بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ اَلْرَحیمْ

ص: 2

تاریخ ایران

« از پیدایش انسان های اولیه تا پایان سلسله پهلوی»

نویسنده: جعفرقلی جعفری الیفی (دهله ای)

ص: 3

ص: 4

عکس

ص: 5

عکس

ص: 6

عکس

ص: 7

عکس

ص: 8

عکس

ص: 9

عکس

ص: 10

عکس

ص: 11

عکس

ص: 12

عکس

ص: 13

عکس

ص: 14

عکس

ص: 15

عکس

ص: 16

عکس

ص: 17

عکس

ص: 18

عکس

ص: 19

عکس

ص: 20

ص: 22

ص: 24

ص: 26

شدند. به نظر می رسد این گونه انسان ها اولین کسانی بودند که از آتش و ابزار پیچیده استفاده کردند.

اولین آثاری که از انسان های واقعی به دست آمده از 30000سال قبل است و بیشتر آن ها نیز متعلق به اروپای غربی مخصوصاً فرانسه و اسپانیاست. این آثار و اشیا که قدیمی ترین یادگاری از اجداد مردمان این زمان به شمار می آید، عبارت است از: سنگ های تیز شده و استخوان های تراشیده و نقاشی بر در و دیوار غارها و غیره. اکنون آثار و بقایایی بدست آمده است که با وجود شک و تردید هایی که در تاریخ آنها وجود دارد، می توان گفت مربوط به انسان های پیش از تاریخ است. در سال 1929 میلادی یک دانشمند دیرینه شناس چینی به نام و.سی.پی در غاری در شوکوتین در شصت هزار متری پی پنگ، جمجه ای به دست آورد که دانشمندانی چون آبه بروی و الیوت اسمیت آن را جمجه انسان می دانند. نزدیک آن سنگواره هایی که بدون شک و تردید انسانی است در نئاندرتال نزدیک دوسلدروف آلمان در سال 1857 میلادی پیدا شد و ظاهراً متعلق به 40000 سال قبل بوده و شبیه آن است استخوان های انسان دیگری که در بلژیک و فرانسه و اسپانیا و حتی در سواحل دریای گالیله یافت شده تمام این اکتشافات علما را بر آن داشته تا تصور کنند نوعی از انسان به نام انسان نئاندرتال در حدود 40000 سال قبل از روزگار ما در تمام قاره اروپا می زیسته است. چنین به نظر می رسد که در حدود 20 هزار سال پیش از میلاد مسیح این نوع انسان منقرض شده و به انسان دیگری به نام انسان کرومانیون جانشین آن شده است و خود این اسم اشاره به غاری است به همین نام در دره دردونی فرانسه که به سال 1868 میلادی اولین آثار این نوع انسان در آنجا به دست آمده است. بقایای انسانی از این نوع که مربوط به همان زمان است در جاهای مختلفی از فرانسه، سوئیس، آلمان و کال در انگلستان نیز پیدا شده است، همه نماینده نژادی نیرومند که قد بلندی میان 77/1 و 93/1 را داشته و ظرفیت جمجمه اش بین 90/15 و 5/17 سانتی متر مکعب بوده است. انسان کرومانیون نیز مانند انسان نئاندرتال انسان غار نامیده می شده است. آنچه مورد قبول است، آن است که نقاشی هایی که در غار آلتامیرا در شمال اسپانیا و قسمت اعظم آثار هنری که از دوران ماقبل از تاریخ برجای مانده، مربوط به دوره گدالنی یعنی در حدود 16 هزار سال قبل از میلاد می باشد. همین طور نقاشی هایی که از حیث تاریخی جدیدتر می باشد در

ص: 28

غارهای متعددی در فرانسه اکتشاف شده مربوط به عصر حجر قدیم است.(1) انسان هایی که انسان خردمند نامیده می شوند، تنها گونه ای از بازماندگان انسان تباران «انسان امروزی» هستند که بین 400 هزار تا 250 هزار سال پیش فرگشت یافتند و از آنان انسان هایی به کالبد امروزی خردمند باستانی بنا به باور بسیاری از دانشمندان در اواسط دوره پارینه سنگی و حدود 200 هزار سال پیش تکامل پیدا کردند یا حدود 50 هزار سال پیش تکامل یافتند. هر چند عده ای از دانشمندان آغاز رفتار انسان هایی با رفتار نوین در انسان ها را همزمان با فرگشت انسان به کالبد امروزی می دانند. از آنجا که ادامه بیشتر این مطالب از حیطه این کتاب خارج است و این چند صفحه هم به دلیل آگاهی خوانندگان محترم در مورد نظریه اغلب دانشمندان زیست شناسی در رابطه با پیدایش انسان های اولیه بوده و هر چند هم که فرضیه است ولی بد نیست که بدانیم نظریه آنها در مورد پیدایش انسان های اولیه و تکامل آنها چیست و چگونه بوده است.

بنده دانشمند نیستم و کوچک تر از آن هم می باشم که بتوانم پای درکفش دانشمندان و محققان جهانی نمایم ولی این را می دانم که اگر انسان اولیه مثل میمون بوده یا میمون بوده پس میمون چگونه بوده است پس چرا میمون هایی که اکنون وجود دارند تکامل پیدا نکردند و نمی کنند. آنچه به نظر می رسد، این فرضیه دانشمندان به دلیلی که گفته ام و خواهم گفت درست نیست و از نظر پیشرفت و تکامل عقلی می توان گفت که انسان تکامل پیدا کرده چون بنا به گفته خداوند انسان اشرف مخلوقات است و از نظر شکلی فکر می کنم که از ابتدا هم اینگونه بوده شاید کمی تغییر کرده باشد آن هم تغییرات ژنتیکی و پوششی. اما در مورد پیدایش اولین انسان در اوستا چنین آمده است. در مهرگان «روز 16 ام مهر» از دو شاخه گیاه ریواس مشی و مشیانه «میهری و میهرانه» اولین زوج به وجود آمد که یکی تبدیل به مرد و دیگری تبدیل به زن شد ولی در قرآن اولین انسان که آدم و حوا نامیده شده از خاک آفریده شده است. بنابراین به عقیده زرتشتیان انسان اولیه از شاخه گیاه ریواس و به عقیده مسلمانان از خاک آفریده شده است. اما آنچه در رابطه با پیدایش حضرت آدم و حوا که ابوالبشر است و در قرآن مجید نیز آمده است،صحیح است و نمی توان آن را انکار نمود و ملاک پیدایش انسان های اولیه از دیدگاه انسان همین است و از نظر دین اسلام کتابی معتبرتر از قرآن

ص: 29

نداریم زیرا در آن حضرت آدم ابوالبشر که از خاک آفریده شده بود و در بهشت به سر می برد به وسوسه شیطان از میوه ممنوعه در بهشت استفاده نمود و از آنجا طرد شد، انسان اولیه می باشد. بنابراین آنچه اغلب دانشمندان در مورد پیدایش انسان های اولیه می گویند یک فرضیه هست و سندیت درستی ندارد ولی آنچه در قرآن مجید در مورد حضرت آدم و حوا که انسانهای اولیه می باشند، آمده است صحیح است چون قرآن خود معتبرترین اسناد است که از سوی خداوند بر حضرت محمد صلی الله پیامبر اسلام نازل شده و در آن هم شکی نیست.

وحشی که شکار می کردند را خام می خوردند زیرا چاره ای نداشتند چون آتش هنوز کشف نشده بود. آنها برهنه بودند چون لباس وجود نداشت که بپوشند زیرا همین برهنه بودن باعث می شد که بسیار زجر بکشند چون بدن آنها مثل دیگر حیوانات پشم و موی زیادی نداشت که بتوانند در برابر سرما و گرما مقاومت کنند. با کوچکترین تغییرات آب و هوایی بیمار می شدند و پوستشان به دلیل نازک بودن با برخورد به سنگ ها و شاخه درختان و غیره زخم برمی داشت. مدتی گذشت تا انسان های اولیه پی بردند که می توان از پوست حیواناتی که شکار می کنند به عنوان لباس، خود را بپوشانند. آنها از پوست حیوانات برای پوشش خود در برابر گرما و سرما استفاده نمودند. انسانهای اولیه کم کم به این نتیجه رسیدند که از پشم و موی بعضی از حیوانات وحشی مثل بز و میش و غیره که شکار می کنند، می شود با تابیدن پشم و موها به هم نخ درست کرد و پوست حیوانات را با نخ درست شده به هم وصل می کردند که میشد لباس و آن را می پوشیدند. این کشف یک تحول بسیار خوبی بود که در زندگی آنها روی داد. انسان های اولیه از شاخ و برگ نازک درختان به عنوان زیرانداز استفاده می کردند. بعداً آنها دریافتند که می توانند از شاخه و برگ نازک درختانی مثل بادام، بید، نخل لوازم زندگی مثل سبدهای مختلف و زیرانداز درست کرد. انسان های غارنشین از زلزله و رعد و برق و بارندگی سیل آسا و باد شدید و خورشید و ماه گرفتگی بسیار وحشت داشتند. هنگامی که این گونه اتفاقات روی می داد، به امن ترین مکان یعنی ته غارها پناه می بردند. اکثر غارنشینان در اواخر فصل های بهار و تابستان از غار بیرون می آمدند و در سایر نقاط از جمله جنگل ها، تپه ها، دره ها و دشت های مجاور تابستان گذرانی می کردند و در آغاز فصل سرما دوباره به غارهای خود برمی گشتند. مردمان ِنخستین، کم کم به این نتیجه رسیدند که بعضی از حیوانات وحشی را می توان اهلی کرد. آنها ابتدا حیواناتی مثل سگ، خر، اسب که شرایط اهلی کردن آنها آسان تر بود را اهلی کردند و در خدمت خود گرفتند و با تلاش، آنها بعضی از حیوانات دیگر مثل گاو، گاومیش، میش، بز و غیره نیز اهلی شدند. در ناحیه زاگرس جنوبی اغلب کوه ها، دشت ها، جنگل ها و رودخانه ها نزدیک هم قرار دارند. مردم با طی نمودن فاصله های چند فرسنگی از غار به جنگل و دشت و ماهور می رسیدند. در اکثر مناطق، غارها در جنگل هایی مثل بلوط و بادام کوهی قرار داشت. روی هم رفته در اکثر ناحیه زاگرس جنوبی غارها، جنگل ها، دشت ها و

ص: 31

تپه های ماهوری نزدیک هم هستند. هرچند در گذشته های بسیار دور وضعیت بارش برف و باران بنا به نوشته برخی از مورخین در جنوب فارس زمستان ها پر برف و باران و طولانی بوده ولی زندگی برای انسانهای اولیه در این منطقه به دلیل وجود پناهگاه هایی مثل غارها و شکاف کوه ها و جنگل ها از دیگر مناطق آسان تر بوده است. با گذشت زمان، مردمان نخستین به این نتیجه رسیدند که در فصل های پاییز و زمستان که برف و باران می بارد و هوا هم سرد است باید در غارها و شکاف کوه ها زندگی نمایند و در فصل های بهار و تابستان که هوا گرم و معتدل است در دشت و جنگل. بدین ترتیب مردمان نخستین اگر در مناطقی به سر می بردند که غار و شکاف کوه وجود داشت، فصل سرما در غارها به سر می بردند و در فصل بهار و تابستان به جنگل و دشت مجاور نقل مکان می کردند. اما لازم است به این نکته توجه فرمایید چون زاگرس جنوبی روی کمربند زلزله قرار گرفته فعل و انفعالات زمین در گذشته های بسیار دور باعث شکسته شدن زمین و ایجاد گسل و به وجود آمدن غار های آهکی و گچی گردیده است. هرچند امروزه قرار گرفتن این مناطق گسل زلزله باعث ایجاد زمین لرزه و ویرانی می گردد ولی در گذشته های نه چندان دور همین غارها و شکاف کوه ها جای مناسبی برای زندگی انسان های نخستین بوده است. به طور نمونه اگر ما از شیراز به طرف بوشهر حرکت کنیم در طول مسیر راه چندین مرتبه به شکسته شدن زمین و ایجاد گسل برمی خوریم، همین شکسته شدن زمین باعث به وجود آمدن دشت ارژن، دشت برم، جلگه کازرون، دریاچه پریشان، کنارتخته و دالکی گردیده است. هرشکستگی که در زمین اتفاق افتاده باعث تغییرات آب و هوایی آن منطقه شده است. این شکستگی های زمین از جلگه دشت ارژن شروع شده تا دالکی ادامه دارد و از دالکی به بعد زمین روی صفحه عربستان قرار گرفته است.

مردمان نخستین در فصل تابستان میوه های درختانی مثل انگور، انجیر، کنار، زالزالک، بلوط، بادام کوهی و غیره که به صورت وحشی در جنگل ها فراوان بوده را خشک می نموده و برای استفاده در فصل سرمای سال در غارها انبار می کردند. یکی از درختانی که می توان گفت وجود آن برای زاگرس نشین ها یک موهبت الهی بوده درخت بلوط است زیرا میوه این درخت که بلوط نام دارد به وسیله دو قطعه سنگ که بردر «آسیاب دستی» نام داشت، آرد می کردند و به صورت قرص نان مورد استفاده قرار

ص: 32

می دادند. در خشکسالی هایی که در زمان های قدیم اتفاق می افتاد چون امکانات ماشینی و ارتباط مثل این زمان وجود نداشت، همان درخت بلوط بود که بسیاری از مردم ناحیه زاگرس نشین را از مرگ حتمی نجات داد. درخت بلوط یک حُسن دیگری هم دارد که برای به ثمر نشستن نیازی به تهیه گرده خارج از درخت ندارد بلکه خود ِدرخت در فصل بهار همزمان با رشد میوه، گل هایی می دهد که این گل ها خود عمل گرده افشانی یا همان لقاح انجام می دهد. انسان های نخستین بعد از مدتی به این نتیجه رسیدند که با جمع آوری تخم گیاهان وحشی که در فصول سال از آن به عنوان غذا استفاده می کردند، می توان در فصل زمستان با استفاده از وسایل ابتدایی مثل سنگ و چوب و غیره با ایجاد شیار هایی در زمین کاشت و برداشت بیشتری نمود. آنها از پوست و پشم و موی حیوانات علاوه بر پوشانیدن بدن خود ظرفی که امروزه خورجین و اُوکِش نامیده می شود، جهت حمل اثاثیه روی چهارپایان می گذارند، درست می کردند و به وسیله همین خورجین و اُوکِش از غارها به دشت و جنگل جابجا می شدند.

با دیگر حیوانات درنده شب ها آتش روشن می کردند. آنها برای جلوگیری از خاموش شدن آتش آن را زیر خاکستر و یا پِهَن چهارپایان نگهداری می نمودند و نمی گذاشتند خاموش شود. آتش به مرور زمان بین تمام انسان های کره زمین پخش شد. روایت دیگری هم در مورد چگونگی پیدایش آتش وجود دارد که عده ای معتقدند هوشنگ پیشدادی از شاهان اساطیری ایران، هنگام پرتاب سنگ به اژدهایی، سنگ با سنگ دیگری برخورد می نماید که باعث جرقه و ایجاد آتش سوزی می شود. آنچه مسلم است اگر این اتفاق درست باشد، این سنگ که هوشنگ آن را پرتاب نموده سنگ چخماق بوده است. انسان های اولیه در یک اتفاق با مالیدن دو قطعه سنگ به یکدیگر باعث ایجاد جرقه آتش گردید و آنان پی بردند که نوع این سنگ با دیگر سنگ ها تفاوت دارد. بدین سان با پیدایش آتش تحول بزرگی در زندگی ایشان روی داد. انسان های اولیه ساکن در یکی از مناطق هنگام روشن نمودن آتش دیدند سنگ های اطراف آن هنگام گرم شدن با حرارت بالا نرم شده و انعطاف پذیر می گردد. آنها پی بردند که بعضی از سنگ ها این خاصیت را دارند و با حرارت بالا تغییر شکل می دهند و از جامد به مایع تبدیل و سپس در هوای آزاد دوباره جامد می گردد. آنان برای اولین بار پی بردند که با حرارت دادن این گونه سنگ ها می شود وسایلی مثل نیزه و شمشیر برای دفاع از خود و لوازمات کشاورزی و خانگی و غیره درست کرد. بدین ترتیب معادن آهن و کاربرد آن کشف گردید. با کشف آتش و در پی آن آهن، پیشرفت بیشتری در زندگی بشر روی داد. آنچه به نظر می رسد، انسان های اولیه بعد از پیدایش آتش و کشف آهن از موی بز برای ساختن سرپناه خود بُهون یا چادرسیاه درست کردند که برای زندگی کوچ نشینی اهمیت بسزاییداشت. انسان ها توانستند از آتش و آهن و اهلی کردن بعضی از حیوانات، بسیاری از لوازمات مورد نیاز خود را برای زندگی غارنشینی و کوچ نشینی و غیره فراهم آوردند. انسان های اولیه با استفاده از امکانات طبیعی موجود در محیط اطراف خود مثل سنگ، چوب، بیشه و شاخ و برگ درختان اقدام به ساختن آلونک برای سرپناه خود نمودند تا بتوانند در برابر سرما و گرما و حمله حیوانات درنده از خود محافظت نمایند. آن دسته از انسان هایی که در جنگل ها و بیشه زارها به سر می بردند برای اولین بار از بیشه یا همان نی و چوب جنگلی کومه ساختند و آن هایی که نیاز به کوچ داشتند از موی بز بُهون «چادر سیاه» درست کردند. عده ای که در کنار رودخانه ها بودند با

ص: 34

استفاده از سنگ و چوب و گل برای خود سرپناه درست کردند و به کشاورزی و در کنار آن دامپروری پرداختند. چون کنار رودخانه ها و زمین های جلگه ای اطراف آن برای کشاورزی از سایر نقاط دیگر مساعدتر بود، کم کم مردم در این مناطق تجمع کردند و ابتدا روستاها و سپس شهرها به وجود آمد. خلاصه از همان ابتدایی که سر و کله بشر روی این کره خاکی پیدا شد، برای پیمودن سیر تکامل به سوی پیشرفت در برابر موانع و مشکلات قد علم کرد و یکی یکی آن را پشت سر گذاشت. هرچند انسان در ابتدا مثل سایر حیوانات و با آن ها با هم در غارها و جنگل ها می زیستند، ولی انسان ذاتاً از هوش و استعداد سرشاری برخوردار بود به همین دلیل خداوند آنها را اشرف مخلوقات نامیده است به زودی از سایر حیوانات پیشی گرفت و استعداد خود را شکوفا نمود.

ص: 35

ص: 36

ص: 38

ایران به جز استان های گیلان و مازندران و گلستان که آب و هوای مدیترانه ای دارند، سواحل خلیج فارس و دریای عمان که بارندگی نسبتاً خوبی می بارد، بقیه نقاط خصوصاً در قسمت های مرکزی که کویر لوت و دشت کویر واقع شده است و یکی از گرم ترین جاهای دنیااست، در سایر نقاط ایران در مجموع مقدار بارندگی تقریباً در طول سال از 22 الی 28 سانتی متر تجاوز نمی کند. در شمال ایران بادهای باران آور زیادی می وزد. وقتی که این بادها به کوه های بلند البرز که به شکل دیواری از غرب به شرق کشیده شده برخورد می کند، غالباً به طرف جنوب آن تجاوز نمی کند. از این جهت در استان های گلستان، مازندران و گیلان بارندگی فراوان می بارد، در صورتی که در صفحات جنوبی این کوه خشک است. بادهایی که در ایران می وزد از دو سمت است، شمال غربی و جنوب شرقی. بادهای شمال غربی از اثر بادهای تند شمال آمریکا است که از اقیانوس اطلس عبور می نماید از طریق دریای مدیترانه به شامات و آسیای صغیر می رسد و از آنجا وارد ایران می شود و سپس به طرف هند می رود. بادهای جنوب شرقی، در اقیانوس هند به وجود می آید و به طرف ایران می وزد. علت اینکه جهت این بادها تغییر نمی کند، این است که این بادها باید از دالان تنگ سلسله های کوه بگذرد بدیهی است که کوه ها ثابت می باشند و جا عوض نمی کنند. در بعضی از نقاط ایران، باد ها مانند باد یک صد و بیست روزه سیستان وزش منظم و تندی دارد. در وسط فلات ایران تنها رودی که قابل کشتیرانی می باشد، کارون است که از کوه های بختیاری سرچشمه می گیرد و پس از مشروب نمودن جلگه خوزستان، وارد اروندرود می شود و سپس به خلیج فارس می ریزد.

رودهای دیگر ایران به این شرح است :

در شمال رود ارس و قزل اوزن که پس از اینکه به شاهرود پیوست، سفیدرود نامیده می شود و رود اترک. این رودخانه به دریای خزر «کاسپین» می ریزد. در مرکز ایران زاینده رود است که از کوه های بختیاری سرچشمه گرفته و پس از عبور از اصفهان به باتلاق گاوخونی می ریزد. در طرف مشرق مرغاب و هریرود در شن زارهای صحرای ترکمن فرو می روند. در سیستان رود هیرمند که از کوه های افغانستان سرچشمه گرفته به دریاچه هامون در زابل ایران می ریزد. در شمال شرق فلات ایران رود بزرگ آمو از کوه های بدخشان سرچشمه گرفته و به دریاچه آرال می ریزد. در زمان هخامنشیان این رود به دریای خزر می ریخته و کشتی های تجارتی از ماوراءالنهر به دریای خزر واز آنجا

ص: 40

از طریق رود کورا «کورش» به قفقاز می رفتند و تجارت و داد و ستد آن سامان از این طریق صورت می گرفت ولی بعداً این رود مجرای خود را تغییر داده است و اکنون به دریاچه آرال می ریزد. در فلات ایران چندین دریاچه وجود دارد که برخی از دانشمندان آنها را باقی مانده دریا می دانند چون معتقدند که در گذشته قسمت اعظمی از فلات ایران در زیر آب بوده است. در شمال و غرب این فلات و صفحات مجاور آن دریاچه ارومیه در غرب آذربایجان و دریاچه وان در ترکیه و در 15 فرسخی حدود ایران و دریاچه کی چایی در ماورای قفقاز. مهمترین این دریاچه ها دریاچه ارومیه است که عمق آن 15 زرع و آب آن شور است و تقریباً در ارتفاع هزار متری از آب های آزاد جهان قرار دارد. در فارس چندین دریاچه وجود دارد که مهمترین آنها دریاچه مهارلو ، نیریز و پریشان است و در کرمان دریاچه جزموریان و در سیستان دریاچه هامون وجود دارد. در بین تهران و قم دو دریاچه به نام دریاچه قم و حوض سلطان وجود دارد. در شمال این فلات دریای خزر وجود دارد و نام این دریا از نام اقوام خزرها که قرن های متمادی در سواحل آن زندگی می کرده اند، گرفته شده است. دریای خزر از نظر عمق به سه قسمت تقسیم شده است: عمیق ترین جای آن در قسمت جنوبی است زیرا شمال آن به دلیل لایه های رسوبی که رود بزرگ ولگاه با خود می آورد و در این قسمت می ریزد، کم عمق است. این دریا حدود 26 متر پایین تر از سطح آب های آزاد جهان قرار دارد و عمق بقیه قسمت حد متوسطی دارد. چنانچه تجربه نشان داده است این دریا همواره فرو می رود و برخی علت آن را تابستان های گرم و تبخیر زیاد آب دریا می دانند. فلات ایران از طرف جنوب به خلیج فارس و دریای عمان محدود می باشد. خلیج فارس که یکی از نقاط گرم دنیاست، این فلات را از شبه جزیره عربستان جدا می کند و به وسیله تنگه هرمز و جزایر آن به دریای عمان و اقیانوس هند متصل می شود و از این طریق ایران با تمام دنیا ارتباط دریایی دارد. اروندرود «شطه العرب» از رودخانه های دجله و فرات و کارون تشکیل می شود و به خلیج فارس می ریزد. ملل قدیم دنیا مانند سومری ها، اکدی ها، عیلامی ها ،کلدانی ها، پارس ها و عرب ها ارتباط تاریخی و نزدیکی با این خلیج داشته و سواحل و جزایر آن مهد تمدن های خاموش عهد قدیم است. تعداد زیادی جزیره در خلیج فارس وجود دارد که بزرگترین آن قشم و بحرین است. همه نوعمعادن در فلات ایران یافت می شود که مهمترین آن امروزه نفت است که برخی از دانشمندان بر این عقیده اند که

ص: 41

قسمت اعظمی از فلات ایران روی نفت قرار گرفته است. محصولات این فلات بیشتر زراعتی است و به دلیل آب و هوای بری و کمی بارندگی، زراعت آبی است ولی در اکثر نقاط فلات زراعت به صورت دیم کاشته می شود. در استان های شمال و مغرب این فلات از حیث نباتات غنی تر از استان های مرکزی و شرقی می باشد و علت آن در شمال وجود سلسله کوه البرز و دریای خزر و در غرب اثر دریای مدیترانه ای است که هرچند در فلات ایران که با آن دریا فاصله زیادی دارد، ضعیف می باشد ولی باز قسمت غربی آن نافذ است. در این فلات هر کجا آب وجود داشته باشد خاک دره ها حاصلخیز است و نباتات قوت زیادی دارد. خاک دره ها و دامنه های کوهستان ها، رسوبی یعنی از خاک هایی که آب سیلاب ها از روی کوه ها و دره ها به همراه خود آورده و در زمین های هموار روی هم انباشته کرده اند، تشکیل شده است و این خاک بسیار حاصلخیز است ولی وقتی که از سطح زمین قدری پایین تر برویم غالباً به سنگ و ریگ و ماسه می رسیم. اگر چه عرض جغرافیایی فلات ایران حدوداً از 24 الی 22 شمالی است و نمی بایستی در این عرض، اختلاف زیادی بین آب و هوای مناطق مختلف فلات ایران وجود داشته باشد ولی به دلیل اختلاف ارتفاع یا موقعیت خاص در سواحل دریاها و دریاچه ها یا در پناه رشته کوه ها یا در اطراف کویر اختلاف زیادی در آب و هوای قسمت های مختلف این فلات به وجود آورده است، به همین جهت همه نوع درخت و گل و گیاه و سبزه در ایران می روید. در مورد راه های مواصلاتی برای رونق اقتصادی و تجارتی همان راه هایی است که در عهد گذشته وجود داشته است. برخی از این راه ها که از اهمیت بیشتری برخوردار است و بدین شرح است :

الف ) راهی که از بین النهرین به فلات ایران می آمد، از جایی که بعدها سلوکیه نامیده شد و در حوالی بغداد کنونی واقع شده بود از دجله و صحرای دیاله می گذشت و به ارتی مینا در نزدیکی قزل رباطه امروزی می رسید و سپس به شالا که مرکز حلوان «قلعه ای که در کوههای کردستان نزدیکی کرکوک» بود، منتهی می شد از اینجا صعود به فلات ایران شروع می شد. راه گفته شده پساز عبور از کوه های زاگرس کامبادن «تقریبا کرمانشاه امروزی» وارد وادی بلند کرخه می شد و پس از عبور از کنگاور به همدان منتهی می شد و همدان به وسیله راه های مختلف با شوش و دیگر شهرها ارتباط پیدا می کرد.

ص: 42

ب ) راه هایی که از فلات ایران به هندوستان می رفت. یکی از این راه ها از کابل شروع شده و پس از عبور از رشته کوه های سلیمان به پیشاور می رسید و راه دیگر که کوتاه تر بود از تنگه خیبر می گذشت و نادر شاه افشار و دیگر فاتحین هندوستان از این راه خود را به آن مملکت می رسانیدند.

ت ) راهی که افغانستان کنونی را به ماوراءالنهر متصل می نمود، اکنون هم از اهمیت خاصی برخوردار است. این راه از بامیان و بلخ شروع شده و پس از عبور از کوه های هندوکش به ماوراءالنهر می رسد.

پ ) سایر راه های ایران یعنی از ری به آذربایجان و گیلان و مازندران و گرگان و خراسان و از خراسان به آسیای میانه و از بندر گمبرون «بندرعباس اکنون» به شیراز و از ری از راه دامغان به طبرستان می رفته است، همان بوده که اکنون هم وجود دارد.

جمعیت فلات ایران در گذشته به دلیل نبودن وسایل سرشماری اصلا مشخص نبوده و اگر کسی هم در این مورد چیزی نوشته تخمین بوده و سایر اطلاعات جغرافیایی چون ارتباط مستقیمی با تاریخ ندارد از آن می گذریم. لازم است بدانید که فلات ایران مانند پلی ست که شرق و غرب آسیا را به هم وصل نموده و در گذشته و حال و آینده نیز این فلات از اهمیت خاصی برخوردار بوده و خواهد بود. چون این فلات در چهارراه دنیای قدیم واقع شده بود و وسیله ارتباط مردمان بسیاری از نژادها و ملل مختلف بود. از این موقعیت جغرافیایی نتایجی که به دست آمده از تاریخ آن معلوم است بدین شرح می باشد.

برخی از دانشمندان نژاد زرد پوست را نژاد مغولی نیز نامیده اند. اکثر محققین نژاد شناسی این نژاد را به سه دسته بدین گونه تقسیم کرده اند :

نژاد چینی، تبتی

نژاد مغولی، منچو

نژاد ترک، تاتار

اکثر این مردمان در آسیای شرقی و میانه و سیبری سکونت دارند و شعبه هایی از این ها نیز در آسیای غربی و اروپا ساکن شده اند؛ مانند بعضی از ساکنین قفقاز و تاتارهای قدیم و ترکها و مجارها و فین ها و غیره. محققین نژاد شناس، نژاد سفید را به سه دسته تقسیم نموده اند: نژاد هند و اروپایی و سامی و حامی. بنی حام چنان که در تورات آمده است، از حام پسر حضرت نوح بوده اند. محل زندگی آنها بین محققان اختلاف عقیده وجود دارد، برخی وطن اصلی آنان را بابل در بین النهرین «عراق کنونی» دانسته اند و عقیده داشتند که این مردم از آسیا به آفریقا رفته و در کشورهای مصر و لیبی و غیره ساکن شده اند. ولی نُلدِکِه خاورشناس معروف، عقیده داشت که همیشه مسکن آنها آفریقای شمال شرقی بوده زیرا از حیث شکل و قیافه و غیره به سیاهپوستانآفریقایی شباهت بیشتری دارند. بیشتر محققان مصر قدیم «قبطی ها» و نیز بربری ها لیبی و کوشی ها «حبشی ها» از بنی حام دانستند و در حال حاضر حامی ها یا نژادهای دیگر اختلاط پیدا کرده اند. بنی سام که یکی از شاخه های بزرگ نژاد سفید پوست است، اکثراً در عربستان، شامات، بین النهرین و شمال و شمال شرقی قاره آفریقا سکونت دارند و شعبه ای از آنها که قوم بنی اسرائیل می باشد در جاهای مختلف آسیا و اروپا پراکنده بودند و اکنون جمع شده اند و در سرزمین فلسطین دولت تأسیس نموده اند. ملل سامی نژاد قدیم این ها بودند: کلدانی ها، آسوری ها، فینیقی ها، بنی اسرائیل، قوم یهود و آرامی ها و اعراب. در تورات آمده است، فینیقیه ها از نژاد حامی می باشند و اکثر نژاد شناسان آنها را نژاد سامی می دانند. زبان های تمام مردمان با یکدیگر بسیار نزدیک بوده چنانچه در تورات آمده است که مردم قوم بنی اسرائیل در 1500 سال قبل از میلاد مسیح زبان عربی را بدون ترجمه می فهمیدند. مردمان هند و اروپایی چنانچه که خود لفظ می رساند، مردمانی هستند که مساکن آنها از هندوستان تا اقصی بلاد اروپاست، یعنی در اروپا کلیه سکنه آن به استثنای مردمانی که از نژادهای دیگر و در اقلیت

ص: 44

هستند و در آسیا فقط هندی های آریایی و ایرانی ها به معنی اَعَم «یعنی تمام مردمانی که از شاخه ایرانی آریایی منشعب شده اند» و ارامنه مردمان هند و اروپایی را موافق موازین علمی به 8 شعبه تقسیم کرده اند :

1- آریایی ها 2- یونانی و مقدونی 3- ارمنی 4- آلبانی «ساکنین شبه جزیره بالکان» 5- ایتالیایی ها 6- سلتی بومیان اروپای غربی 7-ژرمن ها «آلمانی ها» 8- لیتوانی و اسلاوی ها

تحقیق در زبان ها و ادیان و مذاهب و داستان ها نشان می دهد این مردمان حداقل بیش از چهار هزار سال قبل از میلاد در سرزمین با هم زندگی می کردند و بعداً به طور نامعلومی که شاید سرمای شدید یا ازدیاد جمعیت و کمی جا و مکان باشد، متفرق شده و هر گروهی به سمت و سویی رفتند و زمان جدا شدن این مردمان از یکدیگر مشخص نیست ولی برخی از دانشمندان و محققین این رویداد را سه الی چهار هزار سال قبل از میلاد تخمین می زنند. اما در مورد مساکناصلی مردمان هند و اروپایی، عقاید مختلفی وجود دارد. برخی بر این عقیده اند که مساکن اولیه آنان آسیای میانه بوده، بعداً که تحقیقات بیشتری انجام دادند حدس و گمان آنان به سواحل رودخانه ولگاه زده شد و پس از آن به سواحل دریای بالتیک قائل شده اند. ولی به عقیده پنکاو و تأییدی که سرادر از او کرده است، مساکن اولیه مردمان هند و اروپایی شبه جزیره اسکاندیناوی در شمال اروپا بوده است.

1- شعبه ایرانی 2- شعبه هندی 3- شعبه سکایی «داریوش اول در کتیبه های خود این مردمان را سک یا سکا نامیده است.»

در مورد احوال مردمان آریایی در اعصار قبل از تاریخ آنها «یعنی اعصاری که راجع به آن نوشته ای به دست نیامده است» اطلاعات قابل توجه و دقیقی در دست نیست. با وجود این، آنچه که از تحقیقات دانشمندان به دست آمده این است :

اولاً این سوال پیش می آید که کی آریایی ها از سایر مردمان هند و اروپایی جدا شده اند؟ بعد از جدا شدن کجا بوده اند؟ آیا باهم می زیستند یا جدا از هم ؟در مورد سوال اولی محققین و دانشمندان معتقدند که تاریخ درستی در دست نیست ولی از نظر علمی می شود حدس زد که این جدایی حداقل حدود 3 الی 4 هزار سال قبل از میلاد مسیح اتفاق افتاده باشد. راجع به سوالات دوم و سوم تقریباً معلوم است که آریایی های هندی و ایرانی اکثراً به طرف آسیای وسطی «میانه» رفته اند و مدتی در آنجا زندگانی کرده اند. در مورد مساکن آنها بین دانشمندان و محققین اختلافات عقیده وجود دارد ولی امروزه اکثر محققین بر این عقیده اند که آریایی ها در ماوراءالنهر می زیسته اند. اما در مورد شعبه سکایی اطلاعات ناچیز است، زیرا آثار ادبی از آنها موجود نیست. اطلاعات راجع به آنها همان چیزهایی می باشد که از کتیبه های قدیم ما و نوشته های مورخین یونانی و از حفریات در قبرهای این مردمان استنباط شده است. ولی همین قدر می دانیم که آنها مردمانی قوی هیکل، جنگجو و اکثرا صحراگرد بودند و در ازمنه تاریخی مردمان سکایی از درون آسیای میانه تا سواحل رود دانوب در اروپا پراکنده بودند. در ضمن تاریخ قدیم ایران، مکرر به این مردمان برخورد خواهیم کرد. اما آریایی های هندی و ایرانی پس از آنکه مدت ها با هم زندگانی کردند و از آسیای میانه مهاجرت نمودند، به باختر آمدند و در آنجا شعبه هندی به طرف هندوکش رفته و از طریق پامیر و پنجاب به طرف هندوستان سرازیر شدند و شعبه ایرانی به طرف جنوب و غرب آمدند و در فلات ایران پخش شدند. از اینجا مشخص است که اسم ایران از اسم این مردمان است زیرا آنها خود را اَیریا می نامیدند که به معنی نجیب یا باوفاست. اسم ایران هم در گذشته اَیران بوده که بعدها اَیران و اِیران و ایران شده است. اولین شخص خارجی که اسم ایران را ذکر کرده است، اِر اُتستن یونانی است که در قرن سوم پیش از میلاد مسیح بوده ایران را آریان نوشته است.

ص: 46

با برنامه ریزیبرای اداره نمودن خود جامعه آن روزگار را به 3 طبقه تقسیم بندی کرده بودند. این طبقه بندی ها عبارت بود :

1-کاهنان یا آذریان

2- جنگجویان یا رتشتار

3-گله داران ،چوپانان

جامعه آریایی ها در همه جا بر اساس همین سه طبقه استوار بود. در این تقسیم بندی جای کشاورزان خالی است، به نظر می رسد در آن زمان کشاورزی وجود نداشته یا هم اگر وجود داشته از اهمیت چندانی برخوردار نبوده و ناچیز بوده که در تقسیم بندی جایی برایش در نظر گرفته نشده است.

طبق یک بررسی که به عمل آمده، به این نتیجه می رسیم که سرزمین بین دریای خزر و دریاچه آرال و کوه های بدخشان و به احتمال زیاد سرزمین ماوراءالنهر، آیرانه وئجه نام داشته که آریایی ها در آن سکونت داشتند. در اوستا آمده است آیرانه وئجه مملکتی بوده بسیار خوش آب و هوا و دارای زمین های حاصلخیز ولی ارواح بد دفعتاً زمین را سرد کرد. چون زمین قوت سکنه را نمی داد مهاجرت شروع شد. آریایی های ساکن در منطقه گفته شده بر اثر سرما و یخبندان شدید و متوالی که در آن ناحیه حکفرما شد، به ستوه آمدند و برای به دست آوردن چراگاههای بهتر و آب و هوای گرم تر به طرف جنوب سرازیر شدند.

آریایی ها از همان ابتدای امر به دو قسمت تقسیم شدند و گروهی به سوی هندی و گروهی هم به ایران آمدند. آریایی ها وقتی که وارد سرزمین جدید شدند، به هر قیمتی که شده بر بومیان این دیار غلبه کردند و ساکن شدند و به عمران و آبادانی پرداختند. آریایی های مهاجر که آیین مزد یسنا داشتند، به بومیان و آنهایی که به خدای آریایی اعتقاد نداشتند را دیو یا دیو آلازنگی می نامیدند. چون زادگاه اصلی آریایی ها آیرانه وئجه نام داشت، به سرزمین جدیدی که تازه واردشدند نیز ایران ویچ یعنی مملکت آریایی ها نام نهادند. همانگونه که گفته شد، کم کم کلمه آیریا و ایران یعنی نجیب و باوفا جایگزین ایران ویچ شد. جمعی از دانشمندان بر این عقیده اند که ایرانیان عهد آیرانه وئجه و هندوهای عهد ودا که در کنار هم زندگی می کردند. موارد مشترکی مثل نوشیدن عصاره هوم «نوشابه سکرانگیز» که عصاره یک گیاه مقدس است و نیایش آتش

ص: 48

و قربانی کردن حیوانات خاصی مثل اسب وجود داشت. در کتاب مقدس هندوها به نام ریگ ودا و در کتاب مقدس ایرانیان به نام اوستا این یک وجه مشترک است که بین ایرانیان و هندو ها وجود داشته است. بیشتر آنچه در کتاب ودا از شعائر مذهبی و پرستش خدایان و قربانی های هندی ها می بینیم، کم و بیش در بین قبیله های مادی و پارس که اکثراً کشاورز و دامپرور بودند، نیز رواج داشت. از جمله نوشیدن شراب از شعائر دینی آنها محسوب می شد و شراب تندی که مستی شدید می آورد. در کتاب ودا به نام سُوَم که نزد مادها و پارس ها هوم نامیده می شد. پیامبر زرتشت در مورد این شراب در اوستا گوید: خداوندا کی خواهد بود که روسای این سرزمین از گمراهی نجات یابند؟ چه وقت آیا مردم از دست نابکاری کرپان ها و کاوی ها نجات خواهند یافت؟ آیا روزی فرا خواهد رسید که این شراب ناپاکی که مردم را به وسیله آن فریب می دهند ریشه آن از زمین کنده شده و اثرش از جهان گم شود ؟ « یسنا 10:48»

زرتشت در جای دیگر گوید: این گمراهان همه قربانی می کنند و حیوانات را می کشند و از عمل خود نیز خرسند هستند. «یسنا 32»

زرتشت تمام آیین های قبل از خود از جمله خورشید پرستی و آتش پرستی را منع کرد و اعلام نمود فقط خدا یکی است آن هم خدای یکتا.

مجوس یعنی آتش پرستی فردوسی در این باره می فرماید :

مگویی که آتش پرستان بدند *** پرستنده نیک یزدان بدند

پیامبر زرتشت اعتقاد به دو اصل خیر و شر داشت. ولی هیچ وقت آن را به صورت دو خدا برابر یکدیگر قرار نداده است و فقط مغ های قبل از زرتشت اعتقاد به دو خدای شر و خیر داشتند که آن هم مورد قبول اشو زرتشت نبود و اشو زرتشت فقط به یگانگی خدا ایمان داشت. باید دانست که آیین مجوسی که قبل از زرتشت وجود داشت، غیر از دین زرتشتی بوده است. اشو زرتشت بزرگ ترین پیامبر نژاد آریایی هست که پرستش خدای یگانه دانا و توانا به نام اهورا مزدا را به مردم آموخت و کتاب آسمانی او اوستا نام دارد. دین زرتشت بر پایه گفتار نیک و کردار نیک و پندار نیک و اعتقاد به سرای آخرت استوار است. نماز های پنج گانه «بامداد، نیم روز، بعد از ظهر، شام گاه و سحرگاه»، تربیت فرزندان صالح و راستگو و امانت دار، مبارزه با فساد اخلاقی اجتماعی و اقتصادی و جهل و ناراستی و آن چه منش اهریمنی دارد، ایجاد عمران و آبادانی و کمک به

ص: 49

مستمندان و احترام به پدر و مادر و ایجاد فضای شادی و نشاط برای عموم مردم از آموزه های دین زرتشت است. در دین زرتشت اهورا مزدا به عنوان خدای بزرگ و یکتا پرستش می شود. علاوه بر اهورا مزدا موجودات مقدس دیگری به نام امشا سپندان و ایزدان «فرشتگان» مورد نیایش قرار می گیرد. بنیاد امور کیهانی و خلقت جهان دو گانه است. از این دو مصدر یکی نیکی است و دیگری بدی. مصدر نیکی اهورا مزدا و مصدر بدی اهریمن نامیده می شود. وظیفه هر فرد مومن زرتشتی این است که همواره با قوای اهریمنی مبارزه نماید و به تقویت قوای اهورا مزدایی بپردازد. مبارزه با اهریمن از طریق رعایت اصول اخلاقی و پاکدامنی و اجرای مراسم و ترتیبات خاص دینی انجام می شود. تمامی زندگانی یک فرد مومن زرتشتی همان گونه که گفته شد بر مبنای دستورالعمل کلی گفتار نیک، کردار نیک و پندار نیک استوار است و پایه های اعتقادی زرتشتیان یکتا پرستی، پیامبری اشو زرتشت و روز معاد و پاداش کارهای نیک و بد است. تعلیمات اشو زرتشت اکثراً روی عمران و آبادانی و اخلاق و فضیلت دور می زند. بر اساس آموزه اشو زرتشت 4 عنصر آتش، باد، آب و خاک مورد احترام است. زرتشتیان به آفتاب که بزرگ ترین مظهر قدرت خدای یکتاست احترام می گذارند. در دین زرتشت از فرشته و ابلیس به صورت موجوداتی خارج از انسان سخن گفته نشده است بلکه این دو افکار نیک و بد ما هستند. از مشترکات ایرانیان وهندوها زبان سانسکریت است. زیرا زبان اوستایی خویشاوند زبان سانسکریت است. کاتها سروده های مقدس که توسط زرتشت سروده شده است، طنینی عتیق مانند سرودهای ریگ ودا دارد. همچنین نزدیکی محسوسی میان دستور زبان و وزن و سبک سروده های ریگ ودا و دستور زبان و سبک کاتهای زرتشت موجود است. ولی در حقیقت ساختمان حرفی زمان کاتاها از ساختمان حرفی سرودهای ریگ ودا ابتدایی تر و ساده تر می باشد. به هر حال این دیدگاه وجود دارد که تصنیف کاتها نمی تواند به طور جداگانه و در یک فاصله زمانی دور از زمان تصنیف ودا صورت گرفته باشد و این نظریه عصر زرتشت را حدود یک هزار سال پیش از مسیح می داند.

و اما دیدگاه جامعه زرتشتیان ایران پیرامون زادروز و وفات زرتشت :

در برخی منابع و کتاب های جدید تاریخ تولد زرتشت را 6 فروردین 1768 قبل از میلاد مسیح و تاریخ وفات او را 5 دی 1691 پیش از میلاد مسیح ذکر شده است.

ص: 50

خاستگاه این دیدگاه محاسبات ذبیح الله بهروز پژوهشگر ایرانی می باشد که در کتابی تحت عنوان تقویم و تاریخ در ایران نوشته است. او به چند روش روز تولد و وفات زرتشت را رسد و محاسبه نموده است. چند دهه است که این محاسبه از سوی جامعه زرتشتیان ایران به رسمیت شناخته شده است و در گاهنامه های زرتشت «مانند گاهنمای راستی» به کار می رود. ولی این امر از قدمت تاریخی نزد زرتشتیان برخوردار نمی باشد. به طوری که در نوشته های تاریخی زرتشتیان پس از اسلام از گاه شماری یزدگردی بهره گرفته شده است. تاریخ تولد زرتشت در6 فروردین از اعتقادات جدید می باشد و زرتشتیان هندوستان آن را قبول ندارد. تاریخ و محل تولد و وفات حتی زمان ظهور پیامبر زرتشت «زردتشت» در پرده ابهام قرار دارد. دانشمندان قدیم و جدید با تحقیقات و پژوهش هایی که انجام داده اند، نتوانستند به موارد گفته شده دست یابند و آنچه در این مورد گفته شده یک نظریه است که بعضی از دانشمندان ارائه داده اند و این نظریه پردازی ها بسیار با هم تفاوت دارد. آنچه به نظر می رسد، تاریخ تولد و وفات پیامبر زرتشت یک تاریخ قراردادی است و سندیت درستی ندارد اشکالی هم در آن دیده نمی شود. بعضی از دانشمندان محل تولد زرتشت را آیرانه وئجه کهگفته شد سرزمین بین دریاچه اورال و خزر است، می دانند. عده ای از جمله سورنا فیروزی نویسنده معتقدند که اشو زرتشت در یکی از روستاهای ری که آن زمان راکاه نام داشت، زاده شد. بسیاری از دانشمندان محل تولد زرتشت را ترشیز یا شیز آذربایجان می دانند. آنچه به واقعیت بسیار نزدیک است، این می باشد که اشو زرتشت در آذربایجان ظهور کرد و در آتشکده بلخ هم به قتل رسید. پدر زرتشت ویشتاسب و مادرش دغدوو نام داشت و پیامبریش مصادف بود با پادشاهی گشتاسب کیانی. در کتاب زند و هومن یسن صفحه 51 بند 8 و 9 چنین آمده است : «اهورا مزدا خطاب به زرتشت چنین می فرماید : ای سپتمان زرتشت چنان هزاره سر برود همه ده های ایران به سم اسب ایشان (تازیان و رویان و دیگر دشمنان ایران) کنده شود و درفش ایشان تا به پتشخوارگر برسد و با فرمانروایی ستمگرانه جایگاه دین را از آنجا ببرند.»

و اما برگردیم به طبقه بندی جامعه آریایی ها قبل از ورود به ایران :

باید به این اندیشه افتاد که در بین این سه طبقه گفته شده کدام طبقه یا گروه در رأس اهرم قدرت قرار داشتند. آنچه به نظر می رسد طبقه جنگجویان بر سایر طبقات

ص: 51

برتری داشتند و اداره امور جامعه در دست ایشان بود و حاکم یا فرمانفر از بین این طبقه انتخاب می شد. در این میان باید به این نکته اشاره شود که طبقه کاهنان که روحانیان جامعه بودند و آنها متصدی امور دینی بودند، به جز تبلیغات دین و عبادت و پرستش خدایان که به نظر می رسد مادر طبیعت مثل خورشید و ماه و ستارگان و آتش بوده و اجرای قوانین مربوطه به آن، کار دیگری انجام نمی دادند و قدرت دیگری هم نداشتند. طبقه دامداران هم نسبت به آن دو طبقه در گروه آخر قرار داشتند و این گروه هم فاقد قدرت فیزیکی و اجتماعی بودند. بنابراین طبقه جنگجویان در رأس قدرت قرار داشتند چون دارای تجهیزات جنگی و قدرت فیزیکی بودند و یک نفر از آنها به صورت موروثی عهده دار رهبری جامعه آن زمان بوده است.

و اما در مورد عصاره گیاه هوم شاید آن گیاه درخت تاک و عصاره آن شراب بوده باشد.

و اما در مورد دین و مذهب آریایی ها باید گفت که مدتی آنها با هندو ها یک آیین داشتند و مدتی بعد از جدایی آریایی ها و هندو ها از یکدیگر آیین آنها هم جدا شد. آریایی ها معتقد به وجود خیر و شر بودند. وجود خیر که وجودی خوب بود، گنج ها و ذخایر طبیعی به انسان می رسانید. در میانِ این ذخایر، مهمترین روشنایی و باران بود و اعتقاد داشتند که وجود شر یا بد و تیره که با وجود های خوب در جنگ و ستیز بوده و نمی خواسته انسان سعادتمند باشد و آنها دروغ و شب و تاریکی و زمستان و سرما و خشکسالی و قحطی و امراض و بلاها را از وجود بد می دانستند. آنچه به نظر می رسد، آریایی ها وجود خیر را می پرستیدند و حمد و ثنای آنها را می گفتند و برایش نذر و نیاز می کردند و آنها ارواح بد را دشمن می دانستند و برای محفوظ ماندن از شر ارواح بد به دعا متوسل می شدند که بعدها باعث پیشرفت سحر و جادوگری شد و پیامبر آشو زرتشت بر ضد این اعتقادات خرافی قیام کرد. بعضی از محققین معتقدند که آریایی ها قبل از زرتشت، رب النوع رعد و رب النوع آفتاب می پرستیدند و خورشید را چشم آسمان و رعد را پسر آن می دانستند. باید گفت آریایی های ایران و آریایی های هند هر دو عناصر طبیعت را می پرستیدند. بعداً کم کم ترقی پیدا کردند و به درجه پرستش خدای یگانه رسیدند. آریایی هایی که به پارس آمدند، ابتدا مثل آریایی های هند مظاهر طبیعی مثل خورشید و ماه و ستارگان و ارواح گذشتگان را می پرستیدند. بعدها آتش جای خورشید

ص: 52

را گرفت زیرا در بین این عناصر تنها آتش منشأ و منبع نور و روشنایی و گرما بود. در آن زمان برای پرستیدن آتش در کوه ها معابد و قربانگاه می ساختند و این معابد به وسیله مغ ها که روحانیان بود، اداره می شد. به مغ ها موگوش نیز می گفتند همین کلمه بعداً نماد آتش پرستی شد که به عربی و عبری مجوس گفته می شد. آریایی ها وقتی که وارد این سرزمین شدند، انسان هایی دیدند که از نظر شکلی خیلی از خودشان زشت تر بود و قیافه های نخراشیده و رنگی سیاه سوخته و بدنی پر از مو داشتند و از نظر مذهب و عادت فرهنگی خیلی از خودشان عقب مانده تر و پست تر بودند. آریایی ها این مردم بومی را دیو یا دیوآلا زنگی نام نهادند. چون تعداد آریایی ها زیاد بودند، مردمان بومی این سرزمین در اقلیت قرار گرفتند. آریایی ها تا توانستند از این مردم بومی کار کشیدند اگر کسی در بین بومیان مقاومت می کرد، اموال آنان را غارت می کردند وخودشان را از بین می بردند و همینطور پیش رفتند تا بر مردم بومی پیروز شوند و این جماعت را زیر مجموعه خود قرار می دادند. آریایی ها هر کجا که وارد می شدند پس از جنگ ها با بومیان آنجا را تصرف می کردند. آنها ابتدا برای خودشان قلعه های دفاعی می ساختند و سپس در کنار آن، خانه هایی به شکل قلعه برای مسکن خودشان و دام هایشان می ساختند. این خانه ها ابتدا تک تک بود و بعداً با ازدیاد جمعیت تبدیل به روستا شد. آریایی ها تا مدت طولانی زندگی کوچ نشینی و دامداری و عشیره ای داشتند. آنها زمستان ها به منطقه گرم، دشت و کوهپایه و تابستان ها به ناحیه کوهستانی نقل مکان می کردند. تمدن آریایی ها متکی به خانه و با قدرت رئیس خانواده بود. زنان موظف بودند آتش خانواده «اجاق» را همیشه روشن نگه دارند. ساختن ظروف های سفالی و گِلی و جمع آوری میوه ها و گیاهان و خوراکی، تهیه غذا و تربیت فرزندان و کارهای کشاورزی جزء وظیفه زنان بود. در این دوره زنان مهم ترین عضو خانواده بودند و امتیازات زیادی داشتند. در بعضی موارد بر مردان حکومت می کردند، چون مردان اکثر اوقات گرفتار جنگ با قبیله همسایه بودند یا به شکار حیوانات می پرداختند و از خانه دور بودند. وقتی که آریایی ها با سامی ها همسایه شدند، زنان به تدریج مقام خود را از دست دادند. با این وجود باز هم کماکان به عنوان بانوی خانواده مورد احترام مردان بودند. چون زنان آریایی با مردان برابر بودند، هیچگاه به عنوان برده خرید و فروش نمی شدند ولی زنان دیگر ملل مانند کالا خرید و فروش می شدند. در قوم آریایی ها هرچند زنان مقامی کمتر از مردان

ص: 53

نداشتند ولی تا پدر خانواده حضور داشت، زن اختیار چندانی نداشت. ولی روی هم رفته مقام زن در نزد آریایی ها بهتر از مقام زن نزد دیگر اقوام همسایه بود. در هر خانواده پدر خانواده موظف بود که نگذارد آتش خانواده هرگز خاموش شود و آنها این آتشدان یا اجاق را در جای مخصوص قرار می دادند و بسیار مورد احترام بود. قوم آریایی به زندگی بعد از مرگ معتقد بودند. آنها اجساد مردگان خود را کاملاً کشیده و به پشت می خوابانیدند و لوازمی مثل ظروف آبخوری «کاسه»، جام های دو دسته، گوش ماهی که در آن رنگی مانند سرخاب دیده می شد و گردنبند سنگی و غیره دفن می کردند. بعداً طرز دفن مردگان تغییر پیدا کرد. بعضی اوقات مرده را به پهلو می خوابانیدند. در حالیکه زانوهای خمیده و جامی نزدیکدهانش می گذاشتند و غذای متوفی در آن می ریختند خصوصاً غذای مورد علاقش. در بسیاری از کاوش های باستانی مشاهده شده مجسمه های کوچکی از گل پخته که زنان درحال شیر دادن به بچه نشان می دهد که سر این زن ها به شکل مار و منقار پرندگان و چشم ها با دو شکاف ساده نشان داده شده است. روی سر به جای زلف مقداری قیر گذاشته اند. روی صورت بعضی از این مجسمه ها خال های قرمز دیده می شود و در شانه های آنها نیز بریدگی های قرمز دیده می شود که ظاهرا نوعی خالکوبی است که هنوز هم در بعضی از قبیله ها وجود دارد. در مدتی بعد که فلز پیدا شد اشیایی مثل تبر، آینه، سنجاق در قبرها دیده شد. آریایی ها برای اولین بار با استفاده از دانه گیاهان خودرو کشاورزی را کشف نمودند. آنها تعداد زیادی از درختان وحشی را پرورش دادند و غلات و باغات را در زمین ها و اطراف رودخانه های محل سکونت خود را به صورت دیم و آبی کاشتند و آنها حیوانات وحشی موجود در اطراف خود مانند خر، گاو، اسب، بز و میش را اهلی کردند. هر چند این قوم هنگامی که وارد این سرزمین شدند حیوانات اهلی مانند اسب و گاو و سگ همراه خود داشتند، باز هم دست از اهلی کردن حیوانات اطراف محل سکونت خود برنداشتند. آریایی ها ابتدا از نی و شاخه درختان برای خود سرپناه درست کردند و از پوست حیوانات هم برای خود لباس تهیه نمودند.

ص: 54

ص: 56

دنیا بوده و ماداکتو در سواحل رودخانه کرخه، خایدا لو، که به احتمال زیاد خرم آباد کنونی می باشد و اهواز. مردم ایران مملکت خود را انزانسوسنگا می نامیدند. کلمه عیلام به معنی کوهستان است و به قسمت کوهستانی این مملکت گفته می شد. بر اساس نوشته های دیولا فوا و دمرگان، ابتدا بومیان این مملکت حبشی ها بودند. برخی دیگر از محققین بر این عقیده اند از سواحل خلیج فارس تا دریای عمان و بلوچستان و مکران، حبش ها سکونت داشتند و بعداً سومری ها آمدند و بر این مملکت غلبه یافتند. ولی بعداً مردمان سامی نژاد آمدند ولی استیلای آنان در نواحی کوهستانی دوامی نداشت. مردمان ناحیه کوهستانی عیلام، کوسی ها بودند. آنان مردمانی جنگجو بودند که حتی اسکندر مقدونی مجبور شد به آنها باج بدهد. اما در مورد زبان این مملکت، ابتدا زبان انزانی بوده که بنا به نوشته دمرگان سه هزار سال قبل از میلاد مسیح متروک شده و زبان سومری ها و سامی در آنجا رواج پیدا کرده و بعد از حدود 1500 سال قبل از میلاد دوباره زبان انزانی زنده شده و رواج داشته، ولی کتیبه ها به زبان سومری و سامی نوشته می شد زیرا اگر زبانی مرد دیگر زنده نخواهد شد. ولی عقیده پرشیل که با هیئت علمی فرانسوی بوده، این است که زبان مزبور به زبان های اورال و آلتایی نزدیک بوده است. خط عیلامی میخی بوده، یعنی علاماتی به شکل میخ عمودی و افقی استفاده می شده و عیلامیان این خط را از سومریان آموخته بودند. اما در مورد اعتقادات دینی عیلامیان: دنیا در نظر عیلامیان پر از ارواح بوده و خدای بزرگ را شوشیناک می نامیدند و این خدا به پادشاهان کهن اختصاص داشت. بعد از او به پرستش رب النوع «الهه» و پس از آن به گروهی از ارواح معتقد بودند و هر کدام از ارواح را خدای محلی می دانستند. آنها به جز این ها به گروهی از ارواح بد و عفریت ها و جن ها نیز اعتقاد داشتند. عیلامی ها هم مانند بابلی ها خدایان خودشان را می ساختند. وقتی که این مجسمه را از شهری به شهر دیگر می بردند، معتقد بودند که خدای آن شهر را انتقال دادند. ما در این مورد وارد جزئیات نمی شویم، ولی به طور کلی دین و مذهب عیلامیان شرک و بت پرستی بود.

دمرگان خرابه های شهر شوش را بدین ترتیب به چهار قسمت تقسیم نمود :

1- ارگ که قلعه شوش و از ادوار قدیم تا زمان اسکندر مقدونی مسکون بوده است.

2- قصرهای پادشاهان هخامنشی.

ص: 58

3- محل تجارتی.

4- محله ای در سمت راست رودخانه کرخه در قسمت دوم خرابه های قصر داریوش و اردشیر دوم و تالار معروف آن موسوم به آپادانا کشف شده است.

1- عهدی که تاریخ مملکت عیلام ارتباط کاملی با تاریخ ممالک سومری ها و اکدی ها دارد. «از زمان بسیار قدیم تا 2225 ق.م.»

2- عهدی که گذشته عیلام با تاریخ بابل مرتبط است «از 2225 تا 745 ق.م».

3- عهدی که طرف دولت عیلام آشور است «از 745 تا 645 ق.م ».

قسمتی از قوانین سومری است. مدوّن حمور بی، روی سنگ یکپارچه ای کنده شده مربوط به زراعت و آبیاری، کشتیرانی، خرید و فروش غلام و کنیز و تکالیت آنها نسبت به صاحبان خود و مجازات ها و ازدواج و حقوق و میراث و غیره است. از نظر محققین و مورخین مبانی اخلاقی این قوانین بسیار جالب است. این قوانین در آن زمان نشان می دهد که بابلی ها و سومری ها تمدن بسیار عالی داشتند، چنانچه مشاهده می شود این قوانین اثراتی هم در قوانین برخی از ملل آسیای غربی گذاشته است و آنان برخی از مواد قانون خود را از روی قوانین حمور بی برداشت کرده اند. حمور بی بجز قوانین گفته شده کارهای دیگر نیز انجام داده است، مانند آن که در سال 2093 قبل از میلاد ریم سین، پادشاه عیلام را از شهر لارسا بیرون کرد. از این رو مشخص است که بابل در صدد تصرف شهرهای همسایه و گسترش قلمرو خود بوده است. اوضاع داخلی عیلام در دوره این سلسله باز نامعلوم است و همین قدر روشن است که هرچند سمسو ایلو ناگودور مابوگ پسر حمور بی، پادشاه عیلام را شکست داد ولی باز دولت عیلام استقلال خود را از دست نداد و منقرض نشد و پادشاهان انزانی در این مملکت سلطنت می کردند. سر سلسله آنان شخصی بود به نام خون بان نُو منیا که پایه های حکومت خود را مستحکم نمود. اما سسله اولی بابلی به وسیله هیت ها که یکی از اقوام شمالی بودند، از میان رفتند. از سلسله دوم میگذریم زیرا در دوره آن واقعه مهم راجع به عیلام روی نداده است و اگر همروی داده باشد مدرکی موجود نیست. تسلط هیت ها بر بابل دوامی نداشت زیرا کاسی ها که مردمانی جنگجو و شجاع بودند از نواحی کوهستانی عیلام به بابل حمله کردند و هیت را شکست دادند و از آنجا بیرون کردند و خود حکومت بابل را به دست گرفتند.

می شد. تاریخ عیلام راجع به این دوره باز هم روشن نیست ولی دیده می شود که عیلام دولت مستقلی و مقتدر و دارای نفوذ بوده است و جنگ هایش با بابل دوام داشته است. شوتروک ناخون تا، معروف ترین پادشاه عیلام است که در سال 1190 ق.م بابل را تصرف کرده است و آن مملکت را غارت نمود و تمام اشیا قیمتی و تاریخی آنجا از جمله ستل نرام سین و مجسمه رب النوع بزرگ بابلیان که بل مردوک نام داشت، به بابل آورد. این مجسمه پس از 30 سال دوباره به بابل برگردانده شد. جنگ های شدیدی که سالیان سال به طور متمادی بین عیلامیان و بابلیان روی می داد، سرانجام عیلامیان بر بابلیان تسلط پیدا کردند و سلسله کاسی ها را منقرض کردند. پس از این، پادشاه شیل خاکین شوش ناک به تخت سلطنت نشست. این پادشاه سائس، مدیر و مدبری بزرگ بود و عمران و آبادانی زیادی از خود برجای گذاشت. یکی از کارهای او که مورد قدر شناسی متخصصین آثار عتیقه است، این است که پادشاه هر بنایی که می ساخت یا آن را تعمیر می کرد، کتیبه ای در کنار آن نصب می نمود و راجع به آن بنا در آن می نوشت که کی و چه تاریخی آن را ساخته است. این کتیبه ها به زبان سامی نوشته می شد و در کنار آن ترجمه انزانی هم داشت. این کار پادشاه در حفظ آثار قدیمی کمک بسیاری بزرگی به خواندن زبان های قدیم عیلامی در ادوار مختلف نمود زیرا بین کتیبه های قدیمو کتیبه های این پادشاه حداقل 2 هزار سال فاصله دارد. آثاری که از این پادشاه به دست آمده مانند ستون های برنجی و استلها و آجرها و کتیبه ها و غیره مشخص می نماید که در زمان سلطنت این پادشاه ادبیات و صنایع عیلامی به اوج ترقی خود رسیده بود.

پاتسی می گفتند. ابتدا آشوری ها تابع بابل بودند و معلوم نیست این قوم در چه تاریخی استقلال خود را به دست آوردند. ولی برخی از محققین بر این عقیده اند که تاریخ استقلال آنها بین قرن هجدهم و پانزدهم قبل از میلاد است. آشوری ها مردمانی کشاورز بودند، وقتی که به مملکت جدید آمدند و دیدند که در اینجا اراضی قابل کشت کم است، مصمم شدند که از دسترنج دیگران استفاده نماید و به همین جهت در فصل بهار هر سال به ممالک همسایه یورش می برند و دست به غارت و چپاول می زدند و تا می توانستند خانه های مردم را غارت می کردند و آنها را قتل عام و به اسارت می بردند و به کارهای سخت وا می داشتند. آشوری ها دولت خود را بر این اساس پایه گذاری کردند. این مملکت از نظر تشکیلات و ترتیبات شبیه به دولت بابل نبود. همان گونه که گفته شد، به حکمران های شهرهای سومر و بابل، پاتسی می گفتند و روحانیت در این ممالک بسیار قوی و متنفذ بودند. چنان که می توان گفت این دولت ها در واقع ملوک الطوایفه ای بودند که روحانیون هم، در رأس هرم سیاسی و دینی آنها قرار داشت. ولی پایه های دولت آشور بر طبقه زارعین آزاد گذاشته شده بود، زیرا تشکیلات لشکری و اردوکشیاز آن آنها بود. دولت آشور دولتی جنگجو و قوی بود و یکی از خصلت های آشوری ها بی رحمی و شقاوت آنها با مغلوبین بود. این دولت حدود یک هزار سال دوام داشت. پادشاهان آشور با لشکرکشی به این سو و آن سو قلمرو خود را گسترش دادند و از طرف مغرب و جنوب غربی دولت های هیت و فنیقیه و فلسطین را مغلوب و آن سرزمین ها را جزء قلمرو خود کردند و به سرزمین مصر نیز دست انداختند. و از طرف مشرق و جنوب شرقی تا کوه دماوند و کویر بزرگ ایران پیشروی کردند و مادها و پارس ها را مطیع خود کردند و عیلام را چنان ویران نمودند که این مملکت چند هزار سال دیگر کمر راست نکرد. سرانجام دولت قوی آشور به دست ماد ها منقرض گردید. اما در مورد زبان و خط: زبان و خط آشوری ها همان زبان و خط بابلی ها بود و کتاب ها و کتیبه های فراوانی از پادشاهان آشوری بر جای مانده زیرا آنان به این کار علاقه ای فراوان داشتند. آشوری ها لو ح هایی از گِل کوزه درست می کردند و پس از آنکه مطالب خود را روی آن می نوشتند و در کوره می گذاشتند تا پخته شود و سپس آن را نگهداری می کردند. بدین ترتیب کتاب ها و کتابخانه های زیادی از خود به یادگار گذاشتند. این لوح ها که در زمان ویران شدن نینوا زیر خاک رفته بودند، اکنون به وسیله حفریات بیرون می آیند و این لوح های

ص: 64

موجود منابع مهمی برای روشن کردن تاریخ عهد قدیمی است. چنان که در موزه لوور پاریس چندین هزار از این لوح ها موجود است. به وسیله همین لوح ها تاریخ آشور تا حدودی روشن شده است و محققین امروزه آن را مانند تاریخ یونان قدیم می دانند. آشوری ها در ضایع نیز آثار زیادی از خود به یادگار گذاشتند. پادشاهان آشور دو چیز را در اولویت کاری خود قرار می دادند، اول جنگ و دوم بناهای شهرها و ابنیه های جدید که با زحمت و مشقت زیادی توسط اسرای جنگی ساخته می شد. بنابراین در این مملکت صنعت معماری و حجاری و کتیبه نویسی و ساختن صورتها و منقور و برجسته روی سنگ بسیار ترقی نمود. بعضی از نقاشی های آشوری ها که در آن شکارگاه و مجالس پادشاهان را نشان می دهد، به اندازه ای طبیعی است مخصوصاً حرکت حیواناتی مانند اسب و آهو و غیره که باعث تعجب استادان امروزی کشورهای اروپایی و آمریکا است. آشوری ها در صنعت زرگری و خاتم کاری و کاشی سازی و غیره بسیار ماهر بودند و فنیقیه ها نیز از آنان تقلید کردند واین صنعت را در کشورهای اروپایی رونق دادند. تاریخ مملکت آشور به سه دوره تقسیم می شود. چون دوره اول و دوم ارتباطی با تاریخ ایران ندارد از آن صرف نظر می کنیم و به دوره سوم که از 745 تا 606 ق.م است، می پردازیم :

از هر لحاظ بر عیلامیان برتری داشتند، با این وجود همان گونه که گفته شد آشوری ها از نظر اسلحه و سوار و پیاده نظام و غیره بر عیلامیان برتر بودند. ولی در جنگی که در محلی به نام دوری لو، بین سال های 722 تا 705 ق.م. روی داد، شکست خوردند و نتوانستند کاری از پیش ببرند. پس از سرکن دوم، سینا خریب در آشور به تخت سلطنت نشست و در یک جنگی که با عیلام نمود، بر آنان غلبه کرد و در این جنگ کالودش پادشاه عیلام کشته شد. پس از این واقعه آشوری ها از طرف جنوب عیلام در سواحل خلیج فارس پیشروی کردند و وارد جلگه شوش شدند و 43 قلعه و برج و بارو را تصرف و آن را خراب کردند و اهالی آنجا را به آشور بردند. در این زمان عیلامیان شخصی به نام کودور ناخونتی را به پادشاهی برگزیدند. او در کوهستان ماند و جلوگیری از آشورها نکرد و اینها وقتی که اوضاع را اینگونه دیدند، به طرف ماداکتو که در کوهستان واقع شده بود، حمله نمودند ولی چون راه ها به دلیل بارش برف ویخبندان قابل عبور نبود، شکست خوردند و به آشور برگشتند. مردم عیلام در سال 629ق.م کودور ناخونتی را به جرم بی لیاقتی گرفتند و به قتل رساندند و شخصی به نام اوم مان مینانو را به سلطنت نشاندند. این پادشاه که از پادشاه قبل از خود پند گرفته بود، به تجهیز و سازماندهی سپاه عیلام پرداخت و به اندازه ای آن را قوی کرد که بابل برای اتحاد برضد آشور اقدام نمود و وجوهی از خزانه خود را برای تجهیزات نظامی به عیلام داد. پس از آن، جنگ شدیدی بین قوای آشور و عیلام روی داد. در این جنگ سردار عیلامی کشته شد ولی عیلامیان پایداری کردند و سرانجام جنگ بی نتیجه ماند و طرفین به شهر و دیار خود برگشتند. بعد از سینا خریب، آشور حیدون به پادشاهی آشور رسید. خومبان خالداش دوم، پادشاه عیلام وقتی که دید مملکت آشور دچار گرفتاری و هرج و مرج شده است به آن کشور حمله کرد و تا شهر سیپ پاره پیشروی نمود و پس از پیروزی که به دست آورد با غنایمی به شوش برگشت.«این جنگ در سال 674 ق.م روی داد». پس از چندین روز خومبان خالداش درگذشت و برادرش اُورتاکو، جای او را گرفت. این پادشاه با آشور روابط دوستانه ای برقرار نمود و آشور به عیلام کمک مالی نمود و دولت عیلام در ازاء آن مجسمه رب النوع سیپ پاره را که جزء غنایم آورده بودند به آنان مسترد داشت. در زمان سلطنت آشور حیدون، آشور بسیار مقتدر شد و آن چنان

ص: 66

قدرتی به دست آورد که به جز عیلام در آسیای غربی دیگر دولتی نمانده بود که تابع آشور نباشد.

از این پادشاه آشور، پسر بزرگ او ، راتاکو «خوم بان ایکاش»را به پادشاهی عیلام نشاند و آن مملکت را خراجگذار خود کرد و پس از این پیروزی به نینوا برگشت. پس از این شکست عیلامیان، آشوری ها جشن های مفصلی به راه انداختند، چون آنها دشمن سرسخت و موروثی خود را از میان برداشتند. پس از این جنگ برادر آشور بانی پال که در بابل پادشاه بود، بر او یاغی شد. در ابتدا پادشاه عیلام که دست نشانده آشور بود بی طرف ماند ولی هنگامی که پادشاه آشور از او خواست که مجسمه نه نه رب النوع اِرِخ را مسترد دارند، پادشاه در موقعیت بسیار ناگواری قرار گرفت چون این مجسمه قرن ها در شوش بود و مردم زیادی آن را می پرستیدند، پس دادن آن برای پادشاهی عیلام بسیار مشکل بود. در این احوال باز بابلی ها وجهی به عنوان کمک مالی به پادشاه عیلام دادند و با او متحد شدند.آشوری ها به اغتشاشات داخلی عیلام دامن می زدند، چنان که بر اثر آن تام ماری تو، برادر پادشاه عیلام او را گرفت و کشت و خود به سلطنت نشست. ولی مدتی بعد، این پادشاه گرفتار طغیان یکی از دست نشاندگان خود، ایند بُغاش گردید و از او شکست خورد و به طرف خلیج فارس گریخت و سرانجام گرفتار گردید و به نینوا برده شد و آشوربانی پال به او به مهربانی رفتار نمود زیرا ایشان را برای اجرای مقاصد خود راجع به عیلام نیاز داشت. پادشاه مزبور پس از اینکه کار بابل را یکسره نمود، مصمم شد به کار عیلام نیز خاتمه دهد و خیال خود را از این دشمن موروثی راحت نماید. اما ایند بُغاش که برای کمک کردن به بابل هیچ اقدامی از خود نشان نداده بود، پس از سقوط این شهر سفرایی نزد پادشاه آشور فرستاد ولی پادشاه مزبور آنان را نپذیرفت و استرداد کلدانی هایی را که در زمان شورش بابل به آن کمک نموده بود و بعداً به عیلام گریخته بودند، خواست. در این احوال ایند بُغاش را امرا و درباریان کشتند و خوم بان کالداش را به جای او به سلطنت نشاندند. پادشاه آشور از این وضعیت به وجود آمده استفاده کرد و تام ماری تو، را به تخت پادشاهی عیلام نشاند و توطئه ای برضد آشوری ها ترتیب داد و این برنامه قبل از اجرا، افشا گردید و بر اثر آن، او را گرفتند و دوباره به زندان انداختند و آشوری ها پس از آن عیلام را غارت کردند و به نینوا برگشتند.

عیلام کرد و از خوم بان کالداش، کلدانی ها و مجسمه نه نه را خواست. برای پادشاه عیلام پذیرفتن این پیشنهاد مساوی با مرگ او بود، ناچار تصمیم به مقاومت گرفت اما شکست خورد و آشوری ها شوش را به تصرف خود درآوردند و آنچه توانستند با مردم این شهر کردند. خزائن پادشاهان عیلام که از غنایم جنگ های گذشته پر شده بود، به دست آوردند و طلا و نقره هایی که بابل هنگام اتحاد به عیلام داده بود با مجسمه ها و اشیاء نفیس معابد عیلامی و آنچه در خانه های مردم ازثروت و اشیاء قیمتی بود، غارت کردند و به نینوا فرستادند. آشوری ها به کشتار و غارت اکتفا نکردند، استخوان های پادشاهان گذشته و شخصیت های مشهور عیلام را به نینوا فرستادند. رفتار آشوری ها در عیلام چنان بود که جُزقیال یکی از پیامبران بنی اسرائیل، این مملکت را به دلیل کشتار بی حد و مرز به قبرستان تشبیه نمود. او در این مورد چنین می گوید: «این است مملکت عیلام که تمام جمعیت آن از دم شمشیر گذشتند و کشته شدند.» مجسمه نه نه رب النوع اِرِخ را که 1635 سال در عیلام بود، به دست پادشاه آشور افتاد و این مجسمه را برای شهر اِرِخ پس فرستاد. آشوری ها پس ازکشتار و غارت کردن شهرها و روستاهای عیلام، آنچه به دست آورده بودند همراه با اسرای عیلامی به آشور حمل کردند. خوم بان کلداش آخرین پادشاه عیلام که فرار کرده بود، پس از مدتی دستگیر شد. آشور بانی پال او و تام ماری تو، که سابقاً پادشاه عیلام بود را به ارابه خود بست و آنان ارابه سلطنتی را تا معبد آشور وایش تار، ارباب انواع آشوری ها کشیدند.

این است ترجمه کتیبه آشور بانی پال راجع به فتوحات او در مملکت عیلام :

«خاک شهر شوشان و ماداکتو و شهرهای دیگر را تماماً به آشور کشیدم و در مدت یک ماه و یک روز، کشور عیلام را به تمام عرض آن را جاروب کردم. من این مملکت را از عبور حشم و گوسفند و نیز از نغمات و موسیقی بی نصیب نمودم و به درندگان و مارها و جانوران کویر و غزال اجازه دادم که آن را فرو گیرند.»

آشور بانی پال از این جهت در تاریخ مشهور است که او کتابخانه ای ترتیب داد. این کتابخانه که حالا به دست آمده اطلاعات گرانبهایی در مورد تاریخ آشور و ممالک همجوار حاصل شده است. این پادشاه برای جمع آوری لوح های آشوری، سوادی از لوح های بابلی را برداشته و ضبط نموده است، که تعداد این لوح ها به چندین هزار عدد می رسد و این لوح ها در موزه لندن نگهداری و محققین روی آن تحقیق می نمایند.

ص: 69

5-سترابون: جغرافی دان مشهور یونانی است که محل تولد او کاپادوکیه یکی از ولایات آسیای صغیر می باشد. او دراوایل قرن اول میلادی در گذشته است. استرابون کتابی در مورد جغرافیای دنیای آن زمان نوشته است که یکی از کتاب های با ارزش و برای تاریخ بسیار مفید می باشد.

ص: 71

ص: 72

ص: 74

ولایت هم انتخابی بود چون زیر نظریک شخص اداره می شد که او را شاه می گفتند. این هایی که گفته شد، همه از امراء محل بودند که زیر نظر شاهنشاه «شاه بزرگ» خدمت می کردند. پدر رئیس خانواده مراقب اجاق دودمان بود که نگذارد آتش آن خاموش شود و زن و فرزندان همگی از پدر خانواده اطاعت می کردند. وقتی که یک دختر شوهر می کرد از پدر و تیره او خارج شده و داخل تیره و خانواده شوهر می شد. روستاها در این زمان در دست دو نفر بود یعنی از آن دو نفر روستا را اداره می کردند. یکی رئیس ده که به او ویس بذ گفته می شود و دیگری مسئول امور دینی بود که به او شانکو گفته می شد که او خود متصدی معبد وکاهن روستا بود. شغل این دو نفر از هم جدا بود. هنگامی که بشر روستا نشینی را برای سکونت خود انتخاب نمود به این فکر افتاد که برای خود سرپناه امن بسازد تا او را از گزند سرما و گرما و حیوانات وحشی محافظت نماید. انسان برای این کار از مصالح موجود در اطراف محل سکونت خود، مانند سنگ، چوب نی و غیره استفاده نمود. ایرانیان عهد باستان به کشاورزی و باغداری و دامپروری بسیار علاقه داشتند. آریایی ها و عیلامیان و مادها که پیش از روی کار آمدن هخامنشیان در این سرزمین سکونت داشتند، کشاورز و دامپرور بودند. در دین زرتشت کشاورزی و باغداری و دامپروری از کارهای نیک و مقدس به شمار می رفت. شاهان هخامنشی مردم خصوصاً روستانشینان را وادار و تشویق به کشاورزی می نمودند. خدمت نظام و بیگاری و اگر جنگی روی می داد همه مخارج مالی و جانی آن بر دوش روستانشینان بود. شهرنشینان فقط مالیات سرانه خود را پرداخت می کردند و از خدمت نظام معاف بودند. در زمان هخامنشیان درآمد دولت عمدتاً از مالیات اراضی و سرانه یا گزیت که بعداً کلمه گزیت در عربی شد جذیه تأمین می شد. در این زمان به رئیس ده ویس بذ گفته می شد. مالیات هر روستا را ویس بذ از مردم می گرفت و به خزانه دولت واریز می کرد این مالیات ها عبارت بود از: مالیات اراضی و دامها و سرانه و مالیات دیگری هم بود به نام خراک که بین مالیات دهنده تقسیم می شد. میزان مالیات بستگی به حاصل خیز بودن زمین داشت. کشاورزان ناچار بودند طبق قوانین از یک ششم تا یک سوم از درآمد حاصل از زمین را به عنوان خراج پرداخت نمایند. در زمان هخامنشیان کودکان، زنان، پیران از مالیات سر معاف بودند و گزیت «جزیه» از مالیات دهندگان که ملک مزروعی نداشتند یعنی مسیحیان و یهودیان می گرفتند. هر گاه قراردادی امضا

ص: 76

می شد، همراه مهر یک کیسه نمک هم بین طرفین رد و بدل می شد و طرفین به احترام نمک نمی توانستند قرارداد را فسخ نمایند و خیانت کنند. مردم هنگام کسوف و خسوف «خورشید و ماه گرفتگی»

طبل ها را به صدا در می آورند تا سیاه زنگی ماه یا خورشید را رها سازد زمانی که خسوف و کسوف پایان میافت شادی و هلهله می کردند و در برابر خورشید و ماه چندین بار زانو می زدند و به حالت رکوع آن را پرستش می کردند. و اما در اینجا لازم می دانم مطالبی بسیار مختصر در مورد تمدن عیلامیان و مادها به اطلاع شما برسانم پس برگردم و موارد قبلی را ادامه دهم. روی مهر های کشف شده از تمدن عیلامیان در خوزستان این تصویرها حک شده است:

1-روستاییان در حال کشاورزی 2-مرغ زار ها 3-حیوانات اهلی 4- چهار پایان و دام هایشان 5- زنان در حال چیدن میوه از درخت با دامن های بلند 6- بافندگی 7-کوزه گری 8-حجاری 9-نانوایی 10-ماهیگیری 11- باغبانی 12-فلزکاری 13-کازری 14-بازرگانی 15-نویسندگی: از روی آثار کشف شده ما می توانیم از چگونگی زندگی مردم آن زمان پی ببریم و مشخص است که در آن زمان کشاورزی و دامداری و باغداری از اهمیت خاصی در بین مردم برخوردار بوده و در سرزمین عیلام روستاهای بزرگ و آباد وجود داشته است. ولی در مورد چگونگی اداره کردن آن اطلاع کافی در دسترس نیست ولی باز هم روشن است که در تمدن عیلام پادشاهان و کاهنان در رأس امور مملکت قرار داشتند و نمایندگان آنها در شهرها و روستا بر کارهای مردم نظارت داشتند و برده داری و بهره کشی از طبقات پایین جامعه نیز وجود داشته است و سردمداران مملکت دست رنج مردم را از آن خود می دانستند. در تمدن های اولیه، انسان ها برای بهتر زیستن در کنار رودخانه ها و جلگه ها و دیگر جاهایی که آب و هوای معتدل و خاک مناسب برای کشاورزی و دامداری وجود داشت، ساکن می شدند. جلگه خوزستان میان رودان «بین النهرین» و ماوراءالنهر از جمله سرزمینی بود که به دلیل گفته شده، مردم در آنجا ساکن شدند و شهرها و روستاهای آباد را به وجود آوردند.

ص: 77

نمود. از شانس خوب او سینا خریب در بابل و عیلام گرفتار بود. چون مملکت ماد باج خود را مرتباً به آشور پرداخت می کرد، آشوری ها هم ظاهراً بهانه ای نداشتند تا در امور مملکت ماد دخالت کنند .

محاصره خود درآوردند. گرسنگی شدید و قحطی بر ساکنین شهر فشار آورد و نزدیک بود که مردم شهر تسلیم شوند که ناگهان خبر آوردند که سکها که اقوام بیابانگردی بودند، از ماورای قفقاز گذشتند و به شمال ممالک ماد رسیدند. هوخ شتر پس از دریافت این خبر محاصره شهر نینوا را متوقف کرد و برای حفظ ماد، به مملکت خود برگشت و سپس برای جلوگیری از ورود سکها به خاک ماد در کنار دریاچه ارومیه «چی چست» وارد جنگ با آن ها شد ولی از سکها شکست خورد و مجبور شد شرایط آنها را بپذیرد. پس از این شکست ممالک ماد و ممالک همجوار آن در معرض خطر تاخت و تاز سکها قرار گرفت. برخی از مورخین نوشته اند که این تاخت و تازها تا سواحل دریای مدیترانه امتداد یافت. سکها حدود 28 سال در مملکت ماد بودند تا اینکه هووخ شتر پادشاه ماد، سیاستی در پیش گرفت سرکردگان و امرای آنان را در مهمانی که ترتیب داده بود، مست نمود و تمام آنان را بکشت و بقیه را هم از ایران بیرون کرد «615 ق.م». در همین زمان بنوپلاس سار حاکم آشور در بابل ادعای پادشاهی نمود و با هوخ شتر متحد گردید و نینوا را محاصره نمود، ساراکس پادشاه آشور چون دید مقاومت نتیجه ای نمی دهد، آتش روشن نمود و خود و خانواده اش در آن بسوخت و این شهر مشهور و معروف عهد قدیم که یکی از شهرهای بزرگ دنیای آن روزگار محسوب می شد، تسخیر و چنان زیر و رو گردید که از آن شهر جزء خرابه هایی باقی نماند «606 ق.م». پس از آن متحدین، ممالک آشور را این گونه بین خودشان تقسیم کردند: مستملکات آشور در آسیای صغیر سهم دولت ماد شد و شامات و فلسطین جزء بابل گردید. بعد بخت النصر، مصری ها را که از گرفتاری و مشکلات آشور استفاده کرده این دو مملکت را به تصرف خود در آورده بودند، از آنجا بیرون کرد. اتحاد بین دو مملکت ماد و بابل بعد از سقوط نینوا نیز قطع نگردید بلکه پادشاه ماد با دادن دختر خود به بخت النصر ولیعهد دولت بابل، این اتحاد را مستحکم تر نمود. منقرض شدن دولت آشور به این زودی بعد از قدرتی که در زمان پادشاهی آشور بانی پال نشان داد، باعث تعجب و حیرت مردمان جهان آن روزگار گردید. درست 40 سال بعد از اینکه عیلام توسط آشور از بینرفت و از صفحه روزگار محو گردید، خود نیز محو و چنان فراموش گردید که دو قرن بعد وقتی لشکریان یونانی به فرماندهی گرنفون از کالا و نینوا عبورکردند، راهنمایان آنها محل این دو پایتخت بزرگ و مشهور دولت قوی آشور را لاریسا و میسپی لا، نامیدند. هرگز به

ص: 80

خاطر آنان خطور نمی کرد که این شهرها وقتی یا روزگاری سرنوشت ملت ها و دولت ها در آن حل و فصل می شد به این روز بیفتد، علت آن فراموشی معلوم است. مصری ها و بابلی ها هم هنگام پیروزی بر رقیبان خودشان نسبت به مغلوب شدگان با بی رحمی و سفاکی رفتار می کردند، ولیکن بابلی ها قوانین و علوم و صنایعی برای مردمانی که بعد از خود به این سرزمین آمدند و ساکن شدند، بر جای گذاشتند. مصریان بناهایی ساختند که امروزه با گذشت دوران های متمادی هنوز پابرجاست و باعث حیرت جهانیان است. اما آشوری ها با داشتن علوم و صنایع چون مردمی غارتگر بودند برای ملل تابع جز بدبختی و خرابی و اسارت چیز دیگری نداشت، به همین دلیل بود که اقوام و ملل به زودی دوران نکبت بار آنان را فراموش کردند. مادها به آسانی بر سرزمین ارمنستان و کاپادوکیه را که در شرق آسیای صغیر واقع شده بود، دست یافتند. چون این ممالک از تاخت و تاز سکها بسیار ضعیف شده بودند، تصرف آن آسان صورت گرفت. مادها پس از این پیروزی با دولت لیدی که در این زمان قوی شده بود دارای مرز مشترک گردید ولی طولی نکشید که با آن وارد جنگ شد.

هراکلی، سلسله ای به نام میرمناد، به رهبری شخصی به نام ژیک روی کار آمد و این مملکت را قوی تر نمود و کیمّری ها را که از طرف شمال و شمال شرقی به مملکت لیدی تجاوز می کردند را پس از جنگ ها و کشمکش های طولانی شکست داد و از مملکت لیدی بیرون کرد. «667 ق.م» در زمان آلیات 612 تا 563 ق.م مملکت لیدی فوق العاده قوی شده بود. این پادشاه به تاخت و تاز سکها پایان داد، آنها را مغلوب کرد و یونانی های را که سواحل دریاها و رودخانه را تصرف کرده بودند و مانع از تجارت می شدند را به طور کلی شکست داد و شهرهای ازمیر و گلوفن را تصرف نمود و به قلمرو دولت لیدی افزود. ممالک لیدی از جهت موقعیت جغرافیایی بین آشور و بابل و فنیقیه از یک طرف و ممالک غربی از طرف دیگر و نیز از جهت نزدیکی به دریاها یکی از ممالک پرجمعیت و با ثروت دنیای قدیم گردید. لیدی ها گرچه مردم جنگجو و سلحشوری نبودند ولی سواره نظام بسیار خوبی داشتند، به دلیلی که عده ای از مردان جنگی یونانی در سپاه لیدی مشغول خدمت بودند و به نظامیان این مملکت آموزش می دادند و همین جهت آنان جنگجو و ورزیده به بار آمده بودند و سواره نظام های لیدی سرآمد سواره نظام های دنیای آن زمان شدند. این بود احوال لیدی وقتی که هوخ شتر بهانه ای برای جنگ با آن مملکت به دست آورد. این بهانه این گونه به دست هوخ شتر افتاد. در این زمان چند نفر سکایی که در دولت ماد خدمت می کردند، چند تن از جوانان مادی را به قتل رساندند و سپس به آلیات پادشاه لیدی پناهنده شدند. پادشاه ماد تقاضای برگردانیدن این قاتلان را نمود ولی دولت لیدی آنان را به پادشاه ماد پس نداد به همین منظور جنگ بین طرفین آغاز شد. لشکریان ماد از حیث تعداد بر قشون لیدی فزونی داشت ولیکن سپاهیان اجیر یونانی آموزش دیده و ورزیده بودند و به علاوه چنان که گذشت لیدی ها سواره نظام ممتازی داشتند. بنابراین جنگ حدود 6سال به درازا کشید و هیچ گونه پیشرفتی برای ماد نداشت. در هفتمین سال جنگ در 28 ماه می سال 585 ق.م یک خورشید گرفتگی «کسوف»کامل اتفاق افتاد. بنا به نوشته برخی از مورخین طالس حکیم یونانی این خورشیدگرفتگی را پیش بینی کرده بود. این خورشیدگرفتگی اثر شگفت آوری در سپاهیان طرفین به وجود آورد و آن را علامت غضب خدا تعبیر کردند. پس از این واقعه بخت النصر پادشاه بابل، بین طرفین میانجیگری نمود و رودخانه هالیس سرحد مرزی دو مملکت قرار داده شد. پس از این

ص: 82

صلح و سازش ایخ توویکو پسر پادشاه ماد با دختر پادشاه لیدی ازدواج کرد «585 ق.م». هوخ شتر یک سال بعد یعنی سال 584 ق.م درگذشت. این پادشاه شخصی قوی الاراده وسائس و زبردست بود و از شکست هایی که ابتدا از سکها و مقاومتی که از آشوری ها نصیب قوای او گردید، مایوس نشد و چنان کوشش و تلاش نمود که بر موانع غلبه کرد و دولت ماد را بزرگترین دولت آن زمان نمود. باغ های معلق که یکی از عجایب هفتگانه عهد قدیم محسوب می شد، به اشتباه آنرا متعلق به سمرامیس ملکه آشور می دانستند، برای دختر شاه ماد که همسر بخت النصر بود، ساخته شده بود. بخت النصر برای حفاظت از شهر بابل از طرف شمال بین دو رودخانه دجله و فرات سدی کشید که آن را دیوار مادی نامیدند و از سوی جنوب شهر نیز چنین کرد. از اینجا معلوم است که دولت بابل از طرف دولت متحد خود ماد واهمه داشته است.

2 ) ریشتر یا جنگیان «ارابه سواران»

3) استری فیشونت یا دامداران و کشاورزان

نلدکه گوید: اگر کتیبه هایی به دست آید گمان می کنم از حیث زبان و خط عین کتیبه پادشاهان هخامنشی باشد.(1) دارمس تتر عقیده داشت که اوستا کتاب مقدس زرتشتیان به زبان مادی ها نوشته شده است.(2) به هر حال شکی نیست که زبان مادی ها با زبان پارسی قدیم تقریباً یک زبان بوده و شاید تفاوت جزئی با هم داشته باشد. چنان که در زمان استرابون پارس ها و مادها زبان همدیگر را به خوبی می فهمیدند. اما برخی از مورخین زبان کردی امروزی را مشتق از زبان مادی ها می دانند. ولی در مورد دین مادی ها اطلاع قابل قبولی در دست نیست. بر اساس نوشته هرودت مورخ یونانی معلوم است که مغ ها طایفه ای از طوایف شش گانه مادها بودند. اما چه دین یا مذهبی داشتند، محققاً معلوم نیست. برخی از محققین و مورخین معتقدند که شاید مذهب هرمزد پرستی در بین مردم ماد رواج داشته ولی مغ ها آن را آلوده به خرافات و جادوگری ساحری کرده بودند و زرتشت که از مردم ماد بوده، خواسته است آن را اصلاح نماید ولی مغ ها قبول نکرده اند و او ناچار به باختر رفته و در آنجا و ولایت سیستان و غیره دین خود را ترویج نموده است. روی هم رفته به نظر می رسد که پادشاهان ماد مذهب مغ ها را رسمی و مقام آنان را محکم نموده بودند. با وجود تغییراتی که بعد از انقراض دولت ماد روی داد، مغ ها باز هم مقام خود را حفظکردند. بنابراین ظن قوی می تواند در بسیاری از چیزها مادی ها و پارسی ها با هم شبیه بودند و تفاوت جزئی بین آن ها مشاهده شد. چنانکه مورخین یونانی انقراض دولت ماد و روی کار آمدن پارس ها یک واقع یا امری داخلی تلقی کرده اند و جنگ های ایران را با دولت یونان جنگ مادی با یونان نامیده اند و کلمه ماد را به جای پارس تا یک قرن پس از انقراض دولت ماد استفاده کردند. اما در مورد معماری مادها: معماری مادی از معماری دوره هخامنشی قدیمی تر و از معماری بومی که مربوط به قبل از مادها بوده جدیدتر است. مادها معماری را از وان پایتخت دولت آرارات «ارمنستان کنونی» تقلید کرده اند. آثاری که مورخین و باستان شناسان و محققین به مادها نسبت می دهند بدین قرار است :

ص: 84

1- شیری که از سنگ ساخته شد و در نزدیکی همدان است.

2- نزدیک سرپل بین قصرشیرین و کرمانشاه دخمه ایست که در سنگ بزرگی کنده شده و مردم آنجا به آن دکان داوود می گویند و در اینجا شکل مردی برجسته در سنگی حجاری کرده اند.

3- دخمه ای در صحنه نزدیکی کرمانشاه پیدا شده است که علامت اهورامزدا «هرمزد» در بالای آن منقور است.

4- در دیوان لرستان دخمه ای نزدیک سرپل که مردم محلی به آن طاق فرهاد می گویند که ناتمام مانده است.

5- در ده اسحاق آوند نزدیک کرمانشاه در دخمه کوچکی حجاری برجسته ای است که صورت شخصی را در حال پرستش نشان می دهد.

آنچه گذشت از مشاهدات پروفسور ارنست هرتسفلد بود. اما در پایان لازم است گفته شود که ماد اصلی چنان که از تاریخ مختصر آن برمی آید عبارت بوده از: آذربایجان و کردستان و عراق عجم ولی بعدها که گسترش پیدا کرده از رودخانه هالیس تا باختر، ولی برخی از محققین وسعت ماد را از رودخانه هالیس تا رودخانه آمو در ماوراءالنهر می دانند و از دریای خزر تا پارس و خوزستان امتداد داشت. بعدها جغرافی دانان قدیم قایل شدند یعنی ماد بزرگ و کوچک، ماد بزرگکه تا چندی قبل معروف به عراق عجم بود و ماد کوچک را در عهد قدیم به آذربایجان گفته می شد.

ص: 85

ص: 86

ص: 88

است و کتیبه ها پادشاهان هخامنشی و غیره، شجره نسب کورش بزرگ و ترتیب شاهان هخامنشی تا داریوش چنین بوده است:

عکس

بر اساس این جدول داریوش نهمین پادشاه از سلسله هخامنشی بوده و کتیبه های اردشیر دوم و سوم هم آن را تأیید می نماید. زیرا ویشتاسب و آرشام را شاهان مزبور شاه ندانسته اند. اما اینکه چه اتفاقی روی داده است که پارس ها عیلام را تصرف کرده اند و شاخه ای از سلسله هخامنشی در آنجا به سلطنت نشسته، معلوم نیست. عده ای از مورخین حدس می زنند که پس از آنکه آشور بانی پال در سال 645 ق.م دولت عیلام را منقرض کرد، پارس ها که از تسلط مادها بر مملکت خود رضایت نداشتند، از جنگ ها و کشمکش هایی که بین مادها و آشوری ها و سَکاها به وجود آمد، سوء استفاده کردند و دولت عیلام را که بر اثر جنگ های گذشته با آشور ناتوان و ضعیف و کم جمعیت شده بود را تصرف کردند و پادشاهی جدیدی در انزان تأسیس کردند. بر اساس این عقیده چیش پش دوم پادشاه انزان و پارس بوده است.

شکم دخترش ماندانا تاکی «درخت انگور» روییده که شاخ و برگ آن تمام آسیا را فرا گرفته است. پادشاه پس از دیدن این خواب، مغ ها را جمع کرد و تعبیر این خواب را خواست و آنها گفتند دختر پادشاه پسری به دنیا خواهد آورد که تمام آسیا را فتح خواهد کرد. پادشاه ماد از این تعبیر بیندیشید و سرانجام صلاح دید که دختر خود را به شخصی دهد که هوس طغیان در سر نداشته باشد. به همین منظور کمبوجیه پادشاه پارس «حالا باید گفت انزان» که دست نشانده ماد بود را به دامادی خود اختیار کرد. وقتی که پادشاه شنید دخترش حامله شده دستور داد او از پارس به هگمتانه آوردند، همین که دخترش پسری به دنیا آورد، او را به وزیر خود هارپاک سپرد و دستور کشتن وی را صادر کرد. وزیر هم این کودک را به شبان سپرد تا او را بکشد. در همین زمان زن چوپان که سپاکو «سگ ماده» نام داشت، طفلی مرده به دنیا آورده بود، زن مانع کشتن کورش شد و او را به فرزندی قبول کرد و بعد از آن طفل پنهان از دید عموم بزرگ شد تا به سن 12 سالگی رسید و هم بازی پسران پادشاه و وزرا گردید. اتفاقاً روزی هنگام بازی بر آنان تندی کرد و سخت گرفت و آنها شکایتش را به پادشاه کردند و پادشاه کورش را احضار نمود و از جرئت و جلاوت او حیران شد. پادشاه پس از بررسی و تحقیقات معلوم کرد که این پسر نوه اوست، ظاهراً از این اتفاق خوشحال گردید ولی بعد کورش را با مادرش به پارس فرستاد و وزیر را که در دستور پادشاه کوتاهی کرده بود، سیاست نمود. بدین ترتیب که در نهان دستور داد، پسر او را به قتل رساندند و گوشت او را در مهمانی به پدر خورانید و دست و پای پسر مقتول را در تشتی به او نشان داد. کورش در پارس به فراگیری سواری و تیراندازی و دیگر فنون جنگی و تربیتی پرداخت تا به سن بلوغ رسید و سایر طوایف پارس را با هم متحد ساخت و علیه پادشاه ماد دست به طغیان زد و کار به جنگ کشیده شد. در ابتدا کورش شکست خورد ولی مأیوس نشد و با جمع آوری سپاه بیشتری به مقاومت و پایداری پرداخت تا اینکه پادشاه ماد سپاهیانی به فرماندهی همان وزیری که سیاست کرده بود، به سرکوب کورش فرستاد. این وزیر موقعیت را مغتنم شمرد و به سپاه کورش پیوست تاانتقام خون پسرش از پادشاه ماد بگیرد. بعد از این رویداد عده ای از طوایفی که تحت سلطه ماد بودند به کورش پیوستند و کورش قوی گردید. بالاخره خود ایختویکو سپاه بزرگ ترتیب داد و برای از میان برداشتن کورش عازم پارس گردید و در نزدیکی پاسارگاد جنگ شدیدی

ص: 91

بین سپاهیان ماد و پارس روی داد که در این جنگ سپاه ماد شکست خورد و ایختوویکو به اسارت درآمد. گرچه در این حکایت ممکن است کمی هم افسانه وارد شده باشد ولی روی هم می رساند که هم مادی ها و هم پارسی ها از ایختوویکو پادشاه ماد ناراضی بودند و کورش را یاری کردند و کورش هم تمام طوایف پارس را متحد نمود. اما نبونید پادشاه بابل در مورد این واقعه چنین نوشته است: و پادشاه ماد قشونی جمع کرد، به جنگ کورش رفت. لیکن لشکر او یاغی شد و ایختوویکو را گرفتند و تسلیم کورش کردند. پس از آن کورش همدان را تصرف کرد و ثروت های فراوانی از جمله طلا نقره و غیره به دست آورد و به انشان «انزان» برد. تسخیر همدان «هگمتانه» در سال 550 ق.م در نهمین سال سلطنت کورش روی داد.

بزرگ منهدم خواهد شد. پادشاه لیدی تصور کرد که منظور غیب گویان ممالک بزرگ ایران است به فکر جمع آوری قشون افتاد و با اسپارت یکی از دولت های یونان وارد مذاکره شد و او، آنها را به طرف خود جلب کرد و طی یک توافق سه جانبه بین سران دولت های لیدی، بابل و مصر بر ضد ایران متحد شدند. آلیات کروزس پس از این اتحاد و سازماندهی قوا، عازم جنگ با ایران گردید و محلی به نام پ ت ریوم که در قدیم پایتخت هیت ها بود را به تصرف خود در آورد. در پاییز آن سال جنگ شدیدی بین سپاهیان ایران و لیدی روی داد که طرفین هرچه پایداری کردند، نتیجه ای به دست نیامد. در این زمان زمستان فرارسید، پادشاه لیدی فکر کرد که با مقاومت آنها سپاهیان ایران در زمستان قادر نیست کاری از پیش ببرد، اکثر سربازان قشون خود را مرخص کرد به این نیت که سال بعد قوای متحدین هم خواهد رسید و کار ایران را یکسره خواهد کرد. کورش هم بلافاصله با نبونید یکی از متحدین لیدی وارد مذاکره گردید و قرارداد صلحی بین طرفین منعقد گردید و لیدی یکی از متحدین خود را از دست داد. پس از این، کورش با لشکری گران عازم جنگ با دولت لیدی گردید. آلیات کروزس مجبور شد با عجله قوایی جمع آوری کند و از خود دفاع نماید. در این میان جنگ شدیدی در نزدیکی سارد روی داد و سوار نظام قشون لیدی وقتی که شتر هایی که در صفوف اول لشکر ایران بود را دیدند وحشت کردند و از صحنه نبرد گریختند و سپاه لیدی شکست خورد و شهر سارد به تصرف ایران درآمد.«546 ق.م» هرودوت می گوید: «کورش ابتدا می خواست پادشاه لیدی را در آتش بسوزاند ولی بعد متنبه شده و او را بخشید و نوازش کرد.» این اخبار سندیت ندارد زیرا در آن زمان سوزاندن کسی بر خلاف اعتقادات ایرانیان بود. کورش در تمام موارد نسبت به پادشاهان مغلوب با مهربانی رفتار کرده بود. چنانچه به پادشاهان ماد و ارمنستان مهربانی کرد.

آمده بودند و یک تمدن عالی به وجود آورده بودند. باز در حدود قرن دهم ق.م مردمانی که دُرّیان نامیده می شدند و از اقوام یونانی بودند به شبه جزیره پُلوپویوتس هجوم آوردند و باعث شدند که جمعی از یونانی ها ساکن آنجا به خارج مهاجرت کنند. بدین طریق مستعمرات یونانی در آسیای صغیر به وجود آمد. ابتدا مردم شهرهای یونانی نشین و لیدی ها با هم به جنگ و کشمکش پرداختند و مدتی بعد با هم کنار آمدند، زیرا لیدی ها دارای مذهب و تمدن و صنعت یونانی بودند. وقتی که ایرانیان لیدی را به تصرف خود درآوردند، یونانی ها سخت دچار وحشت شدند چون از این تاریخ به بعد با ممالکی مرز مشترک پیدا کرده بودند و سر و کار داشتند که فوق العاده از لیدی قوی تر بود و از نظر تشکیلات حکومتی و تمدن و غیره تفاوت زیادی با آنها داشت. قبل ازسقوط سارد پایتخت لیدی کورش شاهنشاه ایران به یونانی ها پیشنهاد اتحاد داده بود و آنها این پیشنهاد را رد کرده بودند. حال فرستادگانی نزد کورش فرستادند و تقاضا نمودند که قرارداد پادشاه لیدی را با آنان تجدید کند. کورش پاسخی به آنان داد و این مثال آورد: «نی زنی به لب دریا نزدیک شد و پیش خود گفت: اگر نی بزنم بی شک این ماهی ها خواهند رقصید! بر ساحل روی تخته سنگی نشست و چندان نی زد، دید اثری از رقص آنان نیست، سپس توری برداشت و به آب انداخت وقتی که ماهی هایی که در تور افتاده بود جست و خیز می کردند، گفت: اکنون بیهوده می رقصید و هنگامی که من نی میزنم می بایست برقص درآمده باشید.» با این مثال کورش می خواست بفهماند که موقع تقاضای آنها سپری شده است. راجع به مستعمرات، او چنین کرد: اول با سران بزرگ شهر می لته کنار آمد و قراری که آن شهر به پادشاه لیدی داده بود، پذیرفت و امضاء کرد. پس از جلب این شهر تمام شهرهای یونان نشینی در آسیای صغیر و جزایر یونانی از جمله لِسِبوس و خیوس و برخی دیگرجزء قلمرو شاهنشاهی ایران شدند. بعضی از یونانی های این مستعمرات به دولت اسپارت متوسل شدند و این دولت سفرایی به دربار کورش گسیل داشت و تهدید نمود که اگر با یونانی ها بدرفتاری شود، تحمل نخواهد کرد. کورش اظهار داشت: «من از مردمی که در میدان شهر تجمع می نمایند تا به قید سوگند به یکدیگر دروغ بگویند هیچ گاه ترس و واهمه ای ندارم، اگر زنده ماندم کاری کنم که شما به جای اینکه از یُنیان حرف بزنید از بدبختی خودتان بنالید!» باید این را هم در نظر بگیرید که کورش مدت کمی پس از تصرف سارد به ایران برگشت و تصرف

ص: 94

سایر قسمت های آسیای غربی مانند فیریکیه، کیلیکیه، لیقیه و مستعمرات یونانی را به سرداران خود محول کرد. چنان که در سال 547 ق.م تمام آسیای صغیر به تصرف ایران درآمد و کورش برای هر شهری حاکمی جداگانه انتخاب کرد تا آنها با هم متحد نشوند و قدرت پیدا نکنند. اهالی بعضی از شهرهای یونانی مانند فوسه که حاضر نشدند تسلیم شوند ناچار مهاجرت کردند.

بابل بعد از بخت النصر که در سال 561 ق.م در گذشت، طی مدتی حدود 6 سال سه نفر به پادشاهی رسیدند و در سال 555 ق.م روحانیون بابل تاجری بنام نبونید را به تخت سلطنت نشاندند. این شخص قادر نبود که در این زمان حساس، دولت بابل را حفظ نماید. بنا به نوشته مورخین علاقه زیادی به علوم عتیقه جات داشت و به دستور او در خرابه های مقابل قدیمی بابل کاوش های انجام شد و لوح هایی بیرون آمد. در مورد تصرف بابل به دست کورش بزرگ دو روایت رسیده، یکی از هرودوت و مردم بنی اسرائیل است که در بابل در اسارت بودند و دیگری مبنی بر مدارکی است که از حفریات بابل و تحقیقات محققین و مورخین به دست آمده است. هرودوت و اسرای بنی اسرائیل بر این عقیده اند که پادشاه بابل در نزدیکی آن شهر با سپاهیان ایران جنگید ولی شکست خورد و با جمع کثیری از سپاهیان خود به شهر بابل عقب نشینی کرد و در آن شهر حصاری شد. در این هنگام فرمانده کل سپاه بابل به عهده بَلتَشَر پسر پادشاه بود و تصرف شهر هم با حمله امکان نداشت و محاصره هم خیلی به درازا می کشید. زیرا بابلی ها در اراضی وسیعی که در درون شهر داشتند در آن کشاورزی می کردند. همان گونه که گفته شد، شهر دارای برج و باروهای بسیار مستحکم بود. سپاهیان ایران به دستور کورش رودخانه فرات را برگردانیدند. پس از آنکه در مجرای قدیم آب کم شد، سپاهیان ایران از آن راه وارد بابل گردید و در سال 538 ق.م آن شهر به تصرف ایران درآمد و به دستور کورش هیچ گونه قتل عام در آن صورت نگرفت و با مردم با مهربانی رفتار شد. اما بر اساس منابع بابلی، نبونید مجسمه رب النوع اور، را به بابل آورد. پیروان بل مردوک الهه بابلی ها را از خود رنجانیدند، این ها هم با کورش مواضعه کردند. او هنگامی که دیاله و دجله نسبتاً کم آب بود، این دو رود رابرگردانید و در محوطه ای که بین شهر بابل و سد بخت النصر واقع شده بود، داخل گردید و سپس به طرف شمال حرکت کرد و راه ارتباط لشکریان بابل را با شهر قطع نمود و آنان را به سختی شکست داد. پس از آن گئوبَرووَ سردار بزرگ کورش بدون جنگ از طرف جنوب وارد شهر بابل گردید و پادشاه و سرداران او بدون جنگ تسلیم شدند. کورش بزرگ پس از این پیروزی در معبد بزرگ بابل موافق مراسم مذهبی بابلی ها تاجگذاری کرد و احترام زیادی به مذهب و معتقدات مردم بابل گذاشت. یکی از مورخین معاصر کورش می نویسد: «کورش به قلب های اهالی تسکین بخشید.» پس از تصرف بابل تمام ممالکی که تابع آن بود از

ص: 96

جمله: فنیقیه و فلسطین به اطاعت کورش در آمدند و جزء قلمرو ممالک شاهنشاهی ایران شدند و دو شهر بزرگ فنیقیه یعنی صور و صیدا از معروفترین شهرهای دنیای آن زمان بودند. کورش در ابتدای تصرف بابل نسبت به مردم قوم بنی اسرائیل که از زمان بخت النصر در اسارت بودند، مهربانی و رأفت مخصوصی ابراز نموده و صندوق های طلا و نقره و دیگر ثروت های قوم بنی اسرائیل که بخت النصر از بیت المقدس آورده بود، به آنان پس داد و اجازه داد حدود 42 هزار نفر از مردم قوم بنی اسرائیل با حدود 7 هزار غلام و کنیز که در اسارت بخت النصر بودند، آزاد شدند و به بیت المقدس رفتند و به تجدید بنای معابد آن شهر پرداختند. اما فرمانی که کورش داده بود، بدین مضمون بود: «کورش پادشاه پارس چنین می فرماید: یَهُوَ خدای آسمان ها جمیع ممالک زمین را به من داده و مرا امر فرموده است که خانه ای برای وی در اورشلیم که در یهوداست بنا نمایم، پس کیست از شما از تمام قوم که خدایش با وی باشد او در اورشلیم که در یهوداست برود و خانه یهو که خدای اسرائیل و خدای حقیقی است در اورشلیم بنا نماید».(1)

ولی به زودی بین مردمی که در فلسطین مانده بودند و آنهایی که از بابل آمده بودند، اختلاف شدید بروز کرد. کورش صلاح کار این گونه دانست که ساخت معبد جدید را تعطیل کند. با این وجود از سخنان پیامبران بنی اسرائیل پیداست احترام این ملت نسبت به کورش فوق العاده بوده است. اما اشعیاء گوید: «که خداوند که ولی توست و تو را از رحم سرشته چنین می گوید: من یهو هستم و همه چیز را آفریده ام.» درباره اورشلیم می گوید: «معمور خواهدشد.» و درباره شهرهای یهودا که بنا خواهد شد..... و درباره کورش می گوید: «که او شبان من است و تمام مسرت مرا به اتمام خواهد رسانید.»(2)

خداوند به مسیح خویش یعنی کورش می گوید: «من دست راست او را گرفتم تا با حضور وی امت ها را مغلوب سازم و کمرهای پادشاهان را بگشایم تا درها را بر روی وی باز کنم و دروازه ها را بر روی او دیگر بسته نشود.» چنین می گوید: «که من پیشروی تو خواهم خرامید و جاهای ناهموار را هموار خواهم ساخت و درهای برنجین را شکسته، پشت بندهای آهنین را خواهم برید و گنج های ظلمت و خزاین مخفی را به او خواهم داد، بخشید تا بدانی که من یهو خدای اسرائیل می باشم و تو را به اسمت خوانده ام

ص: 97

هنگامی که مرا نشناختی تو را به اسمت خواندم و ملقب ساختم. من یهو هستم و دیگر نیست و غیر از من خدایی نیست من کمر تو را بستم هنگامی که مرا نشناختی تا از مشرق آن بدانند که سوای من احدی نیست.»(1) کورش در بابل برای جذب قلوب بابلی ها بیانیه ای داد که عین آن در حفریات بابل به دست آمده است و اکنون معروف به استوانه کورش است. این استوانه از گل پخته است و بر آن 45 سطر نوشته اند. متأسفانه بعضی از قسمت های بیانیه که به زبان بابلی است، محو شده است. شاهنشاه ایران در این بیانیه خود را خادم مردوخ «مردوک» رب النوع بزرگ بابلی ها خوانده می گوید: «بعد از آوردن مجسمه خدا های اور، به بابل مردوک او را برگزید، او دست کورش پادشاه انشان «انزان» را گرفت و او اسم او را برای سلطنت تمام عالم برد -به اسم او را طلبید- شاهنشاه گوید:« وقتی که من در میان سکوت و آرامش به تین تیر «بابل» وارد شدم با فریادهای شادی و سرور مردم به قصر پادشاه آمدم و تخت سلطنت نشستم.»(2)

طریق های گوناگون از بین رفت، استخوان را در استودان یا استخوان دان می گذاشتند، آنها هر طوری شده جسد مرده را با خاک آلوده نمی کردند. البته بعضی از گزارش ها نشان می دهد که در بسیاری از موارد زرتشتیان شاهان و بزرگان خود را ابتدا در صندوقچه سنگی که تابوت سنگی نام داشت و از پیش ساخته بودند، می گذاشتند و سپس آن را دفن می کردند. آنها طوری آن جسد را در صندوقچه می گذاشتند و سر صندوقچه را هم طوری درست کرده بودند که خاک نمی توانست درون آن نفوذ کند و این روش دفن کردن مرده هم خاک آلوده نمی شد. ولی امروز زرتشتیان هم مثل مسلمانان مرده خود را در خاک دفن می کنند. اما در مورد چگونگی مرگ کورش همانند تولدش در پرده ای از ابهام است و هریک از مورخین گذشته عقاید و نظریه خودشان را ابراز داشتند. اما هرودوت می نویسد: «کورش از ملکه ماساژت ها خواستگاری کرد. او جواب توهین آمیز داد و جنگ درگرفت و پسر ملکه در این جنگ اسیر شد و خود را کشت و در جنگ بعدی کورش زخم برداشت و ملکه امر کرد سر کورش را در تشتی پر از خون انداختند و به سر خطاب کرد و گفت: تو که از خونخواری سیر نمی شدی حالا چندان خون بخور تا سیر شوی.» و بنابراین هرودوت می گوید: «کورش در جنگ با ماساژت ها که بین دریای خزر و دریاچه آرال سکونت داشتند، کشته شده است.» ماساژت ها قومی بودند که در نواحی رود سیحون زندگی می کردند. در همین مورد کته زیاس می نویسد: «کورش که در مغرب کار را اتمام کرده بود برای جلوگیری از هجوم قبایل ماسکتها و سکاها به مشرق تاخت. درآن زمان بر این طایفه زنی حکومت می کرد تومن ریس که پسرش به اسارت کورش درآمد و در اسارت هم خودکشی کرد. بدین وسیله خشم و توحش این طایفه فزونی گرفت. هنگام جنگ یکی از جنگیان که یک سرباز هندی بود، زوبینی به طرف کورش انداخت و زوبین به او اصابت کرد و او را بلند کردند و به اردو بردند.کورش پس از آنکه وصایای خود را کرد، بعد از سه روز درگذشت. جسدش را هم به پارس آوردند.» اکثر مورخین پایان زندگی کورش را در جنگ دانسته اند ولی تنها گزنفون مرگ او را عادی و در پارس دانسته است. ولی آنچه حقیقت دارد این است که کورش در جنگ با قبیله ماساکت ها کشته شد و جسدش هم به دست دشمن افتاد و دشمن جسد کورش را در سرزمین خود دفع نمود. پس از کورش، پسرش کمبوجیه که ولیعهد بود به سلطنت رسید. کمبوجیه به مصر که طغیان کرده بود، لشکر

ص: 99

کشید و پس از سرکوب شورشیان در راه بازگشت از مصر در شام مورد سوء قصد قرار گرفت و کشته شد. بعد از او داریوش اول به قدرت رسید. داریوش پس از آرام نمودن سرزمین های امپراتوری به شرق لشکر کشید و قبایل ماساکت ها و سکاها را سخت شکست داد و سرزمین های آنها را ضمیمه امپراتوری ایران کرد. داریوش پس از بیست سال که از مرگ کورش می گذشت، جسدش را با احترام خاصی به پارس آورد و در مقبره اش در پاسارگاد دفن نمود.

اما برُس نوشته که: «کورش در جنگ با عشیره دَها «یکی از طایفه سکایی» در حوالی گرگان کشته شد.» کته زیاس می نویسد: «کورش در جنگ با سکاها زخم برداشت و از آن درگذشت و جسد او را در پاسارگاد دفن کردند.»

همین جهت زمان او حد فاصله دو قسمت از چهار قسمت عهد قدیم گردیده است. برخی از دانشمندان و مورخین عهد قدیم را به اینگونه تقسیم کرده اند: 1- از زمان های بسیار قدیم تا تأسیس دولت هخامنشی 2- از کورش بزرگ تا اسکندر مقدونی 3-از اسکندر تا میلاد مسیح 4-از میلاد مسیح تا منقرض شدن دولت روم.

درباره کورش نیز باید گفت که او یکی از دو یا سه شخص بزرگ و تاریخی عهد قدیم است که اسم آن به اذهان مردمان و ملل عصر ما خیلی مأنوس است. یکی از جهات این نکته این است که پیامبران قوم بنی اسرائیل «یهود» او بسیار ستوده اند و پیروان دینی که تورات را کتاب مقدس خود می دانند، از کودکی اسم این پادشاه را شنیده و با این اسم مأنوس می شوند.(1)

بود. پادشاه مصر به تصور اینکه کمبوجیه از طرف دریا به مصر حمله خواهد کرد، از یونانی ها کمک خواست، ولیکن به زودی با تأثر زیاد فهمید که کمبوجیه از طرف کانال سوئز که در آن زمان خشکی بود، حمله خواهد کرد. البته ناگفته نماند کمبوجیه در ابتدا برای عبور دادن سپاهیان خود از این صحرای خشک با روسای اعراب بدوی آن سرزمین قرارداد بست و به موجب آن هزاران عرب با مشک هایی از آب در طول مسیر راه حاضر شدند و سپاهیان ایران به این ترتیب از کویری که بین فلسطین و مصر است که امروز با آن صحرای سینا گفته می شود، عبور کردند و وارد مصر شدند. از شانس خوب کمبوجیه در این زمان آمازیس پادشاه مصر که شخص فعال و با عزم بود، درگذشت و فسمتیخ سوم «پسامتیک» که شخص نالایق و بی عزم و اراده بود، جانشین او گردید. اولین جنگ بین ایرانیان و مصری ها در محلی به نام پلوز روی داد. در این جنگ قوای مصر شکست خورد و سپاهیان ایران با پیشروی خود بدون زحمت ممفیس پایتخت مصر را به تصرف خود در آورد.«252ق.م» هرودت مورخ یونانی می نویسد: کمبوجیه در ابتدا با پادشاه مصر با خشونت رفتار کرد ولی پس از آزمایش او را نواخت، اما بعد از چندی معلوم شد که در توطئه ای علیه ایران شرکت دارد و به دستور کمبوجیه کشته شد. اما کته زیاس می گوید: «به شوش تبعید گردید. ابتدا رفتار کمبوجیه هم چون رفتار پدرش با مغلوبین بود، او لباس پادشاهان مصری می پوشید و مراسم دربار مصر را به جای میآورد و مردمان مصر او را فراعنه بزرگ خود قلمداد نمودند. مدتی بعد کمبوجیه قصد ممالک لیبی و سیرن که مستمره یونان بود و اکنون جزء طرابلس غربی است و بُرقه را نمود و آنان در برابر شاهنشاه ایران سر فرود آوردند و آن ممالک نیز به قلمرو ایران افزوده شد. آرکِ زیلاس سوم پادشاه سیرن 500 مین که می شود مبلغ 9260 تومان یا 46300 فرانک طلا برای کمبوجیه فرستاد، ولی او با بی اعتنایی این وجه را پذیرفت و بین سربازان خود تقسیم کرد. کمبوجیه قصد داشت که به قرطاجنه «کارتاژ-تونس کنونی» که مملکتی پر ثروت و مشهور و زیر مجموعه ی زیادی در دریای مدیترانه داشت، حمله نماید ولی فنیقیه ها به دلیل اینکه مهاجرین آنجا از مردم فنیقیه هستند، راضی نشدند کشتی های خود را در اختیار کمبوجیه قرار بدهند. ولی لازم است بدانید که اگر کمبوجیه پادشاه ظالمی بود به زور از آنها می گرفت. خواست از طریق کویر لیبی به آن مملکت حمله نماید و به همین منظور حدود 50 هزار نفر به طرف آمون که معبد

ص: 102

آن در نزد مصریان بسیار مقدس بود، فرستاد و دیگر خبری از آنان نیامد و به عقیده مورخین آنان در زیر ریگ روان دفن شدند.«524 ق.م» پس از آن کمبوجیه به قصد تصرف ممالک ناپاتا تقریباً «سودان اکنون» و اتیوپی «حبشه» حرکت کرد. در این سفر جنگی سپاه ایران مقداری از رود نیل را پشت سر گذاشتند و پس از این وارد صحرای بی آب و علف ناپاتا شد و از حیث آذوقه در حسرت افتاد و سرانجام کمبوجیه پس از دادن تلفات فراوان، مجبور شد به مصر برگردد. گرچه کمبوجیه در اعزام قوشون به سوی آمون و سفر جنگی بسوی ناپاتا و حبشه ناموفق بود و چیزی عایدش نشد، اما در زمان داریوش همچنان که خواهد آمد این ممالک جزو قلمرو ایران بودند. هرودوت می نویسد: کمبوجیه چون به بیماری صرع مبتلا شده بود، موفق نشدن در لشکرکشی های گفته شده باعث شدت گرفتن بیماری او گردید و به تدریج جنون به او دست داد. در این حال، سفاکی های زیاد و کارهای بسیار بد از او سر زد، از جمله خواهر خود رکسا «روشنک»را کشت و حدود 12 نفر از نجیب زادگان ایرانی را زنده به گور کرد، گاو مقدس مصریان که آپسیس نام داشت را زخمی نمود که بر اثر آن این حیوان تلف شد و جسد مومیایی شده آوازیس پادشاه مصر را سوزانید. بر اثر این اقدامات ناپسند کمبوجیه، اهالی مصر از ایرانیان متنفر شدند، ولیکن در سال گذشته سندی از یکنفر مصری که از امرای مهم دربار مصر در آن زمان بوده است به دست آمده که نشان می دهد کمبوجیه همچون فراعنه مراسم های درباری و آداب مذهبی مصریان را به جا می آورد و حتی در معبد سالیس در پیش عظمت نیت مادر خدایان مصری به خاک افتاد. آنچه گفته شد بر اساس نوشته اوجاگرر سنت که در واتیکان بود، می باشد. بنابراین باید گفت رفتار کمبوجیه در مصر در 8 ماه اول هم چون رفتار کورش در بابل بود و اگر گفته های هرودت حقیقت داشته باشد، به دلیل بیماری صرع یا موضوع دیگر احوال او تغییر کرده است. به هر حال مسلم است که قضیه زخمی شدن گاو مقدس توسط کمبوجیه دروغ بوده است. بر اساس مستنداتی که به دست آمده است، گاو مزبور در ابتدای لشکرکشی کمبوجیه به ناپاتا «اتیوپی» و حبشه مرده و نیز از استلهای مصری که در دوره شاهنشاهی کمبوجیه به دست آمده، کمبوجیه در سال523 ق.م برای مصر حاکمی از جانب خود تعیین نمود و سپس عازم ایران گردید. در شام به کمبوجیه اطلاع داده شد مُغی که از اهالی ماد خود را بردیا پسر کورش و برادر کمبوجیه خوانده، به

ص: 103

سلطنت نشسته است و مردم نیز به او پیوستند. کمبوجیه در موقعیت سیاسی بدی قرار گرفت زیرا او می دانست که بردیا را کشته است ولی نمی توانست این جریان را علناًٌ افشاء و ابراز دارد. بالاخره کمبوجیه در حالی که بسیار متأثر شده بود، بیماری جنونش شدت یافت و در شهر اکباتانان درحوالی شام «دمشق حالیه» خود را زخمی نمود که بر اثر آن درگذشت. ولی کمبوجیه قبل از مرگ راز خود را با خواص پارس که در سفر مصر او را همراهی می کردند، در میان گذاشت .«522 ق.م»

در ماه باغَ یادیش «اول پاییز» روز دهم من با کمی از مردم این گئوتامای مغ را با کسانی که سردستی همراهان بودند، کشتم. در ماد قلعه ای هست سی کَ ی َ هُوتیش و در بلوک نی سای «در نزدیکی همدان کنونی» است، آنجا من او را کشتم، پادشاهی سلطنتی را از او باستاندم. به فضل اهورامزدا شاه شدم !!!» داریوش شاه می گوید: «سلطنتی را که از دودمان ما بیرون رفته بود، برقرار کردم. آن را به جایی که پیش از این بود، باز نهادم. بعد اینطور کردم، معابدی را که گئوماتای خراب کرده بود، برای مردم مرمت کردم. باز حشم و مساکنی از طوایف گرفته بود، رد نمودم، مردم پارس ماد و سایر ممالک را به حال پیش برگردانم. به فضل اهورامزدا این کارها را کردم. آنقدر رنج بردم طایفه خود را به مقامی که پیش داشت راندم.» هرودت نوشته است: «گئوتامای مغ پس از اینکه به تخت سلطنت نشست، با مردم ممالک تابع بسیار به ملاطفت رفتار کرد و مالیات 3 سال را بخشید. بعد از ترس اینکه مبادا کسی او را بشناسد، با اقوام و خویشان خود بریده و کسی را به خود راه نداده. این رفتار های مشکوک باعث سوءظن پارس ها گردید واعضای هفت خانواده درجه اول پارس توسط یکی از زن های گئومات، دختر هوتانه معلوم نمودند که این شخص بردیا نیست و سابقاً گوشش را بریده اند. پس از آن داریوش که به تازگی از شام آمده بود، ظاهراً به بهترین نحو از گئومات اطاعت می نمود. متحد و هم قسم شدند و وارد کاخ گئومات گردیدند. نگهبانان و محافظین قادر به جلوگیری از آنان نشدند، داریوش و یکی از همراهان خود را به اندرونی کاخ رساند گئوتامای مغ را کشت«521 ق.م». در این روز عده زیادی از مغ ها کشته شدند و آن روز را در سال های بعد جشن «عید» می گرفتند. منابع یونانی این روز را ماگافونی نامید که به معنی مُغ کشی است. هرودوت می گوید: «پس از آن هم قسم ها، جمع شدند تا در باب طرز حکومت شور کنند. بعضی طرفدار حکومت مردم بودند و برخی به حکومت عده قلیلی «اُلیکارشی» معتقد بودند. ولی داریوش گفت برای مملکت ایران با این وسعت گسترده به حکومتی نیاز دارد که تصمیمات آن فاش نگردد و به سرعت اجرا شود. سرانجام طرفداران عقیدتی داریوش فزونی یافت و مذاکره گردید که چه کسی باید شاه شود؟ هوتانه که طرفدار حکومت مردمی بود، خود را کنار کشید و 6 نفر دیگر با هم مذاکره کردند و بدین گونه به توافق رسیدند و طبق توافق قرار بر این شد که در طلوع خورشید «صبح» از شهر خارج شوند و چون به محلی معین مورد نظر رسیدند، اسب

ص: 105

هرکدام از این 6 نفر که شیهه کرد، صاحب آن پادشاه ایران شود. میرآخور داریوش که شخص دانایی بود، اسب او را به محمل معمور برده به مادیانی نشان داد و همین که اسب داریوش به آن محل رسید، به یاد مادیان شیهه کشید و داریوش شاه شد.» این گفته هرودوت افسانه به نظر می آید اگر در نظر داشته باشیم که داریوش موافق نسبت شجره خشایارشاه پسر داریوش که خود هرودوت آن را ذکر کرده، از هم قسم ها و هم پیمانان مذکور نزدیکترین افراد به تخت سلطنت محسوب و سردسته اقدام کنندگان علیه بردیای دروغین بوده، بسیار مستبد به نظر می رسد که تقدّم او مورد اختلاف گردیده و لازم گردیده باشد در چنین امر مهمی انتخاب را به شیهه اسبی واگذارند. اما به نظر می رسد که این مطالب افسانه بوده و از نظر عقلانی هم قابل قبول نیست.

شهر بابل را به محاصره خود درآوردند. در این زمان خبر از طغیان و آشوب از همه جا رسید. شخصی که مرتی نام داشت و اهل پارس بود، عده ای را دور خود جمع نمود و به شوش حمله کرد. ولیکن مردم به مقابله با او برخاستند و وی را گرفتند و به قتل رساندند. سپاه ماد که وظیفه اش حفاظت از این مملکت بود، تحت تاثیر تبلیغات فردی به نام فَروَتیش که خود را از کسان هُوَخ شَتَر می خواند، قرار گرفت و یاغی گردید و مردم ماد این شخص را پادشاه خود کردند. در ابتدا داریوش با سپاهی به فرماندهی یکی از امرای خود برای فرونشاندن اغتشاش به ماد فرستاد. جنگ هایی بین طرفین به وقوع پیوست ولی نتیجه ای قطعی حاصل نشد. داریوش دستور توقف جنگ را صادر کرد تا خود او وارد شود. داریوش یکی دیگر از سرداران ارمنیخود را به ارمنستان فرستاد تا شورش هایی که در آنجا ایجاد شده بود فرونشانَد، او هم موفق نشد. باز داریوش دستور داد تا منتظر ورود او باشند. داریوش می دانست که اگر در بابل پیروز شود پیروزی بر سایر ممالک آسان خواهد بود زیرا سپاهیان زیادی در محاصره بابل مشغول بودند و این سپاهیان پس از پایان کار بابل در دیگر نقاط مشغول عملیات خواهند شد. بنابراین تمام توان خود را به کار گرفت و شهر را فتح کرد. هرودوت در این باره چنین نوشته است: «محاصره بابل بیست ماه به طول انجامید و زوپیر نامی که ایرانی بود خدمت و صداقت حیرت انگیزی نسبت به داریوش نشان داد. این شخص گوش های خود را برید و نزد بابلی ها رفت و چنین وانمود کرد که می خواهد به آنها راهنمایی کرده انتقام از داریوش بکشد و به زودی طرف اعتماد بابلی و رئیس دسته ای از سپاه بابل شد و شبانه لشکریان ایران را به بابل راه داد.» این حکایت صحیح به نظر نمی رسد. به موجب اصل اسناد جدیدی که از حفریات بابل به دست آمده است، محاصره این شهر بیش از 4 روز طول نکشید و به همین جهت تاریخ فتح بابل 521 ق.م است. در صورتی که محققین سابقاً این واقعه را در نظر به نوشته های هرودوت به 519 ق.م مربوط داشتند.(1)

داریوش پس از تصرف بابل، به ماد لشکر کشید و قوای مادی ها را شکست داد. فرورتیش به ری گریخت و در آنجا به دستور داریوش دستگیر و به همدان آورده شد و در آنجا به دستور داریوش او را به دار آویختند. شخصی که چیترَ تخَمَه نام داشت، در ساکارتی سر به شورش گذاشت و خود را از اعقاب هوخ شتر خواند. داریوش توسط یکی از سرداران خود او را

ص: 107

دستگیر و به قتل رساند. برای آرام کردن ولایت پارس «خراسان» استرآباد «گرگان» به ویشتاسب پدر داریوش که والی آن ممالک بود، سپرده شد. او نیز به زودی موفق گردید. مرکو «مرو حالیه» که شخصی به نام فَرَد در آنجا استیلا یافته بود، به کمک حاکم باختر مطیع گردید. وَحی یَزداتَ در پارس علیه داریوش قیام کرد و خود را بردیا پسر کورش خواند. بلافاصله سپاهیان داریوش او را دستگیر و با همراهانش به دار آویختند. لشکری هم که بردیای دوم دروغین به مملکت رُخَج «جنوب و غرب افغانستان حالیه» فرستاده بود، نیز توسط والی آن مملکت سرکوب و تار و مار شد. در این زمان باز مردم بابل به فرماندهی شخصی ارمنی کهخود را بخت النصر می خواند، سر به شورش برداشتند. این شورش ها هم توسط یکی از سرداران ماد داریوش، سرکوب و سران آنها کشته شدند. سکاها هم که سر به شورش برداشته بودند، توسط شخص داریوش سرکوب و تار و مار شدند. بعد از آن عده ای از مردم لیدی در صدد شورش برآمدند. هرودوت در این مورد می نویسد: «والی آن مملکت اُرُی یس قصد داشت مستقل شود ولی داریوش پیش دستی کرد و توسط یکی از سرداران خود او را از میان برداشت. پس از آن داریوش در سال 517 ق.م عازم مصر گردید. زیرا در آن مملکت به دلیل بدرفتاری آریاندیس والی مصر با مردم زمینه شورش فراهم شده بود. داریوش پس از ورود به مصر آن والی را دستگیر و به قتل رساند و رضایت جامعه روحانیت مصر که دارای نفوذ فوق العاده ای بودند، فراهم آورد و مقدار زیادی نیز جواهرات گران بها به آنان بخشید. برای اینکه تلافی کارهای ناپسند کمبوجیه را کرده باشد و دل آنها را به دست آورد و در عزای مصری ها به مناسبت سال روز تلف شدن گاو مقدس شرکت کرد و یک صد تالان حدود مبلغ 120 هزار تومان پول امروزی به کسی که گاو مقدس مصریان را موفق علائم آنها پیدا کند وعده داد. داریوش به معابد مصری ها رفت و نسبت به ارباب انواع مصر احترام فراوان کرد و معبدی در اَمن برای مصری ها ساخت و کاهن بزرگ سالئیس که در گذشته به شوش تبعید شده بود، به مصر برگردانید و پس از نوازش فراوان او را مأمور کرد خرابی هایی که قشون کمبوجیه در مصر به بار آورده بودند ،مرمت نماید. پس از آن راه های تجارتی مصر که آسیب دیده بود را مرمت و دایر کرد. به وسیله کانالی موسوم به کانال داریوش «سوئز حالیه» دریای مدیترانه را به دریای سرخ متصل کرد و تجارت مستقیم بین مصر و هندوستان برقرار کرد. بدین ترتیب داریوش در این سفر از مصری ها

ص: 108

کاملاً دلجویی کرد و کمک های فراوانی به آنان کرد. به واسطه این خدمات داریوش به مصری ها، آنان کاملاً از داریوش راضی شدند و ایشان را یکی از قانون گذاران بزرگ دنیا دانستند. لازم است به اطلاع رسانده شود داریوش تغییری در حوزه سیاسی و اجتماعی مصر نداد و اراضی آن مملکت همچون گذشته در دست نجیب زادگان و روحانیون بماند. ولی در ممفیس پایتخت و دو منطقه دیگر برای حفظ امنیت مملکت مصر قوای مستقر کرد. در زمان سلطنت داریوش بزرگ مملکت مصر در رفاه و مردم تا حدودی در آسایشبودند، ولی کشاورزان به دلیل مالیات های زیاد در اواخر سلطنت داریوش سر به شورش برداشتند.«486 ق.م» روی هم رفته سفر های جنگی داریوش که برای مطیع کردن ممالک کرد، 20 فقره بود. 9 فقره را که خروج کرده و خود را پادشاه خوانده بودند و داریوش سران آنها را از بین برد.

مرکز بود، در بعضی مواقع مرکز مستقیماً اوامری به او صادر می نمود. برج ها و باروها را قلعه بیگی ها «ارگ پت ها» اداره می کردند. در ایالت ها تشکیلاتی هم برای برقراری امنیت عمومی داده شده بود که به تمام ایالت ها بسط می یافت و مرکز غیره. این اداره در همه جا شعبه اطلاعاتی داشت. علاوه بر این سالی یکبار مفتشینی «بازرسانی» از مرکز برای بررسی اوضاع این ایالت ها مأموریت پیدا می کردند،برای اجرای فرمان این مفتش ها که با آن چشم و گوش شاه گفته می شد سپاهیانی برای اجرای اوامر آنها اعزام می نمودند.

2- برای این که اوامر و حکام از مرکز به آسانی و سرعت بیشتر به سایر ایالت ها برسد و هنگام لشکرکشی وقفه ای پیش نیاید، داریوش در سراسر ممالک ایران راه هایی ساخت که به آن راه شاهی گفته می شد و مشهورترین این راهها، راهی بود که از سارد تا شوش از آنجا تا تخت جمشید امتداد داشت. مورخین طول این راه را 2 هزار و 400 کیلومتر نوشته اند که حدود چهار صد فرسنگ است. از راه های دیگر راهی است از شهر ممفیس پایتخت سابق مصر شروع و به شهر کورش در سواحل رودخانه سیحون امتداد داشت. در طول مسیر این راه ها منازل، کاروانسرا، مهمان خانه ها و قهوه خانه های خوب تأسیس شده بود. در کنار این راه ها چاپارخانه هایی تأسیس شده بود که چاپارها با اسب های قوی هیکل و دیگر ملزومات خدمت رسانی می کردند. در جاهایی که این راه ها از نواحی کوهستانی عبور می کرد، راهدار و مأموران نظامی به حد کافی گذاشته بودند تا هم راه را محافظت و تعمیر نماید و چاپارهای دولتی احکام را از پایتخت به نزدیکترین رسانیده به چاپار های دیگر که حاضر به خدمت بودند، می سپردند و آنها هم این احکام را به چاپارخانه دیگری می رساندند. بدین گونه چاپارها شبانه روز در حال مأموریت بودند و دستورات دولت مرکزی را به سرعت به جایی که لازم بود، می رساندند.

3-برای این که دولت قوای دائمی در اختیار داشته باشد، داریوش سپاه منظمی تشکیل داد که به آن سپاه جاویدان می گفتند. زیرا هیچگاه عدد آن کم نمی شد همیشه تعداد آن ثابت بود. به طور مثال اگر یک نفر کسر می شد بلافاصله جای خالی آن پر می شد. این سپاه دائمی از 10 هزار نفر از زبده ترین سربازان و افسران و مدرن ترین ادوات نظامی تشکیل شده بود و به موقع نیاز، به سرعت وارد عمل می شد. یک سپاه

ص: 110

چهار هزار نفری هم که متشکل از سوار نظام و پیاده نظام بود، حراست از پایتخت و کاخ سلطنتی را به عهده داشت.4- قبل از رسیدن داریوش به شاهنشاهی برای اخذ مالیات ترتیب درست و معینی وجود نداشت. مأموران دولتی هرچه می خواستند از مردم بیچاره می گرفتند و دست آنها برای ظلم و ستم نسبت به رعایا باز گذاشته شده بود. داریوش این رسوم را از میان برداشت و برای این کار ترتیبات مهمی به وجود آورد. معلوم نیست مأخذ مالیات ها چه بوده است. هرودوت در این مورد می نویسد: «داریوش مالیات هایی برای هر کدام از 20 ایالت ایران قلمداد کرده که همه ساله دریافت می شد.» او در ادامه می نویسد: «تمام مالیات هایی که وارد خزانه می شدند، 14560 تالان «اوِنی» معادل 5657 فرانک طلا معین کرده اند که به پول امروز تقریباً 1200 تومان می شود.» مالیات ها به طوری که هرودوت می نویسد: «نقدی و جنسی بوده است و از همه بیشتر مالیات هندوستان بوده که 260 تالان خاک طلا می شده و آن معادل 4680 تالان نقره بوده، بعد مالیات بابل و آشور که به 1000 تالان نقره بالغ می شد و مصر که 700 تالان می داده، پس از آن سایر ایالات که از 500 الی 170 تالان تأدیه می کردند. مالیات های جنسی عبارت بود از: عده زیادی از اسب، قاطر و کره اسب، گوسفند و غلات و عاج فیل، عایدات شیلات دریاچه مریس در فیوم مصر به جیب ملکه اختصاص داشت. بابلی ها 500 خواجه و اهالی گلشید در هر 5 سال 100 دختر می دادند و اعراب هزار تالان عود.» بلوتارک در این باره می نویسد: «پس از اینکه داریوش مالیات نقدی و جنسی ممالک را معین نمود، در صدد برآمد تا معلوم نماید این مالیات برای مردم سنگین است یا نه، پس از آنکه جواب آمد مردم قادر به پرداخت آن هستند، باز مالیات ها را نصف کرد و گفت چون ولات برای مخارج خودشان از مردم عوارضی دریافت می نمایند باید مالیات را کم کرد تا تحمیل نشود.»

5-یکی از کارهای مهم داریوش ارتباط دادن دریای مدیترانه به دریای سرخ بود. در این مورد چنین استنباط می شود که داریوش در زمان اقامت خود در هندوستان که تجارت مصر و شامات و غیره با هندوستان از راه خشکی بود و حمل و نقل کالا گران تمام می شد، بنابراین دستور داد دریای مدیترانه را به دریای سرخ «بحر احمر» توسط یکی از شعب رود نیل وصل نمایند. این کار در زمان نخائو پادشاه مصر در سال 609ق.م

ص: 111

انجام یافته ولی در زمان داریوش کانال مزبور پر شدهبود. در این زمان به فرمان داریوش شاهنشاه بزرگ ایران آن را لایروبی کردند و این کانال موسوم به کانال داریوش گردید که اکنون کانال سوئز نام دارد.

6-داریوش بر سهولت و سرعت در امر تجارت و بازرگانی و داد و ستد، پولی از طلا سکه زد که در تمام ممالک ایران رواج پیدا کرد. این سکه را دَریک «طلا» نامگذاری نمود. از سکه مزبور مشخص است که عیار آن بسیار عالی بوده، چون داریوش میل داشت که سکه هایش از طلای خالص باشد. این سکه ها ابتدا در نیمه قرن هفتم ق.م در لیدی زده شد، ولی در ایران سکه داریوش اولین سکه است.

چنین توجیه می کنند که: «چوناین پادشاه می دانست که با یونان اروپایی طرف خواهد شد و هدف این بود که از پشت سر خود مطمئن شود. ولی این گمان درست به نظر نمی آید، زیرا با فتح تراکیه و مقدونیه این کار عملی می شد و هدف از این لشکرکشی دست اندازی های سکها به قلمرو ایران بود.» ولی نُلدکه مورخ اروپایی معتقد است که میل داریوش به کشورگشایی بود. به هر جهت داریوش در سال 515 ق.م با سپاهیانی فراوان عازم این مملکت گردید و از تنگه بُسفُر عبور کرد. در اینجا یونانی های آسیای صغیر که تابع ممالک ایران بودند، پلی از کشتی ها ساختند که نگهداری آن هم، داریوش به عهده خود آنها گذاشت. پس از آن سپاهیان ایران از تراکیه عبور کرد و وارد سواحل رود دانوب گردید و در آنجا سران مستعمرات یونانی با جبابره پلی از کشتی ها ساخته بودند. لشکر ایران پس از عبور از روی پل وارد مملکت سکاها «ستپ حالیه» گردید. سکاها برای ایجاد قحطی مصنوعی تمام علیقه ها و آذوقه ها را آتش زدند و چاهای آبی را هم پر کردند و با ایل و حشم به داخل مملکت و جاهای صعب العبور رفتند. قحطی و مشکلات ایجاد شده سپاهیان ایران را تهدید می نمود ولی چون اداره تدارکات و پشتیبانی به حد کافی آذوقه تهیه کرده بود، لشکریان ایران در مذیقه قرار نگرفت و داریوش به مدت دو ماه از رود دانوب تا نائیس«دن کنونی» و قلب ممالک سکاها در روسیه حالیه پیشروی کرد. هرودوت می نویسد: «داریوش قاصدی نزد پادشاه سکاها فرستاد و پیغام داد که چرا از پیش من فرار می کنی؟ اگر قوه جنگ داری جمع کن و الا مطیع شو ! پادشاه سکاها پاسخی این چنین داد که معما بود. یک پرنده و یک موش و یک وزغ و پنج عدد تیر برای داریوش فرستاد. کبیریاس یکی از ندمای داریوش چنین تعبیرکرد: پادشاه سکاها می خواهد بگوید اگر شما نمی توانید مثل پرنده بپرید و مانند موش به زمین و مثل وزغ در آب بروی از این تیرهای ما نخواهید رست.» اگر بخواهیم این معما را قبول کنیم، باز معلوم نیست که چرا 5 تیر فرستاده اند و این روایت هرودوت افسانه به نظر می رسد و برخی از محققین آن را قبول ندارند. سکاها با مخالفین یونانی که از پل های دانوب حفاظت می نمودند، وارد مذاکره گردید که این پل ها را خراب نمایند تا داریوش نتواند به ایران برگردد ولی چون آنها که به واسطه حمایت ایران دارای این مقام شده بودند، این پیشنهاد را نپذیرفتند. داریوش یک سپاه هشتاد هزار نفری به فرماندهی بغایش که نام یونانی او مکابیز بود را در اروپا گذاشت که شهرهای یونانی

ص: 113

تراکیه و مملکت مقدونیه را فتح نماید و خود از راهی که از اروپا رفته بود به سارد برگشت. سردار بغایش این امر را انجام داد و تا سواحل دریای آدریاتیک پیشروی کرد، چنانکه امین تاش پادشاه مقدونیه تابع ایران شد.

آتن، آتنی ها پشیمان شدند و از گفته خود برگشتند «508 ق.م». حدود دو سال بعد مردم آتن شنیدند که ایران قرار است هیپ پیاس حاکم قبلی آتن را به آتن برگرداند. دوباره سفیری نزد والی مذکور فرستادند و از او خواستند که از هیپ پیاس حمایت نکند، او جواب داد که آتن باید او را باز بپذیرد. مردم آتن این مطلب را نپذیرفتند. در این گیرودار بودند که شورش و ناامنی سراسر شهرهای یونانی در آسیای صغیر را فرا گرفت. این شورش و فتنه را آریستاگر جبار شهر میلت که از طرف ایران در آنجا حکومت می کرد، به راه انداخته بود. علت شورش و اغتشاش این بود که پدر زن آریستاگر که هیسی تیه نام داشت و حاکم سابق شهر میلت، چون در سفر داریوش به مملکت سکا خدماتی انجام داده بود، در ازاء آن داریوش حکومت شهر میرسین یکی از شهرهای ترکیه بود را به او واگذار نمود. بعد معلوم شد که او در آن شهر قلعه و باروهایی ایجاد می نماید و قصد طغیان دارد. داریوش او را به دربار احضار نمود و محترمانه در آنجا متوقف کرد. بنا به نوشته مورخین یونانی این شخص محرمانه داماد خود آریستاگر را به یاغی گری واداشت و برای این که نوشته او افشاء نگردد، سر غلامی را تراشید. بر پوست او مطالب خود را نوشت پس از اینکه موهای سر غلام بلند شد او را روانه شهر میلت کرد، دامادش سر او را تراشیده و مطالب را بخواند. بر اثر این تحریکات شورش و اغتشاشات گفته شده به راه افتاد. قوای ایران به دلیل کمی سرباز نتوانست کاری از پیش ببرد ناچار به شهر سارد عقب نشینی کرد. آریستاگر چون میدانست سپاه ایران از جای دیگری خواهد رسید به یونان رفت و درخواست کمک کرد. اسپارتی ها به او کمک نکردند ولی آتنی ها حدود 20 کشتی به او دادند. پس از آن شورش چنان گسترش یافت که علاوه بر تمام شهرهای یونان در آسیای صغیر، دامنه آن به قبرس و سایر جزایر نیز سرایت کرد و شورشیان یونان، شهر سارد را به تصرف خود در آورند و شهر و جنگل مقدس را به آتش کشیدند ولی قصر حکومتی به دلیل استحکاماتی که داشت سقوط نکرد. طولی نکشید که سپاهیان ایران از هرطرف به شورشیان حمله کردند. کشتی های نیروی دریایی ایران عرصه را بر اغتشاشگران تنگ نمودند. سرانجام جنگ شدیدی در نزدیکی شهر میلت بین سپاهیان ایران و یونانی های شورشی روی داد. در این جنگ،یونانی ها شکست خوردند و آتنی ها به مملکت خودشان برگشتند، شهر میلت به دست سپاهیان ایران افتاد و شورشیان سخت مجازات شدند«496 ق.م». از این رو مشخص

ص: 115

است که داریوش از دخالت اروپایی ها در امور داخلی ممالک ایران فوق العاده ناراحت بود. پس از آن به زودی جنگ اول ایران با یونان شروع شد. داریوش قبل از جنگ برای اینکه بتواند یونانی های آسیای صغیر را با خود همراه سازد، ابتدا باید رضایت آنها را فراهم آورد. او به همین منظور دستور داد اراضی را مُساحی و مالیات ها را کم نمودند و داماد خود مردونیه را برای بازدید به آسیای صغیر و تراکیه و اطراف آن فرستاد تا اصلاحاتی به نفع مردم آن سامان انجام دهد. مردونیه که شخص با نجابت و تدبیری بود، اولین کاری که کرد این بود که به تمام مستعمرات یونانی در آسیای صغیر حکومت ملی داد تا آنها از ایران رضایت داشته باشند. به دنبال این اقدامات، داریوش به سوی اروپا لشکرکشید و تا کوه آتسی واقع در تراکیه پیشروی کرد و مقدونیه را در سال 492 ق.م مجدداً مطیع ایران نمود. اما در این هنگام به علت طوفانی شدن دریا حدود 300 فروند کشتی نیروی دریایی ایران خراب و معدوم شد. یونانی ها بسیار از ایرانیان وحشت داشتند ولیکن اقدامی برای تجهیز نمی کردند و روحی یونانی ها را در دربار ایران می دانستند. بسیاری از یونانی های اشرافی و ناراضی که فرار کرده بودند و به دربار ایران پناه آورده بودند، اوضاع یونان را برای داریوش توصیف می کردند و در دربار ایران هم معتقد بودند که داریوش در این جنگ قادر است تمام این مملکت را مطیع خود نماید. بنابراین داریوش سفرایی به یونان گسیل داشت و اعلام نمود که یونانی ها باید آب و خاک بدهند یعنی مطیع شوند. اکثر شهرهای یونان به این فرمان داریوش گردن نهادند. آتن و اسپارت بر خلاف قانون بین المللی، فرستادگان را به قتل رساندند. به دنبال این وقایع جنگ از نو آغاز گردید «سال490 ق.م ». بنا به نوشته هرودوت این بار شخص مادی به نام داتیس فرماندهی سپاه ایران را به عهده داشت. او چنین صلاح دید که از راه دریا و جزیره سیکلاد مستقیماً عازم یونان شود. سپاهیان ایران ابتدا شهر اِرِت ره را به تصرف خود درآوردند و مردمان آنجا را به آسیا فرستادند سپس حدود 600 فروند از کشتی های نیروی دریایی ایران به شبه جزیره اَتیک که شهر آتن در آن واقع شده است، لنگر انداخت. آتنی ها ابتدا قصد جنگ کردن نداشتند زیرا هنوز کمکیکه قرار شده بود از اسپارت برای آنان فرستاده شود، نرسیده بود و منتظر آن بودند. ولی میلتیاد یکی از نجیب زادگان آتنی اهالی را تحریک به جنگ نمود و قوای آتنی ها به فرماندهی او برای جنگ با ایران از شهر خارج شدند. در طول مسیر عده ای از مردم شهر پلانه هم به

ص: 116

آتنی ها پیوستند. سپاه آتن شهر ماراتن که در طرف شمال و شرقی جزیره اَتیک قرار داشت، اشغال کرد. پس از آن میلیتاد جنگ را آغاز کرد. یونانی ها چون آگاهی داشتند که ایرانیان تیراندازان چابک و ماهری هستند اگر از راه دور جنگ نمایند توان جلوگیری از آنان را نخواهند داشت و خودش را بی پروا به سپاه ایران زدند و شروع به جنگ تن به تن کردند. سپاه آتنی ها به اسلحه سنگین یعنی کلاه خود، جوشن و غیره مسلح بودند در حالی که سپاهیان ایران از این گونه سلاح محروم بودن و سپرهایشان هم به محکمی سپر های یونانی ها نبود. با این وجود ایرانی ها قلب سپاه یونان را شکافتند و جناحین بر ایرانی ها غلبه کردند. در نتیجه سپاهیان ایران با دادن حدود 4 هزار نفر تلفات به کشتی های خود عقب نشستند. سپاهیان ایران در ابتدا قصد داشتند از طریق دیگر به آتن حمله نمایند ولی میلتیاد به نقشه آنها پی برد و جهت دفاع از آتن به منطقه مزبور شتافت. پس از آن سردار ایرانی چون وضعیت را این گونه دید، دست ازجنگ برداشت و راهی آسیا گردید. در مورد این جنگ لازم است اول بدانید که اگر مورخین آن زمان یونانی بودند و آنچه به ضرر خودشان تمام می شد نمی نوشتند. در این جنگ هم کیفیات آن متناقض است، به طور مثال در یک کلام قلم در دست دشمن بود. عده سپاهیان ایران را یونانی ها سیصد هزار نفر نوشته اند در حالی که واقعیت قضیه این است که 600 کشتی آن زمان بیش از 30 هزار نفر با تدارکات نمی توانستند حمل نمایند. سوال بعدی این است که اگر سپاه ایران قلب لشکر یونانیان را شکافته بود، بعد قشون مزبور چه ترتیبی یافته که جناحین آن توانسته بر سپاهیان ایران غلبه نماید؟ بنابراین ایرادات و سوالات دیگری هم وجود دارد که در این مختصرکتاب نمی گنجد. برخی از مورخین و محققین از جمله نی پور معتقدند که نوشته های یونانی در مورد این جنگ و سایر جنگ های ایران به شعر و افسانه گویی و داستان سرایی بیشتر شبیه است تا به تاریخ نویسی. نی پور در ادامه می نویسد: «آتنی ها به طور غیر مترقبه بهره مندی داشته اند ولی کیفیات را نمی دانم.» چهار سالبعد از این جنگ داریوش در حالی که خود را برای جنگ نهایی با یونانی ها آماده می کرد، در سال 486 ق.م در گذشت. برخی از مورخان معتقدند که اگر عمر داریوش وفاداری می کرد، این شکست و ناکامی را جبران می نمود و کار بر یونانی ها بسیار سخت و شکننده می شد.

ص: 117

اما در مورد رفتار و کردار داریوش: او پادشاهی بود دانا و توانا و دارای اراده بسیار قوی. هر چند در برخی موارد شدت عمل ازخود نشان می داد ولی روی هم رفته رفتار او با مغلوبین بسیار ملایم و عادلانه بود. در انتخاب اشخاص برای کارها نظر صائب داشته و به خطا نمی رفت. اگر بعد از کمبوجیه او به پادشاهی نمی رسید، دوره سلطنت هخامنشیان هم مانند مادها زود سپری می شد. داریوش شاهنشاهی ایران را از نوع تأسیس نمود و برای بهتر اداره کردن ممالک ایران قانون و مقرراتی به وجود آورد که در آن زمان با آن محیط، بسیار در دنیا تازگی داشت و بهتر از این هم نمی شد، چنانکه بعد از او اسکندر مقدونی و سلوکیان و اشکانیان و ساسانیان و غیره همان قوانین را به کار می بردند. در زمان داریوش قدرت ایران به بالاترین درجه خود رسید و بعد از او دوره شاهان ضعیف النفس هخامنش شروع گردید. با وجودی که این شاهنشاه با یونانی ها طرف بود از نوشته اکثر مورخین آنها از جمله اشیل ادیب و شاعر معروف و یکی از جنگجویان زبده یونانی در جنگ ماراتن معلوم است که نسبت به داریوش احترام زیادی قائل بودند. برخی از مورخین از جمله نلدکه، داریوش را مهم ترین پادشاه ایران قدیم دانسته و فقط انوشیروان ساسانی طرف مقایسه با او قرار داده اند.

جمع آوری سپاه جهت جنگ با یونان پرداخت. بر اساس نوشته مورخین در ابتدا شاهنشاه قصد جنگ را نداشت و اهمیتی بر اینکه شاه ایران در گذشته در جنگ ماراتن شکست خورده نمی داد ولی مردونیه برای حفظ ابهت و قدرت ایران، خشایارشاه را تشویق به جنگ با یونان می کرد. در این زمان عده ای از فراریان یونان که دشمن حکومت ملی در آن مملکت بودند در دربار خشایارشاه اقامت داشتند و آنها نیز شاهنشاه را تحریک به حمله به آتن می کردند. بنا به نوشته های هرودوت تدارکات این جنگ حدود 3 سال به طول انجامید و کاپادوکیه واقع در آسیای صغیر برای اجتماع کل لشکرها انتخاب گردید. بنا به نوشته مورخان یونانی حدود 46 گونه مردم از نژاد ها و ملل مختلف در این جنگ شرکت داشتند. سپاهیان خشایارشاه از مردمان این مملکت ها تشکیل شده بودند: پارس ها، مادها، گرگانی ها، پارتی ها، سکاها، آشوری ها، هندی ها، لیدی ها، عرب ها صحرای شبه جزیره العرب، حبش ها و سایر مملکت های تابع ایران. عده سپاهیان خشایارشاه را مورخین با اختلاف ذکر کرده اند. برخی از مورخین اعداد را تا 5 میلیون رسانیده اند. کاملاً روشن است که در اعداد بسیار مبالغه شده است. شاید کل لشکرهای ایران، از نیروی زمینی و دریایی به 350 هزار نفر هم نمی رسید. زیرا با امکانات دنیای آن زمان چگونه اداره تدارکات سپاه قادر بود آذوقه و سیورسات برای این همه جمعیت فراهم آورد؟ از آنجا مشخص است که نوشته های هرودوت مبالغه بوده زیرا در جایی نوشته است: «قشون ایران پس از گذشت از رودخانه نِس تُس به دریاچه ای رسید که سی استاد حدوداً پنج و نیم کیلومتر امروزی محیط آن بوده و آب این دریاچه برای سیراب کردن ماله های بُنه کفایت نکرد!» در صورتی که اگر میانگین عمق این دریاچه را فقط یک متر در نظر بگیریم، دارای 3 میلیون تن یا بیش از 10 میلیون خروار آب بود و این مقدار برای سیراب کردن 300 میلیون رأس مال بُنه هم کفایت می کند. در حالی که در دنیای آن روز عشر این عده هم پیدا نمیشد اگر هم احیاناً پیدا می شد علیق یکصدم آن را هم نمی توانستند تهیه نمایند. نی پور می نویسد از ارقام هرودت از این حیث تعجب دارم که چگونه چنین لشکر عظیمی در تراکیه و مقدونیه و یونان تلف نشد.(1)

اما از طرف دریا یک هزار و 200 کشتی جنگی و 3 هزار کشتی باربری برای حمل و نقل به این قشون کمک می کرد. این کشتی های مزبور را مصری ها، فنیقیه ها و اهالی

ص: 119

جزیره قبرس و مستعمرات یونانی های آسیایی صغیر به دستور شاهنشاه ایران حاضر کرده بودند. قشون ایرانی از بوغازداردانل «هلیس پونت» به وسیله پلی که به دستور شاه از کشتی ها ساخته بودند، به مدت 7 شبانه روز به طرف اروپا سرازیر شدند. سازماندهی این سپاه بدین ترتیب بود که پیاده نظام به چند لشکر سوار نظام هم به چند لشکر دیگر تقسیم شده بود. فرماندهان از رده بالا تا پایین همه پارسی بودند و شاهنشاه به همراه تمام اعضای خانواده هخامنش به همراه سپاه حرکت می کرد. تقسیم سپاهیان به قسمت های کوچک تر به عهده فرماندهان سپاه و لشکر گذاشته شده بود و برای هر قسمتی فرمانده و صاحب منصبانی معین شده بود. تماماً حرکت چنین سپاه عظیمی از آسیای صغیر به یونان دلالت دارد مبنی بر اینکه از نظر تقسیمات و حرکات تدارکات آذوقه و سیور سات و ساختن پل ها و تعمیر راه ها، سازماندهی و نظم و ترتیبی اتخاذ می شده است، از این رو مشخص است که ایران در آن روزگار تشکیلات منظم و محکمی داشته است، اگر چنین نبود این راه دور را نمی توانستند بپیمایند. علاوه بر ساخت پل ها در چند مسیر، در شمال کوه اُتس کانالی حفر کرده بودند تا مانند لشکرکشی اول ایرانی ها به یونان، کشتی های ایران دچار طوفان نشوند. «لازم است با اطلاع شوید که در سال 1839 میلادی در این کانال حدود 300 دَریک پیدا کردند.»

در ابتدای امر بین شهرهای یونان اتحاد و اتفاقی وجود نداشت و هرکدام نظر مخصوص خود را داشتند و اکثر آنان، مقابله با ایران را بی نتیجه می دانستند و خود در شهر آتن هم برای جنگیدن با ایران یا تسلیم شدن اتفاق نظر وجود نداشت و همه در شک و تردید قرار گرفته بودند. در این میان یکی از اهالی آتن به نام تمیستوکل قدم جلو گذاشت و مردم را به تهیه و تجهیزمقابله با سپاهیان ایران دعوت کرد و سرانجام موفق گردید. آخرالامر آتنی ها وارد جنگ با ایران شدند. آنها سفرایی به سایر شهرهای یونان فرستادند و برای مقابله با ایران اتحادی تشکیل دادند. اول اسپارتی ها و بعداً شهر های دیگر به این اتحاد پیوستند. به تدریج تعداد شهرهای متحد به 31 شهر رسید و با متحد شدن این شهرها قشون یونانی به 7 هزار تن رسید و آنان تنگه ترموبیل را بستند. این تنگه استراتژیک بین کوه و دریا یا باتلاق قرار گرفته بود و عرض آن قدری بود که فقط یک ارابه می توانست از آن عبور نماید. سپاه یونانی به فرماندهی لئونیداس و نیروی دریایی یونان متشکل از 271 فروند کشتی به امیرالبحر اوری بیاد بود، هر دوی

ص: 120

آنان پادشاه اسپارت سپاه ایران از طریق خشکی پیشروی می کرد و تمام طوایف و مردمی که در طول مسیر قرار گرفته بود، آب و خاک تقدیم می کرد. سرانجام سپاه ایران به تنگه ترموبیل رسید. روز ششم حمله از سوی ایرانی ها آغاز شد، سواران مادی و تیراندازان کیسی سی شجاعت خود را به عرصه ظهور رسانیدند ولی قوای اسپارتی ها که موسوم به هوپلیت یعنی سنگین اسلحه بودند، جلوی سپاهیان ایران در تنگه ترموپیل بستند و نگذاشتند آنها از این تنگه عبور نمایند و سپاهیان ایران را دفع می نمودند. سرانجام چون ایرانیان متوجه شدند که عبور از این تنگه تلفاتشان را زیاد خواهد کرد به راهنمایی یک نفر ایرانی ساکن در همان منطقه لشکر به فرماندهی هیدران حرکت دادند تا در پشت سر، یونانی ها تنگه ترموپیل را ببندند و آنها در محاصره قرار دهند. یونانی ها همین که از این حرکت ایرانی ها آگاهی پیدا کردند به اطراف پراکنده شدند و فقط لئونیداس با 300 تن از اسپارتی ها و حدود 700 نفر از یونانی های شهرهای دیگر در تنگه ترموپیل ماندند تا عقب نشینی سایر سپاهیان یونانی را تأمین کنند یعنی به آنان فرصت بدهند تا بتواند عقب نشینی نمایند. طی مدتی کوتاه، ایرانی ها که از بیراهه در کوهستان حرکت می کردند به محل مورد نظر رسیدند و از پشت سر به یونانی ها حمله ور شدند و در این جنگ تمام یونانی ها با سردارشان کشته شدند. این جنگ در سال 480 ق.م روی داد. این جنگ یکی از معروف ترین جنگ های پس قراوُل است و لئونیداس نام بزرگی در تاریخ از خود برجا گذاشت. مدتی بعد یونانی ها کتیبه ای روی قبور این 300 جنگی پارتی گذاشتند و در آن چنین نوشتند :«ای رهگذر به اسپارتها بگو که ما در اینجا خوابیده ایم تابه قوانین آن وفادار باشیم.» خوانندگان محترم لازم است بدانید در قوانین اسپارتی ها فرار از جنگ سخت ممنوع بود، چنان که مادران اسپارتی وقتی که پسران خود را به جنگ می فرستادند به آنها می گفتند: « فرزندم! با سپر یا بی سپر یعنی فتح کن و با سپر آی یا کشته شو تا روی سپر نعش تو را با احترام به خانه بیاورند.» و در همین زمان جنگی بین نیروی دریایی ایران و یونان در نزدیکی جزیره اِوبه روی داد که طرفین متحمل تلفات و خسارات زیادی شدند. سرانجام در این جنگ نیروی دریایی ایران برتری خود را حفظ نمود و یونانی ها چون متحمل تلفات بیشتری شده بودند، از سویی از عبور سپاه ایران از تنگه ترموپیل آگاهی یافتند، شبانه از محل جنگ فرار کردند و روز بعد ایرانی ها متوجه شدند که کشتی های یونانی ها رفته اند.

ص: 121

ایرانی ها اگر به موقع از فرار یونانی ها اطلاع پیدا می کردند و آنان را تعقیب می نمودند، موفق به اضمحلال نیروی دریایی یونان می شدند. این جنگ دریایی که یونانی ها نام آن را آرتی مِیزیوم گذاشتند، در سال 480 ق.م روی داد. پس از تصرف تنگه ترموبیل راه ورود سپاه ایران به آتن و سایر شهرهای یونان هموار گردید. پس از پخش خبر ورود سپاه ایران به آتن مردم آن شهر به طرف جزیره سالادمین حرکت کردند. کشتی های نیروی دریایی یونان که تعدادشان به 368 فروند می رسید در آنجا جمع شدند. سپاهیان ایران به سوی آتن حرکت کردند و آن شهر را به تصرف خود در آوردند. ایرانی ها به تلافی کارهایی که یونانی ها در سارد انجام داده بودند، معبد ارگ را به آتش کشیدند. خشایارشاه پس از تصرف آتن بلافاصله خبر پیروزی ایران را به عموی خود اردوان که نیابت سلطنت را به عهده داشت، گزارش داد. در این زمان برتری در دریا و خشکی با سپاهیان ایران بود و یونانی ها مأیوس شدند و قصد داشتند متفرق شوند ولی تمیستوکل دست به حیله و نیرنگ زد و جنگ دریایی را تسریع نمود تا یونانی ها متفرق نشوند و کشتی های ایران در تنگه تنکلا «سالامیس» به جنگ بکشانند. به همین منظور او غلام خود را نزد فرمانده دریایی ایران فرستاد و به او پیغام داد که: «کشتی های یونان فقط قصد فرار دارند چون من باطناً با شما هستم از راه خیر خواهی این را به شما اطلاع میدم.» سپس جنگ از سوی نیروی دریایی ایران آغاز گردید ولی به دلیل کم بودن جا تمام کشتی های ایران نتوانستند وارد جنگ شوند زیرا با یکدیگر برخورد می کردند و یکی رویدیگری می جُست. بر اثر این وضعیت به نیروی دریایی ایران چنان خسارتی وارد شد که روز دیگر از جنگ احتراز کردند. «480 ق.م» پس از این جنگ چون احتمال می رفت که پیشرفت نیروی دریایی یونان در کار حمل و نقل آذوقه برای چنین سپاه عظیمی مشکل ایجاد نماید، خشایارشاه با سپاه زیادی به ایران برگشت و مردونیه را با 200 هزار نفر از نیروهای زبده در یونان گذاشت تا به جنگ با یونان پایان دهد. مورخین یونانی نوشتند که خشایارشاه در راه بازگشت به ایران متحمل تلفات زیادی گردید و نیز خجل شد و مورخین که تحقیقات بیشتری در این رابطه انجام داده بودند آن را صحیح نمی دانستند و معتقد بودند که تصرف آتن به آتش زدن معبد آن که تنبیه شدن یونانیان بود مقصود خشایارشاه را حاصل نمود و دیگر اینکه پل داردانل سالم بود و لشکر ایران می توانست به سلامت به آسیای صغیر بازگردد. مردونیه سپاه ایران را به

ص: 122

سوی دشت هایی در یونان وسطی امروزی حرکت داد و در آنجا زمستان گذرانی کرده و در این مدت به سازماندهی سپاه مبادرت نمود. مردونیه برای اینکه بتواند حتی المقدور جنگ را مسالمت آمیز به پایان برساند، توسط الکساندر، شاه مقدونیه که دست نشانده ایران بود با یونانی ها وارد مذاکره گردید. مردونیه پیشنهاد داد که اگر یونانی ها اطاعت نمایند ما در ازاء آن، آنان را در اداره امور داخلی خودشان آزاد خواهیم گذاشت و شهر آتن و معبد آن را تعمیر خواهیم کرد. رد یا قبول این پیشنهاد، اسپارتی ها به مشورت با آتنی ها موکول کردند و سرانجام آنها با خشنودی این پیشنهاد ایران را رد کردند. با این وجود جنگ آغاز گردید و سپاه یونان شکست خورد و ایرانی ها آتن را دوباره به تصرف خود درآوردند و آن را خراب کردند. پس از آن در پلاته نزدیک تب جنگ شدیدی بین ایرانی ها و یونانی ها به وقوع پیوست. سپاه یکصد و ده هزار نفری یونان به فرماندهی یوزانیوس پادشاه اسپارت با ایرانی ها می جنگیدند، ابتدا شکست خوردند زیرا ایرانیان بسیار شجاعانه می جنگیدند. سرانجام به دلیلی که ایرانی ها اسلحه دفاعی یعنی کلاه خود و جوشن نداشتند و سپرهایشان هم از ترکه بید بافته شده بود و فرمانده آنان مردونیه نیز بر اثر اصابت تیر از اسب به زمین افتاد و سپاه 40 هزار نفری ایران فاقد فرمانده شده بود، ناچار با دادن کشته و زخمی متفرق شدند. در همین ایام قرطانجه که با یونانی های جزیره سیسیل درگیر جنگ بودند از پادشاه آن جبار سیسیل شکستخوردند. پس از جنگ سادمین نیروی دریایی یونان به کشتی های ایرانی که در جزیره ساموس در دماغه میکال بود، حمله کردند و آن را معدوم نمودند«479 ق.م» و قلعه سِسی تُس در سواحل اروپایی بوغازداردانل به تصرف یونانی ها درآمد. از این به بعد مدتی برتری دریایی از آن یونانی ها شد.

ایران قرار می گرفت و خود به خود تابعیت ایران را قبول می کند. چنان که مشاهده شد بعد از موفق شدن نیز همان گردید.

معایب سپاه ایران به عقیده مورخین این چنین به نظر می رسد :

اولاً عده بیش از حد نیرو یکی از بزرگترین دلایل ضعف آن بود. زیرا وجود چنین سپاه عظیمی تنها قادر بود برتری ایران در دریا نگه دارد، همین که در جبهه جنگ سالامین ایرانی ها پیروز نشدند و با وجود پیروزی آنها در جبهه خشکی خشایارشاه با عجله به این سوی داردانل عزیمت کرد. چون اداره تدارکات جنگ قادر به تهیه آذوقه و سیورسات برای این همه لشکر در آن سرزمین نبود.

دوماً با وجود اینکه نیروی دریایی ایران قدرت زیادی داشت انتخاب سالامین برای جنگ اشتباه و خبط بزرگی بود. اکثر مورخین بر این عقیده اند که اگر جنگ سالامین در دریای باز و قابل مانور اتفاق افتاده بود، صددرصد پیروزی از آن ایرانی ها می شد و قوای یونانی مضمحل می گردید و بعد از آن هم مقاومت و پایداری یونانی ها بی فایده بود و نتیجه ای نداشت زیرا پس گرفتن تنگه ترموپیل و تصرف آتن، راه برای دستیابی ایرانی ها به تمام سرزمین یونان باز شده بود. گرچه اسپارتی ها تنگه کُرَنت را در دست داشتند ولیکن این تنگه مانند ترموپیل باریک و درمنطقه استراتژیکی قرار نداشت. سپاه ایران می توانست با این همه نیرو عده ای از پشت سر، عده ای هم از جلو سپاه اسپارتی ها را محاصره و آنها را از پای درآورد یا اینکه بدون عبور از این تنگه با نیروی دریایی قوی خود شهرهای پلوپونس را یکایک تصرف کرده و اسپارت را به زانو درآورد.

از اینها هم که بگذریم بنابر نوشته مورخین یونانی بعضی از چیزها نیز در عدم موفقیت ایرانیان تاثیر داشت و آنها عبارت بودند از :

1-بدی اسلحه دفاعی آنان در مقابل یونانی های سنگین اسلحه، به جز سپاه بزرگ جاویدان بقیه سپاهیان ایران سلاح های دفاعی محکم و خوبی نداشتند.

2-سوار نظام ایران که به جلگه های وسیع ایران عادت کرده بودند و در مملکت ناهموار و معابر های تنگ و کوهستان قادر نبودند به پیاده نظام سپاه کمک قابل توجه ای نمایند و به آن سرزمین هم از نظر عوارض زمین ناآشنا بودند. به طور کلی در جنگ های بین ایران و یونان ثابت شد که احوالات و روحیه سلحشوری مردان جنگی و اسلحه آنان در جنگ بسیار اهمیت دارد. عده نفرات از یک سو آنچه ذکر شد البته در نتیجه جنگ موثر

ص: 124

بوده ولی به نوشته خود مورخین یونانی که کشورشان مورد هجمه ایرانی ها قرار گرفته بود، مردم یونان را مردمی با تربیت اخلاقی، جنگجو، شرافتمند با حس استقلال طلبی و وطن پرستی در دنیای آن روزگار شهرت داشتند، از مملکت خود دفاع می کردند.

پس از پایان یافتن جنگ ایران با یونان اتفاق مهم در سلطنت خشایارشاه نیفتاد و اکثر اوقات خود را در لهو و لعب و خوش گذرانی سپری کرد. اما بلوتارک از قول دعانُن این گونه نوشته است: «در سال 465 ق.م یکی از خواجه سرایان خشایارشاه که مهرداد نام داشت با رئیس گارد مخصوص شاهنشاهی که اردوان نام داشت، همدست شدند. خشایارشاه و پسر او داریوش را به قتل رساندند. از قرار معلوم اردوان از طرف ویشتاسب پسر خشایارشاه حدود 7 ماه عهده دار نیابت سلطنت بود تا آنکه که اردشیر اول پسر خشایارشاه، او را کشته و در سال 465 ق.م به تخت سلطنت نشست. در مورد این پادشاه در داستان های ما ایرانی ها اسمی از آن برده نشده است ولیبر اساس نوشته مورخین یونانی او پادشاهی بود از نظر قیافه خوش چهره و بلند نظر ولی ضعیف النفس و شهوت ران و بلهوس.

اما برگشتن خشایار شاه با عجله بعد از جنگ یکی از جهات عدم بهره مندی ایران بود بعد هم نتوانست شکست های خود را جبران نماید. از روی کار آمدن شاهان ضعیف النفس هخامنشی و دخالت زنان و خواجه سرایان در امور دولتی به تدریج زمینه برای انحطاط و شورش فراهم گردید.

مدت 6 سال جنگ به طول انجامید و در نتیجه این گونه به نفع ایران به اتمام رسید. در ابتدای جنگ یونانی ها و مصری ها موفق بودند، اما بعد ایرانی ها یکی از شعب رود نیل را خشکانیدند و کشتی های یونانی را به دست خود آنها منهدم کردند و فاتح شد. آتنی ها چون اوضاع داخلی خوبی نداشتند، ناچار از ایران پیشنهاد صلح و سازش کردند و از پیشرفت خود در قبرس استفاده نمودند و کال لیاس را به دربار ایران فرستادند و مقرر گردید آن دسته از یونانی ها که جزء اتحاد دِلس بودند «این اتحاد در شهر آتن تشکیل داده بودند» در اداره امور داخلی خودشان به طور کلی خودمختار باشند و تنها کشتی های تجاری ایران می توانند به بنادر یونان بروند. این زمان یونانی ها از روی ناچاری از جزیره قبرس در دریای مدیترانه صرف نظر نمودند. این معاهده برای ایرانیان موهن بود زیرا لشکرکشی ایران به مصر و موفق شدن آنها نشان می داد که ایرانی ها قادرند ازعهده قشون زیاد یونانی ها در خارج از ایرانبرآیند و اگر اردشیر شخصی با اراده بود، می توانست یونانی ها را در آسیای صغیر به زحمت بیندازد. این صلح معروف به صلح کیمون است که سردار لشکر آتن در قبرس بود. امروزه بیشتر مورخین و محققین بر این عقیده اند که معاهده کال لیاس به امضای اردشیر نرسید. در این زمان بغابیش والی ایالات شامات یاغی شد و اردشیر لشکری به سرکوب او فرستاد. پس از دو جنگ که بین دو سپاه روی داد، پیروزی از آن سپاه ایران شد و درنتیجه جنگ به نفع ایرانی ها پایان یافت. والی مزبور از شاهنشاه طلب بخشش کرد. شاهنشاه هم پیشنهاد را پذیرفت و از سر تقصیرش گذشت. اردشیر در سال 424 ق.م درگذشت. بر اساس نوشته اکثر مورخین، این پادشاه در امور مملکت داری جز اراده ای سست و ضعیف چیزی از خود نشان نداد. در زمان سلطنت او زمام امور ممالک ایران در دست مادرش ملکه آمیس تریس بود. ولی او پادشاهی عادل و دادگستر بود. در زمان اردشیر اول، تمیستوکل یونانی فرمانده جنگ سالامین نزد او آمد به این اندیشه که اردشیر وادار به دخالت در امور یونان نماید ولی قادر به این کار نیامد ولی اردشیر حکومت چند شهر را در آسیای صغیر به او واگذار نمود و همانند سایر جبابر یونانی تا آخر عمر تحت تابعیت ایران زندگی کرد.

ص: 126

صغیر شد و کمک های زیادی به لیذاندر فرمانده سپاه اسپارتی ها نمود. این کمک ها باعث قوی شدن نیروی دریایی اسپارتی ها گردید و سرانجام در جنگ اِکس پوتامُس نیروی دریایی آتنی ها را شکست داد و شهر آتن به دست اسپارتی ها افتاد و فرمانده نیروی دریایی اسپارتی ها در حالی وارد آتن شد که نی زن های اسپارتی می نواختند و دختران آتن به حکم فاتح می رقصیدند. او پس از ورود به آتن دستور داد برج و باروی این شهر را خراب کردند. پیشرفت های ایران در این زمان به دلیل لیاقت، سیاست و شجاعت دو والی آسیای صغیر یعنی تیسافرن و فرناباذ بود. تیسافرن والی لیدی از ضدیت یونانی ها استفاده نمود و نفوذ خود را در آن سرزمین گسترش داد و به دلیل سیاست و کاردانی که داشت توانست یونانی های آسیای صغیر که بر اساس قرارداد کال لیاس آزاد شده بودند و برخی از جزایر یونانی مجدداً مطیع ممالکایران نماید. باید به این نکته توجه داشته باشید در این زمان که سپاهیان ایران وضعیت خوبی نداشت و درباریان مشکلات را با دادن پول حل و فصل می نمودند و در صورت لزوم از سپاهیان اجیر یونانی استفاده می کردند. روی هم رفته به طور کلی وضعیت دربار شاهنشاهی ایران در این زمان نشان از نابسامانی و انحطاط کامل درون خانواده هخامنش می دهد. به طور مثال پروشات که بر پادشاه و درباریان نفوذ کامل داشت و از قساوت قلبی هم معروف بود دست به جنایت های زد که از ابهت او خیلی کاست و نارضایتی نیز در پی داشت. داریوش دوم در سال 404 ق.م در گذشت. در زمان این پادشاه امیرتَه والی مصر یاغی شد و دست به طغیان زد و خود را مستقل خواند. داریوش نتوانست او را سرکوب نماید. برخی از مورخین این رویداد را در سال 415 ق.م و برخی دیگر 410 ق.م نوشته اند.

آموزش دیده تهیه نماید. تیسافرن داریوش را از این نقشه کورش آگاه ساخت. سرانجام به دربار احضار شد ولی هنگامی که رسید داریوش مرده بود. در هنگام تاجگذاری اردشیر در پاسارگاد کورش قصد سوءقصد به جان اردشیر داشت که تیسافرن اردشیر را آگاه و اردشیر حکم اعدام او را صادر نمود. بنا به نوشته مورخان پروشات گیسوان خود را به گردن کورش بست و طوری او را بغل کرد که اجرای حکم ممکن نبود بدون اینکه آسیبی به ملکه برسد. سرانجام داریوش او را بخشید و به آسیای صغیر تبعید کرد. پس از آن که در آسیای صغیر مستقر گردید، سپاهی حدود یک هزار نفر تهیه و سازماندهی نمود و حدود 13 هزار نفر از جنگجویان یونانی هم به فرماندهی کل اَرخ نیز استخدام و سازماندهی کرد و برای تصرف پایتخت شاهنشاه ایران از آسیای صغیر تا حدود بابل پیشروی کرد و در محلی موسوم بهکوناکسان «خانه اسکندری امروز» جنگ شدیدی بین سپاه اردشیر و کورش روی داد که در این جنگ ابتدا پیروزی از آن کورش بود ولی در نتیجه جنگ، کورش و هشت تن از سردارانش کشته شد و سپاهیانش نیز پراکنده گردید. مورخین این کورش را کورش کوچک نامیدند. ولی قسمت یونانی قشون کورش پس از مذاکراتی با تیسافرن به سوی سواحل دجله عزیمت کردند. آن ها وقتی که به رودخانه زاب کوچک رسیدند، تیسافرن امرای آنان را در چادر خود دعوت کرد و همگی را به قتل رساند. در این اوضاع در هم و بر هم یکی از یونانی ها مسئولیت رساندن این اردوی 10 هزار نفری به وطن شان را عهده دار شد. این اردو را از دجله به ترابوزان و از آنجا به یونان برد. گزنفون کتابی در مورد این عقب نشینی نوشته که به کتاب عقب نشینی 10 هزار نفری معروف شده است. در این کتاب اوضاع ایران را به خوبی نشان می دهد. این جنگ و عقب نشینی هرچند به نفع ایران خاتمه یافت ولی عواقب بدی در پی داشت و به جهانیان ثابت کرد که ممالک ایران در این زمان با این همه وسعت و گستردگی که دارد از حیث استعداد نظامی بسیار ضعیف است. پس از کمک کردن دولت اسپارت به کورش، روابط ایران نسبت به آن دولت رو به تیرگی گذاشت و در عوض آتنی ها به ایران نزدیک شدند و نیروی دریایی هر دو با اُک نُن فرمانده دریایی یونان در آب های لایسدمون با بهره مندی عملیات کردند، بعد از آن فرناباذ به آتن رفت و یونانی هایی که بر ضد اسپارت بودند از او مانند یک نجات دهنده استقبال نمودند و به بودجه ممالک ایران دیوار شهر آتن ساخته شد. در همین ایام تیسافرن والی سابق

ص: 129

آسیای صغیر به آنجا مراجعت نمود و در صدد برآمد تا به شهرهای آسیای صغیر مسلط شود. از این اقدام، دولت اسپارت مکدر گردید و در صدد جلوگیری از آنان برآمد. به همین منظور آژه زیلاس پادشاه اسپارت از هر 10 هزار نفر یونانی های تازه از ایران برگشته، استفاده کرد و به سوی آسیای صغیر حرکت نمود. ابتدا به نظر می رسید به دلیل داشتن نیروی زبده پیروز خواهد شد زیرا در ابتدای کار در حوالی سارد در سال 394 ق.م به پیروزی های دست یافت ولی به زودی دولت این نقشه او را عقیم نمود. دولت ایران پول های فراوانی برای دولت یونان فرستاد و آنان را علیه اسپارت برانگیخت. به زودی جنگ بین آنها درگرفت و آژه زیلاس ناچار به ترک آسیای صغیر گردید. بر اساس نوشته مورخینآژه زیلاس در حال حرکت گفت: «مرا ده تیرانداز ایرانی بیرون می کنند» «اشاره به سکه دَریک که یک طرف آن شکل تیرانداز داشت». حدود شش سال دولت های تِب و اسپارت با هم جنگیدند بدون اینکه یکی از آنها پیروز شود ولی دولت آن به کمک ایرانی ها شکست سختی به نیروی دریایی اسپارت داد و مجدداً در دریا برتری به دست آورد. در آخر جنگ با دخالت ایران و بدین گونه که خواهد آمد، پایان پذیرفت: اردشیر دوم به دو طرف مخاصمه پیشنهاد صلح داد در سال 387 ق.م چون دولت اسپارت تحت فشار نیروی دریایی ایران قرار گرفته بود شخصی به نام اَن تالسید به دربار شاهنشاهی ایران گسیل داشت و فرمانی بدین مضمون صادر گردید: «شاهنشاه عادلانه می داند که شهرهای یونانی در آسیا و نیز در جزیره قبرس متعلق به او می باشد و نیز عادلانه می داند که شهرهای دیگر یونان هرکدام مستقل بماند و اتحادی با یکدیگر بر ضد ثالثی نکنند و الا او با پول و بحریه بر علیه متخلف اقدام خواهد کرد.» دولت اسپارت به جای کمکی که از ایران دریافت کرده بود، متعهد شد هیچ گونه رابطه ای با شهرهای یونانی در آسیای صغیر نداشته باشد. فرمان مزبور که دخالت نامه دولت ایران در امور دولت یونان به اثبات می رساند و برای ملل یونانی موهن بود. برخی از مورخین معتقدند که این کار ایران را به منزله تلافی عدم موفقیت می توان تلقی کرد. چون نام سفیر اسپارت در دربار ایران آنتالسید بود، این صلح نیز موسوم به صلح آنتالسید گردید. فرمان اردشیر تا قدرتمند شدن دولت مقدونیه مبنای روابط دولت های یونانی با یکدیگر بود. دولت های مزبور همواره سفرایی به دربار اردشیر گسیل می داشتند و دخالت او را مانند حکمی خواستار می شدند. عملکرد اردشیر دوم در اداره امور ممالک

ص: 130

ایران بسیار ضعیف و سست بود. شورش و اغتشاشات در آسیای صغیر، مصر و جزیره قبرس به دلیل ضعیف بودن دولت مرکزی روی داد که برخی از آنان با سیاست و تدبیر رفع گردید. در مورد ایالت های کاپادوکیه و کاریه و غیره که شورشیان پیشرفتی به دست آوردند، ایران راضی گردید که آنان را باجی بدهند و در امور خودشان خودمختار باشند. به طور مثال سالامین در قبرس برای خودشان پادشاهی انتخاب نمودند، دربار ایران هم او را به رسمیت شناخت. مصر خود را مستقل خواند و سپاه ایران موفق نشد قشون مصر را شکست بدهد و پایتخت آن مملکت را به تصرف خود در آورد.مورخین در مورد دلیل شکست سپاه ایران از مصر معتقدند که فرناباذ فرمانده سپاه ایران به واسطه کهولت سن و تذبذاب قادر به اجرا در آوردن نقشه جنگی ایفیگراتس سرکرده یونانی ها که به عنوان کارشناس جنگ در خدمت دولت ایران بود، نشد. سپاهیان ایران به ممفیس پایتخت مصر حمله کرد، به دلیل عدم سازماندهی درست و کافی این سپاه شکست خورد و نتوانست کاری از پیش ببرد و مصری ها از این سستی استفاده کردند و با جنگ و تعرض و پایداری نتوانستند جلوی سپاه ایران را بگیرند و این کارشناس جنگی یونانی هم قهر کرد و به یونان رفت. در همین زمان اقوام کادوس ها که در ایالت گیلان سکونت داشتند، علیه دولت مرکزی دست به طغیان زدند. اردشیر به آن ایالت لشکرکشی کرد ولی موفق به سرکوب آنها نشد و در نتیجه مسئله با صلح و سازش خاتمه پیدا کرد. با وجود ضعف داخلی ایران این ممالک در یونان نفوذ کاملی داشت. دولت های یونانی چون به شدت با یکدیگر اختلاف و ضدیت داشتند و خواستار دخالت ایران در یونان می شدند. در زمان اردشیر جنایت های بی شماری در دربار ایران رخ می داد. به طور نمونه پروشات، استاتیرا زن یونانی اردشیر را مسموم کرد. او برای مجازات به بابل تبعید گردید. داریوش پسر اردشیر که ولیعهد بود بر اثر یک مسئله خصوصی و پیش پا افتاده به تحریک اُخس «پسر دیگر اردشیر که قصد داشت بعد از پدر به تخت سلطنت برسد» سوء قصد نسبت به پدر خود نمود و به قتل رسید. آرسام پسر دیگر اردشیر بر اثر توطئه ای که اُخس ترتیب داده بود، کشته شد. چون اردشیر آرسام را خیلی دوست می داشت پس از کشته شدنش در سال 361 ق.م از غصه مرد.

ص: 131

کردند و یکی شدند و تمدن یونانی در این مملکت پایه گذاری و منتشرکردند. اهالی مقدونی مردمی بسیار رشید ولی دارای عادت و اخلاق خشن بودند. اگر کسی دشمنی داشت تا او را از میان بر نمی داشت، مرد محسوب نمی شد و نمی توانست در میان اقوام بنشیند. در آن زمان در مقدونیه خانواده بر تعداد زوجات تشکیل شده بود. این مملکت در زمان لشکرکشی داریوش بزرگ به مملکت سکاها جزء ایران گردید ولی بعد از جنگ پلاته دوباره جدا شد. اولین پادشاهی که مقدونیه را بزرگ و قدرتمند نمود فلیپ بود «359 تا336 ق.م» این پادشاه برای اداره کردن مملکت خود تشکیلات و قانون و مقرراتی به وجود آورد و قشونی تهیه وسازماندهی کرد که سرآمد قشون های آن زمان گردید و سپس با دیگر دولت یونانی وارد جنگ شد و آنان را مطیع خود نمود. فلیپ پس از آن به تهیه قشون برای جنگ با ایران پرداخت و یونانی ها را برخلاف میل باطنی خودشان وادار نمود تا او را به سپهسالاری قشون یونانی برای جنگ با ایران انتخاب نمایند ولی در هنگامی که عازم ایران بود، کشته شد «336 ق.م». پس از کشته شدن فلیپ، پسرش اسکندر به تخت سلطنت نشست و در صدد اجرای برنامه های او برآمد و دو سال بعد به ایران لشکر کشید. اکثر مورخین و محققین جهات لشکرکشی فلیپ و اسکندر را چنین بیان نمودند:

اول کشیدن انتقام از ایران در ازاء لشکرکشی خشایارشاه به یونان.

دوم کوتاه نمودن دست دولت ایران از مداخلات در امور این مملکت و الغای فرمان اردشیر دوم معروف به قرارداد آنتالسید .

این از جهت ظاهری این لشکرکشی ها بود ولی در باطن می بایست علل این قشون کشی را کشورگشایی و قدرت طلبی و شهوت و ثروت دانست. اکثر مورخین، قشون اسکندر را که از یونانی ها و مقدونی ها تشکیل شده بود، چهل هزار تن تخمین زده اند. چون یونانی ها باطناً دشمن مقدونی ها و خواستار تسخیر ایران بودند، این نکته باید در نظر گرفته شود که امکان دارد ایران از غیبت اسکندر در اروپا استفاده نماید و با عملیات دریایی خود در اروپا پیشرفت های اسکندر را در آسیا بی نتیجه نماید، او را مجبور ساخت تا به این اعداد قانع باشد و قوایی هم در مقدونیه نگه دارد.

ص: 134

آورد و برتری پیدا کرد که امرا و درباریان ایران امیدوار شدند جنگ را از آسیا به اروپا بکشند ولیکن این شخص که وجودش در این موقع حساس مغتنم و مهم بود در حین عملیاتی در شهر میلت ناگهان درگذشت. این شخص قوی الاراده که اسکندر او را رقیب خود می دانست، از سر راه اسکندر برداشته شد و اسکندر از این بابت آسوده خاطر گردید. اسکندر پس از اینکه به وضعیتمردم شهرهای یونان سر و سامان داد، وارد کاپادوکیه شد و به کیلیکیه رفت و بعد به فریکیه آمد و عازم سوریه شد. سپاهیان او برای گذشتن از آسیای صغیر ناچار بود از سه معابر تنگ و سخت یعنی کیلیکیه، سوریه و امان عبور نماید. این معابر آن قدر تنگ و صعب العبور بود که چهار نفر با هم در کنار هم نمی توانستند حرکت نمایند. در این منطقه نیروی کمکی می توانست اسکندر را معطل نموده و تلفات زیادی را وارد نماید ولی ایران از آن استفاده نکرد زیرا تجهیزات نظامی و فنون جنگی در این زمان در یونان پیشرفت چشمگیری کرده بود ولی داریوش به همان روش قدیم یعنی جمع آوری سپاه چریکی توجه داشت. خاری دموس یونانی که مانند مم نُن شخصی لایق و کاردان بود و یکی از سرداران و از کارشناسان جنگ در سپاه ایران خدمت می کرد از داریوش انتقاد کرد و گفت این سپاه عظیم چرکی به درد نمی خورد. لشکر کم ولی آموزش دیده و ورزیده به کار آید تا از پیشرفت اسکندر جلو نماید. بنا به نوشته مورخین یونانی داریوش عصبانی شد و او را به قتل رسانید.

گردید و اضمحلال قشون او حتمی خواهد بود ولی اسکندر همین که متوجه شد، جبهه لشکر خود را تغییر داد و بدون ترس و واهمه به سپاه سنگین اسلحه ایران، در طول راه حمله کرد و آنان را شکست داد و به عقب نشینی وادار ساخت ولی عده کثیری فداکاری زیادی از خودشان نشان دادندو نگذاشتند اسکندر به داریوش برسد و برای او فرصت فراهم آورند که سوار بر اسب شده و از صحنه نبرد بگریزد. پس از این رویداد، آن قسمت از سپاهیان ایران که دلیرانه می جنگیدند از هم پاشیده شدند و فرار را بر قرار ترجیح دادند. مورخین یونانی سپاهیان داریوش را به 600 هزار نفر تخمین زده اند که 30 هزار نفر آن از مزدوران یونانی بودند. این مزدوران یا اجیرشدگان یونانی پس از شکست ایران، مدتی پافشاری کردند، مرتب به اطراف کوه رفته و مواضع محکمی گرفتند و مقدونی ها جرأت نداشتند به تعقیب آنها بروند. خوانندگان گرامی همان گونه که مستحضرید مورخین آن زمان همه یونانی و خودشان تعریف و تمجید می کردند به قول معروف علاوه بر شمشیر، قلم هم در دست دشمن بود. یکی از دلایل شکست سپاه ایرانی این بود که میدان جنگ بین دریا و کوه قرار گرفته بود و تنگ بود و عده کثیری از لشکریان نتوانستند وارد کارزار شوند و سوار نظام ایران هم، چون میدان مانور نداشتند نتوانست عملیات نماید. پارامنیون یکی از سرداران اسکندر مقدونی خیمه گاه داریوش را که مادر و زن و دختر و خواهر او در آن بود با غنایم بسیار تصرف نمود. داریوش در اثر این شکست به اسکندر پیشنهاد صلح کرد و شرایط صلح چنین بود:

1- ایران 10 هزار تالان« دوازده میلیون تومان امروزی» بپردازد.

2- تمام ایالت ها ازرود دجله تا دریای مغرب و الجزایر از آن مقدونیه باشد.

3- داریوش دختر خود را به اسکندر بدهد و او در ازاء این گذشت ها صلح نماید و خانواده داریوش را باز پس بدهد .

اسکندر این شرایط را قبول نکرد و گفت غنایم و اسرا و غیره در جنگ بر اثر فتح به دست آوردم و آنها از آن من است و در مورد صلح هم داریوش شخصاً باید نزد من بیاید و درخواست کند. پس از آن اسکندر به قصد تصرف سوریه راهی جنوب شد ولیکن جنگجویان شهرهای غزه و صور با قشون اسکندر وارد جنگ شدند و این جنگ حدود 7 ماه به درازا کشید و سرانجام پیروزی از آن اسکندر شد. چون قسمت هایی از کشتی های فنیقیه و کشتی های جزیره قبرس بعد از مشاهده ضعف ایران به اسکندر پیوستند ولی

ص: 137

وقتی که سپاه اسکندر وارد صور شد با مقاومت و پایداری مردم شهر روبرو گردید و مقدونی ها ناچار شدند هر خانه ای را مانند یک قلعه بگیرند. پس از تصرف صور،اسکندر خیلی بی رحمانه با مردم شهر رفتار کرد. مردم غزه به فرماندهی پاتیس قلعه بیگی شهر و ساخلوی عرب آن تا آخرین نفر به مدت دو ماه مقاومت کردند و همه آنان کشته شدند و قشون اسکندر از روی نعش آنان گذشتند. بعد از آن، اسکندر به مصر رفت و مردم آنجا با آغوش باز از او پذیرایی کردند و اسکندر به معبد هامون رفت تا کاهنان مصر او را به عنوان پسر خدا به رسمیت بشناسند. اسکندر سپس شهر اسکندریه را در مصر بنا نمود و رضایت مصری ها را به خود جلب کرد. اسکندر هنگام حرکت از مصر یک نفر مقدونی را به فرماندهی قشون مصر منصوب کرد. ریاست مالیه به یک نفر یونانی و بقیه ادارات را به مصری ها سپرد. «331 ق .م»

حدودی واقعیت نداشته باشد. یکی از دلایل آنها این است که مورخین یونانی خدمه، بارو بنه، عمله، کارگر، تدارکات و غیره که در قشون حرکت می کردند را جزء اعداد مردان جنگی محسوب می کردند. سپاهیان ایران این بار چند پیل جنگی هم تهیه کرده بودند و تا حدودی هم آموزش دیده بودند. وقتی که جنگ شروع شد در بعضی از قسمت ها ایرانی ها عرصه را بر مقدونی ها تنگ کردند در اینجا فرماندهی خود داریوش باعث شکست ایران گردید. مورخین شکست داریوش را این گونه نوشته اند. چون اسکندر پافشاری و شدت عمل قشون ایران را دید، به آن قسمتی که داریوش روی ارابه جنگی قرار گرفته بود، حمله کرد. داریوش همین که جنگ را به نزدیکی خود دید، فرار را بر قرار ترجیح داد و فرار او باعث گردید جنگجویان آن قسمت فرار کنند و به تدریج به قسمت های دیگر نیز سرایت و سرانجام به شکست ایران منتهی شد. در حالی که در بعضی از قسمت ها پیشرفت با سپاه ایران بود. پس از شکست داریوش اسکندر تا اربیل که در 7 فرسنگی محل جنگ بود او را تعقیب کرد. اسکندر بعد از این پیروزی به بابل رفت و مانند کورش دست مجسمه بل مردوک را گرفت و دستور به تعمیر معابدی داد که در زمان خشایارشاه خراب شده بود. اسکندر پس از آن وارد شوش شد و 50 هزار تالان طلا «حدود 60 هزار تومان پول امروزی» که در خزانه آن بود را غارت کرد و سپس از طریق بهبهان راهی تخت جمشید و پاسارگاد گردید. کیسی ها «اوکسان» مردمان بومی طول مسیر از اسکندر باج خواستند زیرا این روش در اواخر دوره پادشاهان هخامنشی معمول شده بود که شاهان به آنان انعام می دادند. بعد از راندن آنها اسکندر به دربند پارس «کوهکیلویه و بویراحمد» رسید و دچار مقاومت شدید و سرسختانه آریو برزن سردار بزرگ ایرانی و سپاهیان او گردید. چون مقدونی ها از جبهه روبرو نتوانستند بر آنها فائق آیند، اسکندر ناچار شد همان کاری را کند که ایرانی ها در تنگه ترموپیل کردند. بنابراین قسمتی از قشون اسکندر به راهنمایی یکی از بومیان این سرزمین از کوره راهی حرکت کردند. از پشت سر، مدافعان را محاصره نمودند و آنان را از پای در آوردند. اینیگانه مدافع مرتب و صحیحی بود که در این زمان به عمل آمد. بدین ترتیب آریوبرزن سردار دلیر بزرگ ایرانی و همراهانش تا آخرین قطره خون خود مردانه جنگیدند تا به شهادت رسیدند. بنا به نوشته های دیودورو کنتکورس و بلوتارک، اسکندر پس از ورود به تخت جمشید ابتدا دست به قتل عام زد و سپس قصر شاهان هخامنشی

ص: 139

را به آتش کشید، اهالی را برده کرد و بفروخت تا تمام مردم ممالک ایران بفهمند که سلطنت هخامنشیان خاتمه یافته تا از ایرانی ها در ازای آتشی که به شهر آتن در زمان خشایارشاه زده بودند، انتقام کشیده باشد. در اینجا اسکندر علاوه بر ذخایر خزانه سلطنتی 120000 تالان «تقریباً 144 میلیون تومان حالیه» از غارت کردن تخت جمشید به دست آورد. اسکندر پس از غارت و ویران کردن تخت جمشید به سال 330 یا به قولی 331 ق.م به همدان رفت و آنچه غارت کرده بود که بالغ بر یکصد و هشتاد هزار تالان می باشد، گذاشت و برای محافظت از آن حدود 6 هزار جنگجوی مقدونی گماشت و خود برای تعقیب داریوش از طریق ری حرکت کرد. چون داریوش با وجود شکست های متمادی هنوز از پا ننشسته بود و در صدد جمع آوری قشون بیشتری بود. اسکندر به نزدیکی دامغان رسید به او گزارش دادند که داریوش توسط دو تن از سردارانش بس سوس والی باختر و بَرَسنَتَس والی رُخج دستگیر شده است، اسکندر با شنیدن این خبر به شتاب حرکت کرد تا به آنها برسد اما بس سوس همین که از آمدن اسکندر اطلاع یافت به داریوش زخم مهلکی زد و فرار کرد. اسکندر وقتی رسید که داریوش فوت کرده بود. به دستور اسکندر جسد داریوش را با تشریفات به پاسارگاد بردند و دفن کردند. پس از آن اسکندر راهی ایالت های تپورها «طبرستان» و ورکانی ها «گرگان» شد و آن دو را به تصرف خود درآورد. بر اساس روایات پارس های زرتشتی، اسکندر پس از اشغال ایران کتاب اوستا را از گنج شاپیکان به دست آورد و دستور داد قسمت هایی از این کتاب که در مورد طب و نجوم بود به زبان یونانی تجربه نمایند و بقیه را بسوزانند. محققین نتوانستند معلوم نمایند که گنج شاپیکان کجا بوده است.

مقبره این پادشاه در نقش رستم کنده شده است. بر اساس این کتیبه ممالک ایران به 30 قسمت تقسیم شده و وسعت آن هم از این قرار بوده :

از شرق به غرب : از سواحل غربی اقیانوس هند تا سواحل دریای آدریاتیک و قرطانجه .

از شمال به جنوب: از ماورای رود جیحون تا حبشه.

بنابراین دولت ایران را در زمان هخامنشیان می توان بزرگ ترین دولت دانست که تا آن زمان تشکیل شده بود و 46 نوع مردم از اقوام و نژادهای گوناگون با فرهنگ و دین مذهب و زبان های مختلف در ممالک وسیع ایران زندگی می کردند. در این دوره ایالت های غربی ممالک ایران مانند آسیای صغیر و مستعمرات یونانی، فنیقیه، مصر و بابل از پرجمعیت ترین و ثروتمندان ایالت ها محسوب می شدند و ایالت های هند نیز از قسمت های پرجمعیت و معمور و با ثروت دنیای آن روزگار بودند. از این رو روشن است که ایران در آن روزگار مانند پلی این ایالت های زرخیز را به هم اتصال می داده و کاروان های تجارتی از شرق به غرب یا بالعکس از ایران یا ممالک آن عبور می کردند. تمام مردمان مملکت های تابع ایران در اعتقادات دینی و مذهبی خود آزاد بودند و شاهنشاه زبان و اعتقادات دینی و مذهبی و فرهنگی خود را به هیچ کس تحمیل نمی کرد و مردمان هر نوع مملکتی مختار بودند. در ازای این آزادی ها فقط می بایست خود را بندگان شاهنشاه بدانند یعنی مالیات های مقرر را بپردازند و در هنگام جنگ سپاهی به محلی که دربار تعیین می کرد، اعزام نمایند. بنابراین اطاعت مملکت های تابع از احکام و اوامر شاه شعاری که وحدت ممالک وسیع ایران می رساند. داریوش برای ایجاد وحدت و سازماندهی تشکیلاتی به وجودآورد که در جای خود گفته شد. در شرق و غرب این ممالک وسیع اختیارات شاهنشاه یکسان نبود زیرا بر اساس نوشته مورخین، در غرب مردم سامی نژاد به مرکزیت عادت داشتند در صورتی که مردمان ممالک شرقی ترتیبات آریایی به قوت خود باقی بود. همانگونه که گذشت، ترتیبات آنها 5 درجه ای بود. در این زمان ترتیبات آریایی هنوز به اندازه ای قوی و محکم بود که داریوش بزرگ در هنگام معرفی خود در کتیبه رعایت آن را لازم دانسته و خود را این گونه معرفی می نماید: «من داریوشم پسر ویشتاسب، خانواده هخامنش، تیره پارس قوم آریایی ملت». ممالک غربی و شرقی تفاوت دیگری با همدیگر داشتند. شاهان هخامنشی ایالت های

ص: 141

غربی مانند آسیای صغیر، بابل، مصر و غیره را ممالک متبوعه و یک نوع ملک خود تلقی می کردند و در مورد مالیات هایی که از آنان گرفته می شد در جای خود گفته شد. اما لازم است راجع به دستگاه عدلیه مواردی به اطلاع عزیزان رسانده شود بر اساس نوشته مورخین شخص شاهنشاه ریاست کل قضات را عهده دار بود و او در درجه نهایی رسیدگی می کرد و حکم صادر می نمود. در ایالت ها هم قضات حکم های سیاسی و امنیتی را می بایست به مرکز می فرستادند تا شاهنشاه بر اجرای آن نظارت داشته باشد. از تحقیقات مورخین معلوم شده است که عدالت در آن زمان از اهمیت خاصی برخوردار بوده است و شاهان نسبت به قضات سخت گیری می کردند. در مواردی هم بی رحم بودند. چنانکه شخصی به نام سی سام سی که شغل قضات داشت و رشوه گرفته بود، کمبوجیه او را به اعدام محکوم کرد. پس از آن دستور داد که پوست او کنده شود و روی مسندی که قضات می نشینند پهن کنند و شغل این قاضی را بعداً به پسر او داد و مجبورش نمود که روی این مسند بنشیند. اردشیر اول نیز با قاضی که حکم به ناحق صادر می کرد به سختی رفتار می نمود. بر اساس قانون یا عرف آن زمان برای کسی که بار اول مرتکب جنایتی می شد، حکم اعدام صادر نمی گردید و شخص شاه هم در مرحله ی اول حکم اعدام نمی داد. کلیه موافق عقایدی که در مورد عقوبت های اخروی داشتند که در مجازات های دنیوی هم به این عقیده بود، اگر شخصی مرتکب کار بدی شد باید در مقابل تقصیر او، کارهای نیک او را هم در نظر داشت و کارهای خوب و بد این شخص را با هم مقایسه می کردند، اگر کارهای بد او بیشتر بود مجازات می شد. بنابراین داریوش در مورد یکنفر قاضی که محکوم به اعدام شده بود، دستور داد او را از صلیب به زیر بیاورند و گفت این قاضی خدماتی نیز انجام داده است. بنا به نوشته هرودوت خدمات این قاضی این بود وقتی که والی آسیای صغیر، سر هیس تیه، یاغی یونانی را برای داریوش فرستاد شاه بسیار غمگین شد والی را ملامت نمود که چرا او را زنده نفرستاده است و دستور داد سر او را شستند و با احترام دفن کردند. چون این شخص خدمات ارزنده ای به ایران در هنگام لشکرکشی او به ممالک سک ها در دانوب کرده بود. در مورد خیانت به شاه مملکت معمول بود که مقصر را به پایتخت می آوردند، گوش ها یا بینی او را می بریدند و پس از نشان دادن آن به مردم او را به ولایتی که محل خیانت بود، می بردند و می کشتند. همان گونه که گذشت، شاهان هخامنشی تمام

ص: 142

مردمان ملل تابع را در دین، اعتقادات فرهنگی و مذهبی، زبان، آداب و رسوم آزاد گذاشته بودند. علاوه بر اینکه خودشان هیچ گونه تعصب دینی نداشتند هر ملتی را به اعتقادات خود آزاد گذاشته بودند. آداب دینی و مذهبی سایر ملل را در مملکت آنها به جای می آورند. به طور مثال بابلی ها نوشته اند کورش بزرگ بل مردوک رب النوع بابلیان را می پرستید و داریوش در عید نوروز هر سال دست هیکل بزرگ این رب النوع را می گرفته و مصری ها هم نوشته اند که پادشاهان هخامنشی وقتی که به مصر می آمدند در معبد بزرگ سائیس مراسم و آداب آن ها را اجرا می کردند. البته معلوم است که این کارها جنبه سیاسی داشته است. اکثر مورخین آن زمان معتقدند که بر اساس کتیبه های موجود دین پادشاهان هخامنشی زرتشتی بوده است آنها بر اساس آموزه پیامبر زرتشت عمل می کرده اند.

اما در مورد آثار به جا مانده از دوره هخامنشی : از این آثار به جامانده روشن است که هر کدام از شاهان هخامنشی بناهایی از خود به جا گذاشته بودند، چون اکثر این بناها از خشت خام ساخته بودند، به استثنای پله ها و ستون ها یا حیواناتی که به تقلید آشوری ها از سنگ ساخته اند، جز خرابه هایی از این آثار باقی نمانده است. کورش بزرگ به یادگار پیروزی خود بر مادها در پاسارگاد پایتخت قدیم سلسله هخامنشی بنایی ساخته اگرچه تماماً جز ستون هایش خراب گردیده با این وجود نشان می دهد که زمانی این بنا های بزرگ آباد بوده و چه صورت هایی داشته است. از آثاری که به جا مانده است صورت های در این بنا حجاری کرده بودند ولی اکنون از بین رفته و گمانمی رود کتیبه ای هم از داریوش بزرگ بوده که محو شده است. در نزدیکی این بنا یک بنای بزرگی از سنگ ساخته شده که دارای 6 مرتبه است که محققین آن را مقبره کورش می دانند. در نزدیکی این بنا کتیبه ای یافت شده که ترجمه اش این است: «من کورش شاه هخامنش هستم.» در جای دیگر پاسارگاد صورت برجسته از سنگ حجاری شده، این شخص ایستاده و دستش به پیش دراز و دارای دو پر است. از حیث پرها به بعضی از صورت های آشوری شباهت دارد ولی ریشش پارس و تاجش مصری و لباسش عیلامی است. محققین سابقاً معتقد بودند که این صورت کورش است ولی امروزه اکثراً به این عقیده اند که ملکی را خواسته اند بنماید. راجب شهر پاسارگاد باید گفت که بر اساس کشفیات اخیر، این محل از حیث آثار، خیلی قدیمی است و شهری بزرگ بوده است. در

ص: 143

تخت جمشید «پرسپولیس» که پایتخت جدید پادشاهان هخامنشی بود، بناها و قصر های زیادی دیده می شود که قسمت های سنگی آن هنوز پابرجاست. قسمت های عمده این بناها را داریوش بزرگ و خشایارشاه ساخته است. این قصرها روی بلندی وسیعی ساخته شده که آن را تخت جمشید می نامند و پلکانی شخصی را به بلندی مزبور هدایت می نماید، پهنای پله ها هفت ذرع و تعداد آن 106 می باشد. این پله ها به یک عرصه بلندی منتهی می شود که در آنجا تالار صدستون واقع شده است و قصر های داریوش و خشایارشاه نیز در این مکان است. تالار بزرگ خشایارشاه در ابتدا دارای 64 ستون سنگی بوده که 13 عدد آن هنوز ایستاده، ارتفاع این ستون ها حدود 20 ذرع است. پلکان مزبور به حجاری هایی که تصویر بزرگان و امرای درباری مزین شده است. تخت سلطنتی داریوش روی دست 28 مجسمه قرار گرفته که هر یک از این مجسمه های سنگی نماینده مملکتی می باشد. داریوش بر تختی قرار گرفته و پشت سر او شخصی ایستاده که گمان می کنند خشایارشاه باشد. از مقابر شاهنشاهان هخامنشی 3 مقبره در پشت شهر تخت جمشید و بقیه در یک فرسنگی محلی موسوم به نقش رستم واقع گردیده است. این مقابر در کوه ها کنده شده است. در نقش رستم سردابی در درون قبر ها ساخته اند که دارای یک دهلیز و یک اتاق می باشد، درون این سرداب تعداد 9 قبر وجود دارد. به جز قبر داریوش که دارای کتیبه است بقیه قبرها که کتیبه ندارند، معلوم نیست متعلق به کدام یک از شاهان هخامنشی است. لازماست گفته شود بعضی تخت جمشید را با استخر مخلوط کرده و تصور می نمایند که هر دو یکی است. استخر شهری بود که محققین تاریخ بنای آن را مربوط به قبل از آمدن آریایی ها به فلات ایران می دانند یا حداقل حدود 2 هزار سال قبل از میلاد است. حال آنکه تخت جمشید در قرن ششم قبل از میلاد بنا شده است. اما در شوش معلوم شده که شاهان هخامنشی عمارات و ابنیه های زیادی در این شهر ساخته بودند که حال آنها تبدیل به تل خاکی شده است و در حفریات این شهر سر، ستونی به دست آمده که مربوط به زمان داریوش اول است. دیولافوا فریزری یافته که از کاشی های ساخته شده که وقتی آن را کنار هم قرار می دهیم سه نفر نظامی ایرانی مشاهده می شود که لباس نظامی آن زمان ملبس و اسلحه آنان تیر و کمان و ترکش و نیزه است که به دست گرفته اند و از زمین بلند نموده است که در حال سلام نظامی بوده اند. کاشی های مذکور دیوار تالار یا قصر شوش را

ص: 144

می پوشانیده و زینت آن بوده است. این کاشی های مصور، اکنون در موزه لوور پاریس معروف به تیراندازان ایرانی یا جاویدان هاست. در شهرهای فیروزآباد و داراب طاق ها و گنبدهایی از بناهای گذشته به جا مانده که بر اساس نوشته دیولافوا این دو بنا متعلق به دوره کورش بزرگ است. ساختن طاق و گنبد های ایرانی است به اقتباس از رومی ها. آثار آتشکده های زیادی در جاهای مختلف ایران دیده می شود که یکی از معروف ترین آنها سنگ مکعبی است که موسوم به تخت طاووس در پاسارگاد نزدیکی آرامگاه کورش بزرگ واقع شده است و این سنگ یکی از پایه های آتشکده بوده است. اما راجب زبان و خط هخامنشیان: برخی از کتیبه های شاهنشاه هخامنشی به 3 زبان فارس قدیم، عیلامی و آشوری نوشته شده است و برخی فقط به فارسی قدیم. بنا به نوشته برخی از مورخین کتیبه ای که علاوه بر3 زبان مزبور به آرامی نوشته باشد، نادرست است. این کتیبه ها به استثنای زبان آرامی به خطوط میخی این گونه نوشته می شد. خط میخی یعنی علامت هایی شبیه به میخ که به صورت افقی و عمودی از چپ به راست، در سنگی کنده شده است. خط میخی پارسی به مراتب از خطوط میخی عیلامی و آشوری آسان تر است. زبان رسمی ایرانیان در دوره هخامنشی زبان پارسی قدیم که جد زبان امروزی ماست بوده زیرا زبان امروزی ما از زبان پهلوی آمده و آن هم دنبال زبان پارس قدیم بوده است. تحقیقاتبیشتری که به عمل آمده این نظریه را تغییر می دهد. توضیح آن که، از نظرسنجی کتیبه های موجود در زمان هخامنشی و در اواخر آن اختصاصی به کتیبه ها و فرامین داشته است در کنار زبان پهلوی به کار برده می شده است. اما زبان پارسی قدیمی چه زبانی باید در نظر داشت که این زبان همچون زبان سانسکریت که ودا کتاب مقدس هندوها و سایر کتاب های مقدس آنان به این زبان نوشته می شده است و در زبان اوستایی یعنی زبانی که اوستا کتاب مقدس زرتشتیان با آن نوشته شده است، از زبان مشترک آریایی آمده است. این زبان مثل سه برادر از یک پشت هستند. اما از زبان مشترک آریایی ها یا پدر جد زبان امروزی ما هیچ نوع آثاری در دست نیست زیرا آریایی ها حداقل حدود 3 هزار سال قبل از میلاد با آن حرف می زدند و تاریخ نوشته های مردم آریایی نژاد از یک هزار و چهارصد سال قبل از میلاد بالاتر نمی رود. این مطالب بر اساس دیک ودا کتاب مقدس هندوها ست.

ص: 145

اما در مورد کتیبه ها: پادشاهان هخامنشی کتیبه هایی در بعضی از نقاط مختلف ایران نوشته اند که کتیبه هایی که تاکنون کشف شده چه بر بنا چه بر آثار چه بر اشیا به بیش از 40 می رسد که مهمترین و معروف ترین آنها کتیبه بیستون از داریوش بزرگ به 3 زبان پارس، عیلامی و آشوری نوشته شده است که مضامین آن را ذکر کردیم. داریوش در خاتمه این کتیبه چنین می گوید که: «شورش های به وجود آمده بر اساس دروغ گویی اشخاصی بوده که هر یک در ایالت های خود را از دودمان شاهنشاهی می خواندند و مردم را فریب دادند. عین عبارت آخر کتیبه این است: «ای آنکه که پس از این شاه خواهی بود، با تمام قوا از دروغ پرهیز. اگر فکر میکنی چه کنم تا مملکتم سالم بماند دروغگو را به بازپرس درار ....دروغگو و آنکه را که بیداد کند، دوست مباش و از آنها با شمشیر بازخواست نما.» داریوش در پایان برای محافظین آثار دعا می کند و از آنان می خواهد که مضمون کتیبه را به مردم بگویند. پس از آن مهمترین کتیبه دیگر که از داریوش بزرگ به جا مانده، کتیبه نقش رستم است که در آن اطلاعاتی راجب وسعت ایران در آن زمان نوشته شده است. از کتیبه های داریوش که در خارج از کشور کشف شده، کتیبه ای است که در تنگه سوئز به دست آمده که در مورد کانال سوئز که به فرمان داریوش حفر شده و این کانالدریای مدیترانه را به دریای سرخ وصل نموده است و اما در مورد سایر کتاب کتیبه ها در این کتاب مختصر نمی گنجد. اما در مورد سازماندهی مردم: پادشاهان هخامنشی از ابتدای کار همان شیوه طبقاتی که مادها برای اداره مردم درست کرده بودند، استفاده نمودند و کم کم بسیاری از نکات ظالمانه آن را تغییر دادند. در این زمان مردمان عادی با لیاقتی که از خود نشان می دادند می توانستند ارتقاء پیدا کنند. این طبقات اجتماعی عبارت بودند:

1- مغان که روحانیان دینی بودند و وظیفه آنان تبلیغ دین و مذهب و هدایت مردم به اخلاق نیکو و کارهای شایسته و اجرای مراسم دینی بود.

2- دهقانان، کشاورزان، دامداران، پیشه وران و تجار که مالیات از آن گرفته می شد. بازرگانان و تجار وضعیتی بهتری نسبت به کشاورزان داشتند. سربازان-کارگران بیشتر از طبقه روستانشین و کشاورز و دامپرور انتخاب می شد و بار مالیات و جنگ هم بر دوش آنها بود.

ص: 146

3- طبقه دبیران: این طبقه با مقایسه دو طبقه گفته شده از اهمیت ویژه برخوردار بود و به رئیس این طبقه دبیربذ گفته می شد و او مسئول اجرای فرمان شاه و شاهنشاه بود و فرمان هایی که شاهنشاه می بایست برای ایالت ها بفرستد نگارش و برای شاهنشاه قرائت می کرد و پس از آن که مورد تأیید شاهنشاه قرار می گرفت و آن را مهر می کرد به وسیله چاپارها به ایالت ها ارسال می نمود.

علامت پرچم هخامنشیان یک عقاب با بالهای گشاده بود که در هنگام تشریفات مهم و جنگ ها آن را به زر و زیور می آراستند و به میدان می آوردند. در زمان هخامنشیان هفت خانواده بزرگ «دودمان» بودند که در رأس اهرام سیاسی کشور قرار داشتند. این هفت خانواده یکی از آنها خانواده سلطنتی بود که شاهنشاه در رأس آن قرار داشت. این خانواده ها موروثی بودند و بقیه طبقات زیر مجموعه قرار داشتند و این خانواده ها هر یک مسئول اداره کردن یکی از ایالت ها یا شاه نشین ها بودند. در زمان هخامنشیان کشورهایی مثل مصر، لیدی، بابل و غیره که به تصرف ایران درآمدند، شاهنشاه یک نفر از بین خودشان برای اداره نمودن آنجا انتخاب می نمود و چند نفر هم از جانب شاهنشاه بر کار او نظارت داشتند. شاهنشاه هخامنشی کشورهایی که تصرف میکردند مردم برای آزادی دین زبان، آزادی کار، برابری انسان ها از هر رنگ و قوم و نژاد قبیله ای و ممنوع بودن برده داری به ارمغان آوردند. ایران تمام قوانین که در آن کشورها مشروط برای این که ظالمانه نباشد را به رسمیت شناخت. شاه جدید کشورهای تصرف شده، فقط طبق قانون شاهنشاه هخامنشی می بایست خراج آن کشور را به ایران پرداخت می کرد. شاهنشاهان هخامنشی برای هر یک از کشورها و ایالت های تابع مبلغی معین مالیات تعیین نمودند که می بایست شاه ممالک تابعه یا ساتراپ نشین ها به وسیله دهقانان از کشاورزان و روستا نشینان اخذ و به خزانه سلطنتی واریز نمایند. دهکان یا دهقان یا ویس بذ رئیس ده بود که از طبقات پایین نجبا محسوب می شد. این مالیات ها نقدی و جنسی بود. اگر احیاناً در منطقه ای خشکسالی یا بلایای طبیعی دیگر روی می داد، مردم آنجا از دادن هرگونه مالیات معاف بودند. همان گونه که گفته شد، در زمان هخامنشیان ملاکین بزرگ در ایران 7 خانواده بودند که اکثراً شاه ایالت ها و ولایت ها بودند. مأموران دولت در روستاها که دهکان بود، مالیات ها را از روستانشینان می گرفت و تحویل آنها می داد و این شاهان و شاهکها و ساتراپ ها و والیان، مالیات ها را به خزانه سلطنتی واریز

ص: 147

می کردند. این مالیات با هم تفاوت داشتند. میزان درآمد روستا نشین ها ممیزی می شد. در این زمان میزان مالیات سرانه نیز از مردم اخذ می شد که زنان، کودکان و افراد تهی دست جامعه از دادن این گونه مالیات معاف بودند. مأموران اداره مالیات که آن زمان چشم و گوش شاه نام داشتند، بر تمام امورات جاری مملکت نظارت داشتند تا مبادا به کسی ظلم شود. مأموران اطلاعات تمام اتفاق های روی داده شده در کشور و کمیت و کیفیت کارهای مأموران دولت را در اسرع وقت به اطلاع شاهنشاه می رساندند. پس از آنکه داریوش مالیات نقدی و جنسی مملکت را با در نظر گرفتن شرایط اقلیمی منطقه از جمله فاصله روستا تا شهر و حاصلخیزی زمین های مزروعی و غیره معین کرد، آنگاه در صدد برآمد تا معلوم کند که این مالیات بر مردم سخت است یا نه. پس از آن که از اطراف اطلاعات گزارش داده شد که مردم توان پرداخت آن را دارند، باز هم مقدار مالیات تعیین شده را نصف کرد و گفت چون متصدیان دولت برای مخارج خودشان هم از مردم مالیات می گیرند، باید مالیات ها را کم کرد تا بر مردم فشار نیاید .اما در مورد مزارعی که متعلق به خودشاهنشاه بود یعنی زمین های خاصه خانواده سلطنتی: به طور گسترده ای به شیوه نوین برنامه ریزی به وجود آمد که شاه سپاهیان خود را روی این زمین ها می نشاند و قطعاتی به آنها واگذار می کرد و آنها به صورت دسته جمعی روی زمین های کشاورزی واگذار شده کار می کردند. به کارکنانی که در مزارع سلطنتی در پارس کار می کردند، کورتاش گفته می شد و این کورتاش ها از زن و مرد و دختر و پسر تشکیل شده بود و در گروه های چند صد نفری با هم در مزرعه کار می کردند. در زمان داریوش به روستا نشینان و کشاورزان و دامداران وام هم داده می شد و پرداخت آن اقساطی بود ولی وام گیرنده باید یک قطعه زمین یا اشیا قیمتی یا خانه به گرو بگذارد. کار وام دادن در دست روحانیان پرستشگاهی بود. وام های کشاورزی بدون بهره بود ولی قید می کردند که اگر وام سرخرمن پس داده نشود، صدی 25 بر آن سود تعلق می گیرد. این وام ها که برای کشاورزان بی بهره بود برای رونق زمین های کشاورزی در نظر گرفته شده بود ولی دیگران می بایست سود بدهند. در این زمان ملاکین، کارگرانی که در زمین هایشان کار می کردند علاوه بر مزد منسوجاتی مثل کفش، نیم تنه، شلوار، لباس و دیگر اثاثیه منزل هم داده می شد. داریوش به کشاورزی و عمران روستاها از جمله کارهای اجتماعی بسیار اهمیت می داد و سعی و کوشش او این بود که تمام افراد جامعه در رفاه

ص: 148

و آسایش و امنیت زندگی کنند. داریوش بارها از خداوند می خواست که این مملکت را از شر سه چیز که عبارت بود از: دروغ - خشکسالی - جنگ محافظت نماید. در زمان هخامنشیان دهکانان که روسای روستاها بودند، در بین مردم از احترام خاصی برخوردار بودند و هر اختلاف و کشمکش که بین روستا نشین ها و عشایر روی می داد، آنها موظف بودند با موبدان زرتشتی و کاهنان پرستشگاه آن را حل و فصل نمایند. مردم از روی صداقتی که داشتند، معتقد بودند که این دهکانان هم مثل پادشاهان و شاهان و شهربانان و شاه های محلی دارای فره ایزدی هستند و می بایست دستورات و حکم و رأی آنها را قبول کرد و دهکانان هم سعی و کوشش می کردند وجه اجتماعی خودشان را در بین مردم حفظ نمایند چون اگر مرتکب کارهای زشت می شدند در بین مردم اعتبار خود را از دست می دادند و نمی توانستند روستا را اداره کنند. پادشاهان هخامنشی از جمله کورش و داریوش پیروزی های خود را مدیون روستانشینان وعشایر کشور می دانستند. زیرا سربازان و نیروهای نظامی کشور از روستاییان و کشاورزان تشکیل می شد و بار مالی جنگ نیز بر دوش آنان بود. همین امر باعث شد که پادشاهان هخامنشی به کشاورزی و ایجاد سد بر روی رودخانه و حفر چاه و قنات ها توجه بیشتری نمایند. کورش کبیر با پشتیبانی نیروی انسانی و مالی همین روستا نشینان و عشایر بود که در ابتدای سلطنت خود بر 25 کشور و ملل گوناگون پیروز شد و پایه های سلطنت خود را از شاخ آفریقا تا مرز چین و از رود سند تا استانبول و از سوریه تا بین النهرین گسترش داد. کورش تا سن 14 سالگی یک چوپان و روستانشین ساده و بی آلایش بود. این همه اخلاق نیکو و پسندیده و سیاست جنگی و اجتماعی و اقتصادی برای اداره کردن سرزمینی با این گستردگی و از سویی جهانی شدن او به عنوان اولین بنیان گذار حقوق بشر و آزادی و دموکرات در جهان آن روزگار خود باید یک معجزه تلقی شود. در زمان کورش کشورهایی که همسایه پارس و انشان بودند، چنان به مردم خود ظلم و ستم می کردند که حد و مرزی نداشت. وقتی که آوازه عدالت و آزادی که کورش برای بشریت به ارمغان آورد به گوش مردمان آن کشورها رسید، اکثراً خودشان کورش را نه یک پادشاه که یک منجی برای آزادی بشر تلقی نمودند و از او خواستند که آن ها را از آن ظلم و ستم حکام مستبد نجات دهد. اما اکنون بسیاری از قوانین جهانی که کشورهای پیشرفته و به اصطلاح مدرن امروزی از آن استفاده می کنند توسط ایرانیان به

ص: 149

وجود آمده است. زمانی که ما ایرانیان قانون آزادی دین، زبان، بیان، آزادی زنان و مردان از قید بردگی و غیره در مجموعه قانونی به نام آزادی و حقوق بشر برای جهانیان به وجود آوردیم و قانون برابری انسان ها بدون در نظر گرفتن رنگ پوست و دین و مذهب و نژاد و قوم و قبیله سرلوحه کار خود قرار دادیم، کشورهای که اکنون به دروغ مدعی آزادی و حقوق بشر هستند کجا بودند. خدایی بیاید قضاوت کنید آن هایی که تا دیروز دخترانشان را زنده به گور می کردند و به دلیل کمبود زن، یک زن برای چند تا مرد بود و به کشورهایی که تجاوز می کردند اگر پیروز می شدند زنان و دختران مردم را به عنوان غنایم جنگی بین سپاهان خود تقسیم می کردند و زنان و دختران را مانند دیگر اجناس در بازار به فروش می رساندند و امروز هم در کشورشان اجازه نمی دهند زنان در سرنوشت خودشان مشارکت داشته باشند و حتی رانندگی همبرای آنان ممنوع کرده اند، با تاریخ گذشته ایران متمدن آن روزها که برده داری را نهی می کرد و قانون برادری و برابری همه ملت ها را برای اولین بار برای جهانیان به ارمغان آوردند را مقایسه کنید. خدایی بیایید بین اسکندر ملعون مقدونی که وحشیانه از سرزمین بی تمدن به کشور متمدن آن روزگار مثل ایران حمله کرد را با کورش و کمبوجیه و داریوش و خشایارشاه مقایسه کنید ببینید چه کسی آزادی و حقوق بشر را برای جهانیان به ارمغان آورده است. اما برگردیم به دنباله مطالب، یکی از کارهای داریوش بزرگ ثبت اطلاعات در مورد رودخانه ها با محاسبات دقیق دریاها و دریاچه ها و میزان آبدهی قنات ها و تغییرات جوی در آن ها ، حفر کانال سوئز که دریای سرخ را به دریای مدیترانه وصل می کرد، اختراع دستگاه اندازه گیری حجم آب های کشاورزی، سد سازی بر روی رودخانه ها با محاسبات مهندسی مخصوص سدسازی و قانون تقسیم اراضی کشاورزی بین مردم و اهدای زمین های دولتی به مردم، قانون تقسیم عادلانه آبهای رودخانه ها، قنات ها ،چشمه ها و چاه ها، بین کشاورزان به صورت عادلانه بود. ممنوع کردن برده داری در کشور هیچ فئودالی جرأت استفاده از کارگران بدون مزد در کارهای شخصی از جمله کشاورزی و دامداری را نداشت. تأسیس اداره راهداری و ساختن راه از دریای مرمره تا هندوستان و جاده ابریشم از چین تا ایران و اروپا برای صادرات و واردات از جمله فروش دست رنج کشاورزان و دامداران.

ص: 150

ص: 152

حدود یکصد و بیست هزار نفر تخمین زدند. اسکندر با پیشروی به سوی هند از تنگه خیبر و پل سند گذشت و به شهر تاکیسلا در پنجاب رسید، پادشاه و مردمان آن ایالت با آغوش باز از اسکندر استقبال کردند. بعد او به سوی رود هپس داس پس « جَلُم یا جَهلُمحالیه» رفت و شاه این مملکت با حدود سی هزار نفر سپاه و پیل های زیاد جلوی او را گرفت و عبور از این رود را برای اسکندر مشکل ساخت. اسکندر با هر حیله ای که به کار برد، توانست از آن عبور نماید. مقدونی ها همین که سپاه و فیل های جنگی پروس را دیدند، ناامید شدند. اسکندر به اندیشه افتاد ولی چون قشون او چند برابر قوم پروس بود، عده ای را پشت قشون پروس فرستاد و با وجود این پادشاه پروس مردانه جنگید و از مملکت خود دفاع کرد و تلفات و خسارات فراوانی به قشون اسکندر وارد نمود و در نتیجه سپاه پروس شکست خورد و خود نیز به اسارت درآمد « 326 ق.م». این جنگ برای اسکندر از تمام جنگ ها سخت تر بود زیرا تلفات و خسارات زیادی متحمل شد. پس از این پیروزی اسکندر تا سواحل رود هیفاز پیشروی نمود، در اینجا به اسکندر اطلاع داده شد که هر چه بیشتر به پیشروی ادامه دهد با پادشاهی قوی تر از پروس روبرو خواهد شد و فتوحاتی که شده کافی و هر زحمتی حدی دارد. اسکندر قصد بازگشت نداشت تا اینکه یکی از سردارانش به نام کی نس به او گفت از یونانی هایی که به همراه تو آمده اند، عده ی کمی باقی مانده اگر می خواهی به جهانگیری ادامه دهی صلاح کار این است که برگردید و قشون جدید، تهیه و سازماندهی نمایید. اسکندر پس از شنیدن نصیحت این سردار به سواحل رود جَلُم برگشت و در آنجا به دستور او کشتی های تهیه نمودند که گنجایش هشت هزار نفر را داشت. اسکندر به یکی از سرداران خود به نام نِه آرُخ مأموریت داد تا با این کشتی ها از دریای عمان تا خلیج فارس سیاحت نماید و تحقیقاتی راجع به صفحات مجاور دریا به عمل آورد و خود با قسمتهای دیگری از سپاهیانش به طرف مصب آن حرکت نمود. در سال 326 قبل از میلاد اسکندر در پاتایا به یکی از فرماندهان خود به نام کراتروس مأموریت داد که با فیل ها و سپاهیان از طریق رُخُج و زرنگ «افغانستان و سیستان» به طرف ایران حرکت کند و خود نیز در سال 325 قبل از میلاد از طریق بلوچستان عازم ایران شد.

مکران کنونی وارد ایالت گررزی گردید. در این سرزمین قسمت اعظمی از قشون او به دلیل گرمایشدید و بی آبی تلف شدند. اسکندر ناچار شد به پورا « فَهرَج» در بلوچستان ایران که آب و هوای بهتری داشت، عزیمت نماید. اسکندر از اینجا از طریق هلیل رود و سیرجان به پاسارگارد رفت و در آنجا اطلاع یافت که قبر کورش بزرگ را نبش کرده اند. اسکندر از پاسارگاد عازم اهواز شد و در آنجا تمام لشکریان اسکندر تجمع کردند. نه آرخ که از طریق دریای عمان و خلیج فارس می آمد، در اهواز به قسمت های دیگر قشون اسکندر ملحق گردید. تمام سپاهیان اسکندر در اهواز یکی شدند و پس از سازماندهی، وارد شوش گردیدند. از این به بعد اسکندر جنگ مهمی نکرد، مگر با کوسی ها که در تاریخ عیلام هم مطالبی درباره آن گفته شد. برخی از مورخین و محققین بر این عقیده اند که کوسی ها که اسکندر با آن ها جنگید، اقوامی بوده که در مالمیر کنونی بختیاری سکوت داشتند و آنان معتقدند که به دستور اسکندر چند هزار نفر از مردمان این قوم «کوسی ها» برای راحت روح، همفس تیون سردار محبوب اسکندر که تازه مرده بود قربانی کردند، پس از آن اسکندر از شوش به بابل رفت و در آنجا سفرایی از جانب ممالک قرطانجه، حبشه، ایتالیا و گل «فرانسه حالیه» آمده بودند به حضور پذیرفت و سپس به فکر تصرف شبه جزیرة العرب افتاد و به همین منظور در صدد تحقیقات راجع به این سرزمین و ساختن کشتی های توسط فنیقی ها برآمد. اسکندر در بابل به دلیل افراط در شراب خواری در هوای بسیار گرم و نامطلوب بیمار گردید و بدنش دچار تب شدید شد. سرانجام پس از حدود 12 سال کشت و کشتار و غارت در ممالک ایران در غروب سیزدهم سال 323 ق.م در سن 32 سالگی مُرد و جهانی را آسوده خاطر کرد. ناگفته نماند تاریخ حمله اسکندر به ایران و فوت او همانند تولد و مرگ کورش بزرگ در پرده ای از ابهام است. اکثر مورخان و نویسندگان نظرات ضد و نقیضی ارائه داده اند و هریک از آنان برای این رویداد ها تاریخ معینی تعیین نمودند که با هم مطابقت ندارد.

سردارانش شورایی تشکیل دادند و در این شورا تصمیم گرفته شد تا متولد شدن کودک اسکندر، آری بُده برادراسکندر جانشین او باشد و پردیکاس که یکی از شخصیت های با نفوذ در دربار بود نایب السلطنه ممالک آسیا گردد و حکومت ایالت ها بین سرداران اسکندر تقسیم شد. ایالت آذربایجان به اثروپات پارسی رسید و ایالت هند همچون گذشته در تحت اختیارات شاهان محلی بماند. چون هر کدام از جانشین های اسکندر نمی خواستند از حکومت مرکزی اطاعت نمایند به زودی شورش و طغیان سراسر ممالک را فراگرفت و هر کدام از حکام و ولایات مقدونی و یونانی مملکتی را تصرف نمودند و خود را جانشین اسکندر خواندند. جانشینان اسکندر حدود 20 سال با هم به جنگ و کشمکش پرداختند. روشنک همسر اسکندر هم پسری به دنیا آورد که نامش را اسکندر گذاشتند ولی هیچگونه تفاوتی در اوضاع حاصل نشد. پردیکاس که قصد ایجاد وحدت داشت از بطلیموس والی مصر شکست خورد و به دست سربازان خود به قتل رسید. پس از آن سرداران و حکام با یکدیگر وارد جنگ شدند، در ابتدا آنتی گون والی کیلیکیه به نظر پیروز می آمد زیرا در شورش پیروزی های بدست آورده بود، ولیکن یکی از سرداران اسکندر به نام سلوکوس، آنتی گون را شکست داد و قسمت اعظمی از آسیای غربی را تصرف نمود و سلسله ای به نام سلوکیان در سال 312 قبل از میلاد تأسیس کرد. سلوکوس که شخصی عاقل و سیاستمدار بود برای جلوگیری از شورش، تمام مملکت تحت قلمرو خود را کوچک نمود به طوری که به 72 بخش یا ایالت تقسیم نمود و برای هریک از بخش ها یا ساتراپ ها والی تعیین نمود. بدین ترتیب ایالت های سلوکوس باز هم از ایالت های اسکندر کوچک تر شد. در ابتدا سلوکوس بابل را به عنوان پایتخت خود انتخاب کرد بعد او شهری به نام سلوکیه در سواحل دجله نزدیکی بغداد کنونی بنا نمود و آن را پایتخت خود قرار داد. در ابتدای سلطنت سلوکیان انطاکیه، سوریه و ایران جزء دولت آنها بود ولی طولی نکشید که آذربایجان از اطاعت آنها سرپیجی کرد. در زمان سلطنت آنتیوخوس دوم، نوه سلوکوس، ممالک باختر و پارت مستقل شدند. در مورد ممالک باختر اطلاعات زیادی در دسترس نداریم. از سکه ها و بعضی از آثار بجا مانده تا حدودی روشن شده که این دولت، یونانی و باختری بوده و تمدن یونانی داشته است و وسعت این مملکت از سغد تا مرو و بلخ بود. در سال 256 ق.م در زمان سلطنت دمتریوس حکومت این دولت از مشرق به شرق افغانستان و جلگه پنجاب می رسید.

ص: 156

همانگونه که خواهد آمد، دولت پارتی ها در سال 250 ق.م تأسیس گردید. سلوکیان حدود 80 سال بر قسمت اعظم ایران سلطنت کردند. معروف ترین پادشاهان این سلسله آنتیوخوس سوم بود که او را آنتیوخوس کبیر نامیدند. پس از او دولت سلوکیان رو به اضمحلال و انقراض و مملکت های تابع به تدریج جدا شدند و سرانجام ممالک سلوکیان منحصر به سوریه شد و آن هم در سال 64 قبل از میلاد جزء امپراتور روم گردید. ما راجع به اوضاع ایران در زمان اسکندر و سلوکیان اطلاع کافی در دست نداریم و آنچه از نوشته های مورخان مانند آریان و پولی بیوس و غیره استنباط می شود، از حیث زندگانی و عادت بین ایران و مقدونی ها تفاوت زیادی وجود نداشته است، مردمان هر دو ممالک جنگ کردن و غنیمت گرفتن و غذا خوردن و آشامیدن و تعداد زوجات را دوست می داشتند. یونانی ها یکی از مبانی دین ایرانی ها را که راستگویی بود، قبول داشتند و آن را تشویق می کردند و بنا به نوشته مورخین یونانی احترامات خاصی قائل بودند، به همین جهت وصلت های زیادی بین آنها صورت گرفت. چون مادران ولیعهد های سلوکی و یونانی اکثراً ایرانی بودند و یونانی ها به همین جهت ایرانی ها را بیگانه نمی دانستند. باید در پاسخ به این مورخ یونانی گفت: اگر اسکندر برای مردم ایران احترام قائل بود، این همه ایرانی ها را قتل عام و خانه های آنها را غارت نمی کرد و تخت جمشید را به آتش نمی کشید و زنان و مردان و جوانان و دختران این سرزمین را برده نمی کرد و نمی فروخت. این مورخ یونانی در ادامه می نویسد: «به همین جهت است که محققین یونانی سلسله سلوکیان را سلسله ایرانی-یونانی نامیده اند نه یونانی خالص.» بر اثر نوشته مورخین احوال امرا و بزرگان ایرانی در این زمان بد به نظر نمی رسید زیرا تعداد والیان و سرداران ایرانی نسبتاً زیاد بود زیرا برای روستانشینان و ایلات تفاوتی ایجاد نشد، کشاورزان و روستاییان تحت فشار بودند ولی ایلات و عشایر از آزادی بیشتری برخوردار بودند، چون دولت مرکزی توان کنترل آن را نداشت. از تمدن یونانی در ایران نمی توان گفت چه اثراتی باقی مانده است. مورخین یونانی نوشته اند که اسکندر و جانشینان او هفتاد شهر در ایران تأسیس نمودند. خصوصا شهرهایی به نام اسکندریه در سیستان، بلوچستان، افغانستان، بین النهرین، ماوراءالنهر و سایر نقاط دیگر ایران از جمله شهری موسوم به انطاکیه در پاریس. اسکندر در ماد نیز جهتجلوگیری از تجاوزات مردمان شمالی به آن ایالت، شهرها و قلعه هایی ساخته بود و مورخین ساخت شهر صددروازه

ص: 157

«دامغان کنونی» را به اسکندر نسبت می دهند ولیکن تطبیق شهرهای آن زمان با محل های امروزی تقریبی است. در این شهرها عده زیادی از مهاجرین یونان وجود داشت. اخلاق و رفتار یونانی های این شهرها به سایر نقاط اطراف سرایت می کرد و این یونانی ها با پارتی های این خطه اختلاط قومیتی پیدا کردند. مهاجرین یونانی مقیم این شهرها به تدریج در بین ایرانی ها حل شدند، به طوری که قومیت خود را از دست دادند و ایرانی شدند. بالاخره به این نتیجه می رسیم که تمدن یونانی در ایران سطحی بوده و عمق نداشت که پا برجا بماند. اما جهت پیش قدمی ایرانی ها در جدا شدن از دولت سلوکی این بود که آنها تازه نفس تر و جنگجوتر از مردمان دیگر آسیای غربی بودند، به علاوه تشکیلات سیاسی آریایی های ایرانی از قوانین و تشکیلات و مرکزیتی که سلوکیان میخواستند ایجاد نمایند، مباینت داشت. دلیر مردان آن خطه شرقی ایران که از ممالک آشور و بابل دورتر بودند، ترتیبات آریایی ها را بیشتر حفظ کرده بودند. خصوصا پارتی های شجاع و جنگجو که حکومت سلوکیان را به رسمیت نمی شناختند. همان گونه که خواهد آمد، به محض کشمکش بین ارشک و والی سلوکی در ایالت پارت « خراسان کنونی»، پارتی ها به قیام دلیرانه ای دست زدند و سلوکیان را از ایران بیرون کردند و با همان شیوه آریایی خود حدود 5 قرن در ایران و جاهای دیگر حکومت کردند. اما در مورد پایان شاهنشاهی هخامنشیان، همان گونه که همه چیز یک آغاز و پایانی دارد خاندان های شاهی هم چنین بودند. ابتدا بنیان گذاران آن با انرژی فراوان وارد کارزار می شدند و با تبلیغات و جمع آوری اردو حکومت موجود را سرنگون می کرد. ابتدا پادشاهان این خاندان ها بسیار قوی و پر انرژی قدرت را در کشور در دست می گرفتند، به مرور زمان کم کم جانشینان آنها بر اثر خوشگذرانی و تن پروری و تجمل گرایی، ضعیف و نالایق می شدند. وقتی که شاه به ترتیب گفته شده ضعیف و نالایق می شد، اطرافیانشان به مردم ظلم و ستم می کردند. همین امر باعث می شد تا شیرازه اداره کشور ازهم گسیخته شود و نارضایتی بین مردم بوجود آید. در همین راستا عده ای از والیان و حکام محلی با جمع آوری اردو و سوء استفاده از فرصت پیش آمده، دست به شورش و طغیان می زدند. در اینمیان یکی از سران شورش که قوی تر بود بر دیگری قالب می شد و قدرت را در مملکت در دست می گرفت. مثال هخامنشیان مادها، اسکندر هخامنشیان، اشکانیان سلوکیان که جانشین اسکندر بودند را از میان برداشتند. در زمان

ص: 158

داریوش سوم، آخرین شاهنشاه هخامنشی عیناً همین اتفاق افتاد. پادشاه و درباریان به تجمل گرایی و تن پروری و خوشگذرانی روی آورند و هیچ گونه توجه ای به رعایای خود نداشتند و همین باعث شد شیرازه اداره کشور از هم گسیخته شود و تعدادی از ساتراپ نشین ها از فرمان و حکومت مرکزی سرپیچی نمودند. از جمله ساتراپ نشین مقدونیه یونان اسکندر مقدونی که خود دست نشانده داریوش سوم بود، از دادن مالیات به حکومت مرکزی سر باز زد و از خلاء بوجود آمده در امپراتوری بزرگ هخامنشی، سوء استفاده نمود. اسکندر با جمع آوری اردو و مطیع نمودن ساتراپ نشین های اطراف خود از اطاعت حکومت مرکزی سر باز زد و اعلام استقلال نمود. همان گونه که گذشت، داریوش سوم برای سرکوب اسکندر مقدونی به طرف یونان لشکر کشید. بنابر نوشته بعضی از مورخین در کشور ترکیه کنونی دو قشون با هم روبه رو شدند و به زد و خورد با یکدیگر پرداختند. چون داریوش سیاست و تجربه جنگی نداشت، شکست نصیب ایرانیان شد و سپاهیان ایران مرحله به مرحله تن به شکست و عقب نشینی دادند. در این میان داریوش توسط یکی از سرداران خود به قتل رسید و اسکندر به مدت 12 سال قلمرو شاهنشاهی هخامنشی را به تصرف خود در آورد. اسکندر با تعداد نیرو بر داریوش پیروز نشد، بلکه زمینه برای این کار فراهم گردید و سیاست و استعداد جنگی اسکندر هم مزید بر آن شد. به هر حال اسکندر پس از به آتش کشیدن و غارت نمودن بسیاری از شهرها و روستاها از جمله تخت جمشید، در بابل عراق تاجگذاری نمود و خود را پادشاه آسیا نامید. همان گونه که گفته شد، داریوش و سپاهیان او نتوانستند در برابر هجوم وحشیانه اسکندر مقاومت کنند ولی بسیاری از ایرانیان از جمله مردمان سغد، هرات و ماوراءالنهر و از جمله قهرمانی از خطه پارس مثل سرداران بزرگ ایرانی آریو برزن و شاهزاده الیف برزین و غیره در برابر هجوم وحشیانه اسکندر مقاومت کردند و با نثار جان خود غیرت و جوانمردی ایرانیان را در برابر بیگانگان به اثبات رساندند. اسکندر پس از دستیابی بر مالک شاهنشاهی ایران، ایالت ها و ساتراپ نشین های زمان پادشاهان هخامنشیرا حفظ نمود ولی تعدادی از ایالت هایی را که احتمال می داد شورش کنند را کوچک تر نمود و برای هر ایالت و ساتراپ نشین شهربان یونانی تعیین کرد ولی اختیار تام را از آنها گرفت تا قدرتشان ضعیف تر باشد. اسکندر مدتی بعد ایالت های زمان هخامنشیان را جهت جلوگیری از شورش تجزیه نمود. با این تجزیه تعداد ایالت ها و

ص: 159

ساتراپ نشین ها افزایش یافت. اسکندر کار دیگری هم انجام داد، او عده ای از جمعیت اروپا را به آسیا کوچانید و به همین منظور تعداد زیادی شهر در مرکز ایران و ماوراءالنهر و بین النهرین ساخت و مردم اروپا و آسیا را با هم مخلوط نمود. اسکندر ابتدا خود با دو دختر ایرانی یعنی روشنک دختر داریوش سوم و رکسانا دختر اکسیارس یکی از امرای سغد، ازدواج کرد و سپس به فرماندهان و سربازان دستور داد با دختران ایرانی ازدواج نمایند. بدین ترتیب به دستور اسکندر حدو 10 هزار نفر یونانی و مقدونی با دختران ایرانی ازدواج کردند. او با این کارها سعی در یکپارچه بودن جمعیت ممالک تحت فرمان خود نمود. اسکندر ترتیبات دربار ایران را پیش گرفت و در موقع مراسم امرا و بزرگان مقدونی و یونانی و غیره موظف بودند سرپا ایستند و هنگام سخن گفتن با اسکندر یک زانو به زمین بزنند و این رسم برای مقدونی ها و یونانی ها که دائم با اسکندر نشست و برخاست می کردند، گران آمد و چند تن از آنان قصد جان اسکندر کردند ولی موفق نشدند. چون قضیه افشاء شد اسکندر آنان را کشت. چون در گذشته امرا و اشرافیان مملکت در جشن ها و مراسم با شاه با هم می نشستند و سر یک سفره غذا می خوردند، وقتی که او به تخت سلطنت نشست کم کم این رسم را برانداخت و به رسم پادشاهان هخامنش لباس می پوشید و تمام مراسم ها را انجام می داد. اما لازم است در پایان این بخش به این مطالب توجه فرمایید، وقتی که یک مملکت مورد تهاجم بیگانگان قرار می گیرد و مهاجمین هم پیروز می شوند و مهاجمین هم قومی وحشی و بدون تمدن هستند، هدف اصلی آنها غارت معادن تمام اموال و سرمایه کشور اشغال شده است. اشغالگران سعی در نابودی آثار فرهنگی و ملی و دینی کشور اشغال شده را دارند. هدف اسکندر در تهاجم به ایران متمدن این چنین بود. وقتی که اسکندر ایران را اشغال کرد و بسیاری از مردم را کشت و عده کثیری را به اسارت گرفت و مملکت ما را غارت و نابود کرد، هیچکس از چنین دشمنی توقع دوستی و کمک برای عمران وآبادانی ندارد. در زمان هخامنشیان هر چه درآمد در این مملکت به دست می آمد، در همین مملکت هم خرج عمران و آبادانی می شد. ولی در زمان اسکندر و جانشینان او هر چه ایران و سایر ممالک تابعه را غارت می کردند، در مقدونیه و یونان به مصرف و عمران و آبادانی می رسید. سرانجام جانشینان اسکندر تمام انرژی خود را صرف جنگ با یکدیگر و اقوام های گوناگون و جلوگیری و مقابله با شورش در قلمرو خود می نمودند و نظارتی بر

ص: 160

روستاها و عشایر و اداره امور شهری در ایران نداشتند و آنها را به حال خود رها کرده بودند. در حالی که هر روستا خود یک واحد تولیدی محسوب می شد چون از سوی حکومت مرکزی نظارت بر کشاورزی و دامپروری و حتی زندگی روستانشینان صورت نمی گرفت و اعضای قبیله ها و دهقانان تا میتوانستند به کشاورزان و عشایر و سایر اقشار جامعه فشار می آوردند و ظلم و ستم می کردند، بدین سان مردم ستمدیده فرمان می راندند و هیچ قانون و مقرراتی وجود نداشت. معلوم است وقتی که ما خودمان در حق خودمان اینگونه رفتار می کنیم دیگر نباید از اسکندر گُجَستَک «ملعون» خون آشام مهاجم مقدونی انتظار عدالت داشته باشیم. اشغالگران وقتی که این گونه کارها را از روسای قبایل می دیدند، کار به کارشان نداشتند تا مردم خودشان توی سر خودشان بزنند تا خیال شورش علیه حکومت اشغال گر نداشته باشند. یک بازرس یونانی در سال 210 قبل از میلاد به پادشاه در مورد اهمیت کاریز و قنوات و امور کشاورزی و باغداری و عمران آبادی در ایران گوشزد کرد ولی شاه به حرف او توجه ای نکرد و اهمیت هم نداد. اما در مورد دین و آیین سلوکیان کاری به دین و مذهب مردم ایران نداشتند و سعی می کردند زبان و فرهنگ و آداب و رسوم یونانی را در ایران رواج دهند.

ص: 161

ص: 162

ص: 164

جا مانده مشخص است که این سرزمین در قدیم بسیار آباد بوده و کشاورزان وضعیت معیشتی خوبی داشتند. این محدوده فصل زمستان از آبان تا فروردین ادامه دارد و سرما در شب از حدود 6 الی 7 درجه پایین تر نمی آید و در روز هم 20 تا 25 درجه بالای صفر بیشترنمی رود و تابستان هوا در مناطق مجاور کویر خیلی گرم است و بادهای سوزان می وزد. ولی در ناحیه کوهستانی گرمای تابستان ملایم و معتدل است. همان گونه که گفته شد، پارتی ها تیره ای از طایفه پرنی و از قوم داهه بودند که با ماساکت ها و دیگر قبیله های صحرانشین آسیای مرکزی در ارتباط بودند. در زمان اسکندر مقدونی این قوم در ماوراءالنهر زندگی شبانی داشتند. در اواخر قرن چهارم قبل از میلاد از دیگر قبایل موجود در منطقه گفته شده، جدا شدند و به سوی غرب و اطراف دریای خزر مهاجرت کردند. این سرزمینی که محدوده جغرافیایی آن به اطلاع شما عزیزان رسید، پس از ورود پارتی ها به آنجا به سرزمین پارت مشهور شد و منشأ قدرت این اقوام گردید. پارت ها یا همان اشکانیان به مرور زمان به سراسر قلمرو سلوکیان در آسیا تسلط پیدا کردند و بیگانگان را از کشور بیرون راندند و دولت شاهنشاهی اشکانیان را به مدت 470 الی 500 سال پی ریزی نمودند. تمام پادشاهان اشکانی که تعدادشان حدود 29 الی 30 میشد خود را اشک می نامیدند.

غیاب او سوریه را به تصرف خود درآورد و سپس به سوی ایران لشکرکشید. در ابتدا پیروزی هایی هم به دست آورد. در همین زمان ایرانی ها بر فرهاد شوریدند و عرصه را بر او تنگ کردند زیرا تنها مملکت پارت برای او باقی مانده بود. فرهاد با آنتیوخوس وارد مذاکره صلح شد ولی شرایطی که آنتیوخوس تعیین کرد برای ایرانی ها خیلی سنگین بود چون یکی از شرایط این بود که فرهاد باید به ممالک پارت اکتفاء نماید و سالیانه باج بدهد. فرهاد برای ایجاد جنگ خانگی در سوریه، ابتدا دمتریوس را از زندان آزاد کرد تا سلطنت سوریه را از برادر پس بگیرد. ولی کار فرهاد از جای دیگر بدین گونه درست شد که شدت ظلم و ستم سلوکی ها مردم را به طرف فرهاد کشاند. آنتیوخوس با لشکری گران عازم ایران گردید، اما سوار نظام پارتی او را شکست دادند و آنتیخوس در این جنگ کشته شد و لشکرش نیز پراکنده شدند. از این به بعد سلوکیان دیگر جرأت نکردند به ایران تعرض نمایند. از این تاریخ به بعد به تدریج انحطاط سلسله سلوکیان شروع شد. پس از این پیروزی، مشکلات دیگری برای فرهاد پیش آمد. این مشکلات بدین قرار بود که چون فرهاد سکاها را به کمک خود طلبید و به آنان وعده داده بود که پول زیادی بدهد ولی او بدون کمک آنها در جنگ موفق گردید و پولی به سکاها نداد، آنها نیز در ولایات ایران دست به قتل و غارت زدند و فرهاد به جنگ آنها شتافت و در سال 125 ق.م کشته شد و در همین هنگام عده ای از اقوام آریایی موسوم به سک ها به ایران هجوم آوردند و آنها افغانستان و زرنگ را تصرف کردند و از این به بعد ولایت زرنگ، سکستان و سپس سیستان نامیده شد. «نیمه قرن دوم ق.م» برای آگاهی بیشتر از این واقعه لازم است گفته شود که در این ایام تاریخ ایران با تاریخ چین بدین گونه ارتباط پیدا می کند. در چین پس از منقرض شدن سلسله امپراتوری های شو، چندی این امپراتور ملوک الطوایفی بود تا آنکه شخصی به نام تسین به حکومت نشست و دولت نیرومندی به وجود آورد. او جهت جلوگیری از تعرض مردمان بیابانگرد وحشی، دیوار چین را ساخت و بعد از آن مردمانی از قوم هون که نژاد اصغر بودند چون نتوانستند به طرف چین بروند ناچار به نواحی غرب روی آوردندو به مردمان زرد پوست دیگری موسوم به یوئه چی حمله کردند و آنان را سرزمین خودشان بیرون کردند.«سال 200 ق.م» و مردمان مزبور هم به نوبت خود به سکها فشار آوردند و سک ها هم به ولایت پارت و باختر ریختند.

ص: 169

دولت پنت اهمیت پیدا نکرد. چون پادشاه آن میثری دات «مهرداد» این مملکت را قوی کرد و توسعه داد و اصل و نسب خود را به پادشاهان اشکانی و هخامنشی می رسانید. به طوری که بزرگترین دشمن دولت روم در آسیا گردید. اما راجع به روابط ایران و روم لازم است نکاتی به عرض برسانم: در سال 92 ق.م وقتی که به مهرداد دوم پادشاه اشکانی اطلاع داده شد که لوسیوس سولا از سوی مجلس سنای روم به عنوان سفیر به آسیای صغیر آمد، چون از رفتار پادشاه ارمنستان نسبت به خود رضایت نداشت زیرا دولت ارمنستان و بعضی از مناطق که به ایران واگذار کرده بود را اشغال کرد و به این هم راضی نشد و به مرزهای ایران دست اندازی می کرد. مهرداد شخصی به نام ارُدباذ به عنوان سفیر خود نظر لوسیوس سولا فرستاد تا با دولت روم اتحاد دفاعی و تعرضی منعقد نماید. در این میان بین سفرای ایران و روم مذاکرات دوستانه ای به عمل آمد ولی نتیجه ای دربر نداشت. چون سفیر روم اجازه عقد چنین قراردادی نداشت یا نمی خواست چنین قراردادی منعقد شود. قابل ذکر است که سولا در مجالس جای محترم را اشغال می کرد. یعنی بین پادشاه کاپادوکیه و سفیر ایران می نشست و این رفتار او باعث نارضایتی مهرداد گردید. وقتی که سفیرش به ایران آمد، از او سلب حیات نمود که چرا حیثیت خود را حفظ نکرده است. مهرداد نه تنها سکها را شکست داد، بلکه قلمرو ایران را تا کوه های هیمالیا در شمال هندوستان گسترش داد. این اطلاع از روی سکه های شاهزادگان اشکانی که در این جا حکومت می کردند، به دست آمده است.

حدود زیادی سندیت ندارد سندروک پادشاهی سست نالایق بود و بنابه نوشته مورخین حدود 7 سال سلطنت کرد.

شخصی خودتان به ممالک ایران دست اندازی می کنید، حاضرم به سفاهت شما رحم کرده و اسرای رومی را آزاد نمایم. کراسوس در پاسخ به سفیر ایران گفت: جواب پادشاه شما را در سلوکیه خواهم داد. سفیر ایران خندید و گفت: اگر از کف دستم من مویی می بینید سلوکیه را هم خواهید دید. پس از آنکه کراسیوس سپاهی فراوان تشکیل داده بود از لژیون های ورزیده که تعدادشان به حدود 42 هزار نفر می رسید، عازم بین النهرین شد. در این گیرو دار اُرُد با سپاهیان خود با شتاب فراوان عازم ارمنستان شد و آن سرزمین را به تصرف خود در آورد تا آرتا واردس «آرتا وارزد» پادشاه ارمنستان سوار نظام خود را آن گونه که قول داده بود به سوی کراسوس بفرستند. پس از آن اُرُد سردار شایسته و دلیر و رشید خود سورنا، را با یک سپاه سوار نظام پارتی به جنگ کراسوس فرستاد. در ابتدا کراسوس قصد داشت که اهالی حوزه رودخانه فرات را مطیع خود نماید و از آن طریق در سلوکیه با سپاهیان ایران وارد جنگ شود. در این هنگام یکی از سران عرب آن منطقه که از یاران و همدستان اُرُد بود، کراسوس را فریب داد و محل جنگ را تغییر داد. سپاهیان روم به فرماندهی کراسوس وارد جلگه ی بین النهرین گردید و تا حرّان پیش روی نمود. سورنا سردار ایرانی برای فریب دادن کراسوس قسمتی از سوار نظام خود را وارد جنگ نکرد و آنان را از انظار رومیان پنهان نگه داشت و سلاح و ساز و برگ نظامی دیگران را نیز در زیر پوشش های جنگی سربازان که از جنس پوست بود، از نظر پنهان کرد. بدین ترتیب رومیان سوار نظام ایران را اندک و بدون تجهیزات تلقی کردند و گمان کردند که پیروزی خودشان حتمی خواهد بود. کراسوس قبل از اینکه به سپاهیان خود فرصت رفع خستگی و تشنگی دهد، جنگ را آغاز نمود. سپاهیان آموزش دیده رومی به صورت سازماندهی شده به سوی سپاهیان ایران حرکت کردند. رومیان طوری برنامه ریزی کرده بودند که اول زوبین های خود را به کار ببرند و سپس باشمشیر جنگ تن به تن نمایند. صفوف سپاهیان روم متشکل شده بود از سربازان ورزیده و آموزش دیده و آنها به صورت منظم در کنار هم حرکت می کردند. همین که سپاهیان روم حرکت کردند، صدای طبل جنگ از سوی سپاه ایران برخاست. سواران ایرانی که پنهان شده بودند از هر سو تجمع کردند و لباس های رویی خود را از تن بیرون کردند و شروع جنگ نمودند. تیرهای رومی ها بر سوار نظام ایرانی کارگر نبود زیرا مهارت پارتی ها از نظر تیراندازی در آن روزگار شهره آفاق بود. سواران ایرانی از دور می جنگیدند تا به

ص: 175

ترتیب پیاده نظام رومیان برای جنگ تن به تن به نزدیک سپاه ایران آمدند. همین که سوار نظام رومی نزدیک شدند، سوار نظام پارتی روش جنگ و گریز را به کار بردند به این روش حدودی می جنگیدند و بعد فرار می کردند. این گونه رومی ها را به منطقه بی آب و علف که در نظر گرفته بودند، کشانیدند و پس از آن از هر سوی برگشتند و به لژیون های رومی حمله ور شدند و تلفات و خسارات زیادی به آنان وارد نمودند. در این گیر و دار فابیوس پسر کراسوس که فنون جنگی را نزد ژولیوس سزار در مملکت گل «فرانسه حالیه» فرا گرفته بود، با یک هزار و 400 سوار فرانسوی به کمک پدر شتافت. ولی آنان هرچه کوشیدند موفق نشدند، زیرا سواران ایران قبل از رسیدن پسر کراسوس و قوای تازه نفس او، میدان جنگ را ترک کرده دوباره به پیکار برگشته. سوار نظام ایرانی به صورت منظم از هر سو به رومیان حمله ور شدند و پسر کراسوس در این پیکار کشته شد و سواران ایرانی سر او را به نیزه کردند و در برابر چشم کراسوس و سپاهیانش قرار دادند. این کار چنان بر روحیه کراسوس و سپاهیانش اثر گذاشت که آنان را مأیوس و ناتوان ساخت. از سوی دیگر به ایرانی ها جرأت و رشادت بیشتری داد. در این گیر و دار سپاهیان ایران چنان عرصه را بر رومیان تنگ کردند که اوکتایوس یکی از فرماندهان رومی حاضر در میدان جنگ، ادامه مبارزه را به سود رومیان ندانست و عقب نشینی کرد. در پی آن سپاهیان روم شکست خوردند و عقب نشینی کردند و پراکنده شدند. سپاهیان رومی که قصد داشتند به کوهستان ها بروند تا از حمله سوار نظام ایرانی ها در امان باشند، ولی به دلیل عدم آگاهی بلدچی هایی که قشون را هدایت می کردند، این مقصود حاصل نشد زیرا در محلی که سپاهیان رومی مستقر شده بودند هیچ گونه موانعی برای حمله سوار نظام ایران وجود نداشت وآنها تحت تعقیب سواران ایرانی قرار گرفتند. پس از آن سورنا فرمانده سپاهیان ایران پیشنهاد ترک مخاصمه را به کراسوس اعلام نمود و او را متقاعد کرد که به طرف رودخانه رفته و قرارداد صلح را امضاء نماید. کراسوس مطمئن گردید و تنها با سورنا به طرف رودخانه رفت. پس از حرکت کراسوس سرداران او نگران شدند که مبادا حیله ای در کار باشد، به دنبال او راه افتادند. در این حال میان سواران ایرانی و رومی جنگ درگرفت و کراسوس در این جنگ کشته شد. رومیان وقتی که خبر کشته شدن کراسوس را شنیدند، پا به فرار گذاشتند و تنها فقط 2 هزار نفر رومی توانستند از صحنه نبرد جان سالم به در ببرند و بقیه آنان کشته یا زخمی شدند یا

ص: 176

به اسارت ایرانی ها درآمدند. بنا به نوشته اکثر مورخین تلفات سپاهیان روم در این جنگ حدود 20 هزار نفر بودند و ایرانی ها حدود 20 هزار تن از اسرای رومی را به مرو فرستادند«سال 53 ق.م». برخی از مورخان کشته شدن کراسوس را در شورشی می دانند که با همدستی سورنا در در روم، درگرفت و آنها معتقدند که پس از کشته شدن کراسوس در این شورش، شورشیان سر او را بریدند و نزد اُرُد که در ارمنستان مشغول تماشای قطعه تئاتری از اورپیدی تراژدی و کمدی نویس و مصنف یونانی بود، فرستادند. این برنامه به مناسبت ازدواج پاکر پسر اُرُد با دختر پادشاه ارمنستان برگزار گردیده بود. در این جشن یکی از بازیگران یونانی قطعه شعری از اورپیدی خواند که رومیان را بسیار ناراحت کرد و سورنا به عنوان سرداری شکست ناپذیر توسط او تشویق شد. اگرچه روایت اول صحیح باشد خائنانه بوده است ولی مورخین روایت دوم را صحیح تر می دانند. اُرُد پس از این پیروزی بزرگ، سورنا را جهت فتح حرّان و سوریه اعزام نمود. او ابتدا حرّان را تصرف نمود و سپس عازم سوریه گردید و با کارلیوس که بقیة السیف قشون رومی به آن مملکت فرستاده بود، جنگ کرد. در این جنگ این بار رومی ها به روش پارتی ها عمل کردند و سپاه ایران را به کمین گاه کشیده و شکست دادند. مدتی بین ایران و روم حالت نه جنگ و نه صلح برقرار بود تا در سال 39 قبل از میلاد، اُرُد باز پسر خود پاکر به همراه لابی نیوس سردار رومی که در سپاه ایران خدمت می کرد، برای تصرف سوریه فرستاد. در ابتدای جنگ موفقیت از آن ایران بود ولی با آمدن وینتیدیوس باسیوس سردار پرتوان رومی به سوریه پیروزی نصیب رومیان گردید. پاکر پسر ارشداُرُد در این جنگ کشته شد. سرانجام اُرُد از تسخیر سوریه منصرف گردید. به واسطه کشته شدن پسرش، از سلطنت بیزار گردید و آن را به پسر دیگر خود فرهاد سپرد. نبرد حرّان در تاریخ جنگ های ایران باستان به ویژه سلحشوران پارتی از اهمیت زیادی برخوردار بود زیرا رومیان همیشه خود را از ایرانی ها برتر و فاتحه و فائق می دانستند و شکست حرّان برای رومیان بسیار گران تمام شد و آنها را در جهان آن روزگار خوار و ضعیف و ایرانیان را بزرگ و پر آوازه کرد. رومیان قبل از جنگ حرّان اصلاً گمان نمی کردند که ایرانیان اینقدر سلحشور و دارای سیاست و فنون نظامی گری موثر باشند. در این جنگ سپاهیان روم که آموزش دیده و ورزیده بودند و پیشرفته ترین سلاح های جهان آن روزگار نیز در اختیار داشتند. در حالی که پارتی ها خوی صحراگردی داشتند و شیوه مبارزات آنان

ص: 177

مانند جنگ های بین قبایل آن روزگار بود و تنها نکته ای که در مورد سپاهیان پارتی حائز اهمیت است سلحشوری و بی باکی آنها در مصاف با دشمنان است. پارتی ها نه تنها از جنگ هراس نداشتند، از آن نیز استقبال می کردند زیرا میدان جنگ برای آنان بهترین مکان برای زورآزمایی و پیروزی بر دشمن به شمار می آمد. روش جنگ و گریز و استفاده از خدنگ پارتی ها از موثرترین طرقی بود که پیوسته پارتی ها را پیروز میدان جنگ می کرد. ولی پارتی ها به اندازه رومیان از نظر اقتصادی توان فراهم آوردن ساز و برگ نظامی نداشتند. عمدتاً سلاح را از دشمن می گرفتند و علیه آنان به کار می بردند. رومیان همواره در آثار و نوشته های خود بر ناتوانی سپاهیان روم در برابر پارتی ها سخن گفته اند.

سپاهیان ایران به طرف بین النهرین هستند و بهترین راه ورود به داخل خاک ایران، آذربایجان است و به آسانی از این راه وارد آذربایجان شوید و پایتخت آن که پراسپا است را تصرف نماید. آنتوان به سوی این شهر حرکت کرد. چون به نزدیکی آن رسید، دید شهر از استحکامات محکمی برخوردار است و سپاهیان کافی هم در آنجا مستقر شده اند و منتظر ورود بار و بنه و ادوات محاصره گردیدند. اما پارتی ها با شیوه جنگی خودشان یعنی جنگ و گریز حدود 10 هزار نفر از سربازان رومی را کشتند و متعاقب آن قشون آرتا واردس «آرتا واردز» هم از ایرانیان شکست سختی خورد و کار بر آنتوان دشوار شد. در این گیر و دار تدارکات قشون رومیان به دست ایرانی ها افتاد و آنها غنیمت های فراوانی به دست آورند. سرانجام سپاهیان روم شکست خورده و به کوه های اطراف رفتند تا از تیررس سوار نظام پارتی ها در امان باشند. رومیان حدود دو روز را به این ترتیب با پشت سر گذاشتن راه های صعب العبور و دره های ناهموار و کوهستانی سپری کردند و بالاخره به ناحیه همواری رسیدند و وارد جلگه ای شدند که در آن حدود پارتی ها در کمین آنها به سر می بردند. آنتوان و سپاهیانش حدود 19 روز دیگر در خاک ایران ماندند و در این مدت حدود 8 هزار نفر دیگر از رومیان کشته و عده ای دیگر مجروح شدند. رومیان ناچار با دادن تلفات سنگین از طریق رودخانه عقب نشینی کردند و در راه بازگشت به روم به دلیل سرمای شدید زمستان و نبودن آذوقه و سختی های راه، باز حدود هزار نفر از رومیان در راه مُردند و باقی مانده قشون خسته وکوفته به وطن رسیدند.«سال36 ق.م» مسیر عقب نشینی رومیان از سواحل شرقی دریاچه ارومیه و حوالی تبریز امروزی بود. بلوتارک راجع به این جنگ می نویسد: «آنتوان در این جنگ وقتی مشقات و صدمات این عقب نشینی را می دید، همواره می گفت: ای10 هزار نفر! منظورش10هزارنفر یونانی بود که در زمان اردشیر دوم «با حافظه» هخامنش پس از کشته شدن کورش کوچک از کوناکسا عقب نشینی کرده، تمام این صدمات را متحمل شدند. تمجید آنتوان از یونانی های مذکور جای خود دارد ولیکن اگر تفاوت اوضاع این زمان و دوره اردشیر دوم را در نظر بگیریم، رنج و بدبختی های رومیان به مراتب بیشتر بوده چه در آن زمان از کوناکسا تا ترابزون کسی معترض 10 هزار نفر یونانی های مزبور نشد و در این جنگ حدود 80 هزار نفر رومی وقتی که از ایران خارج می شدند، شکر می کردند که از چنگ تیراندازان ایرانی رهایی پیدا کرده اند. دو سال بعد از وقایعی که

ص: 179

گفته شد، باز جنگ شدیدی بین ایران و روم درگرفت. دلیل وقوع این جنگ این بود که ایرانیان از غنایمی که در جنگ با رومیان به دست آورده بودند، پادشاه ماد از سهمی که به او تعلق گرفته بود، ناراضی بود. ولی از ترس فرهاد شاهنشاه اشکانی نمی توانست آن را ابراز نماید. ولی او کسی را نزد مارک آنتوان فرستاد و او را دعوت به جنگ با ایران کرد و او هم بلافاصله قشونی فراهم آورد و راهی ارمنستان شد. زیرا شکست دو سال قبل از ابهت او کاسته و بر شئونات شاهنشاه ایران افزوده بود. آنتوان با لشکری گران عازم ارمنستان شد و با شاه ماد قراردادی منعقد نمود و قسمت هایی از ارمنستان را به او واگذار کرد و عده ای پیاده نظام رومی هم در اختیار او گذاشت. در این ایام بین آنتوان و اکتاویوس که در روم بود، اختلاف بروز کرد و فرهاد هم از این اوضاع به وجود آمده استفاده نمود. اول به ماد حمله کرد و شاه ماد را کشت و دستگیر نمود. دوم با آرتاکسیاس پسر پادشاه ارمنستان همدست شد و وارد ارمنستان گردید و سپاهیان روم که در آنجا مستقر بود را مغلوب و عده ای از آنان را کشت و بقیه نیز به اسارت گرفت و ستاسیانوس سردار رومی را معدوم کرد. در این جنگ چنان کار بر مارک آنتوان دشوار گردید که او مجبور شد ارمنستان را با تلفات سنگین تخلیه و به مصر برگرد. ارمنستان دوباره به آغوش ایران برگشت و قدرت اعتبارات جهانی فرهاد افزایش پیدا کرد. پیروزی های متمادی پارتی ها در این 3 جنگایران را در دنیای آن روز، حریف پر زور دولت بزرگ روم نمود. چنان که از آن زمان به بعد رومیان تا مدت یک قرن جرأت نزدیک شدن به مرزهای ایران را نداشتند. فرهاد به دلیل پیروزی هایی که به دست آورده بود، با امرا و درباریان به خشونت رفتار کرد. این امر باعث نابسامانی در دربار اشکانیان گردید که نارضایتی های عمومی در پی داشت. در این اوضاع آشفته شخصی به نام تیرداد بر فرهاد خروج کرد و جمع کثیری از مردم از جمله امرا و بزرگان با او هم دست شدند و فرهاد که توان مقاومت نداشت، به آسیای میانه گریخت و تیرداد به کمک مردم، زمام امور کشور را به دست گرفت و به تخت سلطنت نشست. حدود 3 سال از سلطنت تیرداد می گذشت که فرهاد با سپاهی که از مردمان بیابانگرد آسیای میانه جمع آوری کرده بود، به ایران آمد و تیرداد را از کشور بیرون کرد و خود دوباره به تخت سلطنت نشست. تیرداد چون اوضاع را چنین دید کوچک ترین پسر فرهاد را برداشت و با خود برد و به نزد اوکتایوس که در آن زمان حکومت سوریه را در دست داشت، رفت و از او درخواست

ص: 180

کمک کرد. اوکتایوس، تیرداد را پذیرفت و پسر فرهاد را به عنوان گروگان در نزد خود نگه داشت و هیچ گونه اقدام نظامی علیه فرهاد انجام نداد. پس از گذشت حدود 7 سال اوکتایوس امپراتور روم گردید و مذاکرات بین او فرهاد صورت گرفت و فرهاد به امپراتور روم پیشنهاد داد که تیرداد را تسلیم ایران نماید. امپراتور نپذیرفت ولی پسر فرهاد را به ایران فرستاد و از فرهاد تقاضا نمود که پرچم های روم را که در گذشته به دست ایرانی ها افتاده بود، پس بدهد. فرهاد با وجودی که از بازگشت پسرش به وطن خوشحال شد ولی از پس دادن پرچم های رومیان خودداری کرد. پس از گذشت مدتی اوکتایوس از فرهاد خواهش کرد که پرچم های روم را پس بدهد. سرانجام فرهاد پاسخ مثبت داد و رومیان پس از دریافت پرچم هایشان جشن های گسترده ای به راه انداختند و شادی کردند. نویسندگان و مورخین این رویداد را با آب و تاب فراوان نوشتند و شعرا با شعرهای خود از اوکتایوس قدردانی کردند. اکتاویوس عقیده بر گسترش قلمرو روم را نداشت و از جنگ خودداری می کرد ولی چون در این زمان دولت ایران در شرق دولتش قدرتمند شده بود، بنای دوستی با فرهاد گذاشت و فرهاد هم از ایجاد روابط حسنه استقبال نمود. مدتی بعد امپراتور روم برای تشدید روابط یک کنیزک ایتالیایی به نام موزا برایفرهاد فرستاد و فرهاد پسران خود را نزد امپراتور روم فرستاد تا در آنجا مقیم باشند. این اقدام فرهاد به تحریک زن ایتالیایی او بود که قصد داشت پسران فرهاد را از پایتخت دورکرده تا زمینه برای ولیعهدی پسر خود فراهم شود .

اما نکاتی در مورد ارمنستان: در ارمنستان وضعیتی که فرهاد به وجود آورده بود در حالت پایدار نماند. بدین سان که اوکتایوس ،آتاکسیاس را به عنوان پادشاه ارمنستان به رسمیت می شناخت و بعد از او برادرش پادشاه شد ولیکن بعد از مرگ او بر سر جانشینی بین ایران و روم اختلاف بروز کرد. میل فرهاد به تیکران بود و او هم به پشتیبانی عده کثیری پادشاه شد. این رویداد بر امپراتور روم گران آمد ولی چون قصد جنگ کردن نداشت، نوه خود کاویوس را با اختیارات تام به ایران فرستاد تا این مسئله را تسویه نماید. در همین احوال فرهاد، به تحریک پسرش که فرهاد نام داشت و از زن ایتالیایی او بود، مسموم و کشته شد. این اتفاق در حدود دو سال قبل از میلاد روی داد.

ص: 181

شد. با ورود سپاهیان ایران به ارمنستان، رادامیستاس پادشاه آن مملکت که تحت الحمایه روم بود چون توان رویارویی با ایران را نداشت، فرار را بر قرار ترجیح داد و در پی آن ارمنستان به تصرف ایران درآمد و بلاش پسر خود را به حکومت آنجا گماشت. وقتی که این خبر به روم رسید، رومیان بسیار خشمگین شدند و خود را تحقیر شده تلقی کردند. بر اثر آن امپراتور روم نرن کربولو، سپهسالار خود را جهت پاسخگویی به این اقدام بلاش به ارمنستان اعزام کرد. در این زمان گرفتاری های جدیدی برای بلاش پیش آمد که مهمترین آن طغیان واردان پسر بلاش و شورش مردم گرگان بود. بلاش مصلحت خود و مملکت ایران را بر آن دید که ابتدا اوضاع کشور را آرام نماید و به امور داخلی سر و سامان بدهد. در ارمنستان که تیرداد حکومت آنجا را در دست داشت، به امید رسیدن کمک پدر با رومیان وارد جنگ شدند، اما شکست خورد و ارمنستان به تصرف سپاهیان روم درآمد. رومیان پس از تصرف ارمنستان آن مملکت را به چندین بخش تقسیم نمودند و هر بخش را به حاکم محلی سرزمینمجاور واگذار کردند. بلاش پس از سرکوب پسرش که بعضی از مورخین او را اردوان و بعضی هم واردان نامیدند و شورش گرگان، به روم اعلام نمود که از حق ایران نسبت به ارمنستان صرف نظر نمی کند. سپس با سپاهیان مجهز عازم شمال بین النهرین شد. پس از آن به پیشنهاد امپراتور روم مذاکرات بین ایران و روم شروع گردید. در ابتدای مذاکرات مقرر گردید طرفین نیروی خود را از ارمنستان خارج نمایند تا مسئله دوستانه در روم حل و فصل شود. نماینده ایران که به منظور فراهم آوردن زمینه مذاکره به روم رفته بود، ناراضی به ایران برگشت. دوباره جنگ بین ایران و روم آغاز گردید و سپاهیان روم از رود فرات عبور کردند و در ساحل یسار آن مستقر گردیدند و تپوس سردار دیگر رومی با قشون وارد ارمنستان شد و آن مملکت را غارت کردند و مقاومتی هم ندید، چون سپاهیان ایران در بین النهرین بودند و در برابر قشون رومیان صف آرایی می کردند. رومیان نبود سپاه ایران در ارمنستان را حمل بر انصراف ایرانی ها از ارمنستان دانسته و به روم برگشتند. بلاش که مردی هوشیار و با تدبیری بود و با رومیان هم سر سازگاری نداشت، این فرصت به دست آمده را مغتنم شمرد و بی مقدمه ناگهان به قلب سپاه روم حمله ور شد و شکست سختی به آنان داد و عده ای از رومیان در این جنگ کشته و مجروح شدند و بقیه هم فرار کردند. لوسیوس پتوس راهی جز قبول کردن شرایط ایران را نداشت و سرانجام

ص: 185

شرایط ایران را در تخلیه ارمنستان پذیرفت. کربول سردار دیگر رومی دست از جنگ نکشید و راهی ارمنستان شد تا شکست پتوس را جبران نماید. در همین احوال مذاکرات بین دولت ایران و روم آغاز گردید و در نتیجه مذاکرات خواسته طرفین برآورده شد و توافق بر این اصل استوار گردید که تیرداد پسر بلاش کماکان حکومت ارمنستان را در دست داشته باشد ولی تاج شاهی را با رفتن به روم از دست نرون امپراتور روم بگیرد. بر اساس نوشته مورخین این توافق در سال 63 میلادی منعقد گردید. اکثر مورخین و محققین معتقدند که اشاره ای که در کتاب دین کرت در مورد جمع آوری کتاب اوستا در زمان بلاش شده راجع به بلاش اول است و آنان بر اساس روایت زرتشتی در زمان استیلای اسکندر مقدونی و سلوکیان بر ایران، اوستا از میان رفته بود و این پادشاه در صدد جمع آوری آن برآمد ودر زمان اردشیر بابکان ساسانی این کار انجام شد. بلاش و خانواده او بسیار متکی به دین زرتشت بودند.

اما در مورد تاجگذاری تیرداد در روم: تیرداد که بر اساس عهدنامه می بایست در روم تاج گذاری نماید بعد از سه سال که از پادشاهی او می گذشت، راهی روم شد. بنا به نوشته مورخین این مسافرت با طمطراق و دبدبه انجام شد. بیش از 3000 تن از سواران پارتی در ممالک رومی او را همراهی می کردند. رفت و برگشت او حدود 9 ماه به طول انجامید و خزانه روم برای مخارج سفر تیرداد با پول امروزی روزانه حدود 30 هزار تومان می شد که دولت روم آن را پرداخت می کرد. لازم است بدانید که چون تیرداد فردی متعصب و مذهبی بود، نخواست از راه دریا مسافرت کند چون بر اساس دین زرتشت آب یکی از عناصر مقدس بود و آلوده کردن آن به کثافات ممنوع و گناه کبیره محسوب می شد. تیرداد پس از بازگشت به ارمنستان دربار خود را مانند پادشاهان اشکانی ترتیب داد. عهد نامه ای که بین بلاش و نرون منعقد شد، صلحی محکم بین دولت ایران و روم گردید که به مدت حدود 50 سال دوام داشت. در زمان این پادشاه آلان ها که از نژاد آریایی هم بودند و سرزمین های وسیعی را در کرانه دریای خزر تا مصب رودخانه ولگاه در اختیار داشتند، با گرچی ها هم دست شده به ارمنستان و آذربایجان یورش بردند. بلاش از سپاسین امپراتور روم درخواست کمک کرد ولی او به این درخواست ترتیب اثر نداد. مهاجمین در این تاخت و تاز دست به کشتار و غارت زدند. این اتفاق در سال 75 میلادی روی داد. بلاش در سال 77 میلادی درگذشت. پس از او 3 نفر به سلطنت

ص: 186

رسیدند که پیشینه دودمانی و تعلق آن ها به خاندان های اشکانی و مدت زمان پادشاهی آنها به درستی معلوم نیست و چنین به نظر می رسد که در این زمان تعداد زیادی از شاهزادگان ادعای سلطنت داشتند و هر یک از اینها در قسمتی از ممالک ایران به عنوان شاهنشاه سلطنت کرده اند. که اسامی آنها بدین شرح است : بلاش، پاکر دوم، اردوان چهارم. این وضعیت تا سال 107 برقرار بود. در این سال خسرو به تخت سلطنت نشست. اکثر مورخین معتقدند که بلاش آخرین پادشاه اشکانی است که نسبتاً قدرت و شوکتی داشت و پس از او دولت اشکانی رو به انحطاط گذاشت و ضعیف گردید. اگر دقت نمایید متوجه می شوید،ابتدای سستی و ضعیف شدن دولت اشکانیان بعد از فرهاد چهارم است. لازم است، متذکر شود که چون رومیان متوجه شدند که در میدان نبرد از عهده اشکانیان برنمی آیند، به طریق موزا کنیزک ایتالیایی کوشیدند به اهداف خود برسند. نخستین زیانی که این کنیزک برای سلسله اشکانی داشت، مسموم کردن فرهاد چهارم به کمک پسرش فرهاد کوچک بود. این زن باعث گردید که پسران فرهاد به روم بروند و در آنجا مقیم شوند و رومیان از این قضیه استفاده ها کردند و در انظار جهانی جلوه دادند که این شاهزادگان گروهی از پارتی ها در روم می باشند. بدین وسیله مدعیان سلطنت را تحت فرمان خود گرفتند تا هر زمان مورد نیاز باشد به وسیله آن ها جنگ خانگی در ایران به راه بیندازند. بدین ترتیب رومیان این شاهزادگان را آلت دست خود قرار داده بودند و در روابط سیاسی و نظامی از آنان سوء استفاده می کردند. اگر این شاهزادگان نبود رومیان در ارمنستان که تحت سلطه ایران بود، نمی توانستند نفوذ داشته باشند.

تیرداد پادشاه ارمنستان درگذشت.«سال100 میلادی» و پاکر بلافاصله بدون مشورت با امپراتور روم، اکزدارس پسر خود را به تخت سلطنت ارمنستان نشاند. این اقدام به تراژان بسیار گران آمد و بهانه به دست آورد تا به ایران لشکرکشی نماید. تراژان پس از آن با سپاهی مجهز و آموزش دیده عازم آسیا گردید.

وقتی که تراژان به مقدونیه رسید، خسرو اشکانی سفیری به همراه هدایای گرانبها نزد او فرستاد و اظهار داشت که او حاضر است اکزدارس را عزل نماید و پارتا مازیر پسر تیرداد را به پادشاهیارمنستان منصوب نماید، مشروط بر اینکه تاج و تخت پادشاهی را از امپراتور تحویل بگیرد. تراژان که قصد جنگ در سر داشت، این پیشنهاد را رد کرد و هدایا را هم نپذیرفت. پاسخ داد که بعد از ورود به سوریه آنچه صلاح باشد، انجام خواهد داد. بعد از ورود به سوریه و سازماندهی مجدد قشون، به ارمنستان رفت « 115 میلادی» و منتظر پارتا مازیر گردید که به او نوشته بود که اگر همچون پدرش تاج شاهی را از امپراتور دریافت نماید، او را به عنوان پادشاه ارمنستان به رسمیت خواهد شناخت. شاهزاده اشکانی به زودی حاضر گردید و تاج را گرفت و طبق قراردادی آن را جلوی تراژان گذاشت، به امیدی که تاج بر سرش بگذارد. تراژان نه تنها تاج را بر سر شاهزاده اشکانی نگذاشت، بلکه به او اعلام کرد که از سلطنت عزل شده است و از این هم پا فراتر گذاشت و پس از بازگشت شاهزاده او را تعقیب کرد و دستگیر و به قتل رساند. حرکت زشت و ناپسند تراژان برازنده قیصر قدرتمندی چون او نبود. از نظر جهانیان او مورد نفرت قرار گرفت. تراژان به دنبال برنامه توسعه طلبانه خود مناطقی در ارمنستان، بین النهرین الحفر«هاترا» را به تصرف خود در آورد و سپس عازم بابل و سوریه گردید و سپس شهر با عظمت تیسفون پایتخت اشکانیان را نیز به تصرف خود درآورد و در آنجا مسیر رودخانه دجله به سوی سواحل خلیج پارس روانه شد و پرچم روم را در سواحل خلیج فارس به اهتزاز درآورد. از سویی خسرو حاضر نشد از تراژان اطاعت کند و صلاح هم ندید که با او وارد جنگ شود ولی مردمان تمام مناطقی که به دست رومیان افتاده بودند، وادار به شورش کرد. بلافاصله خبر شورش در همه جا به تراژان رسید و باعث وحشت او گردید. زیرا با این شورش راه های ارتباطی با سوریه و سایر ممالک قطع گردید. تراژان ناچار به حمله به الحفر گردید ولی از شورشیان شکست خورد و عقب نشینی کرد. تراژان ناچار یکی از شاهزادگان اشکانی را در تیسفون به تخت

ص: 188

نشاند و به روم برگشت و بعد از یک سال یعنی سال 117 میلادی درگذشت. پس از تراژان، هاترین امپراتوری روم گردید و با روی کار آمدن دولت جدید، سیاست دولت جدید تغییر کرد. امپراتور جدید به این نتیجه رسید که نگه داشتن بین النهرین و ارمنستان به دلیل داشتن مرز مشترک با ایران مشکلات عدیده ای از جمله تولید جنگ های دائمی در پی خواهد داشت. آدریان معتقد بود که اوکتاویوس اکوست امپراتور اول رومدر مورد محدوده جغرافیایی امپراتوری روم صحیح بوده است و نباید از فرات عبور کرد و در نتیجه این تصمیم رومیان 3 مملکتی که تصرف کرده بودند را تخلیه کردند و در سال 122 میلادی بین پادشاه ایران و امپراتوری روم در مرزهای دو کشور ملاقاتی صورت گرفت و روابطه حسنه ای بین دو کشور بر قرار گردید. باید این را هم مد نظر گرفت که در زمان تراژان و بعد از او دولت روم در اوج عظمت خود بود در صورتی که دولت شاهنشاهی اشکانی رو به اضمحلال می رفت.

طرف فرات عقب نشینی کردند و پس از آن کاسیوس به ارمنستان رفت و آنجا را به تصرف خود درآورد و پادشاه سابق آن، که به روم گریخته بود را برگرداند و به تخت سلطنت ارمنستان نشاند. کاسیوس از این هم پا فراتر گذاشت و خواست مانند تراژان مملکتی را تصرف نماید. او شهر سلوکیه را به تصرف خود درآورد و آن را غارت کرد. در این زمان بیماری طاعون بروز کرد و گسترش یافت و بر سپاهیان روم تلفاتسنگینی وارد نمود. شیوع این بیماری به اندازه ای گسترده بود که به زودی تمام سرزمین های زیر فرمان رومیان را دربرگرفت. اما نتیجه این جنگ بخش غربی بین النهرین و نصیبین به قلمرو ممالک روم ضمیمه شد. سرانجام با توجه به مطالعاتی که در زمینه مسکوکات اشکانی صورت گرفته است بلاش سوم در سال 165 میلادی درگذشت.

زیادی به رومیان وارد کردند. دو روز اول جنگ، بی نتیجه ماند. در روز سوم سپاهیان ایران، رومیان را کاملاً شکست دادند و رومیان در پی این شکست از ایران درخواست صلح کردند. رومیان در این گفتگو با یکی از خواسته های ایران که تخلیه بین النهرین بود، جواب مثبت ندادند ولی به خواسته بعدی که پرداخت غرامت بود مبالغ زیادی به عنوان غرامت به ایران پرداخت کردند. چون دولت اشکانی گرفتار مشکلات داخلی بود و در سراشیبی سقوط قرار گرفته بود، از برخی از خواسته های خود چشم پوشی کرد. یکی از کارهای زشت و ناپسند کاراکالا این بود که در اربیل دستور داد استخوان های شاهان اشکانی را از قبر بیرون آوردند و به دور ریختند. از این قضیه مشخص می شود که اشکانیان اموات خود را دفن می کردند. گرچه برخی از مورخین نوشته اند که شاهان آخری اشکانی مردگان خود را می سوزانیدند. اردوان که آخرین پادشاه اشکانی است، بعضی او را اردوان چهارم دانسته اند ولی اکثر مورخان و نویسندگان از جمله گوت شمیدت او را اردوان پنجم دانسته و نوشته است اردوان پنجم در سال 216 میلادی بلاش را شکست داد. در زمان اردوان پنجم بر اثر نارضایتی عمومی و جنگ خانگی بین شاهزادگان اشکانی بر سر سلطنت. در همین زمان اردشیر بابکان رئیس آتشکده پارس بر اردوان پنجم خروج کرد و جنگ سختی در رامهرمز خوزستان بین طرفین روی داد. سرانجام اشکانیان شکست خوردند و در سال 224 میلادی اردوان پنجم کشته شد و سلطنت ایران به دودمان ساسانیان منتقل گردید. در همان سال تأسیس رسمی دولت ساسانی در ایران، یکی از پسران اردوان پنجم به نام آرتا واس دس درگوشه ای از ایران خود را شاه خواند و سکه های زیادی هم زد و بیش از یک سال دوام نیاورد چون رسماً حکومت اشکانیان توسط ساسانیان منقرض شده بود.

خط: در این دوره، خط پارتی ها خط آرامی سریانی بود نه خط میخی و دلیل آن را دو چیز مشخص می کند، یکی سکه هایی که روی آن کلمات پهلوی با خط آرامی نوشته شده است مانند سکه های مهرداد چهارم و بلاش اول و دوم و سوم و چهارم پنجم و اردوان پنجم و غیره و دیگر این که نسخه ای از نوشته ای که در اورامانات کردستان در سال 1909 میلادی پیدا شده که دو نسخه از آن به خط یونانی و نسخه سوم به زبان پهلوی و خط آرامی است، مربوط به دوره اشکانیان است. ولی در این زمان خط میخی نیز وجود داشت که لوح های بسیاری از بابل به دست آمده که نوشته های روی آن خط میخی است .

اما در مورد اداره ممالک دولت ایران در دوره اشکانی :

قلمرو حکومت اشکانیان در مورد تشکیلات حکومتی برای اداره کردن مملکت از دو نوع ولایت تشکیل شده بود 1-ولایت مرزی 2- ولایت غیر مرزی. ولایاتی که به نام بدشخ «مرزبان» به ولایت چهارگانه مرزی که در اطراف مملکت قرار داشت، گفته می شود و شهربانان این ولایت ها موظف بودند از مرزهای اطراف کشور محافظت نمایند و ایالت های پارس و خراسان هم جزء ایالت های مرزی محسوب می شد. اما در مورد 18 ولایت دیگر، در زمان مهرداد اول اوج اقتدار اشکانیان تلقی شده ممالک پهناور ایران به نواحی بزرگ تقسیم شده بود. 1- نواحی سفلا 2-نواحی علیا. دریای خزر بین این دو نواحی قرار داشت. نواحی سفلا که غرب کشور محسوب می شد دارای 7 ایالت بود و نواحی علیا نیز از 11 ایالت تشکیل شده بود که روی هم رفته 18 ایالت بود. تعدادی از خاندان های بزرگ که در زمان اشکانیان در امور مملکت قرار داشتند، مانند زمان هخامنشیان 7 خانواده بودند. خانواده سلطنتی یا دودمان شاهی در رأس این خاندان ها قرار داشت. پس از دودمان شاهی، دو خانواده بزرگ دیگر به نام های خانواده های قارن و سورن قرار داشت که شغل موروثی خانواده سورن گذاشتن تاج شاهی بر سر شاهان بود و سپهسالاری مملکت هم به عهده همین خانواده بود. در این طبقه ویس بذان یا دهداران، مرکز ثقل دولت محسوب می شدند و اینها تیولداران یا زمین داران بزرگ محسوب می شدند. در زمان جنگ، این تیولداران رعایای خود را مسلح می نمودند و همراه با هزینه شان تحویل سپهسالار حکومت مرکزی می دادند. یا تیولداران خود

ص: 193

همراه رعایایی که مسلح کرده بودند، به دستور شاهنشاه با کشور مورد مخاصمه می جنگیدند. حکومت هر یک از این ایالت ها در دست یکی از افراد این7 خانواده بزرگ که خانواده سلطنتی در رأس آنها قرار داشت، بود. به دستور اُرد پادشاه اشکانی، سورنا که یکی از این تیولداران بزرگ بود رعایای خود را مسلح نمود و به جنگ کراسوس سردار رومی رفت و او را شکست داد. هر یک از ولایات اشکانی یک شاه داشت که همه آنها از شاهنشاه تبعیت می کردند. به خاطر وجود این شاه ها و شاهکها به حکومت اشکانیان ملوک الطوایفی می گفتند.

در زمان اشکانیان در مورد ادارات و تعداد وزرا اطلاعات درستی در دست نیست. ولی هم قدر می دانیم که سورنا رئیس خانواده سورن سپه سالار کل قشون بود و هنگام تاج گذاری طبق رسومی که از گذشته وجود داشت و در این خانواده موروثی بود، تاج بر سر پادشاه می گذاشت. ولی با این بررسی هایی که انجام داده شده، باید این ادارات وجود داشته باشد: ریاست دربار و امور سلطنتی ، سپهسالار و ادارات مربوط به جنگ مثل اسلحه خانه و کارخانه اسلحه سازی و غیره، اداره مالیه یا خزانه، اداره تجارت و کسبه، اداره گمرکات و اداره روابط عمومی امور خارجه.

و اما در رابطه با اینکه اشکانیان سپاه دائمی داشتند، هرویان در کتاب سه بند یک می گوید: «اشکانیان سپاه دائمی نداشتند. در این دوره از سپاه دائمی مثل سپاه ده هزار نفری جاویدان خبری نیست و سپاه اشکانی در وقت جنگ جمع آوری و سازماندهی می شد. ولی برای محافظت از اقامت گاههای سلطنتی، پایتخت و جاهای حساس مملکت، عده ای حفاظت کننده نظامی مسلح وجود داشت. در زمان اشکانیان هنگام جنگ اردو از ایالت ها جمع آوری می شد. این اردوها در گروههای پیاده نظام و سوار نظام سازماندهی می شد که در این میان سوار نظام از اهمیت خاصی برخوردار بود و در بین کشورها و ایالت های تابع شاهنشاهی اشکانی به احتمال بسیار قوی مادها و پارس ها و خوزستانی ها به اشکانیان مالیات نمی دادند ولی در عید نوروز هدایایی به دربار می فرستادند ولی در زمان جنگ هم اردو و هم مخارجش در اختیار شاهنشاه اشکانی می گذاشتند.

ولی در مورد اعتقادات دینی: زمانی که پارتی ها با سکاها در ارتباط بودند، آفتاب و ماه و ستارگان می پرستیدند. بعداً که با مادها و پارس ها معاشرت پیدا کردند، بسیاری از

ص: 194

آنها خدای یکتای اهورامزدا پرستش می کردند. چون در ایران پرستش خورشید و ماه هم رواج داشت این گونه آیین هم بار دیگر در اعتقادات پارتی ها داخل شد. عده ای از قوم پارت مردمی خدا ترس بودند و سخت پایبند به اعتقادات و آیین دین خود بودند. تعدادی از این پادشاهان که زرتشتی بودند، حتی مشکل ترین قسمت مربوط به دین زرتشت یعنی تدفین مردگان را با دقت بسیار انجام می دادند. آنها مردگان خود را طبق قوانین دین زرتشت در دخمه و یا در معرض هجوم مرغان لاشخور و دیگر جانوران قرار می دادند. آن وقت که اثری از گوشت در استخوان ها نمی ماند یا در تابوت سنگی می گذاشتند و دفن می کردند یا در استخوان دان می گذاشتند. همان گونه که گذشت و یوستین در کتاب 41 قسمت سوم بند 5 هم نوشته است، هنگامی که تیرداد شاهزاده پارتی به نزد امپراتور روم رفت، راه خشکی را در اختیار کرد تا مبادا همراهانش با انداختن آب دهان به دریا آن را ناپاک و ملوث سازند. مغان در این سفر او را همراهی می کردند و مشاور معنوی او بودند. ولی به استثنا بعضی از پادشاهان اشکانی، اکثراً به نظر می رسد که اعتقاد درستی به دین زرتشت نداشتند. بعضی هم معتقد به دین بودا و عده ای هم آیین میترائیسم داشتند. تعدادی از پادشاهان هم ارواح اجداد خود می پرستیدند. ولی روی هم مغان و موبدان در دستگاه سلطنتی قدرت داشتند و صاحب نفوذ بودند. بنا به گفته هرویان در کتاب 6 بند 3 چنین برمی آید که پارتی ها مردگانشان را می سوزانیدند. با توجه به اینکه پادشاهان اشکانی تعدادشان زیاد بود و از ایشان مقبره ای به جا نمانده است، هرویان درست می گوید. اگر این کار یعنی مرده سوزی اشکانیان درست باشد، معلوم است مورد نفرت زرتشتیان قرار می گرفتند زیرا در دین زرتشت آتش مقدس است نباید آن را آلوده کرد در حالی که مرده پلید است. شاید همین عمل یکی از عوامل نارضایتی روحانیان زرتشتی باشد که علیه اردوان پنجم قیام کردند. قبل از ظهور پیامبر زرتشت که مردم آیین های گوناگون از خورشید پرستی و سپس آتش پرستی داشتند، متصدی اجرای مراسم های دینی مغان ها بودند. با روی کار آمدن دین زرتشت متصدی اجرای مراسم دینی به عهده موبدان و موبد موبدان که روحانیون زرتشتی بودند، گذاشته شد. ولی در زمان پادشاهان اشکانی متصدی اجرای مراسم دینی به عهده مغان و موبدان بود ولی به دلیل اینکه در کشور دین رسمی وجود نداشت و اکثر پادشاهان سعی داشتند از نفوذ مغ ها و موبدان جلوگیری نمایند، ولی آنها

ص: 195

کماکان به فعالیت خود ادامه می دادند. مردم ایران در زمان اشکانیان اکثراً آیین مهرپرستی داشتند. در کوه ها معابد برای پرسش مهر می ساختند و مغ ها متصدی معابد بودند. پس از گذشت زمان، آتش پرستی تا حدود زیادی جای خورشید پرستی را گرفت. زیرا به عقیده مردم وجود تمام زندگی بشر از آتش است. در این میان آتش پرستان معابد خورشید پرستان را تبدیل به معابد آتش پرستی کردند و عده ای هم به ایزدان روی آوردند و به ایزد خیر و شر اعتقاد داشتند. شاهان اشکانی به جز چند تن از آنها از جمله بلاش که گفته اند در صدد جمع آوری اوستا برآمد، بقیه آیین های غیر زرتشتی داشتند و آنها کاری به دین و آیین کسی نداشتند و مردم در پرستش هرچیزی آزاد بودند و کشور دین رسمی نداشت. اما با روی کار آمدن حکومت دینی ساسانی، دین زرتشت رونق گرفت و دین رسمی کشور شد. زرتشتیان معابد مهرپرستان و آتش پرستان را ویران کردند و روی آن آتشکده ساختند و آنها تا توانستند آثار مهرپرستی و آتش پرستی و مجوس را از بین بردند. در اروپا مردم آیین مهرپرستی داشتند وقتی که دین مسیحیت آمد، مردم معابد مهرپرستی و غیره را ویران و روی آن کلیسا ساختند. در ایران ساسانی دین زرتشت، دین رسمی کشور بود. اعراب مسلمان که آمدند آتشکده ها را ویران و روی آن مساجد ساختند. بنابراین به طوری که تاریخ500 ساله ی اشکانیان توسط دشمنان سیاسی و دینی آنها یعنی ساسانیان نیست و نابود شد. وقتی که اعراب مسلمان ایران را اشغال کردند، تاریخ 400 ساله ساسانیان را نیست و نابود کردند. در زمان اشکانیان در مملکت به دلیل داشتن دو مجلس، دموکراسی وجود داشت. پایتخت اشکانیان ابتدا شهر صد دروازه در پارت بود، ولی به دلیل گسترش قلمرو خود شهر تیسفون در 45 کیلومتری جنوب بغداد را به عنوان پایتخت انتخاب کردند. علامت پرچم شاهنشاهی عقاب دو سر با ماه و ستاره بود که هنگام مراسم ها و اعیاد و جنگ آن را با زیورآلات تزیین می کردند و به میدان می آوردند. شاه هر ایالت از طریقفرمانداران ولایت «زنتو بذ» و دهقانان، تمام مالیات های شهر و روستا از صاحبان حرفه، پیشه وران، کشاورزان، باغداران و دامداران، مالیات سرانه و غیره اخذ و به خزانه شاهنشاهی می فرستادند. شهرها، روستاها و جامعه عشایری توسط روسای قبایل، دهقانان و مغها اداره می شد. روسای قبایل و دهقانان نماینده دولت بودند و مغ ها نماینده مردم بودند. مغ ها که متصدی معابد بودند، تمام مراسم های دینی و قضایی به

ص: 196

عهده آنان گذاشته شده بود. هر چند سال یک بار، در بین مغ ها تعدادی از آنها که از بقیه عادل تر و شایسته تر بودند، جهت شرکت در مجلس مشورتی مغان از طرف مردم شهر و روستا انتخاب می شدند. این مغ ها در کنار روسای قبایل و دهقانان فعالیت می کردند. برای جمعیت های شهری و روستایی بر اساس تعداد جمعیت، مغ در نظر گرفته شده بود. به طوری که به طور مثال از یک مغ گرفته تا 5 الی بیشتر. هر چه شهر یا روستا جمعیت بیشتری داشت، تعداد مغ هایی که می بایست انتخاب شوند، بیشتر بود. همان گونه که گفته شد، تاریخ اشکانیان خیلی روشن و دقیق نیست. به احتمال بسیار قوی این مغ ها در یک طبقه اجتماعی قرار داشته اند و سِمَت های آنان نیز موروثی بوده است. این مغ هایی که توسط مردم انتخاب شده بودند، در بین خودشان چند نفر را جهت شرکت در مجلس ایالتی می فرستادند و مجلس ایالتی نیز در بین خودشان تعدادی مغ انتخاب می کردند و به مجلس کشوری در پایتخت که مجلس مغستان نام داشت، می فرستادند. و مجلس شاهی هم بود که اعضای آن از شاهزادگان تشکیل شده بود. به این دو مجلس روی هم، مجلس مغستان می گفتند. از نظر مورخان رومی، مجلس شاهزادگان، مجلس سنا نام داشت. وقتی که شاهنشاه از دنیا می رفت، مجلس مغستان فرزند ارشد او را به سلطنت انتخاب می کردند. اگر فرزند بزرگ شاهنشاه به دلایلی صلاحیت شاهنشاه شدن را نداشت، برادر او و یا عمویش را انتخاب می کردند. اگر اینها که گفته شد به دلایلی مورد تأیید نبود، یکی از شاهزادگان خاندان سلطنتی که فردی لایق بود را به پادشاهی انتخاب می کردند. پادشاهان اشکانی مانند هخامنشیان خود را شاهنشاه می نامیدند. پس از شاهنشاه مهمترین قدرت در دست مجلس سنا بود. تمام پست های حکومتی لشکری مختص اعضای سنا بود. نمایندگان سنا، مشاوران شاهنشاه در تمام امور بودند. نمایندگان سنا ازجنگاوران پارتی و شاهزادگان تشکیل شده بودند که مجلس مغان نام داشت که نمایندگان مردم بودند. اعضای آنان از مغان و خردمندان تشکیل شده بود. همان گونه که گفته شد، این مجلس روی هم مغستان نام داشت. در زمان اشکانیان هر شهری یا روسای هر قبایلی برای خودش یک شاه داشت. در زمان ساسانیان با آغاز اسلام در ایران نیز چنین بود. همان گونه که اکنون تعداد زیادی در هر شهر و روستا مقبره شاه و شاهکها و شاهزادگان و همسران آنان وجود دارد.

ص: 197

در مورد زنان پادشاهان اشکانی: پادشاهان اشکانی فقط یک زن عقدی داشتند که ملکه نام داشت. رسم داشتن یک زن عقدی در بین تمام مردم رواج داشت. آنان زنان دیگری هم داشتند که غیر عقدی بودند. بلوتارک در کتاب کراسوس بند 21 می گوید: 200 تخت روان زنان غیر عقدی سورنا را حمل می کردند. این زن ها اغلب یونانی بودند. بعضی از این زنها بد عمل و عده زیادی هم خواننده یا سازنده بودند. بلوتارک راجع به سورنا در جنگ با کراسوس می گوید: «200 ارابه زنان غیر عقدی او را حمل می کردند. 1000شتر باروبنه او را می کشیدند. 10 هزار نفر از رعایای مسلح او را همراهی می کردند. خود سورنا لباسی مانند مادها بر تن داشت و صورت خود را آرایش کرده بود. برخلاف پارتی ها که معمولا موهای ژولیده داشتند، او موهای خود را مرتب کرده بود. سورنا با این کبکبه و دبدبه به جنگ با کراسوس رفت و او را هم شکست داد و غنایمی بسیاری برای اُرد پادشاه اشکانی آورد و در گذشته هم بر تخت نشستن اُرد پادشاه اشکانی، با همت و تلاش سورنا صورت گرفته بود و در پایان این همه خدمات که سورنا در حق او انجام داد، از او رشک برد و در اقدامی ناجوانمردانه او را به قتل رساند. این هم باید متذکر شوم که پارت ها برخلاف هخامنشیان زنان عقدی خود را در خانه می گذاشتند و زنان غیر عقدی خود را به جنگ می برند. شهر نشینان که صاحبان حرفه ای بودند از دادن سرباز معاف بودند ولی مالیات حرفه خود را پرداخت می کردند. ولی روستاییان هم می بایست سرباز بدهند و مالیات را هم پرداخت نمایند. خلاصه اگر جنگ روی داد تمام بار جنگ بر دوش روستانشینان و عشایرها بود. در مورد کشاورزان و دامداران و زندگی روستانشینی هم هر چند در زمان اشکانیان تاریخ دقیقی در دست نیست، ولی معلوم است که پارت ها ابتدا چادرنشین و عشایری بیابانگرد بودند و در اوایل سلطنت 470 سالهخود به کشاورزی و عمران و آبادانی روستاها خیلی علاقه نشان نمی دادند. آنها به دامپروری خصوصاً پرورش اسب اهمیت بسیار می دادند. پارت های اشکانی به مرور زمان نیز به کشاورزی و عمران و آبادانی کشور علاقه مند شدند. ولی مدارک دُرُست، در دسترس نیست که آنها برای عمران و آبادانی روستاها چه کار شایسته ای انجام داده اند.

در مورد مالکیت زمین های کشاورزی در زمان اشکانیان عبارت بودند:

ص: 198

1-زمین های خاصه که مربوط به خاندان سلطنت بود و کشاورزانی که روی این زمین ها کار می کردند فقط مزد می گرفتند.

2-زمین هایی که مربوط به تیولداران که ساتراپ نشین یا شاه ولایات بودند. مالکیت این زمین ها مربوط به شاهان ایالت یا ساتراپ نشین ها و شهربانان بود ولی دهقانان که نمایندگان آنان محسوب می شد، بر کار کشاورزان و دامپروران نظارت داشتند. این زمین ها به صورت قطعات مختلف در دست کشاورزان بود. دهقانان موظف بودند در پایان فصل برداشت، مالیات های این زمین ها را از کشاورزان اخذ و همراه عوارض سالیانه سر، تحویل ساتراپ نشین ها بدهند. ساتراپ نشین ها هم موظف بودند در پایان هر سال، عوارض بر درآمد تمام مردم ایالت ها اعم از شهرنشین و روستانشین و عشایر های کوچ رو اخذ و مقداری از آنها برای اداره امور خودشان برداشته و بقیه به خزانه شاهنشاه بزرگ در پایتخت تحویل نمایند. در زمان اخذ مالیات، حاصل خیز بودن زمین، خشک سالی و دیگر بلایای طبیعی در نظر گرفته می شد و عوارض سر، هم مثل زمان هخامنشیان از مردم اخذ می شد. در زمان اشکانیان خرید و فروش زمین هم طبق نوشته ای که سند خرید و فروش تاکستان نامیده شد، وجود داشته این پوست نوشته در اورامانات کردستان به دست آمده است. در این سند نشان داده می شود که شخصی تاکستان خود را به مبلغ 54 درخم فروخته است. در این سند مالکیت زمین به صورت بوم خواتا ذکر شده است و این سند که توسط دانشمندان خوانده شده به زمان آرامی نوشته شده است. دانشمندان معتقدند که بوم به معنی زمین و خواتای به معنی صاحب زمین است.

ص: 199

ص: 200

ص: 202

فروتنی و به طور کتبی از اردوان پنجم شاهنشاه بزرگ اشکانی خواست که اجازه دهد شاهپور که پسر بزرگترش بود را به جای گوزهر به حکومت استخر برسد. اما شاه درخواست او را نپذیرفت. ولی بابک به آن اعتنایی نکرد. دیری نپایید که بابک دیده از جهان فرو بست و شاهپور باتوسل به زور شاه استخر گردید. در این میان نزدیک بود بین شاهپور و اردشیر جنگی روی دهد که مرگ اتفاقی شاهپور از آن جلوگیری کرد. اردشیر با توسل به زور در خاندان خود نظم و انضباط برقرار نمود. اردشیر پس از زد و خورد با بلاش شاه کرمان، بر او غلبه کرد و او را از میان برداشت. اردشیر به جنگ شاهان نواحی ساحلی خلیج فارس رفت و یکی پس از دیگری را شکست داد و کشت و سپس به مدت کوتاهی سراسر فارس را به تصرف خود درآورد. اردشیر در این هنگام یعنی سال 224 میلادی که در شهر گور« فیروزآباد» بود، به مرمت این شهر و تأسیس کاخ و آتشکده ای برای خود مشغول شد. اردوان پنجم شاه اشکانی دریافت که دیگر کار از کار گذشته و نیروفر شاه خوزستان را برای سرکوب اردشیر به پارس فرستاد و از او خواست که اردشیر را دستگیر کرده و به حضورش بیاورد. در این میان پس از جنگ خونینی که بین اردشیر و نیروفر روی داد، نیروفر شاه خوزستان شکست خورد و اردشیر پیروز گردید. اردشیر به استخر آمد و سپس از سرزمین پارس خارج و به جنگ شاهپور شاه اصفهان رفت و او را کشت و سراسر ایالت اصفهان که در آن زمان پاراتکین نام داشت، به تصرف خود درآورد. اردشیر به تعقیب نیروفر به خوزستان لشکرکشی کرد و او را از میان برداشت. پس از تصرف پارس، اصفهان و خوزستان به جنگ باندو شاه میشان «مسنه» رفت و او را هم کشت و آن سرزمین را ضمیمه خاک خود کرد. هنگامی که اردشیر پس از فتح خوزستان و اصفهان به پارس برگشت، به وسیله سفیری از اردوان خواست که زمان و مکان مناسب برای یک جنگ قطعی تعیین کند. اردوان نیز بیشتر از روی خصلت های مردانگی بدون تدبیر و در نظر گرفتن سیاست جنگی پیشنهاد او را پذیرفت و محل جنگ را تعیین و به اردشیر اعلام نمود. اردشیر در موعد مقرر به محل جنگ که از طرف اردوان تعیین شده بود، شتافت. محل جنگ دشت هرمزد جان «رامهرمز کنونی» بود. اردشیر پیش دستی کرد و زودتر از موعد مقرر وارد محل تعیین شده گردید و تمام جاهای استراتژیک منطقه را تصرف نمود و گودالی به نحو دلخواه کند و چشمه آبی آنجا را هم اشغال نمود. هنگامی که لشکر اردوان سر رسید، شاهپور پسر اردشیر جنگ را آغاز کرد و بلافاصله

ص: 204

اردشیر از جای خود به اردوان حمله کرد و او را به قتل رساند و لشکرش نیز شکست خوردند و پراکنده شدند. اردشیر از اسب پیاده شد و حال که اردوان کشته شده بود، به سرش لگد زد. پس از این پیروزی، اردشیر تیسفون پایتخت اشکانیان را به تصرف خود درآورد و ایالت بابل را نیز مسخر ساخت و رسماً جانشین اشکانیان گردید. در روز 28 آوریل سال 228 میلادی خود را شاهنشاه ایران خواند و مورد تجلیل و تهنیت قرار گرفت. برخی از منابع تاریخ تاج گذاری اردشیر را 226 میلادی، و آخرین نبرد اردشیر با اردوان را در سال 224 میلادی ذکر کرده اند.

قشون اول مأمور تصرف آذربایجان شد و قشون دوم به سوی شوش حرکت کرد و سومین قشون که خود الکساندر سور آن را فرماندهی می کرد، قصد حمله به قلب ایران یعنی پایتخت را داشت. چون این قشون ها ارتباطی با هم نداشتند، اردشیر از این فرصت استفاده کرد. قشونی که مأمور تصرف شوش و خوزستان بود را شکست داد و تار و مار نمود. قشونی هم که مأمور اشغال آذربایجان شده بود، ابتدا موفقیت هایی به دست آورد ولی سرانجام شکست خورد. هنگام عقب نشینی متحمل تلفات زیادی گردید. وقتی که خبر شکست قشون های اول و دوم به الکساندر سور که خود فرمانده قشون سوم بود رسید، بلافاصله با عجله عقب نشینی کرد. سرانجام این جنگ ها ولایت های حرّان و نصیبین به تصرف سپاهیان ایران درآمد. اردشیر قادر بود سوریه را تصرف نماید، اما صلاح دید که ابتدا به ارمنستان برود و در پی این تصمیم به ارمنستان حمله کرد و پادشاه آن مملکت سخت به مقاومت پرداخت. ولی چون سوار نظام ایرانی در ناحیه کوهستانی کارایی چندانی نداشت، اردشیر با حیله و نیرنگ پادشاه ارمنستان را به قتل رساند و سپس بر این مملکت تسلط یافت. هنگام تصرف ارمنستان توسط اردشیر، پسر پادشاه مقتول ارمنستان فراری شد. در این زمان دین مردم ایران زرتشتی بود. اردشیر که خود و پدر اجدادش موبد آتشکده های پارس بودند، برای این که مردم را از خود راضی نگه دارد به جمع آوری اوستا کتاب دین زرتشتی پرداخت و مغ ها را محترم شمرد و به ترویج دین زرتشت مبادرت نمود و آتشکده های زیادی را تعمیر و تأسیس کرد و آتشکده های خاموش را روشن ساخت و دین زرتشت را دین رسمی کشور قرار داد و موبد موبدان که رئیس روحانیان زرتشتی بود را به بلندترین مقام دولتی ارتقاء داد. اردشیر برای پیشبرد اهداف خود از نفرتی که در مردم از آزادی مفرط و خود سری پادشاهان اشکانی و امرای آنان و نیز نارضایتی مغ ها در آن دوره حاصل شده بود، نهایت استفاده نمود و خاندان اشکانی را بی دین خواند و شاهزادگان این خاندان را به طور بی رحمانه تعقیب و بسیاری از آنها را به قتل رساند. عده ای از این شاهزادگان که توانستند جان سالم به در ببرند به ناحیه صعب العبور بین النهرین و افغانستان فرار کردند و برخی هم به هندوستان رفتند و فقط عده کمی از آنان به واسطه استحکامات مواقع باقی ماندند و اردشیر هم با آنان کنارآمد که یکی از نمونه آنها جسنفس در طبرستان

ص: 206

بود. در اینجا لازم می دانم مختصری از کارهای اردشیر در امور داخلی ممالک ایران به این شرح به اطلاع عزیزان رسانده شود:

1- ایجاد مرکزیت و تبدیل پادشاهان و امرای محلی به نجیب زادگان درباری با القاب و عناوین جدید مختلف.

2- جمع آوری کتاب مقدس اوستا که از دوره بلاش اول شروع شده بود. در این راه تنسر موبد موبدان کمک های معنوی زیادی به اردشیر نمود.

3- رسمی کردن دین زرتشت و دخالت دادن مغ ها و موبدان و موبد موبدان در اداره امور ممالک ایران و تعقیب و مجازات مرتدین و گشودن وصیت نامه های درگذشتگان و تقسیم متروکات.

4- تقسیم مردمان ایران به طبقات مختلف و درجه بندی کارکنان دو دایره دولتی.

5- زنده کردن سپاه جاویدان داریوش بزرگ.

6- تخفیف در مجازات ها و لغو قانون بریدن دست.

اردشیر دستور داد نظم و قانون باید در سراسر ایران یکسان اجرا شود و دین و قانون یکی است و هیچ کدام از دیگری برتری ندارد. سرانجام اردشیر که در سال 226 میلادی به تخت سلطنت نشسته بود، پس از 15 سال پادشاهی در سال 241 میلادی درگذشت.

تسلیم شهر، دختر را به فرمان شاهپور به قتل رساندند. اولین جنگ شاهپور با رومیان در سال 241 میلادی شروع و تا سال 244 به مدت سه سال به طول انجامید. علل و چگونگی این جنگ از این قرار بود: شاهپور هنگامی که شنید اوضاع روم ناآرام و نابسامان است، ابتدا به نصیبین حمله کرد و آن جا را به تصرف خود درآورد و سپس عازم سواحل دریای مدیترانه شد و انطاکیه را مسخر نمود. ولی طولی نکشید که گردین امپراتور روم شد. گردین ابتدا اوضاع داخلی آن کشور را آرام و سپس با جمع آوری قشونی عازم جنگ با ایران شد. سپاهیان ایران در سوریه در برابر سپاه روم شکست خورد و قشون روم به سوی بین النهرین حرکت کرد و از شهر فرات عبور نمود و شهر نصیبین را به تصرف خود درآورد و سپس از دجله گذشت و شهر تیسفون پایتخت ساسانی را به محاصره خود درآورد. در همین اوضاع و احوال رومیان بر گردین شوریدند و او را به قتل رساندند و شخص دیگر به نام فیلیپ عرب، جانشین او گردید. فلیپ عرب در ابتدای امپراتوری خود به ایران پیشنهاد صلح و سازش کرد و مذاکراتی بین طرفین آغاز شد. طبق توافق به عمل آمده بین ایران و روم، سپاهیان روم به ممالک خود برگشت و ارمنستان و بین النهرین نیز جزء قلمرو ایران شدند. اما در مورد دومین جنگ ایران با روم و اسیر شدن قیصر روم: این جنگ که از سال 256 تا 260 به مدت دو سال به طول انجامید، ابتدا شاهپور با سپاهی گران از فرات گذشت و انتطاکیه را به تصرف خود درآورد. وقتی که این خبر به والرین امپراتور روم رسید، در حالی که دیگر پیر شده بود با سپاهی مجهز برای بازپس گیری انطاکیه عازم آن شهر شد و بر آن تسلط یافت و به تعقیب سپاه ایران تا شهر اِدِس پیش روی نمود. در اینجا شاهپور یک نقشه جنگی طراحی و اجرا نمود که تمام قشون روم به محاصره سپاهیان ایران درآمد. هر چه رومیان تلاش کردند که راه فرار کنند و موفق نشدند و سرانجام امپراتور روم و سپاهیانش اسیر شدند. این اتفاق اثر عجیب و غریبی در دنیای آن روزگار گذاشت و دولت روم را در انظار دنیا خوار و بر عظمت و ابهت شاهنشاهی به طور فوق العاده ای بیفزود. بنا به نوشته اکثر مورخان و نویسندگان معاصرخارجی، شاهپور قیصر روم را به خدمت گزاری وا داشت و دست او را زنجیر کرد و هنگام سوار شدن بر اسب پای بر پشت او می گذاشت. سرانجام پس از اینکه والرین به شدت مُحَن و غصه مُرد شاهپور دستور داد پوست او را کندند و پر از کاه نمودند و برای یادگاری های پیروزی های ایرانی به روم در جایی مخصوص نگه داری

ص: 208

می کردند. ولی برخی از محققین جدید از جمله یوستی این را قبول ندارند و معتقدند که این صحبت ها را نویسندگان روحانی کلیساهای روم از روی خصومتی که با ایرانیان داشتند به شاهپور داده اند و اصلاً و ابداً حقیقت ندارد. آنچه مشخص شده، این است که شاهپور اسرای رومی را به خوزستان آورد و به ساختن پل شوشتر و سدی که معروف به شادروان است و از سنگ خارا ساخته شده، وادار کرد. اما شاهپور پس از این پیروزی که بازتاب جهانی داشت، شخصی از اهالی انطاکیه به نام سیریادیس به امپراتوری روم منصوب کرد و به او لقب قیصری داد و والرین را مجبور نمود که در برابر او به زانو افتاد و تکریم او را به جای آورد. پس از آن شاهپور از فرات گذشت و انطاکیه را مسخر نمود و از آنجا عازم آسیای صغیر شد و قیصریه و مازاکاه و پس از آن کاپادوکیه و سوریه را به تصرف خود درآورد .شاهپور به شامات و کاپادوکیه تشکیلاتی نداد و فقط به قتل غارت پرداخت و با غنیمت های فراوان به ایران برگشت. شاهپور پس از این پیروزی هایی که به دست آورده بود، دچار خصومت با اُذینیه پادشاه تدمُر گردید. «سال260 تا 263 میلادی». اما در مورد مملکت تدمر و مشکلاتی که شاهپور برای خود به وجود آورده بود، بنا به نوشته مورخین شهر تدمر در بین راهی که از دمشق به بین النهرین می رفت، واقع شده بود. این شهر دارای قلعه و باروهای مستحکمی بود که آدریان امپراتور روم آن را تأسیس کرده بود. تدمر از نظر جغرافیایی بین دو مملکت ثروتمند و متمدن آن روزگار یعنی سوریه و بین النهرین قرار داشت و این شهر به دلیل موقعیت جغرافیایی مناسبی که داشت تبدیل به یک شهر تجاری شده بود. هنگامی که شاهپور با سپاهیان خود عازم سوریه بود، آذینیه پادشاه تدمر نامه ای به شاهپور نوشت به همراه هدایایی برای او فرستاد، وقتی که شاهپور نامه آذینیه را بخواند از لحن نامه غضبناک گردید و گفت این آذینیه کیست و چه از مملکتی است که به مافوق خود این گونه نامه می نویسد باید برای عذرخواهی بیاید و در حضور من به خاک بیفتد. سپس دستور داد حاملین نامهرا به فرات انداختند. این غرور و تکبر و کارهای بی رویه شاهپور دردسر بزرگی برای او به وجود آورد. وقتی که این خبر به آذینیه رسید، منتظر فرصت ماند تا پاسخ دندان شکنی به شاهپور بدهد. او همین که اطلاع یافت شاهپور با غنایمی فراوان از آسیای صغیر عازم ایران است، از اعراب صحرانشین سپاهی ترتیب داد و در صحرای بی آب و علف به قشون ایران حمله کرد و تلفات سنگینی به آنها وارد نمود و موفق گردید مقدار زیادی از

ص: 209

غنایمی که شاهپور به دست آورده بود، غارت نماید. بر اساس نوشته مورخین آذینیه تعدادی از زن ها و اعضای حرم شاهپور را هم به اسارت گرفت. سرانجام سپاهیان ایران با هزاران مشکلات و به زحمت از دجله گذشتند و وارد تیسفون شدند. اما راجع به کارهای عمرانی شاهپور یکی سد شادروان است که بر روی رودخانه کارون بود که به وسیله اسرای رومی ساخته شده بود. شاید به همین منظور بوده که برخی آن را بند قیصر نامیده اند. دیگری شهر بیشاپور در فارس نزدیکی کازرون کنونی که خرابه های آن هنوز پابرجاست. بنای شهرهای جندی شاهپور بین شوشتر و دزفول در خوزستان، و نیشابور در خراسان را به شاهپور اول نسبت می دهند. مورخین نوشته اند شاهپور، مهران پسر خود را به پادشاهی گرجستان منصوب کرد و او سلسله ای به نام خسروی در گرجستان تأسیس کرد و بعد به دین مسیحی گروید. شاهپور اول یکی از پادشاهان مشهور و معروف سلسله ساسانی است که شکل شمایل زیبایی داشت و دارای شجاعت و عزم راسخی بوده و مردم ایران او را بسیار دوست می داشتند. ولی در سیاست خارجی و جنگ های او جزء افتخارات جهانی چیز دیگری عاید ایرانی ها نشد و در بعضی مواقع غرور او باعث عدم پیشرفتش می شد. برخی از مورخین شاهپور را داریوش سلسله ساسانی می دانند و او را با ایشان مقایسه می کنند. ولی این اشتباه است. او هرگز به قدرت و سیاست و کشورداری به داریوش نمی رسد. جنگ های شاهپور اکثراً برای تاخت و تاز و به دست آوردن غنایم بود و نه گسترش قلمرو ممالک ایران. شانس خوبی که سلسله ساسانی داشت، اردشیر بابکان بنیانگذار این سلسله و پسرش شاهپور اول در انظار جهانی مبانی و پایه های دولت ساسانی را محکم کردند. سرانجام شاهپور اول پس از 30 سال سلطنت در سال 271 میلادی درگذشت. از وقایع مهم سلطنت شاهپور، شکست رومیان و اسیر شدن امپراتور آن ممالک و پدید آمدن مانینقاش در سال 261 میلادی است که مذهبی نو آورد و اصول آن را در سال 242 هنگام تاج گذاری شاهپور به اطلاع عموم رساند و مطالبی در مورد مانی بعداً خواهد آمد.

272 میلادی پس از یک سال سلطنت درگذشت. این پادشاه مردی رشید و شجاع بود و در زمان پدرش در جنگ های او با رومیان شرکت داشت و شجاعت های فراوانی از خود نشان داد.

شرق را به قلمرو خود افزود. بهرام قصد ادامه کشورگشایی در مشرق را داشت که جنگ رومی ها مانع آن گردید. بدین گونه که خواهد آمد، کاروس امپراتور روم در صدد برآمد تا نقشه ای که ارلین موفق به عمل آن نشده بود، اجرا کند. او ابتدا وارد جنگ با سارمات ها که در آن سوی کوه های قفقاز و در جنوب روسیه امروزی سکونت داشتند، شد و در ادامه پیشروی خود به حدود ایران رسید. بهرام که سپاهیان خود را در نواحی مشرق ایران متمرکز کرده بود و از سر حدات غربی ایران هم دور بود و اصلاً قصد جنگ با روم را نداشت، سفیری نزد کاروس فرستاد تا مذاکراتی در مورد صلح و سازش نماید. کاروس در پاسخ به فرستاده ایران گفت تا شاه ایران مطیع نشود از جنگ منصرف نخواهم شد و ایران را چنان عاری از درخت خواهم کرد که مانند سر من که عاری از موست. پس از آن قشون روم عازم ایران شد و بین النهرین و تیسفون پایتخت ایران را اشغال کرد. در این اوضاع و احوال طوفان و رعد و برق شدیدی حادث شد و لحظه ای پس از فروکش کردن طوفان و رعد و برق، امپراتور را مرده یافتند. معلوم نشده رعد وبرق او را زده و یا از مرگ طبیعی مرده است. به هر حال رومی ها این حادثه را خشم خدا دانسته و سر به شورش برداشتند و تقاضای بازگشت نمودند. بدین ترتیب لشکرکشی رومیان به نفع ایران خاتمه یافت و سرانجام بهرام در سال 282 میلادی درگذشت. روی سکه های این پادشاه تصویر صورت ملکه و پسر جوان او وجود دارد.

بوده است. در ابتدا بین نرسی و برادر او هرمز بر سر سلطنت جنگ و کشمکش روی داد. که منجر به پیروزی نرسی گردید. یکی از وقایع مهم این دوره جنگ ایران با روم بود. لازم به ذکر است که در زمان اردشیر، ارمنستان جزء قلمرو ایران بود ولی ارامنه شاهزادگان ساسانی را به دلیل زرتشتی بودن نمی پذیرفتند. هنگامی که امپراتور روم به دیوکلثین رسید، در سال 286 در صدد اجرای نقشه کاروس برآمد. در وهله اول تیرداد پسر خسرو پادشاه ارمنستان را که اردشیر را کشته بود، به پادشاهی این مملکت تعیین کرد و با سپاهی گران به ارمنستان گسیل داشت. ارامنه آن مملکت، او را با آغوش باز پذیرفتند. چون این خبر به نرسی رسید او با لشکری مجهز عازم ارمنستان شد و تیرداد را از آن مملکت بیرون کرد و تیرداد به روم نزد دیوکلثین رفت و درخواست کمک نمود و او هم به کالریوس سردار قشون روم در دانوب دستور داد به سوریه رفته و قشون روم مستقر در آن مملکت را روانه جنگ با ایران نماید و از سوی دیگر وقتی که این گزارش به نرسی رسید با سپاهی گران عازم بین النهرین شد و جنگ شدیدی بین دو قشون روم و سپاهیان ایران روی داد. تا مدت دو روز جنگ بدون نتیجه بود ولی در روز سوم سپاهیان ایران چنان شکستی به رومیان دادند و آنان را چنان کشته و زخمی و تار و مار کردند که فرصت عقب نشینی برایشان باقی نماند. کالریوس در حال فرار خود را به رودخانه فرات انداختند و به سختی جان سالم به در بردند.« 296میلادی» در زمستان دیگری یعنی سال 297 میلادی دیوکلثین همان سردار سال گذشته راجهت جبران شکست های خود عازم ایران کرد. کالریوس با تجاربی که در جنگ های گذشته به دست آورده بود، این بار ناحیه کوهستانی را جهت حمله به ایران انتخاب کرد. تجربه نشان داده بود که او در جلگه حریف سوارنظام ایران نخواهد شد. کالریوس از طریق ارمنستان راهی ایران شد و ناگهان به سپاهیان ایران شبیخون زد و پس از جنگ شدیدی بین ایران و روم، ایران شکست خورد و نرسی نیز زخم برداشت و به زحمت فراوان توانست جان سالم به در ببرد و عده کثیری از امرای ایرانی اسیر شدند. نرسی سفیری نزد کالریوس فرستاد و پیشنهاد صلح کرد و پس از آن سفیری از سوی کالریوس نزد نرسی آمد و شرایط سنگینی که برای صلح تعیین نمود به اطلاع او رساند. شرایط ها از این قرار بود:

ص: 213

1- واگذاری 5 ولایتی که در سواحل یمین رود دجله واقع شده بود به دولت روم. اسامی این ولایت چنین بود: ارزون، مک، زابد، رحبمه، کاردو یا کردو.

2- عدم دخالت ایران در امور ارمنستان و واگذاری قلعه زنتا واقع در آذربایجان به مملکت مزبور.

3- ایران باید ارمنستان را به عنوان ممالک تحت الحمایه روم به رسمیت بشناسد.

4- شهر نصیبین تنها محلی باشد برای تبادل کالا بین بازرگانان ایران و روم. «این بند به خواهش نرسی حذف کردند.»

بر اساس این عهدنامه از سال 297 میلادی رود دجله سرحدات مرزی ایران و روم گردید و همجواری روم با آذربایجان و تعیین شدن رود دجله برای سرحدات مرزی بین ایران و روم، شهر تیسفون پایتخت ساسانی مورد تهدید قرار می گرفت چه در زمان اشکانیان و چه قبل از آن و چه بعد از آن، ایران چنین عهدنامه ننگینی منعقد نکرده بود. نرسی پس از انعقاد این عهدنامه قادر به ادامه سلطنت نشد و سپس در سال 301 میلادی از غصه مُرد.

ای وجود نداشت تا جانشین او شود، برادر پادشاه مقتول هم از زندان گریخته و به بیزانس رفته بود و عادات و اخلاق و رفتار یونانی داشت، بزرگان ایران نخواستند او را به شاهی انتخاب کنند. در همین زمان زن عقدی هرمز حامله بود، امرا و بزرگان منتظر زاییدن او ماندند. همین که موبد اعلام کرد جنین پسر خواهد بود، بزرگان و امرا تاج شاهی را در خوابگاه ملکه آویختند و کودک هنوز متولد نشده صاحب تاج و تخت ممالک ایران گردید.

مانند قسطنطین روبرو بود. زیرا این امپراتور شخصی جدی و فعال و بهترین سردار زمان خود بود. لازم است عزیزان بدانید در این ایام دین مسیحیت دین رسمی روم گردید.«فرمان 313 که موسوم به فرمان میلان» و قسطنطین که خود دین مسیحی را پذیرفته بود و طرفدار جدی و مورج این دین گردید و حمایت از مسیحیان مقیم ایران را جزء وظایف خود قلمداد نمود و بر خصومت ملی که بین ایرانی ها و رومی ها بر سر آسیای غربی وجود داشت، خصومت دینی نیز به آن افزود. از شانس خوب شاهپور در همین زمان قسطنطین حریف پر زور او فوت کرد« سال337 میلادی» و در ارمنستان هم از تیرداد که دین مسیحی را ترویج می کرد، متنفر شدند و بعد از مرگ او در سال 314 جانشین های او اشخاص با لیاقت نبودند. بر اثر پیش آمدن این وقایع، شاهپور خود را قادر دید با دولت روم وارد جنگ شود. سرانجام جنگ بین ایران و روم شروع شد و این جنگ ها از سال 338 تا 350 به مدت 12 سال به طول انجامید، بدون اینکه نتیجه ای قطعی برای یکی از طرفین داشته باشد. در این هنگام یعنی سال 350 میلادی هون های وحشی به ولایات شرقی ایران حمله کردند و سرکوب این قوم بدون حضور شاهنشاه امکان پذیر نبود. شاهپور ناچار محاصره شهر نصیبین را نیمه کاره رها کرد و با سپاهیان خود راهی ممالک شرقی ایران شد.شاهپور از سال 350 تا 357 مدت 7 سال گرفتار جنگ با هون های وحشی بود. سرانجام شاهپور توانست آنها را شکست دهد و کرومات پادشاه هون ها و عده کثیری از آنها اسیر یا خود به سپاه ایران پیوستند. این پیروزی در دنیای آن روزگار برای ایران خیلی مهم بود. شاهپور پس از سرکوب هون های وحشی دوباره به فکر جنگ با رومیان افتاد که این دومین مرحله جنگ با آنان بود که از سال 359 تا 363 میلادی به طول انجامید. هنگامی که شاهپور مشغول جنگ با هون ها وحشی بود، پادشاه ارمنستان که تابع ایران بود از این موقعیت سوء استفاده کرد و توسط امپراتور روم با دختر یکی از صاحب منصبان روم ازدواج کرد و این زن ملکه مملکت ارمنستان شد. به همین منظور، مملکت ارمنستان از تحت نفوذ ایران خارج و وابسته به روم گردید. در حالی که شاهپور مشغول جنگ با هون های وحشی در ایالت های شمال شرقی ایران بود، به او خبر رسید که امپراتور روم مایل است متارکه را به صلح دائمی تبدیل نماید. شاهپور به همین جهت نامه ای به این شرح به امپراتور روم نوشت: «شاهنشاه شاهپور برادر آفتاب و ماه به برادر خود کنستانسیون قیصر، تحیت و

ص: 216

درود می فرستد. منصفین شما شاهدند که آنچه از بین رود استریمون «استرومای حالیه» و سواحل مقدونی واقع شده است، سابقاً تعلق به اجداد من داشته، اگر بخواهم که تمام این ممالک را واگذار کنید زیاده روی نکرده ام ولیکن روح مسالمت جویی و اعتدال مرا به آن واداشته که به استرداد ارمنستان و بین النهرین که از جد من به تقلب گرفته اید، اکتفا کنم و به شما اطلاع می دهم اگر سفیر من بی نتیجه مطلوب مراجعه کرد پس از گذشتن زمستان با تمام قوای خود با شما در جنگ خواهم شد.» امپراتور روم برای جلوگیری از جنگ سفرایی به دربار ایران روانه کرد ولی نتیجه ای نداشت. شاهپور پس از سپری شدن زمستان در آغاز بهار سال360 میلادی جنگ را شروع نمود. ابتدا قلعه های مستحکم شهر آمد «دیاربکر» را مورد حمله قرار داد و آن را با مجاهدت زیادی به تصرف خود در آورد و سپس بذابد را نیز تسخیر نمود ولی کنستانسیون به دلیل گرفتاری و مشکلات داخلی نتوانست هیچ اقدامی نماید. وقتی که امپراتوری روم به یولیان رسید، او بلافاصله، دنباله نقشه تراژان راجع به ایران را گرفت و در سال 363 با جمع آوری سپاهیان فراوان در خاک سوریه آماده جنگ با ایران شد. شاهپور سفیری نزد امپراتورروم فرستاد و او سفیر ایران را به خشونت از روم بیرون کرد. چون سپاهیانی که قیصر سازماندهی کرده بود بیش از یکصد هزار نفر با تجهیزات کامل می رسید، یولیان با اعراب صحرا نشین وارد مذاکره شد که سوار نظام آنها مسیر راه های ارتباطی را حفظ نمایند و با سوار نظام ایرانی وارد جنگ شوند. ولی پول به آنان نداد و گفت امپراتور جنگجو باید آهن داشته باشد نه طلا. از این جهت اعراب باطناً با او مخالف شدند و پس از آن قشون روم با شکست دادن ساخلوی مرزی ایران از رودخانه فرات عبور کرده و برخی شهرهای بین النهرین از جمله شهر پیروز شاهپور را اشغال نمود. کشتی های رومی که مورخان تعداد آن را یکصد هزار فروند ذکر کرده اند از فرات به طریق کانال موسوم به پادشاه وارد رودخانه دجله شدند و قشون روم به طرف چپ این رود عبور نمود. سپاهیان ایران با فیل های جنگی خواست جلوی رومیان را بگیرد ولی یولیان به ملاحظه فیل ها شب به طرف ساحل چپ رود دجله حمله کرد و این اولین و شدیدترین جنگ بین قشون روم و سپاهیان ایران بود. دلاور مردان ایرانی به مدت 12 ساعت شجاعانه در برابر قشون سنگین روم پافشاری و مقاومت کردند. سرانجام سپاهیان ایران با به جا گذاشتن غنایم بسیار عقب نشینی کردند و حالت دفاعی به خود گرفتند.

ص: 217

در ابتدا یولیان تلاش کرد که تیسفون را به محاصره خود درآورد و به دلیل داشتن برج و باروی مستحکم و مقاومت شدید مدافعان ایرانی موفق نشدند و به سواحل دجله عقب نشینی کردند. یولیان دستور داد تمام کشتی های مستقر در دجله را بسوزانند تا چیزی عاید ایرانی ها نشود و سپس به کردستان عقب نشینی کرد سپاهیان ایران با آگاه شدن از عقب نشینی رومیان، آنان را تعقیب نمودند. در این هنگام رومی ها به دلیل کمبود آذوقه به شدت در مذیقه افتادند، زیرا ایرانی ها تمام خطوط ارتباطی رومیان را قطع کرده بودند. در این میان یولیان فهمید که اعراب بادیه نشین چه کمک های فراوانی می توانستند به رومیان بکنند. روز اول و دوم جنگ نتیجه ای برای طرفین نداشت. روز سوم سپاهیان ایران از دو جبهه به قشون روم حمله کردند. وقتی که یولیان از یک نقطه به نقطه دیگر برای فرماندهی می رفت، یکی از سربازان ایرانی زوبینی به سویش پرتاب کرد که بر اثر آن کشته شد. پس از کشته شدن یولیان، یکی از صاحب منصبان رومی به نام یویان به سرداری قشون انتخاب گردید. یویان تمام تلاش خود رابرای بیرون کشیدن قشون روم از منطقه حملات سپاهیان ایران به کار برد. سپاهیان ایران چنان پی در پی و بدون وقفه به قشون روم حمله ور می شدند که رومیان پس از تحمل تلفات سنگین تنها راه چاره را بر آن دیدند که از صحنه نبرد بگریزند و به همین منظور رومیان خودشان را به دجله انداختند و شنا کنان به آن سوی رفتند و جان سالم به در بردند. شاهپور دانسته که سپاهیانش از جنگ خسته شده بود به رومیان پیشنهاد صلح کرد و شرایط ایران را نیز به آنان اعلام نمود. رومیان از این پیشنهاد استقبال کردند و شرایط آن را بدون چرا پذیرفتند. شرایط ایران چنین بود:

1- 5 ولایتی که در زمان نرسی به روم واگذار شده بود، به ایران برگردانده شد.

2- شهر نصیبین و سنجار به ایران برگشت.

3- قسمت شرقی بین النهرین جز قلمرو ایران گردید.

4- دولت روم پذیرفت که ارمنستان خارج از منطقه نفوذ روم است.

این عهد نامه که در سال 363 میلادی بین دولتین ایران و روم منعقد گردید، برای ایران بسیار مفید بود و شاهپور نیز بین ایرانیان و جهانیان به عالی ترین حد درجه رسانید و مقام ارجمندی نیز در تاریخ برای خود ثبت کرد. اکثر مورخین معتقدند که از زمان اسکندر تا به حال هیچگاه ایران به این مقام بلند دست نیافته بود و از این به بعد

ص: 218

در انظار عمومی شاهپور کبیر لقب یافت. واگذاری ولایات آن سوی دجله به ایران برای رومیان گران آمد به خصوص از دست دادن شهر نصیبین که قلعه مستحکم رومیان در شرق محسوب می شد. شهر نصیبین و قلعه های مستحکم آن، چنان که خواهد آمد در جنگ های ایران با روم تکیه گاه استراتژیکی مهم برای عملیات جنگی ایرانی ها گردید. پس از این رویداد مدتی بعد یویان درگذشت و والین سین امپراتور روم گردید. این امپراتور ممالک روم را بین خودش و برادرش والنس تقسیم کرد. قسمت غربی را به خود و قسمت شرقی را به برادرش والنس اختصاص داد. چون قرارداد مذکور را یویان با ایران بست و برای روم موهن بود که والین سین ظاهراً مفاد آن را رعایت می کرد ولی در باطنخیلی برایش ناراحت کننده بود و همیشه در صدد لغو آن بود و از سویی شاهپور عجله داشت این عهدنامه اجرایی شود. دوباره آتش جنگ بین ایران و روم بر سر ارمنستان و گرجستان زبانه کشید و آنها چندین سال بدون نتیجه با همدیگر جنگیدند و در آخر در سال 376 میلادی طرفین خسته شدند و قرارداد صلح گونه ای با هم منعقد کردند. در این قرارداد مقرر شد که ایران و روم هر دو ارمنستان و گرجستان را به حال خود رها سازند و در امور آن دو مملکت دخالت نکنند. شاهپور در سال 379 بعد از 70 سال پادشاهی در گذشت و ایرانی نیرومند، بزگ و متمدن برای جانشینان خود باقی گذشت. بنابه نوشته اکثر مورخین اروپایی، این شاهنشاه بزرگ در مدت سلطنت طولانی خود بر تمام مشکلات غلبه کرد. دست تمام متجاوزان از جمله عرب ها، کرجی ها، هون ها، رومی ها و غیره را از ممالک ایران کوتاه نمود. دو نمونه از کارهای مهم شاهپور یکی برگرداندن ولایاتی که در زمان جدش از ایران جدا شده بود و دیگری سرکوب یون های وحشی. سرکوب یون ها برای ایران و ممالک همجوار از اهمیت بسیاری برخوردار بود. چون یون ها همان مردمان وحشی و بیابان گردی بودند که مردمان یوئه چی ها و سکاها را از سرزمین خودشان بیرون و به اطراف آسیای میانه راندند. یون ها همان مردمان صحراگرد وحشی بودند که به اروپای شرقی و وسط «استروکیت ها و ویزیکت ها وغیره» چنان فشاری وارد کردند که بر اثر آن مهاجرت بزرگ ملل ژرمن ها و غیره در اروپا اتفاق افتاد و سرانجام باعث انقراض دولت هزار ساله روم غربی گردید. شاهپور ذوالاکتاف در طول سلطنت طولانی و پر افتخار و با برکت خود خدمات زیادی از جمله عمران آبادانی در ایران انجام داد که این کتاب گنجایش آن را ندارد.

ص: 219

بنابراین مملکت ارمنستان که چند قرن در زمان اشکانیان و این دوره ایران و روم بر سر آن می جنگیدند، بدین گونه تقسیم گردید: قسمت بزرگی از آن سهم ایران و قسمت کوچک تر که در غرب این مملکت قرار گرفته بود، سهم دولت رومگردید. ولی در هر دو قسمت شاهزادگان اشکانی از طرف ایران و روم برای حکومت تعیین گردید. بدین ترتیب مسئله ارمنستان در سال 384 میلادی خاتمه یافت. سرانجام شاهپور سوم پس از شش سال پادشاهی در سال 388میلادی درگذشت.

برای اینکه در آینده پسرش بدون مانع بر تخت سلطنت بنشیند و از حمایت ایران هم برخوردار شود، طی وصیت نامه خود، او را به یزدگرد شاهنشاه ایرانسپرد و از او خواهش کرد که امپراتوری را مورد حمایت قرار دهد. یزد گرد هم هنگامی که وصیت نامه امپراتور روم را خواند، یکی از دانشمندان مجرب ایرانی به نام آنتی خیوس را برای تربیت تئودوس به قسطنطنیه فرستاد و به مجلس سنای بیزانس اعلام کرد که دشمن امپراتور صغیر، دشمن ایران است. تئودوس دوم به سرپرستی یزدگرد به سن قانونی رسید و به تخت سلطنت نشست. بدین ترتیب در زمان امپراتوری تئودوس روم شرقی تحت حمایت یزدگرد قرار گرفت. بر اساس نوشته اکثر مورخین تا یزدگرد در قید حیات بود هیچگاه از فتوت و جوانمردی خود نسبت به امپراتوری بیزانس نکاست. علاوه بر اینکه تئودوس از سوی ایران نگرانی نداشت بلکه با فرستادن سفیری از او خواهش کرد که مسیحیان ایران را مورد توجه قرار دهد. یزدگرد از سفیر امپراتور روم به گرمی استقبال کرد و رفتار خود را در مورد مسیحیان ایران تعدیل نمود و طی فرمانی اعلام کرد که عیسویان ایران در بنا کردن کلیسا و اجرای مراسم دینی خود در سراسر کشور آزاد هستند.« سال 409 میلادی» در این ایام دولت بیزانس تحت فشار مردمانی قوی و تازه نفس شمالی بودند. این مردمان که از اقوام مختلف بودند، بر اثر یورش یون های وحشی همواره روم شرقی و غربی را مورد تاخت و تاز خود قرار می دادند، چنان که شهر رُم پایتخت دولت هزار ساله روم غربی در سال 410 به دست شخصی به نام آلاریک افتاد. بنا به نوشته اکثر مورخین در این زمان یزدگرد به آسانی بقیه بین النهرین، سوریه و آسیای صغیر را به تصرف خود درآورد. به دلیل صلح طلبی و انسان دوستی یزدگرد و از سوی دیگر روابط حسنه ای که در گذشته با آرکادیوس و سپس وظیفه ای که برای حمایت از پسر او تئودوس به عهده داشت، مانع از جنگ ایران با بیزانس گردید. سرانجام یزدگرد که در سال 399 میلادی به سلطنت رسیده بود، در سال 420 در شکارگاه بر اثر لگد اسبی جان سپرد. یزدگرد یکی از پادشاهان خوب سلسله ساسانی بود که ساخت شهر یزد نیز به او نسبت می دهند.

ص: 222

پادشاه خواستار سرکوب این قوم وحشی بودند. بهرام در سال 425 با سپاهی گران عازم سرکوب هیاطله شد. او برای که مسیر حرکت خود را به طرف شمال و مشرق ایران پنهان کند، ابتدا به سوی آذربایجان حرکت کرد و بعد در نهان شبها با سرعتی حیرت انگیز خود را به نزدیکی هیاطله ها رسانید. سپاهیان ایران قبل از سپیده دم صبح به هیاطله ها حمله ور شدند. در ساعات ابتدای جنگ هیاطله ها شکست خوردند و پادشاه آنها کشته شد و آنان پس از به جا گذاشتن کشته و مجروح فراوان بار و بنه خود را رها کردند و به طرف ماوراءالنهر گریختند و سپاهیان ایران آنان را تا آن سوی جیحون تعقیب کردند. در این جنگ سپاهیان ایران چنان ضربتی به هیاطله وارد نمودند که تا بهرام در قید حیات بود، جرئت نداشتند به طرف ایران بیایند، چون بهرام نذر کرده بود، تاج پادشاهی هیاطله را که از بهترین غنایم جنگی محسوب می شد به آتشکده معروف آذرگُشَب شهر شیز تقدیم نمود. در این زمان جمع کثیری از مسیحیان ایرانی که بر اثر فشار مغ ها و روحانیون متعصب زرتشتی به ممالک بیزانس پناهنده شده بودند. بهرام از تئودوس امپراتور روم شرقی «بیزانس» تقاضای استرداد آنها را نمود. تئودوس چون می دانست که اگر آنها به ایران برگردانده شوند مورد آزار و اذیت قرار خواهند گرفت، از برگرداندن آنها خودداری نمود. در پی رد تقاضای ایران از سوی بیزانس، بهرام دستور داد تمام کارگران رومی که در معادن طلا و نقره ایران مشغول به کار بودند را دستگیر و روانه زندان کردند و اموال آنها در ایران توقیف نمودند. بر اثر این اقدامات، کدورت بین طرفین بالا گرفت و سرانجام منجر به جنگ گردید. مهر نرسی فرمانده کل سپاه ایران که از نجیب زادگان درجه اول ایران بود و خود را از نسب ویشتاسب پدر داریوش بزرگ می دانست، در نزدیکی نصیبین از قشون بیزانس شکست خورد ولی پس از آن بهرام با لشکری به یاری او شتافت. همین که سردار بیزانس از آمدن بهرام آگاه شد، تمام اسباب و ادواتی که برای محاصره تهیه نموده بود، سوزانید و سپس به خاک روم عقب نشینی کرد. بهرام شهر تئودوسیوپولیس «ارزت الروم حالیه» را محاصره نمود ولی موفق به تصرف آن نشد. سال بعد یعنی 422 میلادی جنگ کماکان ادامه داشت. هرچند قشون ایرانی در این جنگ موفق نبود ولیبه سرعت جای تلفات و خسارات را پر می کرد. سرانجام این جنگ ها رومی ها را خسته کرد و آن ها به ایران پیشنهاد صلح دادند و ایران هم پذیرفت و نمایندگان طرفین پس از مذاکرات فشرده

ص: 224

عهدنامه ای چند ماده ای برای یک صد سال منعقد کردند. مواد این عهدنامه به این قرار بود:

1- آزادی دین مسیحی در ایران و دین زرتشتی در روم.

2- دولت روم متعهد شد سالیانه باید مبلغی به دولت ایران برای مستقر نمودن سپاهی قوی در دربند داریان قفقاز بپردازد. بدین وسیله از تجاوزات مردم شمالی به حدود ایران و روم جلوگیری به عمل آید.

مغ ها و روحانیون زرتشتی از اجرایی شدن ماده ای که در مورد آزادی دین مسیحیت بود، جلوگیری کردند و بنا به نوشته اکثر مورخین، بهرام پس از 18 سال سلطنت در سال 438 هنگام شکار گوری در باتلاق فرو رفت و ناپدید گردید. چون این پادشاه علاقه زیادی به شکار گور داشت، بهرام گور نامیده شد. حکیم عمر خیام نیشابوری رباعیاتی به همین رابطه سروده است :

قصری که بهرام در او جام گرفت *** آهو بچه کرد و رو به آرام گرفت

بهرام که گور میگرفتی همه عمر *** دیدی که چگونه گور بهرام گرفت

حکیم نظامی گنجوی کتاب هفت گنبد را به نام این پادشاه به نظم در آورده است .

اما شکست سنگینی که بهرام گور به هیاطله داد برای ایران و ممالک همجوار هیاطله بسیار مهم بود زیرا مدت طولانی از تجاوزات آن ها جلوگیری شد. در زمان این پادشاه چون نجیب زادگان ارمنستان از پادشاه شدن پسر شاهپور، بهرام ناراضی بودند از بهرام خواستند یک نفر والی را برای آنان تعیین نماید و این مملکت یعنی ارمنستان یکی از ایالت های ایران گردید. بر اساس منابع ایرانی بهرام پس از پیروزی بر هیاطله به هندرفت. پادشاه هند در ازای جلوگیری از هیاطله که برای آن کشور فوق العاده خطرناک بودند، ایالت های سند و مکران را به او واگذار کرد. بهرام حدود12 هزار نفر از هنرمندان در رشته های مختلف موسیقی از هند همراه خود به ایران آورد. در مورد این پادشاه داستان ها و افسانه های زیادی به جا مانده است که این کتاب گنجایش آن را ندارد.

هجوم آوردند و دست به کشتار و غارت زدند. یزدگرد با جمع آوری سپاه عازم شمال شرقی کشور گردید و تا حدودی موفق شد هیاطله را از کشور بیرون نماید و از تجاوزات آنان جلوگیری نماید. در همین زمان که یزدگرد گرفتار جنگ با هیاطله در سرحدات شمال شرقی بود، دولت بیزانس «روم شرقی» با فرستادن مبلغان عیسوی به ارمنستان، دین مسیحی را در این مملکت رواج داده بود. یزد گرد قصد داشت مردم ارمنستان در دین زرتشتی بمانند تا از تابعیت ایران خارج نشوند. اما خطی که میسروپ ارمنی در سال 397 میلادی اختراع کرده بود به مبانی ملی ارامنه استحکام بخشید و آنان را به پافشاری و تشویق وا می داشت. در همین زمان، مهر نرسی صدر اعظم ممالک ایران طی اعلامیه ای دین مسیحی را رد کرد ولی روحانیون ارامنه نپذیرفتند، ارمنستان نیز به علیه زرتشتی ها شوریدند. در همین زمان یزدگرد دوم که از جنگ با هیاطله فارغ شده بود به سوی ارمنستان شتافت و جنگ شدید و خونینی در آوارائید بین سپاهیان ایران و قشون ارمنی روی داد. سرانجام شکست در قشون ارمنی افتاد و واردان مامی کنی، فرمانده قشون آنها کشته شد و رئیس روحانیون ارامنه با 10 نفر از کشیش های بزرگ آنها اسیر شدند. پس از آن، آرامش در سراسر مملکت ارمنستان برقرار شد و آتشکده ها فعالیت خود را از سر گرفتند. چون دین مسیحیت هنوز در جامعه ریشه ندوانیده بود، مردم به آسانی دوباره به دین زرتشتی برگشتند. سرانجام هر دو یعنی یزد گرد دوم پادشاه ایران و تئودوس امپراتور روم به صلح روی آوردند و طبق معاهده ای که بین طرفین منعقد شد، امپراتور روم تعهد کرده که رومی ها استحکاماتی در نزدیکی سرحدات ایران تأسیس نکنند و نیز پذیرفت که دولت روم سالیانه مبلغی به دولت ایرانبپردازد تا دولت ایران اردویی قوی در دربند قفقاز کنار دریای خزر مستقر نماید تا از تجاوز مردمان شمالی به ایران و روم شرقی جلوگیری شود. هرچند یزدگرد در جنگ با هیاطله قدرت و توانایی بهرام گور را نداشت ولی موفق شد تا از حملات آنها به حدود ایران جلوگیری نماید. این جنگ ها از سال 443 میلادی تا سال 451 میلادی کماکان ادامه داشت.

ص: 226

ایران هم قبول کرد ولی به جای دختر خود، کنیزی برای او فرستاد. خوشنواز در ابتدا فهمید که پادشاه ایران او را فریب داده است ولی به روی خود نیاورد و در صدد برآمد تا تلافی کند. چندی بعد بوسیله سفیری از فیروز درخواست نمود که عده ای صاحب منصب ایرانی برای آموزش دادن قشون هیاطله و کمک به جنگی که با دیگر همسایگان در پیش دارد، بفرستد. فیروز هم حدود 300 تن از متخصصین و کارشناس نظامی برای او فرستاد. خوشنواز عده ای از آنها را کشت برخی هم ناقص العضو کرد و نزد فیروز فرستاد و پیام داد که این پاسخ حیله ای که به کار برده بودی. آتش جنگ بین طرفین زبانه کشید و فیروز از طریق گرگان به اردوی هیاطله حمله کرد. بر اساس روایات ایرانی که طبری آن را ذکر کرده است خوشنواز، فیروز و سپاهیانش را باحیله ای به دره ای کشانید که محل خروج نداشت و پس از آنکه فیروز وارد دره شد، مدخل آن را گرفت. فیروز وقتی که چنین دید ناچار به صلح روی آورد ولی خوشنواز به صلح ابدی راضی شد مشروط بر اینکه به پیش پای او به خاک بیفتد. فیروز پذیرفتن این شرط برایش خیلی گران بود ولی با راهنمایی موبدی پذیرفت. موبد برای تسلی به فیروز گفت این حرکت پادشاه به معنی برای پرستش آفتاب است. فیروز از رفتار توهین آمیز خوشنواز بالاخره به ستوه آمد و مصمم به رها شدن از این دام گردید. چون در عهدنامه مقرر شده بود و فیروز سوگند یاد کرده بود که از ستونی تجاوز نکند، سرانجام برای این که سوگند خود را نشکسته باشد، دستور داد ستون مزبور را کنده و در جلوی سپاه حرکت دادند. بدین ترتیب فیروز با قشون فراوان با 500 پیل عازم بلخ گردید و هیاطله را راه بر او بستند و به سپاهیان ایرانی گفتند که اگر جنگ کنند، سوگندی که پادشاه ایران خورده که از ستون تجاوز نکنند آنها را خواهند گرفت و به همین منظور نیمی از سپاهیان فیروز او را رها کردند و او با باقیمانده قشون با هیاطله وارد جنگ گردید و باسپاهیان خود در خندقی که هیاطله در سر راه او کنده بودند و با خار و خاشاک پوشانیده بودند، افتادند و همگی از بین رفتند. اکثر مورخین و محققین به این دلیل این روایت را افسانه دانستند آن را قبول ندارند و معتقدند که اگر فیروز در دره محصور و گرفتار شده بود، چگونه قادر به تهیه 500 زنجیر پیل بود و اگر پیل ها با او بود چگونه شد که بعد از محصور شدن، پیل ها را نگرفتند. سوال دیگر اینکه اگر مدخل دره را قشون خوشنواز گرفته بود و آن دره هم راه خروجی نداشت، چگونه فیروز توانست عازم

ص: 228

بلخ شود. مسئله ستون و غیره هم افسانه به نظر می رسد. ولی چون این روایات توسط مورخین و محققین دست به دست گردیده تا به ما رسیده است و ما نیز ناچاریم آن را در کتاب قید نماییم. روایت صلح پادشاه هیاطله مشروط به اینکه فیروز دختر خود را به او بدهد هم به نظر جعلی می رسد. ولی حقیقت امر باید این باشد که فیروز از طریق گرگان به هیاطله حمله کرد ولی موفق نشد و در حالی که داشت عقب نشینی می کرد در صحرایی بی آب و علفی که امروزه به نام آخال است، راه خود را گم کرد و گرفتار آمد و بعد هیاطله او را محاصره کرد و در حال جنگ کشته شد. پیروز دیواری در گرگان از سواحل دریای خزر در امتداد شمالی رود گرگان کشید که در برابر هیاطله سدی باشد و این دیوار از هجوم آنها به طرف گرگان و طبرستان جلوگیری می کرد. خرابه های آن که اکنون موسوم به سد اسکندر است، موجود می باشد. در زمان پادشاهی فیروز بر اثر اختلاف دینی که بین مأموران ایرانی زرتشتی و مسیحی های ارامنه به وجود آمده بود، عده کثیری از ارامنه ارمنستان دست به طغیان زدند و گرجی ها هم به کمک ارامنه شتافتند و ایرانی ها را از مملکت ارمنستان بیرون کردند و شخصی به نام ساهاک را به پادشاهی خود انتخاب کردند. ولیکن زرمهر سردار دلیر ایرانی در غیاب فیروز با بودجه خود سپاهی تهیه کرده و به ارمنستان حمله نمود. در ابتدای جنگ ساهاک، پادشاه ارامنه ارمنستان کشته شد و سراسر ارمنستان به تصرف ایران درآمد و شورش نیز ظاهراً فروکش کرد.

بلکه مبلغی معین بوده که ایران به مدت دو سال پرداخته است. سرانجام بلاش پس از استرداد اسرا و غنایم و برقراری صلح متوجه امور مملکت ارمنستان گردید. در همین زمان واهان سردار ارامنه به پادشاه ایران پیشنهاد کرد که آزادی دین مسیحی در ارمنستان اعلام شود. در ابتدای امر بلاش به خاطر نفوذ روحانیان زرتشتی از پذیرش این پیشنهاد طفره می رفت ولی در همین زمان ورق برگشت و زارن برادر بلاش ادعای سلطنت کرد و بر او شورید. واهان هم با شنیدن این خبر با تمام قوای خود به کمک بلاش شتافت. بلاش هم پس از پیروزی بر برادر پیشنهاد واهان را پذیرفت. بدین ترتیب دین مسیحی رسماً به عنوان دین ارمنستان و گرجستان شناخته شد. پس از آن، این دو مملکت باطناً با ایران هم دست شدند. سرانجام بلاش پس از حدود 5 سال سلطنت در سال 487 میلادی درگذشت.

جمشید پارس گفته اند، مذهبی جدیدی آورد که شرح آن بعداً در جای خود خواهد آمد. یکی از دستورات دین مزدک این بود که می گفت زن و اموال باید بین مردم مشترک باشد. قباد هم برای اینکه از نفوذ بی حد و مرز نجبا و روحانیان بکاهد، ابتدا آیین او را پذیرفت ولی پس از آن وجاهت و شخصیت او در میان مردم زائل گردید و بر اثر آن روحانیان و نجیب زادگان اجتماع کردند و او را از سلطنت عزل و برادرش جاماسب را به تخت سلطنت نشاندند. در ابتدا مردم خشمگین، شورش کردند و در صدد قتل قباد برآمدند ولی جاماسب از آن جلوگیری کرد و آنها در سال 498 میلادی قباد را دستگیر و در قلعه فراموشی زندانی کردند. حدود سه سال گذشت قباد با همدستی همسرش از زندان گریخت و نزد پادشاه هیاطله رفت و به کمک او به ایران برگشت و به روایتی چون قباد سوگند یاد کرد که پیرو دین زرتشت باشد و طبق قوانین روحانیون سلطنت کند و روحانیون هم پذیرفتند و جاماسب هم مقاومتی نکرد، دوباره در سال 501 بر تخت سلطنت نشست و این بار به سوگند خود وفادار ماند و با مزدک همکاری نکرد. قباد زمانی که از ایران گریخت و نزد پادشاه هیاطله رفت و به او تعهد داد که در ازای قشونی که برای پس گرفتن تاج و تخت خود در اختیار او قرار می دهد، پس از پیروزی بر برادر و به تخت نشستن، مبلغ زیادی به پادشاه هیاطله پرداخت نماید. قباد هم پس از بهسلطنت رسیدن متوجه شد در خزانه مملکت پول کافی وجود ندارد تا به پادشاهی هیاطله بدهد. در همان موقع به یادش آمد که در زمان یزدگرد دوم قراردادی به مدت 60 سال بین تئودوس امپراتور روم شرقی و یزدگرد دوم منعقد شده بود. امپراتور در این قرارداد متعهد شده بود که دولت روم شرقی می بایست سالانه مبلغی برای نگاه داشتن قوایی در دربند قفقاز برای جلوگیری از تجاوزات مردمان شمالی به دولت ایران پرداخت نماید، ولی امپراتور روم شرقی در زمان صلح آن را به ایران پرداخت نکرد و قباد هم مطالبه آن را درخواست ننمود. در این زمان که خزانه ایران تهی شده بود و قباد نیاز به پول پیدا کرده بود، از امپراتور روم درخواست این پول کرد. در این ایام آستانس که امپراتور روم شده بود، نپذیرفت و گفت چون ایران در موقع خود آن را مطالبه ننموده است به مرور زمان حق او ضایع شده است. در پی آن جنگ بین طرفین اجتناب ناپذیر شد. قباد برای اینکه به دشمن مجال ندهد، پیش دستی نمود و به سرعت زیاد وارد ارمنستان شد و شهر ارزت روم را پس گرفت و سپس شهر آمد «دیار بکر حالیه» را به

ص: 231

تصرف خود درآورد و بعد از آن با قشون بیزانس وارد جنگ شد و شکست سنگینی به آنان داد. نزدیک بود صلحی با شرایط سنگین به رومیان تحمیل کند که ناگهان خبر رسید که هیاطله به شمال شرقی کشور حمله کردند. قباد ناچار جنگ با بیزانس را نیمه کار گذاشت و راهی جنگ با هیاطله گردید. رومی همین که از گرفتاری ایران آگاهی یافتن به محاصره نصیبین اقدام نمودند. بالاخره سفرایی از جانب قباد با رومیان وارد مذاکره شد. سرانجام طرفین قرارداد صلحی به مدت 7 سال راضی شدند و دولت بیزانس در قبال دادن مبلغی پول به ایران شهر آمد را پس گرفت و در سال 506 دولت بیزانس پذیرفت که همچون سنوات قبل سالیانه پولی برای حفاظت از دربندهای قفقاز به ایران پرداخت نماید. قباد نیز از سال 503 تا 513 به مدت حدود 10 سال با هیاطله جنگید و آنان را چنان شکست داد و گوشمالی داد که آنها سال های سال جرأت نزدیک شدن به سرحدات ایران را نداشتند. قباد پس از فارغ شدن از جنگ با هیاطله متوجه گرجستان شد. چون بهرام گور در زمان پادشاهی خود طی قراردادی دین مسیحیت را در گرجستان آزاد نموده بود، قباد آن قراردارد را لغو کرد و دستور تعقیب پیروان مسیحیت را صادر نمود و بر اساس این سیاست، گرگین خان پادشاهگرجستان از روم درخواست کمک کرد. قبل از این، در زمانی که قباد مشغول جنگ با هیاطله بود، رومیان قلعه های محکم در حدود ایران ساخته بودند که مهمترین آنها قلعه شهر دارا در نزدیکی شهر نصیبین بود. پادشاه ایران در مورد ساختن این قلعه ها به امپراتور روم اعتراض نمود ولی او ترتیب اثر نداد و با هون های وحشی که در شمال قفقاز ساکن بودند، هم علیه ایران متحد شد و لازیکها را هم به طرف خود جلب کرد. ضمناً جهت اطلاع: قسمت غربی گرجستان امروزی که در کنار دریا سیاه واقع شده بود، لازیکا گفته می شد. در سال 526 میلادی سپاهیان ایران وارد گرجستان و لازیکا شد و سراسر آن مملکت را به تصرف درآورد و رومیان هم به ارمنستان آمدند و با سپاهیان ایران جنگیدند ولی نه در این جا و نه در بین النهرین کاری از پیش نبردند. دو سال بعد باز بین ایران و روم جنگ سختی روی داد که منجر به شکست رومیان گردید. در نتیجه امپراتور روم 2 هزار نفر سپاهی به کمک بی لیزار، سردار بیزانس فرستاد و از سویی از اقوام شمالی موسوم به ماساژات ها قشون داوطلب تهیه کرد و آماده جنگ جدیدی با ایران شد. فیروز مهران سردار دلیر ایرانی، عازم شهر دارا شد و در حوالی آن جا جنگ شدیدی بین طرفین به

ص: 232

وقوع پیوست. بر اساس نوشته مورخین در این جنگ تیراندازان ایرانی تا آخرین تیر جنگیدند و سپس به جنگ تن به تن پرداختند و به میسره و میمنه سپاه روم یورش بردند و آنها را مغلوب و عده کثیری از آنها را کشته و مجروح نمودند. در همین هنگام که سپاهیان روم در حال شکست قطعی بودند که ماساژتاهای تازه نفس برای دومین بار به کمک آنان آمدند و ایرانی ها ناچار به عقب نشینی شدند. ولی تلفات رومی ها آنقدر سنگین بود که بی لیزار توان تعقیب ایرانی ها را نداشت. این جنگ هرچند ظاهراً به نفع رومی ها تمام شد ولی برای ایرانی ها از اهمیت فوق العاده ای برخوردار بود زیرا به اثبات رسید که قشون بیزانس نسبت به گذشته بسیار ضعیف شده است و اگر ماساژت ها نبودند حتما شکست می خورند و از سویی معلوم شد که ایرانی ها در فنون نظام نسبت به گذشته بسیار پیشرفته شدند. از این جهت پافشاری و اطاعت نظامی ایرانی ها باعث تعجب بی لیزار، سردار معروف رومی گردید. در سال 531 میلادی باز سپاهیان ایرانی عازم سوریه شد. بی لیزار با لشکری متشکل از رومی ها و غیره راه بر سپاهیان ایران بست. سرانجام جنگ بین سپاهیانایران و قشون روم در کالینیکوس روی داد که منجر به شکست رومیان گردید ولی ایرانی ها هم نتیجه ای از این جنگ به دست نیاوردند. زیرا هنوز کار تمام نشده بود که ناگهان خبر در گذشت قباد رسید. سپاهیان ایران ناچار به طرف دجله برگشتند. بنابراین جنگ قباد با روم شرقی هیچ منفعتی برای ایران نداشت و طرفین به حالت قبل ازجنگ برگشتند. اما باید به این نکته توجه کرد که جنگ های ایران با روم و بالعکس از زمان پادشاهی قباد به بعد دو امپراتوری بزرگ آن زمان یعنی ایران و روم و بالعکس که صاحب اختیار جهان آن روزگار بودند، ضعیف نمود و زمینه برای هجوم اعراب بیابانگرد به این دو کشور فراهم ساخت. اما در اواخر سلطنت قباد، مزدکیان که در ایران به تدریج دارای نفوذ شده بودند، دست به توطئه ای زدند تا پادشاه را مجبور به استعفاء نمایند و کیوس پسر او را به سلطنت بنشانند. چون او وعده داده بود که دین مزدک را دین رسمی ممالک ایران قرار دهد، قباد ابتدا به آنان روی خوش نشان داد ولی مشکلات گذشته که اینها برایش به وجود آورده بودند را فراموش نکرد و آنان را فریب داد و به کمک پسرش خسرو، سران مزدکیان را به جشنی دعوت کرد و به جز مزدک که توانست فرار کند، بقیه را همگی کشت. این اتفاق در سال 529 میلادی روی داد. سرانجام قباد که در سال 487 میلادی به مدت دوبار به سلطنت رسیده بود و

ص: 233

حدود سه سال هم از عمر خود در زندان گذرانیده بود، در سال 531 در سن 82 سالگی درگذشت. هنگامی که قباد به تخت سلطنت نشست، مردم ایران به خاطر جنگ های گذشته دچار تنگدستی شدیدی شده بودند. خشک سالی و گرسنگی بیش از 75 درصد از مردم را ناتوان کرده بود. همین شرایط به وجود آمده، مناسب ترین فرصت برای مزدک بود تا جنبشی علیه فئودال ها به وجود آورد و اعلام نماید اموال و زن و غیره باید بین اغنیا و ضعفا تقسیم شود. عده کثیری از ضعفا پیرو او شدند و گرفتاری بزرگ برای قباد به وجود آوردند. قباد برای برقراری عدالت، مأموران ویژه برای ممیزی مالیات و رفع تعدی و ظلم تعیین نمود. پس از قباد، جانشین او انوشیروان همین برنامه او را ادامه داد. قباد در زمان پادشاهی خود عمران و آبادانی بسیاری در کشور به وجود آورد. بنا به نوشته مورخین، قباد بیشتر از همه پادشاهان ساسانی در ایران شهر بنا کرد که کازرون در فارس و گنجه در قفقاز از جمله این شهرهاست.

اینجا لازم می دانم کارهای خسرو را به دو قسمت کرده یکی امور داخلی و دیگر امور خارجه «سیاست داخلی و خارجی». اول به سیاست داخلی خسرو می پردازیم. ابتدا خسرو در صدد برآمد که انقلابات فکری که بر اثر افکار مزدکیان در ایران به وجود آمده بود را به حالت اولیه برگرداند. افکار مزدک در بین مردم ممالک ایران سرایت کرده بود که حتی در ارمنستان مسیحی هم، دو دستگی به وجود آورده بود «مزدکی و غیر مزدکی» و آنها با هم وارد منازعه می شدند. خسرو به این نتیجه رسید که اول مزدک و مزدکیان را از میان بردارد. همزمان در ممالک ایران خصوصاً در مناطقی که مزدک پیروان فراوانی دارد، به وسیله مبلغان دین زرتشتی، مردم را به حالت اولیه برگرداند و بعد رفع جهاتی که موجب پیشرفت و گسترش این آیین شده بود. مزدک که در زمان قباد جان سالم به در برده بود، با عده ای از مبلغان خود مشغول فعالیت بود که به دستور خسرو طی یک عملیات دستگیر و همراه 40 تن ازپیروانش در یک روز دستگیر و به قتل رسیدند. چون خسرو می دانست که دلیل گسترش این آیین خشکسالی و قحطی در زمان فیروز و ظلم و ستم مأموران دولتی نسبت به رعایا و نفوذ بیش از حد نجبا و روحانیان بوده، در صدد اصلاحات پرداخت، او کم کردن و برداشتن بیش از حد مالیات بر دوش مردم را در اولویت کار خود قرار داد و برای اجرای این کار مأموران ویژه ای را برای ممیزی مالیات و غیره، تعیین و به سایر ایالت ها فرستاد. بدین ترتیب موجب رضایت مندی اقشار ضعیف جامعه را فراهم آورد. کیفیت این مطلب بعداً در جای خود خواهد آمد. خسرو قضاتی را به سایر ایالت ها فرستاد تا به شکایت مردم رسیدگی و از تعدیات مأموران دولتی جلوگیری نماید. برای سازماندهی و سرعت در اجرای احکام و جلوگیری از متنفذین، ممالک ایران را به چهار قسمت تقسیم نمود و برای هر یک از قسمت ها فرمانروایی با اختیارات کامل تعیین نمود. به هر یک از قسمت ها پادکس و فرمانروای آن پادکس بان گفته می شد. به دستور خسرو، قشون چریکی با سپاهیان غیر دائمی به سپاهیان دائمی همچون سپاه جاویدان در زمان داریوش اول تبدیل گردید و حقوق و جیره غذایی نیز به آنان داده می شد. علاوه بر این ها، خسرو شخصاً به عنوان بازرس بر کار آنان، مخصوصاً امور قضایی نظارت داشت و احکامی که صادر می کرد به سرعت در تمام ممالک ایران اجرا می شد. خسرو پس از اصلاحات در امور لشکری و کشوری، همان گونه که در جای خود خواهد آمد، به امور فرهنگی نیز می پرداخت.

ص: 235

خسرو برای برقراری امنیت در سراسر کشور علاوه بر سرکوب و مطیع نمودن مردمان صحراگرد مانند هیاطله، هون های وحشی و خزر ها و غیره اقدام به ساختن قلعه ها و برج ها و باروهای شهری و سدهای متعدد جهت جلوگیری از تجاوزات آنها نمود که مهمترین این سدها، سد دربند در قفقاز و قلعه های گرگان و اترک و غیره می توان نام برد. خسرو در امور کشاورزی و صنعت و تجارت تلاش بسیار نمود و برای پیشرفت کشاورزی زمین، تخم و حیوانات اهلی در اختیار زارعین قرارداد. چون در سنوات گذشته عده کثیری از مردم بر اثر خشکسالی پیاپی و قحطی و غیره تلف شده بود، خسرو دستور داد برای ازدیاد جمعیت جوانان ازدواج نماید و افرادی که تن به کار نمی دادند به گدایی و ولگردی روی آورده بودند را مجازات نمود. در سراسرکشور راه ها، کاروانسرا و چاپارخانه ها ساخت و تجارت و بازرگانی را رونقداد و مقدم گردشگران و بازرگانان خارجی را گرامی داشت و با آنها به مهربانی رفتار نمود و رفاه و آسایش و آرامش برای افراد جامعه به وجود آورد و به همین منظور مردم او را انوشیروان «انوشه روان» نامیدند. اما در مورد سیاست خارجی انوشیروان : هنگامی که خسرو به تخت سلطنتی نشست، روابط سیاسی خیلی خوبی با بیزانس برقرار نمود و هیچ خصومتی بین این دو کشور وجود نداشت. انوشیروان به روشنی آگاهی داشت که ابتدا به اصلاحات داخلی و سپس به امور خارجی بپردازد. در این زمان چون یوستی نین امپراتور بیزانس به امور ایتالیا و آفریقا مشغول بود و سردار او بی لیزار در آن مملکت ها پیشرفت زیادی به دست آورده بود و لزومی نمی دید که در مشرق با ایران طرف شود و برای برقراری و استحکام روابط سیاسی، لازم دید که معاهده ای بین دولت ایران و روم شرقی منعقد گردد. سرانجام پس از مذاکراتی که بین طرفین، معاهده ای در سال 532 میلادی بدین شرح منعقد شد:

1- دولت بیزانس باید همچون سنوات قبل سالیانه مبالغی به ایران بپردازد و ایران هم با استقرار ساخلوی و حفاظت از دربندهای قفقاز را به عهده بگیرد. دولت بیزانس که از گنجاندن این ماده در قرارداد ناراضی بود، احتزاز داشت. زیرا دادن پول همه ساله به ایران نوعی باج تلقی می کرد.

2- هر قدر از ولایت لازیکا قبل از جنگ قباد با بیزانس در تصرف طرفین بوده از آن به بعد هم به همان حال باقی خواهد ماند.

ص: 236

3- شهر دارا، از آن روم باشد. مشروط بر آن که آن شهر را تبدیل به مرکز قشون بین النهرین ننماید.

4- از این به بعد ایران و بیزانس با هم متحد خواهند بود.« سال 532 میلادی»

یوستی نین چون از جانب ایران آسوده خاطر گردید، اقدام به جهان گشایی در ایتالیا و آفریقا نموده و به دلیل لیاقت و شجاعت سردار نامی خود بی لیزار، فتوحات درخشانی کرد. خسرو از اینکه دولت بیزانس بسیار قوی شده به فکر افتاد. زیرا قوی شدن امپراتور بیزانس برای ایران بسیارخطرناک بود. خسرو قصد داشت تحویفاتی از امپراتور بیزانس بخواند ولی با این، مقصود او که جلوگیری از قوی شدن روم بود، برآورده نمی شد. لذا به زودی منصرف گردید و مصمم شد زمینه ای فراهم آورد تا با دولت روم وارد جنگ شود. به زودی زمینه ای بدین گونه فراهم گردید. دو تن از شیوخ عرب یکی دست نشانده ایرانی و دیگر روم شرقی بود با هم به کشمکش پرداختند. این دو یعنی حارث ابن جبله، شیخ سرزمین غشان دست نشانده روم و دیگری منذر ابن نعمان، شیخ حیره از ملوک لخمی دست نشانده ایران بود. یوستی نین امپراتور بیزانس در کشمکش آنان مداخله نمود و بدون رجوع به دولت ایران خود را حاکم خواند. خسرو که به دنبال بهانه ای می گشت، این قضیه را بهانه قرار داد و با سپاهی گران از دجله گذشت و بین النهرین را زیر پا گذاشت و از فرات عبور کرد و راهی شامات شد و انطاکیه که زیباترین شهرهای آسیای غربی محسوب می شد را به تصرف خود در آورد و غنایمی بسیار به دست آورد. وقتی که شهر انطاکیه به تصرف ایران درآمد، خسرو در شهر به گشت زنی پرداخت. آن قدر شهر مورد پسند او قرار گرفت وقتی که به ایران برگشت به مهندسین یونانی دستور داد شهری به نام به ازاندریو خسرو بنا کردند. اما برگردیم به اصل مطلب، در این زمان امپراتوری بیزانس که در جاهای دیگر مشغول جنگ بود و لشکرکشی خسرو و ضربت های او ناگهانی بود دچار اضطراب و پریشانی گردید و از ایران درخواست صلح نمود و خسرو که در این لشکر کشی به اهداف خود رسیده بود، آن را پذیرفت و نمایندگان طرفین پس از گفتگو و مذاکرات فشرده توافقنامه ای به شرح زیر در سال 540 میلادی منعقد کردند.

1- مقرر شد دولت بیزانس 5000 لیبرای طلا که 325 هزار مثقال طلا می شد، برای غرامت جنگ به ایران بپردازد.

ص: 237

2- دولت بیزانس متعهد شد سالیانه مبلغ 500 لیبرای طلا برای نگهداری قوای ساخلوی ایران در دربند های قفقاز به این کشور بپردازد.این قرارداد صلح پایدار نماند و دوباره بین ایران و روم به شرحی که خواهد آمد، ولایت لازیکا جنگ آغاز گردید. همجواری ایران و روم شرقی با لازیکا باعث گسترش نفوذ و دخالت دو ممالک در آن سرزمین گردید و در بین مردم کاملاً احساس می شد و حاکم شهر پترا در کنار دریای سیاه که از سوی بیزانس تعیین شده بود، بازرگانی و تجارت آنجا را منحصر به خود می دانست. همین امر نارضایتی و اعتراض پادشاه لازیکا را در پی داشت و باعث قیام او علیه بیزانس گردید. به همین جهت پادشاه لازیکا از ایران درخواست کمک نمود. خسرو هم موقعیت به وجود آمده را غنیمت شمرد و تصمیم گرفت محدوده جغرافیایی ایران را تا دریای سیاه گسترش دهد و در آنجا نیروی دریایی قوی تأسیس نماید و در صورت لازم، قسطنطنیه را مورد تهدید قرار دهد. به همین منظور فوراً سپاهیانی برداشته و وارد لازیکا شد و شهر پترا را به محاصره خود درآورد. هرچند لشکرکشی خسرو به لازیکا موفقیت آمیز بود و این مملکت به تصرف ایران در آمد، ولی رفتار ایرانی های زرتشتی با مردم آن سامان که عیسوی بودند، ضدیت بین آنان بوجود آورد و به اهداف خسرو صدمه وارد نمود. در این مملکت برای چندمین سال جنگ ادامه داشت تا طرفین خسته شدند و خسرو هم کارهای مهم تر از این داشت. سرانجام دو طرف مخاصمه به صلح راضی شدند و سفرای ایران و بیزانس پس از چندین روز مذاکره با یکدیگر منجر به متارکه پنج ساله گردید. در سال 562 میلادی این متارکه که تبدیل به قرارداد صلح 50 ساله ای به قرار زیر گردید:

1- ایران متعهد شد لازیکا را تخلیه و به روم شرقی واگذار نماید و در ازای این اقدام به مدت پنجاه سال دولت بیزانس سالیانه 30 هزار سکه طلا به دولت ایران بپردازد.

2- مسیحیان ایران در دین خود آزاد اما تبلیغ نخواهند داشت.

3- دولت ایران همچون سنوات گذشته حفاظت از دربندهای قفقاز را به عهده خواهد داشت.

خسرو انوشیروان بعد از انعقاد قرارداد صلح با بیزانس، به مملکت هون های سفید که اقوام بیابانگرد بودند و به شهرهای شمال و شرقی ایران دست اندازی می کردند، حمله کرد. خسرو برای اطمینان از پیروزی خود قبلاً با ترک ها اتحادی برضد آنها منعقد

ص: 238

کرد. کیفیت و چگونگی اینجنگ ها آنچنان معلوم نیست ولی آنچه روشن است در هنگام جنگ پادشاه هیاطله کشته شد و این مملکت بین ایران و ترکان تقسیم گردید. این تقسیمات بدین گونه بود:

رودخانه جیحون مرز شمال شرقی ایران شد و باختر و طغارستان «در مشرق باختر» و زابلستان و رخج جزء خاک ایران گردید.

این اتفاق حدود سال 557 میلادی افتاد. اما برخی از مورخین بر این عقیده اند که بعضی از ولایت ایران مثل سند و پنجاب و غیره بر اثر فشار هون های وحشی موقتاً از تصرف ایران خارج و جزء قلمرو هند گردیده بود، دوباره جزء ممالک ایران گردید. برای تأمین این عهدنامه و برقراری روابط حسنه فیمابین ایران و پادشاه ترکان «خاقان ترک»، خسرو با دختر پادشاه ترکان ازدواج نمود. چون برای اولین بار اسمی از ترکان برده می شود، لازم است در مورد پیشینه این قوم مطالبی به عرض عالی رسانده شود. ترک ها تیره ای از اقوام هون ها بودند و این تیره که آستاک نام داشت، بر اثر فشار امپراتوری چین در سال 433 میلادی از مساکن خود به طرف مغرب رانده شدند و در زمان های بعد به دو قسمت تقسیم گردیدند و قسمت شرقی در ایالت های بین مغولستان و کوه های اورال ساکن شدند. البته آنها زندگی کوچ نشین داشتند و قسمت غربی سرزمینی که بین کوه های آلتای و رود سیحون بود را اشغال کردند و آنها زندگی بدوی داشتند. برخی از مورخین بر این عقیده اند که کلمه ترک بر گرفته از کوهی است که شبیه کلاه خود بوده و کلاه خود را به زبان ترکی دورک می گفتند. خاستگاه اولیه این اقوام آن کوه ها و اطراف و اکناف آن بوده و هر کس هم پادشاه آن اقوام می شده به او خاقان ترک می گفتند و اولین خاقان آنها شخصی به نام تومن بوده که در سال 537 میلادی فوت کرد. خاقان این قوم در زمان خسرو انوشیروان، مکان خان نام داشته است «سال 554». در این زمان اقوام خزرها ساکنین اطراف دریای خزر امروزی، شهرهای مرزی ایران را مورد تاخت و تاز و کشت و کشتار و غارت قرار می دادند. خسرو پس از سرکوب هون ها به سراغ خزرها رفت و پس از شکست دادن آنها برای ایجاد ترس و رعب و وحشت، هزاران نفر از این مردم را قتل عام کرد و غنایم بسیاری به دست آورد. خسرو پس از برقراری امنیت در سراسر مرزهای شرقی و شمالی به تیسفون برگشت. در همین زمان مسئله دیگری برای ایران پیش آمد و آن مملکت یمن بود. در اوایل قرن ششم

ص: 239

میلادی، حبشی ها که مسیحی بودند و از روم حمایت مالی می شدند، به یمن حمله کردند و آن مملکت را به تصرف خود درآوردند. حکومت یمنی در این زمان تا حدودی متمایل به ایران بود. ابرهه سردار حبش که یمن را به تصرف خود درآورده بود، در صنعا استحکامات نظامی و کلیساهایی را بنا کرد. امپراتور روم از این اوضاع بسیار خوشنود و شاهنشاه ایران ناراحت گردید. در همین اوضاع و احوال یکی از شاهزادگان خاندان حُمیر که در یمن سلطنت داشت، به دربار ایران پناهنده گردید و از انوشیروان برای باز پس گرفتن مملکت خود درخواست کمک کرد. انوشیروان که انتظار چنین روزی را داشت، سپاهی مجهز نمود به فرماندهی وهرز سردار نامی ساسانی روانه یمن کرد. سپاهیان ایران پس از تصرف کرانه جنوبی خلیج فارس، وارد سرزمین یمن شدند و عدن، پایتخت این مملکت را به تصرف خود درآوردند و حبشی ها را از یمن بیرون کردند. در این سال یعنی 570 میلادی دوباره خاندان حُمیر در یمن برقرار گردید ولی اینبار رسماً دست نشانده ایران شدند و وهرز و سپاهیان ایرانی در آنجا ماندند و با مردم آن سامان اختلاط پیدا کردند. چنان که اعراب دوره اسلامی به این ایرانی ها ابنا می گفتند.

اما در مورد جنگ دوباره انوشیروان با ترکان: ترکان پس از آنکه صاحب قسمتی از ممالک هیاطله شدند، خود را قدرتمند دیدند و مملکت خود را ممالک ترکستان نامیدند و دیزابول خاقان آنها در سال 567 سفرایی به دربار شاهنشاهی ایران گسیل داشت و تقاضا نمود عهدنامه اتحادی بین ایران و ترکستان منعقد گردد. انوشیروان از این اقدام خاقان ترک سخت نگران شد. چند روز بعد سفیر مزبور در دربار ایران فوت شد. خاقان ترکستان تصور کرد که نوشیروان به سفیرش زهر داده و بسیار غضبناک گردید و در سال 569 میلادی برای ایجاد اتحاد بین ترکستان و بیزانس علیه ایران، سفرایی به دربار روم شرقی فرستاد. در همین رابطه سفرایی از قسطنطنیه نزد خاقان رفت و پس از مذاکراتی بین دولتین ترکستان و بیزانس، ترکها به حدود ایران حمله کردند و دست به کشتار و غارت زدند. چون این خبر به انوشیروان رسید با سپاهی گران عازم جنگ با ترکان شد. همین که ترکان از آمدن انوشیروان خبردار شدند، حدود ایران را تخلیه و به ترکستان عقب نشینی کردند. دیزابول وقتی که دید در میدان جنگ حریف ایران نمی شود، دوباره سفرایی به دربار بیزانس فرستاد و امپراتور روم شرقی را تحریک کرد که معاهده خود را با ایران نقض کند و با آن کشور وارد جنگ شود «سال

ص: 240

571 میلادی». یوستی نین امپراتور بیزانس که از فتوحات انوشیروان در اطراف مرزهای شرقی و شمالی ایران سخت نگران گردیده بود و ترس از آن داشت که با قوی شدن ایران امپراتوری روم در خطر بیفتد، چون سن انوشیروان در این زمان به هفتاد رسیده بود، امپراتور رم تصور می کرد که به دلیل پیری فرماندهی را به عهده نخواهد گرفت و لذا شکست ایران قطعی و عمر جنگ کوتاه خواهد بود. از سویی خاقان ترک به وسیله سفرای خود در دربار بیزانس، امپراتور را علیه ایران تحریک می نمود. سرانجام یوستی نین دوم، معاهده سال 563 را نقض نمود و با قشون خود به محاصره شهر نصیبین پرداخت. برخی از مورخین بر این عقیده اند که امپراتور روم شرقی آرزو داشت که گرجستان و ارمنستان از آن او باشد و در پی رسیدن به آرزویش تصمیم به نقض معاهده و حمله به ایران گرفت. همین که انوشیروان از نقض معاهده و محاصره شدن نصیبین اطلاع یافت، بر خلاف انتظار امپراتور بیزانس خود شخصاً فرماندهی سپاهیان ایران برای جنگ با بیزانس را به عهده گرفت و به سرعت برق آسایی از دجله عبور کرد و به قشون روم حمله ور شد و شهر نصیبین را از محاصره آنان نجات داد و تا شهر دارا قشون را عقب راند. سپاهیان ایران پس از شکست دادن قشون روم شهر دارا را به محاصره خود درآوردند. در همین زمان یک لشکر از سپاهیان ایران که متشکل از شش هزار سوار نظام زبده می شد، به فرماندهی سردار آذرمهان به سوریه حمله برد. این لشکر پس از آتش زدن اطراف شهر انطاکیه و ویران نمودن شهر آپاما، با غنایم زیادی برگشت و به سپاهیان ایران در زیر قلعه دارا ملحق گردید. «572 میلادی». انوشیروان دستور داد تا از ادوات قلعه کوب و سایر دستگاه های دیگر که از ایران آورده بودند، برای تصرف قلعه ها و باروهای شهر دارا به کار گیرند و آب شهر را برگردانند. به دستور انوشیروان، سپاهیان ایران با استفاده از ادوات قلعه کوب، قلعه و باروی شهردارا که از نظر استحکامات شهرت فراوانی داشت، در سال 537 میلادی ویران کردند و با توسل به قوه قهریه شهر را به تصرف خود درآوردند. سقوط شهر دارا اثرات عجیبی دردنیای آن روزگار داشت. زیرا دولت بیزانس در اطراف آن شهر، قلعه ها و باروهای مستحکم ایجاد کرده بودند که محققین و کارشناسان خبره نظام هیچ گاه تصور نمی کردند روزگاری این شهر سقوط نماید. پس از شکست بیزانس از ایران، یوستن امپراتور روم دیگر نتوانست به سلطنت خود ادامه دهد ناچار استعفا داد و کنت تی بریوس به تخت سلطنت نشست. بنا

ص: 241

به نوشته مورخان در این هنگام بود که یوستن فهمید شیر پیر ایران هنوز قوی و بسیار خطرناک بود. امپراتور جدید در اولین اقدام خود به ایران پیشنهاد متارکه «آتش بس» یکساله داد. به قول مورخین متارکه یک ساله را به مبلغ 45 هزار سکه طلا خرید. انوشیروان این پیشنهاد را پذیرفت و قرارداد متارکه یک ساله که امروزه به آن آتش بس گفته می شود، بین طرفین منعقد گردید و دولت روم شرقی مبلغ مزبور را به ایران پرداخت کرد. کنت تی بروس به جمع آوری قشون پرداخت او عده زیادی از مردم قوی هیکل و جنگجوی سواحل رود رن و دانوب را در سپاه خود استخدام نمود تا پس از یک سال وارد جنگ با ایران شود، ولی پس از تمام شدن مدت قرارداد متارکه، باز جرأت نکرد وارد جنگ با ایران شود و سرانجام قرارداد متارکه را به سه سال دیگر تمدید نمود و مقرر شد، بیزانس سالانه 30 هزار سکه طلا به ایران پرداخت نماید. پس از تمدید شدن قرارداد متارکه، انوشیروان ارمنستان ایران را مطیع نمود و عازم تصرف ارمنستان روم گردید. در این زمان ارمنستان روم در دست شخصی به نام کوروس سکایی از دست نشاندگان امپراتور روم بود که با قشون قوی که داشت ابتدا انوشیروان را عقب راند، اما سپاهیان ایران شبانه با استفاده از مشعل های افروخته به طرف قشون روم حمله ور شدند و آنان را به سختی شکست دادند. انوشیروان پس از این پیروزی برای زمستان گذرانی به ایران برگشت و در سال 567 میلادی دوباره رومیان تجدید قوا نمودند و به ایران حمله کردند این بار هم شکست سختی خوردند و این جنگ های چند ساله بدون اینکه نتیجه قطعی برای یکی از طرفین داشته باشد، ادامه داشت. انوشیروان وقتی که دید نمی تواند بر رومی ها غلبه نماید و آنها هم دست بردار نیستند، برای تهیه لوازم و قشون بیشتر به تیسفون برگشت ولی ناگهان در گذشت.بنابراین خسرو انوشیروان که در سال 531 میلادی بر تخت سلطنت نشسته بود، پس از 48 سال پادشاهی از دنیا رفت. اکثر مورخین معتقدند که پس از مرگ کوروش بزرگ و داریوش اول، انوشیروان بزرگترین پادشاه قبل از اسلام است. ولی آنچه معلوم است از زمان تأسیس دولت شاهنشاهی ایران توسط کوروش بزرگ هیچ پادشاهی قدرتمندتر از کوروش و داریوش بزرگ نبوده است زیرا آنان بر 26 الی 30ممالک بزرگ جهان آن روزگار فرمانروایی می کردند و قوانین مملکت داری که این پادشاهان برای اداره کردن جوامع بشری و ملل آن روزگار به وجود آوردند، بسیاری از آنها هنوز کهنه نشده و مورد استفاده قرار

ص: 242

می گیرد. ولی بر هیچ کس پوشیده نیست که انوشیروان بزرگترین پادشاه سلسله ساسانی است، ولی نمی شود او را با کوروش و داریوش مقایسه کرد. به ندرت پادشاهی پیدا می شود که صفات سیاست سرداری و مملکت داری باهم داشته باشد. انوشیروان از این صفات برخوردار بود، او پادشاهی بود نمونه. روی هم رفته تمام صفاتی که در انسان های مختلف وجود داشت، در او جمع شده بود. القاب دیگر خسرو انوشیروان، عادل کسرا بود. در مورد انوشیروان و وزیر معروف او ابوذر جمهر داستان ها و افسانه های زیادی بر جای مانده است.

فرستادند و درخواست متارکه و صلح نمودند و پذیرفتند که سالیانه به ایران باج بدهند. هرمزد پس از شکست ترکان از پیشرفت قدرت بهرام چوبین هراسان شد و او را در سال 589 میلادی به جنگ مملکت لازیکا فرستاد. ولی بهرام این بار شکست خورد و هرمز به جای اینکه برای او کمک بفرستد و او را تشویق و امیدوار به پیروزی نماید، از شکست او خشنود شد. هرمز همان گونه که گفته شد از قدرت و شوکت بهرام چوبین واهمه داشت. برای اینکه در انظار عمومی او را خوار و از قدرت و شوکت او بکاهد، برای او دوک دان و جامه زنانه فرستاد. سپاهیان ایران از رفتار هرمز نسبت به سردار نامی خود خشمناک شدند و کینه او را در دل گرفتند و با سپاه ایران که در بین النهرین بودند، دست به یکی کردند وعازم تیسفون پایتخت شدند تا هرمز را از میان بردارند. هرمز، بهرام و سپاهیان او را یاغی خواند و سپاهی جهت جلوگیری از آنان فرستاد ولی این سپاه هم به سپاهیان یاغی ملحق شدند. وقتی که این خبر در پایتخت پیچید، مردم بر هرمز شوریدند و او فرار کرد و به دست یکی از خویشاوندان خود به نام بیستام و یا ویستاخم افتاد و او هرمز را به قتل رساند«سال 590 میلادی». درباره هرمز چهارم باید گفت که بر اساس روایاتی عده ای او را به نیکی و عدالت گستر یادکرده اند. عده ای دیگر برعکس، او را سفاک خوانده اند. برخی از مورخین و محققین معتقدند چون هرمز در صدد کاهش نفوذ نجبا و روحانیان بوده و می خواست میدان به آنها ندهد، آنها هم او را سفاک خواندند. به طور مثال این مورخین نوشته اند مغ ها و روحانیانمتعصب زرتشتی از هرمز خواستند که مسیحیان را مورد آزار و اذیت قرار دهد، او نپذیرفت و گفت پادشاهی ما در دو پایه قرار نگیرد و دو پایه دیگر نیز لازم است و همچنان حکومت ما استوار نگردد نباید مسیحیان و دیگر پیروان سایر مذاهب از خود برنجانیم و دشمن خود قرار دهیم و دست از آزار و اذیت آنان بردارید و کارهای نیکی کنید تا آنها کارهای خوب شما را دیده و به شما بگروند.

بهرام که به دلیل فتوحات گذشته بسیار مغرور شده بود در پاسخ گفت خسروپرویز خود شخصاً باید نزد من بیاید و طلب عفو نماید. خسروپرویز باز در صدد برآمد تا هر طوری شده او را راضی به صلح و سازش کند و نزد خود بیاورد ولی دوباره نتیجه ای به دست نیاورد و بهرام همچنان خود را از خسروپرویز برتر می دانست. سرانجام خسروپرویز سپاهی تهیه نمود و عازم جنگ با بهرام چوبین گردید اما شکست خورد و فراری شد و بعد از عبور او از رودخانه دجله به ولایت سیر سزیوم که جزء امپراتوری بیزانس بود، رفت و رومیان با آغوش باز او را پذیرا شدند و مراتب را با آغوش باز به اطلاع امپراتور در قسطنطنیه رسانیدند. مریس امپراتور بیزانس مقدم خسروپرویز را گرامی داشت و او را پسر خود خواند و حاضر شد برای بازپس گیری تاج و تخت از او حمایت کند ولی مشروط بر اینکه در ازای این همکاری خسروپرویز پس از رسیدن دوباره به سلطنت، ارمنستان و شهر دارا را به بیزانس واگذار نماید. خسروپرویز هم پذیرفت و پس از آن مریس امپراتور بیزانس یک قشون بزرگ در اختیار خسروپرویز گذاشت و او با قشون رومی عازم ایران گردید. اما بهرام چوبین پس از شکست دادن خسروپرویز و فراری شدن او، به تیسفون آمد و بر تخت سلطنت نشست. هنگامی که خبر آمدن خسروپرویز با یک قشون رومی و یک قشون آذربایجانی انتشار یافت، مقام بهرام چوبینسست گردید، چون می دانست که مردم ایران معتقدند که بعد از هخامنشیان، سلطنت ایران از آن ساسانیان است و این خانواده دارای فرّه ایزدی هستند و به همین منظور او را یاری نخواهند کرد. خسرو پرویز در سال 591 با قشون رومی و آذری از دجله گذشت و با سپاه بهرام وارد جنگ شد. بهرام چوبین شکست خورد و به ترکستان گریخت و نزد خاقان ترک رفت. خسروپرویز پس از پیروزی وارد تیسفون شد و دوباره به تخت سلطنت نشست و بعد قشون رومی را با هدایای فراوانی مرخص نمود. خسرو در ابتدای کار، کسانی که باعث خلع و کشته شدن پدرش شده بود را دستگیر و به قتل رساند. مهمترین علت شکست بهرام چوبین از خسرو این بود که بزرگان و سران سپاه با او نبودند و عقیده داشتند که فقط ساسانیان می توانند به جای هخامنشیان بر تخت سلطنت ایران بنشینند. خسرو پس از به تخت سلطنت نشستن، مملکت ارمنستان و شهر دارا را همان گونه که مقرر شده بود به دولت بیزانس واگذار نمود. بدین ترتیب مرز مشترک ایران با امپراتور بیزانس از دریاچه وان در ترکیه امروزی تا تفلیس تعیین و تثبیت شد. دوستی خسروپرویز با

ص: 245

مریس چنان محکم بود که خسرو با مریم دختر او ازدواج نمود و به نام وی کلیسا ساخت. هدایای فراوان تقدیم آن کلیسا کرد. اما تا مریس امپراتور بیزانس در قید حیات بود، روابط ایران با بیزانس دوستانه و برادرانه بود و در سال 603 میلادی رومیان مریس را به قتل رساندند و فکاس به امپراتوری رسید و پسر مریس به ایران پناهنده شد. خسروپرویز، فکاس را به رسمیت نشناخت و به انتقام خون مریس که پدر زن او بود، با سپاهی گران عازم بین النهرین شد و تمام سرزمین های شرقی بیزانس از سال های 603 تا 620 به تصرف ایران درآمد. سپاهیان ایران ارمنستان را از بیزانس باز پس گرفتند و ولایات ادسا و قیصریه و آنکارا را نیز به تصرف خود درآوردند و قسطنطنیه را مورد تهدید جدی قرار دادند. سپاهیان ایران تا سال 610 میلادی تا ناحیه بسفر پیشروی کردند و به منطقه سکوتاری رسیدند. در این لشکرکشی خسروپرویز غنایم فراوانی به دست آورد و از سوی دیگر، یک لشکری از سپاهیان ایران از فرات گذاشت و تا بیروت امروزی پیشروی کرد و آن شهر را به تصرف خود درآورد. نابسامانی و هرج و مرج و ترس و وحشت از ایران سراسر ممالک روم شرقی را فرا گرفته بود .فکاس نتوانست در برابر فتوحات خسرو پرویز کاری کند و فشار ایرانی ها باعث نابسامانیو هرج و مرج و اضطراب در ممالک بیزانس گردید. بر اثر به وجود آمدن این اوضاع، هیراکلیوس که ایرانیان او را هرقل نامیدند که در آفریقا اقامت داشت، با کشتی در سال 610 میلادی به قسطنطنیه رسید و با کمک مردم قدرت را در دست گرفت. خسرو پرویز در سال 611 میلادی در پی ادامه لشکرکشی خود، شام و انطاکیه را به تصرف خود درآورد و پس از آن به کمک 26 هزار نفر یهودی، بیت المقدس را تصرف نمود و صلیب حضرت عیسی که از نظر مسیحیان با ارزش تر از خود در دنیا وجود نداشت را به عنوان غنائم به ایران فرستاد. اما بنا به نوشته اکثر مورخین پیروزی های پی در پی خسروپرویز اثر عجیب و غریبی در جهان آن روز داشت. خصوصاً تصرف بیت المقدس و آوردن صلیب حضرت عیسی به ایران که در انظار جهان مسیحیت چیزی مقدس تر از آن وجود نداشت. خسرو پرویز بر اثر مغروریتی که به او دست داده بود به این فتوحات اکتفا نکرد و شهر براز یکی از معروفترین و شجاع ترین سرداران ایرانی را با لشکری گران راهی مصر نمود. ایرانی ها پس از تصرف غزه و عبور از صحرای سینا، بندر تجارتی اسکندریه را در سال 616 میلادی به تصرف خود درآوردند و پس از آن به دره نیل سرازیر شدند و تا مرز

ص: 246

حبشه پیشروی کردند. پیروزی ایرانی ها در مصر که بر اثر شجاعت سردار نامی ایران به دست آمد، باز اثر عجیبی در دنیای آن روزگار بود زیرا قرن های متمادی بود که مصر از تصرف ایران خارج شده بود و یکی از آرزوهای شاهان ساسانی بود که روزی بتوانند حدود ایران را به زمان شاهان هخامنشی برسانند و از سوی دیگر، شاهین یکی از سرداران نامی ایران در سال 617 از کاپادوکیه گذشت و ولایات آسیای صغیر را یک به یک تصرف کرد و به کالسدن در نزدیکی قسطنطنیه رسید. در این منطقه هرقل امپراتور روم شرقی با سردار ایرانی ملاقات نمود و صلاح دانست که سفرایی نزد خسروپرویز بفرستد و به او تقاضای صلح و سازش نماید. ولی این پیروزی های پیاپی ایران، چنان خسروپرویز را مغرور و متکبر کرده بود که وقتی سفرای هرقل حضورش آمد، آنها را بیرون انداخت و گفت چرا هرقل را با غل و زنجیر پیش تخت من حاضر نکرده اید. پس از آن کالسدن نیز به تصرف ایران در آمد و در این مقطع زمانی یعنی سال 617 میلادی تقریبا حدود جغرافیایی ایرانی به حدود زمان هخامنشیان رسیده بود. در این زمان اوضاع بیزانس آشفته و بدتر از همه دوران های گذشته بود.ارمنستان روم و سایر شهرها و قلاع رومی ها در بین النهرین و تمام ممالک آسیای صغیر و سوریه و فلسطین و اردن کنونی و مصر به تصرف ایران درآمده بود و خود قسطنطنیه نیز از طرف ایران و اقوامی به نام آوازها «آوارها» مورد تهدید قرار می گرفت. لازم است بدانید آوازها مردمانی بودند از طرف شمال به امپراتوری روم هجوم می آورند و قصدشان تصرف قسطنطنیه بود. اوضاع بیزانس در ابتدا آنقدر آشفته و خراب بود که هرقل مصمم شد از پایتخت بگریزد و به قرطانجه برود. به همین منظور خزانه و نفایس بیزانس را از قسطنطنیه حمل کرد. ولی عده ای از روحانیون مسیحی و بزرگان از او جلوگیری کردند و او ناچار راضی به ماندن شد. مقرر گردید که اموال موجودی دولت و کلیساها را به مصارف جنگ برساند. هرقل با قشون خود در سال 622 میلادی از تنگه داردانل عبور کرد و وارد ایسوس شد و در حوالی ارمنستان بین هرقل امپراتور روم و شهربراز سردار بزرگ ایران جنگ شدید و خونینی روی داد. در این جنگ سپاهیان ایران شکست خورد و هرقل پس از این پیروزی به قسطنطنیه برگشت. حدود یک سال بعد، هرقل با خزرها و چند اقوام دیگر بر علیه ایران متحد شدند و این بار از طریق لازیکا به سوی ایران لشکرکشی کرد. خسرو پرویز پس از شنیدن خبر قشون کشی هرقل به ایران با سپاهیان خود که حدود 40

ص: 247

هزار نفر بودند، وارد شیز در آذربایجان شد و به سپاهیان ایران دستور حمله داد ولیکن هرقل پیش دستی نمود و ایرانی ها را شکست داد و شهرهای آذربایجان ایران را غارت کرد و آتشکده ها از جمله آتشکده بزرگ آذرگشت که یکی از مقدس ترین آتشکده های ایران بود را در سال 623 میلادی ویران کرد. یک سال بعد خسرو پرویز در صدد جبران شکست هایی که از رومی ها خورده بود به سپاهیان خود دستور پیشروی به سوی آران داد ولی هرقل از طریق ارمنستان پیش دستی کرد و سپاهیان ایران را مغلوب و منکوب نمود. اما خسروپرویز که از پیروزی های رومیان خشمگین شده بود، خواست یک ضربت قطعی به آنان وارد نماید. خسروپرویز با تلاش های فراوان دو سپاه بزرگ تهیه و سازماندهی نمود. یکی از این دو سپاه را در اختیار شاهین گذاشت که با متحد خود آوازها، قسطنطنیه را تصرف نمایند و دیگری را مأمور جنگ با قشونی کرد که خود هرقل فرماندهی آن را به عهده داشت. در سال 626 میلادی هرقل سپاهی برای حفاظت از قسطنطنیه گذاشت و از طریق آنجا بهتفلیس حمله کرد ولی شکست خورد و شاهین قسطنطنیه را به محاصره خود درآورد ولی قوایی که حفاظت از این شهر را به عهده داشت با سپاهیان ایران به جنگ پرداخت ولی به دلیل تند باد شدیدی که مخالف سپاهیان ایران وزیدن گرفت و خار و خاشاک روی سپاهیان ایران ریخت، پیروزی از آن رومی ها شد و آنان موفق به بازپس گیری شهر کالسدن از ایران شدند. وقتی که این خبر به خسرو پرویز رسید، او غضبناک شد و شاهین را سرزنش و تهدید به مرگ کرد. شاهین در همین زمان درگذشت. آواز ها که متحد ایرانی ها بودند به قسطنطنیه حمله کردند و به دلیل عدم کمک ایرانی ها موفق نشدند. عدم موفقیت ایران در این جنگ ها، نداشتن نیروی دریایی بود ولی برعکس بیزانس از نیروی دریایی قوی برخوردار بود و بیشتر قوای خود به همراه تجهیزات و تدارکات به وسیله کشتی جابجا می کرد. هرقل در سال 627 میلادی تصمیم به تصرف دستگرد که در حدود بیست فرسخی پایتخت ایران قرار داشت، گرفت و عازم آن شهر گردید و در نینوا جنگ خونینی بین ایرانی ها و رومی ها روی داد. در این جنگ فرمانده سپاه ایران کشته شد ولی ایرانیان در برابر رومی ها پافشاری و مقاومت کردند و دلیرانه جنگیدند ولی آخرالامر به طرف سنگرهای خود عقب نشینی کردند و سپس به سواحل براز رود رفتند و در آنجا با ایجاد سنگر و موانع به مقاومت پرداختند. در اینجا وحشت و اضطرابی وجود خسرو پرویز را فراگرفت

ص: 248

که ایرانی ها را رها نمود و فراری شد. با این وجود جان به کفان و سلحشوران ایرانی عقب نشینی نکردند و به مقاومت و جنگ ادامه دادند تا قوایی متشکل از 200 فیل جنگی به یاری آنها آمد. هرقل هر چه تلاش کرد، نتوانست بر ایرانی ها غلبه کند و ناچار نقشه خود را که تصرف تیسفون و دستگیری خسروپرویز بود را تغییر داد و در سال 627 به گنزک رفت. گریختن خسرو پرویز در برابر رومی ها در حالی که ایرانی ها شکست نخورده بودند و مقاومت می کردند، باعث هیجان نجبا و بزرگان و مردم تیسفون گردید. رفتار ناشایست خسروپرویز نسبت به شهربراز و شاهین و توهین و بی احترامی که او به نعش شاهین سردار بزرگ ایران کرده بود، بر تنفر مردم افزود. خسروپرویز تمام سرداران ایرانی را به اتهام اینکه در جنگ پیروز نشده بودند، به قتل رساند و در صدد بود که شهربراز را هم به قتل برساند زیرا شهربراز و شاهین دو سردار ایرانی بودند که با پیروزی های خودمحبوب قلوب مردم شده بودند. اگر خسروپرویز هنگامی که به اوج پیروزی رسیده بود و هرقل در خواست صلح کرده بود و شهربراز و شاهین هم صلاح مملکت را در صلح می دیدند، پذیرفته بود متحمل اینگونه شکست و خاری نمی شد. سرانجام بزرگان و نجبا و امرای لشکری و کشوری در سال 627 خسروپرویز را دستگیر و به زندان انداختند و چندی بعد او را به قتل رساندند. به این ترتیب خسرو پرویز که در سال 590 به تخت سلطنت نشسته بود، پس از 38 سال پادشاهی در سال 628 میلادی از سلطنت خلع و سپس به قتل رسید. برخی از مورخین قتل خسروپرویز را در ماه فوریه سال 628 نوشته اند. برخی از مورخین براین عقیده اند که در این قضیه شیرویه پسر خسروپرویز دست داشته است. زیرا خسروپرویز قصد داشت که پسر کوچک خود مردانشاه که از شیرین زن سریانی خود بود را ولیعهد نماید. بزرگان و نجبا آن قدر از خسروپرویز متنفر بودند که در زندان، مهرداد پسر او را در جلوی چشمش به قتل رساندند.

از اتفاق های مهم ایام سلطنت خسروپرویز، یکی طغیان رود فرات بود که بین النهرین را تبدیل به باتلاق نمود و دیگری بیماری واگیردار طاعون بود که کشتار زیادی کرد و اتفاق دیگر که بعداً بسیار مهم گردید، بعثت حضرت محمد پیامبر اسلام و دعوت نمودن خسرو پرویز به دین اسلام بود. در همان سالی که خسرو پرویز به قتل رسید، رود دجله طغیان کرد و موجب فروریختن بخشی از کاخ تیسفون گردید. خسرو پرویز بعد از

ص: 249

انوشیروان، بزرگترین پادشاه ساسانی است. شعرا و نویسندگان در مورد قصرهای عالی حرمسرا و تجملات و خزانه ها و گنج ها درباره او داستان ها و شعرهای زیادی سروده اند که در این کتاب مختصر نمی گنجد. بجز خسروپرویز هیچ کدام از پادشاهان ساسانی این گونه تجملات نداشت. اکثر مورخین تعداد زنان خسروپرویز را حدود 3000 تن ذکر کرده اند. علاوه بر این ها حدود چند هزار کنیزک، خواننده، رقاص و نوازنده در حرمسرای او وجود داشت که این ها همه مورد احترام بودند. برخی از مورخین معتقدند که قبل از اینکه خسرو پرویز را به قتل برسانند، او را در زندان محاکمه نمودند. او در مقام دفاع از خود گفته است که موجودی خزانه ایران را 4 برابر کرده است. اگر این حکایت حقیقت داشته باشد و جنگ های25 ساله او با بیزانس را به آن اضافه کنیم، به این نتیجه می رسیم که در آن زمان چه تحمیلاتی بر مردم ایران می شد. جنگ های طولانی خسروپرویز، سپاهیان ایران را به نابودی کشاند. آنچه حقیقت به نظر می رسد فتوحات خسرو پرویز در اوایل جنگ با روم به این دلیل بود که پادشاهان قبل از او اصلاحات مهمی در امور لشکری و کشوری به وجود آورده بودند که هنوز پابرجا بود و لیاقت و شجاعت دو سردار ایرانی شهربراز و شاهین هم مزید بر آن بود. هنگامی که بر اثر این فتوحات قدرت ایران به حد اعلای خود رسیده بود، اگر خسرو پرویز پیشنهاد صلح هرقل را می پذیرفت با شرایط خیلی خوبی عهد نامه ای بین طرفین منعقد می شد و محدوده جغرافیایی ایران که به زمان هخامنشیان رسیده بود، ثابت می ماند و ایران برتری خود را در انظار جهانی به اثبات می رساند. ولی خسروپرویز به دلیل غرور و خودپسندی قادر به درک این نکته نبود و قوای خود را در ممالکی بیهوده مصرف کرد که ایران به دلیل نداشتن نیروی دریایی قوی، قادر به نگهداری آن نبود. سرانجام وقتی که هرقل تجدید قوا نمود و از طرف شمال به ایران حمله کرد، سپاهیان ورزیده و آموزش دیده سابق به دلیل جنگ های متمادی از بین رفته بود و آنچه هم باقی مانده بود، فرسوده شده بود. یکی از سرداران معروف ایران به دلیل ناسپاسی و کارهای ناشایسته خسروپرویز از بیماری دق، مرده بود و دیگری آزرده خاطر و دلسرد شده بود. خسرو پرویز پادشاهی ستمگر، مغرور، خودپسند، ضعیف النفس، شهوت ران و حق نشناس بود. تمام دوران پادشاهی او در جنگ های بیهوده گذشت و چیزی که عاید ایرانی ها نشد که هیچ، سلسله ساسانی را به انقراض و نابودی کشاند.

ص: 250

ترتیب آسیای صغیر، سوریه و مصر به رومی ها واگذار گردید. شهر براز به کمک آن ها به تخت سلطنت نشست ولی بیش از دو ماه دوام نیاورد زیرا خسرو، پسر شیرویه از سویی و از سویی دیگر سربازان بهرام چوبین بر او شوریدند و طولی نکشید که او را به قتل رساندند. در مدت این دوماه دو واقعه مهم روی داد. یکی اینکه همان گونه که گفته شد،ایرانی ها آسیای صغیر، سوریه، و مصر را تخلیه و تحویل بیزانس دادند و دیگر اینکه اقوام خزرها، ارمنستان را به تصرف خود درآوردند.« سال 629 میلادی»

ایران به اوج عظمت و اقتدار خود رسیده بود. امپراتور روم شکست می خورد و غرامت جنگ ها پرداخت می کرد دولت هیاطله از صفحه روزگار محو گردید. اقوام خزرها و هون های وحشی و غیره سرکوب و منکوب گردید. ترک های آن سوی جیحون که به قلمرو ایران دست اندازی می کردند، چنان متحمل شکست شدند که دیگر درمحدوده ایران دیده نشدند. حبشی ها که یمن را اشغال کرده بودند، آنها را از آنجا بیرون کردند و یمن را دست نشانده ایران کردند. با فروپاشی امپراتوری بزرگ ساسانی یکی از مقدرترین قدرت های شرق باستان که از سده سوم تا هفتم میلادی در برابر جهانگشایان قدرتمندی چون بیزانس ایستاده بود، مضمحل گردید. پس از سقوط امپراتوری ساسانی، رومی ها نیز به سرنوشت آنها گرفتار شدند. سپاهیان ساسانی قرن ها دلاورانه و مقتدرانه در برابر روم و بیزانس پایداری نمودند و به جهانیان آن روزگار ثابت کردند که دنیای شرق توانستند در حفظ فرهنگ و اقتدار سنتی خود از آن سوی اقیانوس و رود سند و ماورای جیحون تا بین النهرین و سرزمین های واقع در قفقاز بکوشند. در واپسین روز سلسله مقتدر ساسانی اوضاع ممالک ایران بدین گونه تغییر کرد: گسترش فساد و نابسامانی مالی، اختلافات داخلی، بحران های اقتصادی که ابتدا منجر به قیام های مانی و مزدک و غیره و جنگ های فرسایشی و بعضاً بیهوده، سیاست های نادرست دینی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی که ابتدا منجر به قیام های مانی و مزدک و غیره به همراه آورد و معاقب آن سقوط دولت مقتدر ساسانی در پی داشت. دیگر اینکه اندیشه ماندگاری امپراتوری بزرگ ایرانیان جز امید واهی هیچ چیز دیگری در پی نداشت.

در کشور جلوگیری نمایند. همین امر باعث می شد که مغان و روحانیون از حکومت دل خوشی نداشته باشند. اشکانیان مردم را در دین خود آزاد گذاشته بودند.بنا به نوشته هرویان پارت ها مردگان خود را می سوزاندند و به دین زرتشت اعتقادی نداشتند. بنابراین اگر گفته هرویان درست باشد، معلوم است که این کار مورد نفرت مردم که اکثراً پیرو دین زرتشت بودند، قرار گرفته است چون در این دین آتش مقدس است و بنابراین نباید آن را آلوده کرد و حال آن که مرده پلید و ناپاک است. خلاصه اردشیر موبد، این کار و ده ها موارد دیگر از کارهای اشکانیان را بهانه ساخت و با تبلیغات وسیع به کمک موبدان و اقشار مردم که پیرو دین زرتشت بودند، به قدرت رسید. اردشیر پس از به قدرت رسیدن، دین زرتشت را دین رسمی کشور اعلام و به موبدان دستور داد تا نسخه های کتاب اوستا که پراکنده بود، جمع آوری نموده و با آن یک اوستای کامل تدوین نمایند. اما همان گونه که گفته شد، اوستا جامعه ایرانی را به 3 طبقه روحانیون، جنگیان و کشاورزان تقسیم نمود و ساسانیان اجماع مردم را به چهار طبقه تقسیم کردند: 1-روحانیان 2-جنگیان 3-مستخدمین ادارات 4- توده ملت.

هر یک از این طبقات اجتماعی خود به چندین طبقه تقسیم می شدند به طور مثال طبقه روحانیون خود به چند طبقه کوچک تر بدین شرح تقسیم می شدند:1-قضات ، 2-علمای دینی ،3-مغان، موبذان، هیربذان. هریک از این طبقات یک رئیس داشت. رئیس روحانیون موبذ موبذان یا موبد موبدان، رئیس جنگیان ایران سپهبذ و به رئیس مستخدمین دولت «دبیران»دبیربذ و به رئیس توده ملت کشاورزان دامداران و غیره و استریوشان می گفتند. هر رئیس موظف بود که افراد طبقه خود را سرشماری نماید و دائم شماره نفوس خود را داشته باشد و به وزیر اعظم ارائه دهد. مشهورترین وزیر اعظم در زمان ساسانیان، بوذرجمهر بود. رئیس هر طبقه باید بداند که درآمد سالانه هر یک از افراد زیرمجموعه خود چقدر است. در زمان ساسانیان همچون زمان هخامنشیان و اشکانیان در ممالک ایران 7 خانواده ممتاز وجود داشت ولی در زمان هخامنشیان و اشکانیان خانواده سلطنتی جزء این هفت خانواده محسوب می شدند و در رأس امور قرار داشت ولی به نظر می رسد در زمان ساسانیان چنین نبود و این هفت خانواده خود زیرمجموعه خاندان شاهنشاهی بود و خانواده سلطنتی جزء این هفت خانواده حساب نمی شد ولی اگر احیاناً هم محسوب می شدما اطلاعات کافی در این

ص: 255

مورد نداریم. به این هفت خانواده ویس پوران گفته می شد و اینان خود را پهلو می خواندند یعنی از نسل پارتی. این خانواده ها هر یک قسمتی از مملکت را در دست داشتند و حکومت آنان موروثی بود و آنها همیشه در همان قسمت مربوطه حکمرانی می کردند و محل زندگی آنها تغییر نمی کرد. این هفت خانواده ممتاز عبارت بودند:1-خانواده کارن 2-سورن 3-اسفندیار 4-مهران 5-کاوسکان 6-ارتیبدس 7-زیک

در این زمان هم مثل زمان اشکانیان که خانواده سورن مسئول گذاشتن تاج بر شاهنشاه بودند، خانواده ارتبیدس هنگام تاجگذاری، تاج بر سر شاه می گذاشتند. مسئولین لشکری و کشوری و قضایی و شاه ایالتها و ولایتها از این هفت خانواده ممتاز انتخاب می شدند و این هفت خانواده اراضی و املاک زیادی داشتند که دولت در آن دخالت نمی کرد ولی حق فروش آن را نداشتند باید به نسل بعدی برسد. بعد از شاهنشاه نفر دوم ممالک وزیر اعظم بود که با سیاست و تدبیر کشور را اداره می کرد. عزل و نصب تمام منصب های لشکری و کشوری در دست او بود. دهقانان جزء طبقه دوم یا پست ترین شغل مستخدمین دولت محسوب می شد. دهقانان که روسای قریه می گفتند، قدرتشان بر این پایه استوار بود که روسای ده ارثاً به آنان واگذار می شد و این ها چراغ های ضروری دولت محسوب می شدند زیرا تا می توانستند روستانشینان را می چاپیدند و به مافوق خود می دادند. دهقانان تارو پود دولت به حساب می آمدند.

و اما در مورد ایالت ها در زمان ساسانیان: بنا به نوشته آمیانوس مملکت ایران دارای 18 ایالت بود و تعداد دیگری ایالت های کوچک هم وجود داشت که آمیانوس آن را ذکر نکرده است. ایالت هایی مثل ایالت خراسان خیلی بزرگ بوده و این ایالت ها خود به مجموعه کوچکتری به نام ولایت تقسیم می شده است. و اما در مورد پرچم مملکت: در زمان ساسانیان پرچم ملی ایران درفش کاویانی بود که آن را با زیورآلات گرانبها تزیین کرده بودند. علاوه بر این به نظر می رسد هر ایالت در کنار درفش کاویانی که پرچم و نماد ملی مملکت محسوب می شد، یک پرچم ایالتی هم داشت. اما برگردیم به چگونگی اداره روستا: دهقانان که روسای روستاها بودند، غالباً املاک آنها برابر بااملاک دیگران بود. ولی دهقانان ارثی که به آنان رسیده بود، روسای روستاها بودند. حال به وظیفه دهقان «رئیس ده» می پردازیم: اولین وظیفه رئیس ده که به او دهقان گفته می شد، اخذ مالیات از روستانشینان و دامداران بود .دهقان 6/1 از درآمد حاصل از کشاورزی را از

ص: 256

زارعین به عنوان مالیات می گرفت و پس از برداشتن سهم خودش، بقیه را به خزانه دولت می فرستاد. او همچنین طبق مجوزی که داشت مالیات باغات و دام ها را هم از مردم اخذ و به خزانه می فرستاد.

دهقان مالیات سر را همه ساله، اول سال از مردم می گرفت و به صورت نفر بود اگر کسی در بین سال می مرد، مالیات سر او را پس نمی داد. او تحفه هایی هم به مناسبت عید نوروز و مهرگان هم جبراً از مردم می گرفت. اگر جنگی رویی می داد، وظیفه دهقان تأمین نیروی مورد نیاز سپاه بود. او از بین جوانان تعداد زیادی همراه با هزینه جهت تامین نیروی سپاه و خرج و مخارج جنگ به پایتخت می فرستاد تا تحت فرمان سپهسالار «ایران سپهذ» با دشمن جنگ کنند. خلاصه اگر جنگی روی می داد، تمام بار آن بر روی دوش روستاییان و دامداران و عشایر های کوچ رو بود. در زندگی کوچ نشینی موارد گفته شده به عهده رئیس قبیله بود که مالیات سر و دام و اگر چنانچه جنگ روی می داد، هزینه آن همراه با سرباز به مرکز می فرستاد. وضعیت شهر نشینان بهتر از روستاییان و عشایر بود. آنها مالیات سر پرداخت می کردند ولی از خدمات نظام معاف بودند. هر فرد روستایی موظف بود طبق قوانین مادام العمر در محل سکونت خود زندگی کند. نه حق مهاجرت داشتند نه نمی توانست به طبقه دیگر راه یابد. هم چنان که گفته شد، اگر جنگ روی می داد، مجبور بودند مجانی در سپاه خدمت کنند و هیچ مزدی به آنان تعلق نمی گرفت. بنابراین گروه گروه روستاییان پیاده در پی سپاه می رفتند و نه مزدی و نه پاداشی به آنان تعلق نمی گرفت. به هیچ عنوان قوانین مملکت، برای حمایت از روستاییان مقرراتی نداشت و هیچ کمکی به روستاییان و عشایرها نمی کرد و رعایای بیچاره مورد ظلم و ستم اشراف که صاحبان اصلی املاک بودند، قرار می گرفت. تیولداران خود را صاحب جان و مال و غلامان و رعایا می دانستند و وضع رعیت با غلامان و کنیزان هیچ تفاوتی نداشت و رعایا هم باید به مالک و هم به دولت مالیات بدهند. اگر بعضی از مورخین نوشته اند هرمز چهارم لشکریان خود را اذیت کردن روستاییان منع می کرد، به خاطر دهقانان بود که از پست ترین خانواده مستخدمین دولت محسوب می شد که رعیت بیچاره را چپاول می کردند و به خزانه دولت می فرستادند. ولاش یکی از پادشاهان ساسانی چون آگاه می شد مزرعه ای ویران شده است، دهقان آن روستا را مجازات می کرد. او می گفت این دهقان مستحق مجازات است

ص: 257

چون روستاییان را همراهی نکرده است تا آنان ناچار شدند وطن را ترک نمایند. همان گونه که گفته شد، کسی حق نداشته وطن خود را ترک کند. اگر کسی از روی ناچاری چنین کاری می کرد، مجرم محسوب می شد. بنابراین مالیات دو نوع بود: یکی مالیات اراضی و دیگر مالیات سر، که در دوره اسلامی به آن جزیه می گفتند. مالیات هر ایالت و ولایتی به نسبت حاصلخیزی زمین تعیین می گردید. سال خوب و بد و بعد مسافت روستا تا مرکز در این مالیات گیری دخیل بود. قباد به فکر افتاد تا اصلاحات جدید در مالیات بدهد ولی عمرش کفاف نداد و انوشیروان آن را به اتمام رساند. هرچند در شریعت دین زرتشت کاشتن درخت و آباد کردن زمین های کشاورزی و ایجاد عمران و آبادانی بسیار سفارش شده بود ولی قوانین نظارت دولت بر امور مربوط به قنوات چشمه ها، جدول های آبی و تقسیم عادلانه آب بین کشاورزان و سرشماری حیوانات اهلی و احوال شبانان و محافظت از سگان گله وجود داشت ولی از طرف دولت اجرا نمی شد. در بین حیوانات اهلی سگ از احترام خاصی برخوردار بود، زیرا او محافظ گله و خانه و احشام بود. انوشیروان اصلاحات زیادی در جوامع روستایی و عشایری شهری انجام داد که به دلیل مختصر بودن مطالب کتاب از آن می گذریم. انوشیروان میزان مالیات ها را بدین شرح تعیین نمود: هر گریب گندم و جو سالی یک درخم، هرگریب تاکستان سالی 8 درخم، یونجه 7 درخم، برنج 6/5 درخم، از هر چهار درخت نخل پارسی یا شش نخل آرامی، شش درخت زیتون یک درخم. بقیه محصولات از دادن مالیات معاف بودند. درختان پراکنده جزء باغ به حساب نمی آمد و مالیات نداشت. ناگفته نماند یک گریپ معادل 2400 مترمربع بود. مالیات سر بر تمام اشخاص از سن 20 تا 50 سال تعلق می گرفت. زنان، بچه ها، پیرمردها از دادن مالیات سر معاف بودند. مالیات سر بر اساس ثروت فرد از او گرفته می شد. بدین ترتیب توانگران 12 درخم، میان تر 8 درخم، کمتر 6درخم و سایر اقشار مردم 4 درخم. بزرگان، نجبا، سربازان، روحانیون، دبیران و سایر خدمتگزاران دولت از دادن مالیات سر معاف بودند. چنانچه خشکسالی و دیگر بلایای طبیعی در منطقه ای روی می داد، مردم از دادن هرگونه مالیات معاف می شدند و مالیات سرانه هم در 3 قسط از مردم اخذ می شد. انوشیروان قضات را بازرس ویژه خود قرار داد تا قبل از پرداخت مالیات، وضعیت معیشتی مردم را بررسی نمایند تا مبادا دهقانان به کسی ظلم کنند. در زمان پادشاهی پیروز ساسانی یک خشکسالی گسترده و طولانی 7

ص: 258

ساله روی داد. پیروز در برابر خشکسالی و بدبختی که برای مردم پیش آمد، ناچار شد قسمتی از خراج و مالیات را ببخشد و حتی بین مردم غله توزیع کند. بعضی از روایات جشن آبریزان ممکن است به خاطر ریزش باران باشد که بعد از سال ها خشکسالی کشور را سیراب کرد. در مورد خشکسالی در زمان گذشته خصوصاً ساسانیان که گفته شد زاگرس نشین ها از یک موهبت الهی خوبی برخوردار بودند و آن وجود درخت بلوط در آن منطقه بود زیرا مردم میوه درخت بلوط را آرد می کردند و به صورت قرص نان مصرف می نمودند و این درخت جان بسیاری از مردم را در خشکسالی های متوالی نجات داد. چون در آن زمان به دلیل نبودن وسایل نقلیه و ارتباط جمعی، مردم کمتر از احوال یکدیگر اطلاع داشتند و حمل مواد غذایی به این آسانی نبود و در نواحی کوهستانی اصلاً امکان پذیر نبود و مردم ناچار بودند از آنچه در محدوده محل سکونتشان می رویید به عنوان مواد غذایی استفاده نمایند و در این منطقه پرندگان و حیوانات وحشی و اهلی نیز وجود داشت که مورد استفاده مردم قرار می گرفت. و اما وضعیت کشاورزی در اواخر حکومت ساسانیان: در اواخر حکومت ساسانیان به استانداران مرزبان، به فرمانداران زنتو و کدخدایان دهکان یا دهقان می گفتند. دهقانان موظف بودند مالیات های مختلف از روستانشینان و عشایرها اخذ و به وسیله فرمانداران تحویل مرزبانان بدهند و آنان نیز مالیات ها را به خزانه دولت در پایتخت شاهنشاهی می فرستادند. دهقانان و زمینداران بزرگ عصر ساسانی در زمان ورود اسلام به ایران نیز به عنوان نمایندگان دولت در روستاها زمین های سابق خود را نیز نگه داشتند. دهقانان موظف بودند مالیات ها را از روستاییان و زمین داران اخذ و تحویل بیت المال مسلمین بدهند. خراج زمین فقط از زمین داران اخذ می شد و میزان آن هم فقط دهقانانتعیین می کردند. ابتدا از زمین هایی خراج گرفته می شد که در آن غله می کاشتند و بعداً به مرور زمان از آنچه در زمین می رویید، خراج بستند. در بین زمین ها، زمین های خالصه یا خاصه شاهی هم وجود داشت که رعیت روی آن کار می کردند و فقط درصدی از درآمد حاصل از آن به کشاورز می رسید. این زمین ها که متعلق به دولت بود، توسط مرزبانان و زیر مجموعه آن ها یعنی دهقان در روستا اداره می شد. در زمان ساسانیان هم، مانند زمان هخامنشیان و اشکانیان زمین های خاصه که متعلق به خاندان سلطنتی بود، وجود داشت و این زمین ها زیر نظر شاهزادگان و شاهکها اداره می شد و کشاورزانی که روی آن کار

ص: 259

می کردند، فقط مزد می گرفتند. اکثر املاک موجود در کشور به جز زمین های خاصه که متعلق به خاندان سلطنتی بود، یا به آتشکده تعلق داشت که زیر نظر موبدان اداره می شد یا زمین های دولتی بود که متعلق به شاه ایالت یا مرزبانان بود که نمایندگی آنان در روستاها به عهده دهقانان بود. اینان که گفته شد صاحبان زمین بودند و دیگران به عنوان برزگر یا زارع به این صورت برای آنان کار می کردند. این زمین هایی که گفته شد به صورت قطعه قطعه در دست کشاورزان یا زارعینی بود که روی آن کار می کردند. در پایان برداشت طبق قوانین موجود، موبدان مالیات زمین های آتشکده و دهقانان مالیات های زمین های دولتی را از کشاورزان اخذ می نمودند. دهقانان پس از اخذ مالیات هم سهم خود را برداشته و سهم دولت را تحویل سران ولایات می دادند و موبدان هم سهم آتشکده را با اجازه موبد موبدان خرج عمران و آبادانی آتشکده و تبلیغ شریعت پیامبر زرتشت می نمودند. در زمان هخامنشیان و اشکانیان تا حدودی مالکیت خصوصی وجود داشت ولی به نظر می رسد که در زمان ساسانیان چنین نبود. در زمان ساسانیان تمام مراکز اداری و اجرایی کشور در اطراف آتشکده ها متمرکز بود و این ساختمان ها به دستور موبد موبدان، به این شکل ساخته شده بود. گسترش و تقویت آتشکده و تبلیغ گسترده روحانیون زرتشت و آشنا کردن مردم با آداب و رسوم دین زرتشت از مهمترین اهداف موبدان و هیربدان دین بود چون در زمان هخامنشیان و اشکانیان مملکت ایران دین رسمی نداشت و دولت هم کاری به دین کسی نداشت و همه در پرستش دین و آیین خود آزاد بودند، با روی کار آمدن حکومت ساسانیان که بنیان گذار آن یک موبد زرتشتی بود، دین رسمی مملکت رادین زرتشت اعلام کردند. بنیان گذاران حکومت ساسانیان چون خودشان موبد دین زرتشت بودند، برای اجرای مراسمات دینی به شدت سخت گیری می کردند و مردم موظف بودند مو به مو دستورات دین زرتشت را اجرا نمایند. این زمان در مملکت ایران 3 آتشکده بزرگ وجود داشت، این سه آتشکده بدین شرح بود: 1-آتش روحانیون که آذر فرنبغ خوانده می شد در کاریان فارس بود. 2-آتش پادشاهان که آذرکشنسب نام داشت، در گنزک «شیز» آذربایجان بود. 3- آتش کشاورزان که آذر برزین مهر نام داشت در ریوند نیشابور بود. این سه آتشکده زیارتگاه مملکت بود. به جز این 3 آتشکده مرکزی در تمام شهرهای بزرگ و کوچک و روستاها آتشکده وجود داشت. این آتشکده ها محل مراسم هایی بود که توسط موبدان اجرا می شد.

ص: 260

تعداد زیادی از این آتشکده ها هنوز هم پابرجاست. این آتشکده ها از وجوه نذر و وقف که عایدشان می شد، ثروت های فراوانی به دست آورده بودند. موبد موبدان که رئیس طبقه روحانیون بودند، علاوه بر شهرها در تمام روستاها هیربذ مستقر می کردند. وظیفه موبدان اجرای مراسم دینی و رسم و رسومات در زندگی مردم بود. وظیفه هیربذان آموزش علوم دینی و در واقع معلم طبقات اشرافیان بودند. داوری هم جزء وظایف آنان محسوب می شد و در حقیقت قضات بودند.

در دین زرتشت سه عنصر مقدس به نام های آتش ،آب و خاک وجود داشت. نیایش آتش به خاطر گرمی و روشنایی که جوهره ارتباط اهورایی بود، مقدس تر از خاک و آب بود. عنصر هایی دیگری که هم مقدس بودند باید مثل آتش از هر آلایشی پاک باشند. از این جهت آتش و آب و خاک و زمین از آلوده شدن اجساد مردگان دور نگه داشته می شد. دفع کردن مردگان در خاک که معتقد بودند جسم آنها بعد از مرگ در اختیار اهریمن قرار می گرفت، ناروا بود و خاک پاک را آلوده می کرد. در مورد آب هم برای شست و شو و تطهیر کردن موبدان طبقه یک آداب و رسوم خاص آبی که کفاره آن پرداخت می شد در اختیار عموم مردم قرار می گرفت و بقیه آب ها نباید آلوده می شد. یکی از مراسمات مهم مراسم متوفی بود. در زمان هخامنشیان و اشکانیان بسیاری از مردم دین و آیین غیر زرتشتی مثل خورشید و ماه و ستاره و ارواح پرستی داشتند که مردگان خود رادر خاک دفن می کنند. بعضی از مردم قسمت های شرقی کشور، دین بودایی داشتند که مردگان خود را می سوزاندند. بنابراین زرتشتیان آن زمان زیاد نبودند و اکثر مردم آیین غیر زرتشتی داشتند و تنها زرتشتیان مردگان خود را در دخمه می گذاشتند تا پرندگان لاشخور از گوشت آن تناول نمایند. وقتی که گوشت آن از بین می رفت استخوان ها را در استودان یا استخوان دان که جای مخصوصی بود، قرار می دادند. در زمان ساسانیان که دین رسمی مملکت دین زرتشت بود، همه مردم موظف شدند اجساد مردگان خود را در دخمه بگذارند تا لاشخورها گوشت هایش را تناول کنند. امر باعث بیماری وبا شیوع آن به سایر نقاط از این طریق می شد. در زمان ورود لشکر اعراب بیابانگرد به ایران چنان بیماری وبا شیوع پیدا کرده بود که در بین مردم ایران حتی سپاه ساسانی انسان سالم وجود نداشت. به نظر من یکی از دلایل شکست سپاه ایران از اعراب همین بود. اما در مورد وظایف موبذان و هیربذان: موبذان و هیربذان در تمام امور روزمره زندگی اجتماعی

ص: 261

روستانشینان و عشایر و شهری دخالت می کردند. آنها مدعی بودند که همه کاره هستند و تمام کارها باید با نظارت و اجازه آنها صورت بگیرد در غیر این صورت این اعمال ها غیر دینی بوده و قابل قبول نیست و مورد تأیید خداوند قرار نخواهد گرفت و مردم هم برای جامعه روحانیت احترام خاصی قائل بودند. امور عامه روستانشینان و شهرنشینان و عشایر کوچ رو، باید مورد تأیید روحانیت باشد و روحانیون هم سعی می کردند درست فتوا دهند. ما در اینجا وظایف روحانیان زرتشتی را بیان می کنیم: قضات از طرف دولت، مسئول امور خیریه و اوقاف چون روستاییان بسیاری از زمین ها و اموال خود را وقف آتشکده می کردند. در زنتو «طایفه» مسئول امور خیریه و اوقاف از هم جدا بود ولی در روستاها موبدان نماینده هر دوی آنان را عهده دار بودند. اجرای احکام اعتراف به گناه و بخشایش گناهکاران، تعیین میزان کفارات و جرایم انجام شده، مراسم های عادی مثل ولادت، بستن کمربند مقدس عروس، تشییع جنازه و اعیاد مذهبی و سیاسی .

به اعتقاد روحانیت زرتشت انسان در شبانه روز در کوچکترین اشتباه گرفتار گناه و پلیدی و نجاست می شود آن وقت باید به موبدها و مغ ها مراجعه کرد تا آنان را برطرف نماید. مردم موظفبودند روزی حداقل 4 بار آفتاب و ماه و ستارگان را ستایش و آب را نیایش نمایند. وقت خواب، نشستن و برخاستن، بستن کمربند، غذا خوردن، قضای حاجت، عطسه کردن، چیدن ناخن و مو، روشن کردن چراغ و غیره هر یک از این ها دعای مخصوص به خود داشت که می بایست هنگام اجرای عمل خوانده شود. آتش اجاق خانواده در24 ساعته باید روشن بماند. آب نباید روی آتش ریخته شود و نور خورشید هم نباید به آتش بتابد و ظرف مس نباید زنگ بزند و لوازم زندگی نباید کثیف شود. اشخاص نباید به جسد میت و بدن زن حائض یا زنی که تازه زاییده مخصوصاً اگر طفلش مرده باشد، دست زد اگر چنین اتفاقی بیفتد، فرد باید به تشریفاتی که به دستور موبد انجام می شود، تن دهد که بسیار خسته کننده بود. به طور مثال انسانی که به گناهی مثل دست زدن به بدن میت یا زن حائض یا زنی که طفل مرده به دنیا آورده بود، می بایست درمکانی که توسط موبد تعیین می شد به مدت 9 شبانه روز با ادرار گاو تطهیر شود و این کاری پر زحمت بود. عمل لواط، کافر، جانی، استحمام در آب گرم، آلوده کردن آتش و آب به وسیله اشیای پلید، حرف زدن هنگام غذا خوردن، گریه کردن بر اموات، راه رفتن بدون کفش گناه محسوب می شود. اگر کسی جانور موذی و یا

ص: 262

زیانمند را می کشت، با نوعی جشن دینی همراه بود باید چیزی بدادند و کشتن آن جانور را ثواب می دانستند و باید برای اثبات ادعای خود، جسد آن را نزد موبد ببرند. یکی از رسومات این بود که طفل تازه به دنیا آمده باید از چشم بد محفوظ بماند و احتیاط می کردند که طفل نزد زن حائض نرود زیرا پلیدی و شیطانی زن به طفل می رسد و بدبخت می شود. شیطان «اهریمن» را به وسیله آتش و روشنایی دور می کردند. مخصوصاً در سه شب اول تولد کودک، در ابتدای تولد و پیچیدن کودک در قنداقه، اولین تراشیدن سر او باید طبق آداب و سنن توسط موبدان یا مغان صورت می گرفت. هنگام تولد کودک پدر باید شکر خدا را با انجام مراسم دینی به جای آورد و صدقه بدهد و صدقه پسر بیشتر از صدقه دختر بود و سپس مراسم نامگذاری فرا می رسید. در نامگذاری اسم غیر ایرانی را کفر و گناه می شمردند و منع دختر هم از شوهر کردن گناه بسیار بزرگ شمرده می شد. وقتی که طفل به دنیا می آمد، تا 3 شب اول عصاره نبات هوم و روغن بهاری به او می دادند. به نظر می رسید که این عصاره همان زُدویی است که از درختخارداری به نام گلنگ تراوش می نماید. در چند دهه قبل در بسیاری از مناطق فارس از جمله شهرستان کازرون چنین رسم بود که وقتی کودک به دنیا می آمد همین عصاره گفته شده همراه مقدار شیر مادر در ظرف مخصوصی به نام مکو به او می خورانیدند. این موارد گفته شده اگر برای شخصی روی می داد یا اتفاق می افتاد، می بایست به روحانیان پول می داد تا آن را برطرف کنند و به همین جهت کار روحانیت بس دشوار بود و آنها به زودی صاحب مال و منال می شدند. مردم علاوه بر این ها که گفته شد و دهها موارد دیگر، می بایست شبانه روز دعا «ورد» و نماز بسیار بخوانند. مردم عادی با کوچکترین گناه آلوده می شدند و می بایست به روحانیون مراجعه نمایند. هر یک از موبدان و دست اندرکاران دین، مطالب بعضی از آیات کتاب اوستا را به نفع خود تفسیر می کردند. چون داشتن سواد هم مخصوص طبقات خاصی بود، اکثر مردم جامعه بی سواد بودند و از روی صداقت و اعتقادی که نسبت به دین داشتند، به گفته های آنان گردن می نهادند. اگر چنان چه کسی از فرمان موبدان سرپیچی می کرد، کافر و مرتد محسوب می شد و سزاوار به اعدام می گردید. دین زرتشت از طرف عده ای سودجو از راه اصلی خود منحرف شده بود و روحانیون سلیقه ای عمل می کردند وگرنه ابتدا چنین سخت گیر و ظالمانه نبود. پیامبر آشو زرتشت هیچ گاه پیروان خود را تحت

ص: 263

چنین فشارهایی قرار نمی داد. غیر از مراسمات دینی و امور شرعی که شامل تقدیم قربانی، تشرف آداب عقد و ازدواج و مراسم مربوط به مردگان می شد، مراسم اعیاد و جشن ها هم نقش موبدان مورد توجه بود. در شهرها و روستاها و قبیله های کوچ رو، یک نفر موبد نماینده موبد موبدان، یک نفر هم دهکان «دهقان کدخدا» نماینده دولت بود. جشن ها و اعیاد بیشتر کشاورزان و روستانشینان انجام می دادند که ریشه آن بر می گشت به دوران اساطیری. کشاورزان و روستا نشینان در این جشن ها حاصل دسترنج خود را به معرض دید عموم جهت نمایش و فروش قرار می دادند. در جشن فروردگان نوشیدنی و خوردنی نثار مردگان می شد. در جشن تیرگان مردم آب روی یکدیگر می پاشیدند. جشن سده که در ده بهمن، پنجاه روز پیش از نوروز برگزار می شد با پیدایش و نیایش آتش مربوط بود. مردم در جشن سده به پیشواز نوروز و گرم شدن زمین می رفتند. بعضی ها معتقدند که جشن سده مربوط به نیامدن باران هم می شود.چنانچه تا 10 بهمن در منطقه ای باران نمی آمد یا کم می آمد، در 10 بهمن دعای باران توسط موبدان و با حضور اقشار مردم انجام می شد. حکم ابوالقاسم فردوسی جشن سده را به هوشنگ پیشدادی نسبت می دهد. علاوه بر فردوسی عده ای از مورخان و نویسندگان معتقدند که هوشنگ هنگام شکار به اژدهایی برخورد می کند و به سوی او سنگ پرتاب می نماید. سنگ به سنگ دیگر اصابت می نماید که باعث آتش سوزی می گردد. این امر باعث پیدایش آتش می گردد و مردم با دیدن آتش خوشحال می شوند و آن را مورد استفاده قرار می دهند. جشن چهارشنبه سوری هم مربوط به چهارشنبه آخر سال است که مردم با روشن کردن آتش و پریدن روی آن، این جمله را می خوانند: «زردی من به سرخی تو ،سرخی تو به زردی من ». جشن نوروز و مهرگان که هر دو در اصل مربوط به بهار و پاییز می باشد، مربوط به زندگی کشاورزان و دامداران و روستایی نشینان بود که نزد تمام طبقات جامعه از اهمیت خاصی برخوردار بود. در جشن نوروز و بعضی از جشن ها و مناسبت ها شاهنشاه باروعام می داد. روزهای مخصوص بزرگان و روسای قبایل و شاه ایالت ها به حضور شاه پذیرفته می شدند و هدیه می دادند و شاهنشاه بعضی از آنها را مورد تشویق قرار می دادند و به آنان هدیه می دادند. چند روز هم شاهنشاه کسانی که مورد ظلم و ستم قرار گرفته بودند را به حضور می پذیرفت و به کار آنان رسیدگی می نمود و به مناسبت فرارسیدن سال نو، عده ای از زندانیان که شاکی

ص: 264

خصوصی نداشت، مورد عفو شاهنشاه قرار می گرفت. چنان که تمام ماه فروردین و مهر را به شش نوبت پنج روزه تقسیم می کردند، مراسم هر نوبت به طبقه ای اختصاص داشت. غیر از اینکه گفته شد، در طی 12 ماه سال جشن فصلی هم وجود داشت که هر کدام، یک جشن پنج روزه بود که با مراسم دینی و قربانی کردن و نیازها همراه بود. چون اسم روزها و ماه ها با اسم ایزدان اوستایی مربوط بود، در هر ماه روزهایی اتفاق می افتاده که نام روز و نام ماه با هم یکی می شد و این چنین روزهایی مردم جشن می گرفتند. مثل تیرگان در 13 تیر و مهرگان در 16 مهر. در زمان حکومت ساسانیان تعداد این جشن ها بسیار بود. اما بنابراین موبدان با دخالتی که در کارهای عرفی روزمره مردم انجام می دادند، به آنان جنبه مقدس می دادند. این روحانیون در تمام مواردی که در زندگی مردم پیش می آمد، حق دخالت داشتند. می شود گفت هرفردی از کودکی تا پایان عمر تحت نظارت و سرپرستی روحانیون بود. عموم مردم موبدان را مقدس می شمردند. امور عامه مردم طبق نظریه موبدان صورت می گرفت خصوصاً در دعاوی اشخاص مغانها از زمانی که مردم آیین های مثل خورشید پرستی داشتند تا زمانی که به دین زرتشت گرویدند، مانند روحانیت زرتشت به صورت موروثی روحانی و مبلغ دین بودند و در یک طبقه اجتماعی قرار داشتند. موبد موبدان که رئیس طبقه روحانیون زرتشتی بود، تمام مسائل آن ها را عهده دار بود حتی عزل و نصب موبدان توسط موبد موبدان صورت می گرفت.

و اما در مورد تشکیل خانواده در زمان ساسانیان، هر فرد می توانست دو نوع زن داشته باشد. زن ممتاز که از تمام حقوق قانونی مثل مسکن و خوراک برخوردار بود و مرد حق نداشت تا آخر عمر زن یا زنان متمایز خانواده «کدبانوی خانواده» خود را طلاق بدهد. اگر کسی دو زن ممتاز داشت هر دوی آنها از حقوق مساوی برخوردار بودند و زن دوم چاکر زن نام داشت که کنیزان زرخر و زنان اسیر یا برده هم جزء چاکر زن محسوب می شد و این زنان با زنان ممتاز از حقوق مساوی برخوردار نبودند و مرد هرگاه اراده می کرد، می توانست چاکر زن خود را طلاق بدهد ولی فرزندی که از چاکرزن متولد می شد به پدر تعلق داشت. در بعضی از منابع آمده است که یک مرد می توانست دو زن داشته باشد، یکی زن ممتاز «کدبانوی خانه» یکی چاکر زن اگر چنین گفته هایی صحیح باشد فقط برای طبقه پایین جامعه است زیرا طبقات اشراف علاوه بر زنان ممتاز تعداد

ص: 265

زیادی زنان غیر عقدی داشتند که در تمام سفرها با گروهی از رقاصان و نوازندگان همراه با آشپزخانه و شربتخانه آن را همراهی می کرد. ولی تعداد زنانی که یک مرد می توانست داشته باشد، بستگی به وضعیت مالی او داشت. اگر مردی از وضعیت مالی خوبی برخوردار بود، می توانست زن دوم داشته باشد. اگر کسی قصد ازدواج مجدد داشت رئیس ده به همراه موبد وضعیت دارایی او را بررسی می کردند در صورتی که وضعیت مالی خوبی داشت به او اجازه ازدواج مجدد را می دادند و در این ازدواج ها رضایت زن اول ملاک نبوده در این ازدواج دخترها حق انتخاب نداشت و همه اختیار در دست پدر و مادرش بود بعضی از پدر مادرها که آگاهی بیشتری داشتند، رضایتدخترشان هم در نظر می گرفتند. هر دختری تا زمانی که شوهر نکرده بود و هر پسری تا زمان بلوغ، تحت سرپرستی پدر بود و او موظف بود تمام مخارج آنها را تأمین نماید. در زمان ساسانیان مرد حق داشت هر یک از زنان خود حتی زن ممتاز را به مرد دیگری که نیاز داشت، بدهد ولی اولادی که از این زن به وجود می آمد از آن شوهر اول بود. اگر کسی به زن خود می گفت از این ساعت آزاد هستی، زن از شوهر خود طرد نمی شد ولی اجازه پیدا می کرد به عنوان چاکر زن یا زن خدمتکار، شوهر دیگری اختیار کند ولی اولادی که از این ازدواج به وجود می آمد در صورتی که شوهر اول در قید حیات بود، به او می رسید. اگر در اختلاف زناشویی منجر به جدایی می شد، اگر در این میان مرد داوطلب بود، می بایست تمام حق و حقوق زن خود را پرداخت نماید ولی اگر زن داوطلب بود حق هیچ گونه اموالی که شوهر به عنوان جهیزیه هنگام عروسی به او داد، نداشت. در زمان ساسانیان اوضاع اجتماعی مردم طبق نوشته کتاب های دینی اوستا، زند، دینکرد که قانون مملکت شناخته بود، اداره می شود و ناگفته نماند چون اکثریت مردم که از طبقات پایین جامعه بودند و حق سواد دار شدن نداشتند از آن آگاهی نداشتند و دهقانان و موبدان که مجری قانون بودند، کتاب های گفته شده که اکثر قوانین از روی آن گرفته شده بود را به نفع خود تفسیر می کردند تا بتوانند درآمد بیشتری کسب نمایند. خلاصه در قوانین زمان ساسانیان طوری حقوق اجتماعی خانواده در نظر گرفته شده بود که ارثیه به تمام وارثان واجد شرایط می رسید و کسی هم بدون نسل نمی ماند. به طور مثال اگر کسی فرزند پسر نداشت، اولین دخترش که شوهر می کرد به او، یعنی پدر دختر تعلق می گرفت. اگر فرزند دختر، دختر بود اولین پسری که از دختران او به دنیا می آمد

ص: 266

به خودش«پدر دختر» تعلق می گرفت. اگر کسی اصلا اولاد نداشت باز هم طبق قانون به عنوان های مختلف صاحب پسر می شد و بدون نسل نمی ماند. به هرحال هیچ خانواده بدون اولاد نمی ماند. زنا در شریعت زرتشت از گناه کبیره محسوب می شد و کاری بسیار زشت بود. اگر دختر یا زنی به دلیل نداشتن شوهر به چنین گناهی آلوده می شد باز هم از ارثیه محروم نمی شد. اما بعضی از مورخین نوشته اند که زنانی که عنوان چاکر زن داشته اند تنها اولاد ذکور آنها در خانواده پدری پذیرفته می شد. اما در مورد ازدواج با محارم پروفسور آرتور کریستین سن درکتاب ایران در زمان ساسانیان صفحه 343 چنین بیان می کند: اهتمام در پاکی نسب و خون خانواده یکی از صفات بارز جامعه ایرانی به شمار می رفت تا به حدی که ازدواج با محارم را جایز می شمارد و چنین وصلتی را خویذوگدس «در اوستا خوایت و دث» می خواندند. و اما بلسارا تفسیری که از کلمه خویذوگدس کرده این است که حصول روابط بین خدا و بنده به وسیله زهد و پرهیزگاری این کلمه که در اوستا بعضی از نویسندگان معنی آن را صحیح بودن ازدواج با محارم و عده ای منع ازدواج با محارم ایرانی می دانند به نظر می رسد به طوری که از معنی و مفهوم این کلمه گفته شده مشخص است که ربطی به صحیح بودن یا نبودن ازدواج محارم ندارد. بنابر نوشته مورخین ظهور پیامبر زرتشت حدود 3700 سال پیش بود با گذشت زمان های طولانی ممکن است بعضی از کلمات آن تغییر یا مورد دستبرد قرار گرفته باشد. ایرانیان قبل از اسلام، ازدواج با محارم را جایز می شمردند و این عادات ناشایسته در عهد باستان در بین مردم رواج داشته و زنا هم شمرده نمی شده است. از نظر قوانین دولت هم مجاز بوده است ولی اکثر مردم این کار را زشت می دانستند و انجام نمی دادند و اگر ازدواج با محارم در بین ایرانیان وجود داشته است، مربوط به فرقه ای خاص بوده و در بین اقشار مردم فراگیر نبوده است. بنا به نوشته عده ای از مورخین و نویسندگان در دوران قبل از اسلام در بین مردم ازدواج با محارم رواج داشت ولی اکنون جامعه زرتشتیان ایران آن را قبول ندارند و می گویند این اتهام و اتهام هایی مثل مجوس «آتش پرست» برچسب هایی است که در زمان ساسانیان، مسیحیان و بعد از آن عرب ها به ما می چسبانند و عقل سلیم هم این کار را قبول ندارد زیرا باعث از بین رفتن کانون گرم خانواده می گردد. در شریعت دین زرتشت ازدواج با محارم وجود نداشته اگر احیاناً وجود داشت که خارج از قوانین دین بوده و عرفی بوده که بین فرقه رواج داشت است.

ص: 267

در زمان ساسانیان بین موبدان زرتشتی و دیگر ادیان موجود، اختلاف شدیدی وجود داشت. موبدان زرتشت نسبت به دین خود بسیار تعصب داشتند اصلا نه تنها دیگر ادیان را قبول نداشتند بلکه با آن هم مبارزه می کردند. چون دین زرتشتی دین رسمی کشور بود، موبدان از پشتیبانی دولت هم برخوردار بودند. مخالفانی مثل مسیحیان و کلیمی ها و دیگر ادیان و آیین های دیگر در برابر دین زرتشت می ایستادند و آنها را مورد تهاجم فرهنگیقرار می دادند و کارهای زشتی مثل ازدواج با محارم را به زرتشت نسبت می دادند. بنابراین تمام تاریخ نویسان یا اروپایی مسیحی یا عرب مسلمان بودند، هر دوی آنان مخالف دین و هویت ملی ایرانیان بودند. این ها تهاجمات فرهنگی شدیدی علیه ایرانیان به راه می انداختند و تاریخ قبل از اسلام ما را لگدمال کردند. همان گونه که گفته شد، اسکندر و جانشینانش تاریخ و تمدن هخامنشیان را خراب کردند و اشکانیان که آمدند، تاریخ سلوکیان و آنچه از هخامنشیان بود، ویران کردند به جز آن هایی که در دل کوه نقره شده بود که نتوانستند ویران کنند. ساسانیان که آمدند تاریخ گذشته اشکانیان را خراب کردند. عرب ها که آمدند دیگر به هیچ چیزی رحم نکردند و تمام آثار تمدن گذشته ما را ویران ساختند. یکی از مهم ترین رویدادهای اجتماعی در زمان ساسانیان ظهور آیین زروانیه توسط مانی پسر فاتک و ظهور دین مزدکی توسط مزدک پسر بامداد بود. اینها هر دو با ادعای پیامبری خواستار اصلاحات در قوانین دینی و اجتماعی مردم بودند. آنها با تبلیغات گسترده خود عده زیادی از اقشار جامعه را دور خود جمع نمودند. این امر باعث هرج و مرج و اختلاف بین سران مملکت و دیگر اقشار مردم گردید. ابتدا شاهنشاه وقت، به دلیل کم کردن قدرت نفوذ روحانیان زرتشت در بین مردم از مانی و مزدک حمایت کردند. روحانیون و بزرگان مملکت چون موقعیت اقتصادی و اجتماعی خود را در خطر می دیدند، با فرقه مانی و مزدک به مبارزه پرداختند. چون دین زرتشت دین رسمی کشور بود و در بین مردم و بزرگان و شاهزادگان مملکت از احترام خاصی برخوردار بودند، شاهنشاه وقتی که وضعیت تاج و تخت خود را در خطر می دید ناچار می شد از روحانیت دین زرتشت جانب داری نماید. در مورد آیین زروان: زوران یکی از خدایان یا ایزدان قدیم بود. در زمان مادها و هخامنشیان و اشکانیان هم زروان پرستی«خدای قضا و قدر» وجود داشت ولی زروان را خدای اعلی نامید. مانی در زمان نخستین پادشاه ساسانی مردم را به آیین خود دعوت

ص: 268

نمود. مانی ادعا می کرد که برای اصلاح و تکمیل ادیان قبل آمده و خاتم پیامبران است «ایران در زمان ساسانیان آرتور کریستین سن 30 صفحه 209». و اما در مورد مزدک، مزدک در ابتدای سخنان فریبنده خود قباد شاهنشاه ساسانی را فریب داد و سپس در بین مردم اعلام کرد که خداوند تمام نعمت های خود را برای همه انسان ها آفریده و آنچه در زمینوجود دارد، متعلق به همه هست و باید عادلانه به طور مساوی بین مردم تقسیم می شود و طبقات اجتماعی باید برداشته شود و آنچه خداوند آفریده از زن و زمین و غیره باید مشترک باشد و بین مردم به طور مساوی تقسیم شود. همین فتوای مزدک باعث هرج و مرج زیادی در طبقات اجتماعی گردید. عده ای از مردم طبقات ضعیف جامعه شورش کردند. زنان، دختران دهقان های« کدخداها» روستاها و فئودال ها و جامعه شهری و روستایی و عشایری مملکت را غارت نمودند. هرج و مرج و نابسامانی عمومی همه جا را فرا گرفت. تعالیم مزدک در بین مردمی که به صورت طبقاتی زندگی می کردند، باعث نابسامانی و نارضایتی عمومی گردید و قانون طبقاتی از هم پاشیده شد. آنچه باعث نارضایتی موبدان و بزرگان مملکت از قباد گردید، روابط و پذیرش آیین مزدک بود و با پذیرش آیین و تعالیم مزدک باعث می شد تأسیسات اجتماعی مردم واژگون گردد. بنا به گفته برخی از مورخین پذیرش قانون اشتراک زنان که مزدک آورده بود از سوی قباد باعث نارضایتی بزرگان، موبدان، سران لشکری و کشوری گردید و همین امر باعث شد که بزرگان علیه قباد شورش کردند و او را از سلطنت برکنار و برادرش جاماسب را به شاهنشاهی برگزیدند. قباد از کشور گریخت و به پادشاهی هیتالی پناهنده شد. قباد با پشتیبانی پادشاهی هیتالی در حالی که از کرده خود پشیمان شده بود، به ایران برگشت و تاج و تخت خود را پس گرفت. ولی این بار سران مزدکیان را سرکوب نمود و شروع به اصلاحات اجتماعی و عمران و آبادانی نمود. در این میان قباد در سال 531 میلادی بیمار شد و پس از وصیت نمودن خسرو اول فرزند سوم خود مشهور به خسرو انوشیروان عادل که ولیعهد بود را جانشین خود قرار داد و بیماریش فزونی گرفت و درگذشت و خسرو انوشیروان نیز اصلاحاتی که پدرش در نظر داشت را ادامه داد. انوشیروان دستور داد که کتاب های دینی اوستا، دینکرد، زند و غیره که آلوده به افکار زروانیه و مزدکیه شده بود را پاکسازی نمایند. خسرو انوشیروان از همان ابتدای به سلطنت رسیدن باقی مانده مزدکیان را سرکوب و عده زیادی از آنها را به قتل رساند.

ص: 269

به طوری که در یک روز بیش از 40 تن از آنان را به قتل رساند و فتنه ای که در کشور ایجاد کرده بودند را فرونشاند. انوشیروان فرمان داد تا اموال کسانی که توسط مزدکیان غارت شده بود، به آنها پس داده شود و اموال بی صاحب را صرف عمرانو آبادانی نمایند. ربایندگان موظف شدند تمام خسارات وارده را جبران نمایند و کسانی که در این اغتشاش ها به دیگران ظلم کرده بودند، علاوه بر جبران خسارت مجازات های متناسب با جرم هایی که مرتکب شدند از جمله زندان و دیگر تنبیه های رایج در نظر گرفته شد.

در مورد زنانی که مزدکیان ربوده بودند اگر آن زن شوهر داشت که به شوهرش پس داده می شد. اگر این زن قبل از این واقعه شوهر نداشت یا در این مدت شوهرش مرده بود، بررسی می شد اگر زن و مرد در یک طبقه اجتماعی مساوی قرار داشت، رباینده می بایست آن زن را عقد کند وگرنه باید از آن چشم پوشی نماید به طوری که گفته شده در این موارد رضایت زن هم در نظر گرفته می شد. خسرو انوشیروان در مورد طبقات اجتماعی معتقد بود که باید قانون اجرای طبقات محکم پابرجا باشد و به هم نخورد و دلیل آن هم داستان کفشدوزی ست که حاضر شده بود بودجه یک سال جنگ را بدهد ولی انوشیروان اجازه دهد پسرش درس بخواند که انوشیروان آن را نپذیرفت و اگر فرزند کشفدوز درس می خواند، ارتفاع طبقاتی پیدا می کرد. هنگامی که انوشیروان به سلطنت رسید آنچه در مورد متهمین گفته می شود جزای آنان را به نصف تقلیل داد. اگر کسی جزایش اعدام بود اگر توبه می کرد تبدیل به زندانی می شد. در زمان ساسانیان سه نوع جرم بود:

1- جرم دینی

2-جرم سیاسی

3- جرم عمومی

در جرم دینی، مجرمی که مرتد شده یعنی از دین برگشته و کافر شده یا در کار دین خلل ایجاد کرده یا ادعای پیامبری نماید. جرم سیاسی، جرمی است که شاهنشاه را متهم سازد یا مردم را علیه شاهنشاه بشوراند یا علیه حکومت دست به اقدامات مسلحانه بزند و به حکومت خیانت کند و یا شاهنشاه را ظالم قلمداد نماید یا از جنگ فرار کند. جرم سوم مربوط به عموم مردم می شد مثل راهزنی، دزدی، هتک ناموس و حرمت، زنا و کودک آزاری جادوگری و ظلم و اذیت شخصی به شخص، خلاصه تمام مواردی که

ص: 270

مربوط به عموم مردم می شد. جرم متهمان موارد یک اعدام، موارد دو محاکمه و در صورت محکوم شدن زندان باکند و زنجیر، موارد سوم جزای بدنی سخت یا اعدام سخت یا زندان سخت. حکم اعدام معمولاً به وسیله شمشیر انجام می شد. خائنین به دین و دولت را مصلوب می کردند. آمیانوس می گوید: «عادت ایرانیان این بود که تمام یا قسمتی از پوست بدن مجرمین را می کندند.» پیروکوپیوس می گوید: «پوست یک سردار ارمنی را کندند و پر از کاه کردند و بر درختی بسیار بلند آویزان کردند.» کور کردن، مصلوب کردن، در دیوار گچ گرفتن، در زیر پای پیل انداختن، کندن پوست انسان به انواع مختلف، ریختن سرب گداخته در چشم و گوش، بریدن زبان، فرو بردن سوزن جوالدوز در بدن و چشم، ریختن خردل با سرکه در چشم به طور دائم تا فرد بمیرد، استفاده از شانه های آهنین که گوشت از بدن می کند، سنگسار نمودن، ریختن نفت بر بدن و آتش زدن آن، اعدام روی خرمن هیزم، تکه تکه کردن بدن. در مورد زندان که آن زمان قلعه فراموش گفته می شد، متهم را در یک اتاق تاریک با کند و زنجیر محبوس می کردند. هر چه جرم سنگین تر بود نوع زندان سخت تر بود. در بعضی از زندان ها جانوران موذی مثل موش، سوسک و غیره را داخل اتاق ها رها می کردند. در داخل بعضی از زندان ها جانوران درنده قرار می دادند تا یک متهم را تکه تکه کند یا به او آزار برساند و خلاصه هر نوع شکنجه به عقلشان می رسید در مورد متهم اعمال می کردند. قضات از بین روحانیون انتخاب می شد، هر بلوکی یک قاضی داشت. در ده دهقان به امور مردم رسیدگی می کرد. برای هر لشکر هم یک نفر قاضی تعیین شده بود. انوشیروان از شدت مجازات های گفته شده، کاست. مرتدین و جنایت نسبت به شاه از اعدام تبدیل به حبس نمود. به جز دو مورد شورش و فرار از خدمت. ولی مجازات دزدی سخت بود یعنی زندان، اعدام و بریدن و گوش و بینی و سنگسار هم رواج داد که انوشیروان که آن را تخفیف داد. همه مجازات های گفته شده برای بار اول تا حدود زیادی عفو و کاهش پیدا می کرد و تکرار قابل گذشت نبود. در زمان ساسانیان دو نوع طبیب وجود داشت: 1-طبیب روحانی 2-طبیب جسمانی. طبیب روحانی، موبدان و مغان بودند که با کلمات مقدس، دعا، نذر و نیاز، سحر و جادو، بیماران خود را معالجه می کردند. طبیب جسمانی با داروهای طبیعی، گیاهی،جراحی، معالجه با آتش، کارد، نباتات، داغ کردن و دود دادن بیماران خود را مداوا می کردند. تا طبیب ایرانی در دسترس بود، معالجه با طبیب بیگانه

ص: 271

گناه و جرم محسوب می شد. مشهورترین طبیب این دوره، برزویه طبیب و بزرگترین بیمارستان مملکت بیمارستان و دانشگاه جندی شاهپور خوزستان بود که در آن مجرب ترین استادان و پزشکان و دانشجویان ایرانی و خارجی در آن مشغول به کار بودند. در زمان ساسانیان آموزش و پرورش هم وجود داشت. رئیس هر طبقه موظف بود زمینه برای آموزش کودکان طبقه خود را فراهم آورد. آموزش بر اساس شغل طبقاتی و پدری صورت می گرفت، ولی کودکان طبقات اشراف باید تمام فنون روز از جمله سواد خواندن و نوشتن، سوارکاری و تیراندازی با تیر و کمان و غیره را فراگیرند. آموختن سواد خواندن و نوشتن مختص طبقات روحانیون، دبیران و اعضای خاندان سلطنتی بود. دیگران نمی توانستند سواد خواندن و نوشتن بیاموزند یا از طبقه ای به طبقه بالاتر ارتفاع یابند. بنابراین هر طبقه قسمت آموزش مربوط به خودش داشت که هر کس می توانست کودک خود را جهت آموزش شغلی که مربوط به آن طبقه است، بفرستد. در زمان ساسانیان پادشاهان تعداد زیادی زنان غیر عقدی در حرمسرای خود نگهداری می کردند و رامشگران و خوانندگان زیادی همراه طبقات شربتخانه و غیره در دربار داشتند و اکثراً همیشه در عیش و نوش خوشگذرانی بسر می برند. آنها دارای کاخ های مجلل و شکارگاه های فراوان بودند که ایوان مدائن یا کاخ کسرا در تیسفون، بزرگترین پایتخت شاهنشاهی ساسانی نمونه بارزی از آنهاست. در مورد نوازندگان باید گفت خسرو پرویز بزرگترین رامشگران، خوانندگان و نوازندگان را در دربار خود داشت و همیشه غرق در عشق و شور و تن پروری بود. بهترین رامشگران باربد سرکش و نکیسا بود و این شغل قسمت های مختلف نیز داشت. خسروپرویز تعداد زیادی از زنان و دختران زیباروی را در سایر نقاط مملکت و جهان جمع آوری و در حرمسرای خود نگهداری می کرد. در مورد خسرو پرویز و زنان او خصوصاً شیرین داستان های زیادی گفته اند. همان گونه که بسیاری از مورخان و نویسندگان هم معتقدند کاخی که اردشیر بابکان بنیان گذار آن بود، پس از حدود 400 سال پایه های آن توسط خسرو پرویز سست و لرزان گردید. به طوری که در مدت کوتاهی سقف آن بر سر یزدگرد بیچاره فروریخت. دلایل اصلیسقوط امپراتوری بزرگ ساسانی در برابر اعراب مسلمان که مردمی بیابانگرد و وحشی بودند، می توانید درمواردی که از خدمتتان می گذرد، جستجو کرد. این یکتاپرستی که حدود 3700 سال پیش توسط آشو زرتشت که برای آسایش و آرامش و بهتر زندگی

ص: 272

کردن انسانها در دنیا و جهان آخرت آورده شد، در زمان ساسانیان راه اصلی آن توسط کسانی مثل مانی، مزدک، موبدان و مغان به انحراف کشیده شد. موبدان دین زرتشت، برای به دست آوردن ثروت بیشتر کتاب های دینی و دیگر اجزای دین را به نفع خود تفسیر می کردند که این امر باعث ظلم و ستم بسیار به مردم گردید که در قسمت مربوط به وظایف روحانیان و دهقانان به اطلاع شما رسید. بی توجهی خسروپرویز نسبت به امور داخلی ممالک باعث به وجود آمدن قیام ها و شورش ها و ایجاد حکومت های محلی و باز شدن دست دهقانان برای چاپیدن روستانشینان و دیگر اقشار مردم جامعه گردید. جنگ هایی که بین خسرو پرویز و سپهسالار خود بهرام چوبین روی داد. غرور بی حد و مرز خسروپرویز طوری بود که خود را آدمی فناناپذیر از میان خدایان ایزدان خدایی جلیل می دانست و خود را کسی می دانست که در طلوع با خورشید برابری می کند. غرور بی حد و مرز خسروپرویز و لشکر کشی های طولانی او، سپاه ایران را ناتوان کرد و خزاین مملکت را تهی نمود. در این لشکرکشی ها ابتدا سپاه پیروز ایران تمام سرزمین هایی که در زمان هخامنشیان به ایران تعلق داشت را از روم پس گرفت و امپراتور روم پیشنهاد صلح داد. فرماندهان سپاه ایران که شهربراز و شاهین نام داشتند، به خسرو پرویز گفتند وقت آن فرا رسیده که با رومیان صلح و سازش کنیم. خسروپرویز نپذیرفت و رومیان پافشاری کردند و سپاه ایران را شکست دادند. خسروپرویز هم سرداران لایق خود را برکنار نمود. آنها زیر بار نرفتند و هرج و مرج سراسر مملکت را فراگرفت و از سویی دولت حیره که دست نشانه امپراتوری ساسانی بود و حائل بین ایران و اعراب بیابان گرد قرار داشت، توسط خسرو پرویز از میان برداشته شد و هر از گاهی دسته هایی از اعراب بیابان گرد برای راهزنی به اطراف ایران تجاوز می کردند. وقتی که دولت حیره وجود داشت ایران با اعراب مرز مشترک با هم نداشتند و دولت حیره با پشتیبانی ایران از تجاوز آنان جلوگیری می کرد به طوری که نوشته اند خسروپرویز خواست دختر شاه حیره که دست نشانده خود بود را به زنی بگیرد ولیشاه دخترش را به خسرو پرویز نداد. خسرو پرویز خشمگین شد، دستور داد تا او را در پای پیل افکندند و دولت حیره را از میان برداشت. این کارهایی که خسرو پرویز انجام داد، باعث نارضایتی بزرگان روحانیون و سران لشکری و کشوری گردید و آنها علیه او شورش کردند و او را به زندان انداختند و سپس به قتل رساندند و پس از کشته شدن خسروپرویز، پسرش

ص: 273

شیرویه به پادشاهی رسید. او بلافاصله 17 تن از برادران خود را به قتل رساند. شیرویه پس از 6 ماه سلطنت بر اثر بیماری طاعون در گذشت. بعد از خسرو پرویز شیرازه اداره مملکت از هم گسیخته شد. به طوری که در مدت کوتاهی حدود 4 سال 12 تن از شاهزادگان یکی پس از دیگری به سلطنت رسیدند. قتل عام و برادرکشی در خاندان سلطنتی به اوج خود رسیده بود. چون تمام شاهزادگان ذکور توسط یکدیگر کشته شدند، کار به جایی رسید که بزرگان کشور دختران خسروپرویز، پوراندخت و آذرمیدخت را به سلطنت نشاندند. آنان هم نتوانستند کاری از پیش ببرند و از میان برداشته شدند. یکی از آنها بیمار شد و درگذشت و دیگری توسط سپهسالار خود کور شد. بزرگان کشور ناچار شدند تنها بازماندگان امپراتور ساسانی است که یزدگرد سوم که در پارس متواری بود، آوردند و به تخت سلطنت نشاندند. بعد از خسروپرویز، مملکت از حکومت واحد و شاهنشاهی قوی محروم شده بود. شاهان و شاهکها و مرزبانان ایالت ها و ولایت ها از دستورات حکومت مرکزی سرپیچی کردند و اعلام استقلال نمودند. مملکت به شکل ملوک الطوایفی درآمده بود و شاه ایالت ها برای گسترش قلمرو خود به جان هم افتادند. در گوشه و کنار مملکت هرج و مرج و نابسامانی به اوج خود رسیده بود. شاه ایالت ها، مرزبانان، حکام محلی مثل دهقانان، موبدان و مغان تا توانستند به مردم ستم کردند. همان گونه که گفته شد، موبدان نیز سلیقه ای عمل کردند. بنابراین شاه ایالت ها مرزبانان، موبدان و دهقانان که مردمی بزرگ و نجیب و خداپرست بودند، در اواخر حکومت ساسانیان به شکل درنده ای خونخوار در آمدند. آن قدر به مردم ظلم و ستم کردند که کارد به استخوانشان رسید. در این میان، مردم روز شماری می کردند که کسی پیدا شود و آنان را نجات دهد. در زمان هخامنشیان و اشکانیان مملکت دین رسمی نداشت. مردم دین و آیین های گوناگون داشتند و در پرستش هرچیزی آزاد بودند و تنها زرتشتیان میت خود را در دخمه می گذاشتند تا طعمهلاشخورها شوند. ولی در زمان ساسانیان چون دین زرتشت، دین رسمی کشور شد همه مردم ایران موظف شدند که میت خود را در دخمه بگذارند تا گوشت و آنان طعمه لاشخورها و دیگر پرندگان شود و این باعث شیوع و انتقال هر چه بیشتر بیماری های واگیردار مثل طاعون و وبا وغیره به وسیله لاشخور هایی که اجساد میت ها را می خوردند، گردید. خلاصه به نظر می رسد یکی از دلایل شیوع و انتقال بیماری های واگیردار موارد گفته شده باشد. و اما بیماری های

ص: 274

طاعون و وبا در واپسین روز، روزگار ساسانیان این گونه مردم ایران را از پای در آورد. یزدگرد سوم از سایر نقاط کشور سپاهی جمع آوری و جهت مقابل تهاجم اعراب بیابان گرد راهی تیسفون گردید. هنگامی که یزدگرد با لشکری گران از حلوان به تیسفون نزدیک می شد، مشاهده نمود که لاشخوارها آسمان شهر را پوشانده بودند. هرچه بزرگان اصرار کردند که بیماری طاعون تمام مردم شهر را نابود و بیمار کرده و شما به شهر نزدیک نشوید، یزدگرد نپذیرفت، چون سپاهیان اعراب به دروازه شهر نزدیک می شدند. در حالی سپاهیان اعراب وارد قادسیه شدند که به دلیل گفته شده، سپاهیان ایران ناتوان بودند و توان مقابله با آنان را نداشتند از اینکه نویسندگان عرب مثل بلازری و غیره باد در گلوی خود می کنند و می گویند ما در برابر سپاهیان ایران چنین و چنان کردیم، اغراق آمیز است زیرا تمام عوامل گفته شده دست در دست هم داده بود تا سپاهیان ایران نتواند در برابر عده ای اعراب وحشی مقاومت کنند. در حقیقت سپاه ایران، سپاه نبود. جنگ جویان لشکر ایران تماماً یا بر اثر بیماری طاعون مرده بودند یا بیمار بودند. بنابراین وقتی که سپاهیان اعراب وارد دروازه ایران شدند به دلایل گفته شده، دروازه شوربختانه نگهبان نداشت.

ص: 275

ص: 276

ص: 278

ص: 280

بادهای گرم و سوزان می وزید و تپه های بزرگ شن به وجود می آورد و مردم برای جلوگیری از شن و گرد و خاک که به چشمانشان آزار نرساند، پارچه ای دور سر خود می پیچیدند و تنها آرزویشان جرعه ای آب بود. آنها تنها دعاهایشان در حق یکدیگر این بود که خداوند شما را سیراب نماید. در شبه جزیرة العرب قبل از ظهور اسلام بعضی از قبایل عرب داشتن فرزند دختر را ننگ می دانستند. وقتی دختری متولد می شد او را زنده به گور می کردند. با این کار، این انسان های وحشی با کمبود زن مواجه می شدند و آن وقت از روی ناچاری چندین مرد به یک زن اکتفاء می کردند. هنگامی که کودکی در این میان به وجود می آمد، این افراد کودک را نزد شیخ قبیله می بردند تا که او از روی چهره مشخص کند کودک متعلق به کدام یک از آنهاست، اگر مشخص می شد که متعلق به کیست که مشکلی نبود، اگر مشخص نمی شد کودک هم پسر بود، اختلاف بین این افراد می افتاد و دست به شمشیر می شدند و هر کس پیروز می شد، پسر را تصاحب می کرد. این اعراب وحشی ایران را بهشت روی زمین می دانستند و آرزو داشتند که روزی وارد این بهشت شوند. آنها در این آرزو بودند که خداوند آخرین پیامبرش را در بین همین قوم انتخاب نمود و برای هدایت بشریت فرستاد. در زمان امپراتوری بزرگ ساسانیان، سرزمین خشک و سوزان و بی حاصل شبه جزیرة العرب با امپراتوری ایران و روم مرز مشترک داشت. از نظر اقتصادی و سوق الجیشی ارزش آن را نداشت که دولت های ایران و روم که در آن زمان رقیب یکدیگر بودند، هزینه کنند و به آنجا لشکرکشی نمایند و بر سر مالکیت آن با یکدیگر بجنگند. زیرا عده ای شتر چران وحشی و بی فرهنگ و تمدن در آن سرزمین به سر می بردند. عده ای انگشت شمار هم فعالیت بازرگانی داشتند که برای ایران و روم هیچ گونه اهمیت اقتصادی نداشت. ولی سرزمین مرزی ارمنستان که در شمال ایران قرار داشت از نظر اقتصادی و استراتژیکی غنی بود. ایران و روم بر سر مالکیت آن با یکدیگر می جنگیدند و این جنگ ها و کشمکش ها در تمام دوران حکومت های اشکانیان و ساسانیان وجود داشت. در گذشته تمام کشورگشایان و فاتحان بزرگ جهان تلاش می کردند که برای کشور گشایی از سرزمین خوش آب و هوا عبور نمایند و کشوری را تصرف کنند که از هر جهت غنی باشد. زیرا در سرزمین خشک و کویری مثل شبه جزیرة العرب، علوفه و آب و غذا که نیاز یک لشکرکشی بود، به ندرت یافت می شد. اگر احیاناً به ناچاری لشکری از چنین سرزمینی

ص: 282

عبور می کرد، متحمل خسارت زیادی می شد. وقتی که اعراب سرزمین ایران را اشغال نمودند، دو منطقه مورد توجه آنها قرار گرفت. یکی بین النهرین که این زمان به آن کشور عراق گفته می شود و دیگری ماوراءالنهر که آن زمان شامل خراسان بزرگ می شد. در سرزمین بین النهرین به خاطر وجود رودخانه دجله و فرات و حاصل خیز بودن خاک، ابتدا عده ای از اعراب بیابانگرد در آنجا ساکن شدند. کم کم که سپاهیان اعراب سایر نقاط ایران را اشغال کردند با بررسی هایی که به عمل آوردند، به این نتیجه رسیدند که سرزمین ماوراءالنهر در خراسان بزرگ به دلیل داشتن دو رودخانه بزرگ سیحون و جیحون و حاصلخیز بودن خاک آن، همان شرایط بین النهرین را دارد. فرماندهان سپاهیان اعراب عده ای از عرب های بیابانگرد خانه به دوش نیز در آن سرزمین سکونت دادند و عده ای از اعراب نیز در قم ساکن شدند. چون قم از نظر اقتصادی و بازرگانی در وسط سرزمین های بین النهرین و ماوراءالنهر و چهار راه جاده ابریشم قرار داشت. این مناطق گفته شده دارای یک استراتژیک اقتصادی دیگری هم بود و آن عبور جاده بین المللی ابریشم در این مناطق گفته شده، بود و شاهراه ابریشم که از چین به اروپا می رفت از سرزمین ماوراءالنهر عبور می کرد و به قم می رسید و از آنجا از طرف آذربایجان به اروپا می رفت و یک شاخه آن از قم به همدان و کرمانشاه و بین النهرین متصل می شد. فاتحان عرب نه به سرزمین جنوب ایران علاقه ای داشتند و نه زورشان به مردم شمال می رسید. زیرا مردم جنوب تا قرن پنجم هجری قمری اسلام را نپذیرفتند و آنها عرب ها را دیو ها می نامیدند. در قرون اولیه اسلامی که فاتحان عرب بر مردم ایران فرمانروایی می کردند، به طور متمادی علیه اعراب دست به شورش و قیام می زدند و اعراب اشغالگر بیشترین خسارت را از ناحیه مردم جنوب متحمل شدند. در شمال کشور قضیه تفاوت داشت، زیرا سپاهیان اعراب هرچه به شمال پیشروی می کردند، شکست می خوردند و آن ها قادر نبودند از رشته کوه های البرز عبور نمایند و شمال ایران را اشغال کنند. اعراب بادیه نشین که سرزمین خوش آب و هوای ایران را اشغال کردند، آن را بهشت روی زمین قلمداد نمودند، زیرا از سرزمینی آمده بودند که از نظر اجتماعی فاقد هرگونه فرهنگی بود و از نظر طبیعی گرم و خشک و بی حاصل با بادهای گرم و سوزان و نفس گیر بود. در این شرایط سخت و طاقت فرسا، زیستن برای انسان ها و دیگر حیوانات بسیار دشوار بود. مردم شبه جزیرة العرب برای به دست آوردن آب و چراگاه به

ص: 283

جان هم می افتادند یا برای مسئله کوچکی یکدیگر را به قتل می رساندند. طرف فاتح، پس از غارت نمودن اموال مغلوب، زن و بچه هایش را هم به اسارت می برد. در همین رابطه فردوسی شاعر و استاد بزرگ ایرانی چنین می گوید :

ز شیر شتر، خوردن سوسمار *** عرب را به آنجا رسیده است کار

که تخت کیانی کند آرزو *** تفو بر تو ای چرخ گردون تفو

اما در مورد واقعیت های تاریخی اشغال سرزمین ایران توسط فاتحان اعراب و چندین قرن فرمانروایی آنان بر این سرزمین متمدن، باید اذعان نمود که فاتحان اعراب در یک دستشان شمشیر و دست دیگرشان قلم بود و آنها هرچه توانستند علیه ما ایرانیان نوشتند. در مورد چگونگی اشغال ایران توسط اعراب و اداره نمودن این سرزمین آن چه نوشته شده، قسمتی از آن ایرانیان در خفا یا بعد از آن که توانستند خود را نجات دهند، نوشتند و قسمتی از آن هم نویسندگان اروپایی که دور از صحنه بودند، نوشتند. اکثر نوشته ها در مورد اشغال سرزمین ایران توسط خود اشغالگران نوشته شده است. چون قلم در دست خود دشمن بوده ولی از آنجا که خورشید در زیر ابر نمی ماند، عاقبت تمام ظلم و ستمی که اعراب مهاجم نسبت به ما ایرانیان روا داشتند، توسط بسیاری از نویسندگان بر ملاء و به اطلاع عموم رسانیده شد. اکثر مورخین عرب از جمله بلازری اجداد ما ایرانیان را بت پرستان، آتش پرستان، مجوسان، گبران و غیره قلمداد کرده اند. در حالیکه خودشان قبل از ظهور اسلام یعنی دوران جاهلیت مشتی بت پرست وحشی و بی فرهنگ و تمدن بودند که بسیار کارهای زشت و ناشایست و ناروا انجام می دادند. در حالی که ما ایرانیان قبل از ظهور اسلام خدای یکتا را پرستش می کردیم و نماز را به جا می آوردیم و به واپسین روز رستاخیز هم ایمان داشتیم. این ما ایرانیان بودیم که قانون حقوق بشر را برای جهانیان به وجود آوردیم. بعد از اسلام هم هنگامی که به حقانیت حضرت محمد(ص)آخرین فرستاده خدا پی بردیم، شریعت اورا پذیرفتیم و سپس از روی بینش فرهنگی که داشتیم، راه را از بیراهه تشخیص دادیم و از انحرافاتی که توسط خلفای ثلاثه و هم پیمانان آنها به وجود آمد، پیروی نکردیم و واقعه غدیر خم را راه سعادت هر دو جهان دانستیم و از آن پیروی و تابعیت نمودیم.

ص: 284

کوچکی به نام جبل حراء که در نزدیکی مکه بود، میرفت و در غاری به نام غار حراء که در آن کوه بود، به عبادت می پرداخت. در یکی از این ایام خلوت، زمانی که خدیجه نیز به همراه او بود، آوازی شنید که او را به قرائت دعوت می کرد و می گوید: «تو ای محمد! فرستاده و مبعوث خدا بر خلقی و من جبرئیل واسطه بین او و تو هستم.» محمد، خدیجه را در جریان گذاشت و خدیجه به رسالت همسر خود ایمان آورد. بدین ترتیب خدیجه اولین کسی بود که با پذیرش دعوت محمد اسلام را قبول کرد. حضرت محمد در ابتدای بعثت حدود 41 سال سن بیش نداشت و مقارن با بیستمین سال سلطنت خسرو پرویز امپراتور ایران بود.

آنچه من آورده ام، خیر دنیا و آخرت شماست. خداوند به من مأموریت داده است تا شما را به او بخوانم. آن کیست از شما که مرا در این کار یاری نماید تا برادر و وصی و جانشین من در میان شما باشد.» همه سکوت کردند و تنها علی ابن ابوطالب که از همه جوان تر بود رو به حضرت کرد و گفت: «ای فرستاده خدا من یاور تو خواهم بود.» پیامبر خدا هم علی ابن ابیطالب را به قوم معرفی کرد و گفت: «ایشان برادر و وصی و جانشین من در میان شماست و سخنان او را گوش کنید و از او اطاعت نمایید.» دعوت شدگان قریش به خنده و مسخره برخاستند و با لحن استهزاء به ابوطالب گفتند برادرزاده ات تو را به اطاعت فرزند می خواند و پس از آن متفرق شدند. تا زمانی که حضرت محمد آشکارا علیه خدایان جاهلیت و بت پرستی و منصوب کردن آبا و اجداد قریش به کفر و گمراهی برنخاسته بود، قریش چندان مزاحمتی برای او ایجاد نمی کردند ولی همین که این جمله را از دهان حضرت شنیدند، کمر دشمنی با او بستند. عده ای از آنان از جمله ابوسفیان ابن امیه و ابوجهل بن هشام مخرومی نزد ابوطالب آمدند و به او پیشنهاد نمودند یا محمد را از این روش که در برابر دین آبا و اجدادی ما اتخاذ نموده منصرف کن، یا او را از میان قریش بیرون کن. اما ابوطالب دست از حمایت برادرزاده برنداشت و سران قریش را به زبان خوش بازگردانید.

قرار داد و مخالفان با شنیدن این خبر متزلزل شدند. عمر ابن خطاب یکی از کسانی بود که مثل ابوجهل و ابوسفیان نسبت به حضرت محمد و دعوت او کینه شدید داشت. حضرت محمد همیشه می گفت خداوندا اسلام را به پذیرفتن عمر یا ابوجهل عزت ده. روزی عمر به قصد کشتن حضرت محمد شمشیر خود را برداشت و به طرف خانه ی او به راه افتاد. در راه به یکی از آشنایان خود برخورد نمود او از عمر پرسید: کجا می روی؟ عمر نیز گفت: به قصد کشتن محمد می روم. این مرد در جواب گفت: اگر به این کار مبادرت نمایی خاندان عبد مناف تو را آسوده نمی گذارند و بهتر است خواهر و پسر عموی خود را که به اسلام گرویده اند از این راه برگردانید. عمر راه خود را کج کرد و به خانه خواهر رفت او همین که به نزدیک رسید آواز تلاوت قرآن را شنید نزدیک آمد و پرسید این چه صدایی بود، خواهرش گفت صفحه از قرآن بود چون خواند عاشق لحن و فصاحت و کلام آن شد و سپس سراغ خانه حضرت محمد گرفت و به خانه او رفت و در حضور ابوبکر و حمزه و علی بن ابیطالب و جمعی دیگر به دین اسلام گروید و مسلمان شد و مسلمین از این بابت بسیار خوشحال شدند.

از سران خود به نام های عبدالله ابن ابی ربیع و عمرو بن عاص را با هدایای نفیس نزد نجاشی پادشاه حبشه فرستاد. این دو نفر هر چه به نجاشی التماس و خواهش کردند که مسلمانان را تسلیم آنان نماید یا از آن کشور اخراج کند، نجاشی نپذیرفت و هدایای آنان را نیز قبول نکرد. فرستادگان قریش مأیوس و دست خالی به مکه برگشتند و قریش چون از این جهت نتوانست کاری از پیش ببرد، سران آنها طی یک جلسه ای موافقت کردند که به بنی هاشم و اولاد مطلب، دختر ندهند و با ایشان معامله هم نکنند و آنها عهدنامه ای در این خصوص امضا کردند و آن را در خانه کعبه آویختند و کمی بعد موریانه این عهد نامه را خورد و در نتیجه تزلزل باطن قریش را زیادتر گردید و آنان بیشتر ناامید شدند. ابولهب ابن عبدالمطلب عموی پیامبر و همسرش ام الجمیل از همه بیشتر با حضرت کینه و عداوت داشتند و مردم را علیه او تحریک می کردند. ام جمیل پیوسته از این سو و آن سو خار و خاشاک فراهم می آورد و در سر راه عبور حضرت محمد می ریخت و به همین دلیل در قرآن به این زن لقب حمالته الحطب داده شد. پس از حرکت مهاجرین به حبشه حضرت محمد و ابوطالب و سایر بنی هاشم بر اثر فشار مشرکین نتوانستند در شهر مکه بمانند، ناچار از شهر خارج شدند و در یکی از دره های اطراف مکه رفتند و حدود سه سال در آنجا مخفیانه زندگی کردند. در این مدت یعنی در فاصله سه سال قبل از تاریخ هجرت پیامبر از مکه به مدینه ابتدا ابوطالب بعد از آن خدیجه وفات یافت. وفات این دو تن که از مهم ترین حامیان حضرت محمد بودند او را بسیار متأثر کرد. در مدت این سه سال حضرت هر وقت فرصت پیدا می کرد به مکه و طائف یا در میان قبیله ها می رفت و مردم را به اسلام دعوت می کرد. ولی به دلیل دشمنی عرب و بی اعتنایی آنها نسبت به شأن و منزلت پیامبر نمی توانست از این دعوت نتیجه ای بگیرد، اما مأیوس نمی شد و به فعالیت خود ادامه می داد. ولی برخلاف آزار و اذیت قریش نسبت او افزایش بیشتری پیدا می کرد تا آنکه حضرت، سالی به مناسبت حج در محلی در مسیر راه مکه به نام عقبه در میان جمعی کثیری از دو طایفه اوس و خزرج از اعراب ساکنین یثرب «مدینه حالیه» که آنان نیز یهودی بودند، حضور پیدا کرد و با قرائت آیاتی چند از کلام الله مجید آنها را به دین اسلام دعوت کرد. در میان این جمع شش تن از آنان به دین اسلام گرویدند و مسلمان شدند. این شش نفر چون به یثرب برگشتند، داستان اسلام آوردنشان را به اطلاع اهالی رساندند و مبلغ دین اسلام در

ص: 289

دو قبیله اوس و خزرج شدند .در سال بعد در موسم حج باز همان 6 نفر 6 نفر دیگر را هم به همراه خود آوردند که روی هم 12 نفر می شدند. این 12 نفر از سران طایفه اوس و خزرج در محل عقبه به خدمت پیامبر رسیدند و به نمایندگی از طرف قبایل خود پذیرفتند تا از دزدی زنا و کشتن فرزندان خودداری نمایند و در این مدت عهدی با حضرت بستند که به آن بیعت اول عقبه گفته می شود. بنا به درخواست ایشان پیامبر یکی از اصحاب خاص خود به نام مصعب ابن عمیر قریشی را به همراه آنها به یثرب فرستاد تا این تازه مسلمان شدگان را به شریعت و آداب اسلام آشنا سازد و قرآن را به ایشان بیاموزد. حدود 13 سال از بعثت حضرت محمد سپری می شد که حدود 73 تن از مرد و زن طایفه خزرج و اوس به مکه نزد پیامبر آمدند و با او ملاقات نمودند و مدتی بعد در عقبه نیز ملاقات دیگری نیز صورت گرفت. در این ملاقات بین مسلمانان قبایل اوس و خزرج و حضرت محمد عهد دیگری بسته شد که بیعت ثانی عقبه نامیده شد. این بار به دعوت عباس عموی پیامبر مسلمانان قبایل اوس و خزرج به حضرت محمد دست بیعت دادند و حضرت را عضو طایفه خود قرار دادند و متعهد شدند هم چنان که از زن و فرزندان خود دفاع می نمایند، مدافع او نیز باشند و این جماعت را به همین دلیل انصار نامیدند. در مقابل مهاجرینی که هنوز در حبشه به سر می بردند.

نگردید بلکه در زمان خلافت عمر رسمیت پیدا کرد. حدود 15 سال پس از هجرت پیامبر از مکه به مدینه یعنی زمان خلافت عمر، چون عمر برای تقسیم اموال و پرداخت حوالجات احساس کرد نیاز به تاریخ است که از روی آن بتوان گذشته و آینده را مشخص کرد از یکی از ایرانی هایی که به تازگی به مکه آمده بود، رسم معمول ایرانیان در این مورد پرسید او عمر را راهنمایی کرد و چگونگی مبدأ تاریخ و ثبت دفاتر را به او یاد داد و اطلاع پیدا کرد که در ایران برای شمردن سنین مبدأ تاریخ معمول بوده و به همین منظور با اصحاب مشورت کرد و سال مهاجرت پیامبر از مکه به مدینه را مبدأ تاریخ مسلمین قرار داد. در حالی که واقعه هجرت پیامبر از مکه به مدینه هشتم ربیع الاول بود ولی عمر اول محرم را اول سال هجری تعیین نمود. بنابراین عمر به راهنمایی ایرانی ها برای مسلمین تاریخ درست کرد و دفاتر و دستکی به راه انداخت. پس از مستقر شدن حضرت محمد در مدینه، مهاجرین نیز از حبشه به مدینه آمدند و با انصار به اطراف پیامبر جمع شدند و با مردم مدینه یکی شدند و در عمل اولین گام برای تأسیس حکومت اسلامی برداشته شد و مدینه مقر پیامبر اسلام گردید. حضرت محمد بعد از هشت ماه مستقر شدن در مدینه با عایشه دختر ابوبکر که حدود 9 سال سن داشت و قبل از هجرت او را نامزد کرده بود، رسماً ازدواج کرد واو را ام المومنین نامید. در اولین سال هجرت حضرت محمد بین مسلمین یعنی مهاجرین و انصار عقد اخوت و برادری بست و مساوات و مواسات را عملاً در حق آنان تعلیم و اجرا کرد و تا ماه پنجم و ششم علی ابن ابیطالب را به برادری خود انتخاب نمود. در سال دوم هجرت در حالی که 18 ماه از هجرت حضرت محمد از مکه به مدینه می گذشت، قبله مسلمین از بیت المقدس به مکه تغییر پیدا کرد و حضرت محمد از مسلمانان خواست که قبله خود را از بیت المقدس به کعبه در مکه تغییر بدهند و رو به خانه کعبه در مکه نماز بخوانند و در این سال نماز و روزه جزء فرایض قرار داده شد و حکم زکات نازل شد و حضرت محمد روز اول شوال برای نخستین بار نماز عید فطر را خواند و زکات فطره را هم ابلاغ کرد.

اطلاع حاصل نماید، پیوسته مأمورانی به میان قریش در مکه می فرستاد. در سال دوم هجری به همین منظور 9 تن از اصحاب را مأمور کرد تا به مکه بروند و اطلاعاتی به دست بیاورند. این مأموران در محلی نزدیک مکه قافله قریش را دیدند و به آنان حمله کردند و از آنها دو تن به اسارت و مقداری از اموال به غنیمت گرفتند و به مدینه آوردند تعداد جنگ هایی که حضرت محمد با کفار قریش و یهود و غیره کرد حدود 26 الی 27 بود که به آن غزوه و جمع آن غزوات گفته می شود و غزوه در این مورد معنی جنگ مقدس یا جهاد در راه خدا پیدا کرده و غازی به معنی مجاهد و به کسی گفته می شود که برای رضای خدا و قلع و قمع کفار بجنگد. اولین غزوه حضرت محمد غزوه بدرکبری است. بدر نام یک رشته چاه آبی بوده است که در مسیر کاروان های مکه به مدینه قرار داشت و کاروان های تجارتی شام برای سیراب کردن خودشان و چهارپایانشان در آنجا بار می انداختند و استراحت می کردند. در سال دوم هجری مسلمین در مدینه اطلاع پیدا کردند که ابوسفیان با کاروان تجاری خود از شام برمی گردد. پیامبر با جنگجویان خود به قصد آنها حرکت کردند و در بدر راه آنها را بستند. ابوسفیان خبردار شد و راه خود را کج کرد، قاصدی به مکهفرستاد و کمک خواست و جمعی از مکه آمدند و با مسلمین روبه رو شدند. ابوسفیان به آنان پیام داد که بی جنگ برگردید، اما سرانجام جنگ شروع شد هفتاد تن از قریش کشته شدند که ابوجهل و برادرش جزء کشته شدگان بودند و بقیه فرار کردند و عباس عموی پیامبر را جزء اسیران آوردند و از بنی هاشم کسی را نکشتند و کشتگان را در چاهی ریختند و غنایم را نزد پیامبر آوردند. این جنگ در 17 رمضان سال دوم هجری روی داد. تعداد نفرات اردوی مسلمین حدود 313 تن بودند که 77 نفر از آنها مهاجرین و بقیه انصار بودند. از قریش کسانی که بیش از همه شجاعت و رشادت به خرج داده بودند، یکی ابوسفیان و دیگری عمروعاص بود که بعداً به اسلام گرویدند و مسلمان شدند. ابولهب عموی حضرت محمد که یکی از روسای قریش محسوب می شد در جنگ بدر شرکت نداشت و در مکه مانده بود. چون خبر شکست قریش را شنید، چنان متأثر شد که از غصه مرد. از مسلمین هم عثمان ابن عفان به دلیل بیماری همسرش رقیه در مدینه ماند و نتوانست در جنگ شرکت نماید. ولی رقیه نیز در زمانی که پیامبر مشغول جنگ بدر بود، فوت کرد. در جنگ بدر اقتدار قریش ریخت و به تدریج مسلمانان اعتبار و قدرت و شوکت پیدا کردند و پیروزی آنها بر سر زبان ها افتاد.

ص: 292

غیر از قریش طایفه یهود نیز با پیامبر علم مخالفت برافراشتند. از این طایفه جمعی کثیر در مدینه ساکن بودند. قوم یهود نیز در گذشته با قبایل اوس و خزرج بر سر حاکمیت شهر مدینه با هم در جنگ و ستیز بودند. پیامبر اسلام تا سال دوم هجری با یهود به مدارا رفتار می کرد. وقتی که حکومت اسلامی در مدینه تأسیس شد، قوم یهود به علت تعصبی که داشتند با آن مخالفت کردند و پیامبر اسلام هم با ایشان به غضب تمام رفتار کرد و قوم یهود را بزرگترین دشمن خواند. همان گونه که گذشت، حضرت محمد دستور داد مسلمین قبله خود را از بیت المقدس به کعبه در مکه تغییر بدهند و رو به کعبه نماز بگذارند و آیات عدیده ای در لحن و طعنه این قوم نازل گردید و پیامبر به آنان اعلام جنگ نمود و چندین بار آنها را مغلوب و منکوب کرد. در شعبان سال دوم، حضرت محمد با حفیضه دختر عمر ازدواج کرد.

کرد و با یاران خود که حدود 300 نفر بودند به مدینه برگشت و اردوی مسلمین حدود 700 نفر شدند که فقط تنها دو نفر از آنان سوار نظام بودند. در این میان جنگ شدیدی بین مسلمین و قریش روی داد که ابتدا تا حدودی پیروزی از آن مسلمین بود ولی سرانجام با کشته شدن حمزه عموی پیامبر، خود پیامبر در حالی که مجروح شده بود، با عثمان در دره ای پناه برد، کفار بر مسلمین پیروز شدند. کفار قریش پس از این پیروزی نسبت به کشته شدگان مسلمین رفتار زشتی از خود نشان دادند که یکی از آن اینگونه بود که هنده زن ابوسفیان دستور داد تا جگر حمزه را بیرون آوردند. از شدت کینه و خشم آن را خورد و به همین جهت او را هنده جگر خوار نامیدند. در این جنگ 74 نفر از مسلمانان و 20 نفر از کفار کشته شدند. لشکر قریش تا نزدیکی مدینه پیشروی کردند تا آن شهررا به تصرف خود درآورند و اختلاف بین سران آنها بروز کرد و به مکه برگشتند و تصرف مدینه را به سال بعد موکول کردند. فرماندهی یک قسمت عمده از لشکر قریش به عهده خالد ابن ولید بود که بعدها مسلمان شد و سردار سپاه اسلام گردید.

سپاهیان اسلام که حدود 2 هزار نفر بیش نبودند، به مدت 12 الی 14 روز در اطراف مدینه خندقی حفر کردند و خود را آماده جلوگیری از حمله قریش نمودند. سپاه قریش که تعدادشان حدود 10 هزار نفر بودند، هر چه کوشیدند نتوانستند از خندق عبور نمایند و وارد شهر مدینه شوند. آنها ناچار از سوی خندق سنگ و تیر کمان به شهر پرتاب می کردند ولی نتوانستند کاری از پیش ببرند. سرانجام طرفین به جنگ تن به تن روی آوردند. چند تن از گروه برای مبارزه عازم میدان شدند. از سوی کفار عمرو بن عبدود و از طرف مسلمین علی بن ابیطالب. در اولین جنگ تن به تن عمرو ابن عبدود توسط علی ابن ابیطالب کشته شد و سپاهیان قریش کوشیدند که از نقطه ضعیفی از خندق عبور نمایند، ولی مورد حمله مسلمین قرار گرفتند و سه تن از آنان کشته شدند، مسلمانان نیز پنج تن کشته دادند.چون قریش نتوانستند کاری از پیش ببرند، قهرمانان مبارزه خود را هم از دست دادند ناچار پیشنهاد صلح نمودند و ابوسفیان دست از محاصره مدینه برداشت و با سپاهیان خود به مکه برگشت. در جنگ خندق که به آن جنگ احزاب نیز گفته می شود، مقام کفار متزلزل و مقام مسلمین تثبیت گردید. اگر سیاست سلمان فارسی در کار نبود شاید سرنوشت جنگ طور دیگری رقم می خورد. از این تاریخ به بعد کفار قریش پذیرفتند که معترض به مسلمانانی که از مدینه به مکه برای حج و تجارت به یمن می روند، نشوند و شکست قریش از مسلمانان باعث شد، عده کثیری از آنان به دین اسلام بگروند و مسلمان شوند. در سال ششم هجری بین حضرت محمد و سران قریش و معاهده صلحی منعقد گردید که طرفین متعهد شدند به مدت 10 سال ترک مخاصمه نمایند و هیچ یک از دو طرف مزاحم کسی که بخواهد در عهد و بیعت یک طرف وارد گردد، نشوند. این معاهده را از طرف مسلمین تعدادی از صحابه حضرت محمد و از طرف قریش روسای بزرگ آنان امضاء نمودند. از سال های چهارم تا هشتم هجری یعنی از جنگ خندق تا فتح مکه به دست مسلمین حضرت محمد چندین جنگ دیگر با کفار و یهود کرد که مشهورترین آن می توان جنگ خیبر نام برد که در نیمه محرم سال هفتم هجری روی داد. در جنگ خیبر مسلمانان با قوم یهود وارد جنگ شدند و بین طرفین جنگ شدیدی به وقوع پیوست که منجر به تصرف قلعه های مستحکم یهودیان توسط مسلمانان شد و اسرا و غنایم فراوانی نصیب مسلمانان گردید. علاوه بر کشته شدن عده کثیری از یهودی ها، سران آن ها از جمله مرحب خیبری

ص: 295

توسط علی بن ابیطالب کشته شد. در سال هفتم هجری زمانی که حضرت محمد تنها در شهر مدینه حکومت می کرد هنوز بر مکه و دیگر شهرها و قبایل عرب تسلط پیدا نکرده بود، چند نفر از جانب خود پیش امپراتوران و پادشاهان خارج از جزیزة العرب فرستاد و آن را به اسلام دعوت نمود و از آن جمله سفرایی نزد خسروپرویز شاهنشاه ایران و هرقل امپراتور بیزانس «روم شرقی» و حکمرانان مصر، حبشه، خساسنه، بحرین و یمامه فرستاد. به همین منظور خسروپرویز دعوت حضرت محمد که بر پاره ای استخوان نوشته شده بود را مسخره گرفت و به دور انداخت و به پادشاه یمن که در آنزمان دست نشانده شاهنشاه ایران بود، دستور داد که در صدد دستگیری محمد(ص) برآید. پادشاهان دیگر هم برخی اسلام آوردند و برخی هم جواب مودبانه ای به نامه محمد (ص) دادند.

به دنبال بهانه ای بودند که مکه را به تصرف خود درآورند، زیر بار تجدید عهد نرفتند و ابوسفیان دست خالی به مکه برگشت. در این میان زمینه برای حمله مسلمین به مکه فراهم گردید. حضرت محمد دستور تجهیز و سازماندهی سپاه اسلام را داد و هدف او این بود که ناگهان به مکه حمله نماید و کفار قریش را غافلگیر سازد. اما قریش به موقع به نیت حضرت محمد پی برد و به تجهیز وسایل جنگی و نیروی دفاعی پرداخت. حضرت محمد با سپاهی حدود 10 هزار نفر متشکل از مهاجرین و انصار و سایر قبایل که اسلام آورده بودند، در دهم رمضان سال هشتم هجری از مدینه جهت تصرف مکه عازم این شهر شدند ودر اطراف آن مستقر گردیدند. وقتی که ابوسفیان از آمدن سپاه اسلام به اطراف مکه آگاهی پیدا کرد، از ترس جان خود نزد عباس آمد و او ابوسفیان را نزد محمد آورد و ابوسفیان ایمان آورد و مسلمان شد و به همین علت قریش از مقاومت ناامید شدند و فقط در ستون خالد ابن ولید دسته ای از سران لجوج قریش با مسلمین به جنگ پرداختند که در نتیجه شکست خوردند و 22 نفر از آنها و دو نفر هم از مسلمین کشته شدند. سرانجام مکه به تصرف سپاه اسلام در آمد و حضرت محمد عفو عمومی داد. حضرت محمد پس از ورود به مکه ابتدا به طواف خانه کعبه پرداخت و سپس دستور داد بت های عرب که در داخل خانه کعبه بود را شکستند و بیرون ریختند و بر پشت بام آن اذان گفتند و کعبه را بیت الله الحرام نامید و غنایمی که از فتح مکه به دست آورده بود را بین مسلمین تقسیم کردند و از آن جمله قسمتی را هم به بزرگان قریش با توجه به این که مسلمان نشده بودند و به مخالفت با اسلام هم اقدام نکرده بودند و به مسلمانان قول همکاری داده بودند، بخشید و این جماعت اخیر را المولفته القلوبهم یعنی کسانی که دلشان نسبت به مسلمین مهربان شده نامیدند. بزرگترین واقعه در زمان حضرت محمد، تصرف مکه بود چون در نتیجه این تمام دشمنان و کسانی که به مسلمین آزار و اذیت میرساندند، سرکوب گردید و حضرت محمد در حالی که پیروزمندانه به مدینه برگشت که پایه های قدرت حکومت اسلامی را در جزیزة العرب محکم کرده بود و با استقراء حکومت اسلامی در مدینه و مکه و اطراف آن و در اختیار گرفتن کعبه قبله و مطاف و عموم قبایل عرب در عربستان یک دولت واحد اسلامی به وجود آورد که پایتخت آن مدینه و دین رسمی مردم آن دین اسلام بود.

ص: 297

ص: 300

ص: 302

معاویه خلافت را در خاندان خود موروثی نمود، یعنی به مدت 30 سال از سال های 11 هجری تا 41 روش انتخاب جانشینی پیامبر یعنی خلیفه مسلمین به صورت بیعت بود. جمعی از سران متنفذ قریش و دیگر صحابه کسی که شایسته مقام خلافتمی دانستند با او عهد و پیمان می بستند که از او همان گونه که از پیامبر اطاعت می کردند، فرمان برداری نمایند و خلیفه هم خود را موظف و متعهد می دانست که از سیره پیامبر اسلام یعنی طرز رفتار او و پیروی از احکام شریعت اسلام منحرف نشود و همواره به راه مستقیم حرکت نماید. پنج تن خلیفه ای را که به مدت 30 سال به همین روش و اوصول به خلافت رسیدند، خلفای راشدین گفته می شود که این خلفا عبارتند از :

1- ابوبکر ابن قحافه 2- عمر ابن خطاب 3- عثمان ابن عفان 4- علی ابن ابیطالب 5- حسن ابن علی

همان گونه که خواهد آمد خلافت آنان از سال های 11 تا 41 هجری قمری روی هم 30 سال بود.

حیوان یا درخت خرما بنویسند و قرآنی که بدین ترتیب جمع آوری شد به حففه دختر عمر که یکی از زنان پیامبر بود،سپرده شد. ابوبکر به خالد ابن ولید دستور سرکوب اهل رده داد و خالد این جماعت را به شدت سرکوب کرد و در این کار چنان قساوتی از خود نشان داد که ابوبکر او را سیف الله لقب داد. پس از آنکه ابوبکر به کمک خالد ابن ولید تمام مدعیان خلافت و نبوت و مرتدین در سراسر شبه جزیرة العرب سرکوب کرد، مصمم شد که با لشکرکشی اسلام را در خارج از جزیرة العرب گسترش دهد. چون هدف او اشغال ممالک ایران و روم بود، دو لشکر مجزا فراهم آورد. یکی از راه بین النهرین و دیگری از طریق حجاز راهی شام کرد. بر اساس نوشته مورخین فرماندهی سپاهیانی که به سوی بین النهرین «عراق کنونی» فرستاد را به عهده خالد ابن ولید گذاشت و این سپاهیان ابتدا به شهر حیره حمله کردند و آن شهر را در سال 12 هجری به تصرف خود درآورند و سلسله پادشاهان آل لخمی که در آنجا حکومت می کردند از میان برداشته شدند. خالد ابن ولید پس از تصرف حیره از طریق جلگه بین النهرین «عراق» به سمت خلیج پارس پیشروی کرد و پس از کشتار بسیاری از مردمی که از خانه و وطن خود دفاع می کردند، بندر ابله «بصره حالیه» را به تصرف خود درآورد و کمی بعد ابوبکر، خالد را به شام فرستاد. فرماندهی سپاهی که ابوبکر به شام فرستاده بود، ابو عبیدته ابن الجراح بود و او در سال 12 هجری به کمک خالد ابن ولید که از عراق آمده بود در محلی به نام یرموک بر قشون هرقل امپراتور روم شرقی حمله کرد. چون قشون روم بر اثر جنگ هایی طولانی با ایران فرسوده و ناتوان شده بود، شکست خورد. کمی بعد از فوت ابوبکر در سال 13 هجری در زمان خلافت عمر فتح بزرگی نصیب عرب های مسلمان گردید و آن ها راه های جبل حوران و دره و نهر اردن و معابر شام را به تصرف خود درآوردند و پس از آن به شهر بصره پایتخت غساسنه دست یافتند. حکمرانان عرب مسیحی را که سال ها تحت حمایت رومی ها حکومت نیمه مستقلی در اطراف جبل حوران داشتند، برانداختند. هرقل«هرکلیوس» امپراتور روم شرقی چون توان مقاومت در برابر سپاهیان مسلمین نداشت ناچار پیشنهاد صلح کرد و سران عرب مسلمان نیز پذیرفتند و طرفین پس از مذاکراتی به توافق رسیدند و مقرر شد رومیان مبلغی پول و مقداری گندم به مسلمانان بدهند و در ازای آن، آنان موقتاً به جنگ خاتمه دهند و به مدینه برگردند و کمی بعد این توافق نامه اجرایی شد. ابوبکر در سال یازدهم هجری در

ص: 305

حال کهولت سن به خلافترسیده بود، بعد از 2 سال و 3 ماه و 10 روز خلافت در 22 جمادی الاخر سال 13 هجری پس از 15 روز بیماری که به قولی مسموم شده بود، دیده از جهان فروبست و او را در جوار قبر حضرت محمد در مدینه دفن کردند. در زمانی که ابوبکر در بستر بیماری افتاده بود، به دستور او عمر پیش نماز مردم بود. ابوبکر چون مرگ خود را احساس کرد از مردم خواست که پس از وفات او با عمر بیعت نمایند، مردم نیز پذیرفتند و پس از مرگ او به عمرابن خطاب دست بیعت دادند. ابوبکر در ایام خلافت خود به جز این که به او ابوبکر صدیق می گفتند، عنوان و لقب مخصوصی نداشت و فقط او را خلیفة الله می گفتند. عمر خطاب اولین کسی بود که لقب امیرالمومنین برای خود انتخاب کرد. به عقیده اهل سنت این لقب بعد از عمر به تمام خلفای راشدین گفته می شد. ولی شیعیان چون خلافت را حق حضرت علی می دانند، فقط او را به این نام می خوانند.

همین زمان ابوبکر درگذشت وخالد خبر مرگ او را پنهان داشت. زیرا می ترسید که با خبر شدن مسلمین از مرگ خلیفه، باعث متزلزل شدن روحیه آنان شود از افشای آن خودداری کرد. جنگ یرموک با پیروزی مسلمین خاتمه یافت. آن گاه خالد فتح یرموک و انتخاب عمر را به سپاه اسلام تبریک گفت. این اولین جنگ در زمان در ابتدای خلافت عمر بود. در این جنگ سپاه پنج هزار نفری مسلمین بر سپاهیان 245 هزار نفری روم غلبه پیدا کردند. اولاً همان گونه که گفته شد، قشون روم بر اثر جنگ های طولانی با ایران فرسوده و ناتوان شده بودند و از سویی مورخین عرب که قلم در دست داشتند، چنان وانمود می کردند که سپاه اندک عرب می تواند بر قشون چندین برابری دشمن پیروز شوند. به نظر نمی رسد دولت روم شرقی این قدر در منطقه تحت نفوذ خود نیرو مستقر کرده باشد. عمر در ابتدای خلافت خود خالد ابن ولید فرمانده سپاه شام را برکنار و او را زیر مجموعه ابوعبید که جای او را گرفته بود، ساخت. زیرا خلیفه از خالد ناراضی بود چون او یکی از روسای قبایل عرب به نام مالک را دستگیر و به قتل رسانده بود و از سرش به جای سنگ اجاق استفاده کرده بود و همان شب، زن و اموال او را گرفته بود. همیشه عمر، خالد را به همین منظور سرزنش می کرد حتی در زمان ابوبکر هم از خلیفه کشتن و سیاست کردن او را به قانون اسلام خواست ولی ابوبکر به خواسته عمر ترتیب اثر نداد. پس از پیروزی سپاه اسلام در جنگ یرموک در محرم سال 14 هجری در جنگی که بین سپاه اسلام و قشون روم در محلی به نام مرج الصفر روی داد، پیروزی از آن سپاه اسلام گردید و آن ها پس از آن شام که به منزله کرسی نشین ممالک آسیای روم بود را به تصرف خود درآوردند و در آنجا ابوعبیده سپاهیان خود را به دو لشکر تقسیم کرد: یک لشکر از طریق دره اردن به فلسطین و لشکر دیگر از طریق شام به سواحل دریای مدیترانه فرستاد. این سپاهیان شهرهای حُمص، حماته، لاذقیه و طرطوس را در سال 15 هجری به تصرف خود درآوردند و پس از آن بیت المقدس را محاصره کردند و مردم بیت المقدس پذیرفتند که با صلح شهر را تسلیم نمایند، مشروط بر اینکه خود عمر حاضر شود و قرارداد صلح را ضمانت نماید. ابوعبیدة این مطلب را به اطلاع خلیفه رسانید. عمر شخصاً در سال دهم هجری به شام آمد و بیت المقدس را به صلح تصرف کرد و حکومت آن را به علی ابن ابیطالب داد. در همین ایام هرقلامپراتور روم با سپاهیان به قسطنطنیه عقب نشینی کرد و امپراتوری روم شرقی متصرفاتی که

ص: 307

چند قرن تحت فرمان داشت را به طور کلی از دست داد. در سال 18 هجری که سپاهیان اسلام مشغول فتح شهرهای شام و فلسطین بودند، بیماری واگیردار طاعون در شام شیوع پیدا کرد و عده زیادی از سران سپاه اسلام از جمله ابوعبیده بمُردند. عمر، معاذ ابن جبل را که یکی از صحابه پیامبر بود را به فرمانده سپاه شام مأمور کرد. او نیز به همین بیماری مُرد. عمر فرماندهی سپاه شام را به عمرو ابن عاصی سپرد. عمروعاص وقتی که عهده دار سپاه اسلام شد، چون آوازه آبادانی و ثروت سرزمین مصر را شنید به تصرف آن دلبستگی پیدا کرد. از آنجا که می دانست عمر به این کار رضایت نمی دهد، بدون هماهنگی و اطلاع او از طریق سواحل دریای مدیترانه و صحرای سینا عازم مصر شد. همین که عمر اطلاع پیدا کرد، چون از گسترش بی حد قلمرو خود ترس و واهمه داشت، نامه توبیخ آمیزی برای عمروعاص فرستاد و از او خواست که اگر وارد خاک مصر نشده به شام برگردد .عمروعاص به نامه عمر ترتیب اثر نداد. عمروعاص در سال 19 هجری به همراه زبیر ابن عوام وارد مملکت مصر شد و در دامنه کوه المقطم به سپاه رومی مصر حمله کرد و آنان را شکست داد و تا سواحل نیل پیشروی نمود و از آنجا به طرف اسکندریه که مهمترین شهر مصر بود، رفت و پس از 14 ماه محاصره موفق به تصرف آن شد. مسلمانان که سرزمین اصلیشان قسمت شرقی دریای احمر بود بر قسمت غربی آن نیز دست یافتند و بین جزیرة العرب و مصر رابطه دریایی برقرار شد. سپاه اسلام به آسانی بر سراسر مصر و برقه تسلط یافت و در سال 22 به طرابلس غربی «لیبی» رسید و قصد حمله به تونس را داشت که عمر از آن جلوگیری کرد. بدین ترتیب سپاه اسلام بر قسمتی از قطعه آفریقا دست پیدا کرد. همان گونه که بعداً خواهید دید، عمر که در جمادی الاول سال 13 هجری به خلافت رسیده بود، پس از 10سال و 6 ماه و 10 روز خلافت در ذیحجه سال 23 به دست پیروز نهاوندی کشته شد و جسد او را در جوار پیامبر دفن کردند. عمر در مدت خلافت خود فتوحات زیادی کرد و ممالک زیادی را تصرف نمود و برای اداره کردن این متصرفات به انشاء بعضی از تأسیسات اقدام کرد که آنها یکی از بزرگ ترین خدمات او به اسلام است. عمر به کمک ایرانی ها اقدام به ترتیب تاریخ هجری و تأسیس بیت المال و دفاترمالیاتی به نام دیوان نمود و شهرهایی در ممالک فتح شده تأسیس نمود که مهم ترین آنان کوفه و بصره در عراق و قسطاطه در مصر بود.

ص: 308

جای عمرو عاص فرستاد و پسرخاله خود را به جای ابوموسی اشعری به حکومت بصره منصوب کرد. عثمان بدین گونه ممالک اسلامی را بین اقوام و خویشان خود تقسیم کرد. در زمان خلافت عثمان، سپاهیان اسلام تونس و جزیره قبرس و قسمتی از خراسان بزرگ و طبرستان را به تصرف خود درآوردند و به ممالک مسخر شده در زمان خلافت عمر ضمیمه کردند.

این سوء استفاده حکام به خلیفه شکایت کردند. او علاوه بر این که به شکایت های آنان ترتیب اثر نداد از فاسدان و ظالمان نیز حمایت کرد و مسلمانان صالح را علیه خود به قیام واداشت. از سویی دیگری کسانی که مدعی مقام خلافت با حکام ولایات و امارات بودند را در دشمنی با خود جدی کرد. مومنین واقعی و سایر مردمانی که رفتار پیامبر و دو خلفای او را دیده بودند و اکنون کارهای ناپسند و ناشایسته عثمان را به قرار زیر می دیدند، برایشان بسیار دشوار می آمد.

1-در سال30 هجری بر اثر اختلافاتی که در مورد قرائت قرآن بین بلاد اسلامی به وجود آمده بود، عثمان دستور داد که قرآن ابوبکر که نزد حففه همسر پیامبر نگهداری می شد، نسخه برداری نمایند و به سایر شهرهای ممالک اسلامی بفرستند و بقیه قرآنی که به قرائت های دیگر است جمع آوری نمایند و بسوزانند، این عمل یعنی سوختن نسخه های قرآن، اکثر مسلمانان کارهای زشت و ناپسند شمردند .

2- عثمان از بی مبالاتی انگشتر پیامبر اسلام که بر آن کلمه محمد رسول الله نقش بسته بود، پیامبر و ابوبکر و عمر نامه هایی که برای امراء و ملوک اطراف ارسال می کردند، با آن مهر می نمودند را به چاه انداخت.

3-عثمان هنگام سخنرانی در مسجد مدینه با اینکه ابوبکر و عمر هر دو، همه وقت دو پله از منبر پایین تر از پیامبر می نشستند، او در سر جای پیامبر می نشست.

4- عثمان اکثر وجوه بیت المال را میان اقوام و خویشان خویش به خصوص بنی امیه توزیع می نمود. چنان که به مروان ابن حکم پانصد هزار دینار بخشید و او را منشی خود کرد و پدر و مادر او را که پیامبر و ابوبکر و عمر از خود رانده بودند را بازخواند و چند کارهای دیگر از این قبیل انجام داد که مورد سرزنش مسلمانان قرار گرفت.در نتیجه این کارهای عثمان در شهرهای عمدتاً مسلمان نشین مانند مدینه، کوفه، بصره و مردم مصر گروهی از سر اخلاص و ایمان عده ای هم به تحریکات عایشه، طلحه، زبیر، ابوموسی اشعری، سعد ابن ابی وقاص و عمروعاص که تماماً مدعی و دشمن خلیفه بودند، دست به قیام و شورش زدند. عده ای از مردم مصر و کوفه برای به کرسی نشاندن ادعای خود راهی مدینه شدند. اهالی مصر خواستار به خلافت رسیدن حضرت علی ابن ابیطالب بودند. مردم بصره به تحریک عایشه، طالب خلافت طلحه بودند. مردم کوفه از زبیر هواداری می کردند. شورشیان که از سایر شهرها راهی مدینه شده بودند، چون به

ص: 311

این شهر رسیدند با وجود دفاع عده ای از صحابه از عثمان، او را از بالای منبر به زیر کشیدند و حدود 40 روز خلیفه را در منزلش محصور نمودند. سرانجام علی ابن ابیطالب شورشیان را ساکت نمود، مشروط به اینکه عثمان، مروان ابن حکم را از خود دور سازد و والی مصر هم بر کنار نماید. عثمان ابتدا این شرط را پذیرفت و مدت کمی که گذشت مروان را به پست سابق خود برگردانید و نامه ای توسط قاصدی نزد والی برکنار شده مصر فرستاد و دستور داد که چون محمد ابن ابوبکر والی جدید به آنجا می رسد او را به قتل برساند. این نامه قبل از رسیدن به مصر به دست مسلمین افتاد و آنان نامه را به مدینه آوردند و عثمان به تصدیق نوشته و مهر خود شد و مروان را مقصر نمود ولی باز از عزل او خودداری کرد. این عمل شورشیان را خشمگین تر کرد و به قصد قتل عثمان به خانه او یورش بردند. محمد ابن ابوبکر بیش تر از همه برای سرنگونی خلیفه تلاش می کرد. سرانجام با وجود دفاع پسران طلحه و زبیر و حسن ابن علی از عثمان، شورشیان بر سر عثمان ریختند. در حالی که او روزه دار بود و داشت قرآن می خواند در ذیحجه سال 35 هجری او را به قتل رساندند. بدین ترتیب عثمان پس از 12 سال خلافت کشته شد. چون عثمان با دو تن از دختران پیامبر یکی پس از دیگری ازدواج کرده بود را ذوالنورین لقب دادند.

مخالفت با او قیام کردند. چون حضرت علی در ابتدای خلافت خود اکثر اقوام و خویشان عثمان را از کار برکنار کرده بود، مروان ابن حکم و معاویه و عده دیگر از برکنار شدگان سردسته مخالفان حضرت شدند. معاویه ظاهراً به خونخواهی عثمان که به دست مصریان هوادار حضرت علی و محمد ابن ابوبکر کشته شده بود، باطناً به قصد استقلال خود در شام دست به قیام علیه حضرت علی زد. طلحه و زبیر که به امید حکومت کوفه و بصره که هیچی در دستگاه خلافت هیچ گونه پست و مقامی به آنان نداد به مکه گریختند و در آنجا اعلام کردند که بیعت ما با حضرت علی از روی اجبار بوده است و ما او را شایسته مقام خلافت نمی دانیم. یکی از کسانی که از روز اول با حضرت علی دشمنی می ورزید عایشه ام المومنین بود. او قصد داشت که طلحه را به مسند خلافت بنشاند. عایشه زمانی که حضرت علی به خلافت انتخاب شده بود، برای حج در مکه به سر می برد. عایشه در راه بازگشت از سفر حج هنگامی که شنید عثمان کشته شده، بسیار خوشحال شد زیرا او یکی از تحریک کنندگان علیه عثمان بود کمی بعد که خبر آوردند حضرت علی به خلافت نشسته بسیار ناراحت شد. زیرا هدف او رساندن طلحه به خلافت بود. عایشه وقتی که این خبر یعنی برقراری حضرت علی به خلافت را شنید، فریاد «یا عثمانا» سر داد و به مکه برگشت تا مردم را به کشیدن انتقام قتل عثمان که مدعی بود به تحریک حضرت علی صورت گرفته، برانگیزد. در میان اصحاب حضرت محمد و از میان مهاجر و انصار عده ای با حضرت علی بیعت نکردند. که از آن جمله نعمان ابن بشیر که پیراهن خون آلود عثمان را برداشت و به شام نزد معاویه رفت و معاویهکه حضرت علی او را از حکمرانی شام عزل کرده بود، چون از قیام عایشه و نقض بیعت طلحه و زبیر با حضرت علی آگاه گردید، بسیار خوشحال شد و بر جسارت خود بر علیه حضرت علی افزود و هر روز در مسجد شام مردم را علیه حضرت علی تحریک می کرد و پیراهن خونین عثمان را که در منبر آویزان کرده بود را به مردم نشان می داد و حضرت علی را متهم به قتل عثمان می کرد. بدین گونه که مشاهده می کنیم خلافت خلفای راشدین که در زمان خلافت ابوبکر و عمر و عثمان مصروف تسخیر ممالک خارجی و بسط و تقویت اسلام بود، از اواخر خلافت عثمان با انقلاب و شورش داخلی روبرو گردید و این شورش و نابسامانی ها در زمان خلافت حضرت علی منجر به نفاق و چند فرقه ای شدن مسلمان گردید، بدین گونه که خواهد آمد، تمام دوران خلافت حضرت علی به

ص: 313

جنگ های داخلی و زد و خورد با مدعیان جانشینی عثمان گذشت و سرانجام حضرت علی جان خود را در این راه داد و کمی بعد خلافت که بعد از حضرت محمد از مسیر اصلی خود منحرف شده بود، کاملاً به انحراف کشیده شده و خلافت تبدیل به سلطنت گردید.

گریخت و در راه کشته شد. ولی هم چنان عایشه سوار بر اشتر بود و مقاومت می کرد. سرانجام حضرت علی دستور داد تا با شمشیر پای شتر او را قطع کردند و عایشه نقش بر زمین شد و به دستور حضرت علی ، محمد ابن ابوبکر که برادر عایشه بود، او را به بصره برد و سپس به مدینه فرستاد. به این جنگ به دلیل اینکه عایشه سوار بر شتر بود و شورشیان را رهبری می کرد جنگ جمل گفتند. با پیروزی حضرت علی در جنگ جمل عراق، ایران، حرمین و یمن بار دیگر تحت اطاعت حضرت علی درآمدند و مصر و تونس هم که از گذشته حامی خلافت حضرت علی بودند، از او اطاعت کردند. فقط در این میان تنها شام که معاویه در آن حکومت می کرد زیر این بار نرفت و مردم آن به اغوای بنی امیه خواستار عزل حضرت علی و خلافت معاویه بودند.

معاویه در حال شکست و متلاشی شدن که عمروعاص دست به حیله و نیرنگ زد و قرآن ها را سر نیزه کردند و سپاهیان حضرت علی را به نام قرآن دعوت کردند. سپاهیان حضرت علی از او خواستند که با اجابت این دعوت با معاویه صلح نماید. هرچه حضرت علی خواست که به آن ها بفهماند که معاویه دست به خدعه و نیرنگ زده است، نپذیرفتند. ناچار همان ساعاتی که مالک اشتر سپاهیان معاویه را قلع و قمع و متفرق و منهدم می کرد، فرستادند دست از جنگ بکش. مالک گفت در حالی که دشمن دارد فرار می کند، نباید دست از جنگ کشید. آنها دوباره اصرار کردند، ناچار جنگ را ترک کرد. طرفین مخاصمه به درخواست معاویه مقررکردند که دو نفر به نام حکمیت انتخاب نمایند تا به جنگ خاتمه دهند. معاویه عمرو عاص و حضرت علی عبدالله ابن عباس را برای حکمیت انتخاب کرد. با اصرار سپاهیان و مردم عراق حضرت علی، ابوموسی اشعری را به جای عبدالله ابن عباس حکم کرد. عمرو عاص، ابوموسی اشعری را فریب داد که هر دو معاویه و حضرت علی را خلع کردند و عمرو عاص به حیله گری معاویه را برگزید و ابقاء کرد. معاویه پس از این پیروزی سیاسی که با حیله گری عمرو عاص به دست آورده بود به عهد خود وفا کرد و عمرو عاص را به حکومت مصر فرستاد و او محمد ابن ابوبکر عامل حضرت علی را به قتل رساند و بر مصر تسلط پیدا کرد و مستقر گردید و به آرزویدیرینه خود رسید و یمن و حجاز را مسخر نمود ولی عراق و ایران زیر بار او نرفتند و ایران و عراق چون از عدالت و سیاست حضرت علی راضی بودند، همچنان در حکم او باقی ماندند.

شیعه علی می گفتند. مهمترین افراد این جماعت سلمان فارسی، ابوذر غفاری، عمار ابن یاسر بودند. از این تاریخ به بعد تمام کسانی که خلافت و امامت را فقط حق حضرت علی و اولاد او می دانستند، به شیعه معروف شدند. شیعه در این مورد به معنی مجموع گروندگان به حضرت علی و اولاد اوست. بعد ها به تدریج بین شیعه ها هم در مورد این که جانشین حضرت علی یعنی امامت کیست و کدام یک از فرزندان و افراد خاندان حضرت علی به این حق بر دیگری برتری دارند، ما بین ایشان اختلاف به وجود آمد و از این اختلاف فرقه مختلف شیعه به وجود آمد. بعد از کشته شدن عثمان و بیعت کردن اکثر مسلمین با حضرت علی مسلمین به 3 فرقه تقسیم شدند،گروهی به طور کلی بی طرفی را اختیار کردند و دنبال کار خودشان رفتند و دست از سیاست کشیدند.گروه دیگر یعنی شیعه هم چنان در ولایت حضرت علی باقی ماندند و گروه سوم همان مدعیان خلافت و مخالفین حضرت علی بودند که به گِرد عایشه و طلحه و زبیر و در شام به اطراف معاویه و عمروعاص جمع شدند و علیه حضرت علی جمل و صفین راه انداختند. این گروه چون خونخواهی عثمان را بهانه کرده بودند به عثمانیه شهرت یافتند. پس از اعلان حکمیت و خاتمه یافتن جنگ صفین، سپاهیان حضرت علی به 3 دسته تقسیم شدند : دسته اول: سربازان و فدائیان حضرت علی بودند که ازخلوص نیت و ارادت فرمانبردار بودند و از جان و دل جنگ می کردند و از هیچ حادثه ای هم متزلزل نمی شدندو همواره در کنار حضرت علی بودند از راه او منحرف نمی شدند. دسته دوم: کسانی بودند که بنده ی درهم و دینار بودند و از فتوحات اسلام اندکی نیاز آنان برطرف شده بود، دنیا را بر دین ترجیح می دادند. به طور مثال نماز را با حضرت علی می خواندند و سر سفره معاویه می نشستند و آن ها مانند باد در حرکت بودند هرکجا که منافع بیشتری نصیبشان می شد، در آن جا حاضر بودند و حضرت علی و معاویه را برای دینار می خواستند نه ایمان داشتند و نه در جنگ پافشاری می کردند. دسته سوم: کسانی بودند که زهد خشک و متعصب جاهل و بی خرد بودند. ابتدا خودشان حضرت علی را وادار به حکمیت و خاتمه جنگ نموده بودند. پس از پایان جنگ به این بهانه که حکم بین مسلمین فقط خداوند است و بشر قادر به این کار نیست، سریعاً به حضرت علی گفتند تو با این صلح کافر و مرتد شده ای و از بیعت با او که به این امر رضایت داده بود، خارج شدند و به همین منظور به آنان خوارج گفته شد. حضرت علی آن ها را پند و

ص: 317

نصیحت کرد و به بیعت خواند و آن ها نپذیرفتند و گفتند تو که از فرمان خدا سرپیچی کرده ای و به حکم مخلوق رضایت داده ای کافر شده ای تا توبه نکنی و بار دیگر مسلمان نشوی با تو بیعت نخواهیم کرد و چندین مرحله حضرت علی با عبدالله ابن گوا سر دسته خوارج وارد مذاکره شد ولی سودی نداشت. پس از این خوارج دست به قتل و آزار و اذیت مسلمین زدند و فتنه بزرگی در جهان اسلام به راه انداختند. حضرت علی با اینکه در صدد جنگ با معاویه بود، سرکوب خوارج را واجب تر دانست و با سپاهیانی که حدود 60 هزار نفر بودند به سوی بصره که محل اجتماع خوارج بود، حرکت کرد و در محل نهروان در سال 39 با این گروه وارد جنگ شدند. ابتدا سپاه خوارج حدود 12 هزار نفر بود که حضرت علی پرچمی نصب کرد و از آنان خواست که هرکس امان می خواهد و نمی خواهد با من بجنگد، زیر این پرچم برود و در امان خواهد بود. از حدود 12 هزار نفری که آماده جنگ با حضرت علی بودند، عده ای زیر پرچم قرار گرفتند و امان خواستند. عده ای هم از راهی که آمده بودند، برگشتند. از 12 هزار نفر، 8 هزار نفر رفتند و حدود 4 هزار نفر وارد جنگ با حضرت علی شدند و ناگهان بر سپاهیان حضرت علی حمله کردند و حملات متقابل سخت شروع گردید. عبدالله ابن گواه، حضرت علی را به مبارزه طلبید. حضرت علی با یک ضربت شمشیر او را کشت وسپاهیان حضرت علی بر خوارج حمله ور شدند و آن قدر از آنان کشته شد که از 4 هزار نفر، 9 تن باقی ماندند و از سپاهیان حضرت علی حدود 9 نفر کشته و تعدادی نیز مجروح شدند. بدین ترتیب ظاهراً فتنه خوارج خوابید ولی بقیه این گروه که چند نفر از آن ها در میدان جنگ کشته نشدند و عده کثیری هم از ترس جنگ نکردند، دست از عقاید تند خود برنداشتند و با تبلیغات گسترده تبدیل گروه های زیادی شدند که سال های سال در ممالک اسلامی خصوصاً سواحل خلیج فارس و دریای عمان و حدود شرقی آفریقا فتنه و ناامنی زیادی به وجود آوردند و برای خود سلطنت و امارت به وجود آوردند. از زمانی که خلافت توسط معاویه غصب شد و فتنه خوارج هم به وجود آمد، اختلافاتی که بین مسلمین بر سر خلافت و امامت یعنی جانشینی پیامبر بود، شدت پیدا کرد. در این مورد همان گونه که گفته شد، شیعه امامت را حق کسی می دانستند که دارای شرایط زیر باشد: معصوم باشد و از طرف سلف خود به نصّی جلی و خفی تعیین شود. ولی هوادارن خلفای راشدین و معاویه معتقد بودند هرکس که مردم به این عنوان انتخاب کردند و در بیعت

ص: 318

او اجماع نمودند، او خلیفه و امام مسلمین است. به همین جهت این فرقه را اهل جماعت و سنت می گویند. خوارج معتقد بودند که هرکسی می تواند به مقام امامت اختیار شود. چه عرب قریش باشد، چه سیاه حبش، و تفاوتی هم بین سیّد و موالی وجود ندارد فقط امام باید شخصی عادل باشد. همین که از راه صواب و عدل منحرف شد، قتل او واجب می شود. ظهور فرقه بزرگ معتزله و طایفه اسماعیله از فرقه شیعه، باعث ایجاد اختلافات دیگری در خصوص مسئله امامت گردید و تفرقه و نفاق بین مسلمین بیش تر شد.

هجری به خلافت رسیده بود پس از 4 سال و 11 ماه خلافت در 19 رمضان سال چهلم هجری ضربت خورد و در 21 رمضان سال چهلم هجری به شهادت رسید و جسد او را در کوفه «نجف کنونی» به خاک سپردند .

ص: 322

کودتاچیان سقیفه و خاندان های بنی امیه و بنی عباس بود، گشوده شد. هرچند حضرت علی (ع)هم مدت کوتاهی به خلافت رسید ولی متأسفانه فرصت پیدا نکرد به طور کامل به اهدافش که همانا برقراری عدالت و برادری و برابری بین مسلمین بود، برسد. اما همان گونه که در فصل قبل هم گفته شد، با از میان برداشته شدن دولت حیره که دست نشانده شاهنشاهی ایران و حائل بین ایران و اعراب بود توسط خسرو پرویز، دولت ایران با اعراب دارای مرز مشترک شد و عرب های بیابان گرد هر از گاهی با نفوذ به داخل خاک ایران اقدام به دزدی و راه زنی می کردند و این تجاوزات مرزی کماکان ادامه داشت تا این که ابوبکر به خلافت رسید. اولین جنگ در زمان ابوبکر بود و این جنگ در محلی به نام اُبله روی داد و فرمانده سپاه عرب را خالد عهده دار بود که در این جنگ گروهی از ایرانیان کشته شدند و عده ای هم حین فرار در دجله غرق شدند. سپس خالد به حدیبه روی آورد و آن جا را نیز تصرف کرد و ساکنان آن را به اسارت برد. «بلازری». برخی گویند خالد به رودی که نهرالمراء نام داشت و با ساکنان حوالی صلح کرد اما در مذار ناچار به جنگ و کشتار گردید و آن گاه به جانب حیره روی آورد و سوید ابن قطبه را بر آن نواحی که خود فتح کرده بود، گمارد و وی را گفت در این ناحیه، عجم ها را چنان سرکوب کردیم که پیش تو خوار و زبون گشتند« بلازری». ساکنان شهرهای گفته شده عجم ها نبودند، عرب های مسیحی زندگی می کردند که در زمان امپراتوری ساسانی تحت حمایت ایران قرار داشتند و در این زمان که به دلایل گفته شده زیر ساخت های حکومت ساسانی فروریخته شده بود و کسی از آن ها حمایت نمی کرد و اگر هم حمایت می کرد مستشاری و ضعیف بود. چون بلازری خود عرب بوده و احساسات ناسیونالیسم عربی داشته اغراق می گوید. بعضی از مورخین غیر عرب هم نوشته اند اشغال سرزمین ایران با اولین حمله مثنی پسرحارث شیبانی که از طرف خالد ابن ولید حمایت می شد، در محرم سال 12 هجری به حیره که مقر لخمیان در ساحل غربی فرات بود، آغاز شد و ایرانیانی که به فرماندهی هرمزان به کمک مردم عرب حیره آمده بودند، شکست خوردند و از شهر بیرون شدند و تلاش ایرانیان برای بازپس گیری شهر حیره بی نتیجه ماند. عرب های مسیحی هم که به کمک ایرانی ها آمده بودند در منطقه الیس شکست خوردند و به موجب سوگندی که خالد یاد کرده بود، به قتل رسیدند. بدین سان خالد تمام اسرای ایرانی را گردن زد و سوگندی که یادکرده بود از خون ایرانیان نهری جاری کند،

ص: 324

کرد. وقتی که هرمزان نتوانست کاری از پیش ببرد، مردم شهر حیره در صفر سال 12 هجری پس از مقاومت و جنگ شدیدی که تحت رهبری راهب ها و علمای مسیحی انجام دادند، بار دیگر شکست خوردند و به ناچار تسلیم شدند. بنابراین با سقوط حیره کلید تصرف بین النهرین به دست اعراب مسلمان افتاد. بدین ترتیب سپاهیان اعراب به صورت دسته های کوچک نظامی تمام قلعه هایی که عرب های حامی حکومت ساسانی از آن دفاع می کردند، به تصرف درآوردند. جنگ مغیشاه، انبار، عین المرته، دومته الجندل همه به فرماندهی خالد ابن ولید صورت گرفت. از این به بعد فرماندهی سپاه اعراب به دستور ابوبکر ابن ابی قحافه به مثنی ابن حارث واگذار شد. جنگ های نمارق در نزدیکی کوفه، گسکر از روستاهای سواد، الجسر در غرب فرات همه به فرماندهی مثنی ابن حارث صورت گرفت. یزدگرد سوم شاهنشاه ایران ناچار شد جهت جلوگیری از تجاوزات اعراب مسلمان، رستم فرخزاد سپهسالار بزرگ شاهنشاهی که در خراسان بود را فراخواند و به جنگ اعراب بفرستد. رستم فرخزاد پس از ورود به تیسفون با ابوعبید که به تازگی فرمانده سپاه اعراب شده بود، روبرو شد که در این جنگ که به یوم الجسر معروف است، ابوعبید شکست خورد و کشته شد و با کشته شدن ابوعبید، مثنی دوباره فرمانده سپاه عرب گردید. در این جنگ رستم فرخزاد سپهسالار، و مروان شاه ملقب به بهمن دراز ابرو یا ابروبند فرمانده لشکر ایران بود. در جنگ یوم الجسر ایرانیان بر اعراب پیروز شدند. در همین هنگام در تیسفون پایتخت، شورش و اختلاف بین مردم برپا شد و بهمن دراز ابرو فرمانده لشکر ایران ناچار شد به پایتخت برگردد. گویند جنگ پل یا یوم الجسر روز دوشنبه آخر رمضان سال 13 هجری روی داد. در جنگ بویت در سال 14 هجری مهران پسر بنداد همدانی از طرف یزدگرد برای سرکوب اعراب وارد جنگ شد و از پل بگذشت تا جایی که بویت نام داشت. در این جنگ مهران کشته شد و ایرانیان نتوانستند کاری از پیش ببرند. برای بررسی این مرحله از تهاجم نشان می دهد که علل شکست ایرانیان صرفاً انحطاط کامل فساد دستگاه اداری، سیاسی، نظامی ساسانیان بود. نبرد یوم الجسر اگر تا آخر دنبال می شد، بسیار تعیین کننده بود زیرا اعراببه شدت شکست خوردند و عمر ابن ابی خطاب سخت نگران شد.(1) و اما بلازری چنین می نویسد: «خالد به زندور شد و آن را فتح کرد و درنی و حوالی آن به صلح گشود. آن گاه به هرمزدگرد در

ص: 325

آمد و مردمان آن را امان داد و شهر را فتح کرد. سپس به الیس رسید. جابان که بزرگ پارسیان بود آماده دفاع گردید. مثنی ابن حارث شیبانی به سوی او تاخت و در ساحل نهر الدم با وی مواجه شد. خالد با اهل الیس صلح کرد و با ایشان شرط نهاد که در جنگ پارس مسلمانان را چشم تیزبین باشند و ایشان را راهنما و یاوری کردند. سپس به آنجا که دو رود به یک دیگر می پیوندند، رسید. آزادبه که صاحب آن سرزمین بود به مقابله با آنها برخاست مسلمانان با او جنگیدند تا شکست در سپاهش افتاد.» و اما در مورد فتح انبار، در این میان مردی نزد خالد آمد و وی را به بازاری در بالای انبار که طوایف کلب و بکر ابن وائل و قبایل چند از قضائیه در آن گرد آمده بودند، راه نمود. خالد مثنی ابن حارث را به آنجا فرستاد. مثنی دست به غارت زد و هرچه بود بگرفت و مردم بسیاری را بکشت و به اسارت برد. آن گاه خالد به عین التمر رفت و در نزدیکی آن دژ، لشکر فرود آورد که یکی از زین ستان بزرگ پارسیان در آنجا بود. خالد پس از تصرف آن منطقه دست به غارت و کشتار زد.(1) در آن روز مسلمین کافور گرفته در دیگ ها می ریختند و آن را نمک می پنداشتند.(2) بنابراین این اعراب بیابان گرد وحشی بازار شهر و خانه های مردم را غارت می کردند و خودشان را قتل عام می کردند و زنان و دختران را به اسارت می بردند. آن ها کافور را از نمک تشخیص نمی دادند. این وحشی ها که ایرانیان آن ها را دیوان می خواندند سقف یک خانه را خراب می کردند تا تیر چوب آن را بردارند، ستون چادر خودشان قرار دهند یا دیوار خانه ای را خراب می کردند تا سنگ زیر دیگ غذاپزی پیدا کنند. در این میان اعراب سرزمین های میان حیره و گسکر، سراط جاماسب، فلوجه، نهر عین التمر، دژ ملیقا و نهر سورا و تمام منطقه گفته شده را غارت کردند و آنچه در غارتها به دست می آوردند معاش می کردند. و اما طبق نوشته بلازری در کتاب فتوح البلدان ص 55 مغیُرت که حاکم بصره بود یکی از فرماندهان سپاه اعرابمسلمانان را به عهده داشت. او با ام جمیل زن حجاج ابن عتیک کار ناشایسته ای انجام داد که عمر پس از شنیدن این اتفاق ابوموسی را به بصره گمارد و مغیرت را به مدینه فراخواند، لیکن پس از چندی وی را با آنانی که بر گناه او شهادت داده بودند، به بصره باز فرستاد. چون روز جنگ قادسیه شد، عمر نامه به ابوموسی نوشت

ص: 326

که سعد را مدد بفرست. ابوموسی مغیرت را با هشتصد مرد جنگی به یاری او فرستاد. از سویی یکی دیگر از فرمانده سپاه اعراب ابومحجن ثقفی بود که به دلیل شرب خمر چندین بار به او تازیانه زدند ولی چون نتوانست ترک آن کند به زندانش انداختند. لذا با توجه به نوشته بلازری اثبات می شود که در لشکر اعراب مسلمان شراب خواری و فاحشه گری نیز رواج داشت. مسلمانان از زیاد شدن سپاه پارس به عمر نامه نوشتند. عمر لشکر بیاراست، خواست خود به جنگ برود ولی عده ای از اصحاب او را از رفتن منع کردند. حضرت علی به عمر پیشنهاد کرد که به جنگ برود، عمر نپذیرفت و گفت من قصد ماندن دارم و به جنگ نمی روم و تو خود به جنگ برو، علی نپذیرفت. عمر آخرالامر سعد ابن ابی وقاص به جنگ فرستاد. سعد در سال 15 هجری وارد منطقه عذیب شد. مثنی به سعد گفت بهتر است که در بین منطقه عذیب و قادسیه به سپاه ایران حمله کنید. در این میان مثنی بیمار شد و بمُرد. بلافاصله سعد زن او را بگرفت. و اما بنا به نوشته بلازری سپاه ایران 120 هزار مرد بود و 30 پیل جنگی داشتند. رایت بزرگشان درفش کاویانی خوانده می شد که همراه خود آورده بودند. سپاه مسلمانان بین 9 الی 10 هزار نفر بودند. چون نیازمند علف و طعام می شدند، گروهی روانه می کردند در فراسوی فرات به غارت می پرداختند و عمر نیز از مدینه برای آنان گوسفند و گوشت می فرستاد. در این جا از نوشته خود بلازری اثبات می شود که سپاهیان اعراب شهرها و روستاها را غارت می کردند و از اول کار، اهدافشان همین بوده وگرنه واقعه غدیرخم را به رسمیت می شناختند و کودتای سقیفه را به راه نمی انداختند. به نظر می رسد که اگر عمر از مدینه برای سپاهیان خود طعام می فرستاد آن ها نیازی نداشتند که برای پر کردن شکم خود خانه های مردم را غارت کنند. در همین هنگام قوای ایران به فرماندهی سپه سالار بزرگ رستم فرخزاد برای پیکار نهایی به سوی قادسیه حرکت کردند. در این محل سپاهیان اعراب به فرماندهی سعد ابن ابی وقاص با سپاه ایران هفته ها دربرابر یکدیگر صف آرایی کردند و سپس وارد جنگ شدند. این جنگ حدود 3 الی 4 شبانه روز به طول انجامید. این جنگ اولین جنگ رسمی و کلاسیک بین اعراب و ایران بود که باعث شکست ایران و کشته شدن رستم فرخزاد گردید که دلایل شکست سپاه ایران قبلاً توضیح داده شد. و اما بنا به نوشته بعضی از مورخین خیانت تعدادی از ایرانیان در میدان جنگ هم در این شکست دخیل بود. در همین جنگ بود «جنگ قادسیه» که

ص: 327

یک ایرانی که عرب ها را راهنمایی کرد و گفت اگر پیل سفید کشته شود و درفش کاویانی به زمین بیفتد، سپاه ایران شکست خواهد خورد. زیرا تا درفش کاویانی در احتزاز است، جنگجویان ایران می جنگند. چون ایرانیان درفش کاویانی را نمادی از فره ایزدی می دانند، اگر این درفش بیفتد آن را نشان بد یومنی و شکست می دانند و تنها راه و چاره کار این است که با شمشیر به خرطوم پیل که جای حساس آن حیوان می باشد بزنید تا پیل کشته شود و درفش کاویانی که در پشت آن قرار دارد و ایرانیان در سایه آن می جنگند، به زمین خواهد افتاد آن گاه سپاه ایران شکست خواهد خورد. عرب ها همین کار را طبق گفته آن ایرانی انجام دادند و بعد از به هلاک رسیدن پیل سپید و بر زمین افتادن درفش کاویانی، شکست در سپاه ایران افتاد. نمی شود دلایل شکست را فقط این مورد دانست. همان گونه که در صفحات قبل هم آمده است، بیش از ده ها مورد گفته شده باعث شکست ایران در برابر اعراب گردید که تنها یک موردش می تواند این باشد. خلاصه نبرد قادسیه در روزهای پنج شنبه ، جمعه و شنبه آخر سال 16 هجری به مدت 3 الی 4 روز به طول انجامید. در این میان بیماری وبا و طاعون چنان در سپاه ایران کشتار می کرد که هیچ کس در سپاه ایران توان مقابله با مهاجمان را نداشت که یزدگرد که برای جمع آوری سپاه و مقابله با تهاجم به مرکز ایران سفر کرده بود، هنگام بازگشت به تیسفون مشاهده نمود که کرکس ها و لاشخورها که از اجساد مردگان تغذیه می کردند، آسمان شهر را پوشانیدند چنان که روی شهر سایه افکنده شده است. هرچه بزرگان کشور به یزدگرد پیشنهاد کردند که بیماری طاعون در شهر کشتار کرده و اجساد مردگان در کوی و برزن ریخته و صلاح کار این است که به شهر نزدیک نشوید، یزدگرد نپذیرفت و با این وجود وارد شهر تیسفون شد و بلافاصله به مقابله با سپاه اعراب مهاجم شتافت و سپاهیان ایران به همیندلیل و ده ها دلایل دیگر که دست در دست هم داده بود، شکست خوردند و رستم فرخزاد سپهسالار بزرگ ایران کشته شد و درفش کاویانی بزرگترین نماد ایران به چنگ اعراب افتاد. پس از شکست سپاه ایران، مهاجمین برای تصرف تیسفون وارد دروازه این شهر شدند. و اما یزدگرد و درباریانش با حرامسرا و گنج های سلطنتی و هزاران آشپز و رامشگر و یوزبان و سگبان و یازبان و جماعت کثیری از پایتخت گریخت. ثعالبی می گوید که: « شاهنشاه هنوز این

ص: 328

مقدار را منافی شأن خود می دانست.»(1) با مذاکراتی که قبل از جنگ قادسیه بین نمایندگان اعراب و یزدگرد روی داد، یزد گرد قصد داشت ساحل غربی دجله را به اعراب واگذارد به شرط اینکه معترض بقیه قلمرو او نشوند اعراب نپذیرفتند.(2) اما بعضی از مورخین چنین نوشته اند: «جنگ 4 روزه قادسیه روستایی در 15 فرسخی کوفه اولین جنگ رسمی و کلاسیک ایرانیان و اعراب بود. در این جنگ فرماندهی لشکر اعراب را سعد ابن ابی وقاص و فرماندهی لشکر ایران را رستم فرخزاد عهده دار بود. وقتی که رستم فرخزاد کشته شد، لشکر ایران شکست خورد و درفش کاویانی به دست اعراب افتاد. در این جنگ خیانت تعدادی از ایرانیان نیز گزارش داده شد. دو ماه بعد شوال 13 یا 14 هجری شهرویه اردشیر توسط اعراب محاصره شد. مقاومت ایران در هم شکست و فرماندهان ایرانی در جنگ تن به تن کشته شدند و این مقدمه اشغال تیسفون بود و اما سپاه عرب رو به سوی تیسفون نهاد و وارد دیر کعب شد و در آن جا سپاه ایران به مقابله با آنان برخاست که در آن باز هم شکست نصیب ایرانیان شد. پس از آن سعد با سپاهیانش به راه افتادند تا به ساباط رسیدند و در شهر بهرسیر تجمع کردند و این شهر در جانب کوفه قرار داشت. به قولی 9 الی 18 ماه در آن شهر ماندند به طوری که درخت خرما دوبار ثمر داد و آن ها خوردند. ساکنین شهر به طور دائم با اعراب می جنگیدند. چون دست از جنگ برمی داشتند، به شهر خود برمی گشتند.» و اما در این مورد بلازری می نویسد: «چون شهر فتح گردید، یزدگرد پسر شهریار شاهنشاه پارس آهنگ گریز کرد. پس بر تختی زنبیل وار نشست و از کاخ سپید مدائن خارج گردید. شاهنشاه به همراه اسواران بزرگ به حُلوان شد و بیت المال را با خود بیاورد و از متاع و خزانه هرچه را سبک تر بود و نیززنان و کودکان را همراه خویش کرد و در آن سال که شاه ایران می گریخت، گرسنگی شدت یافته بود و بیماری طاعون به جان همه پارسیان افتاده بود. آن گاه مسلمانان از در دجله گذشتند و جانب شرق مدائن را نیز فتح کردند.» بنابراین در مورد سپاه ایران که بلازری می گوید تعداد نفرات آن ها به 120 هزار نفر می رسید، دوباره در این جا خود بلازری اعتراف می کند که بیماری طاعون به جان همه ایرانیان افتاده بود. بنده هم در صفحات قبل راجع به اوضاع ایران قبل از حمله

ص: 329

اعراب گزارشی به اطلاع رساندم و گفتم هنگامی که سپاهیان اعراب وارد دروازه ایران شدند، شوربختانه دروازه نگهبان واقعی نداشت. بنابراین سپاه اعراب در صفر سال 16 هجری پس از 46 روز محاصره وارد تیسفون پایتخت خالی از سکنه شاهنشاهی ساسانی شدند. آن ها در این فتح خصلت جاهلی خویش را نشان دادند و اهداف گذشته خود را تأیید کردند. تعداد عرب های که وارد تیسفون شدند، بنا به نوشته مورخین 60 هزار نفر بودند که به هرکدام از آن ها 12هزار درهم و دینار رسید. مهم ترین غنایم، فرش بهارستان بود که چهارگوش شصت در شصت که می شد 3600 متر که آن را نزد عمر به مدینه فرستادند. عمر هم با مشورت حضرت علی آن را تکه تکه کرد در میان مردم تقسیم نمود. به حضرت علی تکه ای رسید که آن را به بیست هزار بفروخت این بهترین تکه اش نبود.(1) پس از تصرف تیسفون و غارت آن شهر سپاهیان عرب به سوی جلولا حرکت کردند و در آن جا به دلیل بیماری طاعون که خود بلازری می گوید در سپاه ایران بوده و مرگ و میر زیاد، سپاه ایران پس از مقاومت سرسختانه شکست خورد و غنایمی که نصیب اعراب شد به قولی 30 میلیون درهم و یکصد هزار اسب بود. فرمانده سپاه اعراب در این جنگ عبدالله ابن مسعود بود. چون سپاهیان عرب از امر جلولا فارغ شد، لشکری به فرماندهی حریر به حُلوان فرستاد. یزدگرد به دلیل نداشتن نیروی کافی حلوان را ترک کرد و سپاه عرب بدون درگیری شهر را تصرف نمود. حریر به سوی دینور حرکت نمود و آن شهر را که مدافع نداشت، تصرف کرد. ساکنین این دو شهر اکثراً از شهر فرار کردند و اگر چیزی در شهر مانده بود توسط عرب ها غارت شد. اما جنگ بعدی، جنگ بزرگ نهاوند بود که عرب ها آن را فتح الفتوح نامیدند. در این جنگفرمانده سپاه عرب نعمان ابن مقرّن مذنی و فرمانده سپاه ایران به عهده فیروزان بود. در این جنگ نعمان کشته شد و عرب ها در آستانه شکست قرار گرفتند که با حیله و نیرنگ پیروز شدند.

کانون مقاومت از هم پاشیده شد و راه برای تصرف سایر شهرهای ایران گشوده شد و تنها جایی که اعراب نتوانست اشغال کند، استان های گیلان و مازندران و ناحیه کوهستانی البرز بود. زمانی که یزدگرد جهت جمع آوری سپاه برای مقابله با اعراب مهاجم اقدام نمود، روسای ایالت ها و ولایت ها از فرمان او سرپیچی کرده بودند و هر فرماندهی یک تکه خاک از ایران را در دست داشت و ادعای استقلال و نافرمانی می کرد. روسای ایالت ها و ولایت ها خود را شاهنشاه می خواندند و برای گسترش قلمرو خود به جان هم افتاده بودند. در این میان طوری شاه در کشور فراوان شده بود که عرب ها به رئیس ده هم شاه می گفتند. از سویی سربازان یزدگرد اکثراً از قبایل گوناگون شرقی کشور یعنی خراسان و خوارزم و غیره بودند. چون آن ها دور از وطن و سرزمین خود بودند، انگیزه جنگیدن نداشتند و از سویی هم دهقانان و فرماندهان ایالت ها و ولایت ها با یزدگرد همکاری نکردند هرچند قیام هایی مثل قیام های مردمان فارس، خوزستان، سیستان، مردمان زاگرس نشین و خراسان و ری برای مهاجمان خیلی گران تمام شد و هیچ نتیجه ای هم برای ایرانیان نداشت، ولی با قتل یزدگرد سوم که در سال 31 هجری به دست آسیابانی پلید به نام خسرو در نزدیکی مرغاب هنگام خواب اتفاق افتاد، رسماً شاهنشاهی ساسانی به پایان رسید. با مرگ یزدگرد هیچ گونه خطری مهاجمین عرب را تهدید نمی کرد.

اما در مورد اشغال شهرهای ایران: پس از اشغال نهاوند، همدان نیز به دست اعراب افتاد. در سال 22 هجری سپاهیان اعراب به فرماندهی مغیرة ابن شعب ابتدا واجرود در بین همدان و قزوین، سپس بر ایالت آذربایجان دست یافت. در سال 23 و 24 اصفهان و ری توسط ابوموسیاشعری، عبدالله ابن بدیل، فرضیته ابن کعب انصاری و معاویه ابن ابوسفیان اشغال شد.(1) اعراب پس از 3 جنگ سرنوشت ساز قادسیه، جلولا و نهاوند که به پیروزی اعراب انجامید، به دستور عمر تعدادی از قبایل بدوی عرب را به داخل خاک ایران کوچ دادند و او دستور داد تمام زمین های تصرف شده و باغات و روستاها و جریان های اقتصادی را بین قبایل تقسیم نمایند. زیرا هر زمینی که عرب تصرف کند، مال اوست. اشغال ماسبندان و سیروان و اهواز در سال 17 و 18 هجری با همدستی اعراب مقیم خوزستان به فرماندهی ابوموسی اشعری بود و زمینه سقوط کامل

ص: 331

خوزستان را در سال 19 هجری فراهم ساخت. شوشتر 18 ماه در محاصره اعراب بود، سرانجام به خاطر یکی از اشراف ایرانی اشغال شد. هرمزان سردار ایرانی از اعراب قول گرفت که او را زنده نزد عمر خطاب ببرند و سپس تسلیم شد. سرانجام شوش و جندی شاپور هم به دست مهاجمان افتاد.(1) در سال 15 الی 16 هجری مغیرة ابن شعب به اهواز حمله کرد. در آن زمان حاکم ایرانی آن شهر که پیروز نام داشت، در برابر سپاه اعراب سرسختانه مقاومت نمود. او سرانجام شکست خورد و شهر را به تصرف اعراب درآمد و از سویی ابوموسی اشعری به شوش لشکر کشید و آن جا را تصرف کرد. او سپس راهی شهر رامهرمز گردید و این شهر نیز اشغال نمود. مردمان شوشتر سرسختانه در برابر اعراب مقاومت می کردند. با رسیدن لشکر کمکی از کوفه مردم شوشتر نیز شکست خوردند. در جنگ شوشتر، ابن مالک فرمانده سپاه اعراب کشته شد. سرانجام هرمزان فرمانده سپاه پارس به شوشتر بازگشت. خلاصه تمام شهرهای خوزستان یکی پس از دیگری سقوط کرد و هرمزان نیز ناچار تن به تسلیم شدن داد مشروط بر اینکه او را زنده نزد خلیفه ببرند. اعراب وقتی که هرمزان تسلیم شد، او را به مدینه نزد خلیفه بردند. عمر او را بخشید برخی از مورخین سقوط خوزستان را در سال 19 تا 21 هجری و جنگ نهاوند با تصرف همدان در سال 22 هجری می دانند. در همین زمان اصفهان، کاشان و قم هم به دست اعراب افتاد. مردم همدان برای دومین بار سر به شورش برداشتند و این شورش با اقدامات شدید عرب ها سرکوب گردید و مردم دوباره تن به تسلیم شدن دادند و جزیه پرداخت نمودند. دسته جاتی از سپاهیان اعراب به سوی شهرهای زنجان، ابهر وقزوین پیشروی کردند و شهرهای مذبور را به تصرف خود درآوردند. ولی سپاهیان اعراب هرچه تلاش کردند، برای تصرف استان های شمالی ایران « مازندران و گیلان» به طرف کوه های البرز پیشروی کنند، در برابر حکومت دیالمه شکست خوردند و با دادن کشته و زخمی فراوان از میدان نبرد گریختند. علت شکست سپاهیان اعراب از مردم شمال ایران، یکی صعب العبور بودن رشته کوه های البرز ودیگری اتحاد و همبستگی مردم در برابر متجاوزین بود. در همین اوان آذربایجان، دشت مغان و دربند و ارمنستان توسط لشکریان عرب به فرماندهی سراقته ابن عمر تصرف شد. طبق یک قرارداد مقرر شد مردم شهرهای گفته شده جذیه بدهند. در همین

ص: 332

زمان ری به دست عرب ها افتاد اما بعد از یک ماه مردم سر به شورش برداشتند و حاکمان عرب را از شهر بیرون کردند. بدین سان ری از دستان عرب ها خارج شد ولی دوباره مورد هجوم وحشیانه عرب ها قرار گرفت. این بار شهر پس از تصرف غارت و ویران گردید. و اما قیام ها و شورش های مردم ایران خصوصاً کردها، فاتحان عرب را به وضع وخیمی دچار نمود. و اما پس از تصرف خوزستان و کوه های اطراف، از سوی اعراب زمینه برای ورود آن ها به فارس فراهم شد. در این میان سپاهیان عرب وارد شهر توج در فارس شد و سردار شهرکی حاکم شاهپور خوره قهرمانانه به مدت 7 الی 8 سال در برابر آن ها مقاومت کرد، سرانجام کشته شد و شهرهای توج، بیشاپور، نوبندگان، ارجان و روستاهای اطراف آن به دست اعراب افتاد و سپس یک سال بعد شهر جره نیز به دست عرب ها افتاد و سپاهیان عرب از طریق کوه های کوهمره وارد شیراز و استخر شد و آن جا را نیز تصرف نمود و بعد از آن شهر گور « فیروز آباد» به دست عرب ها افتاد. بنا به نوشته تاریخ طبری در سال 23 هجری عمر خلیفه دوم مسلمین سپاهی به فرماندهی مجاشع ابن مسعود الثقفی از راه دریای پارس جهت تصرف شهرهای فارس عازم این منطقه نمود. هنوز منطقه تصرف نشده حکم حکمیت آن هم به ایشان داد و فرمانده طلایه سپاه را به حکم العاصی ثقفی داد. در این زمان سردار شهرکی حاکم شاهپور خوره فرمانده سپاه پارس بود. و اما بلازری در کتاب فتوالبلدان می نویسد: «فرمانده سپاه عرب حکم ابن العاصی الثقفی بود و فرمانده طلاییه سپاه « لشکر خط مقدم» به عهده همام ابن عبدی بود و اما سپاه اعراب پس از وارد شدن به خاک فارس به پشت دروازه شهرتورج رسید. سردار شهرکی پس از شنیدن حمله اعراب به منطقه خود، فوراً دست به کار شد و با جمع آوری نیرو جهت مقابله با اعراب مهاجم وارد توج گردید. در این میان جنگ سختی بین سپاهیان پارس و اعراب مهاجم روی داد. در گرماگرم نبرد سردار شهرکی توسط همام ابن عبدی کشته شد ولی سپاه پارس شکست نخورد و در ادامه جنگ، سوار ابن همام عبدی نیز توسط یکی از سربازان پارس کشته شد. بعد از کشته شدن سردار شهرکی پسرش جانشین او گردید و فرماندهی سپاه پارس را به عهده گرفت و فرماندهان لشکرهای سپاه پارس را سردار آذربیان و الیف پهن به عهده داشتند. خبر شکست سپاه اعراب در فارس، طی نامه ای به اطلاع عمر رسید و عمر از ابوموسی اشعری خواست که سپاهیان عرب در فارس را یاری نماید. با آمدن سپاه کمکی از سوی

ص: 333

ابوموسی، سپاه اعراب قوت گرفت و به جنگ و پیشروی ادامه داد. با این که مردم شاهپور خوره سرسختانه از سرزمین خود دفاع می کردند، پس از جنگ های خونین که مدت آن حدود 7 الی 8 سال به طول انجامید، شکست خوردند. شهرهای توج و بیشاپور و روستاهای اطراف آن که روی هم رفته ایالت شاهپور خوره بود، به تصرف سپاهیان عرب درآمد. چون این ایالت به جنگ گشوده شد، سپاهیان اعراب دست به کشتار مردم و غارت اموال آن ها زدند و عده ی زیادی از مردان و زنان و کودکان به اسارت بردند. ویران شدن شهر بیشاپور مرکز ایالت شاهپور خوره در نزدیکی کازرون توسط سپاهیان اعراب مهاجم صورت گرفته است. وقتی که سپاهیان اعراب شهرهای ایالت شاهپور خوره را اشغال کردند، دائم از ناحیه کوه نشینان مورد حمله چریکی قرار می گرفت به طوری که سپاهیان عرب چندین بار تلاش کردند که به طرف جره پیشروی کنند. عمر ناچار شد جارود عبدی به عنوان فرمانده جدید به این ایالت بفرستد، چون می بایست طبق دستورات خلیفه سپاهیان عرب پس از تصرف ایالت شاهپورخوره برای تصرف سایر نقاط فارس عازم شیراز و استخر شوند و سپاهیان اعراب در جلگه شاهپور خوره زمین گیر شده بودند. پس از آن که جارود فرماندهی سپاه اعراب را به عهده گرفت، به طرف جره پیشروی کرد و آن شهر را به تصرف خود درآورد. در سال 22 هجری عمر فرمان داد که جارود عبدی به فتح دژهای فارس رود. درمیان جره و شیراز سحرگاهان جارود آب دستانی «آفتابه آبی» برگرفت وجهت قضای حاجت ازسپاه جدا شد و در پس ماهوری رفت و در آن جا گروهی از کردان گرد وی را گرفته و به قتلش رساندند. پس از آن ماهور را عقبه جارود خواندند.(1) بدین ترتیبی که بلازری نویسنده عرب می نویسد: «مردم کوهمره فرمانده سپاه اعراب را که به منطقه حمله می کرد و شهر و روستاها را غارت می نمود، به قتل رساندند و این خود یک واکنش در برابر سپاهیان عرب بود. وقتی که فرمانده یک سپاه کشته شود، خواه ناخواه هرج و مرج در آن سپاه روی خواهد داد.» آن چه بلازری که خود یک عرب متعصب است می نویسد، ثابت می شود که مردم منطقه علیه اشغال گری سپاهیان عمر قیام می کردند و روایاتی هم هست که هنگام عبور سپاه اعراب از کوهمره، مردم به آنان حمله کردند و عده ای از آنان را کشته و زخمی نمودند و اموال غارتی و اسرایی که همراه خود داشتند، از دست آنها بستاندند. بر هیچ کس

ص: 334

پوشیده نیست که هیچ لشکری یا قشونی از کوهمره عبور نکرده که مورد حمله کوه نشینان قرار نگرفته باشد. حمله مردم کوهمره به سپاه اعراب یک حمله انتقام جویانه بود. در سال 28 هجری عثمان ابن عفان به سوی استخر روان شد. ماهک از جانب مردم شهر با وی پیمان صلح بست. پس از آن عبدالله به قصد گور «فیروز آباد» از استخر بیرون آمد. چون اندکی از آن جا دور شد، مردم شهر بشوریدند و عامل او را به قتل رساندند. عبدالله پس از فتح گور به ایشان بتاخت و شهر را گشود. پس از آن که عبدالله ابن عامر از فتح گور فارغ شد، به سوی استخر شتافت پس از جنگی بزرگ و به کار انداختن منجنیق آن را به جنگ گشود و چهل هزار یا صد هزار تن از پارسیان را بکشت و بیشتر آزادگان و بزرگان و اسواران را که به آن جا پناه آورده بودند نابود کرد.»« بلازری»

در این جا باید گفت که هر یک از شهرهای فارس به دلیل بد رفتاری اعراب مهاجم نسبت به مردم، چندین بار سر به شورش برداشتند و عامل اعراب را از شهر بیرون کردند یا به قتل رساندند. سپاهیان اعراب برای چندمین بار یک شهر را به زور می گشودند و مردمان آن جا را قتل عام می کردند و اموال آن ها را غارت می کردند و زنان و دختران و کودکان را به اسارت می بردند. پس از فارس نوبت به کرمان رسید و سپاهیان اعراب کرمان را اشغال کردند و شهرها و روستاهای آن جارا یکی پس از دیگری غارت کردند و سپس با مردم سیستان و بلوچستان و کابل هم، چنین کردند. سپاه اعراب پس از تصرف کرمان و سیستان و بلوچستان و اصفهان و سایر شهرهای ناحیه کوه های زاگرس و کویر داخلی ایران، عازم ایالت خراسان بزرگ شدند و آن سرزمین پهناور را اشغال نمودند و عده زیادی از مردمان را قتل عام نمودند و شهرها و روستاها را غارت کردند و زنان و دختران و کودکان را به اسارت گرفتند و هر شهری به صلح گشوده می شد، با رئیس آن جا قراردادی منعقد می کردند که شرایطی سخت در برداشت و هم زمان به طرق مختلف به کشتار تعداد زیادی مردان بالغ ساکن منطقه منجر می شد. هر قرارداد در هر منطقه تمام ساکنین را موظف به اجرای آن می کرد. اگر حتی یک نفر در اجرای آن کوتاهی می نمود، آن قرارداد اعتبار خود را برای کل منطقه از دست می داد.(1) بنابراین تمام ایالت های ایران به جز ایالت طبرستان و گیلان از سال 12 تا 31 هجری به اشغال سپاهیان عرب درآمد. بعضی از شهرها با جنگ و قتل عام و اسارت مردم اشغال می شد، بعضی هم با قرارداد صلح مردم متعهد می شدند که جزیه بدهند. بعضی از مردم از جمله دهکانان ظاهراً به دلیل سیاسی و اقتصادی مسلمان می شدند. همان گونه که گفته شد، مردم بسیاری از شهرهای ایران ابتدا با

ص: 335

قرارداد تسلیم می شدند بعداً که مورد ظلم و ستم قرار می گرفتند، سربه شورش برمیداشتند و قتل عام می شدند. به طور مثال استخر، همدان و ری چند بار تسخیر شد و مردم آنجا قتل عام شدند و خانه هایشان غارت گردید و زنان و دختران و کودکان به اسارت برده شدند. در زمان خلافت عثمان مردم شهر بیشاپور علیه استبداد و اعراب شورش کردند و عاملین عثمان را کشتند و بعضی از آن ها را از شهر بیرون کردند. سپاهیان اعراب با جنگ و خونریزی و غارت شهر را مجدداً اشغال کردند و این بار به طور وحشیانه ای مردم را سرکوب و شهر را ویران کردند. بنابراین در سال 29 هجری تمام فارس به تصرف اعراب درآمد. در همین سال جیرفت مرکز ایالت کرمان و جزیره هرمز به دست سپاهیان اعراب افتاد. سپاهیان اعراب به فرماندهی ربیع ابن زیاد حارثی، پس از نبرد سخت با مردم سیستان و بلوچستان آنجا را تصرف نمود. سپاهیان عرب پس از اشغال زابل و قندهار و هرات به سوی کابل که مقر بوداییانبود، حرکت کردند. در همین مدت لشکریان عرب پس از تصرف تمام شهرهای خراسان آن ایالت را به طور کلی غارت کردند و پس از غارت و اسارت نمودن بسیاری از سکنه آن جا، از بین اشغال گران حاکمی تعیین کردند. اگر بخواهم چگونگی اشغال شهرهای ایران و نام تمام شهرها و روستاها را بنویسم، خود نیازمند به چند کتاب قطور می شود که از عهده این حقیر به دلیل نبود امکانات کافی خارج است و ناچاراً به مختصر نویسی اکتفا می نمایم و اما در پایان این بخش به این موارد توجه فرمایید. تاریخ دقیق اشغال تک تک شهرهای ایران توسط اعراب مشخص نیست ولی آنچه تا حدود زیادی معلوم است از سال 12 هجری حمله اعراب به ایران با اشغال شهر اُبله شروع شده و در سال 31 هجری با تصرف آن سوی آمو دریا و بدخشان پایان یافته است. ولی اگر بخواهم بهتر بگویم، کاری که سعد ابن ابی وقاص در سال 16 هجری با تصرف تیسفون پایتخت ساسانیان آغاز نمود، عبدالله ابن مسعود در حدود سال 31 هجری با اشغال سرحدات هند و چین و آن سوی رود جیحون به پایان رساند. و از سویی نویسندگان قادر نیستند تمام وقایع اتفاقیه را ثبت نمایند. باز هم در بین نویسندگان اتفاق نظر درستی وجود ندارد. مخصوصاً در مورد تاریخ وقایعه ای که اتفاق افتاده است. در مورد بلازری که یک نویسنده عرب بوده معلوم است که ناسیونالیست عربیت او را وادار کرده که به طرفداری از اعراب بنویسد و در بسیاری موارد اعتراف می کند که سپاهیان عرب در شهرهای ایران دست به قتل عام مردم و غارت زدند و زنان و دختران و کودکان را به اسارت می بردند. در عمق مطلب بلازری توجه داشته باشید، بسیاری از زوایای پنهان آشکار خواهد شد. اما به طور مثال بلازری در مورد سپاه

ص: 336

ایران چنین نوشته در جنگ قادسیه تعداد سربازان سپاه پارسی را 120 هزار نفر نوشته ولی در جایی دیگر نوشته همه پارسیان دچار بیماری طاعون بودند. وقتی که همه سپاهیان پارس بیمار بودند، پس چه کسی در برابر سپاهیان اعراب به دفاع از خاک ایران برخاسته است. بنابراین همان گونه که قبلاً هم گفته ام هنگامی که سپاهیان عرب وارد دروازه ایران شدند، شوربختانه دروازه نگهبان واقعی نداشت و در نوشته های بلازری تناقض گویی زیادی به چشم می خورد. ولی ما که همه اش به بلازری استنباط نمی کنیم.بسیاری از نویسندگان و مورخان غیر عرب هم بودند که در این کتاب از نوشته های آن ها نیز استفاده شده است.

نوازش بر سرش می کشید و می گریست و می گفت عُمَر جگر مرا خورد!(1) حالا فیروز در مدینه شاهد حال زار و نزار زنان و کودکان و دختران اسیر ایرانی است و او دلش به حال هم وطنان خود می سوزد وگریه و ناله می کند و مدام به خدای یکتا سوگند یاد می کند تا از عمر انتقام نگیرد از پای ننشیند. فیروز این راز را با هرمزان سردار ایرانی که با حیله و نیرنگ از دست عمر جان سالم به در برده بود و اجباراً در مدینه به سر می برد، در میان گذاشت. هرمزان هم با فیروز هم عقیده می شود. در این میان فیروز تصمیم می گیرد به بهانه سنگین بودن خراج نزد عمر برود. فیروز نزد عمر می رود و اظهار می دارد که من غلام مغیرت ابن شعبه هستم و او هر ماه از من 100 درهم مطالبه می کند و 100 درهم خراج زیادی هست و من توان پرداخت آن را ندارم. عمر در پاسخ می گوید: «زیاد نیست به طوری که من شنیده ام تو یک صنعتگری و حرفه های زیادی بلدی.» فیروز پس از شنیدن پاسخ عمر از او خداحافظی کرد و رفت. فیروز در این اندیشه بود که چگونه دوباره عمر را ملاقات کند تا زمینه برای از بین بردن او فراهم شود. فیروزدر این اندیشه بود که ناگهان عمر به وسیله قاصدی او را می خواند. در این ملاقات عمر به فیروز می گوید: «شنیده ام آسیاب بادی می سازی.» فیروز می گوید: «آری درست است، آسیاب بادی هم می سازم.» عمر می گوید: «برایم یک آسیاب بادی درست کن.» فیروز می گوید: «باشد برایت یک آسیاب بادی بسازم که تمام مردم دنیا از آن تعریف کنند.» فیروز این را بگفت از عمر خداحافظی کرد و رفت. عمر وقتی که این جمله از فیروز شنید، به هراس افتاد و رو به اطرافیان خود کرد و گفت این عجم مرا تهدید به قتل کرد. در سحرگاه چهارشنبه 26 ذیحجه سال 23 هجری، فیروز نهاوندی با خنجری دو سر که دسته ای در وسط داشت در حالی که خشمگین بود در گوشه ای از ستون مسجد کمین کرد و منتظر عمر ماند. هنگامی که عمر برای ادای نماز صبح وارد مسجد شد، فیروز بدون فوت وقت بر او حمله ور شد و سه ضربه زد که ضربه سوم کار او را ساخت. فیروز پس از آنکه عمر را از پای در آورد، به اطرافیان او حمله ور شد که در این حمله 6 نفر از اطرافیان عمر کشته و 5 نفر دیگر مجروح شدند. سرانجام به دستور عبدالرحمن ابن عوف ، فیروز را محاصره کردند. وقتیکه فیروز دید در محاصره قرار دارد، خود را بکشت و آسوده شد. بامداد روز یکشنبه اول محرم سال 24 هجری عمر از

ص: 338

زهر ضربت خنجر فیروز بمُرد و طومار خلافت 10 سال و 6 ماهه اش، در حالی که 63 سال داشت، در هم پیچید. پس از دفن عمر، تعداد زیادی از عجم های ساکن مدینه از جمله لؤلؤ دختر فیروز، قتل عام شدند.

می شد. اشغال گران که بویی از انسانیت نبرده بودند، مردم را قتل عام می کردند و زنان و دختران را به اسارت می بردند. مردم باز وقتی که این همه ظلم و ستم می دیدند، کارد به استخوانشان می رسید و دست روی دست نمی گذاشتند. در گوشه و کنار کشور دست به قیام و شورش می زدند. کشته شدن عمر توسط فیروز نهاوندی اولین انتقام ایرانیان از اعراب بود. هنگامی که فیروز نهاوندی در مدینه به سر می برد، می دید که اسیران ایرانی که همگی زنان و دختران بودند، دسته دسته می آوردند و در بازار مدینه به فروش می رساندند و عمر نیز سفارش کرده بود که فقط کنیزکان ایرانی به مدینه بیاورید، دیگر تاب نیاورد با دشنه دو سر به زندگی مردی که دستش به خون هزاران نفر انسان بی گناه آلوده بود، پایان داد. این پایان کار نبود، قیام ها و شورش رعایای ایرانی در تمام مناطق از جمله مردم نهاوند از شهر بیرون آمدند و با عوامل عرب جنگیدند. مردم سیروان، مهرجان پس از چند بار شورش شکست خوردند و به دادن جزیه راضی شدند. شورش و مقاومت مردم بهرسیر 9 یا 18 ماه به طول انجامید. شورش مردم شهرهای قزوین، اردبیل، زنجان، ری، دامغان، شوشتر، همدان، کاشان، نیشابور، اصفهان، اهواز، نهاوند، دینور، سیمره، هرات، کابل، شهرزور، سامغان، گور، ماسبندان، حُلوان، موصل، قومس، گرگان، کرمان، مکران، سیستان، قیام مردم کوهمره فارس علیه سپاهیان اعراب در راه جره به شیراز که منجر به کشته شدن جارود عبدی فرمانده سپاه اعراب و عده ی زیادی از همراهان او گردید، قیام های مردم بخارا و سمرقند و دیگر شهرهای ماورالنهر در سال 110 هجری به فرماندهی خسرو ابن یزدگرد سوم ساسانی، مقاومت سرسختانه مردم جرجان، کُردَر، سُغد و مرو و دیگر شهرهای خراسان بزرگ علیه حکام اموی، قیام حارث ابن سریج و کیغ ابن ابی سوده و قیام علی ابن جدیع کرمانی و قیام زنبیل سیستانی و قیام شیبان ابن سُلمه حروی از سال 30 تا 132 هجری، قیام ابومسلم خراسانی، قیام ابوسلمه، قیام راوندیان، قیام سنباذ، استادیس، اسحاق ترک، حمزه ابن آذرک، قیام بابک خرم دین، مازیار، افشین قارن، قتل عام خاندان برمکیان و ده ها موارد دیگر. در ایران جنبش های دینی وهم جنبش های ملی صورت گرفت. گروه های زیادی در گوشه و کنار ایران، مردم را علیه بیدادگری های اعراب به قیام و شورش فرامی خواندند. این گروه ها عبارت بودند از: معتزلی، خوارجی، شعوبی، صوفی، اسماعیلی، قرمطی، زیدی، جعفری. در قرون اولیه اسلامی در ایران مرکز فعالیت های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی در سرزمین خراسان بزرگ به وجود آمد. بدین ترتیب نهضت های سیاسی و فرهنگی منهای عربیت از خراسان بزرگ شروع شد و شکل گرفت. کم کم این نهضت ها در سراسر کشور سرایت کرد. مردم ایران با استفاده از حربه دین و مذهب دست به مبارزات فرهنگی و سیاسی

ص: 340

علیه خود عرب ها زدند و طنابی که عمر دور و بر خود و مردم ایران کشیده بود، پاره پاره کردند و دور ریختند و خود را از قید استبداد رهایی بخشیدند و به استقلال دست یافتند.

دهد، تمام مردم موظف هستند از اعراب حمایت نمایند. توهین به یک مسلمان مجازات سختی در پی خواهد داشت. قتل یک مسلمان با مجازات مرگ همراه بود. در یک مسافرت عرب باید سوار در جلو حرکت کند و عجم باید پیاده در پی او حرکت نماید و خدمتکار او باشد. اگر یک عرب وارد خانه عجمی شود، کسی حق ندارد او را بیرون کند و هرچه هم خواست باید در اختیارش قرار دهد. اگر جمعیتی پیاده به سوی محلی حرکت کند، اگر در بین آن ها عرب وجود داشته باشد، او باید جلو و بقیه باید پشت سر او حرکت کند. در زمان عثمان موارد زیر در مورد ایرانیان اجرا می شد:

1- خوار و ذلیل نمودن ایرانیان.

2- عجم های مسلمان حق ازدواج با عرب ها را ندارند.

3- عجم های مسلمان حق ارث را ندارند.

4- عرب ها می توانند زن عجم بگیرند و از عجم ها ارث ببرند.

5- عجم ها در فشار اقتصادی و فقر مطلق قرار داشتند.

6- عجم ها به کار های پست و حرفه های سخت وا داشته می شدند.

7- از عجم ها فقط در خط مقدم جنگ به عنوان سپر انسانی استفاده می شدند و تا می توانستند از آن ها بیگاری می کشیدند و می بایست نوکر عرب ها باشند.

8- عجم های مسلمان حق اقامه نماز را نداشتند.

9- عرب ها حق اقتدا به عجم ها را نداشتند.در تمام موارد عرب ها باید آقا و عجم ها باید نوکر باشند.

آن ها تبعیت نمی کردند و در صدد انتقام گیری بودند. با این شرایطی که پیش آمده بود، هرج و مرج و نافرمانی سراسر کشور را فراگرفته بود و قانون و مقرراتی که در گذشته اجرا می شد، به دلیل از هم پاشیدگی نظام سیاسی کشور دیگر کارایی نداشت. در همین برهه زمان بیماری وبا و طاعون در اکثر نقاط کشور به صورت وحشتناکی کشتار می کرد. وقتی که سپاهیان عرب وارد یک شهر یا روستا می شد، اگر مردم آنجا به مقابله با آنان برمی خواستند، به جنگ گشوده می شد آن وقت طبق قانون خودشان آن شهر و روستا را غارت و مردم را قتل عام می نمودند و زنان و دختران را هم به اسارت می بردند. اگر مردم شهر یا روستایی تسلیم می شدند و یا طبق قراردادی به صلح گشوده می شد، مردم آن جا یا باید مسلمان می شدند یا باید جزیه می دادند در غیر این صورت مشرک قلمداد می شدند و گردن آن ها با شمشیر زده می شد. حکام شهرها و روستاها همچنان در خواب غفلت بودند که ناگهان متوجه شدند که دیگر کار از کار گذشته و صبح پاک است و اعراب مهاجم منطقه را اشغال نموده و بر آن ها مسلط شده اند و کاری هم از دستشان ساخته نیست. حکام محلی که در گذشته رفتار نادرستی با مردم انجام داده بودند، این بار تاوان آن را پس دادند و به یک باره نظام طبقاتی فرو ریخت. برای سپاهیان عربِ مهاجم، فرق نداشت چهحکام، چه رعایا همه را به یک چشم نگاه می کردند. در زمان ساسانیان، دهکانان جزء پایین ترین گروه از طبقه اشرافیان محسوب می شدند. هرچند بسیاری از آن ها به رعایا ظلم می کردند ولی روی هم رفته در بین مردم از احترام خاصی برخوردار بودند و بسیاری از مردم عوام معتقد بودند که این ها دارای فره ایزدی یا اجاق هستند باید به فرمان آن ها گردن نهاد ولی با ورود اعراب به ایران طبق قانون برادری و برابری این قدح بشکست و این پیمانه ریخت. اما هنگامی که سپاهیان اعراب سرزمین بین النهرین را اشغال نمودند از عمر تقاضا کردند که دستور دهد زمین های کشاورزی منطقه را بین خودشان تقسیم نمایند. ابتدا عمر پذیرفت ولی بعداً متوجه شد که اگر فرماندهان سپاه به کار زراعت و باغداری روی آورند، دیگر قادر نخواهد بود به کشورگشایی ادامه دهند و در بین النهرین ساکن می شوند و از سویی آن ها روش کشاورزی و اداره نمودن روستاها را نیز بلد نیستند و آن را تباه خواهند کرد به همین دلیل به سران سپاه اعلام کرد که شما کاری به کار کشاورزان و روستاییان نداشته باشید و فقط به دهقانان اعلام نمایید که همان گونه که درگذشته از کشاورزان مالیات اخذ

ص: 343

می نمودید و به مرزبانان و فرمانداران ساسانی می دادید، با اضافه نمودن جزیه به شما بدهند. با ورود دین اسلام به ایران افق جدیدی در زندگی مردم پدید آمد. بنا به حکم قرآن، دیگر موبدان و دهقانان قادر نبودند دست رنج رعایا را به عنوان های مختلف مثل مالیات، خراج، وقف آتشکده و غیره را بین خودشان تقسیم نمایند و رعایا خود از همه چیز محروم باشند. بعد از مدتی که سپری شد، مردم مجبور شدند خود را با شرایط جدید سازگار نمایند. آن کسی که مرد جنگی بود، اگر دین جدید را می پذیرفت با شرایط جدید باز هم سختی بسیاری در پی داشت و اگر عضو سپاه عرب می شد، طبق قانون آن ها نمی توانست سوار بر اسب شود و باید به عنوان پیاده نظام در سپاه خدمت کند و اگر غنیمتی به دست می آمد آن طور که شاید و باید چیزی عایدش نمی شد. موبدان چون خود مبلغ دین زرتشت بودند و فقط این شغل بلد بودند و شغل نان آوری هم بود و چیز دیگری بلد نبودند، به دنبال چنین سقوط انفجارگونه که در شرایط جدید به وجود آمد، جایی نداشتند و سعی و تلاش آن ها این بود که مردم در دین نیاکانشان باقی بمانند تا چیزی به آن ها برسد. همان گونه که در فصل گذشته هم گفته شد،خرافات و انحرافات در دین زرتشت بسیار نفوذ کرده بود و روحانیون هم سلیقه ای عمل می کردند و فشار بی حد و مرزی بر مردم وارد می کردند. همین امر باعث می شد که مردم به دین اسلام که اجرای آن بسیار آسان تر از دین زرتشت بود، روی بیاوردند و مسلمان شوند. بنابراین عده ای از ایرانیان به دلیل گفته شده، مسلمان شدند و عده ای هم به دلیل مشترکات زیادی که بین دین اسلام و دین زرتشت داشتند، اسلام آوردند و عده ای هم به دلایل اقتصادی مسلمان شدند. برخی هم از جمله دهقانان به دلیل سیاسی مسلمان شدند. روی هم رفته اکثر مردم ایران تحت شرایط سخت و اجباری که اعراب به وجود آورده بودند، دین اسلام را پذیرفتند. چون در ابتدای امر هر کس مسلمان می شد از دادن جزیه معاف بود. مهاجمین عرب وقتی دیدند که با شرایط سختی که خودشان به وجود آوردند، بسیاری از مردم به صورت ظاهری هم که شده مسلمان شدند و نمی توانند به بهانه های مختلف مردم را غارت نمایند، اعلام کردند همه مردم چه مسلمان چه غیر مسلمان باید جزیه بدهند. چون عمر سواد «بین النهرین» را فتح کرد وی را گفتند این زمین ها را بین ما پخش کن که به جنگ و به ضرب شمشیر به دست آورده ایم. عمر نپذیرفت و گفت برای مسلمانانی که بعد از شما می آیند چه خواهد ماند و من بیم دارم چون سواد را پخش کنم بر سر آب با یکدیگر به نزاع برخیزید. عمر مردمان سواد «بین

ص: 344

النهرین» را بر زمین های خویش باقی گذاشت و بر هر تن جزیه ای مقرر فرمود و بر زمین نیز خراج نهاد.(1) عثمان ابن حنیف زمین ها را مساحت کرد و بر هر جریب نخلستان ده درهم و هر جریب تاکستان ده درهم و جریب کشتزار نیشکر شش درهم و هر جریب گندمزار چهار درهم و هر جریب جوستان دو درهم خراج نهاد و در این باب به عمر نامه نوشت و عمر نیز عزم وی را جائز شمرد.(2) برای نگه داشتن حساب خراج، بر گردن رعایا دوالی می انداختند و در محل کره آن مهری می گذاشتند. بر همین اساس عثمان ابن حنیف بر گردن پانصد و پنجاه هزار نفر از رعایا دوالی مهردار نهاد. عمر ده گونه زمین های سواد را به نام زمین های خلافت برگرفت: بیشه زار ها، مرداب ها، زمین های خسرو (منظور شاهنشاه ایران ) همه دِیر یزید، زمین های هر کسی که در جنگ کشته شده بود، زمین های آن هایی که گریختهبودند و غیره که روی هم بهای املاک به هفت هزار هزار درهم می رسید، این حال باقی بود تا زمان حجاج ابن یوسف که جنگ جماجم روی داد. مردم آتش بر دیوان ها زدند و هر قوم زمین های پیرامون خویش را تصرف کرد. دهکانان که در آغاز اسلام در ایران، عرب ها به آنان دهقان یا شاه ده می گفتند، وقتی که موقعیت خود را در خطر دیدند با دراز کردن دست دوستی به سوی اعراب موقعیت خود را برای مدت طولانی حفظ نمودند و برای جلب رضایت اعراب نسبت به خودشان به ظاهر هم که شده بود، اسلام آوردند، بدین وسیله پشتیبانی برای خودشان به وجود آوردند. این دهقانان تا در گوشه و کنار کشور اختشاش و قیام علیه مهاجمین عرب بر پا می شد، هم رنگ جماعت می شدند و به دین اجدادی خود برمی گشتند. وقتی که قیام کنندگان توسط اشغال گران اعراب سرکوب می شدند و آرامش برقرار می شد، دوباره به اعراب اعلام می کردند که ما توبه کردیم و مسلمان شدیم و ادعای مسلمان شدن می کردند. بدین ترتیب دهقانان در شرایط جدید دست به دامان فاتحان عرب شدند و با جمع آوری خراج و مالیات از روستاییان و کشاورزان طبق دستورات حکام عرب خودشان را با شرایط جدیدی که عرب ها آورده بودند، سازگار کردند و خسارت کمتری دیدند. وقتی که عمر چنین حرکاتی را از دهقانان دید و از سویی به دلیل جمع آوری مالیات و خراج و اطلاع رسانی به آنان احتیاج داشت، دستور داد تا با آن ها به خوبی

ص: 345

رفتار شود و در پخش زمین برای آنان امتیازاتی قائل شد و با آنان به عنوان مشاور اطلاعاتی و مأمور مالیاتی در روستاها به خوبی از آن ها استفاده کردند. دهقانان هم با سوء استفاده از فرصت پیش آمده، دوباره همچون زمان گذشته با چاپیدن رعایا صاحب ثروت فراوان شدند. در پارس تعدادی خاندان اشراف وجود داشت که ثروتمندترین و مهم ترین آن ها خاندان مرزبان ابن زادبه بود. در آغاز اسلام در ایران فشار مالیات و خراج مردم را به ستوه آورده بود. مأموران خلیفه به کمک دهقانان که رئیس ده بودند تا می توانستند به عناوین مختلف مثل مالیات زمین، باغات، جزیه، مالیات سرانه، صدقه، خمس، زکات، حقوق سلطان و عوارض حکومتی مردم بیچاره را می چاپیدند. در روستاها همان دهقانانی که تا دیروز «زمان ساسانیان» خود را مأمور اخذ مالیات و خراج از روستانشینان و کشاورزان و دامدارن بودند و مالیات و خراج را اخذ و به دربار پادشاهان ساسانیمی فرستادند دوباره در شرایط جدید روز از نو و چپاول هم از نو خودشان مأمور اخذ مالیات و خراج شدند و مالیات ها و خراج های اخذ شده را به خزانه اعراب می فرستادند. مقدار جزیه بر اساس توانایی در پرداخت طبقه بندی کرده بودند. دهقانان، کشاورزان، پیشه وران سالیانه 12 درهم«طبقه کم در آمد»، طبقه متوسط هم سالیانه 24درهم، صرافان، تاجران، پزشکان «طبقه ثروتمندان» سالیانه 48 درهم محاسبه کرده بودند. اگر کسی از دادن جزیه سر باز می زد، مأموران او را چنان کتک کاری می کردند تا مجبور شود پرداخت نمایند. اگر باز هم با این شرایط حاضر به دادن جزیه نمی شد او را به عنوان مشرک به قتل می رساندند. در زمان حجاج ابن یوسف ثقفی کسانی که جزیه پرداخت می کردند، داغی بر گردنشان می گذاشتند یا مهر سر پی بر گردنشان آویزان می کردند که مشخص شود ایشان جزیه پرداخت کرده اند. در بعضی موارد روی این مهر سر پی مشخصات شخصی مثل نام و نام پدر و نام محل زندگی یا نام قوم و قبیله قید می شد. در این میان عده ای هم بودند که بوسیله زد و بند و پارتی بازی از دادن جزیه خودداری می کردند. مالیات باغات و زمین های مزروعی در هر منطقه متغیر بود و بستگی به حاصل خیز بودن زمین هم داشت. آبی و دیم بودن زمین هم در نظر گرفته می شد. خشک سالی، بیماری های واگیر، بلایای طبیعی مثل زلزله وسیل باعث تغییرات چشم گیری در پرداخت و عدم پرداخت کل خراج می شد. مالیات ها به صورت جنسی و نقدی اخذ می شد. در بعضی از شهر ها مثل شهرهای غربی کشور مالیات ها را جدا جدا از

ص: 346

مردم می گرفتند. در بسیاری از جاها تمام مالیات گفته شده یک جا از رعایا گرفته می شد. جزیه همان خراج سالیانه ای بود که در زمان ساسانیان از همه مردم گرفته می شد ولی اعراب که آمدند نام آن را جزیه گذاشتند که فقط از ذمه یعنی غیر مسلمانانی که دارای کتاب مقدس مثل زرتشتیان، یهودیان، مسیحیان بودند و در ممالک اسلامی زندگی می کردند، گرفته می شد. عمال مالیاتی از موارد زیر مالیات می گرفتند:

محصولات کشاورزی، باغات، چراگاه ها، مالیات فقرا، مالیات بر دارایی، زکات شامل 10/1 گوسفندان، مالیات سرانه از کسانی که به او تعلق می گرفت اخذ می شد، آسیاب ها، کارگاه های گلاب گیری، معادن، استخراج نمک، ضراب خانه ها، آب انبار ها، گمرکات. نوعی هم مالیات کسبو کار در بازار ها معمول بود. این مقدار برای اهل ذمه 5 درصد و برای خارجیان، کافران، مشرکین 10 درصد بود. مالیات زمین: اعراب به جز مالیات محصولات کشاورزی از خود زمین نیز سالیانه به صورت اقساط 12 ماهه می گرفتند. همه این مالیات ها به صورت پول و جنس بود. اعراب مهاجم از نژاد سامی بودند که در سرزمین خشک و سوزان عربستان به صورت قبیله ای در بدترین شرایط آب و هوایی زندگی می کردند و شرایط بد زیستی این مردم را خشن اکثراً قد بلند و لاغر اندام و آفتاب سوخته و بعضی از آن ها صورتی سیاه مثل ذغال داشتند. با وجود صورت سیاه، یک لباس سفید یکپارچه به تن می کردند که مردم وقتی قیافه آن ها را می دیدند وحشت می کردند و زن و مرد وکودک از شهر و روستا فرار می کردند و صدا می زدند : «دیوان آمدند، دیوان آمدند.» ناگفته نماند اسلامی که حضرت محمد(ص) به عنوان آخرین فرستاده خدا برای سعادت و خوشبختی هر دو دنیای بشریت آورد، پس از مرگش توسط خلفای ثلاثه و هوادارن آن ها به انحراف کشیده شد و تنها در بین آن ها حضرت علی عدالت واقعی اسلامی داشت و می توانست راه حضرت محمد(ص) را ادامه دهد که خلفای ثلاثه با نادیده گرفتن واقعه غدیرخم او را به مدت طولانی خانه نشین کردند و بعد از آن هم که حضرت علی سکان کشتی هدایت مسلمانان را به عهده گرفت، به دلیل کوتاهی زمامداریش نتوانست به اهداف خود یعنی ایجاد عدالت و برابری و برادری بین مسلمانان برسد. بنابراین خلفای ثلاثه و بعد از آن خاندان بنی امیه و عباسیان که به عنوان گسترش دین، ایران را اشغال کردند، خود بویی از دین اسلامی که

ص: 347

حضرت محمد آورده بود، نبرده بودند و قانون و مقررات اسلام را در سرزمین ایران اجرا نمی کردند و آن ها سلیقه ای عمل می کردند و هر کاری که خودشان می خواستند، انجام می دادند. خلاصه برگردیم به اصل مطلب همان گونه که گفته شد، فاتحان عرب با این وضعیت وارد شهر و روستا می شدند. مدتی به این منوال گذشت مردم مجبور شدند با اشغال گران کنار بیایند. به هر حال اسلام دیوار بزرگ طبقاتی که بین دارا و ندار به وجود آمده بود، فرو ریخت. مدتی هرج و مرج و نابه سامانی سراسر ایران اشغالی را فراگرفت تا مردم به قوانین اعراب آشنا شدند و به آن عادت کردند. پس از گذشت مدت زمانی دوباره کشاورزان، دامداران، صنعت گران، بازرگانان و مغازه داران کارهای خویش را آغاز کردند.زارعین در زمین ها کشت و زرع نمودند و دامداران گوسفندان خود را به چراگاه ها بردند، رمه های اسب و گاو و سایر چهارپایان و ماکیان دوباره تولید مثل کردند. صنعت گران، بازرگانان و بیشه وران به داد و ستد پرداختند. دوباره خانه های مردم پر از دختر و پسر بزرگ و کوچک گردید و چرخه زندگی شروع به چرخیدن کرد. ابتدا عمر دستور داده بود فقط از محصولاتی مثل گندم و جو و برنج خراج بگیرند و از دیگر محصولات خراج گرفته نشود. رعایا سعی کردند محصولاتی کشت کنند که مالیات شامل آن ها نمی شود. این قانون باعث می شد که قسمتی از زمین ها زیر کشت نرود و از تولید غلات که خوراک عموم مردم بود، کاسته شود و این امر باعث افزایش قیمت غلات گردید.

در سال 22 مغیرت ابن شعب حاکم کوفه این موضوع را به اطلاع عمر رساند. عمر هم دستور داد که برای هرچه در زمین می روید حتی علوفه مثل شبدر و یونجه و غیره مالیات تعیین کنید و برای زمین های عایش هم مالیات تعیین کنید. در زمان ساسانیان اگر کسی در جنگ کشته می شد، قسمتی از زمین های دولتی به وارث او می رسید و از دادن هرگونه مالیات و خراج هم معاف بود. موبدان، هیربدان، دبیران، دهکانان و نجبا به طور کلی طبقه اشرافیان از دادن هرگونه مالیات و خراج معاف بودند. ولی اعراب که آمدند، دیوار طبقاتی فرو ریخت و از همه مردم خراج و مالیات گرفته شد. حجاج ابن یوسف والی ظالم عراق، ایرانی هایی که به دلیل ندادن خراج از روستا فرار می کردند، به زور به روستا برمی گردانید و از آن ها جزیه و مالیات سر، هم می گرفت. کشاورزی و صنعت به ایرانیان تعلق داشت و این حرفه ها، عرب های بیابان گرد بلد نبودند. عمر

ص: 348

خلیفه دوم برای اداره روستاها و شهرها و اخذ مالیات ها و خراج ها و تقسیم بندی آب ها ناچار شد با استفاده از روش دوران حکومت ساسانیان دفتر دیوانی به وجود آورد که در ابتدا خود ایرانیان که در گذشته به صورت موروثی عهده دار این شغل بودند، آن را اداره می کردند و به مرور زمان کم کم عرب ها نیز این حرفه را از ایرانیان آموختند و خود عهده دار آن شدند. در سرزمین بین النهرین و مرکزی و جنوب ایران کار جمع آوری خراج و مالیات به عهده دهقانان «کدخداها» روستاها بود که آن را از مردم اخذ و تحویل حکام عرب می دادند. ولی در خراسان بزرگ کار اخذمالیات و خراج به عهده دهقانان بود که با همکاری موبدان زرتشتی و کاهنان بودایی از مردم اخذ و تحویل حکام عرب داده می شد. باز هم چون خراسان بزرگ دور از مرکز خلافت قرار داشت، دهقانان قسمتی از مالیات ها و خراج ها را به جیب می زدند. خراج شهر نشین ها ثابت بود که سالیانه پرداخت می شد ولی خراج و مالیات روستاییان به دلیل کمیت و کیفیت محصول متغیر بود. بنا بر روایت گردیزی در زمان خلفای بنی عباس بر سر تقسیم آب قنات ها و جوی ها بین رعایا اختلاف و کشمکش افتاد که عبدالله از فقهای خراسان و عراق را جمع نمود و با مشورت آنها کتابی راجع به تقسیم آب ها و قنات ها تدوین نمود که اسمش را کتاب القنی گذاشتند و این کتاب مرجع قانونی برای این گونه دعاوی شد. برای مقابله با مالکان و استبداد آن ها دهقانان که مأموران خراج بودند از روستاییان بهره کشی می کردند که این باعث تباه شدن زندگی رعایا و ویرانی بسیاری از روستاها شد. بنا به دستور مأمون عبدالله که حاکم خراسان بود به کارگزاران اعلام کرد، با کشاورزان مدارا کنید، اگر کشاورزی ضعیف شد او را یاری نمایید تا به کار خود ادامه دهد که خداوند ما را از دست ایشان طعام کرده است و از زبان ایشان سلام کرده است و بیداد کردن بر ایشان حرام کرده است.

الف) در مورد موبدان و زرتشتیان در دوران امپراتوری ساسانیان: چون دین رسمی کشور دین زرتشتی بود، موبدان از پشتیبانی دولت برخوردار بودند. همین که دولت سقوط کرد، موبدان پشتیبانی خود را از دست دادند. هنگامی که شهرهای ایران یکی پس از دیگری توسط سپاهیان اعراب اشغال می شد، اکثر مردم به همراه موبدان به روستاهای اطراف فرار می کردند و آن ها فکر می کردند که روستاها جای امنی است ولی طولی نکشید که اعراب مهاجم به روستاها هم آمدند و همه جا را به زور

ص: 349

اشغال کردند. عده ای از مردم که نمی توانستند با این شرایط زندگی کنند همراه با موبدان خود به کشور هندوستان مهاجرت کردند. امروز جامعه بزرگ پارسیان هند از همین مردم فارس هستند. بسیاری از آتشکده ها و مکان های فرهنگی و دینی ایرانیان توسط مهاجمین اعراب ویران شد و موبدان و مبلغان دین زرتشت اعتبار خود را از دست دادند. در سرزمین هایی مثل فترس و گیلان و مازندران دین زرتشت تا چندین قرن بعد از اسلام باقی ماند.بنا به دستور خلفا تا حدود زیادی فعالیت موبدان و آتشکده ها در ایران متوقف شد. آنچه باعث پیشرفت فعالیت موبدان و زرتشتیان جنوب ایران می شد، کشاورزان، روستاییان و دامداران بود که به صورت منظم مالیات و خراج خود را به حکام عرب پرداخت می کردند و نمی گذاشتند بهانه ای به دست آنها بیفتد و کار می کردند و درآمد خوبی هم داشتند و از نظر فرهنگی و اجتماعی هم غنی بودند. در مورد شمال ایران، دو عامل باعث شد که اعراب نتوانند شمال ایران را اشغال نمایند. یکی رشته کوه البرز و جنگل های فراوان سدی شده بود نفوذ ناپذیر که اعراب بیابانگرد توان عبور از آن را نداشتند و دیگری اتحاد و همبستگی مردم در برابر اشغالگران عرب بود. زیرا هر بار که سپاهیان اعراب به شمال حمله می کردند، با به جا گذاشتن هزاران نفر کشته و مجروح مجبور به عقب نشینی می شدند. مردم شمال ایران هم از نظر اقتصادی درآمد خوبی داشتند و از نظر فرهنگی و اجتماعی هم غنی بودند و در فعالیت دینی هم آزاد بودند. چون شمال ایران حکومت مستقل داشت و سپاهیان اعراب هم قادر نبودند آن سرزمین را اشغال نمایند، بسیاری از موبدان و دیگر جنگجویان از سایر نقاط ایران به آن جا پناهنده شده بودند و برای آن ها جایی امن بود. بنابراین فاتحان اعراب نتوانستند با ضرب شمشیر سرزمین شمال ایران را اشغال نمایند. مردم آن سامان هم در قرن های بعدی به تدریج با تبلیغات فرهنگی پی به حقانیت دین مبین اسلام بردند و به این نتیجه رسیدند که حضرت محمد(ص) آخرین فرستاده خداست و تا حدودی آزادانه مسلمان شدند.

ب) کتاب سوزی: برای اولین بار عبدالطیف بغدادی در سال 629 قمری ادعا نمود که عمرو عاص به دستور عمر کتاب خانه اسکندریه را به آتش کشید. بعد از او در سال 646 قمری ابن قفطی و ابوالفرج ملطعی همین ادعا را داشتند. بعضی از نویسندگان از جمله حاجی خلیفه ادعا داشتند که سپاهیان اعراب پس از ورود به ایران بنا به دستور

ص: 350

عمر کتاب خانه و دیگر مراکز دینی و فرهنگی کشور را به آتش کشیدند و آتشکده ها را ویران ساختند.ت) تقسیمات کشوری: تقسیمات کشوری زمان ساسانیان از سوی اعراب به رسمیت شناخته شد و فقط حکام ایالت ها و ولایت ها جای خود را به حکام عرب دادند ولی دهقانان «کدخداها» که روسای روستاها بودند، در پست خود باقی ماندند.

ث) تقویم و سال : قبل از ورود اعراب به ایران تاریخ با تاج گذاری شاهنشاه آغاز می شد. اکثر تاج گذاری ها هم در اول فروردین که آغاز فصل بهار و رویش بود، صورت می گرفت و یک سال 12 ماه شمسی کنونی فروردین، اردیبهشت، خرداد، تیر، مرداد، شهریور، مهر، آبان، آذر، دی، بهمن، اسفند بود و یک ماه نیز 30 روز می شد که اضافه آن هرچه بود جزء هیچ ماهی حساب نمی شد و مردم آن روز ها را جشن می گرفتند. البته قبل از اسلام، جشن های فراوان گرفته می شد مثل جشن نوروز، چهارشنبه سوری، سده، مهرگان، تیرگان و غیره. اکثر روزهای مردم در جشن و شادی سپری می شد. چون مرگ یزدگرد سوم در سال 30 قمری اتفاق افتاد و پس از مرگ او دیگر شاهنشاهی وجود نداشت که تاجگذاری یزدگرد سوم مبنای تاریخ باقی مانده با گسترش دین اسلام در ایران به تدریج تاریخ قمری که از هجرت پیامبر اسلام از مدینه به مکه آغاز می شد، رایج گردید. باز هم تاریخ تاج گذاری یزدگرد سوم در بین مردم ایرانیان خصوصاً زرتشتیان باقی ماند.

ج) ازدواج: در زمان قبل از ورود اسلام به ایران یک مرد فقط یک زن عقدی داشت که زن ممتاز یا شاه زن نامیده می شد. زن دوم و بیشتر که زنان غیر عقدی بودند، زن خدمتکار یا کنیز نام داشت. با ورود اسلام به ایران طبق شریعت اسلام مرد می توانست تعداد 4 زن عقدی و تعداد نامحدود زن غیر عقدی داشته باشد. طلاق بسیار آسان انجام می گرفت. نوعی از آن که به وسیله اهل تشیع شکل گرفته و به مرحله اجرا در آمده بود، یعنی ازدواج موقت «صیغه ای» به زودی در ایران رواج یافت. زیرا که بیشتر می توانست شبیه پدیده ای از عصر ساسانی باشد.(1)

ص: 351

چ) القاب: با ورود اعراب به ایران لقب های زمان ساسانیان مثل شاهنشاه، شاه، خدای خدیان، ساتراب، مرزبان، شهربان، سپهسالار، سپهبد، دهکان و غیره جای خود را به لقب های جدید مثل خلیفه، سلطان، امیرالمومنین، ملک، رئیس الروسا، صاحب، سید، دهقان و غیره داد.

ح) خراج قبایل چادرنشین: زکات توسط روسای قبایل اخذ می شد.(1) برای کوچ نشینان، دامداران، صاحبان گله، عوارض اصلی که آن زمان زکات یا صدقه نام داشت، بدین شرح اخذ می شد:

برای 5 شتر که سن هر یک از آن ها بیش از یک سال باشد، سالانه یک گوسفند. برای هر 25 شتر یک بچه شتر شیرخوار. از هر 45 شتر یک شتر 4 ساله ماده. از هر 60 شتر یک شتر جوان. از هر 75 شتر 2 شترشیرخوار. برای هر 90 شتر 2 شتر ماده. از هر 50 شتر به بالا یک شتر. برای هر 40 شتر یک شتر شیرخوار. برای گاو هایی که در صحرا چرا کنند و کار نکنند. برای هر30 رأس گاو یک گوساله. برای هر 40 گاو یک ماده گاو بالغ. برای هر 60 رأس گاو یک گوساله یک یا دو ساله. برای هر 70 رأس ماده گاو بالغ یک گوساله.

برای هر 80 رأس گاو نر بالغ 2 گاو نر بالغ. برای هر 40 گوسفند بالغ یک گوسفند. از 121 به بالا 2 گوسفند. از 201 به بالا 3 گوسفند. از 401 به بالا 4 گوسفند. برای هر 100 رأس بعدی یک گوسفند.(2)

خ) عمران و آبادانی: هیچ گاه نباید توقع داشت که بیگانه ای که با زور و شمشیر کشوری را اشغال کرد در آن کشور به عمران و آبادانی بپردازد. هرچند که فاتحان اعراب پس از اشغال ایران عده ای از قبایل عرب را به این سرزمین کوچانیدند و ساکن کردند، ولی آن قدر که چپاول و غارت و خراب کاری آن ها گزارش شده در مورد ایجاد عمران و آبادانی در این کشور حرفی به میان نیامده است. اگر هم چنان که پولی هزینه کرده باشند، برای بقای خودشان بوده نه مردم ایران. این گزارش که اکنون به سمع شما می گذرد مربوط به قرن سوم هجری می باشد و در قرن اول و دوم هجری جز حمله و کشتار و غارت و اسارت و بدبختی و ویرانی و آوارگی برای مردمایران چیز دیگری گزارش نشده است. بنا به نوشته برخی از نویسندگان از

ص: 352

جمله برتولد اشپولر که او هم از روی کتاب تاریخ سیستان ص 30 و 33 برداشت نموده 2 میلیون درهم که به دست حکام عرب خرج شده بود به شرح زیر گزارش شده است:

برای احداث و ترمیم ساختمان ها 12 هزار درهم، برای تأسیسات آبیاری 4 هزار درهم، برای محافظت دژ 5 هزار درهم، برای مخارج زندانیان 20 هزار درهم، صدقه برای قاریان قرآن در ماه رمضان در مسجد اعظم30 هزار درهم، برای خادمان دیوان خادمان دادگاه ها، گارد محافظ، محافظان شهر «روسای شهر»، نگهبانان، جارچیان، مأموران تفتیش هر نفر در ماه رمضان 20 درهم با تغذیه، برای موذنان 20 هزار درهم، برای نانوایی ها 25 هزار درهم، برای پلیس 30 هزار درهم، برای محصلان مالیاتی و منشی آن ها 50 هزار درهم، برای پل ها وگدارها و امثال آن در هیرمند 30 هزار درهم، برای انجام اقداماتی در مقابل شن های روان 30 هزار درهم، برای سیل بند در کوهسار ها و گدار ها 50 هزار درهم، بقیه برای خیرات به مستمندان و به منظور رفع خسارات ناشی از طغیان آب رودخانه ها هزینه گردیده است.

د ) دهگان: به روسای ده که در زمان ساسانیان دهگان یعنی بزرگ ده گفته می شد تبدیل به دهقان و سپس کدخدا که رئیس خانواده یا فامیل بود جای دهقان که رئیس ده بود گرفت.

ذ ) سکه و داد و ستد : در آغاز قرون اولیه اسلامی در ایران مردم از همان سکه های دوران حکومت ساسانیان برای داد و ستد استفاده می کردند. کم کم فاتحان عرب به مرور زمان سکه ها را تغییر دادند تا به جایی رسید که به نام خودشان سکه ضرب کردند. در بسیاری از مناطق ایران معامله به صورت کالا به کالا انجام می گرفت. به طور مثال پارچه را با خرما تعویض می کردند. با روی کار آمدن حکومت های مستقل ایرانی، پادشاهان کم کم نام خلیفه را از روی سکه برداشتند و نام خودشان را جایگزین آن کردند. امور مالیاتی ابتدا به صورت زمان ساسانیان اداره می شد، کم کم به دستور خلیفه تغییراتی در آن صورت گرفت.

اشغال گران عرب در ابتدای قرون اولیه اسلامی خرید و فروش زمین های شخصی بین افراد را ممنوع کردند ولی بعداً کم کم به مردم اجازه خرید و فروش دادند. همان گونه که گفته شد در قرون اولیه اسلامی داد و ستد به صورت طبیعی کالا به کالا صورت می گرفت. سکه که به آن درهم گفته می شد، در ایران کمیاب بود. فاتحان عرب

ص: 353

به تدریج از روی سکه های ساسانی سکه ضرب کردند. این سکه ها که مس، طلا و نقره بود در بین مردم رواج پیدا کرد. حواله های غیرپولی مثل چک، سفته و رسید های اعتباری نیز وجود داشت. بعضی از سکه های نقره چون ناخالصی مثل آهن زیاد داشت، به مرور زمان سیاه می شد و اعتبار آن از بین می رفت.(1) آغاز قرون اسلامی شهرهایی مثل نیشابور، اردبیل، بیشاپور، بیضاء، داراب گرد، اصطخر، یزد، کرمان، مرو، فیروزآباد، ری، زرنگ که در زمان ساسانیان محل ضرب سکه بودند، مجدداً شروع به کار کردند و سکه های جدید ضرب نمودند. در سکه های جدید روی سکه بسم الله و نام خلیفه و سال ضرب در بعضی از سکه ها کلمات عربی مثل شهادتین و غیره نوشته می شد و پشت آن همان آتشدان دوره ساسانیان بود. واحد و وزن و مقیاس در هر ایالت و ولایت با هم تفاوت داشت. این امر باعث شد که در خرید و فروش اختلال ایجاد شود. هرچند هارون الرشید کوشش نمود وزن و اندازه مساوی بر کل مملکت تعیین کند اما موفق نشد. در سال 170 قمری هارون الرشید در قم به جای ذرع «گز» ذراع الهاشمیه نیز نامیده می شد و او بزرگ ترین ذرع جهان را جانشین آن کرد. این ذراع از 12 قبضه تشکیل شده بود. در قرن چهارم هجری برای همین شهر واحد مقیاس یک اَشل، 10 باب برابر 6 گز و 6 قبضه برابر 4 انگشت ذکر شده است.(2) و اما در مورد مقیاس سطح که در فارس جریب بزرگ شناخته شده بود و آن 3/2 3

جریب کوچک را شامل می شد.(3) جریب کوچک 60 ذرع شاهی در مربع برابر 9 قبضه را در برمی گرفت که حدوداً 5/3 متر مربع می شد. در همدان یک من 400 درهم بود. اگر وزن اردبیل را با وزن شیراز مقایسه کنیم 1040 درهم مطابق یک من شیراز بود. در اردبیل صحبت فقط از من و در شیراز رطل بود. در سال 375 قمری برای هر مناردبیل 1200 درهم تعیین شد. برای هر رطل از خوی و ارومیه 94/926 گرم و 300 و برای هر من 600 درهم تعیین شد. در اصفهان سرانجام هر من به 300 درهم رسید. علاوه بر آن در سایر نقاط جبال، رطل برابر رطل بغداد بود. در شیراز هر 10 درهم با 7 مثقال برابر بود. اجناس را بر اساس من که به من بزرگ و کوچک تقسیم می شد وزن می کردند. من بزرگ 1040 درهم بود که

ص: 354

برای وزن کردن سرکه، شیر و مانند این ها به کار می رفت. من کوچک هم با 130 درهم بغدادی مطابقت داشت. در سراسر فارس برای وزن کردن گوشت، نان، پنبه، غلات، شکر، عسل و مواد رنگین ادویه و امثال آن ها به کار می رفت. برای وزن کردن گوشت و آهن وزنه سنگین تری یعنی 25 درهم وجود داشت. در بیضا هر من 800 درهم، در اصطخر 400 درهم، در بعضی از شهرهای فارس 280 درهم، در بیشاپور 300 و در اردشیر خوره 240 درهم بود. در خوزستان هر من برابر 4 رطل ذکر شده و در کرمان در اواخر قرن چهارم من کلی به کار می رفت که یک وزن سنگی بود. در ری هر من 600 درهم و در طبرستان و قومس 300 درهم بود.(1)

ص: 355

ص: 356

ص: 358

پیش گرفت که هیچ وقت در زمان پیامبر و خلفای راشدین سابقه نداشت و این روش اصلاً خلافت نبود و سلطنت و استبداد و خود کامگی بود. پس از معاویه جانشینانش اکثراً بر همین سیره رفتند. معاویه سلطنتی به نام خلافت تأسیس کرد که به مناسبت جدّش که امیه بود، خلفای بنی امیه نامیده شد. خلفای بنیامیه 14 تن بودند و از سال 41 هجری تا132 هجری به مدت 91 سال خلافت کردند و این خلفا به 2 شعبه تقسیم می شوند: شعبه اول شعبه آل سفیان یعنی معاویه پسر ابوسفیان و پسرش یزید و نوه اش معاویه دوم که از سال 41 تا 64 هجری خلافت کردند و شعبه دوم آل مروان یعنی مروان ابن حکم و اولاد او بود که از سال 64 هجری تا 132 هجری خلافت کردند. بر اساس نوشته مورخین وقایع دوران خلافت بنی امیه به دو قسمت داخلی و خارجی به شرحی که خواهد آمد تقسیم می شود.

ابتدا وقایع داخلی: بعد از کناره گیری حسن ابن علی از خلافت، معاویه کاملاً مستقل گردید و او کسانی که قبلا با خود همدست کرده بود را به حکومت ولایات فرستاد. همان گونه که به عمروعاص قول داده بود او را به حکومت مصر منصوب کرد و حکومت کوفه را به مغیرة ابن شعبه واگذار کرد و زیاد که دارای هوش و استعداد فراوان بود ولی معلوم نیس پدرش کیست به خود نزدیک کرد و جمعی را وادار نمود که شهادت دادند زیاد فرزند ابوسفیان پدر معاویه است، سپس او را به حکومت بصره فرستاد. تمام ممالک ایران و عمان و بحرین و هند را هم به قلمرو او افزود. معاویه پسر خود یزید را به ولیعهدی انتخاب کرد و در سال 56 هجری از مروان حکم والی خود در مدینه خواست که از بزرگان آن شهر برای یزید بیعت بگیرد. سران مدینه که پسر ِچهار نفر از صحابه بزرگ پیامبر یعنی حسین ابن علی، عبدالله ابن عمر، عبدالرحمن ابن ابوبکر و عبدالله ابن زبیر بودند، از بیعت با یزید خودداری کردند. مردم مدینه هم به تبعیت از ایشان دعوت معاویه را رد کردند، مروان ابن حکم موفق نگردید وقتی که این خبر به معاویه رسید او شخصا به مدینه آمد و به کمک عایشه از اکثر مردم حجاز برای پسرش یزید بیعت گرفت ولی پسران این چهار تن همچنان در مخالفت باقی ماندند. معاویه به پسر خود یزید گفت عبدالرحمن مردیست سالخورده و گوشه گیر و با نشستن با زنان راضی است و کاری به تو ندارد و به دلیل کهولت سن امروز یا فردا خواهد مرد. عبدالرحمن ابن عمر هم به دلیل پارسایی و پرهیزکاری و بی اعتنایی به امور دنیوی، مخالفتش چنان اثری

ص: 360

نخواهد داشت و در این میان مهمترین مدعیان خلافت، حسین ابن علی و عبدالله ابن زبیر هست و اگرچنانچه بر حسین دست یافتی به دلیل قرابت با پیامبر او را ببخشا ودر صورت غلبه بر عبدالله ابن زبیر او را به قتل برسان و جسدش هم پاره پاره کن. عبدالرحمن پسر ابوبکر همان گونه که معاویه پیش بینی کرده بود در سال 58 هجری کمی بعد از فوت خواهرش عایشه درگذشت. عبدالرحمن پسر عمر هم مدعی یزید نشد. تنها حسین پسر علی و عبدالله پسر زبیر همچنان یزید را به رسمیت نشناختند و همین که به خلافت رسید، علیه او دست به قیام زدند. سرانجام معاویه پس از 28 سال حکومت و 19 سال و 4 ماه خلافت در سن 77 سالگی در ماه رجب سال 60 مرد و او را در بین خایبه و رباب مغیره در بیرون شهر شام دفن کردند. معاویه مردی ظالم، شراب خوار، ریاکار، شهوت ران، حیله گر و مال اندوز بود و قامتش بلند و شکمی گنده و ریش کوسنج و چشم هایی سبز داشت.

و یکی از سرداران خود را به آن شهر فرستاد و او پس از سرکوب شدید مردم آن شهر، بر آنجا تسلط یافت و حدود 2700 نفر از مردم شهر مدینه راکُشت که حدود 700 تن از آنان از بزرگان و مهاجر و انصار بودند. این سردار شامی به زور از سایر مردم مدینه که جان سالم به در برده بودند، برای یزید بیعت گرفت. سپاهیان شامی یزید پس از تسخیر و حمام خون راه انداختن در مدینه، راهی مکه شدند تا طغیان عبدالله ابن زبیر را نیز دفع نمایند. ولی عبدالله با ایجاد موانع دفاعی در اطراف مکه به مقابله با آنان پرداخت. سپاهیان یزید پس از 40 روز محاصره مکه و جنگ و خونریزی و باریدن سنگ بر خانه ی کعبه و سوختن قسمتی از آن، نتوانستند آن شهر را تصرف نمایند. باز این سپاهیان دست از محاصره مکه برنداشتند و پافشاری می کردند که ناگهان خبر مرگ یزید رسید. آنان دست از محاصره شهر برداشتند و به شام برگشتند. یزید پس از سه سال و شش ماه خلافت در 15 ربیع الاول سال 64 درگذشت.

رسیدن، به نواحی اطراف شام و مصر لشکر فرستاد و آن سامان را به تصرف خود درآورد و سلسله آل مروان را که شعبه دوم بنی امیه بود، ازسال 64 هجری تأسیس کرد و این شعبه یعنی مروانیان از سال 64 تا 133 هجری خلافت کردند. مروان پس از حدود یکسال خلافت در سال 65 هجری درگذشت و او را در شام دفن کردند.

سیستان و خراسان قدرتمند شده بودند، مشغول بود. عبدالملک که در سال 65 هجری به خلافت رسیده بود، در سن 63 سالگیپس از 21 سال خلافت در سال 86 مرد. بعد از عبدالملک 9 نفر از خاندان بنی امیه بدین ترتیب به خلافت رسیدند:

1-ولید ابن عبدالملک 2-سلمان ابن عبدالملک 3-عمر ابن عبدالعزیز ابن مروان

4-یزید ابن عبدالملک 5-هاشم ابن عبدالملک 6-ولید ابن یزید ابن عبدالملک

7-یزید ابن ولید 8-ابراهیم ابن ولید 9- مروان ابن محمد ابن مروان

و به اضافه 5 نفر که شرح آن داده شد. خلفای بنی امیه روی هم 14 نفر بودند. بعد از عبدالملک مشهورترین جانشینان او 4 نفر بدین شرح است و بقیه به آن صورت اسم و رسمی ندارند :

1-ولید ابن عبدالملک: ولید در زمان خلافت خود، مغرب الاقصی «مراکش» و اندلس و ماوراءالنهر و قسمتی از هندوستان و فرغانه و خوارزم را فتح کرد. ولید نقشه پدرش در مورد کلیسای یوحنا هم در شام اجرا کرد و این کلیسا را به مسجد تبدیل نمود که آن مسجد اکنون مسجد اموی نام دارد. سرانجام ولید پس از 9 سال و 7 ماه خلافت در سن 51 سالگی درگذشت.

2-عمر ابن عبدالعزیز: این خلیفه پسرعموی ولید و نواده مروان ابن حکم بود. مدت خلافت او از سال 99 تا 101 بود. عمر ابن عبدالعزیز عادل ترین و نیکو سیرت ترین خلفای بنی امیه است. چون از زمان معاویه تا این زمان مرسوم بود که بعد از خطبه نماز جمعه به حضرت علی لعن و دشنام می دادند. او این رسم را در سراسر ممالک اسلامی ممنوع کرد و خود او نیز همیشه به رأی فقها و اهل تقوا خلافت می کرد.

3-هشام ابن عبدالله ملک: این خلیفه در سال 105 به خلافت رسید. او مرد سفاک، ستمگر، خونخوار و بی رحم بود. هشام یکی از خلفای مقتدر اموی که با فتوحات خود قسمتی از قفقاز، ترکستان و جنوب فرانسه و سوئیس را فتح کرد و تا قلب اروپا پیش رفت و دولت اسلامی را به منتها درجه وسعت رساند. ولی در اواخر از فرانسه شکست خورد و پیشرفت اسلام در اروپا متوقف ماند. در همین زمان در کوفه عده ای از شیعیان امامی، بعد از وفات زین العابدین امام چهارمشیعیان دوازده امامی به جای آنکه پسر ارشدش محمد باقر را به عنوان امام به رسمیت بشناسند، به دور پسر دیگرش زید اجتماع کردند و او را امام خواندند. این فرقه زیدیه نامیده شد. والی کوفه در زمان قبل از

ص: 364

هشام، زید را کشت و طرفدارانش را هم متفرق نمود و سپس سر زید را به شام فرستاد. به دستور هشام مدتی سر زید را به دروازه شام آویزان کردند و این حال تا زمان خلافت ولید باقی بود. ولید هم دستور داد جسد زید را از خاک بیرون آوردند و سوزانیدند. سرانجام هشام ابن عبدالملک پس از 19 سال و 7 ماه خلافت در سن 54 سالگی در سال 125 هجری در گذشت.

4- مروان ابن محمد نواده مروان ابن حکم: این خلیفه که آخرین خلفای بنی امیه ملقب به مروان حمار است در سال 126 هجری به خلافت رسید. تنها شهرت او این است که، در زمان او ابومسلم خراسانی علیه امویان قیام کرد و خلافت را از این خاندان گرفت و به خاندان بنی عباس منتقل نمود. مروان حدود 5 سال و یک ماه خلافت کرد.

اما همانگونه که گذشت خلافت سلسله بنی امیه دارای دو وقایع داخلی و خارجی بود که وقایع داخلی آن گذشت و اکنون به وقایع خارجی خواهیم پرداخت. خلفای بنی امیه در دوره خلافت خودشان جهت گسترش قلمرو ممالک اسلامی به تصرف سایر شهرها پرداختند و دنباله جنگ های ابوبکر و عمر را گرفتند. این کار در زمان معاویه در شام که با مالک عیسوی نشین ارمنستان و روم شرقی مرز مشترک داشت، شروع شد و معاویه به عنوان جهاد و گسترش اسلام به این ممالک لشکر کشید. مهمترین جنگ معاویه، جنگ با روم شرقی است. معاویه در سال 48 هجری به سوی قسطنطنیه پایتخت روم شرقی لشکرکشی کرد و این شهر را به محاصره خود درآورد. معاویه با وجودی که سپاهیان فراوانی در اختیار داشت، نتوانست بر شهر قسطنطنیه دست یابد. ناچار عقب نشینی کرد و به شام برگشت. در زمان سلیمان ابن عبدالملک بار دیگر خاندان بنی امیه به فکر تصرف قسطنطنیه افتاد. سلیمان در سال 97 هجری با سپاهی حدود 12 هزار نفر برای تصرف قسطنطنیه حرکت کرد. این سپاه که دارای کشتی هایی هم بودند، از دریا و خشکی این شهر را محاصره کردند. سلیمان هرچه تلاش کرد نتوانست شهر را تصرف نماید. سرانجام مسلمه برادر خود را در آن جا گذاشت و به او دستور داد تا شهر را تصرف نکنی به شام برنگرد وخود به شام برگشت. مسلمه حدود 30 ماه قسطنطنیه را در محاصره داشت. در این مدت به سپاه شام خسارات فراوان وارد گردید و مردم به شدت از شهر دفاع می کردند و ماده ای آتش زا بر سر سپاهیان عرب می ریختند که در نتیجه بسیاری از سپاهیان شام تلف شدند. در آخر در سال 99 هجری

ص: 365

چون خبر مرگ خلیفه رسید، مسلم دست از محاصره برداشت و به شام برگشت. بدین ترتیب فتح قسطنطنیه پایتخت روم شرقی به دست مسلمانان تا اولین قرون جدید اسلامی که سلطان محمد فاتح آن را تصرف کرد، میسر نگردید. در زمان معاویه مردمان آفریقیه« تونس» از دین اسلام برگشتند یعنی مرتد شدند. معاویه به آن سامان لشکر کشید و دستور داد جماعت بزرگی از مردمان آن جا را به خاک و خون کشیدند. پس از آنکه قتل عام بسیار هولناکی به راه انداختند، برای آنکه والی بتواند در آنجا اقامت کند در نقطه ای که فقط محل نزول کاروان بود، دستور داد در آن نقطه در سال 50 شهری به نام قیروان ساختند. قیروان تعریف شده همان کاروان فارسی است. این شهر کم کم رونق گرفت و مرکز تونس شد که بعداً پایتخت یک عده ای از سلاطین مسلمان آفریقا گردید. فتوحات عمده ای که در ایام خلفای بنی امیه نصیب مسلمانان گردید اکثراً در زمان خلافت ولید و بعد از او در ایام هشام بوده است که خلاصه آن چنین است:

الف) در مشرق ممالک اسلامی یعنی خراسان، مُهلب ابن صفره ولایات ختلان و خجند را به تصرف خود درآورد. سپس در ایام خلافت سلیمان ابن عبدالملک، یزید و پسرش مهلب با سپاهیان بزرگی از مردم شام، مصر و خراسان به قصد تصرف چین در جرجان اجتماع کردند. چون یزید ابن مهلب پس از بررسی به این نتیجه رسید که تصرف چین کار آسانی نیست از جرجان متوجه طبرستان گردید و برادر خود را با لشکری به جنگ اسپهبد بزرگ طبرستان فرستاد. اسپهبد طبرستان که از قدرتی فوق العاده برخوردار بود، سپاهیان عرب را در هم شکست و بسیاری از آنها از جمله برادر مهلب که فرمانده سپاه بود را کشت و بقیه سپاهیان به خراسان عقب نشینی کردند. یزید چون دید توان مقابله با اسپهبد بزرگ طبرستان را ندارد، ناچار از در مسالمت آمیز درآمد و مدتی که گذشت دوباره تجدید قوا نمود و به قصد انتقام از اسپهبد طبرستان از راه ری بر شهر دماوند حمله کرد و مردمی که از خانه و کاشانه خود دفاع می کردند را قتل عام نمود ولی باز از دماوند هرچهتلاش کرد نتوانست جلوتر برود و قدم به سرزمین اصلی طبرستان بگذارد، ناچار با دادن تلفات سنگینی عقب نشینی کرد. اوضاع به همین منوال پیش می رفت تا ایام خلافت بنی عباسیان، در این مدت ایرانیان طبرستان هر زمان فرصتی به دست می آوردند مسلمین مجاور مخصوصا عرب ها را به قتل می رساندند. اعراب چنان از مردم طبرستان و گیلان ترس و وحشت داشتند که هر زمان قصد حمله

ص: 366

به آن سرزمین داشتند، بیشتر از ایرانیان مسلمان استفاده می کردند و خودشان جرأت نزدیک شدن به کوه های البرز را نداشتند. منصور خلیفه عباسی همیشه از دست طبرستانی ها می نالید و اظهار نگرانی می کرد و می گفت بلای جان خاندان بنی عباس، مردمان آن سوی کوههای البرز است. بالاخره همان گونه که خواهد آمد، پادشاهان و امرایی که در طبرستان و گیلان حکومت می کردند، بزرگترین دشمنان بنی عباس بودند. همیشه امرا و پادشاهان طبرستان و گیلان در صدد بیرون راندن اعراب از سایر نقاط ایران و برگردانیدن حکومت تمام ولایات ممالک ایران بودند و بالاخره پادشاهان سلسله آل بویه از گیلان برخاستند و بر بغداد تسلط پیدا کردند و خاندان بنی عباس را مطیع خود ساختند. اما قتبته ابن مسلم عامل حجاج در خراسان، چغانیان را سرکوب کرد. یکی از سرداران سپاه حجاج به نام نصر ابن سیار، فرغانه را به تصرف خود درآورد. بدین ترتیب سر حدات مرزی ممالک اسلامی تا آسیای میانه و چین گسترش یافت و مکران و قسمت شرقی جلگه سند در عهد معاویه ضمیمه ممالک اسلامی گردید. در زمان خلافت ولید، حجاج که بر ایران و عراق حکومت می کرد، یکی از سرداران اموی به سوی سند لشکر کشید و تمام جلگه سند را به تصرف خود درآورد و آنچه طلا و جواهرات در بتکده هندو ها بود، غارت کرد و به شام فرستاد و با تصرف سند راه سپاهیان اعراب به سوی هندوستان گشوده شد و بعداً نیز سپاهیان اموی از سند به جلوتر رفتند.

ب) در مغرب ممالک اسلامی یعنی افریقیه که حکومت آن در دست موسی ابن نصیر که او نیز یک مرد ستمگری بود و دست کمی از حجاج نداشت، از شهر قیروان به سوی سواحل اقیانوس اطلس پیشروی کرد و سراسر مراکش کنونی را اشغال نمود و به بندر طنجه رسید، چون این ناحیه آخرین خشکی از مغرب بود که سپاهیان اسلام به آن دست یافته بودند آن را مغرب الاقصینامیدند. موسی ابن نصیر یکی از سرداران خود طارق ابن زیاد را والی مراکش کنونی نمود و خود به قیروان برگشت. طارق در سال 92 هجری به این فکر افتاد که از دریای مدیترانه بگذرد و اسپانیا را به تصرف خود درآورد. او به همین منظور از تنگه و جبلی که بعداً به نام او جبل الطارق نامیده شد، با عده ای سپاه و کشتی عبور نمود. چون به کنار کوه طارق رسید، دستور داد که کشتی ها را به آتش بکشند تا سپاهیان او امیدی به برگشت نداشته باشند و سپس به بالای صخره ای رفت و با سخنان تندی فرمان یورش به سوی اسپانیا را صادر کرد و در پی آن به ممالک

ص: 367

اسپانیا حمله کردند. در این جنگ سپاهیان اعراب مسلمان پیروز شدند و در نتیجه این پیروزی جلگه حاصلخیز جنوب شرقی جزیره ایبری به تصرف اعراب درآمد. این سرزمین به نام طایفه ای از ژرمن ها که در آن ساکن بودند و اندالوزیا می خواندند و مسلمین این کلمه را معرب کردند و آندلس نامیدند که به تدریج این اعراب تمام خاک اسپانیا آندلُس گفتند. طارق وقتی که وارد اسپانیا شد به تدریج ولایات غرناطه، قرطبه و طلیطله را یکی پس از دیگری اشغال کرد و سپس از طریق جلگه سواحل شرقی اسپانیا، جزایر غربی دریای مدیترانه و جنوب کشور گل «فرانسه کنونی» و بر اسپانیا نیز مسلط شد و این فتوحات به آسانی صورت گرفت. تا دوران خلافت عبدالعزیز اکثر اعرابی که در سمت مغرب می جنگیدند از قبایل مهاجر بودند. این قبایل که مدتها از مسلمان شدنشان سپری می شد، نسبت به این دین تعصب داشتند و در نشر آن به همان سیره مجاهدین زمان ابوبکر و عمر می جنگیدند و فتح را برای به دست آوردن غنیمت و گسترش اسلام و مرگ را برای نیل به درجه شهادت و رفتن به بهشت می خواستند، به همین جهت با جان و دل و رغبت تمام تلاش می کردند. اما در زمان خلافت عبدالعزیز ایشان جمعی کثیر از مردمان آفریقای شمالی یعنی بربرها را وادار به پذیرش اسلام نمودند. این تازه مسلمان شده ها که با میل باطنی خود مسلمان نشده بودند، ایمان درستی نسبت به این دین نداشتند و بیشتر برای غارتگری به سپاه اسلام پیوسته بودند، هنگامی که کوچکترین خطری احساس می کردند از میدان جنگ فراری می شدند و باعث شکست سپاهیان عرب می شدند. همیشه بین ایشان و اعراب مهاجر درگیری، نزاع و نفاق و تفرقه وجود داشت اما در ایام خلافت عمر ابن عبدالعزیز سپاهیان اسلام در شهر نربونه ازشهرهای دامنه شمالی کوه های پیرنه به پیروزی بزرگی دست یافتند و آن جا را مرکز عملیات نظامی خود قرار دادند و با تصرف شهرهای تولوز و لیون تا قلب گل «فرانسه» پیشروی کردند. در دوره خلافت هشام در نتیجه این لشکر کشی ها وسعت جغرافیای قلمرو دولت اسلامی به منتهی درجه خود یعنی از رود سیحون تا سرحدات چین و قسمتی از هندوستان تا ممالک شمال مدیترانه و از روم شرقی تا افریقیه و مغرب «مراکش» رسیده بود. در سال 114 هجری مصادف با 734 میلادی عبدالرحمان غافقی از مهاجرین یمنی به فرماندهی سپاه اسلام در آندلس رسید. او پس از تصرف قسمت جنوب شرقی گل «فرانسه» تا شهر پواتیه پیشروی کرد. در این شهر بین سپاهیان فرنگ

ص: 368

به فرماندهی شارل مارتل و سپاهیان عبدالرحمان جنگ درگرفت. در حالی که سپاه اسلام به پیروزی نزدیک می شد، ناگهان عبدالرحمان در حین جنگ کشته شد. با فرا رسیدن شب، سپاهیان اسلام از ترس آنکه مبادا غنایمی را که به دست آورده فردا در نتیجه شکست از دست بدهند، از صحنه جنگ گریختند و در پی آن تمام مسلمین، فرانسه را تخلیه کردند و سپاه فرنگ چندین فرسنگ به تعقیب آنها پرداختند ولی اثری از عرب مشاهده نکردند. پیروزی فرنگ در شهر پواتیه یکی وقایع مهم تاریخ اروپاست که بر اثر آن اعراب دیگر در این سرزمین پیروزی به دست نیاوردند و اروپای غربی از نفوذ اعراب مسلمان محفوظ ماند.

ص: 369

ص: 370

ص: 372

غیر عرب لایق برابری با عرب نیست. اگر در مسلمانان غیر عربی فضیلتی هست، اسلام اوست و این فضیلت را نیز به برکت وجود عرب به دست آورده است. پس در شرافت و سیّادتبرتری عرب شکی وجود ندارد. به همین بهانه مسلمانان غیر عرب را بندگان یا به اصطلاح موالی خود به حساب می آوردند یا به روایت مشهور خودشان که عرب بودند آقا و مسلمانان غیر عرب را نوکر و خدمت گزار خود می شمردند و از هرگونه مشاغل دولتی محروم کرده بودند و حتی به عرب هایی که مادرشان ایرانی بودند نیز شغل دولتی نمی دادند. امویان و هوادارن آن ها با موالی در یک صف راه نمی رفتند. شرکت در تشییع جنازه موالی را برای خود ننگ می دانستند. نماز گزاردن پشت سر امام جمعه غیر عرب را جایز نمی دانستند و می گفتند شرافت عرب اصلی را ندارد و نمی تواند حمد و سوره را مثل یک عرب صحیح بخواند. در نتیجه فقط آن ها به اشعار حماسی و خطابه و آنچه مربوط به قبایل عرب بود، به چیز دیگر در مقوله معارف و علوم اعتنایی نداشتند. به طور کلی علم را حرفه عجم ها می دانستند. در مقابل این تعصبات عربی، توده ایرانی که همیشه به ملیّت و گذشته پر افتخار و شاهنشاهان و قهرمانان ملی خود افتخار می کردند، عرب ها را قومی اشغال گر و غاصب می دانستند و همیشه در پی فرصتی بودند تا به نوعی خود را از زیر بار سلطه آنان بیرون آورند و دوباره مجد و عظمت دوران امپراتوری بزرگ ساسانیان را تجدید نمایند، خصوصاً تحقیری که خلفای بنی امیه نسبت به آنان روا می داشتند باعث شد که جمع کثیری از ایرانیان ابتدا پنهان و سپس آشکار علیه آن ها قیام نمایند. بعد از استعفای معاویه ثانی جماعتی از ایرانی های کوفه که با امام حسین مخالفت کرده بودند و جانب عبیدالله ابن زیاد را گرفته بودند، از عمل خود پشیمان شدند و سوگند یاد کردند که با مخالفین بنی امیه هم دست شوند و انتقام خون امام حسین و یاران او را بگیرند. همین زمان که ایرانیان تصمیم به خونخواهی شهدای کربلا گرفتند، مختار ثقفی در کوفه علیه بنی امیه دست به قیام زد و آنان نیز به او پیوستند و این ایرانیان که تعدادشان به حدود 20 هزار نفر می رسید از ساکنین شهرهای کوفه، بصره و الجزیر در عراق بودند. مختار به کمک ایرانیان بر عمال بنی امیه پیروز شد. چون این پیروزی بر اثر رشادت ایرانیان به دست آورده بود، پس از کشتن قاتلان شهدای کربلا، اموال آنان را بین ایرانیان تقسیم نمود. شوربختانه کار مختار به دلیل جاه طلبی و ادعای واهی او پیشرفت نکرد. چون حکومت ایران به دست حجاج ابن یوسف افتاد، جمع کثیری از ایرانیان را کشت و دست بقیه آنان را از کار دولتی کوتاه

ص: 374

نمود. ظلم و ستم و خونریزی های عمال بنی امیه خصوصاً حجاج، قتیبه و مُهلب و اولاد او در ولایات عراق، خراسان، سیستان، جرجان و طبرستان بار دیگر ایرانیان را به فکر چاره انداخت. این دفعه در ماوراءالنهر و طبرستان که دو ولایت دور از مرکز خلافت بود، اقدام به تشکیل اجتماعات سرّی نمودند و مردم را به تدریج علیه بنی امیه به قیام و شورش خواندند. قیام زید و فرقه زیدیه موقعیتی به دست داد تا مردم کوفه و ایرانیان مدائن، بصره، موصل، ری و خراسان علیه امویان با زید بیعت کردند. اما این بار هم نتیجه ای نداشت و زید و عده ای از طرفدارانش کشته شدند و بقیه آنان پراکنده گردیدند. مختار در ابتدای خروج خود از مردم کوفه و سایر شهرهای عراق و ایران خواست تا با محمد ابن حنیفه پسر سوم حضرت علی به عنوان امام شیعیان بیعت نمایند. چون لقب مختار کیسان بود، این فرقه از شیعیان را شیعه کیسانیه نامیده شدند. این فرقه در سال 98 هجری از فوت ابوهاشم پسر محمد ابن حنیفه با یکی از پسران عباس ابن مطلب یعنی محمد ابن علی ابن عبدالله ابن عباس بیعت نمودند و به نام شیعه آل عباس شهرت پیدا کردند. در سال 101 هجری که این فرقه بر این عقیده بودند که این تاریخ خلفای بنی امیه منقرض شده است با محمد ابن علی به عنوان پیشوای خود بیعت کردند. محمد هم از شام محل اقامت خود مبلغانی به خراسان و ماوراءالنهر فرستاد و مردم را به امامت خود و علیه بنی امیه دعوت نمود. در نتیجه عده کثیری از دهقانان و نجیب زادگان ایرانی با او بیعت کردند. چون این فرقه با پیراهن و علم سیاه ظاهر شدند به آنان سیاه جامگان گفتند. پس از مرگ محمد ابن علی پسران او برنامه پدر را ادامه دادند. مخصوصاً پسر ارشد او ابراهیم امام که پیشوای شیعیان پدرش را عهده دار شده بود و بیش تر امیدش مردم خراسان بود ولی جماعت زیادی از بزرگان ایرانی با او بیعت کردند. از بین این جماعت بکیر ابن ماهان یکی از مترجمین سپاهیان امویان در ولایت سند بود که در سال 105 در کوفه با بنی عباسیان بیعت کرد. او از این تاریخ تا سال 124 هجری در کوفه و ولایات اطراف آن به دعوت مردم مشغول شد و سپس از سوی ابراهیم امام عازم مرو گردید. پسر ماهان، غلامی ایرانی به نام ابومسلم داشت که با او به مرو آمد و به همراه او مردم را به خلافت آل عباس دعوت کرد. در پی این دعوت در سال 129 هجری مردم مرو بر حاکم اموی خودشوریدند. ابومسلم به دلیل اینکه از سرزمین خراسان و مرو، علم طغیان علیه امویان برافراشته بود، ملقب به ابومسلم خراسانی شد. ابومسلم به کمک ایرانیان ابتدا مرو و سپس سراسر

ص: 375

خراسان را به تصرف خود درآورد. نصر ابن سیّار که از جانب اموی در خراسان حکومت می کرد به طرف نهاوند گریخت و شورشیان به فرماندهی ابومسلم به تعقیب او پرداختند و سپاه نصر را در نهاوند شکست دادند و پراکنده ساختند. جمع کثیری از هواداران ابراهیم امام در 14 محرم سال 123 کوفه را به تصرف خود درآوردند. بدین ترتیب ممالک شرقی خلافت از دست امویان خارج شد و شیعیان آل عباس بر این نواحی تسلط یافتند. در همین زمان که پیروان ابراهیم امام بر کوفه استیلا یافتند مروان، ابراهیم امام که در شام اقامت داشت را دستگیر نمود و به قتل رساند.

در امور خلافت مشاغل مهم دولتی را به دست گرفتند. عبدالله ابن علی پس از پیروزی در جنگ زاب از طریق فرات علیا عازم شام پایتخت امویان گردید. او ابتدا این شهر را محاصره و سپس آن را به تصرف خود درآورد. عبدالله ابن علی پس از استیلا بر شام، تمام امویانی که در آن جا بود را به قتل رساند و برج و باروی شهر را با خاک یکسان کرد و نعش خلفای بنی امیه را از قبر بیرون آورد و سوزانید و سپس راهی مصر شد و آن مملکت را نیز به تصرف خود درآورد و ضمیمه قلمرو برادرزاده خویش کرد.

نقشه آنان لو رفت و سفّاح که به دلیل قدرت ابومسلم و دوری او از مرکز نمی توانست دشمنی با او را آشکار سازد، ابوسلمه را زندانی و سپس به قتل رساند و خالد برمکی از خراسانی های سپاه ابومسلم را به جای او به وزارت خود منصوب کرد. از ابتدای به خلافت رسیدن سفّاح پیروان آل علی کینه، آل مروان را که منقرض شده بود را فراموش کردند و مدعی بنی عباس و در مقابل آنان شیعیان آل عباس شهرت پیدا کرده بودند خود را شیعه علوی نامیدند و مدعی شدند که خلافت جهان اسلام حق علی و اولاد اوست و بنی عباس هم مانند بنی امیه مقام خلافت را غصب کرده اند. به همین منظور هر از گاهی یکی از بزرگان علوی بر بنی عباس قیام می کردند و اکثر آن ها و اتباعشان به دست بنی عباس سرکوب و نابود می شدند و تنها دو سلسله یکی به نام علویان در طبرستان و گیلان و دیگری به نام فاطمیون در مغرب به این عنوان مدتی امارت و خلافت کردند. اما سفّاح که در سال 123 هجری به خلافت رسیده بود، سرانجام پس از حدود 4 سال خلافت در سال 136 هجری بر اثر بیماری آبله درگذشت.

محافظ خود دستور داده بود که وقتی ابومسلم نزد من آمد و در چادر نشست، هنگامی که من دست بر هم زدم او را به قتل برسانید. ابومسلم وارد چادر خلیفه شد و سلام کرد و با اجازه مودبانه نزد خلیفه نشست. خلیفه بلافاصله دست بر هم زد، پنج تن از محافظین با شمشیر برهنه ریختند، اول خودش گرزی بر سر او زد و آن ها با شمشیر بر بدن او زدند و سرش را از تن جدا کردند. این بود پاداش خدمات ابومسلم نسبت به بنی عباس«137 هجری قمری». ابومسلم قهرمان بزرگی بود که اگر خود زمام امور ممالک اسلامی را به دست می گرفت به مراتب بهتر از خلفای اموی و عباسی بود. او شخصی بود که به حیات اعراب بیابان گرد وحشی در ایران خاتمه داد. چون هیچ کسی از خطا مصون نیست از بزرگترین اشتباه ابومسلم این بود که دعوت خلیفه مکار را پذیرفت و به عراق رفت و اگر در خراسان می ماند، منصور قدرت دست یابی به او را نداشت ولی شعری در همین زمینه وجود دارد :

قضا چون ز گردون فروریخت پر *** همه عاقلان کور کردند و کر

اما منصور چون در ابتدای خلافت، برادرزاده خود عیسی ابن موسی را به ولیعهدی انتخاب نموده بود، در نتیجه علاقه و محبت بسیاری که به پسر خویش محمد داشت مدتی بعد نقض بیعت کرد. محمد را با لقب مهدی به ولیعهدی خود منصوب کرد. خلیفه از ترس این که مبادا امرای لشکری و کشوری قصد جان ولیعهد جدید نمایند، قلعه مستحکمی به نام رصافه در مشرق بغداد ساخت و پسر را در آنجا سکونت داد. در سال 145 هجری قمری یکی از بزرگان علوی از اولاد امام حسن به نام محمد ملقب به نفس الزکیه در مدینه علیه منصور دست به قیام زد. منصور،عیسی ابن موسی را با سپاهی به مدینه فرستاد. عیسی ابن موسی پس از تصرف مدینه، محمد و اهل بیت او را به طور کلی به قتل رساند. هم زمان با قیام محمد در مدینه، برادرش ابراهیم نیز در بصره قیام کرد و پس از تصرف قسمت وسیعی از خوزستان عازم کوفه شد ولی چون خبر مرگ برادر را شنید، نتوانست کاری از پیش ببرد و در نزدیکی کوفه از سپاه منصور شکست خورد و کشته شد و سپاهیانش پراکنده شدند«145 قمری». در این زمان منشی و کاتب منصور خالد برمکی بود که هرچه او اصرار کرد که وزارت را بپذیرد، خالد نپذیرفت زیرا از سرنوشت شومی که او برای ابوسلمه پیش آمد، پند گرفته بود. یکی از کارهای زشت و ناشایست منصور پس از کشته شدن ناجوانمردانه ابومسلم خراسانی قتل عبدالله ابن القفع، منشی زبردست ایرانی است که کتاب های کلیله و دمنه و خدای نامه

ص: 379

را از فارسی به عربی ترجمه کرد و او یکی از بهترین خطاطان و نویسندگان ایرانی در عهد خلفای بنی عباس بود. منصور دهکده بغداد را تبدیل به شهر نمود و پایتخت خود و دارالخلافه عباسی قرار داد. همان گونه که خواهد آمد، خلفای آندلس در زمان همین خلیفه تأسیس گردید. سرانجام منصور که در ذیحجه سال 136 هجری قمری به خلافت رسیده بود، پس از 21 سال و 11 ماه و 4 روز خلافت در سن 63 سالگی در شهر میمونه نزدیکی مکه درگذشت و جسدش نیز در همان جا دفن کردند.

خیزران بود و در حقیقت مادرش حکومت می کرد. هادی مردی بسیار سخت کش، متعصب و خونخوار بود. هر وقت بر کرسی می نشست، دستور می داد سفره چرمی می انداختند و جلادان با شمشیر های برهنه بالای آن می ایستادند تا هرکس را فرمان دهد، گردن بزنند. در این مدت کوتاه خلافت بسیار خون ها ریخت. مهمترین واقعه دوران این خلیفه سفاک و خونخوار قیام حسین ابن علی صاحب فخ از اولاد امام حسن مجتبی در مدینه و قتل او در سال 169 هجری قمری در حوالی مکه بود. هادی که در سال 169 هجری قمری به خلافت رسیده بود، سرانجام پس از حدود 13 ماه خلافت در سن 24 سالگی در 16 ربیع الاول سال 170 هجری قمری طی یک توطئه ای توسط کنیزان دربار خود کشته شد.

سعادات علوی را کشت. دوم از میان برداشتن خاندان برمکیان که از سطور ننگین تاریخ این خلیفه است. سوم حشر هارون با شعرا و نویسندگان و اهل فضل و ادب و زنان و دختران و رقاصان و رامشگران و غیره. اکنون به اجمال هر یک از این موارد می پردازیم :

در سال 175 هجری قمری برادر محمد النفس الزکیه و ابراهیم یعنی یحیی در گیلان ادعای خلافت کرد و خود را خلیفه مسلمین خواند و عده ای از مردم آن سامان با او بیعت کردند. هارون سپاهی به فرماندهی فضل ابن یحیی برمکی برای دفعه یحیی به گیلان اعزام کرد. چون بین خاندان برامکه و علویان روابط دوستانه ای برقرار بود، فضل با یحیی به مدارا رفتار و معامله کرد و او را به بیعت با هارون فراخواند و سفرایی بین آنان رد و بدل شد و در این مذاکرات مقرر شد هارون امان نامه ای به خط خود بنویسد، او نیز چنین کرد و امان نامه ای با هدایایی پیش یحیی فرستاد و یحیی با توجه به روابط خانوادگی با برامکه و اعتماد کردن به هارون خود را تسلیم نمود. اما پس ازچندی هارون که از طریق حیله گری یحیی را به دست آورده بود، از جمعی از فقها و روحانی نمایان اطراف خود فتوایی مبنی بر باطل کردن این امان نامه گرفت و یحیی را که درزندان انداخته بود، به قتل رساند. و اما در مورد رفتار زشت هارون با امام موسی کاظم که مشهور و خلاصه آن چنین است: چون هارون متوجه شد که شیعیان علوی نسبت به آن امام، مخلص و جان نثارند و همه ساله مقداری از درآمد خود را به او می دهند، در وحشت افتاد و در سالی که به مکه رفته بود، پس از بازگشت به بغداد، امام کاظم را با احترام و عزت فراوان به حضور پذیرفت و دستور داد او را به زندان انداختند و پس از 7 سال ایشان را به شهادت رساند و سپس از عده ای از فقها و بزرگان بغداد گواهی گرفت که او به مرگ طبیعی از دنیا رفته است.

می خواست پسر خویش جعفر را جانشین خود قرار دهد و هارون را از ولیعهدی خلع نماید. هادی حاضر شد که 20 هزار دینار به یحیی بدهد تا دست از حمایت هارون بردارد، یحیی قبول نکرد و با سیاستی که داشت هادی را از این کار منصرف نمود. هارون وقتی که به خلافت رسید، مکرر از یحیی تشکر می کرد و خلافت خود را مدیون تلاش و کوشش پسران یحیی یعنی فضل، جعفر، محمد و موسی پس از رسیدن پدر به وزارت هارون همه در راه پیش برد کارهای خلافت، معیّن و یاور او بودند. خصوصاً فضل که مردی دانشمند، ادیب و نویسنده بود، در وزارت پدر معاون او را داشت. هارون مدت ها اداره قسمت عمده ممالک شرق اسلامی را به فضل واگذار کرد. چون فضل اندکی تندخو بود هارون، جعفر که مردی درون گرا بود را بر او ترجیح می داد و او را محرم اسرار خود قرار داده بود. همین رابطه باعث گردید هارون، عباسه خواهر خود را به نکاح یعنی ازدواج غیر رسمی جعفر درآورد و از او قول گرفت که این ازدواج از حد نکاح تجاوز نکند. در دوره اقتدار خاندان برامکه ایرانیان و شیعیان علوی و ذنادقه مانوی و فرقهشعوبیه یعنی ملی گران افراطی که با اعراب کینه دیرینه داشتند در دستگاه خلافت از اعراب برتر می دانستند و در دستگاه برمکیان از نفوذ و قرب ومنزلتی فوق العاده برخوردار شدند. برمکیان در بغداد کتاب خانه بزرگی بنا به بیت الحکمه تأسیس نمودند که محل اجتماع اکثر اقوام ایرانی و غیره شد. برمکیان با صرف مبالغی هنگفت نویسندگان و مترجمین را وادار به ترجمه و تألیف کتب می کردند. ریاست این کتاب خانه اکثراً به عهده ایرانیان فرقه شعوبیه بود. به تدریج قدرت خاندان برامکه در دستگاه خلافت هارون طوری بالا گرفت که تمام کارها از دست خلیفه گرفته شد. کار به جایی رسید که رفت و آمد مراجعین به کتاب خانه برمکیان در بغداد بیشتر از قصر هارون شد. خلیفه مستبد و متعصب عباسی از قدرت و نفوذ فوق العاده برمکیان و میل باطنی آنان به علویان ، شعوبیه، ذنادقه در وحشت افتاد و تصمیم گرفت که ریشه این خاندان را از بیخ بکند. او پیوسته در پی بهانه و فرصت مناسب بود تا اهداف خود را عملی سازد. سرانجام به این بهانه که جعفر به قول خود عمل نکرده و از عباسه دارای دو فرزند شده است، با این که مدت ها از این موضوع اطلاع داشت و این عمل نیز نامشروع نبود، جعفر و عباسه و دو طفل آنان را در سال 187 هجری قمری به قتل رساند و سر جعفر را در دروازه شهر بغداد آویزان کرد و جسد او را پاره پاره نمود و در جاهای مختلف به دید عموم گذاشت و سپس پدر و برادران او را روانه زندان کرد و تمام اموال خاندان برامکه و

ص: 383

عُمال آنان در بغداد و سایر ولایات ممالک اسلامی را به نفع خود ضبط نمود. جسد تکه تکه شده جعفر به مدت 2 سال یعنی از سال 189 هجری قمری در جاهای مختلف آویزان بود تا در آن سال هارون دستور داد آن را به آتش زدند. این عمل زشت و ناشایست در حقیقت باعث لکه ننگی بر خلافت هارون گردید. چون اقتدار او بر اثر کفایت و کاردانی این خاندان بزرگ ایرانی بود. نام خاندان برمکیان همیشه نزد مردم با جوانمردی و فضل و کرم و فرهنگ و ادب توأم بوده و فضایل و صفات نیکوی ایشان را عموم مردم پیوسته به عنوان مثل ذکر می کردند. هارون علاوه بر جمع کثیری از زنان و خوانندگان و نوازندگان عده ای هم از شاعران و مداح گویان درباری دور و بر خود جمع کرده بود و به آنان پول می داد و آن ها نیز تبلیغات شدیدی به راه انداخته بودند و مقام این سفاک ملعون را ستایش و نزد عموم بزرگ می کردند. در زمان مأمونفضلا و دانشمندان نیز در دستگاه او راه داشتند که مشهورترین آن ها ابونواس و ابوالعتاهیه و از گویندگان نامی و اصمعی و از علمای ادب سیبویه و کسایی این دو از بزرگان علم نحو هستند. سیبویه، استاد مأمون و کسایی، استاد امین بود. در این ایام علی ابن عیسی که حکمران خراسان بود، نافرمانی می کرد. از سویی خوارج نیز در قسمت شرقی ایران دست به طغیان زده بود. هارون مصمم به سرکوب این دو گردید و در سال 192 هجری قمری پسر ارشد خود محمد امین را در بغداد گذاشت و خود با سپاهی عازم شرق ایران شد. هارون که کمی کسالت داشت در راه بیمار شد وقتی که به جرجان رسید بیماریش شدت بیشتری پیدا کرد تا آن که در طوس در جمادی الثانی سال 193 درگذشت و جسدش در محلی که بعد ها حضرت امام رضا امام هشتم شیعیان به خاک سپردند، دفن کردند. هارون الرشید شهادت امام موسی کاظم و جمع کثیری از سعادات علوی و شیعیان آل علی و از میان برداشتن خاندان برمکیان که از بزرگان اصیل ایرانی بودند همراه با هزاران جرم و جنایت دیگر در کارنامه سیاه و ننگین خود دارد.

تجزیه گردید. چون سفّاح در ابتدای خلافت خود دست به کشتار امویان زد، عبدالرحمن اموی یکی از نوادگان هشام ابن عبدالملک به اروپا گریخت و داخل اندلُس شد. او به همین مناسبت عبدالرحمن الدخل نامیده شد. در این زمان یعنی سال 139 هجری قمری چون پای بنی عباس به آن سرزمین نرسیده بود و مردم هنوز طرفدار بنی امیه بودند، با عبدالرحمن بیعت کردند و او سلسله مقتدری به نام امویان اندلس تأسیس کرد و این سلسله مدت ها در آن سرزمین با شکوه و جلال خلافت کردند. در همین سال بربری های شمال آفریقا در الجزایر به عنوان یک کشور مستقل اعلام موجودیت کردند و عُمال خلفای عرب را در آن سرزمین بیرون کردند. یکی از سرداران ایرانی سپاه اسلام در قیروان«افریقه» به نام عبدالرحمن ابن حبیب از فرصت به دست آمده استفاده نمود، در مملکت تونس سلسله ای ایرانی تأسیس کرد که به خاندان آل رستم شهرت یافت. در همان سالی که هادی یکی از خلفای عباسی، حسین ابن علی علوی را به قتل رساند. ادریس ابن عبدالله یکی از همراهان حسین که نسبت خود را به امام حسن مجتبی می رساند، از مدینه فرار کرد و به آفریقا رفت و خود را خلیفه مسلمین خواند و مردم با او بیعت کردند. ادریس ابن عبدالله در مملکت طنجه حالیه موفق به تشکیل دولتی به نام آدراسه گردید. هرچند هارون برای برانداختن این سلسله ها سپاهیانی به آفریقای شمالی فرستاد، ولی چون خود گرفتار طغیان مردم خراسان و سیستان گردید و راهی آن جا شد و به زودی هم مُرد، نتوانست کاری از پیش ببرد. بدین ترتیب به جز مصر تمام آفریقا از تحت سلطه خلفای بغداد خارج شد و مصر را هم در سال 310 هجری قمری خلفای فاطمی که از تونس ظهور کرده بودند از زیر سلطه خلفای عباسی بیرون آوردند.

این که او عیسی ابن علی که برای خشنودی هارون بسیاری از سعادات علوی و فاطمی را کشته بود، خلع نماید بیعت کردند. بدین ترتیب مردم خراسان مأمون که مادرش ایرانی و خود هم دست پرورده ایرانیان بود را در مقابل امین که برگزیده سران عرب و مردم بغداد بود، علم کردند. امین وقتی که شنید اهالی خراسان مأمون را به خلافت نشاندند و تمام سرداران لایق پدرش هم در خدمت اوست و خودش هم توانایی مقابل به ایشان را ندارد، از مأمون خواست به بغداد بیاید و خلافت را تحویل بگیرد. این نقشه ای بود که زبیده مادرش برای به دام انداختن مأمون کشیده بود. مأمون هم این دعوت را پذیرفت و خواستبه بغداد برود ولی فضل ابن سهل سرخسی وزیر کاردان و تازه مسلمان شده ایرانی او را از رفتن به بغداد بازداشت و گفت تو در برابر امین که مادرش عرب است، نمی توانی کاری از پیش ببری و با حیله ای که زبیده طراحی کرده تو را خواهد کشت. فضل ابن سهل به جمع آوری و سازماندهی سپاه پرداخت و مصمم شد بغداد را به کمک ایرانیان برای مأمون فتح کند. عیسی ابن علی ابن ماهان که نتوانست مقاومت کند به بغداد گریخت. مأمون خود را خلیفه مسلمین خواند و فضل ابن سهل را به وزارت و طاهر ابن حسین را به فرمانده کل سپاه خود منصوب کرد. امین ناچار سپاهی حدود 5 هزار نفر به فرماندهی عیسی ابن ماهان برای دفع برادر روانه خراسان کرد. قبل از آنکه سپاه امین به خراسان برسد، طاهر ابن حسین پیش دستی نمود و در ری سپاه او را شکست داد و عیسی ابن علی ابن ماهان را کشت و سرش را برای مأمون به مرو فرستاد «195 هجری قمری». همان گونه که در فصل بعد خواهید دید، یک سال بعد امین سپاهی حدود 20 هزار نفر به فرماندهی یکی از بزرگ زادگان ایرانی به نام عبدالرحمن ابن حبله ابناوی « بنوی» به جنگ مأمون اعزام کرد. جنگ شدیدی بین دو سپاه در نزدیکی همدان روی داد. عبدالرحمن بنوی در این جنگ کشته شد و سپاهیانش پس از تحمل تلفات فراوان پراکنده شدند. طاهر پس تصرف عراق عجم و خوزستان از طریق جلگه های اطراف دجله راهی بغداد مرکز دارالخلافه ممالک اسلامی گردید و آن شهر را به محاصره خود درآورد و جنگ شدیدی بین سپاهیان طاهر ابن حسین و امین روی داد و سرانجام در سال 198 هجری قمری بغداد سقوط کرد و امین تمام و اتباعش به دست طاهر افتاد. طاهر ابتدا امین را روانه زندان کرد و سپس او را کشت. طاهر پس از کشته شدن امین سرش را برای مأمون به مرو فرستاد. مأمون، حسن ابن سهل برادر فضل را هم به حکومت جبال و فارس و عراق و یمن و خوزستان

ص: 386

منصوب کرد. خلافت امین حدود 5 سال طول کشید و تمام این مدت گرفتار جنگ با برادر خود مأمون بود.

صفر سال 203 در طوس. مأمون پس از، از میان برداشتن این دو تن که وزیر و ولیعهد او بودند خیالش راحت گردید و نامه هایی به مردم بغداد نوشت و به آنان اطمینان داد که او از این تاریخ به بعد به همان روش اجدادی عمل خواهد کرد و سپس عازم بغداد شد. مخالفین وقتی که خبر حرکت مأمون به سوی بغداد را شنیدند متوحش شدند و هر یک به سمت و سویی فرار کردند. مأمون در اواخر سال 203 هجریقمری وارد بغداد گردید و تا پایان عمر در آن شهر به طرفداری از عدالت و آزادی و حکمت و حسن سیرت و سربلندی و ناموری خلافت کرد. مأمون پس از کشتن فضل برای اینکه خود را مقصر جلوه ندهد مأمورانی که خودش برای قتل او فرستاده بود را مجازات کرد و حسن برادر فضل را به جای او به وزارت منصوب نمود. حسن به همین سمت اشتغال داشت تا مأمون به دلیل پیری او را از خدمت معاف نمود و این مقام را جز به خاندان آل سهل و کسان او به دیگری واگذار نکرد. چون مأمون در جوانی نزد ایرانیان تربیت یافته بود علاقه زیادی به علم و حکمت و ادب داشت و در دوره خلافت خود هر زمان فرصت می یافت، فُضلا و مترجمین را وادار می کرد کتاب های یونانی، پهلوی، سریانی را به عربی ترجمه نمایند. در این دوره بغداد دارلخلافه مسلمین، مرکز اجتماع دانشمندان علوم و مذاهب مختلف گردید و مأمون نیز با آشنایی و علاقه ای که داشت غالباً در این مجالس شرکت می کرد به همین جهت او به حکیم بنی عباس شهرت یافت. در دوره خلافت مأمون دو مملکت از ممالک اسلامی یعنی یمن و خراسان از تحت نفوذ مستقیم ایشان بیرون رفت. یمن در سال206 هجری قمری مستقل شد و خراسان در همین سال توسط طاهر ابن حسین تشکیل سلطنت داد. مأمون به پیروی از پدرش به فکر جهاد افتاد و قصد پیشروی به ممالک غربی داشت لذا به همین منظور در سال 215 به حدود جبل لبنان تاخت و تا انطاکیه پیشروی کرد و یک بار دیگر در سال بعد قلعه هایی در اطراف تصرف نمود و سپس شام و مصر مسخر نمود و هنگامی که با غنیمت از مصر برمی گشت در شهر بنوندن در نزدیکی طرسوس بیمار شد و در سن 48 سالگی پس از حدود 20 سال خلافت در سال 218 هجری قمری درگذشت.

ص: 388

بابک خرم دین، علیه خلفای عرب دست به قیام زد و هدف او برقراری حکومت شاهنشاهی و احیای آیین مزدک بود. اکثریت مردم آذربایجان و ارمنستان که از جور و ظلم عمال خلیفه به ستوه آمده بودند، به بابک پیوستند. چون هوادارن بابک پیراهن های سرخ بر تن داشتند به سرخ جامگان شهرت پیدا کردند. بابک خرم دین به کمکاین سرخ جامگان حدود 20 سال بر آذربایجان و ارمنستان تسلط داشت. در این مدت بارها مأمون و معتصم برای سرکوب او به آذربایجان لشکرکشی کردند ولی سرانجام با دادن تلفات سنگین عقب نشستند. بر اساس نوشته اکثر مورخین بابک حدود 500 هزار نفر از سپاهیان بنی عباس را کشت و هیچ قدرتی توان مقابله با او را نداشت. ابتدا معتصم بالله، افشین سپه سالار خود را به عنوان جهاد عازم سر حدات روم کرد و در سال 223 هجری قمری پیروزی های درخشانی به دست آورد و با غنایمی فراوان به بغداد برگشت و سپس خلیفه او را با لشکری بسیار عازم جنگ با بابک نمود. افشین در سال 221 تا 223 هجری قمری به طریقی که شد آذربایجان را گرفت و بابک به ارمنستان گریخت. در ارمنستان یکی از خوانین ارمنی به طمع جایزه بابک را دستگیر نمود و نزد افشین فرستاد و جمع کثیری از پیروان او را هم کشت و عده ای هم از آنان به روم گریختند. افشین هم وطن خود بابک را مُثلِه و قطعه قطعه کرد و تنش را در سامرا به دار آویخت. به دستور خلیفه جسد بابک با مقداری بت که در خانه او یافتند به آتش کشیده شد. ولی وجود بت در خانه بابک صحت ندارد چون او زرتشتی بوده و نه بت پرست و خلیفه این کارها را برای عوام فریبی انجام داده است. یک سال پس از قتل بابک یکی از اسپهبدان ایرانی به نام مازیار ابن قارن ابن ونداد هرمز امیر طبرستان که علاقه خاصی به دین زرتشتی و آداب و سنن ایرانی داشت و از طرف خلیفه ایالت طبرستان را اداره می کرد، بر او طغیان کرد. عبدالله ابن طاهر به فرمان معتصم بالله از خراسان لشکر فرستاد تا مازیار را دستگیرکردند و تحویل خلیفه دادند و خلیفه هم او را به قتل رساند و جسدش را در کنار جسد بابک آویختند«سال 226 هجری قمری». ولی چندی بعد افشین به جرم همکاری با مازیار بر ضد خلیفه در کنار جسد بابک به دار آویخته شد. پس از کشته شدن آن ها یکی از خویشاوندان افشین به نام مکجور که از سوی خلیفه والی آذربایجان بود، بر ضد خلیفه یاغی شد. خلیفه سپاهی به فرماندهی بغای ترک برای دفع او فرستاد و او را مغلوب کرد. در این ایام قدرت ترکان چنان بالا گرفت و برای خلیفه مشکلات زیادی فراهم آورد که خلیفه قادر به جلوگیری از آن نشد. سرانجام

ص: 390

معتصم بالله پس از حدود 8 سال و 8 ماه خلافت به سن 48 سالگیدر سال 227 هجری قمری در سامرا درگذشت پس از مرگ معتصم خلافت خلفای بنی عباس رو به اضمحلال گذاشت.

که اکثراً از شیعیان زندیبودند، به داعیان یا اهل دعوت شهرت پیدا کردند. جمعی از این سعادات 3 سال پس از مرگ متوکل، سلسله علویان طبرستان را تأسیس کردند. می توان گفت که متوکل بزرگ ترین ضربه به خاندان بنی عباس را وارد نمود. چون او جمع زیادی از سعادات علوی را از سرزمین عراق بیرون کرد و آنان به طبرستان رفتند و با تشکیل سلسله علویان در آن جا بزرگترین ضربه به نفوذ و قدرت خلفای بنی عباس وارد کردند و خاندان دیالمه و آل بویه که بعدها روی کار آمدند نیز از دست پروردگان همین علویان بودند. سرانجام متوکل پس از 14 سال و 9 ماه و 9 روز خلافت در چهاردهم شوال سال 247 هجری قمری به دست پسرش منتصر کشته شد.

شورشیان بود، داد. احمد مستعین پس از حدود 4 سال خلافت در سوم شوال سال 252 هجری قمری به دست منشی خود سعید حاجب کشته شد.

مهتدی که در سال 255 هجری قمری به خلافت رسیده بود، پس از حدود یک سال خلافت در رجب سال 256 کشته شد.

هیچ گونه اختیاری نداشت زیرا ممالک اسلامی در دست سلاطین ایرانی دیالمه و ترکان بود. از بیستمین خلیفه، دیگر خلافت به صورت تشریفاتی بود و آن ها با مقرری که از دولت می گرفتند و درآمد حاصل از املاک موروثی خود و هدایا و صلات و پیشکش هایی زندگی می کردند و تنها کار آنان اقامه تشریفات مذهبی مانند نماز جمعه و جماعات و مراسم اعیاد و امضا فرمان و القاب اُمرا و وزرای ولایات، کار دیگری نداشتند. سیره بر این جاری بود که دو نفر یا دو دسته با هم می جنگیدند هر کس غالب می شد، می رفت نزد خلیفه فرمانی می گرفت و خلیفه را به رسمیت می شناخت. همان گونه که گفته شد، عبدالله مقتدی که از بدو تولد «سال 467 هجری قمری» بزرگان او را به خلافت نشاندند، سرانجام پس از 20 سال خلافت در سال 487 درگذشت.

آوری و سازماندهی سپاهی به جنگ او رفت و جنگ شدیدی بین طرفین در مراغه روی داد. در گرماگرم جنگ، میسره سپاه خلیفه به مسعود سلجوقی پیوست و بقیه هم فراری شدند و خلیفه بر جای خود ایستاد تا او را دستگیر نمودند. مقرر شد فضل مسترشد با احترام باقی بگذارند و مخارجش هم بدهند ولی عده ای از مردم آذربایجان او را کشتند. بنابراین فضل مسترشد پس از 17 سال و 6 ماه خلافت در مراغه کشته شد و جسدش مانده بود تا مردم مراغه در سال 529 دفنش کردند.

کشت. خلیفه آن ها را گرفت و کشت و پس از آن با سیاست و عدالت با مردم رفتار نمود. در حالی که حدود 11 سال از خلافت یوسف مستنجد سپری می شد، رئیس دربار و جمعی از امرا در صدد سوء قصد به جان خلیفه برآمدند او در مقام دفاع برآمد ولی آنان پیش دستی نمودند و خلیفه را دستگیر نمودند و در حمامی زندانی کردند تا مرد. در زمان این خلیفه هم جزء اسم و مهر و عصا و خطبه چیز دیگری در دست خلیفه نبود.

ص: 404

ص: 406

نکنند. طاهریان یکی از خاندان های بزرگ ایرانی بودند که در خراسان بزرگ زندگی می کردند. این خاندان، قبل از اسلام جزء طبقه اشرافیان محسوب می شدند و به روایتییکی از هفت خانواده بزرگ ایرانی قبل از اسلام به حساب می آمدند. طاهریان اولین سلسله ایرانی بودند که ابتدا از سوی خلفای بنی عباس بر قسمت بزرگی از سرزمین ایران یعنی خراسان بزرگ تا سر حدات هند و چین و ایالت های کرمان، سیستان،گرگان، ری و همدان فرمانروایی می کردند. ابوطیب مشهور به طاهر ذوالیمینین سر دودمان این خاندان، بنیان گذار استقلال ایران بعد از اسلام بود. او در سال 159 ق در بوشنج خراسان دیده به جهان هستی گشود. پدرش حسین ابن مصعب ابن زریق ابن ماهان خزایی نام داشت و از بزرگان خراسان بود که در دستگاه خلفای عباسی خدمت می کرد. در آن زمان رسم بر این بود که هر که مسلمان می شد از روی ناچاری می بایست خود را موالی یعنی وابسته به یکی از قبایل اعراب قرار دهد که نمونه آن وابسته شدن خاندان بزرگ طاهریان به قبیله عرب خزایی بود. این هم یکی از صدها قانون ظالمانه اعراب اشغالگر نسبت به ایرانیان بود. حال برگردیم به اصل مطلب، حسین وقتی که به این نتیجه رسید که هارون الرشید بیمار است و به زودی از دنیا خواهد رفت و بعد از مرگش دو پسرش مأمون و امین بر سر رسیدن به خلافت به جان هم خواهند افتاد و چون مأمون مادرش ایرانی است و از پشتیبانی ایرانیان برخوردار است و طرفدار بیشتری دارد، خلیفه خواهد شد. به همین منظور دست بیعت به سوی مأمون دراز کرد و با او بیعت نمود و اما طولی نکشید که حسین درگذشت و مأمون که در خراسان بود، بر جنازه او نماز خواند. این کار تعهدی برای خاندان طاهریان از سوی مأمون بود. با وجود این که مأمون پسر هارون الرشید در خراسان به سر می برد و در بین مردم طرفدار زیادی هم داشت و اکثر مردم وی را جانشین پدر تلقی می کردند، با این وجود هارون الرشید، علی ابن عیسی ابن ماهان را حاکم خراسان بزرگ کرد. زمانی که حسین درگذشت، پسرش طاهر یک جوان رشیدی بود، چون علی ابن عیسی دید طاهر مردی شجاع و جنگجویی با لیاقت است او را به والی بوشنج منصوب کرد. در این زمان حمزته ابن اترک فرمانده گروه خوارج با سپاه خود به شهرهای خراسان بزرگ حمله کرد و شهرها و روستاهای این ایالت را یکی پس از دیگری اشغال می نمود. آن ها هرکجا را که اشغال می کردند، دست به کشتار و غارت می زدند. طاهر با جمع آوری سپاه به جنگ خوارج رفت و آن ها را گوشمالی داد. هارون الرشید حدود سال های 173 تا175 ق ولایات عراق و شام را به

ص: 408

پسرش امین و نواحی جبال و خراسان بزرگ را به پسر دیگرش مأمون داد و حکومت جزیره و مرزها و مراکز مهم آن ناحیه به پسر دیگرش قاسم داد و این پسران را یکی پس از دیگری ولیعهد خود کرد. مأمون با این کار نهال دشمنی بین فرزندان خود غرس کرد. هارون الرشید در سال 193 در طوس خراسان دیده از جهان فرو بست. پس از مرگ او بین مأمون و امین بر سر جانشینی پدر اختلاف افتاد. در همین هنگام امین که در بغداد به سر می برد، خود را خلیفه و جانشین پدر خواند و برادران خود، مأمون و قاسم را از سمت خود برکنار نمود و پسر خود موسی را ولیعهد خود کرد. امین، علی ابن عیسی ابن ماهان را که حاکم خراسان بود را در سمت خود ابقاء نمود. طاهر نیز به هواداری از مأمون که ادعای جانشینی پدر داشت، با علی ابن عیسی جنگید و او را شکست داد و از خاک خراسان بیرون کرد. در این راستا مأمون، فضل ابن سهل را وزیر خود کرد و طاهر را هم فرمانده کل سپاه نمود و امین نیز علی ابن عیسی را فرمانده کل سپاه خود نمود و با یک سپاه مجهز به جنگ طاهر فرمانده کل سپاه مأمون فرستاد. این دو سپاه در سال 195 ق در ری با هم روبرو شدند. از آن جا که علی ابن عیسی در زمان حکومتش بر مردم ظلم کرده بود، کسی با او همکاری نکرد. در همین زمان دو سپاه با یکدیگر وارد جنگ شدند. در این جنگ که در روستای کلواجی بین طاهر و ابن ماهان روی داد، ابن ماهان شکست خورد و کشته شد و طاهر پیروز گردید. امین پس از این شکست در نیمه شوال 195 ق اموالی میان لشکریان دارلخلافه پخش کرد و آنان را رام ساخت. سپس عبدالرحمن ابن جبله ابناوی «بنوی» را که از بزرگ زادگان ایرانی بود، با لشکری مجهز و متشکل از 20 هزار سپاهی از ابناء «بنوی ها» و دلاوران برای جنگ با طاهر به سوی همدان گسیل کرد و بر شهر حلوان تا هر جا که از نواحی خراسان فتح کند، حاکم ساخت. طاهر به سوی همدان حرکت کرد و تا آن نزدیکی آمد و در دو جنگ سخت عبدالرحمن را شکست داد، سپس وی را ناگزیر ساخت تا همدان را ترک کند. طاهر هنگام جنگ با عبدالرحمن بنوی در همدان پیرامون لشکر خود خندق زد و شهر همدان سخت در محاصره قرار گرفت و راه آذوقه به آن جا را بست.(1) در همین سال بر سر تصرف قزوین بین طاهر وعبدالرحمن ابناوی «بنوی» جنگ شدیدی روی داد. در ابتدا سپاهیان طاهر شکست خوردند، ولی پس از مدت کوتاهی دوباره جان گرفتند و

ص: 409

وارد صحنه جنگ شدند. آن ها با پایداری و مقاومت شدید توانستند بر سپاهیان عبدالرحمن بنوی غلبه نمایند. در این میان عبدالرحمن بنوی شکست خورد و عده ای از نیروهایش کشته و زخمی شدند و گروهی هم از میدان جنگ گریختند. در این جنگ و گریز بار دیگر عبدالرحمن بنوی باقی مانده سپاه خود را سازماندهی کرد و به جنگ ادامه داد تا در اسد آباد کشته شد. با کشته شدن عبدالرحمن بقیه سپاهیانش به صورت پراکنده به طرف بغداد گریختند. طاهر پس از این پیروزی به سوی حلوان پیشروی نمود و شهرها و روستاها یکی یکی به تصرف خود درآورد. طاهر پس از تصرف نواحی مرکزی و جنوبی و جبال و خوزستان، رهسپار بغداد گردید. در بین راه، تمام پاسگاه ها و مراکز نظامی همراه با شهرها و روستاهای بین راهی به تدریج به تصرف سپاهیان طاهر درآمد. طاهر در 12 ذیحجه سال 196 ق بغداد را محاصره نمود. این محاصره حدود 14 ماه به طول انجامید. با قطع شدن تمام راه های اصلی و فرعی و اعم از خشکی و آبی، قحطی و تمام شدن مواد غذایی در شهر مردم با وضع اسفناکی روبرو شدند و در این میان شورشی در شهر بر پا شد. تا اینکه در مورخه 21 محرم 198 یکی از دروازه های شهر گشوده شد و سپاهیان طاهر وارد شهر شدند. امین با کنیزکان و غلامان خود به شهر منصور گریخت. امین جهت فرار از راه رودخانه سوار بر کشتی شد. در همین گیر و دار، عده ای از ایرانیان سر رسیدند و او را دستگیر کردند و در خانه ای زندانی نمودند. شب که فرا رسید، ایرانیان امین را به قتل رساندند و بلافاصله سرش را از تن جدا کردند و برای طاهر فرستادند. بنا به روایتی قتل امین در 25 محرم اتفاق افتاد. طاهر هم بدون فوت وقت سر امین همراه با ردا و عصا و انگشتر پیامبر که آن زمان نشان خلافت بود را به مرو برای مأمون فرستاد و خود در روز جمعه در میدان شهر بغداد حاضر گردید و خطبه به نام مأموون خواند و خلافت وی را اعلام و به تمام مخالفان و یاغیان عفو عمومی داد. پس از به قتل رسیدن امین سپاهیان طاهر چون حدود 4 ماه حقوق دریافت نکرده بودند، سر به شورش برداشتد. طاهر به روستایی به نام عقرقوف در 4 کیلومتری بغداد گریخت و با سردارانش آماده جنگ شد. ناگهان سرداران شورشی از کرده خود پشیمانشدند و بزرگان بغداد و بزرگان قوم ابناوی «بنوی» نزد طاهر رفتند. مراتب پشیمانی فرماندهان شورشی را به اطلاع او رساندند. آن ها اعلام کردند که مقصر عده ای از جوانان و جاهلان بوده اند و فرماندهان لشکر، گناهی مرتکب نشده اند. طاهر هم آن را قبول کرد و از سر گناه آنان گذشت. طاهر رو به بزرگان و سرداران کرد و

ص: 410

گفت: «سپاهیان 4 ماه است حقوق دریافت نکرده اند و آن ها حقوق می خواهند و من هم پولی ندارم تا به آن ها بدهم.» سعید ابن مالک یکی از بزرگان 200 هزار درهم آورد به طاهر قرض داد. طاهر با این مقدار پول حقوق عقب افتاده لشکریانش را پرداخت نمود. مأمون، حسن ابن سهل برادر فضل وزیر را والی مناطقی که طاهر در نواحی جبال، فارس، خوزستان، بین النهرین، حجاز، یمن فتح کرده بود، کرد و طبق دستورالعملی از طاهر خواست که مناطق گفته شده را تسلیم حسن نماید. طاهر در پاسخ به نامه مأمون نوشت تا مقرری سپاهیان و بدهکاری های من داده نشود، من این مناطق را به حسن تحویل نمی دهم. مأمون ناچار شد تمام حقوق سپاهیان و بدهکاری های طاهر را پرداخت نماید. پس از به انجام رسیدن خواسته های طاهر توسط مأمون، طاهر مناطق گفته شده را تحویل حسن داد. در تاریخ دوم رمضان سال 201 ق مأمون، علی ابن موسی الرضا را که هوادران بسیار زیادی در خراسان بزرگ داشت را به ولیعهدی و خلیفه بعد از خود تعیین نمود و به کارکنان لشکری و کشوری هم دستور داد به جای لباس و بیرق سیاه که نشان خاندان بنی عباس بود، از بیرق و لباس سبز که نشان خاندان علی و اولاد او بود، استفاده نمایند. خاندان بنی عباس و عده زیادی از مردم بین النهرین با وزیری فضل ابن سهل و ولیعهدی علی ابن موسی الرضا و والی گری حسن ابن سهل و انتخاب لباس و بیرق سبز به جای سیاه مخالف بودند. با گسترش مخالفت سرانجام در بغداد و سایر شهرهای بین النهرین شورشی برپا شد. شورشیان با ابراهیم ابن مهدی عباسی به عنوان خلیفه بیعت کردند و مأمون را خلع کردند. مأمون با یک لشکر مجهز عازم بغداد شد و طاهر که در نواحی شرقی بین النهرین به سر می برد، برای کمک کردن به مأمون به او پیوست. یکی از دلایل نارضایتی مردم و خاندان بنی عباس این بود که می گفتند مأمون لباس و بیرق سیاه که نشان پدران خاندان بنی عباس بوده را کنار گذاشته است. طاهر به مأمون پیشنهاد کرد که دستور دهددوباره مردم و لشکریان هم چون سابق از بیرق و لباس سیاه استفاده نمایند. مأمون این پیشنهاد را پذیرفت و دستور داد مردم و لشکریان لباس سیاه بپوشند. با این کار مردم دوباره به مأمون پیوستند و شورش در بغداد فروکش کرد و ابراهیم ابن مهدی متواری شد. در دوم شعبان 202 لشکریان فضل ابن سهل، وزیر را در حمام به ضرب شمشیر به قتل رساندند. این کار به دستور مأمون صورت گرفت. مأمون با این که خودش دستور قتل وزیر را داده بود، آن را انکار کرد و قاتلین وزیر را به قتل رساند و برادر فضل را جانشین وی کرد. در اواخر صفر 203 علی

ص: 411

ابن موسی الرضا پس از خوردن مقداری انگور در طوس درگذشت. مأمون اظهار اندوه فراوان نمود. بعضی از مورخین نوشته اند که مسموم شدن علی ابن موسی توسط مأمون صورت گرفته است. چون مردم بین النهرین از مأمون چند خواسته داشتند، یکی برگردانیدن پرچم و لباس سیاه، دوم از بین بردن سهل وزیر و برادرش که هر دو به مردم ظلم و ستم می کردند، سوم نارضایتی نسبت به ولیعهدی علی ابن موسی الرضا که عضو خاندان بنی عباس نبود و بزرگان کشوری و لشکری این خواسته ها را به اطلاع مأمون رساندند. مأمون ناچار شد برای حفظ بقای خود همه خواسته های مردم را به عرصه ظهور برساند. در سال 205 مأمون حکومت خراسان بزرگ را که از غرب تا جبال و حُلوان و از ناحیه شرق تا مرز چین و ماوراءالنهر در برمی گرفت، به طاهر ذوالیمینین واگذار نمود. برخی از مورخین نوشته اند که روزی طاهر نزد مأمون رفت و دید او بسیار غمگین است. چون نتوانست علت آن از خودش جویا شود، حدود سیصد هزار درهم پول به کاتب و خدمتکار مأمون داد که علت غمگین بودن مأمون را به اطلاع او برسانند. آن ها گفتند مأمون از کشته شدن برادرش امین به دست تو بسیار ناراحت است. طاهر وقتی که این را شنید، بسیار آشفته شد زیرا ترسید که مأمون او را به قتل برساند. طاهر بلافاصله نزد احمد ابن ابی خالد وزیر مأمون رفت و قول پاداش به او داد که او را از بغداد دور کند. وزیر هم نزد مأمون رفت و گفت: غسان والی کنونی خراسان فردی ضعیف هست و می ترسم ترکان به خراسان حمله نمایند و او را از بین ببرند. مأمون گفت: پس راه حل این کار چیست؟ وزیر گفت: بهتر است شما طاهر که مردی قوی و دارای نفوذ زیادی در خراسان هم است را حاکم خراسان نمایید. مأمون گفت: از او راضی نیستم زیرا زمانی برادرم امینرا کشته است. وزیر گفت: اولاً برای به قدرت رسیدن شما این کار را کرده است و دوماً من او را ضامن می کنم که هیچ گونه اقدامی علیه شما انجام ندهد. مأمون به احمد گفت: حال که این گونه است او را به خراسان بفرست. احمد بلافاصله طاهر را روانه خراسان کرد. طاهر در ذیقعده 205 با لشکرکشی وارد خراسان گردید و در شهر مرو مستقر و زمام امور را به دست گرفت. در همین زمان که طاهر که از طرف مأمون حکومت خراسان را به دست داشت، عده زیادی از خوارج به شهرها و روستاهای خراسان دست اندازی می کردند. آن ها بعضی از مناطق را غارت و عده زیادی از مردم را قتل عام کردند. طاهر به دلایل نامعلومی هیچ اقدامی علیه خوارج انجام نمی داد و اگر هم انجام می داد، ناچیز بود. در حالی که طاهر می توانست به مدت بسیار

ص: 412

کوتاهی خوارج را از خراسان بیرون نماید. مأمون که روزانه از طریق اداره برید «اطلاعات» از وضع مردم خراسان اطلاع پیدا می کرد و بارها و بارها به طاهر نامه نوشت و از او می خواست هرچه زودتر خوارج را از بین ببرد و از خراسان بیرون نماید. چون طاهر به نامه های مأمون ترتیب اثر نمی داد و از سویی هم از او درخواست نیروی بیشتری می کرد تا با خوارج مبارزه کند. با این کار طاهر، خشم مأمون برانگیخته شد و در نامه ای طاهر را سرزنش کرد. طاهر در آخرین نماز جمعه در خطبه ای که در منبر ایراد نمود، طبق معمول خداوند را ستایش و ثنا گفت و مأمون را دعا نکرد و نامی از مأمون به عنوان خلیفه مسلمین بر زبان نیاورد و این حرکت معنی و مفهومش این بود که دیگر از خلیفه بغداد فرمانبرداری نمی کند. طاهر با این حرکت استقلال ایران را رسماً اعلام کرد. هر چند اعلام استقلال ایران به قیمت جانش تمام شد، ولی برای همیشه ایران را از زیر سلطه اعراب بیرون آورد. کلثوم ابن ثابت نخعی، رئیس برید خلیفه «سازمان اطلاعات خلیفه» در خراسان، این حرکت طاهر را عصیان علیه خلیفه تلقی کرد. بلافاصله به اطلاع مأمون که در بغداد بود، رساند که طاهر علیه شما عصیان نموده است و شما را از خلافت خلع و استقلال ایران را اعلام نموده است. هنگامی که این خبر ناگوار به مأمون رسید، بلافاصله احمد ابن خالد را احضار نمود و به او گفت: شما که طاهر را ضامن کرده اید هرچه سریع تر او را حاضر کنید زیرا او علیه ما طغیان کرده است. احمد نیز پذیرفت که طاهر را حاضر نماید که برید روز بعد خبر مرگ طاهر را به اطلاع مأمون رساند. مأمونهم در جمع مردم گفت: «هر کس علیه ما اقدام کند، خداوند خودش او را از میان بر می دارد». اما طاهر پس از این که استقلال ایران را اعلام کرد، محل نماز جمعه را ترک نمود و به خانه خویش برگشت. طاهر که یک چشم بیش تر نداشت، بعد از نماز مغرب و عشا مشاهده نمود که عارضه ای باعث شده که آن چشم هم نبیند. در همین احوال تب شدیدی به سراغش آمد و لرزه بر اندامش افتد. او لحافی روی سر خود کشید و به زبان خراسانی آن روزگار که معنی فارسی امروزیش چنین است، گفت در مرگ نیز مردی باید. طاهر این جمله را بگفت وسپس جان به جهان آفرین تسلیم کرد. گویند مأمون هنگام عزیمت طاهر به خراسان خادمی را به او هدیه داد و دستور داد اگر کار مشکوکی از طاهر دید وی را مسموم سازد. خادم نیز پس از

ص: 413

خلع مأمون، طاهر را با ترشی مسموم کرد.(1) روایت دیگری هم وجود دارد که احمد ابن ابی خالد هدایایی از جمله ترشی مسموم شده را برای طاهر فرستاد. طاهر کباب قرقاول با آن ترشی خورد و مسموم شد و روز بعد درگذشت. مرگ طاهر در 25 جمادی الاخر سال 207 ق روی داد. پس از مرگ طاهر، پسرش طلحه به حکومت رسید. او ناچار شد با مأمون کنار بیاید. مأمون هم از روی نیاز حکومت طلحه بر خراسان بزرگ را به رسمیت شناخت. طلحه با گروه خوارج جنگ کرد و آن ها را شکست داد. سرانجام طلحه در حالی که در شهر بلخ به سر می برد، بر اثر خوردن ماهی دچار شکم درد شد و در آن شهر درگذشت. پس از مرگ طلحه، برادرش عبدالله جانشین او گردید. مأمون، عبدالله را به جنگ با بابک خرم دین فرستاد، اما او نتوانست کاری از پیش ببرد. عبدالله به جای مرو، نیشابور را پایتخت خود کرد و در رجب 215 وارد آن شهر گردید. هم زمان با ورود عبدالله به نیشابور باران شدیدی باریدن گرفت. چون چندین سال بود که به دلیل نیامدن باران خشک سالی در آن منطقه حکمفرما بود و مردم همزمان با ورود عبدالله و ریزش باران آن را به فال نیک گرفتند و شادی کردند و جشن گرفتند. عبدالله، نیشابور و اطراف آن که در دست گروه خوارج بود، پاکسازی کرد. زیرا گروه خوارج به روستاهای اطراف نیشابور از جمله روستای حمرا حمله کرده بودند و خانه های روستانشینان را به آتش کشیده بودند و اموال آنان را غارت و عده زیادی از مردم را کشته بودند وبقیه نیز به اسارت برده بودند. مأمون در سال 218 ق در حالی که برای جنگ به روم شرقی لشکر کشیده بود، در روستای بذندون در شهر مرزی طرسوس درگذشت. پس از مرگ مأمون بنا به وصیت او برادرش ابواسحاق معتصم خلیفه گردید. وقتی که معتصم به خلافت رسید، عبدالله ابن طاهر را به عنوان حاکم خراسان به رسمیت شناخت ولی هیچ گاه روابط خوبی با او نداشت. عبدالله هیچ گاه از خلیفه بغداد اطاعت نمی کرد. در زمان عبدالله ابن طاهر قیام ها و شورش هایی علیه او در خراسان صورت گرفت که مهم ترین آن ها قیام محمد ابن قاسم ابن عمر علوی از نوادگان امام زین العابدین در طالقان بود. در سال 224 در طبرستان مازیار ابن قارن بر ضد خلیفه قیام کرد و به کمک مردم دشت و کوهستان با سپاه طاهریان و خلیفه جنگید. مازیار از طاهریان متنفر بود و مالیات به آنان نمی داد. وقتی که معتصم نتوانست بر مازیار غلبه کند، حاضر شد که

ص: 414

دست بردارد ولی مازیار خراج خود را به طاهریان بدهد. مازیار هم خراج به طاهریان نمی داد و می گفت من حاضرم به خلیفه خراج بدهم ولی به طاهریان نمی دهم. خلیفه ناچار می شد کسی را به ری می فرستاد و خراج را از مازیار می گرفت و به طاهریان تحویل می داد. مازیار از یک سو با لشکر عبدالله که از خراسان آمده بود و از سویی دیگر با لشکر خلیفه که از بغداد آمده بود، می جنگید و چون همیشه هم پیروز جنگ بود و کارش هم بالا گرفت و از آن جا که شانس او را یاری نکرد، بین او و برادرش کوهیار اختلاف افتاد و از سویی دیگر افشین که اهل اسروشنه خراسان بود، طمع به حکومت خراسان داشت. فکر می کرد که اگر مازیار، عبدالله را شکست دهد، معتصم او را به جای عبدالله حاکم خراسان خواهد کرد. معتصم خلیفه عباسی، عبدالله را به جنگ مازیار فرستاد و از سویی افشین که خود سردار معتصم بود، پنهانی مازیار را تشویق و وادار می کرد که با عبدالله بجنگد. کوهیار برادر مازیار که روابط خوبی با برادر نداشت، فریب عبدالله را خورد. برادر خود مازیار را دستگیر و تحویل حسن ابن حسین عموی عبدالله که فرمانده سپاه خراسان بود، داد. عبدالله هم بدون فوت وقت مازیار را در سامرا تحویل معتصم داد. گروهی از مردم غیور طبرستان وقتی که شنیدند کوهیار برادر خود مازیار را تحویل عرب ها داده است، بر سر او ریختند و او را به قتل رساندند. جاسوسان معتصم تمام مکاتباتی که بین مازیار و افشین صورت می گرفت و افشین کهخود سردار معتصم بود، مازیار را تحریک می کرد که با عبدالله بجنگد را به صورت کتبی با مستندات به دست معتصم دادند. معتصم پس از اطلاع یافتن از این ماجرا، بلافاصله افشین را زندانی کرد. وقتی که مازیار را با حیله و نیرنگ دستگیر و تحویل معتصم دادند، معتصم هم در یک جلسه مازیار و افشین را روبه رو ساخت. مازیار اقرار کرده که افشین که خود سردار معتصم بوده او را تحریک کرده است. خلیفه دستور داد تا افشین را به زندان برگردانید. خلیفه دستور داد تا مازیار را تازیانه بزنند تا بمیرد. مازیار هم پس از تحمل 450 تازیانه جان داد. افشین که خود سردار معتصم بود و پنهانی با بابک و مازیار همکاری می کرد و مورد خشم معتصم قرار گرفته بود و در زندان به سر می برد، سرانجام در ماه شعبان 226 ق بر اثر شکنجه در زندان جان داد. بنا به دستور معتصم جسد او را در میدان شهر بغداد به دار آویختند سپس در حضور اقشار مختلف مردم به اتهام خیانت به خلیفه مسلمین سوزانیدند و خاکستر آن را به رودخانه دجله ریختند و اما عبداله ابن طاهر پس از 15 سال فرمانروایی در تاریخ دوشنبه 11 ربیع الاول 230 ق در سن 48 سالگی در

ص: 415

شهر نیشابور دیده از جهان فروبست. پس از او، پسرش طاهر دوم زمام امور کشور را به دست گرفت. در این زمان یعقوب لیث صفاری به سیستان که جزء قلمرو طاهریان بود، حمله کرد و آن را اشغال نمود. طاهر به سیستان حمله کرد و آن را باز پس گرفت. در سال 248 یعقوب لیث، هرات که جزء قلمرو حکومت طاهریان بود، اشغال نمود. در ماه رجب همین سال طاهر ابن عبدالله از دنیا رفت. پس از مرگ طاهر، ابو عبدالله به سلطنت رسید. ابو عبدالله که مورد تأیید خلیفه بغداد هم بود، فردی ضعیف النفس بود و توانایی اداره مملکت را نداشت. به همین منظور زمینه برای سقوط خاندان طاهریان فراهم گردید. در همین زمان علویان بر گرگان و طبرستان دست یافتند. در آخر یعقوب لیث صفاری به نیشابور حمله کرد و آن شهر را اشغال نمود. محمد ابن طاهر پس از 11 سال و 2 ماه فرمانروایی به اسارت یعقوب درآمد. بدین ترتیب حکومت طاهریان به پایان رسید و محمد ابن طاهر که در اسارت یعقوب بود، از دست نگهبانان فرار کرد و به بغداد رفت ولی او هیچ کاری از پیش نبرد.در این جا به بعضی از وقایع این دوران می پردازیم: ابتدا قیام شیعیان علیه خلفای بنی عباس در سال 250 ق، شیعیان عراق در شهر کوفه و دیگر شهرهای اطراف آن به رهبری یحیی ابن عمر طالبی از نوادگان حسین ابن علی علیه مستعین خلیفه عباسی قیام کردند. در این قیام شیعیان جعفری، زیدی و اسماعیلی شرکت داشتند. قیام کنندگان پس از تصرف جنوب عراق به سوی فلوجه رفتند. محمد ابن عبدالله ابن طاهر پسر عموی خود حسین ابن اسماعیل را به جنگ آن ها فرستاد. در 13 رجب سال 250 ق بین لشکر حسین و یحیی جنگ سختی روی داد. در این جنگ چون سپاهیان یحیی از مردم عادی بودند و از فنون جنگی بی بهره بودند، شکست خوردند. در این جنگ یحیی کشته شد و کوفه به تصرف محمد ابن عبدالله درآمد. در این میان حسین ابن اسماعیل سر یحیی را برای محمد ابن عبدالله در بغداد فرستاد. او نیز آن سر را نزد خلیفه فرستاد و به حسین دستور داد تا سرهای کشته شدگان را به خاک بسپارد و اسیران را نیز آزاد نماید. پس از این پیروزی، عده ای برای تبریک نزد محمد ابن عبدالله می آمدند. چون داود ابن هیثم جعفری نزد محمد ابن طاهر رسید، گفت: «ای امیر! تو را برای قتل کسی تبریک می گویند که اگر پیامبر زنده بود، او را تسلیت می گفتند.» در این زمان قیام های دیگری صورت گرفت. مثل قیام یوسف برم در خراسان در سال 160 ، قیام حسن ابن حسن مصعبی در گرگان در سال 208 ، قیام بابک خرم دین در

ص: 416

آذربایجان ، قیام محمد ابن قاسم علوی در خراسان در سال 219 ، قیام مازیار در طبرستان سال 224، قیام حسن ابن زید علوی از نوادگان حسن ابن علی در طبرستان سال 250 و قیام علویان در ری در روز عرفه سال 250.

در زمان طاهریان اکثر پست های مهم بغداد مثل والی گری «رئیس پلیس شهر» در دست آن ها بود.

و اما روایت است که حسن ابن سهل قبل از اینکه وزیر مأمون شود را دیدند تمام داراییش در یک زنبیل است، آن را جا به جا می کند. بعد از مدتی که وزیر شد، دیدند هزار شتر زیر باروبنه او حرکت می کرد. همچنین فضل برادر او را دیدند که هزار شتر باروبنه او را جا به جا می کرد.بعد از مدتی همه دارایی های او را در زنبیل از خانه ای به خانه ای می بردند. این است فراز و فرود انسان ها.

رویداد های تلخ زمان طاهریان :

در سال 222 ق محصولات کشاورزی دو قسمت از سرزمین خراسان بزرگ دست خوش میلیون ها موش صحرایی گردید که ضایعات جبران ناپذیری به روستا نشینان وارد شد. در سال 234 باد سموم به مدت حدود 50 روز از کوفه تا بصره از سنجار تا اهواز چنان می وزید که کشاورزی روستاییان این نقاط را به طور کامل نابود کرد و کار داد و ستد را متوقف نمود. در سال 241 زمان حکومت طاهر دوم بادی سرد و سخت از سرزمین ترکان ماوراءالنهر تا سرخس و نیشابور و همدان وزیدن گرفت، که ابتدا مردم دچار بیماری زکام و سپس شیوع بیماری وبا در پی داشت. در همین سال و سال بعد در ری و قومس زلزله های سختی روی داد و خلقی بی شمار در ری به هلاکت رسیدند. در دامغان و روستاهای اطراف آن که کانون اصلی زلزله بود، بیش از 45 هزار تن انسان تلف شدند.

ص: 418

ص: 420

شکست خوردند و از صحنه نبرد گریختند. بنابراین اعراب تا سال 91 ق نتوانستند گرگان را اشغال نمایند. بنا به روایتی بعد از سال 91 ق یزید ابن مُهلب که ناحیه رود اترک درشرق سرزمین گرگان به سوی گرگان لشکر کشید و آن جا را اشغال نمود و سپس راهی طبرستان شد که بار دیگر از جنگجویان طبرستان و دیلمان شکست خورد و نتوانست کاری از پیش ببرد، به ناچار منطقه را ترک کرد. در این دوران، طبرستان و دیلمان پر جمعیت ترین و پیشرفته ترین ایالت های ایران محسوب می شد و حکومت آن در دست دابویه یکی از اسپهبدان بود که نیاکانش از زمان ساسانیان تا به حال بر این سرزمین فرمانروایی می کردند و پایتخت آن شهر ساروئیه «ساری» بود و این شاهان لقب گیل «گیلان» پدشخوارگر شاه که نام قدیمی کوه های طبرستان بود، داشتند. گویند یزدگرد سوم آن ها را به حکومت دیلمان و طبرستان منصوب کرده بود و این شاهان خود را از نوادگان جاماسب پسر پیروز ساسانی می دانستند. این شاهان حکومت مستقلی داشتند و به نام خودشان نیز سکه می زدند. در سال 78 ق گروهی از خوارج بر اثر فشار طاهریان و دیگر عوامل خلیفه بنی عباس به طبرستان پناهنده شدند. چون آن ها دین اسلام را تبیلغ می کردند، زرتشتیان نتوانستند آن ها را تحمل نمایند. اکثر آنان را از سرزمین خود بیرون کردند و اما خلیفه در سال 141 ق فرمان جنگ علیه اسپهبدان طبرستان صادر کرد که با عملیات پنج لشکر مجهز توانست از طریق گرگان دشت طبرستان را تصرف کند، ولی آن ها نتوانستند ناحیه کوهستانی طبرستان و خود دیلمان را اشغال نمایند. زیرا سپهبد به دیلمان گریخت و با جمع آوری سپاه توانست جلو لشکریان اعراب را بگیرد ولی چون زن و بچه اش در طبرستان به دست اعراب افتاد، خود سپهبد نیز با خوردن زهر به زندگی خود پایان داد. در این جنگ ها هرچند پیروزی از آن مردم طبرستان و دیلمان بود، ولی تعداد زیادی از موبدان و روسای زرتشتیان توسط اعراب به قتل رسیدند.

و اما در مورد حکومت در ناحیه طبرستان و دیلمان چنین بود: در ناحیه شرقی، شروین از دودمان باوند نواده کاووس پسر قباد ساسانی حکومت می کرد. در ناحیه میانی ونداد هرمز از دودمان قارن وند حکومت می کرد که تخت گاه او نزدیک دماوند بود. در کوه های ناحیه غربی وندا سپگان برادر بزرگ ونداد هرمز، حکومت می کرد که پایتخت او مزن در سرحدات دیلم بود. قارن وندیان خود را از نسل سوخرا وزیر قباد ساسانی می دانستند و ادعا می کردند که اینسرزمین را خسرو انوشیروان ساسانی به آن ها

ص: 422

بخشیده است. بنابراین کوه های طبرستان و دیلمان در دست دو خاندان بزرگ باوند و قارن وند بود که خودشان را شاه می خواندند. در حدود سال 151 ق دشت طبرستان در دست خالد ابن برمک بود. خالد بسیار کوشید تا روابط حسنه با ونداد هرمز و ایجاد شهرهایی در نواحی کوهستان، اسلام را در آن جا گسترش دهد. اما پس از رفتن خالد از طبرستان، شروین باوندی آن شهر را ویران کرد. ونداد هرمز و جانشینانش به خود القابی چون گیل، گیلان، اسپهبدان خراسان می دادند و خود را شاه طخارستان می نامیدند. در سال 164 ق که اوضاع خراسان آشفته بود، مهدی خلیفه عباسی رسولانی نزد شاهزادگان فرمانروایی مشرق از جمله اسپهبد شاه طبرستان «ونداد هرمز» و شروین شاه طخارستان فرستاد و از آن ها قول وفاداری گرفت.(1) با این وجود 2 سال بعد ونداد هرمز با همدستی شروین مُصمغان میان درود شورش خطرناکی بر ضد مسلمانان به راه انداخت. سال شماری محلی که بی گمان در آن مبالغه رفته است، گزارش می دهد که کلیه مسلمانان سراسر طبرستان در یک روز قتل عام شدند. این قتل عام ها محدود به ارتفاعات و آن قسمت از نواحی پست بود که شورشیان توانسته بودند بر آن ها دست یابند. شورشیان نخست دسته ای از مسلمانان را که به دفع آن ها گسیل شده بودند، از پای درآوردند و برخی از رهبرانشان را به هلاکت رساندند. این حکمرانان ایرانی استقلال کامل مناطق خود را حفظ می کردند و اجازه نمی دادند حتی جسد هیچ مسلمانی در قلمرو خودشان دفن شود.(2) ضمناً در همین زمان خاندانی که لقب مصغمان «موبد موبدان» در ناحیه کوه دماوند و میان درود و مشرق طبرستان حکومت می کردند، این فرمانروایان منصب دینی داشتند. از نظر خلیفه، این شورشیان چنان جدی و خطرناک بودند که وی در سال 167 ق پسرش موسی را با جمع آوری انبوهی از سپاهیان و لوازم که چنان چه گویند کس نظیر آن نداشته بود، برای نبرد با ونداد هرمز و شروین دو فرمانروای طبرستان به سوی گرگان فرستاد.(3) خلیفه مهدی چون دید سپاهیانش در برابر حکام طبرستان نمی توانند کاری از پیش ببرند، سال بعد سعید حوش با یکلشکر چهل هزار نفری به کمک آن ها فرستاد. در آخر سپاه ونداد هرمز شکست خورد و خودش نیز زخمی گردید، ولی سپاهیان عرب نتوانستند ناحیه کوهستانی را اشغال

ص: 423

نمایند. در همین ایام با تبلیغات وسیع طاهریان، مردمان بومی طبرستان و دیلمان به طور گسترده مسلمان شدند. چون طاهریان و خلفای بنی عباس اهل تسنن بودند، آن ها هم که دین اسلام را قبول می کردند، اهل تسنن و مذهب شافعی را اختیار می کردند. دیری نگذشت که مردم طبرستان و دیلمان، مذهب شیعه که مخالف اهل تسنن بود را پذیرفتند. مأمورین شروین باوندی والی طبرستان که عامل خلیفه بود را به قتل رساندند. هر دو شاه نواحی کوهستان راه های منتهی به قلمرو خود را بستند و مأموران خلیفه که برای اخذ خراج به منطقه فرستاده شده بود را به قتل رساندند. این جنگ ها و کشمکش ها چندین سال ادامه داشت تا بین خلیفه و هر دو شاه نواحی کوهستان صلح و سازش برقرار شد و هر دوی آن ها به حضور خلیفه رسیدند. خلیفه هم از روی ناتوانی حکومت آن ها را به رسمیت شناخت. ولی به والی جدید طبرستان که در دشت مستقر بود، به طور پنهانی دستور داد که به طرق های مختلف قدرت آن ها را محدود کند. مدتی گذشت بین مازیار ابن قارن نوه ونداد هرمز و شهریار ابن شروین باوندی اختلاف افتاد که این اختلاف باعث درگیری شد و شهریار ابن شروین، مازیار را از قلمرو خود بیرون کرد و حکومت تمام نواحی کوهستان را در دست گرفت. مازیار هم از روی ناچاری به دربار خلیفه رفت و ظاهراً برای جلب رضایت خلیفه، اسلام آورد و مسلمان شد و نام ابوالحسن محمد را برای خود انتخاب کرد. مازیار در سال 207 ق به کمک و همراهی موسی ابن حقیقی نواد عمر ابن علاء والی طبرستان به سرزمین آبا و اجدادی خود طبرستان برگشت. مازیار در سال 210 ق ابتدا عموی خود را کشت و سپس با همدستی موسی قلمرو شاهپور باوندی جانشین پدرش را اشغال نمود و شاهپور را هم به قتل رساند. بدین ترتیب مازیار بر سراسر ناحیه کوهستانی طبرستان تسلط پیدا کرد و لقب سنتی اسپهبدان طبرستان را روی خود گذاشت و سپس به سوی دیلمان لشکرکشی کرد. آنجا را هم تصرف نمود. نفوذ روز افزون مازیار به زیان موسی والی طبرستان و پسرش محمد گردید و به طوری که در باطن آن ها را به وحشت انداخت. دیری نگذشت که عده ای از اشرافیان محلی علیه مازیار دست به شورشزدند و شهر آمل و اطراف آن را تصرف نمودند. مازیار پس از 8 ماه جنگ با شورشیان و محاصره نمودن آمل آن شهر را باز پس گرفت و شورشیان را سرکوب نمود و سران آن ها را اعدام کرد. وقتی که مازیار به این نتیجه رسید که این مردم به تحریک محمد پسر موسی والی طبرستان علیه او شورش کرده اند، محمد پسر موسی را دستگیر و زندانی کرد. مأمون از روی ناچاری

ص: 424

حکومت مازیار بر سراسر طبرستان و دیلمان را به رسمیت شناخت. معتصم در سال 218 ق پس از مرگ مأمون به خلافت رسید. او نیز از روی ناچاری حکومت مازیار را تأیید کرد. طولی نکشید که عبدالله ابن طاهر حاکم خراسان که مدعی حکومت شرق خلافت اسلامی بود، از خلیفه خواست که حکومت ولایات طبرستان و دیلمان را به او واگذار نماید تا بتواند این دو ولایات را ضمیمه قلمرو خود نماید و به همین منظور بین مازیار و عبدالله اختلاف افتاد و خلیفه نیز با حمایت از عبدالله، از مازیار خواست که خراج سالیانه خود را به عبدالله بدهد. مازیار از دادن خراج خود به عبدالله خودداری نمود و اعلام کرد که خراج خود را فقط به خلیفه می دهد. خلیفه از روی ناچاری همه ساله یک مأمور به شهر ری می فرستاد و خراج را از مأموران مازیار تحویل می گرفت و آن را تحویل مأموران عبدالله می داد. در همین گیر و دار کوهیار برادر مازیار به مازیار خیانت کرد و او را دستگیر نمود و تحویل لشکر طاهریان داد و آن ها هم مازیار را به سامرا بردند و تحویل خلیفه دادند. مازیار به اتهام برگشتن به دین زرتشت و همکاری با بابک خرم دین و افشین و توطئه علیه اسلام و مسلمین، در زیر ضربات تازیانه جان داد. کوهیار که طاهریان به وی وعده حکومت طبرستان داده بودند، به دست هوادارن مازیار کشته شد. هرچند مازیار به زرتشتیان و بومیان متکی بود، ولی هیچ مدرکی دال بر اینکه اتهامات وارد بر او حقیقت دارد، وجود نداشت. خلفای بنی عباس تمام مخالفان خود را به اتهام واهی اعدام می کردند و این اتهامات بیشتر طاهریان به مازیار می زدند، چون رقیب آن ها بود. بعد از مرگ مازیار ولایت طبرستان و دیلمان به مدت حدود دو دهه تحت قلمرو طاهریان درآمد. قارن ابن شهریار باوندی که در جنگ از طاهریان حمایت کرده بود، به پاس خدمت به حکومت ناحیه شرقی کوه های طبرستان«کوه های شروین» رسید او در سال 227 ق دین اسلام را پذیرفت و مسلمان شد.

ابن ابوطالب که رهبران مذهب شیعه بودند را به شدت سرکوب می کردند. خلفای بنی عباس 3 گروه را دشمن خود می دانستند. این گروه ها عبارت بودند: شیعیان، خوارج، زرتشتیان. رهبران شیعیان که نوادگان امام حسن و امام حسین بودند، سرزمین بین النهرین را برای بقای خود جای امنی نمی دانستند و از روی ناچاری به ولایات طبرستان و دیلمان که آن زمان در دست اسپهبدان و بازماندگان پادشاهان ساسانی بود، پناهنده می شدند و با تبلیغات خود، مذهب شیعه را در آن سامان گسترش دادند و از سویی رهبران شیعیان ناچار بودند که با زرتشتیان که صاحبان اصلی این مملکت بودند، کنار بیایند و هر دو گروه در کنار هم با خلفای بنی عباس مبارزه کنند. گروه خوارج که مسلمانانی افراطی بودند، مورد تأیید هیچ یک از این دو گروه نبودند. خلفای بنی عباس، طاهریان که دست نشانده خودشان در خراسان بودند و مثل خلفا اهل تسنن هم بودند را وادار نمود تا به ولایات طبرستان و دیلمان لشکرکشی کنند و هم با گروه خوارج و سران شیعیان که به آن سرزمین پناهنده شده بودند و هم با زرتشتیان که خود صاحبان اصلی آن سرزمین بودند، مبارزه کنند. گروه خوارج بازماندگان جنگ نهروان بودند که حضرت علی آن ها را سرکوب کرده بود. آن ها از روی ناچاری به سرزمین ایران روی آورده بودند و آن ها با تبلیغات عده ای را دور و بر خودشان جمع کردند و علیه حکومت بنی عباس دست به شورش می زدند. زرتشتیان که خود صاحبان اصلی این مملکت بودند، برای احیاء حکومت دینی مثل زمان ساسانیان تلاش می کردند. بدین ترتیب زرتشتیان و خوارج نتوانستند کاری از پیش ببرند. ولی شیعیان که سران آن ها از نوادگان امام حسن و امام حسین بودند، به دلیل اعتقاداتی که نسبت به خاندان حضرت محمد و جانشینحضرت علی و اولاد او داشتند، باقی و پا برجا ماندند. در سال 250 ق مردم رویان و چالوس و کلار علیه کارگزاران طاهریان شورش کردند و با اتحاد با بزرگان ولایت دیلمان، حسن فرزند زید علوی از نوادگان حسن ابن علی که در شهر ری بود را به طبرستان و دیلمان دعوت نمودند و از او خواستند که ریاست آن ها را عهده دار شود و حسن هم پذیرفت و لقب داعی الحق را روی خود گذاشت و حکومت زید را در ولایات طبرستان و دیلمان تأسیس نمود و کم کم خود را شاه خواند. در سال بعد سلیمان ابن عبدالله طاهری به ولایت طبرستان لشکرکشی کرد. ابتدا حسن نتوانست در برابر او مقاومت کند و شکست خورد و به دیلمان گریخت. حسن در پایان همین سال با جمع آوری نیروی تازه نفس مقاومت سرسختانه ای از خود نشان داد. به طوری که سلیمان

ص: 426

ابن عبدالله شکست خورد و به خراسان گریخت. حسن دوباره سراسر ولایات طبرستان و دیلمان را تصرف نمود. در سال 255 مفلح سردار عباسی و در سال 260 یعقوب لیث صفاری به طبرستان لشکرکشی کردند و هر دوی آنان از حسن شکست خوردند. در سال 270 حسن در شهر آمل از دنیا رفت و برادرش محمد زمام امور مردم طبرستان و دیلمان را به دست گرفت. احمد علوی داماد حسن به مدت حدود 10 ماه با زور حکومت را از دست محمد گرفت ولی نتوانست دوام بیاورد. از محمد شکست خورد و راه فرار پیش گرفت. محمد نیز مانند برادرش لقب داعی الحق را برای خود انتخاب نمود و خود را شاه خواند. علاوه بر طبرستان و گرگان و دیلمان، ری، قومس، زنجان، قزوین هم جزء قلمرو حکومت علویان بود. در این دوره در مناطق پست و اطراف سفیدرود خاندانی به نام جستانیان فرمانروایی می کردند. حکام این خاندان خودشان را شاه می خواندند. این شاهان هنگامی که قوی می شدند، ادعای قدرت و استقلال می کردند و زمانی که ضعیف می شدند، خود را فرمانبردار علویان می خواندند. این فرمان روایان با مذهب شیعه خصومت داشتند. پایتخت آن ها رودبار در مناطق شاهرود بود و به صورت قبیله ای زندگی می کردند. هارون الرشید خلیفه عباسی در سال 176 هنگام دیدار از شهر ری مرزبان ابن جستان را به حضور پذیرفت و با دادن هدایایی به وی حکومتش را به رسمیت شناخت. این سرزمین به مرور زمان جزء قلمرو علویان گردید و طولی نکشید که بین حکام علوی اختلاف و کشمکش افتاد و آن ها به جان هم افتادند وضعیف شدند و زیاریان که خود از مردم دیلمان بودند، حکومت را در طبرستان و دیلمان به دست گرفتند و حکومت زیدیه منقرض گردید.

ص: 427

ص: 428

ص: 430

یافت. یعقوب در سال 253 در زمان معتز خلیفه عباسی به سوی هرات لشکر کشید و محمد ابن اوس که عامل طاهریان بود را شکست داد و آن ولایت راتصرف نمود. در سال 255 خلیفه برای این که یعقوب و علی ابن حسین شبل حاکم فارس را به جان هم بیندازد، فرمان حکومت کرمان را برای هر دوی آن ها فرستاد. روش سیاسی خلفا این بود که حکم حکومت یک ولایت را برای دو یا چند نفر می فرستادند و آن ها را به جان هم می انداختند و خودشان از شرایط به وجود آمده استفاده می کردند. یعقوب پس از سر و سامان دادن به اوضاع ولایات سیستان و هرات برای تصرف کرمان به سوی بم حرکت کرد. آن زمان شهر بم در دست گروه خوارج به فرماندهی اسماعیل ابن موسی بود و خوارج سیستان هم که از یعقوب شکست خورده بودند، به خوارج بم پیوسته بودند. اسماعیل فرمانده گروه خوارج با سازماندهی کردن قوای خود به مقابله با یعقوب برخاست. در این میان جنگ سختی روی داد در این جنگ گروه خوارج شکست خوردند و اسماعیل به اسارت در آمد. یعقوب پس از تصرف بم و شکست گروه خوارج، به سوی کرمان حرکت کرد و پس از زد و خورد کوتاهی، سپاه کرمان شکست خورد. یعقوب آن ولایت را به تصرف خود درآورد و سپس بدون فوت وقت، راهی فارس گردید. علی ابن حسین حاکم فارس وقتی که خبر لشکرکشی یعقوب به کرمان سپس فارس را شنید، بلافاصله طوق ابن مغلس سپه سالار خود را با یک لشکر از فارس که اکثراً از عشایر اکراد و جنگ جویان کوهستان بودند به مقابله با یعقوب فرستاد. در این میان بین دو سپاه جنگ و خونریزی روی داد. سپاهیان یعقوب در این جنگ چنان از خود رشادت ها نشان دادند که لشکر علی ابن حسین شکست خورد و به اسارت درآمد. یعقوب پس از این پیروزی به سوی شیراز حرکت کرد و در آن سوی رود کر مستقر گردید. علی ابن حسین هم از این سوی رودخانه فریاد زد ای رویگر زاده به جای جنگ و خونریزی بهتر است بروید به دنبال دیگ و کاسه و قلع. یعقوب این را شنید و چیزی نگفت. یعقوب پس از جنگ شدید شیراز را به تصرف خود درآورد و علی ابن حسین را اسیر نمود. یعقوب پس از این پیروزی ظاهراً نامه ای همراه با هدایایی برای خلیفه فرستاد و خود را فرمانبردار او نامید. در همین زمان تغییراتی در دستگاه خلافت روی داد. معتمد به جای معتز به خلافت نشست. در سال 257 معتمد خلیفه بغداد بود موفق برادر معتمد طی حکمی حکومت بلخ، طخارستان و سیستان و سند را به یعقوب داد. یعقوب پس از تصرف کرمان و فارس به سوی بُستو کابل لشکرکشی کرد و رتبیل فرمانروای آن جا را شکست داد و از میان برداشت و آن ولایات را

ص: 432

ضمیمه متصرفات خود نمود. او عمار خوارجی را که شورش کرده بود، سرکوب نمود و پس از این پیروزی به سیستان برگشت. چیزی نگذشت که خلیفه از قدرت یعقوب بیمناک شد و حکومت او را به رسمیت نشناخت و با لشکرکشی های یعقوب مخالفت نمود. معتضد فرمان حکومت خراسان را به محمد ابن طاهر و حکومت فارس و کرمان را به محمد ابن واصل تمیمی داد و قصد داشت با این حکام کار یعقوب را یک سره نماید. خلیفه از محمد ابن واصل خواسته بود که با گروه خوارج هم جنگ کند و سالیانه مبلغ 5 هزار هزار درهم معادل 5 میلیون خراج فارس و کرمان را به بغداد بفرستد. چون این خبر به یعقوب رسید، با جمع آوری سپاه تازه نفس به سوی فارس حرکت کرد و از شولستان گذشت و در نزدیکی بیضاء مستقر شد در این لشکرکشی که سپاهیان یعقوب به علت عبور از کویر و گرما، جمعی از سربازان بر اثر تشنگی و گرسنگی مردند. یعقوب سران سپاه را برای تصرف مجدد فارس آماده جنگ کرد. در نخستین جنگی که بین یعقوب و محمد ابن واصل روی داد، محمد ابن واصل شکست خورد و پیروزی از آن یعقوب گردید. در این جا محمد ابن واصل خود را فرمانبردار یعقوب خواند و طبق توافقی که بین هر دو انجام شد، سپاهیان یعقوب بدون خونریزی وارد شیراز شدند و چندین روز ماندند و به کسی هم آسیب نرساندند. یعقوب لیث طی حکمی محمد ابن واصل را در سمت خود ابقا و ایشان دوباره حاکم فارس شدند. یعقوب پس از این پیروزی به سیستان برگشت. در این میان خبر رسید که مردم کابل و بلخ از اطاعت عمال یعقوب سرپیچی کرده اند و گروه خوارج به رهبری عبدالرحمن خوارجی سر به شورش برداشته اند، به آن سرزمین لشکرکشی کرد و آن ها را شکست داد. یکی از مخالفان سرسخت یعقوب، عبدالله ابن محمد سکزی نام داشت که در سنوات گذشته مدتی با یعقوب لیث جنگیده بود و حتی شمشیری به صورت یعقوب زده بود، ولی از یعقوب شکست خورده بود و یعقوب در به در دنبالش بود تا او را از پای درآورد. عبدالله ابن محمد از ترس یعقوب از قلمرو او فرار کرد و به نیشابور پناهنده شد. یعقوب ظاهراً همین را بهانه ساخت و به سوی نیشابور پایتخت طاهریان لشکرکشی کرد و به مدت کوتاهی آن جا را به تصرف خود در آورد. هنگامی که خبر حمله یعقوب به نیشابور رسید، عبداللهابن محمد سکزی هرچه از محمد ابن طاهر خواست سپاه جمع آوری نماید و در برابر یعقوب ایستادگی و مقاومت نماید، او چون می دانست که توانایی مقابله با یعقوب را ندارد، نپذیرفت. یعقوب پس از تصرف نیشابور، محمد ابن طاهر را دستگیر و با تمام اعضای خانواده به زندان سیستان فرستاد و عده ای هم از کسان و

ص: 433

وابستگان محمد ابن طاهر را در بند نمود و به کوه اسپهبد فرستاد. یعقوب لیث بدین ترتیب به حکومت طاهریان پایان داد. این واقعه در دوم شوال 259 روی داد. اما هنگامی که یعقوب وارد نیشابور شد، عده ای از بزرگان و علمای شهر از او عهد خلیفه را خواستند. زیرا در آن زمان رسم بر این بود که حکام ولایات می بایست از جانب خلفا که امیرالمومنین و جانشینان پیامبر خوانده می شد، حکم تأییدی داشته باشند در غیر این صورت حکومتشان مشروعیت دینی و قانونی ندارد. یعقوب به حاجب خود «وزیر دربار» دستور داد به وسیله جارچی مردم را فردا در مسجد جامع شهر دعوت نماید. حاجب نیز اطاعت نمود. وقتی که علما و فقها و بزرگان شهر در مسجد جامع شهر گرد آمدند، بنا به دستور یعقوب حدود 2 هزار سرباز مسلح با نیزه ها و سپرهای زرین به صف شدند و خود چون پادشاهان بر تخت نشست و به مردم دستور داد که به حضور او بیایند و روبرویش بایستند و وقتی که مردم روبرویش ایستادند، یعقوب دستور داد تا بنشینند وقتی که مردم نشستند، یعقوب به حاجب دستور داد تا عهد و فرمان امیرالمومنین را برایش بیاوردند. حاجب شمشیری یمانی بدون خلاف که در دستار مصری پیچیده بود، برهنه نمود و جلو یعقوب گذاشت. یعقوب شمشیر را بلند کرد و چرخاند. بزرگان و علما که در صف جلو نشسته بودند، وحشت کردند و گفتند: «مگر امیر قصد جان ما کرده ای ؟» یعقوب گفت: «نه من قصد جان کسی نکرده ام و شما گفتید که من عهد امیرالمومنین ندارم، بدین وسیله خواستم بدانید دارم.» یعقوب رو به مردم کرد و گفت: «ای مردم، امیرالمومنین در بغداد با همین شمشیر بر تخت تکیه زده است یا نه ؟» همه گفتند: «آری امیرالمومنین با همین شمشیر بر تخت نشسته است.» یعقوب گفت: «من هم با همین شمشیر به قدرت رسیده ام. پس عهد من و امیرالمومنین یکی است.» بنابراین یعقوب به مردم فهماند که زورِ شمشیر است که انسان را به قدرت می رساند. و اما برگردیم به دنبال موضوع عبدالله ابن محمد سکزی، همین که نیشابورسقوط کرد، عبدالله ابن محمد سکزی به طبرستان گریخت و به حسن ابن زید پناهنده شد. یعقوب طبق نامه ای همراه قاصد از حسن، استرداد عبدالله را خواستار شد. چون حسن به خواسته یعقوب عمل نکرد و جواب منفی داد، یعقوب به سوی طبرستان لشکر کشید. حال عبدالله ابن محمد سکزی دشمن خونی یعقوب که در سنوات گذشته به صورت یعقوب شمشیری کاری زده بود، به گرگان نزد حسن ابن زید علوی است. در ورودی شهر گرگان جنگ شدیدی بین سپاهیان یعقوب و حسن زید روی داد که در این جنگ بسیاری از یاران حسن که اکثراً از سعادات علوی

ص: 434

بودند، کشته و زخمی و اسیر شدند. در این میان حسن با وجودی که مردی سنگین وزن و شکم گنده بود، همراه عبدالله از صحنه جنگ گریخت و به کوه های طبرستان پناهنده شد. در اولین حمله یعقوب به طبرستان باران های پی در پی مازندران شروع شد و بدون وقفه 40 روز باران بارید. لشکریان یعقوب که در سیستان چنین بارانی ندیده بودند و دچار خسارت های فراوان شدند و در همین حال 3 شبانه روز زلزله ای شدید و پیاپی منطقه گرگان را لرزانید که در همین زمین لرزه حدود 2 هزار تن از یاران یعقوب در خاک مدفون شدند. با این همه خسارت یعقوب باز هم به سوی ساری و آمل پیشروی نمود. با وجودی که سپاهیان یعقوب به صحرای گرم سیستان عادت داشتند و پیشروی در ناحیه کوهستانی و جنگل های فراوان و زمین های سنگلاخی و باتلاقی برایشان بسیار مشکل بود، حسن ابن زید و عبدالله ابن محمد با سازماندهی سپاهیان خود در ساری به مقابله با یعقوب پرداختند. در این میان سپاهیان یعقوب پیروز گردید و شهرهای ساری و آمل به تصرف یعقوب درآمد و حسن ابن زید به کوهستان گریخت و عبدالله به طرف دریا فرار کرد و چون عبدالله راه دریا در پیش گرفت و در سواحل دریا توسط یاران یعقوب دستگیر و به قتل رسید. بنابراین یعقوب لیث به اهدافش که همانا سرکوب حسن زید و نابودی عبدالله ابن محمد سکزی بود، نائل آمد و سپس به سیستان برگشت. ولی در این لشکرکشی خسارات جانی و مالی فراوانی متحمل شد. به دلیل پافشاری و ثابت قدم بودن یعقوب در کارها، حسن زید او را سندان لقب داده بود. چون یعقوب بدون اجازه خلیفه بغداد به بهانه دستگیری عبدالله ابن محمد سکزی به نیشابور حمله کرد و محمد ابن طاهر حکمران آن جا که عامل خلیفه بود را با اعضای خانوادهدستگیر و به زندان سیستان فرستاد، خلیفه نسبت به یعقوب خشمگین شد و از سویی چون حسن زید حکمران طبرستان با خلیفه دشمنی داشت، یعقوب برای کاهش نارضایتی خلیفه نسبت به خودش و تعقیب عبدالله ابن محمد سکزی به طبرستان لشکرکشی کرد. ولی این لشکرکشی یعقوب به طبرستان و شکست حسن زید که دشمن خلیفه بود، باز هم نتوانست از نارضایتی خلیفه بکاهد. در همین راستا خلیفه معتمد از کارهایی که یعقوب انجام داده بود، خشمگین بود و یعقوب را از حکومت خراسان خلع نمود و اعلام کرد که یعقوب باطنی شده و او را تکفیر نمایید و طبق نوشته ای به سراسر ممالک اسلامی پخش نمود. معتمد با این حرکت نتوانست کاری از پیش ببرد. مردم دسته دسته با یعقوب لیث بیعت می کردند. وقتی که معتمد دید دیگر با این حرکت نمی تواند کاری از پیش ببرد و مردم

ص: 435

هم از یعقوب حمایت می کنند و شهرهایی که در تصرف یعقوب است کسی قادر نیست از دست او بگیرد و با مشورتی که با برادر دیگر و بزرگان بغداد صورت داد، نامه ای همراه قاصد نزد یعقوب فرستاد و حکومت خراسان و گرگان و سیستان و سند و کابل را به او داد، مشروط بر این که در سایر نقاط دخالت نکند و به ولایت های واگذار شده قانع باشد. خلاصه قاصد خلیفه با نامه به حضور یعقوب رسید. قاصد وقتی که وارد شد از روی تکبر به یعقوب سلام نکرد و یعقوب هم طبق رسم آن زمان که می بایست نامه خلیفه را ببوسد، نبوسید و به آن اهمیت نداد و با این حرکت های یعقوب و خلیفه بین آن ها اختلاف افتاد و یعقوب در پاسخ به نامه خلیفه چنین نوشت: «من فرزند بزرگان از خانواده جمشید و میراث خوار پادشاهان عجم هستم. عزت و سرافرازی آن ها را زنده کردم و در خط آنان گام برمی دارم و آشکارا خواهان سربلندی آنان هستم. اگر دیگران از حق آنان چشم پوشیدند، من نمی پوشم. مردم به خوش ها دل خوش اند، دل من به کارهای مهم خوش است. هر چیز که پایه بلند دارد علم بزرگواری بر دوش کشد. امیدوارم که در این بلند جویی به بهترین صورتی که به آرزوی خود کامیاب شوم . من علمدار مردمان شده ام و امید است که مردمان را سروری نصیب سازم. به همه بنی هاشم پیام ده «خطاب او به خلیفه عباسی است» که قبل از آن که پشیمانی در رسد خود راه خود را برگزینند. پدران ما به کمک نیزه ها و شمشیرهای بران شما را به ولایت رساندند. «منظور قیام ابومسلم استکه بنی عباس را به خلافت رساند.» و شما سپاس این نعمت نگزاشتید و چه بهتر که به همان سرزمین خودتان حجاز بازگردید و به چوپانی و سوسمارخواری اکتفا کنید. من پایگاه تخت پادشاهان را بلند خواهم ساخت و به دم شمشیر و فرمان قلم.»(1)

ظاهراً وقتی که از تمام مکاتبات با خلیفه مأیوس شد، چنین پاسخی برای او فرستاد. به احتمال زیاد فردوسی برای سرودن اشعار زیر از نامه یعقوب به خلیفه سرمشق گرفته است.

ز شیر شتر و خوردن سوسمار *** عرب را به آن جا رسیده است کار

که تخت کیانی کند آرزو *** تفو بر تو ای چرخ گردون تفو

در این ایام یعقوب در سیستان مشغول مکاتبه با خلیفه بود که ناگهان محمد ابن واصل حکمران فارس که دست نشانده خلیفه بود، سر به شورش برداشته و از فرامین خلیفه سرپیچی کرده و اعلام استقلال نمود. خلیفه برای سرکوب او سپاهی به فرماندهی

ص: 436

عبدالرحمن ابن مصلح و تاش تمر برای سرکوب محمد واصل فرستاد و از سویی محمد واصل جهت جلوگیری از ورود سپاه خلیفه به فارس لشکری برای مقابله با او به رامهرمز فرستاد. در جنگی که بین دو سپاه روی داد، سپاه خلیفه که مهاجم بود، شکست خورد و تاش تمر همراه تعداد زیادی از سپاهیان کشته شده و عبدالرحمن با عده ای دیگر اسیر شدند و جمعی هم زخمی گردیدند و باقی مانده سپاه هم به سوی بغداد گریختند. این خبر یعقوب را وادار کرد که تصمیم به حمله به فارس بگیرد. یعقوب در تصمیم خود برای حمله به فارس چند هدف داشت: یکی جلب رضایت خلیفه و دیگری گسترش قلمرو خود و هدف بعدی سرکوب مخالفان خود که در سایر نقاط کشور به فارس پناهنده شده بودند و با محمد ابن واصل همکاری می کردند از جمله محمد ابن زیدویه. از سوی دیگر خلیفه وقتی که دید قادر نیست محمد ابن واصل را از میان بردارد و سپاهش هم شکست خورده و سردارانش توسط محمد ابن واصل کشته و اسیر شده اند، به یعقوب لیث روی آورد و خلیفه در پاسخ به نامه یعقوب، نامه ای مسالمت آمیز نوشت و یعقوب هم دانست که خلیفه حال که شکستخورده کوتاه آمده است. یعقوب لیث روز شنبه 18 شعبان سال 261 ق برای سومین بار به سوی فارس لشکرکشی کرد. او در این لشکرکشی 3 تن از سرداران اسیری که در بند داشت همراه خود آورد. این اسیران عبارت بودند: علی ابن حسین شبل، محمد ابن طاهر، احمد ابن عباس. یعقوب با گذشت از مناطق کویر و صحرای طاقت فرسا روانه فارس شد و در حدود بیضا مستقر گردید. محمد ابن واصل در نوبنده جان با یعقوب روبرو شد. نوبنده جان از نواحی کازرون است و شعب بوان نزدیک آن است و قلعه سفید که از قلاع معروف فارس است و به نام قلعه البیضاء نیز خوانده شده در آنجاست. نام این ناحیه به صورت نوبندگان و نوبنجان نیز آمده قصبه آبادی است و جمعیتی بسیار گویند از بناهای شاهپور است.(1)

یعقوب بدین ترتیب که به اطلاع خواهد رسید، محمد ابن واصل را فریب داد. محمد ابن واصل به اطلاع یعقوب رساند که فردا قاصدی جهت مذاکره نزد او می فرستد، یعقوب هم پذیرفت و به سپاهیان خود دستور داد به عقب برگردند و در جایی خود را پنهان نمایند. یعقوب خود با تعدادی غلام بچه در چادری نشست و منتظر قاصد محمد ابن واصل ماند. محمد ابن واصل یکی از بزرگان شیراز به نام بشیر ابن محمد نزد یعقوب فرستاد. هنگامی که

ص: 437

قاصد به حضور یعقوب رسید، جز تعدادی غلام بچه کسی دیگر ندید. قاصد فکر کرد که یعقوب سپاه ندارد. یعقوب پس از احوال پرسی رو به قاصد کرد و گفت: «من از سیستان با خود سپاه نیاوردم و سپاهیان خود را برای مقابله با احمد ابن عبدالله خجستانی در سیستان باقی گذاشتم، می ترسم در غیاب من به سیستان حمله کند. خودم با این چند تن آمده ام که محمد ابن واصل بداند من برای جنگ نیامده ام، بلکه برای بستن پیمان دوستی آمده ام. من به تنهایی آمده ام تا از محمد ابن واصل کمک بگیرم. احمد ابن عبدالله خجستانی که در نیشابور دم از خود سری زده را سرکوب نمایم. من خود را فرمانبردار محمد ابن واصل می دانم.» قاصد به نزد محمد ابن واصل برگشت و گفت: «یعقوب با لشکر نیامده او فقط چند تا غلام بچه همراه خود آورده است. شما می توانید به مدت کمتر از یک ساعت او را از میان بردارید.» بدین سان محمد ابن واصل فریب یعقوب را خورد و با لشکر سازماندهی نشده و در هم و بر هم خود در حدود بیضابه یعقوب حمله کرد. در این میان جنگ سختی درگرفت. در همین گیر و دار بود که 10 هزار تن از سواران مجهز یعقوب از پشت سر رسید. محمد واصل 30 هزار سوار داشت و یعقوب 15 هزار. حمله برق آسای یعقوب شروع شد. تا محمد ابن واصل نگاه کرد، 10 هزار مرد به یک جا از آنِ او کشته شد.(1) در این جنگ لشکر محمد ابن واصل که متشکل از عشایر فارس، رم بیزنجان و کُردهای بازرنگی که فرمانده آن ها موسی ابن مهران کُرد بود، شکست خوردند. موسی ابن مهران با سپاهش به طرف کوه های کوهکیلویه فرار کرد و سپاهیان یعقوب با تعقیب آن ها 10 هزار نفر از آن ها را به اسارت گرفتند و محمد ابن واصل نیز فراری شد. یعقوب بار دیگر شیراز را تصرف نمود. یعقوب پس از تصرف شیراز راهی خوزستان شد و در شهر رامهرمز فرود آمد و در آن جا مستقر گردید. در محرم سال 262 بود که خبر لشکرکشی یعقوب به فارس و پیروزی او به اطلاع خلیفه بغداد رسید. خلیفه با شنیدن این خبر بسیار خوشحال شد. زیرا محمد ابن واصل از فرمان او سرپیچی کرده بود و خلیفه را دشمن خود می دانست. معتمد خلیفه به برادر خود موفق که ولیعهد او هم بود، دستور داد تا بازرگانان، حجاج و مسافرین خراسان که در بغداد بودند به وسیله جارچی دعوت کردند و به آنان باروعام داد. در این اجتماع موفق با تجلیل از یعقوب اعلام کرد که خلیفه امیرالمومنین معتمد فرمان

ص: 438

حکومت خراسان، طبرستان، گرگان، فارس، کرمان، سند و هند و ریاست افتخاری شُرطه بغداد را به یعقوب سپرده است. خلیفه، اسماعیل ابن اسحق قاضی القضات را با خلعتی گران بها همراه نامه و فرمان حکومتی ایالت های گفته شده را روانه دربار یعقوب در رامهرمز نمود. خلیفه به یعقوب چنین نوشت: «کس را اندر اسلام پس از ابوبکر و عمر آن آثار خیر و عدل نبوده است که اندر روزگار تو بود. اکنون ما و همه مسلمانان معین تو هستیم تا جهان بر دست تو به یک دین که آن دین اسلام است بازگردد.»(1) هرچند خلیفه باطناً از قدرتمند شدن یعقوب بسیار بیمناک بود، ولی لازم دید که برای این که یعقوب به تعقیب محمد ابن واصل برود و کار او را یکسره نماید، دست به تشویق و تجلیل از او زد و از سویی حکم حاکمیت ماوراءالنهر را برای نصرابن احمد سامانی فرستاد تا یعقوب را متوجه آن سامان نماید. ایندرختی که خلیفه در ماوراءالنهر نشاند، 25 سال بعد به بار نشست و اسماعیل سامانی، عمرو برادر یعقوب را دستگیر و دربند کرد و به بغداد فرستاد. عمرو در زندان خلیفه کشته شد و اسماعیل سامانی به حکومت صفاریان پایان داد. هر چند یعقوب فرستاده خلیفه را با کمال احترام به حضور پذیرفت ولی در پاسخ به نامه خلیفه و در گفت و گو با قاصد او به آنان فهماند که به این حکم حکومتی و این تشویق و خلعت قانع نیست. اسماعیل ابن اسحق به سامرا برگشت و نامه یعقوب را تسلیم خلیفه کرد و به او فهماند که یعقوب قصد کشورگشایی دارد و به این امتیازات قانع نیست. در همین زمان که یعقوب در رامهرمز بود، به او خبر رسید که محمد ابن واصل در فسا عده ای از یاران خود از جمله عشایر و کرد های فارس را دور خود جمع نموده و آن ها را سازماندهی کرده و با تصرف بندر مهم سیراف و دیگر بنادر سواحل خلیج فارس خود را برای جنگ با یعقوب آماده نموده است. یعقوب پس ازشنیدن این خبر، سردار معروف خود عزیز ابن عبدالله را با یک لشکر برای سرکوب محمد واصل فرستاد و خود به شیراز مراجعت کرد. در این جنگ محمد واصل که نتوانست در برابر لشکر یعقوب مقاومت کند، با بر جا گذاشتن باروبنه خود به بندر سیراف گریخت و در آن جا با قایقی قصد فرار داشت که راشدی یکی از سران عشایر کرد که دریانوردی بلد بود، با قایقی به تعقیب محمد واصل افتاد و او را در قایقی سرگردان در آب های محدوده سیراف دستگیر و تحویل عزیز ابن عبدالله سردار یعقوب

ص: 439

داد. عزیز ابن عبدالله، محمد واصل را به غانم بسکری فرمانده گروهی از خوارج که در خدمت یعقوب بودند، سپرد. غانم بسکری، محمد ابن واصل را با وضع فجیعی در شیراز تحویل یعقوب لیث داد. بنا به دستور یعقوب، محمد واصل را آن قدر شکنجه کردند که کلید گنج هایی که در قلعه های فارس پنهان کرده بود را در اختیار یعقوب گذاشت. قیمت آن چه یعقوب از دارایی های محمد واصل به دست آورد بیش از 40 هزار هزار درهم «40 میلیون» بود. پس از دستگیری محمد واصل و افتادن گنج هایش به دست یعقوب، ناگهان بین یعقوب و برادرش عمرو اختلاف افتاد. عمرو از یعقوب قهر کرد و محمد پسر خویش را برداشت و راهی سیستان شد. حال دلیل اختلاف یعقوب با برادرش عمرو دو حالت خارج نیست. یا بر سر تقسیم غنایم بوده یا نارضایتی عمرو نسبت به یعقوب به خاطر اهداف او که پیشروی بهسوی بغداد بوده است. چون عمرو با پیشروی یعقوب به سوی بغداد موافق نبود و آن را بی فایده می پنداشت. زیرا به این نتیجه رسیده بود که قادر نیستند حکومت خلیفه را سرنگون نمایند. یعقوب پس از سازماندهی اوضاع فارس و خوزستان می بایست به سیستان برگردد، ناگهان عقیده اش عوض شد و هوای بغداد کرد. به هر حال یعقوب ناچار بود که پرچمی که علیه خلافت عباسی برافراشته بود را به زمین نگذارد. یعقوب پس از سر و سامان دادن به اوضاع فارس، محمد واصل را به زندان فرستاد. یعقوب فرماندهی سپاه خود را به بلال ابن ازهر که سرداری لایق و کار آزموده بود، سپرد و با سپاهیان خود راهی خوزستان شد. یعقوب به خوزستان به عسکرم آمد. عسکرم شهری بود با سواد بسیار و خرم و آبادان و با نعمت و همه شکرهای جهان سرخ و سپید و قند از آن جا برمی خاست. این شهر میان رود مسرقان و شوشتر قرار داشت.(1) شاهپور ذوالاکتاف عمارت آن کرد و به سبب عقرب بسیار که در وی باشد خراب شد.(2) تمشیت امور فارس و خوزستان البته از کارهایی بود که یعقوب تقریباً با صلاح دید خلیفه انجام داد. اما پس از آن دیگر توقف او در فارس و حرکت او به خوزستان و نزدیک شدن به سواحل دجله بر خلیفه گران می آمد. در این وقت خلیفه معتمد به او پیغام داد که چون ما مملکت فارس به تو ندادیم، جهت چیست که لشکر به آن جا می کشی. تو به بغداد هیچ کاری نداری، همان بهتر که قهستان و عراق و خراسان مطالبت می کنی و نگاه می داری تا خللی و دل مشغولی تولد نکند،

ص: 440

بازگرد.(1) یعقوب به خلیفه پیام داد مرا آرزو چنان است که به درگاه آیم و شرط خدمت بجا آورم و عهد تازه گردانم. تا این نکنم باز نگردم. هر چه خلیفه می گفت و رسول می فرستاد جواب همین باز می داد.(2)

آخرالامر یعقوب نامه ای به خلیفه نوشت و از او خواست که فرمان حکومت خراسان، فارس، کرمان، طبرستان، جرجان، ری، آذربایجان، قزوین و سیستان و سند و شرطه بغداد و سامرا به او بدهد. در واقع یعقوب خواهان واگذاری کل ممالک اسلامی بود. با این واگذاری چیزی برای دیگران باقی نمی ماند. خلیفه فهمید که یعقوب قصد تمام ممالک اسلامی دارد و می خواهد او را از میان بردارد، بهنامه او جواب نداد. در همین زمان آوازه دلیری و جوانمردی یعقوب در سراسر جهان پیچیده بود. به همین منظور عده ای از رهبران جهان، سفیر خود را با نامه و هدایای گران بها جهت بزرگداشت یعقوب به جندی شاپور فرستادند. سفرای کشور های ترکستان، هند، سند، چین و ماچین، زنگ، روم، شام و یمن برای عرض تبریک به حضور یعقوب لیث شاهنشاه ایران رسیدند و او را شاه جهان و صاحبقران خواندند. تمام سفرای جهان حامل پیام و خلعت از سوی رهبر کشور خود برای شاهنشاه ایران بودند. شاهنشاه ایران برای تک تک شاهان پاسخ همراه با خلعت فرستاد. اما گفت و گو بین یعقوب و خلیفه به جایی نرسید. خلیفه حاضر شد که یعقوب را بدون لشکر و تجهیزات نظامی به حضور بپذیرد. ولی یعقوب چون از گذشته پند گرفته بود و از سرانجام ابومسلم خراسانی و دیگر ایرانیانی که به خلفا خدمت کرده بودند، آگاهی کامل داشت تسلیم حیله خلیفه نشد. خلیفه خرقه و عصای پیامبر که نشان خلافت بود را بیرون آورد و یعقوب را لعن کرد و خود سپاه برگرفت و عازم جنگ با یعقوب گردید. حدود سال 262 ق یعقوب شاهنشاه ایران با سپاهیان خود عازم بغداد شد. وقتی که هر دو سپاه رو به روی یکدیگر قرار گرفتند، خلیفه به عصای پیامبر سوگند خورد و یعقوب را لعن نمود و سپس اولین تیر را به سوی لشکرگاه یعقوب انداخت. بدین ترتیب جنگ را شروع کرد. یعقوب در حالی که لباسی سیاه از دیبا پوشیده بود، در پیشاپیش سپاه قرار گرفت و جنگ رسماً بین شاهنشاه ایران و خلیفه بغداد در محلی به نام دیرالعاقول در مشرق دجله شروع شد. یکی از سرداران خلیفه جلو آمد و خطابه ای خواند و اعلام کرد که یعقوب از دین اسلام

ص: 441

خارج شده است. در این میان تعدادی از سرداران یعقوب که ساده لوح بودند، فریب دسیسه خلیفه را خوردند و اعلام کردند جنگ با خلیفه مکروه است و خود به سپاه دشمن پیوستند و بقیه جواب مساعد ندادند و آماده فرمان شاهنشاه شدند و دانستند که خلیفه حیله گر است. در همین زمان از طلوع صبح تا غروب آفتاب، جنگ خونینی بین سپاه یعقوب و سپاه خلیفه روی داد و بسیاری از دو طرف کشته شدند و شاهنشاه نیز زخمی شد ولی سپاه خلیفه شکست خورد و تا نزدیکی بغداد عقب نشینی کرد. خلیفه دست به حیله و نیرنگ زد و سد دجله بشکست و آب در سپاه یعقوب افتاد.

علامت معتمد بود. «یعنی شکل و لباس و ظاهر خلیفه داشت» بر آن جمله که این خلیفه است. اما بدانستند که مکر است پس حمله کرد یعقوب به نفس خویش و از سپاه بسیار مردم کشته شد. از آن جا هزیمت شدند پشت به آب گرفتند آب بر سپاه یعقوب بیرون گذشتند.(1) و لشکر یعقوب بیشتر هلاک شدند.(2) خود یعقوب جان به هزار حیله به کنار کشید.(3)

کیفیت صف آرایی یعقوب در این جنگ بدین صورت بود، لشکر یعقوب در برابر جای گرفت و مساحتی برابریک میل در یک میل را اشغال کرد. او حدود 10 هزار مرد داشت. خلیفه عطایای فراوان به لشکریان داده بود و خود نیز در لشکرگاه بود و محمد ابن خالد ابن یزید درکنار او قرار داشت. موفق برادر خلیفه سر برهنه کرد و بر یاران یعقوب تاخت. جمع کثیری از طرفین کشته شدند و یعقوب مقاومت نتوانست، ناچار هزیمت کرد و بسیاری از لشکریانش فرصت فرار هم نیافتند و کشته شدند. در همین وقت شب فرا رسید و فراریان که به اوضاع نا آشنا بودند به علت ازدحام زیاد، در نهرها افتادند.(4) ظاهر این امر، این است که موفق ابتدا شروع به جنگ کرده است. سرداران خلیفه در این جنگ ها این ها بودند: موسی ابن بغادر میمنه و مسرور بلخی در میسره لشکر بود. لشکر یعقوب بر میمنه موفق حمله برد و آن را شکست و جماعتی از سران او از قبیل ابراهیم ابن سیما و طباغوا ترکی و محمد طغتا ترکی کشته شدند.(5) یعنی ابراهیم سیما غرق شد و محمد اوتامش ضربه خورد.(6) جمعی از یاران یعقوب مثل حسن درهمی و محمد ابن کثیر که در مقدمه یعقوب و معروف به لباده بودند، کشته شدند و خود یعقوب هم 3 تیر به گلو و دست هایش خورد و زخمی شد و جنگ تا نماز عصر ادامه داشت. هنگام غروب بسیاری از لشکریان یعقوب عقب نشینی کردند. اما هر چند یعقوب خود با جمعی از خواص تا مدتی پافشاری بسیار کرد، بلاخره مجبور به عقب نشینی شد.(7) خسارت باز کردن آب نیز بسیار بود. در نتیجه گشودن بند دجله،

ص: 443

قریب 10 هزار رأس از چهارپایان اردوی یعقوب از بین رفت. این نهر که معروف به «سبت» بود، چون گشوده شد آب همه صحرا را فراگرفت. از طرفی بصیرا دیلمی، غلام سعید ابن صالح حاجب از پشت سر در لشکریان یعقوب و اردوگاه او آتش زد و شتران و قاطرها و اسبان یعقوب اغلب از میان رفتند و 5 هزار شتر بُختی «شتر نر و تندرو و جماز» در این اردو بود که همه سوختند یا پراکنده شدند و مردم نیز بهم برآمدند. این یکی دیگر از عوامل موثر در شکست یعقوب بود.(1)

و اما برگردیم به دنباله مطالب گذشته: در همین گیر و دار محمد ابن طاهر که در بند و همراه یعقوببود، با این که زنجیر و قلاده در گردن داشت، فرار کرد و خود را به خلیفه رساند. همان گونه که گفته شد، این جنگ از طلوع خورشید تا غروب آفتاب ادامه داشت. سپاهیان خلیفه با به جا گذشتن کشته و زخمی فراوان تا نزدیکی بغداد عقب نشینی کردند. نزدیک بود بغداد به دست یعقوب بیفتد. وقتی خلیفه دید با جنگیدن نمی تواند کاری از پیش ببرد، دست به حیله و نیرنگ زد. دستور داد سد دجله شکستند و آب در سپاه یعقوب افتاد. بسیاری از افراد سپاه یعقوب به همراه چهارپایان خود از بین رفتند. این جنگ در روز یکشنبه 10 رجب سال 262 روی داد. یعقوب ناچار برای تجدید قوا به خوزستان برگشت. یعقوب با جمع آوری سپاه و تجدید قوا به دنبال رسیدن به اهدافش که همانا سرنگونی حکومت خلیفه و استقلال کامل ایران از سلطه اعراب بود که ناگهان دچار بیماری قولنج گردید و در بستر بیماری افتاد. در حالی که یعقوب در بستر بیماری افتاده بود، خلیفه معتمد برای صلح و سازش سفیری به دربار یعقوب لیث صفاری شاهنشاه ایران در گندی شاهپور فرستاد. در حالی که یعقوب سخت بیمار بود، سفیر خلیفه به حضورش رسید. یعقوب که مردی وطن پرست، دلیر، عاقل، مدیر، مدبر و شخصی با حوصله بود با آن که بیماری قولنج به شدت آزارش می داد، سفیر خلیفه را با کمال جوانمردی و متانت و بردباری و احترام فراوان به حضور پذیرفت. سفیر پیام خلیفه را چنین به یعقوب عرضه داشت.خلیفه با این که یعقوب با جانشین پیامبر به جنگ پرداخته او را طعنه زد. «هنوز از آن توبه تو را تجربه نشده که بار دیگر آهنگ محاربه به ما می نمایی و در مخالفت ما توبه ننموده ای ؟ در آن نوبت کمال قدرت حضرت عزت و اعجاز حضرت رسالت را مشاهده کردی باید از مخالفت ما توبه نموده، روی به خراسان آوری و به سلطنت آن

ص: 444

مملکت قناعت نمایی.»(1) خلیفه در همین نامه به یعقوب خطاب می کند که تو مردی ساده دلی و به حرف های ساده دلان غرور شدی به سرانجام کار فکر نکردی. دیدی که خداوند شکر تو را ضایع و از ما محافظت نمود. اکنون که بیدار شدی برگرد به خراسان و عراق عجم و آن چه به شما داده ایم شاکر باش. در واقع خلیفه حکم یعقوب را دوباره تنفیذ کرد. خلیفه از روی ناچار می خواست یعقوب را از پشت دروازه بغداد دور کند. یعقوب پس از آن که اینپیام را از سفیر خلیفه دریافت کرد، دستور داد یک قبضه شمشیر با قدری نان خشک همراه مقداری تره و پیاز در سینی گذاشتند و به حضور سفیر خلیفه آوردند. آن گاه یعقوب رو به فرستاده خلیفه کرد و گفت: «از من به خلیفه بگوی من یک رویگر زاده ام و این پیشینه را از پدرم آموختم و به ارث برده ام حال که بیمار شده ام اگر بر اثر این بیماری از دنیا رفتم تو از دست من خلاص خواهی شد و هم من از دست تو. اگر زنده ماندم بین من و تو همین شمشیر حکم خواهد کرد. آن وقت اگر پیروز شدم به کام رسیده ام و با همین شمشیر از تو انتقام خواهم کشید و اگر شکست خوردم باز به همان شغل رویگری خود اکتفا خواهم کرد و با این نان خشک و پیاز خواهم ساخت.» از بخت بد اتفاقی که نباید بیفتد، افتاد. یعقوب لیث صفاری شاهنشاه بیگانه ستیز ایران پس از 17 سال و 10 ماه پادشاهی «از سال 247 تا 265» بر اثر بیماری قولنج در روز دوشنبه 20 شوال سال 265 دیده از جهان فرو بست. مقبره او در شهر دزفول می باشد.

خدای تعالی نصرت کند به ولایت سیستان اندر فزائیم آنچه توانیم.(1)

روایت کرده اند که یک شاعر ایرانی برای مدح یعقوب در حضور او به زبان عربی شعر خواند. یعقوب ناراحت شد. به جای این که بگوید آفرین، گفت: «مردک من که عربی نمی فهمم چرا به زبان خودم که فارسی است با من سخن نمی گویی.» یعقوب انسانی زیرک، مرموز، باهوش و راز نگه دار و کم حرف بود. متأسفانه همین امر باعث شد که تمام اهدافیکه در سر می پروراند، فاش نشود. این سوال ها خود به خود در ذهن انسان جایی می گیرد. آیا یعقوب قصد داشت انتقام ایرانیانی که سالیان سال توسط اعراب کشته و زخمی یا به اسارت رفتند را بگیرد؟ آیا یعقوب قصد جهان گشایی داشته است؟ آیا یعقوب قصد داشت موفق برادر خلیفه را به خلافت بنشاند؟ آیا یعقوب قصد انتقال قدرت از خاندان معتمد به موثق را داشته است؟ آیا یعقوب قصد داشت خلیفه را سرنگون و خود بر اریکه قدرت در بغداد بنشیند؟ آیا یعقوب قصد داشت جندی شاهپور را پایتخت خود قرار دهد؟ در بین این سوال ها آن چه به نظر می رسد این است که، تعصب یعقوب نسبت به ایرانیت، ملیت، هویت ملی، دو قرن ظلم و ستم اعراب نسبت به ایرانیان باعث شد که یعقوب تصمیم به نابودی خلفای عباسی بگیرد تا با سرنگون شدن خلیفه، جهان اسلام پر از عدل و داد شود و از سویی بر هیچ کس پوشیده نیست که یعقوب لیث بنیان گذار استقلال ایران از سرزمینی ظهور کرد که مردمانش به آخور رخش رستم احترام خاصی قائل بودند. سرود آتشکده کرکوی را از حفظ داشتند و منتظر بودند که سوشیانت «موعود آخرالزمان» از نطفه اشو زرتشت که در دریاچه هامون است به وجود آید و بشریت را از شر ظلم و ستم و بیداد گری نجات دهد.

به نکاتی چند از عواملی که برای اولین بار در طول شمشیر زنی یعقوب باعث شکست خوردن او گردید، توجه فرمایید: بعد از جنگ، ابوالساج ابن داوود به حضور یعقوب رسید و خطاهای او را چنین برشمرد: تو از سیاست جنگی آگاهی نداری چطور تو باروبنه سپاه را پیشاپیش فرستادی در جایی پا نهادی که اندک اطلاعی از وضع طبیعی آن جا نداشتی و هیچ راهنمایی نیز با تو نبود ؟ علاوه بر این در حالی که باد پیشِ روی تو بود به جنگ کردن شروع کردی ؟ همچنین از شوش تا واسطه را چهل روزه آمدی آن وقت از واسطه تا دیرالعاقول را دو روزه پیمودی؟ یعقوب گفت من هیچ

ص: 446

نمی دانستم که باید جنگ کنم و گمان داشتم که کار با رسول و نامه برمی آید و رسول هایی نیز فیمابین بود ولی آنان ناگهان به جنگ مبادرت کردند.(1) در این زمان خلیفه با مشکلات بزرگی دست و پنجه نرم می کرد. از سویی یعقوب تا کنار دجله یعنی پشت دروازه بغداد پیشروی کردهبود و از سویی دیگر شخصی به نام علی ابن محمد را صاحب الزنج نامیده بود و با جمع آوری جمعی از زنگیان ادعای علویت می کرد. او بصره و اروندرود در دهانه خلیج فارس را متصرف شده بود و با خلیفه می جنگید. صاحب الزنج با فرستادن پیامی از یعقوب خواست که با او همکاری کند تا خلیفه را از میان بردارد. از بخت بد، یعقوب نپذیرفت همین امر باعث شد که خلیفه جدا جدا آن ها را سرکوب نماید«255». در آن زمان مردم ایران سنی مذهب بودند. یعقوب فکر می کرد اگر با صاحب الزنج همکاری کند، خلیفه که در بین مردم امیرالمومنین و جانشین پیامبر شناخته می شد او را به زندقه و کافر و قرمطی و خوارج متهم می کند و علیه او تبلیغات وسیعی به راه می اندازد و کاری می کند که مردم بر او بشورند. همین طرز فکر یعقوب باعث شد به صاحب الزنج جواب رد بدهد. یعقوب با عقیده باطنی خود زنگیان را مخالف مذهب می دانست. طبعاً آدمی که روزی 170 رکعت نماز می گزارد، نمی توانسته است دست دوستی با مخالف اسلام با مذهب تسنن بدهد.(2) البته زنگیان از شیعیان جنوب عراق بودند و مخالف اسلام نبودند آنها مخالف خاندان بنی عباس بودند.

داد تا در شهرهای ممالک اسلامی روز جمعه عمرو را بالای منبر لعن کنند و سپس او را از حکومت عزل ساخت. خلیفه حکومت قلمرو عمرو را به محمد ابن طاهر داد و رافع را هم سپه سالار او قرار داد. آن ها هرچه تلاش کردند، نتوانستند قلمرو عمرو را ازاو بگیرند. عمرولیث، محمد پسر خود را با لشکری عظیم پس از تصرف فارس راهی بغداد کرد ولی محمد در راه بغداد به طور نامعلوم ناگهان به گرگان نزد پدر برگشت و همراه او راهی سیستان شد. محمد پسر عمرو در جمادی الاول سال 274 ق در 6 منزلی سیستان درگذشت. عمرو پس از مرگ پسرش مدتی در سیستان ماند و سپس با لشکری گران به جنگ خلیفه رفت و لشکر خلیفه که تا فارس آمده بود را سخت گوشمالی داد و بیش از 40 هزار اسیر بگرفت. در همین زمان معتمد خلیفه عباسی مُرد و معتضد به خلاقت رسید. معتضد از روی ناتوانی حکومت عمرو را به رسمیت شناخت. معتضد خلیفه چون از عمرو بیمناک بود، دست به حیله و نیرنگ زد و بین عمرو و اسماعیل سامانی که حکومت ماوراءالنهر را در دست داشت، اختلاف انداخت و خود پنهانی از اسماعیل سامانی حمایت کرد. بنا به نوشته برخی از مورخین اسماعیل سامانی قصد نداشت با عمرو جنگ کند و گفت بیا تا با هم صلح کنیم. عمرو نپذیرفت و عازم جنگ با اسماعیل سامانی گردید. در جنگ شدیدی که بین عمرولیث و اسماعیل سامانی در نزدیکی بلخ روی داد، در این جنگ عمرو به اسارت اسماعیل سامانی درآمد و اسماعیل سامانی او را به بغداد نزد خلیفه فرستاد. عمرو در زندان بود تا خلافت به مکتفی رسید. در زمان این خلیفه او را در زندان کشتند«سال 289». بدین ترتیب پادشاهی عمرولیث صفاری پس از 22 سال پایان یافت.

زور هم که شده آن را از اسماعیل سامانی بگیرد. خلیفه دست به حیله و نیرنگ زد. طبق حکمی حکومت ماوراءالنهر را به عمرو داد و طبق حکمی دیگر حکومتاسماعیل سامانی بر ماوراءالنهر تأییدکرد و از او خواست در برابر عمرو ایستادگی نماید. خلاصه خلیفه بین عمرولیث و امیر اسماعیل سامانی جنگ به راه انداخت و خود به نظاره نشست. عمرو مردی باهوش بود و از جریان اطلاع داشت. این بود که وقتی که عهد ماوراءالنهر پیش او بنهادند، عمرو گفت: «این را چه خواهیم کرد؟ که این ولایت از دست اسماعیل ابن احمد بیرون نتوان کرد مگر به صد هزار شمشیرکشیده.»(1)

امیر اسماعیل با ده هزار مرد به سوی عمرو آمد و در بلخ با هم روبرو شدند و جنگ های سخت کردند تا آخرین روز بادی آمد چون صاعقه که روز شب گشت لشکر عمرو هزیمت کردند. عمرو همی حرب کرد تا بگرفتندش. روز شنبه یک شب مانده به ربیع الاخر سنه 287 ق.(2) در تاریخ بخارا صفحه 87 چنین آمده است: «عمرو لیث را دیدند با دو چاکر، یکی بگریخت. از او پرسیدند که چگونه گرفتار شدی؟ همی تاختم اسپم فروماند. من بر اسپی بودم که پنجاه فرسنگ را رفتی، بسیار آزموده بودم. امروز چنان سست همی رفت که خواستم که فرود آیم پاهای او را به جویی فرو شد و از اسب فرو افتادم و از خویش نومید شدم. دو غلام قصد من کردند آن کس که با من بود، او را گفتم بر اسب من بنشین وی بر اسب من نشست، نگاه کردم چون ابرهمی رفت دانستم که آن از بی دولتی من بوده است، عیب از اسب من نیست.

بدین ترتیب عمرو لیث صفاری که روزگاری بیش از یکصد هزار سوار مسلح داشت، حدود چهارصد شتر آشپزخانه او را حمل می کرد، بیش از هزار کاروان سرا، پانصد مسجد آدینه صدها پل و میل های بیابان وغیره بساخت، توسط امیر اسماعیل سامانی دستگیر شد و او را نزد خلیفه بردند. خلیفه او را سوار بر اشتری دو کوهان که به اندازه یک ماده فیل بزرگ بود و قبلاً عمرو خودش همراه با هدایای گرانبها تقدیم خلیفه کرده بود، کردند و در شهر بین مردم گردانیدند و سپس او را به زندان انداختند تا در سال 289 او را در زندان کشتند.

ص: 449

ص: 452

علاقه ای که به اسدالله ابن عبدالله حاکم خراسان داشت و جهت تشکر از کمک های او، نام پسرش که تازه متولد شده بود را اسد گذاشت. در مورد چگونگی زندگی اسد اطلاع کاملی در دست نیست و طبق نوشته برخی از مورخین اسد شخصی میانه رو و موقعیتشناسی بوده است. زیرا او هم روابط حسنه ای با طاهر ابن حسین و مخالف او عیسی ابن ماهان داشته است. اسد ابتدا با عیسی ابن ماهان که حاکمی ستمگر بود، همکاری می کرد. عیسی ابن ماهان چنان به مردم خراسان ظلم و ستم کرد که مردم سر به شورش برداشتند. در این میان طاهر به پشتیبانی مردم، عیسی ابن ماهان را سرکوب کرد و در این گیر و دار اسد هم به طاهر پیوست و طاهر هم مقدم او را گرامی داشت و به عنوان نماینده خود در کارها دخالت داد. اسد در سال های پایانی عمر خود در مرو به مأمون پیوست و در همان شهر در گذشته است.(1) مأمون از سال 193 تا 202 که در مرو اقامت داشت، اسد و 4 پسرش در خدمت او بودند. بنا به فرمان مأمون، غسان ابن عباد عموی فضل ذولریاستین والی خراسان گردید. بنا به سفارش مأمون در سال 202 پسران اسد هر یک حاکم یکی از شهرهای خراسان و ماوراءالنهر شدند. بدین ترتیب که نوح حاکم سمرقند، احمد فرغانه، یحیی چاچ «تاشکند و اسروشنه امروزی»، الیاس هرات شد. پس از برکناری غسان ابن عباد از حکمرانی خراسان، طاهر ابن حسین جانشین او گردید. در دوره حکمرانی طاهر ابن حسین، پسران اسد نیز به دلیل لیاقت و شایستگی که داشتند در شغلشان ابقاء شدند. بنا به سفارش خلیفه، طاهر پسران اسد را نیکو داشت و شغل ها و مقام های جدیدی نیز به سِمَت آن ها اضافه نمود. و اما به نوشته اکثر مورخین، فرزندان سامان خدات خود را از نسل بهرام چوبین سپهسالار معروف هرمز چهارم و خسرو پرویز ساسانی می دانستند. و اما فرزند ارشد اسد، نوح بود که حکومت سمرقند داشت. پس از مرگ نوح، برادرش احمد جانشین او گردید. در میان پسران اسد، احمد از همه برجسته تر و لایق حکومت داری بود. بنا به نوشته نرشخی او مردی عالم و پارسا بود و سیرتی پسندیده و نیکو داشت، شریف و عفیف و خوش رفتار بود. خود رشوه نمی گرفت و هیچ کس از اتباع او حق رشوه خواری نداشت و مدت 30 سال در ولایت خود زیست. روزی که به گور سپرده شد، چاکران او گرسنه ماندند.(2) سرزمین هایی که در دست پسران اسد بود، بعد از مرگ آن ها همه جزء قلمرو احمد گردید. احمد 7 سال

ص: 454

در ماوراءالنهر حکومت کرد. حکومت او هم زمان با فرمان روایی عبدالله ابن طاهر و طاهر ابن عبدالله از سال های 213 تا248 بود. تنها سکه ای که از عهد سامانیان به جا مانده، مربوط به احمد ابن اسد که در سال 248 در سمرقند ضرب شده است. احمد در سرزمین ماوراءالنهر دست به اصلاحات بزرگی زد و شهرهایی چون سمرقند را از اعتبارات خاصی برخوردار ساخت و این همه از نشانه کاردانی او بود. احمد ابن اسد از جانب طاهریان نیز مورد تأیید قرار داشت و به دلیل کارهای مثبتی که انجام داده بود، خلیفه نیز نظر خوشی نسبت به وی ابراز می نمود.(1)

آشوبگران را سرکوب و آرامش را به شهربازگردانید. او پس از آرام ساختن اوضاع شهر بخارا در سال 260 بدون اجازه نصر به سمرقند بازگشت. این کار چون بدون اجازه نصر صورت گرفت بین نصر و اسماعیل اختلاف افتاد و از سویی با آمدن اسماعیل به سمرقند دوباره آشوبگران بخارا را به آشوب کشیدند. با شفاعت عده ای از بزرگان سامانی بین نصر و اسماعیل آشتی بر قرار شد و دوباره اسماعیل به بخارا برگشت و حسین ابن طاهر الطایی که چند هزار نفر سپاهی داشت را سرکوب کرد و بسیاری از آن ها را کشت و برای همیشه آن ها را از سرزمین ماوراءالنهر بیرون کرد و دوباره اوضاع شهر و روستا و راه های ماوراءالنهر آرام شد. آن وقت اسماعیل سامانی به این نتیجه رسید که عده ای از بزرگان و متنفذین شهر بخارا با او همکاری نمی کنند و همین امر باعث عدم موفقیت اوست و این بزرگان، آن هایی بودند که قبلاً در بخارا حکومت می کردند. اسماعیل این گروه را به عنوان سفیر خود جهت صلح و سازش نزد نصر به سمرقند فرستاد. اما این کار اسماعیل خود یک تاکتیک جنگی بود که جهت آرام ساختن بخارا به کار برد. پس از حرکت آن ها به سوی سمرقند اسماعیل بلافاصله به برادر خود نصر نامه نوشت و از او خواست که این افراد که از بخارا نزد شما می آیند را دستگیر و به زندان بفرست. نصر با رسیدن نمایندگان اسماعیل آن ها را به زندان فرستاد. اسماعیل با نبودن این افراد اوضاع شهر را آرام کرد. اسماعیل وقتی که بر اوضاع مسلط شد و دید که هیچ خطری وجود ندارد، دوباره به نصر نامه نوشت که آن بزرگان را آزاد کن و نصر نیز آن ها را آزاد نمود و به بخارا فرستاد. اسماعیل به پیشواز آن ها رفت و با دادن خلعت دل آنان را شاد نمود و از آن ها دلجویی کرد. و اما هنگامی که اسماعیل از سوی نصر به حکومت بخارا منصوب شد، مقرر گردید که از درآمد بخارا سالیانه پانصد هزار درهم برای نصر به سمرقند بفرستد. اسماعیل از دادن خراج به نصر خودداری کرد و گفت این پول ها صرف جنگ ها و شورش ها شده و خزینه خالی است. اختلاف بین دو برادر بالا گرفت و عده ای از سخن چینان به آن دامن زدند و آتش جنگ بین دو برادر را شعله ور ساختند. نصر برای جنگ با برادر از سمرقند عازم بخارا شد. اسماعیل به ناچار از رافع ابن هرثمه حاکم خراسان کمک خواست. رافع به بخارا آمد و نزد نصر رفت و ضمانت نمود که اسماعیل این مبلغ را پرداخت نماید بدین ترتیب رافع بین دو برادر را صلح و آشتی برقرار نمود. نصر هم بالشکرکشی به سمرقند برگشت و پانزده ماه گذشت ولی اسماعیل به قول خود عمل نکرد. نصر به رافع بن هرثمه که اسماعیل را ضمانت کرده بود که پول به نصر پرداخت

ص: 456

کند، نامه نوشت. رافع هم به اسماعیل نامه نوشت که به قولی که داده ای عمل کن وخراج سالیانه بخارا را به نصر بده ولی اسماعیل به این نامه ترتیب اثر نداد. نصر با سازماندهی لشکر به سوی بخارا حرکت کرد و اسماعیل نیز آماده جنگ شد و جنگ شدیدی بین دو برادر روی داد. این جنگ به سود اسماعیل خاتمه یافت و سپاهیان نصر در هم شکسته شد و نصر نیز دستگیر شد.(1) چون اسماعیل چشم بر وی «نصر» افتاد، پیاده شد و پیش او آمد، بر دست او بوسه زد و از وی عذر خواست و گفت: «تو هم چنان مهتر و مخدومی اگر بخارا را بر من ارزانی داری به کار آن قیام نمایم و الا هرچه فرمایی مطیع ام.» نصر خجل شد.(2) امیر نصر سخن می گفت و آب از چشم او می بارید و پشیمانی می خورد از آنچه رفته بود و بر خون های ریخته شده.(3) از این تاریخ به بعد هیچ اختلافی بین دو برادر نیفتاد. نصر بعد از این جنگ، 4 سال زنده بود و در این مدت اسماعیل را ولیعهد خود نمود و از فرزندان و برادران خود خواست که از او فرمانبرداری نمایند. نصر سامانی پس از 18 سال سلطنت در سال 279 از دنیا رفت.

18 سال سلطنت در سال 279 درگذشت و امیر اسماعیل که ولیعهد او بود، جانشین وی گردید. معتمد خلیفه عباسی طی حکمی منشور حکومت ماوراءالنهر را برای او فرستاد و از سویی هر چند بسیاری از مورخین و نویسندگان اسماعیل سامانی را بنیان گذار سلسله سامانیان می دانند، ولی آنچه مسلم است اگر امیر نصر برادر بزرگتر اسماعیل سامانی قدرت را در ماوراءالنهر به دست نگرفته بود و زمینه را برای امیر اسماعیل فراهم نکرده بود، اصلاً اسماعیلی وجود نداشت. هرچند امیر اسماعیل سامانی پادشاه بزرگ و عادلی بود و با جنگ ها و لشکرکشی های فراوان سرزمین های خراسان، سیستان، کرمان، گرگان، طبرستان، ری، قزوین تاحدود اصفهان، خوارزم، چغانیان، ختلان و اسفیجاب را به قلمرو سامانیان افزود ولی همه این ها از سیاست ها و دست آورد های نصر سامانی بود که بعد از او به عرصه ظهور رسید. در حقیقت بنیان گذار سلسله سامانی را باید نصر دانست. زیرا این نصر و قبل از آن بود که این درخت را در سرزمین ماوراءالنهر کاشتند و ثمره آن نصیب اسماعیل شد. و اما حکومت سامانیان سومین حکومت مستقل ایرانی که بعد از سلطه اعراب بر ایران ظهور کرده است. آن مراقبتی که امیر اسماعیل سامانی در ایام حکومت خود برای برقراری عدالت اجتماعی به کار می برد، دردوره های بعد نمی توانست دوام داشته باشد. زیرا بنیانی ژرف و اساسی نداشت، هم از این رو بود که در زمان جانشینان او حکومت سامانی با مشکلات اقتصادی و اجتماعی متعددی رویاروی بود.(1) سامانیان برای جلوگیری از قیام های فئودال ها تصمیم گرفتند که متنفذین هر ناحیه را به حکومت آن جا گمارند. ولی این سیاست، مفید واقع نشد و نتیجه معکوس بخشید.(2) آن چه بنیان دولت سامانیان را ضعیف می کرد، تضاد شدید طبقاتی بین طبقه زحمتکش، دهقانان«کدخداها»، کشاورزان، صنعت گران و فئودال ها، اشرافیان و روحانیون، جنگیان و دبیران طبقه حاکم بر سرنوشت اقشار مردم جامعه بود. این روش و قانون ما را به یاد قانون طبقاتی زمان ساسانیان می اندازد. چون این روش در زمان امیر اسماعیل سامانیکه فردی ثابت قدم و دارای نفوذ فوق العاده بود، نمایان شد بعد از آن پایه حکومت متزلزل گردید و تا آخرالامر فرو ریخت. امیر اسماعیل سامانی نه تنها در اخذ مالیات روش منصفانه ای داشت بلکه در فعالیت های عمرانی کشور به نحوی مؤثر شرکت می کرد. در آغاز، دولت

ص: 458

سامانیان از برکت امنیت و آرامش موجود در سایه کار مشترک کشاورزان و کمک مادی دهقانان شبکه آبیاری در سمرقند و بخارا و دیگر نقاط منظم گردید. زیرا مسئله آن در ماوراءالنهر از دیرباز موضوعی حیاتی بود.(1) مهم ترین مشکلات مردم سرزمین ماوراءالنهر، تجاوز ترکان از شمال و شرق به این سرزمین بود. ترکان از شهر طراز به سایر نقاط ماوراءالنهر دست اندازی می کردند و هر از گاهی خانه ها و کاشانه ها و اموال های مردم را غارت می نمودند و عده ای هم به اسارت می بردند و این برای مردم ماوراءالنهر یک دردسر بزرگی شده بود. اسماعیل سامانی از همان سال های اولیه حکومت خود تصمیم گرفت که به جنگ طنکش شاه ترکان برود. امیر اسماعیل با جمع آوری سپاه به سوی شهر طراز رهسپار شد. او با جنگ شدید و خونین توانست سپاه ترکان را شکست دهد و کاخ سلطنتی شاه ترکان در شهر طراز به تصرف خود درآورد. در این جنگ طنکش شاه ترکان و همسرش خاتون به اسارت درآمدند. در این جنگ بسیاری از ترکان کشته شدند و حدود پانصد هزار نفر از جنگ جویان ترک همراه با اسبان و غنیمت فراوان نصیب امیر اسماعیل گردید به طوری که به هر سرباز از لشکر سامانی هزار درهم رسید. بنا به فرمان اسماعیل سامانی کلیسای شهر طراز را تخریب و به جای آن مسجد جامع شهر ساختند و در شهر طراز به نام خلیفه خطبه خواندند. شهر طراز مرکز منطقه ای ترک نشین در شمال سرزمین ماوراءالنهر بود که کار مردمان آن سامان تجاوز و راهزنی و غارت بود. هرچند این جنگ برای اسماعیل سامانی دردسرهای فراوان داشت ولی خطر تجاوز ترکان برای همیشه از میان رفت. وقتی که اسماعیل سامانی از سوی شمال آسوده خاطر شد، به فکر آن افتاد که خاندان صفاری که با آن ها روابط خوبی نداشت و پادشاه آن عمرولیث صفاری که با خلیفه دشمنی می کرد را از میان بردارد. حدود هفت سال به طول انجامید تا اسماعیل سامانی توانست تجدید قوا نماید و برای جنگ با عمرولیث به سوی خراسان لشکرکشی کند. اما بد نیست در مورد افرادی که همزمان با اسماعیل سامانی خلیفه بودند هم گریزی داشته باشیم. در آن زمان ابتدا معتمد خلیفه بود. معتمد خلیفه ای عشرت طلب بود که بیشتر وقت خود را به شراب خواری می گذرانید و به اقسام خوشی ها دلبستگی داشت. این خلیفه از رقص و رقاصان بسیار خوشش می آمد

ص: 459

و از ندیمان خویش می خواست که آگاهی هایی در این زمینه به او بدهند.(1) او خلیفه ای شکم باره بود و طبری مرگش را بر اثر افراط در نوشیدن شراب و بسیار خوردن گزارش می دهد.(2) مسعودی می گوید که یک روز خلیفه چندین بار غذا خورد و شب هم یک کله گوسفند با گردنش خورد و صبح گاه همان شب مُرد. گویند علت وفات او آن بود که یک نوع زهر در نوشیدنی وی ریخته بودند.(3) یکی از دلایل قانع کننده این است که خلیفه با دو تن از ندیمان خود یعنی قف و دلقک در یک سفره غذا خوردند. ابتدا قف و سپس دلقک و آخر خلیفه بمُرد. بنابراین هر 3 تن آن شب مُردند، معلوم است که آن شب غذا مسموم بود. بعد از مرگ معتمد عمویش معتضد در 12 رجب 279 ق به خلافت رسید. او خلیفه ای ستمگر و ظالم و بسیار هم سنگدل بود. قطع کردن گوش و بینی و مثله کردن مخالفین برای او یک کار عادی بود. او در سال 280 محمد ابن حسن سهل را مانند جوجه به سیخ کشید و روی آتش کباب کردند. این یک نمونه از جنایت این ملعون است. معتضد پس از جنایت های بی شمار در ربیع الاول سال 289 درگذشت. گویند که اسماعیل ابن بلبل پیش از کشته شدن خود زهری به معتضد خورانیده که اثر تدریجی آن منجر به مرگ او گردید و از سویی دیگر شایع شد که یکی از کنیزانش دستمال زهر آلودی به او داد و او با استفاده نمودن از این دستمال مسموم شد و مُرد. وقتی که معتضد از خود برفت و به حالت مرگ افتاد، پنداشتند که مرده است. طبیب دست برد نبضش را گرفت. معتضد که در حال احتضار بود ناراحت شد و به او لگد زد که چند ذراع پرتش کرد. گویند طبیب از این ضربت بمُرد و معتضد نیز در ساعت جان بداد.(4) معتضد خلیفه جابر و جنایتکار دارای سیاه چالهای پر از زندانی بود. پس از معتضد پسرش علی ملقب به مکتفی بالله به خلافت رسید. او خانه ها وسیاه چاله هایی که پدرش برای زندانی ها ساخته بود، ویران ساخت. اما در مورد روستاییان در زمان خلفای عباسی در ایران چنین نوشته اند: وضع روستاییان در عهد عباسیان بیش از پیش به بدی گرایید. آویختن اجباری صفحه سر پی به گردن روستاییان تقریبا تا اواسط قرن نهم میلادی معمول بود. شاید بر اثر شورش های بزرگ روستایی از میان رفت. وضع

ص: 460

روستاییان بدتر و مظهر آن عبارت بود از افزایش میزان خراج و تشدید رسم بیغار که از طرف مأموران به روستاییان تحمیل می شد. به گفته ابویوسف یعقوب منصف در کتاب الخراج روستایی خراج گذار وضع بسیار دشواری داشت و تا کاملاً بدهی خود را به دولت نمی پرداخت، نمی توانست از محصول تازه استفاده کند. مأموران مراقب بودند که زارع به غله مزرعه درو نشده، دست نزند و درو و خرمن کوبی به تأخیر نیفتد و تحصیل داران میزان سهم دولت را هرچه زودتر تعیین کرده و به انبارهای دولتی حمل کنند.(1)

و اما امیر اسماعیل سامانی :

امیر اسماعیل با این همه دلیری و قدرتی که به دست آورده بود و دارای تدبیر، تقوا، دیانت و سیاستی که داشت طول اطاعت خلیفه جنایت کار عباسی را از گردن فرو نمی نهاد و مانند بازوی اقتدار نظامی خلیفه در مشرق عمل می کرد. در صفحات بعد به اطلاع خواهم رساند که چگونه اسماعیل سامانی، عمرولیث قهرمان ملی و مبارز بزرگ ایرانی که هم وطن خود نیز بود را دستگیر و دست بسته تحویل خلیفه مکار و بیگانه داد. امیر اسماعیل سامانی حکومتی بنیاد نهاد که بر پایه ایران دوستی نبود، زیرا خود یک سُنی متعصب بود که هیچ گاه از فرمان خلیفه سرپیچی نکرد. رقیب او عمرو لیث قهرمانی مبارز و شخصیتی وطن پرست و ایران دوست و بیگانه ستیز بود و با خلیفه سر خصومت داشت و می کوشید که هویت ملی ایران را به اوج شکوفایی گذشته برساند. در همین راستا سعی و کوشش خلیفه بر این پایه بود که اسماعیل سامانی و عمرولیث صفاری را به جان هم بیندازد و خود از این آب گل آلود به وجود آمده ماهی بگیرد. هدف اصلی خلیفه جلوگیری از به وجود آمدن جنبش های استقلال طلبانه و قیام های مردمی در ایران بود. خلیفه در مورد عمرولیث چنین می اندیشید نباید او نیز به راه برادر رَود و فردا روز همان پیش گیرد که برادرش بر دست گرفته بود. هرچند که عمرو این اعتقاد نداشت ولیکن از این معنی اندیشه همی کرد پیوسته کس همی فرستاد به بخارا به نزدیک امیر اسماعیل ابن احمد که خروج کن بر عمرو و لشکر بکش و ملک از دست او بیرون کن که تو حق تری عمارت خراسان و عراق را که این سال ها در دست و بدان تو بوده است و ایشان به تقلب دارند.(2) اکثر خلفای عباسی برای تحکیم موقعیت خود

ص: 461

غالباً بین ایران و حکم رانان محلی تفرقه و جدایی می انداختند و از سیاست کلی معاویه که می گفت: تفرقه بینداز و حکومت کن، پیروی می کردند.(1) عمرو لیث تمام خاک خراسان را در اختیار داشت و هرات و نیشابور را هم از احمد ابن عبدالله خجستانی از امیران طاهری در سال 265 گرفته بود و جزء قلمرو خویش کرده بود. رافع ابن هرثمه سردار عرب که بر نیشابور تسلط پیدا کرده بود را از آن جا بیرون کرد و رافع به بیابان های خوارزم گریخت و در آن جا به دست مأموران عمرولیث کشته شد و سر رافع را به حضور عمرو آوردند. چون رافع علیه خلیفه قیام کرده بود و عمرو پیروز شده بود، عمرو سر رافع را نزد خلیفه فرستاد. قبل از آن عمرو یک کاروان هدایای گران بها از جمله یکصد شتر خراسانی و جماز و صندوق های بسیار، چهار میلیون درهم پول و بُتی مِسین به صورت زنی با حلقه های مرصّع و در پیش روی او بُتانی کوچک تر آراسته به جواهر دیده می شد. همراه این هدایا عمرو فرمان حکومت ماوراءالنهر از خلیفه خواسته بود. خلیفه از دادن حکم حکومت ماوراءالنهر به عمرو خودداری کرده بود زیرا خلیفه، اسماعیل سامانی را بر عمرولیث صفاری ترجیح می داد. خلیفه در قبال سر رافع، هدایایی برای عمرو فرستاد و عمرو آن هدایا را نپذیرفت و آن را به خلیفه پس داد و مجدداً خواستار حکم حکومت ماوراءالنهر که جدیداً خلیفه آن را برای اسماعیل سامانی تنفیذ کرده بود، خواست. خلیفه ناچار حکومت ماوراءالنهر همراه هفت دست خلعت برای عمرو فرستاد. چون عمرو خلعت ها را بدید دو رکعت نماز شکر بخواند. آن گاه فرمان ماوراءالنهر را پیش رویش گذاشتند. پرسید: «این چیست؟» گفتند: «چیزیکه خود خواسته ای، فرمان ماوراءالنهر.» عمرو گفت: «این را چه خواهم کرد؟ که این ولایت از دست اسماعیل ابن احمد بیرون نتوان کرد مگر به صد هزار شمشیر کشیده.»(2) خلیفه مکار برای این که این دو قهرمان وطنمان را روبه روی هم قرار دهد و آن ها را رو به روی هم قرار دهد و آن ها را به جان هم بیندازد، در نامه ای کوتاه به اسماعیل سامانی چنین نوشت: «ما دست تو کوتاه نکردیم از آن عمل که کرده بودیم.»(3) آری آن صد هزار خلاف از شمشیر بیرون کشیده شد، دو سردار بزرگ ایرانی، دو قهرمان ملی کشور عزیزمان که می بایست دست در دست هم بگذارند و ایران را از زیر سلطه اعراب

ص: 462

بیرون بیاوردند، برای سود خلیفه ای مکار و بیگانه با شمشیرهای برهنه به جان هم افتادند. ابن اثیر در کتاب کامل التواریخ چنین می نویسد: «اگر عمرو و اسماعیل با هم متحد می شدند، می توانستند آزادی و استقلال و عظمت ایران را تجدید کنند. مکاتباتی بین اسماعیل سامانی و عمرو لیث صفاری صورت گرفت ولی بی فایده بود. اسماعیل ابتدا قصد صلح و سازش داشت و از عمرو خواست تا ماوراءالنهر و حفظ مرزهای آن سامان به او بدهد ولی عمرو علاوه بر اینکه نپذیرفت، پاسخی داد که تا حدودی برای اسماعیل توهین آمیز بود. رسول عمرو به نزد امیر اسماعیل آمد و نامه بداد و از او اطاعت نمودن امیر بلخ و امیر گورکانیان خبر داد و گفت تو به این اطاعت نمودن سزاوارتری و بزرگ وارتری، قدر پادشاهی تو بهتر دانی که پادشاه زاده ای.»(1) امیر اسماعیل این نامه را توهینی به خود تلقی کرد و پاسخی تند به آن داد. امیر اسماعیل رو به فرستاده عمرو کرد و گفت: «خداوند تو بدین نادانی است که مرا به ایشان «امیر بلخ و امیر گوکانیان» یکی می کند و ایشان مرا بنده اند. جواب من با شمشیر است و میان من و او جز حرب نیست. بازگرد و او را خبر ده تا اسبان حرب ساز کند.(2) قاصد پس از انجام مأموریت به نزد عمرو برگشت و گزارش خود را به اطلاع او رساند. عمرو از کرده خود پشیمان شد و دانست که اشتباهی بس بزرگ مرتکب شده است و نامه توهین آمیز بوده. اگر جنگ روی دهد، او نمی تواند در برابر اسماعیل مقاومت کند. عمرو در صدد چاره جویی بر آمد و جهتجلوگیری از جنگ و خونریزی، بزرگان لشکری و کشوری را به حضور پذیرفت. عمرولیث با مشورت بزرگان نامه ای دیگر که در آن از اسماعیل دلجویی و تمجید شده بود، توسط جمعی از مشایخ نیشابور همراه با هدایایی نزد امیر اسماعیل سامانی فرستاد. در نامه عمرولیث به اسماعیل چنین آمده بود: «هرچند امیرالمونین ولایت ما را داد، لکن تو را با خود شریک کردم. در ملک باید که مرا یار باشی و دل با من خوش بداری تا هیچ بدگویی میان ما راه نیابد و میان ما دوستی و یگانگی بود و آن چه پیش از این گفته بودیم از راه گستاخی بود و از سر آن درگذشتیم و جز خشنودی و آبادانی خان و مان تو نخواهیم. ما را بر هیچکس اعتماد نیست جز تو، باید که تو نیز بر ما اعتماد کنی و با ما عهد کنی تا میان ما دوستی استوار

ص: 463

گردد.»(1) وقتی که خبر رسیدن رسولان عمرو به اسماعیل رسید، او دستور داد راه آنان را در جیحون بستند. اسماعیل فرستادگان عمرو همراه با هدایا نپذیرفت و آن ها را با خفت و خواری بازگردانید. این حرکت بر عمرولیث بسیار گران آمد. اینک جنگ بین دو امیر ایرانی حتمی شد. به نقل از تاریخ بخارا، عمرو لیث سپهسالار خود علی ابن سروش را با سپاهی گران بر لب آمویه فرستاد. به عمرو لیث گفته شده بود که عبور از رود بلخ بسیار دشوار است. او گفت: اگر چنین باشد من آن را با کیسه های زر خود خواهم بست. عمرولیث به دنبال سپهسالار خود علی ابن سروش سپهسالار دیگرش محمد ابن لیث را با پنج هزار سپاهی جهت کمک و پشتیبانی علی ابن سروش گسیل داشت. عمرو لیث به سپهسالاران خود گفت: شما ابتدا جنگ را آغاز نکنید و به تحقیق و گشت شناسایی بپردازید تا اسماعیل سامانی جنگ را آغاز کند. از سویی دیگر اسماعیل با حدود بیست هزار سپاهی شبانه خود را به کنار رود جیحون رسانید و جنگ را آغاز کرد. در آغاز این جنگ سپاه عمرولیث درهم شکست و عده ای زیادی از جمله علی ابن سروش به اسارت درآمد. امیر اسماعیل سامانی یک روز بعد اسرای عمرولیث را به حضور پذیرفت و به تک تک آن ها خلعت داد و نزد عمرولیث برگردانید. این حرکت خود یک تاکتیک جنگی بود که امیر اسماعیل به کار برد. وقتی که بزرگان لشکری به او اعتراض کردند که این ها که با ما جنگ کرده اند چون بگرفتی همه را خلعت دادی و باز پس فرستادی.امیر اسماعیل پاسخ داد چه خواهید از این بیچارگان بمانید، بگذارید تا به ملک خویش بروند و ایشان هرگز به جنگ شما باز نیایند و دیگران دل تباه کنند.(2)

یک سال از این جنگ گذشته بود. عمرولیث هم چنان اندوهناک بود و در حال جمع آوری سپاه و تدارک جنگ به سر می برد. طولی نکشید که بار دیگر آتش جنگ بین دو امیر ایرانی زبانه کشید. این بار جنگ، سرنوشت ساز بود. در این جنگ اسماعیل تاکتیک های نظامی ویژه ای به کار برد که عمرو و لشکریانش دچار گمراهی شدند. در اولین روز جنگ، شکست در سپاه عمرو افتاد و عده ای از آن ها کشته و زخمی شدند و بقیه نیز پا به فرار گذاشتند و سپاهیان اسماعیل به تعقیب آن ها پرداختند و به هشت فرسنگی بلخ رسیدند. عمرو لیث را دیدند با دو چاکر یکی بگریخت و آن دیگر به مرو در آویخت. پس عمرو را بگرفتند و هر کس

ص: 464

می گفت عمرو را من گرفتم. عمرولیث گفت مرا این چاکر من گرفته است.(1) با این که عمرولیث به آن چاکر پانزده دانه مروارید که ارزش هر یک از آن ها هفتاد هزار درهم بود، داده بود اما باز هم این چاکر نمک نشناس به ولی نعمت خود در حساس ترین لحظه خیانت کرد. سپاهیان سامانی مروارید ها را از چاکر گرفتند. بنا به نوشته پناهی سمنانی در کتاب امیر اسماعیل سامانی ص 140 این اتفاق یعنی اسارت عمرولیث در روز چهارشنبه دهم جمادی الاول سال 286 ق روی داد و اما همین اتفاق گفته شده بنا به نوشته فرزانه زیباپور برگرفته از کتاب تاریخ بخارا اثر محمد ابن جعفر نرشخی روز سه شنبه دهم ربیع الاول سال 287 روی داد. بنابراین به این نتیجه می رسیم که تاریخ دقیق دستگیری عمرولیث مشخص نیست ولی به نظر می رسد که تاریخ بخارا صحیح تر باشد. بدین سان عمرو لیث صفاری قهرمان جوانمرد ایرانی توسط هم وطن خود اسماعیل سامانی دستگیر شد. امیر اسماعیل علارغم میل باطنی خود، عمرو را در بغداد تحویل معتضد خلیفه عباسی داد. چون چشم خلیفه به وی افتاد، گفت: «الحمدالله که شرّ ِ تو، کفایت شد.»(2)

خلیفه بلافاصله دستور داد تا عمرو را سوار شتری دو کوهان که به اندازه ماده فیلی بزرگ بود، کردند و در شهر بغداد گردانیدند و سپس او را به زندان انداختند. این شتر دو کوهانهمراه بسیاری از هدایا چندی پیش عمرو برای خلیفه مکار و حیله گر فرستاده بود. عمرو در زندان به دست خلیفه کشته شد. بنا به نوشته خواجه نظام الملک در مورد آخرین جنگ امیر اسماعیل سامانی «والی بخارا به امیر اسماعیل سامانی خبر داد که مردی در کوهپایه های غور و غرجستان خروج کرده است و او را ابوبلال می گویند و از هر طبقه مردم بر او جمع شده و خویشتن را دارالعدل نام نهاده است. مردم بی حد از روستاهای هرات و نواحی روی به وی نهاده اند و بیعت می کنند و عدد ایشان فزون از هزار مرد است.»(3) قیام و دعوت ابوبلال نشأت گرفته از تحرکات قرمطیان و خوارج سیستان و خراسان بود. اسماعیل سامانی لشکریان خود را جهت سرکوب ابوبلال به هرات روانه کرد. سپاهیان سامانی به کمک محمد ابن هرثمه والی هرات دست به کار شدند. سرعت سربازان امیر اسماعیل چنان بود که ابوبلال غافلگیر شد. در همین رابطه خواجه نظام الملک چنین می نویسد: «راه ها بگرفتند تا ابوبلال خبر

ص: 465

نیافت و به کوه اندر شدند و عقب های درشت در سه شبانه روز بریدند تا به ایشان رسیدند. ناگهان ایشان را گرد بر گرد گرفتند و همه را بکشتند و ابوبلال و حمدان و ده تن از رئیسان بگرفتند و سر هفتاد روز از آن جا باز آمدند و ابوبلال را به زندان کهن دژ ببردند تا بمُرد. دیگران را هر یک به شهری فرستادند تا بر دار کردند و مادّت ایشان از غور و غرجستان بریده گشت.»(1) ظاهراً این آخرین حرکت نظامی امیر اسماعیل سامانی بود. امیر اسماعیل سامانی پس از 30 سال سلطنت در سن شصت و یک سالگی بیمار شد و بنا به تشخیص اطباء او را به روستای رزماز که یکی از روستاهای ناحیه سغد بود و در هفت فرسنگی شهر سمرقند واقع شده بود، بردند. زیرا این روستا متعلق به خودش بود و دارای آب و هوای بسیار خوب و عالی بود. بیماری امیر اسماعیل شدت بیشتری پیدا کرد و او را در پانزده صفر سال 295 در روستای مورد علاقه اش رزماز درگذشت و جسدش را به بخارا آوردند و در بقه ای که هم اکنون پابرجاست، دفن کردند.

در آن جا با افراد و اموالی که داشت به بغداد گریخت و به مکتفی خلیفه عباسی پناهنده شد. او تا زنده بود در پناه دستگاه خلافت با امنیت زندگی کرد. یکی از اقدامات احمد لشکرکشی به ولایت سیستان بود. زیرا معدل ابن علی ابن لیث صفاری برادر زاده یعقوب لیث حاکم آن جا، از فرمان خلیفه سرپیچی کرده بود. مقتدر بالله خلیفه وقت منشور حکومت سیستان را برای احمد فرستاد و از او خواست که معدل را سرکوب نماید. بدین ترتیب احمد را مأمور سرکوب معدل کرد. احمد با سپاهی بسیار به سپهسالاری علی ابن حسین مرورودی را به جنگ معدل فرستاد. معدل هم برادر خود که سپهسالارش بود به جنگ سپهسالار سامانی فرستاد. سپهسالار سامانی به غارت شهرهای بُست و رخج پرداخت. همین امر موجب شد که مردم او را یاری نکنند و به سپاه سامانی بپیوندند. سپاه معدل شکست خورد و خودش نیز به اسارت درآمد. بدین ترتیب ولایت سیستان به قلمرو سامانیانافزده شد. یکی دیگر از اقدامات احمد سامانی، سرکوب مردم سیستان بود. ظاهر، عامل سیستانی که حاکم سیستان بود به ظلم و ستم مردم پرداخت و عده زیادی از مردم آن سامان دست به طغیان زدند. شورشی از آن جا برخاست که کارگزار سامانی مقرّری یکی از معتمدین به نام موالی ضدلی را پرداخت نکرد. او نزد احمد سامانی رفت و شکایت نمود و سپس به سیستان برگشت. او وقتی که به سیستان آمد سر به طغیان گذاشت و مردم هم به رهبری مردی به نام محمد ابن عباس معروف به حضار سر به شورش نهادند. منصور ابن اسحاق، عامل سامانی را در سیستان دستگیر و زندانی کردند. احمد سامانی سردار خود حسین ابن علی را بار دیگر به سیستان فرستاد. او پس از 9 ماه جنگیدن موفق شد شورشیان را سرکوب کند و عده ای از سران آن ها را دستگیر و به بخارا نزد احمد بیاورد. حسین ابن علی پس از سرکوب شورشیان سیستان توقع داشت که احمد سامانی به پاس خدمتش حکومت سیستان را به او بدهد. احمد این کار را نکرد و حکومت سیستان را به سیمجور دوات دار داد «300ق». احمد سامانی حکومت ولایت بُست را به مردی عادل به نام حاتم ابن عبدالشاش داد و سفارش نمود که مقررّی سپاهیان را به نقره پرداخت نماید تا معاملات با نقره صورت گیرد. آن چه که سپاهیان صفاری به زور از مردم گرفته بودند را به آنان پس داد. اندر میان سپاه او هیچ ندیدند مگر نماز شب کردن و روزه داشتن و جماعت و بانگ نماز و قدرت خواندن.(1)

ص: 467

احمد سامانی پادشاهی عالم پرور و علم دوست بود. مجالس او با علما بودی بدین سبب غلامان از وی متنفر بودند.(1) به نظر می رسد که به دلیل اینکه در دستگاه حکومتی احمد سامانی، حرمسرا برای سران مملکت و عیش و نوش و رقاصخانه و امثال آن ها وجود نداشت و از سویی عدالت نیز سرلوحه کار مملکت داری بود، کارگزاران و اطرافیان از وی دل خوشی نداشتند. و اما حمدالله مستوفی می گوید: «او مناشیر و احکام از زبان دری به عربی نقل کرد.»(2) احمد سامانی با این اقدام احساسات دولتمردان و اقشار فرهنگ دوست ایران را جریحه دار کرد. این اقدام با سیاست گذشته پادشاهان سامانی مطابقت نداشت. زیرا سیاست پادشاهان گذشته این خاندانترویج زبان و فرهنگ فارسی بود. بعید نیست که قتل مرموز او ریشه در این نوع کارهای او داشته باشد. بنابراین احمد سامانی پس از 6 سال و چند ماه پادشاهی در سال 301 ق در شکارگاه منطقه جزبر به دست غلامان خود کشته شد. و اما در مورد چگونگی کشته شدن او چنین نوشته اند: «احمد سامانی شکار را بسیار دوس می داشت و بیشتر اوقات در شکارگاه به سر می برد. یکی از روزهایی که او جهت شکار به منطقه جزبر رفته بود، در راه بازگشت نامه ای از والی طبرستان ابولعباس صعلوک به دستش رسید که در آن، وی را از طغیان حسن ابن علی علوی اطروش آگاه می ساخت. در نامه نوشته شده بود: که اطروش بر طبرستان تسلط پیدا کرده است. احمد سامانی از این خبر غمگین و افسرده شد.» گردیزی در مورد عکس العمل احمد چنین می نویسد: «چون نامه بخواند، متحیّر گشت و سخت تنگدل شد سپس سر سوی آسمان کرد و گفت: یا رب اگر اندر سابق قضاء تو و تقدیر آسمانی چنین رفته است که این پادشاهی از من بشود (از دست من خارج گردد) تو مرا جان بستان.»(3) آن گاه به لشکرگاه آمد و هنگام شام که در چادر خود خوابیده بود، چند تن از غلامان به درون چادر آمدند و گلوی او را بریدند و متواری شدند و فردای آن شب جسدش را به بخارا آوردند و به خاک سپردند و به سبب همین قتل، او امیر شهید لقب یافت. برخی از مورخین در مورد حادثه قتل احمد سامانی چنین نوشته اند که نگهبان چادر او شیری درنده بود که هر شب آن شیر را بر در چادر او می بستند و کسی جرأت نزدیک شدن به چادر را نداشت و آن شب شیر را نیاوردند و از نگهبان و یاران او کسی

ص: 468

بیرون چادر نخفت. اشپولر معتقد است: «به یقین خطا نیست که بزرگان و سرداران مملکت سامانی که از مراقبت دقیق و شدید این پادشاه در امور کشور به ستو آمده بودند در قتل وی دست داشتند.»(1)

شد. در این زمان سپهسالار سامانیان البتکین بود که در نیشابور اقامت داشت. البتکین چون از خبر مرگ عبدالملک آگاهی پیدا کرد، با سپاهیانش به سوی بخارا حرکت نمود. او تا کنار رود جیحون رسید اما سپاهیان منصور سامانی که تعداد آن ها چند برابر سپاهیان البتکین بود در آنسوی جیحون راه را بر آن ها بست و به آنان دستور داد به نیشابور برگردند. در این میان امیر منصور بدون این که البتکین اطلاع پیدا کند به صورت محرمانه فردی را فرستاد به محمد ابن عبدالرازق حاکم شهر نیشابور دستور داد تا از بازگشت البتکین به نیشابور جلوگیری کند. هنگامی که البتکین متوجه شد که نمی تواند وارد نیشابور شود، از رود جیحون گذشت و به بلخ رفت و آن جا را تصرف نمود و حکومتی برای خود تشکیل داد. از همین جا پایه حکومت غزنویان گذاشته شد. امیر منصور اشعث ابن محمد را با سپاهی گران به سوی بلخ گسیل داشت. در این جنگ البتکین شکست خورد و از بلخ فرار کرد و به سوی غزنین رفت. اشعث هم به تعقیب او به غزنین رفت و در آن جا دوباره بین آن ها جنگ درگرفت که در این جنگ باز شکست نصیب البتکین شد و امیر منصور او را امان داد و پس از مدتی که از این جنگ گذشت او را به خدمت خود فراخواند. امیر منصور با فرستادن لشکر های فراوان تمام یاغی های قلمرو خود را سرکوب و آرامش به کشور باز گردانید. او سرزمین دیلمان را هم به تصرف خود درآورد و به ازای هر سال مبلغ یکصد و پنجاه هزار درهم نیشابوری با آنان صلح کرد. امیر منصور پس از 15 سال و 5 ماه سلطنت در روز یک شنبه 16 محرم سال 365 درگذشت. پس از مرگش به او لقب امیر سدید داده شد.

سیمجور والی خراسان و واگذار شدن مقام او به ابوالعباس تاش منجر گردید. در این زمان بغارا خان یکی از امیران ترک شمال خراسان دست به شورش زد و بخارا را تصرف نمود و ازسویی دیگر ابوعلی پسر ابوالحسن سیمجور علیه نوح هم دست به شورش زد. نوح ناچار دست به دامان غلامان ترک شد و سبکتکین داماد البتکین به حمایت از او برخاست و شورش ابوعلی را فرو نشاند و او را دستگیر و زندانی کرد. پس از مدتی ابوالعباس تاش سپهسالار سپاه از سِمَت خود برکنار شد و ابوالحسن محمد ابن ابراهیم جانشین او گردید. ابوالعباس تاش از برکنار شدن خود ناراحت گردید و به نیشابور حمله کرد و آن سرزمین را باز پس گرفتند. در سال 377 ابوالعباس تاش از نیشابور فرار کرد و به علی ابن حسن در گرگان پناهنده شد. در آخر ذیقعده سال 378 ابوالحسن محمد ابن ابراهیم سپهسالار سامانی از دنیا رفت و بعد از مرگ او پسرش به مقام سپهسالاری رسید و بعد از مدتی امیر نوح سامانی او را بر کنار نمود و ابوالحسن فایق را سپهسالار خود کرد و اما در سال 378 فایق نیز برکنار شد ولی فایق زیر بار نرفت. نوح ناچار برای سرکوب او لشکر کشید ولی فایق نتوانست در برابر سپاه نوح مقاومت کند به مرو گریخت. ابوعلی سینا فیلسوف و دانشمند بزرگ ایرانی مدتی در دربار امیر نوح سامانی به سر می برد و مورد احترام امیر نوح و دیگر بزرگان کشور بود. نوح سامانی که در سال 366 به سلطنت رسیده بود پس از 21 سال پادشاهی در سال 387 درگذشت و پس از مرگش او را رضی لقب دادند.

جوان ترین برادران عبدالملک و منصور سامانی از زندان ایلک خانگریخت. در سال 395 امیر اسماعیل منتصر پس از مدت ها جنگ با سپاهیان ایلک خان و محمود غزنوی از خراسان گریخت و آخرالامر به دست روسای عرب شمال خراسان در شهر مرو به قتل رسید. بنابراین سلسله سامانیان پس از یکصد ده سال به دست سلطان محمود غزنوی منقرض شد.

و اما در اینجا من لازم می دانم که مواردی از هزاران مورد از ظلم و ستم اعراب در آغاز ورود اسلام به ایران را یادآور شوم تا خوانندگان عزیز از یاد نبرند که استقلال مملکت عزیزمان چقدر ارزش دارد و تلاش های خاندان طاهریان، صفاریان و سامانیان و دیگر جنبش ها و قیام های مردمی در طبرستان، گرگان،دیلمان، فارس و سایر نقاط کشور باعث آن شد که ما دوباره به استقلال و آزادی گذشته خود دست یابیم هر چند این آزادی به آسانی به دست نیامده و با نثار خون بهترین جوانان و قهرمانان ما صورت گرفته است ولی این درخت استقلال و آزادی که با خون بهترین قهرمانان و آزادی خواهان ایران آبیاری شده، درختی که با خون آبیاری شود هرگز در برابر طوفان حوادث قد خم نخواهد کرد. انشاءالله. و اما عبدالله ابن عامر سردار عرب پس از آن که مجبور شد دوبار در سال های 28 و 30 ق استخر فارس را فتح کند، بار دوم در برابر رشادت ها و گستاخی های مردم چنان خشمگین شد که سوگند خورد که چندان بکشد از مردم استخر که خون براند به استخر آمد و به جنگ بستند.. و خون همگان را مباح گردانید چنان که می کشتند خون نمی رفت تا آب گرم بر خون می ریختند پس خون برفت و عدد کشته گان که نام بردار بودند، چهل هزار کشته بود بیرون از مجهولان.(1) در آغاز امر اعراب بیش از همه در این کشور مغلوب به چه چیز علاقه داشتند؟ پاسخ این پرسش که تازیان سده هشتم میلادی به عمر نسبت می دهند، می توان دریافت. مسلمانان آن ها را «مغلوبان» تا زنده اند می خوردند و وقتی که ما و آن ها مردیم کودکان ما کودکان آن ها را تا زنده اند می خورند. این سخنان تفسیر لازم ندارد. هدف فتوحات این بود که سران عرب در دولت خلفا بتوانند به حساب ملل مغلوب زندگی کنند و از لذایذ دنیوی بهره مند کردند.(2) و اما به یک مورد دیگر از هزاران موارد از جنایات خلفای عرب نسبت به

ص: 474

خاندان پیامبر که در اوایل دوره سامانیان روی داد جهت نمونه به اطلاع می رسد تاخوانندگان محترم متوجه شوند که آن هایی که با اعراب خودشان آن هم خاندان پیامبر این گونه رفتار می کردند با مردم ایران که غیر عرب بودند، چه کردند؟ در سال 232 ق خلافت بغداد به جعفر المتوکل ابن معتصم رسید و او وزیری به نام عبدالله ابن یحیی ابن خاقان داشت که سنی مذهب بود و همیشه او را به ریختن خون آن رسول برمی انگیخت. بدی های او پایانی نیست تا به جایی که مقابر شهدای کربلا را خراب کرد و دستور داد بر آن ها آب ببندد و آن جا را تبدیل به کشتزار کرد و جهودان را به آن جا فرستاد و ایشان را مأمور کرد تا اگر مسلمانی به زیارت برود او را بگیرند و هلاک کنند. شهادت گاهای امیرالمومنین علی علیه السلام و امام حسین و سایر طالبیان تا زمان داعی محمد ابن یزید ویران بود. ضمناً طالبیان به سعاداتی گفته می شد که از نسل حضرت علی و جعفر و عقیل و برادران حضرت علی باشد. در همین زمان سعاداتی که از دست خلفای بنی عباس نجات یافته بودند، روی به کوهستان های عراق عجم فرشواذگر نهاوند، فارس، طبرستان و دیگر نقاط مرکزی ایران نهادند.(1)

آورده است و اما پس از آن استاد بزرگ ابوالقاسم فردوسی شاعر بزرگ حماسه سرای ایران کار ناتمام دقیقی را ادامه داد. فردوسی پس از پیدا کردن نسخه ای از شاهنامه منصوری شروع کرد به سرودن شاهنامه فردوسی. فردوسی پس از 30 سال رنج و زحمت فراوان شاهنامه را به پایان رساند. فردوسی در حدود سال 329 در زمان پادشاهی امیر نصر ابن احمد سامانی در روستای باژ از توابع طابران طوس دیده به جهان هستی گشود. از این رو او تربیت شده عصر سامانیان است و بیشتر عمر گران بهای خود که حدود 82 سال بوده را در زمان این خاندان فرهنگ دوست گذرانیده است. فردوسی شاهنامه خود را در سال 384 زمان پادشاهی منصور ابن نوح سامانی به پایان رساند و نسخه ای از آن را پس از تجدید نظر در حدود سال 401 یا 402 ق به سلطان محمود غزنوی که پس از انقراض سامانیان به قدرت رسیده بود، اهدا کرد. اما به دلیل این که فردوسی شیعه مذهب و سلطان محمد اهل تسنن شاخه حنفی و معتصب هم بود، حسودان و دست اندرکاران حکومت غزنوی نگذاشتند که سلطان محمود پاداش 30 ساله فردوسی بدهد. فردوسی هم از سلطان محمود رنجید و با اشعار خود او را رسوا نمود. خوانندگان محترم جهت آشنایی بیشتر با فردوسی لازم است به شاهنامه او مراجعه نمایید. در عصر سامانیان نثر فارسی نیز رواج داشت و کتب های مانند کلیله و دمنه و سندباد نامه و شاهنامه و پاره ای از متون اسلامی به فرمان شاهان سامانی به نثر فارسی برگردانیده شدند. رواج فارسی دری در سرزمین خراسان بزرگ و به کار گیری این زبان در پایتخت در کنار زبان عربی عامل بسیار مهمی در ترویج نثر فارسی بود. زبان دری همان زبان فارسی است که امروزه در کشورهای تاجیکستان و ازبکستان تاجیکی و در افغانستان دری و در کشور ایران فارسی گفته می شود و زبان دری که همان فارسی است معنی و مفهومش زبان دربار بوده و کم کم دوباره آن زمان در دربار پادشاهان سامانی رونق پیدا کرد.

ص: 476

ص: 478

در شهر طالقان دستگیر و او را به قتل رساندند. این اتفاق در سال 319ق روی داد. چون مردآویج از جانب اسفار آسوده خاطر شد، دستور داد تمام کسان اسفار که در سپاه خدمت می کردند، از دم تیغگذرانیدند. به طوری که یکی از آن ها زنده نماند. دو تن از مخالفین خود به نام های احمد ابن رسول و ابوالعباس عصاری را هم بکشت و با آسوده خاطر در ری به تخت سلطنت جلوس نمود. ماکان از خراسان آمد و با مردآویج بیعت نمود. مردآویج ابتدا ماکان را به حکومت ولایات طبرستان و گرگان منصوب کرد. پس از چندی بین مردآویج و ماکان کاکی اختلاف افتاد. مردآویج به گرگان و طبرستان لشکرکشید و ماکان دوباره به خراسان گریخت. پس از قتل اسفار و طرد ماکان، مردآویج صاحب طبرستان و گرگان و دامغان و قسمت زیادی از عراق عجم گردید و متفرقاتش در سال 319 از یک طرف با سامانیان و از طرف دیگر با نقاطی که تحت اداره خلیفه بغداد بود، همسایه گردید. سران دیلمان نیز به مردآویج پیوستند. در این زمان قدرت مردآویج روز به روز فزونی یافت. در همین سال 319 مردآویج خواهرزاده خود با یک لشکر جهت تصرف همدان که تحت قلمرو خلیفه بود، فرستاد. این لشکر شکست خورد و خواهر زاده اش نیز کشته شد. مردآویج شخصاً از ری عازم همدان گردید. پس از تصرف آن شهر به مدت دو روز دست به قتل و غارت زد. مقتدر خلیفه پسر خاله خود هارون ابن غریب را با یک لشکر برای سرکوب مردآویج فرستاد. وقتی که دو سپاه رو به روی هم قرار گرفتند، سپاه مردآویج، سپاه خلیفه را شکست داد و مردآویج پس از این پیروزی حدود متصرفات خود را تا حدود عراق عرب گسترش داد. در همین زمان سرزمین فارس و کرمان در دست پسران بویه بود. مردآویج به اصفهان رفت تا برای مبارزه با فرزندان بویه چاره ای بیندیشد. مردآویج به ظاهر مسلمان بود ولی تمام مراسمات دین زرتشت را احیاء می نمود. او از جماعت عرب و خلیفه بسیار متنفر بود و آرزو داشت خاندان بنی عباس را براندازد و بغداد را ویران کند و تیسفون را از نو بسازد و دوباره دولتی مانند شاهنشاهی ساسانی را بنیاد نماید. در همین آرزو تاجی مرصع مانند تاج انوشیروان بر سر می گذاشت و بر تخت زرین می نشست. او برای برگزار کردن جشن ها و آداب و رسوم ایران باستان مثل جشن نوروز، سده، مهرگان، چهارشنبه سوری و غیره نهایت تلاش خود را می کرد تا به طور با شکوه این جشن ها و رسم و رسومات گذشته برگزار شود. اگر احیاناً کسی از کارگزارانش در این امر کوتاهی می کرد، او را به اشد مجازات می رساند. در سال 323 موقعی که در اصفهان بود، در شب جشن سده امر

ص: 480

دادکه در دو طرف زاینده رود هیزم فراوان گرد آوردند و وسایل چراغانی و آتش افروزی و سور و سرور عظیمی که شایسته چنین جشن باستانی و چنان پادشاهی باشد، فراهم نمایند. روز قبل از اقامه این آداب مردآویج به بازرسی مقدمات این کار آمد و چون آن ها را به عقیده خود بسیار حقیر و مختصر یافت، سخت در غضب شد و تصمیم گرفت که متصدیان را به سختی سیاست کند.(1) مردآویج به جایی که از ظلم هایی که علویان و اسفار نسبت به مردم روا می داشتند، پند بگیرد خود نیز به ظلم و ستم پرداخت. ظلم و ستم مردآویج نسیت به اطرافیان باعث شد که در زمانی که در اصفهان به سر می برد در حمام، غلامان و نگهبانان او بر سرش ریختند و او را به قتل رساندند و سپس جسدش را هم پاره پاره کردند. بدین ترتیب مردآویج که در سال 316 به پادشاهی رسید در سال 323 کشته شد.

کوهستان ها رفتند. تا اینکه خدای تعالی سیلرا آرام کرد.(1) اما وشمگیر پس از جنگ ها و کشمکش های فراوان با دشمنان داخلی و خارجی که بعد از مرگ مرداویج به قلمرو او تجاوز کرده بودند، بر سراسر طبرستان وگرگان و دیلمان مسلط شد و قدرتش را در ولایات گفته شده، تثبیت نمود. در همین زمان خراسان و کرمان و ماوراءالنهر در دست سامانیان بود و در جنوب ایران از جمله فارس، خوزستان و اصفهان و سواحل خلیج فارس نیز برادران آل بویه حکومت می کردند. وشمگیر فردی با فضیلت و دیندار و عادل بود او حقوق لشکریانش را عادلانه می داد. سعی می کرد کارگزارانش بر مردم ظلم و ستم نکنند. وشمگیر روابط حسنه ای با امیران سامانی داشت. و اما در مورد مرگ وشمگیر چنین آورده اند که صبح گاهی وشمگیر خواست سوار بر اسب شود، ستاره شناس دربار به او گفت امروز نحس است و پادشاه نباید سوار بر اسب شود. وشمگیر نیز بنا به توصیه ستاره شناس تا ظهر سوار بر اسب نشد. اما بعد از ظهر که شد، دلش هوای صحرا نمود. در میان اسبان یک اسب سیاه و نیکو وجود داشت که امیر بخارا برای او فرستاده بود. وشمگیر به غلامانش دستور داد تا همان اسب را زین کنند. غلامان همان اسب بخارایی را زین کردند. وشمگیر سوار بر آن شد و از شهر گرگان خارج گردید. او اندکی که اسب راند یادش آمد که قرار شده به دستور ستاره شناس امروز سوار اسب نشود و پشیمان شد و به سوی اردوگاه در شهر گرگان برگشت. از قضا گرازی در بیشه زارها بیرون دوید و اسب در سر راه گراز قرار گرفت. گراز با بیق خود شکم اسب که در سر راهش قرار گرفته بود، پاره کرد. وشمگیر از اسب به پایین افتاد و خون از حلق و گوش و بینی او جاری شد و لحظه ای بعد از دنیا رفت. این اتفاق در اول ماه محرم سال 357 روی داد.

اسپهبد رستم ابن شروین باوندی که دایی قابوس بود و ابوالحسن سیمجوری عامل سامانیان به همراه تمام بزرگان طبرستان و دیلمان و گرگان نزد قابوس رفتند و با او بیعت کردند. قابوس در شعبان 338 ق رسماً در گرگان به سلطنت نشست و تاج شاهی بر سر گذاشت. بیستون که طرفداری نداشت ناچار به داماد حسن بویه پناهنده شد. بیستون با کمک آل بویه ادعای تاج تخت پدر می کرد. این کشمکش ادامه داشت تا سال 366 که بیستون درگذشت و قابوس بدون مخالف به سلطنت خود ادامه داد. بعد از مرگ بیستون، قابوس وشمگیر روز به روز قدرتش افزایش پیدا کرد. قابوس در ابتدای به سلطنت رسیدن، با مردم به جوانمردی و بخشش و نیکی رفتار می کرد. قابوس با وجود داشتن ویژگی های پسندیده و کمال و دانایی ولی هنگام قضاوت با خشونت با متهم رفتار می کرد و در هنگام قضاوت بسیار عجولانه رفتار می نمود. او به اندک سوءظنی دست به قتل هر انسان بی گناهی می زد، به طوری که همه از او روی گردان شدند. حاجب «وزیر دربار قابوس» که مردی ساده دل و از نظر سلامت مشهور بود، مورد اتهام قرار گرفت. قابوس هم بدون تحقیقات کامل دستور داد او را به قتل برسانند. همین امر باعث شد که قابوس وجهه اجتماعی خود را در بین بزرگان و لشکریان مردم از دست بدهد و سپاهیان علیه قابوس کودتا کردند و او را از سلطنت برکنار نمودند و قابوس را در قلعه جناشک که در بین گرگان قدیم و استرآباد قرار داشت که در آن جا هم مقیم بود، زندانی کردند و منوچهر پسرش را که والی طبرستان بود، به گرگان آوردند و به سلطنت نشاندند. ابتدا منوچهر قبول سلطنت نمی کرد. ولی سپاهیان و بزرگان به او فهماندند که اگر قبول نکند، فرد دیگری به جای او به شاهی خواهند نشاند. منوچهر از روی ناچاری پذیرفت. ولی لشکریان از ترس این که مبادا قابوس روزی با همکاری دوباره پسرش به سلطنت برسد و از آنان انتقام بگیرد، او را در قلعه جناشک به قتل رساندند « سال 403». بعد از کشته شدن قابوس جسدش را در مقبره ای که خود ساخته بود و اکنون گنبد قابوس نام دارد، دفن کردند. قابوس دانشمندان و فضلا و نویسندگان را بسیار دوست می داشت و او مشهورترین پادشاه از خاندان زیاری بود. قابوس در جشن های باستانی خصوصاً نوروز و مهرگان باروعام می داد و در این جشن ها هدایایی بهنویسندگان و شعرا و فضلا تقدیم می کرد. از شعرای معروف او حکیم ابوبکر محمد ابن علی خسروی سرخس و ابوالقاسم زیاد ابن محمد قمری گرگانی. این دو شاعر قابوس را

ص: 483

ستوده اند. دانشمند بزرگ ابوریحان بیرونی کتاب بسیار مشهور خود آثار الباقیه را به نام او تألیف کرد و پزشک بزرگوار ابن سینا هم در زمان او می زیسته است.

ابن سینا به شوق دیدار با قابوس از خوارزم عازم گرگان شد. قبل از رسیدن او به گرگان خبر قتل قابوس به ابن سینا رسید او مأیوس شد و به قزوین و همدان نزد آل بویه رفت.

سوی گرگان لشکرکشی کرد. مسعود پس از تصرف گرگان راهی ساری و آمل گردید. باکلیجار، نوشیروان را برداشت و راهی کوه های دیلمان شد و از سویی مسعود برای دستگیری باکلیجار راهی ساری و آمل گردید. در روستای ناتل از توابع شهر آمل، جنگ خونینی بین سپاهیان مسعود غزنوی و لشکریان باکلیجار روی داد که در این جنگ پیروزی از آن مسعود گردید و سپهسالار باکلیجار نیز اسیر شد. در همین زمان به مسعود خبر دادند که سلجوقیان سرزمین شرق خراسان از جمله مرو را اشغال کرده اند او ناچار شد به خراسان برگردد. باکلیجار با انوشیروان دوباره به گرگان برگشت. حدود 7 سال بدین منوال گذشت بعد از آن چون نوشیروان به حد رشد رسید، ادعای تاج و تخت پدر نمود. باکلیجار زیر بار نرفت و بین باکلیجار و نوشیروان جنگ درگرفت و سپاهیان و بزرگان هم حق پادشاهی را از آن نوشیروان دانستند و از او حمایت کردند. در این درگیری باکلیجار شکست خورد و توسط نوشیروان دستگیر شد و بنا به روایتی در زندان بود تا سال 441 درگذشت. چون باکلیجار درگذشت، نوشیروان به تخت سلطنت رسید و در همین زمان طغرل سلجوقی بر خراسان تا عراق استیلا یافته بود. طغرل قصد حمله به گرگان نمود و نوشیروان به ساری گریخت و نوشیروان مجبور شد تبعیت طغرل را بپذیرد و به او باج بدهد. برخی از مورخین نوشته اند هنگامی که نوشیروان به کوه های دیلمان پناهنده شد، کیکاوس ابن اسکندر ابن قابوس که نویسنده کتاب قابوس نامه است به سلطنت رسید. او پس از مدت یک سال سلطنت درگذشت و پس از او پسرش گیلان شاه در سال 462 به سلطنت رسید. اما این زمان نقاط کمی از طبرستان در دست خاندان آل زیار بود زیرا تمام مناطق را سلجوقیان تصرف کرده بودند. در همین زمان گیلان شاه درگذشت و نوشیروان ابن منوچهر دوباره به سلطنت رسید. بنا به روایتی بعد از درگذشت نوشیروان پسرش جستان به سلطنت رسید. در همین زمان طغرل سلجوقی به گرگان آمد و برای طبرستان و گرگان حکام تعیین نمود و خاندان آل زیار به کلی منقرض گردید.

ص: 485

ص: 486

ص: 488

مردآویج پیوستند. مردآویج هم مقدم آنان را گرامی داشت. برخی از مورخین اصل و نسب پسران بویه را به بهرام گور ساسانی می رساندند و پسران بویه هم خود را بازماندگان یزدگرد سوم آخرین شاهنشاه ساسانی قلمداد می کردند. به همین منظور هماهدافی بلند پروازانه در سر می پروردند. و اما مرداویج در سال 321 حکومت کرج را به علی بویه که پسر ارشد بویه بود، واگذار نمود و علی با سپاهیان خود عازم کرج شد. پس از رفتن علی به کرج، مردآویج از کرده خود پشیمان شد و به این نتیجه رسید که پسران بویه اهدافی بلند پروازانه در سر می پرورند. مردآویج به برادر خود وشمگیر که حاکم ری بود، دستور داد که از رفتن علی به کرج جلوگیری نماید. علی زیر بار نرفت و حکومت کرج را به عهده گرفت. از آن جا که علی فردی سیاسی و دین دار هم بود و با مردم به مهربانی رفتار می کرد، مردم نیز از او حمایت کردند. همین سیاست و مهربانی علی باعث شد که پشتیبانی مردمی پیدا کند و کارش روز به روز بالا گرفت. علی بویه به زودی تمام قلعه های اطراف کرج را تصرف

نمود و علی با این سیاستی که داشت کاری کرد که عده ای از سپاهیانی که مردآویج برای جنگ با او فرستاده بودند، به او یعنی علی بویه پیوستند. علی بویه با جمع آوری سپاه برای تصرف اصفهان عازم آن جا شد و بین او و مظفر ابن یاقوت حکمران اصفهان که منتصب خلیفه بغداد بود، جنگ شدیدی روی داد که در این جنگ سپاه مظفر شکست خورد و تمام اتباع دیلم و گیل که در سپاه مظفر بودند، به علی پیوستند. علی در سال 321 وارد اصفهان شد. وقتی که خبر پیروزی علی بویه بر مظفر پخش شد، مردآویج و خلیفه هر دو وحشت زده شدند. مردآویج برادر خود وشمگیر را با سپاهی گران برای دفع علی عازم اصفهان کرد. وشمگیر توانست اصفهان را از علی بگیرد. علی پس از آن که نتوانست در برابر وشمگیر مقاومت کند با سپاهیان خود عازم ارجان «بهبهان» شد و آن جا را بدون جنگ تصرف نمود. وشمگیر پس از تصرف اصفهان به تعقیب علی عازم ارجان و رامهرمز شد و آن دو شهر را تصرف نمود و سپس تمام سرزمین خوزستان را گرفت و علی ناچار از خوزستان به فارس رفت و شیراز را در سال 322 تسخیر نمود. مردآویج و مظفر که هر دو برای نابودی علی می کوشیدند، برای تصرف شیراز عازم آن دیار شدند. علی بویه برای دفاع از خود با سپاهیانش عازم بیضا و استخر و نوبندگان گردید که در این مناطق جنگ خونینی بین طرفین روی داد که در این جنگ سپاهیان مردآویج و مظفر که برای دفع علی آمده بودند، به طورکلی مغلوب و منکوب شدند. در این جنگ حسن برادر علی با

ص: 490

اینکه حدود 19 سال بیش نداشت، چنان کمال و رشادت نمود کهدر تاریخ ماندگار شد. در پایان جنگ با وساطت خلیفه طرفین به ظاهر با هم صلح کردند. با این که علی در جنگ پیروز شده بود، ناچار شد شرایط خلیفه را بپذیرد و برادر خود حسن را به گروگان مردآویج فرستاد و پذیرفت که به نام او هم خطبه بخواند. علی پس از این پیروزی و صلح و سازش ظاهری بر سراسر فارس و بنادر مسلط شد و حکومتی به نام حکومت آل بویه پایه گذاری کرد. این روند ادامه داشت تا این که مردآویج در اصفهان به قتل رسید و شیرازه حکومت آل زیار از هم پاشیده شد و حسن بویه برادر علی که در خوزستان در اسارت آل زیار بود، فرصت پیدا کرد و از اسارت گریخت و به برادرش علی در شیراز پیوست. علی هم سپاهی در اختیار حسن بویه قرار داد و او را برای تصرف اصفهان و ری روانه آن سرزمین کرد. حسن به زودی بر سراسر عراق عجم که شامل ری، اصفهان، همدان و کرمانشاه می شد، مسلط شد و دولت دیالمه ری، اصفهان و همدان را تشکیل داد. حالا علی بویه که پسر ارشد بویه است در فارس و سواحل خلیج فارس یک دولت مستقل به وجود آورده و حسن بویه پسر دوم بویه در عراق عجم دولت مستقل تشکیل داده است. این دو برادر علی و حسن برای این که برادر کوچکتر یعنی احمد هم قلمرویی داشته باشد، سپاهی در اختیار او قرار دادند و روانه کرمان کردند. احمد در سال 324 ق با اینکه دست چپ خود را به طور کلی از دست داد، موفق شد کرمان را تصرف کند. آن گاه احمد به کمک علی و حسن روانه خوزستان گردید و با تصرف آن جا راهی بغداد شد. احمد در سال 334 بغداد را بدون جنگ تصرف نمود. مستکفی خلیفه عباسی ناچاراً کمال احترام را به جای آورد و احمد را معزالدوله، علی را عمادالدوله و حسن را رکن الدوله لقب داد. حالا احمد معزالدوله پسر کوچک بویه، هم صاحب قلمرو شد و دولت دیالمه آل بویه عراق عرب، خوزستان و کرمان را تشکیل داد. بنابراین به جز خراسان و ماوراءالنهر بقیه سرزمین ایران از دریای خزر گرفته تا خلیج فارس از رود سند تا بین النهرین در قلمرو پسران بویه ماهیگیر درآمد. همان گونه که گفته شد آنان سرزمین مزبور را بین خودشان تقسیم کردند. پسران بویه برای استحکام بخشیدن خاندان خود و احترام گذاشتن به رسم و رسومات گذشته، قانون و مقرراتی را بین خودشان تصویب کردند که در این قانون حسن و احمد امیر الامرایی علی را پذیرفتند و متعهد شدند که در تمام امورات کشورداریاو که برادر ارشدشان می باشد، پیروی و تبعیت نمایند. خاندان آل بویه 3 دشمن سرسخت هم داشتند که اولی آن آل

ص: 491

زیار بود که با آن ها جنگ های فراوان نمودند. دومین منصور ابن قراتکین سپهسالار سامانیان در خراسان بود که علیه آنها قیام می کرد. سومین، خاندان دیالمه آل مسافر بود که با همکاری خاندان جستانی با استیلا بر طارم و قزوین و زنجان با خاندان آل بویه سال های سال جنگیدند و اما دیلمیان فارس.

شیراز یکی از شهرهای نمونه آن روزگار گردید. عضدالدوله بندر سیراف که یکی از بنادر مهم در عهد ساسانیان بود را دوباره احیاء نمود و آن بندر را مرکز بازرگانی و داد و ستد قرار داد و به آن شهر چنان رونقی بخشید که دست کمی از شیراز نداشت و بسیار در آن عمران و آبادانی به وجود آمد. نخستین تحول در ساختار اصلی شهر شیراز به دوران آل بویه در قرن چهارم مربوط می شود.(1) در زمان عضدالدوله دیلمی علاوه بر شیراز عمران و آبادانی در سراسر فارس صورت گرفت. این آبادانی شامل ایجاد سد آبیاری و کانال های آبی و ایجاد قنوات متعدد از جمله آب رکن آباد و آسیاب های آبی در زمان عضدالدوله شهر شیراز چنان رو به گسترش یافت که از بغداد پیشی گرفت. به طوری که مردم از سایر نقاط ممالک اسلامی به شیراز می آمدند و ساکن می شدند. عضدالدوله در شیراز پایتخت خود کاخی مدرن ساخت که در خاورمیانه نظیر نداشت. او در شیراز یک بیمارستان بزرگ ساخت که دارای قسمت های مختلف دانشگاهی مثل تدریس علوم پزشکی، فلسفه و نجوم، شیمی و ریاضیات و غیره بود. بیماران در این بیمارستان به صورت رایگان مداوا می شدند. عضدالدوله بازار طولانی در شیراز ساخت که اکنون اثری از آن باقی نیست.(2) عضدالدوله بناهای بسیاری در شیراز ساخت که بعضی از آن ها بدین شرح است: ایجاد حصار و دروازه در اطراف شیراز از جمله دروازه قرآن، ساخت حصار اطراف قبرستان، گنبد عضدی، فیل خانه که در آن فیل های جنگی نگهداری می شد. ساخت شهرک گرد فناخسرو در نیم فرسخی شهر شیراز، مجموعه فهندژ برای دفاع از شهر شیراز، ساخت بند امیر بر روی رودخانه کُر جهت آبیاری زمین های کشاورزی کربال و اطراف آن، ساخت مقبره احمد ابن موسی شاهچراغ در شیراز، ساخت بازار سر پوشیده شهر کازرون، ساخت مسجد جامع سوریان،ساخت چندین کتابخانه عمومی در شیراز. عضدالدوله علاوه بر فارس در بغداد دست به عمران و آبادانی زد و او بارگاه حضرت علی و امام حسین و سایر شهدا را نیز تعمیر نمود. در آن زمان جمعیت شیراز از نظر اعتقادات دینی و مذهبی عبارت بودند از مسلمانان اهل سنت، شیعه جعفری، شیعه اسماعیلی، معتزله، ظاهریه، اهل تصوف، زرتشتی، یهودی و مسیحی. عضدالدوله به عمان که از تابعیت ایران سرپیچی کرده بود، لشکر کشید و آن جا را دوباره فتح نمود و به

ص: 493

قلمرو خود افزود. عضدالدوله در سال 357 به کرمان لشکر کشید و آن جا را تصرف کرد. زیرا کرمان در قلمرو عمویش معزالدوله بود، ولی او قدرت اداره کردن آن را نداشت و محمد ابن الیاس آنجا را ناامن کرده بود. عضدالدوله پس از تصرف کرمان به سوی جزایر هرمز و بلوچستان لشکرکشی کرد و تا سواحل رود سند پیش رفت و قلمرو خود را تا آن جا گسترش داد. در همین زمان ترکان بغداد بر بختیار عزالدوله پسر عموی عضدالدوله شوریدند و عزالدوله به خوزستان گریخت و از رکن الدوله و عضدالدوله درخواست کمک کرد. عضدالدوله در سال 364 به بغداد لشکرکشی کرد و سراسر خاک عراق عرب را به تصرف خود درآورد و به جای این که پسر عموی خود که فراری شده بود را به سلطنت برگرداند او را دستگیر و به زندان انداخت. وقتی که این خبر به رکن الدوله رسید از تخت خود را به زیر انداخت و از غصه چندین روز غذا نخورد تا بیمار شد. او در این مدت فقط عضدالدوله را لعن و نفرین می کرد. رکن الدوله تصمیم گرفت که خود شخصاً به عراق برود و عضدالدوله را از آن جا بیرون کند و از سویی این حرکت عضدالدوله باعث خشم بزرگان کشور و نارضایتی عمومی نیز شد. عضدالدوله چون از تصمیم پدر آگاه شد، عضدالدوله بختیار را رها کرد و به فارس آمد و عزالدوله دوباره به مقام خود برگشت. وقتی که عضدالدوله از بغداد به فارس آمد به این فکر افتاد که پدرش رکن الدوله که حدود 70 سال سن دارد و بیمار هم هست به زودی خواهد مُرد و تکلیف جانشین او چه خواهد شد. عضدالدوله به این نتیجه رسید که برای به دست آوردن جانشین پدر باید زود دست به کار شود. چون پدرش از او ناراضی است ممکن است برادر دیگرش را برای ولیعهدی و جانشین خود انتخاب کند. در همین راستا به ابوالفتح ذوالکفایتین که وزیر پدرش رکن الدوله بود، متوسل شد تا بین او و پدرش صلح و سازش کند وزیر هم دست بهکار شد و رضایت رکن الدوله را نسبت به پسرش عضدالدوله جلب کرد. ابوالفتح ملاقاتی را بین پدر و پسر ترتیب داد بدین صورت رکن الدوله را از ری به اصفهان آورد و از سویی عضدالدوله را هم به اصفهان دعوت نمود. وزیر در اصفهان مجلس مهمی را تشکیل داد و یک جشن شاهانه به راه انداخت و پسر و پدر با هم صلح و سازش کردند. در این جلسه که به یک جشن ملی تبدیل شده بود، سران سپاه دیلمی و بزرگان کشور و دیگر اقشار مردم و هر 3 پسر رکن الدوله حضور داشتند. ابتدا رکن الدوله، ابوشجاع فناخسرو عضدالدوله را رسماً در حضور شرکت کنندگان به ولیعهدی و جانشینی خود انتخاب نمود و ایشان را وارث تاج و تخت خود نمود. در

ص: 494

همین جلسه رکن الدوله همدان و ری و قزوین و نواحی تابع آن را به پسر دیگرش علی فخرالدوله داد و اصفهان را به پسر سومش بویه مویدالدوله داد و به این دو فرزند وصیت کرد که از فرمان عضدالدوله سرپیچی ننمایند و اتحادی که بین پدران آن ها برقرار بوده که آن اتحاد باعث ترقی خاندان آل بویه گردیده بود را از دست ندهند. پس از این صلح و سازش بین رکن الدوله و پسرش عضدالدوله، رکن الدوله به ری برگشت و در محرم سال 366 در آن شهر وفات یافت. پس از مرگ رکن الدوله، پسرش عضدالدوله خودش را تک تاز میدان دید و یک سال بعد از مرگ پدر یعنی در سال 367 دوباره به بغداد حمله کرد و آن جا را به تصرف خود درآورد. عزالدوله به شام گریخت و به خاندان آل حمدان پناهنده شد. در این زمان خلیفه بغداد هیچ گونه قدرت اجرایی نداشت. عضدالدوله در بغداد به نام خود خطبه خواند و سپس به تعقیب پسر عموی خود که به خاندان آل حمدان پناهنده شده بود، به تکریت لشکر کشید و در 18 شوال سال 367 عزالدوله و پسر ناصرالدوله حمدانی را شکست داد. در این جنگ عزالدوله و پسر ناصرحمدانی به اسارت عضدالدوله در آمدند و عضدالدوله آن ها را به قتل رساند و سراسر ممالک آل حمدان که شامل حوزه عملیاتی رود فرات و دیاربکر و شام می شد را به قلمرو حکومت شاهنشاهی ایران افزود. عضدالدوله به همدان و ری حمله کرد و تمام شهرهای عراق عجم را به تصرف خود درآورد و سپس عازم طبرستان گردید و تا سواحل دریای خزر پیش رفت. بدین ترتیب محدوده جغرافیایی سرزمین شاهنشاهی ایران در زمان خاندان آل بویه از ناحیه سند و از غرب به شام و از جنوب به عمان و خلیج فارس و اقیانوسهند و از شمال به دریای خزر گسترش یافت. در زمان عضدالدوله تجارت زمینی بین شرق و غرب از جاده های فارس، کرمان و خوزستان می گذشت و کالاهایی از چین به خراسان و ارمنستان و فارس و خوزستان و عراق عرب تا شام و بالعکس با کاروان هایی عبور می کرد و تمام روستاهای کشور هم آباد بود و در تمام روستاهای فاقد چشمه آبی دائم و کنار جاده های مواصلاتی برای نگهداری آب مورد نیاز مردم و کاروانیان آب انبار می ساختند و روی آن گنبدی می زدند تا به وسیله گرد و خاک و نور خورشید آب آلوده نشود. در بین راه ها کاروان سراهایی برای اطراق کاروانیان و جای علوفه آنان ساخته می شد. این راه ها در همه جا به هم وصل می شد. شهر بیشابور هنوز هم رونق داشت و کارخانه عطر و گلاب آن، عطر و گلاب تولید و به سراسر جهان ارسال می کرد. پارچه های کتان و دمیاط عجم در توج و کازرون و برخی روستاهای اطراف آن

ص: 495

تولید و به سایر نقاط کشور و خارج صادر می شد. این تولیدات تا اواخر عهد آل بویه کماکان ادامه داشت. با توجه به اینکه کما فی سابق کدخداها در روستاها و حکام شهری در شهرها همچنان مردم را غارت می کردند، باز هم اقشار جامعه روزگار خوبی داشتند. عضدالدوله در شوال سال 372 در بغداد در سن 47 سالگی بر اثر بیماری صرع درگذشت و جسدش را در نجف اشرف جنب مرقد حضرت علی دفن کردند. مدت پادشاهی عضدالدوله 34 سال بود که 5 سال و نیم آن در بغداد سپری نمود. بعد از مرگ عضدالدوله دیری نپایید که بار دیگر کشمکش بین مدعیان قدرت که فرزندان عضدالدوله بودند، حکام محلی را هم به جان هم انداخت. از سویی بلایای طبیعی مثل سیل و زلزله و قحطی و خشکسالی و بیماری های واگیر مثل وبا ضایعات و تلفات سنگینی به بار آورد و توده عظیمی از مردم را دروکرد خانه و مزرعه، شهر و ده را ویران نمود. در این زمان بود که زلزله بندر سیراف را برای همیشه ویران ساخت. آن چه در روایات تاریخ طبری، حمزه اصفهانی و ابن اثیر و دیگر تاریخ نویسان محلی نوشته شده، تصویری حزن انگیز از زندگی و گرفتاری هایی که خروج آن برای بشریت سخت است، نشان می دهد. اما همان گونه که گفته شد عضدالدوله در سال 327 در بغداد درگذشت. بزرگان و سران سپاه او در بغداد یکی از پسران او به نام ابوکلیجار مرزبان با لقب صمصام الدوله را جانشین او کردند. در شیراز که پایتخت اصلی عضدالدوله بود،بزرگان و لشکریان فارس و کرمان ابوالفوارس شیرازد «شیرذل» پسر دیگر عضدالدوله که حاکم کرمان بود را به شیراز آوردند و جانشین پدر کردند. شیرزاد در ابتدا لقب خود را تاج الدوله گذاشت و سپس نصر ابن هارون نصرانی وزیر پدر که با او روابط خصمانه ای داشت را به قتل رساند. از سویی دیگر در بغداد صمصام الدوله دو برادر خود، فیروز شاه و ابوالحسن احمد را به فارس فرستاد تا مملکت پدر را از شیرزاد بگیرند. شیرزاد آنان را شکست داد و تا بصره پیشروی کرد. شیرزاد پس از 4 سال که بر اوضاع مسلط شد به سوی بغداد لشکرکشی کرد و پس از جنگ خونینی بغداد را اشغال نمود و برادر خود صمصام الدوله که در بغداد به سلطنت نشسته بود را دستگیر و به زندان انداخت و سپس او را کور کرد. بدین ترتیب حکومت 4 ساله صمصام الدوله در بغداد پایان یافت. طالع الله خلیفه ناتوان بغداد به شیرزاد «شیرذل» لقب شرف الدوله داد. گرچه طالع الله

ص: 496

خلافت داشت اما همه امور توسط شرف الدوله حکمرانی می شد.(1)

ابوالفوارس شیرزاد شرف الدوله در جمادی الاخر سال 379 ق درگذشت. مدت حکومت وی 6 سال و اندی بود که 2 سال و 8 ماه آن در بغداد سپری شد.(2) پس از درگذشت شرف الدوله در همین سال مسئولان زندان صمصام الدوله را از زندان آزاد کردند. وی به سوی شیراز حرکت کرد. سرانجام اشراف شیراز و اعیان دیالمه صمصام الدوله را در سال 379 به حکومت گماردند.(3)

بنابراین صمصام الدوله پس از 3 سال تحمل زندان، از زندان رهایی یافت و به جای برادر در شیراز به تخت شاهی نشست. صمصام الدوله در آغاز سلطنت دستور اخراج ترک ها از فارس را صادر نمود و عده ای از سران آن ها را هم به قتل رساند. و علت آن حمایت ترکان از ابوعلی پسر شرف الدوله در مبارزات علیه او بود. صمصام الدوله در سال 388 تمام افرادی که اصل و نسب دیلمی نداشتند و به عنوان دیلمی در سپاه خدمت می کردند را اخراج نمود. اکثر مورخان صمصام الدوله را پادشاهی بردبار، بخشنده، قانون مدار، دلیر و مردم دار می دانستند. در سال 380 ق بین صمصام الدوله و پسران عزالدوله بختیار هریک برای ضمیمه کردن خوزستان به قلمرو خود، جنگ های خونینی روی داد که در اینجنگ ها صمصام الدوله به دست پسران بختیار کشته شد. بهاالدوله جسد بی سر وی را به شیراز منتقل و در آرامگاه خاندان آل بویه به خاک سپرد.(4) صمصام الدوله 13 سال و 6 ماه سلطنت کرد که 9 سال آن در شیراز پایتخت آل بویه فارس بود. وی 4 سال و 6 ماه هم در بغداد حکومت کرد. پس از کشته شدن صمصام الدوله، برادرش بهاالدوله ابونصر ابن عضدالدوله به سلطنت رسید. وی 4 سال اول سلطنت خود را در بغداد سپری کرد و سپس مرکز حکومت خود را از بغداد به واسطه و بصره انتقال داد و 6 ماه نیز در واسطه و بصره ماند و سپس راهی شیراز پایتخت اصلی خاندان آل بویه گردید و مدت 14 سال نیز در شیراز ماند. بهاالدوله روی هم 24 سال حکومت کرد. او در سال 403 در سن 42 سالگی در ارجان «بهبهان کنونی» بر اثر بیماری صرع که همان بیماری پدرش عضدالدوله بود، درگذشت و جسدش را به نجف بردند و در کنار قبر پدرش در جوار حرم امام علی به خاک سپردند.

ص: 497

بهاالدوله ظالمی مستبد و خونریز و بد خُلق بود که حتی نزدیک ترین یاران وی از او گریزان بودند و در میان آل بویه هیچ سلطانی به ستمگری و خشونت او پا به عرصه وجود نگذاشته بود.(1) پس از مرگ بهاالدوله، پسرش ابوشجاع سلطان الدوله بنا به وصیت پدر در سال 403 به تخت سلطنت نشست. در این زمان قلمرو حکومت سلطان الدوله کرمان، فارس و عراق عرب بود. سلطان الدوله حکومت بصره را به بردار زاده خویش ابوطاهر جلا الدوله و کرمان را به برادر دیگرش ابوالفوارس داد. در ابتدای کار آن ها مدتی با هم در صلح و صفا زندگی کردند. در آخر الامر بین آن ها اختلاف افتاد. در سال 407 ابوالفوارس به تحریک سران سپاه دیلمی و به کمک سلطان محمود غزنوی که آن زمان در بُست افغانستان اقامت داشت، بر سلطان الدوله شورید و در ابتدای کار سپاه او را شکست داد و شیراز را مدت کوتاهی تصرف کرد، اما دوام نیافت. چون سلطان الدوله از بغداد به فارس آمد و او را شکست داد. ابوالفوارس به همدان نزد شمس الدوله ابن مجدالدوله گریخت و به او پناهنده شد. دوباره فارس و کرمان در قلمرو سلطان الدوله قرار گرفت. سلطان الدوله با وساطت عده ای از بزگان در سال 409 ابوالفوارس را بخشید و مجدداً او را به حکومت کرمان گماشت. و اما در سال 411 سپاهیان سلطان الدوله در بغداد علیه او کودتا کردند واو را از شاهی انداختند و برادر کوچک ترش ابوعلی مشرف الدوله را به سلطنت نشاندند. سلطان الدوله به خوزستان گریخت و هرچه کرد، نتوانست بغداد را از برادر پس بگیرد. مشرف الدوله در محرم سال 412 نام سلطان الدوله را از خطبه انداخت و به نام خودش خطبه خواند. با وساطت عده ای از سران سپاه دیلمی و بزرگان کشور در سال بعد بین دو برادر صلح و سازش برقرار شد و طبق توافقی که به عمل آمد، فارس و کرمان از آن سلطان الدوله شد و عراق عرب از آن شرف الدوله و خوزستان بین هر دوی آنان تقسیم شد. سلطان الدوله در سال 415 در شیراز درگذشت. مدت حکومت وی حدود 12 سال بود.(2) بنابراین سلطان الدوله در 3 سال پایان حکومت خود بغداد را از دست داد و در شیراز پایتخت اصلی آل بویه فارس مستقر گردید. سلطان الدوله در سال 415 درگذشت. پس از او پسرش ابوکلیجار مرزبان که در اهواز بود، به تخت سلطنت نشست. در این میان بین ابوکلیجار مرزبان و عمویش ابوالفوارس ابن سلطان الدوله که حاکم کرمان بود، جنگ درگرفت. علارغم این که ترکان فارس و

ص: 498

عده ای از دیلمیان از ابوالفوارس حمایت کردند، ابوکلیجار مرزبان ابوالفوارس را شکست داد و برای مدتی کوتاه به شیراز آمد و به سلطنت نشست. ولی جنگ بین این دو تن پایان نیافت. سرانجام هر دو به ستوه آمدند و با وساطت عده ای از بزرگان بین ابوالفوارس و ابوکلیجار صلح و سازش برقرار شد. طبق یک توافق نامه مقرر شد که کرمان قلمرو ابولفوارس و فارس از آن ابوکلیجار باشد و خوزستان هم از آن کلیجار شد. این صلح و سازش دوام نداشت و زمانی که کلیجار در خوزستان به سر می برد ابولفوارس به شیراز آمد و به سلطنت نشست ابولفوارس با مردم بدرفتاری بسیار کرد. از جمله دیلمیانی که از او حمایت کرده بودند، بد رفتاری نمود و اموال آن ها را مصادره کرد. به همین منظور عده ای از دیلمیان به خوزستان رفتند و به کلیجار پیوستند. کلیجار به فارس لشکرکشی کرد ابولفوارس شکست خورد و به کرمان گریخت. ابوکلیجار در سال 417 در شیراز مستقر شد و دوباره به کرمان حمله کرد اما به دلیل گرمای شدید نتوانست کاری از پیش ببرد. ناچار بزرگان دست به کار شدند و دوباره بین ابولفوارس و ابوکلیجار صلح برقرار شد. در یک توافق نامه مقرر شد کرمان از آن ابولفوارس و فارس از آنابوکلیجار باشد. در این توافق نامه ابوکلیجار پذیرفت که سالانه 20 هزار دینار به عنوان خراج به عموی خود ابولفوارس پرداخت نماید. این صلح و سازش بیش از یک سال دوام نداشت ابولفوارس در سال 419 در حالی که برای حمله به فارس به تدارک سپاه مشغول بود، ناگهان درگذشت. در بین مردم چنین شهرت یافت که چون ابولفوارس مردی ظالم و ستمگر بود، اطرافیانش او را مسموم کردند. جنگ داخلی و دست به دست شدن شهرها و روستاها خسارات جبران ناپذیری به مردم وارد می شد. مردم فارس و کرمان و خوزستان و سران سپاه و بزرگان که همه از این جنگ ها و برادرکشی ها به ستوه آمده بودند از مرگ ابولفوارس خوشحال شدند. بعد از مرگ ابولفوارس، ابوکلیجار کرمان را خیمه قلمرو خود کرد و مدت کوتاهی مردم آسوده خاطر شدند. طولی نکشید که دوباره جنگ و خونریزی شروع شد. در این زمان جلال الدوله ابن مشرف الدوله در بغداد امارت داشت. بین وی و ابوکلیجار 4 سال جنگ درگرفت سپس در سال 428 صلح کردند. خلیفه القائم برای کلیجار خلعت فرستاد.(1) در جنگ نقل و نبات پخش نمی شود و بسیاری از انسان ها کشته می شوند و خانه ها و آبادی ها و

ص: 499

شهرها ویران می شوند. حالا فکرش را بکنید در این 4 سال جنگ که مردم توان جانی و مالی آن را پرداخت کردند، چقدر خسارت دیدند. بعد از مرگ جلاالدوله در سال 435 بغداد نیز به تصرف ابوکلیجار درآمد. بدین ترتیب قلمرو بویه هیان یا آل بویه در عراق عرب و فارس و کرمان زیر پرچم واحدی قرار گرفت. ابوکلیجار در سال 436 پس از زیارت بارگاه امام علی و امام حسین وارد بغداد شد و قائم خلیفه عباسی به وی لقب محی الدین اعطا کرد.(1) وقتی که ابوکلیجار وارد بغداد شد، عده ای مردم علیه او دست به شورش زدند و ترکان بغداد نیز از او اطاعت و فرمانبرداری نکردند. کلیجار به ناچار پسر خود ملک رحیم را به عنوان نماینده خود در بغداد گذاشت و خود به شیراز بازگشت. ولی طولی نکشید که بین کلیجار و اسماعیل شبانکاره ای اختلاف افتاد و کار به جنگ و کشمکش کشید و مدتی اسماعیل شبانکاره ای با کلیجار جنگید و اوضاع فارس را ناامن کرد ولی نتوانست کاری از پیش ببرد. در سال 440 طغرل سلجوقی به سوی فارس لشکرکشید و عازم جنگ با کلیجار گردید که در این میان بامیانجیگری قاضی ابو محمد ناصحی نویسنده تاریخ منصوری صلح بین طرفین برقرار شد. در همان سال ابوکلیجار برای سرکوب یاغیان کرمان به آن سرزمین لشکر کشید. در حالی که مشغول جنگ با یاغیان و سرکشان آن نواحی بود، ناگهان درگذشت. ابوکلیجار 24 سال سلطنت کرد که 5 سال آن در بغداد بود. پس از درگذشت ابوکلیجار در سال 440 در کرمان، مردم بغداد با پسرش ابونصرخسرو فیروز ملقب به ملک رحیم بیعت کردند و او را به تخت سلطنت نشاندند. ابتدا قلمرو فرمانروایی ملک رحیم عراق عرب و خوزستان بود ولی کم کم بر فارس نیز دست یافت. در زمان سلطنت ملک رحیم به دلیل جنگ های خانوادگی و دست به دست شدن شهرها و روستاهای مهم فارس و عراق عرب بین ملک رحیم و برادرانش مردم خسارات جانی و مالی فراوانی متحمل شدند. حکومت ملک رحیم به دلیل لشکرکشی طغرل سلجوقی به بغداد و دستگیری و زندانی شدن او در سال 447 پس از حدود 6 سال پایان یافت. در همین سال خلیفه بغداد دستور داد تا به نام طغرل خطبه بخوانند و این تاریخ در حقیقت می شود گفت، پایان ملک رحیم و انقراض خاندان آل بویه در بغداد است. در همان سالی که ملک رحیم در بغداد به سلطنت نشست، بنا به وصیت ابوکلیجار پسر دیگرش به نام ابومنصور فولاد ستون به

ص: 500

حکومت فارس گمارده شد. فولاد ستون علاوه بر فارس حکومت کرمان نیز به عهده داشت. درهمین سال اول حکومت فولاد ستون «440» جنگی بین او و برادرش ابوسعید خسرو شاه رخ داد که ابوسعید خسرو شاه به قتل رسید.(1)

چند ماه بعد جنگی بین فولاد ستون و ملک رحیم روی داد که ملک رحیم بر فولاد ستون پیروز شد و او را دستگیر کرد و به زندان انداخت. در سال 441 فولاد ستون از زندان گریخت و به کمک عده ای از سران دیلمیان، شیراز را تصرف کرد. ملک رحیم فراری شد و به کمک طغرل سلجوقی شیراز را از فولاد ستون پس گرفت و به نام طغرل خطبه خواند. در سال 447 فولاد ستون دوباره شیراز را تصرف نمود و ملک رحیم این بار به پایتخت خود، بغداد برگشت. پس از مدتی مادر فولاد ستون در صدد برآمد تا وزیر پسرش صاحب عادل بهرام پسر مافنه را به قتل برساند. اما فضل ابن حسن فضلویه شبانکاره ای که سپهسالار صاحب بود، اطلاع پیدا کرد و در سال 448 علیه فولاد ستونکودتا نمود و او را دستگیر و زندانی کرد. فولاد ستون در زندان درگذشت. مدت سلطنت وی 8 سال بود. بعد از آن فارس به تصرف فضلویه درآمد. چندی بعد ملک قاورد سلجوقی که کرمان را از فولاد ستون گرفته بود، به سوی فارس لشکر کشید. فضلویه که توان مقابله با او را نداشت فراری شد. فولاد ستون طبع ملایم و صلح جو داشت و در آغاز سلطنت با عدل و داد با مردم رفتار می کرد. پس از مرگ فولاد ستون یکی از پسران ابوکلیجار به سلطنت رسید. او ناچار قیومیت سلجوقیان را پذیرفت. بدین ترتیب در سال 487 بقایای حکومت آل بویه در فارس پایان یافت.

8- ابونصر خسرو فیروز ملک رحیم فرزند ابوکلیجار مرزبان 440 تا 447

حمله کرد. در همین حال جبهه سومی برای حسن بویه گشوده شد. حسن بویه وزیر خود ابوالفضل محمد ابن حسین را با سپاهی برای سرکوب حسنویه فرستاد. ابوالفضل در این سفر جنگی پسر خود ابوالفتح علی را نیز همراه داشت. در این سفر ابوالفضل به علت بیماری نقرس درگذشت و بلافاصله پسر او ابوالفتح علی جانشین او گردید. در این جنگ حسنویه که نتوانست مقاومت کند، شکست خورد و چون راه فرار نداشت، تسلیم گردید. ابوالفتح علی سپهسالار حسن بویه او را بخشید مشروط بر این که سالیانه به طور کامل خراج پرداخت نماید و در جنگ به کمک حسن بویه سرباز بفرستد و به کسی هم ظلم و ستم نکند. حسنویه به ناچار تمام شروط سپهسالار حسن بویه را پذیرفت. ابوالفتح علی با غنایم بسیار به رینزد حسن بویه برگشت. در حالی که 22 سال بیشتر نداشت، حسن او را به جای پدرش وزارت داد. در همین ایام وشمگیر زیاری درگذشت. بعد از مرگ وشمگیر، سپهسالار اردوی خراسان که خود را تنها دید به این نتیجه رسید که جنگ با حسن بویه بی فایده است. زیرا از میان 3 دشمن حسن بویه دو نفر آن ها یعنی وشمگیر و حسنویه خود به خود از میان رفتند و تنها نوح سامانی که او سپهسالارش است، باقی مانده است. سپهسالار خراسان به همین دلایل گفته شده احساس تنهایی نمود و دانست که با ادامه جنگ نمی تواند کاری از پیش ببرد. سپهسالار خراسان در سال 361 نوح سامانی را واداشت تا با حسن بویه صلح کند. در این توافق نامه مقرر شد حسن بویه و پسرش عضدالدوله سالیانه 150 هزار دینار به نوح سامانی پرداخت کند تا آن ها معترض ری و کرمان که در تصرف آل بویه در آمده بود، نشوند. برای پایدار ماندن این صلح و سازش نوح سامانی دختر عضدالدوله را هم به عقد خود درآورد تا با ایجاد خویشاوندی پایه های صلح و سازش خود را محکم تر نماید. همان گونه که گفته شد، ابوالفتح علی ذوالکفالتین وزیر حسن بویه رکن الدوله مراسمی در اصفهان ترتیب داد و حسن بویه و دو پسرش فخرالدوله و مویدالدوله از ری به اصفهان آورد و عضدالدوله را هم به اصفهان دعوت نمود. این وزیر کدورتی که بین حسن بویه و پسرش عضدالدوله به وجود آمده بود را از بین برد و بین آن ها صلح و سازش برقرار نمود و در این مراسم حسن بویه پسر ارشد خود عضدالدوله را به عنوان ولیعهد انتخاب نمود و قلمرو خود را بین دو پسرش مویدالدوله و فخرالدوله تقسیم نمود و به آنان توصیه کرد که امیرالامرایی عضدالدوله شاه فارس که او هم برادر ارشد شماست را به رسمیت بشناسند و از او اطاعت نمایند. در این تقسیمات حسن رکن الدوله حکومت اصفهان و اطراف آن را به پسرش ابومنصور

ص: 503

مویدالدوله و ری و همدان هم به پسر دیگرش فخرالدوله سپرد. رکن الدوله پس از این تقسیمات به ری برگشت و در سال 366 درگذشت. پس از مرگ او این تقسیمات 3 سال بیشتر دوام نیافت و بین فخرالدوله و عزالدوله بختیار اختلاف افتاد. عضدالدوله با به دست آوردن بهانه ای مبنی بر اینکه در نزاع گذشته بین او و پسر عمویش عزالدین بختیار از پسر عمویش عزالدین بختیار حمایت کرده است، از بغداد جهت سرکوب برادر عازم ری و همدان شد. فخرالدوله که توان مقابله با عضدالدوله را نداشت، قلمرو خودرا رها کرد و به گرگان گریخت. عضدالدوله ری و همدان و سایر قلمرو فخرالدوله را تصرف نمود و آن را ضمیمه اصفهان کرد و به برادر خود مویدالدوله سپرد و او را نایب خویش معرفی کرد و خود به عراق عرب برگشت. مویدالدوله که تحت حمایت عضدالدوله بود، تا سال 373 که او از دنیا رفت بر تمام عراق عجم و گرگان و طبرستان امارت می کرد و از این تاریخ به بعد مستقل و مستقر گردید و چیزی که کمک به استقلال اداره امور کشور او می کرد، حُسن تدبیر وزیر دانشمند معروف او ابوالقاسم اسماعیل ابن عباد معروف به صاحب عباد بود.(1) صاحب عباد ابتدا شاگرد ابوالفضل ابن عمید منشی مشهور وزیر رکن الدوله بود. صاحب عباد مردی بخشنده، کریم و شعر دوست بود و به نویسندگان و شاعران و هنرمندان توجه خاصی معطوف داشت و به آنان احترام فراوان می نمود. صاحب عباد در زمان مویدالدوله وزارت او را عهده دار بود. صاحب عباد پس از مرگ مویدالدوله، فخرالدوله که در نیشابور به سر می برد را به گرگان فراخواند. زیرا فخرالدوله تنها بزرگ خاندان بویهی محسوب می شد و او وارث تاج و تخت رکن الدوله بود. فخرالدوله در رمضان سال 373 از نیشابور به گرگان آمد و مردم دسته دسته با او بیعت کردند. فخرالدوله هم به تخت سلطنت نشست. صاحب عباد قصد کناره گیری از وزارت داشت که فخرالدوله نپذیرفت. هم چنان در پست وزارت باقی بود تا سال 358 که در اصفهان درگذشت. فخرالدوله در اواخر سلطنت خود کاری ناشایست کرد. او اموال وزیر خود صاحب عباد و اطرافیانش را مصادره کرد. پس از مرگ صاحب عباد در اصفهان، فخرالدوله هم در قلعه تبرک شهر ری درگذشت. زمانی که فخرالدوله درگذشت، پسرانش به سن بلوغ نرسیده بودند. همسرش خاتون دختر اسپهبد رستم ابن مرزبان زمام امور کشور را به دست گرفت. او در ابتدای کار قلمرو شوهرش را بین دو پسرش

ص: 504

ابوطالب رستم مجدالدوله و ابوطاهر شمس الدوله تقسیم کرد. خاتون، مجدالدوله را نامزد جانشین پدر کرد و ری را به او داد و همدان و کرمانشاه را به پسر دیگرش شمس الدوله داد. این دو پسر چون به سن بلوغ رسیدند، بر قلمرو خود مستقر شدند. پس از چندی فخرالدوله از اطاعت مادر سرپیچی نمود و وزیر و مشاوری برای خود انتخاب کرد. خاتون به قلعه تبرک رفت و سپس محرمانه نزد بدرابن حسنویه رفت و به کمک او شمس الدوله را امیرکل قلمرو شوهرش نمود. و در ری مستقر کرد«397». پس از یک سال بین شمس الدوله و مادرش اختلاف افتاد. شمس الدوله هرچه تلاش کرد که مادرش و برادرش را سرکوب کند، موفق نشد. ضمناً پس از درگذشت فخرالدوله، همسرش خاتون حکومت اصفهان را به پسرخاله خود ابوجعفر داد و او را اعلاالدوله نامید. اعلاالدوله مردی دانش پرور بود. او ابوعلی سینا را به اصفهان دعوت نمود و مدت 14 سال از او پذیرایی کرد و مشاور خود قرار داد. در سال 440ق شمس الدوله قلمرو بدر ابن حسنویه که به دست شورشیان کشته شده بود را تصرف نمود. شهرت شمس الدوله از این جهت است که مدتی ابوعلی سینا پزشک بزرگ را وزیر خود کرد و از راهنمایی او استفاده نمود. شمس الدوله به قصد تصرف قلمرو برادر و مادر به ری لشکر کشید. خاتون و مجدالدوله شهر ری را رها کردند و به دماوند پناهنده شدند. شمس الدوله خواست برادر و مادر را تعقیب کند، اما سران سپاه او نپذیرفتند و سپاهیان نیز سر به شورش برداشتند. شمس الدوله ناچار به همدان برگشت. دوباره مجدالدوله و مادرش به ری برگشتند و به حکومت پرداختند. مجدالدوله تا سال 340 در ری حکومت کرد. سرانجام مادرش خاتون درگذشت. پس از مرگ خاتون، مجدالدوله فکر اداره کشور را از سر خود بیرون کرد و شروع به عیاشی گری و خوش گذرانی کرد و شیرازه حکومتی از هم پاشیده شد. در همین هنگام که مجدالدوله مشغول عیش و نوش و خوش گذرانی بود، سلطان محمود غزنوی که مشغول کشورگشایی بود به ری حمله کرد و شهر و سایر قلمرو مجدالدوله را تصرف نمود. مجدالدوله بدون واکنش زیادی تسلیم گردید. سلطان محمود غزنوی شخصاً مجدالدوله و پسرش ابودلف را دستگیر و به زندان غزنین فرستاد. بدین ترتیب حکومت آل بویه ری، به دست غزنویان منقرض گردید. اما شمس الدوله امیر بویه همدان و کرمانشاه همان گونه که گفته شد، پس از مرگ فخرالدوله، همسرش خاتون زمام امور کشور را به دست گرفت و قلمرو او را بین دو پسرش شمس الدوله و مجدالدوله تقسیم نمود. او حکومت ری را به مجدالدوله و

ص: 505

حکومت همدان و کرمانشاه را به شمس الدوله داد. و اما آنچه در مورد حکومت مجدالدوله در ری بود گذشت حال به چگونگی حکومت شمس الدوله در همدان و کرمانشاه می پردازیم. همان گونه که به اطلاع رسید شمس الدوله از آنجهت بسیار شهرت دارد که ابوعلی سینا پزشک و فیلسوف مشهور را به وزارت خود انتخاب کرد و تا آخر عمر از او تبعیت و کسب فیض نمود. پس از مرگ شمس الدوله، پسرش سماءالدوله جانشین او گردید. سماءالدوله برای گسترش قلمرو خود به بروجرد لشکرکشید. حاکم آن جا نتوانست در برابر سماءالدوله مقاومت کند، به علاالدوله کاکویه حاکم اصفهان پناهنده شد و از او یاری خواست. علاالدوله به همدان لشکر کشید و سماءالدوله شکست خورد و علاالدوله، سماءالدوله را دستگیر و زندانی کرد. بدین ترتیب آل بویه همدان و کرمانشاه هم در سال 414 به دست علاالدوله کاکویه منقرض شد.

بدون خونریزی وارد بغداد شد. مستکفی خلیفه عباسی ناچار شد از او اطاعت کند و پسران بویه را به القاب علی عمادالدوله و حسن رکن الدوله و احمد را معزالدوله مفتخر ساخت. مستکفی از نفوذ احمد معزالدوله اندیشناک گشت. در آن احوال قهرمانانه در دربار که خانمی بود با نفوذ ترتیب جشنی داد که فوق العاده به معزالدوله گران آمد و از همه بدتر آن که خلیفه امر به توقیف رئیس شیعیان داد و این اقدام به معزالدوله که شیعه مذهب بود، نهایت تأثر نمود. بنابراین روزی که خلیفه باروعام داده بود، معزالدوله داخل قصر شد و پس از ادای مراسم ادب روی کرسی نشست و امر داد رسولانی که از خراسان آمدند، داخل کردند. فوراً دو نفر دیلمی داخل شده با مستکفی به فارسی صحبت کردند و دست خود را به طرف او دراز کردند. خلیفه به تصور آن که می خواهند دست بوسی کنند، دست خویش را دراز نمود. آن دو دیلمی دست خلیفه را گرفته و او را بر زمین افکندند و کشان کشان به طرف در کشیدند. سپس معزالدوله بلند شد و هیاهوی غریبی برپا گردید. حضار به طرف در فرار کرده و یکدیگر را لگد مال می نمودند. دیلمیان، قهرمانانه و دخترش را دستگیر کردند و مستکفی در قصر معزالدوله توقیف شد و در همان روز امیر دیلمی ابوالقاسم پسر مقتدر را طلبید. وی را به نام مطیع الله خلیفه ساخت. بدین نحو پس از 3 قرن خلافت خلفای عباسی دست نشانده ایرانیان شدند و بغداد به دست شیعیان افتاد و مراسم عزاداری امام حسین علیه السلام در دارالخلافه مرسوم گشت.(1) در مدت حکومت معزالدوله مذهب شیعه در بغداد رواج پیدا کرد. چون معزالدوله مروج مذهب شیعه بود و در این رابطه بسیار تعصب داشت و معزالدوله دستور داد در روز تاسوعا و عاشورا در ماه محرم برای امام حسین و دیگر شهدای کربلا مراسم تعزیه برگزار کنند و هیئت عزاداری در مساجد و تکایا به فعالیت بپردازند و در سر در مسجد ها لعن معاویه و غاصبین حق آل علی را بنویسند. اما در مورد اوضاع اجتماعی و معیشتی مردم بنا به نوشته عده ای از مورخین در سال 334 به دنبال جنگ هایی که در حدود عراق عرب و خوزستان بین احمد معزالدوله و مخالفین او روی داد، قحطی غلات و دیگر مواد غذایی چنان فاجعه ای به وجود آورد که مردم از روی ناچاری لاشه و مردارچهارپایان و علوفه صحرا می خوردند. حتی کار به خوردن کودکان خردسال و اجساد مردگان هم کشیده شد. بسیاری از باغ ها و خانه ها را به چند قرص نان معاوضه

ص: 507

می کردند. بیماری های وبا نیز به این سیه روزی مردم افزوده شد. دامن بیماری های واگیر به ولایات جبال هم رسید. تا چند سال بعد آثار آن در این نواحی باقی ماند و خلقی بسیار را هلاک کرد. قحطی در سال 401 تمام ولایت خراسان را فراگرفت. چنان مصیبت و بلایی به وجود آورد که آن چه نویسندگان در کتاب های تاریخی یمینی و ابن فندق و تاریخ بیهقی نقل کردند به آسانی باور کردنی به نظر نمی آید. به موجب این روایات در زمستان سال 400 در نیشابور و روستاهای اطراف آن 67 بار برف بارید و به دنبال آن کشت و زرع و باغ ها و حیوانات از سرما به طور کامل نابود شدند. بر اثر قحطی وحشتناکی که در تمام خراسان پیش آمد، بیش از 100 هزار نفر از بین رفتند. شدت قحطی چنان بود که هرکس در کوی و بزرن نام نان بر زبان می آورد در دم جان می باخت. در این واقعه سگ و موش مردار طعمه مردم شدند. مردم گورها را باز می کردند و استخوان مردگان را می خوردند و کارشان به خوردن کودکان و ربودن همدیگر هم رسید. در اوقات خلوت و در نقاط دور افتاده و متروک تردد کسانی که به تنهایی حرکت می کرد به مخاطره افتاد. به دنبال قحطی، بیماری وبا نیز شیوع پیدا کرد. چنان که خلقی از دفن مردگان عاجز ماندند. کفن و مرده شور نایاب شد. هرچند سلطان غزنین به عمال خویش دستور داد که انبارها را بگشایند و بین فقرا غله تقسیم کنند. سرسام آور بودن تلفات نشان می داد که حکم شاهانه هم چنان جدی نبود. به جای اینکه خود سلطان مخازن اموال و خزاین خود را بگشاید و زرهای غارتی را بین مردم تقسیم کند، در فکر کشور گشایی و غارت دیگر بلاد بود. در سال 448 چنان قحطی و شیوع وبا در کشور روی داد و کشتار بسیار کرد که چنان مردگان را بدون غسل و کفن و دفن می کردند و سال بعد هم مردگان را گروه گروه در گودال و چاله ها می انداختند. قحطی و بیماری به اهواز و آذربایجان و ماوراءالنهر و خراسان هم کشیده شد. در ماوراءالنهر چنان کشتار کرد که کوی و بازار از سکنه خالی شد و شمار تلفات به صدها هزار تن رسید و اما برگردیم به لشکرکشی های معزالدوله : معزالدوله در سال 336 بصره را به تصرف خود درآورد و سپس در سال 337 به موصل لشکرکشیکرد و آن سرزمین را ضمیمه قلمرو خود نمود. معزالدوله در سال 354 به عمان لشکر کشید و آن سرزمین را به تصرف خود درآورد. احمد معزالدوله در 13 ربیع الاخر سال 356 پس از 25 سال سلطنت درگذشت. پس از مرگ معزالدوله، پسرش بختیار ملقب به عزالدوله جانشین او گردید. معزالدوله هنگام مرگ به پسرش بختیار وصیت کرد که در تمام

ص: 508

امورات مملکت داری با پسر عموی خود عضدالدوله مشورت و از او اطاعت نماید. عزالدوله برعکس وصیت پدر عمل نمود و به خوش گذرانی و لهو لعب و عیش و نوش مشغول گردید. همین امر باعث شد که ترکان بغداد بر او شوریدند و بغداد را تصرف کردند. عزالدوله که نتوانست در برابر ترکان مقاومت کند به خوزستان گریخت و از رکن الدوله و عضدالدوله کمک خواست. عضدالدوله در سال 364 به بغداد لشکر کشید و آن جا را از ترکان پس گرفت. او پس از تصرف بغداد، طمع خلافت بغداد نمود و با تدبیر مخصوص کاری کرد که عزالدوله استعفاء نمود و سپس او را دستگیر و به زندان انداخت. چون این خبر به رکن الدوله پدر عضدالدوله که عموی عزالدوله بود، رسید بسیار اندوهناک گردید و عضدالدوله را لعن کرد و سپس خود را از تخت سلطنت به پایین افکند و از غصه مدتی آب و غذا نخورد تا به مرض مبتلا شد. این خبر به عضدالدوله رسید. عضدالدوله برای جلب رضایت پدر قاصدی نزد او فرستاد. چون قاصد شروع به اظهار مطالب نمود، رکن الدوله برآشفت و خواست او را با نیزه بکُشد. چون خشمش فرونشت، رو به قاصد کرد و گفت: «به فلانی بگو آیا لشکرکشی تو به بغداد برای این بود که برادر زاده من کمک کنی یا جای او را بگیری!» قاصد به بغداد برگشت و مراتب را به اطلاع عضدالدوله رساند. چون عضدالدوله از حال پدر آگاه شد، فوراً بغداد را به عزالدوله واگذار نمود و به فارس برگشت. بنابراین رکن الدوله پس از 24 سال حکومت و لشکرکشی های فراوان و جنگ های فرسایشی با خاندان های آل زیار، سامانیان و خاندان دیلمی آل مسافر و جستانیان سرانجام در سال 366 درگذشت. و اما احمد معزالدوله از سال 320 تا 356 در عراق عرب و خوزستان و کرمان حکومت کرد و پس از مرگ او پسرش بختیار عزالدوله جانشین او گردید. عزالدوله از سال 356 تا 367 در عراق عرب و خوزستان و کرمان حکومت کرد. پس از مرگ عزالدوله قلمرو او به دست عضدالدوله افتاد.

ص: 509

ص: 510

ص: 512

شهرهای مختلف از قلمرو سامانیان گردید. البتکین در زمان عبدالملک اول سامانی به سِمَت گوتوال «سرپرست نگهبانان» دربار منصوب شد و سپس راه ترقی پیمود و به پست حاجب سالاری که امروز وزیر دربار می باشد، رسید. بعداً با پیمودن راه ترقی و پیشرفت به سپهسالاری خراسان که از پست های مهم دوره سامانیان بود، رسید. او علاوه بر سپهسالاری خراسان، والی نیشابور نیز گردید. در بیستم ذیحجه سال 349 چون منصور ابن نوح پادشاه شد، البتکین را از سپهسالاری خلع نمود. البتکین زیر بار نرفت و جنگ بین منصور و البتکین آغاز گردید. البتکین، منصور را شکست داد. البتکین پس از این که منصور سامانی را شکست داد به شهر بلخ گریخت و از رویارویی دوباره با ولی نعمت خود، خودداری کرد و روانه غزنین شد. منصور هم دیگر او را تعقیب نکرد. البتکین در اوایل سال 351 ق حاکم غزنین که ابوعلی لاویک نام داشت را از غزنین بیرون کرد و خود حاکم غزنین شد. او مدتی بعد درگذشت. پس از مرگ البتکین پسرش اسحق جانشین او گردید و یک سال بعد ابوعلی لاویک او را از شهر غزنین بیرون کرد. اسحق به بخارا رفت و از منصور سامانی کمک خواست. منصور پذیرفت مشروط بر این که دست نشانده او باشد. اسحق هم قبول کرد که خراج گذار دولت سامانی باشد. بنابراین اسحق به یاری امیر منصور سامانی دوباره بر غزنین مسلط شد. پس از مرگ اسحق، پری تکین که او هم یکی از غلامان ترک بود، جانشین او گردید. در همین زمان بین پری تکین و سبکتکین که داماد البتکین بود بر سر قدرت اختلاف افتاد. سبکتکین، پری تکین را مغلوب کرد و خود فرمانروای غزنین شد. بدین ترتیب سبکتکین در بیستم شعبان سال 366 ق در غزنین به تخت سلطنت نشست و پادشاهی خاندان غزنویان را تأسیس نمود. سبکتکین با جمع آوری سپاه، ولایات بست، قصدار، زمین داور، بامیان، طخارستان، غور، پیشاور را تصرف نمود و ضمیمه قلمرو خود کرد. سبکتکین، ابوالفتح ابن احمد بستی را به وزارت خود منصوب کرد. در همین زمان خراسان توسط بغراخان اشغال شد. سبکتکین به کمک امیر نوح دوم به خراسان لشکرکشی کرد و آن سرزمین را از بغراخان پس گرفت و امیر نوح سامانی را که از دست بغراخان متواری شده بود را نجات داد. پس از این پیروزی امیر نوح به سبکتکین لقب ناصرالدوله و به پسرش محمود لقب سیف الدوله داد. سرانجام سبکتکین در شعبان سال 387 در راه بلخ به غزنین بیمار شد و درگذشت.

ص: 514

در همین زمان در ماوراءالنهر به جای سامانیان حکومت می کردند. چون مسلمان بودند، مثل غزنویان فرمان خلیفه را گردن می نهادند و مثل غزنویان خود را دست نشانده خلیفه می شمردند. در سرزمین خود سکه به نام خلیفه می زدند و خطبه هم به نام او می خواندند. هنگامی که سلطان محمود در هند مشغول لشکرکشی بود و در مولتان سند اقامت داشت «396»، نصر خان امیر ترکستان به قصد تصرف خراسان سباشی تکین سردار خود را جهت اشغال طوس و نیشابور فرستاد و از سویی جعفر تکین و سباشی را مغلوب و خراسان را از خانیان ترکستان پس گرفت. سال بعد ایلک خان، امیر خانیان ترکستان به کمک قدرخان والی ختن با سپاهی از رود جیحون گذشت و عازم جنگ با سلطان محمود شد. در این زمان سلطان محمود با لشکری از ترکان غُز و خلج و افاغنه و هنود و حدود پانصد فیل جنگی در طخارستان بود. جنگ در 22 ربیع الثانی سال 398 بین خانیان ترکستان و سلطان محمود غزنوی روی داد که در این جنگ که در نزدیکی پل چرخیان بلخ در دشت کتر در چهار فرسخی بلخ روی داد، سپاه خانیان شکست خوردند و عده زیادی از آن ها کشته و زخمی و درحین فرار در رودخانه غرق شدند. از این تاریخ به بعد حکام خانیان ترکستان مطیع و خراج گذار سلطان محمود شدند. و اما سلطان محمود پادشاهی ظالم، ستمگر و مال اندوز بود و به لشکرکشی هایش عنوان جهاد با کفار می داد و مدعی بود که جهت گسترش دین اسلام با کفار مبارزه می کند ولی هدف اصلی او از لشکرکشی خصوصاً به شبه قاره هند غارت و چپاول بود. سلطان محمود در سال 420 به ری و جبال لشکر کشید و آن ولایات را تصرف نمود و به حکومت آل بویه در غرب قلمرو خود پایان داد. با از میان برداشته شدن حکومت آل بویه، دیگر رقیبی در غرب برای غزنویان باقی نماند. سرانجام سلطان محمود با این همه کشورگشایی و لشکرکشی و خونریزی و غارت و چپاول و ظلم و ستم، پس از 33 سال سلطنت در سن 51 سالگی در روز پنج شنبه 23 ربیع الاول سال 421 بر اثر بیماری سل درگذشت. در دربار سلطان محمود بیش از 400 شاعر و نویسنده وجود داشت که سلطان را مدح می گفتند. سلطان محمود مردیپول دوست و ثروت طلب بود. با این که در لشکرکشی به هند ظاهراً نشر اسلام و نیت جهاد را بهانه می کرد، هدف اصلیش غارت معابد پر ثروت هند و آوردن غنایم از آن دربار بود.

ص: 516

دنیا رفت. او با مشورت بزرگان، خواجه ابونصر احمد ابن محمد عبدالصمد شیرازی که مردی زیرک و باهوش و مدیر و مدبر بود، به وزارت خود منصوب کرد. مسعود در سال 424 به هند لشکرکشی کرد. او پس از محاصره قلعه استراتژیک سربستی با جنگ شدید آن قلعه که دروازه ورود به کشمیر تلقی می شد، به تصرف سپاهیان سلطان مسعود درآمد و بعد از آن تمام دره کشمیر به تصرف سلطان مسعود درآمد. در این لشکرکشی مسعود غنایم بسیار از جمله طلا و جواهرات و برده و فیل و غیره به دست آورد. در این لشکرکشی مسعود قصد داشت تمام شبه جزیره قاره هند را تصرف کند ولی ناگهان خبر رسید دارا پسر منوچهر از خاندان آل زیار و باکلیجار و شهراکیم که مسعود حکومت گرگان و طبرستان را به آنان سپرده بود، چون خبر رفتن مسعود به هند را شنیدند سر به شورش برداشتند و خراجی که قرار بود به غزنین بفرستند، خودداری کردند و از سویی استقلال آن ولایات را از دولت غزنوی اعلام نمودند. سلطان محمود لشکرکشی خود به هندوستان را نیمه کاره رها کرد و به خراسان برگشت و با جمع آوری سپاه بیشتر به سوی ولایات گرگان و طبرستان روانه شد. سلطان مسعود با لشکری مجهز در سال 425ق برای تصرف مجدد گرگان و طبرستان به پشت دروازه شهر گرگان رسید. خبر آمدن سلطان محمود به سراسر ولایات گرگان و طبرستان پخش شد. مردم شهری و روستایی عشایر و کوه نشین از پیر و جوان و زن و مرد برای جلوگیری حمله مسعود دست به کار شدند و جهت دفاع از خانه و کاشانه خود و جلوگیری از تجاوز مسعود به سرزمین خود وارد جنگ با او شدند. شهراکیم پسر سوریل امیر گرگان در حالی که کاملاً مسلح بود، با سپاه خود وارد جنگ با مسعود شد. سلطان مسعود خود سوار فیلی عظیم الجثه شده بود. در این میان جنگ شدت پیدا کرد. شهراکیمخود با شمشیر شکم فیل را درید و فیل از پای درآمد. مسعود زوبینی که در دست داشت به سوی شهراکیم پرتاب کرد. زوبین به شهراکیم اصابت نمود و او را مجروح کرد. جنگجویان مسعود، شهراکیم که مجروح شده بود را دستگیر کردند. در همین هنگام سپاهیان شهراکیم چون بدون فرمانده شده بودند، شکست خوردند و به اطراف پراکنده شدند. سلطان مسعود پس از تصرف گرگان راهی ساری شد. لشکر بزرگی از مردم اقوام گیل و دیلم و طبرستان در پیچ و خم راه ها و جنگل ها و بیشه زارها کمین می کردند و راه را بر سپاه می بستند و به آنان حمله ور می شدند و مهاجمین را می کشتند. سلطان مسعود با دادن تلفات سنگین وارد شهر ساری شد. سپاهیان مسعود وقتی که وارد ساری شدند، دست

ص: 519

به چپاول و غارت و کاشانه مردم زدند. در این میان عده ای از بزرگان شهر نزد سلطان مسعود رفتند و شکوه و زاری کردند و گفتند چرا سپاهیان تو خانه مردم را غارت می کنند. مسعود دستور داد که دست از غارت شهر بردارند. پس از چند روز سپاهیان مسعود وارد شهر آمل شدند و در کنار شهر چادر و سراپرده شاهی برپا نمودند. باکلیجار، امیر طبرستان قاصدی نزد سلطان مسعود غزنوی فرستاد و عده ای از بزرگان طبرستان هم میانجی گری کردند. بین سلطان و باکلیجار صلح و سازش برقرار شد. در این توافق نامه مقرر گردید باکلیجار مبلغ سیصد هزار درهم به مسعود بدهد و سالیانه خراج گرگان و طبرستان به دربار مسعود فرستاده شود. بدین ترتیب باکلیجار مبلغ مزبور نزد سلطان مسعود فرستاد و از این تاریخ به بعد در سراسر ولایت گرگان و طبرستان خطبه به نام سلطان مسعود خوانده شد. بدین ترتیب ولایات گرگان و طبرستان دوباره به قلمرو غزنویان برگشت. سلطان مسعود پس از فرونشاندن قائله گرگان و طبرستان، راهی غزنین شد. سلطان مسعود در لشکرکشی به گرگان و طبرستان تلفات سنگینی متحمل شد. زیرا مردم بومی از چنگ و دندان با استفاده از موانع طبیعی مثل بیشه زارها، جنگل های انبوه و کوه های سر به فلک کشیده و راه های پر پیچ و خم، از سرزمین خود در برابر مهاجمین دفاع می کردند. مسعود تا آمل لشکر راند و اگر پیشروی بیشتری به طرف دیلمان می کرد، خسارت جبران ناپذیری به او وارد می شد شاید هم شکست می خورد و عقب نشینی می کرد. بنابراین هر دو طرف مخاصمه از روی ناچاری با هم صلح و سازش کردند و مشحص است کهاگر مسعود توان بیشتری داشت، اولاً جهت گسترش قلمرو خود و غارت و چپاول به سوی دیلمان می رفت، دوماً برای اداره امور گرگان و طبرستان از کسان خود به حکومت آن جا می گماشت. اما در همین زمان یک قبیله از قبایل ترکمانان به دلایل نامعلوم از سرزمین خود کوچ و به نواحی شمال خراسان آمدند. عده ای از بزرگان شمال خراسان نزد سلطان مسعود آمدند و با شکوه و زاری گفتند این ترکمانان بیابان گرد به روستاها و شهرهای ما دستبرد می زنند و خانه و کاشانه مردم را غارت و کشاورزی منطقه را نابود می کنند و از سلطان مسعود خواستند جهت جلوگیری از آن ها اقدام نماید. از سویی طغرل بیگ، رهبر قبیله ترکمانان توسط رسولانی از مسعود خواست که سرزمین شمال خراسان را به آنان واگذار نماید و او خود امنیت منطقه را به عهده خواهد گرفت و خراج سالیانه آن را به غزنین خواهد فرستاد. برای تضمین این کار، گروگان نیز به دربار غزنویان روانه خواهد کرد. اما سلطان مسعود

ص: 520

رسولان طغرل بیگ را دستگیر و روانه زندان کرد. سلطان مسعود جهت جلوگیری از تجاوز ترکمانان جلسه ای تشکیل داد. در این جلسه مشورتی هر یک از شرکت کنندگان نظرات خود را به سلطان مسعود اعلام کردند. اما بکتغدی حاجب سلطان «وزیر دربار دولت غزنوی» خطاب به سلطان مسعود گفت: «خرابی و تباهی این قضیه از وجود سالاران بسیار است که در جنگ مسئول مقابله با ترکمانان شدند. در حالی که یک نفر برای این کار مهم و سرپرستی نبرد اعزام شود، درمان آن را به شیوه درست انجام می دهد و این کار را تمام خواهد کرد و ترکمانان را سرکوب خواهد نمود.» سلطان مسعود نیز رو به بکتغدی کرد و گفت: «پس تو باید برای این کار اعزام شوی و حسین ابن علی ابن میکائیل همراه تو می آید.»(1) بدین ترتیب بکتغدی با سپاه گران روانه جنگ با ترکمانان شد. ترکمانان در ابتدا درخواست صلح و سازش کردند تا بیعت دولت غزنویان بر خود را پذیرفتند. اما بکتغدی نپذیرفت. جنگ آغاز شد ترکمانان چنان مقاومت کردند که سپاه غزنویان را شکست دادند. بکتغدی با این همه ادعا از صحنه نبرد فرار کرد و خود را به غزنین نزد سلطان مسعود رساند. ولی حسین ابن علی ابن میکائیل تا آخرین لحظه جنگید تا دستگیر شد. سلطان مسعود ناچار شد شهرهای دهستان، نسا، قراوه را به طغرل وبرادرانش واگذار نماید و حکم حکومتی آن 3 ناحیه را برای آنان بفرستد. سلطان مسعود پس از تثبیت حکومت و برقرای نظم در سراسر قلمرو خود در شهر غزنین تاجگذاری کرد. بدین صورت به دستور سلطان مسعود به مدت 4 سال در کوشک نوبهار غزنین کاخی شاهانه ساختند و تخت زرینی در وسط آن قرار دادند و تاجی از زر به وزن هفتاد من، ساختند و در بالای آن تخت آویختند. او در سال 427 بر تخت زرین جلوس کرد و آن تاج را بر سر گذاشت و رسماً تاجگذاری کرد. اما مسعود قبل از تاجگذاری در سال 424 برای اصلاح امور ولایات ری و جبال وارد خراسان شد. چون وارد نیشابور شد، خبر رسید که عامل حکومت غزنویان در هند سر به شورش برداشته است. سلطان مسعود مصمم به بازگشت و حمله به هند شد. در همین رابطه خواجه ابوسهل حمدوی وزیر سابقِ برادرش محمد، به نظارت بر کارهای تاشی فراش که به مردم ظلم و ستم کرده بود، به ری فرستاد و عذر کاکویه که طلب عفو کرده بود، پذیرفت و سپس عازم غزنین شد و در آن جا به تدارک سپاه جهت حمله به

ص: 521

هندوستان پرداخت. سلطان مسعود پس از تاجگذاری در ذی القعده سال 427 ق به هندوستان لشکرکشی کرد. در آن جا قلعه ای بود مستحکم و استوار مردم انبوه اندر وی و او را هانس گفتند. سلطان مسعود قصد تصرف آن قلعه را کرد. چون به نزدیک آن قلعه رسید، فرمان داد تا لشکریان آن جا را محاصره کردند. پس از جنگ شدیدی قلعه به تصرف سپاه غزنویان درآمد.(1) تصرف قلعه هانس به منظور دروازه ورود به هندوستان بود، زیرا این قلعه بلند و استوار در شمال غربی دهلی پایتخت هندوستان در منطقه ای استراتژیک قرار داشت. پس از تصرف این قلعه سلطان مسعود تمام شهرها و روستاهای هندوستان را اشغال کرد و تا توانست همه جا را غارت کرد و سوخت و ویران نمود. لشکریان سلطان مسعود هرچه از زر و سیم و متاع گران بها چه مربوط به مردم عادی چه دولت چه بتخانه ها را دیدند، غارت کردند. سلطان مسعود پس از غارت و چپاول و قتل عام مردم هندوستان به غزنین برگشت. سلطان مسعود هم مانند پدرش ادعا می کرد که برای گسترش دین اسلام با کفار می جنگند، ولی دروغ می گفت. ولی تمام اهدافش کشورگشایی، چپاول و غارت ثروت هندوستان بود. زمانی که سلطان مسعود درغزنین مستقر شد، هر از گاهی عده ای از مردم شمال ماوراءالنهر و خراسان به حضورش می آمدند و از تجاوز و غارت سرزمینشان توسط ترکمانان شکایت می کردند و از سویی جاسوسان صاحب بریدان که مسئول نامه رسانان و اعلام وقایع شهرها به سلطان مسعود بودند در گزارش خود به سلطان اوضاع شمال بین النهرین و خراسان را آشفته گزارش می دادند. سلطان مسعود سپهسالار خود سباشی را با 30 هزار سپاهی جهت سرکوب ترکمانان راهی شمال کرد. در نبردی که بین سباشی و ترکمانان در ماه شوال سال 429 در منطقه سرخس روی داد، سباشی شکست خورد و از میدان جنگ فراری شد. وقتی که این خبر به نیشابور رسید، ابوسهل حمدوی و دیگر مقامات دولتی که در نیشابور بودند، آن شهر را ترک کردند. کمی بعد ترکمانان بدون خونریزی نیشابور را تصرف کردند و به هیچ کس هم آسیبی نرساندند. طغرل بیگ رهبر ترکمانان به دارالاماره نیشابور رفت و بر تخت سلطنت نشست و به رسیدگی امور مردم پرداخت و نمایندگانی از جانب خود به سایر نقاط ولایت نیشابور فرستاد. وقتی که این خبر به سلطان مسعود رسید، با جمع آوری سپاه جهت جنگ با ترکمانان راهی نیشابور شد و ترکمانان نیز

ص: 522

نیشابور را تخلیه و به مرور رفتند و از مسعود امان خواستند و درخواست صلح کردند. مسعود نپذیرفت و به سوی مرو حرکت کرد و در دشت دندانقان جنگ های سختی بین ترکمانان و سلطان مسعود روی داد. در این جنگ شکست در سپاه مسعود افتاد اما سلطان مسعود پس از شکست به سوی مرورود رفت و از آن جا به طریق غور وارد غزنین شد. سلطان مسعود وقتی که وارد غزنین شد، اولین اقدامی که کرد 3 تن از سرداران خود که در جنگ سستی کرده بودند به نام های علی دایه، سباشی، بکتغدی در بند کرد و مال و اموال ایشان را مصادره نمود و خودشان را راهی زندان در هندوستان کرد تا بمُردند. یکی از دلایل شکست سپاه سلطان مسعود اختلاف در هنگام نبرد بین این 3 تن بود و دیگری بی تجربگی آنان. زیرا ترکمانان، سپاه سلطان مسعود را به منطقه ای گرم و بی آب و علف کشاندند. ترکمانان ابتدا علف های منطقه مورد نظر را آتش زدند و تمام چاه های آبی آن منطقه هم پر از خاک و سنگ نمودند و طبق برنامه ای که از قبل تهیه دیده بودند، سپاه مسعود را به منطقه مورد نظر کشاندند و آن ها را به محاصره خود درآوردند و در تمام پیچ و خم جاده ها کمین کردند واطلاعات و گشت شناسایی سپاه مسعود ضعیف عمل کردند و سپاه وارد منطقه مورد نظر دشمن شد. آن گاه جنگ شدید آغاز گردید و سپاه مسعود که در محاصره قرار گرفته بود، شکست خورد و سلطان مسعود و باقی مانده سپاه آن قدر شجاعت از خود نشان دادند که توانستند صف دشمن را بشکنند و عقب نشینی نمایند و خود را نجات دهند و از سویی سپاهیان سلطان مسعود مهاجم بودند و اطلاعات کافی از عوارض زمین هم نداشتند و تجربه نشان می دهد که لشکری که مهاجم است تلفات بیش تری می دهد زیرا هجوم می آورد و دشمن که در کمین گاه نشسته از خود دفاع می نماید و کمتر کشته می دهد. سلطان مسعود به این نتیجه رسید که باید برای جبران شکست خود از ترکمن ها به هندوستان برود و در آن جا سپاهی گران فراهم آورد و به دفع ترکمانان بپردازد. به همین منظور حکومت ولایت بلخ را به امیر مودود پسر بزرگ خود داد و خواجه احمد ابن محمد ابن عبدالصمد وزیر وارتکین به عنوان حاجب «وزیر دربار»، همراه او با چهار هزار نفر روانه بلخ کرد تا از تهاجم ترکمانان به آن ولایت جلوگیری نماید. امیر مودود و همراهانش در ماه ربیع الاول سال 432 ق از غزنین عازم بلخ شدند. در همین زمان سلطان مسعود عازم هندوستان گردید. در محلی به نام هیپان در نزدیکی کابل پسر دومش مجدود را به همراه دو هزار سوار به سوی مولتان فرستاد و فرزند دیگرش امیر

ص: 523

ایزدیار را به سوی نواحی کوهپایه ای غزنین که در آن احتمال شورش افغان ها وجود داشت، فرستاد. سلطان مسعود به پسرانش توصیه کرد که مناطق واگذار شده به آنان را نگه دارند تا او از هندوستان برگردد. سلطان مسعود در حرکت به سوی هندوستان تمام گنج هایی که پدرش سلطان محمود در گذشته در قلعه ها و جاهای امن پنهان کرده بود را همراه خود به هندوستان می برد. سلطان مسعود برادرش محمد که در زندان بود را نیز به همراه خود به هندوستان می برد. در همین زمان در حالی که سلطان مسعود به سوی هند رهسپار بود، عده ای از غلامان به مشاهده این همه طلا و جواهر وسوسه شدند و به آن ها دستبرد زدند. در این میان شورشی در سپاه برپا شد و جنگ داخلی بین فرماندهان سپاه آغاز گردید و بین مخالفان و موافقان سلطان مسعود جنگ شدیدی روی داد که در نتیجه مخالفان سلطان مسعود بر موافقان و طرفداران او پیروز شدند و عده ای از سران سپاه که مخالف سلطان مسعود بودند او رادستگیر و ابتدا زندانی و سپس به قتل رساندند. آن گاه سرش را بریدند و نزد محمد فرستادند. محمد وقتی که سر بریده برادر را دید بسیار غمگین شد. سران شورشی که سلطان مسعود را به قتل رسانده بودند، محمد را با تهدید اجباراً در شب سیزدهم ربیع اللاخر سال 432 به تخت سلطنت نشاندند. با کشته شدن سلطان مسعود قلمرو غزنویان در ایران به تدریج پایان یافت و حکومت آنان محدود به هند و غزنین شد. سلطان مسعود بیشتر وقت خود را به عیش و نوش می گذرانید و کمتر به وضع کشور و مردم رسیدگی می کرد.

تدارک سپاه پرداخت. آن گاه با فرا رسیدن فصل بهار با سپاهیان خود برای جنگ با محمد عموی خود راهی شهر دنپور «جلال آباد کنونی افغانستان» شد. سپاهیان سلطان مودود و محمد در سوم شعبان سال 432 ق در برابر یکدیگر صف آرایی کردند. آن روز جنگ سنگینی بین طرفین تا شب ادامه داشت. جنگ تا فردای آن روز ادامه پیدا کرد. سرانجام شکست در سپاه محمد افتاد. محمد و پسرش احمد و سلیمان ابن یوسف ابن سبکتکین بلخی و جمعی از بزرگان دولت محمد به اسارت در آمدند. سلطان مودود دستور داد تا به انتقام خون پدرش همگی را کشتند. مودود برای نشان دادن پیروزی خود دستور داد تا در محل جنگ قریه ای بنا کردند و نام آن را فتح آباد گذاشتند. سلطان مودود به هر کس به هر نوعی در قتل پدرش دست داشت را بهقتل رساند. مودود پس از این پیروزی در روز 23 شعبان سال 432 ق وارد شهر غزنین شد و رسماً به تخت سلطنت نشست و خواجه احمد ابن محمد ابن عبدالصمد شیرازی را رسماً به وزارت خود منصوب نمود. سلطان مودود با آلب ارسلان سلجوقی جنگید و از او شکست خورد. از این تاریخ سلطنت غزنویان به تدریج در ایران خاتمه یافت و قلمرو آن ها منحصر به غزنین و هند شد. مودود در 20 رجب سال 441 پس از 9 سال سلطنت بر اثر بیماری قولنج درگذشت. وی پادشاهی عادل و نیک رفتار بود و با رعیت به مدارا رفتار می کرد.

خردسال مربوط می گردد. اما به محض این که بی کفایتی ایشان معلوم گردید از سریر قدرت به زیر کشیده شدند.»(1)

توانست در هپیان بر ارسلان ابن چغری بک فائق آید. پیروزی بر چغری بک نیز به حساب طغرل منظور گردید. عبدالرشید خواست طغرل را از خود دور کند. لذا به او بفرمود که با نیرویی از اتباعش که شمارشان نسبتاً اندک بود به سیستان لشکر کشد. وی با آنان به راه افتاد. بیغو عموی چغری بک را شکست داد و وی را از سیستان بیرون کرد و آن جا را متصرف شد. بقیه غلامانی که در تخت گاه غزنین بودند بر طغرل فراز آمدند و به نیروی او پیوستند. طغرل را خیال بر آن افتاد که تاج و تخت به ضبط خود درآورد. طرفدارانش به او اظهار بندگی کردند و همه آنان به سرعت از سیستان برگشتند و بهعبدالرشید در غزنین حمله کردند. امیر نگون بخت چاره ای نداشت جز این که در کهندژ غزنه پناه جوید. طغرل بر کاخ شاهی و مرکز حکومت دست یافت و با سپاهی که بر او فراز آمده بود، تاج و تخت را تصاحب نمود. وی سپس به کهندژ حمله کرد. عبدالرشید ناگزیر بیرون آمد و طغرل او را بکشت. ارکان و اعیان دولت اکنون زبان به انتقاد از عمل طغرل گشودند و شروع به کنکاشی با یکدیگر نمودند. حاجب خرخیز «وزیر دربار» که در آن زمان در هند به سر می برد، آنان را به شدت تقبیح کرد و آنان را به هم دستی در این ماجرا متهم ساخت. وی نامه های تهدید آمیزی به آن ها نوشت، چنان که جملگی از بزرگ و کوچک از خدمت طغرل سر باز زدند و کلاً زبان به لعن و نفرین او گشودند. چنین افتاد که یکی از غلامان سرایی که اهمیت یا آوازه ای خاص نداشت و به میخانه ها رفت و آمد می کرد و با اراذل به باده نشینی می پرداخت، در وقتی که سرش از باده گرم بود، به خاطر این رفتار توبیخ گردید و او نیز در نهان قصد کرد که طغرل را به قتل برساند و از این راز با کس سخن نگفت. یک روز که طغرل بر تخت نشسته بود و تمام درباریان و سپاه در برابرش صف زده بودند، این غلام با نیزه ای که پنهان کرده بود، به او حمله برد و نیزه را در تنش جای داد و او را بکشت. این غلام انوشتکین نام داشت و به خوش خوانی شهره بود و اکنون به واسطه عملش آوازه ای بلند یافته بود.»(1)

غزنوی، فرخزاد پسر سلطان مسعود که در کهندژ زندانی بود را به ارگ سلطنت در غزنین آوردند و به تخت شاهی نشاندند. از روی سکه هایش مشخص است که این پادشاه القابی چون جمال الدوله و کمال المله داشته است. بیهقی در کتاب خود ص 141 به فرخزاد به عنوان سلطان معظم یا سلطان المعظم اشاره می کند. بیهقی چنین می گوید: «افسوس که وی که آن همه آثار ستوده و سیرت های پسندیده داشت، نسبتاً در جوانی مُرد.» ابن بابا: «با تخت نشستن فرخزاد آب رفته به جویباز آمد. بازار رونق دوباره گرم شد.»(1) جوزجانی می نویسد: «رونق را به نواحی مختلف امپراتوری بازگردانید و مالیات های ولایت زابلستان که به سبب عوارض و مؤنات خراب شده بود را ببخشید»(2) سلطان فرخزاد، حسن ابن مهران را به وزارت خود منصوب کرد. فرخزاد پادشاهی خود را مدیون عاجل و اقدام فوری خرخیز حاجب «وزیر دربار» می دانست و برای او احترام ویژه ای قائل بود. فرخزاد در سال 450 ق از یک سوء قصد جان سالم به در برد. بدین ترتیب تعدادی از غلامان کوشیدند تا او را در حمام به قتل برسانند، اما موفق نشدند. او از این سوء قصد جان سالم به در برد. بعد از این اتفاق بیزاری و بی میلی از زندگی و افسردگی به او دست داد تا این که یک سال بعد از این اتفاق در 17 صفر سال 451 بر اثر ابتلا به بیماری قولنج در سن 34 سالگی درگذشت. فرخزاد پادشاهی عادل، مدیری مدبر و پارسا و پرهیزکار بود.

بود را در روز دوشنبه 19 صفر سال 451 ق به سن 27 سالگی به تخت سلطنت نشاندند. سلطان ابراهیم در ابتدی سلطنت خود به این فکر افتاد که به جنگ مسلحانه و فرسایشی بین دولت غزنوی و سلجوقیان پایان دهد. به همین منظور به چغری بک پیشنهاد صلح و سازش کرد، او هم پذیرفت و بین دولت غزنوی و سلجوقیان صلح برقرار شد. در این صلح و سازش مقرر شد که هر کس هر چه در تصرف دارد از آن خودش باشد و به قلمرودیگری تعرض نکند تا خون مردم بی گناه ریخته نشود. برنامه اجرای صلح و سازش به عهده یکی از بزرگان به نام عبدالرشید که مورد اعتماد و تأیید طرفین بود، گذاشته شد. قرارداد صلح که بین دولت های غزنوی و سلجوقیان به نام کتاب الصلح توسط ابوالفضل بیهقی نوشته شد و مدت طولانی پایدار ماند و باعث آسایش و آرامش مردم گردید و سلطان ابرهیم هم فرصت پیدا کرد بودجه مملکت را صرف عمران و آبادانی و رونق اقتصادی شهرها و روستاها نمود. اما برای تحکیم بخشیدن به پایه های این صلح و سازش بین دولت های غزنوی و سلجوقی خویشاوندی برقرار شد و آلب ارسلان پسر چغری بک، دختر سلطان ابراهیم را به ازدواج یکی از پسران خود درآورد و ملک شاه پسر دیگر چغری بک دختر خود را به مسعود پسر ابراهیم، به زنی داد. سلطان ابراهیم پادشاهی عاقل، عادل، فاضل و دین دار بود. او هر یک سال 3 ماه روزه می گرفت و یک جلد قرآن با دست خود می نوشت و به خانه کعبه می فرستاد. او اکثر اوقات مشغول خواندن نماز و دعا و ذکر بود و تعداد زیادی هم همسر داشت که بنا به نوشته کتاب طبقات ناصری سلطان ابراهیم دارای 40 پسر و 34 دختر بود که دختران را همه به نکاح سعادات و علما داد. سلطان ابراهیم در سال 472 به عنوان جهاد یک بار به هندوستان لشکرکشی کرد و غنایم و اسرای فراوان به غزنین آورد. ولی روی هم رفته او بیشتر اوقات خود را صرف نوشتن قرآن و خواندن نماز و دیگر دعاها و روزه گرفتن و معاشرت با زنان و دختران سپری می کرد. به طوری که در پایان عمر همان گونه که گفته شد 76 دختر و پسر از او باقی مانده بود. سلطان ابراهیم هم در مورد گذشته افسوس می خورد و همواره چنین می گفت اگر من پس از وفات جدم جای پدرم بودم، نمی گذاشتم ناحیه ای از مملکت ما جدا شود، اما اکنون من عاجز از پس گرفتن سرزمین هایی هستم که دیگران از ما گرفته اند و پادشاهانی با قلمرو پهناور و عساکره

ص: 529

عظیم بر خاک ما مستولی شده اند.(1) یکی از شعرای بزرگ ایرانی به نام مسعود سعد سلمان در زمان سلطنت ابراهیم می زیست و او یکی از امرای لشکر بود. سلطان ابراهیم ملقب به ظهرالدوله و سلطان المعظم پس از حدود 41 سال سلطنت در سن 68 سالگی در پنجم شوال سال 492 ق درگذشت.

معجزه طوفان نوح مانند بود و غنایم بسیاری به غزنه آورده شد.» و اما مسعود سعد سلمان و ابوالفرج رونی در اشعار خودشان به اسارت درآمدن مهلی یا متلی فرمانروای ولایت قنوج به دست مسعود که بعد ها پسرش با دادن فدیه آزادی او را خرید، اشاره می کند و از مسعود کوهی می سازد. در زمان لشکرکشی سلطان مسعود به هند سپهسالار او نجم الدین زریر شیبانی بود که درمرکز هند کشت و کشتار بسیار به راه انداخت. در کتاب طبقات ناصری چنین آمده است: هنگامی که مسعود بر تخت سلطنت بنشست، بسیاری از رسوم ظالمانه شاهان گذشته که اجرا می شد را از میان برداشت ولی این قانون های ظالمانه که بسیاری از آن ها مربوط به خراج و مالیات بود تا مدت کوتاهی برداشته شد. ولی با گذشت زمان چون مسعود قصد لشکرکشی به هند را داشت، ناچار شد برای تأمین مخارج اردو دوباره آن را برقرار کند. سرانجام سلطان مسعود پس از 16 سال پادشاهی در سن 55 سالگی در شوال سال 509 درگذشت.

سلطنت نشسته و در همان سال نیز توسط ارسلان شاه کشته شده و در همان سال یعنی سال 509 ق ارسلان شاه به تخت سلطنت نشسته است.

خواند و دویست و پنجاه هزار دینار هم به دیوانسنجر پول داد. ارسلان شاه هم به هندوستان گریخت. وقتی که سنجر به پایتخت خود در خراسان برگشت، ارسلان شاه که در هند به سر می برد، سپاهی جمع آوری نمود و غزنین را تصرف نمود. بهرام شاه فرار کرد و به خراسان رفت و دوباره دست به دامن سنجر شد. سنجر سپاهی گران از بلخ به کمک بهرام شاه فرستاد. ارسلان شاه که توان مقاومت نداشت، فراری شد و او به اسارت یکی از امرای سپاه سنجر درآمد. بهرام شاه او را از این سردار خرید و در جمادی الثانی سال 512 ق او را به وسیله ای خفه کرد. بدین ترتیب بهرام شاه برادر خود ارسلان شاه را به قتل رساند. چون ارسلان شاه کشته شد، پیکرش را در آرامگاه پدرش مسعود سوم به خاک سپردند.(1)

به قلمرو خویش را ندارد.به هر حال سلطان سنجر با سپاهیانش در شوال سال 530 غزنین را به قصد بلخ ترک کرد. چون این خبر به بهرام شاه رسید، بی درنگ به غزنین برگشت. و بار دیگر بر تاج و تخت خود دست یافت. ولی این بار هم چنان خراج گذار سلطان سنجر باقی ماند. بدبختی بزرگی که گریبان گیر دولت غزنوی در این زمان شده بود، به قدرت رسیدن امرای غوری در سرزمین غورستان بود. همین امر باعث شد دولت غزنوی به طور کلی در ایران و هندوستان برانداخته شود. در زمان پادشاهی بهرام شاه، قطب الدین غوری که از دست بردارانش علاالدین حسین و سیف الدین سوری به غزنین پناهنده شده بود، با سعایت بدخواهان به دستور بهرام شاه به قطب الدین غوری زهر داده شد و قطب الدین درگذشت. همین امر باعث دشمنی بین سیف الدین سوری امیر غور و بهرام شاه گردید، به طوری که سیف الدین سوری به غزنین لشکرکشی کرد و در جنگی که بین طرفین روی داد، بهرام شاه شکست خورد و به هندوستان گریخت و سیف الدین در غزنین به سلطنت نشست. در زمستان همان سال «544» اکثر سپاهیان غوری به غورستان برگشتند و تنها سیف الدین و کمی از سپاهیانش در غزنین باقی ماندند. این خبر به بهرام شاه رسید. بهرام شاه با جمع آوری سپاه به طور مخفیانه از بیراهه خود را به غزنین رساند و سیف الدین را دستگیر و به قتل رساند. علاالدین حسین که از کشته شدن برادر آگاهی پیدا کرد، چنان خشمگین شد که سوگند یاد کرد که خاک غزنین را زیرو رو کند و همه را قتل عام کند. به همین منظور علاالدین حسین با لشکری عظیم راهی غزنین شد. در این میان جنگ و خونریزی بین علاالدین و بهرام شاه درگرفت که بهرام شاه شکست خورد و به هندوستان گریخت. علاالدین حسین به مدت هفت شبانه روز به قتل عام و غارت و آتش زدن شهر غزنین پرداخت. او اجساد تمام پادشاهان غزنوی، به جز سلطان محمود و مودود و ابراهیم، همه را از قبر بیرون آورد و به آتش کشید و بسیاری از کتاب خانه ها و عمارت ها را ویران ساخت. در همین زمان اختلاف و دشمنی بین سلطان سنجر و علاالدین حسین افتاد و به مدت حدود 3 سال جنگ بین آن ها ادامه داشت تا سرانجام در سال 547 علاالدین حسین شکست خورد و به اسارت سلطان سنجر درآمد. بهرام شاه هنگامی که خبر به اسارت درآمدن علاالدین حسین را شنید به غزنین برگشت و یک سال بعد در آن شهر درگذشت. بهرام شاه یکیاز مشهورترین شاهان غزنوی است زیرا عده زیادی از شعرا و نویسندگان از جمله مسعود سعد سلمان، سنایی غزنوی، عبدالواسطع جبلی، سید اشرف غزنوی،

ص: 534

عثمان مختاری در دربار او می زیسته اند. کتاب های زیادی که به نام این پادشاه نوشته شده عبارتند از: حدیقته الحقیقت سنایی، کلیله و دمنه بهرام شاهی که توسط منشی بزرگ ابوالمعالی نصرالله ابن عبدالصمد شیرازی نوشته شده که خود یکی از شاهکارهای نثر فارسی است، بصایر یمینی تألیف محمد ابن محمود نیشابوری.

بهرام شاه پس از حدود چهار دهه پادشاهی در سال548 درگذشت.

جوزجانی چنین می نویسد: «خسرو شاه پادشاهی ضعیف و ناتوان بود. مملکت را ضبط نتوانست کرد و می گویند که از او 3 پسر به نام های محمد، خسرو ملک و کی خسرو بماند.»(1) پس از فتح غزنین توسط غزها، خسرو شاه به لاهور گریخت و در رجب سال 555 پس از 7 سال سلطنت در آن جا درگذشت. خسرو شاه پادشاهی عادل بود و با عدالت با رعایا رفتار می کرد و به علما تقرب می جست و به نصایای آنان گوش فرا می داد.

ص: 538

روستای نور بخارا و اطراف آن و تابستان ها در سُغد سمرقند به قشلاق و ییلاق می پرداختند. همان گونه که گفته شد، رئیس این قبیله که سلجوق ابن دقاق نام داشت، در زمان سامانیان ایل وتبار خود را برداشت و به شهر جُند در کنار سیحون آورد و در آن دیار ساکن شد. سلجوق در این زمان برای به دست آوردن موقعیت بهتر، دین اسلام را پذیرفت و مسلمان شد. بعد از مرگ سلجوق پسرش میکائیل با ترکان غیرمسلمان همسایه خود جنگید و در این جنگ کشته شد. پس از کشته شدن میکائیل پسرانش که یبغو و جبغو و جغری و طغرل نام داشتند، پس از کشته شدن پدرشان، قبیله خود را برداشتند و از جُند عازم بخارا شدند و در بیست فرسنگی آن شهر ساکن شدند. چون تعدادشان بسیار بود، دولت سامانیان احساس خطر کردند و به زودی آنان را از آن جا بیرون راندند. آن ها ناچار به توران رفتند و به بغراجان پناهنده شدند. ابتدا بغراجان برادر بزرگشان که طغرل نام داشت را برای امنیت خود به زندان انداخت. در همین ایام شیبک خان افراسیابی بخارا، پایتخت سامانیان را اشغال کرد و سلسله سامانیان منقرض شد. جغری برادر خود طغرل را از زندان نجات داد. آن ها قبیله خود را برداشتند و دوباره به نزدیک بخارا آمدند و در روستای نور و اطراف آن ساکن شدند. سلجوقیان وقتی که به قدرت رسیدند، خود را به افراسیاب، شاه افسانه ای توران پیوند دادند. در همین ایام دولت سامانیان منقرض گردید و با به روی کار آمدن غزنویان، سلطان محمود غزنوی از زیاد بودن جمعیت قوم سلاجقه به وحشت افتاد و تصمیم گرفت آنان را از بین النهرین بیرون نماید. این امر باعث اختلاف بین سلطان محمود و این قبیله بیابان گرد، گردید. حدود سال 417 ق ارسلان ابن سلجوق برادر میکائیل و عموی یبغو و جغری و طغرل که رئیس قبیله بیابان گرد سلاجقه بود، علیه سلطان محمود غزنوی دست به شورش زد و سلطان محمود با لشکرکشی به ماوراءالنهر، ارسلان را دستگیر و در دژ کالنجر هندوستان زندانی کرد و بسیاری از آنان را هم کشت. از این به بعد این قبیله تا پایان عمر سلطان محمود غزنوی خراج گذار و مطیع او بودند. قوم سلاجقه چون نتوانستند در برابر محمود کاری از پیش ببرند، به تدریج در سراسر شمال خراسان و ماوراءالنهر پراکنده شدند. پس از مرگ سلطان محمود دوباره ترکان سلجوقی سر به شورش برداشتند و به شهرهای شمالی خراسان و بین النهرین تجاوز کردند. سلطان مسعود جانشین سلطان محمود لشکری به فرماندهی سپهسالار خود سباشی و حاجب خود بکتغدی به سرکوب آنان فرستاد. در این جنگ سپاه سلطان مسعود شکست خورد و به

ص: 540

غزنین عقب نشینی کرد. ترکان سلجوقی شهر های نساء و فراوه و سرخس را اشغال کردند، سپس وارد نیشابور شدند. طغرل رئیس این قبیله در شوال سال 429 دو ماه بعد از غلبه سلاجقه بر سپاهیان سلطان مسعود و حدود دو سال پیش از جنگ قطعی دندانقان وارد دارالاماره نیشابور شد و بر تخت سلطنت نشست و خود را سلطان خواند. سلطان مسعود با شنیدن این خبر دوباره با لشکری گران روانه خراسان شد. طغرل با ترس و وحشت فراوان از نیشابور فرار کرد و شهرهای خراسان را که در تصرف داشت را رها نمود و به مرو رفت و در آنجا قاصدی نزد سلطان مسعود فرستاد و اظهار اطاعت نمود ولی سلطان مسعود قبول نکرد و هم چنان برای تنبیه طغرل پا فشاری نمود. در آخر هر دو سپاه وارد جنگ شدند و در محلی بین سرخس و مرو به نام دندانقان جنگ خونین به وقوع پیوست. در این جنگ هر چند سلطان مسعود دلاوری های چشم گیری از خود نشان داد، شکست خورد و سراسر خراسان به تصرف سلجوقیان درآمد.

تقیسمات، طغرل به سوی عراق عجم لشکرکشید. در این لشکرکشی ابراهیم اینال او را همراهی می کرد. پس از این که طغرل ری را تصرف کرد، ابراهیم اینال را جهت مسخر نمودن ولایات همدان، ابهر، زنجان و آذربایجان عازم آن دیار نمود. ابراهیم اینال توانست به مدت کوتاهی ولایات گفته شده را تصرف نماید. ابراهیم اینال به سوی بروجرد هم رفت و آن جا را نیز به تصرف خود درآورد. ابراهیم اینال می بایست طبق مقررات ولایات تصرف شده را تحویل سلطان طغرل می داد ولی او از این کار سر باز زد. همین امر باعث گردید بین طغرل و ابراهیم اینال اختلاف بیفتد. این اختلاف کم کم منجر به رویارویی نظامی گردید که در این جنگ ابراهیم اینال شکست خورد و دستگیر شد، ولی طغرل او را بخشید و به حکومت ولایات موصل و سنجار منصوب کرد. طغرل در سال 447 عازم بغداد شد و حکومت عبدالرحیم بویه را در آن جا برانداخت و به ری برگشت و در این هنگام ارسلان بساسیری سپهسالار بغداد علیه خلیفه قیام نمود و او را برکنار و خود جانشین او گردید. وقتی که این خبر به طغرل رسید با سپهسالار بغداد وارد جنگ شد. ابراهیم اینال از فرصت پیش آمده سوء استفاده نمود و علیه طغرل دست به طغیان زد. ظاهراً ارسلان بساسیری، ابراهیم اینال را تحریک کرده بود. عاقبت طغرل از ادامه نبرد با بساسیری خودداری کرد و به نبرد با ابراهیم اینال پرداخت و او را دستگیر و در نهم جمادی الاخر سال 451 به قتل رساند. و اما سلطان طغرل پس از به قتل رساندن برادر خود ابراهیم اینال، مجدد جهت سرکوب ابراهیم بساسیری وارد بغداد شد. ابراهیم بساسیری که تاب مقاومت در برابر طغرل را نداشت، به کوفه فرار کرد و طغرل به تعقیب او پرداخت و او را دستگیر و به قتل رساند. سلطان طغرل پس از این پیروزی عازم ولایات گرگان، طبرستان، خوارزم، ری، همدان، اصفهان و آذربایجان و دیگر نقاط جبال شد. طغرل پس از تصرف مجدد ولایات گفته شده که سر به شورش زده بودند، وارد بغداد شد. چون همسرش در سال 451 در راه جبال از دنیا رفته بود، تصمیم گرفت که با دختر خلیفه قائم بالله ازدواج کند. به همین منظور عمیدالملک کندری، وزیر خود را جهت خواستگاری نزد خلیفه فرستاد. در ابتدا خلیفه نارضایتی خود را از این ازدواج اعلام کرد. عمیدالملک کندری که وزرات سلطان طغرل را به عهده داشت او را تهدید نمود که اگر این ازدواج صورت نگیرد، او تمام اموال خلیفه جز زمین های پدرش را مصادره خواهد کرد. وقتی که خلیفه چنین دید ناچار شد به این رضایت تن دهد و طغرل در ذی القعده سال 454 سیده خاتون دختر خلیفه قائم را به عقد خود درآورد.

ص: 542

راوندی در مورد سلطان طغرل چنین می نویسد: «چون طغرل به همدان رفت بابا طاهر و باباجعفر و شیخ حمشاد را ملاقات نمود ودست های آنان را بوسید. بابا طاهر از او پرسید : ای ترک با خلق خدا چه خواهی کرد؟ سلطان گفت: هر آن چه تو فرمایی. بابا طاهر گفت: طبق گفته خداوند با مردم به نیکی و عدل رفتار کن. چون سلطان پذیرفت، بابا طاهر سرابریقی شکسته که سال ها از آن وضو گرفته بود و در انگشت داشت، بیرون آورد و بدو داد و گفت: مملکت عالم چنین در دست تو کردم، بر عدل باش. سلطان طغرل ظاهراً در هنگام مصاف آن را در انگشت خود می کرد.»(1) سرانجام سلطان طغرل در سن هفتاد سالگی در هشتم رمضان سال 445 ق در ری درگذشت. و او را در مقبره ای که امروزه به برج طغرل معروف است، دفن کردند. مدت سلطنت سلطان طغرل سلجوقی از شوال سال 429 تا رمضان سال 455 حدود 26 سال بود.

ارسلان بود که معتقد بود طبق رسومات گذشته ترکان، بزرگترین عضو ارشد خاندان باید پیشوای قبیله باشد و به سلطنت برسد. با توجه به این اعتقادات قتلمش علیه ارسلان شورید و مدعی سلطنت شد و در شهر ری مستقر گردید و خود را شاه خواند. خواجه نظام الملک از نیشابور لشکری به فرماندهی ساوتکین یکی از امرای سلجوقی برای دفع قتلمش به سوی ری روانه کرد. در این میان جنگ شدیدی میان سپاهیان قتلمش و آلب ارسلان در نزدیکی خوار روی داد. در این جنگ سپاه قتلمش شکست خورد و قتلمش خود در میدان جنگ جان سپرد. آلب ارسلان و نظام الملک پس از این پیروزی در اواخر محرم سال 456 ق وارد ری شدند. سلیمان و وزیرش عمیدالملک کندری تسلیم آلب ارسلان و وزیرش نظام الملک طوسی شدند. اندکی گذشت، عمیدالملک کندری به دستور آلب ارسلان و نظام الملک دستگیر و به زندان مرورود فرستاده شد. عمیدالملک کندری پس از یک سال زندانی در مرورود در ذیحجه سال 456 ق به دستور آلب ارسلان به قتل رسید و سرش را به کرمان پیش خواجه نظام الملک بردند. در همین رابطه محمد راوندی چنین می نویسد: «عمیدالملک کندری هنگام مرگ به قاتل خود چنین گفت: از طرف من به سلطان آلب ارسلان بگو عمویت این جهان را به من داد تا بر آن حکم کردم و تو آن جهانم دادی و شهادتم روزی کردی. پس از خدمت شما دنیا و آخرت یافتم اما به نظام الملک هشدار داد که بدو بدعتی زشت و قاعده ای در جهان آوردی به وزیر کشتن، امیدوارم که این سنت در حق خویشتن و فرزندان باز ببینی.»(1) قاورد حاکم کرمان که ابتدا حاکمیت آلب ارسلان را پذیرفته بود، حدود 3 سال بعد علیه او شورید و خطبه به نام خود خواند و نام آلب ارسلان را از خطبه انداخت. آلب ارسلان به سوی کرمان لشکرکشی کرد. قاوردناچار تن به تسلیم شدن داد و عذرخواهی کرد. آلب ارسلان عذر او را پذیرفت و او را بخشید. آلب ارسلان آن گاه راهی فارس شد و پس از گشودن قلعه استخر، ولایات فارس را به تصرف خود درآورد. آلب ارسلان جهت تنبیه حاکم ختلان که سر به شورش برداشته بود، به سوی آن دیار لشکر کشید او را دستگیر و به قتل رساند و سپس راهی هرات شد و یبغو عموی خود که از اطاعت سرپیچی کرده بود را مغلوب و مطیع ساخت. آلب ارسلان آن گاه عازم چغانیان شد و آن ولایت را مسخر نمود. آلب ارسلان پس از این پیروزی ها وارد

ص: 544

نیشابور گردید. آلب ارسلان پس از آن که از ناحیه شرقی مملکت آسوده خاطر گشت، به تدارک سپاه پرداخت. او با جمع آوری سپاه فراوان از نیشابور وارد ری و از آن جا عازم آذربایجان و سپس در نخجوان مستقر گردید. در این سفر جنگی خواجه نظام الملک و ملک شاه نیز سلطان آلب ارسلان را همراهی می کردند. سپاهیان سلجوقی در حملاتی برق آسا ولایات گرجستان و ابخازی را به تصرف خود درآوردند. بقراطی پادشاه ابخاز ناچار از در صلح و آشتی درآمد و با پذیرش تابعیت دولت سلجوقی، دخترش را به عقد آلب ارسلان درآورد و مدتی بعد ارسلان دختر بقراطی را طلاق داد و خواجه نظام الملک او را به زنی گرفت. آلب ارسلان پس از تصرف گرجستان، ابخازی و تفلیس راهی اصفهان و سپس گرگان گردید و قاورد به استقبال سلطان شتافت. آن گاه ارسلان پس از مطیع نمودن حکام ماوراءالنهر و خوارزم به مرو پایتخت خود برگشت و در سال 433 دختر طمخاج خان افراسیابی را به ازدواج پسرش ملکشاه درآورد. آلب ارسلان، ملکشاه را رسماً در سال 458 به عنوان ولیعهد و جانشین خود انتخاب نمود و از برادران و امرای لشکری وکشوری خواست که از او حمایت نمایند. سپس در همین تاریخ ممالک ایران را بین پسران، برادران و دیگر کسان خود تقسیم کرد. بدین ترتیب بلخ را به سلیمان و خوارزم را به ارسلان ارغون و طغارستان و چغانیان را به الیاس و سه برادر خود واگذاشت و مرو را به ارسلانشاه پسر دیگر خود داد. آن گاه آلب ارسلان جهت توسعه قلمرو خود به سوی آناتولی لشکرکشی کرد. در سال 463 قمری بین سپاهیان آلب ارسلان و رومانوس دیوجانس امپراتور روم شرقی «بیزانس» در محل ملازگرد جنگ خونینی روی داد که در این جنگ سپاهیان امپراتور روم شرقی شکست خورد و رومانوس دیوجانس به اسارت درآمد. بیزانس پذیرفت کهسالیانه به ایران خراج بدهد و از حاکمیت خود بر شهرهای مرزی دست بردارد. شاهنشاه ایران با امپراتور روم شرقی که اسیر شده بود، با احترام رفتار کرد و او را به وطنش بازگردانید. تصرف ملازگرد از وقایع بسیار مهم دوره سلجوقیان می باشد. زیرا با تصرف ولایات آسیای صغیر به دست ترکان سلجوقی تمدن ایران جای تمدن یونانی را گرفت. و اما حسین پیرنیا در مورد جنگ ملازگرد چنین می نویسد: «امپراتور روم با سپاهی حدود دویست هزار نفر در برابر سپاه ایران قرار گرفت، در حالی که سپاه ایران حدود پانزده هزار بیش نبود. ابتدا شاهنشاه ایران پیشنهاد صلح و سازش نمود. امپراتور روم نپذیرفت، مغرورانه گفت در شهر ری با هم صلح خواهیم کرد. وقتی شاهنشاه چنین دید، دستور داد تا آخرین نفس

ص: 545

مردانه مبارزه کنند. در این مبارزه نفس گیر سپاه دویست هزار نفری امپراتور روم شکست خورد و خودش هم اسیر شد و بسیاری از رومیان کشته شدند، چنان که حمامی از خون جاری شد. امپراتور که اسیر شده بود را به حضور شاهنشاه آوردند. آلب ارسلان شاهنشاه ایران ابتدا 3 تازیانه بر سر امپراتور روم زد و گفت: چرا به دعوت صلح من جواب قبول ندادی؟ امپراتور از شدت تأثر پاسخ داد که: دست از سرزنش من بردار و هرچه خواهی بکن. شاهنشاه در مقابل گرفتن هزار و پانصد میلیون دینار با او قرارداد صلحی به مدت 50 سال بست.»(1) آلب ارسلان قبل از جنگ ملازگرد دو ولایت شام و حلب را نیز به تصرف خود درآورده بود. آلب ارسلان به تدبیر وزیرش خواجه نظام الملک قلمرو مملکتی که از عمویش سلطان طغرل به ارث برده بود را به اوج خود رساند. در این زمان قلمرو دولت سلجوقی از چین تا دریای مدیترانه و از دریاچه آرال تا سواحل دریای سرخ محدود می شد. آلب ارسلان این امپراتوری گسترده را با تدبیر وزیر خود خواجه نظام الملک اداره می کرد. بر اثر این فتوحات نام آلب ارسلان در تمام ممالک اسلامی پیچید و خلیفه عباسی دستور داد همه جا در مساجد و معابد و مراسم های عمومی و دولتی آلب ارسلان سلجوقی را دعا و ثنا گویند. اما هنگامی که طمغاج خان پادشاه توران در سال 460 ق درگذشت، پسرش شمس الملک نصر جانشین او گردید. وقتی که شمس الملک به پادشاهی رسید، به مرز های ایران تجاوز کرد. در ابتدای سال 465 آلب ارسلان برایسرکوب شمس الملک با دویست هزار سپاهی از رود جیحون گذشت. در صبح ششم ربیع الاول سال 465 ق قلعه بان یکی از قلاع به نام یوسف خوارزمی که مرتکب جرمی شده بود، دست بسته به حضور سلطان آوردند. چون یوسف با سلطان درشتی کرد، آلب ارسلان به محافظین گفت: که او را رها کنید تا خودم با تیر او را به سزایش برسانم. محافظین هم او را رها کردند. آلب ارسلان تیری به سویش انداخت، یوسف هم با مهارتی که داشت جاخالی کرد و تیر به او اصابت نکرد و تیر سلطان به خطا رفت. یوسف با کاردی که به همراه داشت زخم کاری به سلطان زد. چهار روز بعد سلطان آلب ارسلان بر اثر این زخم جان سپرد و نعش او را به مرو بردند و به خاک سپردند. بدین ترتیب آلب ارسلان در دهم ربیع الاول سال 465 پس از 9 سال و 6 ماه پادشاهی به قتل رسید. آلب ارسلان شش پسر به نام های ملکشاه، تکش، ایاز یا

ص: 546

الیاس، تتش، بوری برس و ارسلان ارغون داشت. همان گونه که گفته شد آلب ارسلان در زمان حیات خود پسر ارشد خود ملکشاه را به ولیعهدی و جانشینی خود انتخاب کرده بود.

سر آلب ارسلان دیدی به رفعت رفت در گردون

به مرو آ تا به خاک اندر تن آلب ارسلان بینی

«سنایی غزنوی»

برادرش تکش در خراسان روبرو شد. ملکشاه ناچار به خراسان رفت و تکش را دستگیر و نابینا کرد. در زمان اکثر پادشاهان ایران وقتی که شاهنشاه از دنیا می رفت بعضی از حکام محلی سر به شورش برمی داشتند و پادشاه جدید ناچار بود دوباره به ولایات قلمرو خودش لشکرکشی کند و این امر در خاندان سلجوقیان نیز وجود داشت. ملکشاه و نظام الملک با به وجود آوردن حکومتی دیکتاتوری با زور و شمشیر با رفتاری خشونت آمیز علیه مخالفین داخلی و سرکوب آنان تا مدتی توانستند با آرامش خاطر بر ممالک اسلامی حکومت کنند. ظاهراً ملکشاه مانند پدرش به سرزمین های شمال غربی یعنی آذربایجان و آران علاقه بسیار داشت. به همین منظور عموی خود اسماعیل پسر یاقوتی را به حکومت آن ولایات منصوب نمود. ملکشاه با جمع آوری سپاه به سوی گرجستان لشکرکشی کرد و آن سرزمین را تصرف نمود و سپس راهی آناتولی شد و آن جا را نیز مسخر نمود. ملکشاه در سال 477 با سپاهیانش از ازنیق تا سواحل دریای مرمره را درنوردید. ملکشاه در سال 471 تتش را مأمور تصرف سوریه کرد. او با لشکریانش آن نواحی را فتح نمود. ملکشاه توانست با سلسله عملیات های نظامی مکه و مدینه تاسواحل غربی شبه جزیره عربستان، حجاز، یمن تا سواحل شرقی احساء را تصرف نملید. ملکشاه حکومت ولایات قونیه و آق سرا در آسیای صغیر که به تصرف خود درآورده بود، به سلیمان پسر قتلمش واگذار کرد. سلیمان در سال 477 به بندر انطاکیه حمله برد و به نام ملکشاه آن را از چنگ رومیان بیرون آورد. سلیمان که موسس حکومت سلجوقیان روم است، این سرزمین تصرف شده را به قلمرو خود افزود. با تصرف انطاکیه حدود ممالک سلجوقی از طرف مغرب به دریای مدیترانه رسید. و اما بعد از تصرف انطاکیه شرف الدوله عقیلی به این عنوان که حاکم عیسوی انطاکیه به او خراج می داده، از سلیمان ابن قتلمش هم تقاضای خراج کرد. سلیمان از دادن خراج خودداری نمود. در این میان بین شرف الدوله و سلیمان جنگ درگرفت و شرف الدوله شکست خورد و کشته شد. بین تتش حاکم سلاجقه شام و سلیمان حاکم سلاجقه روم بر سر مالکیت بر سر حلب جنگ درگرفت. زیرا حلب پس از انقراض خاندان عفیفیان ضمیمه موصل محسوب می شد. به این منظور بین دو سردار سلجوقی جنگ درگرفت. سلیمان در ماه صفر سال 479 به دست تتش کشته شد و حلب به تصرف تتش درآمد. سلطان ملکشاه در جمادی الاخر همین سال از اصفهان عازم الجزیره و شام شد و از راه موصل به دره علیای فرات حمله برد و بعضی از قلاع که هنوز در تصرف رومیان بود، گرفت و سپس به

ص: 548

حلب رفت. تتش قبل از آن که ملکشاه برسد به شام رفت. ملکشاه پس از تصرف حلب و دمشق و لاذقیه به ساحل دریای مدیترانه رفت و سجاده خود را پهن کرد و نماز شکر به جای آورد، آن گاه راهی بغداد شد. و اما در مورد خواجه نظام الملک : خواجه در زمان صدرات خود تعدادی مدرسه در سراسر ایران تأسیس نمود که نظامیه نام داشت و مهم ترین آن ها نظامیه بغداد و اصفهان بود. فارغ التحصیلان این دوره ها در مشاغل دولتی به کار گرفته می شدند. در اواخر عمر که خواجه نظام الملک پیر شده بود، فرزندان و کسان او و فارغ التحصیلان مدرسه نظامی که پست دولتی داشتند، به مردم ظلم و ستم می کردند و خواجه به دلیل کهولت سن، قادر به جلوگیری از آنان نبود. به همین منظور بین خواجه و ملکشاه اختلاف افتاد و عده ای از کارگزاران مملکتی هم که وجود خواجه و پسران او را مانع پیشرفت خود تلقی می کردند، به این اختلاف دامن زدند. در این زمان 3 تن از رجال مملکت با خواجه دشمنی میورزیدند. این 3 تن عبارت بودند از: تاج الملک که در این زمان وزارت ترکان خاتون زوجه ملکشاه و ریاست دیوان طغرل و رئیس دفتر ملکشاه بود و مجدالملک ابوالفضل قمی رئیس دیوان استیفاء و سدید الملک ابوالمعالی رئیس دیوان عرضه لشکر. ملکشاه نیز توان برکناری خواجه را نداشت زیرا عده زیادی از بزرگان کشوری و لشکری از او و فرزندانش حمایت می کردند. محصلین و تحصیل کرده های مدرسه های نظامیه کشور هم طرفدار خواجه بودند. در اواخر سلطنت ملکشاه بین شحنه مرو که از خواص بندگان ملکشاه بود و شمس الملک عثمان یکی از پسران خواجه نزاع افتاد. سلطان ملکشاه بر اثر شکایت شحنه مرو، تاج الملک و مجدالملک را نزد خواجه فرستاد و پیغام داد که: «اگر در ملک، شریک منی آن حکم دیگری است، اگر تابع منی چرا حد خویش نگاه نمی داری. فرزندان و اتباع خویش را تأدیب نمی کنی که بر جهان مسلط شده اند تا حدی که حرمت بندگان ما را نگه نمی دارند. اگر می خواهی بفرمایم دوات از پیش تو بگیرند.» خواجه از این پیغام رنجید و گفت: «که تو نمی دانی که من در ملک شریک توام و تو به این مرتبه، به تدبیر من رسیده ای و یاد نداری که چگونه سلطان شهید آلب ارسلان کشته شد، چگونه امرای لشکر را جمع کردم و از جیحون گذشتم و از برای تو شهر بگشادم و اقطار ممالک شرق و غرب را مسخر گردانیدم. دولت آن تاج بر این دوات بسته است. هرگاه این دوات

ص: 549

برداری، آن تاج بردارند.»(1) هرچند پاسخ نظام الملک تند و زننده بود، باز ملکشاه به عزل خواجه اقدام نکرد و منتظر فرصت ماند تا به شکل دیگری او را از صحنه سیاست خارج کند. در همین زمان خواجه نظام الملک به همراه ملکشاه از اصفهان عازم بغداد شد. هنگامی که موکب شاهی به محدوده صحنه کرمانشاه رسید، جوانی در لباس صوفیان جهت عرض عالی نزد خواجه آمد و با کاردی که در زیر شال خود پنهان کرده بود به خواجه حمله کرد و او را به قتل رساند و بعداً اعلام کردند که قاتل یکی از فدائیان فرقه شیعه اسماعیلی بوده که به دستور تاج الملک اقدام به این کار نموده است. بدین ترتیب خواجه نظام الملک زاده حدود سال 410 ق و از دهقان زادگان ولایت بیهق سبزوار و تربیت شده طوس بود و در 13 ذیحجه سال 455 پس از قتل عبدالملیک کندری به وزارت رسیده بود،پس از بیست و نه سال و هفت ماه رئیس الوزرایی آلب ارسلان و ملکشاه در دهم رمضان سال 485 به تحریک مخالفان خود، توسط فدائیان اسماعیلیه به قتل رسید. اسماعیلیان فرقه ای از شیعیان آل علی است که پس از فوت امام جعفر صادق امام ششم شیعیان به جای امام موسی کاظم، برادر او اسماعیل را امام هفتم می دانند و معتقدند که او موعود آخرالزمان است و از دید مردم پنهان می باشد تا وقتی که خداوند مصلحت دید ظاهر شود. و اما بعد از کشته شدن خواجه نظام الملک، ملکشاه از کرمانشاه عازم بغداد شد و در 24 رمضان وارد آن شهر گردید. ملکشاه از همان روزی که وارد بغداد شد، تاج الملک را به جای خواجه منصوب کرد. ملکشاه حدود 53 روز بعد از مرگ خواجه در نیمه شوال سال 485 مسموم شد و پس از حدود 20 سال سلطنت در سن 38 سالگی درگذشت. ظاهراً طرفداران نظام الملک و فارغ التحصیلان مدرسه نظامیه او را مسموم کردند. در سال 480 مقتدا خلیفه عباسی با دختر ملکشاه ازدواج کرده بود و آن دختر پسری به نام ابوالفضل جعفر داشت. با ورود ملکشاه به بغداد او قصد داشت مقتدا را از خلافت برکنار کند و نوه اش ابوالفضل جعفر به خلافت بنشاند که اجل مهلتش نداد. در زمان ملکشاه قلمرو دولت سلجوقی بسیار گسترش پیدا کرده بود. به طور مثال از شرق کاشغر ایالت سین کیا نک «چین امروزی» از غرب به دریای مدیترانه، از شمال به خوارزم و دشت قبجاق و از جنوب به دریای سرخ و باب المندب محدود بود. امپراتور روم شرقی و امرای عیسوی ابخاز و گرجستان همگی خراج گذار

ص: 550

ملکشاه بودند. ملکشاه در آبادانی بلاد و امنیت راه ها اهتمام ورزید. در راه مکه آبگیر ها «آب انبار ها» ساخت. در اکثر راه ها کاروانسرا ها و پل ها بنا کرد و اصفهان را پایتخت خود قرار داد و در آن شهر عمارت ها ساخت و در بیرون شهر باغ هایی چون باغ کارن و باغ احمد سیاه و باغ دشت کور را احداث نمود. از کارهای مشهور ملکشاه اصلاح تقویم و بستن زیجی در پایتخت خود اصفهان در سال 467 که در آن حکیم و شاعر بزرگ عمر خیام نیشابوری نیز شرکت داشته و این تقویم به مناسب نام سلطان جلال الدین ملکشاه، تقویم جلالی نام گذاری شد.

سلطنت پسرش رسمیت ندارد و در ابتدای کار باید او را از میان بردارد. ترکان خاتون به همین منظور دستور داد تا برکیارق را در اصفهان به زندان انداختند. فارغ التحصیلان و دانشجویان مدرسه نظامیه در اصفهان به همراه دیگر هوادارن خاندان خواجه نظام الملک هنگامی که خبر به سلطنت نشستن محمود و انتخاب تاج الملک به عنوان وزارت او را شنیدند، سر به شورش برداشتند و برکیارق را از زندان آزاد کردند و به ری بردند و در آن جا ابومسلم سروشیاری داماد خواجه نظام الملک که رئیس شهر بود،تاج سلطنت بر سر او گذاشت. در این زمان سپاهیان برکیارق بیش از بیست هزار تن بودند. ترکان خاتون و محمود به اصفهان آمدند و آن شهر را تسخیر کردند و با جمع آوری سپاه عازم جنگ با برکیارق شدند و در اواخر ذیحجه سال 485ق در نزدیکی بروجرد جنگ شدیدی بین دو اردو روی داد که در این جنگ برکیارق پیروز شد و تاج الملک دستگیر گردید و ترکان خاتون و محمود به اصفهان گریختند. برکیارق هم به تعقیب آن ها عازم اصفهان شد و آن شهر را محاصره کرد. در این زمان برکیارق 13 ساله و محمود 4 سال سن بیش نداشت. در این جنگ ها وزرا، اتابکان و سپهسالاران به نیابت آن ها با هم می جنگیدند و اما تاج الملک که دستگیر شده بود را به حضور برکیارق بردند. برکیارق خواست مبلغ بیست هزار دینار از او بگیرد و او را به وزارت خود منصوب نماید اما فارغ التحصیلان و دانشجویان مدرسه نظامیه که دشمن تاج الملک بودند، نپذیرفتند و سر به شورش برداشتند و تاج الملک را به قتل رساندند. این اتفاق در 12 محرم سال 486 ق روی داد. برکیارق در سال 486ق در اصفهان رسماً به جای پدر به تخت سلطنت نشست و عزالملک پسر خواجه نظام الملک را به وزارت خود منصوب کرد. ترکان خاتون با دادن وعده ازدواج به اسماعیل پسر یاقوتی که حاکم آذربایجان بود، او را به جنگ خواهرزاده اش برکیارق فرستاد. در این جنگ اسماعیل که دایی برکیارق بود، شکست خورد و به اسارت درآمد. امرا و بزرگان دولتِ برکیارق و زبیده خاتون مادر برکیارق همگی به این نتیجه رسیدند که اسماعیل قصد کشتن برکیارق و به سلطنت نشستن دارد، او را کشتند. در سال 487 تتش ابن ارسلان عموی برکیارق ادعای سلطنت کرد و با برکیارق وارد جنگ شد. برکیارق شکست خورد و به اصفهان گریخت و ناچار شد با برادرش محمود که پسر ترکان خاتون بود، صلح کند و اما در همین گیر و دار سپهسالاران امیر اُنر و بلکاک که از مخالفان برکیارق بودند او را دستگیر کردند و درصدد برآمدند تا او را کور نمایند. ناگهان ورق برگشت و ترکان خاتون و محمود هر دو از دنیا رفتند. مرگ

ص: 552

ناگهانی ترکان خاتون و پسرش محمود، برکیارق را از این مهلکه نجات داد و برکیارق دوباره به تخت سلطنت نشست و این بار موید الملک پسر خواجه نظام الملک را به وزارت خود منصوب کرد. برکیارق طی 12 سال پادشاهی خود پنج تن را به وزارت خود منصوب نمود که 3 تن از آنانفرزندان خواجه نظام الملک بودند. این افراد عبارت بودند: عزالملک ابن نظام الملک، موید ابن نظام الملک، فخرالملک ابن نظام الملک، اغز الملک عبدالجلیل دهستانی، مجدالملک قمی، حاجب سلطان برکیارق هم امیر قماج و امیر طغان یرکَ و عبدالملک بودند. برکیارق و عزالملک در هفده ذی القعده سال 486 به بغداد آمدند. مقتدا خلیفه 14 محرم سال بعد برکیارق را سلطان خواند و او را به لقب رکن الدین مفتخر ساخت. روز بعد خلیفه درگذشت. جانشین او مستهظر نیز برکیارق را پادشاه ایران به رسمیت نشناخت. برکیارق به بیماری آبله دچار شد و روز به روز بیماریش شدت پیدا می کرد. به طوری که همه از او ناامید شدند. مدتی گذشت کم کم بیماریش بهبود یافت. سلطان برکیارق در 17 صفر سال 488 لشکری فراهم آورد به جنگ تتش در همدان رفت و در این جنگ تتش شکست خورد و به قتل رسید. در همین زمان سلطان برکیارق از یک سوء قصد جان سالم به در برد. ضارب که گفته می شد از فدائیان فرقه اسماعیلیه است با کارد او را مجروح کرد. چون برکیارق از آن زخم بهبودی پیدا کرد، به خراسان لشکرکشی کرد تا عمویش ارسلان ارغون که طغیان کرده بود را شکست دهد و او را از میان بردارد. اما قبل از آن که برکیارق به خراسان برسد، ارسلان ارغون در مرو به دست غلام بچه ای کشته شد و فتنه او پایان یافت. آن گاه برکیارق به ترمز رفت و سنجر را به حکومت خراسان منصوب کرد و خود راهی عراق شد. در همین زمان برکیارق، مویدالملک را از سمت خود برکنار و فخرالملک وزارت داد. مویدالملک که از سمت خود برکنار شده بود، به اصفهان نزد امیر اُنر که در گذشته سپهسالار محمود و فردی صاحب نفوذ بود، رفت و او را تحریک نمود که علیه برکیارق طغیان کند و امیر اُنر هم با جمع آوری هوادران خود دعوی سلطنت کرد. سلطان برکیارق هنوز در خراسان به سر می برد که امیر اُنر به قصد جنگ عازم ری شد. اما از شانس بدش در نزدیکی ساوه به دست یکی از فدائیان اسماعیلی کشته شد.«492» در این زمان اوضاع مملکت آشفته شده بود و پادشاه فکر می کرد با تعویض نمودن وزیر یا فرمانده سپاه می تواند بر آرام کردن اوضاع کمک کند ولی نه، بدتر می شد و یک دشمن به دشمنان افزوده می شد. مویدالملک با این کاری که انجام داده بود، دیگر در سرزمین

ص: 553

قلمرو برکیارق جای ماندن نداشت و از ترس به گنجه آذربایجان رفت و محمد ابن ملکشاه را علیهبرادرش برکیارق را تحریک نمود و محمد ابتدا او را به وزارت خود منصوب نمود. مویدالملک کاری کرد که محمد ادعای سلطنت نمود و با لشکری گران از گنجه عازم جنگ با برکیارق گردید. در همین زمان برکیارق، فخرالملک را از وزارت خلع و مجدالملک قمی را به وزارت خود منصوب نمود. در این زمان عده ای از بزرگان از جمله ایناج و یبغو و آخربک و پسران سپهسالار برسق بر مجدالملک قمی شوریدند و او را در حضور پاره پاره کردند.«سال 492» برکیارق به سوی ری حرکت کرد و محمد هم در همدان ماند. بعد از مدتی برکیارق با جمع آوری سپاه از خراسان و گرگان و ری عازم جنگ با محمد شد. در این جنگ محمد شکست خورد و مویدالملک به اسارت درآمد.«سال 493» مویدالملک چند روزی زندانی بود تا اینکه به برکیارق پیام داد که اگر سلطان گناه مرا ببخشد، صد هزار دینار بدهم تا مرا به سمت وزارت خود منصوب کند. برکیارق هم پذیرفت. مویدالملک آن مبلغ را فراهم آورد و تحویل برکیارق داد و سپس به وزارت رسید.(1) بین برکیارق و برادرش محمد بر سر سلطنت پنج نوبت جنگ درگرفت. در جنگِ چهارمِ رجب سال 493 که در نزدیکی همدان روی داد، سلطان برکیارق با آن که از خلیفه عباسی و امرای موصل و حله و الجزیره کمک گرفته بود، شکست خورد و به خراسان گریخت. سنجر حاکم خراسان از او حمایت نکرد. محمد ناچار راهی اصفهان شد. در جنگِ سومِ جمادی الاخر سال 494 که در حدود همدان روی داد، برکیارق که به همراهی یکی از امرای محمد پشت گرم شده بود، پیروز شد و شکست در سپاه محمد افتاد و مویدالملک به دست یکی از غلامان مجدالملک اسیر گردید. برکیارق خواست با گرفتن پول کلان او را به وزارت خود منصوب کند، اما به یادش آمد که مویدالملک مادرش را به قتل رسانده بود، او را گردن زد. جنگ سوم بین برکیارق و محرم در صفر سال 495 در نزدیکی نهاوند روی داد. پس از یک یا دو جنگ مختصر با پادرمیانی عده ای از بزرگان صلح و سازش برقرار گردید. در این توافق نامه مقرر گردید ایالات گنجه، آران، آذربایجان و موصل از آن محمد باشد و بقیه قلمرو سلجوقیان به عنوان سلطنت از آن برکیارق باشد. محمد در بازگشت به قزوین از این صلح و سازش پشیمان شد و کسانی که واسطه این صلح و سازش بودندرا به سستی و

ص: 554

خیانت متهم ساخت و از شناختن حق سلطنت به برادر خودداری کرد و با لشکری بسیار عازم ری شد. محمد در جمادی الاول سال 495 با برادر روبرو شد اما پیش از آنکه جنگی روی دهد، سپاهیان محمد پراکنده شدند و از جنگیدن خودداری نمودند. محمد ناچار با هفتاد تن از سواران وفادار خود به طرف اصفهان گریخت. چون پایتخت از پادشاه خالی بود، آن جا را به تصرف خود درآورد. محمد وقتی که پایتخت را تصرف کرد، بلافاصله اطراف آن شهر را سنگربندی کرد و دروازه شهر را هم به روی برکیارق بست. برکیارق بلافاصله اصفهان را به محاصره خود درآورد. محمد پس از هفت ماه مقاومت بلاخره از اصفهان به همدان گریخت و سپس راهی آذربایجان شد و با جمع آوری سپاه در هشتم جمادی الاخر سال 496 در نزدیکی خوی با برکیارق روبرو شد. در این جنگ شکست در سپاه محمد افتاد. محمد پس از این که از برکیارق شکست خورد به ارمنستان گریخت. برکیارق هم به تبریز رفت. در آخر محمد و برکیارق در ربیع الاول سال 497 با هم صلح و سازش نمودند و مملکت ایران را بین خودشان تقسیم نمودند. بدین قرار ولایات شمالی سفید رود گیلان و آذربایجان و آران و ارمنستان و الجزیره و موصل و شام از آن محمد شد. عراق و اصفهان و ولایات جبال از آن برکیارق گردید. این قرارداد تا ربیع الاخر سال 498 که تاریخ مرگ برکیارق است، باقی بود. برکیارق که مبتلا به بیماری سل شده بود، در ماه صفر سال 498 عازم بغداد گردید. او بیماریش در راه شدت پیدا کرد و ناچار شد در بروجرد توقف نماید. برکیارق پس از چهل روز ماندن در بروجرد در دوم ربیع الاخر سال 498 در سن 25 سالگی پس از دوازده سال و چهار ماه سلطنت درگذشت. برکیارق قبل از وفات، پسر خود ملکشاه که بیش از چهار سال و هشت ماه سن نداشت را به عنوان ولیعهد و جانشین خود انتخاب کرد و امیر ایاز سپهسالار خویش را به عنوان اتابکی او منصوب نمود. برکیارق مردی صبور، عادل، عاقل، بخشنده و نیکو روی بود و تمام مدت سلطنت خود را در جنگ گذرانید.

تسلیم او شدند. محمد در ابتدای کار خود، ایاز را به جرم خیانت کشت و ملکشاه را از سلطنت معزول و خود بر تخت سلطنت نشست و ملکشاه را که کودکی بیش نبود را مانند فرزند خود در پیش خویش نگه داشت. سنجر که در این زمان بر سراسر خراسان بزرگ حکمرانی می کرد، سلطنت محمد را به رسمیت شناخت و از وی حمایت کرد. محمد سومین پسر ملکشاه از سنجر و محمود بزرگ تر و از برکیارق کوچک تر بود. بدین ترتیب محمد ابن ملکشاه زاده شعبان 474 بعد از مرگ برادرش برکیارق به سلطنت رسید. او در مدت سلطنت دوازده و نیم ساله خود، پنج نفر را به وزارت خودش منصوب کرد که این خود نشان از بی ثباتی مملکت و عدم روش کشورداری است. محمد در ابتدای سلطنت مویدالملوک پسر خواجه نظام الملک را وزارت داد سپس او را عزل و خطیرالملک و آخر هم ربیع الدوله به وزارت خود منصوب نمود و عبدالملک عمر قراتکین و علی یار، حاجبان دربار او بودند. محمد در ابتدای سلطنت خود با طغیان صدقته ابن مزید اسدی امیر حلیه و فتنه عبدالملک عطاش روبرو شد. محمد در ابتدا شورش امیر حلیه را سرکوب و او را به قتل رساند. سپس فتنه عطاش که مردم را به مذهب شیعه اسماعیلی دعوت می کرد را آرام نمود، عطاش نیز به حسن صبا پناهنده شد. آن گاه با جمع آوری پیروانی به اصفهان آمد و به تبلیغ مذهب شیعه اسماعیلیه پرداخت. این بار سلطان محمد، عطاش را دستگیر و به قتل رساند. این زمان پیروان شیعه اسماعیلی روز به روز زیادتر می شد. سلطان محمد ناچار بود با آنان که در دین ریشه دوانیده بودند، مبارزه کند. سلطان محمد که سلطنت کل ممالک سلجوقی را داشت، پس از دوازده و نیم سال پادشاهی در 24 ذیحجه سال 511 ق در اصفهان درگذشت. سلطان محمد هنگام مرگ پسر 14 ساله خود، محمود را ولیعهد و جانشین خود نمود. یک روز بعد از مرگ سلطان محمد، او را به سلطنت نشاندند و خطبه به نام او خوانده شد و مستهظر خلیفه عباسی او را به لقب مغیث الدین مفتخر ساخت و پادشاهی محمود را به رسمیت شناخت. محمود برای خارج کردن صلیبیون بهشام و فلسطین و سواحل دریای مدیترانه لشکرکشی کرد، اما شکست خورد و نتوانست کاری از پیش ببرد.

زاده شد و از سال 490 بر ولایات خراسان و ماوراءالنهر حکمرانی می کرد. وقتی که خبر مرگ سلطان محمد و بر تخت نشستن پسر 14 ساله او را شنید، پادشاهی را حق مسلم خود دانست و پادشاهی محمود پسر محمد را بر ممالک سلجوقی نپذیرفت و خود را سلطان معزالدین ملکشاه سنجر پادشاه ممالک سلجوقی خواند. سلطان سنجر با این که در جنگ های گذشته خود پیروزی های گسترده ای در کارنامه داشت و سلطنت کل ممالک سلجوقی را حق مسلم خود می دانست، ولی به احترام برادر متوفی خود، معترض پسر او محمود نشد و ولایات غربی مملکت را هم چنان در تصرف او باقی گذاشت. در همین زمان نام سلطان سنجر در تمام ولایات ممالک سلجوقی در خطبه ها یاد می کردند. اما قلمرو واقعی او از ری تا کاشغر تا سند بود و ولایات غربی را پسران سلطان محمد اداره می کردند. مدت حکومت سلطان سنجر حدود 62 سال طول کشید. این حکمرانی به دو دوره تقسیم می شود. دوره اول از سال 490 تا 511 که سنجر از جانب بردار فقط حکومت نواحی شرقی ممالک سلجوقی را داشت. دوره دوم از سال 511 تا 552 ق که بر کل ممالک سلجوقی فرمانروایی می کرد. سلطان سنجر طی دو دوره حکمرانی و پادشاهی شش نفر را به سمت وزارت خود منصوب کرد. اسامی این شش نفر این قرار است: معین الدین، شهاب الدین، شرف الدین قمی، تغان بک کاشغری، ناصرالدین، ابن ابی توبه مروزی. اسامی حاجب «وزیر دربار» سلطان بدین شرح است: امیر غزعلی، نظام الدین محمود کاشانی، فلک الدین چتری. سلطان سنجر سلجوقی از زمانی که در خراسان از جانب برادر خود، برکیارق به جای ارسلان ارغون فرمانروایی یافت تا مدت چهل سال نوزده بار پیروز میدان جنگ بود. او غزنین را تصرف نمود و خواهرزاده خود بهرام شاه غزنوی را حاکم آن جا کرد. سلطان سنجر در لشکرکشی های خود ولایات سمرقند، خوارزم و سیستان را متصرف شد. سلطان سنجر در سال 525 از مرو به سمرقندلشکر کشید و با گورخان ختایی به نبرد پرداخت. در این میان گورخان با چهل هزار سوار به مقابله با سلطان سنجر شتافت که در این میان نبرد سنگینی بین طرفین روی داد. در این نبرد که به جنگ قطوان شهرت دارد، سلطان سنجر شکست خورد و حدود 3 الی 4 هزار از سپاهیانش کشته شدند. سلطان سنجر که راه گریز نداشت، در محاصره افتاده بود. تاج الدین ابوالفضل به سلطان گفت این جا جای ایستادن نیست و باید هر طوری شده خود را نجات داد. سلطان سنجر که در محاصره افتاده بود با حدود سیصد سوار به قلب سپاه گورخان زد و شجاعانه از آن عبور کرد. از این فوج

ص: 557

سیصد سوار فقط حدود 15 نفر جان سالم به در بردند که یکی از آنان خود سلطان بود. در این میان سلطان که جان سالم به در برده بود، با آن تعداد اندک روانه بلخ و ترمز شد ولی ترکان خاتون همسر وی به اسارت درآمد و تاج الدین ابوالفضل هم علی رغم رشادت های فراوان دستگیر شد. بدین ترتیب گورخان ختایی ماوراءالنهر را تصرف کرد.(1) در این میان اتسز خوارزم شاه از فرصت به وجود آمده بهره برداری نمود و ولایت مرو و نیشابور را غارت کرد. سلطان سنجر به قصد تنبیه نمودن او دوباره به خوارزم تاخت و او را مغلوب کرد.(2) چند سال گذشت، علاالدین جهان سوز غوری به کمک فلک الدین علی چتری، امیر و حاجب سلطان سنجر که از او یاغی شده بود، دست به طغیان زد و سلطان سنجر به دفع آنان پرداخت و هر دو را به اسارت گرفت ولی چتری را به جرم خیانت به قتل رساند. هنوز مسئله طغیان علاالدین غوری حل و فصل نشده بود که سلطان سنجر گرفتار فتنه خزها شد. سلطان سنجر، امیر قماج و پسرش را با یک لشکر برای دفع خزها فرستاد. لشکر شکست خورد و امیر قماج و پسرش هر دو کشته شدند. چون این خبر به سلطان سنجر رسید، عازم جنگ با خزها شد. خزها وقتی که از تصمیم سلطان سنجر آگاهی پیدا کردند، فرستادگانی نزد او فرستادند و از در اطاعت درآمدند و حاضر شدند صد هزار دینار و هزار غلام بدهند تا سلطان از سر گناه آنان بگذرد ولی امرای لشکری نپذیرفتند و از سلطان سنجر خواستند که آنان را سرکوب نماید. وقتی که خزان از رحمت و بخشایش سلطان ناامید شدند، تصمیم قاطعانه برای پایداری گرفتند و برای حفظ مال و ناموس خود چنان جنگیدند که شکست در سپاه سلطان سنجر افتاد و بسیاری از سپاهیانش به قتل رسیدند و خود سنجر نیز به اسارت گرفته شد و او را به مرو بردند. امرای خز مدتی در ولایات خراسان به حکومت پرداختند، آنان 3 روز مرو را غارت کردند و اکثر مردم شهر را به اسارت بردند.(3) غزها به سوی نیشابور حرکت کردند اما مردم شهر به مقاومت پرداختند. به همین جهت تعداد زیادی از آنان کشته شدند. گروهی از مردم به مسجد جامع پناه بردند ولی خزان آن ها را هم قتل عام کردند. به طوری که کشته شدگان در میان خون پیدا نبود. سپس مسجد مطرز که مسجد بزرگی در نزدیکی بازار شهر بود را به آتش کشیدند و اسیرها را گرفتند و آنان را بی گناه

ص: 558

شکنجه کردند تا اگر کسی چیزی در زمین دفن کرده اند بیرون بیاورند. مردم از ترس جان خود به قنات ها و کاریز های قدیمی پناه می بردند چون شب از شهر خارج می شدند و مردم به شهر باز می گشتند تا ببینند خزها چه کرده اند و چه برده اند. در این چند روز، چند هزار تن در نیشابور به قتل رسیدند. بسیاری از بزرگان از جمله شیخ عبدالرحمن اکاف و محمد یحیی از علمای معروف عراق و خراسان که زیر شکنجه کشته شدند.(1) سلطان سنجر حدود 2 یا 3 سال در اسارت خزها بود تا این که همسرش در اسارت درگذشت. سلطان سنجر می توانست زودتر از اسارت فرار کند ولی به خاطر همسرش در اسارت ماند. تا این که همسرش درگذشت او هم از اسارت فرار کرد. همان گونه که گفته شد، سلطان سنجر بعد از درگذشت همسرش با هم دستی جمعی از نگهبانان از اسارت فرار کرد و به شهر ترمز رفت و با جمع آوری لشکر به شهر مرو وارد شد و بار دیگر به تخت سلطنت نشست. سلطان سنجر پس از 72 سال عمر و 61 سال حکومت که 20 سال آن در خراسان و 41 سال آن سلطنت کل مملکت سلجوقی را عهده دار بود، در 14 ربیع الاول 552 درگذشت و جسد او را در شهر مرو به خاک سپردند. با مرگ سلطان سنجر، سلطنت سلجوقیان بزرگ به پایان رسید. سلطان سنجر یکی از بزرگ ترین پادشاهان ایران است . او پادشاهی شجاع، کریم، بخشنده و رعیّت دوست بود و در راه عمران و آبادانی کشور و رفاه حال مردم کوشش فراوان به خرج داد. سلطان سنجر به جز در دو جنگ در تمام لشکرکشی ها پیروز میدان جنگ بود از ولایت کاشغر چین تا سواحل دریایمدیترانه، از ولایت قبچاق تا سواحل دریای سرخ به نام او خطبه می خواندند. امر دیگری که سلطان سنجر را در تاریخ ایران پر آوازه کرد، توجه او به زبان و ادبیات فارسی بود. سلطان سنجر شعرا و نویسندگان را بسیار دوست می داشت و بسیاری از کتب به نام او تألیف شده است. تعداد دو تن از سخن سرایان مشهور و طراز اول زبان فارسی به نام های امیرالشعرا محمد ابن عبدالملک معزی نیشابوری و حکیم اوحدالدین علی ابن محمد انوری ابیوردی با شعر و قصاید خود او را جاودانه ساختند. شعرا و نویسندگان دیگری مثل ادیب صابر ترمزی، کمال الدین کمالی بخارایی، فرید الدین عبدالواسع، سید اشرف حسن ابن ناصر غزنوی و حکیم سنایی در عصر او می زیسته اند و سلطان سنجر را مدح گفته اند.

ص: 559

ص: 562

سال 522 تا 530 بود که در این فاصله اتسز مطیع و گوش به فرمان سنجر بود و دستورات او را مو به مو اجرا می کرد و خراج سالیانه ولایت خوارزم را طبق مقررات تحویل سطان سنجر می داد و در صورتبروز جنگ اتسز با سپاهیان خود در رکاب سنجر شمشیر می زد. اما دوره دوم حکومت اتسز از سال 530 تا 551 بود. در این دوره در اکثر اوقات اتسز از فرمان سنجر سرپیچی می کرد و بین آن ها خصومت و رقابت برقرار بود. به طوری که سلطان سنجر 3 بار در تاریخ های ربیع الاول سال 533 و ربیع الاول سال 536 و جمادی الاخر 542 به ولایت خوارزم لشکرکشی کرد و در این لشکرکشی ها هر بار اتسز شکست می خورد و تسلیم می شد و مجبور به عذرخواهی می گشت. سلطان سنجر هم به خاطر خدمات گذشته خودش و پدرش او را می بخشید. علاالدین اتسز در سال 542 به بعد چنان گرفتار کشمکش با قراختائیان و تجاوزات دیگر اقوام ها که ناحیه شمالی و شرقی گردید که دیگر توان عصیان گری علیه سنجر را نداشت و کماکان استقلال خود را از سنجر اعلام کرد. سلطان سنجر در سال 546 با لشکری گران به سوی خوارزم حرکت کرد. در این جنگ ابتدا سلطان سنجر پس از دو ماه محاصره قلعه هزار اسب آن جا را به اشغال خود درآورد و سپس سراسر خوارزم را گرفت. اتسز با تقدیم هدایای گران بها و پیش کش های فراوان با اظهار ندامت و پشیمانی به حضور سلطان آمد. بار دیگر سلطان او را بخشید. این خصومت ها و درگیری ها بین سلطان سنجر و اتسز ادامه داشت تا سال 547 که سلطان سنجر به دست غُز ها اسیر شد. اتسز از این فرصت به وجود آمده سوء استفاده نمود و ولایت خراسان را به تصرف خود درآورد. تا هنگامی که سلطان سنجر از اسارت نجات یافت، در خراسان بود. اما قبل از این که مسئله خراسان و روابط بین سلطان سنجر و اتسز روشن شود، اتسز پس از 29 سال حکومت در نهم جمادی الاخر سال 551 ق در ولایت قوچان درگذشت. اتسز امیری عادل، شجاع، جوانمرد و شاعر پرور بود. نام نیک و ذکر خیر او را رشیدالدین و طواطه بلخی نویسنده زبردست در نظم و نثر فارسی جاودانه ساخت. شعرا و نویسندگانی مثل ادیب صابر، خاقانی شروانی، امام علامه کبیر جارالله، ابوالقاسم ابن عمر زمخشری خوارزمی، زین الدین سید اسماعیل ابن حسن جرجانی در عهد او می زیسته اند.

پدرش، نامه ای به سلطان سنجر نوشت و وفاداری خود را به او اعلام نمود. سلطانسنجر با ارسال تسلیت نامه ای به ایل ارسلان او را جانشین پدرش اتسز نمود. هنگامی که ایل ارسلان وارد پایتخت شد، به این نتیجه رسید که برادرش سلیمان قصد کودتا علیه او را دارد. ایل ارسلان بلافاصله پیش دستی کرد و سلیمان را دستگیر و روانه زندان نمود و خود در سوم رجب سال 551 ق رسماً، به تخت سلطنت نشست. حدود 8 ماه پس از به تخت سلطنت نشستن ایل ارسلان، سلطان سنجر درگذشت. در آغاز سلطنت ایل ارسلان عده ای از بزرگان طایفه قرلق از بیم علی ابن حسین مشهور به کوک ساغر، از ایل ارسلان تقاضای کمک کردند. ایل ارسلان برای سرکوب نمودن کوک ساغر عازم ماوراءالنهر گردید. کوک ساغر از قراختائیان و ایلک خان ترکمان کمک خواست. در آخر طرفین رو به روی هم قرار گرفتند و آرایش جنگی دادند. در این میان عده ای از علما و بزرگان دست به کار شدند و با میانجی گری خود بین طرفین صلح و سازش برقرار نمودند. با این صلح و سازش دوباره ترکان قرلق به وطن خود برگشتند. قراختائیان در سال 560 در ماوراءالنهر علیه ایل ارسلان خوارزمشاه دست به شورش زدند. ایل ارسلان در ابتدا سپاهی به سرداری عیار ملک برای سرکوب آن ها اعزام کرد. سپاه ایل ارسلان به دلیل بی تدبیری سردار سپاه که عیار ملک نام داشت، شکست خورد. اما ایل ارسلان برای جبران شکست، خود به طرف ماوراءالنهر به راه افتاد. او در بین راه دچار بیماری شد و نتوانست کاری از پیش ببرد و این بیماری تا حدود چند سال به طول انجامید، تا در آخر ایل ارسلان بر اثر آن در نوزدهم رجب سال 565 پس از 14 سال فرمانروایی درگذشت.

جای پدر بر تخت سلطنت نشست. بعد از مدتی سلطان شاه ومادرش به کمک مؤید آی به، لشکری فراهم آورد و وارد جنگ با تکش شدند. در این نبرد که در شهر دهستان روی داد، تکش پیروز شد و مؤید آی به و مادر سلطان شاه به اسارت درآمدند و آن ها به دست تکش کشته شدند.«نهم ذی الحجه سال 569». در همین زمان بود که بین قراختائیان و تکش اختلاف افتاد و سلطان شاه از این وضعیت به وجود آمده سوء استفاده نمود و با همدستی قراختائیان مصمم شد که خوارزم را محاصره کند. تکش آب رود جیحون را به وسیله ایجاد کانال به اردوگاه قراختائیان و سلطان شاه سرازیر کرد و زمین های اطراف محل اردوگاه به صورت باتلاق درآمد و از پیشروی لشکر آن ها جلوگیری نمود و از سویی امیر قراختائیان دید که مردم خوارزم هم از سلطان شاه حمایت نمی کنند، برگشت ولی گروهی از لشکریان خود را تحت حمایت سلطان شاه قرار داد. کشمکش بین تکش و سلطان شاه ادامه داشت و تکش در سال 583 غالب شد و شادیاخ را اشغال کرد و بین طرفین صلح و سازش برقرار شد و در سال 585 ق مجدداً آتش جنگ بین دو برادر زبانه کشید. این بار تکش سرخس را تصرف کرد و آن شهر را ویران نمود. این جنگ فرسایشی ادامه پیدا کرد تا دوباره بین دو برادر صلح و سازش برقرار شد. اما به علت شکایت قتلغ اینانج از طغرل امیر سلجوقی به سوی عراق لشکرکشی کرد. تکش ابتدا قلعه طبرک را در ری تصرف کرد. در همین زمان خبر رسید که سلطان شاه، خوارزم را محاصره نموده لذا در سال 589 به سوی خراسان حرکت کرد. قلعه دار سرخس، کلید های قلعه و خزاین شهر را به تکش داد و دست سلطان شاه را از آن کوتاه کرد. این حرکت قدری بر سلطان شاه تأثیر گذاشت که پس از چند روز از غصه جان سپرد و تکش سلطان مستقل شد.(1) در همین زمان طغرل سلجوقی قلعه طبرک ری را تصرف نمود. همین امر باعث شد بین تکش و طغرل جنگ روی دهد. در این جنگ طغرل به دست قتلغ اینانج به قتل رسید و تکش سر طغرل را برای خلیفه فرستاد و از سویی خلیفه، مؤیدالدین ابن قصاب را با هدایای گران بها به نزد تکش روانه ساخت. اما او در راه مغرورانه برای تکش پیام فرستاد که تکش باید پیاده به استقبال او بیاید و همین امر باعث نارضایتی تکش شد و او با لشکری گران از ری عازم همدان گردید و سپاه خلیفه ناصرالدین الله عباسی را شکستداد و امور عراق را به امرای خود

ص: 566

سپرد. در سال 591 ق یونس خان پسر تکش سپاه خلیفه بغداد را مغلوب و منکوب نمود. با وجودی که تکش در نزدیکی چند از سپاه خلیفه شکست خورده بود، باز هم در همان سال لشکر خلیفه را مغلوب نمود. آوازه دلاوری های تکش در ممالک اسلامی پیچید. تکش در اواخر عمر تصمیم گرفت اسماعیلیان را سرکوب کند، اما اجل مهلتش نداد. هنگامی که تکش پسر خود، قطب الدین محمد را به محاصره ترشیز فرستاد و خود از خوارزم به سوی خراسان حرکت نمود، در بین راه خوارزم به نیشابور در نوزدهم سال 596 درگذشت.

خوارزمشاه با منقرض نمودن دولت قراختایی و همسایه شدن با دولت مغولستان، با دست خود گور خود را کَند و راه را برای مغول هموار ساخت و اما چون خوارزمشاه و کوچلک خان با مشارکت یکدیگر قراختائیان را از میان برداشته بودند، مقرر شده بود سرزمین گورخان پادشاه قراختائیان را بین خودشان تقسیم کنند. در همین رابطه بین دو دولت مدتی سفرایی رفت و آمد نمود و این مناقشه با گفت و گو حل و فصل نگردید. خوارزمشاه با جمع آوری و سازماندهی لشکری گران به سوی سرزمین کوچلکی خان روانه شد. از آن جا که در لشکر خوارزمشاه مقررات و انضباط برقرار نبود، به جایی که از مسلمانان کاشغر و دیگر ولایات مسلمان نشین چین که با دولت مسیحی کوچلک خان می جنگیدند، حمایت کند بر خلاف دست به چپاول و غارت زدند و از رویارویی با لشکر کوچلک خان خودداری کردند. خوارزمشاه ناچار شد کوتاه بیاید و عقب نشینی کرد و سپس دستور داد جهت جلوگیری از حمله احتمالی کوچلک خان به ماوراءالنهر، شهرها و روستاهای مرزی را ویران کردند تا زمینه برای لشکرکشی کوچلک خان به ماوراءالنهر فراهم نشود و مردم را از نوار مرزی کوچ اجباری داد. خوارزمشاه در فصل زمستان سال 612 از شهر جُند به طرف سرزمین طایفه قبچاق حرکت نمود و در بین راه با یک دسته از مغولان به سرکردگی جوچی پسر چنگیز که جهت سرکوب یاغیان آمده بود، برخورد کرد. جوچی به خوارزمشاه پیام داد که برای جنگ نیامده است، او فقط جهت دفع دزدان و متجاوزین آمده است. خوارزمشاه در پاسخ گفت که همه کفار از نظر او یکسانند و خوارزمشاه به مغولان حمله برد و آنان را شکست داد. مغولان شبانه به سوی مغولستان فراری شدند. سلطان محمد خوارزمشاه در تابستان سال 613 به ماوراءالنهر برگشت. این برخورد اولین رویارویی قوم مغول با خوارزمشاه بود. هر چند مغولان در این جنگ شکست خوردند، ولی شجاعت و دلیری و جنگجویی این قوم در روحیه خوارزمشاه تأثیر گذاشت و این برای آینده خوارزمشاه خود یک آزمایش بود. اما چنان که در آینده خواهید دید، پس از آن که دولت قراختائی از میان برداشته شد و این دولت یک مانع بزرگ بر سر راه حمله مغول به ماوراءالنهر بود و مغول ها با ایران دارای مرز مشترک شدند. در این میان چنگیز که قصدحمله به ایران را نداشت و می خواست با دولت خوارزمشاه روابط دوستانه برقرار کند. همان گونه که در صفحات بعد خواهیم دید، بر اثر بی خردی خوارزمشاه کار به جایی رسید، که چنگیز ابتدا در سال 615 ق کوچلک خان را از کاشغر بیرون نمود و با تهیه لشکری گران به سوی ماوراءالنهر حرکت

ص: 568

کرد. چنگیز خان با پسران و دیگر کسان خود در پاییز سال 616 ق سرزمین ماوراءالنهر را مورد تاخت و تاز خود قرار داد. سلطان محمد خوارزمشاه که توان مقابله با چنگیز را نداشت، شهر به شهر عقب نشینی می کرد تا به جزیره آبسکون در دریای خزر پناه برد و در آن جا در شوال سال 617 از غصه بیمار شد و سپس جان سپرد. او در حالی از دنیا رفت که کفنی نداشت و از پیراهن یکی از همراهان او کفنی برایش ترتیب دادند. سلطان محمد خوارزمشاه یکی از بزرگ ترین پادشاهان بعد از اسلام بود. او پیروزی های بسیاری در کارنامه جنگی خود داشت. بسیاری از دولت های همسایه مانند غوریان و قراختائیان به دست او منقرض شد. دولت خوارزمشاه یکی از وسیع ترین دولت های بعد از اسلام بود و قلمرو او علاوه بر ایران، ماوراءالنهر، خوارزم و قسمتی از ترکستان و هندوستان را شامل می شد. سلطان محمد خوارزمشاه پادشاهی عادل، دیندار، علم و ادب دوست اما بی رحم و بی سیاست و ضعیف النفس بود. سلطان محمد تحت نفوذ مادر قبچاقی خود، ترکان خاتون قرار داشت که زنی خودخواه، حیله گر، شهوت پرست و خونخوار بود. اکثر کارها به صلاح دید او صورت می گرفت. اکثر مردم هم از سلطان محمد دل خوشی نداشتند زیرا او علنی با خلیفه بغداد که امام مسلمین بود دشمنی می ورزید.

خوارزمشاهیان به دست سپاهیان چنگیز نیافتاده بود. همان گونه که گفته شد سلطان محمد در جزیره آبسکون درگذشت. پس از مرگ او پسرانش به خوارزم برگشتند ولی اوزلاغ شاه و مادرش با ترکان قبچاقی که در دولت خوارزمشاه بسیار نفوذ داشتند، زیر بار این انتصاب نرفتند و قصد کشتن سلطان جلال الدین کردند. جلال الدین ناچار به خراسان گریخت و در شهر نساء با عده ای از مغولان برخورد کرد. جلال الدین ناچار به جنگ دست زد و آن ها را شکست داد و تار و مار نمود ولی باز به دلیل نداشتن نیروی کافی به طرف هرات رفت. سلطان جلال الدین بعد از مرگ پدرش سلطان محمد از همان ابتدای سلطنتش پیوسته با سپاهیان مغول، ملوک ایران غربی و الجزیره و خلیفه بغداد و ملکه گرجستان در جنگ بود. سلطان جلال الدین منکبرنی در اکثر این جنگ ها پیروز میدان جنگ بود. ولی در جنگی که بین او و سلطان علاالدین کیقباد، سلاجقه روم در 28 رمضان سال 627 ق در حدود ارزنجان روی داد، شکست خورد و به آذربایجان عقب نشینی کرد. سلطان جلال الدین پس از این شکست لشکریان خود را جهت استراحت و تجدید قوا به دشت مغان فرستاد و خود به شراب خواری و عیاشی مشغول شد. در همین زمان به سلطان جلال الدین اطلاع داده شد که سپاهیان مغول از طریق زنجان عازم آذربایجان شدند. پیش از آن که جلال الدین خود را به لشکریان برساند، سپاه مغول بر سر او ریختند و سلطان جلال الدین به حوزه رودخانه ارس گریخت و از آن جا به ارومیه رفت تا ملوک آن سامان به او کمک کنند. اما آن ها که از سلطان جلال الدین خاطره خوبی نداشتند، به او کمکنکردند. سلطان جلال الدین که در به در شده بود و در نزدیکی دیاربکر به سر می برد، بار دیگر مغولان بر سر او ریختند. سلطان جلال الدین با این که در این معرکه جان سالم به در برد و با سلامت به میافارقین رفت ولی در کوه های اطراف آن در حالی که در به در شده بود، در نیمه شوال سال 628 به دست عده ای از اکراد به قتل رسید. بدین ترتیب سلسله خوارزمشاهیان که در ولایات شرقی ایران به دست چنگیز خان مغول برافتاده بود، با مرگ سلطان جلال الدین به طور کلی منقرض شد. سلطان جلال الدین گرچه مردی شجاع و جنگ جویی زبردست و شمشیرزنی ماهر و چابک بود ولی مانند پدرش سیاست مملکت داری نداشت و از بی خردی هم دست کمی از پدرش سلطان محمد نداشت و از سویی او مردی عیاش، شراب خوار، بی رحم و خونخوار بود. به طوری با مردم و ملوک و امرا و بزرگان کشور بد رفتاری می کرد که در روز تنگ یار و یاور نداشت. حال ادامه مبارزات سلطان جلال الدین خوارزمشاه در صفحات آینده فصل حمله مغول به ایران خواهید دید.

ص: 570

ص: 572

و اما در مورد زندگی کوچ نشینی و بیابان گردی: بخش بزرگی از سرزمین مغولستان برای کشاورزی مناسب نیست به همین جهت مغولان همیشه با کمبود غذا مواجهه بودند. به همین خاطر جمعیت مغول در برابر سرزمین وسیع که حدوداً سیصد و هشتاد میلیون فرسنگتخمین زده می شد، بسیار کم و ناچیز بود. قبایل مغول بقایای خود را از پرورش گله های اسب گوسفند و گاو می دانستند. آن ها برای یافتن چراگاه های بهتر پیوسته در حال کوچ بودند و آن ها در مناطق سردسیر یک چراگاه تابستانی و در ناحیه گرمساری یک چراگاه زمستانی داشتند. بنابراین برای تهیه علوفه چرای دام دائم در حرکت بودند.

و اما در مورد خوراک: مغول ها هرچه بتوان خورد، می خوردند. آن ها سگ ها، گرگ ها، روباها، اسب ها را می خوردند. در صورت لزوم حتی گوشت انسان را هم می خوردند. آن ها نجاستی را که هنگام زاییدن حیوانات از آنان خارج می شد را می خوردند. مغول ها شپش ها را هم می خورند. آن ها موش ها را هم می خوردند. در بین مغول ها رسم بر این بود که بهترین و بیشترین غذاها را جوانان می خوردند و باقی مانده را به پیران می دادند. آن ها معتقد بودند که چون جوانان کار بیشتری انجام می دهند، باید غذای بهتر و بیشتری بخورند.

در مورد خانه و لباس: خانه مغولان که چادر بود و لباس آن ها همه از پشم و موی گوسفندان تهیه می شد.

در مورد ازدواج: در بین قبایل مغول پسران و دختران اکثراً از سن پایین ازدواج می کردند. اغلب انتخاب همسر در دست والدین بود و دخترها از خود اختیاری نداشتند. هر مرد مغول با تعداد همسری که بتواند از عهده نگهداری آن برآید، ازدواج می کرد. از یکی گرفته تا پنجاه الی یکصد. در بین مغولان ازدواج با خواهر، مادر زن، پدر زن، برادر و غیره رواج داشت. یک جوان مغول می توانست با هرکسی ازدواج کند، مشروط بر اینکه خانواده عروس موافقت کند. در بین مغولان دزدیدن دختران و زنان نیز رایج بود.

در مورد اعتقادات دینی : در بین مغولان آیین شمن یا شمنیسم وجود داشت. آئین شمن یا ارواح پرستی در نواحی کوهستانی آرال و آلتایی وجود داشت شمنیسم ها معتقدند به دنیای نادیدنی از خدایان، ارواح نیاکان و شیاطین هستند که می تواند بر سیر رویداد ها اثر بگذارد. ارواح ها در آیین شمن فراوان هستند. در کوه ها، شکاف غارها، جنگل ها، رودخانه ها و جانوران به سر می برند. تنگری خدای مغولان در آسمان به سر

ص: 574

می برند و آسمان آبی جاودانه، خوانده می شد.مغولان برای سخن گفتن با آسمان آبی جاویدان به قلعه مقدس صعود و ابراز فروتنی می کردند. شمن ها مردان و زنان مقدس جادویی داشتند که دسترسی به دنیای ارواح را برای ایشان ممکن می ساخت. شمن ها مانند پیش گویان، آینده را پیش گویی می کردند. آن ها به همین منظور استخوان های خاص پیش گویی را داشتند و آینده را پیش بینی می کردند. شمن ها استخوان های پهن و سوخته گوسفندان را که می دیدند، تَرک ها و خطوط روی آن را تفسیر می کردند. برای تفسیر وقایع یا پیش گویی این که بهترین روز برای سفر یا شروع کار، روزی است که غالباً با شمن ها مشورت می شد. از آن رو که شمنیسم ها مستلزم هیچ گونه عبادت دسته جمعی نبودند. مغولان کاری به کار دین دیگران نداشتند و عبادت به تنهایی انجام می شد. و آن هم راز و نیاز با آسمان آبی بود. خارجیان گمان می کردند که مغولان به هیچ دین و آئینی اعتقاد ندارند ولی این طور نبود.(1)

نام های جوچی قسار، قاچیون و تموچه همراه دو بردار ناتنی به نام بختی و بلقوتای که فرزندان دوم پدرش بود، داشت. اما از آن جایی که مغولان در سن پایین ازدواج می کردند، یسوکای بهادر تصمیم گرفت که برای تموچین نامزدی انتخاب کند. او دختری به نام بورته را در نظر گرفت و خواستگاری هم صورت پذیرفت خانواده عروس هم موافقت کردند. در این زمان تموچین 9 سال بیش نداشت. اما قبل از این که یسوکای عروس آینده خود را به خانه بیاورد بر اثر سمی که دشمنانش به او خورانیدند، درگذشت. تموچین قاطعانه در سن 14 سالگی تصمیم گرفت که سرپرست خانواده شود و در سن 15 سالگی رسماً ازدواج کرد. خانواده چنگیز که در کنار رود اُنون زندگی می کردند و از موش های صحرایی کنار رودخانه و ماهی و گنجشک تغذیه می نمودند. بر اثر تقسیم یک گنجشک که شکار کرده بودند، بین چنگیز خان و برادرش بختی اختلاف افتاد. هنگامی که بختی مراقبت اسپ ها بود چنگیز او را با تبری کشت. در این هنگام قبیله تایجیوت شنید که چنگیز برادر خود را به خاطر یک گنجشک به قتل رسانده است و به او حمله کردند و چنگیز خان را دستگیر و به اسارت بردند. چنگیز با تلاش فراوان بعد از چند ماه اسارت گریخت و به خانواده خود پیوست. هنگامی که قبیله مرکیت ها اطلاع یافتند که چنگیز ازدواج کرده به این فکر افتادند که باید همسر او را به انتقام اینکه یسوکای بهادر، هولون مادر چنگیز را از این قبیله ربوده بودند، بربایند. بنا به نوشته پاول راچنوسکی انتقام یک تعهد خانوادگی بود که از نسلی به نسل بعد انتقال می یافت. کیفر عمل پدر یعنی یسوکای بهادر باید بر سر چنگیز می آمد. بنابراین گروهی از مرکیت ها بر سر خانواده چنگیز ریختند و چنگیز فرار کرد. مهاجمین بورته، همسر او را به اسارت بردند. چنگیز پس از فرار سر تپه ای رفت و برای این که جان سالم به در برده باشد رو به آسمان آبی کرد و از او تشکر نمود. چنگیز پس از فرار از چنگ مرکیت ها از طغرل و جاموقه یاری خواست و آن ها نیز با کسان خود به کمک چنگیز آمدند. مدتی گذشت چنگیز اردویی تهیه دید و به جنگ مرکیت ها رفت و در این جنگ آن ها را شکست داد و خانه و اموال مرکیت ها توسط چنگیز غارت گردید و بورته همسر چنگیز نیز آزاد گردید و چنگیز فریاد زد و گفت سرنوشتی که به دنبالش بودم، یافتم. بورته چندروز پس از آزادی پسری به دنیا آورد که او را جوچی یعنی غیرمنتظره نامیدند. در همین زمان چنگیز تعدادی طرفدار جنگی پیدا کرد و با زیرکی در بین مردم پخش نمود که دستی غیبی او را یاری می نماید و این داستان از آن جا شروع شد که

ص: 576

مردم ادعا کردند چنگیز مأموریتی آسمانی دارد و سرنوشتش این است که بزرگ دشت پهناور شود. عده ای دیگر مدعی شدند که شاهد آن بودند که گاو نر سفیدی نعره زد و آسمان و زمین به توافق رسیدند که چنگیز سرور دشت های پهناور زمین شود. تب تنگری «شمن مغول ها» که آسمان آبی به او گفته بود که تمام روی زمین به چنگیز و فرزندان او دادم. چنگیز خود نیز اعلام کرد که دارای فرمانی از آسمان است که بر سرنوشت بشر حکومت کند. مردم قبایل مغول از روی ساده لوحی این حرف ها را باور کردند و دسته دسته به چنگیز پیوستند. چنگیز به تدریج بوسیله تبلیغات و جنگ، تمام قبایل مغولستان را متحد ساخت و خود خان آن ها شد. حال چنگیز تمام قبایل مغولستان را زیر یک چتر آورده و خود رئیس آن ها شده است. چنگیز خان پس از تصرف ولایات آیغور و تبت به سوی چین لشکرکشی کرد و پکن پایتخت چین را در سال 612 ق اشغال نمود. چنگیزخان به این اندیشه افتاد که با احیاء راه ابریشم بین مغولستان و ایران و اروپا روابط بازرگانی برقرار نماید.

نمود و چنین پیام داد و گفت: «به سطان محمد بگوی چنگیز هم چنان خود را پادشاه شرق و شما را پادشاه غرب می داند و مایل است روابط دوستانه بین دو کشور برقرار باشد و تجارت و بازرگانی بین دولت چنگیزی و خوارزمشاهی برقرار باشد.» بازرگانان چنگیزخان در بهار سال 615ق هنگامی که سلطان محمد خوارزمشاه از عراق به ماوراءالنهر رسید، به حضور او رسیدند و نامه ها و هدایا تقدیم کردند. سلطان محمد ابتدا خوشحال شد ولی از این که چنگیز او را فرزند خود خطاب کرده بود، ناراحت گردید. باز بر اثر حسن نیت یکی از فرستادگان چنگیزخان خشم سلطان فرو نشست و طبق یک معاهده طرفین قبول کردند که روابط دوستانه و صمیمانه داشته باشند و دوست یکدیگر را دوست و دشمن همدیگر را دشمن خود بدانند. کسی که این معاهده را از طرف چنگیز پذیرفت یکی از مردم ماوراءالنهر به نام محمود یلواچ که در دربار جنگیز به سر می برد، بود. یلواچ به معنی فرستاده یا سفیر است. بعد از انعقاد این قرارداد بین ایران و مغولستان، حدود چهارصد و پنجاه الی پانصد تن از تجار مغول با اجناس فراوان و گران بها از قبیل طلا، نقره، ابریشم، مشک و پارچه های ابریشمی گران بها و دیگر کالاهای قیمتی از مغولستان به سوی ماوراءالنهر حرکت کردند و به شهر مرزی اترار که اول خاک ایران بود، رسیدند. غایر خان که به روایتی برادر زاده ترکان خاتون مادر سلطان محمد خوارزمشاه بود که از جانب سلطان، امیر اترار شده بود، در مال بازرگانان مغول طمع کرد و طبق نامه ای به اطلاع سلطان محمد رساند که عده ای جاسوس مغول زیر لوای بازرگانان وارد شهر اترار شده است. غایر خان آنان را جاسوس قلمداد نمود و سلطان محمد هم چون خودش قبلاً عده ای به نام تجار ولی جاسوس به دربار چنگیز فرستاده بود، باورش شد و فکر کرد که این ها هم مثل فرستادگان خودش جاسوس هستند. بنابراین سلطان محمد به گفته غایرخان اعتماد کرد و در جواب نامه او نوشت، مواظب آن ها باشید. غایر خان بازرگانان مغول به استثنای یک نفر از آنان که فرار کردهبود، همه را کشت و اموالشان را غارت نمود. آن یک نفر که جان سالم به در برده بود، نزد چنگیز رفت و آن چه اتفاق افتاده بود را به اطلاع او رساند. بعد از آن که چنگیز از واقعه قتل بازرگانان خود اطلاع پیدا کرد، یک نفر را به نام کفرج بغرا که پدرش در خدمت سلطان تکش خوارزمشاه بود با دو نفر از مغولان نزد سلطان محمد فرستاد و پس از اعتراض به حرکت زشتی که نسبت به تجاز و بازرگانان مغول شده بود، خواستار تسلیم غایر خان شد. ولی سلطان محمد زیر این بار نرفت و آن را نپذیرفت. چون بیش

ص: 578

تر امرای لشکر او از کسان غایر خان بودند و سلطان محمد نیز آلت دست ایشان بود. چنان چه سلطان محمد تصمیم به تسلیم نمودن غایر خان به چنگیز خان می گرفت، باز هم مادرش که از کسان غایر خان بود، ممانعت می کرد و باری سلطان محمد نه تنها درخواست چنگیز خان را نپذیرفت، بلکه فرستادگان او را هم به قتل رساند. سلطان محمد با این حرکت نابخردانه سیل هجوم مغول را به دست خود به طرف ایران و سایر ممالک شرق اسلامی کشاند.

چگونه بر او غلبه کنند. آن ها نقشه ای طراحی کردند که از چند محور به طور هم زمان به نیروی خوارزمشاه حمله کنند تا دشمن را سر در گم نمایند. تا خوارزمشاه فکر نماید که چنگیز لشکر عظیم تر از آن دارد که او تصور می کند. چنگیز خان سپاه خود را به چهار لشکر تقسیم کرد. لشکر اول تحت فرمان خود چنگیز و سردار ارشدش سوبوتای، لشکر دوم تحت فرمان اوکتای و جغتای پسران چنگیز، لشکر سوم به فرماندهی جبه سردار ارشد دیگر چنگیز که همراه با سوبوتای که در ایام جنگ های قبیله ای همراه چنگیز بود. لشکر چهارم به فرماندهی جوچی پسر ارشد چنگیز خان. بنابراین هر چهار لشکر برای یک جبهه در نظر گرفته شدند. هنگامی که یک لشکر به پیش می رفت منظره وحشتناکی به وجود می آمد. هر تومان سرباز مجهز به اسبان بارکش بود که در عقب صف تجهیزات و سلاح های اضافی را حمل می کرد. در عقب لشکر در پشت دستگاه های محاصره کننده، افراد ذخیره قطار شتران حامل باروبنه اصلی و گاری های پر از لزومات و تجهیزات قرار داشت. تمام خیمه ها به پشت شتر ها و خانه های متحرک نیز روی گاری ها حمل می شدند. به دنبال گاری ها گله های گوسفندان و بز قرار داشت که غذا و شیر برای لشکریان فراهم می آورد. چنگیز خان پیش از آن که انتقام خون بازرگانان و فرستادگان خود را از سلطان محمد خوارزمشاه بگیرد، تصمیم گرفت که ابتدا کوچلک خان که در ترکستان شرقی حکومت می کرد و به اذیت و آزار مردم خصوصاً مسلمانان می پرداخت را از سر را خود بردارد. آن گاه با خیال راحت ممالک خوارزمشاهی را مورد تهاجم قرار دهد. چنگیز خان برای به اجرا درآوردن مقصود خود،یکی از سردارانش به نام جبه نویان با لشکری گران به سوی کاشغر روانه کرد. جبه نویان به آسانی بر کوچلک خان غلبه کرد و کوچلک خان فراری شد. جبه نویان به فرمان چنگیز خان به مردم آزادی دین و آیین و مذهب داد. فشاری را بر اثر استیلای کوچلک خان بر مردم مسلمان ختن و کاشمر تحمیل شده بود را برطرف نمود. کوچلک خان بدون هیچ مقاومتی به ولایت بدخشان گریخت و در آن حدود به قتل رسید. لشکریان چنگیز خان هرکس از قوم نایمان را یافتند به هلاکت رساندند. بدین ترتیب دولت قوم نایمان در سال 615 به دست چنگیز خان منقرض شد. خبر کشته شدن کوچلک خان و منقرض شدن دولت قوم نایمان به دست چنگیز خان، سلطان محمد خوارزمشاه را بسیار اندوهگین ساخت. اگر چه سلطان محمد چند سال پیش از روبرو شدن با کوچلک خان بیم داشت و به همین منظور دستور داد تا مردم، شهرهای مرزی

ص: 580

را خراب کنند تا راه حمله بر او مشکل شود. از بین رفتن کوچلک خان به آسانی به دست یکی از سرداران چنگیز خان به سلطان محمد فهماند که قدرت جنگاوری سپاه مغول بیش از آن است که او تصورش می کرد. بنابراین سلطان محمد خوارزمشاه به این نتیجه رسید که از این به بعد با حریف قوی پنجه ای سر و کار دارد که تا این تاریخ به مانند آن برنخورده است. و اما چنگیز خان پس از آن که نیاز های لشکریان خود را تکمیل نمود، با سپاهیانی که تعداد آن را مسلمانان ششصد هزار تا هفتصد هزار و محققین و نویسندگان امروزی آن را یکصد و پنجاه هزار تا دویست هزار تخمین زده اند، از دره سفلای سیحون پایین دریاچه آرال به ممالک خوارزمشاهی هجوم آوردند. اعداد سپاهیان سلطان محمود افزون تر از لشکریان چنگیز بود اما لشکریان سلطان محمد که از نژاد های مختلف و اقوام گوناگون تشکیل شده بود، با یکدیگر اتحاد جنگی نداشتند و تحت اداره و نظم صحیحی مبارزه نمی کردند. بی انضباطی و نفاق و تفرقه در لشکر حکم فرما بود و سران لشکریان با هم اختلاف داشتند. در رابطه با چگونگی دفاع در برابر تهاجم قوم مغول بین سران سپاه سلطان محمد اختلاف عقیده وجود داشت. جمعی معتقد بودند که باید در کنار رود سیحون راه را بر سپاه چنگیز خان بست. عده ای اعتقاد داشتند که این کار بهتر است در ماوراءالنهر صورت بگیرد. طایفه دیگر می گفتند باید ایران را رها کنیم و برویم در هندوستان جلو سپاه مغول را بگیریم. اما عباس اقبالآشتیانی در همین رابطه چنین می نویسد: «سلطان محمد که بلایی به این بزرگی به کشور خود کشانده بود، قبل از آن که فرستادگان چنگیز را به قتل برساند، شورایی از امرای لشکری و کشوری جهت دفاع در برابر مغول تشکیل داد و از امام شهاب الدین خیوقی که از نزد سلطان، تقرب فوق العاده ای داشت، مشورت کرد عالم مزبور گفت: صلاح آن است که به اطراف، مراسلات نوشته شود و برای دفاع از بلاد اسلام، عساکره فراهم گردد و در کنار سیحون از عبور مغول ها ممانعت به عمل آید. ولی امرای خوارزمشاه این طرح را نپذیرفتند و گفتند: بهتر آن است که مغول به ماوراءالنهر بیاید و به کوه ها و دره های صعب العبور برسند، آن وقت آن ها چون راه منطقه بلد نیستند، بر سرشان بتازیم و کار آن جماعت را یکسره سازیم. بعضی گفتند: در کنار رود جیحون مانع عبور آن ها شویم و جماعتی نیز اظهار عقیده کردند که در غزنین، در صورت لزوم در هندوستان با آن قوم روبه رو شویم. سلطان محمد خوارزمشاه به مصلحت اندیشی امام شهاب الدین خیوقی توجه ای نکرد، بلکه رأی دسته ای را که به جنگ با مغول در

ص: 581

راه های صعب العبور ماوراءالنهر عقیده داشتند، پذیرفت و امرا و قشون خود را بین بلاد عمده ماوراءالنهر متفرق نمود و به انتظار مغول نشست.»(1) لشکر چنگیز خان مغول در رجب سال 616 ق در مقابل حصار شهر اترار که شهر مرزی ناحیه شرق ایران بود و بین دولت ایران و مغولستان قرار داشت، ظاهر شدند. در این جا چنگیز خان سپاهیان خود را چهار قسمت نمود اول: هفت تومان که می شد هفتاد هزار نفر را به دو پسر خود اوکتای و جغتای داد و ایشان را مأمور اشغال شهر اترار نمود. دوم: چنگیز خان یک دسته دیگر به فرماندهی پسر ارشد خود جوچی برای اشغال شهرهای کنار سیحون خصوصاً جُند فرستاد. سوم: پنج هزار تن نیز مأمور شدند شهرهای خُجند و بناکت را در ماوراءالنهر اشغال کنند. چهارم: قسمت بزرگی از سپاه مغول به فرماندهی خود چنگیزخان و پسرش تولی راه بخارا را پیش گرفتند، تا رابطه سپاه خوارزمشاه در ماورءالنهر را با خوارزم قطع کنند.

آتش کشیدند. چون بنای اکثر خانه ها از چوب بود، قسمت اعظم شهر به جز سراهای امرا و مساجد بقیه در آتش سوخت. مغولان مردم شهر را به بیرون از شهر کوچانیدند و جوانان را به عنوان حشر گرفتند و از مردم بخارا جماعتی به جان امان یافته بودند به اطراف شهر پراکنده شدند. از یکی از شهرواندان فراری بخارا وضعیت شهر پس از استیلای مغول پرسیدند او در پاسخ گفت: «آمدند، کندند، سوختند، کشتند، بردند و رفتند.» چنگیز خان پس از ورود به بخارا عده ای از بزرگان و تجار شهر را به خدمت حاضر نمود و به آنان گفت: «غرض من از این کار جمع آوری نمودن آلات سیمینه و زرینه ای است که سلطان محمد پس از قتل بازرگانان ما توسط غایرخان به شما فروخته است. این اشیاء متعلق به من و کسان من است.» بزرگان و تجار هرچه از این اشیاء در دست داشتند، تقدیم نمودند. این قضیه دخالت مستقیم سلطان محمد در قتل بازرگانان مغول و مسئولیت او در تحریک غضبچنگیز به اثبات رساند. خلاصه ای از مطالب زیر نوشته عطاملک جوینی نویسنده تاریخ جهانگشا در باب ورود مغول به بخارا:

«ائمه و معاریف شهر بخارا به نزدیک چنگیز رفتند و به مطالعه حصار و شهر اندرون آمد و در مسجد جامع راند و در پیش مقصوره بایستاد. پسر او تولی پیاده شد و بر بالای منبر برآمد. چنگیز پرسید: سرا، سرای سلطان است؟ گفتند: خانه یزدان است. او نیز بر اسب فرود آمد و بر دوش پایه منبر برآمد و فرمود: صحرا از علف خالی است و اسبان را شکم پر کنند. انبار ها که در شهر بود گشاده کردند، غله می کشیدند و ضادیق مصاحف به میان صحن مسجد می آوردند و مصاحف را در دست و پای می انداخت و صندوق را آخور اسبان می ساخت و کاسات نبیذ پیاپی کرده و مغیان شهر را حاضر آورده تا سماع و رقص می کردند. مغول ها بر اصول غنای خویش آواز ها برکشیدند. ائمه و مشایخ و علما و سعادات و مجتهدان عصر بر طویله آخور سالاران به محافظت ستوران قیام نموده و امتثال حکم آن قوم را التزام کرد. بعد از یک دو ساعت، چنگیز بر عزیمت مراجعت با بارگاه برخاست و جماعتی که در آن جا بودند، روان می شدند و اوراق قرآن در میان قاذورات لگدکوب اقدام و قوایم گشته. در این حالت امیر امام جلال الدین علی ابن حسن الرّندی که مقام و مقتدای سعادات ماوراءالنهر بود، در زهد و ورع مشار الیه رو به امام عالم رکن الدین امام زاده که از افاضل علمای عالم بود، طیب الله مرقد هماورد و گفت: «مولانا چه حالت است این که می بینم بیداری است یا رب یا به خواب؟» مولانا امامزاده گفت:« خاموش باش باد بی نیازی خداوند است که می وزد، سامان سخن گفتن

ص: 583

نیست.» چنگیز از مردم بخارا پرسید که امنا و معتمدان شما کیستند؟ هر کس متعلقات خود را گفتند. با هر کس مغولی ویزکی تعیین کرد تا کس از لشکریان ایشان را تعرضی نرسانند و از روی بی حرمتی و اذلال بدیشان تعلقی نمی ساختند. مطالب مال از معتمدان آن قوم می رفت و آن چه می دادند به زیادتی مثله و تکلیف مالایطاق مواخذ نمی کردند. هر روز وقت اعظم موکلان جماعت بزرگان را به درگاه خان عالم آوردندی چنگیز خان فرموده بود تا لشکریان سلطان محمد را از اندرون شهر و حصار برانند چون آن کار به دست آن معتذر بود و آن جماعت از ترس جان آن چه ممکن بود از محاربه و قتال وشبیخون به جای می آوردند. فرمود آتشی در محلات انداختند چون بنای خانه های شهر تمامت از چوب بود بیشتر شهر چند روزی سوخته شد مگر مسجد جامع و بعضی از شهرها که عمارت آن از خشت پخته بود. چون شهر و قلعه از طغاته پاک شد و دیوارها و فصیل خاک گشت تمامت اهل شهر را از مرد و زن قبیح و حسن را به صحرای نمازگاه راندند ایشان را به جان بخشید جوانان و کهول را که اهلیت آن داشتند به حشر به سمرقند و اطراف نامزد کرد از آن جا متوجه سمرقند شد ارباب بخارا به سبب خرابی بنات النعش وار متفرق گشتند و بدیه ها رفتند و عرصه آن حکم قای صفسفا گرفت و یکی از بخارا را پس واقعه گریخته بود به خراسان آمد حال بخارا از او پرسیدند، گفت آمدند و کندند و سوختند و کشتند و بردند و رفتند. جماعت زیرکان که این تقریر شنیدند اتفاق کردند که در پارس موجز تر از این سخن نتوان بود. هرچه در این جزء مسطور گشت خلاصه و ذنابه آن، این دو سه کلمه است.»(1)

اختیارالدین کشلو امیر آخور و اینانج خان حاجب. و اما لشکر خوارزمشاه از روبرو شدن با لشکر چنگیز خان خودداری کرد ولی مردم شهر سمرقند دست از دفاع از شهر نکشیدند. آن ها حدود سه روز در برابر تهاجم مغولان مقاومت کردند. روز سوم و چهارم از شهر خارج شدند و به مغولان حمله کردند. لشکر چنگیز خان ابتدا در برابر مردم سمرقند عقب نشینی کردند. ولی همین که مردم به کمین گاه نزدیک شدند، به آنان تاختند و اکثر آن ها را کشتند. مغولان حدود پنجاه الی هفتاد هزار نفر از لشکریان سمرقند را قتل عامکردند. در این بین، لشکریان ترک خوارزمشاه از مغولان امان خواستند. چنگیز خان در دهم محرم سال 617 ق وارد شهر سمرقند شد. پس از خراب کردن ارگ شهر، دستور قتل و غارت و سوختن شهر و هتک حرمت به ناموس مردم داد. با سمرقند نیز همان معامله ای شد که در بخارا شده بود. عطاملک جوینی در مورد تسخیر سمرقند چنین می نویسد: «هرکس که در حصار بود به صحرا آوردند. اتراک را از تازیکان جدا کردند. همه را دهه و سده و ترکان را موها بر شبه مغولان از پیش سر حلق کردند. استقرار و تسکین ایشان را جز آن که آفتاب به مغرب رسید، نهار حیات ایشان به زوال کشید. در آن شب تمامت قنقلیان مردینه غریق بحار بوار و غریق نار دمار شدند زیادت از سی هزار قنقلی و ترک بودند. مقدم ایشان بر شمارش خان و تغای خان و سر سیخ خان و اولاغ خان با بیست و اند امیر از سروران امرای سلطان چون شهر و حصار در خرابی و ویرانی با یکدیگر مقابل شد و امرا و جندقیان و خلایق بسیار تجره کوس هلاک شدند. روز دیگر خلایق را که از زیر شمشیر جسته بودند شمار کردند و از آن جماعت سی هزار مرد به رسم پیشوری تعیین کردند و بر پسران و خویشان بخش کرد و مثل آن بر سیل حشر از جوانان و کنداوران نامزد کردند و بر بقایا که اجازت مراجعت یافتند شکرانه آن را که به روز دیگر ننشستند و درجه شهدا نیافتند و در زمره احیاء ماند دویست هزار دینار بر مستظهران حکم کرد و ثقته الملک و امیر عمید بزرگ که از کبار اصحاب مناسب سمرقند بودند به تحصیل آن نامزد و طایفه ای را به شحنگی آن جا معین کردند و از حشر بعضی با خود به جانب خراسان برد و بعضی را با پسر به جانب خوارزم فرستاد. بعد از آن به چند نوبت متواتر حشر طلب می داشتند و از حشر نیز زیادت کسی خلافت نیافت و بدین سبب خرابی کل راه یافت.»(1) با عرض پوزش خدمت

ص: 585

خوانندگان محترم کلمه ها و جمله ها همان است که آن زمان خود جوینی نگاشته و ساده نویسی نشده است.

سمرقند و اترار فارغ شده بودند، به فتح شهرهای دیگر ماوراءالنهر مثل بناکت و خجند و ناحیه فرغانه روی آوردند. در میان این شهرها فقط از خجند مقاومت سختی دیده شد. تیمور ملک حکمران آن دیار که از دلیرترین امرای ارتش خوارزمشاه بود با یکصد هزار تن مرد جنگی که داشت در کنار رود سیحون مردانه با لشکر مغول نبرد کرد و بسیاری از آنان را به هلاکت رساند. عاقبت چون دید از عهده لشکریان مغول برنمی آید از راه شط خود را به بناکت و از آن جا به خوارزم رساند و در حدود خراسان به سپاهیان سلطان محمد پیوست.

لشکریان خود را در معبر پنجاب بین بلخ و ترمز گذاشت تا خبر پیشروی چنگیز را به او اطلاع بدهند و خود تصمیم حرکت به سوی عراق گرفت. ولی هنوز از ترمز نگذشته بود که خبر تسخیر و ویرانی شهرهای بخارا و سمرقند پی در پی به او رسید. سلطان محمد بیش از پیش در فرار عجله کرد و خود را به ولایت طوس رساند. پس از گذشتن سلطان محمد از رودخانه جیحون حدود هفت هزار نفر از ترکان قراختایی لشکر و علاالدین حکمران قندوز به اردوی چنگیز خان پیوسته وبه جنگ با سپاه خوارزمشاه آماده شدند. سپاهیان جبه و سبتای و تغاجار در ربیع الاول سال 617ق از جیحون عبور کردند. چون از چنگیز خان دستور داشتند که هر چه سریع تر به تعقیب خوارزمشاه بروند معترض شهرهای سر راه نشدند. پس از رسیدن به بلخ حاکمی از جانب خودشان به آن جا گذاشتند و به سوی هرات حرکت کردند. اردوی جبه و سبتای به دستور چنگیز خان عمل کردند و هنگامی که به هرات رسیدند چون امین الملک حکمران هرات قبلاً تابعیت چنگیز خان را پذیرفته بود و چنگیز نیز به او حکمی داده بود که لشکریان مغول به ولایت هرات آسیبی نرسانند، دو سردار مغول فرمان چنگیز خان را قبول کردند و معترض امین الملک و ولایت او نشدند. ولی لشکریان تغاجار که از عقب رسیدند به حکم چنگیز خان اهمیت ندادند و شهر هرات را محاصره کردند و در حمله ای که به قریه بوشینج می کردند یکی از سردار سپاه کشته شد و مغولان آن قریه را به ویرانه ای تبدیل کردند و تمام مردم آن را قتل عام نمودند. آن گاه عازم ولایت نیشابور شدند. سلطان محمد بیچاره که از شدت رعب و وحشت آرام و قرار نداشت، پس از رسیدن به نیشابور حتی ساعتی توقف نکرد و بلافاصله راه بسطام را پیش گرفت. در آن مکان ده صندوق از جواهرات سلطنتی به یکی از پیش خدمت های مخصوص خود داد تا آن را به قلعه اردهن بفرستد تا در آن جا نگهداری شود. ولی این جواهرات گران بها اندکی بعد از پایان کار خوارزمشاه به دست مغولان افتاد و تحویل چنگیز خان داده شد. سلطان محمد خوارزمشاه از بسطام وارد ری شد و از آن جا به قلعه فرزین رفت. در این مکان پسرش رکن الدین با لشکری سی هزار نفری منتظر آمدن او بود. در این مکان سلطان محمد به درستی قادر بود با این سپاه که در اختیار داشت به کمک فرزند خویش و سرداران دیگر، لشکریان قلیل کوفته و فرسوده جبه و سبتای را از پای درآورد و سر و صورتی به اوضاع نا به سامان خود بدهد. ولی افسوس که ترس از مغول عنان پایداری از کف او ربوده بود. چنان وحشت سر و پای سلطان محمد را فراگرفته بود که در زمین به

ص: 588

دنبال سوراخ موش می رفت و در پی پیدا کردن نرده ای بود که به آسمان برود. بی خردی و نداشتن سیاست مملکت داری تا این حد روزگارش را تیره و تار کرده بود و همین امر باعث شد که تصور کند از عهده مغول بر نمی آید. ولی اگر از این فرصت استفاده کرده بود، میتوانست سریع جلوی پیشرفت مغول را بگیرد. سلطان محمد خوارزمشاه از این محل زنان حرم خود را با پسرش غیاث الدین به دژ قارون که یکی از قلاع داخلی کوه البرز بود، فرستاد و فرستاده ای نزد ملک نصرت الدین هزار اسب از اتابکان لرستان فرستاد و او را به خدمت فراخواند. در این ناحیه امرای عراق عجم به خدمت سلطان محمد آمده بودند هر چه خواستند که او را راضی کنند که در دامنه های اشترانکوه با مغولان به جنگ بپردازد، به این بهانه که این منطقه برای دفاع مناسب نیست نظریه آن ها را قبول نکرد. سران لشکری از این بابت نگران و آزرده شدند. چون ملک نصرت الدین به حضور سلطان رسید پس از ایفای وظایف خدمتگذاری از او دعوت نمود به یکی از معابر تنگ ناحیه کوهستانی بین فارس و لرستان بیاید. بنده قادرم از ایلات فارس و لرستان و کوهکیلویه و بویر احمد حدود یکصد هزار جنگجو جمع آوری نمایم و راه را بر مغولان ببندم و کار ایشان را یکسره نمایم. ولی متاسفانه سلطان محمد پیشنهاد اتابک نصرت الدین را به این دلیل که از این فرصت پیش آمده می خواهد استفاده کند و دشمن خود اتابک فارسی را از میان بردارد، نپذیرفت. اتابک نصرت الدین از سلطان رنجیده شد و به سرزمین خود برگشت. در حالی که سلطان محمد به فکرچاره ای بود و این در و آن در می زد که خبر رسیدن مغولان به ری و قتل و غارت مردم آن شهر به وی رسید.

خوارزمشاه برخورد کردند و عده زیادی از آنان را کشتند. بنابراین از بیست هزار نفری که همراه سلطان محمد خوارزمشاه بودند، جمعیت زیادی به قتل رسیدند وجمعی از امرا و بزرگان دولت از جمله عماد الدین وزیر رکن الدین پسر خوارزمشاه به قتل رسیدند. حتی اسب خوارزمشاه در جنگ تیر خورد چون مغولان او را نمی شناختند، خیلی دنبال آن نگرفتند و خوارزمشاه خود را از معرکه جنگ نجات داد و به قلعه قارون رفت. قصد داشت که به بغداد فرار کند ولی مغولان چون بلای ناگهانی بر سر او رسیدند. قبل از این که مغولان قلعه قارون را به تصرف خود درآوردند، به قلعه سر چاهان در پنج فرسخی سلطانیه در دامن کوه طارم رفت. مغولان پس از مدتی قلعه قارون را به محاصره گرفتند، متوجه شدند که سلطان محمد در آن جا نیست. مغولان به خیال آن که سلطان محمد خوارزمشاه به عراق عرب رفته، مدتی سر در گم این سو و آن سو به دنبال او می گشتند. خوارزمشاه پس از مدت یک هفته که در قلعه سر چاهان به ولایت گیلان رفت و از آن جا عازم آمل شد. امرای طبرستان به استقبال او آمدند و مقدمش را گرامی داشتند و تنها رکن الدین اسپهبد کبود جامه که سلطان محمد در سنوات گذشته زمان تسخیر طبرستان عمو و عمو زاده اش را کشته بود و متصرفاتش را اشغال نموده بود. سپهبد کبود جامه با امرای مغول ساخت و به کمک آنان سرزمین را از خوارزمشاه پس گرفت. خوارزمشاه چون خبر نزدیک شدن مغول در طبرستان شنید، بلافاصله سوار کشتی کوچکی شد و راهی جزیره کوچک آبسکون در دریای خزر گردید. لشکریان مغول که در پی او بودند، کشتی سلطان محمد را تیر باران کردند و عده ای از مغولان بر اثر خشمی که از خوارزمشاه در دل داشتند، به خیال دستگیری او خود را به دریا زدند و غرق شدند و به هلاکت رسیدند. سلطان محمد در این زمان که به مرض ذات الجنب مبتلا شده بود، سخت بیمار بود. چند روزی در جزیره آبسکون در رنج و عذاب گذرانید. بیماریش روز به روز شدت پیدا کرد. از بخت بد همین روز ها خبر رسید که مغولان در طبرستان قلعه ای که زنان و فرزندان او در آن جا پناه گرفته بودند را اشغال کرده اند. پسران خردسال او را هم کشتند و زنان اندرون او را به اسارت بردند. تاب این همه مصیبت را نیاورد و در شوال سال 617ق در جزیره آبسکون جان سپرد و سید محمود ابن یلاغ چاوش مهتر مهتران و مقرب الدین رئیس فراشان او را شستند. چون پارچه ای برای کفن او در دسترس نبود، شمس الدین محمد پیراهن خود را به این امر

ص: 590

مصرف رساند و او را در جزیره به خاک سپردند.جلال الدین قصد داشت در اصفهان مدرسه ای بسازد و نعش پدرش در آن جا منتقل نماید که موفق نشد.

خود را به عنوان سفیر نزد ترکان خاتون فرستاد و پیغام داد که او فقط با سلطان محمد خوارزمشاه جنگ دارد و به هیچ عنوان قصد تجاوز به سرزمین تحت حاکمیت ترکان خاتون ندارد. ضمناً از او خواست که یکی از معتمدین خود را نزد خان مغول بفرستند تا او فرمان حکومت ولایات خوارزم و خراسان را به او بدهد. ترکان خاتون چون به چنگیز خان اعتماد نداشت، به پیغام او ترتیب اثر نداد. در همین زمان به اطلاع ترکان خاتون رسانیده شد که سلطان محمد خوارزمشاه از رود جیحون عبور کرده و ولایت ماوراءالنهر را رها کرده و به سوی خراسان رفته است. ترکان خاتون هم حرم سلطان و زنان و اطفال خُرد و خزاین و اموال گران بهای او را برداشته و از خوارزم خارج گردید. ترکان خاتون قبل از این که خوارزم را ترک کند، عده ای از امرا و بزرگان و شاهزادگان که خوارزمشاه در زمان حیات خود دستگیر و در خوارزم زندانی کرده بود، به این اندیشه که فتنه مغول به زودی خواهد خوابید و سلطنت خوارزمشاهیان مستقر خواهد گردید، در رودخانه جیحون غرق نمود تا مبادا در آینده مدعی خوارزمشاهیان شوند. پس از حرکت ترکان خاتون از خوارزم، جمعی از امرای لشکری و کشوری در جرجانیه پایتخت دولت خوارزمشاهیان ماندند. زمام امور کشوری به دست کسی افتاد که هیچ گونه تخصص و مدیریت مملکت داری نداشت. به همین جهت در اداره کشور اخلال به وجود آمد. تفرقه و نفاق بین مردم افزایش یافت و اموال دولت طعمه اختلاس گران گردید و کار بدین صورت بود تا این که دو نفر از نواب دیوان خوارزمشاه به خوارزم آمدند و به نام خوارزمشاه به اداره دیوان مشغول شدند. کمی بعد از رسیدن ایشان پسران سلطان محمد یعنی جلال الدین و اوزلاغ شاه و آق شاه نیز پس از دفن پدر در جزیره آبسکون از راه دریای خزر خود را به خوازرم رساندند و مردم از واقعه فوق یعنی مرگ سلطان آگاه ساختند. سلطان محمد خوارزمشاه که در تمام دوران سلطنت خود ناچار بود که در تمام امورات لشکری و کشوری نظریه مادرش ترکان خاتون را بپذیرد و بازیچه دست او بود. سلطان محمد در آن زمان طبق نظریه مادرش ترکان خاتون، قطب الدین اوزلاغ شاه را به عنوان ولیعهد و جانشین خود را انتخاب کرده بود ولی درجزیره آبسکون وقتی که خبر اسیر شدن ترکان خاتون را شنید و مرگ خود را نزدیک دید، جلال الدین و دو برادر دیگر او را به حضور طلبید و جلال الدین را به عنوان ولیعهد خود انتخاب نمود و دو پسر دیگر را به تبعیت و اطاعت او امر داد. بعد از ورود پسران سلطان محمد و اعلام ولیعهدی جلال الدین و خلع اوزلاغ شاه، ترکان خاتون زیر بار این انتخاب نرفت ویکی از

ص: 592

بزرگترین ایشان که قتلغ خان نام داشت و دارای هفت هزار سپاهی بود، آشکارا به مخالفت با جلال الدین برخاست. مخالفین تصمیم گرفتند که جلال الدین را دستگیر و به زندان بیندازند و سپس او را به قتل برسانند. جلال الدین ناچار شد با سیصد سوار همراه با تیمور ملک امیر اسبق خجند که تازه به خوارزم آمده بود و یک بار هم سپاه مغول را در آن حوالی شکست داده بود، به خراسان گریخت. سه روز بعد از فرار جلال الدین، اوزلاغ شاه و آق شاه نیز از ترس نزدیک شدن مغول، جرجانیه را رها کردند و به خراسان گریختند. بزرگان لشکری و کشوری خوارزمشاه در جرجانیه که حدود نهصد هزار سپاهی از ترکان قنقلی در اختیار داشتند، پس از حرکت پسران سلطان محمد به سوی خراسان، یکی از نزدیکان ترکان خاتون به نام خمار تکین را به سلطنت نشاندند و همه از او اطاعت کردند. چنگیز خان که از اوضاع خوارزم و جمعیت و آبادانی آن و قدرت ترکان قنقلی و شهامت مردم آن سرزمین اطلاع کافی داشت، سپاه بزرگ خود را از چند محور به آن جا روانه ساخت. از سمت جنوب شرقی یعنی راه بخارا به خوارزم لشکریان جغتای و اوکتای را مأموریت حرکت به سوی جرجانیه داد و از سویی دیگر به جوچی که در جُند بود که لشکریان خود را به یاری اوکتای و جغتای بفرستد و چنگیز خان خودش لشکر مخصوص خودش را از عقب ایشان به جرجانیه فرستاد. مورخین عدد این سپاهیان غیر از لشکریان جوچی به یکصد هزار نفر تخمین زده اند. هنگامی که پیش قراوان سپاه چنگیز خان به ورودی دروازه شهر جرجانیه نزدیک شدند، مردم تصور کردند تمام سپاه مغولان همین است از خود جسارت به خرج دادند و به آن ها حمله کردند. مغولان به عقب برگشتند و مردم خوارزم را به عقب و به دنبال خود به کمین گاه کشاندند. همین که آنان را به یک فرسنگی دور از شهر بردند، سپاه بزرگ مغولان به آنان حمله ور شدند. قبل از غروب آفتاب جمع زیادی از آنان را به یک فرسنگی دورتر از شهر بردند. سپاه بزرگ مغولان بهآنان حمله ور شدند. قبل از غروب آفتاب جمع زیادی از آنان را کشتند و باقی مانده به شهر برگشتند. روز بعد جغتای و اوکتای شهر را در محاصره گرفتند و مردم را به ایلی شدن دعوت نمودند. چون مردم نپذیرفتند، منجیق های خود را ترتیب دادند و به ریختن سنگ و چوب بر سر مردم مشغول شدند. چون در اطراف شهر جرجانیه سنگ زیاد نبود از درخت توت که در آن سرزمین فراوان بود و به مصرف کرم ابریشم می رسید، گرد های می بریدند و در آب می گذاشتند و پس از آن که سخت و صلب می شد، با منجیق به شهر پرتاب می کردند. همین که لشکریان

ص: 593

جوچی رسیدند، جرجانیه در همه طرف در محاصره قرار گرفت. جوچی به مردم شهر پیام داد که اگر تسلیم شوند، در امان خواهند بود. اما اهالی شهر با این که سلطان محمد در جزیره آبسکون به آنان نوشته بود به مسالمت و رفق و سازش با مغول فراخوانده بود و مردم به این گفته ها گوش فرا نداند و به پایداری و دفاع از شهر و دیار خود شجاعانه پرداختند. در آخر امر چنگیز خان حشر سپاه خود را مأمور کرد تا خندق آب شهر را به مدت ده روز پر کنند و حصار های شهر را نیز خراب کنند. این حرکت مغولان، خمار تکین را سخت در وحشت انداخت. تا آن جا که دست از دفاع شهر برداشت و از شهر خارج شد و خود را تسلیم مغولان کرد. این خیانت پایداری مردم جرجانیه را سست کرد. ولی باز با تمام این احوالات مردم زیر بار این ننگ مغولان نرفتند و شجاعانه از خود دفاع کردند. در این میان مغولان ناچار شدند با دادن تلفات سنگین، محله به محله، کوچه به کوچه جرجانیه پایتخت دولت خوارزمشاه را از دست مردم دلیر و شجاع بیرون آوردند. بدین ترتیب که عده ای از مغولان با تیر و کمان به جنگ با اهالی اشتغال داشتند. عده ای نیز با شیشه هایی پر از نفت خانه های مردم را آتش می زدند. رعب و وحشت سراسر شهر را فراگرفته بود. این عملیات چندین روز به درازا کشید ولی مردم سر تسلیم فرود نیاوردند. مغولان به این فکر افتادند که سد رود جیحون را بشکنند و آب آن را به سوی جرجانیه برگردانند و این کار بعداً انجام دادند. ولی قبل از این کار مردم حدود سیصد نفر از مغولان در شهر پلی را که خود ساخته بودند و از آن محافظت می کردند، حمله ور شدند و تا نفر آخر همه را به قتل رساندند. این عملیات و پیشرفت در اهالی جرجانیه نفس تازه ای دمید و آن ها را در جنگ مصمم تر و در عملمصیبت صبورتر کرد. در آخر امر، مغولان تمام شهر به جز سه محله همه را با خاک یکسان کردند و بقیه مردم ناتوان جرجانیه به آن سه محله پناه بردند. مردم شهر نماینده خود را نزد جوچی فرستادند و امان خواستند ولی جوچی به این بهانه که امان خواستن مردم بی موقع است و می بایست قبلاً صورت می پذیرفت، زیر بار قبول آن نرفت. جوچی دستور داد آن چه از مردم زنده بود به خارج شهر کوچ دادند. در میان اهالی آن دسته از کسانی که دارای حرفه بودند که تعدادشان به حدود یکصد هزار نفر می رسید، جدا کردند و به ممالک شرقی فرستادند. سرداران زنان و اطفال را اسیر و مردان را به قتل رساندند. سردران مغول این مردانی را که می بایست کشته شوند را بین سپاهیان خود تقسیم کردند. به طوری که مورخین نوشته اند در این تقسیم به هر یک از

ص: 594

لشکریان چنگیزخان بیست و چهار نفر رسید. بعد از قتل عام شدن مردم، مغولان به غارت شهر پرداختند و آن چه در حین جنگ ویران نشده بود، ویران کردند. بدین ترتیب شهری که مانند آن در این ایام از نظر عمران و آبادانی و زیادی جمعیت و اعتبار وجود نداشت و چشم و چراغ ممالک اسلامی محسوب می شد و در زمان پادشاهی سلطان محمد خوارزمشاه بر دنیای محدوده بین صحرای کپی و تبت و عراقین و خلیج فارس حکومت می کرد، نیست و نابود گردید. محاصره شهر جرجانیه به مدت چهار ماه از ذیقعده سال 617 تا صفر سال 618 ق به طول انجامید. پس از پایان حمله مغول از اهالی شهر مزبور احدی زنده نمانده بود. کثرت کشته شدگان به حدی بود که مورخین از نوشتن آن خودداری کردند و آن را باور نداشتند. از کسانی که در این واقعه به قتل رسید، شیخ نجم الدین کبری عالم و عارف معروف بود. یکی از دلایل به طول انجامیدن محاصره جرجانیه علاوه بر پایداری مردم دلیر آن خطه، جوچی پسر چنگیز خان چندان به خراب نمودن این شهر که بنا بود جزء قلمرو او باشد، میل نداشت. به همین دلیل هم، در تمام دوران محاصره تعرض به شهر نرساند. بین جوچی و برادرش جغتای در مورد همین موضوع اختلاف پیدا شد. چون به چنگیز این خبر رسید، لشکریان جوچی و اوکتای و جغتای را تحت فرمان اوکتای قرار داد. پس از تسخیر خوارزم نیز آن سرزمین را به جوچی واگذار نمود و جغتای و اوکتای را به خدمت خود خواست. این فرزندان نزد پدر که در این زمان مشغول محاصره طالقان بود، رفتند.

ترکان خاتون همگی در یک مکان نگه می داشت و دستور داد که در موقع حرکت با آواز بلند بر مرگ خوارزمشاه گریه و زاری کنند. چون مغولان بعدها سلطان جلال الدین منکبرنی در حدود شط سند شکست دادند، حرم های او را نیز اسیر کرده، با زنان اندرون سلطان محمد به ولایت قره قوروم فرستاد. ترکان خاتون در آن ولایت بود تا سال 630 که از دنیا رفت. چنگیز خان دختران خوارزمشاه به خدمت امرای مسلمان که تابعیت مغولان را پذیرفته بودند را به همسری آنان واداشت مگر خان سلطان همسر نصرت الدین عثمان سلطان سلاطین قراخانی را که جوچی به همسری خود انتخاب کرد.

آمد. چون مردم با وی همکاری نکردند و او را به شهر راه ندادند، مجبور شد به حدود شهر بست رفت و از آن جا به سوی هرات حرکت کرد و در آن شهر مستقر گردید. چنگیز خان هم از سمرقند به نخشب رفت و از آن جا به پای قلعه ترمز آمد و مردم را به اطاعت خواند ولی اهالی نپذیرفتند. مردم ترمز دلیرانه حدود یازده روز با لشکر چنگیز خان چنگیدند و بسیاری از آنان را کشتند. در آخر امر مردم ترمز در برابر لشکریان مغول شکست خوردند و از پای درآمدند. چنگیز خان پس از اشغال شهر ترمز دستور داد تمام اهالی شهر را قتل عام کردند. «گویند در شهر ترمز عورتی را جمعی از لشکریان چنگیز خان گرفت. خواستند او را به قتل رسانند آن بیچاره گفت: مرا مکشید تا مرواریدی بزرگ به شما بدهم. پرسیدند: که آن مروارید را کجا نهاده ای؟ گفت: فرو برده ام. مغولان در حال شکم او را شکافته و مروارید را بیرون آوردند. از آن پس همه کشته شدگان را شکم به امید گوهر دریدند.»(1) بعد از تصرف نخشب و ترمز، چنگیز از رود سیحون گذشت و راهی بلخ و طالقان شد و عده ای از لشکریان خود را به ولایت طغارستان روانه کرد وشهر بلخ که در آن زمان یکی از شهرهای مهم ولایت خراسان بود، از در تسلیم درآمدند. ولی چنگیز نظر به ظهور سلطان جلال الدین و پیوستن اکثر مردم خراسان به او، به اطاعت مردم خراسان اعتماد نکرد و آن ها را طبق عادت مغولی مردم را به خارج شهر فرمان کوچ داد و همه را یکسره کشت. هنگامی که جبه و سبتای به دنبال سلطان محمد خوارزمشاه می شتافتند موقع عبور از خراسان به شرحی که گذشت، چندان معترض این ولایت نشدند و سیل وار از سر شهرهای خراسان عبور کردند. مردم خراسان پس از رفتن لشکر جبه و سبتای چون تا مدتی از مغول خبری نبود، به تجدید قلاع عمارت و جمع آوری آذوقه و علوفه پرداختند. همین که چنگیز از رود جیحون و معابر ترمز گذشت، پسر خود تولی را روانه خراسان کرد تولی تا حدود 3 ماه تمام شهرهای خراسان از حدود مروالرود تا بیهق، از شهر نساء ابیورد تا هرات یکی پس از دیگری اشغال و سراسر آن سرزمین آباد و پر جمعیت به روزگار ماوراءالنهر نشاند و آن را به ویرانه ای تبدیل کرد.

و از معتبرترین شهرهای ایران محسوب می شد. آبادانی و اعتبار آن تا آن جا بود که مالکین و دهقانان آن دیار از نظر توانگری با امرا و و ملوک اطراف دم همسری می زدند. آن شهر هم مانند جرجانیه مرکز علم و ادب بود و دارای کتاب خانه های عمومی و خصوصی زیادی بود. حکومت مرو در اواخر سلطنت سلطان محمد خوارزمشاه به عهده شخصی به نام مجیرالملک شرف الدین مظفر گذاشته شده بود ولی به دلیل این که عموی این شخص که مرتکب جرمی شده بود، سلطان محمد او را از حکومت مرو خلع کرد و بهاءالملک نجیب الدین را به جای او منصوب کرد. مجیرالملک همواره در رکاب سلطان محمد بود تا این که او از ماوراءالنهر به سوی ترمز گریخت. سلطان محمد در ترمز به مردم مرو پیغام فرستاد که با مغولان سازش کنید و از راه مسالمت آمیز شحنه آنان را بپذیرید. ولی بهاءالملک از ترس مغولان با عده ای از کسان خود و بزرگان مرو، شهر را رها کرده و به یکی از قلعه های بیرون شهر رفت و شخصی را به عنوان قائم مقام خود در آنجا گذاشت. لشکر جوچی و سبتای در سال 618 به ورودی شهر مرو رسیدند. شیخ الاسلام شمسالدین حارثی و قاضی شهر تابعیت مغولان را پذیرفتند و پیشکش های فراوان تقدیم سرداران چنگیز کردند. بعد از فراری شدن سلطان محمد در برابر مغول و رفتن او به جزیره آبسکون، مجیرالملک از طبرستان به مرو آمد و حدود هفت هزار تن از ترکمانان و لشکریان را دور و بر خود جمع نمود. چون مادر او سابقاً جزء کنیزک های حرم خوارزمشاه بود و سلطان محمد او را به پدر مجیرالملک بخشیده بود، سودای سلطنت و جانشینی محمد در سر می پرورانید و از طرفی عده ای اوباش دور او را گرفتند و او ادعای سلطنت کرد. اهالی سرخس به صلاح دید قاضی خود شمس الدین در برابر مغول سر اطاعت فرود آوردند و شحنه ایشان را پذیرفتند. این قاضی با شیخ الاسلام مرو نسبت فامیلی داشت. بین او و شیخ الاسلام مرو مکاتباتی صورت می گرفت. چون شیخ الاسلام میل داشت که مثل ایام عبور لشکر جبه و سبتای، مرو را تسلیم ایشان نماید و تابعیت آن ها را پذیرا شود، محرمانه در این باره با قاضی سرخس مکاتبه می کرد. بین طرفین پیام ها رد و بدل می شد. مجیر الملک از این جریان ها اطلاع پیدا کرد. اما با شیخ الاسلام در این باره چیزی نمی گفت، تا زمانی که شیخ الاسلام گفته خود را مکتوب ساخت و از شر مردم آسوده شد. اما دیری نگذشت که کسان مجیرالملک یکی از فرستادگان را پیش قاضی سرخس گرفتند و مکتوبی را که به او نوشته بود، بدست آوردند. به خاطر فاش شدن حرکت های او سران لشکری بر سر شیخ الاسلام ریختند و او را به قتل رساندند و عده ای هم به سرخس

ص: 598

فرستادند و مردمی که مطیع مغول شده بودند را به دردسر انداختند. بهاءالملک پس از فرار از مرو به طبرستان رفت و اخبار مرو را به اطلاع لشکریان مغول که در آن جا بود، رساند و آنان را به تسخیر شهر و قبول پرداخت خراج سالیانه مطمئن ساخت و با هفت هزار سپاهی مغول و ده هزار حشر به سوی مرو روانه شد. هنگامی که بهاءالملک به مرو نزدیک شد، قاصدانی نزد مجیرالملک فرستاد و او را به نادیده گرفتن اختلافات گذشته و قبولی اطاعت از مغول دعوت کرد. ولی مجیرالملک با آنکه ابتدا از قدرت مغولان به هراس افتاده بود، ولی به اصرار جماعتی از بزرگان شهری از قبول اطاعت بهاءالملک خودداری نمود و تمام فرستادگان او را هم به قتل رساند و حدود بیست هزار نفر از باقی مانده لشکر سلطان محمد خوارزمشاه را که در مرو بودند، به مقابله با بهاءالملک فرستاد. لشکریان مغولکه به همراه بهاءالملک بودند، بعد از اطلاع یافتن از قتل فرستادگان، بهاءالملک را دستگیر و روانه زندان کردند و سپس او را به طوس بردند و به قتل رساندند. مجیرالملک به جای آن که خود را برای دفاع در برابر مغول آماده کند، به شهر سرخس حمله کرد و قاضی شهر را کشت و با ترکمانان آن حدود وارد جنگ شد. در این گیر و دار لشکریان تولی رسیدند و شهر مرو را محاصره کردند. اهالی شهر مرو پس از پنج روز مقاومت در برابر مغول سر تسلیم فرود آوردند. تولی ابتدا مجیر الملک را مورد احترام قرار داد و به او خلعت هم داد، ولیکن اندکی بعد او و تمام بزرگان شهر را که مجیرالملک آن ها را معرفی نموده بود، مقید نمود. تولی دستور داد تمامی اهالی به خارج از شهر کوچ نمایند. به طوری که کسی دیگر در داخل شهر نماند، آن گاه بر کرسی زرین بنشست و دستور داد تا تمام روسای لشکری خوارزمشاه که اسیر شده بودند را گردن زدند. تمام مردم شهر را بین لشکریان خود تقسیم نمود و مغولان تمام بیچارگان را به قتل رساندند و سپس شهر را هم به آتش کشیدند. پس از سوختن تمام شهر دستور داده شد تربت سلطان سنجر را نیز آتش زدند. تولی دستور داد که برای به دست آوردن جواهرات به نبش قبر پرداختند. آن گاه تولی گفت از مردم مرو که بر ما شورش کردند، هیچ کس زنده نگذارید. مغولان هم، چنین کردند و بیش از هفتصد هزار نفر از مردم بی گناه را قتل عام کردند.

پادشاهان ایران در آن قرار داشت. نیشابور در عهد سلجوقیان و خوارزمشاهیان از شهرهای مهم و دارای جمعیت کلان بود. هرچند این شهر چند بار بر اثر زمین لرزه و از استیلای غارتگران به خصوص ترکان غُز خسارات فراوان دید. به طوری که مقارن حمله مغول در کنار نیشابور شهر دیگری به نام شادیاخ بنا شده بود و در حقیقت در آن زمان به همین شهر هم نیشابور گفته می شد، زیرا چسبیده به نیشابور اصلی بود. در هنگام عبور لشکریان جبه و سبتای از خراسان حکمران نیشابور از جانب سلطان محمد خوارزمشاه تابعیت مغول را پذیرفته بودند و با دادن علوفه و هدایا به لشکر مغول،مردم امان یافتند و مردم باروی شهر را به دستور امرای مغول خراب کردند. بعد از مدتی خبر ظهور جلال الدین و پیروزی های او، مردم ماوراءالنهر و خراسان به تجدید قوا پرداختند و در صدد تعرض به مغولان برآمدند. اهالی نیشابور نیز چنین کردند. هرچند شحنه طوس از جانب چنگیز خان مردم نیشابور را به اطاعت و فرمانبرداری فراخواند، آن ها زیر بار نرفتند بلکه حشر مقیم طوس به تحریک مردم نیشابور، شحنه خود را کشتند و سر او را به نیشابور فرستادند. یکی از علویان طوس به طور پنهانی به ولایت قوچان رفت و از امرای مغول فردی که قشتمور نام داشت را از واقعه کشته شدن شحنه مغولی آگاه کرد. قشتمور بلافاصله این خبر را به اطلاع سرداران مغول رساند و خود به طوس آمد و شورشیان را قتل عام نمود. در همین هنگام پیشقراوان لشکر تولی به سرداری تغاجار نویان داماد چنگیز خان رسید و او در اواسط رمضان سال 617 نیشابور را محاصره کرد. در روز سوم جنگ، تیری به تغاجار اصابت کرد و در دم جان باخت. لشکریان مغول شکست خوردند و گریختند. پس از کشته شدن تغاجار، نوکای نویان جانشین او گردید. او سپاهیان مغول را به دو قسمت تقسیم نمود و عده ای به کمک قشتمور روانه طوس کرد و عده ای با خود راهی سبزوار شدند. لشکریان مغول پس از چند روز جنگ در سبزوار توانستند آن شهر را اشغال نمایند و حدود هفتاد هزار نفر از مردم آن جا را قتل عام کردند. بعد از آن که تولی مرو را تسخیر نمود، به سوی نیشابور حرکت کرد. در سر راه تمام روستاهای طوس را ویران نمود. چون به نیشابور رسید، مردم به علت قحطی آذوقه و قدرت فوق العاده لشکریان تولی با آن که مردانه جنگیده بودند و مقاومت جانانه به خرج داده بودند، تصمیم به تسلیم شدن گرفتند و قاضی شهر را به خدمت تولی فرستادند. ولی تولی این تسلیم شدن را نپذیرفت و قاضی را اجازه بازگشت نداد و بلافاصله به گشودن و محاصره شهر پرداخت. پس از سه روز نبرد سنگین و کشته شدن

ص: 600

جمع کثیری از طرفین، مردم نیشابور شکست خوردند و مغولان در دهم صفر سال 618 وارد شهر شدند. ابتدا حاکم پیر شهر که تا دم مرگ از بدگویی و ناسزا به مغولان خودداری نمی کرد را به قتل رساندند و سپس مردم را به صحرا کوچانیدند. تمام مردان را کشتند و زنان و کودکان را به اسارت بردند. بعداً اسرا را هم قتل عام کردند و عده ای را نیز به طمع داشتن جواهرات شکنجه کردند. مغولانحدود پانزده روز به جست و جوی خانه به خانه و انهدام منزل مسکونی برای به دست آوردن جواهرات پرداختند. چون در عملیات فتح مرو عده ای از مردم نیمه جان، خود را داخل کشته شدگان پنهان کرده بودند بعداً جان سالم به در برده بودند، مغولان این بار در نیشابور سر تمام کشته شدگان را بریدند و سراسر شهر با خاک یکسان کردند. مردمی که در سرداب ها پنهان شده بودند در همان زیر زمین جان سپردند. دختر چنگیز خان که همسر تغاجار بود به نیشابور آمد و مغولان هرکسی که باقی مانده بود به فرمان او به قتل رساندند و حکم داد که شهر را چنان ویران کنند که در آن نتوان زراعت کرد. حتی سگ و گربه هم در آن شهر زنده نگذارند، مغولان نیز چنین کردند. حتی گفته اند که سپاهیان تولی بر نیشابور ویران شده آب بستند و در سراسر آن جو کاشتند. تولی پس از ویران نمودن نیشابور یکی از امرای خود را با چهارصد نفر از حشریان در آن جا گذاشت تا احیاناً اگر کسی زنده در آن حدود پیدا شود، به قتل برسانند و خود از آن جا عازم هرات شد. مورخین مقتولین نیشابور را حدود یک میلیون و هفتصد و چهل و هشت هزار نفر نوشته اند. همین زمان با خرابی نیشابور، مغولان آبادی های طوس را نیز ویران کردند و شهر مشهد کنونی که به مناسبت مزار علی ابن موسی الرضا و قبر هارون الرشید محل توجه مسلمین بود ویران و غارت کردند آن گاه راهی هرات شدند.

قتل رسیدند. روز هشتم نبرد، ملک شمس الدین بر اثر پرتاب تیر مغولان به قتل رسید. قتل او دو دستگی بین مردم مدافع هرات به وجود آورد. جماعتی به تسلیم شدن راضی شدند، ولی اتباع جلال الدین منکبرنی و شمس الدین ملک زیر اینبار نرفتند. در آخر امر علما و بزرگان شهر نزد تولی رفتند و تابعیت او را پذیرفتند و شهر را تسلیم نمودند. این بار تولی رأفت به خرج داد جز قتل دوازده هزار نفر از اتباع سلطان جلال الدین منکبرنی به کشتن کسی دیگر فرمان نداد. تولی پس از تعیین حاکم و شحنه برای شهر از هرات به طالقان نزد پدر که هنوز مشغول محاصره قلعه آن جا بود رفت.

خان خشمگین شد و در تصرف شهر جدّیت به خرج داد. چنگیز خان پس از اشغال شهردستور داد که علاوه بر مردم و جانوران شهر نیز زنده نگذارند و هیچ کس را به اسارت نگیرند و حتی بچه هم در شکم مادر زنده نگذارند که دیگر کس در آن جا سکونت اختیار کند. مغولان بامیان را با خاک یکسان کردند و از تاریخ نام او را ماوبلیغ یعنی آبادی بد نامیدند. جمعی از سپاهیان چنگیز خان که برای اشغال شهرهای ولایت طخارستان رفته بودند، اکثر شهرها و مناطق اطراف آن را اشغال کردند. این واقعه مقارن با شروع قدرت سلطان جلال الدین به محاصره قلاع والیان و ولخ از حصارهای مستحکم آن مشغول بودند.

این شهر. امین الملک با سیصد هزار از همراهان خود به استقبال جلال الدین شتافت. در همین زمان دو تن از امرای افغانستان و ترکان قرلق نیز با همین اندازه سپاهی به او پیوستند. جلال الدین دختر امین الملک را به همسری گرفت و آماده مبارزه با لشکریان مغول شد.

گوش های اسرای مغول را برای تشفیع خاطر با میخ سوراخ می کردند و با این کار آتش کینه خود را با مغولان کمی تخفیف می دادند. بعد از آن که خبر پیروزی جلال الدین به شهرهای خراسان و جنوب ماوراءالنهر منتشر شد، مردم اکثر شهرها شورش کردند و شحنه های مغولی را به قتل می رساندند. یکی از نتایج این پیروزی ها این شد که مغولان که قلعه ولخ طخارستان در محاصره داشتند، آن را رها کردند و گریختند. بعد از فتح پروان بر سر تقسیم غنایم بین سران سپاه جلال الدین اختلاف افتاد و نزاع بروز کرد. میان اتباع خاص سلطان و امین الملک و جماعت خلج و ترکان و غوریان اختلاف پیدا شد. در این میان بین سیف الدین و امین الملک بر سر تصاحب یک اسب مغولی نزاع درگرفت. امین الملک تازیانه ای بر سر سیف الدین زد و جلال الدین نیز از او بازخواستی نکرد و هیچ عکس العملی از خود نشان نداد. سیف الدین و دیگر امرای ترکان خلج و غوریان به سوی پیشاور حرکت کردند. هر چند سلطان جلال الدین در پی دلجویی و جهت جلوگیری از ایشان کوشید، ثمره ای نداد. در آخر امر جلال الدین به غزنین برگشت و ترکان خلج و غوریان در حوالی پیشاور به جان هم افتادند. در مدت دو الی سه ماه هر دسته رئیس گروه دیگری را کشت و بقیه را هم بعداً مغولان سر رسیدند و از بین بردند در این زمان چنگیز خان از محاصره طالقان و نصرت کوه تازه فارغ شده بود. چون خبر پیروزی جلال الدین در پروان به چنگیزخان رسید، از طریق بامیان وارد غزنین شد.

با یک دسته از سپاهیان سلطان جلال الدین وارد جنگ شدند، که در این گیر و دار باز پیروزی از آن جلال الدین شد. جلال الدین با وجودی که مأمورانی مخصوص جهت کشتی به اطراف فرستاده بود، آن قدر فرصت به دست نیاورد تا کشتی کافی برای عبور برسد. فقط یک کشتی فراهم شد و آن را سلطان برای مادر و زنان حرم خود اختصاص داد و آن هم بر اثر طوفان شکست و عبور از شط ممکن نشد. سپاه چنگیز خان در کنار سند نزدیک معابر نیلاب به اردوی جلال الدین رسید. در این گیر و دار سلطان جلال الدین شجاعت و رشادت بی نظیری که از خود نشان داد و قلب سپاه دشمن را شکست ولی جماعتی از سرداران مغول، جناح راست لشکریان سلطان جلال الدین که فرماندهی آن را به عهده امین الملک بود، از پای درآوردند و پسر خردسال جلال الدین که حدود هفت یا هشت ساله بود را به اسارت گرفتند و این کودک به دست چنگیز خان کشته شد. مادر و همسر و جماعتی از زنان حرم سلطان با شیون و زاری از سلطان جلال الدین خواستند تا ایشان را برای آن که به چنگ چنگیز خان نیافتند به قتل برسانند. سلطان دستور داد تمام آن بیچارگان را در شط سند غرق کردند. امین الملک نیز فرار بر قرار ترجیح داد و به پیشاور گریخت و در آن حدود به دست عده ای از مغولان به قتل رسید. جلال الدین با حدود هفت هزار نفر از یاران خود مدت ها با لشکریان مغول می جنگید. چون دید دیگر توان مقاومت در خود و کسانش وجود ندارد، سوار بر اسب شد و بر لشکریان چنگیز خان تاخت و همین که اندکی آنان را به عقب راند به شط سند زد و به سلامت به خاک هندوستان رسید. او از این ساعت اسبی را که باعث نجات او شده بود را بسیار عزیز و دوست می داشت و او را تا سال تفلیس همراه داشت و از سواری معاف کرده بود. چنگیز خان از باقی مانده لشکر سلطان جلال الدین هر که را یافت به قتل رساند. از خاندان خوارزمشاه اطفال ذکور را به قتل رساند، بر طفل شیر خوار نیز رحم نکرد. بقیه حرم سلطان جلال الدین هم اسیر نمود و به مغولستان فرستاد. چنگیز خان دستور داد تاغواصان در رود سند فرو روند، آن چه نفایس قیمتی که به دستور جلال الدین در شط سند ریخته بودند، بیرون آوردند. چنگیز خان دو پسر خود جغتای و اوکتای در آن حوالی گذاشت تا اگر احیاناً سلطان جلال الدین باز گردد، علیه او اقدام نمایند و خود به کنار رود جیحون مراجعت نمود.

گردید و به خصوص پس از پخش گزارش پیروزی او در پروان مردم خراسان بزرگ به امید پیروزی او بر مغولان سر از فرمان حکام مغولی برداشتند و بسیاری از آن ها را کشتند. از آن جمله مردم مرو به کمک یکی از امرای لشکر سلطان جلال الدین حاکم خود را کشتند و علناً علیه مغولان دست به قیام زدند. در این هنگام قراچه نویان سردار مغول به سرخس آمد و در پی او سرداران مغول با لشکریان بسیار رسیدند و بازماندگان مردم مرو را بار دیگر به قتل رساندند. از مساجد و معابر و خانه های مردم آن چه باقی مانده بود را ویران کردند. چون باز گمان کردند کسانی زنده اند، دستور دادند مؤذن بانگ اقامه نماز کند، بدین حیله جمعی را از سوراخ ها بیرون کشیدند و به قتل رساندند. مغولان چهل و یک روز به قتل عام و ویرانی شهر و روستا مشغول بودند. بعد از مراجعت مغولان یکی از امیرزادگان به مرو آمد عده ای از ترکمانان به دور و بر او جمع شدند و حدود ده هزار نفر در آن شهر ویران شده تمجع کردند. این امیر زاده حدود شش ماه در حوالی مرورود و پنجد و طالقان به صورت جنگ چریکی بر مغولان شبیخون می زد و اسبان و بته آنان را غارت می کرد. قراچه نویان بار دیگر از طالقان وارد مرو شد و به دنبال او قوتوقو نویان. این بار مغولان مردم ساکن مرو را به طرق مختلف تحت شکنجه از قبیل مثله کردن، در آتش انداختن به هلاکت رساندند. کاری کردند که در سراسر مرو غذایی یافت نمی شد. مورخین چنین نوشته اند: مرو آن چنان صحرا شده بود که اندکی سایه در آن یافت نمی شد که حیوانی بتواند در آن جا به سر برد تا آن که در سال 812ق به همت شاهرخ تیموری آن شهر دوباره رو به آبادانی نهاد. در هرات مردم شوریدند و حاکم مغولی را به قتل رساندند و شخص دیگری را بر خود حاکم کردند. چون این خبر به چنگیز خان رسید، به پسر خود تولی گفت اگر تو مردم هرات را جمعاً به قتل می رساندی اینقضیه به پا نمی شد. آن گاه ایلچیکدای نویان را با تعداد هشتاد هزار نفر به هرات روانه کرد و دستور داد که از مردم شهر احدی زنده نگذارند و امر کرد از خراسان سپاهی به کمک او بروند. لشکریان مغول از چهارسو به هرات حمله ور شدند ایلچیکدای نویان بعد از شش ماه و هفت روز آن شهر را در جمادی الاخر سال 619 اشغال نمود و سراسر آن شهر را ویران و همه مردم را قتل عام کرد و شورش مردم شهرهای ناحیه جنوبی ماوراءالنهر پس از ویرانی مرو و هرات و نیشابور به زودی خوابید. به خصوص که در این مناطق شورش اهالی مثل خراسان عمومیت نداشت. بلکه عده ای هنگام شب با اقدام به غارتگری گاهی بر باروبنه مغولان دستبرد می زدند و غتیمتی به

ص: 607

دست می آوردند. تنها در سمرقندر شورشیان در اوایل سال 619 پل جیحون را خراب کردند و راه ارتباط شهر را با خارج قطع کردند. اما همین که جغتای به آن شهر آمد، شورشیان را قهراً سرکوب کرد و پل جیحون را از نو ساخت و ارتباط بین دو طرف رودخانه دوباره برقرار شد.

فصل تابستان را در یورت قلان باش گذرانید. چگیز خان پس از قوریلتای بزرگی که با پسران تشکیل داده بود، جوجی را به دشت قبچاق روانه کرد. بعد از قتل چند تن از روسای یاغی اویغور در ذیحجه سال 621 با جمع پسران جز جوجی به اردوگاه خاندان اصلی خود یعنی به حوالی نهر کرولن وانن رسید.

داشته باشد و خراسان و مازندران و ولایت شمال ایران که جبه و سبتای پیموده و اشغال نکرده بودند را ضمیمه قلمرو خود نماید و زیر فرمان کسی نیز نرود. همین مسئله باعث رنجش چنگیز خان و بردران او بود و به نظر می رسد همین امر باعث مرگ جوجی شده است.»

شمس الدین التتمش بود از غلامان سلاطین غور که سلسله شمسیه را در دهلی نو تأسیس کرد و بعد ها از مشهورترین سلاطین هندوستان گردید. شمس الدین گرچه ظاهراً از جلال الدین تملق می کرد، ولی باطناً از قدرت او بیمناک بود. در آخر امر هم حدود سی هزار تن سپاهی تهیه کرد و به مقابله با جلال الدین پرداخت ولی یکی از سرداران جلال الدین او را شکست داد. شمس الدین از در دوستی و عذرخواهی درآمد. در همین زمان به جلال الدین خبر رسید که برادر او غیاث الدین بر عراق مسلط شده است و براق حاجب ولایت کرمان را تصرف نموده و میل سران لشکری در آن حدود به اوست. جلال الدین پس از شنیدن این اخبار، هندوستان را رها کرد و به سوی ایران حرکت نمود. سلطان جلال الدین و همراهان او از طریق مکران به قلعه گواشیر «کرمان کنونی» آمدند و در بین راه به دلیل کمبود آب و آلوده بودن هوا بسیاری از لشکریان و همراهان سلطان جلال الدین از بین رفتند تا آخرالامر در سال 621 سلطان جلال الدین و همراهان او که حدود چهار هزار تن باقی مانده بود به کرمان رسیدند. براق که از ترکان قراختایی بود، ابتدا در خدمت گورخان محاصر سلطان محمد خوارزمشاه مقام حاجبی داشت. بعد از آن عنوان سفارت ازجانب گورخان به خدمت سلطان محمد رسید و سلطان محمد به او اجازه بازگشت نداد و او را در جرجانیه نگه داشت. چون قراختائیان منقرض شدند، سلطان محمد او را به حاجب خود منصوب کرد و به مقام و منزل او بیفزود. بعد از استیصال سلطان محمد، براق حاجب در خدمت غیاث الدین پسر سلطان محمد راه ترقی را پیش گرفت. تا کار به جایی رسید که هنگام حرکت به بغداد او را به حکومت کرمان منصوب کرد. براق کرمان را تسخیر و محل حکومت خود قرار داد. پس از آن که جلال الدین از هندوستان وارد کرمان شد. براق حاجب پیشکش های فراوان به خدمت او فرستاد و از در اطاعت درآمد. با توجه به این که جلال الدین از او آثار دو رنگی و خیانت مشاهده کرده بود، جمعی از امرار و بزرگان او را به دستگیری براق توصیه کرده بودند ولی جلال الدین چون عجله داشت، مصلحت این کار را ندید. براق را در کرمان گذاشت و خود به شیراز عزیمت نمود. اتابک سعد ابن زنگی حاکم فارس که در گذشته از غیاث الدین شکست خورده بود، با این که از جلال الدین دلی خوش نداشت، پسر خود سلخور شاه را با جمعی از بزرگان به استقبال او فرستاد. سلطان جلال الدین با دختر سعد ابن زنگی ازدواج کرد آن گاه روانه اصفهان گردید. قاضی القضات آن شهر از او استقبال گرمی به عمل آورد. چون غیاث الدین خبر آمدن و به قدرت رسیدن

ص: 611

او را شنید، با سی هزار سوار به جنگ او آمد. جلال الدین با فرستادن سفیری برادر خود را از جنگ باز داشت. غیاث الدین به ری برگشت چون شوکت و قدرت جلال الدین را دید، توان مقاومت در خود ندید و فرار را بر قرار ترجیح داد. جلال الدین شهر ری را تصرف کرد و برادر را امان داد و نزد خود نگه داشت، تا این که بعداً خطایی از او سر زد و در حال مستی یکی از ندیمان جلال الدین را کشت و از ترس به خوزستان گریخت. بعداً به عراق رفت و سپس دوباره به خوزستان و از آن جا شخصی را به کرمان نزد براق فرستاد و طرفین قرار گذاشتند که در ابرقو یکدیگر را ملاقات نمایند. غیاث الدین به کرمان آمد به ظاهر براق زیر فرمان او رفت ولی در باطن بر غیاث الدین استیلا یافت. در این مدت براق به غیاث الدین توهین می کرد. براق، غیاث الدین را وادار نمود که مادرش را به زنی او بدهد. بعضی از امرای براق که از این کار ناراحت شدند، محرمانه از غیاث الدین اجازه خواستند که براق را به قتل برسانند ولی او اجازه نداد. چون براق از این نقشهسوء قصد آگاه شد، غیاث الدین و مادرش هر دو را در سال 625ق بوسیله طناب اعدام کرد و خود از این تاریخ در کرمان مستقل شد. براق چون از مغولان اطاعت می کرد او و فرزندش از سال 619 تا 703 در کرمان سلطنت کرد. این خاندان را قراختائیان کرمان یا به مناست لقب براق قتلغ خانی می گفتند.

روستا در هفت فرسخی بغداد قرار داشت. ولی به جای این که بغداد را از وجود خلیفه مغرض پاکسازی کند و انتقام گذشته خاندان خود را از او بگیرد، راه بغداد را پیش نگرفت و به سوی دقوخا رفت و آن جا را در محاصره قرار داد. ولی ناگهان شنید که مظفرالدین حاکم اربیل با لشکری بزرگ پیش می آید و خیال دارد به طور ناگهانی بر او حمله ور شود. سلطان جلال الدین پیش دستی کرد و ناگهان بر او حمله نمود و او را دستگیر کرد. جلال الدین پس از دستگیری حاکم اربیل به او احترام نمود و او را به ولایت خود برگردانید و سپس عازم آذربایجان شد. ولایات آذربایجان و اران در این زمان تحت حاکمیت اتابک اوزبک پسر اتابک محمد جهان پهلوان بود. او با دختر طغرل سوم سلجوقی عراقی ازدواج کرد. جلال الدین مردی کافی درستکار بود ولی سیاستمملکت داری نداشت. بیشتر وقت خود را به شرب خمر می گذرانید و مردم از عمال و ارباب دولت او صدمات بسیار می دیدند. به علاوه خطر استیلای مسیحیان گرجستان که غالباً تجدید می شد را از عموم اهالی آن حدود سلب کرده بود. چنان که در همین سال 622 گرجستان یک بار به شهر شروان و یک مرتبه هم به شهرهای ولایات آران و آذربایحان حمله بردند. ولی در نتیجه مقاومت و پایداری مسلمین و دفاع دلیرانه و سرسختانه آن ها شکست خوردند و از میدان نبرد فراری شدند. هنگامی که خبر حرکت سلطان جلال الدین به سوی تبریز به اطلاع اتابک اوزبک رسید او تبریز را ترک و به گنجه گریخت و اختیار آن ولایت در درست روجه او قرار گرفت. جلال الدین در هفده رجب سال 622ق تبریز را تصرف کرد با این که از مردم آن جا نفرت داشت و ایشان را شریک مغولان می دانست، از سر تقصیر آن ها گذشت و آزار و اذیتی به هیچ کس نرساند. ملکه روجه اتابک را با جماعتی با احترام به خوی فرستاد و معترض قلمرو او نگردید و با نیکویی با مردم رفتار نمود و به نام خلیفه خطبه خواند و به تهیه سپاه جهت سرکوب گرجیان پرداخت، لاکن این روند ادامه پیدا نمود. هنگامی که جلال الدین مشغول جنگ با گرجی ها بود، بعضی از بزرگان و مردم تبریز به طرفداری از اتابک ازبک پرداختند. جلال الدین در بازگشت به تبریز مخالفان را سرکوب نمود. جلال الدین همسر اتابک را به ازدواج خود درآورد. اتابک هم از غصه بمُرد. جلال الدین در سال 622ق به سوی دریاچه سوان «گوگجه» حمله برد. شهر دووین از شهرهای ممالک اسلامی نزدیک ایروان کنونی را که گرجیان در گذشته از مسلمین گرفته بودند را پس گرفت. سپس برای دفع شورش مردم تبریز به این شهر برگشت. هنگامی که سلطان جلال الدین در تبریز به سر می برد،

ص: 613

گرجی ها برای تلافی شکستی که از جلال الدین دیده بودند سپاه جدیدی از طوایف لان، لزکی، قبچاق جمع آوری کردند و به دستبرد از لشکر جلال الدین و اراضی که تسخیر کرده بود، زدند. سلطان جلال الدین با لشکریان فراوان بر ایشان تاخت و دستور داد تمام آن جماعت را قتل عام نمایند و بر احدی رحم نکنند. لشکریان مسلمین نیز چنین کردند. سپاهیان جلال الدین کشتار کنان به طرف تفلیس پایتخت گرجستان و مقر ملکه پیشروی کردند. ملکه چون توانایی مقاومت در خود ندید، تفلیس را ترک کرد و دفاع آن را به دو تن از سرداران خود سپرد. سلطانجلالدین تفلیس را در هشتم ربیع الوال سال 623 به تصرف خود درآورد و مردم آن شهر پر جمعیت را قتل عام نمود و به آن دسته از کسانی که اسلام نیاوردند، رحم نکرد. سپاهیان جلال الدین زنان و دختران و اطفال را به اسارت گرفتند و مردان را قتل عام کردند و شهرها و روستاها را تماماً غارت کردند. جلالدین در این قتل عام دست کمی از چنگیز خان نداشت. هنگامی که جلال الدین در گرجستان مشغول تعقیب گرجیان بود، به او اطلاع دادند براق حاجب در کرمان سر به شورش برداشته و دوری سلطان جلال الدین را مغتنم شمرده و با مغولان دست یکی کرده و قصد مبارزه با سلطان جلال الدین در سر دارد. جلال الدین که قصد تصرف قلعه اخلاطه و ارمنستان را داشت با لشکریان خود به مدت هفده روز خود را به کرمان رسانید. براق چون خبر رسیدن سلطان جلال الدین را شنید به استقبال او آمد و عذرخواهی نمود. جلال الدین هم او را بخشید و به حکومت کرمان باقی گذاشت و خود به اصفهان برگشت. جلال الدین هنوز خستگی سفر از تن خود بیرون نکرده بود که خبر رسید گرجستان و حاکم اخلاطه دست به یکی کرده اند و سپاه جلال الدین را مورد تعرض قرار می دهند. سلطان جلال الدین ناچار شد به گرجستان و ارمنستان برگردد. جلال الدین در رمضان سال 623 از طریق عراق به تفلیس آمد و پس از مدتی تاخت و تاز در آن جا به قصد اخلاطه که در تصرف یکی از امیران ایوبی از برادران سلطان صلاح الدین ایوبی مشهور بود، از تفلیس به سوی حدود دریاچه وان حرکت نمود. تصرف اخلاطه در این لشکرکشی میسر نشد، زیرا نگهبانان آن دلیرانه مقاومت کردند. سرما و یخبندان و ریزش برف کار را بر جلال الدین سخت کرد. به همین دلیل در بیست و سوم ذیحجه سال 623 وقتی که دید نمی تواند کاری از پیش ببرد، به آذربایجان برگشت. جلال الدین چون لشکریانش خسته شده بودند، دستور داد که زمستان را در مناطق قشلاقی به استراحت بگذرانند و خود را برای حمله مجدد به اخلاطه در بهار

ص: 614

سال 624 آماده نمایند. در این احوال گرجیان محصور در دو شهر آنی و قارص به دعوت مسلمین تفلیس که از سلطان جلال الدین خوارزمشاه ظلم و ستم فراوان دیده بودند، به شهر تفلیس که بی دفاع بود، حمله نمودند. پس از کشتن هواداران سلطان جلال الدین و سوختن آن شهر، آن جا را رها کردند و رفتند. چون جلال الدین وارد تفلیس شد از ایشان کس را نیافت و ازتعقیب گرجیان هم خودداری نمود. در همین سال یعنی 624 فداییان اسماعیلیه یکی از امرای بزرگ سلطان جلال الدین که در گنجه حکومت می کرد، بر خلاف سلطان جلال الدین به رأفت و عدل شهرت داشت را به قتل رساند. چون این خبر به سلطان جلال الدین رسید به خشم آمد و به شهرهای اسماعیلیه حمله کرد و در محدوده الموت و قومس بسیاری از آبادی های این فرقه را ویران و غارت کرد و مردم آن جا را قتل عام نمود. سلطان جلال الدین به این کار مشغول بود که خبر حمله لشکریان مغول به حدود دامغان به اطلاع او رسید. سلطان جلال الدین با لشکریانی عازم جنگ با مغولان شد و آن ها را شکست داد و پس از گرفتن عده ای اسیر به تعقیب آن ها پرداخت. هنگامی که مشاهده کرد مغولان دیگر فراری شده اند و رفته اند و خطر آن ها برطرف شده، به آذربایجان برگشت.

آوردند. سلطان جلال الدین این چهارصد نفر را به دست قاضی و رئیس شهر اصفهان داد و آنان این مغولان را کشتند و اجسادشان را طعمه سگ و گرگ کردند. در روز بیست و سومرمضان سال 625 سپاهیان سلطان جلال الدین برای مبارزه با مغولان صف آرایی کردند. سلطان جلال الدین میمنه لشکر خود را به برادرش غیاث الدین سپرد و خود در قلب سپاه ایستاد. هنوز کار به اتمام نرسیده بود که برادرش غیاث الدین و یکی از امرای لشکری مقداری از سپاه را برداشتند و از صحنه جنگ فراری شدند. آن ها با این حرکت خائنانه شکست بزرگی به جلال الدین وارد کردند. با این حال سلطان جلال الدین دست از مبارزه برنداشت و بین او و مغولان جنگ شدیدی روی داد. به طوری جنگ شدت پیدا کرد که کار نظم سپاهیان از هم پاشیده شد، که تا مدتی نتیجه جگ نامعلوم بود. جناح راست سپاه سلطان جلال الدین جناح چپ لشکریان مغول را شکست داد و آنان را تا کاشان عقب راند. ولی بالعکس دست راست سپاه مغول که در کمین گاه پنهان شده بود، میسره لشکر سلطان جلال الدین را شکست دادند و سلطان جلال الدین که در قلب سپاه بود از جناحین سپاه خود اطلاعی نداشت چون تنها ماند مورد حمله مغولان قرار گرفت و مردانه جنگ و گریز کرد تا در مقابل ایشان جان سالم به در برد. سلطان جلال الدین به لرستان گریخت و میسره و قلب سپاه او از هم پاشیده شد. اکثر امرا و سرداران رشید او در جنگ کشته شدند و بقیه لشکریان عده ای به فارس و کرمان عده ای هم به آذربایجان گریختند. دو روز بعد قسمت دست راست لشکریان سلطان جلال الدین به این تصور که دو قسمت دیگر در اصفهان می باشد، از کاشان به این شهر برگشتند. همین که از اوضاع آشفته سلطان جلال الدین اطلاع پیدا کردند، آن ها هم پراکنده شدند. مردم اصفهان که تا این تاریخ از دستبرد لشکریان مغول در امان مانده بودند، به واسطه نزدیک شدن ایشان و بی خبری از احوال جلالدین در اضطراب و پریشانی افتادند و هیچ کس نمی دانست بر سر سلطان جلال الدین چه آمده است و نقشه مغول بعد از غلبه بر او چیست. اما لشکر مغول که خسارت بسیاری متحمل شده بود، بعد از سه روز به عجله به ری و سپس خراسان برگشتند و با احوالی پریشان از جیحون گذشتند و راهی مغولستان شدند. مدت هشت روز مردم اصفهان از سلطان جلال الدین بی خبر بودند. آن ها فکر می کردند که سلطان جلال الدین در جنگ کشته شده است. پس از این مدت سلطان جلال الدین به اصفهان آمد و مردم به خاطر سلامتی او جشن گرفتند. سلطان جلال الدین چند روزی دراصفهان ماند و فراریان لشکر بار دیگر به گرد او جمع

ص: 616

شدند. سلطان جلال الدین از اکثر سران لشکر که در جنگ فراری شده بودند در خشم بود و دستور داد تا فراریان جنگ و آن هایی که در جنگ سستی کرده بودند، مقنعه زنان بر سر کردند و در محلات اصفهان گردانیدند و برعکس به کسانی که در جنگ پایداری و در دفاع کوتاهی نکرده بودند خلعت ها داد و اکثر آن ها را به القاب ملکی و خانی مفتخر ساخت. سلطان جلال الدین پس از سر و سامان دادن لشکر به تعقیب مغولان به سوی ری حرکت کرد. اما غیاث الدین که به خاطر کشتن یکی از خواص سلطان جلال الدین از او خشمگین بود، به همین جهت در حین جنگ گریخت. غیاث الدین پس از فرار از اصفهان به خوزستان چون در آن سامان نتوانست بماند، ناچار به صاحب الموت پناهنده شد و از آن جا به سوی کرمان رفت. و به شرحی که گذشت به دست براق حاجب کشته شد. سلطان جلال الدین پس از اصلاح کار خود به آذربایجان عزیمت کرد و گردن کشانی که از غیبت او سوء استفاده کرده بودند و دست به شورش زده بودند را سرکوب نمود و گرجیان هم به خیال گرفتن انتقام از سلطان جلال الدین لشکری گران تهیه کرده بودند. سلطان جلال الدین با نهایت بی باکی بر آن ها تاخت و بار دیگر تفلیس را تصرف نمود و سپس به فتح شهر اخلاطه توجه کرد. سلطان جلال الدین در اوایل شوال سال 626 آن جا را در محاصره گرفت. در همین زمان بود که علاءالدین کیقباد سلجوقی پادشاه بلاد روم برای افتتاحیه باب روابط دوستانه با سلطان جلال الدین سفرایی نزد او فرستاد. لاکن سلطان مغرور به این کار اعتنایی نکرد. بلکه علاءالدین را به تاختن در ولایات او تهدید نمود. علاءالدین با ایوبی پادشاه ارمنستان علیه سلطان جلال الدین متحد شدند و تصمیم گرفتد که از سلطان جلال الدین جلوگیری نمایند. بعد از ده ما زد و خورد آخرالامر شهر اخلاطه که جزء ارمنستان بود، به دست سلطان جلال الدین افتاد. لیکن بعد از گرفتاری سلطان علاءالدین کیقباد و لشکریان ایوبی او شد و در زمستان 627 در محل یاس چمن از نواحی ارزنجان از ایشان شکست خورد و به خوی گریخت. سلطان جلال الدین چون شنید مغولان برای جنگ با او راهی آذربایجان شدند، ناچار با دشمنان خود صلح کرد و بین او و علاءالدین و سلطان ایوبی صلح و سازش برقرار شد.

کرد و از سایر فرزندان و کسان و امرای لشکری و کشوری خواست که از او تبعیت کنند. برای این که انتخاب او به عنوان خانی صورت رسمیت پیدا کند دو سال و نیم بعد از مرگ چنگیزخان یعنی در بهار سال 626 ق در کنار نهر کرولن اجتماعی تشکیل دادند و قوریلتای عظیمی به راه انداختند و در این قوریلتا «مجلس مشورتی» اوکتای را به مقام خانی برگزیدند. بنابراین او به عنوان اوکتای قاآن جانشین پدر در قوریلتای که منتهی به سلطنت رسیدن اوکتای شد. در همین قوریلتا سران لشکری و کشوری قوم مغول تصمیم گرفتند که برای به پایان رساندن عملیات کشورگشایی عهد چنگیز خان و فتح ممالکی که تا کنون فتح نشده دو لشکر روانه آن حدود نمایند. یکی به سمت ختا یعنی چین شمالی و یکی هم به طرف ایران جهت سرکوب قطعی سلطان جلال الدین خوارزمشاه و فتح ولایات آذربایجان و کردستان. فرمانده لشکری که مربوط به ایران می شد به عهده شخصی به نام جرماغون نویان گذاشته شد. او با یک لشکر پنجاه هزار نفری و یک عده سران سپاهی که با احتساب یک هزار از حشر و دیگر لشکریان خراسان که روی هم رفته حدود یکصد و پنجاه هزار نفر تخمین زده می شد، راهی ایران گردیدند. آن ها از راه اسفراین و ری خود را به عراق عجم رساند. سلطان جلال الدین در این برهه زمان در ری به سر می برد، تصور می کرد که سپاهیان مغول زمان در عراق سپری خواهد کرد، از خوی به تبریز رفت و سپاهیان خود را جهت زمستان گذرانی به دشت مغان فرستاد. اما طولی نکشید که خبر آوردند که پیشقراولان سپاه مغول به زنجان رسیده اند. سلطان جلال الدین وقتی که از خلیفه بغداد و علاءالدین کیقباد و سلطان ایوبی ناامید شد، به سوی دشت مغان حرکت کرد تا سپاهیان پراکنده خود را جمع آوری و سازماندهی نماید. مغولان به او فرصت ندادند و عده ای از آنان به دنبال او به دشت مغان رفتند و شبانه به خیمه و خرگاه سلطان جلال الدین شبیخون زدند. سلطان جلال الدین پس از زد و خوردی مختصر با سپاه مغول به سوی رود ارس گریخت و سپاهیان او هم یکسره پراکنده شدند. پس از آن که سلطان جلال الدین زمستان سال 628 را در ارومیه گذرانید به او اطلاع داده شد کهمغولان از چمن اوجان عبور کرده و به تعقیب او می آیند. او ناچار از ارومیه به سوی گنجه رفت و در آن شهر عده ای از مردم را که به طرفداری از مغولان قیام کرده بودند و جمعی از بزرگان و لشکریان خوارزمی را کشته و سرهای آن ها را نزد مغولان فرستاده بودند تنبیه کرد. برای کمک گرفتن از سلاطین شام و الجزایر به سوی اخلاطه و دیاربکر حرکت نمود ولی

ص: 618

در نزدیکی دیاربکر مغولان غفلتاً بر سر او ریختند و اغلب همراهان او را کشتند. اما سلطان جلال الدین باز به سلامت از میدان جنگ گریخت و به حدود میافارقین رفت و در کوه های آن شهر به دست عده ای از اکراد در نیمه شوال سال 628 ق به قتل رسید. پس از مشخص شدن واقعه قتل سلطان جلال الدین، امیر شهر دیاربکر کسانی به کوهستانی که سلطان جلال الدین در آن جا کشته شده بود، فرستاد و اسب و سلاح او را به دست آورد و استخوان آن پادشاه را گرد کرده و در محل نامعلومی دفن نمود. تا حدود سی سال پس از مرگ سلطان جلال الدین مردم از چگونگی قتل او اطلاع کافی نداشتند و او را زنده می پنداشتند. هر چند صباحی کسی خروج می کرد و می گفت من سلطان جلال الدین هستم مردم در این بشارت در انبساط مغولان را در وحشت می انداختند. حتی در مورد سلطان جلال الدین افسانه ها نیز نقل می شد. کسی نمی خواست که مرگ چنان قهرمان بزرگی که در تمام مدت حیات دقیقه ای آرام نداشت باور کند. سلطان جلال الدین هر چند روز در یک نقطه از نقاط مملکت وسیع ایران، عراق، الجزیره و گرجستان بود و حریف پر زور کفار مغول و عیسویان گرجستان محسوب می شد.

ص: 619

ص: 620

ص: 622

بی گناه زدند ولی دست کمی از زمان چنگیز خان کشتار و ویرانی نکردند. و اما سپاه مغول از راه اسفراین و سپس ری خود را به مرکزایران رساندند. در این هنگام سلطان جلال الدین در خوی به سر می برد و پس از چند باز زد و خورد با مغولان به کوه های میافارقین رفت و در آن جا به دست تعدادی از اکراد به قتل رسید. پس از کشته شدن سلطان جلال الدین، سپاهیان مغول به 3 دسته تقسیم شدند. دسته اول برای تصرف و غارت دیاربکر و ارزت الروم و میافارقین و ماردین و نصیبین و موصل تا سواحل فرات پیشروی کردند و کشتار و غارت گسترده ای به راه انداختند. دسته دوم به طرف شهر بدلیس حرکت کردند و پس از تصرف آن دیار همه جا را غارت و آتش زدند و مردم را قتل عام کردند. دسته سوم ابتدا مراغه را اشغال کردند و سپس از راه آذربایجان وارد اربیل شدند و کشتار وحشتناکی به راه انداختند و مدتی در پی سلطان جلال الدین آن سو و این سو می دویدند و مدت کوتاهی در اربیل هم برای پیدا کردن سلطان جلال الدین ماندند. چون خبری از او دریافت نکردند، به سوی تبریز حرکت کردند و به علت تسلیم شدن تبریز، آن شهر از خراب شدن رهایی یافت. پس از آن که مغولان به آذربایجان و گیلان مسلط شدند، برای زمستان گذرانی به دشت مغان رفتند. مغولان سال بعد جهت تصرف ولایات ارمنستان و گرجستان و بین النهرین و شهرهای روم از ولایات نینوا و اربیل عبور کردند و سال 634 به سوی بغداد رهسپار شدند و تا سامره پیش رفتند. خلیفه بغداد همراه با علمای اسلام علیه مغولان حکم جهاد دادند و در نزدیکی تکریت لشکر خلیفه سپاه مغولان را شکست داد و حدود 15 هزار نفر از اسرای ایرانی که در چنگ مغولان بود، رهایی یافتند بدین ترتیب مغولان نتوانستند بغداد را اشغال نمایند. ولی در همین سال دوباره بین سپاه مغول و لشکریان خلیفه جنگ شدیدی روی داد. هرچند مغولان نتوانستند بغداد را اشغال نمایند ولی تعداد زیادی از سپاهیان خلیفه را به قتل رساندند و خسارات زیادی به آن ها وارد کردند. سپاه مغول به مشرق و جنوب شرقی ایران یعنی ولایات سیستان و غزنین و کابل و سند نیز حمله ور شدند و ولایات گفته شده را به باد غارت گرفتند و عده زیادی از مردم را قتل عام نمودند. در این لشکرکشی مغول فقط ولایات فارس و کرمان که خراج گذار مغولان بودند، مورد حمله قرار نگرفتند و ویران نشدند ولی بقیه ولایات ایران غارت و قتل عام شدند. در همین زمان سلاطین شام و الجزیزه و بلاد روم به جان هم افتادند و آن ها به جای این که دست دردست یکدیگر بگذارند و از حمله و غارت و کشتار مغول جلوگیری نمایند خودشان، خودشان را قتل عام

ص: 624

و غارت می کردند و مردم بی گناه مملکت را زیر پای خود له می کردند. در سال 637 ق بار دیگر لشکر مغول به ارمنستان حمله کرد ولی شکست خورد و نتوانست کاری از پیش ببرد. در سال 639 جرماغون نویان بر اثر نوعی بیماری فلج گردید و نتوانست به کار خود ادامه دهد و از کار برکنار شد و بایجو نویان جانشین او گردید. همین فرمانده جدید با سی هزار سپاه ارزت الروم را اشغال و عده زیادی از مردم آن را سامان قتل عام و شهرها را غارت و ویران کرد. غیاث الدین لشکری گران ترتیب داد و جهت جلوگیری از تجاوزات مغول به سوی ارمنستان لشکرکشی کرد ولی باز از مغول شکست خورد و به طرف آنقوره گریخت و مغولان شهرهای قیساریه و سیواس را اشغال و غارت کردند و مردم آن سرزمین نیز قتل عام نمودند. وقتی که غیاث الدین کیخسرو سلاجقه روم دید نمی تواند در برابر مغولان مقاومت کند، به ناچاری قاصدی نزد آنان فرستاد و اطاعت خود را به آنان اعلام کرد و پذیرفت که سالانه به مغولان خراج بدهد. بدین ترتیب سلسله سلجوقیان روم به پایان رسید و عملاً سرزمین قلمرو این خاندان جزء قلمرو قاآن مغول شد. آوکتای قاآن در سال 630ق چین شمالی را تصرف نمود و حکومت آن را به محمود یلواج مشاور مسلمان پدرش سپرد و حکومت ولایت اویغوره، ختن و کاشغر و ماوراءالنهر تا سواحل رود جیحون را هم به مسعود بیک پسر محمود یلواج واگذار کرد. این پدر و پسر در قلمرو خودشان دست به عمران و آبادانی زدند و به اصلاح امور و رسیدگی به حال مردم پرداختند. اوکتای قاآن قوریلتای جدیدی را تشکیل داد که در آن باتو پسر جوچی و کیوک پسر خود و منگو پسر جغتای را مأمور تصرف ممالک روس، چرکش و بلغار کرد. ریاست کلی این سپاه را به عهده باتو پادشاه دشت قبچاق گذاشت و زمام امور لشکری را به عهده سبتای بهادر سردار معروف مغول گذاشته شد. این سپاه یکصد و پنجاه هزار نفری در سال 635ق تمام قسمت های سرزمین بین کوه های اورال و شبه جزیره قروم که محل سکونت قوم بلغار و باشقرد بود را اشغال کردند و در اطراف جلگه ولگاه، سپاهیان روسیه و اسلاو را شکست دادند و شهرهای مسکو و والادیمر را پس از اشغال، غارت کردند و به آتش کشیدند و مردم آن سامان را قتل عام نمودند. آن گاه به سوی اوکراین حرکتکردند. سپاه مغول ابتدا کییِف پایتخت همراه با بقیه شهرهای آن سرزمین را اشغال و ویران نمودند. بدین ترتیب تمام خاک روسیه به تصرف مغول درآمدند. روسیه از سال 636 تا 886 به مدت دو قرن و نیم تحت اشغال مغول قرار گرفت. بعد از این که مغولان روسیه را اشغال کردند، سپاهیان خود را به دو قسمت تقسیم کردند. یک قسمت از سپاهیان راهی لهستان و یک

ص: 625

قسمت دیگر به سوی مجارستان رفتند. آنان سپاهیان آلمان و لهستان که مشترکاً با مغولان وارد جنگ شدند، آنان را شکست دادند. سپاهیان مغول در سال 639 ق شهر برسلو را تصرف کردند تا حدود برلین و مملکت ساکس پیشروی کردند. قسمت دوم، مجارها را شکست دادند و بوداپست پایتخت آن ها را اشغال نمودند و تا سواحل دریای آدریاتیک پیش رفتند و به دلیل این که مردم مجارستان با مغول ها از یک نژاد بودند، پس از یک سال آن جا را ترک کردند و به تابعیت اسمی آن ها هم قناعت نمودند. در همین هنگام خبر درگذشت اوکتای قاآن رسید و سبتای و باتو برای شرکت در قوریلتای جدید و تعیین جانشین اوکتای قاآن به مغولستان دعوت شدند و آن ها اروپا را ترک کردند و اشغال اروپای غربی و آلمان میسر نشد. اوکتای قاآن تمام عمر خود را صرف عیش و نوش و خوش گذرانی و شراب خواری کرد. او کوشش نمود تا خرابی های عهد پدرش را جبران نماید. اوکتای قاآن با فراخواندن عده ای از مهندسین چینی در سال 631 در یورت اصلی خانواده که در شمال مغولستان قرار داشت، شهری به نام اردو بالیغ ساخت و این شهر را پایتخت خود قرار داد. اوکتای قاآن پس از 13 سال سلطنت بر اثر افراط در شراب خواری در سال 639ق درگذشت.

اکثر شرکت کنندگان کیوک را به عنوان پادشاه انتخاب کردند. کیوک قاآن مردی جنگجو، خونریز و کشورگشا بود او مثل پدرش اوکتای قاآن نبود و بیش تر به پدربزرگش چنگیز خان شباهت داشت به همین جهت هنگامی که به پادشاهی رسید، دستور داد که در ممالک تحت حاکمیت خود بر اساس یاسای چنگیزی عمل کنند و سپس به تهیه سپاهیانی جهت حمله به چین جنوبی و ایران و جنگ با باتو پادشاه دشت قبچاق نمود. او سبتای بهادر سردار معروف خود را با لشکری روانه چین جنوبی کرد و سردار دیگر خود ایلچیکدای را با لشکری دیگر عازم ایران نمود و خود جهت جنگ با باتو عازم دشت قبچاق گردید. ولی همین که از پایتخت خارج شد بیمار گردید و پس از حدود یک سال پادشاهی در نهم ربیع الاخر سال 647 درگذشت. او در حالی مُرد که چند ماه قبل مادرش بورکینا خاتون مرده بود. کیوک قاآن و مادرش هر دو پیرو دین مسیحی بودند و روابط بسیار خوبی با عیسویان اورپا داشت. کیوک قاآن قصد داشت با همکاری مسیحیان اروپا به ممالک اسلامی حمله کند که اجل امانش نداد.

مقام قاآنی از خانواده قاآنی به خاندان تولی خان منتقل شد. منگو قاآن در دومین سال سلطنت خود پس از سر و سامان دادن به اوضاع داخلی به فکر تصرف سرزمین هایی که تا آن زمان به تصرف مغولان درنیامده بود، افتاد. منگو قاآن برادر خود هلاکو خان را مأمور سرکوب فرقه اسماعیلیه و خلیفه عباسی کرد. منگو قاآن در سال 654ق برادر دیگرش قوبیلای را برای تصرف چین جنوبی به آن سوی روانه کرد. دو سال بعد منگو قاآن هم به او پیوست. دو برادر تمام مملکت چین را تصرف کردند. منگو قاآن به دلیل بدی آب و هوا بیمار شد و در سال 657 ق درگذشت.

ص: 630

ولایات طالقان و رودبار الموت بود. فرقه اسماعیلیه در ایران بیش از یکصد و پنجاه قلعه مستحکم داشتند که در آن مستقر بودند که مهم ترین آن ها سه قلعه میمون دز و الموت و لبنه سر بود. قلعه الموت پایتخت اسماعیلیه ایران بود و این قلعه تا شهر قزوین حدود شش فرسخ فاصله داشت. غیر از این سه قلعه گفته شده، اسماعیلیان در ولایات قهستان و قومس قلعه های مستحکم دیگری نیز داشتند. همان گونه که گذشت فرقه اسماعیلیه در ایران بیش از یکصد و پنجاه قلعه مستحکم داشت که هر قلعه یک نفر حاکم داشت که از طریق رئیس فرقه که در قلعه الموت مستقر بود، انتخاب می شد و به آن محتشم می گفتند. در زمان چنگیز خان مغول رهبر فرقه اسماعیلیه شخصی بود به نام جلال الدین حسن که به ظاهر ایلی مغول را پذیرفته بود ولی در زمان سلطان جلال الدین مزاحمت هایی برای مغولان به وجود آورد و در زمان هلاکوخان فرقه اسماعیلیه از فرمان مغولان سرپیچی کرده بود و در یکی از حملاتی که مغولان به این فرقه کرد یکی از سران آن ها به قتل رسید. لشکریان مغول به فکر اشغال عراق عرب افتادند. جرماغون و بایجو با سپاهیان خود به سوی بغداد حرکت کردند و پس از چند روز زد و خورد که بین سپاهیان مغول و لشکریان خلیفه روی داد، سپاه مغول شکست خورد و عقب نشینی کرد و نتوانست کاری از پیش ببرد. چون مغولان موفق به تصرف بغداد نشدند، مراتب را به اطلاع منگو قاآن رساندند و برای دفع خلیفه از او کمک خواستند. منگو قاآن از این شکست بسیار متأثر شد و مصمم شد لشکری گران به سوی ایران بفرستد تا فرقه اسماعیلیه و خلیفه عباسی هر دو را از میان بردارند و ممالک شام و مصر را هم اشغال نمایند. منگو قاآن پس از مشورت با امرای مغول به برادر کوچک خود هلاکو که بیش از سی و پنج سال سن نداشت، مأموریت داد تا با یکصد و بیست هزار سپاهی زبده و جمعی از شاهزادگان و امرای مغول به سوی ایران حرکت کنند و از شط جیحون تا مصر را زیر فرمان بیاورد. هلاکوخان در ربیع الاول سال 651ق با سپاهیان خود از مغولستان به سوی ایران حرکت کرد. چون هلاکوخان برای تصرف ممالک یاد شده شتاب نداشت لشکری دوازده هزار نفری را بهفرماندهی یکی از سرداران عیسوی خود به نام کیتو بوقا روانه ولایت قهستان و رودبار نمود و خود در سال 653 به شهر سمرقند رسید.کیتو بوقا سال بعد وارد ولایت قهستان شد و به تاخت و تاز در آن نواحی پرداخت و به خراب کردن قلعه های اسماعیلیه در آن سامان مبادرت نمود. آن گاه با حدود یکصد هزار نفر سپاهی برای اشغال قلعه کردکوی که در سه فرسخی دامغان قرار داشت روانه

ص: 633

آن جا شد و قلعه کردکوی را محاصره نمود. دستور داد اطراف آن خندق حفر نمایند و جمعی از لشکریان مغول را آن جا گذاشت و خود جهت تصرف قلعه های رودبار و طارم به سوی آن دیار شتافت. محافظین قلعه های کردکوی بر مغولان شبیخون زدند و بیش از یکصد نفر از آنان را کشتند و با کمک هایی که از سوی علاءالدین محمد جانشین جلال الدین حسن پیشوای ایشان می رسید چنان پایداری از خود نشان دادند که با این که لشکریان کیتو بوقا بسیاری از قلعه های اسماعیلیه را اشغال کردند نتوانستند قلعه کردکوی را اشغال کنند و مجبور به عقب نشینی شدند. بنا به نوشته مورخین علاءالدین محمد پیشوای فرقه اسماعیلیه ایران که عقل کافی نداشت بیشتر اوقات خود را به مستی می گذرانید. پسر او رکن الدین خورشاه یکی از مأموران خاص خود را وادار نمود تا او را در سال 635 ق به قتل برساند و خود رهبر فرقه اسماعیلیه ایران و شام گردید. در این زمان فرماندهی یا همان محتشم ولایت قهستان به عهده ناصرالدین عبدالرحیم بود. او شخصی دانشمند، کریم و فاضل بود و فضلا و نویسندگان را به دربار خود جلب می کرد. علاقه زیادی به ترجمه کتاب های عربی به فارسی داشت. کیتو بوقا مشغول محاصره قلعه های قهستان و رودبار بود هلاکوخان به ماوراءالنهر رسید و در بیرون شهر سمرقند اردو زد. در این مکان امیر مسعود بیک پذیرایی شاهانه ای از هلاکوخان نمود. هلاکوخان پس از چهل روز اقامت در سمرقند راهی شهر کیش گردید در این شهر امیر ارغوند حکمران شرق ایران و ملک شمس الدین کرت فرمانروای هرات و فیروزکوه و غرچستان برای اطاعت و فرمانبرداری به حضور هلاکوخان رسیدند و مورد احترام قرار گرفتند. وقتی که هلاکوخان وارد توس شد، ملک شمس الدین کرت را به عنوان قاصد نزد ناصرالدین محتشم قهستان فرستاد. ناصرالدین که در این زمان پیرمردی ضعیف بود به همراهی ملک شمس الدین کرت به حضور هلاکوخان رسید و هلاکو نیز مقدم او را محترم داشتسپس او را به حکومت شهر تون فرستاد. خواجه نصیرالدین طوسی کتاب معروف اخلاق ناصری را به نام ناصرالدین محتشم تألیف کرد.

حکومت آنان را منقرض نماید، آن گاه به سراغ خلیفه بغداد برود. هلاکوخان به دنبال این تصمیم با لشکری گران راهی خرقان و بسطام شد. هلاکوخان دو نفر به عنوان قاصد نزد خورشاه رهبر فرقه اسماعیلیه فرستاد و او را به ایلی دعوت نمود. خورشاه با مشورت خواجه نصیرالدین طوسی که این زمان در قلعه میمون دز بود، حاضر به اطاعت شد و برادر خود را به عنوان نماینده نزد هلاکو گسیل داشت و برای تسلیم شدن خود یک سال مهلت خواست. هلاکو متوجه شد که خورشاه راه کج روی و نفاق در پیش گرفته و دارد وقت کشی می کند. از سه محور، قلعه های رودبار و طالقان را مورد حمله قرار داد. در اول ذیقعده سال 654 خورشاه وقتی که دید نمی تواند در برابر سپاه مغول پایداری کند، از قلعه به زیر آمد و تسلیم شد. بدین ترتیب دوره اقتدار فرقه اسماعیلیه پس از 177 سال به پایان رسید. هلاکوخان با خورشاه به احترام رفتار نمود و دستور داد که کسان خورشاه قلعه میمون دز با حدود یکصد قلعه دیگر که در ولایت قهستان وجود داشت، خراب نمایند. در این میان فقط سه قلعه الموت، کردکوی و لبنه سر در برابر سپاه مغول مقاومت و پایداری کردند. در آخر امر قلعه کردکوی پس از بیست روز مقاومت تسلیم شد. در همین زمان بیماری وبا در قلعه لبنه سر شیوع پیدا کرد و اکثر جنگجویان مُردند و بقیه هم که بیمار بودند پس از یک سال مقاومت و پایداری تسلیم شدند. قلعه الموت آخرین سنگر و پایگاه فرقه اسماعیلیه نیز پس از 3 روز مقاومت به اشغال هلاکوخان مغول درآمد. مغولان وارد مرکز فرمان روایی حسن صباح شدند و آن چه از وسایل جنگی و منجنیق و خزاین بود را غارت کردند. در داخل قلعه الموت کتابخانه بسیار مهمی وجود داشت که هلاکوخان دستور به آتش کشیدن آن را داد ولی عطاملک جوینی که در این سفر بههمراه هلاکوخان بود، از او اجازه گرفت که کتاب های موجود را در این کتابخانه یکی یکی مطالعه کند. آن چه مربوط به قوانین مذهب شیعه اسماعیلی است نابود و کتاب های مفید آن را نگهداری نمایند. هلاکوخان پذیرفت و عطاملک جوینی چنین کرد. پس از آن که خورشاه مدتی در دربار هلاکوخان ماند، با یک شاهزاده خانم مغولی ازدواج کرد. رکن الدین خورشاه با اجازه هلاکوخان راهی دربار منگو قاآن شد تا با او دیداری داشته باشد ولی منگو قاآن او را به حضور نپذیرفت. چون مردم کردکوی هنوز سر تسلیم فرود نیاورده بودند او را بازگردانید تا پیروان نافرمان خود را مطیع کند و قلعه های تسخیر نشده را کاملاً در اختیار هلاکوخان بگذارد. خورشاه به ایران برگشت و به دست همراهان مغولی خود در سال 655 در کنار رود جیحون کشته شد.

ص: 635

درگرفت. پسر بزرگ خلیفه محله شیعه نشین بغداد و بارگاه امام موسی کاظم را غارت و ویران کرد. او با این کار شیعیان بغداد را از خلیفه متنفر ساخت. ابن العلقمی وزیر خلیفه که شیعه مذهب بود، باطناً از خلیفه رنجید. همین زمان که اوضاع بغداد چنین آشفته بود، هلاکو با سپاهی فروان به همدان آمد و خود را برای جنگ با خلیفه آماده کرد. در این لشکرکشی بدرالدین لؤلؤ حاکم ولایت موصل و ابوبکر ابن سعد اتابک فارسی و خواجه نصیرالدین طوسی و عطاملک جوینی در رکاب هلاکوخان بودند. هلاکوخان در دهم رمضان سال 655 از همدان فرستادگانی نزد خلیفه گسیل داشت و از او خواست که ایلی شود و خلیفه شخصاً به خدمت او بیاید و اگر چنان چه این کار میسر نشد، وزیر و فرمانده سپاه و منشی خود را جهت رساندن پیام ها بفرستد. خلیفه این کار را نکرد بلکه دو نفر غیر از این ها را به عنوان قاصد نزد هلاکوخان فرستاد و او را از قدرت خود ترساند و خواست که به خراسان برگردد. هلاکوخان از این حرکت نابخردانه خلیفه به خشم آمد. چون مردم بغداد به فرستادگان او بی احترامی کرده بودند، فرستادگان خلیفه را برگردانید و بار دیگر خلیفه را نصیحت نمود و از او خواست که ایلی شود. خلیفه پس از مواجهه سفرای خود بار دیگر فرستادگانی با هدایا نزد هلاکو فرستاد و عاقبت کسانی مثل یعقوب لیث صفاری و برادرش و سلطان محمد خوارزمشاه و غیره که علیه خاندان عباسیقیام کرده بودند را یادآوری نمود و هلاکو را هم نصیحت کرد و هم تهدید نمود و به تصور این که با این حرف های پوچ می تواند او را از این راه منصرف نماید. برخلاف این تصور با این حرکت ها هلاکو بیشتر غضبناک شد و زودتر عازم بغداد گردید. هلاکو با سپاهی گران به سوی بغداد حرکت کرد او در ابتدای کار به حکام محلی ساکن نواحی مرزی عراق عرب با دادن مال و خلعت و حکومت با خود همراه نمود. آن گاه تعدادی از شاهزادگان مغول را به همراهی سونجاق نویان با لشکری از مغولان از طریق کردستان و کیتو بوقا با تعدادی از سرداران خود همراه با لشکر دیگری از سپاهیان از راه لرستان و خوزستان راهی بغداد نمود و خود در اوایل ذیحجه سال 655 از طریق کرمانشاه عازم بغداد شد. هلاکوخان قبل از حرکت به بغداد در شهر اسدآباد همدان بار دیگر برای خلیفه مستعصم بالله پیام فرستاد و او را به حضور طلبید. خلیفه در پاسخ به این پیام شرف الدین ابن الجوزی را نزد هلاکوخان فرستاد از او خواست که برگردد و از سرنوشت کسانی که در گذشته قصد براندازی خاندان بنی عباس را در سر داشتند، پند گیرد. علاوه بر این ها خلیفه این بار به هلاکو چنین گفت لشکریان خود را پراکنده ساز و هر

ص: 637

مبلغی که مقرر نمایید سالیانه به حضور تو خواهم فرستاد. هلاکوخان زیر بار چنین پیشنهادی نرفت و با سپاهی گران از کرمانشاه گذشت و وارد خاک عراق گردید. هنگامی که هلاکوخان به بغداد نزدیک شد، دو تن از سرداران او سونجاق و بایجو موفق شده بودند لشکریان خلیفه را در آن سوی دجله شکست دهند و خود را به پشت دیوار شهر بغداد برسانند. کیتو بوقا سردار دیگر مغول که از طریق لرستان حرکت کرده بود، وارد جنوب شهر بغداد شد. این سه سردار مغولی در اواسط محرم سال 656ق بغداد را محاصره کردند. آن ها به وسیله منجنیق سنگ و آتش و نفت بر سر مردم شهر می ریختند. مستعصم بالله که چاره ای جز تسلیم شدن نداشت، ناچار روز یکشنبه چهارم صفر سال 656 ق با سه پسر خود به همراه حدود سه هزار نفر از بزرگان و سعادت و قضات شهر بغداد از شهر خارج شد و خود را تسلیم هلاکوخان نمود. هلاکو ابتدا با او به نرمی و احترام رفتار کرد و سپس خلیفه را وادار نمود که دستور دهد که سپاهیان بغداد اسلحه خود را به زمین بگذارند و دست از جنگ بردارند. خلیفه نیز چنین کرد. بعد از اینکه مردم خلع سلاح شدند، هلاکوخان به بهانه سرشماری آنان را به بیرونشهر کوچ داد و سپس همه را قتل عام کرد. هلاکو در چهارم صفر سال 656 به سپاهیان خود دستور داد شهر بغداد را غارت و مردم را قتل عام نمایند. آن گاه خود در نهم صفر وارد کاخ خلیفه در بغداد شد و خلیفه با دست خود کلید گنج ها و خزاین پانصد ساله اجداد خود را تحویل هلاکوخان داد. در حمله لشکریان مغول اکثر بناها و عمارت ها از جمله مقابر خلفا و امام موسی کاظم خراب شد و مردمان بسیاری به قتل رسیدند. پس از یک هفته غارت و کشتار مردم، هلاکو دستور توقف آن داد. چون بوی اجساد کشته شدگان هوای شهر بغداد را آلوده کرده بودند. هلاکو روز بیست و چهارم صفر از بغداد خارج شد. آن گاه خلیفه را به خدمت خواست و در همان روز خلیفه و پسر بزرگش را به قتل رساند و چند روز بعد پسر دوم خلیفه را نیز به قتل رساند. هلاکوخان به هر کس از خانواده بنی عباس دست یافت او را به قتل رساند. هلاکوخان فقط مبارکشاه پسر سوم خلیفه را به همسر خویش بخشید. همسر هلاکو نیز مبارکشاه را به خواجه نصیرالدین سپرد و بنا به دستور او با خانم مغولی ازدواج نمود. بدین ترتیب خاندان بنی عباس پس از حدود پانصد سال حکومت بر جهان اسلام به دست هلاکوخان مغول برافتاد. بنا به نوشته اکثر مورخین در حمله هلاکو به بغداد حدود هشتصد هزار نفر به قتل رسیدند و شهر غارت و ویران گردید. پس از قتل خلیفه و پایان کار او هلاکو، ابن العلقمی را به

ص: 638

عنوان وزیر خود همراه با یک نفر شحنه مغولی به بغداد فرستاد و آن ها به ترمیم خرابی شهر و جمع آوری و کفن و دفن کشته شدگان مشغول شدند. هلاکوخان چند روز بعد به طرف خانقین حرکت کرد و سرداران او نجف و حله و کوفه را اشغال کردند. مردم شهر واسطه عراق در برابر مغول ایستادند و مغولان پس از غلبه بر شهر حدود چهل هزار نفر سکنه آن را قتل عام کردند. آن گاه روانه ولایت خوزستان شدند.

شد دست برداشتند. در این زمان هلاکو در مغولستان به سر می برد، وقتی که خبر کشته شدن کیتو بوقا و شکست و نابودی لشکر مغول را شنید، بسیار نگران شد. ابتدا تصمیم گرفت که انتقام بگیرد ولی ورق برگشت در همین زمان برکای پسر جوچی و برادر باتو فرمانروای دشت قبچاق برای جنگ با مغولان ایران عازم این مملکت شد. هلاکو ناچار از مغولستان راهی ایران شد و به جنگ برکای رفت و او را در نزدیکی دربند قفقاز شکست داد. هلاکو پسر خود اباقا را با لشکری به دشت قبچاق فرستاد. اباقا پس از اشغال دشت قبچاق عازم جنگ با برکای که در قفقاز بود، شد. در سال 661 جنگ شدیدی در شمال قفقاز بین اباقا و برکای روی داد که در این جنگ اباقا پسر هلاکوخان شکست خورد. در این میان هلاکوخان ناچار شد در آذربایجان بماند تا سپاهی ترتیب دهد و بهجنگ برکای برود و شکست پسرش اباقا را جبران نماید. ولی هنگامی که هلاکو در صدد جمع آوری سپاه برای جنگ با برکای بود، ناگهان خبر رسید که قوبیلای قاآن به جای منگو قاآن به تخت سلطنت جلوس کرده است. قوبیلای قاآن حکم حکومت ایران از جیحون تا مصر را برای هلاکو فرستاد. هلاکوخان سرزمین ایران را بدین شرح بین پسران و امرای خود تقسیم نمود. حکومت خراسان بزرگ و مازندران و عراق عجم را به پسر بزرگ خود اباقا واگذار نمود و ولایت فارس را به امیرانکیانو و روم را به معین الدین پروانه و آران و آذربایجان را به پسر کوچکتر خود داد و حکومت الجزیره را به یکی دیگر از امرای خود سپرد. هلاکو حکومت بغداد که در گذشته به شمس الدین محمد جوینی داده بود، چون در حین جنگ با برکای به وزیر سابق خود سوءظن پیدا کرده بود، او را به قتل رساند و خواجه شمس الدین جوینی را به لقب صاحب دیوانی به وزارت خود انتخاب نمود و حکومت بغداد را به برادرش علاالدین عطاملک جوینی سپرد. هلاکوخان بعد از این اقدام در نوزدهم ربیع الاول سال 663 در سن 48 سالگی درکنار نهر جغاتوی آذربایجان مُرد و جسد او را در نزدیکی دهخوارگان دفن کردند. بدین ترتیب هلاکوخان که در ربیع الاول سال 651ق از مغولستان برای غارت و قتل عام مردم راهی ایران شده بود، پس از دوازده سال سلطنت در نوزدهم ربیع الاول سال 633 درگذشت. هلاکوخان پیرو دین بودا بود و این دین در ایران پیروانی نداشت او در مراغه بت خانه هایی ساخت. چون در ایران کسی نبود که پیرو دین بودا باشد و از سویی هلاکوخان هم مردم را در دین آزاد گذاشته بود این بتخانه ها رونقی نداشت. همسر هلاکو پیرو دین مسیحی بود، چون بر پادشاه هم نفوذ زیادی داشت او را وادار می کرد

ص: 640

که کارهای مهم مملکتی را به مسیحیان بدهد. همان گونه که فرماندهی کل سپاه خود را به کیتو بوقا سردار معروف که یک مسیحی بود، داد. هلاکو به دستور همسرش که عیسوی بود در بسیاری از شهرهای ایران کلیسا ساخت. عیسویان با نفوذ زیادی که در دستگاه سلطنت هلاکوخان داشتند، سعی شان بر این بود که با گسترش دین مسیح به تدریج مسلمانان را از صحنه سیاسی خارج نمایند و با کمک های فراوانی که به عیسویان مصر و شام و فلسطین که با مسلمانان که در جنگ بودند، می کردند قصد نابودی دین اسلام را داشتند. کیتو بوقا به همین منظور در شام حلب شروعبه تبدیل کردن مسجد به کلیسا نمود که لشکریان او در جنگ با مسلمانان مصر شکست خوردند و نابود شدند و پیروان دین مسیح نیز در مصر و شام و حلب منزوی شدند و نتوانستند کاری از پیش ببرند. بدین ترتیب مسیحیان که قصد داشتند دین اسلام را به یکبارگی از آسیا و آفریقا براندازند، موفق نشدند و ناکام ماندند و لشکرکشی کیتو بوقا به مصر نیز به همین منظور صورت گرفته بود.

ص: 641

ص: 642

ص: 644

نشستن برای سرو سامان دادن به اداره امور کشور، ابتدا حکومت ولایات دربند، دشت مغان، شروان آلا تاغ را به برادر کوچکتر خود یشموت واگذار نمود، سپس فرماندهی کل سپاه مغول را در حدود سرحداتروم و شام را به دو نفر از سرداران خویش واگذاشت. اداره حکومت عراق عرب را به سونجاق نویان داد و اما سونجاق نویان، عطاملک جوینی را در بغداد در سِمت خود ابقاء نمود. اباقا، خواجه شمس الدین محمد جوینی که در زمان پدرش هلاکوخان، سِمت وزارت او را داشت در پست خود باقی گذاشت. خواجه شمس الدین محمد جوینی در تبریز و پسرش خواجه بهاالدین محمد در اصفهان و شهرهای عراق عجم با سیاست و تدبیری که داشتند، مشغول کشورداری شدند. اباقا حکومت خراسان به دو تن از امرای محلی آن دیار و کرمان را به ترکان خاتون و فارس را به آبش خاتون و هرات و غرچستان به ملک شمس الدین کرت واگذار نمود و لرستان و یزد را به اتابکان آن ناحیه و الجزیره امرای ایوبی به نمایندگی از خان مغول اداره می کردند. علاالدین عطاملک جوینی در تمام دوره حکومت اباقا که ابتدای آن سال 663 و پایان آن سال 680 بود، اسماً از طرف سونجاق نویان حاکم کل عراق عرب بود ولی در این سمت استقلال تام داشت. عطاملک جوینی تمام سعی و کوشش خود را صرف عمران و آبادانی و خرابی های دوران مغول کرد. بسیاری از روستاها را آباد و به کشاورزی رونق بخشید. او با به راه انداختن کانال های آبیاری، بسیاری از زمین های بایر را تبدیل به مزارع سرسبز نمود. عطاملک جوینی چنان شهر بغداد را بازسازی کرد که در عهد او آبادتر از دوران خلفا گردید. صاحب دیوان شمس الدین محمد جوینی و برادرش عطاملک ستون اصلی حکومت اباقا بودند. آن ها با سیاست و تدبیر و کارایی بالایی که داشتند، مملکت را اداره می کردند. صاحب دیوان بعد از پادشاه نفر دوم مملکت بود و نتیجه سیاست و قدرت او مملکت بسیار ترقی کرد. صاحب دیوان از نظر اسم و رسم در بین مردم ایران بسیار مشهور شده بود. او در مملکت دارای شوکت و قدرت و ثروت فراوان بود. بسیاری از نویسندگان و شعرا ذکر خیر و کارهای نیک او را در کتاب ها و مجله های خود نوشتند و از او به نیکی یاد کردند. اباقا شهر تبریز را پایتخت خود نمود و برای زمستان گذرانی به آران و بغداد و کنار نهر جغاتو می رفت و برای تابستان گذرانی به آلاتاغ و سیاه کوه می رفت در حقیقت ییلاق و قشلاق می کرد. در زمان این پادشاه و وزیر با تدبیرش تبریز رو به عمران و آبادانی گذاشت. شهر تبریز در زمان حمله مغول صدمه ای ندید و مثل سایر شهرهای ایران ویران و غارت و مردم آن قتل عام نشد.

ص: 646

نمود و سپس به انطاکیه که به دست مسیحیان بود، حمله کرد و حاکم انطاکیه از اباقا یاری خواست. اباقا از ابتدای سلطنت خود به فکر لشکرکشی به شام و مصر و مبارزه با مسلمانان آن دیار بود و معین الدین پروانه حکمران روم، مأموریت داد تا به حلب حمله کند او هم حمله کرد ولی کاری از پیش نبرد زیرا ملک ظاهر سپاه مغول را به عقب نشینی واداشت و مسلمانان به تعقیب مغولان تا الجزیره پیشروی کردند و تا کنار فرات اشغال نمودند و در بین النهرین فتح بزرگی کردند. ولی در همین هنگام خبر رسید که مسیحیان به شام حمله کردند. سپاهیان ملک ظاهر به ناچار برگشتند. ملک ظاهر در سال 675 به شام و شهرهای آسیای صغیر لشکرکشی کرد. معین الدین پروانه حکمران روم شرقی که مسلمان بود، به دلیل کینه ای که از عیسویان داشت، باطناً با ملک ظاهر همراه بود و در جنگ کوتاهی کرد. ملک ظاهر در حوالی قیساریه در ذی القعده سال 675 لشکریان مغول و عیسویان را شکست داد و وارد شهرهای روم گردید. ولی پس از حدود یک ماه به دلیل کمبود سیورسات به شام برگشت. اباقا چون خبر شکست لشکریان مغول و عیسویان را شنید، چنان خشمگین شد که خود با لشکری گران راهی روم شرقی گردید. او به تلافی کشته های مغول دستور داد، مسلمانانِ بین قیساریه و ارزت الروم را قتل عام و خانه های آنان را غارت نمودند و سرداران و مسئولین این شکست که در جنگ کوتاهی کرده بودند را کشت و به دستور اباقا، معین الدین پروانه را کشتند و جسدش را قطعه قطعه کردند و در دیگی پختند و مغولان برای فرونشاندن خشم خود هر یک از آن ها پاره ای از گوشت او را خوردند. ملک ظاهر پس از بازگشت از روم به شام رفت و در بیست و هفت محرم سال 676ق در آن شهر درگذشت. پس از مرگ او دو پسرش یکی پس از پس از دیگری به پادشاهی رسیدند. سپس سیف الدین قلاوون سردار مشهور ملک ظاهر در سال 676 با لقب ملک منصور زمام امور مملکت مصر را به دست گرفت. پادشاهی او بدون دشمن نبود. یکی از مخالفینش در شام و لبنان قیام کرد و سیف الدین مجبور شد سلطنت او را در نواحی شام و لبنان به رسمیت بشناسد. ملکمنصور پادشاه مصر اباقا را برای سرکوب مخالیفنش به شام دعوت کرد. اباقا برادر خود منگو تیمور را با سپاهی که حدود هشتاد هزار نفر تخمین زده می شد، به سوی الجزیره و شام حرکت کرد و خود به تصرف شهرهای حوزه فرات پرداخت و منگو تیمور را به شام روانه ساخت. در چهارده رجب سال 680 بین سپاهیان سیف الدین قلاوون و منگو تیمور در حوالی شهر حمص جنگی روی داد که در این جنگ منگو

ص: 648

تیمور شکست خورد و به سوی عراق عرب فراری شد و نزد اباقا آمد و هر دو به ایران برگشتند. اباقا درصدد جمع آوری لشکر برای جبران شکست خود بود که دیگر اجل مهلتش نداد و کمی بعد در بیست ذیحجه سال 680 درگذشت. بدین ترتیب اباقا که در سوم رمضان سال 663 به تخت سلطنت نشسته بود، پس از حدود 17 سال سلطنت در 20 ذیحجه سال 680 از دنیا رفت. اباقا در تمام مدت پادشاهی، وزارت خود را به عهده شمس الدین محمد صاحب دیوان جوینی گذاشت ولی ترقی و پیشرفت چشمگیر این وزیر و پسرانش که دارای ثروت هنگفتی شده بودند، باعث حسودی عده ای از دیگر امرا مثل مجدالملک گردید. این افراد همیشه با تحریک پادشاه درصدد از میان برداشتن خاندان جوینی بودند که موفق هم نشدند و همچنان این خاندان در مسند قدرت باقی ماندند.

جوینی دوباره رونقی تازه به خود گرفت. در اواخر سلطنت اباقا بین امرای مغول تفرقه افتاد و آن ها سه دسته شدند گروهی هوادار شاهزاده ارغون بودند و تلاش می کردند او به سلطنت برسد. جمعی طرفدار تکودار بودند، سعی می کردند او به سلطنت برسد. عده ای دیگر از منگو تیمور پسر هلاکو حمایت می کردند و او را قابل مقام سلطنت می دانستند. چون منگو تیمور حدود 25 روز زودتر از اباقا مُرد، هوادارن او به ارغون پیوستند. رقابت بین طرفداران ارغوون و تکودار روز به روز شدت بیشتری پیدا می کرد. زمانی که تکودار پس از به دست گرفتن قدرت دست به بخشش زد و بیشتر موجودی خزانه مملکت را به برادران و دیگر امرای لشکری و لشکری داد و صاحب دیوان که در چنگ ارغون گرفتار شده بود را به حضور پذیرفت و او را مورد لطف شاهانه قرار داد و شاهزاده ارغون را هم مورد لطف خود قرار داد و ارغون با این لطف و محبت ها قانع نبود و با برادر تکودار محرمانه برنامه ای تدارک دید که علیه تکودار دست به قیام بزند. تکودار که دین اسلام را پذیرفته بود، نامه ای به علما و بزرگان بغداد نوشت و خود را حامی دین اسلام و شریعت محمد معرفی کرد. مسلمان شدن تکودار در بین مردم تأثیر خوبی داشت را بسیاری از مغولان به تبعیت او مسلمان شدند. در دشمنی که بین تکودار و ارغون به وجود آمده بود، مجدالملک طرفدار ارغون بود و صاحب دیوان و دیگر اعضای خاندان جوینی از تکودار حمایت می کردند. آخرالامر صاحب دیوان موفق شد که مجدالملک را به سحر و جادو و اختلاس و توطئه علیه تکودار و هواداری از ارغون متهم کند که این امر باعث شد مجدالملک مورد غضب تکودار قرار گیرد. تکودار، مجدالملک را جهت بازخواست به عطاملک جوینی سپرد. در هشتم جمادی الاول سال 681 ق عده ای از دشمنان بر در خیمه عطاملک جوینی ریختند و مجدالملک را دستگیر و او را کشتند و آن گاه جسدش را پاره پاره کردند و هر قطعه ای از اعضایبدن او را به ولایاتی فرستادند. بنابراین سرنوشت مجدالملک که مردی زیرک و جاه طلب بود، بدین سان خاتمه یافت. هوادران مغولی مجدالملک از این اتفاق پیش آمده سخت خشمگین شدند و درصدد برآمدند تا انتقام خون او را بگیرند. ارغون که در این زمان به خراسان به سر می برد به عراق آمد و به آزار و اذیت عُمال عطاملک جوینی پرداخت و به بهانه بقایای مطالبات زمان پدرش بر آنان سخت گرفت. به طوری که جسد نایب عطاملک جوینی که تازه درگذشته بود را از قبر درآورد و بیرون انداخت. در این زمان عطاملک جوینی در آران به سر می برد، چون این خبر را شنید از غصه مُرد. تکودار، خواجه هارون برادر زاده

ص: 650

عطاملک جوینی را به حکومت بغداد منصوب کرد. ارغون که هیچ گاه روابط خوبی با عموی خویش تکودار نداشت و از اسلام آوردن و روابط او با سیف الدین قلاوون ناراحت بود، عده ای از شاهزادگان مغول مثل گیخاتو پسر دیگر اباقا و بایدو برادر زاده او را دور خود جمع کرد و راهی بغداد شد. او درصدد به راه انداختن قتل و غارت بود. این بار تکودار با سیاست فوق العاده ای که داشت، توانست این اختشاش و فتنه را فرو بنشاند. ارغون که در این زمان تهی دست شده بود، قصد مصادره اموال صاحب دیوان را در سر داشت موفق نگردید و ناچار در سال 682ق به قلمرو حکومت خود خراسان برگشت و به تکودار اعلام کرد که مالیات خراسان نمی تواند مخارج او را تأمین نماید، خواستار حکومت عراق عرب و فارس نیز شد. تکودار خواسته او را نپذیرفت. تکودار برادر خود که حکومت روم را در دست داشت و با ارغون دست یکی کرده بود را کشت. ارغون بر تکودار غضبناک شد، زیرا در یاسا نامه چنگیزی ریختن خون شاهزاده مغولی به دست کسان خود منع شده بود. ارغون دانست که از زمانی که تکودار اسلام آورد دیگر هیچ احترامی به یاسای چنگیزی که قانون پدر اجدادی اوست نمی گذارد و مشکلات و دشمنی او با عمویش فقط باید با شمشیر حل و فصل شود. تکودار و خواجه شمس الدین هر دو می دانستند که در صورت پیروزی ارغون مرگ هر دوی آنان حتمی خواهد بود. آن ها با سیاستی که داشتند، ابتدا گیخاتو و دیگر هوادران ارغون را در عراق عرب سرکوب کردند و از سویی دیگر در صفر سال 683 لشکریان ارغون را در حوالی شهر قزوین سرکوب کردند و این فتنه را با قدرت شمشیر خوابانیدند. ولی از آن جا که تکودار هنوز از ارغون می ترسید، او را به خدمتخواست و با ایشان به مهربانی رفتار نمود و سپس او را روانه خراسان نمود. تکودار با این اشتباه با دست خود گور خودش و وزیرش را کند. زیرا ارغون دست از خیالات و توطئه علیه تکودار برنمی داشت و درصدد ترور او بود، ولی نقشه اش لو رفت. اما عده ای از امرای تکودار که باطناً با ارغون دست به یکی کرده بودند، دست به کودتا زدند و در حالی که تکودار مست بود به اردوی او حمله کردند و سپهسالارش را کشتند ولی تکودار و خواجه شمس الدین گریختند و جان سالم به در بردند. مخالفین، ارغون را به تخت سلطنت نشاندند. تکودار در حال فرار در آذربایجان دستگیر شد. ارغون دستور داد که در 26 جمادی الاول سال 683 او را به انتقام قتل برادر به قتل رساندند. با کشته شدن تکودار دوران طلایی خاندان جوینی و دیگر مسلمانان ایران رو به زوال گذاشت.

ص: 651

پول های بیش تری جمع آوری کرد و تحویل ارغون داد. ارغون هم به پاس خوش خدمتی او را به وزارت خود منصوب نمود و سال بعد یعنی سال 687 امیربوقا را به جرم خیانت و عصیان علیه مخدوم خود کشت تا از این کار دیگران عبرت بگیرند. سعدالدوله در ابتدای کار دست کارکنان مسلمان و عمال آنان را از کار کوتاه نمود و از طرف خود نمایده ای از یهودیان و مسیحیان فرستاد. سعدالدوله فقط ولایات خراسان و روم که در دست غازان و گیخاتو بود را نتوانست تحت استیلای خود درآورد و در آن جا نایبی از یهودیان و مسیحیان بفرستد. سعدالدوله که شخصی زیرک و کاردان بود، به زودی توانست اداره امور مملکت را به دست گیرد و خزانه دولت را پر کند و دست تمام امرای ارغون را در همه جا کوتاه نماید. هم چنان این روند تا سال 690 که سال درگذشت ارغون است، ادامه داشت. سعدالدوله به طور مقتدرانه بر کارها مسلط بود و ظلم و استبداد او به جایی رسید که از ارغون فرمانی گرفت تا به مکه لشکر بکشد و خانه خدا را تبدیل به بتخانه نماید و جمع علمای اسلام را قتل عام نماید در همین زمان سعدالدوله مریض شد و از ترس، از اجرای فرمان خودداری کرد. طولی نکشید که سعدالدوله در سی ام صفر سال 690 به دست امرای ارغون به قتل رسید و شش روز بعد ارغون نیز درگذشت.

داشت. گیخاتو، صدرالدین احمد خالدی زنجانی را که در گذشته یکی از دشمنان خاندان جوینی بود را به وزارت خود منصوب کرد و به او لقب صدر جهان داد. صدر جهان مردی کریم، بخشنده و ولخرج و بی کفایت و نالایق بود. گیخاتو نیز از وزیر خود دست کمی نداشت. گیخاتو می گفت زر و سیم و دیگر جواهرات زینت زمان می باشد و من مانند اوکتای قاآن بخشنده هستم. آخرالامر ندانم کاری های شاه و وزیرش کار به جایی رسید که دیناری پول در خزانه نماند و خزانه به طور کامل خالی گردید و حتی در برنامه غذایی دربار اخلال به وجود آمد. صدر جهان برای رهایی از این بن بست به یکی از زیردستان خود که در اوضاع اقتصادی کشور چین آگاهی داشت، متوسل شد. این به اصطلاح اقتصاد دان به او گفت به جای سکه های طلا و نقره اسکناس کاغذی در مملکت رایج نمایید. به همین منظور در سال 693 پولی به نام چاو که شبیه اسکناس امروزی بود، چاپ و وارد چرخه اقتصادی کشود کرد. ولی اکثر مردم از معامله با پول کاغذی خودداری کردند. اکثر مغازه داران دکان های خود را تعطیل کردند و از شهرها به روستاها و سایر نقاط مهاجرت کردند. اقتصاد کشور به طور کلی فلج شد. به خاطر این مسئله انقلابی در شهرها به وقوع پیوست. گیخاتو ناچاراین برنامه را تعطیل اعلام کرد. چون با این روش نتوانست اقتصاد بیمار کشور را درمان کند. گیخاتو مردی ضعیف النفس و شرابخوار و عیاش و فاسق بود و در مدت سلطنت کوتاه خود به دلیل تعرض به ناموس مردم اقشار جامعه و شاهزادگان و امرای مغول را از خود رنجانید و آن ها از او متنفر شدند. از این جماعت ناراضی مهم تر، بایدو نوه هلاکوخان بود که در عراق عرب حکومت

می کرد. در آخر امر بایدو با لشکری گران از عراق عرب به سوی آذربایجان حرکت کرد. چون گیخاتو اطلاع یافت که اکثر بزرگان لشکری او هم با بایدو همدست شدند و اگر جنگی روی دهد، او را در صحنه نبرد خواهند کشت و به دشت مغان گریخت و در آن جا به دست عده ای از یاغیان کشته شد. بدین ترتیب گیخاتو پس از حدود چهار سال سلطنت کشته شد.

منصوب کرد و او را به عنوان نایب صدر جهان به حکومت ولایات روم فرستاد. پادشاهی بایدو خان مقارن شد با قیام غازان پسر ارغون که از ابتدای سلطنت پدر خود به همراهی امیر نوروز به حکومت خراسان منصوب شده بود. امیر نوروز که تازه مسلمان شده بود، در زمان صدارت سعدالدوله بر مخدوم خود غازان خان شورید و او را در سال 688 از ولایات خراسان بیرون راند. ارغون بایدو را به تصرف خراسان واداشت. امیر نوروز ناچار به ترکستان گریخت و تا سال 693 علیه غازان خان دست به تحرک نظامی می زد تا این که در همان تاریخ نزد غازان آمد و از او طلب بخشایش کرد. غازان نیز او را مورد عفو و بخشایش قرار داد. پس از به تخت سلطنت نشستن بایدو خان غازان به تحریک امیر نوروز ظاهراً جهت ملاقات با بایدو خان و در باطن جهت براندازی دولت او به سوی آذربایجان حرکت کرد. بایدوخان او را با دادن وعده به خراسان برگردانید، ولی امیر نوروز ممانعت کرد تا این که در پنج رجب سال 696 در یکی از روستاهای مراغه جنگی بین بایدو خان و غازان خان روی داد. بایدو خان که سستی در سپاه خود می دید، ناچار شد تن به صلح و سازش بدهد. طرفینجهت شرایط صلح و تقسیم ممالک اسلامی شروع به مذاکره کردند. غازان که به حقانیت امرا و نمایندگان بایدو خان اطمینان نداشت، ناچار به خراسان برگشت. امیر نوروز هم بعد از مکاتبات محرمانه با تغاجار و امرای دیگر با سیاست زیرکانه ای که داشت، خود را پیش بایدو خان تبرئه کرد و دوباره به غازان پیوست. در سال 694 غازان هم به پیشنهاد امیر نوروز مسلمان شد و نام خود را محمود گذاشت و به پیروی از او حدود یکصد هزار نفر از مغولان مسلمان شدند. این پیش آمد نیز دشمنی بین غازان و بایدو خان را شدیدتر کرد تا آن که در سال 694 به بهانه نرسیدن عایدات فارس غازان به آذربایجان حمله کرد. صدر جهان نیز که از طرف بایدو از سمت خود عزل شده بود، به کمک غازان شتافت. تغاجار و دیگر امرا و بزرگان که از بایدو خان ناراضی بودند به غازان پیوستند. بایدو وقتی که دید نمی تواند در برابر غازان مقاومت کند، چاره ای جز فرار ندید او در نزدیکی نخجوان به دست امیر نوروز اسیر شد. امیر نوروز بایدو را در دشت اوجان تحویل غازان داد. غازان، بایدو را در 23 ذیقعده سال 694 به قتل رساند. پادشاهی بایدو از جمادی الاول سال 694 تا ذیقعده همان سال حدود 7 ماه بود.

ص: 655

درخواست کردند که برای ریشه کن کردن کفر به ایران لشکرکشی کند، چون اکثر امرای غازان خان هنوز مسلمان نشده بودند. صدرجهان علاوه بر نامه یک توپ پارچه گران قیمت را نیز به نام امیر نوروز برای پادشاه مصر فرستاد. این خبر کم کم بین مردم پخش شد و به گوش غازان خان هم رسید. او که این تاریخ در همدان اقامت داشت، بدون تحقیقات با عجله به سوی شهر وان در ترکیه کنونی حرکت کرد. طوری خشمگین بود که در یک روز 30 فرسخ راهپیمایی کرد و در 21 جمادی الاول سال 696ق به شهر وان رسید و در آن جا دستور داد برادران امیر نوروز را بدون محاکمه و تحقیقات به قتل رساندند. سپس دستور داد کسان امیر نوروز را هر کجا یافتند به قتل برسانند. آن گاه برادر خود خدابنده و امیر قتلغ شاه و هرقداق و امیر چوپان را با لشکریان فراوان به تعقیب امیر نوروز فرستاد. امیر نوروز به ملک فخرالدین کرتحاکم هرات پناهنده شد و حاکم هرات او را دستگیر و تحویل سپاهیان قتلغ شاه داد. قتلغ شاه، امیر نوروز را در 22 ذیقعده سال 696 به قتل رساند و سر او را برای غازان خان فرستاد. در همین رابطه به یاد این بیت شعر افتادم:

چو بد کرده ای چشم نیکی *** مدار سرانجام بد، بد آید بکار

در جایی دیگر شاعر می فرماید:

گیرم همه را به فریب خود بفریتی *** با دست انتقام طبیعت چه می کنی

و اما به زودی صدرجهان نیز به سرنوشت امیر نوروز گرفتار آمد. حدود یک سال پس از ماجرا و قتل امیر نوروز، عده ای از عمال دیوان مملکت و امرای غازان خان، صدرجهان را به تصرف در اموال دولت متهم کردند. غازان خان، صدرجهان را توبیخ کرد. صدرجهان فکر می کرد رشید الدین همدانی از کارکنان زیر مجموعه خودش نزد غازان خان علیه او سخنان ناروا گفته است به پادشاه شکایت کرد. ولی غازان خان گفت که رشیدالدین همدانی سخنی علیه خواجه صدرجهان نگفته است. در این گیرودار قتلغ شاه که به جنگ پادشاه گرجستان رفته بود، در سواحل رود کورا وارد اردوی غازان خان شد. قتلغ شاه شنید که صدرجهان نزد غازان خان از او و کسانش بدگویی کرد و قتل و غارت را به آنان نسبت داده است. غازان، خواجه را احضار نمود و از او پرسید چرا درشتی می کنی چه کسی پیش ما از تو به بدی یاد کرده است؟ صدرجهان، خواجه رشیدالدین نزد قتلغ شاه به عنوان محرک اصلی مقصر دانست. قتلغ شاه بر رشید الدین متغیر شد و رشید الدین نزد غازان شکایت کرد. غازان، قتلغ شاه را احضار نمود و از وی پرس و جو

ص: 657

کرد آن گاه به این نتیجه رسید که مقصر صدرجهان است که رشیدالدین را متهم کرده است. به همین منظور بر صدرجهان خشمگین شد و دستور داد او را پس از محاکمه جهت مجازات تحویل قتلغ شاه بدهند قتلغ شاه، صدرجهان را در 22 رجب سال 697ق با شمشیر به دو نیم کرد. بدین ترتیب دوران حیات صدرجهان با این همه زیرکی و جاه طلبی و فتنه جویی و حیله گری به پایان رسید و او سزای اعمال خود را دید. در زمان غازان خان پاره ای از مسائل سیاسی باعث جنگ بین ایران و مصر گردید. ملک ناصر محمد سلطان مصر که کم کم شام و دریای مدیترانه را از عیسویان صلیبیگرفته بود، سپاهیانش به سواحل فرات رسید. او قصد داشت بغداد را به تصرف خود درآورد و حکومتی مانند دوران خلفای بنی عباس در آن جا به وجود آورد. غازان خان برای بیرون راندن لشکریان مصر از سواحل فرات و شام در سال 669 با امرای خود امیر قتلغ شاه و امیر چوپان با لشکری گران از آذربایجان به سواحل فرات و شام حمله کرد و در ربیع الاول همین سال در حوالی حمص سوریه سپاه مسلمین مصر را شکست داد و شام و فلسطین را به اشغال خود درآورد. در همین زمان عده ای از مغولان جغتایی به ایران حمله کردند. چون این خبر به غازان خان رسید، ناچار برای دفع آنان به ایران برگشت. در این میان لشکریان مصر از این فرصت به وجود آمده استفاده کردند، دوباره فلسطین و شام را به تصرف خود درآوردند. غازان خان پس از دفع مغولان جغتایی در صدد برآمد تا دوباره به مصر لشکر بکشد. غازان خان با جمع آوری سپاه به سوی شام حرکت کرد. او خود در سواحل فرات اردو زد و امیر چوپان و امیر قتلغ شاه را با لشکریان به سوی شام روانه کرد. بین لشکر ایران و سپاهیان ملک ناصر پادشاه مصر در دوم رمضان سال 702 در محل مرجع الصفر در غوطه شرقی دمشق جنگ خونینی روی داد که در این جنگ شکست در سپاه ایران افتاد و عده ی زیادی از آنان کشته و اسیر شدند. امیر چوپان و قتلغ شاه از میدان جنگ فراری شدند و به سواحل فرات خود را به اردوی غازان رساندند. روایت شده است که غازان از این شکست چنان غضبناک شد که خون از بینی اش جاری گردید. او برای فرونشاندن خشم خود عده ای از امرای شکست خورده را به قتل رساند و بقیه را با چوب تنبیه کرد. غازان تا آخرین روز حیات فکر گرفتن انتقام از سرش بیرون نمی رفت و اما پس از قتل امیر نوروز، قتلغ خواجه یکی از پسران دو شاهزاده ماوراءالنهر که در زمان حاکمیت امیر نوروز بر خراسان از او شکست خورده بود، با جمع آوری حدود پنجاه هزار نفر جنگجو ابتدا غزنین و سپس سیستان و بلخ را

ص: 658

به تصرف خود درآورد و چندین بار هم به هندوستان لشکرکشی کرد و غنیمت های فراوان به دست آورد. او در سال 698 با حدود ده هزار نفر جنگجو به فارس حمله کرد و واحد هایی از لشکر ایلخانی که در فارس بود را شکست داد. قتلغ خواجه در سوم جمادی الثانی سال 699 شیراز را اشغال و سپس دست به قتل و غارت زد. سپاهیان قتلغ خواجه جهت تصرف کازرون راهی آن دیارشدند. آن ها تا دشت ارژن پیشروی کردند. تا این جا از مقاومت مردم محلی خبری نبود ولی هنگامی که از دشت ارژن عبور کردند و به ناحیه کوهستانی رسیدند، ناگهان از هر سو مورد حمله جنگجویان کوهمره قرار گرفتند. آن ها با دادن تعداد زیادی تلفات جانی با به جا گذاشتن ادوات پشتیبانی، محل نبرد را ترک و به شیراز گریختند. غازان خان که در این هنگام در غرب مشغول جنگ با مصریان بود، الجایتو برادر خود به همراه دو تن از سرداران قداق و سونج را جهت کمک به واحدی از لشکر مغول مستقر در شیراز فرستاد. وقتی که شاهزاده ماوراءالنهر دید نمی تواند در برابر سپاهیان غازان خان و مردم دلیر این خطه مقاومت کند، ناچار از فارس به خراسان عقب نشینی کردند و سپس به ماوراءالنهر رفتند. اما غازان خان پس از شکست مرج الصفر و تنبیه نمودن سران لشکر، در اوجان شورای مشورتی تشکیلی داد و دست به بذل و بخشش نمود و به هر یک از امرای لشکری و کشوری خلعت ها و انعام های فراوان داد. غازان حدود ده هفته در خیمه سلطنتی نشست و با دست خود خزانه مملکت که قبل به زور توسط مردم پر شده بود، به عنوان های مختلف مثل کمک به لشکریان و پاداش کارکنان و غیره به باد داد به طوری که خزانه تهی شد. او کاری کرد که هیچ کدام از پادشاهان ایلخانی نکرده بودند. پس از پایان شورای مشورتی اوجان، غازان به تبریز رفت تا لشکری فراهم آورد و به سوی شام حرکت کند و انتقام شکست مرج الصفر را بگیرد ولی او ناگهان دچار چشم درد شد و دکترهای چینی دربار مشغول مداوای او شدند. مدتی به اوجان برگشت و جهت زمستان گذرانی عازم بغداد شد ولی در راه با سرما و برف شدید روبرو شد به طوری که نتوانست به سفر خود ادامه دهد، ناچار در کنار رود قزل اوزن زمستان را به پایان رساند. غازان پس از شکست از پادشاه مصر همواره بسیار غمگین و رنجور بود. در این سفر اخیر بیمار گردید و روز به روز بیماریش شدت بیشتری پیدا کرد. هرچه دکتر ها او را مداوا می کردند نتیجه ای حاصل نمی شد. غازان ناچار در اوایل بهار کنار رود قزل اوزن را ترک و راهی ساوه شد. ساوه وطن خواجه سعدالدین وزیر او بود که در این محل از غازان پذیرایی شاهانه ای به

ص: 659

عمل آورد. در ساوه بیماری غازان خان کمی بهبود یافت. غازان خان پس از اندکی بهبودی به سوی ری حرکت کرد. در ری دوباره بیماریش شدت بیشتری پیدا کرد. او چند روزی در ری اقامتکرد، سپس راهی قزوین شد. غازان خان روز یکشنبه 21 شوال سال 703 پس از حدود 9 سال پادشاهی در سن 43 سالگی درگذشت. بنا به وصیت خودش جسدش را به تبریز بردند و در آرامگاهی گنبدی شکل به نام شام غازان که از قبل ساخته بود، دفن کردند. غازان خان با این که عمر و سلطنتش کوتاه بود، ولی اصلاحات بزرگی در کشور انجام داد که بیان آن از حوصله این کتاب خارج است و ما ناچاریم از آن صرف نظر کنیم.

فرماندهی کل سپاه مملکت ایران منصوب کرد و در میان بزرگان مملکتی به او مقاماول داد. دومین اقدام الجایتو ابقای حکم وزارت خواجه رشید الدین همدانی بود. الجایتو بعد از ابقای حکم وزارت خواجه رشیدالدین همدانی، خواجه سعدالدین محمد ساوجی را به معاون او منصوب کرد ولی چندین سال بعد خواجه سعدالدین محمد ساوجی را به جرم اختلاس به قتل رساند. غازان خان قصد داشت که در محل چمن سلطانیه بین دو رودخانه ابهر و زنجان شهری بنا کند که عمرش وفاداری نکرد و الجایتو دنبال کار او را گرفت و شهری در منطقه قنقور آلاتک در 30 کیلومتری زنجان و 54 کیلومتری ابهر به نام سلطانیه که شروع ساخت آن از سال 407 و پایان آن سال 713 بود و ساخت شهر سلطانیه حدود 9 سال به طول انجامید. پس از پایان ساخت شهر سلطانیه که در علفزارهایی که محل چرای گوسفندان ساخته شده بود، شهری بزرگ با جمعیت انبوه در وسط این شهر بنای عظیم و زیبایی که گنبدی در وسط آن قرار داشت ساخته شد که به گنبد سلطانیه مشهور شد و الجایتو را در آن دفن کردند و این بنا مهم ترین معماری دوره مغول است. سلطانیه بعد از تبریز اولین شهر آذربایجان بود که در جریان یورش امیر تیمور گورکانی ویران شد و دیگر روی آبادانی به خود نگرفت.

و اما در مورد تصرف ولایت گیلان توسط الجایتو: گیلان ولایت کوچکی است که در شمال ایران واقع شده که به دلیل داشتن جاده های صعب العبور، جنگل ها و بیشه زار های فراوان و دلیر و جنگجو بودن مردمانش، چنگیزخان و هلاکوخان مغول و جانشینان آن ها نتوانستند به آن سرزمین دست یابند، ولی الجایتو تصمیم به تصرف آن گرفت. الجایتو سپاهیان خود را جهت تصرف گیلان به چهار لشکر تقسیم نمود و از چهار طرف به سوی گرگان حرکت کرد. امیر چوپان از راه اردبیل و تالش و قتلغ شاه از طریق خلخال و طوغان و امیر مؤمن از راه قزوین و رشت و خود الجایتو از طریق لاهیجان، ولایت گیلان را مورد حمله قرار داد. الجایتو قبل از وارد شدن به خاک گیلان سفرایی نزد امیران محلی آن جا فرستاد و آنان را به اطاعت خواند. این امیران همه هدایایی نزد الجایتو فرستادند و تابیعت او را قبول کردند و مقرر شد سالیانه خراج بدهند. الجایتو هم پذیرفت و به ولایت گیلان حمله نکرد. چون سرزمین گیلان درآمد فراوانی از جمله ابریشم و برنج داشت، هر یک از امرای الجایتو به نوبه خود چشم طمع به آن سرزمین دوختند و هر یک توقعاتیبی پایان داشتند. امیران محلی گیلان وقتی که اوضاع را این گونه دیدند از فرمان حکومت الجایتو سرپیچی کردند و آماده دفاع از

ص: 661

سرزمین آبا و اجدادی خود شدند. همین حرکت، الجایتو را خشمگین و مصمم کرد دوباره سپاهیان خود را سازماندهی و از چهارسو به طرف گیلان حرکت نماید. الجایتو پس از دادن تلفات بسیار سنگین با هزاران بدبختی توانست گیلان را به قیمت ریختن خون هزاران نفر از لشکریان خود تصرف کند. دفاع جانانه مردم قهرمان گیلان و از جان گذشتگی های آنان باعث شکست پی در پی لشکریان الجایتو می شد. بلاخره الجایتو گیلان را تصرف و امیران محلی را مطیع خود ساخت ولی تلفات جانی بسیار داد. مردم گیلان حتی قتلغ شاه سپهسالار سپاه الجایتو که بعد از پادشاه نفر اول مملکت محسوب می شد، در جنگ به قتل رساندند. الجایتو پس از تصرف گیلان و مطیع نمودن امیران محلی از آنان خواست که همه ساله مقداری ابریشم به عنوان خراج به دربار بفرستند و پسر قتلغ شاه که از جنگ فراری شده بود را تنبیه و امیر چوپان را به جانشین قتلغ شاه منصوب کرد، آن گاه با امیران گیلان که مطیع امر ملوکانه شده بودند به سلطانیه برگشت.

و اما در مورد دین و مذهب الجایتو: مادر الجایتو از قبیله گرائیت یکی از قبائل مغولستان بود. وقتی که الجایتو به دنیا آمد مادرش که دین مسیح داشت، نام او را نیکولا گذاشت و طبق رسم دین مسیح او را غسل تعمید داد. الجایتو هم مسیحی بود تا مادرش از دنیا رفت. او بعد از مرگ مادرش با دختری مسلمان ازدواج کرد. با تشویق این زن و دیگر علمای حنفی خراسان مسلمان شد و دین اسلام با مذهب حنفی از مذاهب چهارگانه اهل سنت پذیرفت و رسماً مسلمان شد و دستور داد تا علاوه بر نام خود نام خلیفه اول را نیز روی سکه هایی که ضرب می شد، بنویسند. سلطان محمد خدابنده «الجایتو» در سال 709 با اصرار علمای شیعه و یکی از امرای با نفوذ خود مذهب شیعه را پذیرفت و دستور داد نام خلفای ثلاثه را از خطبه و سکه خذف نمایند و نام علی علیه السلام و فرزندان او امام حسن و حسین را در خطبه نماز جمعه بیاورند و در سکه هم نام حضرت علی را بنویسند و مردم را وادار به قبول مذهب شیعه نمایند. الجایتو برای اشاع اعتقادات مذهب شیعه دوازده امامی «جعفری» دستور داد مدرسه ای در کنار گنبد سلطانیه تأسیس کردندو علما و فضلای شیعه را به آن جا دعوت نمودند و آن ها به تدریس و ترویج مذهب شیعه جعفری مشغول شدند. این مدرسه حدود شصت نفر مدرس و دویست نفر شاگرد داشت. الجایتو دستور داد مدرسه ای سیار در یک خیمه بزرگ متحرک که همراه سپاه جا به جا می شد را ترتیب دادند که پبوسته همراه سپاه

ص: 662

در حرکت بود. در این مدرسه هم دائماً عده ای از علمای شیعه به طالبین این مذهب درس می دادند. حمایت و تشویق الجایتو از شیعیان باعث شد که از گوشه و کنار کشور علمای شیعه و دوست داران حضرت علی به دربار الجایتو روی بیاورند. علمای شیعه با ادله کلامی کوشش می کردند که اعتقادات الجایتو را نسبت به شیعه محکم کنند تا راه نفوذ دیگر مذاهب اسلامی گرفته شود. دو نفر از علمای بزرگ مذهب شیعه به خدمت الجایتو رسیدند. علامه حلی یکی از مشهورترین علمای شیعه امامیه اثنا عشریه و از شاگردان خواجه نصیرالدین طوسی، دو کتاب در اصول عقاید شیعه نوشت و آن را به الجایتو تقدیم کرد. در این زمان عده ای از علمای شیعه در عراق عرب و بحرین به ایران آمدند و به تألیف کتب و نشر عقاید شیعه پرداختند. ولی عده زیادی از مردم که اهل تسنن بودند از جمله مردم فارس، اصفهان، قزوین زیر بار آن ها نرفتند. اختلافات مذهبی به وجود آمد. الجایتو ناچار گردید از شدت حمایت از شیعیان بکاهد و دستور داد نام خلفا را در سکه و خطبه بیاورند. در زمان سلطان محمد الجایتو، عده ای از امرای ملک ناصر پادشاه مصر به ایران پناهنده شدند. اینان پادشاه را تشویق کردند که به کشور مصر حمله کند. از آن جایی که الجایتو آرزو داشت روزی به شام دست یابد، با جمع آوری سپاه در 18 صفر سال 712ق به سوی مصر لشکر کشی کرد. سپاهیان مصر نیز در برابر او صف آرایی کردند. الجایتو هرچه تلاش کرد که قلعه رجبه اولین قلعه مرزی در خاک شام را فتح کند و سپس به پیشروی خود ادامه دهد، موفق نشد. ناچار در 26 رمضان همان سال بدون نتیجه به ایران برگشت. الجایتو همچون اکثر پادشاهان ایلخانی دائم الخمر و بسیار شهوت ران بود و به همین دلیل بسیار ضعیف و رنجور شده بود. هنگامی که در شکارگاه مشغول شکار بود، دچار پا درد شدید شد. او که عادت به پرخوری داشت روزی غذاهای لذیذ زیادی خورد و سپس به حمام رفت وقتی که از حمام بیرون آمد مریض شد و بیماریش لحظه به لحظه شدت بیشتری پیدا کرد. پزشکان از طبابت او عاجزماندند. الجایتو در 28 رمضان سال 716 در سن 40 سالگی پس از 12 سال و 9 ماه پادشاهی درگذشت و جسدش را در گنبد سلطانیه که خودش به همین منظور ساخته بود، دفن کردند. آنچه به نظر می رسد بیماری الجایتو آپاندیس بود. زیرا پزشکان آن زمان این گونه بیماری ها را تشخیص نمی دادند. الجایتو مردی بود سیاست مدار، مدبر، حسابگر، به قول بعضی از مورخین به آسانی فریب می خورد و در بعضی از موارد کارهای ناپسند انجام می داد ولی روی هم رفته یکی از پادشاهان خوب ایران بود. او به

ص: 663

عمران و آبادانی بسیار علاقه داشت علاوه بر سلطانیه دو شهر دیگر به نام های سلطان آباد، چمچال در پای کوه بیستون کرمانشاه و سلطان آباد الجایتو در کنار رودخانه ارس ساخت که هر دوی آن به سرنوشت سلطانیه گرفتار آمدند.

باقی گذاشتند ولی زمام امور کل کشور در دست خواجه علیشاه قرار گرفت و خواجه رشیدالدین که پیر و ناتوان شده بود کم کم از سیاست و کشورداری کنار گرفت و همان گونه که هدفش بود، بقیه عمر را دور از شر دشمنان به آسودگی به پایان رساند. امیر چوپان کم کم دارای قدرت فوق العاده ای شد و تمام کارهای کشوری و لشکری را در دست گرفت و از سلطنت ابوسعید اسمی باقی مانده بود. امیر چوپان با خواجه رشید الدین راه دوستی و یکرنگی می پیمود و این حرکت باعث حسودی و غضب خواجه علیشاه گردید. خواجه علیشاه سعی می کرد به هر طریقی شده خواجه رشیدالدین را از میان بردارد. در این زمان رقابت بین دو وزیر به اوج خود رسیده بود و کار اداره مملکت نیز مختل شده بود. اگر کسی به علیشاه خدمت می کرد، رشید الدین ناراحت می شد و بالعکس و این دشمنی باعث اختلال در دستگاه دیوانی کشور گردید. در پی تحریکات علیشاه آخرالامر در اواخر رجب سال 717ق ابوسعید خواجه رشیدالدین را برکنار کرد و خواجه جهت استراحت به تبریز رفت. امیر سونج با توجه به نارضایتی که از قبل با خواجه رشیدالدین داشت ولی از برکناری او راضی نبود. امیر سونج در این زمان به بیماری سختی گرفتار شده بود، نمی توانست ادای وظیفه نماید ولی اظهار امیدواری می کرد که اگر بهبود یابد خواجه را به پست خود برگرداند. امیر چوپان که در این زمان در آذربایجان بود، خواجه رشیدالدین را به حضور طلبید و از او خواست که مجدداً به وزارت برگردد. امیر چوپان به خواجه گفت بدون شما کار دولت سر و سامان پیدا نمی کند و لازم و ضروریست که شما به سر کار خودتان برگردید چون بدون رأی و تدبیر شما کار ما قوام نمی گیرد. خواجه گفت منمدت زیادی وزیر بوده ام وزارت من بیشتر از تمام وزرا به طول انجامیده و اکنون 13 پسر دارم که به خدمت مشغول می باشند و من قصد دارم بقیه عمرم به کار آخرت بپردازم. از بس امیر چوپان اصرار کرد خواجه ناچار پذیرفت. برگشتن خواجه به وزارت به پشتیبانی امیر چوپان، خواجه علیشاه و دیگر دشمنان خواجه رشیدالدین سخت نگران و به وحشت انداخت. به همین منظور آن ها قاطعانه تصمیم به نابودی خواجه گرفتند. این بار دشمنان، خواجه را نزد ابوسعید به مسموم کردن الجایتو متهم کردند. آن ها گفتند زمانی که پسر خواجه شربت دار الجایتو بوده به دستور پدرش به او شربت مسموم خورانیده است. این حرف، سلطان ابوسعید را بسیار غضبناک کرد و عجب این است که امیر چوپان که خودش هم خواجه را با اصرار به وزارت برگردانیده بود، ناجوانمردانه خودش این مطلب را به ابوسعید گفت

ص: 665

و دو نفر از امرا هم که از علیشاه پول گرفته بودند، شهادت ناحق دادند. سلطان ابوسعید نیز باورش شد و حکم قتل خواجه و پسرش را به امیر غضبان داد. آن ها نیز در 17 جمادی الاول سال 718 ابتدا پسر 16 ساله خواجه که شربت دار الجایتو بوده را جلوی چشم خواجه به قتل رساندند. سپس خواجه که 73 سال سن داشت در حوالی تبریز با شمشیر به دو نیم کردند. بدین ترتیب ابوسعید و امرایش با این کار زشت به عمر بزرگ ترین حکما و اطبا و مورخین ایران که در مشرق زمین نظیر نداشت، پایان دادند. پس از کشته شدن خواجه رشیدالدین، دشمنانش تمام اموال و دارایی او و فرزندانش را غارت کردند. دشمنان خواجه رشیدالدین محله رشیدی متعلق به خواجه را غارت و ویران کردند و تمام املاکی که وقف کرده بود را تصاحب و خواجه را به یهودی بودن متهم کردند. همین اتهام باعث شد جسد آن مرد بزرگ در زیر خاک هم آرامش نداشته باشد. حدود یک قرن بعد میرانشاه پسر امیر تیمور که به دلیل افتادن از اسب ضربه مغزی خورده بود در حالت دیوانه به سر می برد، دستور داد استخوان های خواجه رشید الدین را که در مسجدی در ربع رشیدی تبریز دفن شده بود، بیرون آوردند و در قبرستان یهودیان دفن کردند. پس از قتل خواجه رشیدالدین تمام اشخاص که به هر نحوی در ماجرای کشته شدن خواجه دست داشتند یا در توطئه ضد او شرکت کرده بودند، به سزای اعمالشان رسیدند. هیچ کدام حتی امیر چوپان جان سالم به در نبرد. همه آن ها یا به دستیکدیگر یا به دست ابوسعید به قتل رسیدند. علیشاه به شکرانه سرنگون شدن حریف پر زور خود خواجه رشیدالدین دو حلقه طلا که هر کدام هزار مثقال وزن داشت، در سال 718 به خانه کعبه در مکه فرستاد تا به یاد پیروزی بر رقیب در خانه خدا بیاویزند. علیشاه بعد از کشته شدن خواجه حدود 6 سال بدون رقیب به راحتی در وزارت ابوسعید باقی ماند. او روز به روز مورد احترام پادشاه قرار می گرفت تا در جمادی الاخر سال 724 درگذشت و جسد او را با احترام خاصی در تبریز به خاک سپردند. پس از مرگ علیشاه، ابوسعید به پاس خدمات او وزارت را به پسرانش واگذار کرد. آن ها هم به کمک هم مشغول به کار شدند. مدتی که گذشت بی نظمی و اختلال در کارهای مملکت بالا گرفت. آن وقت ابوسعید متوجه شد که چه اشتباه بزرگی مرتکب شده است از مرگ خواجه تأسف خورد و دانست که در پذیرفتن گفته های علیشاه و دیگر امرا هم عقیده او چه اشتباهی مرتکب شده است که قابل جبران نیست. آن وقت خواجه غیاث الدین محمد پسر خواجه رشیدالدین را به وزارت دعوت کرد و گفت پس از مرگ خواجه

ص: 666

هیچ کدم از وزرا لیاقت جانشینی او را نداشتند. ابوسعید برای جبران ظلمی که به خواجه و خاندان او کرده بود، پسرانش را به وزارت منصوب کرد. کم سن و سال بودن و بی تجربگی ابوسعید باعث شد که دشمنان خارجی که همیشه چشم طمع به کشورمان داشتند، از هر سو به کشور حمله ور شدند. یکی از آن ها شاهزاده یسور از اولوس جغتایی حاکم بادغیس هرات بود که در سال 716 جهت اشغال خراسان و مازندران راهی آن سرزمین گردید. ابوسعید سردار خود ایسن قتلغ را به جنگ او فرستاد. یسور چون نتوانست مقاومت کند، ظاهراً مطیع ایلخانی شد. اندکی بعد به هرات تاخت و سپس به خراسان آمد. این بار ابوسعید سردار دیگر خود امیر حسین گورکانی را به دفع دشمن دیگر ابوسعید، اوزبک خان پادشاه دشت قبچاق بود که به مملکت ایران حمله کرد این بار ابوسعید امیر چوپان را به دفع او فرستاد و او را شکست داد. اوزبک خان به کشور خود برگشت. به دلیل بی تجربه بودن ابوسعید بین امرای لشکر، جنگ و اختلاف افتاد. ابوسعید با کمک امیر چوپان سران یاغیان را دستگیر کرد و به قتل رساند. امیر چوپان دختری زیبا داشت که از زیبایی شهره آفاق بود. این دختر همسر امیر شیخ حسن جلایر بود. ابوسعید عاشق این دختر شد. ابوسعید تلاش می کرد که به هر طریق شدهاین زن را به دست آورد. امیر چوپان وقتی که این خبر را شنید بسیار ناراحت شد و زن به همراه شوهرش به قرباغ فرستاد. اختلاف بین امیر چوپان و ابوسعید سرانجام به رویارویی و جنگ کشیده شد. امیر چوپان به هرات گریخت. ملک غیاث الدین کرت حاکم هرات او را کشت. بدین ترتیب امیر چوپان کشته شد و ابوسعید به زور شیخ حسن گورکانی را وادار نمود که بغداد خاتون را طلاق بدهد. شیخ حسن ناچار زن خود را طلاق داد و ابوسعید او را به همسری گرفت و به او لقب خداوندگار داد. اوزبک خان پادشاه دشت قبچاق در اواخر سال 735 با لشکری از راه دربند به اردن و آذربایجان حمله کرد. این حمله بدون منتظره و غافلگیرانه بود. ابوسعید هیچ اطلاع قبلی از این حمله نداشت و به همین دلیل امرا و سپاهیان ایران هیچ گونه آمادگی نداشتند و از سویی ابوسعید نیز عازم بغداد بود. ابوسعید ناچار ترک سفر کرد و ابتدا وزیر خود غیاث الدین را با کمی سپاه جهت دفع لشکر اوزبک خان فرستاد و خود جمع آوری سپاه عظیمی برای پشتیبانی از او حرکت نمود. ابوسعید به دلیل گرمی و آلوده بودن هوا در آران بیمار شد و در 13 ربیع الاخر سال 736 پس از حدود ده سال سلطنت در حوالی شروان درگذشت و جسد او را به سلطانیه آوردند و در گنبدی که خود به همین منظور

ص: 667

ساخته بود، دفن کردند. و اما با مرگ ابوسعید می شود گفت دولت باعظمت مغول یا همان ایلخانیان در ایران خاتمه یافت.

دارای دو پادشاه شد. طغاتیمور پادشاه شرق و محمد خان پادشاه غرب. امیر شیخ علی قوشجی که خیال امیرالامرایی در سر می پرورانید، لشکری تهیه کرد و با طغاتیمور برای سرکوب امیر شیخ حسن ایلکانی و محمد خان به آذربایجان فرستاد و خود در خراسان ماند. موسی خان نیز در راه آذربایجان به آنان پیوست و مقرر شده بود در صورت قبول کردن، طغاتیمور در مناطق شرقی و محمدخان در مناطق غربی حکومت نماید. کار به جایی رسید که جنگ بین سپاهیان محمدخان و طغاتیمور در 15 ذیقعده سال 737ق در نزدیکی مراغه روی داد. در این جنگ طغاتیمور شکست خورد و گریخت و موسی خان اسیر گردید و در دهم ذیحجه همان سال کشته شد. در همین ایام شیخ علی قوشجی نیز در خراسان توسط امیر ارغون پسر امیر نوروز کشته شد. بدین ترتیب در اندک زمان کوتاهی دو تن از دشمنان محمد خان از میان برداشته شدند ولی طغاتیمور به خراسان برگشت و به حکومت خود ادامه داد و اما چند ماه گذشت، دشمن جدیدی برای محمد خان پیدا شد. این دشمن شیخ حسن کوچک نوه امیر چوپان پسر تیمورتاش نام داشت او که ابتدا در رومپیروزی های بزرگی به دست آورده بود. در 20 ذیحجه سال 738ق در نواحی آتالاغ واقع در نخجوان قفقاز با سپاهیان شیخ حسن ایلکانی روبرو شد. در این رویارویی بدون این که جنگی فیزیکی روی دهد، به دلیل خیانت امیر پیرحسین سردار شیخ حسن ایلکانی فراری شد و بدون این که جنگی روی دهد شیخ حسن کوچک پیروز گردید و آذربایجان و عراق را به اشغال خود درآورد و به تدریج بساط فرمانروایی محمد خان برچیده شد. بدین ترتیب پادشاهی محمد خان که در 14 ذیحجه سال 736 آغاز شده بود، پس از حدود دو سال در 20 ذیحجه سال 738 خاتمه یافت.

ایلکانی جان سالم به در برده بود، هر دو به ایشان پیوستند. در 15 ذیقعده سال 737ق جنگ بین سپاهیان متحدین و شیخ حسن ایلکانی در حومه شهر مراغه روی داد. در این جنگ طغاتیمور فراری شد و موسی خان به اسارت درآمد و بعداً کشته شد. امیر شیخ حسن ایلکانی آذربایجان و عراق را تصرف کرد و طغاتیمور به خراسان گریخت و در آن جا به فرمانروایی پرداخت. طغاتیمور پس از 17 سال سلطنت در سال 754 درگذشت. او مردی قانع و از جنگ و خونریزی بیزار بود و مدت سلطنت او در ممالک شرقی به آرامی گذشت.

شیخ حسن ایلکانی از ساتی بیگ گردید. شیخ حسن ایلکانی اعلام کرد که مقام ایلخانی شایسته و مختص مردان است و سلیمان خان نبیره زاده هلاکوخان را به سلطنت نشاند و ساتی بیگ را وادار کرد تا با او ازدواج کند. و از سویی شیخ حسن بزرگ هم عزالدین پسر آلافرنگ ابن گیخاتو را با لقب شاه جهان تیمور خان به مقام سلطنت نشاند و شمس الدین زکریا را به وزارت او منصوب کرد و کار به جایی کشیده شد که دو مدعی سلطنت همراه دو شیخ در اواخر ذیحجه سال 740ق در حدود نهر جغاتو در مراغه برای تعیین تکلیف سلطنت با هم روبرو شدند. در اولین روز جنگ شیخ حسن بزرگ و شاه جهان تیمورخان شکست خوردند و به سوی بغداد گریختند. شیخ حسن بزرگ به بغداد که رسید در ابتدای امر شاه جهان تیمور خان را عزل نمود و خود را مستقلاعلام کرد و سلسله جلایریان را تأسیس نمود. بدین ترتیب ساتی بیگ که در سال 739 به تخت سلطنت نشسته بود پس از دو سال در سال 741 از سلطنت برکنار شد.

مغول و دیگر درباریان صورت گرفت، سرکوب نمود ولی شیخ حسن بزرگ کماکان علیه او به دسته بندی سیاست مشغول بود، که ناگهان شیخ حسن ایلکانی به دست همسر خود کشته شد. جریان کار به این قرار بود که عزت ملک همسر شیخ حسن ایلکانی عاشق یکی از سرداران شوهرش به نام یعقوب شاه از امرای روم شد و با او رابطه برقرار کرد. از سوی دیگر شیخ حسن ایلکانی، یعقوب شاه که از شیخ حسن بزرگ شکست خورده بود را به جرم سستی و کوتاهی عمدی در جنگ به زندان انداخت. عزت ملک فکر می کرد که شوهرش از اسرار بین او و یعقوبشاه اطلاع پیدا کرده و وی را به زندان انداخته است، برای این که آبرویش حفظ شود و کسی از این ماجرا اطلاع پیدا نکند، با سه زن از محارم حرم همدست شد در شب سه شنبه 27 رجب سال 744 او را به ضرب کارد به قتل رساندند. یاران شیخ حسن ایلکانی پس از اطلاع از چگونگی این امر آن زن خیانت کار را قطعه قطعه کردند. بعد از مرگ شیخ حسن ایلکانی، سلیمان خان اموال و دارایی های او را بین امرا قسمت نمود. چون فردی بی عرضه و بی لیاقت بود، آلت دست سه تن از امرای چوپانی به نام های ملک اشرف، سیورغان و یاغی باستی گردید. چندی بعد بین این سه تن اختلاف و جنگ درگرفت و سیلمان خان نیز از سیورغان و یاغی باستی حمایت کرد. در این میان ملک اشرف بر آن سه تن غلبه یافت و قدرت را در دست گرفت و سلیمان خان را برکنار و شخص دیگری به نام انوشیروان آورد و به تخت سلطنت نشاند. مدت سلطنت سلیمان خان از سال 741 تا 745 به مدت 4 سال به طول انجامید.

می داد. از 3 امیر چوپانی، ملک اشرف که قدرت مملکت را در دست گرفت. سیورغان به پسر شیخ حسن بزرگ پناهنده شد و ملک اشرف او را به قتل رساند. سرانجام پادشاهی انوشیروان دروغین تا 24 رجب سال 756 به طول انجامید. اکثر مورخین معتقدند که چون ملک اشرف به او سوء ظن پیدا کرد، او را به قتل رساند. 3 سال بعد از مرگ انوشیروان چون ملک اشرف به مردم قلمرو خود هم چنان ظلم و ستم می کرد، عده ای از بزرگان تبریز جانی بیکپادشاه دشت قبچاق را برای نابودی او دعوت کردند. جانی بیک پادشاه دشت قبچاق را برای نابودی او دعوت کردند. جانی بیک با سپاهیان خود وارد تبریز شد و در 17 صفر سال 759 ملک اشرف که حدود 15 سال به مردم ظلم و ستم می کرد، دستگیر کرد و به قتل رساند. چون دو سال قبل از مرگ انوشیروان عادل، طغاتیمور ایلخان ممالک شرقی مغول نیز به سال 754ق بعد از 17 سال سلطنت مرده بود، بنابراین سال مرگ انوشیروان یعنی 756 را باید سال انقراض کامل سلسله ایلخانیان دانست. پادشاهی انوشیروان حدود 11 سال به طول انجامید.(1)

حسن برادرش امیر ملک اشرف جانشین او گردید. ملک اشرف از سال 744 تا 759 حدود 14 سال حکومت کرد. همان گونه که در صفحات قبل هم گفته شد، در اوایل سال 759 با لشکرکشی جانی بیگ پادشاه دشت قبچاق به تبریز دستگیر و به قتل رسید و این خاندان منقرض شد.

پ) خاندان آل مظفر: امیر مبارز الدین محمد فرزند امیر مظفر که از طرف سلطان ابوسعید ایلخانی حکومت یزد و کرمان را در دست داشت، پس از مرگ او در سال 740 علم استقلال برافراشت و فارس را نیز به تصرف خود درآورد و دولت مستقلی در جنوب ایران تأسیس کرد که تا سال 795 دوام داشت.

ت) خاندان اینجو: این خاندان قبل از مرگ سلطان ابوسعید در فارس حکومت می کردند ولی دست نشانده ایلخانیان محسوب می شدند و استقلالی نداشتند. در سال 724 که امیر شیخ ابو اسحاق پسر محمود شاه ملک اشرف چوپانی که به شیراز حمله کرد، شکست داد و استقلال خود را اعلام کرد و این سلسله با قتل امیر شیخ ابواسحاق در سال 758 منقرض شد.

ث) خاندان سربداران و طغاتیموریه: سربداران که رهبران آنان شیعه مذهب و دارای تعصب شدید مذهبی بودند، در سال 738 در شهر سبزوار خراسان علم استقلال برافراشتند و تا سال 788 در آن سرزمین حکومت مستقلی داشتند. همزمان با حکومت شیعه، سربداران در سبزوار حکومتی در جریان استرآباد توسط شخصی به نام طغاتیمور به نام خاندان طغاتیموریه تشکیل شد و همیشه بین خاندان سربداران که شیعه مذهب بودند و طغاتیمور که اهل تسنن بود، جنگ و ستیز برقرار بود تا این که طغاتیمور به دست خواجه یحیی سربداری در سال 754 کشته شد. باز جانشینان او تا سال 812 در جرجان و استرآباد حکومتی محدود داشتند.

به جز این چند خاندان گفته شده که پس از مرگ سلطان ابوسعید در گوشه و کنار ایران به قدرت رسیدند عده ای دیگر هم که قبل از حمله چنگیزخان که در بعضی از ولایات ایران حکومت نیمه مستقلی داشتند و با ورود چنگیز خان به ایران این حکومت ها تابعیت مغولی را پذیرفتند، چنگیز خان و جانشینان او نیز آنان را از میان برداشتند. بعضی از این خاندان ها در دوره ایلخانیان توسط یکدیگر یا دولت از میان برداشته شدند و مابقی نیز با حمله تیمور گورکانی منقرض شدند. مشهورترین این خاندان ها به قرار زیر است:

ص: 675

1- اتابکان فارس یا سلغریان 2- اتابکان یزد 3- اتابکان لرستان 4-آل کرت در هرات 5- قراختائیان در کرمان.این سلسله ها به آن صورت اهمیت سیاسی نداشتند ولی اکثر آن ها چون شعرا و نویسندگان و فضلا را دور و بر خود جمع می کردند و برای آنان احترام خاصی قائل بودند و به وسیله همین قشر جامعه که شاهان این سلسله ها را مدح می گفتند، نام آن ها در تاریخ این مرز و بوم جاودانه باقی ماند. ضمناً لازم است به اطلاع خوانندگان محترم رسانده شود که به دلایلی این حقیر فقط از تاریخ اتابکان فارس و خاندان اینجو و سلسله آل مظفر آن هم به صورت مروری اکتفا می کنم.

ص: 676

ص: 678

خلیج فارس حکومت می کردند. آن ها ابتدا از خوارزمشاهیان و سپس از مغولان و ایلخانیان اطاعت می کردند و خراج گذار آن ها بودند. همین امر باعث گردید، فارس به مدت یکقرن از لشکرکشی مغولان و کشت و کشتار و غارت محفوظ بماند. گرچه اتابکان فارس قدرت و سلطنت مهم و کاملاً مستقلی نداشتند، ولی به دلیل وجود نویسندگان و شاعرانی از جمله شیخ سعدی که آنان را مدح می گفتند، نامی نیکو از آن ها باقی ماند. خاندان سلغری شعبه ای از اتابکان بودند که از سال 543 تا 681 در ایالت فارس حکومت می کردند. آن ها از نژاد ترکمانان بودند. کاشغری سلغریان را تیره ای از قبیله اُغز می داند که تمغای ویژه ای داشتند.(1)

موفق نشد. اتابک سعد ابن زنگی در سال 600 به اصفهان لشکر کشید. او قصد داشت اصفهان و سایر شهرهای عراق عجم که در این زمان در دست اتابکان آذربایجان بود، تصرف کند ولی موفق نشد. زیرا اتابک اوزبک جهان پهلوان با شنیدن این خبر برای منصرف کردن سعد عازم شیراز شد و آن شهر را تصرف و دست به کشتار و غارت زد. چون حمله سعد به اصفهان به اطلاع سلطان محمد خوارزمشاه رسید، او به پسرش غیاث الدین مأموریت داد تا سعد را تنبیه کند. سعد نتوانست در برابر لشکر خوارزمشاه مقاومت کند، گریخت. از آن سو اتابک اوزبک پس از غارت شیراز راهی خوزستان شد و اتابک سعد به شیراز برگشت و دوباره قدرت را در دست گرفت. در سال 607 حاکم کرمان که دست نشانده سعد زنگی بود، علیه او دست به شورش زد. در همین زمان سلطان محمد خوارزمشاه به کرمان آمد و آن ولایت را به تصرف خود درآورد و عوامل اتابکان فارس را از آن جا بیرون کرد. در سال 614 اتابک سعد به قصد تصرف شهرهای عراق عجم به آن دیار لشکر کشید و تا حدود شهر ری پیشروی نمود و با خوارزمشاه که پادشاهی مقتدر بود، وارد جنگ شد اما شکست خورد و دستگیر گردید. سلطان محمد خوارزمشاه قصد کشتن اتابک سعد را داشت که با وساطت یکی از امرا مورد عفو مشروط قرار گرفت. در این شرایط مقرر شد سعد دو قلعه استراتژیک استخر و اسکنون همراه با چهار دانگ از محصول سالانه فارس به سلطان محمود خوارزمشاه بدهد و پسر بزرگش به عنوان گروگان نزد خوارزمشاه باشد و دخترش ملکه خاتون را به عقد سلطان جلال الدین منکبرنی پسر سلطان محمد خوارزمشاه درآورد. پس از تنظیم اسناد قرارداد فی ما بین و متعهد شدن سعد زنگی در اجرای آن، صلح و سازش بین طرفین برقرار گردید و خوارزمشاه، سعد را با احترام به شیراز برگردانید. ابوبکر پسر اتابک سعد چون از قرار مصالحه پدر با خوارزمشاه اطلاع پیدا کرد، این قرارداد و تزویج خواهر خود با سلطان جلال الدین را نپسندید و برای خاندان خود مایه ننگ دانست. به همین جهت بر پدر شورید و به جلوگیری از آن شتافت. پدر و پسر در نزدیکی قلعه استخر یکدیگر را زخم زدند. ابوبکر اسیر پدر گردید و در قلعه استخر زندانی شد. اتابک سعد به فارس آمد و به عهد خود نسبتبه خوارزمشاه وفا نمود.(1) اما دیری نپایید که مغولان بر سر خوارزمشاهیان تاختند و آنان را از صفحه روزگار محو کردند و سلغریان را از یوغ

ص: 682

خوارزمشاهیان نجات دادند. اما یوغ دیگری بر گردن آن ها نهاده شد. آن یوغ، هلاکو خان و جانشینان او بود. از این تاریخ به بعد اتابک سعد هیچ اقدام جنگی انجام نداد بلکه وقت خود را صرف کارهای خیر و عمران و آبادانی کرد. او بازار مسجد و تکایا و حمام و قنوات برای آبیاری کشاورزی و شرب مردم بساخت و جهت برقراری امنیت شهری، دور تا دور شیراز را حصارکشی نمود. سعد زنگی به تربیت علم و ادب پرداخت و علما و شعرا و نویسندگان را گرامی می داشت. سعد زنگی پس از حدود 22 سال سلطنت در سال 623 درگذشت.

این جماعت شیخ اجل سعدی بود که در سال 655 کتاب بوستان خود را به نام او منظوم ساخت. اتابک ابوبکر مشهورترین و مقتدرترین اتابکان سلغری فارس بود. در آغاز سلطنت خود خرابی هایی که در گذشته در فارس باقی بود را مرمت نمود. ابوبکر همچون پدرش در شیراز دست به عمران و آبادانی زد و بناهای بسیار ساخت و وقف عموم مردم کرد. او یک بیمارستان بزرگ ساخت که در آن بیماران را مجانی معالجه و مداوا می کردند و به آنان دارو و غذا می دادند. ابوبکر دانمشندی دین دار و دوراندیش و صوفی و دراویش مسلک بود. ابوبکر پس از پنج سال سلطنت در سال 628 به سواحل خلیج فارس و دریای عمان لشکرکشی کرد. او بصره و بحرین و عمان «مسقط» و سایر جزایر خلیج فارس و دریای عمان تا سواحل هند را به تصرف خود درآورد. آوازه اقتدار ابوبکر در شبه قاره هندوستان پیچید و در برخی از ولایات آن کشور حتی خطبه به نام او خواندند. ابوبکر از این تاریخ به بعد سلطان بر و بحر لقب یافت. اتابک ابوبکر پس از مدت 35 سال سلطنت در پنجم جمادی الاول سال 568 درگذشت. در همین زمان سعد پسر ابوبکر به خدمت هلاکو رفته بود که خبر مرگ پدر به او رسید. سعد نیز خود بیمار بود و در 17 جمادی الاول سال 658 یعنی 12 روز بعد از مرگ پدرش ابوبکر در یکی از روستاهای شهر تفرش در راه درگذشت و جسد او را به شیراز آوردند و در مقبره خانوادگیش دفن کردند. سعد در زمان حیات پدر در بین اقشار مردم از احترام خاصی برخوردار بود. شیخ سعدی تخلص خود را از نام سعد گرفته و دیباچه گلستان را به نام او زینت داده است.

همسرش در ایالت فارس حکومت می کرد. گرچه با ازدواج ابش خاتون با منگو تیمور استقلال اتابکان فارس تا حدودی از بین رفت، ولی بار دیگر در زمان سلطنت احمد تکودار حاکمیت ابش خاتون در فارس از سوی ایلخانان تأیید شد. ابش خاتون تا سال 683 حاکم فارس بود تا از سوی ایلخان مغول جهت محاکمه به تبریز فراخوانده شد. ابش خاتون در سال 658 در حالی که در تبریز در اسارت ایلخان مغول بود، درگذشت. بنابراین سلطنت اتابکان فارس پس از 130 سال سلطنت به دست ایلخانان منقرض شد. در زمان اتابکان سلغری دانشمندان نام آوری چون شیخ سعدی، قاضی بیضاوی، قطب الدین شیرازی، وصاف و... می زیستند.

ص: 685

ص: 686

ص: 688

است، ولی پسر سوم غیاث الدین حاجی که منصور نام داشت و همیشه در یزد در خدمت پدر بود، 3 پسر به نام های علی و محمد و مظفر داشت. علی در جوانی از دنیا رفت و اولادی نداشت ولی از مظفر و محمد تعدادی اولاد باقی ماند که خاندان آل مظفر از این اولاد ها تشکیلشد. مظفر پسر کوچک منصور که شخصی لایق و پهلوان رشیدی بود، در دستگاه یوسف شاه پسر علاالدین اتابک یزد داخل شد و اتابک او را به حکومت میبد منصوب کرد. هنگامی که یوسف شاه از ترس سپاهیان مغول از یزد به سوی سیستان حرکت کرد. مظفر که به او لقب شرف الدین را داده بود، همراه خود برد. ولی مظفر در بین راه از امرای اتابک احساس خطر کرد و به کرمان رفت و به خدمت جلال الدین سیورغتمش درآمد. او مدتی بعد به یزد برگشت و عده ای از بزرگان او را به عنوان پهلوان به نزد ارغون خان بردند و معرفی کردند. ارغون خان، مظفر را به سِمت یساوی «راهداری،مسئول حفاظت از راه ها» منصوب کرد و در زمان سلطنت گیخاتو و غازان خان نیز این سِمت را داشت. در زمان سلطنت گیخاتو، افراسیاب اتابک لرستان علیه دولت ایلخانی دست به قیام مسلحانه زد. گیخاتو قصد لشکرکشی به لرستان داشت. امیر مظفر به گیخاتو گفت من خودم این قائله را فرو می نشانم. امیر مظفر به لرستان نزد اتابک افراسیاب رفت. چون در گذشته بین آن ها روابط دوستانه ای برقرار بود و مظفر نیز شخصیتی مورد اعتماد بود، اتابک افراسیاب پند و اندرزهای مظفر را پذیرفت و همراه او به خدمت گیخاتو آمد و مظفر بین آن ها صلح و سازش برقرار نمود و این قائله به خوشی پایان پذیرفت. بعد از مرگ گیخاتو که پادشاهی به غازان رسید، امیر مظفر در سِمت خود باقی ماند و روز به روز مورد احترام بیشتری قرار می گرفت. زمانی که پادشاهی به الجایتو رسید، امیر مظفر به پست بالاتری ارتقاء پیدا کرد و الجایتو فرمان راهداری کرمانشاهان، لرستان، هرات، مرو و ابرقو همراه با حکومت میبد به او واگذار کرد. هر چند مظفر در میبد ساکن بود، ولی اکثر اوقات در دربار ایلخانی به سر می برد. امیر مظفر در سال 707 به یزد آمد و در سال 711 که الجایتو عازم بغداد شد، امیر مظفر و پسرش مبارزالدین محمد از طریق شیراز و خوزستان عازم بغداد شدند و به خدمت الجایتو رسیدند و مدتی در خدمت او بودند. مدتی که گذشت الجایتو، امیر مظفر را مأمور سرکوب یاغیان شبانکاره نمود. در این مأموریت امیر مظفر موفق به سرکوب یاغیان گردید و اوضاع منطقه را آرام کرد. امیر مظفر در ملوک شبانکاره بیمار گردید و در 13 ذیقعده سال 713 درگذشت و طبق وصیت خودش جسدش را به میبد انتقال

ص: 690

دادند و در مقبره خانوادگیش به خاک سپردند. از امیر مظفر یک پسر و دو دختر بجای ماند. پسر او همان امیر مبارزالدین محمد است که بنیان گذار سلسله آل مظفر می باشد.

قوم مغول بودند که هنگام حمله چنگیز خان به ایران آمده بودند و در اطراف سیستان زندگی می کردند. آن ها حدود 14 سال در سیستان و بلوچستان و کرمان و اطراف یزد راهزنی می کردند و به کاروان ها دستبرد می زدند را برای همیشه سرکوب نمود و سران آن ها که نوروز و تومان نام داشت، به همراه عده ای زیادی از این یاغیان به قتل رساند و برخی نیز به اسارت درآمدند و این فتنه پس از 21 بار جنگ ریشه کن نمود. پس از مرگ سلطان ابوسعید و غیاث الدین رشیدی شیرازه استقلال مملکت از هم پاشیده شد و هر یک از حکام در ولایت های خود علم استقلال برافراشتند. در این میان مبارزالدین محمد که موفق به سرکوب یاغیان و راهزنان و آرام کردن اوضاع جنوب ایران شده بود، ادعای استقلال نمود و شهر یزد را مرکز حکومت خود قرار داد. در این زمان جلال الدین مسعود شاه، حاکم فارس بود. او به برادر خود امیر شیخ اسحاق دستور داد که با سپاهی گران عازم یزد و کرمان شود و آن ولایات را تصرف و ضمیمه قلمرو خویش نماید. به همین منظور شیخ ابواسحاق در سال 737 با سپاه خود وارد شهر یزد شد و مورد احترام مبارزالدین محمد قرار گرفت. او که قصد جنگ داشت، شرمنده شد و به کرمان رفت و مدتی بعد دوباره تصمیم به جنگ با مبارزالدین محمد گرفت و راهی یزد شد. شیخ ابواسحاق این بار با بهانه تراشی وارد جنگ با مبارزالدین محمد شد، ولی شکست خورد و نتوانست کاری از پیش ببرد و با وساطت یکی از علما به شیراز برگشت. در سال 740 امیر پیرحسین چوپانی با لشکر خود به سوی فارس حرکت کرد و از امیر مبارزالدین محمد خواست که با او برای تصرف شیراز همکاری کند. امیر مبارزالدین با لشکر خود به کمک پیرحسین چوپان شتافت و مسعود شاه که نتوانست در برابر امیر پیرحسین و مبارزالدین محمد مقاومت کند، شیراز را رها کرد و به کازرون گریخت و امیر پیر حسین شیراز را به تصرف خود درآورد و حکم حکومت کرمان را نیز به امیر مبارزالدین داد و امیر مبارزالدین محمد در سال 741 کرمان را به تصرف خود درآورد. در سال 742 عده ای از امرا از روی کینه و حسادت بین امیر پیرحسین و امیر مبارزالدین محمد اختلاف انداختند و از سویی امیر پیرحسینچوپانی، امیر سلطان شاه جهان دار حاکم اصفهان را برکنار و امیر شیخ ابواسحاق اینجو را به جای او منصوب نمود. امیر پیرحسین فکر می کرد با این حرکت می تواند دل او را به دست آورد ولی اشتباه بزرگی مرتکب شد. اما امیر شیخ ابواسحاق اینجو که کینه امیر پیرحسین را به دلیل کشتن برادرش در دل داشت و او را دشمن خود می دانست و از سویی حکومت فارس را حق مسلم خود

ص: 692

می دانست، شیخ حسن چوپانی و ملک اشرف حاکمان عراقین را تشویق به تصرف فارس و اصفهان نمود. شیخ حسن چوپانی و ملک اشرف به سوی فارس لشکرکشی کردند و امیر پیرحسین که این زمان بین او و دوستش مبارزالدین محمد جدایی افتاده بود، به دفاع از خود پرداخت ولی شکست خورد و به طرف تبریز گریخت و در آن جا کشته شد و اما امیر شیخ ابواسحاق که به کمک شیخ حسن و ملک اشرف بر شیراز دست یافته بود، با همکاری مردم شیراز شیخ حسن و ملک اشرف را بیرون کرد. امیر شیخ ابواسحاق اینجو حاکم فارس گردید و ملک اشرف جهت غارت و چپاول مردم راهی یزد شد. مبارزالدین محمد که در کرمان بود، به سوی یزد حرکت کرد. در این میان بین مبارزالدین محمد و ملک اشرف در نزدیکی یزد جنگ روی داد. ملک اشرف و امیر شیخ حسن هر دو شکست خوردند و به سوی تبریز گریختند. شیخ ابواسحاق اینجو پس از تسلط بر اصفهان و فارس و سواحل و جزایر خلیج فارس و هرمزگان خطبه و سکه به نام خود کرد و ادعای مالکیت ولایت کرمان نمود و با لشکری گران به سوی آن سرزمین حرکت کرد اما موفق به تسخیر آن نشد ناچار به شیراز برگشت و با لشکری عازم یزد شد ولی از مبارزالدین محمد شکست خورد و به شیراز برگشت.

ماه به طول انجامید در این محاصره مردم شیراز از نظر معیشتی بسیار در تنگنا افتادند و با این که در این محاصره مبارزالدین محمد سخت بیمار شد و پسرش شرف الدین مظفر هم بر اثر زخم شمشیری که به او اصابت کرده بود از دنیا رفت، ولی مبارزالدین محمد دست از محاصره برنداشت تا در سوم شوال سال 754 شیراز را به تصرف خود درآورد. در همین زمان که سپاهیان مبارزالدین محمد شیراز را در محاصره داشت، شیخ ابواسحاق به دنبال می و مطرب و معشوق بود و هیچ گونه فکری برای نجات شهر نمی کرد تا عده ای از مردم شیراز از این حرکات شیخ ابواسحاق به جان آمده و پنهانی با امیر مبارزالدین محمد ساختند و یکی از دروازه های شهر را به روی سپاهیان او گشودند تا شیراز به تصرف امیر مبارزالدین درآمد و امیر شیخ از شیراز فراری شد و از شیخ حسن ایلکانی که در بغداد حکومت می کرد، درخواست کمک کرد. شیخ حسن دو هزار نفر جنگجو به فرماندهی امیر آق بوقا به مدد او فرستاد. اما امیر مبارزالدین محمد آن ها را هم شکست داد و امیر شیخ ابواسحاق ناچار به اصفهان پناهنده شد. امیر شیخ ابواسحاق هنگام فرار چنان عجله ای داشت که نتوانست پسر ده ساله خود علی سهل را همراه خود ببرد. علی سهل همراه دو نفر از امرای امیر شیخ ابواسحاق به نام های امیر بیک جکاز و کلو فخرالدین به اسارت امیر مبارزالدین محمد درآمد، او آن ها را به تدریج به قتل رساند. امیر مبارزالدین در سال 755 شاه سلطان خواهر زاده اش را به نیابت خویش منصوب و خود جهت به زانو درآوردن امیر شیخ ابواسحاق اینجو عازم اصفهان شد. امیر مبارزالدین محمد هنگام حرکت به سوی اصفهان پسر خود شاه شجاع را از کرمان به اصفهان فراخواند. ولی هنگامی که امیر مبارزالدین به سوی اصفهان حرکت کرد، عده ای از کسان امیرشیخ ابواسحاق به کمک طایفه اوغانی و جرمایی دست به شورش زدند و با عمال آل مظفر در شیراز به جنگ پرداختند و شهر را به آشوب کشیدند. ولی شاه شجاع ابتدا شورشیان را در شیراز سرکوب کرد و پس از این که اوضاع شهر آرام شد، به دنبال امیر مبارزالدین محمد راهی اصفهان شد. این پدر و پسر پس از رسیدن به اصفهان به محاصره شهر پرداختند. امیر شیخ ابواسحاق و کلانتر شهر سید جلال الدین میرمیران در محاصره قرار گرفتند و مردم برای دفاع از شهر پافشاری کردند. در این میان به دلیل مقاومت مردم محاصره به زمستان کشیده شد. شدت سرما و برف و پافشاری مدافعان شهر مبارزالدین و پسرش شاه شجاع نتوانستند اصفهان را تصرف کند بنابراین مبارزالدین محمد ناچار به شیراز برگشت و در این فرصت بوجود

ص: 694

آمده شیخ ابواسحاق جهت دریافت کمک به لرستان رفت و برای مقابله با مبارزالدین تجدید قوا نمود و با نیروهایی که اتابک لرستان در اختیار او قرار داده بود، به اصفهان برگشت. ولی اکثر روستاهای اطراف اصفهان هنوز در دست نیروهای مبارزالدین محمد بود. امیر شیخ ابواسحاق در سال 757 با سازمان دادن اردویی قابل توجه در اصفهان بر مسند قدرت نشست. اما امیر مبارزالدین محمد ابتدا لرستان را به تصرف خود درآورد و سپس به محاصره اصفهان پرداخت. حلقه محاصره روز به روز تنگ و تنگ تر شد تا شهر به تصرف امیر مبارزالدین درآمد و شیخ ابواسحاق دستگیر گردید. امیر مبارزالدین پس از برقراری نظم و امنیت، خواهر زاده خود شاه سلطان را به حکومت اصفهان گماشت و امیر شیخ ابواسحاق را به همراه خود به شیراز آورد و در دادگاهی که ترتیب داده شد، امیر شیخ ابواسحاق را به جرم کشتن یکی از بزرگان شیراز به نام سید امیر حاجی ضراب در تاریخ جمعه 21 جمادی الاول سال 758 در میدان سعادت به دست پسر کوچک سید به قتل رساند. امیر شیخ ابواسحاق مردی فاضل، شعر دوست، عیاش، مغرور و مستبد و بی تدبیر بود. شیراز در زمان حکومت خاندان اینجو آباد و مردم آن دارای ثروت فراوان بودند. شیخ ابواسحاق در تربیت شعرا و نویسندگان کوشش می کرد. عده ای از شعرا و نویسندگان گرد او جمع بودند. مهم ترین آن ها عبارت بودند: خواجه حافظ شیرازی، عبید زاکانی، شمس فخری اصفهانی در زمان حیات او شیخ را مدح و پس از مرگش مرثیه گفتند.

نصیبش شده بود، مغرور و سخت گیر و تندخو شده بود، شاه سلطان از او وحشت داشت. همین امر باعث دشمنی بین خواهر زاده و دایی گردید. در این زمان آذربایجان در دست بردی بیگ پسر جانی بیگ پادشاه دشت قبچاق بود که اخی جوق را به نیابت خود در تبریز گذاشته بود. پادشاه دشت قبچاق از روزی که ملک اشرف را سرنگون کرده بود، آذربایجان را به قلمرو خود افزوده بود. جانی بیگ وقتی شنید امیر مبارزالدین محمد قصد تصرف آذربایجان را دارد و او قادر نیست جلوی او را بگیرد، قاصدی نزد امیر مبارزالدین محمد فرستاد و یساولی «راهداری» آذربایجان را خواستار شد. اما مبارزالدین محمد قبول نکرد زیرا در این زمان آذربایجان به دلیل کشمکش داخلی گرفتار هرج و مرج شده بود و به همین دلیل مبارزالدین محمد پیروزی خود را حتمی می دانست. به هر حال امیر مبارزالدین محمد با حدود دوازده هزار سپاهی راهی آذربایجان شد. وقتی که خبر لشکرکشی مبارزالدین محمد به آذربایجان پخش شد، حکام شهرها و ولایات بین راه دسته دسته به استقبال امیر مبارزالدین محمد می آمدند و مراتب خدمت گذاری خود را به ایشان اعلام می کردند. وقتی که خبر حمله امیر مبارزالدین محمد به اطلاع اخی جوق رسید با حدود سی هزار نفر سپاهی از تبریز خارج و در میانه به سپاه امیر مبارزالدین محمد که در حال پیش روی به سوی تبریز بود، حمله کرد ولی شکست خورد و به سوی نخجوان فراری شد. امیرمبارزالدین محمد شهر تبریز را تصرف نمود و دو فرزند خود شاه شجاع و شاه محمود را به تعقیب فراریان فرستاد. اخی جوق با لشکریانش چنان از صحنه نبرد گریختند که پسران امیر مبارزالدین محمد به گَرد آن ها نرسیدند. پسران امیر مبارزالدین محمد شهر نخجوان را تصرف و به مدت 3 روز به عیاشی پرداختند و سپس به تبریز نزد پدر برگشتند. چون اخبار عیاشی شاه شجاع و شاه محمود به اطلاع امیر مبارزالدین محمد رسید، بسیار برآشفت و آن ها را سرزنش و تهدید به کور کردن کرد. مبارزالدین محمد معتقد بود که پسرانش با این حرکات ناشایست باعث زشت شدن این خاندان گردیدند و در مجالس عمومی و خصوصی به آن ها حرف های ناشایست می زد و هر دم آنان را تهدید می کرد. مبارزالدین محمد پس از دو ماه اقامت در تبریز راهی اصفهان شد. پسران مبارزالدین محمد که معتقد بودند پدرشان حرفش را به کرسی خواهد نشاند، بسیار وحشت زده شده بودند و این راز را با شاه سلطان در میان گذاشتند. شاه سلطان که از قبل با دایی خود امیر مبارزالدین خصومت داشت، پذیرفت. در این میان شاه شجاع و شاه سلطان و شاه محمود هر سه

ص: 696

تن قسم یاد کردند که با رسیدن به اصفهان امیر مبارزالدین را دستگیر و کور و زندانی نمایند. روز سه شنبه 15 رمضان سال 759ق امیر مبارزالدین و پسرانش وارد اصفهان شدند و در شب 19 رمضان سال 759 آن ها نقشه خود را به اجرا درآوردند و امیر مبارزالدین را دستگیر و در قلعه طبرک اصفهان زندانی نمودند. امیر زادگان پدرشان را ابتدا کور و سپس از قلعه طبرک به قلعه سفید فارس انتقال دادند. مدتی گذشت امیرزادگان از کرده خود پشیمان شدند و پدرشان را به شیراز آوردند و سکه به نام او کردند و خطبه هم به نام او خواندند و اداره امور مملکت هم بدستش دادند. چند ماه گذشت امیر مبارزالدین قصد به اجرا درآوردن نیت خود یعنی کشتن پسرانش را در سر داشت که آن ها اطلاع پیدا کردند و او را دستگیر و به قلعه تبر در حدود جهرم فرستادند. چون در آن قلعه هوا بسیار گرم بود، امیر مبارزالدین محمد بیمار شد. شاه شجاع دستور داد که او را به قلعه بم ببرند. در بین راه امیر مبارزالدین محمد بیماریش شدت بیشتری پیدا کرد و در اواخر ربیع الاول سال 765 پس از چهل سال سلطنت در سن 65 سالگی درگذشت. جسد او را به میبد بردند و در مدرسه مظفر به خاک سپردند.

با وزیرش خواجه قوام الدین به یزد لشکرکشی کرد و شهر را به محاصره خود درآورد. چون شاه یحیی دید نمی تواند مقاومت کند، تسلیم شد. شاه شجاع او را بخشید و به شیراز برگشت. در سال 764 شاه محمود که حکومت اصفهان و ابرقو را در دست داشت، از اطاعت شاه شجاع سرپیچی کرد. شاه شجاع و شاه سلطان هر دو اصفهان را محاصره کردند. جنگ شدید بین طرفین روی داد. در این جنگ شاه سلطان اسیر شد و توسط شاه محمود نابینا گشت. در ذیقعده سال 764 عده ای از دشمنان خواجه قوام الدین با دسیسه و نیرنگ شاه شجاع را وادار کردند تا وزیر خود خواجه قوام الدین را به قتل رساند. از این تاریخ یعنی سال 764 تا سال 776 که سال وفات شاه محمود است، بین شاه شجاع و شاه محمود جنگ و خونریزی کماکان برقرار بود. به طوری که در سال 767 شاه محمود با لشکری گران برای تصرف شیراز آمد و در 24 ذیقعده همان سال از شاه شجاع شکست خورد و به اصفهان گریخت. پس از فوت شاه محمود، شاه شجاع اصفهان را تصرف نمود و حکومت آن را به زینالعابدین داد و خود به شیراز برگشت. در همین زمان یعنی سال 781 شخصی به نام عادل آقا از اهالی سلطانیه به هواداری از سلطان حسین جلایری سر به شورش برداشت و به قصد تسخیر قلمرو خاندان آل مظفر برآمد. چون این خبر به شاه شجاع رسید، با لشکری گران از شیراز به سوی سلطانیه حرکت کرد. در این سفر مظفرالدین شبلی پسر شاه شجاع همراه پدر بود. مظفرالدین شبلی مغرور، خودپسند در حوالی بیضا لشکرش را در برابر پدر به نمایش گذاشت. همین امر باعث شد که عده ای از مفسران به اطلاع شاه شجاع برسانند که پسرت شبلی با همدستی مظفرالدین سلغر شاه رشیدی، قصد کودتا دارد تا شما را از سلطنت برکنار کند. شاه شجاع از قدرت و شوکت پسرش شبلی به وحشت افتاد و در ربیع الاول سال 785 دستور داد امیر مظفرالدین سلغر شاه و سلطان شبلی هر دو را دستگیر کردند و امیر مظفرالدین سلغر شاه در قلعه سفید فارس و سلطان شبلی را در قلعه اقلید زندانی کردند. شاه شجاع در حالی که مست بود، فرمان کور کردن پسرش شبلی را صادر کرد. پس از آن که فرمان کور کردن شبلی اجرا شد، شاه شجاع از کرده خویش پشیمان گشت. در این سفر که برای شاه شجاع سفری شوم بود هم پسرش را کور کرد و هم مادرش خان قتلغ مخدومشاه و شاه حسین برادر شاه یحیی را از دست داد. شاه شجاع پس از این همه مصیبت راهی آذربایجان شد و سلطانیه را به تصرف خود درآورد. عادل آقا با پیشکش فراوان به خدمت شاه شجاع آمد و شاه او را بخشید و سپس به قزوین

ص: 698

برگشت و از آن جا راهی خرم آباد و شوشتر شد. در این راه به دلیل بارندگی و برف و سرمای شدید زمستان و صعب العبور بودن جاده های مواصلاتی، سپاهش متحمل خسارات فراوان گردید. در خرم آباد شاه منصور حاکم لرستان به خدمت شاه آمد و پس از ملاقات و کسب اجازه عازم شیراز شد. او ابتدا از طریق خرم آباد و شوشتر و بهبهان وارد شولستان «ممسنی» گردید. شاه شجاع در شولستان چنان در شرب شراب و عیاش افراط کرد که در بستر بیماری افتاد در حالی که سخت بیمار بود او را به شیراز آوردند. وقتی که شاه شجاع مرگ را نزدیک دید دست به نذر و نیاز و صدقات بسیاری به فقر و نیازمندان داد شاید بهبود یابد ولی بهبودی حاصل نشد. هنوز شاه شجاع زنده بود که بین پسرانش سلطان احمد و زین العابدین نفاق افتاد و هر یک طرفدارانی دور خود جمع کردند. شاه شجاع برایاین که بعد از مرگ پسرانش برای جانشینی به جان هم نیفتند، آن ها را به حضور پذیرفت و برای حفظ اتحاد و جلوگیری از نفاق نصیحت وصیت بسیار کرد. آن گاه سلطان زین العابدین را به ولیعهدی و جانشین خود منصوب نمود و حکومت کرمان را به سلطان احمد داد. شاه شجاع دستور داد نصرت الدین یحیی هم چنان حاکم یزد باشد و مظفرالدین ابویزید حکومت اصفهان را به عهده بگیرد و بقیه امرای مظفری در پست خود باقی بمانند. سپس دو نامه یکی به امیر تیمور گورکانی و یکی هم به سلطان احمد جلایری نوشت و از آن ها خواست که بعد از مرگش از پسرانش نگهداری کنند. شاه شجاع بعد از سفارش های لازم در روز یکشنبه 22 شعبان سال 786 پس از حدود 27 سال سلطنت در سن 53 سالگی دیده از جهان فروبست. طبق وصیتش او را در پای کوه چهل مقام به خاک سپردند. مزار شاه شجاع پشت تکیه هفتنان در سمت شمال آن به مسافت 150 قدم است. تجدید مزار در ربیع الثانی سال 1192ق توسط کریم خان زند صورت گرفت. شمس الدین محمد حافظ شیرازی در مورد او گفته است حیف از شاه شجاع.(1) شاه شجاع پادشاهی شجاع پادشاهی دیندار، فاضل و حافظ کل قرآن بود. او شخصی شاعر و شعر دوست و ادب پرور بود و از او چند رباعیات و قطعات شعر فارسی باقی مانده است. هر چند شاه شجاع پادشاهی مقتدر بود، ولی در برابر عضد الدین ایجی و سایر علمای عهد خود شاگردی می کرد. در زمان او نثر

ص: 699

و شعر فارسی رونق پیدا کرد و خواجه حافظ شیرازی و عماد فقیه کرمانی در زمان این پادشاه می زیسته اند و او را مدح گفته اند.

به امیر تیمور سپرده بود، به خدمت بیاید. اما سلطان زین العابدین به پیام امیر تیمور ترتیب اثر نداد و از بازگشت قاصدش نیز ممانعت به عمل آورد. در شوال سال 789 امیر تیمور گورکانی که در همدان اقامت داشت، به اصفهان آمد و حاکم آن جا امیر مظفر کاش که دایی سلطان زین العابدین بود، از در اطاعت درآمد و شهر اصفهان و قلعه های اطراف آن را در اختیار امیر تیمور قرار داد و مقرر شد، مردم مبلغی به عنوان نعل بها به امیر تیمور بدهند. در همین رابطه مأموران امیر تیمور مشغول جمع آوری آن پول شدند. چون از این مأموران کارهای زشت و ناشایسته ای سر زد. مردم اصفهان شورش کردند وتمام مأموران امیر تیمور را قتل عام نمودند. امیر تیمور از این اتفاق خشمگین شد و به سپاهیان خود دستور داد به شهر حمله کردند و آن را تصرف نمودند و حدود هفتاد هزار نفر از مردم بی گناه را قتل عام کردند و بسیاری از خانه های شهر را غارت و ویران کردند. امیر تیمور پس از کشتار هولناک مردم اصفهان که عده ای از مورخین تعداد آن را هفتاد هزار و برخی دویست هزار تخمین زدند، در تاریخ ششم ذیقعده سال 789 راهی شیراز شد. سلطان زین العابدین وقتی که خبر آمدن امیر تیمور را به شیراز شنید، به قصد رفتن به بغداد نزد سلطان حسن ایلکانی از طریق کازرون به خوزستان رفت. در این زمان شاه منصور حاکم شوشتر بود. او هر چند با سلطان زین العابدین روابط خوبی نداشت، ولی او را به شوشتر دعوت کرد. سلطان زین العابدین به شوشتر نزد شاه منصور رفت. شاه منصور در ابتدای امر با زین العابدین با احترام رفتار نمود و مقدم او را گرامی داشت. مدت کوتاهی گذشت، شاه منصور به بهانه ای که زین العابدین قصد توطئه و خیانت دارد او را دستگیر و در قلعه سلاسل زندانی کرد. بدین ترتیب سلطنت سلطان زین العابدین که از سال 786 آغاز شده بود پس از 3 سال در سال 789 با زندانی شدن او پایان یافت.

تسلط پیدا کند. از طرف یزد برادرزاده و داماد شاه شجاع و پسر بزرگش سلطان محمد و ابواسحاق نبیره شاه شجاع از سیرجان و سایر حکام اطراف و جوانب مثل اتابکان لرستان و گرگین لاری که گویند از نسل گرگین میلاد است، کمر بندگی و فرمانبرداری بسته به شرف بساط بوسی رسیدند.(1) در حالی که دو ماه از اقامت امیر تیمور در شیراز می گذشت، خبرهایی مبنی بر شورش در سمرقند به دستش رسید. او بلافاصلهممالک ایران را بدین ترتیب بین خاندان آل مظفر تقسیم نمود و خود راهی سمرقند شد. امیر تیمور ابتدا شاه یحیی را به جانشینی سلطان زین العابدین به حکومت فارس منصوب کرد و حکومت اصفهان را به سلطان محمد پسر ارشد شاه یحیی و کرمان را به سلطان احمد و سیرجان را به سلطان ابواسحاق ابن سلطان اویس ابن شاه شجاع داد. پس از این تقسیمات شاه یحیی به شیراز آمد و بر تخت سلطنت نشست. ابویزید وقتی که خبر تقسیم شدن ممالک آل مظفر توسط امیر تیمور را شنید از آن جهت که چیزی قسمت او نشده بود، بسیار ناراحت از یزد راهی کرمان شد و با عده ای قبایل اوغانی دست به یکی کرد و علیه سلطان احمد شورش کرد. سلطان احمد ابویزید را شکست داد و او را به اسارت گرفت و سپس او را بخشید. سلطان احمد، ابویزید را جهت جمع آوری خراج راهی هرمزگان کرد. ابویزید تا آخر عمر یعنی سال 792 در خدمت برادر خود سلطان احمد مشغول انجام وظیفه بود. اما شاه منصور وقتی که شنید امیر تیمور شاه یحیی را به حکومت فارس نشانده و خود راهی سمرقند شده است، راهی شیراز شد. وقتی شاه یحیی دید نمی تواند در برابر شاه منصور مقاومت کند، به یزد گریخت و شاه منصور بدون خونریزی بر شیراز مسلط شد و عده ای از سران شیراز را به زندان انداخت و چشم های امیر غیاث الدین شول را به کارد بیرون آورد و امیر عمر شاه را مهار سفته کرد و در شیراز گردانید. یعنی بینی او را سوراخ نمود و بندی از آن عبور داد و از بین مردم کوچه و بازار گردانید و سپس از علما و سعادات شیراز دلجویی کرد.(2) شاه یحیی از یزد عازم کرمان شد، تا آن جا را از سلطان احمد بگیرد. در هفتم جمادی الاول سال 792 جنگ شدیدی بین سپاهیان سلطان احمد و شاه یحیی در محدوده بافت کرمان روی داد. در این جنگ شاه یحیی شکست خورد و از صحنه نبرد گریخت. پس از این که شاه منصور به جای شاه یحیی در شیراز به تخت سلطنت نشست و این خبر در زندان به

ص: 702

اطلاع سلطان زین العابدین رسید، او به کمک کوتوال قلعه و سایر نگهبانان و هواداران خود از زندان گریخت و به اصفهان رفت و پس از مدت کمی حکومت آن جا را در دست گرفت.

با لشکری اندک نمی تواند در برابر شاه منصور مقاومت کند، بدون جنگ اصفهان را رها و به سوی خراسان گریخت. بزرگان اصفهان بهاستقبال شاه منصور آمدند و مقدم او را گرامی داشتند. بدین ترتیب شاه منصور بدون خونریزی اصفهان را تصرف کرد و امیر مجدالدین مظفر، دایی سلطان زین العابدین به اسارت درآمد. شاه منصور حکومت اصفهان را به امیر علی ابن محمد زین العابدین سپرد و خود به تعقیب زین العابدین عازم کاشان شد. شاه منصور پس از تصرف کاشان امیر مجدالدین مظفر را به قتل رساند و سپس راهی قم گردید. سلطان زین العابدین در حالی که قصد داشت به خراسان برود، در شهر ری توسط موسی جوکار حاکم آن جا دستگیر شد. او بلافاصله چون شنید شاه منصور در قم در پی دستگیری زین العابدین است، او را به آن جا برد و تحویل شاه منصور داد. بنا به دستور شاه منصور، زین العابدین را کور کردند. شاه منصور به اصفهان برگشت و پس از چند روز اقامت در آن شهر، راهی یزد شد. بنابراین شاه منصور پس از دستگیری و کور کردن سلطان زین العابدین به سوی یزد حرکت کرد و در راه به هر کجا که رسید، غارت و ویران کرد. او پس از صلح با شاه یحیی عازم کرمان شد. شاه منصور به سلطان احمد پیغام داد که تو و شاه یحیی می بایست دوستی با امیر تیمور را کنار بگذارید و سپاهیان خود را در اختیار من قرار دهید تا من به خراسان بروم و در آن جا جلوی پیشروی امیر تیمور را بگیرم، در غیر این صورت آماده جنگ با من باشید. سلطان احمد که جرأت و توانایی مقابله با تیمور را نداشت، پیشنهاد شاه منصور را رد کرد. شاه منصور نیز پس از غارت و ویران نمودن روستاهای اطراف یزد و کرمان به شیراز برگشت. شاه منصور، سلطان ابواسحاق را وادار نمود به سرزمین تحت قلمرو سلطان احمد حمله کرد و خرابی هایی به بار آورد. سلطان ابواسحاق که طبق فرمان شاه منصور مشغول غارت و ویران کردن روستاهای اطراف کرمان بود، که ناگهان سلطان احمد به او حمله کرد و او را به قتل رساند. این اتفاق مقارن با حمله امیر تیمور به اصفهان و فارس صورت گرفت.

پانزدهم رجب سال794ق، 9 ژوئن 1392م». در پانزدهم رمضان از آب آمو گذشت و در بیستم شوال به گرگان رسید. در بین راه خراسان و ری و همدان کسی در برابر او مقاومت نکرد.(1) امیر تیمور گورکانی برای دومین بار در 15 رجب سال 794 از سمرقند راهی ایران شد و با وجود بیماری از رود جیحون گذشت و خود را به ابیورد رساند و از آن جا عازم گرگان شد. او در 24 صفر سال 794 از مازندران به ری، بروجرد، خرم آباد، و سلطانیه و همدان رفت.(2) امیر تیمور از همدان عازم کرمانشاه و از آن جا از طریق سیمره به شوشتر رفت. امیر اسفندیار و علی گوتوال که از سوی شاه منصور حاکم آن ولایت بودند، به سوی شیراز گریختند. امیر تیمور در سال 795 از شوشتر و از طریق بهبهان عازم شیراز شد. زیرا از رفتار شاه منصور بسیار غضبناک شده بود. او ابتدا قلعه سفید در شولستان که یک مکان استراتژیک بود را به محاصره خود درآورد. فرمانده این قلعه که مهتر سعادت فراش نام داشت با نیروهای خود به مدت چندین روز در برابر یورش سپاهیان امیر تیمور مقاومت کردند و تسلیم تیمور خونخوار نشدند بلکه تا آخرین نفس جنگیدند و سرزمین پارس را با خون خویش گلگون کردند. پس از سقوط قلعه سفید، سلطان زین العابدین که در سال 793 توسط شاه منصور کور و در آن جا زندانی شده بود، آزاد شد و مورد لطف امیر تیمور قرار گرفت. امیر تیمور به سلطان زین العابدین گفت باید انتقامش را از شاه منصور بگیرد. در این زمان شاه منصور که در اصفهان بود به شیراز آمد. شاه منصور به جای تهیه سپاه و دفاع از شیراز به عیش و نوش پرداخت. به طوری که حدود چهل روز مشغول شرب شراب و عیاشی بود و در ملأ عام ظاهر نمی شد. امیر تیمور پس از تسخیر قلعه سفید، شخصی به نام محمد اوبهی را به گوتوالی آن منصوب نمود و در روز جمعه 14 جمادی الاول سال 795 جهت حمله به شیراز در منطقه جویم در 3 فرسنگی شمال شیراز اردو زد. شاه منصور وقتی که شنید امیر تیمور با حدود سی هزار نفر سپاهی عازم شیراز است، به طرف فسا فراری شد. در حدود پل فسا از عده ای از مردم شیراز که با او همراه شده بودند، پرسید و گفت: «مردم شیراز نسبت به او چه می گویند؟» آن ها گفتند: «مردم می گویند شاه منصور ترسو هست و در این موقع حساس ما را رها کرده و پا به فرار گذاشت است.» شاه منصور

ص: 705

چون این سخنان را شنید رگ غیرتش به جوش آمد و به شیراز برگشت و به تدارک جنگ پرداخت. شاه منصور با سه هزار سپاهی به جنگ با سپاه سی هزار نفری امیر تیمور در شمال شهر شیراز رفت و در این جنگ جناحین لشکر امیر تیمور را در هم شکست و چندین بار به قلب سپاه او حمله کرد تا امیر تیمور را به قتل برساند. کار به جایی رسید که در قلب سپاه فقط پنج هزار نفر همراه امیر تیمور مقاومت می کردند. در این جنگ شاه منصور دوبار شمشیر به کلاه خود تیمور زد و هر دو بار یکی از امرا به نام امیر اختاجی با سپر خود جلو آن را گرفت. در گرد و باد جنگ امیر تیمور به چادر زنان رفت و با پوشیدن لباس زنانه خود را نجات داد. در این جنگ شاه منصور قهرمان بزرگ ایران دلاوری ها و رشادت های بسیار و بی نظیری از خود نشان داد. در این جنگ یک مرحله نزدیک بود خود امیر تیمور را از پای درآورد، اما امیر اختاجی مانع این امر شد. با وجود شجاعت و شهامت بسیار، شاه منصور شکست خورد و چندین زخم برداشت. یکی از نوکران امیر تیمور، او را در حالی که رمقی بیش تر نداشت کشت و سر وی را پیش امیر تیمور آورد. امیر تیمور از مرگ شاه منصور افسوس خورد و قاتل وی را با تمام خانواده اش کشت.(1) پس از قتل شاه منصور، سایر خاندان آل مظفر به درگاه امیر تیمور روی آوردند و تسلیم او شدند. امیر تیمور ابتدا سلطان شبلی که به دستور پدر خود شاه شجاع کور شده بود و سلطان زین العابدین که به فرمان شاه منصور نابینا گردیده بود را به پسر خود امیر شیخ عمر و حکومت کرمان را به امیر ایدگو سپرد و دیگر سردارانش را به جای امیران خاندان آل مظفر منصوب کرد و سپس خود با شاهزادگان خاندان آل مظفری به سوی اصفهان حرکت کرد. قبل از رسیدن به اصفهان، امیر تیمور در دهم رجب سال 795 در روستای ماهیار قمشه دستور داد تمام شاهزادگان مظفری که تعدادشان حدود هفتاد نفر بودند از خرد و کلان به قتل رساندند و بقیه هم که در سایر نقاط مملکت فراری بودند، بنا به فرمان او حکام محلی آن ها را به قتل رساندند. بدین ترتیب سلسله آل مظفر که از سال 723 روی کار آمده بودند، پس از 72 سال سلطنت در سال 795 منقرض شدند. این خاندان بزرگ که بر اثر وجود شاعر بزرگوار خواجه شمس الدین حافظ شیرازی نامی بلند در تاریخ ادبیات ایرانبرجا گذاشتند، به این شکل فجیع از میان رفت و اثری از آنان جز این نام نیک باقی نماند. سلاطین آل مظفر

ص: 706

گرچه مردمانی رشید و شمشیر زن و مروج علم و ادب بودند ولی تعصب و قساوت بر مزاج ایشان غلبه داشت. مخصوصاً نفاق و برادر کشی و کور کردن چشم یکدیگر از حرکاتی بود که حتی شاه شجاع نیز با آن علم و فضل از آن بی نصیب نبود. همین امور از علل عمده برافتادن دولت ایشان بود.(1)

جزایر خلیج فارس منصوب کرد. شرف الدین محمود که خود را از نسل خواجه عبدالله انصاری می دانست، به عنوان شرف الدین محمود شاه اینجو بر سراسر جنوب ایران از اصفهان تا سواحل خلیج فارس مسلط شد و کل امور مالی این سرزمین را در دست گرفت. او در این سمت ثروت هنگفتی به دست آورد. به طوری که درآمد حاصل از املاک شخصی او سالیانه به یکصد تومان می رسید. پس از گردوچین، محمود شاه در فارس قدرت را به دست گرفت و علم استقلال برافراشت. محمود شاه مردی زیرک و توانگر بود و در برابر ابوسعید به درشتی سخن می گفت. ابوسعید در سال 734 او را از حکومت فارس معزول کرد، ولی محمود شاه زیر بار نرفت. ابوسعید به شیراز لشکرکشی کرد و او را دستگیر نمود ولی با وساطت خواجه غیاث الدین رشیدی، محمود شاه از مرگ نجات یافت. اما ابوسعید او را در قلعه طبرک اصفهان زندانی کرد. مدتی گذشت محمود شاه به کمک خواجه غیاث الدین رشیدی از زندان رهایی پیدا کرد ولی در اردو تحت نظر بود. پسر محمود شاه که جلال الدین مسعود نام داشت، به فرمان ابوسعید به بلاد روم نزد شیخ حسن چوپانی فرستاده شد. تا ابوسعید در قید حیات بود، او هم در روم به سر می برد. خواجه غیاث الدین رشیدی همواره از خاندان اینجو که محمود شاه و پسرانش جلال الدین مسعود شاه و غیاث الدین کیخسرو و جمال الدین ابواسحاق بودند، حمایت می کرد و کارهای مالی و امور دیوانی را به آنان واگذار می نمود اگر حمایت خواجه نبود از زمانی که محمود شاه علم استقلال برافراشت و شکست خورد و دستگیر شد، سلطان ابوسعید این خاندان را نابود می کرد. چون جریان کشته شدن مسعود شاه توسط ارپاگاون و فراری شدن پسران او و کشته شدن ارپاگاون بخش مربوط به سلطنت ارپاگاون به اطلاع رسید، در این جا از تکرار آن معذورم. اما بعد از این که علی پادشاه، ارپاگاون را از میان برداشت، مسعود شاه اینجو در سال 740 به همراه امیر پیرحسین ابن امیر محمود ابن امیر چوپان را به شیراز فرستاد و حکومت ولایات فارس و کرمان و یزد را به امیرپیرحسین واگذار نمود. امیر پیرحسین، سلطانشاه برادر مسعود شاه را به وزارت منصوب نمود ولی مدتی بعد او را کشت. امیر پیرحسین، مبارزالدین محمد ابن مظفر را از یزد به شیراز دعوت کرد. وقتی که این خبر به اطلاع مسعود شاه اینجو رسید، چون از مبارزالدین محمد و پیرحسین وحشت داشت، از طریق کازرون به خوزستان و سپس به بغداد نزد شیخ حسن بزرگ رفت. امیر حسین در سال 742 شیخ ابواسحاق برادر مسعود شاه و سلطانشاه را به حکومت اصفهان منصوب کرد. شیخ ابواسحاق برای

ص: 708

گرفتن انتقام خون برادر از پیرحسین، ملک اشرف برادر شیخ حسن کوچک به تسخیر فارس دعوت و با او همکاری نمود. ملک اشرف به آسانی شیراز را تصرف کرد. شیخ ابواسحاق در همان سال به کمک اهالی مردم فارس، شیراز را از چنگ ملک اشرف که خودش کمک کرده بود شیراز را تصرف کند، بیرون آورد و خود بر فارس مسلط شد. به دستور شیخ حسن بزرگ، مسعود شاه برادر شیخ ابواسحاق که در بغداد به سر می برد، با امیر یاغی باستی پسر امیر چوپان قبل از اطلاع بر جریان پیرحسین و ملک اشرف به سوی شیراز روانه کرد و آن ها زمانی وارد شیراز شدند که ابواسحاق بر ملک اشرف پیروز شده بودند و شیراز را تصرف کرده بود و بر آن حکومت می کرد «سال 743». شیخ ابواسحاق برای یکپارچه کردن فارس به کازرون رفت و یاغی باستی از این خلأ در شیراز سوء استفاده نمود و از روی کینه و حسد مسعود شاه را به قتل رساند و خود قدرت را در دست گرفت. همین که شیخ ابواسحاق این خبر را شنید به کمک مردم ولایت کازرون به شیراز آمد و یاغی باستی که تاب مقاومت نداشت به بغداد گریخت و نزد ملک اشرف رفت. شیخ ابواسحاق پس از فرار یاغی باستی بر کل فارس مسلط شد و سکه و خطبه به نام خود کرد و خویش را رسماً پادشاه مملکت فارس خواند.

ص: 709

ص: 710

ص: 712

کتاب منم تیمور جهانگشا که گفته می شود توسط خود تیمور نوشته شده است و مارسل بروان فرانسوی آن را فراهم آورد و ذبیع الله منصوری به فارسی ترجمه کرده است، پدرش را از ملاکین شهر کش معرفی کرده است. تیمور در ادامه میگوید اولین معلم من علی بیگ بوده که در مسجد محله ما مکتب خانه داشت و در هفت سالگی این مکتب خانه را ترک کردم و به مکتب خانه شیخ شمس الدین رفتم که علاوه بر قرآن، خط و سایر کتاب ها را هم درس می داد و یادم هست قرآن را با سوره والشمس شروع کردم و در این مدت تمام قرآن را حفظ نمودم. در کودکی با دو دست خط می نوشتم و با دو دست هم شمشیر می زدم و با کمان تیر می انداختم. تیمور دوران کودکی در میان طایفه خود که برلاسی نام داشت، گذرانید. او شکار و سوارکاری و تیراندازی با کمان را در طایفه خود آموخت و در سن 24 سالگی لیاقت خود را نشان داد. از آن جا که تیمور شخصی دلیر و جنگجویی شجاع و سوارکاری ماهر بود، توانست در سال 763 وارد دستگاه حاجی برلاس شود. زیرا پدرش ترغای نیز در دستگاه سلطنت ماوراءالنهر صاحب اختیار بود. امیر تیمور به دلیل این که با الجای ترکان خواهر امیرحسین حاکم بلخ ازدواج کرد، داماد امیرحسین خان شد، به تیمور گورکان یعنی تیمور داماد لقب یافت. شهرت امیر تیمور از این جا آغاز شد که تعلق خان به ماوراءالنهر لشکرکشی کرد. امیر تیمور که در دستگاه امیر حاجی برلاسی خدمت می کرد، همراه او به خراسان گریخت. مدتی گذشت امیر تیمور به ماوراءالنهر برگشت و خدمت در دستگاه تعلق خان را پذیرفت و از سوی خان کاشغر به حکومت ولایت کش منصوب شد. امیر تیمور که ولایت کش را ارثاً متعلق به اجداد خود می دانست، مستقل اعلام کرد و بدین گونه که به اطلاع خواهد رسید، با جمع آوری اردو بر سراسر ماوراءالنهر تسلط یافت. در همین زمان امیر حسین قذغنی که از کشته شدن عموی خود به دست امیر بیان سلدوز آگاه شد، او را شکست داد و به طرف بدخشان فراری ساخت. امرای ماوراءالنهر پس از شکست امیر بیان سلدوز، امیر حسین را به حکومت کل مارواءالنهر منصوب کرد. امیر حسین، امیر تیمور را به حکومت ولایت کش که مقر اجدادیش بود، منصوب کرد. هرج و مرج سراسر ماوراءالنهر را فراگرفت و امرا به جان هم افتادند. امیر تغلق خان دوباره در سال 763 به این سرزمین حمله ور شد. در این درگیری و آشوب امیر تغلق خان، امیر بیان را به قتل رساند و امیرحسین هم گریخت و امیر تغلق خان ماوراءالنهر را به تصرف خود درآورد و حکومت آن را به پسر خود الیاس خواجه سپرد. در این زمان هم چنان امیر تیمور

ص: 714

گورکانی بر کش حکومت میکرد. مدتی گذشت امیر تیمور به فکر تصرف کل ممالک ماوراءالنهر افتاد. در این میان او با امیرحسین که یاغی بود، همدست شد و به خوارزم حمله کردند ولی شکست خوردند و به خراسان گریختند و مدتی بعد به دست ترکمانان ابیور اسیر شدند. مدتی گذشت امیر تیمور و امیر حسین هر دو از زندان ترکمانان گریختند و از خراسان به ماوراءالنهر آمدند و در اطراف شهر سمرقند به راهزنی پرداختند و سپس به خراسان آمدند و هر دو به خدمت ملک معزالدین حسین کرت درآمدند. امیر تغلق خان حاکم ماوراءالنهر که به امیر تغلق تیمور خان نیز شهرت پیدا کرده بود، از ملک معزالدین کرت خواست که امیر تیمور و امیر حسین را دستگیر و به او تحویل بدهند. این دو امیر وقتی که این خبر را شنیدند، ابتدا به قندهار و سپس به سیستان گریختند. حاکم سیستان نیز قصد دستگیری آن ها را داشت که بین امیر تیمور و حاکم سیستان جنگ درگرفت. در این جنگ امیر تیمور مجروح گردید. مجروحیت تیمور بدین قرار بود که قسمت راست بدنش از جمله پاشنه پا و شانه و دو انگشت دست و پای راست آسیب دید. در این مجروحیت پای راستش چنان آسیب دید که تا آخر عمر می لنگید و به همین دلیل یک لقب دیگر به القاب تیمور افزوده شد و به او تیمور لنگ نیز گفتند. پس از مدت کوتاهی که زخم های تیمور بهبود یافت، به همراه امیر حسین به جمع آوری سپاه پرداخت تا دوباره کش را به تصرف خود درآورد. امیر تیمور به کمک امیر حسین ابتدا شهر کش و سپس ولایات ترمذ، بلخ، بدخشان و درگز را نیز به تصرف خود درآورد و عمال الیاس خواجه را از این شهرها بیرون کرد. در همین زمان یعنی سال 766 خبر مرگ تغلق تیمور مغول و قصد رفتن پسرش الیاس خواجه به کاشغر رسید. این خبر باعث خوشحالی و قوی شدن اعتماد به نفس امیر تیمور و امیر حسین گردید و آن ها با جمع آوری قوای بیش تر به الیاس خواجه حمله کردند. در این جنگ الیاس خواجه شکست خورد و به سوی بلخ گریخت و این بار دست مغولان جغتایی کاملاً از ماوراءالنهر کوتاه شد. پس از آن که امیر تیمور و امیر حسین بر ماوراءالنهر مسلط شدند، همسر تیمور که الجای ترکان آغا نام داشت و خواهر امیر حسین بود، درگذشت. رشته فامیل سببی بین تیمور و امیر حسین از هم گسیخته شد و به تدریج اختلاف بین آن ها بالا گرفت و این اختلاف منجر به درگیری شد و امیر تیمور در سال771 بر امیر حسین غلبه پیدا کرد و او را دستگیر نمود. امیر تیمور ابتدا امیر حسین را امان داد و سپس دو نفر از امرای خود را وادار کرد او و دو پسرش را

ص: 715

کشتند. با کشته شدن امیر حسین و پسرانش کل سرزمین ماوراءالنهر به دست تیمور افتاد و او ملقب به صاحب قران گردید. امیر تیمور در روز 12رمضان سال 771 در حالی که 36 ساله بود، وارد شهر سمرقند شد. امیر تیمور در ابتدای ورود خود به سمرقند عده ای از امرا و بزرگان و علما را دور خود جمع کرد و یک مجلس مشورتی یا قوریلتا تشکیل داد و رسماً یکی از شاهزادگان الوس جغتایی به نام سیورغتمش به عنوان سلطنت معرفی و خود زمام امور را در دست گرفت. در این زمینه باید ابتدای سلطنت امیر تیمور رمضان سال 771 دانست، زیرا در این زمان تمام قدرت در دست او بود و سیورغتمش هیچ گونه اختیاری از خود نداشت.

قمرالدین دوغلات همچون تیمور مردی ظالم و خونخواری بود و به مردم سرزمین ولایت خود ظلم می کرد. همین امر باعث شد که امیر تیمور خونخوار که خود را حافظ کل قرآن و حامی و مروج دین اسلام معرفی می کرد، از این امر سوء استفاده کرد و از سال های 776 تا 779 هر وقت از جانب خوارزم آسوده خاطر شد، به کاشغر و مغولستان حمله کرد. او چندین بار به ولایات گفته شده حمله کرد و در آخرین حمله قمرالدین دوغلات شکست خورد و به سوی دشت قبچاق فراری شد. امیر تیمور نیز در سال 787 به تعقیب قمرالدین دوغلات به دشت قبچاق حمله کرد و آن جا را به تصرف خود درآورد و یکی از شاهزادگان خاندان باتو به نام توقتمش را به حکومت آن سرزمین منصوب کرد. لازم است به اطلاع عزیزان رسانده شود که دشت قبچاق ناحیه ایست بین رودخانه سیحون و بحیره خوارزم و دریای خزر، در آن زمان رود سیحون که قابل کشتیرانی هم بوده به دریای خزر می ریخته است و در سنوات بعد این رودخانه به دلایلی مسیر خود را تغییر داده است.

تیمور پس از چهار روز جنگ با غیاث الدین کرت هرات را به تصرف خود درآورد و غیاث الدین را هم دستگیر کرد ولی او را بخشید. امیر تیمور پس از غارت نمودن خزاین و اموال خاندان آل کرت، نوبت به طوس و اسفراین و کلات رسید. تمام این شهرها به دست آن خونریز فتح گردید و شهر اسفراین که از خود مقاومت نشان داد، پس از تصرف با خاک یکسان گردید و اکثر مردمش از خرد و کلان به قتل رسیدند. امیر تیمور پس از قتل عام و غارت شهرهای گفته شده به سبزوار و نیشابور آمد. علی موید سربداری حاکم این ولایات به خدمت تیمور آمد و از سویی امیر ولی، حاکم گرگان هم تابعیت تیمور را پذیرفت و بر دادن خراج تن داد. امیر تیمور پس از تصرف خراسان و مطیع نمودن حکام آن ولایات به بخارا برگشت. این اولین لشکرکشی تیمور به خراسان بود. تیمور طبق یک برنامه ریزی زمستان ها را در سمرقند و بخارا سپری می کرد و تقریباً در اول بهار هر سال به سویی لشکرکشی می کرد. در زمانی که امیر تیمور در بخارا مشغول زمستان گذرانی بود، یکی از کسان خواجه علی سربداری نزد او آمد و خبر آورد که امیر ولی، با رئیس ترکمانان شمال خراسان که هر دو قبلاً تابعیت تیمور را پذیرفته بودند، اکنون با هم همدست شدند و خود را جهت حمله به ولایت سبزوار آماده می نمایند. این خبر امیر تیمور را واداشت تا در اواخر زمستان تا سال 784 جهت کمک به خواجه علی موید سبزواری راهی خراسان شود. امیر تیمور بدون اطلاع قبلی کلات که مقر رئیس ترکمانان شمال خراسان بود را به تصرف خود درآورد و سپس به خواسته ملک غیاث الدین کرت که به همراه تیمور بود، قلعه ترشیز که در دست یکی از یاغیان کرت بود را فتح کرد. در همین زمان بود که نامه از شاه شجاع مظفری از فارس به دست تیمور رسید که در این نامه شاه شجاع از تیمور خواسته بود که پس از مرگش از پسرانش نگهداری نماید. امیر تیمور هم پاسخی شاهانه به او داد.امیر تیمور پس از تصرف ترشیز به تعقیب امیر ولی، رئیس ترکمانان به سوی مازندران حرکت کرد اما امیر ولی، امان خواست و تیمور به خراسان برگشت. امیر تیمور به ملک غیاث الدین کرت و دو پسرش اجازه رفتن به هرات را نداد و آن ها را همراه خود به سمرقند آورد و یکی از عمال خود را حاکم هرات نمود. مردم هرات در سال 785 بر حکام تیمور در هرات شوریدند. چون این خبر به تیمور رسید چنان خشمگین شد که ابتدا غیاث الدین و دو پسرش و برادرش را در سمرقند کشت و سپس پسر خود میرانشاه را با سپاهی به هرات فرستاد. میرانشاه به دستور تیمور دست به کشتار مردم هرات زد به طوری که از سر

ص: 718

کشته شدگان مناره ای ساخت و شهر را با خاک یکسان نمود. تیمور خود در پاییز سال 785 عازم هرات شد و دست به قتل عام و غارت آن چه باقی مانده بود، زد. تیمور خونخوار چنان غضبناک شده بود که علاوه بر هرات به سیستان و بُست نیز حمله کرد و پس از غارت و قتل عام مردم آن دیار به سمرقند برگشت.

اکثر مردم مازندران برای بسیاری از مسائل دینی و اجتماعی به سید قوام الدین مراجعه می کنند و سید قوام الدین هواداران فراوانی دارد به وحشت افتاد و او را به زندان انداخت. مردم خطه مازندران سر به شورش برداشتند. افراسیاب چلاوی ناچار به خواسته مردم تن داد و سید قوام را از زندان آزاد کرد. روز به روز بر هوادران سید قوام الدین افزود می شد. با این وجود اختلاف بین افراسیاب چلاوی و سید قوام الدین بالا گرفت. در آخر کار این اختلاف منجر به جنگ مسلحانه گردید. در این جنگ که در سال 760 روی داد، افراسیاب چلاوی که از پشتیبانی مردمی برخوردار نبود، شکست خورد و به دست سید قوام الدین کشته شد. پس از کشته شدن افراسیاب چلاوی، سید قوام الدین خود حکومت مازندران را به دست گرفت و سلسله ای به نام سعادات علوی قوامیه تشکیل داد. سید قوام الدین از سال 760 تا 781 که سال وفات اوست به کمک پسرانش که 14 تن بودند، با اردوکشی توانست قسمت مهمی از گیلان، فیروز کوه، کلارستاق و نور و کجور و هزار جریب و قزوین را به تصرف خود درآورد. پس از مرگ سید قوام الدین در سال 781 پسر ارشدش سید کمال الدین جانشین او گردید. سید کمال الدین پس از تحکیم پایه های حکومتی خود در سال 782 به ولایت گرگان که در دست امیر ولی، رئیس ترکمانان بود، حمله کرد و آن جا را به تصرف خود درآورد و امیر ولی هم به خراسان گریخت. در دومین بار که تیمور به خراسان حمله کرد پسر افراسیاب چلاوی به انتقام خون پدر او را تشویق به تصرف مازندران نمود. چون تیمور از امیر ولی و سعادات مازندران رضایت نداشت و به قصد از میان برداشتن آن ها در سال 786 از سمرقندر به خراسان آمد و از آن جا راهی مازندران شد. تیمورابتدا امیر ولی که راه های مواصلاتی مازندران را ناامن کرده بود، از این ولایت بیرون کرد. امیر ولی به طرف ری گریخت. امیر تیمور به قصد تعقیب امیر ولی و تصرف سلطانیه که در دست پسر سلطان احمد جلایری بود، در بهار سال 786 به سلطانیه حمله کرد. مدافعان شهر سلطانیه حدود یک سال در برابر تهاجم لشکریان امیر تیمور مقاومت کردند، در آخر امر شکست خوردند و تیمور سلطانیه و قلعه های اطراف آن را به تصرف خود درآورد. امیر تیمور پس از قتل عام و غارت شهر سلطانیه در اوایل سال 787 به آمل و ساری آمد و سید کمال الدین پسر سید قوام الدین با پیشکشی فراوان از او استقبال نمود و تابعیت او را پذیرفت. امیر تیمور مازندران را به پسران قوام الدین سپرد و خود راهی سمرقند شد.

ص: 720

گرجستان و آسیای صغیر را تصرف کرد. آن گاه عازم شام و مصر شد و پس از فتح آن دیار راهی بغداد شد و برای دومین بار مردم بغداد را قتل عام و غارت کرد. امیر تیمور پس از 7 سال کشتار و غارت ولایات گفته شده، به سمرقند برگشت. همان گونه که گذشت پس از حمله تیمور به مازندران، امیر ولی به آذربایجان گریخت و در دستگاه احمد جلایری مشغول به خدمت شد. مدتی گذشت احمد جلایری، امیر ولی را نزد عادل آقا حاکم سلطانیه فرستاد و از عادل آقا خواست که تابعیت او را بپذیرد و سالیانه خراج بدهد و لشکری هم فراهم آورد چون او قصد دارد به خراسان لشکرکشی نماید. عادل آقا به پیام احمد جلایری ترتیب اثر نداد و امیر ولی دست خالی به تبریز برگشت. مدتی گذشت احمد جلایری، امیر ولی را از جانب خود به حکومت تبریز منصوب کرد. در این زمان توقتمش که از سوی امیر تیمور به حکومت دشت قبچاق منصوب شده بود، از راه دربند به سوی تبریز لشکر کشید. در این هنگام احمد جلایری در بغداد بود. امیر ولی که از جانب او حکومت تبریز را در دست داشت، به تنهایی نتوانست در برابر لشکر توقتمش مقاومت کند، شکست خورد و تبریز بهدست توقتمش افتاد. توقتمش پس از این که تبریز را غارت کرد و بسیاری از مردم آن جا را هم قتل عام نمود به دشت قبچاق برگشت.

سرکوب ملک عزالدین لر از مازندران راهی خرم آباد شد و با شتاب جنگ را آغاز کرد. در این جنگ که لشکریان تیمور مهاجم بودند، خواجه علی موید آخرین امیر سربداری کشته شد ولی تیمور موفق به دستگیری عزالدین لر گردید. در همین زمان به تیمور خبر رسید که سلطان احمد جلایری برای تصرف تبریز از بغداد عازم آن دیار شده است. امیر تیمور بلافاصله راهی تبریز شد. احمد جلایری که توان مقابله با امیر تیمور را نداشت، تبریز را رها کرد و به بغداد برگشت. تیمور بدون جنگ بر تبریز مسلط شد. امیر تیمور در اواخر سال 788 ارمنستان را فتح کرد آن گاه با یک یورش غافلگیرانه ای تفلیس را گرفت. پادشاه آن جا را به زور وادار به پذیرش دین اسلام نمود. در همین ایام امیر شروان تبعیت امیر تیمور را پذیرفت. در اوایل سال 789 که تیمور مشغول قتل عام و غارت شهرهای ایران بود، توقتمش حاکم دشت قبچاق، لشکری برای غارت آذربایجان فرستاد. امیر تیمور پسر خود میرانشاه را به جنگ آنان فرستاد. لشکر توقتمش شکست خورد و عده ای از آنانبه اسارت درآمد. امیر تیمور به تمام اسرا خلعت داد و آنان را نزد توقتمش برگردانید و توسط اسرای توقتمش چنین پیام داد که همان گونه که خود می دانید من در گذشته کمک های قابل توجه ای به شما نمودم و توقع نداشتم چنین حرکتی از شما سر بزند اگر بار دیگر تکرار شود این بار رحم نخواهم کرد. امیر تیمور پس از اشغال مجدد ولایات آذربایجان، گرجستان، شروان و ارمنستان و شهرهای ارزته الروم و بایزید و ارزنجان، پسر خود میرانشاه را به تعقیب قره محمد قراقویونلو رئیس ایل ترکمانان به وان و بایزید فرستاد. لشکر امیر تیمور پس از 27 روز محاصره وان، عاقبت قره محمد قره قویونلو شکست خورد و گریخت و شهر به تصرف لشکر امیر تیمور درآمد. همان گونه که گذشت شاه شجاع مظفری، در اواخر عمر طی نامه ای نگهداری پسران خود را به امیر تیمور سپرد و خود در تاریخ یکشنبه 22 شعبان سال 786 به دیار باقی شتافت. امیر تیمور هم در یورش 3 ساله خود با فرستادن سفیرانی از سلطان زین العابدین پسر و جانشین شاه شجاع خواست که به وصیت پدرش عمل نماید و به خدمت او بیاید. زین العابدین به درخواست امیر تیمور ترتیب اثر نداد و از برگشتن فرستادگان او نیز ممانعت به عمل آورد. امیر تیمور با شنیدن این خبر چنان غضبناک شد که با عجله برای سرکوب زین العابدین از طریق همدان و گلپایگان عازم اصفهان شد. همان گونه که گذشت علما و بزرگان تابعیت تیمور را پذیرفتند و مقرر کردند که با دادن مبلغی پول به عنوان نعل بها به امیر تیمور که جان و مال و ناموس مردم در امان باشد.

ص: 723

امیر تیمور هم پذیرفت و عده ای از مأموران خود را برای وصول این مبلغ به داخل شهر روانه کرد. یکی از این مأموران اقدام به تعرض به ناموس مردم نمود. مردمان شهر دست به شورش زدند و تمام مأموران امیر تیمور را به بدترین روش به قتل رساندند. امیر تیمور که داشت به طرف فارس می رفت وقتی که این خبر را شنید، برگشت و وارد شهر اصفهان شد و دستور قتل عام و غارت شهر را صادر کرد. او به لشکریان خود امر کرد که هفتاد هزار سر از کشتگان را تحویل من بدهید. لشکریان نیز چنین کردند. آن گاه به دستور امیر تیمور از سر کشتگان مناره ها ساختند. بعضی از مورخین تعداد کشته شدگان را دویست هزار نفر ذکر کردند که به نظر می رسد عدد هفتاد هزار نفر صحیح تر می باشد. به هر حال امیر تیمور خونخوار پس از قتل عام و غارت مردماصفهان راهی شیراز شد. سلطان زین العابدین مظفری شاه فارس، از ترس به خوزستان گریخت. او قصد کرد به بغداد برود که در شوشتر به چنگ شاه منصور افتاد. شاه منصور ابتدا سلطان زین العابدین را کور کرد و سپس او را در قلعه سلاسل زندانی نمود. امیر تیمور بدون دادن تلفات، شیراز را در اواخر سال 798 فتح کرد. در همین زمان خبر عصیان توقتمش خان و قمرالدین دوغلات و حمله آنان به ماوراءالنهر را شنید. بلافاصله ممالک مظفری را بین شاه یحیی و عمادالدین احمد و ابواسحاق نبیره شاه شجاع تقسیم نمود و با شتاب به سوی سمرقند حرکت کرد. لازم است به اطلاع خوانندگان محترم رسانده شود هر چند مطالب این صفحه تکراری است و در بخش مربوط به خاندان آل مظفر در فارس نیز آمده است، ولی لازم دانستم برای این که رشته کار از هم گسیخته نشود آن را دوباره بیان نمایم. اما هنگامی که تیمور در یورش 3 ساله خود مشغول قتل عام و غارت مردم ایران بود، دو تن از حکام دست نشانده او یعنی توقتمش خان حاکم خوارزم و قمرالدین دوغلات حاکم فرغانه از نبودن او در ماوراءالنهر سوء استفاده کردند و با همدستی یکدیگر در سال 790 به ماوراءالنهر حمله کردند و آن سرزمین را به آشوب کشیدند. مردم خوارزم به دستور توقتمش بر کسان امیر تیمور شوریدند و کشتار و غارت به راه انداختند و از سویی دیگر قمرالدین دوغلات به ماوراءالنهر حمله کرد. اما عمر شیخ پسر تیمور که در سمرقند بود، قمرالدین دوغلات را شکست داد و فراری نمود. توقتمش هم وقتی که شنید امیر تیمور به سوی ماوراءالنهر حرکت کرده به دشت قبچاق گریخت. امیر تیمور به خوارزم لشکرکشید و پس از تصرف آن شهر دست به قتل عام و غارت زد. تیمور چنان خوارزم را ویران کرد و با خاک یکسان نمود که در سراسر

ص: 724

آن شهر دیواری که کسی یا حیوانی بتواند در سایه آن بیاساید، پیدا نمی شد و بعضی از مردم که جان سالم به در برده بودند، بر سراسر فضای ویران شده آن کشاورزی می کردند تا بار دیگر تیمور در سال 793 دستور سکونت در شهر خوارزم و بازسازی آن صادر کرد. در اواخر سال 790 سیورغتمش که امیر تیمور او را در سال 771 به حکومت ماوراءالنهر منصوب کرده بود، درگذشت. امیر تیمور برای رعایت قوانین او لوس جغتای محمودخان پسر سیورغتمش را جانشین او کرد. توقتمش بار دیگر در زمستان سال 791 به ماوراءالنهر حمله کرد. این بار هم شکست خوردو نتوانست کاری از پیش ببرد. امیر تیمور مدتی به تعقیب توقتمش به مغولستان و دشت قبچاق رفت ولی نتوانست او را دستگیر کند، ناچار به سمرقند برگشت. امیر تیمور پس از تهیه لشکر بیشتری در پانزده صفر سال 793 برای سرکوب توقتمش به سوی دشت قبچاق حرکت نمود. او در پانزدهم رجب همین سال در سواحل شط ولگاه در یک زد و خورد شدید توقتمش را شکست داد و فراری نمود. امیر تیمور با غنایم و اسرای فراوان به سمرقند برگشت. حمله امیر تیمور به دشت قبچاق و سایر مناطق جنوب روسیه و قتل عام و غارت مردم آن خطه باعث ویرانی گسترده شهرها و روستاها و نابود شدن زیر ساخت های اجتماعی و اقتصادی و کاهش چشمگیر جمعیت آن سامان گردید.

حمله کرد، زیرا سید کمال الدین قوامی حاکم آن جا از فرمان او سرپیچی کرده و راه عصیان پیش گرفته بود. امیر تیمور پس از تصرف گرگان و مازندران سید کمال الدین قوامی را دستگیر و به وسیله کشتی روانه خوارزم نمود. زیرا آن زمان رودخانه سیحون که از کوه های بدخشان سرچشمه می گرفت، پس از عبور از خوارزم به دریای خزر می ریخت و بعداً به مرورزمان کم کم مسیر خود را تغییر داد تا امروز که به دریاچه آرال می ریزد. امیر تیمور فصل زمستان را در مازندران گذرانید و در صفر سال 795 وارد ری و سلطانیه شد و از آن جا به سلطان آباد عراق عجم و سپس به شوشتر رفت. همان گونه که در بخش آل مظفر نیز گذشت، شاه منصور مظفری که نتوانست در برابر امیر تیمور مقاومت کند، به شیراز گریخت. امیر تیمور به تعقیب شاه منصور به شیراز رفت. شاه منصور با لشکر 3 هزار نفری خود در برابر سپاه 30000 نفری تاتار که به شیراز یورش می بردند، به دفاع پرداخت. شاه منصور تا آخرین رمقی که در بدن داشت، جنگید تا کشته شد. ولی خاطرات دلاور مردی های او در راه دفاع از میهن تا ابد باقی ماند. امیر تیمور پس از آن که خاندان آل مظفر را برانداخت، پسر خود عمر شیخ را به حکومت فارس منصوب کرد و خود به اصفهان رفت و از آن جا به قصد سرکوب قره محمد قراقویونلو عازم آذربایجان شد و در یک جنگ نابرابر قره محمد قراقویونلو شکست خورد و گریخت. امیر تیمور پس از قتل و غارت مردم آن سامان در شوال سال 795 جهت سرکوب سلطان احمد جلایری عازم بغداد شد. سلطان احمد جلایری که نتوانست در برابر امیر تیمور مقاومت کند، به شام گریخت و امیر تیمور به آسانی بغداد را به تصرف خود درآورد. مردم بغداد از امیر تیمور تقاضا نمودند که به فتح قلعه های تکریت که در آن فردی به نام امیرحسن با چریکی هایش کاروانیان را غارت می کند، اقدام نماید. امیر تیمور به آن سامان رفت و با دادن تلفات جانی بسیار توانست قلعه های تکریت را تصرف کند و تمام مدافعین آن جا را به قتل برساند. امیر تیمور پس از سرکوب دزدان و راهزنان در تکریت به ولایات واسطه و بصره رفت و امرای آن دیار را مطیع خود نمود و سپس راهی الجزیره شد. در این سفر به تاریخ ربیع الاول سال 796 عمر شیخ که به ملاقات پدرش امیر تیمور می آمد، در چهار منزلی بغداد به تیر مردم آن جا به قتل رسید. امیر تیمور هم پسر او پیرمحمد را به حکومت فارس منصوب کرد.(1) اما پیرمحمد

ص: 726

که حسن پیرنیا می گوید جانشین عمر شیخ شده، پسر غیاث الدین جهانگیر پسر ارشد امیر تیمور می باشد نه پسر عمر شیخ. اما به نقل از خود امیر تیمور هنوز چند روزی مانده بود به طرف هندوستان حرکت کنم، خبر مرگ فرزندم عمر شیخ که در فارس کشته شده بود، به من رسید. بلافاصله تصمیم گرفتم به شیراز رفتم. چند تن از علما و فضلای شیراز از جمله شمس الدین محمد حافظ و صباح الدین یوسف سنبلی در قید حیات نبودند. در شیراز کلانتر به من گفت که قاتل فرزند تو طایفه بویر هستند. من پس از تحقیقاتی که به عمل آوردم به صحت گفتار او پی بردم.(1) امیر تیمور در خاطراتش درباره کوه نشینان فارس می نویسد: زنی که یک لوله پشتی داشت با شمشیر به طرف من حمله کرد. ولی قبل از این که شمشیرش به من برسد، تیر من فرق او را شکافت. وقتی که زن به زمین افتاد، صدای گریه طفلی بلند شد. من با شگفتی دیدم لوله پشتی آن زن طفل شیرخوار اوست که آن را بر پشت خود بسته بود. اما خود امیر تیمور در کتاب منم تیمور جهانگشاه اثر مارسل براوان فرانسوی محل کشته شدن پسر خود عمر شیخ را جلگه ای به نام دشت نرگس در نزدیکی شیراز معرفی کرده است. شاید جلگه ای که عمر شیخ فرزند امیر تیمور برای شکار و تفریح در آن جا رفته و به دست کوه نشینان کشته شد، جلگه دشت ارژن یا خان زنیان و یا چهل چشمه باشد که با شیراز فاصله چندانی ندارد. امیر تیمور اشتباهی به جای جلگه دشت ارژن آن را دشت نرگس ثبت کرده است. او در نوشته های خود اشتباهات زیادی دارد. به طور مثال کوهکیلویه و بویراحمد را کشور بویر ثبت کرده است. بنابراین عمر شیخ پسر تیمور به انتقام کشتن هزاران نفر از مردم فارس در منطقه لر نشین این ولایات به دست دلیر مردان این خطه به قتل رسید و امیر تیمور به فارس آمد و با لشکر بسیار عازم به قول خودش کشور بویر شد و آن سرزمین که دارای جنگل های فراوان و علفزارهای وسیع بود را به آتش کشید و هم چون سایر نقاط ایران هرچه توانست غارت کرد و مردم هم به قتل رساند. اما برگردیم به ادامه یورش 5 ساله: امیر تیمور پس از قتل عام و غارت مردم بغداد، راهی ارمنستان و گرجستان شد و ترکمانان را سرکوب کرد و سپس در سال 796 برای زمستان گذرانی به بغداد برگشت. امیر تیمور در عراق عرب بود که به او خبر رسید که توقتمش خان به دربند و آران حمله کرده است. امیر تیمور ماندن در عراق عرب را

ص: 727

جایز ندانست و با لشکریان خود راهی دربند و آران گردید و پس از تصرف آن ولایات به تعقیب توقتمش خان عازم دشت قبچاق گردید. در این حملهکه در سال 797 آغاز گردید، یک جنگ شدیدی بود که بین توقتمش و امیر تیمور در قفقاز کنار رود اترک صورت گرفت که منجر به شکست و فراری شدن توقتمش گردید. امیر تیمور به تعقیب توقتمش ولایات چرکس و قذاق را گرفت و سپس وارد خاک روسیه گردید و پس از جنگ های پراکنده شهر مسکو را به تصرف خود درآورد. امیر تیمور پس از کشتار و غارت مردم آن سامان به آذربایجان آمد و سپس به سرکوب شورشیانی که در غیاب او در ولایات نهاوند و سیرجان و یزد آذربایجان روی داده بود، پرداخت. امیر تیمور در پایان این مرحله از لشکرکشی، پسر خود میرانشاه را به حکومت آذربایجان منصوب کرد و خود در شوال سال 798 عازم سمرقند شد. امیر تیمور پس از این که از یورش 5 ساله برگشت، یک سال که در سمرقند ماند، دوباره به خیال کشورگشایی و کشتار و غارت مردم افتاد. او ابتدا پسر دیگر خود شاهرخ را به حکومت ولایات خراسان و هرات منصوب کرد. امیر تیمور ابتدا قصد داشت به طرف ختی و کاشغر و چین حمله کند ولی ناگهان نظرش عوض شد و فیلش هوای هندوستان کرد. امیر تیمور در سال 801 به عزم هندوستان پس از تصرف افغانستان از رود سند گذشت و در هندوستان قتل و غارت عظیم کرد. اعمال وحشیانه او در قبال توحش سیک ها و هندوها خارج از حدود وصف است. در نزدیکی دهلی تنها یکصدهزار نفر را اسیر نمود و همه را از دم شمشیر گذرانید. شکی نیست که در کشتن یکصد هزار نفر در آن عصر که همه باید از شمشیر کشته شوند، کار آسانی نبوده و چه قساوتی نشان می داده است.(1) امیر تیمور در دهلی مشغول کشتار و غارت بود که به او خبر رسید که در اکثر ولایات ایران علیه حکام دست نشانده اش شورش هایی روی داده است. امیر تیمور بلافاصله حکومت نواحی مختلف هندوستان را بین امرای خود تقسیم و از طریق افغانستان به سمرقند مراجعت نمود.

است و دیوانه وار اقدامات ناشایسته ای انجام می دهد. میرانشاه که حالت دیوانه به او دست داده بود، دست به ظلمو ستم و وحشی گری زد و عده ای بی گناه را به قتل رساند و بسیاری از بناهای تاریخی را ویران کرد و جسد خواجه رشیدالدین فضل الله دانشمند و مورخ بزرگ ایرانی را از قبر بیرون آورد و در قبرستان یهودیان دفن کرد و برخی از اطرافیان میرانشاه به جای این که از او ممانعت به عمل آوردند از او سوء استفاده کردند و اموال و دارایی دولت را به باد دادند. عده ای دیگر هم از امرا به همین علت سر به شورش برداشتند. امیر تیمور با شنیدن این خبرها دست به تهیه لوازم مورد نیاز برای لشکرکشی به ایران و ممالک غربی زد. امیر تیمور در سال 802 با سپاهیان خود از سمرقند راهی ایران شد. مورخین این لشکرکشی که آخرین جنگ های تیمور می باشد را یورش 7 ساله نامیدند. امیر تیمور در وهله اول به تبریز آمد و پسرش میرانشاه را از سمت خود برکنار نمود و ابوبکر پسر میرانشاه را به جای پدر منصوب کرد و عده ای از اطرافیان میرانشاه را به قتل رساند. از جمله کسانی که در اطراف میرانشاه بودند و از نظر امیر تیمور متهم شناخته شدند: 1-ملا محمد قهستانی دانشمند مشهور 2- قطب الدین نائی 3- حبیب عودی بودند که امیر تیمور آنان را در نزدیکی قزوین به دار آویخت و زمستان سال 802 را در قره بلاغ گذرانید و بهار به گرجستان رفت و در آن جا تاخت و تاز فراوان کرد، کلیساها را خراب نمود و دیرها را ویران کرد و جمع کثیری را کشت و از آن جا به آسیای صغیر رفت و سیواس و آذربایجان را بار دیگر گرفت و ساخلوی آن جا را که مقاومت نمودند، قریب به چهارصد هزار نفر می شدند زنده زنده سوزانید.(1) هنگامی امیر تیمور مشغول تاخت و تاز در گرجستان بود، از آذربایجان خبر آوردند که بایزید خان اول سلطان عثمانی از والی آذربایجان طلب خراج کرده است. امیر تیمور ابتدا نامه ای تهدید آمیز به سلطان عثمانی نوشت و سپس در اوایل محرم سال 803 به شهر سیواس از ولایات روم حمله کرد و پس از ده روز محاصره بر آن مسلط شد و شهر ملطیه و سواحل دریای سیاه را به تصرف خود درآورد و حکومت آن را به قره عثمان بایندری جد آق قویونلوها سپرد. امیر تیمور در سال 795 زمانی که در ایران در یورش 5 ساله خود مشغول قتل و غارت بود، سفیری از سوی خود نزد ملک ظاهر سلطان مصر فرستاد و خواستار روابط دوستانه فی ما بین شد. ملک ظاهر فرستاده

ص: 729

تیمور را به قتل رساند و رئیس محافظین «گوتوال» یکی از قلعه های ارمنستان را هم که توسط مأموران قره یوسف قره قویونلو به مصر آورده شده بود را به زندان انداخت. امیر تیمور در سال 804 سفرایی به ممالک همجوار فرستاد. امیر تیمور ابتدا از بایزید سلطان عثمانی خواست که هرچه سریع تر سلطان احمد جلایری و قره یوسف قره قویونلو را تسلیم او کنند. سلطان عثمانی به پیام او ترتیب اثر نداد. در همین زمان ملک ناصر جانشین ملک ظاهر علاوه بر اینکه به خواسته امیر تیمور ترتیب اثر نداد، فرستاده او را هم به زندان انداخت. امیر تیمور با شنیدن این خبر ابتدا سرکوب ملک ناصر پسر ملک ظاهر سلطان مصر را در اولویت قرار داد و عازم سوریه شد. امیر تیمور در نهم ربیع الاول سال 803 شهر حلب سوریه را به محاصره خود درآورد. مدافعان شهر حلب پس از 3 روز مقاومت تسلیم شدند. امیر تیمور پس از پانزده روز قتل عام و غارت شهر حلب به سراغ شهرهای حماء و حمص و بلبلک رفت. مردم آن سامان را غارت و عده ای هم قتل عام نمود، آنگاه عازم دمشق شد. در این هنگام ملک ناصر سلطان مصر که به درخواست مردم دمشق سپاهی در آن شهر مستقر نموده بود تا جلو امیر تیمور را بگیرد، این سپاه با مختصر جنگی شکست خورد و امیر تیمور دمشق را به تصرف خود درآورد. با این که بعضی از مورخین نوشته اند که امیر تیمور با قولی که به مردم دمشق داده بود تا حدودی دست به قتل عام مردم نزد ولی کاری کرد که از قتل عام بدتر بود. امیر تیمور خراج سرسام آوری از مردم گرفت و آن چه باقی بود نیز به مدت چندین روز غارت کردند که نان شب برای کسی باقی نماند به طوری که بسیاری از سکنه آن از گرسنگی تلف شدند و جمعیت شهر به طوری چشمگیری کاهش یافت. آن گاه روی ویرانه شهر خطبه به نام تیمور خواندند. امیر تیمور پس از ویران نمودن لبنان و سوریه راهی عراق شد. او در ابتدا شهر بغداد را به محاصره خود درآورد. با وجودی که مدافعان بغداد مقاومت و پایداری زیادی از خود نشان دادند، در آخر امر شکست خوردند و در سنه 27 ذیقعده سال 803 شهر به دست امیر تیمور افتاد. بنا به نوشته عمادالدین حسین اصفهانی: «چون هنگام محاصره بغداد تعدادی از سرداران و سربازان تیمور کشته شده بودند، او به بیست هزار نفر از سپاهیان خود دستور داد که هر یک دو سر بغدادی تحویل بدهند.» ولی حسن پیرنیا «مشیرالدوله» می گوید:«امیر تیمور به بیست هزار تن از سربازان خود دستور داد که هر یک نفر یک سر بغدادی تحویل او بدهند.» به هر حال قتل عام و حشتناکی در بغداد صورت گرفت و هزاران نفر از مرد و زن و پیر و جوان و

ص: 730

بی گناه قتل عام شدند. تیمور از سر کشته شدگان مناره ها ساخت. امیر تیمور پس از قتل عام و غارت مردم دستور داد شهر را به طور کلی غارت و ویران کردند. امیر تیمور پس از قتل عام و غارت لبنان و سوریه و عراق عرب برای زمستان گذرانی به قره بلاغ رفت. او پس از استراحت کافی در سال 804 برای جنگ با سلطان بایزید عثمانی به سوی آنکارا حرکت کرد. در نوزدهم ذیحجه سال 804 جنگ خونینی بین سپاهیان امیر تیمور و لشکر سلطان بایزید عثمانی در جنوب غربی آنکارا روی داد. در این جنگ که هم زمان شد با گرمای شدید تابستان ابتدا امیر تیمور آب بر روی سپاهیان سلطان بایزید عثمانی بست که حدود 5000 نفر از سپاهیان او تلف شدند. این جنگ که از صبح شروع شده بود تا پاسی از شب در گرمای شدید تابستان ادامه پیدا کرد. هرچه سلطان بایزید در برابر تیمور مقاومت و ایستادگی کرد ولی سودی نداشت در آخر امر شکست خورد و به دست تیمور اسیر شد. امیر تیمور، سلطان بایزید را در قفس آهنی زندانی کرد و همراه خود می گردانید، تا این که در شعبان سال 805 در راه درگذشت. امیر تیمور پس از تصرف ولایات آناتولی به کنار دریای مدیترانه رفت و بندر ازمیر را نیز فتح کرد. ملک ناصر سلطان مصر که از کشورگشایی های امیر تیمور سخت در وحشت افتاده بود، فرستادگانی نزد او گسیل داشت. فرستادگان سلطان مصر در بندر ازمیر به خدمت امیر تیمور رسیدند. این فرستادگان حامل پیامی بودند مبنی بر این که سلطان مصر تبعیت امیر تیمور را پذیرفته و سکه و خطبه هم به نام او کرده و پذیرفته که خراج سالیانه مصر را به امیر تیمور پرداخت نماید و اما امیر تیمور پس از این همه کشت و کشتار و غارت دوباره به قره بلاغ برگشت و زمستان را در آن ولایت گذرانید. امیر تیمور در اوایل بهار عازم مازندران و گرگان شد تا عده ای از امرا که در غیبت او سر به شورش برداشته بودند را سرکوب نماید. امیر تیمور پس از موفق شدن در سرکوب شورشیان مازندران و گرگان و قتل عام غارت مردم ایران و عراق عرب و لبنان و سوریه و ترکیه و گرجستان در محرم سال 807که مدت این یورش 7 سال می باشد، با ثروت های فراوان که از غارت مردم آن سامان به دست آورده بود به سمرقند پایتخت خود برگشت.

آن گاه به فکر تصرف چین افتاد. امیر تیمور در 23 جمادی الاول سال 807 با سپاهیان خود که حدود چهارصد هزار نفر می شد از سمرقند به طرف چین حرکت کرد و از شط سیحون گذشت. زمانی که او از رودخانه سیحون عبور می کرد، سرمایی شدید بر سراسر منطقه حکم فرما بود به طوری که ضخامت یخ رودخانه سیحون به حدود چند متر می رسید و در چنین اوضاعی سپاهیان تیمور از روی یخ رودخانه عبور کردند. امیر تیمور تا به شهر اترار رسید بسیاری از چهارپایان و افراد خود را بر اثر سرما و یخبندان از دست داد. در شهر اترار امرا به امیر تیمور پیشنهاد دادند برای نجات از صدمات بیش تر جشنی به راه بیندازد. تیمور هم پذیرفت این جشن 3 روز به طول انجامید. در خلال آن تیمور برای گرم شدن به شراب خواری پرداخت. او بدون این که غذایی بخورد انواع مشروبات نوشید، با این که از دل درد و تب به خود می پیچید و همین از ظاهر علائم ورم معده بود. او به شراب خواری ادامه داد تا به زبان افتاد.(1) امیر تیمور وقتی که مرگ خود را نزدیک دید قبل از آن که از زبان بیفتد امرا و شاهزادگان را به حضور طلبید. او ابتدا پیرمحمد پسر جهانگیر که پسر اولاد ارشد خود امیر تیمور می شد را به ولیعهدی و جانشینی انتخاب کرد و از امرا و شاهزادگان خواست که از او حمایت کنند و آنان نیز سوگند وفاداری نسبت به ولیعهد جدید یاد کردند و امیر تیمور وصیت های زیادی به آنان نمود. بعد از این، بیماری امیر تیمور روز به روز شدت بیشتری پیدا می کرد. مولانا فضل الله تبریزی طبیب او هر چه تلاش می کرد بهبودی حاصل نمی شد تا در کما رفت. عده ای در بیرون اتاق مشغول قرآن خواندن شدند. مولانا هیبت اله، پسر مولانا عبیدالله را به درون اتاق خواست تا بر بالای سر تیمور قرآن تلاوت کند و کلماتتوحیدی تکرار نماید، او نیز چنین کرد. شب که فرا رسید او در حالی مُرد که 71 سال از عمرش می گذشت. خلاصه امیر تیمور پس از 36 سال سلطنت در سن 71 سالگی بر اثر افراط در شرابخواری در شب چهارشنبه 17 شعبان سال 807 در شهر اترار درگذشت. جسد او را به سمرقند آوردند. در مقبره ای که خود ساخته بود و اکنون به گور امیر معروف است، دفن کردند. امیر تیمور یک جنایتکار وحشی و خونخوار بود که در مدت حیات خود قسمت اعظمی از مردم دنیای آن روزگار را قتل عام و غارت نمود و بسیاری از شهرها و روستاها را ویران کرد. او حتی به زنان و کودکان و سالخوردگان و بیماران رحم

ص: 732

نکرد. امیر تیمور همچون نیای خود چنگیز خان وحشی ترین و بی رحم ترین جاندار روی زمین بود. او به افراد خود می گفت من خود حافظ کل قرآن هستم و فتوا می دهم که تجاوز به زنان و دختران را برای شما حلال کردم در حالی که او دروغ می گفت و بویی از اسلام نیز نبرده بود. در حالی که بر هیچ کس پوشیده نیست روحانیت هیچ دین و مذهبی چنین فتوایی نمی دهد. امیر تیمور پس از نابود کردن یک ولایت و قتل عام و غارت مردم آن، به سایر ممالک فتح نامه می نوشت و مدعی می شد که برای فرونشاندن شورش و جلوگیری از راهزنی به آن جا لشکر کشیده است. در حالی که خودش راهزن و غارتگر و قاتل و خونریز بود. اگر ولایات مورد تهاجم غیر مسلمان بود، اعلام می کرد که برای گسترش دین اسلام با کفار می جنگد در حالی که این حیوان درنده هیچ گونه بویی از اسلام نبرده بود. امیر تیمور آن چه در کتاب خود به نام منم تیمور جهانگشا که مدعی می شود دست نوشته خودش است، اگر دقیقا آن را بررسی کنید، می بینید اکثر مطالبش دور از واقعیت است زیرا با نوشته سایر مورخین مطابقت ندارد. امیر تیمور و چنگیز خان هر دو غارتگر و خونخوار بودند. بنا به نوشته بعضی از مورخین آن ها بیش 3769000 نفر از مردم را قتل عام کردند. آن ها این ارقام را برای ساکنین شهرها در نظر گرفته اند و روستائیان و عشایر از این ارقام جداست. تفاوت هایی هم بین چنگیز و تیمور وجود داشت که چنگیز نسبت به هیچ دین و مذهبی تعصب نداشت و همه مردم غیرمعمول را مثل هم می پنداشت و تیمور بین مسلمان و غیر مسلمان در بعضی موارد تفاوت می گذاشت. امیر تیمور به کشور های غیر مسلمان که حمله می کرد اسمش را جهاد با کفار می گذاشت و قتلعام و غارت مردم را کشتن دشمنان خدا تلقی می کرد و غارت و چپاول و راهزنی را هم اسمش غنایم جنگی گذاشته بود و او به هیچ قانون و مقرراتی پایبند نبود ولی چنگیز تمام قوانین ممالک داری می دانست و کارهایی که می بایست انجام دهد را در کتابی گرد آورده بود و اسمش هم یاسای چنگیزی گذاشته بود و آن را قانون اساسی مملکت قرار داده بود و دولت و ملت موظف به اجرای آن بودند. خلاصه امیر تیمور مردم ملل مغلوب اعم از مسلمان و غیر مسلمان را به بهانه های مختلف قتل عام و غارت می کرد.

1- غیاث الدین جهانگیر که در زمان حیات تیمور در سمرقند وفات یافت و او دو پسر به نام های سلطان محمد و پیرمحمد داشت که سلطان محمد اولین ولیعهد تیمور بود که در شعبان 805 در یورش 5 ساله تیمور فوت کرد و بعداً تیمور پیرمحمد را ولیعهد خود نمود و او دو سال بعد از مرگ تیمور به دست یکی از کسان خود کشته شد.

2- عمر شیخ حکمران فارس بود. همان گونه که گذشت در زمان حیات پدر در سال 796 کشته شد.

3- جلال الدین میرانشاه که در زمان حیات پدر حکمران ولایات آذربایجان و عراق عجم و الجزیره بود و در اواخر سلطنت تیمور از اسب به زیر افتاد و ضربه مغزی شد و اختلال روان پیدا کرد و با این حال پس از مرگ پدر تا سال 810 بر ولایات گفته شده حکومت می کرد تا به دست قره یوسف قراقویونلو به قتل رسید.

معین الدین شاهرخ مشهور به شاهرخ تیموری که یکی از بهترین و مشهورترین پسران امیر تیمور بود که بعد از مرگ پدر رسماً به جای او به تخت سلطنت نشست. هنگامی که تیمور درگذشت روی هم 36 نفر پسر و نوه پسری داشت که تیمور برای این که بعد از خود بین آن جنگ نیفتد سرزمین قلمرو خود را بین ایشان تقسیم نمود. وقتی که تیمور از دنیا رفت بازماندگان وی وصیت و نصیحت او را نادیده گرفتند. دو پسر زنده تیمور یعنی میرانشاه و1- شاهرخ به جان هم افتادند. در این کشمکش سرزمینی که تیمور تصرف کرده بود، بدین گونه تقسیم شد: یکی دولت ایران غربی که شامل عراق عجم و عرب و الجزیره و آذربایجان و آران و گرجستان می شد که میرانشاه و پسران او ابوبکر و محمد عمر بر آن حکومت می کردند و دیگری دولت ایران شرقی که شامل خراسان و هرات و ماوراءالنهر می شد که شاهرخ و پسرانش بر آن حکومت می کردند. دولت ایران غربی به دلیل این که میرانشاه پادشاهی ظالم و ستمگر و دیوانه بود و بین پسرانش هم اختلاف به وجود آمد و همین امر باعث ضعف آن ها گردید، با به قدرت رسیدن خاندان آل جلایر و قره قویونلو ها از میان رفت. ولی دولت ایران شرقی به دلیل عقل و کاردانی و سیاست و کشورداری که شاهرخ و جانشینان او داشتند، مدتی دوام داشت و آنان نام نیک و درخشانی در تاریخ ایران از خود به جا گذاشتند و آن دوره خراسان و ماوراءالنهر مرکز علم و ادب و هنر گردید.

ص: 734

حکومت عراق عجم فرستاد. شاهرخ پس از استیلا بر ماوراءالنهر در سال 812 پسر خود الغ بیک را به حکومت آن جا منصوب کرد و سلطان خلیل هم چنان حکومت عراق را در دست داشت تا سال 814 که از دنیا رفت. اما عبدالله رازی در مورد سلطان خلیل چنین می نویسد: سلطان خلیل فریفته جمال شادملک نامی گردید و در اجرای درخواست های آن خانم چیزی فروگذاری نمی کرد و در آخر اعیان و صاحبان منصب از او متنفر شدند و دو نفر از آنان که هر دو موسوم به خدابنده بودند با بردی بیک نام به مخالفت برخواستند و سلطان خلیل را از سلطنت خلع کردند و به کاشغر تبعیدش نمودند. در آن احوال شاهرخ قیام کرد و تاج و تخت را بگرفت ولی نسبت به سلطان خلیل رأفت نمود و شادملک را با او داد و این خانم هم طریق وفا را از دست نداد چون خلیل سلطان رحلت کرد، با ضرب خنجر خود را بکشت و هر دو را در یک قبر دفن کردند. خلیل سلطان پادشاهی علم دوست و شاعر بود و اصحاب معرفت را گرامی می داشت.(1)

اصفهان را از دست میرزا اسکندر گرفت و به میرزا رستم داد. با وجود توصیه های شاهرخ، میرزا رستم برادر را در سال 817 ابتدا کور و سپس به قتل رساند. چون میرزا بایقرا که حاکم فارس بود، از اطاعت شاهرخ سرپیچی کرد، شاهرخ به شیراز آمد و بایقرار فراری شد و شاهرخ حکومت آن جا را به پسر خود سلطان ابراهیم سپرد. شاهرخ پس از این که بر سراسر قلمرو خود امنیت و آرامش برقرار کرد، تصمیم گرفت که انتقام خون برادر خود میرانشاه را از ترکمانان قره قویونلو بگیرد. شاهرخ به همین منظور با لشکری گران در سال 823 عازم آذربایجان شد. قره یوسف قره قویونلو به جلو شاهرخ شتافت تا با او وارد جنگ شود ولی قبل از شروع جنگ از قضا مُرد و دو پسرش اسکندر و جهانشاه با شاهرخ وارد جنگ شدند ولی از شاهرخ شکست خوردند و شهر ری به دست شاهرخ افتاد و در دومین جنگ که بین شاهرخ و اسکندر و جهانشاه پسران قره یوسف در سال 832 روی داد، بار دیگرپیروزی از آن شاهرخ شد. دوباره در سال 838 بین پسران قره یوسف و شاهرخ جنگ درگرفت و از دو تن پسران قره یوسف اسکندر فراری شد و جهانشاه تابعیت شاهرخ را پذیرفت. شاهرخ پس از پایان کار ترکمانان قره قویونلو، تا پایان عمر به هیچ جا لشکرکشی نکرد و در داخل کشور مشغول عمران و آبادانی گشت و خرابی های پدرش را به تدریج ترمیم نمود. شاهرخ چون شخصی صلح جو بود با کشورهای همسایه روابط دوستانه ای برقرار نمود. شاهرخ در هرات در سال 830 مورد سوء قصد قرار گرفت که جان سالم به در برد. ضارب با شمشیر به او حمله کرد، شاهرخ زخمی شد و مدتی بعد بهبودی پیدا کرد. ضارب احمد ملقب به لر نام داشت که بعضی از مورخین او را یکی از مریدان فضل الله موسس مذهب حروفی معرفی کردند. ضارب در هنگام ضربت به شاهرخ توسط محافظین او کشته شد و تعدادی نیز به اتهام همکاری با ضارب به قتل رسیدند. شاهرخ پس از 43 سال پادشاهی در سال 850 درگذشت. هر چند شاهرخ اهل کشورگشایی نبود ولی اگر جنگی به او تحمیل می شد، با نهایت رشادت می جنگید و در تمام جنگ های خود نیز پیروز بود. شاهرخ شاعر و خطاط بود و در زمان او هرات مرکز تجمع علما و عرفا و دانشمندان و نویسندگان و شعرا و دیگر هنرمندان گردید و بنا به فرمان شاهرخ در آن شهر کتابخانه بزرگی ساخته شد و در زمان او بسیاری از کتب عربی به فارسی ترجمه شد. در زمان شاهرخ، عبدالقادر مراغه ای موسیقی دان معروف و یوسف اندکانی آوازخوانی مشهور و قوام الدین معمار و استاد برجسته و مولانا خلیل نقاش زبردست می زیسته اند. یکی از زنان شاهرخ، گوهرشاد نام

ص: 737

داشت که فردی خیّر بود و در هرات و مشهد بناهای بسیاری ساخت که مسجد گوهرشاد در مشهد یکی از یادگاری های اوست. لازم می دانم که مطالب کوتاهی در مورد بایسنقرا به اطلاع عزیزان رسانده شود. شاهرخ پنج پسر داشت که چهار تن از آنان در زمان حیات پدر از دنیا رفتند و تنها میرزا الغ بیک باقی ماند که به جای پدر به سلطنت نشست. از میان این چهار تن که در زمان حیات پدر از دنیا رفتند، مشهورترین آن ها غیاث الدین بایسنقرا نام داشت که مدتی در گرگان از طرف پدر حکومت می کرد. او شاهزاده ای بود هنرمند، شاعر و خطاط که عده ای از نقاشان و علما و فضلا را به دربار خود جمع کرده بودند و به آنان احترام می گذاشت. این هنرمندان دیباچه شاهنامه فردوسی را بهنام شاهنامه بایسنقرا در سال 829 به رشته تحریر درآوردند. بایسنقرا از سیاست کشورداری کنار گرفت و به هرات رفت و بقیه عمر به جمع آوری کتاب ها از جمله شاهنامه و تشکیل مجالس علمی گذرانید. متأسفانه این شاهزاده هم مانند سایر تیموریان به شرب خمر افراط می کرد که در نتیجه این کار بیمار شد و در سن 37 سالگی در هفتم جمادی الاول سال 837 در هرات دار فانی را وداع گفت و جسد او را به مشهد آوردند و در مسجد گوهرشاد دفن کردند.

سمرقند رصدخانه ای ساختند که جمعی از ریاضی دانان از جمله صلاح الدین موسی قاضی زاده رومی و مولانا علی قوشچی و غیاث الدین جمشید کاشانی در آن مشغول به کار شدند. آن ها بوسیله زیج معروف الغ بیگی تقویم را استخراج نمودند. میرزا الغ بیک در امور اقتصادی و عمرانی و فرهنگی تلاش بسیار کرد و در این راه موفق هم بود. او بناها و ابنیه های فراوانی بساخت ولی در امور جنگ و دفاع از مملکت موفق نبود و همیشه ضعیف عمل می کرد. به طوری که در زمان یورش در سال 828 از ازبک های مغول شکست خورد. میرزا الغ بیک به کمک پسرانش در سال 852 به هرات حمله کرد و علاالدولهحاکم آن جا به شیراز گریخت و سپس به کمک برادر خود میرزا بابر به خراسان برگشت. میرزا الغ بیک عده ای از مردم هرات که با او مخالفت کرده بودند و حامی ترکمانان قره قویونلو بودند را به قتل رساند. هنگامی که الغ بیک در هرات بود به او خبر دادند که ازبکان به ماوراء النهر حمله کرده اند. الغ بیک جهت جلوگیری از حمله ازبکان هرات را رها کرد و راهی سمرقند شد. پس از این که الغ بیک ناچار شد برای دفاع از ماوراءالنهر در برابر ازبکان هرات را ترک کند، میرزا بابر و علاالدوله هر دو به هرات آمدند و میرزا بابر بر تخت سلطنت نشست و علاالدوله را دستگیر و سپس کور نمود و او را از شهر بیرون کرد. علاالدوله که کاملاً کور نشده بود، می توانست جلوی پای خود را ببیند، هر چه این سو و آن سو دوید، نتوانست کاری از پیش ببرد تا عاقبت در سال 865 در کنار دریای خزر درگذشت. در سال 835 عبداللطیف که از طرف پدر به حکومت بلخ منصوب شده بود، بر پدرش الغ بیک شورید و در جنگی که بین پدر و پسر روی داد، عبداللطیف بر پدر خود الغ بیک پیروز شد و او را دستگیر و به قتل رساند. بنابراین میرزا الغ بیک پس از دو سال و هشت ماه سلطنت در دهم رمضان سال 853 به دستور پسرش عبداللطیف توسط شخصی به نام عباسی به قتل رسید. از این سال به بعد تجزیه دولت گورکانی شروع شد و شاهزادگان هر یک در گوشه و کنار کشور به جنگ با یکدیگر پرداختند و هیچ کدام قادر نبودند دولتی مستقل به وجود آوردند.

با کشتن پدرش به سلطنت رسیده بود، پس از 6 ماه پادشاهی در 26 ربیع الاول همان سال هنگام گردش در بیرون شهر سمرقند توسط شخصی به نام بابا حسین از خدمت گذاران پدرش به ضرب تیز به قتل رسید. امرا و هواداران میرزا الغ بیک سر او را بریدند و آوردند در مدرسه الغ بیک آویزان کردند و شعرا در همین مورد این شعر را سرودند:

پدرکُش پادشاهی را نشاید *** اگر شاید به جز شش مه نپاید

نوادگان شاهرخ به ترکستان، هرات وغزنین و کابل حمله کرد و آن ولایات را به تصرف خود درآورد و مدتی بعد خوارزم را نیز ضمیمه قلمرو خود کرد. او پس از مدت کوتاهی توانست قلمرو خود را گسترش دهد و پیروزی های درخشانی به دست آورد. سلطان ابوسعید تنها کس از نوادگان تیمور است که توانست قسمت مهمی از مملکت تیموری را به صورت یکپارچه اداره کند. بنا به نوشته عبدالله رازی «هنگامی که میرزا الغ بیک توسط پسرش ابواللطیف کشته شد، ابوسعید نیز روانه زندان گردید. مدتی گذشت ابوسعید موفق شد از زندان فرار کند او به بخارا رفت. وقتی که شنید عبداللطیف نیز به قتل رسیده است، لشکری فراهم آورد و ترکستان را به تصرف خود درآورد و سپس عزم هرات کرد و گوهرشاد زوجه شاهرخ را در در سنه 861 به قتل رساند.»(1) و اما در سال 872 بین ترکمانان آق قویونلو و قره قویونلو اختلاف افتاد. این اختلاف باعث جنگ بین طرفین گردید. در این جنگ جهانشاه قره قویونلو به دست اوزن حسن آق قویونلو کشته شد و اوضاع قلمرو او متشنج گردید. عده ای از امرای عراق و کرمان و آذربایجان از ابوسعید دعوت کردند که ولایات آنان را هم جزء قلمرو خود درآورد. ابوسعید به آذربایجان لشکر کشید و اوزن حسن آق قویونلو به او پیشنهاد صلح کرد. ابوسعید از روی غرور و به امید کمک امرای آذربایجان پیشنهاد او را نپذیرفت و از طریق اردبیل راهی آران شد. اوزن حسن راه آذوقه را بر سپاه ابوسعید بست. در این میان جنگ شدیدی بین طرفین روی داد که در این جنگ ابوسعید شکست خورد و در حین فرار دستگیر گردید. اوزن حسن ابوسعید را به یادگار محمد سپرد، او هم به انتقام خون جد خود گوهرشاد او را به قتل رساند. بنابراین سلطنت سلطان ابوسعید در 25 رجب سال 873 پس از 18 سال به پایان رسید.

از سال 873که سال مرگ پدرش ابوسعید بود تا سال 905 که به دست شیبک خان ازبک کشته شد، در آن ولایت حکومت می کرد. در همین زمان عراق و آذربایجان را ترکمانان آق قویونلو به تصرف خود آورده بودند. اوزن حسن آق قویونلو، میرزا یادگار محمد پسر میرزا سلطان را تحریک کرد تا به خراسان حمله کند. میرزا یادگار به کمک اوزن حسن در سال 874 به خراسان حمله کرد ولی از سلطان حسین میرزا بایقرا پسر عمر شیخ که سلطنت خراسان را در دست داشت، شکست خورد. اما بار دیگر اوزن حسن لشکری بیش تری در اختیار یادگار محمد گذاشت تا خراسان را تصرف کند. یادگار محمد دوباره تجدید قوا نمود و به خراسان حمله کرد. این بار سلطان حسین از میرزا بایقرا شکست خورد و فراری شد و یادگار محمد وارد هرات گردید. به مدت کمی بعد در محرم سال 875 سلطان حسین میرزا که فراری شده بود، با جمع آوری اردوی بیش تر غفلتاً به صورت شبیخون بر سر یادگار محمد یورش برد و او را دستگیر کرد و در ماه صفر همین سال به قتل رساند. بدین ترتیب با قتل یادگار محمد، دودمان شاهرخ منقرض شد و سلطان حسین میرزا در هرات به تخت سلطنت نشست و علی شیر نوایی که یک دانشمند بزرگ بود را به وزارت خود منصوب کرد. ولی ازبکان که از سال 904 موفق شده بودند ماوراءالنهر را از چنگ بازماندگان تیمور بیرون بیاوردند و بر سراسر آن ولایت مسلط شوند، روز به روز قدرتشان فزونی می یافت تا کار به جایی رسید که آن ها به بهانه های واهی کم کم به خراسان تجاوز کردند. سلطان حسین میرزا در سال 911 با تهیه لشکری از هرات عازم جنگ با ازبکان شد ولی قبل از این که وارد جنگ شود، در تاریخ 16 ذیحجه همان سال یعنی 911 در سن هفتاد سالگی در حالی که حدود 20 سال دچار بیماری فلج بود، ناگهان درگذشت. ولی پسران سلطان حسین میرزا بایقرا با ازبکان وارد جنگ شدند، در همان ابتدا شکست خوردند و به سایر نقاط ایران گریختند. با شکست پسران سلطان حسین میرزا، سلسله گورکانیان رسماً در ایران منقرض شد.

اکثر مورخین معتقدند که سلطان حسین میرزا یکی از مشهورترین سلاطین گورکانی است که در زمان پادشاهی او مردم هرات و خراسان از آسایش و امنیت نسبی برخوردار بودند. او مردیشاعر، فاضل و دانشمند بود. سلطان حسین میرزا مدرسه و کتاب خانه بزرگی در شهر هرات برای طلاب، علوم مختلف ساخت که حدود ده هزار نفر از طالبین علوم به هزینه او تحصیل می کردند. سلطان حسین میرزا در هرات عمارت ها و ابنیه بسیار ساخت که از بهترین شاهکارهای معماری دوره اسلامی محسوب می شود.

ص: 742

درباره سلطان حسین میرزا مورخین کتاب های متعددی نوشته اند و او را به نیکی یاد کرده اند و شعرای آن عصر هم شعرهای بسیاری در مورد او سروده اند. سلطان حسین میرزا علاوه بر این که خود شاعری توانا بود، وزیر معروف و دانشمند او امیر علی نظام الدین مشهور به علی شیر نوایی متوفی 906 در سرودن شعر فارسی و ترکی سرآمد زمان بود. عده ای از نویسندگان و شعرا از جمله عبدالرحمن جامی شاعر بزرگ و امیر آخوند نویسنده کتاب روضه الصفا و بهزاد نقاش در زمان این پادشاه می زیسته اند.

ص: 743

ص: 744

ص: 746

1-خاستگاه ایل ترکمانان قره قویونلو و آق قویونلو:

در پی حمله چنگیز خان به ایران گروهی از ترکمانان ساکن در ولایات خوارزم و ترکستان و اطراف دریاچه آرال و شرق دریای خزر از سرزمین خود کوچ کردند یا کوچانیده شدند و به آسیای غربی آمدند. آن ها در مناطق حد فاصل بین آذربایجان و عراق عرب و جنوب کشور ترکیه کنونی ساکن شدند. این ترکمانان به تدریج در این منطقه قدرتی بهم رسانیدند. بعد از مرگ سلطان ابوسعید که دولت ایلخانی رو به ضعف گذاشت و شیرازه مملکت از هم پاشیده شد. این ترکمانان از فرصت پیش آمده سوء استفاده نمودند و به ولایات اطراف خود دست اندازی کردند. در بین این ترکمانان دو طایفه مشهور به نام های قره قویونلوها یعنی صاحبان گوسفندان سیاه و آق قویونلوها یعنی صاحبان گوسفندان سفید بودند که طایفه قره قویونلوها در شمال دریاچه وال و آق قویونلوها در حوالی دیاربکر سکونت داشتند که محل سکونت هر دو طایفه امروزه جزء کشور ترکیه است. این دو طایفه وقتی که به قدرت رسیدند هر یک با پرچم هایشان که مثل رنگ گوسفندانشان سیاه و سپید بود، ظاهر شدند. طایفه قره قویونلوها حدود نیم قرن زودتر از آق قویونلوها روی کار آمدند. از این دو طایفه قره قویونلوها پیرو مذهب شیعه جعفری بودند و قبل از این که به قدرت برسند، همواره با امیر تیمور در جنگ و ستیز بودند و برعکس آن، طایفه آق قویونلوها پیرو اهل سنت بودند و در یورش های امیر تیمور از او حمایت می کردند. اما در سفرنامه ونیزیان چنین آمده است: «پس از مرگ امیر تیمور دو طایفه ترکمانان که با هم اماراتی در آذربایجان و دیاربکر

ص: 747

بنیان نهاده بودند، یکی از آن دو قره قویونلوها یا سیاه گوسپندان و دیگری آق قویونلوها یا سپید گوسپندان خوانده می شدند و دشمن خونی همدیگر بودند.»(1)

که حدود سال 782 قدرت را در دست گرفته بود، پس از 9 سال حکومت در سال 791 به قتل رسید.

شکست خورد و به سوریهگریخت و بغداد به تصرف سپاهیان امیر تیمور درآمد. ملک ناصر سلطان مصر که آن زمان به سوریه نیز مسلط بود از ترس امیر تیمور، سلطان احمد و قره یوسف هر دو را به زندان انداخت. یک سال از زندانی شدن آن ها می گذشت که خبر مرگ امیر تیمور رسید. با این خبر ملک ناصر آن ها را آزاد کرد. وقتی آن ها آزاد شدند، سلطان احمد جلایری به عراق عرب رفت و قره یوسف به سرزمین های اصلی خود برگشت. وقتی امیر تیمور مرد، قره یوسف از سوی او آسوده خاطر گردید و مصمم شد تبریز را به تصرف خود درآورد. قره یوسف به همین منظور در جمادی الاول سال 809 با لشکریان خود عازم نخجوان شد و میرزا ابوبکر پسر میرانشاه، برای جلوگیری از او عازم نخجوان گردید. در این میان جنگ شدیدی بین طرفین روی داد. در این جنگ قره یوسف پیروز گردید و شهر تبریز را به تصرف خود درآورد. مدتی گذشت در 24 ذیقعده سال 810 میرانشاه و پسرش ابوبکر لشکری فراهم آوردند و به تبریز حمله کردند. در این جنگ دوباره سپاه میرانشاه شکست خورد و میرانشاه پسر امیر تیمور نیز به قتل رسید. با شکست سپاهیان میرانشاه غنیمت فراوانی نصیب ترکمانان آق قویونلو گردید. بدین ترتیب قره یوسف تمام ولایات آذربایجان را به تصرف خود درآورد. بدین ترتیب بخش بزرگی از قلمرو دولت گورکانی به دست قره قویونلوها افتاد. در همین سال یعنی 810 قره یوسف در تبریز طی مراسم خاصی تاج پادشاهی بر سر پسر خود پیر بوداق گذاشت و او را شاه خواند و خود زمام امور مملکت را به دست گرفت. اکثر مورخین این تاریخ را سال تأسیس دولت قره قویونلوها در ایران دانستند. بعضی از مورخین سال معرفی پیر بوداق از سوی پدرش قره یوسف را سال 814 ق ذکر کرده اند. هر چه بود تمام قدرت در دست قره یوسف بود و تاج گذاری پیر بوداق جنبه نمادین داشت. بدین سان بعد از حدود یک سال که از تاریخ این تاج گذاری گذشت، پیر بوداق وفات یافت و قره یوسف خود بر تخت سلطنت نشست. قره یوسف پس از تثبیت سلطنت خود به جنگ قره عثمان بایندری رئیس طایفه آق قویونلوها رفت و او را شکست داد و منهدم ساخت. در این میان بین قره یوسف و سلطان احمد جلایری که حکومت عراق عرب و قسمتی از خوزستان را در دست داشت، اختلاف افتاد و سلطان احمد به تبریز حمله کرد و از قره یوسف شکست خورد و به اسارت درآمد. قره یوسف قصد کشتن سلطاناحمد را نداشت. اما عده ای از امرا او را وادار کردند تا سلطان احمد جلایری را به قتل برساند. در پی شکست و کشته شدن سلطان احمد جلایری، عراق عرب ضمیمه قلمرو

ص: 750

قره یوسف قره قویونلوها گردید و قره یوسف پسر خود شاه محمد را به حکومت عراق عرب منصوب کرد. قره یوسف ناچار بود در چند جبهه بجنگد تا پایه های حکومتی که تازه تأسیس کرده بود، مستحکم نماید. امیر شروان و پادشاه گرجستان با هم متحد شدند و قصد حمله به تبریز را داشتند که قره یوسف در سال 815 پیش دستی کرد و به آن ولایات حمله کرد و پس از شکست دادن آن ها به تبریز برگشت و در سال 816 ولایات سلطانیه، ساوه، قزوین و طارم را به تصرف خود درآورد و ضمیمه قلمرو خود کرد. از سویی بقایای جلایریان در جنوب عراق عرب و خوزستان شروع به فعالیت علیه قره یوسف نمودند. قره یوسف با لشکری گران عازم عراق عرب شد و تا حلب سوریه پیش رفت و پسرش شاه محمد که نافرمانی کرده بود را تنبیه و نصیحت بسیار کرد ولی او را برکنار نکرد. قره یوسف از لشکرکشی به عراق عرب دو هدف داشت: یکی سرکوب بقایای جلایریان و دیگری تنبیه پسرش که از فرمان او سرپیچی می کرد. عمده مشکل داخلی قره یوسف، مرگ پسرش امیر بوداق که او را بسیار متأثر کرده بود و نافرمانی پسر دیگرش که حکومت بغداد را در دست داشت. از سویی دو خطر نسبتاً بزرگی قره یوسف را تهدید می کرد. یکی آق قویونلوها و دیگری بازماندگان امیر تیمور در ایران شرقی بود. وقتی که شاهرخ جانشین امیر تیمور خبر پیروزی های درخشان قره یوسف را شنید، هراسناک شد و تصمیم گرفت جلو او را بگیرد. شاهرخ به کمک شاهزادگان و دیگر امرای تیموری با لشکری گران به قصد تصرف عراق عجم و آذربایجان حرکت کرد و از سویی متحد خود قره یولوک عثمان رئیس آق قویونلوها را تحریک کرد که به قلمرو قره یوسف تجاوز نماید. قره یوسف برای جلوگیری از حمله شاهرخ با سپاهیان خود عازم آذربایجان شد. در سال 823 قبل از این که دو سپاه وارد جنگ با یکدیگر شوند، ناگهان قره یوسف درگذشت و سپاهیانش بدون جنگ متفرق شدند. شاهرخ شهر تبریز را به تصرف خود درآورد. بنابراین قره یوسف قره قویونلو که در سال 810 به سلطنت رسیده بود بعد از 14 سال فرمانرواییدر سال 823 درگذشت. قره یوسف از نظر نظامی شخصی شجاع و دلیر و آگاه در امور جنگ بود و از نظر سیاسی نیز زیرک و هوشیار و با مردم خود با عدل و منطق رفتار می کرد.

ص: 751

تبعیت نماید و گوش به فرمان او باشند و این خود یک پشتیبانی قبیله ای و اتحاد در برابر اوست. شاهرخ با این وجود در فکر صلح و سازش با قره قویونلو ها افتاد، ولی باید راهی انتخاب کند که امتیاز ندهد. مدتی گذشت تا زمینه این کار فراهم شد و جهانشاه برادر امیر اسکندر با عده ای از امرای خود در ری به خدمت شاهرخ آمد و مراتب اطاعت خود را اعلام کرد و شاهرخ نیز مقدم او را گرامی داشت. شاهرخ، جهانشاه را به عنوان رئیس طایفه قره قویونلوها و حاکم آذربایجان به رسمیت شناخت و سپاهی در اختیار او قرار داد تا اسکندر را بیرون کند و خود حکومت آذربایجان را به دست گیرد. جهانشاه به تبریز حمله کرد، اسکندر که تاب مقاومت در برابر او را نداشت، شکست خورد و فراری شد. جهانشاه تبریز را تصرف کرد و حکومت آذربایجان را به دست گرفت ولی امیر اسکندر هنگام فرار در سال 839 در ارزت الروم با آق قویونلوها که راه را بر او بسته بودند، برخورد کرد. علی رغم کمی نیرو آنان را شکست داد. قره یولوک عثمان بایندری رئیس این طایفه را به قتل رساند. مدتی گذشت امیر اسکندر با تهیه لشکری برای بازپس گیری تبریز به این شهر حمله کرد ولی از برادر خود جهانشاه که دست نشانده شاهرخ تیموری بود، شکست خورد و به نخجوان گریخت و در آن جا در 25 شوال سال 841ق در حالی که خوابیده بود به دست پسر خود شاه قباد کشته شد. مدتی گذشت جهانشاه، شاه قباد را دستگیر و به اتهام قتل پدرش امیر اسکندر اعدام نمود. سلطنت امیر اسکندر از سال 823 تا 839 به مدت حدود 16 سال به طول انجامید.

شکست دادن میرزا علاالدوله گورکانی آن جا را به تصرف خود درآورد و بر ولایات خراسان مسلط شد. در این هنگام جهانشاه خبر شورش و نافرمانی پسرش را در آذربایجان شنید، با دشمن خویش میرزا سلطان ابوسعید صلح کرد و خراسان را به او سپرد و خود با عجله به آذربایجان برگشت و اوضاع آن جا را آرام ساخت در همین زمان یعنی سال 869 جهانشاه اطلاع یافت که پسرش امیر پیربوداق که والی فارس است به مردم آن سامان ظلم و ستم می کند. بلافاصله او را عزل و به حکومت عراق عرب فرستاد. امیر بوداق وقتی که در بغداد مستقر شد از اطاعت پدرش سرپیچی کرد و اعلام استقلال نمود. جهانشاه ناچار به بغداد لشکر کشید و آن جا را به محاصره خود درآورد. شهر بغداد پس از یکسال محاصره سقوط کرد. محمد میرزا پسر دیگر جهانشاه که فرمانده لشکر پدرش جهانشاه را عهده دار بود، برادر خود پیربوداق را دستگیر و به قتل رساند و خود حکومت عراق عرب را به دست گرفت. جهانشاه با شجاعت و سیاستی که داشت توانست مدتی قسمت اعظمی از سرزمین ایران و عراق را زیر فرمان خود درآورد و به صورت یکپارچه اداره نماید. تنها یک رقیب برای دولت قره قویونلوها وجود داشت، آن حسن بیگ بود که تازه از بین قبیله آق قویونلو قد علم کرده بود. او هم مردی جنگجو و شجاع بود. حسن بیگ با تهیه لشکری قصد حمله به سرزمین قلمرو قره قویونلوها را داشت. جهانشاه با پذیرفتن تابعیت شاهرخ تیموری آرامش و امنیت بر سراسر قلمرو خود برقرار نمود و دولت قره قویونلوها را از نظر وسعت و عظمت به حد اعلاء رسانید. جهانشاه مردی شاعر و دوست دار علم و هنر بود و حقیقی تخلص می کرد چنان که شعرهایی از او باقی مانده است. شاهرخ علاقه زیادی به عمران و آبادانی داشت و بناهایزیادی از او باقی مانده که مهمترین آن ها مسجد بسیار زیبایی کبود در تبریز و بنای درب امام در اصفهان است. بنابراین جهانشاه که در سال 839 به سلطنت رسیده بود، پس از حدود 33 سال فرمانروایی همان گونه که گذشت به قتل رسید.

کسان و درباریان خود را به قتل رساند. او با دادن پول کلان به این و آن سرمایه و خزاین پدری را به تاراج داد. حسنعلی میرزا با این حرکت های ناشایسته زمینه برای انقراض دولت قره قویونلو فراهم آورد. حسن بیک رئیس طایفه آق قویونلوها که مردی جنگجو و مدیر و مدبر بود از ضعف به وجود آمده سوء استفاده کرد و به آذربایجان حمله کرد. حسنعلی میرزا که اطلاعی از سیاست و مملکت داری نداشت، شکست خورد و قسمتی از قلمرو خود را از دست داد. در دومین جنگی که بین حسنعلی میرزا و حسن بیک در سال 873 روی داد، حسنعلی میرزا شکست خورد و سلسله پادشاهی قره قویونلوها به طور کلی منقرض گردید.

اوزن حسن برای تحکیم پایه های حکومت خود با کاترینا خواهر امپراتور ازدواج کرد. اوزن حسن از ازدواج با کاترینا دارای یک پسر و دو دختر شد که یکی از آنان که مارتا «علمشاه خاتون» نام داشت با شیخ حیدر صفوی ازدواج کرد. این زن مادر شاه اسماعیل صفوی بنیان گذار سلسله صفوی است. سلطان محمد فاتح سلطان عثمانی در سال 857 به قسطنطنیه حمله کرد و آن را به تصرف خود درآورد و نام آن را به استانبول یا اسلامبول تغییر داد. تصرف قسطنطنیه یکی از آرزو های دیرینه مسلمانان بود که به دست سلطان عثمانی این آرزو برآورده شد زیرا مسلمانان در قرون نخستین اسلامی بارها تلاش کرده بودند قسطنطنیه را اشغال کنند تا پشت دروازه شهر آمده بودند و موفق به تصرف آن نشده بودند. با تصرف قسطنطنیه به دست مسلمانان دولت روم شرقی منقرض شد. در همین زمان که قسطنطنیه به جهان اسلام پیوست، مسلمانان به دلیل اختلافات داخلی آندلس را از دست دادند. به مناسبت خویشاوندی و اتحاد بین امپراتور ترابزون و امپراتور روم شرقی، سلطان محمد فاتح قصد حمله به ترابزون داشت که اوزن حسن به او پیغام داد که از حمله به ترابزون که تحت حمایت اوست، خودداری کند. سلطان محمد فاتح به پیغام اوزن حسن ترتیب اثر نداد و ترابزون را هم به تصرف خود درآورد. اوزن حسن مدتی در آناتولی به تاخت و تاز و قتل وغارت پرداخت تا در آخر بین او و سلطان محمد فاتح صلح مانندی برقرار شد. اوزن حسن پس از تثبیت پایه های حکومت خود در آناتولی شرقی به سراغ دو دشمن دیرینه طایفه خود یعنی قره قویونلوها و تیموریان رفت. در این زمان جهانشاه قره قویونلو تمام توجهات خود را به ولایات عراق عجم و فارس و خراسان نموده بود. او از ناحیه غربی قلمرو خود غافل مانده بود، اصلاً متوجه قدرت روزافزون اوزن حسن آق قویونلو نمی شد. در جنگی که بین جهانشاه قره قویونلو و اوزن حسن آق قویونلو در سال 872 روی داد، اوزن حسن جهانشاه را شکست داد و او را به قتل رساند. در سال بعد در جنگی که بین اوزن حسن و ابوسعید گورکانی در قره بلاغ و آران روی داد، ابوسعید شکست خورد و ولایات قره بلاغ و آران به تصرف اوزن حسن درآمد و در جنگ دیگری که در سال 873 بین اوزن حسن و حسنعلی میرزا پسر و جانشین جهانشاه روی داد، حسنعلی میرزا شکست خورد و سراسر قلمرو قره قویونلوها به تصرف آق قویونلوها درآمد و سلسله قره قویونلوها منقرض گردید. بدین ترتیب اورزون حسن توانست هر دو دشمن خود یعنی قره قویونلوها و گورکانیان را از پای درآورد و سراسر آذربایجان و عراق عرب و عجم و فارس

ص: 756

و کرمان و سواحل خلیج فارس را به تصرف خود درآورد. اوزن حسن موفق به تشکیل مملکتی وسیع گردید که ابتدای آن آناتولی و انتهای آن عمان بود. دون گارسیا جهان گرد ونیزی در مورد قلمرو سلطنت اوزن حسن چنین می نویسد: «کشور پهناور اوزن حسن محدود است به امپراتوری عثمانی و قرامان، نخستین ولایتی که به آن می رسیم ترکستان است که در حدود ناحیه حلب به سرزمین سلطان عثمانی متصل می شود، پایتخت و مقر حکومت ایران، تبریز است که اوزن حسن آن را به مدد بخت سازگار و نه با قدرت نظامی بیش تر از چنگال جهانشاه درآورد و سپس او را به هلاکت رساند. آخرین ولایتی که به آن می رسیم شیراز است که به مسافت بیست و یک روز مسافرت از تبریز و جهت مشرق و جنوب شرقی آن قرار دارد.»(1) دولت های اروپایی همواره برای از بین بردن دولت عثمانی با دادن قول کمک مالی به اوزن حسن او را تحریک به جنگ با سلطان عثمانی می کردند. اوزن حسن به دنبال پیروزی هایی که به دست آورده بود، بسیار مغرور شده بود و با نامه هایی که به محمد فاتحسلطان عثمانی می نوشت او را با القاب غیرمعمول دیپلماسی خطاب می کرد و کوچک می شمرد. ابتدا کم کم روابط بین اوزن حسن و سلطان محمد فاتح به سردی گرایید و سپس تبدیل به اختلاف و جنگ شد و در این میان زمینه جنگ را اوزن حسن فراهم ساخته بود. در پی تیره شدن روابط بین اوزن حسن و سلطان محمد فاتح، اوزن حسن به آناتولی حمله کرد. در این جنگ که در سال 876 در حوالی قونیه روی داد، ابتدا سپاه عثمانی شکست خورد و عقب نشینی کرد. سلطان عثمانی با جمع آوری سپاه بیش تر تجدید قوا نمود و دوباره به جنگ روی آورد. این بار شکست از آن اوزن حسن شد و یکی از پسرانش نیز به قتل رسید. اوزن حسن با دادن تلفات جانی و مالی فراوان به تبریز برگشت. اوزن حسن بعد از این شکست برای همیشه فکر جنگ با سلطان عثمانی را از سر خود بیرون کرد. اوزن حسن در سال 881 عازم تفلیس شد و آن شهر و اطراف آن را به تصرف خود درآورد. اوزن حسن پس از غارت تفلیس با غنایم و اسرای فراوان به تبریز برگشت. اوزن حسن پس از ده سال پادشاهی در آخر رمضان سال 882 در شهر تبریز درگذشت.

ص: 757

13 سال سلطنت در یازدهم صفر سال 896ق درگذشت وی پادشاهی خوش گذران، ادب دوست و شاعر پرور بود.

این تفرقه و نفاق شورش و ناامنی سراسر قلمرو آق قویونلوها فراگرفت. در همین زمان بود که شاه اسماعیل صفوی با جمع آوری صوفیان و مریدان و هوادارن خود به خونخواهی پدر و برادر در اردبیل و گیلان دست به قیام زد. در بین شاهزادگان آق قویونلو که مدعی سلطنت بودند، مشهورترین آن ها سلطان مراد بیگ پسر سلطان یعقوب ابن اوزن حسن و دیگری الوند بیگ پسر یوسف ابن اوزن حسن بود. شاه اسماعیل صفوی به دنبال قیام و لشکرکشی خود ابتدا الوند بیگ را در اوایل سال 907 در حدود نخجوان شکست داد و فراری نمود و آذربایجان را به تصرف خود درآورد سپس در سال 908 به عراق عجم لشکرکشی کرد و در نزدیکی همدان مراد بیگ را شکست داد. مراد بیگ به بغداد و سپس به روم گریخت و در سال 920 به دست هواداران شاه اسماعیل کشته شد. بدین ترتیب سلسله آق قویونلوها به دست شاه اسماعیل صفوی منقرض شد.

ص: 760

ص: 762

نوشته است: «جمعیت به قدری در کوه و صحرا موج می زد که شیخ ناگزیر به پشت بام خانه رفت. گروهی از امیران و سرکردگان سپاه دولتی می کوشیدند مردم را از هجوم مانع آیند وموفق نمی شدند. عاقبت از پشت بام ریسمان هایی به دست گرفت یک سر ریسمان به دست شیخ و جمعیت نزدیکانش که روی پشت بام در اطراف وی بودند، گرفته شده بود و سر دیگر ریسمان ها را پایین انداخته بودند و گروه مردم آن را می گرفتند و ریسمان به ریسمان می بستند به طوری که هر رشته از ریسمان ها در دست دو سه هزار نفر بود بدین طریق با شیخ توبه و تلقین دریافت می کردند. شیخ وقتی که کلمات توبه را می خواند برخی از خلفای وی، ما بین دریای جمعیت آن کلمات را تکرار می کردند تا مردم بتوانند به زبان ادا کنند.»(1) شیخ صفی الدین در 12 محرم سال 735 درگذشت. هنگام وفات شیخ صفی الدین بیش از نود درصد از مردم آذربایجان و قفقاز مرید و هوادار و جان فشان او بودند. به همت شیخ صفی الدین در کشور های فلسطین و سوریه و عراق و ترکستان شرقی خانقاه هایی ساخته شد و مریدان و صوفیان به عنوان او، مردم را ارشاد می کردند. بعد از مرگ شیخ صفی، جسد او را در اردبیل دفن کردند. بعداً فرزندش روی قبر او بقعه ای ساخت که اکنون به نام بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی مشهور است. پس از مرگ شیخ صفی الدین پسر ارشد او شیخ صدرالدین موسی که در سال 704 به دنیا آمده بود به مقام ارشاد نشست. ملک اشرف چوپانی پادشاه وقت، مدتی او را زندانی نمود. شیخ صدرالدین موسی پس از آن که از زندان آزاد شد به گیلان رفت. چون ملک اشرف به مردم ظلم و ستم می کرد، جانی بیک پادشاه دشت قبچاق به درخواست امرا و بزرگان آذربایجان به تبریز آمد و ملک اشرف چوپانی که حدود 14 سال به مردم ظلم و ستم کرده بود را به قتل رساند. با قتل ملک اشرف در اوایل سال 759 دولت امرای چوپانی منقرض شد. شیخ صدرالدین هم از گیلان به اردبیل برگشت. به جز بقعه شیخ صفی الدین در اردبیل در روستای کلخوران که زادگاه اصلی این خاندان بود و صوفیان در آن جا چله نشینی می کردند. مقبره های اجداد این خاندان در آن جا بود و حجره هایی که صوفیان در آن سکونت می کردند، اکنون باقی است. اما شیخ صدرالدین موسی در سن 90 سالگی که 59 سال آن رئیس صوفیان و در مسند کرسی ارشاد بود در سال 794 از دنیا رفت. پس از مرگ شیخ صدرالدین موسی طبق وصیت او

ص: 764

یکی از پسرانش به نام سلطان خواجه علی به مقام ارشاد و رهبری معنویصوفیان نشست. خواجه علی که در زمان پدر از فضائل علمی و اخلاقی زیادی کسب کرده بود، توانست در مقام ارشاد به خانقاه اردبیل رونق بیش تری بدهد. امیر تیمور گورکانی در سال 814 به دیدن خانقای اردبیل آمد و با خواجه علی دیدار کرد. در این ملاقات خواجه علی از امیر تیمور خواست که اسرای ترک را آزاد نماید و امیر تیمور پیشنهاد خواجه علی را پذیرفت و تمام اسرای ترک که در جنگ اسیر شده بودند را آزاد کرد و سپس زمین هایی نیز وقف خانقاه اردبیل نمود. امیر تیمور از روی سیاست یا اعتمادی که داشت به صوفیان و مشایخ و خانقاه ها احترام خاصی می گذاشت. خواجه علی در سال 832ق در راه بازگشت از سفر حج در بیت المقدس به دیار باقی شتافت. پس از مرگ خواجه علی پسرش شیخ صدرالدین ابراهیم جانشین او گردید و تا حدود 19 سال ریاست مهنوی خانقاه و صوفیان را به عهده داشت. صدرالدین ابراهیم در سال 851 درگذشت. پس از مرگ صدرالدین ابراهیم پسرش شیخ جنید به تخت ارشاد نشست و ریاست صوفیان و خانقای اردبیل را به عهده گرفت. تا این زمان این خاندان فقط ریاست صوفیان و خانقای اردبیل را عهده دار بودند. وقتی که این مقام به شیخ جنید رسید کم کم سیره پدران خود را تغییر داد و در سیاست و مملکت داری داخل شد و به نظامی گری روی آورد. شیخ جنید علاوه بر ارشاد معنوی مریدان و هوادارن خود، آن ها را به سیاست مملکت داری آشنا کرد. شیخ جنید به پیروان خود دستور داد هم زمان با آموزش دینی، آموزش نظامی نیز فراگیرند و به سلاح روز مسلح شوند تا بتوانند در برابر تمهیدات مخالفان از اعتقادات معنوی خود دفاع کنند. جهانشاه قره قویونلو پادشاه وقت از کثرت هواداران شیخ جنید به وحشت افتاد و به کمک شیخ جعفر که عموی شیخ جنید می شد او را از اردبیل بیرون کرد. شیخ جنید چند سالی در آناتولی، قرامان، سوریه و ترابزون سرگردان بود تا در آخر به دیاربکر نزد اوزن حسن آق قویونلو رفت و با خدیجه بیگم خواهر اوزن حسن ازدواج کرد و از او پسری به دنیا آمد که همان شیخ حیدر پدر شاه اسماعیل صفوی می باشد. در این زمان روابط بین اوزن حسن آق قویونلو و کالویوآنس پادشاه یونانی ترابزان در حال گسترش بود. به طوری که اوزن حسن با کاترینا خواهر پادشاه ترابزون ازدواج کرد. ثمره این ازدواج 3 فرزند دختر بود که یکی از آن ها مارتا «علمشاه خاتون» که همسر شیخ حیدر فرزند شیخ جنیدشد که همان مادر شاه اسماعیل صفوی است. اما شیخ جنید پس از حدود 3 ماه اقامت نزد اوزن حسن در

ص: 765

دیاربکر به اردبیل آمد. شیخ جنید به دلیل این که مدعی حکومت بود، نتوانست در اردبیل بماند. او یک لشکر ده هزار نفری از مریدان و هوادارن خود تشکیل داد و به عنوان جهاد با کفار عازم قفقاز شد. شیخ جنید در قفقاز موفقیت هایی نیز به دست آورد ولی در جنگی که با خلیل سلطان، حاکم شروان کرد در جمادی الاول سال 864 کشته شد. اما شیخ حیدر فرزند شیخ جنید یک ماه پس از کشته شدن پدرش به دنیا آمد. دایی اش اوزن حسن به مدت 9 سال سرپرستی او را به عهده گرفت. هنگامی که اوزن آذربایجان را به تصرف خود درآورد به تبریز آمد و شیخ حیدر را به اردبیل فرستاد. شیخ حیدر در خانقاه اردبیل به جای پدر نشست. اوزن حسن پس از پیروزی کامل بر قره قویونلوها و جانشینان امیر تیمور در سال 874 شخصاً به اردبیل آمد . شیخ حیدر را به تخت ارشاد و ریاست نشاند و حمایت خود را از او اعلام کرد. از این پس فعالیت خانقاه فزونی گرفت. شیخ حیدر با مارتا دختر اوزن حسن از کاترینا ازدواج کرد که ثمره آن 3 پسر به نام های سلطان علی، اسماعیل و ابراهیم بود. شیخ حیدر لباس مریدان و سپاهیان خود را متحد شکل کرد و کلاه آن ها کلاه قرمزی بود که به کلاه حیدری معروف شد. این کلاه از پارچه قرمز رنگی تشکیل می شد و به صورت مخروط پیچیده شده بود که 12 ترک به نشانی 12 امام روی آن دیده می شد. چون این خاندان طبق یک شجره نامه ای که درست کرده بودند اصل و نسب خود را به حضرت علی امام اول شیعیان 12 امامی می رساندند. اما قرمز بودن کلاهی که شیخ حیدر برای مریدان خود انتخاب کرده بود باعث شد که آنان را قزل باش یعنی سرخ سر بنامند و تا آخر این کلمه روی سپاهیان صفوی باقی ماند. شیخ حیدر با تهیه سپاه برای توسعه طلبی و انتقام خون پدر راهی قفقاز و شروان شد. در جنگی که بین شیخ حیدر و شروانشاه حاکم شروان روی داد، ابتدا شروانشاه شکست خورد. شروانشاه از امیر یعقوب که تازه جانشین پدرش اوزن حسن شده بود، کمک خواست. در جنگی که در سال 893 بین سپاهیان صفوی و شروانشاه روی سپاهیان صفوی شکست خورد و شیخ حیدر به قتل رسید. اما دکتر عزت الله نوذری در تاریخ اجتماعی ایران معتقد است که: «شیخ حیدر پس از شکست از شروانشاه حاکم شروان به طبرستان آمد و درروستای درتنیت توسط لشکریان سلطان یعقوب آق قویونلو به قتل رسید و سرش را به تبریز آوردند و به دار آویختند.»

ص: 766

صفوی اعلام کردند. چون هر یک از این افراد کلاهی از سقراط که پارچه قرمز رنگی بود بر سر داشتند به قزل باش یعنی سرخ سر معروف شدند. کم کم به مرور زمان لشکریان صفوی و حتی خود پادشاهان این خاندان قزل باش نامیده شدند. پیوستن گروه گروه مردم به اسماعیل از روی اعتقاداتی بود که نسبت به این خاندان داشتند وگرنه اسماعیل که متولد 25 رجب سال 829 بود بیش از 13 سال سن نداشت. در این زمان او به خونخواهی پدر و پدربزرگش قیام کرد او در این سن و سال کم، سلسله ای مقتدر و یکپارچه در ایران تشکیل داد. اسماعیل از گیلان به اردبیل آمد. او در ابتدای ورود به اردبیل به دیدار مادرش رفت و سپس مقبره اجداد خود را زیارت نمود. در اردبیل گروهای بسیاری از مریدان و هوادارن خاندان صفوی به او پیوستند. اسماعیل با لشکری از صوفیان قزلباش راهی شروان شد تا انتقام خون پدر و پدربزرگش را از فرخ بیسار حاکم شروان بگیرد. خلاصه در روستای گلستان از توابع ولایت شماخی بین شروان شاه که سپاهیانش حدود بیست و شش هزار نفر بود و اسماعیل که یک لشکر هفت هزار نفری داشت، جنگ شدید و خونینی روی داد. در این جنگ فرخ بیسار شروانشاه کشته شد و سپاهیانش نیز پس از شکست پراکنده شدند. اسماعیل پس از تصرف شروان، باکو را نیز به تصرف خود درآورد. چون خبر پیروزی های اسماعیل به الوند بیگ رسید، او با تهیه لشکری عازم جنگ با اسماعیل شد. اسماعیل پیش دستی نمود و از باکو به جلو شتافت و در جنگی که در محلی به نام شرور از توابع نخجوان، بین دو سپاه در اوایل سال 907ق روی داد، سپاه الوند بیگ با دادن هشت هزار کشته و مجروح بسیار شکست خورد و الوند بیگ آق قویونلو هم به دیاربکر گریخت. اسماعیل که این زمان حدود 15 سال بیش سن نداشت، پیروزمندانه وارد تبریز شد و آن شهر را پایتخت خود قرار داد و رسماً به تخت سلطنت نشست و تاج 12 ترک از سقراط قرمز به نشانی 12 امام بر سر گذاشت و سکه وخطبه به نام خود کرد و از روز اول سلطنت خود مذهب شیعه دوازده امامی را مذهب رسمی کشور اعلام نمود و بدین ترتیب خود را شاه اسماعیل خواند. در این زمان مملکت ایران از بلخ تا دیاربکر به حکومت های فراوانی تقسیم شده بودند و هر ولایت برای خود یک شاه داشت و ملوک الطایفه ای بود و اصلی ترین هدف شاه اسماعیل یکپارچه نمودن مملکت ایران بود. شاه اسماعیل پس از به تخت نشستن و برقراری امنیت در قلمرو خود، به همین منظور ابتدا عراق عجم که مرکز ایران به حساب می آمد و نزدیک آذربایجان هم بود، لشکر کشید. در این میان در نزدیک همدان جنگ

ص: 768

شدیدی بین شاه اسماعیل و مراد بیگ آق قویونلو جانشین الوند بیگ روی داد که در این جنگ مراد بیگ که لشکری حدود هفت هزار نفر داشت، شکست خورد و به فارس گریخت و شاه اسماعیل هم به تعقیب او عازم شیراز شد. وقتی شاه اسماعیل در ربیع الاول سال 909 وارد شیراز شد، مراد بیگ به بغداد گریخت. با پیروزی شاه اسماعیل در ایران مرکزی و ضمیمه شدن عراق عجم و کرمان به قلمرو او، حکومت سلسله آق قویونلو ها در ایران به طور کلی منقرض شد. گرچه حکومت آق قویونلوها در ایران برچیده شد، ولی مراد بیگ که از فارس به بغداد گریخته بود در آن جا قدرتی بهم رساند و ادعای سلطنت می کرد. شاه اسماعیل پس از برقراری امنیت در ایران عازم دیاربکر گردید و بازماندگان ترکمانان آق قویونلو را در آن جا مطیع خود ساخت و آن گاه عازم بغداد شد و در سال 914 سراسر عراق عرب را با کمترین هزینه به تصرف خود درآورد و از طرف خود برای آن سرزمین حاکمی تعیین کرد و سپس به شوشتر و هویزه و سایر شهرهای خوزستان حمله کرد و آن جا را هم فتح نمود. شاه اسماعیل پس از پیروزی از طریق اصفهان به آذربایجان برگشت و فصل زمستان را در ولایات قره بلاغ و دربند و باکو گذرانید و پس از مطیع نمودن حاکم آن دیار به تبریز برگشت. یکی از دشمنان مهم شاه اسماعیل، مراد بیگ بود که به نوشته قاضی قاضی احمد قمی، غازیان غضنفر نشان، مراد بیگ را به واسطه عبرت کباب نمودند و گوشت او را خوردند.

و در صورتی که مذهب خود را از شیعه به سنی تغییر ندهد، خود شخصاً به تبریز خواهد آمد و با زور و شمشیر او را وادار به پذیرش مذهب تسنن خواهد کرد. چون شاه اسماعیل به نام شیبک خان ازبک ترتیب اثر نداد، شیبک خان ابتدا به استرآباد و سپس در سال 915 به کرمان حمله کرد. در اواسط سال 916 شاه اسماعیل با یک لشکر از قزلباشان عازم خراسان شد. ازبکان که توان مقابله با شاه اسماعیل را نداشتند، به مرو گریختند. شاه اسماعیل پس از تصرف مشهد به تعقیب ازبکان به سوی مرو حرکت کرد. در مرو ازبکان در برابر سپاه شاه اسماعیل صف آرایی کردند. در جنگی که در 26 شعبان سال 916 بین طرفین روی داد، سپاه ازبکان با دادن بیش از ده هزار تن کشته و عده ای زیادی مجروح شکست خوردند و متلاشی شدند. شیبک خان هم قبل از آن که توسط شاه اسماعیل دستگیر شود، از ترس جان سپرد. تصرف خراسان و مرو و شکست ازبکان یکی از وقایع مهم در آسیای مرکزی بود زیرا با شکست ازبکان و مرگ شیبک خان دیگر هیچ قدرتی حکومت نوپای صفوی در ناحیه شرق ایران تهدید نمی کرد و دولت های ایران و هند هر دو از شر ازبکان نجات پیدا کردند و مذهب شیعه که شیبک خان در پی نابودی آن بود از خطر بزرگی نجات یافت. پیروزی شاه اسماعیل بر ازبکان که برای هندوستان یک خطر بزرگی محسوب می شد، باعثتحکیم روابط بین دولت تازه تأسیس ظهرالدین گورکانی در هند و دولت نوبنیاد صفوی در ایران گردید. در پی تصرف شهر مرو توسط شاه اسماعیل، خواهر ظهرالدین بابر گورکانی پادشاه هند که در جنگ های گذشته بین ازبکان و هندوستان در اسارت ازبکان بود، آزاد شد و شاه اسماعیل او را با احترام خاص نزد برادر در هندوستان فرستاد. از این زمان به بعد بین شاهان گورکانی هند و سلاطین صفوی ایران دوستی و روابط پایداری برقرار شد. شاه اسماعیل پس از این پیروزی به هرات برگشت و فصل زمستان را در آن ولایت سپری نمود و در بهار سال 917 با تهیه لشکری عازم ماوراءالنهر شد و تا کنار رود جیحون هم پیشروی کرد ولی به دلیل نامعلومی از حمله به ماوراءالنهر منصرف شد و به آذربایجان برگشت.

لشکرکشی نمایند و ازبکان را از میان بردارند و به دنبال این توافق، شاه اسماعیل لشکری به فرماندهی امیر یارمحمد اصفهانی ملقب به نجم ثانی امیرالامرایی مملکت شاهنشاهی ایران به ماوراءالنهر اعزام کرد و به همین منظور پادشاه هند نیز به کمک ایران لشکری به ماوراءالنهر فرستاد. در سال 918 سپاهیان ایران و هند پس از عبور از رود جیحون با سپاه ازبکان وارد جنگ شدند. در این جنگ سپاهیان ایران و هند شکست خوردند و منهدم شدند و نجم ثانی فرمانده سپاه ایران به اسارت درآمد و به دستور عبیدالله خان جانشین شیبک خان کشته شد. پس از این که ازبکان سپاهیان ایران و هند را شکست دادند، ولایات خراسان و هرات و مرو را به تصرف خود درآوردند و دست به قتل عام و غارت زدند و حاصل زحمات شاه اسماعیل به باد فنا رفت. اما شاه اسماعیل که در اصفهان اقامت داشت، یک سال بعد با لشکری سنگین عازم خراسان شد. هنگامی که شاه اسماعیل به نزدیکی مشهد رسید، عبیدالله خان و تیمورسلطان هر دو به ماوراءالنهر گریختند. شاه اسماعیل به ولایت بادغیس رفت و آن دسته از کسانی که در شکست گذشته به آزار و اذیت حامیان او اقدام کرده بودند را قتل عام نمود. شاه اسماعیل پس از تسلط کامل بر خراسان و هرات و مرو والیانجدید را برای اداره امور این ولایات منصوب کرد و خود به اصفهان برگشت. در حقیقت شهر اصفهان مدت طولانی پایتخت موقت شاه اسماعیل بود. طهماسب میرزا پسر شاه اسماعیل هم در سال 920 در روستای شهاب آباد اصفهان متولد شد.

رهبر جهان اسلام با محوریت تشیع افراطی می دانست و برای گسترش عقاید و اجرای قوانین آن مذهب که شیعه جعفری بود و از پدر اجدادش به او به ارث رسیده بود، تلاش فراوان می کرد. با این وجود دشمنی بین دولت های ایران و عثمانی اجتناب ناپذیر شد. سلطان سلیم که با مذهب تشیع دشمنی می ورزید در ابتدای کار دستور داد هر چه از این فرقه در آناتولی زندگی می کردند را به قتل برسانند. در پی نیت شوم سلطان سلیم حدود چهل هزار تن از شیعیان آناتولی قتل عام شدند و عده ای از این جماعت که توانایی فرار داشتند از این سرزمین گریختند و جان سالم به در بردند. در این زمان پادشاهان کشورهای مصر و مجارستان نیز با سلطان سلیم دشمنی داشتند. پادشاهان مجارستان و مصر با مکاتباتی که با پادشاه ایران داشتند او را تحریک به جنگ با سلطان سلیم می کردند. سلطان سلیم که درصدد نابودی مذهب شیعه بود برای تحقق مقاصد خود لشکری مجهز به سلاح پیشرفته نمود و به الجزیره و آذربایجان فرستاد. چون این خبر به شاه اسماعیل که در اصفهان اقامت داشت رسید، در اوایل رجب سال920 با شتاب خود را به تبریز رساند. با تهیه یک لشکر شصت هزار نفری که بعضی از مورخین این لشکر را بیست هزار نفر ذکر کرده اند، عازم ارومیه شد. محمد خان استاجلو حکمران دیاربکر نیز با لشکری به کمک شاه اسماعیل آمد. شاه اسماعیل صفوی در محلی به نام چالدران در مشرق دریاچه ارومیه با لشکر یکصد و بیست هزار نفری، سلطان سلیم که مجهز به توپخانه سنگین و تفنگ های جدید آتشین و دیگر تجهیزات مدرن روز بود، روبرو شد. در این جنگ که از صبح تا شام ادامه داشت، حدود 3 هزار نفر از سپاهیان سلطان سلیم و دو هزار نفر ایرانی کشته شدند و عده ای زیادی از طرفین نیز مجروح گردیدند. با توجه به این که پادشاهان ایران و سپاهیان او در این جنگ شجاعت بسیاری از خود نشان دادند و شاه اسماعیل خود چندین بار با شمشیر به توپخانه دشمن حمله کرد ولی به دلیل کثرت سپاه سلطان سلیم و مسلح بودن آن ها به سلاح های آتشین، ایران شکست خورد و محمد استاجلو و عده ی زیادی از امرای ایران از جمله سید شریف شیرازی در معرکه نبرد شربت شهادت نوشیدند. شاه اسماعیل ناچار شبانه به تبریز برگشت و از آن جا راهی همدان شد. سلطان سلیم در 16 رجب سال 920 تبریز را اشغال کرد ولی به دلیل پایداری و مقاومت دلیرانه ایرانیان نتوانست بیش از هشت روز در آن شهر بماند ناچار عقب نشینی کرد و شهر را تخلیه نمود و پس از آن شاه اسماعیل وارد تبریز شد. جنگ چالدران یکی از حماسه های تاریخی ایران زمین است زیرا مردم

ص: 772

قهرمان ایران با سلاح های ابتدایی خود یعنی شمشیر و کمان و گرز و سپر توانستند سپاه یکصد و بیست هزار نفری آموزش دیده عثمانی که مجهز به تفنگ های آتشین و توپخانه های قوی و ارابه های جنگی و دیگر ادوات روز بود را شکست دهند و از مملکت بیرون نمایند. هرچند در این جنگ ایران ولایات دیاربکر و کردستان را از دست داد ولی سلطان سلیم به اهداف شوم خود یعنی اشغال سراسری خاک ایران و ریشه کن نمودن مذهب شیعه موفق نشد. پیروزی شمشیر متکی بر ایمان ایرانیان در برابر سلاح ها و توپخانه های آتشین و مدرن دولت عثمانی باعث شد که ازبکان نیز تا مدتی خیال تعرض به خراسان را از سر بیرون نمایند و از سویی پیروزی سپاه متکی به ایمان ملت ایران بر سپاه چند برابری و مسلح به سلاح های آتشین و دیگر ادوات جنگی مدرن روز باعث حیرت جهانیان وتحکیم پایه های حکومت صفوی در داخل کشور گردید. هر چند دیگر ازبکان قادر نبودند به خراسان دست اندازی نمایند، ولی شاه اسماعیل که همواره خطر آن ها را در خراسان احساس می کرد، پسر 3 ساله خود طهماسب میرزا به همراهی یکی از امرای متنفذ خود، نامزد حکومت ولایت خراسان نمود. شاه اسماعیل پس از جنگ چالدران بقیه ایام پادشاهی خود را صرف گردش در داخل مملکت و تحکیم پایه های حکومتی و عمران و آبادانی کشور نمود. شاه اسماعیل بناهای بسیاری در اصفهان و قم و سایر نقاط ایران ساخت که بعضی از آن ها اکنون باقی است.

رسول او حضرت محمد(ص) مانند زمان خلفای بنی عباس مسلمانان باید از روی ایمان او را به عنوان جانشین پیامبر به رسمیت بشناسند و از او اطاعت نمایند، شاه اسماعیل در برابر این اعتقادات سلطان سلیم ایستاد و نگذاشت که ملت ایران فریب او را بخورند و از سویی دیگر شاه اسماعیل با برقراری روابط با کشورهای اروپایی، مردم ایران را با تکنولوژی جدید آشنا ساخت و زمینه را برای وارد کردن آن به ایران فراهم آورد.

شهرستان جام، جنگ سنگین و خونینی بین عبیدالله خان ازبک و شاه طهماسب صفوی روی داد که در این جنگ ازبکان شکست خوردند و به ماوراءالنهر عقب نشینی کردند و ولایت خراسان به تصرف شاه طهماسب درآمد. ازبکان پس از هر پیروزی بنا به فتوای علمای اهل سنتعده ای از شیعیان را قتل عام می کردند. شاه طهماسب هم پس از این پیروزی عاملان قتل شیعیان از جمله خواجه کلان غوری و خواجه محمود کنجائی و عده ای دیگر از عوامل آن ها را به قتل رساند. شاه طهماسب پس از پیروزی بر ازبکان حسین خان شاملو را به والی خراسان منصوب کرد. خراسان از دو جهت مورد توجه صفویان بود. یکی وجود مرقد امام رضا در مشهد و دیگری این ولایت از قدیم یکی از ولایات اصلی و مهم ایران محسوب می شد. اما مدتی گذشت ازبکان دوباره به خراسان حمله کردند. شاه طهماسب دوباره برای سرکوب آن ها به خراسان برگشت و پس از بیرون راندن ازبکان حکومت آن ولایت را به برادر خود بهرام میرزا سپرد. عبیدالله خان در سال 937 دوباره به خراسان لشکر کشید و هرات را به محاصره خود درآورد. این محاصره یک سال و نیم به طول انجامید تا دوباره شاه طهماسب عازم هرات شد. چون خبر حرکت شاه طهماسب به هرات رسید، عبیدالله بدون جنگ به ماوراءالنهر گریخت و شاه طهماسب پس از برقراری در خراسان، حکومت این ولایت را به برادر دیگر خود سام میرزا سپرد. شاه طهماسب قصد داشت به ماوراءالنهر حمله کند و ریشه ازبکان را برای همیشه بخشکاند که ناگهان خبر تعرض سلطان عثمانی به شمال غرب ایران او را از حمله به ماوراءالنهر منصرف کرد. سلطان سلیمان پادشاه عثمانی که در سال 926 پس از مرگ سلطان سلیم در این کشور به قدرت رسیده بود و به پیروزی هایی در اروپا نیز نایل شده بود و بسیار مغرور به خود می بالید و همین امر باعث شد زمانی که شاه طهماسب در خراسان گرفتار جنگ با ازبکان بود، سلطان سلیمان به امید وعده های کمک که عده ای از امرای ایران که مخالف صفویان بودند به او داده بودند، با لشکری سنگین عازم آذربایجان شد و به یاری امرای مخالف دولت صفوی موفق به اشغال آذربایجان شد. سلطان سلیمان پس از اشغال آذربایجان به قصد تصرف کل مملکت ایران عازم عراق عجم شد و سپاهیان او در ابهر و سلطانیه گرفتار برف سنگین و کولاک شدید شدند به طوری که عده زیادی از لشکریان و چهارپایان تلف شدند. این بلای طبیعی چنان خسارت بر لشکریان سلطان سلیمان وارد آورد که آن ها قادر به پیشروی به سوی عراق عجم نبودند و زمین گیر شدند. وقتی که شاه طهماسب از خراسان اطلاع یافت با لشکری عازم جنگ با سلطان سلیمان شد. قبل از این که شاه

ص: 775

طهماسب وارد جنگ شود، سلطان سلیمان که در برابر بلایای طبیعی شکست خورده بود، راهی بغداد و آن جا را به تصرف خود درآورد. سلطان سلیمان یک سال بعد با تجدید قوا به آذربایجان آمد ولی در آن جا نتوانست در برابر شاه طهماسب مقاومت کند، به کشور خود برگشت. شاه طهماسب پس از سرکوب و از میان برداشتن امرای یاغی و هواداران سلطان سلیمان امنیت و آرامش را به آذربایجان برگردانید. در سال940 بین شاه طهماسب و برادرش سام میرزا اختلاف افتاد و سام میرزا علیه شاه طهماسب دست به شورش زد و به طرف قندهار لشکر کشید. عبیدالله چون شنید اوضاع خراسان متشنج و هرات فاقد یک حاکم مقتدر است، فرصت پیش آمده را غنیمت شمرد و آن جا را به تصرف خود درآورد. در سال 942 شاه طهماسب برای باز پس گیری هرات از ازبکان عازم آن دیار شد. چون این خبر به عبیدالله خان ازبک رسید، پس از غارت نمودن هرات به ماوراءالنهر برگشت. شاه طهماسب پس از تصرف هرات و برقراری امنیت و آرامش بر سراسر خراسان در سال 943 به آذربایجان برگشت.

القاص میرزا شکست خورد و بسیاری از سپاهیانش به شاه طهماسب پیوست و خودش به استانبول نزد سلطان سلیمان گریخت و اسماعیل میرزا پسر شاه طهماسب هم حاکم شروان شد. القاص میرزا نزد سلطان سلیمان رفت و او را تحریک به حمله به ایران نمود و مدعی شد که مردم ایران او را برای سلطنت می خواهند و اگر به سلطنت برسد تابعیت دولت عثمانی را خواهد پذیرفت. سلطان سلیمان هم باورش شد و به همراه القاص میرزا با لشکری گران در سال 956 عازم آذربایجان شد و پس از مختصر جنگی تبریز را به تصرف خود درآورد. القاص میرزا با لشکری حدود شش هزار نفر به قصد تصرف سایر نقاط ایران راهی همدان شد و پس از به تصرف درآوردن آن شهر به سوی اصفهان حرکت کرد. مردم اصفهان با مقاومتی که از خود نشان دادند او را به شهر راه ندادند. القاص میرزا ناچار به بغداد رفت. سلطان سلیمان به القاص میرزا گفت تو که در ایران طرفدار نداشتی چرا مرا فریب دادی و باعث این همه خسارت شدی. اختلاف بین سلطان سلیمان و القاص میرزا بالا گرفت و سلطان سلیمان قصد دستگیری القاص میرزا را داشت که القاص میرزا به کردستان گریخت و در آن جا توسط مأموران شاه طهماسب دستگیر گردید. شاه طهماسب او را در قلعه قهقه در آذربایجان زندانی کرد تا یک سال بعد یعنی سال 957 در زندان درگذشت.

حامیان او ولایات شروان و گرجستان را به تصرف خود درآوردند. شاه طهماسب با لشکری از قزلباشان عازم آن ولایات گردید و بار دیگر آن سرزمین را به تصرف خود درآورد و ضمیمه قلمرو ایران کرد و پس از تعیین والی از جانب خود به قزوین برگشت. در سال 966 بایزید پسر سلطان سلیمان از پدر یاغی شد و قصد براندازی او را داشت که موفق نگردید و در پی ناکامی به دربار شاه طهماسب پناهنده شد و بنا به دستور پادشاه ایران در همه جا مورد احترام قرار گرفت. بایزید مدتی در دارالسلطنه قزوین با عزت و کرامت زندگی می کرد ولی در آخر امر از او و همراهانش کارهای ناشایسته ای سر زد. شاه طهماسب خشمگین شد، دستور داد بایزید را زندانی کردند و عده ای از همراهانش را به قتل رساندند. یک سال بعد یعنی سال 967 سلطان سلیمان تعدادی از بزرگان خود را به عنوان سفیر همراه با هدایایی گران بها به دربار شاه طهماسب فرستاد و درخواست صلح و سازش نمود. این درخواست مورد موافقت شاه طهماسب قرار گرفت. با رفت و آمد سفرا صلح و سازش بین ایران و عثمانی سرانجام باعث شد قراردادی بین دولت ایران و عثمانی منعقد گردید و با امضاء این قرارداد از سوی طرفین رسماً صلح و سازش برقرار شد. طبق یکی از بند های توافق نامه که طرفین را موظف به استرداد مجرمین می کرد، شاه طهماسب، بایزید را به پدرش تحویل داد. این روابط تا سال 974 ادامه داشت. چون سلطان سلیم خان ثانی به حکومت عثمانی رسید، باز هم این قرارداد تا سال 982 به قوت خود باقی بود.

یک بیماری مزمن و لاعلاج شده بود و این بیماری او را علیل و زمین گیر ساخته بود و یک روز حالش بهتر و روز دیگر بدتر می شد. شاه طهماسب در حالی که مرگ را در چند قدمی خود می دید و هرگز احساس خطر نمی کرد و از گذشتگان هم پند نگرفته بود، فکر نمی کرد روزی خواهد مُرد و پسرانش برای جانشینی به جان هم خواهند افتاد. در آخر امر آن روز فرا رسید و شاه طهماسب پس از پنجاه و سه سال و شش ماه سلطنت در شب سه شنبه پانزدهم صفر سال 984 درگذشت. هنوز جسد شاه طهماسب تشییع نشده بود که امرا و بزرگان به دو دسته تقسیم شدند. قزلباشان طایفه استاجلو که در دربار سمت های مهم در دست داشتند، هوادار حیدر میرزا بودند که در پایتخت حضور داشت. قزلباشان طایفه افشار، حامی اسماعیل میرزا بودند که در قلعه قهقه زندانی بود. شاهزادگان و دیگر اعضای خانواده سلطنتی نیز دو دسته شدند و هر دسته هوادار یکی از این دو نفر شدند. کشمکش بالا گرفت و درگیری بین طرفین آغاز شد. در حالی که امرا و هوادارن حیدر میرزا نزدیک به پیروزی بودند، ناگهان ورق برگشت. حیدر میرزا که در قصر سلطنتی حضور داشت، کشته شد. در حالی که هنوز جسد شاه طهماسب روی زمین بود، دو تیر به سید حسین کرکی مجتهد وقت که در بالای سر جسد بود، اصابت کرد و حتی تیرهایی به پارچه ای که دور جسد کشیده شده بود، اصابت نمود. پری خان خانم دختر شاه طهماسب که از چهره های با نفوذ دربار بود از اسماعیل میرزا حمایت کرد. کم کم هوادارن اسماعیل میرزا قدرت را در دست گرفتند و او را از زندان آزاد کردند و به قزوین آوردند و به تخت سلطنت نشاندند.

حاکم بود. اسماعیل در هرات با محمدخان نساخت و هر روز برای او دردسر ایجاد می کرد و این امر باعث خشمگین شدن شاه طهماسب گردید. او را به قزوین آورد. شاه طهماسب عده ای از قزلباشان که با اسماعیل میرزا همدست شده بودند را کشت و برخی را هم با اسماعیل میرزا روانه زندان کرد. حدود نوزده سال و نیم از زندانی شدن شاه اسماعیل در قلعه قهقه می گذشت که پدرش مُرد و او را به قزوین آوردند و به تخت شاهی نشاندند. در این مدت طولانی که شاه اسماعیل در زندان بود، تأثیر زیادی روی روحیه او گذاشت و اعصاب و روانش مختل شد و به مواد مخدر نیز روی آورده بود. شاه اسماعیل در جوانی در هرات در محضر معلمی سنی مذهب تربیت یافته بود. مذهب تسنن را بر تشیع ترجیح می داد. شاه اسماعیل چون به اهل سنت روی آورده بود، نابودی مذهب شیعه و برقراری خطبه و سکه به نام خلفای راشدین از رئوس برنامه خود قرار داد. شاه اسماعیل مردی عیاش و خونخوار و عُقده ای بود و در ابتدای سلطنت خود دست به کشتن شاهزادگان و برادرزادگان و دیگر کسان خود زد و اکثر آن ها را به قتل رساند و عده ای دیگر را کور یا زندانی نمود. شاه اسماعیل که به تمام اطرافیانش بدبین شده بود، با کوچکترین سوء ظن دستور قتل صادر می کرد. تنها سلطان محمد میرزا که حاکم شیراز بود و پسرانش از جمله عباس میرزا که در هرات بود، جان سالم به در بردند. بدین قرار شاه اسماعیل مأموری به هرات فرستاد تا عباس میرزا که متولد اول رمضان سال 979 که همان شاه عباس اول است و فرزند دیگر سلطان محمد میرزا می باشد را به قتل برساند. ولی قبل از اجرای فرمان، خبر فوت شاه به فارس و خراسان رسید و این افراد نجات پیدا کردند. نجات عباس میرزا تأثیر زیادی در تاریخ آینده خاندان صفوی و مملکت ایران داشت. شاه اسماعیل دومدر شب سیزدهم رمضان سال 985 پس از یک تفریح شبانه در شهر قزوین با خوردن مقدار مواد افیونی درگذشت.

تأیید قزلباشان که نیرومندترین امرای دستگاه سلطنتی بودند، قرار نگرفت و در مرحله سوم از انتخاب سلطان محمد میرزا فرزند ارشد شاه طهماسب که مدت کوتاهی ولیعهد نیز بود، سخن به میان آمد که او چون شرایط مورد نظر بزرگان کشوری و امرای لشکری را داشت، مورد تأیید قرار گرفت. این تصمیم که در قزوین پایتخت کشور گرفته شد، پیکی به اطلاع محمد میرزا در شیراز رسانیده شد. محمد میرزا به آن شخصی که برای اولین بار این خبر را به اطلاع او رساند، خوش خبر خان لقب داد. منصب خانی آن زمان بسیار اهمیت داشت. محمد میرزا که حاکم فارس بود، پس از دریافت این خبر در 25 رمضان سال 985 در شیراز به جای برادر به تخت سلطنت نشست و در دوم شوال همان سال وارد قزوین پایتخت شد و ملقب به سلطان محمد خدابنده رسماً تاج گذاری کرد و پادشاه ایران گردید. مراد خان ثالث سلطان عثمانی پس از شنیدن خبر مرگ شاه اسماعیل دوم لشکری گران تهیه نمود و به فرماندهی سردار مشهور خود، عثمان پاشا در سال 986 به سوی شروان و قره بلاغ روانه ساخت. عثمان پاشا آن ولایت را به تصرف خود درآورد. هنوز پادشاه عثمان پاشا امنیت را در سراسر سرزمین تصرف شده برقرار نکرده بود که سلطان محمد خدابنده که لشکری به فرماندهی پسر بزرگ خود حمزه میرزا فرستاد و او را از آن ولایات بیرون کرد. در سال 989 امرای قزلباش طایفه شاملو در خراسان از فرمان سلطان محمد بنده خدا سرپیچی کردند و پسر او عباس میرزا را برای پادشاهی علم نمودند. علی قلی خان شاملو یکی از امرای متنفذ خراسان قصد داشت که سکهو خطبه به نام عباس میرزا جاری کند که سلطان محمد خدابنده پسر دیگر خود حمزه میرزا را برای فرونشاندن قائله به خراسان فرستاد ولی او موفق نشد. میرزا سلیمان اعتمادالدوله صدراعظم سلطان محمد خدابنده، علی قلی خان بیگلر بیگ خراسان را که باعث شورش شده بود از سمت خود برکنار کرد اما باز شورش نخوابید. حمزه میرزا هم هرچه تلاش کرد قادر به فرونشاندن شورش در خراسان نشد. اما از سویی عثمانی ها که از روی حمزه میرزا خیلی حساب می بردند همین که او به خراسان رفت، آن ها دوباره شروان و قره باغ و آذربایجان را اشغال کردند. همان گونه که گذشت آتش شورش در خراسان زبانه می کشید و عثمانی ها هم شمال غرب کشور را مورد تهاجم قرار داده بودند. سلطان محمد خدابنده فرونشاندن اختشاش در خراسان را در اولویت قرار داد و ناچار در سال 991 عازم خراسان شد. مدافعان تسلیم نشدند و شاه را تهدید کردند که اگر وزیر خود میرزا سلیمان را به آنان نسپارد، آن ها عباس میرزا را به

ص: 781

سلطنت خواهند نشاند. شاه بی تدبیر وزیر خود را تحویل قزلباشان داد و آن ها او را به قتل رساندند. سلطان محمد خدابنده بدون هیچ پیشرفتی خراسان را رها کرد و برای دفع سلیمان پاشا سردار عثمانی به قزوین برگشت. اما حمزه میرزا هر چه تلاش کرد، نتوانست بر برادر فایق آید. با وساطت جمعی از بزرگان بین حمزه میرزا و برادرش عباس میرزا صلحی موقت برقرار شد. در این قرارداد صلح مقرر شد تا پدرشان در قید حیات است، طرفین هیچ گونه ادعای سلطنت نداشته باشند، خراسان از آن عباس میرزا و عراق از آن حمزه میرزا باشد. بدین ترتیب فتنه خراسان موقتاً فروکش کرد. حمزه میرزا با تهیه و سازماندهی لشکری گران در سال 993 عازم تبریز شدند که در اشغال سردار پاشا عثمانی بود. در این میان جنگ شدیدی بین ایران و عثمانی روی داد. سپاه عثمانی شکست خورد و عثمان پاشا به کردستان گریخت. سلطان محمد خدابنده از همان ابتدای سلطنت خود جهت اداره امور مملکت وزیر، قاضی عسکر، ناظر دیوان اعلی و غیره تعیین کرد. ولی چون سیاست و لیاقت کشور داری نداشت، به طور آشکار قدرت در دست دو تن از شاهزاده خانم های دربار بود. یکی از این شاهزاده خانم ها، مهد علیا همسر شاه بود آن قدر قدرت داشت که میرقوام الدین شیرازی را به وزارت خود منصوب کرده بود و شاه بدون هماهنگی با او قادر به انجام وظیفه نبود. دیگری پریخانخانم دختر شاه طهماسب در قزوین ملکه زمان بود او به وسیله دایی خود شمخال چرکس که یکی از امرای دولت بود، به اداره امور مملکت می پرداخت و مانند یک سلطان امر و نهی و عزل و نصب می کرد. از آغاز ورود شاه و همسرش مهدعلیا به قزوین بین پریخان خانم و مهد علیا اختلاف افتاد. شاه به دستور همسرش مهدعلیا، پریخان خانم و دایی اش شمخال چرکس را به قتل رساند و علاوه بر این ها عده ای زیادی از جمله کودک دو ساله شاه اسماعیل به دستور مهدعلیا کشته شدند و برخی نیز به قدرت رسیدند. از این زمان به بعد تمام کارهای مهم به صلاح دید مهدعلیا صورت می گرفت و فقط اسمی از شاه که بدنی ضعیف و چشمی کم بینا داشت، باقی مانده بود. دخالت بی حد و مرز مهدعلیا در تمام کارهای مملکت از عزل و نصب گرفته تا کارهای ریز و درشت باعث خشم امرای لشکری و کشوری شد. به طوری که عده ای از امرای قزلباش در روز اول جمادی الثانی سال 987 وارد حرم شاه شدند و مهدعلیا و شماری از مازندرانی هایی که دست اندر کار او بودند را به قتل رساندند. در هشتم ذیحجه سال 994 در نتیجه توطئه تعدادی از امرای ترکمانان حمزه میرزا پسر بزرگ سلطان محمد خدابنده در حوالی شهر

ص: 782

گنجه به قتل رسید. نحوه کشته شدن حمزه میرزا بدین قرار بود که حمزه میرزا پس از آن که شب مست به رختخواب آمد، با ضربات خنجر دلاکی که سال ها او را خدمت کرده بود، به دلایلی که بوی توطئه می داد، به قتل رسید. بعضی از مورخین تاریخ کشته شدن حمزه میرزا را 24 ذیحجه سال 994 ذکر کرده اند. با رسیدن این خبر به خراسان امرای این ولایت به همراه عباس میرزا راهی قزوین شدند تا هم امرای یاغی را تنبیه نماید و هم به آرزوی دیرینه خود یعنی به پادشاهی رساندن عباس میرزا برسند. از سوی دیگر قاتلان حمزه میرزا به همراه جسد حمزه میرزا شاهزاده لایق از گنجه به اردبیل آمدند و سپس عازم قزوین و در آن جا راهی اصفهان شدند. قاتلان حمزه میرزا چون شنیدند که عباس میرزا با امرای بزرگ خراسان یعنی علی قلی خان شاملو و مرشدقلی خان استاجلو به سوی قزوین حرکت کرده اند، برای جلوگیری از آنان به قزوین برگشتند ولی نتوانستند کاری از پیش ببرند. عباس میرزا در ذیحجه سال 996 با امرا و لشکریانش وارد قزوین شد. مرشد قلی خان و علی قلی خان، عباس میرزا را رسماً به لقب شاه عباس و بهادرخان به تخت سلطنت نشاندند. سلطان محمدخدابنده که این زمان در شیراز بود، پادشاهی پسرش عباس میرزا را مورد تأیید قرار داد. سلطان محمد خدابنده در سال 1003 درگذشت. بنابراین پادشاهی سلطان محمد خدابنده که در رمضان سال 985 آغاز شده بود، پس از حدود یازده سال در ذیحجه سال 996 پایان یافت.

هم که زیر پای آنان له می شدند، منتظر ظهور یک منجی بودند تا آنان را از این مهلکه نجات بدهد و اوضاع خارجی نیز حال خوشی نداشت. ازبکان و ترکان عثمانی که دشمنان دیرینه این مملکت بودند، از ضعف سلطان محمد سوء استفاده کردند و به مرز های شرقی و غربی کشور حمله کردند و قسمت اعظمی از این مملکت را اشغال نمودند. در همین گیر و دار بود که خبر کشته شدن حمزه میرزا برادر بزرگ عباس میرزا که ولیعهد مملکت هم محسوب می شد و حدودی ذکر آن هم گذشت، به خراسان رسید. در این میان مرشدقلی خان و دیگر سران امرای قزلباش خراسان که مدتی سعی و کوششان بر این بود تا عباس میرزا را به سلطنت برسانند، برای به ثمر رساندن اهدافشان، مرگ حمزه میرزا را بهانه قرار دادند و عباس میرزا را برداشتند و با یک لشکر عظیمی عازم قزوین شدند. هنگامی که عباس میرزا از هرات به سوی قزوین حرکت کرد تا به آن جا رسید، عده زیادی از مردم به او پیوستند. وقتی که وارد قزوین شدند، مرشدقلی خان و دیگر امرای قزلباش، عباس میرزا که حدود 18 سال سن داشت، در ذیحجه سال 996 رسماً بهلقب شاه عباس و بهادر خان به تخت سلطنت نشاندند و ابوطالب میرزا را به ولیعهدی او انتخاب کردند. در این زمان سلطان محمد خدابنده که در شیراز به سر می برد، ناچار پادشاهی پسرش شاه عباس را به رسمیت شناخت. سلطان محمد خدابنده تحت نظر بود تا سال 1004 که بر اثر بیماری اسهال درگذشت. حرکت امرای قزلباش برای به پادشاهی رساندن شاه عباس حالت یک کودتای بدون خونریزی داشت که اگر اتفاق نمی افتاد، ممکن بود مملکت ایران تکه و پاره شود و سلسله صفوی منقرض گردد و احتمال داشت مذهب شیعه که به عنوان مذهب رسمی کشور شناخته شده بود و پادشاهان صفوی و امرای قزلباش برای گسترش آن می کوشیدند، مورد هجمه دشمنان سنی مذهب یعنی دولت های ازبکان و عثمانی قرار گیرد و از میان برداشته شود. بنابراین ظهور شاه عباس معجزه ای بود که توانست ایران را از سراشیبی سقوط نجات دهد و دوباره مقتدر سازد. حال شاه عباس در ابتدای سلطنت خود با دو مشکل بزرگ خارجی یعنی ازبکان در شرق عثمانی در شمال غرب روبرو بود که هر دوی آن از دشمنان دیرینه این مملکت بودند و شاه عباس یک مشکل دیگری هم داشت که نسبت به آن دو مشکل اهمیت کمتری داشت و آن مشکل وجود فتنه های داخلی بود.

ص: 784

بجنگد، منصرف شد. او ناچار با چشم پوشی از ولایات آذربایجان و شروان و گرجستان و لرستان و کردستان یعنی قسمت وسیعی از شمال و شمال غرب کشور که در اشغال عثمانی بود، ناچار با آن کشور موقتاً صلح کرد. شاه عباس پسر برادر خود حمزه میرزا را به همراه مهدی قلی خان چاوش لو به عنوان سفرای ایران جهت مذاکره و برقراری صلح نزد سلطان عثمانی فرستاد. شاه عباس پس از برقراری صلح با عثمانی تصمیم به جنگ با ازبکان برای باز پس گیری هرات و خراسان گرفت. او به همین منظور سپاهی تهیه و عازم خراسان شد. در این زمان عبدالمومن پسر عبیدالله خان ازبک هرات و خراسان را در اشغال داشت. شاه عباس تا ری آمد ولی در آن جا بیمار شد و به مدت حدود چهار ماه بیماری او به طول انجامید. در این مدت که مشهد در محاصره ازبکان قرار داشت، شاه بیمار بود و نتوانست برای شکست محاصره کاری انجام دهد. بااین که مدافعان مشهد در برابر حمله ازبکان از خود پایداری و شجاعت نشان دادند، در آخر امر در روز 20 ذیقعده سال 997 مشهد سقوط کرد. ازبکان وقتی که به شهر دست یافتند، دست به کشتار مردم زدند و شمار زیادی از علما و بزرگان شیعه از جمله مجتهد زمان مولانا عبدالله شوشتری را به اسارت به بلخ بردند و در میدان شهر آتش زدند و مولانا مسکک رستم داری نیز به قتل رساندند. ازبکان پس از قتل عام مردم مشهد، شهر را به طور کامل غارت و ویران کردند. آن ها حتی ضریح و جواهرات امام رضا را هم غارت کردند. ازبکان پس از شنیدن خبر حرکت شاه عباس به طرف مشهد، سایر شهرهای ولایت خراسان نیز غارت کردند. آن ها برای مشهد و هرات از طرف خودشان والی تعیین کردند و با غنایم بسیار به بلخ رفتند. شاه عباس هم پس از بهبودی به قزوین برگشت تا برای از میان برداشتن گردن کشان داخلی چاره ای بیندیشد. شاه تا این زمان آلت دست امرای قزلباش بود که او را به سلطنت نشانده بودند. شاه عباس با بررسی هایی که به عمل آورد، علل ضعف دولت را دخالت سران قزلباش دانست و مصمم شد که ابتدا باید آن ها را از سر راه خود بردار تا بتواند مستقلاً تصمیم بگیرد و بر دشمنان پیروز شود. شاه در راستای برنامه خود، ابتدا اسماعیل قلی خان و سایر امرای قزلباش در قزوین را به جرم قتل حمزه میرزا به قتل رساند و از سر راه خود برداشت. عده ای از امرای قزلباش قتل اسماعیل خان و علی قلی خان و تعداد دیگری از امرای قزلباش را کار مرشد قلی خان دانستند و مصمم شدند تا او را از میان بردارند. مرشد قلی خان از این توطئه آگاهی پیدا کرد و به آگاهی شاه رساند. در همین زمان شورشیان وارد کاخ چهل ستون قزوین

ص: 786

شدند. مرشد قلی خان که از قبل آگاهی داشت آن جا را ترک کرده بود و اکنون بهانه به دست شاه عباس افتاد و به بهانه این که شورشیان قصد کشتن وکیل السلطنه مملکت را دارند، به فداییان مخصوص خود دستور داد عده زیادی از شورشیان که از سران قزلباش و از صاحب منصبان مملکت بودند، به قتل رساندند و بقیه نیز متواری شدند. شاه عباس که در کودکی توسط علی قلی خان بزرگ شده بود و خیلی او را دوست می داشت و به قدرت رسیدن خود را مدیون علی قلی خان می دانست و کشته شدن او را نتیجه توطئه مرشد قلی خان دانست. زیرا اگر مرشد قلی خان به کمک علی قلی خان به هرات اردو می فرستاد او کشته نمی شد. ازسویی مرشد قلی خان به عنوان وکیل السلطنه تمام کارهای مملکت را در دست گرفته بود. لازم است بدانید پست وکیل السلطنه از وزیر اعظم که میرزا لطف الله خان شیرازی « اعتماد السلطنه» بالاتر بود. شاه عباس به این نتیجه رسید که با زیرکی تمام باید مرشد قلی خان را از میان بردارد. شاه عباس عده ای از مخالفان مرشد قلی خان را مأمور قتل او کرد. هنگامی که سپاه صفوی عازم خراسان بود، این مأموران در شاهرود بر سر مرشد قلی خان که وکیل السلطنه بود، ریختند و او را به قتل رساندند. سپس به دستور شاه عباس عده ای دیگر از هوادران مرشد قلی خان کشته شدند و از سویی محمد خان ترکمان که شاه عباس به او سوء ظن داشت، به فرمان او کشته شد. پس از کشته شدن مرشد قلی خان، شاه عباس پست وکیل السلطنه که صاحب آن عملاً به جای شاه فرمان می داد، رسماً حذف کرد. شاه عباس پس از از میان برداشتن سران قزلباش که قدرت را از او گرفته بودند، به سراغ گردن کشان داخلی رفت. او ابتدای امر یزد و کرمان و گیلان را مطیع نمود و سپس به لرستان و رستمدار و کجور رفت و آنان نیز مطیع فرمان ملوکانه شدند. آن گاه شاه عباس راهی اصفهان و فارس شد و حکام آن دو ولایات را از میان برداشت. شاه عباس هنگامی که از شیراز به قزوین برگشت، میرزا لطف اله خان شیرازی وزیر اعظم خود را برکنار و حاتم بیگ اردوباری را به وزارت خود منصوب کرد و سپس اکثر شاهزادگان را کور نمود و در قلعه الموت زندانی کرد. در اواخر سال 1005 شاه عباس به سوی خراسان لشکر کشید و در ششم محرم سال 1006 هرات را به تصرف خود درآورد و ازبکان را شکستی سخت داد و آنان را از هرات و سراسر ولایت خراسان بیرون کرد. در همین زمان عبدالله خان ازبک وفات یافت و عبدالمومن خان، شش ماه بعد از مرگ پدرش به دست امرای ازبک کشته شد. بدین ترتیب تا مدتی شر آن ها از این سرزمین کنده شد.

ص: 787

عباس ابتدا حدود سی هزار نفر از سپاهیان قزلباش را کم کرد و به جای این کسری به کمک مستشاران انگلیس سپاهی حدود سیصد هزار نفر سوار نظام و پیاده نظام با سلاح های آتشین توپ و تفنگ تهیه نمود و این سپاهیان ماهیانه از دولت حقوقدریافت می کردند. توپچی ها و تفنگ داران این سپاه تازه تأسیس شده از میان نیروهای ایرانی به ویژه اصفهانی و بافقی و مازندرانی انتخاب شده بودند که در فن توپ ریزی و قلعه گیری و استفاده از سلاح های جدید تخصص پیدا کرده بودند و این نیرو تحت سرپرستی تفنگچی آغاسی بودند. شاه عباس الله وردی خان را به فرماندهی کل این سپاه منصوب کرد. شاه عباس برای جلوگیری از خطر احتمالی قزلباشان یک ایلی به نام شاهسون یعنی دوست داران شاه تشکیل داد که وظیفه آن ها حفاظت از پادشاه و دیگر اعضای خاندن سلطنتی بود.

او موظف است نهایت اکرام و احترام در حق ابراهیم خان انجام دهد. ابراهیم خان به علت ضعف بنیه در سفر بیمار شد و درگذشت. اما در همین زمان بنادر و ساحلدریای عمان و تنگه هرمز مثل میناب و بندر جرون «بندرعباس امروزی» رسماً جزء و تحت امرِ امرای جزیره هرمز که حکمران آن رسماً تحت سلطه حکمران هند پرتغال بودند، قرار داشت.

اما لازم است کمی برگردیم به زمان شاه اسماعیل اول: در زمان پادشاهی شاه اسماعیل صفوی در سال 912 نیروی دریایی دولت استعمارگر پرتغال، جزیره هرمز را که جزء قلمرو و خاک ایران بود، اشغال کرد و حکمران این جزیره که از سوی ایران در آن جا حکومت می کرد را مطیع و خراجگذار دولت پرتغال کرد. دولت پرتغال، عمان و مسقط و دیگر جزایر خلیج فارس و دریای عمان را نیز اشغال کرد. در سال 920 شاه اسماعیل اول، سفرایی نزد آلبوکرک حاکم پرتغالی هند که جزیره هرمز و سواحل آن تحت سلطه او بود، فرستاد. آلبوکرک به گرمی از هیئت ایرانی استقبال کرد ولی بعداً شنید که حاکم جزیره هرمز از شاه اسماعیل اطاعت می کند او را تنبیه کرد. در پی رفت و آمد بین هیئت ایرانی و پرتغالی ها قراردادی بین طرفین امضاء شد. در این قرارداد مقرر شد شاه اسماعیل دست از ادعای خود بر جزیره هرمز بردارد و در عوض ِآن، دولت پرتغال به ایران کمک نماید تا سرزمین خود را از عثمانی بگیرد و از سویی در خوابانیدن شورش مردم بلوچستان و بحرین از ایران حمایت نماید. مدتی گذشت پرتغالی ها به مفاد قرارداد عمل نکردند و در سال 926 جزیره بحرین و سواحل و جزایر اطراف آن را اشغال کردند و شاه اسماعیل هم به دلیل وجود مشکلات فراوان داخلی و نداشتن کشتی جنگی نتوانست مانع آن ها شود. حتی در سال های 925 تا 928 که ایرانیان جزایر و بنادر خلیج فارس و دریای عمان علیه پرتغالی ها دست به قیام زدند، باز شاه اسماعیل اول به دلیل مشکلات داخلی هیچ گونه حرکتی از خود نشان نداد.

اما برگردیم به دنبال اهداف شاه عباس اول برای دست یابی به خلیج فارس و دریای عمان و سواحل و جزایر آن. همان گونه که شرح داده شد، الله وردی خان حکمران ولایت فارس در سال 1009 به دستور شاه عباس، خوانین لارستان را که مانع ارتباط مستقیم بین فارس و سواحل و جزایر خلیج فارس و دریای عمان بودند و روابط خوبی هم با پرتغالی ها داشتند، از میان برداشت تا راه برای تصرف جزیره بحرین و هرمز هموارتر شود. الله وردی خان به عنوان این که همیشه بحرین جزء خاک ایران بوده،

ص: 790

سپاهی به آن جا فرستاد و آن را به تصرف خود درآورد و پرتغالی ها شکست خوردند و از خود جزیره بحرین خارج شدند ولی کشتی های آن ها در اطراف جزیره مستقر شد و گاه و بیگاه به جزیره بحرین حمله می کردند. پرتغالی ها از جزیره هرمز کشتی هایی به کمک نیروهایی که جزیره بحرین را در محاصره داشتند، می فرستادند. ولی الله وردی خان برای کاهش فشار پرتغالی ها بر بحرین لشکری به بندر جرون فرستاد و پرتغالی ها ناچار شدند برای دفاع از هرمز و بندر جرون از محاصره بحرین دست بردارند و بحرین هم چنان در زمان صفوی جزء خاک ایران باقی ماند.

فرماندهی یکی از سرداران خود به نام چغال اوغلی برای شکستن محاصره ولایات وان و قارص فرستاد. پادشاه که در تبریز اقامت داشت، به همراه سپاهی حدود شصت هزار نفر به سوی مرز کشور عثمانی حرکت کرد تا سپاهیان خود را که در ولایت های مرزی مشغول جنگ با عثمانی بودند، یاری نماید. با رسیدن پادشاه ایران به میدان نبرد، جنگ خونینی بین ایران و عثمانی روی داد که در این جنگ دولت عثمانی با دادن بیست هزار کشته و عده ای زیادی مجروح شکست خورد و چغان اوغلی گریخت و در حین فرار درگذشت. این پیروزی بزرگ در 24 جمادی الاول نصیب شاه عباس شد. شاه عباس پس از این پیروزی ولایات گنجه، تفلیس، باکو، دربند، شماغی، شروان، دیاربکر و موصل را نیز به تصرف خود درآورد و در اوایل سال 1015 با اسرا و غنایم فراوان به قزوین برگشت. شاه عباس در پایان این جنگ که منجر به باز پس گیری تمام ولایات ایران از عثمانی شد، نزد جهانیان از شوکت و اعتبار خاصی برخوردار گردید. اما حبیب الله شاملویی چنین می نویسد: «شاه عباس پس از غلبه بر نیروی عثمانی در نهاوند و باز پس گرفتن تمام سرزمین های غربی در یک مانور ماهرانه در حالی که وانمود می کرد که برای رفع پاره ای اختشاشات عازم مازندران است، با سرعتی ستایش آمیز بر تبریز تاخت و چون صاعقه بر علی پاشا که فرمانده قوای عثمانی مقیم تبریز بود، فرود آمد. فرمانده ترک اسیر شد، تبریز پس از 8 سال اسارت آزاد گشت.»(1) احمد خان سلطان عثمانی در سال 1017 سردار بزرگ خود مراد پاشا را با یک سپاه بزرگ روانه ایران کرد تا شاید شکست گذشته را جبران نماید. مراد پاشا ابتدا بر تبریز مستولی شد، اما ناگهان مردم شهر با شمشیرهای برهنه ترکان عثمانی را قتل عام کردند و باقی مانده را از سایر شهرهای آذربایجان بیرون نمودند. این شکست باعث شد که سلطان عثمانی به ایران پیشنهاد صلح و سازش کرد. اما در سال 1020 طبق توافق نامه صلحی که بین ایران و عثمانی منعقد شد، دولت عثمانی تمام ولایات مرزی مورد مناقشه که در تصرف ایران بود را جزءخاک ایران دانست و آن را به رسمیت شناخت و ایران نیز پذیرفت که در قبال آن سالیانه دویست بار ابریشم خام به دربار عثمانی بفرستد. چون ولایات ابریشم خیز در خاک ایران قرار گرفته بود و عثمانی نیز نیاز به آن داشت. طهمورث خان گرجی حاکم گرجستان در سال 1021 به ولایت قره باغ حمله کرد و حاکم آن جا را کشت.

ص: 792

چون این خبر به شاه عباس رسید، از اصفهان عازم گرجستان شد و در اواخر سال به آن جا رسید و طهمورث خان فراری شد. هر چه شاه عباس کرد نتوانست او را دستگیر نماید. طهمورث خان نزد سلطان عثمانی رفت و از او کمک خواست. رفتن طهمورث خان به دربار عثمانی باعث تیره شدن روابط بین ایران و عثمانی گردید. شاه عباس حاکمی از جانب خود به حکومت گرجستان منصوب کرد و خود به اصفهان برگشت. در سال 1024 طهمورث خان دوباره به گرجستان آمد و آن جا را تصرف کرد. سلطان احمد عثمانی سپاه بزرگی به فرماندهی محمد پاشا وزیر اعظم خود روانه ایران کرد و لشکریانی از مصر و شام و آناتولی و طرابلس و دیاربکر و بین النهر به کمک سلطان عثمانی شتافتند. این بار سلطان عثمانی با این قوای عظیم و گسترده، قصد نابودی مملکت ایران را داشت. شاه عباس با شنیدن این خبر سپاه بزرگ و مجهزی از دسته های تفنگچی اصفهان به فرماندهی میرفتاح و لشکری از تفنگچی های فارس به فرماندهی امام قلی خان پسر الله وردی خان و دسته های توپخانه به سرداری قرچقای بیگ از اصفهان عازم آذربایجان شد. او ابتدا به گرجستان رفت و دست به کشتار مردم زد به طوری که حدود بیست روز که در گرجستان بود، حدود هفتاد هزار نفر از گرجیان را کشت و عده ی زیادی را مجروح کرد و تعداد یکصد و سی هزار نفر را به اسارت گرفت و بسیاری از اموال مردم را غارت کرد. شاه عباس در 15 جمادی الاول وارد تفلیس شد و از آن جا به سوی لشکریان عثمانی که در کنار دریاچه کوگچه بودند، حرکت کرد. قبل از رسیدن شاه عباس، محمد پاشا ایروان را محاصره کرد. با رسیدن شاه عباس، محمد پاشا که مشغول محاصره آن جا بود، خود در محاصره سپاه شاه عباس قرار گرفت و با دادن چهار هزار تن کشته و چندین هزار نفر زخمی ناچار با شاه عباس صلح کرد و سپس راهی استانبول شد تا خبر شکست خود و صلح با پادشاه ایران را به اطلاع سلطان عثمانی برساند. وقتی که محمد پاشا به استانبول رسید، سلطان عثمانی ایشان رابه جرم خیانت از وزیر اعظمی خلع و خلیل پاشا را جانشین او کرد. سلطان عثمانی به خلیل پاشا مأموریت داد که برای ادامه جنگ به مرز ایران رهسپار شود. خلیل پاشا داشت به مرز ایران نزدیک می شد که خبر مرگ سلطان احمد خان عثمانی به او رسید. خلیل پاشا با دریافت خبر مرگ سلطان عثمانی بلافاصله به استانبول برگشت. پس از مرگ احمد خان عثمانی در سال 1027 مصطفی خان اول به سلطنت نشست. او نیز پس از یک سال سلطنت برکنار و سلطان عثمان ثانی به سلطنت رسید. این سلطان لشکری

ص: 793

حدود شصت هزار نفر به فرماندهی رئیس الوزرا خلیل پاشا عازم آذربایجان کرد. شاه عباس سپهسالار خود قرچغای خان را جهت جلوگیری از سپاه عثمانی فرستاد. در جنگی که بین دو سپاه ایران و عثمانی در 3 فرسخی گروک شبلی روی داد، سپاه عثمانی با دادن کشته و زخمی فراوان شکست خورد و عده ی زیادی از آن ها هم اسیر شدند. قره چغای خان، اسرا را به همراه غنایم بدست آمده در قزوین به خدمت پادشاه ایران آورد. شاه عباس پادشاه ایران هم به پاس این خدمت، او را به حکومت آذربایجان منصوب کرد. اما در سال 1028 پس از مغلوب شدن خلیل پاشا سردار عثمانی، بار دیگر قرارداد صلحی بین دولت پادشاهی ایران و عثمانی منعقد گردید. در این قرارداد مقرر شد مرز بین ایران و عثمانی همان مرز زمان شاه طهماسب باشد ولی به دلیل این که ولایات ابریشم خیز در خاک ایران قرار گرفته است، دولت ایران می بایست سالیانه یکصد بار ابریشم خام به دربار عثمانی بفرستد. این قرارداد به پیمان صلح سراب معروف گردید. این قرارداد تا سال 1032 پایدار ماند. در این سال سلطان عثمانی حافظ احمد پاشا را به حکومت عراق منصوب کرد. در همین زمان بود که اختلافات داخلی بین سران حکومت عثمانی بالا گرفت. عده ای از مخالفان و فراریان دولت عثمانی از شاه عباس خواستند به بغداد که در زمان شاه اسماعیل اول جزء خاک ایران بوده و سلیمان خان عثمانی آن را گرفته بود، حمله کند. اما به شرحی که گذشت شاه عباس، الله وردی خان را برای تصرف بغداد فرستاد، اما قبل از فتح آن جا او را به ایروان فراخواند و همچنان بغداد در تصرف دولت عثمانی باقی ماند. اما شاه عباس از این فرصت به دست آمده نهایت استفاده نمود و در سال 1032 از اصفهان به عنوان زیارت عتبات عالیات عازم عراق عرب شد. اما قوای دولت عثمانی در بغداد به جلوگیری از حملهایران شتافت. در این میان جنگ خونینی در 23 ربیع الاول سال 1032 بین طرفین روی داد که در این جنگ شکست در سپاه عثمانی افتاد و بغداد دوباره به آغوش میهن برگشت. در این لشکرکشی، شاه عباس بر ولایت موصل و دیگر شهرهای شمال عراق عرب نیز تسلط یافت. شاه عباس پس از برقراری نظم و امنیت در سراسر خاک عراق عرب مدتی در شهرها و اماکن مذهبی عراق مثل نجف و کربلا گذرانید و آن گاه سردار صفرقلی خان را به بیگلر بیگی عراق عرب منصوب و سپس در رمضان سال 1033 به اصفهان برگشت. در همین زمان یک سری تحولات در دولت عثمانی روی داد و مصطفی خان از پاشایی عزل و سلطان مراد خان برادر سلطان عثمان خان به قدرت رسید. سلطان مراد خان یک

ص: 794

لشکری مجهز به فرماندهی سردار حافظ احمد پاشا در اوایل سال 1033 برای باز پس گیری بغداد عازم آن جا نمود و این لشکر بغداد را در نهم صفر همین سال به محاصره خود درآورد. چون این خبر به شاه عباس رسید او نیز لشکری مجهز به سلاح های آتشین به فرماندهی سردار زینل بیگ شاملو برای شکست محاصره بغداد فرستاد. سپاه عثمانی پس از هفت ماه محاصره نتوانست بغداد را به تصرف خود درآورد. در این مدت جنگ بین سپاه اعزامی ایران به فرماندهی سردار زینل شاملو و دیگر مدافعان بغداد از یک سو و از سویی دیگر سپاه مسلح عثمانی روزانه ادامه داشت تا این که شاه عباس شخصاً عازم بغداد شد و سپاه عثمانی را به طور کلی شکست داد و تار و مار کرد. از این تاریخ تا پایان زندگی شاه عباس دیگر جنگ مهمی بین ایران و عثمانی روی نداد. ولی بارها مرزبانان عثمانی تعرضاتی به مرزهای ایران داشتند که از طرف حکام محلی ایران دفع می شدند.

سال ها خدمت صادقانه به این آب و خاک سرانجام در 14 ربیع الثانی سال 1023 پس از چند روز بیماری به رحمت ایزدی پیوست. اما یک روایت در مورد مرگ الله وردی خان وجود دارد که بهتر است آن را بیان نمایم : الله وردی خان چند روز قبل از مرگ، از کسی که مأمور بنای مقبره او بود، پرسید که کار آرامگاه جاودانی من به کجا رسیده است؟ آن مرد ساده دل جواب داد که گنبد عالی و ایوانی که جهت دفن ترتیب داده ام در کمال زیبایی پایان یافته و در انتظار مقدم عالی است. اما پس از مرگ سردار الله وردی خان، شاه عباس حکومت فارس را به پسر بزرگش امام قلی خان داد و پسر دیگرش داود خان را به حکومت ولایت قراباغ و ریاست ایل قاجار منصوب کرد. در سال 1010 که شاه عباس در خراسان با ازبکان می جنگید، امام قلی خان که سیزده سال سن بیش نداشت، از طرف پدر عهده دار کارها بود. این زمان مقارن بود با آغاز یک سلسله فعالیت های ایران برای کوتاه کردن دست پرتغالی ها و اسپانیایی ها از بنادر و جزایر خلیج فارس و دریای عمان. سازماندهی و لشکرکشی برای بیرون راندن این بیگانگان از سواحل و جزایر خلیج فارس و دریای عمان از سوی شاه عباس به عهده سردار امام قلی خان گذاشته شد. بنا به نوشته اکثر مورخین سپاهیان ایران به فرماندهی خواجه معین الدین فالی از سرداران لشکر فارس در یک حرکت کودتا مانند، رکن الدین مسعود حکمران بحرین را در خوابگاهش به قتل رساندند و سپاهیانش را تار و مار ساختند و بحرین را به تصرفخود درآوردند. تلاش فیروز شاه حاکم دست نشانده پرتغالی ها در جزیره هرمز برای باز پس گیری بحرین از ایرانیان به جایی نرسید. این اقدام شاه عباس اولین حرکتی بود که توانست ایران را از طریق دریای آزاد بین المللی به کشورهای همجوار و دولت های اروپا متصل سازد. از این تاریخ دیگر ایران مجبور نبود امور بازرگانی را از طریق عثمانی انجام دهد و اما تلاش های سیاسی و نظامی دولت پرتغال و اسپانیا برای باز پس گیری مجدد بحرین راه به جایی نبرد. بعد از فتح بحرین، سردار امام قلی خان به تدارک سپاه جهت حمله به پرتغالی ها برای باز پس گیری بندر گمبرون یا جرون پرداخت. لازم است به اطلاع عزیزان رسانده شود که در سال 1021 الله وردی خان پسر خود امام قلی خان را برای تسخیر بندر گمبرون فرستاده بود ولی او موفق به فتح آن جا نشد. امام قلی خان با حمله برق آسای خود پرتغالی ها را از بندر گمبرون بیرون و قلعه های نظامی آنان را ویران ساخت. پس از آزاد شدن بندر گمبرون از اشغال دولت استعمارگر پرتغال، سردار امام قلی خان نام آن را بندرعباس گذاشت. فلیپ سوم

ص: 796

در اوائل سال 1023 برای دومین بار سفیری به دربار شاه عباس فرستاد و گفت اگر بحرین و گمبرون را به ما برگردانید، در جنگ بین ایران و عثمانی به شما کمک خواهیم کرد. شاه عباس که از وعده های کمک فلیپ ناامید شده بود، به او پیام داد که بندر گمبرون جزء خاک ایران است و بحرین را هم لشکریان ما از امیر هرمز گرفته اند. چون در این زمان شاه عباس مشغول مذاکره بازرگانی با شرکت های تجاری هند شرقی انگلیس بود، گفت و گوی سفیر فلیپ سوم سودی نداشت و این سفیر دست خالی به کشورش برگشت. این حرکت شاه عباس به منزله قطع روابط با پرتغال و اسپانیا بود. در سال 1030 امام قلی خان به دستور شاه عباس با ادوارد مونکس نماینده شرکت انگلیس هند شرقی مذاکراتی انجام داد تا از آن ها برای بیرون کردن پرتغالی ها از جزایر قشم و هرمز، کشتی اجاره نماید. نماینده این شرکت تا حدود یک سال از پذیرفتن پیشنهاد ایران خودداری می کرد زیرا می ترسید که از پرتغالی ها شکست بخورد و کشتی هایشان از بین برود و ایران کرایه و غرامت آن را ندهد و از سویی دیگر چون فلیپ سوم با پادشاه انگلیس روابط دوستانه ای داشت، نمی توانستند بی اجازه لندن دست به چنین معامله ای بزنند. در آخر امر امام قلی خان شرکت هند شرقی انگلیس راتهدید کرد که در صورت نپذیرفتن این درخواست ایران تمام کالاهای آن شرکت در سواحل خلیج فارس و دریای عمان را به نفع دولت ایران مصادره خواهد کرد. با این فشار و تهدید عاقبت نمایندگان شرکت هند شرقی انگلیس در میناب با سردار امام قلی خان پیرامون بیرون کردن پرتغالی ها از جزایر قشم و هرمز گفت و گو کردند. در این گفت و گو بین امام قلی خان و ادوارد مونکس نماینده شرکت هند شرقی مقرر شد انگلیس ها از دریا و ایرانیان از خشکی به جزایر قشم و هرمز حمله کنند و پس از آزاد سازی این جزایر آن چه از غنایم به دست آمده بین ایران و شرکت هند شرقی به طور مساوی تقسیم شود و مخارج کشتی های جنگی و دیگر ادوات نظامی نیز بین طرفین مساوی حساب شود. اسرای مسلمین از جمله حاکم پرتغالی هرمز از آن ایران و اسرای مسیحی به انگلیس ها تعلق گیرد. درآمد سالیانه گمرک هرمز بین طرفین به مساوی تقسیم شود و مال التجاره مربوط به پادشاه ایران از پرداخت عوارض گمرک معاف باشد و قوای مشترک ایران و انگلیس به طور مساوی عهده دار اداره جزایر قشم و هرمز باشند. نیمی از هزینه خوارک و حقوق و سایر مایحتاج انگلیس ها از سوی دولت ایران پرداخت شود. اما لازم است بدانید که جزیره قشم برای هرمز یک منطقه سوق الجیش و حیاتی بود، زیرا ساکنین

ص: 797

جزیره هرمز بدون آب شیرین جزیره قشم نمی توانستند به زندگی خود ادامه دهند. بعد از عقد این قرارداد ابتدا جزیره قشم توسط سردار شاه قلی بیگ یکی از فرماندهان ایرانی سپاه امام قلی خان محاصره شد و سپس کشتی های جنگی انگلیس قلعه های پرتغالی را زیر شدیدترین آتش قرار دادند. لذا پس از جنگ شدیدی، پرتغالی ها شکست خوردند و جزیره قشم به تصرف قوای مشترک ایران و انگلیس درآمد. پس از تصرف جزیره قشم غنایم به دست آمده بین طرفین به طور مساوی تقسیم شد. اسرای مسیحی به انگلیسی ها تعلق گرفت و ایرانیان خائن که اسیر شده بودند به دستور امام قلی خان به قتل رسیدند. پس از تصرف جزیره قشم قوای مشترک ایران و انگلیس در 27 ربیع الثانی سال 1031 قلعه های جزیره هرمز را به محاصره خود درآوردند و سرانجام در 28 ربیع الاول سال 1038 لشکریان امام قلی خان در جزیره هرمز پیاده شدند. در این میان جنگ شدیدی بین قوای متحدین و پرتغالی ها روی داد که در این جنگ پرتغالی ها شکست خوردند و جزیره هرمز در روزیازدهم جمادی الثانی سال 1031 پس از یکصد و ده سال بار دیگر به آغوش میهن برگشت و غنایم بسیار نصیب متحدین شد و حدود سه هزار نفر از پرتغالی های مسیحی که شامل زنان نیز می شد، به دست انگلیس ها افتاد و عده زیادی از اسرای عرب نیز به دست ایرانیان افتاد که امام قلی آن ها را به قتل رساند و سر آنان را به بندرعباس فرستاد و در معابر عمومی شهر گردانیدند. بنابراین جزایر بحرین، قشم و هرمز و سواحل و بنادر خلیج فارس و دریای عمان پس از حدود یک قرن بار دیگر به آغوش وطن برگشت. سردار امام قلی خان به دنبال این پیروزی ها قصد لشکرکشی به عمان و مسقط را داشت که انگلیسی ها که از آزاد شدن جزایر قشم و هرمز سود چندانی عایدشان نشده بود، با ایران همکاری نکردند. امام قلی خان هم به دلیل ضعف نیروی دریایی ایران کاری از پیش نبرد. اما پرتغالی ها هر چه تلاش کردند جزیره هرمز را دوباره اشغال کنند، موفق نشدند. ناچار در سال 1034 با ایران صلح کردند و از خلیج فارس و دریای عمان و جزایر و سواحل آن چشم پوشی کردند. ولی شاه عباس به پرتغالی ها اجازه صید مروارید در سواحل بحرین و ساختن قلعه و تجارت خانه در شمال شرقی بندر گنگ داد. شاه عباس اواخر سلطنت خود امام قلی خان را جهت تصرف بصره فرستاد و خود عازم مازندران شد.

ص: 798

لشکرکشی خود به ارمنستان و گرجستان سی هزار خانوار از مسیحیان را به مازندران کوچانید و حدود پنج هزار خانوار از ارامنه جلفا و ایروان را به اصفهان آورد و در آن جا برای آنان محله ای به نام جلفا در کنار زاینده رود تأسیس کرد و برای آنان کلیسا و سایر اماکن مورد نیاز ساخت. شاه عباس فقط به اذیت و آزار اهل تسنن پرداخت و سایر ادیان را آزاد و مورد حمایت قرار می داد.

مرتکب شده است در تاریخ ایران کم نظیر است. شاه عباس پنج پسر داشت که دو تن از آنان در کودکی مردند و یکی از آنان را کشت و دو تن دیگر را هم کور کرد. شاه عباس پسران خود را بسیار تحقیر می کرد و هر کس با پسران او روابط دوستانه ای داشت به عنوان های مختلف به قتل می رساند. در همین رابطه پسر صفی قلی بیگ، چارچی باش اصفهان و الله قلی بیگ قورچی باش با تمام فرزندانش به همین اتهام کور کرد و آن ها را پس از کور کردن کشت.(1) در سال 1022 شاه عباس پسر ارشد خود صفی میرزا را به قتل رساند. این حرکت ناروا لکه ننگی بر تاریخ زندگی شاه عباس بود و مردم به طور آشکار و پنهان او را دشنام می دادند.روزی پادشاه برای بازدید به کاشان رفت. ملا میر سید علی کاشانی جلو اسبش را گرفت و گفت: «حسود از خود بهتر نمی توانستی ببینی؟ چرا شاهزادگان ما را کشتی؟» و با گستاخی این شعر را برایش خواند:

هر که فرزند جگر گوشه خود را بکشد *** ثانی، حارث بی رحم بود تاریخش

برخی از مورخین مصرع دوم تاریخ قتل صفی میرزا می دانند. شاه عباس خودش به بهبود بیگ دستور قتل صفی میرزا داده بود و بهبود بیگ هم ناچار آن را اجرا کرده بود. اما پادشاه چند روز بعد پشیمان شد و به بهبود بیگ دستور داد که سر پسر جوان خود را ببرد و نزد او بیاورد. چون مرد تبهکار و سیه دل با سر خون آلود فرزند خود برگشت، پادشاه به او گفت: بهبود چطوری؟ قربان چه بگویم که به دست خود یگانه پسری که امید زندگانی و عزیزترین چیز من در جهان بود، سر بریدم. پادشاه گفت برو بهبود حال می توانی بفهمی وقتی خبر مرگ پسرم را آوردی من چه حالی پیدا کردم ولی خود را تسلی بده. پسران من و تو هر دو مرده اند و اینک حال تو و پادشاه یکیست.(2) اما نصرالله فلسفی در مورد استبداد شاه عباس چنین می نویسد: «شاه عباس در طریق پیشرفت کار سلطنت و برای مرعوب ساختن مدعیان خویش بی اندک ملاحظه ای و ترحمی و تردیدی هر کس را که به حقیقت یا به گمان، مانع فرمانروایی مطلق و مخالف اراده شخصی خود دید، از میان برداشت. در سیاست دزدان و مجرمان هم بسیار بی رحم و سخت گیر بود. غالباً تقصیر کوچکی را بهانه کشتن مقصران می ساخت و شهری را به جزای گناه چند تن قتل عام می کرد.» این مورخ در مورد شیوه ای که شاه عباس برای

ص: 801

شکنجه و نابودی از افراد به کار می برد، می نویسد: «دژخیمان و مأموران گوناگون داشت، سر بریدن، پوست کندن، در آتش سوختن، دست و پا و گوش و بینی بریدن و چشم بیرون آوردن و در پوست گاو کشیدن و امثال آن ها از جمله سیاست معمول وی به شمار می رفت.»(1) اسکندر بیگ منشی در مقاله هشتم می فرماید: «شاه عباس به هر کس خدمتی رجوع فرمایند، یارای آن ندارد که لحظه ای در آن تأخیرنماید. مثلاً اگر به پدری حکم قتل پسر می فرماید، همان لحظه فرمان قضا و قدر به امضا می رسد. اگر پدر از روی شفقت ابوت تأخیر در قتل پسر جایز دارد، حکم بر عکس آن می فرماید، اگر او نیز تعلل نماید دیگری به قتل هر دو می پردازد. بدین جهت نفوذ امرش مرتبه ای اعلی یافت. واحدی را زهره آن نیست که لحظه ای از فرمان قضا جریانش تخلف تواند کرد.»(2) مورخین نوشته اند شاه عباس حدود پانصد جلاد داشت. این افراد از افراد درشت استخوان و قوی هیکل، بلند قامت و زشت روی بودند که پادشاه در بین افراد خود انتخاب کرده بود. این جلادان کلاهان بزرگ که دستاری سرخ گرد آن پیچیده بود، بر سر می گذاشتند. آن ها با ریش های نتراشیده و سبیل های خنجرآسا ظاهر می شدند و رئیس جلادان شخصی به نام احمد آقا بود. احمد آقا ابتدا رئیس داروغه های قزوین بود. او در آن شهر دوکانی برای بریان پزی و کباب پزی دایر کرده بود. اگر کسی به اتهام دزدی یا راهزنی می گرفت یا در آن تنور گداخته می انداخت یا به سیخ می کشید. چون به رئیس جلادان منصوب شد، در خونخواری نیز ترقی کرد و کار قساوت و بی رحمی را به جایی رسانید که همه از او متنفر شدند. پادشاه چون بر سر مردم شهر یا ولایتی خشمگین می شد، احمد آقا با جلادانش به آن جا می فرستاد و این جلادان که به مردم کشی عادت داشتند، مأموریت خود را بهتر از آن چه پادشاه گفته بود، انجام می دادند. چون حاکم گیلان به دلیل استبداد شاه عباس سر به شورش برداشت و مردم نیز با او همکاری کردند و این مردم به دلیل حمایت از حاکم شورشی محکوم به قتل شدند. شاه عباس گروه ضربت احمد آقا را به آن جا فرستاد و این احمد آقا جنایتی مرتکب شد که موی بر تن انسان راست می کند. احمد آقا آن چه مقتضای غضب و قهر جانسوز شهریار بود، کرد و شیوه ای که نفس بد آموزش تقاضا داشت بر آن افزود. کار سفاکی را در آن ولایت به آن جا رسانید که زنان از ترس او بچه افکندند و بعضی از زنان را که این حالت

ص: 802

واقع نشد، شکم هایشان را شکافت و بچه ها را بیرون آورد و بر سر نیزه ها کرد. این گروه ضربت بر هیچ کس از آن قوم ابقاء ننمودند حتی اطفال را در گهواره دوپاره می کردند.(1) اما شاه عباس گروه دیگری داشت به نام زنده خواران. ریاست این گروه به عهده شخصی به نامملک علی سلطان جارچی باشی بود. این مجازات شوم و نفرت انگیز میرات چنگیزخان و امیر تیمور گورکانی بود که به شاه اسماعیل اول رسیده بود، توسط شاه عباس هم اجرا می شد. این فرقه نیز آلت سیاست و غضب بودند که گناهکاران واجب التعذیر را از یکدیگر می ربودند و انف و اذن را به دندان قطع می نمودند و می خوردند و همچنین بقیه اعضایشان را به دندان قطعه قطعه کرده و میل می فرمودند. این جماعت لباس مخصوصی به تن می کردند. جهت امتیاز بدین طریق که تاج های بی عمامه ضخیم و طویل به قدر یک زرع بر سر می گذاشتند و اطراف آن را به اتاغ های پر گلنگ و بوم می آراستند و اکثر این گروه مردمان قوی هیکل و گریه المنظر طویل القامه بودند.(2) شکنجه هایی که شاه عباس اعمال می کرد نمونه های فراوانی دارد که گنجایش آن در این کتاب مقدور نیست. در این جا به چند نمونه دیگر اکتفا می کنیم. در روز سه شنبه دهم ربیع الاخر سال 1020 بنا به فرمان شاه عباس گوش و بینی و زبان خواجه محب علی مستوفی اصفهان به سبب تصرفات دیوانی بریدند و هر دو چشم او را هم بیرون آوردند. در همین زمان به دستور پادشاه کرم اسوار گیلانی که یاغی شده بود را در میدان شهر لاهیجان پوست کندند و پوست او را پر از کاه نمودند و در سایر شهرها گردانیدند. زهره مار سلطان رئیس طایفه ارشلو که در اصفهان با شاه عباس مخالفت کرده بود را در دیگ جوشانیدند. علی خان کرایلی از سرداران مقدم که گروهی از اسرای عثمانی را با اخذ رشوه آزاد کرده بود 3 روز در پوست گاو کردند. به فرمان شاه عباس راهداران قمی به سبب راهزنی شکم دریدند و سرازیر در کوچه آویختند.(3) اما تاورنیه در مورد کبابی که به سیخ کشیده شد و نانوایی که به تنور انداخته شد، چنین می نویسد: شبی شاه عباس با لباس روستائیان که از کاخ شاهی خارج شد و به بازار رفت و از دکان نانوایی نان خرید و از دکان کبابی مقداری گوشت کباب شده ای گرفت و سپس به کاخ شاهی برگشت و امر کرد ترازو آوردند و نان و گوشت در حضور وی کشیدند. از نان 57

ص: 803

درهم و از گوشت 43 درهم کم بود به چند تن از مسئولین نظم شهر و داروغه اصفهان در مورد نرخ اجناس و کم فروشی خشم گرفت. می خواست شکمشان را پاره کند اما به شفاعت جمعی از بزرگان از گناه ایشان چشم پوشی کرد. شاه عباسفرمان داد تا در میدان اصفهان شبانه تنوری ساختند و سیخ بلندی فراهم کردند. نانوایی و کبابی را به دستور وی دستگیر کردند و گرد شهر گردانیدند، کسی پیشاپیش ایشان جار می زد که این نانوا و کبابی امروز به جرم کم فروشی پخته و کباب خواهد شد. پس از آن نانوا در تنور افکندند و کبابی را هم به سیخ کشیدند.(1) پیترو دلاواله جهانگرد ایتالیایی از دهقان بیچاره ای روایت می کند که روز دوشنبه 25 اوت 1618، رمضان سال 1027ق در راه ناگهان پیش دویده و عریضه ای به پادشاه تقدیم کرده بود او را به آویختن از پا به به درخت محکوم کردند. این جهانگرد در مورد این مجازات در سفرنامه خود چنین نوشته است: این مجازات چنان بود که پاهای محکوم را از پشت در آن جا که ساق پا به کف پا می پیوندد سوراخ می کردند و ریسمانی از آن عبور می دادند و او را از درختی سرازیر می آویختند چنان که سر و شانه هایش به زمین سائیده می شد. اگر اراده پادشاه بر مرگ او بود آن قدر به این حالت نگه داشته می شد که از گرسنگی می مُرد یا در آن حالت شکم او را پاره پاره می کردند.(2) در بعضی از موارد خشونت های شدیدی در مورد مأموران دولت که به حقوق مردم تجاوز می کردند، اجرا می شد. در همین رابطه یکی از همراهان برادران شرلی در سفرنامه خود چنین نوشته است: «شاه عباس از زنی پرسید چرا فریاد زدی؟ زن جواب داد یکی از نوکرهای شما دست اندازی به من کرد و یکی دیگر که با من ایستاده بود، به داد من نمی رسید. پادشاه پرسید آن ها کجا هستند؟ زن جواب داد که در دربار هستند. در این اثنا دو نفر از در بیرون آمدند. همین که زنان آن ها را دید، گفت این یکی از آن است که به من دست اندازی می کرد و آن دیگری شخصی است که با او همراه بود. پادشاه امر کرد که دو انگشت آن شخص را که ایستاده و به داد زن نرسیده بود، ببرند ولی در حق شخص دیگر جزای سخت امر کرد. اول زبان و بعد مژگان چشم ها و بعد لب ها و دماغ او بریدند و بعد از همه این ها پادشاه به او نگاه کرد و گفت فلان فلان شده مگر خانه مرا فاحشه خانه فرض کرده ای؟»(3) اما نصراللع فلسفی

ص: 804

می نویسد: «شاه عباس هر وقت که می خواست جلادانش کسی را به قتل برسانند، با تبسم و مهربانی به زبانترکی می گفت: یخشی سخله یعنی از او خوب نگهداری کنید. ادای این عبارت به منزله حکم اعدام بود و جلادان بی درنگ محکوم را سر می بریدند.» اما جلال الدین محمد منجم باشی در مورد به کار بردن این شیوه درباره اسرای عثمانی چنین می نویسد: «وقتی در سال 1012 در تبریز که در آن جا تپه ای بسیار بلند و مخروطی شکل بود، کلب آستان علی «شاه عباس» بر آن تپه برآمدند و یک یک از رومیه « سربازان ترک» می آوردند و احوال آن جمع را می پرسیدند بعضی را که اجل موعود فرا رسیده بود، حسب القانون به لفظ یخشی سخله متلقی می شدند، با سر غلتان غلتان از پای تپه به زیر می رفتند.» اما پیترو دلاواله می نویسد: «در سال 1027 در فرح آباد مازندران عده ای از اسرای ترک به حضور شاه عباس آوردند، چون چشمش به آنان افتاد چنان که عادت اوست با مهربانی گفت قارداش لری یخشی سخله یعنی از این برادران خوب نگهداری کنید. اسیران بیچاره از شنیدن این فرمان خوشحال شدند و گمان کردند که به زودی آزاد خواهند شد و با نظم و انضباط در برابر پادشاه گذشتند. ولی هنوز صد قدم دورتر نرفته بودند که مراقبانشان شمشیرها کشیدند جمله را گردن زدند.»(1) یکی از همراهان برادران شرلی از مناظری که روز ورود شاه عباس به قزوین دیده چنین روایت می کند: «همین که نیم فرسخ از شهر دور شدیم یک تماشایی دیدم که به ندرت دیده می شود. از ده هزار سرباز، دوازده هزار سر بریده بر روی نیزه های خود زده و بعضی ها گوش های آدم را به ریسمان بسته از سینه خود آویزان کرده بودند.» در جایی دیگر از سفرنامه برادران شرلی نوشته شده است: «رسیدیم به 3 فرسخی اصفهان و شب در آن جا ماندیم و صبح روز بعد سربازان پادشاه را دیدیم که سی هزار نفر بودند که به استقبالش آمده بودند در این جا سرهای زیادی بر روی نیزه ها زده جلو می بردند.»(2) توماس هربرت در سفرنامه خود چنین نوشته است: «مرد فقیری از کابل به مازندران آمده بود و در بیرون شهر اشرف روی سبزه ها خفته بود. اتفاقاً شاه عباس با جمعی از همراهان به عزم شکار از آن جا می گذشت. اسبش از دیدن مرد خفته رَم کرد و پادشاه از این حرکت خشمگین شد و سپس بیتأمل تیری در کمان گذاشت و بر قلب

ص: 805

آن مرد بیچاره زد و به خنده گفت: نسبت به آن مرد ظلمی نکرده بلکه خواب او را درازتر کرده است.»(1)

نشست و از امرا و بزرگان لشکری و کشوری خواست که لباس سیاهی که در عزای شاه عباس بر تن کرده بودند، بیرون بیاورند و با لباس شاد به حضورش بیایند و سپس در روز یک شنبه اول رجب مراسم چهلمین روز درگذشت شاه عباس را برگزار کردند. آن گاه پادشاه به شکار و عیش و نوش پرداخت. شاه صفی هم مثل نیاکانش در ابتدای سلطنت تمام شاهزادگان اعم از زن و مرد و خرد و کلان را به قتل رساند. زیرا می ترسید که روزی آن ها به قدرت برسند. آن گاه نوبت به سرداران لایق پدر بزرگش رسید. آن ها را نیز به قتل رساند. شاه صفی، سردار امام قلی خان فاتح جزیره هرمز و بندرعباس و دیگر جزایر و سواحل خلیج فارس و دریای عمان را با 3 فرزندش به قتل رساند. بر هیچ کس پوشیده نیست که اگر جانفشانی و از خود گذشتگی های این سردار بیگانه ستیز نبود، خاندان صفوی توسط بیگانگان منقرض می شد. این پادشاه نالایق و احمق با کشتن این سردار بزرگ، مملکت خود را در بین مردم ایران و جهان آن روزگار بدنام و رسوا نمود. یکی از سرداران گرجی شاه عباس به نام گیورگی ملقب به موراوی که در سال 1032 در گرجستان علیه شاه عباس دست به قیام زد و سرکوب شد و به سلطان عثمانی پناه برد و او را تشویق به جنگ با ایران نمود. سلطان مراد که در زمان شاه عباس جرأت حمله به ایران را نداشت، اما در زمان شاه صفی چون ایران را فاقد پادشاهی توانا دید، خسرو پاشا صدراعظم خود را با لشکری سنگین به سوی بغداد روانه کرد و موراوی نیز با یک لشکر دیگر برای تصرف موصل، وان و آذربایجان عازم آن ولایات نمود. رستم بیک حاکم آذربایجان موراوی را شکست داد و فراری نمود. در این میان بین موراوی و خسرو پاشا که هر دو از سوی سلطان مراد عثمانی برای تصرف ایران عازم شده بودند، اختلاف افتاد و خسرو پاشا، موراوی را به قتل رساند و سپس بغداد را به محاصره خود درآورد و عده ای از سپاهیان خود را برای تصرف کردستان فرستاد. شاه صفی، زینل خان شاملو سپهسالار خود را برای دفع خسرو پاشا فرستاد و خود نیز عازم عراق عرب شد. زینل خان شاملو با شتاب خود را به پای قلعه مریوان رسانید. در 22 رمضان سال 1038 جنگ سختی بین سپاهیان عثمانی و ایرانیان روی داد. در این جنگ سپاهایران شکست خورد و سپاه عثمانی به سوی همدان پیشروی کرد. در این زمان قسمتی از سپاهیان عثمانی مشغول محاصره بغداد بودند و صفی قلی خان حاکم ایرانی بغداد مردانه از شهر دفاع می کرد و سایر سرداران ایرانی در آذربایجان هم از پیشروی سپاه عثمانی جلوگیری می کردند. اگر شاه صفی سرداران نامی خود را به قتل

ص: 807

نمی رساند، آن ها در نقطه صفر مرزی جلو سپاهیان عثمانی را می گرفتند. وقتی که سپاه ایران در مریوان از ترکان عثمانی شکست خورد، راه برای ورود آن ها به ایران مرکزی هموار گردید. وقتی که شاه صفی خبر شکست ایران را دریافت کرد، گریخت و ترکان تا در جزین همدان پیشروی کردند و از آن جا به طرف بغداد رفتند. شاه صفی از شدت غضب زینل شاملو را کشت و در ابتدای سال 1039 برای جلوگیری از سقوط بغداد عازم آن جا شد. همه روز سپاهیان خسرو پاشا به بغداد یورش می بردند و نمی توانستند آن جا را تصرف نمایند. در این یورش ها حدود دوازده هزار نفر از ترکان عثمانی کشته شدند و هم چنان صفی قلی خان حاکم ایرانی بغداد از شهر دفاع می کرد. چون خبر رسیدن شاه صفی به بغداد رسید، خسرو پاشا دست از محاصره آن جا برداشت و راهی عثمانی شد. شاه صفی وارد بغداد شد و پس از زیارت عتبات عالیات در کربلا و نجف و سایر شهرهای عراق به اصفهان برگشت. طهمورث خان والی گرجستان در سال 1041 به همدستی داوود خان برادر امام قلی خان فاتح جزیره هرمز که حکمران قره باغ بود، سر به شورش برداشت. شاه صفی، رستم خان سپهسالار خود را برای سرکوب آن ها فرستاد و خود نیز به عقب او حرکت کرد. در یک نبرد سخت طهمورث خان و داوود خان شکست خوردند و فراری شدند. شاه صفی، خسرو میرزا شاهزاده گرجی که داروغه اصفهان بود را به حکومت گرجستان منصوب کرد و خود به اصفهان برگشت. سلطان مراد عثمانی در سال 1041 بار دیگر با لشکری سنگین عازم ایران شد. ولی در راه خبر یافت که در شام اختلافاتی بین امرایش پیش آمده و از سویی شاه صفی نیز با سپاهیان فراوان به جلو او آمده است، برگشت. سلطان مراد دو سال بعد دوباره به آذربایجان حمله کرد و در صفر سال 1045 ایروان را به محاصره خود درآورد. به دلیل خیانت امیر گونه خان قاجار که از سوی شاه صفی والی آن جا شده بود، سلطان عثمانی ایروان را تصرف کرد و این امیر خائن را به حکومت حلب فرستاد. سلطان مراد به دنبال لشکرکشی به آذربایجان، تبریز را به تصرف خود درآورد و بسیاری از بناهای آن جا را ویران و شهر را غارت و سپس به آتش کشید. اما به دلیل سرمای شدید و برف و یخبندان بی سابقه ناچار آذربایجان را رها کرد و به دیاربکر رفت و شاه صفی هیچ گونه حرکتی از خود نشان نداد. بعد از این که سلطان عثمانی خاک ایران را ترک کرد، شاه صفی وارد آذربایجان شد و ایروان را نیز مسخر ساخت و سپس به اصفهان برگشت. بار دیگر سلطان مراد عثمانی در سال 1048 به همراه محمد پاشا صدراعظم خود به سوی بغداد که جزء قلمرو خاک ایران بود، لشکر

ص: 808

کشید. لشکر عثمانی، بغداد را به محاصره خود درآورد. ایرانیان مدافع شهر، حدود پنجاه روز سرسختانه در برابر لشکر مهاجم مقاومت کردند. در این جنگ محمد پاشا کشته شد ولی به دلیل محاصره طولانی و تمام شدن آذوقه، شهر بغداد سقوط کرد و سپاهیان عثمانی بغداد را غارت کردند. شاه صفی که برای نجات بغداد از اصفهان حرکت کرده بود، در راه خبر سقوط بغداد را شنید. ناچار تقاضای صلح کرد و طبق قراردادی بغداد را به عثمانی واگذاشت ولی ایروان از آن ایران شد.

مملکت به عنوان نیابت السلطنه زمام امور را به دست گرفت. عده ای از امرای کشور با اعتمادالدوله به مخالفت برخاستند و پادشاه جوان و بی تدبیر را در سال 1055 به قتل او وادار کردند. هنگامی که شاه عباس دوم به سلطنت رسید، طبق رسم معمول این خاندان دستور داد تا برادرانش را کورکردند تا آن ها چشم طمع به سلطنت نداشته باشند. در این زمان امام قلی خان پادشاه ازبکان به عللی از پادشاهی برکنار و برادر خود ندر محمد خان را به جای خود نشاند و جهت زیارت خانه خدا در مکه از ترکستان وارد ایران شد تا از این طریق به مکه برود. پادشاه ایران مجالس پذیرایی از او فراهم کرد و خود حدود دو فرسخ به استقبالش رفت. شاه عباس دوم در آغاز سلطنت خود با رعایا به مهربانی رفتار می کرد و بسیاری از مالیات های سرسام آور را از دوش مردم برداشت. شاه عباس دوم به قصد پاکسازی جامعه از مفاسد اجتماعی مثل میکده ها، عیاش خانه ها و شیره کش خانه ها را که خانه های فساد محسوب می شد را به طور کلی تعطیل کرد و پادشاه خود، پشت سر ملا فیض کاشانی نماز می خواند. در مورد روابط ایران و هند: تا این زمان شاهان هند روابط خوبی با ایران داشتند، اما در سال 1037 شاه جهان که به حکومت هند رسید، تصمیم گرفت قندهار که جزء قلمرو ایران بود را به اشغال خود درآورد و به همین منظور پسر خود را با یک لشکری راهی آن دیار نمود. شاه عباس دوم نیز رستم خان سپهسالار خود را به دفع سپاهیان هند فرستاد. اما رستم خان دستورات پادشاه را جدی نگرفت و در این امر کوتاهی کرد و قندهار به دست هند افتاد و پادشاه ایران خشمگین شد و به قرچغای خان والی خراسان دستور قتل رستم خان را داد. رستم خان نیز پیش دستینمود و سپهسالار و برادران و اتباع او را به قتل رساند. شاه جهان پادشاه هند، پس از تصرف قندهار متوجه ترکستان شد تا به بهانه کمک به ندر محمد خان که از دست پسر متواری شده بود، آن سرزمین را به تصرف خود درآورد. او ابتدا به بلخ لشکر کشید و ندر محمد خان به خراسان گریخت و از شاه عباس کمک خواست. پادشاه ایران تا دو فرسخی اصفهان به استقبال او آمد و در سال 1055 سپاهی به کمکش فرستاد. شاه جهان نیز با فرستادن سفرایی به دربار ایران با شاه عباس از در دوستی درآمد. شاه عباس در سال 1057 مرتضی قلی خان را به سپهسالاری مملکت منصوب کرد و او را برای باز پس گیری ولایت قندهار از هند روانه آن دیار نمود و خود نیز چندی بعد برای پشتیبانی از او و زیارت امام رضا عازم خراسان شد. به دنبال این لشکرکشی ها در سال 1059 جنگ خونینی بین سپاهیان ایران و هند روی داد که در

ص: 810

این جنگ سپاه هند شکست خورد و ولایت قندهار بار دیگر به تصرف ایران درآمد. در این سال ها شاه جهان پادشاه هند و پسرش اورنگ زیب چندین بار برای باز پس گیری ولایت قندهار تلاش کردند ولی نتوانستند کاری از پیش ببرند و این ولایت تا زمان فتنه افغان که بعداً به اطلاع خواهد رسید، هم چنان جزء قلمرو ایران باقی ماند. اما گرجستان که در این زمان جزء خاک ایران بود و رستم خان از سوی شاه عباس آن سرزمین را اداره می کرد، برای چندمین بار این ولایت مورد تعرض روس ها قرار گرفت ولی رستم خان از آن دفاع کرد و روس ها را شکست داد. در اوایل سلطنت شاه عباس دوم، طهمورث خان به گرجستان حمله کرد ولی از رستم خان شکست خورد و به روسیه گریخت. طهمورث خان در سال 1063 به کمک روسیه به ولایت داغستان حمله کرد و قصد تصرف ولایات داغستان و گرجستان و شروان را داشت که از سوی آن ها شکست خورد و دوباره به روسیه گریخت. طهمورث هم چنان در روسیه بود تا در سال 1071 نزد شاه عباس آمد و درخواست عفو کرد. پادشاه ایران او را بخشید.

زیادی از او به جای مانده است. از علمای مشهور این زمان ملا محمد تقی مجلسی اول و ملا محسن فیض کاشانی و آقا حسین خوانساری و ملا خلیل قزوینی می باشد. یکی از نویسندگان این عصر میرزا محمد طاهر وحید قزوینی بود که کتابی تحت عنوان عباس نامه در مورد زندگی و وقایع زمان این پادشاه نگاشته که بهترین منابع تاریخی دوره شاه عباس دوم می باشد.

خان تا سال 1101 به طول انجامید. هر چند پادشاه فردی عیاش و نالایق و بی کفایت بود ولی یک صدراعظمی با کفایت و با لیاقت نصیبش شده بود که بدون هیچ چشم داشتی ممکلت را اداره می کرد. پادشاه که همیشه از درد پا و نقرس رنج می برد و در حرمسرا به سر می برد و هیچ نگرانی از اداره مملکت نداشت و از سویی کشورهای همسایه خودشان گرفتار جنگ ها و اختلافات داخلی بودند و قدرت تعرض به ایران را نداشتند. یکی از وقایع مهم زمان پادشاهی شاه سلیمان حمله آدینه سلطان ترکمان در سال 1086 به ولایات دامغان و سمنان و استرآباد بود که منجر به قتل و غارت مردم آن ولایات گردید. یک سال بعد این جماعت توسط سردار کلبعلی خان شاملو سرکوب گردید و آدینه سلطان، رئیس آنان نیز به قتل رسید. در این جنگ کلبعلی توسط ترکمانان مهاجم زخمی شد و مدتی بعد بر اثر جراحات این مجروحیت درگذشت. این تنها حمله در این زمان به ایران بود و بقیه سلطنت شاه سلیمان به آرامی گذشت. به دلیل امنیت و آرامشی که به همت صدراعظم و از شانس خوب پادشاه در ایران برقرار بود، بازرگانی خارجی و داخلی از رونق خوبی برخوردار بود. در زمان این پادشاه، عمران و آبادانی نسبتاً خوبی در کشور به وجود آمد. شاه سلیمان ساخت عمارتهشت بهشت در اصفهان در سال 1102 به پایان رساند. شاردن فرانسوی یکی از جهان گردان مشهور است که در زمان این پادشاه از ایران دیدن کرده و بهترین وصف از اصفهان داشته و دیگری تاورنیه فرانسوی که از زمان شاه صفی تا شاه سلیمان حدود شش مسافرت به ایران داشته و کتابی هم در مورد تاج گذاری شاه سلیمان به رشته تحریر درآورده که یکی از معتبرترین اسناد تاریخی دوره صفوی به شمار می رود. اما شاه سلیمان که در سن 20 سالگی در سال 1077 به سلطنت رسیده بود، پس از حدود 28 سال پادشاهی در پنجم ذیحجه سال 1105 در حالی که حدود 47 سال سن داشت، بر اثر افراط در عیاشی و شراب خواری بسیار ضعیف شده بود، درگذشت. بزرگان و امرا که همواره در اطراف او بودند، تا 3 روز مرگش را پنهان نمودند تا جانشینش تعیین شود. آن گاه پس از مشخص شدن جانشین پادشاه، مرگ او را اعلام و سپس او را دفن کردند.

خواجه گان بزرگ شده بودند و با خلق و خوی زنانه به بار آمده بودند. حسین میرزا 25 ساله صورتی زیبا و از نظر بدنی خوش اندام بود ولی پاهایی کمان با پنجه های پهن داشت و اما عباس میرزا هر چند مانند برادر از جهان خارج از حرمسرا اطلاعی نداشت ولی نیرومند و سلحشور و از عقل و هوش سالم تری برخودار بود. اما هدف انجمنی که برای تعیین پادشاه تشکیل شده بود، تأمین منافع شخصی بود نه منافع ملی ممکلت. این خواجه سرایان پادشاهی قبول داشتند که نالایق و ناتوان و ساده لوح باشد و تمام اوقات در حرمسرا و عیاش خانه به باده گساری مشغول شود تا آن ها بتوانند ممکلت را غارت نماید. چون این صفات فقط تنها در حسین میرزا نمایان بود، سرانجام این خواجه سرایان بدون در نظر گرفتن منافع ملی ممکلت، حسین میرزا را به عنوان شاه سلطان حسین صفوی ده روز پس از مرگ پدر در 14 ذیحجه سال 1105 به جای پدر به تخت سلطنت نشاندند. در همین زمان شورش در گوشه و کنار کشور برپا بود. این شورش ها عبارت بود از: شورش میراللهدر بلوچستان، شورش انوشه خان والی خوارزم، شورش اکبر پسر اورنگ زیب در افغانستان، شورش سلیمان کُرمانج در کردستان، شورش سید فرج الله والی خوزستان، شورش خوارج در مسقط و عمان. شاه سلطان حسین به طوری که انتظار نمی رفت، به فتوای مرجع تقلید ملامحمد باقر مجلسی در روز اول پادشاهی خود، کلیه کوزه های شراب شیره خانه شاهی را به میدان آورد و شکست و شرب شراب را ممنوع کرد. سلطان حسین برخلاف پادشاهان گذشته صفوی که وقتی که به سلطنت می رسیدند شاهزادگان را یا کور می کردند یا به قتل می رساندند، او برای تمام آن ها کاخ های دلگشا و دیگر ملزومات زندگی فراهم آورد و از سویی از خشونت و خونریزی نیز بیزار بود. شاه سلطان حسین مانند پدرش دستور داد تا هر کجا دختران و زنان خوبرو بود برای او بفرستند. بزرگ ترین اشتباهات شاه سلطان این بود که در اوایل پادشاهی خود شهنواز خان مشهور به گرگین خان گرجی که یک مسیحی متعصب و تندرو و بدسیرت و ظالمی بود که با مسلمانان سنی هم دشمنی می ورزید، به حکومت هرات فرستاد. این حاکم ظالم و عیاش آن قدر به مردم ولایت هرات و قوم افغان که آن زمان یکی از اقوام ایرانی محسوب می شد، ظلم و ستم کرد که آن مردم کارد به استخوانشان رسید و دست به شورش زدند و همان گونه که خواهد آمد باعث سقوط دولت صفوی گردید. اما لازم است ابتدا به روابط ایران و روسیه بپردازیم. در زمان سلطنت شاه عباس دوم که پطر کبیر بر روسیه حکومت می کرد، یک هیئت هشتاد نفری سیاسی به قزوین

ص: 814

نزد شاه عباس فرستاد. ولی از آن جا که پادشاه فهمید این هیئت سیاسی نیست بلکه بازرگانی است و هدف آنان معاف کردن بازرگانان روس از پرداخت حقوق گمرکی است، آن ها را از کشور بیرون کرد. پطر کبیر از این عمل خشمگین شد و کشتی های نیروی دریایی روسیه به سواحل جنوبی دریایی مازندران فرستاد. روس ها ابتدا بندر فرح آباد را آتش زدند و سپس در کنار مرداب نیروی جنگی پیاده کردند. ایرانیان، مهاجمین روسیه را در شبه جزیره میانکاله محاصره و اکثر آنان را دستگیر کردند و این حرکت تزار روسیه، ناکام ماند. اما پطر کبیر که قصد داشت از طریق ایران به خلیج فارس و هندوستان دست یابد، دوباره در زمان شاه سلطان حسین یک هیئت سیاسی به سرپرستی یک ارمنی به نام اوری به اصفهان فرستاد. شاه سلطان حسین مقدم آن ها راگرامی داشت و طبق خواسته های روس ها یک امتیاز بازرگانی به آن ها داد. حدود هفت سال بعد پطر کبیر سفیری دیگر به دربار ایران فرستاد و از تعرض های وارده به بازرگانان آن ها در حوالی بخارا شکایت کرد و از ایران تقاضای غرامت نمود. چون این تقاضا همراه با غرور و مستبدانه بود، پادشاه ایران به آن ترتیب اثر نداد و آن ها دست خالی برگشتند. این حرکت بهانه ای به دست پطر کبیر داد تا از این به بعد در امور داخلی ایران مداخله کند. همان گونه که در آینده خواهد آمد، پطر کبیر ابتدا به بهانه کمک به شاه سلطان حسین و سپس به نام هواداری از شاه طهماسب دوم حدود سال 1134ق به سرزمین قفقاز تاخت و تاز نمود و به بهانه های واهی تمام کرانه های جنوبی دریای مازندران از دربند تا استرآباد اشغال نمود. شاه طهماسب دوم پسر شاه سلطان حسین که برای بیرون راندن افغان ها و بدست آوردن تاج و تخت صفوی تلاش می کرد و به هر کس نیز متوسل می شد، در سال 1135ق با پطر کبیر قراردادی بست که در آن قرارداد مقرر شد در ازای کمک به پطرکبیر به شاه طهماسب برای باز پس گیری تاج و تخت خود از افغان ها، دربند و باکو و سواحل جنوبی دریای مازندران تا استرآباد به روسیه واگذار شود. شاه طهماسب با این حرکت رسماً پای روسیه در ایران باز کرد. این اشغال گری با به قدرت رسیدن نادر افشار پایان یافت.

حکومت را در آن ولایت به دست گرفت. گرگین خان و همراهان او که همه مسیحی متعصب بودند، شروع کردند به ظلم وستم نسبت به مردم خصوصاً طایفه غلجایی که در حدود قندهار زندگی می کردند. وقتی که ظلم و ستم گرگین خان گرجی به اوج خود رسید، آن ها به شاه سلطان حسین شکایت کردند. عده ای از گرجی های که در دربار بودند، نمی گذاشتند صدای مظلومیت افغان ها به گوش سلطان حسین که همیشه در حرمسرا با زنان و دختران معاشرت داشت، برسد. ظلم و ستم گرگین خان نسبت به افغان ها روز به روز بیش تر و بیش تر می شد و در پی آن نارضایتی های عمومیگسترش پیدا می کرد تا در آخر کار میرویس غلجایی به اصفهان آمد تا ظلم و ستم گرگین خان و امرای مسیحی او را به اطلاع شاه سلطان حسین برساند. ولی به دلیل نفوذ گرگین خان در دربار گرجی های پایتخت از ملاقات وی با پادشاه ممانعت به عمل آوردند. میرویس وقتی موفق نشد عرایض خود را به اطلاع شاه سلطان حسین برساند، با کسب اجازه از درباریان راهی مکه شد. میرویس در مکه از علمای اهل سنت حکمی مبنی بر جهاد کفار گرفت و به اصفهان برگشت. کفار مورد نظر میرویس، قزلباش شیعه و گرگین خان و امرای او که مسیحی بودند، بود. میرویس وقتی که از مکه به اصفهان برگشت، اوضاع دربار را بسیار آشفته تر از گذشته دید و با دادن رشوه به درباریان شاه سلطان حسین، حکم حکومت ولایت قندهار را از آن ها گرفت. میرویس وقتی در قندهار بر مسند قدرت نشست، کاملاً گرگین خان را زیر نظر گرفت. گرگین خان درصدد برآمد تا میرویس را مورد آزار و اذیت قرار دهد ولی میرویس با او طرح دوستی ریخت. به دنبال برقراری روابط دوستانه بین میرویس و گرگین خان، گرگین خان از دختر میرویس خواستگاری کرد. میرویس هم پذیرفت ولی دختر دیگری به جای دختر خود نزد گرگین خان فرستاد. میرویس در سال 1113ق گرگین خان را در باغی دعوت نمود و او را به قتل رساند و آن گاه با پخش فتوایی که از علمای اهل سنت در مکه گرفته بود، طایفه غلجایی را علیه شاه سلطان حسین صفوی شورانید. در همین زمان اورنگ زیب پادشاه هند، میرویس را علیه حکومت ایران تحریک می کرد. پس از کشته شدن گرگین خان، شاه سلطان حسین برادرزاده کیخسرو را به جانشینی او و به سرکوب میرویس اعزام کرد. کیخسرو با سپاه بیست و پنج هزار نفری خود قندهار را به محاصره خود درآورد. میرویس درخواست تسلیم شدن نمود ولی کیخسرو از روی غروری که داشت، نپذیرفت. افغان ها مقاومت زیادی از خود نشان دادند. در آخر کار کیخسرو با دادن تلفات زیادی

ص: 816

شکست خورد. شاه سلطان حسین لشکری دیگر برای سرکوب میرویس فرستاد. این لشکر نیز شکست خورد و میرویس در قندهار مستقر گردید. هنگامی که کیخسرو عازم جنگ با میرویس در قندهار بود، عبدالله خان ابدالی که با میرویس و طایفه او دشمنی داشت را به حکومت هرات منصوب کرد. چون کیخسرو گرجی کشته شد و سپاهیان صفوی در جنگ با میرویس مغلوبشدند، افغان های ابدالی که در هرات قدرت را در دست داشتند، سر به شورش برداشتند و در هرات مستقل شدند. بنابراین ولایات هرات و قندهار هر دو از ایران جدا شدند. شاه سلطان حسین برای سرکوب طایفه های ابدالی و غلجایی که شورش کرده بودند، عازم خراسان شد. اما در حدود شهر ری که رسید، یکی از سرداران خود را روانه خراسان کرد و خود به اصفهان برگشت و در جنگی که در سال 1118 بین ابدالی ها و سپاه صفوی روی داد، سپاه صفوی شکست خورد و سردار آن نیز به همراه جمع کثیری کشته شدند. در سال 1120 بین طوایف ابدالی و غلجایی جنگ درگرفت. محمود پسر میرویس غلجایی که جانشین پدر شده بود، بر طایفه ابدالی غلبه کرد و سران آن ها را کشت. محمود این حرکت را سرکوب شورشی که علیه دولت صفوی به وجود آمده بود، جلوه داد و با حیله و نیرنگ خود را خدمت گذار دولت صفوی خواند. پادشاه بی تدبیر ایران هم باورش شد و محمود را با لقب حسن قلی خان با فرستادن یک شمشیر مرصع به قندهار مفتخر ساخت. اما علاوه بر قندهار و هرات، ازبکان در شمال خراسان و اعراب خوارج در عمان سر به شورش برداشتند و مستقل شدند. ملک محمود سیستانی که خود را از بازماندگان صفاریان می دانست به خراسان حمله کرد و در سال 1122 مشهد را تصرف نمود و در آن جا به حکومت پرداخت.

پادشاه نادان را وادار کردند تا صدراعظم را کور و لطفعلی خان را برکنار نماید. این اقدام به محمود فرصت داد تا مجدداً تجدید قوا نماید. محمود که دست بردارنبود حدود دو سال بعد یعنی سال 1124ق بار دیگر با اردوی کمی از راه سیستان عازم کرمان شد. این در حالی بود که شیرازه حکومت مرکزی ایران از هم پاشیده شده بود. محمود پس از تصرف کرمان از راه یزد به سوی اصفهان حرکت کرد. بزرگان و امرای صفوی با حدود هفتادهزار سوار دو اسپه و توپ خانه های بسیار و پیاده های بی شمار در 20 جمادی الاول 1134 در 4 فرسخی اصفهان به سپاه افغان حمله کردند، اما به دلیل این که عده ای از امرای لشکری فریب محمود را خورده بودند و با او ساخته بودند، سپاه صفوی پس از دادن کشته و زخمی فراوان شکست خورد و توپ خانه ایران به دست افغان ها افتاد. محمود با حمله سریع خود توانست پس از تصرف فرح آباد و جلفا، اصفهان را به محاصره خود درآورد. بنابراین پادشاه و لشکریانش در داخل شهر اصفهان به محاصره افتادند. در این زمان که فصل بهار بود و رودخانه زاینده رود هم پر از آب بود و با وجود پل ها و جمعیت فراوان، دفاع از اصفهان بسیار آسان بود ولی ترس و وحشت و اعتقادات پادشاه بی خرد و درباریان به خرافاتی مبنی بر این که بخت و اقبال محمود افغان رو به ترقی و خاندان صفوی رو به زوال است، مانع از آن می شد که بتوانند از شهر دفاع کنند. سپاهیان محمود تمام راه ها و پل های منتهی به اصفهان را به تصرف خود درآوردند. با گذشت حدود 9 ماه محاصره، عده زیادی کشته شدند و قحطی و بیماری های واگیردار در اصفهان بروز کرد و کار به جایی رسید که مردم گوشت انسان های مرده را می خوردند و روزانه عده ی زیادی به دلیل تغذیه نامناسب و بیماری های گوناگون می مردند. در اصفهان قیمت یک قرص نان به پنج شاهی رسیده بود. پس از این که مردم دست به شورش زدند، شاه سلطان حسین به ناچار روز جمعه 12 محرم سال 1135 به اردوگاه محمود در فرح آباد رفت و با دست خود تاج شاهی بر سر محمود گذاشت و دو روز بعد محمود به اصفهان آمد و در کاخ چهل ستون به جای شاه سلطان حسین بر تخت سلطنت ایران نشست و سکه و خطبه به نام محمود زده شد. اما در این جا چگونگی حکومت محمود و اشرف افغان در ایران می پردازیم و قبل از شروع مطالب لازم است به اطلاع عزیزان رسانده شود که در این زمان قوم افغان یکی از اقوام ایرانی محسوب می شد و سرزمین آن ها جزء ولایات خراسان بزرگ بود و مثل سایر ولایات ایران برای اداره ولایت های قندهار و هرات از سوی پادشاه والی تعیین می شد. اما برگردیم به ادامه

ص: 818

کار: وقتی که شاه سلطان حسین در اردوگاه فرح آباد تاج شاهی خود را بر سر محمود افغان گذاشت، محمود به او چنین گفت: «غصه نخور شانس و اقبال انسان این گونه بی ثبات است. خداوند چون اراده اش تعلق گیرد به یکی سلطنت می بخشد چون خواست او را منزوی نماید و از دستی به دستی و از قومی به قوم دیگر منتقل می گرداند و من قول شرافتمندانه می دهم که شما را پدر خودم تلقی می نمایم و بدون اجازه شما کاری انجام ندهم.» شاه سلطان حسین هم صورت محمود را بوسید و گفت: «تو فرزند و نور چشم من هستی» و او را به داخل شهر برد و دختر خود را به ازدواج او درآورد و جشن مفصلی برایش گرفت و دستور داد تمام زنان صیغه ای شاه سلطان حسین به افغان ها داده شود. شاه سلطان حسین در طول زندگی خود حدود یک هزار دختر از اقوام های مختلف به عقد خود درآورده بود که از این تعداد حدود چهار صد تن باقی بود. محمود دستور داد تمام شاهزادگان صفوی که در حرمسرا بودند، به زندان منتقل شدند و سپس همگی آن ها را قتل عام کرد. در بین این شاهزادگان حدود یک هزار تن از آن ها فرزند سلطان حسین بودند. محمود علاوه بر این ها تمام بزرگان و امرای سلطان حسین را کشت. محمود به پسر عموی خود اشرف نیز بدگمان شد و او را روانه زندان کرد. از این فجایع بدتر به دستور محمود، زنان آبستن را در اتاق هایی گذاشتند و در آن را با گل مسدود کردند تا مردند. شاه سلطان با یکی از زن های خود همراه یک خواجه و یک کنیز در 3 اتاق جا دادند. شاه سلطان حسین شبانه روز قرآن تلاوت می کرد و نماز می خواند. پس از این کشت و کشتار محمود دیوانه شد. به طوری که مدفوع خود را می خورد. وقتی که محمود مریض و دیوانه شد، اشرف هم از زندان نجات پیدا کرد. اما بنا به نوشته محمد هاشم آصف در رستم التواریخ وقتی که اشرف از زندان رهایی یافت به سرای محمود که در بستر بیماری بود، رفت. محمود از اشرف پرسید: «ای سگ برای چه آمده ای؟» آن گاه اشرف ناز بالش را از زیر سر محمود کشید بر روی دهان وی نهاد و بر روی آن نشست و محمود را به قتل رساند. بدین سان حکومت 3 ساله خونبار محمود افغان با این همه جرم و جنایت خاتمه یافت. پس از مرگ محمود، افغان ها پسرعموی او اشرف را به مسند قدرت نشاندند. اشرف از محمود حیله گر تر بود. او در سال 1137 که به قدرترسید، کوشش نمود با حیله و تزویر نظر شاه سلطان حسین را به خود جلب نماید. حدود یک سال و چند ماه از حکومت اشرف می گذشت که احمد پاشا سردار عثمانی همدان را اشغال نمود و از راه خرم آباد عازم اصفهان شد. اشرف با

ص: 819

شنیدن این خبر به مقابله او شتافت. دو لشکر با هم روبرو شدند. سپاهیان عثمانی که سنی مذهب بودند، با افغان ها به بهانه ای که آن ها هم سنی مذهب هستند، از جنگ خودداری کردند. به همین دلیل سپاه عثمانی شکست خورد ولی احمد پاشا سردار عثمانی طی پیامی به اشرف گفت: «شما مردمی غاصب هستید به ناحق پادشاه قانونی ایران را عزل و سلطنت را غصب کرده اید و من قصد دارم سلطنت را به صاحب قانونی آن برگردانم.» اشرف با شنیدن این پیام خشمگین شد و یکی از فرماندهان خود را به اصفهان برای کشتن شاه سلطان فرستاد. این افغانی که فرهاد نام داشت، شاه سلطان حسین را در سال 1140 به قتل رساند و اشرف سر او را برای احمد پاشا فرستاد. اشرف با وجود این که در جنگ با ترکان عثمانی پیروز شده بود، با آن ها صلح کرد و سلطان عثمانی را بر خود امیرالمومنین خواند و از تمام ولایات غرب ایران چشم پوشی کرد و به این که فقط پادشاه ایران باشد، اکتفا نمود. اما منیژه ربیعی چنین نوشته است: «بدین ترتیب زندگی پر ماجرای شصت ساله شاه سلطان حسین صفوی که 25 سال آن در حرمسرا و 30 سال آن به سلطنت و بختیاری و به مدت 5 سال آن به اسارت و تباهی گذشت، به سر آمد. زندگی پر مخاطره ای که کمتر مورخ ایرانی به آن توجه داشته است، چرا که فتح افغان ها چنان ایران را در انظار خوار کرد که نباید تعجب کرد از این تاریخ نویسان این سرزمین از بیان وقایع پستی آور و حوادث دردناک آن عهد خودداری کرده باشند.»(1)

کشیدند و اکثر افغان ها را قتل عام نمودند و عده محدودی از آن ها که توانسته بودند جان سالم به در ببرند، به اصفهان گریختند. محمود افغان وقتی که خبر کشته شدن جمع کثیری از افغان ها در قزوین را شنید، دانست که مردم سایر نقاط ایران از استیلای او رضایت ندارند و تغییر عقاید داد و همان گونه که گذشت دست به قتل عام امرا و شاهزادگان صفوی زد به طوری که در یک روز 145 تن از آن ها را کشت و هر کس که در حکومت شاه سلطان حسین پست و مقامی داشت را به قتل رساند. کم کم مردم اصفهان که از ظلم وستم افغان ها به ستوه آمده بودند، به سایر نقاط کشور نقل مکان کردند به طوری که اصفهان که یکی از شهرهای آباد و پرجمعیت آن روزگار بود و از زیبایی شهره آفاق بود به ویرانه ای تبدیل شد و از سویی نیز مردم فارس، بختیاری، یزد، بندرعباس سر به شورش برداشتند. محمود با فرستادن لشکر به آن ولایات نتوانست کاری از پیش ببرد و با دادن تلفات فراوان شکست خورد. همان گونه که در صفحات قبل نیز به اطلاع رسید، محمود به بیماری جنون گرفتار شد و در آخر اشرف او را به انتقام قتل پدر خود عبدالله که عموی محمود می شد، به قتل رساند و خودش جانشین او گردید.

اما در مورد تجاوزات روسیه و عثمانی در زمان شاه طهماسب دوم:

زمانی که بی لیاقتی شاه سلطان حسین بر همسایگان آشکار شد، روسیه و عثمانی درصدد برآمدند تا هر یک قسمتی از خاک ایران را اشغال نمایند. در این میان پطر کبیر متوجه ولایات شمال ایران گردید و پس از آن که دو سفیر به دربار ایران فرستاد و مدعی الحاق ولایات شمال به روسیه شد. در این زمان افغان ها بر اصفهان پایتخت ایران و بعضی از شهرهای آن مملکت استیلا یافته بودند و هرج و مرج نیز سراسر ایران را فراگرفته بود. در این آشفته بازار پطر کبیر شخصاً در تابستان سال 1134ق با سپاهیان خود از ولگاه به دربند آمد و پس از اشغال آن جا تا ولایت داغستان تاخت ولی دولت عثمانی به مخالفت با او برخاست. پطر کبیر هم چون نمی خواست با عثمانی واردجنگ شود، به روسیه برگشت. افغان ها نیز درصدد تصرف شمال ایران برآمدند و به همین منظور لشکری به رشت فرستادند. حاکم گیلان که توان مقابله با افغان ها را نداشت، از پطر کبیر کمک خواست و پطر کبیر هم از فرصت بدست آمده استفاده نمود و رشت را به تصرف خود درآورد و سال بعد بر بندر باکو نیز مسلط شد. در این زمان شاه طهماسب دوم که در به در شده بود و برای نجات خود به این و آن متوسل می شد، حاضر گردید

ص: 821

شمال ایران در ازائ کمک نظامی روسیه، به آنان واگذار نماید ولی روس ها هیچ کمکی به شاه طهماسب نکردند. در این زمان به پطر کبیر خبر رسید که اشرف افغان در اصفهان شاه سلطان حسین را به قتل رسانده و خود را شاه خوانده است و از سویی شاه طهماسب هم به قزوین آمده و به جای پدرش بر تخت سلطنت نشسته است. پطر کبیر به بهانه کمک به شاه طهماسب ولی در حقیقت برای تصرف ولایات شمالی ایران که شاه طهماسب در ازای کمک به او واگذار کرده بود، تمام سواحل جنوبی دریای مازندران تا ولایت دربند را به تصرف خود درآورد و منتظر فرصت مناسب ماند تا به سایر ولایات ایران حمله نماید. از سویی دولت عثمانی هم بیکار ننشست چون اوضاع ایران را این گونه آشفته دید به گرجستان حمله کرد و شهر تفلیس را به محاصره خود درآورد. بنابراین بار دیگر قفقاز تبدیل به میدان جنگ بین دو قدرت روسیه و عثمانی شد. عاقبت سران دولت های روسیه و عثمانی طی یک قراردادی شمال و مغرب ایران را بین خودشان تقسیم کردند. در این تقسیمات ولایات جنوبی دریای مازندران از آن روسیه و ولایات آذربایجان و کرمانشاه و همدان سهم عثمانی گردید. ولی به دلیل مقاومت و پایداری و شجاعت مردم تبریز، عثمانی ها نتوانستند بر آذربایجان مسلط شوند. اما شاه طهماسب که در قزوین به جای پدر بر تخت سلطنت نشسته بود، با عده ای از سپاهیان خود از قفقاز به تهران آمد و فتحعلی خان رئیس ایل قاجار را به یاری خواست. شاه طهماسب وقتی که شنید اشرف افغان او را تعقیب می کند و فتحعلی خان را به عنوان نیابت سلطنت و امیرالامرای لشکر خود انتخاب نمود.خوانندگان محترم همان گونه که در فصل مربوطه به نادر شاه افشار خواهید دید، چون شاه طهماسب لیاقت پادشاهی نداشت، نادر که سپهسالار ممکلت بود، او را در پنجم ربیع الاول 1145ق پس از حدود 11 سال سلطنت عزل نمود.

ص: 822

ص: 824

امرا و بزرگان شهر به استقبال او شتافت. نادر در حالی که سوار بر اسب طاغ طاغ شده بود با استقبال حاکم و امرا و بزرگان و عده ای دیگر اقشار مردم وارد ابیورد شد. حاکم ابیورد نادر را به دارالحکومهخود برد و از او پذیرایی شاهانه ای کرد. بابا علی بیگ کوسه احمد لوی افشار، ابتدا نادر را به سِمَت تفنگ چی آغاسی منصوب نمود و بعد از مدتی او را سپهسالار خود قرار داد. نادر با دختر علی بابا بیگ ازدواج کرد و کم کم کارش بالا گرفت و در بین مردم به مردی مبارز مشهور شد. نادر پس از مرگ علی بابا بیگ به حکومت ابیورد رسید و رئیس ایل افشار گردید. نادر پس از مرگ مادر رضاقلی با دختر دوم بابا علی بیگ ازدواج کرد و نصرالله میرزا نیز از این زن به وجود آمد. در سال 1122 که نادر داشت در بین مردم مشهور می شد، ملک محمود سیستانی که خود را از بازماندگان یعقوب لیث صفاری می دانست، به خراسان حمله کرد و شهر مشهد را به تصرف خود درآورد. او با زدن سکه و خطبه به نام خود، خود را پادشاه خواند. نادر ابتدا به ملک محمود سیستانی پیوست و از طرف او مأمور دفع ازبکان شد. مدتی گذشت نادر از دستورات ملک محمود سیستانی سرپیچی نمود و اختلافات شدیدی بین طرفین روی داد. نادر با به تصرف درآوردن شمال خراسان به سایر شهرهای این ولایات نیز تاخت و تاز نمود. در این زمان شاه طهماسب که در مازندران بود، سپاهی به فرماندهی یکی از سرداران خود به نام رضا قلی خان برای بیرون کردن ملک محمود سیستانی از خراسان به مشهد فرستاد و از نادر نیز یاری خواست. نادر و رضا قلی هر دو به جنگ محمود رفتند ولی آن ها به جای این که دست در دست هم بدهند و به کمک همدیگر با ملک محمود مبارزه کنند، هر یک جدا جدا برای پیروزی خود تلاش می کردند و از پیشرفت دیگری راضی نبودند. همین امر باعث شکست سپاه شاه طهماسب شد. رضاقلی خان پس از این شکست به مازندران برگشت ولی نادر برای جنگ مجدد با ملک محمود با دادن کشته و زخمی و اسیر شکست خورد و به داخل شهر مشهد عقب نشینی کرد. آوازه پیروزی نادر و شکست ملک محمود در سراسر خراسان و سایر نقاط اطراف پیچید. همین امر باعث شد که شاه طهماسب با فرستادن سفیری او را به خدمت خود دعوت نماید. نادر ابتدا مقدم سفیر شاه طهماسب را گرامی داشت و با دادن قول خدمت گذاری او را برای جنگ نهایی با ملک محمود به خراسان دعوت نمود. شاه طهماسب با فتحعلی خان قوانلوی قاجار سپهسالار خود راهی خراسان شد. اخبار مبنی بر این که نادر یکی از سرداران شاه طهماسب شده و جنگ های او جنبه قانونی دارد کم کم در بین مردم

ص: 826

خراسان پخش شد و به دنبال انتشار این خبرها عده ای از سران قبایل این ولایت از جمله کردان خپوشان به کمک شاه طهماسب به اردوی نادر پیوستند. فتحعلی خان از پیوستن افراد غیر قاجار به اردوی شاه طهماسب ناراضی بود زیرا باعث می شد که وابستگی شاه به قاجارها کمتر شود. فتحعلی به دنبال به اجرا درآوردن نیات خود یکی از سران کُرد خپوشان را به قتل رساند. جنگ شدیدی بین کردها و قاجارها روی داد و قبایل کردهای خپوشان سر به شورش برداشتند. فتحعلی خان کردها را یاغی خواند و عده ای از آن ها را به قتل رساند. عاقبت با پادرمیانی نادر، شاه طهماسب سران کردهای شورش را عفو نمود. نادر به شاه طهماسب گفت در این زمان حساس که ما برای بیرون کردن دشمنان خارجی از کشور و سرکوب گردن کشان داخلی نیاز شدید به نیرو داریم، فتحعلی خان به جای جذب سران قبایل اقدام به دفع آنان می نماید، شاه هم پذیرفت و نادر را به لقب طهماسب قلی خان یعنی چاکر شاه طهماسب مفتخر ساخت. نادر ابتدا به وسیله پیکی، ملک محمود را به اطاعت از دولت شاه طهماسب فراخواند. چون ملک محمود نپذیرفت در 22 محرم سال 1139ق از خپوشان عازم مشهد گردید و در دوم صفر همان سال آن جا را به محاصره خود درآورد. محاصره مشهد حدود 75 روز به درازا کشید. در طول محاصره مشهد فتحعلی خان که از قدرت روز افزون نادر به وحشت افتاده بود، هرچه به بهانه جمع آوری لشکر خواست به استرآباد برود، شاه اجازه نداد. آخرالامر نادر با موافقت شاه، یکی از قاجارهایی که با فتحعلی خان دشمنی داشت را وادار نمود که او را در 14 صفر سال 1139ق به قتل برساند. پس از این واقعه شاه طهماسب نادر را به فرماندهی کل سپاه خود منصوب کرد. در طول محاصره، نادر بارها ملک محمود را به تسلیم شدن دعوت کرد، اما او نپذیرفت. ملک محمود سیستانی که به دلیل داشتن توپخانه قوی و دیگر سلاح های آتشین پایداری و مقاومت شدیدی از خود نشان می داد، در تاریخ 16 ربیع الثانی سال 1139 یکی از سردارانش به نام پیر محمد به او خیانت کرد و یکی از دروازه های شهر مشهد را بر روی سپاهیان گشود. با ورود سپاه نادر به داخل شهر مشهد جنگ شدید و تن به تن بین طرفین روی داد که در این جنگ ملک محمود شکست خورد و با تسلیم نمودن تاج و تخت خود به شاه طهماسب به داخل مرقد مطهر امام رضا پناهنده شد و خودرا به مسلک درویشان درآورد. نادر برای این که شیعیان را از خود راضی نگه دارد، ظاهراً به احترام امام رضا کشتن ملک محمود را به تأخیر انداخت و بارگاه حضرت رضا را زراندود و ظربی های آن را تعمیر کرد و مدتی

ص: 827

بعد به طریقی او را کشت. شاه طهماسب، پیرمحمد که به ولی نعمت خود ملک محمود خیانت کرده بود را به حکومت هرات منصوب کرد. پیرمحمد هم مدتی بعد به سزای اعمال خود رسید. سام بیگ یکی از سران اکراد خپوشان، دختری داشت که از زیبایی شهره آفاق بود. شاه طهماسب و نادر هر دو دلباخته این دختر شده بودند. نادر پس از خاتمه دادن به قائله ملک محمود، پسر خود رضاقلی میرزا را به حکومت مشهد گماشت و خود برای ازدواج با دختر سام بیگ راهی خپوشان شد و از سویی شاه طهماسب هم که قبلاً به خواستگاری این دختر رفته بود، راهی خپوشان گردید. بر سر ازدواج با دختر سام بیگ بین پادشاه و سپهسالار او اختلاف شدیدی افتاد. سران اکراد خپوشان از دادن دختر به پادشاه و سپهسالار او امتناع ورزیدند و در برابر آن ها به مقاومت پرداختند. پادشاه و سپهسالار او هر چه تلاش کردند، نتوانستند قلعه خپوشان را به تصرف خود درآوردند. نادر دست خالی به مشهد برگشت ولی عده ای از یاغیان، خزانه سلطنتی پادشاه در جاجرم را غارت کردند. بعد از مدتی نادر یاغیان را سرکوب و خزانه سلطنتی را از آنان گرفت و تحویل شاه طهماسب داد و دوباره بین شاه طهماسب و نادر صلح و سازش برقرار شد. مدتی که گذشت و به قول معروف آب از آسیاب افتاد، نادر به بهانه سرکوب اکراد خپوشان به آن سرزمین لشکرکشی کرد و پس از مطیع نمودن کردها به آرزوی خود که همانا ازدواج با دختر سام بیگ کرد بود، رسید. نادر پس از، از میان برداشتن دو رقیب خود یعنی ملک محمود سیستانی و فتحعلی خان قاجار به فکر حمله به افغان های ابدالی که بر هرات تسلط پیدا کرده بودند و به سایر شهرهای خراسان دست اندازی می کردند، افتاد. نادر در دو حمله پی در پی در سال های 1139 و 1141 در قائنات و کافر قلعه، الهیار خان ابدالی را شکست داد و از خراسان بیرون کرد. الهیار خان ابدالی مدتی بعد به خدمت نادر آمد و درخواست عفو کرد. نادر هم او را بخشید و به حکومت هرات منصوب کرد.

سپهسالار روانه آذربایجان و عراق عجم نمود. این حرکت بر نادر گران آمد. محمدعلی خان را از میان برداشت و شاه طهماسب را هم به مازندران فرستاد تا ابتدا سواحل دریای خزر را از روس ها پس بگیرد و سپس با تهیه سپاه بیش تری عراق عجم را از لوث افغان های غلیجایی پاکسازی نماید. اشرف افغان در اصفهان وقتی که شنید نادر مشغول جنگ با الهیار خان ابدالی است، با لشکری مجهز به فرماندهی صیدال افغان به سوی خراسان حرکت کرد تا با تصرف آن ولایت، نادر و الهیار خان هر دو را از میان بردارد. در حالی که اشرف غلیجایی به سمنان رسیده بود، نادر که از جنگ الهیار خان برمی گشت، به جلو او شتافت. در ششم ربیع الاول 1142 در کنار رودخانه کوچک مهماندوست در خاک دامغان جنگ شدید و خونینی بین طرفین روی داد. در این جنگ اشرف شکست خورد و با دادن تلفات جانی فراوان و با به جا گذاشتن بار و بنه و ادوات جنگی به سوی دره خوار گریخت نادر هم به تعقیب او پرداخت. اشرف با تجدید قوا در دره خوار که یک منطقه سوق الجیش است و تحلیل گران نظامی آن جا را درِ بندر خزر یا دروازه شرق آسیا نامیده اند، به مقاومت پرداخت اما این بار متحمل شکست سنگین گردید و به سوی تهران گریخت.

روستای مورچه خورت شد و آرایش جنگی گرفت و در 20 ربیع الاول سال 1142 جنگ شدید و خونینی بین طرفین آغاز شد. سربازان نادر که به عشق وطن می جنگیدند، سپاه افغان را شکست دادند. در این جنگ افغان ها پس از دادن هزاران کشته و زخمی با به جا گذاشتن توپخانه و دیگر ادوات جنگی خود به اصفهان گریختند و سپاهیان عثمانی هم که به کمک اشرف آمده بودند، تسلیم شدند. نادر اسرای عثمانی را بخشید و آن ها را روانه کشورشان کرد. نادر فرمان داد بار و بنه افغان ها را جمع آوری و روی هم ریختند و آتش زدند. نادر پس از این پیروزی به سوی اصفهان حرکت کرد. نادر در میان همهمه و شادی وارد اصفهان پایتخت ایران شد و مردم شعار زنده باد سپهسالار سر دادند. بنابراین نادر پس از هفت سال و ده ماه و پانزده روز اصفهان را از دست افغان ها باز پس گرفت. پس از آزاد شدن اصفهان توسط نادر، شاه طهماسب که در تهران بود در هشتم جمادی الاول سال 1142 وارد اصفهان شد. او اولین کاری که کرد به دیدار مادرش رفت که هفت سال بود با تغییر لباس در خانه های مردم کنیزی می کرد. نادر قصد داشت برای حفظ و حراست از وطن خود به خراسان برگردد اما شاه طهماسب او را از رفتن باز داشت. نادر پس از چهل روز استراحت در اصفهان با کسب اجازه از شاه طهماسب در حالی که سرما و یخبندان همه جا را فراگرفته بود، به تعقیب اشرف راهی فارس شد. اشرف پس از اطلاع پیدا کردن از آمدن نادر با تهیه سپاهی از شیراز به جلو او شتافت. در دشت زرقان در پنج فرسخی شمال شیراز جنگ سختی بین دو سپاه روی داد. این بار هم افغان ها با دادن پنج هزار کشته و زخمی شکست خوردند و اشرف به طرف فسا و از آن جا به لارستان گریخت. اما اشرف تا به لارستان رسید، جمع کثیری از افغان های همراه او در بین راه توسط مردمبه طرق مختلف کشته یا اسیر شدند. هنگامی که اشرف برادر خود را از لار به بصره فرستاد که از سلطان عثمانی درخواست کمک کند، کشاورزان نواحی اطراف بر سر او ریختند و او را کشتند و لاشه اش را برای اشرف فرستادند.(1) اشرف به مدت 10 روز در لارستان ماند و به تحکیم قلعه و تهیه اردو پرداخت. چون شنید نادر به تعقیب او می آید به طرف قندهار گریخت و در بلوچستان به دست عده ای از بلوچ ها کشته شد. قاتلان سر او را به همراه الماس گران بهایی که در بازو داشت، برای شاه طهماسب به اصفهان فرستادند. شاه طهماسب الماس

ص: 830

را به قاصد بخشید و خلعت گرانی بهایی را هم برای قاتلان فرستاد. بدین ترتیب با همت والای نادر افشار سردار توانای ایران ظلم و ستم افغان ها پس از حدود هفت سال برای همیشه در ایران خاتمه یافت.

دختران سلطان حسین را به عقد او درآورد. شاه طهماسب هم پذیرفت و حکم نیابت سلطنت خراسان را به نام رضاقلی میرزا نوشت و بوسیله معیرالملک برای نادر که در دزفول اقامت داشت، فرستاد. در همین زمان برای نادر خبر آوردند که سلطان عثمانی به درخواست او جواب رد داده است. ضمناً نادر از دولت عثمانی خواسته بود ولایات ایران که در اشغال داشت را هر چه زودتر تخلیه کند. نادر به عنوان آخرین ضرب العجل بوسیله دو تن از ایلچی های خود، الله وردی بیک قزوینی و محبعلی زنگنه، نامه ای برای عثمان پاشا سپهسالار دولت عثمانی که در همدان بود، فرستاد. نادر در این نامه چنین نوشته بود: «برای آخرین بار به شما اعلام می کنم بدون فوت وقت از سرزمین ما بیرون شوید وگرنه به حول قوه الهی با ضرب شمشیر شما را بیرون خواهم کرد.» وقتی عثمان پاشا نامه شدید الحن نادر را خواند رنگش پرید و به فرستادگان نادر گفت: «با اقبال بلند سلطان احمد ما را از روزگار توپوز خان برآورم.» منظور از توپوز خان نادر بود. چون او هنگام جنگ یک گرز شش پر از جنس طلا که دسته آن مرصع بود در دست داشت که به آن توپوز می گفتند. عثمان پاشا به فرستادگان نادر جواب رد داد و برای اینکه غافلگیر نشوند یک سپاه چهارده هزار نفری به فرماندهی یکی از سرداران خود به نام فرخ پاشا به نهاوند فرستاد. نادر چون خبر گستاخی عثمان پاشا را شنید، بدون فوت وقت با 25 هزار سواره و پیاده نظام به همراه توپخانه و دیگر ادوات جنگی به سپاهیان عثمانی تاخت و نهاوند، همدان، تویسرگان و ملایر را از لوث آنان پاکسازی نمود. در این میان عدهای از سپاهیان دولت عثمانی که در لرستان و کردستان مستقر بودند، با شنیدن خبر آمدن نادر به بغداد گریختند. سپاهیان عثمانی در برابر یکی از سرداران نادر در کرمانشاه مقاومت کردند، حتی او را هم شکست دادند. اما وقتی که شنیدندکه نادر به سوی آنان حرکت کرده است، پا به فرار گذاشتند. آوازه شجاعت و دلیری های نادر چنان در دل دشمنان ایران وحشت انداخته بود که بسیاری از آنان بدون جنگ، فراری یا تسلیم می شدند. نادر در 17 محرم سال 1143 با سپاه یک صدهزار نفری خود برای آزادسازی آذربایجان عازم آن ولایت شد. نادر در ابتدای ورود به خاک آذربایجان با یک حمله برق آسا سپاه دولت عثمانی را شکست داد و شهرهای ساوجبلاغ، مراغه و دهخوارقان را به تصرف خود درآورد. آن گاه به سوی تبریز حرکت کرد و در 27 محرم سال 1143 با شکست دادن مجدد سپاه عثمانی آن شهر را هم باز پس گرفت. نادر بدین ترتیب ولایت آذربایجان را از لوث دشمنان پاکسازی و سپس به محاصره ایروان مرکز ولایت ارمنستان اقدام نمود. در این زمان به نادر خبر رسید که افغان های ابدالی از نبود او در خراسان و

ص: 832

اصفهان سوء استفاده نموده اند و به مشهد حمله کرده اند. نادر جنگ با دولت عثمانی را نیمه کاره گذاشت و به سوی خراسان حرکت کرد. پس از رفتن نادر به خراسان، شاه طهماسب بدون هماهنگی با او برای این که خودی نشان بدهد، به عنوان این که اداره کردن ایران مرکزی به عهده اوست، با لشکری حدود هشت هزار نفر در جمادی الاول سال 1143 از اصفهان عازم تبریز شد و سپس ایروان را به محاصره خود درآورد. ابتدا جنگی طاقت فرسا بین طرفین به وقوع پیوست. در این جنگ سپاهیان عثمانی با دادن حدود نه هزار کشته و زخمی شکست خوردند. سلطان عثمانی وقتی دید حریف ایران نمی شود، دست به یک تاکتیک فریب کارانه نظامی زد. او برای منصرف کردن شاه طهماسب، علی پاشا که با سپاهیانش مشغول جنگ با ایران بود، احمد پاشا سردار لشکر بغداد را به فتح عراق عجم فرستاد. وقتی که شاه طهماسب اوضاع را چنین دید، به سرعت خود را به همدان رسانید و هر دو سپاه در روستای کردخان روبروی هم قرار گرفتند. در این گیرودار احمد پاشا فرمانده سپاه عثمانی، شاه طهماسب را فریب داد و او را مدتی سرگرم مذاکره کرد، آن گاه به لشکر ایران شبیخون زد و ایرانیان را غافلگیر نمود. شاه طهماسب پس از تحمل شکست سنگین و دادنحدود پنج هزار تلفات جانی با به جا گذاشتن توپخانه و دیگر ادوات جنگی با فرمانده لشکر خود محمدخان بلوچ به اصفهان گریخت. پس از شکست ایران، سپاهیان عثمانی مراغه، تبریز، همدان و کرمانشاه را دوباره اشغال کردند. بدین ترتیب زحمات نادر از بین رفت. احمد پاشا که می ترسید نادر از خراسان برگردد و دمار از روزگارش درآورد، به عنوان نماینده دولت عثمانی پیشنهاد صلح کرد و شاه طهماسب نیز پذیرفت و با چندین مذاکره در بغداد در آخر امر بین نمایندگان ایران و عثمانی قرارداد صلح به امضا رسید. در این قرارداد که به معاهده صلح بغداد مشهور است، دولت ایران متعهد شد که از سرزمین های آن سوی رودخانه ارس که شامل ولایات تفلیس، ایروان، گنجه، داغستان و نخجوان می شد، چشم پوشی کند و دولت عثمانی پذیرفت که از دیگر ولایات ایران مثل آذربایجان، همدان، لرستان، کردستان و کرمانشاه عقب نشینی نماید. اما در این معاهده از آزادی اسرای ایرانی که در اسارت دولت عثمانی بود حرفی به میان نیامد.

تجن فرستاد. تراکمه طایفه ای از ترکان هستند که در شمال شرق ایران سکونت داشتند. نادر پس از فرستادن الهیار خان و ابراهیم خان به مأموریت، خود مشغول جشن عروسی برای پسرش رضاقلی میرزا با دختر سلطان حسین صفوی گردید. در این زمان به نادر خبر رسید که ابراهیم خان توان دفع تراکمه حدود تجن ندارد. خود عازم آن دیار گردید و شورشیان را سرکوب نمود و سپس به مشهد برگشت. نادر به مدت یک سال یعنی از رمضان سال 1143 تا 1144 تمام شورشیانی که در غیاب او در ولایات خراسان و غرب افغانستان بوجود آمده بود، به شدت سرکوب و اوضاع آن سامان را آرام ساخت. در زمانی که نادر در خراسان مشغول سرکوب یاغبان و گردن کشان بود، معیرالممالک متن قرارداد صلح بین شاه طهماسب و احمد پاشا را به او تقدیم کرد. طبق قوانین آن زمان نادر به عنوان صدراعظم و فرمانده کل سپاه ایران می بایست آن را امضا کند. نادر با مطالعه آن معاهده چنان خشمگین شد که نه تنها آن را امضا نکرد بلکه سفیر دولت عثمانی که در اردو بود رافراخواند و به او گفت: «هرچه زودتر به اطلاع دولت متبوع خود برسانید یا بدون فوت وقت سرزمین ما را ترک نمایید یا آماده جنگ شوید.» سپس لغو این معاهده صلح که در آن از آزادی اسرای ایرانی سخنی به میان نیامده و ثمر تلاش های او را به باد فنا داده بود با آب و تاب فراوان به اطلاع سران ولایات ایران رساند. نادر پس از سرکوب یاغیان و گردن کشان و تعیین والی برای هرات و مشهد و دیگر شهرهای خراسان راهی بغداد شد. نادر قبل از رفتن به بغداد و جنگ با دولت عثمانی در اصفهان توقف نمود تا به حساب شاه طهماسب که این قرارداد ننگین را پذیرفته بود، برسد. شاه طهماسب اصرار داشت که نادر مستقیم عازم بغداد شود. شاید می دانست که نادر برای او چه نقشه ای دارد ولی نادر نپذیرفت. نادر، شاه طهماسب و امرا و بزرگان دربار او را به اردوگاه خود دعوت کرد و به امرا و برزگان خلعت داد ولی در حضور آن ها شاه طهماسب را کوچک شمرد. نادر عده ای از امرا ارتش که هوادار شاه طهماسب بودند را به بهانه سستی در جنگ با دولت عثمانی به قتل رساند و شاه طهماسب نتوانست جلو او را بگیرد. شاه طهماسب شب در اردوگاه نادر مقدار زیادی شراب نوشید که از او کارهای ناشایسته ای سر زد و این امر بهانه ای دیگر به دست نادر داد. فردای آن شب نادر، وزرا و امرا و دیگر صاحب منصبان مملکت به جلسه ای دعوت نمود و در آن جلسه که اکثراً از قبل با آن ها هماهنگی شده بود، نادر اعلام کرد که شاه طهماسب فردی شراب خوار، عیاش و ضعیف النفس، نادان، بی لیاقت است که توان

ص: 834

اداره مملکت را ندارد و تنها کسی می تواند پادشاه باشد که با پیروزی با افتخار تاج شاهی بر سر نهد و بیگانگان را از کشور بیرون و گردن کشان داخلی را سرکوب نماید و تنها راهکار این است که شاه طهماسب را از سلطنت خلع و پسر وی که کودک است به سلطنت نشانده شود و شخصی قوی و با اراده که دارای غرور ملی باشد که بتواند مملکت را از بدبختی و سیه روزی نجات دهد به عنوان قیوم و نیابت سلطنت قدرت را دست گیرد، تمام اعضای مجلس این نظریه را پذیرفتند. این مجلس با رأی تمام اعضاء شاه طهماسب را در پنجم ربیع الاول سال 1145 از سلطنت عزل و پسر شش ماهه او عباس میرزا را به نام شاه عباس سوم به سلطنت نشاندند و به اتفاق آراء مقام نیابت سلطنت با قدرت مطلقه به نادر واگذار شد. پس از پایان جلسه عده ای از امرا نزد شاه طهماسب رفتند ونتیجه را به او اعلام کردند. اما در همین رابطه ژان اوتر چنین می فرماید: « نادر یک راست به کاخ شاهی رفت و پسر شاه طهماسب را از گهواره بیرون آورد و به نام شاه عباس سوم بر تخت شاهی نشانید. می گویند هنگامی که این شاه تازه را دوباره در گهواره نهادند، به تفاوت 3 یا 4 بار فریاد آورد. نادر رو به حاضران نمود و پرسید که شاه جدید با این فریادها چه ها می خواهد؟ پاره ای از آن ها پاسخ دادند که ظاهراً چیزی برای مکیدن می خواهد!» برای نخستین بار نادر به آن ها گفت همه شما نادانید، برای من که خداوند سعادت فهم زبان کودکان را به من اعطا فرموده، شنیدم که این شاه از ما می خواهد استان هایی را که ترکان اشغال کرده اند، پس گرفته شود. با نوازش دادن کودک افزود آری شاهزاده، من به زودی حق خود را از سلطان محمود امپراتور عثمانی خواهم گرفت. اگر خدا بخواهد ما انگور را در اسکورتا و شاید هم در استانبول خواهیم خورد. سپس بار دوم گفت: شاهزاده خواهان پس گرفتن استان هایی است که روس ها بدان دست یافته اند. در دفعه سوم خواست که ما قندهار را پس بگیریم و در باره چهارم گفت که او می خواهد ایرانیان جایی در مکه داشته باشند. هر بار نادر وعده ای می داد که او امر شاهزاده را انجام خواهد داد.»(1)

اما فردای آن روز شاه طهماسب در چادر سلطنتی بازداشت شد و دو روز بعد او را به خراسان نزد رضاقلی میرزا فرستادند و به روایتی به دستور نادر کور شد تا در آینده ادعای سلطنت نداشته باشد. نادر به مقام نیابت سلطنت کل مملکت ایران قدرت را در دست گرفت و چند روز بعد شاه عباس سوم را به قزوین فرستاد.

ص: 835

هر چه تلاش می کرد با نادر وارد گفت و گوی صلح وسازش شود موفق نمی شد. احمد پاشا ناچار از سلطان عثمانی درخواست کمک کرد. سلطان عثمانی سردار معروف خود توپال عثمان پاشا که در جنگ با عیسویان رشادت هایی از خود نشان داده بود را به عنوان فرمانده کل قوای دولت عثمانی در جنگ با ایران تعیین نمود و با حدود یکصدهزار سپاهی به همراه طوغ «دم اسپ» که عالی ترین پرچم جنگ بود به کمک احمد پاشا فرستاد. نادر دوازده هزار تن از افراد سپاهی خود را به محاصره بغداد گذاشت و خود عازم کرکوک شد تا جلو سپاهیان عثمانی را بگیرد. در اولین روز جنگ سپاه عثمانی شکست خورد ولی در دومین روز جنگ به دلیل گرمای شدید و کمبود آب و مهم تر از همه این ها زخمی شدن اسب نادر که ایرانیان تصور کردند سردارشان کشته شده است، انسجام خود را از دست دادند. با این وجود شکست در سپاه ایران افتاد و نادر به کرمانشاه عقب نشینی کرد و سپاهیانی که به محاصره بغداد گماشته بود را به کرمانشاه فراخواند. بدین ترتیب احمد پاشا در سال 1146 موفق به نجات بغداد گردید. نادر با وجود این که در این جنگ موفق نشد ولی اراده آهنین خود را از دست نداد و این شکست را نشان از پیروزی تلقی کرد و امرای شکست خورده سپاه را تشویق نمود. نادر در محلی به نام مندلیج به والیان سراسر ولایات ایران به وسیله پیک و نامه درخواست سپاه با تجهیزات کامل نمود و محل اجتماع را جلگه همدان قرار داد. نادر از کشورهای اروپایی هم متخصص فنون نظامی و مهندسی استخدام نمود. نادر 3 ماه پس از شکست کرکوک سپاهیان فراوان گردآوری نمود و آماده جنگ با دولت عثمانی شد. هنوز سپاهیان ولایات دوردست مثل خراسان و قندهار به همدان نرسیده بودند که نادر در 22 ربیع الاول سال 1146 با سپاه یکصدهزار نفری خود که از سایر ولایات ایران به همدان آمده بودند، عازم عراق عرب گردید. نادر قبل از حرکت به بغداد سپاه خود را به 3 لشکر تقسیم کرد. لشکر اول تحت فرماندهی خان گرجستان به سوی تبریز حرکت کرد. لشکر دوم مأمور تصرف کرکوک شد. علاوه بر این ها دوازده هزار تن گرجی در حوالی گرجستان آماده پیوستن به نادر شدند و لشکر سوم به فرماندهی خود نادر از همدان حرکت کرد و پس از بیست روز راهپیمایی وارد دیاله عراق شد و در این جا سپاه بیست هزار نفری دولت عثمانی در یک نبرد شدید شکست داد و پراکنده ساخت. این جا بود که خبر طغیان محمد خان بلوچ حاکم کهکیلویه و خوزستان به نادر رسید و او به این خبر اهمیت نداد و راهی کرکوک شد. نادر در روستای لیلان در نزدیکی کرکوک

ص: 837

با سپاه توپال عثمان پاشا وارد یک جنگ شدیدی شد که در آن جنگ سپاهیان عثمانی شکست خوردند و تار و مار شدند. نادر پس از این پیروزی به دیاله برگشت تاسپاهیان خراسان، کرمان، کردستان و کرمانشاه برسند و برای تصرف بغداد حرکت نمایند. وقتی که نادر به دیاله برگشت، توپال عثمان به خیال این که سپاه ایران به دلیل ضعف قوا عقب نشینی کرده است به تعقیب آن ها پرداخت ولی ناگهان سپاهیان ایران متوجه شدند و برگشتند و به سپاه عثمانی حمله ور شدند. در این میان سپاهیان عثمانی با دادن بیش از ده هزار کشته و 3 هزار اسیر و زخمی فراوان و با به جا گذاشتن توپخانه و ادوات نظامی از میدان جنگ عقب نشینی کردند. توپال پاشا که در یک تخت روان در حال فرار بود توسط یک سردار ایرانی به نام الهیار بیگ کرایلی کشته شد و سر او را برای نادر آوردند. اکثر مورخین تاریخ وقوع این جنگ را اوایل جمادی الثانی در سال 1146 ذکر کرده اند. نادر با لشکری فراوان بغداد را به محاصره خود گرفت. احمد پاشا پس از این که مطمئن شد نمی تواند در برابر نادر مقاومت کند درخواست صلح و سازش نمود. نادر هم چون برای سرکوب محمدخان بلوچ حکمران کوهکیلویه و خوزستان عجله داشت، پذیرفت. احمدپاشا از سوی دولت عثمانی با نادر صلح کرد و طبق معاهده صلح مرز بین ایران و عثمانی همان مرز زمان شاه سلطان حسین صفوی تعیین شد. احمد پاشا پذیرفت که دولت عثمانی را وادار به تخلیه ولایات ایران نماید و در این معاهده مقرر گردید طرفین اسرایی که در اسارت دارند، آزاد نمایند و زائرین ایرانی آزادانه به زیارت عتبات عالیات در عراق عرب بروند. نادر با این که فتح بغداد نزدیک بود ناچار به این صلح رضایت داد. نادر پس از این صلح و سازش از بغداد عازم سرکوب محمدخان بلوچ شد. محمدخان بلوچ در ایامی که نادر گرفتار جنگ با دولت عثمانی بود، تبعات وسیعی علیه او در خوزستان و کوهکیلویه به راه انداخت. محمدخان بلوچ می گفت نادر حکومتی که متعلق به شاه طهماسب صفوی بوده غصب کرده و اکنون در جنگ با دولت عثمانی به سزای اعمالش رسیده و مغلوب و مفقود شده است. از سویی مأموران مالیاتی نادر هم با گرفتن مالیات بیش تر به مردم ظلم و ستم می کردند. در خوزستان شورش وسیعی علیه کارگزاران نادر به هواداری از خاندان صفوی و محمد بلوچ که مدعی بود که می خواهد حکومت را دوباره به شاه طهماسب صفوی برگرداند به راه افتاد. نادر ناچار به شوشتر که مرکز شورش بود حمله کرد و پس از تصرف شهر چنان خشمگین بود که دستور قتل عام مردم و غارت شهر داد و سپاهیانش را به هتک حرمت به ناموس مردم

ص: 838

آزاد گذاشت. نادر در دزفول مرتکب جنایاتی شد که دست کمی از چنگیزخان مغول نداشت. محمدخان بلوچ ابتدا نتوانست در شوشتر مقاومت کند به کوهکیلویه عقب نشینی کرد و در کوه ها و گردنه های صعب العبور راه را بر نادر بست. عاقبت از ترس و وحشت به لارستان گریخت. نادر به شیراز آمد و طهماسب قلی خان جلایر را به تبعیت محمدخان بلوچ به لارستان فرستاد و خود به اصفهان رفت. طهماسب قلی خان جلایر، محمدخان بلوچ را در سال 1147 دستگیر کرد و نزد نادر در اصفهان فرستاد. بنا به دستور نادر، محمد خان بلوچ را کور و روانه زندان کردند اما او در زندان خود را کشت. نادر وقتی دید امنیت و آرامش در سراسر مملکت برقرار است و دیگر از طغیان و شورش گردن کشان داخلی خبری نیست، مصمم شد طبق معاهده صلحی که بین او و احمد پاشا صورت گرفته بود، تمام ولایات از دست رفته ایران را از دولت عثمانی پس بگیرد. نادر به همین منظور پس از 45 روز در 12 محرم سال 1147ق با حدود هفتاد هزار تن سپاهی از اصفهان عازم آذربایجان شد. نادر در اردبیل بود که به او خبر رسید پاشاهای عثمانی معاهده صلح بین او و احمد پاشا را قبول نکردند و قصد پس دادن ولایات ایران را ندارند و از سویی سلطان عثمانی، عبدالله پاشا کوپریلی حکمران مصر را با سپاهی تازه نفس و مجهز عازم ایران کرده و اختیارات صلح و جنگ را نیز به او داده است. عبدالله پاشا برای به تأخیر انداختن لشکرکشی نادر از او دو سال برای تخلیه ولایات ایران مهلت خواست. نادر این درخواست را نپذیرفت و با عجله با سپاهیان خود از اردبیل به سوی شروان که تحت حکمرانی سرخای لکزی بود، تاخت. نادر در 25 ربیع الاول سال 1147ق از نهر کورا عبور کرد و وارد شماخی شد. سرخای لکزی گریخت و از پاشاهی تفلیس و گنجه کمک خواست. نادر، طهماسب قلی خان جلایر را با سپاهی مجهز به تعقیب سرخای فرستاد. سرخای در چندین مرحله رویارویی با سپاه ایران شکست خورد و به چرکس گریخت و ولایت داغستان به تصرف ایران درآمد. نادر پس از این پیروزی طهماسب قلی خان را به سرداری قندهار که در دست حسن خان غلیجایی افغانی بود، فرستاد و خود عازم گنجه شد. مدافعان شهر گنجه که در شهر حصاری شده بودند سرسختانه از خود دفاع می کردند اما نادر به کمک مهندسین و مشاورین دولت روسیه روز به روز حلقه محاصره را تنگ ترمی کرد ولی در آخر کار به علت نداشتن توپخانه سنگین و دیگر ادوات قلعه کوب نتوانست کاری از پیش ببرد. در این زمان ولایت گنجه در دست علی پاشا یکی از دلیرترین سرداران عثمانی بود و این شهر دارای قلعه ها و

ص: 839

باروهای مستحکمی بود. با وجودی که نادر موفق به تصرف گنجه نشد باز دست از محاصره آن برنداشت. نادر پس از حدود 4 ماه قسمتی از سپاه خود را برای محاصره گنجه گذاشت و خود با کمی نیرو و توپخانه سبک راهی ولایت قارص گردید. در همین زمان دولت عثمانی حاکم جزیره کریمه را وادار کرد که به داغستان حمله کند ولی لشکر او برای حمله به داغستان می بایست از خاک روسیه عبور نماید که این امر باعث جنگ بین دولت های روس و عثمانی گردید. دولت ایران و روس طبق عهدنامه ای در سال 1148 با هم علیه دولت عثمانی متحد شدند. اما نادر پس از 16 روز راهپیمایی در یکم محرم سال 1148 به حومه قارص رسید. قارص یکی از شهرهای مرزی دولت عثمانی بود که دارای قلعه ها و باروهای مستحکم بود و حدود یکصد و بیست تن سپاهی از آن محافظت می کرد. مورخین سپاهیان نادر را 30 هزار تن تخمین زده اند. سرانجام پس از چندین روز جنگ نفس گیر بین ارتش ایران و عثمانی شکست در سپاه عثمانی افتاد و تیمور پاشا والی قارص که از طرف عبدالله پاشا مأمور جنگ با نادر شده بود، شکست خورد و به داخل شهر گریخت و در قلعه و باروی آن جا سرسختانه به دفاع پرداخت. نادر هم هر چه تلاش کرد موفق به تصرف قارص نشد. دولت عثمانی چهار ولایت مهم ایران یعنی تفلیس، گنجه، قارص و ایروان که دارای قلعه های مستحکم بود در زمان استیلای افغان ها بر ایران تا ظهور نادر اشغال کرده بود. نادر ابتدا می بایست این ولایات را از لوث دشمن پاکسازی نماید تا بتواند بقیه سرزمین ایران را از دولت عثمانی پس بگیرد. هنگامی که نادر مشغول محاصره مراکز این چهار ولایت بود، عبدالله پاشا با سپاه شصت هزار نفری خود به سپاهیان نادر حمله کرد. در این جنگ که به نبرد باغاورد یا مراد تپه مشهور است در 26 محرم سال 1148 سپاهیان دولت عثمانی به طور کلی شکست خورد و عبدالله پاشا و مصطفی پاشا به همراه حدود پنجاه هزار تن از سپاهیان عثمانی کشته شدند. در نتیجه این جنگ تفلیس و گنجه به تصرف ایران درآمد ولی سپاهیان عثمانی در قارص و ایروان هم چنان پایداری و مقاومت می کردند. سلطان عثمانی وقتیدید که حریف ایران نمی شود و تمام شهرهایی که در 12 سال پیش از ایران گرفته اند دوباره نادر آن را پس گرفته است، ناچار تن به صلح و سازش داد. سلطان عثمانی، احمد پاشا والی بغداد را مأمور صلح با نادر نمود و قرارداد صلح گذشته را نیز به رسمیت شناخت. در این معاهده صلح، دولت عثمانی پذیرفت که ایروان را هم به ایران پس بدهد مشروط بر این که قارص از آن دولت عثمانی باشد. با امضا این

ص: 840

معاهده صلح بین نمایندگان دولت ایران و عثمانی در اوایل سال 1148 ولایات غربی و شمال غربی ایران که در اشغال دولت عثمانی بود به ایران برگردانیده شد. نادر پس از اطمینان خاطر از سوی دولت عثمانی به سرکوب یاغیان و شورشیان گرجستان، داغستان و لزکی ها رفت و آن ها را به شدت سرکوب و امنیت را در آن ولایات برقرار نمود و سپس برای هر ولایت از سوی خود حکمران تعیین نمود. نادر در بین راه دربند به آق سو بود که خبر مرگ شاه عباس سوم که این زمان چهار ساله بود و در قزوین و برخی هم نوشته اند مازندران اقامت داشت، به او رسید. نادر ناگهان به فکر مجلسی برای تعیین پادشاه افتاد. نادر پس از این پیروزی و دریافت خبر فوت شاه عباس سوم راهی دشت مغان شد تا در آن جا با تشکیل مجلسی از بزرگان و امرای کشور تکلیف سلطنت را روشن نماید.

پیر و خسته شده ام، قصد دارم از کار کناره گیری نمایم و به خراسان بروم و در کلات دمی بیاسایم و اکنون که شما را در این مجلس دعوت نمودم تا از بین شاه طهماسب و پسرش یا شاهزادگان صفوی یکی را برای پادشاهی ایران انتخاب کنید و شما 3 روز وقت دارید تا در این مورد با هم مشورت نموده تا در بین خود نمایندگانی انتخاب نمایید و بوسیله آن ها در مجلسی که تشکیل خواهد شد عقاید خود را اعلام نمایید.» نادر در این مدت متوجه شد که تعدادی از دعوت شدگان خواهان سلطنت صفویان هستند. بلافاصله دستور قتل آنان را صادر کرد تا برای دیگران پند باشد. پس از سپری شدن موعد مقرر، از سوی نادر مجلس بزرگی تشکیل شد و نمایندگان تمام دعوت شدگان در آن حضور پیدا کردند. ضمناً چون تعداد دعوت شدگان زیاد بود، هر ولایات در بین خود چند نفر را انتخاب و به مجلس مشورتی فرستاد. در این مجلس که نمایندگان روس و عثمانی نیز حضور داشتند، نادر رو به حضار کرد و دوباره حرف خود را تکرار کرد و گفت: «من تلاش و کوشش فراوان نمودم تا روس ها و عثمانی ها و افغان ها را از مملکت بیرون نمودم و گردن کشان داخلی از جمله لزکی ها را سرکوب کردم و اکنون که پیر و خسته شدم، قصد دارم به خراسان بروم و در کلات کمی بیاسایم و حال شاه طهماسب و پسرش هر دو به سلامت هستند و شاهزادگان دیگر صفوی هم وجود دارند یکی از آن ها را به سلطنت بردارید.» ولی بنا به نوشته اکثر مورخین در این زمان شاه طهماسب نابینا بود و پسرش هم از دنیا رفته بود. تنها کودکی از یکی از دختران شاه سلطان حسین در قید حیات بود و بقیه شاهزادگان صفوی توسط محمود و اشرف افغان کشته شده بودند و اگر کسی هم زنده بود، او را کور کرده بودند. اما دعوت شدگان که از اصل هدف نادر آگاه شده بودند، گفتند ما جزء ولی نعمت خود نادر افشارکس دیگر سزاوار تاج و تخت ایران نمی دانیم. او می بایست پادشاه ما باشد. نادر در ابتدا نپذیرفت و این پیشنهاد از سوی نمایندگان حاضر در دشت مغان حدود چهار بار به فاصله چندین روز تکرار شد. بدین ترتیب دعوت شدگان همگی به سلطنت نادر رأی مثبت دادند. نادر پادشاهی ایران را مشروط بر پذیرفتن 5 شرط از سوی مردم پذیرفت. مردم در جمع حضار گفت: «حالا که رأی شما بر این قرار گرفته که من استراحت نکنم، پادشاهی ایران را مشروط بر 5 شرط می پذیرم.»

شرایط 5 گانه نادر چنین بود:

1- سلطنت باید در خاندان نادر افشار موروثی باشد و هیچ کس حق حمایت از شاه

ص: 842

مخلوع و سایر شاهزادگان صفوی را نداشته باشند و حضار در این مورد باید سوگند وفاداری یاد کنند.

2- ایرانیان شیعه از عقاید خود نسبت به اهل تسنن دست بردارند و دین و مذهب مثل دوره قبل از صفوی باشد. اهل تسنن و تشیع کاری به کار دین و مذهب یکدیگر نداشته باشند تا اختلافات دینی و مذهبی که مایه جنگ و خونریزی است، از میان برداشته شود ولی چون امام جعفر صادق ذریه رسول الله، طریقه ایران به مذهب آن حضرت است و او سر مذهب شناخته اند و در فروعات، طریقه و اجتهاد به آن حضرت باشد. اهل سنت می بایست مذهب جعفری را مانند دیگر مذاهب اسلامی به رسمیت بشناسند. من دربار دولت عثمانی را وادار می نمایم تا مذهب جعفری را به عنوان رکن پنجم اسلام بپذیرند.

3- در خانه کعبه که ارکان آن متعلق به تمام مذاهب اهل تسنن است، ایرانیان می بایست رکن جداگانه در مکه داشته باشند و به آئین جعفری نماز بخوانند. از پیرو مذهب شیعه به سبک گذشته دولت صفوی که حالت صوفی گری داشت، دست بردارند و پیرو مذهب جعفری که موسس آن امام جعفر صادق است، باقی بماند.

4- ایرانیان می بایست مانند دیگر کشورهای اسلامی محاج یا امیر حاجی داشته باشند و همه ساله زائرین را به مکه ببرد و دولت عثمانی باید با حجاج ایرانی مانند سایر حجاج دیگر کشورهای اسلامی رفتار نماید.1- دولت های ایران و عثمانی موظف هستند در پایتخت یکدیگر سفارت خانه داشته باشند و این سفرا می بایست مشکلات به وجود آمده را حل و فصل نمایند. یکی از این مشکلات آزادسازی اسرای طرفین و عدم خرید و فروش آن ها به عنوان برده است.

شرط دوم مورد تأیید روحانیون نبود زیرا از قدرت آنان کاسته می شد. یکی از برجسته ترین آن ها رو به نادر کرد و گفت مداخله در امور دین و مذهب بسیار خطرناک است. نادر امر به سکوت این روحانی داد و عده ای او را از مجلس بیرون بردند و ساکت کردند. بقیه شرکت کنندگان شرایط نادر را پذیرفتند و طبق صورت مجلسی که به امضاء آن ها رسید، پادشاهی مملکت ایران به نادر محول شد. روز و ساعت تاجگذاری را منجمان تعیین کردند. نادر ساعت 2:20 بعد از ظهر روز پنج شنبه 24 شوال سال 1148ق که دوازده روز قبل از عید نوروز می شد، بر تخت سلطنت نشست و میرزا زکی تاج شاهی بر دست گرفت و بر سر او نهاد و میرزا عسکر ملاباشی به پا ایستاد و دو

ص: 843

خطبه خواند. در تمام مدتی که خطبه دوم خوانده می شد، حاضرین به زانو نشسته و دست به دعا برداشته بودند. چون خطبه به پایان رسید. همه مردم در آن مجلس به پیشگاه نادر به خاک درافتادند و سپس از جای برخاستند. نادر با سخنان کوتاهی خود را نادرشاه افشار پادشاه مملکت ایران خواند. در ساعت تاج گذاری، علی پاشا سردار عثمانی و ابراهام خلیفه بزرگ ارامنه حضور داشتند. بنابراین سلسله صفوی که در سال 1145 با خلع شاه طهماسب دوم در حال انقراض بود، با تاج گذاری نادرشاه رسماً منقرض شد. نادرشاه پس از تاج گذاری حکومت خراسان را به طهماسب قلی خان جلایر سپرد و پسر خود رضاقلی میرزا را به معاون او منصوب کرد و سپس برادر خود ابراهیم خان را به لقب ظهیرالدوله مفتخر و به حکومت آذربایجان منصوب نمود و برای سایر ولایات ایران بیگلر بیگی تعیین کرد. نادرشاه برای اعلام پادشاهی خود سفرایی به دربار روس و عثمانی فرستاد. نادر شرایط پنج گانه خود را توسط عبدالباقی زنگنه به دربار عثمانی فرستاد. این اولین باری بود که در ایران پادشاه توسط نمایندگان مجلس به صورت مشورتی انتخاب می شد.

بلندی کوه کورکش پناهنده شد. سپاهیان نادرشاه پس از کشتن و زخمی و به اسارت گرفتن عده ای از بختیاری ها به مخفی گاه علی مراد خان دست یافتند. نادرشاه پس از یک ماه زد و خورد در کوه های صعب العبور بختیاری در 9 جمادی الاخر سال 1148 به اصفهان برگشت. نادرشاه در حال سازماندهی ارتش برای حمله به قندهار بود که به او گزارش دادند عده ای از بلوچ ها به رهبری شیرخان بلوچ دست به شورش و راهزنی و غارت زده اند. نادرشاه دو تن از سرداران خود به نام های پیر محمد و اسلمش خان با توپخانه و دیگر ادوات جنگی راهی بلوچستان کرد و خود به تهیه سپاه جهت حمله به قندهار پرداخت.

چون می دانست تصرف شهر قندهار به دلیل داشتن دیوار ها و قلعه های دفاعی مستحکم با حمله امکان پذیر نیست، خود را برای محاصره طولانی شهر آماده کرد. نادرشاه به همین منظور در کنار شهر قندهار شهری به نام نادرآباد بنیاد نمود و در آن تمام امکانات زندگی فراهم آورد. نادرشاه شهر نادرآباد را برای سکونت ارتشیان و دیگر اقشار مردم اطراف تأسیس کرد. ارتش ایران که از روز اول ورود خود به پای حصار شهر قندهار آن جا را به محاصره خود گرفته بود، پس از ساخته شدن شهر نادرآباد چنان محاصره را تنگ تر کرد که حتیآمد و شد برای حیوانات وحشی هم امکان پذیر نبود چه رسد به انسان. یکی از روزها صیدان خان که زمانی سپهسالار اشرف افغان بود و اکنون در خدمت حسین خان غلیجایی همین سمت را داشت، برای شکستن محاصره با سپاهیان خود از یکی از دروازه های شهر قندهار بیرون آمد و با ارتش ایران وارد جنگ شد ولی با دادن کشته و زخمی فراوان خود و معاونش محمد خان با عده ای دیگر از افغان ها اسیر شدند. نادرشاه دستور داد تا چشم های صیدال خان را بیرون آوردند ولی بقیه را بخشید. حدود یک سال از محاصره شهر قندهار می گذشت، نادرشاه دید که افغان ها به دلیل داشتن آذوقه فراوان تا مدت دیگر می توانند مقاومت کنند، بسیار خشمگین شد. در روز یازدهم شوال سال 1149 دستور حمله به شهر را صادر نمود. پیاده نظام ارتش ایران به پشتیبانی توپخانه سنگین و دیگر ادوات نظامی به باروهای چهل زینه و چهارده باروی دیگر که دژ مستحکم دفاعی شهر قندهار محسوب می شدند، حمله کردند و پس از زد و خورد شدید آن را به تصرف خود درآوردند. آن گاه هنگ پیاده بختیاری ارتش ایران به دژ دهده که یکی از مستحکم ترین سنگر های حسین خان محسوب می شد، یورش بردند و با دادن دویست نفر کشته نتوانست آن دژ را تصرف نماید. نادرشاه وقتی که اوضاع را این گونه دید، چند هنگ دیگر ارتش به کمک بختیاری ها فرستاد. آن ها با یک هجوم و کشتار هولناک علاوه بر دژ دهده، دژ معروف چهار برج را از افغان ها گرفتند. پس از سقوط این دژ ها حسین خان به دژ کتول پناه برد و چاره ای جز تسلیم شدن ندید. ارتش ایران با یورش بی امان خود به دژ کیتول عرصه را به حسین خان تنگ کرد. حسین خان ناچار خواهر بزرگ خود زینب و عده ای از سران افغان ها را نزد نادرشاه فرستاد و خود به همراه زن و فرزندان و خانواده محمود افغان و دیگر اسرای افغان های غلیجایی در 23 ذیحجه سال 1150ق تسلیم شد و نادرشاه همه آنان را عفو و به مازندران تبعید کرد. نادرشاه اهالی شهر قندهار را به

ص: 847

نادرآباد کوچانید و سپس آن جا را با خاک یکسان کرد. با ویران شدن قندهار به تدریج نادرآباد جای آن را گرفت و باز به مرور زمان قندهار جدید خوانده شد. بدین ترتیب شهر قندهار پس از 13 ماه محاصره به تصرف ایران درآمد. نادرشاه در حالی که قندهار را در محاصره داشت پسر خود رضا قلی میرزا را به تسخیر ولایات بخارا، قندوز، بدخشان و خوارزم فرستاد. رضاقلیمیرزا پس از جنگ های نه چندان شدید آن ولایات را به تصرف خود درآورد. چون بین ابوالفیض خان امیر بخارا و نادرشاه روابط قدیمی وجود داشت به دستور او رضاقلی میرزا هیچ گونه آسیبی به بخارا و امیر آن جا نرسانید. رضاقلی میرزا پس از این پیروزی ها به قندهار نزد پدر برگشت. نادرشاه پس از فتح قندهار پسر ارشد خود رضاقلی میرزا را به نیابت سلطنت ایران منصوب و به تدارک و سازماندهی ارتش برای حمله به هندوستان پرداخت.

در دست این 3 تن بود: 1- نظام الدین صوبدار حاکم دکن 2- صمصام الدوله امیر الامرا فرمانده کل سپاه 3- قمرالدین خان اعتمادالدوله رئیس الوزرا. همان گونه که گفته شد پادشاه نیز بازیچه دست این افراد بود و از خوداختیاری نداشت. بین این 3 تن اختلاف و دشمنی وجود داشت و هر یک در پی نابودی دیگری بود. دور و بر این ها پر از سرداران و امرا و بزرگان تن پرور و خائن و چاپلوس بودند. اما نادرشاه این بار محمدعلی خان قوللر آغاسی را به عنوان سفیر خود به دربار هند فرستاد و دوباره خواسته ایران را تکرار کرد ولی این بار هم جواب درستی نشنید. نادرشاه بار سوم در سال 1150 سردار محمد خان ترکمان را نزد محمدشاه گورکانی به هندوستان فرستاد و از او خواست هر چه زودتر فراریان افغانی ایران که در کشور هندوستان می باشند را دستگیر و تحویل ایران بدهند و به قرارداد سیاسی و بازرگانی گذشته بین طرفین احترام بگذارند. این بار محمدشاه به سفیر ایران اجازه بازگشت نداد و او را به مدت یک سال در دهلی معطل گذاشت. اما میرزا مهدی خان استرآبادی منشی الممالک ایران می نویسد: فرستاده نادرشاه در هندوستان کشته شد و این امر بهانه به دست نادرشاه داد تا به کشور هندوستان لشکرکشی نماید. ولی ناگفته نماند اخبار هایی که مربوط به گنج های فراوان هندوستان به نادرشاه می رسید او را وسوسه لشکرکشی و تصرف آن دیار نموده بود. اگر چنین نبود، نادرشاه می توانست با ارتش یکصد و بیست هزار نفری خود تمام خطوط مرزی ایران را با دولت هندوستان مسدود نماید. نادرشاه پس از سازماندهی ارتش شاهنشاهی ایران در بهار سال 1151ق از قندهار به عجله به سوی غزنین حرکت کرد و نصرالله میرزا را به تصرف شمال افغانستان فرستاد. ارتش ایران در روز 22 صفر سال 1151 با جنگ مختصری غزنین را به تصرف خود درآورد و موسی خان حاکم آن جا فراری شد. امروزه فاصله قندهار تا غزنین 380 کیلومتر است. نادرشاه پس از برقراری امنیت در غزنین حاکم و پادگانی در آن جا گذاشت و خود راهی کابل شد. فاصله غزنین تا کابل امروزه 135 کیلومتر است. ارتش ایران از غزنین به سوی کابل پیشروی کرد و دسته هایی از مدافعان افغان که در راه ها کمین کرده بودند را شکست داد تا به نزدیکی کابل رسید. ناصر خان حاکم کابل که پادشاه هند به او دستور داده بود جلو ارتش ایران را بگیرد، به پیشاور رفت و حکومت کابل و مقابله با ارتش ایران را به پسرش شیرزه خان سپرد. شیرزه خان به کمک معاون خود رحیم خان و عده ای از علما و بزرگان کابل یک لشکر بیست هزار نفری را جمع آوری و سازماندهی کردند. آن ها ابتدا دو هزار نفر از این

ص: 849

لشکر را برای جلوگیری از پیشروی ارتش ایران به دو فرسخی بیرون شهر کابل فرستادند ولی با دادن کشته و زخمی شکست خوردند و به داخل شهر کابل عقب نشینی کردند. ارتش ایران تا یک فرسنگی کابل پیشروی کرد و در آن جا اردوگاه برپا نمود. در این زمان عده ای از افغان ها خبر آوردند که قرار است سران شهر کابل خود را تسلیم نمایند. مدتی نادرشاه بیرون از شهر منتظر ماند ولی خبری نشد. نادرشاه مصمم شد که به کابل حمله نماید. به همین منظور به فرمان نادرشاه هنگ های هرسین و بروجرد به پشتیبانی توپخانه سنگین به دژ عقابین که یکی از سنگرهای مستحکم کابل بود، حمله کردند در این میان جنگ شدید و خونینی بین ارتش ایران و مدافعان روی داد، در آخر دژ سقوط نکرد و این جنگ ادامه داشت تا داوطلبانی از هنگ های لزکی، بختیاری، ترکمن و در آخر هنگ پیاده نظام شمشیر زن لرستان به سوی دژ عقابین یورش بردند و پس از کشته و زخمی شدن عده ای کثیر از طرفین در آخر ارتش ایران با یورش پی در پی این قلعه که دروازه ورود به شهر کابل محسوب می شد را به تصرف خود درآوردند. آن گاه ارتش ایران از طریق کابل رود شهر را محاصره کردند. اما در مورد موقعیت شهر کابل: کوه های خشک از 3 طرف شهر را احاطه کرده است و تنها راه ورود به شهر از طریق کناره های کابل رود صورت می گیرد و این رود پس از ورود به شهر از ناحیه شرقی آن خارج می شود. ارتشیان ایران پس از محاصره کامل شهر کابل به مدت هفت شبانه روز پیاپی به شهر حمله می کردند. در روز هشتم به فرمان نادرشاه یورش بزرگ آغاز شد. در این یورش های سنگین عده زیادی از طرفین کشته و زخمی شدند. شیرزه خان حاکم شهر که عرصه را بر خود تنگ دید، گریخت. دیگر امرا و بزرگان با پرچم سفید خود را تسلیم کردند. پس از آن ارتش ایران وارد کابل شد و آن را به تصرف خود درآورد. پس از سقوط کابل چهل عراده توپ و یکصد زنجیر فیل و دیگر ادوات جنگی و خوار و بار که در ارگ شهر بود به چنگ ارتش ایران افتاد. نادرشاه پس از تصرف کابل یادداشت تهدیدآمیزی توسط دو تن از بزرگان افغان به دربار محمد شاه فرستاد و حدود هفت ماه در این شهر ماند تا به کارها رسیدگی نماید و برای پیشروی بعدی آماده شود. نادرشاه وقتی دید که باز محمدشاه به نامه او ترتیب اثر نمی دهد به سوی جلال آباد حرکت کرد. امروزه فاصله کابل تاجلال آباد 115 کیلومتر است. نادرشاه در نزدیکی جلال آباد اردو زد و دوازده هزار نفر از ارتشیان را برای تسخیر آن جا فرستاد. ارتش ایران پس از جنگ کوتاهی مدافعان شهر جلال آباد را شکست داد و

ص: 850

آن جا را به تصرف خود درآورد. نادرشاه پس از تصرف جلال آباد در 27 شعبان سال 1151 راهی پیشاور شد. اما ناصرخان حاکم کابل که قبل از حمله ارتش ایران به پیشاور گریخته بود، در آنجا با سازماندهی اردویی به جلو نادر شتافت. ناصر خان پس از جنگ کوتاهی از ارتش ایران شکست خورد و در حال فرار دستگیر گردید. نادرشاه ابتدا ناصر خان را زندانی نمود و بعداً او را بخشید و آزاد کرد. ناصر خان پس از مدتی جزء ملازمان نادرشاه درآمد. ارتش ایران پس از شکست و دستگیر نمودن ناصر خان به پشت دروازه شهر پیشاور رسید. عده ای از امرا و بزرگان شهر با هدایا به پیشواز نادرشاه آمدند و از وی عاجزانه تقاضا کردند که اجازه دهد مال و جان و ناموس مردم در امان باشد، نادرشاه هم پذیرفت. امرا و بزرگان پیشاور دروازه شهر را بر روی ارتش ایران باز کردند. نادرشاه هم طبق قولی که داده بود، دستور داد هیچ کس حق تعرض به مال و جان و ناموس مردم شهر پیشاور ندارد. بدین ترتیب پیشاور نیز به تصرف ایران درآمد. در پیشاور برای نادرشاه خبر آوردند که برادرش ابراهیم خان ظهرالدوله توسط لزکی های داغستان کشته شده است. این بدترین خبر بود که نادرشاه را سخت اندوهگین کرد. او بعد از دو روز عزاداری، اصلان خان قرخلو را به جای برادر و صفی خان بغایری به سرداری سپاه داغستان منصوب کرد و خود با دلی پر از خون راهی لاهور شد.

نیافتاد و ارتش ایران به آن سوی سند رفت. چون خبر پیشروی ارتش ایران به سوی لاهور به ذکریا خان حاکم آن جا رسید، به همراه سپهسالار خود قلندر خان با یک لشکر ده هزار نفری به جلو ارتش ایران شتافت. در تاریخ 18 رمضان جنگ سنگینی بین ارتش ایران و هند در سواحل رود جلم روی داد که در این جنگ سپاهیان هند پس از تحمل کشته و زخمی فراوان شکست خوردند. ارتش ایران پس از این پیروزی از رودخانه جلم گذشت و هم چنان به سوی لاهور ادامه مسیر داد. اما دوباره سپاهیان هند در کنار رودخانه چناب جلوی پیشروی ارتش ایران را گرفتند. در این منطقه نیز جنگ سهمگینی بین طرفین روی داد که در این جنگ سپاه هند شکست خورد و قلندرخان و عده ای از لشکریان او کشته شدند. ارتش ایران پس از در هم کوبیدن سپاهیان هند به پشت دروازه شهر لاهور رسید و در 16 ماه شوال سال 1151ق در باغ شعله ماه مستقر شد. زکریا خان به همراه امرا و بزرگان لاهور با پیشکش های فراوان به حضور شاهنشاه ایران آمدند و با دادن کلید شهر، به او تسلیم شدند و اظهار اطاعت کردند. شاهنشاه همه آن ها را مورد بخشش قرار داد و زکریا خان را مجدداً به حکومت لاهور منصوب نمود و به ارتش ایران دستور داد، هیچ کس حق تعرضی به مال و جان و ناموس مردم ندارد. نادرشاه تاریخ 20 شوال وارد شهر لاهور شد و مورد استقبال عموم مردم قرار گرفت. نادرشاه سردار فخرالدین حاکم کشمیر که به لاهور پناهنده شده بود را دوباره به حکومت برگردانید و ناصر خان را هم مجدداً به حکومت کابل و پیشاور فرستاد.

نورالله لارودی ارتش دولت هند در کرنال را حدود دویست و پنجاه هزار سرباز و پانصد عراده توپ و دویست زنجیر فیل، و ارتش ایران را نود هزار سرباز و یکصد و پنجاه عراده توپ می داند. اما لکهارت ارتش ایران را بین پنجاه و پنج تا هشتاد هزار و ارتش هند را حدود هشت هزار تا یک میلیون و دویست هزار ذکر کرده است. همان گونه که گفته شد مملکت هندوستان در این زمان در دست این 3 تن بود و پادشاه در آن کشور حالت تشریفاتی داشت و اختیاری از خود نداشت. این 3 تن عبارت بودند : 1- نظام الملک صوبه دار حاکم دکن 2- خان دوران صمصام الدوله امیر الامرا و فرمانده کل سپاه 3- قمرالدین خان اعتماد الدوله رئیس الوزرا صدر اعظم مملکت. در این موقع حساس بین پادشاه و نظام الملک اختلاف شدیدی وجود داشت. به طوری که نظام الملک لشکریان خود را به کمک محمد شاه نفرستاد و بعضی از مورخین از تبانی نظام الملک و نادرشاه نیز سخن گفته اند. بنابراین این 3 تن علاوه بر این که با هم اختلاف داشتند، برای نابودی یکدیگر هم می کوشیدند. ارتش ایران پس از گذر از رودخانه ها و راه های صعب العبور، در تاریخ پانزدهم ذیقعده سال 1151 وارد دشت کرنال شد. در این تاریخ به مدت چند روز جنگ خونین و شدیدی بین ارتش ایران و هند روی داد. در این جنگ خان دوران فرمانده کل ارتش هندوستان و برادرش به همراه بیست هزار تن از سربازان هندی کشته و عده زیادی هم مجروح شدند و از ارتش ایران فقط چهل و دو تن کشته و دویست نفر مجروح شدند. علت این که تعداد کثیری از هندی ها کشته شدند، این بود که آن ها با سلاح های ابتدایی مثل تیر و کمان و شمشیر می جنگیدند ولی ارتش ایران با انواع توپ ها و تفنگ های آتشین و دیگر ادوات جنگیمدرن روز، بنابراین برتری نظامی ایران بر هند داشتن این گونه سلاح های بسیار و سربازان قوی هیکل، ورزیده و اراده آهنین و شکست ناپذیر شخصی نادرشاه بود. یکی دیگر از دلایل شکست هند این بود که پادشاه دستور داد خنجرهایی به خرطوم فیل ها بستند که روانه کارزار نمایند. وقتی که این خبر به نادرشاه رسید، دستور داد تمام اطاقک هایی به پشت شترها ساختند و در آن مقداری هیزم و نفت ریختند. همین که لشکر فیل ها هند وارد جنگ شدند. هیزم هایی که در پشت شتر ها بود، آتش زده شد و شتر بانان آنان را به سوی فیل ها راندند. فیل ها از دیدن شترهای آتشفشان وحشت کردند و پا به فرار گذاشتند و در حین فرار توپخانه ارتش ایران آنان را نابود کرد. پس از شکست ارتش هند نظام الملک و عظیم الدوله در 17 ذیقعده سال 1151 از جانب محمد شاه به دربار نادرشاه

ص: 853

آمدند و پس از ابراز پشیمانی و عذرخواهی از او تقاضای صلح و سازش کردند. پس از حدود شش ساعت گفت و گو بین نادرشاه و نظام الملک سرانجام موارد زیر مورد توافق طرفین قرار گرفت:

1- محمد شاه باید شخصاً به خدمت نادرشاه بیاید و بعد از طلب بخشش و اظهار اطاعت قرارداد متارکه جنگ را امضاء کند.

2- پس از امضاء توافق نامه صلح و سازش سربازان ارتش هند باید خلع سلاح و مرخص شوند.

3- نادرشاه به ارتش ایران دستور دهد کسی به مال و جان، ناموس محمد شاه و سایر مردم هند تعرض ننماید.