ص: 2

ظرفیت های تربیتی مدرسه علمیه مطلوب

کاظم علی محمدی

ص: 3

سرشناسه : علی محمدی، کاظم، 1356 -

عنوان و نام پدیدآور: ظرفیت های تربیتی مدرسه علمیه مطلوب / كاظم علی محمدی.

مشخصات نشر : قم : مرکز مدیریت حوزه های علمیه، 1396

مشخصات ظاهری: 135 ص.

شابک : 90000 ریال: 8-87-7550-600-978

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

یادداشت: کتابنامه: ص. 129-133.

موضوع: حوزه های علمیه - ایران - برنامه ریزی

موضوع: Islamic theological seminaries - Iran - Planning

موضوع: حوزه های علمیه - ایران - هدف ها و نقش ها

موضوع: * Islamic theological seminaries - Iran - *Aims and objectives

موضوع: حوزه های علمیه - ایران - مدیریت

موضوع Islamic theological seminaries -- Iran - Administration* objectives*

رده بندی کنگره: 1396 4ظ BP7/4/87

رده بندی دیویی : 297/071

شماره کتاب شناسی ملی: 5011272

ظرفیت های تربیتی مدرسه علمیه مطلوب

به سفارش و نظارت :

مدیریت مطالعات و برنامه ریزی تهذیبی معاونت تهذیب و تربیت حوزه های علمیه

مؤلف: کاظم علی محمدی

ناشر: مرکز مدیریت حوزه های علمیه

نوبت چاپ : چاپ اول پاییز 1396

شمارگان : 1000 نسخه

قیمت : 90000 ریال

* تمامی حقوق برای معاونت تهذیب و تربیت حوزه های علمیه محفوظ است *

نشانی: قم ، جمکران ، خیابان انتظار، مجتمع دار الولاية،

معاونت تهذیب و تربیت حوزه های علمیه

www.tahzib-howzeh.ir

مراکز پخش :

معاونت تهذیب و تربیت حوزه های علمیه

قم ، مدرسه علمیه دارالشفاء ، فروشگاه انتشارات مرکز مدیریت حوزه های علمیه

تلفن: 37748383-025

قم، خیابان معلم، میدان روح الله، روبروی مجتمع ناشران، نمایشگاه دائمی حوزه های علمیه

تلفن: 37735547-025

ص: 4

راهکارهای ترغیب اساتید به نقش آفرینی تربیتی 31

3. استاد اخلاق 33

شاخص ها و ویژگی های استاد اخلاق 35

الف . ویژگی های اخلاقی و شخصیتی استاد اخلاق 35

ب. مسؤولیت های اخلاقی و تربیتی استاد اخلاق 36

آسیب ها و چالش ها 37

راهکارها و پیشنهادها 39

4 . استاد مشاور 39

شاخص ها و ویژگی های استاد مشاور 40

الف. ویژگی های اخلاقی و شخصیتی مشاور 40

ب. صلاحیت های حرفه ای مشاور 41

آسیب ها و چالش ها 42

راهکارها و پیشنهادها 43

5. هم حجره، هم مباحثه و دوست 44

1 - 5 هم حجره 45

2 - 5 هم مباحثه 47

ویژگی های یک هم مباحثه ی خوب 48

3- 5 . دوست 49

نشانه های دوستی افراطی 52

آسیب ها و چالش ها 53

راهکارهای پیش گیری و درمان 54

6. کارکنان و کارگزاران مدرسه 55

6-1 معاون آموزش 56

6-2. معاون پژوهش 57

6-3 کارکنان بخش اداری 58

ص: 6

6-4 باغبان 59

6-5. آشپز 60

6-6. خادم و نظافت 63

6-7. نگهبان 68

6-8 . راننده 69

7. ظرفیت های بخش ها و واحدهای فرهنگی و تربیتی در مدرسه 70

8. ظرفیت خانواده ی طلاب 72

ارتباط مستمر مدرسه با خانواده 73

چالش های خانوادگی طلاب 74

فصل دوم : ظرفیت های محیطی مدرسه

1 . ترسیم فضای فیزیکی مدرسه علمیه ی مطلوب 79

1-1 نمای ظاهری و صحن مدرسه 82

1-2- حجره 84

شاخص های حجره ی مطلوب 86

حجره یا خوابگاه؟ 87

آسیب ها و چالش های زندگی خوابگاهی 88

راهکارهای پیشنهادی 90

1-3 کتابخانه و سالن مطالعه 91

1-4 مَدرَس (كلاس درس) 93

5 - 1 مسجد و نمازخانه 94

1-6 آشپزخانه و سالن غذاخوری 95

تغذيه 96

راهکارها و پیشنهادها 103

1-7 حمام و سرویس های بهداشتی 104

1-8 سالن ورزش و امکانات ورزشی و تفریحی 104

ص: 7

الف . اهمیت ورزش و فعالیت بدنی برای طلاب 104

ب. اهمیت و ضرورت تفریح سالم و پاک برای طلاب 110

2. ظرفيت تعطیلات حوزه و اوقات فراغت طلاب 115

فصل تابستان 117

فعالیت های درسی در تابستان ، آری یا نه؟ 118

كثرت تعطيلات 118

3. ظرفیت های تربیتی ایام خاص 121

الف. مناسبت های مذهبی 121

رجب المرجب 121

شعبان المعظم 122

رمضان المبارک 123

محرم الحرام وصفر 124

ایام فاطمیه 125

ب . مناسبت های ملی 126

هفته دفاع مقدس و هفته 127

فهرست منابع 129

الف. کتاب های فارسی و عربی 129

ب. مقالات و نشریات 131

ج. سایت ها 132

تازه های نشر 133

ص: 8

سفارش همیشگی مقام معظم رهبری دام ظله به مدیران و مسؤولان حوزه و نیز طلاب جوان و روحانیان، همان سفارش های حضرت امام قدس سره می باشد و ایشان به مناسبت های مختلف، حوزه و روحانیت را به اخلاق و معنویت دعوت کرده و متولیان امر را به اهتمام جدی در ایجاد تحول اخلاقی در حوزه فرا خوانده اند. (1) از این رو باید گفت مهم ترین و اصلی ترین شاخصه ی حوزه های علمیه، موضوع تهذیب نفس، تزکیه و اخلاق می باشد و طلبه ی امروز بیش از هر زمان دیگری نیازمند تهذیب است. (2)

با توجه به اهمیت و حساسیت موضوع و در شرایطی که نیرو، امکانات و بودجه ی لازم و کافی برای فعالیت های تهذیبی و تربیتی برای بسیاری از مدارس علمیه فراهم نیست، باید تدبیری اندیشید که از همین امکانات اندک و داشته های موجود، بهره برداری بهتری صورت گیرد.

بنابراین، معتقد هستیم مدیر مدرسه که مسؤولیت اصلی امر تعلیم و

ص: 10

تربیت طلاب متوجه وی است . و سایر عوامل تربیتی و تهذیبی مدرسه، می توانند با بسیج نمودن و هم سو کردن همه ی امکانات و ظرفیت های مدرسه، تا حد زیادی اهداف و برنامه های تهذیبی و تربیتی را پیش ببرند.

البته می دانیم که این ظرفیت ها در مناطق و مدارس مختلف کشور متفاوت است، ولی از باب ﴿ما لا يُدرك كُله لايُترك كُلّه﴾ به قدر میسور (توان) باید از آنها کمک گرفت.

از سوی دیگر، باید توجه داشت که هیچ عاملی در مدرسه (چه عامل انسانی و چه عامل محیطی) در حیات علمی و معنوی طلبه بی تأثیر نیست و تأثیر مثبت یا منفی خود را هم از لحاظ آموزشی و هم تهذیبی بر جای می گذرد. (1) حتی گاهی یک عامل ضمنی (پنهان یا غیر مستقیم) به شدت می تواند فعالیت های تهذیبی مدرسه را تحت تأثیر قرار دهد.

نوشته ی حاضر که پاسخی است به این نیاز و خلأ پژوهشی در حوزه های علمیه ، تلاش دارد مهم ترین ظرفیت ها و عمده ترین عوامل تأثیرگذار برامر تربیت طلبه را در مدرسه، شناسایی و معرفی نماید. این عوامل به دو دسته کلی عوامل انسانی و عوامل محیطی تقسیم و در دو بخش ارائه شده است.

در بخش نخست به نقش و ظرفیت تربیتی مدیر مدرسه، اساتید آموزشی،

ص: 11

اساتید اخلاق، مشاوران، هم حجره، هم مباحثه، دوست، کارکنان و کارگزاران مدرسه، بخش ها و تشکل های فرهنگی و خانواده طلاب اشاره شده است.

در بخش دوم نیز، نخست به ترسیم فضای فیزیکی و ساختمانی مدرسه مطلوب از لحاظ تهذیبی و تربیتی پرداخته شده و به ظرفیت تربیتی نمای ظاهری و صحن مدرسه ،حجره ها، کتابخانه، مدرس ها، مسجد و نمازخانه، آشپزخانه و غذاخوری، حمام و سرویس بهداشتی، سالن ورزشی و امکانات تفریحی اشاره شده و سپس ظرفیت تعطیلات و اوقات فراغت طلاب، فصل تابستان، ایام و مناسبت های مذهبی و ملی مورد بحث قرار گرفته است.

نظر به اینکه تاکنون در این زمینه، پژوهش متمرکز و جامعی صورت نگرفته و این نوشته، گام آغازین است، ممکن است کاستی ها و اشکال هایی داشته باشد؛ از این رو دست یاری به سوی اساتید، پژوهشگران و کارشناسان محترم تربیتی و تهذیبی دراز و از نکته های اصلاحی و تکمیلی ایشان استقبال می کنیم. به این امید که اثر ناچیز حاضر در پرتو عنایت های معصومان عليهم السلام مورد توجه و پذیرش خداوند متعال قرار بگیرد.

در پایان از حجت الاسلام والمسلمین کاظم علی محمدی که متن حاضر به همت ایشان تدوین و آماده چاپ شد و نیز حجت الاسلام والمسلمين هادی حسین خانی و مهدی محمدی صیفار که ارزیابی و ویرایش اثر را بر عهده داشتند، صمیمانه تشکر و قدردانی می کنیم.

مدیریت مطالعات و برنامه ریزی تهذیبی

معاونت تهذیب و تربیت حوزه های علمیه

ص: 12

ص: 13

ص: 14

فراهم سازد و به صورت غیر مستقیم تأثیرگذار باشد.

هم چنین به جهت جایگاه مدیریتی و رهبری که در مدرسه دارد، خواه و ناخواه به عنوان الگوی عملی نگریسته می شود و طلاب از او به صورت مستقیم تأثیر می پذیرند. «مدیر می تواند با شیوه ی صحیح مدیریت، افراد را تحت تأثیر اندیشه ها، تفکر و حرکت های سازنده و هدایت کننده خود قرار دهد. موضع گیری های مثبت یا منفی مدیر، جنبه ی الگویی پیدا میکند و به مقدار نفوذی که در روح افراد دارد، می تواند آنها را هدایت کرده، جهت بخشد». (1)

همچنین، اولویت دادن مدیر به برنامه های اخلاقی و عبادی، سایر برنامه ها را تحت تأثیر قرار داده و عوامل دیگر مدرسه نیز خود را با این اولویت ها هماهنگ می سازد.

برای این که مدیر بتواند رسالت تربیتی خود را در مدرسه به درستی و به شکل مطلوبی به انجام رساند، باید از ویژگی ها و توانمندی هایی برخوردار باشد. مهم ترین شاخص ها و ویژگی های اخلاقی، شناختی، انگیزشی و رفتاری مورد نیاز برای موفقیت مدیر در امر تربیت طلاب در ادامه ذکر شده است.

ص: 16

9. ارتباط با سرگروه ها؛

10. ارتباط با مسئولان واحدها؛

11. همراهی با طلاب در سفرهای گروهی مدرسه؛

12. موعظه؛

13. سرکشی به حجره ها ...

چهارم: انس و صمیمیت استاد به سبب ارتباط طولانی هر روز با طلبه افزون تر می شود و از این رو زمینه ی اثرگذاری و نقش آفرینی او هموارتر می گردد. همین انس و صمیمیت باعث می شود طلبه با استاد درددل کرده و مشکلاتش را بیان کند و او را «اذن خیر» (1) و سنگ صبوری برای مشکلاتش بیابد.

تأثیر استاد در طلبه قطعی است. استاد حتی اگر نداند و نخواهد، رنگ شخصیت خود را به طلبه انتقال می دهد و ناهشیار بر او اثری می افکند. این فرایند ناخودآگاه را باید شناخت و مدیریت کرد و از ظرفیت آن به نفع تربیت بهره گرفت؛ تربیتی پنهان و نامرئی، فراتر از آموزه ها و ارتباطات رسمی که می توان بهینه اش ساخت و به کارش گرفت.

البته توجه داریم که درجه ی اثرگذاری استاد و اثر پذیری طلبه از استاد به عوامل گوناگونی بسته است؛ بنابراین تأثیر همه ی اساتید، مانند هم نیست؛ همان گونه که تأثیر یک استاد در همه ی شاگردان یکسان نیست.

آن دانش خواهند شد و آن را فراتر از مصرف شخصی خود به کار خواهند گرفت. استاد با حلقه ی متخصصان مواجه است و نیروپروری برای یک عرصه ی تخصصی را برعهده دارد.

مقام معظم رهبری دام ظله در این زمینه می فرماید:

اساتید باید یکی از اهتمام هایشان شاگرد پروری باشد. ارزش استاد، اعتبار استاد در بیرون، به شاگردان اوست. در حوزه های علمیه ی ما هم همین طور است. آن استاد، آن فقیه یا اصولی یا حکیمی ارزش بیشتری در چشم ها دارد که آثار وجودی او به شکل شاگردان و تلامذه ی برجسته ی او، خودش را نشان بدهد. شاگرد پروری کنید. این افرادی که می آیند در کلاس های درس شما - چه در دوره های کارشناسی، چه در دوره های تحصیلات تکمیلی - می نشینند و شما با این ها به عنوان استاد مواجه می شوید. این ها را نباید به حساب یک مستمع یک سخنرانی، یک منبر به حساب آورد؛ نه، باید مثل مصنوعی که اینها را می خواهید با دست خودتان بسازید، با این ها برخورد کنید. البته استعدادها یکسان نیست، شوق ها یکسان نیست، زمینه ها و فضاهای گوناگون یکسان نیست؛ اما این هدف برای اساتید، به نظر من یک هدف جدی باید باشد. نگاه کنید ببینید چقدر شاگرد پرورش دادید. شاگرد فقط آن کسی نیست که سرکلاس حاضر می شود؛ آنی است که به وسیله ی شما ساخته می شود و تحویل داده می شود به دنیای علم، به عنوان یک نیروی کارآمد و علمی. (1)

استاد علاوه بر انتقال مؤثر آخرین یافته های نظری به حلقه های تخصصی و جامعه ی علمی، باید شاگرد خود را برای ایفای نقش تخصصی در آن زمینه بار آورد. نقش استاد بیش از انتقال اطلاعات و بیش از یک ضبط و پخش است.

ص: 22

وظیفه ی استاد تنها دانش افزایی و اطلاع رسانی نیست، تربیت است.

برای آن که استاد، شاگرد خود را بارآورد و رشد دهد، باید در حق او رسیدگی کند. صرف سخن گفتن و انتقال داده های علمی به تحول جان در طلبه نمی انجامد. استاد علاوه بر تربیت علمی و تحول ذهنی طلبه (یعنی دست یابی طلبه به کمالات ذهنی مانند قدرت تجزیه و تحلیل، دقت، تمركز، خلاقیت، تفکر منطقی و ...) می تواند و باید به تحول اخلاقی - معنوی و شخصیتی طلبه نیز بیندیشد و اقدام کند. (1)

این خاطره از اهتمام شهید محراب، آیت الله مدنی رحمه الله نسبت به رسیدگی معنوی به فرد فرد طلبه ها شنیدنی است. آیت الله راستی کاشانی درباره ی این ویژگی اخلاقی آن شهید می فرماید :

به شهید مدنی اطلاع دادند، طلبه ای صبح ها دیر از خواب برمی خیزد! او چهل روز، صبح ها به دیدار او می رود. او را از خواب بیدار می کند، با او نماز می خواند، قرآن می خواند، صبحانه میل می فرماید تا آن عادت ناپسند را از او بگیرد و موفق هم می شود و این همه تلاش و کوشش به خاطر درک و رسیدن دیگران به ثواب نماز اوّل وقت است . (2)

ص: 23

3. عشق به اهل بیت علیهم السلام و روضه خوانی قبل از تدریس؛ (1)

4. توکل؛

5. انس با دعا و معنویات؛ (2)

6. اهتمام به معنویت و تهذیب نفس شاگردان؛

7. بیان مسائل معنوی در خلال درس؛

8. بیان احادیث اخلاقی در ابتدا یا انتهای درس؛

9. بیان سیره ی اهل بیت علیهم السلام؛

10. بیان سیره ی علما و بزرگان.

ص: 25

11. خوش خُلقی؛

12. پرهیز از انتقال مشکلات خود به شاگردان؛

13. داشتن زی طلبگی ؛

14. زهد و ساده زیستی؛

15. احترام به اساتید و علما؛

16. تواضع در رفتار، گفتار و نوشتار؛

17. عزّت نفس؛

18. عیب پوشی اصلاح گرو....

5. انگیزه بخشی برای جهاد پرشور علمی ؛

6. موعظه ی شاگردان؛

7. توبیخ و تنبه و انذار؛

8. خیر خواهی و راهنمایی؛

9. رازداری ؛

10. اعتماد به شاگردان؛

11. سعه صدر و بردباری؛

12. استفاده از ظرفیت ها و استعدادهای طلاب و ...

سر و صورت خیلی بلند یا کوتاه، لباس های ژولیده و کثیف یا فاخر و گران قیمت، رنگ لباس غیر متعارف، بوی بد بدن و...)؛

4. غرور و خودپسندی؛

5. برخی از رفتارهای بیانگر خود پسندی و تکبر:

• توقع احترام از دیگران؛

• بی اعتنایی به برخی علما (به ویژه علمای شهر خود)؛

. ابتدا به سلام نکردن؛

. انتقادهای مکرر و نابجا از دیگران؛

. ناراحت شدن از نصیحت یا انتقاد دیگران؛

• انتظار مدح از دیگران؛

. عدم اقتدا به دیگران در نماز؛

. غرور و فخرفروشی علمی؛

. نداشتن روحیه ی مشورت با دیگران (در امور فردی و شؤونات اجتماعی)؛

. رفتارهای تحقیر آمیز با شاگردان و...

6. افراط و تفریط در امور معنوی (مقدس مآبی، افراط در عبادات ، انزواطلبی و...)

7. فقدان تعهد و مسؤولیت پذیری؛

8. مصرف دخانیات سیگار، قلیان و...؛

9. حبّ جاه و مقام های دنیوی؛

10. دو لباسی (برخی از اساتید در مدرسه لباس می پوشند و خارج از مدرسه التزام به پوشیدن دایمی لباس ندارند)؛

11. ضعف در برنامه ریزی و بی نظمی و بی انضباطی (در رفت و آمد در

ص: 29

ارائه ی درس و...)؛

12. نداشتن روحیه همکاری و کار گروهی؛

13. حسادت نسبت به سایر اساتید همکار؛

14. نداشتن مناعت طبع و داشتن نگاه کاسبکارانه نسبت به تدریس؛ 15. وجود آسیب های روحی و روانی (افسردگی، وسواس و اضطراب)؛

16. کثرت سفرهای زیارتی و شخصی در ایام تحصیلی ......

12. انتقاد مکرر از برنامه های درسی و متون آموزشی از سوی اساتید و ایجاد تردید در روزآمد بودن کتابهای درسی؛

13. ناآشنایی و برخورد نامناسب با ناهنجاری های رفتاری شاگردان؛

14. مهارت نداشتن در ارتقای سطح انگیزشی طلاب؛

15. ناتوانی در شناخت اختلال های یادگیری و راهکارهای مواجهه با آن.

6. تهیه ی احادیث اخلاقی و تربیتی و ارائه به اساتید جهت طرح در کلاس درس؛

7. ایجاد ارتباط اساتید با طلاب و فراهم آوردن امکان سرکشی به حجره ها به صورت رسمی؛ (1)

8. فراهم آوردن امکان اسکان اساتید دارای صلاحیت الگودهی در حجره های مدرسه و تشویق آنان به این امر؛

9. دعوت از اساتید برای شرکت در اردوها برنامه های تفریحی زیارتی

سیاحتی و فعالیت های تهذیبی مدرسه؛

10. ملاحظه ی ویژگی های تهذیبی اساتید در تقدیر از آنان در روز معلم؛ (2)

11. نظارت مستمر بر ارتباطات تربیتی اساتید و ارائه پیشنهادها و تذکرهای لازم به آن ها؛

12. شناسایی و تشویق اساتید تأثیرگذار تربیتی و بازگویی اقدام های تربیتی آنان جهت الگوسازی برای دیگران؛

13. توصیه به طلاب برای ارتباط بیشتر با اساتید مهذب مدرسه؛

14. ایجاد ارتباط میان اساتید و اولیای طلاب با برگزاری جلسات انجمن اولیا و مربیان، جهت ایجاد دغدغه های تهذیبی و تربیتی؛

15. فضاسازی و نصب احادیث و پیام های اخلاقی با محتوای احساس

مسؤولیت نسبت به طلبه در اتاق اساتید مدرسه .

ص: 32

زمان را با معیارهای کاملا شرعی پدید آوردند.

امام خمینی قدس سره در اهمیت وجود استاد و مربی اخلاق و لزوم تشکیل جلسه های درس اخلاق می فرمایند:

حوزه های علمیه هم زمان با فراگرفتن مسائل علمی، به تعلیم و تعلم مسائل اخلاقی و علوم معنوی نیازمند است. راهنمای اخلاق و مربی قوای روحانی و مجالس پند و موعظه لازم دارد. برنامه های اخلاقی و اصلاحی، کلاس تربیت و تهذيب، آموختن معارف الهیه، که مقصد اصلی بعثت انبیا علیهم السلام می باشد، باید در حوزه ها رایج و رسمی باشد. متأسفانه در مراکز علمی به اینگونه مسائل لازم و ضروری کمتر توجه می شود. علوم معنوی و روحانی رو به کاهش می رود و بیم آن است که حوزه های علمیه در آتیه نتوانند علمای اخلاق، مربیان مهذب و آراسته و مردان الهی تربیت کنند و بحث و تحقیق در مسائل مقدماتی، مجالی برای پرداختن به مسائل اصلی و اساسی، که مورد عنایت قرآن کریم و نبی اعظم صلی الله علیه وآله وسلم و سایر انبیا و اولیا علیهم السلام است، باقی نگذارد. خوب است فقهای عظام و مدرسین عالی مقام - که مورد توجه جامعه علمیه می باشند - در خلال درس و بحث به تربیت و تهذیب افراد همت گمارند و به مسائل معنوی و اخلاقی بیشتر بپردازند. محصلین حوزه ها نیز لازم است در کسب ملکات فاضله و تهذیب نفس کوشش کرده، به وظایف مهم و مسئولیت های خطیری که بر دوش آنان است اهمیت دهند. (1)

هم چنین، ایشان خطاب به طلاب و روحانیان می فرمایند:

در زمینه ی تهذیب و تزکیه ی نفس و اصلاح اخلاق، برنامه تنظیم کنید؛ استاد اخلاق برای خود معین نمایید؛ جلسه ی وعظ و خطابه، پند و نصیحت تشکیل دهید. خودرو نمی توان مهذب شد. اگر حوزه ها همین طور از داشتن مربی اخلاق و جلسات پند و اندرز خالی باشد، محکوم به فنا خواهد بود. چطور شد علم

ص: 34

فقه و اصول به مدرس نیاز دارد، درس و بحث می خواهد، برای هر علم و صنعتی در دنیا استاد و مدرس لازم است، کسی خودرو و خودسر در رشته ای متخصص نمی گردد، فقیه و عالم نمی شود، لكن علوم معنوی و اخلاقی، که هدف بعثت انبیا و از لطیف ترین و دقیق ترین علوم است، به تعلیم و تعلم نیازی ندارد و خودرو و بدون معلم حاصل می گردد؟ کرارا شنیده ام سید جلیلی معلم اخلاق و معنویات استاد فقه و اصول، مرحوم شیخ انصاری بوده است. (1)

مقام معظم رهبری دام ظله نیز در همین زمینه خطاب به بزرگان حوزه می فرمایند:

من از بزرگان حوزه خواهش می کنم، درس اخلاق و تهذیب را برای جوانان مستعد، روشن و نورانی - که در این حوزه فراوان هستند - جدّی بگیرند. (2)

7. زهد و ساده زیستی؛

8. هماهنگی گفتار و کردار؛

9. تواضع؛

10. ادب و وقار؛

11. توکل و مناعت طبع؛

12. سعه صدر و بردباری؛

13. امانت داری؛

14. رازداری؛

15. حسن خلق؛

16. مهربانی و دلسوزی؛

17. پختگی و انسجام شخصیت؛

18. بصیرت فرهنگی اجتماعی؛

19. اعتماد به نفس بالا؛

20. ولایت مداری و روحیه ی انقلابی؛

21. نظم و انضباط؛

22. نظافت و آراستگی ظاهری و....

6. تدبیر در به کارگیری درست شیوه های ارشاد و دسته بندی شایسته ی مطالب؛

7. واقعیت گرایی و زمان شناسی؛ (1)

8. پرهیز از القای یأس و ناامیدی؛

9. توانمند در برقراری رابطه مطلوب و مؤثر با مخاطبان؛

10. به دور از مرید و مراد بازی؛

11. عیب پوشی اصلاح گر؛

12. تلاش برای تقویت مبانی اعتقادی شاگردان؛

13. برخورداری از پشتوانه استدلالی در ارائه مباحث اخلاقی و تربیتی؛ 14. احساس مسؤولیت و معرفت نسبت به ارزش کار خویش؛

15. تکریم و احترام شاگردان؛

16. نصیحت و خیرخواهی؛

17. دارای حسن شهرت و مقبولیت عمومی در میان طلاب؛

18. هم سویی با برنامه های مدیر و کادر تهذیبی و تربیتی مدرسه و... .

3. کمبود شدید جلسه های موعظه و درسهای اخلاق تحول آفرین در

مدارس علمیه؛

4. عدم برخورداری برخی از جلسه های اخلاق از محتوای غنی و اتقان

لازم و کافی ؛

5. ضعف علمی و عملی برخی از اساتید اخلاق که عهده دار کرسی درس اخلاق در مدارس علمیه - به ویژه در شهرستان ها هستند؛

6. فقدان وحدت رویه و اختلاف نظر و تعارض در رهنمودهای اخلاقی و تربیتی؛

7. تعارض رهنمودهای برخی اساتید اخلاق با سیاست های تهذیبی و

تربیتی مدیر مدرسه ؛

8. تمرکز بر نمود ظاهری اخلاق طلبه و بی توجهی به عوامل آسیب زای بیرونی، از قبیل مقررات، اساتید، محیط، خانواده و... ؛

9. فقدان متون اخلاقی مناسب، جذاب و مقبول نزد همه ی اساتید و در عین حال روزآمد و ناظر به نیازها و آسیب های طلبه ی معاصر؛

10. وجود برخی درس های اخلاق سکولار (1) و بی توجهی به اخلاق انقلابی؛

11. ناآشنایی بعضی از اساتید اخلاق با مسایل و چالش های تربیتی و

اخلاقی نسل جدید و ارائه ی مباحث تکراری .

ص: 38

به نفس، توان تصمیم گیری، بهبود و تحکیم روابط خانوادگی، مدیریت تحصیلی، مهارت های مطالعه و پژوهش، آموزش شیوه ی درست زندگی و... می تواند خدمات قابل توجهی ارائه نماید. از این رو، وجود مراکز خدمات مشاوره ای برای طلاب و خانواده های ایشان و در دسترس بودن این مراکز در استان ها و شهرستان ها و نیز بهره گیری مدارس علمیه از مشاوران روحانی متخصص و متعهد، بسیار ضروری مینماید و از عوامل مؤثر در رشد متوازن و متعادل اخلاقی و تربیتی طلاب می باشد .

با توجه به اهمیت مسأله ی مشاوره در مدارس علمیه و نقش برجسته ی مشاور در این میان، استاد مشاور حوزه باید برخوردار از ویژگی هایی باشد که به مهم ترین آنها در ذیل اشاره شده است:

10. داشتن سعه صدر و بردباری؛

11. رعایت زی طلبگی؛

12. نصیحت گرو خیرخواه؛

13. وفای به عهد و وعده؛

14. اجتناب از حرص و بخل؛

15. داشتن جرأت و شهامت؛

16. عمل به دانسته ها؛

17. مهربانی و دلسوزی؛

18. دارای اعتماد به نفس بالا ؛

19. دارای نظم و انضباط؛

20. دارای نظافت و آراستگی ظاهری؛

9. در نظر گرفتن مصلحت واقعی مُراجع؛

10. پذیرش و توجه کامل و مثبت به مُراجع و تلاش برای رسیدن به درک درست و جامع از مشکل وی؛

11. رعایت عدالت و عدم تبعیض میان مراجعان؛

12. توجه به ویژگی ها و تفاوت های فردی مراجعان؛

13. توجه به علل و زمینه های محیطی فرهنگی خانوادگی و ... مشکل و اختلال؛

14. دوری از لجاجت و بحث های بی ثمر با مراجع؛

15. پرهیز از مواضع تهمت؛

16. عدم سوء استفاده از موقعیت حرفه ای؛

17. مشاوره و کسب نظر از مشاوران و کارشناسان دیگر در صورت لزوم؛

.18 مطالعه ی مستمر و توجه به آرای کارشناسان و نظریه پردازان مختلف.

حاصل پژوهش های میدانی است فهرست وار اشاره می شود:

1. کمبود مشاور متخصص و با تجربه؛

2. ضعیف و کم رنگ بودن حضور مشاوران در مدارس علمیه؛

3. عدم توجه مدیران برخی از مدارس به نیازهای مشاوره ای و تربیتی طلاب؛

4. عدم احساس ضرورت نیاز به مشاوره در میان برخی از طلاب؛

5. رواج نیافتن مشاوره های گروهی؛

6. ضعف در ترویج امور مشاوره ای مورد نیاز طلاب؛

7. نبود احساس نیاز به مشاور در برخی از مدیران و احساس تحمیل مشاور از بالا؛

8. ناکافی بودن اعزامهای مقطعی اساتید مشاور با توجه به فراوانی نیازها؛

9. استفاده برخی مدارس از مشاورانی که تخصص و غنای علمی لازم را ندارند؛

10. فقدان مراکز مشاوره حوزوی در بسیاری از استان ها و شهرستان ها؛

11. كُند بودن روند فعالیت ها در حوزه ی پیشگیری و......

5. تسریع در تأسیس و راه اندازی مراکز مشاوره در استان ها و شهرستان ها؛

6. اطلاع رسانی و انجام فعالیت های ترویجی در زمینه ی آشنایی طلاب مدارس با امور مشاوره ای؛

7. شرکت مدیران و اساتید برگزیده مدارس در دوره های کوتاه مدت و بلند مدت تربیت مشاور در تمامی استان ها به ویژه در استانهای کمتر برخوردار؛ (1)

8. و...

آیت الله باقری بنابی (1) در مورد چینش ترکیب حجره های طلاب در مدرسه می فرماید:

در مورد ترکیب حجرات که چه کسی با چه فردی هم حجره شود، دقت زیادی می کنیم. اگر قرار باشد انسان برای تدریس کتاب پیچیده ای، تلاش زیاد و دقت فراوان نشان دهد، ما بیش از آن مقدار در مورد هم حجره دقت به خرج می دهیم. ارزیابی می کنیم که اگر این چند نفر کنار هم باشند، آیا برای هم مفید خواهند بود یا نه؟ بعد از بررسی و سنجش، پیشنهاد می کنیم که آقای فلانی! این آقا با شما هم حجره خواهد شد، نظرتان چیست؟ البته باید حوزه هم این ترکیب را تأیید کند، تنها رضایت خود طلبه کافی نیست. در هر حجره، يك نفر را به عنوان مسؤول حجره انتخاب می کنیم تا بین دو یا سه نفر دیگر هماهنگی ایجاد کند. نظر این است که او به عنوان امین ما در حجره بوده باشد و به هم حجره ای هایش خط و جهت بدهد، به ویژه این که در این مورد حدیث شریفی از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم نقل شده است که اگر دو نفر هستید، یکی را به عنوان امیر برگزینید. (2)

ایشان در مورد امکان جابه جایی و تغییر حجره نیز می گویند:

اگر طلبه ای در یک حجره موفق است؛ یعنی از نظر فکری، اخلاقی و درسی و آداب در سطح خوبی قرار دارد، تغییر حجره او صلاح نیست؛ چرا که ثبات روحی وی را از بین برده و او را متزلزل می کند؛ اما اگر ثابت شود که طلبه در این حجره موفق نیست یا با هم اتاقی هایش نمی تواند بماند و یا به درس و اخلاقش نمی تواند برسد و..... در این صورت جابه جایی او مطلوب است. اما این که براساس چه معیارهایی تصمیم گرفته شود، باید دید این طلبه با روحیات خاصش، در کدام حجره پیشرفت خواهد کرد. گرچه تنوع هم در کنار

ص: 46

اهداف می تواند قرار گیرد و هیچ عیبی هم ندارد؛ اما يك چيز را باید مد نظر قرار داد و آن اینکه نباید جابه جایی يك طلبه تبعات منفی داشته باشد؛ برای مثال، در مدرسه جو ایجاد شود که مگرچه شده فلانی را از آنجا در آوردند به حجره ی دیگری بردند؟ مگر هم حجره ای هایش چگونه بودند؟ این تبعات، شخصیت هم حجره ای های قبلی او را مخدوش می سازد. براین اساس، باید در این تغییرات دقت و ظرافت زیادی به خرج داد. (1)

هم چنین در برخی از مدارس علمیه، شورایی برای چینش ترکیب حجره ها تشکیل می شود که مدیر معاون تهذیب و آموزش، یکی از اساتید که انس بیشتری با طلاب دارد و یکی دو نفر از طلبه های پایه های بالاتر که مورد وثوق مدير و طلبه های مدرسه است و شناخت بهتری نسبت به اکثریت طلبه ها دارد، را در بر می گیرد. این شورا قبل از شروع سال تحصیلی، اسامی طلاب را بررسی کرده و پیشنهادهایشان را برای ترکیب حجره ها و قرار گرفتن طلاب در کنار یک دیگر ارائه می کنند.

محبت آدمی بوده اند، عدم ارتباط صمیمانه میان فرد با اعضای خانواده خود و کمبود محبت ناشی از آن، داشتن شخصیت وابسته یا سلطه گر، عدم برنامه ریزی و هدفمندی در تحصیل و زندگی، اقتضای سنین نوجوانی و امثال آن، می توانند از علل و زمینه های شکل گیری این نوع از دوستی باشند.

البته فقط هم مباحث داشتن کافی نیست؛ زیرا هم مباحث ضعیف داشتن، چندان فرقی با هم مباحث نداشتن ندارد. بلکه در مباحثه، باید کسی را انتخاب کنی که از او استفاده بیری و در صورت امکان از تو قوی تر باشد تا نیروی محرکه برای تو باشد و باعث شود به درس و بحث و مطالعه بپردازی و چون سعی و تلاش و فهم او را می بینی، سعی خواهی کرد که خودت هم هم چنین باشی و همین رمز موفقیت تو خواهد بود. باید هم مباحثی را انتخاب کنی که در درس جدی ،باشد رعایت ساعات مقرر را بکند و در هنگام مباحثه از مطالبی که ذهن و فکر هر دوی شما را پرت می کند خودداری کند.... (1)

بنابراین یکی از وظایف کادر تهذیبی و تربیتی و به ویژه اساتید مدرسه، ارائه مشاوره و راهنمایی به طلاب برای انتخاب هم مباحثه ای مناسب می باشد.

باشد که او را برای فرد دیگر دوست داشتنی میسازد؛ به طوری که توانسته در روح و روان او تأثیر عمیقی بگذارد و خلأ عاطفی اش را پر کند.

بنابراین یکی از مسؤولیت های تربیتی مدیر، معاون تهذیب، مشاور و سایر اساتید مدرسه، نظارت بر کیفیت و کمیت روابط دوستی طلاب مدرسه با یک دیگر است و اگر این مسأله مورد غفلت واقع شود و مراقبت لازم صورت نگیرد، ممکن است این روابط تأثیر منفی بر رشد اخلاقی و علمی طلاب بگذارد.

در واقع در این جا با دو نوع آسیب مواجه هستیم: یکی دوستی های ناسالم و دیگری دوستی های افراطی.

در رابطه با دوستی های ناسالم و دوستی با اهل گناه و افراد بی مبالات، به این اعتراف تلخ سیدمهدی هاشمی معدوم (1) توجه کنید که درباره ی نقطه ی آغاز لغزش های اخلاقی خود چنین می گوید:

... ما از اول که آمدیم، مخصوصاً که پاتوق مان مدرسه فیضیه بود، عصرها جمع می شدند بچه ها دور هم، خب یک مقدار آن زمان، من اولین گناهی که مرتكب شدم، غیبت بود. یادم هست که می نشستیم در جلوی حجره های مدرسه فیضیه . دو نفر و سه نفر با دوستان. و غیبت هایی که فکر می کردیم که غیبت مجاز هم هست، که غیبت از نوع مبارزه است سر علما، علمایی که یا نسبت به حرکت امام کوتاهی می کنند یا اعلامیه هایشان مثلاً اعلامیه های کم مایه ای هست آن زمان و یا برخوردهای مختلفی که از آنها می دیدیم. یک غیبت های خیلی خفیفی آن ایام شروع شد، نه از من تنها، از ما، از همه؛

ص: 50

می نشستیم به غیبت کردن و غیبت شنیدن و خب همان زمان هم حس نمی کردیم که این کار حرامی است. فکر می کردیم مبارزه شروع شده و باید طبیعی بود. آن زمان، یادم هست که همان ایام، همین آقای مظاهری (1) - ما با هم آشنا بودیم دیگر - نه فقط من را، کل دوستان را نهی می کرد از این کارها مذاکره کردن و بحث کردن؛ ایشان هم می آمد تو[ی] فیضیه. توی همان محافل فیضیه شرکت می کرد و هر وقت مثلاً غیبتی چیزی مطرح می شد از آقایان و این ها، ایشان نهی می کرد. می گفت: نکنید این کار را خب ایشان از ما خیلی بزرگ تر بود؛ اما ما بچه طلبه ها می نشستیم و این ها حالا برای مان مهم نبود ... (2)

وظیفه ی مدیر و سایر متولیان امر در این زمینه، آگاهی بخشی به طلاب درباره ی انتخاب دوست، معرفی شاخص ها و ویژگی های دوست خوب در اسلام و آداب و مهارت های دوستی و آسیب های آن و نیز کمک به طلاب، به ویژه طلاب جدید الورود برای انتخاب دوست مناسب در مدرسه است.

در زمینه ی دوستی هم باید گفت که روابط دوستی تا وقتی که موجب اخلال در برنامه ی علمی و معنوی طلاب، مزاحمت با حقوق دیگران، مشغولیت ذهن، ضعف اراده و ضعف ایمان نگردد؛ اشکالی ندارد، بلکه اگر در راستای اصلاح و قوت بخشیدن به این امور باشد، بسیار خوب و مفید خواهد بود.

افراط در روابط دوستی می تواند به زندگی آینده ی آن ها به صورت جدی آسیب برساند؛ زیرا هر انسانی دارای یک منبع محدودی از انرژی روانی

ص: 51

است و همین طور که توانایی جسمانی او محدود است، انرژی های روانی او نیز محدودیت دارد؛ بنابراین باید این انرژی ها را به موقع به تدریج و با احتیاط هزینه کرد.

طلاب یکی از مدارس موفق نقل می کرد که:

ما در مدرسه معاون آموزشی داریم که بسیار خوش اخلاق و گشاده رو است؛ با تمام وجود می کوشد مسائل آموزشی طلبه ها را حل کند؛ به طلبه ها اعتماد دارد و مبنای کارش بر حسن ظن و صداقت و درستی طرف مقابل است. برای مثال، اگر طلبه ای برای غیبت از کلاس عذری بیاورد، عذرش را می پذیرد و دیگر مدرک خاصی از او مطالبه نمی کند. همین برخورد وی، باعث ایجاد فضایی آرام، توأم با اعتماد و احترام متقابل در مدرسه شده و طلبه ها با آسودگی خاطر مشغول تحصیل هستند.

تربیتی و آشنایی طلاب با کتابخانه، اساتید، مطالعات و پژوهش های اخلاقی و تربیتی انجام شده و در حال انجام این مراکز؛

7. تهیه سی دی ها و نرم افزارهای اخلاقی و تربیتی برای بانک اطلاعات و اتاق رایانه مدرسه ؛

8. همکاری و همراهی با معاون تهذیب در اجرای موفقیت آمیز برنامه های تهذیبی و تربیتی از جمله طرح مطالعاتی شهید مطهری، سیرهای

مطالعاتی و... که در معاونت تهذیب حوزه تهیه شده اند.

کنارش نشستم و شاخه گل را به او دادم و کمی باهاش درد دل نموده و صحبت کردم. پس از مدت کوتاهی با انرژی مضاعف و شاد و سرحال، بلند شد رفت سراغ درس و بحثش.

11. اهل رعایت بهداشت فردی و به دور از مصرف دخانیات در محیط کار.

رعایت آداب معنوی هنگام پختن غذا؛ مثل طهارت و وضو داشتن، گفتن «بسم الله الرحمن الرحیم» و در حال ذکر بودن، بلند صلوات فرستادن ، خوش اخلاقی کارکنان آشپزخانه با یک دیگر، خالص کردن نیت برای خدمت به سربازان امام زمان علیه السلام و... بسیار در روحیه معنوی خود فرد و سایر طلاب اثرگذار است.

معاون تهذیب یکی از استان ها می گوید :

در یکی از مدارس استان، آشپز بسیار بداخلاق و بدقلقی داریم که همه ی طلاب مدرسه را به ستوه آورده است. بین طلاب تبعیض قائل می شود؛ به یکی زیاد غذا می دهد و به دیگری کم و حتی گاهی به اساتید غذا نمی دهد! مدرسه را به هم ریخته و مدام تنش ایجاد می کند. (1)

در مقابل، یکی دیگر از معاونان تهذیب درباره ی آشپز یکی از مدارس می گوید:

مهربانی اش باعث شده که نگران نیستیم به خاطر یک وعده غذای بدون هماهنگی قبلی و یا موقع تأخیر در گرفتن غذا، پیش دیگران ما را ضایع کند.

وی از زبان یکی از طلاب مدرسه چنین نقل می کند:

یک روز نتوانستم موتور سیکلت دوستم را که در دستم بود، کنترل کنم. سهوا خطی روی بدنه ماشینی که مقابل نگهبانی مدرسه پارک کرده بود، افتاد. چند روز دنبال صاحب ماشین بودم. یک روز دیدم آشپز حوزه سوارش شد. رفتم جلو برای عذرخواهی و پرداخت خسارت؛ اما او با کمال مهربانی با چهره ای

ص: 61

کریمانه گفت که چیزی نیست، از این اتفاقات خیلی می افتد در حالی که تنها خط ماشین اش را من انداخته بودم و من میدانم با چه زحمتی آن ماشین را خریده بود.

آگاهی کافی از احکام و مسایل شرعی و توجه به حلال و حرام در تهیه ی غذا از امور لازمی است که رعایت آن توسط آشپز مدرسه ی علمیه بیشتر انتظار می رود. برای مثال، اگر آشپز به دلیل بی مبالاتی، غذای نجس به خورد طلبه ها بدهد، این غذا اثر وضعی خود را روی آنها خواهد گذاشت.

از شیخ عباس قمی رحمه الله نقل شده که فرمود:

من سفری به همدان رفتم و بر شخص معتمدی وارد شدم. یک شب او به من گفت: فلان جا شام مهمانم، دلم می خواهد خدمت شما باشم. با هم آن جا برویم. من امتناع کردم. گفت: آقا اگر شما همراه من بیایید، آبروی من بیشتر می شود، برای من خوب است. با هم رفتیم. شام آوردند و خوردیم. بعد از شام به منزل برگشتیم. من صبح برخلاف هر شب که با کمال راحتی برای نماز شب بر می خاستم، زمانی از خواب بیدار شدم که نزدیک طلوع آفتاب بود و نزدیک بود، نماز صبحم قضا شود. خیلی ناراحت شدم.

عجب! آدم یک عمر زحمت بکشد که نماز شبش ترک نشود؛ ولی حالا چطور شده که نماز صبحم نزدیک است قضا شود؟ با عجله برخاستم، با ناراحتی وضو گرفتم و نماز صبح را خواندم تا قضا نشود. بعد به فکر افتادم چرا این طور شد؟ یعنی چه؟ برای من مصیبتی شد. من فکر کردم چرا این طور شد؟ گفتم: شاید به خاطر شام دیشب بوده است. غیر از این دیگر توجیهی ندارم. صاحب خانه آمد، به او گفتم: صاحب آن منزل که دیشب رفتیم، چه کاره بود؟ قدری تأمل کرد و گفت: ایشان بانک بعد از ظهر است. من نفهمیدم یعنی چه؟ بعد ادامه داد: بانک ها قبل از ظهر ربا می دهند. این

ص: 62

آقا بعد از ظهر ربا می دهد. من خیلی ناراحت شدم، گفتم: عجب مرا به خانه یک رباخوار بردی و سر سفره ی او نشاندی. چرا این کار را کردی؟ به من خدمت کردی؟ این مهمان نوازی بود؟ ایشان فرمود: اثر این غذا این طور شد که تا چهل شب نمی توانستم خوب برای نماز شب برخیزم. تا چهل شب موفق نشدم آنگونه که باید، نماز شب را انجام بدهم. به ما می گویند اگر می خواهید صالح العمل باشید، غذایتان را پاک کنید؛ اما ما دائم سعی در آلوده کردنش داریم. (1)

معاون تهذیب یکی از مدارس نیز در مورد آبدارچی مدرسه شان چنین می گوید :

آبدارچی مدرسه ما، برخی از روزهای ماه رجب را روزه می گرفت و همین امر باعث می شد بعضی از طلبه ها به خود بگویند خادم روزه مستحبی می گیرد و من طلبه ی سرباز امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف روزه نگیرم لذا انگیزه و شوق پیدا می کردند که روزه ی مستحبی بگیرند.

برخی از شاخص های اخلاقی خادم مدرسه علمیه را می توان به شرح زیر بیان کرد :

1. تدين و تقيد نسبت به انجام فرایض دینی و اجتناب از گناهان؛

2. داشتن نگاه درست نسبت به خدمت به اهل علم و سربازان امام زمان علیه السلام.

3. تكريم علما، اساتید و طلاب و رعایت ادب ، تواضع و حسن خلق در برخورد با ایشان ؛

4. دارای نظم و انضباط کاری، وقت شناس و خوش سلیقه در انجام وظايف ؛

5. داشتن روحیه ی مسؤولیت پذیری و تکلیف محوری در انجام وظایف؛

6. امانت داری و رازداری ؛

7. تلاش مستمر برای تقویت نور ایمان و معنویت در خود؛

8. دارای پوشش و ظاهر متناسب با فضای حوزه ؛

هم چنین، برخورداری از سلامت جسمانی رعایت بهداشت فردی، عدم مصرف دخانیات و آشنایی با امور فنی مورد نیاز و ابتلای مدرسه نیز از شرایطی است که در انتخاب خادم باید مورد توجه قرار گیرد.

ص: 64

با شخصی صحبت می کردی و دیدم نوری در اتاقت می درخشید. حقیقت را بگو و گرنه می روم و طلبه ها را خبر می کنم تا بیایند و جریان را جویا شوند. جواب داد: ماجرای امشب را برایت نقل می کنم، به شرط این که برای هیچ کس بازگو نکنی. گفتم: قول می دهم که پرده از این راز برندارم. آنگاه گفت: من تا روز جمعه هستم. از تو پیمان می گیرم که تا ظهر جمعه سر مرا فاش نسازی، آن شب، شب چهارشنبه بود و من قول دادم که تا جمعه سخنی نگویم. سپس گفت: راستش را بخواهی امام زمان علیه السلام این جا تشریف داشتند. من در محضر ایشان بودم و حضرت با من گفت وگو می نمودند. با تعجب پرسیدم: درباره ی چی با تو سخن می گفتند؟! گفت: همیشه سه گروه اطراف امام عصر علیه السلام هستند که در زمان غیبت با ایشان ارتباط دارند. یک گروه که تعدادشان کمتر است، در طبقه اول هستند. گروه دوم تعدادشان کمی فزون تر است، در طبقه ی دوم قرار دارند و دسته ی سوم که از آن دو طایفه بیشتر هستند، در طبقه ی آخرند. این سه گروه از نظر معنا و باطن، مانند سه حلقه ی تو در تو هستند که هرگاه یکی از طبقه ی نخست از دنیا برود، فردی از طبقه ی دوم جانشین او می شود. هر وقت کسی از طبقه ی دوم وفات کند، شخصی از دسته ی سوم جای او را می گیرد. به همین ترتیب اگر کسی از طبقه ی سوم وفات کند، یکی از مردم را که دارای تقوا و فضایل اخلاقی بوده و از نظر روحی شایستگی کامل دارد، به جای او قرار می دهند تا وظایف او را انجام دهد. پس از این توضیح ادامه داد و گفت: روز جمعه یک نفر از طبقه سوم فوت می شود. امشب حضرت تشریف آوردند و به من امر فرمودند که جانشین او باشم و اجازه دادند تا در زمره ی افراد گروه آخر انجام وظیفه کنم.

سخن خادم تمام شد و من مبهوت و شگفت زده از اتاقش خارج شدم. حال عجیبی داشتم. دیدن آن نور و این داستان، چنان طوفانی در من پدید آورد که تمام وجودم را مسخّر نمود و آرامشم را ربود. فکر کردم این مردی که به چشم یک خادم به وی می نگریم، چه مقامی به دست آورده و به چه سعادت بزرگی نایل گردیده که امام زمان علیه السلام به اتاقش تشریف می برند و او را نزد خود

ص: 66

می خواند تا در ردیف خاصان درگاه حضرتش قرار گیرد و به وظایف ویژه ی یاران راستین آن بزرگوار بپردازد. این افکار چنان موجی در باطنم برانگیخت که تا سپیده دم، نه خواب به چشمم آمد، نه حال عبادت پیدا کردم. صبح دیدم خادم با متانت و آرامش خاصی، مشغول کارهای عادی روزانه گشته و در ظاهر هیچ تغییری در وضعش نشده است.

روز پنج شنبه نیز بدین منوال گذشت و من که پیوسته مراقب حال و رفتار او بودم، چیزی جزهمان انجام وظایف معمولی از قبیل جارو زدن مدرسه و خرید از بازار مشاهده نکردم. حتی وقتی آفتابه را از حوض پر کردم، جلو دوید تا آن را بگیرد و برایم ببرد که من نگذاشتم و با عذرخواهی گفتم: ابدا، هرگز چنین جسارتی روا ندارم، تو آقای من هستی و من خادم توام. روز جمعه، از سحر مشغول کار شد و من با کنجکاوی و نگرانی بی سابقه ای رفتار او را یک سره زیر نظر داشتم تا ببینم آن روز که زمان موعود است، چه می شود. خیلی دقیق بودم که بدانم او در این روز چه برنامه ای دارد. با چه افرادی تماس می گیرد. سپیده دم جمعه که از اتاقش خارج شد، ابتدا کارهای مدرسه را انجام داد؛ سپس به امور خود پرداخت. اول لباس هایش را شست و تطهیر کرد، بعد لباسهایش را روی بند انداخت تا خشک شوند. کفش هایش را هم آب کشید و مقابل آفتاب گذاشت. نزدیک ظهر که لباس هایش خشک شده بود، لنگی بست و در حوض مدرسه غسل کرد. چون تابستان بود و روز جمعه، طلبه ها برای دیدار خانوادههای خویش رفته بودند و فقط عده ی کمی در مدرسه به سر می بردند. وقتی غسل کرد و از آب بیرون آمد، قدری در آفتاب ایستاد تا خشک شد. سپس لباس و کفش هایش را پوشید و مانند مسافری که عازم سفر است، آماده ی رفتن شد و لب حوض نشست. همین که صدای اذان بلند شد و بانگ «الله اکبر» طنین افکند، ناگهان غیب شد و من هرچه نگاه کردم، اثری از او ندیدم.

ص: 67

مات من و مبهوت به صحن مدرسه دویدم و مشغول داد و فریاد شدم. چند نفری که در مدرسه بودند، سراسیمه به حیاط ریختند تا ببینند چه خبر شده! وقتی مرا در آن وضع دیدند، شگفت زده جلو آمدند و گفتند: چه شده. مگر دیوانه شده ای؟ گفتم: خادم این مدرسه، همان مردی که لباس هایتان را می شست، حجره هایتان را جارو می کرد و ... . چون او را نیافتند، گفتند: شاید به بازار رفته یا برای نماز جماعت از مدرسه خارج شده است. گفتم: هرگز. این حرف ها نیست. می دانم که اینک به امام زمان علیه السلام پیوسته. پرسیدند: قصه چیست؟ ماجرای او را برایشان شرح دادم و تمام حوادثی که از شب چهارشنبه اتفاق افتاده بود، برای آن ها تعریف کردم. همینک حدود 80 سال از آن ماجرا می گذرد و در طول این مدت احدی از آن خادم تبریزی نام و نشانی نیافته است. (1)

یکی از نگهبانان حوزه، تلنگری است به ما که به این نکات توجه ویژه ای بکنیم. هم چنین می گوید: نگهبان حوزه با روی گشاده در ایام تعطیلی مدرسه، عهده دار سفارش های ما می شد و با آب دادن به گلدان ها و غذا دادن به ماهی های آکواریوم و.... خیال طلبه ها را راحت می کرد.

نکات و شاخص هایی که در انتخاب نگهبان مدرسه باید به آن ها دقت نمود، عبارت است از:

1. تدین و تقید نسبت به انجام فرایض دینی؛

2. ادب و حسن برخورد با طلاب و مراجعان؛

3. امانت داری و رازداری

4. روابط عمومی خوب و مؤثر؛

5. نشاط و سرزندگی؛

6. علاقه مندی به خدمت برای حوزه و طلاب؛

7. آگاهی به ارزش و اهمیت کار نگهبانی؛

8. پوشش و ظاهر متناسب با فضای حوزه؛

9. تجربه مهارت و هوشمندی کافی در امور نگهبانی حفاظتی و امنیتی ؛

2. داشتن نگاه درست و موحدانه نسبت به خدمت به حوزه و اهل علم؛

3. وقت شناسی و نظم و انضباط؛

4. ادب و حسن خلق در معاشرت با اساتید و طلاب؛

5. امانت داری و رازداری؛

6. تأهل؛

7. عفت و پاک دامنی؛

8. دارای پوشش و ظاهر متناسب با فضای حوزه؛

9. آرامش، حوصله و سعه صدر هنگام رانندگی؛

10. قانون مداری و تقید نسبت به مقررات راهنمایی و رانندگی؛

11. اهتمام جدی نسبت به امنیت و سلامت سرنشینان خودرو؛

12. تجربه ی بالا و تسلط بر مهارت های رانندگی؛

13. آشنایی با امور فنی وسیله ی نقلیه، تعمیر و نگهداری آن؛

صفاتی مثل ولایت مداری، انقلابی گری، ایثار و فداکاری، ظلم ستیزی،

استکبارستیزی، مسؤولیت پذیری شجاعت و.... را در طلاب ایجاد و تقویت کرد. برگزاری برنامه ی شبی با شهدا، تبیین سیره ی عملی شهدا و ترویج فرهنگ و شهادت در میان طلاب از دیگر اموری است که بسیج می تواند در این زمینه به خوبی نقش آفرینی کند.

هم چنین می توان سخنرانی های اخلاقی و حتی درس اخلاق را در

برنامه های هیئت مدرسه گنجاند و با استفاده از ظرفیت خوب هیئت

عشق و محبت به اهل بیت علیهم السلام را در دل طلاب شعله ور نمود و از این طريق، بسیاری از آموزه های اخلاقی و تربیتی را به آنها انتقال داد و چون خود طلاب، اداره ی هیئت را بر عهده دارند، در این تعامل بسیاری از صفات اخلاق اجتماعی، مثل روحیه ی جمعی و کار گروهی، روحیه ی خدمت گزاری، حسن خلق، حسن ظن، ایثار، تواضع، حلم و بردباری و... می تواند به خوبی شکل گرفته و ارتقا یابد.

برنامه ریزی برای انس بیشتر طلاب با قرآن، تدبر در آیات الهی و حفظ موضوعی یا ترتیبی قرآن و... را نیز می توان از دارالقرآن مدرسه انتظار داشت و به همین ترتیب می توان از ظرفیت سایر تشکل های خودجوش طلاب مدرسه برای اهداف تهذیبی کمک گرفت.

از سوی دیگر با این تعامل سازنده، هم می توان بر کم و کیف برنامه ها و رفتارهای آن ها نظارت و اشراف هوشمندانه داشت و هم اعتماد به نفس و شوق و انگیزه ی فعالیت های فرهنگی تربیتی را در طلاب تقویت نمود و

ص: 71

برنامه های آن ها را رونق بخشید. در واقع ما در این تعامل ها در پی استفاده از روش های تربیتی غیر مستقیم و در عین حال اثرگذار در مدرسه هستیم.

نکته ای داشته باشند، بیان و پاسخ های لازم را دریافت می کنند.

برای استمرار و تحکیم این تعامل سازنده پیشنهاد می شود مدیر مدرسه به تنهایی یا با همراهی برخی دیگر از اساتید و طلاب مدرسه و به بهانه ها و مناسبت های مختلف (مثل عیادت، هنگام بازگشت والدین از سفرهای زیارتی، موقع تلبس طلبه و...) گاهی به منزل طلاب سر بزند و از احوال خانواده ها جویا شوند. این امر سبب تسهیل فرایند تعلیم و تربیت طلاب می شود و مدیر مجبور نیست بار سنگین تربیت آنها را به تنهایی به دوش بکشد.

تشکیل انجمن اولیای مدرسه نیز می تواند یکی از راه های برقراری ارتباط مستمر خانواده با مدرسه باشد که البته در برخی از مدارس علمیه این برنامه اجرا می شود و آثار و برکات خوبی هم داشته است.

علمی و معنوی طلاب مجرد داشته باشد. (1)

هم چنین، فقدان ارتباط و تعامل سازنده میان والدین طلبه با مدرسه و بی خبری و غفلت آن ها از وضعیت آموزشی و تربیتی فرزندشان، به ویژه در سال های اول طلبگی و نیز ضعف آگاهی مدیر و بی توجهی وی نسبت به مشکلات احتمالی درون خانوادگی طلبه خویش، هر دو می تواند زمینه ساز بروز برخی سوء برداشت ها و مشکلات گشته و مسیر رشد و تعالی اخلاقی و تحصیلی فرد را تحت تأثیر قرار دهد.

در بخش دوم نیز مشکلات زیادی به چشم می خورد؛ برخی از این

مشکلات عبارت است از:

1. ازدواج های زودهنگام؛

2. همسرگزینی نامناسب (عدم رعایت تناسب ها ، اختلاف های فرهنگی و....)

3. ناتوانی بسیاری از طلاب و روحانیان در ایجاد تعادل میان وظایف طلبگی و تکالیف خانوادگی؛

4. وجود ضعف های اساسی در مهارت های همسرداری و فرزند پروری طلاب و روحانیان؛

5. ضعف و ناتوانی در برقراری ارتباط درست با خانواده؛

6. ضعف در نگرش ها و رفتارهای دینی همسر و فرزندان؛

7. تعارض و اختلاف زوجین با خانواده یک دیگر؛

ص: 75

8. دخالت های اطرافیان؛

9. فقر و مشکلات معیشتی خانواده؛

10. بی اعتمادی همسر (به سبب متعه یا ازدواج دوم . ...).

این امور و مواردی از این دست، همگی می تواند زمینه ساز ایجاد تنش و سلب آرامش روحی و روانی در طلبه گشته و او را از رشد معنوی و علمی بازدارد.

زمینه سازی برای ارائه ی آموزشهای خانوادگی مورد نیاز، برگزاری کارگاه های مهارت آموزی، معرفی سبک زندگی اسلامی و فراهم نمودن بسترهای مناسب برای مشاوره های فردی و خانوادگی، تهیه و توزیع محصولات و منشورات فرهنگی و تربیتی مناسب و ... از جمله راهکارهایی است که مدیران مدارس و متولیان امر می توانند در جهت پیشگیری و رفع این مسائل و مشکلات پیگیری نمایند.

ص: 76

ص: 77

ص: 78

دوام ماهیت رشد دهندگی آن و تأمین کننده ی فرصت ها و زمینه های تربیت یافتگی طلاب می باشد.

محل احداث مدرسه باید در فاصله و موقعیت مناسبی نسبت به مراکز جمعیتی و نواحی مسکونی بوده و امکان دسترسی به تأسیسات، مانند آب، برق، تلفن و گاز داشته باشد. ضروری است پیش از هر اقدامی، مطالعات اقلیمی درباره ی منطقه ی احداث مدرسه صورت گیرد؛ از جمله باید به جهت وزش باد توجه داشت تا مدرسه در مسیر عوامل آلودگی زا مانند کارخانجات صنعتی و شیمیایی، محل دفن زباله های شهری، فاضلاب شهری، دامداری ، مرغ داری، دباغ خانه ها، کشتارگاه ها، کوره های آجرپزی، محل های انباشت کود حیوانی و سایر مراکزی که به نحوی ممکن است ایجاد دود، بو و گرد و غبار نمایند، واقع نشود. هم چنین در جوار بیمارستان، تیمارستان، گورستان، زندان، خطوط راه آهن، بزرگ راه ها نباشد و از حریم کابل های فشار قوی برق (هوایی یا زمینی)، خطوط اصلی و فرعی گازرسانی، پست های زمینی فشار قوی برق، پمپ بنزین، محل عرضه و فروش کپسول های گاز، انبارهای مواد محترقه و منفجره، ترکیبات شیمیایی و انبارهای قابل اشتعال، مانند کاغذ ،پارچه لاستيك، چوب، الیاف و غیره خارج بوده و در مسیر حوزه های آب ریز فرعی و اصلی رودخانه قرار نداشته باشد. در صورتی که احداث مدرسه در نزديك محیط های ذکر شده اجتناب ناپذیر باشد، باید حداقل 500 متر با مراکز

ص: 80

فوق فاصله داشته باشد. (1)

برخی از عوامل ساختمانی و محیطی مؤثر تربیتی در مدرسه عبارت اند از:

ص: 81

1. نمای ظاهری و صحن مدرسه؛

2. حجره و خوابگاه؛

3. کتابخانه و سالن مطالعه؛

4. مسجد و نمازخانه؛

5. کلاس های درس؛

6. آشپزخانه و سالن غذاخوری؛

7. تغذیه؛

8. حمام و سرویس های بهداشتی؛

9. بوفه و فروشگاه؛

10. تجیهزات گرمایشی و سرمایشی؛

11. سالن ورزش و امکانات ورزشی و تفریحی؛

12. وسايل نقليه.

در ادامه توضیح مختصری در رابطه با برخی از این عوامل ارائه می شود:

1. امکان اشراف کامل مدیر بر فضای عمومی مدرسه ؛ (1)

2. استفاده از طرح ها، نقش ها و نمادهای معماری سنتی ایرانی - اسلامی در نمای درونی و بیرونی ساختمان مدرسه ؛

3. استفاده از آیات و روایات اخلاقی و تربیتی مربوط به ارزش علم آموزی و جایگاه اهل علم در نمای داخلی و بیرونی مدرسه؛

4. ایجاد فضایی با طراوت و شاداب با بهره گیری از فضای سبز مناسب و کاشت درخت و گل و گیاه در صحن و حیاط مدرسه؛

5. تعبیه یک حوض بزرگ و تمیز در وسط صحن مدرسه و استفاده از آب افشان برای ایجاد نشاط و شادابی؛

6. نظم نظافت و زیبایی ظاهری مدرسه؛

7. نورپردازی مناسب و معنوی مدرسه در شب ها؛

8. جهت گیری مناسب نسبت به قبله (زاویه نداشتن جهت قبله نسبت به دیوارهای اصلی مدرسه)؛

9. نصب ساعت بزرگ در محوطه عمومی مدرسه؛

10. نصب سکوها یا نیمکت های رنگی و زیبا برای نشستن، استراحت و مباحثه ی طلاب در حیاط مدرسه؛

11. نصب تابلوهای اطلاع رسانی تهذیبی و آموزشی در فضاهای عمومی مدرسه و انتقال آموزه های علمی و اخلاقی از این طریق به طلاب،

ص: 83

5. گاهی مدیر، اساتید و مسؤولان مدرسه به حجره طلاب سرزده، جویای حالشان می شوند، با مشکلات آنان آشنا شده و آنها را راهنمایی می کنند؛

6. حجره تنها مکانی برای خواب و استراحت نیست، بلکه جایی برای

راز و نیاز با خدا، تهجد و عبادت و خلوت های شبانه و توسل و انس با اهل بیت علیهم السلام به ویژه امام زمان علیه السلام است؛

7. دوران حجره نشینی با الزام ها و قواعدی که دارد می تواند بر زندگی عبادی، اخلاقی، معنوی و علمی طلاب، تأثیرهای ماندگاری داشته باشد. آغاز رشد بسیاری از بزرگان حوزه از دوران آغاز طلبگی و حجره نشینی بوده است و از کمالات و فضایل بزرگان در آن دوران خاطره ها بسیاری نقل شده است؛

8. سنت حجره نشینی هم مثل سنت مباحثه، باعث شکل گیری دوستی های دیرپای طلاب می شود و این امر می تواند نقش مهمی در زندگی آینده آنها ایفا کند؛

9. گعده گیری طلاب در اوقات فراغت و در حجره، بهترین فرصت برای تجدید انرژی و ایجاد آمادگی برای تهذیب و تحصیل را فراهم می سازد.

چنان که پیش تر نیز بیان شد، در یک مدرسه علمیه ی مطلوب، چیدمان فیزیكی حجره ها باید به گونه ای باشد که مدیر به محض ورود به مدرسه بتواند نسبت به آن ها اشراف داشته و اجمالا از جنب و جوش، رفت و آمد و فعالیت های عمومی طلاب آگاه گردد.

ص: 85

مورد استفاده قرار می گیرند. به این موارد باید تخت خواب، کمد و پتو را نیز اضافه کرد. هم چنین، به علت شکل گیری هویت جدیدی به عنوان هم حجره ای و به علت وجود تعارف در میان افراد، بسیاری از این امور مورد پذیرش اجباری قرار می گیرد؛

10. پوشش نامناسب افراد در حجره و مشکلات تربیتی و اخلاقی ناشی از آن و... .

در چند سال اخیر، برخی از مدیران مدارس برای پیش گیری از بروز برخی از این آسیب ها، ترجیح می دهند به جای حجره، طلاب را در خوابگاه های گروهی اسکان دهند. این مدارس اغلب فاقد حجره بوده و یک یا چند سالن بزرگ دارند که طلاب در این سالن ها جای داده شده اند. این روش با وجود اینکه موجب اجتماعی شدن سریع تر افراد می شود و مزایای دیگری که دارد خالی از ایراد نیست و مشکلات خاص خود را دارد.

یک باره وارد محیطی شده است که هیچ تجربه ی پیشین از آن ندارد و اغلب از چگونگی تعامل با دیگران نا آگاه است. حال این سؤال پیش می آید که چگونه می تواند بدون دانش و مهارت لازم، با انواع فرهنگ ها و برخوردها در خوابگاه کنار بیاید؛ در حالی که هیچ آموزشی در این زمینه ندیده است. با توجه به اینکه آماده کردن آن ها برای زندگی گروهی و آموزش مهارت های مورد نیاز، باید به تدریج و در گذر زمان اتفاق بیفتد، به نظر می رسد در حجره، با نفرات کمتر و زیر نظر مسؤول حجره ، این یادگیری به مراتب آسان تر، سریع تر و بهتر از خوابگاه محقق می شود؛ (1)

4. بیشتر افراد ساکن در خوابگاه، تحت تأثیر اقتضاءها و اجبارهای محیطی حاکم بر آن ها، از فردیت خود به نفع گروه چشم پوشی می کنند یا کمبودها را به عنوان اقتضای زندگی خوابگاهی می پذیرند؛

5. گاهی درس خواندن و تمرکز برای مطالعه، به ویژه در ایام امتحانات در این محیط سخت تر می شود؛

6. زندگی با گروه و با جمعیت گسترده تر برای افراد خجالتی و کم رو و با روحیه ی درون گرا مشکل تر است؛

7. برای ورود میهمان به خوابگاه هم، مشکلات خاصی وجود دارد و امکان

ص: 89

حضور و سکونت در شب برای وی بیشتر اوقات وجود ندارد. علاوه بر این که گاهی حضور و بیتوته یک یا چند روزه میهمان و مشاهده برخی از رفتارها و شوخی های طلاب ممکن است موجب بروز شبهه، سؤال و حتی نگرانی شود.

برخوردار از روابط میان فردی مؤثر از پایه های بالاتر انتخاب شود؛

6. حضور متناوب و کوتاه مدت مدیر و اساتید مهذب مدرسه در اوقات استراحت (به ویژه اوایل شب) در خوابگاه در پیشگیری از بسیاری از آسیب ها مؤثر خواهد بود؛

7. وجود میهمان سرا در مدرسه یا در نظر گرفتن اتاق های ویژه میهمان و اجازه دادن به طلبه برای حضور در کنار میهمان خود برای ساعاتی از شبانه روز؛

8. فضاسازی معنوی محیط خوابگاه، نصب تابلوهای زیبا از طبیعت قرار دادن گلدان های طبیعی و مصنوعی .....

ساختن فضا با بوی خوش و نصب ساعت، تابلوهای نقاشی و تصاویر زیبا از مناظر طبیعی و نیز سیمای نورانی بزرگان حوزه، رعایت سکوت و آرامش و... می توان جذابیت و رونق کتابخانه و کتاب خوانی را برای طلاب دو چندان کرد.

از این فضای دل انگیز و با نشاط، می توان برای اهداف تهذیبی نیز کمک گرفت و بدین منظور، رعایت نکته های زیر توصیه می شود:

1. نصب چند حدیث مرتبط با علم آموزی و نکته های آموزنده از زندگی علمی و سیره ی مطالعاتی بزرگان حوزه بر دیوارها و قفسه های کتابخانه؛

2. تهیه و تجهیز کتابخانه به کتاب های متنوع اخلاقی و تربیتی، زندگی نامه و شرح حال بزرگان علما و قله های تهذیب؛

3. عضویت مدرسه در تعدادی از نشریات اخلاقی و تربیتی حوزوی و

غیر حوزوی و تهیه ی منظم و مستمر آنها برای کتابخانه؛

4. تهیه ی فهرست کتاب های اخلاقی و تربیتی موجود در کتابخانه

اطلاع رسانی آن به طلاب؛

5. قرار دادن قفسه ی ویژه ی این کتاب ها و نشریات در منظر و دسترس طلاب و ترغیب و تشویق به مطالعه ی آن ها ؛

6. تلخیص و گزارش نویسی از کتابهای اخلاقی مطالعه شده، از سوی طلاب و اهدای جایزه به بهترین تلخیص ها و گزارش ها و نیز تکثیر و توزیع آن ها میان طلاب؛

7. معرفی اجمالی برخی از این کتاب های مفید، بین نمازهای جماعت یا در کلاس های درس توسط اساتید یا خود طلاب و بیان نکته های کوتاه، جذاب و آموزنده از آنها برای ترغیب بیشتر افراد به مطالعه ی این کتاب ها؛

ص: 92

8. برگزاری مسابقه های مستمر کتاب خوانی از کتاب های اخلاقی با

همکاری معاونت پژوهش و تهذیب مدرسه؛

9. ایجاد فضای بانشاط برای مطالعه با تهیه قفسه و میز و صندلی های یک رنگ و زیبا.

پیشنهاد می شود مدیریت کتابخانه با خود طلاب مدرسه باشد - همان گونه که در بیشتر مدارس چنین است - و چند نفر از آنها مسؤولیت این کار را بر عهده بگیرند و به صورت هماهنگ، منظم و با شوق و علاقه به این کار همت گمارند. معاون پژوهش مدرسه میتواند با برگزاری کارگاه های آموزشی و تخصصی در زمینه ی کتاب داری و مدیریت کتابخانه برای این طلاب، توان علمی، مهارت های عملی و انگیزه ی آنان را تقویت کند.

4. نصب تصاویری از بزرگان حوزه به همراه پند و نکته های آموزنده از ایشان در محیط مدرس.

هم چنین، با تجهیز مدرس ها به دستگاه پخش تصویری نصب ساعت، نور کافی و مناسب، تهویه و دمای مناسب، قراردادن گلدان طبیعی، فرش ها یا نیمکت های تمیز و مناسب، استفاده از درب و پنجره های دوجداره (که عایق صوتی و حرارتی هستند) و... می توان به آرامش ذهنی و روانی طلاب و در نتیجه رشد علمی و معنوی آنها کمک کرد.

متقن)، مفاتیح، رساله عملیه مراجع عظام تقلید (نسخه دو جلدی 14 مرجع پیشنهاد می شود)، صحیفه سجادیه و سایر کتاب های دعا به تعداد کافی و در قفسه های مناسب و در دست رس؛

4. بهره گیری از امام جماعت موجه، مهذب، شاداب، با قرائت صحیح و صدای دلنشین؛

5. مؤذن، قاری و مداح خوش صدا و خادم خوب و خوش اخلاق؛

6. استفاده از فرش های زیبا و هماهنگ با پرده ها؛

7. نظافت و پاکیزگی (معطر نمودن فضا، نظافت منظم و مستمر روزانه و هفتگی، شستن به موقع فرش ها، گذاشتن گلدان های طبیعی در ورودی نمازخانه یا مسجد، جاکفشی مناسب و تمیز، کیسه ی کفش و...)

8. وسایل گرمایشی و سرمایشی و نورپردازی مناسب؛

9. سیستم صوتی مناسب، نصب ساعت و دستگاه ویدئو پروژکتور و

پرده ی ثابت آن برای اجرای برنامه های تربیتی و فرهنگی؛

10. آبدارخانه ی مستقل با امکانات مناسب برای پذیرایی در مجالس و

مناسبت ها .

استفاده از لوازم پخت و پز سالم و استاندارد و... از امور لازمی است که باید مورد توجه مسؤولان امر قرار بگیرد.

هم چنین، فضاسازی معنوی آشپزخانه و سالن غذاخوری مدرسه با آیات و روایات مناسب، دعاها، ذکرها و آداب غذا خوردن و... می تواند نگاه توحیدی و تهذیبی را در کارکنان آشپزخانه و طلاب تقویت کند. گاهی کمک گرفتن از خود طلاب (مثلا در روزهای خاص) برای تهیه مقدمات غذا، مثل پوست کندن سیب زمینی، پاک کردن سبزی، برنج و حبوبات، نظافت سالن غذاخوری و شست و شوی ظرف ها و... می تواند در روحیه ی ایثارگری، کارگروهی، خدمت گزاری و مسؤولیت پذیری آن ها و به وجود آمدن فضای معنوی مؤثر باشد.

غذای حلال و پاک، روح را پاک می کند و سرچشمه ی عمل صالح می شود و غذاهای حرام و ناپاک، روح و جان را تیره و سبب اعمال ناصالح می گردد. (1)

در مجموعه ای از روایات، به رابطه ی تغذیه با سوء اخلاق اشاره شده

است. برای نمونه به چند مورد اشاره می شود تا اهمیت این بحث در

مدارس علمیه بیشتر روشن شود.

﴿قَالَ رَجُلٌ: يَا رَسُولَ اللهِ أُحِبُّ أَنْ يُسْتَجَابَ دُعَائِي. فَقَالَ: طَهِّرْ مَأْكَلَكَ وَلَا تُدْخِلُ بَطْنَكَ الحَرَامَ﴾؛ (2)

شخصی به پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم عرض کرد: دوست دارم دعایم مستجاب شود. حضرت فرمود: غذای خود را پاک کن و غذای حرام وارد شکمت نکن.

نیز فرمود:

﴿مَنْ أَحَبَّ أَنْ يُسْتَجَابَ دُعَاؤُهُ فَلْيُطَيِّبْ مَطْعَمَهُ وَ مَكْسَبَه﴾؛ (3)

کسی که دوست دارد دعایش مستجاب شود، طعام و کسب خود را از حرام پاک کند.

یا در نهی از پرخوری و آثار زیان بخش آن می فرماید:

﴿إيَّاكُمْ وَفُضُولَ المَطْعَمِ فَإِنَّهُ يَسُمُ الْقَلْبَ بِالْقَسْوَةِ وَيُبْطِئُ بِالْجَوَارِحِ لِلطَّاعَةِ وَيُصِمُّ الهِمَمَ عَنْ سَمَاعِ الْمَوْعِظَة؛﴾ (4)

از غذای اضافی بپرهیزید که قلب را با قساوت مسموم و جوارح انسان را نسبت به بندگی خدا تنبل می کند و گوش را از شنیدن موعظه کر می نماید.

ص: 97

امیر مؤمنان علی علیه السلام می فرمایند:

﴿مَن أَكَلَ الطَّعَامَ عَلَى النّقاءِ وأَجادَ الطَّعامَ تَمَضُّعاً و تَرَكَ الطَّعامَ وهُوَ

يَشتَهبِهِ و لم يحبس الغائط إذا أَتاه ، لم يَمَرِضَ إِلا مَرَضَ المَوتِ﴾؛ (1)

کسی که غذای پاکیزه بخورد و غذا را خوب بجود و تا اشتها دارد، دست از غذا بکشد و جلوی تخلیه روده را نگیرد، به مرضی جز مرگ دچار نشود.

از امام کاظم علیه السلام نیز نقل شده که حضرت فرمودند:

﴿لَو اَنَّ النَّاسِ قَصَدوا في الطعم لاعتَدَلَت أَبدانهم﴾؛ (2)

اگر مردم در غذا خوردن میانه روی می کردند، بدن هایشان متعادل بود.

از این روایات و روایات فراوان مشابه آن به روشنی استفاده می شود که نوع غذا و کیفیت و کمیت آن و نیز آداب غذا خوردن مورد توجه و اهتمام اولیای دين عليهم السلام بوده است. (3)

بنابراین در بحث تغذیه ی طلاب، دو نکته ی اساسی باید مورد توجه و

اهتمام مدیران مدارس و مسؤولان امر قرار گیرد. یکی بحث روزی حلال و طیب؛ یعنی اینکه باید بسیار مراقب باشند که نان حرام و غذای شبهه ناک بر سر سفره ی طلاب گذاشته نشود. گاهی بعضی از اشخاص حقیقی یا حقوقی با نیت های آلوده و فریب کارانه، قصد کمک به مدرسه را دارند. برای مثال انتظار دارند در ایام انتخابات، طلاب مدرسه از نامزد خاصی حمایت کنند و.... در این گونه موارد، هوشیاری مسؤول امور مالی حوزه و مدیر مدرسه نسبت به اغراض پشت پرده این هدایا و نذرها می تواند

ص: 98

مانع از آن باشد که پول شبهه ناک و حرام وارد مدرسه شود. در ادامه، چند حکایت از هوشیاری و اهتمام علما و بزرگان حوزه بر حفظ شأن و عزت نفس حوزه و روحانیت، اجتناب از مصرف اموال شبهه ناک برای طلاب و خنثی نمودن توطئه دشمنان اسلام نقل میکنیم تا مدیران محترم مدارس علمیه و نیز سایر مسؤولان حوزه، بیش از پیش براهمیت مسأله آگاه شوند.

پس از پایان جنگ دوم جهانی، یکی از عناصر معتمد به نام حاج مهدی بهبهانی، از سوی دولت وقت عراق و نخست وزیر (نوری سعید) به محضر مرجع بزرگ شیعیان، آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی رسید و ضمن صحبت گفت: سفیر کبیر انگلیس، قصد شرفیابی و تقدیم پیام دولت متبوع خویش را به حضرت عالی دارد! آیت الله اصفهانی حاضر به این دیدار نشدند؛ اما با اصرار فراوان اطرافیان فرمودند: به یک شرط او را می پذیرم و آن این که دیدار و گفت وگو، عَلَنی و در حضور عموم باشد! ... پس از چندی، روز ملاقات فرا رسید و سفیر انگلیس، با نخست وزیر عراق و گروهی از وزرا با اسکورت و تشریفات بسیار به بیت آیت الله العظمی اصفهانی وارد شدند و از سوی دیگر هم انبوهی از شخصیت های مختلف که از سوی آن مرجع بزرگ، دعوت شده بودند، گرد آمدند! پس از جلوس حضرت آیت الله اصفهانی، سفیر بریتانیا که در کنار ایشان نشسته بود، بعد از عرض سلام و اظهار ارادت و تقدیم پیام دولت متبوع خویش، گفت: عالی جناب! دولت انگلستان نذر کرده بود که اگر بر آلمان نازی پیروز گردد، صدهزار دینار خدمت شما - به عنوان پیشوای جهان تشیع - تقدیم دارد تا در هر موردی که خود شایسته می دانید، هزینه کنید! آیت الله اصفهانی فرمود: مانعی ندارد! سفیر بی درنگ کیف خود را گشود و یک قطعه چک صدهزار دیناری تقدیم نمود و مرجع بزرگ شیعیان هم آن را دریافت کرد و زیر تشک خود نهاد! این پذیرش چک، به وسیله ی آن مرجع شیعه، برخی از علما، تجار و شخصیت های حاضر در جلسه را نگران و رنجیده

ص: 99

ساخت؛ اما طولی نکشید که دیدند حضرت آیت الله به سفیر انگلیس و همراهان فرمودند: ما می دانیم که در این جنگ، بسیاری از مردم اروپا، آواره و از ساقط شدند. از طرف ما به دولت متبوع خود بگویید: سید ابوالحسن، به نمایندگی از مسلمانان، وجه ناقابلی به منظور کمک به آسیب دیدگان جنگ تقدیم می دارد و از کمی وجه معذرت می خواهد! چرا که خود می دانید ما نیز در شرایط مشابهی هستیم. آنگاه، چک سفیر بریتانیا را از زیر تشک درآورد و یک قطعه چک صدهزار دیناری نیز از خود، روی آن گذاشته و به سفیر بریتانیا داد! با این تدبیر دقیق و عزت نفس آیت الله اصفهانی، سفیر انگلیس، شرمنده و رنگ چهره اش تغییر کرد و بلافاصله اجازه مرخصی خواسته و با بوسیدن دست آن مرجع بزرگ، از بیت ایشان خارج شدند! پس از لحظاتی، نوری سعید (نخست وزیر عراق) به خدمت آیت الله اصفهانی برگشت و خود را بر قدم های ایشان انداخت و گفت: ای پیشوای عظیم القدر! قربانت گردم! نماینده ی انگلیس بعد از ترک محضر جناب عالی، از هوشیاری و درایت شما شوکه شده و گفت: ما می خواستیم شیعیان را استعمار کنیم و آنان را بخریم؛ اما پیشوای شما، ما را خرید و پرچم اسلام را در بریتانیا بر زمین کوبید! (1)

آیت الله العظمی گلپایگانی رحمه الله نقل می کنند:

روزی یکی از بازرگانان، مبلغ زیادی که ظاهراً سی هزار تومان بود (به اندازه ی شهریه ی سه ماه طلاب حوزه)، به محضر آیت الله العظمی حاج شيخ عبدالكريم حائری آورد. روزی بود که حوزه نیاز شدیدی به چنین پولی داشت؛ ولی مرحوم حاج شیخ، پس از بررسی و آگاهی از منشأ کسب آن، که چندان صحیح و شرعی نبود، آن را که می توانست چند ماه فکر ایشان را از مخارج حوزه راحت سازد، برگرداند. (2)

علامه جعفری رحمه الله در خاطرات خود می فرماید :

ص: 100

روزی شاه، برای مرحوم آقا میرزا فتاح شهیدی (1) سی هزار تومان (به عنوان هدیه) می فرستد. مرحوم شهیدی قبول نمی کند! افراد دربار می گویند: این پولی که ما آوردیم، می دانیم که مورد نیاز شما نیست، آن را بگیرید و به طلبه ها بدهید. میرزا گفته بود: اگر طلبه ها از این پول ها مصرف کنند، دیگر طلبه نمی شوند. (2)

آیت الله بنابی یک وقت در جمعی که نویسنده هم حضور داشت، می فرمود:

اگر احساس کنم مرجع تقلیدی از نظام اسلامی و رهبری معظم انقلاب اندکی فاصله گرفته، به خودم اجازه نمی دهم از شهریه ی او برای طلاب و مدرسه هزینه کنم و پول ارسالی را عودت می دهم (نقل به مضمون).

هم چنین توجه دادن طلاب مدرسه به این مطلب که اگر طلبه ای شهریه بگیرد، ولی درس نخواند و در کلاس شرکت نکند، استفاده از آن پول حرام خواهد بود (3) و اثر وضعی خود را از نظر علمی و معنوی بروی خواهد گذاشت!

نکته ی دیگری که مدیر مدرسه و سایر متولیان امر تهذیب و تربیت باید نسبت به آن اهتمام داشته باشند، آگاهی بخشی به طلاب نسبت به «آداب

ص: 101

و مستحبات» اکل و شرب و ترویج این امور در مدرسه است. همان طور که در برخی از روایات بالا نیز بدان اشاره شد، رعایت این آداب و سنن می تواند در اعتدال مزاج، سلامت جسمانی، دوری از بیماری ها و آمادگی جوارح و جوانح انسان برای اطاعت و بندگی خدا و اجتناب از گناهان بسیار مؤثر باشد.

کیفیت بخشی به تغذیه ی طلاب نیز نکته ی دیگری است که باید مورد توجه مسؤولان حوزه و مدیر مدرسه قرار بگیرد. از آنجا که بسیاری از طلاب مدارس علمیه در سنین نوجوانی و جوانی و مرحله ی رشد جسمانی قرار دارند، توجه و اهتمام به تغذیهی درست و مناسب آن ها، موجب سلامت و نشاط جسمی و روحی آنان شده و راه تهذیب و تحصیل را بر آنان هموارتر می سازد. هم چنین، اصلاح عادت های غذایی در این دوره ی سنی، می تواند از بروز بیماری های مختلف در بزرگسالی آنان پیش گیری کند.

گاه افراط و تفریط طلاب در تغذیه، زمینه ساز برخی مشکلات برای آنان می گردد. مثلاً ممکن است طلبه با تحمیل ریاضت های نادرست و دوری از غذاهای مفید و مقوّی، خود را در معرض ابتلا به بیماری های جسمی و حتی روحی قرار دهد. سوء تغذیه و ریاضت های خوراکی برخی از بزرگان در گذشته و بیماری های طولانی مدت آنان یا عمر کوتاه برخی دیگر از این بزرگواران، اهمیت این بحث را در مدارس علمیه دو چندان می کند.

از سوی دیگر، زیاده روی در مصرف غذا یا استفاده از غذاهای چرب و مضر نیز ممکن است به ایجاد عادتها و صفتهای نامطلوب منجر شده و ادامه ی مسیر طلبگی را با کسالت و دشواری مواجه کند.

ص: 102

بنابراین، اهمیت و ضرورت ورزش و فعالیت بدنی بر کسی پوشیده نیست و امروزه یکی از نیازهای اصلی و ضروری انسان معاصر به شمار می آید و متولیان امر و کارشناسان تربیتی، همگی بر این امر اذعان و تأکید دارند.

امام خمینی قدس سره در کلام زیبایی در اهمیت ورزش چنین می فرمایند:

عقل سالم، در بدن سالم است. ورزش همان طور که بدن را تربیت می کند و سالم می کند، عقل را هم سالم می کند و اگر عقل سالم باشد، تهذيب نفس هم دنبال او باید باشد. (1)

با توجه به نوع فعالیت روزانه طلاب و روحانیان که بیشتر به کار ذهنی و علمی مشغول و اغلب از تحرک و فعالیت بدنی کمی برخوردار هستند، اهمیت ورزش و تفریح به مراتب بیشتر می شود. به ویژه در مورد طلاب مدارس علمیه که همه نوجوان و جوان و در سنین رشد و هیجان هستند، ورزش یکی از روش های سالم و مؤثر تخلیه هیجانی، تفریح و رفع کسالت و خستگی روحی و روانی و پیشگیری از بیماری ها و مشکلات جسمی به شمار می رود.

سلامت و نشاط جسمی که در اثر ورزش پدید می آید زمینه ساز سلامت و نشاط روحی و روانی و شکوفایی فضایل انسانی و اخلاقی است؛ چرا که در فرهنگ اسلامی ما، بسیاری از توانمندی های جسمانی در کنار آراستگی به فضایل انسانی و اخلاقی است که ارزش پیدا می کند. برای مثال، نیرومندی و جوان مردی، همواره دوشادوش هم بوده اند. هم چنین به سبب فعالیت های ورزشی، انرژی اضافی فرد تخلیه و هیجان ها و غرایز جوانی

ص: 105

فروکش می کند و ذهن انسان از امیال درونی به سوی واقعیت های بیرونی منصرف می شود.

متأسفانه در مدارسی که به این ضرورت توجه جدی نمی شود و طلاب تحرک کافی ندارند، شاهد بروز برخی از مشکلات جسمی و ناهنجاری های روحی و روانی و اخلاقی هستیم. ضعف های جسمانی سردردهای عصبی، اضطراب، افسردگی، اختلالات خواب، آسیب های جنسی و... از این قبیل هستند.

پژوهش های متعدد علمی نشان می دهد که از میان عوامل مختلف، مثل چاقی، سیگار و...، کم تحرکی یکی از موارد مهم و در برخی از پژوهش ها، اولین عامل بیماری و مرگ و میر در جهان به شمار می آید. (1)

تحصیل، تهذیب و ورزش همواره توصیه ی مقام معظم رهبری دام ظله به جوانان است و در فرمایشی در اهمیت این ورزش می فرمایند: یکی از نیازهای اساسی کشور، فراگیر شدن ورزش همگانی میان مردم است ... یکی از نتایج فراگیر شدن ورزش همگانی در میان مردم، حل بسیاری از مشکلات

ص: 106

اخلاقی جامعه، همچون اعتیاد است. (1)

طلبه باید روحیه جوانی را با همه خصوصیات جوانی حفظ کند ... این جوانی، نباید به پیری تبدیل شود. اگر جوان ما ظاهراً و سناً جوان، ولى روحيتاً پیرو بی نشاط و بی حوصله و بی ابتکار و ناامید باشد، بسیار چیز بدی است. طلبه باید منشأ امید و شور و نشاط و تحرك باشد . (2)

آیت الله مقتدایی از اساتید سطوح عالی حوزه نیز درباره ی اهمیت ورزش طلاب در بازدید از مجموعه ی فرهنگی - ورزشی تیپ مستقل رزمی تبلیغی 83 امام جعفر صادق علیه السلام قم چنین ابراز داشتند:

ورزش باید با زندگی طلاب عجین شده باشد؛ به طوری که روزانه وقتی را به این امر اختصاص دهند... . ورزش شادابی و نشاطی در انسان ایجاد می کند که انسان کارهای روزمره، عبادت و تحصیل خود را با شادابی انجام دهد. انسان وقتی حالت تحرکی در درون خود ایجاد کند و بدن را برای قوت و قدرت آماده نماید، می تواند غم ها و غصه ها و کسالت های جسمی را از خود دور کند و هم چنین در تحصیل و کارهای روزمره با نشاط بیشتری وارد شود و اکثر بزرگان ما همواره در این مسیر قدم برمی داشتند. بنابراین، طلاب برای تحصیل و تهذیب، نیاز به نشاط و طراوات روح دارند که می توانند از طریق ورزش به آن دست پیدا کند دست پیدا کند.... بنده خودم از جوانی ورزش می کردم و در سفری به مشهد مقدس، یک ماه مبارک رمضان در حجره ی مقام معظم رهبری در مدرسه نواب با هم بودیم که یکی از برنامه های ایشان، ورزش باستانی بود و به طلاب نیز توصیه می کردند که در طول روز، وقتی را برای ورزش اختصاص دهند. (3)

ص: 107

9. تهیه و خرید عمده ی کفش و لباس ورزشی متناسب بازی طلبگی و فروش اقساطی آن به طلاب مدرسه؛

10. برنامه ریزی و تدارک امکانات لازم برای کوهنوردی (1) هفتگی یا ماهانه ی طلاب در مناطقی که دست رسی آسان به کوه ممکن است؛

11. برگزاری اردوهای تفریحی ورزشی در روزهای تعطیلی؛

12. برگزاری کلاسهای آموزشی رزمی و دفاع شخصی، (2) برای ایجاد انگیزه، نظم و تداوم ورزش طلاب و نیز بالا بردن روحیه و آمادگی جسمی آنان؛

13. فراهم کردن امکان دست رسی طلاب به باشگاه ها و سالن های ورزشی بیرون از مدرسه (اگر در مدرسه، سالن ورزشی مطلوب وجود ندارد)، البته با اعمال نظارت های لازم و کافی ؛

14. پخش دعاها، ذکرها، مداحی ها و سرودهای انقلابی و حماسی مناسب با فضای ورزش برای ایجاد انگیزه ی معنوی و نشاط روحی بیشتر؛

15. تشویق طلاب متخلق ورزشکار و...

ص: 109

وی در ادامه می گوید:

طبق نظام ارزشی اسلام، مطلوبیت واقعی هر چیزی زمانی است که در مطلوبیت نهایی و سعادت ابدی انسان باشد؛ یعنی اگر شادی های دنیایی انسان در راستای کمک به شادی آخرت او باشد بسیار پسندیده و مطلوب است. آیا اساسا چنین شادی هایی وجود دارد؟ در پاسخ باید گفت که بله وجود دارد. انسانی که افسردگی مطلق داشته باشد، به دنبال هیچ کاری نمی رود، عبادت هم نمی کند؛ نه کار دنیا را می تواند درست انجام دهد، نه کار آخرت را. کسی که نشاط ندارد، می خواهد یک گوشه بنشیند؛ نه حرفی بزند، نه حرفی بشنود و نه کاری انجام بدهد. چنین فردی نه به درد دنیا و آخرت خودش می خورد و نه دنیا و آخرت دیگران. حزن و اندوهی که انسان را از کار و زندگی باز دارد و باعث شود که فرد نه به کار دنیا برسد و نه به کار آخرت ، در واقع یک نوع بیماری است و هیچ گونه مطلوبیتی ندارد. این کار حتی ممکن است به کفر نیز منتهی شود. گاهی هم موجب می شود کسانی که ایمان ندارند یا دارای ایمانی ضعیف هستند، دست به خودکشی بزنند. چنین حزن هایی هیچ وقت مطلوب نیست. برعکس، آن حالت نشاطی که انسان را وادار کند به اینکه هم کارهای دنیایی و هم کارهای آخرتی خود را درست انجام دهد؛ مثلا موجب شود که درسش را بهتر بخواند و عبادتش را بهتر انجام دهد، امر مطلوبی است. از این روی، استفاده از وسیله ای که سعادت اخروی انسان را به دنبال داشته باشد، مطلوب خواهد بود.

استاد در پایان چنین نتیجه می گیرد که :

هر نوع شادی که در جهت کمال معنوی ،باشد مطلوب است. (1)

ص: 111

از این رو امام رضا علیه السلام تفریح سالم و لذت حلال را مهمترین عامل توفیق بر انجام وظایف دینی و اجتماعی دانسته می فرماید:

﴿اجْتَهِدُوا فِي أَنْ يَكُونَ زَمَانُكُمْ أَرْبَعَ سَاعَاتٍ سَاعَةً لِحْنَاجَاةِ اللَّهِ وَ سَاعَةً لأَمْرِ المَعَاشِ وَ سَاعَةٌ لِمُعَاشَرَةِ الْإِخْوَانِ وَالنّقَاتِ الَّذِينَ يُعَرِفُونَكُمْ عُيُوبَكُمْ وَيُخْلِصُونَ لَكُمْ فِي الْبَاطِن وَ سَاعَةً تَخْلُونَ فِيهَا لِلذَّاتِكُمْ فِي غَيْرِ مُحَرِّم وَبِهَذِهِ السَّاعَةِ تَقْدِرُونَ عَلَى الثَّلَاثَةِ سَاعَات﴾؛ (1)

کوشش کنید اوقات روز شما چهار ساعت باشد: ساعتی برای عبادت و مناجات با خدا، ساعتی برای تأمین معاش ساعتی برای معاشرت با برادران مورد اعتماد و کسانی که شما را به عیب هایتان آگاه سازند و در باطن به شما خلوص دارند و ساعتی را هم به تفریح ها و لذایذ اختصاص دهید و با این بخش از زندگی، قادر خواهید بود آن سه بخش دیگر را به خوبی انجام دهید.

حضرت در این روایت شریف تأکید می کنند که با برنامه ریزی و پرداختن به لذت های حلال و تفریح سالم است که انسان می تواند در سه بخش دیگر امور زندگی موفق باشد و آنها را به خوبی انجام دهد.

چنانکه امام کاظم علیه السلام می فرمایند:

﴿اجْعَلُوا لأَنفُسِكُمْ حَظِّاً مِنَ الدُّنْيَا بِاعْطَائِهَا مَا تَشْتَهِي مِنَ الحَلَالِ وَمَا لَا يَظْلِمُ الْمُرُوةَ وَ مَا لَا سَرَفَ فِيهِ وَاسْتَعِينُوا بِذَلِكَ عَلَى أُمُورِ الدِّينِ فَإِنَّهُ رُوِيَ لَيْسَ مِنَّا مَنْ تَرَكَ دُنْيَاهُ لِدِينِهِ أَوْ تَرَكَ دِينَهُ لِدُنْيَاهُ﴾؛ (2)

از لذایذ دنیوی، نصیبی برای کامیابی خویش قرار دهید و خواهش های دل را از راه های مشروع برآورید. مراقبت کنید که در این کار به مردانگی و شرافت شما آسیب نرسد و دچار اسراف و تندروی نشوید. با کمک لذت های حلال دنیوی،

ص: 112

بهتر در امور دینی خویش موفق خواهید شد، که روایت شده است از ما نیست کسی که دنیای خویش را به خاطر دینش یا دینش را به جهت دنیا ترک کند.

انجام هر کاری و از جمله عبادت ها، نیاز به نشاط و آرامش دارد. کسی که غمگین است، حوصله هیچ کاری را ندارد؛ ولی افراد با نشاط و شاداب از انجام کارهایشان از جمله عبادت ها لذت می برند و احساس خستگی نمی کنند؛ لذا امیر مؤمنان علی علیه السلام می فرمایند:

﴿اِنَّ هَذِهِ القُلوبِ تَمَل كَما تَمَلُّ الاَبْدانُ فَابْتَغُوا لَهَا طَرائِفَ الحِكمَهِ﴾؛ (1)

این دل ها همانند بدن خسته می شوند، برای نشاط آن به سخنان تازه ی حکیمانه روی بیاورند.

طبق این فرمایش حضرت، دل انسان گاهی خسته و ملول می شود و باید دنبال وسیله ای برای رفع این خستگی و کسالت باشد که حضرت طلب حکمت های تازه را یکی از این عوامل معرفی می کنند.

نیز حضرت می فرمایند :

﴿السُرورُ يَبسُطُ النَّفْسَ ويُثيرُ النِّشاط » (2) و « أوقاتُ السُّرورِ خُلسَهُ»؛ (3)

«شادی نفس انسان را باز می کند و نشاط را برمی انگیزد» و «هنگامه های شادمانی فرصت مناسبی است».

در چند روایت زیر، برخی از مواردی که به عنوان اسباب نشاط و شادابی معرفی و بدان سفارش شده است، ذکر می گردد.

ص: 113

رسول اکرم صلى الله عليه وسلم می فرمایند:

﴿خَيرُ هَوِ المُؤمِنِ السّباحَهُ وخَيْرُ هَوِ المَرَاهِ المِعْزَلُ﴾؛ (1)

بهترین سرگرمی مرد مؤمن، شنا و بهترین سرگرمی زن، دستگاه نخ ریسی [بافندگی] است.

امام باقر علیه السلام از پدرشان و از جدشان علیهم السلام نقل می فرمایند:

﴿النَّشْوَةُ فِي عَشْرِهِ أَشْيَاءَ في المشي والرَّكُوبِ وَالارْتِمَاسِ فِي المَاءِ وَ النَّظَرِ إِلَى الخُضْرَةِ وَالْأَكْلِ وَالشُّرْبِ وَالْجِمَاع وَالسّوَاكِ وَ غَسْلِ الرَّأْسِ بِالْخِطْمِي وَ النَّظَرِ إلى المرأةِ الحَسْنَاءِ وَمُحَادَثَةِ الرِّجَالِ﴾ (2)

نشاط و شادابی در ده چیز است در پیاده روی، سوارکاری، در آب فرو رفتن (شنا)، نگاه کردن به سبزه، خوردن، آشامیدن، جماع، مسواک زدن، شستن سربا ختمی، نگاه به زن (همسر) زیباروی، صحبت با مردان (گفت و گوهای دوستانه).

با توجه به این روایات، نقش و اهمیت تربیتی تفریح سالم و حلال در زندگی انسان، به ویژه طلاب و روحانیان و خانواده های ایشان، با توجه به محدودیت هایی که نسبت به سایر اقشار مختلف مردم در زمینه ی امور تفریحی در جامعه دارند، روشن می شود. تلاش برای فراهم کردن و تسهیل این امور در مدارس علمیه، می تواند در نشاط روحی و روانی طلاب و در نتیجه رشد علمی و معنوی آنان بسیار مؤثر باشد و این مسأله مسؤولیت متولیان امر را دو چندان می کند.

ص: 114

مدیریت خانواده، فرزند پروری و بسیاری از مهارت های دیگر، به هر حال، نمی توان از مدیریت حوزه توقع داشت همه ی این ها را برای او تأمین کند. به دست آوردن این مهارت ها برای طلبه، به منزله ی دست یابی به یک ابزار پیشرفته است که او را با صرف انرژی اندک، به نتایج بزرگ می رساند. ایام تعطیلی و به ویژه تابستان، بهترین فرصت برای مطالعه های متفرقه است. منظور، کسب دانش ها و مهارت هایی است که برای طلبه لازم است و امکان آن در ایام درسی وجود ندارد. مطالعه تفسیر قرآن، کتاب های حدیثی و اخلاقی، تاریخ اسلام و تشیع، آثار شهید مطهری و بسیاری دیگر از بزرگان و اندیشمندان حوزه، یا کسب مهارت های هنری، فرهنگی، نویسندگی،

روضه خوانی و... .

تعطیلات حوزه فرصت بسیار مناسبی است تا طلاب در کنار استراحت و تجدید قوا، آموخته های خود را مرور کنند و با برنامه ریزی مناسب، دانش ها و مهارت های جدید مورد نیاز را کسب نمایند.

مسؤولان حوزه و به ویژه معاونت تهذیب و تربیت حوزه های علمیه با

همکاری مدیران استانی و مدیران مدارس علمیه می توانند با برنامه ریزی مناسب و اتخاذ تدابیر لازم، از فرصت تعطیلات در جهت پیش برد اهداف تربیتی و تهذیبی حوزه به شکل مطلوبی استفاده کنند.

ص: 116

سال تحصیلی آینده خواهد شد. برنامه آموزشی یک نواخت و پشت سرهم، تحمل انسان های معمولی را در می نوردد و دیر یا زود، موجب سردرد، خستگی، کسالت و افسردگی می شود. طراوت و اشتیاق در تحصیل، نعمتی به دست آوردنی است که برای نگه داری آن باید تلاش کرد. یکی از عوامل مهم حفظ طراوت و نشاط، تنوع فعالیت ها است.

آسیب دیگر، محروم ماندن از کسب امور لازمی است که در غیر تابستان ، فرصت فراگیری آن ها نیست که پیشتر بدان اشاره کردیم. اکتفا به روند آموزشی حوزه، موجب بقای پاره ای از خلاها در شخصیت طلاب و در نهایت ناکارآمدی صنفی روحانیت خواهد شد.

از این رو، فصل تابستان بهترین فرصت برای انجام فعالیت های تهذیبی و تربیتی، شرکت در اردوهای جهادی، بازدید گروهی از مناطق محروم، حضور در اردوهای فرهنگی و تربیتی معاونت تهذیب و امثال آن است. (1)

مناسبت های متفرقه دیگر) (1) موجب طولانی شدن دوره های آموزشی سطوح مختلف حوزه، ناتمام ماندن بسیاری از دروس طلاب و مانعی جدی در روند آموزشی و تهذیبی مدارس علمیه می شود. (2)

مقام معظم رهبری دام ظله در آغاز درس خارج و خطاب به مسؤولان حوزه می فرماید :

امروز روز شروع درس است و البته دیرهنگام. متأسفانه تعطیلی درس ها در حوزه های علمیه بیش از اندازه ای است که به آن احتیاج هست! ای کاش مسؤولان حوزه های علمیه و مدرسان درس های بزرگ و عمده، متفقا و مشترکاً، فکری برای کم کردن تعطیلات بکنند تا در سال تحصیلی، طلاب و علاقه مندان به تحصیل، این فرصت را پیدا کنند که از وقت خودشان حداکثر استفاده را بنمایند. (3)

ایشان در رابطه با روش مدیریتی آیت الله شهید قدوسی رحمه الله در مدرسه چنین می فرماید:

از خصوصیات دیگر برنامه ریزی شهید قدوسی این بود که اوقات تعطیلات را در مدرسه حقانی کم می کردند. حوزه های علمیه متأسفانه تعطیلات زیاد

ص: 119

دارند و همه اعیاد و وفیات ائمه را تعطیل می کنند. ایشان فقط سه چهار مورد تعطیل می کرد. حتی گاهی با دوستان خدمتشان می رفتیم و می گفتیم: آقا فردا شهادت فلان امام است. آخرش می گفتند: من هشت امامی هستم. اگر خود امام بودند، امروز درس می دادند. شما چرا روز تولد امام هادی یا روز شهادت امام جواد را تعطیل می کنید؟ این تعطیلی چه معنایی دارد؟ شما اگر شب روضه ای دارید، برگزار کنید و در روز اگر برنامه ای دارید، اجرا کنید؛ اما چرا درستان را به خاطر شهادت این امام معصوم تعطیل می کنید. بنابراین یکی از دقت هایی که ایشان داشت، این بود که حداکثر استفاده را از وقت می کرد؛ برای این که بتوانند از زمان استفاده بهینه بکنند. (1)

ص: 120

. آشناسازی طلاب با اهمیت ماه رجب و دعاها و اعمال ویژه ی این ماه؛

. انجام اعمال و دعاهای روزانه ماه رجب بعد از نمازهای جماعت؛ . فراهم کردن مقدمات لازم و زمینه سازی برای روزه داری و تهجد طلاب؛

• ایجاد تمهیدات لازم و تشویق طلاب به اعتکاف و انجام اعمال ام داود؛

. و موارد دیگر.

• برگزاری حلقه های معرفت، همایش، سخنرانی و جلسه های پاسخ

به پرسش ها و شبهات مهدویت در مدرسه؛

• برگزاری مسابقه ی کتابخوانی میان طلاب• کارکنان و خانواده های ایشان؛

• برپایی نمایشگاه کتاب ویژه ی مهدویت در مدرسه؛

• آذین بندی مدرسه و برپایی پرشور و جذاب جشنهای میلاد ویژه ی این ایام؛

• ارسال پيامک تبريك نيمعه شعبان به کارکنان مدرسه• طلاب و خانواده های ایشان؛

• انجام قربانی برای سلامتی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و توزیع گوشت آن میان فقرا در این ایام به ویژه روز نیمه شعبان؛

• و اقدام های ابتکاری دیگر .

تهذیبی و قرآنی آن ها؛

• تغییر ساعت های درسی مدرسه، متناسب با فضای ماه مبارک رمضان؛ (1)

• برنامه ریزی ویژه برای قرائت دسته جمعی یک جزء قرآن در شبانه روز، با آداب و شرایط خاص آن؛

• فضاسازی قرآنی مناسب محیط قرائت و استفاده از قاریان خوش لحن؛

• برنامه ریزی برای قرائت دسته جمعی ادعیه و مناجات های پرشور، به ویژه دعای ابوحمزه ثمالی در نیمه شب های این ماه ؛

روحانیت، به دور از افراط و تفریط همراه با شرکت مدیر و اساتید)؛

• زمینه سازی برای تقویت روحیه ی انقلابیگری طلاب و آشناسازی آنان با فرهنگ جهاد و شهادت؛

• آشناسازی طلاب با شخصیت های برجسته و حماسی شهدای کربلا؛

• دعوت از اساتید و خطبای برجسته برای سخنرانی؛

• فراهم کردن تسهیلات و شرایط لازم برای شرکت طلاب در پیاده روی عظیم و معنوی زیارت اربعین حضرت سیدالشهدا علیه السلام ؛

• و سایر اقدام ها.

• دعوت از اساتید و خطبای برجسته برای سخنرانی درباره ی شخصیت حضرت زهرا عليها السلام ؛

• و امثال این ها.

به همین شکل از ظرفیت مناسبت های دیگر مثل دهه ی کرامت، ماه ذی الحجه (دهه ی اول و دهه ی ولایت) و نيز ايام ولادت و شهادت معصومان علیهم السلام می توان به بهترین وجه برای تقویت و ارتقای امور تهذیبی و تربیتی طلاب بهره جست.

مدرسه و تشویق طلاب برای مطالعه ی آن ها؛ (1)

• تشکیل بسیج طلاب و روحانیان در مدرسه؛

• تشکیل حلقه های تربیتی و بصیرتی با موضوع دفاع مقدس در مدرسه (خیلی از مفاهیم تهذیبی و تربیتی و ارزش های انقلابی مثل ایثار• صداقت ، تواضع، بصیرت، ولایت محوری و... را می توان با بهره گیری از منابع و کتاب های تولید شده در زمینه ی دفاع مقدس و مباحثه و گفت وگو در این حلقه ها به طلاب انتقال داد)؛

• برگزاری مستمر و سالانه ی اردوی راهیان نور و بازدید از مناطق جنگی؛

• وغيره.

ص: 128

13. سرابندی، محمدرضا؛ داستان یک مرداب (انحرافات و اقدامات مهدی هاشمی از آغاز تا انجام)، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1390 .

14. فیضی تبریزی، کریم؛ جاودان اندیشه (نگرشی نو و کامل به سرگذشت علمی و عملی علامه استاد محمد تقی جعفری تبریزی)؛ قم: تهذیب، 1380.

15. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، بیروت: مؤسسه الوفاء، 1403ق.

16. محدث قمی، شیخ عباس؛ کلیات مفاتیح الجنان؛ تهران: نبوغ ، 1375.

17. محمدی صیفار، مهدی؛ فرهنگ حجره نشینی؛ قم مرکز مدیریت حوزه های علمیه، 1396.

18. مختاری، رضا؛ سیمای فرزانگان؛ قم: بوستان کتاب، 1391.

19. مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ حوزه و روحانیت در آینه رهنمودهای مقام معظم رهبری؛ تهران سازمان تبلیغات اسلامی، 1375 .

20. مکارم شیرازی، ناصر و دیگران؛ تفسیر نمونه؛ تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1357.

21. موسوی خمینی، سید روح الله ؛ جهاد اکبر؛ قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1373.

22. - ؛ صحيفة امام؛ تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1389.

23. - ؛ صحيفة نور؛ :تهران سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1369.

24. وافی، علی؛ نسیم هدایت (رهنمودهای بزرگان به طلاب جوان)؛ قم: شفق ، 1388.

ب. مقالات و نشریات

25. «آیین نامه بهداشت محیط مدارس»؛ وزارت آموزش و پرورش اخبار حوزه (بخش اول)»؛ نشریه افق حوزه ، 22 آبان 1387، شماره 207.

26. «خاطراتی درس آموز از زندگی مقام معظم رهبری»؛ مجله مبلغان ، فروردین 1383، شماره 52 .

27. «سجاده خونین»؛ مجله پاسدار اسلام شهریور ماه 1382، شماره 261.

28. «سلب توفیق با لقمه حرام»؛ بخش اخلاق و عرفان اسلامی سایت تبیان، فرآوری: زهرا اجلال، شناسه مطلب: 265118 ، تاریخ 1392/9/30.

29. «ضرورت و ویژگی های استاد و راهنما در اخلاق»؛ نشریه حوزه مهرو آبان 1367، شماره 28 .

30 . عالم زاده نوری، محمد؛ «نقش تربیتی اساتید» (در قالب جزوه) قم: دفتر امور اساتید مدرسه علمیه معصومیه قم، اردیبهشت 1393 .

31 .کوهستانی، حسین علی؛ «نقش مدیریت و تأثیر تربیتی آن از دیدگاه اسلام»؛ مجله پیوند، خرداد 1370، شماره 140، ص 14- 21 .

ص: 130

32. «مصاحبه با حجت الاسلام و المسلمین علی سعیدی شاهرودی»؛ نشریه شاهد یاران ، دی ماه 1387، شماره 38 .

33. «مصاحبه با سید محمدرضا طباطبایی»؛ نشریه شاهد یاران، دی ماه 1387، شماره 38.

34. «مصاحبه با آیت الله عبدالحسین غروی»؛ مجله حوزه ، شماره 62.

35 . مصباح یزدی، محمدتقی؛ «اخلاق و عرفان اسلامی (10)» نشریه معرفت، بهمن و اسفند ،1378 شماره 32 ، ص 4-8.

36. نظافت، محمدجواد؛ «تربیت و پرورش نیروی انسانی در حوزه های علمیه»؛ مجله حوزه، فروردین و اردیبهشت 1387 شماره 145، ص 232 - 207 .

ج. سایت ها

37. پایگاه اطلاع رسانی مقام معظم رهبری (www.farsi.khamenei.ir).

38. پایگاه اطلاع رسانی روزنامه پزشکی ایران، شناسه خبر: 34883، تاریخ 1392/1/24: (www.iran.pezeshk.us)

39. پایگاه اطلاع رسانی مؤسسه سیره علما شناسه مطلب: 2292 ، تاریخ 1393/12/26: (www.sire-olama.ir)

40. پایگاه مهدی یار (خانه مهدویت ایران)، شناسه خبر :2378 (www.mahdiyar.ir).

41. ویکی اهل البیت (دانشنامه اسلامی مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهل بیت) .(www.wiki.ahlolbait.com)

42 . پایگاه مؤسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان: (www.tebyan.net) .

*******

لطفا پیشنهادات و انتقادات سازنده خود را پیرامون این نوشته به ایمیل مدیریت مطالعات و برنامه ریزی تهذیبی معاونت تهذیب و تربیت ارسال نمایید .

DM.TAHZIB@ISMC.IR

ص: 131

ص: 132

ص: 134

ص: 136