم می توان برای آن فکری کرد اگر مصمم شدیم که سپهدار بر سر کار بماند و بالله گی سید عامل قلمی کودتا شود تحمیل سید بر او کار مشکلی نیست و گيلك مرد آدم بردباری است و سید خودش هم می تواند خود را لله او کند.

مؤید این نظریه شرحی است که آقای دهخدا برای من نقل کرده است.

ایشان می گویند در اوقاتی که سپهدار دوباره رئیس الوزراء شده و بقول خودش مشغول مطالعه برای تعیین وزرای خود بود، روزی برای دیدار دوستانه به منزل امین الملك (جناب آقای دکتر اسماعیل مرزبان) رفتم؛ پیش خدمت آمدن مرا به آقای دکتر اعلام

ص: 171

کرد، ولی برخلاف معمول همیشه برگشت و گفت قدری تأمل کنید و مرا به اتاق دیگر راهنمایی کرد پنج شش دقیقه معطل شدم؛ از صاحب خانه خبری نشد؛ مناعت گریبان گیرم شد که برخیزم و بروم؛ همین که از اتاق بیرون آمدم دو نفر را که قبل از من از اتاق دیگری خارج شده بودند دیدم که در راهرو بعجله دنبال هم تقریباً می دویدند و عقبی دنبال عبای جلوئی را در دست دارد و می خواهد از رفتن او مانع شود. بالاخره جلوئی نزديك در توانست عبای خود را خلاص کرده از در عمارت خارج شود. همین که عقبی مأیوس شده برگشت دیدم امین الملک صاحب خانه است با عذر خواهی از معطلی مرا به اتاق خود برده و گفت گرفتار سید ضیاء الدین بودم؛ این آقا می خواهد در کابینه جدید وزیر داخله شود، آن چه سعی کردم به او حالی کنم این کار بی سابقه است و تا زمینه هائی برای آن تدارك نشود ،میسر نیست بخرجش نرفت و بالاخره چنان که دیدید با قهر از من جدا شد که خط و نشان های خود را درباره ما عملی کند.

پس باید گفت که تا قبل از شروع کودتا در نظر مؤسسین هم سید ضیاء الدین با وجود وارد بودن در قضیه برای نمایندگی قلمی کودتا خیلی مناسب نبوده و الا منطق نداشته است که سید اولاد پیغمبر را بزحمت انداخته این ور و آن ور بدوانند که فقط برای وزارت داخله کوفتی گاهی گرفتار پرخاش سپهسالار و زمانی دچار تعنت آقای دکتر مرزبان بشود. شاید تا دو شب قبل از ورود قزاق ها هم تصمیم قطعی راجع به ریاست وزرایی او نگرفته بودند؛ ولی سید کاملا وارد کار بود و برای روبراه کردن کار های کودتا دوندگی می کرد و تك ودو هائی می زده که لیاقت خود را برای احراز مقام عاملی قلمی کودتا ثابت نماید.

این جمله را واقعۀ ذیل که من از گفته یکی از مطلعین درباره شاه سابق در این جا نقل می کنم تأیید می نماید. این شخص محترم از قول یکی از نظامیان حول حوش رضا خان میر پنج فرمانده نظامی کودتا می گوید:

اردوی ما تازه درینگی امام قائم شده بود، آقای میر پنج فرمانده، تنها در اتاق خود و ما افسران ارشد در اتاق مجاور بودیم؛ یکی از خرده افسران وارد شد و گفت سید جوانی به نام سید ضیاء الدین با اتومبیل از تهران آمده پشت خط زنجیر مستحفظین است

ص: 172

و می گوید با فرمانده کل کار دارم؛ ما که سید ضیاء را نمی شناختیم یکی از ما نزد جناب میر پنج فرمانده کل رفت و نام و نشان سید را همان طور که خرده افسر (افسر جزء) پیام آورده گفته بود به فرمانده عرض کرد؛ رضا خان میر پنج بعد از کمی تأمل گفت: «بیاید! بسپرید احترامش کنند شاید بخواهند این جلت را رئیس ما کنند.»

از این «شاید بخواهند» پیداست که «جلت» تا دو شب قبل از ورود قزاق ها به تهران هنوز ریاست وزرایی آینده اش مسلم نبوده است.

که تعداد آن ها در حدود پانصد و یا شش صد نفر می باشند، بریاست و سر کردگی رضا خان سرتیپ با چهار ارابه توپ و مقداری تجهیزات از قزوین حرکت و روز 29 دلو به ینگی امام وارد شده و روز اول حوت بطرف مرکز حرکت کردند.

عده نامبرده موقع حرکت اردو از ینگی امام تمام سیم های تلگراف و تلفن بین تهران و قزوین را قطع کردند.

بر اثر همین خبر در این روز سردار همایون رئیس دیویزیون قزاق از تهران بطرف قزوین حرکت کرد که از جریان حمله قزاق ها به تهران جلوگیری نماید!!؟

ولی شخص نامبرده را قزاق ها در بین راه توقیف نموده و پس از توهین به وی او را مرخص کردند

روز دوم حوت 1299 خورشیدی قریب به ظهر رئيس الوزراء به دربار آمده و وزراء خود را با تلفن احضار کرد وزراء بتدریج در جلسه حضور بهم رسانیدند و جلسه رسمی تشکیل یافت؛ مذاکره هیئت وزیران تا مقارن غروب امتداد داشت.

پس از ختم جلسه هیئت وزراء، وزیر جنگ (امیر نظام) برای انجام کار های مهم و فوری به وزارت جنگ رفته تا مدتی از شب گذشته با حضور معاون خود به صدور تعلیمات لازم و انجام امور مهم که پیش بینی می شد اشتغال داشت.

بعضی تکدر های دیگر که اظهار می داشتند عازم مرکز شده اند. رفتار این عده بطوری که شایع بود با اهالی خصمانه نمی باشد

عصر همین روز، دو نفر افسر ژاندارم برای ملاقات بستگان خود بطرف این اردو حرکت کردند؛ ولی از طرف بعضی افراد قزاق از معاودت آن ها جلو گیری شد تا پس از ختم عمل! بنا به امر افسر ارشد قزاق، آن ها را مرخص کردند.

ص: 176

مکشوف سازد.

امروز عده ای از عوامل کودتا- که مهم ترین حادثه در تاریخ معاصر است - بار دیگر قدم بصحنۀ سیاست نهاده و قهرمان اصلی کودتا نیز دوستان و مخالفین بسیار دارد و بطوری که از ظواهر کار پیداست و با احتمال نزديك به یقین بار دیگر به کشور ایران بازگشته و نقشه های مؤثری بعهده خواهد گرفت.(1)

من بحکم وظیفه ای که بعهده گرفته ام ناچارم آن چه را استنباط می کنم بدون شبهه و عاری از هر نظر و آلایش بر صحیفۀ تاریخ ثبت کنم و غیر از حق و وجدان خویش رهبری ندارم و راهی پیش نمی گیرم

تحلیل و تعلیل قضایای مهمی که در سال های دوره مشروطیت رخ داده برای بیداری و تنبه نسل جوان که باید مقدرات کشور را در دست گیرد و برای تنازع در عرصۀ جهان آماده شود بسیار لازم است و در این کار جز پیروی از ندای وجدان وظیفه ای ندارم اگر در مندرجات این کتاب مطلبی بر خلاف میل و نفع اشخاص باشد چون آینه حقیقت و نتیجه تتبع و کنجکاوی دقیق است نباید موجب گله مندی گردد.

چه بسا ممکن است قضاوت تاریخ با میل قلبی این جانب نیز مخالف باشد و شخصی که مورد علاقه و محبت من است در محکمه تاریخ متهم بجرم و یا سستی و مسامحه گردد. از این رو یاد آور می شوم که مندرجات این کتاب ممکن است، احیاناً، با میل قلبی نویسنده نیز منطبق نباشد؛ ولی حق و حقیقت بالاتر از همه چیز و حاکم بر همۀ نظر ها و تمایلات بشری است.

همه کس می داند که حوادث کودتا در پیرامون نام سید ضیاء الدین طباطبائی دور می زند سید ضیاء الدین عامل اصلی و قهرمان کودتا است و برای روشن شدن و کامل بودن تاریخ کودتا باید فصلی را بشرح حال و سوابق و شخصیت فکری و اخلاقی مشار اليه اختصاص داد نظر به این که شخصاً از زندگانی سید ضیاء الدین اطلاع جامعی ندارم و زمان فعالیت اجتماعی او را درک نکرده ام این فصل را عیناً از کتاب تاریخ مرحوم احمد شهریور نقل می کنم چه کتاب نامبرده معتبر ترین کتابی است که راجع به حوادث

ص: 179

این دوره نوشته شده و مندرجاتش نسبتاً مورد وثوق و اعتبار کافی می باشد.

آقای سید ضیاء الدین علاوه از بدگوئی مأمورین دولت در دورۀ دوم تقنینیه مجلس شورای ملی هم شروع کرد به بدگوئی و تنقید بعضی از وکلا(1)

بعضی از وکلا که پول نداشتند بدهند و تملق از سید را منافی با اعتبارات خود می دانستند عرض حالی به محکمه جنائی دادند. (2)

و آقا سید ضیاء را محاکمه کردند (ولی) محکمه پس از دو جلسه محاکمه چون دید سید ضیاء اسنادی بر ضد وکلا تحصیل نموده و شاید بعضی از وکلا از اعتبارات ساقط شوند،(3) به این جهت محکمه در خفا به وکلا فهماند که آقا سید ضیاء نباید تعقیب شود؛ از طرفی هوا خواهان سید در خفا نزد وکلا واسطه شده به شفاعت برخاستند و نتیجه اش این شد که آقای سید ضیاء به پاریس برود و روزنامه شرق را ترك گوید و وکلا از تعقیب محاکمه با او دست بردارند

مخارج سید جوان از روزنامه نویسی و هدایای مأمورین نمی گذشت؛ زیرا همۀ مشترکین وجه آبونه خود را نمی پرداختند؛ (بعلاوه) روزنامۀ او هم زیاد طبع نمی شد؛ زیرا خریدار کمتر داشت و از طرفی مخارج ادارۀ روزنامه هم زیاد بود و از طرفی خرج خود سید ضیاء هم با این دخل ها وافی نبود؛ زیرا عیاشی هم مخارج زیادی لازم داشت؛ لهذا آقای سید ضیاء زود خود را جمع آوری کرده مقداری پول تهیه کرد و با یکی دو نفر از ایرانیان سرمایه دار بمنظور هایی رهسپار اروپا شد.

اولا فرنگستان رفتن و عنوان تحصیل کردن در نزد سیاسیون و مأمورین ایرانی اهمیت داشت؛ مانند نجف رفتن علمای روحانی که هر قدر هم تحصیلات شخصی آن ها

ص: 181

در ایران زیاد بود و چه بسا اتفاق می افتاد که در ایران مردی تحصیلاتش از اشخاص نجف رفته و اروپا گشته بیشتر بود لیکن اهمیت و اعتبار آن اشخاص در نزد عامه مذهبي ها و سياسيون و مأمورین دولتی از مرد تحصیل کرده در ایران بیشتر بود و سید ضیاء هم برای تحصیل این اهمیت و اعتبار به اروپا مسافرت کرد

قصد دوم سید تحصیل زبان (خارجه) بود؛ زیرا تصور می کرد که تحصيل يك زبان خارجه (براى يك روزنامه نویس لازم می باشد) و او را از اجرت دادن زیاد به مترجمین اخبار و تلگرافات و کتب سیاسیه مستغنی می سازد؛ لیکن سید چندان موفق به این کار نشد؛ زیرا یک سال تحصیل کردن مشارالیه را مستغنی از رجوع به مترجمین نکرد.

خلاصه آقای سید ضیاء روزنامه شرقش شد برق (منظورش روزنامه برق) بوده و برق او هم نیز همین طور (گویا مقصود این است که توقیف شد) لیکن پس از مراجعت از اروپا به انتشار روزنامه ای به نام رعد شروع کرد

آقا سید ضیاء همین که دید از راه تحصیل زبان فایده ای برای تقلیل مخارج اداره عاید نشد بفکر افتاد كه يك كاری بکند شاید چاپ خانه ای از سرمایه شخصی خود تحصیل نماید؛ زیرا برای مخارج طبع هر شماره روزنامه او سی و گاهی 60 تومان باید به مطبعه بدهد.

از کجا باید تحصیل پول کرد؟ ولی راه تحصیل پول را آقا سید ضیاء قبلا پیدا کرده بود از جمله این که در تحت عنوان این که دخل تحدید ترياك يزد چند برابر مال الاجاره آن است که به دولت می دهند يك فقره چهار هزار تومان از مشیر الملك يزدى مستأجر تحديد ترياك يزد گرفت خلاصه سرمایه خریداری مطبعه را تحصیل کرده و در اواسط جنگ بین المللی برای خرید یک دستگاه مطبعه و کاغذ زیاد رهسپار روسیه شد؛ اتفاقاً کاغذ های زیاد و ارزانی بدست آورد و یک دستگاه مطبعه خوب به قیمت مناسب تهیه کرد و پس از چندی به ایران مراجعت و رویه خود را در روزنامه نگاری دنبال نمود

رفته رفته موقعیت سید خطر ناک (مهم) شد زیرا محترمین از پول دادن خسته و

ص: 182

کمیته مجازات(1) هم طلوع کرده بود و آقا سید ضیاء احساس مخاطره را برای خود حتمی می دانست؛ لهذا اولا جز در خیابان های وسیع آن هم در میان روز روشن دیگر خیلی کم دیده می شد و بیرون نمی آمد؛ بعلاوه همیشه دو نفر فدائی یا ترور با اسلحه همراه خود داشت؛ مع الجمله آقا سید ضیاء بهمین منوال مشغول روزنامه نویسی خود بود تا سنه 1337 موقع ریاست وزرائی وثوق الدوله که حکومت بادکوبه یا بقول خودشان آذربایجان قفقاز که تازه از بند سلطنت روسیه جسته بودند، برای خود حکومت علی حده ای تأسیس کرده بودند؛ برای دولت ایران از حیث مخابرات تلگرافی و مبادله«محمولات» پستی و تجارتی و عبور مال التجاره اتباع ایران موجبات زحمت را فراهم نموده بودند.

در این موقع از طرفی وثوق الدوله (نه تنها) به رجال درجه اول بلکه نسبت به بعضی از رجال درجه دوم هم اعتماد نداشت؛ و از طرف دیگر آقا سید ضیاء بواسطه عواید و منافعی که از خارج به او می رسید زیاده از حد در روز نامۀ خود راجع به قرارداد دولت

ص: 183

ایران و انگلیس که وثوق الدوله منعقد کرده بود جانفشانی ها می نمود؛ حتی در چندین شماره از روزنامه رعد ادله و براهین بر وجوب انعقاد چنین قراردادی اقامه نمود؛ و بالنتيجه خاطر طرف متعاهد قرارداد دو دولت را کاملا به خود جلب کرده بود؛ بدین جهت وثوق الدوله مشار اليه را مأمور فوق العاده برای عقد قراردادی راجع به مسائل فوق الذکر با دولت آذربایجان قفقاز نمود

سید ضیاء الدین در بدو ورود خود به بادکوبه اولین گزارش خویش را به دولت ایران تلگراف کرد؛ این گزارش یکی از اسناد سیاسی این تاریخ می باشد و از خوانندگان اجازه می خواهیم متن گزارش مذکور را در این جا نقل نمائیم و سپس دنباله مندرجات تاریخ مرحوم شهریور را بنظر خوانندگان برسانیم

انقلاب به کشتی آمده، مأمورین حکومت آذربایجان از طرف حکومت خود با لهجه شعف و صمیمیت مخصوصى تبريك ورود گفته اعضاء هیئت اعزامیه با تفاق آن ها از کشتی پیاده شدند.

یک دسته گارد تشریفات در سرپل صف کشید و موزيك نیز به سرود ملی ایران مترنم بود شاگردان مدرسه اتحاد هم با موزيك خود در طرف دیگر ایستاده و در هر يك از آن ها آثار هیجان مسرت و شور وطن پرستی ظاهر بود نمایندۀ آن ها و نماینده انجمن خیریه و جمعیت معارف ایرانیان (ترقی) و اتفاق ایرانیان هر يك بنوبه خود باظهار مسرت فوق العاده خیر مقدم گفته و اعضاء هیئت اعزامیه از میان جمعیت باتفاق مأمورین حکومت آذربایجان عبور نموده و به مهمان خانه متروپل که قبلا در آن جا تهیه منزل شده بود ورود نمودند.

حاکم شهر و نمایندگان تجار ایرانی نیز در مهمان خانه آمده تبریکات خود را با نهایت مسرت و صمیمیت اظهار می داشتند

در موقع ناهار که همان روز ورود از طرف حکومت آذربایجان در مهمان خانه داده شد و از طرف حکومت آذربایجان محمد خان تکینسکی و عادل خان زیاد خان اف و عزيز بيك طاهر اف حضور داشتند، آقای ساعد الوزراء ابتدا شرحی از لزوم موافقت تمام بین دولت علیه و حکومت جمهوری آذربایجان و اثرات جمیله این هیئت اعزامیه و توجه دولت در استحکام رابطه دوستی اظهار و بعد از آن رئیس هیئت اعزامیه و عادل خان زیاد خائف هر يك در تأیید اظهارات آقای ساعد الوزراء فصلی بیان کردند

روزنامه آذربایجان در اولین شماره خود بعد از ورود هیئت اعزامیه تفصیل ورود هیئت را نگاشته و از مأمورین ایران تجلیل نموده است. امروز قرار است با رئيس الوزراء و وزیر امور خارجه و شیخ الاسلام و مفتی وغیره ملاقات بنمایند.

بدیهی است که تفصیل ملاقات در راپورت جداگانه معروض خواهد شد.

سید ضیاء الدین - رئیس هیئت اعزامیه

ص: 185

اينك دوباره به مندرجات تاریخ مرحوم شهریور در باب حیات سیاسی سید ضیاء الدین برمی گردیم:

آقا سید ضیاء، میرزا علی قمی را مدیر موقتی روزنامه رعد معرفی کرده و خود رهسپار قفقاز شده با زحماتی موفق بعقد قرارداد با دولت قفقاز گردید.

«بیشتر زحمات مشارالیه این بود که حکومت قفقاز در اثر تحریکات و تزریق ترک های عثمانی منکر عقد قرارداد دولت ایران با دولت انگلیس بودند و سید ضیاء طرفدار قرارداد بود بعلاوه فیما بین آقا سید ضیاء و محمد امین رسول زاده (1) سر دسته حزب مساوات بادکوبه که حکومت را در دست داشتند از قدیم الايام بعلت اختلاف مسلك و مشرب نقار و خصومت بود و سید ضیاء با مایه گذاشتن پول زیاد حتی از سرمایه خود و بعلاوه با سازش محرمانه با رؤساء بالشويك بادكوبه حتى با دائر كردن يك روزنامه به نام صدای ایران که از مسلك سوسیالیستی سخن می راند موفقیت حاصل کرد.

سید ضیاء پس از مراجعت صورتاً دیگر مدیریت روزنامه را به اسم خود نکرد و به نام همان میرزا علی آقا بود؛ لیکن میرزا علی آقا مواجب معینی داشت و اضافه دخل متعلق به خود سید ضیاء بود

(از این تاریخ ببعد) سید ضیاء الدین به انتظار وزارت در تهران نشسته هواخواه کابینه ای بود که با او مشورت نماید و از صوابدید او خارج نشود؛ لهذا بعد از کابینه وثوق الدوله با كابينة مشير الدوله خوب نبود؛ زیرا مشیرالدوله به او اعتماد نداشت؛ ولی بالعکس با کابینۀ سپهدار تا چندی که به مشورت او کار می کرد، خوب بود.

چنان كه وحيد الملك وزير معارف اظهار کرده بود که تا داخل کابینۀ سپهدار بودیم و رئيس الوزراء در حالیکه باید با ما مشاوره کند شبها بتنهائی و مخفی از ما، با سید ضیاء

ص: 186

و میرزا محمد صادق طباطبائی و امین الملک مشاوره می کرد و روزها در هیئت وزراء با ما در بعضی امور مقاومت می کرد و مقاومت او موجب تحیر ما می شد؛ تا بعد مسئله بر ما كشف شد؛ لیکن اجتماع آن ها طولی نکشید و سید در پاره ای از امور با رفقای خود اختلاف نظر پیدا کرد و از اجتماع با آن ها کناره گیری کرده به خیال ریاست وززائی مشغول تهیه نقشه شد.

بنابر این از کابینه سپهدار هم سرخورده بخیال ریاست وزرایی افتاد، در حالی که مناسبات او با سفارت انگلیس در کمال استحکام بود

این مختصر را از حال او گفته باشم که سید ضیاء در دو ماه قبل (منظورش اوایل کابینه سپهدار بود) سرپرستی اسرائی که قزاق ها در رشت از متجاسرین گرفته و به تهران فرستاده بودند از رئیس الوزراء گرفته بود (و منظورش از گرفتن این سمت این بوده) در ظاهر برای جلب افکار و توجه عمومی ولی در واقع برای خود، فدائی و ترور درست کردن القصه موقعی که انگلیس ها از مسافرت شاه مأیوس شدند. (1)

چون سپهدار مرد ملایم و ملاحظه کاری بود و در مقابل ضدیت مطرودین به کاشان و هواخواهان آن ها موفقیت به تشکیل کابینه پیدا نمی کرد و انگلستان هم علاقه تامی به ارتباط با ایران داشت در این فکر افتادند که با یکن فر متهور بي باك صاحب عزمی وارد مذاکره گردند و او را رئیس دولت قرار بدهند؛ لیکن با احراز صمیمیت آن شخص نسبت به دولت انگلستان بدیهی است جز سید ضیاء الدین کسی دیگر را سراغ نداشتند به این مناسبت محرمانه با سید وارد يك سلسله مذاکره شدند و هر قدر موافقت نظر بین طرفین دست می داد همان اندازه از تهیه حرکت بانک و مسافرت اتباع انگلیس کاسته می شد (2) تا این که موافقت کامل بین طرفین حاصل شد،

ص: 187

آن وقت نقشه کودتای تهران را کشیدند (تا این جا از تاریخ مرحوم احمد شهریور نقل شده است.)

می گویند اولین کسی که طرح تشکیل کمیته آهن را ریخت حسین کی استوان و محل آن در اصفهان بود؛ ولی بعداً رنود نقشه وی را ربوده در تهران به تشکیلات مخفی و سری به همان نام موفق گردیدند.

محل انعقاد جلسات این کمیته در ولی آباد و منزل آبکار ارمنی بوده است.

ریاست این کمیته را سید ضیاء الدین طباطبائی مدیر روزنامه رعد عهده دار بوده و کسانی که شهرت دارد در کمیته نامبرده عضویت داشته اند عبارتند از:

1. اپیکان ارمنی 2. آبکار ارمنی 3. ماژور اسفندریان خان 4. عدل الملك (دادگر) (این شخص در دوره دیکتاتوری چند دوره ریاست مجلس شورای ملی را عهده دار بوده است) 5. سلطان محمد خان عامری (موقعی که کابینه سید ضیاء الدین تشکیل گردید مشارالیه ریاست کابینه ریاست وزراء را عهده دار گردید.)

6. میر موسی خان 7. میرزا کریم خان رشتی 8. ماژور مسعود خان کیهان (ایشان در کابینه سید ضیاء الدین عهده دار پست وزارت جنگ بوده است) 9. معزز الدوله 10. غفار خان سالار منصور قزوینی (وی در کابینه کودتا حکومت زنجان را داشت) 11. کلنل کاظم خان (از بدو تشکیل کابینه آقای سید ضیاء الدین حکومت نظامی شهر تهران را داشت). 12. دکتر منوچهرخان 13. سلطان اسکندر خان (سمت آ جودانی ریاست وزراء را داشته است ).14. منصور السلطنه (1) بدیهی است غیر از این عده اشخاص دیگری هم

ص: 189

در این کمیته عضویت داشته اند که ما از نام آن ها اطلاعی نداریم

ضمناً باید متذکر شد که بعضی از این اشخاصی که نام بردیم عضویت خود را در کمیته آهن تکذیب می کنند

ولی چیزی که مسلم است این کمیته از بدو تشکیل در خیال تشکیل دولتی از اعضای خود بوده و چنان چه دیدیم موقع تشکیل کابینه سید ضیاء الدین اعضای کمیته آهن مشاغل مهمی را دارا شدند و پست های مهم را میان خودشان تقسیم کردند.

فروغی گفت: این که می گویند تحولات اجتماعی ما نتیجه تقليد از يك كشور همسایه (مقصودش ترکیه بود) است سخنی گزاف و خلاف حقیقت می باشد. ما این تبدلات اجتماعی را که سر چشمه سعادت و نماینده ترقی و تکامل ماست خودمان ابداع کرده ایم و هیچ گاه گرد تقلید نگشته ایم!!

ولی مردم مطلع و صاحب نظر بحقیقت آشنا بودند و غالباً پیش بینی می کردند که فردا فلان کار و پس فردا فلان تحول صورت خواهد گرفت.

پس کودتا که مهم ترین حادثه در تاریخ اخیر ایران است، طبعاً پیوستگی کاملی با سیاست عمومی خاورمیانه و مخصوصاً روش کلی انگلیس ها در این منطقه جهان داشت این مطلب یکی از ارکان تاریخ معاصر ایران است که باید مورد نظر دقیق و كامل محققین آینده و جوانان امروز و فردا باشد و ما نیز فصلی از این کتاب را به این موضوع اختصاص می دهیم.

فولادین در پیرامون روسیه ایجاد شده است.

ما نمی گوئیم و نمی خواهیم بگوئیم که این دیکتاتور ها عموماً دست نشانده انگلستان بودند؛ ولی عمل دیکتاتور ها نشان داد که عموماً پيرو يك سياست بودند و همگی با نفوذ شوروی مخالفت داشتند و با کمال خشونت و شدت از سرایت افکار ملت شوروی جلوگیری می کردند طرز حکومت این دیکتاتور ها یکسان بود و در تمام این کشور ها شهربانی و دوایر مخفی جاسوسی شهربانی قدرت واقعی را در دست داشت و حتی وزیران نیز بازیچه امیال و هوس های مأمورین آگاهی بودند. در ایران پهلوی و در ترکیه کمال آتاتورک و در لهستان پیلودسکی و در فنلاندما نرهایم و در آلمان ژنرال های ارتش و بعد از ایشان هیتلر فرمانروای مطلق بودند. روش کلیه این زمامداران مخالفت با نفوذ کمونیسم و سرایت افکار آنان به کشور خود بوده ، همآهنگی کاملی میان روش کلیۀ این زمامداران مطلق العنان که در محیط های متفاوت و بر مللی که از لحاظ رشد فکری و صنعتی متفاوت بودند حکومت می کردند یکسان بود انقلاب اکتبر که بنیان حکومت تزاری را واژگون ساخت باید موجد حقیقی این حکومت های دیکتاتوری شناخت

دیکتاتور هائی که فرمانروای این کشور ها شدند قلباً و عملا مخالف با کمونیست ها بودند. پهلوی چند فقره با کمونیست ها جنگیده و یک بار از ایشان شکست خورده بود. مانرهایم بطوری که دیدیم دو بار بر ضد شوروی وارد جنگ شد و یکی از دشمنان بزرگ و کینه جوی شوروی شناخته شد.

مرام و عمل هيتلر و موسوليني (او همسایه شوروی نبود، ولی برای دولت های بالکان که همسایه شوروی بودند تکیه گاه بود) را دیدیم. پیلو دسکی در آغاز تشکیل لهستان جدید، با روس ها جنگیده بود.

سیاست بریتانیا اشخاصی را نامزد این مقام می کرد که قلباً تمایل منفی و مخالفت صمیمانه نسبت به شوروی ها داشتند کودتا نیز از آن سرچشمه آب می خورد و قهرمان کودتا بهمین دلیل انتخاب شده بود.

ص: 192

در درجه اول این بود که روحیه افسرده سربازان انگلیسی را تقویت کند و نگذارد كه بالشويك های گیلان از منجیل پیش تر بیایند مأموریت بعدی وی این بود که پس از سد کردن راه پیشروی قوای سرخ به تهران مقدمات تخلیه خاک ایران را از نیرو های نظامی بریتانیا فراهم سازد.

فرمانده جدید نورپرفورت افسری بود برازنده بلند قد، پر سطوت که شهرت داشت خیلی زود تصمیم می گیرد و فی الفور هم روی تصمیم خود عمل می کند.

وی روی هم رفته از تمام آن صفات و خصوصیات که برای جلب احترام و اعتماد زیر دستان لازم است برخوردار بود. نیرو های تحت فرماندهی وی در این تاریخ جمعاً در حدود شش هزار نفر بودند که به سه قسمت تقسیم می شدند: يك گردان هندی از این نیرو در زنجان موضع گرفته بود که در صورت لزوم به کمک ژاندارم های آذربایجان بشتابد. ولی گردان های انگلیسی که قسمت عمده این نیرو را تشکیل می دادند در معبر منجیل موضع گرفته بودند و بخشی از این گردان ها بعنوان نیروی ذخیره در قزوین توقف داشتند.

اندکی پس از ورود آیرن ساید به ایران فاجعۀ شکست قزاق ها در مازندران صورت گرفت و علت اصلی این شکست مداخله ارتش سرخ به نفع متجاسرین بود و گرنه قزاق های رشید ایرانی که به امر مشیر الدوله به شمال اعزام شده بودند چیزی نمانده بود که خطه شمال را از متجاسرین پاک و حکومت گیلان را سرنگون سازند.

پیشروی قوای دولتی تاخمام و پیر بازار با موفقیت انجام گرفت و پیش قراولان نیروی قزاق به خانم حوریه که محلى نزديك غازيان است، رسیدند.

در جریان زد و خورد با متجاسرین دو تن از سران آن ها یعنی خالو قربان و خالو میرزا علی یکی در پیر بازار مجروح و دیگری در همان جا مقتول گردید و در این هنگام بود که کار متجاسرین داشت یک سره می شد که يک کشتی جنگی روسی از پشت حسن رود در محلی موسوم به انار کله نیرو های دولتی را زیر آتش توپخانه خود گرفت و اندکی بعد عده ای سرباز سرخ در محلی میان حسن رود و غازیان پیاده شدند.

ص: 194

با ورود این عده آتریاد همدان بفرماندهی سرتیپ رضا خان که شماره آن ها در حدود 700 نفر بود، پس از تلفات سنگین بفرمان استار و سلسکی عقب نشینی اختیار نمود

شهر رشت بلافاصله از قوای دولتی تخلیه شد عده زیادی از ساکنان شهر بطور دسته جمعی و پراکنده شروع بفرار بطرف قزوین و تهران نمودند جاده رشت به قزوین پر از فراریان و مهاجرین گیلانی بود که پیاده و گرسنه و بی پول در حرکت بودند.

قوای دولتی نیز از راه و بی راهه بطرف منجیل عقب نشینی کردند و بالاخره در آق بابا متمرکز گردیدند در این محل بود که آیرن ساید دو سه نوبت با سران قوای دولتی ملاقات و با آن ها بمذاکره پرداخت که شرح آن گفته شده است. (این قسمت از نوشته دکتر جواد شیخ الاسلامی که در مجله یغما و خواندنی ها نوشته شده اقتباس گردیده است.)

که متحمل شدند ضعیف گردید نیروی انگلیس به فرماندهی ژنرال آیرن ساید از منجیل تا قزوین گسترده شده بود ولی این گسترش نیروی انگلیس نیز نتوانست تأثیر منفی شکست را جبران نماید.

چند روز قبل از این که کابینه مشیرالدوله استعفا ،نماید ژنرال نامبرده ناگهان و بدون سابقه قبلی اطراف قوای قزاقی را که در آق بابا اردو زده بودند، محاصره نموده و برای احتیاطات لازمه و پیش بینی از حوادث سوئی چند مسلسل اطراف آن ها می گذارد؛ سپس ژنرال نامبرده باتفاق کلنل کاظم خان وارد اردوی قزاق شده افسران ارشد آن ها را می خواهد که راجع به پاره ای از مسائل مهمه با آن ها مذاکره کند.

روز دوم نوامبر 1920 که افسران ارشد قزاق اطراف ژنرال آیرن ساید و کلنل کاظم خان گرد آمده بودند، کلنل کاظم خان بعنوان مترجمی از زبان ژنرال نامبرده شروع به صحبت کرده به افسران ارشد قزاق ظاهراً پیشنهاد، ولی در حقیقت تکلیف هائی می نماید؛ من جمله می گوید ما می خواهیم با شما كمك كرده افسران روسی که در استخدام دولت هستند از خدمت ایران خارج نمائیم؛ بعوض آن بوسیله افسران انگلیسی که به شما داده می شود تشکیلات نظامی مرتبی داده از هر حیث وسائل آسایش و راحتی و نیرومندی شما را فراهم نمائیم.

اجرا خواهیم نمود.

ولی فعلا با این کیفیت نمی توانیم کوچک ترین دستور شما را بموقع عمل بگذاریم

در این موقع ژنرال نامبرده یک مرتبه تغییر قیافه داده، در حالی که متبسم می شود، خیلی بطور مهربانی و ملایمت به زبان فارسی شروع به تکلم نموده، می گوید: ببخشید آقا، مترجم من نتوانست مقاصد مرا به شما بفهماند زیرا منظور من ابداً چنین نبود که ایشان گفتند چه اولین مقصودی که می خواستم عرض کنم، این بود که ما باید با یک دیگر دست اتحاد داده کشور شما را از پریشانی نجات دهیم ژنرال نام برده همین که دید از این مجلس و مذاکره نتیجه ای گرفته نشد از اردوی قزاق خارج شده، آن ها را بحال خود می گذارد

ولی در این پیش آمد و ملاقات ، ژنرال آیرن ساید از تهور رضا خان میر پنج خوشش آمده و مشارالیه را بخاطر می سپارد که در موقع لزوم از وجود وی استفاده نماید.

چند روز پس از این واقعه تقریباً همان اظهاراتی را که ژنرال آیرن ساید به اردوی قزاق در آق بابا کرده بود، بصورت پیشنهاد و یادداشتی از طرف سفارت دولت انگلستان به کابینه مشیر الدوله داده می شود که از آن جمله پیشنهاد می شود بایستی فوراً افسران روسی قزاق را که در استخدام دولت ایران هستند از خدمت خارج نموده بعوض آن ها افسران انگلیسی استخدام نمائید.

کابینه مشیرالدوله چون مخالف با این پیشنهادات بود ناگزیر گردید که مقاومت و بالنتيجه استعفا نماید. سپس کابینۀ سپهدار روی کار آمد و همان تقاضا ها چنان که گفته شد در این کابینه بصورت یادداشت به دولت ایران فرستاده شد که در مجلس مشاوره عالی مطرح گردید و شرح آن را در چند صفحه قبل ذکر کردیم.

معرض اجرا گذاشتند؛ نخست بطوری که شیوۀ باستانی و معمولی ایشان بوده آزمایش های کوچکی کردند و آن گاه دست بکار انجام قطعی نقشه حمله به تهران شدند.

واضح است که بدواً این نقشه بایستی بقدری عاقلانه و عملی و در عین حال محرمانه طرح شود که صد در صد بنتیجه برسد و برای حصول این منظور بایستی کاملا جنبه حزم و احتیاط را در نظر گرفت و از خطا هائی که ممکن است عمل را بتعویق بیندازد یا نتیجه بعکس بخشد دوری جست؛ سپس برای نیل بمقصود کسانی را باید در نظر گرفت که این کار از عهده آنان ساخته باشد؛ بعلاوه داوطلب بوده و خود را از هر حیث برای این کار آماده کرده باشند. بنابراین لازم بود که چند چیز در درجه اول مورد دقت قرار گیرد. اولا مسئله ریاست دولت و تشکیل کابینه بود که قبلا با سید ضیاءالدین این موضوع را حل و كاملا توافق نظر حاصل کرده بودند.

ثانیاً از پیش بینی هائی که لازم بود قبل از هر چیز رعایت شود، مسئله فرماندهی قوای قزاق بود که باید به تهران حمله نمایند؛ و برای این کار ابتدا با ماژور فضل الله خان وارد مذاکره شده بودند و پس از تبادل افکار و موافقت یک دیگر و جلب نظر سید ضیاء الدین مشارالیه را از تهران به قزوین برده بعنوان فرماندار نظامی شهر «کماندان آنویل» چند روزی او را نگاه داری کردند؛ ولی بعداً در اثر مخالفت کلنل کاظم خان با شخص نامبرده ژنرال آیرن ساید از این فکر منصرف و ماژور فضل الله خان روانه تهران گردید.

سپس به غلام رضا خان میر پنج تکلیف شد که فرماندهی قوای قزاق مهاجم را عهده دار شود ولی مشارالیه از قبول این کار سر باز زده زیر بار نرفت

به محمد صادق خان سردار مخصوص هم پیشنهاد می شود، نامبرده قبول نمی کند. سردار مخصوص عضو کمیسیون مختلط ایران و انگلیس بود برای متحد کردن ارتش ایران بوده با افسران انگلیسی که در کمیسیون مختلط بوده اند به سردار مخصوص در باره کودتا مذاکره می کنند که خود را برای کودتا حاضر کند، ولی سردار مخصوص خود را بتجاهل می زند و محرمانه موضوع را به احمد شاه اطلاع می دهد. احمد شاه دستی به پشت سردار مخصوص می زند و می گوید سردار مخصوص خوابی دیده اید؟

ص: 198

بعداً به امیر موثق پیشنهاد و تکلیف شد مشار الیه نیز زیر بار نرفت ولی چون این موضوع را حتمی الوقوع می دانست رضا خان میر پنج را معرفی کرده اظهار داشت که این کار فقط از عهده ایشان ساخته است.

بدیهی است با سوابق تهوری که قبلا از رضا خان میر پنج در آق بابا دیده بودند مشارالیه مورد قبول واقع گردید.

ثالثاً بایستی در مرکز زمینه طوری آماده باشد که بدون مصادمه و بدون جنگ و خونریزی بین قوای قزاق و ژاندارم ساخلو تهران با قوای مهاجم عمل ورود آن ها انجام شود.

برای این کار و جلوگیری از این تصادف قبلا به وسائل ممکنه ذهن احمد شاه را حاضر کردند که چون عده ای از افسران ژاندارم با عده ای از دولتی ها متحد شده و خیال کودتا دارند خوبست اعلی حضرت برای جلوگیری از این امر دستور بدهند تعداد پان صد نفر از قزاق هائی که در قزوین هستند به تهران آمده مواظبت کامل بنمایند که حوادث سوئی رخ ندهد تا اگر شاه حاضر شد به این بهانه و بنام 500 نفر 2500 نفر از قزاق ها را برای حرکت به تهران آماده نمایند

همین که با این تظاهر به احمد شاه فهماندند که ژاندارم ها چنین قصدی دارند، شاه متوحش شده فوراً موافقت نمود و شبانه دستور داد پانصد نفر از افراد قزاق که در قزوین هستند بطرف تهران حرکت کنند و بهانه آن ها این باشد که برای دیدن خانواده و دریافت حقوق خود می آیند.

بعلاوه شاه را مجبور کردند که چون ممکن است دولت وقت از ورود آن ها جلو گیری نماید به بعضی از افسران ارشد سوئدی ژاندارم شاه شخصاً محرمانه دستور دهد که از ورود قزاق ها جلوگیری ننمایند.

ناگفته نگذاریم موقعی که به رضا خان تکلیف شد فرماندهی قوای مهاجم را عهده دار شود مشارالیه ابتدا اندکی وحشت داشت و تصور نمی کرد که جریان حمله به تهران و تصرف آن به این سادگی صورت بگیرد لذا زیر بار نمی رفت، ولی بعد مطالب را به وی حالی کردند و حتی می گویند تلگراف ساختگی از طرف شاه به او نشان دادند

ص: 199

که قوای قزاق را احضار کرده است و او بالاخره قبول کرد.

رابعاً با بعضی از افسران ژاندارم ایرانی و سوئدی تبانی کردند که در موقع ورود قزاق ها به شهر از آن ها ممانعت بعمل نیاورند و از نظر محکم کاری موقعی که بازدیدی از توپخانه ژاندارمری بعمل می آمد سوزن توپ ها را کشیده بودند که اگر احیاناً افسران ژاندارم ایرانی خواستند دست در بیاورند توپ خانه آن ها از کار افتاده باشد. بعلاوه برای پیش بینی حوادث غیر منتظره و اتفاقات غیر مترقبه دستور دادند که يك قسمت از نیروی انگلیسی مقیم قزوین را به کرج حرکت داده در آن جا متوقف شوند که اگر اتفاقاً بین افسران و افراد ژاندارم و قزاق تهران با قوای مهاجم قزاق که از قزوین وارد می شوند نزاعی در گرفت قوائی که در کرج هستند به حمایت قزاق های مهاجم حرکت کرده و در تصرف شهر تهران کمک های لازمه را بنمایند.

این بود نقشه کودتا و عملیاتی که برای نیل به این مقصود انجام داده بودند و تمام این قضایا قبلا حل و فصل شده بود.

لذا روز 25 دلو، سید ضیاء الدین برای آن که مقدمات کار را فراهم نماید از تهران بطرف قزوین حرکت کرد و تا ورود مشارالیه به قزوین تمام این جریانات کاملا مخفی و مستور بود و هیچ کس از آن خبر نداشت.

با آن نبود. بالاخره عصر سوم حوت سپهدار دستور داد که شش نفر از افسران ژاندارم در حدود شهر نو هر يك با عده های خود بمنظور جلوگیری از قزاق ها حاضر برای کارزار باشند.

مقارن غروب آفتاب روز سوم حوت در جلسه فوق العاده هیئت وزراء به سپهدار اعظم خبر رسید منظور قزاق ها باین سادگی نیست که تصور شده است و برای دیدن خانواده یا در اثر مرتب نبودن وضع زندگی عازم تهران نشده اند. چون افکار عمومی بواسطه این پیش آمد متشتت بود حدس های موحشی هم زده می شد که مزید بر وخامت اوضاع بود «من جمله انتشار یافته بود که قزاق ها با متجاسرین ساخته اند و مرام آن ها را پذیرفته اکنون در صدد غارت شهر هستند» بدین لحاظ اشخاصی که اندکی از این جریانات و اخبار موحش بو برده بودند فوق العاده نگران و پریشان احوال بنظر می رسیدند.

سپهدار اعظم را نیز این اخبار بیشتر متوحش ساخته در نظر گرفته بود بهر طریقی میسر و ممکن است به این قضایا خاتمه دهد بالاخره یکی دو ساعت از شب گذشته دستور می دهد که دو نفر از افسران انگلیسی باتفاق معاون هیئت وزراء (اديب السلطنه و معين الملك) برای اخذ توضیحات و مذاکرات لازم از تهران حرکت کنند و به جلوی قزاق ها که گویا در مهر آباد اردو زده بودند بشتابند و بهر طریقی که ممکن است از ورود آن ها به شهر جلوگیری بعمل آورند؛ ولی از این عده که سپهدار اعظم مأمور کرده بود، فقط ادیب السلطنه بود که از جریان پس پرده و بازی خطرناك آن (كه حوادث کودتای مصنوعی بود) اطلاعی نداشت زیرا سایر همراهان مشار الیه قبلا از پیش آمد آن شب و نقشه قبلی که منتهی به حمله قزاق ها می شد کاملا آگاهی داشتند؛ لذادر موقع برخورد با پیش قراول قزاق ها طوری سؤال می شد که مفهوم صحیحی نداشت؛ بعلاوه قزاق ها نیز در پاسخ طوری اظهار می کردند که مفهوم واضح نداشت. بلکه تمام جملات مكرر و يك نواخت و مغلطه آمیز بنظر می رسید بنابراین معاون نخست وزیر نتوانست نتیجه مثبتی بگیرد؛ ناگزیر به شهر مراجعت کرد و مشاهدات خود را بعرض

ص: 201

رئيس الوزراء رسانید.

همی نکه این اخبار به سپهدار رسید فوق العاده متوحش شده دیگر هیچ تدبیری بخاطرش نمی رسید و رفته رفته این افکار بیم انگیز و خیالات درونی طوری بر وی غلبه می کند که بفکر فرار می افتد که برای مدتی خود را از انظار مخفی بدارد ( گویا برای چند ساعتی هم در سفارت انگلیس تحصن اختیار کرده است.)

نا گفته نگذریم بعد از آن که قزاق ها از قزوین حرکت کرده و خود را تاینگی امام رسانیده بودند احمد شاه از قضایای پس پرده هیچ گونه اطلاعی در دست نداشت؛ ولی همین که قزاق ها به ینگی امام رسیدند و تعداد آن ها را به 2500 نفر تخمین زدند، شاه از حرکت آن ها سوء ظن پیدا کرد و جسته گریخته هم بعضی اطلاعات به وی رسید که روی هم رفته می رسانید صحبت این که ژاندارم ها خیال کودتا دارند دروغ بوده و حرکت قزاق ها به تهران طبق نقشه ای می باشد که او را می خواهند خام نگه دارند تا کار از کار گذرد.

لذا شاه متوحش می شود و شخصاً به ینگی امام تلفن می کند و رئیس اردو را می خواهد و دستور می دهد قزاق ها به قزوین برگردند؛ ولی هر کس پای تلفن می رود و با شاه صحبت می کند می گوید رئیس اردو جلو رفته است و خود را مسئول معرفی نمی کند خلاصه بهمین بازی ها جواب صحیحی به شاه داده نمی شود تا قزاق ها وارد تهران می شوند

رضا خان و انگلیس ها و طرح نقشه کودتا چنین می گوید

چند روز قبل از حرکت قزاق ها از قزوین بطرف تهران نزديك غروب آفتاب در یکی از خیابان های قزوین باتفاق رضا خان میر پنج قدم زنان از هر دری صحبت می کردیم رضا خان میر پنجه پس از تشریح وضع عقب نشینی خود در جنگ های رشت شروع به انتقاد از وضع سیاسی و اجتماعی و فقد اعتبارات مالی دولت کرده می گوید که: باید ما دست بدست یک دیگر داده کشور عزیزمان را از این حال فلاکت و بد بختی نجات بدهیم و دیگر اجازه ندهیم که اجانب در آن تسلط داشته باشند و...

افسر مزبور می گوید چون من از جائی خبر نداشتم و از بند و بست رضا خان میر پنجه با اجانب بی اطلاع بودم این اظهارات وی در من هیجانی تولید کرده گفتم تا جان در بدن باشد در پیشرفت چنین منظور مقدسی خودداری نخواهم کرد.

بالاخره پس از پیمودن یکی دو خیابان نزدیك گراند هتل قزوين رسيديم. رضا خان میر پنجه که در آن روز فرمانده قسمتی از آتریاد تهران بود، اظهار داشت که من در این میهمان خانه با یکی دو نفر وقت ملاقات داده ام خواهش می کنم شما نزديك درب مهمان خانه بایستید تا من ملاقات کرده زود مراجعت نمایم و باتفاق به سربازخانه برگردیم.

من در پاسخ گفتم مانعی ندارد رضا خان میر پنجه از پله ها بالا رفت و بیش از نیم ساعت بطول انجامید.

من آهسته از پله ها بالا رفته بجستجوی رضا خان از شکاف درب اتاق ها نگاهی دزدیده می انداختم تا این که مشاهده کردم رضا خان میر پنجه با ژنرال آیرن ساید (1)

ص: 203

و کلنل اسمایس و یکی دو نفر از افسران انگلیسی دیگر مشغول مذاکره می باشد؛ پس از مشاهده این احوال آهسته از پله ها پائین آمدم؛ تقریباً نیم ساعت دیگر رضا خان میر پنجه هم پائین آمد و من ابداً به روی خود نیاوردم که او را در چنین حالی دیده ام. رضا خان میر پنجه گفت خیلی ببخشید مذاکرات ما قدری بطول انجامید و شما سر پا قدری خسته شدید؛ امیدوارم جبران نمایم سپس قدم زنان بطرف سرباز خانه حرکت کردیم در بین راه رضا خان میر پنجه دنباله اظهارات قبلی خود را گرفته گفت: باید کلیه افسران قزاق قزوین و تهران با یک دیگر متحد شده اجنبیان را از ایران خارج و ایرانیان اجنبی پرست را معدوم سازند.

این اظهارات تا اندازه ای سوءظن مرا رفع کرد و با خود خیال کردم که شاید ملاقات او هم با افسران انگلیسی برای اجرای این منظور بوده است.

دو روز بعد من از رئیس کل اردو ها (امیر موثق) مرخصی گرفته برای دیدن خانواده خود عازم تهران شدم

ص: 204

هنگام حرکت رضا خان میر پنجه از من ملاقاتی کرده اظهار داشت که پس از ورود به تهران محرمانه با افسران ارشد قزاق مذاکره نمائید که با ما در این زمینه همآهنگ شوند و مساعدت نمایند؛ من هم که چند روز قبل به تهران رفته بودم بعضی از افسران را دیده بودم قول مساعدت داده بودند.

من در پاسخ رضا خان گفتم که با افسران ژاندارمری هم مذاکره نمایم؟ رضا خان میر پنجه گفت ،خیر خیر ابداً لازم نیست؛ زیرا کسانی دیگر با آن ها مذاکره کرده از طرف آن ها خاطر جمع هستیم.

مذاکرات به این جا خاتمه یافت و من با اتومبیلی بطرف تهران حرکت کردم پس از ورود به تهران و ملاقات چند نفر از افسران ارشد ،قزاق، دو روز بعد به قزاق خانه رفته درب اتاق سردار همایون رئیس دیویزیون ،قزاق پیش خدمت اتاق از ورود من به اتاق مشارالیه جلوگیری کرد و من این را بهانه کرده داد و فریاد راه انداختم و چند نفر از افسران قزاق از اتاق های مجاور بیرون آمده که ببینند چه خبر شده است. بدیهی است که این حرکت من حاکی بود که روح انضباط نظامی از من سلب شده است و بر اثر این سردار همایون نیز دستور داد که مرا زندانی نمایند تا جلسه محاکمه تشکیل شود. ولی چون روز بعد چند نفر از افسران عالی رتبه قزاق خانه بوساطت آمدند، مرا مرخص کرده 250 تومان هم بعنوان حقوق عقب افتاده و خرج سفر به من دادند که فوراً بطرف قزوين حركت نمایم روز بعد از این واقعه بطرف قزوین حرکت کردم هنگامی که در دروازه قزوین ،رسیدم رضا خان میر پنجه را دیدم که با 2500 نفر قزاق عازم بطرف تهران می باشد من به رضا خان میر پنجه رسیدم جریان تهران را شرح دادم؛ مشار الیه گفت: بروید به رئیس كل اردو ها خبر ورود خود را بدهید و فوراً با آتریاد خود که به اتفاق ما حرکت می کنند ملحق شوید (افسر مزبور در آن موقع فرمانده آتریاد... بوده است).

من پس از آن که نزد رئیس کل اردو ها رفتم بلافاصله بطرف تهران حرکت کرده در شریف آباد به اردو ملحق شدم و همین طور هم با رضا خان میر پنجه

ص: 205

حرکت می کردیم تا ینگی امام و از افسرانی که در این اردو حرکت می کردند عبارت بودند از: سر تیپ احمد آقا (امیر احمدی)، سرهنگ مرتضی خان (یزدان پناه) سرهنگ جان محمد خان معروف به قصاب سرهنگ باقر خان مویان بمبى (نيك اندیش)، سرهنگ شاه بختی (معروف به زکریا) سرهنگ حسن آقا آذر برزین (معروف به نجار) یاور رحیم آقا نادری ( که بعداً در شهربانی خدمت می کرد و تا درجه سرهنگی ارتقاء یافت) یاور محمود خان ( که بعداً به شهربانی منتقل شد) نایب سرهنگ اسد الله خان نایب سرهنگ رضا خان نوری (1) ، یاور رضا قلی خان (امیر خسروی) و چند نفر دیگر

درینگی امام رضا خان میر پنجه افسران ارشد را خواست و گفت من جلو می روم و بیرق فرماندهی را به سرهنگ باقر خان سپرده دستور داد که اگر از تهران خواستند تلفن کنند و یا دستوری رسید بگویید رئیس اردو نیست و ما نمی توانیم دستورات شما را اجرا نمائیم.

سپس مشارالیه تنها با اتومبیل خود حرکت کرده و شب ما در ینگی امام اردو زدیم که سرباز ها استراحت نمایند.

پاسی از شب گذشته بود تلفن چی آمد که شاه از قصر فرح آباد رئیس اردو را پای تلفن احضار کرده است.

ص: 206

به تلفن چی گفته شد که در جواب شاه بگوید رئیس اردو بجلو رفته است.

مجدداً تلفن چی آمد که شاه قائم مقام رئیس اردو را احضار کرده است. جواب داده شد قائم مقام معین نکرده است. بالاخره شاه گفته بود هر کس از افسران ارشد هست فوراً پای تلفن بیاید. گویا سرهنگ باقر خان پای تلفن می رود. بدواً مدتی بین سرهنگ نامبرده و شاه مذاکره از این بود که چون مذاکره با تلفن رسمیت ندارد و ما نمی توانیم تشخیص بدهیم که واقعاً شاه است پای تلفن یا دیگری به نام اعلی حضرت همایونی برای اغفال ما دستور می دهد، نمی توانیم اوامر شفاهی تلفنی را اجرا نمائیم ؛ لذا بهمین عذر از قبول امر شاه سر باز می زند. بالاخره شاه عصبانی شده می گوید: پس دیگر بطرف تهران حرکت نکنید تا امر کتبی مبنی بر مراجعت شما به قزوین صادر نمایم گویا فرستادن سردار همایون هم راجع بهمین منظور بوده است.

سرتیپ جهانبگلو می نویسد:

با رفتن استار و سلسکی از ایران و انفصال سایر فرماندهان روسی اختیار لشگر قزاق ایران عملا بدست انگلیس ها افتاد که البته منظور هم همین بود. طبق نقشه عاقدین قرارداد (1919) قدم اول در تأسیس ارتش جدید ایران که می بایست از ادغام چهار نیروی مستقل نظامی ژاندارمری ،قزاق اسپیارو بریگاد مرکزی تشکیل شود اخراج استار و سلسکی و خاتمه دادن به خدمت سایر فرماندهان روسی لشگر قزاق بود که اينك با موفقيت عملی شده بود در مرحله بعدی کلیه اختیارات نظامی کشور می بایست به مستشاران بلند پایه انگلیسی سپرده شود و افسران انگلیسی جای فرماندهان اخراج شده روسی را بگیرند. خود ژنرال آیرن ،ساید چنان که دیدیم فرماندهی موقت لشگر قزاق ایران را پذیرفته بود تا این که افسران انگلیسی از راه برسند و نوسازی ارتش ایران را شروع کنند اما انگلیس ها به افسران ایرانی لشگر قزاق اعتماد نداشتند، زیر افکر می کردند که این افسران بعلت همان ارتباط های سابق صنفی با فرماند هان روسی خود، ممکن

ص: 207

است تحت تأثیر تحولات انقلابی روسیه قرار گرفته و کمونیست شده باشند، نیز نمی شد از این امکان غفلت کرد که بعضی از فرماندهان ایرانی این لشگر که به داشتن احساسات ضد روسی معروف بودند عین همان احساسات را نسبت به انگلستان نیز داشته باشند و به این سادگی زیر بار تحکم نظامی انگلیس ها نروند

خطر شورش نظامی در ایران خیلی جدی بود که می بایست با آن مقابله کرد و مؤثر ترین راهی که انگلیس ها برای جلوگیری از این خطر اندیشیده بودند، خلع سلاح افسران و قزاقان ایرانی مقیم قزوین بود که قسمت عمده آن ها در این تاریخ در آق بابا منزل داشتند و عملا در زنجیر محاصره انگلیسی ها بودند.

در روز دوم ماه نوامبر 1920 ژنرال آیرن ساید باتفاق کاظم خان سیاح از اردوگاه قزاقان ایرانی در آق بابا دیدن کرد و در آن جا حادثه ای اتفاق افتاد که مسلماً از عجیب ترین و سرنوشت ساز ترین حوادث این دوره باید شمرده شود و همین اتفاق بود که ژنرال آیرن ساید را نسبت به رضا خان علاقه مند کرد.

جریان قضیه از این قرار بود که ژنرال انگلیسی پس از ورود به قریه آق بابا اولا دستور داد که پیرامون اردو چند مسلسل انگلیسی گذاشتند و به دژبان هایی که با خود آورده بود امر کرد که در صورت لزوم از آن ها استفاده کنند و سرباز یا افسری که خواست از اردو خارج شود با مسلسل بزنند.

بعد از دادن این دستور باتفاق مترجم خود (سروان کاظم خان) وارد اردوگاه شد و از ارشد افسران اردو میر پنج محمد قلی خان درخواست کرد که فرماندهان ایرانی لشگر را جمع کند زیرا وی مطلبی دارد که می خواهد با همۀ آن ها در میان گذارد. میر پنج محمد قلی خان دستور داد که تمام افسران اردو را با شیپور احضار کنند. بزودی همۀ آن ها گرد آمدند و ژنرال آیرن ساید بیاناتی خطاب به این افسران ایراد کرد که ماحصلش این بود که قزاقان و فرماندهان ایرانی باید موقتاً خلع سلاح شوند تا مربیان انگلیسی از راه برسند و وظایف خود را عهده دار گردند. بیانات آیرن ساید بوسیله سروان کاظم خان برای افسران ایرانی ترجمه شد و همه شان از مقصود و علت

ص: 208

حقیقی آمدن او به اردوگاه آگاه شدند.

هنگامی که بیانات مترجم بپایان رسید، سکوتی محض بر مستمعان چیره شد و کسی نخواست یا جرأت نکرد حرفی بزند اما غفلتاً افسری بلند قد و سیاه چرده که جای زخمی محسوس در ناحیه فوقانی دماغ (زیر ابرو) داشت از صف افسران جدا شد و قدم به پیش نهاد؛ مشارالیه به روایت شخصی که خود ناظر این صحنه بوده است چوب دستی از از گیل که غالب نفرات قزاق هنگام عقب نشینی از جنگل های گیلان با خود حمل می کردند در دست گرفته بود و هنگامی که شروع بصحبت کرد بهمین چوب دستی تکیه داشت. وی اول رو به کاظم خان کرد و از او پرسید: شما که هستید و این افسری که با خود همراه آورده اید کیست؟ کاظم خان خود را معرفی کرد و گفت از افسران ژاندارمری دولت شاهنشاهی است و افسری که همراه وی برای بازدید آمده ژنرال آیرن ساید فرمانده کل قوای انگلیس در ایران است.

بسیار خوب پس خواهش می کنم حرف های ما را هم برای ایشان ترجمه کنید افسران لشگر قزاق عموماً مطیع احکام اعلی حضرت شاهنشاه ایران هستند و اصولا دیویزیون قزاق گارد مخصوص اعلی حضرت پادشاه ایران است و همه افسران و فرماندهان آن از اوامر حکومت مرکزی که بنام شاهنشاه ایران صادر می شود تبعیت می کنند بنابراین از قول ما به حضرت ژنرال عرض کنید که اگر ایشان درخواست یا فرمایشی دارند باید آن را قبلا با هیئت دولت مطرح کنند و اگر تصویب شد دستور اجرای آن را خود دولت به ما ابلاغ کند و نه يك فرمانده خارجی.

اما در مورد تحویل اسلحه ما اگر در قبال توقیف افسران روسی و گرفته شدن اسلحه آنان سکوت اختیار کردیم برای این بود که اطلاع داشتیم که این افسران به امر پادشاه و فرمانده متبوع ما از خدمت منفصل شده اند و بعلاوه همه آن ها را خائن می دانستیم و آرزوی قلبیمان همین بود که روزی از قید تحکم و قدرت آن ها خلاص شویم و به این دلیل موقعی که شما افسران روسی را خلع سلاح کردید، حتی سر انگشتی برای كمك كردن به آن ها بلند نکردیم.

ص: 209

اما در مورد افسران ایرانی وضع چنین نیست و ما اسلحه خود را به کسی تحویل نخواهیم داد.

سپس در حالی که متغیر شده بود عصای از گیل خود را بزمین کوبید و گفت: کسی که بخواهد اسلحه مان را از دستمان بگیرد باید قبلا از روی نعشمان بگذرد...

جواب های افسر ایرانی را سلطان کاظم خان عیناً برای فرمانده انگلیسی ترجمه کرد و آیرن ساید که بعداً معلوم شد تا حدی نیز به زبان فارسی آشنا بوده است آناً مطلب خود را برگرداند و با چهره ای متبسم که معلوم بود خیال دل جوئی از افسران ایرانی را دارد از همه آن ها معذرت خواست و گفت که کاظم خان نتوانسته است منظور او را درست برای شنوندگانش تشریح کند.

ببخشید گفته هایم بد ترجمه شد نظرم توهین به شما نبود و ابداً چنین خیالی نداشتم که نفرات این اردو را خلع سلاح کنم؛ منظورم فقط این بود که هر کدام از شما ها که به قزوین می آیند یا اسلحه با خود نیاورید یا این که اگر آوردید آن را تا موقعی که در شهر هستید موقتاً به دژبان انگلیسی مقیم قزوین تسلیم نمائید. ،

رفقا ما باید همکاری کنیم زیرا دشمنان مشترك، كمونیست های گیلان هنوز سرکوب نشده اند و هر گونه سوء تفاهمی میان ما به ضرر هر دومان تمام خواهد شد.

پس از گفتن این کلمات به صف افسران ایرانی که برای شنیدن بیاناتش جمع شده بودند نزديك شد؛ با يكايك آن ها دست داد و خواهش کرد هر کدام اسم خود را بگویند و به این ترتیب هویت افسری را که با آن لحن شجاع و میهن پرستانه با او صحبت کرده بود کشف کرد و فهمید نامش سرتیپ رضا خان است. در دفتر خاطرات ژنرال آیرن ساید (ذیل وقایع روز دوم نوامبر 1920) جمله زیر ثبت شده است:

«... رضا خان فرمانده آتریاد تبریز (اشتباه است آتریاد همدان) مسلماً یکی از بهترین افسران ایران است اسمایس می گوید که: بین صاحب منصبان مقیم قزوین این مرد از همه لايق تر و در عمل فرمانده حقیقی لشگر قزاق است؛ گرچه بظاهر تحت او امر يك فرماندۀ سیاسی (سردار همایون) که از تهران منصوب شده است انجام وظیفه

ص: 210

می کند. »(1)

دربارۀ ملاقات آیرن ساید با رضا خان میر پنج در گراند هتل قزوین از قول سرهنگ باقر خان مویان مطلبی گفته شده بود، بیست و چند سال گذشت و در این مورد دیگر مطلبی بدست نیامد تا این که یاد داشت های آیرن ساید منتشر گردید، معلوم شد که چندین ملاقات صورت گرفته است اخیراً یاد داشت های آیرن ساید نخست در مجله یغما و سپس در مجله خواندنی ها در سال 38 قسمت هائی از آن یاد داشت ها نقل گردیده است. اینک نقل قسمتی از یاد داشت های آیرن ساید ذیل وقایع دوم نوامبر 1920:

«... امروز باز هم برای سرکشی به اردوی قزاق ایرانی رفتم و وضعیتشان را از نزديك ديدم اوضاع نسبت به دفعه پیش خیلی فرق کرده و روحیه سربازان در نتیجه دقت و توجه اسمایس خیلی بهتر شده است حقوقشان اکنون مرتب می رسد و سر وضع و لباسشان هم تمیز است... لباس های جدید به تن داشتند و از حیث منزل و خوابگاه نیز راحت بودند فرمانده لشگر قزاق سردار (همایون مردی) است ضعیف الجثه و بی مصرف؛ ولی نیروی محرك، روح فعال و اکسیر حیات این لشگر سر تیم به رضا خان است که سابقاً نیز با او برخورد کرده و از همان تاریخ خیلی مریدش شده ام... اسمایس می گوید که این افسر ایرانی فرماندهی خوب و برازنده است و با بودن او در قزوین دیگر وجود سردار همایون زاید است. به اسمایس گفتم همایون را مرخص کند که سر املاکش در تهران برود. عقیده شخصی من این است که نباید این سربازان و افسران آن ها را عاطل و باطل در این جا نگاه داشت بلکه باید راهشان را بسوی تهران پیش از آن که من از صحنه خارج شوم بازگذاشت ... به حقيقت يك ديكتاتور نظامی در ایران تمام اشکالات کنونی ما را حل خواهد کرد و به قوای انگلیس مجال خواهد داد که بی هیچ زحمت و خطر خاک این کشور را ترك كنند...»

به این ترتیب سردار همایون را از قزوین دور کردند و زمام امور لشگر قزاق

ص: 211

ایران را بدست رضا خان سپردند ملاقات سوم آیرن ساید در 31 ژانویه 1921 صورت گرفت و در دفتر خاطرات روزانه اش چنین نوشته است:

«... رضا خان خیلی عجله دارد به کاری مشغول شود و از این که وجودش در قزوین عاطل و باطل بسیار ناراحت است...»

آخرین ملاقات میان این دو نفر در 12 فوریه 1921 (23 دی ماه 1299) در گراند هتل قزوین صورت گرفته است که سرهنگ با قر خان مویان هم خبر آن را داده است و آیرن ساید در دفتر خاطرات خود بدینسان نوشته است:

.«.. پس از مصاحبه ای که امروز با رضا خان داشتم اداره امور قزاقان ایرانی را بطور قطع به او واگذار کردم تا کنون افسر ایرانی ندیده ام که این اندازه صریح اللهجه و بی غل و غش ،باشد برایش توضیح دادم که خیال دارم بتدریج از قید نظارت خودم آزادش کنم و او هم از همین حالا باید ترتیبات و تدارکات لازم را با سرهنگ اسمایس بدهد که اگر شورشیان گیلان پس از رفتن ما از منجیل، خواستند به قزوین یا تهران حمله کنند جلوشان را بگیرد در حضور اسمايس يك فقره مذاكره طولانی با رضا خان داشتم اول می خواستم تعهد نامه کتبی ازش بگیرم ولی بالاخره به این نتیجه رسیدم که سند کتبی در این مورد فایده ندارد چون اگر بخواهد قول هائی را که به ما داده زیر پا بگذارد همین قدر کافی است ادعا کند که در دادن آن سند مجبور بوده و هر چه نوشته چون تحت فشار بوده باطل و بلا اثر است. مع الوصف دو مطلب را کاملا برایش روشن کردم:

1. یکی این که مبادا به این خیال بیفتد که همین اسلحه ها و مهماتی که در اختیارش می گذاریم خود ما را از پشت سر مورد حمله قرار دهد. چنین عملی منجر به اضمحلال کاملش خواهد بود

2. باید قول بدهد که پس از ورود به تهران شاه را به هیچ عنوان از سلطنت بر ندارد.

رضاخان هر دو درخواست مرا با خوش روئی و میل آشکار پذیرفت. پس از

ص: 212

ختم مصاحبه با هم دست دادیم و او رفت به اسمایس گفته ام که جلو اقدامات این مرد را نگیرد و بگذارد که او قوای خود را به تهران ببرد..»

دو روز بعد از این ملاقات آیرن ساید با تلگراف به بغداد احضار شد که مأموریت جدید خود را در آن جا تحویل بگیرد. اما پیش از ترک ایران سفر کوتاهی به تهران کرد و برای تودیع بحضور احمد شاه شرف یاب شد. وی در این شرفیابی درباره قول و قرار هائی که با رضا خان در قزوین گذاشته بود حرفی پیش شاه نزد و همین خدمتشان عرض کرد که حیف است اعلی حضرت از افسری چنین لایق (سرتیپ رضا خان) که وجودش در قزوین عاطل و باطل افتاده استفاده بهتری نکند اما روز بعد که برای خداحافظی پیش نرمان (وزیر مختار انگلیس) رفت جریان نقشه کودتا و قول و قرار هائی را که با سرتیپ رضاخان گذاشته بود به اطلاع وی رسانید عکس العمل وزیر مختار در قبال این خبر مهم که در آخرین لحظه برایش فاش می شد در دفتر خاطرات آیرن ساید به این شرح منعکس است:

«... در وضع کنونی ایران، کودتا از هر درمانی دیگر بهتر است آزادی عمل نور من را ازش گرفته ام وقتی تفصیل قول و قرار خود را با رضا خان برایش نقل کردم بی نهایت وحشت زده شد و گفت این مرد پس از ورود به تهران شاه را حتماً از تخت سلطنت پائین خواهد کشید گفتم این طور نیست و من به حرف رضا اعتقاد دارم بالاخره دیر یا زود می بایست تکلیف قزاق ها را معلوم کنیم برای همیشه که نمی شد آن ها را در قزوین نگاه داشت...»

سرد نیس رایت (سفیر سابق بریتانیا در دربار ایران) تحت عنوان «انگلیس میان ایرانیان» می نویسد:

«رضا خان در گراند هتل قزوین به آیرن ساید قول داده بود که احمد شاه را از سلطنت بر ندارد با اعزام یکی از محارم نزديك خود به لندن از ژنرال انگلیسی خواهش کرد که او را از تعهد قولی که در آن شب تاریخی 12 فوریه 1921 به وی داده است معاف سازد آیرن ساید با سپاس از این خوی به او اطمینان داد که چون شخصاً از

ص: 213

مجاری بسیار موثق اطلاع حاصل کرده است (!؟) که ملت ایران خواستار تغییر سلسله است لذا با کمال میل سرتیپ پهلوی را از قید قولی که داده معاف می دارد...»

هم مهر کرده اند؛ این قرآن اکنون در دست مسعود خان کیهان است.

این پنج نفر عبارت بودند از: سید ضیاء الدین رضا خان میر پنجه، ماژور مسعود خان، سرهنگ احمد آقا خان (امیر احمدی) و کلنل کاظم خان (سیاح).

سید ضیاء الدین هم هنگام طرح اعتبار نامه اش در مجلس دوره چهاردهم چنین بیان کرده است

«دو روز پیش از کودتا من رفتم به شاه آباد جلسه ای تشکیل شد، در شاه آباد از بنده و آقای رضا خان میر پنج و از آقای احمد آقاخان که آن وقت سرهنگ بود و از آقای ماژور مسعود خان و از آقای کاظم خان من آن ها را دیدم چه دیدم و چه صحبت کرده و چه تصمیم گرفتیم از اسرار ماست، ولی يك خبری را به شما می گویم و آن این است که ما پنج نفر قسم خوردیم که به ایران خدمت کنیم...»

ولی از همان اوایل تشکیل کابینه اختلاف بین حضرات ایجاد شد و مدلول قسم نامه فراموش گردید.

در سال 1328 خورشیدی موقعیتی بدست آمد که با یکی از این 5 نفر متحدین یعنی سید ضیاء الدین که در مورد کودتا هم قسم شده بودند راجع به کودتا مذاکراتی بین نویسنده و او صورت گرفت و در اطراف کتاب کودتا بحثی پیش آمد و سؤالاتی از سید ضیاء الدین ،شد بیانات زیر را از زبان ایشان بدون کم و زیاد ضبط نموده عيناً نقل می گردد:

«يك هفته قبل از حرکت قشون افراد برای مانور از شهر بیرون می رفتند زیرا بعد از شکست قوای قزاق و فرار افسران روسی و خلع آن ها از سمتی که داشتند نفرات قوای قزاق در دهات اطراف قزوین بطور پراکنده سکونت اختیار کردند و تا يك ماه بلا تكلیف بودند و اگر کمکی هم برای زندگانی آن ها می شد از طرف قوای انگلیسی و هندی بود؛ تا این که کابینۀ سپهدار برای سرپرستی قزاق های پراکنده، هیئت ارکان حربی تشکیل داد در تحت ریاست آقای امیر موثق و عضویت ماژور مسعود خان و کاپیتن کاظم خان (کاظم خان شب کودتا کلنل شد) و زمان خان بهنام برای این که رابطی بین قوای

ص: 215

قزاق و قوای انگلیسی باشد کلنل اسمیت (1) که به سمت افسر ژاندارم از طرف دولت استخدام شده بود به سمت افسر رابط معین شد (نامبرده طبق قرارداد 1919 استخدام شده بود) این هیئت مدت چند ماه امور قزاق های قزوین را اداره و برای وصول حقوق عقب افتاده قزاق ها ماژور مسعود خان و کاپیتن کاظم، منظماً با تهران آمد و رفت داشتند. پس از آن که ترتیبی در جمع آوری نفرات پراکنده قزاق داده شد، برای آن که بی کار نمانند روز ها این ها را در نقاطی که توقف داشتند به مشق های نظامی وادار می کردند. تقریباً دو هفته قبل از حرکت به تهران این مشق های نظامی صورت عملیات و حرکات نظامی را پیدا کرد و باصطلاح در بیرون منطقه سکونت خود به مانور می پرداختند. شب جمعه آخر دلو دو هزار نفر از قوای قزاق تحت ریاست رضا خان میر پنج و یک صد نفر ژاندارم تحت ریاست اسفندیار خان بطرف تهران حرکت کردند. صبح شنبه به کرج وارد شدند و پیش قراولان آن ها با احمد آقا خان سرتیپ (امیر احمدی) با توپی به شاه آباد آمدند. دو ساعت بعد از ظهر سید ضیاء الدین و ماژور مسعود خان که از تهران عازم بودند به شاه آباد وارد کاپیتن کاظم خان در انتظار ورود آنان بود، بلافاصله به رضا خان میر پنج خبر دادند، از کرج با اتومبیل آمد و ساعت سه بعد از ظهر مجلس مشورتی از اشخاص زیر در اتاق غربی قهوه خانه شاه آباد تشکیل یافت: 1. سید ضیاء الدین 2. ماژور مسعود خان 3. کاپیتن کاظم خان 4. رضا خان میر پنج 5. احمد آقا خان سرتیپ مذاکراتی صورت گرفت که اهم آن ها این بود که این 5 نفر قسم خوردند که برای حفظ استقلال مملکت و تخلیه ایران از قشون بیگانه و نگاهداری سلطنت احمد شاه با هم عهد و پیمان کردند.

صبح روز یکشنبه ساعت 7 صبح، رضا خان میر پنج و کاظم خان به شاه آباد آمدند ، در حالی که سید ضیاء الدین، ماژور مسعود خان و کاظم خان و رضا میر پنج در ایوان قهوه خانه ایستاده بودند پیاده نظام از مقابل آنان دفیله داده بطرف مهر آباد رهسپار شدند. پس از خاتمه دفیله جلسه مشورتی دیگر از اشخاص نامبرده بالا باضافه سرتیپ احمد آقا خان تشکیل و تصمیماتی اتخاذ گردید که از آن جمله طرح حمله به پایتخت و تصرف نقاط لازمه بوده

ص: 216

است در این جلسه آن چه سید ضیاء الدین پیشنهاد می کرد بدون مذاکره زیاد قبول می شد.

دیگر از تصمیماتی که گرفته شده این بود که از آن لحظه حکومت نظامی در شاه آباد اعلام و هر کس از طرف تهران بیاید برای مسافرت وی بطرف غرب و قزوین مانعی نباشند ولی هر کس از قزوین بطرف تهران حرکت کند ممانعت شود.

سپس مقرر شد نفرات قزاقی که در کرج هستند امشب را استراحت کنند و صبح بطرف شاه آباد و مهر آباد حرکت و مقدمات عزیمت به تهران برای فردا شب دوشنبه فراهم گردد در همین جلسه مقرر شد پنجاه نفر قزاق سوار از بیراهه بطرف كهريزك حرکت کنند تا در صورت عزیمت احتمالی شاه بطرف جنوب جلوگیری شود؛ و عده ای هم برای محافظت دروازه های شهر و سفارت خانه ها برگزیده شوند که حاضر برای حرکت به تهران بشوند. فرماندهی این دستجات با کاظم خان خواهد بود؛ تصمیمات دیگری هم اتخاذ شد که حوادث بعدی (توقیف اشخاص) نشان داد مربوط به مشاوره این جلسه بود.

ساعت 3 بعد از ظهر روز یک شنبه شاه آباد از تمام قوای قزاق تخلیه فقط یک صد نفر قزاق سواره با یک صد نفر ژاندارم سواره باقی مانده بود که هنگام حرکت سید ضیاء الدین و ماژور مسعود خان همراه آن ها باشند .(اسکورت) ساعت سه و نیم بعد از ظهر سید ضیاء الدین با اتومبیل در حالی که ماژور مسعود خان هم همراه شان بود به معیت اسکورت بطرف مهر آباد حرکت و ساعت چهار بعد از ظهر وارد مهر آباد می شوند. هنگام ورود رضا خان میر پنج و افسران قزاق از آن ها استقبال ولد الورود سید ضیاء الدین، اعلام می کنند که از این لحظه آقای رضا خان میر پنج رئیس دیویزیون قزاق و فرمانده قوای قزاق باید شناخته شود.

معلوم است این خبر با حسن استقبال پذیرفته شد بلافاصله جلسه مشورت در ایوان خرابه جنوب مهرآباد (همان 5 نفر که با هم قسم یاد کرده بودند) تشکیل و پس از نیم ساعت رضا خان میر پنج تمام افسران قزاق را جمع و بیانات مؤثری که قبلا مذاکره شده بوده است برای حاضرین ایراد و تمام نفرات با فریاد زنده باد ایران زنده باد شاه زنده باد قزاق های فداکار ،وطن ناطق را روی دست گرفته نزد سید ضیاء الدین می آورند.

ص: 217

مقارن مغرب 20 نفر از سردار ها امیر تومان ها افسران عالی رتبه دیویزیون قزاق که گویا از طرف شاه مأموریت داشتند که قزاق ها را مانع از ورود به تهران شوند، وارد مهر آباد می شوند. ورود این افسران عالی رتبه برای سید ضیاء الدین نگرانی تولید می کند و در نتیجه مدت نیم ساعت مانع می شود که رضا خان با آن ها ملاقات کند، ولی پس از تحصیل اطمینان که در تحت تأثیر واقع نشود در پذیرفتن و ملاقات با آن ها موافقت می کند. ساعت 7/5 بعد از ظهر منظره مهر آباد در آن شب تاریخی بسیار رقت آور و تأثر انگیز بود زیرا دو هزار نفر قزاقی که پس از شش ماه جنگ های خونین در میدان های گیلان و چهار ماه آوارگی در دهات قزوین اکنون که به خانه و لانه خود بر می گردند از طرف صد ها بستگان خود که پیاده و با وضع اسفناکی به استقبال جوانان خود آمدند، مواجه می شدند و این جنگجویان چه ره آوردی برای استقبال کنندگان و هدیه ای برای مسافرین خود داشتند.

در مهر آباد و غیر از دیوار های خواب و سرمای سخت زمستان با باد سوز آور شهریار هیچ گونه وسیله پذیرائی میسر نبود. این وضع مهر آباد بیشتر بر تأسف و رقت هر تماشاچی بصیری می افزود وقتی که متوجه می شد تهران غفلت زده، خواب آلود از هجوم این انبوه ناچیز در اضطراب و نگرانی است جز يك يا دو فانوس نیم سوخته و گاه گاهی جرقه های کبریت هیچ روشنائی و اثر زندگانی در این جمع پریشان و آشفته دیده نمی شد. فقط دو سه نفری که معتقد بودند و می دانستند چه راهی را در پیش دارند و برای رهبری و پیشرفت نقشه ای که در خیال خود می پروراندند مشغول کنکاش و یا اندیشۀ جمعی و فردی بودند.

مقارن ساعت هفت و نیم بعد از ظهر نورافکن های دو اتومبیل که از تهران بطرف مهر آباد می آمد اضطراب خاطری برای اداره کنندگان این قافله ایجاد کرد. طولی نکشید که سرهنگ باقر خان (معروف به بمبی) آمد در حالی که سید ضیاء الدین، کاظم خان و مسعود خان پهلوی هم ایستاده بودند، اطلاع داد که دو اتومبیل یکی حامل نمایندگان شاه و رئيس الوزراء ويك اتومبيل حامل نمایندگان سفارت انگلیس آمده می خواهند با فرمانده قوای قزاق ملاقات کنند، بدون لحظه ای تأمل سید ضیاء الدین می گوید: آقایان

ص: 218

را ببرید در اتاق تشریف داشته باشند تا فرمانده قوا به ملاقات ایشان بیاید بیانات سید ضیاء الدین با حرکت سر حاضرین تأیید شد گفتم ،اتاق ضرری ندارد اگر از این اتاق هم توصیفی بشود. اتاقی بود رو به شمال كه يك پنجره و درب آن بسمت ایوان شمالی و يك درب آن بطرف جنوب و تمام فاقد در و پنجره و اگر گفته شود صورت مذبله ای را داشت باز حقیقت حال را بیان نکردیم.

يك فانوس در درگاه پنجره تنها روشنائی این محوطه بود. بدیهی است واردین در انتظار ملاقات فرمانده قوای قزاق جز تسلیم و اطاعت چاره ای نداشتند این حالت انتظار گویا درست يك ساعت دوام پیدا کرد به دفعات مقتضی نبودن طول انتظار را به سید ضیاء الدین تذکر دادند ولی بنا بجهاتی که قسمتی از آن بعداً معلوم می شود سید ضیاء الدین ملاقات فرمانده قوای قزاق با نمایندگان شاه و رئيس الوزراء و سفارت انگلیس را تعمد داشته است.

نظر به نقشه ای که در جلسه بعد از ظهر روز پیش در شاه آباد طرح ریزی شده بود، نفرات قزاق ساعت 9 بعد از ظهر از مهر آباد حرکت کنند تا مقارن نصف شب به تهران وارد شوند.

سید ضیاء الدین می خواسته ملاقات هنگامی رخ بدهد که همه در برابر يك عمل انجام شده قرار گیرند

مذاکراتی که در این جلسه چهار نفری (زیر احمد آقا خان سرتیپ دیگر در این مذاکرات شرکت نداشت و مواظب نفرات خود بود) صورت گرفت طرز برخورد و مذاکره با نمایندگان شاه و سفارت از طرف سید ضیاء الدین به رضا خان تلقین شد. ساعت هشت و سه ربع سید ضیاء الدین تقاضا کرد از رضا خان میر پنج که شیپورچی را در تحت اختیار او بگذارند که هر وقت او بگوید شیپور حرکت زده شود.

از حسن اتفاق پیدا کردن شیپورچی ربع ساعت طول کشید. مقارن ساعت نه رضا خان میر پنج در حالی که کلاه پوستی قزاقی و یا پونچی طویل را پوشیده بود وارد اتاق نمایندگان شاه و سفارت شده پس از سلام نظامی می گوید؛ فرمایشی دارید؟

ص: 219

نماینده شاه معین الملک و نماینده رئيس الوزرا اديب السلطنه سميعي (1) هر يك پس از مقدماتی از علاقه اعلی حضرت و دولت و فداکاری افراد قزاق و غفلتی که در این مدت شده بیاناتی اظهار و سپس کلنل ها يك مستشار سفارت انگلیس و کلنل ها دسلتون آتاشه میلیتر (وابسته نظامی) سفارت انگلیس بیاناتی در تأیید میل اعلی حضرت و نظر دولت در ضرورت توقف نفرات قزاق در مهر آباد و عدم ضرورت حرکت به تهران ایراد می نمایند. پس از این بیانات رضا خان میر پنج شرح مفصلی از جنگ های با متجاسرین و فداکاری های افراد قزاق و غفلت اولیای دولت بیان و در خاتمه می گوید: ما ها غیر از خدمت به شاهنشاه مملکت قصدی نداریم و از آمدن به تهران هم جز این که عرایض خود را بعرض همایونی و دولت برسانیم منظوری در کار نیست دوباره معين الملك و اديب السلطنه با بيانات صريح و قطعی تری تکلیف انصراف از حرکت به تهران را تأکید بلافاصله کلنل ها يك بنام سفارت انگلیس از طرف خود و از طرف کلنل ها دسلتون ضرورت اطاعت امر شاه و دولت را به رضا خان خاطر نشان می نماید

تماشاچیان این مذاکرات و مناظرات تمام افسران قزاق بودند که در ایوان ایستاده و شاهد مذاکرات بودند بیش از همه سید ضیاء الدین که دم در ایستاده بود علاقه به جریان مذاکرات داشت، زیرا بمجرد این که نمایندگان شاه و دولت و کلنل ها يك لحن آمرانه و تهدید را پیش کشیدند، سید ضیاء الدین از دم در دور رفته و شیپورچی را از محوطه خارج و دستور شیپور را می دهد. صدای شیپور در این جمع دو هزار نفر که مترصد حرکت بودند ولوله ای ایجاد کرد سید ضیاء الدین بدون تأمل وارد

ص: 220

اتاق شد زیرا احساس کرده بود که ممکن است این تهدیدات در رضا خان مؤثر واقع شود؛ خصوصاً به امید هائی که نمایندگان شاه می دادند ممکن بود تمام نقشه ها زایل گردد و فرمانده قوای قزاق سر تسلیم فرود آورد بیانات ها يك كه تمام شد ادیب السلطنه و معين الملك تأیید کردند که بطوری که ملاحظه می کنید سفارت انگلیس هم حرکت قوای قزاق را تجویز نمی نماید.

در همان لحظه ای که فرمانده قزاق می خواست جواب مثبت یا منفی بدهد سید ضیاء الدین وارد صحنه شد و به حاضرین با خطاب سلام و علیکم آغاز سخن می کند؛ چند ثانیه حالت بهت در همه حاضرین مشهود بود زیرا این تازه وارد را که با کلاه بود همه می شناختند؛ ولی در آن موقع شب با آن قیافه و در تحت تأثیر آن مقتضیات ولوله حرکت قزاق ها و صدای چرخ های توپ کسی نتوانست فوراً بجای آورد.

سید ضیاء الدین پس از چند ثانیه کلاه را از سر برداشته و به آقایان می گوید مرا نمی شناسید؟ من سید ضیاء الدینم بدون لحظه ای تأمل ادیب السلطنه، معين الملك هايك و هادسلتون وی را استقبال کردند همه به یک زبان استفسار می کنند شما این جا چکار می کنید؟ وفوراً تغییر قیافه داده با لحن شدیدی از روش تهران و غفلت اولیای امور سخن آغاز و پس از بیاناتی دست فرمانده قزاق را گرفته از اتاق بیرون می برد

باید در نظر داشت که رضا خان میر پنج سید ضیاء الدین را نماینده شاه می دانست و بعلاوه طرز استقبالی که نماینده شاه و سفارت انگلیس در برخورد با سید ضیاء الدین کردند بر نفوذ معنوی و حیثیت وی در نظر افسران و خاصه فرمانده قزاق افزود، خصوصاً وقتی که سید ضیاء الدین وارد صحنه شد و این بیانات را ایراد نمود که شیپور حرکت زده شد و اگر در واقع تمام افسر ها مایل بجلو گیری نفرات قزاق بودند؛ در آن وقت شب و با آن وضع غیر عملی و غیر ممکن بود. صدای حرکت پای نفرات قزاق و گردش چرخ های توپ خانه، تدریجاً تخفیف پیدا می کرد؛ در همین موقع در آن تاریکی شب مراسم وداع و روبوسی بین سید ضیاء الدین و فرمانده قزاق با کاپیتن کاظم خان انجام اینان هم رهسپار تهران شدند نمایندگان شاه و سفارت در اتاق انتظار ایستاده نمی توانستند بیرون

ص: 221

بیایند تقریباً بعد از نیم ساعت سید ضیاء الدین تنها به اتاق مراجعت می کند؛ این مرتبه با قیافه متبسم و بشاشی شروع بصحبت با حاضرین می نماید در حالی که آثار گرفتگی و نگرانی از بشره نمایندگان شاه هویدا بود.

ماژور مسعود خان با یک صد نفر قزاق و یک صد ژاندارم سواره حاضر برای ساعت حرکت سید ضیاء الدین در بیرون هستند ادیب السلطنه از سید ضیاء الدین می پرسد بالاخره چه خواهد شد؟ سید ضیاء الدین جواب می دهد خدا می داند، اگر مقاومتی از طرف قوای دولتی بشود احتمال دارد جنگی بشود.

معین الملک از شنیدن این خبر در حالی که تسبیحی در دست داشته پشت به حاضرین و رو بقبله ایستاده شروع بخواندن آیة الکرسی می کند.

ادیب السلطنه سمیعی هم سر را پائین انداخته در فکر فرو می رود. هايك و هادسلتون به زبان انگلیسی نجوا می کنند و از سید تقاضا می کنند که به تهران مراجعت کنند.

سید ضیاءالدین جواب می دهد نفرات قزاق در تمام عرض راه هستند و نمی توانند ضمانت بکند که بسلامتی می توانند از بین صف قزاق ها عبور کنند، شاید در زد و خورد احتمالی آسیبی به اینان وارد شود.

در این موقع ماژور مسعود خان از بیرون وارد اتاق شده و حرفی به گوش سید ضیاء الدین گفت و سید از اتاق خارج شد رضا خان فرمانده قزاق از دروازه تهران با اتومبیل بسرعت آمده خواهان ملاقات سید ضیاء الدین بود. معلوم می شود که رضا خان با اتومبیل از مهر آباد تا امام زاده حسن رفته و در آن جا از اتومبیل پیاده می شود؛ زیرا پیش قراولان بریگاد مرکزی که تحت فرماندهی سرتیپ شهاب برای جلوگیری از ورود قزاق ها از دروازه شهرنو (دروازه قزوین) مأموریت داشتند پیش قراولان آن ها تا امام زاده حسن جلو آمده بودند و اولین پیش قراول که با رضا خان مواجه می شود می گوید مأمور جلوگیری از ورود نفرات قزاق هستم و در همان جا به رضا خان اطلاع می دهند که افراد ژاندارم و پلیس از دروازه باغ شاه تا اکبر آباد تمام بلندی های

ص: 222

خندق (سابقاً دور شهر تهران خندق عمیق بود) را اشغال کرده مستعد تیر اندازی هستند. در مقابل این اخبار رضا خان لازم دیده بود که فوراً بیاید کسب تکلیف کند.

مذاکره رضاخان با سید ضیاء الدین طولانی نبود ولی معلوم شد که سید ضیاء الدین بوی دستور مقاومت و حمله را داده بود رضا خان میر پنج و کاظم خان بلافاصله مراجعت کردند و مجدداً سید ضیاء الدین به اتاق نمایندگان مراجعت کرد كلنل هايك و هادسلتون اصرار داشتند که بروند بلکه از خونریزی جلوگیری کنند ولی سید سرگرم صحبت های متفرقه بود و متوالیاً ساعت را نگاه می کرد ساعت 11/5 سید ضیاء الدین اجازه داد که این دو کلنل رهسپار تهران شوند، زیرا اطلاع پیدا کرده بود که نفرات قزاق (بدون زد وخورد) از دروازه تهران عبور کرده اند. مقارن نصف شب خود سید و ماژور مسعود خان سوار اتومبیل و پشت اتومبیل آن ها اتومبیل اديب السلطنه و معين الملك و يك صد نفر قزاق با يك صد نفر ژاندارم آهسته بطرف تهران حرکت کردند در خیابان امیریه سید ضیاء الدین از اتومبیل پیاده و سوار اسب شده با تاخت بطرف قزاق خانه حرکت می کنند بعد از ورود سید به قزاق خانه (باغ ملی فعلی و عمارات دادرسی ارتش فعلی) و ملاقات با رضا خان دستور داده می شود ارابه های توپ با هم شليك كنند چون در آن موقع اشخاص متفرقه در حیاط پشت میدان مشق جمع شده بودند امر داده می شود اشخاص متفرقه را بیرون بکنند؛ زیرا قزاق ها می خواستند ادیب السلطنه و معین الملک را هم بیرون بکنند؛ سید تقاضا می کند خوب است آقایان را در اتاق پذیرائی کنند تا پس از استقرار آرامش به منزلشان بروند.

در این موقع رضا خان فرمانده قوا و سید ضیاء الدین و ماژور مسعود خان می روند در یکی از اتاق های حیاط و می نشینند و راجع به جریانات، تبادل نظر می کنند.

نیم ساعت بعد قزاقی می آید و خبر آمدن فرمان فرما را می دهد که می خواهد رضا خان میر پنج را ملاقات کند (1)

ص: 223

گویا رضا خان میل داشت از فرمان فرما پذیرایی کند که سید مجال نداده به قاصد می گوید:

به حضرت والا عرض کنید در اتاق تشریف داشته باشند. معلوم شد شاهزاده فرمان فرما در آن وقت شب نگران شده به سفارت انگلیس رفته بوده است که در آن جا متحصن شود ولی قزاق های مأمور حفظ سفارت اجازه نداده بودند.

طولی نکشید که کاپیتن کاظم خان که در این شب درجه وی به کلنلی ارتقاء یافت و سمت حاکم نظامی تهران را پیدا کرد با ژنرال و ستاهل (1) سوئدی رئیس شهربانی وارد اتاق ستاد کودتا گردید. کلنل کاظم خان گزارش تصرف کمیسری های (کلانتری) شهر و اشغال نظیمه (شهربانی) را داد ژنرال و ستاهل با حالت اضطراب علت این پیش آمد ها را سؤال می کند سید وی را به سکوت و آرامش دعوت کرده می گوید:

حکومت نظامی در تهران برقرار شده و از این لحظه شما راجع به امور نظمیه فقط تابع دستور های کلنل کاظم خان خواهید بود و برای تقویت نظمیه هم دویست نفر قزاق مأمور کلانتری های مرکز خواهند بود و ستاهل سؤال می کند آیا این جریان بر خلاف اعلی حضرت شاه است؟ جواب منفی می شنود و سید می گوید شما می توانید فردا صبح زود حضور شاه شرف یاب شده و خاطر معظم له را مطمئن سازید و به کلنل کاظم خان دستور داده می شود که اجازه خروج از شهر را به وستاهل بدهند (در این موقع شاه در فرح آباد بسر می برده است) زیرا تمام دروازه ها بسته و احدی حق خروج از شهر را نداشت. در این موقع اطلاع رسید که محمد حسن میرزای ولی عهد قصر سلطنتی را ترك و از طرف جنوب شهر قبل از ورود قزاق ها بسمت فرح آباد حرکت کرده است.

در همین موقع ادیب السلطنه را دسر (سرتیپ را دسر شهربانی) که سمت ریاست

ص: 224

پلیس سوار را داشت مأمور توقیف رجال و وزراء و سایر توقیف شدگان کودتا می گردد...»

این یاد داشت ها به این جا که رسید وقت تمام شده بود یعنی ساعت در حدود نصف شب بود قرار شد بقیۀ آن برای هفته بعد بماند که دیگر مجال ملاقاتی برای ادامه این یاد داشت ها بدست نیامد.

بر اثر مقاومت پاسبانان شهربانی و زد وخوردی که بوقوع پیوست، چند نفر کشته شدند و این جنگ و خونریزی بواسطه سوء تفاهم و انجام وظیفه پاسبانان بوده که از شهر دفاع می کردند زیرا از یک طرف احکام و اوامر قطعی از طرف اداره پلیس صادر نشده بود که با قزاق ها مقاومت نشود و از طرف دیگر عصر همان روز دستوراتی برای حفظ امنیت شهر صادر شده بود بهمین مناسبت ده نفر پاسبان و سه نفر قزاق مقتول و یک نفر قزاق هم مجروح شده بود که جریان این زد و خورد بشرح زیر می باشد:

همین که قزاق ها خود را به میدان سپه رسانیدند بنابر امر ما فوق شروع به شليك تفنگ کرده حتی دو تیر توپ نیز شليك شده و چیزی نمانده بود که رئیس پلیس كه يك نفر سرگرد سوئدی بود، بقتل برسد، زیرا گلوله توپ سقف اتاقی را که در آن توقف داشت، خراب کرده بود و پس از مدت 15 دقیقه تقریباً جنگ خاتمه پیدا کرد.

اهالی تهران در این موقع شب که بخواب رفته بودند بر اثر صدای شليك توپ و مسلسل هراسان از خواب پریده از همه جا بی خبر و نمی دانستند که چه بسر آن ها آمده است. صدای هولناك توپ و شليك مسلسل و تفنگ بطوری فضای تهران را هراس انگیز کرده بود که عده ای از زنان حامله سقط جنین نمودند.

می گویند هنگامی که کلانتری شش مقاومت می کرد، رضا خان خیلی وحشت زده بنظر می رسید و به یکی دو نفر گفته بود که اگر یکی دو کلانتری دیگر هم به کلانتری شش تأسی کنند و مقاومت نمایند و ما تا صبح نتوانیم شهر را بتصرف در آوریم، صبح گرفتار خواهیم شد و خوب است فرار کنیم؛ ولی او را از این قصد منصرف می نمایند.

قزاق ها همین که به مرکز شهربانی دست یافتند، درب زندان ها را بازو کلیه محبوسین را آزاد نمودند؛ می گویند یکی از محبوسین بتصور این که متجاسرین تهران را تصرف کرده اند، پس از آزادی جلوی در شهربانی که می رسد فریاد می کند: زنده باد بلشويك ها. ولی هدف گلوله قرار می گیرد و سر تیر مقتول می شود.

در این هنگام ملاقاتی بین رئیس کل شهربانی و رؤسای قزاق مهاجم دست داد و از طرف رؤسای قزاق به رئیس شهربانی تکلیف شد که دستور دهد افراد شهربانی با

ص: 226

افراد قزاق همکاری نمایند ولی رئیس شهربانی پاسخ داد که بایستی صبح زود از شاه اجازه تحصیل شود در صورتی که شاه اجازه داد آن وقت افراد پلیس در حفظ انتظامات شرکت خواهند نمود. بعلاوه از رئیس شهربانی قول گرفته شد که مطلقاً در جریان وقایع جدید مداخله ننماید.

از آن طرف ژاندارم ها همین که قزاق ها وارد شهر شدند آنان نیز بر حسب تبانی های قبلی به آسایش گاه های خود واقع در باغ شاه و یوسف آباد رفته استراحت نمودند.

صبح زود رئیس شهربانی نزد شاه رفت و از جریان مذاکرات شب، شاه را آگاه گردانید احمد شاه نیز اجازه داد که پاسبانان با قزاق ها در حفظ انتظام شهر و آسایش عمومی شرکت جویند.

اعلی حضرت موافقت کردند که توصیه مرا بپذیرند.

نرمان در گزارش دیگر می نویسد:

«سید ضیاء الدین در بادی امر و ملاقات با اعلی حضرت پیشنهاد می کند که در عنوانی که در فرمان شاه عنوان رسمی او را بجای رئیس الوزراء دیکتاتور ایران بنویسد، ولی اعلی حضرت زیر بار نمی رود و ابراز مخالفت می کنند و می گویند عنوان چنین سمت و عبارتی به حیثیت مقام سلطنت لطمه می زند و باعث تحقیر شئون سلطنت و تاج و تخت است. سید ضیاء الدین که مردی واقع بین است نظر اعلی حضرت را در این مورد پذیرفته و قبول کرد که همان عنوان سنتى رئيس الوزراء را در فرمانش نوشته شود...»

صبح چهارم حوت در هر دروازه شهر و هم چنین در سفارت خانه های تهران يك عده قراول ایستاد و از ورود و خروج کلیه مردم جلوگیری بعمل آمد؛ فقط کسانی می توانستند به سفارت خانه ها وارد شوند که عضویت آن جا را داشتند.

در این هنگامه چندین نفر به سفارت امریکا پناهنده شدند؛ و خود سپهدار هم پیاده بدون آن که کسی متوجه شود به سفارت انگلیس شتافت در آن جا به سپهدار خبر رسید که نام او جزو اسامی دستگیر شوندگان نیست؛ لذا همان روز از سفارت خارج گردید.

صبح روز چهارم تا مدت دو سه ساعت کسی جرأت نمی کرد که از خانه های خود بیرون بیاید تا این که رفته رفته عبور و مرور شروع شد؛ ولی يك درشکه در تمام شهر دیده نمی شد؛ زیرا اشخاصی که طبق نقشه بایستی دستگیر شوند ممکن بود فرار نمایند و یا به وسائلی از شهر خارج شوند؛ بنابراین برای پیش گیری از فرار آن ها اولا در دروازه ها از عبور و مرور اشخاص بطور کلی جلوگیری می شد بعلاه از حرکت کلیه وسائط نقلیه جلوگیری بعمل آمد

از ورود اعضای ادارات به وزارت خانه ها بطور عموم جلوگیری بعمل آمد در تمام وزارت خانه ها و ادارات را بستند کلیه جراید مرکز حتی روزنامه رعد توقیف شد. تمام تلفن های شهر را قطع کردند؛ هم چنین کلیۀ تلفن های نقاط خارج از تهران را نیز مهر کردند که کسی نتواند با نقاط خارج از تهران صحبت نماید با وقایع تهران به ولایات

ص: 228

اطلاع داده شود فقط سیم قم را چون دیرتر از سایر نقاط مهر و موم کرده بودند، خبری به قم رسیده بود که متجاسرین به تهران ریخته اند و پایتخت را تصرف کرده اند؛ این خبر موجب تشویش اهالی آن جا گردید؛ گویا مردم در اثر این شایعه پریشان احوال شده تمام دکان های خود را تخلیه کرده بودند و اموال آن را نیز به خانه های خویش حمل کرده بودند.

از همان اول آفتاب روز چهارم مشغول گرفتن اشخاص شدند و عده ای را به زندان های مختلف برده زندانی نمودند.

عصر روز چهارم حوت مردم سید ضیاء الدین را دیدند که در اتومبیل ریاست وزراء سوار است در حالی که سر و صورت را اصلاح نموده و عمامه را برداشته کلاه پوست بر سر گذاشته در خیابان های تهران در حال ایاب و ذهاب بود.

- شخصی است کاملا شاه دوست و وطن پرست

شاه: پس می گویند شما بالشويك شده اید؟

- خیر قربان خلاف عرض کرده اند؛ ما همه شاه دوست و وطن پرست هستیم و برای اجرای او امر اعلی حضرت همایونی و حفظ استقلال وطن حاضر بجان بازی می باشیم.

شاه اظهار داشت: پس چرا بدون اجازه من حرکت کردید؟!

-قربان اولا با آن که مدتی مدید در سنگر ها و بیابان ها تا آن جا که توانستیم فدا کاری و جانبازی کردیم؛ جراید هو چی مرکزی جانفشانی ما را منظور نداشتند و همه گونه تهمت به ما می زدند اینك آمديم كه مراتب را بعرض خاک پاى مبارك برسانیم و استدعا کنیم که سرباز های شاه دوست بیش از این طاقت توهین ندارند. دوم این که حکومت مرکزی را تقویت نمائیم تا اوامر شاهنشاه در تمام کشور بدون هیچ گونه تأملی اجرا شود. (در این موقع ولی عهد وارد شد و تعظیم کرده شاه اشاره کرد و ولی عهد بسمت مشرق اتاق رفته ایستاد.) سوم آن که ما خود را برای سرکوبی یاغیان و دشمنان شاه و دولت حاضر کرده ایم و آماده ایم که قشون منظمی تشکیل دهیم.

شاه: شما که چنین نیت و اراده ای دارید چرا شب پیش بازار را غارت کردید؟(1)

- خیر ،قربان خلاف عرض شده این هم یکی از همان موارد است که حقیقت را بر خلاف عرض کرده اند (صدق السلطنه که با سرهنگ نامبرده بحضور شاه شرف یاب شده بود گفتار او را تصدیق کرد)

- در این صورت خاطر ما خوش وقت است این طور که شما می گوئید

سرهنگ باقر خان عرض کرد غیر از آن نیست شاه اظهار کرد خیلی خوب بروید.

ص: 230

بعد سرهنگ باقر خان عرض کرد استدعائی هم دارم اگر اجازه بفرمائید بعرض برسانم شاه گفت: بگو. سرهنگ باقر خان اظهار داشت: برای این که خاطر مبارك آسوده گردد بایستی دولتی تشکیل و جبران گذشته بشود.

شاه پس از اندکی حالت تفکر و قدم زدن می گوید خیلی خوب کی را در نظر دارید سرهنگ باقر خان اظهار داشت به عقیده غلامان سید ضیاء الدین مدیر روزنامه رعد بد نیست شاه باز اندکی تأمل کرده و دندان را بر روی لب خود فشار داده و با قیافه گرفته شروع بقدم زدن کرده گفت بگوئید به کابینه حکم او را بنویسند. بعد سرهنگ نامبرده اظهار داشت عرض دیگری هم دارم شاه گفت دیگر چه می گوئی؟ جواب داد رضا خان میر پنج هم اگر اجازه بدهید ملقب شود به سردار سپهی. شاه گفت: سردار سپه لقب تازه ای است؟ بگوئید بنویسند. سپس سرهنگ باقر خان عرض کرد: برای آن که مردم متوجه شوند و یقین کنند که ما مطیع اعلی حضرت همایونی هستیم اگر اجازه بفرمائید اعلی حضرت تشریف بیاورند، سلام بنشینند که تمام سربازان دفیله بدهند شاه گفت خیلی خوب فلان روز به شهر خواهم آمد.

عکس

فرمان ریاست وزرائی جناب آقای سید ضیاء الدین طباطبائی

ص: 232

را در مملکت فراهم نموده ما و تمام اهالی را از فقدان هیئت دولت ثابتي متأثر ساخته بود مصمم شدیم که به تعیین شخص دقیق خدمت گزاری که موجبات سعادت مملکت را فراهم نماید به بحران های متوالی خاتمه بدهیم

بنابر این به اقتضای استعداد و لیاقتی که در جناب میرزا سید ضیاء الدین سراغ داشتیم عموم خاطر خود را متوجه معزى اليه دیده ایشان را به مقام ریاست وزراء انتخاب و اختیارات تامه برای انجام وظایف خدمت ریاست وزرایی به معزی الیه مرحمت فرمودیم

شهر جمادى الاخر 1339 - محل صحة احمد شاه

غروب سه شنبه از طرف رضا خان میر پنج که به فرماندهی دیویزیون قزاق منصوب شده بود دو ورقه اعلامیه منتشر شد یکی دارای نه ماده که این متن آن را نقل می کنیم و در و دیوار خیابان ها و کوچه ها و بازار را سیاه کرده ولی صاحب فهم و درایتی که به جمله اول و کلمۀ اول حکم می کنم نظر می انداخت به فراست در می یافت که روزگار آینده از چه قرار است و با چه نوع حکومتی مواجه خواهند شد.

مادۀ دوم- حکومت نظامی در شهر برقرار و از ساعت هشت بعد از ظهر غیر از افراد نظامی و پلیس مأمور انتظامات شهر کسی نباید در معابر عبور نماید.

مادة سوم - کسانی که از طرف قوای نظامی و پلیس مظنون به مخل آسایش و انتظامات واقع شوند فوراً جلب و مجازات سخت خواهند شد.

مادۀ چهارم - تمام روزنامه جات اوراق مطبوعه تا موقع تشکیل دولت بکلی موقوف و بر حسب حکم و اجازه که بعد داده خواهد شد، باید منتشر شوند.

مادۀ پنجم - اجتماعات در منازل و نقاط مختلفه بکلی موقوف در معابر هم اگر بیش از سه نفر گرد هم باشند با قوه قهریه متفرق خواهند شد.

ماده ششم - در تمام مغازه های شراب فروشی و عرق فروشی تآتر وسینما فتوگراف ها و کلوپ های قمار باید بسته شود و هر مست دیده شود به محکمه نظامی جلب خواهد شد.

مادۀ هفتم - تا زمان تشکیل دولت تمام ادارات دوائر دولتی غیر از اداره ارزاق تعطیل خواهد بود؛ پست خانه تلفون خانه تلگراف خانه هم مطبع این حکم خواهند بود.

مادۀ هشتم- کسانی که در اطاعت از مواد فوق خودداری نمایند به محکمه نظامی جلب و بسخت ترین مجازات ها خواهند رسید.

ماده نهم - كاظم خان بسمت کماندانی شهر انتخاب شد و معین می شود و مأمور اجرای مواد فوق خواهد بود. 14 جمادی الثانی 1339

رئیس دیویزیون قزاق اعلی حضرت اقدس شهریاری و فرمانده کل قوا - رضا

فرماندهی سرهنگ رضا خان از قزوین بطرف تهران حرکت کرده و کمی بعد از نیمه شب 21 فوریه وارد پایتخت شدند هنگامی که افراد قزاق در خارج شهر اردو زده بودند نمایندگان شاه و دولت باتفاق دو نفر اعضای سفارت انگلستان نزد فرمانده رفته و سعی کردند از مقاصدش آگاهی یابند و شاید از ورود قزاق ها به پایتخت جلوگیری کنند؟! ولی در این کار توفیق حاصل نکردند.(1)

رضا خان گفت: قزاق ها بلشويك ها را خوب می شناسند و به مقاصد آن ها آگاهی کامل دارند و از این که می بینند پشت سر هم دولت های نا لایق سرکار می آیند و هیچ کس کوچک ترین اقدامی برای دفاع کشور و پایتخت از حملات بلشويك ها بعمل نمی آورد خسته و منزجر شده اند و بیش از این نمی توانند آشفتگی اوضاع را تحمل کنند. رضاخان گفت: شکی نیست که پس از خارج شدن نیرو های انگلستان از ایران بلشويك ها حملۀ خود را آغاز خواهند کرد لذا به تهران آمده است تا دولت نیرومندی تشکیل دهد و به آشفتگی اوضاع خاتمه بخشد رضا خان گفت: افراد قزاق به شاه وفا دارند ولی مصمم اند مشاورین موذی و نالایق را که دور شاه را گرفته اند کنار بزنند.

قزاق ها اکنون در قصر (قصر قاجار) مستقر شده و تمام مؤسسات دولتی را اشغال کردند دولت دست از کار کشیده و سپهدار امروز در سفارت بست نشست... انقلابیون احتمالا سید ضیاء الدین را به ریاست دولت انتخاب خواهند کرد. انقلابیون می گویند قصد دارند نیروی نظامی مقتدری بدون كمك مالی خارجی تشکیل دهند و می دانند از کجا پول تهیه کنند به این منظور عده ای از متمکنین شهر را بازداشت کرده اند متأسفانه فرمان فرما و پسرش نصرت الدوله جزء این دسته می باشند و می کوشم تا شاید بتوانم کمکی به آن ها بکنم؟! امروز صبح با شاه ملاقات کردم. به شاه

ص: 235

توصیه گردید تا با رهبران انقلاب رابطه برقرار سازد و پیشنهاد ها و تقاضا های آن ها را بپذیرد؛ زیرا جز این چاره ای ندارد در بارۀ تأمین جانی به او اطمینان دادم و اگر چه ترس او را فرا گرفته بود ولی صحبت از فرار نکرد... »(1)

تعددی را که نیز جزء صورت نبودند اشتباهاً بجای دیگران دستگیر کرده بودند که من جمله باقر نامی را بجای حاج محمد تقی بنکدار گرفته بودند.

اشخاصی از قزاق خانه زندانی بودند. تحت نظر نایب کریم آقا محبوس بوده که روز دوم کودتا كريم آقا بدرجة سروای ارتقاء یافت

عکس

سید ضیاء الدین طباطبائی

(سر لشگر کریم آقا بوذرجمهری) و نیز صورت دیگری تهیه کرده که در آن مبلغ هائی ذکر شده بود که از اغلب این عده مطالبه نمایند. این صورت هم در دست سروان کریم آقا بود ولی بین تمام الى محبوسين فقط يك نفر حاضر شد که مبلغ 25 هزار تومان که قبلا تعیین شده بود، بدهد. بقیه از دادن پول است امتناع نمودند لذا دستور داده شد که به منزل های آن ها رفته شروع به بازرسی نماینده من جمله به منزل فرمانفرما رفته پنج صندوق آهن بیرون آوردند؛ ولی پس از گشودن صندوق ها جز يك مشت كاغذ چیز دیگری در آن ها یافت نشد.

و در بعضی منزل ها مانند منزل سپهسالار نیز مقداری اثاثیه و چند رأس اسب بیرون آورده ضبط کردند.

ص: 237

غیر از عده بالا همه روزه کسانی دیگر را که حس می کردند با کابینه وقت مخالف باشند و یا مشاهده می شد که بر علیه کابینه تظاهراتی خواهند نمود فوراً دستگیر و به زندان می فرستادند؛ بطوری که پس از يك ماه که از عمر کابینه سید ضیاء گذشته بود عده ای از آزادی خواهان و شاگردان مدرسۀ سیاسی و مدیران جراید و غیره که شئون اجتماعی و سیاسی کشور خود را در خطر می دیدند و بر علیه کابینه تظاهراتی می کردند فوراً بنا بر امر سید ضیاء الدین آن ها را نیز که قریب هشتاد نفر بودند، دستگیر و چون زندان شهر جا نداشت آنان را بیرون دروازه دولت در باغ سردار اعتماد محبوس نمودند؛ این اشخاص عبارت بودند از فرخی مدیر جريدة طوفان، علی دشتی (1) که بعداً امتیاز جریده شفق سرخ را گرفت، لسان السلطنه مؤدب همایون، میرزا قوام وکیل ،عدلیه، میرزا هاشم آشتیانی، سید غلامحسین خان، دکتر مشعوف حاج محمد حسین معین الرعایا، رهنما مدیر روزنامۀ رهنما، فدائی عباس خان رأفت یاور اکبر میرزا باشی و عده ای از شاگردان مدرسه سیاسی و غیره و عده ای دیگر از قبیل ملك الشعراء بهار و غيره را در همین اوان تبعید نمودند؛ من جمله ملك الشعراء بهار تا آخر كابینه در اشوب شمیران تبعید بود سردار معظم خراسانی (تیمور تاش) را به کاشان تبعید کردند.

رفته رفته زندان های شهربانی و قزاق خانه و باغ سردار اعتماد پر شد و چون سردار سپه پس از آن که در این کابینه به مقام وزارت جنگی رسیده بود و به محل قزاق خانه احتیاج داشت لذا عده ای از محبوسین را به نقاط مختلف تبعید کردند که از آن جمله نصیر السلطنه را به شریف آباد قزوین و فرمان فرما را به عشرت آباد بردند و بقیه را نیز به باغ مجيديه نزديك قصر قاجار انتقال داده تحت نظر سرهنگ جان محمد خان محبوس

ص: 238

کردند و نصرت الدوله و سالار لشگر ابتدا در قصر قاجار زندانی بودند ولی بعداً آن ها را نیز به مجیدیه آوردند که پس از 20 روز چون جان محمد خان باغ مجیدیه را برای بیمارستان قشون لازم داشت آن ها را در اوائل ماه رمضان به مبارک آباد نزديك سلطنت آباد منتقل کردند و چون آن جا هم مخروبه بود در اواسط ماه رمضان (نزديك سقوط کابینه) به باغ سپهسالار بیرون دروازه شمیران بردند، ولی فرمان فرمان فرما و سالار لشگر و نصرت الدوله را به فرمانیه برده تحت نظر نگاه داشتند.

چنانکه بعداً خواهیم دید مدرس هم پس از افتتاح دوره چهارم مجلس موقع گذشتن اعتبار نامه ها با کسانی که در کمیته آهن و یا در کابینه سید ضیاء الدین عضویت داشتند سخت مخالفت کرد و بالاخره نگذاشت که اعتبار نامه عده ای از آن ها تصویب شود. علاوه بر حبس و توقیف رجال و اعیان و اشراف و آزادی خواهان عده ای از متمولین را نیز مانند حاج حسین آقا امین الضرب و امیر نظام همدانی و غیره را تهدید و آزار می کردند و از آن ها هم وجوهاتی مطالبه می کردند. من جمله در زندان بر اثر فشار هائی که به امیر نظام همدانی وارد آمد مجبور شد 25 هزار تومان پول نقد بدهد و پس از يك هفته زندانی بودن آزادش نمایند خلاصه تمام محبوسین باستثنای چند نفری تا آخر کابینه سیاه در زندان بودند

چنانکه گفته شد، عموم زندانیان محبس شهربانی در شب چهارم حوت مرخص شدند ولی صبح چهارم حوت از طرف رئیس شهربانی امر به دستگیری پاره ای از آن ها که لازم بود حبس باشند صادر گردید و عده ای را که بایستی زندانی شوند، دستگیر و به زندان شهربانی تحویل داده شدند.

می گویند علت این که سید ضیاء الدین اعیان و اشراف و شاه زادگان و آزادی خواهان و متنفذین را زندانی کرد این بود که چون سید ضیاء الدین دارای شخصیت برجسته ای نبود و مردم او را یک نفر روزنامه نویس و آخوند زاده تصور می کردند، لذا پیش خود فکر کرده بود (و در حقیقت درست حدس زده بود) که رجال و متنفذین به این سادگی تسلیم ارادۀ او نخواهند شد و نخواهند گذارد که سرنوشت و مقدرات کشوری بدست او تعیین گردد و سید ضیاء الدین هم این موضوع را بخوبی دریافته بود و پیش خود فکر می کرد با مقاصد و نقشه هائی که او دارد از اولین گام باوی مخالفت خواهند کرد و نخواهند گذارد که او به این سادگی و آسانی ناگهان از روزنامه نویسی به مقام ریاست وزرایی برسد.

بعلاوه از نظر دماگوژی و رعایت تمایل توده پیش خود فکر کرده بود که عده ای از رجال را که مردم کم و بیش از آن ها ناراضی و به چشم بدبینی به آن ها می نگریستند حبس نماید تا بدینوسیله او لا تحصیل و جاهتی برای خود کند و بدین عنوان قبح عمل خویش را از انظار مخفی سازد. سید ضیاء الدین بهمین نظر عده ای از رجال و آزادی خواهان

ص: 240

حبس و تبعيد رجال / 241

که بخوبی پی برده بود با هیچ قیمتی حاضر نخواهند شد که او زمام اداره کشور را بدست گیرد از هیچ چیز پروا ندارند و با کابینه وی سخت مخالفت خواهند کرد، بزندان انداخت مانند مدرس و شیخ حسين يزدى و محتشم السلطنه (حاج محتشم السلطنه در آن تاریخ از وجه ای ملی بود و مردم نسبت به او صمیمیت داشتند، زیرا از مخالفین قرارداد محسوب می شد و در اثر مخالفت با قرارداد مدتی به کاشان تبعید شده بود، حتی موقعی که در کابینه سپهدار بسمت وزارت خارجه تعیین گردید تمام مردم و جراید این انتخاب را با حسن قبول و حسن نظر تلقی می کردند چه مخالفت او با قرارداد وجاهتی برایش ایجاد کرده بود) ثانیاً رجال صالح کشور حساب کار خود را بکنند و از ترس این که مبادا آن ها هم گرفتار زندان شوند از خانه های خود متواری و مخفی گردند ( چنان که بر اثر همین سیاست عده خیلی زیادی از رجال و متنفذین در تمام دوره کابینه سید ضیاء الدین مخفی شده و در کوچه و بازار دیده نمی شدند).

ولی این سیاست دور اندیشی سید ضیاء الدین نتیجه معکوس بخشید، زیرا تمام آزادی خواهان و روشن فکران گرفتاری رجال صالح را تقبیح و انتقاد می کردند و طرز اداره امور کشور را به دست این کابینه به دیده اعتماد نمی نگریستند و در اعماق قلوب آن ها روز بروز نا رضایتی بیشتر می شد و باطناً با این رویه مخالف بودند. در حین کار، سید ضیاء الدین پی برد که ممکن است در اثر این رویه وی انقلابی ایجاد شود، لذا عده ای از عناصر صالح و متنفذ را از تهران تبعید نمود تا تحریکاتی از طرف آن ها صورت نگیرد، ولی این کار رفته رفته در انظار مردان روشن فکر خیلی قبیح بنظر رسید، ولی از تمام این عملیات تنها فکر سید ضیاء الدین این بوده که رجال و متنفذین و آزادی خواهان را تا آن جائی که میسر است مرعوب کند که سایرین حساب کار خود را داشته باشند و او بدینوسیله بتواند مدتی مدید با تمام اختیار و اقتدار زمام امور کشور را در دست داشته باشد و هیچ کس قدرت کوچک ترین اعتراض و مخالفت نداشته باشد و او بتواند بآسانی مقاصد درونی خود را بر وفق دل خواه عملی سازد.

دیگر این که سید ضیاء الدین در نظر گرفته بود که چون این عده مدتی در زندان

ص: 241

مانده اند، هر يك حاضر خواهند شد که مبلغ هنگفتی پول بدهند تا از قید زندان خلاصی یابند و پس از استخلاص چون نقره داغ شده اند دیگر قدرت مخالفت و دم زدن نخواهند داشت و این پول ها روی هم رفته مبلغ گزافی خواهد گردید؛ شاید سید ضیاء الدین تا حدی از لحاظ نقشۀ سیاسی که طرح کرده بودند درست فکر کرده بودند؛ ولی از لحاظ سیاست عمومی کشور و قضاوت تاریخ و جریان سریع تحولات و دگرگونی سیاست بزیان وی تمام شد و ما چون در مقام قضاوت و اظهار عقیده شخصی نیستیم این واقعه را از نظر نتایجی که ببار آورد به مورخین محقق واگذار می نمائیم.

اعلام حکومت نظامی در تمام ولایات و ایالات از همان عصر چهارم که حکومت نظامی در شهر تهران اعلام گردید و حاکم نظامی تهران را نیز کلنل کاظم خان ( که قبلا در کمیته آهن نامی از وی برده شده) معین کردند به کلیه شهرستان ها دستور هم داده شد که حکومت نظامی را در تمام نقاط ایران برقرار نمایند چنان که در این موقع نایب محمد در گاهی افسر ژاندارم که در قم اقامت داشت بوی دستور داده شد که حکومت نظامی قم را بعهده گیرد هم چنین برای سایر شهرستان ها نیز حاکم های نظامی را از تهران معین و به ایالات و ولایات ابلاغ می کردند.

چنانکه قبلا اشاره شد، سید ضیاء الدین که برخی کابینه او را کابینه سیاه نیز نام نهاده اند عصر روز چهارم حوت 1299 خورشیدی برابر 13 جمادی الثانی 1339 قمری، دست خط ریاست وزرایی خود را گرفت و با اقتدار و اختیار تام روی کار آمد و با فعالیت و پشتکار خاصی برای انجام مقاصد خود مشغول کار گردید، ولی تمام وزارت خانه ها و هم چنین جراید هنوز بحال تعطیل بود و رئیس الوزراء (با این که وزراء قبلا در نظر گرفته شده بود) مع هذا مشغول بررسی و انتخاب وزراء کابینه خود گردید و تا چند روز از معرفی وزراء به پیشگاه شاه خودداری نمود.

روز هشتم حوت قبل از این که سایر وزراء معین شده باشند، از طرف رئیس الوزراء يك بيانيه مفصل و بلند بالائی که بقلم خود سید ضیاء الدین انشاء شده و دارای نکات بسیار حساس و دلچسبی بود روى يك ورقه کاغذ بزرگ به در و دیوار معابر شهر نصب

ص: 242

گردید علاوه بر آن بر حسب امر رئیس الوزراء دستور داده شد که مفاد آن بوسیله تلگراف به تمام شهرستان ها مخابره شود و در شهرستان ها حکام نظامی مفاد آن را به هر صورتی که ممکن است به عموم مردم ابلاغ نمایند ( اغلب از حکام نظامی مردم را به مساجد دعوت می کردند و در آن جا روی منابر مفاد بیانیه را می خواندند) که ما از نظر این که یکی از اسناد سیاسی تاریخ کودتا می باشد و از جهت آن که برای بیداری نسل های آینده ضرورت خواهد داشت ذیلا بدرج رونوشت عین آن بیانیه مبادرت می ورزیم و انتظار داریم که مخصوصاً خوانندگان گرامی تمام جملات آن را مورد دقت قراردهند و در عین حال متوجه باشند که تمام بیانیه ها و عموم اعلامیه ها و یا مرام نامه هایی که در ادوار مختلف پس از مشروطه منتشر شده و می شود دارای جملات دلپسند و خیلی خوش نما و مواد درخشان و مشعشع می باشد که هر وطن دوستی آن چه آمال و آرزوی اوست در آن مشاهده می نماید

ولی عملا مشاهده شده که اغلب آن ها برای جلب توجه عمومی و عوام فریبی بوده است که بدان صورت زیبا در آمده بود؛ زیرا بیانیه و اعلامیه و برنامه یعنی تعیین خط مشی و پیش بینی امور مفید و ممکن الاجرا و هیچ بیانیه و اعلامیه و برنامه ای قاعدتاً بد نوشته نمی شود و هر دولتی و لو این که هر قدر هم بد باشد در بیانیه خود نخواهد نوشت که برای خرابی کشور آمده است و یا نخواهد گفت که آلت چه سیاستی می باشد و هم چنین نخواهد گفت که ملعبه و عروسك است بلكه خواهد نوشت که ما برای ترقی و تعالى ملت خود را حاضر کار کرده ایم و با همسایگان و اجانب نظر خاصی نداریم و فقط نظر ما حفظ استقلال ایران است و بس.

پس تنها نباید به جملات بیانیه ها و اعلامیه ها و حتی مرام نامه های احزاب و برنامه های دولت های وقت نظر داشت بلکه باید نسبت به چگونگی اعمال اشخاص و عناصری که زمامدار امور هستند اهمیت داد و دید که آیا کسانی که داد وطن خواهی می زنند واقعاً از روی ایمان است یا برای وصول به مطامع و شهوات خود کشمکش دارند و یا بعبارت دیگر

ص: 243

مملکت را برای خود می خواهند یا خود را برای مملکت فعلا به اندازه ای که لازم بود به شرح مقدمات کودتای حوت 1299 پرداختيم اينك اولین بیانیه مسبب کودتا را منتشر می نمائیم و قضاوت امر را به ارباب بصیرت واگذار می کنیم:

پژمردگی و افسردگی و بالاخره نزديك شدن آخرین لحظات اندیشه آور، ادامه وضعیات را غیر ممکن می ساخت موقع رسید که این وضعیات خاتمه یابد، موقع فرا رسید که عمر حکومت این طبقه سپری گردد.

مسببین فلاکت و پریشانی ایران که باز هم دست نالایق خویش را از عمارت فرو ریخته ایران نمی کشیدند بحساب دعوت شوند.

بالاخره روز واژگون شدن و انتقام فرارسید در این روز تاریخی و هولناك است که اراده نیرومند اعلی حضرت اقدس شاهنشاه زمام امور را در دست من جای می دهد مراروی کار می آورد

اکنون قضا و قدر مرا تعیین کرده است که مقدرات و سرنوشت ملت خود را در این موقع بحران و خطر ناک در دست گرفته وی را از آن پرتگاهی که حکومت های بی اراده و نالایق پرتاب کرده بودند، نجات بخشم. با احاطه و اطلاع از مشکلات سهمگین وقت، من اطاعت امر تاج دار ارجمند و این پیش آمد را وظیفه مقدسه وطن پرستی و انسانیت دوستی گرفته شانه های خویش را حاضر برای قبول این بار می نمایم.

من امر خسر و متبوع معظم خویش را اطاعت و این بار را قبول می کنم، نه از آن جهت که به لیاقت شخصی خود اعتماد می کنم بلکه اعتمادم اول به خدای متعال بخشنده نیرو و دلیریست که خدمت گزاران و پاک نیتان را هدایت و راهنمائی می نماید

دوم به شاهنشاه ایران که پرتو علاقه وی بر سعادت و طن مانند خورشیدی درخشان و قلبش از فرسودکی و ضعف ملت و مملکتش خونین است.

سوم برقشون شجاع وفاداری که دشت و هامون را با خون های خویش در راه وطن گلگون کرده و بالاخره به حس فداکاری هم وطنان عزیزی است که با چشم های باز گذشته را نگریسته و آینده را منصفانه قضاوت و حکمیت خواهند نمود!؟

سرنگون گردد؛ لازم است اداراتی که تأسیس آن ها برای اسراف و تبذیر مال و پولی است که با قطرات عرق توده ملت تحصیل شده یا بالاتر و بدتر از همه به قیمت شرافت و استقلال ایران از اجانب قرض شده است از میان برود و بجای آن مبانی محکمی استوار گردد که وظیفه به مملکت را از عهده برآید، موقع فرا رسیده که شرافت و استقلال وطن بشكل پول در جیب مفت خواران فرو نرود ، باید سعی و کوشش نمود که مملکت با عواید داخلی خود اداره شود و برای گردش دوایر مفت خواری محتاج به قرض از اجانب نگردد.

انجام این امر یعنی محو و انهدام مفتخواری و مبانی امنیت و رفاه استفاده کارگران از مشقت خویش اولین وظیفه من خواهد بود.

لازم است بنیان عدلیه ما که مرکز فجایع و جنایات است واژگون و معدوم گشته برروی خرابه های وی يك عدالت خانه حقیقی که ارکانش مبنی بر عدل و نصفت باشد، بنا کرد؛ زیرا فقط چنین عدالت خانه ای می تواند شالوده يك حكومت عالى باشد.

لازم است قیمت زحمت و مشقت کارگران و دهقانان سنجیده گشته و دوره فلاکت و بد بختی آنان خاتمه یابد برای حصول این مقصود اولین اقدامی که باید بعمل آید تقسیم خالصجات و اراضی دولتی ما بین دهقانان و همین طور وضع قوانینی که زارع را از املاک اربابی بیشتر بهره مند سازد و در معاملات ارباب با دهقانان تعدیلی شود و موجبات صحی و زندگانی آنان را تأمین کند.

لازم است وضعیت هرج و مرج کنونی مالیه و تشکیلات سوئی که مهمترین عامل اختلال آن بوده است محو گشته بجای آن تشکیلاتی برقرار گردد تا مالیات هائی که از ملت گرفته می شود با رعایت کمال اقتصاد و صرفه جوئی صرف حوائج ملت گردد.

لازم است که اخلاق قوای روحیه و احساسات ابناء ما بوسيلة تعليمات ملية وطن پرستانه نمو و ترقی نماید تا وطن ما موطن فرزندان لایق فداکار گردد.

لازم است مدارسی تأسیس گردد که برای کشور ایران - آری برای ایران که مانند خورشید فروزان و آبادان بود و اکنون از تمدن و ترقی دور افتاده است -

ص: 246

تدارك فرزندان لایق و شایسته نماید بهره مند شدن از نعمت تعلیم و تربیت نباید از حقوق مختصه طبقات متمول اولاد ظالمان بی لیاقت گردد، بلکه بر عکس تمام طبقات مردم و دهقانان از نعمت تعلیم و تربیت بهره مند شوند.

لازم است تجارت و صناعت بطریق عملی تشویق گشته حیات تجارتی و صنعتی ما از ورطه کنونی که نتیجه ضعف اداری است خلاصی یابد لازم است سختی و گرانی زندگانی که بواسطه فقدان وسائل حمل و نقل و شدت احتکار و در عین حال زينت تجملات بیهوده غیر قابل تحمل گردیده خاتمه یابد.

لازم است وسائل ترقی را که با استقرار وسایل حمل و نقل و ارتباطات میسر می گردد برقرار نمود.

علاوه بر مراتب فوق و توأم با تغييرات متحتمه مقرر خواهد شد که اقدامات جزئیه برای خاتمه دادن به وضعیات فلاکت آمیز پایتخت و سایر مراکز ایران بعمل آید. برای این مقصود بلدیه (شهرداری) معاصری با تشکیلات وسیع و مهمی تأسیس خواهد شد که تا پایتخت ایران منظری شایسته كرسى يك دولت شاهنشاهی را داشته و فلاکت های بیحد و حصر سکنه آن خاتمه یابد.

همین اقدام نسبت به سایر بلاد ایران بعمل خواهد آمد، زیرا نباید محروم از نعمتی باشد که پایتخت از آن متمتع است

اما برای این که تمام این اقدامات میسر گردد باید قبل از همه چیز و ما فوق هرگونه اقدامی مملکت دارای قشونی گردد که دشمنان داخل و خارج را بحساب دعوت نماید. لازم است امنیت در محوطه شاهنشاهی ایران حکم فرما گردد و این فقط در پرتو قشون و قوای تأمینیه میسر می شود.

فقط سپاهیان دلیر قادرند که حیات هستی مملکت را تأمین نموده، ترقی و سعادت و اقتدار را فراهم سازند. قبل از همه چیز و بالا تر از همه چیز قشون هر چیزی اول برای قشون و باز هم

ص: 247

قشون این است اراده و مرام زمامداری که قشون به درجات عالیه خود نائل گردد.

مودت و تجارت را محکم کنیم؛ در این تجدید تشکیلات، ما بایستی در استفاده از مساعدت های جمیع دول اعم از آن که مساعدت های مزبور بصورت مستشار یا سرمایه باشد آزاد باشیم و هیچ ملتی هر قدر قوی و نیرومند باشد، نباید آزادی ما را محدود نماید؛ ما آزادیم و آزاد باقی خواهیم بود.

بنام همین اصول و بخاطر همین اصول است که الغاء قرارداد ایران و انگلستان مورخۀ اوت 1919 را اعلام می دارم(!!!)

قراردادی که موقع انعقاد آن وضعیات دنیا دگرگون بود و موجباتی که ما را ناگزیر به استفاده از آن می نمود دیگر وجود ندارد(!!!)

اراده قطعی اصلاحات داخلی و تصمیم به عظمت و نیرومندی قشون مارا از احتیاج به قرارداد هائی که در نتیجه وضعيات تغییر یافته دنيا وحوادث بر ما تحميل گشت مستغنی می سازد.

من الغاء قرارداد ایران و انگلستان را اعلام می دارم تا تأثیرات سوئی بر سیره ما نداشته باشد(!!!)

زیرا در ظرف مدت صد سال اخیر در سخت ترین و تیره ترین دقایق تاریخ ما انگلستان به دفعات دست دوستانه خود را برای مساعدت نسبت به ایران دراز کرده و از طرف دیگر ایران نیز به دفعات نسبت به انگلستان صداقت و وفا داری خود را ثابت نمود؛ بنابراین نباید گذارد يك چنین دوستی تاریخی بواسطه عقد قراردادی کدر گردد. الغاء قرارداد هر نوع سوء تفاهمی را که ما بین ملت ایران و انگلستان وجود داشته معدوم و شالوده جدیدی را برای طرح مناسبات صمیمانه ما با تمام ممالك طرح ریزی خواهد نمود.

تخلیه ایران از قشون اجانب بهترین موضوعی است که اساس مناسبات دوستی ما را با دول هم جوار مستحک متر خواهد نمود.

انتظار داریم پس از تصدیق قرارداد هائی که نمایندۀ ما با حكومت مسکو منعقد نموده باب روابط ودادیه با روسیه مفتوح و نگرانی توقف قشون اجانب بوسیله

ص: 249

تخلیه هر دو طرف بعمل آید .

نماید موقعی که برای دریافت فرمان ریاست وزرایی به قصر فرح آباد نزد شاه رفته بودند پس از آن که فرمان مزبور را گرفتند لقب سردار سپه و مقام ریاست دیویزیون قزاق اعلی حضرت شاهنشاهی را جهت رضا خان میر پنج گرفت و خودش برای آن که صمیمیتی نشان داده باشد در همان روز چهارم حوت که از فرح آباد فرمان فرستاده می شد به قزاق خانه آمده روی منبری رفت و فرمان شاه را در مورد رضا خان میر پنج قرائت نمود و دستور داد که هنگام آویختن حمایل بر دوش رضا خان ریاست دیویزیون موزيك آهنگ ملی را بنوازد.

از این مراحل گذشته باز سید ضیاء الدین در صدد بود که سردار سپه و قشون را قدری بیشتر جلوه داده و بزرگ تر نشان بدهد؛ لذا خود او بیانیه ای با عبارات و الفاظی زیبا و جذاب برشته تحریر کشید و محرمانه به سردار سپه داد که مشارالیه بنام خود منتشر سازد؛ ولی غافل از این که نکته سنجان فوراً در خواهند یافت و از سیاق انشاء پی خواهند برد که آن بیانیه بقلم سید ضیاء الدین نوشته شده منتهی بنام سردار سپه است که منتشر می شود و از این ها گذشته کسانی که حدود معلومات سردار سپه را می دانستند و پی برده بودند که این الفاظ از دهان چه شخصی خارج می شود مستهزآنه به آن عظمت و جلال مصنوعی پوز خند می زدند

چنان چه پس از دو روز که از نشر این بیانیه گذشت اغلب از روشن فکران که در سیاست مملکت وارد بودند؛ همین که به یک دیگر می رسیدند از هم سؤال می کردند بيانية سيد ضياء را كه بنام سردار سپه منتشر شده بود، خواندید؟

خلاصه در این بیانیه هم باز جملاتی دیده می شود که بعضی خوانندگان آن روز که از جریان حقیقی قضایا آگاه نبودند بی اختیار نسبت به قشون مهاجم و کابینه سیاه علاقه مند می شدند و تصور می کردند که واقعاً آن ها از روی ایمان حاضر شده اند که برای وطن فداکاری نمایند.

در این جا از خوانندگان اجازه می خواهم که نسبت به يك موضوع تاریخی دیگر اشاره شود و باز بسر مطلب خود برگردم

ص: 252

در تواریخ اسلامی مسطور است موقعی که سپاه معاویه در جنگ صفین شکست خود را بچشم می دیدند حیله ای بخاطر عمرو عاص رسید که قرآن ها را سر نیزه بزنند تا سپاه علی بن ابیطالب (علیه السلام) دست از جنگ بکشند و بین آن ها اختلاف ایجاد شود.

بر اثر همین تدبیر بود که بین لشگر علی بن ابیطالب علیه السلام اختلاف ایجاد شد زیرا عده ای از سپاه می گفتند که باید بجنگ پایان داد و عده زیاد تر من جمله علی بن ابیطالب می فرمودند به این حیله ها نباید اهمیت داد و باید بجنگ مبادرت ورزید. بالاخره بر اثر این اختلاف لشگر علی بن ابیطالب علیه السلام دو دسته شدند و خوارج از این جا پیدا شدند. علی بن ابیطالب علیه السلام برای هدایت و نصیحت آن ها فرمود: ﴿كَلِمَةُ حَقٍّ يُرَادُ بِهَا الْبَاطِلُ﴾ یعنی ظاهر عبارت و عمل لشگر معاویه حق است ولی نتیجه ای که می خواهند بگیرند باطل و نا حق است

پس همان طوری که گفته شد نباید به بیانیه ها و اعلامیه ها و مرام نامه احزاب و اشخاص غیره اهمیت داد بلکه باید دید که آیا گوینده آن عبارات کیست و منظورش چیست آیا برای وزارت و یا رسیدن بهدف خود آن عبارت زیبا و فریبنده را می گوید يا حرف او از روی وطن دوستی است؛ این ک متن بیانیه ریاست دیویزیون قزاق را ملاحظه فرمائید

نمودند؛ زیرا تنها قوه منظم ایرانی که می توانست وظیفه مدافعه وطن را ایفاء نماید همین قوه و افراد آن بودند که بدون لباس بدون کفش بدون غذا بدون اسلحه کافی سینه و پیکر خودرا سپر توپ های آتشفشان نمودند غیرت و حمیت ایرانی را ثابت و دستجات انبوه متجاسرین را از پشت دروازه قزوین تا ساحل دریا راندند. اگر فداکاری و خدمات جانبازانه اردوی قزاق نتیجه مطلوب را حاصل نکرد و نتوانستیم خاك مقدس وطن و عصمت برادران گیلانی خود را از دست دشمن نجات دهیم، تقصیری متوجه ما نبود؛ بلکه خیانت کاری صاحب منصبان و کسانی که سرپرستی و اداره امور به آن ها محول شده بود، موجب عقيم ماندن نتیجه خدمات ما گردید؛ ولی باز افتخار می کنیم که فوراً خون قزاق دلیر توانست پایتخت وطن مقدس ما را از استیلای دشمن نجات دهد اگر خیانت کاران خارجی توانستند نتیجه فداکاری های اولاد ایران را خنثی نمایند، برای این بود که خیانت کاران داخلی ما را بازیچه دست و آلت شهوت خود و دیگران قرار می دادند

هنگام عقب نشینی از باطلاق های گیلان ، در زیر آتش توپ دشمنان احساس نمودیم که منشأ و مبدأ تمام بدبختی های ایران ذلت و فلاکت قشون خیانت کاران داخلی هستند.

در همان هنگامی که خون خود را در مقابل دشمن مهاجم می ریختیم به حرمت همان خون های پاک و مقدس قسم خوردیم که در اولین موقع فرصت خون خود را نثار نمائیم تا ریشه خیانتکاران خود خواه تن پرور داخلی را بر انداخته ملت ایران را از سلسله رقیت مشتی دزد و خیانت کار آزاد نمائیم.

مشیت کردگاری و خواست حضرت خداوندی این فرصت

ص: 254

را برای ما تدارک دیده اینک در تهران هستیم

ما پایتخت را تسخیر نکرده ایم زیرا نمی توانستیم اسلحه خود را در جائی بلند کنیم که شهریار مقدس و تاج دار ما حضور دارد.

فقط به تهران آمدیم که معنی حقیقی سرپرستی مملکت و مرکزیت حکومت بدان اطلاق گردد(!)

حکومتی که در فکر ایران باشد، حکومتی که فقط تماشاچی بدبختی ها و فلاکت ملت خود واقع نگردد.

حکومتی که تجلیل و تعظیم قشون را از اولین سعادت مملکت بشمار آورد نیرو و راحتی قشون را یگانه راه نجات مملکت بداند.

حکومتی که بیت المال مسلمین را وسیله شهوت رانی مفت خوران تنبل و تن پروران بی حمیت قرار ندهد

حکومتی که سواد اعظم مسلمین را مرکز شقاوت ها، کانون مظالم و قساوت نسازد(!)

حکومتی که در اقطار سرزمین آن هزار ها اولاد مملکت از گرسنگی و بدبختی حیات را بدرود نگویند.

حکومتی که ناموس و عصمت گیلانی تبریزی کرمانی را با خواهر خود فرق نگذارد.

حکومتی که برای زینت و تجمل معدودی، بدبختی مملکتی را تجویز ننماید(!)

حکومتی که بازیچه دست سیاسیون خارجی نباشد (؟!)

حکومتی که برای چند صد هزار تومان قرض هر روز آبروی ایران را نریزد و مملکت خود را زیر بار فروتنی نبرد.

ص: 255

ما سرباز هستیم و فداکار حاضر شده ایم برای انجام این آمال، خون خود را نثار نمائیم و غیر از قوت و عظمت قشون برای حفظ شهریار و وطن مقدس آرزوئی نداریم؛ هر لحظه چنان حکومتی تشکیل شود و موجبات شرافت وطن آزادی، آسایش و ترقی ملت را عملا نمودار سازد و با ملت نه مثل گوسفند زبان بسته رفتار نماید (؟!) بلکه به معنی واقعی ملت بنگرد، آن لحظه است که ما خواهیم توانست به آتیه امیدوار بوده و چنان چه نشان دادیم وظیفه مدافعه وطن را ایفاء نمائیم با تمام برادران نظامی خود، ژاندارم افواج پلیس که آن ها هم با دل های دردناك شريك فداکاری اردوی قزاق بودند، کمال صمیمیت را داشته و اجازه نخواهیم داد که دشمنان سعادت ،قشون بین ما ها تفرقه و نفاق بیافکند؛ همه شاه پرست و فدا کار وطن همه اولاد ایران همه خدمت گزار مملکت هستیم.

زنده باد شاهنشاه ایران زنده باد ملت ایران پاینده باد ملت ایران قوی و با عظمت باد قشوق قزاق دلاور ایران

رئیس دیویزیون قزاق اعلی حضرت شهریاری

و فرمانده کل قوا - رضا

پس از صدور اعلامیه بالا در حکم ارتش از طرف رضا خان میر پنجه حکم زیر صادر و ابلاغ می گردد

حكم

«دیویزیون قزاق اعلی حضرت همایون شاهنشاهی

نمره 19 مورخه 8 برج حوت 1299

ماده 1- این جانب از طرف قرین الشرف اعلی حضرت شاهنشاهی به منصب سرداری و لقب سردار سپه مفتخر و سر افراز گردیده تشکرات غلامانه خود را به خاک پای مهر اعتلای ملوکانه تقدیم و از درگاه حضرت احدیت توفیق و استمداد می جویم که با تمام

ص: 256

عکس

ص: 257

قوی از عهده هرگونه خدمت گزاری و جان فشانی بر آمده پاس حق شناسی را بجای آورم. رضا »

موافقت با كابینه کود یا نشان نداد و در لفافه با کمال زبر دستی مخالفت نمود. مخالفت دکتر مصدق السلطنه نخستین ضربتی بود که بر شالوده حکومت کود تا وارد شد و دیگران را جرأت و جسارت بخشید.

دکتر محمد مصدق (مصدق السلطنه) تا اندازه ای از جریان واقعی قضایا ،اطلاع داشت و کودتا را يك واقعه مصنوعی می پنداشت. بنابر این نسبت به اوضاع آینده کشور خوش بین نبود. موقعی که تلگراف شاه دائر بر ابلاغ ریاست وزرائی سید ضیاء الدین بتمام شهرستان ها مخابره گردید به فارس هم مخابره شد، منتهی دکتر مصدق السلطنه در انتشار آن تلگراف خودداری نمود رنود این موضوع را به سید ضیاء الدین اطلاع دادند.

رئيس الوزراء (سید ضیاء الدین) را از بدو اشغال مقام ریاست وزرانی عادت بر این بود که اغلب شب و روز در عمارت هیئت وزراء (عمارت باد گیر ) بسر می برد و مشغول رتق و فتق امور بود فقط در پاره ای از موارد هنگام شب که ... می کرد به تلگراف خانه برای مخابرات و دستور های حضوری به بعضی از ایالات و ولایات می رفت

روز نهم حوت به رئيس الوزراء اخیر رسید که والی فارس نسبت به کابینه ایشان خوشبین نیست و تلگراف شاه را که دائر بر اعلام ریاست وزرایی وی بوده هنوز به اهالی فارس ابلاغ نکرده است.

بدیهی است این خبر که اولین نغمه مخالفت بر علیه کابینه بود، موجب تشویش خاطر سید ضیاء الدین را فراهم نمود و فوراً در صدد افتاد که بهر نحوی ممکن است قضیه فارس را خاتمه دهد. از طرفی دکتر مصدق السلطنه در آن روز هم دارای وجاهت ملی بود و اگر رئیس الوزراء امر به توقیف ایشان صادر می کرد این کار عواقب خوبی نداشت و ممکن بود در فارس انقلابی ایجاد گردد که به صلاح و صرفه وی تمام نشود. از طرف دیگر نمی توانست فارس را همان طور به حال خود باقی بگذارد و این مخالفت را نادیده انگارد

ص: 259

لذا پیش خود فكر كرد، يك تلگرافی که جنبۀ بیم و امید داشته باشد به فارس مخابره نماید شاید بدینوسیله بتواند والی فارس را موافق نماید بنابراین روز نهم، هنگامی که سید ضیاء الدین برای مخابرات به تلگراف خانه آمد بود تلگراف ذیل را که خود یکی از اسناد سیاسی این تاریخ است به والی فارس مخابره نمود:

فداه محتمل است حدوث اشکالی را تولید کند، بالمره فکری نارسا بوده است؛ با کمال اقتدار و نهایت نیرومندی هیچ کس جز خیانت کار نمی تواند تردید کند آن هم فوراً تنبیه می شود

من در این جا تمام رجال پوسیده دروغین را توقیف کردم؛ ندای اصلاحات داده و با تهور و جسارت قشونی که در تحت امر دارم هر مانع و مشکلی را به هیچ می شمارم؛ حضرت عالی نیز اگر می خواهید نمایندۀ يك چنين دولتی باشید با جسارت قدم برداشته اصلاحات را در خطه مأموریت خودتان شروع کنید و از تقویت بی نهایت این جانب استفاده نمائید و باور کنید که اشخاص دانشمند و بی غرض را مجالی شایسته بدست آمده است؛ راست و بی پرده همان طور که عادت من است بحضرت عالی سابقه می دهم که نسبت به شخص شما خوش بین و خیلی مایلم که از چون حضرت عالی شخص شایسته در اصلاحات فارس استفاده کنم؛ بنابراین منتظرم که خودتان برای خودتان تعیین تکلیف نمائید؛ ولی در همین حال خود را از ذکر نکته ای که باز شمه ای از صمیمیت و صداقت من است ناچار می بینم و آن این است که انتخاب طریقی جز صداقت و راست گفتاری برای اشخاصی که مرجع این سؤالات من می شوند، مصلحت نیست و موجب زیان خودشان می شود؛ امیدوارم بنام وطن و بنام اصلاحات حضرت عالی از آن فاصله بعید آغوش گشوده مرا برادرانه در بغل گرفته كمك و مظاهرت خودتان را به احترام منافع ملی به من اهداء نمایند روش و منشور خودم را در بیانیه ای که امر داده ام به ولایات مخابره کنند؛ لا محاله ملاحظه فرموده اید و از عقاید این جانب آگاهی یافته اید.

9 حوت 1299 - س. ضیاء الدین طباطبائی - رئيس الوزراء

ص: 261

ولی این تیر بهدف نخورد و تلگراف بی اثر ماند سید ضیاء الدین که دید دکتر مصدق حریف میدان است و با عبارات بیم آمیز و امید بخش تسلیم نمی گردد، در صدد بر آمد با خدعه و نیرنگ و اگر نتواند با قوه قهریه دکتر مصدق را مغلوب سازد نخست به قوام الملك حكم ایالت فارس و دستگیری دکتر مصدق السلطنه را داد. این نقشه هم باطل شد زیرا قوام الملك به پاس مساعدت قبلی دکتر مصدق حاضر به دستگیری او نشد و همان طور که دکتر مصدق السلطنه حاضر نشده بود به امر سید ضیاء الدین قوام الملک را دستگیر سازد، قوام الملك نيز پاس مساعدت دکتر مصدق را نگاه داشت و به او گفت: سید ضیاء الدین مرا به ایالت فارس منصوب نموده و ضمناً مأمور دستگیری تو ساخته است. اينك صلاح در آن است که از فارس خارج شوید که هم جانب مودت را رعایت کرده باشم و هم متهم بتمرد از امر صريح رئيس الوزراء نگردم

پس از این که سید ضیاء الدین تلگراف 9 حوت 1299 را به مصدق السلطنه مخابره نمود و ایشان را تهدید و دعوت به همکاری کرد مجدداً این تلگراف را مصدق السلطنه به سلطان احمد شاه مخابره نموده است:

نظر به آثار پیش آمد های محتمل الوقوع و کسالت مزاجی که بغتتاً عارض شده چاکر را از تحمل زحمت فوق العاده و مقاومت ممنوع می نماید و تا ورود آقای قوام الملک از ابو ابجمعی خودشان به هر زحمت باشد حوزۀ ایالتی را مراقبت می نماید و بعد از ورود ایشان امر، امر مبارک خواهد بود 16 حوت1299»

پس از 26 روز انتظار این جواب به مصدق السلطنه رسیده است تلگراف سلطان احمد شاه:

«استعفای شما از ایالت فارس بتصويب جناب رئيس الوزراء قبول شد؛ لازم است کفالت امور ایالتی را به قوام الملك تفویض نموده فوراً حرکت نمائید. 2 حمل 1300»

جواب مصدق السلطنه به این تلگراف:

دست خط تلگرافی راجع به احضار چاكر يك ساعت از ظهر گذشته، دوم

ص: 262

حمل زیارت شد تهیۀ خود را دیده هر چه زودتر حرکت خواهد نمود، سواد دست خط تلگرافی راهم برای آقای قوام الملک که در فسا است می فرستد.»

پس از این که سلطان احمد شاه استعفای ایالت را قبول نمود باز در مدت یک ماه در سیدان 12 فرسنگی شیراز ملك نصير الملك مانده و پس از ورود نصرت السلطنه والی فارس به شیراز دیگر اقامت خود را در خاك فارس صلاح ندیده و در اوایل ثور (اردیبهشت) بطرف تهران حرکت و در بین راه بدعوت خوانین بختیاری به چهار محال رفته و تا سقوط کابینه سید ضیاء الدین در آن جا متوقف و در کابینه بعد بسمت وزارت مالیه منصوب و از چهار محال به تهران آمده چندی از قبول این مقام خودداری نمود تا این که در نتیجه تصویب ماده واحده که مدت آن سه ماه بوده و بآخر نرسید متصدی وزارت مالیه گردید

چنان که گفتیم دکتر مصدق السلطنه پس از چند روزی که در املاک متعلق به نصیر الملك اقامت می کند از خاک فارس خارج و بنا بدعوت خوانین بختیاری مدتی در میان ایل بختیاری اقامت می نماید تا آن که کابینه سیاه سقوط می کند و قوام السلطنه که خود از آسیب دیدگان سید ضیاء الدین ،بود دکتر مصدق السلطنه را به وزارت مالیه انتخاب می نماید حکم وزارت دکتر مصدق السلطنه را در خاك بختیاری به او ابلاغ می کند.

خودر بحضور احمد شاه معرفی کرد

1.سید ضی الدین، رئيس الوزره و وزیر داخله به تغالب عدل الملك (دادگر)

2. مدير الملك (جم)، وزیر امور خارجه

3. میرزا عیسی خان وزیر مالیه

4. مسعود خان (کیهان): وزیر جنگ

5. منصور السلطنه وزیر عدلیه

6. نیر الملك ، وزیر معارف و اوقاف و منابع متعارفه

7. متوقر الدولة، وزیر فوائد عامة و فلاحت و تجارت

8. مشیر معظم وزیر پست و تلگر في

9. مؤدب الدوله (نفیسی) وزیر صحيه و خیریه

پس از معرفی به حضور شاه به شهر معاودت کرده و از همان روز مشغول کار شدند و سلطان محمد خان عامری که در کمیته آهن هم نامی از وی برده شده به سمت ریاست کابینه ورزاء منصوب و از عصر چهارم حوت مشغول کار گردیده بود و تمام مدتی را که رئيس الوزراء در کاخ ریاست وزراء توقف داشت مشار الیه نیز در آن جا مشغول کار بود

عکس

ص: 264

بالفور انگلیسی در کتاب خود راجع به این کابینه چنین نوشته است:«... این دولت در بادی امر دارای عناصر لین الاریکه سستی بود که عاقبت باعث سقوط آن گردید و باستثنای دو نفر اعضای قدیمی وزارت مالیه تماماً بی تجربه و ناشی بوده و معلوم بود که در ترتیب اداره کردن امور حتماً مرتکب خطا هائی خواهد گردید. دو چیز نیز بیشتر بر تقویت این عقیده می افزود و آن عبارت از این بود که اولا کلیه وزارت خانه ها در موقع ایجاد اصلاحات تعطیل کرده و ثانیاً واقعاً در مورد امور کشورى يك دولت یک نفرى محسوب می شد...»

موقعی که کابینه سید ضیاء الدین روی کار آمد و وزرای خود را معرفی کرد، برخی از دولت ها پس از یکی دو روز دولت جدید را برسمیت شناختند، ولی تعجب در این جاست که دولت انگلستان پس از مدت 15 روز که از عمر کابینه گذشت، آن را برسمیت شناخت؛ ولی از روز سوم و چهارم کودتا اغلب سفیر دولت نامبرده به هیئت وزراء می آمد و رئيس الوزراء را ملاقات می کرد

شهری نیز دائر گردید.

راجع به عبور و مرور شب که قبلا تا ساعت 8 بعد از ظهر بدون پروانه مانع از عبور و مروز اشخاص بودند از 12 حوت ببعد ساعت ممنوعیت عبور و مرور يك ساعت دیرتر شد. بدین معنی که از ساعت 9 ببعد از عابرین جلوگیری بعمل می آمد.

قبض اخذ و ضبط دولت علیه خواهد شد.

مادۀ چهارم- هر گاه ده روز از تاریخ نشر این اعلان بگذرد و صاحبان اسلحه در اجرای مواد این اعلان خودداری و تخلف نموده باشند علاوه بر اخذ و ضبط اسلحه مرتکب به مجازات های سخت حتی ممکن است محکوم به اعدام شوند

مادۀ پنجم- به مأمورین نظمیه و قوای تأمینیه حق داده شده و می توان در هر موقع امکنه و منازلی را که مورد سوء ظن واقع شود ورود و تفتیش نمایند.

تبصره- تفنگ های ساچمه زنی و شکاری از مواد فوق مستثنی و برای حمل آن باید در این فاصله از اداره نظمیه جواز تحصیل نمایند. رئیس تشکیلات نظمیه و حاکم نظامی شهر مأمور اجرای مواد فوق هستند.

12 حوت پیچی ئیل 1299 حکومت نظامی شهر - کاظم

بیرون آوردند؛ بعلاوه مقدار زیادی تفنگ از وی گرفته بودند که فرمان فرما قبلا گلنگدن های آن ها را به بانک شاهی اصفهان سپرده بود.

وی بود و زد و خورد های مختصری هم می شد تا این که کابینه سید ضیاء الدین روی کار آمد؛ پس از آن که سالار جنگ از این موضوع خبر دار شد، فوراً دست از یاغی گری برداشت و غائله وی بدین صورت خاتمه یافت.

عکس

ص: 271

عکس

علامت× رضا خان است

ص: 272

بهانه ای که به آن متوسل شده اند خطر پیشرفت بلشويك ها به تهران می باشد. در 21 ژانویه اتباع فرانسه در سفارت تجمع می کنند تحت سرپرستی شارژ دافر آقای هوپنو که در غیاب آقای بونن سفیر فرانسه جانشین مشار الیه است جلسه تشکیل می دهند نماینده ما پس از تشریح وضعیت بدون این که بخواهد اعمال نفوذی در آراء اشخاص ذی نفع بکند پیشنهاد انگلیس ها را به آنان ابلاغ می کند انگلیس ها از تاریخ پیشنهاد تا مدت يك ماه تسهیلاتی برای کسانی که بخواهند ایران را ترك گویند قائل شده بودند (باید متذکر شد که درست يك ماه بعد بی کم و زیاد کودتا بعمل آمد و این مسئله خیلی جالب توجه است) انگلیس ها برای حمل بار ها و مسافرین کامیون هایی به اختیار اشخاص می گذارند که اثاثیه شان را تا راه آهن بغداد برسانند. درب مخازن خواربار و بنزین را هم بروی آنان باز می کنند.

يك بخش نامه چاپی هم بین همه توزیع گشت که جزئیات مسافرت را شرح می دهد؛ ولی شرایط بقدری خرج تراشی و زیان آور بود که هم وطنان ما حتی در صورت تمایل هم عده کمی می توانند از آن استفاده کنند.

مباحثه برخاست و من از کار دار سؤال کردم که آیا واقعاً شما خطری از ناحیه بلشويك ها احساس می کنید؟ پس از آن که از او جواب مثبت شنیدم، گفتم: «من عقیده دارم که این یک مانور انگلیس هاست که می خواهند قرارداد 1919 را بقبولانند؛ بعد از آن که بوسیله سرپرسی کاکس با خشونت عمل کردند و موفق نشدند و پس از آن که مستر نرمان مذاکرات نزاکت مآبانه بعمل آورد و نتیجه نگرفت؛ اکنون می خواهند به این وسیله به دولت ایران فشار وارد بیاورند. در این موقعی که دولت ایران از هر زمانی بیشتر به مستشاران فني و مستخدمين بلژیکی و سوئدی و فرانسوی خود احتیاج دارد چنین وضعی پیش آورده و ایرانیان را با عزیمت آنان تهدید می کنند بعد وقتی که این مستشاران و مأمورین رفتند جای آن ها را گرفته و فعال ما يشاء مالك الرقاب دوائر مختلفه ایرانی بشوند.»

هم وطنان ما این طور تصمیم گرفتند که قبل از آن که بعنوان نمونه چند خانواده

ص: 273

انگلیسی از شهر بیرون نروند زن ها و اطفال فرانسوی پایتخت را ترک نکنند سایر سفارت خانه ها هم همین روش را پیش گرفتند و من در 25 ژانویه 1921 ضمن یادداشت های خود نوشتم:

«آخرین مانور انگلیس ها بواسطه تیز هوشی سفرای خارجه که حاضر نشدند برای بهتر اجرا شدن نقشه انگلیس ها اتباعشان را آواره کنند انگلیس ها دنده عقب زدند و ناچار شدند از این نقشه صرف نظر کنند؛ حتی شایعاتی را هم كه بانك شاهی خیال دارد به بوشهر منتقل کند تکذیب کردند

زمان بنفع ما کار کرد؛ روز بعد به دانش جویان مضطرب و نگران خود اطلاع دادم که استادان فرانسوی شان همان طور که در روز های خوشی و شادی بین آن ها بودند در ایام تلخی و مصیبت کشور ایران هم آنان را ترك نگفته و وظیفه خود را انجام خواهند داد.

انگلیس ها در فوریه 1921 وقتی که اتباع خارجه را دعوت بترك تهران کردند، منظورشان حفظ حیات آنان و یا منافع مادی ایشان نبوده، هدف دیگری داشتند.

آن ها می خواستند خانه برایشان خالی از اغیار باشد و تمام مأمورین اروپائی را از ایران دور سازند؛ زیرا نظارت آن ها بر جریان حوادثی که مشغول تدارك آن بودند اسباب ناراحتی خیال انگلیس ها و مزاحمت ،بوده تصمیم ما هم به ماندن در تهران بر عليه نقشه آن ها بود؛ اما خیلی بعید بود که آن چیز اجتناب ناپذیری را که در شرف انجام بود، بتأخیر بیاندازند.

عصر 20 فوریه در تهران اطلاع حاصل شد كه يك عده 2500 نفری قزاق متمرد از قزوین خارج و بسوی پایتخت می آیند در کاخ ریاست وزراء سعی می کردند که بیم و هراس را از دل ها بدر کرده و مراجعین را آرام کنند؛ می گفتند ژاندارم ها و سرباز های پادگان مرکز تحت سلاح بوده برای مواجهه با عاصیان خواهند رفت. صبح آن روز من سپهدار اعظم را دیدم که با طرز دموکرات منشانه در بازار خرید می کرد و به من گفت که بهیچ وجه به این جنبش نباید اهمیت داد

ص: 274

برای این که شرح صحیحی از این ایام پرشر و شور بدهم بهتر است وقایعی را که در دفترچه بغلی خودم یادداشت کرده ام این جا نقل کنم:

21 فوریه 1921 (سوم حوت) در حدود دو ساعت بعد از نصف شب از صدای تیراندازی شدید و چندين شليك توپ بیدار شدم آشپزم علی اصغر موقع صرف صبحانه به من خبر داد که شهر در دست قزاق هاست؛ این آشپز هم مثل سایر هم قطاران فرانسویش از اوضاع با خبر است ساعت ده من به سفارت روان شدم مسیو پرنی (معلم سلطان احمد شاه و استاد دانشکده حقوق) را هم ملاقات کردم؛ دو نفری بسمت میدان توپ خانه (میدان سپه فعلی) رفتیم؛ در کوچه ها مردم زیاد رفت و آمد می کردند؛ ایرانی ها با قیافه مرموزی بهم برخورد می کردند؛ مدیر الملك خزانه دار كل مالیه که ما با او آمد و شد داشتیم، بنظر غمگین می آمد ما از پله های عمارت شهربانی که دیروز نظام نامه اش را رسیدگی می کردیم بالا رفتیم افسوس در وضع اسف انگیزی افتاده است؛ تصور می کنم تمام زحمات من هدر رفته انسان گمان می کند يك چنین کاری بزرگ زیر و رو کردن اوضاع باید با تلفات زیادی صورت بگیرد. ولی در ایران از هیچ چیز نباید تعجب کرد.

وارد اتاق ها شدیم شیشه های درب و پنجره و میز و صندلی ها خورد شده کشو های میز ها را بیرون کشیده کاغذ ها کف اتاق پراکنده بودند و هیچ چیز دست نخورده نمانده بود؛ در اتاق کار رئیس پلیس ژنرال و ستداهل لکه های خون دیده می شد؛ مستشاران سوئدی همگی باتفاق او ناپدید هستند يك افسر ایرانی از آشنایان من دستورات قزاق ها را اجرا می کرد؛ من از او پرسیدم باز هم معلوم نیست بنفع کی کودتا شد؟ او گفت دیشب ژاندارم ها برای تعقیب متمردین حرکت کردند و از يك دروازه شهر بیرون رفتند؛ قزاق ها هم از دروازه دیگر وارد شدند! بعد تمام کمیسر ها از وزارت داخله بوسیله تلفن دستور می گرفتند که مقاومت نکنند؛ فقط ما بی اطلاع بودیم و بالنتیجه این مبارزه که اثرش را می بینید بوقوع پیوست بعد گفت من گمان می کنم که همه با هم کنار آمده اند و اين يك كودتائی است که بدست قائد وقت و

ص: 275

رفقای انگلیسی او بر پا شده باشد.

پاسبانان راهنمای قزاق ها شده به هر سو روانند و صورتی در دست دارند که از پیش تهیه شده و بر طبق آن بتوقيف اشخاص و ضبط اموال پرداخته اند من از راهنمای خود منشأ و علت عصيان قزاق ها را پرسیدم جواب داد:

«چهار ماه است مواجب نگرفته اند و برای مطالبه آن به تهران آمده اند؛ ولی همه می دانند که این بهانه است.»

بعد به سفارت فرانسه رفتم. اعضای سفارت و فرانسوی ها در اتاق شارژ دافر جمع شده بودند و با خون سردی وضعیت را تحت مطالعه قرار داده مشغول تبادل نظرند. از هر دو دسته عده ای توقیف شده و می شوند ممتاز الملك دموكرات و فرمان فرمای انگلوفیل زندانی شده اند سپهدار که دیروز نخست وزیر بود، گویا از طرف مسببین کودتا بی خطر شناخته شده و فقط در خانه اش تحت نظر گرفته شده است.

می گویند یکی از وزرا عده ای را امشب به منزلش دعوت کرده بود از زندان از مدعوین عذرخواهی کرد.

عده ای از فرانسوی ها برای کسب تکلیف و اطلاع به سفارت مراجعه کرده به آن ها اطمینان داده شد و کاردار سفارت سوار شده در شهر گردش کرد که اضطراب و نگرانی اتباع را رفع کند از ما چیزی نمی خواهند نه از جانمان و نه از مالمان.

سرتیپ رضا خان که تا دیروز يك افسر معمولی بود و موفقیت کودتا باعث ارتقاء سريع مشار الیه شده است در ظاهر به ما اطمینان هائی داد.

بدیهی است انگلیس ها می گویند که ابداً داخل این زد و بند نبوده اند فقط این را اقرار می کنند که شب گذشته با متمردین در تماس بوده اند؛ مستر اسمارت مترجم اول سفارت با اتومبیل باستقبال متمردین رفته است گوئی خواسته است از طرف شاه، نفری 5 تومان به هر قزاقی پول تقسیم کند و این عناصر نا مطلوب را از پایتخت دور کند آیا علت حقیقی اقدام او همین بوده است؟

امشب يك آرامش نسبی در تهران حکم فرماست گشتی ها مرکب قزاق و پاسبان

ص: 276

در داخل شهر در حرکتند تمام شب صدای تیر شنیده می شد.

22 فوریه 1921 چهارم حوت 1299

توقیف اشخاص ادامه دارد؛ امروز صبح با پسر ارشد امام جمعه خونی که از روحانیون برجسته است، برخورد کردم؛ رفته بودند پدرش را بگیرند، اما او شاه عبد العظیم بست نشسته بود؛ وزیر جنگ سابق سالار لشگر و برادرش شاهزاده فیروز (نصرت الدوله) در قزاق خانه گرفتارند؛ طرح این نهضت که از دیر باز با دقت تدارك شده از طرف دست نشانده های سفارت انگلیس بموقع اجرا گذارده شد که بهر نحوی هست مواد اساسی قرارداد 1919 را عملی کنند و اگر بطور استثنا چند نفر انگوفیل های معروف را هم دستگیر کرده اند یا برای این است که دیگر آنان مورد استفاده ممکن نیست قرار گیرند و یا این که چشم طمع به مال و منال آنان دوخته اند.(1)

امروز صبح بازار باز بود ولی در اثر يك مشاجره که بين يك قزاق و يك نفر درشکه چی رخ داد مردم دخالت کردند قزاق ها خیال مداخله داشتند، فوراً دکاکین بسته شد. حکومت نظامی در شهر اعلام شد، از ساعت 8 عصر ببعد کسی حق خروج از خانه را ندارد و در معابر عمومی هم نباید بیش از سه نفر یک جا جمع شوند. جراید منتشر نمی شود و همگی توقیف هستند.

روزنامه رعد که از بدو انتشار بر له منافع بریتانیا مبارزه می کند، اطلاع داده است که چون منظورش انجام شده و بهدف خود رسیده است دیگر منتشر نخواهد شد.

بیانیه ها به امضای ژنرال رضا خان و سید ضیاء الدین طباطبائی نخست وزیر حکومت موقتی رسیده بود دموکرات ها و ملیون را به نقاط مختلفه تبعید کرده اند.

1.

ص: 277

آیا همان طور که مردم می گفتند خیال داشتند جمهوری اعلان کنند؟ من که گمان نمی کنم

يك چيز محقق است؛ دولت کودتا تمام مخالفین خود را زندانی می کند و آنان هم کم ترین مقاومتی نشان نمی دهند؛ اجتماعات آنان را منحل می کنند و زعما را تبعید و توقیف می کنند.

بجای این که تصور کنم که این اشخاص لش و بی حال باشند بهتر است که فکر کنم خود را برای آینده نزدیکی حفظ می کنند سیم های تلگراف قطع شده؛ تمام ادارات و حتی اداره پست بسته است مسیو مولیتور مدیر کل این اداره به من گفت که به عقیده او «يك چيز از ماشین دولت شکسته است» ما درس را تعطیل نکرده ایم ولی در کلاس دوم فقط 15 نفر دانشجو حاضر بودند و از دانشجویان کلاس اول حتی یک نفر هم نیامده بود فردا هم جشن سالیانه مجلس شوراست

23 فوریه پنجم اسفند

دو پسر امام جمعه خوئی بملاقات من آمده بودند از من تقاضا کردند به سفارت فرانسه مراجعه و استعلام کنم آیا چند تن از رجال که احساسات دوستانه نسبت به کشور ما داشتند می توانند در سفارت بست بنشینند یا نه؟

بست، یکی از عادات قدیمۀ ایران است؛ وقتی مأمورین دیوان کسی را بعلت سیاسی مورد تعقیب قرار می گیرند یا در مسجد - خانه خدا - متحصن می شوند و یا بقدرت های این دنیا یعنی سفارت خانه ها و قنسول گری ها و یا حتی تلگراف خانه های خارجه پناهنده می شوند.

ظرف سه سالی که انقلاب مشروطیت ایران طول کشید، بست نشستن عمومیت پیدا کرد؛ روز هائی بود که باغ سفارت انگلیس که در آن زمان مرکز مقاومت در مقابل استبداد بشمار می رفت، منظره عجیب کاروان سرا های وسیع را پیدا کرده بود. در آن جا اعضای بسیاری از خانواده ها پناهنده شده بودند و میتینگ و کنفرانس دایر می شد. در آن جا زندگی می کردند و بحث می کردند و توطئه می چیدند. آزادی خواهی

ص: 278

انگلیس ها در آن دوره توانست برای مدت چند سال دل ملت ایران را بدست آورد و فقط اشتباهات قرارداد 1919 بود که باعث شد مردم این کشور از انگلیس ها متنفر شوند.

می شود تصور کرد که دولت فرانسه هم در این موقع يك چنان رلی را بازی کرد مردان سیاسی که می خواستند در صورت ضرورت به ما پناهنده شوند تمام از رجال مهم بودند مشیر الدوله رئيس الوزراء سابق مؤتمن الملك برادرش که در چند کابینه عضویت داشت مستشار الدوله ممتاز الدوله معين التجار و تمام وزرای سابق و بالاخره رئیس ایل بختیاری صمصام السلطنه. بعضی ها خودشان را پنهان کرده بودند، برخی دیگر می ترسیدند که توقیف شوند.

خواهشی را که از من شده بود انجام دادم اما به من گفتند که به هیچ کس ممکن نیست پناه داده شود مگر آن که مورد تعقیب قرار گرفته و جانشان در خطر باشد و به این ترتیب عملا از بست جلوگیری شود ما برای این که باعث رنجش متفق دیروزمان نشویم و با نقشه هایش مخالفت نورزیم از اجرای یکی از جوان مردانه ترین سنن خود امتناع ورزیدیم

با این که سفارت خواهش نمایندگان رضا خان را که تقاضا داشتند ما تعقیب شدگان سیاسی را نپذیریم ظاهراً قبول کرده بود؛ بهر حال چنین وانمود کردیم که خواهشش را قبول کرده ایم و یک بار دیگر دنبال انگلیس ها افتادیم.

آن ها طبيعتاً از نقطه نظر ضعف بود که چنین خواهشی از ما می کردند؛ چند روز بعد عده ای قزاق مسلح اطراف سفارت ما را مثل سایر سفارت خانه ها گرفته و بهانه شان این بود که برای حفظ جان نمایندگان سیاسی آمده اند؛ ولی در واقع دیکتاتور می خواست راه التجاء و بست را مسدود کند؛ به این ترتیب نماینده فرانسه در خانه خود زندانی شده بود!

پسر امام جمعه امروز صبح از من پرسید:

«شما این جا چه می کنید؟ این اصول حقوقی که شما به ما درس می دهید هر روز نقض می شود آن هایی که از اصول دموکراسی و مشروطیت دفاع می کنند و

ص: 279

شما آن ها را مردمان پاکی می شمارید می آیند به شما پناهنده شوند ولی شما آن ها را از خود می رانید پس آن صفات شوالیگی (سنن جوان مردانه نجیب) فرانسه کجا رفته است؟» اما ما این جا چکار می کنیم؟ خودم هم در پاسخ این سؤال سرگردانم.

24 فوریه ششم اسفند امشب شدت تیراندازی کمتر بود، تنها سوانح روز توقيف هائی بود که بعمل آمد و تعداد کل زندانیان فعلا به 200 نفر رسیده است.

دولت جدید تشکیل شده، رئیس آن ضیاء الدین طباطبائی کسی است که مدافع مشهور و جدی سیاست بریتانیا در ایران است دیکتاتور (نمی توان او را طور دیگر خواند زیر اتمام هم کارانش از اشخاص غیر مشهور و بی نام هستند) تقریباً چهل ساله است و صورتی لاغر و محاط با ته ریش سیاهین دارد. کم کم اوضاع و احوالی که در اطراف کود تا جریان داشت معلوم می شود و روشن می گردد که در حقیقت چه کسانی از آن منتفع می شوند.

قزاق ها از قزوین که پایگاه اصلی ارتش بریتانیا در شمال ایران است براه افتادند کدام احمق باور می کند در شهری که همه چیز حتی نام کوچه ها هم انگلیسی شده است (1) انگلیس ها از عزیمت 2500 سرباز بی خبر و از نیات ایشان بی اطلاع بوده و نتوانسته باشند از اجرای نقشه آنان جلوگیری بعمل آورند!

ص: 280

علاوه بر این چند روز قبل از حرکت این متمردین ساختگی به تهران 3000 نفر سرباز انگلیسی به قزوین احضار شده بودند که جای خالی قزاق ها را که به تهران خواهند رفت پر کنند.

دیکتاتور مرتباً از سفارت انگلیس دستور می گیرد و بهیچ وجه پنهان هم نمی کند هر روز اتومبيلش با يك اسكورت سوار مسلح (اسکورت مرکب از داشناک ها) داخل باغ مشجر سفارت می شود. همان جایی که 15 سال پیش ملیونی که امروز زندانی شده اند بر علیه استبداد پناهنده شده و تهیه حمله قطعی را که می بایستی وطنشان را آزاد می کرد، فراهم می آوردند.

باضافه چند روز پیش از خروج این (غاصبان ساختگی) سه هزار سرباز انگلیسی به قزوین احضار شدند که جای خالی قزاق ها را پر کنند.

اکنون بریتانیای کبیر دوستان قدیمی خود را رها کرده است شاهزاده فرمان فرما که شواهد بی حد و حصری از وفاداری خود به انگلستان نشان داده و یکی از ارکان سیاست آن دولت در جنوب بشمار می رفت اینک با پسرش زندانی شده و به قلعه قصر قاجار منتقل گشته است؛ شایع بود چنان چه مبلغ هنگفتی را که از او مطالبه می کنند نپردازد حیاتش در خطر خواهد بود؛ زنش پس از اطلاع از این شایعات خواست حمایت بریتانیا را تقاضا و جلب کند این بانوی پیر ایرانی دختر مظفر الدین شاه هیچ وقت از اندرون بیرون نیامده بود کالسکه هایش را ضبط کرده بودند. در يك درشکه کرایه بهمراهي يك كلفت به سفارت انگلیس رفت می خواست به پای سفیر افتاده و مساعدت او را استغاثه کند؛ زحمت بیهوده کشید، او را نپذیرفتند و وابسته نظامی سفارت مؤدبانه بیرونش کرد

اولین اقدام سید ضیاء الدین نشر اعلامیه ای بود خطاب به ملت ایران؛ تاریخ این اعلامیه 26 فوریه 1921 است.

در این اعلامیه به الغاء قرارداد 1919 ورژیم کاپیتولاسیون اشاره شده بود،

ص: 281

نمایندگان دول اروپائی بلافاصله بر علیه لغو یک طرفی رژیم کاپیتولاسیون اعتراض کردند به آنان جواب داده شد که محاکم مختلفی برای رسیدگی به اختلافات اتباعشان با ایرانیان تشکیل خواهد شد.

این وعده مبهم موجب رضایت آنان را فراهم نکرد. بلافاصله دولت دست به اقدامات خصمانه بر علیه اروپائیان به استثناء انگلیس ها زد؛ بزودی بر همه مسلم شد که الغاء قرارداد 1919 فقط يك وسیله ساده لوحانه بود که افکار عمومی را فریب دهند؛ ولی مردم بهیچ وجه فریب نخورند در واقع قدرت دست انگلیس ها بود. آنان نیز برای استقرار استیلای خود در این کشور و دور کردن حریفان از آن قدرت استفاده می کردند.

ارتش در اجرای کودتا نقش مهمی بازی کرده بود و بعد متفق الرأى به ارباب زور پیوست و مورد عنایت بسیاری گشت؛ وقتی صحبت تجدید تشکیلات ارتش بمیان آمد بالطبیعه طرحی را که وابسته نظامی سفارت انگلیس قبلا تهیه کرده بود، برگزیدند.

تشکیلات مالیه هم باید تجدید شود کارمندان آن را اخراج کردند و وزیر جدید عیسی خان که مورد اعتماد وزارت خارجه انگلیس بود، فقط کارمندان (مطمئن) را نگاه داشت و از کارشناسان انگلیسی که هنوز تمامشان به کشور خویش عودت نکرده بودند، استمداد جست.

به این طریق دو مزیت اصلی که بموجب قرارداد 1919 برای بریتانیای کبیر قائل شده بودند (یعنی کنترل ارتش و مالیه) عملا تأیید گشت و بموقع اجرا گذاشته شد.

در عین حال دیکتاتور نسبت به بنگاه های فرهنگی و علمی فرانسویان کینه و بغض مخصوصی نشان داد از جانب دیگر چون در آینده نزدیکی ورود سفیر شوروی روتشتین را منتظر بودند و مشارالیه از طریق ترکستان و مشهد بسوی تهران می آمد

ص: 282

شروع باخراج عده بسیاری از اتباع روس کردند تا نماینده شوروی را در مقابل امر انجام شده ای قرار دهند.

ظاهراً چنین بنظر می آمد که سلطۀ بریتانیا بطور قطع در ایران استقرار یافته ولی در واقع چنین نبود.

فردای وقایع سوم حوت یکی از وزرای قدیمی ملی به من گفت این کودتا ساخت انگلیس است ما مخالفت خواهیم کرد من اظهارات او را با شك و ترديد تلقی کردم مشارالیه که چنین دید گفت:

بیاد بیاورید که ما ایرانی ها بعد از سال ها تشنج رژیم مشروطه را در کشور خود مستقر ساختیم ایرانی ها هرگز شتاب نمی کنند معذلک گاهی نقشه های خود را عملی می کنند سه ماه به ما وقت بدهید سقوط این شبانان خائن را به شما نشان خواهیم داد.

پیش بینی های او بعد ها تحقق یافت مردم تهران از فرستاده بلشويك ها حسن استقبال کردند

آیا این نتیجه حسن توجهی بود که به اصول کمونیسم داشتند؟ بهیچ وجه! اما شور و شعفی که بر له روس ها ابراز شد میزان بغضی را که مردم نسبت به انگلیس ها داشتند معین می کرد

نمایندگان ساویت ها برای این که خود را شایسته استقبال صمیمانه پایتخت قاجاریه نشان دهند آبرومندانه زندگی کردند و دست گرم گشودند و در صدد تبلیغات سوسیالیستی بر می آمدند و بهیچ وجه برای دولت اشکالاتی تولید نکردند بعد از حریقی که در مقر موقتی سفارتشان روی داد به کاخ سفارت قدیم منتقل شدند و سعی کردند که جلال و شکوه پیشین آن را باز گردانند؛ باز وقایع بیم و هراس انگلیس ها را تکذیب کرد و بی جا بودن تلقینات آنان را ثابت نمود

روحانیان در مساجد عمال ملیون در بازار ها و کوچه ها و در محافل و مجامع خصوصی افکار مردم را روشن کرده و از خیانت بزرگ سید صحبت می داشتند.

ص: 283

چیزی نگذشت که سید ضیاء الدین فقط بوسیله افراط کاری های جدیدی در اعمال زور مقام خود را حفظ می کرد

کم کم هم دستان روز های نخست که جزو هم کارانش شده بودند از او ناراضی شدند سرتیپ رضا خان که در واقع بازوی توطئه ای بود که سید می خواست مغزش باشد، در مقابل استبداد مفرط سید عصیان کرد حذف و الغای تمام آزادی ها و توقيف مخالفين و اعمال دائم زور و مسائلی است که نمی توان همیشه بکار برد.

عزیمت ارتش انگلیس (که بر طبق مفاد موافقت حاصله ایران را تخلیه نمودند) دیکتاتور را از آخرین نقطه اتکایش محروم کرده دوستان قدیمی رهایش کرده بودند افکار عمومی بنظر تحقیرش می نگریست نمایندگان دول خارجه از او دوری می جستند دیگر ملجأ و پناهی جز شاه برایش باقی نمانده بود.

نقل می کنند که قوام السلطنه (یکی از رجالی که سید محبوسش کرده بود) بوسیله ای به اعلی حضرت احمد شاه در طی نامه وضع حقیقی کشور را برای شاه شرح داد. اوضاع در نظر شاه جوان روشن شد و در 14مه 1921 باطلاع دیکتاتور رساند که باید از زمامداری صرف نظر کند سید بلافاصله استعفا داد روز بعد سید از ایران فرار کرد و تنفر عامه از او بحدی بود که مجبور شدند تا سرحد بین النهرین محافظینی همراهش کنند در آن جا دوستانی که به بهترین وجهی کمر خدمتشان را بمیان بسته بود و بایستی در بد بختی ملاحظه اش را بکنند یافت

بزودی مستر نورمان هم که مقام خود را در نتیجه عدم موفقیت سیاستش از دست داد بدنبال سید رفت...»

خود را برای آگاهی دولت ایران بوسیله پست در تاریخ نامبرده بالا ارسال داشتند که در تاریخ 8 حوت 1299 به وزارت امور خارجه ایران رسیده است؛ رونوشت آن را عیناً نقل می کنیم:

«پس از وصول تلگراف فوراً اسناد و اوراق لازمه راجع به مجمع را به دفتر کل در ژنو فرستاده و آقای پرنس ارفع الدوله و خود این جانب را بسمت نمایندگی از طرف ایران رسماً معرفی نمودم؛ (سير ارايك دورومنت) رئیس دار الانشای مخصوص مجمع پس از شور در کمیسیون مشاوره مجمع اتفاق ملل به این جانب اطلاع دادند که باید روز چهاردهم به ژنو آمده و شعبه مخصوص به ایران را در مجمع اتفاق ملل افتتاح نمایم و روز 15 در جلسه افتتاحیه حضور بهم رسانیم در روز مذکور به ژنو رفته و شعبه مخصوص به ایران را در مجمع افتتاح نموده و صبح روز 11 به (تالار اصلاحات) حاضر شده و جلسه اولی با حضور نمایندگان چهل و دو ملت باشکوهی بسیار مجلل افتتاح گردید

ناقوس های کلیسا ها در تمام شهر بصدا در آمده و طیاره های مختلفه در آسمان شهر ژنو در جولان و پرواز بودند.

بدواً مسيو هيمانس رئيس الوزرای سابق بلژيك كه اخير اسمت ریاست مجمع را در بروکسل داشت، نطق بلیغی در باب وظایف اصلیه مجمع ملل ایراد نمود و افتتاح آن را در شهر ژنو اعلام نمود پس از نطق مسیو هیمانس مسیومو تا رئیس جمهوری سوئیس خطابه غرائی راجع به تاریخ اتحاد ملل دنیا و اهمیت فوق العاده این مجمع اظهار داشته از هیئت شورای عالیه کنفرانس صلح تشکر نمود که محل و مکان دائمی مجمع را در ژنو قرار داده اند که موجب افتخار ابدی و مباهات دائمی برای ملت سوئیس و مخصوصاً برای اهالی شهر گردید.

پس از آن شروع به مذاکرات برای انتخاب رئیس گردید به اکثریت آراء مجدداً مسيو هیمانس به سمت ریاست منتخب و برقرار شدند.

از آن جائی که هر يك از هیئت ها فقط حق دادن يك رأى داشتند و ابداً توفیری در بین هیئت ها نبوده همه در حکم واحد و به میزان تساوی و برابر بودند و این نکته خیلی اسباب

ص: 285

امیدواری است که بعد ها ملت ایران می تواند حقوق خود را مثل سایرین محفوظ داشته و برای آسایش و خیر عامۀ نوع بشر کار کرده و وظایف خود را بجا آورد.»

و کسری افکار و عقاید وی صورت فعلیت پیدا نموده است.

پس از آن «ژول موسسا» رئیس شورای مملکتی نطقی دائر بر اظهار امتنان از رئیس و اعضای مجمع انشاء نموده و مراسم خاتمه یافت.

رئیس انجمن «ژان ژاک روسو» برای نماینده ایران شرحی از تاریخ نویسنده مشهور بیان کرده و اظهار داشت برادر «ژان ژاک روسو» در عصر سلطنت شاه عباس کبیر به ایران آمده و در محله جلفای ایران توطن جسته و زنی از ارامنه آن جا را به حباله نکاح در آورده و يعقوب خان پدر پرنس ملکم از اعقاب او می باشد از قراری هم که استنباط می شود «ژان ژاک روسو» در اواخر عمر گاهی لباس ایرانی در بر می نموده است.»

اظهار داشت مجمع اتفاق ملل در حقیقت وقتی صورت واقعیت و فعلیت پیدا خواهد کرد که نمایندگان جمیع ملل جهان در آن شرکت جویند، سپس نماینده استرالیا هم با آن عقیده موافقت نمود»

به منزل برسانیم خیلی سنگین است و کاری که باید انجام بدهیم، خیلی مقدس است.

خسارت های وارده که باید ترمیم شود لا تعد و لا تحصى است و در کلیه اقداماتمان منزل بس خطرناك است و مقصد ناپدید.

گوش فرا دهید و استغاثه های مللی را که گرسنگی و سرما و نا خوشی با آن ها دست به یقه شده و بسر منزل مرگ سوقشان می دهد، بشنوید.

دیدگان خود را باز نموده اندکی به این سرشک ها که از چشم زن ها و کودکان و پیرمردان بی پشتیبان می ریزد بنظر دقت بنگرند

امیدوار چنانم که نوع بشر که این محوطه مقدس نماینده افکار اوست، گذشته هولناك و وحشت انگیز خود را فراموش نموده از نمونه های زندگی بربریت صرف نظر کرده دریچه قلب خود را بسمت عدالت و حس رأفت و رقت که لطیف ترین احساساتی است که در این دنیای فانی ممکن است انسان دارا شود، باز نمایند.

ایران که من با نهایت افتخار نماینده او هستم بواسطة اوضاع جغرافیائیش قرن ها است که مرکز بزرگ عالم گردیده است و نقطه مهم اتصال و اختلاط نژاد ها و افکار و رابط بین آسیا و اروپا است.

ملت ایران نظر بوحدت ملی خود در تمام دوره سیر تاریخی خویش تمایل کامل خود را نسبت به صلح و ترقی نمایانده است زیرا واضح است که بقاء موازنه همسایگان مستقیم او منوط به برقراری تمامیت خاک و استقلال سیاسی و اقتصادی او بود (در این باب به اسناد و مدارک دیپلماسی که هیئت نمایندگان ایران در کنفرانس صلح در پاریس طبع نمودند مراجعه شود).

از بدو ظهور جنگ 1914 تا 1918 دولت ایران برای ادامه سابقه تاریخی خود رسماً بی طرفی خود را اعلام داشت؛ ملت و دولت ایران که دارای يك مقصد بس عالی بودند خواستند ملل و دول عالم میل کامل خودرا بصلح و امنيت بنمایانند ولی ایران با وجود بی طرفی خود در طول این هنگامه جهان گیر میدان جنگ بوده است.

ص: 289

ایالات پر ثروت شمال و شمال غربی آن در نتیجه عملیات قشون روس و عثمانی رشته اموراتش از هم گسیخته و زیر پا رفته است.

خرابی هائی که از ماکو (شهر واقع در منتها اليه شمالی ایالت آذربایجان ایران) تا نواحی جنوبی اراضی ایران وارد شده است، فوق العاده است.

بلاد و دهکده های متعدده را غارت کرده و سوزانیده اند، صدهزار نفر مجبور شده اند از اوطان عزیز خود دست کشیده و در بلاد دور دست از گرسنگی و سرما جان بجان آفرین تسلیم کنند.

در تهران که تقریباً پانصد هزار نفر جمعیت دارد نود هزار نفر از سر سفره گرسنگی بدار باقی شتافتند زیرا مهاجمين طرق و شوارع ارتباطیه را قطع نموده و وصول آذوقه ممکن نبود.

تمام حکومت هائی که در طول مدت جنگ بین المللی در ایران تشکیل شد دچار اشكالات چاره ناپذیری که در نتیجه نقض بی طرفی ایران پیش آمده بود گردید.

ایالاتی که انبار غلۀ ایران محسوب می شدند و برنج و سایر حبوبات زیاد تهیه می کردند مانند مازندران و گیلان و همدان و آذربایجان و کرمان شاه بعلت فقدان کارگر و امنیت به امر تولید ثروت نپرداختند.

قحطی که از رحم و مروت بویی نشنیده در يك قسمت عمده مملکت حکم فرما بوده و در همه جا آثاری از مرگ و خرابی باقی گذاشته است.

مجموع خسارات مادی که در نتیجه نقض بی طرفی ایران بدان مملکت رسیده فوق العاده زیاد و معادل چهار صد و سی و شش میلیون و چهل و پنج هزار و ده تومان تخمین شده است که تقریباً معادل چهار میلیارد فرانک سوئیس می شود و برای ذکر عده کسانی که در تحت فشار مهاجمین به وادی خاموشان شتافتند و عده آن ها تقریباً به سی صد هزار نفر بالغ می شود دچار احساسات غریبی می شوید.

ایران برای این که صدای خود را به گوش جهانیان برساند، عده ای نماینده در تحت ریاست جناب آقای مشاور الممالك وزير امور خارجه سابق به کنفرانس صلح

ص: 290

فرستاد ولی متأسفانه هیئت مزبور نتوانست مقصد خود را انجام دهد و تقاضای دولت ایران به درجه دوم موکول گردید.

دولت ایران که از تاریخ 21 نوامبر 1919 به عضویت مجمع اتفاق ملل پذیرفته شد که دعاوی حقه نژاد ایران را که این همه مصائب باستحضار شورای مجمع اتفاق ملل رسانید.

روابط ایران با دولت امپراتوری انگلیس که همسایه عظیم الشأن او است ملت و دولت ایران که به فواید معنوی مساعدت انگلیس بخوبی پی برده اند، همواره مایل بوده اند که در تشیید روابط بین انگلیس و ایران کوشیده و آن را به يك اساس دوستی خلل ناپذیر و صادقانه استوار نمایند.

در ماه اوت 1919 عهد نامه ای در تهران ما بین کابینه ایران و نماینده اعلی حضرت پادشاه انگلستان منعقد گردید از آن ببعد اشکالات متعدده داخلی انتخابات جاری را مانع شده و تشکیل پارلمان ایران امکان پذیر نگردیده و اجرای مواد مختلفه عهد نامه مزبور معوق مانده است.

دولت کنونی ایران برای تسریع در امر انتخابات ولایات احکامات قویه صادر نموده است تا یک ماه دیگر پارلمان در ایران قطعاً تشکیل خواهد شد. دولت در صدد است که عهد نامه مذکور را به نمایندگان ملت ایران عرضه دارد و میل ملت پس از تصمیم قطعی پارلمان معلوم خواهد شد. نتیجه مشاوره باستحضار مجمع اتفاق ملل خواهد رسید.

شورای مجمع اتفاق ملل از حوادث اخیره شمال ایران بخوبی مطلع است. دولت سویتی مسکو رسماً دوستی صادقانه خود را نسبت به دولت ایران اعلام داشتند و مکرر اظهار داشته است که پیش آمد های شمال ایران بهیچ وجه مربوط به قوای سرخ نیست دولت ایران کوشش می نماید که امنیت را در آن صفحات بزودی بر قرار سازد تا بتواند با تمام همسایگان خود با صلح و مسالمت زندگی کند.

ایران مایل است که با مساعدت و حمایت مجمع اتفاق ملل با کمال سرعت

ص: 291

بسمت ترقی و تمدن سیر کند تا بتواند خسارات فوق العاده که در نتیجه جنگ به او وارد شده جبران کند.

ایران بواسطه استخراج علمی معادنی که در يك قسمت عظيم خاک ایران واقع شده اند و بواسطه محصولات فراوانی حبوبات و سایر ثروت های طبیعی خود می تواند در بهبودی اوضاع مادی تمام مللی که دچار عدم موازنه شده اند، مقام مهمی را حائز شود

پس از استقرار حکومت مشروطه پارلمان ایران تعلیمات را اجباری نمود و مدارس مقدماتی و متوسطه ترویج و انتشار روز افزون تعليمات عقاید آزادی طلبانه در اعماق قلب ایرانی ها فرو رفته است.

ایران بعلاوه وحدت ملی خود بوحدت فکری نیز که متکی به احساسات آزادی طلبانه می باشد نیز رسیده است و بدین ترتیب وحدت افکار و عقاید و وجدان ملت ایران تشکیل شده است.

ایران که وارث يك تمدن قدیمی و يك سابقه پر افتخاری که در صورت رجوع به تاریخ شکی در آن باقی نمی ماند مایل است با تمام فکر و قوای خود در انجام این کار بزرگ شرکت جوید و می خواهد بر روی اساس محکم شوش و پرسپلیس و پازارگاد مجدداً ایرانی ترتیب دهد که با سایر نقاط عالم توافق داشته باشد.

وجدان عمومی سکنۀ ایران از انجمن عمومی مجمع اتفاق ملل خواهان است که دعاوی حقه او را شنیده و آن ها را کاملا تحت دقت آورد تا ایران بتواند بتمامیت آزادی و اقتصادی خود نائل آمده راه ترقی و زندگانی عادی پوید.

در این جا بشرح مختصری از تاریخ مجمع اتفاق ملل و گزارش های آن که وصول آن مقارن کابینه سید ضیاء الدین بوده پرداختیم که هم از نظر تاریخی مختصری از تاریخ افتتاح مجمع اتفاق ملل گفته شده باشد و هم وقایع و گزارش های سیاسی دورۀ کابینه های مشیرالدوله سپهدار سید ضیاء الدین را ذکر کرده باشیم.

ص: 292

عاجزانه مستدعی هستیم که تشکرات این یکمشت رنجبران و کسبه بازار قبول فرموده و انشاء الله زودتر مفاد بیانیه را بموقع اجرا گذارند. امضای 250 نفر» این بود عقاید مردم در بدو ظهور کابینه ولی پس از مدتی که از عمر کابینه گذشت رفته رفته حس خوش بینی که در بدو امر نسبت به هیئت دولت وجود داشت، مبدل بحالت خمودگی و یأس گردید و مالیات هائی بر ضروریات زندگی مردم وضع شد و از همه مهم تر روز بروز تضییقاتی بر مردم تحمیل گردید و بالنتيجه طرز کار کابینه کم کم در نظر عموم نسبت به دولت سوء تأثیر می نمود و برعده ناراضی ها افزوده می گشت، تا جریان مسجد شاه را که بعداً بشرح آن خواهیم پرداخت پیش آورد.

در مسكو (مشاور الممالك) به دولت ایران داده شد و دولت روسیه نیز مقدمات تخلیه آن قسمت هائی که در مادۀ سوم قرارداد 1921 ذکر کرده بودند، فراهم نمود از طرف دولت ایران دستور تصرف ولایت فیروزه در مرز خراسان و اشغال جزیره ( آشوراده ) واقع در خلیج استراباد که سال ها در تصرف دولت روسیه بود صادر گردید و مأمورین دولت روسیه جزیرۀ مذکور را تسلیم مأمورین دولت ایران کرده خود خارج شدند؛ ولی از تصرف فیروزه بعلت سوء ظنی که به کابینه جدید داشتند امتناع نمودند.

پشت میز نشین تا تشکیلات وزارت خانه ها تکمیل نشود هر عضوی که از خدمت منفصل شد حقوق برج حوت را دریافت نماید و هر عضوی که در خدمت باقی ماند از حقوق برج حوت صرف نظر نماید ولی وزارت پست و تلگراف استثنائاً از این ترتیب معاف گردید.

وزیر مختار دولت ایران در اسپانیا در نظر گرفته شد و مراتب نیز به مشارالیه از طریق وزارت خارجه ابلاغ گردید که اقدامات فوری برای انجام این منظور بعمل آورد.

خارجه در ایران مرتکب بزه یا تقصیری می شد محاکم عدلیه حق مداخله در کار های آن ها را نداشت هم چنین محاکمات اتباع بین النهرین و شامات و سایر دولی که از امپراتوری سابق عثمانی مجزی شده اند، به عدلیه ارجاع گردد.

خیلی بحال جامعه ایرانی مفید بوده است.

ولی بالفور انگلیسی اقدام کابینه را از منع مسکرات دو چیز دانسته: یکی آن که هر گاه مسکرات بحالت آزاد باقی بماند ممکن است قزاق ها زیاد روی بنمایند و موجبات مزاحمت مردم را فراهم نمایند و دیگر احساسات ملی و دینی و مذهبی را در مقابل بالشویزم تقویت نمایند. (1)

سردار سپه از جریان کار و عواقب کودتا خبر داشته است؛ از این رو خودش بفکر افتاد كه بدواً با كمك شاه و درباریان سید ضیاء الدین را از بین بردارد سپس نقشه وی را خودش عملی سازد و چنان که خواهیم دید در حمل 1302 خواست که نقشه جمهوری را عملی نماید ولی چون زمینه حاضر نبود و با مخالفت شدید ملت مصادم گردید موفق به اجرای نقشه خود نشد.

سید ضیاء الدین نیز برای نیل به مقصود و اجرای نقشه طرح شده، قبلا زمینه را فراهم کرده بود و تمام رجال و اعیان و اشراف و متنفذین و آزادی خواهان را زندانی و با ترتیبی که اتخاذ کرده بود دیگر احدی قدرت مخالفت باوی را نداشت این بود که شاه نسبت بطرز اداره و زمامداری سید ضیاء الدین کاملا بد بین شده و به مقاصد باطنی او پی برده بود درباری ها نیز کاملا با بی میلی شاه موافق بودند و حتی الامکان سعی وافی بعمل می آوردند که تخم نفاق بین سردار سپه و سید ضیاء الدین بیفشانند؛ لیکن چون مشاهده شده بود که در مزرعه دماغ سید ضیاء الدین چنان بذری بار آور نخواهد شد بنابراین ناگزیر شدند برای ربودن سردار سپه توجهات خود را بسوی مشارالیه معطوف نمایند؛ زیرا تقریباً تمام قوای قزاق و قدرت آن ها در دست سردار سپه بود و اگر سردار سپه با سید ضیاء الدین دست اتحاد و یگانگی را که از اول بیک دیگر داده بودند همین طور حفظ می کردند حتماً سید ضیاء الدین موفق به اجرای نقشه خود شده بود تند روی مشار الیه و مساعی و اقدامات درباریان برای اختلاف بین آن ها مانع از این شد که او بتواند به اجرای افکار خویش موفقیت حاصل نماید.

فرح آباد به قصر گلستان آمد و در انظار حضار شرحی اظهار تلطف و مهربانی و قدر دانی از خدمات و زحمت و مراتب شایستگی سردار سپه كرده يك قبضه شمشیر مرصع كه از مهم ترین عطایای نظامی و سلطنتی بود به مشار الیه اعطا کرد و در ضمن اعطای شمشیر سردار سپه چنین گفت: «شما این نکته را ثابت و آشکار کردید که ایرانی لیاقت اداره کردن قشون را دارد»

بنابر آن چه اشاره شد احمد شاه برای از بین بردن سید ضیاء الدین و حفظ سلطنت خود چاره ای جز این نداشت که توجه خود را مصنوعاً هم شده به سردارسپه معطوف نماید و او را به هر طریقی که ممکن است در مقابل سید ضیاء الدین بزرگ جلوه بدهد و الا احمد شاه پس از چند روز که از کودتا گذشته بود از جریان پس پرده و دست هائی که در کودتا شرکت داشت بی اطلاع نبود؛ لذا نسبت به کلیه کارکنان کودتا بدبین بود؛ ولی در مورد سردار سپه نا گزیر بود که او را برای مخالفت با سید ضیاء الدین آماده نماید.

غافل از این که سردار سپه همان نقشه سید ضیاء الدین را عملی خواهد کرد، منتهی قدری ملایم تر و عاقلانه تر ولی احمد شاه برای جلوگیری از اجرای این نقشه کوشش بی موردی می نمود؛ زیرا در موقع طرح نقشه کودتا قرعه فال را بنام انقراض سلطنت قاجاریه زده بودند

در این مورد گناهی برای احمد شاه نمی توانیم قائل شویم، جز این که پادشاه قانونی و مشروطه خواه بوده و در محظور غریبی واقع شده بود؛ زیرا اگر با سید ضیاء الدین موافقت می کرد در اندک مدتی از سلطنت ایران خلع و یا ممکن بود ترور بشود؛ بنابراین چاره جز این که به سردار سپه نزديك شود نداشت؛ منتهی پس از آن که سردار سپه را بزرگ کرد همان محظور اولی برایش پیش آمد و راه گریزی جز مسافرت به اروپا ندید.

از آن طرف سردار سپه هم این موارد را دریافته بود؛ لذا نسبت به سید ضیاء الدین خوش بین نبود و در صدد مقامات عالی تری بود و چون سید ضیاء الدین را رقیب خود می دانست منتظر فرصت گردید که قدری جای پای خود را محکم تر و تسلطش را در کار های نظامی زیاد تر کند تا بتواند با سید ضیاء الدین وارد مبارزه گردد.

ص: 302

ابلاغ نموده موافقت دولت اعلی حضرت پادشاه انگلستان را در الغاء قرارداد خواستار شده بود.

اينك در نتيجه مذاکرات مبسوط و طولانی که در عرض چند هفته برای انجام این مقصود جریان داشت، دولت اعلی حضرت پادشاه انگلستان سفارت خود مقیم تهران را مأمور نمودند که موافقت آن ها را در الغاء قرارداد رسماً به وزارت امور خارجه دولت علیه ایران ابلاغ نماید.

روح موافقتی که از طرف دولت انگلستان در موضوع الغاء قرارداد ابراز گشته بار دیگر نیات حسنه و مودت دیرینه بریتانیای کبیر را ثابت می نماید

من وهيئت من مخصوصاً از دولت اعلی حضرت پادشاه انگلستان امتنان داریم که در همان حال که الغاء قرارداد را قبول نموده اند هیچ گاه در احساسات مودت آمیز دولت علیه تردیدی ننموده و با وجود الغاء قرارداد حاضر بودن خود را برای مساعدت به ایران تأکید و تکرار کرده اند.

ملت و دولت ایران این علامت و برهان مودت صمیمانه دولت انگلستان و حس احترامی که از طرف دولت معزی الیها نسبت به مصالح و آمال ایران و سیاستی را که دولت کنونی برای تجدید تشکیلات و اصلاحات مملکتی خود اتخاذ نموده اند ابراز داشته از صمیم قلب تقدیر می نماید.

بنابراین اقدام مهم سیاسی نه تنها رشته های دوستی را که ما بین دو ملت موجود است ضعیف نمی نماید بلکه بر عکس نظر به احتراماتی که ملتین نسبت به احساسات یک دیگر می نمایند رشته های مودت مستحکم تر می گردد

ضمناً وظیفه خود می دانم که در این موقع به استحضار عامه برسانم که در حصول این نتیجه درخشان وزیر مختار محترم انگلستان و اعضای سفارت معزی الیه بوسیلۀ بیان و تشریح حقیقت وضعیت ایران به دولت متبوعه خودشان مساعدت خویش را بعمل آورده و وظیفه مأموریت حقیقی خود را که عبارت از تحکیم مناسبات بین دولتین و ملتین ایران و انگلستان است بطرز کمال ایفاء نموده اند.

ص: 304

من ملت ایران را برای این موفقیت دوگانه یعنی الغاء قرارداد با موافقت طرفين و در عین حال تحکیم روابط دوستانه با همسایه عظیم الشأن تاریخی خود که نیات حسنه وی همواره برای ما گران بها بوده است تبريك می گويم.

امروز ملت ایران می تواند مطمئن باشد که نه تنها فى حاکمیت و استقلال وی بطوری که انتظار داشت حفظ گشته بلکه دوستی های دیرینه باقی و ارکان اصلاحات بر مبانی مشیده استوار می باشد

امیدواریم پروردگار متعال ما را در سایه سعی و فداکاری در پرتو مجاهدت و وطن پرستی به آمال بزرگ خویش که عبارت از استقلال سعادت، آزادی و عظمت ملت و مملکت تاریخی شاهنشاه ایران است نائل فرماید و به اجراء و انجام سایر مواعيد موفق نماید.»

مورخه 7 حمل 1300 شمسی مطابق 17 رجب 1339 قمری

س. ضیاء الدین طباطبائي - رئيس الوزراء

در این مورد تلگرام نرمان وزیر مختار انگلیس به لرد کرزن وزیر خارجه انگلستان مطلب را بخوبی روشن می سازد که قبلا دربارۀ الغای قرارداد با وزیر مختار انگلیس مذاکره و موافقت او را جلب نموده است.

(نقل از خلاصه مخابرات و مکاتبات رسمی دولت انگلیس راجع به قرارداد 1919 از جلد سیزدهم اسناد رسمی 1920 و 1921.)

نرمان به کرزن در کابینه سید ضیاء الدین تلگرام می کند:

«تصور می رود لغو قرارداد هیچ وضع را تغییر ندهد، برای این که مستشاران ما در مالیه مشغول خدمت و افسران انگلیسی در امور قشونی مداخله دارند. انتقال پلیس جنوب به دولت ایران عملی می شود و عملا قرارداد اجرا شده است موافقت خودتان را دریغ نفرمائید.

در تلگرام دیگر نرمان به وزیر خارجه انگلستان می گوید:

ص: 305

«رئيس الوزراء (منظور سيد ضياء الدین است» به من اظهار کرد که من يك ماه است منتظر موافقت شما شده که بتوانم اعلان الغاء قرار داد را بکنم و حال آن که عملا قرارداد اجرا شده موافقت شما در فسخ قرار داد ضروریست.»

(نقل از جلد سیزدهم اسناد رسمی سال 1920 و 1921 میلادی مخابرات و مکاتبات دولت انگلستان که اخیراً در لندن منتشر شده است. )

نرمان وزیر مختار انگلیس در تهران به لرد کرزن وزیر خارجه چنین تلگراف می کند

«در ملاقات با شاه سید ضیاء الدین با اختیارات تام رئيس الوزراء شد. سید به من گفت: حتی المقدور برای وزارت خانه ها وزیر تعیین نخواهم کرد با معاونین امور را انجام می دهم قرارداد مبتذل شده بدون اعلان رد آن حکومت جدید کاری نمی تواند انجام دهد؛ فوراً بدون فوت وقت قوای پنج هزار نفری تحت نظر افسران انگلیسی تشکیل می دهم و 500 نفر به عده پلیس اضافه می کنم به اسم محافظت سفارت خانه ها ولی در حقیقت نمایندگان بلشویک ها را زیر نظر خواهم گرفت مستشاران انگلیسی برای نظارت به امور مالی مشغول کار خواهند شد. این مستشاران مالی و افسران نظامی با قرار داد شخصی بدون این که به قرارداد ایران و انگلیس اشاره شود، استخدام خواهند شد؛ برای سایر وزارت خانه های غیر مهم رسماً اعلان می شود از ممالک دیگر مثل فرانسه و آمریکا و شاید از روسیه مستشار دعوت خواهد شد. دو وزارت خانه مهم مالیه و ارتش تحت نظر مستشاران و افسران انگلیسی خواهد بود، اردوی 5 هزار نفری به سر کردگی کلنل «هندل استون» در قزوین تشکیل می دهد به رئیس سوئدی ژاندارمری دستور داده خواهد شد اشخاص نا لایق را از ژاندارمری اخراج نماید و اشخاص لایق بجای آن ها بگمارد پلیس جنوب را رسماً بخدمت دولت خواهم پذیرفت و سعی می شود حتی المقدور مخارج آن ها کمتر بشود. عده افسران انگلیسی به ده نفر تقلیل داده شود میل دارم که قشون انگلیس تا چند ماه دیگر در قزوین بماند تا قوائی تهیه و بجای آن ها فرستاده شود حکومت جدید می خواهد

ص: 306

مبلغ کافی از اشخاص توقیف شده بابت مالیات های عقب افتاده وصول نماید برای احتراز از دشمنی بلشويك خصوصیت با انگلستان باید پوشیده و پنهان بماند. سید ضیاء الدین ضمن صحبت گفت اگر انگلستان می خواهد حفظ مصالح و سیاست خود را حفظ نمایند باید به ایران كمك كنند تا منافعشان در این جا محفوظ بماند.»

در تعقیب تلگراف بالا مجدداً نرمان به لرد کرزن تلگراف می کند: «حکومت ایران (منظور حکومت سید ضیاء الدین می باشد) می خواهد 20 افسر و ده مستشار مالی از انگلستان و 15 نفر افسر سوئدی برای ژاندارمری و يك نفر مستشار فرانسوی با چهار معاون برای دادگستری و يك مستشار امریکائی برای فلاحت استخدام نماید. پست و گمرکات تحت نظر مستشاران بلژیکی کما کان خواهد بود. لازم است این مطلب گفته شود که بدون كمك اخلاقی انگلستان کار حکومت جدید ایران پیشرفت نخواهد داشت.»

نرمان در تلگرام دیگری به وزیر خارجه انگلیس توصیه می کند که دستور دهد از مازاد مهمات و لوازم قشون انگلیس در شمال ایران به حکومت ایران برای استفاده قشون داده شود.

و لرد کرزن در پاسخ می گوید شورای نظام با دادن مهمات موافق نیست؛ ممکن است به دست بلشويك ها بيفتد، با دادن افسر هم موافقت نشد، ولی چرچیل عقیده دارد باید به حکومت سید ضياء كمك شو دو راجع بقرضه و افسر و مهمات هم تجدید نظر شود.»

نرمان مجدداً به لرد کرزن تلگراف می کند اگر كمك مالي نكنيد و افسرانی که خواسته اند ندهید ایران ممکن است از فرانسه استمداد کند و اگر تأخیر شود، تسليم بلشويك شوند در آوریل قشون انگلیس از قزوین و همدان خواهند رفت و اين بضرر منافع انگلستان است.

نظر به این که در موضوع الغاء قرارداد به تفصیل در چاپ دوم زندگانی سیاسی احمد شاه تألیف نگارنده که از صفحه 27 تا صفحه 194 بچاپ رسیده است در

ص: 307

این جا از تفصیل بیشتری صرف نظر می کنیم و خوانندگان می توانند به آن کتاب مراجعه نمایند.

«آیات منزله، پیام مقدس را توسط تلگراف زیارت کردیم و در پاسخ این چند فراز ذیل را با يك سلسله احساسات صمیمانه معروض پیشگاه مقدس می داریم:

از طلیعه شوکت این فرخنده سال همایون فال در غرۀ غرای این نوروز فیروز عدیم المثال که تاریخ ایران نظیر آن را سراغ ندارد؛ از طلوع کوکبه خورشید، کابینه سيادت و ظهور دبدبه زمامداری آن دلاور شناور دریای سیاست آن یگانه عنصر فعال، آن بهین اخشیج قدرت و توانائی که همواره آب و خاک ایران این گونه نوادر طبیعی را در پردۀ اخفا ذخیره دارد تار و پود نسج دل های آرزومندان نجات ایران به ارتعاش طبیعی در آمده يك آتيه مشعشع امید بخشی عکس انداز آئینه خاطر ها گردید؛ روان پاک شاهنشاه لولاك از آن فرزانه فرزند نیرومند خود تجدید حیات ملت ایران را چشم داشت و منتظر است که از پرتو اقدامات نیرومندانه و مجاهدات فداکارانه آن پاکیزه گوهر دریای سیادت بار دیگر ملك كيان سعادت گم گشته خود را که کلمه شاهنشاهی و نشان شیر و خورشید از آن حکایت می کند با شکوه و جلال هر چه تمام تر تازه و تکرار می نماید و روزگار دیگر نسیم شوکت و عظمت، رسماً پرچم دولت ایران را در اقطار جهان باهتزاز طبیعی در آورد؛ انکار نداریم مملکتی که سالیان دراز است كه يك دل سوز صمیمی ندارد مملکتی که فضای آن از تراکم ابر های غلیظ سیاه مقاصد و خیالات فاسده تیره و مظلم ،گشته مملکتی که در نتیجه لا قیدی های مصادر امور بیرق شرافت سرنگون و تمام دفاتر افتخارات و اوراق اعتباراتش ورق به ورق پاره پاره گردیده معین است زمام سیاست چنین مملکت خراب در هم برهمی را اگر بدست عیسی بن مریم یا موسی بن عمران هم بسپارند، ممکن نیست بسرعتی که ملت عقب افتاده ایران آرزو دارند موفق به اصلاحات لازمه و ترمیم خرابی های متراکمه این سنوات طولانی ماضیه بشوند که اندک زمانی ایران رشك جنان یا نزهت بخش گلستان گردد.

اما نظر به فعالیتی که در وجود آن یگانه رب النوع زبردستی آن مملکت و آن سرنگون ساز اساس لا قیدی سراغ داریم که بالاتفاق آخرین مرکز اميدواري ها و دلاور.

ص: 309

ترین پهلوانان عرصه سیاست شناخته می شود و از آن ذات نیرومند تری سراغ نداریم که امروز بتواند تکه پاره های کشتی شکسته مملکت را از این دریای آتشین و از این طوفان سهمگین به ساحل نجات برساند از هم چو عنصر نیرومندی انتظار قطعی داریم که در ظل توجهات شاهنشاه معصوم جوانبخت شاهنشاهی که تا کنون دامن عصمتش به هیچ قسم آلایش لکه دار نشده شاهنشاهی که در این طوفان های هولناک در این امواج دهشت انگیز از باد های جنوب و شمال متزلزل نگشته

شاهنشاهی که بهیچ وجه وقعی به افسانه و افسون بازیگران خارج و داخل نداده بالاخره شاهنشاهی که عدم مسئولیت خود را تسلیم ملت فرموده و خصایص سلطنتی را هم بدون شور و صلاح دید ملت متصدی نمی شود.

در ظل توجهات ممدوح شاهنشاه محبوبی خاتمه به سلسله طولانی فلاکت و بد بختی ملت ایران داده شده کشتی واژگون مملکت از پرتگاه عدم به ساحل نجات عودت و سیاست سیاه لا قیدی و وجدان کشی همان سیاستی که در نتیجه آن مقر اریکه شهریاری سیروس و داریوش ملعبه دست اجانب همان سیاستی که در پایان آن بجای درفش کاویانی صلیب احمر نمودار گردید.

آن سیاستی که کاسه چشم کیکاوس و دارا را لگد کوب سم ستوران بیگانه نموده.

آن سیاستی که اطراق گاه قشون نادر و کریم خان زند را خیمه گاه اردوی اجانب ساخته

بالاخره آن سیاستی که بیگانگان ما را در خانه خود به چشم خفت و خواری نگاه می کردند و ما را صاحب خانه نمی دانستند هر چه زودتر خاتمه به بقای آن سیاست سیاه داده شده رخسار پاک مادر وطن از لگد معاملات بی شرمانه و دست اندازی های بی رحمانه نا محرمان منزه و مبرا کرده و شرافت و آبروی یغما شده دولت جمشید و فریدون که اوراق تاریخ شاهد آن است و تمام علائم آسمانی ثبوت آن را تصديق دارند با يك سلسله افتخارات که آن مقدار برای ایرانیان تدارك و جبران شود تأمین گردد و در خاتمه با يك قلب مملو از حقیقت و صمیمیت موفقیت کارکنان این کابینه سیادت را از خلاق ذو الجلال

ص: 310

خواستار و ترقیات کاملۀ آن ذات وطن دوست را بجانب تکمیل نواقص و اصلاحات کردستان جلب می نمائیم.» به امضای تمام معاریف علماء و تجار و اصناف کردستان.

آرمیتاژ اسمیت می گوید:

«... يك روز صبح نگارنده در وزارت مالیه احضار شده و به بنده اطلاع دادند رئيس الوزرا (سيد ضياء الدين) تصمیم گرفته است معادل مبلغ 20 میلیون تومان اسهام خزانه اشاعت یابد و لازم است ترتیب اجرای آن را بدهم، بنده هم مشغول استطلاع و تحقیق وثیقه آن گشته در نتیجه فهمیدم هیئت دولت ابداً بفکر چنین چیزی نیفتاده و لهذا با نهایت زحمت و مشقت این نکته را حالی کردم که نمی توان این کار را سرسری انگاشت و اسهام خزانه را بطبع رسانید.

يك مرتبه دیگر از نگارنده استفسار شد که آیا در باب ازدیاد اسکناس بانك هیچ ایرادی دارم یا خیر؟ بنده جواب دادم عیبی در این اقدام نمی بینم جز آن که چون دولت ایران اهتمام دارد از منابع خارجی قرض نکند؛ لهذا تصور نمی کنم فایده داشته باشد. در جواب این اظهار نگارنده اظهار شد که خوب است اسکناس های جديد الطبع تحويل خزانة عامره شود و چون بنده متذكر شدم كه بانك بموجب امتیاز نامۀ خود باید معادل هر مقدار اسکناس جديد الطبع وجه الضمانه تهیه نماید و چون موجود ندارد این اقدام حکم قرض را پیدا می کند. جواب شنیدم که این کار ضرورتی ندارد زیرا جميع اسکناس های موجوده در مملكت يك مرتبه برای تبدیل به وجه نزد بانك برده نخواهد شد و لهذا بکلی از اجرای این نیت صرف نظر شد.

پس از این واقعه رئيس الوزراء دیگر به کسی مراجعه ننموده و اعلام کرد که اشکال مالی را مرتفع داشته

نگارنده از استماع این خبر به جستجو و استطلاع از چگونگی درمان جدید الاكتشاف مالی بر آمده و در نتیجه شنیدم رئيس الوزراء خیال دارد یک عده لوله های چدن توپ های قدیمی را ذوب و از آن ها مسكوك رایج تهیه نماید و مانند مسكوك نقره رواج دهد.

نگارنده قانون موسوم به (کرشام) را دلیل قرار داده و ایراداتی نمودم ولی معزی الیه جواب داد: يك نفر ترك، متجاوز از یک قرن پیش به چنین اقدامی مبادرت ورزیده

ص: 312

و هیچ جهت ندارد، من هم همان کار را نکنم عاقبت نگارنده موفق شدم اجرای این نیست را بتعويق اندازم تا مستشار مالی وارد شود و اگر چه پذیرفت ولی یقین دارم استدلالات و ایرادات بنده را بی معنی و خارج از موضوع می دانست؛ از آن ببعد هم با نگارنده مشورتی بعمل نیامد.»

مذاکره شود و او را هر طوری هست راضی نماید که در توقيف قوام السلطنه طبق نقشه های طرح شده و دستور تهران عمل و اقدام نماید.

اتفاقاً کلنل محمد تقی خان موافقت کرد و سید ضیاء الدین (بوسیله تلگراف رمز) به رئیس ژاندارمری خراسان (کلنل محمد تقی خان) دستور داد که با پلتيك و سياست ملایم و مخصوصی طرح نقشه ای نماید و بدون تصادم و نزاعی موفق گردد که قوام السلطنه را دست گیر و تحت الحفظ به تهران بفرستد.

کلنل محمد تقی خان نیز با نهایت زبردستی مأموریت خود را انجام داد، به این معنی که روز 13 فروردین 1300 خورشیدی قوام السلطنه با يك عده از نزديكان خود بخارج شهر (کوه سنگی) رفته بود؛ در موقع ورود به شهر ناگهان بوسیله یک عده ژاندارم با کلیۀ همراهان دستگیر و بدون کوچک ترین مصادمه و خونریزی در اداره ژاندارمری زندانی گردید و پس از چندین روز بر حسب دستور مرکز بوسیله کالسکه تحت الحفظ به تهران فرستاده ولدى الورود در تهران زندانی می شود بطوری که تا آخر عمر کابینه سیاه در زندان بسر می برده حتی موقعی که ابلاغ ریاست وزرائی بنام مشار الیه صادر می شود نیز در زندان بسر می برد و از صدور چنین ابلاغی بی سابقه بوده است.

ولی این مسئله در کابینه بعد (کابینه قوام السلطنه) برای کلنل محمد تقی خان تولید اشکال نمود زیرا کلنل محمد تقی خان شاید شرط عقل ندانست و یا از بیم انتقام یا در اثر افکار دیگری بود که نتوانست با کابینه قوام السلطنه کار کند. بالنتيجه كابينه قوام السلطنه را تقریباً برسمیت نشناخت و بر اثر آن چنان که بعداً خواهیم دید مخاصمه شروع می گردد.

علی آذری در کتاب قیام کلنل محمد تقی خان پسیان در خراسان چنین می نویسد: ...

«در همین اوقات که هفته اول نوروز 1300 بود، سید ضیاء الدين رئيس الوزرای وقت وسیلۀ رمز وزارت امور خارجه از معتصم السلطنه فرخ کار گذار خراسان، سؤال می کند که روابط کلنل محمد تقی خان با قوام السلطنه چگونه است؟

فرخ هم به رمز پاسخ داده بود که چون قبلا رئیس ژاندارمری خراسان محمد

ص: 314

حسین میرزا جهانبانی داماد معتمد السلطنه برادر قوام و بودجه ژاندارمری در بست در دست آن ها بود ولی بعد از آمدن کلنل پسیان بودجه ژاندارمری با فعالیت و پشتکار و حتی زد و خورد های قلمی که کلنل کرد منحصراً به مصرف ژاندارمری می رسد به این لحاظ و بمناسبت عدم اعتنا به تمثال همایونی در دفیله نوروز ! و اعتراض کلنل محمد تقی خان و هم چنین عدم شرکت ژاندارمری در رژه روابط آن ها باطناً بکلی تیره می باشد.

پس از مخابره این رمز دستور رمز مجدد مبنی بر دستگیری و توقیف قوام السلطنه از همان مجرای رمز وزارت امور خارجه و وسيلة معتصم السلطنه فرخ به کلنل محمد تقی خان مخابره شد که کشف آن را فرخ حضوراً تسلیم کلنل کرد(1)

از روز وصول این تلگراف، کلنل با یکی دو سه تن از صاحب منصبان محرم و با وفای خود مشغول تبادل افکار، راجع بنحوه دستگیری قوام السلطنه بودند، به عقیده یکی از آن ها انجام این کار نیاز به مطالعه زیاد نداشت ولی کلنل معتقد بود که دستگیری قوام با وجود عده ای فدا کار و دیسیپلینه در ژاندارمری باید بدون خونریزی انجام شود. یکی دوبار هم برای دستگیری آزمایش هائی بعمل آمد فی الجمله يك شب عده ای داوطلب از باغ مستوفی به عمارت ایالتی رفتند اما وجود قراول های چريك خوافی و باخزری مانع از انجام مقصود شد تبادل نظر برای دستگیری پیوسته ادامه داشت تا روز 11 و 12 فروردین 1300 یک نفر فدائی کلنل، باتفاق نایب داود خان سینکی برادر مرحوم میرزا جواد خان سینکی وزیر مختار سابق ایران در قاهره برای دیدن عبدالحسین خان ملکی پسر عمه و پیشکار حاج حسین آقا ملک می روند، در ضمن ملاقات، تقاضا می کنند که موافقت شود روز سیزده این دو نفر باتفاق دوستان خود در ملک آباد بیتوته کنند عبد الحسین خان جواب می دهد که طبق مذاکره قبلی برای روز سیزده ملك آباد به اختیار حضرت اشرف گذارده شده و معذرت می خواهد همان فدایی پس از خروج از منزل

ص: 315

حاج حسین آقا، بلا درنگ نزد کلنل رفته جریان را گزارش می دهد، کلنل گفته بود، خدا کند از من اسکورت بخواهد و اتفاقاً همین طور هم شد، يك اسكورت 12 نفری تحت فرماندهی نایب محمود خان تعیین و اعزام می شود تا این جا نقشه دستگیری بطور دقیق به نظم و محرمانه در دست جریان و انجام بود.

عصر روز سیزده نوروز 1300 در دروازه ارگ مشهد، چند نفر ژاندارم کاملا مجهز و خیلی بشاش و در عین حال اندکی هم مصمم بنظر می رسیدند.

در نزدیکی ژاندارمری ژاندارم های کار آزموده و مجرب تری دیده می شدند ماژور اسماعیل خان بهادر نیز در جلوی اداره ژاندارمری قدم می زده از قیافه او هیچ گونه تصمیمی هویدا نبود؛ خیلی خون سرد و بحال عادی گام بر می داشت.

سید اسد الله با یکی از دوستان مکتبی به من گفت دو سه بار تصمیم گرفتم جلو رفته تحصیل اطلاعی کنم باز در جای خود ایستاده با خود گفتم چون روز سیزده نوروز است قوای انتظامی ژاندارمری بیشتر شده اند این دلیل هم مرا قانع نساخت، لذا در جای خود ایستاده به تماشا پرداختم.

پشت بام ژاندارمری صاحب منصبی را دیدم که با دوربین مسیر دروازه ارگ وجاده خارج دروازه را مورد دیده بانی قرار داده بود حس كنجكاويم تحريك و جهت دید خود را عوض کردم ناگاه اتومبیل شیکی از دور نمایان شد.

با اشاره ماژور اسماعیل خان شیپور حاضر باش را نواختند، بلافاصله ماژور بهادر فرمان خط زنجیر داد و عبور و راه عبور وسائط نقلیه و حتی پیاده رو نیز مسدود گردید.

در این موقع اتومبیل رسید؛ چون متعلق به کنسول انگلیس بوده، اجازه عبور دادند؛ در همین اثنا متعاقباً اتومبیل حضرت اشرف رسید و خط زنجیر را شکافت و چند قدمی هم رد شد ناگهان ماژور اسماعیل خان بهادر از عقب اتومبیل دوید و فرمان ایست داد. اسکورت هم طبق دستور قبلی دور اتومبیل را محاصره کردند.

قوام السلطنه در اتومبیل را باز و به ماژور بهادر گفت: ماژور بهادر منم منم.

ص: 316

ماژور بها در می گوید می دانم شما هستید من هم با شما کار دارم و بلا درنگ دستور توقیف را ابلاغ می کند قوام السلطنه با حال برافروخته و عصبانی به این اقدام اعتراض می نماید در این موقع کلنل محمد تقی خان از بالکن ژاندارمری با صدای بلند می گوید حضرت اشرف امر دولت است و صلاح هم در اطاعت.

از اتومبیل پیاده می شود در یکی دو قدمی اتومبیل جوی آبی بود و چون در حال طبیعی نبود پایش می لغزد و میان جوی می افتد بلندش می کنند می گوید بسیار خوب کجا باید رفت؟

ماژور بهادر بدرون ژاندارمری اشاره می کند این جا بفرمائید

اتومبیل و اسکورت نیز متعاقب قوام السلطنه وارد ژاندارمری می شود، قوام در یکی از اتاق های ژاندارمری که قبلا آماده شده بود، محبوس می گردد

هیجان آمیخته به انبساط و سرور در مردم دیده می شد، طبق نقشه قبلی، عده ای دیگر نیز دستگیر شدند ادارات نظمیه قشون و هم چنین قشون چريك به اختیار و تصرف صاحب منصبان ژاندارمری در آمد و مهام امور را رسماً بدست گرفتند و به این ترتیب فرمان روائی مطلق سه سال و چند ماهه قوام السلطنه خاتمه پذیرفت.

دربارۀ قضیۀ دستگیری قوام السلطنه روایات دیگری نیز نقل شده که ذیلا یکی از آن ها را (نقل از تاریخ احمد شهریور) چون معتبر است، عیناً نقل می کنیم:

«... و نیز در این روز طرف عصر بر حسب حكم رئيس الوزراء مرحوم كلنل محمد تقی خان رئیس ژاندارمری مشهد ، قوام السلطنه والی خراسان و اتباع او را توقیف کردند و علت توقیف اطاعت تامه نداشتن قوام السلطنه بود از رئيس الوزراء (سید ضیاء الدین) زیرا در جواب بیانیۀ هشتم حوت رئيس الوزراء، قوام السلطنه، تلگراف کرد که نیات و مطالب مندرجه در بیانیه بسیار خوب است لیکن رژیم حکومت دولت معلوم نیست که آیا حکومت شوروی است یا استبداد و ثانیاً وقتی که قوام السلطنه فهمید اعیان درجه اول شهر تهران محبوس و تبعید شده اند در فکر تدابیری بر آمد از آن جمله از شهر خارج شد و با بعضی از رؤسای ایلات وارد مذاکره شد. بعلاوه به دولت پیشنهاد کرد که

ص: 317

این عده قوای «نظامی» برای نگهداری سرحدات خراسان کافی نیست و چون تشکیل قشون پول لازم دارد و دولت هم ندارد از این جهت خود اهالی حاضر شده اند مواجب یک عده قشون هزار نفری را بدهند و از مرکز امر شد بگیرند و در این ضمن خداوردی کرد که در تابستان فرار کرده به ترکستان رفته بود (پس از جنگ و شکست خوردن از قوام السلطنه و اسیر شدن کسان مشارالیه) مراجعت به محل خود نموده و قوام السلطنه جلوگیری از او نکرده بود این مسائل اسباب تو هم سید (رئیس الوزراء) شد و پس از مشاوره امر بتوقیف او صادر شد.

«جناب آقای سید ضیاء الدين مدير جريدة رعد. مادام که از طرف اعلی حضرت همایونی فرمانی صادر نشود، نمی توانم اعلامیه را منتشر کنم.»

چون تلگراف خانه در دست قوام بود، روز بعد بتوسط تلگراف اختصاصی قنسول گری به کلنل محمد تقی خان پسیان دستور داده شد که قوام را دستگیر کنند»

مخالفت شما بی اثر خواهد بود.

اما قوام السلطنه تسلیم نشد و به کنسول نام برده می گوید این حکومت دوام نخواهد کرد زیرا بمحض این که توقیف شدگان را آزاد نمایند، آن ها راحت نخواهند نشست و نمی گذارند که سید ضیاء رئيس الوزراء ،باشد و همین طور اشخاص را هم در توقیف نمی تواند الی الابد نگاه دارد؛ بایستی آزاد کند. آن وقت مردم نمی گذارند حکومتی را که انگلیس ها روی کار آورده در ایران باقی بماند این مذاکرات بین کنسول انگلیس و والی خراسان چندین مرتبه جریان یافت و بالاخره قوام السلطنه تسلیم نشد. (1)

در یکی از روز ها که کلنل محمد تقی خان نزد قوام السلطنه بود قوام السلطنه از او سؤال کرد که اگر از تهران تلگرافی به شما رسید که مرا دستگیر کنید چه خواهید کرد؟

کلنل محمد تقی خان جواب داد که من اجرا نمی کنم و می گویم من تابع والی خراسان می باشم و غیر ممکنست که این امر را اجرا نمایم.

تهران هم از این روابط بی اطلاع نبود و با این کیفیت گرفتاری والی خراسان کار مشکلی بنظر می رسید. بهمین نظر هم فرخ را بعنوان کارگذاری مأمور خراسان کردند و او چندین جلسه محرمانه با کلنل محمد تقی خان مذاکره کرد تا توانست او را بپزد و همین که زمینه حاضر شد آن وقت از مرکز دستور داده شد که والی را دستگیر نمائید.

پس از دستگیری قوام السلطنه او را در اداره ژاندارمری توقیف کردند. قوام السلطنه چندین مرتبه تقاضای ملاقات با کلنل محمد تقی خان را کرد کلنل رو نشان نمی داد؛ بالاخره قوام السلطنه پیغام داد که کار لازمی مربوط به خودتان دارم کلنل محمد تقی خان ناگزیر شد که از قوام السلطنه ملاقات کند در این ملاقات قوام السلطنه از سوابقی که در بین بود یاد آوری کرده و حتی مذاکره ای که بین آن ها رد و بدل شده بود، ذکر نمود و به کلنل گفت قول نداده بودی که اگر از مرکز تلگراف دستگیری

ص: 320

من به شما برسد اجرا نخواهی کرد؛ من به اطمینان قول شما ایستادگی کردم و...

کلنل پس از استماع اظهارات قوام السلطنه سر بزیر افکنده جوابی نداد و از نزد قوام السلطنه رفت.

مدت ده دوازده روز قوام السلطنه در مشهد توقیف بود تا دستور حرکت او به تهران از مرکز رسید و او را با کالسکه در حالی که مبتلا به مالاریا و تب بود به تهران حرکت دادند.

و تا قصر «شیرین» رفته بود؛ از آن جا انگلیس ها او را خام کرده و غافلش نمودند یعنی به او گفته بودند که به شما کاری ندارند زیرا آن کسانی را که در مرکز تهران گرفته اند، بعلت این بود که نمی گذاشتند کابینه تشکیل شود و هر کدام برای خود ریاست وزرایی را درخواست می کردند و شما که داخل این عناوین نبودید و حالیه اگر مطیع به او امر مرکز باشید ابداً کسی به شما کاری ندارد صارم الدوله پذیرفت لیکن احتیاطاً صد و پنجاه نفر از سوار های سنجابی و ایل گوران را برای حفاظت شخصی خود مستخدم گرفت و مراجعت به مقر حکومت خود نمود و در روز سلام عید نوروز هم به هر صاحب منصب يك لیره و هر تابین «ژاندارمری» يك اشرفی عیدی داده به خیال خود جلب توجه آن ها را کرده بود و از قرار می گویند به این کار اکتفا نکرده و برای فصل تابستان با پسر فرمان فرما (محمد ولی میرزا) که مشار الیه نیز در حدود کرمانشاهان سر دهات پدر خود بود و نیز با والی پشت کوه بلکه با ایل کلهر داخل يك سلسله مذاکرات شده بود که تهیه دیده بسمت مرکز تهران براند. سید (رئیس الوزراء) از اقدامات مشار الیه مسبوق شده و چند نفر از رؤسای ژاندارمری را از مرکز با تعلیمات مخصوص بسمت کرمانشاهان فرستاد که از آن جمله ماژور محمود خان فولادین بود بالجمله مشارالیه با همراهان خود همین که به کرمانشاهان رسید، دید دستگیر کردن شاه زاده کار مشکلی است و از عهده او خارج است، لهذا تدبیری کرد و با ایل کلهر که سابقۀ عداوت با سنجابی داشتند وارد مذاکره شدند. پس از چند روز ماژور محمود خان تهیۀ خود را دیده ارك دولتی و مقر شاهزاده را محاصره کرد؛ مستحفظین شاهزاده مقاومت کردند؛ کار به جنگ منتهی شدو بالاخره شاهزاده دستگیر می شود و او را روانه تهران می کنند»

و در مورد دستگیری تیمور تاش چنین می نویسد:

«و نیز همین روز سردار معظم خراسانی (تیمور تاش) را دستگیر کردند. می گویند علت دستگیری این بوده که سه روز قبل مشارالیه با وزیر مختار انگلیس (مستر نرمان) ملاقات نموده بود و در ضمن محاوره به وزیر مختار مزبور گفته بود: «مردم نخواهند نشست که شما مملکت ایران را ببرید و برای مقدمه این کار سید -

ص: 322

ضیاء الدین را رئيس الوزراء قرار دهيد.»

بالا باشد به کلانتری جلب گردد و زنان ایرانی مسلمان مجبور بودند که رو بند جلوی صورت بکشند و چاخچور در بر نمایند و زن هائی که بعوض چاخچور جوراب در پا داشتند دستگیر می شدند. (1)

هم چنین دستور داده شده بود که کلیه دکاکین و خانه های مشروب فروشی را تعطیل کنند و از فروش مشروبات الکلی خودداری نمایند و اولین بار برای ترسانیدن مردم یکی از مشروب فروشان ارمنی که به جرم فروش مسکرات دستگیر شده بود، بر حسب امر حکومت نظامی او را محکوم به صد تازیانه نمودند و در ملاء عام حکم حکومت نظامی را بموقع اجرا گذاردند. بدیهی است با این ترتیب دیگر احدی جرأت نمی کرد بر خلاف دستور و اوامر دولت عمل کند.

معروف است (و حتی در کتاب فال های حافظ هم ذکر شده) که یک عده از معتادین مشروبات الکلی از این دستور حکومت نظامی سخت بتنگ آمده بودند و چاره ای جز سکوت نداشتند تا این که روزی دسته ای از آن ها دور هم جمع بوده از دیوان خواجه حافظ شیرازی در این مورد تفالی زده اتفاقاً این بیت آمد:

در میخانه بیستند خدایا مپسند *** که در خانه تزویر وریا بگشایند!

اگر واقعاً از روی ایمان این دستور بموقع اجرا گذاشته می شد، یکی از کار های خوب کابینه بود؛ ولی افسوس که چنین نبود.

نیز به وزارت خارجه دستور داده شد در میهمانی های رسمی بعوض مشروبات الکلی در سر میز دوغ و نظیر آن داده شود.

هم چنین قیمت اجناس را حکومت نظامی معین کرده بود و کسبه موظف بودند که بر طبق نرخ معین شده از طرف حکومت نظامی اجناس خود را بفروش برسانند و متخلفین از دستور به تازیانه محکوم می شدند؛ چنان که روز 15 حمل یکی از

ص: 324

قهوه چی های خیابان علاء الدوله (خیابان فردوسی فعلی) را دستگیر کردند که چای خود را اعلاوه بر نرخ حکومت نظامی بفروش رسانیده بود. لذا بر طبق حکم حکومت نظامی وسط روز در سبزه میدان وی را 50 تازیانه زدند و نظایر این قضیه در حکومت سید ضیاء الدین در سبزه میدان زیاد دیده شده است.

نمی باشد تا چه رسد به من

بالاخره دولت برای ترسانیدن سایرین و یا مرعوب ساختن شاهزادگان و اعیان یا به لحاظ دیگر تصمیم می گیرد که عده معدودی از محبوسین را که شاید عده آن ها بیش از 16 یا 17 نفر نبوده، اعدام نماید.

چند نفر از دوستان فرمان فرما و نصرت الدوله و سپهسالار نقل می کنند که يک روز صبح به هیئت وزراء رفته شاید برای خلاصی آن ها اقدامی بعمل بیاورند. در این اثنا یکی از اعضای هیئت وزراء محرمانه می گوید که فردا صبح قبل از آفتاب عده ای از این زندانیان من جمله فرمان فرما و نصرت الدوله و سپهسالار و غیره از زندان راحت خواهند شد و دیگر جلسه محاکمه را (چون سید ضیاء الدین در نظر گرفته بود که برای این زندانیان محکم های تشکیل بدهد و تمام زندانیان را محاکمه نماید) نخواهند دید. سؤال می شود که به چه کیفیت؟ آن شخص در پاسخ اظهار می کند که رئيس الوزراء دستور داده فردا صبح قبل از آفتاب عده ای از آن ها را در باغ شاه اعدام نمایند و به اداره ژاندارمری هم دستور داده است که این امر را بموقع اجرا گذارند.

بدیهی است این خبر اسباب وحشت شنوندگان را فراهم می نماید و برای جلوگیری از این عمل خود سرانه ناچار می شوند که بدون فوت وقت به قصر فرح آباد رفته چگونگی را بعرض سلطان احمد شاه برسانند.

سلطان احمد شاه نیز وقتی این خبر را شنید ناگهان رنگ چهره اش تغییر کرده بی اختیار می گوید چه حق دارند در مملکت مشروطه مردم را بی گناه و بدون حکم محکمه ای اعدام نمایند؟ بعلاوه اگر این عده را اعدام نمایند این دسیسه ایست که بدین وسیله می خواهند به خانواده سلطنتی و شاهزادگان اهانت وارد آورند فوراً زنگ می زند و یکی از محارم خود را می خواهد و می گوید: تلفن کنید سردار سپه بدون فوت وقت این جا حاضر شود.

پس از یک ساعت سردار سپه حاضر می شود و در مقابل شاه بحالت خبردار و دست بالا می ایستد؛ سلطان احمد شاه جریان اعدام محبوسین را ذکر می کند و می گوید

ص: 326

فوراً از این اعمال قبیح جلو گیری نمائید و نگذارید که چنین اتفاقی رخ بدهد. سردار سپه در جواب عرض می کند اطاعت می شود و عقب گرد محکمی کرده از اتاق شاه خارج می شود.

چون این زندانیان در قصر قاجار تحت نظرجان محمد خان محبوس بودند ، سردار سپه از همان قصر فرح آباد به قصر قاجار تلفن می کند؛ جان محمد خان را پای تلفن احضار و از جریان اوضاع زندانیان سؤال می نماید جان محمد خان در پاسخ اظهار می کند که هنوز آن ها را تحویل نگرفته اند، ولی شاید تا یکی دو ساعت دیگر تحویل بگیرند و به باغ شاه ببرند.

سردارسپه دستور می دهد که اگر آمدند تحویل ندهید تا بعداً به شما دستور بدهم و كاملا مراقبت نمائید که آسیبی متوجه آنان نشود.

این اقدام سردارسپه اولین قدمی بود که علناً بمخالفت سيد ضياء الدين برداشته شد و کاملا نشان داد که سردار سپه به طرفداری از شاه و شاهزادگان وزیر پا گذاشتن دستورات سید ضیاء الدین اقدام کرده و نقشه وی را در این مورد بلا اثر گذاشته است.

با این کیفیت سید ضیاء الدین دیگر موفق باعدام آنان نشد و سردار سپه بدین وسیله توانست که کاملا رضایت خاطر سلطان احمد شاه را جلب و توجه عده ای از رجال و متنفذین را بطرف خود معطوف سازد پس از سقوط کابینه نیز عموم زندانیان مستخلص گشتند.

توضیح: پس از مراجعت سید ضیاء الدین به ایران مطالبی به مدیر روزنامه اتحاد ملی (هاشمی) گفته بود که راجع به اعدام محبوسین خلاف واقع است و چنین قصدی نداشته است؛ ولی او حدی که نماینده اسبق اصفهان و رئیس محکمه جزای دادگستری بود این نامه را به روز نامه مزبور نوشته که در شماره 664 مورخ سه شنبه 16 خرداد 1340 درج که عیناً نقل می گردد:

ص: 327

و وطن پرستی بهتر و بالاتر تشخیص دادم؛ بنابر این انتظار دارم این اشخاص خیانت پیشه و جنایت کار را که من توقیف کرده ام شما آن ها را باعدام محکوم نمائید تا من آن ها را بدار بزنم تا ملت و مملکت از شر آن ها نجات یابد؟!

بنده از جناب آقای نخست وزیر سؤال کردم که آیا محاکمه این اشخاص که فرمودید باید محاکمه شوند بطریق آزاد و عادی و داشتن حق انتخاب وکیل و حق استيناف و تمیز باید صورت گیرد یا خیر؟

جناب آقای نخست وزیر فرمودند ،بلی بطریق آزاد و داشتن حقوق قانونی باید انجام شود.

بنده خدمتشان عرض کردم آیا با این قانون جزای عرفی و این وضع خراب دادگستری و این وکلا که اغلب قضات چون موم در دست آن هاست، تصور می فرمائید که ممکن است یک نفر از این اشخاص را محکوم باعدام نمود؟

جناب آقای نخست وزیر از این جملات اخیر بنده بر آشفته شده و صورت ایشان تغییر کرد و فرمود پس چه باید کرد؟!!

بنده عرض کردم شما با قوای نظامی تشخیص داده اید که بسبب يك عده جنایت کار شیاد سر تا سر مملکت دچار هرج و مرج و نا امنی و راهزني و هتك نواميس و رشوه خواری و فساد و جرائم دیگر شده و شما برای دفع آن ها انقلاب نموده و کودتا کرده اید و این اعمال مورد رضایت تمام افراد ملت شده است؛ بنابراین باید يك محكمة انقلابی تشکیل بدهید تا محکمه انقلابی هر يك از این اشخاص را مستحق اعدام دانست حکم اعدام و هر کس را مستحق حبس دید، حکم حبس بدهد و این احکام هم فوری اجرا گردد.

جناب آقای نخست وزیر باشنیدن این پیشنهاد بنده از هم شکفته شد و رنگ صورتش تغییر کرده و زنگ زد؛ پیش خدمت حاضر شد و فرمود وزیر جنگ را بگو حاضر شود. پس از حضور ماژر ،کیهان آقای نخست وزیر مذاکرات را بازگو کرده و فرمود این پیشنهاد آقای اوحدی مورد تصدیق من است و فوراً بروید و از قوانین

ص: 329

فرانسه موادی تهیه کنید که محکمه انقلابی تشکیل و این توقیفی ها در آن محکمه محاکمه شوند.

آقای وزیر جنگ بنده را سوار اتومبیل نموده به منزلش که در خیابان عین الدوله بود، برد و با اردناس خود که او هم زبان فرانسه می دانست مشغول مطالعه شدند؛ ولی بنده به آقای وزیر جنگ عرض کردم چون زبان فرانسه نمی دانم مرخص می شوم. شما پس از این که مواد را تهیه کردید اگر لازم شد به من اطلاع دهید و من به دادگستری بر گشتم و آن ساعات بهترین ساعت های عمر من بشمار رفت.

آقای هاشمی اگر آقای سید ضیاء الدین جریان را فراموش و تکذیب نماید آقای ماژر کیهان فراموش نکرده؛ زیرا در این جشن آخری مجلس شورای ملی که نزديك من نشسته بود تمام جریان را بازگو کرد که جمعی شنیدند و شما می توانید با تلفن از ایشان استعلام نمائید.

چرا این محکمه انقلابی تشکیل نشد و توقیفی ها محاکمه نشدند؟ بنده تصور می کنم برای عدم همآهنگی افراد کابینه سید ضیاء بود که با سید هم عقیده نبودند؛ و روی این اصل من معتقدم که هر دولتی که افراد آن با هم اختلاف عقیده داشته باشند نمی توانند موجب رضایت ملت و عمران مملکت واقع گردند و این یکی از اشتباهات سید ضیاء بود.

نکته ای که در نظر من لا ینحل مانده گفته سید ضیاء الدین است که گفته من نمی خواهم به قصابی معروف بشوم (یعنی آدم کش) اگر مقصود سید ضیاء از این عبارت کشتن مردم بی گناه است که این عقیده مخصوص ایشان نیست و تمام مسلمانان بر این عقیده هستند و اگر مقصود ایشان قتل جنایت کاران و گناه کاران است، این عقیده برخلاف اوامر و احکام الهیه است؛ چه خداوند برای بعضی گناه کاران قتل و رجم را واجب فرموده و پیغمبر اسلام صلوات الله عليه نيز بعثت بالسيف فرموده و اولادش در شام موقع معرفی خود فرموده: ﴿ أنا ابنُ مَنْ ضَرَبَ خَراطِیمَ الخَلقِ حَتّی قالُوا لا إلهَ إلَّا اللّهُ﴾ بنابراین چگونه کسی که خود را اولاد پیغمبر می داند می تواند دارای چنین عقیده

ص: 330

باشد؛ مگر این که گفته شود يك عقيده سیاسی است به عقیده بنده آقای سید ضیاء علاوه به این که در زمان کودتا چند اشتباه کرد پس از مراجعت نیز اشتباهاتی را مرتکب شد که قطعاً خودشان هم متوجه آن شده اند متمنی است این چند سطر را برای حفظ تاریخ امر به درج در روزنامه اتحاد ملی فرمائید.

سید ضیاء الدین به سردار سپه می گوید که: خوب است شما به کار های مربوط به خودتان مشغول باشید و از دخالت به کار های سیاسی خود داری نمائید هنوز حرف رئيس الوزراء تمام نشده بود که سردار سپه متغیر شده وجواب های درشت اهانت آمیز و حتى فحش هم می دهد و بلافاصله از اتاق هیئت وزراء در حالی که درب اتاق را با شدت هر چه تمام تر به یک دیگر می کوبد، از اتاق خارج می شود

پس از خروج مشارالیه سایر وزراء از این پیش آمد اندیشناک می شوند سید ضیاء الدین می گوید که چون تمام قدرت قشون فعلا در دست سردار سپه می باشد ممکن است بر علیه کابینه اقداماتی بنماید که بضرر دولت تمام شود. مدتی در این باب مذاکره می شود، بالاخره تصمیم می گیرند که وسائل آشتی را فراهم نمایند و نگذارند طرفین مشغول فعالیت بر علیه یک دیگر شوند؛ زیرا صلاح خود را در این تصمیم دانسته بودند؛ لذا دو سه نفر از وزراء به منزل سردار سپه می روند و مشار الیه را به صلح و صفا دعوت و خواهش می کنند که باتفاق آن ها به هیئت وزراء برود تا وسائل آشتی را فراهم و کدورت حاصله مرتفع گردد.

ولی سردار سپه نه تنها از رفتن نزد سید ضیاء الدين جداً خودداری می نماید و جواب منفی می دهد بلکه در پاسخ وزراء شروع به فحاشی کرده و سید ضیاء الدین را تهدید می نماید که ...!

بالنتيجه وزراء مجبور می شوند که به هیئت وزراء مراجعت نمایند و مراتب را بعرض رئيس الوزراء برسانند مجدداً در این باب مدتی مذاکره می شود؛ بالاخره چنین نتیجه می گیرند که خود سید ضیاء الدین به منزل سردار سپه رفته از وی استمالت کرده، صلح نمایند.

رئيس الوزراء بدین ترتیب موفق می شود که ظاهراً دوباره روابط دوستی را برقرار نماید؛ ولی در صدد بر می آید که به هر طریقی ممکن است رفته رفته از قدرت سردار سپه بکاهد و ناگهان او را دستگیر و زندانی نماید بهترین راهی که برای نیل بمقصود بنظر می رسید این بود که موقتاً مشارالیه را وزیر جنگ نماید و بعداً پست

ص: 332

ریاست دیویزیون را به یکی از دوستان خود واگذار کند تا بدین وسیله موفق گردد بغتتاً قدرت سردار سپه را بگیرد.

طرفین جنگ سختی در گرفت که بالنتیجه در اثر پایداری و شجاعت نظامیان، قلعه بتصرف قوای دولتی در آمد و خدا وردی و همراهانش شکست خورده و فرار کردند، ولی در نتیجه اقدامات رئیس ژاندارمری کلنل «محمد تقی خان» و حاکم نظامی خراسان برای دستگیری و قلع و قمع خداوردی پس از يك جنگ دیگر قوای وی بکلی مضمحل و در هم شکست و خدا وردی شخصاً به بجنورد ورود نموده و تسلیم حاکم آن جا شد.

دوست و همسایگان را در این مجلس و اطراف این میز مشاهده می کنم

مجلس ضیافتی که از دو حيث نزد من عزیز است زیرا از یک طرف علائم خاتمه يك دوره کشمکش اغتشاش محسن و مصائب را نشان داده و از طرف دیگر سیره و عادات از منه صلح و اوقات عادی را جلوه گر می سازد.

من مطمئن هستم در عین آن که احساسات خالصانه خویش را عرضه می دارم، مفسر و مترجم احساسات سایر اعضای دولت نیز واقع گشته ام

خانم ها مهمانان بسیار محترم و عزیزم،

از همان لحظه که اعلی حضرت اقدس شاهنشاه شهریار محبوب ما که علاقه اعلی حضرتش به نیرو و سعادت ملت و مملکت ما فوق گفتار است به من امر فرمودند که زمام حکومت مملکت خویش را در دست گیرم دوستی صمیمانه و مناسبات خالصانه مملو از حسن نیت و موافقت با جميع دول را اصل و مرام و هادی سیاست خارجی خود قرار دادم

با وفاداری به این مرام و برای نیل به این آمال بود که فوراً شروع به برطرف کردن تمام علل و شبهاتی نمودم که ما بین من و نیات من حايل يا افکار مرا مزاحم بودند.

اينك مسرورم با آن که چند هفته بیش نیست که اجرائیات منظوره شروع گشته و هنوز از عمر جوان این حکومت زمانی نگذشته مع هذا در پرتو مشارکت یکی از اعضای هیئت محترم نمایندگان ،سیاسی مجاهداتم به تاج موفقیت مزین گشته، یعنی به حل قضیه قرار داد ایران و انگلستان نایل گردیده

قرارداد مزبور با رضایت و موافقت طرفین دیگر وجود خارجی ندارد. موفقیتی که برای مملکت من حاصل شده عبارت از این است که نسخ قرارداد هر گونه سوء تفاهمات ممکنه را ما بین ایران و انگلستان مرتفع و در عین حال يك مرتبۀ دیگر دوستی تاریخی این دو امپراطوری و این دو ملت را محکم تر نموده است.

ص: 335

اکنون بیش از هر موقع ارکان این دوستی و مودت بر روی حسن اعتماد و اطمینان متقابله که از جمیع اسناد دیپلماسی محکم تر است، اسناد و نوشتجاتی که اغلب حاکی احساسات حقیقی واقع نمی شوند، جایگزین گردیده.

من دارای این طالع بودم که این موضوع بسیار باريك ولطيف را با جناب مستر نرمان که خویشتن نیز بهره مند از همان روح مودت و مناسبات تاریخی است که از قرون متوالیه بین این دو امپراطوری وجود داشته، در میان آورم.

اینک از مساعدت گران بهای ایشان امتنان خود را اظهار می دارم و آیا شرافت مندانه ترین وظیفه دیپلماسی این نیست که رشته های دوستی را ما بین ملل محکم تر ساخته و از هر گونه علل و موجبات ایجاد سوء تفاهمات جلوگیری نمایند؟

متعاقب این موفقیت و با صرف فکر دائم برای تحصیل مزایای ترقی و تمدن دورۀ جدید حکومتی که زمام آن را در دست دارم تصمیم نمود که مستشاران خارجی را دعوت نماید تا بدون تأخیر وظیفه اصلاحات را ایفا نمایند.

بهمین نظر دولت برای تجدید تشکیلات مالیه به دولت انگلستان مراجعه نمود و اجابت این تقاضا یک مرتبه دیگر وجود احساسات موافقی را بین دو ملت مبرهن ساخت

فلاحت که امروز مهم ترین منبع عايدات مملکت ما است، با اعتماد و تجربیات درخشنده مستشارانی که از جمهوری كبير دول متحده امریکا خواسته شده، محول خواهد گشت.

من خوش بخت هستم که می توانم در این موقع احساسات حق شناسانه تمام هم وطنان خویش را نسبت به این ملت انسانیت پرور اظهار دارم که در مدت قحط و غلای اخیر هزار ها از قحطی زدگان بدبخت را یاری و معاونت نمودند که الى الابد احسان کنندگان خویش را تقدیس و احترام خواهند نمود.

ص: 336

تشکیلات عدليه با يك ميزان وسیع تری به اعتماد مستشاران فرانسوی محول خواهد گشت؛ فرانسه بزرگ ترین مبلغ افکار عدالت اجتماعی، مربی بزرگ مشرق - حتی دنیا- از روی شایستگی دعوت شده است که یک بار دیگر این خدمت بزرگ رازیب صفحات خدماتی نماید که از سنوات متمادی در عالم علم و معرفت نسبت به ایران نموده است.

اين يك حقيقت مسلمی است که «عدالت اساس و بنیان هر حکومتی است» و حقاً می توان گفت که در سرزمین ایران قریحه و درایت فرانسه اساس معدلت را استوار خواهد ساخت.

در این موقع که از افکار عدل و داد سخن می رود، بر خلاف انصاف خواهد بود اگر از دولت بلژيك برای خدمات نفيس مستخدمین بلژیکی که از طرف آن دولت داده شده اند اظهار قدر شناسی و امتنان ننمایم

از دوست خود، دولت سوئد درخواست خواهیم کرد، برای تشکیلات ژاندارمری ایران که عامل درجه اول استقرار امنیت و انتظامات داخله است و مبانی سعادات مادی ،اقتصادی، اداری و مالی مملکت بر روی این مؤسسه استوار است عده ای از صاحب منصبان دلیر و توانای خود را که وظیفه تعلیم و تنظیم تشکیلات را بر عهده خواهند داشت، اعزام دارد

در همان حال که ایران از مزایای ترقی و تمدن اروپا بهره مند خواهد گشت در پرتو صلح عمومی نعمت تجدید فعالیت تجارتی نیز وی را با تمام ممالك اروپا حاصل خواهد گشت، چه با ممالکی که نام آن ها ذکر گشت و هم چنین با ممالك اروپای مرکزی و مخصوصاً ایران خوشبخت خواهد شد از این که مناسبات تجارتی خود را با جمهوری آلمان تجدید نماید؛ مناسباتی که زمینه رشته های دوستی ما بوده است.

ص: 337

در عین آن که این سیاست دوستی و مؤالفت با تمام دول تعقیب خواهد گشت دولت ایران هیچ گاه علایق و منافع مخصوصی که وی را با دو همسایه بزرگ خویش انگلستان و روسیه مرتبط ساخته فراموش نخواهد کرد و من متأسف هستم که در این موقع از مسرت حضور نماینده محترم دولت دوست ما روسیه - که ورود وی قريباً انتظار می رود محرومم

هم چنان از نظر دور نخواهیم داشت رشته هایی که ما را با ملل برادر و همسایه متصل داشته از آن جمله ملت افغان که وجهه های ارتباطیه ما فقط منحصر بيك رشته نیست و هم چنان ملت ترك كه من آرزومندم بزودی از اشکالاتی که وی را فرا گرفته نجات یابد تا بتواند حیات عادی و موقعیت خویش را احراز نماید

همین طور جمهوریت های جوان قفقازیه که میوه های جنگ بین المللی هستند و در يك عصر جديد در عالم سیاست تولد یافته اند.

من خواهانم مهمان بسیار محترم و عزیزم که بوسیله مشارکت و معاضدت های صمیمانه مشاهده کنم که دورۀ سعادت و عصر رفاهیت مملکت من تجدید گردد تا بعد از این همه ایام تیره گی و تیره روزی که وی را مهیای يك حیات نوینی ساخته است بتواند در ترقیات عالم شرکت جسته و به احراز مقامی که از روی استحقاق و شرافت در تاریخ دنیا عموم و در قطعه آسیا خصوصاً اشغال نموده بود، در ظل عنایات پروردگار توانا و توجهات مخصوصه شاهنشاه معظم محبوب اينك مجدداً نایل گردد

مدعوین بسیار عزیز و محترمم من این شربت شیرین و پاك را بنام و به سعادت دول و مللی که شما در نهایت شرافت سمت نمایندگی آنان را دارید و هم چنین بسلامتی شما ها می نوشم»

پس از پایان نطق رئيس الوزراء (سید ضیاء الدین) مستر کالدول وزیر مختار امریکا که مقام شیخ السفرائی را دارا بوده برخاسته از طرف خود و سایر نمایندگان سیاسی مقیم تهران نطق ذیل را به زبان انگلیسی ایراد نمود:

ص: 338

اخلاق هر کس از رفقایی که اختیار می کند، معلوم و واضح می گردد؛ بنابر این آیا کدام يك از كسانی را که لیاقت و شایستگی هیئت دولت و هم قدمان شما را مشاهده می نمایند مجال باقی خواهد ماند که نیات شما را تردید نمایند.

بدون شبهه برای شما موانعی هستند مرئی و واضح که غلبه بر آن ها سهمگین و دشوار است علاوه بر این اشکالاتی هستند در زوایا مستور که درک آن ها بر قوی ترین فكرت ها دشوار است؛ لیکن در پرتو استقامت و اراده نیرومند بر جمیع مشکلات غلبه می توان کرد؛ همان قسم که پروردگار کسانی را که دوست می دارد، همواره قرین محن و مصائب می نماید متاعب و سختي ها غالباً سعادت و برکاتند که در لباس دیگر جلوه گر شده اند؛ بنابراین بیم و خوف بخاطر راه ندهید بلکه بسوی مقصود بشتابید و پیوسته به عون و عنایت حضرت باری اعتماد کنید که اوست منبع برکات و مطلع سعادات.

امتنانات شما را تشکر می گوئیم حق شناسی های شما را سپاس گزاری می کنم و این سخن را با اطلاع کامل از مقاصد و نیات باطنی نمایندگان دیپلماسی اظهار می دارم که ذات اشرف مطمئن باشد که هرگز از مساعدت با شما و با هر گونه نیاتتان که موجب سعادت ایران است امتناع نخواهند نمود.

امپراطوری ها نیز مانند اشخاص طلوع می کنند به اوج شوکت می رسند و سپس افول می نمایند و حتی بعضی اوقات نقاب فراموشی پوشیده از خاطر ها محو می گردند ما يك ارادۀ شرافت مندانه يك مجاهدت نيكو و بلند مانند روح لم يزل و لایزال باقی است که پیوسته در اعصار آینده ثمر می بخشد.

در همان حال نباید در آن واحد انتظاراتی فزون از حد داشت زیرا با يك جنبش به آسمان نتوان رسید بلکه اعمال روزانه ما بمثابه نردبانی است که پله های آن را يك بيك طى کرده از حضیض خاك ما را به آسمان می رساند.

در خاتمه ما پیاله های خود را بسلامتی میزبان شرافتمند و عالی فکر خود و هم قدمان وی از وزراء و صاحبان مقامات دولتی و به سعادت ایران عزیز کهن سال

ص: 340

بلند کرده از جامی که نیات حسنه آن را لبریز کرده است ،شربت حیات بخشی را که ما امریکائی ها آن را شراب ملی خود قرار داده ایم و بسلامتی خانم ها می نوشیم. سپس مسیوریموند وزیر مختار بلژيك نطق ذیل را به زبان فرانسه ادا کرد

استوارتر خواهد ساخت.

مستخدمین بلژیکی مملکت ایران را بتمام اقطاع بلژيك آشنا ساخته و مهر اين سرزمین را در قلوب آنان راسخ نموده اند؛ تاریخ سراسر افتخار ملک ایران که مانند تاریخ عالم باستانی و قدیم است؛ در تمام قطعات بلژيك مورد تحسین و شگفت می باشد افتخارات محو ناپذیر ادوار ماضیه ایران در طی اعصار و دهور گذشته را در تمامت بلژيك، كسی یافت نمی شود که از آن مطلع نباشد و صفحات تاریخ ایران زمین را با يك علاقه و توجه خاص ورق نزند

احساسات مودت انگیزی که در مملکت من نسبت به ایران ابراز می گردد سال گذشته بتوسط پذیرائی شگفت آمیزی که در بروکسل از تاجدار محبوب و متبوع ایران اعلی حضرت شاهنشاه که در نهایت احترام از این جا سلامم را به آن اعلی حضرت تقدیم می نمایم - قدر کفایت مبرهن گشت.

این احساسات پیوسته و تا هر وقت که دولت ایران به معاونت مستخدمین بلژیکی مراجعه نماید در ازدیاد خواهند بود و مستخدمین مزبور کما فی السابق صمیمانه نسبت به ایران خدمات خود را مداومت خواهند داد؛ مشار الیهم با نیات حسنه همان مملکتی که از آن جا می آیند برای توسعه رفاهیت ایران کوشش خواهند کرد و همان خط مستقیم دوستان صحیح العمل و صمیمی نسبت به همه کس را تعقیب خواهند نمود و پیوسته همان اصول معروف این فلسفه را که دوستان دوستان ما دوستان خودمان هستند در مد نظر خواهند داشت.

خواتین محترمات آقایان محترم،

قبل از آن که دو مرتبه به کرسی خود قرار گیرم میل دارم برای آن که یک مرتبه دیگر اظهار تشکر نمایم بطرف حضرت اشرف آقای رئیس الوزراء متوجه گردیده و مایلم که در خاتمه از صمیم قلب ادعیه خالصانه خود را برای سعادت ملت با افتخار ایران تقدیم دارم»

ص: 342

همین که وزیر مختار بلژيك نطق خود را بپایان رسانید مستر نرمان وزیر مختار انگلستان برخاسته بیانات ذیل را به زبان فرانسه ایراد نمود

که مرا یک نفر مساعد و معاضدی بدانید که هم چنان وفادار و از گذشته ساعی تر خواهد بود.

من برای شما و همکاران عالی مرتبت شما همان موفقیتی را که سزاوار هستید خواهانم و ممتنع است غیر از این و عالی تر از این برای شما آرزویی داشت.

در این موقع مسیو «هوپ نو» شارژ دافر فرانسه برخاسته نطق ذیل را با زبان ملی خود ایراد کرد.

دوستی مقدسی که فرانسه را به سه دولت بزرگ بلژيك، انگلستان و اتازونی که به مساعدت ایران دعوت شده اند مرتبط و متحد می سازد؛ عهده دار شدن این امر را نزد فرانسه عزیزتر نموده است.

حضرت اشرف می تواند اطمینان داشته باشید که با وفاداری به سیره قدیمی خویش فرانسه این دعوت را با مسرت تمام اجابت خواهد کرد و مانند سایر اوقات با کمال بی غرضی پاسخ خواهد داد.

اکنون پیاله خود را در تکریم و تعظیم اعلی حضرت امپراطوری شاهنشاه ایران بلند کرده و به سعادت مملکت و خوشبختی هیئت محترم دولت آن اعلی حضرت معظم می نوشم

پس تمام حضار بسلامتی اعلی حضرت اقدس شهریاری پیاله شربت قند و دوغ را بلند نموده نوشیدند و مشغول صرف شیرینی و میوه های خاتمه غذا گردیدند.

ساعت یازده شب از اتاق شام میزبان و مدعوین به تالار پذیرائی رفته و تا یک ساعت بعد از نصف شب به تفرج و تفریح مشغول بودند؛ این مسئله قابل ذکر است که دستجات موزيك نظامی در تمام مدت شام و بعد از آن نه تنها نوا های ملی را به نیکو ترین طرزی نواخته بلکه آهنگ های اروپایی را خوب از عهده بر آمده فوق العاده جالب توجه حاضرین گردیدند.

قوای دولتی در اثر شجاعت فوق العاده خود موفق گردید که شکست سختی به اکراد داده و در حدود دویست نفر تلفات به آن ها وارد آوردند.

پس از این شکست قوای اسماعیل آقا کاملا روحیه خود را از دست داده و تمام سنگر های آن ها بتصرف قوای دولتی در آمد ولی چنان که بعداً خواهیم دید بکلی قلع ماده نشد و باز اسماعیل آقا و اتباعش دائماً مزاحم کابینه های وقت می شده اند.

خان وارد مذاکره شد و او را داخل در قزاق خانه نموده بسمت ریاست کل تفتیش دیویزیون قزاق خانه برقرار کرد و در ضمن طبق اسنادی که نگارنده دیده است ورقه اتحاد نامه ای که سوگند هم در آن یاد شده بود بین سردار سپه و سرتیپ خدا یار خان و يك نفر دیگر بامضاء رسید که بر طبق آن کاملا با یک دیگر متحد و حقوق خود را حفظ نموده در راه ترقی وطن خویش بکوشند.

و نیز در تاریخ اول ثور تلگرافی به مضمون ذیل از طرف کارگذاری اردبیل به تبریز و از آن جا به وزارت امور خارجه مخابره شد که بر حسب دستوری که قبلا از طرف روسیه داده شده کلیه قوای روسیه اراضی ایران و سر حدات مغان را در این چند روزه تخلیه نموده از خاک ایران خارج شده اند. بعلاوه زد و خورد با دستجات نیز متارکه شده است.

حدود رشت رسیده و مذاکراتشان با رؤسای قوای محلی شروع شده است.

انتظار دارم که وضعیات غم انگیز آن جا را اصلاح و جراحات وارده را التیام بخشند.

مرا عقیده این است که تقریباً اندیشه و دغدغه ما از آن سوی بر طرف شده سپاهیان دلاور ما مجال خواهند داشت که آسایش و راحت اختیار نمایند، آسایشی که بواسطه مهیا بودن در ایفای وظیفه آن را حاصل خواهد شد.

هم وطنان اکنون آن موقع بزرگ و مهمی است که همگی باید وظیفه خود را که عبارت از قربانی نمودن موجودیت خویش است تشخیص دهیم

به نیروی اراده و قوت عزم خویش باید تکیه کنیم. اکنون لازم است عملیات درخشنده سپاهیان ایران چشمان ما را باز و قلوبمان را مسرور و شادمان سازد.

اکنون موقع آن است که اعتماد بنفس و شجاعت در حراست مملکت حق زندگانی فرزندان ایران را تثبیت کند

عرق حمیت را زبون و فانی و دوام این عادت پلید آتیه مملکت را تهدید می کند بالضروره مقرر می دارد که از این تاریخ استعمال تریاک برای مستخدمین لشگری و کشوری از هر درجه ای که هستند قویاً و اكيداً ممنوع و هر كس از این ببعد در سلك نظام و یا در ادارات دولتی مرتکب گردد بموجب این حکم از خدمت منفصل خواهد بود.

اجرای این حکم را علی الفور در تمام تشکیلات نظامی مرکز و ولایات و هم چنین در کلیه ادارات و دوایر آن وزارت خانه خواستارم.»

سردار سپه حکم را پاره می کند و محمدحسین میرزا را با چهل نفر قزاق مأمور می کند که بروند وزیر جنگ را دست بسته به قزاق خانه بیاورند؛ ولی بر اثر این که جمعی از افسران واسطه می شوند نمی گذارند امر صورت اجرا به خود گیرد و پس یکی دو روز که از این مقدمه می گذرد سردار سپه در حضور رئيس الوزراء با وزیر جنگ نزاع می کند و به وی حرف های درشت و اهانت آمیز می زند.

سید ضیاء الدین نیز برای جلوگیری از این اوضاع در صدد جلوگیری و چاره جوئی بر می آید و برای کاستن قدرت وی ابتدا با کلنل کاظم خان و ماژور مسعود خان مشورت می نماید که به هر طریق ممکن است این شخص را کنار بگذارند؛ پس از مذاکرات زیاد برای اجرای این عمل متفقاً صلاح در این می دانند که بدواً سردار سپه وزیر جنگ بشود تا بتوان بدین وسیله ریاست دیویزیون را بعهده دیگری واگذار کرد و پس از آن که رئیس دیویزیون بکار مسلط گردید و قدرت را در دست گرفت، سردار سپه را کنار بگذارند. روز بعد از این مذاکرات مسعود خان از پست وزارت جنگ استعفا کرد و روز بعد پس از برگذاری مراسم سلام عید حضرت حجت (15 شعبان 1339 برابر چهارم ثور 1300 خورشیدی) رضا خان سردارسپه به سمت وزیر جنگ به پیشگاه همایونی معرفی شد.

بیش از یکی دو روز از این جریان نگذشته بود که حضرات به اشتباه خود واقف شدند؛ زیرا سردار سپه علاوه از شغل وزیر جنگی ریاست دیویزیون قزاق را نیز كما كان عهده دار شد و از این تاریخ ببعد نفوذ سردار سپه روز بروز زیاد شد و این در حقیقت اولین شکستی بود که به کابینه سید ضیاء الدین وارد آمد.

عباس میرزای اسکندری در کتاب آرزو راجع به این موضوع چنین می نویسد ...

«... مذاکراتی بین دو آجودان اسمایس با سید ضیاء الدین بعمل آمد و مصمم شدند این شخص را کنار بگذارند و برای این امر صلاح دیدند وزیر جنگ بشود؛ مخصوصاً وقتی از هم جدا می شدند نتیجه مذاکرات را با خنده به یک دیگر می گفتند و آن جمله ذیل بود باید جبه را به دوشش انداخت»

ص: 352

فردای آن روز مسعود خان از کابینه خارج شد ولی چند ساعتی نگذشت که بر اشتباه خود واقف شدند ارباب آینده وزیر جنگ و رئیس دیویزیون گردید و جبه را زیر لباس نظامی بتن کشید!!»

مسعود کیهان وزیر جنگ کابینه سیاه و استاد دانشگاه امروز مطالب فوق را بوسیله نامه ای تکذیب نموده و اينك عين آن نامه را با جوابی که از طرف نگارنده داده شده بنظر خوانندگان گرامی می رساند :(1)

ص: 353

تهران شد و از طرف دولت دستور داده شد که مراسم استقبال رسمی بعمل آید و یک عده ژاندارم تا خارج شهر به استقبال فرستاده تا مراسم احترامات نظامی را بعمل آورند.

و مظالم امپریالیستی دول عظیمه نمود، مخصوصاً نسبت به تجاوزاتی که بموجب توطئه عظیمه 1907 کارکنان غارت گر تزاری بر علیه ایران بی حامی طرح کرده بودند با قلم خود جداً از استقلال و آزادی ایران دفاع می نمود.

مخصوصاً بدین سبب دولت جمهوری روسیه برای اجرای سیاست خود نسبت به ایران این افتخار عالی را به این جانب محول نمود برای اطمینان اعلی حضرت عرض می کند که این دولت خواه سعی خواهد کرد که وظائف خود را نه فقط با نهایت صمیمیت بلكه با يك دنيا عشق فوق العاده انجام دهد.

روسیه کبیر کارگران و دهاقین طوق عبودیت تزاریزم را از گردن خود خارج نموده و بهمین واسطه ایران را هم از مخاطراتی که استقلال آن را تهدید می نمود مستخلص و آزاد کرد این بود که دولت جمهوری روسیه در بدو تشکیل تاریخ خود زبان رفیق تروتسکی کمیسر خارجه وقت راجع به مظالم و عملیات شرم آور دولت تزاری روس در ایران انزجار و تنفر خود را اظهار و صداقت گفتار و وعده های خود را در این قرارداد منعقده با دولت اعلی حضرت همایونی ثابت کرد محسنات قرارداد مزبور لازم بشرح نیست و دولت خواه حاضر است جداً بموجب مفهوم همین قرارداد با دولت علیه ایران رفتار نماید امیدوار است اعلی حضرت همایونی هم نسبت به مقاصد حسنه این دولت خواه بذل مساعدت و مکرمت فرماید مستدعی است این دولت خواه را نه فقط مثل يك نماينده دوست صمیمی تلقی فرموده بلکه مانند يك نفر طرفدار صمیمی منافع ملل محنت دیده مشرق منظور نظر اعتماد خسروانه خود قرار دهند.»

سلطان احمد شاه نیز در پاسخ نطق وزیر مختار نامبرده بیانات زیر را که شاه زاده شهاب الدوله آن را به فرانسه ترجمه کرد ایراد نمود.

کمیسرها برای معرفی شما به سمت نماینده مختار جمهوری اجتماعی شوروی متحده كل ممالک محروسه روسیه در دربار ما داده اند دریافت می نمائیم. احساساتی که در دورۀ زندگانی ادبی خود نسبت به مملکت ما ابراز داشته و علاقه مندی صادقانه ای که همواره در مدافعه مصالح و منافع ایران نشان داده اید اسباب امتنان خاطر ما را فراهم ساخته و ما را مطمئن می سازد که همان توجه و دقت نظر را در انجام وظیفۀ بزرگی که بعهده شما محول است منظور خواهید داشت از استقرار رژیم آزادی در روسیه فوق العاده مسرور و امیدواریم در آتیه روابط حسنه بین دولتین بر مبانی مستحکمی استوار گردد و یقین داریم که قضیه تأسف آور گیلان در نتیجه مساعی و اهتمامات شما هر چه زودتر خاتمه یافته و طوری نخواهد شد که سکته ای به روابط و دادیه بین دو ملت وارد آورد. آرزومندم که معاهده جدید منعقده بین ایران و دولت شوروی روسیه موجب افتتاح عصر جدیدی در روابط دولتین گردیده و نظر به همین اطمینان خاطر به هیئت دولت خود دستور داده ایم که نهایت مساعدت و همراهی را در انجام مأموريت عالية شما بعمل آوردند.»

پس از پایان نطق سلطان احمد شاه در ضمن احوال پرسی و مراسم معمولی از وزیر مختار نامبرده پاره ای سؤالات راجع به اوضاع کرد و وزیر مختار نیز جواب هر يك از سؤالات ملوکانه را مشروحاً بعرض رسانید. سپس وزیر مختار اجازه مرخصی گرفته با کالسکه سلطنتی و همان تشریفات به قصر گلستان به ملاقات ولیعهد (محمد حسن میرزا) رفته و در قصر ابيض شرفیابی حاصل نمود و پس از چند دقیقه توقف در آن جا مراجعت و به عمارت باد گیر با رئیس الوزراء ملاقات کرد در این ملاقات باستثنای وزیر خارجه کلیه وزراء حضور داشتند پس از صرف چای از آن جا مراجعت و به عمارت وزارت خارجه آمده با وزیر خارجه ملاقات و از آن جا ساعت 6 بعد از ظهر به سفارت خانه مراجعت کرد.

ص: 357

این اوضاع در مردم شهرستان ها نیز تأثیر کرده و در بعضی نقاط تظاهراتی بر علیه کابینه صورت می گرفت من جمله در قم مردم بر علیه اقدامات شهرداری دکان های خود را تعطیل کرده در صحن حضرت معصومه اجتماع کردند نیز در مازندران انقلاباتی بوقوع پیوست که دولت برای رفع آن اقدامات مجددانه بعمل آورد.

رفته رفته وضع سیاسی کشور برای یک عده مخصوص تحمل ناپذیر گردید و برخی از سفراء گزارش هائی به دربار های خودشان داده مداخلاتی در امور کشور می کردند؛ چنان که وزیر مختار دولت شوروی بطور غیر رسمی به دولت ایران اعتراض و در ضمن سؤال کرد که آیا طرز اداره حکومت ایران چیست؟ اگر رژیم مستبده است پس من بایستی مستقیماً با شخص شاه طرف مذاکره باشم و اگر حکومت مشروطه است بایستی کلیه کار های کشور و عملیات دولت با تصویب مجلس شورای ملی باشد نه آن که دولت خود سرانه کار ها را انجام دهد.

همچنین احمد شاه از عواقب وخیم کار های کابینه اندیشناك گرديد و رئيس الوزراء را احضار و در این موضوع مدتی با مشار الیه مذاکره کرد ولی سید ضیاء الدین در پاسخ سلطان احمد شاه گفته بود همین مداخلات اعلی حضرت همایونی است که مانع پیشرفت کار ها می شده است بموجب قوانین مملکتی شاه حق مداخله در امور کشور را ندارد و بایستى رئيس الوزراء را آزاد گذارد تا بتواند مرکزیت قوی ایجاد کند و دست گردنکشان را کوتاه نماید

نمی کردند چنان که حاکم قزوین نسبت به مردم آن جا خیلی تعدی می کرد و کاملا مردم را در فشار گذاشته بود هم چنین حکومت زنجان میرزا غفار خان سالار منصور که سابقاً هم نامی از وی برده شد موقعی که به حوزه حکومتی خود برای دستگیری امیر افشار ورود می کند پس از دستگیری کسان وی دستور می دهد کلیه اثاثيه و اموال او را تاراج نمایند و مأمورین هم برای پسند خاطر فرماندار (زیرا سوابق آن ها با یک دیگر خوب نبوده) با شدید ترین وضعی مأموریت خویش را انجام می دهند می گویند بطوری در موقع غارت عجله بخرج داده بودند که هنگام جمع آوری فرش اتاق ها طفل شیرخواری که در وسط اتاق خوابیده بود بدون آن که طفل را به مادرش بسپارند، فرش را جمع کرده بودند؛ وقتی که فرش را در قزوین باز می کنند طفل مرده را از وسط فرش بیرون آوردند

روی هم رفته وضع اداری حکام و مأمورین خارج از مرکز آن روز نسبت به این چند ساله اخیر دوره دیکتاتوری خیلی بهتر بود؛ زیرا اگر احیاناً به کسی بی جهت ظلمی وارد می شد و به رئیس الوزراء شکایت می کرد فوراً دستور رسیدگی می داد.

بدهد و عواید دروازه ها و غیره را صرف نظافت و روشنائی معابر نماید.

برای اولین مرتبه خیابان های لاله زار ،ناصریه، علاء الدوله، باب همایون، احمدیه (سپه فعلی) چراغ گاز، خیابان اسلامبول و چند خیابان دیگر مطابق اصول جدید سیم کشی و با چراغ الكتريك روشن گردید.

بعلاوه دستور داده شد که شهرداری در نظافت مجاری آب مشروب نهایت دقت را بعمل آورد

بطرف همدان حرکت کرد این قشون عبارت بودند از 2300 نفر انگلیسی، 9300 نفر هندی وجود این قوا دیگر در ایران ضرورت نداشت زیرا علاوه بر این که موجب مخارجی برای دولت انگلستان بود دیگر لزومی نداشت در ایران بمانند زیرا خطر بلشویزم مرتفع شده اطمینان داشتند که کود تا کنندگان منافع آنان را تأمین می نمایند. از این ها گذشته نمی خواستند با وجود این قوا از طرفی دستاویزی بدست مخالفین داخلی خود داده و از لحاظ خارجی وسیله تبلیغات و بهانه بدست شوروی ها داده باشند.

اوضاع بکلی بی خبرید؟ حالا که من می بینم هر طرف قضیه مربوط به شما و شما در آن مداخله دارید آیا معنی شرف این است و قول شرف را این طور می دهند. در این مباحثه کار آن ها به جنجال کشیده و ستاهل بدون خداحافظی از وزیر مختار انگلیس جدا می شود. خلاصه این وقایع تدريجاً بخاتمه خدمت کلنل وستاهل گردید و یک سال بعد ایران را ترک می کند و سرهنگ محمد خان درگاهی رئیس نظمیه می شود.

اقدامات لازمه در تسریع تصفیه مسئلۀ گیلان اتخاذ خواهد کرد.»

پس از پایان نطق وزیر مختار شوروی سلطان احمد شاه جواب نطق را بدین مضمون ادا کرد:

بلافاصله بعنوان کسالت عذر خواسته خارج گردید.

بودند لذا در تمام طول مدتی که سردار سپه از قزوین به تهران آمده و کابینه سید ضیاء الدین روی کار بود شب ها را در قزاق خانه بسر می برد هم چنین عده ای از افسران قزاق را دستور داده بود که شب ها در سرباز خانه استراحت نمایند و برخی از افسران قزاق را نیز من جمله یاور رضا قلی خان (امیر خسروی) دستور داده بود که در نزدیکی اتاق او استراحت نماید.

بهر حال آن اعلان بشرح زیر بوده است

قزاق سابق قسمت مازندران که در بندر جز گلوله خورد و تا کنون معالجه آن تمام نشده است انعام داده می شود ولی از این تاریخ ببعد چنان چه دیده یا شنیده شود يك نفر اعم از صاحب منصب یا تا بین مرتکب رشوه دادن یا رشوه گرفتن شوند و لو به اسم تعارف یا هدیه و غیره به این مختصر تنبیه قناعت نکرده راشی و مرتشی را به مجازات سخت خواهم رسانید(!!) وزیر جنگ و رئیس دیویزیون قزاق رضا ، 6 رمضان 1339.»

می شود که وزارت خارجه با وزیر مختار شوروی مذاکره کرده تا از طرف سفارت دولت شوروی تلگرافی به عشق آباد مخابره شود و به مأمورین سر حدی دستور بدهند اولا اشرار را به خاک روسیه پناه ندهند و ثانیاً از عملیات اردوی دولت ایران در آن حدود ممانعت بعمل نیاورند تا به قضیه زبر دست خان خاتمه داده شود.

بود که از طرف سردار سپه معمول گردید این مرتبه اختلاف باقی ماند تا آن که کابینه سقوط کرد.

عکس

یکی از عمارات سلطنتی در طهران

داخلی شمس العمارة

ص: 371

يك ملك را چندین جا گرو می گذاشتند خاتمه داد و در روز 10 رمضان 1339 برابر 28 (اردیبهشت ماه) ثور قانون مزبور که در 142 ماده تنظیم یافته بود برای صحه به نظر سلطان احمد شاه رسید که تا افتتاح مجلس شورای ملی بر طبق آن عمل شود.

كابینه سید ضیاء الدین سیاست خارجی بود که نتوانست جلب اعتماد همسایه شمالی را ،بنماید از جمله این که پس از ورود وزیر مختار شوروی به تهران مسیو رتشتین از رئيس الوزراء خواهش می کند که نادر میرزا مهمان دار) و کار گذار عشق آباد که از سر حد خراسان تا تهران همراه مشارالیه بوده) چند روزی دیگر در معیت او باشد ولی سید ضیاء الدین در پاسخ می گوید: شما منشی های خوب در سفارت خودتان دارید، خوب است کار هایتان را به آن ها مراجعه نمائید.

این اظهارات موجب سوءظن وزیر مختار دولت شوروی شده دستور می دهد که فوراً عذر هر دو منشیان ایرانی را بخواهند سید ضیاء الدین پیش از ورود سفیر شوروی با دو نفر از منشی های ایرانی سفارت که یکی بنام میرزا یوسف خان و دیگری بنام میرزا عبدالله خان بوده قرار می گذارد اخبار سفارت را محرمانه به او اطلاع دهند؛ این سوءظن بعد ها بیشتر می گردد و چنان که دیدیم وزیر مختار دولت شوروی در آغاز و رود خود راجع بوضع حکومت ایران سؤال و بعداً اعتراض می کند و سپس ملاقات هائی از سلطان احمد شاه می نماید و چون احمد شاه هم شخصاً با اقدامات کابینه مخالف بود و دل خوشی از رئيس الوزراء نداشت این ملاقات ها و مذاکرات مؤثر واقع می شود و از طرفی مشار الملك این جریانات را نزد شاه تأیید و تأکید می کند که بر علیه کابینه اقدامات مخالفی بنماید؛ با این کیفیت معلوم می شود که یکی از عوامل سقوط کابینه سید ضیاء الدین و بهم خوردن اوضاع آن روز، سیاست خارجی بود.

نمی گذرد که سردار سپه نزد شاه حاضر می شود و سلطان احمد شاه جریان ملاقات سید ضیاء الدین را برای سردار سپه ذکر می کند و می گوید دیگر نمی توان با این شخص بمدارا و مسالمت رفتار نمود و من از این اوضاع خسته شدم سردار سپه می گوید ما تصور می کردیم که این اقدامات موافق میل شاه است حال که مخالف میل اعلی حضرت همایونی است هر طور امر بفرمائید اطاعت می شود؛ زیرا من یک نفر سرباز مطیعی بیش نیستم و هر وقت امر کنند شمشیرم را تقدیم خواهم کرد. سلطان احمد شاه می گوید بروید وسائل حرکت سید ضیاء را فراهم نمائید.

میرزا عبدالله مستوفی در جلد سوم تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه (1) در مورد رفتار سید ضیاء الدین با شاه چنین می نویسد:

«در موقعی که سید ساقط شد و محبوسین از حبس نجات یافتند برای استمالت آن ها مردم دسته دسته بدیدار آن ها می رفتند حاجی حسین آقا امین الضرب (مهدوی) یکی از محبوسین بود من نظر به سوابق دوستی شب همان روز خلاصی بدیدار او رفتم مرحوم مهدوی مردی ملایم و با ادب و مردم دار و بنابراین مجلس او در این شب از مجلس اکثر آزاد شدگان پر جمعیت تر بود وارد حیاط که شدم مرحوم مشیر الدوله (حسن پیرنیا) هم از راه رسید و با هم وارد مجلس شده، من و ایشان پهلوی هم اتفاق افتادیم از این که در این دو سه ماهه جز عید نوروز آن هم بوسیله گذاشتن کارت خدمتشان نرسیده بودم عذرخواهی کردم ایشان گفتند من هم هیچ جا نرفته و حتی شاه را هم تا امروز در فرح آباد ملاقات نکرده بودم گفتم واقعاً از شاه نپرسیدید چه شد که ایشان دست خط ریاست وزرای سید ضیاء الدین را امضا کردند؟ گفت حاجتی به پرسش نداشت خود ایشان بدون سؤال گفتند سید آمد این جا دستش را بکمرش زد و با سماجت و تشر قوۀ نظامی دست خط ریاست وزرایی خود را گرفت و رفت

ص: 375

البته شاه قبلا از کاندیدا شدن سید ضیاء الدین برای ریاست وزراء خبر داشته و می دانسته است که نظر رؤسای نظامیانی که وارد تهران شده اند در ریاست وزراء به سید است و شاید نمایندۀ نظامیان هم که بحضور شاه رفته این تقاضا را کرده و حتی مؤسسين کودتاهم بوسایل مختلفه مطلب را به شاه حالی کرده بودند، در این صورت دست بکمر زدن و تشر و تشدد چه لزومی داشته است و بر فرض این که دفعه اول برای پیشرفت مقاصد آینده این طرز رفتار لازم شمرده شود دفعات بعد دیگر هیچ دلیل و سببی نمی تواند داشته باشد تا چه رسد به این که سید سیگار به لب وارد خدمت شاه می شده سهل است بدون اجازه می نشسته و گاهی اگر عمداً صندلی در اتاق نمی گذاشتند روی آستانه مرتفع پنجره جلوس می کرده است.»

درج می گردد:

«... سید ضیاء الدین از حرکات رضا خان و بی میلی شاه مأیوس شد و چون میل نداشت استعفا کند و هر طور هست مقاصد خود را در ایران انجام دهد لهذا در فکر چاره شد و دید چاره منحصر ببرداشتن شاه است و یا به کشتن و یا خلع او و چون دید مملکت ایران فعلا استعداد جمهوری ندارد بنابراین خواست محرمانه با یکی از شاهزادگان درجه اول که بالنسبه قابلیت دارد برای سلطنت عهد و میثاقی ببندد و چون دید محمد حسن میرزا قابلیتش از شاه بیشتر است و بعلت این که او خود را ولیعهد موقتی می داند (چون اگر شاه اولاد ذکور می داشت ناچار ولایت عهدی با او خواهد بود) شاید راضی شود به این که پس از قتل شاه یا خلع او سلطنت را قبول کند و كمك به خیالات سید ضیاء الدین بدهد به این جهت خیلی محرمانه با ولیعهد وارد مذاکره شد اتفاقاً بوسیله همان قزاق های مستحفظ ولیعهد را پرت ملاقات های محرمانه رئيس الوزرا با ولی عهد ابتدا به سمع رضا خان و سپس به گوش شاه رسید و شاه مصمم به عزل سید و تبعید ولی عهد شد.

روز شنبه 14 رمضان طرف عصر از طرف شاه به سید ضیاء امر شد که استعفا بدهد سید ضیاء از نیات خود وزیر مختار انگلیس را مستحضر کرد، لذا سید ضیاء الدین به اعتماد وزیر مختار جواب داد که من چون خود را مفید از برای سعادت این مملکت می دانم و تا بحال خیانتی هم نکرده ام استعفا نمی کنم و از طرفی تمارض کرده و به دربار حاضر نشد؛ از طرف دیگر وزیر مختار برای ابقای رئيس الوزراء با شاه شروع به مذاکرات نمود ولی مفید فایده نشد.»

دست خط بالا روز چهارم جوزا از طرف سلطان احمد شاه بعنوان عموم ولایات و حکام تلگرافاً مخابره شد.

آینده خود نفوذ سیاسی را بسط داده باشد و هم در مقابل اقتدار سید ضیاء الدین بوسیله آن ها خویش را مجهز کرده باشد؛ لذا بوسیله عده ای از هم قطاران قزاق خود من جمله سرتیپ خدایارخان و غیره دستور داده بود که با متنفذین ارتباط کامل حاصل کرده و به وسائل مقتضی زمینه را حاضر نمایند.

چنان چه رفقای سردار سپه هم برای اجرای این منظور با متنفذین بنای مراوده را گذاشته و اظهار می کنند که رضا خان شخصی است وطن پرست و با حقیقت و با این

ص: 380

اوضاع مخالف است برای پیشرفت مقاصد خود می خواهد با عده ای از ملیون و متنفذین ارتباط مستقیم و کامل داشته باشد تا بهتر بتواند در این راه موفقیت حاصل نماید.

عده ای از صلحا و متنفذین که از ضمیر سردار سپه آگاه بودند در پاسخ می گویند اگر سردار سپه راست می گوید باید امتحانات خود را بدهد، چنان چه خوب از عهده بر آمد آن وقت ما با او موافقت و مرافقت خواهیم کرد و فعلا بهترین امتحان او این است که برای زندانیان اقدام و آن ها را مرخص گرداند تا طبیعتاً نفوذ سیاسی را تحصیل نماید.

عده ای دیگر از متنفذین در جواب رفقای وزیر جنگ پاسخ مثبت داده و از همان موقع شروع به آمد و رفت با سردار سپه كرده يك سلسله اقدامات نمودند. از جمله کسانی را که می گویند برای برداشتن سید ضیاء الدین با وزیر جنگ همراهی کرد میرزا هاشم آشتیانی و چند نفر دیگر بودند که ما در طی مطالب آینده خود ذکری از این اشخاص می نمائیم که بدون قضاوت شخصی مطالب صحیح از سقیم تمیز و تشخیص داده شود.

بطوری که از یاد داشت های موجوده استنباط می شود گویا سید ضیاء الدین چند روز قبل از سقوط کابینه (شاید ششم رمضان بود) استعفا کرده باشد، منتهی در اثر فشار هائی که از خارج وارد می آمده و از سید ضیاء الدین پشتیبانی می شده است احمد شاه را مجبور کردند که استعفا را موقتاً به جریان نگذارد ولی همین که سیاست خارجی در این زمینه سست شد و همسایه شمالی سخت از کابینه ظنین شده بود آن وقت احمد شاه توانست امر به سقوط کابینه بدهد.

برای تأیید مطالب فوق اسنادی در دست نگارنده می باشد که تا اندازه ای این موضوع را تصریح و تأیید می نماید و ما برای مزید اطلاع خوانندگان گرامی شمه ای از آن را ذیلا ذکر می کنم (نقل از یاد داشت های مهندس مسعود انصاری پسر عموی مشاور الممالك انصاري: )

«از قراری که شنیده می شود تفصیل استعفای سید ضیاء الدین به این قسم بوده که روز قبل از تاجگذاری (27 شعبان) اعلی حضرت بواسطه رنجش هائی که از رئیس الوزراء داشته جداً اظهار می کند که بعد از جشن من حتماً به اروپا مسافرت خواهم کرد. پس از

ص: 381

آن که آقا سید ضیاء الدین از متقاعد کردن شاه مأیوس می شود به مستر نرمان مراجعه و چاره جوئی می کند نرمان شرف یاب شده داخل مذاکره با شاه می شود.

شاه جد می کند که باید به اروپا بروم نرمان می پرسد آیا از سید ضیاء الدین دلتنگی دارید؟! شاه می گوید نه نرمان می گوید با اوضاع راه ها و انگلستان ما نمی توانیم به شما تأمین بدهیم شاه می گوید: من از شما تأمین نمی خواهم؛ نرمان می پرسد: آیا خیال استعفا دارید؟ شاه می گوید بلی؛ نرمان می گوید پس چرا همین جا استعفا نمی دهید؟ شاه اظهار می کند بجهت این که در این جا علت استعفای خود را نمی توانم بنویسم؛ ولی در اروپا می توانم بالصراحه علت استعفای خودم را به دنیا اعلام کنم. بالاخره با اصرار زیاد علت را سؤال می کند. شاه می گوید همین مداخلات بی رویه تو در امور ایران موجب استعفای من شده است نرمان نگران شده در مراجعت استعفا نامه سید ضیاء را گرفته برای شاه می برد و شاه استعفا را گرفته نگاه می دارد.

نرمان می گوید: حالا خوب است اگر می خواهید رئيس الوزرای جدید را انتخاب کنید سردار سپه را انتخاب بفرمائید (شاه می گوید او خوب است همین طور وزیر جنگ باشد.) »

نموده، ولی صبح روز بعد معلوم می شود که رفتن سید ضیاء به منزل سردارسپه از نظر تأمین جان خویش بوده است.

دیگر از جمله کسانی که می گویند در بر هم زدن اوضاع دست داشته و اقداماتش مؤثر واقع شده خانم فخر الدوله (عمۀ سلطان احمد شاه) بوده است که با مشار الملك وزير دربار و عده ای دیگر محرمانه مشغول فعالیت بوده است. (1)

خروج سید ضیاء جلوگیری بعمل آورند تا خدا یارخان برسد ولی سلطان احمد شاه حاضر نمی شود که مزاحم سید ضیاء الدین بشوند و می گوید بگذارید هر چه بود از ایران خارج شود.

لذا مجدداً تلگرافی به قزوین می شود که مزاحم سید ضیاء نشده، بگذارند خارج شود؛ بنابراین خدایار خان وقتی به قزوین می رسد که مشار الیه دو ساعت قبل از آن جا حرکت کرده بود.

بالفور در کتاب خود راجع به سقوط کابینه چنین می نویسد :

«... فاتح این جنگ چون چنان دید حکم داد او را در قزوین نگاه دارند ولی پس از مطالعه در اطراف قضیه راضی شد حکم مزبور را الغاء سازد.

سید ضیاء الدین از چند نقطه نظر برای اقدامی که بعمل آورد مناسب نبود و مخصوصاً بواسطة حس لجاجتی که داشت نصایح اشخاص مجرب را نمی پذیرفت در صورتی که هر گاه اندرز می پذیرفت از غالب اشتباهاتی که در نتیجه آن ثابت گردید جلوگیری می شد؛ بقول یک نفر از هم وطنانش سید ضیاء الدین از کفایت خود و به اطلاع و معرفت خویش زیاد راضی و هرگز خطا های خود را اذعان نمی نمود؛ اما انصاف را نیز باید رعایت کرد؛ زیرا بواسطه آن که در میان طرفداران وی عناصر مبرز پیدا نمی شد حق داشت دارای چنان احساساتی گردد»

همان روزی که صبح آن سید ضیاء الدین باتفاق اپیکیان و کلن اسمایس و غیره بطرف قزوین حرکت کرد ملیون و آزادی خواهان قرار گذاشته بودند که عصر در مجلس شورای ملی مجتمع شده و نطقی دایر بر تشکر از اقدامات سلطان احمد شاه ایراد نمایند ضمناً تقاضا کنند که در افتتاح مجلس شورای ملی تسریع بعمل آورد؛ ولی بر اثر این که بعد از ظهر همان روز (17 رمضان) از طرف محمود خان حاکم نظامی تهران اعلانی منتشر کردید که حکومت نظامی کما کان برقرار و اجتماعات بکلی ممنوع خواهد بود نتوانستند که چنین نطقی را بنمایند.

هم چنین عده ای خواسته بودند که در مسجد شاه نطق هائی ایراد نمایند؛ ولی

ص: 384

بعلت آن که پلیس جداً مانع شده بود، موفق نگردیدند.

صبح روز 17 رمضان مشار الملک وزیر دربار به مقر ریاست وزراء آمده درب اتاق کابینه و سایر قسمت های هیئت وزراء را تا تعیین کابینه جدید مهر و موم کرد

رفقای سید ضیاء الدین هم یکی بعد از دیگری توقیف و یا تحت نظر قرا گرفتند، من جمله می گویند کلنل کاظم خان همان روز 17 تحت توقیف قرار گرفت و اسفندیار خان موزر بند سید ضیاء الدین را نیز توقیف می نمایند

بالفور در کتاب خود راجع بخروج سید ضیاء الدین چنین نوشته است:

«ثمرة عمدة غير مستقيم عملیات و خارج شدن سید ضیاء الدین این بود که انگلستان در ایران تقریباً بدون دوست گردیده و نه تنها يك دسته بلکه چهار دشمن برایش ایجاد گشت

1. حزب اشراف که قائدین آن در زمرۀ محبوسین بودند، از حبس خود بی نهایت بر آشفته و چون تصور می کردند سفارت انگلیس بایستی آن ها را از چنگال دولت رهائی بخشیده باشد بهر وسیله و طريقه ممکنه کینه خویش را نسبت به انگلستان بمنصة ظهور می رسانیدند؛ در صورتی که می دانستند هرگاه اقدامات سفارت مشار اليها نبود حال و روز آنان مغایت سخت تر و صعب تر گشته بود و شاید هم به دیار بوار گسیل شده بودند

دسته دوم دشمنان انگلیس طرفداران دولت سید ضیاء الدین بودند که تصور می کردند دولت انگلیس به آن ها خیانت کرده است.

دسته دیگر، حزب مصلحین حقیقی که در نبرد و مباره برای استرداد آزادی انتظار مساعدت اخلاقی از انگلستان داشتند قهراً مجبور باتخاذ رویه خصمانه نسبت به دولت انگلیس گشتند.

بعلاوه يك حزب دمکراسی منظمی که همواره مخالف انگلستان هستند افراطیون نیز که متکی و مستظهر به مساعدت بالشویک ها بودند، البته مخالفت می کردند.»

ص: 385

شده انگلیس ها و سائل حرکت او را به اروپا فراهم کرده بودند به این ترتیب که قبلا کشتی جنگی لارنس را که متعلق به کنسول گری آن ها در بوشهر بود به محمره فرستاده بودند.

مسترلین کن کنسول انگلیس در محمره (خرمشهر) از او پذیرائی کرده کفیل حکومت و کار گذار و شیخ خزعل و یکی دو نفر دیگر را به ناهار دعوت کرده بود، در این مهمانی دو نفر ژنرال جوان انگلیسی نیز حضور داشتند.

پس از صرف ناهار سید ضیاء الدین و شیخ خزعل به اتاق دیگری رفته، مدتی خلوت داشته اند. در این موقع کفیل حکومت به کنسول می گوید: با این که سید ضیاء الدین از کار بر کنار است آیا خلوت کردن او با شیخ خز عل مقتضی هست؟ کنسول جواب می دهد چه مانعی دارد در امور سیاسی که صحبت نخواهند داشت؛ ولی آن چه از صحبت های آن ها شنیده بود این بود که سید ضیاء الدین می گفت من خبط کردم که همه آن ها را نکشتم و الا نمی توانستند این بازی را در بیاورند. کنسول انگلیس با کمال احترامی که از مشار الیه نگاه می داشت مراقبت می نمود که اهالی از او ملاقاتی ننمایند تا بالاخره سر ساعت معین ژنرال های جوان موقع حرکت را اطلاع داده همه باتفاق بعنوان مشایعت به تکلیف کنسول نامبرده به کشتی رفته پس از مراسم تودیع از کشتی خارج و کشتی (کشتی مزبور كوچك و به شش توپ مسلح بوده است) بحرکت در آمد...» نقل از یاد داشت های آقای م. م. الف

«... پس از کودتا يك افسر انگلیسی که مخالف کودتا بود (موقعی که نقشه کودتای 1299 طرح می شود، عده ای از سیاستمداران انگلیسی(گویا دیکسن بوده) معتقد بودند که این نقشه بهترین طریقه ایست که بایستی فوراً به موقع اجرا گذاشته شود؛ ولی برخی دیگر از سیاسیون انگلیسی مخالف اجرای این نقشه بودند و می گفتند که این عمل بالاخره بزیان دولت انگلستان تمام خواهد شد) از ایران به انگلستان می رفت هنگام عبور در قزوین در حالی که در اتومبیل خود نشسته بود، زمان خان بهنام نزد او رفته از او ملاقات می کند؛ صاحب منصب انگلیسی متغیرانه به او می گوید: آیرن ساید به مملکت انگلیس خیانت کرد و همۀ شما ها هم به مملکت ایران خیانت

ص: 387

کردید. من پس از رسیدن به لندن خیانت آیرن ساید را به دولت انگلیس ثابت خواهم کرد دیگر حرفی نزده و رویش را از زمان خان بر می گرداند»

از دزد تا یعقوب آل قاجار *** افتاده در زندان چاهت باز آ

کردی تو رسوا - هر فرقه ای را - شیخ و مکلا

عمامه شد سیلی خور طرف کلاهت باز آ

(3)

این آن قوام السلطنه است ایمن شد *** زن بود در کابینه مرد افکن شد

اسکندر اشراف بنیان کن شد *** ای آه دل ها خضر راهت باز آ

چون افعی زخمی رها شد بد شد *** گرگ از تله پا در هوا شد بد شد

رو به گریزان از بلا شد بد شد *** جز این دگر نبود گناهت باز آ

ز اشراف بیحس - ز اشرار مجلس - ما با مدرس

سازیم شان قربانیان خاک راهت باز آ

(4)

ایران سراسر پایمال از اشراف *** آسایش و جاه و جلال از اشراف

دلالی نفت شمال از اشراف *** ای بی شرف گیری گواهت باز آ

کابینه ات از آن سیه شد نامش *** هر رو سیاهی را تو بودی دامش

بر هم زدی دست بد ایامش *** منحل شد از چند اشتباهت باز آ

بذری فشاندی - تخمی نشاندی - رفتی نماندی

باز آ که تا گل روید از خرم گیاهت باز آ

عارف قزوینی در منظومۀ دیگری گوید:

ضیاء دیده روشن دلان توئی و حسود *** چو موش کور زخود کی توان عنان گیرد

موافقین سید ضیاء الدین مشارالیه را یک نفر از انقلابیون بزرگ مشروطیت ایران و اولین مجاهد راه آزادی و یکی از رجال شجاع صاحب پر نسیب و دارای عقاید مثبت و صاحب عزم و اراده آهنین متين و قائد تجدد و پروانه شمع اصلاحات و خراب کننده بنیان اشرافیت و الغاء کننده قرارداد و یکی از رجال وطن پرست فعال و جدی می دانند و کابینه مشار الیه را مبدأ يك نهضت و جنبش جدیدی در تاریخ چندین هزار ساله ایران معرفی می کنند و حیات سیاسی و دوره زمامداری او را فصل برجسته و نوینی در تاریخ سیاسی ایران می خوانند و ارتباط مشار الیه را با اجانب نه از نقطه نظر خیانت به کشور بلکه از نظر لزوم وضع آن روز ایران می دانند و معتقدند که

ص: 390

موقعیت ایران همان طوری اقتضا می کرده که او عمل کرده و تمام اقدامات کابینه اش را صرفاً روی وطن خواهی محض می دانند.

خلاصه برخی از موافقین سید ضیاء الدین را یک نفر طبیب ماهر اجتماعی می دانند که پس از صد و پنجاه سال توانسته است مرحمی بر زخم مهلك ايران بگذارد و او را از پرتگاه مرگ و زوال نجات بدهد.

میر زاده عشقی شاعر شهید ایده آلیست يك احساسات فوق العاده موافقی نسبت به مشار الیه داشته و در زمان صدارتش او را ستایش کرده درباره وی چنین برشته نظم در آورده است: (1)

پی تجدید فیروزی نسل پاک ساسانی *** مهین سید ضیاء الدین خجسته صدر اعظم شد

شد او اندر شجاعت آن کزو درمانده ضیغم شد *** شد او اندر سخاوت آن کزو شرمنده حاتم شد

ندانم این طبیب اجتماعی را چه درمان بود *** کز آن صد ساله زخم مهلك اين قوم مرحم شد

من اضمحلال ایران را به چشم خویش می دیدم *** کنون در مغزم استقلال این کشور مجسم شد

ملك محكم سزد رأی تو محکم رأی را داند *** کش از احکام تو بنیان سست ملك محكم شد

تو فوق العاده ما فوقی به فوق العادگان یک سر *** ز فوق العادگی ات فوق فوق العادگان خم شد

چنان تاریخی ایران شد ز تاریخ تو تاریخی *** که این تاریخ تاریخی ترین تاریخ عالم شد

ص: 391

که می پنداشت ایران را منظم سازد ایرانی *** بنام ایزد اکنون با دست ایرانی منظم شد

ببین عشقی که هر کابینه را نفرین نمود اينك *** چنان در مدح این کابینه قدرت مصمم شد

می گویند خود سید ضیاء الدین هم در سوئیس کتابی راجع به وقایع کودتا و دوره زمامداری خویش بنام کتاب سیاه تألیف کرده و در همان جا امانت گذاشته است.

برخی از رفقای او اصرار کرده بودند بچاپ برساند ولی بطوری که می گویند او اظهار کرده تا موقعی که رضا خان در ایران سلطنت می کند از چاپ آن خودداری خواهد کرد؛ ولی حال که این مانع مرتفع شده امیدواریم این کتاب نیز بچاپ برسد بلکه اسنادی در آن یافت شود که به تاريخ معاصر كمك مؤثرى بنماید (1)

بعلاوه می گویند یکی از مسافرین ایرانی در سال 1301 خورشیدی به سوئیس رفته و در مهمان خانه ای که سید ضیاء الدین سکونت داشته او را ملاقات کرده سؤالاتی راجع به زمامداری وی نموده است و سید ضیاء الدین سؤالات او را پاسخ داده که ما برای مزید اطلاع خوانندگان زیلا درج می نمائیم که شاید برای برخی موشکافان تاریخ مورد استفاده قرار گیرد. مخصوصاً قسمتی از آن برای تأیید تاریخ استعفای ایشان که در روز 6 رمضان بوده و نقل از تاریخ «.م. م .الف» کرده بودیم مورد استفاده قرار خواهد گرفت.

(نقل از سال دوم شماره 17 روزنامه کوشش سوم حوت 1302 به نقل از جراید فرانسه) (توضیح آن که متن این مصاحبه موقعی در روزنامه کوشش چاپ شده که عده ای از دوستانش او را نامزد وکالت تهران کرده بودند و با بودن سردار سپه در رأس کار

ص: 392

جز انتشار این قبیل مقالات چاره دیگری نداشته اند تا به این وسیله روابط او را با سردار سپه التیام دهند.)

آن امتناع ورزید و آقای سردار سپه هم که از صحت قول و پاکی عقیده من اطمینان حاصل نموده بود بقدری اصرار نمود استعفای خود را پس بگیرم که ناچار از قبول آن شدم اما وضعیات تغییر کرده بود و می دیدم دیگر کار کردن مانند سابق برای من مقدور نیست؛ مجدداً از برای شاه و سردار سپه سوء ظن تولید شده بود و به این جهت پس از يك هفته دوباره استعفا کردم.

س - آیا راست است که شما خیال داشتید تمام این اشخاص را بقتل برسانید؟

ج - چنین قصدی را نداشتم چون این اشخاص مقصر بودند نیتم این بود که قانوناً محاكمه بشوند و يقيناً حکمی که از محکمه در موضوع هر يك از ايشان صادر می شد به موقع اجرا می گذاردم

س - یکی از ایراداتی که در ایران به شما وارد می نمایند این است که شما در لباس ملیت در حقیقت با مساعدت و دستیاری انگلیس ها کار می کرده اید؟

ج - اشخاصی که از حاق مطلب مسبوق نیستند ممکن است چنین تصوری را نمایند؛ اما اگر بدانند تا پانزده روز بعد از کودتا هنوز انگلستان حکومت مرا برسمیت نشناخته بود عقیدۀ خود را تغییر خواهند داد.

س - پس چگونه عاقبت برسمیت شناخته شد؟

ج - اعضای سفارت تهران می دانستند من نظر مخالفی نسبت به انگلیس ندارم. همیشه من مخاصمت با انگلستان را مضر و وخیم برای ایران دانسته ام و عقیده ام بر این بود که بدون این که دست بسته خود را به دامان انگلستان بیافکنم همواره لازم است تا درجه ای طریق وفق و مدارا پیش گیرم اما آیا می توان این عقیده مرا انگلیسی پرست نام نهاد؟ وانگهی اگر من با مساعدت انگلستان کار می کردم پس چگونه مهم ترین طرفداران او را به حبس می انداختم؟

س - ایراد دیگری که هوا خواهان شما می نمایند این است که شما برای معاونت و معاضدت خود عموماً اشخاص نالایقی را انتخاب نمودید؟

ج - باید اعتراف نمایم که این ایراد تا درجه ای و اردو بجاست اما چه می توانستم

ص: 394

بکنم؟؟ کس دیگری را نداشتم قطعی است در ایران اشخاصی لایق تر و جدی تر بودند اما بد بختانه من نمی توانستم اعتمادی به آن ها داشته باشم در صورتی که نسبت به معاونینی که اختیار نموده بودم لااقل می توانستم از درستی و وطن پرستی ایشان مطمئن باشم و این هم که چیزی نبود.

س - ما بین پیر ها و قدما آیا اشخاصی نبودند که بتوانند با شما کار کنند؟

ج- خیر! خیر! من از آن ها کاملا مأیوسم تمام این بی چاره ها بی کاره و نالایق هستند قبل از این که آن ها را حبس نمایم تا درجه ای منهم پاره ای تصورات در موضوع ایشان می نمودم اما در این امتحان درجه لیاقت آن ها به من معلوم شد

س - اگر چه جاهل و نالایق هم باشند بعضی از آن ها تجربیاتی دارند که ممکن بود از آن استفاده کرد.

ج- خیر بهیچ وجه این تجربه ای را که هم تصور می نمائید فاقد آن هستند، اشتباه بزرگی است که جوانان می نمایند در این که به این اشخاص اهمیت می دهند و خود را حقیر می شمارند

امروزه هر کدام از جوانان تحصیل کرده ایرانی را که ملاحظه کنیم برای اشغال مقام وزارت یا حکومت یا هر مقام دیگری صد درجه بهتر از این کنده های پوسیده هستند.

س- پاره ای عملیات دیگر شما به عوام فریبی تعبیر شده، من جمله قدغن استعمال مسكرات جوانان مخصوصاً البته می دانید که اغلب طرفداران شما هم در این زمره هستند از این که تمایل زیادی نسبت به روحانیون نشان داده اید شمار امورد ملامت قرار می دهند؟

ج- اولا می دانید که در نزد ما مذهب و روحانیون دو چیز مختلف هستند. ثانیاً من بهیچ وجه روحانیون را تکیه گاه خود قرار نداده ام بلکه بالعکس من سعی نموده ام که نگذارم روحانیون از جادۀ خود خارج شوند و در امور سیاسی مداخله نمایند. بهترین دلیل هم چند نفر از متنفذین آن ها که امر به توقیف ایشان دادم و اما قدغن استعمال مسكرات اين يك مسئله ایست راجع به صحت عمومی که در نزد پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) هم کاملا

ص: 395

مکشوف بوده چنان چه اتازونی را که یکی از بزرگ ترین ممالك متمدنه دنیاست امروز می بینیم همین اقدامات را در موضوع نموده است.

س - مسئلۀ دیگری که به شما ایراد می نمودند و آن را لطمه نسبت به آزادی می دانستند پاره ای تصمیمات و عملیات شماست که شما مدعی بودید برای حفظ تقویت و احساسات ملی و ناسیونال سوسیالیسم خود را موظف به آن می دانید، من جمله فرستادن مدیر روزنامه گل زرد به دار المجانین و برداشتن تابلو هایی که به فرانسه نوشته شده از بالای مغازه ها و غیره؛ اگر چه قضیه اخیر چندان اهمیتی فی حد نفسه نداشت ولی موجب عدم رضایت اروپائیان مقیم تهران مخصوصاً فرانسوی ها شده بود که این عمل را دور از مراسم نزاکت نسبت به مملکت خود می پنداشتند؟

ج - در این قضیه هم مانند بسیاری قضایای دیگر او امر من صحيحاً مجری نشده. آژان ها برای ابراز غیرت و حمیت فوق العاده یا به جهت این که درست ملتفت دستور های من نشده بودند غالباً از حدود اختیارات خود تجاوز می نمودند. جلوگیری از آن هم برای من مقدور نبود زیرا نمی توانستم در هر کاری نظارت داشته باشم من روزی شانزده ساعت کار می کردم و مهام امور مملکت را شخصاً اداره می نمودم و بنابر این دخالت در جزئیات برایم میسر نبود مثلا راجع به تابلو هایی که به زبان فرانسه نوشته شده بود، دستور من این بود که اعلاناتی که با السنه خارجی نوشته شده در بالای آن ترجمه فارسی نیز مرقوم گردد نه آن که اساساً این قبیل اعلانات برداشته شود...

این چیز ها اهمیتی ندارد من کار های بزرگی را شروع نموده بودم، حیف که نگذاشتند موفق به انجام خیالات خود شوم والا ایران در مدت قلیلی ترقیات عظیمه نموده بود!

با وصف این اگر چه بیش از سه ماه مصدر امور نبودم، خدماتی را که در این مدت کم انجام دادم غالب کسانی که قبل از من زمامدار بوده اند انجام ننموده اند یکی از دوستان من می نویسد

«قهوه چی های خیابان ناصریه و درشکه چی هائی که از خیابان لاله زار می گذرند

ص: 396

می گویند: خدا پدر سید را بیامرزد که اقلا خیابان ها را ساخت و چراغ برق در معابر کشید.»

همین اظهارات کافی است که مدلل دارد لا اقل عامه مردم نسبت به عملیات من قدردان هستند. همه کس می داند که من برای منافع شخصی کار نمی کرده ام، بلکه محرک من منافع مملکت بوده است؛ حیف که نگذاردند اقدامات خود را بپایان برسانم (صدای شرق منطبعه پاریس)

درجه ای غیر مکشوف و مورد اشتباه واقع شده و به اندازه ای سیاست خارجی ذی نفع در این وقایع افکار و جراید را مشوب نموده که کشف حقایق برای اعاده حیثیات و حفظ شرافت ملی ایران لازم آمد و رفع شبهه و موکول کردن حکمیت وقایع به افکار عمومی دنيا و جمهور ملل متمدنه از وظایف اولیه ایرانیان شمرده می شود

بملاحظه این که مبادا بوسیله نیرنگ دیگری باز آزادی شکایت از دست ایرانیان برود، ما امضاء کنندگان ذیل مبعوثان ملت ایران قبل از افتتاح مجلس و عهده داری عضو مجمع اتفاق ملل، یعنی همان مجمع عالی مقامی که برای کم شدن ظلم و جلوگیری از حرص ورزی سیاست امپریالیزم (مستعمراتی) تأسیس شده و خود را مکلف به حراست در حقوق صغیره در مقابل تجاوزات ملل دیگر می داند در چه حال تأسف آوری واقع شده با نهایت نفرتی که از مداخلات اجنبی در کار های داخلی خود دارد و بواسطه ابراز همین نفرت چگونه مورد تضییقات و سختی های گوناگون واقع می گردد! درک این حقیقت و پی بردن به علل اصلی فجایع حکومت سید ضیاء محتاج به ذکر تاریخچه مختصری است.

چندی پس از سقوط کابینه آقای مشیر الدوله که بواسطه درخواست سفارت انگلیس راجع به خارج کردن صاحب منصبان روسی از دیویزیون قزاق اعلی حضرت همایونی واقع شده و تعیین سپهدار اعظم به ریاست وزراء که این مقصود سفارت انگلیس را انجام داد سفارت مزبور در شهر ربیع الاول 1339 هجری در ضمن نت مشروحی که به دولت ایران داد رفتن قشون خود را از ایران در بهار وعده کرده ضمناً تکلیف نموده که دولت ایران از حضور قشون انگلیس استفاده كرده يك ديویزیون قشون ایرانی در تحت ریاست صاحب منصبان انگلیسی در حدود قزوین که مرکز توقف قشون دولت بریتانیا بود تشکیل دهد؛ در صورت تخلف از این تکلیف ایران را مخاطرات انقلابی و زوال ملیت تهدید می نمود؛ حکومت وقت حل قضیه را به مجمعی مرکب از وجوه علما و محترمين و وكلاء و سایر سیاسیین مملکت محول نمود.

مجلس مزبور در تاریخ 16 ربیع الاول در عمارت سلطنتی منعقد گردیده و همان

ص: 398

طوری که قبلا هم پیش بینی می شد حضار رد و قبول تقاضای سفارت انگلیس را از حد صلاحیت خود خارج دیده و موکول به اراده مجلس شورای ملی نمود.

با وجود مسامحه ای که از طرف حکومت وقت در افتتاح مجلس بعمل می آمد متدرجاً عده و کلا که برای افتتاح مجلس لازم بود در تهران گرد آمده و قانوناً افتتاح مجلس ایجاب می نمود

در این موقع اکثریت نمایندگان حاضره در مرکز در ضمن پروگرام آتیه خود الغای قرارداد انگلیس و ایران را گنجانده و آن پروگرام را طبع و منتشر نموده بودند

باتفاق کلمه وکلای حاضره در تهران ملغی شده و خالی از هر نوع اعتباری گردید. از همین اوقات یعنی پس از یاس از اسارت ایران بوسیله دسایس عادیه، نقشه کودتای سيد ضياء و توسل به جبر و مشت قطعی شد این بود که در شب دوازدهم جمادی الثانی (20 فوریه 1921) در تحت حمایت تاریکی و مسامحه کاری عمدی و یا سهوی حکومت وقت دست جنایت کار، فرزند نا خلف ایران سید ضیاء مدیر روزنامۀ رعد برای سرقت دراز گردید یک عده ای از دیویزیون قزاق شاهنشاهی را که در قزوین متوقف و موقتاً در تحت اداره یک نفر صاحب منصب انگلیسی(اسمایس) بودند، بعنوان احضار از طرف اعلی حضرت مشتبه نموده بطرف تهران حرکت در نزدیکی پایتخت روزنامه نویس مزبور که معروف به بی وجدانی و مزدوری اجنبی است به این قوه الحاق و اداره کردن سیاست آن را عهده دار گردید.

فرماندهی ایرانی این قوه بدون اطلاع از حقایق و به اشتباه این که نیات خفیه پادشاه خود را مجری و برای جلوگیری از خطرات تهدید کننده تخت و تاج سلطنت اقدام می نماید قوه خود را برای اجرای او امر سید ضیاء حاضر نمود و سيد ضياء بوسيلة دسیسه و فشار موفق به تحصیل فرمان ریاست وزرائی خود گردید؛ در پایتخت و سایر نقاط حکومت نظامی را با نهایت شدت برقرار نمود مخابرات تلگرافی و پستی بین پایتخت و سایر ولایات مدتی مقطوع و بعلاوه تحت سانسور شدید واقع گردید.

عده کثیری از محترمین و روحانیون و وکلاء و آزادی خواهان که گناه آن ها

ص: 399

هوا خواهی استقلال ایران و تنفر از سلطه اجنبی و مزاحمت در پیشرفت نقشه نا مشروع او بود، توقیف و در پایتخت و ولایات در زوایای تاریك محبس افتادند. قواعد اسلامی قوانین اساسی مملکتی پایمال و مجلس شورای ملی که باید مفتوح می شد تعطیل گردید. خیانت کاران داخلی به هم دستی عده ای ارمنی و غیره و دستیاران خارجی آن ها طوری گلوی ایران را فشردند که حتی قدرت بلند کردن صدای پروتست از ایرانیان سلب گردید و در هر موقعی هم که صدای ضعیف مخالفتی در گوشه ای بلند می شد، فوراً عده دیگری بر محبوسین و تبعید شدگان اضافه می شدند

با این رویه در ایران سکوت قبرستان خاموشی مرگ و بهت عمومی برقرار گردید و مسببين خارجی این قضایا این سکوت و خاموشی ایران را در اروپا بعنوان رضایت از استقرار حکومت مزدور اجنبی جلوه دادند و جراید را پر از اشتباه کاری های گوناگون نمودند!...

برای مزید اغفال افکار عامه و پوشانیدن عقاید باطنی خود و تقلیل سوء ظن و عدم اعتماد ملت ایران که از دیرگاهی وی را اجیر و خریده شده اجنبی می دانست سید ضیاء شروع بانتشار بیانیه های دروغین خود نموده در صدد بر آمد که به حکومت خود رنگ حکومت اصلاح طلب حکومت انقلابی ملی حکومت حامی رعایا بدهد. در بیانیه های خود می نوشت که ایران را از شر مداخلات اجانب خلاص خواهد کرد؛ دشمنان خارجی و داخلی را به حساب دعوت خواهد کرد.

قرارداد انگلیس و ایران را که عملا از درجه اعتبار ساقط شده بود، صورتاً الغاء نموده ولی دیری نگذشت که حقایق عمل غالب بر تلفیق عبارات و الفاظ گردید؛ نیات سوء باطنی و تصمیم خیانت کارانه او هویدا و مواد مضره قرار دادم زبور عملا اجرا گردید.

در عوض حمایت از زراعت و تجارت بر طبقات زارع و تاجر مملکت مالیات های سنگینی که بالنتيجه تجارت و فلاحت مملکت را نابود کرده باعث ترویج زراعت خارجی می گردید، تحمیل شد.

در عوض اصلاح ماليه مملکت مبالغ کلی از عواید مملکتی صرف مخارج

ص: 400

بیهوده و لگد کوب کردن حقوق آزادی مردم و توسعه نفوذ اجنبی فروگذار نکردند ولی خوش بختانه حیثیت ایرانی نیت و تعصب دیانت اسلامی این رویه بی شرمانه و این سیاست مبنی بر دروغ و تزویر را مقهور و به جادۀ عدم سوق داده تضییقات به افراد هر طبقه عوض تسلیم نمودن آن ها به قبول این رژیم و متوسل شدن آن ها به دامان اجنبی به درجه ای تولید حس مقاومت نمود که مخاطرات جانی تضییقات شرافتی و تضييقات ثروتی را بر خود هموار کرده قبول مرگ را به تسلیم در مقابل این وضعیت ترجیح دادند سردار محترم ایرانی نیز ملتفت شد که صداقت و شجاعت او اسباب اجرای اغراض اجنبی و زمامداری يك نفر دزد وطن فروش گردید.

احساسات وطن خواهانه خود را پس از توجه به این مطلب ظاهر نمود. پادشاه محبوب ایران که کاملا متوجه این دسیسه ها بود موقع را از دست نداده و از کشف حقایق و بروز نفرت و انزجار عمومی استفاده فرموده حکومت سید ضیاء خائن وطن فروش را ساقط فرمودند و سید مزبور از بیم مجازات و انتقام احساسات عمومی همان طوری که با کمک و راهنمائی اجنبی شبانه بر ملت ایران شبیخون زده موجب این مصائب شده بود باز در تحت حمایت آن ها شبانه فرار و خود را سلامت به بغداد رسانید.

این است حالت ایران در قرن بیستم که ملل عالم برای حفظ آزادی و حقوق نوع بشر از بذل انواع مجاهدت خود داری نمی نمایند این رفتاری که با ایرانیان روا می دارند در صفحه تاریخ مدنیت دنیا لکه بد نامی است که باقی و برقرار خواهد بود. ما می خواهیم که در سایۀ عدالت دنيا حق حيات خود را حراست نمائیم؛ ما می خواهیم آزادی خود را حفظ کنیم که زیر بار مداخلات اجنبی نرفته در وطن خودمان به میل خود زندگانی بکنیم ما منافع کسی را تهدید نمی کنیم و با کسی کاری نداریم ولی می خواهیم که ما را خفه نکنند و برای سلب آزادی ترویج خیانت و حمایت از خیانتکاران ننمایند؛ ما می خواهیم سید ضیاء و هم دستان او را در تأسیس این خیانت ایران بر باد ده محاکمه و مجازات بنمائیم و فقط می خواهیم که نسبت به قضایای داخلی،

ص: 401

بی طرفی محفوظ مانده حمایت های غیر مشروع از میان برود. ما یقین داریم که افکار آزاد دنیا در تقبیح این قبیل تجاوزات با ما اشتراك كرده و آن هائی که بر خلاف مصلحت و میل ملت آزادی خواه خود هتك احترام روابط بین المللی به خرق قوانین و عادات جاریه می نمایند محکوم سازند

امضاء نمایندگان مجلس میرزا هاشم ،آشتیانی شیخ محمد جواد فهيم الملك محمد هاشم ميرزا ملك الشعراء، عدل السلطنه، آصف الممالك، رفعت الدوله معتضد الدوله نصرت الدوله نصیر دیوان قوام الدوله احتشام الدوله منتصر الملك سید یعقوب، محقق العلماء امین الشریعه شیرازی میرزا علی کازرونی، مدرس تدین مستشار السلطنه ركن الملك حاج میرزا علی محمد سدید الملك، عماد السلطنه، سید حسن جليل الملك، سهام السلطان بيان الملك عميد الملك، ميرزا ابراهیم خان سردار ،مفخم حاج شیخ اسد الله محلاتی، امیر ناصر، صدرائی، بیان الدوله ، صدر الاسلام شیخ الاسلام میرزا ابراهیم قمی و سید فاضل. (1)

عارف به قربان نگاهت باز آ *** لعنت به کابینه سیاهت باز آ

حرص خیانت کاریت مجنون کرد *** دست طبیعت نقشه ات وارون کرد

بعد از سه ماه از مملکت بیرون کرد *** اردنگ سردار سپاهت باز آ

از تو شد و از حال تو ناساز باز آبه صد ناز

تا سیلی ملت دهد مزد گناهت باز آ

چندی وزیر اشتباهی گشتی *** بر صفحه ایران سیاهی گشتی

عمامه ای بودی کلاهی گشتی *** ننگ کله داران کلاهت باز آ

گشتی سوار دوش ملت چندی *** چاهی به دستور اجانب کندی

هر زشت و زیبا را بچاه افکندی *** تا سرنگون بینم بچاهت باز آ

شد راه اشراف ای بی شرف صاف از بس زدی لاف

فكر تجدد شد شهید حب جاهت باز آ

شد ده کرور اندر زمانت يغما *** دادی اجانب را تسلط بر ما

آخر بجای پول فرمان فرما *** پر شد کلاه از اشک و آهت باز آ

بعد از کله برداری ساله سی *** گفتی که این ملت بود گوساله

جستی ز چنگ هوچی و رجاله *** «اسمارت» و «نرمان» پیر راهت باز آ

ما مرد کاریم رنگی نداریم، نقشی گذاریم

از رنگ چون بالای آن رنگ سیاهت باز آ

در اجنبی خواهی تو را ثانی نیست *** کس چون تو دلال بریتانی نیست

فکر تو غیر از محو ایرانی نیست *** نفرین بر افکار تباهت باز آ

در «منترو» با حاصل کلاشی *** سر گرم عیش و عشرتی خوش باشی

با پول دزدی می کنی عیاشی *** ای بزم عیشت قتل گاهت باز آ

ای یار عارف غم خوار عارف اشعار عارف

آورده ملت را برون از اشتباهت باز آ (1)

ص: 403

بعلاوه روزنامۀ طوفان تأسیس گردید که در آن نیز مقالات و اشعار آتشینی بر علیه کارکنان کودتا منتشر می شد؛ من جمله مربع ترکیبی است که بیتی از آن را ذیلا ذکر می کنیم

یکی دیگر از شعرائی که درباره سقوط سید ضیاء الدین قطعه ای سروده است، عباس فرات می باشد که پس از سقوط کابینه سیاه قطعه زیر را سرود است:

سینی شب بر اسب بخت سوار *** وندرین عرصه چند روزی تاخت

چون سواری نکرده بود او را *** اسب در حین تاختن انداخت

خانه ها را خراب و ویران کرد *** گفت برید عمارت نو ساخت

دیدار عهده بر نمی آید *** رفت و منزل به دیگری پرداخت

عکس

ص: 405

ص: 406

در همین اوان از طرف انگلیس ها پیشنهاد می شود که سردار سپه رئیس الوزراء بشود ولی چون علاوه این که احمد شاه شخصاً با این امر مخالف و سوء ظن نسبت به عمال کودتا نیز موجود بوده و به هر صورت این کار صورت نگرفت و چنان که بعداً خواهید دید. سردار سپه برای احراز مقام ریاست وزرایی آتیه خود شروع به زمینه سازی کرد تا با این ترتیب بتواند توجه همسایه شمالی ایران را پس از طی مدتی جلب نماید و بعداً بلا مانع رئيس الوزراء بشود.

بحران پنج روز بطول انجاميد و احمد شاه نیز در اثر بعضی فعالیت ها دچار زحمت شده بود بالآخر بحران به این طریق خاتمه یافت که قوام السطنه زمام امور را بدست بگیرد لذا در روز 2 رمضان سلطان احمد شاد وی را احضار و از نیم ساعت مغریب مانده الي سه ساعت از شب گذشته مشغول مذاکره در اطراف تشکیل کابینه بوده ریاست وزرانی به مشار الیه محول گردید و صبح روز 22 رمضان نیز دست خط زیر از طرف شاخص در گردید.

دست خط شاه

نظریه حسن کفایت و خدمت گزاری اشرف قوام السلطنه و امتحانات عدیدۀ کافیه كه در این موقع در استقرار از انتظامات ممکنی داده و اعتضاد کامل خاطر همایون ما را به صداقت و دولت خواهی و شاه پرستی خود جلب نموده است محض اهمیت موقع و برای تهیه آسایش عمومی معزی الیه را به صدور این دست خط مهر طلعت مبارک به ریاست وزراء منصوب فرمودیم که هیئت وزراء را تشکیل داده در انتظامت مملکتی و اعادۀ امنيت و

عکس

قوام السلطنه (احمد قوام)

ص: 409

آسایش عمومی مساعی جمیله بعمل آورده مزید رضامندی و اعتماد خاطر ملوکانه را جلب و تحصیل نمایند.

22 رمضان 1299 - شاه

مرا به جایگاه قوام السلطنه راهنمائی ، زندان یا باز داشتگاه آقای قوام در قسمت بالای عمارت زیبا و آینه کاری بود که ناصرالدین شاه برای سوگلی حرم خود انیس الدوله تخصيص داده بود، هنگام ورود من قوام السلطنه مشغول نماز و تضرع به درگاه خداوند بی نیاز بود؛ پس از پایان فریضه با شایعه خصوصیت و همکاری که با ایشان داشتم روبوسی کردیم. بدیهی است ورود من در آن هنگام بر خلاف انتظار در آغاز، باعث شگفتی و آشفتگی آقای قوام گردید ولی این حالت دیری نپائید پس از ابلاغ فرمایشات شاه شکفتند و از شگفتی رستند و در پاسخ گفتند با نهایت افتخار و سر بلندی اوامر شاهانه را می پذیرم و بر طبق دستور رفتار می کنم؛ بنا بر این متفقاً از زندان حزن آور بزرگان بیرون آمدیم و مستقیماً شرفیاب پیشگاه شاه شدیم؛ احمد شاه با اطمینان از روش و سیاست ضد انگلیسی یا به اصطلاح امروز ضد استعماری قوام السلطنه فرمان نخست وزیری ایشان را صادر فرمودند.

بدین طرین قوام السلطنه به حکم قضا از زندان خواری به مسند زمامداری انتقال یافت... »

عده ای از کسان محبوسین و آزادی خواهان و ملیون نیز حضور بهم رسانیدند.

ابتدا سید محمد تدین بپا ایستاده تقریباً چنین اظهار کرد: آقایان تمام این صدمات چند ماهه نتیجه اعمال و رویه خود شما ها بوده است و احدی تقصیر ندارد؛ من بعد از این بایستی از رویه گذشته صرف نظر کرده طوری رفتار نمائید که چنین پیش آمد هائی رخ ندهد.

سپس مشکوة حضرتی بپا ایستاده اظهار نمود که چون این رویه را که در این چند ماهه مشاهده شد ما از ناحیه ایرانی نمی دانیم؛ بلکه تصور می کنیم بر حسب دستورات خارجی انجام شده است برای هر مملکتی طبقات مختلفه لازم است و رجال ایران هم برای ایران لازم است که در مواقع سخت به درد این ملت و مملکت می خورند و چون خفت اشراف و نجبای مملکت را اما از ناحیۀ غیر می دانیم؛ همین اشراف و نجبا را وجودشان را مغتنم شمرده آنان را می خواهیم زنده باد اشراف

محبوسین آزاد شدند ولی نکته قابل مطالعه و توجهی که در اطراف توقیف این عده باید ذکر کرد این است که غالب از این محبوسین بدون جهت و دلیل سیاسی توقیف نشده بودند و از دو سه روز قبل از سوم حوت 1299 صورتی در سفارت انگلیس تهیه شده بود که بمحض این که حکومت در دست کودتاچی ها افتاد به دستگیری آنان مبادرت شود.

علت اصلی دستگیری عده ای از اشخاص اولا بواسطه این بود که متنفذین ایران را برای همیشه مرعوب و منکوب کرده باشند تا امثال سید ضیاء الدین ها بتوانند براحتی زمام امور را در دست بگیرند و هر طور که دولت انگلستان دستور می دهد این قبیل زمامداران انجام دهند؛ ثانیاً علت دستگیری غالب اشخاص مهمی که گرفتار شده بودند، این بود که انگلیس ها با آن ها باطناً عداوتی داشته و دل خوشی از دست آن ها نداشتند؛ به این معنی برخی از این اشخاص در موقعی که مصدر کار های مهمی بوده، در لباس دوستی با انگلستان در خفیه برای انگلیس ها بازی در آورده و با آن ها با پلتيك رفتار می کردند یا این ترتیب در مقابل تقاضا های آن ها تسلیم نمی شدند که بعضی از مواقع برای انگلیس ها

ص: 412

گران تمام می شده است و انگلیس ها از کنه این قضایا بوسیله جواسیس خود اطلاع حاصل می کرده ولی ظاهراً ابراز مخالفتی نمی نمودند اما يك كدورت فراموش نشدنی را در دل مخفی می نمودند تا در موقع تلافی جبران نمایند من باب مثال علت دستگیری فرمان فرمارا ذیلا ذکر می کنیم:

فرمان فرما موقعی که والی فارس بود پلیس جنوب در ایران تشکیل شده بود؛ ولی دولت ایران این مؤسسه نظامی را بر سمیت نمی شناخت؛ انگلیس ها کوشش می کردند که از مقامات دولتی نوشته ای به هر صورت که باشد مبنی بر شناسائی پلیس جنوب دریافت دارند

برای این منظور هنگامی که پاره ای از نقاط فارس دچار آشوب بود انگلیس ها از فرمان فرما خواسته بودند که بوسیله یادداشتی از پلیس جنوب برای رفع آشوب فارس فرمان فرما كمك بخواهد و انگلیس ها با دریافت این یادداشت و مداخله در امور رسمیت خود را از طرف دولت ایران تصدیق گرفته باشند فرمان فرما با توجه به این یعنی تقاضای كمك از پلیس جنوب بمنزله شناسائی دولت ایران از این مؤسسه نظامی می باشد خود داری کرده استنکاف ورزید

انگلیس ها پس از این که از دریافت یادداشت نا امید شدند از فرمان فرما خواستند که حتی تقاضای شفاهی استعداد از پلیس جنوب را برای سرکوبی اشرار فارس بنماید باز فرمان فرما حاضر نشده بود از این گذشته انگلیس ها يك حساب دیگری با فرمان فرما داشتند و آن مسئله قیام تنگستانی ها و چاه کوتاهی ها بود که فرمان فرما معناً از آن ها تقویت و حمایت کرده بود؛ چگونگی این قضیه بشرح ذیل بوده است:

در موقعی که سلطان احمد شاه در مسافرت اول خود از فرنگ به بوشهر وارد شد، از طرف شیخ حسین خان چاه کوتاهی (که شرح قیام او را در صفحه 55 تا صفحه 59 این کتاب آورده ایم) که از بدو مقاومت او با انگلیس در بوشهر یک باره ترك مراوده و مكاتبه با مأمورين جزء ایرانی به تصور این که مطیع و دست نشانده دولت انگلیس هستند کرده بود.

ص: 413

وقتی که شاه وارد بوشهر شد شیخ حسین خان چاه کوتاهی عریضه ای بوسیله قاصد مخصوص به پیشگاه شاه ایران تقدیم و در آن نامه بدون هیچ گونه اغماض و کتمانی صریحاً شرح فداکاری ها و جنگ های خود را در برابر عملیات انگلیس ها نسبت به هتک بی طرفی ایران در بنادر خلیج فارس کرده و ضمناً بمناسبت ورود شاه ایران تقاضا کرده بود که با این تفصیل هر گاه اعلی حضرت همایونی مقتضی می دانند شخصاً به هر جا که اعلی حضرت امر فرمایند حاضر بتسلیم می باشم و چنان چه الطاف خدیوانه شامل حالم باشد امر فرمایند که وسائل آسایش خود و بستگانم را فراهم نمایند شاه نامه را دریافت و پس از ملاحظه قاصد را جلو طلبیده بدون آن که کسی ملتفت بشود به وی می گوید دستور می دهم و اطمینان داشته باشید. (1)

شاه به فرمان فرما محرمانه دستور می دهد که باید چاه کوتاه را از قوای خارجی خالی کرده ادارۀ آن را به شیخ حسین خان بدهید.

فرمان فرما نیز بوسیله قاصد مخصوصی به شیخ حسین خان محرمانه کتباً شرحی جواب می دهد که حسب الامر بلوك بوشكان و پوسکان به شما واگذار می شود و شفاهاً هم بوسیلۀ همان قاصد پیغام می دهد که اگر چه شاه دستور تخلیه چاه کوتاه راداده، لكن اشکالاتی فعلا در پیش است و علاوه بر این برای خود شما هم صلاح نیست؛ زیرا چاه کوتاه نزديك بوشهر و در جلگه واقع است و ممکن است که از طرف توپ خانه قوای انگلیس برای شما خطرات جانی و صدمات زیاد پیش آورد؛ بنظر من صلاح شما این است موافقت نمائید که بلوك بوشكان و پوسکان را در دست بگیرید بعداً قضیه چاه کوتاه هم درست خواهد شد و حتی این پیغام را هم داده بود که چون بلوك سه چهار مقابل بیش از خاک چاه کوتاه است مثل این می ماند که شما سوار اسب شده و الاغ خودتان را در جلو داشته باشید. لیکن با این تفصیل شیخ حسین خان ننگ

ص: 414

خود می دانست که چاه کوتاه محل موروثی و وطن معروف او که تمام اجدادش در آن جا مدفون بودند به این ترتیب در دست و سلطۀ اجانب باشد به این نصیحت و سیاست عاقلانه گوش نداده برای تصرف چاه کوتاه اقداماتی کرد تا بالاخره مقتول گردید. خلاصه انگلیس ها از این جریان ها مسبوق بوده و دل پری از دست فرمان فرما داشتند منتهی منتظر فرصت بودند.

این فرصت در کودتا بدست آمد و آن ها تلافی کردند منظور از ذکر این قضیه این بود که خوانندگان این کتاب به فراست دریابند که دستگیری و توقیف عده ای در کودتا از چه قرار بوده است. البته این موضوع را نیز باید ذکر کرد که در حدود چهار صد و یا پانصد نفر در کودتا حبس شده بودند که می توان عده ای از آن ها را بواسطه دستور سفارت انگلیس دانست و عده دیگر را می توان بواسطه مخالفت هائی که در حین کودتا باسید ضیاء الدین کرده اند دانست و عده ای را نیز مجوزی جز ایجاد رعب و هراس در مردم نداشته است

و عده ای را هم برای اغفال مردم نعل وارونه دانست، زیرا در بین توقیف شدگان افرادی از طرفداران پا قرص و عمال سیاست انگلیس در ایران بوده و توقیف آنان نوعی خدعه و فریب افکار بوده است تا مارک انگلیسی از روی کودتا پاک کرده باشند و وانمود کنند که اگر دست انگلستان در کار کودتا بوده و نقشه اصلی را آن ها طرح کرده اند پس چرا طرفداران آن ها را گرفته زندانی کرده اند

در چادری که در جلو باغ عمارت سلطنتی دوشان تپه بر پا شده بود، تنها با مشار الملك وزیر دربار نشسته مشغول صحبت بودند كه يك يك توقیف شدگان را با لباس های چین و چورك خورده وكثيف و نامرتب و كلاه های نمدی و پوستی چرک و شکسته با قیافه های خسته و رنگ پریده و ریش های بلند و مو های ژولیده تحت نظارت مأمورین از زندان آزاد و یک سره به آن جا می آورند و روی صندلی ها دور تا دور چادر جامی دادند.

پس از نیم ساعت که گذشت سردار سپه وزیر جنگ با شاه زاده عبدالحسین میرزای فرمان فرما که شخصاً برای آزاد نمودنش از زندان رفته بود، در اتومبیل رویس رویس شخصی نصرت الدوله پسر فرمان فرما که جزو اتومبیل های ضبط شده دولت در روز کودتا می بود به مجلس وارد و در صندلی مقابل نخست وزیر جای گرفت.

هنگامی که عموم زندانیان جمع و حاضر شدند اسدالله میرزای شهاب الدوله رئيس تشریفات سلطنتی وارد و در چادر قرمزی که در وسط باغ بر پا شده بود وارد و از طرف سلطان احمد شاه همگی را احضار و شرفیابی عموم زندانیان بطور دسته جمعی اعلام نمود.

بلافاصله همه از جا برخاسته در پشت سر قوام السلطنه بداخل باغ دوشان تپه در چادر قرمزی که در وسط باغ بر پا شده بود وارد و در مقابل سلطان احمد شاه که در قسمت شمالی چادر ایستاده بود در دو صف ایستادند. سلطان احمد شاه خطاب به آن ها بیاناتی به این مضمون ایراد نمود

«از توقیف شدن عموم شما ها متأثريم و علت این عمل این بود که پس از انجام کودتا و تعیین آقا سید ضیاء الدین به مقام نخست وزیری برای مساعدت و موافقت با عملیات و افکار او که مدعی بود برای نجاح و فلاح کشور توقیف عموم کارمندان پیشین ضروری است با کمال اکراه پذیرفته شد و منتظر شدیم ببینیم در قبال این عملیات چه نتایج سودمندی برای مملکت حاصل خواهد شد. سه ماه گذشت نه آن که نتایج صحیحی از هیچ طریقی حاصل نشد بلکه ملاحظه کردیم نیات خوبی هم در مقابل ندارد و کار های او بزیان کشور است لذا تصمیم به تبعید او گرفتیم و از ایران

ص: 416

خارجش نمودیم حال از این پیش آمد که برای خود من هم بی نهایت تأثر آور است نبایست دلتنگ شده دست از خدمات خود بردارید و منتظر جبران و تلافی باشید...»

پس از بیانات سلطان احمد شاه شاهزاده عین الدوله که در اواخر سلطنت مظفر الدین شاه صدر اعظم و اتابك اعظم و در زمان مشروطیت و جنگ بین المللی هم به مقامات وزارت جنگ و ریاست وزراء و غیره منصوب گردیده بود و از دیگران معمر تر بود با تحصیل اجازه مبادرت بجواب نموده اظهار داشت:

چون از دیگران مسن تر هستم هم قطارانم به من اجازه می دهند جواب عرض کنم. اولا فرمایشات ملوکانه باعث تشکر است بطوری که فرمودند سید ضیاء الدین طباطبائی روی عدم لیاقت ما زمامداران و کارمندان پیشین دولت را توقیف بلکه اعدام همه را با جدیت جایز و صلاح می دید و عدم علاقمندی ما ها را به امورات مملکت باعث خرابی ملك و مملکت معرفی نمود. حال می خواهم بدون تشریفات با بیان ساده بعرض برسانم اگر ما به کشور ایران و سلطنت اعلی حضرت همایونی علاقه نداشته باشیم پر واضح است به مقام و دارائی و هستی و شئون و مقامات ما روی بستگی به خاندان سلطنت قاجاریه و مراتبی است که از پرتو سلطنت اعلی حضرت همایونی پیدا کرده ایم اگر اعلی حضرت همایونی در مقام سلطنت باقی نباشند معلوم است بطریق اولی ما از میان خواهیم رفت؛ پس اگر برای صلاح و مصلحت خود ما هم باشد به سلطنت اعلی حضرت همایونی و بقای عظمت آن و استقلال کشور ایران علاقمند می باشیم حال چطور شده است ما ها که سال ها خود و اجدادمان صاحب مقام و دارائی و نفوذ و قدرت بوده ایم به آب و خاک ایران علاقه نداریم ولی یک نفر «سید» که در تمام ایران دارای هیچ گونه زندگانی نیست و هیچ وقت هم مقامی را دارا نبوده، علاقه مند به آب و خاک ایران شده است ولی موضوع قابل اعتراف این است که اگر ما لایق بودیم و در کار پیش آمد بیدار می ماندیم ممکن نبود یک نفر سید ضیاء الدین شبانه ما را توقیف و زندانی نماید.

پس می بایست از این پیش آمد به عدم لیاقت خود اعتراف کنیم و برای بعد ها

ص: 417

متوجه باشیم که چنین پیش آمدی نکند؛ اما موضوعی که مقتضی است اعلی حضرت همایونی بدانند این است؛ ما اگر بقول سید ضیاء الدین بی لیاقت هستیم، امروزه که جنگ عالم سوز تمام افکار عقلا و بزرگان و فلاسفه و سیاسیون وقت دنیا را بخود مشغول و در کار خود حیران نموده است و همان زمامداران و سیاستمداران لایق مملکت خود را در آتش جنگ محو و نابود نموده اند و امروز سرتاسر دنیا را آتش جنگ فرا گرفته است. مملکت ایران در زمان زمامداری ما اشخاص با کمال خوبی و با حسن عمل اداره شده نه يك وجب از خاک ایران از میانه رفته و نه یک شاهی به اوضاع مالی و اقتصادی آن ضرر و زیان وارد گردیده است بلکه نتایج سودمندی هم حاصل شده است؛ پس روی فکر و لیاقت و سیاست زمامداران ما ها بوده است که مملکت به این صورت پیشرفت نموده و از آتش جنگ نجات یافته است حال هم از این پیش آمد برای خود تجربه حاصل کرده و بر اطلاعات خود افزودیم عرضی هم نداریم »