مهدى، عبدالنبى

روش صحيح تفسير قرآن/ مؤلف عبدالنبى مهدى؛ (مترجم عبدالنبى مهدى).- - تهران: منير، 1385.

240 ص. ISBN:964-7965-74-5

كتاب حاضر ترجمه گزيده كتاب المنهج الصحيح في تفسير القرآن تاليف عبدالنبى مهدى است.

فهرستنويسى بر اساس اطلاعات فيپا.

كتابنامه به صورت زير نويس.

1. تفسير. 2. تفسير - - فن. 3. تفاسير شيعه -- قرن 14.

الف. عنوان.

804215م 9 م/91 BP171/297

كتابخانه ملى ايران

11844 - 84 م.

شابك: 5-74-7965-964 ISBN:964-7965-74-5

روش صحيح تفسير قرآن

مؤلف: عبدالنبى مهدى

ناشر: مركز فرهنگى انتشاراتى منير

نوبت چاپ اول، 1385

شمارگان: 2000 نسخه

چاپ: نگارش

وب سايت: http://WWW.MONIR.COM

پست الكترونيك:info @ monir.com

مركز پخش تهران: نشر منير تلفن و فاكس: 77521836

2300 تومان

ص: 2

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ اَلْرَحیمْ

«هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْك الْكِتابَ مِنْهُ آياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وأُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ في قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وابْتِغاءَ تَأْوِيلِهِ وما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللّهُ والرّاسِخُونَ في الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وما يَذَّكَّرُ إِلاّ أُولُوا الأَْلْبابِ» .

اوست كسى كه اين كتاب را بر تو نازل كرد، قسمتى از آن، آيات محكم است . آنها اساس كتابند؛ و بخشى ديگر متشابهاتند . اما آنها كه در قلوبشان كجى و انحراف است، به دنبال متشابهاتند، براى فتنه جويى و طلب تأويل آن، با آنكه تأويلش را جز خدا و راسخان و ريشه داران در علم و دانش كسى نمى داند .

(آنها) مى گويند: «ما بدان ايمان آورديم، همه (چه محكم و چه متشابه) از جانب پروردگار ماست»، و جز خردمندان متذكر نمى شوند .

سوره مباركه آل عمران، آيه : 7 .

ص: 3

اميرمؤمنان عليه السلام مى فرمايند:

خداى تعالى كلام خويش را بر سه قسم قرار داد . . . بخشى از آن به گونه اى است كه جز خدا و امانت داران او كه راسخان در علم و دانش هستند هيچ كس آن را نمى فهمد.

خداوند مى خواست اهل باطل و غاصبان خلافت و ميراث پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم نتوانند به دروغ ادّعاى چيزى كه خدا به آنها نداده - از علم و دانش قرآن - بنمايند، و مجبور شوند از صاحب ولايت پيروى كنند، ولى آنها از روى تكبّر و غرور از اطاعت امام خويش سرپيچى كرده، بر خدا افترا بسته، و به كثرت جمعيت يارانشان - كه دشمنان خدا و پيامبر بودند - مغرور گرديدند .

احتجاج 1 / 253 ، بحارالانوار 89 / 45 - 46 و 90 / 120 ، وسائل الشيعة 27 / 194 .

ص: 4

راهنماى كتاب

بخش اول

نياز به بيان پيشوايان معصوم عليهم السلام در فهم قرآن

15 - 56

بخش دوم

ادله قائلين به استقلال قرآن و نقد آن

57 - 109

بخش سوم

پاسخ از شبهات نياز به تفسير اهل بيت عليهم السلام

111 - 175

بخش چهارم

برخى از موارد تأمّل در تفسير الميزان

177 - 201

بخش پنجم

كلماتى از بزرگان

203 - 232

ص: 6

بسم اللّه الرحمن الرحيم

الحمد لله ربّ العالمين ، وصلّى الله على محمّد وآله الطاهرين واللعن على أعدائهم أجمعين الى يوم الدين .

بدون شك بر همگان لازم است احترام بزرگان، عالمان و انديشمندان را حفظ كرده و از آنچه باعث بى احترامى و توهين به ساحت آنها شود اجتناب نمايند. سپاسگزارى و قدردانى از زحمات آنها وظيفه همه است . خداى تعالى به آنها پاداش نيكو عنايت فرمايد .

ولى آيا معناى احترام به آنها اين است كه ما در مطالب علمى از آنها تقليد كرده و از تحقيق در مطالب علمى خوددارى كنيم ؟ !

اگر ما در لغزش ها از آنها پيروى كنيم، آيا معذوريم ؟ !

هيچ كس اين مطلب را نمى پذيرد، بلكه با گفتار و كردار ، همه آن را انكار مى كنند؛ زيرا روشن است كه اين كار ثمره اى غير از جمود افكار، ركود انديشه ها و تقليد كوركورانه از ديگران نخواهد داشت .

ص: 7

بلكه گاهى باعث گمراهى شده و با گذشت زمان كار به جايى مى رسد كه - مانند امت هاى گذشته كه خداى تعالى درباره آنها فرموده: «اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَرُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللّهِ»(1) - بدون چون و چرا هر مطلبى از شخصيت هاى علمى و دانشمندان دينى پذيرفته شود !

سيره و روش همه دانشمندان و محقّقين بر اين است كه به تتبّع و بررسى و تحقيق در مطالب علمى بپردازند حتّى اگر موجب نقد و اشكال و ايراد بر نظرات ديگران شود، و جاى هيچ نگرانى و يا تعجّب هم نيست كه چرا با اين كار احترام صاحب نظران را رعايت نمى كنند .

تفسير الميزان از مشهورترين كتابهاى تفسير در زمان معاصر است ولى موارد تأمّلى در آن وجود دارد كه قابل اغماض نيست، به خصوص در مبنايى كه اساس كار تفسير خويش را بر آن قرار داده يعنى اكتفا به قرآن در تفسير .

ايشان معتقد است چون خداى تعالى كتاب خويش را هدايت، نور، مبين و بيانگر هر چيز معرّفى كرده، و نزول آن براى اين بوده كه بشر آن را بفهمد و درك كند، پس معنا ندارد كه اين قرآن نيازى به هدايت گر، روشن كننده و بيان كننده اى جز خود قرآن داشته باشد .

بلكه مى گويد : آيات قرآن دلالت دارد - به منطوقش ! - كه آيات خود يكديگر را تفسير مى كنند و بشر با بحث و تدبّر مى تواند به معارف آن نايل شود .

ص: 8

و بر اين باور است كه توقّف در آيات متشابه و اكتفا به روايات در تفسير آن، بى ارزش دانستن عقل و ابطال حجيّت آن است، و اين معقول نيست چون اصل حجيّت قرآن با عقل ثابت شده، پس چگونه مى شود كه در خود قرآن عقل حجّت نباشد ؟ ايشان به صراحت مى گويد: خدا فقط دعوت به تدبّر در آيات قرآن كرده ، و تدبّر براى رفع هر اختلافى كه در قرآن به نظر رسد كافى است، و اصلاً معنا ندارد كه در فهم معناى آيات ما نياز به كسى حتّى پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم داشته باشيم ! چون خدا به قرآن تحدّى كرده پس بايستى همه انسان ها آن را بفهمند و درك كنند . تنها مطلبى كه شايد بتوان عنوان استثنا بر آن گذاشت آن است كه گفته:(1)

جزئيات احكام چيزى نيست كه هر كس بتواند مستقلا و بدون مراجعه به بيانات رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم آن را از قرآن كريم استخراج كند ، همچنانكه خود قرآن هم مردم را به آن جناب ارجاع داده . . . و همچنين جزئيات قصص و معارفى از قبيل مساله معاد .

اميد آنكه در اين نوشتار، گامى - هر چند ناچيز - در راه تبيينِ انديشيدنِ صحيح بر مبناى كتاب و سنت برداشته، و با استعانت از خداى تعالى و استمداد از حضرت ولىّ عصر عليه السلام اثبات شود كه:

* اكتفا كردن به قرآن در تفسير ممكن نيست؛ زيرا پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم هدايت امّت و گمراه نشدن آنها را در صورتى تضمين فرموده كه هم به قرآن و هم به عترت - هر دو - تمسّك نمايند .

ص: 9

* ما در تفسير قرآن نيازمند به مفسّر معصوم منصوب از جانب خداوند هستيم .

* اين نياز منافاتى با حجيّت عقل ندارد، چنانكه انكار قياس و رأى در احكام فرعى ابطال حجيّت عقل نيست .

* نياز به تفسير معصوم ، منافاتى با نور، هدايت و مبين بودن قرآن ندارد، چه در تفاصيل احكام و قصص و معاد و چه غير آن؛ زيرا استثناى نور، هدايت، مبين و . . . بودن قرآن معنا ندارد، حتّى در يك مورد .

* آنچه در تدبّر قرآن وارد شده منافاتى با نهى از تتبّع متشابهات ندارد . چون تدبّر مربوط به محكمات است، و در متشابهات ايمان و اعتقاد اجمالى به آن كافى است مگر اينكه بيان آن به دليل معتبر از ائمه عليهم السلام به ما رسيده باشد كه در اين صورت تدبّر رواست .

* البته ضرورى است تذكر دهيم كه بحث در حجيّت ظواهر قرآن نيست.

* منكر اين نيستيم كه آيات قرآن - فى الجمله - مفسّر و بيانگر يكديگر است . بحث فقط در اين است كه:

* قرآن مستغنى از بيان عترت پيامبر عليهم السلام نيست و تدبّر در آن به تنهايى براى هدايت بشر كافى نيست .

* در فهم و تفسير متشابهات قرآن به غير از بيان پيشوايان معصوم عليهم السلام نمى شود استناد كرد .

ص: 10

* ما نمى توانيم بفهميم كدام آيه بيانگر كدام آيه است مگر آنكه از اهل بيت عليهم السلام ياد بگيريم .

* با وجود احتمال خلاف نمى شود به طور قطع گفت كه مقصود خداوند از آيات قرآن چيست .

مطالب كتاب در پنج بخش تنظيم شده است:

بخش اوّل ، در اين بخش از آثار و اخبار اثبات مى كنيم كه ظاهر بعضى از آيات قرآن مقصود خداى تعالى نبوده، و حجيت قرآن مخصوص محكمات ، و در آيات متشابه ايمان اجمالى كافى است، و پس از بيان علت وجود آيات متشابه در قرآن، گزيده اى از روايات وارده در نهى از تفسير بدون علم ، و احاديث نياز به بيان اهل بيت عليهم السلام در تفسير قرآن را ذكر خواهيم كرد .

بخش دوّم مربوط به ادله اى است كه صاحب تفسير الميزان بر استقلال قرآن در حجيت ، و بى نياز بودن از تفسير عترت عليهم السلام بدان استناد كرده، وسپس به نقد آن مى پردازيم .

بخش سوّم در اشكالاتى است كه صاحب تفسير الميزان بر منكرين استقلال قرآن نموده، و سپس اشكالات او را پاسخ خواهيم داد .

بخش چهارم چند مورد از موارد تأمّل در تفسير الميزان را ذكر و سپس به اختصار اشكالات آن را بازگو مى كنيم .

بخش پنجم ، شامل گزيده اى است از كلمات بزرگان علما در تفسير قرآن ، و توضيح روايات تفسير به رأى و چند مطلب پراكنده .

ص: 11

لازم به تذكر است كه:

1 . در مواردى كه لازم دانسته شد، ترجمه تحت اللفظى آيات را - فقط براى اولين بار - در پاورقى آورديم، و در اين زمينه از ترجمه هاى فارسى قرآن استفاده كرده ايم.

2 . نسخه تفسير الميزان كه مورد استفاده ما قرار گرفت ، چاپ مؤسسه اسماعيليان ، چاپ چهارم ، و ترجمه مطالب از ترجمه تفسير الميزان سيد محمد باقر موسوى همدانى چاپ دفتر انتشارات اسلامى ، بيست جلدى ، چاپ پنجم ، مى باشد ، ولى بعضى از مطالب كه ايشان براى مثال يا توضيح اضافه بر متن آورده بود ، حذف شد.

در صورت مواجه شدن با اشكال در ترجمه ايشان به ترجمه نيّرى بروجردى مراجعه كرديم، و يا خودمان متن را ترجمه كرديم كه در پاورقى به آن اشاره شده است.

3 . نوشتار حاضر ترجمه اى است از گزيده كتاب «المنهج الصحيح فى تفسير القرآن»، كسانى كه در صدد تحقيق بيشترى باشند، براى اطلاع از متون روايات، بقيه مصادر، كلمات اعلام و ساير مطالب - به خصوص مطالب بخش چهارم ترجمه - مى توانند به اصل كتاب مراجعه كنند.

ص: 12

ص: 14

در آيات آن تدبّر كنيد و عبرت گيريد كه بهترين وسيله عبرت گرفتن است . قرآن بهترين سخن و رساترين موعظه ها است .(1)

پس با اينكه قرآن نور و هدايت است ولى براى گروهى جز زيان و خسران نيفزايد كه «وَ لا يَزيدُ الظّالِمينَ اِلاّ خَسارا» . و براى آنها «عمى» است نه هدايت . (1)

و ظاهرا به همين نكته در نيايش امام زين العابدين عليه السلام اشاره شده است كه به درگاه خداوند عرضه مى دارد: خدايا ! مرا مددكار ستمگران قرار مده، مرا دستيار و كمك آنها بر محو كردن آيات قرآن مگردان .(2)

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله وسلم به صراحت فرموده اند كه محفوظ ماندن قرآن از اين گونه تحريفات - كه از آن به تحريف معنوى ياد مى شود - فقط به واسطه اهل بيت عليهم السلام محقّق مى شود، آن حضرت فرمود :

خداوند تحريف تُندروها و غلو كنندگان در تنزيل كتاب خدا، و نسبت هاى بى جاى اهل باطل، و تأويل گمراه كنندگان را به واسطه اوصيا و جانشينان من بر طرف خواهد كرد .(3)

پس نتيجه قرآن بدون عترت عليهم السلام اين مى شود كه اين كتاب آسمانى از تحريف معنوى و تأويل هاى باطل و تفسيرهاى بى جا مصون و محفوظ نباشد و هر كسى به ميل خود و مطابق اهداف خويش آن را تفسير نمايد، كه نمونه هاى آن هميشه و همه جا عيان است .

ص: 17

سران سقيفه نيز از اين نكته غافل نبودند و لذا از ابتدا در برابر آورنده قرآن نداى باطل: «حَسْبُنا كِتاب اللّه» سر دادند ! و پس از روى كار آمدن، مردم را از تدوين سنّت و بازگو كردن روايات پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم باز داشتند به اين بهانه كه «قرآن نبايستى با چيز ديگرى خلط شود، مردم به اشتباه مى افتند !» لذا فقط به تعليم و تعلّم قرآن بسنده نمودند .(1)

پس از آنها غاصبان ديگر نيز از موقعيت و سلطه خويش سوءاستفاده نموده و به صراحت از تفسير و تبيين قرآن به روايات مأثور از پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم و اهل بيت عليهم السلام جلوگيرى كردند . (2)

بعدها پيروان مكتب خلفا و دشمنان شيعه چون ابن تيميه ها و ابن كثيرها و . . . در ادامه روش اسلاف و گذشتگان خويش نظريه اى ارائه دادند كه: بهترين راه تفسير اين است كه با آيات قرآن به تفسير آن پرداخته شود .(3) اين نظريه به نظريه «استقلال قرآن» معروف شد .

متأسّفانه گروهى كه كاملاً در عقايد با آنها مخالف بودند - بدون توجّه به اغراض فاسد و اهداف باطل آنها - اين نظريه را پسنديدند و غافل از مبانى مكتب و مذهب خويش آن را ترويج نمودند .

ص: 18

و اين دليلى است واضح و روشن بر آنكه كلام خداى تعالى شباهتى به كلام بشر ندارد، چنانكه كارهاى او با كار انسان ها متفاوت است . و به همين جهت - و امثال آن - هيچ كس نمى تواند به واقع تفسير و تأويل كتاب خدا دسترسى پيدا كند مگر پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم و جانشينان او عليهم السلام .(1)

در روايات متعدد و به خصوص در تفسير بسيارى از آيات آمده است كه قرآن به «ايّاك اعنى و اسمعي يا جارة» نازل شده است .(2)

معناى اين عبارت آن است كه: با تو هستم؛ (ولى) همسايه گوش كن ! چنانكه در فارسى مى گوييم: به در مى گويد تا ديوار بشنود ! اين مثال در زبان عربى جايى به كار مى رود كه خطاب متوجّه كسى باشد ، ولى مقصود او نباشد .

اسحاق كندى كه فيلسوف زمان خويش به شمار مى رفت مشغول تأليف كتابى در تناقض آيات قرآن شد، امام حسن عسكرى عليه السلام به يكى از شاگردان او فرمودند كه با برخوردى خوب و مناسب و همراه با ملاطفت از او بپرس: آيا احتمال نمى دهى كه مقصود خدا از كلامش غير از آنچه باشد كه تو گمان كرده اى ؟ ! چه مى دانى شايد خدا معنايى اراده كرده و تو برداشت ديگرى داشته اى ؟ !

ص: 20

اسحاق كندى با شنيدن اين سخن به فكر فرو رفته، آن را پذيرفت و سپس تمام آنچه را نوشته بود به آتش كشيد .(1)

در احاديث متعدد آمده است: چيزى دورتر به فكر بشر از تفسير قرآن نيست .(2)

و در بعضى از روايات علت آن چنين بيان شده است كه: چون اول آيه درباره چيزى نازل شده، وسط آن مربوط به امر ديگر، و آخرش در مورد مطلب ديگرى است .(3)

آيا نتيجه هدايت، نور و تبيان بودن قرآن، دعوت به نزاع و اختلاف و تشاجر است ؟

يا اينكه همه انديشمندانى كه با پاى عقل و خرد در آيات غور كرده اند - با وجود اختلاف - بر حقّ و صواب هستند ؟ !

و يا اينكه ناچار بايستى پذيرفت خداى تعالى براى فهم آيات متشابه مرجعى تعيين كرده است ؟

حاصل آنكه اختلاف مفسّرين بهترين شاهد است بر آنكه آنها مقصود واقعى حق تعالى را نيافته اند ، و به ما مى فهماند كه هر چند قرآن بيانگر هر چيز و تبيان كلّ شى ء است ولى اين تبيين به واسطه قيّم و سرپرست قرآن محقق مى شود، نه به خود قرآن .

در نامه امام يازدهم حضرت هادى عليه السلام - به اهل اهواز در ردّ جبر و تفويض - آمده است : چنين نيست كه هر آيه متشابهى حجّت (وقابل استدلال) باشد، مثل آياتى كه مأموريم به آن اخذ كرده و از آن پيروى كنيم، چنانكه خداوند تبارك و تعالى مى فرمايد: «هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْك الْكِتابَ مِنْهُ آياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وأُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ في قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ» .(1)

از آنچه گذشت نتيجه مى گيريم كه آيات و روايات وارد درر تدبّر قرآن ، رجوع و تمسّك به آن، عرضه كردن اخبار و روايات بر آن و . . . همه اختصاص به محكمات دارد .

پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله وسلم فرموده پس از خويش بر امّت از امورى خوف دارم از جمله آنكه كتاب خدا را تأويل بى جا كنند .

سپس راه نجات از اين مشكل را چنين بيان فرموده كه: به محكمات قرآن عمل كرده و به متشابهات آن ( فقط ) ايمان بياوريد .(1)

حضرت در حجّة الوداع فرمود: اى مردم ! در بين شما چيزى به جاى گذاشتم كه پس از آن گمراه نشويد: كتاب خداوند، پس حلالش را حلال و حرامش را حرام بدانيد، به محكم آن عمل و به متشابه آن ايمان آورده و بگوييد: آنچه خدا بر ما نازل كرده از قرآن مى پذيريم و به آن ايمان داريم .(2)

در جاى ديگر فرمود: اين قرآن در قيامت ( به صحراى محشر ) وارد مى شود . . . كسانى را كه حلال آن را حلال و حرام آن را حرام بدانند و به متشابهات آن ايمان بياورند به بهشت مى كشاند .(3)

وفرمود: از مثال هاى قرآن پندگرفته وبه متشابهات آن ايمان آوريد .(4)

و فرمود: قرآن را ياد بگيريد . . . قرآن بر پنج وجه است: حلال، حرام، محكم، متشابه و أمثال . به حلال عمل كرده و حرام را رها كنيد، به محكمات آن جامه عمل بپوشانيد و متشابهات آن را واگذاريد، و از

ص: 24

مثال هاى آن عبرت بگيريد .(1)

اميرمؤمنان عليه السلام در ضمن روايتى مى فرمايد: خداى تعالى پيامبر خويش را با احترام قبض روح كرد، آن حضرت هم - مانند انبياى گذشته - كتاب پروردگار را در ميان شما گذاشت . قرآنى كه مطالبش بر اقسامى است . . . ياد گرفتن برخى از مطالب آن ( واجب و ) بر آن پيمان گرفته شده است، ولى در مورد بعضى ديگر از مطالب آن، مردم تكليفى به ياد گرفتن ندارند .(2)

امام صادق عليه السلام فرمود: آيات قرآن بر دو قسم است: محكم و متشابه، وظيفه ما نسبت به محكمات اين است كه هم به آن ايمان آورده و هم به مضمون آن عمل نموده و به آن اعتقاد داشته باشيم؛ ولى در متشابهات فقط به آن ايمان داريم و به آن عمل نمى كنيم .(3)

و بنابر روايت ديگر پس از آن فرمودند: همين مطلب در آيه شريفه هم آمده است كه: «فَأَمَّا الَّذِينَ في قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وابْتِغاءَ تَأْوِيلِهِ وما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللّهُ والرّاسِخُونَ في الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا» .(4)

ص: 25

آن حضرت قاريان قرآن را بر سه گروه تقسيم كرده، و فقط كسى را اهل نجات مى داند كه قرآن را براى خويش مى خواند ( نه براى ريا يا تقرّب به پادشاهان ) و به محكمات قرآن عمل مى كند و به متشابهات آن ايمان مى آورد، فرائض آن را بپا داشته و حلال آن را حلال و حرام آن را حرام مى داند، اين از جمله افرادى است كه خدا از فتنه هاى گمراه كننده نجاتش مى دهد، او از اهل بهشت است، و شفاعت او درباره هر كسى كه بخواهد پذيرفته است .(1)

در دعاى امام صادق عليه السلام هنگام قرائت قرآن آمده : پروردگارا ! نيكو تلاوت كردن قرآن، حفظ كردن آيات آن، ايمان و اعتقاد به متشابهات آن، و عمل نمودن به محكمات آن را نزد من محبوب قرار ده .(2)

و در نيايش امام سجّاد عليه السلام آمده است: خداوندا ! . . . مرا از كسانى قرار

ده كه به حق رعايت قرآن كرده، و ديندارى تو نمايم به اعتقاد ( تفصيلى ) و تسليم بودن ( در علم و عمل ) نسبت به محكمات آيات؛ و در آيات متشابه ملجأ و پناهم اقرار و اعتراف به آن باشد . . . .

خداوندا بر پيامبر و خاندانش درود فرست و مرا از كسانى قرار ده كه به حبل قرآن چنگ زده (وبه آن تمسك مى كنند) و در متشابهات آن به پناهگاه و سنگر آن پناه مى برند .(3)

در دعاى روز دوشنبه مى خوانيم: خدايا ما را چنان قرار ده كه كتابت

ص: 26

را آن گونه كه سزاوار است تلاوت كرده، به محكمات آن عمل نموده و به متشابهاتش ايمان آوريم، و دانش آن را به تو واگذار نماييم .(1)

در مناظره امام صادق عليه السلام با صوفيه آمده است كه حضرت به آنها فرمود: آيا شما داراى دانش قرآن هستيد ؟ ! آيا ناسخ را از منسوخ و محكم را از متشابه تشخيص مى دهيد ؟ ! متشابهى كه در مانند آن هلاك و گمراه شدند هالكين و گمراهان اين امّت . اشكال كار شما همين جاست . . . پس در امر مشتبه و چيزى كه نمى دانيد اقدام نكنيد و مطلب را به اهل علم ( يعنى ائمه عليهم السلام ) واگذاريد تا از پاداش الهى بهره مند شده و نزد خدا معذور باشيد .(2)

در نامه اميرمؤمنان عليه السلام به معاويه آمده است: هر آيه اى از قرآن ظاهرى دارد و باطنى، هيچ حرفى از آن نيست مگر آنكه تأويلى دارد كه جز خدا و راسخان در دانش كه ما اهل بيت هستيم كسى آن را نمى داند، خدا به بقيه امت دستور داده كه بگويند: «آمَنّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا»(3) و تسليم ما اهل بيت باشند و أمر( ى كه نمى دانند ) را به ما ردّ كنند چون مى فرمايد: «ولَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وإِلى أُولِي الأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ» .(4)

ص: 27

به جان خويش سوگند ياد مى كنم كه اگر مردم پس از وفات پيامبر صلى الله عليه و آله وسلمتسليم ما خاندان شده، و از ما پيروى نموده، و امور خويش را به ما واگذار كرده بودند از بركات زمين و آسمان بهره مند مى شدند .(1)

نظير اين روايات در كتب عامه نيز آمده است، سيوطى كه از اعلام عامه است نقل كرده كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله وسلم گروهى را مشاهده فرمود كه درباره آيات قرآن به جرّ و بحث پرداخته بودند، حضرت در حالى كه غضبناك بود فرمود:

امّت هاى گذشته نيز به همين جهت گمراه شدند كه بر [ آنچه از ] پيامبران عليهم السلام [ شنيده بودند ] اختلاف كردند، و مطالب كتاب آسمانى را به يكديگر زدند ( و بين آن خلط نمودند ) .

سپس فرمود: قرآن نازل نشده كه آيات آن يكديگر را تكذيب نمايد، بلكه براى تصديق يكديگر نازل شده است، شما هر چه از آن را مى دانيد عمل كنيد و آنچه بر شما مشتبه بود كافى است به آن ايمان آوريد .(2)

و بنا بر روايت ديگر: آنچه كه از قرآن مى دانيد بگوييد و آنچه نمى دانيد علم آن را به عالمش واگذاريد .(3)

ص: 28

امام صادق عليه السلام فرمود: مقصود خداوند از قرار دادن آيات متشابه در قرآن اين بوده كه مردم به در خانه او و راهى كه خودش تعيين كرده برسند، و در طريق عبوديت و پذيرفتن كلام خدا، از قوّام و سرپرستان قرآن - كه به دستور خدا سخن مى گويند - اطاعت كنند و در نيازهاى خويش به آنان رجوع نمايند نه اينكه خود به استنباط از آن بپردازند .(1)

كسى كه در تفسير قرآن اشتباه كند هم خود را هلاك كرده و هم ديگران را به نابودى و گمراهى كشانده است .(1)

در رواياتى ديگر از ضرب آيات به يكديگر و خلط كردن آنها منع كرده و فرموده اند: كسى كه آيات را به يكديگر بزند كافر شده است .(2)

درباره آيه مباركه: «فَنَسُوا حَظّاً مِمّا ذُكِّرُوا بِهِ ولا تَزالُ تَطَّلِعُ عَلى خائِنَةٍ مِنْهُمْ»(3) فرموده اند: چون آنها بعضى از آيات را به بعضى ديگر زدند، آيه نسخ شده را با ناسخ، و متشابه را با محكم، و خاص را با عام اشتباه گرفته و به استدلال و احتجاج با آن پرداختند، و ورود و خروج آن را ندانستند چون قرآن را از اهلش ياد نگرفته بودند، لذا هم خود گمراه شدند و هم ديگران را به گمراهى كشاندند .(4)

بخش مهمى از روايات مربوط به نهى از تفسير به رأى است . فرموده اند: نابودى و هلاكت مردم به جهت نظر دادن در آيات متشابه است، چون آنها از معناى آن بى اطلاع بوده و حقيقت آن را نمى دانستند لذا از پيش خود و با آراء و نظريات خويش آن را تأويل كرده، وخود را

ص: 31

از رجوع به ائمه عليهم السلام و پرسيدن از آنها بى نياز دانستند و كلام پيامبر صلى الله عليه و آله وسلمرا ناديده گرفته، پشت سر انداختند .(1)

شرافت عظيم تمسّك به قرآن ويژه كسى است كه قرآن و تأويل ( و تفسير ) آن را از اهل بيت عليهم السلام و كسانى كه از آنان ياد گرفته اند، فرا گيرد نه از نظرات اهل جدال !(2)

كسى كه با رأى خويش درباره آيات قرآن سخن بگويد، اگر درست هم بگويد خطا كرده،(3) و براى او پاداشى نيست، و اگر خطا كند در پرتگاهى (كه فاصله اش) بلندتر از آسمان ( تا زمين است) سقوط مى كند .(4) در صورت خطا گناهش به عهده خود اوست(5) ( و عذرش پذيرفته نيست كه : تعمّد نداشتم، چون حقّ اقدام به چنين كارى را نداشته است ) .

انسان با تفسير به رأى جاى خويش را در آتش فراهم مى كند،(6) و بر خدا افترا و دروغ بسته،(7) و هم خود را هلاك كرده و هم ديگران را به هلاكت و نابودى كشانده است.(8)

ص: 32

او ملعون ،(1) بلكه كافر شده است،(2) خداى جلّ جلاله فرمايد: «كسى كه با رأى خويش كلام مرا تفسير كند به من ايمان ندارد» .(3)

برخى ديگر از روايات دلالت دارد بر نهى از خوض و جدال در آيات، مانند آنچه در ذيل آيه شريفه: «وإِذا رَأَيْتَ الَّذِينَ يَخُوضُونَ فِي آياتِنا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ»(4) آمده است كه: غرض از خوض در آيات، نظر دادن و صحبت كردن درباره ذات خدا و جدال كردن در آيات قرآن است .(5) كسى كه در آيات الهى مجادله كند كافر شده است، خداوند مى فرمايد: «ما يُجادِلُ فِي آياتِ اللّهِ إِلا الَّذِينَ كَفَرُوا» .(6)

معنا كردن بى جاى آيات قرآن،(7) و تأويل ( و تفسيرِ ) بد كردن آن(8) و جدال اهل نفاق به قرآن از خطرناك ترين فتنه هايى است كه

ص: 33

خوف گمراهى امّت در آن مى باشد .(1)

جدال در قرآن بدعتى است كه سؤال كننده و پاسخ دهنده هر دو در آن شريك هستند، چون سائل به كارى كه روا نبوده اقدام كرده، و مُجيب نيز تكليفى به پاسخ او نداشته است .(2)

در مورد آيه: «وأُوحِيَ إِلَيَّ هذَا الْقُرْآنُ لأُِنْذِرَكُمْ بِهِ ومَنْ بَلَغَ»(1) آمده است: مقصود از «مَنْ بَلَغَ» امامان پس از پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم هستند كه پس از حضرت، انذار به قرآن را به عهده مى گيرند .(2)

درباره آيه: «هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْك الْكِتابَ مِنْهُ آياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وأُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ في قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وابْتِغاءَ تَأْوِيلِهِ وما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللّهُ والرّاسِخُونَ في الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وما يَذَّكَّرُ إِلاّ أُولُوا الأَْلْبابِ»(3) فرموده اند: در بين راسخان در علم [ كه دانش تأويل قرآن مخصوص آنهاست ] از همه برتر پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم مى باشد كه خداى عزّوجلّ همه آنچه بر او نازل فرموده از تنزيل و تأويل به آن حضرت تعليم فرمود، و هر آيه اى كه بر آن حضرت فرستاد تأويل آن را نيز به حضرت ياد داد، جانشينان و اوصياى آن حضرت نيز همه آن دانش را دارا هستند .(4)

اميرمؤمنان عليه السلام فرمود: هيچ آيه اى از قرآن بر پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم نازل نشد مگر آنكه بر من قرائت فرمود و املا كرد تا من با خطّ خويش آن را نوشتم و تأويل، تفسير، ناسخ، منسوخ، محكم، متشابه، خاص و عام آن را به من

ص: 35

تعليم نمود . اگر از من درباره هر يك از آيات قرآن بپرسيد به شما از هنگام نزول و مورد نزول آن خبر خواهم داد .(1)

شيعه و سنى در روايات متعدد از آن حضرت روايت كرده اند كه فرمود: اگر بخواهم مى توانم از تفسير سوره حمد، يا «باء» «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» آن قدر مطلب بيان كنم كه نوشته هاى آن بار هفتاد شتر گردد . ( و بنابر روايات ديگر: هشتاد بار شتر از علوم نقطه زير باى بسم اللّه، و يا چهل بار شتر از علوم مربوط به «الف» فاتحه ) .(2)

ص: 36

ابن عباس گويد: اميرمؤمنان عليه السلام از ابتداى شب تا سپيده صبح «باء» «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» را شرح و تفسير مى كرد ولى مطلب ناتمام مانده و نوبت به شروع در «سين» هم نرسيد !

حضرت در آخر فرمود: اگر شب طولانى تر بود، ما هم مطالب بيشترى بيان مى كرديم !(1)

آن حضرت فرمود: خدا به من فهم قرآن و دانش آن را عنايت كرده(2) و علوم قرآنى را در من به وديعت نهاده است .(3)

در ميان اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم، علم به ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه، خاص و عام قرآن، از جانب خدا به من اختصاص داده شد .(4)

شما اين قرآن را به سخن آريد ! هيچگاه براى شما سخنى نخواهد گفت، ولى من براى شما مى گويم كه مقصود از آيات آن چيست .(5)

اين كتابِ ساكت است و من بيانگر او هستم و غرض از عبارات آن را بيان مى كنم . پس شما تمسّك به كتابِ ناطق نموده و از حكم كردن به كتابِ صامت پرهيز كنيد، چون قرآن زبان گويايى جز من ندارد .(6)

ص: 37

احاديث خاندان پاك پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم حاكى از آن است كه: قرآن قبل از مردم بر ما نازل و پيش از آنها براى ما تفسير شده،(1) و پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم آن را علمى ماندگار در بين اوصياى خويش قرار داده است .(2) خداى تعالى

فرموده: «لا تُحَرِّكْ بِهِ لِسانَك لِتَعْجَلَ بِهِ»،(3) و حضرت آن علوم را براى كسى جز ما بازگو نكرده است، اين دستور الهى بوده كه اين علوم را فقط به ما تعليم فرمايد نه ديگران . تأويل كامل قرآن نزد هيچ كس نيست جز نزد اميرمؤمنان عليه السلام .(4)

پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم قرآن را براى يك نفر تفسير كرده و سپس شأن و مقام او را براى امّت تفسير نمود، و او اميرمؤمنان على عليه السلام است .(5) او قيّم و سرپرست قرآن بود،(6) و براى مردم آن را تفسير مى كرد، و آنچه بين آنها مورد اختلاف بود و به آن آگاهى نداشتند، آنها را راهنمايى مى كرد .(7)

پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم درباره او فرمود: اين ( على عليه السلام ) جانشين من است بر امت، و بر تفسير كتاب خداى عزّوجلّ .(8) او رهبر قرآن است كه به وسيله قرآن

ص: 38

مردم را هدايت مى كند و مردم را به سوى قرآن مى خواند .(1)

هر كس مطلبى از قرآن برايش روشن نبود و از من ياد نگرفته بود، وظيفه دارد به او رجوع كند كه او نيز مانند من تمامى دانش قرآن را - از ظاهر و باطن، و محكم و متشابه آن - دارا مى باشد .(2)

خدا قرآن را بر من نازل كرده ، هر كس با آن مخالفت كند گمراه شود و هر كس علم آن را از غير اميرمؤمنان عليه السلام طلب كند هلاك گردد، و هر كس هدايت را از غير اهل بيت من جويا شود، مرا تكذيب كرده است .(3)

يا على ! تو پس از من به مردم تأويل قرآن را كه نمى دانند ياد مى دهى، و آنچه را كه نفهمند برايشان بيان خواهى نمود .(4)

حضرت در خطبه غدير مى فرمايند: اى مردم ! محكمات قرآن را فهميده و درك كنيد، و متشابهات آن را دنبال ننماييد. هرگز كسى براى شما تفسير قرآن نخواهد كرد مگر اين كسى كه بازوى او را گرفته ام و او على بن ابى طالب است .(5)

ص: 39

و فرمود: من در بين شما دو چيز گرانبها بجا مى گذارم: كتاب خدا و على بن ابى طالب . بدانيد كه على براى شما از كتاب خدا افضل و برتر است چون او مترجم و بيانگر قرآن است .(1)

قرآن و امام بيانگر يكديگر و موافق هم هستند، امام مردم را به قرآن هدايت مى كند و قرآن آنها را به سوى امام .(2)

امام بيانگر مقصود خداوند است از آنچه در قرآن فرموده،(3) و هر يك با ديگرى ملازم بوده از هم جدا نمى شوند تا در قيامت در محكمه عدل الهى حاضر شوند و خداوند بين آن دو و مردم حكم نمايد .(4)

ص: 40

قرآن كه گويا نيست، اين پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم و خاندان پاك او عليهم السلام هستند كه گوياى به آن هستند،(1) و مراد از عبارات آن را بيان مى كنند .(2) اين قرآن نوشته اى است بين دو طرف ( جلد )، زبانِ حرف زدن ندارد، و چاره اى نيست كه كسى مطالب آن را بيان كند، و اين مردانِ ( خاص ) هستند كه از جانب او سخن مى گويند .(3)

در بسيارى از زيارات و روايات - به تعابير مختلف - اهل بيت عليهم السلام، به عنوان مترجم و بيانگر وحى الهى و قرآن معرفى شده اند .(4)

[ قرآن بيانگر هر چيز و تبيان كلّ شى ء است ولى به واسطه قيّم و

ص: 41

سرپرستش، نه به خودى خود چون ] خداى تعالى به پيامبران گذشته عليهم السلام فقط بخشى از علم و دانش را عنايت كرده ولى به پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم همه علوم را

عطا كرده و خطاب به آن حضرت فرموده: «ونَزَّلْنا عَلَيْك الْكِتابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْءٍ»،(1) [ پس اين كرامت خاصّ الهى مربوط به شخص حضرت است نه عموم مردم ] .(2)

خداى تعالى فرموده: اين كتاب را به آن بندگان خود كه آنان را برگزيده بوديم ، به ميراث داديم .(3) [ يعنى اين دانش به عموم مردم داده نشده ] آنهايى كه خدا برگزيده ما ( اهل بيت ) هستيم، و قرآنى كه تبيان كلّ شى ء و بيانگر هر چيز است به ما داده .(4)

خداى تعالى هميشه در ميان ما خاندان كسى را مبعوث مى كند كه از اول تا آخر قرآن را بداند.(5)

ص: 42

خداوند فرموده : «وما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللّهُ والرّاسِخُونَ في الْعِلْمِ»، راسخان - در اين آيه - فقط يك نفر نيست، پيامبر خدا صلى الله عليه و آله وسلم از آنهاست ،

خداوند دانش آن را به او عطا كرده، و آن حضرت به من ( على ) تعليم فرمود . اين دانش براى هميشه در ( امامان از ) نسل ما باقى است .(1)

علم قرآن(2) و تفسير آن نزد خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم است،(3) هيچ كس نمى تواند بگويد قرآن را همان گونه كه نازل شده جمع آورى كرده و مى داند مگر اميرمؤمنان و امامان پس از او عليهم السلام ، اگر ديگران چنين ادعايى

كنند دروغ گفته اند .(4)

كجا هستند كسانى كه گمان مى كنند راسخان در علم آنها هستند نه ما، ادعايى دروغ كه حاكى از ستم بر ما و حسادتشان نسبت به ماست .(5)

ص: 43

آيا پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم كسى را براى جانشينى علمىِ پس از خود در بين امت باقى گذاشت يا نه ؟ اگر نگذاشته باشد كه [العياذ باللّه ] نسبت به آينده

امّت بى تفاوت بوده و حقّ آيندگان را ناديده گرفته و ضايع كرده است ، اگر بگويند: حجت باقى مانده همان قرآن است، جوابش آن است كه: قرآن ناطق و گويا نيست تا امر و نهى كند، ولى براى آن اهلى است كه ( قيّم و سرپرست آن هستند و ) امر و نهى مى كنند .(1)

خدا پيروى و اطاعت از اولى الامر - كه به امر دين قيام مى كنند - را بر مردم واجب كرده مانند اطاعت پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم، لذا فرموده: «أَطِيعُوا اللّهَ وأَطِيعُوا الرَّسُولَ وأُولِي الأَمْرِ مِنْكُمْ»،(2) سپس مقام و منزلت آن واليان امر را - كه عالم به تأويل كتاب او هستند - چنين بيان فرمود كه: «ولَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وإِلى أُولِي الأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ»، همه مردم از شناخت تأويل قرآن عاجزند مگر اين عدّه خاص، چون آنها راسخان در علم و امين خدا بر تأويل قرآن هستند .

اصل ايمان ، علم و دانش است، خداى تعالى عده اى را اهل علم و دانش قرار داده و از ديگران خواسته است كه از آنها اطاعت و پيروى نموده و علم بياموزند، لذا فرموده است : «فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ».(3)

ص: 44

و فرموده: «وأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِها» ،(1) مقصود از بيوت، خانه هايى است كه دانش انبيا عليهم السلام در آن به وديعت نهاده شده، و درهاى ورود به آن، جانشينان پيامبران عليهم السلام هستند . آنچه از اعمال خير بر دست اوصيا وعهد وپيمان و حدود تعيين شده از طرف آنها و شرايع و سنت ها و معالم دينى آنها نباشد، مردود است و خدا آن را نمى پذيرد، و صاحبان آن اعمال در باطن كافرند اگر چه به ظاهر اوصاف اهل ايمان را دارا باشند .(2)

خداى تعالى خود معناى «بيوت» را در قرآن روشن كرده تا نادانان گمان نكنند كه مقصود از آن خانه ها «ساختمان» است، لذا فرمود:«رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجارَةٌ ولا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللّهِ» پس كسى كه علم را از اين راه دنبال كند آن را به دست آورد [ و گر نه، نه ] .

پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم ( هم ) فرمود: من شهر علم هستم - و در جاى ديگر فرمود: من شهر حكمت هستم - و على درب ورودى آن است پس هر كس طالب حكمت است بايد از درب آن وارد شود،

همه اين مطالب در كتاب خدا آمده ولى ( شناخت آن كار هر كسى نيست و ) تنها اهلش ( آن را مى فهمند و ) تأويل آن را مى دانند، پس هر كس از آنها عدول كرده و از كسانى پيروى كند كه ادعاى بى جا دارند و به دنبال متشابهات قرآن هستند براى فتنه جويى و طلب تأويل آن .(3)

ص: 45

يعنى بدون دليل و برهان و هدايت الهى از پيش خود آن را تأويل نمايد، هم خودش هلاك شده و هم ديگران را به نابودى كشانده، و زيان نموده و كوشش بيهوده اى كرده كه از آن نتيجه اى نخواهد گرفت .(1)

راسخان در علم ما خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم هستيم، خدا به بقيه امّت دستور داده كه بگويند: «آمَنّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا» - يعنى : «ما بدان ايمان

آورديم، همه از جانب پروردگار ماست»، - و تسليم ما اهل بيت باشند و در امور خويش به ما رجوع كنند ( و از اظهار نظر كردن از پيش خود امتناع نمايند ) چون خدا فرموده: «ولَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وإِلى أُولِي الأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ» .(2)

شفا فقط در علم قرآن است زيرا خدا مى فرمايد: «وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ ورَحْمَةٌ لِلْمُؤمِنِينَ»،(3) ولى براى اهلش بدون هيچ شك و شبهه اى، اهل آن امامان هدايت هستند كه خدا درباره آنها فرموده است: «ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا» .(4)

درباره اين آيه ، ائمه اطهار عليهم السلام فرموده اند: اين آيه اختصاص به ما دارد . مقصود خدا از اين آيه فقط ما هستيم .

ماييم آن كسانى كه خدا برگزيده و اين قرآن كه بيانگر هر چيز است به ما داده است .

ص: 46

پس ميراث قرآن فقط براى عترت پاك پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم است نه ديگران .(1)

در مورد آيه مباركه: «بَلْ هُوَ آياتٌ بَيِّناتٌ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ»(2) فرموده اند: به خدا سوگند كه خداى تعالى نفرموده كه آيات بينات بين دو طرف (جلد ) مصحف است، ( بلكه فرمود در سينه هاى اهل دانش ).

راوى گويد: عرض كردم: فدايت شوم ! آنها چه كسانى هستند ؟ حضرت فرمود: آيا ممكن است كسى جز ما باشد ؟ !

چگونه ممكن است مقصود از اين آيه كسى غير از ما باشد در حالى كه راسخان در علم و دانش ما هستيم ؟ !

مقصود از اين آيه فقط ائمه عليهم السلام هستند .(3)

ص: 47

در تفسير آيه شريفه: «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ»(1) آمده : هادى در اين آيه كسى است كه بيانگر آنچه منذر از جانب خدا آورده باشد، و او اميرمؤمنان على عليه السلام است، و در هر وقت و زمانى امامى از خاندان ما مردم را به آنچه پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم آورده هدايت مى كند .(2)

در توضيح آيه مباركه «لا يَمَسُّهُ إِلاّ الْمُطَهَّرُونَ»(3) فرموده اند: يعنى به تمام مطالب و معارف قرآن نايل نمى شود و دسترسى ندارد مگر پاك شدگان كه ما هستيم، مقصود ما هستيم كه خدا هر پليدى را از ما دور كرده و ما را ( چنانكه بايد و شايد ) پاك و پاكيزه قرار داده، ماييم آن كسانى كه خدا از ميان بندگانش انتخاب نموده ، ماييم برگزيدگان خدا، مثال هاى قرآنى براى ما زده شده، و وحى بر ما ( خاندان ) نازل شده است .(4)

در بيان آيه: «ويَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلاً قُلْ كَفى بِاللّهِ شَهِيداً بَيْنِي وبَيْنَكُمْ ومَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتاب»(5) روايت شده : به خدا سوگند تمام دانش كتاب الهى نزد ماست ، و بيان آنچه در قرآن آمده پيش ماست نه ديگران،

ص: 48

چون ما اهل سرّ خدا هستيم .(1)

در مورد آيه: «الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ»(2) فرموده اند:

مقصود آل محمّد عليهم السلام هستند .(3)

امام صادق عليه السلام در ضمن پاسخ سؤالى به راوى فرمود: آنچه از قرآن پرسيده اى، از خيالات و اوهام گوناگون و مختلف توست، چون قرآن چنين نيست كه تو مى گويى، همه آنچه شنيده اى معناى ديگرى دارد جز آنچه تو مى گويى . قرآن مثال هايى است براى قوم و گروهى كه دانش آن را دارا هستند نه ديگران، و براى آنهايى كه آن را به حق تلاوت كنند، و آنها كسانى هستند كه به آن ايمان دارند و آن را كاملاً مى شناسند، اما براى ديگران بسيار مشكل است، و به آن راهى ندارند، لذا پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم فرمود: چيزى دورتر به فهم بشر از قرآن نيست .

اين مطلبى است كه تمام مردم در آن حيران و سرگردان گشته اند مگر آنچه خدا اراده كند ( كه كسى را هدايت نمايد ) .(4)

ص: 49

ابوذر غفارى گويد: اى مردم ! . . . اين امت در هر چه اختلاف كند، دانش آن نزد خاندان پيامبر عليهم السلام است چون خدا درباره آنها فرموده : «الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ» .(1)

در شرح آيه شريفه: «وَتِلكَ الأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنّاسِ وما يَعْقِلُها إِلاّ الْعالِمُونَ»(2) فرموده اند: مقصود از عالمان، اهل بيت عليهم السلام هستند .(3)

و در ذيل آيه شريفه: «وَتَعِيَها أُذُنٌ واعِيَةٌ»(4) آمده است كه اميرمؤمنان عليه السلام فرمود: به خدا سوگند اين آيه را خدا درباره من نازل فرمود . ما نزد پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم بوديم و آن حضرت ما را از وحى آگاه مى كرد، من مطالب را فرا مى گرفتم ولى آنها نه ، هنگامى كه بيرون مى رفتيم مى گفتند: «ماذا قالَ آنِفا» .(5)

ص: 50

بنابر فرمايش شيخ طوسى و شيخ طبرسى وديگر بزرگان شيعه قدس سرهم، از پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم و پيشوايان هدايت عليهم السلام به طريق صحيح ثابت است كه تفسير قرآن جز با روايت صحيح و نصّ صريح جايز نيست .(1)

از اميرمؤمنان عليه السلام پرسيدند: با آنچه خدا در قرآن فرموده چه كنيم ؟ حضرت فرمود: از علماى آل محمّد عليهم السلام بپرسيد .(2)

در روايات اهل بيت عليهم السلام آمده است: در تفسير قرآن بايستى به ما اتكا و اعتماد شود . ما با ظن و گمان در تأويل آن سخن نمى گوييم، بلكه حقايق آن را به يقين مى دانيم .(3)

هيچ كس به كُنه معنا و حقيقت تفسير و تأويل قرآن نمى رسد مگر پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم و اوصياى آن حضرت عليهم السلام .(4)

بر حذر باش از اينكه قرآن را مطابق نظر خويش بخوانى، چون مردم در علم و دانش قرآن يكسان نيستند برخلاف بعضى از امور ديگر كه در آن يكسان هستند .

مردم نمى توانند به علم قرآن راهى بيابند و يا تأويل آن را بفهمند مگر از محدوده و باب خاصّى كه خدا براى آنها قرار داده است .(5)

ص: 51

فقط كسى اهل قرآن و عالم به قرآن است كه ( دقيقا ) بشناسد ناسخ را از منسوخ، خاص را از عام، محكم را از متشابه، رخصت را از عزيمت، مكى و مدنى آن را ، اسباب تنزيل و مبهمات قرآن را در الفاظ جداگانه و پيوسته، دانش قضا و قدر موجود در قرآن، موارد تقديم، تأخير، مبيّن، عميق، ظاهر، باطن، ابتدا، انتها، سؤال و جواب، مستثنى منه، آنچه حكم در او جارى است، مواردى كه صفت براى ماقبل است و قرينه براى مقصود از مابعد، موارد تأكيد، تفصيل، فرائض و احكام، معناى حلال و حرام - كه اهل الحاد در آن هلاك شده اند - الفاظ متصل و آنچه حمل بر ماقبل و مابعد مى شود .

پس كسى كه دانش اقسام مذكور را نداشته باشد عالمِ قرآن و اهل آن نيست . و هر كس ادعاى شناخت اين مطالب را بدون دليل نمايد، كاذب، دروغگو و اهل شكّ و ريب است كه بر خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم افترا بسته و جايگاهش جهنم است و چه بد بازگشتگاهى است .(1)

اصلاً در علم و امر خداوند چنين چيزى وجود ندارد كه كسى بتواند در دين خدا مطابق هوى ( و خواسته خويش ) و يا رأى و قياس نظر دهد، خدا قرآن را نازل نمود و در آن بيان هر چيز را قرار داد و براى قرآن و تعلّم آن گروهى را تعيين كرد . كسانى كه اهل قرآن هستند و خدا دانش كتاب خويش را به آنها عنايت كرده اصلاً اجازه ندارند كه درباره قرآن به هوى و رأى و قياس نظر دهند . خداوند آنها را به واسطه دانش

ص: 52

اختصاصى و كرامت خويش - كه به آنها تفضّل فرموده - از اين گونه امور بى نياز كرده است، آنها اهل الذكر هستند كه خدا به امّت دستور داده از آنان سؤال نمايند .(1)

علم قرآن را نمى داند مگر كسى كه طعم آن را چشيده باشد، پس آن را فقط از اهلش طلب كنيد، چون تنها نورى كه مى شود از آن روشنايى گرفت و پيشوايانى كه بايستى به آنها اقتدا كرد ، آنها هستند .(2)

براى مردم در قرآن مثل هايى زده شده و خدا در قرآن با پيامبر و ما ( اهل بيت ) صحبت كرده است ، لذا كسى غير از ما آن را ( نمى فهمد و ) نمى داند،(3) چون دانش قرآن مخصوص كسانى است كه مخاطب آن بوده اند .(4)

( بلكه ) از جمله امورى كه دانش آن باعث استحقاق امامت است، علم به تمام قرآن است از خاص و عام، محكم و متشابه، ناسخ و منسوخ، ريزه كارى هاى علمى و تأويل هاى شگفت آن .(5)

دانش كتاب خدا - كه همه چيز را در بر دارد - نزد ما اهل بيت است، خدا به ما علم و دانشى عطا كرده كه جز ما كسى از آن آگاه نيست .(6)

ص: 53

و در مذمّت گروهى فرموده اند: آنها به آيات متشابه احتجاج كرده و با آراء خويش آن را تأويل نمودند، و چون نظر خويش را پسنديدند خبر مأثور را موهوم پنداشتند ، بى رويه در اعماق شبهات و تاريكى ظلمات فرو رفتند، بدون اينكه پرتوى از نور قرآن گرفته باشند و يا از دانش صحيح ( مكتب وحى ) چيزى بدانند.(1)

آنها مى خواستند از پيش خود ( و بدون مراجعه به اهل بيت عليهم السلام ) راه را پيدا كنند [ لذا شروع به اشكال تراشى و شبهه افكنى كردند، و در امور دين ] مى گفتند: چرا ؟ . . . كى ؟ . . . چگونه ؟ . . . لذا از همان طريقى كه مى خواستند احتياط كرده و ايمن باشند به هلاكت و نابودى كشيده شدند، اين نتيجه اعمال خودشان بود وگرنه خداى تعالى به كسى ظلم نمى كند . اصلاً اين سؤالات و اشكالات بر آنها روا نبود و هيچ لزومى نداشت، بلكه آنچه بر آنها فرض و واجب بود اين بود كه در موارد حيرت و سرگردانى توقّف كنند و در آنچه نمى دانند به دانشمند و اهل استخراج آن رجوع نمايند، چون خدا فرموده: «ولَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وإِلى أُولِي الأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ»، مقصود از «اولى الامر» آل محمّد عليهم السلام هستند، و آنها مطالب را از قرآن استخراج مى كنند .(2)

غرض از ردّ و باز گردانيدن به خدا - در اين آيه - تمسّك و أخذ به آيات محكم، و مقصود از ردّ به پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم تمسّك به سنّت جامع آن

ص: 54

حضرت است كه مورد اختلاف نباشد ( و قطعا معلوم باشد كه روش و سيره حضرت بوده است )، و ما اهل بيت پيامبر هستيم كه محكمات آيات را استخراج كرده و متشابهات را از آن جدا نموده، و ناسخ را از منسوخ تشخيص مى دهيم .(1)

و خطاب به كسى كه ادعاى دانستن تفسير قرآن مى كرد، فرمودند: آيا تو - چنانكه بايد - شناخت صحيح و درست از كتاب خداوند دارى ؟ ! آيا ناسخ و منسوخ آيات را مى دانى ؟ ! تو ادعاى علمى بس عظيم نموده اى، واى بر تو ! خدا اين دانش را فقط نزد اهل قرآن - كه كتابش را بر آنها نازل كرده - قرار داده نه ديگران . واى بر تو ! اين علم نزد عده اى مخصوص از ذريه پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم است .(2)

در آيه شريفه «فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»، اهل الذكر امامان معصوم عليهم السلام مى باشند [ خواه مقصود از ذكر پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم باشد يا قرآن] ، تنها كسانى كه مردم وظيفه دارند سؤالات خود را نزد آنها مطرح كنند . خداى تعالى براى ( تعليم ) قرآن گروهى ويژه قرار داده كه به واسطه آنها مردم را از همه خلائق بى نياز كرده ، جز آنچه آنها فرمان دهند علم نيست، خدا دستور نداده است كه از جهال و نادانان سؤال كنند .(3)

ص: 55

وظيفه مردم آن است كه قرآن را همان گونه كه نازل شده بخوانند ولى هرگاه نياز به تفسير پيدا كردند [ به ما رجوع كنند چون فقط ] به واسطه ما اهل بيت ( به معانى آيات ) هدايت مى شوند .(1)

مبادا قرآن را به رأى خويش تفسير كنى، بايستى آن را از علما ( يعنى اهل بيت عليهم السلام ) ياد بگيرى و بفهمى، چه بسا ظاهر بخشى از آيات مانند كلام انسان ها باشد، ولى آن كلام، كلام خداست و تأويل آن شباهتى با كلام بشر ندارد، پس كلام خدا را مانند كلام بشر مپندار كه خودت هلاك شوى و مردم را هم گمراه نمايى .(2)

تنبيه:

در بسيارى از روايات از متعلق نهى با لفظ «تفسير» ياد شده و دانش مخصوص معصومان عليهم السلام نيز «تفسير قرآن» دانسته شده است، و در بعضى از روايات لفظ «تأويل» به كار رفته است ليكن تأويل به معناى تفسير نيز استعمال مى شود .(3)

ص: 56

ص: 58

مجموع مطالب تفسير الميزان در زمينه تفسير قرآن به قرآن، و ادعاى «استقلال قرآن در حجيت» را مى توان به دو بخش تقسيم كرد:

نخست ادله اثبات استقلال قرآن شامل :

الف ) آيات

ب ) روايات، يعنى اخبارى كه امر به تمسك به قرآن نموده ، رواياتى كه عرض اخبار بر قرآن را لازم دانسته ، و احاديثى كه - به تصور ايشان - بالمطابقه بر مقصود دلالت دارد .

ج ) سيره عملى اهل بيت عليهم السلام

ديگر آنچه در ردّ مخالفان نظريه خويش ارائه نموده است شامل:

الف ) اشكال در استدلال آنها به آيات

ب ) اشكال در استدلال آنها به روايات، يعنى روايات ناهيه از تفسير به رأى ، قول به غير علم در قرآن ، خوض و جدال در آن و... و حديث ثقلين و غيره .

سپس ايشان در آخر وجه جمعى براى روايات مختلف كه در اين زمينه وارد شده است، ارائه داده اند كه خواهد آمد .

ص: 59

6 . «وَهَذَا لِسانٌ عَرَبىُّ مُبِينٌ» .(1)

7 . «وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنهْدِيَنّهُمْ سبُلَنَا» .(2)

بيان ايشان در استدلال به اين آيات چنين است :

خداوند دعوت كرده تا در آياتش تدبر كنند ، و عقل و فهم خود را در فهميدن آن به كار ببندند .

و به وسيله تدبر اختلافى كه ممكن است در آياتش به نظر برسد ، بر طرف نمايند .

خداى تعالى قرآن كريم خود را هدايت و نور و تبيان كل شيء معرفى كرده ، آن وقت چگونه ممكن است چيزى كه خودش نور است ، به وسيله غير خودش روشن شود ؟ !

و چطور تصور دارد چيزى كه هدايت است ، خودش محتاج باشد تا او را هدايت كنند ؟ !

و چگونه چيزى كه خودش بيان هر چيز است ، محتاج باشد تا آن را بيان كنند ؟ !(3)

فهميدن حقايق قرآن ، و تشخيص مقاصد آن ، از راه ابحاث علمى دو جور است :

ص: 61

يكى: اينكه ما در مسئله اى كه قرآن متعرض آن است ، بحثى علمى و يا فلسفى را آغاز كنيم ، و همچنان دنبال كنيم ، تا حق مطلب برايمان روشن و ثابت شود ، آن وقت بگوييم : آيه هم همين را مى گويد ، اين روش هر چند كه مورد پسند بحثهاى علمى و نظرى است ، و لكن قرآن آن را نمى پسندد .

دوم: اينكه براى فهم آن مسئله ، و تشخيص مقصود آن آيه ، از نظائر آن آيه كمك گرفته ، منظور از آيه مورد نظر را به دست آوريم ، و اين روشى است كه مى توان آن را تفسير خواند ، خود قرآن آن را مى پسندد ، چون قرآن خود را تبيان كل شى ء مى داند ، آن وقت چگونه ممكن است كه بيان خودش نباشد ، قرآن خود را هدايت مردم، و بيناتى از هدى ، و جدا سازنده حق از باطل معرفى نموده ، مى فرمايد : «هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ» ، آن وقت چطور ممكن است هدايت ، و بينه ، و فرقان ، و نور مردم در تمامى حوائج زندگيشان باشد ، ولى در ضرورى ترين حاجتشان كه فهم خود قرآن است ، نه هدايت باشد ، و نه تبيان ، و نه فرقان ، و نه نور ؟

قرآن به تمامى افرادى كه در راه خدا مجاهدت مى كنند مژده داده كه ايشان را به راه هاى خود هدايت مى كند ، و فرموده : «وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنهْدِيَنهُمْ سبُلَنَا» .

آن وقت در مهم ترين جهادشان كه همانا فهم كلام پروردگارشان است ، ايشان را هدايت نكند ؟ ( و به فرضيات علمى احاله كند ) ، و چه جهادى اعظم از مجاهدت در فهم كتاب خدا ، و چه سبيلى بهتر از سبيل قرآن بشر را به سوى او هدايت مى كند ؟ !

ص: 62

و آياتى كه قرآن را چنين معرفى مى كند بسيار است .(1)

چگونه ممكن است خداى تعالى از آيه معنايى در نظر داشته باشد ، ولى لفظ آيه بر آن معنا دلالت نداشته باشد ؟

با اينكه خداى تعالى كتابش را هدايت و نور و مبين خوانده و در آيه : «تَنزِيلٌ مِّنَ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ * كِتَابٌ فُصلَت آيَاتُهُ قُرْآناً عَرَبِيّا لِّقَوْمٍ يَعْلَمُونَ * بَشِيراً وَنَذِيراً فَأَعْرَض أَكثرُهُمْ فَهُمْ لا يَسمَعُونَ» فرموده : اين كتاب در معرض فهم كفار نيز هست ، تا چه رسد به فهم مؤنين !

و نيز فرموده : «أَفَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كانَ مِنْ عِندِ غَيرِ اللّه لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلَافاً كثِيراً» .

پس هر مطلبى كه آيه اى از آيات قرآن متعرض آن است درخور فهم مردم است ، نه اينكه فهميدنش ممتنع و اطلاع به مفهومش محال باشد ، و اما آن معارفى كه دركش خارج از فهم بشر است از قبيل زمان وقوع قيامت و ساير حقايقى كه در پس پرده غيب است ، هيچ آيه اى از قرآن متعرض آن نشده ، تا آن آيه را متشابه بخوانيم .(2)

حق مطلب اين است كه راه به سوى فهم قرآن به روى كسى بسته نيست، و خود بيان الهى و ذكر حكيم بهترين راه براى فهم خودش مى باشد ، به اين معنا كه قرآن كريم در بيانگرى مقاصدش احتياج به هيچ راهى ديگر ندارد ، پس چگونه تصور مى شود كتابى

ص: 63

كه خداى تعالى آن را هدايت و نور معرفى كرده و تبيان كل شى ء خوانده ، محتاج به هادى و رهنمايى ديگر باشد ، و با نور غير خودش روشن ، و با غير خودش مبين گردد .(1)

ايشان در تفسير آيه شريفه : «أَفَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ» گويد :

از آيه شريفه چند نكته استفاده مى شود : اول اينكه قرآن كريم كتابى است كه فهم عادى به درك آن دسترسى دارد ، دوم اينكه قرآن كريم كتابى است كه نه نسخ مى پذيرد و نه ابطال و نه تكميل و نه تهذيب و نه هيچ حاكمى تا ابد مى تواند عليه آن حكمى كند ،(2) چون چيزى كه يكى از اين امور را مى پذيرد بايد طورى باشد كه نوعى تحول و دگرگونگى را بپذيرد و چون قرآن اختلاف نمى پذيرد ، همين خود دليل است بر اينكه تحول و تغير را نمى پذيرد ، پس نسخ و ابطال و چيزى از اين قبيل در آن راه ندارد و لازمه اين معنا آن است كه شريعت اسلامى تا روز قيامت استمرار داشته باشد .(3)

و باز در استدلال به همين آيه گويد :

( اين آيه ) دلالت روشنى دارد بر اينكه معارف قرآن معارفى است كه هر دانشمندى با تدبر و بحث پيرامون آن مى تواند آن را درك كند و اختلافى كه در ابتدا و به ظاهر در آيات آن مى بيند بر طرف سازد .

ص: 64

و با اينكه اين آيه در مقام تحدّى و بيان اعجاز قرآن است ، معنا ندارد در چنين مقامى فهم قرآن را مشروط به فهم صحابه و شاگردان ايشان بدانيم ، حتى معنا ندارد كه در چنين مقامى آن را مشروط به بيان رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم بدانيم . . . .(1)

در حاشيه كفاية الاصول ايشان در استدلال به همين آيه آمده است :

آيه شريفه : «أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كانَ مِنْ عِندِ غَيرِ اللّه لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلافاً كثِيراً» گذشته از دلالت بر حجيت ظاهر قرآن ، دلالت دارد بر اينكه براى فهم آنچه خداوند از آيات قرآن اراده كرده ، نياز به چيزى غير از خود قرآن نيست ، لازمه اين مطلب آن است كه در مورد عمومات قرآن فقط نياز به فحص از مخصص موجود در خود قرآن داريم ، نه هر مخصصى .

البته آيه شريفه : «وَمَا آتَاكُمُ الرَّسولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» بيان پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم را هم - كه همان سنت باشد - براى ما حجت مى كند ، پس لازم است عمومات قرآن به آن هم تخصيص زده شود . ولى در آياتى كه مربوط به احكام فرعى نباشد چنانكه براى فهم آن به پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم حواله شده ، همچنين به عقل انسان حواله شده است ، در نتيجه بيان موجود در خود آيات قرآن براى فهم مقصود از آن كافى است .

گذشته از آنكه سياق آيه : «أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ» براى اثبات اين مطلب كافى است ؛ زيرا از آن فهميده مى شود كه قرآن براى

ص: 65

بر طرف كردن اختلاف از خودش كافى است حتى براى كسانى كه حاضر نيستند به كلام پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم گوش دهند .

از آنچه گفتيم معلوم شد كه : در فحص از مخصص براى عمومات قرآن ، در غير احكام فرعى رجوع به خود قرآن كافى است و هيچ لزومى ندارد كه به دنبال فحص از مخصص آن در سنت باشيم .(1)

و باز در حاشيه كفايه گويد:

خداوند مى فرمايد: «أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ» اين آيه سرزنش كفار و منافقينى است كه قرآن را از جانب خدا نمى دانند . معنا ندارد كه خدا آنها را به بيانات پيامبر و اهل بيت عليهم السلام ارجاع دهد و بگويد: [ قرآن به ضميمه ] كلام ديگرى [ يعنى معصومين عليهم السلام ] اختلاف كثير [ كه لازمه من عند غير اللّه بودن است ] ندارد .

اگر قرآن در اوّلين نظر بى اختلاف بود، بايستى در آيه ، ( افلا يرون ) و مانند آن استعمال مى شد نه ( افلا يتدبّرون ) كه دعوت به تدبّر است . تدبّر يعنى گرفتن مطلبى پس از مطلب ديگر، و رسيدگى به برخى پس از بعض ديگر .

اگر قرآن ظهورى نداشت كه بشود به آن احتجاج و استدلال كرد اين آيه بى معنا بود . پس تمام احتمالاتى كه در آيات قرآن تصوّر شود، به آيات ديگر بر طرف مى شود . و همه مردم از اين مقدار فهم برخوردار هستند و ربطى به علوم فوق العاده قرآنى كه مخصوص معصومين عليهم السلام است، ندارد .

ص: 66

پس تفسير به رأى هرچه باشد غير از تدبّر است . . . و همين نكته - يعنى بر طرف شدن اختلافات آيات به تدبّر - موجب مى شود كه ظاهر همه آيات بدون استثنا حجت باشد .(1)

ايشان در مناقشه برخى از نظريات گفته :

وجه اول لوازم غلطى دارد كه كمترين آن اين است كه بايد ملتزم شويم كه بعضى از آيات قرآنى آياتى باشد كه فهم عامه مردم به درك تأويل يعنى تفسير آن نرسد ، و نتواند مدلول و معناى لفظى آنها را بفهمد .

و نمى توانيم به چنين چيزى ملتزم شويم ، چون خود قرآن گوياى اين مطلب است كه به منظور فهم همه مردم نازل شده .(2)

و در جاى ديگر در ضمن ردّ كلامى گويد:

ان ذلك مخالف لمنطوق الآيات الدالّة على أن القرآن يفسّر بعضه بعضا .

يعنى: اين بر خلاف صريح آياتى است كه دلالت مى كند بر اينكه آيات قرآن يكديگر را تفسير مى كنند .(3)

ص: 67

و اگر اين آيات محكم بود ديگر جايى براى نزاع باقى نمى ماند، و شهرت و يا اجماع بر خلاف آن منعقد نمى گشت .

4 . با توجه به آنچه گذشت چرا اتّباع متشابه شامل آن نشود ؟!

پس آياتى كه قرآن را نور، هدايت، و بيان براى مردم و . . . معرّفى مى كند معنايش اين نيست كه مردم بدون وساطت اهل بيت عليهم السلام بتوانند از

همه مطالب قرآنى استفاده كنند؛ لذا در روايات آمده است كه تبيان كل شى ء بودن آن اختصاص به پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم و ائمه اطهار عليهم السلام دارد .(1)

در بخش پنجم كلام سيد بن طاوس خواهد آمد كه : كسى كه انصاف دارد مى پذيرد كه ظاهر اين آيات مراد نيست، قرآن فى نفسه بيان و تبيان و... است، ولى نياز به بيان الهى و پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم و اهل بيت عليهم السلامدارد.(2)

مى شود كه آيه هيچ ربطى به مدّعاى ايشان ندارد، چون صدر آيه چنين است: «وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّما يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسانُ الَّذِي يُلْحِدُونَ إِلَيْهِ أَعْجَمِيٌّ وَهذا لِسانٌ عَرَبِيٌّ مُبِينٌ»(1) .

پس در برابر كسانى كه حضرت را متهم كرده بودند كه اين مطالب را از شخصى عجمى ياد گرفته است خداى تعالى مى فرمايد: «وَهذا لِسانٌ عَرَبِيٌّ مُبِينٌ»، در اين صورت «مبين» خواه وصف «لسان» باشد يا «عربى» از آن استفاده مى شود اين قرآن به زبان عربى مبين نازل شده - كه در بيان و دلالت بر معانى و مفاهيم كاملاً رسا مى باشد - و به زبان عجمى نازل نشده است . با اين حال آيا «عربى مبين» بودن اقتضا مى كند كه مردم بدون وساطت پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم و اهل بيت عليهم السلام بتوانند همه آيات را بفهمند ؟ !

علامه حلى رحمه الله مى فرمايد : در متشابهات هم مقصود خدا اين است كه به آن آيات عمل كنيم ، ولى جز با دريافت مراد آن از طريق معصومان نمى شود اطمينان پيدا كرد كه در فهم و عمل به آن اشتباه نكرده ايم .(1)

محقق خويى - در شرح كلام اميرمؤمنان عليه السلام : « وموسّع على العباد في جهله» - گويد : مانند متشابهات كه خدا دانش آن را مخصوص به راسخان در علم قرار داده و بقيه تكليفى نسبت به آن ندارند .(2)

شيخ آقا بزرگ طهرانى مى نويسد : خداى تعالى فقط محكمات را «أُمُّ الْكِتابِ» و حجت براى رجوع و تمسك قرار داد، ولى در متشابهات دستور به توقّف از تأويل صادر نموده و فرمود كه علم آن را به خدا و راسخان واگذار نمايند.(3)

چگونه تصور مى شود كتابى كه خداى تعالى آن را هدايت و نور معرفى كرده و تبيان كل شى ء خوانده ، محتاج به هادى و رهنمايى ديگر باشد ، و با نور غير خودش روشن ، و با غير خودش مبين گردد ؟ ! و . . . .

بى نياز بودن از عترت عليهم السلام استفاده نمى شود ؟ !

اين مطالب چگونه با حديث ثقلين و مانند آن جور در مى آيد ؟ !

آيا هيچ ابهامى در قرآن وجود ندارد ؟

آيا تمام آيات قابل فهم است ؟ !

آيا با قرآن تمام مجهولات بر طرف شده است ؟ !

مگر همه علما در اصول و غير آن تصريح نكرده اند كه حجيّت قرآن اختصاص به ظواهر آن دارد ؟

بدون شك قرآن هدايت، نور، تبيان كل شى ء و . . . است، ولى نه به طور مستقيم براى همه؛ زيرا بشر عاجز و ناتوان است كه با انديشه ناقص خويش بتواند به آن پى ببرد، و جز به واسطه پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم و اهل بيت عليهم السلام كه راسخان در دانش هستند راهى براى رسيدن به آن ندارد . لذا امام باقر عليه السلام - در جواب كسى كه به حضرت عرض كرد: شما گفته اى كه هيچ مطلبى از قرآن نيست مگر اينكه شناخته شده است ؟ - فرمود: من گفته ام : چيزى از قرآن نيست مگر اينكه بر آن دليل گويايى از جانب خدا در قرآن وجود دارد كه مردم از آن آگاهى ندارند .(1)

ص: 74

اين وجه هم چنگى به دل نمى زند براى اينكه خداى تعالى آن قدر آيات آفاقى ( در طبيعت ) و انفسى ( در بدن انسان ) خلق كرده كه اگر انسان هاى امروز و فردا و ميليون ها سال ديگر در آن دقت كنند به آخرين اسرارش نمى رسند . و در كلام مجيدش هم به تفكر در آن آيات امر فرموده ، هم امر اجمالى كه فرموده ( در آيات آفاق و أنفس فكر كنيد ) ، و هم به طور تفصيل كه در مواردى خلقت آسمانها و زمين و كوهها و درختان و جنبندگان و انسان و اختلاف زبانهاى انسانها و الوان آنان را خاطرنشان ساخته است .

و نيز سفارش فرموده تا در زمين سير نموده در احوال گذشتگان تفكر نمايند ، و در آياتى بسيار تعقل و تفكر را ستوده ، و علم را مدح كرده ، پس ديگر احتياج نبود كه با مغلق گويى و آوردن متشابهات عقول را به تفكر وادارد، و در عوض فهم وعقل مردم را دچار گمراهى سازد، ودر نتيجه فهم ها وافكار بلغزد، و مذاهب مختلفى درست شود .(1)

اين چند نمونه از مواردى است كه مطلب به صراحت در كلام خود ايشان بيان شده بود .

شخصى ادعا مى كرد كه آيات قرآن تناقض دارد . او به اميرمؤمنان عليه السلام عرض كرد: من در قرآن شك كرده ام . . . چون مى بينم آيات آن يكديگر را تكذيب مى كند !

حضرت به او فرمود: آيات قرآن يكديگر را تصديق مى كند نه تكذيب، ولى تو عقلى كه از آن بهره مند باشى ندارى .

سپس حضرت پس از پاسخ تفصيلى به شبهات او ، متعرض رفع اشكال از آيات ديگرى شده و فرمودند: صاحب علم ( الهى ) نمى تواند هر دانشى را براى همه مردم تفسير ( و بيان ) نمايد . . . .

مبادا قرآن را به رأى خويش تفسير كنى، بايستى آن را از علما ( يعنى اهل بيت عليهم السلام ) ياد بگيرى و بفهمى، چه بسا ظاهر بخشى از آيات مانند كلام انسان ها باشد، ولى آن كلام، كلام خداست و تأويل آن شباهتى با كلام بشر ندارد، پس كلام خدا را مانند كلام بشر مپندار كه هلاك مى شوى و مردم را هم گمراه مى نمايى .

خداوند كلام خود را بر سه قسم قرار داده است:

بخشى از آن براى عالم و جاهل قابل فهميدن است .

بخشى ديگر ويژه كسانى است كه از ذهنِ صاف و حسّ دقيق و تشخيصِ صحيح بهره مند باشند.

و قسم سوّم مطالب مخصوص خدا و امناى الهى است كه راسخان در علم هستند . . . .(1)

ص: 77

از اين روايت استفاده مى شود كه:

* آيات قرآن يكديگر را تصديق مى كند ولى مردم در فهم آن يكسان و مساوى نيستند .

* ما حق نداريم بر فهم خودمان از قرآن تكيه كنيم . در قسمتى از آيات قرآن تنها راه فهم آن ياد گرفتن از قيّم و معلّم آن يعنى پيشوايان معصوم عليهم السلام است .

* كسى كه قرآن را با كلام ديگران يكسان بداند و بر فهم خود اتكا كند هلاك شده و ديگران را هم گمراه كرده است .

* قرآن خودش همه مطالب را براى مردم بيان نكرده، بلكه خاندان پيامبر عليهم السلام هم جميع آنچه از قرآن استفاده مى شود براى مردم بيان نكرده اند چون حضرت فرمود: «صاحب علم الهى نمى تواند هر دانشى را براى مردم تفسير كند» .

* خدا بخشى از آيات را به گونه اى قرار داده كه جز خود خدا و راسخان در علم ( يعنى اهل بيت عليهم السلام ) آن را ندانند .

- بدون وساطت عترت عليهم السلام - نازل نشده است .

شيخ صدوق رحمه الله فرموده : در قرآن مطالبى وجود دارد كه مقصود از آن براى ما روشن نيست و متوقف بر بيان است ، ( و جز با بيان معصومان روشن نشود ) .(1)

علامه حلى قدس سره مى فرمايد : در قرآن متشابهات و در سنت پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم موارد اجمال وجود دارد، پس بايستى بيانگرى كه كلام او مثل سخن پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم حجت باشد، وجود داشته باشد .

مگر اينكه كسى گويد : همه مطالب قرآن از لغت و از بيانات پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم روشن است و در آن مطلب مبهمى نمانده است .

البته بطلان اين كلام روشن و بديهى است ؛ در كتاب و سنت مبهمات زياد است به نحوى كه كار بر بسيارى از علما مشكل شده و نتوانسته اند قطع به چيزى پيدا كنند .(2)

ب ) اگر واقعا همه قرآن براى فهم مردم نازل شده است به ما بگوييد مفهوم حروف مقطعه چيست ؟ بلكه استثنايى كه خود ايشان ذكر كرده - يعنى تفاصيل احكام، قصص ومعاد(3) - نيز شاهد بر مطلب است .

ج ) با توجه به اينكه ايشان پذيرفته است كه:

در آيات متشابه امر بر عقل مشتبه مى گردد و بدون اينكه آن را

ص: 79

درك كند خيال مى كند آن را فهميده است !(1)

با اين حال آيا ممكن است آيات متشابه براى درك و فهم مردم - بدون وساطت بيان ائمه معصومين عليهم السلام - نازل شده باشد ؟ !

د ) خداى تعالى امامان معصوم عليهم السلام را نصب كرده تا جانشين پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم و پناه و مرجع و ملجأ مردم باشند . ولى وقتى مردم كارى كردند كه باعث غيبت امام عليه السلام از ميان اجتماع شد، با دست خود اسباب محروم شدن از بخشى از معارف قرآن را فراهم كرده اند، چون نعمت بهره مند شدن از همه قرآن - محكمات و متشابهات - از بركات حضور آل محمد عليهم السلام است .

در مقدمه تفسير منهج الصادقين به قلم ميرزا ابوالحسن شعرانى آمده است: نمى توان به ظن وتخمين و قياس، آيات قرآن را تفسير كرد، و جز به نصّ صريح امام اعتماد نبايد نمود ، كتاب خدا را كسى بايد تفسير كند كه با خدا راه دارد و آن امام معصوم است .(2)

آيا دريافت عمده مطالب براى تصديق صاحب كتاب كافى نيست ؟

در مورد قرآن هم وقتى كسى با مراجعه به بخشى از آيات به يكى از جهات اعجاز قرآن: اخبار از مغيبات، فصاحت و بلاغت و . . . حقّانيت قرآن را دريافت براى تحقّق تحدّى كافى است .

بهترين شاهد براى اين مدّعا استثنايى است كه خود شما ذكر كرده ايد، يعنى احكام، قصص، تفاصيل معاد ؛ چون شناخت مراد از آيات الاحكام و فهم قصه هاى قرآن و . . . متوقّف بر بيان حضرت شد بدون اينكه ضررى به تحدّى خورده باشد، پس ضميمه آيات متشابه به اين آيات اشكالى به اعجاز قرآن وارد نمى كند .

مضافا به اينكه آيا شما ملتزم مى شويد كه قرآن قبل از نازل شدن همه آياتش معجزه نبوده است ؟ هنگامى كه يكى از آيات متشابه نازل شود و آيه اى كه بيانگر و روشنگر آن باشد نازل نشده باشد چگونه به مجرّد تفكّر و تدبّر مى شود تشابه آن را بر طرف كرد ؟

آيا اين مستلزم آن نيست كه قرآن قبل از تكميل، معجزه نباشد ؟ !

با حروف مقطّعه چه مى كنيد ؟ آيا از دائره اعجاز و تحدّى خارج است يا نه ؟ چاره اى نداريد جز اينكه بگوييد تحدّى به آن نيست، چه فرقى بين حروف مقطّعه و بقيه متشابهات وجود دارد ؟

لازم به تذكر است كه شيخ جعفر كاشف الغطا قدس سره تصريح فرموده كه تحدّى به آيات متشابه نيست، چنانكه در بخش پنجم خواهد آمد.(1)

ص: 81

سپس شانزده قول در معناى محكم و متشابه و يازده قول در معناى تأويل ذكر كرده است .(1)

صاحب الميزان در تفسير سوره كوثر گويد:

مفسرين در تفسير كوثر و اينكه كوثر چيست اختلافى عجيب كرده اند . . . و از اين قبيل اقوالى ديگر كه به طورى كه از بعضى از مفسرين نقل شده بالغ بر بيست و شش قول است .(2)

تعبير «اختلافِ عجيبِ مفسّرين» را ايشان درباره آيات ديگرى نيز به كار برده است .(3)

ايشان درباره اولين آيه سوره بيّنه گفته:

به طورى كه بعضى از آنان گفته اند : اين آيه از مشكل ترين آيات قرآن است ، هم از نظر نظم و هم از نظر تفسير .(4)

در تفسير سوره فاطر درباره آيه مباركه: «ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ ومِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ ومِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَيْراتِ بِإِذْنِ اللّه ذلِك هُوَ الْفَضْلُ الْكَبِيرُ»(5) گويد :

ص: 83

مفسرين در تفسير آيه اختلافهاى عجيبى به راه انداخته اند . . . البته در اين بين اقوال ديگرى هست كه ذكر نكرديم ، و اگر احتمالات مذكور را در يكديگر ضرب كنيم از هزار احتمال بالاتر مى شود .(1)

در تفسير سوره بقره در مورد آيه شريفه: «وَاتَّبَعُوا ما تَتْلُوا الشَّياطِينُ عَلى مُلْك سُليمان . . »(2) گفته :

مفسرين در تفسير اين آيه اختلاف عجيبى به راه انداخته اند ، به طورى كه نظير اين اختلاف را در هيچ آيه اى از ايشان نمى يابيم ... اگر احتمالها و اختلافهايى را كه ذكر كرديم در يكديگر ضرب كنيم ، حاصل ضرب سر از عددى سرسام آور در مى آورد ، و آن يك مليون و دويست و شصت هزار احتمال است .

و به خدا سوگند اين مطلب از عجائب نظم قرآن است كه يك آيه اش با مذاهب و احتمالهايى مى سازد كه عددش حيرت انگيز و محيّر العقول است ، و در عين حال كلام همچنان بر حسن و زيبايى خود متكى است ، و به زيباترين حسنى آراسته است ، و خدشه اى بر فصاحت و بلاغتش وارد نمى شود ، و ان شاء اللّه نظير اين حرف در تفسير آيه : «أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَيَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ وَمِنْ قَبْلِهِ كِتابُ مُوسى إِماماً وَرَحْمَةً» از نظر خواننده خواهد گذشت .(3)

ص: 84

و باز در تفسير سوره كهف در تفسير آيه: «وَ كذَلِك أَعْثرْنَا عَلَيهِمْ لِيَعْلَمُوا أَنَّ وَعْدَ اللّه حَقُّ وَأَنَّ الساعَةَ لا رَيْب فِيهَا إِذْ يَتَنَازَعُونَ بَيْنهُمْ أَمْرَهُمْ فَقَالُوا ابْنُوا عَلَيهِم بُنْيَاناً رَبُّهُمْ أَعلمُ بِهِمْ قَالَ الَّذِينَ غَلَبُوا عَلى أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَيهِم مَّسجِدا»(1) گفته :

اين آيه از آياتى است كه معركه آراء مختلف مفسرين شده ، اختلافات زيادى در مفردات آيه دارند ، اختلاف هايى در مرجع ضمير جمع در آن، و در ضمن اختلافات عجيبى درباره جملات آيه از ايشان ديده مى شود كه اگر اين اختلافات را با آن اختلافات در هم ضرب كنيم آن وقت مى توان گفت در اين آيات هزاران قول پيدا شده و از اين اقوال آنچه كه با سياق آيه مناسب بود آورديم چنانچه خواننده عزيز بخواهد به همه آن اقوال پى ببرد بايد به كتب تفسيرى مطوّل مراجعه نمايد .(2)

نتيجه اينكه در قرآن آياتى وجود دارد كه مقصود از آن براى ما روشن نيست، مفسّرين هم در آن اختلاف كرده اند، چون هر مفسّرى سعى و تلاش خود را براى فهم و درك آيات قرآن به كار مى برد و براى فهم آن به آياتى كه آن را محكم مى داند مراجعه مى كند و به نتيجه اى مى رسد، و ديگران نيز همين روش را به كار گرفته و به نتائج ديگر مى رسند، و هر كدام هم ادّعا مى كند كه به واقع رسيده و ديگران را تخطئه مى كند، پس چرا با تدبّر اختلاف بر طرف نشده است ؟

ص: 85

آيا همين اختلاف، علامت خفاء مطلب نيست ؟ آيا نتيجه هدايت، نور، تبيان بودن قرآن، دعوت به نزاع و اختلاف و تشاجر است ؟

يا اينكه مى گوييد : همه انديشمندانى كه با پاى عقل و خرد در آيات غور كرده اند - با وجود اختلاف - بر حقّ و صواب مى باشند ؟ !

و يا اينكه ناچار بايستى پذيرفت كه خداى تعالى مرجعى براى تعيين و شناخت معناى واقعى آيات متشابه قرار داده است .

علامه حلى رحمه الله مى فرمايد : اگر معصومى نباشد كه از كلام او يقين به معناى آيات متشابه پيدا شود ، وجود آيات متشابه و مخاطب قرار دادن مكلفين به آن مستلزم فتنه اى است كه خدا ما را از آن منع كرده است ؛ زيرا آرا و عقائد ارباب نظر در مورد آن مختلف است و به همين جهت مردم به گمراهى و اشتباه مى افتند ، پس بايستى معصومى باشد كه از طريق او بتوان مراد از آن آيات را دريافت نمود .

در غير معصوم وجهى براى ترجيح نظريه هيچ كس بر ديگرى وجود ندارد ، و هر يك مدعى است كه : هر كس با نظر من مخالف باشد دنبال فتنه جويى است ، و اين خود فتنه است !(1)

حاصل كلام آنكه : اختلاف مفسّرين بهترين شاهد است بر آنكه آنها مقصود واقعى خدا را نيافته اند، چون مؤلّف خود گفته است:

اما اينكه بعيد شمردند كه معانى قرآن بر صحابه پوشيده مانده باشد ، با اينكه مردمى فهميده و كوشاى در فهم بوده اند.

ص: 86

استبعادى است نابجا ، به دليل همان اختلافى كه در اقوال آنان در معانى بسيارى از آيات هست ، و اختلاف و تناقض جز با پوشيده ماندن حق و مشتبه شدن راه حق و راه باطل ، تصور ندارد .(1)

گذشته از آنكه ايشان اعتراف كرده كه توضيح بعضى از آيات در قرآن نيست ، مثلاً در «أَخْرَجْنا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الارْضِ»(2) به صراحت گفته :

ليكن - متأسفانه - در آيات كريمه قرآن چيزى كه بتواند اين آيت را تفسير كند و معلوم سازد كه اين جنبده اى كه خدا به زودى از زمين بيرون مى آورد چيست ؟ و چه خصوصياتى دارد ؟ و صفات و نشانيهايش چيست ؟ و با مردم چه تكلمى مى كند و چه خصوصياتى دارد ؟ و چگونه از زمين بيرون مى آيد ؟ و چه مى گويد ؟ وجود ندارد ، بلكه سياق آيه بهترين دليل است بر اينكه مقصود مبهم گويى است و جمله مزبور از كلمات مرموز قرآن است .(3)

پس بالاخره بايد پذيرفت كه بخشى از مطالب قرآن رمزى است !

درباره حروف مقطعه در تفسير الميزان آمده است :

نه حروف مقطعه قرآن از متشابهات مى تواند باشد و نه معانى آنها از باب تأويل ... ممكن است آدمى حدس بزند كه بين اين حروف و مضامين سوره اى كه با اين حروف آغاز شده ارتباط خاصى باشد ... از اينجا استفاده مى شود كه اين حروف رموزى هستند بين خدا و

ص: 87

پيامبرش كه معناى آنها از ما پنهان است و فهم عادى ما راهى به درك آنها ندارد ، مگر به همين مقدار كه حدس بزنيم بين اين حروف و مضامينى كه در سوره هاى هر يك آمده ارتباط خاصى هست .(1)

آنچه باعث شده ايشان حروف مقطعه را از آيات متشابه نداند - با تصريح به اينكه اينها رمزهايى است كه ما از آن چيزى نمى دانيم ! - مبنايى است كه قبلاً اختيار كرده كه: قرآن همه اش براى فهم بشر نازل شده، و يك آيه هم پيدا نمى شود كه مفهوم آن ابهام داشته باشد، و تشابه آياتِ متشابه به واسطه محكمات بر طرف مى شود ، و به صراحت گفته :

در قرآن حتى يك آيه هم نيست كه در مفهومش اغلاق و تعقيدى باشد ، آيات متشابه در مفهومش غايت وضوح و روشنى را دارد ، و تشابهش بخاطر اين است كه مراد از آن را نميدانيم.(2)

محكم و متشابه بودن نسبى است و در قرآن متشابه به تمام معنا و به طور مطلق نداريم .(3)

لذا از ايشان سؤال مى كنيم: مفهوم و معناى حروف مقطعه چيست ؟

تقسيم كه قاطع شركت است، وقتى خداى تعالى آيات را تقسيم به محكمات و متشابهات كرد، چگونه ممكن است قسم سومى براى آن فرض كرد كه نه محكم است و نه متشابه ؟ ! زيرا شما به صراحت گوييد اينها متشابه نيستند، و از طرفى چون معناى آن را نمى دانيم محكم هم

ص: 88

كه نيست، پس بايستى واسطه بين محكم ومتشابه باشد ! واين در حالى است كه شما پذيرفته ايد كه بين محكم و متشابه واسطه نيست .(1)

لازم به تذكر است كه بسيارى از مفسّرين تصريح كرده اند كه حروف مقطّعه از متشابهات است ، چنانكه در روايات اهل بيت عليهم السلام نيز همين مطلب آمده است ،(2) و بعضى از تلاميذ ايشان هم اعتراف كرده اند كه تاكنون نظر قطعى در تفسير اين آيات ارائه نشده است .

و تأويل هايى بوده كه از پيش خود و بدون مدرك براى اين گونه آيات كرده اند ، تأويل هايى كه خدا از آن بيزار است . . . .

حال اگر خواننده عزيز در اين سخنان و امثال آن - كه از حد شمارش بيرون است - دقت نموده ، آن گاه در جمله «فَأَمَّا الَّذِينَ فى قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِيلِهِ» تامل كند ، هيچ شكى در درستى گفتار ما برايش باقى نمى ماند ، و به طور قطع حكم مى كند به اينكه تمامى فتنه ها و محنت ها كه گريبان اسلام و مسلمين را گرفته ، منشأى به جز پيروى متشابه و تأويل كردن قرآن ندارد . و همين - البته خدا داناتر است - سبب شده است كه خداى تعالى اين چنين در اين باب سخت گيرى را تشديد نموده در نهى از پيروى متشابه به منظور فتنه جويى و تأويل و الحاد در آيات خدا و بدون علم در آيات خدا سخن گفتن و راه شيطان را پيروى نمودن ، مبالغه نمايد .(1)

چون چنين مطلبى در منطوق روايات هم نيست چه رسد به آيات !(1)

آرى اميرمؤمنان عليه السلام فرموده : خداى سبحانه مى فرمايد: ما در اين كتاب از بيان هيچ چيزى فروگذار نكرده ايم، و در آن تبيان هر چيزى هست، وفرموده آيات آن يكديگر را تصديق مى كنند و در آن اختلافى نيست، اگر از جانب غير خدا بود در آن اختلاف بسيار مى يافتند .(2)

و در روايت ديگر آمده است: بعضى آيات قرآن به واسطه بعضى ديگر گويا مى شود و بر يكديگر شهادت مى دهند .(3)

و يا اينكه: آيات قرآن يكديگر را تصديق مى نمايد .(4)

ولى چنانكه نور و هدايت بودن قرآن و تبيان كل شى ء بودن آن دلالت بر بى نيازى مردم از اهل بيت عليهم السلام در فهم قرآن ندارد، همچنين گويا بودن آيات به واسطه يكديگر و تصديق و تأييد نمودن همديگر در واقع و عالم ثبوت، معنايش استقلال مردم در فهم قرآن و توان رسيدن به آيات متشابه را ندارد، لذا اميرمؤمنان عليه السلام به مدّعى تناقض آيات قرآن فرمود: آيات كتاب خداوند تصديق يكديگر مى كنند نه تكذيب، ولى تو عقلى كه از آن بهره مند باشى ندارى .(5)

گذشته از آنكه با بقيه روايات در همين زمينه چه خواهند كرد كه:

ص: 91

«القرآن ينسخ بعضه بعضا»، يعنى: آيات بعضى ناسخ بعضى ديگرند .

و يا: «المتشابه هو الّذي يشبه بعضه بعضا»، يعنى: آيات متشابه آن آياتى است كه بعضى با بعضى ديگر شبيه هستند ( و امكان اشتباه بين آنها وجود دارد ) . پس چنانكه بعضى آيات تصديق كننده بعضى ديگرند، بعضى از آيات هم ناسخ يا شبيه يكديگرند، و چه بسا مفسّر ندانسته به آيه نسخ شده استدلال و احتجاج كند و يا به سبب شباهت آيات، امر بر او مشتبه شود .

از على عليه السلام سؤل كردند : آيا از وحى چيزى نزد شما هست ؟ فرمود : نه ، به آن خدا كه دانه را مى شكافد و خلايق مى آفريند سوگند ، بعد از وحى موهبتى كه هست اين است كه خداى تعالى به هر كس از بندگانش كه بخواهد فهم در قرآنش را مى دهد .

سپس گويد :

اين حديث از احاديث برجسته است ، و كمترين چيزى را كه مى رساند اين است كه معارف صادره از مقام علمى آن جناب كه عقول را مدهوش و متحير كرده همه اش از قرآن گرفته شده است .(1)

روايت دوم :

عن أمير المؤمنين عليه السلام: ترد على أحدهم القضية في حكم من الأحكام فيحكم فيها برأيه ، ثم ترد تلك القضية بعينها على غيره فيحكم فيها بخلاف قوله ، ثم تجتمع القضاة بذلك عند الإمام الذي استقضاهم فيصوّب آراءهم جميعا ، وإلههم واحد ونبيّهم واحد وكتابهم واحد ! أفأمرهم اللّه سبحانه بالاختلاف فأطاعوه ؟ أم نهاهم عنه فعصوه ؟ أم أنزل اللّه دينا ناقصا فاستعان بهم على إتمامه ؟ أم كانوا شركاء ، فلهم أن يقولوا وعليه أن يرضى ؟ أم أنزل الله دينا تامّا فقصر الرسول صلى الله عليه و آله وسلم عن تبليغه وأدائه ؟ والله سبحانه يقول :

«ما فَرَّطْنا في الْكِتابِ مِنْ شَيْءٍ» ، وفيه تبيان كل شيء ، وذكر أن الكتاب يصدّق بعضه بعضا ، وأنه لا اختلاف فيه فقال سبحانه : «وَلَوْ كانَ مِنْ عِندِ غَيرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلَافاً كثِيراً» .(2)

ص: 94

وإن القرآن ظاهره أنيق وباطنه عميق لا تحصى عجائبه ، ولا تنقضي غرائبه ، ولا تكشف الظلمات إلاّ به .(1)

يعنى: بر يكى از آنها اختلافى عرضه مى شود تا درباره آن قضاوت كند، او به رأى شخصى خودش در آن نظر مى دهد وحكم مى نمايد، همين قضيه بر ديگرى عرضه مى شود و او بر خلاف قاضى اول حكم مى كند، سپس قاضيان نزد امام (وخليفه اى) كه آنان را به قضاوت منصوب كرده جمع مى شوند و او كار همه آنان را تأييد نموده، حكم به صحت همه آن قضاوتها مى كند، در حالى كه خدا و پيامبر و كتاب آسمانى آنها يكى است!

آيا خدا دستور داده كه اختلاف كنند و آنها با اين كارشان فرمانبردارى خدا كرده اند ؛ يا اينكه خدا آنها را از اختلاف نهى كرده و اين كارشان معصيت و نافرمانى خداست؟!

يا اينكه خدا دين ناقصى فرستاد و از آنها كمك گرفته تا آن را كامل كنند؟!

يا اينكه با خدا شريك هستند و خدا ناچار است نظريه آنها را بپذيرد و به آن رضايت دهد؟!

يا اينكه خدا دين را كامل فرستاد ولى پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم در تبليغ و رساندن آن كوتاهى كرده است؟!

ص: 95

خداى سبحانه مى فرمايد: ما در اين كتاب از بيان هيچ چيزى فروگذار نكرده ايم، و در آن تبيان هر چيزى هست .

وفرموده : آيات آن يكديگر را تصديق مى كنند و در آن اختلافى نيست، اگر از جانب غير خدا بود در آن اختلاف بسيار مى يافتند .

قرآن ظاهرى نيكو و شگفت انگيز وباطنى عميق دارد، عجائب آن بى شمار و غرائب آن بى پايان است، و تاريكى ها وظلمات جز با آن بر طرف نشود.

ايشان پس از ذكر اين روايت گفته:

اين روايت صراحتا اعلام مى دارد كه هر نظريه دينى بايد منتهى به قرآن گردد .

و اينكه فرمود : ( وفيه تبيان كل شيء ) نقل به معناى آيه اى است از قرآن .(1)

روايت سوم :

از امام صادق عليه السلام روايت شده است كه فرمود: «المتشابه ما اشتبه على جاهله»،(2) يعنى: متشابه آن آياتى است كه مفهومش براى كسى كه معنايش را نمى فهمد مشتبه است . در تفسير الميزان آمده است:

ص: 96

در اين حديث اشاره اى است به اينكه متشابه آن نيست كه به هيچ وجه نتوان معنايش را فهميد بلكه فهميدن معناى آن نيز ممكن است . (1)

روايت چهارم :

امام رضا عليه السلام مى فرمايد: «من ردّ متشابه القرآن إلى محكمه هُدي إلى صراط مستقيم»،(2) يعنى: كسى كه متشابه قرآن را به محكم آن برگرداند ، به راه راست هدايت شده است .

ايشان پس از اين روايت مى نويسد:

اين اخبار به طورى كه ملاحظه مى كنيد در تفسير متشابه معنايى نزديك به هم دارند ، و همه گفتار قبلى ما را تاييد مى كند كه گفتيم تشابه قبل از رفع ابهام است ، و چنان نيست كه به هيچ وجه نشود آن را بر طرف كرد ، بلكه با ارجاع متشابه به محكم و با تفسير محكم از آن ، تشابهش بر طرف مى شود .(3)

روايت پنجم :

ايشان در آخر بحث محكم و متشابه گويد:

ص: 97

اضافه بر اينكه در اين بين رواياتى از اهل بيت عليهم السلام رسيده كه به طور صريح دلالت بر همين معنا دارد ، نظير روايتى كه صاحب محاسن آن را به سند خود از ابى لبيد بحرانى از ابى جعفر عليه السلام نقل كرده كه در ضمن حديثى فرمود : هر كس خيال كند كه كتاب خدا مبهم است هم خودش هلاك شده و هم ديگران را هلاك كرده .(1)

روايت ششم :

در تفسير الميزان پس از روايت گذشته مى گويد:

و قريب به اين مضمون باز در محاسن و احتجاج از همان جناب آمده : وقتى سخنى از من مى شنويد همان مطلب را از كتاب خدا بپرسيد .(2)

روايت هفتم :

ايشان با اشاره به حديث: « ويشهد بعضه على بعض »(3) مى گويد:

و اما بيان قرآنى . . . كلامى است كه الفاظش در عين اينكه از يكديگر جدايند به يكديگر متصل هم هستند ، به اين معنا كه هر يك بيانگر ديگرى ، و به فرموده على عليه السلام شاهد بر مراد ديگرى است .(4)

ص: 98

با توجه به بيان گذشته جواب اشكال دور هم واضح شد ؛ زيرا تمام اين روايات - تسمك، اخذ و عرض اخبار بر قرآن - مخصوص محكمات ، و آنچه فهمش متوقّف بر بيان پيشوايان معصوم عليهم السلام مى باشد آيات متشابه است، پس اصلاً دور لازم نمى آيد .

و ثالثا: اينكه ايشان درباره روايات عرض مى گويد : «اين توصيه ها وقتى معنا دارد كه تمامى مضامين احاديث نبوى را بتوان از قرآن در آورد» .(1)

با كلام ديگر ايشان كه مى گويد: «جزئيات احكام چيزى نيست كه هر كس بتواند مستقلا و بدون مراجعه به بيانات رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم آن را از قرآن كريم استخراج كند ... و همچنين جزئيات قصص و معارفى از قبيل مسأله معاد» .(2) تنافى و تعارض روشن دارد كه اينجا «تمامى مضامين احاديث نبوى» را قابل استخراج از قرآن دانسته ؛ و جاى ديگر در بخشى از مطالب استثنا قائل شده و گفته است : اين قسمت را نمى توان بدون مراجعه به بيان رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم از قرآن استخراج كرد .

مگر آنكه گفته شود : روايات عرض مربوط به غير احكام شرعى و جزئيات قصص و معارف معاد است ، و مسلّم است كه ايشان به اين امر ملتزم نمى شود .

ص: 100

در نقل آن متفردند چنين اهتمام ورزيده و آن را از روايات درخشان شمرده است ! با اينكه غرض اهل خلاف از اين روايت آن است كه علوم اختصاصى را كه پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم به امر خداوند فقط براى اميرمؤمنان عليه السلام بيان فرموده، انكار نمايند . و اين روايت جعلى را در مقابل مصحف اميرمؤمنان عليه السلام - كه جمع آورى تنزيل، تأويل، تفسير، شأن نزول، و ترتيب آيات قرآن به كيفيت نزول آن بوده - تراشيده اند !

ولى مردم از درك و فهم و تشخيص آن ناتوان و عاجزند و چاره اى جز رجوع به اهل بيت عليهم السلام ندارند، امام صادق عليه السلام فرمود: هيچ امرى نيست كه دو نفر در آن اختلاف داشته باشند مگر آنكه ريشه و اصل آن در كتاب خدا بيان شده است ولى عقل مردم به آن نمى رسد .(1)

و ردّ متشابه به محكم از اين جهت نيست كه حتما محكمات متضمّن بيان تفصيلى آيات متشابه باشد، بلكه با آن فهميده مى شود كه ظاهر آيه متشابه مقصود خداى تعالى نبوده است .(1)

بود، مى خواهى از تفسير باطن آن برايت بگويم ؟ عرض كردم: مگر قرآن ظاهر و باطن دارد ؟ حضرت فرمود: آرى ! قرآن داراى ظاهر، باطن، معانى، ناسخ، منسوخ، محكم، متشابه، سنن، أمثال، فصل، وصل و . . . است، پس كسى كه خيال كند كتاب خدا مبهم است خود هلاك شده و ديگران را نيز به هلاكت و گمراهى كشانده است .(1)

شيخ حرّ عاملى رحمه الله در وسائل فرموده: مقصود از جمله اخير آن است كه چنين نيست كه قرآن براى همه مبهم باشد ( و هيچ فايده اى بر آن تصوّر نشود )، بلكه براى امامان معصوم عليهم السلام و كسانى كه از آنها ياد گرفته اند ابهامى در آن وجود ندارد . اگر معناى روايت جز اين باشد با صدر روايت سازگار نيست بلكه آن را نقض مى كند .(2)

سپس در ادامه صحبت فرمود : پيامبر خدا صلى الله عليه و آله وسلم مردم را از قيل و قال (يعنى گفتگوى هاى بى جا) و تباه كردن و ضايع كردن مال و ثروت و زياد سؤال كردن منع فرمود . عرض كردند : اى پسر پيامبر! در كجاى قرآن اين مطالب آمده است ؟ حضرت در پاسخ آيات زير را قرائت فرمود: «لا خَيْرَ فِي كَثِيرٍ مِنْ نَجْواهُمْ إلاّ مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاحٍ بَيْنَ النّاسِ» و «وَلا تُؤتُوا السُّفَهاءَ أَمْوالَكُمُ الَّتِي جَعَلَ اللّهُ لَكُمْ قِياما» و «لا تَسْئَلُوا عَنْ أَشْياءَ إِنْ تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤكُمْ» .(1)

چنانكه ملاحظه مى كنيد مفهوم (نجوى) با (قيل و قال) متفاوت است ، گرچه گاهى در مصداق مشترك باشند، و همچنين متفاهم عرفى از «لا تَسْئَلُوا عَنْ أَشْياءَ إِنْ تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤكُمْ» نهى از كثرت سؤال نيست .

پس چگونه مى شود گفت : اين روايت دلالت مطابقى بر مقصود صاحب تفسير الميزان - يعنى استغناء قرآن از بيان - دارد و استدلال حضرت به اين آيات ، دليل آن است كه : «آن معنا در افق فهم شنونده بوده ، و ذهن شنونده مى توانسته مستقلا آن را درك كند»(2) و در نتيجه

تفسير قرآن به قرآن براى همه جايز است ؟!

امام صادق عليه السلام مى فرمايند: اهل دانش قرآن - كه خداى تعالى به آنها علم قرآن را عنايت فرموده - اجازه ندارند كه به هوى و رأى و قياس در قرآن اخذ نمايند، خداى تعالى به واسطه دانشى كه در اختيار آنها گذاشته و مخصوص آنها گردانيده آنها را از اين امور بى نياز كرده است .

آنها اهل ذكر هستند كه خدا به امت دستور داده از آنها سؤال كنند .(1)

ص: 109

ص: 110

ص: 112

در تفسير الميزان نظريه عدم استقلال قرآن به محدّثين و اخباريها نسبت داده شده ، ايشان چند دليل مهم مخالفان را ذكر نموده و سپس در آن مناقشه كرده است، به شرح ذيل :

صحابه در آن روايت چه گفته ؟ مطرح نيست ، هر جا هم كه در تفسير آيه روايتى نرسيده بود توقف مى كردند ، و مى گفتند درباره اين آيه چيزى نمى توان گفت ، براى اينكه نه الفاظش آن ظهورى را دارد كه احتياج به بحث و اعمال فكر نداشته باشد ، و نه روايتى در ذيلش رسيده كه آن را معنا كرده باشد ، پس بايد توقف كرد ، و گفت : همه از نزد پروردگار است ، هر چند كه ما معنايش را نفهميم .

و تمسك مى كردند به جمله «والرّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا» راسخان در علم گويند : ما بدان ايمان داريم ، همه اش از ناحيه پروردگار ما است ، نه تنها آنهايى كه ما مى فهميم .

اين عده در اين روشى كه پيش گرفته اند خطا رفته اند . . . اولاً قرآن كريم نه تنها عقل را از اعتبار نينداخته ، بلكه معقول هم نيست كه آن را از اعتبار بيندازد ، براى اينكه اعتبار قرآن و كلام خدا بودن آن ( وحتى وجود خدا )، به وسيله عقل براى ما ثابت شده .

و در ثانى قرآن كريم حجيتى براى كلام صحابه و تابعين و امثال ايشان اثبات نكرده ، و هيچ جا نفرموده يا ايها الناس هر كس صحابى رسول خدا باشد ، هر چه به شما گفت بپذيريد كه سخن صحابى او حجت است ، و چطور ممكن است حجت كند با اينكه ميان كلمات اصحاب اختلافهاى فاحش هست ، مگر آنكه بگويى قرآن بشر را به سفسطه يعنى قبول تناقض گوييها دعوت كرده ، و حال آنكه چنين دعوتى نكرده .(1)

ص: 114

و باز در تفسير الميزان در تفسير آيه گذشته آمده است :

منظور از تشابه در آيه مورد بحث اين است كه آيات متشابه طورى است كه مقصود از آن براى فهم شنونده روشن نيست ، و چنان نيست كه شنونده به مجرد شنيدن آن ، مراد از آن را درك كند ، بلكه در اينكه منظور فلان معنا است يا آن معناى ديگر ترديد مى كند ، و ترديدش بر طرف نمى شود تا آنكه به آيات محكم رجوع نموده و به كمك آنها معناى آيات متشابه را مشخص كند ، و در نتيجه همان آيات متشابه نيز محكم شود ، پس آيات محكم به خودى خود محكم است ، و آيات متشابه به وسيله آيات محكم ، محكم مى شود . مثلا آيه شريفه : «الرَّحْمَنُ عَلى الْعَرْشِ استَوَى» آيه متشابه است ، چون معلوم نيست منظور از برقرار شدن خدا بر عرش چيست ؟ شنونده در اولين لحظه كه آن را مى شنود در معنايش ترديد مى كند ، ولى وقتى مراجعه به آيه : «لَيْس كَمِثْلِهِ شىْ ءٌ» مى كند مى فهمد كه قرار گرفتن خدا مانند قرار گرفتن ساير موجودات نيست و منظور از كلمه استوا برقرار شدن تسلط بر ملك و احاطه بر خلق است ، نه روى تخت نشستن ، و بر مكانى تكيه دادن كه كار موجودات جسمانى است، و چنين چيزى از خداى سبحان محال است.(1)

ص: 115

كلمات آنها ديده نمى شود ، به خصوص كه در بخش پنجم كلام بعضى از بزرگان خواهد آمد ، شيخ طوسى رحمه الله فرموده:

معانى آيات قرآن بر چهار قسم است . . . قسم چهارم آنچه لفظ بر بيش از يك معنا دلالت داشته، و احتمال اينكه خداوند هر كدام را اراده كرده، ممكن باشد، در اين قسم از آيات سزاوار نيست كسى اقدام بر تعيين مقصود خداوند كند مگر به قول پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم و يا امام معصوم عليه السلام .(1)

جالب آن است كه صاحب تفسير الميزان در كتابى ديگر همين مطلب را - كه به محدّثين نسبت داده ! - قول مشهور بين شيعه و سنى دانسته است و مى نويسد :

آنچه عملاً پيش مفسّرين از صدر اوّل تاكنون دائر و مورد اعتماد است اين است كه:

محكمات آياتى هستند كه معنى مراد آنها روشن است و به معنى غير مراد اشتباه نمى افتند، به اين گونه آيات بايد ايمان آورد و عمل هم كرد .

و آيات متشابهه آياتى هستند كه ظاهرشان مراد نيست و مراد واقعى آنها را كه تأويل آنها است جز خداى نداند و بشر را راهى به آن نيست ، به اين گونه آيات بايد ايمان آورد ولى از پيروى و عمل به آنها توقّف و خوددارى نمود .

ص: 117

اين قولى است كه در ميان علماء اهل سنت و جماعت مشهور است . و مشهور در ميان شيعه نيز همين قول است، جز اينكه اينان معتقدند كه تأويل آيات متشابهه را پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله وسلم و ائمه اهل بيت عليهم السلام نيز مى دانند ولى عامه مؤمنين كه به تأويل متشابهات راه ندارند ، علم به آن را بايد به خدا و پيغمبر و ائمه هدى ارجاع نمايند .(1)

درباره همين آيه از امام باقر عليه السلام روايت شده است كه فرمود: تأويل همه قرآن را كسى جز خدا و راسخان در علم (يعنى ريشه داران در دانش) نمى داند. رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم برترينِ راسخان در علم و دانش است كه خداى تعالى همه تنزيل و تأويل را به آن حضرت تعليم فرموده، و هر چه بر آن حضرت نازل كرده تأويل آن را نيز به حضرت ياد داده است، و اوصيا و جانشينان آن حضرت نيز همه آن را مى دانند .

امّا كسانى كه نمى دانند مى پرسند: ما كه تأويل آن را نمى دانيم چه بگوييم ؟ خداوند در پاسخ آنها فرموده: «يَقُولُونَ آمَنّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا» . يعنى آنان مى گويند: «ما بدان ايمان آورديم ، همه از جانب پروردگار ماست» .(1) و نظير اين مطلب در بقيه روايات نيز آمده است .(2)

اصلاً وقتى معناى آيات روشن نبود چه بايد كرد ؟ آيا انكار كنيم كه از جانب خدا است به جهت آنكه مراد از آن روشن نيست ؟ يا ايمان آورده و با عقل ناقص خويش در پى فهم آن باشيم ؟ روايات به وضوح دلالت دارد كه خداوند از ما نخواسته در آيات متشابه بحث و تعمّق داشته باشيم . پس در صورت دسترسى به معناى آن از دليل معتبر تفصيلاً نيز به آن اخذ مى كنيم وگرنه ايمان اجمالى كافى است .

ص: 119

اصلاً مقصود شما از دليل عقل در اينجا چيست ؟

بدون شك حكم عقلى است كه به واسطه آن علم به مقصود خداوند از آيات حاصل شود، پس شامل ظنّ و گمان و حتّى تركيب مقدّمات عقليّه اى كه از آن يقين به مراد خداوند حاصل نشود، نمى گردد .

پس امورى كه علم به آن توقّف بر شنيدن از پيشوايان معصوم عليهم السلام دارد مانند احكام شرعى، ملاكات آن، بسيارى از معارف الهى، و تفسير آيات متشابه و . . . در امثال اين موارد عقل حكمى ندارد، چون اينها از امورى نيست كه بشر با حواس پنج گانه، يا تجربه بتواند به آن برسد، از بديهيات و يا امور برهانى - كه شك در آنها راه ندارد - هم نيست ، لذا مفسّرين در آن اختلافات عجيب به راه انداخته اند . در نتيجه راه ياد گرفتن آن منحصر در اخذ از معلّم قرآن و قيّم آن يعنى ائمّه طاهرين عليهم السلام مى باشد .

پس رواياتى كه در مدح عقل و عقلا وارد شده است، مربوط به پيروى عاقل از عقل و خرد است در آنچه درك مى كند، نه مدح او بر پيروى از وهم و ظنّ و گمان !

بنابر اين خواه در باب حجيّت ظواهر، مستند ما حكم عقل باشد يا سيره عقلا، حجيّت در صورتى تمام است كه صاحب كلام خود به صراحت نگويد كه من روش خاصّى در بيان مقاصد خويش انتخاب كرده ام و بر طبق آن مشى مى كنم .

مثلاً اگر كسى به غلامش بگويد: اين ليست وظائف روزانه توست،

ص: 121

در موارد مشتبه وظيفه تو آن است كه از پسرم كسب تكليف كنى تا براى تو توضيح دهد، كاملا روشن است كه اگر غلام در مطلبى دچار ترديد شود حق ندارد از پيش خود استظهار كند، و اگر بدون مراجعه به فرزند اربابش از پيش خود استنباطى كند، نظر او نزد مولى هيچ ارزشى ندارد .

همين بيان در مورد آيات متشابه جارى است كه خداى تعالى ما را ارجاع به اهل بيت عليهم السلام داده، و از اظهار نظر در آن نهى فرموده است .

به بيان ديگر: در باب حجيّت مسلّم است كه بايد دليل خودش علم آور باشد يا ظنّى باشد كه شارع حكم به اعتبار آن نموده است، و اينكه در ظواهر آيات حكم به حجيّت كرده اند از اين جهت است كه از ظنون معتبره مى باشد، چون سند قرآن قطعى است ولى از جهت دلالت ظنّى است،(1) و هيچ دليلى بر حجيّت آيات متشابه اقامه نشده بلكه دليل برخلاف آن قائم است .

و كسى كه كمترين آشنايى با اصول فقه داشته باشد مى داند كه حجيّت قرآن اختصاص به آياتى دارد كه متشابه نباشد .

بلكه احتمال خطا در فهم آيات متشابه كافى است كه ما به چنين كارى اقدام نكنيم؛ زيرا - خواه يا ناخواه - منتهى به قول بدون علم در آيات الهى شده و در نتيجه هلاكت اخروى را به دنبال خواهد داشت .

پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله وسلم فرمود: بپرهيزيد از اينكه خدا شما را

ص: 122

تكذيب كند ! عرض كردند: چگونه ؟ فرمود: يكى از شما مى گويد: خدا چنين گفته . خدا مى فرمايد: دروغ گفتى من چنين نگفته ام . يا مى گويد: خدا چنين نگفته است . خدا مى فرمايد: دروغ گفتى، من چنين گفته ام .(1) جايى كه خداى تعالى درباره پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم بفرمايد: «وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنَا بَعْض الأَقَاوِيلِ * لأَخَذْنَا مِنْهُ بِالَْيمِينِ * ثمَّ لَقَطعْنَا مِنْهُ الْوَتِينَ * فَمَا مِنكم مِّنْ أَحَدٍ عَنْهُ حَاجِزِينَ»(2) تكليف ديگران روشن است !

نگويى: بعد از تأمّل و تدبّر به مقصود خداوند تعالى پى مى بريم و ديگر قول به غير علم نخواهد بود .

چون مى گوييم: ادّعاى عدم احتمال خلاف در همه نظرات يك مفسّر، صحيح نيست . چگونه ممكن است او علم به مطابقت نظر خويش با واقع پيدا كند ؟ !

علامه حلى قدس سره در ردّ اينكه همه مطالب قرآن قابل دانستن و فهميدن است مى نويسد : بطلان اين قول ضرورى و بديهى است چون در كتاب و سنت موارد بسيارى وجود دارد كه كار بر بسيارى از علما مشكل شده و نتوانسته اند در آن قطع به چيزى پيدا كنند .(3)

گذشته از آن بر فرض كه احيانا قطع به مطلب براى او حاصل شود ، مى گوييم :

ص: 123

اوّلاً: اين علم شخصى است و براى ديگران افاده علم نمى كند . لذا در تفسير الميزان تصريح شده كه دليلى بر حجيت اقوال و آراء علما در باب تفسير اقامه نشده است .(1)

ثانيا: چون اين طريق ايمن از لغزش نيست، خداى تعالى ما را از پيمودن چنين راهى نهى فرموده تا تحفّظ از خطا كرده باشيم . لذا در روايت از پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم آمده : كسى كه قرآن را به رأى خويش تفسير كند، اگر درست هم بگويد باز خطا كرده است .

نتيجه آنكه آيات متشابه را نمى توان درك كرد و به آن استدلال نمود مگر آنكه بيان آن به دليل معتبر از ائمّه عليهم السلام به ما رسيده باشد .

و حدّاقل مقتضاى احتياط اين است كه انسان به ظواهر قرآن اكتفا كرده و از ورود در متشابهات احتراز كند، چنانكه خود ايشان نظير همين توصيه را در تعليقه بحارالانوار به ديگران نموده است، ايشان مى گويد:

احتياط در دين اين است كه كسانى كه در مباحث عميق عقلى مهارت ندارند از اظهار نظر در آن نفيا و اثباتا خوددارى نموده و ( فقط ) به ظاهر آيات و روايات مستفيضه تمسّك كنند تا در معرض هلاكت ابدى قرار نگرفته و مبتلا به قول به غير علم، تناقض در آرا و . . . نشوند !(2)

ص: 124

البته انصاف مطلب اين است كه احتمال خطا قابل انكار نيست، بلكه مؤلّف مكرّر به آن اشاره كرده است ، چنانكه مى گويد:

چيزهايى كه عقل آدمى اصلا آنها را درك نمى كند ، و تنها باعث فريب خوردن آنان مى شود . . . مانند آيات متشابهى كه عقل در فهم آن سرگردان است ، و خيال مى كند آن را مى فهمد در حالى كه نمى فهمد .(1)

و بحث در متشابهات را لغزشگاه أقدام و قتلگاه أفهام معرّفى نموده و سپس گفته است:

احتياج نبود كه با مغلق گويى و آوردن متشابهات ، عقول را به تفكر وا دارد ، و در عوض فهم و عقل مردم را دچار گمراهى سازد ، و در نتيجه فهم ها و افكار بلغزد ، و مذاهب مختلفى درست شود .(2)

در آخر اين قسمت ذكر دو نكته را لازم مى دانيم:

1 . بدون شك توحيد، يعنى اثبات صانع، صفات حق تعالى و . . . همچنين نبوّت و امامت و حجيّت قرآن و . . . همه اينها به عقل اثبات مى شود . ولى عقل ما را ملزَم مى كند كه - پس از اثبات نبوت و امامت به معجزه يا نصّ - بايستى از پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم و ائمّه عليهم السلام پيروى كنى و حقّ سرپيچى از دستورات آنها را ندارى .

اهل بيت عليهم السلام هم به صراحت فرموده اند كه عقل از درك بسيارى از

ص: 125

امور قاصر است و حقّ دخالت در آن را ندارد، مانند احكام فرعيّه كه كسى حقّ رأى و نظر دادن و قياس كردن در آن را ندارد .

اين در حقيقت ابطال حجيّت عقل نيست بلكه تعيين محدوده ادراكات عقلى است .

از جمله مواردى كه ائمّه عليهم السلام از نظر دادن نهى كرده و فرموده اند: عقل

از درك و فهم آن عاجز است ، آيات متشابه مى باشد .

2 . آيا مى شود گفت: براى انسان عاقل كافى است كه به مطالعه كتب طب بپردازد، و با وجود عقل چه نيازى به مراجعه به طبيب دارد ؟ همچنين در بقيه علوم و فنون .

قطعا چنين نيست . هنگامى كه در مباحث فلسفى يا عرفانى به آنها اشكال مى شود، پاسخ مى دهند: شما به عمق مطلب نرسيده ايد، اينها خيلى دقيق و عميق است، شما از مبانى ارباب فن اطّلاع نداريد، آنها اصطلاحات مخصوص به خود دارند و . . . .

اگر در نوشته مخلوقى كه ايمن از لغزش و خبْط و خطا و . . . نيست امر چنين باشد، چه بايد گفت در كتاب الهى كه خود خداوند تصريح فرموده: آيات آن بر دو قسم است: محكم و متشابه، و فرموده: بيان آن با ماست، و فرموده: تو بيان مى كنى براى مردم آنچه را كه نازل كرديم بر ايشان و . . . .

نگويى: كتب فلسفه و عرفان و . . . براى عموم مردم نوشته نشده، به خلاف قرآن .

ص: 126

چون مى گوييم: در قرآن نيز آياتى وجود دارد كه نازل نشده تا مردم بدون واسطه آن را درك كنند، و لذا فرموده اند: «انّما يعرف القرآن من خوطب به» ؛ يعنى فقط كسى قرآن را مى فهمد كه مخاطب قرآن است .(1)

مؤلّف خود به اختلاف فاحش مفسّرين اعتراف كرده، و در ذكر گروههايى كه خواسته اند بين فلسفه و عرفان و ظاهر شريعت هر سه، يا دو تا از آنها جمع كنند گفته :

و اختلاف اين سه طريق به طور مسلم در كيفيت تفسير قرآن نيز اثر دارد ، و تفسيرى كه يك متدين و متعبّد به ظواهر دين براى قرآن مى كند ، با تفسيرى كه يك فيلسوف و يك صوفى مى نويسد اختلاف فاحشى دارد ، همچنانكه اين اختلاف را به عيان در تفاسير مشاهده مى كنيم و احساس مى كنيم كه هر مفسرى مشرب علمى خود را بر قرآن تحميل كرده و نخواسته است بفهمد كه قرآن چه مى گويد ، بلكه خواسته است بگويد قرآن نيز همان را مى گويد كه من مى فهمم، و به همين جهت است كه جمعى از علما در صدد بر آمده اند به مقدار بضاعت علمى كه داشته اند و در عين اختلافى كه در مشرب داشته اند ، بين ظواهر دينى و بين مسائل عرفانى نوعى آشتى و توافق بر قرار كنند ، مانند محيى الدين عربى ، و عبد الرزاق كاشانى ، و ابن فهد ، و شهيد ثانى ، و فيض كاشانى .

بعضى ديگر در صدد بر آمده اند بين فلسفه و عرفان صلح و آشتى بر قرار سازند ، مانند ابى نصر فارابى و شيخ سهروردى صاحب اشراق ، و شيخ صائن الدين محمد تركه .

بعضى ديگر در اين مقام بر آمده اند تا بين ظواهر دينى و فلسفه آشتى بر قرار سازند ، چون قاضى سعيد و غيره .

بعضى ديگر خواسته اند بين هر سه مشرب و مرام توافق دهند ، چون ابن سينا كه در تفسيرها و ساير كتبش دارد ، و صدر المتالهين

ص: 128

شيرازى در كتابها و رساله هايش و جمعى ديگر كه بعد از وى بودند .

ولى با همه اين احوال، اختلاف اين سه مشرب آن قدر عميق و ريشه دار است كه اين بزرگان نيز نتوانستند كارى در رفع آن صورت دهند ، بلكه هر چه در قطع ريشه اختلاف بيشتر كوشيدند ريشه را ريشه دارتر كردند ، و هر چه در صدد خاموش كردن اختلاف بر آمده اند دامنه اين آتش را شعله ورتر ساختند .

و شما خواننده عزيز به عيان مى بينى كه اهل هر فنى از اين فنون ، اهل فن ديگر را جاهل يا بى دين يا سفيه و ابله مى خواند ، و عامه مردم را مى بينى كه هر سه طائفه را منحرف مى دانند .

همه اين بدبختى ها در آن روزى گريبان مسلمانان را گرفت كه از دعوت كتاب به تفكر دسته جمعى تخلف كردند ، براى فهم حقائق و معارف دينى لجنه تشكيل ندادند ، هر كسى براى خود راهى پيش گرفت با اينكه قرآن كريم فرموده بود : «واعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّه جَمِيعاً وَلا تَفَرَّقُوا» .(1)

البته اشكال آخر كلام ايشان پرواضح است، چون علّت اختلاف امّت جدا شدن از اهل بيت عليهم السلام و پراكنده شدن از اطراف آنهاست .(2)

ص: 129

قطعا قرآن ما را به تفكّر اجتماعى دعوت نكرده چون اين خود باعث دامن زدن به اختلافات و تشديد آن مى باشد، بلكه قرآن ما را به اعتصام و چنگ زدن به حبل اللّه المتين يعنى اميرمؤمنان و فرزندان معصومش عليهم السلامدعوت كرده كه تمسّك به آنان مانع از انحراف و تفرقه و اختلاف، و موجب نظم اجتماع و اتحاد امّت است .

اگر گويى: اشكالى كه مؤلّف در تفسير صحابه و تابعين كرده - يعنى تعارض و تنافى در آنچه از آنها نقل شده - در بين روايات ائمه عليهم السلام نيز به چشم مى خورد .

در جواب گوييم: اصل حجيّت كلام اهل بيت عليهم السلام قابل انكار نيست، چنانكه مؤلّف ذيل آيه شريفهّ «وأَنْزَلْنا إِلَيْك الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيْهِمْ ولَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ»(1) آن را پذيرفته است،(2) ( البته حجيّت غير از نياز است و - چنانكه مكرر گذشت - ايشان نياز قرآن به غير را قبول ندارد ) و حديث شريف ثقلين و غير آن بر اين مطلب دلالت دارد .

نكته مهم آن است كه هيچ تعارضى در آنچه پيشوايان معصوم عليهم السلام

ص: 130

فرموده باشند ، وجود ندارد كه خود فرموده اند: راسخان در دانش كسانى هستند كه در علم آنها اختلاف ( و تعارضى ) نيست .(1)

آرى ، گاهى در بيان مطالب - به جهت شرايط ويژه - ملاحظه تقيّه شده كه با ملاحظه موافقت آن با اقوال عامّه معلوم مى شود .(2)

و در پاره اى از موارد ما خيال مى كنيم كه احاديث آنها با يكديگر تنافى دارد، غافل از آنكه ممكن است خداى تعالى معانى و مفاهيم متعدّد و تفاسير گوناگون و يا مراتب مختلف يك معنا را اراده كرده باشد كه در هر حديث به يكى از آنها نظر داشته اند .

بودن آن روشن است و مكلف تكليف خود را مى داند در پيروى اول و اجتناب از دوم، و قسم سوم متشابهات است كه وظيفه در آن ارجاع به خدا و راسخان در علم است كه تأويل آن را مى دانند، حال آيا جايز است امورى كه خدا بر سه قسم دانسته ما بگوييم بر دو قسم است ( و متشابه را از تشابه خارج كنيم ) با اينكه در متشابه نيز مصلحت ها و حكمت هايى وجود دارد كه خدا مردم را به آن امتحان مى كند .(1)

پس چنانكه قبلاً گذشت با ارجاع متشابه به محكم فقط مى فهميم كه ظاهر آيه متشابه مقصود خدا نبوده است، ولى دليلى وجود ندارد كه به مجرد رجوع به محكمات معناى متشابهات روشن و واضح شود .

در مثالى كه ايشان آورده اند، پس از مراجعه به آيه شريفه «لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَىْ ءٌ» فقط مى فهميم كه استواء خدا با استواء ما فرق دارد، ولى مراد از «اَلرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى» و بيان تفصيلى استواء حق تعالى براى ما از آيه : «لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَىْ ءٌ» روشن نمى شود .

لذا مرحوم سيّد مرتضى رحمه الله بيانى دارند كه: در اكثرِ آياتِ متشابه احتمالات زيادى وجود دارد كه با بقيه ادله موافق است و مخالف حق نيست، ولى ما نمى دانيم خدا كدام را اراده كرده است، فقط مى دانيم آنچه خلاف ادله باشد مراد خدا نيست .(2)

خلاصه اينكه محكمات قرآن به خودى خود، وبدون بيان ائمه عليهم السلام بيانگر و روشن كننده تمام آيات متشابه نيست .

ص: 132

و اختلافى كه در ابتدا و به ظاهر در آيات آن مى بيند بر طرف سازد .

و با اينكه اين آيه در مقام تحدّى و بيان اعجاز قرآن است ، معنا ندارد در چنين مقامى فهم قرآن را مشروط به فهم صحابه و شاگردان ايشان بدانيم .

* بلكه بالاتر، نمى توان در چنين مقامى درك معانى آن را به بيانات نبوى صلى الله عليه و آله وسلم حواله داد، چون كلام رسول اللّه صلى الله عليه و آله وسلم در چنين زمينه اى يا كلامى است كه موافق ظاهر كتاب الهى ومطابق آن است ويا مخالفت دارد، پر واضح است كه در صورت موافقت احتياجى به آن نيست، زيرا خود طرف ولو پس از تدبر و بحث همان معنا را درك مى كند، و در صورت مخالفت سازگارى با مقام تحدّى نداشته و نمى تواند حجتى را بر خصم اقامه كند .(1)*

ص: 134

بله ، البته جزئيات احكام چيزى نيست كه هر كس بتواند مستقلا و بدون مراجعه به بيانات رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم آن را از قرآن كريم استخراج كند ، همچنانكه خود قرآن هم مردم را به آن جناب ارجاع داده ، و فرموده : «وَمَا آتَاكُمُ الرَّسولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» و در اين معنا آياتى ديگر نيز هست ، و همچنين جزئيات قصص و معارفى از قبيل مسأله معاد .

و از همين جا روشن مى شود كه شأن پيامبر در اين مقام تنها و تنها تعليم كتاب است ، و تعليم عبارت از هدايت معلمى خبير نسبت به ذهن متعلم است ، و كارش اين است كه ذهن متعلم را به آن معارفى كه دستيابى به آن برايش دشوار است ارشاد كند ، و نمى توان گفت تعليم عبارت از ارشاد به فهم مطالبى است كه بدون تعليم ، فهميدنش محال باشد ، براى اينكه تعليم آسان كردن راه و نزديك كردن مقصد است ، نه ايجاد كردن راه و آفريدن مقصد .

معلم در تعليم خود مى خواهد مطالب را جورى دسته بندى شده تحويل شاگرد دهد كه ذهن او آسانتر آن را دريابد ، و با آن مأنوس شود ، و براى درك آنها در مشقت دسته بندى كردن و نظم و ترتيب دادن قرار نگرفته ، عمرش و موهبت استعدادش هدر نرفته ، و احيانا به خطا نيفتد .

و اين آن حقيقتى است كه امثال آيه : «وأَنْزَلْنا إِلَيْك الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيْهِم» و آيه : «وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَاب وَالحِْكْمَةَ» بر آن دلالت دارد .

ص: 135

به حكم اين آيات رسول اللّه صلى الله عليه و آله وسلم تنها چيزى از كتاب را به بشر تعليم مى داده و برايشان بيان مى كرده كه خود كتاب بر آن دلالت مى كند ، و خداى سبحان خواسته است با كلام خود آن را به بشر بفهماند ، و دست يابى بر آن براى بشر ممكن است ، نه چيزهايى را كه بشر راهى به سوى فهم آنها ندارد ، و ممكن نيست آن معانى را از كلام خداى تعالى استفاده كند ، چنين چيزى با امثال آيه : «كِتَابٌ فُصّلَت آيَاتُهُ قُرْآناً عَرَبِيّاً لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ» و آيه : «وَهَذَا لِسانٌ عَرَبىُّ مُبِينٌ» سازگارى ندارد ، براى اينكه اولى قرآن را كتابى معرفى كرده كه آياتش روشن است ، و براى قومى نازل شده كه مى دانند ، و دومى آن را زبانى عربى آشكار معرفى نموده است .(1)

ص: 136

حضرت نداريم ؟ ! چنانكه «خارج كردن از ظلمات به نور» در آيه مباركه: و«هُوَالَّذِي يُنزِّلُ عَلى عَبْدِهِ آيَاتِ بَيِّنَاتٍ لِّيُخْرِجَكم مِّنَ الظلُمَاتِ إِلى النُّورِ وَإِنَّ اللَّهَ بِكمْ لَرَؤوفٌ رَّحِيمٌ» ،(1) و امثال آن، به پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم نسبت داده شده ، پس هرگز نمى توان ادّعا كرد كه قرآن خودش نور است و براى خروج از ظلمات كافى است !

اگر چنين بود بايستى در آيه خداوند بگويد: ( ليخرج الناس من الظلمات ) يعنى تا مردم از ظلمات به نور خارج شوند .

و بفرمايد: ( ليبيّن لهم ) يعنى تا براى مردم روشن شود .

پس كلام تفسير الميزان با اين آيات منافات دارد، چون الغاء خصوصيّت - كه خصوص پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم مدخليّت در موضوع نداشته باشد - وجهى ندارد .

البته ايشان حجيّت روايات را در تفسير فى الجمله پذيرفته، چون در ذيل آيه شريفه «وأَنْزَلْنا إِلَيْك الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيْهِم»(2) مى گويد:

اين آيه دلالت دارد بر حجيت قول رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم در بيان آيات قرآن وتفسير آن ، چه آن آياتى كه نسبت به مدلول خود صراحت دارند و چه آنهايى كه ظهور دارند ، و چه آنهايى كه متشابهند ، و چه آنهايى كه مربوط به اسرار الهى هستند ، بيان و تفسير رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم در همه آنها حجت است .

ص: 139

و اينكه بعضى گفته اند : « كلام رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم تنها در تفسير متشابهات و آن آياتى كه مربوط به اسرار الهى اند حجيت دارد ، و اما آن آياتى كه در مدلول خود صريح و يا ظاهرند ، و احتياج به تفسير ندارند ، كلام رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم در آن موارد حجت نيست ». حرف صحيحى نيست ، و نبايد به آن اعتنا نمود .

اين در خود بيان رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم است و در ملحقات بيان آن جناب كه همان بيانات ائمه هدى عليهم السلام است نيز مطلب از اين قرار است ، زيرا به حكم حديث ثقلين بيان ايشان هم بيان رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم و ملحق به آن است ، به خلاف ساير افراد ، هر چند صحابه و يا تابعين و يا علماى امت باشند كلامشان حجت نيست ، براى اينكه آيه شريفه شامل آنان نمى شود ، نصى هم كه بتوان به آن اعتماد نمود و دلالت بر حجيت على الاطلاق كلام ايشان كند ، در كار نيست .(1)

ولى اشكال در اين است كه:

اوّلاً: ايشان در تعميم اين حجيّت اشكال كرده است و جايى كه مطالب روايات قابل استفاده از خود قرآن نباشد و با ظاهر آيات توافق نداشته باشد آن را حجّت نمى داند، چنانكه در مطلب چهارم گذشت و پاسخ آن خواهد آمد .

و ثانيا: قائل شدن به حجيّت منافات با انكار نياز ندارد، و آنچه روايات به صراحت بر آن دلالت دارد نياز قرآن به تفسير اهل بيت عليهم السلام است كه ايشان صريحا آن را انكار مى كند .

ص: 140

چه مى كند ؟! چرا اين مشكل جز با سنّت قابل حل نيست .

4 . به چه دليل آيه شريفه: «وَمَا آتَاكُمُ الرَّسولُ فَخُذُوهُ» مخصوص احكام فرعى است؟ چرا شامل بيان آيات متشابه و غير آن نشود ؟(1) مثلاً اگر مردم اعتقاد به تأثير ستارگان در سرنوشت داشتند و حضرت اين مطلب را باطل و موهوم اعلام فرمود يا از آيه اى متشابه برداشتى داشتند و حضرت خلاف آن را بيان فرمود ، آيا اين آيه شامل آن نمى شود ؟! اگر حضرت مطالبى درباره رجعت، برزخ، قيامت و... بيان فرمود ، چرا اخذ به آن بيان مشمول «وَمَا آتَاكُمُ الرَّسولُ فَخُذُوهُ»نشود ؟! پس تخصيص آيه به احكام دليلى ندارد. و همين بيان درباره آيه «وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَاب وَالحِْكْمَةَ» و «وأَنْزَلْنا إِلَيْك الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيْهِم» و... نيز جارى است ، يعنى دليلى بر اختصاص آن به احكام فرعى نيست .(2)

5 . در احكام هم استناد به آيه مذكوره جواب از اشكال نيست، بلكه التزام به باقى بودن تشابه آيات است ؛ زيرا با اين آيه تشابه از آيات الاحكام بر طرف نمى شود، اين آيه ما را به پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم ارجاع داده و با بيان حضرت تشابه رفع مى شود . پس باز اشكال عقلى كه شما تصوّر كرده ايد به حال خود باقى است !

6 . چنانكه در آيات الاحكام خدا ما را به پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم ارجاع داده، در

ص: 143

مورد آيات متشابه هم - به حكم آيات و روايات كثيره - ما مأموريم كه از اظهار نظر خوددارى كرده و به امامان معصوم عليهم السلام رجوع كنيم .

7 . بر فرض كه در آيات الاحكام به آيه شريفه «ما آتاكُم الرَّسولُ . . .» استناد كنيد، در تفاصيل قصص و معاد چه دليلى داريد ؟

8 . آيا به آنچه در نصوص معتبره وارد شده از تفاصيل قضاياى معاد و قيامت و تصريح به معاد جسمانى و . . . متلزم مى شويد ؟ ! آيا روايات معتبره وارده در قصص قرآنى را مى پذيريد ؟ ! مانند : داستان ابتداى خلقت ، مأمور شدن فرشتگان به سجده بر حضرت آدم عليه السلام ، سكونت حضرت آدم و حوا عليهماالسلام در بهشت ، خارج شدن آنها پس از خوردن از شجره و . . . پس چرا مواردى از آنها را بر تمثيل حمل كرده ايد ؟ !(1)

در هر صورت استدلال ايشان قابل تخصيص و استثنا نيست،(2) لذا در مطالبى كه اخيرا از ايشان گذشت(3) دو وجه محتمل است :

الف ) اين كلام استثنا از ماقبل باشد، يعنى خداوند فرموده كه اين بخش از آيات نيازمند بيان پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم است .

ب ) اين كلام منافاتى با مطالب گذشته ايشان نداشته و فقط متذكر اين نكته است كه آيات الاحكام و ... - در عين روشن بودن معنا و مفهوم آن - شرح جزئيات و تفاصيلش متوقف بر بيان حضرت است .

ص: 144

بنابراحتمال اول - كه ايشان نياز به بيان پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم را در اين بخش

پذيرفته - آيات الاحكام و ... نقضى است روشن بر استدلال ايشان ؛ زيرا ديگر نمى تواند ادعا كند :

آيات قرآن دلالت دارد بر اينكه هر دانشمندى با تدبر و بحث مى تواند معارف قرآن را درك كند . و نمى توان درك معانى آن را حتى به بيانات نبوى صلى الله عليه و آله وسلم حواله داد !(1)

و بنابر احتمال دوم - كه با استدلال ايشان سازگار است - اشكال آن است كه - چنانكه گذشت - برخى از آيات روشن نيست و بدون بيان معصوم به هيچ وجه نمى شود مشكل آن را حلّ كرد مانند آيات ارث .(2)

ديگران از فهم آن عاجزند . پس مقصود اين نيست كه اصلاً مطلب براى مردم قابل درك نيست كه ايشان ايراد كرده اند: «تعليم كه ايجاد طريق و خلق مقصد نيست» . بلكه مقصود آن است كه در صورتى كه بيان ائمه عليهم السلام نباشد، مردم آن را درك نمى كنند . لذا در روايات آمده : خدا با قرآن، پيامبر و ما را مخاطب قرار داده، لذا كسى جز ما آن را درك نمى كند .(1)

مردم در دانش قرآن مشترك نيستند، و به جز راهى كه خدا تعيين كرده از راه ديگرى نمى توانند به آن برسند .(2) هلاكت و گمراهى مردم در آيات متشابه از اين جهت بود كه حقيقت معناى آن را ندانسته و درك نكردند لذا از پيش خود به تأويل آن پرداخته، و زير بار آن نرفتند كه از اهل بيت عليهم السلام سؤال كنند، بلكه خود را از آنها بى نياز دانستند . . . .(3)

در شب معراج خدا به پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم فرمود: آيا خليفه اى براى خويش انتخاب كرده اى كه ... آنچه از كتاب من نمى دانند به آنها تعليم كند ؟(4)

اشكالش اين است كه روايت ابوبصير در بصائرالدرجات تصحيف شده است كه شاهد آن هم قرينه داخلى و هم قرينه خارجى است .

قرينه داخلى: تكرار لفظ «قال» است كه وجهى ندارد . پس «قال ابوجعفر» بعد از «قال انتم هم» معنا ندارد مگر اينكه قائل دوّم غير از قائل اوّل باشد، اوّلى سائل و دوّمى مجيب .(1)

قرينه خارجى: روايات متعدّد از ابوبصير و غير او - كه در خود بصائرالدرجات قريب به بيست روايت آورده - و در همه آنها آمده :

راوى گويد: عرض كردم: «اَلَّذينَ اُوتُوا الْعِلْمَ» چه كسانى هستند ؟

يا مى پرسد: آيا شما هستيد ؟

سپس در جواب آمده است: چه كسى ممكن است باشد ؟

و يا: چه كسى ممكن است جز ما اهل بيت مقصود باشد ؟!

و با مراجعه به مصادر به خصوص بصائر الدرجات حقيقت مطلب كاملاً روشن مى شود .

4 . در وسائل الشيعه(2) روايتى از بصائرالدرجات آورده كه شباهت تمام با عبارت تفسير الميزان دارد، ولى اگر ايشان روايت را از وسائل آورده باشد لفظ «غيرنا» از آخر روايت افتاده است، و با وجود اين لفظ، روايت كاملاً بر خلاف گفته ايشان دلالت دارد .

ص: 149

تطبيق دهند . سپس از امام صادق عليه السلام روايت كرده كه فرمود :

كسى كه قرآن را به رأى خود تفسير كند ، اگر هم تصادفا تفسيرش درست از آب در آيد اجر نمى برد .

و از حضرت رضا عليه السلام روايت آورده كه فرمود : رأى دادن درباره كتاب خدا كفر است .(1)

سپس گويد :

اينكه رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم فرمود : هر كس قرآن را با رأى خود تفسير كند . . . منظور از رأى اعتقادى است كه در اثر اجتهاد به دست مى آيد ، گاهى هم كلمه رأى بر سخنى اطلاق مى شود كه ناشى از هواى نفس و استحسان باشد ، و به هر حال از آنجا كه كلمه نامبرده در حديث اضافه بر ضمير (ها) شده ، فهميده مى شود كه رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم نخواسته است مسلمانان را در تفسير قرآن از مطلق اجتهاد نهى كند ، تا لازمه اش اين باشد كه مردم را در تفسير قرآن مأمور به پيروى روايات وارده از خود و از ائمه اهل بيتش عليهم السلام كرده باشد ، آن طور كه اهل حديث خيال كرده اند .

علاوه بر اينكه اگر منظور آن جناب چنين چيزى بوده باشد روايت نامبرده با آيات بسيارى كه قرآن را عربى مبين مى خواند ، و يا به تدبر در آن امر مى كند ، و همچنين با روايات بسيارى كه دستور مى دهد هر روايتى را بايد عرضه به قرآن كرد ، منافات خواهد داشت .

ص: 151

بلكه خواسته است از خودسرى در تفسير نهى كند ، چون گفتيم كلمه رأى را بر ضمير (ها) اضافه كرده ، و اين اضافه اختصاص و انفراد و استقلال را مى رساند .

پس خواسته است بفرمايد : مفسر نبايد در تفسير آيات قرآنى به اسبابى كه براى فهم كلام عربى در دست دارد اكتفا نموده ، كلام خدا را با كلام مردم مقايسه كند ، براى اينكه كلام خدا با كلام بشرى فرق دارد .

ما وقتى يك جمله كلام بشرى را مى شنويم - از هر گوينده اى كه باشد - بدون درنگ قواعد معمولى ادبيات را درباره آن اعمال نموده كشف مى كنيم كه منظور گوينده چه بوده ، و همان معنا را به گردن آن كلام و گوينده اش مى گذاريم ، و حكم مى كنيم كه فلانى چنين و چنان گفته ، همچنانكه اين روش را در محاكم قضايى و اقرارها و شهادتها و ساير جريانات آنجا معمول مى داريم ، بايد هم معمول بداريم ، براى اينكه كلام آدمى بر اساس همين قواعد عربى بيان مى شود ، هر گوينده اى به اتكاى آن قواعد سخن مى گويد ، و مى داند كه شنونده اش نيز آن قواعد را اعمال مى كند ، و تك تك كلمات و جملات را بر مصاديق حقيقى و مجازى كه علم لغت در اختيارش گذاشته تطبيق مى دهد .

و اما بيان قرآنى - به بيانى كه در بحث هاى قبلى گذشت - بر اين مجرا جريان ندارد ، بلكه كلامى است كه الفاظش در عين اينكه از يكديگر جدايند به يكديگر متصل هم هستند ، به اين معنا كه هر يك

ص: 152

بيانگر ديگرى ، و به فرموده على عليه السلام شاهد بر مراد ديگرى است .

پس نبايد به مدلول يك آيه و آنچه از به كار بردن قواعد عربيت مى فهميم اكتفا نموده ، بدون اينكه ساير آيات مناسب با آن را مورد دقت و اجتهاد قرار دهيم به معنايى كه از آن يك آيه به دست مى آيد تمسك كنيم ، همچنانكه آيه شريفه : «أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كانَ مِنْ عِندِ غَيرِ اللّه لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلَافاً كثِيراً» به همين معنا اشاره نموده و مى فرمايد تمامى آيات قرآن به هم پيوستگى دارند ، كه بيانش در بحثى كه پيرامون اعجاز قرآن داشتيم و نيز در خلال بحث هاى ديگر گذشت .

بنابر آنچه گفته شد نهى از تفسير به رأى ، نهى از طريقه كشف

است نه از مكشوف ،(1) و به عبارتى ديگر از اين نهى فرمود كه بخواهند كلام او را مانند كلام غير او بفهمند ، هر چند كه اين قسم فهميدن گاهى هم درست از آب درآيد ، شاهد بر اينكه مراد آن جناب اين است ، روايت ديگرى است كه در آن فرمود : كسى كه در قرآن به رأى خود سخن گويد ، و درست هم بگويد باز خطا كرده . و معلوم است كه حكم به خطا كردن حتى در مورد صحيح بودن رأى جز بدين جهت نيست كه طريقه ، طريقه درستى نيست ، و منظور از خطا كردن خطاى در طريقه است ، نه در خود آن مطلب .

و همچنين حديث عياشى كه در آن فرمود : اگر هم سخن درست بگويد اجر نمى برد .

ص: 153

مؤد اين معنا وضع موجود در عصر رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم است ، چون در آن ايام قرآن كريم هنوز تأليف و جمع آورى نشده بود ، آيات و سوره هاى آن در دست مردم متفرق بود ، و به همين جهت نمى توانستند تك تك آيات را تفسير كنند ، چون خطر وقوع در خلاف منظور ، در كار بود .

و حاصل سخن اين شد كه آنچه از آن نهى شده اين است كه كسى خود را در تفسير قرآن مستقل بداند ، و به فهم خود اعتماد كند ، و به غير خود مراجعه نكند .

ولازمه اين روايات اين است كه مفسر همواره از غيرخودش استمداد جسته و به ديگران نيز مراجعه كند ، و آن ديگران لابد يا عبارت است از ساير آيات قرآن، و يا عبارت است از احاديث وارده در سنت.

شق دوم نمى تواند باشد ، براى اينكه مراجعه به سنت با دستور قرآن و حتى با دستور خود سنت كه فرموده همواره به كتاب خدا رجوع كنيد ، و اخبار را بر آن عرضه كنيد ، منافات دارد ، پس باقى نمى ماند مگر شق اول ، يعنى خود قرآن كريم كه در تفسير يك يك آيات بايد به خود قرآن مراجعه نمود .(1)

ايشان در دنباله كلام خويش از امام صادق از پدر بزرگوارش عليهماالسلام روايت مى كند كه :

ص: 154

هيچ كس نيست كه بعض از قرآن را به بعض ديگر زند جز آنكه كافر شود .(1)

و پس از ذكر پاره اى از روايات و دو روايت از الدر المنثور كه قبلاً گذشت ،(2) در توجيه آن مى گويد :

اين روايات به طورى كه ملاحظه كرديد عبارت ضرب القرآن بعضه ببعض را در مقابل تصديق بعض القرآن بعضا قرار داده ، معلوم مى شود منظور از ضرب القرآن اين است كه كسى بين مقاماتى كه معانى آيات دارند خلط كند و در ترتيبى كه بين مقاصد هست اخلال وارد آورد ، مثلا محكم را متشابه و متشابه را محكم بداند ، و يا خطاهايى از اين قبيل مرتكب شود .

پس تكلم به رأى پيرامون قرآن ، و قول به غير علم كه در روايات گذشته بود ، و ضرب بعض القرآن ببعض كه در اين روايات آمد ، همه مى خواهند يك چيز را بفهمانند ، و آن اين است كه براى درك معناى قرآن از غير قرآن استمداد نجوييد .(3)

ص: 155

اينكه مكرّر مطلب را به اهل حديث نسبت داده هيچ وجهى ندارد .(1)

نتيجه آنكه تفسير به رأى منحصر در آنچه مؤلّف گفته نيست .

امّا اينكه : نهى به تفسيرى تعلّق گرفته كه در آن همه آيات مناسب موضوع بررسى نشده باشد ؛ هيچ دليلى بر اين مطلب نيست، با توجه به اين نكته كه بحث در متشابهات است نه محكمات .

مى گويد : تقريبا همه روايات باب صراحت دارد كه به غير ظواهر قرآن، يعنى آياتى كه معنايش معلوم نيست ، نمى شود تمسك كرد.(1)

پس اينكه معناى روايات آنچه ايشان گفته نيست، مطلبى واضح و روشن است . ولى ايشان به چند روايت انگشت شمار بسنده كرده است، در حالى كه احاديث در اين زمينه بى شمار است كه خلاصه بعضى از آن آنها را در بخش اول كتاب ملاحظه نموديد .

ص: 162

هدايت نموده ، به سوى اغراض و مقاصد قرآن راهنمايى مى كنند .

علاوه بر اينكه نظير رواياتى كه از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم در دعوت مردم به اخذ قرآن و تدبر در آن و عرضه احاديث بر آن وارد شده ، رواياتى هم از ائمه اهل بيت عليهم السلام وارد شده است .

از اين هم كه بگذريم در گروه بسيارى از روايات تفسيرى كه از اين خاندان رسيده طريقه استدلال به آيه اى براى آيه ديگر ، و استشهاد به يك معنا بر معناى ديگر به كار رفته ، و اين درست نيست مگر وقتى كه معنا معنايى باشد كه در افق فهم شنونده باشد ، و ذهن شنونده بتواند مستقلا آن را درك كند .

چون از راهى كه برايش تعيين شده ( يعنى مراجعه به بقيه آيات ) براى فهم آن وارد شده است .(1)

اضافه بر اينكه در اين بين رواياتى از اهل بيت عليهم السلام رسيده كه به طور صريح دلالت بر همين معنا دارد ، نظير روايتى كه صاحب محاسن آن را بسند خود از ابى لبيد بحرانى از ابى جعفر عليه السلام نقل كرده كه در ضمن حديثى فرمود : هر كس خيال كند كه كتاب خدا مبهم است هم خودش هلاك شده و هم ديگران را هلاك كرده . و قريب به اين مضمون باز در محاسن و احتجاج از همان جناب آمده : وقتى سخنى از من مى شنويد همان مطلب را از كتاب خدا بپرسيد .(2)

ص: 164

فحص قبل از تمسّك به ظاهر است كه مورد قبول همه علما مى باشد .

نتيجه آنكه اگر ما به قرآن اكتفا نموده و به اهل بيت عليهم السلام مراجعه نكنيم،

تمسّك به يكى از ثقلين كرده و ديگرى را رها كرده ايم ! پس ما در محكمات هم از خاندان پيامبر عليهم السلام بى نياز نيستيم چه رسد به متشابهات چون تخصيص و تقييد بسيارى از عمومات و اطلاقات قرآن در بيان معصومين عليهم السلام آمده است نه در خود قرآن ؛ لذا هنگامى كه از امام باقر عليه السلام معناى حديث ثقلين را پرسيدند ، فرمود : هميشه قرآن با راهنمايى از ما خاندان هست كه مردم را به (مراد و مقصود از) آن رهنمون سازد تا (روزقيامت) كنار حوض كوثر .(1)

جدايى ندارند، و قرآن مقام و منزلت و اهميّت و . . . عترت عليهم السلام را بيان مى كند و آنها معنا و مفهوم و تفسير آيات قرآن را بيان مى كنند . يعنى بيانگر قرائن محكمات قرآن - مانند قيود و مخصصات آن - و روشنگر آيات متشابه ، و به تعبير جامع زبان گوياى قرآن ائمه عليهم السلام هستند .

اين مطلب چقدر با كلام مؤلّف فاصله دارد كه:

قرآن بر معانى خود دلالت دارد و معارف الهيه را كشف مى كند و اهل بيت عليهم السلام ما را به طريق اين دلالت هدايت مى نمايند . . . .

طريقه خودش تفسير كنند ، و آن تفسيرى كه از آن نهى شده تفسير از غير طريق است .

و اين نيز روشن شد كه طريقه صحيح تفسير اين است كه براى روشن شدن معناى يك آيه از آيات ديگر استمداد شود .

و اين كار را تنها كسى مى تواند بكند كه در اثر ممارست در روايات وارده از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم و از ائمه اهل بيت عليهم السلام ، استاد حديث شده ، و از اين ناحيه ذوقى به دست آورد ، چنين كسى مى تواند دست به كار تفسير بزند. و خدا راهنما است .(1)

ص: 172

روايات وارده از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم و از ائمه اهل بيت عليهم السلام ، استاد حديث شده ، و از اين ناحيه ذوقى به دست آورد ، چنين كسى مى تواند دست به كار تفسير بزند .

مگر ايشان نگفت كه تحدّى دليل آن است كه معنا ندارد در فهم قرآن حتّى به بيان پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم ارجاع داده شود ؟

مگر ايشان نمى گويد قرآن حتّى در معرض فهم كفّار و ملحدين است، و براى همه قابل نيل است ؟ !

آيا در حاشيه كفايه - پس از ذكر آيه : «أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كانَ مِنْ عِندِ غَيرِ اللّه لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلافاً كثِيراً» - تصريح نكرد كه:

اين آيه سرزنش كفار و منافقينى است كه قرآن را از جانب خدا نمى دانند . معنا ندارد كه خدا آنها را به بيانات پيامبر و اهل بيت عليهم السلام ارجاع دهد و بگويد: كلام ديگرى اختلاف كثير ندارد .(1)

با اين بيان آيا معقول است كه ما به كفّار بگوييم:

اگر مى خواهيد اعجاز قرآن را بفهميد بايستى در روايات ممارست داشته باشيد تا به حقّانيّت آن پى ببريد ؟ !

ص: 174

به آن، و اهل ذكر مى باشند كه كسى جز آنها احاطه به تفسير قرآن نداشته و نمى تواند آن را براى مردم بيان كند، و اين دانش لازمه امامت است .

7 . رواياتى كه گويد بر همه لازم است در تفسير قرآن، و فهم آيات آن فقط به امامان معصوم عليهم السلام مراجعه كنند ؛ چون فقط آنها اهل ذكر - كه خدا دستور به سؤال از آنها داده - هستند . و خدا به واسطه آنها مردم را از همه بى نياز كرده، و كسى كه قرآن را از غير آنها بياموزد هلاك شده است .

جمع بين روايات به اين است كه: گروه اوّل از روايات مخصوص محكمات قرآن است، و آيات متشابه جز با تفسير اهل بيت عليهم السلام قابل درك نيست ، در مورد ظواهر هم به جهت فحص از قرائن - مقيّدات و مخصّصات - مراجعه به امامان معصوم عليهم السلام لازم است .(1)

ص: 176

ص: 178

از آنچه گذشت كاملاً روشن شد كه چه مفاسد و زيان هايى بر نظريه «استقلال قرآن» و بى نياز بودن قرآن از اهل بيت عليهم السلام مترتب مى شود،

و چون برخى از نظرات و آراء صاحب تفسير الميزان ملاحظه شد -

بدون اينكه در صدد فحص و استقصاى آن باشيم - كه شاهد مناسبى بر صحيح نبودن روش و طريقه ايشان در باب تفسير بود، لذا مناسب ديديم در اين بخش اين چند مورد را ذكر كرده و به اختصار اشكال آن را - از آيات و روايات و كلمات علما - ذكر كنيم .

البته در ضمن بخش هاى گذشته برخى از موارد تأمل در نظرات ايشان در تفسير و غير آن گذشت ، مانند اينكه :

1 . اكتفا به روايات مأثوره در تفسير آيات متشابه، نظريه اخباريهاست .(1)

2 . استدلال به آيه : «يَقُولُونَ آمَنّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا» بر توقف در آيات متشابه خطاست .(2)

3 . توقف در آيات متشابه ابطال حجيت عقل است .(3)

ص: 179

4 . خدا فقط دعوت كرده كه مردم در آياتش تدبر كنند ، و عقل و فهم خود را در فهميدن آن به كار ببندند .(1)

5 . هر اختلافى كه در آيات به نظر برسد ، با تدبر بر طرف مى شود .2

6 . آيات ( تدبر و تحدّى ) به روشنى دلالت دارد بر اينكه معارف قرآن معارفى است كه با تدبر و بحث پيرامون آن مى شود آن را درك كرد .3

7 . خداى تعالى قرآن كريم را هدايت و نور و تبيان كل شى ء معرفى كرده ، چگونه ممكن است چيزى كه خودش نور و هدايت و بيان هر چيز است ، محتاج بيان باشد ؟ !4

8 . در مقام تحدّى و بيان اعجاز قرآن ، معنا ندارد فهم آن را مشروط به بيان كسى حتى به بيان رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم بدانيم .(2)

9 . شأن پيامبر در اين مقام فقط تعليم كتاب است .

تعليم هم اين است كه ذهن متعلم را به معارفى كه دستيابى به آن دشوار است ارشاد كند ، نه اينكه بدون تعليم ، فهميدنش محال باشد .(3)

10 . صريح آيات دلالت دارد كه آيات قرآن يكديگر را تفسير مى كنند .(4)

11 . در قرآن حتى يك آيه هم نيست كه در مفهومش اغلاق و تعقيدى باشد ، آيات متشابه در مفهومش غايت وضوح و روشنى را دارد ، و تشابهش بخاطر اين است كه مراد از آن را نميدانيم.(5)

ص: 180

12 . محكم و متشابه بودن نسبى است و در قرآن متشابه به تمام معنا و به طور مطلق نداريم .(1)

13 . قرآن كريم كتابى است كه نه نسخ مى پذيرد و... و نه هيچ دليل حاكمى مى تواند بر آن حكمى كند ، چون اينها نوعى تحول و دگرگونگى است كه لازمه اختلاف است و قرآن اختلاف نمى پذيرد .(2)

14 . روش و سيره معصومين عليهم السلام تفسير قرآن به قرآن بوده است ، پس ما هم بايستى از اين روش پيروى كنيم .(3)

15 . منع از اجتهاد در تفسير قرآن واكتفا به روايات معصومين عليهم السلام با آيات تدبر، و همچنين آياتى كه قرآن را عربى مبين معرفى كرده ،

و رواياتى كه امر به تدبّر در قرآن كرده ،

و رواياتى كه امر به تمسّك به آن كرده ،

و رواياتى كه امر به عرض اخبار بر آن نموده

با همه اينها تنافى دارد !(4)

16 . محصّل از روايات نهى از تفسير به رأى و نحو آن اين است كه : مفسر نبايستى مستقل در تفسير باشد، بلكه لازم است در تفسير استمداد از خود قرآن كند و در هر آيه به آيات مناسب با آن بحث رجوع نمايد .(5)

17 . نهى در اين روايات متعلّق است به استمداد از غير قرآن در تفسير !(6)

ص: 181

18 . نهى در اين روايات از طريقه كشف است ، نه از مكشوف .(1)

19 . روايات متواترى كه سفارش به تمسك به قرآن و عمل كردن به آن كرده و احاديثى كه گويد اخبار را عرضه بر قرآن كنيد ، وقتى معنا دارد كه تمامى مضامين احاديث را بتوان از قرآن كريم استفاده كرد .(2)

20 . اگر بنا باشد فهم قرآن منوط به بيان رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم باشد ، دور لازم مى آيد؛ زيرا براى پى بردن به صحت و سقم حديث بايستى از آيات استفاده كنيم، و براى فهم قرآن بايد به حديث مراجعه كنيم و اين دور است .(3)

21 . حديث ثقلين مى خواهد قرآن و عترت را با هم حجت كند، و مى گويد: قرآن بر معانى خود دلالت دارد و معارف الهيه را كشف مى كند و اهل بيت عليهم السلام ما را به طريق اين دلالت ( يعنى آيات محكماتى كه بيانگر متشابهات هستند ) هدايت مى نمايند .(4)

22 . جمع بين روايات در باب تفسير به اين است كه قرآن را از طريقه خودش تفسير كنند ، و آنچه از آن نهى شده تفسير از غير طريق است . و طريقه صحيح تفسير اين است كه براى روشن شدن معناى يك آيه ، از آيات ديگر استمداد شود .(5)

23 . حروف مقطعه از متشابهات نيست . ممكن است بين اين حروف و مضامين سوره اى كه با اين حروف آغاز شده ارتباط خاصى باشد .(6)

ص: 182

24 . همه بدبختى ها ( و اختلافات امت ) از آن روزى گريبان مسلمانان را گرفت كه از دعوت كتاب به تفكر دسته جمعى تخلف كردند ، با اينكه قرآن كريم فرموده بود : «واعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّه جَمِيعاً وَلا تَفَرَّقُوا» .(1)

25 . رواياتى كه ذيل آياتى چون: «وما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللّهُ والرّاسِخُونَ في الْعِلْمِ» و «بَلْ هُوَ آياتٌ بَيِّناتٌ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ» وارد شده كه مقصود ائمّه عليهم السلام هستند از باب جرى و تطبيق و ذكر اكمل مصاديق است نه انحصار و اختصاص .(2)

26 . تعجّب است از استدلال و اعتماد ايشان بر روايات عامه .(3)

27 . بلكه بعضى از آنها را از روايات درخشان معرّفى مى كند، با وجود اشكالات متعدّد در آن !(4)

28 . و از آن عجيب تر اين است كه به روايتى استدلال كرده كه يا اصلاً در مصادر نيست، يا اگر باشد تصحيف شده ، يا روايت ناقص آورده شده !(5)

29 . چنانكه در جاى ديگر به روايتى ناقص استدلال شده و صدر روايت با آنكه قرينه براى ذيل آن بوده، آورده نشده است !(6)

30 . همچنين استدلال ايشان به «سياق آيات» اصلاً وجهى ندارد ، زيرا ايشان ترتيب موجود در مصاحف را از جانب خدا و يا پيامبر صلى الله عليه و آله نمى داند.(7)

ص: 183

و اينك به آراء و نظرات ديگرى از ايشان مى پردازيم :

1 . ايشان گويد:

به سوى خدا دو راه وجود دارد، راه نزديك كه راه مؤمنان است و راه دور كه راه ديگران مى باشد .(1)

اولين قدم در اثبات توحيد واقعى را قرآن برداشته، و ما نيافتيم كسى كه پرده از آن برداشته باشد جز اميرمؤمنان عليه السلام .

مطلب در طى چندين قرن متمادى درك نشده بود، تا اينكه پس از هزار سال فلاسفه اسلامى به آن رسيدند و به صراحت گفتند كه آن را از كلام آن حضرت گرفتند.

و اين برهان ها همه مبتنى بر صرافت وجود و احديت ذات حق تعالى مى باشد.(1)

4 . ايشان از آيات قرآن مانند : «وَاللَّهُ هُوَ الْغَنىُّ»(1) و «الْعَزِيزِ الْوَهَّابِ»(2) و «أَعْطى كلَّ شىْ ءٍ خَلْقَهُ ثمَّ هَدَى»(3) استفاده مى كند كه:

آنچه كه خدا به خلق عطا مى كند و مى بخشد، خودش واجد و سرشار از آن مى باشد .(4)

آيت اللّه خويى - در ضمن بحث مفصلى - يكى از اشكالات مهم فلسفه را همين مطلب نادرست مى داند .(1)

5 . ايشان تصور مى كند كه از آيات قرآن مانند :

«لَوْ يَشاءُ اللَّهُ لَهَدَى النَّاس جَمِيعاً» ،(2)

و «يُضِلُّ مَن يَشاءُ وَيَهْدِي مَن يَشاءُ» ،(3)

و «وَمَا تَشاؤُونَ إِلا أَن يَشاءَ اللَّهُ»،(4)

و «لا يُسئَلُ عَمَّا يَفْعَلُ وَهُمْ يُسئَلُونَ» ،(5)

و «اللّهِ الَّذِي لَهُ ما في السَّماواتِ وَما في الارْضِ»(6) استفاده مى شود كه:

هر تصرّفى كه خدا در بندگان خودش داشته باشد، رواست بدون اينكه قبحى در آن تصوّر شود ؛ زيرا او مالك بندگان و مخلوقات خويش است و معنا ندارد كه در تصرّفى كه در خلق خود كرده است مورد سؤال و مؤاخذه واقع شود .(7)

ص: 188

دو خدايى است ، چون خدا فرموده: «اللّهُ خالِقُ كُلِّ شَيْءٍ».(1)

اراده الهى به افعال انسان تعلق گرفته ولى به اين نحو كه فلان كار با اختيار خودش از او صادر شود، و تأثير اراده ازليه در اينكه فعل ضرورى الوجود شود ، مستلزم آن است كه فعل به اختيار از فاعل سر بزند ( و اراده فاعل در طول اراده خداست ، نه در عرض آن ، تا با هم جمع نشوند ) ، در نتيجه افعال ما بالنسبه به اراده ازلى الهى ضرورى ، و واجب الوجود است .(2)

آيا با عدل و رحمت و رأفت خدا سازگار است كه بر كسى كارهاى بد و كفر و فسق و فجور مقدّر كرده و اراده تكوينى او به آن تعلّق گيرد سپس به او دستور دهد كه آن را ترك كند، در حالى كه او قدرت بر ترك آن ندارد ؟ و در آخرت هم براى انجام آن كار او را عذاب كند ؟ !

اگر اين توهم بجا بود ديگر نمى شد خطاكار را ملامت كرد و درستكار را ستود، و وعد و وعيد و ثواب و عقاب معنايى نداشت چون اراده خدا به كارهاى بشر تعلّق گرفته و تخلّف مراد از آن محال است .

روشن است كه اين عقيده با مكتب اهل بيت عليهم السلام و مذهب شيعه مخالف است، چنانكه در كلام شيخ مفيد و سيّد مرتضى و علامه مجلسى رحمهم الله(1) و ديگر بزرگان به اين مطلب تصريح شده است .

7 . ايشان تصور مى كند كه:

فرشتگان مجبول و مخلوق بر سعادت و اطاعت، و در مقابل شيطان مجبول و مخلوق بر شقاوت و معصيت است، و امر و نهى مولوى در هيچ كدام مورد ندارد .(2)

ص: 191

اولاً: نفس (و روح انسان) مجرد است، و احكام و خواص جسمانيات و امور مادّى دنيوى در او راه ندارد.

و ثانيا: بدن و جسم انسان منشأ پيدايشِ نفس و روح اوست مانند درخت و ميوه، پس روح در ابتداى وجود، عين بدن بوده و سپس با انشاء ( خداوند ) از بدن امتياز پيدا مى كند و در آخر ( با مردن بدن ) به كلّى از بدن جدا مى شود .(1)

و ثالثا: آفرينش نفوس و ارواح مقدّم بر خلقت ابدان بوده ، و اين مطلبى است مسلّم .(1)

10 . ايشان بر اين باور است كه:

پاره اى از داستان هايى كه در قرآن آمده است جنبه تمثيل دارد و چنين قضايايى در خارج واقع نشده است ، مانند :

الف) سجده فرشتگان به حضرت آدم عليه السلام و سجده نكردن ابليس.(2)

ب ) خطاب به زمين و آسمان و دستور به آمدن آن دو در آيه

ص: 194

شريفه: «فَقَالَ لَها وَلِلأَرْضِ ائْتِيَا طوْعاً أَوْ كَرْهاً قَالَتَا أَتَيْنَا طائعِينَ» .(1)

ج ) عرض امانت بر آسمان ها و زمين و كوه ها در آيه: «إِنَّا عَرَضنَا الأمَانَةَ عَلى السمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَينَ أَن يحْمِلْنهَا » .(2)

د ) آيه عالم ذرّ ( با بيانى خاص )،(3) و برخى آيات ديگر .

همه بنى آدم است . گذشته از آنكه از آيات متعدّد دشمنى ابتدايى شيطان با بنى آدم استفاده مى شود بدون اينكه ذكرى از خود حضرت آدم به ميان آمده باشد ، و اين وجهى ندارد جز اينكه همه بنى آدم مسجود فرشتگان بوده باشند .(1)

13 . ايشان بر اين عقيده است كه :

اگر فرض كنيم كه تمامى آيات قرآنى متشابه است ، آيه : «مِنْهُ

آياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وأُخَرُ مُتَشابِهاتٌ» به طور قطع آيه اى است محكم كه حتى ساده ترين فهم ها هم آن را مى فهمد .

و اگر فرض كنيم كه اين آيه از آيات متشابه است آن وقت تمامى آيات قرآن متشابه مى شود .(1)

احاديث بسيارى از اهل بيت عليهم السلام وارد شده كه در صورت تعارض روايات به روايتى تمسّك مى شود كه با روايات عامّه مخالف باشد، و آنچه با روايات آنها موافق است كنار گذاشته مى شود .(1)

به چند روايت ديگر در اين زمينه توجه فرماييد :

* راوى محضر امام صادق عليه السلام عرض كرد: ما نزد مخالفان مى رويم تا احاديثى كه حجّت ماست عليه آنان از خودشان بشنويم . حضرت فرمود: نه اين كار را نكن، نزد آنها نرو و از آنها أخذ حديث مكن .(2)

* در نامه امام كاظم عليه السلام آمده است : معالم دين را از غير شيعيان ما نگير، وگرنه دين را از خيانتكارانى گرفته اى كه به خدا و پيامبر و امانات خويش خيانت نموده اند .(3)

* ابراهيم بن ابى محمود به حضرت ثامن الحجج عليه السلام عرض كرد: اى پسر پيامبر ! نزد ما رواياتى از مخالفان در فضائل اميرمؤمنان عليه السلام و فضائل شما اهل بيت وجود دارد كه از شما چنين مطالبى نشنيده ايم، آيا به آن اعتقاد داشته باشيم ؟ حضرت - به نقل از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله وسلم - فرمود: كسى كه به گوينده اى گوش دهد او را پرستيده، اگر او از جانب خدا مطالب را بيان كند، شنونده عبادت خدا؛ و اگر از جانب شيطان بگويد، ابليس را

ص: 200

عبادت كرده است . . . كم ترين چيزى كه انسان را از ايمان خارج مى كند آن است كه به «ريگ» بگويد: اين «هسته خرما» است و آن را اعتقاد دينى خويش قرار دهد و با مخالفان آن عقيده اعلام برائت نمايد . . . .(1)

* در گفتگوى سليم با اميرمؤمنان عليه السلام آمده : مطالب شما در تفسير قرآن واحاديث پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم با آنچه مردم نقل مى كنند مخالفت دارد!(2)

* امام باقر عليه السلام درباره آيه: «وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ»(3) فرمود: طيبات، گرفتن علم از اهلش (يعنى امامان عليهم السلام و كسانى كه از آنها نقل مى كنند) و خبائث كلام مخالفين است.(4)

* نزد امام باقر عليه السلام مطلبى به اميرمؤمنان عليه السلام نسبت داده شد ، حضرت آن را تكذيب نمود و فرمود: روايات آنها - و بنابر نسخه اى راويان آنها - شما را به گمراهى نكشانند! سپس حضرت آنها را به بت هايى تشبيه فرمود كه مردم را به گمراهى كشاندند.(5)

* على بن اسباط از امام رضا عليه السلام پرسيد: براى من مطلبى پيش آيد كه وظيفه ام را نمى دانم و جايى هستم كه كسى از شيعيان نيست تا از او بپرسم، چه كنم؟ حضرت فرمود: نزد فقيه و دانشمند آن محل رفته و از

ص: 201

او سؤال كن، هر پاسخى داد بر خلاف آن رفتار كن كه حق همان است!(1)

* امام صادق عليه السلام فرمود: مى دانى چرا شما مأمور هستيد آنچه عامه مى گويند برخلاف آن رفتار كنيد؟ گفتم: نه. فرمود: آنچه اميرالمؤمنين عليه السلام دين مى دانست، اين مردم با او مخالفت كردند، مى خواستند با اين كار (با حضرت مبارزه كرده، او را به زمين بزنند و) شخصيت آن حضرت را در هم بشكنند، اگر چيزى را نمى دانستند، از آن حضرت مى پرسيدند و بر خلاف پاسخ حضرت نظر داده و عمل مى كردند تا امر را بر مردم مشتبه كنند.(2)

البته لازم به تذكّر است كه اگر حديثى مورد اتّفاق شيعه و سنّى بود ما به آن تمسّك كرده و استدلال و احتجاج مى نماييم، چنانكه در روايات به اين نكته تصريح شده(3) و صاحب وسائل رحمه الله هم به آن اشاره فرمود .

و همچنين در موارد الزام خصم، به احاديثى كه آنها به نقل آن متفرّد باشند، احتجاج مى كنيم ولى در اين گونه موارد ما به مضمون آن اعتقاد نداريم . پس روشن شد كه وجه استدلال متكلّمين و بزرگان شيعه به احاديث و روايات عامّه در تأليفاتى مثل: احقاق الحق، عبقات الانوار، الغدير و . . . به سبب متّفق عليه بودن روايات، يا از باب الزام است .

ص: 202

ص: 204

در آخرين بخش اين نوشتار به نقل كلماتى چند از بزرگان دانشمندان مى پردازيم كه به يكى از جهات بحث ما نظر داشته و در آن زمينه مطلبى بيان كرده باشند .

البته تذكر اين نكته را لازم مى دانيم كه در ضمن مطالعه به كلامى از صاحب تفسير الميزان برخورد كرديم كه در ضمن آن آمده بود :

آيات متشابهه آياتى هستند كه ظاهرشان مراد نيست و مراد واقعى آنها را كه تأويل آنها است جز خداى نداند و بشر را راهى به آن نيست . به اين گونه آيات بايد ايمان آورد ولى از پيروى و عمل به آنها توقّف و خوددارى نمود .

اين قولى است كه در ميان علماء اهل سنت و جماعت مشهور است . و مشهور در ميان شيعه نيز همين قول است ، جز اينكه اينان معتقدند كه تأويل آيات متشابهه را پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله وسلم وائمه اهل بيت عليهم السلام نيز مى دانند ولى عامه مؤمنين كه به تأويل متشابهات راه ندارند ، علم به آن را بايد به خدا و پيغمبر و ائمه هدى ارجاع نمايند .(1)

ص: 205

و چون تصريح ايشان - به شهرت مطلب بين فريقين - را كافى دانستيم، و از طرفى فرصت براى تتبع كامل اقوال بقيه علما نبود ، لذا به همين اندازه اكتفا كرديم ، ولعلّ الله يحدث بعد ذلك أمرا .

مطالبى كه نقل مى شود به يك يا چند عنوان از عناوين ذيل مربوط مى شود :

* مقصود از آيات متشابه براى ما معلوم نيست .

* اگر آيه اى از آيات قرآن ظهور در يك معنا نداشت ، و امكان حمل بر دو يا چند معنا داشت ، براى تعيين مراد خداوند بايستى به خاندان عصمت و طهارت عليهم السلام مراجعه نمود ، و كسى حق ندارد از پيش خود درباره آن اظهار نظر نمايد .

* ضرورت مراجعه به روايات حتى در محكمات آيات براى جستجو و تفحص از توضيحات ، ويژگى ها ، قرائن و قيود و مخصّصات آيات شريفه .

* شرح و توضيح «تفسير به رأى» و . . . .

مى گويم: آيا در آيه دومى كه مى خواهيد از آن معناى آيه اول را استفاده كنيد، اختلاف و احتمال راه دارد يا نه؟

اگر گويى: آرى، مى گويم: اشكال عود مى كند.

و اگر گويى نه، مى گويم: آيا يك آيه در قرآن پيدا مى شود كه مورد اختلاف واقع شده و آيات قرآن نصّ در بيان مراد از آن باشد؟!

پس قرآن نياز به مترجمى دارد كه مقصود خدا را براى مردم بازگو نمايد (و آن پيشوايان معصوم عليهم السلام هستند).(1)

[2] اگر كسى از اهل الحاد و عناد به قرآن استدلال كند به اين بيان كه قرآن تبيان هر چيزى است و خدا فرموده «ما فَرَّطْنا في الْكِتابِ مِنْ شَيْءٍ» ، پس ما نيازى به ائمه هدى عليهم السلام نداريم.

در جواب او مى گوييم: قرآن تبيان هر چيزى هست ولى بخشى از مطالب آن منصوص (و واضح است) و بخش ديگرى مورد اختلاف واقع شده ، پس بايستى بيانگرى باشد كه موارد اختلاف را براى ما روشن نمايد، و اين سنت الهى در همه امت ها بوده است.(2)

[3]

چنانكه ممكن نيست خدا قرآن را بر قومى نازل كند بدون آنكه براى آنها پيامبر بفرستد، همچنين ممكن نيست كه ما متعبّد به قرآن شده باشيم ولى خدا كسى را كه جانشين پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم باشد و بيانگر قرآن باشد براى ما قرار نداده باشد. امت اسلام همگى قبول دارند كه

ص: 207

معانى بسيارى از آيات روشن نيست .(1)

سپس در ردّ كلام او فرموده: مطلب اول، انكار بديهى است.

در مطلب دوم، جهل و نادانى بزرگى از او آشكارشده و غفلت شديدى از او سر زده است !

واى بر او ! آيا معتقد است كه قرآن از تفسير پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم بى نياز است ؟ !

آيا از آيه شريفه «وما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللّهُ والرّاسِخُونَ في الْعِلْمِ» غفلت كرده است؟!(1)

[10] كسى كه انصاف داشته باشد قبول مى كند كه ظاهر آيات: «هذا بَيانٌ لِلنّاسِ» و «تِبْياناً لِكُلِّ شَيْءٍ» و «فَصَّلْناهُ عَلى عِلْمٍ» ، مراد نيست، گرچه قرآن فى نفسه بيان و تبيان و... است، ولى نياز به بيان الهى پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم و اهل بيت عليهم السلام دارد.(2)

[12] ما مى دانيم كه در قرآن متشابهات و در سنت پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم موارد اجمال وجود دارد، پس بايستى بيانگرى كه كلام او مثل سخن پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم حجت باشد، وجود داشته باشد.

در كتاب و سنت موارد ياد شده بسيار زياد است به نحوى كه كار بر بسيارى از علما مشكل شده و نتوانسته اند قطع به چيزى پيدا كنند .

اگر نبود در قران مگر مجملاتى كه نياز به شرح و توضيح دارد - و همه در وجود آن اتفاق دارند - همين براى استدلال به نياز به امام معصوم كافى بود.(1)

آن چيست، مگر دليلى بر آن قول وجود داشته باشد.(1)

[1/13] مراد از آياتى كه معناى آن اختلافى است و مراد از آيات متشابه را جز معصوم عليه السلام نمى داند ؛ زيرا خداى تعالى فرموده : «وما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللّهُ والرّاسِخُونَ في الْعِلْمِ».(2)

[14] يكى از مصاديق كذب بر خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم - كه از گناهان كبيره است - تفسير نمودن كلام خدا به رأى ناقص بشرى است .(3)

[15] در «ضرب القرآن بعضه ببعض» احتمال مى رود معنايش آن باشد كه انسان در آيات مجمل، مطلق، عام، مجاز، متشابه و آنچه كه نياز به تأويل دارد و معضلات آن، اعمال رأى نموده، و با عبارات خيالى و توهمات اختراعى خويش بين آنها جمع كند، و از آن استنباط احكام كرده، طبق آن عمل نموده و به آن فتوا دهد، بدون اينكه مستند صحيح و روايت صريحى از معصومين عليهم السلام داشته باشد.(4)

ديگران، همه اختصاص به آيات متشابه دارد .

اين مطلب از وجوه مختلف عقلى و نقلى استفاده شده است.(1)

از اينجا معلوم مى شود كه اكثر مفسرين ايمان ندارند ، كسانى كه آيات را به رأى خويش تفسير و بر مذاق خود آن را تأويل مى نمايند .(1)

ندانند بايستى به اهل بيت عليهم السلام رجوع كرد.(1)

تأويل متشابهات و حافظ اسرار قرآن، اميرمؤمنان و فرزندان معصومش عليهم السلام هستند.

به اين دليل كه قرآن به تنهايى و بدون قيّم حجت نيست ؛ زيرا اين كتابى نيست كه عموم اهل نظر و صاحبان فضل بتوانند دانش آن را استخراج كنند چه رسد به ديگران!(1)

[27] او در شرح جمله اى از اميرمؤمنان عليه السلام كه فرموده اند: «و موسّع على العباد في جهله» گويد:

مانند متشابهات قرآن كه دانش آن اختصاص به راسخان در دانش دارد و ديگران هيچ تكليفى به دانستن آن ندارند.(2)

محكمات آياتى است كه مى شود ظاهر آن را اخذ كرد و گفت مراد واقعى خداوند همان ظاهر آن است، از جهت آنكه مستلزم امر باطل يا محالى نيست.

و متشابهات در نقطه مقابل محكمات قرار دارد ؛ زيرا يا اصلاً ظهور در هيچ معنايى ندارد، مانند حروف مقطعه؛ يا اينكه قطع داريم كه ظاهر آن مراد نيست چون مستلزم امر باطل و يا محالى است.

بالجمله؛ جايز نيست كه انسان متعرض تأويل و بيان مراد واقعى آيات متشابه گردد، چون جز راسخان در دانش - كه عِدل و همتاى قرآن و حاملين آن بوده و قرآن در خانه آنها نازل شده، و مخاطب به قرآن بوده اند - كسى از آن آگاهى ندارد ؛ پس بايستى در اين جهت فقط به آنها رجوع كرد ؛ زيرا قرآن به صراحت بيان كرده كه جز آنان كسى از معناى متشابهات آگاهى ندارد.

اهل بيت عليهم السلام به شدت از تفسير به رأى نهى كرده اند، مقصود از تفسير به رأى آن است كه آيات قرآن را طبق آراء و نظرات (ناقص بشرى) و قياس و استحسان يا ظن و گمان و حدس و تخمين تفسير كرده، و مقصود واقعى از متشابهات را از پيش خود - نه از معصومان عليهم السلام - بيان نمايند.(1)

ص: 220

سيد طباطبايى معروف به سيد مجاهد درباره نسخ قرآن به سنت متواتر مى نويسد : در اين زمينه دو نظر ارائه شده است ، نخست آنكه نسخ قرآن به به سنت متواتر مانند نسخ قرآن به قرآن جايز است .

ايشان پس از ذكر عده اى از بزرگان كه اين نظريه را پذيرفته اند از شيخ طوسى نقل مى كند كه همه متكلمين ، بلكه همه اصحاب ابوحنيفه و مالك نيز بر اين عقيده اند .

و سپس از نهايه آورده كه : امكان و وقوع آن نزد اكثر دانشمندان و جمهور متكلمين از معتزله و اماميه مسلم است .

ودر آخر از صاحب معالم الاصول نقل مى كند كه : در بين علماى اماميه مخالفى در اين زمينه شناخته نشده ، وجمهور اهل خلاف نيز با ما در اين مطلب موافق هستند .(1)

ابن عباس پرسيد : كدام يك واجب تر است: قرائت قرآن يا عمل كردن به آن ؟ معاويه پاسخ داد: عمل كردن به قرآن .

ابن عباس گفت: چگونه ممكن است به قرآن عمل كنيم بدون آنكه بدانيم مراد خدا از آنچه نازل كرده چيست ؟ !(1)

* و قبلاً از امام كاظم عليه السلام در ضمن روايتى نقل كرديم كه : امرى كه احتمال شكّ و انكار داشته باشد، براى روشن شدن آن بايستى از مدّعى آن مطالبه دليل نمود، اگر براى اثبات مدّعاى خويش به مطلبى از قرآن كه «مستجمع على تأويله» بود، يعنى همگان آن تأويل ( و تفسير ) را قبول دارند، استناد كند . . . بايستى آن را پذيرفت .(2)

بلكه صاحب تفسير الميزان نيز اين مطلب را پذيرفته و - پس از روايت امام صادق عليه السلام كه : ما راسخان در دانش هستيم و ما تأويل آن را مى دانيم - گفته است:

و خيلى هم بعيد نيست كه مراد از تأويل در اين حديث همان معنايى باشد كه از متشابه ، منظور نظر خداى تعالى است ، چون اين معنا از تأويل تعبير ديگرى از تفسير متشابه است ، و در صدر اسلام معنايى متداول در بين مردم بوده است .(3)

ص: 230

آيه اول : ( أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ ... )··· 69

آيه دوم : ( وَنَزَّلْنَا عَلَيْك الْكِتَاب تِبْيَاناً لِّكلِّ شىْ ءٍ )··· 69

آيه سوم : ( هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَى )··· 69

آيه چهارم : ( وَأَنزَلْنَا إِلَيْكُمْ نُوراً مُبِيناً )··· 69

آيه پنجم : ( كِتَابٌ فُصلَت آيَاتُهُ ... )··· 70

آيه ششم : ( وَهَذَا لِسانٌ عَرَبىُّ مُبِينٌ )··· 70

آيه هفتم : ( وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنهْدِيَنهُمْ سبُلَنَا )··· 71

اشكالات ديگر كلام ايشان··· 72

1 . تدبر در محكمات و ايمان به متشابهات··· 72

2 . قرآن بدون عترت ؟ ! هرگز !··· 73

3 . اعتراف ناخود آگاه !··· 75

4 . روايات چه مى گويد ؟··· 76

5 . متشابهات بالاستقلال درك نمى شود··· 78

6 . پاسخ از استدلال به تحدّى··· 80

7 . اقتضاى انصاف !··· 82

8 . ثمره استقلال قرآن··· 89

9 . منطوق كدام آيه ؟ !··· 90

10 . تقديم نص معصوم بر ظاهر قرآن··· 92

استدلال به روايات··· 93

گروه اول : روايات تمسك به قرآن و عرض اخبار بر آن ··· 93

گروه دوم : روايات خاصّه··· 93

1 . خدا به هر كس بخواهد فهم قرآن را مى دهد ··· 93

2 . هر نظريه دينى بايد به قرآن منتهى شود ··· 94

3 . متشابه براى همه متشابه نيست ··· 96

4 . ارجاع متشابهات به محكمات ··· 97

5 . هر كس قرآن را مبهم بداند هلاك گشته است ··· 97

ص: 234

6 . استناد معصومين عليهم السلام به آيات قرآن ··· 98

7 . تصديق و گواهى آيات قرآن بر يكديگر ··· 98

نقد كلام ايشان··· 99

جواب از استدلال به گروه اول روايات··· 99

جواب از استدلال به گروه دوم روايات··· 100

روايت اول ··· 100

روايت دوم··· 101

روايت سوم··· 102

روايت چهارم··· 103

روايت پنجم··· 104

روايت ششم··· 105

روايت هفتم··· 106

استدلال به سيره عملى معصومين عليهم السلام··· 107

نقد كلام ايشان··· 108

بخش سوم

پاسخ از شبهات نياز به تفسير معصومين عليهم السلام

111 - 175

مناقشه الميزان در استدلال به آيه : (يَقُولُونَ آمَنّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا)··· 113

تلخيص كلام ايشان و نقد آن··· 116

1 - 2 . مخالفت ايشان با اصوليين و مشهور !··· 116

3 . استناد به همين آيه در روايات ··· 118

4 . تعيين محدوده مدركات عقل، ابطال حجيت آن نيست··· 120

5 - 6 . طرف نزاع فقط عامه نيستند، همين اشكال بر الميزان وارد است··· 127

ص: 235

7 . متشابه تبديل به محكم نمى شود ··· 131

مناقشه الميزان در استدلال به آيه : (وأَنْزَلْنا اِلَيْك الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنّاسِ)··· 133

تلخيص كلام ايشان و نقد آن··· 137

1 . تحدّى به آيات متشابه نيست ··· 138

3 . تمايز بين رفع اختلاف و رفع تشابه ··· 138

3 . عدم پاسخ الميزان از استدلال به آيه فوق ··· 138

4 . تنافى كلام ايشان با ضرورت ··· 141

5 . تنافى مدّعاى ايشان با استثنا و ... ··· 142

6 . مراد از متشابهات بدون بيان معصوم معلوم نمى شود ··· 145

7 . عربى مبين بودن مقتضى استغنا از بيان معصوم نيست··· 146

مناقشه در استدلال به آيه : (آياتٌ بَيِّناتٌ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ)··· 147

نقد كلام ايشان : روايتى كه بدان استدلال كرده تصحيف شده است ! ··· 148

اشكال ايشان در استدلال به روايات··· 150

الف ) روايات ناهيه··· 150

تلخيص كلام ايشان و نقد آن··· 156

1 . اجتهاد در فهم متشابهات صحيح نيست ··· 157

2 . لزوم اكتفا به بيان معصومين عليهم السلام در متشابهات ··· 158

3 . پاسخ از استدلال به آيات ··· 158

4 . پاسخ از استدلال به روايات تمسك و عرض ··· 159

5 . مقصود از تفسير به رأى ··· 159

6 . عدم تعلق نهى به مكشوف يعنى چه ؟ ··· 160

7 . خلط بين آيات عنوان قصدى نيست ··· 161

8 . مقصود از روايات ناهيه ··· 161

ص: 236

ب ) مناقشه الميزان در استدلال به حديث ثقلين··· 163

تلخيص كلام ايشان و نقد آن ··· 165

1 . تكرار مطالب آيه دوم ( وأَنْزَلْنا إِلَيْك الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيْهِم )··· 166

2 . بحث در ظواهر نيست . اين مطلب،اكتفا به قرآن وترك عترت است··· 166

3 . مفاد حديث ثقلين چيست ؟ ··· 167

4 . تكرار روايات تمسك و عرض ··· 168

5 . تكرار استدلال به سيره معصومين عليهم السلام ··· 168

6 . استدلال به روايت تقطيع شده ··· 168

7 . تكرار استدلال به سيره معصومين عليهم السلام ··· 168

ج ) مناقشه در استدلال به روايت «نحن الراسخون»··· 169

نقد كلام ايشان : انحصار راسخين در معصومين عليهم السلام··· 170

بيان ايشان در وجه جمع بين روايات··· 171

نقد كلام ايشان··· 173

روايات مختلف در مقام و جمع بين آنها··· 175

بخش چهارم

برخى از موارد تأمّل در تفسير الميزان

177 - 201

اشاره به موارد گذشته ··· 179

دو راه به سوى خدا ··· 184

تجويز تفكر در ذات خدا ··· 184

توحيد حقيقى يعنى وحدت وجود !··· 185

آنچه خدا به خلق مى دهد خودش هم دارد ··· 187

انكار حسن و قبح عقلى ··· 188

ص: 237

افعال انسان مورد مشيت تكوينى خدا··· 189

مجبول بودن شيطان بر معصيت ··· 191

تجرد نفس ··· 192

بدن انسان منشأ پيدايش روح اوست ··· 192

تمثيلى بودن برخى از داستان هاى قرآن ··· 194

خلافت الهى و سجده فرشتگان براى همه بنى آدم ··· 195

ازدواج دختران و پسران حضرت آدم عليه السلام با يكديگر ··· 196

آيه (وأُخَرُ مُتَشابِهاتٌ) را ساده ترين فهم ها مى فهمد··· 198

اعتماد بر روايات عامه··· 199

بخش پنجم

كلماتى از بزرگان

203 - 232

شيخ صدوق (متوفاى 380 ق)··· 206

سيد مرتضى (متوفاى 436 ق)··· 208

ابوالصلاح حلبى (متوفاى 437 ق)··· 208

شيخ طوسى (متوفاى 460 ق)··· 208

سيد بن طاوس (متوفاى 664 ق)··· 209

علامه حلى (متوفاى 729 ق)··· 210

نباطى عاملى (متوفاى 877 ق)··· 211

ملا صالح مازندرانى (متوفاى 1081 يا 1086 ق)··· 211

فيض كاشانى (متوفاى 1091 ق)··· 212

محمد طاهر قمى شيرازى (متوفاى 1098 ق)··· 213

علامه مجلسى (متوفاى 1111 ق)··· 214

ميرزا محمد مشهدى (متوفاى حدود 1225 ق)··· 214

شيخ جعفر كاشف الغطاء (متوفاى 1228 ق)··· 215

ص: 238

ميرزاى قمى (متوفاى 1231 ق)··· 215

شيخ انصارى (متوفاى 1281 ق)··· 216

ميرزا حبيب اللّه خويى (متوفاى 1326 ق)··· 216

آخوند خراسانى (متوفاى 1329 ق)··· 217

محقق نائينى (متوفاى 1355 ق)··· 218

آقا ضياء عراقى (متوفاى 1361 ق)··· 218

علامه شرف الدين (متوفاى 1377 ق)··· 218

شيخ آقا بزرگ طهرانى (متوفاى 1390 ق)··· 219

آيت اللّه خويى (متوفاى 1413 ق)··· 221

شيخ محمدرضا مظفر··· 221

ميرزا ابوالحسن شعرانى··· 222

سيد جعفر مرتضى··· 223

جمعى از بزرگان··· 224

فوائد متفرقه ··· 225

منحصر نبودن بيان آيات به خود قرآن··· 225

نياز نداشتن امامان عليهم السلام به رأى و اجتهاد··· 226

نسخ و تخصيص قرآن··· 227

اشاره به تواتر روايات··· 228

استعمال تأويل به معناى تفسير··· 229

عدم موافقت با عامه··· 231

سؤال··· 232

تأثير استاد··· 232

ص: 239

اللّهم وأحي بوليّ-ك القرآن ، وأرنا نوره سرمدا لا ظلمة فيه ، وأحي به القلوب الميّ-تة ، واشف به الصدور الوَغِرة ، واجمع به الأهواء المختلفة على الحق ، وأقم به الحدود المعطّلة والأحكام المهملة حتى لايبقى حقّ إلاّ ظهر ولا عدل إلاّ زهر ..

خدايا ! با (ظهور و فرج) ولى خويش ، قرآن (و معارف ، احكام ، و دستورات آن) را احيا نما ، و ما را از پرتو نور او براى هميشه بهره مند گردان بدون آنكه هيچ تاريكى احساس نماييم ، و به واسطه او دلهاى مرده را زنده كن ، و سينه هاى پر كينه را شفا بده ، و هواها (و خواسته ها و نظرات) مختلف و گوناگون را بر حق جمع نما ، و احكام و حدود فراموش شده را بپا دار تا هيچ حقى نباشد مگر آنكه ظاهر شود ، و هيچ عدل و دادى نماند مگر آنكه بدرخشد...

مراجعه شود به دعاى ناحيه مقدسه در كمال الدين 2 / 514 ، جمال الأسبوع 526 ، بحار 53 / 189 و 92 / 329 و 99 / 91.

ص: 240

اضافات چاپ دوم

پاورقى ص 40

صاحب جواهر قدس سره نيز تصريح به برترى امام معصوم عليه السلام از كعبه و قرآن نموده است. (جواهر الكلام 21/345) .

علامه شيخ على اكبر نهاوندى رحمه الله در اين زمينه بحث نسبتامفصلى دارد (خزينة الجواهر 447 عنوان دوم از باب سوم ، چاپ اول) .

و نيز رجوع شود به تعليقه شرح كافى ملا صالح مازندرانى 7/309 .

متن ص 100

و ثالثا: اينكه ايشان درباره روايات عرض مى گويد : «اين توصيه ها وقتى معنا دارد كه تمامى مضامين احاديث نبوى را بتوان از قرآن در آورد» .(1)

با كلام ديگر ايشان كه : «جزئيات احكام چيزى نيست كه هر كس بتواند مستقلا و بدون مراجعه به بيانات رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم آن را از قرآن كريم استخراج كند ... و همچنين جزئيات قصص و معارفى از قبيل مسأله معاد» .(2)

تنافى و تعارض روشن دارد كه اينجا «تمامى مضامين احاديث نبوى» را قابل استخراج از قرآن دانسته ؛ و جاى ديگر در بخشى از مطالب استثنا قائل شده و گفته است : اين قسمت را نمى توان بدون مراجعه به بيان رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم از قرآن استخراج كرد .

مگر آنكه گفته شود : روايات عرض مربوط به غير احكام شرعى و جزئيات قصص و معارف معاد است ، و مسلّم است كه ايشان به اين امر ملتزم نمى شود .

پاورقى ص 118

قرآن ظاهرى دارد و باطنى، ممكن است عبارت : «آمَنَّا بِهِ كلُّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا» گفته راسخين يعنى معصومين باشد به وجهى - كه آن ترك تعمق و تفكر در ذات خدا وصفاتى كه عين

ذات اوست و... - چنانكه در اين روايت آمده ، و گفته غير راسخين و عموم اهل ايمان باشد بنابر وجه ديگر - كه آن مربوط به همه آيات متشابه است - چنانكه در روايت آينده خواهد آمد .

متن ص 124

لذا در تفسير الميزان تصريح شده كه دليلى بر حجيت اقوال و آراء علما در باب تفسير اقامه نشده است .(3)

پاورقى ص 129 - 130

و عوالم 15 / ق 2 / 127

در همين زمينه رجوع شود به خطبه فدكيه: «وجعل ... طَاعَتَنَا نِظَاماً لِلْمِلَّةِ ، وَ إِمَامَتَنَا أَمَاناً مِنَ الْفُرْقَةِ» (بحار 29 / 223 ، 241) ، و زيارت جامعه كبيره و بقيه زيارات و روايات : «بِمُوَالاتِكُمْ ... وَ ائْتَلَفَتِ الْفُرْقَة» (فقيه 2 / 615 ، كافى 1 / 445 ، بحار 22 / 537 و 56 / 194 وغيره) .

متن ص 141

مثلاً وقتى حضرت مواردى از حرمت بيع يا جواز ربا را بيان فرمودند و دايره حلّيت و حرمت آن دو معلوم شد ، آيا اين بيان با تحدّى قرآن به «وَأَحَلَّ اللّه ُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا» منافات دارد ؟ ! به ويژه در مثل آيات ارث كه بدون بيان معصوم مطلب قابل حلّ نيست(4) و آنچه در بيان آن آمده به هيچ وجه از الفاظ آيات قابل استفاده نيست حتى پس از تأمل و بحث و نظر ، حال تحدّى به اين آيات چگونه توجيه مى شود ؟!

شايد تصور شود اين نمونه ها از احكام است و خود ايشان آن را استثنا نموده . ولى اين توهمى بيش نيست ؛ زيرا استدلال ايشان استثنا بردار نيست ، و معنا ندارد كه تحدّى به آيات الاحكام نباشد و مخصوص بقيه آيات باشد . مگر ايشان نگفت : «در قرآن حتى يك آيه هم نيست كه در مفهومش اغلاق و تعقيدى باشد». پس با مشكل آيات ارث چه مى كند ؟! چرا اين مشكل جز با سنّت قابل حل نيست .

متن ص 143

مثلاً اگر مردم اعتقاد به تأثير ستارگان در سرنوشت داشتند و حضرت اين مطلب را باطل و موهوم اعلام فرمود يا از آيه اى متشابه برداشتى داشتند و حضرت خلاف آن را بيان فرمود ، آيا اين آيه شامل آن نمى شود ؟! اگر حضرت مطالبى درباره رجعت، برزخ، قيامت و... بيان فرمود ، چرا اخذ به آن بيان مشمول «وَمَا آتَاكُمُ الرَّسولُ فَخُذُوهُ»

نشود ؟! پس تخصيص آيه به احكام دليلى ندارد.

و همين بيان درباره آيه «وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَاب وَالحِْكْمَةَ» و «وأَنْزَلْنا إِلَيْك الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيْهِم»و... نيز جارى است .(5)

متن ص 144

در هر صورت استدلال ايشان قابل تخصيص و استثنا نيست،(6) لذا در مطالبى كه اخيرا از ايشان گذشت(7) دو وجه محتمل است :

الف ) اين كلام استثنا از ماقبل باشد، يعنى خداوند فرموده كه اين بخش از آيات نيازمند بيان پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم است .

ب ) اين كلام منافاتى با مطالب گذشته ايشان نداشته و فقط متذكر اين نكته است كه آيات الاحكام و ... - در عين روشن بودن معنا و مفهوم آن - شرح جزئيات و تفاصيلش متوقف بر بيان حضرت است .

بنابراحتمال اول - كه ايشان نياز به بيان پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم را در اين بخش

پذيرفته - آيات الاحكام و ... نقضى است روشن بر استدلال ايشان ؛ زيرا ديگر نمى تواند ادعا كند :

آيات قرآن دلالت دارد بر اينكه هر دانشمندى با تدبر و بحث مى تواند معارف قرآن را درك كند . و نمى توان درك معانى آن را حتى به بيانات نبوى صلى الله عليه و آله وسلم حواله داد !(8)

و بنابر احتمال دوم - كه با استدلال ايشان سازگار است - اشكال آن است كه - چنانكه گذشت - برخى از آيات روشن نيست و بدون بيان معصوم به هيچ وجه نمى شود مشكل آن را حلّ كرد مانند آيات ارث .(9)

پاورقى ص 185

در همين زمينه رجوع شود به كلام شيخ بهايى در كتاب الاربعين 14 .

پاورقى ص 191

و آنچه بر زبان بعضى افتاده كه «لا مؤثر في الوجود إلاّ اللّه» از اهل خلاف بلكه از اصول اشاعره است نه شيعه ، چنانكه علامه مجلسى و مرحوم مرعشى و ديگران به اين مطلب تصريح كرده اند . (مستدرك سفينة البحار 1/55 و همچنين رجوع شود به : 3/170 - 171) .

متن ص 201 - 202

* در گفتگوى سليم با اميرمؤمنان عليه السلام آمده : مطالب شما در تفسير قرآن واحاديث پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم با آنچه مردم نقل مى كنند مخالفت دارد!(10)

* امام باقر عليه السلام درباره آيه: «وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ»(11) فرمود: طيبات، گرفتن علم از اهلش (يعنى امامان عليهم السلام و كسانى كه از آنها نقل مى كنند) و خبائث كلام مخالفين است.(12) *

نزد امام باقر عليه السلام مطلبى به اميرمؤمنان عليه السلام نسبت داده شد ، حضرت آن را تكذيب نمود و فرمود: روايات - و بنابر نسخه اى راويان - آنها شما را به گمراهى نكشاند! سپس حضرت آنها را به بت هايى تشبيه فرمود كه مردم را به گمراهى كشاندند.(13)

* امام صادق عليه السلام فرمود: مى دانى چرا شما مأمور هستيد آنچه عامه مى گويند برخلاف آن رفتار كنيد؟ گفتم: نه. فرمود: آنچه اميرالمؤمنين عليه السلام دين مى دانست، اين مردم با او مخالفت كردند، مى خواستند با اين كار (با حضرت مبارزه كرده، او را به زمين بزنند و) شخصيت آن حضرت را در هم بشكنند، اگر چيزى را نمى دانستند، از آن حضرت مى پرسيدند و بر خلاف پاسخ حضرت نظر داده و عمل مى كردند تا امر را بر مردم مشتبه كنند.(14)

* على بن اسباط از امام رضا عليه السلام پرسيد: براى من مطلبى پيش آيد كه وظيفه ام را نمى دانم و جايى هستم كه كسى از شيعيان نيست تا از او بپرسم، چه كنم؟ حضرت فرمود: نزد فقيه و دانشمند آن محل رفته و از او سؤال كن، هر پاسخى داد بر خلاف آن رفتار كن كه حق همان است!(15)

متن ص 212

[1/13]

مراد از آياتى كه معناى آن اختلافى است و مراد از آيات متشابه را جز معصوم عليه السلام نمى داند ؛ زيرا خداى تعالى فرموده : «وما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللّهُ والرّاسِخُونَ في الْعِلْمِ».(16)

ص: 241