در میان این دانشمندان و خادمین بشر اشخاصی دیده میشود که چندان پابند بحقيقت و واقع نبوده همشان انباشتن مطالب است ، و هر چه را دیده یا شنیده اند در کتاب خود ثبت نموده بلکه در میان آنها قلم های آلوده ای دیده میشود که حقائق را عمداً بر خلاف جلوه داده سبب گمراهی مردم می شوند ، و از این جهة ، بسیاری از حقائق در پس پرده جهل باقی مانده قضاوت و اطلاع بر آنها در این زمان کاریست بسی دشوار . سبب عمده این انحراف اینست که بیشتر از نویسندگان بکمیت مطالب بیشتر اهمیت می دهند از کیفیت هر کس می خواهد در هر چیز قضاوت نماید و اینکار آسانی نیست ، از این جهت بهرچه شنید یا خواند ( ضعیف باشديا استوار ) ترتیب اثر داده در کتاب خودثبت می کند.

بسیاری از اوقات هم آنها آلت دست حکام و متنفذین زمان خود واقع شده مطالب را بنفع می نویسند . البته تعصبات مذهبي ووطنی نیز در نوشتن بی دخالت نیست. دانشمند محترم مرحوم میرزا محمد تقی سپهر از افراد بسیار متتبعی بوده که مدتی از عمر شریف خود را در این راه بر ارزش و گرانبها صرف نموده هر کس بادیده انصاف بکتاب ناسخ التواریخ مراجعه کند ، قضاوت خواهد کرد که مؤلف محترم حقاً زحماتی را متحمل شده و این کتابیکه چکیده و خلاصه کتب تواریخ و تفاسیر و بحار الانوار می باشد نتیجه زحمات چندین ساله این مرد سترك است.

و کتاب تاریخی باین جامعی کمتر دیده میشود و همانطور که خودش تصریح نموده (10) همت و هدفش جمع آوری مطالب بوده و برد و ایراد و انتقاد مطالب نپرداخته، آنچه خود برگزیده و انتخاب نموده نگاشته بوده .

مؤلف محترم ميرزا محمد تقی سپهر از بزرگان و اکابر کاشان و مقیم تهران در آغاز جوانی ، در راه تحصیل علم و کمالات رنجها برده ، و از فنون علوم زمان مانند ریاضیات و تفسیر و ادبیات و فلسفه و علوم غریبه و جز اینها برخور دار شده علاوه آشنا بر مراتب علميه ، بفنون شعرهم بوده . در زمان سلطنت محمد شاه قاجار منشی دیوان بوده ، و بامر آن سلطان ، در مدت ده سال و اندی ، وقایع عالم را از بدو خلقت

ص: 2

تا ظهور پیغمبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم نگاشتهپس از آنکه نوبت سلطنت بناصر الدین شاه قاجار رسید، فرمان مجدد با تمام این کتاب صادر و اسباب لازم مهیا گردید و از طرف این شاه به (لسان الملك) ملقب گردید .

بنقل صاحب (ريحانة الادب) در روز چهار شنبه، دوازدهم یا هفدهم ربیع الاول ، در سال (1297) هجری در سن بیشتر از هشتاد سالگی ، در تهران وفات کرده جنازه اش را بنجف اشرف حمل کردند ﴿رحمة الله عليه﴾

تألیفاتش عبارت است از (1) آئینه جهان نما - که مشتمل است بر پنجاه هزاراسم از سلاطين وحكما و فقهاء واطباء.

(2) اسرار الانوار في مناقب الائمة الاطهار

(3) براهين العجم فى قوانين المعجم - در عروض وقوانين شعر .

(4) جنگ (جونگ) التواریخ مجموعه ایست از کتب عربیه و فارسیه .

(5) دیوان اشعار - و موافق نوشته خودش ، تمامی اشعارش کمتر از صدهزار نبوده و از آن جمله بیست هزار را انتخاب نموده.

(6) ناسخ التواريخ :

از مجلداول (هبوط آدم) تا جلد حضرت سیدالشهداء علیه السلام تأليف شخص مرحوم محمد تقی سپهر و از جلد حضرت سجاد علیه السلام تا مجلد سوم از احوات حضرت موسی بن جعفر علیه السلام ، تألیف فرزند برومندش عباسقلی سپهر ، مستوفی دیوان همایون اعلی و وزیر دار الشوری کبری میباشد و بطبع رسید، و بنابر نقل بعض مطلعين بقيه مجلدات نوشته شده و نسخ خطی آن اکنون در بعض کتابخانه ها یافت میشود .

﴿کارهای ما﴾

(1) مطالبیکه راجع پیمبران ذکر شده و مخالف مذاق علماء شیعه بود در پاورقی تذکر داده شد (2) لغات مشكله عربی و فارسی ترجمه شد (3) تعیین شماره آیات مذکوره (4) ترجمه آیات و اشعار ترجمه نشده (ه) در جاهائیکه بتعبیر (در خبر است) و (مقرر است) و (گفته شده) ذکر شده بود در پاورقى مأخذ و مدرك ذكر شد

ص: 3

(6) ذکر پارۀ مطالب سودمند و مفید (7) در بسیاری از مطالب مأخذ و مدرك تاريخي ذکر گردید (8) حدود و شرح بسیاری از شهرهای قدیم وقراء و قصبات و شرح حال بسیاری از گذشتگان، از قاموس کتاب مقدس وكتاب معجم البلدان والمنجمد چاپ پانزدهم و قاموس استفاده و ثبت شد. (9) نحوه قرائت بسیاری از اسماء نوشته شد.

در خاتمه باید متذکر شوم : جای آن بود که در درستی و نا درستي يكيك مطالب کتاب تحقیقات و بررسی های دقیق میشد ، ولی بعللی از آن صرف نظر شد ، از جمله مهیا نبودن کتب لازمه و دسترسی نداشتن بآنها.

﴿دو تذکر لازم﴾

.

(1) تعیین زمان هبوط آدم علیه السلام و تعیین زمان سلاطین و انبیاء بزمان بعد از هبوط هیچ مدرك قابل استنادی ندارد در توراه و تواریخ توراه دیده میشود و بلاشك مورخین از آن اخذ کرده اند (2) مطالبیکه راجع بحدود کنعان ، در پاورقی ص (297) بچاپ رسید ، عین عبارت قاموس کتاب مقدس میباشد ، ولی عبارت خالی از اجمال و اضطراب نیست، شاید هم مغلوط باشد . (1 . ی)

ص: 4

بسم اله الرحمن الرحيم

الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى أَظْهَرَ مِنْ آثَارِ سُلْطَانِهِ وَ جَلَالِ کبریا ئه ماحير مُقِلُّ (1) الْعُقُولِ مِنْ عجايب قُدْرَتِهِ وَ رَدَعَ خَطَرَاتِ هَمَاهِمِ النُّفُوسِ مِنْ عِرْفَانِ كُنْهِ صِفَتِهِ

مقدری که محجوبۀ نفس مفارق را مخطوبه فحل عقل مجرد ساخت تا برابطهٔ تأثير وتأثر ، واسطه توالد و تناسل گردد ، وراتبه (2) طبيعة كلية راء كه في الحقيقة ربيبة (3) عقل کلی است ، بد ستیاری نفس ذات الاراده آماده داشت تا از پیشگاه تجرد بعالم تعلق ، ارتباط را واسطه و افاضات را رابطه آید؛ و طبیعت هیولانی را بقبول ذاتی ، مسخر تدبیرات نفسانی نموده تا به تبدلات گوناگون و تجددات رنگارنگ ، صور نوعیه اکوان مرکبه و اجسام بسیطه را باز نماید؛ و از ابداع (4) مفارقات بتكوين مقارنات پرداخت و چار بالش (5) اضداد اربعه را اریکه (6) مواليد ثلثه ساخت تاخاره (7) معدن لعل پاره و خار منبت گلزار گشت ؛ و از آفتاب هویت مفاد كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ (8) باقدم ذاتی در مرایای حدوث افاضه عكوس فرمود ، وكمال جمال و جمال کمال را در مجموعهٔ فی احسن التقويم (9) باز نمود تا بمغاد ﴿ان الله خلق آدم على صورته﴾ (10) کلمۀ جامعه

ص: 1

را دفتر واشعه لامعه را مظهر باشد ﴿ قَرُبَ فنای (1) وَ علافدنی وَ ظَهَرَ فَبَطَنَ وَ بَطَنَ فَعَلَنَ وَ دَانَ وَ لَمْ يُدَنْ ﴾ نه جز آیه وحدتش در کتاب کثرات فردیست ، و نه از نکبای (2) كثرات در دامن و حدتش گردی الان کماکان این همان کار خانه است که نه بدایت را بر نهایت پیشی است و نه ده را بر يك بيشی ؛ عقبان (3) عقول را بر شوامخ (4) این راز پرو از نیست ، و فرسان (5) مدرکه را در مناهج (6) این پرده تکتاز ، خطیب باتش بر منابر أشجار ﴿انی انا الله﴾ (7) گوید و دور باش غیبوبتش زبان و اصفین را از اطلاق مطلق وقيد مقيد كوتاه سازد لِشَهَادَةِ كُلِّ صنة أَنَّهَا غَيْرُ الْمَوْصُوفِ وَ شَهَادَةِ كُلِّ مَوْصُوفٍ أَنَّهُ غَيْرُ الصِّفَةِ وَ مَنْ وَصَفَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ فَقَدْ قَرَنَهُ وَ مَنْ قَرَنَهُ فَقَدْ ثَنَّاهُ وَ مَنْ فَقَدَ جَزَاهُ﴾

بیت

ای برون از و هم و قال وقيل من *** خاك بر فرق من و تمثيل من

صورت علم ازلی و معنی دانش ابدی که واهب نطق و منطق است و حاصل صامت و ناطق در ابلاغ شنا و تقديم ستایش ﴿ لَا أُحْصِي ثَنَاءً عَلَيْكَ أَنْتَ كَمَا أَثْنَيْتَ عَلَى نَفْسِكَ ﴾ فرمايد آنکه اعیان ثابته را بی استقامت کرمش ، پای بر مزله (8) عدمست وكثرات اشیاء را بی شمول واحدیتش جای در قاصفات (9) فنا ، (10) دیباچه کتاب ازلیت و شريطة (11) قصيده ابديت ، مالك كشور جود ، فذلك (12) دفتر وجود فاتحه ولایت موهوبه خاتمه نبوت مطلقه مطلقه ، مجموعه ظهورات نامتناهی ، تارو پود کسوت سپیدی و سیاهی ، منهی (13) ﴿ كُنْتُ نَبِيّاً وَ آدَمُ بَيْنَ الْمَاءَ وَ الطِّينُ ﴾ (14)

ص: 2

محمد سيد الافاق و العالمين صلوات الله عليه و على آله الطيبين الطاهرين ، سيما ضرغام (1) بيشه وحدت ، و تمساح (2) لجه (3) عزت ، سابق تعینات سابقه ولاحقه صاحب ولایت مطلقه ومقيده ، خطيب خطبه سلوني قبل ان تفقدونی ، مخصوص خطاب

من كنت مولاه فهذا على مولاه

(نظم)

ای علی مرتضی ای کار فرمای قضا * ای سپهر (4) و صد سپهراندر مدیحت مستهام (5)

تو مثال ایزدی (6) در توازل پیشین رقم * تو کتاب عالمی در تو ابد مشکین ختام (7)

انبیا امواج و شخص تست جوشنده محیط * اولیا امطار وذات توست بارنده تمام

نیستی یزدان که تو نام و نشان آورده ای * کس از آن ذات مقدس نه نشان داند نه نام

حق چو با نام و نشان آید توئی نام و نشان * هم تو ذات لایزالی هم توحى لا ينام

سلام الله عليه وعلى آله المعصوصين المنصوصين بالخلافة والامامة والارشاد الى يوم التناد

شیشه و رعش نشکسته زلال، زهد و تقوی را بخار و خاشاك انم و عصيان مزج وزراندود (1) کبر وریا را در حضرت کبریا خرج نکرده ، در ریعان (2) شباب از مشتهيات نفسانی اجتناب فرموده و در غضارت (3) جوانی از مقتضیات شهوانی اعتراض نموده، از سلطانت مجازی پادشاه حقیقی راه جسته و با مرقاة (4) ملکی بمیقات ملکوتی پیوسته

بیت

له همة تعلو على كل همة * كما قد علا فوق النجوم الدراريا (5)

حارس (6) ملاك: جم، وارث مملکت جم مرکز دایره سلطنت غره ناصیه میمنت صباح سریر و سرور رواح (7) شریر و شرور رافع اوای عدل و داد، قامع بنای جورو فساد، صفوت خاطر رو وارد و صادر ، بهجت مهجه بادی و حاضر ، بحر مروت ، چرخ فتوت ليث (8) هایل، غيث (9) وابل ، سلطان السلاطين ، خاقان (10) الخواقين المجاهد في سبيل الله الجبار محمد شاه قاجار لازالت رایات دولته مرفوعة ، وآيات شوكته متبوعة وإمارة سلطانه مرصوصة ، (11) واخبار احسانه منصوصة چون معظم آثار و اخبار این پادشاه در این کتاب مبارك در جای خود مرقوم خواهد شد در دیباچة الكتاب وفاتحة الابواب بچند بیت از این قصیده که از منظومات خاطر نامه نگار است اختصار یافت

جهانگشای محمدشه آنکه از شاهان * بدوست محکم دین محمد مختار

شهی که شست به سیلاب جود نامۀ بخل * شهی که کشت بشمشیر فخر روبه عار

ز بهر رجم عدو تیرش آتشین کوکب * برای حفظ ولی تیغش آهنین دیوار

عزیز داند گنج شهان چوتا ستده است * کجاستد برخواهندگان فشاند خار

پلنك اگر گذرد بر حریق لشگر او * زچنگ دندان بیرون کند بوقت گذار

مگس اگر برود در هوای صید گهش * عقاب چرخ بزیر اورد بوقت شکار

بخطه گه زندار پره قاید قدرش * فلك به پره در افتد چو نقطه پرگار

ص: 4

شهشها توئی آن آفتاب عالمگیر * که آفتاب بظل تو جوید استظهار

تو قادری بهمه کار جز بجور و ستم * توفایزی بهمه چیز جز بعيب وعوار

فضول مشربه تست کوثر و تسنیم * شرار مجمره تست ثابت و سیار

بلای چرخ اثیری بتیغ آتش زای * نظیر ابر مطیری بدست گوهر بار

طلیعه زتو بشکسته صد هزار سپاه * پیاده ز تو بربسته صد هزار سوار

در آنزمان که تنی را تنی نجنبد دل * در آنزمان که کسیر اکسی نباشد یار

عددی تو ز فزع در شود بخانه مور * سمند تو زشره در جهد بدیده مار

کنند فتح و ظفر گرد مرکب تو مسیر * کشند امن و امان گرد مرکب تو حصار

بشیزه بر تن ماهی شود بگونه لعل * حدیث جنگ تو گر بگذرد بدریا بار

حدیث جنگ تو هر گه که بر زبان آرم * تمام خون شود آب دهان من چون نار

زدشت رزم تو مرغی که دانه بر چیند * همی بر یزدش الماس ریزه از منقار

زکرد شاهان گفتارها فزون آرند * مگر توکز توز گفتار به بود کردار

هزار بنده فرمانبر است بر در تو * کزان هزار یکی هست گنبد دوار

بروزگار تو ایرانیان بر آسودند * همه وضیع و شریف و همه صغار و کبار

ز دست جود تو دامن چوگل براز زرکرد * بر آنکه بود تهی دست تر از شاخ چنار

ز بسکه خواری دیده است از کف جودت * روا بود که بود زردگونه دینار

بخار و خاره فشاند ستاره روشن * کجا بخیزد از بحر فکرت تو بخار

بماه و پروین پوشد گلاله (1) شگرف * کجا بجنبد از پیش موکب تو غبار

نقیب منع توكر بانگ زمانه زند * طلیعه همه امسا لها کند از پار

ز بهر خصم تو دشوار ها پدید شده است * وگرنه با دل و دست تو نیستی دشوار

شده است رسم تو در پیکر حیا دیده * زده است عدل تو بر دیده جفا مسمار

شکوه جاه تو بربسته دیده اوهام * نهیب مدح تو بشکسته گردن گفتار

کمال مدح تو از حد شعر بیرونست * و گرنه به نتوان گفت از سپهر اشعار

همیشه تا که جهانست در جهان خوش باش * زجان و مال و ز جاه و جلال بر خوردار

ص: 5

بسیط زمین و زمان ، محط امن و امانست و حوزه ملك: ملت، مهبط موهبته معدات خير ملوك متقدم، وسير سلاطين باستان بدین گفته همداستانست که از عهد کیومرث که نخستین سلاطین بود تاکنون ایران زمین را این بث (1) رحمت وخصب (2) نعمت نبوده ، و توفير مال و تكثير ابطال وترفيه عباد وتعمير بلاد ورفع اوای انصاف وقمع بنای اجحاف را هيچيك از سلاطین چون این پادشاه پاکدین وجهه دمت نساخته آثار عظیمه و مآثر (3) جسیمه که در مراياى خاطر هيچيك از ملوك متقدم مصور نبوده باحتشام این پادشاه جهان پناه و اهتمام این پیر دو لتخواه بعرصه ظهور و منصة شهود پیوست، اينك هر نقصانیرا سرخط کمالست و هر سفاليرا منشور لآل جز فن تاریخ که همچنان در حال خودها بط است و از درجه کمال ساقط زیرا که در هیچگاه هيچيك از مورخین مجموعه که جامع سیر جميع سلاطین روی زمین باشد نپرداخته اند و از آنچه سخن گفته و عنوان بیان ساخته اند غالباً تحقیقی که باید در تلفیق آن نرفته زیرا که احاطت بر احوال معاصرین هیچ طبقه نداشته اند و تعیین زمان و وقت هيچيك بتحقیق ندانسته اند مبدأ خلاف و اختلاف در روات و روایات از اینجا برخاسته و بجایی کشیده که سیر انبیا علیهم السلام در عقده ابهامست و این مهم اکنون بانجام رسد که در گاه پادشاه جهان پناه، مناص صنادید سلاطین است و مرجع اکابر خواقین ، سفر اووز رای دولت انگریز حکما و وکلای ایمپراطور روس در حضرت گردون اشباه حاضرند و خبر ألآن بزرك و سرهنگان سترك دولت فرانس در این در گام چاکر اشراف روم در این مرزو بوم همواره شیمۀ عبودیت مسلوك دارند و فرستادگان دیگر ملوك پیوسته در اینحضرت در سیر و سلوك باشند و هم چنان چاکران پیشگاه و تربیت یافتگان در گاه بسیارند که برموز هر زبان ترجمان و در ترجمۀ هر بیان طلایق اللسانند ، کتابخانه مبارکه نیز خزانه اوراق جمهور نویسندگان آفاق است و مخزن کتب جمیع نگارندگان ادیان ﴿إذا أراد الله شيئا هيا أسبابه ﴾ تونیز یکی از چاکران دولت و پروردگان حضرتی سالهاست که در فرضه (4) عمان (5) و روضه رضوان بفراغت بال و رفاهیت حال آسوده و

ص: 7

غنوده (1) ، شکرانه این نعمت را خدمتی پیش گیر و در پاداش این رحمت کلی از زحمتی جزئی میندیش ، بنام مبارک پادشاه بی انباز (2) نامه ای آغاز کن که مشتمل بر احوال انبیاء مرسلين وسلاطین روی زمین و حکمای متألهین باشد ، و از هبوط آدم إلى زماننا هذا ظهور بعثت و جلوس سلطنت و انتشار حکمت هر کس را سال تا سال و زمان تا زمان معین و مبین نمای، و در ایجاز (3) کلام چنان سخن بر طراز (4) که خواننده بی نیل (5) مرام باز نگردد و در اطناب کتاب چندان بکوش که نیوشنده (6) در شکنجه و عذاب نیفتد . چون این حدیث تا بخاتمه بگفت ولالی این تمیمه (7) تا بآخر بسفت (8) بندۀ مسکین مستکین آزرم زده (9) و شرمگین بقدم اعتذار برخواسته و ساز معذرت بیاراستم و گفتم: در دربار شهریار گیتی مدار دانایان سخن گوی و کار آگهان دقیقه جویند که این بنده بی بضاعت از لیقه شوئی (10) آنجماعت شرم دارد و از دفتر کشی آن گروه در آزرم باشد . چه طرازم ، که بمفاد ﴿ من صنف فقد استهدف ﴾ ناگزیر و نشانه هزار ناوك تير باشم و ناچار بر هر کس سوره تبارك خوانم سورت بلارك (11) بینم گرفتم که بدین خسارت و جسارت کوشم و از همکنان چشم در پوشم در اینحضرت بچه روی پیشانی سندان (12) کنم و ارمغانی (13) نابسامان آرم که هیچ خردمند پسند ندارد که کس نبر در ستمر از الی بجوشن در آورد و کارزار بهار راخاری بگلشن برد

إذا لم تستطع أمراً فَدَعَهُ * و جاوزه إلى ما تستطيع

چون این قصه بیای بردم و این سخن بسزای گفتم روی من آورد و گفت : دل قوی دارو مردانه طریق خدمت سیار که در تسطیر هر سطری و تسوید هر شطری خاطر ما با تو ناظر است و توجه ما با تو حاضر ، اصلاح خیالات و تصحیح مقالات تو بردمت همت ماست

ص: 8

که موارد معانی را از شوایب و همیات پرداخته کنیم ، وطرایف (1) الفاظ را با ظرایف عقليات طراز دهیم چون بدین بشارت اشارت رفت زبان معذرترا دست مقدرت از کار شد ، ناچار سخن بدین شریطه ختم آمد و این مهم بردهی حتم گشت ، پس سر اطاعت فرو بردم و طریق طاعت سپردم ، چکند ینده که گردن ننهد فرمانراه آنگاه استر خاص از حضرت معدلت اختصاص را به تقبیل عتبه عليه و تلثیم سده سنيه (2) سرمباهات برفلك سوده طريق حجره خویش پیمودم ، و بیاض هر صفحه را که باستظها رسواد حبر (3) با مشك مطرا مطرز (4) کردم اتفاذ حضرت سامی داشته برد و قبول ایشان باز گذاشتم .

ما همه شیران ولی شیر علم * حمله مان از باد باشد دمیدم

حمله مان از باد و ناپیداست باد * جان فدای آنکه ناپیداست باد

و جنابش با مواظبت در تنظیم کشور و مراقبت در توفیر لشگر و محاورت باسفرای ممالك ومجاورت با انتساق مسالك ، و اسعاف مطالب ترك وتازيك وانكشاف وقايع دور و نزديك ، وترصيص قوانين حدود و ثغور (5) و تخريب قواعد فتنه و فتور و نشر آیات علوم دين وكشف معارف حق اليقين والتزام خدمت پادشاه دین پناه و انتظام امور رعیت و سپاه، از کلفت این نامه نیز خود را معاف نداشت و بمشقت این هنگامه تن درداد همی ندانم کاین تن تنست یا فولاد و چون این کتاب همایون (6) حاوی قصص و اخباری بود که با مطالعه آن از مراجعه کتب تواریخ ملل و دول اقالیم سبعه بی نیازی حاصل آمدی آنرا ناسخ التواریخ نام گذاشت ، رجای وائق از بزرگان خورده بین چنین است که هنگام مطالعه این اوراق برزلات قدم وخطيئات قلم ، عبدجانی ابن محمد علی محمد تقی مستوفی کاشانی ، رقم (7) عفو و اغماض در کشند و از در اعراض و اعتراض در نیایند که انسان سخره نسیانست ، اللهم احفظني من هفوات اللسان (8)

ص: 9

انگیخته میشود جسمی شبیه ببدن نخستین میدانند به اینکه بعینه اجزای اجسام پیشین فراهم شده باشد، و گویند : زن و مردی که از آخر دوره سابق باقیمانده باشد، در این دوره توالد و تناسل ،کنند نه اینکه آدمی بی پدر و مادر موجود شود ، (1) و بزعم ایشان این ادوار را هرگز بدایتی نبود و نهایتی نخواهد داشت .

داشت و مردم را بچهار قسم کرده هر يك را بنامی نامید اول (هیربدان) (1) ومؤبدان را که آتش پرستان و حکیمان و عبادت کاران بودند (برمان) (2) و (برمن) و (هورستار) (3) نام گذاشت یعنی ملائکه، علوی قسم دوم پادشاهان و پهلوانان بودند ایشانرا (چترمان) (4) و(نورستاد) نیز گفتند کنایت از اینکه مردم در ظلل ایشان و فروغ ایشان زندگانی میکنند قسم سیم را که اهل حراثت و زراعت بودند (باس) (5) و (سورستار) نامیدند چه (باس) بمعنی آبادیست و قسم چهارم را که نامزد خدمات و پیشکاری بودند سودین نامیدند زیرا که ایشان سرمایه ،سودند، این چهار گرو هر ابجای چهار عنصر مملکت قیاس کرده، کار عالم بنظام کرد، ویزدان بر او نامه فرستاد و ساتیر نام که بعقیده ایشان زبان آسمانیست و تاکنون که سنه هزار و دویست و پنجاه و هشت سالست از هجرت نبوی ،گذرد آن کتاب در میانست و بر آن کلمات آسمانی که فهم نتوان کرد بزبان فارسی ترجمانی کرده اند علی الجمله بعد از مه آباد سیزده تن و خشور (6) که بمعنی پیغمبر است مسمی به آباده پدید شدند که بامه آباد چهارده تن و خشور باشند، و همه در تقویت دین مه آباد و آمین سلطنت و رسوم عدل و داد قیام نمودند و بعد از این پیغمبران و و خشوران پسران ایشان ﴿بطناً بعد بطن﴾ پادشاهی کردند تا آخرین طبقه که آباد آزاد نام داشت عزلت گزید.

رايك (راز) و صدراز را يك ( آراز) وصد آراز رايك (بی آراز) نامند آنگاه گویند که مدت دولت جیان که بعد از مه آبادیان سلطنت کردند يك اسپار سال بوده ، و آنچنان بوده که آباد آزاد که آخرین پادشاه طبقه مه آبادیان بود از سلطنت و فرمانفرمائی استعفا کرده ، بعبادت و انزوا طریق تفرد و تجرد گرفت و بدین جهت اسباب سلطنت و ملزومات دولت از خزاین (1) و دفاین وادات و آلات و تخت و تاج بمعرض نهب و تاراج آمد ز مردم هم در آویخته و خونها ریخته و دیگر باره چون سباع و انعام در شواهق جبل و شوامخ قلل (2) آرام گرفتند، حکمای عهد چون از گوشه گیری آباد آزاد کار جهانر امختل دیدند كتاب بزرك آبادیانرا برداشته نزد جی افرام بن آباد آزاده رفتند که از جمله پیغمبران بود ، و در کمر کوهی بعبادت اقامت داشت، و از غایت پاکی نام اوجی بودچه جی بمعنی پاکست ، و چندانکه اور ابسلطنت و حکمرانی دعوت کردندا باو امتناع داشت ، تا پيك (3) یزدانی جبرئیل رسید و فرمان یزدان جلیل آورد که جی افرام بایده تقلد قلاده سلطنت شود ، ناچار بتخت خسروی بر آمد و کیش مه آبادیان بمیان آوردو عالم را دیگر باره آباد کرد ، گویند که جی افرام بن آباد آزاد از آن گویند که جی افرام بر کیش و روش آباد آزاد بود ، والامیان ایشان قرنهای بسیار است و نام آخرین پادشاه این طبقه جی آلاد بوده (4)

گویند که بمعنی قیامت کبری ،بود پس از چندی که مرده باشد باززنده شود و زندگی از سرگیرد ، و تاکنون ( بيست و يك برهما) از مدت عالم گذشته است و از زمان این بر هماه که ما بدان اندریم هشت سال و پنجماه و چهار روز میگذرد، و بروایت صاحب دبستان هزار ﴿برهما﴾ گذشته و از عمر برهمای هزار و یکم پنجاه سال و نیمروز میگذرد، و چون هزارویک صد سال عمر بر همنی را تمام کند چون دوازده چشمۀ خورشید تابناك شود و عالم راياك بسوزاند پس پر لو گردد اما مدت سال و ماه بر ﴿همنی﴾ را که مدت عمر ﴿بر هما﴾ بدان معلوم شود چنین مشخص کنیم که گوئیم پانصد هزار سال يك كرور سال باشد ، ودوكروريك ملیان بود، پس مدت یکروزه برهما، چهار ملیان و سیصد و بیست هزار سانست و آنرا ﴿کلب﴾ خوانند و نیز شب را که همین قدر مدتست يك ﴿كلب﴾ خوانند، پس يك شبانروز ﴿بر هما﴾ هشت ملیان و ششصد و چهل هزار سال است و از اینجا گوئیم که یکسال عمر بر هما سه هزار و یکصد و ده ملیان و چهارصد هزار سال است پس معلوم شود که صد ساله عمر برهما سیصد و یازده هزار ملیان و چهل ملیانست از سالهای متعارف .

چون این بدانستی گوئیم كه يك روز طبیعت را که ﴿کلب﴾ نام داشت بر چهار دور قسمت ،کنیم و چون دور چهارم بنهایت رسد، شب شود و بر هما﴾ بخوابد ، باز صبح از دور اول بدایت (1) کند، چنانکه گفته شد

امادور اول را ﴿ست يوك﴾ گویند ﴿دست﴾ بمعنی یکدنیار است و ، غرض از آن مجموع باشد، ﴿ويوك﴾ بمعنى دور است ، و مدت ست يوك هفده ﴿لك﴾ و بیست و هشت هزار سال باشد، ﴿ولك﴾ بمعنی صد هزار است.

و مردم این روزگار همگی بر سبیل صلاح و سداد (2) و طریق رضا ورشادند، و عمر طبیعی در این دوره صد هزار سال بود و دوره دوم را ﴿تر تایوك﴾ نامند و امتداد آن را دوازده لك و نود و شش هزار سال دانند، و در این دوره ربع مردم از روش انصاف انحراف (3) جویند و عمر طبیعی مردم ده هزار سال باشد، و ﴿تر تا﴾ بمعنی سه ربع از مجموع است، زیرا که این دوره یکربع کمتر از دور اول بود و دوره، سیم را دوا پريوك﴾ گويند، ودواپر: بمعنى : نصف از مجموعست ، پس مدار این دوره هشت لك و شصت و چهار هزار سال باشد و در این دوره

ص: 17

نصف مردم نار است پوی (1) وید هنجار باشند و عمر طبیعی مردمان هزار سال بود، پس آدم و نوح و آنکسان که در آنزمان هزار سال و قریب بهزار سال زندگانی کرده اند از بقایای دوره دو اپريوك بوده اند و دورۀ چهارم را ﴿كليوك﴾ گویند و کل بمعنی: ربع از مجموع است، زیرا که این دوره ربع دوره اول است ، پس مدت آن چهار لك وسى دو هزار سال ،باشد و سه حصۀ (2) مردم در این دوره بدکیش (3) و بددین باشند و عمر طبیعی در این عهد صد سال باشد و اندك اندك به پنج سال رسد ، و باعتقاد ایشان تا اکنون که یکهزار و دویست و پنجاه و هشت سال از هجرت نبی گذشته ، چهار هزار و نهصد و چهل و نه سال متعارف از دورۀ ﴿كليوك﴾ میگذرد.

و دیگر عقیدۀ اینطایفه آنست که آسمان وجود ندارد و این هوای متراکمست (4) که آسمانتر ،خوانند و عناصر پنجست و عنصر پنجم رانام ﴿اکاس﴾ باشد، و اکاس باعتقاد ایشان مکانست که، بنزد حكما بعد مجرد موجودیست که با ذیمکان (5) منطبق باشد ، و گویند: ستارگان ذات قدسیه (6) بزرگانند که بکثرت عبادات و مجاهدات ، پیکر نورانی گرفته در عالم روحانی بازادۀ خویش طیران (7) میفرمایند ، و گویند : نفس را مردن نباشد ، و زمان مدار نفس را چنان مشخص (8) کنیم ، که گوئیم : مدار یکساعت بر شصت دقیقه است و یکدقیقه شصت ثانیه بود ، دیکشانیه از امتداد عمر نفس مساویست بایست ملیان در پانصد هزار ملیان عمر طبیعت و عمر طبیعت و عمر طبیعت که ﴿برهما﴾ نام داشت معلوم شد که صد سال بر همنی است؛ و سال بر همنی نیز مرقوم افتاد و بنحو دیگر نیز بیان این سخن کنیم و گوئیم: دريك ثانيه از عمر نفس بیست هزار هزار هزار و پانصد هزار هزار بار بر هما بیاید و زندگانی کند و بمیرد و ﴿پرلو﴾ شود و مدت زندگانی برهما معلوم شده است والله اعلم .

ص: 18

او را فرزند نبود مملکترا بوزراء سپرده با خواتون خود بخدمت پیری که در کشمیر بود شتافت ، او را ماده گاوی بود که سخن گفتی بخدمت آن گاو قیام نمود تا بدعای گار خواتونش حامله شد فرزندی آورد او را ﴿راکی﴾ نام نهاد ، و ولایت عهد بدو سپرد، چون ﴿راکی﴾ بعد از پدر سلطان شد از وی دختری بوجود آمد نام او را ﴿سندروت﴾ نهاده و ولایت عهد (1) بد و سپرد در آنوقت ﴿بر هما﴾ که بر هفتم آسمانست پسری ﴿اولك﴾ نام داشت برای عبادت یزدان بزمین آمد و در مغاک (2) کوهی معبدی (3) مرتب کرده طریق طاعت میگذاشت ، برای شستن بدن بکنار آب ﴿كنك﴾ آمد ناگاه چشمش بدختری افتاده ، خاطر بدو بست و چند قطره نطفه از وی بچکید، آنرا در میان گلی نهاده در آب انداخت ﴿سندروت﴾ دختر ﴿راکی﴾ که با چندتن دختر در کناره ﴿كنك﴾ آمده آن گل بدید ، از آب بر گرفت و بیوئید حمل (4) برداشت، چون پس از چندی پدر حمل او بدانست قصد جان وی کرد ﴿سندروت﴾ از پدر خلاصی جسته خود را بآب انداخت وقريب بمنزل ﴿اولك﴾ از آب بیرون شده در جوار او منزل ساخت تا هنگام وضع حملش (5) برسید ، ناگاه عطسه زده پسری از ممر (6) بینی او بیرون افتاد ، و پستان مادر گرفته شیر میخورد ، آنگاه بنزد او لك شده صورت حال بگفت پس پدر و مادر را بر داشته بنزد ﴿راکی﴾ آمد و گفت: من پسر زاده برهما، و دختر زاده توأم، ﴿راکی﴾ خوشدل شده بفرمود تا عقد ﴿سندرون﴾ و ﴿اولك﴾ بستند و با هم نیستند (على الجمله) بعد از ﴿ را کی فر زندانش سلطنت کردند تا نوبت به دشرت ﴾ رسید و ازوی پسری رام نام بوجود آمد ، پس دختری از تخمه هما که ﴿سیتا﴾ نام داشت برای ﴿رام﴾ بخواست ، در آنزمان دیوی ده سر بردیوان جزائر هند سلطان بود که رادن راکپس نام داشت ، چون صیت (7) حسن سیتا را شنیده بیای تخت ﴿رام﴾ آمد ناگاه اور ابر بود

ص: 20

چون﴿رام﴾ از این حادثه آگاه شد لشگری ساز داده، از دریا بگذشت و بادیوده سر جنگ در پیوسته او را مقتول (1) ومقهور ساخت، و ﴿سیتا﴾ را بمرکز دولت باز آورد خوش میزیست تازمان سینا فر از (2) آمدناگاه بزمین فرو رفت؛ ﴿رام﴾ موی ، سر او را هنگام فروشدن بگرفت و آن موی در دستش بماند و بعد از او درام نیز بگذشت ، گویند در محل خسف (3) سیتا بقعۀ ساختند که هنوز آن مویرا بر انگشت می پیچند و بدان تسبیح می کنند.

دیگر ﴿پندنام﴾ داشت پسر بزرگ او دهتر اشتره چون از حلیه بصر معری (1) بود، راجکی به برادر کهترا و پند مقرر آمد و چنان بزرگ شد که فرزندان او را بنام او خوانند و ایشانرا پندوان گویند .

واز پند پنج پسر بوجود آمد سه تن از زنی ﴿ کنتی نام ﴾ که اول را ﴿جد شتر﴾ و دويمرا ﴿بهیم سین﴾، ﴿وسیم﴾ را ﴿ارحن﴾ مینامیدند و دو پسر دیگر که یکی ﴿نگل﴾ نام داشت و آن دیگر مسمی ﴿بسهدیو﴾ بود از زنی که او را ﴿مادری﴾ مینامیدند متولد شدند، و این پنج پسر را ﴿پندوان﴾ می گفتند.

اما ﴿دهتر اشتر﴾ برادر پند صدويك پسر داشت که صدتن این پسران از دختر راجه قندهاری که او را ﴿کندهاری﴾ می گفتند متولد شدند ، و بزرگ این صد پسر ﴿دریودهن﴾ نام داشت و يك پسر دیگر از دختر بقالی آورده بود که ﴿پویوچهر﴾ نام داشت و این جمله را ﴿کوروان﴾ گویند.

و بعد از انجام آن بنا ﴿بهیل﴾ نام زنی را با پنج پسر بدانخانه فرستاد که بهنگام آتش در آن بنیان زده پند و انرا بسوزانند، ایشان بر این معنی وقوف یافته ، پیش دستی را نیم شبی آتش در آنخانه زده بهیل﴾ را با فرزندانش بسوختند و بامادر خویش راه دشت پیش گرفته و تغییر نام و لباس داده ، بشهر ﴿کنیلا﴾ نزول کردند، و پس از چندی بلطایف حیل دختر راجه ﴿کنیلا﴾ را هر پنج برادر بشراکت در حباله نکاح (1) آوردند که هر يكرا هفتاد روز نوبت باشد ؛ و چون در ﴿یودهن﴾ این معنی را بدانست که سوختن پندوان صورت نبسته ؛ اینک در کنيلا نيك حال نشسته اند، از عاقبت اینکار بر اندیشید وکس فرستاد بمهادنه و مداهنه (2) ایشانرا بشهر ﴿هستناپور﴾ آورد و پس از مهمان داری و معذرت مملکت موروث با ایشان قسمت کردند ، بدینگونه که شهر ﴿اندریت﴾ که در کنار ﴿دهلی﴾ کهنه واقعیت، با نصف ولایت در تصرف ﴿پندوان﴾ باشد، و ﴿هستناپور﴾ با نصف دیگر از مملکت خاص ﴿کوروان﴾ ماند.

و بعد از چندگاه صنادید مملکت ملازمت خدمت پندوان اختیار کردند؛ زیرا که آثار شوکت و ابهت از ایشان هویدا بود و جدا شتر که مهین اولاد ﴿پند﴾ بود ؛ آغاز جشن ﴿جك راجسوی﴾ نهاد ؛ و آنچنان بود که آتشی بزرگ برافروزند و خوشبوئی هادر در آن سازداده وسیلۀ تقرب یزدان دانند؛ و شرطست که در جشن ﴿جك راجسوی﴾ رایان اقالیم سبع (3) جمع آمده ؛ خدمت این جشن کنند لاجرم جد اشتر هر چهار برادر را به تسخير ممالك تصميم عزم داده، در اندک زمانی اقالیم را مسخر کردند، و سلاطین روی زمین را در پایتخت ﴿اندریت﴾ حاضر کردند، تا بخدمت ﴿جشن راجسوی﴾ پرداختند، پس کار ﴿پندوان﴾ بالا گرفت

چاره را از در مصافات (1) در آمده پند و انرا برسم ضیافت به ﴿هستناپور﴾ طلب داشت ، ایشان نیز اجابت کرده بخانه ﴿دریودهن﴾ در آمدند و او پس از ادای مهمات میزبانی بساط مقامری (2) ساز کرده ، حیلتی در آلات قمار مرتب داشت که پندوانرا جز باختن نبود؛ آنگاه بیاختن قمار ملك ومال پند و انرا ﴿بالتمام﴾ ببرد و در دست آخر عهد کرد ، که اگر اینکر ترا (3) پندوان ببرند آنچه از ایشان برده باشد رد نماید، و اگر در رودهن ببرد، پندوان دوازده سال بالباس فقر در بیابان با طیور ووحوش هم آغوش باشد ، و پس از این مدت یکسال در آبادی چنان زندگانی کنند که احدی ایشانرا نشناسد ، و اگر شناخته شوند باز دوازده سال بصحرا روند؛ چون این قمار باختند، باز در یودهن ببرد.

ناچاره پندوان ملك و مال گذاشته، دو از ده سال گرد بیابان گشتند، پس بشهر آمده یکسال مخفی بهزیستند، آنگاه کس نزد ﴿دریودهن﴾ بطلب ملك موروث فرستادند ، در ودهن با کش بن بسدیو که ایلچی (4) پندوان بود سخن از در خلاف پیمان راند و او را مأیوس کرده باز فرستاد ، ناچار کار بکار زار انجامید، طرفین لشگرها ساز داده در میدان کور کهیب که در جنب (5) ﴿تهانسیر﴾ واقعیت در اوایل دور ﴿كليوك﴾ هیجده شبانروز بمقاتله مشغول شدند ، و یازده کشون (6) لشگر جانب کوروان و هفت کشون جانب ﴿پندوان﴾ بود .

و ﴿کشون﴾ باصطلاح ایشان عبارتست از : بیست و یکهزار و ششصد و هفتاد تن فیل سوار و مطابق اینعدد مرد عراده پتوار و شصت و پنجهزار و ششصد مرد اسب سوار و يك لكونه هزار و ششصد و پنجاه پیاده، این جمله يك كشون بود ﴿على الجمله﴾

بعد از مقاتله چهار تن از لشگر ﴿دریودهن﴾ باقی مانده بود اول ﴿کرپا چارج برهمن﴾ که استاد فریقین وصاحب سيف (7) و قلم بود .

ص: 24

دوم ﴿اشوتهامان﴾ پسر حکیم ﴿درون﴾ که او نیز معلم جانبین بود.

سیم ﴿کرت﴾ برمان که از جماعت ﴿بادوان﴾ بود.

چهارم ﴿سنجی﴾ که با وفوردانش بهله مان دهتر اشتر بود و دیگر آن سپاه عظیم مقتول بودند و از طرف پندوان﴾ هشت تن باقی مانده بود، پنج تن برادر که پسرانه پنده بودند که نام ایشان مرقوم شده

ششم ﴿سامك﴾ که از قوم ﴿بادوان﴾ بود و بمردانگی معروف

هفتم ﴿حجنش﴾ که برادر غیر مادری در بودهن بود ، و خدمت پندوان میکرد

هشتم ﴿کشن﴾ که ذکر حالش خواهد شد، و آن سپاه عظیم نیز از ایشان کشته شده بود. و در بودهن در این رزمگه بهلاکت رسیده منسوبانش مقهور شدند.

شوهرم ﴿دهتراشتر﴾ نابیناست و از دیدار فرزند بی بهره، بهتر آنستکه من نیز چشم بر فرزند نگشایم و در دنیا نظاره نکنم پس چون در یودهن﴾ بوجود آمدچشم بر هم گذاشت و سالها دیده پوشیده داشت تا فرزند بزرگ شده و روز مصاف (1) دهی با هندوان بمیان آمد گفت که ای فرزند فردا روز جنگ است من میخواهم ترا مشاهده کنم، اگر چه ﴿پندوان﴾ خصم اند (2) اما ناصحی از ایشان بهتر در این عهد نبود بنزد ایشان رو بهرنشان که گویند باز آی ، و خود را بمن بنمای.

﴿در بودهن﴾ بتنهایی در میان سپاه خصم در آمده نزده ﴿پندوان﴾ آمده، ایشان نیز مراسم مهمان نوازی مرعی (3) داشته، چون حال بدانستند با وی گفتند: که خود را برهنه بمادر بنمای چه طفلان برهنه بوجود آیند و این اول نظر ما در است با تو همان حال دارد که هم اکنون متولد شده .

﴿در بودهن﴾ مراجعت کرده، در بین راه با کشن دو چار شد، ﴿کشن﴾ باوی گفت : چگونه در خانه دشمن تنها در شدی ؟ صورت حال بازراند ، ﴿کشن﴾ باخود اندیشید که اگر ﴿در بودهن﴾ برهنه خود را مادر نماید، روئین (4) تن شود و فردا که روز جنگست احدی باقی نگذارد آغاز حیلت کرده، گفت: دشمن با تو چگونه راست گوید : برهنه خود را ب مادر نمودن از ادب دور بود، حمایلی (5) در آویز که عورتین از چشم وی پوشیده ماند در بود هنه این معنی را قبول کرده چنان کرد و بنز دما در آمد، چون کندهاری چشم گشود ویرا بدید و از حمایل و نیرنگ ﴿کشن﴾ آگاه شد، آمبر آورد و گفت: فردا از همین مواضع حمایل ز خمدار شده در خواهی ،گذشت و چنان بود که گفت ، پس ﴿کشن﴾ را نفرین کرده تا بدان مشقت افتاد و بهلاکت رسید.

حکمرانی ،کرد آنگاه برفاقت هر چهار برادر طریق عزلت (1) و تجرد سپرده ، تا از جهان سپری گشت از قراری که مذکور شد: ﴿کوروان﴾ و ﴿پندوان﴾ هفتاد و شش سال با تفاق پادشاهی کردند ، پس از آن سینزده سال ﴿در بودهن﴾ باستقلال در جمیع ممالك حکومت داشت و بعد از قتل او سی و شش سال ﴿جدشتر﴾ به تنهایی سلطنت کرد، پس مجموع سلطنت فریقین یکصد و بیست و پنجسال بود، گویند: بعد از چندی از ارجن مجموع بدو واسطه فرزندی بوجود آمده، بر تخت سلطنت برآمد ، وخواست از سبب نزاع اسلاف (2) خود استكشاف نماید، بهشم باین حکیم در حضرت او معروض داشت : که استادمن ﴿بیاس﴾ حکیم در آن وقایع حاضر بوده ؛ از وی باید بازپرس کرد، چون پادشاه از ﴿بیاس این داستان بخواست صورت حال را در کتابی نگاشته نام آن کتاب را ﴿مهابهارت﴾ گذاشت ، یعنی : بزرگ جنگ و ابن بیاس﴾ را از نفوس قدسیه دانند و ﴿بياس﴾ بمعنى : تفصیل دهنده است و نام اصلی او ﴿ودی باین﴾ است ولدش ولایت میانه دو آب است و کتابش مشتمل بر قوانین و آداب بسیار بود که ذکرش موجب اطنابست (3) وعقیدۀ هندوان آنست كه ﴿ورهريوك﴾ پیغمبری یا مجتهدی کتابی نوشته ، که با این همه امتداد زمان آن نسخها هنوز در میانست و طوفان ﴿نوح﴾ بمملکت ما نرسیده علی الجمله چون سه هزار و پانصد سال از دور ﴿كليوك﴾ گذشت از نسل پندوان شد و ﴿دون﴾ بوجود آمد و از تخمۀ شد و دون شاکمونی متولد گشت که آنرا پیغمبر دانند، و بر آنند که شش تن پیغمبر صاحب شریعت بوده ، اول ﴿مهادیو﴾ که آنرا ﴿مهیش﴾ نیز گویند. دوم ﴿بشن﴾ سیم ﴿برهما﴾ چهارم ﴿ارهب﴾ پنجم ﴿ناسک﴾ ششم ﴿شاکمونی﴾ اما مهادیو نزاده است و هرگز نمیرد ، اور اپدرو مادر نبوده ، امازن و فرزند میباشد و اوسه چشم دارد ، که خورشید و ماه و آتش است و پنج سر دارد ، و ماری حمایل کرده و جامه از چرم فیل حمایل کرده ، و متابعان هر يك را در حق پیغمبر خود اعتقادی دیگر است که ذکر آن موجب اطنابست، و این پیغمبران از دوره های سابقند؛ اما چون تاریخ تولد ﴿شاکمونی﴾ بعد از

ص: 27

طوفان نوحست ، تعیین سال و مآل حال او در جای خود باز خواهیم گفت.

متداول است و در زمان غازان خان لساحی و مکسون﴾ که دو تن از حکمای چیناند و هر دو طبیب و منجم و مورخ بوده اند ، این کتاب را در حضرت ﴿غازانی﴾ آوردند، تا عقاید ختائیان در حق سلاطین چین و خنامعلوم شد لاجرم نگارنده این نامه همایون وقایع سلاطین چین وختارا ﴿اجمالا﴾ برغم (1) مورخین ایشان ، تا طوفان نوح در صدر این اوراق مینگارد و وقایع بعد از طوفانراتا این زمان که سنه هزار و دویست و پنجاه و هشت سال هجرت نبوی صلی الله علیه وآله وسلم است از دیگر کتب تواریخ و ترجمه کتب فرنگیان ، سال بسال با معاصرین آن سلاطین برخواهد نگاشت، انشاءالله تبارك وتعالى.

در بیابان گشتندی و از گیاه خورش کردندی و تن پوش این قوم برگ درختان در هنگام گرما چنان نفسی قوی بر می آوردند که هوا رامتموج (1) ساخته احساس برودت (2) میکردند و در هنگام سرما چنان دستها برهم میزدند ، که از آن حرکت حرارتی (3) بین آشکار میگشت ؛ و بدان دفع برودت مینمودند و هرگاه سرفه کردندی آثار رعد و برق در هوا ظاهر شدی و هر چند از قانون مباشرت با زنان و مجامعت با ایشان بیگانه بودند، و آئین زفاف (4) نمی دانستند؛ لکن زنان باستنشاق و استشمام (5) نفس مردان آبستن شدندی و بار بگذاشتندی؛ چون مدت او یسر آمده تن خوانکشی بجای او بر تخت سلطنت برآمد و پادشاه دویم است و نام وی تن بوده و ﴿خوانکشی﴾ لقب گروهی از سلاطین است ، از سلاطین است، چنانکه بعد از ایشان برخحاشی لقب کنند علی الجمله تن خوا نکشی دایکتن بوده بصورت مار ، و پای نبوده لکن دو دست و یازده سر داشته و او را سینزده برادر بوده که همه صورت و شمائل او داشته اند ، در زمانش مردم را شمار و حساب چنان بود که گره بر شاخ درخت و گیاه زدندی ، و بدان فهم کردندی کردندی ، پس از وی از وی ﴿ ویخوانکشی ﴾ (6) بر سریر سلطانی نشست ، و او را نیز یکتن بشبیه مار و ده سر چون سر آدمی بوده ، و یازده برادر چون خود داشته، و این پادشاه سیم است بعد از وی ﴿ژن خوانکشی﴾ بتخت ملک شد ، اورانیز یکتن چون مار ، و نه سرچون سر ، و نه سرچون سر آدمی بود ، و نه برادر داشت بصورت خویش و در سلوک (7) سالك طريق سلاطين (8) سلف بود و او پادشاه چهار هست و بعد از وی سلاطین بصورت و هیأت مردمان بودند ، پادشاه پنجم اولون کی نام داشت و نام پادشاه ششم ﴿شتی کی﴾ بود ، و هفتمین را ﴿خدخونکی﴾ مینامیدند و هشتم به ﴿لن کن کی﴾ اشتهار داشت سلطان نهمین را ﴿سومین کی﴾ می گفتند و آخرین این طبقه که پادشاه دهم باشد. ﴿سوژن شی﴾ نام داشتند، و در زمان این شش پادشاه درخت میوه دار پیدا شد و مردم، در هنگام گرما بسایۀ درختان رفتند و در سرما ها بسوراخها

ص: 30

در خزیدند ، (1) و حال آفتاب و ماه ندانستند و بیشتر خون آهو خوردند و از برای حصول آتش چوب بر چوب چنان سخت بمالیدند که آتش حادث (2) شدی و سنگ ، را گرم کرده گوشت را بر سر آن می انداختند تا بریان شده بخورند و هنوز رسوم مردمیت در ایشان ظهور نداشت .

بموضعی از صحرامینهادند و بلندی، گورایشان سه قلاج بود ، و درخت سرو برگور ایشان غرس میکردند و مرده عموم مردم را سه روز در خانه و سه ماه در صحرا میگذاشتند ، آنگاه دفن کرده ، چهار گز گور ایشانرا بر میآوردند ،و درخت بید بر سر گورشان غرس میکردند ، اسامی دیگر سلاطین این طبقه معلوم نشد، و نه شهر در زمان ایشان آباد و معمور گشت، بدینسان اول ﴿دى جيو﴾ دوم ﴿سنيك جيو﴾ سوم ﴿کی جیو﴾ چهارم ﴿سوجیو﴾ پنجم ﴿لوجیو﴾ ششم ﴿بتن جیو﴾ هفتم ﴿لامك جيو﴾ هشتم ﴿جوجيو﴾ نهم ﴿ بابك جيو﴾

از حضرت بیچون قانون شریعتی بدیشان آمد، و بدان اعتصام جسته و اقدام

ص: 34

نمودند تا یکدور وایت برگذشت ، آنگاه آغاز نخوت واستكبار نهادند ، پس ملك جبار ایشانرا بدار البوار فرستاده ، بقایای این قوم را که طریق طاعت داشتند ، بتجدید شریعتی مخصوص فرمود و هم از انقوم﴾ جلیائیس نامی مسند حکومت یافت ، و چون یکدور دیگر از توابت بیایان آمد باز بنی الجان کثرت یافته بنای طغیان نهادند و هم بغضب يزداني هلاك شده ، صلحا و أتقيا زنده ماندند ، و ﴿ملقیا﴾ نام از آن طایفه برایشان فرمانر واشد تا دور ثالث نیز بپایان آمد و همچنان آغاز عصیان کرده مورد یزدان شدند و حکومت بقایای این فرقه برهاموس تعلق گرفت و بعد از فوت او باز آغاز فساد نهادند، گروهی از ملائکه بقلع و قمع ایشان مأمور شده بیشتر از آن طایفه را مقتول و متفرق ساختند، و اطفال ایشانر اسیر کردند، ﴿ابلیس﴾ که ﴿عزازیل﴾ نام داشت نیز از جملهٔ اسرا بود که ملائکش بآسمان برده در آنجا نشو و نمایافت ، و از مبالغت در عبادت مقرب حضرت احدیت شده ، معلم ملائک شد.

اما هزیمت شدگان بنی الجان بعد از مقاتله ملائکه و انتهای دوره چهارم از مدار ثوابت ، باز فراهم شدند و بنیان فتنه و فساد را محکم کردند، در این کرت ابلیس ارشاد ایشانرا از ملك منان مسئلت کرده با فوجی از ملك بزمين آمد، و ﴿سهلوت بن ملاهت﴾ با جمعی از بنی الجان منقادوی شدند و گروهی طریق عناد سپردند پس ابلیس سهلوترا باستمالت نزد مخالفین فرستاد اور امقتول ساختند دیگریرا برانگیخت هم خونش بریختند پس از چند تن که این زحمت کشیدند، و این شربت چشیدند نوبت ﴿رسالت﴾ به یوسف بن یاسف رسید چون بنزد اشرار رفت قصد هلاکش کردند مجال یافته فرار کرد و بخدمت ابلیس آمده صورت حال باز گفت از حضرت اقدس رخصت خواسته با گروهی از ملايك بحرب ایشان شتافت ، و هريك از مخالفين را یافت عرضه هلاك ساخت ، تا اقطاع عالم بروی مسلم گشت ، و بر سلطنت روی زمین مستقر آمد آنگاه خاطر بر آن گماشت که اگر فرمان الهی در رسد که این پادشاهی بدیگری تفویض کن طريق خلاف سپارد و خلافت بکس نگذارد؛ بدین عقیده میزیست، تاروزی جمعی از ملايك راپس از مشاهده لوح محفوظ محزون و مقبوض یافت، چون علت آن

ص: 35

ضجرت باز جست. گفتند امروز در لوح چنان دیدیم که بدین زودی یکی از مقربان بیچون رانده در گاه و ملعون شود ؛ همانا ماهر يك برخویشتن ترسانیم؛ و از این داهیه هر اسان؛ ابلیس گفت دل بد مدارید؛ که اینگونه دواهی از مقربان الهی برکنار است و من مدتیست که بدین را از وقوف یافته ام و ابراز نکرده ام و بدین استنکاف و استکبار ميبود تا آثار إني جَاعِلٌ فِي الأرْضِ خَلِيفَةً (1) پدیدارشد ؛ و با منطوقه انِّي اعلم ما لا تعلمون قانون مکابرت و انکار با حضرت بی چون فرونگذاشت؛ تا ابدالدهره ملعون و مردود گشت

شود و از جانب شمال بدریای ﴿روم﴾ که فاصله میان افریقیه و آسیاست پیوندد.

و قسم سیم را ﴿یوروپ﴾ (1) گویند، و آن مساوی : سه ملیان و پانصد هزار میل در میل زمین است که، از طرف شمال بدریای محیط که یخبند است پیوندد ، و از جانب جنوب بیحر روم که فاصله است میان افریقیه و یوروپ منتهی شود ، و مشرق ، ق آن متصل با ملك آسیاست ، و مغربش بحر محیط است که فصل میانه یوروپ و آمریکا است و قسم چهارم را آمریکا (2) نامیده اند، و آن مساوی : چهارده ملیان میل در میل زمین بود و آنرا أرض جدید وینکی دنیای نامند (3) چنانکه شرح آنمکان و تاریخ پیدایش آن بدانسان که باید در جای خود مرقوم خواهد شد ان شاء الله تعالی.

امد ، و توالد و تناسل بسیار شد تا اینزمان که خلقی انبوه شده اند، و شمار مردم زمین و عدت سپاه هر دولت در اینزمان چنانست که مفصل نوشته میشود .

مناسب تاریخ نگاران نمینمود، لاجرم آنمعانی که در خور این سیاقت بود ، انتخاب کرده با نگارش جماعتی دیگر از حکمای جغرافی برمینگارد.

و حرکاتی برای زمین اثبات کرده و رجعت و استقامت و اقامت (1) بحر كات زمین منسوب ساخته اند و گویند سکان زمین چون کشتی نشسته گانند ، که قریب بساحل کنند، و خود را ساکن و اطراف را متحرك دانند اما چون صدور حرکات مختلفه از طبیعت واحده بالاقسر معقول نیست، خارج از قانون حکمت شده اند و در سال يك هزار و پانصد رسی بعد از ولادت عیسی ع ، قوپر انقوش حکیم که از جمله رهبان بود این رأی را اختیار کرد و کتابی در این باب نوشت و اکنون اقوال او در همه فرنگ شایعست، می گوید آفتاب در وسط سیارات ساکنست ، وده ﴿كرور﴾ ودو ﴿لك﴾ درجه از کره زمین بزرگتر است (2) و یک حرکت بر مرکز خود از مشرق بمغرب میدارد ، و سیارات برگرد آن مدار کنند، وقرب و بعد هر يك را از آفتاب در خردی و کلانی آنجمله را معین کرده که ذکر آن در این کتاب مناسب نمینماید ، و گوید : کره أرض نود و سه ملیان و هفتصد و بیست و ششهزار و نهصد میل از آفتاب دور است ، و در سیصد و شصت و پنجروز و پنجساعت و پنجاه و پنجدقیقه نجومی یکبار گرد آفتاب میگردد و در بیست و چهار ساعت یکبار بر مرکز خود میگردد ، وستارگان ثوابت (3) چندان

ص: 40

از زمین دورند که بعد آنها در حوصله حساب در نیاید .

و یکی از دانشوران فرنگ : که حکیم بر اهد﴾ نام دارد ضبط حرکات و رجعت و استقامت و اقامت را چنان نموده که کره شمس و کره ارض هر دو متحرك باشند ، و بعضی از حر کاترا بازمین و برخی را با شمس نسبت میدهد اما بطلمیوس یکهزار و بیست و دوستاره از کواکب ثابته را رصد کرده حرکات آنها را با هم متناسب یافته ، و بعضی یکهزار و بیست و پنج گفته اند ، و غیر مرصوده را بآنها قیاس نموده اند؛ اما در مقدار بحسب ارصاد اختلاف کرده اند، بلکه در یکر صد دو راصد باهم اختلاف داشته اند متأخرین را چنان گمان افتاده که در هشتاد و یکسال و نیم شمسی یکدرجه قطع کنند و این اقرب بتحقیق است و در تاریخ یکهزار و دویست و چهل و نه هجریه ، کواکب بروج اثنا عشریه را از مواضع خود فریب بسی درجه و نیم بحرکت غریبه متحرك یافته اند و برخی انوار این کواکب را مکتسب الضوء شمس و بعضی انوار آنهارا اصلی دانند و این بصواب نزدیکتر است چه اختلاف اضواء کواکب دلیل اصالتست نه اکتساب و حکمای فرنگ کواکب دیگر را نیز رصد کرده رکت یکصد و هشتاد کوکب را ضبط نموده اند بلکه سیارات دیگر نیز بنظر آورده حركات انرا مخالف حرکات ثوابت دانسته اند .

از جمله در تاریخ یکهزار و دویست و چهار هجر به هر شل﴾ نام حکیم کوکبی را تعیین و رصد کرده ، باسم خود موسوم ساخته است و نظر بسرعت حرکت آن از جمله سيارات شمرده (1).

و حکمای دیگر از مملکت فرنگ با دوربین های بزرگ پنج کوکب در دور ﴿زحل﴾ و چهار کوکب در حوالی ﴿مشتری﴾ ، و هشت کوکب در اطراف ﴿هر شل ﴾ یافته اند که مانند کواکب دیگر که بحول کره ارض گردنده است، برگرد آن کواکب میگردند

وقائلين: بسكون شمس حرکت زمین بسبب آن خالهای تیره ، که در صفحه شمس مشاهده کرده اند، و عدت آنها را گاهی بسه و چهار . و گاهی بشصت و هشتاد

ص: 41

یافته اند چنانکه وقتی بکناری نزدیک و از کناری دور ، و زمانی كوچك و وقتی بزرگ مینماید ، و گاه میشود که سینزده روز آن نقطه سیاه مستتر و مخفی است ، و باز آشکار میشود معتقد معتقد بحر کت وضعیه آفتاب از مغرب بمشرق شده اند ، و مدت آنرا بیست و پنجروز و چهارده ساعت و هشت دقیقه دانسته اند، و گروهی این حالت را در سایر کواکب نیز مشاهده کرده اند، و اختلاف در نور آنها یافته اند ، و گفته اند که یکطرف آنها نورانی و یکطرف ظلمانیست ، و همچنین نقطه اعتدال را هر سالی پنجاه ثانیه راجع (1) و میل کلیرا سی ثالثه نقصان پذیر دانسته اند.

جغرافیا نوشته میشود که گروهی آنرا از اقسام ریاضی شمرده اند ، اگر چه اغلب مبادیش مبتنی بر علم ریاضی است ، اما از جمله فنون طبیعی بود ، فایده آن اطلاع بر ممالك و مسالک است که بیشتر نفع آن عاید ملوك و ارباب سیاست گردد و لفظ جغرافیا بمعنی نقش أرض است ، چه لفظ ﴿جه﴾ بزبان لاتین بمعنى : أرض است و ﴿اغورفي﴾ بمعنى نقش و الف اطلاق بیشتر در کلمات لاتين الحاق شود ، بعد از ترکیب ، برای تخفیف جغرافیا گفتند، چنانکه نقش عالم جسمانیرا ﴿ قوسمر غرافيا﴾ و نقش بحار را ﴿ رمیدور غرافیا﴾ و نقش دیه و قریه را ﴿طوبوغرافيا﴾ و ذکر احوال هوا ورياح را انه موغرافیا گویند .

و فن جغرافیا منقسم بدو قسم است .

اول : جغرافیای ریاضیه ؛ و آن دیگر جغرافیای تاریخیه

اما ریاضیه : بیان اوضاع و دو ابر و امثال آنها است که در کره ارض مفروض آمده؛ و اما تاریخیه: بیان جبال و تلال و أنهار و بحار و امثال آنها است و بیان احوال ملوك، وتقسيم روی ارض بدول سلاطین تابع این قسم است؛ و بعضی انر اقسم ثالث جغرافیادانسته اند ، و قسم اول را بزبان لاتین ﴿ماتماتقا﴾ گویند .

و ثانی را : ﴿هشتورقا﴾ وثالث را ﴿یولتقا﴾ نامند اما کره ارض بواسطه دایره معدل و دایره افق حقیقی استوا ، بچهار قسم متساوی منقسم آمده ربع شمالی آنرا که از خط استوا گرفته الی تحت قطب شمالی معدل باشد بواسطه کثرت عمارات وقلت بمعار ربع مسكون، و دنیای عتیق نامیده اند و عمارات جانب جنوب خط استوا بسبب قلت عمارات و کثرت بحار مجهول مانده ، تا درسنه هفتصد و نود و چهار هجریه باعانت قرال اسپانیا ﴿قولومیس﴾ نام مردی بدان اراضی راه برد که قریب بدوئت از دنیای عتیق بود و آنرادنیای جدید ونیکی دنیا نامیدند، چنانکه در جای خود مفصل مرقوم خواهد شد ، ﴿ انشاء الله﴾

و در کره ارض: آنچه از قطع دایره معدل النهار مفروض شود ، آنرا خط استوا

ص: 43

گویند، و دو قسم : از قطع مدار رأس السرطان، ومدار ﴿رأس الجدى﴾ (1) پیدا شود و دو قسم از قطع دو مدار دو قطب فلك البروج ، و دو قسم : از مسامته (2) دو قطب عدل بارأس سکنه آنجا هویدا گردد، و هر يك از این هفت قسمرا خواصی باشد.

و در اصطلاح علمای جغرافیا : ﴿معدل﴾ را منطقه حاره (3) و مدار رأس السرطان و رأس الجدى را منطقه معتدله ودومدار قطب بروجرا منطقه بارده (4) گویند. آن اراضی که از منطقه حاره الى منطقه معتدله که بیست و سه درجه و نیم تقريباً عرض دارند (5) ، ذات ظلین است و از منطقه معتدله الى تحت منطقه بارده که چهل و سه درجه تقریباً عرض دارند، ذات ظل (6) واحد است ، جنوباً او شمالا واز تحت منطقه بارده تا تحت قطب معدل که بیست و سه درجه و نیم عرض دارند ، ذات أظلالست .

نظر باينكه مركز شمس مسامت منطقة البروجست آنرا دایرۀ شمسيه گویند از اینروی برای شمس عرض نباشد ، پس اگر بحرکت انطباق و انفتاح منطقتين كه مال النهار و منطقة البروج هستند، قائل شویم شمس از مسامته منطقة البروج خارج شده ، صاحب عرض میشود و منطقه معتدله از اعتدال خارج گشته ، بلکه بارده هم اختلاف پیدا کند مگر اینکه تقدیر مناطق در ممثل شمس شود ، یا اینکه شمس را نیز قائل شویم که در این حركت متابعت فلك البروج كند و مرکز آن از مسامته خارج نگردد ؛ پس تبدل أهويه لازم آمده گرم سیر سردسیر گردد و سردسیر گرم سیر شود هنگام انطباق در خط استوا همه اوقات تابستان گردد .

ص: 44

رايك فرسخ نام گذاشته اند، پس بیست و دو فرسخ و تسع (1) فرسخ مقدار یک درجه خواهد و مقداریگ بود و محیط عظیمه کره زمین تقریباً هشت هزار فرسخ خواهد بود؛ و مساحت کرۂ ارض بیست هزار هزار و سیصد و شصت هزار فرسخ شود و مساحت ربع آن که ربع مسکون باشد، از خط استوا الى تحت قطب شمالی پنجهزار هزار و هفصد و شصت و پنجهزار و چهارصد و بیست فرسخست، وارتفاع أعظم جبال را دو فرسخ و ثلث فرسخ دانسته اند ، پس نسبتش بکره زمین نسبت سدس سبع عرض شعیر معتدله ، بکره که قطر آن بگذراع باشد خواهد بود زیرا که نسبت عرض شعیره بذراع مثل نسبت سی و پنجست به پنجهزارو نود، پس أعظم جبال کره زمین را از کرویت حسیه خارج نسازد، و هر طایفه : با مقیاسی تشخیص مساحت ممالک چهار گانه که عبارت از مملکت ﴿یوروپ﴾، وافريقيه؛ و آسيا، وامريقا ؛ باشد نهاده اند، و معمورة عالم را چهار قسم خوانده و اگر أرض تسمين (2) وأراضى مجهولة الاحوال شمرده شود شش قسم خواهد بود، چنانکه هريك بتفصيل مذكور ميشود ، کره ارض باما ، بمنزلة کرة واحد است ، وسطح مقعر هوا بهر دو محیط است ، واحاطة ما، بوهادو نشيب (3) أرض است و فرق أنهار از بحار بظهور جریان باشد .

و بحار بر دو قسمت : یکی داخل در عمارات و دیگری خارج از آنها ، آنچه داخل دنیای عتیق است ده بحر است که بعضی اتصال ظاهر ببحر محیط دارد و برخی را اتصال ظاهر نیست اول بحر ﴿بالطق﴾ است ، دوم خلیج ﴿مسقو﴾ سوم خلیج بحر سفید که بطرف ایتالیا ممتد است ، چهارم ﴿بحرابی﴾ پنجم ﴿مر مره﴾ که در برابر اسلامبولست ششم ﴿بحر أسود﴾ هفتم بحر ﴿اذاق﴾ که اتصال ببحر ﴿اسود ﴾ دارد هشتم بحر ﴿خزر﴾ که بقول بعضی از قعر اتصال ببحر ﴿محیط﴾ دارد نهم بحر ﴿عمان﴾ دهم ابحر قلزم﴾ که بحر ﴿سویس﴾ نیز گویند و داخل دنیای جدید پنج بحر است اول ﴿قالیفورنیا﴾ دوم خلیج ﴿حوجسون﴾ سوم خلیج ﴿یافین﴾ چهارم خلیج ﴿صان لورنجو،﴾ پنجم خلیج

ص: 46

﴿مكسيقو﴾ و آنچه خارج دنیای عتیق است ، چهار بحر است : اول بحر ﴿محیط شمالی منجمد﴾ دوم بحر ﴿محیط شرقی﴾ هند سوم بحر ﴿محیط جنوبی﴾ حبش چهارم بحر ﴿محیط غربی﴾ و خارج دنیای جدید دو بحر است : اول بحر شمالی دوم بحر جنوبی و در سبب جزرو مد (1) بحار حکمارا اختلاف بسیار است ، بعضی گویند عالم عناصر حیوان ذی روحیست که مانند حیوانات تنفس دارد ادخال نفس سبب جزر و اخراج آن باعث مداست ، و این سخن خارج از قواعد حکمتست ، زیرا که اختلاف جزر و مد بحار و عدم آنها در بعضی مبطل آن گمانست و بعضی بحرکت شمس و گروهی بحرکت قمر منسوب داشتهاند و طایفه بخروج بخارات از قعر بحار (2) که سبب تخلخل وتكاثف (3) است نسبت ، داده اند ، و فرقۀ بحرکت نیرین (4) ﴿معا﴾ مبتنی گرفته اند ، و عذر عدم جزر و مدرا در بعضی از بحار، مانند بحر ﴿أزاق﴾ وبحر ﴿اسود﴾ این وجه مذکور ساخته اند که تأثیر کواکب نسبت بقوابل اختلاف دارد و بتجر به یافته اند که اختلاف تشکلات قمريه و اختلاط اثر آنها با آثار انظار کواکب رطبه و یا بسه ، (5) وتأثيرات طبایع درجات و مثلثات فلكيه ، بسیار دخیل در امر جزر و مد میباشد

و جناب مؤلف : خود میفرمایند که انصباب (6) أنهار از اطراف بحار سبب مد میتواند شد ، و استحاله میاه (7) شیرین میان میاه مالحه (8) ببخار ، چنانکه مشهود است تواند باعث جزر شود، واگر تأثیرات فلکیه فقط علت جزر و مد بودی بایست که (9) غدیرهای كوچك بلكه آبهای در أواني نيزه متحرك بودندی و مشاهده دلیل بر عدم آنست و اگر میاه مستحیل بخار نمیشد بحار عالم را فرو گرفتی ، وعدم جزرومد در بحر

ص: 47

أذاق وبحر أسود بواسطه جریان آنها است چنانکه در حوالی ﴿ اسلامبول ﴾ مشهود است و سوای جزر و مد در بعضی بحار جریان خفی و در بعضی حرکت دولابیه و در بعضی حرکت رحوبه (1) هست، طایفه نسبت آنرا ابتأثیرات فلکیه و گروهى بتحريك نفس کلی داده اند (2)

در رد قول جماعتی که گویند بنی نوع انسان هرگز بی پدر و مادر تولد نکند نخست باید دانست : که انسان هم از حیوانات باشد ، و در بدن عنصری با حیوانات مشارکت دارد؛ چنانکه حیوان تواند شد که بی پدر و مادر با دید آید، هم انسان ممکن است که بی پدر و مادر تولد شود. همانا چون دو خشت پخته را بر هم سایند، چنانکه غباری در میان هر دو فراهم شود، آنگاه نمناک کرده بگذارند ، روزی بر نگذرد؛ که در میان آن دو خشت عقارب بدید شود ، همچنانکه بسیار مشهود افتاده : که از کلوخی يك نيمه فاره (3) متكون شده ، و يك نيمه ديگر هنوز کلوخ بوده ؛ وعقل نیز گواهی دهد که جانوران درنده راکس با کشتی بجزائر بعیده نبرده، بلکه از همان آب و خاک با دید شده اند ؛ در اینصورت روا باشد که بر خلاف عقیده عجمان قدیم ، آدم از خاک و آب تولد شود ، آنگاه بواسطه توالد و تناسل خلقی کثیر انبوه آید، و چنانکه گامی نوعی از هوام الارض (4) كثير شوند و وقتی ناپدید آیند ؛ میتواند شد که چندین کرت این جهانرا نوع انسان فرو گیرد ؛ و دیگر باره منقرض شوند ، و از نو ﴿أبو البشرى﴾ پیدا شود ، وكلمات أنبیا و اولیا، بر آن سخن گواهی دهد، شخصی در حضرت امیر المؤمنین علی علیه السلام معروض داشت که سه هزار سال بیش از آدم که بود ؟ آنحضرت فرمودند. آدم عرض کرد : که قبل از آن آدم که بود ؟ هم فرمودند: آدم چون سه کرت اینسخن تکرار یافت . سائل سربزیر افکند . آنگاه آن حضرت فرمودند : که اگر سی هزار کرت سئوال میکردی که قبل از آن آدم نیز که بود

ص: 48

میگفتم آدم و از اینگونه احادیث بسیار است (1) که ذکرش موجب اطناب میشود پس اهل هند و چین که گویند؛ قبل از هبوط آدم سلاطین در جهان بودند چنانکه ذکر شد، در صورت صدق تواریخ ایشان آنمردم از اولاد آدم پیشین خواهند بود و آن طبقات سالفه (2) فانی شده، از اولاد آدم صفی علیه السلام خلق دیگر ، در ممالك ایشان انبوه شد .

﴿ملوکه و ﴿فیلمین﴾ گندمگون وأسمر اللونند (1) واكثر اهل ﴿هند﴾ أصفر اللون باشند و اهالی ﴿امریقا﴾ بیشتر سبز گونه اند و مردم افریقیه بیشتر سیاه باشند.

هشتم چینی: که در ممالک چین و بعضی ممالک هند و جز ائز هند مستعمل است .

نهم: بربری دهم سودانی.

یازدهم: جنشی و این زبان در بربر و سودان حبش و ساير ممالك افريقا مستعمل است اما اکثر آنها مخلوط بعربی میباشد .

دوازدهم مکسیقوی : و آن در ممالك ﴿كمسيقو﴾ مستعمل است .

سینز دهم پروئی: که در ممالک پروئی استعمال میشود .

چهار دهم پاپوئی: که در ممالک بر از لیا﴾ مستعمل است .

پانزدهم کو بارانی: که در ممالك پارا که معمولست .

شانزدهم قالیبینی: که در امریقای جنوبی و در مملکت ﴿کویانه﴾ و ﴿ زافرما﴾ مستعمل است .

و لسان غیر مشهوره که گروه گروه قبائل متفرقه دارند ، بسیار است ، و مردم با لطبع تكلم وتنطق را طالبند، چنانکه اگر طفلی چند را در جایی بدارند و با ایشان مکالمه نکنند آنجماعت از خود اصطلاحی پدید آرند و تکلم کنند ؛ اگر چه هندیان گویند: سلطان جلال الدین اکبر شاه ؛ مکانی معین کرد، و طفلی چند در آنجا بازداشت عاقبت همگی گنگ بر آمدند، اما این سخن بعقیده حکمای فرنگ مردود است ، و گویند بر خلاف این مشاهده رفته على الجمله خداوند قادر متعال بر اینمردم مرگ گماشت که فواید بسیار در ضمن آنست، چنانکه حکما در کتب حکمیه بعضی از فواید آنرا نوشته اند ، چنانکه در کتاب شفاء و جز آن مسطور است، و همچنان بعضی از مردم بمیرند و برخی از نوپدید شوند ، تا انجمله که در جهانند توانند معاش کر دو تکمیل نفس نمود، اگر در معمورۂ ارض که ابتدا از خط استوا است تا محلی که عرضش بقدر تمام میل کلیست (1) بشماره این عدد ( 1568000000000000) آدمی بود ، برای هر يك يكذراع از زمین بهره رسد، که در آنجا تواند نشست یا ایستاد ، چه پهلو خوابیدن مقدور نخواهد شد.

ص: 51

و سی و پنج هزار و هفصد میل در میل است، و از جانب مشرق بدریای ﴿ پسفيك ﴾ پیوندد و از سوى مغرب بممالك ﴿ آل عثمان ﴾ و﴿له﴾ و دریای ﴿ بالطق ﴾ ومملکت ﴿سويدين﴾ منتهی شود ؛ و از طرف شمال بدریای منجمد (1) اتصال یابد ، و از جانب جنوب بمملکت ﴿ تاتارستان ﴾ بزرگ و دریای خزر و دریای ایران زمین و ﴿ارزن﴾ روم و بحر اسود متصل شود . و در این مملکت بیست و چهار ملك باشد؛ که فرمان گذاران سکون دارند ، و شانزده قلعۀ بزرگ و سینز ده بندر در آن مملکت است ، و پنجاه و شش ملیان و پانصد هزار تن مردم ، ﴿انانا ذكوراً﴾ در آن اراضی زندگانی کنند ، از این جمله چهار صد و چهل و هشت هزار و ششصد و چهل و نه تن در مدینه ﴿پطر بورغ﴾ (2) که پایتخت دولتست سکون دارند، و سپاه سوار دو پیاده ایمپراطور هفصد و ده هزار تن باشد؛ و خراج آن مملکت چهارصد و سی و چهار مليان فرنك است ، و قرض دولت يك ملیارد و پانصد و هفتاد و پنج ملیان ﴿ فرنك ﴾ و دو هزار و یکصد و نود و چهار فروند کشتی جنگی و تجارتی دارند ، بدینگونه کشتی و ﴿سودلین﴾ سی و دو فروند (3) کشتی فرقت بیست و پنج فروند کشتی جنگی یکصد و هفت فروند کشتی تجارت دو هزار و پانزده فروند ، کشتی نجار پانزده فروند .

و دیگر جزایر ثلثه دولت انگلیس است: که آنرا ﴿ انگلند ﴾ و ﴿ ایارلند ﴾ و اسکاتلند﴾ (4) گویند ، سوای ممالک هندوستان ، و ديگر ممالك كه بحيطه تصرف دارند ، وسعت آن مملکت نودهزار و نهصد و پنجاه میل در میلست ، و حدود آن از چهار سوی بدر یا منتهی شود و بیست و سه ملیان و چهار صدهزار تن مردم در آن

ص: 53

جزایر سکون دارند ، و از این جمله سه کرور و یکصد و بیست و چهار هزارتن ، در شهر لندن که دارالملکست نشیمن دارند، و خراج آن مملکت : یکصدو نود و دو کرورو سیصدهزار تومان باشد که هر تومانی چهار دانگ و نیم از یکم تقال شش دانگی زر باشد ، و بیست ملیارد و سیصد و چهل و پنج ملیان فرنك قرض دولتی دارند ، ، و آن لشگر که از دولت وظیفه برند : یکصد و دو هزار و سیصد تن باشند ، وهفده شهر عظیم در آن مملکت است که در هر يك فرمانگذاری جداگانه باشد ، و دوازده قلعه بزرگ دارند و آن دولت را کشتی و ﴿سودلین﴾ یکصد و شصت و پنج فروند بود ، و کشتی فرقت ، یکصدو هفده فروند ، و کشتی جنگی بزرگ و كوچك سيصد و بیست و چهار فروند ، و کشتی نجار شصت فروند، و کشتی بزرگ و كوچك تجارتی هشت هزار فروند ، این جمله هشت هزار و ششصد و شصت فروند کشتی باشد.

و دیگر دولت فرانسه است : وسعت اراضی آنمملکت یکصد و پنجاه و چهار هزارمیل در میل است ؛ و از سوی مشرق بمملکت ﴿نمسا﴾ وأراضي ﴿ايتاليا﴾ بيوندد و ازسوی مغرب با بحر محیط منتهی شود، و از جانب جنوب ببحر سفيد ، و مملکت ﴿ اسپانیول ﴾ و أراضى ﴿ اندلس ﴾ متصل شود ، و از جانب شمال بأراضى ﴿ بلجيقا ﴾ و مملكت ﴿ نمسا ﴾ وبحر سفید انگلیس اتصال یابد. سی و دو ملیان مردم در آن مملکت ساکن میباشند ، و دویست و هشتاد هزار تن از این جمله لشگریانند و شهر ﴿پاریس﴾ که دار الملك است، يك كرور و چهار صد هزار تن مردوزن را نشیمن است ، و پنجاه و چهار شهر معظم در آن مملکت است، که فرمانگذاران جداگانه دارند ، ومرایشانرا شانزده قلعه محکم باشد . (1) خراج مملكت يكصد و شصت و يك كرور تومان بود، از اینجمله هشت کرورتومان خراج دار الملك پاریس است ، و سه ملیارد و نهصد ملیان فرنک قرض دولتی دارند و شمار کشتی ایشان بدینگونه است : کشتی و ﴿سودلین﴾ یکصد و ده فروند کشتی ﴿فرقت﴾ چهار هزار فروند کشتی نجار سی و پنج فروند کشتی بزرگ و كوچك جنگی دویست و سینزده فروند کشتی تجارت سه هزار و پانصد فروند ، این جمله هفت هزار و هشتصد و پنجاه و هشت فروند باشد.

ص: 54

و دیگر دولت ﴿نما﴾ باشد وسعت آن مملکت یکصد و نود و چهار هزار و پانصد میل در میل است (1) ، از جانب مشرق با مملکت عثمانیه و بحر پیوندد و از جانب مغرب با أراضى ﴿سويس﴾ وملك ﴿باديار﴾ ومملكت ﴿سكس﴾ وأرض ﴿روسیه﴾ وحدوده ﴿پروس﴾ و له وه کراکوی منتهی شود و از جانب جنوب بأرض ﴿سردانبا﴾ و ﴿سویس﴾ و دبا دیار، و از سوی شمال بأرض ﴿روسیه﴾ و مملکت ﴿مولدوی﴾ پیوندد عدد مردم انا تاذ کورا سی و در ملیان باشد ، خراج مملکت : هفتاد کرو رو دو بست هزار تومان است. قرض دولتی یکصد و شصت و دو کرور تومان سپاهیان آن مملکت دویست و هفتاد و یکهزار و چهارصد تن باشند و سی و دو شهر معظم دارند. و شماره کشتی ایشان بدینسان است کشتی و ﴿سودلین﴾ سه فروند کشتی فرقت هشت فروند کشتی بزرگ و کوچک جنگی شصت و یکفروند کشتی نجار بیست فروند کشتی تجارت چهار هزار و پانصد فروند ، اینجمله چهار هزار و پانصد و نود و دو فروند باشد.

و دیگر مملکت و دولت پروسیه است : وسعت آن أراضی هشتاد آن أراضی هشتاد و چهار هزار و چهارصد و پنجاه میل در میل است (2) از جانب مشرق بولايت ﴿روسیه﴾ و مملکت ﴿له﴾ وأراضی ﴿کراکوی﴾ پیوندد و از طرف مغرب بمملکت ﴿قراندوك﴾ وبحره ﴿بالتيك﴾ متصل شود و از طرف جنوب املك ﴿له﴾ وخاك نمسه وزمين ﴿سکس﴾ اتصال یابد و از سوی شمال بأراضى ﴿هنور﴾ وممملكت دوك برينسويك پيوندد. و در این مملکت هفت شهر است که فرمان گذاران دارند و دوازده ملیان و یکصد و چهار هزار تن مردم دارد که از این جمله دویست و سی و ششهزار و هشتصد و سی و هفت تن در شهر ﴿برلن﴾ سکون دارند كه دار الملك آن مملکت است، و خراج آن دویست و پانزده مليان فرنك است و قرض دولت: هفتصد و بیست و شش ملیان و ششصد و هشتاد هزار فرنك و سپاه سواره و پیاده: یکصد و نود و نه هزار و چهار صد و پنجاه تن دارند

ص: 55

و دیگر مملکت سر دینیه است که رسمت اراضی آن بیست و یکهزار میل در میل است (1) و از طرف مشرق بمملکت مساء و ازسوی مغرب بأراضي ﴿فرانسه﴾ اتصال یابد ، و از جانب جنوب با دریا متصل است؛ و سوی شمال آن بملك ﴿سويس﴾ پیوندد و چهار ملیان و سیصد تن مردم در این مملکت است که از این جمله چهل و چهار هزار و هشتصد و پنجاه و هفت تن سپاه سواره و پیاده اند، و شماره کشتی ایشان بدینگونه است کشتی وسودلین دو فروند کشتی فرقت سه فروند کشتی کوچک جنگی هفت فروند ، کشتی تجارت یکهزار و پانصد فروند ، اینجمله یکهزار و پانصد و دوازده فروند کشتی باشد ، وخراج آن ملك : هفتاد مليان فرنك باشد ، وقرض دولتي : يكصد مليان فرنك دارند.

و دیگر دولت اسپانیا باشد که آنرا اسپانیول نیز گویند: وسعت آن اراضی یکصد و و هفتهزار و چهار صد میل در میل است (2) از طرف مشرق با دریا پیوندد ، و از طرف مغرب بمملکت ﴿پورتو غال﴾ متصل شود و از سوی جنوب با دریای محیط، و از جانب شمال با دریای اتلان منتهی شود ، سینزده ملیان و نهصد هزار تن مردم در آن مملکت است ، که از این جمله نو دهزارتن سپاه سوار و پیاده بود، و خراج آنملك يكصد و هشتاد و هشت ملیان فرنك است ، شمار کشتی ایشان بدینسان است : کشتی و سود لین ده فروند کشتی فرقت شانزده فروند کشتی جنگی كوچك دویست و ده فروند . اینجمله دویست و سی و شش فروند کشتی باشد .

و دیگر دولت پورتو غال است: وسعت اراضی آن بیست و نه هزار و یکصد و پنجاه میل در میل است (3) از طرف مشرق و شمال بأرض ﴿اسپانیا﴾ و﴿قلیس﴾ و ازسوی جنوب ومغرب بادریا متصل ،شود شماره مردم آن مملکت سه مليان و يك كرور و سی هزار و یکصد و بیست و یکتن باشند و خراج آنمملکت پنجاه مليان فرنك است و

ص: 56

قرض دولتی : یکصد و شصت هزار ملیان فرنك و سپاه سواره و پیاده بیست و نه هزار و ششصد و چهل و پنج تن دارند و شمار کشتی ایشان چنین است: کشتی و ﴿سودلین﴾ چهار فروند کشتی ﴿فرقت﴾ شش فروند کشتی کوچک جنگی سی و دو فروند کشتی تجارت دویست و پنجاه فروند ، اینجمله دویست و نود و دو فروند کشتی باشد.

و دیگر دولت ﴿ بلجیقا﴾ باشد : وسعت آن اراضی هشت هزار و دویست و پنجاه میل در میل است (1) و از سوی مشرق بمملکت روسیه پیوندد و از جانب غرب بارض ﴿هانور﴾ منتهی گردد ، و برطرف جنوبش اراضی ﴿نمسا﴾ وحد شمالی مملکت ﴿استرلیس﴾ است؛ سه مليان و يك كرور و شصت هزار تن مردم دارد و خراج انملک نودملیان فرنك است و قرض دولتی : هشتاد و چهار هزار ملیان فرنک دارند و اندولت را : چهل و هفت هزارتن سیاه باشد .

و دیگر دولت ﴿سل﴾ و دولت ﴿فائل﴾ است که هر يك از این پیش دولتی جداگانه بوده اند ، سی و یکهزار و چهار و یکهزار و چهار صد و شصت میل در میل آن مملکت است ، از سوی شرق و جنوب بدریای یونان ، و از طرف غرب و شمال بمملکت ﴿پاپ﴾ (2) پیوندد ، و هفت ملیان و هفصد و سی هزار تن مردم در آنملک سکون دارند ، از این جمله : پنجاه و یکهزار و پانصدوده تن مرد سپاهی اند ، و يكصدوده مليان فرنك خراج گیرند، و قرض دولتی پانصد مليان فرنك دارند ، شمار کشتی ایشان بدینگونه است : کشتی ﴿وسودلین﴾ دو فروند کشتی بزرگ و كوچك پانزده فروند کشتی تجارت پانصد فروند ، اینجمله پانصد و هفده فروند کشتی باشد.

و دیگر دولت توریستان: وسعت اراضی آن ششهزار وسیصدو بیست و چهارهزار میل در میل است، از سوی مشرق و شمال بدولت ﴿پاپ﴾ و ارض ﴿مودن﴾ منتهی شود وازسوى مغرب بمملكت ﴿لكشر﴾ و از جانب جنوب ببحر محیط منتهی شود ، دو

ص: 57

کرور و دویست و هفتاد و پنج تن مردم در آن اراضی سکون دارند ، از این جمله : چهار هزار تن مرد سپاهی بود، و هفده ملیان فرنك خراج ستانند، و ایشان را يک فروند کشتی بود.

و دیگر دولت ﴿زانیمارك﴾ است : وسعت آن مملکت شانزده هزار و پانصد میل در میل است، از جانب مشرق بدریای ﴿قادیقا﴾ و از سوی مغرب بدریای نور پیوندد، و سوى جنوبش أرض ﴿هانور﴾ و جانب شمالش دریای محیط است ، دو ملیان مردم دارد از اینجمله : سی هزار و هشتصد و سی و هشت تن سپاهیانند، و سه مليان فرنك خراج گیرند ، و قرض دولتی دویست و هشتاد مليان فرنك دارند .

و دیگر دولت ﴿شویت﴾ است : یکصد و بیست و هفتهزاد میل در میل و سعت آن مملکت باشد. از سوی مشرق باراضى لابون و دریای ﴿بالتيك﴾ منتهی شود ، و از طرف مغرب ببحر ﴿اسفاجارك﴾ و ازسوی جنوب بدریای ﴿کاتیقا﴾ وجانب شمالش ببحر ﴿ارکتق﴾ متصل گردد ، دو ملیان و دفتصد هزار تن مردم دارد و از این جمله : سی و سه هزار و دویست تن لشگریانند ، و چهل و يك مليان فرنك خراج گیرند و پنجاه و چهار ملیان فرنك قرض دولتی دارند .

و دیگر دولت ﴿فلمک﴾ باشد و وسعت آنمملکت نه هزار و هفتصد و هشتاد میل در میل است، از سوی مشرق و جنوب و شمال بدریای نور و دولت ﴿پروس﴾ پیوندد و ازسوی مغرب بدولت بلجيقاه منتهی شود ، و دو مليان و يك كرورو پنجاه و هشت هزار تن مردم دارد ، و خراج هشتاد و پنج ملیان فرنك گیرند و یکصد ملیان قرض دولتی دارند سپاه سواره و پیاده آندولت بیست و شش هزار تن بود ، و شمار کشتی ایشان بدینسان است : کشتی و سودلین دوازده فروند ، کشتی فرقت﴾ سی و سه فروند کشتی بزرگ و كوچك جنگی پنجاه و شش فروند کشتی تجارت هزار فروند ، این جمله : یکهزار و یکصد و یکفروندکشتی باشد.

و دیگر دولت ﴿بادیار﴾ است و وسعت آن مملکت دو هزار و یکصد و بیست هزار میلی در میل است ؛ از سوی مشرق بمملکت ﴿مستان﴾ و از جانب جنوب بمملکت

ص: 58

﴿ورتمبرك﴾ وازسوى مغرب بمملکت ﴿باد﴾ پیودند ، و از سوی شمال بارض حصيين و مملکت ﴿ساقس﴾ منتهی شود، و چهار ملیان و هفتاد هزار کس مردم در آن ملک سکنی دارند ، و از این جمله : سی و پنج هزار و هشتصد تن لشگریاند ، وخراج آن مملکت شصت و نه هزار و هفتصد و سی و سه ملیان فرنگ باشد ، ودار الملك باديار شهر

﴿سنك﴾ است .

و دیگر دولت ﴿باد﴾ است : وسعت آن مملکت چهار هزار و چهارصد و هشتاد میل در میل است، از سوی مشرق بارض ، وربترك ، و از سوی شمال بدولت ﴿حصین﴾ و دولت ﴿بادیار﴾ پیوندد ، و از جانب جنوب بمملکت سویس و از سوی مغرب ﴿بفرانسه﴾ منتهی شود؛ يك مليان و يكصد و شصت و شش هزار تن مردم ساکن آنه ملک باشند و بیست و سه علیان فرنك خراج آن ملك است .

و دیگر دولت ورتبرك است : وسعت آن مملکت پنجهزار و هفصد و بیست میل در میل باشد از سوی مشرق بارض بادیار و از طرف شمال باراضی باد پیوندد و جانب جنوب و مغربش نیز اراضی باد بود ، يك مليان و پانصد و بیست هزار تن ساکن آن مملکت اند ، از اینجمله: سینزده هزار و نهصد تن لشگریانند ، وخراج آنمملکت : بیست ملیان فرنك باشد، و دار الملك آن مملکت شهر ﴿استوتقر﴾ است.

و در ممالک ﴿یوروپ﴾ پانزده دولت كوچك بود.

اول دولت : ﴿لك﴾ . دوم دولت : ﴿مونکو﴾ . (1)

سوم دولت: ﴿پاروم﴾. چهارم دولت: ﴿مودنه شوارس برغ﴾.

پنجم دولت: ﴿سونه زهوزن﴾ ششم دولت ﴿لیپ دیت موله﴾ .

هفتم دولت: ﴿ليپ شوانيورك﴾ هشتم دولت: ﴿والداك﴾

نهم دولت: هوهین زولرن ، دهم دولت : ﴿فرنك فورت﴾ .

ص: 59

یازدهم دولت: ﴿برم﴾ . (1) دوازدهم دولت : ﴿من يورك﴾

سینزدهم دولت : لويك چهاردهم دولت هنور .

پانزدهم دولت : سکس . و شرح ایندول در جای خودمذکور خواهد شد.

و جزایر مملکت یوروپ بسیار است از جمله جزیره ارلند است که دویست و هشتاد و یکمیل طول اراضی دارد و دویست میل، عرض و دار الاماره آن شهر ﴿دیلن﴾ است ، و حکومت آن با دولت انگریزان﴾ است و دیگر در بحر شمالی یوروپ و مابين مشرق و شمال جزیره های ﴿زیرلند﴾ و دیگر جزایر باشد که در تصرف پادشاهان ور بترك است و دیگر جزایر ﴿ایلند﴾ و ﴿الند﴾ و ﴿روجن﴾ است که در تحت حکومت فرمانگذاران سوید است و دیگر جزیره ﴿او یکه﴾ و ﴿حجار که﴾ است که در تصرف حاکم ﴿ایبین﴾ است . و دیگر جزیرۀ دیپ ﴿منار﴾ که هم انگریزان دارند، و دیگر جزیره کاریکه که در تصرف ملوك فرانسه است. و دیگر جزیره سارونیا﴾ باشد که از خود حاکم دارند، و دیگر جزیره ﴿سیسلی﴾ است که شرح آن در این کتاب همایون مذکور خواهد و دیگر جزیره ﴿لوسینه﴾ و ﴿کر فود﴾ و ﴿سقالونیا﴾ و زنمت﴾ و ﴿لو کاویه﴾ است

و دیگر جزیره های یونان است چون جزیره کندیه و ﴿رودس﴾ (2) و ﴿لنس﴾ و ﴿تندس﴾ و ﴿متلین﴾ و ﴿سیوسامس﴾ و ﴿تیمس﴾ و ﴿پارس﴾ و ﴿سریکو﴾ و ﴿سترس﴾ که درخت سرو در آنجا نیکو شود و سشترین و جز آن که در تصرف سلاطین عثمانیه است اما مردم این جزایر مذهب نصاری دارند.

داشته اند علی الجمله منتخب ممالک آسیاء ملکت ایرانست که ملوك آن اراضی بر سلاطین روی زمین سبقت داشته اند ، و در میان پادشاهان ملك الملوك لقب یافته اند (1) و چونشرح طول و عرض اراضی آن مملکت و مقدار خراجش را انشاء الله ، در بدو دولت به سلاطین پیشدادیان مرقوم خواهد داشت ، در این مقام قلم از نگارش آن باز کشید .

و دیگر دولت ﴿چین﴾ است : وسعت اراضی آن مملکت چهارملیان و هفصد میل در میل است، (2) و از سوی مشرق بمملکت ترکستان و بعضی از ولایات روسیه منتهی شود ، و سوی شمالش نیز مملکت ترکستان ، و ولایت ﴿ سنج ﴾ بود ، و از سوى مغرب باراضی دولت انام و دولت صیام و دولت ﴿ سپال ﴾ (3) و بعضی از ممالك هندوستان متصل شود ، و جانب جنوبش بحر محیط باشد ، یکصد و هفتاد ملیان مردم اناناً ذكوراً در آنمملکت سکنی دارند و از این جمله نهصد و چهارده هزارتن سپاهیانند و در شهر پکن که پایتخت آن مملکت است ، يك مليان وسيصد هزار تن مردم ساكن باشند، و خراج آنمملکت در اینزمان : نهصد و هشتاد مليان فرنك باشد ، و تفصیل اینجمله در بدو دولت سلاطین چین نگارش خواهد یافت.

و دیگر دولت ﴿انام﴾ است : از ممالك هندوستان که در تصرف انگریزان نباشد ، وسعت آن اراضی دویست و ده هزار میل در میل است ، دوازده ملیان مردم در آنجا سکنی دارند ، و نود مليان فرنك خراج گیرند ، وده شهر معظم در آن ملك باشد .

و دیگر دولت ﴿ ژاپون ﴾ است : وسعت آنملك يكصد و هشاد هزار میل در میل است ، و از سوی مشرق بجزیره تراقانی﴾ از جزایر باسخالیان ، و بعضی از جزایره قوریل متصرفی دولت روسیه منتهی شود ، از سوی مغرب بدریای محیط پیوندد و از جانب جنوب به سوغاز قوره ﴾ و بحر ﴿ ژاپون ﴾ وولايات ﴿ تلورتای ﴾ متصل شود و طرف شمالش دریای ﴿ توثق هانی ﴾ چین باشد ، و بیست و پنج ملیان مردم در آن ارض

ص: 61

مسکن دارند، از این جمله: يك مليان و سيصد هزار تن در دار الملك آن مملکت زندگانی کنند ، و بیشر وقت آتش در عمارات آن افتاده بسوزد ، و باز از نو بسازند ، و لشگریان ایشان یکصد و بیست هزار تن باشند، و دویست و پنجاه مليان فرنك خراج ستانند.

و دیگر دولت ﴿صیام﴾ است: وسعت ملکش یکصد و پنجاه و دو هزار میل در میل است (1) از طرف مشرق بمملکت چین پیوندد ، و از سوی مغرب برودخانه ﴿سلون﴾ منتهی ،شود و از جانب جنوب بأراضى بالاكه ، و از سوی شمال بخاك ﴿ برمان ﴾ اتصال یابد . سه ملیان و ششصد هزار تن در آن أراضي نشیمن دارند ، و از اینجمله سی هزارتن لشگریانند ، و در شهر بانكوك كه پایتخت آندولت است ، نودهزارتن مردم ساکن باشند، و سه ر و سه ربع ایشان از مردم چین اند، و هشتاد ملیان فرنك خراج آن ملك است و پانصد و ده فروند کشتی تجارتی دارند .

و دیگر دولت ﴿برمان﴾ است که از ممالک هندوستان نیز محسوب شود . (2) و ایشان پارۀ از مملکت خویش را در ضمن مصالحه بدولت انگلیس تفویض (3) کرده اند وسعت اراضی ایشان یکصد و پنجاه و سه هزار میل در میل است ، از طرف مشرق بولایت ﴿اسام﴾ متصرفی ﴿انکریزان﴾ پیوندد و از سوی مغرب با راضی دولت ﴿﴿صیام﴾ و ﴿انگریز﴾ منتهی شود ، و از جانب جنوب بدریای ﴿بنگاله﴾، و از طرف شمال باراضی ﴿رزاکان﴾ رسد ، سه ملیان و هفصد هزار تن مردم دارد که از این جمله : سی و سه هزار تن لشگریانند و در شهر ﴿آوا﴾ که پایتخت است : پنجاه هزار کس ساکن باشند ، و چهل و پنج ملیان فرنك خراج ستانند .

و دیگر دولت ﴿نپال﴾ است که هم از ممالك هندوستان باشد (4) وتابع دولت انگریز بود، لکن فرمانگذار از اهل خود دارند ، وسعت اراضی آن چهل هزار میل

ص: 62

در میل است، از جانب جنوب و شمال بأراضي هندوستان متصرفی دولت انگلیس پیوندد ، و از طرف مشرق بمملکت چین منتهی شود ، و از سوی مغرب بأرض سكسن متصل گردد، پنج کرورتن مردم ساکن آنملك باشند از اینجمله : بیست هزارتن در شهر ﴿کتماندو﴾ که پایتخت است سکنی دارند و مردان جنگی ایشان : هفده هزارتن باشد و سینزده مليان فرنك خراج ستانند .

و دیگر دولت ﴿سندیه﴾ است که از چهار سوى بممالك هندوستان متصرفی دولت انگریز پیوندد ، و بیست و نه هزار و نهصدو شصت میل در میل و سمت آنملك باشد و چهار ملیان مردم در آن سکنی دارند و از این جمله : صدهزار تن در شهر ﴿اوحين﴾ که پای تخت است ساکن باشند، و سپاه ایشان بیست هزارتن بود ، و بیست و شش ملیان فرنك خراج ستانند.

و دیگر دولت ﴿ لاهوریه﴾ است : وسعت آن اراضی یکصد و سی هزار میل در میل است (1) از سوی مشرق بأرض ﴿کابل﴾ منتهی شود ، و از جانب مغرب بممالك هندوستان متصرفی دولت انگلیس متصل شود ، و از جانب جنوب بممالك ﴿ سنديه ﴾ و بعضی از ممالك هندوستان متصرفی انگریزان اتصال یابد ، و از سوی شمال بأرض ﴿ كابل ﴾ وأراضی ﴿ بلوچستان ﴾ پیوندد، وهشت ملیان مردم اناثاً ذكوراً در آن أراضى سکنی دارند، از این جمله : یکصد هزار تن در شهر ﴿لاهور﴾ كه دارالملك است ، ساکن باشند، و مردان جنگی ایشان شصت هزار تن بود ، و هفتاد مليان فرنك خراج گیرند .

و دیگر دولت ﴿سندی﴾ است: وسعت آن مملکت چهل هزار میل در میل است (2) وازسوى مشرق بأرض ﴿بلوچستان﴾ و ﴿ لاهور ﴾ متصل است ، و از سوی مغرب و جنوب بممالك هندوستان و دریا منتهی شود، و شمال آن نیز مملکت ﴿بلوچستان﴾ است ، دو کرور مردم در آنجا ساکن باشند ، و از اینجمله : بیست هزار تن در شهر

ص: 63

﴿ حیدر آباد ﴾ سکون دارند چون بخواهند پنجاه هزار تن مرد لشگری فراهم کنند، و سینزده مليان فرنك خراج ستانند.

و دیگر دولت ﴿کابل﴾ و ﴿قندهار﴾ است : که روی خدمت به پادشاه ایران دارند، (1) و چون آنممالک را از سپاه انگریزان پرداخته به کردند کهن دل ﴾ خان افغان كه يك چند مدت ملازم رکاب شاهنشاه ایران بود بحکومت ﴿قندهار﴾ منصوب گشت ﴿علی الجمله﴾ و سمت آن مملکت یکصد و ده هزار میل در میل است و از طرف شمال و مشرق بمملکت ایران و ترکستان پیوندد ، و از سوی مغرب باراضی ، لاهور، منتهی شود و از جانب جنوب بارض بلوچستان ، پیوندد، و چهار ملیان و دویست هزار تن مردم در آن سکنی دارند، و از آنجمله : صدهزارتن در شهر ﴿قندهار﴾ و هشتاد هزار کس در شهر کابل بود، و یکصدو پنجاه هزار تن مرد سپاهی دارند .

و دیگر مملکت ﴿هرات﴾ است که تابع پادشاه ایران باشند وسعت آن مملکت پنجاه هزار میل در میل است سه کرور مردم در آن اراضی ساکن میباشند ، از این جمله : صدهزار تن در شهر هرات (2) مسکن دارند و مرد سپاهی ایشان : هشت هزار تن بود هشت ملیان فرنك خراج گیرند .

و دیگر دولت ﴿بخارا﴾ است که از ممالك تركستان است شصت هزار میل در میل و سعت اراضی آنمملکت باشد (3) از سوی شمال بمملکت روسیه متصل است و از طرف جنوب بارض ﴿کابل﴾ و ﴿قندهار﴾ و ایران اتصال دارد ، و پنج کرور مردم در آنجا سکنی دارند، از این جمله صدهزارتن ساکن بخار باشند، و بیست و پنجهزار مرد جنگی ایشانراست و دوازده ملیان خراج گیرند .

و دیگر دولت ﴿خیوه﴾ است : وسعت آن اراضی یکصد و ده هزار میل در میل است و دو کرور مردم در آن ارض ساکن باشند ، از این جمله ؛ صدهزار تن سپاهیانند ، وساکن شهر ﴿خیوه﴾ شش هزارتن باشند.

ص: 64

و دیگر دولت ﴿خوقند﴾ است وسعت آنملك پنجاه و شش هزار میل در میل است (1) ويك مليان مردم دارد؛ از این جمله: شصت هزار تن لشگریانند .

و دیگر دولت امامان ﴿مسقط﴾ است که خدمت باملك ايران كنند، وسعت آن اراضی چهل هزار میل در میل است سه کرور مردم در آن ارض ساکن باشند، از اینجمله دوهزار و پانصد تن مردان جنگ باشند و چهار مليان فرنك خراج ستانند .

و دیگر دولت امامان یمن است وسعت آن اراضی چهل هزار میل در میل است و پنج کرور مردم ساکن آن ارض باشند از اینجمله: پنجهزار تن سپاهیانند و دوازده مليان فرنك خراج ستانند.

و دیگر دولت ﴿آل عثمان﴾ است: بانضمام ولایات متصرفی محمد علی پاشای صری؛ بعد از وضع ولایات یونان زمین و ﴿بیل قرات﴾ و ﴿مولدوى﴾ و﴿دالماسي﴾ وغير ذلك، که دول خارجه تصرف کرده اند وسعت آن مملکت ششصد و شش هزار میل در میل است، از سوی مشرق بممالک ایران متصل است و از جهة مغرب بولایت (نمسه) و بحریونان و مملکت دالماسی ، متصل شود ، و از سوی شمال باراضی ﴿نمسه﴾ و ﴿روسیه﴾ منتهی گردد، و از طرف جنوب ببحر مادمارا پیوندد نوزده مليان مردم در آنم مالك ساكن باشند، از این جمله سیصد هزار تن لشگریانند و در شهر ﴿اسلامبول﴾ که پای تخت است هفتصد هزار کس سکون دارند و سیصد و شصت مليان فرنك خراج ستانند، و شمار کشتی ایشان بدینسان است کشتی و سودلین بیست و سه فروند کشتی فرقت بیست و هشت فروند کشتی تجارت صد و بیست فروند اینجمله یکصدو هفتاد و یکفروندکشتی باشد.

و دیگر مملکت ﴿روم ایلی﴾ است: و شناخت آن بدینگونه باشد. چون نه فرسنگ از دریای اسلامبول طی مسافت (2) کنند؛ ببوغاز بحر محیط رسد که آنرا ﴿آق دیکنز﴾ گویند ، و طرف شمالی بوغاز ملک این دولت است ، که تعلق بدولت عثمانی دارد، وجانب جنوبش ملك ﴿روم ایلی﴾ است و آن ﴿بوغاز﴾ را سه فرسخ طول ويكفرسخ عرض باشد و سمت شمالی آنرا ﴿کلی بوغلی﴾ و چناق قلعه مینامند و در آن بوغاز

ص: 65

پیوسته هزار عراده توپ با مایحتاج و تو بچی حاضر باشد ﴿علی الجمله﴾ ولایت ﴿روم ایلی﴾ آن هنگام که در تصرف آل عثمان بود مردمش بدزدی و راهزني کاربر مترددين (1) تنگ داشتند و چون بعضی از مملکت روم ایلی در تصرف دولت انگلیس و نمسه و فرانسه بود این، سه دولت بآل عثمان نوشتند: که یا مردم روم ایلی را بجای خود نشاند و هر زیان که رسانده اند از عهده بر آید یا ایشان را بحال خود گذارد، تقرائی علیحده باشند، سلطان محمود که آن هنگام سلطنت داشت، آنجماعت را نتوانست بطریق صواب وصلاح آرد ، لاجرم (2) بحال خود گذاشت ایشان چون ملکی نداشتند یکی از شاهزادگان ﴿نمسه﴾ را آوده بسلطنت برداشتند

على الجمله: وسعت آن اراضی چهارده هزار و یکصد میل در میل است از طرف مشرق ﴿بوغاز﴾ و ﴿ آق دیکنز﴾ است ، و جانب جنوبش دریای مدتر نیاست؛ و از سوی شمال بمملکت آل عثمان پیوندد و از سوی مغرب بدریای یونان منتهی شود: يك مليان و هفصد هزار کس مردم در آن ارض سكون دارند، و شش مليان فرنك خراج گيرند، و ایشانرا شصت و پنج ملیان قرض دولتی است؛ و شش هزار تن مرد جنگ دارند و آنجماعت را بیست فروند کشتی جنگی و ششصد فروند کشتی تجارت باشد و قبل از عتبه [غلبه] شاهزاده نمسه بیشتر مردم آن مملکت مسلمان بودند؛ چون او مسلط شد اندك اندك مسلمانانرا اخراج نموده بجای ایشان از ترسایان آورده ساکن فرمود و بجای مساجد کلیسا بر آورد، و اکنون فرمان سلاطین فرانسه از دیگر دول خارجه در آن مملکت روانتر است؛ چه آنجماعت زیاده مقروض و مدیون دولت فرانسه اند.

و دیگر دول مملکت ﴿هندوستان﴾ است: که در تصرف دولت انگریز﴾ باشد از جمله مملکت ﴿کلکته﴾ میباشد که ده ولایت معظم در آن مملکت است كه هريك جداگانه فرمانگذاری دارد اول شهر کلکته است (3) که ششصد هزار تن مرم در آن ساکنند . و دیگر محال ﴿بهار﴾ است که پنج شهر معظم در آن اراضی است، و دیگر

ص: 66

محال اسعد آباد است؛ که هم پنج شهر معظم دارد و دیگر محال ﴿اود﴾ (1) باشد که عرصه بس وسیع است ؛ و مشحون از بلاد و امصار (2) بسیار باشد . و دیگر محال ﴿آکرد﴾ است که هم پنج شهر بزرگ در آن اراضی است . و دیگر محال دهلی است نیز پنج مدینه عظیم دارد و دیگر محال ﴿کروال﴾ است که دو بلده بزرگ دارد و دیگر محال ﴿اجمیر﴾ واراضی ﴿ادریسه﴾ وارض کاندواتا باشد ؛ که عظیمه اش باشد و از جمله مملکت ﴿مدرس﴾ (3) و توابع آن است که شصت و دو هزار تن مردم در آن مملکت ساکن باشند؛ و محال مایور ومحل مالابار و محال ﴿کاناره﴾ ومحال ﴿بالاكات﴾ ومحال ﴿سرکار﴾ که پنج شهر دارد از این مملکت است . و دیگر مملکت با نبای (4) است که، هفت محل در آن ملك است كه هر يك فرمان گذاری جداگانه دارد. اول جزیرۀ ﴿بانبای﴾ و توابع آن است که در شهر با نبای یکصدر شصت و دو هزار تن مردم ساکن باشند و دیگر محال ﴿پیجابور﴾ است : که چهار شهر بزرگ دارد . و دیگر محال کاندیش است که دو شهر بزرگ دارد و دیگر محال کرزات است. که سه شهر بزرگ دارد و دیگر محال باروج و محال قیره [ تیره ] و محال احمد آباد است و جز این ممالک که هر قوم شد چهز و بکشهر را مسخر نمود اند و در هر جا حکمرانی از خود گماشته اند .

اول: چیپور (5) دوم: کوتا سیم: بوندی چهارم: ادیپور ، پنجم: جد پور ششم: پونك (6) هفتم: جلمیر هشتم پیکانیر [ بیگانه نیز ] نهم باتلیز [با تیز] : دهم: باروده یازدهم: باسواره دوازدهم: ترات سینز دهم: طره چهاردهم: دیوی پانزدهم: نانا کار شانزدهم: کوندال هفدهم: کام بيا هجدهم: اندور نوزدهم:

ص: 67

با بال بیستم: دارا .

بیست و یکم: رواه [راده] بیست و دوم : طهری بیست و سیم: پاناه بیست و چهارم: کاروقی بیست و پنجم : پارت بیست و ششم: دلپور بیست و هفتم: الواد بیست و هشتم: لکنو (1) بیست و نهم﴾ تی الله سی ام: کلاپور .

سی و یکم: حیدر آباد سی و دوم: بیدر سی سی و سیم: الجبپور سی و چهارم: اورنگ آباد سی و پنجم : سکار دی و ششم: ناکپور سی و هفتم : ساتارا سی و هشتم: تریو اندران سی و نهم: تریپونتری چهلم: مایسور چهل و یکم: سکم وانگریزان از این ممالک هر سال کرور تومان خراج ستانند .

کرورو هشتاد هزار تن مردم در آنجا ساکنند، از این پیش سلاطین آل عثمان در آنجا حکومت داشتند اکنون سر بسلطنت کس فروندارند.

و دیگر دولت ﴿تکره﴾ است که یکصد و پنجاه هزار میل در میل و سعت آن مملکت است، و يك مليان و هشتصد هزار تن مردم در آنجا ساکنند ، و مردمش همگی بت پرست باشند .

و دیگر دولت ﴿فلاتا﴾ باشد وسعت آن مملکت هفتاد هزارمیل است و سه کرور و دویست هزار تن مردم در آن اراضی زندگانی کنند و بیشتر بت پرستان باشند

و دیگر دولت ﴿فوتا تو﴾ بود وسعت اراضی آن مملکت از طرف طول نهصد و شصت میل و از جانب عرض ششصد و شصت میل بود، شهر دار الملك آن مملکت نیز ﴿فوتاتو﴾ نام دارد، پادشاه و رعایای آن مملکت بت پرست باشند و رسم ایشان چنانست که طفلان خود را میفروشند اگر چه پادشاه باشد؛ از فروختن فرزندان خوداکراه ندارد و بیشتر مردم فرنگ اطفال ایشان را خریده بارض امریکا و دنیای جدید برده کار حرث (1) وزرع میگمارند و جزایر ایشان در تصرف فرنگیان ﴿پورتغال﴾ است

و دیگر دولت ﴿آشاشی﴾ است (2) وسعت آن مملکت یکصد هزارمیل در میل است ، و سه ملیان مردم در آن ارض سکون دارند ، از این پیش در تحت فرمان سلاطین آل عثمان بودند و اکنون تابع کس نباشند .

و دیگر دولت ﴿مولوار﴾ است وسعت آن مملکت دویست هزارمیل در میل است و دو کرور مردم در آن أرض ساکن باشند.

و دیگر دولت ﴿مادا کاسکر﴾ باشد: و سعت آنمملکت یکصد و بیست هزار میل در میل است ، و دوملیان مردم در آنجا زندگانی کنند ، و دارالملکش شهر ﴿جتكوه ﴾ است ، و تمامت آنمردم بت پرست باشند.

و دیگر دولت ﴿شا نقمره﴾ است و سمت آنمملکت پنجاه هزار میل در میل است ، و يك كرور مردم در آن أراضى ساكن باشند ، و از ممالك افريقيه مملکتی چند بود، که

ص: 69

دول خارجه در آن راه کرده اند و بتصرف در آورده اند .

اول مملکت ﴿تری پولی﴾ باشد: که آنرا ﴿طرابلس﴾ گویند، وسعت آن مملکت دویست و هشتاد هزارمیل در میل است ، و ششصد و شصت هزارتن مردم در آن مملکت ساکن باشند و از این جمله چهار هزار تن لشگریانند ، و دومليان فرنك خراج گيرند و اکنون در تحت فرمان محمد علی پاشای مصری میباشند ، و مملکت مصر: ششصد میل طول دارد، و دویست و پنجاه میل، عرض و اينملك در ذیل دولت آل عثمان مرقوم شده.

اما مملکت متصرفی محمد علی پاشای مصری از افریقیه : سیصد و هشت هزارمیل در میل وسعت اراضی دارد و شش ملیان مردم در آن اراضی سکنی دارند، از این جمله هفتاد هزار تن لشگریانند.

و دیگر مملکت متصرفی دولت پورتغال است و سعت آن اراضی سیصد و نود هزار میل در میل است و يك مليان و چهار هزار تن مردم در آنجا مسکن دارند، و دیگر مملکت متصرفی دولت فرانسه است وسعت آن اراضی هفتاد و چهار هزار میل در میل است و يك مليان و ششصد هزار تن مردم در آنجا سکنه دارند .

و دیگر متصرفی دولت انگلیس است : وسعت آن اراضی نود و یکهزار میل در میل باشد و هفتاد هزار تن مردم در آنجا سکنی دارند. و دیگر مملکت متصرفی دولت ﴿زانیمارك﴾ است وسعت آن اراضی چهارصد و هشتاد هزار میل در میل است ، و سی هزار تن مردم در آن ساکن باشند.

و دیگر مملکت متصرفی دولت اسپانیا بود : وسعت آن اراضی دو هزار و چهار صد و میل در میل است و دویست و هشتاد هزار تن مردم در آن ملك زندگانی کنند، و دیگر متصرفی دولت ﴿فلمك﴾ باشد : وسعت آن اراضی هشتاد میل در میل است، و پانزده هزار تن مردم در آنجا مسکن کنند که هر میل بهره یکصدو هشتاد و هشت تن مردم خواهد بود .

و دیگر متصرفی دولت ﴿امر که﴾ است که وسعت آن اراضی سه هزار میلدر میل است، و بیست و پنجهزار تن مردم در آنجا سکنی دارند و دیگر دولت ﴿اراب﴾ است که چهار هزار میل در میل وسعت اراضی دارد و سی هزار تن مردم در آنجا

ص: 70

زندگانی کنند .

و جزایر مملکت ﴿افریقیه﴾ بدینگونه است اول جزیرۀ ﴿باب المندل﴾ است که متصل باشد ﴿ببحر احمر﴾ و در آنجا گروه متفرقه زندگانی کنند و ادیان مختلفه دارند و دیگر جزیره ﴿زکوة﴾ است و حکمران آنجزیره مسلمان باشد ؛ و دیگر جریره ﴿چاردیب﴾ است که از همه جزایر معمورتر است و ساکنان آنجا مسلمانند و دیگر ﴿کسکود﴾ باشد و حکمرانش مسلمان است. و دیگر جزیزه ﴿بورین﴾ است که هم شهر دار الاماره اش را ﴿بورین﴾ گویند در تصرف دولت فرانسه است. و دیگر جزیره ﴿سنلقه﴾ است که دار الاماره اش را ﴿دلی﴾ گویند بتصرف دولت انگلیس است و دیگر جزیره کثیری است که دار الامار اش (1) ﴿ملجه﴾ باشد بتصرف دولت فرنگیان ﴿اسپین﴾ است و دیگر جزیره مدیره﴾ است که بتصرف فرنگیان پورتغال است و خمر مدیره از آنجا آورند و دیگر جزایر ﴿ از دری﴾ است که دارالاماره آن بلد ﴿انکره﴾ است و در تصرف فرنگیان پورتغال است و آب و هوای اکثر اینجزایر بنهایت نیکو است.

دلاقاتور ششم: دولت دوار والا هفتم: دولت دبارد . هشتم: دولت پولیوه (1) نهم: دولت شیلی (2) دهم: دولت بار اقوای (3) یازدهم: دولت در یوولا پلاتا دوازدهم: دولت دهایتی سینزدهم: دولت دار و قوی .

و نه مملکت از اراضی آمریکا بتصرف سلاطین یوروپ است: اول: مملکت متصرفی دولت انگلیس وسعت آن اراضی يك مليان و نهصد و سی هزار میل در میل است ؛ و يك ملیان و نهصد هزار تن مردم در آنجا سکنی دارند دویم: مملکت متصرفی اسپانیا، وسعت آن اراضی سی و پنجهزار و چهارصدمیل در میل باشد، و دو کرور مردم در آنجا مسکن داشتند. سیم: مملکت متصرفی فرانسه وسعت آن اراضی سی هزارمیل در میل است و دویست و چهل هزار تن مردم دارد. چهارم: مملکت متصرفی دولت فلمك، وسعت آن اراضی هم سه هزار میل در میل است و یکصد و چهارده هزار تن مردم دارد. پنجم : متصرفی دولت زانيمارك ، وسعت آن اراضی سیصد و بیست و چهار هزار میل در میل است و یکصد و ده هزار تن مردم دارد ششم: مملکت متصرفی دولت روسیه است وسعت آن اراضی سیصد و هفتاد هزار میل در میل است و پنجاه هزار تن مردم دارد. هفتم: مملکت متصر في دولت ﴿شویت﴾ است، وسعت آن اراضی چهل و پنجهزار میل در میل است و شانزده هزار تن مردم دارد. هشتم: مملکت برزیل (4) است که وسعت آن دو ملیان و دویست و پنجاه و سه هزار میل در میل است و پنج ملیان مردم در آنجا مسکن دارند و مملکتی بنهایت نیکو است و در این مملکت دولت فرانسه و انگلیس و اسپانیا بشراکت تصرف کنند و در سود و زیان با هم باشند و نهم: مملکت اتارنی است که هم از ممالك بر گزیده است، وسعت آن اراضى يك مليان و پانصد و هفتاد هزار میل در میل است و یازده ملیان و هشتصد هزار

ص: 72

مردم در آنجا مسکن دارند ، و از این جمله پنجهزار و هفصد و هشتاد تن لشگریانند و یکصد و سی و هشت ملیان و چهارصد و نود هزار فرانك خراج ستانند .

و جزایر مملکت آمریکا بدینگونه است: جزیره ﴿اسپایتوله﴾ چهارصد و پنجاه میل طول، وصدو پنجاه میل عرض آن اراضی است ، و دیگر جزیره ﴿بوتوربکو﴾ طول آن یکصد میل است و عرضش چهل میل و دیگر جزیره ﴿ترینداد﴾ نودمیل طول و شصت میل عرض آنست و دیگر جزیرۀ باد کار بتا باشد که چهل میل طول و بیست و دومیل عرض دارد و سکانش از دریای شور صدف مروارید بر میآورند و دیگر جزیره جوان ﴿فرماندیز﴾ است که بسیار وسیع است و مردم ﴿اسپین﴾ بدانجا راه کرده اند و دیگر جزیرۀ ﴿حویکه﴾ است : یکصد و چهل میل طول و صدو بیست میل عرض اراضی آنست بتصرف انگریزان ،باشد و نیشکر در آنجا نیکو شود و دیگر جزیرۀ ﴿پرپادوز﴾ است چهل و دومیل طول و بیست و هشت میل عرض دارد و این جزایر آبادان است، و بیشتر در تصرف دولت انگلیس است ، و جز این بسیار جزایر در آمریکا است که هنوز آبادان نشده است، چنانکه در جای خود

تفصیل اینجمله مرقوم خواهد شد .

است ، و بر یکطرف آن جبل (1) بزرگی است که پیوسته بر فراز آن آتشی بغایت عظیم فروزان است، و آنرا کوه آتش خوانند ، و از پایان آنجبل ابی بنهایت گرم جاری است ، بسب حرارت آن آتش ، و دستیاری آن آب گرم هر ارض که در آن محل است ، نيك باخضارت و نضارت (2) بود ، و اشجار گوناگون، و گلهای رنگ رنگ در آن اراضی فراوان است. دیگر جزیرۀ ﴿فرسلاندیا﴾ و جزیره ﴿نود از نبلا﴾ است که

هفتاد و شش درجه عرض دارد ، بسبب کثرت ب کثرت برودت در آنجا زندگانی صعب است و ساکنین آن ارض باصید ماهی معاش کنند .

اختلاف روایات ، و اصلاح خلاف روات بازمانده اند، لاجرم در نامه هر کس برای هر تن مدتی دیگر معلوم است، و خبری دیگر مرقوم، و این تشتت آرا بجایی کشیده که جمهور نقله اخبار را بقصور از منهج صواب اعترافست، اکنون که مسود این اوراق ذكر صنادید و سلاطين جميع روی ارض را سال بسال با تطبيق احوال معاصرین هر طایفه تلفیق ،مینماید هر گاه در تعین مدت هر تن و تشخیص زمان هر دولت، مختار خود را نسبت بقال وقيل میداد، از تطویل گریزی نداشت پس اسامی کتبی که در حین تسوید این کتاب همایون ملحوظ و مشهود بود مرقوم نمود تا اگر کسی در تعیین سالی یا تشریح حالی، قالتی دیگر جوید، وروایتی دیگر طلبد، بداند که مقصود ازین کتب بیرون نخواهد بود پس بی کلفت بجوید و بیابد، والسلام على من اتبع الهدى .

ص: 75

ص: 76

ص: 77

ص: 78

ص: 79

ص: 80

ص: 81

ص: 82

ص: 83

ص: 84

گویند .

مسکبر دهم بوسن یازدهم : ما که دوازدهم : مالکی (1)

و جدید نیست.

اول: فلقداریس (1) دویم: فلواریس سیم: مارنیس چهارم: ابر بلیس پنجم: مایس ششم: ابونايس هفتم: ابوکر کیس هشتم: اعنقوس نهم: ابر سمیس دهم: اسفروس یازدهم: ابوزیر کوس دوازدهم: ابو سکرولی و آنچه در میان ارباب زیج و تقویم متداول است این نامهارا چنین گویند: اول: تشرين الاول . سی و یکروز است. و دویم: تشرين الاخرى. سیروز سیم : کانون الاول. سی و یکروز چهارم: کانون آلاخرسی و یکروز. پنجم: شباط تاسه سال بیست و هشت روز است و سال چهارم بیست و نه روز ششم ازار سی و یکروز هفتم: نیسان سی روز هشتم: ایار ، سی و یکروز نهم: حزیران سی روز دهم: تموز، سی و یکروز یازدهم: آب سی و یکروز دوازدهم : ایلول سی روز اول سال این تاریخ اول تشرين الاول است، که در این اوقات در هیجدهم درجه میزان واقع شود ، و اندک تغییری کند و این تاریخ موافق تاریخ ،سریانیانست جز اینکه رومیها ماه اول سالراكانون الاول گیرید که در این زمان بیست و یکم درجۀ جدی است .

مرس مطابق است با اول نوروز اما، اول سال ایشان روز عید خاج شویان است. چهارم ابرل پنجم می ششم و هفتم ژولی هشتم ادو. نهم سبطام بر دهم اکتبر یازدهم نوامبر دوازدهم دیسامبر، هر چهار سال یکروز اضافه ماه فوریه مینمایند .

افاضات غیب گسسته، و از حجب حجج و براهين باعتصام حبل المتين (1) کشف و يقين بیرون نشسته، برا آنند که آنحقیقت بی نام و نشانرا حيث كان الله ولم يكن معه شيء چون در کسوت (2) کلام و بیان متلبس سازیم ، گوئیم : ذات حق جل وعلا وجودیست مطلق که مقدس است از همه قیود حتی قید اطلاق ، و منزه است از همه شروط ، حتی شرط وجود ، و بر این معنی وجود حق نه مقید است و نه مطلق و نه جزئیست و نه کلی و نه مختفى و نه منجلى ، و نه كثير است و نه واحد ونه، مشهود است و نه شاهد نه در حضرتش اطلاق عام و خاص باشد و نه با از لیست و ابدیت اختصاص یابد ، که او تقدس و تعالی از همه اینمراتب منزه و مبر است، بلکه از این تنزیه نیز منزه و مقدس است ، پس این مذکورات همه تعینات و اعتباراتی است که ثانياً وثالثاً على التوالى عارض حضرت ذات شود و بحسب هر تعینی از تعینات و هر مرتبه از مراتب مظهر اسمی از اسمای لهيه وكونيه گردد ﴿فالاول من التعينات لحضرة الاطلاق التعينات لحضرة الاطلاق هو علمه بذاته مع التعب والاعتبارات الالهية الكونية الأزلية الابدية جُمْلَةٌ مِنْ غَير تفصيل و تمييز﴾ پس اول تعین از تعینات که اول سر وجه اطلاق است علم حق است بذات خود و این است غيب اول وعلم اجمالي ووحدت اولی و مقام او ادنی (3) و حقیقت محمدیه صلی الله علیه وآله وسلم پس اول تعیین وجود آنحضرت است که بمفاد : انا من الله و المؤمنون مني جامع جميع اسمای الهیه وکونیه است ، و حاوی همه مراتب عقليه وعشقیه، چنانکه وقتی بنده بی بضاعت در انشای قصیده بدین معنی اشارت کرده گوید :

لقای حق بخفامی نداشت نام و نشان *** که از ظهور محمد شد آن خجسته لقا

و از برای این وحدت حقه که آنرا حقیقت محمدیه صلی الله علیه وآله وسلم می گویند، وجهی است بسوی دو وجهي بجهة تلبس پس وجه او لر امرتبه احدیث نامند ، که مقام استهلاك كثرات ونفي اعتبار انست ، وجهة نانی را مرتبه واحدیت خوانند ، که مقام غیب ثانی و علم تفصیلی و نمایش کثران است پش چون حضرت وجود از عالم علم بعین و از غیب بشهود ، تنزل شود بر حسب اقتضای اسمای الهیه متعین میشود ، تعینات عینیه و کونیه پس از این مقدمات معلوم شد

ص: 92

که بعد از تعمین اول که علم اجمالی است و تعین نانی که علم تفصیلی است، تعینات عینیه پیدا میشود که اشرف آنرا باعتبار مرتبة عالم عقول، وعالم ارواح و عالم امر خوانند، و بنا بر این عقل اول تعین است از تعینات عینیه شهودیه، و اول ما خلق الله العقل (1) مصداق این معنی است و پس از آن عالم مثال که آنرا بلسان شرع عالم برزخ خوانند تعین ،پذیرد ، و بعد از عالم مثال عالم حس و شهادة متعین گردد که نسبت بعالم کیانی (2) و تعین ثالث است و نظر بمراتب تنزلات وجوديه عالم خامس و این عوالم خمسه جميع تعینات شئونی و تنزلات وجود بر اشامل است و صورت این مجموعه انسان كامل؛ ولذلك قال من قال ان الله خلق آدم على صورته (3)

ذکر صادر اول و آفرینش نخست، بعقیده حکمای متألهین و

فلسفیان خورده بین گره بنیان براهین و توانین بدیشان در صوص و مشهد (4) است .

حکمای متألهین که مقنن قوانین و نساج براهینند بدان باشند: که از حقیقت واحده صادر نمیشود ،مگرشی واحد ، و اول، چیزیکه صادر میشود از حق جل وعلا عقل اول است و از برای عقل اول نیز که شیء واحد است، سه اعتبار مفروض تواند بود، و باقامه براهین محقق کرده اند که این اعتبارات فرضیه مبدأ تكثرات کونیسه است ، اما اعتبارات دلانه در عقل اول: نخست اعتبار وجود عقل است فى نفسه . و دوم : اعتبار وجوب وجودی اوست بالغير، واعتبار سیم: فرض امکان اوست لذانه و صادر میشود . بهريك از اين اعتبارات از عقل اول شیئی پس صادر میشود باعتبار وجود او في نفسه ، عقلی که انرا عقل ثانی خوانند، و صادر میشود از وی باعتبار وجوب او بالغير ، نفسی آنرا نفس اول گویند ، و صادر میشود از وی باعتبار امکان او لذاته ، جسمی که آن فلك اطلس ،است و از برای عقل ثانی نیز این اعتبارات ثلاثه مفروضست که از آن اعتبارات عقل ثالث و نفس ثانی و فلك ثوابت صادر میشود ، علیهذا القياس سر صدور عقول والقوس وافلاك را تا عقل عاشر و نفس تاسع وفلك قمر توان دانست و

ص: 93

از این بیان بظهور پیوست: که ده عقل و نه نفس و نه فلك باشد ، وعقل عاشر را که با نفس نهم وفلك قمر معيت دارد ، عقل فعال خوانند، که عقول جزئی و نفوس جزئيه و اجسام بسيطه و مر كبه را که در تحت فلك قمر است در بیومد بر است ؛ پس از این تحقیق مبین گشت که : اول مخلوقات عقل اول است ؛ که آنرا صادر اول خوانند.

جميع مراتب مذکوره عقل است ، و با عرفای حقه که صلح کلاند ، هیچ مخالفتی و بینونتی نباشد ، چه آنجماعت نیز عالم عقول و ارواح رايك تحسینی از تعینات ، و تنزلی از تنزلات ، وحدت حقه وحقیقت محمدیه دانند ، و در عالم کیانی که عالم کثرات عينيه است، انتقام را اول تعیین شمارند، چنانکه مذکور شد ، ما خلق الله العقل : كاشف صدق و مقوله صواب است.

و مقصود از آن وجود كثير الجود جناب ختمی ماب صلى الله عليه و

آله وسلم

خانجان خوانساری

1304

ص: 95

آورد و از کربت غربت سیصد سال بمسكنت زیست و بمذلت گریست، تا بالقاء كلمة انابت از حضرت بیچون تشریف قبول توبت یافت .

خطاب از درگاه ذو الجلال رسيد كه: ﴿ هولاء في الجنة ولا ابالي ؛ وهؤلاء في النار ولا ابالی مقرر است که : اول انبیاء ساز ظهور فرمودند ؛ و پیشر و همه محمد مصطفى صلی الله علیه وآله وسلم المدينة بود؛ که خداوند را سجده کرد ، و دست برحجر الاسود نهاده ؛ عهد و میثاق بست فلذلك قوله تعالى ﴿واذ أخذنا من النبيين ميثاقهم ومنك ومن نوح﴾ (1)

پس بعد از پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم نوح ؛ و بعد از او سایر انبیا ، عهد و میثاق کردند ، و دست بر حجر الاسود سودند؛ و بخاتمیت و نبوت نبی ابطحی اقرار آوردند؛ و از آن پس بر سایر ذرية :ابوالبشر امر شد که سجده کنید خداوند باری را مؤمنین سجده یزدانی را بجای آورده و سجده نیز بشکر اینکه منافق نیستند بجای آوردند ؛ ایشان آن گروهند که مؤمن بدنیا آیند و مؤمن بیرون شوند . و جماعتی در سجده اول متابعت ننموده ، بسجده ثانی موافقت نمودند؛ ایشان آن گروهند که منافق در دنیا زیست کنند؛ اما پس از تو به و تشریف ایمان از جهان بروند. و بعضی در سجده اول رضاداده از سجده آخر ابا نمودند و ایشان آنگروه باشند که در دنیا با حلیه ایمان زیست کنند ، و هنگام رحلت کفر و طغیان ورزند و طبقه چهارم آن گروه باشند که بهیچ يك از ايندو سجده اقدام نکردند، پس کافر زیستند و کافر مردند گویند : سبب وجوب دو سجده در نماز ، دو سجده ذریت آدم بوده در روز میثاق .

بودند (1) پس از رشد و بلوغ ،فرزندان حضرت آدم اقلیما را بهاییل ، ولیوذا را بقابیل نامزد فرمود ، غضب بر قابیل مستولی شد ، که اقلیما را که آفتاب اقلیم است بهاییل سپارند و لیونا را که چندان صباحتی ندارد بمن گذارند، و نزد آدم آمد و گفت که این عطوفت در حقهابیل از رأفت پدر بزرگوار است در باره وی والا چرا باید همزاد من ضجيع (2) هابیل گردد ، و آن او با من باشد. حضرت آدم فرمود : ای پسر نه چنین است، این حکم خداوند است ، ﴿ عم نواله ﴾ (3) که فرزندان يك شکم را با هم نگذارند .

هر گاه ترا این سخن پسندیده نیست: هابیل را اعلام کن، و هر يك قربانی سازداده بدرگاه بینیاز آرید ، قربان هر کس مقبول افتد ، مسئولش قرین انجاح (4) آید، و اقلیما بروی مباح باشد ، و رسم قربانی در آنزمان چنان بود ، که چون دو تن در کاری مخاصمه داشتند، هريك از اشیاء خوردنی چیزی مهیا ساخته ، کوهی ،مینهادند و آتشی از آسمان فرود میگشت ، نخست صاحبان قربانی را استشمام کرده پس بنزديك اشیاء قربانی میشد آن آنکس را که در مخاصمه محق بودى پاك سوختی ، و از جنس خویش ساختی ، و از آن آنکس که بر خطا بودی، بگذشتی و بگذاشتی علی الجمله قابيل وهابیل هر دو بقربانی رضا دادند ، و چون هابیل رمه بان و گله چران بود ، گوسپندی از میان گله انتخاب کرده ، بهر قربانی آورد و قابیل که صاحب زراعت و حرانت بود، يكقبضه گندم حاضر نمود و با خود می اندیشید که در صورتیکه قربانی من در حضرت کردگار جلیل مقبول نیفتد هم اقلیما را بهاییل نگذارم، در این حال آتشی از آسمان بزیر آمد؛ و قابیل را با قربانیش استثمام نموده هیچ آسیب نرساند و تصرف ننمود و بجانب هابیل شتافته

ص: 99

از قربان وی اثری نگذاشت، نائره حسد از قلب قابیل مشتعل شد و برقتل هاییل کمر بست و انتهاز فرصت (1) میداشت ، تا حضرت آدم بطواف بیت اله شتافت و هابیلرا در سر کوهی بخواب یافت.

روز چهار شنبه که ماه در محاق بود، (2) آن آفتاب آفاقرا بضرب سنگ، در غیبت آدم علیه السلام بسحاب عدم متواری نمود ، و نعش برادر را بر سر گرفته ، باطراف بیابان تردد مینمود، و سرگردان بود که با آن چه اندیشد؟ ناگاه زاغی را دید که یکی از ابنای جنس خود را کشته در خاک مینهفت ، گفت : ﴿يا ويلنا أعجزت أن أكون مثل هذا الغراب﴾ (3) .

و نعش برادر را محفوفه تراب ساخت چون آدم از طواف بیت اله الحرام مراجعت نمود، و جبرئیل از شهادت هابیل او را خبر داد آغاز زاری و تعزیت نهاد ، و بیتی چند بسریانی انشاد فرمود که يعرب بن قحطان.

(4) آنرا بزبان عرب ترجمانی نموده ؛ که این فرد از آنجمله است،

تغيرت البلاد ومن عليها *** ووجه الارض مغبر قبيح (5)

آنگاه بر قابیل لعنت کرد و حکم الهی بر قصاص نازل شده ، قابیل وحشت کرده ، باكس الفت نمیگرفت و در کوه و بیابان بسر میبرد ، بالاخره از بیم پدر فرزند کشته هر اسان گشته ، بکلی فرار کرده در ارض یمن قرار گرفته ، و باغوای ابلیس چنان دانست که : هابیل آتش پرست بود، که قربان او درجه قبول یافت ، و آتش آنرا بسوخت پس بپرستیدن آتش اقدام نمود ، اولاد و احفادش در آندیار بسیار شدند و حقوق مناهی کماهی بگذاشتند ، اما موافق حدیث

(6) و اخبار چنان است که از صلب آدم شیث ويافث فريداً وحيداً بوجود آمدند ، و بعد از بعد از عصر از روز پنجشنبه حورائی برای شیث آفریده و نامزد

ص: 100

گشت و روز دیگر حورائی برای یافث موجود شد ، چون ایندو حورا در حباله ازدواج شیث و یافث اندراج یافتند، از شیث پسری و از یافث دختری بوجود آمده ایند و فرزند را که بنی عم بودند ، بمضاجعت هم دادند ، و ذریت بنی آدم از ایشان زادند همانا هیچوقت تزویج خواهر با برادر صورت نداشته و از جهت وصایت هماییل مر آدم را نایره غضب قابیل مشتعل گشته و همت بر قتلش گماشته ، گفته اند در آن هنگام قابیل بیست و پنجساله و هابیل بیست ساله بود.

طول قامتش بیست و سه هزار و سیصد و و سه ذراع بود ، هنگام طغيان طوفان ادراك خدمت نوح کرد و درخواست نمود که بکشتی در شود، جنابش اجابت نفرمود ، همانا طوفان از زانوی وی بر نگذشت ، و سه هزار سال در دنیا بزیست ، تا بدست موسی علیه السلام نیست گشت ، والله اعلام .

﴿آغا نادیمون﴾ که لفظاهر ادف نیکبخت است و غرض از وی شیث باشد، سمت تلمذی داشته، (1) و آغاثا ذیمون از انبیائی است، که در میان مردم مصر و یونان بعثت یافته او را ﴿اوریای﴾ ثانی گویند. علی الجمله: حضرت ادریس چون از وفات آدم دویست سال برگذشت ، مبعوث بر طوایف انام گشت ، و مردم را بهفتاد و دو لغت دعوت کرد و گرد جهان بسیار برآمد، وخلقرا بحق خواند ، با سلطنت و نبوت روزگاری در مسجد ﴿سهله﴾ که در شهر کوفه واقع است، اقامت نمودی ، و خیاطت فرمودی اول شخص است که بسوزن جامه دوخت ، و بقلم نگاشتن آموخت ، سی صحیفه بروی نازلشد ، تدریس علم نجوم نیز از فضایل آنجناب است ؛ گویند صد شهر مرغوب جهان بنیان فرمود و اغلب خلق روزگارش اطاعت کردند و عروج حضرتش بسموات پس از هشتصد و شصت و پنجسال مدار در عالم پرملال بود (2)

داشت ، شصت ذراعش طول قامت گفته اند، و در دنیا نهصد وسی سال اقامت فرمود ، و بدان و جهش آدم خواندند که از ادیم زمین خلق شد ، وحضرت ارانیز سی و پنج ذراع طول بالا بوده ، و بدانجهتش حوا نامیده اند که از استخوان دنده چپ حی ، یعنی زنده ، که مقصود از آن آدم باشد مخلوق شد .

و در زمانش از انبوه مردم سهل وصعب زمین بستوه آمد لاجرم خلائق را باطراف عالم متفرق ساخت و خود با اولاد شیث بزمین بابل آمده ، بعمارت شهر ﴿سوس﴾ پرداخت پس از نهصد و بیست و شش سال آفتاب زندگانیش طریق زوال سپرد، و از نسل وی ﴿یرد﴾ بنیاد دعوت کرد جویها از رودخانها جدا ساخت و بخوردن گوشت مرغ و ماهی پرداخت ، چهل پسر اخت ، چهل پسر داشت ، خردتر از همه را که ﴿خنوخ﴾ بود بولیعهدی گذاشت ، و خنوخ همان ادریس است، که شرح حالش مرقوم شد.

طایر در اواخر جدی است ، و هر برجیرا کمتر از دو هزار سال قطع نخواهد کرد ؛ و حقیقت این سخن را با صحت مقرون ندانست (و الله اعلم بحقیقت الحال)

شده ، ﴿جارو﴾ عصائیکه در دست پدر بود بگرفت ، و چنان برسر نوح فروکوفت که خون از محاسن مبارکش فروریخت ، نوح عرض کرد : ﴿رَبِّ إِنِّی دعوت قومی لیلا ونهاراً فلم يزدهم دعائى الأفرارة﴾ (1).

پروردگارا کاش مرا آن علم بودی که بدانستمی : این زحمت بیفایده نخواهد بود و اینقوم هدایت خواهند یافت؟ پس بمفاد : ﴿واوحى إلى نوح انه لن يؤمن من قومك الأمن قدآمن﴾ (2) .

خطاب رسید که هرگز از اینگروه کس شرف ایمان نخواهد یافت ، دیگر باره نوح عرض کرد که : خداوندا آیا از فرزندان ایشان کسی بادید آید که اطاعت خدای کند؟ تا این زحمت و مشقت بی ثمر نماند. خطاب آمد که : يانوح لم يبق في اصلاب الرجال ولا ارحام النساء مؤمن هرگز از اولاد ایشان مؤمنی پدید نشود ، ﴿ولا تخاطبني فِي الَّذِين ظلموا انهم مغرقون﴾ (3)

لاجرم ايشان بكيفر اعمال خویش گرفتار شوند ، و بمسيل فنادر افتند آنگاه خطاب با نوح شد که ﴿و اصنع الفلك باعيننا ووحينا﴾. (4)

نوح عرض کرد که پروردگارا از کدام چوب کشتی بسازم؟ خطاب رسید

که درختهای ساج بنشان و چهل سال بگذار ، تا بکمال رسد ، قطع کرده، از چوب آن خانه بساز که بر بالای آب رود ، نوح درخت های ساج

(5) غرس کرد ، و یکباره زبان از دعوت قوم باز کشید ، چه از ایمان ایشان مأیوس بود ، و چون درختان قوی شد، و چهل سال منقضی گشت ، آندرختانرا قطع کرده، بترتیب کشتی پرداخت ، مردم بنزديك او شده جنابش را تسخر میکردند و میگفتند از پیغمبری بدرودگری پرداخته، اینک در بیابان کار دریا میکند و کشتی

ص: 107

بهم پیوندد ، چنانکه خدای فرماید : ﴿وكلما هر عليه ملا من قومه سخروا منه قال ان تسخروا منافانا تسخر منكم كما تسخرون﴾ (1)

على الجمله نوح آنکشتی را سر پوشیده بساخت ، و باقیر بیند و دو چند روزن از اطراف آن باز گشاد تا هنگام طوفان که برسید. چنانکه در جای خود مذکور شود

کاری پیشه کند و میر مداز کسی که بیدکاری دست یازد (1).

همانا سلطان با رعیت سلطنت تواند کرد؛ چون رعیت نماند؛ حکم بر که خواهد راند . ای آمون تو کار آخرت نیکو گردان که خداوندکار دنیای تونیکو فرماید؛ و راز خویش را پوشیده میدار ؛ و در کارها باحصافت (2)

میباش ، و در فحص امور جهد میکن، و چون در کاری عزم کردی از خلاف و اهل کیمیای بزرگرا حفظ فرمای، و ایشان زراعت کارنند ؛ چه لشگر ها با ایشان تولداشت ؛ دخزانه با ایشان توان اندوخت ؛ واهل علم را گرامی دار ، و بر هر طایفه تقدم فرمای، تا مردم مقام ایشان بدانند ، وحق ایشان بگذارند ، و طالبان علم را تربیت کن ، و مشوق باش، تا همه روزه بر طلب بیفزایند و هر که در ملك خلل اندازد ، تنش را بر دارکن، تا دیگران از مثل آن حذر کنند ، چه هر گاه ملک فاسد شود ، رعیت تبه گردد و هر که دزدی کند دستش را قطع کن ، و هر که راه زند گردنش را بزن ، و چون مذکری با مذکری جمع شود ، اور اب آتش بسوزان و هر ماه یکروز بکار زندانیان پرداز ، تا مبادا مظلومی در محبس ماند ، و در کارها با عقلا مشورت کن ، تا از خلل خودرائی در امان باشی ، و در عقوبت ، و در عقوبت گناهان اندك شتاب مكن ، و ميان عقوبت و گناه راهی بسوی معذرت باز گذار، و چون آمون رخصت یافته بدار الملك خویش میشد ، او را فرمود که : برسلطانست که نخست بر نفس خود سلطنت کند ، تا سلطنت وی با دیگران راست آید.

تقوى معروف بود ، و باستجابت دعا موصوف او را ﴿اسقلیسنوس﴾ نام بود ، و کسب حکمت در خدمت آنحضرت میفرمود (چنانکه در جای خود مذکور شد) پس از رفع آنحضرت بروضۀ جنت ، در مباعدتش دلی رنجه داشت و تنی در شکنجه ، دفع ملال را تمثالی بصورت ادریس ساخت و بموانست آن پرداخت (1)

پس از روزی چند ایامش سپری گشت ، و زمانش فرارسید، و ﴿فجأة﴾ (2) در گذشت ، مردم، چون از فوتش آگاه شدند ، بمسکنش شتافته : آن صورت را باز یافتند، ونيك حيران بماندند که تا کنون چنان صنعت ندیده بودند پس باغوای ابلیس چنان استدراك کردند که ادريس آنصنم را بصمدیت ستوده ، و استجابت دعایش بپرستش آنصنم بوده ، و از ادریس بدین شخص رسیده ، تاوی نیز مستجاب الدعوه گشته ، آنگاه این مفهوم را پیشنهاد خاطر ساخته، بعبادت اصنام اعتصام جسته و مطاوعت شیطان را بر متابعت یزدان اختیار کردند آغاز بت پرستیدن از آن روز بود .

در آیند و خود را از معاصی حفظ نمایند ، پس باجازه وتصديق ملائکه هاروت و ماروت که بیشتر در تقریع و تشنیع خلق زمین مصر و مبرم بودند (1)

مختار آمدند، و بریاست بنی آدم ممتاز شدند و در اكل وشرب و شهوت ملكين قدسی با اناسی مشارك شده ؛ در ناحیۀ بابل نازل گشتند، و بر در قصر زنی زهره نام برگذشتند ، او را دیدند و دل دادند و بسرایش در شدند ، و بزنایش دعوت کردند اجابت مسئول ملكين را بتعظيم صنم وتعليم اسم اعظم وتلثيم جام مروق

(2) وتصميم خون ناحق معلق ساخت ، ناچار ترك عصمت گفتند و هرچار را پذیرفتند ؛ نخست خمر خوردند؛ و از آن پس سجده بت کردند ؛ واسم اعظم بزهره آموختند ؛ و باوی در آویختند؛ باشد که از زهره بهره گیرند در این حال سانلی در رسید و ایشانرا با زهره نابهنگام دید؛ گفت شما را با این زن جون روی خشبونه بقانون میبینم؛ این گفت و از خانه بدر شد؛ زهره از این حال دیگر گون شده؛ دامن از ملکین در چید و گفت: هم اکنون این مرد ما را فضیحت کند ؛ نخست او را هلاك كنيد آنگاه از من کام ستانید؛ پس ایشان از پی آن بدر شدند ؛ و او را بکشتند و زهره بی ارتکاب محرم ببركت اسم اعظم ؛ خطوه (3)

بر شرفات فلك نهاد و در آسمان مسخ شد؛ و اندو ملك پس از قتل سائل چون بمحفل زهره در آمدند ویرا ندیدند ؛ وفی الحال جامه از ایشان بریخت و آثار غضب یزدانی هویدا گشت ؛ عریان و حیران بماندند، آنگاه خطاب حضرت بیچون باملکین آمد كه اينك ساعتی بیش نیست که آهنگ زمین کردید ، چگونه مصدر معاصی کبیره گشتید، اکنون جزای عمل را عذاب دنیا اختیار کنید ، یا عقاب آخرت ؟ هاروت وماروت بعذاب دنیا رضا دادند که آنرا زوال و نهایتی از پی است ، پس در غاری از جبل بابل معلق و معذب بماندند اما از حدیث و اخبار چنان معلوم .

ص: 111

(1) مشود که ملائیکه از معاصی معصوم باشند و هرگز مرتکب مناهی و ملاهی نشوند ، و بمفاد : ﴿وما انزل على الملكين بابل هاروت و ماروت﴾ (2)

آندو ملك در بابل نازل شدند؛ و مردم را تعلیم علم سحر میکردند ؛ تا سحر را از معجزه بازدانند ؛ و اگر کسی ایشانرا سحر کند طریق بطلان آن بشناسند و چاره کنند اما کافر نشوند و باکس سحر نکنند ؛ ﴿كما قال الله تعالى : وَما يُعلمان من احد حتى يقولا انما نحن فتنة فلا تكفر﴾ (3)

على الجمله بعد از رفع ادریس علیه السلام ولد ارشدش ﴿متو شلخ ﴾ تأسس ریاست کرد و نهصد و نوزده سال بزیست زو از وی پسرش ﴿لمك﴾ كه بعضی ﴿لامك﴾ و برخى لمکان﴾ گویند؛ قایم مقام شد ، و هشتصد و هشتاد سال زندگانی یافت ، ویوالد ماجد نوح علیه السلام است (و الله اعلم بحقایق احال)

اما از سخنان حکمت انگیز صاب آنستکه مرد حازم آنکس بود که از مقابله با خصمی که طاقت مقاتله با آن ندارد احتراز واجب شمارد : وهم او گوید : علامت کفایت ، افعال ستوده و عنایت جسیم است ، نه حسن ملابس وعظم اجسام (علی ایحال) وی از جمله حكما است.

چه خطمی در کمال اعتدال باشد، و چونمار حیوانی دراز است ، دلالت کند که : علم پیوسته صاحب خود را زنده دارد، و افلاطون در کتاب نوامیس گفته که اسقلینوس در هیکل مشغول تقدیس خدای بود که مردی دست زن خویشرا که حامله بود گرفته، نزدوی رفت ، و عرض کرد که من از این حمل خبر ندارم ، اسقلینوس بازن بدکاره فرمود که شوهرت در هیکل شمس تر ابسلامت دعا میکند، تو با فلان پسر زنا میکنی . عنقریب فرزندی زشت از تو بوجود خواهد آمد ، پس از سه ماه که آنزن بار بنهاد، فرزندی آورد که دو دست علاوه از سینه آورده بود و هم ﴿افلاطون﴾ در نوامیس گوید که: شخصی برای امتحان مال خود را پنهان کرده نزد استقلینوس آمده و عرض کرد که مالی گم کرده ام ، و برای حاجت بدرگاهتو آمده ام اسقلینوس با تفاق او رفته، آنمالرا از جائیکه پنهان ساخته بود بر آورد و با او گفت هر که با نعمت خدای استهزا کند، از آن نعمت فاقد ماند روزی نگذشت که چنین شد که وی فرموده بود و یحیی نحوی گوید که : از آنچه از کتب قدما و ثقات علما معلوم میشود این است که اختراع علم طب اسقلينوس کرده؛ بعد از وی تا جالینوس که خاتم الاطباء است؛ هفت طبیب مشهور بادید آمد اول غورس. دویم ملینس : سیم برمانیدش (1)

چهارم: افلاطون طبیب، پنجم: اسقلینوس (2) ثانی

ششم : بقراط . هفتم جالينوس ﴿على الجمله﴾ اسقلینوس مردی پیچیده موی بوده و موی زنخ فراوان داشته و پیوسته دامن جامه برچیده میداشت ؛ و نود سال زندگانی یافت ؛ چهل سال متعلم و پنجاه سال معلم بود و در هنگامیکه ادریس علیه السلام تصمیم سفر داده بدار الملك فارس در آمد ؛ ویرا بخطه بابل (3)

فر ستاد، تا مردم را بحق دعوت کند پس استقلينوس بزمین بابل رفته،

ص: 114

بهدایت اصحاب غوایت پرداخت و هم در آن زمین در گذشت، از سخنان او است که عالم بيعمل وعابد بی معرفت بخر آسیا ماند که از تعب جز سرگردانی فائده نبرد و هم او فرماید که حاجت روانا شدن؛ به از عرض حال بنا اهل کردن است و گفت: عجب دارم از کسیکه از غذاهای بد بپرهیزد؛ تا از تعرض مرض ایمن باشد؛ و از ارتكاب سیئات احتراز نکند تا بشداید عقوبات انباز نشود.

درنگ فرمود و در هنگامیکه صدو شصت و دو ساله بود خنوخ تولد نمود ، و خنوخ در سرای فانی سیصد و شصت و پنجسال زندگانی کرد، و در شصت و پنجسالگی بهدایت اصحاب غوایت پرداخت ؛ و هم در آنزمین در گذشت ؛ از سخنان اوست که : بدیدار متوشالخ شادمانی آورد و متوشالخ پس از نهصد و شصت سال ارتحال فرمود و در ولادت لامخ صد و هشتاد و هفت ساله بود ، و لامخ پس از نهصدو هفتاد و هفت سال

(1) بدرود روح کرد و در صد و هشتاد و دو سالگی بولادت نوح قرین حبورو فتوح گشت

آنگاه بفرمان الهی از نروماده هر جنس از وحوش و طيور ﴿ازواجاً ازواجاً﴾

درون کشتی برد و از خوردنی و آشامیدنی آنچه بایست بود ، آماده ساخت ، و آن حضرت را چهار پسر بود. اول: سام و دویم حام وسیم یافت و چهارم کنعان: ایشانرا با هر کس که باوی ایمان داشت بکشتی دعوت فرمود ، كنعان ويك زوجه آنحضرت که ﴿داعله﴾ نام داشت این سخن را وقعی ننهادند و سر از فرمان بتافتند، نوح روی با پسر کرد و گفت: ﴿یا بنی اركب معنا ولا تكن مع الكافرين﴾ (1)

کنعان گفت: هرگز بکشتی در نشوم و اگر این سخن راست باشد ، برسر جبال شامخه بر آیم، و از طغیان طوفان محفوظ مانم ﴿كماقال الله تعالى سآوي إلى جبل يعصمنى من الماء﴾

ص: 117

(1) نوح از حیات پسر مأیوس گشت و گفت: ﴿رب أنزلنى منزلا مباركاً و أنت خيرا المنزلين﴾ (2). ﴿الحمد للهِ الَّذِي نَجانا مِنَ القوم الظالمين﴾ (3)

و بکشتی در آمد و مؤمنین را جای داد و روز اول ماه رجب بود که سر تنور را برگرفت ، وبمفاد : ﴿ففتحنا ابواب السماء بما منهمر﴾ (4)

آب از آسمان ببارید و بمدلول : ﴿ وفجرنا الارض عيوناً ﴾. (5)

چشمه سارها جوشیدن گرفت، در این وقت نوح علیه السلام را دل بر فرزند مهر آورد چه کنعانرا در معرض هلاك میدید ، پس روی بحضرت اله برده عرض کرد:

﴿رب ان ابني من اهلي و ان وعدك الحق﴾. (6)

پروردگارا تو با من وعده فرموده که اهل مرا از طوفان امان فرمائی ،

اينك فرزند من کنعان در معرض هلاك ودمار است ، خطاب رسید که ای نوح :

﴿انه ليس من أهلك انه عمل غير صالح فلات لن ما ليس لك به علم﴾ (7)

مقرر است که: این خطاب نوح را چنان شرم سار ساخت که، تاقیامت لب بشفاعت هیچ گناهکاری نتواند ، گشود علی الجمله سیلان آب سورت (8)

زبانه ناریافت ، و در چهل شبانروز در زمانی که سیارات سبعه در درجه از سرطان هیأت جامعه داشتند ، سحاب از سلسله أمطار و زمین از هیجان انهار تشکیفت (9)

یا از قلل جبال مرتفعه ، پانزده ذراع طوفان آب ارتفاع یافت جميح امکنه و سکنه عرضه هدم و محو شد ، چونخانه کعبه از خرابی بنیان مسلم ماند به ﴿بيت العتيق﴾ مسمى گشت، پس از پنجماه بمفاد :

ص: 118

﴿وقيلَ يا أَرْضُ ابْلَعِى مَاءَكِ وياسماء أقلعى وغيض الماء وقضى الامر و استوت على الجودي﴾ (1) .

آب کم شدن گرفت و در ماه هفتم در روز نوروز مطابق عاشورا ، کشتی برسر جودی آمده و تا ماه دهم آب نقصان میپذیرفت ، تاقله ای جبال پدید آمد ، آنگاه نوح پس از چهل روز زاغی را از روزن کشتی که باز گشاده بود ، رها کرد، باشد که از پدید شدن زمین از میان آب آگاه شود ، زاغ برفت و باز نیامد آنگاه کبوتریرا رها کرد ، آنکبوتر چون در زمین نشیمن نیافت و همه را در آب دید بکشتی بازگشت : پس آنحضرت هفت روز دیگر توقف نموده بار دیگر آن کبوتر را رها کرد ، در این کرت چون کبوتر باز آمد برگ زیتونی در منقار داشت ؛ نوح بدانست که آب کم شده ، پس از هفت روز آنکبوتر را نیزرها فرمود، در این، کرت مراجعت نمود (2)

چون یکسال بانجام رسید زمین خشک شد ، و نوح سقف کشتی بر داشت و در روز پنجاه و هفتم از سال دوم از کشتی بیرو نشدند ، پس مدت توقف ایشان در کشتی سینزده ماه و بیست و هفت روز باشد و در خبر است (3):

که آن سفینه مشتمل بر نود خانه بود ، هزار و دویست ذراع طول ، و

هشتصد ذراع عرض ، و هشتاد ذراع ارتفاع داشت و موافق تاريخ توراة (4) باسیصد ذراع طول و پنجاه ذراع عرض و سی ذراغ ارتفاع بود

تن بودند آن شهر را سوق الثمانین نامیدند ، آنگاه عفونتی در هوا آشکار شد و علت و با در میان ایشان پدیدار گشت ؛ از آن هشتاد تن جز نوح وسه پسر آنجناب که یافت و حام و سام بودکس نزیست؛ دیگران بدان داهیهٔ عظمی مطموسه (1)

فنا گشتند، از ایندر است که سلسله نسب بنی آدم بحضرت نوح منتهی می شود ، بدین سند است که جنابش را آدم ثانی خوانند.

و بروایتی از وی یازده پسر بوجود آمد که اسامی ایشان بدینسان است

، چين صقلاب منسك [ نمسك ] كماری؛ خلخ خرز ،روس، سدسان، غز، يارج، ترك و اغلب از ایشان هر يك شهری بنام خود بنیان نمودند و در آن زیست فرمودند ؛ وکثرت اولادشان از حد شماره بیرون شد : چون جابر (صقلاب) تنگ شد ، در جوار ﴿روس﴾ آمد ویورتی (1) که در آن اقامت کند طلب داشت ، ملتمس وی مقبول نیفتاد ، در حضرت خرزو ﴿کماری﴾ فرستاد و التماس زیستن گاهی نمود ، هم مقرون باسعاف نیامد

(2) لاجرم كار بمقاتله ومنازعه انجامید، از دو جانب مصاف دادند ؛ صقلاب منهزم گشته ، بدانسوی اقلیم هفتم رفت و از شدت برودت هواخانه ها در زیر زمین کرده در آنها ساکن شدند، و خرز در کنار آب آمل منزل کرد ، و از پوست روباه جامه بدوخت از مگس نحل استخراج عسل آموخت (3)

و کماری بحدودیکه اکنون شهر بلغار است مقیم گشت ، او را دو پسر آمد ﴿بلغار﴾ و ﴿برطاس﴾ بلغار بنای شهر گذاشت و برطاس از پوست سمور و سنجاب پوستین کرد.

شود. پس طول ایران بحسب مساحت که از قونیه روم تا کنار جیحون بلخ است موافق حساب بطليموس (1) هشتصد و پنجاه و شش فرسنگ باشد و بحسب پیمودن از ، جيحون بلخ تا سلطانیه هفتصد و شصت یکفرسنگ است ، و از سلطانیه تا ﴿قونیه﴾ سیصد و یکفر سنگ که جميعا هزار و شصت و دو فرسنگ باشد ، و عرض ایران از عبادان بصره است ، تاباب الابواب ، که بحساب ( بطليموس) سیصد و پنجاه و هشت فرسنگ میشود ، و این معمور ترین ممالك آفاق بوده ، چنانکه در سال هیجدهم سلطنت خسرو پرویز ، حساب خراج ایرانر ا کردند ، هشتصد کرور و بیست و نه هزار دنیار زر سرخ بود ،

على الجمله اول کسی که: در این مملکت بر چار بالش (2) سلطنت نشست و تشیید قوانین حکومت فرمود کیومرث بن سام بن نوح الا بود و باتفاق مورخین اول شخص است که بعد از طوفان در عالم قانون جهانگیری نهاد ، ولفظ کیومرث بلغت سریانی به معنی زنده گویا است (3) و در حین نگارش اینقصه ، جناب غوث الأنام وظهير الاسلام ، قائددین و دولت الحاج میرزا آقاسی خلد الله اقباله و اجلاله فرمودند که سنگی از روزگار باستان دیده شد، که بر آن خطی رسم بود ، و چون معلوم کردیم این نام را کیومرزنگارش کرده بودند، که بمعنی پادشاه زمین باشد چه ﴿کی﴾ بمعنی پادشاه است و ﴿مرز﴾ زمینرا گویند ، بالجمله جنابش را شش پسر بود اکبر وارشد پسران سيامك ، روزی بحضرت پدر پیوسته از وی پرسید که نیکوترین صفات بشر کدام است؟ کیومرت که کم آزادی و عبادت حضرت باری. سيامك متذكر از خلق تجرد و تفرد گزیده در جبل دماوند مقامی مرتب داشته بطاعت خداوند مشغول شد ، وكيومرث گاهی به مبدوی رفته ، بدیدارش خورسند میبود، روزی که باز عزیمت دیدار فرزند داشت در راه جغدیرا دید که چند کرت آوازی موحش

ص: 122

کرد ، آنر ابغال بد گرفته چون بمسكن سيامك شتافت ؛ ويرا كشته یافت ، لاجرم جغد را مشئوم شمرده، بر فرزند فزع و جزع نمود و نعش او را در چاهی که در آنکوه بود فرو گذاشت و آتشی بر سر آن بیفروخت . عقیده مجوس آنست که تاکنون روزی پانزده کرت زبانه آتش از آن چاه سر برزند .

على الجمله کیومرث در خواب حقیقت حال آن ديوان كه سيامك را بضرب سنگ کشته بودند بدانست و از پی ایشان بدیار مشرق توجه فرمود در راه خروس سفیدی دید که ماکیانی در دنبال داشت و ماری که قصد (1) ماکیان میکرد و خروس خروش بر میآورد و با مار نبرد میساخت، پس کیومرث مار را بکشت ، ودیدار خروس را بفال نيك شمرد ، و از آن پس چون برقتله سيامك دست یافت آنمرغ را میمون دانست گویند: قاتلين سيامك را اسیر و دسیگیر کرد جمعی را بکشت و برخی را بکارهای صعب گماشت (2) آنگاه ولد ارشد سيامك هوشنگرا بولایت عهد برداشت ، و در حیات خود او را کفیل امور جمهور ساخته ، وخود بعزلت وعبادت پرداخت در خبر است که کیومرث هزار سال عمر یافت؛ و سی سال حکم راند؛ و شهر اصطخر و دماوند و بلخ از متحدثات وی است.

ترك افتاده بود ، خواست آنرا با خود نگاه دارد، چون ترك از ویمطالبه کرد حجری مثابه آن پرداخته بد و سپرد و چون هنگام حاجت ، ترك آن ستگرا بکار برد و باران نبارید دانست که ﴿غز﴾ حیله اندیشیده پس لشگری ساز داد و بجنگ غز عزیمت کرد ، و در میان ایشان مصافی صعب افتاد ، چنانکه در آن در جنگ پسر بزرگ غز که بیغو﴾ نام داشت ، مقتول گشت ، وسالها آن نزاع در میان اعقاب ایشان بماند ، وتركبن يافث را پنج پسر بود که، نامهای ایشان چنین است اول ابو لجه خان دويم قومك خان سیم چکل برسخار چهارم: املاق خان پنجم فودك خان گویند روزی فودك در شکارگاه لقمه که در دهان میگذاشت از دستش رها شده در شوره زاری افتاد، و نمك آلود شد؛ و چون فودك آن لقمه را برگرفت و بخورد آنطعم را ملایم ذایقه یافت از آن پس رسم نمك در طعام پدید آورد لكن وليعهد ترك بن يافت ابواجه خان بود که در جایخود ذکر خواهد شد، ومدت حکومت ترک در این جهان دویست و چهل سال بود.

، و از پوست سمور و روباه پوستین دوخت ، وسگان تازی را صید کردن آموخته وكلاب را (1) برای حفظ رمه معین نمود، وخدم را در نزد خود بقیام امر فرمود ، وزرو سیم از معادن بر آورد، وجواهر شاداب استخراج کرد ، وقطع شجره و پرداختن تخته و در نیز از مخترعات خاطر اوست. چون خواست که از اریکه (2) دوات بزاویه عزلت ،شود و لوای پادشاهی را برضای الهی فرو گذارد، فرزند خود ﴿طهمورث﴾ البداشته، فرمود ای فرزند اکنونکه زمام امور جمهور را بکف کفایت تو گذارم باید سخنان مرا آویزه گوش و پیرایه (3) هوش سازی ، که رستگاری دنیا وعقبي در آن خواهد بود نخستین بدانکه فرمان سلطان چون قضای آسمانی است که رد و منع آن آسان نباشد ، پس باید پادشاه بی حجتی بین (4) حکمی با مضا نرساند ، دیگر آنکه اصحاب غرض و نفاقرا از خود دور دار، که بسا باشد حسنات ابرار را چون سیئات اشرار بازنمایند و دیگر آنکه هیچ خاندان عفت را بگستاخی (5) زبان آلوده تهمت نسازد و هرگز نقض عهد روا ندارد و بمحض گمانی که او را افتدکس را عقوبت نفرماید ، و دیگر آنکه در افضال بال (6) طریق اعتدال سپرد و بمحاسن جمال مردم فریفته نشود، بلکه حسن اخلاق و احوال ایشانرا نگرد و در هیچکس بچشم حقارت نظارت نکند ؛ و همواره عدل و نصفت شعار سازد ، وهفوات لسان وزلات (7) قدم اصحابر امعفو دارد و همت خود را در امور بلند فرماید .

مع القصه: چون هوشنگ از اندرز فرزند بپرداخت زمام سلطنت بدست او گذاشته خود بزاویه خمول (8) قناعت ساخت ؛ و بعبادت حضرت بیچون پرداخت

ص: 125

، چند تن از دیوان مردود هنگامیکه او را در سجود یافتند ؛ سنگی بر سرش کوفتند ، که دیگر روی قیام وقعود ندید شهر سوس و کوفه از بناهای اوست مدت حیاتش پانصد سال بود و چهل سال حکمرانی فرمود گویند از حین وفات کیومرث تا هنگام رحلت هوشنگ، دویست و بیست و سه سال بود.

در حین نگارش احوال هوشنگ کتاب جاودان خرد که از مصنفات اوست ، بنظر راقم حروف رسیده بعضی از کلمات آنرا که در حکمت عملی است بنگاشت و آنکتابرا نخست کیخود بن اسفندیار که یکی از وزرای سلاطین عجم است از فارسی قدیم بزبان متد اول ترجمه نموده و حسن بن سهل برادر ذوالریاستین که، وزارت، مأمون عباسی داشت بزبان عرب نقل نمود و استاد ابو علی مسکویه بالحاق حکمتهای فرس و هند و روم و عرب آنرا انجام داد ﴿بالجمله﴾ هوشنگ آن کتاب را برای پند و اندرز فرزند خود و دیگر ملوك كه از پی او سلطنت کنند نگاشت ، و بعضی از آن کلمات این است که فرماید از خداست آغاز و بدو انجام ، و بدوست توفیق و اوست ستوده کسی که شناخت آغاز را شاکر گشت ، و کسیکه شناخت انجام را مخلص شد ، و کسیکه فضل و کرم او را دانست موافقت و انقیاد پیشه کرد و از راه مخالف برکنار .آمد و گوید بهترین چیزها که خدای بابنده عطا کرده، در دنیا حکمت است و در آخرت آمرزش و بهترین مرادها که بنده از حق بخواهد سلامت است و بزرگترین کلمات که بنده گوید کلمه توحید است و گوید اصل یقین شناخت خدا است و اصل علم عمل است واصل عمل روش انبیاء و گوید: دین باحکام خود همچو قلعه ایست بارکان خود و گوید: اعمال نيك مبنی بر چهار ركن است و عمل وصفاى نیت و زهد و گوید بندگان خدا را چهار خصلت پسندیده است ؛ علم وحلم وعفت و عدالت ، پس علم بخیر برای کسب خیر است ، و علم بشر برای بریدن از شر است، وخلم در دین برای اصلاح است، و در دنیا برای بخشایش ، و عفت در شهوت برای حفظ قوت است و در حاجت برای نگهداشت عزت و عدالت در رضا و غضب برای اندازه است، و گوید: علم و عمل با یکدیگر همراهند، مانند روح

ص: 126

و بدن که نفع نمیکنند یکی بدون دیگری ، و گوید: چهار چیز است که با آن عامل در عمل قوت یابد اول صحت است ، دویم: غناسیم: عزم چهارم: توفیق، و گوید طريق نجات سه است : یکی راه راست دویم پرهیز کاری سیم رزق حلال ، و گوید غنا در قناعت و سلامت در گوشه نشینی و آزادی در ترك شهوت و محبت در تبرك طمع و رغبت و گوید: غنای عظیم در سه چیز حاصل تواند شد اول: نفس که یاری کند ترا در دین دویم: آن صابر که مدد کندترا در طاعت ، سیم: قناعت بآنچه خدای داده است و نا امیدی از آنچه نزد مردم است و گوید قانع غنی است ، اگر چه گرسنه باشد و برهنه و حریص فقیر است اگر چه مالك دنيا باشد و گويد جوانمردی نفس است؛ در آنچه قابل بذل باشد ، در محل بذل وحلم ترك انتقام است با امکان قدرت ، وحزم (1) دریافت فرصت است و گوید : دنیا سرای علم است ، آخرت سرای ثواب ، و گوید : مدار عافیت در دست بلا است ، و سلامت زیر بازوی با سلامتی ، پس در هیچ حالی از ضد آن غافل نتوان بود ، و گوید چون خوشدل باشی از عافیت اندوهگین شواز بلا زیرا که بازگشت عافیت بسوی بلا است و گوید جهل در جنگ بهتر است، از عقل چه عاقبت اندیشی در حربگاه مایه جزع و فزع است ، و گوید: چهار چیز شیرین است اول بنا دویم نساء سیم طلا چهارم غنا و چهار چیز است که تلخ است، اول پیری با تنهائی دویم بیماری در غربت سیم بسیاری قرض با ناداری چهارم دوری راه با پیادگی و گوید : مرد کامل نیست کسی که غزا (2) کند و برزن غالب نیاید، و بنیاد نهد و با تمام نرساند ، وزراعت کند و ندرود ، و گوید : پادشاه نباشد تا بر نخورد از نشاندۀ خود، و نپوشد از پرداخته خود و نکاخ نکند از شهرهای خود و سوار نشود بر آخور زادهای خود (3) و حصول این امور بتدبیر است، و تدبیر بمشورت و مشورت بوزیر ناصح حق شناس و گوید: پیش آی باکسی که فروتر است از تو ، و آنکه بزرگتر است از تو بادب ، و با همسران خود بانصاف ،

ص: 127

و گويد: هر که تغییر نکند در غنا و مضطرب نشود در فاقه و متغیر نسازد او را مصیبتها ، و نترسد از گردش ایام و فراموش نکند آخر کار را ، او کامل است ، و گوید دین را عوضی نیست چراکه دین یکی است، وایام را بدلی نه چرا که آنچه از عمر گذشت بدل نمیدهند و نفس را خلفی نیست چرا که از نفس نفس دیگر نمیزاید، و گوید هر که مرکب اوروز و شب است ، همیشه در سفر است ، اگر چه سفر نمیکند چراکه هر لحظه منزلی بسوی آخرت میرود و گوید : چهار چیز است که اندک آن بسیار است اول درد دویم فقرسیم عار چهارم: عداوت ، و گوید: کسی که متواضع نباشد قدر او بلند نشود نزد غیر او، و گوید : هیچ چیز در بردن نعمت و آوردن هلاکت چون ظلم نیست ، و گوید: نزد رسیدن بلا ظاهر میشود نیکی مردم ، و نزد تجربه ظاهر میشود عقل مردم ، و بسفر ظاهر میشود اخلاق مردم و در تنگی نعمت ظاهر میشود سخاوت مردم و در غضب شناخته میشود حقیقت مردم ، و گوید : بملاقات مردم زیاد میشود دوستی ، و گوید: هر که صحبت را دوست دارد باید از شهوت دور باشد ، و هر که از آخر کار بترسد باید از بدیها بپرهیزد ، و گوید : حاسد دشمن خداوند است، زیراکه میگوید : چرا نعمتی که بغیر من من دادی بمن نداده ، و ما از کلمات هوشنگ بدین قدر قناعت جستیم و کفایت کردیم .

از ثغور (1) موصل تا کنار عمانش مسخر فرمان شد ، و مردم از حدا حصی بیرون شدند ، خواست خلقر امکانی و مسکنی باشد ، تادل بر بیوت وقصور بسته ، کمتر توانند از خط بندگی بیرون شوند، پس بفرمود در خطه بابل بدین نسق بنیان شهری نهادند ، در زمینی مسطح بنائی مربع کردند که از هر ضلعی تاضلعی بیست فرسنگ مسافت داشتی و از هر ضلعی بیست و پنج دروازه بر گشودند، که با دروازهای ضلع برابر هیچ خطی منحنی نگذاشتی ، همانا از این هندسه ششصد و بیست و پنج مربع متساوی الأضلاع حاصل شد که، دور هر يك قريب بچهار فرسنگ بود ، پس خندقی پر آب در گردش حفر کردند و دیوار شهر را با بیست و هفت ذرع عرض و شصت و پنج ذرع ارتفاع از خشت پخته بر آوردند ، وفیما بین هر دو دروازه را سه برج مشید (2) ساخته که سه ذرع و نیم از دیوار شهر بر افراخته بود و از شط فرات نهری از میان شهر گذرانیدند که بیست و هفت ذرع عرض داشت ، و مصب (3) آن نهر را در بیرون شهر دجله گذاشتند ، و درهای دروازه و برزنرا با شبه و آهن مرصوص (4) و مضبوط کردند ، و مردم چنان انبوه بودند که در آن حصارهای مربع خانه های سه مرتبه تا پنج مرتبه بر آوردند و کوچه ها چندان عریض بود ، که هر کس در پیش سرای خویش باغی غرس نمود ، آنگاه در وسط شهر پلی بر سر نهر استوار کردند ، و دو خانه که دور هر خانه هفت میل بود ، خاص پادشاه از دو سوی پل بر آوردند ، که مخفوف (5) بسه دیوار ممهد و بروج مشید بود، و راهی از زیر نهر نیز فراز (6) کردند که از اینخانه بدانخانه تکتاز نمایند، و بروج و بیوت خانه ها را بنگار آب و رنگ دادند ، و تمثال نمرود و دخترش را بیرنگ زدند ، آنگاه در جانب یکی از این خانه ها زمینی مربع که هر ضلعی صدوسی ذرع مسافت داشت، ببناهای ده ذرعی بر زبر (7) هم مرتفع

ص: 129

ساخته ، شصت و پنج ذرع بر افراختند و زیر آنرا بخاك انباشته کردند ، وبتعبيه مجرى انهار و مغرس اشجار داشتند ، و باغی شایسته بادشاه ساخته آنرا باغ (آویخته) نامیدند و در طرف خانه دیگر برجیکه قریب دو میل دوره آن بود بنیان کردند ، و هفت برج دیگر بر زیر آن بر آوردند که هر برج زیرین از زبرین کوچکتر بود و راه عروج (1) بر زبر آن بروج را از بیرون سو مرتب داشتند و درون بیوت و قصور آن بنا را اصنام و اوثان گذاشتند ، و بيست و يك مليان آلات سیم وزر وادوات آلی و در ربر آن بنا موقوف نمودند ، تاخاص و عام در انمعبد در آیند ، و بعبادت نمرود قیام نمایند، آنگاه در بیرون شهر اصطحزی مربع که هر ضلعی تا ضلعی چهل میل بود دوازده ذرع حفر کردند ، تاهنگام بهار و تسلسل امطار (2) وطغيان انهار سرشار شدی ، و در قلت آب وحدت آفتاب حراثت و زراعترا بکار آمدی ، بعضی بر آنند که تبلیل (3) در السنه هنگام خرابی معبد نمرود بود ، و در زمان نمرود نانی منجمین بابل زمین ادوات رصد بر سر آنمعبد میکشیدند، و بلحاظ افق حقیقی بحقائق مسائل میرسیدند مدت ملك نمرود اول پانصد سال بود.

طرف هزار و ششصد میل است ، حد شمال آن بسوی تا تاریه و مغولستان بدیواری منتهی شود که صفت آن در جای خود گفته خواهد شد و از طرف جنوب بمحیط جنوبی پیوندد، و از طرف شرق نیز با محیط شرقی متصل است و از جهة غرب بحدود ماچين وتبت منتهی گردد ، وعدد خلایق آن مملکت چنان است که از آن کسان که سر شماره کرده اند تا ادای حقوق دیوانی گذارند، دویست ملیان باشند ، و این جزاعیان و اشراف بود که از تحمیلات دیوان معاف و مسلمند بسبب این ازدحام احترام خانوادها و رعایت ایتام و فقرا و عجله پدران در زن خواستن پسران و حکم بزن گرفتن سپاهیان وعدم نزاع در میان مردمانست ، عدد سپاه چین هنگامیکه خاقانرا باکس کار زار (1) نیست و روزگار صلح و صلاح است ، هفصد هزار باشد .

على الجملة : بعد از طوفان اول شهر در آن ملك از مستحدثات چین بن يافث بن نوح بود که بنام وی مشتهر شد ، و اول سلطان بعد از طوفان خون خوكا و تانك ، بود كه بود که بزعم حکمای ختاو چین از نسل ﴿شن وان﴾ نام است ، که اول طبقه چهارم باشد، که در صدر کتاب قبل از هبوط آدم علیه السلام مرقوم شد ، و بگمان اسلامیین از اولاد چین ابن یافث بن نوح است علی ای حال ، پادشاهی با عدل و داد و سلطانی حق پرست و نیکو نهاد بود ، و هشتاد و هفت سال سلطنت کرد.

و ناهی بود، هزار و چهار صد و هشتاد تن از عفاریت را عرضه هلاك ساخت ، وخون پدر را از ایشان باز جست، وسائر را در دائره اطاعت و انقیاد انداخت. در زمانش قحطی عظیم حادث گشت ، وغلائی (1) غریب رویداد . بفرمود تا اغنیا همه روزه طعام چاشتگاه خود را بفقرا بخش کردند تا آن بلا برخاست ، و آن ضیق معیشت بخصب (2) نعمت بدل گشت و از آنروز سنت صوم در میان مردم آشکار شد بتشحيذ (3) ذکاوت مرغان شکار پر امید آموخت و ابریشم از کرم قزاندوخت (4) ، وخط پارسی بر کتاب نوشت ، و حمل اثقال بر دواب نمود ، و بنای قندها رو مرو و آمل و طبرستان و ساری و اصفهان بحضرتش منسوب است، در زمانش مردی ﴿یوز اسف﴾ نام ظاهر شد و مذهب صابئین را احداث نمود چنانكه عن قريب مذكور شود مدت ملك تهمورث سی سال بود و هشتصد سال در جهان فانی زندگانی کرد.

هر هیکل علیه السلام مضیفی (1) بود که از صبح تا شام خوان گسترده بود ، وخوردنیها مناسب خداوند خانه آماده داشت تا هر کس خواستی بدانجا شدی ، و از خوردنی ، و آشامیدنی بهره در گشتی، و در هر هیکل بیمارستانی بود که هر که مریض گشتی معلوم کردی که مرض وی با کدام کوکب نسبت دارد ، پس بشفاخانه آن کوکب شدی ، و پرستاران بگرد او در آمدندی و خدمت او کردندی تا بصحت آمدی علی الجمله .

هیکل زحل: گنبدی از سنگ سیاه بود و شبه مردی در آن نصب کرده بودند که سری چون بوزینه داشت ، و دنبالي چون خوك ، و تاجی بر سر بودش ، بدست راست پرویزن (2) ، وبدست چپ ماری داشت ، و خدامش حبشی و مردم سیاه فام (3) بودند ، که انگشترهای آهن داشتند و برای بخور میعه (4) افروختند ، وطعام های گزنده و تند مرتب داشتند ، و مشایخ و دهاقين وصوفين ومهندسين وجادوگران و کاهنان در جنب این هیکل خانه کردندی و جامۀ سیاه پوشیدندی.

گنبد مشتری: برنگ خاک بود ، و تمثال آن بدنی چون مردم، روئی چون کرکس داشت، و بر افسر آن چهرۀ از خروس و ثعبان تعبیه کرده (5) بودند - بدست راست دستاری (6) و بدست چپ ابریقی از آبگینه (7) داشت ، و خدام این هیکل خاکی فام بودند و جامهای زرد و سفید پوشیدندی و انگشتری نقره با نگین عقیق داشتندی برای بخورحب الفار و امثال آن سوختندی و طعامهای شیرین ساختندی ، علما و قضات روز را و حکام در آن هیکل سرای کردندی و طالبان علم در آنجا بیشتر علم الهی تحصیل فرمودندی .

ص: 133

گنبد مریخ: از سنگ سرخ بود. تمثال آن بصورت مردی بود که افسر سرخ بر سر داشت . و دست راستش فرو گذاشته بود که شمشیری خون آلود در کف داشت ، و دست چپش افراخته بود تازیانه آهنین بكف داشت ، خدامش جامه های سرخ پوشیدندی انگشتری مس داشتندی ، و برای بخور سندروس (1) سوختندی ؛ وطعام های تلخ و تند ساختندی ، و لشگریان در گرد این هیکل سرای کردندی .

گنبد آفتاب: بس عظیم بود که با خشت زر بر آورده بودند ، و از درون مرصع بیاقوت و الماس و عقیق بود و نمثالی زرین داشت بصورت مردی که او را دو سر بودی و بر هر سرتاجی مرصع بیواقیت داشتی؛ دهر تاج را هفت شاخ بودی و آن تمثال را بر اسبی نشانده بودند رویش چون مردم بود، و دنبالش چون ثعبان و در گردن قلاده مرصع سع داشت ، و در دست راستش عصانی از زر بود و خدام این هیکل ز ریفت پوشیدندی و با تاج زروانگشتری : زرین و کمر مرصع بودندی ، و برای بخور عود (2) افروختندی و غذاهای تند خوردندی و پادشاه زادگان در جنب این هیکل سرای کردندی .

گنبد زهره: از مرمر سفید بود ، و از درون همه بلور صافی کرده بودند تمثال آن بصورت مردمی سرخ رنگ بود که بر سر تاجی هفت شاخه داشت ، و در دست راستش شیشه روغنی بود و در دست چپشانه داشت خدام این هیکل سفید پوشیدندی و تاج مرصع بمروارید داشتندی و انگشتری از جواهر شاداب (3) کردندی و برای بخود زعفران و امثال آن سوختندی ، اما خدمت این هیکل مرز نانرا بود و مردان بدان جا (4) بار نداشتند ؛ جز آنشب که پادشاه بر آن هیکل میشد ، آنگاه

ص: 134

زمان با خانه خویش در میرفتند ، و مردان بملازمت پادشاه بدان هیکل بار میافتند ، درین هیکل طعامهای چرب پخته میشد ، و خاتو نان در انجا بریاضت اقامت مینمودند ، و در گرد آن سرای نقاشان و مطربان و زرگران بودند .

گنبد عطارد کبود بود؛ و تمثال آنراننی چون ماهی و سری چون خوک بود ، و افسری بر سر داشت و یکدست سیاه و دیگر سفید بودش و در دست راست خامه (1) و در دست چپ دواتی داشت ، و خادمان این هیکل جامه ازرق پوشیدندی و انگشتری از زرداشتندی و برای بخور مصطکی (2) سوختندی و طعام های ترش ساختندی ، وزراء، وعقلا و منجمان و طبیبان و بیطاران و محاسبان و عاملان و دبیران و تاجران و همیاران و خیاطان بگرد آن هیکل سرای کردندی.

گنبد ماه: سبز قام بود؛ و تمثال آن صورت مردم داشت ، که برگاه سفید نشسته و افسری سه شاخ بر سر نهاده و دست برنجن در دست کرده و طوقی در گردن تعبیه نموده ، بدست راستش عضائی از یاقوت بود و بدست چپ شاخی از ریحان داشت ، و خدامش سبز و سفید پوشیدندی و انگشتری نقره بدست کردندی ؛ و برای بخور صمغ عربی (3) سوختندی و طعام شور خوردندی ، رسولان و جواسيس وكودكان و مسافران بگرد این هیکل سرای کردندی علی الجمله در خورد نگاه هر هیکل از صبح تا شام طعام آماده بوده و هیچکس را از درون شدن منع نمیکردند ؛ و هر دارالشفا را پرستاران و طبیبان بود که بی کلفت خدمت بیماران کردندی و برای مسافران و مترددین نیز در هر هیکل بناهای دیگر بود؛ که هر کس بشهر در آمدی بدانجا شدی و بهر چه احتیاج افتادی فراهم داشتی ، مع القصه ، آئین صابئین بر این نهج بود.

و بعد از یوز اسف نیز حکمای دیگر در عجم پدید شد و گفتند: در عالم مثال صورت کواکب راما جز این نیز دیده ایم و بدانچه خود مدعی رؤیت بودند هیکل کواکبرا

ص: 135

بر آوردند که بآنچه مرقوم شد خالی از بینونت نیست ، وما عقیده یوز اسف را که مقدم ایشان بودییان کردیم .

براه راست دعوت نمود، مفید نیفتاد ، مدت ملکش سیصد سال بود .

و آن چنان بود که آب انگور را از پوست پوست و دانه جدا کردند تا بتقلب هوا متغیر نشود و در انائی کرده نگاه داشتند ناگاه چون آنرا حاضر ساختند تلخ یافتند جمشید چنان دانست که عصیر انگور زهر نقیع (1) گشته بفرمودنا سر آنرا استوار کرده نگاه دارند باشد روزی بکار آید جمشید را کنیز کی بود که خورشید از رشگ جمالش در تاب شدی ویرا صدعی (2) عارض شد که چند روز خواب از وی باز گرفت ودفع الم را بر هر جانگزا رضا داد و بر سر خم رفته سر آنرا بر گرفت و قدحی شگرف بنوشید فی الحال ابتهاجي (3) در طبعش حادث شده بکلی دفع فرض نموده و خوش بخفت چون بیدار گشت پادشاه را از این راز آگهی داد جمشید شاد گشته بسی بدین مژده مسرت نمود و از آن پس بشرب هدان مدام قیام نمود .

مقرر است: که جمهور خلق را بچهار قسم منقسم ساخته و حکم کرد که هیچ کس در کار دیگری مداخلت نکند قسم نخستین علما و ارباب دانش ، قسم دویم سپاه و اصحاب کوشش طبقه سیم اهل حراثت وزراعت و طایفه چهارم مردم پیشه ور و حرفت و این چهار را چون ارکان اربعه سبب بقاى ملك دانست و در توقیر و تعظیم هر طبقه کمال اهتمام مرعی داشت و نيك كار مملکت برونق و نظام آمد

گویند: در زمانش سیصد سال مردم از موت ومرض و آفت هرم (4) مسلم بودند چنانکه در روز خرداد از ماه فروردین (5) بفرمود تا تابوت ها را خرده بشکستند از ارتقای معارج خداوندی تقاضای خدائی نمود ، و بفرمود : از تمثال او اصنام ها پرداخته ، باطراف مملکت روان ساختند، تا مردم بستایش و نیایش (6) آن قیام نمایند

ص: 138

، ومعبود و مسجود انام شمارند ، چون شانزده سال در شرك الهي باشتراك (1) ملاهي اعتصام جست ، شدادعاد برادر زاده خودضحاك را مأمور فرمود تا باعددی نامحصور باصطخر در آمده او را مقهور نمود، (چنانکه در جای خود گفته خواهد شد) ، چون ملك بضحاك انتقال يافت ، جمشید مدت یکسال چون خورشید در سحاب خمول متواری بود ، از آن پس که زمانش بپایان آمد، دستگیر ملازمان ضحاك شد ، و بحكم آن پادشاه سفاک با استخوان ماهی که سورت منشار (2) داشت ، اور اهلاك كردند، از سخنان اوست كه: ﴿الحكمة مفتاح السعادات و السعادات ادراك التمنيات و هم از اوست الايام صحايف اجا لكم فخلد وها حسن اعمالكم و نیز او میگوید بش الزاد الى المعاد العدوان على العباد﴾ (3) گویند جمشید از این مدت که زندگانی یافت پانصد سال جهانبانی کرد .

بود و بطریق صحرا نشینان در کوهسار ﴿اورتاق﴾ و ﴿کزتاق﴾ که در حدود شهر ﴿اینانج﴾ واقع است با ییلاق میرفت و در مواضع بورسوق وقاقتان که قسار قرم و ﴿قراقورم﴾ نیز گویند به قیشلاق میشد که شهر ﴿تلاس﴾ وقاری صیرم در نزدیکی انمواضع افتاده گویند قاری صیرم شهری قدیم و عظیم بزرگ است که محتوی بر چهل دروازه و یکروزه راه مسافت بود علی الجمله ابو لجه خان در حیات خود ودیعه سلطنت را بفرزندار شد خود ﴿دیب اقوی خان﴾ سپرد و در زاویۀ عزلت بسر برد و لفظ ﴿دیب ﴾ بمعنی تخت و منصب است و ﴿باقوی﴾ بزرگرا گویند پادشاهی عدالت شعار وسلطانی با اقتدار بود و بعد از وی پسرش ﴿ كيوك﴾ خان بر سریر خانی نشست آباء عظام بعدل و داد قیام نمود و در هنگام رحلت فرزند اکبر خود النجه خانرا بولایت عهد برداشت ، و در زمان او ترکان صاحب جاه و مال شدند و طريق کفر و ضلال سپردند و از پشت النجه خان دو پسر بيك شكم توام (1) آمدیکی راه تاتاره نام گذاشت و آندیگر را مغول نامید و چون ایشان بخدر شد رسیدند مملکترا قسمت کرده نصف با تاثیر گذاشت و نیمۀ دیگر بمغول مفوض داشت.

طبقه تا تار هشت نفر بودند: و در قسمت خود پدر بر پدر سلطنت کردند که اسامی ایشان چنین است : اول تاتار خان ، دوم پسرش توقاخان ، سیم پسر توقا خان ملنجه خان ، چهارم پسر ملنجه ایسلی خان ؛ پنجم: پسر ابسلی اتسز خان ششم: پسر اتسز اردوخان ، هفتم پسر ارد و باید و خان ، هشتم پسر بایدو سونج خان پیوسته میان این طبقه و اولاد مغول خان منازعه و مجادله بود ، و در زمان سونج خان کار فتنه و فساد بغایت بالا گرفت و دولت تاتاریان بنهایت رسید.

اما طبقه مغول خان نه آن بودند : اول ایشان مغول خان است که شوکتی بسزا و جلادتی (2) بی منتهی داشت ، و او را چهار پسر بود اول: قراخان دوم: ادرخان سیم: کرخان چهارم: کز خان و بعد از پدر قراخان بمنصب خانی و مسند جهانبانی متمکن گشت و در زمانش نائره شرك وضلال چندان اشتعال یافت

ص: 140

که اگر پسران سیمین تن در اجابت مسئول پدران آن امر شنیع را جبين (1) قبول بر زمین ننهادندی ؛ هم بدست پدر خون خویش هدر کردندی و از قراخان پسری بوجود آمد که شیر خوردن را سه شبانروز پستان مادر نمی ستد

و از اینروی مادرش همه روز گریسته و همه شب در خواب میدید که آن طفل میگوید . ایمادر تا مسلمان نباشی و بو حدت یزدان اقرار نداری پستان تو نگیرم و شیر نخورم ، ناچار روز بنهانی مسلمان شد و پستان در دهان آن طفل نهاد تا شیر بنوشد و چون یکساله شد، بنا بر آئین ترکان که فرزندان را پس یکسال تمام نام مینهادند قراخان در سرای فرزند حاضر شده طوئی (2) عظیم کرد ، و در تعیین نام وی مشورت کرد، ناگاه آن بچه یکساله فغان برکشید که ، مرا ﴿اغوز﴾ نام نهید، حاضران سخت در شگفت ماندند و او را اغوز خواندند چون بحد رشد و بلوغ رسید، یکی از برادر زادگان را با وی نامزد کرد ، و بحباله نکاح و در آورد و اغوز در خلوت دختر عم را با سلام دعوت کرد اجابت ننمود از او کناره گرفت و با موافقت او رضا نداد چون قراخان پسر را بازن بمهر نیافت، از برادر دیگر دختری نيك منظر گرفته بوی سپرد ، اغوز با زن نو نیز همان معامله نهاد و موافق نیفتاد .

گویند: روزی اغوز خان از شکار باز میگشت دختر اور خانر ابر کنار آب دید که تماشای کنیزکان را میکند، نزديك وى راند و گفت .. میدانی چرا با دختر عم مصاحبت نمیکنم ؟ سبب آنکه ایشانرا بیزدان خواندم و ایمان نیاوردند ، اگر تو با خدای بیگانه نباشی با من آشنائی توانی کرد. دختر گفت .. از اطاعت تو باز نگردم و با خدای ایمان آوردم، اغوز ویرا بزنی بگرفت و عظیم دوست میداشت ، و بمصاحبت آن روز میگذاشت، روزی که باز اغوز در شکارگاه بود ﴿ قراخان﴾ بخانه وی در شد؛ و از دختران برادر پرسید که شما هر دو از دختر اورخان بصباحت سبقت برده اید چگونه است که اغوز از شما کناره جوید و با آن دختر عم سخت

ص: 141

بمهر باشد؟ ایشان فرصت را مغتنم شمرده از اسلام آغوز پرده برداشتند ، و آنقصه ، تا آخر باز گفتند قراخان بر آشفت و گفت : پسر که آئین پدر خوار دارد ، خون او هدر باشد ، وامبرا و لشگریان را احضار کرده ، حال اغوز بایشان بازگفت ؛ و همه را بر قتل او یکدل کرده بر باره (1) نشستند و دنبال اغور گرفتند دختر ﴿اور خان﴾ کس بشکارگاه فرستاده؛ شوهر را از کار آگاه ساخت ، اغوز نیز دوستان خویشرا اعلام کرده سپاهی فراهم آورد و با پدر مصاف داده مقارن ظفر آمد ؛ و قراخان در آن جنگ کشته شد، و سلطنت باغوز خان منتقل گشت چنانکه در جای خود گفته خواهد شد.

اما هند که اکبر وار شد اولادحام بود چهار پسر داشت که اول: پورب و دویم: نبك وسيم: دكن و چهارم: نهر وال نام داشت ، و هر يك بنام خود شهری و دیاری بنیان کردند و دکن بن هند را سه پسر بوجود آمد که اول مرهت و دوم کهز و وسيم تلنك نام داشت و پدر آن ملك را بفرزندان قسمت کرده هنوز آن طوایف که در شهر دکن موجودند از نسل ،ایشانند و نهر وال را نیز سه پسر بود، اول بهروج دویم کنباج سیم مال راح [راج] و نیز امصار و بلاد بنام ایشان آباد شد ، و همچنان از اولاد نبك ملك بنگاله معمور شد و خلق فراهم آمد اما از پورب که ولد ارشد هند بود چهل و دو پسر از او بوجود آمد و در اندک زمانی اولاد ایشان از حوصله تعداد افزون شدند و از میان خود یکی را که ولد اکبر پورب بود منتخب نموده بسلطنت برداشتند؛ و نام او ﴿کشن﴾ بود ، تا در نظام ملك و ملت و توفیر سپاهی و رعیت ساعی باشد پس اول کس که بعد از طوفان در مملکت هندوستان رایت سلطنت برافراشت کشن بن پورب بن هند بن حام بن نوح علیه السلام بود که در تمهید قوانین ریاست و تشیید قواعد سیاست در میان اولاد حام ممتاز بود.

در روزگارش برهمن نام از نسل نبك بن هند پدید شد که بذکاوت خاطر و حصافت رای از ابنای روز گار پیشی جستی و صنعت آهنگری و درودگری و خواندن و نوشتن بر مردم تلقین کردی؛ گویند کشن را جثۀ بغایت جسيم وعظمی بنهايت عظیم بود که هیچ اسب توانایش احتمال رکاب نیاوردی، لاجرم پیلان وحشی را به نیروی دام بدست آورده و رام کرده بر آنها سوار شد و اول شهری که در هند بنا گذاشت شهر بود ، و در عهد او دو هزار قصبه و قریه سمت آبادی پذیرفت، و این سوای آن ﴿کشن﴾ است که هنودش بمعبودیت ستایش کنند . مدت ملکش چهار صد سال بود و سی و هفت پسر از وی باقی ماند.

ص: 144

شش سری (1) چندانکه در مخزن و معدن یافت شود انفاذ حضرت دارد ، وهكذا از اطراف و اکناف عالم طوعاً وكرها محجوبه خزاين ومحفوفه دفاین را در پیشگاه حضور بمعرض ظهور در آورد آنگاه بفرمود تا موضعی دلارام (2) در نواحی شام اختیار کردند و آن عمار تر امشتمل بر دوازده هزار کنگره بر آورده جدران (3) آنرا بزر خالص وسیم خام برافراختند ، و سقف قصور را بستونهای بلور معلق ساختند، صفحات زرناب را بجواهر خوشاب مرصع کرده (4) بر بام و در مرتب نمودند و در بن انهار بجای دیگ جواهر آبدار ریختند و در زمین بجای خاك ، زعفران و عنبر بیختند ، و اشجار را از زر مجوف (5) برآورند و در آنها مشک و عنبر تعبیه کردند، و در روی زمین هر جا زهره جبینی و هاروت آئینی یافتند ، در غرف وقصور بجای غلمان و حور جای دادند تا مصداق ﴿ارم ذات العماد التي لم يخلق مثلها في البلاد﴾. (6) گشت

چون خبر انجام آن شداد بن عاد بد فرجام (7) رسید ، از حضرموت با سپاهی گران متوجه آن نمونه جنان شد، هنوز طریق مقصد نپیموده و بمقصود نرسیده آوازی از طرف آسمان گوشزد وی و همراهان گشت که در نیمه راه بمردند و راه به مطلوب نبردند ، آن عمارت نیز از دیدارها ناپدید گشت

گویند (8) در زمان معوية بن ابی سفیان شخصی در طلب شتر گمشده راه میبرید ناگاه بدانجا رسید ، آن بهشت دنیا را بدید ، چندانکه اهتمام فرمود در درختان آن تصرف نتوانست نمود ؛ از بن جویها قدری جواهر برداشت ، و باز آمده بخدمت معویه صورت حال بگذاشت ، دیگر باره هر چند در طلب آن شتافتند ؛ راه بمقصود نیافتند .

ص: 146

گویند مدت ملك شداد عليه اللعنة والعذاب سيصد سال بود.

ویند ، اولاد و احفاد بسیار باز گذاشت که ارفخشد که ابوالانبیاست ، وکیومرث که الملوك است ، ولا وذكه فراعنه مصر از نسل ویند؛ وارم که ملوك عماد از احفاد اویند از آنجمله است، وسایر ، نیز در جائیکه سلسله بدو منتهی شود ذکر خواهد شد؛ على الجمله سام ولد ارشد نوح و قائم مقام نوح بودی .

( شعر )

أنا ابن قحطان الهمام الا قبل *** يا قوم سيروافي الرعيل الاول

أنا البدو في اللسان السهل *** المنطق الابين غير مشكل

(1) و در یمن وارد شد و استیلا یافت، تبایعه یمن از نسل اویند چنانکه در جای خود مرقوم افتد اما جر هم نخست در یمن بود ، و در سخن اقتضایی عرب کرده بعربی تکلم میفرمود ، پس از یمن بزمین مکه روی آورد و در آن ارض مقدس اقامت کرد و چون حضرت اسماعیل علیه السلام در میان بنی جرهم روز میگذاشت ، لسان عرب داشت و قطورای زوجه ابراهیم که او را بعد از فوت ﴿سازه﴾ در حباله نکاح در آورد از این قبیله بود، چنانکه ذکر هر يك در جای خود خواهد شد .

کردند ، دیوار شهر دا باسی و سه ذرع ارتفاع افراشتند.

چون از انجام اینمرام فراغت یافت سه کرور لشگر پیاده و دویست هزار سوار شماره کرد ، و شانزده هزار عرادها که داسهای قاطعه وصوارم قاضبه (1) بر حدودش بود آماده ساخت ، و بتسخير نواحی ایران و تغورخراسان پرداخت ، و اینواقعه در اواخر عهد جمشید و طغیان او بظهور پیوست که، کار ایران چندان بسامان نبود علی الجمله ﴿ نینس﴾ با آن سپاه ساخته و پرداخته بأرض خراسان تاخت، سرهنگان ایران زمین که حفظ ثغور را معین بودند، در حصن های حصین و قلاع رصين متحصن شده مدت زمانی در حراست حدود کمال اهتمام فرمودند ناگاه ﴿ سمیرامس﴾ نامی که ضجیع یکی از صنادید سرهنگان ایران بود، از ثقب (2) باره و دریچه حصنی که در آن تحصن داشتند مطالعه جمال نینس کرده بشیفت و دل دروی بست ، و از آن پس بانینس نرد موالات باخت ، ومهره مهر شوهر را در ششدر (3) خدیعت انداخت ، وطريق فتح قلعه را بدستیاری رسل و رسائل بحضرت؟ نینس القا داشت ، تا تمامت آنمرز و بوم بمکیدت وی از تصرت سرحدداران ایران بیرون شد، و بنیانی بدان رصانت پی سپر (4) فرسان نیس گشت ، شوهر ﴿ سمیرا مس﴾ چون اینو اقعه باز دانست که زنش با خصم در ساخته و او این نرد دغا (5) باخته، از آن پیش که بدست خصم گرفتار گردد ، از غایت غیرت و ضجرت از خویش دمار (6) بر آورد و سمیرامس بیمنازعتى بمصاجعت نینس مسارعت فرمود ، چنانکه مآل حالش در جای خود گفته خواهد شد ، مدت ملك نينس صد و یازده سال بود.

ص: 150

(1) خورشید بود در سلك ازواج اندراج داده ضحاک از وی متولد گشت پسر خواهر جمشید و برادر زاده شد ادعاد است

على الجمله : چون بحدر شد و بلوغ رسید، و روزگار بساط اقبال جمشیدی در پیچید بفرمان شداد بن عاد با لشگری افزون از حوصله (2) احصا وعداد زمین بابل رادر هم نوردیده چون قضای آسمانی در ناحیه اصطخر نازل شد و جمشید را قهر کرده بجایش بر نشست و باندك مدتی در تمامت ملك جمشید استیلا یافت ؛ معارج ابهت و استقلال استعلا جست چون هفصد سال در حوزه ایران اوای حکومت افراشت و هیچ دقیقه از دقائق جور و اعتساف معاف نداشت ؛ سلعه از منکبش (3) سر بر زد و وجعی در گرفت که بهیچ مرهمی جز مغز سر آدمی ساکن نگشتی چه بسیار مردم بیگناه که نشان نوبت و قرعه شد و مغز شانرا مرهم سلعه کردند هر چند پدرش علوان که مردی حق شناس بود زیرا از ارتکاب ظلم و احجاب منع فرمود مفيد نیفتاد ، تا بتعليم استاد خویش که ساحر و کافر بود ، پدر را از میان برداشت و یکباره خاطر برلوازم جور و اعتساف گماشت.

گویند: هر روز دو مرد را بخوان سالاروی (4) میسپردند تا از مغزشان ر هم کرده تسکین وجع سلعه را آماده دارد و خوانسالار بر آن جوانان رحم کرده مغر سریکتن را با مغز سرگوسپندی توأم کرده از آن مره-م مینمود و یکتن دیگر را رها نموده بد و وصیت میکرد که خود را از دیدار مردم مختفی دار که شناخت تو مایه هلاکت تو و شکنجه ماست لاجرم آن مرد

بنهانی از شهر بیرون شده، در شعاب شوامخ وقلل جبل بسر میبرد ، تازمان معلوم واجل محتوم فرامیرسید، گویند: طایفهٔ اکراد از احفاد (5) آن طبقه اند

ص: 152

على الجمله: چون جور ضحاك بنهايت رسید و مردم بیگناه بسیاری در مداوای وی تباه شدند ﴿کاوه﴾ آهنگر اصفهانیرا که نیز خون دو پسر برسر این کار هدر شد و باجفای پادشاه جابر صابر بود، کرت دیگر پسر دیگر از وی طلب داشتند ، تا هلاك كرده مرهم سلعه مشومه مرتب دارند (1) کانون خاطر کاوه چون کوره حدادان برتافته، بر آشفت وضحا کرا دشنام گفت و آن پوست پاره که دفع گزند شراره را ، برمیان بسته داشت ، بر سر چوبی کرده بر افراشت و از جور ضحاك فریاد برآورد ، و سخت بنالید مردم که از تراکم اجحاف (2) و تصادم اعتساف بستوه بودند ، در گرد وی انبوه شدند ، (3) مخيم ضحاک در آنزمان دامن دماوند و اطراف طبرستان بود کاوه از اصفهان ساز سپاه کرده و چون شیر گزند یافته ، بزمین ری شتافت ، و فریدون بن اتقیانرا که مادرش فرانك در زاویه خمول بشیر گاو میپرورد ، برآورد و بسلطنت نصب کرد و از آنجا متوجه دماوند شده، باضحاك حربي سهمناك در پيوست ، و اورا دستگیر کرده دست بر بستو در جبل دماوندش دست فرسود قید و بند ساخت ، و در پس از چندی جهان از لوث وجودش بپرداخت : مثله کردن و تازیانه زدن و بردار کشیدن از اختراعات ویست ، مدت ملكش هزار سال بود.

هنگامی که حضرت صالح تشریف نبوت یافت ، وبدعوت آل نمود شتافت ﴿جندع﴾ باوی ایمان آورد و پیروی حضرت صالح کرد، مدت ملکش یکصدو نود سال بود ، وی آخرین ملوك نمود است .

صد هزار مرد مقاتلش بهره بحرفنا آمد و خاطر او هیچ شاغل آن ماجرا نشده ، ملتفت این غایله نگشت و از آنرو دلاخ (1) چون سیل بر گذشت سرهنگان حدود هندوستان که از جانب ﴿ کشن ﴾ مأمور بحفظ ثغور بودند ، چندانکه مراجعتش را ضراعت (2) بتقدیم رسانیدند، مفید نیفتاد ، ناچار مراتب حال را در حضرت کشن معروض داشته و خاطر را بر تجهیز لشگر و ترتیب سپاه گماشتند و چون امکان مقاتله وصورت مقابله با سپاه ﴿سمیرامس﴾ در نظر فارسان هندوستان در عقده محال مینمود حیلتی اندیشیدند ، و چندانکه سمیرامس تصمیم مصاف ساز میکرد ، و طی مسافت میفرمود ، ایشان مراحل و منازل را از علوفه و آزوغه [ آزوقه ] (3) تهی کرده و اپس میشدند تا کار قحط و غلا بالا گرفت و آثار ضعف و تکسر برسپاه سمیر امس استیلا یافت ، ناگاه مرکز دایره مملکت محل تلاقى فئتين (4) و مجمع مبارزان فریقین گشت ، هندیان یکباره دل بر مرگ نهاده مصاف دادند، جنگی عظیم و نبردی شگرف افتاد ، بیشتر از مبارزان طرفین عرضه دمار و بهره هلاك گشتند و خار و خاشاك را بخون پاك آغشتند، ناگاه راجه (5) هند از قلب سیاه مرکب مردی بر انگیخته با سمیر امس دو چار شد ، و دوزخم منکر بر سر او زده ویرا هزیمت کرد.

سمیر امس ناچار عنان بر اهوار سپرد و از مهلکه هیجا باستظهار باره بادیا (6) جان بدر برد و در هیچ جا مجال درنگ نیافت تاچون باد از آب پنجاب برگذشت ، و آن هزیمت شدگان که باوی همراه بودند، از آب بکنار آمدند، آنگاه بفرمود : جسر را از آب برگرفتند تا از تعاقب دشمن ایمن ماند ، عددی کثیر از لشگریانش که بدانسوی آب ماندند ، بدست اعدا پایمال گشتند .گویند يك تلك از آنسپاه را

ص: 155

بسلامت باز آورد و از آنجا بشهر بابل آمده در مقر سلطنت اقامت کرده.

دیگر باره چون چندی آرامش گزید و آسوده نشست، دل در هوای صحبت پسر خویش بست و اوراب مضاجعت خود ترغیب فرمود، نی نیاس از شناعت و فضاحت اینکار پرهیز نمود و تن بدین قباحت در نداد ، که با مادر خویش هم بستر شود ، و کار پدر با وی پیش گیرد لکن سمیرامی چون شیفته جمال سمیر امس چون شیفته جمال پسر بود ، از وصال وی نمی شکیفت (1) علی الجمله چندان طریق الحاح سپرد ، که پسر خون مادر را مباح دانست ، خنجری بروی زد و بحکم تیغ جان از دست وی بدر برد مدت ملك سمير امس كه باسم نیابت پسر سریر و افسر داشت چهل سال بود.

﴿احقاف﴾ منزل گزیده؛ عمارت کردند و اقامت نمودند ، و بعبادت اصنام اقدام فرمودند ، حضرت صالح الملا که باعا بر بن ارم که پادشاه وقت بود ، سمت عمزادگی داشت ؛ مردی مو ال و صاحب منال بود، و از بدو حال بزیور تقوی وصوف و بحليه ورع و پرهیز معروف ، پس از چهل سال کسوت بعثت و تشریف نبوت یافته ، بدعوت ایشان شتافت و بعد از مدتی جز معدودی معد صلاح وصواب نیامد؛ آخر الامر صناديد آنقوم عنود (1) ایمان بحضرت و دو درا از حضرت صالح ، مجزی لائح (2) خواستند و گفتند شتری بسیار موی بزرگ شکم که ده ماهه آبستن باشد ، از سنگ خاره (3) برآر، بشرط آنکه در حال بار بگذارد ، تاما ایمان آوریم، حضرت صالح این معنی را پذیرفته ، خلق را اعلام داد تا یکباره از شهر برو نشده بنزد کوهی که برکران (4) شام بود آمدند ، آنگاه از حضرت کردگار مسئلت کرد که، اتمام حجت را بر آن خلق نابکار چنان صورتی آشکار فرماید، ناگاه مردم چنان دیدند که کوه چون زنان حامله فغان کرده و از میان آن شتری بیرون آمد که صد ذرع طول جنه داشت ، وصد ذرع عرض اندامش بود، و هر قائمه از قوائمش با صدو پنجاه ذرع مسافت میجست ، و در زمان ، آبستن و ارناله کرده بار بنهاد و بچۀ قریب بضخامت خود بزاد و هم در زمان، اکل گیاه و شرب مياه را روي با تلال و ارباع (5) آورده و با چنین معجزه باهره مردم ایمان نیاوردند و طریق کفر و ضلالت سپردند ؛ آنگاه حضرت صالح قوم نمود را بر عایت ناقه وصیت نمود و بفرمود که ﴿برکه﴾ را که آبگاه قوم و مورد مواش (6) واغنام بود روزی خاص ناقه دانند و روزی سایر چهار پایانرا باز گذارند بمفاد:

﴿هذه ناقة لها شرب ولكم شرب يوم معلوم﴾ (7) سی سال بدین منوال در میان قوم

ص: 157

ظلوم ببود، چندانکه آب نوشیدی شیرش دوشیدند و از وی منتفع شدند.

گذشته و تکبر و تنمر (1) را زیادت کردند چندانکه هود ايشانرا برب الودود دعوت کرد اجابت ننمودند ، و بر کفر و ضلالت افزودند، تا بنفرین آنحضرت بصرصر عقیم عرضۀ هلاك شدند چنانچه در جای خود گفته شود؛ مدت ملك مرتد و عمر و بن مرشد وقيل بن عمر و چهل و چهار سال بود.

در انجام این مهم صدهزار طفل رضيع ضجيع اجل گشت ، و عاقبت انجاح مرام مهمل ماند ، چه غرض از اراقت این دماء (1) قتل خليل الرحمن بود و آنحضرت الملك منان خط امان داشت؛ چنانکه عنقریب عرضه بیان گردد.

گویند: چون نمرود از قتل حضرت خلیل مأیوس شد، معادات یزدان جلیل میان بربست و بفرمود : در زمین بابل مناره بلند بر آوردند که با ستاره همدوش و باسپهر (2) هم آغوش بود، پس بر آن بر آمد که با خالق سموات مبارات (3) نماید، بعد وستاره را با نشیب زمین و ذروه (4) مناره بيك مقدار یافت پس خجلت زده آمد و روز دیگر آن بنای عظیم در افتاد و آوازی چنان هائل بگوش اهل بابل رسید که از هوش بیگانه گشتند و چون بخود باز آمدند ، لغات خویشتن را فراموش کردند و از آن تبلیل (5) که در السنه ایشان پدید آمد آن بلده را بابل نامیدند، و از آن تشتت و تفرق لغات نوزده زبان در میان اولاد سام پدید شد ، و در میان اولاد حام هفده زبان رایج و متداول گشت ، و اولاد یافت و شش زبان تکلم کردند

را بچس سپرد ، و طرف جنوب را به ﴿فت تفویض کرد ، و كنعانرا بنام كنعان خواند گذاشت، و بفرمود تا دیگر فرزندان از رای ﴿مصرائیم ﴾ انحراف نجویند ، و در حضرتش طریق خلاف نپونید، پس مصر اثيم باستقلال ملك مملكت وصاحب سلطنت گشت، و او اول: پادشاه است که در مصر مالك تاج و گاه شد (1) در میان مردم آئین خداپرستی و رسم قربانی آورد و مصر ائیم را نیز چهار پسر بود: اول را قفط و دویم را شمعون و سیم را اتریب و چهارم را اضاء مینامیدند اکبر و ارشد اولاده صرانیم که از پدر ولایت عهد داشت ﴿فقط﴾ بود که اقباط مصر منسوب بدویند و هم او را ﴿بوزیریس﴾ خوانده اند.

على الجمله از مصرائیم بوزیریس رایت پادشاهی بر افراخت ، وشهر سیب را ساخته پای تخت کرد ، و چون او در گذشت اسیماندیس ، بجای پدر پادشاه گشت ، و در عهدوی مردم از

اطراف جهان گروه گروه ، متوجه مصر شده جمعیتی با نبوه فراهم ، و ﴿ اسیماندیس ﴾ پادشاهی بزرگ شد. چنانکه بیست هزار سواره و چهار صد هزار پیاده ساز داده، وقتی بطرف مشرق بر اندر تا حدود خراسانرا خوار ، و آسان بگرفت ، او نیز چون بار بست پسرش ﴿یخاریس﴾ بر سریر سلطنت نشست ؛ وی پادشاهی با سطوت و خسروی باند همت بود؛ بفرمود تا در کنار نیل شهر منف را ، که بلغت قبطی منافه گویند بنیان نهادند، با غرفات رفیعه و شرفات منیعه (2) و بيوت ممهده و بروج مشیده و (کلا) را با سنگ رخام (3) بانجام رسانیدند ، و چهار نهر عظیم در میان شهر جاری ساختند؛ که هر چهار در زیر سریر ﴿بخاریس﴾ با هم پیوسته شدی؛ و در جریان آمدی ؛ و با اینکه دورۀ باره شهر ده فرسنگ مساحت داشت ، در ساخت آن بنا جدران قصور و دور متصل بودی ، چنانکه آثار آن بنا که در سه فرسنگی فسطاط (4) بنیان داشته ؛ تاکنون منظور نظر

ص: 161

نظاره کنندگانست ، و تا غلیه اسکندر آن ، و تا غلبه اسکندر آن شهر پایتخت سلاطین مصر بوده ؛ بالجمله: چون این بنا بیایان آمد بخاریس، بفرمود تا در دو طرف آن شهر دو استخر عظیم حفر کردند که هنگام طغیان آب نیل آن بنا مسیل بلا نشود، و مورد فضول میاه آن دو استخر باشد ، بعد از انجام کار شهر و اتمام حفر نهر ، بخاریس نیز بخواری ،بمرد ملك بفرزندش ﴿میریس﴾ سپرد ومیریس چون بعد از پدر پادشاه و صاحب تاج گاه گشت بفرمود تا از برای حفظ شهر در خارج بلده استخری عظیم حفر کردند؛ که تاکنون به ﴿بحیره﴾ میریس مشهور است و در این فرخنده عهد که یکهزار و دویست و پنجاه و هشت سال از هجرت نبوی میگذرد محمد على پاشا بحيرة مذکوره را اصطخر کرده و بعمارت آورده ، تا در طغیان آب نیل سر شار شده ؛ بکار حرث و زرع آید، چنانکه در جای خود گفته خواهد شد (انشاء الله تعالى) على الجمله ، مدت ملك مصر ائیم و اولادش دویست و چهار سال سال بود و بعد از میریس ملک مصر بدست اولاد عاد افتاد چنانکه عن قريب مرقوم شود بعون الله تعالى.

ماندگان این طبقه اند ، که معاصر صالح پیغمبر علیه السلام بودند.

على الجمله: چون حضرت هود از اصلاح حال آنقوم عنود مأيوس و ملول شد ، بحكم قادر قاهر آن قاطنين (1) احقاف که از (دهنا و ببرین ) را تا یمن وحضر موت مصدر اعتساف بودند، هدف سهام نفرین هود گشتند ، نخست آب باران که آیت رحمت یزدانست از ایشان منقطع شده هفت سال بیلای قحط و غلا مبتلا گشتند ، مع ذلك اصغاى نصائح هود نمیفرمودند ، چون کار ایشان سخت و صعب افتاد ، لقمان الاکبر که ذکر آن در جای خود خواهد شد ، و مرتد بن عفير وقيل بن غفر و لقيم بن هزال وجهلة بن عفیری (2) و جمعی دیگر از بزرگان قوم را برای دعای استسقا روانه مکه مکرمه نمودند و در آنوقت اولاد ﴿ طسم بن لاوذ ﴾ برادر ﴿عملیق﴾ و اولاد جديس بن عابر بن ارم بن سام که هم از عرب عادیه اند ، در یمامه که آن هنگام ﴿جو﴾ نام داشت، مقیم بودند، و اولاد عمليق بن لاو ذبن سام بن نوح علیه السلام در میکه اقامت داشتند، چنانکه از مقولات عملیق است ، که هنگام عزیمت مکه گوید :

شعر

لما رأيت الناس في تبلبل *** و سار منا ذو اللسان الاطول

فسرت طراً بالسواد المنهل *** نحن يمين الشمس في تمهل (3)

ذكر اولاد و احفاد ایشان هر يك بجای خود مذکور خواهد شد.

على الجمله رؤسای قوم عاد وارد مکه شدند و در آن زمان امارت عمالقه با معوية بن بكر که هم از جانب مادر با عادیان خویشی داشت ، مقرر بود ، بوسیله این قرابت بزرگان عاد بخانه معوية بن بكر نازل شده اقامت کردند ، و

ص: 163

او ما يحتاج خويشانرا از شراب مروق و نزل مهنا مهیا ساخته هیچ دقیقه از دقایق مهمان نوازی فرو نگذاشت بزرگان عادچون از بلای قحط و تنگی رسته ، به بساط ناز و نعمت پیوسته بودند ، از تعب یاران و طلب باران فراموش کردند و در لهب و لعب کوشیدند ، معویه با خود اندیشید که اگر ایشانرا از این غفلت آگاه سازم نباشد که حمل مهمان نوازی بر من گران دانند ، پس شعری چند متضمن بیچارگی و درماندگی عادیان موزون نموده، بدو كنيزك مغنيه خود که ایشان را جرادتان میگفتند بیاموخت و ایشان در هنگامیکه بزرگان عاد در نشاط مستی و شور شراب بودند، انشاد (1) فرمودند. ناگاه بخاطر آن جماعت در آمد که اينك یگماه است در خانه معويه بطعام و طرب پرداخته و تعب یاران وطلب بارانرا فراموش ساخته پس متأسف و متلهف (2) شده. بعزم تقدیم دعای استسقا برخاستند ، لقمان و مرند که در باطن با هود بودند؛ گفتند تا عادیان با پیغمبر خدا ایمان نیاوردند ؛ از بلای غلا رها نشوند ، و بیتی چند انشاد کردند که نخستین آن ابیات اینست

شعر

عصت عاد رسولهم فأمسوا *** عطاشاً لاتبلهم السماء (3)

چون قوم ایمان مرند و لقمان را بدانستند از ایشان کرانه جسته برای (4) دعای باران بر که آن زمان بجای ساخت خانه کعبه بود ، بر آمدند و مراسم قربانی معمول داشته دست بدعای استسقا بر افراشتند مقارن این حال سه قطعه ابر در هواهویدا شد ، که یکی سرخ و دیگری سفید و سیاه بود ، و هاتفی آواز داد که ای قیل هر یك از این قطعات ابرخواهی برای عادیان اختیار كن. یکی از ایشان گفت

﴿أخذت السحاب السوداء فانها كثير الماء﴾ (5) باز شنیدند که ها تفی

ص: 164

میگوید : ﴿اخذت رماداً لا يبقى من آل عاد أحداً ولا يترك والداً ولا ولداً﴾ (1) پس آن قطعه ابر سیاه بطرف عادیان روان شد ، وقوم عاد آن عذاب هائل را سحاب وابل (2) دانسته ، بمنطوقة :

﴿فلما راوه عارضاً مستقبل او ديتهم قالوا هذا عارض ممطرنا﴾ خوشدل شدند و از کریمه ﴿بل هوما استعجلتم به ريح فيها عذاب أليم﴾ (3) غافل بودند اول کسی که آثار عذاب از آن سحاب مشاهده کرد، زنی مهدو﴾ نام بود که چون چشمش بر آن افتاد دیوانه وار نعره زده از هوش بیگانه گشت و چون بخودد آمد گفت: آتشی ملتهب و جمعی مهیب میبینم که بسوی ما می آید .

چون هود علیه السلام آثار نزول عذاب بدید با چهار هزار تن از موحدین و مؤمنین از میان قوم بیرون شد بر یکسوی رفت ، ومتابعین را بر یکجای بداشته خطی با سر انگشت مبارك بر گرد ایشان کشید تا از آسیب باد در حفظ رب العباد باشند ، آنگاه طاغیان صراط المستقیم بصر صر عقيم مصداق : (ما تذر من شبي أنت عليه إلا جعلته كالرميم ) (4) گشتند : در زمانیکه از سيرفلك منكوس (5) ماه و زحل منحوس بود ، هفت شب و هشت روز زمین مهب عواصف و هو امصاف قواصف بود ، حصنهای حصین و عمارات رصین را آن باد بنیان کن چون توتیا نرم کرده (6) ذرور دیده هوا ،ساخت از مساکن آثاری و از سکنه دیاری نماند حضرت هود با چند تن که بدو پیوسته بود از آن داهیۀ دهیا گویند مبدأ هبوب رياح اول ماه شوال مطابق اول ايام برد العجوز بود و بدان جهت آن ایام

ص: 165

را برد العجوز گفتند که عجوزه در آن چند روزه مسکنی در زیر زمین مرتب داشته پنهان بود - در روز هشتم باد در آنجا نیز ره کرده او را هلاک ساخت.

بالجمله آن جمع که از برای استسقا در مکه بودند - پس از فراغت از کار دعا شبی شتر سواری را دیدند که بشتاب از طرف زمین عادیان میآید ، و را خوانده سئوال کردند که چه کسی و از کجامی آئی ، گفت من یکی از قوم عادم که از دیار خویش آمده بمصر میروم و شرح حال و هلاك آن اشرار باز گفت ایشان ملول و مأیوس گشته از قادر قهار در خواست نمودند که این زندگانی برما دشوار است ما را یکسان خود ملحق ساز و مسئولشان در حضرت حق جل وعلا مقبول افتاده در حال به بئس المقام انتقال کردند.

دایر و دشمن شکار بود که نبرد شیرانرا بشمار نداشتی و تندی تمساع (1) را بمزاح شمردی، لکن چون او را عدتی نبود آثار حدتی نتوانست نمود ، لابد پای در دامن پیچید ؛ تارخت بزاویه عدم کشید. بعد از وی پسرش عمر و بن ذوسلم ، صاحب تاج وعلم گشت ، وسلطنت قوم عاد بروی مسلم شد در زمان او دیگر باره قوم عاد ویحال شدند، و بکثرت افراد و اموال معروف گشتند و در کفران نعمای یزدانی طغیان ورزیدند تا عمر و بن ذى سلم كه آخرين ملوك عاديا نست وداع جهان گفت دیگر در اولاد شداد کسی که ملکات ملکی پیشنهاد کند و انتساق امصار و بلاد را شایسته باشد نبود لابد مردم انبوه و انباز (2) شدند و پیریرا در میان خود بسلطنت اعزاز نمودند ، و او بماند تا بدست صالح ایمان آورد، چنانکه عن قریب عرضه بیان گردد . و از جلوس عمرو بن عامر تا انقراض دولت عادیان بدست صالح هفتاد و هفت سال بود.

و وظيفه عليحده مقرر فرمود ، وسناسی و جوکی و برهمن (1) بروساده (2) افاده و استفاده استظهار تمام یافتند، بث حكم (3) و نشر علوم بكمال رسید ﴿راتهو﴾ و ﴿چوهان﴾ و ﴿پوار﴾ و امثال ایشان که از زعمای سپاه و بزرگان اقوام بودند، اسامی ایشانرا از برای اقوام علم کرده ، هر قوم را بنام صاحب آنقوم ساخت ، و﴿راجه تلنك﴾ ﴿پیکو﴾ و ﴿ملبار﴾ را که از عظمای مملکت بودند ، بحفظ ثغور (4) و حکومت جزایر برگماشت ، و سپهسالاری سپاه هند به (مالچند) که مردی دلاور و خردمند بود باز گذاشت، گویند مالچند سپهسالاری باشکوه بود، چنانکه مملکت (مالوه) باسم وی معروف است ، وقلعه (كواليار) و میانه از مستحدثات اوست ، بیشتر وقت در (کوالیار) اوقات گذرانیدی ، و كلاوتان را که در علم راك كه موسیقی اهل هند است استاد زبردست بود، از تلنگانه و دکن، آورده، در قلعه کوالیار با خود بداشت، چنانکه در کوالیار از نسل او بسیار شدند و این علم در آنجا شایع شد فی الجمله : در آخر عهد مهاراج برادر زاده اش از وی رنجیده بزابلستان آمد ، و در آنوقت پادشاه ایران ضحاك بن علوان ،بود، لكن فرمانفرمای زابلستان (گرشاسب ابن اترط بن شم بن تورك بن شیداسب بن ربن جمشید) بود و این گرشاسب عم نریمان است، چنانکه در جای خود گفته شود ، و چون برادر زاده مهاراج باوی پناه آورد ، گرشاسب اعانت او را فرض شمرده با سپاهی بزرگ متوجه هند شد و در پنجاب با الچند سپهسالار مهاراج جنگهای مردانه کرده ظفریافت ، و بمملکت هندوستان در آمده اکثر مملکت (مهاراج) را عرضه تاخت و تاراج فرمود مهاراج ناچار شده پاره از مملکت خویش را با برادرزاده تفویض فرمود ، و او را از خود راضی نمود ، و گرشاسب را با فضال زروجواهر آبدار واحسان تحف و طرایف (5) بیشمار خرسند ساخته، التماس داشت که : بمملکت خویش

ص: 168

رجعت فرماید و گرشاسب ملتمس ویرا بپذیرفته بحضرت خویش باز آمد لکن این فتنه علت فتور (1) شوکت و جلادت مهاراج گشت، چنانکه فرمانگذاران سنکلدیب و ﴿كرمانك﴾ جمعیتی فراهم کرده شیورای را که از جانب مهاراج بن کشن حاکم دکن بود ، هزیمت داده شهر دکن را فرو گرفتند ، شیورای بحضرت مہاراج آمده صورت حال را باخداوند تخت و تاج باز گفت پادشاه از این معنی در خشم شده فرزند اکبر خویش را با سپاهی بیمر (2) و پیلان کوه پیکر بفتح شهر دكن وقلع و قمع دشمن مأمور ساخت.

شیورای با چنین مردان رزم آزمای (3) متوجه دکن گشت ، زمینداران دکن بعد از اصغای اینخبر سپاهی عظیم ساز داده باستقبال دشمن از شهر بیرون شدند و لشگر مهاراج را آماج سهام و فسان حسام (4) ساخته در هم شکستند در میان گیر و دار پسر مهاراج زخمدار شده بدار القرار شتافت و شیورای با بقیة السيف طريق هزیمت سپرده بحضرت سلطنت آمده و صورت قضیه را با مقربان در گاه میان گذاشت پادشاه چون شیرگزند یافته برتافت (5) و از پی چاره کس بطلب مالچند سپهسالار فرستاده دیرا بدرگاه آورد و تقدیم این خدمترا باوی مفوض کرد و او گزیدگان سپاه را بهمراه برداشته ظاهر دکن را مضرب خیام ظفر احتشام ساخت و روزی چند بازمینداران دکن مصاف داده مخالفین پادشاه را با تیغ (6) خارا شکاف کیفر فرمود و دیگر باره تخت و تاج مسخر مهاراج گشت و تا غایت هفصد سال بدولت و اقبال بریست از وی چهارده پسر بوجود آمد و بهتر و مهتر آنجمله (کیشو راج) بود او را بجای خود ولیعهد ساخته جای پرداخت.

ص: 169

خوید (1) و گیاه و قرابت مرغستان و میاه ، باز مانده ضعیف تن ولاغر پیکر شدند ، و این معنی مورث ضجرت قلوب و کدورت خاطر آن قوم عنود گشت تا شبي عجوزه ﴿عنیزه﴾ نام از آل نمود که دختران پری مثال داشت ، ﴿ قذار بن سالف﴾ را به تطمیع وصال ایشان موالف ساخت، که پس از اراقت دم ناقه، يك نفس جز بهوای نفس بر نیاورد و چندانکه تواند کام براند، و زنی صدوف نام که خود بصباحت منظر اتصاف داشت ﴿مصدع بن مهرج﴾ را که یکی از اشرار قوم بود ، بدولت راكه وصال مستمال ساخته بقتل ناقه مثال (2) داد پس آن دو نتیجه نفاق اتفاق کرده در نهانخانه کمین مکین شدند، و در این اندیشه نیز هفت تن دیگر از منافقین را با خود یکجهت کرده، در کمین گاه خویش جای دادند. ناقه صالح چون بر حسب عادت بآبگاه در آمد و در میان آب بایستاد ، مصدع تیری بدو پرتاب کرد و زخمی منکر بر ناقه زد وقذار با تیغی آخته (3) از کمینگاه بیرون تاخت نخست زخمی بر پای ناقه زد و آنرا از پای در آورد پس آن هفت تن با تیغهای کشیده در رسیدند و با مصدع و قذار همدست شده ناقه را پاره پاره ساختند چون این حادثه عظیم بفتنه آن دو زن مکاره عنيزه بنت بهیم و صدوف بنت الهيما - بوقوع پیوست و قوم ثمود از این واقعه آگاهی یافتند؛ یافتند؛ همگی همگی انبوه شده شده بر سر سر ناقه شتافتند، تنی چند از آن گروه نماند که از گوشتش جیره نبرد و ذخیره نکرد. بچه ناقه از دهشت (4) گروه و وحشت انبوه بجانب کوه گریخت.

ص: 172

نمود که مسمی به ﴿نقیل﴾ و مکنی بیوندب بود در آمد و نفیل با اینکه یکی از رؤسای انقوم طالح بود از حراست صالح مضایقه نفرمود.

على الجمله روز جمعه روی ایشان مانند زریر (1) زردگشت و روز شنبه لون بقم (2) گرفته و چون روز دوم بیگاه (3) گشت و شب یکشنبه فرا رسید حضرت صالح علیه السلام آنشب را بمیان قوم در آمده مؤمنین و موحدین را باخود برداشت و همانشب از ناحیۀ شام بمدينة الرمله از زمین فلسطین آمد پس روزيك شنبه که چهره قوم نمود بگونه قطران (4) نمود بر نزول عذاب یقین کردند و با انين وحنين (5) خویشتن را بر زمین افکندند و در آن فزع و سوگواری برارض و سمانگاه می افکندند تا چاشتگاه روز دو شنبه ناگاه از عالم بالا نعرۀ سهنماك گوشزد آنقوم بيباك شد که دلهای ایشان پاره پاره و جگرها چاك چاك گشته عرضه دمار و هلاك آمدند كما قال الله تعالى :

﴿فأخذ تهم الرجفة فأصبحوا في دار هم جاثمین﴾ (6) از آنفایله هائله زنی ﴿ریعه﴾ نام که مفلوج بود بسلامت بماند ، و از اصغای آنصیحه بصحت مقرون گشت و در حال از آندیار بوادی القری (7) آمده آنقصه با مردم بگذاشت و مقداری آب طلبیده بنوشید و بیدرنگ رخت بسرای عدم کشید و مردی ﴿ابورغال﴾ نام نیز از آنورطه خلاص بافت و از حریم مکه مناص جست ، و مادام

ص: 174

که در آن عتبه (1) شریفه اقامت مینمود بسلامت بود ، و چون از آنروضه منیفه کران (2) گرفت بعقب یاران روان شد، او را با شاخی زرین که با خود داشت با خاك سپردند و هنگامیکه خاتم الانبیاء محمد صلی الله علیه وآله وسلم بر مدفن او میگذشت آن قصه با اصحاب خویش بیان فرمود ، و ایشان آنموضع را حفر کرده همان شاخ زرین را بر آوردند (3) گویند قبیله ثقیف از اولاد ابور غالند .

بعثت و دعوت صالح جندع بزيور زهد وحلية ورع متحلی شده و اطاعت و متابعت وی کرد ، و سایر مردم را صمعة كاهن و دواب بن عمرو مانع شدند ، و نگذاشتند بدولت ایمان فائز شوند و حضرت صالح را بساحر نسبت داده مردم را بدو سرد کردند اما جندع که مؤمن و موحد بود، در هنگام بلا و هلاك اقوام دغا در خدمت صالح بارض فلسطین رفته در مدينة الرمله با وی مکین آمد و بقیت عمر در خدمت پیغمبر کامکار (1) بعبادت پروردگار مواظبت داشت و چهل سال بعد از هلاك قوم ثمود از جهان فانی بعالم باقی رحلت فرمود ، پس از وی دولت و سلطنت از آل نمود منقرض شد.

نافذ مثال بود در ارتباط قواعد دولت و بسط بساط نصفت آئین شدید و شداد را پیشنهاد خاطر داشت عن قريب ذکر بعضی از مخايل او با خليل الرحمن خواهد شد.

بن عادیا نیز از آنجمله بودند، چنانکه در قصه هود مرقوم شد بعد از آنکه در مکه ایمان مرند و لقمان با هود آشکار شد بزرگان عاد از ایشان برکنار شدند ، وخود بطلب باران و دعای استسقا اقدام نمودند، پس از هلاك قوم عاد اولی در احقاف (1) وفنای اشراف آن اصحاب عناد و خلاف مرند و لقمان که از اهل ایمان بودند ، ملهم شدند :که آنچه تمنی دارید از واهب العطایا بخواهید که، مسئول شما در حضرت کبریا مقبول است مرند که هنوز مرارت آنقحط سال در مذاق داشت گفت : الهی مرا آنقدر گندم عنایت فرمای که در مدت حیات با خصب (2) نعمت معيشت کنم پس در ارض مکه مکرمه اقامت کرده مدت زندگانیرا مستغرق نعمای یزدانی بود و لقمان از ملك منان بخواست که در سرای فانی مدت عمر هفت نسر زندگانی یابد مسئلت وی نیز باجابت مقرون گشت، پس بزمین مارب (3) آمده بچه کرکسی را را گرفته نگاه میداشت هر گاه زندگانی آن بنهایت رسیدی و بمردی ، بچه کرکس دیگر گرفتی و نگاه داشتی تامدت عمرشش کرکس که هر يك هفتاد سال بزيستند بگذشت ، پس بچه کرکس هفتم بگرفت و بداشت ، برادرزاده لقمان بنزد وی آمد و گفت : ایمم از مدت تو نمانده مگر از مدت تو نمانده مگر عمر این فرخ (4) نسر لقمان گفت ﴿هذا البد﴾ ، کنایت از آنکه این دهر است و بنهایت نرسد، چه ﴿لبد﴾ دهر را گویند ، پس عرب طالت الابد على لبد گفتند و این سخن در میان عرب مثل شد ، و از قضا نسر سابع هزار و پانصد سال عمر یافت، آنگاه لقمان او را روزی بروی افتاده دید بانگ بروی زد که او را برانگیزاند ، مفید نیفتاد ، خود بنزديك وى شد ، چندانکه آنرا برانگیخت

ص: 178

نتوانست ایستاد تا بیفتاد و بمرد و هم لقمان در حین جان سپرد (1) گویند : لقمانرا خواهری بود که شوهری ضعیف پیکر داشت ، بنزد يك ضجيع برادر آمده گفت : مر اشوهری ضعیف اندام است ، و سخت باك دارم که فرزندی چون او ضعیف آرم، چه باشد که شبی فراش برادر با من بعاریت گذاری تا با او در آمیزم و بفرزندی نیکوبار گیرم زن لقمان این معنی را پذیرفته ، شبی که لقمانرا مست یافت ، اور ابجای خود در بستر برادر خوابانید و خواهر لقمان از برادر به ﴿تقیم﴾ حامله شد، که در میان عرب بمردی مشتهر است (نمرة بن تولب) شعری چند در این معنی انشاد کرد : لقيم بن لقمان من اخته الى آخره و چون شب دیگر نوبت بازن افتاد و آن شربت نوشین که شب دوشین (2) چشیده بود نیافت ، گفت هذا حر معروف (3) یعنی این همان فرج معروفست که شناخته شده ، این سخن نیز در میان عرب مثل شد على الجمله چون لقمان در ساحت مارب که از نواحی یمن است مسکن جست ، زمینی یافت که حرانت وزراعت رانيك شایسته و درخور بود ، لکن چندانکه مردم در کار حرث وزرع اقدام کردندی ، گه گاه بسیلان امطار و جریان انهار سیلی در هم افتاده و آن حرث وزرع را عرضه هدم و محو ساختی لقمان در جایی مناسب دفع سیل را سدی بنیان کرد که یکفرسنگ در یکفرسنگ آبگیر داشتی و بر آنسوی سد که مجرای آب بايستي ، سی ثقبه مستدير مرتب فرمود ، که روزن هر يك از آن نقب يكذراع در یکذراع بود ، تا آب بر هر روزن که مساوی شدی روزن زیرین را بر گشودندی ، و کار زراعت را بسزا کفایت فرمودندی همانا بدین سبب در مآرب از اولاد سبا خلقی عظیم فراهم شد و در شهر سبا آباد گشت ، چنانکه خبر آن و خرابی سیل العرم که مصداق این مقال است در محل خود مذکور شود (4).

ص: 179

برست که هشت ذرع در از اداشت و در هر ماه پانزده روز نخست راهر روز برگی آوردی، و در پانزده روز ثانی هر روز برگی بینداختی ، و از جای گاونیز درختی بر آمد ، که سه ذرع طول بالاداشت ، و سر آن پرخار بود ، هرگاه دشمنی در میان بار یافتگان حضرت سلطان پدید شدی ، درخت خاردار بدامنش در آویختی و آندرخت دیگر سر بر زمین نهادی تا پادشاه از حال مخالفان آگاه شدی و کفایت آن مهم فرمودی.

گویند : او بازیی اختراع کرد که عددخانه های آن سیصدو شصت و شش بود گاهی آنرا بیاختی ، ختائیان آنرا حام گویند ، و تاکنون ببازند.

على الجمله (دى يو نار تانک شی) مردی حکمت دوست بود، چنانکه سی و دو تن مرد حکیم پیوسته ملازم حضرت و مواظب خدمت داشت ، و اوقات خویش با صحبت ایشان میگذاشت مدت سلطنتش نود و هشت سال بود ، فرزندی ﴿تایحو﴾ نام داشت ، چون در خور حکومت ولایق سلطنت نبود بفرمود تا جوانان خردمند و مردان هنرپرور چندانکه در تمامت مملکت یافت میشدند، با درگاه آوردند ، از میان ایشان دی نوش نودیوشی را که سر آمد ابناء روزگار بود اختیار کرده ، ولایت عهد بدوسپرد چنانکه در جای خود مذکور خواهد شد.

دو سال بعد از طوفان باشد ارفخشد بوجود آمد و ارفخشد، چهارصد و سی و هشت سال مدت یافت و در سی و پنجسالگی بدیدار ﴿سالح شاد گشت ، و سالح چهار صدو سی و سه سال زنده ماند، و درسی ﴾ که الاعيبر که هود باشد از وی بوجود آمد و عیبر چهارصد و شصت و چهار سال در دنیا بماند ، و در سی و چهار سالگی بدیدار ﴿فاج﴾ که قالع باشد برخورد ، و فلج دویست و سی و نه سال عمر یافت و در ، درسی سالگی ﴿رعو﴾ از او بوجود ، ورعو نيز دویست و سی و نه سال در دار فنا بزیست و در سی و دو سالگی بدولت دیدار ﴿سروج﴾ مسرور گشت ، و سروج دویست و سی سال زندگانی یافت و در سی سالگی وی ﴿ناحور﴾ متولد شد ، وناحور یکصد و چهل و هشت سال زنده بود ، و چون بیست و نه سال از عمرش سپری شد تارخ بعرصهٔ شهود خرامید و تاریخ دویست و پنجسال زندگانی داشت ، و چون هفتاد سال از عمر او بگذشت ابراهیم علیه السلام و ناحور وهاران از وی بوجود آمد (1) و این هاران پدر لوط علیه السلام و پدر ملکه ﴿ویسکا﴾ خواهران لوط است چنان که شرح حالش گفته شود ، ناحور در جوانی در اور کسدیم که قریه ایست از نواحی بابل رحلت فرمود و اسلامیین رانیز عقاید بسیار است که از طوفان تا میلاد ابراهيم هر يك زماني ديگر مشخص کرده اند ، که ذکر آنها موجب اطنابست، و همختار نگارنده این کتاب مستطاب هزار و هشتاد و یکسال است ، که نظر بتناسب احوال معاصرين بصواب مقرون یافت .

حضرت را خلیل الله و خلیل الرحمن گفته اند و کنیه اش ابو محمد و ابو الأنبيا وابو الضيفان است ﴿آذر﴾ برادره تاریخ وعم آنحضر تست ، على الجمله ، مادر ابراهیم از بیم هلاکت فرزند چنانکه در احوال نمرود ثانی بدان اشارت رفت ، حمل خود را مخفی میداشت تاهنگام بار نهادن شد، روز اول ذیحجة الحرام در کوهستان بابل در قریه (کوئی) که بزبان عبری آنرا (اور کسدیم) نامند متولد شد.

و مادر ابراهیم فرزند ارجمند را در زاویه غاری پنهان ساخته ، و بتربیت وی پرداخت چنانکه گویند (1) تا پانزده سال آنحضرت در بیغوله غاری غنودی (2) و مادر او را پرستاری فرمودی ؛ آنگاه نیم شبی بدلالت پدر و مادر ، از بیغوله خمول بر آمده ناگاه نظاره فلك وستاره کرد و حضرت ابراهیم که تاکنون بر زمین و آسمان ننگریسته بود و همیه عمر در تیرگی زیسته نخست چشمش بر زهره افتاده و باستفهام گفت هزار (3) چون به نشیب شد و قمر طالع گشت ، فرموده هزاربی (4) و بعد از افول (5) قمرو وطلوع خورشید انور ﴿ هذار بی هذا اكبر﴾ (6) فرمود؛ چون آفتابرا برا پس از ارتقای بمعارج کمال دست فرسود زوال یافت؛ بمنطوقه ﴿اني لا أحب الافلين﴾ (7) منطقه ﴿اني وجهت وجهي للذي فطر السموات والارض﴾ (8) برمیان عبودیت فرض شمرد ، و مدت یکسال در شهر بابل در خدمت مادرش (نونا) و همش آزر بسر میبرد ، پس در سن شانزده سالگی مردم را بملت حنیف و دين منيف دعوت نموده و از پرستش بتان منع فرمود .

گویند: آزر مردی بنگر بود که بتانرا تراشیده با براهیم میسپرد (9) كه اينك خدای

ص: 183

بزرگوار است ویرا با احترام تمام بردار و ببازار برده بفروش حضرت ابراهیم چون از چشم هم آنسو تر شد، ریسمانی بر پای آن بت استوار کرد خوار بکشیدی و فریاد بر آوردی که ایمردمان خداوندیرا که با هیچکس سود ترساند و تنی را زیان نتواند، خریدار که باشد؟ مردم این معنی را گوشزد آزر کرده میان آزر و آنحضرت چندکرت کار بمناظره و مكابره انجامید ؛ و هر روز انکار ابراهیم علیه السلام در حق اونان و اصنام زیادت میشد ، تا این سخن مشتهر شده گوشزد نمرود گشت ، و باحضار آنحضرت فرمانداد ابراهيم بيباك و بیم در بساط ﴿نی نیاس﴾ در آمده او را چاکران سپاس و ستایش نفرمود نمرود در خشم شده روی برتافت و با ابراهیم گفت : مگر مرا مستحق سجده نیافتی که از این معنی گردن پیچیدی آنحضرت فرمودند که من پروردگاری را سجده کنم که بمیراند وزنده گرداند، نمرود گفت : من نیز چنین توانم، و بفرمود تا : دوزندانی را بدر گاه آوردند؛ یکیر ابکشت و دیگری رارها کرد ، ابراهیم گفت: خدای من آفتابرا از مشرن بردماند، اگر تو از مغرب برجهانی من تو را عبادت کنم، نمرود از این گفت و شنود درماندگی یافت ، وابراهیم بسلامت بازشتافت .

و همچنان مردم را براه خواندن گرفت و بصراط المستقيم هدایت فرمود ، تا موسم عیدی که هم روز نوروز بود ، اهالی بابل شهر را خالی گذاشته بقانون خویش بیرون میشدند و بعید گاه میشتافتند، حضرت خلیل بهانه ، ساز کرده در شهر بجای ماند و چون شهر از مردم تهی گشت به بتخانه در آمد و تبری بدست کرده بتانرا در هم شکست و تبرا بر گردن بت بزرگ بست ، کنایت از اینکه کفایت این مهم بزرگ کرده ، وزیر داستان خود را از پای در آورده .

چون مردم از عیدگاه باز آمدند و از قضیه آگاه شدند، چون از کلمات ابراهیم فهم کرده بودند که میگوید ﴿تالله لاکیدن اصنام کم بعد ان تو لو امد برین﴾ (1) دانستند که خداوند ایشان بدست خلیل الرحمن نابود گشته داوری بدرگاه نمرود بردند

ص: 184

حضرت خلیل را بخواند و بازپرس کرد که این بتانرا که از پای در آورده ؟ فرمود که: استفسار اینکار از ایشان اولی است تا اگر خداوندانند و زبان دانند خود بیان کند

﴿أفتعبدون من دون الله ما لا ينفعكم شيئا ولا يضركم، أف لكم ولما تعبدون من دون الله افلا تعقلون﴾ (1) نمرود در جواب فروماند و عقیدت بعضی از اصحاب در عبودیت اصنام متغیر گشت ، و آن حضرت بسلامت مراجعت فرمود .

الرحمن مهلت طلبید و با هامان بن ناحور که ع مزاده خلیل بود و نمرود را وزیرو مشاور مشورت نمود ، هامان :گفت بعد از چهار صد سال خداوندی قبول بندگی مورت هزار شرمندگی است ؛ لاجرم اعتصام اشراك شرك را حبل المتين رجا (1) داشته تا با شباك (2) فنا اسير و مصمم بئس المصير گشت.

بدیشان عنایت خواهم فرمود ، شکرانه این موهبت را حضرت ابراهیم مذبحی برای خداوند بنا نهاده و چندی در آنجا مقیم بود.

آنگاه قحطی عظیم در کنعان پدید شد که احتمال اقامت برای سکنه آن ساحت نماند ؛ ناچار آن حضرت عزیمت مصر فرمود و با ساره وصیت نمود که مصلحت در آنست که مصریان ترا با من خواهر دانند ، تا اگر طمع در تو در بندند دفع مانع را قصد جان من ننمایند (1) علی الجمله چون بزمین مصر آمدند جماعتی از عشاران بعرض سنان بن علوان که شرح حالش مرقوم شد رسانیدند که اینك جميله که آفتاب از غیرت جمالش منهج زوال سپرد ، با مردی غریب بدین عرصه رحیب (2) در آمده که در خور خدمت فرعون و شایسته حضرت پادشاه آن ملك جائر حضرت خلیل الرحمن را با ساره بدرگاه حاضر ساخت چون رخساره ساره که آزرم (3) ستاره بود نظاره کرد ؛ عنان تمالك را از دست داده دست بطرف مخدره عصمت و ستر نبوت فرا برد لاجرم آن جسارت موجب خسارت شده دستش بشده برجای خشگ بماند، پس هولی عظیم بدل فرعون.

در رفت ، و بنیاد ضراعت و انابت (4) نهاده و از ساره استدعا نمود که : سلامت مرا از خدای مسئلت فرمای تابحال خویش بازشوم و از پی کار خویش روم .

چون ساره بازگشت سنان بن علوانرا بدانست، بروی دعا کرده تا بحال خود بازگشت ، آنگاه سنان کنیز کیرا طلب داشته بساره بخشید؛ و گفت:هااجرك على دعائك لى ، و آن كنيزك بهاجر نامیده شد، آنگاه گوسفندان و گاوان و شتران و غلامان و كنيز كان بسیار بخدمت ابراهیم هدیه کرد ، و کمال معذرت بجای آورد و خدام خود را بگماشت تا ابراهیم را با احترام تمام بهمراهی اتباع و احشام (5) از مصر

ص: 188

گسیل داشتند پس حضرت خلیل با مماليك خويش با تفاق لوط و ساره و هاجر از مصر هجرت کرده بزمین فلسطین نزول نمود و بعد از چندی در مزرعه حبرون (1) که اکنون بقدس خلیل مشهور است توطن فرمود و بقیت عمر در آنجا بود.

سبب کثرت امطار و شدت برف چند خانه بر خلاف یا ساق﴾ از اشگریان بازماندند ایشانرا اغوز خان ﴿قارلوق﴾ نام نهاد ، یعنی خداوند برف و قومی دیگر به (قاچ) نامیده شدند ، بدان سبب که در سفری زنی بچه آورد و او را از گرسنگی شیر نبود که طفل خود را سیر کند، شوهرش باوی بجای ماند، در آنحال دید شغالی تذروی (1) صید کرده باخود میبرد ، چوبی بدو پرتاب کرد و آن تذرورا از شغال بگرفت ، وزنرا بدان تذر و غذاداده سیر کرد ، وزن شیر آورده فرزند را از گزند آزاد ساخت آنگاه زن با شوهر مسارعت جسته بلشگرگاه پیوستند چون یاساق ﴿ اغوز خان﴾ نبود که در هیچ حال کس از وی بازماند ، از آن مرد رنجیده گفت : ﴿قال آج﴾ یعنی بمان گرسنه ، از این روی او روغ را فلج خواندند، وقوم دیگر که ﴿ آغاچری﴾ لقب دارند، هم از اقوام اغوزند ، که یورت (2) در حدود بیشه ها داشته اند ، پس ایشانرا ﴿آغاج ایری﴾ گفتند ، یعنی مرد بیشه .

و اغوزخان را شش فرزند بوجود آمد که اسامی ایشان چنین است : اول کون خان دویم آی خان سیم بولدوز خان چهارم كوك خان پنجم طاق خان ششم دينكيز خان و ايشان هر يك چهار پسر داشته، پس کوخانرا چهار پسر بوده اول قاینی یعنی محكم دوم بايات یعنی سخت سیم القراولی یعنی موفق باشد چهارم قراولی یعنی خرگاه سیاه اما پسران چهارگانه آی خان اینانند: اول یازر یعنی ولایت با او باشد دوم دو کر یعنی بجهت گرد آمدن سیم دور درغا یعنی پادشاهی کردن چهارم با پرلی و چهار پسر یولدوز خان اینانند : اول او شریعنی چالاك دوم قريق يعني قويحال یکدلی یعنی چون سخن بزرگان عزیز چهارم قارقین یعنی سیر کننده و اسامی چهار فرزند كوك خان چنین است اول بایندر یعنی آنزمین پر نعمت باشد دوم بیحبینه یعنی نیکو سعی کند سیم چاویلدوز یعنی بانا، وس چهارم چنی یعنی بایاغی بی توقف جنگ کند و فرزندان طلاق خان چنین نام داشته اند: اول سالور یعنی هر جار سد شمشیر و چماق او روان باشد دویم ایمور یعنی توانگر باشد سیم الایونتلی یعنی چهارپایان

ص: 190

اونیکو باشد چهارم اور کین یعنی همیشه کار نیکو کند و چهار فرزند دینگیز خانرا نام چنین بوده اول پیکدیز [ ینکدیز ] یعنی بزرگی و بهادری دوم بو کدوز یعنی متواضع سیم ینیبوه یعنی درجه او بالای همه باشد چهارم قنیق یعنی در همه جا عزیز باشد این بیست و چهار شعبه از اولاد اغوز خان بادید آمد و آنچه از نسل این اقوام در بلاد ما وراء النهر و ایران زمین رفته متوطن شدند و چون یکد و پشت بگذشت و هیئت ایشان با قتضای هوا و مکان دیگرگون شد بترکمان نامیده شدند یعنی مانند ترك على الجمله اغوز خان همت ملوکانه برجها نگیری مقصور نمود ، و اولاد و اقوام را هريك بمهمی مأمور فرمود ، تا بر اغلب ممالك استیلا یافت چنانکه عن قریب جای خود مرقوم شود.

اختتان فایز شد .

جلوس (شیابودن) سه هزار و چهارصد و نه سال بعد از هبوط آدم علیه السلام بود

﴿شیا بودن﴾ بعد از انتقال دی نوش نودیوشی بر سریر خاقانی و اورنگ (1) جهانبانی متمکن گشت، پادشاهی عادل و خسروی باذل بود ، در زمان او دوازده سال در مملکت چین سیلان سحاب و سلاسل امطار متواتر بود، چنانکه طوفان آب تمامت روی زمین فرو گرفت و بیشتر بلاد و امصار را عرضه هدم ومحو ساخت ، ومردم از آن غایله عظمی غرقه هلاك و دمار گشته ، مگر بعضی از خلق که کشتیها مرتب فرموده در سفاین (2) میبودند، و پاره در قلل جبال شامخه میزیستند ، از آن پس که بارندگی اندك شد و زمینها بادید آمد ، آشیا بودن گفت که نزول این بلاهمانا از اثر افعال ناشایست من خواهد بود، دور نباشد که از شومی وجود من مردم این مرزو بوم نیست و نابود گشتند ، آنگاه بقایای مردم راجمع کرده بفرمود :

تا رودخانه ها از بیابان بسوی دریا فرو گذاشتند ، تا آبها از بلند و پست زمین بطرف دریا راه کرد و روی زمین يكباره خشك شد ، وخلق دیگر باره فراهم شده تدارك فلاحت (3) و زراعت کردند و آبادانی از سر گرفتند گویند: در زمان او مردی پدید شد که چهل ذرع طول قامت داشت، مدت سلطنت ﴿شیا بودن﴾ سی و شش سال بود

بنی جرهم بزیست و بعربی تکلم فرمود ، به ابوالعرب ملقب گشت، (چنانکه در قصه يعرب بدان اشارت رفت) على الجمله مقرر است (1) که چون خلیل را خلفی و خلیفه نبود ، حضرت ساده دست كنيزك خود هاجر را گرفته بخدمت برد ، وهبه فرمود پس از مزاوجت و مضاجعت هاجر آثار حمل در خود مشاهده کرد بدان سبب که ابراهیم حامله بود تمکنی دیگر یافت، چنانکه گویا با ساره بحقارت نظر میکرد ، سر پنجه غیرت پرده مصابرت بر ساره متقشع کرده ایمان شدیده مغلظه (2) ساخت که سه عضو از اعضای هاجر را منقطع سازد ؛ هاجر از این حال مطلع شده از خدمت خاتون خود بگریخت، فرشته خدا وند در بیابان با هاجر ظاهر شد و گفت ای هاجر بکجا میگریزی؟ با خانه خویش آی و با خاتون خود تواضع فرمای پس هاجر بسرای خویش مراجعت نمود و ساره بشفاعت خلیل او را عفو فرمود ، آنگاه رفع ایمان را هر دو گوش او بسفت (3) و او را ختنه نمود ، و تاکنون این سنت در میان زنان بماند. اما با این همه خاطر ساده مکدر بود و از غیرت هاجر نمي شكيفت (4) تا بدانجا کشید که با ابراهیم گفت اينك كنيزك من هاجر كه اور ابا تو بخشیدم، بار بگذاشته و فرزندی چون اسمعیل آورده، همانا از این روی بامن بحقارت نگران باشد. حضرت خلیل گفت ، هاجر كنيزك تو است ، هرچه با وی

ص: 194

رواداری پسندیده بود، پس ساره از خلیل الرحمن درخواست کرد که هاجرو اسمعیل را به بیابانی که از زراعت و عمارت دور ،باشد برده بی زاد و راحله بگذارد ، و مراجعت فرماید لاجرم حضرت خلیل در خواست ساره را که موافق فرمان رب جلیل بود، پذیرفته هاجر و اسمعیل را برداشته متوجه مکه معظمه شد پس از طی منازل ومراحل بموضعي که اکنون حفر (1) : زمزم واقع است رسیده باشارت جبرئیل هاجر و اسماعیل را فرود آورد ، وسه شبانروز با ایشان در آنجا توقف کرد ، پس عزم مهاجرت فرمود ، هاجر از روی فزع تضرع نموده که ای ابراهیم ! ضعیفه بیکس و طفلی بی یار را در این بیابان بی آب و آبادانی بکه می سپاری و سفر میکنی ؟ هیچ نگوئی مارا که آب و نان دهد و از شر دیوودد (2) محافظت کند ؟ ابراهیم علیه السلام رقت کرده سخت بگریست ، و گفت شما را بخدا وندمهربان میگذارم که نگاه دارنده صغار و کبار است ، وروزی رساننده مورومار . هاجر گفت : ﴿رضيت بالله رباً، حسبي الله لميه توکلت﴾ پس ابراهیم از پیش ایشان روان شد و چون لختی راه پیمود ، روی واپس کرده نظر بسوى هاجر واسماعیل افکند ، و ایشانرا در آن بیابان بی درازی و بهنا ، بیچاره و بینوا ، بی نان و آب دید ، پس چشم پر آب کرده گفت: ﴿ربنا إني أسكنت من ذریتی بواد غير ذي زرع عند بيتك المحرم﴾ (3) و با حزن و اندوه تمام روی بشام نهاد در آن هنگام اسمعیل دو ساله بود علی الجمله چون حضرت خلیل راه شام گرفت و آن قلیل آب و طعام که با هاجر بود پرداخته شد عطشان وجوعان بماند ، و بدان سبب شیر از پستانش انقطاع یافته گزند گرسنگی و تشنگی با فرزندش اسماعیل نیز سرایت کرده ، آغاز بیطاقتی نهاد ، هاجر چون چشمش بروی پسر و آنحالت منکر افتاد دنیا بروی تنگ گشت ، بی درنگ و تحمل از نزد اسمعیل برخواسته دوان دوان بکوه صفابر آمد و لاحظه بر فراز آنکوه ایستاده بهر سوی نظاره کرد تا باشد که از آب و آبادانی نشانی

ص: 195

گیرد و هیچ علامت نیافت : پس از آنجا جامه خود را بر کشیده بشتافت و باستعجال از وادی الصفا گذشته بکوه مروه صعود نمود و نیز لحظه در آنجا اقامت فرمود و بهر جانظر افکند جزیاس هیچ آیتی مشاهدت نکرد، و از غایت دهشت و پریشانی هفت نوبت اینچنین سعی نمود چنانکه اینک روش حاجیان است ، و در هر نوبت از حال فرزند فحص میکرد تا مبادا از درنده گزند بیند ، در کرت آخر چون نزديك فرزند آمد ، چشمهٔ آبی خوشگو از نزد وی جاری یافت که گاهی از سورت (1) تشنگی عقب قدم خویش بر زمین کوفته آن چشمه که اینک زمزم نامند، ظاهر گشت پس اسمعیل را از آن آب بنوشانید و خود نیز بیاشامید و هر دو از آن زحمت و هلاکت فراغت یافتند.

ایشان گفتند : هیچ رخصت فرمانی که قبیله بنی جر هم در حوالی این چشمه نزول کرده در جوار تو اقامت نمایند و ترا با فرزند خدمت کنند هاجر گفت: همین قدر از شما دریغ ندارم اما هیچکس را با چشمه حقی نباشد، پس آن دو تن بنزديك كاردان آمده صورت حال باز گفتند مضاص بن عمر و که سید بنی جر هم بود و سمیدع بن عامر که مهتر قبیله قطورا قبیلۀ خویش را بفرمودند تا حواشی و مواشی و اموال واثقال (1) خود را برداشته در مکه مکرمه فرود آمدند و از رعایت هاجر و فرزندش هیچ فرونگذاشتند چنانکه حضرت اسمعیل علیه السلام در میان ایشان نشو و نما یافت.

(1) كه ملك آنرا نام ﴿برع﴾ بوده دوم غموره که پادشاه آنراه برسع، می گفتند. ادمه و نام پادشاهش سناب بود چهارم صبوئیم و ملکش را سیمبر میخواندند پنجم بلع که صغر نیز مینامیدند (2) و از این شهر ها هر يك صد هزار مرد دلاور بیرون میشد ، میدان جنگ را در خور بود علی الجمله لوط بفرمان ابراهیم بدان ملک در شده مقیم گشت و از قبائل آن مملکت دختری را با خود کابین (3) بسته بسرای آورد؛ و مردم را بسوی خدای خواندن گرفت، پس از چندی ﴿ كدار لاعمر ﴾ (4) كه ملك عيلام بود و (امرافل) (5) که سلطان ﴿سنمار﴾ و﴿اريوك﴾ (6) ملك ﴿الاسار﴾ وتدعال (7) پادشاه طوایف بری را با خود متفق کرده، بر سر موتفكات آمد ، ملوك موتفكات نیز ساز سپاه داده با تفاق بیرون شدند و در ظاهر موتفکات در وادی سدیم که قریب بشهر سدوم است مصاف عظیم داد ، جمعی کثیر از طرفین بهلاکت شد ، عاقبة الامر از آن مقاتلت و مبارات ملوك موتفكات توانائی نیاورده بشکستند ، و لشگریانه کدار لا عمره از پی هزیمت شدگان تاخته و هم آهنگ وارد سدوم و غموره شدند و هر چه یافتند بنهب و غارت بردند حضرت لوط علیه السلام که ساکن سدوم بود اسیر و دستگیر گشت و اموالش نیز بهره تاخت و تاراج شد ، تنی چند

ص: 198

از خدام لوط که از آنورطه خاصی یافته بود ، این خبر بخلیل آورد . آنحضرت چون از گرفتاری برادر زاده آگاهی یافت در حال سیصد و هجده تن از خدام و خانه زادان خویش بر نشانده ، از پی ایشان بشتافت ، و شبانگاه بدان سپاه بزرگ در رسید ، وحربی عظیم پیوست و آن گروه انبوه را بشکست و نساء حوبه که بدست چپ دمشق واقع است هزيمتيانرا تعاقب کرد، اسرای سدوم و ﴿غموره﴾ را با هرچه برده بودند بازستد و با برادر زادۀ خویش مراجعت فرمود بر پادشاه ﴿سدوم﴾ را چون اینمعنی معلوم شد باصناديد قوم باستقبال ابراهیم علیه السلام بیرون شد، و در حضرت او پوزش و نیایش (1) بجای آورد ، و معروض داشت که اینمرد مانرا که از قید اسروسبی (2) رها کرده با من گذار ، و آن اسباب و اموالی که باز پس ستدی پیشکش حضرت باشد ابراهیم علیه السلام فرمود که: من از این اموال يكرشته و يك دوال ملین بر نگیرم که جز بنزد خدای دست خود بلند نکرده ام ، پس لوط را بسرای خود بگذاشت ، و پادشاه سدوم را وداع کرده از ان مرز و بوم بحبرون آمد و حضرت لوط بفرموده ابراهیم در اتملك مقیم بود تا بنات صالحه از وی بوجود آمدند؛ و بکمال رسیدند، مقرر است که آنحضر ترا دوازده دختر بود که بعضیرا در کابین شوهران در آورد على الجمله مدت سی سال آن مشرکین را بشریعت ابراهیم دعوت کرد و جز چهارده تن که آن بنات مكرمات ؛ و یکدوتن از داما دانش بود کسی متابعت ننمود ، و همچنان آنقوم بدفرجام (3) علاوه بر قطع طرق وسد طريق و عبادت اونان و اصنام برهنمونی شیطان مردود و طی باپسران امر د را پیشنهاد خاطر ساخته همه روزه بعمل لواطه قیام مینمودند هر چند لوط ایشانرا بمراسم وعدو وعيد، بیم و امید میداد و بنزول عذاب تهدید میفرمود ؛ جواب آنمشرکین جزء ﴿ انتنا بعذاب الله ان كنت من الصادقين ﴾ (4) نبود ، چون جنابش از دلالت آنقوم جحود بدولت توحید مأیوس گشت دست بدرگاه قادر بیچون برداشته گفت

ص: 199

﴿رب نجنی و اهلی مما یعملون﴾ (1) پس برای تعذیب افراد و تخریب بلاد ایشان فرشتگان قدسی گوهر بصورت پسران پری پیکر، بر در مضیف (2) لوط در رسیدند حضرت لوط ایشانرا دیده پیش دوید ؛ و گفت ایخواجکان چه باشد بسرای بنده خویش در شوید و پاهای خویشتن بشوئید ؛ و شب بصباح برده بامدادان جانب مقصود پیش گیرید ؟ در این باب مبالغه از اندازه بدر برد تا فرشتگانرا بخانه در آورد ، و نزلی مهنا (3) مهیا کرد ، وزن لوط چون در باطن باقوم مربوط بود ایشانرا از ورود اضیاف زیبا منظر بخانه شوهر تنبیه فرمود جمعی جانب مروت فرو گذاشته و بدر سرای لوط آمده مهمانان را از وی طلب داشتند.

لوط علیه السلام بنزد ایشان بیرون آمد و گفت: خدایرا از این اندیشه بگذرید و تقدیم این امر قبیح مجوئید، اينك من دو دختر دارم گاهی باهیچ مردم هم بستر نبوده اند با شما میگذارم که شرط مزاوجت و مضاجعت (4) مرعی دارید و متعرض مهمانان من نباشید ، ایشان گفتند :

﴿لقد علمت مالنا فى بناتك من حق وانك لتعلم ما نريد﴾ (5) ما را با دختران تومیل صحبت نباشد، دور شو مردی مجرد در میان ما آمده اقامت کردی و اينك دعوى حكومت داری ، چندانکه لوط بانذار و اعتذار زبان گشود ، مفید نیفتاد در سرای بشکستند و بدرون آمده دست بفرشتگان یازیدند (6) ملك قدسی آستینی بر آن اشرار اناسی افشاندند که چشم از نظاره پوشیده نابینا گشتند ، چنانکه راه دروازه نمی یافتند چون صنادید اشرار را از این اخبار اخبار دادند گفتند كار لوط اينك بساحرى و جادوئی منوط و مربوط است، چنانکه جادوان بخانه آرد و نگاه دارد ، تا مردم ما را کور کند و قوم را ذلیل و زبون خویش سازد ، پس

ص: 200

شخصی را معین کرده بحضرت لوط فرستادند، که برخیز و سر خودگیر و از این زیاده در میان مادرنگ مکن که اگر صبحگاه تراپای برجای پاییم ، پایمال کنیم لوط از این سخن حیران و سرگردان مانده با فرشتگان گفت:

﴿انكم قوم منکرون﴾ (1) فرشتگان چون خوف و فزع لوط مشاهدت کردند گفتند: انا رسل ربك لن يصلوا إليكَ (2) پس لوط از اندیشه وارست ونيك مبتهج (3) و مسرور شد آنگاه هبة هج جبرئیل گفت: ای لوط مال و اهل خود را بردار و از این شهر بیرون شو که اینک ما این شهر را ویران سازیم ، لوط دختران و دامادان خود را بازن برداشته از سدوم بیرون آمد، جبرئیل گفت بجانب كوه بگریزید و روی بازپس مکنید که آسیب بینید لوط گفت مرا آن توان نیست که بکوه بگریزم چه باشد که بدین شهر كوچك در شوم و آن شهر محفوظ ماند ، راه این شهر نزديك است و مردمش از معاصی دور بوده اند، شفاعت لوط در باب ﴿صغر﴾ مقبول افتاد و از اینروی آنشهر ﴿صوغر﴾ نامیده شد که بمعنى كوچك است على الجمله جبرئيل بالوط گفت : بشهر صوغر در شوید که از بلام محفوظ مانید ولوط با اهل بسوی ﴿صغر﴾ ره می پیمو د وزن لوط که با کفار مربوط بود هر فحص حال قوم نگاه باز پس میکرد .

ناگاه سنگی بر سرش فرود آمد و در گذشت کما قال الله تعالى: ﴿فَأَسْر بأهلك بقطع من الليل ولا يلتفت منكم أحد الا امراتك انه مصيبها ما اصابهم﴾ (4) هنگام طلوع آفتاب که لوط داخل ﴿صغر﴾ شد ، آتش و کبریت بر سدوم وعموره بارید؛ آن بلاد و امصار مصداق ﴿فَلَمَّا جَاءَ أمرنا جعلنا عاليها ما فلها﴾ (5) گشت از امصار آثاری و ازدیار دیاری نماند ، و هر کس از آن اشرار که بسفری و جهتی ره سپار بود ؛ هم جان بدر

ص: 201

نبرد بمفاد ﴿و امطر نا عليهم حجارة من سجيل﴾ (1) سنگی در حین و اژگون شدن آنممملکت برسرش فرود شده بیارانش همسفر ساخت و زمین مؤتفکات همان ﴿بحيره﴾ است که در نواحی شام اکنون ظاهر است .

گویند : ابراهيم صبحگاه بطرف سدوم و غموره نظاره بود دید که دودی چون کوره حدادان از آن زمین بر شده بر آسمان میشد على الجمله﴾ لوط بعد از آن داهيه بخدمت ابراهیم آمده بنزديك وی اقامت نمود تا مدتش سپری شد روز چهار شنبه دهم ربیع الأول يحكم حاكم لم يزل رحلت فرمود مردی میانه بالا و سبز چهره و سیاه چشم بود و بدنی ضخیم و ساق و ساعدی طویل داشت ، خلق را بشریعت ابراهیم دعوت میفرمود و مدت زندگانیش هشتاد سال بود.

میدهیم ترا با ساره که از بطن وی فرزندی برای تو باشد ﴿فبشرناها باسحق ومن وراء اسحق يعقوب﴾ (1) ساره بمفاد ﴿ وامراته قائمة فضحكت﴾ (2) از پس پرده ایستاده بود و مقالات ملائکه را میشنود ، ابلاغ این امر شگفت را بوالعجب گرفت و بخندید و گفت ﴿یا ویلتی الدوانا عجوز و هذا بعلى شيخا ان هذا لشي ععجيب﴾ (3) موافق توراة در آنوقت ابراهیم نود و نه ساله بود (4) پس ساره بعد از هفت روز حامله شد ، و چون مدت حمل منقضی گشت آفتاب چهره اسحق از ظلمت مشیمه طلیعه اشراق آمد، و بعد از هشت روز حضرت خلیل او را مختون ساخت .

و چون هنگام فطام وی فرارسید روزی که اسحق را از شیر باز میکردند حضرت ابراهیم ضیافتی عظیم ساخت و چون بحدر شد و بلوغ رسید با خادی که اختیار خدام و مختار خاندانش بود بفرمود که میخواهم با این پسر زنی از کنعانیان هم بستر باشد ، آیا میتوانی بمولد من رفته دختری از خویشان من برای اسحق نامزد کنی و باخود بیاوری؟ خادم معروض داشت که هر چه از این بنده ساخته بود تقصیر نیفتد و از خدمت ابراهیم مرخص شده ده شتر با خود بر داشت و طی منازل کرد ، بنواحی بابل آمد و بر سرچشمه آبی فرود شده دختران شهریر ادید که طاسهای خود را بدست کرده از چشمه آب بر می آورند ، از میانه دختری دوشیزه یافت ، طاس آب بر کتف دارد و از چاه بر می آورد خادم باستقبال وی دوید و گفت میتوانی مرا از این آب بنوشانی دختر گفت ایخواجه چرا نتوانم و آنطاس فرا داشت (5) که بنوش و هم اکنون شتران ترا سیراب کنم و طاس برگرفته بشتاب برسر چشمه فرود شد و آب کشید تا همه شتران او را سیراب کرد ، خادم گفت ایخدای مهربان ، حاکم

ص: 203

علی الاطلاق چه باشد که این دختر نامزد اسحق بودی؟ پس گوشواره که نیم مثقال و دست بر نجنی که ده مثقال زرداشت بنزديك دختر گذاشت و گفت : میتوانی يك امشب مرا در سرای پدر خود جای دهی؟ که فرود گاهی ندارم ، جواب داد که من ﴿ربقه﴾ دختر بتوئيل بن ناحور ، برادر ابراهیم خلیلم که مادر من ﴿ملکه﴾ (1) خواهر لوط باشد سرای ما بروی مهمان گشاده است و جای شتران نیز آماده ، پس خادم سجده شکر بجای آورد و ریقه بشتاب

نزد برادر خود ﴿لابان﴾ آمده و او را از حال آگاه ساخت ، پس لابان بنزد خادم شده او را با شتران بخانه آورد ، و علوفه شتران آماده کرده طعام مهمان نیز حاضر نمود خادم گفت تا حاجت خویش باز نگذارم دست بدین طعام نبرم لابان گفت : بیان فرمای که آنچه ما را بدان دست باشد از خواهنده دریغ نداریم .

پس خادم قصه خویش را عرضه بیان ساخت : که مولای من ابراهیم خلیل از برای فرزند خود اسحق زنی از قبیلۀ خویش خواهد و مرا در طلب مقصود بدینسوى فرستاده، اينك ﴿ربقه﴾ (2) دختر برادر مولای منست هرگاه ویرا بمن گذارید تا بنزد اسحق برم ، شایسته باشد و الا مرا آگاه فرمائید تا بجانب یمین و یسارره سپار شوم ، مطلوب خویش از جای دیگر طلبم لابان و ﴿ بتوئيل﴾ گفتند اينك ربقه ملازم خدمتست او را بگاه (3) با تو همراه کنیم ، پس خادم جامهای زرتار و و بافتهای پرنگار و حلیهای رنگین و زیورهای زرین که با خود آورده بود در ملكا مادر ربقه ولابان برادرش پیشکش گذرانید ، و سجده شکر بجای آورد آنگاه با همراهان دست فرا (4) طعام کرده آنشب در سرای بتوئیل بماند و بامداد بر خاست و گفت چون سفر من از شما بخیر انجامید تأخیر در آن پسندیده ندارید ، اينك ربقه را با من سپارید تا بنزد مولای خویش برم لابان و بتوئیل چون

ص: 204

رضای ربقه را نیز در آن یافتند او را دعای خیر گفتند و با دایه اش بدست خادم خلیل ،سپردند پس او را با کنیزکان بر شتر سوار کرده متوجه ﴿خبرون﴾ گشت

و اسحق خبر دار شد باستقبال بیرون شتافت ، ناگاه ربقه چشمش بر اسحق افتاد از خادم پرسید که این چه کس باشد که بدین استعجال ما را استقبال کند ، خادم گفت: این آفتاب آفاق اسحق است، که عروس خویش را پذیره (1) ساخته ، ربقه شرمناک شده برقعی بر رخسار در انداخت ، پس اسحق برسید وصورت حال از خادم سراسر باز پرسید و ربقه را برداشته بخیمه مادر خویشتن ساره آورد ، و در سلك ازدواجش اندراج داد و دل در او در بست مقرر است که حضرت اسحق باشارت خلیل الرحمن ، بارشاد اهالی ﴿کنعان﴾ بشارت یافته بدان سوی شتافت و در چهل سالگی گمراهان بادیه ضلال را بحضرت متعال دلالت فرمود

یوم الترویه خواندند و چون شب دیگر آنخواب بدان روش دیده بشناخت که این واقعه از ملکات یزدانی است ، نه از تخییلات شیطانی، پس آنروز بعرفه معروف گشت ، و چون شب سیم هم در خواب دید که فرشته شب دوشین با وی همان خطاب کرد بامدادان یکدل شده بر ذبح فرزند دل بنهاده

اگرچه جمعی از نقله اخبار و نگارندگان آثار که هم تاریخ توراة (1) گوام حال و شاهد مقال ایشانست ، بر آنند که ذبيح حضرت اسحاق بودنه اسمعیل.

اما باروایت جعفر صادق علیه السلام که در حق اسماعیل ناطق است (2)

وحديث خير الانام (3) که میفرماید : انا ابن الذبحین جای شبهه نماند که ذبیح خلیل اسماعیل است ، (4) زیرا که ذبیح نخست از اجداد خاتم الانبياء جز اسماعيل نتواند بود ، و ذبیح ثانی عبد الله است چنانکه در جای خود مرقوم افتد.

على الجمله حضرت خلیل بفرمود تا هاجر موی اسماعیل را شانه زده و معطر کرده جامه نیکو بر وی راست کرد و دو تن از خدام خود را بر داشته با تفاق اسمعیل بدانسوی

ص: 206

که مأمور بود راه گذاشت و قدری هیزم بهر قربانی ،سوختنی شکسته بردوش اسمعیل نهاد تا بنزديك قربانگاه آورد ، چون بشعب (1) جبل قریب شد گفت ای فرزند: ﴿اني ارى في المنام أني أذبحك فانظر ماذا ترى﴾ (2) حضرت اسمعیل چون از پدر بشارت قربانی یافت ، آغاز بشاشت و شادمانی کرد و گفت: یا ابت افعل ما تومر جان (3) و سریرا بها باشد که در راه خدا فدا شود، پس تعجیل نما و در کار خدا خرید من داری مفرمای ﴿ستجد في انشاء اللهُ مِنَ الصَّابِرِينَ﴾ (4) اما اى پدر مرا با تو چند وصیت باشد نخست آنکه دست و پای مرا محکم بر بندی تا مبادا هنگام جان سپردن مضطرب شوم و در برابر فرمان ترك ادب کنم دوم آنکه اذيال (5) جامه نيك بالازنی تا مبادا از خون من بدان آلایشی رسد و این پاداش من کاهشی رساند. سیم آنکه کارد را نیکو تندکنی تاکار فرمانرا خوبتر و آسان تر گذاری چهارم آنکه هنگام تیغ راندن روی من بر زمین نهی تا مبادا شفقت پدری ظهور کند ، چون روی من بینی در فرمان الهی (6) فتور رسد. پنجم: آنکه پیراهن خونين من بمادر رسانی و از من با وی سلام کنی ، و گوئی ایمادر پی من مساز و رأی سوگواری میاغاز و این تعزیت را جز تهنیت مگوی که عهد من با تو جز آن نباشد که شفاعت خواه تو باشم و خیر تو از خدای مسئلت کنم ابراهیم را این سخنان آتش از جان بر انگیخت و آب از دیده بریخت پس روی باسمعیل آورد و گفت :

﴿نعم العون انت على امر الله تعالی یا بنی﴾ (7)

آنگاه مذبحی راست کرده آن هیزم ها بر بالای هم نهاد و اسمعیل را

ص: 207

دست و پای بسته بر بالای هیزم بخوابانید و گفت

﴿إلهى إن لم ترحمني لشوم ذنبي فارحم هذا الصغير الذي لا ذنب له﴾ (1) اسمعیل گفت ای پدر مگر نمی بینی که سروشان (2) علوی از شرفات علیین بر ما نگرانند و درهای آسمان برگشاده دارند ، و امتثال فرمانرا آماده باش پس ابراهیم کارد بدست برگرفت و با فسان سورت بلارك (3) بر آن داده دست بر حلقوم مبارك فرزند بنهاد و گفت: ﴿هذا ولدى وزينة قلبي وقرة عينى﴾ الهی این فرزند من است و آرایش دل من و روشنایی دیده من مرا در فراق وی صابر و شاکر بدار ، پس کارد بر گلوی فرزند نهاده گفت: ﴿بسم الله و بالله اللهم تقبله منى و أرني ما وعد تنى فيه يوم لقائك﴾ (4) و اسمعیل روی بدرگاه بی نیاز کرده گفت: ﴿يارب فديت لك نفسى رضيت بقضائك فتقبل منى﴾ (5) و ابراهيم كارد بر حلق فرزند بکشید و نظر کرد، اثر قطع نیافت دیگر باره دل سخت کرده و کارد سخت تر براند و چون نظاره کرد هم بدانگونه کار درا بریدن نبود ، اسماعیل فرمود : ای پدر در تقدیم فرمان تأخير روا مدار ونيك مردانه و سخت بازو باش حضرت خلیل باز آن کارد بر گلوی اسماعیل گذاشته و زانوی خویش برپشت کارد استوار کرده عظیم بفشرد ، چندانکه حدود کارد برتافت (6) و چون در نگریست هم اثر قطع نیافت پس ابراهیم در غضب شده آن کار در ابر زمین زد و متحیر گردید ناگاه از سرادقات قدس ندائی شنید که ای ابراهیم ابراهیم گفت: لبيك لبيك گفت دست زی اسماعیل میانج (7) که آشکار

ص: 208

شد: سرو جان فرزند در راه خدا دریغ نداری ﴿ يا ابراهيم قد صدقت الرؤيا انا كذا لك نجزى المحسنين﴾ (1) اينك بدانسوی خویش نظاره کن و فدای پسر خویش را گرفته بتقد قربانی قیام نمای چون حضرت خلیل بیازیس نگریست گوسپندی دید که از جانب کوه بزیر میآید که آنرا فرشته خداوند از بهشت فرو گذاشته بود پس همچنان اسماعیل را بر جای بسته بماند و بسوی گوسفند بشتافت و گوسفند از آن حضرت گریخته بجمره اولی آمد ، و ابراهیم هفت سنگ برداشته بد و پرتاب کرد، از آنجا روی بجمره وسطی آورد ، هفت سنگ دیگر بد و انداخت ، و از آنجا بجمره کبری شتافت ، هم هفت سنگ بدوزده آنرا بگرفت و بقربانگاه منی آورد، که تاکنون رمی جمار و قربانی بر قرار است.

على الجمله چون کبش (2) فدا حاضر شد جبرئیل فرمود كه : الله اكبر ، الله اکبر، ابراهیم گفت : لا اله الا الله والله اکبر و اسماعیل چشم گشوده عرضه بیان نمود که الله أكبر ولله الحمد و اينكلمات نیز شعار اسلام گشته در ایام تشریق در عقب هر صلوة م گشت آنگاه جبرئیل دست و پای اسمعیل را بر گشاد و حضرت خلیل گوسفند را قربان نموده و جگر آنرا بریان کرده قدری بخورد و اسماعیل را برداشته بخانه آورد ، هاجر بر سر راه انتظار نشسته بود چون چشم اسماعیل بر ما در افتاد بی اختیار بگریست ، هاجر از آنحال متأثر شده صورت واقعه را باز پرس کرد ، اسماعیل قصه قربانی و تفضلات یزدانی بمفاد: ﴿وفديناه بذبح عظیم﴾ (3) باز گذاشت پس هاجر فرزند را در بر گرفته بتقديم شكر وحمد الهی پرداخت.

مقرر است (4) که حضرت ابراهیم سبب منع از ذبح فرزند را ، از درگاه بیچون مسئلت نمود، پس بفرمان قادر ذوالمن ، كشف حجب از پیش

ص: 209

چشم ابراهیم شده درجه پیغمبر آخر الزمانرا بدید، وصورت شهادت حسین بن علی علیه السلام را مشاهده کرد که اینک فرزندان اسمعیل اند، ابراهیم گفت : خداوندا من حسين را بیشتر از اسمعیل دوست دارم، خطاب رسید که: ای ابراهیم ما اور ابفديه اسمعیل قبول کردیم، همانا او میتواند فدیه عظیم بود ، و ذبح تنظیم آنحضر نست که سزاوار شهادت و در خور شفاعت بود علی الجمله ابراهیم پس از این واقعه در ﴿بترسیع﴾ (1) آمده اقامت فرمود ، و بشارت بدو آوردند که : اينك برادر تو ناحور﴾ از زوجه خود ملکه دختر هاران هشت فرزند آورده که اسامی ایشان چنین است اول عوص دویم : بورسیم قموئیل چهارم کد پنجم خرو ششم فلداس هفتم يذلاف هشتم بتوئيل ، و این بتوئیل است که دخترش ربقه زوجه استحق بود و از زن دیگر که رئومه [رلومه] نام داشت هم چهار فرزند آورده اول طبخ دویم جمعه سیم طحس چهارم: معكه .

آنزمان که حضرت ابراهيم بتجدید آن عمارت مأمور گشت و بهمراهی جبرئیل علیه السلام از شام بسوى مكه احرام بست تا بدستیاری اسمعیل آن بنا را بانجام رساند ، و چون اسمعیل را بصيد نخجیران (1) رغبتی تمام بود ، و در دامن کوهی نشسته به تراشیدن تیر قیام میفرمود ، که پدر بزرگوارش در رسیده ویرا دریافت و ابلاغ آن بشارت کرد ، پس اسمعیل شاد خاطر در خدمت پدر برسر آن تل آمده برای تشخیص حدود آنحایط بایستادند ، ناگاه ابری که ری که سری چون شیر داشت ، برفراز (2) خانه پدید شد که سایه آن بی زیاده و نقصان اندازه فسحت خانه بود ، آنگاه صدائی از آن ابر گوش زد ابراهیم گشت که: ای ابراهیم جدران این بنارا باندازه سایه من بنیان کن و خروشی از آسمان برخاست که ای ابر پاداش تو هدر نشود ، در هوای مکه بمان که تو سایبان خیر البشر خواهی بود، و این همان ابر بود که مظله (3) سيد المرسلين بودى على الجمله حضرت خلیل بمدد اسمعیل و ارشاد جبرئیل بساختن خانه مکه پرداخت ، پسر پرداخت ، پسرسنگ آوردی و پدر بر روی هم نهادی ، چندانکه طول قامت ببالای آن وفا ننمودی ، پس ابراهیم سنگی بزیر پانهاده بر آن بر آمد تا بآسانی در ترفع آندیوار پردازد، همانا اثر قدم مبارکش بر آن سنگ بماند و آن سنگ بمقام ابراهیم مشهور گشت، چنانکه : ﴿واتخذوا من مقام ابراهيم﴾ (4) بر شرافت آن مقام گواه است و چون آن بنا بپایان آمد قبول آنسعی مشکور را بمفاد: ﴿و اذ يرفع إبراهيم القواعد من البيت واسمعيل ربنا تقبل منا انك انت السميع العليم﴾ (5) مسئلت فرمودند ، بعد از آن جبرئيل شرایط مناسك (6) و آداب حج بدیشان آموخت چنانکه هنوز بدان روش برقرار است.

ص: 211

مقرر است که : چون ابراهیم بمقام حجر الاسود رسید ، با پسر فرمود که : سنگی ، درخور این موضع حاضر کن اسمعیل رفته سنگی آورد حضرت خلیل فرمود سنگی از این نیکوتر میباید در این کرت چون اسمعیل طلب سنگ را آهنگ کرد صدائی از کوه ابوقبیس بر آمد که: ای ابراهیم ترانزد من وديعتي است ، وحجر الاسود را که جبرئیل هنگام طوفان در آن جبل پنهان کرده بود ، تسلیم ابراهیم علیه السلام نمود و آن حضرتش بجای خود استوار فرمود و تولیت آن بقعۀ شریفه را با سمعیل مفوض داشت و او را از قبل خود در مکه خلیفه گذاشت ، و هر سال در موسم حج طى مسالك (1) نموده در مکه بمراسم مناسك قيام ميفرمود.

بگفت و بجانب شام عطف عنان فرمود ، چون اسمعیل از صیدگاه باز آمد ، بصفوت و صفای خاطر استشمام رایحه خلیل نمود ، با ﴿عمره﴾ گفت : آیا هیچکس در غیبت من بدینسرای عبور کرده باشد؟ عمره گفت : بلی پیری بدین نشان آمدو تور اسلام رسانید و بتغيير عتبه (1) خانه حکم داد اسمعیل گفت : آن پدر من بود و عتبه خانه توئی برخیز که از من بطلاقی، پس عمره از خدمت اسمعیل بیرونشد.

و اسمعیل بعد از وی سیده بنت مضاض بن عمر والجرهمی ، که ملکه زنان قبیله ﴿جرهم﴾ بود ، بحباله نکاح در آورد و با وی میبود تا دیگر باره حضرت خلیل ملاقات اسمعیل را بمکه آمده بدر سرای فرزند خرامید ، و آنحضرت برقانون بصیدگاه میبود، از ﴿سیده﴾ پرسید که چگونه و شوهرت چونست و بکجاست ؟ سیده عرض کرد که شوهر من نیکوترین مردان است، اينك باصطياد (2) شتافته و برمن با مصاحبت او بس خوب میگذرد و با ادب تمام پیش میگذرد و با ادب تمام پیش آمده نزول آنحضر ترا مستدعی شد ، ابراهیم فرمود : مجال فرود شدن ندارم ، سیده گفت : موی سر مباركرا ژولیده و غبار آلود میبینم؛ چه باشد که رخصت غسل و تدهین (3) ان يابم حضرت خلیل او را اذن داده برفت ، و سنگی آورده زیر پای آنحضرت گذاشت ، و ابراهیم پای راست را از رکاب بر آورده بر سنگ نهاد و سیده طرف (4) ایمن سر او را بشست ، آنگاه پای راست را در رکاب کرده پای چپ را بر آورد و برسنگ نهاد و را جانب (5) ایسر را نیز سیده بشست و چون از این مهم فراغت یافت ، بخانه رفته قدری پنیر بر طبقی نهاده نزد ابراهیم آورد و بهر دو دست آن طبقرا نگاه داشته آنحضرت تناول فرمود ، و در حین مراجعت با وی گفت که شوهرت را بگو که : عتبه خانه ات را استواردار (6) چون حضرت اسمعیل بخانه آمد و سیده آن قصه باز گفت

ص: 213

اسمعیل فرمود : ای سیده شادباش که عتبه خانه توئی و پدرم بنگاهداری تو مرا وصیت فرموده .

﴿قلنا يا ذا القرنين﴾ (1) ظاهر و باهر است، سعت ملك و دعت (2) عيشش را منطوقه ﴿ انا مكنا له في الأرض و آتيناه من كل شيء سببا ﴾ (3) ناطق نخست : سپاهی ساز کرده از نواحی ایتالیا که تا آنگاه مقر سلطانی و تختگاه حکمرانی نبود ، بر آمده مملکت نوبه و سودانرا مسخر ساخت و از ایشان جوانان قوی باز و برگزیده رسم جنگ و آداب حرب بیاموخت ، و در رسته (4) لشگریان جایداد ، آنگاه هزار تن از ابطال رجال را ملازم خدمت خضر علیه السلام نمود ، و و آنحضر ترا در همه اسفار مقدمه سپاه فرمود ، و تصمیم تسخیر مصر داده آنمملکترا از سنان بن علوان بگرفت ؛ و او را مقهور ساخت ؛ و از آنجا متوجه بلاد افریقیه و امصار مغرب مصر گشت ﴿حتى اذا بلغ مغرب الشمس﴾ (5) و آن نواحی را فرو گرفت و مردم را بعدل و نصفت ترغیب فرمود ، و گروهیراکه ﴿ناسک﴾ مینامیده اند؛ و آئین بت پرستان داشتند ، و از چرم حیوانات جامه کردندی ، و از گوشت و حوش خوردندی ، هر که طریق طاعت سپر دو قانون مطاوعت گرفت از جان و مال امان یافت، و الاپى سير (6) هلاك ودمار گشت، یکسال در آن ساحت رحل اقامت انداخت ، تا آن نيك بپرداخت و از گزیدگان طایفه ناسك فوجی در خور رزم و شایسته نبرد مرتب ساخته ، از آنجا باراضی یوروپ و فرنگستان در آمد که هنوز در بلاد فرنگ قانون دولتی و سلطنتی نبود ، مردمی پراکنده و اندك بودند، و دور از هم آبادیها محقر داشتد ، ذوالقرنین ایشانرا نیز در حضرت خویش خوانده گروهیرا انتخاب کرد ، وملتزم رکاب ساخت ، آنگاه از راه ﴿سبیر﴾ عزیمت دیار مشرق ساخت، چنانکه در جای خود گفته شود .

ص: 216

و پارسائی (1) خضر در یافته بودند، دانستند که از غایت تنزیه (2) صحبت زنان اختیار نکند، با ملکان گفتند زنان قابله بگمار تا حقیقت حال آشکار کنند چون ملکان در استکشاف اینکار بر آمد معلوم شد که : خضر علیه السلام اصلا بجانب آن باکره نظاره نکرده است ، این معنی بر خاطر ملکان گران آمد ، پس بصوابدید صنادید (3) قبیله زنی غیر باکره برای خضر تزویج کردند ، تا رسم زناشویی با وی آموزد و از آئین زفافش آگاه سازد این زن نیز چون با خضر هم بستر شد ، از دمسازی با وی احتراز نمود ؛ والتماس فرمود که: این راز از پدرم ملکان پوشیده دار زن گفت : چنین کنم ، لکن چون روز دیگر بخدمت ملکان رسید، عرض کرد که پسر تو زنست ، هیچ دیده که زن از زن بارگیرد و فرزند آرد ، غضب بر ملکان مسئولی شد ، بفرمود تا خضر را در زندانی مقید نمودند و در زندان را با سنگ محکم کرده با گل بیندودند (4) روز دیگر .

که آن خشم اندك فرونشسته بود، شفقت پدری بهیجان آمده بفرمود : تا آنحضرت را از مجلس بیرون آوردند ، چون در زندان بشکافتند جنابش را در زندان نیافتند همانا قادر متعال حضرت خضر را آن قدرت داد که بهر صورت خواهد متصور شود و از نظرها پنهان رود!

در حیات ذوالقرنین پیوسته با وی بودی ؟ و هنگام لشکر کشی در مقدمه سپاه حرکت فرمودی ، ذکر ملا قاتش با موسی اول در جای خود مرقوم خواهد شد ، و آن حضرت جز خضر ثانی است که از انبیای بنی اسرائیل است چنانکه عنقریب در محل خود ایراد شود .

ص: 218

از طول چیزی کمتر نمودی، وصنف اخیر را که بکنیم گوش تعبیر کنند از یکشبر (1) تا چهل ذراع بصور مختلفه .

بر می آمدند ، و ایشان بهیج ملت و آئینی پی نبردندی، و هر کرا مرگ فرا رسیدی و بمردی ، در حال بخوردندی .

على الجمله سکان آن بلدان از ذوالقرنین مسئلت نمودند که در میان دو کوه که محل خروج احفاد يأجوج و مأجوج است ، سدی سدید بر آورد که عبور ایشان از آن متعذر باشد پس ذو القرنين اصلاح ذات البين را (2) .

﴿قال ما مكن فيه ربي خير فاعينوني بقوة اجعل بينكم و بينهم ردماً آتونی زبر الحديد﴾ (3) نمیخواهم شما مرا بمال اعانت کنید ، بلکه با مردان کار معین باشید آنگاه بفرمود تا میان آنکوه را حفر کرده باسنگ خاره بنیان آن سد نهادند، و چون مساوی زمین شد از شبه و آهن و نحاس (4) خشت کرده روی هم گذاشتند تا بارأس آن جبال شامخه (5) مماس گشت .

﴿حتى إذا ساوى بين الصدفين قال انفخوافيها حتى إذا جعله ناراً قال آتو نی افرغ عليه قطراً ﴾ (6) پس روی گداخته در شکافهای سد بريختند، و بگداختند تا همه بیکپاره شد، چنانچه یأجوج و مأجوج را از آن مجال خروج نماند ، كما قال الله تعالي

﴿فما اسطاء و أن يظهروه وما استطاعوا له نقباً﴾ (7) طول آن سد چهار

ص: 220

هزار قدم بوده و عرضش شصت و پنج ذرع و صد و پنجاه ذرع ارتفاع داشت ، و بعقيدة بعضي از مورخین این همان سد باب الابواب است که هم نوشیروان عادل بعمارت آن در پرداخت ، چنانچه در جای خود گفته شود.

على الجمله چون ذوالقرنین از کار سد فراغت یافت ، نماز شکرانه گذاشته گفت ﴿هذا رحمة من ربي فاذاجاء وعدر بي جعله دكاء و كان وعد ربي حقا﴾ (1) و برخی بنای سد را جز در باب الابواب دانسته (2) چنانکه گفته اند در سنه دویست و بیست و

ص: 221

هشت هجری و اثق بن معتصم عباسی ، سلام بن حمایر را با پنجاه مرد به تفحص سد ذو القرنين مأمور ساخت، و او از بغداد بشیروان آمده از آنجا عزیمت باب الابواب

ص: 222

نمود ، و از در بند مذکور پنجاه و سه روز راه بریده بکنار نکنار سد رسید ؛ و سد رسید ؛ و آن بنا را چنان دید که مرقوم افتاد از آنجا دو ماهه بسمرقند آمده تصمیم سفر بغداد

ص: 223

داد گویند بعد از دو سال و چهار ماه سلام بن حمایر در دار السلام بغداد بوصول خدمت و انق مستوثق گشت ، و شرح حال باز نمود.

ص: 224

و بعد از وفات ساره حضرت ابراهیم قطوره بنت يقطن را كه از قبیله جر همیه بود بحباله نکاح در آورده از وی شش پسر آورد که اسامی ایشان بدین سانست اول زمران دویم یا قسان سیم مدان چهارم مدیان پنجم : سباق ششم سوخ و یاقسان پدر ﴿سیا﴾ بود و سبا پدر ﴿دوان﴾ اما دوانرا سه پسر بود : اول: اسوریم دويم: الطوسیم سیم: الیومیم و مدیان پسر دیگر ابراهیم را پنج پسر بود : اول عیفه دوم عفر سيم حنوك چهارم ابيداغ پنجم الداعا همانا خدا همدین منسوب بمدين بن ابراهیم است که بتعريف الف آن ساقط شده - چنانکه ﴿قطرره﴾ و ﴿ يقطن ﴾ را قطورا و يقطان گفتند .

ملك عالم مسلم نبوده ، چنانکه در این کتاب مبارك مسطور است . معاصرين اغوز خان هر يك در معموره جهان سلطنتی بزرگ داشتند مانند ضحاك تازی در ایران زمین و جونك كانك، در مملکت چین و نی نیاس که مقلب بنمرود ثانی است ، در ارض بابل وسنان بن علوان در ملك مصر و ﴿مهاراج﴾ در هندوستان ، وکر شاسب بناترط در زابلستان ، اینهمه هم عهدان اغوز خانند که هیچیک با هیچ دشمن نرم کردن نباشند. بعد اللتياد التي :گوئیم اغوزخان ملکی معظم ،بوده و در میان ترکان چون جمشید بفر است رأی و کیاست طبع مسام ، چون باستظهار اقوام و اولاد تمامت بلاد ترکان را بگرفت ، و از زمین تلاس وصیرم تا بخارا را مسخر فرمود ، بنواحی اور تاق و کزتان که یورت (1) اصلی او بوده مراجعت نمود ، و جمعیتی عظیم فراهم ساخته خرگاهی زرین بسر افراخت ، و طوی (2) بزرگ بگسترد، چنانکه نهصد سر مادیان و نود هزار سر گوسفند در آن طوی ذبح کردند، و اعیان امرا و خوانین ووجوم جنود ورؤس بزرگانرا نیکو بنواخت.

على الجمله چنانکه از این پیش بدان اشارت شد اغوزخان راشش پسر بود ، و ایشان نیز هر يك چهار فرزند ، پسران ششگانه بعد از این طوی روزی بشکار شتافتند و در شکارگاه کمانی از ز روسه تیر زرین یافتند ، و هنگام مراجعت آلت تیر و کمانرا بنزديك پدر برده تا برایشان قسمت فرماید، اغوزخان کمانرا بسه پسر بزرگ ، ترکون خان و آی خان و یلدوز خان و تیرها را بسه پسر کوچك كوك خان وطاق خان و دنگیز خان عطا کرد و گفت : اقوامی که از نسل پسران بزرگ آید ﴿بوزق﴾

لقب کنند، که بمعنی پاره کردن است، زیرا که آنکمانرا ایشان بسه پاره کردند و ﴿ بر انغار ﴾ که عبارت از میمنه و دست راست لشگر است ، سپرده ایشان باشد و اقوامی که از نسل پسران کوچکتر بود ﴿ اجوق ﴾ لقب دهند که اصلش اوج اوق است ، یعنی سر تیر ، ﴿ وجوانغار﴾ لشگر را که عبارت از میسره و دست

ص: 227

چپ است ، با او روغ ایشان باشد و تمامت بودنهای دست راست و چپ را بدین موجب بر ایشان قسمت کرده و فرمو که ؛ تخت پادشاهی مخصوص خاندان ﴿بوزوق﴾ است ، زیرا که کمان بمنزلهٔ پادشاه است که بدیشان داده ام ، وتیر مانند ایلچی (1) پس بعد از من کون که پسر مهین است ، سلطنت روی زمین کند.

بناء على هذا چون اغوز رخت از جهان بربست ، کون خان بموجب وصیت بر سریر سلطنت نشست و اغوز خانرا نائبی بود نام او اریانکی کنت ارقیل خوجه هم بعد از اغوز وزیر و مشیرکون خان گشت و در حضرت پادشاه معروض داشت كه : اغوز خسروى سترك (2) و خانی بزرگ بود ، خزاین و دفائن (3) روی زمین مستخلف وی است شما نیز شش مبارك خلفید که هر یکرا چهار کوکب رخشنده (4) شرف تابان باشد ، مبادا وقتی در میان بیست و چهار تن برای زخارف دنیوی بینونتی (5) و مخالفتی پدید شود بهتر این است که لقب و تمغا و نشان هر يك از این شعب بیست و چهارگانه معین و مبین ،گردد و هر شعبه جانوریرا اونقون خویش دانند و اشتقاق این افظ از انیق است ، که بترکی بمعنی مبارکی باشد ، و چون جانوری او نقون قومی باشد ، از اینرو که او را بمبارکی تفال کرده اند، هرگز قصد آن جانور نکنند ، و از گوشت آن نخورند، چنانکه تاکنون این قاعده بر قرار دارند.

و نیز معین کرد که هنگام طوی چون آش بخش کنند ، هر شعبه را اندامی از گوشت مخصوص باشد ، وحصه هر يك آشکار بود ، تا بر سر آشکار بمناقشه کشد بدین سبب پیوسته میان ملکزادگان ابواب وداد (6) گشاده بود ، تاکون خان بدرود جهان فرمود هفتاد سال سلطنت کرد .

ص: 228

بعد از وی برادرش آی خان بر سریر خانی و چار بالش (1) جهانبانی نشست ، و سنت سلاطین سلف و پدران بر گذشته را بکار می بست ، و ستوده میداشت ؛ و هم بر طریق آباء عظامش موحد و یزدان پرست بود چون او نیز نزیست برادر دیگرش یلدوز خان کارفرمای جهانیان گشت و در زمان او مغلستان خضارت (2) بهارستان جنان یافت، و مردم در حوزه امن و امان زیستنی بسزا کردند ، و چون اغوزخان مقرر داشته بود که سلطنت از اروغ ﴿بوزوق﴾ بیرون نشود، چنانکه مذکور شد بعد از یلد وزخان پسرش بیگدلیخان وارت گنج و سپاه و صاحب تاج و گاه گشت ، وی نیز ملکی موحد و خداپرست بود در ترصیص مبانی معدلت و تشیید (3) قواعد دولت مساعی مشکور معمول داشت ، و چون یکصد و ده سال در مغولستان کار بدولت و اقبال گذاشت ، آثار هرم و ضعف شيخوخت (4) بر و جنات احوالش طاری شد ، و فرزند خویش ایلخانرا در حیات خود ولیعهد ساخته در زاویه عزلت بمراسم عبادت پرداخت تاروز گارش انقراض یافته بعالم دیگر شتافت اما پسرش ایلخان کافل مهمات سلطنت و کفیل ضروریات دولت بوده تا هنگام غلبه تور بن فریدون چنانکه انشاء الله تعالی شرح حال دیرا با تور در جای خود مسطور دارد .

آنگاه ﴿شو كانك﴾ راكه مهين اولادش بود ، نایب مناب و قایم مقام کرده منصب بزرگ ولیعهدی را بد و مفوض کرد ، و در ترفيه حال مردم و تنسيق (1) کار دولت ، وصایای نيكوباو گذاشته رخت بسرای دیگر کشید.

رب جلیل باراضی اسکندریه در آمده بنیاد شهر مقدونیه ، بنهاد و در تصقیل جدران باره (1) شهر چندان بکوشید که هیچ دید را تاب نظاره آن نماند ؛ لاجرم سکان آن بلده مدتها برقع (2) می آویختند ، تا دیده ها را آن شعشعه ملایم افتاد ، و بریک طرف شهر منارة بارتفاع ششصد ذراع بر آوردند و آینه بر ، بر سر آن مناره طلسم ساختند ، که بجانب دریا نگران بود، تا اگر خصمی ناگاه سپاه بر آوردی و آهنگ تسخیر آن بلده کردی صورت سفاین (3) وعدت سپاه در آینه دیدار کشتی و مردم شهر بر آن حال آگاه شدندی : و قبل از وقوع چاره غائله (4) کردندی ، و این بنیان مدت هزار سال آبادان بود ، و پس از آن هزار سال خراب و ویران بماند آنگاه اسکندر رومی ، چنانکه در جای خود ذکر شود آنرا از نو عمارت کرده ﴿اسکندریه﴾ نام نهاد .

سردار است ﴿وایل﴾ بمعنی پروردگار گویند عیسا و را كه اينك بعيص مشهور است ملقب به ﴿ادوم ﴾ بوده و از هنگام ولادت بدنی پر موی داشته چندان که اندامش را لامسه از اغنام فرق ندانستی و حضرتش در ایام شباب بصید و نخجیر رغبتی تمام داشتی و یعقوب آئین صلاح و سداد (1) گذاشتی .

روزی حضرت اسحق عیسا و را طلب داشته بفرمود که نخجیری (2) بدست کرده بریان کن و بنزد من حاضر ساز تا از آن تناول نمایم و ترا بدعای خیر یادفرمایم عیسا و بر مضای حکم پدر بزرگوار کمر برمیان استوار کرده راه بیابان گرفت و ربقه از آنجا که یعقوب را خوبتر داشتی و بیشتر میخواستی او را بخواست و حدیث بریان باوی در میان گذاشت و گفت اینک برادرت عیسا و بدعای اسحق بر گزیده آفاق خواهد شد و تو همچنان بحال خودخواهی ماند چاره آن باشد که یکی از گوسفندان خود را ذبح کرده نزد من آوری تا خورشی ساخته با تو سپارم و تو بنزد پدر برده از آن پیش که عیسا و باز آید بدعای اسحق ممتاز باشی پس یعقوب گزیده تر گوسفندانش را سر بریده حاضر ساخت و ربقه بی توانی خورشی نغز (3) پرداخته بدو سپرد و او بحضرت پدر برده اسحق را چون چشم از حلیه معرى (4) بصر مهر بود بفرمود توکیستی و این خوردنی چیست یعقوب عرض کرد که من عیسا و فرزند توام که بفرمودۀ پدر کار تخجیر و بریانرا پرداخته خوردنی حاضر ساخته ام حضرت اسحق پس از اکل ما حضر از حكيم على الاطلاق كامكارى (5) پسر که آورنده بریان است مسئلت نمود که کثرت ذریتش نسبت شماره بستاره رساناد و شرف نبوت در خاندانش جاودانه بماناد چنانکه گفته اند از ذریت آنحضرت هفتاد هزار کی بدرجه نبوت ارتقا یافت.

پس از مضای این قضا و قضای مامضی عیسا و مهم خویش پرداخته و خوردنی مهیا

ص: 232

ساخته در آمد و ما حضر بنزد پدر گذاشت و دعای خیر ملتمس داشت اسحق چون از کماهی آن کار آگاهی یافت بفرمود: ای عیسا و تیراز شست (1) بجست و مطلوب تو با یعقوب پیوست . عیسا و بنيا: تضرع وتفجع نهاد و انجاح مرام را بالحاح و ابرام (2) توسل جست حست تا آنحضرت غلبۀ اولاد و احفادش را از رب العباد مسئلت نمود وترفيه معاش وسعت انتعاشش را به نیروی تیغ آبدار آرزو نمود (3) پس عیسا و محله دختر اسمعیل بن ابراهیم را بریقه نکاح در آورد و روم از وی متولد گشت که اکثر قیاصره از بطن وی است، و رومیانرا از آن بنی الاصفر گفتند ، که چهره روم بن عيساو معصفر بوده (4) و الیفاز پسر دیگرش را زنی بود دیگرش را زنی بود که ﴿ تمنع ﴾ نام داشت و عمالیق از وی متولد گشت.

ص: 233

سریر جهان بانی نشست ، سلطانی عادل و روشن دل بود، از جمله سلاطین عرب است ، از خویشان و عم زادگان شداد بن عاد.

بعضی از مورخین که این سلاطین را ملوك عمالقه خوانند ، چنان دانسته اند که ایشان از اولاد عملیق بن لاوذ بن ارم بن ساماند، و حال آنکه اولاد عملیق بن لاوذ در مکه مکرمه میبودند ، و عمالقه آنانرا گویند، این اشتباه بر مورخین بواسطه عملیق بن عولج که از اجداد

﴿ریان﴾ است طاری شده علی ای حال ریان از صنادید (1) فراعنه مصر است و معاصر يوسف صديق عليه السلام بوده چنانکه بعضی از شرح حالش در ذیل احوال يوسف علیه السلام مرقوم خواهد شد مدت پادشاهیش یکصد و هشتاد و دو سال بود .

خواهند شد ابراهیم علیه السلام بر امضای حکم اقدام نموده چنان کرد و مرغانرا خواندن گرفت ناگاه دید ذرات ابدان آنمرغان بهوا بر آمده و هر جزوی با جزو خویش پیوسته شد و چون پیکر آن پرندگان فراهم آمد پریده بنزديك ابراهيم آمدند و هر پیکری باسر خود که ابراهیم در دست داشت اتصال یافت آنگاه خطاب رسید که ای خلیل فردا مردم را بصور اسرافیل چنان بر انگیزانم که امروز این مرغانرا بر بانگ تو انگیختم هو القادر على مايشاء آنچهار مرغ خروس و زاغ وبط (1) و طاوس بودند و بعضی بجای بط کبوتر و گروهی کرکس گفته اند.

مسواك زدن و موى لب قطع کردن و مضمضه و شعر عانه و بغل ستردن و (1) استنجا لازم شمردن و اظفار را (2) چیدن هم از آنجناب گفته اندو سنت ضیافت نیز از مخترعات خاطر خلیل الرحمن است. منطوقه ﴿أن اتبع ملة ابراهيم حنيفا﴾ (3) بر شرافت سنن و شيمش (4) دلیلی روشن است؛ در حرانت وزراعت واحداث قرى و مزارع جدی تمام فرمودندی ، وکثرت مواشیش بدانجا کشیدی که گوسفندانش چهار هزار سگ پاسبان داشتندی.

نزول کتاب آسمانی بروی شب اول رمضان بود ، و بیست صحیفه بروی نازل شده مشتمل بر نصایح و مواعظ بسیار ، که ذکر آنها سزاوار این کتاب نیست ، پس بر فقره نخستین صحیفه از صحف اختصار شد که وارد گشته ﴿مهلا مهلا يا ابن آدم فان الرزق مقسوم والحريص محروم والبخيل مذموم والحسود مغموم، والدنيا لا تدوم والرازق هو الحي القيوم﴾ (5)

على الجمله چون هنگام انتقال حضرت خلیل فرورسید تابوت سکینه که از آدم صفی باو رسیده بود ، طلب داشت و آن صندوقی بود که صور جمیع انبیاء در آن ثبت بود ، و در آخر آن صور چهره خاتم النبيين مرقوم بود ، و از برابر آن صورت علی علیه السلام را نگاشته بودند، چنانکه از پیشانیش خطی خوانده میشد ؛ که شیریست حمله برنده که هرگز گریزان نشود ، خداور سول را دوست دارد ، هم خداو رسولش دوست دارند چون اولاد ابراهیم آن صور بدیدند دانستند که : انبیا از صلب اسحق علیه السلام اند جز خاتم النبیین که از صلب اسمعیل خواهد بود ، پس آنحضرت اسماعیل را با خود

ص: 237

به ثیبر برده ابری سفید بر سر ایشان پدید شد و مشك (1) اذفر بر سرپدر و پسر ، بیارید.

آنگاه از اسمعیل عهد و میثاق گرفت که وضع آن نور پاکر اجز در ارحام مطهرات نکند و تابوت سکینه را بدو سپرد و بشام مراجعت کرد .

و همانسال در شانزدهم ذیحجة الحرام اتار سقم والم بر بدن مبارکش طاری شد و بیست و پنجروز در بستر ناتوانی میفرمود ، (2) روز پنجشنبه ، نهم محرم الحرم ، شخصيرا بی اذن دخول در خانه یافت، پرسید ترا که (3) بار بدینخانه داد عرض کرد .

صاحب بیت ابراهیم علیه السلام گفت ، صاحب خانه منم آنشخص در جواب گفت ، که اینخانه را مالکی است که تصرف اواز من و تو در خانه زیاده است حضرت خلیل دانست که وی ملکی باشد، پس نام او را پرسید گفت من ملك موتم ، آنحضرت فرمود ﴿جنتنى زائراً أم قابضاً﴾ (4) عرض کرد اگر اجازت باشد بقبض روح آمده ام ابراهیم فرمودای برادر مرا اشکالیست که از تو خواهم سؤال کرد ملك الموت عرض كرد بيان نمای فرمود: ﴿هل رايت خليلا يقبض روح خليله﴾ (5) عزرائیل گفت یا خلیل الله این جواب بردب جلیل است، پس خطاب از حضرت قدس رسيد كه : اى ملك الموت با ابراهیم بگوی : ﴿هل رايت خليل لا يريد لقاء خليله﴾ (6) چون آنحضرت اینجواب شنید بیتاب شده با عزار ئیل گفت : زود تر مرا از این قفس وارهان و از قدس خليل بحظيرة قدس (7) طيران نمود. مدفن آنحضرت نیز در قدس خلیل که همان حبرونست در

ص: 238

غار مکفیله (1) در پهلوی ساده باشد . ﴿الصلوة والسلام عليه وعلى جميع الأنبياء ﴾ .

شامگاهی از بتر سبع بیرون شده مسافت یک منزل را بسرعت تمام طی کرده بشهر نوره رسید (1) و کوفتگی را هر اسنگی بزیر سر نهاده بخسبید، صبحگاه جامه خوابرا بگذاشت و بپای خاست ، آن سنگرا چون ستونی بر پای کرده علامت نهاد ، وعهد کرد که : چون خاتمت آن سفر بخیر باشد و بسلامت باز آمده در وطن مالوف اقامت کند آن مقام خانه خدا باشد پس آنموضع را به ﴿بیت ایل﴾ مسمی فرمود و از آنجا عزیمت خطه ﴿حاران﴾ وادراك خدمت ﴿لابان﴾ نمود ، و همه راه را بی کلفت کاملانه سپرده وارد حاران گشت ، و در بیرون آبادی چاه آبی دید که سنگی کران بر سر آن استوار بود ، و چند نفر از شبانان با گله خود در کنار آن منتظر معین بودند که آن سنگرا از سرچاه برکران (2) گذاشته گله خود را آب دهند، یعقوب از ایشان پرسید که آیا لابان پسر بتوئیل را میشناسید ؟ گفتند: بلی، اينك راحیل دختر او با گله داران در این آبگاه وارد شود ، تا گله پدر را سیراب کند.

و هم در حال راحیل برسید یعقوب چون اور ابدید بر خاسته سنگ را از سرچاه بر گرفت و گوسفندان خال خود را سیراب کرد و راحیل را ببوسید و بآواز بلند بگریست ، و گفت : من پسر ربقه، خواهر پدر تو هستم ، راحیل دوید و پدر را خبر دار کرد و ﴿لابان﴾ باسقبال يعقوب آمده اور ابخانه خود آورد ، ولا باترا دو دختر بود بزرگتر ﴿لیاه﴾ و او چشمهای ضعیف داشت و کوچکتر ﴿راحیل﴾ که بس درست اندام و خوبروی بود ، یعقوب شيفة او گشت ، ولابان مقرر کرده که چون هفت سال طریق خدمت گذارد راحیل را بدو سپارد یعقوب چنان گرفتار را حیل بود که خدمت هفت ساله را با زحمت هفته برابر نمیگذاشت.

على الجمله چون مدت بیایان برد، از لابان درخواست نمود که راحیل زن مرا با من گذار که اینک زمان پیمان سپری (3) شد ؛ لابان ، بزرگان شهر را دعوت کرده ضیافتی عظیم بیار است؛ لکن نیمه شب لیاه را بنزد یعقوب فرستاده باوی هم

ص: 240

بستر ساخت ، و ﴿زلفه﴾ کنیز خود را بلیاه بخشید تا خدمت و پراکند ، صبحگاهان یعقوب از پی راحیل این خدمت کردم و این زحمت دیدم ، این نه وفای عهد و شرط پیمان بود که با من گذاشتي ، لابان گفت رسم نباشد که خردسال را بشوهر سپارند و بزرگتر را بخانه گذارند. چون هفت سال دیگر خدمت کرد ، لابان راحیل را نیز بدو سپرد ، و ﴿بلهه﴾ کنیز خود را براحیل بخشید. نخست لیاه چهار پسر بزاد و هر یکرا بزبان عبری از روی تفالی نامی نهاد : اول ﴿راوبن﴾ یعنی به بینید پسری . دویم سمعون که بمعنی استماع است ؛ سیم لیوی ، یعنی ملحق چهارم یهودا ، یعنی حمد. آنگاه راحیل چون خود اززادن مأیوس بود ، بلهه کنیز خود را به یعقوب همه کرد ، و بلهه آورد : اول ﴿دان﴾ یعنی داددادن دویم نفتالی یعنی مصارعت و کشتی گرفتن . از آن پس ایاه کنیز خود زلفه را بیعقوب داد ، و او نیز دو پسر آورد : اول را ﴿جاد﴾ نام گذاشت ، یعنی طائفه دویم راه ﴿آسیر﴾ خواند ، یعنی مبارك بار دیگر لیاه بارور گشت و دیگر باره دو پسر آورد اول راه ﴿یساکار﴾ نام نهاد ، که بمعنی اجر بود ، دوم را ﴿زبلون﴾ نامید که بمعنی سکونت و آرام است و پس از این پسران دختری آورد که او را ﴿دینه﴾ خواندند. این بود ذکر ده تن از پسران یعقوب (1) واحوال يوسف و بنيامين در جای خود مذکور خواهد شد ، و این دوازده تن را اسباط گویند ، چنانکه کلام الله بدان ناطق است.

به تیر انداختن روز میگذاشتند، فرمود ﴿ارموا بنِي إِسْمَاعِيلَ فَإِنَّهُ عَملُ آبَائِكُم﴾ : آنحضر ترا بود که اسامی ایشان بترتيب ولادت مذکور میشود: اول نبایوت (1) پسر دویم قدار سوم اوئیل چهارم مبان پنجم مسماع ششم و دانه هفتم مساهشتم حدر که او را گفته اند حدو نیز نهم تيما دهم بطور یازدهم نافیس دوازدهم قیدمه چون حضرت اسمعیل نور محمدی صلی الله علیه وآله وسلم از پيشاني قدار مشاهده میفرمود او را از میانه اولاد اختیار کرده کتابت عهدنامه مقرره را نوشته در تابوت سکینه نهادو بدو سپرد که وضع آن نور باك را جز در ارحام مطهرات نکند. و اسحق علیه السلام را طلبیده وصیت فرمود که محله دخترش را که از مادر نبایوت داشت از برای عیسا و تزویج کند آنگاه دم در کشید و بجهان جاودانی خرامید جسد مبارکش را در حجر تر مکه نزديك مقبره هاجر مدفون ساختند مدت دعوت انحضرت چهل سال بود که جمعی از کفار را که از مصر بیرون شده در نواحی یمن وطن داشتند ، بدین حنیف دعوت کرده کسش اجابت ننمود .

على الجمله بعد از رحلت اسمعیل قدار از میان اولاد آنحضرت ممتاز بود ، و بدینصفات مخصوص گویند: صید نیکو کردی و تیر نكو انداختی و آهو را بتك بگرفتی (2) و بر پشت اسب دلیر و چابك بود ، در بطش (3) وهيبت معروف وبشهامت و شجاعت موصوف میبود و نیز از صفات اوست که چندان توانائی داشتی که شبانه روزی بازنان هشتاد نوبت طریق مجامعت گذاشتی .

گویند : صدزن بگرفت از خاندان اسحق علیه السلام ، و هيچيك حامله نشدند ، از اینروی سخت رنجیده خاطر بود، و در حل اینعقده اهتمام مینمود ، روزی بر خاسته بمقام قربانگاه پدر آمده هفتصد سرقوچ قربان کرد و گفت : الهی اگر مرا پدرآمد فرزندی عنایت خواهی فرمود قربانی را قبول کن . پس آتشی از آسمان فرود شده قربانهای او را يك يك بر بود ، وملهم شد که قربانی ترا قبول کردیم. آنگاه آسوده

ص: 242

شده ساعتي در سایه درختی بخفت ، در خواب دید که وضع نور محمدی جز در زمان عرب نشود ، ﴿غاضره﴾ جر همیه را تزویج کن که مقصود حاصل گردد . قدار چون از خواب بیدار شد ، در میان بنی جرهم فرستاده غاضره را بیافت و بحباله نکاح در آورد و آن نور مبارك از صلب قدار ﴾ در رحم غاضره قرار گرفت . گویند روزی قدار عزم کرد که سر تابوت سکینه را بر گشاید هاتفی آواز داد که جز انبیاء فتح این باب نکند ، این ودیعت را بكنمان برده تسليم يعقوب کن پس قدار از مکه عزیمت کنعان فرمود و غاضره را وصیت نمود که چون هنگام وضع حمل تو رسد ، بحجر اسماعیل رو که خداوندت پسری عنایت خواهد کرد، و نام او را ﴿حمل﴾ بگذار پس تابوت را برداشته پیاده از مکه مکرمه بسوی کنمان آمد و چون بحوالی کنمان ، آوازی از تابوت سکینه گوشزد اولاد ابراهیم گشت که همه از وصول او آگاهی یافتند ، پس یعقوب با اولاد و اقوام باستقبال قدار و تابوت سکینه بیرون شدند ، و یعقوب قدار را در برگرفته پرسش نمود و او را بشارت داد که دوش غاضره پسری آورده ، مرا مشاهده رفت که ملائکه بزیارت او میشتافتند ، در حال قدار تابوت را تسلیم کرده بازگشت، همانا ﴿حمل﴾ متولد شده بود، پس در تربیت او اقدام فرمود ، تا بحدر شد و بلوغ رسید، آنگاه دست پسر را گرفته بکوه ﴿ابو قبیس﴾ آورد و با وی وصیت کرد که وضع نور محمدیر اجز در ارحام مطهرات روانداری و از آنجا حمل را برداشته بکوه ﴿نبیر﴾ برد.

ناگاه بر ایشان شخصی ظاهر شده بر ﴿قدار﴾ سلام کرد و گفت ای قدار از کجا می آتی قدار صورت حال معلوم کرد آنشخص زبان بستایش قدار گشوده مرا با تو مشورتیست و پیش آمد که چیزی در گوش وی گوید ، او را قبض روح کرد حمل از این حال در عجبماند و با آن شخص بغضب گفت که در حق پدرم چه اندیشیدی، در جواب گفت كه نيك نظر کن که پدرت مرده باشد یا زنده است ، چون حمل باز پس نگریست آنشخص غایب شد حمل دانست كه ملك الموت

پسند بوده جیند پدر را در گوشه ﴿تبیر﴾ مدفون ساخته بسرای خویش آمد و بعد از چندی

ص: 243

زنی ﴿ سعیده ﴾ نام از قبیله جز هیمه بگرفت ﴿و نبت﴾ از وی متولد گشت و ایراد این نام بروی از اینروی بود که وقتی حمل بطرف یمن میرفت و ضجيع (1) خود سعیده را که حامله بود بهمراه میبرد بود بهمراه میبرد، ﴿نبت﴾ در راه متولد گشت و ﴿ سعیده ﴾ در نقاس بمرد ، و در آن هنگام بارانی سخت بیارید که کار بر حمل تنگ شد پس فرزند را برداشته بزاویه غاری گریخت ، و از قضا حمل نیز در آن غار بار بر بست و بیاران گذشته پیوست ؛ طائفه از عرب بدان مقام رسیده کودکی بی پدر و مادر یافتند و گمان کردند که یکساله بود و هنوز چهل روز بیش نداشت گفتند خداوند باری او را از زمین برویانیده، لاجرم به نبت نامیده شد .

وچون بحد رشد و بلوغ رسید زنی بحباله نکاح در آورده ﴿ همیسم﴾ از وی متولد گشت و او را از علو همت بدین نام نامیدند ، جنابش بر قبائل اعراب حجاز و ﴿نجذ﴾ تا ﴿فسطاط ﴾ (2) استیلا داشت ، و نام مادرش حادثه بنت مراد بن زرعة بن حمير بود .

على الجمله همیسع بر بیشتر اولاد اسحق نیز فرمانگذار بود و او حبیبه بنت قحطان را بنکاح در آورده ازد از وی بوجود آمد و ﴿ازد﴾ اول کسی است ، از اولاد اسمعیل که کتاب آموخت، به بیست و چهار زبان سخن گفتی و به بیست چهار خط نگارش کردی ، ضجيع او ﴿سلمی﴾ باشد ، و او بنت الحارث بن مالك است كه ﴿ادد﴾ از وی متولد گشت و او را از اینروی ادد گفتندی که آواز او را از دوازده میل راه شنیدندی ، و او پس از رشد و بلوغ ﴿بلها﴾ که از اولاد يعرب بن قحطان بود بزنی آورد و او مادر عدنان است و ذکر عدنان در جای خود خواهد آمد.

على الجمله اولاد اسمعیل چنان بسیار شدند که زمین مکه احتمال گنجایش ایشان نداشت ، لاجرم گروه گروه از آن زمین مبارك بیرون شده در اطراف ديار

ص: 244

عرب توطن کردند و هر قبیله که خارج میشدند. سنگی شبیه بحجر الاسود . از احجار مکه برداشته با خود میبردند و آنرا در محلی خاص میگذاشتند ، و چون خانه مکهاش طواف میکردند، اين كار اندك اندك بپرستش اصنام و اونان منجر شد ، و آئین بت پرستیدن در میان اولاد اسمعیل با دید آمد ، و همچنین در قبیله جره میه مرد وزنی که ﴿اصاف﴾ ﴿و نائله﴾ نام داشتند وقتی در خانه مکه مرتکب زنا شدند ، و منتقم حقیقی ایشانرا بصورت سنگ مسخ فرمود و مردم برای عبرت ناظرین اصاف را بر سرکوه صفا و نائله را در قله مروه منصوب داشتند، و چون زمانی بر این برگذشت عمرو بن لحی خزاعی مردم را بعبادت اصاف ونائله دعوت نمود ، و گروهی اجابت کردند ، و همچنان ﴿هبل ﴾ را از شام آورده بر سرکوهی نسب کرد و قریش بعبادت آن قیام نمودند، چنانکه در جای خود مرقوم افتد و برخی دیگر منات را قبله حاجات دانستند و بتخانه برای آن در کنار دریا بر آوردند ، و انصار در زمان جاهلیت عبادت منات میکردند .

و بعضی برای عزی در نخله بتکده آراستند و گروهی از بنی خزاعه و قریش چون خانه مکه اش محل حصول حوائج دانستند و ﴿قبیله ثقیف﴾ لات را سزای پرستش یافتند، و بعبادت وی شتافتند و اینقاعده مستمر بود تا زمان بعثت رسول صلی الله علیه وآله وسلم

بمزدوری تو مقرر دارم ، یعقوب گفت: رعایت مواشی تو ،برهنست قرار آن باشد که هر چه از گوسفندان منقط و مخطط بچه آورند بچه از آن من باشد و آنچه يك رنگ بود، چون سیاه و سپید از آن خداوند گله است لابان بدین پیمان رضا داده میان خانه خود و او سه روزه راه مسافت مقرر کرد و گوسفندان خود را بدو سپرد و یعقوب بچوپانی لایان اشتغال فرمود آنگاه چوبهای تروتازه را از درختان قطع کرده مخطط و منقط مینمود و در آبگاه پیش روی گوسفندان میداشت بقصد آنکه بچه منقط زایند و هر چه چه از گوسفندان لاغر و ضعیف پیکر بودند آن چوبها را برابر نمیداشت تا مر لا باترا باشند بدینگونه گوسفندان فر به بچه های منقط آوردند و همه بملکیت يعقوب در آمد و در مدتی اندك صاحب اموال و اجمال و کنیزکان و غلامان شد و بسامانی بزرگ رسید.

فرزندان لابان دل با یعقوب بدکردند که اینک مال پدر ما را متصرف شده است ولابان را با او سرگران (1) ساختند یعقوب چون حال بدانست و سخنان ایشان بشنید ، برنجید و عزم وطن خویش کرد، پس لیا و راحیل را طلب داشته صورت اندیشه خود را در میان گذاشت و گفت ، سالهاست پدر شما را خدمت کرده ام ، و او با غدر (2) کرده چندین بار حق مزدوری مرا مبدل ساخت اينك ميخواهم بديار خود مراجعت کنم لیا و راحیل گفتند امر امر اسرائیلست ما فرمانبرداریم پس یعقوب برخاسته بار بر شتران استوار کرده زن و فرزندان خود را سوار کرده آنچه در آن مدت بیست آورده بود با خود برداشت، و راحیل چند صنم (3) زرین که پدرش پرستش مینمود بدزدید، چنانکه یعقوب نیز ندانست و آنرا در میان بارها پنهان ساخت و از فدن ارام (4) کوچ داده بسوی کوه جلعاده روی نهادند پس از سه

ص: 246

روز لابان مطلع شد که بعقوب فرار کرده است برادران و اقوام خود را بر نشانده از عقب او بشتافت ، و بعد از هفت روز در کوه جلعاذ (1) بدو رسید و شبانگاه در خواب دید که خداوند باری میفرماید که زنهار با یعقوب به نيك وبدتكلم منمای پس صبحگاهان یعقوب ولابان بر سرکوه ﴿جلعاذ﴾ خیمه خویشتن را بیای کردند ، آنگاه ﴿ لابان ﴾ با یعقوب گفت : چرا دختران مرا چون اسیران برداشتی و بگریختی و نگذاشتی ایشانرا بوداعی ببوسم و بادف و سرور رخصت دهم ، اکنون در بازوی اقتدار منست که شما را آزاد کنم ، لکن چون خداوند پدران شمامرا در خواب گفت که: تراز حمت نرسانم، معاف داشتم ، اينك چون بخانه پدر خود رغبتی تمام داری عازم باش ، اما با من بگوی: معبودان مرا چرا دزدیدی ؟ یعقوب گفت : بی اذن نواز خانه تو بیرون شدم که بیم کردم که مبادا دختران خود را از من بزور بگیری و نگاه داری لیکن از معبودان توچیزی ندارم نزد هر کس بیابی اوراسیاست کن ، لابان در خیمه ﴿لياد﴾ ويعقوب جستجو کرده اصنام را نیافت، از آنجا بخیمه ﴿راحیل﴾ در درآمد راحیل صنمها را در زیر جهاز شتری گذاشته بر آن بنشست و گفت : خاطر پدر از من رنجه نشود که نزد او ایستاده نباشم ، همانا عادت زنان دارم که از جای نتوانستم برخاست. جميع آنخیمه ها را لابان تجسس کرده هم معبودان خویشرا نیافت .

آنگاه یعقوب گفت : چه تقصیر با تو کرده بودم که از دنبال من شتافتی و در اسباب من جستجو كردى؟ اينک چه یافتی؟ پیش بگذار تا حاضرین میان من و تو انصاف دهند. لابان گفت: این مواشی هنست و این فرزندان من ، لكن امروز چاره ندارم جز اینکه با تو گذارم ، اکنون بیا تا ماوتو عهدی در میان استوار سازیم که با هم بد نیندیشیم.

پس یعقوب سنگی را گرفته چون عمودی بر پای کرد ، و خویشان خود را گفت تا سنگهای فراهم کرده بر بالای یکدیگر بگذاشتند ، و آنرا چون توده برافراشتند (2)

ص: 247

لابان آن پشته را ﴿یجر ساهدونا﴾ (1) نام نهاد که بزبان اهل بابل بمعنی توده شهادتست و یعقوب آنرا ﴿جلعید﴾ (2) نام نهاد که هم بزبان عبری توده شهادت را گویند ، وهم آنرا ﴿مضغه﴾ (3) خواند که، بلغت عبری دید بانگاه است ، کنایت از اینکه خدادر میان مادیدبانی کند، آنگاه لابان و یعقوب بر زبر (4) آن پشته با هم طعام خوردند و عهد کردند که اندیشه زیان در حق یکدیگر نکنند و یعقوب باوجود ولياه و راحیل زنی دیگر نیاورد آنگاه یعقوب بر سر آن پشته قربانی گذرانیده باران خود را بخوردن طعام دعوت کرد و آنشبر ابر سرکوه بسر برده صبحگاهان لابان برخاست و دختران خود را ببوسید و در حق هريك ايشان دعای خیر بگرفت و برفت ، ويعقوب آهنگ مقام خویش داشت.

خاطر و حصافت رای و اضائت (1) ضمیر از دیگر فرزندانش برگزیده و منتخب بود : طلب داشته جای خویش ولیعهد ساخت و جای پرداخت.

است که بنده تو یعقوب ارسال خدمت داشته و اينك خود بر اثر (1) ماست ، زود باشد که بحضرت عیسا و پیوندد و تمامی اموال خود را بهمراه کسان خود روانه نمود و خود تنها بماند ، شامگاه شند ، فرشته را دید که بروی ظاهر گشت و آغاز مصارعت (2) و کشتی گرفتن نهاد؛ تا بامداد با یعقوب آویخته بود و ران آنحضر ترا چنان بفشرد که رگ آن در هم افتاد ، صبحگاه بلنگید؛ و تاحال آنرگ را بنی اسرائیل از گوسفند مذبوح نخورند.

على الجمله آنملك با یعقوب گفت : نام تو چیست ؟ گفت : من یعقوب نام دارم گفت: از این نام تو اسرائیل باشد که بمعنی سردار خداست و ازوی غایب شد . یعقوب آن موضوع راه ﴿پنی ایل﴾ (3) نام نهاد ، یعنی روی خدا ، کنایت از آنکه گویا مشاهده جمال نمود. و صبحگاهان که عیسا و فرامیرسید، کنیزکان و فرزندان ایشانرا پیش بداشت و ﴿لیاه﴾ را با فرزندان از پس آنها جایداد و ﴿راحیل﴾ را بایوسف بفرمود؛ در دنبال آنجمله بایستادند، و خود پیش روی ایشان عبور کرده .

چون عیسا و آشکار شد ، هفت کرت جبین (4) خود را پیش او بر زمین نهاد عیساو از اسب فرود شده باستقبالش بدوید و برادر را در بر گرفته ببوسید و هر دو بگریستند آنگاه. عیسا و نگاه بدان زنان و فرزندان نموده فرمود : ایشان کیستند؟ یعقوب گفت : اینگروه را خداوند به بنده تو مرحمت کرده است پس ایشان پیش آمده زمین خدمت بوسیدند ، عیسا و گفت : این اغنام و اجمال را نزد من گذرانیدن چه واجب باشد ، زیرا که در پیش من بسیار است، یعقوب گفت: این مختصر پیشکشی است که بخدمت آورده ام ، و باین اندیشه روی تو دیده ام ، ملتمس آنکه قربانی (5) فرمائی ، و چندان ابرام (6) نمود که مقبول افتاد . و همانروز عیسا و مراجعت نمود.

ص: 250

ويعقوب بسبب مواشی و اغنام بماند که نرم نرم طی مسافت کند ؛ و از آنجا بکنار شهر سالم آمد که اول مرزو بوم کنعان است ، و خیمه خود بر پای گردانید. دختر یعقوب که از ﴿لیاه﴾ است بنماشای دشت بیرو نشده که دختران آنزمین را ملاقات کند سکم بن حمود حوی که حاکم سالم بود ، ﴿دینه﴾ را بدید و فریفته شده دل دروی بست ، و او را گرفته در بستر خود بخوابانید و سخنان عاشقانه گفت و از ﴿حمور﴾ پدر خود درخواست نمود که : دینه را برایش تزویج کند چون اولاد یعقوب این سخن بشنیدند بغایت غضبناك گشتند که چگونه سکم این جسارت کرده و خواهر ایشانرا بیحرمت نموده در این هنگام حمود پسر خود سکم را برداشته بخدمت ایشان آمد و گفت دل سکم فرزند من شیفته خواهر شماست؟ چه باشد که با ما مصاهرت نمائید (1) ؟ دختران خویشرا بما دهید و از ما دختر بگیرید و در این زمین سکونت و ر زیده و مملکت خویش دانید؟ سکم گفت مرا منظور نظر خویش فرمائید و کابین دختر را بر هر چه میخواهید مقرر دارید که در ادای آن مسامحت نخواهد بود ایشان گفتند که ما دختر بکسی که نامختون باشد نخواهیم داد که این موجب بد نامی اسرائیل است اگر شما بدین سر میباشید که با ما مواصلت کنید، میباید هر مذکر که در میان شماست ختنه شود و الادختر را فراگرفته کوچ میدهیم سکم و حمود بدین امر رضاداده بخانه خویش آمدند و مردم شهر را خواسته بدینکار یکدل کردند و هر مذکر که در شهر بوديك روز مختون شدند روز سیم که وجع (2) عضو ختنه شدگان شدت یافت سمعون و لیوی برادران دینه هر يك شمشیری گرفته بشهر در آمدند و هر کس را یافتند بکشتند آنگاه بخانه سکم در رفته خواهر خود را بگرفتند و بیرون آوردند و دیگر فرزندان یعقوب از دنبال داخل شده زن و فرزند کشتگان را اسیر کردند و مال و مواشی ایشانرا بنهب (3) و غارت بردند یعقوب به سمعون و لیوی فرمود که مرا مضطرب ساخته اید زیرا که نام من مکروه کنعانیان گشت گفتند آیا میزیبد (4) که با خواهر ما بیحرمتی روا

ص: 251

دارند و ما خاموش باشیم و از این مردانگی و شجاعت هیبتی عظیم از بنی اسرائیل در دل مستمعین افتاد چنانکه بهر جانب میرفتند کسی متعرض ایشان نبود آنگاه از کردگار جليل خطاب بیعقوب رسید که ای اسرائیل اینك بشهر لوز نزديك بيت ايل روند (1) و مذبحی بنیان کن تا آن پیمان که هنگام فرار از عیساو در آن زمین کردی و فاکرده باشی یعقوب بمیان کسان خویش آمد و هرزرو آویزه ویت که یافت گرفته ایشان را مطهر ساخت و آن زیورها را در زیر درخت بلوطی که در حوالی شهر سکم بود مدفون بیت ایل داده با همراهان بشهر ﴿لوز﴾ آمد در آنجا مذبحی بساخت و آنرا ﴿ایل بیت ایل﴾ نام نهاد یعنی خدای خانه خداو دبوره دایه ربقه در آنجا وفات کرد و او را در زیر درخت بلوطی دفن نمود و آندرخت را ﴿ الون باکوت ﴾ نام نهاد که بزبان عبری معنی درخت کریه باشد آنگاه از بیت ایل کوچ داده متوجه حبرون و خدمت اسحق گشتند قریب به افراط﴾ که مراد از آن بیت لحم است راحیل را که حامله بود در دزادن یگرفت هنگامیکه طفل از وی بوجود

آمد چندان سختی برده بود که روح پاك بحق تسلیم مینمود، و دایه باوی : بیم مکن که این نیز پسریست متولد شد راحیل فرمود او را ﴿بن اونی﴾ نام گذارید یعنی پسر نکبت این بگفت و در گذشت ، لکن از آن پس یعقوب او را ﴿ بنیامین ﴾ خواند یعنی پسر دست راست علی الجمله راحیل را در بيت لحم (2) مدفون ساخته و آهنگ خدمت پدر نمود و در حبرون که آنرا شهر ﴿اربع﴾ وممری نیز گویند محل سكونت ابراهیم بخدمت اسحق پیوست.

ص: 252

و بلع ، پسر ﴿بعود﴾ بود که بر ادوم﴾ فرمانفرمائی داشت و نام شهرش ﴿دنها به﴾ است بعد از او ﴿ يوباب ﴾ پسر زرح حکومت کرد و بعد از یوباب حوسام تیمانی شد و بعد از حوسام هدد﴾ پسر بدد﴾ صاحب لوا شد و در زمین موآب برقوم مدین ظفر جست و نام شهرش ﴿ عویت﴾ بود و بعد از هدد سلمه ملکی یافت و بعد از سلمه ﴿ساؤل﴾ بدرجه سلطنت ارتقایافت ، و او از ﴿رحبوت﴾ که برکنار رود فرات است، خروج نمود و بعد از ساؤل بعل جانان، پسر عکبور حکمرانی کرد و از آن پس ﴿هدار﴾ فرمانگذار شد و نام شهرش ﴿فاعو﴾ بود و نام زنش ﴿مهیطبیل﴾ دختر مطرید دختر، میزاهاب که آنر اماءا المذهب گویند و بعد از آن ملوک امیرانی که از اولاد آنراماء عیساو پیدا شدند کار مملکترا بنظام داشتند ، و اسامی امرای اولاد عيسا و كه ملك بگرفتند چنین بود : امیر تمنع ، امیر علوه ، امیریتیت ، امیر اهالیبامه ، امیرایله ، امیر فینون ؛ امیر قنز ، امیر تیمان ؛ امیر مبصار ، امیر مجدئیل ، امیر غیرام (1) و عیساو از ، کوه سعیر بنواحی روم رفته در آنجا وفات یافت .

و چون اندک برومند شد ، یعقوب او را بخواست که در نزد خویشش نگاهداری کند، و اينحديث برعمه يوسف دشوار مینمود پس حیلتی براندیشید ، و هنگامیکه جامه بر یوسف راست میکرد ، تا نزد یعقوبش فرستد ، کمری که از ابراهیم بمیراث باوی رسیده بود، در زیر جامه، بمیان یوسف بر بست و چون او را بخدمت یعقوب آورد، ، ناگاه از کمر یاد کرده اضطراب نمود كه اينك كمر ابراهیم، میراث مرا دزدیده باشند ، و از هر جانب تجسس نمود ، آنگاه جامه یوسف را بگشود و آن کمر را از میان وی باز کرد و گفت: این دزدی یوسف کرده است. و در ملت ابراهیم رسم آن بود که چون دزدی آشکار شود، مادام که صاحب مال زنده باشد ، آن دزد و یرابنده بود ، پس بحکم شرع عمه دست ت یوسفرا گرفته بخانه خود برد ، مادام که در قید حیات بود ، ویرا نگاهداری میفرمود.

بعد از رحلت عمه یعقوب فرزند را برد خود آورد ، و هر روز در باره او

شفقت نو میکرد ، و جامه های رنگارنگ بروی میپوشانید بروی میپوشانید ، و این معنی بر برادران گران مینمود تاشبی.

یوسف خوابی دید و صبح با برادران گفت: دوش (1) خوابی دیده که : ما در میان زراعتگاهی دسته ها میبندیم (2) و در کنار هم میگذاریم ناگاه از میانه دسته من بر پای ایستاده و دسته های شما گرداگرد در آمده آنرا سجود کردند برادران گفتند از اینقرار تو بر ما پادشاهی خواهی بود ، و برکینه او افزودند نه چندانکه با او سخن نرم نمیتوانستند گفت، بعد از چندی در خواب دید که که : از سرهای انگشتان مبارکش آب فرو میچکد و بر سر برادرانش میبارید از این واقعه (3) نیز آگاه شدند و روزگار در چشمشان سیاه گشت و کرت (4) دیگر نیز در خواب دید که : با برادران هیزم فراهم میکند ، پشته هیزم وی سفید بود ، و آن

ص: 255

برادران سیاه پس هیزم آن حضرت را با پشته های برادران موازنه نمودند و از وی گرانسنگ تر بود لاجرم برادران او را سجده کردند ، اینخواب را نیز با دینه خواهر خود بگفت ، و برادرانش شنیدند و سخت غمگین شدند دیگر باره در خواب دید که سواری با وی گفت: ای یوسف برخیز و عصای خویش را بر زمین بنشان چون چنان کرد ، برادرانش عصاهای خود را گرد آن بنشانیدند ، پس ، عصاي يوسف آسمان کشید و شاخه های نورانی بر آورد و آن شاخه ها میوها بر سر برادرانش بیارید و ایشان ویرا سجده کردند صورت اینواقعه را نیز در نزد پدر و برادران بیان فرمود یعقوب سخت اندیشناك شد که مبادا از این واقعات برادران یوسف در معادات (1) با وی خود داری نکنند و هم در دوازده سالگی دوازده سالگی شب جمعه در خواب دید که : آفتاب و ماه و یازده ستارۀ دیگر بنزديك او فرود شده او را سجده کردند این صورت دهشتی در خاطر مبارکش راه داده ناگاه از خواب برجست و یعقوب که در کنار وی بود آن اضطراب بدید پرسش نمود ، صدیق صورت حال باز گفت ، كما قال الله تعالى:

﴿اذْ قَالَ يُوسُفُ لأبيه يا أبت إني رأيت أحد عشر انی رايت احد عشر كوكباً والشمس والقمر رأيتهم لى ساجدين﴾ (2)

اسم آن کواکب این بود: اول: جوبان دویم: طارق سیم: قابس چهارم: عمودان پنجم: فلیق ششم: مصبح هفتم: ضروع هشتم: فرع نهم: دتاب دهم: ذوا یازدهم: کتعفين (3) یعقوب دانست که آن یازده کوکب ، برادران یوسفند ، ونیسرین عبارت از خود یعقوب و زوجه او ﴿لیاه﴾ باشد که همانا یوسف مرتبت رفيع يابد بمفاد:

ص: 256

﴿قال يا بني لا تقصص رؤياك على اخونك﴾ (1) گفت ای پسرك من صورت این واقعه را با برادرانت در میان مگذار

مبادا با توکیدی اندیشند و برخصت حسد قصد تو کنند.

همانا از این واقعه نیز بعد از چندی برادرانش آگاه شدند ، و هم دیر بودی که از محبت یعقوب نسبت بيوسف در تحسر و تأسف بودند: ﴿قالو اليوسف واخوه احب الى ابینا منا و نحن عصبة ان ابانا لفي ضلال مبين﴾ (2) گفتند : پسران راحیل ؛ یوسف و برادرش بنیامین را پدر از ما بیشتر دوست دارد ، و حال آنکه مامردان کار آمدیم. سمعون با برادران گفت: ﴿اقتلوا یوسف او اطرحوه ارضاً﴾ (3) بکشید او را یا در جایی بیندازید که هرگز روی پدر نبیند ، و ایشان این سخن پذیرفتند ، جزیهودا که بمدلول ايه: ﴿لا تقتلوا يوسف والقوه في غيابت الجب﴾ : (4) گفت اور امکشید، بلکه در چاهی بیندازید ، تا مسافران اورا فراگیرند و با خود ببرند ، پس بدین سخن همداستان شدند ، و بخدمت یعقوب آمده گفتند ای پدر بزرگوار ، یوسف تاچند در زاویه خمول خواهد بود ، و از غزارت انهار و خضارت (5) اشجار نصیبی نخواهد داشت؟ چه بایست این وجود نازك را در رنج و تعب گذاشت : ﴿ ارسله معنا غد أيرتع ويلعب ﴾ (6) یعقوب گفت : ایفرزندان اينك خاطر من بدیدار یوسف خرسند تواند سند تواند بود، همانا الحظ بی او نتوانم شکیفت (7) ﴿واخاف أن يأكله الذئب﴾ (8) و نیز از آن بیم دارم که او راگرگ بخورد، چه یعقوب در خواب دیده بود که بر فراز کوهی نشسته بود و یوسف در ساحت وادی سیرکنان میگذرد، ناگاه دو گرگ پدید شده قصد وی کردند

ص: 257

چون یعقوب خواست بحر است و حمایت فرزند از کوه فرود شود زمین دهان گشوده او را بدم (1) در کشید و از این خواب نيك برحذر میبود، لکن چندانکه باحبال عذر اعتصام (2) میجست ، برادران بقواضب غدر انحسام (3) میدادند و بر اصرار و ابرام میفزودند. تا یعقوب رضا بقضا داده بفرمود : سرو تن یوسفرا شستند و مویش را سروتن شانه زدند، و جامه از صوف در برش کردند ، و عمامه اسحق بر سرش نهاده ردای شیت. بر دوشش راست کردند؛ و پیراهن حضرت خلیلش بجای تعویذ بر باز و بسته و نعلین آدم صفی را برپایش پوشانیدند ، و عصای صالح نبی را بدستش دادند و او را ببرادران سپرده خود تا بیرون دروازه شهر نزد شجرة الوداع بمشایعت آمده ده یوسف را در کنار گرفت ، و بدرود (4) کرد و لختی بگریست، چه از آن سفر استشمام روایح فراق میفرمود آنگاه با یهودا گفت که حراست و حفظ یوسف را از تو میخواهم و روى مبارك بر دوش یوسف نهاد و سخت بگریست، آنگاه ایشان روان شدند راه ایستاده از دنبال نگران و گریان بود چندانکه از نظر پنهان شدند ﴿فلما ذهبوا به واجمعوا ان يجعلوه في غيابت الجب﴾ (5)

آنهنگام که او را از پیش پدر بردند و یکباره ناپدید شدند آغاز و غلظت نهادند (6) و او را طپانچه زده باستعجال براندند ، آنحضرت از این زحمت سخت عطشان گشت نزد ﴿سمعون﴾ آمد و مقداری آب و شیر که پدرش برای وی با سمعون سپرده بود طلب نمود تا آتش عطش فرونشاند سمعون بر آشفت و آن آب خاك ریخت و گفت اينك خون تو چون این آب ریخته خواهد شد هنوز در طلب ناز و نعمت میباشی یوسف از این سخنان مضطرب و دهشت زده گشت و باهر

ص: 258

يك از برادران توسل جست تفقدی نکردند (1).

و همه یکجهت شدند که او را مقتول سازند (و اوبن) گفت اور امکشید بلکه او را بچاه اندازید و یهودا نیز بقتل او رضا نداد.

پس او را بر سر سر چاه چاه ﴿اردن﴾ آوردند و جامه از آوردند و جامه از برش بر کشیدند ، هر چند یوسف ضراعت کرد و سالخوردگی پدر و خرد سالی خود بشفاعت آورد مقبول نیفتاد گفت: این پیراهن بر من بگذارید که در این تنگنای پر نیم عریان نباشم هم پذیرفته نشد او را برهنه ساخته بچاه ﴿دوشن﴾ در انداختند یوسف از آن دهشت و وحشت بیهوش گشت، چون در بن چاه با خود آمد خود را در کنار یعقوب یافت ، گفت ای پدر بزرگوار برادران بر من ستم کردند جامه از آوردند و بسيلي و طپانچه ام بیازردند تنم را بر خاك و خاشاك كشیده بچاه در انداختند همانا آنصورت جبرئیل بود که بفرمان کردگار جلیل بنگاهبانی یوسف مأمور گشت پس جبرئیل با سخن آمد و گفت ای یوسف من اسرائیل نیستم ؛ من روح الامینم پروردگارت سلام میرساند و میفرماید شاد باش ای یوسف ، که عنقریب ترا از حضیض چاه بذروه جاه خواهم برد (2) و از زمین مسکنت بسيار سلطنت خواهم نشانید دعای فرح را که در اخبار واقع است با وی آموخت تا مداومت کند.

على الجمله چون روز بیگاه شد ، یهودایی آگاهی برادران بر سر چاه آمد و آن چاه را هفتاد ذرع عمق بود فریاد کرد که ای یوسف زنده یا مرده یوسف گفت تو کیستی که حال من میپرسی

و از برادرانم نمیترسی ؟ یهودا گفت : من برادر توام ، اينك آمده ام تا بدانم برچگونه و چون میگذرانی یوسف گفت : چه میپرسی از حال کسی که از پدر و مادر دور افتاده باشد و در بن چاهی تیره، برهنه و گرسنه ، قطع رجا از زندگانی کرده بود یهودا چون آواز حزین اور ابشنید بگریست ، يوسف گفت : ﴿يا أخى ان لكل ميت وصية

ص: 259

ووصيتى لك أن لا تنظر إلى شاب الأذكرت شبابي ولا إلى يتيم الاذكرت يتمى ولا إلى غريب الاذكرت غربتى﴾ (1) از شنیدن اینکلمات یهودا چنان گریست و افغان کرد برادران های های او راشنیده بنزد او شدند و او را در اینکار ملامت کرده سرچاه را باسنگ استوار داشتند آنگاه ﴿لیو﴾ گفت: ما اولاد پیغمبرانیم و این عصیان که از ما بظهور رسیده از انبیا پوشیده نخواهد ماند گفتند چاره آن باشد كه اينك غسلی که کرده توبه کنیم و نمازی جماعت گذاریم و از خدای بخواهیم تا اینر از پوشیده دارد و آئین ابراهیم آن بود که از یازده تن کمتر نتوانستند نماز بجماعت گذاشت ، و ایشان ده تن بودند. ایوی گفت در این نماز خدای را امام خود گردانیم تا در عدد نقصان نباشد ، پس چنان کردند و این نماز بگزاردند و تضرع نمودند که : خدای اینراز پوشیده دارد و آنگاه با سر گوسفندان خود آمده پیراهن یوسفرا بخون بزغاله بیالودند: ﴿وجاوا أباهم عشاء ييكُونَ﴾ (2) شامگاه با گریبانهای دریده و چهره های خراشیده با حضرت یعقوب آمدند ، آنحضرت چون بیگاه (3) شد و فرزندان از راه نیامدند کنیزی ﴿صغر﴾ نام داشت، ویرا گفت : دستم بگیر تا باستقبال ایشان بیرون شوم ، و بدانم سبب

آمدن چه باشد چه باشد ، پس بدستیاری صغر از خانه بدر شده بر سر تلی آمده بایستاد، و چشم براه اه داشت: ناگاه فرزندان را دید که نالان و گریان برسیدند ، ﴿و جاؤ اعلی قمیصه بدم کذب﴾ (4)

چون یعقوب پیراهن خون آلود در دست ایشان بدید، برهلاك يوسف يقين كرد و از پای در افتاده مدهوش گشت یهودا پیش دویده سر پدر را بدامان گرفت و چندانکه خواست نتوانست آنحضرت را با خود آورد، پس یعقوبرا بخانه آوردند و آتشب تا

ص: 260

بامداد مدهوش (1) بود. چون صبحگاه چشم گشود فرمود : چه شد آن روشنی چشم من یوسف ؟ برادران متفق الكامه گفتند: ﴿يا أبانا انا ذهبنا نستبق وتركنا يوسف عند متاعنا فا كله الذئب﴾ (2)

آنگاه از میانه ﴿راوین﴾ مبادرت کرده گفت: ای پدر زمانی که ما تصمیم تیرانداختن و اسب تاختن دادیم او را بر سر کالای خود گذاشته بشتافتیم و چون باز پس شدیم جز پیراهن خون آلود او اثری نیافتیم اندام یعقوب از استماع این سخن باز طپیدن گرفت ، و از هوش بیگانه شد و پس از زمانی که با خود آمد آن پیراهن را طلب داشت و نيك نگریست هیچ آثار خرق و انقشاع (3) در پیراهن پدید نبود فرمود سبحان الله کدام گرگ بود که یوسف را بخورد و پیراهن او را ندرید و فریاد برآورد و گفت:

﴿يا يوسفاه! ياولداه يا قرة عيناه ياقوة قلباه بأى جب طرحوك ؟ و بای بحر غر قوك ؟ وباي ارض دفنوك (4) و آغاز تضرع و تفجع﴾ (5)

نهاد جبرئیل علیه السلام بنزد آنحضرت آمده ؛ گفت ای اسرائیل از این جزع و فزع کناره باش که کر و بیانرا بسوگواری نشانیده

پس یعقوب روی بفرزندان فراکرد و گفت نه چنین است که شما میگوئید بلکه این امریست که نفسهای شما برای شما آراسته است ﴿کما قال الله تعالى: قالَ بَلْ سولت لكم انفسكم امراً فصبر جميل والله المستعان على ما تصفون﴾

(6) پس پای در دامن صبوری کشیده و در بیت الاحزان نشست .

ص: 261

على الجمله مدت طغیان سوسوس در زمین بابل نودسال بود، آنگاه ﴿کوروس﴾ را بولیعهدی گذاشته عرضه دمار وهلاك گشت.

روشن از تیره چاه آگاه شد نست که او را بیهای گران توان فروخت ، و سرمایه نوباوی (1) اندوخت پس این سر را مستور بداشت و او را کالایی تازه پنداشت، لکن ، دیده بان اسباط چون اینحال بدید دیگر نیار مید و از آن ناحیه تاکنمان سه فرسنگ مسافت بود ، بيك لحظه در هم نوردید (2) و برادر انرا از کار یوسف آگاه کرده ، ایشان بی توانی (3) و در تنگ آهنگ اردن کرده بشتافتند و هم در آن روز کاروانیان را در یافتند و گفتند: اینغلام بندۀ ماست که تاکنون سه روز است فرار کرده ، پست و بلند زمین را شتافته ایم و اينك ويرا بنزد شما یافته ایم.

و صدیق را بیم دادند که اگر تصدیق ایشان نکند سر از تنش برگیرند ، آنحضرت نیز سر تسلیم بزیر افکنده گفت بلی بنده ام. آنگاه با مالك :گفتند که این بنده گریزنده ، که هم سرقت خوی دارد، اگر خریدار باشی از تو دریغ نداريم مالك گفت که من زر خویش را بیهای کالای تجارت کرده ام ، و اينك جز در می چند ناسره (4) ندارم. گفتند اگر چند بهای اینغلام بسیار است، اما بانو مسامحت کنیم و از آنچه داری زیادت نطلبیم و شروه بثمن بخس دراهم معدوده مدوده (5)

پس او را بفروختند به بیست در هم ناسره و سمعون سجلی (6) نوشته خاتم خود ر آن نهاد و بدست مالك داد ، و آن دراهم را برادران قسمت کردند ، جز یهودا که از آن سودا سودی نپذیرفت و بهرۀ نگرفت . آنگاه یوسف از مالك طلبیده تا فروشندگان خویشرا بدرود کند و بنزديك برادران آمد و آب در چشم بگردانید و دست و پای هر یکرا ببوسید و هم از ایشان جز غلظت و ناهمواری ندید. پس نالان و گریان بنزد مالك آمده باوی ببود ، و مالك تصميم مصر داده طی مسافت

ص: 264

میفرمود تا آن راه در نوشته (1) در عاشر محرم وارد دارالملك مصر گشت . و سه روز از رنج راه و کلفت (2) سفر آسوده شد.

پس يوسفرا ببازار بیع و شری آورد و کرسی در سعه بازار نهاده آنحضر ترا برفراز آن جای داد ، آفتاب جمال همایونش چون برزبر (3) کرسی طالع گشت و شعشعه جبين مبارکش از حوزه بازار ساطع شد ، مردم از هر کرانه (4) ، گروه گروه انبوه شدند، و تماشای یوسف را پای بر دوش هم مینهادند ، و بر روی هم می افتادند ، که آنك در بازار دیدار آفتاب میدیدند ، و نظاره ستاره میکردند . آنگاه بفرمان مالك منادی ندا كرد كه : من يشترى هذا الغلام الحبيب ؟ من يشترى هذا الغُلام اللبيب (5) آنحضرت با منادی گفت که این چنین بگو من يشترى هذا الغلام الكتيب من يشترى هذا الغلام الغريب (6) و آن آفتابرا هر لحظه مشتری زیادت بود و آن در شاهوار (7) را خریداری می افزود ، چندانکه شورشی عجیب و غلغله غریب در میان مردم پدید شد یوسف بدان هنگام هایل (8) نظاره میکرد وبر آفتاب عارض ستاره میبارید فرعون مصر در آنزمان ریان الولید بود، چنانکه مرقوم افتاد و فوطیفار نامی وزیر وامیر لشگر داشت ، وفوطیفار را بلقب عزیزی می نامیدند و او را زنی بود، ملقب بزلیخا که نامش راعیل بنت عائیل است . و عائیل یکی از صنادید مصر بوده ،

على الجمله زليخا عزيز را بخریدن یوسف ترغیب فرمود ، وزر و زیور خویشرا بدو تسلیم نمود ، تا عزیز نیز چیزی بر آن افزوده آن در گرانبها را بیهایی گران از

ص: 265

مالك بن بن ذعر ابتیاع فرمود و بیدرنگ بخانه آورد. وقال الذى اشتريه من مصر لامرأته أكرمى مئوية على أن ينفعنا أو نتخذه ولداً (1) پس زلیخا يوسفرا از جان جای داد، و از دل منزل کرد و هر روز که آفتاب جمالش مطالعه فرمودی ، دو چندان بر مهرش افزودی ، تاپیمانه وجودش یکباره از صهبای (2) عشق سرشار شد ، و پای اصطبارش از کار بماند بفرمود : تاجی گوهر آگین (3) ، که سزاوار سلاطین بود بپرداختند و نیز طوقی از زر ضع بدرو گوهر بساختند ؛ خاص از برای سرو گردن یوسف ، و هفتاد دست جامه گوناگون بدوخت و بنوبت در وی پوشانید و هر روز آتش شوقش در دل و جان بیشتر افروختی ، وخرمن صبر و شکیب زیادت سوختی چندانکه دیگر نتوانست آرزو را عنان بر تابد و در کنار چشمه حیوانی تشنه بیارامد. ناچار باستعارت و کنایت احوال دل شیفته را در حضرت معشوق معروض میداشت ، و بایما و اشارت نقاوة (4) عصمترا بشارت وصال میفرمود.

یوسف علیه السلام چون این راز باز دانست ، والتهاب خاطر زلیخا را تفرس کرد یکباره دامن در چید و اجتناب از وی فرض شمرد، کناره جستن آنحضرت بیشتر مایه سورت شوق و حدت (5) خاطر زلیخا گشت ، چندان که در عشق یوسف بیچاره ماند ناچار پرده از راز برگرفت و بادایه خویش این سخن در میان نهاد ، و گفت هر چند در حضرتش نیاز برم نازنینم و چندانکه عرض انكسار (6) کنم استکبار یابم دایه از این سخن در عجبماند ، گفت ای زلیخا این چه سخن است سنگ خاره (7) در هوای روی تو خونخواره شود و ستاره با آتش عشق تو بیچاره گردد . چگونه باشد

ص: 266

که یوسفرا نتوانی شیفته خودسازی و فریفته خویش فرمائی: زلیخا گفت همانا از کبریای اینغلام عبری بیخبری ، او تا کنون چهره من نبیند و بجانب من نظاره نکند ، و نداند که من تابنده آفتابم یا تیره سحاب ، از هر جانب باوی مواجهه کنم بجانب دیگر بیند و از هر در با او بیرون شوم بسوی دیگر در شود.

دایه گفت چاره اینکار آن باشد که قصری دلپذیر بر افراخته ، از شش سوت صورت تو در آن نگار کنند، آنگاه بر آن بنا در آمده یوسف را طلب فرمایی چون حاضر شود، بهر طرف نگران باشد، نظاره تو خواهد بود ، لابد شیفته جمال تو گردد و از پی وصال تو کوشد.

زلیخا را این سخن مرکوز خاطر گشت و بفرمود کاخی ملکانه و مصور برافراختند و تمثال او را بایوسف با اتصالات گوناگون مظل (1) بیکدیگر ساختند ، و بساطی در خور عیش گسترده ؛ سریری مرصع بنهادند.

زلیخا بهنگام بدان بنادر شد ، و بدان تخت بنشست و چندانکه از حلی و زیورش میسور و مقدور بود، بر تن راست کرد.

آنگاه یوسف را بیهانۀ طلب داشت و چون آنحضرت بدانجا در رفت بفرمود ابواب قصر را که بشماره هفت بود بربستند و چون یوسف نزديك وى شد ، بيمحابا در قدم وی افتاد ، سخت بگریست و در انجاح مطلب زيادت الحاج (2) فرمود كما قال الله تعالى:

﴿وراودته التي هو في بيتها عن نفسه وغلقت الأبواب وقالت هيت لك قال معاذ الله ﴾ (3).

ص: 267

گویند زلیخا را در آنخانه بتی بود، چون قصد یوسف کرد پرده بر صنم گذاشت یوسف گفت: چرا ویرا پوشیده داشتی؟ زلیخا گفت اينك معبود منست شرم دارم که با حضورش بدین مهم پردازم یوسف گفت آیا تو از صنمی شرم کنی من از خداوند صمد آزرم ندارم؟ ای زلیخا از سلاله (1) اسرائیل و نتیجه خلیل اینگونه عصیان بظهور نرسد اينك شوهر تو فوطیفار جز ترا هیچ از من دریغ نداشته و ثروت خویش را خاص من پنداشته مرا نزد خدا و خداوند خائن مخواه و لقد همت به و هم بها لولاان رای برهان ربه﴾ (2) همانا اگر نه عصمت و نبوت مانع بودی هم يوسف قصد زلیخا کردی.

على الجمله آنحضرت خود را از دست زلیخا خلاص داده بشتافت و بهر میرسید گشاده میافت، و زلیخا از دنبال وی استعجال میفرمود تا بدروازه هفتم برسید و دامن پیراهن یوسف بدستش آمده فرو کشید که او را بجای دارد آن جامه پاره شد و یوسف از آنخانه بیرون رفت ناگاه عزیز را بر دریافتند کما قال الله تعالى ﴿ واستبقا الباب وقدت قميصه من دبر والفيا سيدها لدى الباب ﴾ (3) چون عزیز ایشانرا دهشت زده و پریشان دید دانست که چیزی در میان بوده اراده پرسش نمود زلیخا برای برائت خویش پیش تاخت و گفت ما جزاء من اراد باهلك سوء (4)

چه باشد جرای کسی که با خاتون تو دل بدکند و بخیانت با وی نگرد پیکر عزیز از استماع این سخن در بوته (5) غیرت گداختن گرفت ، و بر آن شد که با شمشیر سزای یوسف دهد : لکن چون طهارت و عصمت وی میدانست ، با آنهمه غضب بدانکار عجله نجست ، و لختی در عجب بماند و با یوسف گفت این چه

ص: 268

کفران بود که در پاداش نعمت و رزیدی ، و این چه خیانت که در حق خاتون من اندیشیدی یوسف گفت: هي راودتني عن نفسي (1).

اى عزيز من عصیان در اینحضرت رواندارم و کفران نعمت نیندیشم اينك عمتو را طفلی چهار ماهه در مهداست از وی باز پرس تا قصه ما باز گوید عزیز گفت: این چه سخن باشد و طفل چهار ماهه چون سخن گوید: یوسف گفت خداوند متعال قادر است که طفلیرا سخن گفتن بیا گاهاند ، و بنده بیگناه را از آسیب تهمت برهاند. پس عزیز روی بدان كودك كرده صورت این حال باز جست بمفاد: شهد شاهد من أهلها . (2) آن كودك بسخن آمد و گفت پیراهن یوسف گواهی بر این . گناه دهد اگر آن پیراهن از پس دریده بود پیداست که زلیخا از دنبال یوسف دویده و دست آخته (3) جامه او را از عقب پاره ساخته و اگر پیراهن از پیش روی چاك دارد زلیخا از معصیت پاك باشد ، همانا یوسف بدو دویده و او بمدافعه پیراهنش دریده: فلما رأى قميصه قد من دبر (4)

چون عزیز در پیراهن نظر کرد، و آن دریدگی در پس پیراهن یافت معلوم کرد که یوسف معصوم بوده و زلیخا بنا شایست مبادرت فرموده پس با او عتاب آغازید و بیم عذابش داد؛ و برای اینکه این قصه گوشزد خاص وعام نشود يوسفرا گفت ﴿ أعرض عن هذا ﴾ (5) بگذار از این ماجرا و اینحکایت با کس مگوی و با زلیخا گفت

واستغفري لذنبك (6)

برای این گناه عذر از یوسف بخواه و از ملامت اهالی مصر این راز پوشیده

ص: 269

داشت ، باشد که بدنام خاص و عام نگردد ولیکن از آنجا که عشق با نیکنامی بر نتابد و مستی با مستوری بر نیاید در زمانی قلیل این قصه دستخوش (1) صغيرو کبیر گشت زنان مصر اینر از بدانستند ، و زبان بشناعت در از کردند که زلیخا با شوهری چون فوطیفار كه اينك مملکت گذار است و جمالی چون نگارخانه بهشت و بهار، دل بغلامی عبری داده و دین و دنیا در راه او نهاده كما قال الله تعالى وقال نسوة في المدينة امراة العزيز تر او دفتها عن نفسه (2)

و آتزنان بانوان خاصان ریان الولید بودند از جمله خاتون سرای امیر دربار و شرابدار و خوانسالار و دوات دار و زندانبان بود که در موضع عين شمس (3) با هم نشسته و این سخنان گفتند.

چون این خبر بزلیخا آمدسخت اندوهناك شد و بفرمود تا مجلسی در خود ضیافت بیار استند و ایشان را دعوت نموده حاضر ساخت و هر يك را ترنجی بدست داده کاردی بر کف نهاد كما قال الله عزوجل ﴿ وانت كُل واحدة منهن سكيناً ﴾ (4) آنگاه سر دموی یوسفرا شسته و شانه زده با مشک و عنبر معطر ساخت و جامه های زرتار دروی پوشانید و تاجی گوهر آگین بر سرش نهاد ، و کمری مرصع بر میانش بست ﴿ وقالت اخرج عليهن فلمار أبنه أكبر نه وقطعن أيديهن ﴾ (5)

چون یوسف نقاب از آفتاب چهره برگرفت ، و برایشان گذشت، و از شعشعه جمالش انجمن آنجماعت متلالی گشت زنان مصر چنان محو آن جمال و شیفته آن دیدار گشتند که دست از ترنج نشناختند ، و انامل (6) خویش را بحدود کارد مجروح ساختند.

ص: 270

﴿ وقلن حاش لله ما هذا بشرا ان هذا الاملك كريم ﴾ (1)

﴿زلیخا﴾ گفت: این آن کسی است که، در عشق او مرا ملامت میکردید ، و این آنکس است که هر چند در حضرتش عرض نیاز برم نخوت (2) و ناز بینم و هرچه در مسکنت كويم ، كبر سلطنت یا بم ﴿ ولئن لم يفعل ما آمره ليسجنن ﴾ (3)

زنان مصر در کار او و عشق صدیق تصدیق کردند و گفتند: اينك ما او را بدولت وصل تو دلالت کنیم ، و بعذاب زندان بیم فرمائیم ، هر گاه نصیحت مارا نپذیرفت ، و بفضیحت زندان تن در داد، مکروه نباشد ، زیراکه ذل غل و محنت بند ، او را نرم کردن سازد ، و در کمند آرد .

پس از آن زنان برخاستند و از بی یوسف شتافته او را بخویش خواندند ، و چندانکه دانستند بیم و امید دادند ، و هر چه توانستند و عدو وعید کردند، ﴿ قال رب السجن احب الى مما يدعو ننى اليه ﴾ (4)

یوسف گفت خداوندا ! من زندانرا از آن بیشتر دوست میدارم که این زنانم بدان دعوت کنند . وبمدلول ﴿فاستجاب له ربه﴾ (5)

مسئلت آنحضرت مقرون باجابت گشت .

و زلیخا چون دید از ذلت و مسکنت راه بمقصود نبرد ، آغاز غلظت و خشونت نهاد ، پس بنزد عزیز آمده گفت : کارمن از این غلام عبری بفضاحت کشید ، و محاسن حمیده ام بوقاحت و قباحت انجامیده ، اینک در این شهر زبانی نیست که بر آن از من داستانی نرود ، و داستانی نیست که در آن از من بیانی نباشد، اگر یوسفرا يك چند روز در زندان کنی و بندگران نهی ، باشد که مردم گویند این خیانت با

ص: 271

غلام عبری بوده ؛ و این جسارت او فرموده والاخاطرش رنجه نمیداشتند و در شکنجه اش نمیگذاشتند این سخن سخت عزیز را دلپذیر افتاد ، چه در آن میاندیشید که نام خاتون خویش نیکوکند ، وازدهان آلودگیها ، پاکش سازد پس بند آهن برتن مبارك يوسف نهاده بزندانش فرستاد، آنحضرت هفت سال مقیم زندان بود و بمفاد ﴿ و دخل معه السجن فتيان ﴾ (1) خوانسالار ریان الولید که مجلت﴾ نام داشت و شراب دارش که یونا﴾ خوانده میشد متفق شدند که ریانرا زهر مذاب (2) در مشروب و مأكول تعبیه (3) کرده هلاکش سازند، ریان این معنی را از وجنات احوال ایشان تفرس فرمود . مقرر داشت تا عزیز ﴿یونا﴾ و ﴿مجلت﴾ را بزندان برده بدارد ، آنگاه که بی شایبه کدورت حقیقت حال روشن گردد بحسب واقع بكيفر و پاداش رستد، پس عزیز ایشانرا باخانه آورده بزندانبان یوسف بسپرد ، تا هم در پهلوی یوسفشان برده مقید و مغلول ساخت .

دیدم که آنرا سه شاخ بود و خوشه های انگور رسیده داشت ، من آن خوشه های انگور را گرفته در جام فرعونی بفشردم ، و بدست ریان دادم تا نوش کرد ﴿قال أحدهما الى أراني أعصر خمر﴾ (1) آنحضرت شرابدار را بقرب شهریار نوید (2) داد و فرمود سه روز دیگر ریان با تو مهربان گردد ، و ترابنزد خویش خوانده بخدمت پیش بگمارد ﴿وقال الاخرانی اراني أحمل فوق رأسى خبزا تأكل الطير منه﴾ (3) و مجلت که خوانسالار فرعون بود عرض کرد که من چنان دیدم که سه سبد سفید برسر دارم ، وسید زبرین آکنده از نان ، و مرغان هوافراهم شده از آن نانها میر بودند و میخوردند بمدلول: ﴿واما الاخر فيصلب فتأكل الطير من رأسه﴾ (4) یوسف گفت. نیز آن سه سبد سه روز باشد که چون بگذرد ، سرترا از تن بر داشته تنت را بردار خواهد کشید و خوانسالار از این سخن بترسید و گفت: من خوابی ، ندیدستم ، بلکه این کلماترا بجهت آزمایش تو بهم پیوستم یوسف گفت ﴿قُضِى الأمر الذى فيه تستفتيان﴾ (5) جزاینکه گفتم نخواهد بود؛ و در این تعبیر تغییری راه نخواهد یافت وبمفاد ﴿وَقَالَ الَّذِى ظَنَّ أَنَّهُ ناجِ منهما اذكرني عندربك﴾ (6) يوسف با شرا بدار ریان گفت که چون بنزديك فرعون شتافتي و مرتبت سابق در یافتی مرادر حضرت اویاد کن و بگو اينك پنجسال است مردی عبری بیگناه در سلاسل (7) و اغلال باشد بلکه از این تنگنایم رهایی دهد ﴿یونا﴾ فيصل (8) این خدمت را برذمت گرفت: چون سه روز از این واقعه منقضی شد و ریان بدانست که : خوانسالار خائن بود ، و باغوای بعضی از صنادید دولت فریفته شده و در حق ولی نعمت کیدی اندیشیده

ص: 273

بفرمود ، سرش بر گرفتند و تنش بردار زدند و شرابدار را بتشریف ملکی امیدوار ساخته خدمت سابق بدو تفویض فرمود، لكن بعد از خلاص از ضجرت (1) زندان و اختصاص بحضرت ریان، یوسفر افراموش کرد ، كما قال الله تعالى ﴿ فَأ نسيه الشيطان ذكرر به فلبث في السجن بضع سنين ﴾ (2) جبرئيل بنزدیوسف آمد الله و گفت : ایصدیق ! خدایت سلام میرساند و میفرماید ، باك نداشتی که جانب ما بگذاشتی و با مخلوق استعانت بردی ؟ در ازای این فراموش کاری یکچند دیگر (3) خامل زندان خواهی بود ، و از اینروی چون شرابدار از ذلت بدولت اتصال یافت و ادبارش باقبال بدل شد ، یوسف را فراموش کرده تا گاهی که دریای کرم بجوش آمد ، و سحاب رحمت متقاطر گشت، روح الامینش ایندعا تلقین فرمود ، ﴿ یا الله اسئلك بمنك العظيم وإحسانك القديم ﴾ و آنحضرت ابندعا وردمیداشت .

تاشبی فرعون در خواب دید که : برکنار رود نیل ایستاده ناگاه هفت گار فربه از رود بیر نشده هفت گاو لاغر از دنبال آنها بر آمد، و گاوهای لاغر گاو های فربه را بخوردند، فرعون دهشت زده از خواب برآمد، و چون دیگر باره در خواب شد، چنان دید که : هفت خوشه گندم بزرگ از یکسان برآمده؛ و هفت خوشه كوچك كه از باد مشرقی افسرده بود ، از پی آن بر آمد و خوشه های دانه دار ، را ببلعید و بخشکانید.

صبحگاه چون ریان جامۀ خواب بگذاشت کهنه (4) و معبرین را طلبداشت وصورت واقعه تقریر فرمود وطلب تعبیر نمود . چون طائر خاطر ایشان از وصول بدین معنی قاصر بود : قالوا اضغاث احلام و ما نحن بتأويل الاحلام بعالمين (5) گفتند : این خوابهای شوریده را چه تعبیر باشد که ما بیان کنیم؟ همانا از تخییلات باطله و پندار

ص: 274

های کاذبه است ﴿یونا﴾ را که در آن انجمن حاضر بود ، با خاطر آمد که : اينك دو سال است حدیث یوسف و زندانرا فراموش کرده، و وصایای او را عرضه نسیان ساخته پس قدمی پیش گذاشت و معروض حضرت زیان داشت که انا انبتكم بتأويله :

(1) من تعبیر اینخوا برا کشف کنم و قصه یوسف و تعبیر خواب خونسالار (2) و خود را تقریر کرد ، و از ریان دستوری گرفته بزندان آمد و گفت : ﴿ أيها الصديق افتنافي سبع بقرات سمان يأكلهن سبع عجاف وسبع سنبلات خضر و أخر يابسات (3) یوسف گفت که : گاوهای فربه و خوشه های سبز عبارت از توفیر زراعت و خصب نعمت است، و گاوهای لاغر و خوشه های خشک تنگی قحط و باری غلاست ، حاصل آن باشد که مردم هفت سال بادعت (4) عيش وسعت حال بزیند ، و هفت سال دیگر در نسکال (5) عسرت و ضیق معیشت باشند، پس می باید در هفت سال نخستین در توفیر زراعت وحرانت جدی تمام کنند ، و هنگام حصاد از آنچه ناگزیر باشند درویده و میده (6) کرده بکار برند ، وزیادت را همچنان با خوشه ذخیره گذارند تا چون هفت سال قحط فراز آید (7) بی نیاز باشند. همانا چون دانه در خوشه بود از آفت مصون ماند .

﴿یونا﴾ چون بر اینحال دانا شد. بحضرت ریان آمده شرح آن تعبیر تقریر کرد و این معنی نيك خاطر نشان ریان گشت ﴿ وَ قَالَ المَلكُ انتونی به ﴾ :

(8) یوسف را طلب فرمود تا بگوش خویش مقالات او را اصفا فرماید. یونا

ص: 275

دیگر باره بنزديك يوسف آمده و گفت : برخیز تا بحضرت سلطان رویم که ذلت زندانرا (1) کران آمد. یوسف گفت: ای یونا ، تا بیگناهی من بر عزیز ظاهر نشود، از زندان بیرون نشوم ، اينك تو بنزد فرعون رفته بگوی تا بازیر سد که چه رسید آن زنانرا که دستهای خود را بریدند ؟ کما قال الله تعالى : فَلَمَّا جانَّهُ الرَّسُولُ قَالَ أرجع إلى ربك فاسئله ما بال النسوة اللاتي قطعن أيديهن

(2) در خبر است (3) که خاتم النبین صلی الله علیه وآله وسلم گاهی بدین آیه رسیده فرمود که : عجب می آید مرا از صبر و کرم یوسف ، وقتی که از روی تعبیر خواب ملك جستند. نفر مود بدان شرط گویم که از زندان بیرو نشوم ، و چون فرعون او را طلب داشت سرعت ننمود؛ بلکه اجابت نفرمود.

على الجمله یوسف پیغام بایونا بگذاشت و او بنزد فرعون آمده معروض داشت ، ریان از این سخن در عجبماند، و آنز نانر اطلب فرمود و از آنحال سؤال نمود گفتند : حاش لله ما راجز پاکدامانی و عصمت از یوسف مشاهدت نرفته.

وزلیخا گفت: الآن هویدا شد راستی ، همانا شد راستی، همانا من او را بوصال خویش طلب مینمودم و او گریزان میبود کما قال الله تعالى : ﴿ قالت امرأة العزيز الآن حصحص الحق﴾

(4) عزیز چون زلیخا را چنان دید که در نظر ریان بگناه خویش اعتراف کرد، او را از کمال انفعال طلاق گفته از خود دور ساخت و ریان چون حصافت عقل وصیانت طبع (5) و دیانت فطری یوسف بدانست در شگفت ماند و با خود گفت بهتر آن باشد که مهم خویش با چنین کس گذارم .

پس رهواری نرم رفتار (6) با تشریفی شاهوار ؛ بطلب او بزندان فرستاد ،

ص: 276

یوسف سروروی بشست ، و موی شانه زده جامه بپوشید و بر نشست، زندانیان که با دیدار یوسف استیناس داشتند آغاز سوگواری نهادند، آنحضرت ایشانرا دلداری داده فرمود : اللهم اعطف قلوب الاخيار وقصر عليهم النهار .

و از مضیق زندان بسرای سلطان آمد فرعون او را تکریمی تمام نهاده بنزديك خویش جای داد و گفت انك اليوم لدنيا مكين امين (1).

و از هر جانب و هر در پرسشها و نوازشها نمود.

جنيبت (1) دوم سوار شود و منادیان از پیش رویش ندا کنند ، وخلق را اعلام فرمایند که آداب جلالت آنحضر ترا فر و نگذارند و گفت مراجز تخت سلطنت بر تو تقدمی نباشد بسته ترا نگشایم و گشاده ترا نبندم ، و بدست آن حضرت بشرف اسلام فائز گشت و تشریف ایمان در پوشید. آنگاه ﴿اسنت﴾ دختر ﴿فوظیفرع﴾ (2) کاهن را برای یوسف خواستاری نمود، و بزنی نزدوی فرستاد، و در سال چهارم وزارت آنحضرت (منسی) از وی متولد گشت و این نام بمعنی فراموش باشد ، کنایت از آنکه خداوند. باری محنتهای گذشته را فراموش ساخت.

و سه سال بعد از ولادت منسی پسری دیگر بوجود آمد، و یوسف نام او را افرائیم خواند که هم بزبان عبری بمعنی کثیر الذریت است ، و بقال چنان گرفت که چون در اينملك زحمت کشیدم خداوند مراکثرت بخشید مقرر است (3) که چون عزیز وداع جهان گفت ریان را از زلیخا یاد آمد و بر حال آن حریق در عشق صدیق ترحم فرمود ، یوسف را گفت که از قانون مروت و آئین فتوت بعید باشد که تیره روزیرا تابش آفتاب دریغ داری و تشنه کامی را راه بدریا نگذاری چه باشد چشمی که در هوای تو سفید شده؛ بلقای تو روشن شود ، و خاطری که در هجران تو پژمرده با دیدار تو گلشن گردد.

یوسف بایرام ریان و الهام یزدان زلیخا را بحباله نکاح در آورده با وی

بستر شد، و هنوز دو شیزه بود چه عزیز دست تصرف از وی کوتاه داشتی و بعلت عقم وعنن (4) طريق زناشوئی با وی نگذاشتی، على الجمله چون زلیخا با يوسف پیوست چهل ساله بود، و از امتحانات عشق پیری فرتوت مینمود (5) ، ببرکت آنحضرت جوانی از سر گرفت وزندگانی نو یافت ، لعل نوشینش که هم

ص: 278

پایه خزف گشته بود (1) باز همسایه عقیق شد و گلبرگ جمالش که رنگ زریر (2) پذیرفته دیگر باره گونه شقیق گرفت و این قضیه در سی و دو سالگی یوسف در سال دویم وزارت آنحضرت بود و چون چندی بر این مقدمات برگذشت سالهای نعمت و رحمت فراز گشت ، و بمدلول : ﴿مكنا ليوسف فى الارض يتبوء منها حيث يشاء﴾ (3)

آنحضرت بر تمامت مملکت مصر فرمانگذار بود ، پس از شهر خارج شده در بلدان و امصار مملکت سیر فرمود ، و در هر آبادانی بنیانی استوار بنا نمود تا عرصه رحيب و پهنه خصيب بود (4) بيوت دور را بغلات و حبات موفور معمور داشت و در هر شهر دانه ها را در میان خوشه منبر ساخته قوتى اندك بمردم میگذاشت تا سالهای فراخی در گذشت و ایام تنگی برسید بلای غلا بالا گرفت و بلیسه قحط دو چار شد مردم مصر در سال نخستین چندانکه سیم و زر داشتند در خدمت یوسف برده در بهای گندم بدو سپردند و سال دویم به پیرایه و حلی (5) پرداختند ، و هر چه یافتند سرمایه قوت ساختند، و در این سال سنگ و میزان را برکران گذاشتند و پیمودن گندم وحبوبرا باصاع (6) مقرر داشتند.

و در سال ششم پیوند از زن و فرزند بریدند و بهای ایشانرا مایه جمعیت روزگار پریشان ساختند چون سال هفتم فرارسید دیگر هیچکس را چیزی دسترس نبود ، لابد نفس عزیز را بهای حنطه و مویز کردند، و خط رقیت (7) وعبدیت بیوسف سپرده ، بکیفر آنکه او را بنده پنداشتند بنده او گشتند.

ص: 279

چون سال هفتم برگذشت و ایام ابتلا و بلای غلاسپری گشت ، آنحضرت اسباب زراعت وحرانت مهیا کرده مردم را بزرع کردن دعوت فرمود و مقرر داشت که بهنگام حصاد (1) از پنج حصه ، يك حصه بهرۀ فرعون باشد ؛ و این ضابطه در آنملك بر قرار ماند آنگاه بنزديك ريان آمده باوی گفت اينك خزانه تورا کرانه پیدا نیست و تمامت رعیت بسلامت باقی است مرد و زن این مملکت در دل رقیت وقيد عبوديت تواند لکن شرط آزاد مردی آنست که : ایشانرا آزادکنی و از مال ومایه (2) ایشان یاد نیاوری ریان گفت من هرگز از رضای تو پیشی نجویم و آنچه فرمائی جز آن نگویم زمام این ملک در کف کفایت تست ، بهر سوی میخواهی میکش ، يوسف علیه السلام مردم را طلب داشته هر چه از ایشان ستده بود باز گذاشت و همگی را آزاد ساخته بنواخت، و این سخن آویزه گوش جهان و افسانه زبان جهانیان گشت .

صیانت (1) ضمير ممتاز بود ولیعهد خود نمود و اندرزهای نیکو فرموده رخت بسرای دیگر برد. ربرد و مدت ملکش در مملکت چین هیجده سال بود .

و ایشان ده تن مردان درشت اندام مهیب خلقت بودند که چون بمصر در آمدند ، مردم از دیدار ایشان در عجب ماندند.

على الجمله چون بحضرت یوسف شدند مردی خوبروی دیدند که حکومت نشسته و عصابه مرصع (1) بر پیشانی بسته، طوق زرین بگردن در انداخته و جامه های ملکی بر تن راست کرده ایشان درود فرستادند و بآئین خویش سلام دادند و چون مدت مهاجرت متمادی بود ، ویرا نشناختند اما آن حضرت ایشان را بشناخت كما قال الله تعالى : ﴿ وَ جاءَ اخوة يوسف فدخلوا عليه فعرفهم وهم له منكرون﴾ (2).

یوسف گفت شما چه کسانید و از کجا بدین زمین افتادید گفتند ما از سکنه کنعانیم چون بلای قحط بر ما استیلا یافت ، بیچاره ماندیم پس بامید بخشایش و نوازش تو از کنعان بیرون شدیم چه صیت (3) بذل وجود تو افسانه خاص وعام است یوسف گفت دیدار شما با تجار مشابهت ندارد همانا از جاسوسانید و از برای فحص اوضاع مملکت ببهانۀ ابتیاع (4) غله بدین عرصه قدم زده اید ایشان بنیاد (5) ضراعت نهادند و گفتند ایعزیز ما پیغمبر زادگانیم مگر حدیث کرامت اسرائیل و بزرگواری ذبیح و خلیل معروض حضرت نیفتاده باشد یوسف گفت چندتن فرزند بود، گفتند: ما دوازده تن پسران یعقوب بودیم که یکی در کن (6) طفولیت و سن شباب بچنگال گرگ نیست و نایاب شد ، و اکنون قریب چهل سالست ، که پدر ما و تاقی (7) تنگ و تاريك ساخته و در آن نشسته ، و در فراق او میگرید ، و نام آن

ص: 282

بنیانرا (بیت الاحزان) گذاشته و آن دیگر ﴿بنیامین است که از مادر یوسف ﴿راحیل﴾ بوجود آمده ، اور انیز پدر ما از خود جدا نمیکند، و دیدار او را بدل فرزند گم گشته می پندارد . اينك ماده تن دیگریم که باینجانب شتافته ایم ، و مراد خویش در حضرت عزیز یافته ایم . یوسف گفت آیا در این شهر کسی باشد که صدق مقال شما را تصدیق کند ، گفتند : ایعزیز ما مردمی غریب میباشیم که برای تحصیل چند روزه قوت بدین حضرت پناه جسته ایم ، گواه از کجا آوریم؟

یوسف گفت : سخن همانست که گفتم شما جاسوسانيد ، شما را بامتحان در زندان بدارم تا اگر راست گفته باشید برادر کوچکتر خود را بدرگاه حاضر سازید والا سوگند بزندگانی فرعون که شما را بسزای خود رسانم، و ایشانرا سه روز در زاویۀ زندان محبوس بداشت روز چهارم دیگر باده بدر گاهشان حاضر اخته فرمود : از آنروی که من خدا ترس و پرهیز کارم یکی از شما را بسته بدارم و دیگر انرا آزاد سازم، بروید و برادر كوچك خود را بیاورید تا بدانم راستگویانید ایشان بزبان عبری یکدیگر را ملامت میکردند و میگفتند : این مکافات آن بد باشد که با برادر اندیشیدیم. (راوین) گفت: من باشما نگفتم : اين كودك بيگناه را مظلوم نخواهید از من نپذیرفتید. اينك خون اوست که جوش بر آورده و با ما در آویخته يوسف سخن برادرانرا فهم میکرد و خود را با ایشان آشنا نمیساخت روی از ایشان برتافته بزاویهٔ بشتافت و بسیار بگریست ، وروی خود را شسته باز آمد . آنگاه فرمود تاسمعونرا پیش روی برادران گرفته بند بر نهادند، و گفت تا بضاعت ایشانراقیمت کرده ، در ازای آن گندم بدیشان دهند؛ تا رفته دفع قحط از عیال واطفال خود کرده برادر کوچکتر را بیاورند. بضاعت ایشان مساوی دویست دینار بقیمت رسید . پس يوسف بفرمود : هر يك تن را يك شتر بار گندم دادند و گفت : بنهان جوال هر کسرا با گندم میانبارند ، زر او را در میان جوالش گذارند و برای توشه راه نیز چیزی علاوه دهند . و لما جهز هم بجهازهم قَالَ ائْتُونى بأخ لكم مِن أَبيكُم : (1)

ص: 283

پس اولاد یعقوب سمعونرا در بند گذاشته بار بر بستند و بکنمان آمدند بحضرت پدر شدند. یعقوب گفت: در میانه سمعونر انمی بینم آیا اور اچه افتاده؟ ایشان قصهٔ مصر تا بآخر باز گفتند یعقوب سخت اندوهناك شد و گفت مرا بیفرزند خواهید گذاشت يوسفرا برديد وسمعونرا نیاوردید ، اینک بنیامین را میخواهید از من بگیرید عزیز مصر چه دانست که شما را برادر دیگر باشد ؟ گفتند: ای پدر بزرگوار ، او چنان از ما سؤال کردی که گویا یکی از اهل ما بودی : ما نتوانستیم این راز باوی پوشیده گذاشت ، و نیز چه دانستیم که بنیامینرا از ما طلب خواهد داشت ؟ یعقوب ناچاراب بر بست ، و در حرمان (1) سمعون نیز محزون نشست . پس فرزندان یعقوب بر سر بارهای گندم آمده جوالها بشکافتند و هريك بضاعتی که بهای گندم کرده بودند در میان باریافتند، از این معنی سخت شگفت ماندند ؛ نزد پدر رفتند و گفتند : یا ابانا ما نبغي هذه بضاعتناردت الينا : (2)

ای پدر بزرگوار ؛ کرامت عزیز مصر چه از این زیاده باشد ، که ما را در

این قحط سال گندم داده و بها نگرفته ! اينك بضاعت ما در میان بارهای ماست ! یعقوب درباره عزیز دعای خیر فرمود .

آنگاه ﴿راوین﴾ قدمی پیش گذاشته معروض داشت که : ای پدر ، اگر برادر کهتر (3) را با ما گذاری ، زود باشد که کام روا از خدمت عزیز باز آیم وسمعونرا نیز باز آورم و نمیر اهلنا و نحفظ اخانا و نزداد کیل بعير

(4) و اگر جز این باشد دیگر دیدار عزیز نخواهیم دید ، ﴿وسمعون﴾ بكنعان نخواهد آمد: فأرسل معنا أخانا تكتل وانا له لحافظون :

ص: 284

(1) واگر بدانچه گفتم وفا نکنم ، منکه راوینم ، بدان رضا دادم که در ازای بنیامین دو فرزند مرا مقتول سازی یعقوب گفت : ایفرزندان چگونه شما را بر بنیامین امین دانم و او را با شما گذارم؛ نه برادرش نیز سپرده شما بود ؟ و اينك هنوز در آرزوی دیدار او سوگوارم مگر او را بخدای بخشنده سپارم که دیگر بارش با سلامت بمن آرد فالله خير حافظا و هو ارحم الراحمين (2)

و چون آن گندم که از مصر آورده بودند، بنهایت رسید ؛ یعقوب پیمانی

مؤکدیذکر خدای از فرزندان بگرفت. فلما اتوه موثقهم (3):

بنیامین را با ایشان روانه فرمود ، یهودا گفت : ای پدر ! من ضمانت میکنم که این طفلرا بسلامت باز آورم. یعقوب فرمود ؟ اکنون که روانه میباشید ، از اشیای این دیار ارمغانی (4) برای عزیز فراهم کنید و بهای گندم با خود ببرید ، و آن بضاعت که در میان جوالها بودهم با خود برده باشید ، چه باشد که باشما احسان نکرده اند، بلکه به نسیان بجامانده اند . وقال يا بنى لا تدخلوا من باب واحد (5)

و گفت : از یکدروازه داخل مشوید ، تا مردم بر دیدار شما شگفت نمانند و بر وقامت (6) شما را از چشم بد آفت نرسد ، پس ایشان قدری شهد وروغن بلسان وادويه ومر (7) وجوز (8) و بادام برای ارمغان مهیا ساخته با بنیامین بجانب مصر آمدند و هر چند کس از دروازه من حيث امرهم ابوهم (9)

ص: 285

داخل شدند . و بمفاد ﴿ولما دخلوا على يوسف﴾ (1).

با حضرت صدیق آمدند یوسف علیه السلام چون برادران را یافت که با (بنیامین) بدرگاه شتافته اند . یکی از خاصان خویش را طلب داشته فرمود که : ایشانرا در سرای من جای ده . پس خورشی خوب گوارش ، ونزلی مهنا (2) مهیا کن ، که چاشتگاه ، من با ایشان ناهار خواهم شکست (3) وی بفرموده او عمل کرده ایشانرا در سرای آنحضرت فرود آورد ، فرزندان یعقوب هراسناك شدند ، و گفتند : برای آن بضاعت که در جوالهای ما بود، ما را بدینجا آوردند که، بعبودیت نگاه دارند ، واحمال و اتقال (4) مارا بغارت برند پس نزد خوانسالار یوسف آمده آغاز ضراعت نهادند ، و گفتند : آن بضاعت بی آگهی مادر جوالها اندر بود ، اينك باز آوردیم ، و بهای گندم جداگانه آماده ساخته ایم. خوانسالار گفت سلامت باد شما را ، از اینگونه مضطرب چرائید که از عزیز جز نیکوئی نخواهید یافت . آنگاه رفته سمعونرا نزد ایشان آورد ، و آب حاضر ساخته تا پایها بشستند ، بدان سان که رسم میزبانان باشد پس فرزندان اسرائیل آسوده شده هدیه که آورده بودند ، بنظام کردند ، ودستار حضرت ابراهیم را که یعقوب برای عزیز انفاذ (5) داشته بود ، با نامه آنجناب برزبر هدیه نهادند .

چون چاشتگاه یوسف بدانسرای در شد ، ایشان پیش رفته جبین مسکنت بر زمین سودند ، و آن پشکشیها ییش گذرانیدند ، یوسف علیه السلام چون چشمش بر خط و خاتم پدر افتاد ، دلش ماتم از سر گرفت، و چهره از برادران برگاشته (6) روی بر آن نامه گذاشت ، وزارزار گریست، آنگاه بمجلس آمده بنشست ، وایشانر اطلب فرموده بنشانید، و گفت تاشش خوان طعام حاضر کرده هر خوانی نزد دو تن نهادند

ص: 286

و چون مصریانرا مکروه خاطر بود که باعبریان طعام خورند.

(بنيامين) تنها بماند و بی اختیار بگریست : یوسف گفت : آیا تراچه پیش آمد که آغاز زاری نمودی ، بنیامین گفت که : ایعزیز مرا نیز برادری از مادر خویش بود اگر اکنون حاضر بودی با من طعام تناول فرمودی، از اینروی گریانم که او راگرگ بر بود ، و من اينك تنها مانده ام. یوسف چون اینكلمات شنید دیگر مجال شكيبائي نیافت ، بی توانی (1) برخاسته بخلوت خاص خویش شتافته چنان زارزار بگری که های های ، او را ساکنان سرای بیگانگان شنیدند . آنگاه روی خود شسته ، گونهٔ خويش باحال نخست آورده ، باز آمد.

و بنیامینرا گفت : چون برادر تو مفقود شده، من با تو برادری کنم و او را به نشستنگاه خویش خوانده نزديك خود بنشانید و باخوان (2) خود شريك ساخت. پس میان بنیامین و برادران مسافتی بادید آمد، چنانکه مقالات او را با یوسف نیکو فهم نمیکردند . چون آغاز خوردن گرفتند صدیق با بنیامین گفت که : حال پدر شما آن پیر کنعانی چون است و چگونه زندگانی کند، بنیامین گفت : چه میپرسی از حال هجران کشیده که اکنون قریب چهل سال است، در بیت الاحزان نشسته و چندان در فراق پسر گم گشته ، گریسته که اینک ديدگانش از بینش بازمانده ، یوسف گفت: هیچ دوست میداری که من یوسف گم گشته شما باشم؟ بنیامین گفت: طلب این لقمه زیاده از حوصله منست ، (3) لیکن نيك دوست داشتمی که عزیز را با خاندان خلیل انتسابی بودی.

یوسف گفت: ای برادر شادباش که من همان یوسف گمگشته ام که برادرانم از پدر دور ساخته در چاه انداختند، بنیامین چون این سخن بشنید ، زمانی محور مدهوش در جای بماند و چون با خود آمد خواست فریاد از دل تنگ بر آورد ، خودآمد یوسف گفت : ای برادر، این راز پوشیده دارد که، اکنون هنگام ابر از آن نیست.

ص: 287

بنیامین گفت ، واشوقاه واطول حزناه : واعظم مصیبتاه بفراقك . و بدامن يوسف در آویخته گفت : از این پس از تو جدائی نکنم ، و کرانه (1) نگزینم . یوسف گفت : اگر رضادهی در اینباب فکری اندیشم و ترا چنان بدارم که کسی را مجال سخن نماند. بنیامین گفت : حکم تر است ، آنچه پسندی روا باشد.

علی الجمله از این مقوله چون بپرداختند و کار خورش و خوردنی بساختند يوسف فرمود تا هر يك از اولاد یعقوبرا كسوتی (2) خوب و تشريفي مرغوب پیش گذاشتند ، و بارگیر ایشانرا چندانکه توان بود غله و حبوب مقرر داشتند . آنگاه پسران اسرائیل آن بضاعت پیش را که در میان بار خویش یافته بودند ، بعرض عزیز رسانیدند که ما از این راز آگاه نبودیم و این قضیه باز ندانستیم . آنحضرت فرمود مرا با این اشیا احتیاج نیست هم شما را باشد. پس پسران یعقوب شاکر و شاد خاطر. جوالهای خود را بر داشته چندانکه توانستند، از غله و حبوب بینباشتند (3) هم باشارت یوسف ، این کرت (4) نیز کارداران آنحضرت ، بهای گندم را در میان جوالها تعبیه (5) کردند ، وصاع زرینی که مرصع (6) باجواهر و در بود ، دربار بنیامین نهفتند و ایشان بی آگهی استرخاص را به تقبیل عتبه عزیز (7) اختصاص یافته ، از دروازه مصر بیرون شتافتند ، چنانکه: فلما جهزهم بجهازهم جعل السقاية في رحل أخيه (8) شاهد اینمقال است.

ص: 288

على الجمله چون لختی راه پیمودند (1) و مسافتی اندک در نور دیدند گروهیرا دیدند که از دنبال ایشان فرا رسید ثم أذن مؤذن ايتها العير انكم لسارقُونَ (2) .

شخصی بانگ زد که ای کاروانیان همانا شما دزدان بوده اید و بجای نیکی بد اندیشیده اید، احسان عزیز را عرضه نسیان ساخته اید ، جامی را که با آن فال زند و شربت زلال نوشد ، دزدیده با خود میبرید ایشان از این سخن دهشت زده و پریشان گشتند گفتند ما اولاد پیغمبرانیم و تاکنون اینگونه امور از ما بظهور نرسیده، شما با ماچه میگوئید و از ما چه میجوئید منادی گفت مشربه (3) ملك مفقود شده است، هر که آنرا بنزد من آرد، منکه منادیم ، ضامنم که یک شتر بار گندم بدو دهم اولاد یعقوب گفتند: تالله لقد علمتم ما حتنا لنفسد في الارض وما كنا سارقين (4).

ما دزدان نباشیم و فساد در ارض نکنیم ، اينك دهان شتران خويش را بسته ایم تا بزراعت و حرارت کس زیان نرسانند چگونه اینگونه امور از ما صدور یا بد کارداران عزیز گفتند اگر در این گفته کاذب باشید ، چه سزا یابید ، گفتند اينك بارهای ما جستجو کنید ، نزديك هر کس بیابید آنکس بقانون شرع ابراهیم ، بنده شما خواهد بود پس بار ایشانرا بزیر آورده بگشودند، و هر یکراجستجو فرمودند آخر الامر جام زرین را در بار بنیامین یافتند و او را گرفته بحضرت یوسف شتافتند ادران نیز جامه های خود را چاك زده از دنبال در آمدند و نزد عزیز روی برخاك نهادند ، یوسف گفت شما میگفتید ! ما اولاد پیغمبرانیم ، این چه ناشایسته است که از شما بظهور میرسد یهودا زبان اعتذار گشوده گفت ایعزیز ما این جرم از جریده

ص: 289

اعمال خویش نتوانیم سترد (1) اينك ما و آنکه این ناسزا کرده بندگان توایم یوسف گفت حاشا که من بی خیانتی شما را اهانت رسانم بلکه آنکس را که این سرقت کرده بعبودیت باز خواهم داشت ایشان گفتند: ان يسرق فقد سرق أخ له مِن قبل (2).

چه باشد که بنیامین جام زرین ملك دزدیده بود زیرا که برادر او نیز سرقتی کرده و مراد ایشان از این سخن حدیث کمر بود که عمه يوسف ويرا متهم ساخت ، چنانکه مرقوم افتاد پس یوسف : فرمود بنیامین را گرفته بداشتند و ایشانرا گفت اينك سرخویش گیرید که هیچکس را با شما سخنی نباشد پسران یعقوب با خود اندیشیدند که : پدر پیر را در این کار چه تدبیر کنند و چه جواب برند هنوز خطرات (3) خاطر او را درباره یوسف نپرداخته اند (4) باز نبردن بنیامین را چه تدارك خواهند ساخت اندك اندك نائره غضب ایشان مشتعل شده آوردند.

یهودا گفت ای عزیز تو گفتی میخواهم برادر کوچکتر شما را دیده باشم او را با خود بیاورید ما چون ویرا از پدر در خواست کردیم گفت اگر او را باز نزد من بیاورید موی سفید مرا در گور خواهید کرد، اکنون من بی ﴿بنیامین﴾ چگونه روی باز شدن دارم ﴿راوین﴾ چون شیر آشفته قدمی پیش گذاشته بدانسانکه موی ها از جامه اش سر بر کرده بود ، و از گوشهای او خون سرخ میچکید گفت ایعزیز بنیامین را با من گذار و اگر نه نعره زنم که زنان حامله در این شهر باز بگذارند و زندگان صفت مردگان گیرند شمعون گفت اى ملك بنيامين را با ماگذار و اگر از ماکاری صادر شود که تدارك آن محال باشد صدیق دانست که قول ایشان مقرون بصدق است و خوی پسران یعقوب آن بود که هر گاه خشم گرفتندی خون از چشمشان

ص: 290

بچکیدی و موی از جامه سر برکشیدی ، چندان دلاور و تناور بودند (1) كه يك شهر را با خود برابر نمی شمردندی و اگر یکی از خاندان اسرائیل دست بر پشت ایشان کشیدی آن حدت بنشستی و آن سورت بشکستی (2) پس یوسف با افرائیم پسر خویش گفت چنانکه نداند با دست بر پشت ﴿راوبن﴾ کشد چون افرائیم چنان کرد خشم راوین برخاست ، و آن تندی بمدار اکشیده با برادران گفت که آیا مرا مس کردید، گفتند حاشا وکلا . گفت: بخدای ابراهیم که در این شهر از اولاد یعقوب کسی مر امس کرده باشد، آنگاه از در ضراعت (3) و انکسار پیش شدند و گفتند: یا ایها العزیز ان له أباً شيخاً كبيراً فخذ احدنا مكانه (4).

ایعزیز بنیامینرا پدری پیرو شکسته است بروی ترحم کن هر گاه روی این پسر . نبیند همانا زنده نماند یکی از ما را گرفته بجای او بدار و او را رها فرما ، وحيات پدرش را هباء (5) مخواه . یوسف گفت : معاذ الله أن ياخذ الا من وجدنا متاعنا عنده (6).

جز آنکه گناه کرده و صاع مرا بسرقت برده نگاه ندارم و این ظلم بیهوده با کس نکنم.

چون ایشان از باز گرفتن بنیامین مأیوس گشته از خدمت یوسف کناری گرفتند ﴿راوبن﴾ گفت ایبرادران مرا روی باز آمدن بخدمت پدر نباشد من از این مملکت بیرون نشوم .

حلى بالتالي أبي أو يحكم الله لي (7).

ص: 291

هرگاه اذن پدر رسد یا خداوند دادگر چاره فرماید؛ دیدار شمار انظاره خواهم کرد. ارجعوا الى ابيكم (1).

شما برويد بنزديک پدر محنت کشیده و بگوئید فرزند تو دزدی کرد و ملك مصر او را گرفت ما اینقدر دانیم که جام زرین در بار بنیامین بود دیگر عالم نیستیم که او خود سرقت کرده بود یا در بار وی نهفته بودند و اگر این سخن از ما باور نداری، کسی بفرست و از اهل مصر و آنکاروانیان که با ما بودند سئوال فرمای .

پس پسران یعقوب ﴿راوبن﴾ را نیز وداع کرده بگذاشتند و از آنجا بجانب کنعان ره سپار شدند، و بخدمت پدر بزرگوار رسیدند و این قصه بگفتند یعقوب پس از اصغای این کلمات (2) و استماع این مقالات فرمود این خیالاتیست که شما میپردازید و نفوس شما می آراید اکنون که دست چاره ندارم پای اصطبار استوار فرمایم (3) باشد که خداوند فرزندان مرا باز دهد و روی از ایشان بگردانید و بگوشۀ بیت الاحزان آمده قرار گرفت . وقال يا أسفى على يوسف و ابيضت عيناه (4).

و آغاز زاری و بیقراری نهاد و برابر هفتاد مادر مرده رود ، ناله و سوگواری میفرمود (5) فرزندان گفتند ای پدر ذکر یوسف تا چند و تأسف بروی تاکی عنقریب مریض شوی و عرضه هلاك آنی گفت من شكايت حزن خود بیزدان برم نه بفرزندان گویم كما قال الله عزوجل: قَالَ انَّما أَشكو بثي وحزني إلى الله اعلم من الله ما لا تعلمون (6) .

ص: 292

آور قرص آنمکتوب را از حضرت یعقوب گرفته بمصر آمد ، و وقتی شایسته با خدمت یوسف آورد.

آنحضرت چون نامه پدر دید سیلاب خون از دیده بیارید (1) و خامه بر گرفته جواب آن نامه بنوشت که، خلاصه آن اینست که : ﴿ ای یعقوب آنچه در این کتاب یاد کردی محض صواب بود ، پدران تو بانواع بلا و محن مبتلا شدند اما در هر داهیه صابر و شاکر نشستند و دل در خدای بستند ، تا آن بلا بنهایت رسید ، و آنزحمت براحت انجامید ، تو نیز شیوۀ پدران (2) وشیمه گذشتگان فرومگذار ، و در مفارقت فرزندان پای اصطبار استوار دار تا چون ایشان به قصود رسی ، والسلام، پس فرص را بتشریف ملکی مفتخر ساخته ، این نامه بدو داد و رخصت بازگشت ارزانی داشت.

فرص نامه يعقوبرا جواب بگرفت و بشتاب باز آمده نزديك وی گذاشت یعقوب چون از مضمون مکتوب آگاه شد گفت: یا بنى اذهبوا فتحوا من يوسف وأخيه ولا تيأسوا من روح الله (3).

ای پسران من این مقالات بکلمات پیغمبر زادگان ماند، اينك بطرف مصر رفته فحص حال یوسف و بنیامین ،کنید و از رحمت خدای نومید مباشید که از لوائح، این مکتوب روائح وصال استشمام نموده ام.

پس دیگر باره فرزندان اسرائیل ساز سفر دیده کوچ دادند و آنراه

دیر باز را نشیب و فراز در نور دیده (4) بمصر در آمدند، و وقتی خاص به تلئیم سده سنيه (5) صدیق اختصاص یافتند و گفتند . يا أيها العزيز مسنا وأهلنا الضروجتنا بضاعة مزجاة فاوف لنا الكيل وتصدق علينا .

ص: 294

(1) ایعزیز اهل بیت ما در مضیق قحط ،وغلا حریق محنت و بلااند چه باشد که درماندگان را ترحم کنی ، و از پای در افتادگانرا دستگیری فرمائی ببضاعت اندك ما منكر ، بلكه گرسنه چند را صدقه کن و نفقه بخش که خدایت جزای خیر بخشاید . یوسف از استماع این سخنان عنان تمالك از دست داده بر آن شد که پرده از راز پوشیده بردارد ، آنجام زرین که از بار بنیامین بر آورده بود طلبداشت و با اولاد اسرائیل گفت که : این جام از زمان متقدم ما را آگهی دهد ، اگر خواهید شرح حال شما بازگویم ، ایشان گفتند امر ترا باشد.

پس یوسف میلی زرین بدست کرده بر لب جام زد، چنانکه طنینی (2) از جام بر خاست ، پس گوش فرا داشته گفت: ای اولاد اسرائیل اینجام میگوید که شما میان یعقوب و فرزندش جدائی افکندید.

ایشان ناچار تصدیق کردند پس کرت ثانی آنمیل را برجام زده گفت چنین خبر دهد که نان بدو ندادید و آبش را بر خاک ریختید ، وتنش را بخاك وخاشاك کشیدید ، و هیچ صدمه ولطمه (3) باوی دریغ نداشتید هم لا بد گفتند : چنین کردیم دیگر باره آنمیل برجام زر زده گفت بدان سر (4) شدید که سر از تنش جداسازید و جهان از وجودش بپردازید، یهودا مانع شده او را از قتل رهایی داد ، اینک از میان شما کدامین یهودا باشد و یرا بد آنحضرت نمودند گفت جزاك الله خيراً يا یهودا چهارم بار که طنین جام برخاست فرمود او را در چاه انداختید و چون کاروانیانش بر آوردند بدراهم معدودش فروختید ایشان گفتند بلی اینچنین کرده ایم .

آن حضرت فرمود چه بد مردم بوده اید شما و باغلامان خویش گفت که ایشان را گرفته دست بر بندید و سر از تن بر گیرید که زندگی اینگونه مردم نیکو

ص: 295

نباشد پس غلامان یوسف دویده فرزندان یعقوب را بگرفتند و کشان کشان میبردند تا بقتل رسانند ایشان بدان حضرت توسل جسته بنیاد ضراعت وزاری نهادند و گفتند ای عزیز پدر مادر فراق یکتن چندان گریسته که دیدگانش سفید گشته آیا حال او چون باشد که اولادش یکباره کشته شوند.

دیگر شکیب (1) با یوسف ،نماند وسیلاب از دیدگان براند و فرمود ایشانرا باز آوردند و روی ببرادران کرده گفت:

هل علمتم ما فعلتم بيوسف واخيه اذ انتم جاهلون (2)

آیا میدانید با یوسف و برادرش چه کردید یکی را در چاه انداختید و آن دیگر را چندان خوار ساختید که هر گاه از در مسکنت شما را خواند باکبر سلطنتش از پیش راندید همانا نادان بودید که قطع رحم فرمودید .

اينك من يوسف برادر شما باشم که بدان همه رنج و بلایم افکندید پسران یعقوب ناگاه دهشت زده و حیران شدند زمین و آسمان بر چشمشان سیاه گشت و از غایت دهشت و حیرت گفتند انك لانت یوسف (3)

الله الله آیا تو یوسف باشی آنحضرت فرمود :

انا يوسف وهذا أخي (4)

من يوسفم و اينك برادر من بنیامین است ایشان چون دانستند که او یوسف است قدم پیش گذاشتند که پای مبارکش را بوسه دهند انحضرت از سریر فرود شده برادران را در بر گرفت عرض کردند که سوگند بخدای باری که تو بر گزیده خداوندی و ما گناهکارانیم یوسف گفت: لا تثريب عليكم اليوم (5)

ص: 296

امروز سرزنشی با شما نباشد و چون بگناه خویش اعتراف کردید خدای از شما در گذرد همانا خداوند مرا پیشر و آل یعقوب ساخت تا در این مملکت آمده سبب زندگانی ایشان باشم از اینروی که هنوز چند سال دیگر از مدت قحط باقی است و زیستن شما در کنعان صعب مینماید (1) اکنون میباید بخدمت پدر رفته از حال منش آگاه سازید و او را با فرزندان و خویشان و مواشی و اغنام برداشته بدینسوی آورید که خلاصه زمین مصر خاص شما خواهد بود.

پس هر يك از برادر انراجامه نیکو بخشیده و ده بار از جامه های حریر و دیباج (2) و بافته های نفیس مصر مهیا کرده باده شتر بارگندم برای یعقوب فرستاد و ارایه ها برای طفلان معین کرد که هنگام مسافرت زحمت نبینند و پیراهن خویش را که از حضرت ابراهیم خلیل بميراث داشت ، و آنرا بجای حرز بر بازو میبست، (3) برادر اثر اسپرده گفت آنرا نزد اسرائیل برده بر روی وی اندازید تا دیدگانش روشن شود كما قال الله تعالى:

اذهبو بقميصى هذا القوه على وجه أبي يات بصير (4).

یهودا گفت پیراهن خون آلود را من نزد پدر گذاشتم ملتمس آنکه این پیراهن را نیز بمن گذارید باشد که بدین بشارت تدارك آن خسارت كنم يوسف این سخنرا پذیرفته پیراهنرا بوی داد و او

با برادران از مصر بیرون شد؛ و چون بساحت هامون رسید، بنا باشارت یوسف آن پیراهن را بر افشاند و قادر متعال رایحۀ آنرا بدست نسيم بمشام يعقوب

ص: 297

رسانید آنحضرت روی بفرزندان و نبیرگان کرد و گفت (1) : إني لاحد ريح يوسف (2).

اگر مرا بخرافت متهم نسازيد اينك بوی یوسف میشنوم ایشان از این سخن شگفت آوردند و گفتند: تالله انك لفي ضلالك القديم (3).

هنوز ای پدر در حیرت سابق مستغرقی و بعد از چهل سال بامید دیدار یوسف روز میگذاری.

على الجمله روزی چند بر این گذشت و یهودا اندر آمده آن پیراهن که خلیل را از آتش نمرود جوشن بود (4) بر سر اسرائیل افکند و چشمش روشن کرد كما قال الله عز وجل: فلما أن جاء البشير ألقيه على وجهه فارتد بصيراً (5).

آنگاه سایر فرزندان یعقوب رسیده باتفاق فرستادگان یوسف که یکصد و پنجاه نفر شتر کوه کوهان با هودج وعماری (6) سی سر اسب تازی و بیست استرراه (7) داشتند، ادراك خدمت آنحضرت کردند و ملتمس يوسفرا برای ركضت (8) بمصر بعرض وی رسانیدند یعقوب دعای خیر در حق یهودا گفت ، و بمژده حیات پسر نور بصر باز آورد ، وخضارت جوانی از سر گرفت آنگاه فرزندانش پیش دویده دست و پایش بنوسیدند و عرض کردند:

که ای پدر بزرگوار گناهان ما را از حضرت باری بخواه که ما از کرده پشیمانیم آنحضرت فرمود: زود باشد که برای شما طلب مغفرت کنم. قال الله تعالى

ص: 298

سوف استغفر لكم ربي انه هو الغفور الرحيم (1).

و مراد آنحضرت این بود که یوسف نیز ایشانرا معفو دارد و این معنی را بتأخیر انداخته تا شبی در مصر بایستاد و یوسف را از قفای (2) خود بداشت و برادرانرا در عقب خود جای داد آنگاه دعا کرده فرزندان آمین گفتند و خدای باری اجابت فرموده تو به ایشان پذیرفته شد (3)

جای داده با اجمال و اتقال (1) از بترسبع متوجه مصر گشت.

اسامی فرزندان و نبیرگان یعقوب که با آنحضرت بمصر آمدند ، چنین

بود: نخست زاده یعقوب ﴿راوبن﴾ را چهار پسر بودی، اول حنوك دويم: فلو سيم حصرون چهارم .کرمی و سمعو نراشش پسر بود: اول يموئیل دوم یا مینسیم اومد چهارم یاکین پنجم صحر ششم ساؤل و مادر ایشان کنعانی بود ولیوی را سه پسر بود. اول: جرسون دویم: قهات سیم: مراری.

و یهودا را پنج پسر شده بود. اول غیر دویم او نان سیم سیله چهارم فرص پنجم زارح اما عیر و اونان در کنعان بمردند و آن سه تن دیگر در خدمت پدر بودند .

وفرص پسر یهودا را نیز دو پسر بود که : حصرون و حامول نام داشت و یساکار بن یعقوبرا چهار پسر بود. اول : تولاع دویم: فرا سیم: یوب چهارم سمرن.

وزبلون سه پسر داشت اول سرد دویم ایلون سیم: يحلئيل. واینجمله که سی و سه تن باشند با دینه دختر یعقوب از بطن لیاه بودند.

وجاد بن یعقوبرا هفت پسر بود اول: صفیون دویم: حجی سیم: سونی چهارم: امین پنجم: میری ششم: ارودی هفتم: ارئیلی.

و آسیر را چهار پسر بود: اول یمنه دویم پسوه سیم یسوی چهارم بریعه و ایشان را خواهری بود که ﴿سرخ﴾ نام داشت.

و بریعه پسر اسیر را نیز دو پسر بود که یکی ﴿جبر﴾ و دیگری ملکئیل نامیده میشد و این شانزده تن از بطن زلفه كنيزك لياه بودند.

ویوسف دو پسر داشت از بطن اسنت دختر ﴿فوطیفرع﴾ كاهن: اول منسی دویم افرائیم و ایشان در مصر بودند و بنیامین داده پسر بود اول بلع دویم بگر سیم جهارم جرا پنجم نعمان ششم احی هفتم روس هشتم موفیم نهم هوفیم دهم ارد و این

ص: 300

جمله که چهارده تنند از بطن راحیل خواهر لیاه بودند.

و دان را يك پسر بود که حوسیم نام داشت.

و نفتالی را چهار پسر بود اول بحصیل دویم جونی سیم یصر چهارم سلیم و این هفت تن از بطن بلهه كنيزك راحیل بودند پس جمله آن یعقوب که در این سال در مصر فراهم شدند هفتاد فراهم شدند هفتاد تن بودند (1)

على الجمله چون زمین مصر نزديك شد یعقوب یهودا را فرمود که پیشرو شده یوسفرا آگهي دهد كه اينك پدر تو با اهل خویش فرا میرسند. یهودا بفرموده پدر از پیش تاخته یوسفرا آگاه ساخت.

و آنحضرت باز عماه درگاه و سرهنگان سپاه وصنادید (2) مملکت و کارگذاران دولت استقبال پدر را ساز داده از شهر بیرون شد، و بر ارابه خاص نشسته اسبان قوی بنیاد بر آن بست که برگ (3) و ساز همه آراسته با جواهر شاهوار ولآلی آبدار بودند (4) پذیرۀ پدر را تا جوسن آمده یعقوب با اولاد بر را فراز تلی بود ناگاه آن کوکبۀ (5) سپاه بدید گفت آیا ریان پادشاه مصر است که از راه میرسد؟ گفتند: نی بلکه این فرزند تویوسف است که باستقبال پدر میشتابد یعقوب پیاده گشت و با فرزندان بایستاد ، و بدان موکب نگران بود.

جبرئیل علیه السلام نازل شد و گفت: ای یعقوب چند بدینموکب شگفت (6) مانده بسوی آسمان نظاره کن که از زمین تا فلك جنود ملك بتماشای شما نظاره

ص: 301

اند و بدین شادی شادند، چنانکه با حزن شما محزون بودند.

آنگاه یوسف رسید و پدر را دید، از ارا به فرود شد و بدوید چون خواست بروی سلام کند، جبرئیل نزد او شد و گفت ای یوسف :

بگذار تا یعقوب بر تو سلام کند .

پس چشم او بر جمال یوسف افتاده گفت : السلام عليك يا مذهب الاحزان

و یکدیگر را در بر گرفته چندان دست بر بر گردن هم بگریستند که هر دو از پای در آمده مدهوش شدند و چون با خود آمدند، یوسف علیه السلام باپدر و برادران گفت که : بهتر آنست که مکمن (1) وموطن شمادر جوسن﴾ باشد ، و اگر بخواهید نیز بمصر در آمده سکونت فرمائید . کما قال الله عز وجل: فلما دخلوا على يوسف اوى اليه ابويه و قال ادخلو امصر انشاء الله امنین (2)

اينك من نزديك فرعون رفته ویرا از وصول شما آگهی دهم و پنج تن از برادرانش را با خود نزد فرعون برد ، و ایشان را بیاموخت که چون ملك از حرفت و خوی شما پرسش فرماید، معروض دارید که پیشه ما و پدران ماشبانی بوده ، اکنون که در این مملکت آمده ایم بر قانون سابق زیستن کنیم وزمین ﴿جوسن﴾ (3) مواشی را نيك شايسته است؛ اگر اجازت باشد هم در آنجا معیشت توانیم کرد.

پس بفرموده یوسف چون بحضرت فرعون بار (4) یافتند از این گونه سخن گفتند فرعون فرمود که زمین مصر همه در حوزه تصرف یوسف است. هرجا بهتر باشد شما را ساکن فرماید و بایوسف گفت : هر چندتن که از ایشان هنرمندتر باشند : بر

ص: 302

مواشى من خداوند (1) فرمای که، پیوسته اینکار بنظام دارند.

آنگاه يوسف خدمت پدر رسیده آنحضر ترا نزديك ﴿ریان﴾ آورد ، و چون ریان بنبوت یعقوب نیز ایمان آورده بود. آنحضرت را عظیم گرامی داشت ، و عرض کرد که : ایام زندگانی اسرائیل بچند سال رسیده ؟ یعقوب فرمود که : از ایام غربت من یکصد و سی سال میگذرد و در حق فرعون دعای خیر خواند ، و چون از نزد فرعون بیرون شدند ! یوسف علیه السلام یعقوب را ﴿بالیاه﴾ و برادران بخانه خویش آورد، و آن سرائی بود ، چون ایشان بخلوت خاص در شدند ، آنحضرت پدر را بالیاه در سریر خود جایداد . پس یعقوب با یازده فرزند وضجيع (2) خود لیاه ، بشكرانه خداوند ؛ و ادای تحیت یوسف ، سجده کنان بودند ، کم قال الله تعالى : ورفع أبويه على العرش وخرواله سجداً (3) .

یوسف چون اینصورت بدید ، از خواب خویش یاد آورد و گفت: يا أبت هذ تأويل رؤیای من قبل قد جعلها ربي حقاً (4) .

آنگاه قصه گذشته را با پدر گذاشته و آنحضر ترا بافرزندان در اراضی ﴿جوسن﴾ مأمن فرمود، وخطه رعمصیص (5) را بملکیت ایشان تخصیص داد ، و نان و خورش معین کرد. پس بنی اسرائیل برفاهیت در ﴿جوسن﴾ بزیستند ، تا شماره ایشان باستاره آسمان برابری جستی چنانکه عنقریب مذکور شود، انشاء الله .

﴿مدین﴾ از بطن ﴿قطور﴾ است ، و حضرت خلیلش بعد از وفات ساره بحباله نکاح در آورد، چنانکه مرقوم افتاد و شعیب بلغت سریانی ﴿یثرو﴾ نام دارد ، ولقب آنحضرت خطيب الانبيا بود و مادرش مسماه به ﴿میکا﴾ از ذراری لوط علیه السلام وبمفاد: والى مدين أخاهم شعیبا (1).

قوم آنحضرت از اولاد محص بن جندل بن العصيب بن مدين بن ابراهيم علیه السلام بودند. و این نه آن شعیب است که پسر ﴿فهرم﴾ بود ، و برقوم ﴿حصور﴾ مبعوث شد ، چنانکه مذکور خواهد شد.

على الجمله : ملوك وفرمانگذاران قوم شعیب ، مسمى بابی جاد ، وهواز ، وحطى ، وكلمن ، وسعفص وقريشات ، بودند و ﴿ابی جاد﴾ در مکه واراضی حجاز حکومت میفرمود ، ﴿وهواز﴾ و ﴿حطی﴾ ﴿بلادوج﴾ که ارض طایف است ، تاز مین نجد را بحیطه تصرف داشتند و ﴿کلمن﴾ و ﴿سعفص وقريشات در ﴿مدین﴾ (2) رایت استقلال می افراشتند و بر این جمله کلمن والی و ملك بزرگ بود، و چون در ظاهر مدین درختستاني بانبوه پیوسته بودند ، ایشانرا اصحاب أيكه نیز مینامیدند ، وهم مدين از بناهای مدین بن ابراهیم علیه السلام است ، از آن پس که اهل مدین بعبادت اونان و اصنام اعتصام میجستند ، و بانواع مناهی و ملاهی (3) مبادرت کرده بخیانت موازین و اکیال (4) نیز جسارت میورزیدند ، حضرت شعیب بر ایشان مبعوث شد ، و گفت : يا قوم اوفو المكيال والميزان بالقسط ولا تبخسوا الناس أشيائهم ولاتعثوا في الارض مفسدین (5) .

ص: 304

ای قوم مکیال و پیمانها را تمام بسنجید ، و اشیای مردم را بقیمت اندك بر مدارید و فساد در ارض مکنید ، که سخت میترسم عذاب خدای شما را احاطه کند چندانکه حضرت شعیب احکام غیب را بدیشان ابلاغ کرد ؛ بسخره (1) ولاغ گرفتند، و در عصیان بیشتر طغیان کردند، و آنکسان که از بلاد شام و اطراف ممالك صيت (2) نجوت و آوازه دعوت آنچنا برا اصغا نموده ، بحضرتش میشتافتند. تا اجتناء (3) نمره معارف و اقتباس لمعان حقایق کنند بممانعت وسعایت (4) ایشان از مقصود باز میماندند ، زیرا که پیوسته کفره اهالی مدین ، برسر طرق و شوارع نشسته ، هر کس از راه در آمدی و آهنگ خدمت شعیب کردی ، نخست او را بسعایت و بدسگالیدن (5) ، با مصاحبت وی نگذاشتندی ، و اگر سخن ایشان مقبول نیفتادی برد و منعش بازداشتندی کلمن كه ملك قوم بود تقویت مشركين و منافقین میفرمود. خطيب الأنبيار وی بدان کرده گفت : ﴿ولا تقعدوا بكل صراط تو عدون و تصدون عن سبيل الله من امن به و تبغونها عوجاً﴾.

(6) ایقوم بر سر راه مردم منشینید وسد (7) باب ایمان مکنید ، و ایشانر ابراه نار است ، مخوانید و بترسید از آنکه برسد، مرشما را آنچه رسید قوم نوح و هود و صالح را پس با من چندین معادات و مبارات (8) مورزيد . ﴿قال الملؤ الذين استكبروا من قومه النخرجنك يا شعيب والذين امنوا معك من قريتنا﴾ (9)

کلمن و صنادید آنگروه گفتند : ای شعیب ! تو در میان ما مردی ضعیف و بيقدر باشی ، من بعد اگر از اینگونه سخن کنی و با پیوستگان خویش بآئین مادر

ص: 305

نيائي هماناتر او متابعانت را از بلد خویش بیرون کنیم ، و از برخود برانیم و آنحضرت چندانکه خشونت مییافت ، ملاطفت فرمود ، و هر چند غلظت میدید ملایمت مینمود ، تاجفای آن تباهکاران بکمال انجامید، و بسزای اعمال گرفتار شدند ، چنانکه در جای خود مرقوم خواهد شد ، انشاء الله

شیر کهن سالی را ماند که از صید نخجیر بازگشته و سر بر زبر (1) دو دست خود گذاشته بیاساید و نیز از روزگار آینده ایشان و اولاد ایشان هريك شرحی بازراند ، و چون این کلمات از قبیل مکاشفات و مرموزاتست، نگارنده اين كتاب مبارك بتذكار آن نپرداخت، از اینروی که باسیاقت (2) مورخین متباین دانست.

على الجمله ، چون این سخن بیای برد ، یوسف علیه السلام را ولیعهد ساخته ، وبا وی فرمود که : نعش مرا در مزرعه مکفیله که قدس خلیل الرحمن است ، در جوار قبر ابراهیم و ساره مدفون سازید که هم مدفن اسحق و ﴿ربقه﴾ و ﴿لیاه﴾ آنجاست . چون این وصایارا بپایان برد لب بربست ودم بگسست . یوسف خود را بر نعش پدر انداخته میبوسید و میگریست، پس فرمود که : صندوقی از چوب ساج ساز داده ، نعش یعقوب را در آن نهادند . و مدت چهل روز بدانسانکه رسم ایشان بود، آن تابوترا بخوشبوئی ها می آلودند. اما اهالی مصر مدت هفتاد روز در مصیبت یعقوب جانب سوگواری فرو نگذاشتند ، و از منهج ماتم وزاری (3) مخلص نجستند . آنگاه حضرت یوسف کس نزد فرعون فرستاده ملتمس داشت که: اجازت دهد تا نعش پدر را بکنعان آورده در غار مکفیله مدفون سازد. ریان نیز بدین سخن همداستان شده رخصت فرمود ، ويوسف اطفال ومواشي را در جوسن گذاشته آل یعقوب را با خود ار داشت ، و نعش آنحضرت را از مصر بیرون آورد، صنادید دولت ریان و مشایخ مملکت مصر ، هر کس که بود ، مشایعت نموده ملازم تابوت یعقوب شدند ، و چون بنواحی ﴿بردین﴾ رسیدند ، آئین، ماتم داری و سوگواری تازه کردند و هفت شبانروز بی اندازه بگریستند یستند. پس کنعانیان کنعانیان آنز مینرا ﴿آبل مصرائیم﴾ (4) نام نهادند ، یعنی ماتم اهل مصر و از آنجا نعش یعقوبرا آورده در مزرعه ﴿عفرون حتى﴾ (5) در غار مكفيله

مصر

ص: 307

مدفون ساختند. گویند که: آن حضرت شبیه با اسحق بود ، و خالی مشگین برچهره مبارك داشت ، ویرار خساری چون مهر منور و پیکری چون ماه یکشنبه لاغر بود. و از ایام زندگانی پنجاه سال اهل کنعانر ادعوت بحق میفرمود ، و در حینی که جسد مبارکش را بخاک می نهفتند ، نعش ﴿عیساو﴾ را نیز از خاک روم آورده در جوار وی مدفون ساختند که هم در روز وفات آنحضرت در گذشته بود و این دو مبارك همال (1) یکصد و چهل و هفت سال در دار فانی زندگانی کردند علی الجمله چون یوسف اسرائیل و عيساور ادر قدس خلیل بسپرد با همراهان که بمشایعت آمده بودند بمصر مراجعت فرمود .

پسران یعقوب با خود اندیشیدند که مبادا بعد از فوت پدر، برادر راکینه دیرینه بیاد آید و ایشان را مکافات عمل بکنار نهد پس همگی با خدمت یوسف آمدند و معروض داشتند که پدر ما قبل از وفات با ما وصیت کرد و گفت بعد از من بنزديك یوسف رفته بگوئید که التماس من آنست که از گناه برادران خود در گذری و با ایشان هیچگونه زحمت نرسانی ، و نزد او بروی در افتادند و گفتند ما بندگان تو هستیم یوسف علیه السلام از سخنان ایشان محزون شده بگریست و گفت : حاشا وکلا من هرگز در حق شما اندیشه بد نکرده ام ، و آنچه بوقوع پیوست ، از حکمتهای الهی بود، تا جمعي بسبب بلای قحط وغلا عرضه (2) دمار وهلاك نشوند پس بمكارم يوسف امیدوار شده در مصر آسوده خاطر بزیستند.

وختا وتبت ، استیلا داشت، و در خطه چین و حوزه مملکت تنی نبود که سر از خط بندگیش بپیچاند ، یا مضای فرمانش را چون قضای آسمان نداند ، مدت پنجاه ونه سال بی مبارات خصمی و معادات دشمنی بر اریکه (1) اقبال متکی بود آنگاه فرزند اكبرش ﴿اونك﴾ را که در خور فرماندهی (2) بود ولیعهد فرمود طریق آن جهانی پیمود.

جاییه فزونی داشت، چنانکه او را هفت هزار سر گوسفند و سه هزار نفر شتر بود ، واز برای حرانت وزراعت ، پانصد زوج گاو و پانصد سرحمار معين داشت ؛ ضیاع وعقار (1) و عبده خدمت گذارش نیز در بلاد وقفار بفزونی (2) مشتهر بود ، و از اتفاق طارف وتليد . و اعتاق جواری (3) و عبید هیچ دریغ نفرمودی ، و هر چه ویرا مواشی و حواشی (4) توفير نمودی ؛ بشكر وستایش خالق بخشاینده افزودی و هنگام بلا و امتحان در شکر ملك منان بیشتر مواظبت مینمود ، و زیاده مصابرت میفرمود چنانکه در جای خود مذکور شود ، بیست و هفت سال در آن ایام که مرفه الحال بود ، مردم جاییه را بحق دعوت کرده زیاده از سه کس باوی ایمان نیاورد وایشان نیز در هنگام ابتلا با آنحضرت گفت و شنودها دارند ، و جنابشر اعاصی و آنم میپندارند چنانکه عنقریب باز نموده شود.

نوری روشن از دهان معجز بیانش در لمعان (1) شدی ، و با شریعت ابراهیم مردم رادعوت فرمودی و هفده سالگی ویرابچاه در انداختند، و از آنجا بخانه عزیزش برده شش سال بداشتند و هفت سال در بند و زندان بسر برده در سی سالگی بوزارت ریان اقدام فرمود و در پنجاه و هفت سالگی بدیدار پدر شاد گشت و هفده سال با او بوده و بعد از فوت پدر سی و شش سال نیز زندگانی کرد همانا تمامت آنحضرت عمر ت یکصدوده سال بود ، تا پش تا پشت سیم از فرزندان افرائیم را بدید و پسران ماکیربن منسی را نیز مشاهدت فرمود

و چون هنگام ارتحالش برسید برادرانرا گرد خود مجتمع ساخت و گفت ای فرزندان اسرائیل من پدر خویش را در خواب دیده ام که میگوید بشتاب بشتاب که مشتاق لقای توام.

و تا سه روز دیگر در کنار من فرود آئی اينك بنزديك إدران برگذشته میروم ، و شما را آگاهی میدهم که : از این پس فراعنه جبار ستمکار . بادید آیند ، وبنی اسرائیل را بندگان خویش شمارند، و ایشانرا بکارهای صعب و ناهموار بدارند . و علامت آشکار شدن آن جباران آنست که دیگر خروس در خانواده من خروش نکند و چون آن ایام در گذرد پیغمبری از اولاد ﴿ لیوی ﴾ (2) که ویرا موسی نامند ، ظاهر شده ، دولت اشرار را بنهایت کند ، و باز خروس در خروش آید ، آنگاه

وسی بنی اسرائیلرا از مصر بیرون برد ، و صندوق نعش مرا از نیل برداشته بمقبره پدرانم برساند ، شما اولاد خویش رابطناً بعد بطن وصیت بکنید که جانب فرمان برداری آنحضرت فرونگذارند .

پس یهودا را پیش طلبیده ولیعهد خویش ساخت ، و فرزندان خود را بوی سپرد و دست بمناجات فراز کرده گفت ﴿رب قد اتيتني من الملك وعلمتني من تأويل الأحاديث﴾ (3) .

ص: 311

ای پروردگار من مرا مملکت دادی و برتبه ملکی رساندی و تعبیر خوابها بیاموختی تو فنی مسلماً وألحقني بالصالحين (1).

اينك بمیران مرا بدین ابراهیم و از تنگنای دنیا آزاد ساز و با پدران خویشم دمساز فرمای این بگفت و لب بر بست.

شورشی در اهل مصر افتاد وغلغله عظیم افتاد وغلغله عظیم بادید آمد چه هر قبیله میخواستند نعش آنحضرت را در محلت خویش مدفون سازند ، تا برکت یابند و با مبارکی انباز باشند (2) این سخن اندك اندك بدر از كشيد ، و کار قریب بمقاتله آمد پس بزرگان قوم چنان مصلحت دیدند که : جسد مطهرش را در صندوقی از سنگ رخام گذاشته (3) قیر اندود کنند و در قعر نیل گذارند تا هر کس از آن آب بهره گیرد و نصیبه برد، بدان برکت فائز باشد پس همگی بدین سخن رضا داده چنان کردند علیه و علی نبینا و آله افضل التحية والتسليم .

هلاکتش فراز آمد اصفردا که در میان فرزندانش با شهامت و جلادتی دیگر مییافت ولیعهد ساخته بدار البوار شتافت.

حكما که از آن مأمن با دید آمدند خواستار بیان ندارد

علی الجمله از یونان سلاطین بزرگ برخاسته که هم اسکندر بن قلب از ایشان است و این ملوك را ملوك ﴿قرق﴾ نیز گویند، و این لفظ بمعنی پدر باشد که از کریکس اشتقاق یافته و نسب سلاطین ایشان بیونان برادر قحطان بن عابر علیه السلام منتهی میشود چون یونان بحکم یهود نبی علیه السلام را از نزد پدر سفر کرده نخست از یمن وطن جست، و پس از چندی از ارض یمن نیز بیرون شده در اقاصی (1) افریقیه و مغرب اقامت فرمود. از اینروی که از بلاد خویش مهجور گشت، نسب وی غیر معروف ماند چنانکه بعضی از مورخین عرب و برخی از اهالی ﴿یوروپ﴾ و فرنگستان ایشان را از اولاد یافث بن نوح دانسته اند .

على الجمله یونان مردی جبار و درشت خوی بود شهامتی در خور و حصافتی بسزا داشت ، اولاد و احفادش چون بسیار شدند بعضی از اراضی مغرب سفر کرده و در مرتع و مربعی فرود میشدند و جمعی کثیر مردم دلاور و دلیر در میان ایشان بود و در هر جای رسیدندی غالب و چیره شدندی.

چنانکه هیچ گروه نتوانست ایشانرا منع از خروج و دخول کند ؛ و منظور این جماعت از سفر کردن آن بود که زمینی دلنشین برگزینند و در آنجا مسکن کنند ، تا مردم را خوردنی بآسانی فراهم شود، و مواشی را علفزارها بسیار باشد . چون بمدينة الحمكاو شهر ﴿اسن﴾ رسیدند ، مملکتی نزه (2) ، و زمینی بنضارت (3) یافتند ، که اقامت را شایسته و توطن را در خود است.

پس گروه گروه ، شده در بلاد یونان منزل کردند . جوان که هم از اولاد جز بیوس بن یونانست در بلد مسدن که مولد اسکندر نیز آنجا بود، رحل اقامت انداخت. وی مردی جلادت پیشه و سنجیده اندیشه بود، برای دوربین و حزم (4)

ص: 314

متین از اولاد یونان امتیاز داشت اندك اندك جماعت خویش و سکنه آن دیار پیشی جست و بر تمامت یونان نافذ فرمان گشت و مدتی مردم آن خطه سر انقیاد برخط امرونهی او میداشتند و صواب وصلاح ویرا سرمایه فوز وفلاح (1) میپنداشتند، تا جوان ناتوان گشت ، و زمانش بکران (2) آمد ، چون آثار هلاکت در خویش یافت، پسران خود را طالب داشته و ایشان چهارتن بودند : اول الس دویم سرسی سیم چتیم چهارم سالی.

آنگاه بعدل و نصفت وصیت کرده گفت : جانب درویشان فرو مگذارید ، و بر روی بدکیشان چهره چهره گشاده مدارید که مایه جسارت ایشان شود کار مملکت پریشان گردد و شما چندان که باهم یکدل و یکراه باشید، دست دشمن از دامن جاهتان کوتاه باشد ، و اگر آفت جسد با شمادر رسد از این گفته انحراف جوئید و طریق نفاق و خلاف پوئید.

پس دیر نشود که بنیان رصین (3) مملکت انهدام گیرد ، و حبل المتین حکومت انحسام (4) پذیرد . چون ﴿جوان﴾ اینکلمات حکمت آمیز بگفت ، ملك يونانرا بچهار قسم متساوی ، منقسم ساخته هر قسمی را بفرزندی سپرد ، وخود از سرای فانی رخت بدر برد (5) ، پس پسران جوان در مملکت حکومت پیروجوان داشتند ، و بیاری یکدیگر روز میگذاشتند ، و حکومت در میان ایشان بود ، تا طلوع دولت سکراب چنانکه مذکور شود.

کشید ، ارم که ولیعهدوی بود، رتبه فرعونی یافت و بر سریر جهانبانی نشست ، وبر تمامت مملکت مصر و افریقیه پادشاه بالاستقلال شد.

وی مردی ستمکاره و بدشعار است ، بخوی زشت و خشونت طبع معروفست ، و پرستش اوثان و اصنام موصوف ، سنن پدر و صفات پسندیده او را در گوشه خاطر گذاشته سرخودرانی ، و خویشتن ستائی برآورد ، و هیچگونه جانب جور و اعتساف (1) فرونگذاشت و بنی اسرائیل را خوار و ذلیل کرد ، و ایشانرا از جمله بندگان و عبيد خویش میشمرد ، و بکارهای درشت و دشوار میگماشت ، چندانکه اهالی مصر و اولاد ﴿قبط﴾ ذريت خليل واسرائیل را عبید و اماء (2) می پنداشتند ، و آنچه شایسته اسراو سبايا (3) میباشد ، بدیشان روا میداشتند، مدت چهارده سال بدینسان روزگار گذاشتند ، روزگارش بیایان آمد و عرضه هلاك ودمار گشت.

امیدوار بودند ، هر کس از خواهندگان مملکت با حضرتش گذشتی ، بی نیل (1) مرام بازنگشتی ، چون بیست و یکسال از مدت دولت و اقبالش منقضی شد ، فرزندار شد خود کوت را ولیعهد کرد و بدیگر سرا انتقال یافت .

بنی اسرائیل در زمان وی سخت ضعیف و ذلیل گشتند. چنانکه بعضی در ذیل احوال موسى علیه السلام مذكور خواهد شد. انشاء الله تعالى.

على الجمله مدت سلطنت قابوس در مصر وافریقیه یکصد و چهار سال بود.