ص: 2

نقش تربیتی اساتید در مدارس علمیه

هادی حسین خانی نائینی

کاظم علی محمدی

ص: 3

سرشناسه: حسین خانی نائینی، هادی، 1354

عنوان: نقش تربیتی اساتید در مدارس علمیه

تکرار نام پدید آور: مؤلفان هادی حسین خانی نائینی کاظم علی محمدی؛ به سفارش و نظارت مدیریت مطالعات و برنامه ریزی تهذیبی معاونت تهذیب و تربیت حوزه های علمیه

مشخصات نشر: قم: مرکز مدیریت حوزه های علمیه، 1396

مشخصات ظاهری: 229 ص

شابک : 8-7-7550-600-978

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

یادداشت: کتابنامه ص 219 - 227؛ همچنین به صورت زیرنویس

موضوع: طلاب- راه و رسم زندگی.

موضوع: حوزه های علمیه

موضوع: معلمان- روابط با شاگردان.

موضوع: حوزه های علمیه- برنامه ریزی.

موضوع: روحانیت- اخلاق

شناسه افزوده: علی محمدی، کاظم

شناسه افزوده: حوزه های علمیه قم مرکز مدیریت حوزه های علمیه، معاونت تهذیب

شناسه افزوده: حوزه های علمیه قم، مرکز مدیریت حوزه های علمیه

رده بندی کنگره: 1396، 7ن5ح/ BP254/4

رده بندی دیویی: 297/653

شماره کتاب شناسی ملی: 4365524

نقش تربیتی اساتید

در مدارس علمیه

به سفارش و نظارت:

مدیریت مطالعات و برنامه ریزی معاونت تهذیب و تربیت حوزه های علمیه

مؤلفان: هادی حسین خانی نائینی و کاظم علی محمدی

ناشر: انتشارات مرکز مدیریت حوزه های علمیه

نوبت چاپ (دوم): بهار 1398

شمارگان: 1000 نسخه

قیمت:

*همه حقوق برای معاونت تهذیب و تربیت حوزه های علمیه محفوظ است*

نشانی: قم، انتهای بلوار پیامبر اعظم صلی الله علیه و اله (جمكران)، مجتمع دار الولاية

معاونت تهذیب و تربیت حوزه های علمیه

www.tahzib-howzeh.ir

مراکز پخش:

معاونت تهذیب و تربیت حوزه های علمیه

قم، مدرسه علمیه دارالشفاء، فروشگاه انتشارات مرکز مدیریت حوزه های علمیه: 37748383-025

ص: 4

توجه دادن به اهمیت اهل بیت علیهم السلام و گریه بر مصایب آنان...49

تشرف مستمر به حرم حضرت معصومه عليها السلام...50

ذکر مصیبت اهل بیت علیهم السلام در مناسبت ها...50

اظهار تواضع و ادب به ائمه علیه السلام...50

مودّت مكتوب...52

اظهار محبت به سادات اهل علم...52

5. انس با قرآن دعا و معنویت...52

انس با قرآن...53

دعا و استمداد از خدا قبل از تدریس...53

تهجد و اهتمام به نماز شب...54

ختم جلسه درس با دعا...55

دعا برای شاگردان...56

6. اهتمام اساتید به معنویت و تهذیب نفس طلبه...56

بیان مسائل معنوی در خلال درس...58

پرداختن به تهذیب نفس...60

وارستگی از دنیا...60

پرهیز از اختلاف...61

تعقیب کردن حکمت عملی...62

تضرع برای حل مسائل علمی...63

تضرع برای حفظ آبرو در قیامت...65

بیان احادیث اخلاقی در ابتدا یا انتهای درس...65

بیان سیره ی اهل بیت علیهم السلام...67

بیان سیره ی علما و بزرگان...67

ص: 6

پرهیز از طرح امور مفسده انگیز در درس...69

شناسایی ریشه ی مشکل شاگرد و ارائه راه حل مناسب...70

7. خوش خلقی...71

8. پرهیز از انتقال مشکلات خود به شاگردان...74

9. زهد و زیّ طلبگی...75

10. احترام به اساتید و علما...77

پرهیز از کاربرد عبارت های ملامت آمیز...78

خضوع در برابر استاد...79

بزرگ داشت نام و یاد استاد...80

جلب رضایت اساتید...83

توجه دادن طلاب به رعایت منزلت استاد....84

خدمت به اساتید...85

دعا به اساتید...85

11. تواضع...86

فروتنی در گفتار...87

فروتنی در نوشتار...91

فروتنی در رفتار...92

12. عزّت نفس...96

نفوذ ناپذیری...97

پیشرفت و تکامل معنوی...98

برخورداری از حمایت مادی...98

استقامت در مسیر طلبگی و عدم پشیمانی از آن...100

اظهار بی نیازی...100

ص: 7

پرهیز از ارتباط با دیگران برای تحصیل درآمد...102

پرهیز از سکونت در مناطق مرفه نشین...102

برانگیختن طلاب به همت عالی...103

پرهیز از گداپروری...104

دعا...105

13. عیب پوشی اصلاح گر...105

فصل دوم: نقش شناختی - معرفتی اساتید

1. معرفت به ارزش کار تربیتِ طلبه...111

2. شناخت ویژگی های نسل جوان...115

3. توجه به بهداشت روحی و روانی طلاب...116

توصیه به تفریح و نشاط...116

تغذیه ی مناسب...117

گفت و گوهای علمی و دوستانه...117

ورزش...118

4. توجه به نیازهای شاگردان...119

نیازهای مادی...119

نیازهای معنوی...121

5. بصیرت سیاسی - اجتماعی...123

شناخت رسالت حوزه و روحانیت...123

دشمن شناسی...125

زمان شناسی و درک ضرورت های زمانه...125

ص: 8

آشنایی با شبهات جدید و آمادگی برای پاسخگویی...127

5. آینده نگری...128

6. تقویت مبانی اعتقادی طلاب...129

7. تفهيم استدلالى...132

فصل سوم: نقش انگیزشی عاطفی اساتید

1. احساس مسئولیت به تربیت طلاب...137

استفاده از روش های تدریس مؤثر...138

تدریس با کم ترین امکانات و در موقعیت های دشوار...138

تعطیل نکردن بی مورد درس...140

ملاک ندانستن تعداد شاگردان...142

2. برقراری ارتباط مؤثر با طلاب...142

الف. عوامل ارتباط مؤثر...143

ادب...143

نگریستن عادلانه...144

تبسم...145

به خاطر سپردن نام ها...146

خوش بیانی...147

شوخ طبعی...147

گوش دادن فعال...149

انصاف علمی...153

شهامت در اظهار حق...155

ص: 9

همراهی با شاگردان در گفت و گو...158

مواجهه صحیح با درخواست های شاگردان...158

رسیدگی به شاگردان...159

محبت و التفات نسبت به شاگرد تازه وارد...163

ایجاد فرصت پرسش و پاسخ پس از تدریس...164

سرکشی به حجره و گاه به منزل طلبه...165

ب. موانع ارتباط مؤثر...165

زیاده روی در سرزنش...166

انتشار لغزش ها...166

زیاده گویی...167

تندخویی...167

جدال و خودنمایی...168

3. ابراز عطوفت پدرانه...169

مهرورزی پدرانه...169

تربیت پدرانه...172

نصیحت پدرانه...173

همدردی پدرانه...175

4. تكريم طلاب...176

پیشی گرفتن در سلام...176

احترام به شاگردان...177

به پا خواستن...177

به کار گرفتن تعابیر محترمانه...177

ص: 10

مشورت کردن با شاگردان...179

اعتماد به طلاب...179

وفای به عهد...180

احترام به حق طلاب...180

5. انگیزه بخشی...181

تدريس بانشاط...181

بیان روشن و مستدل...182

تشویق طلاب به خوب درس خواندن...183

به کار بردن لقب های انگیزه بخش...184

استفاده از مثال های انگیزه بخش...184

تقویت شهامت شاگردان در اشکال کردن...185

مسأله دادن به طلاب...186

پرهیز از ایجاد یأس نسبت به کتاب ها و برنامه های حوزه...188

پرهیز از بیان مشکلات شخصی...188

6. موعظه ی شاگردان...189

7. توبیخ...194

اظهار فضل...196

عدم جدیت در تحصیل...197

طرح اشکال های نامربوط در درس...198

عدم اطلاع از مشکلات همسایگان...198

ص: 11

فصل چهارم: نقش رفتاری اساتید

1. نظم وانضباط...203

اشتغال منظم به مطالعه ی قبل از تدریس...203

حضور به موقع در کلاس...204

نظم و آراستگی ظاهری...206

تنظیم مطالب درسی...208

تعیین مسئول برای کلاس...210

2. ارائه ی الگوی عملی فضیلت...211

3. اقدام اجتماعی...215

4. دفاع از ارزش های اسلام و انقلاب اسلامی...218

فهرست منابع...219

الف. کتاب های فارسی و عربی...219

ب. مقالات...225

ج. پایگاهای اینترنتی...227

آثار منتشر شده...228

ص: 12

توصیه ی همیشگی مقام معظم رهبری دام ظله به اساتید مدیران و مسئولان حوزه و نیز طلاب جوان و روحانیون همان سفارش های حضرت امام قدس سره می باشد و ایشان به مناسبت های مختلف حوزه و روحانیت را به اخلاق و معنویت دعوت کرده و متولیان امر را به اهتمام جدی در ایجاد تحول اخلاقی در حوزه فرا خوانده اند. (1) از این رو باید گفت مهم ترین و اصلی ترین شاخصه ی حوزه های علمیه موضوع تهذیب نفس تزکیه و اخلاق می باشد و طلبه ی امروز بیش از هر زمان دیگری نیازمند تهذیب است. (2)

گرچه در تربیت و تهذیب ،طلبه عوامل گوناگونی مانند خانواده مقررات و قوانین مدیران کادر دوستان و هم سالان محیط مدرسه و... مؤثر هستند؛ ولی یکی از مهم ترین عوامل استاد می باشد که بیش ترین ارتباط را با طلبه دارد و ماندگارترین اثر را در ذهن و دل طلبه برجای می گذارد که در ادامه، بیشتر در این باره سخن خواهیم گفت.

ص: 14

نکته ی بعدی این که در شرایط فعلی و با توجه به انتظارها و مطالبه های فراوانی که از طلبه معاصر وجود دارد استاد با اکتفا به تدریس معمولی و بدون دغدغه مندی ها و دلسوزی های لازم نمی تواند نقش مؤثری در تعلیم و تربیت شاگردان داشته باشد بلکه نیازمند حرکتی جهادی و همتی بسیار بلند است تا بتواند نقش آفرین باشد.

در این نوشته الگوهایی از جهاد تربیتی اساتید مدارس علمیه در قالب ابعاد معنوی- اخلاقی شناختی -معرفتی انگیزشی- عاطفی و رفتاری ارائه شده و ذیل هر عنوان نیز نکته هایی از سخن و سیره ی اساتید موفق گذشته و حال حوزه های علمیه آورده شده است. البته الگوهای موفق اساتید مدارس علمیه بسیار متعدد و بیش از آن چیزی است که در این جا از آن ها یاد می شود ولی متأسفانه تجارب موفق بسیاری از ایشان هنوز به رشته تحریر در نیامده است و تنها توانستیم آن مقداری که در مقاله ها کتاب ها، سایت ها و مصاحبه ها گزارش شده در این جا متذکر شویم با توجه به این که در این ،زمینه هنوز پژوهش خاصی صورت نگرفته و این نوشته گام آغازین گام آغازین است طبیعی است اشکال ها و کاستی هایی داشته باشد که ان شاء الله در گام های بعدی می کوشیم آن ها را بر طرف کنیم به این امید که این اثر ناچیز در پرتو عنایات معصومان علیهم السلام مورد توجه و پذیرش خداوند متعال قرار بگیرد.

ص: 15

در پایان از حجج الاسلام والمسلمین آقایان کاظم علی محمدی و هادی حسین خانی که اثر حاضر به همت ایشان تدوین و آماده نشر گردید و نیز حجت الاسلام و المسلمین مهدی محمدی صیفار که بازبینی و ویرایش نهایی این اثر را بر عهده داشت، صمیمانه تشکر و قدردانی می کنیم.

مدیریت مطالعات و برنامه ریزی تهذیبی

معاونت تهذیب و تربیت حوزه های علمیه

ص: 16

متولیان مسائل اجتماعی و مسئولان فرهنگی - تربیتی جوامع انسانی به صورت طبیعی هر از چندگاه به تنهایی و کمبود توان خود نظر می کنند و آرزوی تربیت ابرمردانی را که قادر بر حل و رفع مشکلات جامعه باشند، در دل مرور می کنند ای کاش چند نویسنده ی توانای هنرمند در اختیار بود تا با تدوین متون ادبی تأثیرگذار نسل جوان را به صلاح و صواب می کشید ای کاش دانشمندان اندیشور صاحب قلمی می بودند که در پدید آوردن دانش انسانی اسلامی سرعت بیشتری می بخشیدند ای کاش مبلغان و مروجان صاحب نفس پرنفوذی می داشتیم که دل ها و اندیشه ها را به نفس گرم خود سوز و معنا می بخشیدند ای کاش مدیران فرهنگی کارآمدی وجود می داشت که بار سنگین طراحی و برنامه ریزی و ساماندهی امور فرهنگی شهرها و کشورها را بر دوش می گرفتند و ایده اثر بخش کارگشایی در اصلاح فضای جامعه در می انداختند.

گویا این آرزوها و ده ها آرزوی مانند آن بیش از همه بر دل پاک حجت غایب عصر امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف سنگینی می کند امام زمان نیز در انتظار پدید آمدن دست کم 313 نفر از چنین انسان هایی است تا به اتکای توان و اخلاص ،آنان نهضت توحید و عدالت را در سراسر گیتی آغاز کند.

دمیدن روح معنویت در انسان ها امامت جمعه و جماعات عرضه معارف دینی به زبان ،مردم پاسخ به شبهات اعتقادی تبلیغ دین ،قضاوت پژوهش و تولید ،اندیشه تولید آثار هنری دینی جریان سازی اجتماعی و راهبری دینی انسان ها نیازمند منابع کارآمد انسانی است. این

ص: 18

منابع کارآمد انسانی کجا پدید می آیند؟

اگر شما مسئولیت اجتماعی مهمی بر دوش داشته باشید، یا مثلا به عنوان یک مصلح اجتماعی، یک امام جمعه و مدیر فرهنگی، تصمیم به ایفای یک نقش بزرگ داشته باشید به خوبی در می یابید که برای ایفای این نقش ،بزرگ چه میزان به نیرو و بازو نیاز دارید. بی تردید توان و امکان یک نفر برای انجام یک کار اصلاحی بزرگ در توده متراکم انسانی کافی نیست. «من» باید به «ما» تبدیل شود و یک جمع همیار همراه پدید آید تا کارهای بزرگ و رسالت های سنگین تحقق یابد. این جاست که نگاه همه ی دلسوزان و دردمندان و مصلحان به سوی حوزه های علمیه دوخته می شود و سرمایه گذاری معنوی برای تربیت جوانان مؤمن و پرشور ،طلبه اولویت اول می گردد به این ترتیب اگر دوراندیش و عاقل باشیم به جای پرداختن به خرده کاری های کم بهره و بی سامان به این ضرورت می پردازیم و خود را برای آن فردای تابناک آماده می کنیم.

اگر امید داشته باشیم که کارگاه پرورش این چنین انسان هایی دائر و مسیر تربیت آنان هموار است می توان صبر کرد و دندان بر جگر نهاد؛ پنج سال دیگر .... ده سال دیگر .... پانزده سال دیگر... تا شمار فراوانی از این نیروهای کارآمد در اختیار جامعه قرار گیرد و این سنگرهای خالی را پر کند این دردهای بزرگ را درمان نهد و این راه های ناپیموده را بپیماید.

با پدید آوردن یک تیم توانا از جوانان تربیت یافته ی رشید امروز می توان فردایی نه چندان دور آتش فشانی پدید آورد که شعله ی ایمان و معرفت را

ص: 19

در دل ها و جوامع بیفروزد و پلیدی ها و ناپاکی ها و شرک و ستم را بسوزاند و موجی از عقلانیت و معنویت و عدالت بر مدار آیین شورآفرین اسلام برآورد.

همه ی نگاه ها در پدیدآمدن این انسان های بزرگ به سوی حوزه است. هیچ نهاد و سازمان دیگری این نیاز را نمی تواند برآورده سازد و قابلیت تولید و تکثیر این راد مردان را ندارد بی شک نظام تربیتی حوزه های علمیه از پدید آوردن چنین انسان های بزرگی عقیم نیست و همچنان پنجره های امید برای تابش این نور باز است و به لطف مجاهدت امام و امت و جان بازی شهیدان ،فداکار و نیز آرامش نسبی حوزه های علمیه پس از انقلاب، امید پدید آمدن چنین اعجوبه هایی بیشتر شده و به تبع آن، تکلیف و مسئولیت ما در پرورش این انسان های بزرگ افزایش یافته است.

نمی توان منتظر یک تصادف بزرگ برای پدید آمدن این ستارگان درخشان ماند و همه چیز را تنها به عنایت الهی واگذارد بدون برنامه ریزی و اقدام احتمال پیدایش این کسان بسیار کم است باید تلاشی کرد و حرکتی ...

باید طلبه جوان امروز را دید؛ طلبه جوانی که تأثیر پذیرترین و آماده ترین موجود برای دریافت این تربیت و تأثیرگذارترین موجود برای فردای جامعه .است باید این جوان آماده را به دانایی و ایمان و اراده و اخلاص و تجربه و مهارت تجهیز کرد و توان روحی و روانی او را برای انجام آن مأموریت بزرگ افزود و برای ایفای نقش تأثیرگذار اجتماعی و خدمت مجاهدانه بی مزد و منت آماده اش ساخت.

در این مسیر - بر اساس سنت الهی در نظام اسباب و مسببات - هرچه

ص: 20

بیش تر تلاش کنیم و استقامت و رزیم و هر چه بیش تر فکر و زمان و سرمایه صرف کنیم بیش تر نتیجه می گیریم و هر چه بیش تر مسامحه کنیم و به برنامه های جانبی کم فایده دل خوش سازیم بیش تر محروم می گردیم.

به این همه بیفزاییم که دشمنان دین و آیین و فرهنگ اسلام نیز همین گونه می اندیشند و برای مقاصد ناپاک ،خود دستان توانا و نامردان کارآمدی جست وجو و در تربیت آنان سرمایه گذاری می کنند این بدان معناست که هر لحظه توقف ما در این رقابت سنگین عقب نشینی و خسارت است. باید از ظرفیت های فراوان این عصر بهره گرفت. دیگر نمی توان مطلوبیت های طلبه ی کارآمد را در حدود عالمان خوب گذشته تعریف کرد دیگر نمی توان به پرورش نیروهای متوسط قناعت کرد دیگر نمی توان به خوب بودن طلبه راضی شد باید چهره راد مردانی بزرگ در اندازه ی نیازهای امروز و متناسب با امکانات این عصر ترسیم کرد و دست به کار پرورش عالمانی دیگر و انسان هایی ممتاز شد.

از این جا روی سخن به سوی متولیان و مسئولان حوزه های علمیه است. با ملاحظه ی این نیاز و این امکان نمی توان آرام ماند و نمی توان آرام نشست. این فرصت زرین در شکل دهی به شخصیت این جوانان مشتاق و این امکان بی بدیل در تجهیز این جان های مؤمن و آماده، تنها در اختیار شما است. گویا امام عصر علیه السلام نیز در انتظار یک خدمت منحصر به فرد و یک اقدام درخشان ما است که از این ماده ی اولیه آن انسان های بی همتای بزرگ را برای نیازهای امروز و فردای جامعه جهان پدید آوریم.

ص: 21

﴿وَ إِنَّ عَمَلَكَ لَيْسَ لَكَ بِظُعْمَةٍ وَلَكِنَّهُ فِي عُنُقِكَ أَمَانَة وَ أَنْتَ مُسْتَرْعَى لِمَنْ فَوْقَكَ﴾. (1)

که یکی از این مردان بزرگ به صد هزار می ارزد و بسان امتی ظاهر می شود.

﴿لَأَنْ يَهْدِيَ اللهُ بكَ رَجُلا وَاحِداً خَيْرُ لَكَ مِمَّا طَلَعَتْ عَلَيْهِ الشَّمْس او تغرب﴾ (2)

سوم: استاد برخلاف مدیر معاون آموزش معاون تهذیب، کادر اجرایی و حتى استاد اخلاق ،مدرسه با گروه محدودتر و جمعیت کم تری روبه رو است و بالطبع مشکلات آنان را از نمای نزدیک می بیند و با سرعت و دقت بیش تری در می یابد و امکان شناخت استعدادها و قوت و ضعف طلبه را بیش از همه و پیش از همه دارد.

چهارم: انس و صمیمیت استاد در ارتباط طولانی با طلبه روز به روز بیش تر می شود و زمینه ی اثرگذاری و نقش آفرینی او هموارتر می.گردد همین انس و صمیمیت است که طلبه را به درد دل با استاد و بیان مسائل فردی خود تشویق می کند و از او «أُذُن خیر» و سنگ صبوری برای مشکلات طلبه پدید می آورد.

تأثیر استاد در طلبه قطعی است استاد حتی اگر نداند و نخواهد رنگ شخصیت خود را به طلبه انتقال می دهد و ناهشیار بر او اثری می افکند این فرایند ناخودآگاه را باید شناخت و مدیریت کرد و از ظرفیت آن به نفع تربیت بهره گرفت؛ تربیتی پنهان و نامرئی فراتر از آموزه ها و ارتباطات کلاسیک که می توان بهینه اش ساخت و به کارش گرفت.

البته توجه داریم که درجه ی اثرگذاری استاد و اثر پذیری طلبه از استاد به عوامل گوناگونی بسته است. تأثیر همه ی اساتید مانند هم نیست، همان گونه که تأثیر یک استاد در همه ی شاگردان مشابه نیست.

بنابراین از این ظرفیت ممتاز و انرژی جایگزین ناپذیر، حتماً باید به نفع تربیت آن انسان های توانا و بزرگ استفاده کرد.

ص: 23

بیش از انتقال اطلاعات و بیش از یک ضبط و پخش است وظیفه ی استاد تنها دانش افزایی و اطلاع رسانی نیست تربیت است.

برای آن که استاد شاگرد خود را بار آورد و رشد دهد باید در حق او رسیدگی .کند صرف سخن گفتن و انتقال داده های ،علمی به تحول جان طلبه نمی انجامد. استاد علاوه بر تربیت علمی و تحول ذهنی طلبه (یعنی دست یابی طلبه به کمالات ذهنی مانند قدرت تجزیه و تحلیل دقت ،تمرکز ،خلاقیت تفکر منطقی و ...) می تواند و باید به تحول اخلاقی - معنوی و شخصیتی طلبه نیز بیندیشد و اقدام کند.

بهترین خدمت در حق طلبه رسیدگی به اوست. نباید طلبه را رها و بی سرپرست باقی گذارد و لابه لای اشتغالات فراوان مسئولان و اساتید به فراموشی سپرد لازم است ،استاد طلبه را به منزله ی فرزند خود و ثمره ی عمر خود بداند و در ایجاد ارتباط صمیمی، سازنده و عاطفی با او پیش قدم شود و به رشد و حرکت و تحول او نظر داشته باشد و در امور اخلاقی ،معنوی ،معیشتی ،روحی روانی خانوادگی درسی و اجتماعی او حضور داشته باشد.

علاوه براین لازم است استاد به تناسب قابلیت های شاگردان این توجه ها و رسیدگی ها را کم و بیش نماید و با شاگردان ویژه و خاص ارتباط بیش تری داشته باشد؛ از آن ها تکلیف بیش تری بخواهد و برای آنان فرصت بیش تری اختصاص دهد.

شاید همه ی این عناوین را در این کلمات نیز بتوان خلاصه کرد دغدغه ،داشتن احساس مسئولیت دردمندی و دلسوزی.

محمد عالم زاده نوری

ص: 25

ص: 26

ص: 28

ویژگی های اخلاقی و معنوی استاد، تأثیر شگرف بر سلامت روانی و معنوی طلبه و در نتیجه پیمودن صحیح مسیر طلبگی دارد در این فصل برخی از این خصوصیت ها با نگاه به سیره ی اساتید والامقام حوزه های علمیه بررسی می شود.

نیت و نیت خالص است. ﴿مَن أَخلَصَ اللهِ اَربَعينَ صَباحاً جَرَتْ يَنابيعَ الحِكمَهِ مِن قَلبِهِ عَلَى لِسانِهِ.﴾ (1) اخلاص چهل روزه این است آثار و فوائدش؛ پس شما که چهل سال یا بیشتر در جمع اصطلاحات و مفاهیم در هر علمی کوشیدید و خود را علامه در علوم می دانید و از جندالله محسوب می کنید و در قلب خود اثری از حکمت و در لسان خود قطره ای از آن نمی بینید بدانید تحصیل و زحمتتان با قدم اخلاص نبوده است بلکه برای شیطان و هوای نفس کوشش .کردید پس اکنون که دیدید از این علوم کیفیت و حالی حاصل نشد چندی برای تجربه هم باشد به اخلاص نیت و تصفیه ی قلب از کدورت و رذائل بپردازید اگر از آن اثری ،دیدید آن وقت بیش تر تعقیب کنید؛ گرچه باب تجربه که پیش آمد در اخلاص بسته می شود؛ ولی باز شاید روزنه ای به آن باز شود نور آن تو را هدایت کند. (2)

نیز می فرماید:

نه همین طور قرائت کنید نه همین طور درس بخوانید نه همین طور ترویج بکنید نه همین طور منبر بروید نه همین طور تبلیغ بکنید؛ درس بخوانید به اسم رب .... تبلیغ بکنید به اسم ،رب منبر بروید به اسم رب گوش کنید به اسم رب صحبت کنید به اسم رب که اگر اسم رب را از اشیا جدا کنند به یک معنا هیچ هستند و هیچ می.شوند همه چیز با اسم ،رب چیز است همه ی آوازها از خداست با اسم رب عالم شروع شده است و با اسم رب ختم می شود شما هم باید با اسم رب شروع کنید و با اسم رب ختم .کنید علامت خدا در همه چیز هست. (3)

مقام معظم رهبری دام ظله نیز در تبیین مفهوم اخلاص می فرماید:

اخلاص یعنی این که انسان کار را برای خدا و به عشق انجام وظیفه انجام دهد انسان برای هوای نفس برای رسیدن به مال به ثروت به مقام

ص: 30

نام ،نیک قضاوت ،تاریخ برای انگیزه های ،نفسانی برای اشباع صفت پلید حسد، طمع، حرص، زیاده طلبی و افزون طلبی کار نکند کار را برای خدا و محض انجام وظیفه بکند ،این معنای اخلاص .است این چنین کاری پیش می.رود این گونه کاری مثل شمشیر برنده هر مانعی را از سر راه بر می دارد. (1)

آن وقتی که ما طلبه ها این طور کار می کنیم برکات الهی با ماست. آن وقتی که به آن بدنه شفاف اخلاص ما اندک خدشه ای وارد می آید کارها طور دیگری می شود؛ یعنی فوراً می بینیم که یک گوشه ی کار عیب پیدا می کند تا وقتی که اخلاص هست تا وقتی که «خود» نیست تا وقتی که با کم ترین برداشت بیش ترین کار را می خواهیم انجام بدهیم و واقعا به انگیزه و به سائقه ی همان هدایت الهی کار می کنیم برکات الهی همراه ماست. (2)

اساتید و مدرسان حوزه های علمیه با اخلاص نیت و عمل بیش ترین تأثیرگزاری را در پرورش معنوی شاگردان خود داشته اند در این جا نمونه هایی از الگوهای رفتاری اخلاص که اساتید با انجام آن خود را جاودانه ساختند مرور می شود:

نه به عنوان ضمیمه بر زندگی خویش که در متن زندگی خود وارد ساخت.

دوم آن که پس از شناخت ،تکلیف آن را با همه ی سختی های چندین و چند ساله اش با جان و دل پذیرفت و آن زمان که تدریس فقه و اصول، ارزش مطلق تلقی می شد و زمینه ساز مرجعیت عامه بود و از آن رهگذر می توانست به شهرت علمی و اجتماعی نیز دست یابد خود را فدای عمل به تکلیف نمود و پرداختن به مباحث قرآنی و عقلی را از ضروری ترین موضوعات دانست آن بزرگوار در تبیین وظیفه شناسی خود در پرداختن به دو نیاز ضروری حوزه می فرماید:

هنگامی که از تبریز به قم آمدم مطالعه ای در نیازهای جامعه اسلامی و مطالعه ای در وضع حوزه ی قم کردم و پس از سنجیدن آن ها به این نتیجه رسیدم که این حوزه به تفسیر قرآن نیاز شدیدی دارد تا مفاهیم والای اصیل ترین متن اسلامی و عظیم ترین امانت الهی را بهتر بشناسد و بهتر بشناساند. از سوی دیگر چون شبهات مادی رواج یافته بود، نیاز شدیدی به بحث های عقلی و فلسفی وجود داشت تا حوزه بتواند مبانی فکری و عقیدتی اسلام را با براهین عقلی اثبات و از موضع حق خود دفاع نماید. از این رو وظیفه ی شرعی خود دانستم که به یاری خدای متعال در رفع این دو نیاز ضروری کوشش نمایم. (1)

داماد گران قدر ،ایشان شهید قدوسی نیز در تدریس تکلیف محوری را سرلوحه خود قرار داده بود یکی از نزدیکان شهید قدوسی در بیان این بُعد از اخلاص آن استاد والامقام می گوید:

من در تمام مدت ،عمرم با بزرگان و شخصیت هایی ... که با آن ها سرو کار

ص: 32

،داشتم هیچ کس را خالص تر از آقای قدوسی نیافتم از آن هایی بودند که باید بگوییم فکر و ذکر و عمل و حتی نفس کشیدنشان برای خدا بود آقای قدوسی شخصیت بسیار بزرگوار عالم مورد تأیید ،حوزه از شاگردان ،امام حافظ بسیاری از خطبه های نهج البلاغه در آن زمان از شاگردان علامه طباطبایی در فلسفه و در تفسیر یک شخصیت به تمام معنا کامل و جامعی بودند؛ اما این شخص با آن همه عظمتشان برای ما گلستان سعدی را تدریس می کردند چون اعتقاد داشتند طلبه ها باید با ادبیات فارسی آشنا باشند در حوزه برای تدریس ملاک هایی وجود داشت و می توانم بگویم یکی از تبلورهای خلوص آقای قدوسی پذیرفتن تدریس چنین درسی در سطوح پایین حوزه بود؛ و یا این که استاد حفظ قرآن ما بودند حفظ قرآن را یک طلبه معمولی هم می تواند مدیریت و تدریس کند؛ اما به دلیل این که اعتقاد داشتند طلبه ها حتماً باید قرآن را حفظ ،بکنند خودشان مدیریت و تدریس این کلاس را نیز عهده گرفته بودند. (1)

شهید قدوسی به این تشخیص رسیده بودند که در آن موقعیت خاص تدریس دروسی همچون حفظ قرآن و گلستان سعدی از اهمیت بیش تری نسبت به سایر دروس برخوردار است؛ چون اولا تدریس دروس دیگر از داوطلبان بیش تری برخوردار بود و ثانیا تدریس ایشان زمینه ی اهتمام بیشتر طلاب را به این دروس فراهم می کرد.

مرحوم آیت الله مجتهدی نیز بدون توجه به اسم و رسم درس آن چه را که وظیفه ی خود تشخیص می داد تدریس می.کرد آن شخصیت ارجمند اخلاص در ادای تکلیف را به طلاب متذکر شده می گوید:

برای من فرق نمی کند مثلاً فقه و اصول بگویم یا این که این بچه های طلبه

ص: 33

،بیایند از آن ها سؤال کنم که فعل و فاعل و جار و مجرور را مشخص کنند من می توانم در این حوزه علمیه از اساتید و مجتهدین تقاضا کنم و یا دعوت نمایم و بدین وسیله درس خارج راه بیندازم و این جا شلوغ کنم و ریاست کنم شما هم ببینید کجا می شود بهتر خدمت کرد حالا اگر اسم و رسمی هم نداشت اشکالی ندارد مهم این است که خدمت کنیم؛ به طوری که خدا و اهل بیت پیامبر علیهم السلام آن را بپذیرند. (1)

البته روشن است که اخلاص همیشه مترادف با پذیرش دروس ساده تر و ابتدایی ترنیست، بلکه به آن معناست که در پذیرش دروس، انگیزه های ناب و الهى مد نظر قرار گرفته و دروسی پذیرفته شود که:

1. داوطلب کمتری برای تدریس دارد؛

2. ذهن طلاب را معطوف به اهمیت آن دروس کند.

حضور نویسنده تعریف می کند علامه با نیم نگاهی به او می فرماید:

تعریف نکن که خوشم می آید و ممکن است خلوص و قصد قربتم از بین برود. (1)

علامه محمدتقی جعفری نیز تندیس اخلاص بود و از تظاهر و خودنمایی به دور بود مرحوم علی دوانی پرهیز از ادعا و خودنمایی را ویژگی بارز اخلاص مرحوم علامه جعفری دانسته می گوید:

در محاوره و مذاکره ،ها ذرّه ای خودخواهی و ادعا و هوی و هوس نمی دیدی با همه ی علم و فضل و اسم و رسمی که داشت حاضر نبود خود را مطرح کند. (2)

،مجلس محقق اردبیلی پاسخی بسیار دقیق و عمیق بیان کرد؛ به طوری که شاگرد قانع شد و شبهه ای برایش باقی نماند شاگرد پرسید آقا چرا پاسخی به این نیکویی می دانستید و در همان مجلس بیان نفرمودید؟ محقق فرمود آن جا چون در مجلس و در حضور جمعی از مردم بودیم، احتمال داشت که قصدمان جدل و فخر فروشی و اظهار فضل بريك ديگر باشد؛ ولی این جا این شبهه نیست؛ زیرا تنها خدای متعال ناظر بحث و گفت وگوی ماست. (1)

می خواهم مطلب تازه ای به شما بگویم این شیخ که در آن گوشه با چند شاگرد نشسته است، برای تدریس از من شایسته تر است و خود من هم از او استفاده می کنم همه با هم می رویم به درس او. وی از آن روز در حلقه ی شاگردان شیخ ژولیده که چشم هایش اندکی تراخم داشت و آثار فقر از او دیده می شد در آمد. این شیخ ژولیده پوش همان است که بعدها به نام حاج شیخ مرتضی انصاری معروف شد. (1)

درس رسائل می گفتم و شاگردان زیادی داشتم یک روز که آمدم پشت در نگاه کردم دیدم جمعیّت شاگردان زیاد است؛ خیلی خوشم آمد. همان جا تصمیم گرفتم درسی را که هوای نفس در آن است تعطیل کنم؛ لذا درس را به خانه منتقل کردم و عده ای از شاگردان می آمدند خانه. (1)

نیست! به تعبیر خطبه ی نهج البلاغه (1): کسی ست که او را روی اسب سرکشی انداخته اند؛ نه این که او سوار شده است اگر هم سوار شده، اسب سواری بلد نیست دهانه در دستش ،است اما نمی داند چگونه باید سوار اسب شود نمی داند کجا خواهد رفت هرجا اسب او را کشید او هم مجبور است برود و قطعاً نجاتی در انتظار او نیست! این اسب هم سرکش است! (2)

ایشان هم چنین در خصوص ضرورت و اهمیت تقوا و نیز آثار و برکات آن می فرماید:

خدای متعال به پیغمبر خود هم می فرماید ﴿يا أَيُّهَا النَّبِىُ أَتَّق الله﴾ (3) تقوا، لزوم تقوا، رعایت تقوا، مخاطبش حتى وجود مقدّس پیغمبر است. خدا را در نظر داشته باشیم! مراقب اعمال خود رفتار ،خود گفتار خود حتی افکار و تصورات خود باشیم! این معنای تقواست! اگر این حاصل شد، همه ی راه های بسته گشوده خواهد شد و خدای متعال در تمام مراحل ملتی را که دارای تقواست یاری خواهد کرد. (4)

تقوای اساتید و مدرسان تا آن جا از اهمیت برخوردار است که عالمان وارسته ملاک تدریس ارزشمند را نه تدریس خوب، بلکه تدریس توأم با تهذیب می دانند آیت الله سید عبدالکریم کشمیری رحمه الله درباره ی کسانی که خوب درس می دهند می فرمود:

علم بدون تهذیب فایده ندارد اهل علم باید در حضور خدا باشد با عالم بی عمل هم نباید معاشرت کرد که در سلوك تأثیر دارد؛ چرا که خوب درس دادن معیار نیست که به درد قبر و قیامت بخورد. معیار خوبی نزد حق تعالی

ص: 40

تدريس با تهذیب است. (1)

هم چنین آیت الله سید عزالدین حسینی زنجانی، ایجاد نهضت اسلامی و تشکیل جمهوری اسلامی را از برکات تقوا و تهذیب نفس حضرت امام قدس سره دانسته و با سفارش طلاب به رعایت تقوا می فرمود:

از مسائل بنیادی و اساسی علوم ،اسلامی تقوا و رعایت سلوك شرعی است. در باب عقل و جهل کتاب کافی می خوانیم خطاب به داود رسید که ای داود میان من و خودت قطاع الطريق را واسطه ننما داود تعجب می کند و سؤال می کند قطاع الطریق چه کسانی هستند؟ خدای متعال وحی کرد: قطاع الطريق عبارتند از علمای سوء؛ کسانی که علم را مقدمه دنیا قرار داده اند. این ها راه را بر مردم می بندند خلاصه آن که اگر روحانی نخواهد در زمره «مَثَلُ الَّذينَ حُمِلُوا التَّوراه» باشد باید رابطه ی خود را با خدا حفظ و محکم کند و باید کاری کند که محبت دنیا در دل او نباشد که فردا پیامد منفی نداشته .باشد در این جاست که معلومات درافشانی می کند و انقلاب در خود و دیگران پدید می.آورد این همه کتاب قبل از انقلاب نوشته شده و حرف ها به میان ،آمد چندان تأثیری نکرد؛ اما يك نفر به نام امام خمینی قدس سره پیدا شد که واقعاً باتقوا بود حرف ها باورش بود و این گونه مردم را تغییر داد روحانی واقعی در مردم بسیار تأثیر می گذارد و اولین شرط باور و تعیین خود شخص است و بعد هم استقامت ایشان شجاعت و روشن بینی،ایشان ایمان جوشان و نفس گرم ایشان چه حرکتی در مردم مرده دل آفرید... بالاخره با تهذیب نفس است که طلبه انقلاب آفرین می شود و در روحیات مردم انقلاب ایجاد می کند. (2)

در این جا به برخی از شاخص های استاد با تقوا اشاره می شود:

ص: 41

نا مطلوب ،دارد هر چه زودتر به وجه معقولی عذرش را می خواست. (1)

،رهگذر نفحات قدس الهى و الطاف پاکیزه ی پروردگار و لحظات انس و الفت با خداوند بر آن ها تجلی کند و در نتیجه مشکلات آنان ،حل منظورشان تأمین و امور زندگانی شان اصلاح شود از پیامبر اکرم نقل شده که فرمود: «خداوند متعال عهده دار روزی طالب علم می باشد و روزی او را به طور خاص و متفاوت از دیگران تضمین می کند»؛ یعنی سایر طبقات مردم در کسب اسباب معیشت و زندگانی به سعی و کوشش نیاز دارند تا روزی خود را به دست آورند؛ در حالی که طالب علم به چنین تلاشی مکلف نیست بلکه او باید در پی دانش باشد. اگر از حسن نیت و اخلاص در اراده برخوردار باشد، خداوند متعال هزینه زندگانی او را کفایت می کند. (1)

مرحوم شیخ احمد دشتی که مقرب آخوند رحمه الله بود تعریف می کرد:

در زمانی که وضع مالی آخوند و همه ی ما خراب بود، يك شب که آخوند مجلس درس خصوصی داشت و در آن ،مجلس شاگردان مبرّز او مثل میرزای نائینی و مرحوم سید ابوالحسن اصفهانی و آقا ضیاء الدین عراقی و شیخ عبدالله گلپایگانی و عده ای دیگر حضور داشتند وقتی مجلس درس و بحث تمام شد ما دیدیم سیّدی که از خانواده «روفی عی» بود به اتفاق يك نفر زائر آمدند خدمت ایشان و آن مرد زائر مقداری وجوهات درآورد و به آقای آخوند داد ایشان هم پول ها را گذاشتند زیر تشکشان ما که ناظر جریان بودیم و همه سخت بی پول به هم نگاه کردیم و خوشحال شدیم که عن قريب استاد چیزی به ما خواهد داد؛ امّا به زودی امید ما مبدّل به یأس شد؛ زیرا دیدیم بعد از آن که آقای آخوند پول ها را زیر تشک گذاشتند آن مرد سید بلند شد و رفت در گوش ایشان آهسته چیزی گفت آقای آخوند قلم دواتی دم دستشان بود به او دادند و با اشاره به او گفتند: بنویس! آن سید هم چیزی مختصر نوشت و داد به ایشان آقای آخوند وقتی آن را خواندند اخم هایشان را درهم

ص: 45

کرده و کاغذ را پاره کردند و بعد دست زیر تشک بردند و پول ها را درآوردند و به آن سید دادند و آن سید هم پول ها را برداشت و با آن زائر تشکّرکنان بیرون رفت. شيخ احمد دشتی می گفت ما که ناظر این صحنه بودیم و نمی دانستیم جریان امر از چه قرار است و حس کنجکاوی ما هم سخت برانگیخته شده بود، همه می خواستیم سر از این ماجرا در بیاوریم؛ ولی رفقا جرأت نمی کردند سؤالی بکنند؛ ولی چون رویم به ایشان بازتر بود رفقا به من اشاره کردند که تو داستان را سؤال کن.

من هم از ایشان پرسیدم حضرت آقا ممکن است بفرمایید داستان از چه قرار است؟ ایشان فرمودند کدام داستان؟ عرض کردم این که این دو نفر آمدند ویکی پولی داد و شما آن پول ها را زیر تشک گذاشتید و بعد آن سید در گوش شما چیزی گفت و بعد چیزی نوشت و داد به شما و شما نوشته ی او را خواندید و پاره کردید پول ها را به آن سید دادید و بعد هر دو بلند شدند و رفتند. ما هیچ کدام معنای این را نفهمیدیم؟

آقای آخوند فرمودند: خیلی چیزها توی دنیا هست که ما معنای آن را نمی فهمیم این هم یکی از آن ها!

شیخ احمد می گفت: ولی من موضوع را دنبال کردم و یکی دو نفر از حاضرین مرا تأیید و اصرار نمودند تا اگر ممکن است ایشان توضیحی بدهند. آقای آخوند فرمودند حالا که اصرار دارید پس بدانید که آن مرد زائر آمد و چهارصد لیره پول برایم آورد من که گرفتم آن سید به من گفت که دو پسر دارد و می خواهد هر دو را داماد کند؛ اما پول .ندارد برای این که کسی متوجه نشود من به او گفتم بنویس به چقدر پول احتیاج داری؟ او هم نوشت صد ليره. من دیدم این مبلغ برای داماد کردن دو پسرش کافی نیست، هر چهارصد لیره را به او دادم.

وقتی آقای آخوند این مطلب را فرمودند همه ی شاگردان شروع کردند به قال

ص: 46

و مقال که ،آقا این چه وضع است؟ شما که خودتان بهتر می دانید وضع مالی همه ی ما خراب .است ما به جهنّم شما چرا به فکر خودتان نیستید الآن که شما و بچه هایتان این قدر در مضیقه هستید چطور يك هو چهارصد ليره به آن سيّد داديد؟ لا أقل فكرى به حال خودتان می کردید و یا لااقل فکری به حال شاگردان خودتان می کردید؟ و...

شیخ احمد می گفت: ما که داشتیم این اعتراضات را می کردیم ناگهان دیدیم آقای آخوند شروع کردند به گریه کردن وقتی ما گریه ی ایشان را دیدیم، همه ساکت و ناراحت شدیم و از ایشان معذرت خواستیم و تأکید کردیم هیچ کدام قصد جسارت به ساحت مقدس استاد خود را نداشتیم.

آقای آخوند بعد از چند دقیقه ساکت شدند و فرمودند: ناراحتی و افسردگی من از این نیست که شما مرتکب جسارتی نسبت به من شده اید یا نشده اید افسردگی من از این است که می بینم تمام زحماتی را که من در عرض سال ها برای شما کشیده ام همه به هدر رفته است؛ زیرا مشاهده می کنم که شما در رکن اوّل ،اسلام که توحید ،است وامانده اید و از آن غافلید و نمی دانید که رزق و روزی را خدا می دهد نه بنده خدا اگر منظورتان از این حرف ها این است که من این قبیل پول ها را برای خود بردارم و پس انداز کنم من احتیاج به پس انداز ندارم؛ زیرا وقتی از مشهد به نجف آمدم، جزیکی دو جلد کتاب هیچ نداشتم و خداوند این همه نعمت و عزّت به من مرحمت فرمود؛ و اگر منظورتان بچه هایم است که آن ها هم وضعشان خوب است و خدا رزاق آن هاست و اگر منظورتان خودتان ،است شما هم باید به خدا اتکا داشته باشید و امید به او ببندید نه به کس دیگر من متأثّرم از این که می بینم شما خدا را فراموش کرده اید و به بنده ی او چشم دوخته اید.

وقتی آقای آخوند این نصایح را فرمودند همه ی شاگردان از حرف استاد خود

ص: 47

سخت منفعل شدند و همه سرها را به زیر انداختند... (1)

آیت الله مصباح یزدی از مرحوم آیت الله بهجت نقل می کنند:

من روزی داخل اتاق نشسته بودم و سر و صدای بیرون منزل را می شنیدم بچه ی همسایه دم در بازی می کرد فقیری آمد و به او گفت برو از خانه تان چیزی برای من بیاور آن بچه رو به فقیر کرد و گفت خب برو از مامانت بگیر! فقير جواب داد من مامان ندارم تو برو از مامانت بگیر و بیاور

آقای بهجت می:فرمودند من از این گفت وگوی بچه با فقیر یک نکته دستگیرم .شد با خود گفتم این بچه آن قدر به مادرش اطمینان دارد که فکر می کند هر چه ،بخواهد می تواند از او بگیرد و افزودند: اگر ما به اندازه ای که این بچه به مادرش اطمینان دارد به خداوند اطمینان داشتیم و می دانستیم که هر چه از او بخواهیم می دهد هیچ مشکلی نداشتیم و همه کارهایمان درست می شد. (2)

خاصّی داشتند و مقام و منزلت آنان و حضرت رسول الله صلی الله علیه و آله و صدیقه ی کبری علیها السلام را فوق تصور می دانستند و يك نحو خضوع و خشوع واقعی و وجدانی نسبت به آن ها داشتند و مقام و مرتبه شان را ملکوتی می دانستند و به سیره و تاریخ آنان نیز کاملا واقف بودند. (1)

آیت الله نوری همدانی درباره ی استادشان آیت الله العظمی سید محمد ،داماد خاطره ای ذکر کرده اند:

این را فراموش نمی کنم [آیت الله سید محمد داماد] یک روز درس می گفتند در مسأله وضو به این جا رسیدند که در موقع گرفتن وضو، باید انسان خودش آب بریزد و خودش وضو بگیرد و کسی کمک نکند البته کمک هم مراتب دارد. بعضی مراتبش باطل می کند و بعضی مراتبش مکروه .است. روایتی خواندند از «وسائل» که حضرت امام رضا علیه السلام زمانی که به مجلس مأمون وارد شدند و مأمون در حال وضو گرفتن ،بود بدین نحو که یک نفر آب می ریخت در مشت او و او وضو می گرفت. حضرت امام رضا علیه السلام به مأمون فرمودند: «لاتشرك بالله يا امیرالمؤمنین» این کلمه را که ایشان خواندند که حضرت رضا به مأمون «امیرالمؤمنین» گفته باشد در اثنای بحث این کلمه امیرالمؤمنین ایشان را منقلب کرد؛ به طوری که به شدت گریه کرد و نتوانست آن روز درس بگوید. متأسف شد که وضع علام طوری باشد که امام رضا علیه السلام به مأمون بگوید امیرالمؤمنین!

اخلاصش را دارم می گویم که آن روز با گریه اش همه را منقلب کرد و نتوانست درس بگوید عبایش را بر سرش گرفت و جلسه را ترک کرد. (2)

ص: 51

﴿بِسْمِ اَللَّهِ حَسْبِیَ اَللَّهُ تَوَکَّلْتُ عَلَی اَللَّهِ وَ لاَ حَوْلَ وَ لاَ قُوَّهَ إِلاَّ بِاللَّهِ اَلْعَلِیِّ اَلْعَظِیمِ اَللَّهُمَّ ثَبِّتْ جَنَانِی وَ أَدِرِ اَلْحَقَّ عَلَی لِسَانِی﴾ (1)

معلم باید - از آن لحظه ای که پا از خانه بیرون می نهد و در جهت رفتن به جلسه ی درس گام برمی ،دارد ذکر و یاد خدا را استمرار دهد؛ و وابستگی خویش را با او حفظ نماید تا آن گاه که وارد جلسه درس گردد و بالاخره خدای را در این مدت فراموش نکرده و همواره از او برای توفیق خویش مدد جوید. (2)

مقید به نماز شب نیست با ایشان صحبت کردم معلوم شد سبکی معده را در شب رعایت نمی کند. (1)

﴿اَللَّهُمَّ اِغْفِرْ لَنَا مَا أَخْطَأْنَا وَ مَا تَعَمَّدْنَا وَ مَا أَسْرَرْنَا وَ مَا أَعْلَنَّا وَ مَا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنَّا أَنْتَ اَلْمُقَدِّمُ وَ أَنْتَ اَلْمُؤَخِّرُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ﴾ (1)

نیز تربیت می کردند هدف ایشان این نبود که تنها یک سلسله مطالب از استاد به شاگرد انتقال یابد؛ بلکه نظر ایشان این بود که شاگردانی تربیت شوند که برای آینده ی اسلام مفید باشند. (1)

ایشان هم چنین در خصوص وظیفه طلبه پروری اساتید در دیدار جمعی از اساتید و فضلای حوزه می فرماید:

کار معنویت کار دل دادگی به عالم معنا در حوزه اساس کار است. این را باید همه توجه داشته باشیم کمبود این معنا در حوزه به ما لطمه می زند در حوزه بحمد الله کسانی هستند که می توانند از زلال معنویاتی که از دل آن ها سرازیر می شود فقط لقلقه ی زبان هم نیست همه ی ما را سیراب کنند؛ به خصوص طلاب جوان را که بیش از همه احتیاج دارند بیش از همه هم از این بیانات آمادگی و تأثر .دارند گاهی سر درس استاد به یک مناسبتی دو کلمه چیزی ،بگوید طلبه از این رو به آن رو می.شود

شما ببینید یک نفس ،گرم مثل حاج میرزا علی آقای قاضی در نجف چقدر برکات درست کرد شاگردهای مرحوم آقای قاضی هرجا که بودند، مایه ی برکت شدند یک نمونه اش مرحوم علامه طباطبایی رضوان الله تعالى عليه که قم را روشن کرد چراغ علوم عقلی را در قم ایشان روشن کرد و ادامه داد و با مشکلات ساخت بقیه تلامذه مرحوم آقای قاضی و متأثرین از ایشان هر جا بودند همین جور بود در تهران در آذربایجان در خود نجف در بروجرد در جاهای دیگر؛ هر جا شاگردهای ایشان بودند مرکز معنویت و مرکز اشعاع روحانیت بودند نمی شود این ها را ندیده گرفت. (2)

مقام معظم رهبری دام ظله هم چنین نقش استاد را در تربیت معنوی شهید مطهری به این صورت تبیین می فرمایند:

ص: 57

مطهّری رضوان الله تعالی علیه در دامان چند معلم خوب پرورش یافته بود که اوّلین آن ها پدر خودش بود بله؛ بعضی پدرها معلمند؛ بهترین معلمند آن معلم ،خوب این مرد بزرگ را پدید آورد.

شهید مطهّری از پدر خود خیلی بالاتر و بزرگ تر بود من پدر بزرگوار ایشان را هم زیارت کرده بودم مطهّری انسان استثنایی برجسته ای در زمان خودش بود که از مقام پدر خیلی بالاتر بود؛ اما آن پدر بود که توانست این مرد بزرگ را به وجود آورد و در دامان تربیتِ خود پرورش دهد معلمان او هم این گونه بودند مرحوم آقای مطهّری از معاشرت یک یا دو ماه رمضان خودش با مرحوم «آقانجفی قوچانی» آن مرد بزرگواری که «سیاحت شرق» و «سیاحت غرب» را نوشت برای من نقل می کرد معلوم می شد که مقامات معنوی و تربیت و ممشا و منش آن مرد بر روح مرحوم مطهری رضوان الله علیه تأثیر گذاشته بود مرحوم علامه طباطبایی و مرحوم حاج میرزا علی آقای شیرازی و دیگران و دیگران و در رأس همه، امام بزرگوار نیز تأثیرات زیادی بر او گذاشته بودند معلّم چنین کارهایی می.کند (1)

استاد از راه های زیر می تواند کار دل دادگی طلاب به عالم معنا را تسهیل کند:

بعد از رحلت مرحوم آیت الله بروجردی در مسجد سلماسی برای امام منبر گذاشتند قبل از آن امام منبر نمی رفت روی زمین می نشست درس می گفت ظاهرا به احترام آقای بروجردی ایشان رفتند روی منبر نشستند خب چیز جدیدی بود به امام یک حالت تبسمی دست .داد بعد بلافاصله ایشان تغییر حالت داد و فرمود روز اولی که مرحوم آقای نائینی رضوان الله علیه روی منبر نشست گریه کرد. فرمود این همان منبری است که شیخ انصاری روی آن ،نشسته، حالا کار به جایی رسیده است که ما باید روی آن بنشینیم این ،حرف طلبه ها را دلها را تکان داد بعد هم ایشان مفصل صحبت کردند.

در مشهد مرحوم آشیخ هاشم قزوینی مدرس معروف و نامدار حوزه ی علمیه ی خراسان که از حیث بیان و تسلط بر مطلب نظیرش را ما در هیچ حوزه ی دیگری ندیدیم نه در قم نه در نجف؛ گاهی اوقات وسط درس سطح - درس مکاسب و کفایه - که حدود یک ساعت طول می کشید ده دقیقه یا بیش تر نصیحت می کرد طلبه ها اشک می ریختند. (1)

هم چنین یکی از شاگردان حضرت امام قدس سره نقل می کند:

از خصوصیات درسی که بر جذابیت درس ایشان می،افزود تذکرات اخلاقی ای بود که در موقع شروع درس و یا در ایامی که منجر به تعطیلات می شد می فرمودند گاه این تذکرات آن چنان نافذ و مؤثر واقع می شد که بعضی ها در درس امام به گریه می افتادند و برخی هم از حال می رفتند. (2)

رهبر معظم انقلاب اسلامی با اشاره به تأثیرگذاری عمیق بیانات اخلاقی حضرت امام در درس فقه و اصول می فرمایند:

من وقتي وارد قم شدم درس اخلاق ایشان تعطیل شده بود. سال ها بود که تعطیل شده بود و درس اخلاق نداشتند؛ کما این که درس فلسفه هم نداشتند.

ص: 59

تعطیل کردند فقط یک فقه و یک اصول می گفتند؛ اما خب معروف بود که ایشان مدرس اخلاق بودند و درس اخلاق ایشان آن چنان گیرا و پرجاذبه بوده که گاهی یکی از بزرگان ،قم یا مرحوم [سید صدرالدین] صدر یا مرحوم آقای سید محمد تقی خوانساری، نقل کردند که می آمدند در مدرسه ی فیضیه که ایشان اخلاق می گفتند پای درس اخلاق ایشان می نشستند؛ در حالی که مرحوم صدر و مرحوم آقا سید محمد تقی خوانساری در رتبه مقدم بر رتبه ی امام بودند؛ یعنی آن ها مرجع تقلید بودند و رئیس بودند و شهریه می دادند. در عين حال ایشان می آمدند درس اخلاق آقای خمینی می نشستند این ها را ما شنیده بودیم و درک نکرده بودیم؛ لکن گاهی در درس ایشان به مناسبتی وارد بحث اخلاق می شدند و قیامتی بر پا می شد طلبه ها گریه می کردند؛ اصلاً همه چیز را در دل انسان تغییر می داد. (1)

در این جا به برخی از نصایح و مواعظ تأثیرگذار اساتید وارسته به طلاب اشاره می شود:

در مسجد اعظم نصیحتی به طلاب کردند و فرمودند:

هیچ وقت غصه روزیتان را نخورید

آن موقع طلاب با نگرانی می گفتند آقای بروجردی که مرحوم شده، طلاب باید چه کار کنند؟ امام می فرمودند:

شما باید آن قدر همتتان عالی باشد که دنیا به اندازه ی پرِکاهی در نظر شما ارزش نداشته باشد. (1)

سید محمد حسن نجفی قوچانی رحمه الله نیز می گوید:

[استادمان مرحوم] ملامحمّد کاشی که منظومه را نزد او می خواندیم بسیار محقق و ملا بود... همیشه پیش از درس به قدريك ربع ساعت موعظه و نصیحت می نمود که خیلی مؤثر واقع می شد؛ به طوری که مصمم می شدیم بالکلیه از دنیا و مافی ها صرف نظر نموده، متوجه آخرت شویم. (2)

هم نجف است و خب زمان آقای بروجردی یک برهه ای فاصله شد. یک چنین زمزمه هایی وجود داشت ایشان یک منبری رفتند و در یکی از روزهای درس این مسأله را عنوان کردند که قم یا نجف نباید وجود داشته باشد. اختلاف از شیطان است و دو عده ای که هدفشان خداست با هم اختلاف ندارند این حرف از حرف های واضح است؛ اما وقتی که ایشان گفتند در ذهن من نشسته و این حرف یادم نمی رود...خیلی عجیب اثر بخشید در دل طلاب و اثر کرد. (1)

ذات باری تعالی فرمودند که ما نفهمیدیم وقتی جناب ایشان متوجه این امر شدند، سکوت اختیار کرده و درس را متوقف نمودند و بیان داشتند که اگر به عمق مطلب پی بردید این چنین خونسرد نبودید و به هیجان می آمدید بالاخره آن روز را به مباحث دیگری پرداختند؛ ولی باز به ما سفارش کردند که از تلاوت قرآن و دعا و نافله ی شب غفلت نکنیم و از خداوند در جهت فهم این مبحث مهم اعتقادی کمک بجوییم فردا وقتی سر درس حاضر شدیم، با بیان بهتر وارد بحث اثبات صانع شدند خدا شاهد است که بدون هیچ اغراق و مبالغه ای عرض می کنم همین که حدود بیست دقیقه در زمینه ی ذات باری تعالی صحبت ،فرمودند چنان حالتی در ما به وجود آمد که وصف نشدنی است به طوری که تعادل روحی خود را از دست داده و از شوق چشمانمان پر از اشک شد و بیقراری بر ما مستولی .گشت نمی توانستیم ساکت بنشینیم وقتی آقاجان این حالت معنوی را در ما ،دید فرمودند: «الحمد لله جرقه زد و این حقایق برای شما جا افتاده است.» خلاصه چنان مفهوم هستی مطلق را برای ما آشکار کرده بود که گویا همه ی صفات کمالیه و جمالیه را مشاهده می کنیم جداً یک حالت روحانی و معنوی عجیبی در من ایجاد شده بود که تا مدتی ادامه داشت؛ به طوری که همیشه خودم را در محضر خداوند تبارک و تعالی می دیدم به حدی که می خواستم یا دراز کنم یا بخوابم احساس شرم داشتم و می ترسیدم که نوعی بیادبی .باشد دنیا با همه ابعادش در نظرم پست و بی مقدار شده بود و ذکر و عبادت برایم لذت بخش و شیرین .بود عظمت انبیا و اولیا علیهم السلام آن چنان برایم مجسم شده بود که غالب اوقات در این فکر بودم و می گفتم که قطره هایی از حبّ تو بر من سرایت کرده و حالم این گونه شده است؛ و آن امامان معصوم علیهم السلام که همیشه از سرچشمه ی فيضت مستقيماً افاضه می شدند چه حالی داشتند. خلاصه آن که این حال پربرکت تا سه ماه در من ادامه داشت ... (1)

ص: 64

طلاب مشتاق به رشد اخلاقی و معنوی با دقت به تربیت اخلاقی اساتید می کوشند تا از هر استاد توشه ای برای سیر و سلوک معنوی خویش به دست آورند آیت الله علی پناه اشتهاردی رحمه الله از جمله افرادی است که از هر یک از اساتید خود چیزی آموخته است. ایشان می فرمود:

... اولین استادم آقای حاج شیخ یحیی تقوی توصیه کرد به غیر از درس و ،بحث به کار دیگری نپردازم از آیت الله آقا سید محمدرضا گلپایگانی بردباری را در امور تحصیل و زندگی آموختم آیت الله العظمی سید احمد خوانساری به یاد داد به تخیلات و و همیات توجه نکنم از رفتار و کردارهای آیت الله العظمی بروجردی ، نظم و ارزش آن و این که کینه کسی را به دل نگیرم .فراگرفتم امام خمینی به من آموخت به امور دنیوی توجه نکنم و اگر چیزی از آن امور را از دست دادم اهمیت ندهم ..... (1)

طلاب مؤثر دانسته و اساتید را به انجام آن برمی انگیزند:

دل جوان آماده است؛ این را از دست ندهید یک حدیث بخوانید، دو کلمه نصیحت کنید اول نصیحت به خود ماست این حدیث را که من می خوانم اول کسی که مخاطب است و ان شاء الله اول کسی که باید از آن متأثر بشود خود گوینده حدیث است برای خودتان هم مفید است. حوزه به این احتیاج دارد.

طلبه ها را نصیحت کنید. طلبه ها را به تفکر ،تأمل، ذکر موت و پرهیز از درس خواندن و تلاش کردن برای رسیدن به مقامات عالی برای جلب توجه مردم به سمت خود هدایت کنید طلبه ها درس بخوانند الله، في الله و بالله این آن وقت می شود حوزه ی با برکت. (1)

آیت الله مجتهدی رحمه الله نیز در خلال برخی توصیه ها با تأکید بر اهمیت بیان روایت اخلاقی از سوی ،اساتید می فرماید:

و اما از نظر علمی بدون پیش مطالعه در درس حاضر مشو و بدون مطلب سر کلاس مرو و اما از نظر اخلاقی یک بار آیت الله العظمی بروجردی رحمه الله فرمودند: «آقایان اساتید! قبل از درس یک حدیثی برای طلبه ها بفرمایید». قبل از درس حدیث ،بگو مسأله بگو به یاد می آورم وقتی که در قم طلبه بودم یک کلاس هدایه .داشتم وقتی می آمدم حجره پر بود. قبل از درس از کتاب ذخیره المعاد آیت الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی رحمه الله دو مسأله می گفتم بعد درس می دادم. (2)

ص: 66

که روی اسب هنگام راه رفتن کتاب می نوشته! در آخر کتاب هایش نوشته که کجا کدام قسمت را تالیف کرده، یک جزء از کتاب تذکره را در سلطانیه زنجان نوشته یک تکه اش را نمی دانم در کرمانشاه نوشته کتاب هایش را همین طور در سفرها تألیف کرده است وقتی شاه خدابنده به دست علامه حلی شیعه شد ایشان علامه را ول نکرد برای علامه یک مدرسه سیار ترتیب داد یک سالن درس و حجره ها و غیره همه ی این ها را از خیمه درست کرد هر کجا می رفتند خیمه ها را می زدند طلبه ها در آن ها مشغول درس و بحث و مطالعه می شدند. مرحوم علامه هم مشغول نوشتن می شد.

اگر شما شرح حال علما را ایام بیکاری مطالعه کنید، شما را خیلی برای مطالعه تشویق می کند و خیلی به خودسازی راغب می سازد حالات علما شما را وادار به زهد و فداکاری می سازد من یک وقتی رفته بودم همدان خدمت مرحوم آخوند ملاعلی همدانی همان جا گفتم خدایا! این آقا چه کار کرده که این قدر خوب شده است! آخوند همدانی هم گفته بود که اگر آدم از همدان برود دو رکعت نماز پشت سرآقای زنجانی [آیت الله سید احمد شبیری زنجانی] بخواند برگردد می ارزد یک آقایی هم از قم پا شده بود رفته بود همدان خانه ی آخوند ،همدانی دو تا چایی خورده برگشته بود؛ حتی ناهار هم نمانده بود فقط برای دیدن آن بزرگوار رفته بود این ها الگو هستند؛ شرح حال این ها را بخوانید. (1)

حضرت امام خمینی قدس سره نیز مطالعه ی وصیت نامه ی شهدا را عامل رشد معنوی می دانند و همگان را به آن برمی انگیزانند:

این وصیت نامه هایی که این عزیزان می نویسند مطالعه کنید. پنجاه سال عبادت کردید و خدا قبول کند یک روز هم یکی از این وصیت نامه [ ها] را

ص: 68

بگیرید و مطالعه و تفکر کنید. (1)

رهبر ما آن طفل دوازده ساله ای است که با قلب کوچک ،خود که ارزشش از صدها زبان و قلم بزرگ تر است با نارنجک خود را زیر تانک دشمن انداخت و آن را منهدم نمود و خود نیز شربت شهادت نوشید. (2)

داشتیم متوجه شدم پرخاشگری می کنم بیخود دیگران را دست می اندازم بی خود با دیگران شوخی های آزاردهنده می کنم اسمش شوخی است؛ ولی در انتها می بینم که طرف اذیت می شود پس از این که دنبال کردم چرا این گونه شده ام؟ متوجه شدم که براثر رفت و آمد و نشست و برخاست با این استاد چنین رفتاری در من به وجود آمده است. (1)

پیشه ی او باشد حتما مردم به درجاتی بدتر و زشت تر و فرومایه تر از او رفتار و گفتارشان را تنظیم می کنند تا چه رسد به آن که همانند او عمل نمایند. چنین دانشمندی نه تنها خویشتن را تباه می سازد بلکه موجب فساد و تباهی سایر مردم نیز می گردد. (1)

مهار زبان در موقعیت عصبانیت که در جلسه درس طبیعتا روی می دهد هنری است که حضرت امام قدس سره در تدریس از خود نشان داده اند. این گونه توانمندی ها به طور ناخودآگاه شاگرد را تربیت می کند.

مقام معظم رهبری دام ظله با اشاره به فشارهایی که در آغاز انقلاب بر حضرت امام وارد می شد و هر یک از آن ها زمینه کج خلقی را در تدریس ایجاد می کرد به توانایی امام در مهار زبان اشاره کرده می فرماید:

در سال 1342 که انقلاب آغاز شد امام در شبانه روز حداقل دو ساعت درس می فرمودند و برای این دو ساعت درس حدود پنج ساعت مطالعه لازم داشتند. غالباً هم تا نیمه شب برای پاسخ به نامه ها تلگرام ها و پاسخ به کسب تکلیف کنندگان نمی خوابیدند. همه ی این مسائل اعصاب را خسته می کند و هر فرد عادی را خیلی زود از پا در می آورد؛ به خصوص در درس و برخورد با مردم با عصبانیت مواجه می سازد؛ اما امام با کمال اطمینان خاطر مسائل را مطرح می فرمودند و به خصوص در درس اشکال های افراد را با روی خوش پاسخ می فرمودند و هیچ گاه در مسائل عادی عصبانیت از معظم له دیده نشد. (2)

آیت الله یزدی نیز در این باره چنین نقل می کنند:

البته ایشان [امام] گاهی در درس به شاگردان تند می شدند ولی آن هم روی حساب بود؛ مثلاً به فردی که مورد تندی ایشان بود می گفتند «مولانا! چرا

ص: 72

این حرف را می زنی که درست نیست؟» برعکس بعضی از علما بودند که صریحاً به طلبه می گفتند غلط کردی نفهمیدی! (1)

علامه محمد حسین طهرانی رحمه الله به حلم استاد خود علامه طباطبایی اشاره کرده می فرماید:

،باری عظمت و ابهت و سکینه و وقار در وجود ایشان (علامه طباطبایی) استقرار یافته و دریای علم و دانش چون چشمه جوشان فوران می کرد و پاسخ سؤال ها را آرام آرام می دادند و اگرچه بحث و گستاخی ما در بعضی از اَحیان به حدّ اعلا می رسید ابدا ابدا ایشان از آن خط مشی خود خارج نمی شدند و حتی برای یك دفعه، تن صدا از همان صدای معمولی بلندتر نمی شد و آن ادب و متانت و وقار و عظمت پیوسته به جای خود بود و جام صبر و تحمل لبریز نمی گشت. (2)

آیت الله مصباح یزدی در بیان تأثیرگذاری اخلاق استاد در طلبه می فرماید:

جهات اخلاقی ،استاد ناخودآگاه در شاگرد اثر می گذارد. اگر استادهای متعددی وجود دارند علاوه بر آن شرایطی که برای تدریس و تعلیم باید رعایت شود، سعی کنیم کسانی را انتخاب کنیم که متخلق به اخلاق الهی باشند؛ مهذب باشند؛ متواضع باشند؛ مؤدب باشند؛ منظم و منضبط باشند؛ استادی که سر ساعت بیاید و سر ساعت برود؛ در تدریس کوتاهی نکند و به اصطلاح چیزی کم نگذارد خود این رفتار خواه و ناخواه شاگرد را متواضع و مؤدب و منضبط می سازد. همین طور در درسش باید ادب را رعایت کند؛ اسم دیگران را سبک نشمارد؛ خدای نکرده رفتارهای خلاف اخلاق از او سر نزند که ،شاگرد اخلاق بد را از او بیاموزد این ها شرایطی است که باید در یک استاد باشد. (3)

ص: 73

و با استناد به روایت برخی از مصادیق دنیا طلبی را معرفی می کنند:

معنای زیّ طلبگی این است که در دنیاطلبی مثل دنیاطلبان عمل نکنیم؛ هر چه هوس کردیم بخواهیم من قبل ها روایتی دیدم که هر کس هر چه دلش خواست بپوشد هر چه دلش خواست بخورد و هر مرکوبی که دلش خواست سوار شود این شخص پیش خدای متعال ملعون است. این شأن پولدارها و پول پرست هاست ما هم فلان چیز را هوس می کنیم اما حالا پول نداریم؛ ، به مجردی که پول گیرمان ،آمد فوراً می رویم آن را تهیه می کنیم منتظریم که از این صد جزء اشرافی گری وقتی این یک جزئش فراهم شد نود و نه جزء دیگر را هم در فرصت های دیگر همین طور به تدریج فراهم کنیم. این شأن طلبگی نیست شأن طلبگی این است که انسان یک زی متوسطی همراه با ،قناعت، سلامت مالی و سادگی به طور نسبی برای خودش نگه دارد سلامت ،اخلاقی خیلی مهم است آن وقت قداست حفظ خواهد شد. (1)

یکی از شاگردان شهید مطهری درباره ی ساده زیستی و بی تکلفی ایشان در تدریس می گوید:

به یاد دارم که در درس فلسفه (متن شفای بوعلی) که در آغاز در مدرسه مروی برگزار می گردید [استاد مطهری] گاه در یک حجره و گاه در حجره ی دیگر هر جا که ممکن بود تدریس می کردند و یک بار که صاحبان این حجره ها غایب بودند و حجره ای برای تدریس باز نبود ایشان به سادگی و بدون از دست دادن فرصت در ایوان کوچکی جلوی یکی از حجره های بسته به روی زمین نشستند و برای حاضرین درس را بیان داشتند و علاوه بر درس فلسفه درس اخلاق نیز آموختند. (2)

ص: 76

ملامت گونه و سرزنش کننده استفاده نمی کرد و در نقل مطالب کاملاً دقیق .بود می کوشید تمامی مضامین بحث مورد نقد را بیان کرده و در پایان موارد اشکال دار آن را ارزیابی می کرد و احیاناً با استدلال محکم و براهین ،اصولی آن ها را مردود اعلام می نمود و از عبارت «نادرست بود» و «نیاز به تکمیل داشت» به رفع اشکال مبادرت می کرد. (1)

الهی قمشه ای نشسته بودم خم شدم و کف پای ایشان را بوسیدم ایشان فرمودند چرا چنین کردی؟ گفتم من لیاقت ندارم دست شما را ببوسم. (1)

شبی در جلسه درس به این تلمیذ کوچک خود فرمود:

آقا! شما خیر می بینید عرض کردم: الهی آمین ! اما جناب عالی از کجا این بشارت را به این کم ترین می فرمایید؟ فرمود: از بس که شما را نسبت به اساتیدت متواضع می بینم. (2)

مرحوم آقا ضیاء الدین عراقی که از شاگردان مبرز مرحوم آخوند خراسانی بوده است می گوید:

بعد از آن که میرزای بزرگ شیرازی مرحوم شد پسر او حاج میرزا علی آقا که طلب های جوان بود به نجف آمد استاد ما آخوند هر جا که می رفت پسر میرزا را با خود می برد و او را در هر محلی و مجلسی جلو می انداخت. شاگردان آخوند که فاضل و مجتهد بودند از آن که می دیدند استادشان دنبال طلبه ی جوانی راه می رود ناراحت شده مرا که از همه جوان تر بودم، تحریک کردند تا این مطلب را با استاد خود در میان بگذارم از این روی من جسارت کرده به ایشان عرض کردم این چه معنا دارد که شما با آن که خودتان کم تر از میرزای شیرازی نیستید دنبال پسر جوان او راه می افتید و او را در همه جابر خود مقدم می دارید؟ آقا ضیاء می گوید آخوند نگاهی به من کرد و فرمود: اگر به تو برمی خورد دنبال ما نیا. این پسر استاد من است و احترام او بر من لازم است. (1)

نیز نقل است که:

تا زمانی که میرزای شیرازی زنده بود آخوند به احترام استاد بالای منبر تدریس نکرد و برای شاگردان نشسته درس می گفت پس از درگذشت میرزا روز درس بر منبر نشست و گفت: «قال الاستاد و اقول .» (2)

در تواضع مرحوم آیت الله العظمی بروجردی نسبت به فرزند استادشان نیز چنین نقل شده است:

مرحوم آیت الله بروجردی علاقه و ارادت به مرحوم آخوند ملا محمد کاظم خراسانی را تا آخر عمر حفظ کردند. در ایام اقامت در قم زمانی مرحوم حاج میرزا احمد ،کفایی سفری به قم نموده بودند ایشان در مجلس درس حضور

ص: 81

یافته و خطاب به فضلای درس فرمودند شنیدم که فرزند استاد بزرگوار ما مرحوم آقای آخوند به قم مشرف شده اند من به عنوان دیدن ایشان درس را تعطیل می کنم و از آقایان فضلا می خواهم که از ایشان دیدن و تجلیل کنند. آن گاه پس از بیان شمه ای از شخصیت والای آن مرحوم درس را تعطیل کردند. این کاری بود که بعدها نسبت به هیچ شخصیت دیگری نشد. (1)

امام خمینی قدس سره نیز که در آثارش به کوچک ترین مناسبتی، نامی از استادش آیت الله شاه آبادی می برد می نویسد: «شیخ عارف کامل روحی فداه» و در بیانیه ای به مناسبت شهادت فرزند استاد نوشت:

این شهید عزیز... فرزند برومند شیخ ما بود که حقا حق حیات روحانی به این جانب داشت که با دست و زبان از عهده شکرش بر نمی آیم. (2)

آیت الله نورالله شاه آبادی این خصوصیت امام را ناشی از احترام گذاری استادشان مرحوم آیت الله شاه آبادی به اساتید می دانند:

وقتى من شرح كفايه مرحوم والد را استنساخ می کردم مشاهده کردم که هر جا کلام آیت الله آخوند ملا کاظم را ایشان بیان کرده اند بلافاصله نوشته اند: «قال استادنا المعظم روحی فداه» و این که ملاحظه می فرمایید امام [خمینی قدس سره] در نوشته هایشان هر جا که از مرحوم والد اسم می برند این جمله «روحی فداه» را می آورند این معنایش این است که هم معلم خوب تربیت کرده و هم شاگرد خوب دریافت کرده است. (3)

علامه محمدتقی جعفری رحمه الله نیز همواره از اساتید و بزرگان زمان خویش به نیکی یاد می کرد وی در این باره می گوید:

ص: 82

هیهات برگذشت زمان که دیگر بازگشتی !ندارد ای کاش آن ها باز می گشتند و ما بر سر راهشان گل ها می کاشتیم. چه بزرگانی بودند چه عظمت هایی داشتند! آن ها از نظر مال زیاد با ما فرق نداشتند اساتید ما می گفتند که صاحب خانه مرحوم آیت الله محمد حسین اصفهانی آمد و فرش ایشان را بابت اجاره خانه برداشت و برد شیخ محمد حسین اصفهانی نبوغ عجیبی داشت. در فقه، ،اصول فلسفه ،عرفان ادبیات عرب و ادبیات فارسی مرد فوق العاده ای بود وقتی که با دوستان خود از آن دوران صحبت می کنیم آهِ حسرت می کشیم. (1)

نیز می فرماید:

ما با عشق و علاقه ی عجیبی در درس ها حاضر می شدیم و احترام خاصی برای اساتید خود قایل بودیم. استادان ،ما آرمان های والایی داشتند آن ها با نگاه های خود با ما حرف می زدند.... اساتید ما بیش تر با روح خودشان با ما صحبت می کردند تا با کلامشان گاه جمله ای می گفتند که آن جمله ابوابی از حکمت را باز و مسائل ما را حل می.کرد ما به اساتید خود خیلی علاقه داشتیم علاقه به استاد در تعلیم و تربیت بسیار مهم است. ما خدا را شکرگزاریم که چنین اساتیدی داشتیم. (2)

تهران به حضور انور علامه شعرانی در بیت المعمور آن حضرت تشرف حاصل .کردم بعد از تحیت صبح گاهی رو به من فرمود و گفت آقای میرزا ابوالحسن قزوینی به تهران تشریف آورده اند و شنیدم درس و بحث را شروع کرده اند. شما این درس هایی را که پیش من و آقایان دیگر دارید، طوری تنظیم کنید که محضرش را ادراک کنید. (1)

تحصیلی من بود آن روز امام در آغاز درس با تذکر این نکته که یک دو پله بالا نشستن برای آدم شخصیت نمی آورد و نباید موجب کبریایی انسان ،بشود به یک بحث مفصل اخلاقی کشانده شدند و صحنه ی درس اصول به درس اخلاق و عرفانی تبدیل شد. آن روز امام به اصل درس اصول نرسیدند و تذکرات بسیار جالبی در زمینه مفهوم ،تکبر ،تواضع ارزش تواضع برای عالم و آفاتی که تکبر در زندگی دانشمندان می تواند داشته باشد بیان فرمودند. (1)

موقعیت های بحث ،علمی زمینه هایی را برای خودنمایی استاد فراهم می کند؛ اما استاد متخلق مراقب این پرتگاه و دام شیطان بوده و از فروافتادن در آن می گریزد علامه طباطبایی رحمه الله از جمله عالمان مقیدی بودند که از به کار بردن هرگونه عبارتی که از آن بوی تفاخر و تکبر استشمام شود اجتناب می کردند آیت الله مصباح یزدی در بیان تواضع این دریای علم و حکمت می گویند:

در طول سی سال که افتخار درک محضر ایشان [علامه طباطبایی] را داشتم هرگز کلمه ی «من» از علامه طباطبایی نشنیدم در عوض، عبارت «نمی دانم» را بارها در پاسخ سئوالات از ایشان شنیده ام؛ همان عبارتی که افراد کم مایه از گفتن آن عار دارند؛ ولی این دریای پرتلاطم علم و حکمت از فرط تواضع و فروتنی به آسانی می گفت [ نمی دانم] و جالب این است که به دنبال آن پاسخ سؤال را به صورت «احتمال» و با عبارت «به نظر می رسد» بیان می کرد. (2)

مرحوم علامه علاوه بر تواضع در مباحث علمی در امور اخلاقی و معنوی نیز گفتاری متواضعانه داشتند آیت الله احمدی فقیه یزدی می فرماید:

اساسا در نظام طلبگی و حوزه استاد نه تنها استاد علم است، بلکه در متن آن،

ص: 88

استاد اخلاق و سازندگی هم هست؛ یعنی استاد هم مربی است ، و هم معلم ما اساتیدی که در فقه و اصول و سایر دروس داشتیم در بسیاری از آن ها این صفت بارز بود که همان نشست و برخاست و تدریسشان خود تعلیم بود. اصلاً رویه و تدریس ،استاد درس سازندگی و اخلاق بود مثلاً گاهی که به علامه طباطبایی عرض می کردیم حاج آقا نصیحتی بفرمایید ایشان می فرمودند: «حاج آقا خودش محتاج تر است!» و با همین ،بیان همه مطلب را به ما می فهماندند. (1)

مقام معظم رهبری دام ظله نیز به نمونه ای دیگر از تواضع فوق العاده ی علامه اشاره نموده، می فرماید:

یک وقتی علامه سمنانی آمده بود .قم همه علما رفته بودند دیدنش آقای خمینی هم ،بود آقای طباطبایی هم بود از بس قیافه آقای خمینی و آن ،متانت در ذهن آقای علامه سمنانی - پیرمرد ملایی بود - جلوه کرده ،بود خیال کرد که او علامه طباطبایی است؛ چون قبلاً هم «تفسیر المیزان» یا مثلاً «روش رئالیسم» را خوانده بود و به مقامات علمی و مقامات فلسفی ایشان واقف بود، فکر می کرد که آن صورت ذهنی با این چهره و این قیافه تطبیق می کند و شروع کرد با آقای خمینی به گرم گرفتن و این که ،بله من کتاب شما را خوانده،ام المیزان را خوانده ام. آقای خمینی هم آدمی که دست پاچه بشود مثلاً فوراً بگوید که نه خیر من نیستم یا خجالت بکشد که حالا او دارد اشتباه می کند چنین آدمی نبود واقعاً مثل کوه همین طور نشسته بود و گوش می.کرد آقای طباطبایی هم نشسته بود جلوی .ایشان دید که علامه سمنانی دارد اشتباه می کند برای این که این اشتباه ادامه پیدا نکند رو کرد به علامه سمنانی و گفت طباطبایی من هستم؛ ایشان استاد من آقای خمینی هستند. (2)

ص: 89

شهید محراب آیت الله اشرفی اصفهانی رحمه الله نوشته اند:

آیت الله العظمی سید محمدتقی خوانساری رحمه الله به قدری تواضع داشت که مقید بود به این که کسی در سلام از او سبقت نگیرد. وقتی برای درس گفتن به مدرسه می آمد سرش را پایین می انداخت تا کسی جلوتر به او سلام نکند. يك مرتبه در مدرسه را باز می کرد و به همه سلام می داد. (1)

تدریس دروس مقدماتی از سوی اساتید ،بزرگوار نشانه دیگری از تواضع گفتاری ایشان است. مرحوم آیت الله محمد شاه آبادی از امام خمینی قدس سره نقل می کند:

یک روز متوجه شدیم که مرحوم آیت الله محمد علی شاه آبادی، حدود دو ماه است که پس از پایان درس هایشان برای طلبه ای یکی از دروس مقدماتی (حاشيه ملّا عبدالله) را می گویند. خیلی تعجب کردیم و با خود گفتیم در حوزه ی قم این همه استاد حاشیه وجود دارد چه طور ایشان قبول کردند که بعد از ته درس سنگین و پیاپی حاشیه بگویند آن هم فقط برای یک طلبه تصمیم گرفتیم که از آن طلبه بخواهیم نزد استاد دیگری درس برود؛ ولی قبول نمی .کرد حتی به او گفتیم که هر استادی از اساتید بزرگ حوزه ی علمیه ی قم به جزآقای شاه آبادی و حاج شیخ عبدالکریم حائری را بخواهد ما حاضریم با او صحبت کنیم؛ ولی آن طلبه قبول نکرد و می گفت در روی کره ی زمین به غیر از آیت الله شاه آبادی از کس دیگر درس نمی گیرم تصمیم گرفتیم نزد آقای شاه آبادی برویم و ایشان را به این امر متقاعد کنیم. لذا یک روز بعد از درس خدمت ایشان رفتیم و آرام آرام صحبت را شروع کرده و با تکیه به اصل «اَلأهمُّ فَالاَهَمُ» به ایشان عرض کردیم که لازم است شما بعد از نُه درس استراحت کنید. خوب که حرف هایمان را زدیم ساکت شدیم. فکر کردیم که ایشان را متقاعد کرده ایم؛ ولی آقای شاه آبادی فرمود: انسانی از من تقاضایی کرده است.

ص: 90

و من در حدّ امکانم، تقاضایش را برآورده می کنم. (1)

عالمان وارسته نه تنها از کبر و غرور برکنار بودند بلکه از هرگونه رفتاری که در شاگردان، زمینه ی تکبر را فراهم آورد به دور بودند و از آن نهی می کردند.

بسیاری از دوستان مستحضرند که چند روزی بود که هنگام ورود استاد (آیت الله میرزا علی فلسفی) به ،مَدرَس شاگردان صلوات می فرستادند. در یکی از روزها به مجرد این که بر کرسی درس ،نشست :فرمود دیگر برای ورود من صلوات نفرستيد. (2)

به یاد دارم در سال اوّل یا دوم طلبگی ،خود نامه های دست و پا شکسته ای برای ایشان می نوشتم و سؤالات بی سروپایی می کردم و ایشان با آن همه اشتغالات ،علمی به خط مبارک جواب نامه را مرقوم می داشت و در اسرع اوقات می فرستاد یکی از طلاب نیز نقل می کرد که کتباً از محضر علامه مطلبی را سؤال کردم و ایشان پاسخ دادند باز دو مرتبه همان سؤال را پرسیدم باز جواب دادند بار سوم همان پرسش را مطرح کرده و به جواب ایشان اشکال کردم و آن مرد بزرگ برای مرتبه سوم با کمال تواضع جواب را به خط مبارك خود مرقوم داشته و فرستادند. (1)

از این جلسه نقل کنم این است که وقتی جلسه تمام شد چون کسی در آن جا غیر از آقایان حضور نداشتند سریعاً آقای آملی نعلین همه ی آقایان را جفت کرده بود! ایشان این قدر متواضع بودند.

آیت الله آقا سیدرضی شیرازی هم فرمودند آیت الله العظمی آملی در حدّى متواضع بودند که مثل یک طلبه رفتار می کردند اصلاً خودش را استاد به شمار نمی آورند. (1)

استاد مدیر شانه چی نیز موضوع تواضع استادشان آیت الله شیخ هاشم قزوینی نسبت به مرحوم آقا بزرگ تهرانی را این گونه بیان داشته است:

... يك روز که به دیدن ایشان (آیت الله شیخ هاشم قزوینی) رفتیم دیدیم آقا بزرگ تهرانی صاحب ،الذریعه از منزل ایشان بیرون می آیند مرحوم حاج شیخ هاشم که خود مجتهد مسلم ،بود کفش آقا بزرگ تهرانی را جفت کرد و با لبه ی قبا یا عمامه اش گرد و غبار آن را پاک کرد؛ یعنی با آن مقام علمی این بزرگوار که خود پیرمرد و وارسته بود در مقابل عالم دیگر که سال خورده تر از ایشان ،بود چنین خضوع کرد. (2)

مرحوم سید محسن امین عاملی در شرح احوال فقیه بزرگ و محقق مدقق مرحوم حاج آقارضا همدانی صاحب کتاب ارزنده ی «مصباح الفقيه» و تواضع آن بزرگوار در برابر شاگردان می نویسد:

تواضع مرحوم حاج آقا رضا به حدی بود که جلوی پای هر که بر او وارد می شد برمی خاست و حتی در اثنای ،تدریس برای طلاب و شاگردانی که وارد می شدند بلند می شد با این که عادت آن روزگار نجف این نبود که استاد در روز ،درس برای احترام شاگرد برخیزد؛ چه در اثنای درس چه خارج

ص: 93

آن؛ ولی مرحوم حاج آقا رضا چنین نبود به هنگام ورود یکی از شاگردان و لو در وسط درس در حالی که جزوه و کتابی که آن را تدریس می کرد در دستش بود برمی خاست و طلاب و شاگردان همچنان نشسته بودند. (1)

آیت الله میرزا جواد آقا تهرانی نیز هم ردیف شاگرانش بر زمین می نشست و هیچ گاه برای خود جای خاصی را در نظر نمی گرفت. او با فروتنی تمام بر روی دو زانو می نشست و بدون این که به جایی تکیه کند، با تبسم آمیخته با ادب و احترام درس می داد او با وجود علم و کمالات بی شمار هرگز اجازه نمی داد کسی دست او را ببوسد یا او را آیت الله خطاب کند یکی از روحانیان می گوید:

روزی موفق به بوسیدن دست ایشان شدم و از اتاق بیرون رفتم و بازگشتم. میرزا فرمود: «چون تو دست مرا بوسیدی من هم کفش های تو را بوسیدم». (2)

هم چنین علامه طباطبایی رحمه الله خود فرموده اند:

در مسأله ی «قوه و فعل» که در «اصول فلسفه» مورد بحث قرار گرفته بود مرحوم مطهری برای آن که به عمق آن برسد تا بتواند حواشی و شرح خود را بر آن مبحث بنویسد یک هفته من را به تهران برد و در خانه اش نگه داشت و با من بحث کرد تا قانع گردید.

از همین ماجرا، تواضع این استاد روشن می شود که چگونه برای تدریس به منزل شاگردش در تهران می رود. (3)

در موردی دیگر، یکی از شاگردان علّامه طباطبایی، تواضع عملی ایشان را در اجتناب از امامت جماعت و اقتدا به شاگرد خویش در نماز جماعت دانسته می نویسد:

ص: 94

از همان زمان طلبگی ما در قم که من زیاد به منزل علّامه می رفتم هیچ گاه نشد که بگذارند ما با ایشان به جماعت نماز بخوانیم این غصه در دل ما مانده بود که ما جماعت ایشان را ادراک نکرده ایم و از آن زمان تا به حال مطلب از این قرار بوده است تا در ماه شعبان 1401 ه . ق که به مشهد مشرف شدند و در منزل ما وارد شدند ما اتاق ایشان را در کتابخانه قرار دادیم تا با مطالعه هر کتابی که بخواهند روبه رو باشند؛ تا موقع نماز مغرب شد. من سجاده برای ایشان و یکی از همراهان که پرستار و مراقب ایشان بود پهن کردم و از اتاق خارج شدم که خودشان به نماز مشغول شوند و سپس من داخل اتاق شوم و به جماعت اقامه شده اقتدا کنم چون می دانستم که اگر در اتاق ،باشم ایشان برای امامت حاضر نخواهند شد قريب يك ربع ساعت از مغرب گذشت، صدایی آمد و آن رفیق همراه مرا صدا زد چون آمدم گفت ایشان همین طور نشسته و منتظر شما هستند که نماز بخوانید. عرض کردم من اقتدا می کنم گفتند ما مقتدی هستیم. عرض کردم: استدعا می کنم بفرمایید نماز خودتان را بخوانید فرمودند ما این استدعا را .داریم عرض کردم چهل سال است از شما تقاضا نموده ام كه يك نماز با شما بخوانم تا به حال نشده است قبول بفرمایید با تبسم ملیحی فرمودند يك سال دیگر هم روی آن چهل سال و حقا من در خود توان آن نمی دیدم که برایشان مقدم شده و نماز بخوانم و به من اقتدا کنند و حال شرم و خجالت شدیدی به من رخ داده بود. بالاخره دیدم ایشان برجای خود محکم نشسته و به هیچ وجه من الوجوه تنازل نمی کنند ،، من هم بعد از احضار ایشان صحیح نیست خلاف کنم و به اتاق دیگر بروم و فرادی نماز بخوانم.

عرض کردم: من بنده و مطیع شما هستم اگر امر بفرمایید اطاعت می کنم. فرمودند: امر که چه عرض کنم؛ امّا استدعای ما این است من برخاستم و نماز مغرب را به جای آوردم و ایشان اقتدا کردند و بعد از چهل سال علاوه بر آن که نتوانستيم يك نماز به ایشان اقتدا ،کنیم آن شب نیز در چنین دامی

ص: 95

افتادیم. خدا می داند آن وضع چهره و آن حال حیا و خجلتی که در سیمای ،ایشان توأم با تقاضا مشهود بود نسیم لطیف را شرمنده می ساخت و شدت و قدرتش جماد و سنگ را ذوب می کرد. (1)

آیت الله سید محمد حسین حسینی طهرانی رحمه السلام که قریب چهل سال شاگرد مرحوم علامه طباطبایی بود می فرمود:

روزی به منزل علامه رفتم دیدم در اتاق روی تشکی نشسته اند (البته به دستور طبیب؛ چون کسالت قلبی داشتند نباید روی زمین می نشستند) چون مرا دیدند از روی تشک برخاستند و تعارف کردند که روی تشکشان بنشینم. من از نشستن خودداری کردم من و ایشان مدتی هر دو ایستاده بودیم تا بالاخره فرمودند بنشینید تا من جمله ای را عرض کنم. من هم ادب را رعایت کرده و اطاعت نمودم و نشستم. ایشان هم روی زمین نشستند و بعد فرمودند: «جمله ای را که می خواستم عرض کنم این است که آن جا نرم تر است!»12 (2)

برخی از برکات عزت نفس برای طلاب و اساتید حوزه های علمیه عبارت است از:

می گفت شب خواب دیدم کسی در می زند امام زمان (عجل الله تعالى فرجه الشريف) بود دستش را بوسیدم وارد خانه شدند و مقداری نشستند و هنگام تشریف بردن دیدم چیزی زیر تشک گذاشتند بعد از تشریف بردنشان در عالم خواب نگاه کردم ببینم چه گذاشته اند دیدم یك فلس عراقی را گذاشته اند كه كوچك ترين واحد پول عراق و «أَقَلُّ ما يُباعُ و يُشتَرى بِهِ؛ کم ترین مبلغی که می توان با آن چیزی را خرید و یا «فروخت» است که شاید فقرا هم آن را قبول نکنند از خواب بیدار شدم و بعد از آن خواب دیگر به فقر گرفتار نشدم از اصفهان حواله ی صد یا هشتاد تومان رسید و وضع ما رو به بهبودی رفت ما که چنین ملاذ و ملجأى داریم چه احتیاجی به دیگران داریم؟! محال است کسی راه قناعت را پیشه نکند و به آن چه دارد راضی ،گردد بر عکس اگر کسی قناعت کند مایحتاجش به او می رسد؛ هر چند زیاد باشد از سخنان امام صادق علیه السلام است که فرمود: ﴿ضَمِنْتُ لِمَنِ اقْتَصَدَ أَنْ لَا يَفْتَقِر﴾؛ (1) «من براى کسی که میانه روی پیشه کند ضمانت می کنم که نیازمند دیگران نگردد.» (2)

آیت الله مجتهدی رحمه الله نیز با اشاره به عنایت خداوند به فردی که نیازش را از او بخواهد می فرماید:

یادم می آید در اوایل طلبگی برای تبلیغ به لواسان رفتم. در آن جا هر روز غذا برایم پلو و مرغ می آوردند؛ تا حدی که دیگر کلافه شدم گفتم: خدایا آشی برسان! سر ظهر کنار سفره نشسته بودیم دیدم شخصی با یک قابلمه آش آمد و گفت این را زنی برای شما درست کرده است غرض این که هر چه می خواهی از خدا بخواه! (3)

ص: 99

این چنین رفتار پدر موجب گشت تا خود ایشان نیز با بهرمندی از مناعت ،طبع با پیشنهادهای مادی دیگران برخوردی عزت مندانه داشته باشند چنان چه همان فرد اظهار می دارد:

قبل از انقلاب روزی آیت الله خامنه ای از مقابل مغازه بنده عبور می کردند به آقا عرض کردم شما طلبه هایی را معرفی کنید تا از باب وجوهات، ماه به ماه از من جنس ببرند تا من هم دین خود را ادا کرده باشم آقا فرمود طلبه ها این نحو استفاده از وجوهات را کسر شان می دانند. (1)

علاوه بر گفتار رفتار عالمان دینی نیز باید به گونه ای باشد که حتی شائبه ی نیازمندی نیز از آن استشمام نشود عالم فاضل و روشن بین مرحوم حضرت آیت الله محمد شاهرودی (از علمای بزرگ بهشهر) درباره ی عزت و مناعت طبع آیت الله کوهستانی چنین نقل کرد:

روزی یکی از مقامات بلندپایه حکومتی در استان برای کار مهمی با آقای کوهستانی ملاقات کرد و این در حالی بود که من نیز حضور داشتم نماز ظهر و عصر را به ایشان اقتدا کردیم و پس از نماز که به طرف بیت معظم له می،آمدیم آن صاحب مقام مشغول گفت و گو با آقا بود من متوجه شدم که آقای کوهستانی قسمتی از عبای خود را در مشت خود محکم گرفته اند. این حال تا موقعی که مهمانان حضور داشتند ادامه داشت قبلا در ذهنم گذشت که شاید لباس ایشان آلوده شده و از روی احتیاط با دستشان آن قسمت را گرفته اند. پس از آن که مهمانان از محضر آقا مرخص شدند، ایشان عبا را آزاد کردند از وی پرسیدم که چرا در این مدت قسمتی از عبای خودتان را با مشت گرفته بودید؟ تبسمی کردند و عبا را نشانم دادند که قسمتی از آن پاره و نخ نما شده بود و فرمودند من این قسمت را پوشاندم تا مهمان های ما گمان نکنند

ص: 101

من در مشکل قرار دارم که بعد برایم عبا بفرستند. (1)

از دیگر سو، ابراز نیازمندی ،استاد آثار نامطلوبی را بر شاگردان برجا گذاشته و آنان را به دنیاطلبی و زیر پا نهادن کرامت خود سوق می دهد. مرحوم آیت الله مجتهدی می فرماید:

نقل می کنند کسی در یکی از حوزه های علمیه رسائل درس می داد گاهی سر درس آهی می کشید و می گفت رفقای من همه دارای پست و مقام شدند و بعضی از آن ها مهندس و دکتر و رئیس شدند؛ ولی ما به جایی نرسیدیم این گونه اساتید به درد نمی خورند؛ زیرا باعث تضعیف روحیه ی طلاب می شوند و آن ها را تشویق به پست و ریاست و روی آوردن به دنیا می کنند... (2)

این موضوع گرچه برای افراد عادی می تواند بیاشکال شمرده شود، لکن برای روحانیت مطلوب نیست؛ چرا که با زیّ طلبگی ناسازگار بوده و به فاصله گرفتن از قشر متوسط و ضعیف جامعه منجر می شود علاوه بر آن که سکونت در چنین ،مناطقی همسانی با مرفهان را می طلبد و این امر ممکن است عزت نفس طلبه و خانواده وی را خدشه دار کند آیت الله میر محمدی با ذکر سفارشی از آیت الله احمدی میانجی در این خصوص و تأثیر آن در ارتباط با مردم می فرماید:

سال های اول که آیت الله میانجی به تبلیغ می رفتند و مردم وجوهات خود را به ایشان می دادند و آقای میانجی با این که در کمال احتیاج بود؛ ولی آن وجوهات و خمس را به طلبه های دیگر می داد تا آن ها خدمت مراجع تقلید ببرند و مقداری از پول دست آن طلبه ها را بگیرد آیت الله میانجی بزرگوار بودند و با تهیدستی می ساختند و مشکلات را تحمل می کردند؛ ولی عزت نفس خود را حفظ می نمودند آیت الله میانجی فرمودند:

همیشه به طلبه ها سفارش می کنم که اگر وضع معیشتی تان خوب شد، زود از آن محله که زندگی می کنید به محله ثروت مند نشین و به اصطلاح شمال شهر (که در قم سالاریه را مثال می زدند) ،نروید بلکه با مقداری تغییرات در ،ساختمانتان در همان محله زندگی کنید.

خود آیت الله میانجی به این شیوه عمل کرده بود و برای همین همه اهل محل با دیده ی احترام به ایشان می نگریستند. (1)

بیشتر می کشاند. در چنین موقعیت هایی است که تذکرات دلگرم کننده ی اساتید، قوت قلب طلاب را برای تداوم راه پرفراز و نشیب طلبگی می افزاید.

حجت الاسلام والمسلمين باکویی نقل می کند:

بعد از درگذشت حضرت آیت الله بروجردی که چهل روز حوزه ی علمیه ی قم تعطیل شد در اولین روزی که آقایان درس را شروع کردند امام در مسجد اعظم طی نصیحتی به طلاب فرمودند: «هیچ وقت غصه روزی تان را نخورید». طلاب می گفتند آقای بروجردی که مرحوم ،شده آن ها باید چه کار کنند امام می:فرمودند «شما باید آن قدر همتتان عالی باشد که دنیا به اندازه ی پر کاهی در نظر شما ارزش نداشته باشد.»

همیشه به طور غیرمستقیم نصیحت می کردند حدیثی می خواندند یا داستانی تاریخی از کسی نقل می کردند؛ ولی مناسبت آن حدیث و داستان تاریخی با رفتار گذشته ما آن چنان بود که گویی رفتار ما را بیان می کنند یا اگر قصوری و نقصی در رفتار ما بوده به زبان نقل يك حديث و ذکر تکه ی تاریخی آن را گوشزد می کردند همه ی دوستان هر کدام به مناسبتی این چنین استنباطی داشتند؛ یعنی می گفتند ایشان مطالبی می گویند که درست می شود بر زندگی ما و مشکلی که در زندگی داریم تطبیق کرد و با ذکر این داستان و حدیث، مشکل ما را حل می کنند یا اگر قصور و اشتباهی داشتیم تذکر می دهند. این روش ایشان در برخورد با دیگران برای تربیت آن ها بود مشخصاً نمی گفتند این کار را بکنید یا نکنید یا فلان کار را کرده اید بلکه با ذکر حدیث و داستان، شخص را متوجه نقص کارش می کردند و مقید می کردند که خود را اصلاح کند. (1)

آیت الله مصباح یزدی خود نیز همین روش را در رویارویی با اشکالات و نقایص طلاب به کار می گرفت حجت الاسلام و المسلمین مرتضی آقاتهرانی به یک مورد از شیوه ی تربیتی غیر مستقیم ایشان در اصلاح رفتار طلاب اشاره می کند درباره ی نحوه ی بیان عیب و انتقاد خاطره ای از آیت الله مصباح خدمتتان عرض کنم اوایل انقلاب که تبلیغ می رفتم کمونیست ها فعال بودند. حضرت آیت الله مصباح در مؤسسه در راه حق اصول دیالکتیک را به بچه ها یاد می دادند تا مبادا نظام یک دفعه به طرف مارکسیسم کشیده شود عده ای از ما به شمال کشور برای تبلیغ رفتیم تبلیغ که تمام شد برگشتیم و جلسه ای را خدمت حضرت استاد بودیم حاج آقا :فرمودند آقای ،تهرانی روز عاشورا که سخنرانی کردی موضوع سخن شما چه بود؟ من که یک طلبه ی تازه کاری ،بودم گفتم آقا این حدیث را خواندم که «كُلُّ يَوم عاشورا و كُلُّ اَرضِ کَربَلا» و در ادامه، محتوای سخنرانی خود را خدمت ایشان عرض کردم حاج آقا فرمودند آفرین و احساس کردم خیلی گل

ص: 106

کاشتم! قضیه گذشت و حدوداً یک ماه بعد سر کلاس تفسیر ایشان که بودیم، در پایان درس فرمودند دوستان توجه داشته باشید برای تبلیغ که می روید هر حدیث و روایتی را نخوانید برخی روایات ضعیف است آیاتی که می خوانید مواظب باشید غلط نخوانید روایتی که می خوانید مواظب باشید مستند باشد. به عنوان مثال از جمله بیانات معروفی که سندی ندارد عبارت «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا» است. تازه ما متوجه شدیم حاج آقا می توانست همان جا توی ذوق ما بزند و اگر چنین می کرد شاید من هیچ وقت سخنران نمی شدم این درایت استاد بود که با این سیاست سخن خود را به ما منتقل کرد. (1)

ص: 107

ص: 108

ص: 110

علم و آگاهی استاد به برخی از مسائل علاوه بر تقویت بُعد آموزشی ،او بر توانمندی وی در رشد معنوی طلبه نیز می افزاید. در این فصل ابعاد شناختی و معرفتی مدرس مورد توجه قرار می گیرد.

این جواب که رنگی الهی داشت و اخلاص و مسئولیّت شناسی استاد را به خوبی نشان می داد تأثیری عمیق بر شاگرد گذاشت؛ به طوری که به گفته ی خودش هرگز از خاطرش محو نشد. (1)

موقعیت ویژه ی ،دیگر مربوط به زمان سخت جنگ و درگیری های نظامی .است مرحوم آیت الله شیخ جواد تبریزی می فرمودند:

چهل سال است که تعطیلی نداشته ام. ... زمانی که صدام رئیس جمهوری [ملعون] عراق در جنگ با ایران شب و روز موشک می زد اساتید درس ها را تعطیل کردند؛ ولی من درس را تعطیل نکردم حضرت علی علیه السلام فرمودند: ﴿لَن يُحرِزِ العِلمَ إِلَّا مَن يُطِيلُ دَرسَهُ﴾؛ (2) علم را به دست نمی آورد مگر کسی که درسش طولانی و مداوم باشد. (3)

قرار گرفتن در مسند فعالیت های سیاسی نیز موقعیت خاصی است که می تواند استاد را از فعالیت های آموزشی دور کند استاد باورمند به رسالت ،خود تدریس و تربیت طلبه را وظیفه ی اصلی خود می داند و سایر وظایف را در پرتو آن وظیفه عهده دار می شود درباره ی شهید آیت الله مدرس رحمه الله نقل کرده اند که:

با ورود به تهران در اولین فرصت درس خود را در ایوان زیر ساعت در مدرسه ی سپه سالار (شهید مطهری کنونی) آغاز نمود و تأکید کرد که کار اصلی من تدریس است و سیاست کار دوم من است. (4)

حجت الاسلام و المسلمین قرائتی نیز با اشاره به این که زمینه برای

ص: 112

فعالیت های مختلف دیگر برای ایشان فراهم شد؛ ولی هیچ گاه معلمی را رها نکرد به نقل این خاطره از شد بهشتی رحمه الله می پردازد:

سال ها پیش که من طلبه گمنامی ،بودم شخصیت مشهوری مانند دکتر بهشتی با من تماس گرفت و گفت: «حرف مهمی با شما دارم می خواهم از تهران به قم ،بیایم یک ساعت مهمان شما خواهم .بود آن زمان کسی در خانه نباشد.» ایشان سر موعد تشریف آوردند و گفتند: «باید به شما یک تبریک بگویم و یک خطر را هشدار دهم. تبریک به خاطر این که معلم خوبی هستی و خطر این که ممکن است از معلمی دست برداری و منبری بشوی من می ترسم بعد از مدتی تخته سیاه و معلمی را کنار بگذاری و فقط منبری باشی.» بعد از من پرسید چقدر در ماه خرج دارم؟ من خرج خودم را گفتم ایشان گفت: «من ماه به ماه این پول را به حساب شما می ریزم که شما بدون دغدغه فقط به معلمی بپردازی» از ایشان پرسیدم این پول از کجا می آید؟ ایشان :گفت «سهم امام است.» گفتم زندگی ما زاهدانه نیست؛ در حالی که با سهم امام باید زندگی ساده ای داشت. همچنین گفتم تعجب می کنم شما از تهران زنگ زدید و این راه را آمدید و این پیشنهاد را به من دادید فقط به خاطر این که من معلمی را ادامه دهم؟ ایشان گفتند: «بله. به همین قصد آمدم.» گفتم به خاطر این حرکت شما که این قدر برای معلمی اهمیت قائل هستید من قول شرف می دهم که تا آخر عمر دست از معلمی برندارم.

بعد از انقلاب هم موقعیت های مختلف از جمله امام جمعه ای نمایندگی مجلس قضاوت و ... برای من پیش آمد؛ اما من معلمی را رها نکردم از آقای بهشتی هم پول نگرفتم؛ اما به خاطر عنایت ایشان دست از معلمی برنداشتم. (1)

از سیره ی عالمان بزرگ برمی آید که حتی نیل به مقامات عالی معنوی نیز با وظیفه ی تدریس و طلبه پروری منافات ندارد هم چنان که آیت الله

ص: 113

سید موسی شبیری زنجانی از مرحوم آیت الله بهجت نقل می کنند:

زمانی که آقا شیخ محمود حلی به نجف ،آمدند ما برای دیدن ایشان خدمتشان رسیدیم و ایشان نیز برای بازدید به خانه ما آمدند. وقتی آیت الله خویی شنیدند که آقا شیخ محمود به منزل ما می آیند برای دیدار ایشان تشریف آوردند تا به اصطلاح دید دیگری (از نظر معنوی) به ایشان کنند. آقا شیخ محمود یک ساعت تأخیر کردند و آقای خویی منتظر نشستند تا این که تشریف آوردند آقای خویی فرمودند من دلم می خواست مقداری از آقا حسنعلی نخودکی اصفهانی تعریف کنید تا وقتی ما می خواهیم برای اثبات عالم ماوراء دلیل بیاوریم تنها از آیات و روایات استفاده نکنیم، بلکه از حالات یک شخص هم در این مورد استفاده کنیم. آقا شیخ محمود فرمودند آقا شیخ حسنعلی مختصرات داشت (یعنی مختصری از مطالب و عوالم را داشتند) و اگر شما به همین کارتان (تربیت طلاب) توجه کنید بیشتر می توانید به اسلام خدمت کنید. تازه آقا شیخ حسنعلی مرید یکی از شماها بود؛ که آقای بهجت می فرمودند: منظورشان آقای بروجردی بود. (1)

به دلیل همین اهمیت و ضرورت طلبه پروری است که آیت الله مجتهدی می فرمود:

وقتی به استادِ ما [آیت الله برهان] انتقاد می کردند که چرا تمام وقت خودش را فقط صرف تربیت و تعلیم نسل جوان می کنند ایشان می فرمودند این دستور اسلام است که باید به جوان و جوانان اهمیت داد و روی همین اصل است که من دوست دارم جوانان را طلبه کنم؛ زیرا آن ها از نسل آینده ی بشری هستند و سپس این شعر را می خواند:

تو که ناخوانده ای علم سماوات *** تو که نابرده ای ره در خرابات

تو که سود و زیان خود ندانی *** به یاران کی رسی هیهات هیهات! (2)

ص: 114

شخصی او نمی گذارد و با او برخوردی تند و پرخاشگرانه نمی کند، بلکه این روحیه را می ستاید و او را به سوی تعالی وی جهت می دهد.

عقب می گفت: «آقا! طلبه ها کشتی هم بگیرند؟» امام فرمودند: «بله کشتی هم بگیرند اما غیبت نکنند.» (1)

دور هم جمع می شدند علاوه براین در مشهد مسجد گوهرشاد هم مجمع خیلی خوبی بود آن جا هم افراد متدین، طلاب، روحانیون و علما می آمدند می نشستند و با هم بحث علمی می کردند بعضی هم صحبت های دوستانه می کردند تفریحات ما این ها بود. (1)

حاج سید مرتضی خراسانی یکی از شاگردان مرحوم آقا رضا همدانی نیز نقل می کند:

استاد ،ما حاج آقا رضا همدانی نسبت به مشکلات طلاب خیلی حساس بود و سعی می کرد حتی الامکان گرفتاری های آنان را بر طرف نماید او به من می گفت آقا سید مرتضی! اگر طلبه یا اهل علمی را دیدی که مقروض است یا گرفتاری ،دارد به من اطلاع بده تا گرفتاریش را بر طرف کنم. در غیر این صورت تو مقصر هستی! (1)

آخوند خراسانی نیز که در درس شیخ مرتضی انصاری رحمه الله حاضر می شد، این گونه مورد توجه و لطف استاد خویش قرار گرفته است:

مرحوم آخوند خراسانی صاحب کفایه که تشنه ی درس استادش شیخ مرتضی انصاری ،بود روزی یگانه پیراهنش را شسته بود و منتظر بود تا خشک شود؛ چون موقع درس فرا رسید و هنوز پیراهنش خشك نشده بود برای آن که از درس استاد محروم نگردد قبای خود را در بر کرد و مچ های آستین را بست و در حالی که عبا را به دور خود پیچیده ،بود وارد مجلس درس شیخ شد و در گوشه ای نشست و به سخنان استاد گوش فرا داد پس از خاتمه ی ،درس به سرعت به سوی محل سکونت خود شتافت؛ زیرا نمی خواست کسی متوجه آن وضع .گردد ظهر آن روز کسی درب حجره را کوفت وقتی آخوند محمد کاظم در را باز کرد شیخ مرتضی را دم دریافت استاد به شاگرد خود سلام کرد و بقچه ای از زیر عبای خود بیرون آورد و آن را به دست او داد و با قیافه با لحنی که سرشار را از محبت بود گفت: «از این که در این وقت مزاحم شده ام معذرت می خواهم! من می توانستم پیراهن نوی تهیه کنم؛ اما دلم می خواهد پیراهن خود را به شما بدهم و امیدوارم با قبول آن مرا خوشحال کنید شیخ آن گاه به سرعت از حجره شاگرد خود دور شد؛ به طوری که آخوند نتوانست از لطف استاد خود سپاسگزاری

ص: 120

کند. وقتی باز کرد دید که شیخ دو دست از پیراهن های خود را برای او آورده است. (1)

آیت الله العظمی بروجردی رحمه الله نیز این گونه مورد عنایت استاد خود آقا سید محمد باقر درچه ای قرار گرفته است:

درس خارج فقه به پایان رسید آقا سید محمّد باقر دُرچه ای کناری نشسته و پرسش های شاگردان را پاسخ می داد با فروکش کردن پرسش های طلاب و خلوت شدن مَدرَس استاد نیز برخاسته حرکت کرد و این در حالی بود که صدای اذان از گلدسته های شهر اصفهان به گوش می رسید و استاد از مدرس خارج می شد. پرسید: آقا حسین مشکل رفع شد؟ گفتم بله استاد. [استاد فرمود:] مشکل درسی را نمی گویم؛ وسواسی را که مدتی گرفتارش بودی؟! نه استاد! شیطان رهایم نمی کند.

گاهی برای يك نماز چند بار وضو می گیرم و هر بار احساس می کنم وضویم اشکال دارد استاد می گوید: من تصمیم گرفته ام این مشکل شما را رفع کنم. الآن وضو می گیری با هم مسجد می رویم. آقا! نماز جماعت شما دیر می شود. مردم منتظرند. وضوى من طول می کشد علّامه درچه ای فرمود من مواظبم شك نكنی وضو بگیر! آن گاه هر دو به سوی حوض رفتیم کتاب هایم را گوشه ای نهادم و آستین ها را بالا زده مشتی آب بر چهره زدم همین که خواستم دوباره صورتم را بشویم استاد فرمود بس است صورتت شسته شد با نظارت استاد وضو را به پایان بردم پس از نماز آقا سید محمد باقر فرمود: «آقا حسین! در وضویت شك نكن درست .بود به حجره هم که می روی نمازت را اعاده نکن به آقا نوح الدین گفتم مراقب باشد دوباره نخوانی فردا نیز وضو را در حضور من می گیری تا کم کم وسواس از میان برود.» (1)

حضرت امام قدس سره هرگز غفلت به خود راه نمی داد که نکند دیگران به غفلت گرفتار آیند یا به ملالت و تنبلی دچار شوند برای تمام اوقاتش دارای برنامه بود. هرگز در حق کوتاهی روا نمی داشت امام با فراستی که داشت، به خوبی

ص: 122

می فهمید کدام یک از حاضران در جلسه درس را می فهمند و کدام یک فهمشان از رسیدن به نکات دقیق بحث قاصر .است یکی از دوستان نقل می کرد:

روزی بعد از پایان درس منظومه یکی از حضار به من مراجعه کرد و گفت از امام می خواهید که در تطبیق کمی دقیق تر پیش برود. بنده هم خواسته ی او را به استاد منتقل کردم تا گفتم طلبه ای چنین درخواستی از شما دارد، فرمود: «فلانی نبود؟». (1)

می کنند از ویژگی های یک مجتهد جامع است. (1)

ایشان از دانش و بینش نیز فراتر رفته دایره ی هوش و فراست مجتهد را به عرصه ی عملی و مدیریت جامعه ی اسلامی و حتی غیر اسلامی نیز توسعه می دهند:

یک مجتهد باید زیرکی و هوش و فراست هدایت یک جامعه ی بزرگ اسلامی و حتی غیر اسلامی را داشته باشد و علاوه بر خلوص و تقوا و زهدی که در خور شأن مجتهد است واقعاً مدیر و مدبر باشد حکومت در نظر مجتهد واقعی فلسفه عملی تمامی فقه در تمامی زوایای زندگی بشریت .است حکومت نشان دهنده ی جنبه ی عملی فقه در برخورد با تمامی معضلات اجتماعی و سیاسی و نظامی و فرهنگی است. فقه تئوری واقعی و کامل اداره انسان و اجتماع از گهواره تا گور است. (2)

آیت الله نوری همدانی که خود دست پرورده ی آن استاد جامع است، این چنین به تأثیر نگاه حضرت امام به رسالت حوزه و روحانیت و پرورش شاگردان بصیر اشاره می کند:

من از جمله کسانی هستم که توفیق داشتم چند سالی در مکتب پر فیض حضرت آیت الله العظمی امام خمینی درس بخوانم و علاوه بر مطالب علمی از سجایای اخلاقی ایشان نیز بهره .بیرم در طول این ،سالیان با توجه به متون و موازین اسلامی دریافته بودم که مسؤولیت روحانیت خلاصه در درس خواندن و درس گفتن نمی شود به این جهت از آن روز که حضرت ایشان انقلاب و تحوّل را آغاز کردند من سعی کردم که پشت سرایشان به قدر توانم گام بردارم... (3)

ص: 124

طبیبی که با طبابت خود در میان مردم می گردد مرهم های خویش را استوار کرده و ابزار خود را از تاب آتش داغ کرده است هر جا از دل های کور باطن و گوش های کرو زبان های گنگ به آن نیازی ،بود آن ابزار را بر آن قرار می دهد. (1)

مقام معظم رهبری دام ظله با تأکید بر ضرورت این بعد از بصیرت سیاسی- اجتماعی در طلاب و منافات نداشتن آن با درس خواندن و طی مدارج علمی می فرماید:

طلّاب عزیز و فضلای جوان نباید حتّی برای یک لحظه حضور در میدان های گوناگون را فراموش کنند این حضور با درس خواندن منافات ندارد بلکه مؤید درس خواندن است. همان طور که امام بزرگوار در پیام فراموش نشدنی خود فرمودند: فضلا و جوان هایی که تفقه را در میدان های خود فرا گرفتند منذر قوم خود ،شدند میدان جنگ را میدان آزمایش نفس و تكامل معنوی خویش قرار دادند و پیش رفتند این میدان ها را رها نکنند امروز هم خطوط میدان ها و صحنه های نظامی و غیر نظامی ،فرهنگی محتاج حضور فعال شماست مدرّسان معظّم و محترم و اساتید حوزه علمیه ی قم و سایر حوزه ها طلّاب را به سمت اهداف انقلابی و اسلامی سوق دهند. (2)

مقام علمی شیخ فضل الله [نوری] مورد توافق دوست و دشمن بود. او علاوه علوم ،اسلامی از دانش های دیگر هم اطلاع داشت و به مسائل جامعه و مقتضیات زمان آگاه بود. یکی از کسانی که شیخ را ملاقات کرده است، می نویسد:

مراتب علمی شیخ را هیچ کس از دوست و دشمن منکر نبود و لکن گمان می کردند.

ص: 126

که فقط معلومات او منحصر به همان فقه و اصول است نگارنده در چند جلسه فهمیدم قطع نظر از جنبه ی فقاهت از بقیه علوم هم اطلاع کافی دارند.

ناظم الاسلام می نویسد:

نگارنده روزی که مشار اليه (شیخ فضل الله) در خانه ی آقای طباطبایی بود، در مجلس در ضمن مذاکره :گفت ملای سیصد سال قبل به کار امروز نمی خورد شیخ در جواب گفت خیلی دور ،رفتی بلکه ملای سی سال قبل به درد امروز نمی خورد. ملای امروز باید عالم به مقتضیات وقت ،باشد باید مناسبات دول را نیز بداند. (1)

مبارزه با افکار التقاطی فعال بود؛ حقیقتاً هم پهلوان این میدان بود؛ اما ی شهید مطهری چرا موفق شد؟ چرا این اثر عمیق و گسترده را از جهت ایجابی و سلبی در جامعه ی فکری ما گذاشت؟ چون برای آماده سازی خود تلاش فراوان علمی کرده بود بعد هم برای خرج کردن این ذخیره ی علمی به هیچ وجه سستی و کوتاهی نکرده بود.

مرحوم مطهری آرام نداشت. مرتب مشغول یادداشت کردن تنظیم یادداشت مرتب کردن سخنرانی هایی که خود او انجام داده بود به دست آوردن شوائب گوناگون و نوبه نو در زمینه های فکر و اندیشه ی مذهبی و دینی و پاسخگویی به انحرافات بود در این مرد اصلا تنبلی وجود نداشت؛ لذا با آن ذخیره ی علمی و کارآمدي عملی توانست اثر بگذارد. امروز ما حقیقتاً ریزه خوار سفره ی انعام فکر شهید مطهری هستیم در این هیچ تردیدی نیست و فضای فکری جامعه هم چنان مرهون فکر او در زمینه های گوناگون چه در زمینه های فلسفی چه در زمینه های اجتماعی ،دینی و چه در زمینه های سیاسی دینی است. ما امروز به ایشان احتیاج داریم؛ ولی آن هم باز کافی نیست. خیلی از حرف ها جدیدتر و تازه تر است؛ خیلی از شائبه ها و اشکالات و شبهات بعد از حرف های شهید مطهری به وجود آمده باید برای این ها آماده پاسخ بود؛ لذا حوزه های علمیه وظیفه ی سنگینی بر عهده دارند. (1)

بهجت می دید این گونه توضیح می دهد که چگونه مطالب ساده و روشن سال ها قبل در سال های آینده نیاز طلاب را تأمین می کرد:

آیت الله بهجت گاهی داستانی را یا حدیثی را نقل می کردند که برای ما تعجب آور بود که ایشان چه اصراری دارند که بر مطالب معلوم و روشن تکیه می کنند از جمله مطلبی که ایشان در تذکرات پیش از درس اصرار می کردند امامت امیرالمؤمنین علیه السلام بود ما تعجب می کردیم که ما مگر در آن حضرت شك داریم که ایشان این قدر اصرار دارند که دلایل امامت حضرت علی علیه السلام را برای ما بیان کنند. يك خورده ته دلمان گله مند بودیم که چرا به جای این ،مطالب یک چیزهایی که بیشتر حاجت ،ماست مطالبی را نمی گویند؛ اما بعد از این که به پنجاه - شصت سالگی رسیدیم در بسیاری از مباحث دیدیم که آن نکته هایی که ایشان چهل سال پیشتر در درسشان درباره امامت علی علیه السلام می فرمودند به دردمان می.خورد گویا ایشان آن روز می دید که یک مسائلی بناست در آینده مورد غفلت و تشكيك قرار بگیرد شاید اگر توجه های ایشان ،نبود ما انگیزه ای نداشتیم درباره ی این مسائل مطالعه ای داشته باشیم حتی از نکته هایی که ایشان چهل سال پیش بیان می کردند امروز بنده در نوشته هایم در مورد مسائل اعتقادی یا جاهای دیگر استفاده کرده ام. (1)

می شود. در واقع باید بنای تربیتی خودمان را نسبت به بینش انسان در خصوص هستی مبتنی کنیم که در این صورت سبب ایجاد انگیزه در شاگرد خواهد شد؛ چرا که اگر فرد درک کند که روشی او را از رسیدن به ارزش های بی نهایت باز می دارد و تنزل می دهد چنین روشی را ترک خواهد کرد. (1)

استاد علاوه بر گفتار با رفتار خود نیز می تواند به تحقق این امر کمک کند.

آیت الله قاضی نمونه ی چنین اساتیدی است. علامه طباطبایی رحمه الله می فرمود:

یکی از دوستان مرحوم آقای ،قاضی که حجره ای در مدرسه ی هندی بخارایی معروف در نجف ،داشت به مسافرت رفته بود و حجره را به مرحوم قاضی واگذار کرده بود... مرحوم قاضی هم روزها نزدیک مغرب می آمدند در آن حجره و دوستان ایشان نیز می آمدند و نماز جماعتی بر پا می شد و مجموع شاگردان حدود ده نفر بودند آقای قاضی تا دو ساعت از شب می نشستند و مذاکراتی داشتند یک وقتی در داخل حجره نشسته بودیم و آقای قاضی درباره ی توحید افعالی صحبت می کردند. ایشان گرم سخن گفتن درباره ی توحيد افعالی و توجیه آن بودند که در این میان مثل این که سقف پایین بیاید از آن سوی اطاق که راه بخاری ،بود چیزی با صدای هارّ هارّ شروع به ریختن کرد و سر و صدا و گرد و غبار فضای حجره را .گرفت

شاگردان تصوّر کردند که سقف می ریزد؛ لذا همه برخاستند و من - علامه طباطبایی - نیز برخاستم. تا دم حجره که رسیدیم دیدم شاگردان دم در ازدحام کرده و برای بیرون رفتن هم دیگر را عقب می زنند. در این حال معلوم شد که مسأله مهمّی نیست و سقف خراب نشده است. همه برگشتیم در سر جاهای خود نشستیم و با این که خرابی از بالای سرایشان [آقای قاضی] شروع شده بود مرحوم آقا هیچ حرکتی نکرده و بر سر جای خود نشسته بودند

ص: 130

... در این هنگام آقا فرمود: «بیایید ای موحّدین توحید افعالی!» بله، همه ی شاگردان منفعل شدند و معطل ماندند که چه جواب .گویند بعداً تحقیق به عمل آمد و معلوم شد آن خرابی به علت اتصال مدرسه به مدرسه ی دیگر است و در اثر خراب شدن سقف بخاری حجره ی آن ،مدرسه سر و صدا و گرد و غبار از راه بخاری ایجاد شده است. (1)

آیت الله جوادی آملی نیز تأثیر شگرف استاد را استحکام بنیه ی اعتقادی خویش تبیین می کنند:

مرحوم پدرم با يك علاقه ،خاصی برای اولین بار که می خواست ما را در سال تحصیلی 1325 و 1326 به حوزه علمیه ی آمل وارد کند به خاطر این که يك ی تعابیر خاصی هم مردم شهر، مخصوصا علما درباره ی قداست نفس مرحوم آیت الله آقای ابوالقاسم فرسیو داشتند اصرار داشت که اولین درس را این بزرگوار برای ما .بگوید... ما رفتیم به محضر مرحوم آیت الله فرسیو. مرحوم پدرم جریان را با ایشان در میان گذاشت و ایشان هم کاملاً استقبال کرد و با يك بيان ،گرمی اولین درس امثله و شرح امثله را برای ما بازگو کرد چون در آغاز کتاب جامع المقدمات، كتاب «امثله و شرح امثله» هست در طلیعه اش آمده است:

«بسم الله الرّحمن الرّحيم . اول العلم معرفة الجبار و آخر العلم تفويض الأمراليه.» آن چنان این جمله را معنا کردند که هنوز مدیون سروش غیبی آن بزرگ استاد هستم؛ و هنوز شیرینی آن را در ذائقه ام احساس می کنم او همچنین هاتفی بود که صدای دلنواز و دلپذیرش همچنان برای ما جاذبه دارد و در بناگوشمان هست!

آن چه را که ایشان به ما آموختند این است که اول ،علم همان آخر علم است و آخر علم، همان اول علم است و آن هم «شناخت خدا و تفویض امور به او» است؛ یعنی اول دانش این است که انسان خدا را بشناسد معرفت خدا آغاز همه ی معارف است؛ و هدف هر علمی آن است که انسان، علم و

ص: 131

عالم و معلوم را به پیشگاه آن ادیب محض تفویض کرده واگذار نماید و خود را ببیند و معلوم را ببیند و علمش را ببیند.

این حدیث شریف را مرحوم آقای فرسیو به عنوان اولین درس برای ما بازگو کرد تا ما در آغاز طلبگی با این دست مایه تربیت و تقوای آن بزرگ استاد و معلم اخلاق شروع به تحصیل کنیم؛ زیرا پیام این حدیث شریف در آغاز نخستین کتاب درسی طلاب علوم دینی این است که طلاب راه تحصیل علوم دینی را با تهذيب نفس و تزکیه ادامه داده و تربیت شوند. (1)

گویا دارد کفر می گوید! جوان است ذهن جوان سیّال است افکار غلط و استدلال های نادرست امروز در همه جای دنیا با توجه به روابط صوتی و بصری ای که وجود ،دارد گسترده است جوان ،ما برایش سؤال به وجود می آید چه کسی باید این را برطرف کند؟ من و شما باید برطرف کنیم. اگر شما نروید و آن خلاً فکری را به شکل درست پر نکنید یا آن سؤال و اشکال را برطرف نکنید کس دیگری می رود و به شکل غلط جواب او را می گوید روحانی باید با اندیشه ی ناب اسلامی از بهترینش مستدل ترینش و قوی ترینش مجهز .باشد ما این طور اندیشه ها و حرف ها بسیار داریم یک نفر مثل شهید مطهّری رضوان اللهَّ تعالی علیه یک جامعه ی دانشگاهی را در مقابل ،خود به قبول و اذعان و تسلیم وا می داشت در همان دانشکده ای که آن بزرگوار تدریس می کرد کسانی بودند که به طور صریح ضد دین تبلیغات می کردند و درس می گفتند. آن بزرگوار نرفت با آن ها دعوا کند و دست به یقه شود حرف زد؛ فکر داد؛ حقایق را گفت؛ از ذهنیت صحیح استفاده نمود و فضا را قبضه کرد.

پیش از انقلاب روحانیونی که با دانشگاه ها و محیط های فکری جوان و احیاناً مرتبط با افکار بیگانه اتصال ،داشتند ابزاری که قدرت و زوری به آن ها ،بدهد ،نداشتند؛ اما فضا در قبضه ی آن ها و به دست آن ها بود در یک ،مسجد یک روحانی می ایستاد برای مردم حرف می زد و می دیدید کلاس های درس در دانشگاه تعطیل یا خلوت می شد و می رفتند پای صحبت آن آقا که چهار کلمه تفسیر از او بشنوند یا شرح نهج البلاغه ی او را یاد بگیرند. قبل از ،انقلاب این گونه بود ما باید این گونه خودمان را مجهّز کنیم. (1)

ص: 133

ص: 134

ص: 136

بخش عمده ای از تأثیرگذاری تربیتی ،استاد به ابعاد انگیزشی و عاطفی مرتبط است در فصل حاضر با نگاه به سیره تربیتی اساتید موفق برخی از این ابعاد بررسی خواهد شد.

مَدرَس بود و همراه کاروان سلطان آن را حرکت می دادند. در هر توقف گاهی که کاروان استراحت می کرد برنامه های علمی فرهنگی مدرسه ی سیار دایر می شد. علامه حلّى و فخر المحققین در این مدرسه ی سیار تدریس می کردند آن دو با تحمل دوری از وطن حدود ده سال در مرکز حکومت مغولان و سراسر قلمرو آنان در ایران به تدریس و تربیت شاگردان پرداختند. (1)

استاد محمّدرضا حکیمی اشتیاق به تدریس آیت الله شیخ هاشم قزوینی را در عین برخورداری از کم ترین امکانات چنین توصیف می کند:

... این مربّی گران ،قدر صبح های زود آن هم در زمستان های سرد مشهد، پیاده به راه می افتاد و برای تدریس حاضر می شد در مَدرس مدرسه ی نواب بر روی فرش های حصیر ،مدرس بیوسیله گرمکن ... و در عین حال با چه علاقه و نشاطی درس می گفت و ادای تکلیف می کرد و به پرورش طلّاب همّت می گماشت. (2)

یکی از شاگردان استاد شهید مطهری رحمه الله نیز می گوید:

... استاد در تمام فصول در حجره ای تدریس می فرمود که نه به گاه شدت حرارت ایام ،گرما وسیله ی خنک کننده ای در آن وجود داشت و نه به هنگام سوز سرمای پاییز و زمستان؛ که گاهی تا مغز استخوان را می آزرد وسیله ای برای گرم کردن فضای جلسه درس در آن تهیه شده بود. حتی در ایام شدت سرما در حجره به هنگام تدریس باز بود و استاد عزیز ما هنگام تدریس آن چنان در بیان مطالب از خود علاقه و حرارت نشان می دادند که ما در حين ،درس آن گاه که گوش به سخنان ایشان سپرده بودیم سرمای پیرامون خود را غالباً احساس نمی کردیم و آن گاه که درس پایان می یافت، تازه احساس می کردیم تا چه اندازه هوا سرد و سوزناک و غیر قابل تحمل است. (3)

ص: 139

آیت الله سیّد عبدالحسین طیّب رحمه الله در باب جدّیت و نظم استادشان مرحوم آیت الله سید محمد باقر دُرچه ای نقل کرده است:

من یازده سال درس خارج آقا سید محمد باقر درچه ای شرکت کردم. در تمامی این ،مدت فقط يك بار درس ایشان تعطیل شد. در تعطیلی آن روز هم چاره ای نبود، زيرا يك روز درس اول را گفته بود که خبر آوردند برادر شما آقا سید محمد حسین درچه ای فوت کرده است. آقا فرمود: خدا رحمتش کند خواست درس دوم را شروع کند که گفتند: آقا! ایشان وصیت کرده است شما بر جنازه اش نماز بگذارید. از این رو ناچار شدند و درس را تعطیل کردند. این پشتکار و تلاش و بهره گیری از لحظه ها و ساعات ،زندگی بسیار مایه ی عبرت است. (1)

آیت الله آقا مجتبی تهرانی نیز با عنایت مثال زدنی به برگزاری جلسه ی درس از تعطیل شدن آن غصه می خوردند حجت الاسلام حسین تهرانی نمونه ای از این احساس مسؤولیت را در هنگام عمل جراحی ایشان ذکر می کند و می گوید:

برای این که کلاس اخلاق روز چهارشنبه تعطیل نشود ایشان در روز پنجشنبه عمل شدند. بعد از عمل اولین سؤال حاج آقا از من این بود که کلاس شنبه را چه کار کنم؟ گفتم حاج آقا! شنبه که نمی توانید به کلاس برسید ... با یک حالت حُزنی گفتند: «پس یکشنبه باید بروم سر کلاس فقه ...؟!» با تمام وجود غصه می خورد که کلاس درسشان «یک روز» تعطیل خواهد شد. مدام تکرار می کردند و می گفتند که: «درسم چه می شود؟!» (2)

ص: 141

مدرس علوم دینی نیز باید زمینه ی الفت و انس هر چه بیشتر با شاگردان خود را فراهم کند و از این طریق به تربیت معنوی آنان همت گذارد درباره ی شهید مطهری و ارتباط ایشان با شاگردان آمده است:

کلاس های درس مرحوم مطهری صرفاً محل تعليم و آموزش نبود بلکه همراه آن و در برخی موارد بیش از آن مکانی بود برای تزکیه و پالایش ... رابطه مرحوم مطهری با شاگردان کلاس ،خود رابطه ی ساده ی معلم و متعلم نبود. استاد مرشدی بود که به ارشاد جمع می نشست و مرادی که مریدان به گرد شمع وجودش حلقه می زدند و از پرتو او بهره ها می گرفتند. (1)

اینک با اشاره به سیره ی عالمان راستین به برخی از عوامل و موانع ارتباط استاد با طلاب اشاره می شود:

در صحبت های امام نسبت به شاگردانش صداقت و دقت و رأفت خاصی دیده می شد که بیش از حد انجام وظیفه و یا رعایتِ آداب و احترامات لازم بود. (1)

گاهی حضرت امام از شاگردان خود به «بعض الأفاضل» تعبیر می نمود. مثلا اگر شاگردی نظر جدیدی بر خلاف نظر امام ارائه می داد؛ ولی حضرت امام آن نظر را قبول نداشت می فرمود: «بعض الافاضل دیروز چنین فرمودند.» و سپس مطلب او را رد می کردند. (2)

درباره ی ادب شهید مطهری نیز گفته شده:

استاد مطهری برخوردشان بسیار متین و توأم با مهربانی بود. اصولاً استاد مطهری فردی بودند که از هر حیث مؤدب به ادب علمی بودند و برای فضای درس و بحث همچنین شاگردانشان احترام خاصی قائل می شدند. (3)

معینی نباشد یعنی همان گونه که به قاضی محکمه دستور داده اند: «سَوَ بَینَ المُتَخاصِمینَ فِی لَحظک و لفظک؛ در ملاحظه و الفاظت بین طرفین دعوا تسويه و عدالت را رعایت کن به استاد نیز گفته اند که همه ی شاگردان را نگاه کن؛ تا همگان از دیدن تو یکسان احساس قرب و نزدیکی کنند. (1)

کلمه ی ترکی هم پرسشگر ترک زبان و هم بقیه ی حاضران می خندیدند و سر و صدا فرو می نشست امام نیز بدون این که تبسمی کنند به سخنان خود ادامه می دادند. (1)

روزی در نجف اشرف مرحوم حاج مصطفی [خمینی] که یکی از مجتهدین و بزرگان علم و فضیلت ،بود در بحث یک اشکال روایتی ذکر کرد. امام به او جواب دادند؛ ولی آقا مصطفی قانع نشد و با توضیح بیشتری اشکال را تکرار کرد امام به شوخی به او فرمود: «آقا از این حرف ها نزنید مردم می خندند و می گویند آقا بی سواد است!» آقا مصطفی هم با صدای بلند :گفت بخندند می گویند پسر آقاست. اگر گفتند بی سواد است، می گویند پسر آقا بی سواد است! (2)

آیت الله شهید صدوقی رحمه الله روزی سر کلاس درس طلبه ای را دیدند که سر کلاس چُرت می زد. ایشان با آن لهجه ی یزدی فرمودند:

آقا! درس ما مزاحم خواب شما نباشد؟ آن طلبه از جا پرید و تا آخر درس دیگر چرت نزد. (3)

فرزند علامه جعفری رحمه الله، درباره ی نحوه ی ارتباط ایشان با جوانان می گوید:

تا جایی که به خاطر دارم همواره منزل ما محل رفت و آمد جوانانی بود که پیوسته با روی گشاده و استقبال صمیمانه ی استاد مواجه می شدند. رابطه ی ایشان با جوانانی که بعضاً با انبوهی از سؤالات و مشکلات فکری نزدشان می آمدند بسیار دوستانه و بی تکلف .بود ممکن است قرار گرفتن آنان در این فضای ملاقات و گفت وگو با توجه به معصومیّت و استعدادی که در این سنین دارند، اثری مثبت داشته باشد. شیوه ی گفت وگوی ایشان با جوانان بسیار متفاوت بود با این ،قشر بسیار بشاش و گشاده رو رفتار می کردند و در دیدار با

ص: 148

آنان مزاح می کردند و علی رغم القای مطالب و پاسخ به سؤالات آنان، روحیه ی مفرح و نشاطشان را نیز حفظ می کردند. (1)

آیت الله حسن زاده آملی نیز که از محضر استاد خود علامه فاضل تونی استفاده کرده اند به جنبه ی خوش محضری ایشان اشاره کرده اند:

من در همه مدتی که با علامه فاضل تونی رضوان الله تعالی علیه محشور بودم و از محضرش استفاده می کردم یک کلمه حرف تند و درشت از او نشنیدم و یک بار اخم و ترش رویی از او ندیدم فقط یک روز که می بایست اول طلوع آفتاب حاضر باشم چند دقیقه دیر شد فرمود: چرا دیر آمدید؟ عرض کردم اختلاف افق از مدرسه مروی تا این جا موجب این تفاوت شده است تبسم فرمود و شروع به درس نمود.

آن بزرگوار روحی فداء خیلی خوش محضر .بود اصرار داشت که درس ما در اول طلوع آفتاب باشد و به مطایبه :فرمود در این ،وقت هم استاد می فهمد که چه می گوید و هم شاگرد می فهمد که چه می شنود و چون آفتاب بالا آمده است استاد می فهمد که چه می گوید؛ اما شاگرد نمی فهمد که چه می شنود و در بعد از ظهر نه آن می فهمد که چه می گوید و نه این می فهمد که چه می شنود. (2)

او «أُذُنْ خَيْرِ لَكُمْ» است:

﴿وَ مِنْهُمُ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَ يَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنْ خَيْرِ لَكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ يُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ رَحْمَةٌ لِلَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ رَسُولَ اللهِ لهَمْ عَذابٌ أَليمٌ﴾. (1)

گوش دادن مؤثر و فعال در سبک تدریس و تربیت اساتید به نام حوزه دیده می شود که نمونه هایی از آن بررسی می گردد:

شیخ انصاری با آن وزنه ی علمی که داشت هرگاه کسی حتی یکی از كوچك ترین شاگردانش در مجلس درس صحبتی می نمود به حرف هایش کاملاً گوش فرا می داد ،روزی استاد اعظم بر بالای منبر تدریس فرمودند:

در ایّام تحصیلم در خدمت شريف العلما و حاج ملّا احمد نراقی و شیخ علی ابن الشيخ (معروف به کاشف الغطاء)، بر ذهن و ادراك و حافظه ی خود مغرور بودم؛ به گونه ای که هرگاه در مطلبی تعمق می کردم و چیزی را درک می نمودم اگر خلاف آن را از اساتید خود می شنیدم بدان توجهی نکرده بلکه گوش به تمام کردن بیانات ایشان هم نمی دادم ولی اکنون طوری شده ام که هرگاه کم ترین شاگردم هم سخنی ،گوید استماع می کنم تا حرفش را تمام کند؛ زیرا تجربه کردم و بعضی از افکار خود را به واسطه سخن یکی از شاگردان مبتدی باطل دیدم. (2)

از آیت الله عمید زنجانی نقل است:

ص: 150

یکی دیگر از خصوصیت های کلاس درس حضرت امام این بود که هم در درسشان و هم در برخوردهای معمولی وقتی شخصی می خواست مطلبی را به ایشان بگوید با کمال دقت و حواس کامل و بدون این که به کار دیگری مشغول باشند به حرف طرف مقابل گوش می دادند تا حرف طرف را خوب .بگیرند دقت امام در گوش دادن به حرف های دیگران، واقعاً از خصوصیت های برجسته ایشان بود و با وسواسی خاص این عمل را انجام می دادند. (1)

شهید بهشتی رحمه الله که خود اثر فوق العاده گوش دادن فعال استاد را در زندگی علمی خود لمس کرده نقل می کند:

چون علاقه مفرطی به مطالعات فلسفی ،داشتم جهت یک دوره مطالعات ی فلسفی، تصمیم به عزیمت به خارج .گرفتم در سال [1330 ش]، مقدّمات مسافرتم را فراهم کردم در همان وقت علامه طباطبایی به تازگی در قم کوششی را برای بحث های فلسفی آغاز کرده بودند؛ امّا من از روی دلسردی حتّی آن قدر انگیزه نداشتم با ایشان تماس بگیرم تا شاید این استاد جدید بتواند دردی از ما دوا کند؛ چرا که اساتیدی بس معروف تر با عناوینی پر طمطراق تر آمده بودند و من به درس آن ها رفته بودم؛ اما چیزی که به دل بنشیند، به دستم نیامده بود.

یکی از دوستان اصرار کرد که فلانی بد نیست که یکی دو جلسه با این استاد در تماس باشی چون من در همان موقع بحث هایی را که مخصوصاً مربوط به بحث های فلسفی میان غرب و شرق ،بود در حدود کتاب هایی که به فارسی و عربی و احیاناً انگلیسی در این جا به دست می آمد برای خودم به صورت مطالعه آغاز کرده بودم مخصوصاً بحث مربوط به ماتریالیسم و بحث هایی که در این زمینه هست او گفت اتفاقاً ایشان هم یک بحث

ص: 151

این جوری را آغاز کرده اند و بد نیست که یک تماسی بگیری من به جلسه ی ایشان که درس غیر فلسفی داشتند به صورت مستمع آزاد رفتم و در کناری نشستم و گوش کردم به آن درس و در آن محیطی که ایشان در آن روز داشتند و اشکال به نظرم رسید سنتی سؤالاتی مطرح کردند من سؤال خود را طرح نکردم بعد از تمام شدن جلسه و لطف شخصی که ایشان (دوستم) به من داشتند قرار شد با هم برویم جایی که استاد عازم آن جا بودند و در راه گفتم به نظر من این اشکال نسبت به فلان مطلبی که فرمودید رسید و قرار شد من اشکال را توضیح دهم اشکال را وقتی بیان می کردم استاد چنان گوش می داد که گویی اصلاً مطلب را تا حالا نشنیده این طور با دقت گوش می داد و صبر کرد تا حرف من تمام شد. بعد هم چند لحظه ای درنگ ،کرد گویی درباره ی سخن من می اندیشید. آن وقت خیلی آرام و متین، در طی چند جمله پاسخ داد دوباره به پاسخ ،ایشان به نظرم اشکال آمد و روی پاسخ ایشان اشکال خود را مجدداً طرح کردم ایشان با چنان آرامش و طمأنینه ای اشکال مرا گوش کردند باز در پاسخ اشکالی را طرح کردم باز با همان روش بدون این که هیچ تندی تعصبی خودخواهی از ایشان بروز کند، پاسخ گفت تا رسیدیم به مقصد و دیگر مطلب به دلیل رسیدن قطع شد و الا مطلب به جایی نرسید. این بحث ما بود اما این برخورد بر روی من یک اثر گذاشت و آن این بود که با این استاد می شود کار کرد؛ چون بر خلاف دیگران که تا حالا با آن ها برخورد کرده بودیم که اگر مطلبی را حتی به دلیل خاصی با خشونت و صدای بلند مطرح می کردم او خام تر از من صدایش را چند برابر از من بلندتر می.کرد با این که او استاد و مربی بود و می بایست مرا از این راه در بیاورد و به راه صحیح بحث و کاوش وارد می کرد؛ اما ایشان هرگز این کار را نکردند چنان با حوصله و طمأنینه و متانت فکری و اخلاقی و عملی برخورد کرد که این متانت در من اثر گذاشت و سبب شد که عزیمت رفتن به خارج را فسخ کنم و چندین سال را با این استاد سرو کله بزنم و از او استفاده های زیادی ببرم. (1)

ص: 152

چیست؟» من اشکال خودم را مطرح کردم در حدود یکی دو ساعت، شبی در خدمتشان بودم و بحث کردم ایشان نظراتشان را فرمودند. من در آخر کار باز سماجت کردم و گفتم آقا واقعش این است که من هنوز قانع نشدم؛ : ولو توضيحات خوبی ،فرمودید می خواهید که من بنویسم و شما هم هر چه می فرمایید بنویسم فرمودند «عیبی ندارد.» من رفتم آن اشکالی را که داشتم خیلی مفصل نوشتم آوردم خدمتشان علامه طباطبایی گفتند: «عجب! شما اشکال را این قدر مفصل می نویسید؟ من جوابش را چقدر بنویسم؟» گفتم: می فرمایید چه کنیم؟ فرمودند: «اشکال خلاصه و جواب خلاصه. پاورقی است.» ما هم اشکال را برداشتیم خلاصه نوشتیم و عین جوابی هم که ایشان فرمودند را نوشتم و این الآن به عنوان یک سند در آن پاورقی تفسیری که من ترجمه کردم ضبط و محفوظ است.» (1)

بارزترین خصیصه استاد مطهری داشتن روحیه انصاف بود این ویژگی سبب شده بود که اولاً استاد بر روی حرف مخالفان نظر خود هرکه می خواهد باشد و در هر مقامی که ،باشد کاملاً بیندیشد؛ یعنی هیچ گاه با روحیه استکباری و بزرگ منشانه با آرا و عقاید حتی مخالف ترین دشمنان خود نیز برخورد نمی کردند همیشه هر سخن و گفته ای را تا حد امکان تجزیه و تحلیل می کردند و شقوق درست و قابل قبول آن را از احتمالات نادرست جدا کرده به حساب هر یک جداگانه رسیدگی می کردند. (2)

یکی از شاگردان استاد مطهری رحمه الله می گوید:

یک روز بعد از این که ایشان مطلبی را بیان فرمودند من اشکال کردم هر قدر ایشان بیان کردند و توضیح دادند برایم قابل قبول نبود. سرانجام قدری بی ادبی و گستاخی کردم و گفتم: انصاف بدهید! ایشان فرمودند: من انصافم از شما بیش تر است. (3)

ص: 154

و سکوت اختیار کرد. فردا هنگامی که میرزا بر منبر جلوس فرمود قبل از آن که درس خود را شروع ،کند رو به طلاب و فضلایی که در پای منبرش نشسته بودند نموده گفت: «در مورد مسأله ی دیروز حق با جناب آخوند بوده و نظر ایشان درست است.» (1)

یکی از ویژگی های بارز مرحوم آیت الله شیخ محمدتقی آملی، استاد حضرت آیت الله حسن زاده آملی حق پذیری و شهامت در اظهار آن بود:

محضر آقای شیخ محمدتقی آملی علاوه بر آن که استفاده ی فقهی و علمی ،داشت در بردارنده ی فواید تربیتی و عرفانی نیز بود. روش تدریس آقای آملی بسیار آرام و همراه با ملایمت بود و اگر اشکالی برای شاگردان پیش می آمد کاملاً به اشکال گوش می فرمودند فی الواقع منصفانه در درس رفتار می کردند؛ یعنی اگر یک اشکال واردی هم مطرح می شد و ایشان در آن جلسه آماده ی جواب ،نبودند می فرمودند که باید فکر کنم تا فردا جواب بدهم فردا که می آمدند اگر در نظرشان جوابی وجود نداشت ورود اشکال را می پذیرفتند و می گفتند این اشکال وارد است و مشکل از ناحیه ی ماست و می بایستی حرف ها را به نحو دیگر تقریر نماییم. (2)

آیت الله امامی کاشانی نیز به این خصوصیت حضرت امام قدس سره در تدریس اشاره می کند:

کلاس درس حضرت امام عموماً با بحث و پاسخ سؤالات طلاب همراه بود. روزی من یک اشکال در درس وارد کردم. استاد به من جواب دادند؛ ولی قانع نشدم معمولاً حضرت امام بعد از تدریس به حرم حضرت معصومه علیهم السلام مشرف می شدند من در طول راه بحث را ادامه دادم؛ اما باز هم قانع نشدم. ایشان جلوی کفش داری ایستادند و با من صحبت کردند و به هر صورت مرا قانع کردند روز بعد

ص: 156

که به درس تشریف ،آوردند اشکال را دوباره در جلسه ی تدریس بررسی کردند و بعد فرمودند: «ایشان [آقای امامی کاشانی] مرا به این مطلب تنبه دادند.»

این اظهار خیلی خوب و سازنده بود اصلاً طلبه ها را عوض کرد با آن که برای من اشکالی پیش آمده بود؛ ولی روی تمام جمعیت حاضر در درس تأثیر عمیق گذاشت وقتی استادی با آن عظمت بفرمایند ایشان مرا تنبه ،دادند هر کس با هر غرور علمی که ،باشد عوض می شود خلاصه تعبیر ما این است که جلسه های درس ،امام عالم پرور است شاگرد برای ایشان ارزش دارد؛ به خصوص به طلبه ای که خوب می فهمد بیش تر بها می دهند. (1)

علامه ی شعرانی نیز از خصیصه ی حق پذیری و شهامت در اعتراف به اشتباه برخوردار بودند آیت الله حسن زاده آملی می گوید:

یک روز در درس اسفار مرحوم استادم علامه شعرانی رحمه الله که من تنها شاگرد ایشان بودم حرف آخوند ملاصدرای شیرازی را که مثالی بود تقریر کردند من گوش دادم عرض کردم برداشت من اینست که مراد از این مثال چیز دیگر است فرمودند نه این طور نیست و توضیح دادند. من دیگر دنبال نکردم فردا که آمدم ایشان فرمودند: برداشت دیروزتان از عبارت اسفار درست و حق با شماست. (2)

یکی از شاگردان آیت الله شب زنده دار نیز می گوید:

يك روز ایشان سردرس کلمه ای را در سطور اوّلیه متن کتاب اشتباه خواندند. یکی از طلاب اشتباه را تذکر داد روز بعد فرمود: دیروز آن صفحه از درس را اشتباه خوانده و توضیح دادم دوباره آن درس را تکرار کرد. (3)

آیت الله بهاءالدینی رحمه الله یار دیرین حضرت امام قدس سره توضیح می دهند که تشکیل جلسات گفت و گو با شاگردان و همراهی با آنان از خصوصیات بارز امام راحل بوده است:

از خصوصیات امام رحمه الله این بود که با شاگردانش جلسه می گرفت و مسأله شاگرد و استاد در برنامه ،امام منها .بود این که در برنامه اش باشد که بله ما استادیم و این ها شاگرد و من با این ها بنشینم؟ خیر این چنین برنامه و مرامی نداشت با شاگردان می نشست جلسه می گذاشت. گاهی ریاست جلسه با یکی از شاگردان خودش بود و می خواهم بگویم بزرگی روحی امام تا این حد بود. (1)

هیچ وقت نمی شد که بخواهد با هیمنه و غلبه ی استاد بر شاگرد جلوی سؤال و اشکال را گرفته یا آن را متوقف کند بلکه به عکس پا به پای شاگرد یا صاحب اشكال جلو می رفت... . البته در مواردی نیز که اشکال با هدف می.رفت یا روش صحیح مطرح نشده و حق دیگران ضایع می شد استاد مطهری به صورتی دیگر برخورد می کرد.

استاد در مواقعی که می دید سؤال کننده هدفش از اشکال به غیر از جنبه های علمی و به دست آوردن مطلب است و یا خیلی پرت سخن می گوید و یا در مواردی ،اشکال خیلی خارج از بحث است و اشکال کننده هم دست بردار نیست در این موارد ابتدا با لحن آرام و عباراتی همچون «حالا ببینیم» و سپس با لحن محکم تری چون «این مربوط نیست» و «نه خیرآقا» و... بحث را به دست می گرفتند ولی روحیه کلی ایشان استقبال از سؤال بود. (1)

حالی که کتاب «وسائل الشیعه» سه جلدی در زیر بغلشان گرفته اند، همراه آقای جلال آشتیانی به خانه ی من آمده اند یک بار دیگر هم همراه آقای نجم الدین اعتمادزاده برای عیادت من آمدند با سایر طلبه ها هم همین طور رفتار می کردند و اگر می فهمیدند که آن ها ،مریضند به عیادتشان می رفتند. (1)

مرحوم آیت الله سید عزّالدین زنجانی نیز نقل می کند:

امام اگر احراز می کردند طلبه ای زحمت کش است و درس می خواند خیلی برای او احترام قایل بودند در ایام طلبگی در قم به بیماری سختی دچار ،شدم آن مقدار که امام در مدت بیماری به من مهربانی فرمودند، به جد اطهرم سوگند اگر پدرم در قم بود این مقدار از من مراقبت نمی کرد این تنها به لحاظ این بود که من طلبه ای بودم غریب و در قم درس می خواندم روحیه ی شاگرد پروری و غریب نوازی ایشان موجب شده بود که از من مراقبت کنند. (2)

مرحوم آیت الله خزعلی در مورد توجه خاص استادشان آیت الله شیخ هاشم قزوینی به وضعیت طلاب و رسیدگی به نیازهای آنان می گوید:

اگر طلبه ای بر اثر کسالت در درس حاضر نمی شد ایشان می رفت به عیادت .وی طلبه می گفت: متأسفم، مریضم، نمی توانم در درس کفایه شرکت کنم. آیت الله شیخ هاشم به طلبه می فرمود طوری نیست؛ در ایام تعطیلی می آیم (درس شما را می گویم). می آمد حجره ی فلان طلبه و درس را به او می گفت؛ با يك دنيا صفا و مهر ..... (3)

یکی از شاگردان آیت الله سید محسن حکیم نیز دقت استاد در شناخت حالات شاگردان و زمینه سازی وی برای بیان مشکلات را این چنین شرح می دهد:

روزی براستاد وارد شدم دستش را بوسیده نشستم مدتی گذشت هرچه

ص: 160

تلاش کردم نتوانستم خواسته ام را بر زبان آورم او که مشکل مرا دریافته بود سخن آغاز کرد من با شنیدن گفتار وی توان سخن بازیافتم و خواسته ام را شرح دادم او پیوسته مطالب ظریف بر زبان می راند تا شرم بر من چیره نشود. (1)

مرحوم مطهری نیز با شاگردانشان به اندازه ای مهربان بودند که حتی اجازه می دادند آن ها مسائل خصوصی و شخصی شان را با ایشان مطرح کنند؛ در انتخاب راه و مسیر آینده با ایشان مشورت کنند؛ حتی ایشان به اندازه ای نزدیک می شدند که در مجالسی مانند عروسی شاگردانشان در صورت دعوت شرکت می کردند. (2)

آیت الله جوادی آملی با بیان خاطره ای از اساتید خود در دوران تحصیل نمونه ای دیگر از بزرگواری اساتید و رسیدگی آن ها به طلاب را بازگو می کند:

وقتی پدرم رحلت کردند ما از قم به آمل رفتیم در غیاب ما اساتید بزرگوار ما مرحوم محقق داماد و مرحوم آقا میرزا هاشم آملی رضوان الله علیهما برای بزرگ داشت مرحوم پدرم مجلس ترحیم گرفتند... این کمال شاگرد پروری و کمال بزرگواری بود. (3)

حاج آقا رضا همدانی نیز اهتمام خاصی به وضعیت شاگردان داشته اند. یکی از شاگردان ایشان اهتمام ویژه ی استاد را چنین توصیف می کند:

استاد ما حاج آقا رضا همدانی نسبت به مشکلات طلاب، خیلی حساس بود و سعی می کرد حتی الامکان گرفتاری های آنان را بر طرف نماید. او به من می گفت آقا سید مرتضی! اگر طلبه یا اهل علمی را دیدی که مقروض است یا گرفتاری ،دارد به من اطلاع بده تا گرفتاریش را بر طرف کنم در غیر این

ص: 161

صورت تو مقصر هستی! (1)

شاگرد آیت الله میرزا جواد آقا تهرانی رحمه الله نیز نقل می کند:

در یک روز گرم ،تابستان ساعت یک بعد از ظهر در اتاقم در مدرسه میرزا جعفر استراحت می کردم. ناگهان شنیدم [آیت الله میرزا جواد آقا تهرانی] مرا صدا می زنند از ایوان اتاق به داخل مدرسه نظر انداختم. استادم آقا میرزا را دیدم که مرا می طلبند فورا به پایین دویدم عرض کردم چه می فرمایید آقا؟ اشاره کردند به یک نوجوانی که به تازگی از روستا برای تحصیل به این مدرسه وارد شده بود و فرمودند این آقا را می شناسی؟ پرسیدم برای چه؟ فرمودند اظهار می دارد از محلمان پولی برایم پست کرده.اند چون برای دریافت مراجعه کردم مأمور پست :گفت چون شناسنامه همراهت نیست باید یک نفر معرف بیاوری و من هم شما را معرفی کردم حال ایشان دنبال من آمده است چون او را نمی شناسم خواستم به وسیله ی شما او را شناسایی کنم تا در اداره پست گواهی نمایم که ایشان فلانی است و پول حواله شده متعلق به ایشان .است عرض کردم ایشان را با همین نام می شناسم و به تازگی به این مدرسه آمده است؛ ولی اجازه بفرمایید تا بنده همراه ایشان بروم و شما خود را با این ضعف حال و هوای گرم زحمت ندهید این کار از من ساخته است فرمودند مرا معرفی کرده خود خودم باید همراه ایشان بروم هر چه اصرار ورزیدم فایده ای نبخشید و مرحوم میرزا همراه با آن نوجوان تازه از روستا ،آمده به طرف اداره پست راه افتادند. (2)

لازم به ذکر است که مشورت در امور تخصصی و پیچیده نیازمند توانمندی و تخصص است و در صورت فقدان آن ها استاد دلسوز شاگرد خود را به مشاور متخصص ارجاع داده و از ارائه ی مشورت غیر کارشناسی و بر اساس سلیقه ی شخصی اجتناب می کند.

ص: 162

مرحوم علامه جعفری نیز عنایت ویژه ای به پرسش های شاگردان داشت.

حجت الاسلام والمسلمين علی دوانی به این خصوصیت ایشان اشاره می کند:

دانشجویان را می دیدم که استاد جعفری را در میان گرفته اند و با او سر بحث دارند. او در میان آن ها فرو رفته بود و با لحن گرم و نرم خود به سئوالات آن ها پاسخ می داد. حتی در خیابان هم می دیدم که استاد با جمعی از دانشجویان که دورش را گرفته بودند با سرعتی که در راه رفتن داشت از پیاده رو می گذرد و با صدای رسا جواب پرسش های آن ها را می دهد. (1)

آن حرف دیگری است)؛ چرا که جوان است و اگر او را اخراج می کنم از حوزه بیرون می کنم نه از جرگه ی انسانیت و اسلامیت! (1)

.داشت. اگر تشخیص می داد استاد یا شاگردی در روحیه ی طلاب اثر نامطلوب ،دارد هرچه زودتر به وجه معقولی عذرش را می خواست. (1)

این اساتید هم مثل خود بنده که در آن موقع نو طلبه ای بودم جدلی بودم يعنى من جدلی استاد هم جدلی من داد می زدم استاد از من بلندتر داد و فریاد می کرد و این مسأله ما را به جایی نمی رسانید، به تدریج از این که اصلاً خزانه پرارزش فلسفه خودمان را تا آخرش جست وجو کنم تا شاید آگاهی ارزنده ای کسب کنم دلسرد شده بودم. (1)

این احساس پدری به شاگردان ایشان نیز منتقل شده است از جمله، وجود علامه طباطبایی سرشار از عشق و عطوفت به شاگردان بود:

حضرت استاد رحمه الله نسبت به همگان متواضع بودند؛ اما تواضع و عطوفت ایشان نسبت به شاگردان جلوه و ظهور دیگری داشت؛ به طوری که شاگردان را بسان فرزند خود می دانستند و برای آنان کرامت قایل بودند. شیوه ی ایشان در برخورد چنان بود که انسان از حضور در مجلس و محضر ایشان گذشته از بهره ی علمی لذّت عاطفی می برد و بهره وری از معارف همراه با التذاذ از عواطف بود. (1)

از قول یکی از شاگردان علامه طباطبایی رحمه الله نقل شده است که:

در مدّت سی سالی که با او بودم وی نسبت به تمام کسانی که به تحصیل علاقه داشتند، فوق العاده علاقه مند و نسبت به طلاب آن چنان صمیمی و یک رنگ بود که هر کس می پنداشت فقط او دوست خصوصی علّامه است.

نمونه ای از شدت محبت استاد به شاگرد در نامه ای که به شاگردشان علامه محمد حسین طهرانی رحمه الله نوشته اند مشهود است:

به عرض مبارک می رساند: امیدوارم که وجود ،مسعود قرين عافیت و موفقیت بوده و ملالی نداشته و غرق الطاف بی پایان و عنایت های شایان حق سبحان و تحت تربیت صاحب ولايت مطلقه عليه أفضلُ السّلام بوده و از نعمت جوار محظوظ می باشید.

چندی قبل مرقومه ی شریفه ی حاکیه از تفقّد و یادآوری جناب عالی زیارت گردیده و مفتخر شدم کسالت طبعی بنده چنان چه مسبوقید این مدّت مزید خجلت گردیده ولی با این همه چنان چه قلبتان هم قاعدةً باید شهادت بدهد، هیچ گاه صورت پر مهر جناب عالی فراموش بنده نمی شود.

ص: 170

و لولا این که موضوع آستانِ عرش بنيان حضرت امیر علیه السلام السلام بود بنده هیچ گونه رأی به مسافرت جناب عالی نه در مقام شور و نه بحسب تصوّر نمی دادم به هر حال و اجمالاً دل بنده پیوسته پیش شما است؛ اگرچه راهی به قرب جسمانی ندارم این باز با این وسیله به راز سرایی و توصیه های خود ادامه می دهم. امیدوارم إن شاء الله وضعیّت هوای آن جا موافق مزاج خود و خانواده ی گرامیتان بوده و از این جهت گرفتاری و ابتلا نداشته باشید.

1. پیوسته موضوع مسکن و خوراک را خیلی اهمیّت داده و البتّه هیچ غفلت نکنید.

2. از درس ها درسی که موافق ذوق و سلیقه تان می باشد اختیار فرمایید؛ اگرچه استاد بحسب ظاهر از حيث ابهت و شهرت عقب تر بوده باشد و اگر ناچار شوید ممکن است به یکی از درس های با عنوان حاضر شده و یکی دو تا درس حقیقی داشته باشید بیشتر از سه درس هم مجوّز ندارد.

3. با بعضی از اشخاص مهذّب و مردان خدا نیز رابطه داشته باشید. درس و تحصیل بی خدا مثل راهی است که از جاده پرت بیفتد؛ لايزيدُ السَّيرُ فيه إلِا بُعدًا. [حرکت در آن جز دوری چیزی نمی افزاید.]

و درین باب خوبست از آقایان عظام با آقای گلپایگانی و از باقی ماندگان مرحوم حاج میرزا علی آقا ،قاضی با آقای آقا شیخ عباس قوچانی رابطه داشته باشید؛ و البته گاهگاهی از ارادتمند هم یادآوری کرده از حالات شریفه مسبوقم فرمایید.

به هر حال آخرین سخن ما اینست که: غرق ،نعمتید قدرش را بدانید والله المُعين.

والسّلام عليكم و رحمة الله و بركاته

محمد حسین طباطبایی

رفقا عموماً سلام دارند. خدمت رفقا عموماً سلام داریم. (1) شهید مطهری نیز با الهام گرفتن از استاد خویش مرحوم علامه طباطبایی، با شاگردانش

ص: 171

بدان گونه مواجه می شد یکی از دوستان استاد مطهری می گوید:

برخورد ایشان با شاگردانشان مانند برخورد دو رفیق بود خیلی با محبت بودند و با حرارت و شور برخورد می کردند. (1)

هم چنین یکی از شاگردان استاد می گوید:

سلوک ایشان به نحوی بود که در دل شاگردانشان نسبت به ایشان محبت ایجاد می شد. ما در همان وقت که در درس ایشان حاضر می شدیم در درس های استادان دیگر دانشگاه هم شرکت می کردیم و به خوبی محسوس بود رابطه ای که شاگردان استاد مطهری رحمه الله با ایشان دارند با رابطه ای که دانشجویان دانشگاه با استادان خود دارند متفاوت است. چه این رابطه رسمی و اداری ،نبود بلکه توأم با عشق و شوق بود. (2)

وقتی دفتر تقویم مطبوع این جانب نخستین بار به دست جناب استاد اعظم حضرت آیت الله قزوینی رفع الله درجاته رسید، بسیار برآشفت و از باب خیر خواهی و دلسوزی فرمود: «از این که رشته های ریاضی را تحصیل کرده اید بسیار کار خوبی کرده اید ولکن شما در علوم دیگر هم زحمت کشیده اید و این عمل شما سبب می شود که در عرف عام به سمت یک منجم شناخته شوید و همه ی کمالات دیگر شما نادیده گرفته شود.» این تندی و درشتی جناب استاد روحى له الفداء بسیار برایم دلنشین بود. (1)

هم چنین یکی از ارادتمندان آیت الله کوهستانی می گوید:

روزی جهت عرض ادب و دست بوسی خدمت آقاجان کوهستانی رسیدیم اوایل طلبگی من بود جمعی نزد ایشان نشسته بودند. هنگامی که جهت تجديد وضو برخاستند، متوجه حقیر شد و دستِ مبارک خود را در گردن من انداخت؛ مثل پدری مهربان از من احوال پرسی کرد و این برخورد محبت آمیز سخت مرا مجذوب ایشان ،کرد آن گاه فرمود: «تا به حال شتر دیده ای؟» عرض کردم: خودش را ندیدم ولی عکسش را در کتاب دیده ام. سپس گفتند در میان حیوانات اهلی شتر بیشتر از حیوانات بار می شود. اگر اسب را پنجاه من گندم بار کنند شتر را یک صد من گندم بار می کنند. با توجه به این که بارش سنگین است همیشه سالم است؛ چون جلوی پای خود را نگاه می کند شما اول طلبگیتان است؛ اول جوانی شماست؛ خیلی احتیاط کنید؛ مقداری آهسته تر حرکت کنید در مسائل و حوادث روز با شتاب تصمیم نگیرید. بعد گفتند: «فهمیدی چه گفتم؟» من با کمال خوشحالی عرض کردم: بله آقاجان! به خاطر همین محبت پدرانه بود که هر کس تصور می کرد معظم له او را بیشتر از دیگران دوست دارد. (2)

ص: 174

یکی از فضلا به نام آقای شیخ علی چاپلقی اشکال کردند. آیت الله بروجردی جواب دادند آقا شیخ علی جواب آقا را رد کردند آیت الله بروجردی عصبانی شدند؛ به نحوی که آقا شیخ علی متأثر شد که می خواست گریه کند مباحثه تمام شد نماز مغرب را تمام کرده بودم که مشهدی رضا خادم آقا آمد و گفت: آقا از مباحثه که ،برگشتند مابین در کتابخانه و اندرون ایستاده و متأثرند و :فرمودند بروید به آقای خوانساری بگویید .بیاید من با عجله نماز عشا را خواندم و پیش آقا .رفتم دیدم ایشان با حالت ناراحتی و تأثر شدید ایستاده اند. تا من رسیدم فرمودند این چه حالتی بود که از من سرزد؟ یک نفر عالم ربانی را رنجاندم. الان باید بروم و دست ایشان را ببوسم و حلالیت بطلبم که از من بگذرد و بعد بیایم نماز مغرب و عشا را بخوانم عرض کردم ایشان در مسجد (شاه زید) که امام جماعت است و بعد از نماز مسأله می گوید و برای مردم موعظه می کند؛ لذا تا دو سه ساعت از شب گذشته منزل نمی آید. من به ایشان اطلاع می دهم که آقا فردا صبح منزل شما خواهند آمد.

آقا قبول فرمودند. صبح شد. من رفتم حرم. از حرم که برگشتم دیدم آقا سوار بر درشکه در منزل ما منتظر من هستند. در خدمتشان رفتیم منزل آقای شیخ علی وقتی آقا شیخ علی را دیدند می خواستند دست او را ببوسند که نگذاشت. می فرمودند از من بگذرید از حالت طبیعی خارج شدم و به شما پرخاش کردم و.... آقا شیخ علی گفت: شما سرور مسلمین .هستید برخورد شما باعث افتخار من بود و ....

بالاخره این برخورد موجب شد که آقا شیخ علی تا آخر عمر مورد مراحم و عطوفت آیت الله بروجردی قرار بگیرد. (1)

ص: 178

عبارت های غیر فصیح آن را شما اصلاح کنید مقدّس این کار را بدون پروا و ترس از این که بگویند: از شاگردانش استمداد می جوید، انجام می داد. (1)

[شهید مطهری] اگر استعدادی از شاگردانشان می دیدند خوشحال می شدند به او کمک می کردند که استعداد وی پرورش پیدا بکند؛ مثل یک پرنده که بال زدن را یاد جوجه های خود می دهد. ایشان شاگردان خوش استعداد خودشان را تشویق و تشجیع می کردند و مثل برزگری که بذرافشانی می کند برای آینده ایشان در ذهن شاگردان خودشان بذرافشانی می کردند و با صرف وقت برای آینده سرمایه گذاری می کردند. (1)

معروف شد و در همه جا با این لقب شناخته می شد. (1)

درباره ی روحیه ی شاگرد پروری علامه طباطبایی رحمه الله نقل است که:

جلسه ی درسی علامه طباطبایی به نحوی بود که شاگردان شهامت اشکال کردن بر مباحث او را داشتند و اگر شاگردی به درس ایشان انتقادی داشت با مهربانی و ملاطفت سخن او را گوش می داد و با کمال احترام او را متقاعد می نمود علامه از این که با صراحت بگوید «نمی دانم» ابایی نداشت کراراً اتفاق می افتاد که می گفت باید این موضوع را ببینم و یا این که لازم است در خصوص آن فکر کنم بعد جواب دهم.

برای آن که ذهن شاگرد را به تحرک و پویایی را دارد در جلسات خود می فرمود به من استاد نگویید ما یک عده ای هستیم که این جا جمع شده ایم و می خواهیم حقایق اسلام را بررسی کنیم و با هم کار می کنیم من از آقایان خیلی استفاده می کنم.

تحمیل عقیده و تحكم فکر در برخورد با شاگردان نداشت و در مسائل مطروحه نظر خود را می گفت و بعد خطاب به حاضرین می فرمود: این موضوعی است که به ذهن ما رسیده .است خودتان بررسی کنید ببنیید تا چه اندازه صحت دارد و مورد قبول است.

از مسائلی که امکان داشت مطرح نمودن آن ها تفرقه ایجاد کند و یا احیاناً انحراف فکری پدید آورد اجتناب می نمود و تنها با خواص برخی مباحث حساس را در میان می گذاشت. (1)

شما باید خیلی شکر این نعمت الهی را .بگذارید در زمان های گذشته حوزه ی علمیه این طور امکاناتی را برای طلبه ها فراهم نمی کرد هیچ وقت ما چنین چیزی را ندیدیم حالا یک وقت اگر طلبه ای تصادفاً شانس می آورد که استادی او را مورد مراقبت قرار بدهد و علماً و عملاً و اخلاقاً از او سؤال ،بکند آن یک چیز استثنایی بود؛ اما این که شما طلبه ها در یک مدرسه مورد مراقبت برنامه ای باشید؛ چه کتابی ،بخوانید چه کتابی نخوانید؛ پیش کدام استاد درس بخوانید همه اش راهنمایی های با ارزش است. بعد این درسی که می خوانید از شما سؤال بکنند؛ به شما مسأله بدهند که رویش کار بکنید؛ اصلاً این ها چیزهای فوق العاده ای است. من در تمام عمر تحصیلی خودم این که مسأله ای را بدهند و بگویند شما رویش کار بکنید فقط یک بار برایم اتفاق افتاد؛ آن هم تصادفاً در مشهد در زمان مرحوم آقای میلانی بود. (1)

استاد علامه جوادی آملی نقل می کند:

وقتی که مرحوم علامه طباطبایی تفسیر المیزان را می نوشت سؤال هایی درباره ی مطالب قرآنی و غیر قرآنی از ایشان پرسیده می شد ایشان پاسخ به این سؤال ها را به شاگردان خود واگذار می کردند ... ایشان همه ی این کارها را می کردند و بر آن اصرار می ورزیدند تا دوستان و شاگردانشان متفکر بار آیند و رشد فکری و توانمندی علمی بیش تری پیدا کنند. (2)

ص: 187

طور قدرت روحی داشت در صورتی که آن وقت در کوران آن مسائل سیاسی بود که باید حالا بروند مجلس و آن بساط را درست کند از آن جا رفت مجلس آن وقت هم که می رفت ،مجلس یک نفری بود که همه از او حساب می بردند. (1)

یکی از یاران امام قدس سره نقل می کند:

من یازده سال در نجف خدمت امام .بودم هرگز حوادث و رویدادهای بزرگ سیاسی موجب آن نشد که امام از برنامه های حوزه ای و تدریس فقه اسلام باز بمانند و یا با سردی و بی نشاطی این برنامه ها را انجام دهند. امام در همان لحظات حساسی که بزرگ ترین مسائل سیاسی و رویدادها در زندگیشان پیش می آمد هنگامی که در کرسی تدریس می نشستند چنان مسائل فقهی را موشکافی می کردند و به تحقیق و بررسی مسائل علمی می پرداختند که گویی هیچ حادثه ای برای ایشان رخ نداده است مثلا پس از دستگیری فرزندشان مرحوم حاج آقا مصطفی از سوی رژیم بعث عراق و انتقال ایشان به بغداد در برنامه درسی حضرت امام کوچک ترین تغییری روی نداد و حتی می توانم بگویم که از روزهای دیگر نیز عمیق تر و گسترده تر مباحث علمی را بررسی کردند. (2)

بزرگوار قسم می خورم مطلبی که شبه غیبت ،باشد از ایشان ندیدم غیبت که نه، شبه غیبت هم ندیدم فراموش نمی کنم یک وقت ایشان برای درس گفتن به مسجد سلماسی آمدند. نفس ایشان به شماره افتاد بود فرمودند: «و الله تا حال این قدر نترسیده ام!» و افزودند: «نیامده ام که درس بگویم؛ آمده ام که قدری حرف بزنم». من که تقریباً ده پانزده سال درس ایشان می رفتم هیچ وقت یک جسارت از ایشان به طلبه ها ندیدم امام در این حالت بود که فرمودند: «اگر علم نداری، اگر عقل نداری، اگر دین نداری، عاقل باش و نخواه که هویت انسانیت را به هم بزنی.» بعد هم به خانه رفتند و تب مالت ایشان عود کرد و سه روز برای تب مالت در خانه ماندند.

همه این قضایا برای این بود که شنیده بودند یک طلبه پشت سر یکی از مراجع غیبت کرده بود امام خودش غیبت نکرده بود، بلکه یک طلبه پشت سریکی از مراجع غیبت کرده؛ اما نفس او به شماره افتاده بود1 (1)

بعد از فوت مرحوم آیت الله بروجردی امام برای درس به مسجد اعظم تشریف آوردند؛ چون در مسجد سلماسی که نزدیک منزل ایشان بود جا .نبود روز اولی که ایشان آمدند به جای درس شروع به نصیحت طلبه ها کردند یادم می آید عکسی بالای قبر آیت الله بروجردی بود که منظره ی تشییع جنازه ی ایشان را نشان می داد؛ در حالی که جنازه روی دست مردم بود و روپوش جنازه را مردم به عنوان تبرک برده بودند و جنازه ی خالی روی دست مردم بود عکس آقای بروجردی هم که در حال مطالعه بود و حالات عجیبی داشت بالای این عکس بود امام ضمن نصایح شان فرمودند:

آن جا را نگاه کنید این عکس آقای بروجردی است که در حال مطالعه است در عکس پایین هم جنازه ی ایشان روی دست مردم است. پایین تر به قبر

ص: 190

اشاره می کردند) آقای بروجردی زیر خاک است آن چیزی که به درد آقای بروجردی می خورد سلامت نفسی بود که ایشان داشت والا این ریاست ها و این سرو صداها وقتی که انسان زیر خاک ،رفت دیگر به درد انسان نمی خورد. (1)

یک بار امام در مورد حضور در کلاس درس فرمودند:

اگر برای درس خواندن می آیید، باید سر موقع حاضر باشید و اگر برای ثواب به مسجد می آیید جای دیگر هم مسجد هست. (2)

برخی از شاگردان [امام] چون به درس های متعددی می رفتند، گاه دیر درس حاضر می شدند. ایشان از این وضع ناراحت بودند. روزی فرمودند:

من نمی گویم به درس من بیایید؛ ولی به هر درسی که می روید سعی کنید از اول درس حاضر باشید. مجلس روضه که نیست که به هر جای آن رسیدید، ثواب آن را ببرید! (3)

آیت الله مصباح یزدی نیز به آخرین توصیه ی امام اشاره می کنند که:

آخرین توصیه ی امام همان چیزی بود که اولین حرکت هایش از آن آغاز شد. حدود شصت سال پیش از امام شنیدم که در درس شان این آیه را قرائت می فرمودند: ﴿قُلْ إِنَّمَا أَعِظُكُم بِوَاحِدَةٍ أَن تَقُومُوا الله.﴾ (4) در نوشته ای که بیش از شصت سال پیش برای مرحوم آقا سید محمد وزیری نوشته بودند، نیز خودم دست خط امام را دیدم که با همین آیه شروع می شد. حرف اول این بود و حرف آخر هم همین در این مسیر هیچ تغییری و انحرافی ایجاد نشد. او همیشه بر مسیر مستقیم بندگی خدا بود و همگان را هم به این مسیر دعوت می کرد ،البته ما نمی توانیم مثل امام بشویم همان گونه که او هم مثل على علیه السلام نشد؛ اما او شبیه ترین انسان های عادی به امیرالمؤمنین علیه السلام بود و

ص: 191

ما هم باید سعی کنیم شبیه ترین شاگردان ایشان به ایشان بشویم. (1)

زمان حضرت آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری رحمه الله، روزی برف شدیدی بارید. حاج شیخ دیدند که درس خلوت است؛ لذا برای تنبه و تذکر، از طلاب پرسیدند: آیا بازار تعطیل است؟ گفتند خیر ایشان فرمودند چرا بازاری ها سرکار می روند و کسب و کار را تعطیل نکردند ولی طلاب تعطیل می کنند و این طور نامنظم هستند. (2)

آیت الله میرزای نائینی رحمه الله در هنگام بیان ،درس توصیه های متعددی به شاگردان می فرمود. از جمله آن که:

با يك ديگر گفت و گوهای تند و تیز نداشته باشند اعتدال و خوش رویی را پیشه خود قرار دهند و پا را از اعتدال فراتر نگذارند. ایشان هم چنین خواندن نماز شب و شب زنده داری کردن را شرطی برای حضور در درس قرار داده بود. او به شاگردان توصیه می کرد تا درس ها را بنویسند و خود نیز به نوشته های آنان نظر ،کرده میل داشتند هر روز یکی دوتا از نوشته های درس وی در کنارش باشد و بدان ها نگاه بکند. (3)

آیت الله بهاءالدینی رحمه الله، در مقام موعظه ی شاگردان و پرهیز دادن آن ها از شهرت طلبی رحمه الله می فرمود:

از عواملی که باورهای اعتقادی انسان را سست می کند و مانع پیشرفت معنوی انسان می شود شهرت های بی جا و بی فایده .است علاقه به معروفیت و شوق به

ص: 192

سر زبان ها ،افتادن نشانه ضعف ایمان و کمبودهای روحی فرد است. (1)

آیت الله بهجت رحمه الله فرمودند:

ما می دانیم که مقامات بسیاری از علما از همین تعلیم و تعلّم و نوشتن ها و اشتغال به تحصیل در حوزه های علمیه به دروس معمول در حوزه ها و نیز عمل به مستحبات معمول به حاصل شده است و کار دیگری نداشته اند به طور یقین همین ها بوده؛ ولی در عین حال، اهل کرامات بوده اند اگر بنده هم کرامات و مقامات آن ها را ندیده بودم، به طور یقین می گفتم که چنین مقامات را نداشته اند تازه آن ها از اساتید و بزرگان پیشین چه چیزها نقل می کردند! (2)

علامه حسن زاده درباره ی توصیه های استاد سید محمد حسن الهی می فرماید:

ایشان پیوسته مرا به مراقبت و نگاه داشتن ادب در پیشگاه خداوند و محاسبه ی نفس توصیه می فرمودند و من نفحات انفاس شریفش و برکات فيوضات منيعش را فراموش نمی کنم. (3)

حضرت آیت الله مجتهدی رحمه الله می فرمود:

وقتی کلاس سوم ابتدایی بودیم معلمی داشتیم که به ما می گفت: هر چه نفست. می گوید: برخلاف آن عمل کن اگر امروز بستنی می خواهد برو فالوده بخور؛ اگر شیر موز می خواهد برو آب هویج بخور و همین گونه هر چه نفس ،گفت بر خلاف آن عمل کن تا بر نفس غلبه کنی.

البته باید جهاد با نفس دایمی باشد حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمودند: ﴿اِملِكوا أَنفُسَكُم بِدَوام جهادِها﴾ (4) «به وسیله دائمی بودن جهاد با نفس و مبارزه با ،آن مالک نفس خود شوید» و در حدیث دیگر فرمودند: ﴿إِذا صَعَبَت عَلَیک

ص: 193

نَفسُكَ فَاصْعَب لَهَا تَذِلُ لَک﴾ (1) «اگر نفس بر تو سخت گرفت، تو نیز بر او سخت ،بگیر تا ذلیل و مطیع تو شود.» (2)

می نشست. این ملاباجی وقتی می دید که پرنده روی درخت نشسته است رویش را به طرف ما می کرد و با صدای بلند و با تشر می گفت بچه ها ساکت باشید ببینم این پرنده چه می گوید بعد دستش را به زمین می زد و سرش را به سوی پرنده می کرد و می گفت چه می گویی؟ بعد به یکی از بچه ها نگاه می کرد که روز قبل توی خانه یا محله بهانه گرفته بود و رفتار و کردارش خوب نبود و می گفت: فلانی مثلا... حسن یا صدیقه؟ و به پرنده می گفت: صدیقه ؟ عجب! ایشان بی ادبی کرده؟ سر شام بهانه گرفته؟ دیگه چه کرده؟

ما همه مات می ماندیم که این ملاباجی از کجا به زبان این پرنده آشناست؛ چون بچه ها می دیدند که آن چیزی که در کوچه یا خانه گذشته همه را آن پرنده به ملاباجی ،ما درست مثل یک خبرنگار صادق گفته است! این خیلی موجب شگفتی ما بود که پرنده از کجا می آید و این اتفاقاتی که گذشته است و کاری که ما کرده ،ایم خبر می دهد. این موضوع یک اثر خیلی خیلی فوق العاده داشت و بچه ها همه ی حواسشان را جمع می کردند؛ ولی یک عقده ای هم از پرنده ها در دل داشتیم و فکر می کردیم که چه کنیم نسل این پرنده ها را از روی زمین برداریم؛ چون نَفَس هم در خانه می کشیدیم به این نحو به اطلاع ملاباجی های ما می رساندند البته اصل موضوع چیز دیگری بود و ربطی به پرنده ها نداشت. وقتی ما در خانه اذیت می کردیم یا بهانه می گرفتیم و شیطانی می کردیم افراد خانه می آمدند و به ملاباجی می گفتند این ملاباجی مستقیماً موضوع را به ما نمی گفت و می آمد به این صورت می گفت که در کوچه و محله و خانه بی ادبی نکنیم. (1)

ص: 195

.بودم از آن شب شروع کردم و خدا توفیق فهمیدن و درس خواندن را داد.

این استاد بزرگوار ما خیلی وجود پر برکتی پیدا کرد نتیجه این که خدا باید توفيق بدهد. خدا باید حال درس خواندن بدهد. (1)

غذا نمی زند علامه بحرالعلوم با خشم شاگرد را مورد عتاب قرار داده و فرمود سید جواد از خدا نمی ترسی؟ از خدا شرم نداری؟ شاگرد که متحیر مانده بود تقصیر خود را از استاد جویا شد؟ ظاهراً سيد جواد عاملی همسایه ای داشت که هفت شبانه روز چیزی برای خوردن نداشته اند و خرما از بقال قرض کرده بودند و روز ،هفتم دیگر بقال به او قرض نداده و او شرمنده شده بود. شاگرد اظهار بی اطلاعی کرد علامه او را مورد توبیخ قرار داد که: «همه ی داد و فریادهای من برای این است که چرا اطلاع نداشتی؟ و گرنه اگر باخبر بودی و کمک نمی کردی مسلمان نبودی و یهودی بودی». سپس سینی غذای بزرگی را که آماده کرده بود با مقداری پول به شاگرد داد تا به همسایه اش برساند. (1)

ص: 199

ص: 200

ص: 202

تأثیر رفتارهای مدرس بر پرورش طلاب غیرقابل انکار است؛ به گونه ای که می توان گفت کوچک ترین رفتار او خواه ناخواه اثری مثبت یا منفی بر نگرش، گرایش یا رفتار شاگردان برجای می گذارد. مرور برخی از عناوین رفتاری مؤثر در تربیت طلاب موضوع این فصل است.

آیت الله بهاءالدینی رحمه الله نیز با اشاره به تقید خود به مطالعه ی قبل از تدریس می فرماید:

برای آمدن به مدرسه فیضیه من همیشه از حدود منزل امام می گذشتم ی چون در راه مشغول مطالعه بودم و اگر از طریق کوچه ها می رفتم با اشخاصی برخورد می کردم و ناچار به سلام و علیک می شدم؛ لذا مطالعاتم مخدوش می شد معمولاً از پشت باغات اطراف شهر عبور می کردم تا کسی به من برنخورد و بتوانم به مطالعه ی خود بپردازم در آن زمان دروس سطح مانند رسائل را تدریس می کردم برای تدریس هم همیشه دو سه تا مطالعه جلو ،بودم تا اگر یک شب مثلاً مانعی پیش آمد و نتوانستم مطالعه کنم درس صبح ما تعطیل نشود و بتوانم از مطالعه ی ذخیره استفاده و تدریس بکنم. (1)

شروع درس ،امام در جلسه ی درس شرکت می نمودند امام از این کارشان ناراحت می شدند و گاهی به آنان تذکراتی می دادند. معروف است که خود حضرت امام در دوران طلبگیشان منظم بودند و به موقع در جلسات درس استادانشان حاضر می شدند مرحوم آیت الله شاه آبادی استاد اخلاق حضرت امام درباره ی نظم و حضور ایشان در جلسات درس گفته بودند: «روح الله، واقعا روح الله است. نشد یک روز ببینم که ایشان بعد از بسم الله من در درس حاضر شود همیشه پیش از آن که بسم الله درس را ،بگویم ایشان در درس من حاضر بوده است.» (1)

آیت الله نوری همدانی نیز نقل می کنند:

از خصوصیات امام این بود که به کلاس درس خیلی اهمیت می دادند؛ به طوری که خود ایشان همیشه سر وقت حاضر می شدند. حتی یک دقیقه هم تأخير نمی کردند. در سال های اختناق در مدرسه فیضیه تدریس می کردند در یکی از روزها که ساواک به مدرسه حمله کرده بود همه طلبه ها حاضر شدند و امام هم طبق معمول سر وقت حاضر شدند. وقتی ما با این صحنه روبه رو شدیم فکر کردیم که امروز کلاس تعطیل می شود؛ اما بر خلاف عقیده ،ما امام روی خاک ها در صحن حرم معصومه علیها السلام نشست و مشغول درس دادن شد. (2)

آیت الله مصباح یزدی نیز به نظم فوق العاده ی استادشان علامه طباطبایی و حضور به موقع ایشان در درس اشاره می کنند:

علامه طباطبایی بسیار منظم .بود غالبا قبل از شاگردان در کلاس درس حاضر می.شد دقیقه ای تخلف نمی کردند و تا دقیقه ی آخر هم درس می دادند و این برنامه ی دایمی ایشان بود. در برف و سرما در طول ده و دوازده سال یادم نمی آید که ایشان یک دفعه هم درس را تعطیل کند. (3)

ص: 205

هوای سرد بر روی عمامه خود بیندازند و دنباله ی آن را زیر چانه گره بزنند....(1)

امام هر چند روز یک بار آینه به دست می گرفتند و با قیچی موی سبیل و زیادی ریش خود را می زدند و یا موی نرمی را که اواخر عمر و طبق معمول در نقاطی از گوش ها می روید و سیمای بدی دارد می چیدند و مواظب بودند موی بینی را نیز بگیرند به این ترتیب هر چیزی که باعث دید نامطلوب بینندگان بود در بدن و لباس حضرت امام دیده نمی شد. ما همیشه امام خمینی را چنان می دیدیم آرام و موقر و آراسته. (2)

آیت الله سبحانی نیز با بیان رعایت پاکیزگی از سوی ایشان می گویند:

امام لباس تمیزی می پوشیدند. من حتی یک بار هم به خاطر ندارم که بر لباس ایشان کوچک ترین لکه یا کثیفی دیده باشم. (3)

حاج شیخ عباس قوچانی رحمه الله نیز در مورد اهتمام مرحوم آیت الله قاضی به پوشیدن لباس سفید و توصیه ی آن به طلاب می فرمودند:

مرحوم قاضی همیشه لباس سفید رنگ می پوشیدند و به شاگردان خود نیز توصیه می نمودند تا لباس سیاه نپوشند.

[آیت الله شاه آبادی رحمه الله] وقتی می خواهد از منزل خارج شود از نظم و آراستگی خود غافل نیست و چند بار خود را در آینه نگاه می کند و وقتی علتش را می پرسند می فرماید:

اگر خار و خاشاکی به لباس یا محاسن من ،باشد مردم به من در این لباس

ص: 207

می خندند و آبرو و احترام مؤمن به خطر می افتد. (1)

آیت الله سبحانی تمیزی علامه کرباسچیان را در عین معمولی بودن لباس های ایشان شرح می دهند:

خدا رحمت کند مرحوم علامه آقا شیخ علی اصغر کرباسچیان [را]. لباس های ایشان با این که خیلی فاخر ،نبود همیشه مرتب و تمیز بود عمامه ی نظیف و ،تمیز پیراهن ،تمیز کفش ها واکس زده و تمیز ... و تا آخر عمر هم همین طور .بود تمیزی و نظافت را رعایت می کرد؛ اما در عین حال لباس هایش از نظر ارزش معمولی بود. (2)

،خود به عنوان افرادی لغزنده و اشتباه کار و شتاب زده معروف می گردند. به ویژه اگر هم نشینانی بدسیرت در محیط آن ها به سر برند هم نشینانی که معلم و شاگرد بیمناکند که مبادا رفتار نسنجیده آن ها را دستاویز و بهانه ای برای انتقاد و عیب جویی قرار دهند و حالات نابسامان آن ها را نزد حسودان و رقیبان به عنوان سمت و نمودار شخصیت آن ها معرفی نمایند. (1)

ایشان [حضرت امام قدس سره] در تدریس مطالب را خیلی عالی و مرتب تنظیم می کردند و به بهترین وجه ارائه می دادند همین تنظیم مطالب کمک بسیار مؤثری در بهتر و زود فهمیدن مطالب درسی برای شاگردان بود. (2)

هم چنین آیت الله نوری همدانی ویژگی استاد خود آیت الله حجت را تنظیم مطالب می دانند:

یکی دیگر از اساتید بزرگ ما حضرت آیت الله العظمی آقای سید محمد حجت کوه کمری بود. من در درس ایشان مدتی شرکت می کردم درس معظم له در آن زمان در قم ممتاز .بود استادی بسیار بزرگ و خیلی خوش بیان بودند. در درس گفتن سلیقه ی خوبی داشتند مطالب را دسته بندی می کردند دسته بندی مطالب به گونه ای بود که نوشتنش خیلی راحت بود روش آن مرحوم باید برای ما درس باشد که مطالب را تنظیم کنیم. مثلاً بیع فضولی که می گفت، در بیع فضولی چند تا مبناست مبنای مرحوم شیخ انصاری، مبنای مرحوم آخوند خراسانی که از حاشیه آخوند بر مکاسب استفاده می شود مبنای مرحوم سید محمد کاظم یزدی مبنای مرحوم شیخ محمد حسین کمپانی اصفهانی و مبنای خودش پنج شش تا مبنا بود از اول بیع فضولی تا آخر هر روز مطلب هرکس را روی مبنای خودش به طوری تنظیم می کرد که انسان از این بیان و

ص: 209

دسته بندی تعجب می کرد درس را به این ترتیب می گفت و مقتضای مبنای هر کس را در مسأله بیان می کرد... (1)

تعیین مبصر و جانشین برای جلسه درس موجب صرفه جویی و صیانت فرصت و وقت گران بهای معلم و وسیله ای برای حفظ و نگاهبانی مصالح و منافع شاگرد می باشد. (1)

به ایشان این جنبه را داده است اعمال و رفتار ایشان است ما بیش از شصت سال امام را می شناختیم ایشان از ابتدای امر متعبد بودند در پنجاه سال پیش شایع بود که ایشان استاد فلسفه اند در عین حال همه می گفتند ما چنین مرد حکیمی که تا این اندازه به مسائل ائمه علیهم السلام و اوضاع امور وارد ،باشد سراغ نداریم بی جهت نیست که چنین توفیقاتی نصیب امام شده .است از نظر اخلاق هم ایشان بی نظیر بودند شاید حدود 30 یا 25 سال که ایشان با مرحوم زنجانی در جلسات فیضیه شرکت داشتند همواره پشت سر ایشان حرکت می کردند حتی یک مرتبه دیده نشد که برایشان پیشی بگیرد جلسات نشست امام هم با شاگردانش تشکیل می شد. مسأله ی استاد و شاگرد اصلا برای امام موضوع نداشت ایشان نمی گفت این ها شاگردان من هستند نباید با این ها بنشینم نه این حرف ها نبود. گاهی ریاست جلسه هم به دست شاگردان می.افتاد. امام استاد جلسه بود؛ اما جلسه را دیگران اداره می کردند.

از نظر سیاست و بینش اجتماعی هم که جای حرف نیست. اشاره می کنیم این که زعامت و مرجعیت عامه به دست آیت الله بروجردی افتاد تا حدود زیادی مرهون زحمات امام .بود ایشان صلاح می دیدند که باید مرجعیت در دست یک نفر متمرکز باشد روی همین اصل در این جهت زیاد کوشیدند.

خلاصه این که از ابتدای تأسیس حوزه علمیه قم ،تاکنون ما برای امام نظیر نیافتیم و همه به خاطر خودسازی و تهذیب ایشان بوده است. (1)

حجت الاسلام والمسلمین حسین تقوا اشتهاردی از شاگردان حضرت امام به ارائه ی الگویی عملی در سیره ی آن بزرگوار می پردازد:

روزی در مسجد اعظم قدری بحث ایشان طول کشید تا وقت نماز مغرب

ص: 212

داخل شد مؤذن شروع به اذان نموده و صدای اذان به وسیله ی بلندگو وضع درس را به هم زد بعضی از تلامذه خواستند متعرض مؤذن شوند و این مطلب به سمع ایشان رسید فردا که تشریف آوردند فرمودند: چنین شنیده ام و شدیداً آنان را منع نمودند و فرمودند: تقصیر از ما بود که بحث را طول دادیم والا مؤذن به وظیفه عمل نموده که گفتن اذان باشد و فرمودند من راضی نیستم به خاطر من به احدی اهانت و جسارتی شود. فقط محبت و علاقه قلبی کافی است. (1)

مقام معظم رهبری دام ظله شهید آیت الله اشرفی اصفهانی را الگوی عملی زهد و تواضع دانسته می فرماید:

لازم می دانم یاد نیکی بکنم و تجلیل کنم از عالم بزرگوار و اخلاقی و زاهدی که عمرش را به دستور مرحوم آیت الله بروجردی در این استان [کرمانشاه] گذرانید و اجر زحمات خود را با شهادت دید شهید بزرگوار محراب مرحوم آیت الله اشرفی که شنیدم همین روزها سالگرد آن بزرگوار است من توفیق پیدا کردم مکرر در منزل شان در کرمانشاه با ایشان ملاقات کنم؛ دو نفری بنشینیم و گفت وگو کنیم در جلسات دیگر هم ایشان را دیده بودیم؛ در جلسه ی ائمه ی جمعه ی استان در اسلام آباد که مرحوم شهید صدوقی از یزد آمده بود و دیگران هم بودند زیر بمباران جلسه ی ائمه جمعه استان را تشکیل دادند و ما هم شرکت کردیم در جلسات متعدد من این مرد بزرگوار را از نزدیک دیده بودم. حقاً و انصافاً مصداق یک عالم عامل بود فقط زبان او تبلیغ نمی کرد؛ عمل او هم تبلیغ می کرد تواضع او زهد او بی اعتنایی او به بسیاری از چیزهای ،ظاهری از ویژگی های او بود مرد بزرگی بود خدای متعال هم به او اجر داد در آخر یک عمر نسبتاً طولانی خدای متعال مرگ ناگزیر را برای او به شهادت قرار داد. بارها عرض کردیم؛ شهادت مرگ تاجرانه است، مرگ پرسود است این روغن ریخته را نذر امام زاده کردن .است بالاخره این روغن که خواهد

ص: 213

ریخت؛ ﴿كُلُّ نَفسٍ ذَائِقَةُ المَوتِ﴾. (1) اگر چنان چه انسان سعادت پیدا کند - پروردگارا ! ما هم مشتاق این سعادتیم - این حادثه ناگزیر را به خدا بفروشد سود سرشاری کرده است. ﴿إِنَّ الله اشتَرى مِنَ المُؤمِنينَ أَنفُسَهُم﴾؛ (2) خدا جان را می،خرد خدا مشتری .است این خیلی سعادت بزرگی است و این مرد این سعادت را پیدا کرد. (3)

علامه جعفری رحمه الله به تأثیر رفتار بی پیرایه با شاگرد خود پرداخته اند:

روزی از کلاس درس خارج شدم و خسته بودم دانشجویی سؤالی کرد من برخی اوقات وقتی که خسته بودم عذرخواهی می کردم و جواب را به وقت دیگری موکول می نمودم ولی آن روز چون دیدم مسأله ی حیاتی دارد؛ با این که بسیار خسته بودم همان جا روی موزاییک نشستم و به سؤال او گوش دادم و با تحمل پاسخ دادم.

این رفتار استاد به قدری اثر مثبتی داشت که مرحوم استاد فرمودند:

این دانشجو برایم نوشته بود که: «آن نشستن شما بر روی موزاییک شلاقی بر اسب من بود که پس از بیست سال هنوز می،دود من این نامه را نگه داشتم». (4)

از جهت اهمیت تأثیرگذاری استاد بر شاگرد است که [آیت الله حسن صافی اصفهانی] فرموده بودند حتی آیت الله [سید جمال الدین] گلپایگانی می فرمود: در استادی که انتخاب می کنید دقیق باشید؛ زیرا همان طور که حرف می زند و درس می گوید روحیاتش هم منتقل می شود. (5)

ص: 214

طبقات مردم در مسجد حاضر شده بعد از قرائت فاتحه و تعزیت و تسلیت... سؤال کردند که مجلس فاتحه برای کیست؟ آقا جمال فرمود: «خداوند عالم مرحوم شده مجلس ترحیم مرحوم خداوند است!» همه تعجب کرده و گفتند آقا این چه فرمایش است؟ فرمود: «اگر خداوند از دنیا نرفته، پس چرا خانه ی او را مثل متروکات مرده ها تقسیم نموده اند؟!»

آن دو نفر از شنیدن این سخن بسیار خجالت کشیده دیوار را از وسط مسجد برداشتند. (1)

فرزند مرحوم علامه طباطبایی نقل می کند:

پدرم از درآمد زمین زراعی که داشت به روستائیانی که نیازمند بودند وام می داد و رسید می گرفت و چنان چه کسی بعد از دو فصل برداشت محصول قادر به پرداخت بدهی خود نبود آن را بخشیده و قبض را به خودش پس می داد و از طلب خود صرف نظر می کرد یک بار چند قبض دست پدرم بود که از این واسطه ها طلبکار بود. آن روز من دیدم قبض ها را از جیب خود درآورد، مدتی به آن ها نگریست و ناگهان همه را پاره کرد و دور ریخت؛ در حالی که بیش از حد تصور به پول برای گذراندن معاش عادی احتیاج داشت. من با تعجب پرسیدم پدر چرا این کار را کردید؟ نگاهی عمیق به من کرد و گفت: «پسرم اگر داشتند می آوردند و می.دادند خدا را خوش نمی آید که من بدانم آن ها دستشان خالی است و مع هذا آن ها را تحت فشار قرار دهم و ابراز طلبکاری کنم.» (2)

ص: 216

در باب مسوولیت پذیری اجتماعی و هم دردی علامه با مسلمانان و مظلومان نقل است که:

از خصوصیات بارز علامه طباطبایی این بود که در همه ی زمینه های علمی اسلامی سیاسی و اجتماعی فردی آگاه و آشنا و صاحب درد بود تا آن جا که وقتی برای برخی افراد حتی دانشمندان و فضلا سؤالی پیش آمد به ایشان متوسل می شدند و نظر این حکیم و فیلسوف را به عنوان فردی آگاه و بینا به ارزش های مکتبی و مسائل سیاسی - اجتماعی جهان اسلام جویا می شدند در سال 1348 ه- . ش همزمان با حملات وحشیانه ارتش رژیم صهیونیستی به کشورهای عربی و وقوع جنگ شش روزه اعراب و رژیم اشغالگر قدس علامه طباطبایی به همراه آیت الله سید ابوالفضل موسوی زنجانی و استاد شهید مرتضی مطهری ضمن همدردی با مسلمانان مظلوم فلسطین با انتشار یک بیانیه از امت مسلمان دعوت نمود تا برای یاری برادران مسلمان و عرب ،خود کمک های لازم را جمع آوری کنند ایشان برای این منظور سه شماره حساب در سه بانک تهران باز کردند که به نفر افتتاح شده بود. (1)

حجت الاسلام والمسلمین مجتبی الهی خراسانی می گوید:

زمانی که دانشجوی دانشکده الهیات مشهد ،بودم مطلع شدم که آقای فلسفی با منزل پدری تماس گرفته اند و با من کار داشته اند ابتدا تصور می کردم آقازاده ی ایشان (محمدآقا) هستند؛ ولی وقتی متوجه شدم پدر ایشان آیت الله العظمی میرزا علی فلسفی بوده اند با شگفتی با ایشان تماس گرفتم. ایشان فرمودند: «شنیده ام که در دانشگاه شبهاتی مطرح می شود جمعی از دانشجویان را به منزل ما دعوت ،کنید من می خواهم در خلال يك دوره اعتقادات و اخلاقیات با روشی که برای آن ها مناسب ،باشد شبهات را نیز پاسخ گویم. » (2)

ص: 217

آیت الله شاه آبادی)؛ تهران: عارف کامل، 1381.

9. پاینده ابوالقاسم؛ نهج الفصاحه؛ تهران: دنیای دانش، 1382.

10. پوراحمد، جواد؛ سازوکار مدیریت آموزشی در شکوفایی ارزش های اخلاقی (مطالعه موردی مدیریت مدرسه علمیه حضرت ولی عصر علیه السلام بناب)؛ پایان نامه کارشناسی ارشد، رشته علوم تربیتی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی قدس سره، 1393.

11. تمیمی آمدی، عبدالواحد؛ غرر الحکم و دررالکلم؛ ترجمه محمد رحمتی شهرضا؛ قم صبح پیروزی، 1392.

12. تنکابنى، على؛ جمال عرفان؛ قم: ائمه، 1382.

13. تهرانی، سید علی؛ ز مهر افروخته؛ تهران: سروش، 1382.

14. جمعی از فضلا؛ آیت نور (یادنامه علامه سیّد محمّد حسین حسینی طهرانی)؛ مشهد: علامه طباطبایی، 1427 (ه .ق).

15. جمعی از نویسندگان و پژوهشگران؛ فقیه پارسا (زندگی نامه آیت الله حاج میرزا على فلسفي)، قم: بوستان کتاب، 1385.

16. جمعی از پژوهشگران؛ گلشن ابرار؛ قم: معروف ، 1379.

17. جوادی آملی، عبدالله؛ شمس الوحی تبریزی؛ قم: مرکز نشر اسراء، 1386.

18.-؛یادها و یادگارها؛ تهران: کانون انتشارات پیام نور، 1375.

19. حجتی، سید محمد باقر؛ آداب تعلیم و تعلّم در اسلام؛ تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1390.

20. حرّ عاملی، محمد؛ وسائل الشيعه؛ قم: مؤسسه آل البيت علیهم السلام لاحياء

ص: 220

التراث، 1416 ق (1374ش).

21. حسن زاده آملی، حسن؛ هزار و یک کلمه قم: بوستان کتاب، 1392.

22.-؛ در آسمان معرفت؛ به اهتمام محمد بدیعی، قم: تشیع، 1375.

23. حسن زاده، صادق و مسعود پیرانی؛ در سایه عرفان (شرح حال آیت الله شیخ محمد تقی آملی)؛ قم: قائم آل محمد صلی الله علیه و آله، 1384.

24. حسن زاده صادق؛ اسوه پارسیان (شرح حال و نکته های اخلاقی از آیت الله میرزا علی احمدی میانجی)؛ قم: آل علی، 1379.

25-؛ اسوه عارفان (گفته ها و ناگفته ها درباره عارف کامل علامه سید علی آقا قاضی تبریزی)، قم: آل علی علیهم السلام، 1379.

26. حسینی، نعمت الله؛ مردان علم در میدان عمل؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1373.

27. حسینی طهرانی، سید محمد حسین؛ مهر تابان (یادنامه علامه طباطبایی)؛ مشهد: علامه طباطبایی، 1431ق.

28. خامنه ای، سید علی؛ حدیث ولایت؛ تهران: سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1375.

29.-؛ حوزه و روحانیت در آیینه رهنمودهای مقام معظم رهبری؛ تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، 1375

30.-؛ عبد صالح خدا (خاطرات و گزیده بیانات رهبر انقلاب درباره امام خمینی)؛ تهران موسسه ایمان جهادی (صهبا)، 1395.

31. خمینی، روح الله؛ اربعین حدیث؛ تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام

ص: 221

خمینی، 1371

32.-؛ جهاد اکبر؛ قم: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1375.

33.-؛ صحیفه امام؛ تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1389.

34.-؛ صحیفه نور؛ تهران: سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1369.

35. دفتر انتشارات انصاری، فریادگر توحید (عارف کامل حضرت آیت الله بهجت)؛ قم: انصاری، 1378 3.

36. رجایی، غلامعلی؛ برداشت هایی از سیره امام خمینی در عرصه تعلیم و تدریس و مرجعیت (جلد پنجم)؛ تهران: مؤسسه چاپ و نشر عروج، 1385.

37. رخشاد، محمد حسین؛ در محضر آیت الله بهجت؛ قم: مؤسسه فرهنگی سماء، 1387.

38. ستوده، امیررضا؛ پابه پای آفتاب (گفته ها و ناگفته ها از زندگی امام خمینی؛ تهران): نشر پنجره، 1391.

39. سعادتمند، رسول؛ آئین دانشوری در سیره امام خمینی؛ قم: تسنیم، 1389.

40. شمس الدین، سیدمهدی؛ حدیث دلتنگی (عارف واصل آیت الله بهجت) قم: مؤسسه توسعه فرهنگ قرآنی، 1390.

41. شورای سردبیری؛ حاج آقا مجتبی؛ تهران: مؤسسه پژوهشی فرهنگی مصابيح الهدى، 1392.

42. شهید ثانی، زین الدین بن علی؛ منيه المريد في آداب المفيد والمستفيد؛ قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1374.

43. صدری مازندرانی، حسن؛ گلهای باغ خاطره (110 حکایت و خاطره

ص: 222

جالب و شنیدنی از زندگی مقام معظم رهبری)؛ قم: مشهور، 1382.

44. صرفی پور، محمدتقی؛ داستان هایی از علما؛ قم: صرفی پور، 1385.

45. طباطبایی، محمد حسین؛ الميزان في تفسير القرآن؛ ترجمه محمد باقر موسوی همدانی؛ قمک دفتر انتشارات اسلامی، 1374.

46. فیضی تبریزی، کریم؛ جاودان اندیشه (نگرشی نو و کامل به سرگذشت علمی و عملی علامه استاد محمدتقی جعفری)؛ قم: تهذیب، 1380.

47. بهشتی، سید جواد؛ خاطرات استاد (از زبان حجت الاسلام محسن قرائتی)؛ تهران: مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن، 1394.

48. کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ تصحیح: علی اکبر غفاری و محمد آخوندی؛ تهران: دارالکتب الاسلاميه، 1407 ه . ق .

49. کوهستانی عبدالکریم؛ بر قله پارسایی (شرح حال حضرت آیت الله شیخ محمد کوهستانی)؛ تهران: اُدبا، 1392.

50. کفائی، عبدالحسین مجید؛ مرگی در نور؛ تهران: زوار، 1359.

51. گلی زواره، غلامرضا؛ منظومه معرفت (زندگی نامه علامه حسن زاده آملی)؛ قم: قیام، 1374.

52.-؛ منظومه معرفت (گذری بر زندگی نامه علمی و اساتید علامه حسن زاده آملی)؛ قم: قیام، 1376.

53. لک آبادی، محمد؛ الگوی زعامت (سرگذشت های ویژه حضرت آیت الله العظمی بروجردی از زبان علما و مراجع)؛ قم: عصمت ، 1378.

54. مختاری، رضا؛ سیمای فرزانگان؛ قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه

ص: 223

علمیه قم 1371.

55. مرکز نشر اسراء؛ مهر استاد (سیره عملی و علمی استاد جوادی آملی)؛ قم: مرکز نشر اسراء، 1381.

56. مصباح یزدی، محمدتقی؛ ره توشه؛ قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1391.

57. مطهری، مرتضی؛ حماسه حسینی؛ قم: صدرا، 1392

58.- ؛ عدل الهی؛ تهران: آل طه، 1389.

59. مؤسسه فرهنگی مطالعاتی شمس الشموس؛ الهیه تهران: شمس الشموس، 1384.

60. -؛ شیدا؛ تهران: شمس الشموس، 1384.

61.-؛ آسمانی (شرح زندگانی آیت الله میرزا محمد علی شاه آبادی)؛ تهران، شمس الشموس، 1385.

62. نجفی قوچانی محمد حسن؛ سیاحت شرق؛ تهران: امیرکبیر، 1367.

63. نظری، مرتضی؛ آن مرد آسمانی (خاطره هایی از زندگی فیلسوف بزرگ شرق، آیت الله سید محمد حسین طباطبایی)؛ تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1386

64. واثقی راد، محمد حسین؛ مصلح بیدار؛ تهران: صدرا، 1391.

65. واحد پژوهش انتشارات هنارس؛ شیخ خرابات؛ قم: هنارس، 1390.

66. وافی، علی؛ نسیم هدایت (رهنمودهای بزرگان به طلاب جوان)؛ قم: شفق، 1388.

67. وجدانی، مصطفی؛ سرگذشت های ویژه از زندگی حضرت امام خمینی؛

ص: 224

تهران: پیام آزادی، 1367.

76. «سومین مسافر محراب (یادی از شهید دستغیب)»؛ مجله گلبرگ، آذر 1383، ش 57

77. «عالم بینشان (آیت الله میرزا جواد آقا تهرانی)»؛ مجله گلبرگ، آبان 1384، ش 68.

78. عارفیان، محمدتقی؛ «ابن سینای زمان (بزرگداشت علامه جعفری)»؛ مجله گلبرگ، آبان 1382، ش 44.

79. عالم زاده نوری، محمد؛ «نقش تربیتی اساتید»؛ پایگاه اطلاع رسانی مدیریت مطالعات و برنامه ریزی معاونت تهذیب و تربیت حوزه های علمیه.

80. عیوضی غلام حسن؛ «سالروز درگذشت علامه محمدتقی جعفری»؛ مجله گلبرگ، آبان 1381، ش 35.

81. «گفت و شنود با آیت الله احمد جنتی»؛ شاهد یاران، دی ماه 1387، ش 38.

82. «گفت وگو با حجت الاسلام روح الله حسینیان»؛ شاهد یاران، دی ماه 1387، ش 38

83. موگهی، عبد الرحيم؛ «تدریس و تربیت شاگردان در سیره امام خمینی (3)»؛ مبلغان، خرداد 1383، ش 54.

84. موگهی، عبدالرحیم؛ «جلوه های معلمی استاد مطهری»؛ مجله مبلغان، فروردین و اردیبهشت 1384، ش 65

85. «مصاحبه با آیت الله سید عزالدین ،زنجانی قسمت دوم»؛ مجله حوزه، بهمن و اسفند 1366، ش 24.

86. «مصاحبه با آیت الله محمد حسن احمدی یزدی»؛ ماهنامه رشد معلم، فروردین و اردیبهشت 1362، شماره 7.

ص: 226

87. «مصاحبه با سید محمدرضا طباطبایی»؛ ماهنامه شاهد یاران، دی ماه 1387، ش 38.

88. مهاجر، سید محمد باقر؛ «معلّم اخلاق و سالک الی الله (حضرت آیت الله حاج سیدرضا بهاء الديني)»؛ مجله خُلُق، آذر و دی 1386، ش 2.