ص: 2

مَقاصِدِ عَليّه

در بیان مراد چهار آیه از قرآن کریم

:نویسنده

علامه امینی «صاحب الغدير» رضوان الله تعالی علیه

:مترجم

بشری طباطبائی یزدی

ویراستار:

عبدالحسین طالعی

ص: 3

سرشناسه: امینی، عبدالحسین، 1281 - 1349.

Amini, Abdul Hosein

مقاصد علیه در بیان مراد چهار آیه از قرآن کریم/ نویسنده علامه امینی رضوان اله علیه مترجم بشرى طباطبایی یزدی؛ ویراستار

عنوان و نام پدیدآور: عبد الحسين طالعی

مشخصات نشر: تهران موسسه فرهنگی نبأ، 1401.

مشخصات ظاهری: 587 ص

شابک: 978-600-264-142 - 7 200/000 تومان

وضعیت فهرست نویسی : فيا

یادداشت: قرآن برگزیده ها -- ترجمه ها؛ Qur'an Selections -- Translations

خدا -- نام ها -- جنبه های قرآنی God .. Name -- Qur'anic teaching

ميثاق -- جنبه های قرآنی؛ Covenants -- Qur'anic teaching

مرگ -- جنبه های قرآنی؛ Death -- Qur'anic teaching

شناسه افزوده: طباطبائی ،یزدی بشری، 1344 - مترجم

شناسه افزوده: طالعی، عبدالحسین، 1340 - ، ویراستار

رده بندی کنگره: BP 59/9

رده بندی دیویی: 297/141

شماره کتابشناسی ملی: 8695160

مقاصد عَليّه:

دربیان چهار آیه از قرآن کریم

تألیف: علامه امینی (صاحب الغدير) رضوان الله علیه

:مترجم بشری طباطبائی یزدی

ویراستار: عبدالحسین طالعی

صفحه آرائی: نادر برقی؛ قاسم فرهمند

:ناشر انتشارات نبأ، بنیاد محقق طباطبائی

چاپ اوّل: بهار 1401 ،شمسی ،شمارگان 1000 نسخه قیمت: 200/000 تومان

ISBN:978-600-264-142-7

تهران: خیابان شریعتی، بالاتر از خیابان بهار ،شیراز کوچه ،مقدّم، نبش خیابان ،ادیبی، شماره 26 ، طبقه سوم

تلفن: 77506602 ، فاکس: 77504683، صندوق پستی: 15655/377 نشانی وب : www.nabacultural.org

قم، میدان رسالت ابتدای خیابان سمیه شماره 15 بنیاد محقق طباطبائی

تلفن: 37732055 (25) نشانی وب: www.mtif.org

این کتاب با کاغذ حمایتی منتشر شده است

ص: 4

عکس

ص: 5

تقدیم به روح ملکوتی پدرم

علامه محقق سید عبد العزیز طباطبائی یزدی

وروح آسمانی همسرم

مرحوم میرزا باقر باعثی یزدی

- مترجم -

ص: 6

مطلب دوم / 77: در بیان آيه شريفه ﴿وللهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى فَادْعُوهُ بِهَا وَ ذَرُوا اللَّذِينَ يُلْحِدُونَ فِي أَسْمَائِهِ سَيُجْزَوْنَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾ (اعراف: 180)

اسم در لغت و معنی...77

اسماءِ حُسنای الهی...78

مراتب در آسماءِ حُسنای الهی...80

نظر به عالم راه شناختِ پروردگار...82

دلیل اختفای خداوند با وجود ظهورش جلّ و علا...83

لفظ «الله» جامع اوّل و «علی» جامع دوم اسماء الهی هستند...85

ذکر نام علی بن ابی طالب علیه السلام در أمّ الكتاب و قرآن كريم...86

مراد از صراط مستقیم در آیات امیرالمؤمنین است..92

سبيل الله و تأویل آن به امیرالمؤمنین علیه السلام...96

خداوند، آن گرامی را «علی» نامید...97

صاحب این اسم جامع به صفاتِ قُدسیّه الهیه متّصف است...103

اسم جامع «الله» و ویژگی های آن...106

انسان کامل همان عالم کبیر است....107

انسان کامل کتابی جامع برای کلّ...109

نتیجه کلام...110

حجت خدا، روح عالم است که اگر نباشد، زمین اهلش را در خود فرو می برد...117

کوتاهی فهم ها از شناخت امام...122

دفع توهم: مجالی برای توهم تفویض نیست...125

نسبت دادن امور بشری و اضافه آن به خداوند موجب جبر نمی شود...134

صاحب اسماء الحسنى همان صاحب نبوت و ولایت مطلقه است...137

امام همان کلمة الله است...140

وجه نامگذاری انسان کامل به «کلمه تامّه الهيّه»...143

حجت های خدا، «علامات» هستند...146

یادکرد حجت های خدا به عنوان «آیات»...147

فائده...150

تحقیق نیکوی دیگری در معنای آیه ﴿وَلِلّهِ الأَسْمَاءُ الْحُسْنَی فَادْعُوهُ بِهَا﴾...150

ص: 8

معرفت، هدف غائی خلقت...154

معرّفِ ذاتی آینه آسماءِ حُسنای الهی است...156

معرّفِ اوّل همان نبیّ مطلق است...158

دفع توهم...159

دو نوری که در حقیقت نور واحدند و اصل آن «نبوت» و فرعش «امامت» است...161

احادیثی در بیان برخی شؤون منصب ولایت و مقام والای آن...164

مطلب سوم / 187: در بيان آيه كريمه: ﴿وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِن بَنِي آدَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلَى شَهِدْنَا أَن تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هَذَا غَافِلِينَ﴾ (الاعراف: 172)

نام های روز میثاق...191

وجه ضرورت روز میثاق...191

توضیح مطلب...192

ذكرنه حدیث مسند در این مورد...194

توضیح مطلب...200

مدار تفضيل و تفاضل نزد خداوند متعال...209

هفت حدیث در علت سبقت پیامبر ما صلی الله علیه و اله بر سایر انبیاء...216

اولویت و سبقت در لسان آیات و روایاتی که آن را تفسیر کرده اند...220

ذکر موارد اولویت نبی مطلق...229

شأن و منزلت صاحب حقيقت علويه علیه السلام...234

روایات دالّ بر این که علی نخستین ایمان آورند؛ نبی در بعثت اول بود...237

ذکر چهارده حدیث که ما را این جا راهنمایی می کند...248

ده حدیث دربارۀ اخذ میثاقِ ولایت در خلقتِ اول از جانب خداوند...254

روز جمعه روز جمع خلایق...259

احادیث روز جمعه و منزلت آن...261

تجدید عهد و میثاق در روز غدیر خم...266

صاحب ولایت تقسیم کننده بهشت و دوزخ است...274

بازگشت به اصل بحث...280

ادله نقلیه بر عالم ذرّ از کتاب و سنت...281

ص: 9

آیه اول...281

روایات دیگری در باب خلقت اول و پیمان گرفته شده از انسان ها...342

بیان حال سند چهل حدیث از احادیث نقل شده...405

نتیجه بحث سندی...423

دفع توهم...425

عمده ادلّه منکران و پاسخ به آن ها به شکل کامل...427

فراموشی میثاق مقتضای حکمت الهی است...431

ذکر کلماتی از علمای امامیه رضوان الله علیهم در باب عالم ذر به نثر و نظم...433

1. كلام شيخ صدوق...433

2. كلام شيخ مفيد...434

3. كلام ابن جوزی...437

4. بیان محدث عاملی...438

5. کلام شیخ فخرالدین طریحیّ...439

6. کلام محقق مولی محمد صالح مازندرانی...441

7. بیان صاحب كفاية الموحدين در توجیه اخبار متشابه...443

8. کلام سید نعمة الله جزایری...448

9. کلام علامه میرزا حبیب الله خویی...452

10. کلام سید شرف الدین نجفی...457

11. كلام شيخ حسن بن سلیمان حلی...457

12. کلام میرزا محمد قاسم اُردوبادی...459

13. کلام علامه قطب الدین اشکوری...464

استفتائات از علما در خصوص عالم ذر...466

1. میرزا محمد حسین نایینی...466

2. شیخ محمد حسین اصفهانی...467

3. میرزا علی شیرازی...467

4. شیخ محمد حسين كاشف الغطاء...468

کلام برخی علما درباره عالم ذر به نظم...468

1. سید صدرالدین عاملی...469

2. میرزا حبیب خراسانی...469

3. شیخ جابر کاظمی...470

ص: 10

4. میرزا محمد علی اردوبادی...472

5. شیخ صالح تمیمی...472

6. عبدالباقی موصلی...473

7. صالح بن قاسم حویزی...474

8. سید محمد موسوی...475

9. سید حمیری...475

10. ابن حمّاد...475

11. شیخ حر عاملی...475

12. مظفر کرمانی...476

13. شیخ جواد شبیبی...476

14. سید محمد بن فلاح کاظمی...476

15. سید حسین بحر العلوم...477

16. سید حیّدر حلّی...479

17. شیخ حسین نجف...479

18. سید مفتی عباس شوشتری...480

19. محمد باقر لاری...481

20. ابن عَرَندَس...482

21. کاظم کویتی...483

22. ابوالقاسم زاهي...483

23. معتوق بن شهاب موسوی...484

24. ابن فارض...484

25. ابن عربی...485

26. ابوالمحاسن حائری...485

27. شرع الاسلام...486

مطلب چهارم / 487: در بیان آيه شريفه ، ﴿وَ كُنتُمْ أَزْوَاجًا ثَلَاثَهُ، فَأَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ مَا أَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ، وَ أَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ مَا أَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ، وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ، أُولَئِكَ الْمُقَرَّبُونَ﴾ (واقعه: 7 - 11)

بیان تقسیم سه گانه در بعضی از روایات...490

ص: 11

تفصیل کلام در وجه این تقسیم...492

دلیل عقلی و نقلی بر این مطلب...499

یازده وجه در بیان مراد از یمین و شِمال...500

اشاره به دو قوه موجود در انسان در اخبار وارده...511

توضيح حديث...514

تقابل بین دو قوه و نیروهای آن ها در انسان...516

نتیجه کلام...518

دفع توهّم...520

نتیجه کلام...543

بیان روایات دیگری در این باره...544

نقدی بر کلام علامه مجلسی...548

بازگشت به بحث پیشین...549

برخی از احادیث اهل بیت علیهم السلام که این مطلب را می رساند...550

معنای حدیث در بیان علامه طُرَیحی...557

نقدی بر کلام طُرَیحی در معنای حدیث: استعمال حقیقی است نه مجاز...560

نتیجه بحث...562

چهار وجه در توضیح و معنای حدیث...563

پیوست ها / 571

پیوست :اول معانی رؤیت خداوند...573

پیوست دوم: توضیحیّ در مورد حديث كتاب اليقين...583

بیان عالمان شیعی در این زمینه...585

ص: 12

برای علامه امینی رضوان الله تعالی علیه برگزار شده بود رونمایی کردند این کتاب مورد استقبال محققان قرار گرفت و به عنوان متنی درسی نیز در برخی حلقات درسی استفاده .شد ویژه نامه رونمایی این اثر نیز کتابی بود با عنوان «امین شریعت» شامل مقالاتی درباره علامه امینی و دربارهٔ این کتاب که همزمان با رونمایی کتاب منتشر شد. برای شناختن ابعاد مختلف این اثر می توان به مقالاتی که در امین شریعت منتشر شده است مراجعه کرد.

ترجمه فارسی این اثر را به پیشنهاد برادر ارجمندم سید علی طباطبائی یزدی آغاز کردم. ترجمه این اثر از همان کارهایی بود که آسان می نمود اول ولی افتاد مشکل ها. از سویی متن این کتاب به خاطر بیان مطالب ژرف معرفتی متنی سنگین و پیچیده بود و از سویی ترجمه متون معارفی اساساً کار سختی است چون این متون مشتمل اصطلاحاتی است که اکثر قریب به اتفاق آن ها از زبان عربی وارد زبان فارسی شده است و مترجم را برای معادل یابی سردرگم می کند و گویا جز شکستن ساختار نحوی و ریختن همان کلمات در یک نظام دستوری جدید، کاری از مترجم کم بضاعت ساخته نیست به هر روی نتیجه تلاش من همچنان که از نظر شما خواهد گذشت متنی است دشوار و به دور از روانی امیدوارم این ترجمه گامی باشد برای انتشار فارسی این اثر و حق کتاب تا حدودی ادا شده باشد. از ساحت مقدس امام عصر علیه السلام عاجزانه می خواهم آن چه را که در توانم بوده است و به انجام رسانده ام از من قبول کنند. ﴿يَا أَيُّهَا الْعَزِيزُ مَسَّنَا وَ أَهْلَنَا الضُّرُّ وَ جِئْنَا بِبِضَاعَةٍ مُرْجَاةٍ فَأَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ وَ تَصَدَّقْ عَلَيْنَا إِنَّ اللَّهَ يَجْزِي الْمُتَصَدِقِينَ﴾.

پاورقی های مندرج در این کتاب جز موارد معدودی که در این ترجمه افزوده شده است همگی از محقق متن عربی است. ترجمه آیات قرآن نیز از ترجمه های موجود نقل شده است.

از استاد ارجمند جناب دکتر عبدالحسین طالعی که این ترجمه را از اول تا آخر از نظر گذراندند و برخی عبارات را اصلاح کردند و در گزینش و نقل ترجمه احادیث کتاب از ترجمه های موجود و ویراستاری آن ها همت کردند سپاسگزاری می کنم. و آخر دعوانا أن الحمد لله رب العالمين.

بشری طباطبائی یزدی

17 مهر 1400 ه-.ش.

ص: 14

بسم الله الرحمن الرحيم الحمد لله رب العالمين والصلوة على النبي المصطفى الامين و آله الطيبين واللعنة على اعدائهم اجمعين

ص: 15

ص: 16

این آیه کریمه می فرماید:

﴿فَانظُر إلى آثارِ رَحَمَةِ اللهِ كَيفَ يُحيِي الْأَرْضَ بَعدَ مَوتِها﴾ (1)

پس نیک بنگر به آثار رحمت خدای که چگونه زمین را - بعد از مرگ آن - حیات می بخشد.

پس کمال هر زمینی در آن است که آباد باشد و به همین سبب به آن «حیات» می گویند. همچنین، کمال هر درختی در آن است که پربرگ و بار و تازه و شاداب باشد که آن را نیز «حیات» می نامند.

صفت «حیات» در عُرفِ متکلّمان کمالی برای جسم است، زیرا کمالِ جسم آن است که احساس و حرکت داشته باشد و برای همین این حالت حیات نامیده می شود پس از آن جا که مفهوم از کلمه «حیّ» همان است که در جنس خود کامل باشد؛ و کامل در وجود هم باید واجب الوجود بالذات باشد؛ پس در حقیقت «حیّ» کسی نیست مگر واجب الوجود بالذات.

این اختلاف در معنای حیّ اختلافی میان مفسران برانگیخته است که آیا اطلاق ، اسم «حىّ» و «میت» برجَماد، چنان که در بسیاری از آیات نیز آمده حقیقت است يا مَجاز؟ بیش تر مفسّران آن را مجاز دانسته اند، ولی در حقیقت چنین نیست. زیرا «حیات» و «موت»، کمالِ شیء در جنس یا نوعش نیست زیرا اگر چنین بود باید به هر چیزی که در نوع خود کامل باشد، «حیّ» گفته شود؛ در حالی که به طلایی که عیار کاملی داشته باشد یا به لباسی که دوخت آن کامل باشد و همچنین به گوهری که صاف و درخشنده باشد، «حیّ» گفته نمی شود حتی آن چه را که حقیقت آن به قوه حساس موجود در حیوانات اختصاص دارد نیز حقیقتاً شامل نمی شود. بر مبادی و مقدمات آن در گیاهان و غیر آن، یا برغایات آن همچون علم و ایمان نیز مجازاً نمی توان اطلاقِ حیات کرد بلکه هر چیزی که اثری از آثار در آن دیده شود، دارای «حیات» است که فقدان آن موت است.

ص: 18

توضیح این که: هر چیزی از حیوانات و نباتات و جمادات و غیر آن از جسمانیات و نورانیات مجرّد و روحانیات محض و هر چه آثار وجودی دارد و شؤونی برای آن جعل شده است که انتظار می رود تأثیری داشته باشند، و سزاوار است که هر کدام بر همان شأن خود باشد و بر آثار وجودی که وابسته به حیات آن است، اثر گذارد، این ها همه «حیات» و «موت» دارند. پس هر آن چیزی که آثار ذاتی حیات بر او مترتب باشد و آن آثار را برساند و بدان سبب آن ها را افاضه کند، و بدان گونه باشد که سزاوار اوست ، ذاتی است که قائم به حیات است، و گرنه میّت است، پس هر چیزی حیاتی و موتی دارد

این حقیقت را در کلمات بسیاری از ائمه معصومین علیهم السلام می بینیم، مانند این جمله در دعای جوشن کبیر که آمده است

﴿يَا مُحْيِيَ كُلِّ شَيْءٍ وَ مُمِيتَهُ يَا خَالِقَ كُلِّ شَيْءٍ وَ وَارِثَه﴾. (1)

ای حیات بخش هر چیز و می راننده آن ای آفریننده هر چیز و وارثِ آن !

پس حقیقتِ «حیات» و «موت» فقط از خاصیت قوه حسّاسه - در ذات خود - نیست، بلکه هر چیزی که آثار دارد، به اعتبار مترتب شدن آثار وجودی بر آن آثار، یا عدم آن ، دارای حیات و موت است. این معنی در تمام موارد استعمال جاری و ساری است و این خود، سبب صحتِ اطلاق آن در بعضی موارد است. به همین دلیل نمی توانیم صفتِ «حیات» را به طلای دارای عیار کامل و لباس کامل و گوهر صاف و امثال این ها که اثری از آثار وجودی در آن ها دیده نمی شود و اثری بر وجود آن مترتب نیست، اضافه کرد

از آن چه گفتیم این گونه فهمیده می شود که:

کلمه «حیّ» به تنهایی و انفرادش - همچنان که در بسیاری از ادعیه شریفه آمده است- در مقام مدح بلیغ و ثنای جمیل ذکر می شود بدون این که نیاز به داشتن قرینه ای مثل «قیّوم» داشته باشد مدح و ستایش فقط با کاربست این کلمه حاصل می شود، نه با آن

ص: 19

دو: «حیّ» خود کلمۀ جامعی است که تمام اسماء الهی از آن فهمیده می شود.

از امیرالمؤمنین علیه السلام است که می فرماید:

﴿مَنْ لَمْ يَنْفَعْكَ حَيَاتُهُ فَعُدَّهُ فِي الْمَوْتَى﴾. (1)

کسی که حیاتش سودت نرساند او را در شمار مردگان بدان

این روایت شریفه معنای حیات را آشکارا به ما می رساند توضیح این که: از آثارِ خاص وجودي بشر سود رسانی و خیررسانی به دیگران است و از شأن وجودي بشری این است که دیگران از او بهره ببرند. پس هر کس چنین اثر وجودی بر او مترتب نباشد، در حقیقت نسبت به عدم ترتّب این اثر خاص وجودی، مرده ای بیش نیست، هرچند که نسبت به دیگر آثار وجودی، زنده باشد.

دومین حدیث همچنان از امیر مؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام است که می فرماید:

﴿مَنْ تَرَكَ إِنْكَارَ الْمُنْكَرِ بِقَلْبِهِ وَ يَدِهِ وَلِسَانِهِ فَهُوَ مَيْتٌ بَيْنَ الْأَحْيَاء﴾ (2)

کسی که زشت شمردن امر منگر به قلب و دست و زبانش را رها کند مرده ای است میان زندگان

باشد. در هر حال این مرتبه ،آخرین باید در زندگی دینی انسان حضور داشته باشد و انسان مكلَّف، ، در تمام احوال باید از آن بهره گیرد و در ترک آن بر هیچ احدی عذری وجود ندارد، بر خلاف دو مرتبۀ دیگر یعنی انکار با دست و زبان که شاید بتوان برای آن ها عذری آورد. پس اگر کسی این آخرین و پایین ترین مرتبۀ انکار را ترک کند و چیزی از این اثر ولو به نازل ترین مراتبش بر وجود او مترتّب نشود، به سبب انقطاع این اثر وجودی حیاتی از او، آن هم در تمام درجات و مراتبش، مرده ای بیش نیست.

در این زمینه این کلام امیرالمؤمنین علیه السلام ما را راهنمایی می کند که می فرماید:

﴿فَمِنْهُمُ الْمُنْكِرُ لِلْمُنْكَرِ بِيَدِهِ وَلِسَانِهِ وَ قَلْبِهِ فَذَلِكَ الْمُسْتَكْمِلُ لِخِصَالِ الْخَيْرِ وَ مِنْهُمُ الْمُنْكِرُ بِلِسَانِهِ وَ قَلْبِهِ وَالتَارِكُ بِيَدِهِ فَذَلِكَ مُتَمَسِّكٌ بِخَصْلَتَيْنِ مِنْ خِصَالِ الْخَيْرِ وَ مُضَيعُ خَصْلَةً، وَ مِنْهُمُ الْمُنْكِرُ بِقَلْبِهِ وَالتَّارِكُ بِيَدِهِ وَ لِسَانِهِ، فَذَاكَ الَّذِي ضَيَّعَ أَشْرَفَ الْخِصْلَتَيْنِ مِنَ الثَّلَاثِ وَ تَمَسَّكَ بِوَاحِدَةٍ، وَ مِنْهُمْ تَارِكٌ لِإِنكَارِ الْمُنْكَرِ بِلِسَانِهِ وَ قَلْبِهِ وَ يَدِهِ فَذَلِكَ مَيِّتُ الْأَحْيَاء﴾. (1)

از مردمان کسی است که کار زشت را ناپسند می شمارد و به دست و زبان و دلِ خود آن را خوش نمی دارد؛ چنین کسی خصلت های نیک را به کمال رسانیده است و از آنان کسی است که به زبان و دل خود انکار کند و دست به کار نبرد؛ چنین کسی دو خصلت از خصلت های نیک را گرفته و خصلتی را تباه ،ساخته و از آنان کسی است که منکر را به دل زشت می دارد و به دست و زبان خود بر آن انکار نیارد؛ چنین کس دو خصلت را که شریف تر است ضایع ساخته و به یک خصلت پرداخته، و از آنان کسی است که منکر را باز ندارد به دست و دل و زبان چنین کس مرده ای است میان زندگان

در این حدیث آمده است: «اشرف الخصلتین» که اضافه صفت بر موصوف است. یعنی این دو خصلت در شرف، بر سومی برتری دارند و مانند اضافه اسم تفضیل بر متعدد نیست

در جای دیگر فرموده اند:

ص: 22

﴿إِنَّ أَوَّلَ مَا تُغْلَبُونَ عَلَيْهِ مِنَ الْجِهَادِ الْجِهَادُ بِأَيْدِيكُمْ، ثُمَّ بِأَلْسِنَتِكُمْ، ثُمَّ بِقُلُوبِكُمْ. فَمَنْ لَمْ يَعْرِفْ بِقَلْبِهِ مَعْرُوفاً وَلَمْ يُنْكِرْ مُنْكَراً ، قُلِبَ فَجُعِلَ أَعْلَاهُ أَسْفَلَهُ وَأَسْفَلُهُ أَعْلَاه﴾. (1)

نخست درجه از جهاد که از آن باز می مانید جهاد با دستانتان است، پس جهاد با زبان سپس جهاد با دل هاتان و آن کسی که به دل کار نیکی را نستاید و کار زشت او را ناخوش نیاید طبیعتش دگرگون شود؛ چنان که پستی وی بلند شود و بلندیش سرنگون (زشتی هایش آشکار شود و نیکویی هایش ناپدیدار).

همچنین در این باره امام علیه السلام می فرماید:

﴿أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ إِنَّهُ مَنْ رَأَى عُدْوَاناً يُعْمَلُ بِهِ ، وَ مُنْكَراً يُدْعَى إِلَيْهِ فَأَنْكَرَهُ بِقَلْبِهِ، فَقَدْ سَلِمَ وَ بَرِئَ . وَ مَنْ أَنْكَرَهُ بِلِسَانِهِ فَقَدْ أُجِرَ، وَ هُوَ أَفْضَلُ مِنْ صَاحِبِهِ، وَ مَنْ أَنْكَرَهُ بِالسَّيْفِ لِتَكُونَ كَلِمَةُ اللهِ هِيَ الْعُلْيَا وَ كَلِمَةُ الظَّالِمِينَ هِيَ السُّفْلَى، فَذَلِكَ الَّذِي أَصَابَ سَبِيلَ الْهُدَى وَ قَامَ عَلَى الطَّرِيقِ وَ نَوَّرَ فِي قَلْبِهِ الْيَقِين﴾. (2)

ای مؤمنان! کسی که بیند ستمی می رانند یا مردم را به منکری می خوانند و او به دلِ خود آن را نپسندد، سالم مانده و گناه نورزیده است. و کسی که آن را به زبان انکار کرد مزد یافت و از کسی که به دل انکار کرد برتر است. و آن که با شمشیر به انکار برخاست تا کلام خدا بلند و گفتار ستمگران پست گردد، او کسی است که راه رستگاری را یافت و بر آن ایستاد و نور یقین در دلش تافت.

گفتیم که انکار قلبی، آخرین مراتب نهی از منکر و پایین ترین درجاتِ انکارِ منگر است. این سخن منافاتی با امر پیامبر صلی الله علیه و اله ندارد که می فرمایند:

﴿إِنَّ أَدْنَى الإنكارِ أَنْ تَلْقَى أَهْلَ الْمَعَاصِي بِوُجُوهِ مُكَفَهِرَة ﴾ (3)

پایین ترین مرحله انکار آن است که با گناهکاران با چهره دژم و خشن روبرو شویم

ص: 23

از آن روی که این حالت از آثار انکار قلبی است و این تعبیر از اثر آن است.

حدیث سوم: امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:

﴿الْمُحْسِنُ حَيَّ وَإِنْ نُقِلَ إِلَى مَنَازِلِ الْأَمْوَاتِ﴾. (1)

نیکوکار زنده است؛ گرچه به جایگاه مردگان منتقل شود.

پس در حقیقت محسن «حیّ» است و حیاتِ حقیقی دارد نسبت به احسانش و آثار وجودی که از این جهت به او مترتب می شود هرچند نسبت به ترتب آثار دیگر از آثار وجودی، مرده باشد.

در این مورد کلام امام صادق علیه السلام ما را بیش تر راهنمایی می کند که فرموده اند

﴿منْ يَعِيشُ بِالْإِحْسَانِ أَكْثَرُ مِمَّنْ يَعِيشُ بِالْأَعْمَارِ﴾ (2)

کسانی که به نیکی زنده اند بیش از آنانند که به عمر طبیعی زندگی می کنند

پس همان طور که زندگی با گذران ،عمر نوعی از حیات است، زندگی با احسان نیز نوع دیگری از آن است و در حقیقت هر دو زندگی بر یک شیوه اند.

حدیث :چهارم امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:

﴿الْعَالِمُ حَيْ بَيْنَ الْمَوْتَى﴾ و ﴿الْجَاهِلُ مَيْتٌ بَيْنَ الْأَحْيَاءِ ﴾(3)

عالم، زنده ای بین مردگان است و جاهل، مرده ای بین زندگان.

یعنی این که عالم «حیّ» است بین مردگان که همان جُهّالند. و جاهل، «میّت» است بین عالمان که همان زندگانند. پس اطلاقِ حیّ به عالم، از جهت ترتّب آثار علمی است بر او، که مبدأ آن علم است؛ و همچنین است اطلاق میّت بر جاهل از جهت عدم ترتّب آن آثار وجودی براو که بروجه حقیقت است نه مجاز.

ص: 24

به عبارت دیگر از آثار وجودی انسان و خاصیت بشری و جهات ممیزه اش علم است و این شایستگی را دارد که عالم باشد. علم پایه و اساس آثار زیاد و ثمربخش خیراتِ فراوانی است که این اثر بر وجود انسانی او مترتّب می شود.

پس در حقیقت بر مبنای ویژگی علم او حیّ است و کسی که این اثر بر او مترتب نشود حقیقتاً - نه مَجازاً - مرده ای بیش نیست.

در این مورد بعضی از ادبا چنین گفته اند:

هَذِبِ النَفسَ بِالعُلومِ لِتَرقَى *** وَ تَرَى الكُلَّ فَهيَ لِلكلّ بَيتُ

إِنَّما النَفسُ كَالزُّجاجَةِ وَالعَق *** ل (1) سراجٌ وَ حِكمَةُ اللهِ زَيتُ

فَإذا أَشْرَقَت فَإِنَّكَ حَيٌّ *** وَ إذا أظْلَمَت فَإِنَّكَ مَيتُ (2)

نفس خود را با علوم تزکیه کن تا برتری یابی همه چیز را ببینی، چرا که علم خانه همه چیز است.

براستی که نفس شیشه ای است و عقل چراغی و حکمت خداوند روغن آن است

پس اگر تابان شود براستی زنده ای و اگر تاریک گردد همانا مرده ای.

صلى الله و در موضوع این روایت علوی علیه السلام، پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله فرمود:

﴿طَالِبُ الْعِلْمِ بَيْنَ الْجُهَالِ كَالْحَيَ بَيْنَ الْأَمْوَاتِ﴾ (3)

جوینده دانش در میان نادانان مانند زنده ای میان مردگان است.

امیرالمؤمنین علیه السلام به این آثار علمی اشاره می کند که ثمره درخت علم است و از آثار وجودي بشر و شؤن انسانی اوست که همان «حیات» است و سزاوار است که انسان دارای این شأن .باشد همان گونه که امیر مؤمنان در سخنانشان اشاره می فرمایند که:

﴿اكْتَسِبُوا الْعِلْمَ يُكْسِبْكُمُ الْحَيَاة﴾. (4)

ص: 25

دانش را بجویید تا زندگانی شما را بجوید

﴿الْعِلْمُ حَيَاةٌ وَ شِفَاء﴾. (1)

علم، زندگانی و شفا است.

﴿الْجَاهِلُ مَيِّتُ﴾. (2)

نادان مرده است.

﴿الْعِلْمُ حَيَاةُ الْقُلُوب﴾. (3)

علم، زندگانی دل ها است.

پس معلوم شد کسی که آثار علمی بر وجودش مترتب شود، در حقیقت «حیّ» است و تا زمانی که این آثار بر او مترتب باشد در حقیقت زنده است، هر چند نسبت به آثار دیگر که ترتب آثار آن ها قطع شده است مرده باشد. همچنین جاهل تا زمانی که آثار علمی بر او مترتّب نباشد، در حقیقت مرده است، هرچند نسبت به آثار وجودی دیگری که بر او مترتّب است زنده باشد. این است معنای کلام امیرالمؤمنین علی علیه السلام که می فرماید:

﴿الْعَالِمُ حَيْ وَ إِنْ كَانَ مَيْتاً﴾ و ﴿الْجَاهِلُ مَيْتٌ وَ إِنْ كَانَ حَيّاً﴾ (4)

عالم، (در واقع) زنده است گرچه (در ظاهر) مرده باشد. و نادان (در واقع) مرده است، گرچه (در ظاهر) زنده باشد.

و همچنین منسوب است به آن امام همام علیه السلام که فرموده اند:

﴿فَفُز بعِلمٍ تَعِش حياً بهِ أبداً *** النَّاسُ مَوْتَى وَ أهلُ العِلم أحياء﴾

پس به دانش زندگی کن تا بدان سبب همواره زنده باشی، زیرا مردم مردگانند و دانشوران، زندگانند.

ص: 26

در معنای این روایت شریفه ابو محمد عبد الله بن محمد بطلیوسی (1) ازلی نحوی گفته است:

أخُو العِلمِ حَيُّ خَالِدٌ بَعدَ مَوْتِهِ *** وَ أوصاله تَحتَ التُّرابِ رَمِيمُ

وَ ذُو الجَهْلِ مَيْتٌ وَ هوَمَاشٍ عَلَى الثَّرَى *** يُظَنُّ مِنَ الأحياءِ وَ هوَ عَديمُ (2)

صاحب علم زنده است و پس از مرگ جاویدان است، هرچند استخوان هایش در زیر خاک پوسیده باشد و جاهل مرده است در حالی که روی زمین راه می رود. از زندگان شمرده می شود در حالی که مرده است

همچنین امام علی علیه السلام در خطبه ای طولانی فرموده اند:

﴿وَ آخَرُ قَدْ تَسَمَّى عَالِماً وَلَيْسَ بِهِ؛ فَاقْتَبَسَ جَهَائِلَ مِنْ جُهَالٍ وَ أَضَالِيلَ مِنْ ضُلَّالٍ، وَ نَصَبَ لِلنَّاسِ أَشْرَاكاً مِنْ حَبَائِلِ غُرُورٍ وَ قَوْلِ زُورٍ. قَدْ حَمَلَ الْكِتَابَ عَلَى آرَائِهِ وَ عَطَفَ الْحَقَّ عَلَى أَهْوَائِهِ، يُؤْمِنُ النَّاسَ مِنَ الْعَظَائِمِ وَيُهَوِنُ كَبِيرَ الْجَرَائِمِ. يَقُولُ أَقِفُ عِنْدَ الشُّبُهَاتِ وَ فِيهَا وَقَعَ، وَ يَقُولُ أَعْتَزِلُ الْبِدَعَ وَ بَيْنَهَا اضْطَجَعَ. فَالصُّورَةُ صُورَةُ إِنْسَانِ وَالْقَلْبُ قَلْبُ حَيَوَانِ، لَا يَعْرِفُ بَابَ الْهُدَى فَيَتَّبِعَهُ ، وَلَابَابَ الْعَمَى فَيَصُدَّ عَنْهُ. وَ ذَلِكَ مَيِّتُ الْأَحْيَاءِ. فَأَيْنَ تَذْهَبُون﴾ تا آخر خطبه. (3)

و دیگری که دانشمندش دانند در حالی که بهره ای از دانش نبرده؛ ترّهاتی چند از نادانان و مایه های جهلی از گمراهان به دست آورده دام هایی از فریب و دروغ گسترده. كتاب خدا را به رأی خویش تفسیر کند و حق را چنان که دلخواه اوست تعبیر کند. مردم را از بلاهای سخت ایمن ،دارد و گناهان بزرگ را آسان .شمارد در کارهای شبهه ناک افتاده است و گوید: چون شبهه ای باشد بازایستم. در بدعت ها آرمیده است حال آن که گوید اهل بدعت نیستم صورت او صورتِ انسان است، و دل او دل حیوان نه راه رستگاری را می شناسد تا در آن راه رود و نه راه گمراهی

ص: 27

را تا از آن بازگردد چنین ،کس مرده ای است میان زندگان. پس، کجا می روید؟

شاعر در پرتو این کلام آسمانی، گفته است:

لَيسَ مَن مَاتَ فَاسْتَرَاحَ بِمَيتٍ *** إِنَّمَا المَيتُ مَيِّتُ (1) الأَحْيَاءِ

إِنَّمَا المَيتُ مَن يَعِيشُ كَئِيباً عَلَى الثَّرَى *** كاسفاً بَالُه قَليلَ الرَّجاءِ (2)

آن که مرد و راحت شد مرده نیست براستی که مرده، مرده زندگان است

همانا مرده کسی است که با اندوه و غم و ناامیدی زندگی می کند.

دیگری گفته است:

وَ فِي الجَهْلِ قَبلَ المَوتِ مَوتُ لِأهلِهِ *** وَ أَجسَادُهُم دُونَ القُبُورِ قُبُورُ

وَ إن امرءاً لَم يَحيَ بِالعِلْمِ قَلْبُهُ الثَّرَى *** فَلَيسَ لَهُ حَتَّى النُّشُورِ نُشُورُ﴾ (3)

و در جهل برای جاهلان مرگی است پیش از مرگ و بدن های ایشان قبرهایی غیر از این قبرها

و کسی که قلبش با علم زنده نباشد تا هنگام قیامت برانگینخته نخواهد شد.

همچنین عیسی بن علي ،وزیر معروف به ابن الجرّاح برای خود سروده است:

رُبَّ مَيتٍ قَد صَارَ بِالعِلمِ حَيّاً *** وَ مُبَقَى قَد حازَ جَهلاً وَغَيّا

3. منسوب به قاضی ماوردی شافعی (364-450) صاحب التفسير و أدب الدین والدنیا. چنان که در

ص: 28

فاقتنُوا العِلمَ كَي تَنالُوا خُلُوداً عَلَى الثَّرَى **** لا تَعُدُّوا الحَياةَ فِي الجَهْلِ شَيّا (1)

چه بسا مرده ای که به علم زنده گشت و چه بسا زنده ای که به جهل و نگون ساری رسید

علم به دست آرید تا جاودان شوید. زندگانی در جهل را هیچ مشمارید.

در تفسیر آیه کریمه ﴿وَ مَا يَستَوِي الأَحْيَاءُ وَلَا الأموَاتُ﴾ (2) گفته اند که مراد، علما و جهال است.

پس هنگامی که علم و جهل، دو صفت متقابل هستند که با تحقّق هر یک، اثری بر آن ها مترتب می شود، پس سزاوار است بر انسان که متصف به علم شود، و از آثار وجودي بشري اوست که عالم باشد و از شأن انسانی و خاصیت او، اتصاف به علم است که در وادي گمراهی نماند بلکه شایسته است که از تاریکی های جهالت خارج شود و به سمت نور علم حرکت کند. روشن است که هنگام دستیابی به علم و متصف شدنِ انسان به آن.... (3) و دیگر آثاری بر آن مترتب نمی شود و آن چیزی جز مرگ نیست

این است معنای کلام امیرالمؤمنین علیه السلام که می فرماید:

﴿العِلمُ يُميتُ الجَهل﴾

علم جهل را می میراند

پس این میراندن میراندنِ حقیقی ،است و مَوتِ جهل موتی است بروجه ،حقیقت نه مجاز.

حدیث پنجم: مولا امیرالمومنین علیه السلام می فرمایند:

﴿مَنْ قَلَّ حَيَاؤُهُ قَلَ وَ رَعُهُ ، وَ مَنْ قَلَ وَ رَعُهُ مَاتَ قَلْبُهُ ، وَ مَنْ مَاتَ قَلْبُهُ دَخَلَ النَّارَ﴾ .(4)

ص: 29

هر که حیایش اندک باشد، ورع او اندک شود هر که ورعش کم شود، دلش می میرد. و هر که دلش بمیرد در دوزخ وارد شود.

و از جناب لقمان علیه السلام روایت شده که :گفت

﴿جَالِسِ الْعُلَمَاءَ وَ زَاحِمْهُمْ بِرُكْبَتِيكَ ، فَإِنَّ اللهَ تَعَالَى يُحْيِي الْقُلُوبَ بِنُورِ الْحِكْمَةِ كَمَا يُحْيِي الْأَرْضَ بِوَابِلِ السَّمَاء﴾. (1)

با دانشوران نشین و در برابرشان زانو بزن زیرا خدای عزوجل دل ها را به نور حکمت زنده می دارد چنان که زمین را به بارانی که از آسمان می فرستد، زنده می دارد.

عرش این قلب جسمانی از عالم خلق است و سینه جایگاه اوست. سایر اعضاء، عالم و مملکتِ اویند. در آن عالم ،انسانی او امیر و پادشاه است و تمام اعضاء و جوارح -حتى قلب صنوبری - رعيّت و تحت حکم اویند و او حاکم آن هاست؛ همچنان که در روایتی از امام جعفر صادق علیه السلام در بیان «الفروض على الجوارح» آمده است:

﴿فَمِنْهَا قَلْبُهُ الَّذِي بِهِ يَعْقِلُ وَ يَفْقَهُ وَ يَفْهَمُ ، وَ هُوَ أَمِيرُ بَدَنِهِ ، الَّذِي لَا تَرِدُ الْجَوَارِحُ وَلَا تَصْدُرُ إِلَّا عَنْ رَأْيِهِ وَأَمْرِهِ﴾ تا آخر حديث . (1)

در شمار اعضای بدن قلب اوست که بدان عقل خود را به کار می گیرد به وسیله آن ژرف می نگرد و نیک می فهمد اوست امیر بدن؛ او که تمام کارهای اعضای بدنش تنها بر اساس رأی و امر او انجام می گیرد.

در دعا نیز آمده است:

﴿اللهم أصلِح الراعي وَالرَّعِيَّة﴾. (2)

خدايا! کار حاکم و مردم را به سامان آور

سلامتی این قلب باعث سلامتی تمامی اعضاء می شود چنان که فساد او منجر به فاسد شدن تمامی جسد می شود تغییر حالش موجب تغییر حال تمام اعضاء می شود. زیرا او رئیسی است که صلاحش دارای اثری شامل و فسادش موجب ضرر کامل می گردد. البته با تمام شرافت و فضلی که دارد در معرض آفات و عیوب است. روشن است که هر چه شیئی عزیزتر و منفعتش بیش تر باشد، آفات و دشمنانش نیز بیش تر می شوند اقبال او مطلوب حقیقی در تمام عبادات است و خضوع و خشوع با آن مطلوب است. تذلُّل و تعبد به وسیله او محبوب است و شرفِ هر عبادتی به اندازه حضور اوست. او روح طاعت ،است که عبودیت بدونِ قلب مانند جسدی بدون روح است و خیری در عبادت بدون

ص: 31

مشارکت قلب نیست. بدین روی، ابن عباس رضي الله عنه، گفته است:

﴿رَكْعَتَانِ مُقْتَصَدَتَانِ فِي تَفَكَّرٍ، خَيْرٌ مِنْ قِيَامٍ لَيْلَةٍ بِلَا قَلْب﴾. (1)

دو رکعت نماز متوسط که با تفکر و تدبر خوانده شود از شب زنده داری ای که قلب در آن مشارکت نداشته باشد نیکوتر است.

این قلب در این نشأه دنیا که مزرعه آخرت است، مانند زمینی است که ایمان، بذرِ آن است و طاعات به منزله آبی است که زمین را سیراب می کند و پاکسازی آن از گناهان و اخلاقِ مذموم به منزله درو کردن زمین و پاکیزه کردن آن است از سنگ های بیهوده و علف های هرز و گیاهان خبیثی که مانع رشد گیاه و فاسد شدن آن می شوند. و روزِ ،قیامت همان روز درو کردن محصول است.

این قلب حیات و موت و اقبال و ادبار دارد اقبال ، آن نور است و ادبارش ظلمت انسان همراه آن تغییر می کند همان گونه که سایه همراه با آفتاب به این سو و آن سوی می گردد گاهی نیز بر آن غلبه می کند و جایش را روشن می کند. البته گاهی این امر بر عکس می شود و آن هنگامی است که به وسیله گناهان و طاعات متأثر شود که تأثیری متضاد است

می توان یکی از این دو حالت را نور و دیگری را ظلمت و تاریکی نامید؛ به گونه ای که گاهی سفیدی قلب به نورِ حسنات و طاعات است و از نور علم و معرفت و حکمت و ایمان و توحید و صدق و اخلاص و حبّ حق و توجّه به آخرت بهره مند می شود، و به مرتبه عالی می رسد که اشراق و نورانیت آن تا آن جا می رود که... به حق ... در آن عوالم ملکوتی... (2) و در این هنگام به وظایف مولای خویش اقدام می کند و ملتزم به اوامر او می شود آن گاه به تعبّد خویش ادامه می دهد در حالی که متخلّق به اخلاق الله است و آراسته به اوصاف او، از ناپاکی هایی که مانع رؤیتِ عالم ملکوت

ص: 32

است پاک است و از گدورات اخلاقی منزّه از تاریکی هایی که حجاب عالم علوی است دور است و قوای شهوانیه و درنده خویی و اوهام شیطانی را به زانو درآورده است. کسی را جز خداوند متعالی دوست نمی دارد و به غیر او آرامش نمی یابد. فقط از یاد خدا لذت می برد و به ملکوتیت او چنگ می زند. از جنبه مُلکی او دست کشیده و از عالم شهودش مجرد گشته؛ ماهیت بشری مُلکی خود را در جانب ملکوتی او فانی کرده و در فضای طاعت او نفس خود را محو کرده است؛ بلکه او «جنب الله» است متعین به تعیناتِ حقّانی و متّصف به صفات ربّانی است و متجلی است به اسماء حسنای الهی، بلکه خود، أسماء حسنی است، در نزد خداوند، سلیم و مقبول است، و در جوار او در جنّت وصالش و عَدنِ لِقایش متنعم است؛ با دیده ماندگارش به وجه الله می نگرد، بلکه خود «وجه الله» ماندگار است. او زنده ای است که نه می میرد و نه فنا می شود با گوش شنوایش نجوای مولای خویش را می شنود، بلکه اوست، گوش شنوای خدا و چشم بینای او و دست گیرنده او او خدا را دوست می دارد و خدا او را محبوب خود می داند.

پس این اقبالی است برای قلب و حیات و نورانیت و ترقّی و تأثّرش از طاعات حسنات است. این مقامی است که باید قلب بدان برسد و شایسته است که این آثار بر او مترتب شود و در حقیقت باید این گونه باشد. پس هر کسی که این آثار وجودی بر قلبش مترتب شود هم خود و هم قلبش حقیقتاً زنده اند، نه مجازاً.

پس بدین جهت حیّاتِ مؤمن فقط از روی حقیقت است و قلب، حیات حقیقی دارد، ولی هر قلبی را حیاتی نیست و قلب هر انسانی زنده نیست، که اگر چنین می بود، خداوند نمی فرمود

﴿إنَّ فِي ذلِكَ لَذِكرَى لِمَنْ كَانَ لَهُ قَلْب﴾. (1)

بی گمان در آن برای کسی که قلب داشته باشد پند است.

یعنی قلبِ حیّ و زنده چنان که در حدیث بدان تصریح شده است. امیرالمؤمنین علیه السلام

ص: 33

به این قلب زنده این گونه اشاره می فرمایند:

﴿أَنَا ذُو الْقَلْبِ، فَيَقُولُ اللَّهُ: إِنَّ فِي ذَلِكَ لَذِكْرِى لِمَنْ كَانَ لَهُ قَلْب﴾ (1)

منم صاحب قلب که خداوند می فرماید: در این کلام یادآوری ای است برای کسی که او را قلب باشد

در روایتی از امام جعفر صادق علیه السلام نیز آمده است:

﴿لَوْ أَنَّ أَهْلَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ كُلَّهُمُ اجْتَمَعُوا، يَتَضَرَّعُونَ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ أَنْ يُنْجِيَكَ ... إلى أن قال: ثُمَّ كَانَ لَكَ قَلْبٌ حَيٍّ، لَكُنْتَ أَخْوَفَ النَّاسِ للَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِي تِلْكَ الْحَالِ﴾. (2)

اگر تمام آسمانیان و زمینیان گرد آیند و به درگاه خدا عزّوجل تضرع کنند تا تو را نجات دهند... آن گاه تو را قلبی زنده باشد خوف تو از خداوند، در آن حال، بیش از تمام مردم باشد.

در این روایت اشاره شده است به این که زهد یعنی این که با مشاهده احوال آخرت وعدم غفلت از آن قلب را زنده نگه داریم و آن را از دلبستگی به دنیا و زیبایی های آن بمیرانیم.

امام جعفر صادق علیه السلام در کلامی هشدار می دهد که بیش ترین خوف نسبت به خداوند، از آنِ کسی است که دارای قلبی زنده باشد.

گوییا پیامبر صلی الله علیه و آله قلب خود را زنده تر از دیگران می داند یا معرفت خود را از همگان برتر .بداند این حقیقتی مسلّم است که مضمون آن در حدیث علوی آمده است:

﴿أَكْثَرُ النَّاسِ مَعْرِفَةً لِنَفْسِهِ أَخْوَفُهُمْ لِرَبِّهِ﴾. (3)

کسی که بیش ترین معرفت نسبت به خود را دارد بالاترین خوف را نسبت به خداوندگارش دارد.

ص: 34

پس پیامبر ما ه بیش ترین معرفت را نسبت به خداوند تعالی داشت زیرا

﴿مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ عَرَفَ رَبَّه﴾. (1)

هر که خود را شناخت خدایش را شناخته است

و این به منزله گفتار پیامبر است که فرموده اند ﴿أنا أعلَمُ الناس﴾ (من داناترين مردم هستم) که در حدیث علوی آمده است:

﴿أَعْلَمُكُمْ أَخْوَفُكُم﴾. (2)

داناترین فرد شما کسی است که خوف او بیش از دیگران باشد.

و در آیه کریمه آمده است:

﴿إنَّمَا يَخشَى اللهَ مِنْ عِبَادِهِ العُلَماءُ ﴾ . (3)

از میان بندگان فقط عالمان از او خوف و خشیت دارند.

این نیز همانند آن است که پیامبر بفرماید: ﴿أنا أتمُّ الناس عقلاً﴾ (من تمام ترین عقل را در میان مردم دارم) چنان که در حدیثِ نبوی صلى الله عليه و سلم آمده است:

﴿أَتَمكُم عَقلاً أَشَدُّكُم اللهِ خَوفاً ﴾ (4)

تمام ترین عقل را کسی دارد که شدیدترین خوف را نسبت به خداوند دارد.

این نیز به منزله آن است که پیامبر بفرماید: ﴿أنا أعرَفُ الناسِ بِاللهِ تَعالى﴾ (من عارف ترین مردم به خدای تعالی هستم) که در روایت امام صادق علیه السلام آمده است:

﴿مَنْ عَرَفَ اللهَ خَافَ الله﴾. (5)

هر که خدا را می شناسد نسبت به او خوف دارد.

ص: 35

پس این گفتار که پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم که فرمود

﴿أنا أَخْوَفِ اَلنَّاسِ﴾

خوف من نسبت به خداوند، بیش از همه مردم است، کلمه ای است جامع و تمام که ما را از اتّصافِ رسول الله به تمام فضایل و کمالات خبر می دهد چنان که پوشیده نیست

قلب را نقش می بندد و آینۀ آن را تاریک و سیاه می گرداند بدین گونه به کلی از خدا و معرفت به خدا دور می ماند و این آیات اشاره به همین مطلب دارد

﴿أَنْ لَوْنَشَاءُ أَصَبْنَاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَ نَطْبَعُ عَلَى قُلُوبِهِم فَهُمْ لَا يَسْمَعُون﴾. (1)

اگر ما بخواهیم به کیفر گناهانشان می رسانیم و بر دل هایشان مهر می نهیم که دیگر (به گوش دل) چیزی نشنوند.

﴿و كذلِكَ نَطْبَعُ عَلَى قُلُوبِ المُعتَدِين﴾. (2)

این چنین ما هم بر دل های سرکشان مهر می نهیم

﴿وَكَذلِكَ يَطْبَعُ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِ الكَافِرِين﴾. (3)

این چنین خداوند بر دل های کافران مهر می نهد

﴿ كَذلِكَ يَطبَعُ اللهُ عَلى قُلُوبِ الَّذِينَ لا يَعْلَمُون﴾. (4)

این چنین خداوند بر دل های جاهلان مهر می نهد

﴿كَذلِكَ يَطبَعُ اللَّهُ عَلَى كُلِّ قَلبٍ مُتَكَبَرِ جَبَّار﴾ . (5)

این گونه خداوند بر قلب هر متکبر خودکامه ای مهر می نهد

و دیگر آیات .

از انباشته شدن گناهان و ورود تاریکی ها قلب مانند سنگ می شود و در نهایتِ تاریکی و قساوت قرار می گیرد پس کسانی که قلب های قساوت پیشه و دور از حق دارند، هیچ بهره ای از گوش و چشم و دل خود نمی گیرند و مانند

﴿صُمٌّ بُكْمٌ عُمْ فَهُمْ لا يَعقِلُون﴾. (6)

کران و لالان و کورانند، پس تعقل نمی کنند.

ص: 37

می شوند، که در حقیقت چیزی جز مرگ قلب نیست . این قلب ، قلبی است که در حقیقت مرده است، زیرا آثار وجودی که باید بر آن مترتب شود و سزاوار آن است، وجود ندارد. بدین روی پیامبر اکرم فرمود

﴿لَا تُمِيتُوا الْقُلُوبَ بِكَثْرَةِ الطَّعَامِ وَالشَّرَابِ فَإِنَّ الْقُلُوبَ تَمُوتُ كَالزِّرْعِ إِذَا كَثُرَ عَلَيْهِ الْمَاء ﴾ (1)

دل ها را با زیاده روی در خوردن و نوشیدن ،نمی رانید زیرا دل ها مانند زراعت است که وقتی آب زیاد بر آن رسد، می میرد.

و نیز می فرماید

﴿الذَنْبُ عَلَى الذَنْبِ يُمِيتُ القَلب﴾ (2)

انباشتن گناه روی گناه دل را می میراند.

همچنین امیر مؤمنان علی علیه السلام دربارۀ کسی که او را سرزنش کرده بود، فرمودند:

﴿قَدْ خَرَقَتِ الشَّهَوَاتُ عَقْلَهُ، وَأَمَاتَتِ الدُّنْيَا قَلْبَهُ، وَ وَلَهَتْ عَلَيْهَا نَفْسُهُ، فَهُوَ عَبْدٌ لَهَا ﴾. (3)

شهوت ها عقل او را دریده اند و دنیا قلب او را میرانده است. و در درون او نسبت به آن شوق نشان داده اند؛ بدین روی او بنده دنیا شده است.

و امام جعفر صادق فرموده اند:

﴿مَنْ يَمُوتُ بِالذُنُوبِ أَكْثَرُ مِمَّنْ يَمُوتُ بِالْآجَالِ﴾ (4)

کسانی که به سبب گناهان می میرند بیش از آنانند که به مرگ طبیعی می میرند.

از امام صادق علیه السلام در شمار مواعظ خداوند تعالی به حضرت عیسی علیه السلام روایت شده

ص: 38

است که فرمود:

﴿يَا عِيسَى كُنْ رَاغِباً رَاهِباً وَأَمِتْ قَلْبَكَ بِالْخَشْيَة﴾ (1)

ای عیسی! با رغبت و رهبت ،باش و قلب خود را به خَشيَت بمیران

و ﴿أَوَمَن كَانَ مَيْتًا فَأَحْيَيْنَاهُ﴾. (1)

آیا آن کس که مرده بود و ما زنده اش ساختیم.

:یعنی کافری که او را به سوی ایمان هدایت کردیم

﴿يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ يُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ﴾ (2)

زنده را از مرده بیرون آرد و مرده را از زنده.

به اخراج مؤمن از صلب کافر و بالعکس تفسیر شده است. (3)

﴿مَن قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا وَ مَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا﴾ (4)

هر کس کس دیگر را نه به قصاص قتل کسی یا ارتکاب فسادی برروی زمین بکشد، چنان است که همه مردم را کشته باشد و هر کس که به او حیات بخشد چون کسی است که همه مردم را حیات بخشیده باشد.

مراد از قتل ،اول همان میراندن با گمراهی و فریب به سوی راه شیطان است که ترتب آثار وجودي دينی را از آن ها قطع و دور می کند. احیاء اول، همان نجات گمراه از ضلالت و گمراهی و سرگردانی و کوری رهایی او از گمراهی ها و هدایتش به سوی طريق حقِ مستقيم و صراط برتر استوار است. این تأویل اعظم و یکی از بطون آیه است که مراد ما همین است چه بالخصوص و چه از جهت فردیّت. این تأویل در بسیاری از روایات ائمه اطهار علیهم السلام آمده است.

ص: 40

﴿قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعاً وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّما أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعاً. فَقَالَ: مَنْ أَخْرَجَهَا مِنْ ضَلَالٍ إِلَى هُدًى فَقَدْ أَحْيَاهَا، وَ مَنْ أَخْرَجَهَا مِنْ هُدًى إِلَى ضَلَالٍ فَقَدْ قَتَلَهَا﴾. (1)

سماعه :گوید از امام صادق علیه السلام در مورد آیه «و من أحياها...» پرسیدم. فرمود: کسی که فردی را از ضلالت به هدایت بکشاند گویی او را حیات بخشیده است و هر که فردی را از هدایت به ضلالت ،ببرد، او را کشته است.

ه- حمران گوید: امام صادق علیه السلام فرمود:

﴿قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللهِ : أَسْأَلُكَ أَصْلَحَكَ اللهُ. فَقَالَ علیه السلام: نَعَمْ، قَالَ: كُنْتُ عَلَى حَالٍ وَ أَنَا الْيَوْمَ عَلَى حَالٍ أُخْرَى كُنتُ أَدْخُلُ الْأَرْضَ فَأَدْعُو الرَّجُلَ وَالاثْنَيْنِ وَالْمَرْأَةَ فَيُنْقِذُ اللَّهُ مَنْ يَشَاءُ ، وَ أَنَا الْيَوْمَ لَا أَدْعُو أَحَداً. فَقَالَ علیه السلام: وَ مَا عَلَيْكَ أَنْ تُخَلِّيَ بَيْنَ النَّاسِ وَ بَيْنَ رَبِّهِمْ ، فَمَنْ أَرَادَ اللَّهُ أَنْ يُخْرِجَهُ مِنْ ظُلْمَةٍ إِلَى نُورٍ أَخْرَجَهُ.

ثُمَّ قَالَ : وَلَا عَلَيْكَ إِنْ أَنَسْتَ مِنْ أَحَدٍ خَيْراً أَنْ تَنْبِذَ إِلَيْهِ [الشَّيْءَ] نَبْدَاً. قُلْتُ: أَخْبِرْنِي عَنْ قَوْلِ اللَّهِ: وَ مَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّما أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعاً. قَالَ علیه السلام: مِنْ حَرَقٍ أَوْ غَرَقِ أَوْ غَدَرِ في بعض النسخ . ثُمَّ سَكَتَ، فَقَالَ: تَأْوِيلُهَا الْأَعْظَمُ أَنْ دَعَاهَا فَاسْتَجَابَتْ لَه﴾. (2)

حمران گوید به امام صادق علیه السلام عرض کردم: اصلحك الله ، از شما سؤال کنم ؟ :فرمود: آری عرض کردم من در گذشته حالی داشتم و امروز حال دیگری دارم من در گذشته در زمین می گشتم و یک مرد و دو مرد یا زنی را به مذهب حق دعوت می کردم و خدا هر که را می خواست (به وسیله دعوت من) نجات می داد ولی امروز کسی را دعوت نمی کنم فرمود چه زیانی بر تو است که مردم را با پروردگارشان واگذاری تا هر که را خدا خواهد از تاریکی به سوی نور برد، سپس فرمود: باکی بر تو نیست که اگر از کسی احساس خیر نمودی، سخنی با نرمی و احتیاط به اوالقا کنی

عرض کردم معنی این قول خدا عزوجل را به من خبرده: «و هر که او را زنده کند،

ص: 42

گویا همه مردم را زنده کرده». فرمود: یعنی او را از سوختن و غرق شدن برهاند، آن گاه سکوت نمود و سپس فرمود: تأویل اعظم آیه این است که او را دعوت کند و او هم بپذیرد.

و. امام حسن عسکری علیه السلام فرمود:

﴿قَالَ الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِي علیه السلام لِرَجُلٍ: أَيُّهُمَا أَحَبُّ إِلَيْكَ؛ رَجُلٌ يَرُومُ قَتْلَ مِسْكِينٍ قَدْ ضَعُفَ تُنْقِذُهُ مِنْ يَدِهِ، أَوْ نَاصِبٌ يُرِيدُ إِضْلَالَ مِسْكِينٍ [مُؤْمِنٍ] مِنْ ضُعَفَاءِ شِيعَتِنَا، تَفْتَحُ عَلَيْهِ مَا يَمْتَنِعُ [الْمِسْكِينُ بِهِ مِنْهُ وَ يُفْحِمُهُ وَ يَكْسِرُهُ بِحُجَج الله تَعَالَى؟ قَالَ: بَلْ إِنْقَاذُ هَذَا الْمِسْكِينِ الْمُؤْمِنِ مِنْ يَدِ هَذَا النَّاصِبِ . إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ: مَنْ أَحْياهَا فَكَأَنَّما أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعاً أَيْ: وَمَنْ أَحْيَاهَا وَ أَرْشَدَهَا مِنْ كُفْرٍ إِلَى إِيمَانٍ، فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعاً ، مِنْ قَبْلِ أَنْ يَقْتُلَهُمْ بِسُيُوفِ الْحَدِيد﴾. (1)

امام حسین علیه السلام به شخصی فرمود کدام کار را بهتر دوست می داری؟ این که فردی ناتوان را از دست کسی که قصد قتل او را دارد نجات دهی؟ یا این که فردی از شیعیان ناتوان ما را از دست ناصبی ای که می خواهد گمراهش کند نجات دهی؟ یعنی درهای برهان های الهی را بر رویش بگشایی به گونه ای که آن شیعه ما بتواند بر آن ناصبی غلبه علمی کند؟

:گفت رهانیدن آن فرد مؤمن ناتوان را از دست ناصبی؛ زیرا خدای تعالی می فرماید: ﴿وَ مَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا ﴾، یعنی: هرکس او را احیا کند و ارشاد کند و از کفر به ایمان آورد گویی تمام مردم را زندگی بخشیده، پیش از آن که با شمشیر کشته شوند.

البته در بعضی از این احادیث اشاره شده که مراد از احیاء و قتل اول در آیه کریمه، مطلق زنده کردن و میراندن ،است نه فقط مصداق خاص یاد شده از آن ها، بلکه اراده کردن آن ها از جهت فردی و داخل شدن آن تحت آن معنای مطلق احياء واماته، به دلالت حقیقی است که از اکمل و اعظم مصادیق آن هاست. به هر حال در هر دو فرض اطلاق آن از روی حقیقت است نه مجاز

ص: 43

ترتّب آثار حياتي دینی و قلبی در نشأه دنیا، با مرگ از انسان جدا نمی شود، بلکه با بقای او ادامه می یابد و حیات او از جهت این آثار باقیه دینی از بین نمی رود، حتی اگر به منازل مردگان منتقل شود پس مؤمن از جهت این حیاتِ باقیه در حقیقت همواره زنده است؛ حیات از او جدا نمی شود و هیچ گاه از بین نمی رود، چنان که در دو آیه کریمه به آن اشاره شده است:

وَلَا تَقُولُوا لِمَن يُقْتَلُ في سَبِيلِ اللهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْيَاء وَلَكِن لَّا تَشْعُرُونَ﴾. (1)

آنان را که در راه خدا کشته می شوند مرده مخوانید آن ها زنده اند و شما در نمی یابید.

﴿وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْيَاءٌ عِندَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ﴾ (2)

کسانی را که در راه خدا کشته شده اند مرده مپندار بلکه زنده اند و نزد پروردگارشان روزی داده می شوند

پس هر کس که در راه خدا عزوجل کشته شود در حقیقت زنده است، هرچند به منازل مردگان منتقل شود؛ چه این کشته شدن با جهاد اصغر و بَذلِ نفس در راه خدا باشد یا با

جهادِ اکبر و شکستن هوای نفس و کندن هوی و هوس به وسیله ریاضت باشد.

از آن چه درباره حیات و موت قلب سرّي ملکوتی ذکر شد، روشن می شود که حیات و موتِ هر عضوی از اعضاء و جوارح نسبت به آثارِ وجودیِ خود آن عضو سنجیده می شود، و هر آن چه از حیات و موت به هر عضوی از اعضای بشری جسمانی، حتی قلب صنوبری -با وجود بقای نفس و حیاتش - نسبت داده می شود از روی حقیقت است نه مجاز.

مثلاً گفته می شود: «دست فلانی مُرده است» یا «قلب مریض مرده است» و «سمت راست فلانی مرده و سمت چپ او زنده است». این اطلاقات و نظایر آن ها همگی حقیقتند نه مجاز پس هر عضوی که آثاری بر او مترتب باشد زنده است و گرنه مرده است.

نکته دیگر: به این قلبِ سِرّی و امر الهی که حیات و موتش و اقبال و ادبارش، و نور و

ص: 44

ظلمتش را شناختید در احادیث مأثوره از معصومین علیهم السلام ، اضافه بر آن چه ذکر شد، اشاره شده است بعضی از روایات بیان حیات و موت قلب را عهده دار شده اند. اینک در این جا سخن را کوتاه می کنیم و به ذکر چهل حدیث روایت شده از ابی الائمه امیرالمؤمنین علیه السلام و چهل حدیث دیگر مأثور از رسول گرامی صلی الله علیه و آله و دیگر ائمه صلوات الله عليهم أجمعين با ذکر مستندات آن ها می پردازیم.

5. ﴿قَدْ قَادَتْكُمْ أَزِمَّةُ الْحَيْنِ، وَاسْتَغْلَقَتْ عَلَى قُلُوبِكُم أَقْفَالُ الرَّيْنِ﴾. (1)

زمام امور موقت شما را در پی خود کشانده و قفل های آلودگی بر دل هاتان بسته شده است.

6. ﴿قُلُوبُ الْعِبَادِ الظَّاهِرَةُ ، مَوَاضِعُ نَظَرِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ؛ فَمَنْ طَهَّرَ قَلْبَهُ نَظَرَ إِلَيْهِ﴾. (2)

دل های پاک بندگان جایگاه نظر خدای سبحان است؛ پس هر کس دلش را پاک کند، بدو می نگرد

7. ﴿إِيَّاكُمْ وَالْبِطْنَةَ، فَإِنَّهَا مَقْسَاةٌ لِلْقَلْبِ﴾. (3)

از شکم بارگی بپرهیزید ، زیرا دل را به قساوت می کشاند.

8. ﴿أَيْنَ الَّذِينَ أَلخَلَصُوا أَعْمَالَهُمْ لِلهِ، وَ طَهَّرُوا قُلُوبَهُمْ لِمَوَاضِع نَظَرِ الله﴾. (4)

کجایند آنان که کارهای خود را برای خدا خالص کردند و دل های خود را برای جایگاه نظر لطف الهی پاک ساختند؟

9. ﴿أَفْضَلُ الْقُلُوبِ، قَلْبٌ حُشِيَ بِالْفَهم﴾ (5)

برترین ،دل آن است که سرشار از فهم شود.

10. ﴿أَصْلُ صَلَاحِ الْقَلْبِ ، اشْتِغَالُهُ بِذِكْرِ اللَّهِ﴾. (6)

ریشه صلاح قلب اشتغال آن به یاد خدا است.

11. ﴿أَصْلُ قُوَة الْقَلْبِ ، التَوَكَّلُ عَلَى الله﴾ (7)

ریشه نیروی قلب توکّل بر خدا است

ص: 46

12. ﴿فِي الذِّكْرِ حَيَاةُ الْقُلُوب﴾. (1)

دریاد (خدا) حیات دل ها .است

13. ﴿مَنْ كَثُرَ ضِحْكُهُ، مَاتَ قَلْبُهُ﴾. (2)

هر که زیاد خندد دلش می میرد

14. ﴿حَرَامٌ عَلَى كُلِّ قَلْبٍ مُتَوَلّهِ بِالدُّنْيَا أَنْ يَسْكُنَهُ التَّقْوَى﴾. (3)

بر دلی که شیفته دنیا ،شود حرام است که جایگاه تقوی گردد.

15. ﴿حُبُّ الدُّنْيَا يُفْسِدُ الْعَقْلَ وَ يُصِمُّ الْقَلْبَ عَنْ سَمَاعِ الْحِكْمَة﴾. (4)

دنیادوستی عقل را تباه می سازد و دل را از شنودن حکمت، ناشنوا می گرداند.

16. ﴿حُزنُ القُلوب يُمَخصُ الذُّنوب﴾. (5)

غصه دل ها گناهان را پاک می گرداند.

17. ﴿عَلَيْكَ بِذِكْرِ اللَّهِ ، فَإِنَّهُ نُورُ الْقُلُوب﴾. (6)

بر تو باد یاد خدا که نور دل ها .است

18. ﴿خَيْرُ الدُّعَاءِ مَا صَدَرَ عَنْ صَدْرٍ تَقِي وَ قَلْبٍ نَقِي﴾. (7)

بهترین دعا آن است که از سینه ای پاک و دلی پاکیزه برخیزد.

19. ﴿احْذَرُوا أَهْلَ التِّفَاقِ فَإِنَّهُمُ الضَّالُّونَ الْمُضِلُّونَ الرَّالُونَ الْمُزِلُّونَ قُلُوبُهُمْ رَديَّةٌ وَ صِفَاحُهُمْ نَقِيَّة﴾. (8)

ص: 47

از دورویان بپرهیزید؛ که آنان گمراهند و گمراه گر خود لغزیده اند و به لغزش می کشانند. دل هاشان آلوده است و ظاهرشان پاکیزه

20. ﴿أَحْيِ قَلْبَكَ بِالْمَوْعِظَةِ، وَأَمِتْهُ بِالزَّهَادَةِ﴾. (1)

دل خود را به موعظه زنده بدار و به زهد بمیران

21. ﴿إِنَّ الزَّاهِدِينَ فِي الدُّنْيَا لَتَبْكِي قُلُوبُهُمْ وَ إِنْ ضَحِكُوا﴾. (2)

آن ها که به دنیا دل نبسته اند دل هاشان می گرید، گرچه در ظاهر بخندند.

22. ﴿إِنَّ النَّاظِرَ بِالْقَلْبِ الْعَامِلَ بِالْنَظَرِ، يَكُونُ مُبْتَدَأُ عَمَلِهِ أَنْ يَنْظُرَ عَمَلَهُ لَهُ أم عَلَيْه﴾ (3)

کسی که به دل می نگرد و با تأمل عمل می کند در آغاز هر کار، ژرف می نگرد که آیا به سود اوست یا به زیانش

23. ﴿إِذَا مُلِئَ الْبَطْنُ مِنَ الْمُبَاحِ، عَمِيَ الْقَلْبُ عَنِ الصَّلَاح﴾. (4)

وقتی شکم از مباح پُر شود، دل صلاح را نمی بیند.

24. ﴿ثَمَرَةُ الذِكْرِ اسْتِنَارَةُ الْقُلُوب﴾. (5)

نتیجه یاد (خدا)، روشني دل ها است.

25. ﴿دَوَامُ الذِكْرِيُنِيرُ الْقَلْبَ وَالْفِكْر﴾. (6)

مداومت بریاد (خدا)، به دل و اندیشه نور می بخشد

26. ﴿ذِكْرُ اللهِ جَلَاءُ الصُّدُورِ وَ طُمَأْنِينَةُ الْقُلُوب﴾. (7)

یاد خدا جلادهنده سینه ها و مایه آرامش دل ها است.

ص: 48

27. ﴿ذَلِلْ قَلْبَكَ بِالْيَقِينِ، وَ قَرَرْهُ بِالْفَنَاءِ، وَ بَصِرْهُ بِفَجَائِعِ الدُّنْيَا﴾. (1)

دل خود را به یقین رام کن به فنا (تمام شدن همه نعمت ها) استوار ساز و آن را با (تأمّل در) فجایع دنیا بینا کن.

28. ﴿زِينَةُ الْقُلُوبِ إِخْلَاصُ الْإِيمَان﴾. (2)

آرایش ،دل ها اخلاص ایمان است.

29. ﴿صَوْمُ الْقَلْبِ خَيْرٌ مِنْ صِيَامِ اللَّسَان﴾. (3)

روزه دل بهتر از روزه زبان است.

30. ﴿طُوبَى لِلْمُنْكَسِرَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ أَجْلِ الله ﴾ . (4)

خوشا دل هایی که به یاد خدا شکسته شوند

31. ﴿طُوبَى لِمَنْ أَشْعَرَ التَّقْوَى قَلْبَه﴾. (5)

خوشا کسی که دلش را به تقوا آشنا کند.

32. ﴿طَهِّرُوا قُلُوبَكُمْ مِنْ دَرَنِ السَّيِّئَاتِ ، تَتَضَاعَفْ لَكُمُ الْحَسَنَاتِ﴾. (6)

دل های خود را از پلیدی گناهان پاک سازید تا حسناتِ شما چند برابر شود.

33. ﴿مَنْ غَلَبَ عَلَيْهِ الْغَفْلَةُ مَاتَ قَلْبُه﴾ . (7)

کسی که غفلت بر او غلبه کند دلش می میرد.

34. ﴿مَنْ أَشْعَرَ قَلْبَهُ التَّقْوَى فَازَ عَمَلُه﴾. (8)

ص: 49

کسی که دلش را با تقوا آشنا سازد کارش به رستگاری رسد.

35. ﴿مَنْ نَسِيَ اللهَ سُبْحَانَهُ ، أَنْسَاهُ اللهُ نَفْسَهُ وَأَعْمَى قَلْبَهِ. مَنْ ذَكَرَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ، أَحْيَا قَلْبَهُ وَ نَوَّرَ عَقْلَهُ وَلُبَّه﴾. (1)

کسی که خدای سبحان را از یاد برد خداوند او را از یاد خودش می برد و دلش را نابینا می سازد. کسی که خدای سبحان را یاد آرد خداوند قلبش را حیات بخشد و عقل و خردش را نورانی کند.

36. ﴿مَا أَعْظَمَ سَعَادَةَ مَنْ يُوشِرَ قَلْبُهُ بِبَرْدِ الْيَقِين﴾. (2)

بسا بزرگ است سعادت کسی که دلش به خنکای یقین همراه گردد.

37. ﴿لَا خَيْرَ فِي قَلْبِ لَا يَخْشَعُ وَ عَيْنِ لَا تَدْمَعُ وَ عَمَلٍ لَا يَنْفَع﴾. (3)

خیری نیست در قلبی که خشوع ،نیارد و دیده ای که نبارد، و کاری که سود نرساند.

38. ﴿الْعِلْمُ حَيَاةُ الْقُلُوبِ وَ نُورُ الْأَبْصَارِ مِنَ الْعَمَى﴾ (4)

علم، زندگانی دل ها و نور دیدگان از نابینایی است.

39. ﴿لَا وَجَعَ أَوْجَعَ لِلْقُلوبِ مِنَ الذُّنُوب﴾. (5)

دردی برای دل ها بدتر از گناهان نیست

40. ﴿الْمَوَاعِظُ حَيَاةُ الْقُلُوب﴾. (6)

موعظه ها زندگانی دل ها است.

این چهل حدیث همه از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت شده است. برای تکمیل مطلب چهل حدیث دیگر می آوریم.

ص: 50

7. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله: قال الله تعالى: ﴿الْإِخْلَاصُ سِرُّ مِنْ أَسْرَارِي ، أَسْتَوْدِعُهُ قَلْبَ مَنْ أَحْبَبْتُ مِنْ عِبَادِي﴾ (1)

خداوند تعالی می فرماید: اخلاص سری است از اسرارم آن را در دل هر یک از بندگانم که دوستش می دارم به امانت می سپارم

8. پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله : ﴿قَلْبُ الْمُؤْمِنِ أَجْرَدُ فِيهِ سِرَاجُ يَزْهَرُ. وَ قَلْبُ الْكَافِرِ أَسْوَدُ مَنْكُوس﴾ (2)

دل مؤمن شفّاف است و در آن چراغی می تابد و دل کافر سیاه و وارونه است.

9. پيامبر اكرم صلی الله علیه و اله: ﴿إِنَّ الْقُلُوبَ أَرْبَعَةٌ: قَلْبٌ فِيهِ نِفَاقٌ وَ إِيمَانٌ، وَ قَلْبٌ مَنْكُوسٌ ، وَ قَلْبٌ مَطْبُوعٌ، وَ قَلْبٌ أَزْهَرُ أَجْرَدُ. فَقُلْتُ: مَا الْأَزْهَرُ؟ قَالَ: فِيهِ كَهَيْئَةِ السّرَاج. فَأَمَّا الْمَطْبُوعُ، فَقَلْبُ الْمُنَافِقِ. وَأَمَّا الْأَزْهَرُ فَقَلْبُ الْمُؤْمِنِ، إِنْ أَعْطَاهُ شَكَرَ وَ إِنِ ابْتَلَاهُ صَبَرَ. وَأَمَّا الْمَنْكُوسُ فَقَلْبُ الْمُشْرِكِ. ثُمَّ قَرَأَ هَذِهِ الْآيَةَ: أَفَمَنْ يَمْشِي مُكِبًا عَلى وَجْهِهِ أَهْدِى أَمَّنْ يَمْشِي سَوِيًّا عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾. (3)

﴿فَأَمَّا الْقَلْبُ الَّذِي فِيهِ إِيمَانٌ وَ نِفَاقٌ ، فَهُمْ قَوْمٌ كَانُوا بِالطَّائِفِ، فَإِنْ أَدْرَكَ أَحَدَهُمْ أَجَلُهُ عَلَى نِفَاقِهِ هَلَكَ وَإِنْ أَدْرَكَهُ عَلَى إِيمَانِهِ نَجَا﴾ (4)

دل ها چهار گونه اند: 1. دلی که نفاق و ایمان در آن است. 2. دلی وارون شده. 3. مُهر زده شده 4. دلی روشن و شفاف.

راوی پرسید: دل روشن چیست؟ فرمود: به شکل چراغ اما دل مهر زده شده، دل منافق .است دل روشن دل مؤمن است؛ وقتی خدا به او عطا کند سپاس می گزارد و زمانی که او را بیازماید صبر کند دل وارون دل مشرک است. سپس این آیه را خواند ﴿ أَفَمَنْ يَمْشِي مُكِبّا عَلَى وَجْهِهِ...﴾ دلی که در آن هم ایمان است و هم نفاق، دل گروهی است که در

ص: 52

طائف بودند؛ اگر اجل او زمانی سررسد که در حالت نفاق است، هلاک شده و اگر زمانی سررسد که در حالت ایمان است، نجات یافته است.

10. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله: ﴿لَيْسَ مِنْ عَبْدٍ مُؤْمِن يُقْبِلُ بِقَلْبِهِ عَلَى اللَّهِ إِلَّا أَقْبَلَ اللَّهُ بِقُلُوبِ الْمُؤْمِنِين عَلَيْهِ﴾ (1)

هیچ بنده مؤمنی نیست که به دل خود به سوی خداوند روی آرد مگر این که خداوند با دل های مؤمنان، به سوی او روی آرد.

11- رُوِيَ أَنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه و سلم ﴿قَرَأَ أَفَمَنْ شَرَحَ اللهُ صَدْرَهُ لِلإسْلامِ فَهُوَ عَلَى نُورٍ مِنْ رَبِّهِ، فَقَالَ: إِنَّ النُّورَ إِذَا وَقَعَ فِي الْقَلْبِ ، انْفَسَحَ لَهُ وَانْشَرَح﴾. (2)

زمانی که پیامبر خدا این آیه را خواند: ﴿أَفَمَن شَرَحَ اللهُ...﴾. آن گاه فرمود: نور، زمانی که در دل جای می گیرد دل برای آن گشاده و باز می شود.

12. پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم : ﴿إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا تَخَلَّى بِسَيّدِهِ فِي جَوْفِ اللَّيْلِ الْمُظْلِم وَ نَاجَاهُ، أَثْبَتَ الله النُّورَ فِي قَلْبِه﴾. (3)

وقتی بنده در نیمه شب تاریک با سرور خود خلوت کند و با او سخن گوید، خداوند نور را در دلش استوار گرداند

13. پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم : ﴿ إِنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا أَذْنَبَ ، كَانَ الذَّنْبُ نُكْتَةً سَوْدَاءَ فِي قَلْبِهِ؛ فَإِنْ تَابَ وَ نَزَعَ وَاسْتَغْفَرَ صُقِلَ قَلْبُه منه ...﴾ (4)

ص: 53

مؤمن وقتی گناه کند، این گناه نقطه ای سیاه در دلش می شود. حال اگر توبه کند و گناه را از خود دور کند و آمرزش از خدا خواهد دلش صیقل یابد.

14. پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله: ﴿أَرْبَعٌ يُمِتْنَ الْقَلْبَ الذَّنْبُ عَلَى الذَّنْبِ، وَ كَثْرَةُ مُنَاقَشَةِ النِّسَاءِ يَعْنِي مُحَادَثَتْهُنَّ ، وَ مُمَارَاةُ الْأَحْمَقِ ، تَقُولُ وَ يَقُولُ وَلَا يَرْجِعُ إلى خير أبداً، وَ مُجَالَسةُ الْمَوْتَى. فَقِيلَ لَهُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ! وَمَا الْمَوْتَى؟ قَالَ: كُلُّ غَنِي مُتْرَفٍ﴾. (1)

چهار چیز دل را می میراند گناه روی گناه مناقشه با زنان یعنی همصحبتی بسیار با آنان مجادله با احمق که هر چه گفتگو کنی حق را نپذیرد، و هم نشینی با مردگان . :پرسیدند یا رسول الله مقصود از مردگان چیست؟ فرمود هر آن که ثروتمند باشد و ناز پرورد

15. پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله: ﴿مِنْ عَلَامَاتِ الشَّقَاءِ، جُمُودُ الْعَيْنِ وَ قَسْوَةُ الْقَلْبِ﴾. (2)

از نشانه های شقاوت، خشکی چشم و قساوت دل است.

16. پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم: ﴿إِنَّ اللهَ عَزَّ وَجَلَّ يَقُولُ: تَذَاكُرُ الْعِلْمِ بَيْنَ عِبَادِي مِمَّا تَحْيَا عَلَيْهِ الْقُلُوبُ الْمَيْتَةُ، إِذَا هُمُ انْتَهَوْا فِيهِ إِلَى أَمْرِي﴾. (3)

خدای عزّوجل می فرماید مذاکره علم بین بندگانم از عواملی است که دل های مرده بدان زنده شوند؛ (البتّه) زمانی که سخن آنان به امر من پایان گیرد.

17. پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم: ﴿تَذَاكَرُوا وَ تَلَاقَوْا وَ تَحَدَّثُوا؛ فَإِنَّ الْحَدِيثَ جَلَاءِ الْقُلُوبِ؛ إِنَّ الْقُلُوبَ لَتَرِينُ كَمَا يَرِينُ السَّيْفُ ، جِلَاؤُهَا الحديث﴾. (4)

با هم مذاکره کنید ملاقات کنید و حدیث بگویید زیرا حدیث جلای دل ها است دل ها زنگار می گیرد همان گونه که شمشیر زنگار می گیرد و جلای آن به حدیث است.

18. امام محمد باقر علیه السلام: ﴿مَا أَخْلَصَ الْعَبْدُ الْإِيمَانَ بِاللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَرْبَعِينَ يَوْماً، إِلَّا زَهَدَهُ

ص: 54

اللَّهُ فِي الدُّنْيَا وَ بَصَّرَهُ دَاءَهَا وَ دَوَاءَهَا ، فَأَثْبَتَ الْحِكْمَةَ فِي قَلْبِهِ وَ أَنْطَقَ بِهَا لِسَانَه﴾. (1)

هیچ بنده ای در ایمان به خدای عزّوجلّ اخلاص نداشته باشد مگر این که خدا تمایل او را از دنیا بگیرد و او را نسبت به بیماری و داروی (واقعی) اش بینا گرداند، آن گاه حکمت را در دلش استوار گرداند و زبانش را بدان گویا سازد.

19. امام « محمد باقر علیه السلام: ﴿الْقُلُوبُ ثَلَاثَةٌ : قَلْبٌ مَنْكُوسٌ لَا يَعِي شَيْئاً مِنَ الْخَيْرِ، وَهُوَ قَلْبُ الْكَافِرِ. وَ قَلْبٌ فِيهِ نُكْتَةٌ سَوْدَاءُ، فَالْخَيْرُ وَالشَّرُّفِيهِ يَخْتَلِجَانِ، فَأَيُّهُمَا كَانَتْ مِنْهُ عَلبَةٌ غَلَبَ عَلَيْهِ. وَ قَلْبٌ مَفْتُوحٌ فِيهِ مَصَابِيحُ تَزْهَرُ، وَلَا يُظْفَأُ نُورُهُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ، وَهُوَ قَلْبُ الْمُؤْمِنِ﴾. (2)

دل ها سه دسته اند: دل وارونه که هیچ خیر و خوبی در آن جا نکند و آن دل کافر است؛ و دلی که در آن نقطه سیاهی است و خوبی و بدی در آن با هم در کشمکش باشند پس هر کدام از ایشان غلبه کند بر قلب چیره گردد؛ و دلی است باز و گشاده که در آن چراغ هایی است تابناك ، و نورش تا روز رستاخیز خاموش نگردد و آن دل مؤمن است

20. ﴿عَنْ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ: أَنْزَلَ السَّكِينَةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ، قَالَ: هُوَ الْإِيمَان﴾ (3)

ابو حمزه گوید از امام باقر علیه السلام دربارۀ آية ﴿ أنْزَلَ السَّکِینَهَ فِی قُلُوبِ المُؤْمِنِینَ﴾ پرسیدم. :فرمود این آرامش همان ایمان است.

21. ﴿عَنْ أَبِي خَالِدٍ الْكَائِلِي قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ: فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَالنُّورِ الَّذِي أَنْزَلْنَا. (4) فَقَالَ: يَا أَبَا خَالِدٍ النُّورُ، وَاللهِ الْأَئِمَّةُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ اللَّهِ صلى الله عليه و سلم إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ، وَهُمْ وَاللَّهِ نُورُ اللهِ الَّذِي أَنْزَلَ ، وَهُمْ وَاللهِ نُورُ اللهِ فِي السَّمَاوَاتِ وَ فِي الْأَرْضِ﴾.

﴿وَاللَّهِ يَا أَبَا خَالِدٍ لَنُورُ الْإِمَامِ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ أَنْوَرُ مِنَ الشَّمْسِ الْمُضِيئَةِ بِالنَّهَارِ، وَ هُمْ

ص: 55

وَاللَّهِ يُنَوِّرُونَ قُلُوبَ الْمُؤْمِنِينَ ، وَ يَحْجُبُ اللهُ نُورَهُمْ عَمَّنْ يَشَاءُ، فَتُظْلِمُ قُلُوبُهُمْ﴾.

﴿وَاللَّهِ يَا أَبَا خَالِدٍ لَا يُحِبُّنَا عَبْدٌ وَ يَتَوَلَّانَا حَتَّى يُطَهِّرَ اللهُ قَلْبَهُ، وَلَا يُطَهِّرُ اللَّهُ قَلْبَ عَبْدٍ حَتَّى يُسَلَّمَ لَنَا﴾. (1)

ابو خالد کابلی گوید: از امام محمد باقر علیه السلام درباره تفسیر قول خدا عزّ وجلّ پرسیدم که می فرماید: «به خدا و رسولش و نوری که فرستاده ایم ایمان آورید». فرمود: ای ابا خالد! به خدا سوگند که مقصود از نور ائمه از آل محمد صلی الله علیه و آله باشند تا روز قیامت به خدا که ایشان همان نور خدایند که فرو فرستاده است. به خدا که ایشانند نور خدا در آسمان ها و زمین.

به خدا ای ابا ،خالد نور امام در دل ،مؤمنان از نور خورشید تابان در روز روشن تر است به خدا که ائمه دل های مؤمنان را منوّر ،سازند و خدا از هر کس خواهد نور ایشان را پنهان ،دارد پس دل آن ها تاریک .گردد به خدا ای ابا !خالد بندهای ما را دوست ندارد و از ما پیروی نکند مگر آن که خدا قلبش را پاکیزه کرده باشد و خدا قلب بنده ای را پاکیزه نکند تا این که با ما خالص شده و یکرنگ و سازگار باشد.

22. امام باقر علیه السلام: ﴿مَا مِنْ شَيْءٍ أَفْسَدَ لِلْقَلْبِ مِنْ خَطِيئَةٍ؛ إِنَّ الْقَلْبَ لَيُوَاقِعُ الْخَطِيئَةَ، فَمَا تَزَالُ بِهِ حَتَّى تَغْلِبَ عَلَيْهِ، فَيصير أسفَله أعلاهُ وأَعْلَاهُ أَسْفَلَه﴾. (2)

چیزی دل را بیشتر از گناه فاسد نکند. دل که آلوده به گناه شد، مغلوب آن گردد تا وارونه شود.

23. امام باقر علیه السلام: ﴿إِنَّ اللهَ خَلَقَنَا مِنْ أَعْلَى عِلّيّينَ، وَ خَلَقَ قُلُوبَ شِيعَتِنَا مِمَّا خَلَقَنَا مِنْهُ، وَ خَلَقَ أَبْدَانَهُمْ مِنْ دُونِ ذَلِكَ، فَقُلُوبُهُمْ تَهْوِي إِلَيْنَا، لِأَنَّهَا خُلِقَتْ مِمَّا خَلَقَنَا مِنْه﴾. (3)

ص: 56

به راستی خدای ما را از اعلی علیین ،آفرید و دلِ شیعیان ما را از همان آفرید که ما را آفرید، و تن آن ها را از درجه نازل تر آفرید. لذا دل در هوای ما دارند، زیرا دل آن ها با ما هم سرشت است.

24. امام باقر علیه السلام: ﴿إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ عَبْدٍ مُؤْمِنٍ إِلَّا وَ فِي قَلْبِهِ نُورَانِ: نُورُ خِيفَةٍ وَ نُورُ رَجَاء﴾. (1)

هیچ بنده مؤمنی نیست که در دلش دو نور نباشد نور ترس و نور امید

25. امام جعفر صادق علیه السلام: ﴿بَيْنَا مُوسَى بْنُ عِمْرَانَ علیه السلام يَعِظُ أَصْحَابَهُ ، إِذْ قَامَ رَجُلٌ فَشَقَ قَمِيصَهُ؛ فَأَوْحَى اللَّهُ تَعَالَى إِلَيْهِ : يَا مُوسَى! قُلْ لَهُ: لَا تَشُقَّ قَمِيصَكَ ، وَلَكِنِ اشْرَحْ لِي عَنْ قَلْبِك﴾ (2)

در حالی که موسی بن عمران علیه السلام یاران خود را پند می داد به ناگاه مردی برخاست و پیراهنش را چاک زد خدای تعالی وحیّ فرستاد ای موسی به او بگو: جامه خود را چاک مزن ، بلکه دلت را برایم بگشا

26. امام جعفر صادق علیه السلام: ﴿إذا أحَبَّ الله عبداً، جعل له واعظاً من نفسه و زاجراً من قلبه، يأمُرُه وَيَنهاه﴾. (3)

وقتی خداوند بنده ای را دوست بدارد برایش اندرزگویی از درونش و هشداردهنده ای از دلش قرار می دهد که به او امر و نهی کند.

27. ﴿عَنْ فُضَيْلٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أُولِيْكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمَانَ. (4) هَلْ لَهُمْ فِي مَا كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمْ صُنْع ؟ قَالَ: لَا .﴾ (5)

فضیل (بن یسار) از امام صادق علیه السلام در مورد آيه ﴿ أُولئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ اَلْإِیمانَ﴾

ص: 57

پرسید که آیا در مورد آن چه خداوند در دل هاشان می نویسد نقشی دارند؟ فرمود: نه.

28. امام صادق علیه السلام و در ضمن حدیثی که فریضه های اعضای بدن را بیان می دارد فرمود: ﴿فَأَمَّا مَا فَرَضَ عَلَى الْقَلْبِ ، فَالْإِقْرَارُ وَالْمَعْرِفَةُ وَالْعَقْدُ وَالرّضَا وَالتَّسْلِيمُ.... إلى أن قال: فَذَلِكَ مَا فَرَضَ اللَّهُ عَلَى الْقَلْبِ مِنَ الْإِقْرَارِ وَالْمَعْرِفَةِ، وَ هُوَ عَمَلُه﴾. (1)

آن چه بر دل واجب شده اقرار و معرفت و پیوند و رضا و تسلیم است... تا آن جا که فرمود این اقرار و معرفت که بر قلب واجب شده عمل دل است.

29. امام جعفر صادق علیه السلام: ﴿إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى إِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ خَيْراً، نَكَتَ فِي قَلْبِهِ نُكْتَةً مِنْ نُورٍ، وَ فَتَحَ مَسَامِعَ قَلْبِهِ وَ وَ كَّلَ بِهِ مَلَكاً يُسَدِدُهُ. وَإِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ سُوءاً، نَكَتَ فِي قَلْبِهِ نُكْتَةٌ سَوْدَاءَ ، وَ سَدَّ مَسَامِعَ قَلْبِه﴾. (2)

هرگاه خدا خیر بنده ای را خواهد در دلش نقطه سفیدی اندازد و گوش های دلش را بگشاید و بر او فرشته ای گمارد که استوارش دارد و هرگاه بدِ بنده ای را خواهد در دلش نقطه سیاهی افکند و گوش های دلش را ببندد.

30. امام جعفر صادق علیه السلام: ﴿الْإِيمَانُ الْهُدَى وَمَا يَثْبُتُ فِي الْقُلُوبِ مِنْ صِفَةِ الْإِسْلَامِ وَ مَا ظَهَرَ مِنَ الْعَمَلِ بِه﴾. (3)

ایمان، هدایت است و آن چه در دل ها از صفت اسلام پا بر جا می شود و عمل به آن آشکار می گردد.

31. امام جعفر صادق علیه السلام: ﴿مَنْ زَهِدَ فِي الدُّنْيَا، أَثْبَتَ اللهُ الْحِكْمَةَ فِي قَلْبِه﴾ . (4)

کسی که به دنیا دل نبندد، خداوند حکمت را در دلش استوار می دارد

ص: 58

32. امام جعفر صادق علیه السلام: ﴿إِذَا أَذْنَبَ الرَّجُلُ ، خَرَجَ مِن قَلْبِهِ نُكْتَةٌ سَوْدَاءُ. فَإِنْ تَابَ انْمَحَتْ وَ إِنْ زَادَ زَادَتْ ، حَتَّى تَغْلِبَ عَلَى قَلْبِهِ فَلَا يُفْلِحُ بَعْدَهَا أَبَدا﴾. (1)

چون مرد گناه کند در دلش نقطه سیاهی برآید اگر توبه کند آن نقطه سیاه نابود شود. و اگر برگناه ،افزاید بر آن سیاهی فزوده گردد تا سیاهی بر دلش چیره شود، و پس از آن هرگز رستگار نگردد.

33. امام جعفر صادق علیه السلام: ﴿إِذَا اتَّهَمَ الْمُؤْمِنُ أَخَاهُ، انْمَاثَ الْإِيمَانُ مِنْ قَلْبِهِ، كَمَا يَنْمَاتُ الْمِلْحُ فِي الْمَاء﴾. (2)

اگر مؤمن برادرِ (دینی) خود را تهمت زند ایمان از دلش محو شود، همچون نمک در آب.

34. امام جعفر صادق علیه السلام : ﴿ إِنَّ الْقَلْبَ لَيَتَرَبَّجُ فِي مَا بَيْنَ الصَّدْرِ وَالْحَنْجَرَةِ، حَتَّى يُعْقَدَ عَلَى الْإِيمَانِ، وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ: وَمَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ يَهْدِ قَلْبَهُ (3)﴾. (4)

دل میان سینه و گلوگاه درآمد و رفت است تا آن که به ایمان بسته شود و این است گفتار خدای عزّوجل: «و آن که ایمان به خدا ،آرد خداوند دلش را رام نماید» (التغابن:11)

35. امام جعفر صادق علیه السلام: ﴿إِنَّ الْقَلْبَ لَيَتَجَلْجَلُ فِي الْجَوْفِ، يَطْلُبُ الْحَقِّ فَإِذَا أَصَابَهُ اطْمَأَنَّ وَقَرَّ. ثُمَّ تَلَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَذِهِ الْآيَةَ: فَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسلام (5)﴾ (6)

براستی دل در درون انسان مضطرب و لرزان است و حق را جستجو کند و چون بدان ،رسد آرامش پیدا کند و قرار گیرد سپس این آیه را تلاوت فرمود: آن کس را که خداوند

ص: 59

بخواهد رهنماییش کند، سینه اش را برای (پذیرفتنِ) اسلام بگشاید» (سوره انعام آیه 125).

36. امام جعفر صادق علیه السلام: ﴿إِنَّ اللهَ عَزَّ وَجَلَّ لَا يَسْتَجِيبُ دُعَاءً بِظَهْرِ قَلْبٍ قَاسِ﴾. (1)

خدای عزّوجلّ، دعایی را که از قلب قساوت گرفته برخیزد مستجاب نمی کند

37. امام جعفر صادق علیه السلام: ﴿أَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ إِلَى مُوسَى علیه السلام : يَا مُوسَى! لَا تَفْرَحْ بِكَثْرَةِ الْمَالِ ، وَلَا تَدَعْ ذِكْرِي عَلَى كُلِّ حَالٍ؛ فَإِنَّ كَثْرَةَ الْمَالِ تُنْسِي الذُنُوبَ، وَإِنَّ تَرْكَ ذِكْرِي يُقْسِي الْقُلُوب﴾ (2)

خدا عزّ وجلّ، به موسی وحیّ کرد: ای موسی به زیادی مال شاد مشو، و ياد مرا در هر حالی وامگذار؛ زیرا زیادی ،مال گناهان را فراموش سازد و واگذاردنِ یادِ من دل ها را سخت کند

3 . امام جعفر صادق علیه السلام از پدارنش علیهم السلام از رسول اکرم صلی الله علیه و اله : ﴿ثَلَاثَةٌ مُجَالَسَتْهُمْ تُمِيتُ الْقَلْبَ : مُجالِسَةُ الْأَنْذَالِ، وَالْحَدِيثُ مَعَ النِّسَاءِ، وَ مُجالسَةُ الْأَغْنِيَاءِ﴾. (3)

سه دسته اند که همنشینی با آن ها دل را بمیراند هم نشینی با اراذل و فرومایگان ، و گفت و شنود با زن ها و نشستن با توانگران

39. در مناجات موسی علیه السلام و خداوند عز و جل آمده است: ﴿يَا مُوسَى لَا تُطَوّلْ فِي الدُّنْيَا أَمَلَكَ ، فَيَقْسُوَ قَلْبُكَ، وَالْقَاسِي الْقَلْبِ مِنِّي بَعِيدٌ﴾. (4)

ای !موسی آرزوی خود در دنیا را به درازا مکشان که دلت به قساوت می افتد، و دل قساوت گرفته از من دور است.

40 . خداوند به حضرت داود و وحى فرمود: ﴿يا داوود إلی کَم تَذکُرُ الجَنَّهَ ولا تَسأَلُنِی الشَّوقَ إلَیَّ؟ قال: یا رَبِّ، مَنِ المُشتاقونَ إلَیکَ ؟ قالَ: إنّ المُشتاقینَ إلَی الّذینَ صَفَّیتُهُم من ﴾

ص: 60

کُلِّ کَدَرٍ،و أنبَهتُهُم بِالحَذَرِ، و خَرَقتُ مِن قُلوبِهِم إلَیَّ خَرقاً یَنظُرونَ إلَیَّ، و إنّي لأحمل قلوبهم بيدي فأضعها على سمائي ثمّ أدعو نجباء ملائكتي ، فإذا اجتمعوا سجدوا. فأقول: إنّي لم أجمعكم لتسجدوا لي ولكن دعوتكم لأعرض عليكم قلوب المشتاقين إلي و أباهي بكم أهل الشوق إليّ ، و إنّ قلوبهم لتضيء سمائي لملائكتي كما تضيء الشمس لأهل الأرض. یا داوود ! إنّی خَلَقتُ قُلوبَ المُشتاقینَ مِن رِضوانی ، و نَعَّمتُها بِنورِ وَجهی ، وَاتَّخَذتُهُم لِنَفسی مُحَدَّثینَ ، و جَعَلتُ أبدانَهُم مَوضِعَ نَظَری إلَی الأَرضِ ، و قَطَعتُ مِن قلُوبِهِم طَریقا یَنظُرونَ﴾ به إلي تا آخر حديث. (1)

ای داوود! چقدر به یادِ بهشت هستی و شوق به مرا از من درخواست نمی کنی؟ گفت خدایا! مشتاقان به تو کیانند؟ فرمود مشتاقان به من کسانی هستند که آن ها را از هر آلودگی پاکیزه داشته ام و به هشدارها بیدار کرده ام از دل های آن ها حجاب را دریده ام تا به سویم .بنگرند و من دل هایشان را به دست خود می گیرم آن گاه بر آسمانم می نهم، سپس نجبای ملائکه ام را فرامی خوانم وقتی گرد آمدند سجده می کنند آن گاه می گویم من شما را گرد نیاوردم تا سجده ام کنید بلکه شما را فرا خواندم تا دل های افرادی را که به من مشتاقند به شما عرضه کنم و به اهل شوق بر شما مباهات کنم و به راستی دل های آن ها آسمان هایم را برای فرشتگانم روشن می سازد چنان که خورشید براهل زمین می تابد. ای داوود من دل های مشتاقان را از رضوانم ،آفریده ام و آن ها را به نور روی خودم نعمت بخشیده ام و به عنوان سخنگو برای خودم برگرفته ام. بدن های آن ها را جایگاه نظر خودم به زمین قرار داده ام و از دل هاشان راهی کشیده ام تا به سبب آن به من بنگرند.

در این مضامین، هشت حدیث دیگر نیز می آوریم که پنج حدیث اول از امام امير المؤمنين علیه السلام روایت شده است

﴿الذِّكْرُ نُورُ الْعَقُولِ وَحَيَاةُ النَّفْسِ ، و تَرَكُ الْعِتَابُ حَيَاةُ الْمَوَدَّة﴾. (1)

ذکر، نور دل ها و حیات درون است و ترک ،ملامت سبب زنده ماندن دوستی است.

2. ﴿الكاظِمُ مَن أَماتَ أَضغانَهُ﴾ (2)

فرو خورنده خشم کسی است که کینه های خود را بمیراند.

3. ﴿الْعَاقِلُ مَنْ أَمَاتَ شَهْوَتَه ، وأَفْضَلُ النَّاسِ عِنْدَ اللَّهِ مَنْ أَحْيَا عَقْلَهُ وَأَمَاتَ شَهْوَتَه﴾. (3)

عاقل کسی است که شهوتش را بمیراند و برترین مردم نزد خدا، کسی است که عقلش را زنده بدارد و شهوتش را بمیراند

4. ﴿العَدلُ حَياة﴾. (4)

عدالت، زندگی است.

5. ﴿رَحِمَ اَللَّهُ اِمْرَأً أَحْیَی حَقّاً وَ أَمَاتَ بَاطِلاً ﴾ (5)

خداوند رحمت کند بر کسی که حقی را زنده دارد و باطلی را بمیراند.

6. خثیمه از امام باقر علیه السلام روایت می کند که حضرتش در وصایای خود به موالیشان می فرماید: ﴿أَنْ يَتَلَاقَوْا فِي بُيُوتِهِمْ، فَإِنَّ لُقِيَّا بَعْضِهِمْ بَعْضاً حَيَاةٌ لِأَمْرِنَا رَحِمَ اللهُ عَبْداً أَحْيَا أَمْرَنَا﴾. (6)

در خانه ها با هم ملاقات کنند زیرا این ملاقات های متقابل، سبب حیات امرما

ص: 62

می شود خداوند رحمت آرد بر کسی که امر ما را زنده بدارد

7. امام صادق علیه السلام: ﴿رَحِمَ الله امرء أحيى أمرنا﴾. (1)

خداوند رحمت آرد بر کسی که امر ما را زنده بدارد.

. امام رضا علیه السلام: ﴿مَنْ جَلَسَ مَجْلِساً يُحْيَا فِيهِ أَمْرُنَا لَمْ يَمُتْ قَلْبُهُ يَوْمَ تَمُوتُ الْقُلُوب﴾ (2)

هر که در مجلسی بنشیند که در آن امر ما را زنده می دارند دلش نمی میرد در روزی که دل ها می میرند .(قیامت)

اطلاق حيات و موت و اماته و احیاء در تمامی این احادیث شریفه و مانند آن ها که قابل شمارش نیستند همه حقیقتند نه مجاز. هدف در تمامی آن ها کاملاً آشکار است بدون آن که شرح تک تک آن ها ضرورت داشته باشد.

این نکته را در روایت امام صادق علیه السلام می بینیم که فرموده اند:

انا ﴿كَانَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه و سلم إِذَا آوَى إِلَى فِرَاشِهِ قَالَ: اللَّهُمَّ بِاسْمِكَ أَحْيَا وَ بِاسْمِكَ أَمُوتُ. فَإِذَا قَامَ مِنْ نَوْمِهِ قَالَ: الْحَمْدُ للهِ الَّذِي أَحْيَانِي بَعْدَ مَا أَمَاتَنِي وَإِلَيْهِ النُّشُور﴾. (3)

وقتی رسول خدا به بستر می رفت می گفت خدایا به اسم توزنده می شوم و به اسم تو می میرم وقتی هم از خواب برمی خاست می گفت حمد خدای را که مرا - بعد از آن که میراند - زندگی بخشید و نشور، تنها به سوی اوست

خواب در حقیقت مرگ است زیرا آثار وجودی از شخصی که در حال خواب است منقطع می شود و ترتب این آثار بر او نیز قطع می گردد، زیرا نفس عاقله ممیزه ، از انسان جدایی می گیرد. خداوند متعال در این آیه کریمه بدان تصریح کرده است:

﴿وَ هُوَ الَّذِي يَتَوَفَّاكُم بِاللَّيْلِ﴾ (4)

ص: 63

و اوست که شما را شب هنگام می میراند.

و نیز فرمود:

﴿وَالَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ لَا يَخْلُقُونَ شَيْئًا وَهُمْ يُخْلَقُونَ أَمْوَاتٌ غَيْرُ أَحْيَاءٍ وَمَا يَشْعُرُونَ أَيَّانَ يُبْعَثُونَ ﴾ (1)

آن هایی را که به جای الله فرامی خوانند نمی توانند چیزی بیافرینند و خود مخلوقند مردگانند، نه زندگان و ندانند که چه وقت آن ها را دوباره زنده می.کنند

و زمین مرده را بدان زنده ساخت

در این آیه صفت حیات و موت به ارض اضافه شده و حیّ و میت برزمین اطلاق شده است

2. ﴿فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ مِن بَعْدِ مَوْتِهَا﴾ (1)

و زمین مرده را بدان زنده ساخت

3. ﴿وَأَحْیَیْنَا بِهِ بَلْدَةً مَیْتاً﴾ (2)

سرزمین مرده را با آن زنده کردیم.

﴿وَ آيَةٌ لَّهُمُ الْأَرْضُ المَيْتَةُ أَحْيَيْنَاهَا﴾ (3)

نشانه عبرتی است برایشان زمین مرده که زنده اش ساختیم

5. ﴿أَلَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ كِفَانًا، أَحْيَاء وَ أَمْوَانًا﴾ (4)

آیا زمین را جایگاهی نساختیم، برای زندگان و مردگان.

6. ﴿فَانظُرْ إِلَى آثَارِ رَحْمَتِ اللَّهِ كَيْفَ يُحْيِي الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا﴾. (5)

پس به آثار رحمت خدا بنگر که چگونه زمین را پس از مردنش زنده می کند

7. ﴿اعْلَمُوا أَنَّ اللهَ يُحْيِي الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا﴾ (6)

دانید که خدا زمین را پس از مردنش زنده می کند.

8. ﴿لِنُحْيِيَ بِهِ بَلْدَةً مَيْتاً﴾ (7)

تا سرزمین مرده را بدان زندگی بخشیم

ص: 65

تمامی آن چه در این آیات شریفه بیان شده، حمل بر حقیقت می شود. زیرا در شمار آثار وجودی ،زمین رویش گیاهان و سرسبزی و آبادی و پرباری درختان است. هر زمینی که این آثار بر او مترتب می شود در حقیقت حیّ است و در غیراین صورت مرده ای بیش نیست. بدین روی در این آیات با ذکر این آثار به حیات آن تعبیر شده است:

﴿وَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِن نَبَاتٍ شَتَّى﴾ (1)

و از آسمان باران فرستاد تا بدان انواعی گوناگون از نباتات برویانیم .

و فرمود:

﴿وَ تَرَى الْأَرْضَ هَامِدَةً فَإِذَا أَنزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَاءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنبَتَتْ مِن كُلِّ زَوْجٍ بهيج﴾ (2)

تو زمین را فسرده می بینی. چون باران بر آن بفرستیم در اهتزاز آید و نمو کند و از هر گونه گیاه بهجت انگیز برویاند.

و دیگر آیات فراوانی که در این مورد وجود دارد. (3)

بازگشت به اصل :کلام

سه حالت و مرحله وجود دارد که هیچ آثار وجودی بر آن مترتّب نمی شود و عمده آن ها «گفتار» اوست و همین سرّ قسیم شدن گفتار با عمل است وقتی می گوییم: «قول و فعلِ او، چنین است و چنان». در حالی که خودِ «گفتار»، یک «عمل» است. این که گفتار قسیم عمل شده است فقط به خاطر این است که گفتار مهم ترین آثار است. برای همین گفتار به تنهایی نیمی از تمامی آثار وجودی انسان است.

ضمناً برای او سه حالتِ دیگر وجود دارد که به ازاء آن ها آثار وجودي بشری بر آن ها مترتب می شود. پس تمامی حالات او در ایام ،سیرش از نخستین مرحله تا واپسین آن ها، شش مرحلهٔ پیاپی می شود که سه مرحله موتی و سه مرحله حیاتی است. نخستین مرحله از مراحل شش گانه آن ها موت و واپسین آن ها حیات است. و در میان آن ها، دو موت و دو حیات وجود دارد.

نخستین مرحله از مراحل شش گانه دورۀ نطفه بودن او است، تا هنگامی که روح در او دمیده شود. در این مرحله هیچ اثری مترتّب نمی شود و در حقیقت در این حالت مرده ای بیش نیست به همین سبب خداوند متعال در آیه کریمه

﴿كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللَّهِ وَ كُنتُمْ أَمْوَاتًا فَأَحْيَاكُمْ....﴾ (1)

چگونه خدا را انکار می کنید در حالی که مرده بودید و او شما را زنده ساخت.

آن را در بیان مقدّم دانسته و در این حالت، لفظ «میت» را به او اطلاق می کند.

دومین مرحله روزهای مترتّب شدن آثار وجودی بر او در این دنیای پست است، که نخستین حالت از حالت های سه گانه حیاتی است.

سومین مرحله، مرحله قبض حیات از او و انقطاع آثار وجودي او است، به سبب إعراض روح از حکومت و مملکتِ ،جسمانی که دومین حالتِ موتی است.

چهارمین مرحله، برانگیختن از قبر برای پاسخگویی است که حیات ثانویه است.

پنجمین مرحله گذراندن برزخ تا روز رستاخیز است که سومین مرحله موت اوست.

ص: 67

ششمین مرحله که واپسین حالت و مرحله و «سومین حیات» اوست، برانگیخته شدن در دار آخرت است که دار بقاء و قرار است.

به جز این مرحله، تمام مراحل پنج گانه، مراحل سیر و نزول و غربت در سفر به سوی آخرت است و انسان در آن پنج مرحله مانند رهگذر است و هرچه در این مراحل می گذرد به مثابه منازلی است که برای این عابر تدارک دیده شده.

در این زمینه هشت حدیث از رئیس الموحدین امیرالمؤمنین علیه السلام می آوریم

1. ﴿إِنَّمَا مَثَلُ مَنْ خَبَرَ الدُّنْيَا كَمَثَلِ قَوْمِ سَفْرِنَبَا بِهِمْ مَنْزِلٌ جَدِيبٌ، فَأَمُّوا مَنْزِلًا خَصِيباً وَ جَنَابَاً مَرِيعاً؛ فَاحْتَمَلُوا وَعْشَاءَ الطَّرِيقِ وَ خُشُونَةَ السَّفَرِ وَ جُشُوبَةَ المَطْعَمِ، لِيَأْتُوا سَعَةَ دَارِهِمْ وَ مَحلَّ قَرَارِهِم﴾. (1)

داستان آنان که دنیا را آزموده اند داستان مسافرانی است که در جایی خراب و همراه با قحطی و تنگی، منزل گرفته اند. آنان عزم رفتن به منطقه ای پر از نعمت و لذت و محلّی سرسبز و خرم نموده اند؛ رنج راه و سختي سفر و ناگواري طعام را تحمل کرده اند، تا به خانه فراخ و منزلگاه آمنشان درآیند.

2. ﴿الإنسانُ فِيها (يعني في الدنيا) غَرِيبٌ وَلَيسَ وَطَنَه﴾. (2)

انسان در دنیا غریب است و دنیا وطنش نیست

3. ﴿إِنَّ الدُّنيَا مَنْزِلُ قُلْعَةٍ وَلَيْسَتْ بِدَارِ نُجْعَةٍ﴾. (3)

براستی که دنیا منزل کوچ است نه جای اقامت.

4. ﴿إِنَّ الدُّنْيا دَارُ شُخُوص وَ مَحَلَّةً تَنْغِيصِ، سَاكِنُهَا ظَاعِنٌ وَ قَاطِنُهَا بَائِن﴾. (4)

همانا دنیا سرای کوچ و محل سختی و رنج است. ساکنش مسافر، و مقیمش جدا شونده از آن است.

5. ﴿إِنَّ الدُّنْيَا لَمْ تُخْلَقَ لَكُمْ دَارَ مُقَامِ وَلَا مَحَلَّ قَرَانٍا وَ إِنَّمَا جُعِلَتْ لَكُمْ مَجَازَاً، لِتَزَوَّدُوا مِنْهَا الْأَعْمَالَ الصَّالِحَةَ لِدَارِ الْقَرَار﴾. (5)

دنیا برای اقامت دائم شما آفریده نشده، بلکه گذرگاهی ساخته شده تا از آن برای خانه ابدی زاد و توشه ای فراهم آورید.

ص: 69

6. ﴿إِنَّمَا خُلِقْتُمْ لِلْبَقَاءِ لَا لِلْفَنَاءِ، وَ إِنَّكُمْ فِي دَارِ بُلْغَةٍ وَ مَنْزِلِ قُلْعَةٍ﴾. (1)

شما تنها برای بقا آفریده شده اید نه برای فنا و شما در خانه ای عاریتی هستید که نتوان آن را وطن برگرفت.

7. ﴿إِنَّ الدُّنْيَا دَارُ مَمَرَ وَالْآخِرَةَ دَارُ مَقَرٍ؛ فَخُذُوا مِنْ مَمَرِكُمْ لِمَقَرِكُمْ. وَلَا تَهْتِكُوا أَسْتَارَكُمْ عِنْدَ مَنْ يَعلَمُ أَسْرَارُكُم﴾. (2)

دنیا محل گذر و آخرت خانۀ پایندگی است از گذرگاه خود برای آسایشگاه خود توشه گیرید و پرده را نزد کسی که از اسرار شما آگاه است .ندرید

8. ﴿أَهْلُ الدُّنْيَا كَرَكْبِ يُسَارُ بِهِمْ وَهُمْ نِيَام ﴾ (3)

اهل دنیا مانند کاروانی هستند که آن ها را به حرکت می برند در حالی که آنان خوابند.

در این مورد، محمد بن ولید طرطوشی (4) چنین سروده است

إن اللهِ عِبَادًا فَطِنا *** طَلِّقُوا الدُّنيا وَ خافُوا الفِتَنا

نَظَرُوا فِيها فَلَمّا عَلِمُوا *** أَنَّها لَيسَت لِحَيَّ وَطَنا

جَعَلوها لُجَّةٌ وَاتَّخَذوا *** صالِحَ الأعمال فيها سُفُنا

همانا خداوند بندگان زیرکی دارد که دنیا را طلاق گفته و از فتنه ها کناره گرفتند.

در دینا نظر کردند و دانستند که دنیا جای ماندن زندگان نیست.

دنیا را غرقابی دانسته که اعمال صالح در آن مانند کشتی هایی هستند.

و چه نیکو سروده است کاتبی ترشیزی: (5)

ص: 70

ما کاروانیان و جهان کاروانسرا *** در کاروانسرا نکند ،کاروان سرا

یک شب به سر بریم در این منزل و به صبح *** بندیم بار چون که برآرد فغان ورا

باشد برای کهنه رباط جهان دو در *** از این درش درون رو و از آن درش در آ

هر آینه اینان می گویند پایان کار جز همین مرگ نخستین نیست و ما دیگر بار زنده نمی شویم.

﴿لَا يَذُوقُونَ فِيهَا الْمَوْتَ إِلَّا الْمَوْتَةَ الْأُولَى﴾. (1)

در آن جا طعم مرگ را نمی،چشند، مگر همان مرگ نخستین.

﴿أفَمَا نَحْنُ بِسَنِينَ إِلَّا مَوْتَتَنَا الْأُولى﴾ (2)

یا ما را مرگی ،نیست جز آن مرگ نخستین؟

پس اگر موت اول همان است که در این دنیا روی می دهد، نه مرگی که قبل از این حیات بوده است؛ پس باید موت دوم در قبر و بعد از پاسخگویی در قبر باشد. زیرا دیگر موتی جز آن وجود ندارد. با ملاحظه این که مرگ دوم نمی تواند قبل از مرگ اول باشد.

مرگی که مورد قبول کافران است مرگ در همین دنیاست و [ حیات] و مرگی که انکار می کنند . بنا بر آیات متعدد قرآن کریم - بعد از زندگانی در دنیاست.

پس مقصود از دو حیات و دو موت در آیه کریمه:

﴿قَالُوا رَبَّنَا أَمَسَّنَا اثْنَتَيْنِ وَأَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ فَاعْتَرَفْنَا بِذُنُوبنا .... ﴾ (3)

می گویند: :ای پروردگار ما ما را دو بار میراندی و دو بار زنده کردی و ما به گناهانمان اعتراف کردیم».

این است که کافران که حیات دوم و مرگ دوم را انکار می کردند و فقط حیات در این دنیا و مرگ در این دنیا را باور داشتند، در روز قیامت و با مشاهده آن چه بر آنان گذشت به دو حیات و دو موت، یک جا اقرار می کنند.

همچنان که کسی که از دو چیز فقط به یکی معتقد بوده بعد از مشاهده مورد دوم یک جا به هر دو با یک لفظ تثنیه - اقرار می کند. همچنین است اقرار آن ها به دو حیات که در آغاز فقط حیات اول را قبول داشتند طبق این آیات

ص: 73

﴿وَ قَالُوا إِنْ هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا﴾ (1)

و گفتند جز این زندگی دنیوی ما هیچ نیست.

﴿مَا هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا﴾ (2)

و گفتند: جز زندگی دنیوی ما هیچ نیست

همچنین حیات دوم را که مورد انکار آن ها بوده در این آیات آمده است:

﴿وَ مَا نَحْنُ بِمَبْعُوثِينَ﴾ (3)

و ما دیگر بار زنده نخواهیم شد.

﴿وَ مَا نَحْنُ بِمُنشَرينَ﴾. (4)

و ما دیگربار زنده نمی شویم.

پس مراد از آیه مورد بحث این است که آن ها مورد انکار خویش را بعد از مورد تصدیقشان قرار می دهند و به هر دو مورد یک جا اعتراف می کنند، همان گونه که در این آیه هم می بینیم

﴿وَ قَالُوا إِنْ هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا وَمَا نَحْنُ بِمَبْعُوثِينَ وَلَوْ تَرَى إِذْ وُقِفُوا عَلَى رَبِّهِمْ قَالَ أَلَيْسَ هَذَا بِالْحَقِّ قَالُوا بَلَى وَ رَبَّنَا قَالَ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنتُمْ تَكْفُرُونَ﴾ (5)

و گفتند جز این زندگی دنیوی ما هیچ نیست و ما دیگر بار زنده نخواهیم شد. و اگر ببینی آن هنگام را که در برابر پروردگارشان ایستاده اند، خدا می گوید: آیا این به حق نبود؟ گویند آری، سوگند به پروردگارمان گوید به کیفر آن که کافر بوده اید عذاب خدا را بچشید

و همچنین است در هر آیه ای که در آن حیات دوبار ذکر شده است که یکی از آن ها بر حیات دنیوی حمل شده و دومی بر حیات بعث و حشر و هر حیاتی که بعد از ذکر موت در دنیا

ص: 74

بی فاصله ذکر شود منظور همان حیات قیامت است همان گونه که در این دو آیه نیز آمده

﴿وَ هُوَ الَّذِي أَحْيَاكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ﴾. (1)

اوست آن که شما را زندگی بخشید و سپس بمیراند و باز زنده می سازد.

﴿اللَّهُ الَّذِي خَلَقَكُمْ ثُمَّ رَزَقَكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ﴾. (2)

خداست آن که شما را بیافرید سپس روزی ،داد سپس می میراند، سپس زنده می کند.

این آیه نیز به آن تصریح کرده است:

﴿قُلِ اللَّهُ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يَجْمَعُكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ﴾. (3)

:بگو خداست که شما را زنده می کند پس می میراند و سپس همه را در روز قیامت گرد می آورد.

ص: 76

پس اسم چیزی است که مسمی را نشان دهد. بدین روی ، عالم با تمام کلیات و جزئیاتش، مادیات و مجرداتش، بلندی ها و پستی ،هایش ملک و ملکوتش غیب و ،شهودش، عقل ها و نفوسش نورانیت و ظلمانیتش روحانیات و جسمانیاتش، جمادات و ،نباتاتش جانوران و وحوشش و انس و جنّش کلمه ای تام و حقیقتی واحد و کلی است با اجزاء و جزئیات خود.

هر جزئی از اجزاء این کلمه تامه و هر یک از مصادیق این حقیقتِ کلیه و هر شاخه ای از شاخه های این درخت، مظهر اسمی از آسماء او است، بلکه هر یک از آن ها - در حدّ ذات خود اسمی برای صفتی از صفات او و نشانه و علامتی بر فعلی از افعال او است.

خداوند با صفات و افعالش در هر چیزی ظاهر است. چیزی وجود ندارد که این خصوصیت را نداشته باشد و او در تمام ساخته های الهی و آیات و مخلوقات و تکوین یافته هایش با اسماء و صفات و افعالش جلوه می کند و تمامی ،ذوات مظهر صفات و آینه افعال و کتاب آیات و اسمی از آسماءِ او و نشان شأنی از شؤون اویند که جمال صنایع و کمال بدایع او را ظاهر می سازند.

در شعری از جامی چنین آمده است:

مجموعه گونین به آیین سبق *** کردیم تفحص ورقاً بعد ورق

حقا که نخواندیم و ندیدیم در او *** جزذاتِ حق و شئون ذاتيه حق (1)

امام الموحّدین امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:

﴿ما رَأيتُ شَيئاً إِلَّا وَ رَأيتُ اللهَ فِيهِ﴾ (2)

هیچ چیزی ندیدم جز آن که خدا را در آن دیدم.

نیز می فرماید:

﴿داخِل في الأشياء لا بِالمُمازَجَةِ و خارِجٌ عَنها لا بِالمُزايَلَةِ﴾ (3)

درون هر چیز است ولی بی ،پیوستگی و برون هر چیزی است امّا بی دوری از آن .

در کلامی از امام همام حسین بن علی علیهما السلام در دعای روز عرفه آمده است:

﴿إِلَهِي عَلِمْتُ بِاخْتِلَافِ الْآثَارِ وَ تَنَقُلَاتِ الْأَطْوَارِ أَنَّ مُرَادَكَ مِنِّي أَنْ تَتَعَرَّفَ إِلَيَّ فِي كُلِّ شَيْءٍ حَتَّى لَا أَجْهَلَكَ فِي شَيْء﴾ (4)

!خدایا از اختلاف آثار (قدرتت) و تحول اطوار (خلقتت) دانستم که مراد تو از من آن است که خود را در هر چیز به من بشناسانی تا آن جا که در هیچ چیز نسبت به تو جاهل نباشم

ص: 79

نیز فرموده اند:

﴿أَنتَ الَّذِي تَعَرَّفْتَ إِلَيَّ فِي كُلِّ شَيْءٍ فَرَأَيْتُكَ ظَاهِراً فِي كُلِّ شَيْءٍ وَ أَنتَ الظَّاهِرُ لِكُلِّ شَيْء﴾. (1)

خدایا! تو خود را در هر چیز به من شناساندی به گونه ای که حضرتت را آشکار در هر چیز دیدم و تو در هر چیز آشکاری

شاعر گوید:

مقصودِ وجود انس و جان آینه است *** منظور نظر در دو جهان آینه است

دل آینه جمالِ شاهنشاهی است *** وین هر دو جهان غلاف آن آینه است (2)

مثلاً اسم «خالق» که تمامی موجودات از آن خبر می دهند. خداوند متعال با صفات خود، در تمامی اشیاء، متجلی است و با این فعل خود در تمامی اشیاء، از حَجَر و مَدَر، نبات و شجر و حیوان و برو ،بحر، آسمان و زمین و آب و جوهر و عرض و نور و ظلمت جلوه می کند. هر ذره ای از موجودات با تمام وجود به زبان حالش ندا می دهد که وجودش و حرکتش وابسته به خود و مربوط به ذات خود نیست بلکه وجودش صنعی از موجود به وجود ،اصلی و اثری از آثار اوست و در حقیقت بدون او هرگز وجود ندارد.

هر آن چه در عالمِ عُلوی و سفلی مُلکی و ملکوتی است، شاهدی از صنع او است و گویای این است که مُکوّن و باری و فاطر و صانع و محیّی و ممیت اوست. این امر چنان آشکار است و نزد هر انسان عاقل چنان ظاهر است که هیچ گاه نمی توان آن را عقلاً انکار کرد، همچنان که در روایات ائمه معصومین علیهم السلام هم آمده است. (1)

در قرآن می فرماید:

﴿وَ لَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَهُمْ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ﴾ (2)

قطعاً اگر از ایشان بپرسی که چه کسی آن ها را آفریده است، می گویند: الله .

﴿وَ لَئِن سَأَلْتَهُم مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ لَيَقُولُنَ اللَّهُ﴾ (3)

اگر از آن ها بپرسی چه کسی آسمان ها و زمین را آفریده و آفتاب و ماه را رام کرده است؟ همانا خواهند گفت خدای یکتا

﴿وَ لَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ خَلَقَهُنَّ الْعَزِيزُ الْعَلِيمُ﴾ (4)

گر از آن ها بپرسی چه کسی آسمان ها و زمین را آفریده است؟ همانا می گویند آن ها را آن پیروزمند دانا آفریده است

برخی صفات و اسم ها در مظهریت، فقط به بعضی از موجودات و ذوات اختصاص

ص: 81

دارد. مانند مظهریتِ «عالم»، به سبب داشتن صفتِ علم و صفت «حلیم» به سبب داشتن صفت حلم و «جواد» به سبب داشتن صفتِ .جود در این جاست که هرکسی که بصیرتش قوی گردد و تواناییش اندک نباشد و در اعتدال باشد، کسی را به جز «الله» نمی بیند و غیر او کسی را نمی شناسد و می داند که وجودی جز الله نیست و تمامي ذوات تابع اویند و وجودِ حقیقی ندارند و وجود مختص واحدِ حى است که وجود کل افعال وأشياء وابسته به اوست (1)

در كون و مكان، فاعل مختار یکی است *** آرنده و دارنده اطوار یکی است

از روزنِ عقل اگر برون آری سر *** روشن شودت کاین همه انوار یکی است

ظاهری و باطنی او مانند شهوت و غضب و علم و سلامتی و بیماریش، آشکارتر است. چون آثار علمی و اراده و قدرتش در آن ظهور دارد. پس اگر آثار صفتی از صفات را ببینیم همان صفت نزد ما بارز و آشکار و متجلی می شود.

پس اگر هرچه را که مشاهده می کنیم و آن را با حواس ظاهري مُلکی و یا باطني ملکوتی درک می کنیم اثری از آثار وجود خداوند متعال و فیضی از فیوضات او را می بینیم، و هرکدام از آن ها ضرورتاً شاهدی بر وجود او و مظهر صفتی از صفات اویند؛ پس وجود و قدرت و علم و اراده و حیات و حکمت و لطف و عفو و کرم و سایر صفاتش در آثارشان ظاهرند و در مظاهرشان متجلی هستند و هر یک از این مدرکات مدرک واحدی بریکی از صفات اویند و نشانه و علامتی که برذات او دلالت دارند و هر چه در عوالم است گواه ناطق و دلیل شاهدی بر وجود خالق و مدبّر و گرداننده و محرک و سازنده اش می باشد، و اوست نور آسمانها و زمین

خلق را چون آب دان صاف و زلال *** اندر آن تابان صفات ذوالجلال

پادشاهان مظهر شاهیّ حق *** عالمان مرآت آگاهیّ حق (1)

ای با همه در کمال نزدیکی دور *** حُسنت به نقاب «لن ترانی» مستور

نور تو چو آفتاب ، خاکم به دهن *** در پردۀ اختفاست از فرط ظهور (1)

پنهان بودن خداوند در عین ظهورش سبب دیگری هم دارد و آن این که هر چیزی بوسیله ضدّ خود شناخته می شود و در برابر اضداد خود آشکار می گردد و به اختلاف اشياء و تضاد و تباینشان از یکدیگر شناخت حاصل می شود و هر چیز از دیگری تمایز می یابند. ولی اگر همه چیز در یک صفت واحد مشترک باشند، امر مشکل می شود. مثلاً خورشید، اگر همیشه - بدون غروب - در حال نور افشانی و اشراق می بود، ما می پنداشتیم که شب و روزی وجود ندارد؛ و همین سان در مورد سیاهی و سفیدی و غیره ولی هنگامی که خورشید غروب می کند و تاریکی همه جا را در بر می گیرد، آن گاه ما متوجه نور و تاریکی می شویم پس ،نور به وسیلهٔ عدمش که تاریکی است شناخته می شود... (2) ولی آن چه وجودش عام باشد به طوری که ضدی نداشته باشد [ ادراکش آسان نیست].

نور خدا نه تنها به خودی خود ظاهر است، بلکه اشیاء را ظاهر می سازد... (3) و اگر برای او عدم و تغییر و غیبتی می بود آن هنگام بود که آسمان ها و زمین منهدم می گشت و ملک و ملکوت تباه می شد... (4) بوسیله اوست که این دو حالت از هم جدا می شود و اگر بعضی از اشیاء وابسته به وجود او بودند و بعضی دیگر وابسته به وجود غیراو، آن گاه جدایی آشکار و همه چیز معلوم می شد.

ولی حال که ذوات رویکردی واحد در دلالت بر خداوند دارند و وجود او در همه احوال، ابدی است و هر ذره ای اثری از آثار وجودی او و آثار جود و کرم اوست، شدت ظهورش موجب خفای او شده است.

گر آینه ات روشن و صافی است ببینی *** ذرات جهان آینه حسن الهی

ص: 84

فَخْراً عَلَى قَوْمِكَ. قَالَ: لَا يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ، وَلَكِنْ ذُخْراً وَأَجْراً. فَقَالَ لَهُ: وَاللَّهِ مَا كُنْتَ إِلَّا خَفِيفَ الْمَنُونَةِ كَثِيرَ الْمَعُونَةِ. فَقَالَ صَعْصَعَةُ: وَ أَنْتَ وَاللَّهِ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ، مَا عَلِمْتُكَ إِلَّا إِنَّكَ بِاللهِ العَليمِ لَعَلِيمٌ وَ إِنَّ اللَّهَ فِي عَيْنِكَ لَعَظِيمٌ، وَ إِنَّكَ فِي كِتَابِ اللَّهِ لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ، وَ إِنَّكَ بِالْمُؤْمِنِينَ لَرَؤُفٌ رَحِيمٌ﴾ (1)

ابن طریف از ابن نباته نقل می کند که :گفت با حضرت امیر المؤمنين علیه السلام بیرون رفتیم تا به خانه صعصعة بن صوحان رسیدیم. او در رختخواب خوابیده بود. همین که چشمش به علی علیه السلام افتاد، احترام کرد.

اميرالمؤمنین علیه السلام ما به او فرمود مبادا این دیدار ما را مایه فخر خود بر قوم و خویشانت قرار دهی عرض کرد نه مولای من ولی ذخیره ای برای آخرت و اجر و پاداشی محسوب می کنم . علی علیه السلام فرمود: صعصعه من خدا را شاهد می گیرم که تو را مردی کم هزینه و بسيار كمك كننده یافته ام.

صعصعه در جواب عرض کرد: تو نیز- یا امیرالمؤمنین- به خدا قسم علیم و دانا به خداوند هستی و خداوند در نظرت بزرگ است و در قرآن کریم به نام علی عظیم یادشده ای و نسبت به مؤمنین رؤوف و مهربانی

همچنین به اسنادش از امام صادق علیه السلام آورده که فرمود:

﴿لَمَّا صُرِعَ زَيْدُ بْنُ صُوحَانَ يَوْمَ الْجَمَلِ جَاءَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام حَتَّى جَلَسَ عِنْدَ رَأْسِهِ . فَقَالَ: رَحِمَكَ اللَّهُ يَا زَيْدُ كُنْتَ خَفِيفَ الْمَنُونَةِ عَظِيمَ الْمَعُونَةِ. فَرَفَعَ زَيْدٌ رَأْسَهُ إِلَيْهِ، فَقَالَ: وَ أَنْتَ ، جَزَاكَ اللهُ خَيْراً أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ، فَوَاللَّهِ مَا عَلِمْتُكَ إِلَّا بِاللَّهِ عَلِيماً، وَ فِي أمّ الْكِتَابِ عَلِيّاً حَكِيماً، وَ إِنَّ اللهَ فِي صَدْرِكَ لَعَظِيم﴾ (2)

وقتی زید بن صوحان در جنگ جمل روی زمین افتاد، امیرالمؤمنين علیه السلام آمد و بالای سرش نشست فرمود خدا تو را رحمت کند زید مردی کم هزینه ولی بسیار كمك كننده بودی زید سر برداشت و نگاهی به او نموده گفت خدا

ص: 87

به شما نیز جزای خیر دهد یا امیرالمؤمنین به خدا قسم شما را علیم و دانا به خدا می دانم و در قرآن به نام «علی حکیم» یادشده ای و خداوند در دل تو بسیار بزرگ است.

در زیارت امیرالمومنین علیه السلام این که از امام صادق علیه السلام نقل شده و در بسیاری از کتب بزرگان علمای ما به اسنادشان آمده است مانند کتاب «المزار» نوشته شیخ بزرگوار متقدّم محمد بن المشهدى - خداوند قبر او را خوش گرداند که نسخه ای از آن در نزد ما موجود است (1) آمده است

﴿السَّلامُ على صاحبِ الدّلالاتِ والآياتِ الباهراتِ﴾.

سلام بر صاحب دلالت ها و نشانه های روشن است

تا جایی که می گوید:

﴿الَّذِي ذَكَرَهُ اللهُ تَعَالَى فِي مُحْكَمِ الْآيَاتِ، فَقَالَ تَعَالَى: وَ إِنَّهُ فِي أَمَ الْكِتَابِ لَدَيْنا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ﴾.

کسی که خداوند در آیات محکم خود او را یاد کرده و می گوید: ﴿وَ إِنَّهُ فِي أُمِّ الكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ﴾. (2)

در زیارت دیگری از امام علیه السلام که سید بزرگوار در مصباح الزائر خود آن را ذکر کرده، آمده است:

﴿السَّلَامُ عَلَى مَنْ أَنْزَلَ اللَّهُ فِيهِ: وَ إِنَّهُ فِي أَمَ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيِّ حَكِيم﴾. (3)

سلام بر کسی که خداوند درباره اش (این آیه را) فرو فرستاد: ﴿وَ إِنَّهُ فِي أَمَ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيِّ حَكِيم﴾.

در دعای روز غدیر که مأثور است و در کتب حدیثی مانند تهذيب الأحكام والمزار

ص: 88

مشهدی و منابع دیگر به سند کامل از امام صادق علیه السلام روایت شده، آمده است:

﴿فَأَشْهَدُ يَا إِلَهِي أَنَّهُ الْإِمَامُ الْهَادِي الْمُرْشِدُ الرَّشِيدُ، عَلِيٌّ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ الَّذِي ذَكَرْتَهُ فِي كِتَابِكَ فَقُلْتَ: وَ إِنَّهُ فِي أَمَ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيم﴾ (1)

من گواهی می دهم - خدایا- که اوست امام هدایت گر راهنمای رشید علی امیر مؤمنان، که در کتاب خود (قرآن) او را یاد کردی و فرمودى و إنّه في أم الكتاب لدينا لعلي حكيم.

در جای دیگر از همان دعا آمده است

﴿عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ الَّذِي أَنْعَمْتَ عَلَيْهِ، وَ جَعَلْتَهُ فِي أَمَ الْكِتَابِ لَدَيْكَ عَلِيّاً حَكِيما﴾

علی بن ابی طالب، امیر مؤمنان همان که بر او نعمت بخشیدی، و او را درام الکتاب، نزد خود علی حکیم قرار دادی.

در دعای ندبه (2) [ خطاب به حضرت بقیة الله ارواحنا فداه] آمده است:

﴿يَابنُ مَنْ هُوَ فِي أُمِّ الكِتَابِ لَدَى اللَّهِ عَلِيٌ حَكِيمٌ﴾ (3)

ای فرزند کسی که در ام الکتاب - که نزد خدا است - علیّ حکیم است .

و چه نیکو سروده است :عونی

هذا وَ تَسمِيَةٌ جَاءَت مُصَرَّحَةً *** لِصاحِبِ الأمرِ لِلألبابِ تَكشِفُهُ

إِنَّا جَعَلْنَا لَهُم مِن فَوزِ رَحمَتِنا *** لسانَ صِدقِ عَليًّا ثُمّ يُردِفهُ

بِقُولهِ هُوَ فِي أُمّ الكِتابِ لَدَى ال *** بارِي عَليٌّ حَكيمٌ لا يُعَنِّفُهُ

إِلَّا ضَعِيفُ أَساسِ العَقلِ بَاطِلُهُ *** عِندَ احتِمالِ صَرِيحِ الحَقِّ مُضعَفُهُ

ص: 89

و نام گذاریی صریح برای صاحب امر آمد تا آن را برای ارباب خرد آشکار کند.

همانا از ظهور رحمت خود برای آنان لسان صدق علی را قرار دادیم سپس در دنبال آن فرمود و اوست در ام الکتاب نزد خداوند علی حکیم است. انکار نمی کند آن را مگر کسی که اساس عقلش ضعیف و باطل باشد، آن جا که حق صریح را دو بار دریافته باشد.

شاید بپرسند که چگونه ضمیر «الیه» به او [علی علیه السلام] بر می گردد، در حالی که قبل از آن ذکری از او به میان نیامده است؟ در جواب می گوییم که نظیر آن در قرآن و غیر آن فراوان است که به اصطلاح فصحا و ادبای بلاغت، به آن «التفات» گفته می شود، مانند آیه کریمه

﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ (1)

خدا فقط می خواهد آلودگی را از شما خاندان [ پیامبر بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند.

و آيه

﴿وَ إِنَّ مِن شِيعَتِهِ لَإِبْرَاهِيمَ﴾ (2)

و بی گمان ابراهیم از پیروان اوست

که در بسیاری از روایات به ائمه اطهار علیهم السلام تاویل شده است (3)

[ نمونه التفات در قرآن این آیه است:] در تأویل آیه

﴿تَوَارَتْ بِالْحِجَاب﴾ (4)

پس در حجاب شد.

گفته اند یعنی خورشید غروب کرده است، (5) همچنان که لبید گفته است

ص: 90

حَتَّى إِذَا أَلقَت يَداً فِي كافِر *** وَ أجَنَّ عَورَاتِ النُّغُورِ ظِلامُها (1)

تا آن که [ خورشید] دستی در حجاب کرد (پشت حجاب پنهان شد)

و تاریکی زشتی های دره ها را پوشاند

نمونه دیگر این که: مراد از «أمّ الكِتاب» در آیه شریفه همان «لوح محفوظ» است، به قرینه لفظ «لدينا» اگر صفت گرفته شود چنان که در آیه کریمه آمده است:

﴿يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ﴾ (2)

خدا آن چه را بخواهد محویا اثبات می کند، و ام الکتاب نزد اوست.

در سوره فاتحه نیز ضمیر به امیرالمؤمنین علیه السلام بر می گردد که در آن ذکر شده است:

﴿اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ﴾. (3)

ما را به راه راست هدایت فرما

چنان که در آیات دیگر نیز همین معنی مورد نظر است:

﴿فَاسْتَمْسِكْ بِالَّذِي أُوحِيَ إِلَيْكَ إِنَّكَ عَلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ﴾ (4)

پس در آن چه به تو وحیّ شده است چنگ بزن شده است چنگ بزن که تو بر راه راست هستی

﴿هَذَا صِرَاطَ عَلَيَّ مُسْتَقِيمُ﴾ (5)

این راه راستی است که بر من می رسد

﴿وَ أَنَّ هَذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيمًا فَاتَّبِعُوهُ﴾ (6)

و این است راه راست من از آن پیروی کنید.

﴿أَفَمَن يَمْشِي مُكِبًا عَلَى وَجْهِهِ أَهْدَى أَمَّن يَمْشِي سَوِيًّا عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾ . (7)

ص: 91

یا آن کس که نگونسار برروی افتاده راه می رود هدایت یافته تر است یا آن که بر پای ایستاده و بر راه راست می رود؟

﴿ وَاللَّهُ يَدْعُو إِلَى دَارِ السَّلَامِ وَ يَهْدِي مَن يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ﴾. (1)

خداوند به سرای سلامت فرا می خواند و هر که را بخواهد به راه راست هدایت می کند.

وَإِنَّكَ لَتَهْدِي إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ﴾ (2)

و تو به راه راست راه می نمایی

﴿الْكِتَابِ، فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَجَلَّ: اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ﴾. (1)

حماد بن عیسی در تأویل آیه ﴿اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ﴾ از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که مراد امیرالمؤمنین و شناختن او است و دلیل براین قول خداوند است: ﴿وَ إِنَّهُ فِي أَمِ الْكِتابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ﴾ (الزخرف: 50). و منظور آن امیرالمؤمنین است که در امّ الکتاب (یعنی سوره حمد) آمده است: ﴿اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ﴾.

3. نیز از امام صادق علیه السلام می آورد:

﴿الصِّراط المُستَقيمُ أميرُ المُؤمنينَ علیه السلام﴾ (2)

صراط مستقیم، امیرمؤمنان است.

4. در تفسیر علی بن ابراهیم به اسناد از امام باقر علیه السلام:

﴿قَالَ اللَّهُ لِنَبِيِّهِ: وَ إِنَّكَ لَتَهْدِي إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ، يَعْنِي أَنَّكَ لَتَأْمُرُ بِوَلَايَةِ عَلِي وَ تَدْعُو إِلَيْهَا. وَ عَلِيُّ هُوَ الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمُ صِراط اللهِ يَعْنِي عَلِيّاً أَنَّهُ جَعَلَهُ خَازِنَةٌ عَلَى مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ مِنْ شَيْءٍ وَانْتَمَنَهُ عَلَيْهِ﴾ تا آخر حديث. (3)

خدای تعالی به پیامبرش صلی الله علیه و آله فرمود و به راستی تو (مردم را) به صراط مستقیم هدایت می کنی یعنی تو مردم را به ولایت علی امر می کنی و بدان فرا می خوانی و علی همان صراط مستقیم است. (در ادامه آیه آمده:) صراط الله ، یعنی علی که خداوند او را خزانه دار و امین بر تمام آن چه در آسمانها و آن چه در زمین است قرار داد.

5. در همان کتاب، ذیل آیه 4 سوره الزخرف :آمده

قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿وَ إِنَّهُ فِي أَمَ الْكِتابِ لَدَيْنا لَعَلِي حَكِيمٌ، يَعْنِي أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام مَكْتُوبٌ فِي سُورَةِ الْحَمْدِ فِي قَوْلِهِ : اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ. قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: هُوَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام﴾ (4)

ص: 93

در قول خداوند «و همانا او در ام الکتاب نزد ما علی حکیم است»، یعنی امیر المؤمنین که در سوره حمد (سورۂ ام الکتاب) فرموده است:﴿ اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ﴾ . امام صادق علیه السلام فرمود: او امیر المؤمنین علیه السلام است

6. صفار در کتاب بصائر الدرجات، باب النوادر في الأئمة علیهم السلام به اسناد خویش از ابو حمزه ثمالی از امام صادق ذیل آیه ﴿ اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ﴾ (1) می فرماید:

﴿هُوَ وَاللَّهِ عَلِيُّ، هُوَ وَاللَّهِ عَلِيُّ الْمِيزَانُ وَالصِّرَاط﴾. (2)

او، به خدا سوگند، علی است. به خدا قسم علی است که میزان و صراط است.

7. همچنین با سند مُعَنعَن از امام صادق علیه السلام روایت شده است که می فرماید:

﴿أَوْحَى اللَّهُ إِلَى نَبِيَّهِ: فَاسْتَمْسِكْ بِالَّذِي أُوحِيَ إِلَيْكَ إِنَّكَ عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ (3). قَالَ: إِنَّكَ عَلَى وَلَايَةِ عَلِي، وَ عَلِيٌّ هُوَ الصِّرَاطَ المُستَقيمُ﴾. (4)

خداوند به پیامبرش وحیّ فرستاد: «پس چنگ بزن به آن چه بر تو وحیّ شده، تو بر صراط مستقیم هستی» فرمود: تو بر ولایت علی هستی و علی همان صراط مستقیم است.

8. کلینی رحمه الله در حدیثی طولانی آورده امام صادق علیه السلام می فرماید:

﴿إِنَّ اللَّهَ ضَرَبَ مَثَلَ مَنْ حَادَ عَنْ وَلَايَةِ عَلِي كَمَنْ يَمْشِي عَلَى وَجْهِهِ لَا يَهْتَدِي لأمْرِهِ، وَ جَعَلَ مَنْ تَبِعَهُ سَوِيّاً عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ، وَالصَّرَاطَ الْمُسْتَقِيمُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام﴾. (5)

خدا برای کسانی که از ولایت علی منحرف شدند مثل زده که مانند کسانی هستند که به رو در افتاده راه می پیمایند و راه بد و نبرده اند و کسانی را که پیرو اویند، به کسانی مثل زده که درست بر راه راست می روند و صراط مستقیم امیرالمؤمنین علیه السلام است.

ص: 94

9. در زیارتِ مطلقه حضرتش آمده است:

﴿السَّلامُ على صِراطِ اللهِ المُستقيم﴾. (1)

سلام بر صراط مستقیم خدا.

10. در همان زیارت آمده است:

﴿یا حُجَّهَ اللهِ، یا وَلِیَّ اللهِ، یا صِراطَ اللهِ﴾. (2)

ای حجت خدا ای ولیّ خدا ای صراط خدا

11. در زیارت مخصوص غدیریه که به آسانید معتبر، از امام علی بن محمد نقی علیهما السلام مأثور است، آمده است:

﴿السّلام عليكَ يا دينَ اللهِ القويم و صراطَهُ المُستقيم﴾.

سلام بر تو ای دین استوار خدا و صراط مستقیم او.

همچنین آمده است:

﴿وَ أَشْهَدُ أَنَّكَ الْمَعْنِيُّ بِقَوْلِ الْعَزِيزِ الرَّحِيمِ: وَ أَنَّ هذا صِراطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ وَلَا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ. ضَلَّ وَاللهِ وَأَضَلَّ مَنِ اتَّبَعَ سِوَاكَ ، وَ عَنَدَ عَنِ الْحَقِّ مَنْ عَادَاكَ. اللَّهُمَّ سَمِعْنَا لِأُمْرِكَ وَأَطَعْنَا ، وَاتَّبَعْنَا صِرَاطَكَ الْمُسْتَقِيم﴾. (3)

شهادت می دهم که تویی مورد نظر کلام الهی که فرمود: «این است صراط مستقیم من پس پیروی از آن کنید و از راه های دیگر پیروی مکنید که شما را از راهش متفرّق .کنند » به خدا سوگند گمراه شد و گمراه کرد هر آن کس که فردی دیگر غیر تو را پیروی کرد و با راه حق عناد ورزید هر که با حضرتت دشمنی کرد. خدایا امرت را شنیدیم و اطاعت کردیم، و صراط مستقیمت را پیروی کردیم.

12. در زیارت مخصوص مولودیه که شیخ مفید و سید ابن طاووس و شهید اول طيب الله ،مضاجعهم از امام صادق علیه السلام روایت کرده اند که فرموده است:

ص: 95

﴿السّلامُ على اسمِ اللهِ الرَّضيّ... و صِراطِهِ السَّوي﴾. (1)

سلام بر اسم پسندیده خدا... و صراط استوار او.

13. در زیارت مخصوص حضرت امیر علیه السلام در روز مبعث آمده است:

﴿السَّلامُ عَلَیْکَ ایُّهَا الصِّراطُ الْمُسْتَقیمُ﴾. (2)

سلام بر تو ای صراط مستقیم

نتیجه آن که مراد از صراط مستقیم که در عده ای از آیات الهی وارد شده است، همان امیر مؤمنان علیه السلام است.

5. ﴿وَ لَيْن قُتِلْتُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَوْ مُتُمْ .....﴾ (1)

و اگر در راه خدا کشته شوید یا بمیرید...

در روایات بسیاری که محدّثان از ائمه معصومین علیهم السلام در تفسیر این آیات روایت کرده اند، تصریح شده است که معنای سبیل در این آیات، همان علی بن ابی طالب است؛ که نقل تمام این احادیث موجب طولانی شدن کلام و خروج از گفتار می شود. (2)

ابن حماد (1) سروده است

اللهُ سَمَّاهُ عَليًّا بِاسْمِهِ *** فَسَما عُلُوّاً فِي العُلى وَ سُمُوقا

وَاختارَهُ دُونَ الوَرى وَ أَقامَهُ *** عَلَماً إلى سُبُلِ الهُدى وَ طَرِيقا

أخَذَ الإلهُ عَلَى البَريَّةِ كُلّها *** عهداً لَه يَومَ الغَديرِ وَثيقا

وَ غَداةَ و اخى المُصطَفى أصحابَهُ *** جَعَلَ الوَصِيَّ لَهُ أخاً وَ شَقيقا (2)

خداوند او را به نام خودش «علی» نامید. پس در بلندی و رفعت ، برتری .یافت و او را از میان ،خلق برگزید و همچون پرچمی برای راهنمایی در جاده های هدایت برافراشت. خدا از همه مردم برای او در روز غدیر پیمانی محکم گرفت و وقتی حضرت مصطفی اصحاب خویش را پیمان برادری داد وصی خود را برادر خویش قرار داد

2. در كتاب المناقب المأئة اثر شیخ اجلّ ثقه ابوالحسن محمد بن احمد بن علی بن الحسن بن شاذان قدس الله سره (3) - که نسخه کتاب نزد ما موجود است - ابی سلمی چوپان رسول الله صلی الله علیه و اله گفته است:

﴿سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه و سلم يَقُولُ: لَيْلَةَ أُسْرِيَ بِي إِلَى السَّمَاءِ قَالَ لِيَ الْجَلِيلُ جَلَّ جَلَالُهُ ... إلى أن قال: يَا مُحَمَّدُ ! مَنْ خَلَفْتَ فِي أُمَّتِكَ؟ قُلْتُ: خَيْرَهَا. قَالَ: عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ. قُلْتُ : نَعَمْ يَا رَبِّ. قَالَ: يَا مُحَمَّدُ! إِنِّي اظْلَعْتُ إِلَى الْأَرْضِ فَاخْتَرْتُكَ مِنْهَا، فَشَقَقْت لَكَ اسْماً مِنْ أَسْمَائِي، فَلَا أُذْكَرُ فِي مَوْضِعِ إِلَّا ذُكِرْتَ مَعِي، فَأَنَا الْمَحْمُودُ وَ أَنْتَ مُحَمَّدٌ؛ ثُمَّ اطَلَعْتُ الثَّانِيَةَ، فَاخْتَرْتُ مِنْهَا عَلِيّاً، فَشَقَقْتُ لَهُ اسْماً مِنْ أَسْمَائِي، فَأَنَا الْعَلِيُّ الْأَعْلَى وَ هُوَ عَلِي﴾ تا آخر حدیث. (4)

ص: 98

شبی که مرا به آسمان ها سیر دادند، خداوند جليل جل جلاله فرمود... ای محمد چه کسی را به جای خود برای امت گذاشتی؟ گفتم بهترین آنان را فرمود علی بن ابی طالب؟ گفتم بلی، پروردگارا! فرمود: ای محمد! من نظری به زمین افکندم و تو را از آن برگزیدم، و برای تو نامی از نام های خود جدا کرده و برگرفتم، من در جایی یاد نشوم مگر این که تو هم یاد شوی، من محمودم و تو محمد. سپس دوباره به زمین نظر افکندم و علی را از آن برگزیدم و برای او نامی از نام های خود برگرفتم ، من اعلایم و او علی است.

علامه ابن عیاش در مقتَضَب الأثر نيز آن را روایت کرده است. (1)

1. در تفسیر فرات بن ابراهیم کوفی رحمه الله - که نسخه اش نزد ما موجود است (2) - در تفسیر سوره بقره (ذیل آیه 285)، به اسناد خود از امام باقر علیه السلام روایت کرده است که امام فرمودند:

﴿قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه و سلم لَمَّا أُسْرِيَ بِي إِلَى السَّمَاءِ قَالَ لِيَ الْعَزِيرُ: آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ. قُلْتُ: وَالْمُؤْمِنُونَ. قَالَ: صَدَقْتَ يَا مُحَمَّدُ، عَلَيْكَ السَّلَامُ، مَنْ خَلَّفْتَ لِأُمَتِكَ مِنْ بَعْدِك ؟...﴾.

رسول خدا صلى الله عليه و سلم فرمود هنگامی که مرا به آسمان بردند خداوند عزیز به من فرمود: پیامبر به آن چه از پروردگارش به او نازل شده است ایمان آورد (البقرة (285) :گفتم و همچنین مؤمنان گفت: درست گفتی ای محمد. سلام بر تو. چه کسی را برای امت خود بعد از خودت جانشین کردی ؟...

ص: 99

تا آخر حدیث مانند حدیث ابن شاذان است که یاد شد. و در موضع دیگر از کتابش نیز به سند دیگر آورده است (1)

2. فرات کوفی در تفسیرش از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود:

﴿إِنَّ اللهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى كَانَ وَلَا شَيْءَ، فَخَلَقَ خَمْسَةٌ مِنْ نُورٍ جَلَالِهِ وَ جَعَلَ لِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ اسْماً مِنْ أَسْمَائِهِ الْمُنْزَلَةِ ؛ فَهُوَ الْحَمِيدُ وَ سَمَّى النَّبِيَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله. وَ هُوَ الْأَعْلَى وَ سَمَّى أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيّاً. وَ لَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى ، فَاشْتَقَ مِنْهَا حَسَناً وَ حُسَيْناً . وَ هُوَ فَاطِرٌ، فَاشْتَقَ لِفَاطِمَةَ مِنْ أَسْمَائِهِ اسْما﴾ تا آخر حدیث. (2)

خدا تبارك و تعالی بود در حالی که هیچ شیئی .نبود پس پنج تن را از نور جلالش آفرید. و بر هر یک از آن ها اسمی از اسماء فرو فرستاده خود نهاد. او حمید است و پیامبرش را محمد نامید صلی الله علیه و آله. او اعلی است و امیرالمؤمنین را علی نامید او را أسماء حسنی است که از آن ها اسم حسن و حسین را مشتق کرد. او فاطر است و برای فاطمه اسمی از اسماء خود را مشتق فرمود.

3. شیخ اجلّ محمد بن جریر طبری، در کتاب دلائل الإمامة - كه نسخه اش نزد ما موجود است - از سلمان روایت کرده که گفت رسول خدا صلى الله عليه و سلم به من فرمود:

﴿إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى، لَمْ يَبْعَثْ نَبِيّاً وَلَا رَسُولًا إِلَّا جَعَلَ لَهُ اثْنَيْ عَشَرَ نَقِيباً. فَقُلْتُ: يَا رَسُولَ اللهِ ، لَقَدْ عَرَفْتُ هَذَا مِنْ أَهْلِ الْكَنَائِس. فَقَالَ: يَا سَلْمَانُ: هَلْ عَلِمْتَ مَنْ نُقَبَائِي وَ مَنِ الِاثْنَيْ عَشَرَ الَّذِينَ اخْتَارَهُمُ اللهُ لِلْأُمَّةِ مِنْ بَعْدِي ؟ فَقُلْتُ: اللهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ فَقَالَ: يَا سَلْمَانُ، خَلَقَنِي اللهُ مِنْ صَفْوَةِ نُورِهِ،... إلى أن قال: ثُمَّ سَمَّانَا بِخَمْسَةِ أَسْمَاءٍ مِنْ أَسْمَائِهِ، فَاللَّهُ الْمَحْمُودُ وَأَنَا مُحَمَّدٌ، وَاللهُ الْعَلِيُّ وَ هَذَا عَلِيٌّ، وَاللهُ الْفَاطِرُ وَهَذِهِ فَاطِمَةُ، وَاللهُ ذُو الْإِحْسَانِ وَ هَذَا الْحَسَنُ، وَاللَّهُ الْمُحْسِنُ وَ هَذَا الْحُسَيْنِ﴾ تا آخر حديث . (3)

پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم فرمود: خداوند تبارک و تعالی هیچ پیامبر و یا رسولی را نفرستاد،

ص: 100

مگر این که برای او دوازده نقیب قرار داد عرض کردم من این مطلب را نزد اهل کنیسه ها دیده ام. فرمود: ای سلمان! آیا نقیبانِ دوازده گانه مرا که خداوند آنان را بعد از من برای امت برگزیده است، می شناسی؟ عرض کردم: خدا و پیامبرش بهتر می دانند فرمود: ای سلمان خداوند مرا از صفای نور خود آفرید... تا آن جا که فرمود ما را به پنج اسم از اسم های خود نامید خداوند محمود است و من محمدم. او علی است و این هم علی او فاطر است و این فاطمه خداوند صاحب احسان است و این حسن او محسن است و این حسین.

علامه ابن عیّاش نیز در کتاب خود مقتضب الأثر فى النصّ على الائمة الاثني عشر، آن را روایت کرده است (1)

4. شیخ شهید فتّال رحمه الله در روضة الواعظين و صدوق در دو کتابش معاني الأخبار و علل الشرائع به اسنادِ خود روایت کرده اند که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، ضمن حدیثی طولانی فرمود که ما به اندکی از آن اقتصار می کنیم:

﴿... وَ شَقٌ لَنَا اسْمَيْنِ مِنْ أَسْمَائِهِ؛ فَذُو الْعَرْشِ مَحْمُودٌ وَ أَنَا مُحَمَّدٌ، وَاللهُ الْأَعْلَى وَ هَذَا عَلِي﴾. (2)

دو اسم از اسماء خود را برای ما برگزید خدای صاحب عرش محمود است و من محمدم خداوند اعلی است و این علی است

5. صدوق به اسناد خود از رسول خدا صلی الله علیه و آله، روایت کرده است که می فرماید:

﴿وَالَّذِي بَعَثَنِي بِالْحَقِّ بَشِيراً مَا عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ خَلْقٌ أَحَبَّ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ وَلَا أَكْرَمَ عَلَيْهِ مِنَّا إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى شَقَّ لِي اسْمَا مِنْ أَسْمَائِهِ، فَهُوَ مَحْمُودٌ وَ أَنَا مُحَمَّدٌ. وَ شَقَّ لَكَ يَا عَلِيُّ اسْماً مِنْ أَسْمَائِهِ ، فَهُوَ الْعَلِيُّ الْأَعْلَى وَأَنْتَ عَلِي...﴾ تا آخر حديث. (3)

سوگند به خدایی که مرا نوید دهنده برانگیخت که هیچ مخلوقی بر روی زمین

ص: 101

نزد او محبوب تر و گرامی تر از ما نیست زیرا خداوند تبارك و تعالی برای من از آسماءِ خود نامی اقتباس کرده است. نام او «محمود» و نام من «محمّد» است، برای تو نیزای علی نامی از نام های خود گرفت یعنی او «علی اعلی» است و تو را «علی» نامید.

6. صدوق در علل الشرایع به اسنادِ خود و دیلمی در ارشاد القلوب، از یزید بن قعنب آورده اند که گوید:

﴿كُنْتُ جَالِساً مَعَ الْعَبَّاسِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ فَرِيقٌ مِنْ عَبْدِ الْعُرْىٰ بِإِزَاءِ الْبَيْتِ الْحَرَامِ ، إِذْ أَقْبَلَتْ فَاطِمَةُ بِنْتُ أَسَدٍ أَمَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام، وَ كَانَتْ حَامِلَةٌ بِهِ تِسْعَةَ أَشْهُرٍ، وَ قَدْ أَخَذَهَا الظُّلْقُ - ألى أن قال: - ثُمَّ خَرَجَتْ بَعْدَ الرَّابِعِ وَ بِيَدِهَا عَلَيَّ بنُ أبي طالب علیه السلام. ثُمَّ قَالَتْ: إِنِّي فُضَلْتُ عَلَى مَنْ تَقَدَّمَنِي مِنَ النِّسَاءِ ... إلى أن قالت... أَنِّي دَخَلْتُ بَيْتَ اللهِ الْحَرَامَ وَأَكَلْتُ مِنْ ثِمَارِ الْجَنَّةِ وَ أَرْزَاقِهَا؛ فَلَمَّا أَرَدْتُ أَنْ أَخْرُجَ هَتَفَ بِي هَاتِفٌ : يَا فَاطِمَةُ سَمِّيهِ عَلِيّاً فَهُوَ عَلِيُّ. وَاللَّهُ الْأَعْلَىٰ يَقُولُ: إِنِّي شَقَقْتُ اسْمَهُ مِنِ اسْمِي وَ أَذَبْتُهُ بِأَدَبِي....﴾ تا آخر حديث. (1)

با عبّاس بن عبد المطلب و گروهی از طایفه ،عبدالعزی در مقابل بیت الله الحرام نشسته بودیم که در این هنگام فاطمه بنت اسد مادر امیرالمؤمنین علیه السلام که باردار ونُه ماهه بود جلو آمد در حالی که درد وضع حمل بر او چیره شده بود... سپس بعد از گذشت چهار روز - در حالی که علی بن ابی طالب علیه السلام در دستش بود از بیت خارج شد پس فرمود من بر تمام زنان پیش از خودم برتری یافتم... من به داخل بيت الله الحرام وارد شده و از میوه های بهشتی و ارزاق و طعام های آن خوردم و هنگامی که خواستم خارج شوم سروشی مرا بانگ زد و گفت: ای فاطمه این مولود را علی نام کن که او علی .است خداوند اعلی می فرماید: اسم او را از اسم خود مشتق کرده و به آداب و روش خود تأدیبش نموده ام ...

7. حافظ محمد بن یوسف گنجی در کفایة الطالب - که نسخه اش نزد ما موجود

ص: 102

است - به اسنادِ خود از پیامبر صلی الله علیه و اله حدیثی طولانی روایت کرده است که بخشی از آن در این جا ذکر می شود فرمودند:

﴿لَمّا كانَ الليلةَ التي ولد فيها علي ، أشرقت الأرضُ، فَخَرَج أبو طالب علیه السلام و هو يقول: أيها الناس! وُلد في الكعبة ولي الله عزّ و جلَّ. فَلَمّا أصبَحَ دَخَلَ الكَعبةَ وَ هُوَ يَقولُ:

يَا رَبِّ هذا الغَسَقِ الدجيّ *** وَالْقَمَرِ الْمُنْبَلِجِ الْمُضِيّ

بَيِّنْ لَنَا مِنْ أُمرِكَ الخَفيّ *** مَاذَا تَرى فِي إِسْمِ ذَا الصَّبِيِّ

فَسَمِعَ صوتَ هَاتِفٍ وَ هوَ يَقُولُ:

يَا أَهلَ بَيتِ المُصطَفَى النبيّ *** خُصِصْتُمُو بِالْوَلَدِ الزَّكِيّ

إِنَّ اسْمَهُ مِنْ شَامِحِ العَلِيِّ *** بلِيُّ اشْتُقَّ مِنَ الْعَلِيّ

چون شبی فرا رسید که در آن علی علیه السلام زاده شد زمین تابان شد. ابو طالب علیه السلام پیش آمد، در حالی که می گفت مردمان ولی خدا عزّ وجلّ در کعبه زاده شد. صبح که فرا رسید وارد کعبه شد، در حالی که می گفت:

ای خدا ای صاحب تاریکی فراگیر و ماه روشن تابان از امر پنهان خود برایمان بیان کن که در مورد اسم این نوزاد چه رأیی داری؟

در آن حال صدای هاتفی شنید که می گفت:

ای خاندان پیامبر برگزیده شما را به فرزند پاک اختصاص دادند اسم او از جایگاه بلند برگزیده شد؛ نام «علی» از اسم «علیّ» خدا مشتق شده است.

این که خداوند تبارك وتعالی خود این نام را بر او نهاد دلالت می کند بر این که حضرتش به صفات کمالیه متصف است و نام نهادن خداوند بر او، از تخلّقش به اخلاقِ الهی خبر می دهد و ما را به تطابق اسم با مُسمّی می رساند. از این نامگذاری نتیجه می گیریم که اوست که جامع مظاهر و مستجمع مفاخر و بزرگ ترین آیت و آشکارترین نشانه خداوند است.

﴿هو خِدْنُ العُلى وَ لِلعِلمِ مَأوى *** كُلُّ فَضل عَنهُ مَدَى الدَّهرِ يُروى

مُذ سِواهُ العَلياءُ لم تَرَ كُفواً *** اَلفَتهُ بِكَرُ العُلى فَهيَ تَهوى

حُسنَ أَخلاقِهِ كَما يَهواها

طابق اسم العلي بِفَضلٍ مُسَمّى *** مِنهُ أعيا ظَناً وَ أتعَبَ وَ هما

هُوَ نَفسُ العَلي القَديمِ وَ قِدما *** شَقَّ مِن ذِكرهِ العَليُّ لَهُ اسْما

فَهوَ ذاتُ العَلياءِ جَلَّ ثَناها (1)

او صاحب بلندی و مأوای علم است در همۀ دهر، هر فضیلتی از او حکایت می.شود اگر او ،نبود بلندی همتایی نمی یافت رفعت دست نایافته، به او پیوست، چراکه اخلاق نیکویش را پسندید همچنان که او نیز خواهان آن رفعت است.

نام «علی» با فضیلت صاحب ،نام مطابق است فضلی که گمان از آن عاجز ماند و وهم درمانده شد. او خودِ والای قدیم است و خداوند علی، در قدم، نام او را از نام خویش برگرفت پس او ذاتِ رفعت است - جلیل باد ثنای او.

و چه نیکو سروده است عالم ادیب شیخ عبدالصمد خامنه ای (2) در شعر زیبایش:

ص: 104

اللهُ أَبدَعَهُ خَلقاً وَ فَضَّلَهُ *** خُلقاً وَأَحْسَنَ فِي الإيجادِ هَيكَلَهُ

إن عُدَّ خَلقُ وُجودٍ كَانَ أَوَّلَه *** لولا حُدوثُ عَليَّ دَحَيتُ لَهُ

قدماً وَ قُلتُ هُوَ الباري بِلا سَبَبِ

سَمّاهُ والِدُهُ «زَيداً» وَ بَعضُ تَلا *** «عَمرُوا» وَ فِيهِ احْتِلافُ بَينَهُم حَصَلا

فَالأَمرُ فِيهِ إِلى رَبِّ السَّما و كلا *** شَقَّ الإِلهُ اسْمَهُ مِن إسمِهِ فَكِلا

هُما عَلَيَّ حَكيمٌ شامِعُ الرُّتَبِ

خداوند خلقت او را ابداع نمود و خویش را برتری داد و تن او را به نیکویی در وجود آورد. اگر آفرینش موجودات به شمار آید او اولین آن هاست. و اگر علی حادث نبود، برای او قائل به قِدَم بودم و او را آفریننده بی علت می دانستم.

پدرش او را زید نامید و بعضی گویند که او را عمرو نامید و در این مسأله بینشان اختلاف افتاد پس این امر را به به خداوند آسمان واگذار کردند خداوند نام او را از نام خود مشتق نمود چرا که هر دو علی و حکیم و بلند مرتبه هستند

عالم ادیب میرزا ابراهیم متخلص به ساغر (1) این گونه سروده است:

یا علی آن که تو را نام نکو ایزد پاک *** کرده از نام خود از فرط بزرگی مشتق

خاک درگاه تو صد مرتبه به از تسنیم *** خار دربار تو صد بار به از استبرق

تمام مفاخر و مزایا تحت این اسم جامع گرد آمده اند و متصف نمودن صاحب این اسم به صفاتِ قدسی الهی از این نامگذاری مشخص می شود. همۀ این مناقب نورانی و شکوهمند تحت این چند حرف ثبت شده است و این اسم برای هر عاقل بصیر همان اسم اعظم است که بوسیله آن آرزوها برآورده و مشکلات حلّ، و سختی ها آسان و دعاها مستجاب و حاجات برآورده می شود.

بنگرید به حدیثی که شیخ المحدثین صدوق رحمه الله روایت کرده است:

ص: 105

﴿عن أمير المؤمنين علیه السلام أنه مَرَّ فی طَریقٍ فَسَایَرَهُ خَیْبَریّ فَمَرَّ بوَادٍ قَد سَالَ ، فَرَكِبَ الخَيبَرِيُّ مِرطَهُ وعَبَر عَلَى الماء. ثُمَّ نَادَی أَمیرُ الْمُؤمنینَ: یَا هَذَا! لَوْ عَرْفَتَ کَمَا عَرَفْتُ لَجَرَیْتَ کَمَا جَرَیْتُ، فَقَالَ لَهُ أَمیر الْمُؤمنینَ: مَكَانَكَ ، ثُمَّ أومأ بِيَدِهِ إِلَى الماء فَجَمَدَ وَمَرَّ عَلَيه . فَلَمّا رَأَى الخَيبَرِيُّ ذالك، انكَبَّ عَلَى قَدَمَيْهِ وَ قَالَ: يَا فَتى ما قُلتَ حَتّى حَوَّلتَ الماءَ حَجَرا ؟ فقالَ لَه أمير المؤمِنينَ علیه السلام: فَمَا قُلتَ أنتَ حَتَّى عَبَرتَ على الماء ؟ فَقالَ الخَيبَريُّ: دَعَوتُ اللهَ بِاسمِه الأعظَمِ ، فَقالَ أميرُ المؤمنينَ علیه السلام: وَ ما هُوَ؟ قال: سألتُهُ بِاسمِ وَصيَ مُحمَّد فَقالَ أمير المؤمِنينَ: أَنَا وَصیُّ مُحَمَّد، فَقَالَ الخَیْبَریُّ : إِنَّه الحَقِّ . ثُمَّ أَسلَم...﴾ تا آخر حديث. (1)

اميرالمؤمنین علیه السلام در راهی می گذشت با مردی خیبری همسفر شد به یک وادی پر از آب رسیدند مرد ،خیبری سوار بر عبای خود شد و از آب گذشت. سپس امیرالمؤمنین را فراخواند و گفت اگر آن چه را که من می دانم تو هم می دانستی مانند من از آب می گذشتی امیرالمؤمنین فرمود اینک بر جای خود باش. سپس با دست خود به آب اشاره کرد جامد شد و از آن گذشت. خیبری که این صحنه را دید برپاهای حضرت افتاد و گفت جوان چه گفتی که آب تبدیل به سنگ شد؟ حضرتش پرسید تو چه گفتی که از آب گذشتی؟ خیبری :گفت خدا را به حق اسم اعظمش خواندم امیرالمؤمنین پرسید اسم اعظم خدا چیست؟ گفت او را به اسم وصی بزرگ محمد خواندم فرمود منم وصی محمد خیبری گفت: این حق است و اسلام آورد.

از «عین» علی دیده امت بیناست *** در «لام» علی لوای دولت برپاست

گرچشمه رحمت طلبی ای نادم *** دریای علی طلب که دریا در «یا» ست

مرتبه ای است که از ذات خبر می دهد و بر ذات بما هو ذات دلالت دارد و بر خلاف سایر أسماء جامع جمیع کمالات است زیرا هر کدام از آن ها بر یک معنی دلالت می کند، مثلاً قادر بر قدرت و عالم بر علم و رازق بر رزق .... دلالت می.کند. لذا در میان تمامی اسامی، این اسم به این سه امر اختصاص داده شد

1. این اسم بر هیچ کس جز خداوند متعال - نه حقيقتاً و نه مجازاً - اطلاق نشده است، بلکه خداوند متعال آن را به خود اختصاص داده است؛ همان طور که امیر مؤمنان علی علیه السلام فرموده :است

﴿ اللَّهُ أَعْظَمُ اسْمِ مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ، لا يَنبَغِي أَن يَتَسَمّى بِهِ غَيْرُه﴾ . (1)

«الله» بزرگ ترین اسم در میان نام های خدا عزوجل است که سزاوار نیست هیچ کسی جز او بدان نامگذاری شود.

2. کلمه «الله» به تمامی صفات وصف داده می شود در حالی که نام های دیگر این گونه نیستند. مثلاً می گویی: ﴿ هُوَ اَللَّهِ اَلرَّحْمَنِ اَلرَّحِیمِ﴾، ﴿ هُوَ اللَّهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ ۖ﴾. ولی نمی گویی: ﴿هو الرحمن الله﴾، ﴿هو الرحيم الله﴾، ﴿هو الْبَارِئُ الله﴾ و غيره.

3. خداوند به سایر آسماء نامیده می شود و هر کدام از آن ها نشانه ای برای اوست که به یکی از آن ها نامیده می شود. مثلاً می گویی: «کریم» نامی از نام های الله است و «علیم» از نام های الله است. ولی نمی گویی: «الله» نامی از نام های کریم یا علیم یا غفور است . این خصوصیت به سبب همان نکته ای است که قبلاً یاد شد که این اسم (الله) برذات، بما هُوَذات دلالت دارد؛ یا جامع تمام صفات است، بر خلاف دیگر نام های خداوند.

دانست که تمامی آسماء - با همان معانی تفصیلی آن ها - همگی در معنی اسم الله آمیخته اند و در آن جای دارند و «الله» جامع همۀ آن هاست. همچنین است حقیقتِ مظاهر اسماء خداوند، که خود اجزاء عالم کبیر آفاقیه است. و تمامی افراد ذوات گون در کتابی کریم و عالمی صغیر و کلمه ای تامه گرد آمده و همگی در کتاب رحمانی و هیکلی قدسی پیچیده شده است؛ یعنی همان انسانِ کامل و عالم کبیر، بلکه عالم اکبر به اعتبار احاطه علمی آن ، که از معدن علم الهی به جمیع موجودات، و مبادی و اسباب و صور و غایات آن سرچشمه گرفته است. همچنان که امام الموحّدين اميرالمؤمنين علیه السلام در این اشعار به آن اشاره نموده است:

أَتَزعَمُ أَنَّكَ جِرمٌ صَغِيرُ *** وفيكَ انْطَوَى العَالَمُ الأكبَرُ

و أنتَ الكِتابُ المُبينُ الَّذي *** بِأَحرُفِهِ يَظْهَرُ الْمُصْمَرُ (1)

آیا می پنداری که جرم کوچکی هستی؟ در حالی که عالم اکبر در تو در پیچیده است و تویی آن کتاب آشکاری که با حروفِ آن پوشیده آشکار می گردد.

پس هر ممکن جزئی از میان دیگر ممکنات ، مظهر اسم خاصّی از آسماء الله است که از ذاتِ باری تعالی خبر می دهد و برگرفته از صفت خاصی از صفات کمالیه یا اضافیه يا سلبيه، مانند حي و قادر و قدوس است و جامع عالم کبیر و کتاب حق مبین که خدایش آن را با دست خود نگاشته است - یعنی انسان کامل - مظهری برای جامع اسماء است مانند مظهریت افراد برای افراد و اجزاء برای آحاد

پس عالم با تمام اجزای آن، همان تصویر حقیقت انسان است و تفصیلِ هَياكِلِ بَشری است که اسرار الهی در آن گنجانده شده است و تمامی حقايق عالم مظاهرِ حقيقتِ انسانی هستند و ارواحِ آن ها، جزئیاتِ روح اعظم انسانی است، چه آن روح عالی باشد چه عنصری چه حیوانی به همین روی، عالم برتر را عالم کبیر» نامیدند یعنی به سبب ظهورِ حقیقتِ انسانی که در آن موجود است.

ص: 108

و آن را در عالم کبیر، ظهوراتی است ،تفصیلی، همچنان که آن را در عالم انسانی، ظهوراتی است اجمالی و نخستین ظهورش همان صورت روح مجرد است که مطابق با صورت عقلی اوست. سپس صورت قلبی او که مطابق با صورت نَفْسٍ کلی و نفس صورت یافته فَلکی است. سپس صورت دخانیه لطیفی که روح حیوانی طبی نامیده شده و مطابق است با هیولی .کلی بعد از آن صورت دمویه است که مطابق با صورت جسمی کلی است. سپس صورت اعضائیه که مطابق است با اجسام در عالم کبیر و با این تنزّلاتی که در مظاهر انسانی دیدیم تطابق بین دو نسخه پدید آمد و به همین سبب، عالم صغیر نامیده شد. شاعر گوید

هر چه در عالم کبیر بود *** همه شرح کتاب اکبر توست

شاعر دیگر گوید:

گر تو آدم زاده ای چون او نشین *** جمله ذرات را در خود ببین

چیست اندر خُم که اندر نهر نیست *** چیست اندرخانه کاندر شهر نیست

این جهان خُمّ است ، دل چون جوی آب *** این جهان خانه است، دل شهر عُجاب (1)

پس او کتابی است جامع کلّ که به تنهایی و انفرادش برای مطالعه کفایت می کند، و مظهری است برای آن چه کل اظهار می کنند و خالقش در آن جلوه گر می شود، به آن چه خود او، در همه چیز متجلّی است

شگفت نیست که کل در درونِ اوست و او جامعی است برای کلّ و به منزلهٔ امامی است که تمامی خلایق از بسیط و مرکب و کائنات عنصريه و آثار سماویه در او جمع می شوند، و کتابی است جامع، برای آیات پروردگار قدوسش، و نسخه ای است مکتوب از كُن فَيَكون . زیرا که مَظهَرِ اسم الله الأعظم، وجامع تمامی آسماءِ حُسنای الهی است.

بلکه شگفت آن است که همه به خاطر او آفریده شده اند و همه خادم اویند و او مخدوم همه. و تمامي آسمان ها و زمین به دست اویند و همگی در تسخیر او و معلول وجود او. و همه در سجده اویند و او مسجود همه او مظهری است برای ذات مقدسی که که جامعِ صفاتِ حُسنای کمالی است و از تمام زشتی ها و عیوب منزه است.

خدا آدم را بر صورت او آفرید یا بر صورت رحمان آفرید.

از آنجا که نوع انسان، در مجموع، قابلیت این را دارد که بالقوه، مظهری برای این اسم جامع باشد پس باید دانست که شرف و عظمت و فرهنگ، شایسته کسی نیست جز مظهر بالفعل ،آن که همان پیامبر ما صلی الله علیه و آله و وصیّ او علیه السلام است که در درجه نخست انبیاء و اولیاء قرار دارند و سایر انبیاء و اوصیاء بعد از آن ها به ترتیب مقاماتِ خود قرار می گیرند.

شمس ازل ، چراغ ابد ، سرّ ممکنات *** آیینه دارِ [...] قِدَم مَظهَرِ صفات

پس مظهر بالفعل، برای جامع آسماءِ حُسنای الهی در مرتبه اول، اشرف مخلوقات و جامع آیات و کتاب دلالات وأعظم علامات، و جامع مظاهر و مجمع عوالم آفاقی و انفسی، اوست. و اوست نسخۀ کل و روح کل و حقیقتِ کل و آینۀ کل و نشانه یگانه ای که جمیع آیات در او گرد آمده اند و تمام عوالم اجسام و ارواح - به جهت حقیقتش، نه بشری بودنش - مربوب اویند. او از جهت بشری عبدی مربوب است؛ ولی به سبب داشتن دو جهت الهی و بندگی متعیّن به خلافت [الهی] است و واجد منصب نبوت و ولایتِ مطلقه است. پس اوست مَجْمَعِ بَحرين و مظهر عالمين.

به سبب همین اتّصافش به صفات جلالیه کمالیه قدسیه الهيه، و تأدّب او به تأديب- الهی است که پیامبر صلی الله علیه و آله خود فرموده است:

﴿ أَدَّبَنِی رَبِّی فَأَحْسَنَ تَأْدِیبِی﴾. (1)

خداوندگارم تربیتم فرمود، و نیکو تربیتم فرمود.

در کافی به اسنادش از فضیل بن یسار، آورده که امام صادق علیه السلام با اشاره به آیه ﴿إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظيم﴾ (القلم: 4) فرمود:

﴿إِنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ أَذَبَ نَبِيَّهُ فَأَحْسَنَ أَدَبَهُ فَلَمَّا أَكْمَل لَهُ الأدب قَالَ: إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ

ص: 111

عَظِيمٍ ...﴾ تا آخر حدیث (1)

خدا عزوجلّ پیامبرش را تربیت فرمود و نیکوادب آموخت چون ادب را در او به کمال رساند، فرمود: تو بر خُلق عظیم هستی.

در بصائر الدرجات است که امام صادق علیه السلام با اشاره به همان آیه فرمود:

﴿إِنَّ اللَّهَ أَدَّبَ نَبِيَّهُ عَلَى أَدَبِهِ. فَلَمَّا انْتَهَى بِهِ إِلَى مَا أَرَادَ، قَالَ لَهُ إِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيم...﴾ تا آخر حديث. (2)

خداوند پیامبرش را به ادب ،خود تربیت کرد وقتی رسید به بالاترین درجه ای که اراده فرموده بود فرمود تو به راستی که بر خُلق عظیم هستی

همچنین در بصائر، از امیرالمؤمنین علیه السلام است که با اشاره به آیه 4 سوره قلم و آیه 199 سوره اعراف

﴿و أمر بالعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَن الْجَاهِلِينَ﴾.

و به [کار] پسندیده فرمان ده، و از نادانان روی بگردان

می فرماید:

﴿إِنَّ اللهَ أَذَبَ نَبِيَّهُ، حَتَّى إِذَا أَقَامَهُ عَلَى مَا أَرَادَ، قَالَ لَهُ: وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ. فَلَمَّا فَعَلَ ذَلِكَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و سلم زَكَاهُ اللَّهُ، فَقَالَ: إِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيم... ﴾ تا آخر. (3)

به راستی خداوند پیامبرش را ادب آموخت تا آن جا که او را بر آن چه اراده فرموده بود واداشت. فرمود: «به نیکی امریکن و از نادانان روی گردان» پیامبر چنین کرد. پس از آن تزکیه اش کرد و فرمود براستی تو بر خُلق عظیم .هستی

در صفحات پیشین در باب ولادت علی علیه السلام و نامگذاری او، حدیثی از فاطمه بنت اسد مادر امیرالمؤمنین علیه السلام یاد شد که ضمن آن می گوید

﴿فَلَمَّا أَرَدْتُ أَنْ أَخْرُجَ ، هَتَفَ بِي هَاتِفٌ : يَا فَاطِمَةً سَمِّيهِ عَلِيّاً فَهُوَ عَلِيُّ. وَاللَّهُ الْعَلِيُّ

ص: 112

﴿الْأَعْلَى يَقُولُ: إِنِّي شَقَقْتُ اسْمَهُ مِنِ اسْمِي وَ أَذَبْتُهُ بِأَدَبِي....﴾ تا آخر حديث. (1)

چون خواستم بیرون ،آیم هاتفی ندا داد ای فاطمه او را «علی» نام گذار، که او علی است. خدای علی اعلی می فرماید من اسمی از آسماءِ خودم را برای او مشتق کردم و او را به تأدیب خود ادب آموختم.

چون آن حضرت، متخلّق به اخلاقِ الهی و مظهر جامع اسماء اوست؛ بدین سبب مربّي عوالم است و در آن خلافت دارد و صاحب امر و نهی است.

شاعر در تخمیس بیتهای چکامه ازریه گوید:

﴿مَلِكٌ دُونَ فَخرِهِ كُلُّ فَخرٍ *** أمرُهُ نافِذُ بِحَشرٍ وَ نَشْرِ

کم بنهي منه انتهى صرفُ دَهرِ *** ذاكَ ذُو أمرَةٍ عَلى كُلِّ أمرٍ

رتبَةٌ لَيسَ غَيْرُهُ يُؤتاها

بِحِماهُ يَحمِي الوُجودَ وَ يَسلف *** وَالسَّماواتُ فِيهِ كَالذَّرِ فِي الكَفّ

کم لَهُ وَ هوَ فِي الوُجُودِ تَصَرَّف *** هِمَمٌ لا تَرى بِها فَلَك الأف

لاك إلَّا كَحَبَّةٍ فِي فَلاها﴾ (2)

پاداشاهی که فخرش از هر فخری برتر است و فرمانش در حشر و نشر نافذ .است چه بسا که گردش روزگار (شدائد و حوادث زمانه) با نهی او از میان رفته و اوست که بر هر فرمانی صاحب فرمان است مرتبتی که به کسی جز او داده نشود.

با حمایت خود وجود را حمایت می کند و آسمان ها در کف او چون ذره ای هستند حقیقت این انسان کامل بالفعل، نزد خداوند، مخزون و مکنون است و هیچ احدی جزاو و آفریدگارش از آن آگاه نیست. چنان که حقیقتِ اسم جامعی را که در او ظاهر است، هیچ کس نمی تواند بفهمد این همان حقیقت است که پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله این

ص: 113

چنین به آن اشاره می فرمایند

﴿يَا عَلِيُّ مَا عَرَفَ اللَّهَ إِلَّا أَنَا وَ أَنْتَ، وَ مَا عَرَفَنِي إِلَّا اللَّهُ وَ أَنْتَ، وَ مَا عَرَفَكَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَا﴾. (1)

ای علی! کسی خدا را نشناخت جز من و تو کسی مرا نشناخت مگر خدا و تو. کسی تو را نشناخت مگر خدا و من.

شاعر با اقتباس از این حدیث نبوی می گوید:

سوى الله لم يَعرِفكُم يا نَبِيَّ الهُدى *** وَ ما عَرِفَ اللهَ العَليَّ سِواكُم

وَ ما عَرِفَ الأملاكُ مِن عِظَمِ قَدرِكُم *** و جِبريلُ يَعلُو رَفعَةً لِعُلاكُم

فَمَن فُوهُ مِثْلِي أَن يَفوهَ بِفَضلِكُم *** وَ مَن لِلساني أَن يَعُد علاكم؟ (2)

ای پیامبر هدایت جز خداوند کسی شما را نشناخت و خدای بلندمرتبه را جز شما کسی نشناخت و فرشتگان بزرگی مرتبت شما را نشناختند، در حالی که جبرئیل به خاطر والایی شما رفعت یافته است. پس چه کسی زبان مرا دارد تا فضل شما را بیان کند و مراتب والای شما را بشمارد.

ص: 114

چه نیکو سروده است مولی عبد الرزاق لاهیجی (1):

علی را قدر پیغمبر شناسد *** که هرکس خویش را بهتر شناسد

و چه زیبا سروده شده است این شعر:

گفتا به وصیّ خود نبيّ مطلق *** نشناخت تو را کسی به غیر من و حق

حق را نشناخت کس به غیر من و تو *** من را نشناخت کس به غیر تو و حق

این حقیقت حقیقتی است که از درون هویت الهی و شمس حقیقت واجب سرچشمه گرفته است که نور آن در تمام هیاکل ممکنات نافذ و فیضش بر همه ماهیات، گسترده شده است. او حقیقتی است که در کل ساری و جاری است، و ذاتش را فقط ذات ،او یا لوازم ذاتِ ،او به صورت ادراکی عینی و اجمالی، درک میکند.

و او نخستین کسی است که در طلب نور الهی را کوفت و اول کسی است که به عالم وجود پا نهاد و اول کسی است که کلمه ﴿لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ﴾ را بر زبان آورد

سَبَقَ الكَونَ جَميعاً فِي الوُجُودُ *** و طوى عالَمَ غَيبٍ وَ شُهُودْ

كُلّ ما فِي الكَونِ مِن يُمناهُ جُودْ *** إذ هُوَ الكائِنُ لِلَّهِ يَدا

وَ يَدُ اللَّهِ مَدَرُّ الأَنعُمِ (2)

از همه عالم در وجود یافتن پیشی گرفت و عالم غیب و شهود را پیمود هر چه در عالم هست از جود دست اوست، چرا که او دست خداست و از دست

خداوند است که نعمت ها سرازیر می شود

او اشرف ممکنات است و مخاطب به خطاب

﴿لَوْلاكَ لَمَا خَلَقْتُ الْأَفْلاكَ﴾. (3)

،اگر تو نبودی، افلاک را نمی آفریدم

ص: 115

و مورد ندای پروردگار به کلام:

﴿خَلَقْتُ اَلْأَشْیَاءَ لِأَجْلِکَ وَ خَلَقْتُکَ لِأَجْلِی﴾. (1)

همه اشیاء را برای تو آفریدم و تو را برای خودم آفریدم.

غرض تویی ز وجود همه جهان ورنه

﴿لَمَا تَكَوّنَ فِي الكَونِ كَائِنْ لَولاك﴾

اوست مصباح نور خداوند که به واسطۀ نورش جمیع ماهیات موجود در فضا و کائناتِ عالَم غیب و شهود، قابلیت نورپذیری را دارا می شوند. اوست علةُ العلل و غایت موجودات و عقل اول و روح الأرواح وسرّ كائنات و واسطه فیض وجود در أشباح و وصول حق به سوی خلق. این است که از پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله روایت شده است که می فرماید:

﴿لولا انا وانت يا على لما خلق الله الخلق﴾.

اگر من و تو نبودیم خداوند آفریدگانش را نمی آفرید.

لَهُم خَلَقَ اللهُ العَوالِمَ كُلَّها *** وَ حَكَمَهم فيها بها من خليقة

فَهُم عِلَّةُ الإيجادِ وَاللهُ موجِدٌ *** بِهِم قال للأشياء: «كوني» فكانت

خداوند همه عوالم را برای آنان آفرید و آنان را در آن عوالم حاکم و جانشین کرد. پس ایشان علت ایجادند و خداوند برای آنان به اشیاء فرمود: «باشید» پس به وجود آمدند. اوست آبِ حیات در دو عالم، و سبب رستگاری در دنیا و آخرت ، و چشمه رحمت در هر دو عالم که بندگان خدا از آن می نوشند و مرجع نجدین (راه رستگاری دنیا و راه رستگاری آخرت است) و مآل و انجام و آغاز هر دو راه.

دیلمی در ارشاد القلوب به اسنادِ خود از پیامبر اکرم ، روایت کرده است که با اشاره به آیه 24 سوره ،نور به امیرالمؤمنین عال فرمود

﴿يَا عَلِيُّ ! إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى خَلَقَنِي وَإِيَّاكَ مِنْ نُورِهِ الْأَعْظَمِ، ثُمَّ رَشَ مِنْ نُورِنَا عَلَى جَمِيعِ الْأَنْوَارِ مِنْ بعد خَلْقِهِ لَهَا. فَمَنْ أَصَابَهُ مِنْ ذَلِكَ النُّورِ اهْتَدَى إِلَيْنَا.

ص: 116

وَ مَنْ أَخْطَأَهُ ذَلِكَ النُّورُ، ضَلَّ عَنَّا. ثُمَّ قَرَأَ وَ مَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ، يَهْتَدِي إِلَى نُورِه﴾ تا آخر حدیث (1)

ای علی خدا من و تو را از نور اعظم خودش آفریده، آن گاه از نور ما بر تمام نورها پاشید، بعد از آن که آن ها را آفرید هر آفریده ای که از این نور به او رسیده، هدایت ما را پذیرفت و این نور به هر کس نرسیده از در خانه ما گمراه شده است. بعد این آیه را خواند که: ﴿وَ مَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ﴾ (2). (هر که خداوند برایش نوری قرار ندهد، هرگز نوری برایش نیست).

اوست نوری که انوار از او اشراق ،شد و واحدی است که آحاد از او ظاهر گشت سری که اسرار از او نشأت گرفت، عقلی که عقول از آن برآمد، نفسی که نفوس از آن صادر شد، لوحیّ که حاوی اَسرارُ الغُیوب است جایگاهی که آسمانها و زمین را در بر گرفته و عرش عظیمی که به لحاظ عظمت و علم بر همه چیز احاطه دارد چشمه ای که همه چشمه ها از او ظاهر شد و به اسم او کائنات تکون گرفت

این معنای همان روایتی است که عمار از امیر مؤمنان علی علیه السلام نقل کرده است که می فرماید:

﴿يا عمار باسمي تكونت الكائنات والأشياء، و باسمي دعا سائر الأنبياء ، و أنا اللوح والقلم، و أنا العرش والكرسي ، و أنا السّماوات السبع﴾ تا آخر حديث. (3)

ای عمار! کائنات و اشیاء به اسم من تکوین یافتند دیگر پیامبران به اسم من فراخواندند. منم لوح و قلم، منم عرش و کرسی منم آسمان های هفتگانه

البته در این مورد اخبار دیگری نیز وجود دارد.

گونه عالم را تدبیر کرده و به واسطه آسماء الهی که در او ودیعه نهاده شده است، در جهان تصرف میکند. اعیانِ عالم رعایای اویند و او خلیفه خدا بر آن هاست. بر خلیفه است که رعایای خود را بدان سان که شایسته است سرپرستی کند.

اوست سرِّ عالمین و مَجْمَعِ بَحرین و علتِ .نورین تنها به سبب وجودش زمین و آسمان استوار گشت و به یمن اوست که مردم روزی می خورند و بوسیله او آسمان های بلند و زمین های پست قائم گشته است.

کراجکی از نبیّ اکرم صلی الله علیه و آله، روایت می کند که می فرماید:

﴿وَالَّذِي بَعَثَنِي بِالْحَقِّ بَشِيراً وَ نَذِيراً، مَا اسْتَقَرَّ الْكُرْسِيُّ وَالْعَرْشُ وَلَادَارَ الْفَلَكِ وَلَا قَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُونَ إِلَّا بَعْدَ أَن كَتَبَ اللهُ عَلَيْهَا: لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ الله عَلِيُّ أمير المؤمنين﴾. (1)

سوگند به خدایی که مرا بحق نوید دهنده و هشداردهنده فرستاد، کرسی و عرش در جای خود آرام نگرفت و فلک به چرخش نیفتاد و آسمان ها و زمین برپا نشد مگر پس از آن که خداوند بر آن نوشت: ﴿لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اَللَّهِ عَلِیٌّ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ﴾.

در این باب اخبار فراوانی رسیده است که از حد تواتر می گذرد و فقط کوته نظران در آن ها تردید می کنند

كُلُّ جُودٍ لَدَى الوُجوداتِ مِنهُ *** وَ لِكُنهِ النَّدَى أَيادِيهِ كُنهُ

سَل دهوراً حَياتُها مِن لدُنهُ *** وَاسأَلِ الأعصُرَ القَديمَةَ عَنهُ

كَيف كانت يَداهُ رُوحُ غداها (2)

از دهرها که حیاتشان از جانب اوست و از روزگاران ،کهن درباره او بپرس که چگونه دستان ،او آغازگر حرکتشان بوده است

1. مائة منقبة ابن شاذان ص49؛ التحصين ابن طاووس ص 567؛ الیقین ص239؛ بحار الأنوار ج 37 ص 338 نقل از کنز الفوائد .کراجکی

ص: 118

تنها به برکت اوست که از زمین گیاه می روید و زمین بار می دهد و آسمان رزقش را فرو می فرستد و کوه ها بر روی زمین استوار می گردند. اراده پروردگار در مقادیر امورش بر او نازل می شود و از حضرتش صادر می شود (1)

او روح عالم و سبب ایجاد و بقای آن است که اگر نمی بود، تمام عوالم - همانند بدنی که با مفارقت نفس ناطقه پوسیده و فانی می شود - از بین می رفت. بدین روی زمین لحظه ای از وجود او خالی نمی ماند و بی او باقی نمی ماند. این بیانات، توضیحی است بر آن چه شیخ اجل کلینی و دیگر محدثان به اسنادشان از امام سجاد علیه السلام روایت کرده اند که می فرماید:

﴿لَوْلَا مَا فِی الْأَرْضِ مِنَّا لَسَاخَتِ الْأَرْضُ بِأَهْلِهَا﴾. (2)

اگر ما در زمین ،نبودیم، زمین اهلش را فرو می برد.

امام صادق علیه السلام فرمود:

﴿لوبَقِيَت الأرضُ بِغَيْرِ إِمَامٍ سَاعَةً لَساخَت﴾. (3)

اگر زمین ساعتی بدون امام بماند فرو خواهد ریخت.

امام رضا علیه السلام فرمود:

﴿لَو خَلَت الأرضُ طَرفَةَ عَينِ مِن حُجَّةِ لَساخت بِأَهلِها﴾. (4)

اگر زمین چشم برهم زدنی از حجت خالی شود اهلش را فرو می برد

در این زمینه از ائمه معصومین علیهم السلام بیش تر از بیست حدیث رسیده است. (5) پس وجود

ص: 119

ائمه معصومين علیهم السلام نعمت تام و کاملی است که خداوند در این آیات این گونه به آن اشاره فرموده است

﴿وَأَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَ بَاطِنَةً﴾. (1)

و نعمت های ظاهر و باطن خود را بر شما تمام کرده است.

﴿ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ﴾. (2)

سپس در همان روز است که از نعمت پرسیده خواهید شد.

﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللهِ كُفْرًا﴾. (3)

هیچ ندیدی حال مردمی را که نعمت خدا را به کفر مبدل ساختند

﴿يَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ يُنكِرُونَهَا﴾. (4)

نعمت خدا را دانسته و شناخته باز انکار می کنند

در این موضوع آیات شریفه بیش از این است.

آنان -که سلام خدا برایشان باد - واسطه فیض هایی هستند که فرود می آید، و اولیای نعمت های جزئی و کلی و آشکار و پنهانی هستند که به دست ما می رسد، همچنان که در فقرات زیارت جامعه معروف آمده است

﴿قَادَةَ الْأُمَمِ وَ أَوْلِیَاءَ النِّعَمِ﴾. (5)

پیشوایان امت ها و اولیای نعمت ها.

ص: 120

وَ مَا نِعْمَةُ إِلَّا وَهُم أَولِياؤُها *** فَهُم نِعمَةٌ مِنها أَتَت كُلُّ نِعمَةٍ

هیچ نعمتی نیست مگر آن که آنان اولیایش باشند پس ایشان نعمتی هستند که همه نعمتها از آن آمده است

امکانِ شناختِ حقیقتِ مظهر فعلی جامع أسماء در مرتبه اولی - یعنی صاحبان نبوت و ولایت مطلقه - را نداریم بدین ،روی اندیشه ها در میدان این معرفت، وامانده و عقل ها سرگردان شده اند و صفاتش موجب حیّرت اندیشمندان و گمراهی آرزومندان شده است، همچنان که امام علی علیه السلام خطاب به طارق بن شهاب، امام را این گونه وصف نموده است:

﴿الْإِمَامُ - يَا طَارِقُ - بَشَرٌ مَلَكِي وَجَسَدٌ سَمَاوِيٌّ وَأَمْرِ إِلَهِيَّ وَ رُوحٌ قُدْسِيٌّ وَ مَقَامٌ عَلِيٌّ وَ نُورٌ جَلِيٌّ وَسِرِّ خَفِيُّ؛ فَهُوَ مَلَكَيُّ الذَّاتِ إِلَهِيُّ الصِّفَاتِ، زَائِدُ الْحَسَنَاتِ ، عَالِمٌ بِالْمُغَيَّبَاتِ، خَصّاً مِنْ رَبِّ الْعَالَمِينَ، وَنَصْاً مِنَ الصَّادِقِ الْأَمِين﴾ تا آخر حديث. (1)

طارق! امام انسانی ملکوتی و پیکری آسمانی و امری الهی و روحیّ قدسی و مقامی والا و نوری تابان و سری نهان است. او ذاتش ملکوتی و صفاتش خدایی و حسناتش فراوان است و به غیب آگاه است برگزیده پروردگار جهانیان و مورد اعلان از جانب صادق امین (پیامبر) .است

هوَ رُوحُ العُلومِ أُجهلَ كُنهه *** مِنهُ وَالرُّوحُ عُلِمَ العِلمَ مِنهُ

ذلِكَ الذِكرُ عَنهُ إِن تَسْأَلُنهُ *** فَتَأَمَّلَ بِ(عَمْ) تُنَبِّئُكَ عَنهُ

نَبَأُ كُلُّ فِرقَةٍ أعياها

تَجِدُ الأرضَ وَالسَّما فِي التَحَيُّر *** وَالبَرَايَا عَن دَركِ مَعناهُ تَقصُر

فَهِيَ غَرقى بِكُنهِهِ فِي التَفَكُر *** وَ بِمَعنى «أَحَتٍ خَلْقِكَ» فَانظُر

تَجِدُ الشَّمسَ قَد أَزاحَت دُجاها

او روح علوم است که ذاتش دانسته نمی شود و روح، علم را از او فراگرفته است این قرآن درباره اوست اگر از و پرسی پس در سوره عم يتسائلون تأمل کن تا تو را از او باخبر سازد. خبری که هر فرقه ای آن را دریافت.

ص: 121

آسمان و زمین را در حیرت می یابی و مردم از درک معنای آن قاصرند. پس غرق تفکر در ذات اویند و در معنای «محبوب ترین خلقت» بنگر تا ببینی که خورشید تاریکی اش را از میان برداشته

سوره بقره)..... کیست که به حق شناسائی امام برسد یا تواند او را انتخاب کند؟ هیهات هیهات خردها درباره اش گمراهند و خاطرها در گمگاه عقل ها سرگردان و چشم ها بیدید عالمان در این جا کوچکند و حکیمان در حیّرت و بزرگان کوته نظر و هوشمندان گیج و نادان و شعراء لال و گنگ و ادباء درمانده و سخندانان بی زبان، شرح يك مقامش نتوانند و وصف یکی از فضائلش ندانند، همه به عجز ،معترفند چگونه می توان تمام کنهش را وصف کرد و چیزی اسرارش فهمید؟

جَرَّد اللهُ لِلمَعالي ذَواتا *** مِنهُ عادَت لِوَصفِهِ مِرآتا

وَ هوَ لِلحَقِّ إِذ غَذَا مِشكاتا *** جازَ مِن جَوهَرِ التَّقَدُّسِ ذاتا

تاهت الأنبياءُ فِي مَعناها

إِنَّ آيَاتِهِ العَظِيمَةَ ذِكرا *** بَعضُها أعجَزَ النَّبِيِّينَ طُرّا

دَع مَزايا أبَت مَدَى الدَّهرِ حَصرا *** لا تُجِل في صفاتِ أحمد فكرا

فَهِيَ الصُّورَةُ الَّتِي لَن تَراهَا (1)

خداوند برای والایی ذات هایی از خود جدا نمود که آیینه وصفش شدند و او برای حق چراغی شد که در ذات از جوهر تقدس گذشت و انبیاء در معنای آن سردرگم شدند.

برخی از آیات بزرگ او همۀ انبیاء را عاجز نمود آن مزایایی را که در طول دهر قابل حصر نبودند را واگذار در صفات احمد فکر خود را جولان ،مده که او همان صورتی است که آن را نخواهی دید.

به همین مضمون حدیثی طولانی از امیرالمؤمنین علی علیه السلام روایت شده است که می فرمایند:

﴿فَمَنْ ذَا يَنَالُ مَعْرِفَتَنَا أَوْ يَعْرِفُ دَرَجَتَنَا أَوْ يَشْهَدُ كَرَامَتَنَا أَوْ يُدْرِكُ مَنْزِلَتَنَا؟ حَارَتِ الْأَلْبَابُ وَالْعُقُولُ وَتَاهَتِ الْأَنْهَامُ فِي مَا أَقُولُ. تَصَاغَرَتِ الْعُظَمَاءُ وَ تَفَاصَرَتِ الْعُلَمَاءُ

ص: 123

وَ كَلَّتِ الشُّعَرَاءُ وَ خَرِسَتِ الْبُلَغَاءُ وَالكَنَتِ الْخُطَبَاءُ وَ عَجَزَتِ الْفُصَحَاءُ وَ تَوَاضَعَتِ الْأَرْضُ وَالسَّمَاءُ عَنْ وَصْفِ شَأْنِ الْأَوْلِيَاءِ. وَ هَلْ يُعْرَفُ أَوْ يُوصَفُ أَوْ يُعْلَمُ أَوْ يُفْهَمُ أَوْ يُدْرَكُ أَوْ يُمْلَكُ شأنُ مَنْ هُوَ نقطةُ الكائناتِ و قُطب الدائرات و سِرُّ المُمكناتِ و شُعَاعُ جَلَالِ الْكِبْرِيَاءِ وَ شَرَفُ الْأَرْضِ وَالسَّمَاءِ؟ جَلَّ مَقَامُ آلِ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و سلم عَنْ وَصْفِ الْوَاصِفِينَ وَ نَعْتِ النَّاعِتِينَ، وَ أَنْ يُقَاسَ بِهِمْ أَحَدٌ مِنَ الْعَالَمِينَ. كَيْفَ وَ هُمُ النورُ الأول والْكَلِمَةُ الْعَلْيَاءُ وَ التَسْمِيَةُ الْبَيْضَاءُ وَالْوَحْدَانِيَّةُ الْكُبْرَى الَّتِي أَعْرَضَ عَنْهَا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلَّى، وَ حِجَابُ اللهِ الْأَعْظَمُ الْأَعْلَىٰ فَأَيْنَ الِاخْتِيَارُ مِنْ هَذَا وَ أَيْنَ الْعُقُولُ مِنْ هَذَا؟﴾ تا آخر حديث. (1)

چه کسی می تواند عارف به مقام ما شود یا به درجات ما آگاهی یابد و شاهد عظمت ما باشد و منزلت ما را دریابد؟ عقل و خردها درباره آن چه می گویم حیران است و اندیشه سرگردان بزرگان کوچکند و دانشمندان ناتوان و شاعران گنگ و بليغان لال و سخنوران الكن و فصیحان عاجز آسمان و زمین در مقام توصیف مقام اولیاء اظهار کوچکی می نمایند آیا می توان شناخت یا ستایش نمود و یا فهمید و یا درک کرد یا احاطه یافت بر مقام کسی که نقطه کائنات است و قطب دایره ها و سر ممکنات و پرتو جلال کبریا و افتخار زمین و آسمان ؟ مقام آل محمد بزرگ تر است از وصف ستایشگران و توصیف وصف کنندگان و این که احدی را با آن ها مقایسه نمود چگونه می توان چنین مقایسه ای کرد در حالی که آن ها نور اولند و کلمۀ والا و نام درخشان و وحدانیت بزرگ هستند که هر کس به آن ها پشت کند یا از آنان کناره گیرد از توحید فاصله گرفته است. و حجاب اعظم خداوند هستند پس چگونه می توان چنین شخصیت ها را با انتخاب تعیین نمود و کجا عقل ها می توانند آن ها را درک کنند؟

ذاتُ قُدسِ لَيسَ الثَنا يَكفيها *** لا ولا العالمون مَدحاً تَفِيها

بَل ولا الأنبياء مَع مَن يَليها *** وَصَفوا ذاتَهُ بِما كانَ فِيها

من صفاتٍ كَمَن رَأى مرآها

كَلَّ عن كُنه ذاتِه كُلُّ نَبلٍ *** وَ تَحامى عَن دَركِهِ كُلَّ عَقلٍ

ص: 124

مَلَكَت كَفُهُ الوُجُودَ بِبَدْلٍ *** مَلِكٌ يَحتَوي مَمَالِكَ فَضلِ

غَيرِ مَحدودَةٍ جِهاتِ عُلاها (1)

ذاتِ مقدّسی که ثنا کفایتش نمی کند و مدح جهانیان از عهده ثنایش بر نمی آید. بلكه حتى انبیاء و دنباله آنان ،نیز نتوانستند ذات او را آن گونه که هست وصف کنند، آن چنان که کسی او را دیده باشد.

هر با فضیلتی از فهم کنه ذاتش عاجز است و هر عقلی از درک آن طفره رفته. دستانش با بخشش تمام عالم وجود را گرفته پادشاهی که بر ممالک فضلی فرمان میراند که جهات بزرگی آن نامحدودند.

﴿وَاللَّهُ خَلَقَكُمْ ثُمَّ يَتَوَفَّاكُمْ﴾. (1)

خدا شما را آفریده و سپس می میراند

و گاهی هم به ملک الموت نسبت داده می شود، مانند این آیه:

﴿قُلْ يَتَوَفَّاكُم مَّلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وَ كَلَ بِكُمْ﴾. (2)

بگو فرشته مرگ که مأمور قبض روح شماست جان شما را خواهد گرفت.

و گاهی به ملائکه نسبت داده می شود، مانند این آیات:

﴿الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِکَهُ طَیِّبِینَ﴾ (3)

آنان که در حال پاکیزگی (از شرک) فرشتگان قبض روحشان کنند.

﴿الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ ظَالِمي أَنفُسِهِمْ﴾ (4)

آن ها که فرشتگان در حالی جانشان را می گیرند که به نفس خود ستم کرده اند.

و گاهی هم به فرستادگان الهی نسبت داده می شود، مانند این آیه:

﴿تَوَفَّتْهُ رُسُلُنَا﴾. (5)

رسولان ما او را می میرانند.

پس نسبت دادن قبض و توفّی (گرفتن روح) به ملک الموت و ملائکه و رسل، با وجود این که خدای متعال خود ممیت و متوفّي ارواح است کاملاً صحیح است. این صحیح بودن و تامّ بودن فقط به اعتبار آلیت و تولیت است و تعارض و اختلاف ظاهر آیات، رفع نمی شود مگر با آن چه ذکر شد.

پس با توجه به اضافه نمودن این امرالهی و نسبت دادن آن به غیر خداوند متعال جای آن نیست که گفته شود ملک الموت و دیگر ملائکه در هنگام مرگ ارواح را قبض

ص: 126

می کنند، همان طور که در زبان عرف هم جاری است. آیا این سبب می شود که تفویض محض باطل تحقق یابد؟ و آیا به عبودیت ملک الموت و سایر ملائکه موکلین در این امر کشیده می شود؟ و آن ها را شریکی برای خداوند قرار می دهد؟ و برای گوینده آن کفر و کوته فکری را ثابت کرده و او را از توحید خداوند در افعالش خارج می سازد ؟! پناه می بریم به خداوند، از گمراهی و جهالت و جُمود .فَهم

اکنون نیک بنگریم به حدیثی که رئیس المحدثین شیخ صدوق قدس سره در این مورد روایت کرده است ایشان در کتاب «من لا یحضره الفقیه» گوید:

﴿سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَ: اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِهَا، وَ عَنْ قَوْلِ اللهِ عَزَّوَجَلَ: قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي و كِّلَ بِكُمْ، وَعَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ: الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ طَيِّبِينَ وَالَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ، وَ عَنْ قَوْلِ اللهِ عَزَّ وَجَلَّ: تَوَفَّتْهُ رُسُلُنَا، وَ عَنْ قَوْلِهِ عَزَّ وَجَلَّ: وَلَوْتَرى إِذْ يَتَوَفَّى الَّذِينَ كَفَرُوا الْمَلائِكَةُ ؛ وَ قَدْ يَمُوتُ فِي السَّاعَةِ الْوَاحِدَةِ فِي جَمِيعِ الْآفَاقِ مَا لَا يُحْصِيهِ إِلَّا اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ، فَكَيْفَ هَذَا؟

فَقَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى جَعَلَ لِمَلَكِ الْمَوْتِ أَعْوَاناً مِنَ الْمَلَائِكَةِ ، يَقْبِضُونَ الْأَرْوَاحَ بِمَنْزِلَةِ صَاحِبِ الشُّرْطَةِ لَهُ أَعْوَانٌ مِنَ الْإِنسِ، يَبْعَثُهُمْ فِي حَوَائِجِهِ، فَتَتَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ وَ يَتَوَفَّاهُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ مِنَ الْمَلَائِكَةِ ، مَعَ مَا يَقْبِضُ هُوَ، وَ يَتَوَفَّاهَا اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ مِنْ مَلَكِ الْمَوْت﴾. (1)

از امام صادق علیه السلام سؤال شد در مورد این فرمایش خداوند عزّ و جلّ: ﴿اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِها﴾ (الزمر: (42) یعنی: خداوند جان ها را به هنگام مرگشان می گیرد. و این که خداوند عزوجل می فرماید: ﴿قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وَ كَّلَ بِكُمْ﴾ (الم سجده:) یعنی ای پیامبر بگو که فرشته ای به نام ملک الموت که بر شما گمارده شده شما را قبض روح می کند و این که می فرماید: ﴿الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ طَيِّبِينَ﴾ (النحل 32) یعنی آنان که فرشتگان جانشان را می ستانند در حالی که طیب و پاکیزه اند از همه بدی ها و زشتی ها و این که می فرماید: ﴿الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمُ﴾ (النحل: (28) یعنی: آنان که فرشتگان جانشان را می گیرند در حالی که

ص: 127

بر خویشتن ستم کنندگانند. و این که می فرماید: ﴿تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا﴾ (انعام: 61) یعنی: رسولان و فرستادگان ما او را قبض روح می کنند و این که در جای دیگر می فرماید: ﴿وَلَوْ تَرى إِذْ يَتَوَفَّى الَّذِينَ كَفَرُوا الْمَلائِكَةُ﴾ (انفال: 52) و اگر ببینی که فرشتگان چگونه کسانی را که کافرند قبض روح می کنند حتما تعجب خواهی کرد. حال با توجه به این که در یک زمان آن قدر نفوس در اطراف جهان از دنیا می روند که شمارش آن ها را جز خدا نتواند اگر تنها ملك الموت قبض روح می کند، با توجه به مضمون آیات یاد شده چگونه چنین چیزی ممکن است؟

آن حضرت پاسخ فرمود: خداوند تبارك وتعالی برای ملك الموت، دستیاران و کمک کارانی از فرشتگان قرار داده است که آن ها جان ها را می ستانند، به سان رئیس نظمیه (پلیس) که دارای مددکاران و دستیارانی از میان انسان هاست و برای انجام کارها و نیازهای خود به ایشان مأموریت می دهد و آنان را به نقاط مختلف گسیل می دارد ملائکه نیز به همین ترتیب از طرف ملك الموت اعزام می شوند و انسان ها را قبض روح می کنند ملک الموت نیز جان های قبض شده را از فرشتگان می ستاند علاوه بر آن چه که خود قبض کرده است و همه آن ها را خداوند عزّوجلّ، از ملك الموت می ستاند.

این روایت ما را راهنمایی می کند به این که نسبت فعل و اضافه نمودن آن به دستیاران مأمور، نیز کاملا صحیح است و آن چه در مورد نسبت توفّی (گرفتن جان) به ملائکه و رسل ،آمده از این قبیل و به همین شکل است. پس نسبت دادن افعال به دستیاران مأمور صحیح است همچون اضافه نمودن آن به خود مأمور و حاکم.

حدیث دیگر نیز ما را به حقیقت این امر راهنمایی می.کند. این روایت را محدث ثقه وجيه شيخ المحدثين طبرسی در کتاب «الاحتجاج» آورده، از حدیث احتجاج امیر المومنين علیه السلام بر زندیقی که به آیات متشابه قرآن استدلال می کرد و می گفت که آیات دارای تناقض و اختلاف هستند این حدیث طولانی است ولی ما فقط به آن چه مربوط به آیات ذکر شده است، می پردازیم.

﴿وَ مِنْ سُؤَالِ هَذَا الزِنْدِيقِ أَنْ قَالَ: أَجِدُ اللهَ يَقُولُ: قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي

ص: 128

﴿وَ كَلَ بِكُمْ (1)، وَفي مَوْضِع آخَرَ يَقُولُ اللهُ: يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِها (2)، وَالَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَة طَيِّبِينَ (3) وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِكَ؛ فَمَرَّةً يَجْعَلُ الْفِعْلَ لِنَفْسِهِ وَ مَرَّةً لِمَلَكِ الْمَوْتِ وَمَرَّةً لِلْمَلَائِكَة... إلى أن قال: سَأُنَبِّئُكَ بِتَأْوِيل مَا سَأَلْتَ، وَ مَا تَوْفِيقِي إِلَّا بِاللَّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ أُنِيبُ وَ عَلَيْهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكَّلُونَ. فَأَمَّا قَوْلُهُ: اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِهَا، وَ قَوْلُهُ: يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ وَ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنَا، وَ الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ طَيِّبِينَ، وَالَّذِينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ ، فَهُوَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَجَلُّ وَأَعْظَمُ مِنْ أَنْ يَتَوَلَّى ذَلِكَ بِنَفْسِهِ، وَ فِعْلُ رُسُلِهِ وَ مَلَائِكَتِهِ فِعْلُهُ، لِأَنَّهُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ.

فَاصْطَفَى جَلَّ ذِكْرُهُ مِنَ الْمَلَائِكَةِ رُسُلاً وَ سَفَرَةٌ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ خَلْقِهِ، وَ هُمُ الَّذِينَ قَالَ اللهُ فِيهِمْ اللهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلائِكَةِ رُسُلًا وَ مِنَ النَّاسِ فَمَنْ كَانَ مِنْ أَهْلِ الطَّاعَةِ تَوَلَّتْ قَبْضَ رُوحِهِ مَلَائِكَةُ الرَّحْمَةِ، وَ مَنْ كَانَ مِنْ أَهْلِ الْمَعْصِيَةِ تَوَلَّتْ قَبْضَ رُوحِهِ مَلَائِكَةُ النَّقِمَةِ .

وَ لِمَلَكِ الْمَوْتِ أَعْوَانٌ مِنْ مَلَائِكَةِ الرَّحْمَةِ وَالنَّقِمَةِ يَصْدُرُونَ عَنْ أَمْرِهِ، وَ فِعْلُهُمْ فِعْلُهُ. وَ كُلُّ مَا يَأْتُونَ مَنْسُوبٌ إِلَيْهِ . وَ إِذَا كَانَ فِعْلُهُمْ فِعْلَ مَلَكِ الْمَوْتِ وَ فِعْلُ مَلَكِ الْمَوْتِ فِعْلَ اللَّهِ ، لِأَنَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ عَلَى يَدِ مَنْ يَشَاءُ وَ يُعْطِي وَيَمْنَعُ وَ يُثِيبُ وَ يُعَاقِبُ عَلَى يَدِ مَنْ يَشَاءُ وَإِنَّ فِعْلَ أُمَنَائِهِ فِعْلُهُ، فَمَا يَشَاءُونَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ الله ...﴾ تا آخر حديث (4)

و از جمله سؤالات فرد زندیق تضاد در این آیات بود که: ﴿قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُ كِّلَ بِكُمْ﴾؛ و آيهُ ﴿اللهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِها﴾؛ و آيهُ: ﴿الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ طَبِینَ﴾، در آیه ای فعل ستاندن جان را به فرشته مرگ و در جای دیگر به خود، و در جای دیگر به ملائکه نسبت داده است. تا آن جا که می فرماید: حضرت فرمود: تأویل آیاتی را که سؤال نمودی برایت بیان خواهم کرد و هیچ توفیقی جز در پرتو خداوند میسور نگردد، بر او توکّل نموده و به سوی او باز می گردم، و متوکلان باید بر او توکّل می کنند.

ص: 129

اما آيات: ﴿اللهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِها، و قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ، و تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا، والَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ طَيِّبِينَ، والَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ ﴾، خداوند تبارك و تعالى اجل و اعظم از آن است که خود متولی این امور شود. و اما فعل رسولان و ملائکه او همان فعل خداوند است، زیرا اینان عمل به امراو می کنند بنا بر این خداوند جلیل گروهی از ملائکه را به عنوان فرستاده و سفیر میان خود و خلق برگزیده است و ایشان همان کسانند که می فرماید: ﴿اللهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلائِكَةِ رُسُلًا وَ مِنَ النَّاسِ﴾، بنا براین مباشرت قبض روح أهل طاعت را ملائکه رحمت بعهده دارند و قبض روح أهل معصیت را ملائکه عذاب انجام می دهند و ملك الموت؛ یارانی از فرشتگان رحمت و عذاب دارد که تحت فرمان او بوده و فعل ایشان همان فعل اوست و سراغ هر که می روند کارشان منسوب به ملك الموت است و به همین صورت فعل ملك الموت نیز همان فعل خداوند است، زیرا پروردگار قبض روح را به دست هر که خواهد جاری می سازد، عطا می کند و منع می فرماید پاداش و عقوبت را در دست که خواهد روان می کند چرا که فعل افرادِ امین ،او فعل خودِ اوست، ﴿وَ ما يَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ الله﴾ .

احتجاج امیرالمؤمنین علیه السلام در این روایت ،شریفه برای کسی که طالب حق و حقیقت باشد، کفایت می کند؛ زیرا در آن آشکارا اعلام می کند که اولیای خدا امناء او در بلاد و اجراکنندگان فرمان او و کارگزاران به ارادهاش هستند که چیزی نمی خواهند جز آن چه خدا می خواهد. آنان بجز آن چه به آن مأمور می شوند را انجام نمی دهند و جمیع امور تکوینی به اعتبار آلیت و تولیت به آن ها نسبت داده می شود. پس نسبت دادن و اضافه نمودن جميع افعال الهی از قبض وعطاء و منع و پاداش و کیفر و خلق و تصویر و احیاء و غیر آن به کسی که قائم به امر اوست و به اراده او آن را انجام می دهد و به مشیت او آن را متولی می شود و به حکم او آن را بدست می آورد، صحیح است فعل او همان فعل خداوند است و منصب آلیت و تولیت در امور برای اوست چه ملائکه باشند و چه رسل

شیخ اجل ثقه صدوق قدّس سرّه ، در کتاب «التوحید» خود به اسنادش از ابی معمر

ص: 130

سعدانی روایت کرده است

﴿عَنْ أَبِي مَعْمَرِ السَّعْدَانِي أَنَّ رَجُلاً أَتَى أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ علیه السلام، فَقَالَ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ إِنِّي قَدْ شَكَكْتُ فِي كِتَابِ اللَّهِ الْمُنْزَلِ.

قَالَ لَهُ علیه السلام: ثَكَلَتْكَ أُمُّكَ، وَكَيْفَ شَكَكْتَ فِي كِتَابِ اللَّهِ الْمُنْزَلِ؟

قَالَ: لِأَبِي وَجَدْتُ الْكِتَابَ يُكَذِّبُ بَعْضُهُ بَعْضاً، فَكَيْفَ لَا أَشُكُ فِيهِ ؟

فَقَالَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ علیه السلام: إِنَّ كِتَابَ اللهِ لَيُصَدِّقُ بَعْضُهُ بَعْضاً وَلَا يُكَذِّبُ بَعْضُهُ بَعْضاً وَ لَكِنَّكَ لَمْ تُرْزَقُ عَقْلاً تَنْتَفِعُ بِهِ ، فَهَاتِ مَا شَكَكْتَ فِيهِ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ. قَالَ لَهُ الرَّجُل .... إلى أن قال: وَأَجِدُ اللهَ تَعَالَى يَقُولُ: قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وَ كَّلَ بِكُمْ ثُمَّ إِلى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ (1)، وَ قَالَ: اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِها، (2) وَ قَالَ: تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا وَ هُمْ لا يُفَرِّطُونَ (3)، وَ قَالَ: الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ طَيِّبِينَ (4)، وَ قَالَ: الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ (5)، فَأَنَّى ذَلِكَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِين ؟... ﴾

مردی به خدمت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب صلوات الله عليه آمد و عرض کرد یا امیر المؤمنین من در کتاب منزل خدا شک کرده ام. علی علیه السلام به آن مرد :فرمود مادرت به مرگت ،نشیند چگونه در کتاب منزل خدا شک کرده ای؟ :گفت برای آن که من کتاب خدا را چنان یافتم که بخشی از آن بخشی دیگر را تکذیب می کند، پس چگونه در آن شک نکنم؟ علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود که کتاب خدا بخشی از آن بخشی را تصدیق می کند و تکذیب نمی کند و تورا چنان می پندارم که عقلی به توروزی نشده که به آن بهرمند شوی، پس آن چه را که در آن شک کرده ای از کتاب خدای عزوجل بیاور.... تا آن جا که آن مرد گفت و خدای تعالی را می یابم که می گوید: ﴿قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُ كِّلَ بِكُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ﴾ :یعنی بگو که تمام فرا گیرد یا بمیراند شما را فرشته مرگ یعنی عزرائیل

ص: 131

که گماشته شده است بر شما سپس به سوی پروردگار خویش بازگردانیده می شوید. و گفته است: ﴿اللهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِها ﴾ یعنی خدا قبض می کند و می میراند جان ها را در هنگام مردن آن ها و گفته است: ﴿تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا وَهُمْ لا يُفَرِّطُونَ﴾ یعنی می میرانند او را فرستادگان ما و ایشان تفریط و کوتاهی نمی کنند. و گفته است: ﴿الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ﴾ یعنی آنان که می میرانند ایشان را فرشتگان در حالتی که آن کسان ستم کارانند برخویش؛ پس این یا امیرالمؤمنین چگونه می شود؟

حدیث ادامه می یابد تا آن جا که امام علیه السلام ضمن پاسخ به پرسش های او می فرماید:

﴿فَإِنَّ اللهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يُدَبِرُ الْأُمُورَ كَيْفَ يَشَاءُ ، وَ يُوَكَّلُ مِنْ خَلْقِهِ مَنْ يَشَاءُ بِمَا يَشَاءُ . أَمَّا مَلَكُ الْمَوْتِ ، فَإِنَّ اللهَ يُوَكَّلُهُ بِخَاصَّة مَنْ يَشَاءُ مِنْ خَلْقِهِ، وَ يُوَكَّلُ رُسُلَهُ مِنَ الْمَلَائِكَةِ خَاصَّةً بِمَنْ يَشَاءُ مِنْ خَلْقِهِ ، وَالْمَلَائِكَةَ الَّذِينَ سَمَّاهُمُ اللَّهُ عَزَ ذِكْرُهُ وَ كَلَهُمْ بِخَاصَّة مَنْ يَشَاءُ مِنْ خَلْقِهِ، إِنَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يُدَبِّرُ الْأُمُورَ كَيْفَ يَشَاء ..﴾ تا آخر حديث. (1)

پس بدرستی که خدای تبارك وتعالی کارها را تدبیر کند به هر وضعی که خواهد و می گمارد از خلق خویش هر که را خواهد به آن چه خواهد. خداوند ملک الموت را بر خاصه و مخصوصان کسانی که می خواهد از خلق خویش می گمارد فرستادگان خود را از فرشتگان به خصوص بر کسانی که می خواهد از خلق خویش می گمارد فرشتگانی که خدای عز ذکره ایشان را نامیده ایشان را بر جماعت خاصی از کسانی که می خواهد از خلق خویش تبارك و تعالی گماشته، و امور را به هر وضع که خواهد تدبیر می کند

در این جاست که باید در باب آن چه خداوند در کتابش به نبی خود عیسی - علی نبینا و آله و علیه السلام از افعال الهی و امور تکوینی مانند خلق وإحياء و امثال آن نسبت داده تأمل کنیم، آن جا که فرمود:

﴿وَ إِذْ تَخلُقُ مِنَ القِينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ بِإِذْنِي فَتَنفُخُ فِيهَا فَتَكُونُ طَيْرًا بِإِذْنِي وَتُبْرِئُ الْأَكْمَة وَالْأَبْرَصَ بإذني وَ إِذْ تُخْرِجُ الْمَوْتَى بِاءِذْنِی﴾ (2)

ص: 132

و هنگامی که از گِل شکل مرغی به امر من ساخته و در آن می دمیدی تا به امر من مرغی می گردید و کور مادرزاد و پیس را به امر من شفا می دادی، و آن گاه که مردگان را به امر من (از قبر) بیرون می آوردی.

روشن تر از آن این است که حضرت عیسی علیه السلام الخلق و احیاء و شفا دادن را به خود نسبت داده چنان که خدای تعالی از حضرتش نقل می کند:

﴿أنِّي أَخْلُقُ لَكُم مِنَ الطِينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ فَأَنْفُخُ فِيهِ فَيَكُونُ طَيْرًا بِإِذْنِ اللَّهِ وَأُبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَالْأَبْرَصَ وَ أَحْيِي الْمَوْتَى بِإِذْنِ اللَّهِ﴾. (1)

من از گل مجسمه مرغی ساخته و بر آن بدمم تا به امر خدا مرغی گردد، و کور مادرزاد و مبتلای به پیسی را به امر خدا شفا دهم و مردگان را به امر خدا زنده کنم

آیا این نسبت ها و اضافه ها که در کتاب خدا،آمده موجب می شود که ما ادعای تفویض و عدم توحید افعالی را داشته باشیم؟

آیا کسی که بگوید عیسی علیه السلام پرندگان را می آفرید و مردگان را زنده می کرد و بیماران را شفا می داد چنین کسی قائل به تفویض و شرک است و توحید افعالی را منکر می شود؟ شایسته است که در مورد اضافه خلق و تصویر به ملک ،معروف که در لسان ائمه علیهم السلام و احادیث آن ها در بسیاری از کتب وارد شده و متّصف به «ملک مصوّر و خلاق» است تدبر شود.

در قرب الإسناد و کافی و مانند آن ها روایات استوار و متعددی آمده است مانند:

﴿يَبْعَثُ اللَّهُ مَلَكَيْنِ خَلَّاقَيْنِ يَخْلُقَانِ فِي الْأَرْحَامِ مَا يَشَاءُ﴾. (2)

خدا دو فرشته خلاق برمی انگیزد که درون رحم هر آن چه را که خدا بخواهد، خلق کنند اضافه خلق و تصویر به فرشته مأمور به این موارد کاملاً صحیح است، در حالی که

ص: 133

خود خداوند، خالق و بارئ و مصوّر است و خود خداوند است که هر آن چه بخواهد در رحم ها شکل می دهد. و اوست که تمام موجودات را آفریده و در جایگاه خود نشانده و به هر چیزی صورتی خاص و شکلی جدا بخشیده که می توان با وجود کثرت و اختلاف آن ها را از یکدیگر تمییز داد.

پس این نسبت مسلم صحیح و اضافه تام ثابت که جز فرد نادان کسی نمی تواند منکر آن شود به معنای تفویض آفرینش و صورت بخشی به دو فرشته خلاق نمی شود و به چنین نتیجه ای نمی رسد، بلکه در معنی تولیت و آلیّت صحیح و تام است، همان طور که پیش از این یاد شد

هم بین آن ها نیست و همدیگر را تکذیب نمی کنند؛ زیرا نسبت دادن امور یاد شده و اضافه آن ها به خداوند متعال به سبب تحقق آن افعال است از جهت پیروی و عصیانِ فاعل نسبت به خداوند متعال و پدید آمدن آن ،افعال در پی اوامر و نواهی خداوند و این که آن افعال آثار طاعت و معصیت اویند. مثلاً اگر مردی زنی را دوست بدارد در حالی که آن زن هیچ فعلی انجام نداده باشد گفته می شود که آن زن هلاکش کرد، زیرا به سبب عاشق شدن و دنبال او رفتن هلاک شده است.

توضيح مطلب ان شاء الله در آینده خواهد آمد.

بالجمله می گوییم که اضافه امور تکوینی و افعال الهی به اولیای خداوند متعال و اجرای اوامر و نواهی او از سوی فرشتگان و انسان ها، موجب قول به تفویض باطل نمی شود، به سبب وجوهی که این نسبت و اضافه را تصحیح می کند؛ همان گونه که نسبت و اضافه آن چه به بندگان بر می گردد مانند هدایت و ضلالت و غیر آن - به خداوند متعال، موجب جبر باطل نمی شود همان گونه که قبلاً هم ذکر شد. پس تردیدی باقی نمی ماند که اضافه امور تکوینیه به معرف و امام که امیر مؤمنان آن را در کلامش شناسانده، اشکالی

.ندارد. امام علیه السلام می فرماید:

﴿فَالْإِمَامُ هُوَ السّرَاجُ الْوَهَّاجُ وَالسَّبِيلُ وَالْمِنْهَاجُ وَالْمَاءُ التَّجَاجُ وَالْبَحْرُ الْعَجَّاجُ، وَالْبَدْرُ الْمُشْرِقُ وَالْغَدِيرِ الْمُغْدِقُ .... وَالْأَبُ الشَّفِيقُ، مَفْزَعُ الْعِبَادِ فِي الدَّوَاهِي وَالْحَاكِمُ وَالْآمِرُ وَالنَّاهِي مُهَيْمِنُ اللهِ عَلَى الْخَلَائِقِ وَ أَمِينُهُ عَلَى الْحَقَائِقِ﴾. (1)

امام چراغ فروزان و راه و روش و آب سرشار و دریای زخّار و ماه تابان و آبگیری گوارا... و پدر مهربان است و پناه بندگان در گرفتاری ها و حاکم آمرو ناهی و مراقب از جانب خدا بر خلایق و امین پروردگار بر حقایق است.

کسی که در صحت اضافه وجودش به خداوند متعال بیندیشد و نیک بنگرد که او برای خدا خلق شده است و خدا خلق را برای او ،آفرید و تدبّر کند به این که او دست و زبان و چشم و گوش شنوا و روح خدا است و حقیقت منصب خود را تصوّر کند، امر بر او

ص: 135

آشکار خواهد شد و احتیاجی به اقامه هیچ بینه و برهانی ندارد، بلکه آن را از مقتضیات منصب و شؤون خلافت و لوازم ولایتش می بیند.

اکنون بنگریم به این کلام امیرالمؤمنین علی علیه السلام که می فرماید:

﴿أنا مسبب الأسباب، أنا منشئ السحاب، أنا مورق الأشجار، أنا مخرج الثمار، أنا مجرى العيون أنا داحي ،الأرضين، أنا سماك السماوات﴾. (1)

منم مسبّب الأسباب، منم فرستنده ابرها منم برگ دهنده درختان، منم ثمردهنده میوه ها منم جاری کننده چشمه ها منم گستراننده ،زمین ها منم برپادارنده آسمان ها

و امثال این احادیث که در اخبار آمده است و به حد تواتر رسیده است. تردید در این ،مضامین برخاسته از جهالت نسبت به حقیقت امر است.

برخی اشکال گرفته اند که این عبارت ها و نسبت ها و اضافات ، موجب تفويض می.شود چنین برخوردی فقط کاشف از کوته فکری و جمود در معانی الفاظ ، و غفلت از

موارد نسبت و اضافات و اعتبارات مصحّحه در نسبت ها و اضافات و ندانستن معنای حقیقی تفویض است، وگرنه این گونه تعبیرها هرگز جای تأمل ندارد. پناه می بریم به خدا از نفهمیدن واضحات و لغزش در چنین احادیث آسانی که معانی آشکار دارند. شاید بتوان اشکال کرد که حدیث سند ندارد. این امر دیگری است که البته ضرری به

بحث ما وارد نمی کند زیرا متن حدیث را دچار ایراد نمی سازد و در معنی آن فسادی وارد نمی کند. ولی اگر بین خود و وجدان خود باشیم و درست در مورد منصب شخصیت مورد شناسایی بیندیشیم آن را همان گونه تعبیر می کردیم که در این حدیث و امثال آن آمده است؛ همان گونه که دانستیم که این موارد از شؤون منصب و مقتضیات خلافت و ولايت شخصیت اوست.

ص: 136

رضا علیه السلام می فرماید:

﴿ إِذَا نَزَلَتْ بِكُمْ شِدَّةٌ فَاسْتَعِينُوا بِنَا عَلَى اللَّهِ، وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ: وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنِى فَادْعُوهُ بِهَا (1). قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: نَحْنُ وَاللَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى الَّذِي لَا يَقْبَلُ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِمَعْرِفَتِنَا، قَالَ: فَادْعُوهُ بِها﴾. (2)

هنگامی که دشواری به شما فرود آید به سبب ما از خداوند کمک جویید. و این است کلام الهی: «خدا را اسماء حسنی است پس او را بدان آسماء بخوانید». امام صادق علیه السلام فرموده اند: ماییم آن اسماء حسنی که خداوند هیچ عملی را از هیچ فردی نمی پذیرد مگر به معرفت ما که فرمود خدا را بدان اسماء بخوانید.

2. شيخ ثقه فقیه وجیه کلینی طیب الله تعالی رمسه به اسنادِ خود از معاوية بن عمار آورده که امام صادق علیه السلام روایت کرده است که ذیل آیه شريفه ﴿وَلِلّهِ الأَسْمَاء الْحُسْنَی فَادْعُوهُ بِهَا﴾ فرمودند:

﴿نَحْنُ وَاللهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى الَّتِي لَا يَقْبَلُ اللهُ مِنَ الْعِبَادِ عَمَلًا إِلَّا بِمَعْرِفَتِنَا﴾. (3)

به خدا قسم ماییم اسماء حسنی که خداوند هیچ عملی را از بندگان جزبا معرفت ما نمی پذیرد

3. ضمن حدیثی طولانی که شیخ اجل حسن بن سلیمان حلّی قدس سرّه در «المحتضر» نقل کرده از کلام امیرالمؤمنین علیه السلام آورده است:

﴿نَحْنُ الاسْمُ الْمَخْرُونُ الْمَكْنُونُ ، نَحْنُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى الَّتِي إِذَا سُئِلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِهَا أَجَاب﴾ . (4)

ماییم اسم مخزون مكنون. ماییم آسماء حسنی که وقتی خدا عزو جل را بدان بخوانند، پاسخ می دهد.

4. در روایت طولانی دیگری در همان کتاب که با ذکر سند، از کتاب الواحدة نقل

ص: 138

کرده امام علیه السلام می فرماید:

﴿وَ أَنَا أَسْمَاءُ الله الْحُسْنَى وَ أَمْثَالُهُ الْعُلْيَا وَ آيَاتُهُ الْكُبْرَى﴾. (1)

منم اسماء حسناى خدا و امثال برتر او و آیات بزرگش

5. از امیر مؤمنان علیه السلام است که می فرماید:

﴿أنا الأسماء التي أمر الله أن يُدعى بها ﴾. (2)

منم أسمائی که خداوند امر فرموده بدان خوانده شود.

6. عمار از امیر مؤمنان علیه السلام روایت کرده است:

﴿و أنا الأسماء الحسنى والكلمات العليا﴾.

منم اسماء حسنی و کلمات برتر.

7. در زیارت امیرمؤمنان علیه السلام در روز ولادت پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله که از امام صادق علیه السلام روایت شده است )و آن را سید ابن طاووس و مفید و شهید و دیگران در کتاب هایشان نقل کرده اند) آمده است:

﴿السَّلامُ عَلَی اسْمِ اللَّهِ الرَّضِیِّ، وَ وَجْهِهِ الْمُضِی ءِ،﴾. (3)

سلام بر اسم پسندیده و چهرۀ تابناک خداوند.

8. در زیارت مطلقه امیرالمؤمنین علیه السلام آمده است:

﴿السَّلامُ عَلَى اسْمِ اللَّهِ الرَّضِيِّ، السَّلامُ عَلى وَجْهِ اللَّهِ المُضي ءِ، السَّلامُ عَلى اللَّهِ العَلِيِّ﴾. (4)

سلام براس پسندیده خدا، سلام بر چهره تابناک خدا، سلام بر محبوب برتر خدا.

ص: 139

انسانِ کامل بالفعل آیتی است از لفظ «الله» که تمامی آسماء الحسنی تحت آن مندرج است و حقیقتی است که تمامی حقایق اسماء را در بردارد. به این اعتبار و به لحاظ حقیقت و جامعیتش نسبت به معاني تمامي اسماء، در حقیقت همان آسماء الحسنی است. پس به همان میزان که همۀ اسماء لفظی و غیر لفظی، روی هم رفته بر معرفت خداوند دلالت میکنند انسان کامل به تنهایی نشانه ای بر آن است.

بدین ،روی از معصومان علیهم السلام ، با این مضمون بسیار روایت شده است:

﴿بِنَا عُبِدَ اللهُ ، وَ بِنَا عُرِفَ اللهُ ، وَبِنَا وُحِدَ اللهُ ، و لَولا نَحنُ ما عُبِدَ اللهُ﴾. (1)

تنها از طريق ما خدا عبادت شد تنها از طریق ما خدا شناخته شد. تنها به وسیله ما بود که خدا مورد توحید قرار گرفت و اگر ما نبودیم، عبادت خدا انجام نمی شد.

ما را از مقام ربوبیّت پایین بیاورید، سپس در فضل ما هر چه توانستید بگویید، که آب دریا تمام نمی شود و راز نهان دانسته نمی شود و کلمة الله وصف نمی گردد.

3. حضرتش در خطبه ای طولانی می فرمایند:

﴿وَ فِيكُمْ مَنْ يَعْلَمُ أَنِّي الْآيَةُ الْبَاقِيَةُ وَالْكَلِمَةُ التَّامَّةُ وَالْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ﴾. (1)

در میان شما کسانی هستند که می دانند من نشانه باقی و کلمه تام و حجت رسای خداوندم.

4. در زیارت آن حضرت آمده است:

﴿السَّلَامُ عَلَى يَعْسُوبِ الدِّينِ وَالْإِيمَانِ وَ كَلِمَةِ الرَّحْمَن﴾ (2)

سلام بر پادشاه دین و ایمان و کلمه خدای رحمان.

5. در زیارت دیگر آن حضرت:

﴿وَ صَلَّ عَلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَبْدِكَ الْمُرْتَضَى... وَ كَلِمَتِكَ الْحُسْنَى﴾ (3)

درود فرست بر امیرالمؤمنین بنده برگزیده ات ... و نیکوترین کلمه ات .

6. در زیارت دیگری از آن جناب که در روز مبعث خوانده می شود، آمده است:

﴿وَ صَلِّ عَلَى عَبْدِكَ وَ أَمِينِكَ الْأَوْفَى وَ عُرْوَتِكَ الْوُثْقَى وَ يَدِكَ الْعُلْيَا وَ كَلِمَتِكَ الْحُسْنَى﴾ (4)

درود فرست بر بنده ات وفادارترین ،امینت رشته محکمت، و دست برترت، نیکوترین کلمه ات.

7. در زیارت امام محمد بن علی الجواد علیه السلام آمده است:

﴿ السَّلامُ عَلَیْکَ یا کَلِمَهَ اللَّهِ﴾ (5)

سلام بر تو اى كلمة الله .

ص: 141

8. در صلواتی که بعد از زیارت حضرتش نقل شده آمده است:

﴿وَ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ الزَّكِيَ التَّقِي... وَ كَلِمَتِكَ الْحُسْنَى الدَّاعِي إِلَيْكَ وَالدَّالِ عَلَيْك﴾. (1)

درود فرست بر محمد بن علی زکی تقیّ... و نیکوترین کلمه ات، دعوت کننده به سوی حضرتت و راهنما به سویت .

9. در زیارت امام صاحب الزمان علیه السلام آمده است:

﴿اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمّدٍ حُجَّتِكَ فِي أَرْضِكَ ... وَ كَلِمَتِكَ التَّامَّةِ فِي أَرْضِك﴾ (2)

خدایا! درود فرست بر حجتت در زمینت... و کلمه تامت در زمینت.

10. در زیارت دیگری از آن جناب چنین آمده است:

﴿وَأَظْهِرْ كَلِمَتَكَ التَّامَّةَ وَ مُغَيَّبَكَ (3) فِي أَرْضِكَ﴾ (4)

و كلمه تام خود و غایب شده ات در زمینت را آشکار گردان

11. در دعای شب نیمه شعبان می خوانیم:

﴿اللَّهُمَّ بِحَقِّ لَيْلَتِنَا هَذِهِ وَ مَوْلُودِهَا وَ حُجَّتِكَ وَ مَوْعُودِهَا الَّتِي قَرَنْتَ إِلَى فَضْلِهَا فَضْلًا، فَتَمَّتْ كَلِمَتُكَ صِدْقاً وَ عَدْلًا، لَا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِكَ وَلَا مُعَقِّبَ لِآيَاتِك﴾ (5)

!خدایا به حق این شب ما و مولود آن و حجتت و موعود آن که به فضیلت این شب فضیلتی همراه کرده ای؛ پس کلمه ات به صدق و عدل تمام شده است نه کلمات تو را تبدیل کننده ای است و نه چیزی پس از آیاتت می آید.

این کلمه تامّه کامله- که بوسیله آن کلمات الهی تمام می شود، و اسماء تحت آن مندرج می شود، و کلمات از عهده بیان آن برنمی آیند - هنگامی که در رحم تغییرات نطفه به پایان می رسد و روح بشری در آن دمیده می شود، خداوند فرشته ای به نام «حَیَوان»

ص: 142

را می فرستد که بر بازوی راست او می نویسد:

﴿وَ تَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ صِدْقًا وَعَدْلًا لَّا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِهِ ۚ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾ (1)

کلام خدای تو از روی راستی و عدالت به حد کمال رسید و هیچ کس تبدیل و تغییر آن کلمات نتواند کرد و او خدای شنوا و داناست.

زمانی که پرده ها از چهره او برداشته شد و مراحل سیر عالم درونی به عالم بشری پایان یافت و هنگام رهایی او از تاریکی رحم نزدیک شد، و وقت آن رسید که جهان به وسیله او نورانی شود و تمامیت این کلمه با ولادتش کامل گردید و مادرش او را به دنیا آورد، با قلم الهى و به خط کاتبی ،قدسی بین چشم ها و بازوانش نوشته می شود:

﴿وَ تَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ صِدْقًا وَعَدْلًا﴾

و سخن پروردگارت به راستی و داد، سرانجام یافته است.

در بیان این که این آیه بر روی بازوی او در هنگام دمیدن روح بشری و بین چشم ها و كتفش هنگام ولادت نوشته شده است و این که در سه موضع از جمله لوح محفوظ و کتاب مسطور نگاشته شده است اخبار عدیده ای از ائمه معصومین علیهم السلام وارد شده است که شیخ ثقه وجیه کلینی و دیگر راویان حدیث به آسانیدِ معتمده آن ها را روایت کرده اند که مجالی برای ذکر آن ها نیست. (2)

برای توضیح این مطلب سه حدیث نقل می شود:

1. در حدیث شریف نبوی صلی الله علیه و اله می فرماید:

﴿إِنَّ اللَّهَ خَلَقَنِي وَ خَلَقَ عَلِيّاً وَ فَاطِمَةَ وَالْحَسَنَ وَالْحُسَيْنَ، قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَ آدَمَ، حِينَ لَا سَمَاءٌ مَبْنِيَّةٌ وَ لَا أَرْضٌ مَدْحِيَّةٌ وَ لَا ظُلْمَةٌ وَ لَانُورٌ وَلَا شَمْسُ وَلَا قَمَرْ وَلَا جَنَّةٌ وَلَانَارٌ. فَقَالَ الْعَبَّاس كَيْفَ كَانَ بَدْءُ خَلْقِكُمْ يَا رَسُولَ اللهِ ؟ فَقَالَ: يَا عَمّ ! لَمَّا أَرَادَ اللهُ أَنْ يَخْلُقَنَا، تَكَلَّمَ بِكَلِمَةٍ فَخَلَقَ مِنْهَا نُوراً. ثُمَّ تَكَلَّمَ بِكَلِمَةٍ أُخْرَى فَخَلَقَ مِنْهَا رُوحاً. ثُمَّ خَلَطَ النُّورَ بِالرُّوحِ ، فَخَلَقَنِي وَ خَلَقَ عَلِيّاً وَ فَاطِمَةَ وَالْحَسَنَ وَالْحُسَيْن .....﴾ (1)

خداوند، مرا و علی و فاطمه و حسن و حسین را پیش از خلقت آدم آفرید، زمانی که نه آسمان بلندی بود نه زمین گسترده ای، نه ظلمت، نه نور نه خورشید نه ماه نه بهشت و نه دوزخ عباس پرسید آغاز آفرینش شما چگونه بود ای رسول خدا؟ پیامبر پاسخ داد عمو چون خدا اراده فرمود که ما را خلق کند کلمه ای فرمود که از آن نوری آفرید آن گاه کلمه ای دیگر که از آن روحی آفرید آن گاه نور را با روح درآمیخت، پس مرا و علی و فاطمه و حسن و حسین را آفرید.

2. در إرشاد القلوب دیلمی به روایت سلمان فارسی است که می گوید:

﴿كُنْتُ جَالِساً عِنْدَ النَّبِيِّ الْمُكَرَمِ صلی الله علیه و اله، إِذْ دَخَلَ الْعَبَّاسُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، فَسَلَّمَ فَرَدَّ النَّبِيُّ صلى الله عليه و سلم عَلَيْهِ وَ رَحْبَ بِهِ . فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ! بِمَ فُضْلَ عَلَيْنَا عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ أَهْلَ الْبَيْتِ ، وَالْمَعَادِنُ وَاحِدَةً؟ فَقَالَ لَهُ النَّبِيُّ الْمُكَرَمُ : إِذا أُخْبِرُكَ يَا عَمِ. أَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى خَلَقَنِي وَ خَلَقَ عَلِيَا، وَلَاسَمَاءَ وَلَا أَرْضَ وَلَا جَنَّةَ وَلَانَارَ وَلَا لَوْحَ وَلَا قَلَمَ. وَلَمَّا أَرَادَ اللهُ تَعَالَى بَدْوَ خَلْقِنَا فَتَكَلَّمَ بِكَلِمَةٍ فَكَانَتْ نُوراً، ثُمَّ تَكَلَّمَ بِكَلِمَةٍ ثَانِيَةٍ فَكَانَتْ رُوحاً، فَمَزَجَ فِيمَا بَيْنَهُمَا فَاعْتَدَلَا، فَخَلَقَنِي وَ عَلِيّاً مِنْهُمَا ..﴾ (2)

روایت به سلمان فارسی می رسد که :گفت در محضر رسول گرامی نشسته بودم که عباس بن عبد المطلب بر او وارد شد و سلام کرد پیامبر جواب سلامش را داد

ص: 144

و به او خوش آمد گفت. عباس پرسید: ای رسول خدا! چرا علي بن ابي طالب بر ما اهل بیت برتری دارد با این که سرچشمه یکی است؟ سلمان :گفت پیامبر گرامی به عباس فرمود هم اکنون تو را خبر دهم ای عمو. خدای تعالی، من و على را ،آفرید و حال این که نه آسمانی بود و نه ،زمینی نه بهشتی نه دوزخی نه لوحیّ نه قلمی چون خدا اراده آفریدن ما را کرد کلامی گفت که نور بود؛ بعد کلامی دیگر فرمود که روح بود؛ سپس نور و روح را با هم درآمیخت، مساوی شدند. سپس من و علی را از آن دو آفرید.

3. در تأويل الآيات الظاهرة از کتاب الواحدة از ابو حمزه ثمالی آورده که امام باقر علیه السلام فرمود:

﴿قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام: إِنَّ اللهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَحَدٌ وَاحِدٌ وَ تَفَرَّدَ فِي وَحْدَانِيَّتِهِ، ثُمَّ تَكَلَّمَ بِكَلِمَةٍ فَصَارَتْ نُوراً، ثُمَّ خَلَقَ مِنْ ذَلِكَ النُّورِ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله، وَ خَلَقَنِي وَ ذُرِّيَّتِي، ثُمَّ تَكَلَّمَ بِكَلِمَةٍ فَصَارَتْ رُوحاً، فَأَسْكَنَهَا اللهُ فِي ذَلِكَ النُّورِ وَأَسْكَنَهُ فِي أَبْدَانِنَا؛ فَنَحْنُ رُوحُ اللهِ وَ كَلِمَاتُهُ وَ بِنَا احْتَجَّ عَلى خَلْقِهِ....﴾ (1)

خداوند تبارك و تعالی، یگانه و واحد و یکتا بود در وحدانیت خویش، آن گاه تکلم به کلمه ای کرد که نوری شد. از آن ،نور محمد و علی و عترتش را آفرید. بعد تکلم به کلمۀ دیگری کرد که به صورت روحیّ درآمد. آن روح را در آن نور قرار داد و ساکن بدن های ما گردانید به همین جهت ما روح الله و کلمه او هستیم و به وسیله ما بر خلق خود احتجاج میکند

به مدد این احادیث برای ما معنی آن چه در زیارت صاحب الامر و الزمان علیه السلام می خوانیم، روشن می شود:

﴿اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ أَنْ تُصَلِّيَ عَلَى مُحَمَّدٍ نَبِي رَحْمَتِكَ وَ كَلِمَةِ نُورِك﴾ (2)

خدایا! از تو می خواهم که بر محمد درود فرستی که پیامبر رحمتت و کلمه نور توست.

ص: 145

است که فرمودند:

﴿ النَّجْمُ رَسُولُ اللَّهِ،وَ الْعَلاَمَاتُ الْوَصِيُّ وَ بِهِ يَهْتَدُونَ﴾ (1)

نجم ، یعنی رسول خدا و نشانه ها یعنی جانشین ،او که تنها به سبب او هدایت می پذیرند.

شيخ الطائفه طوسی در الأمالي خود به اسنادش همانند حدیث کلینی رحمه الله را روایت کرده است. (2)

و آن هایی که از آیات ما .غافلند

در احادیث:

1. از امام جعفر صادق علیه السلام در تفسیر نخستین آیه آمده است:

﴿اَلْآیَاتُ هُمُ اَلْأَئِمَّهُ عَلَیْهِمُ اَلسَّلاَمُ﴾ (1)

آیات همان امامان اند.

2. از امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه دوم روایت شده است که فرمودند:

﴿یَعْنِی اَلْأَوْصِیَاءَ کُلَّهُمْ﴾ (2)

آیات یعنی همه جانشینان

3. در تفسیر صافی ذیل آیه سوم از قمی رحمه الله است که می فرماید:

﴿الآيَاتُ أمِيرُ الْمُؤْمِنينَ وَ الأئِمَّةُ علیهم السلام﴾ (3)

آیات امیرالمؤمنین و امامان اند، علیهم السلم

4. در تفسیر علی بن ابراهیم مُسنداً از ابو حمزه آورده که امام باقر علیه السلام در مورد آیه چهارم فرمودند:

﴿نَزَلَت فِي الَّذِينَ كَذَّبُوا فِي أوصِيائِهِم صُمٌ وَ بُكم ......﴾ (4)

این آیه درباره کسانی نازل شده که مانند افراد] کرولال، جانشینان پیامبران را دروغ شمردند.

5. در همان کتاب دربارۀ آیۀ پنجم امام جعفر صادق علیه السلام می فرماید:

﴿اَلْآیَاتُ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ وَ اَلْأَئِمَّهُ صَلَوات الله عَلَيهِم﴾ (5)

آیات یعنی امیرالمؤمنین و امامان صلوات الله عليهم.

ص: 148

6. از امیر مؤمنان علیه السلام است که می فرماید:

﴿أنا عَبدٌ مِن عِبادِ اللهِ تعالى. أنا آياتُ اللهِ وَ دَلَائِلُهُ وَ حُجَجَ اللَّهِ وَ خَليفَتُه﴾ (1)

من بنده ای هستم از بندگان خدای تعالی منم آیات و دلائل الهی، و حجت های خدا و جانشین او.

7. نیز فرمود:

﴿ما اللهِ عَزَّ وَجَلَّ آيَةٌ هِيَ أَكْبَرُ مِنِّي﴾ (2)

خدا را - عَزوَجل - نشانه ای بزرگتر از من نیست و فرمود:

8. ﴿وَاللهِ، ما للهِ آيَةٌ أعظمُ مِنّي﴾ (3)

به خدا سوگند خدا را نشانه ای بزرگ تر از من نیست

9. در دعای ندبه است:

﴿يَابْنَ الْآياتِ وَالْبَيّناتِ﴾ (4)

ای فرزند آیات و بینات

در کتاب های «تأویل الآیات» و «بصائر الدرجات» اخبارِ دیگری در همین معنا وارد شده است.

شاعر گوید:

﴿فَما آيةٌ للهِ أَكبَرُ مِنْهُمُ *** فَهُم آيَةٌ مِن دونِهِم كُلُّ آيَةٍ

سَرَى سِرِّهُم فِي الكائناتِ جَميعِها *** فمن سِرهِم لَم يَخلُ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ

نشانه ای از آنان بزرگ تر نیست پس ایشان نشانه ای هستند که همه نشان ها از آن

ص: 149

پایین ترند راز آنان در همۀ کائنات جریان دارد و کائنات از راز ایشان به اندازه ذره ای خالی .نیست

اخبار دیگری نیز در این زمینه داریم که مجالی برای گفتن آن ها نیست

امیر مؤمنان علیه السلام می فرماید

﴿مَن كَتَمَ عِلماً فَكَأَنَّهُ﴾ «جاهل». (1)

کسی که علمی را بپوشاند گویی جاهل .است

و همچنین می فرمایند:

﴿مَنْ لَمْ یَنْفَعْکَ حَیَاتُهُ فَعُدَّهُ فِی اَلْمَوْتَی﴾ (2)

کسی که حیاتش سودت نرساند او را در شمار مردگان شمار.

به عبارتی دیگر: زمانی صفاتِ حسنه و سیئه صدق می کند که در خارج تحقق و فعلیت یابند نه به مجرّد فرض وجود آن ها گرچه بالقوّه باشد. شکّی نیست که فعلیتشان به سبب ترتّب آثار ظهور آن ها در خارج است؛ مثلاً «جواد» بر کسی صدق می کند که در فعل متّصف به این اسم باشد و وجود اثر این فعل در خارج متحقّق شده باشد، ولی اگر در خارج اثری از او تحقق پیدا نکند، نمی توان او را چنین نامید.

به بیان دیگر: هر صفتی از صفات - حسنه باشد یا سیّئه - به نسبت وجود آثار خارجی و مظاهر وجودی و نشانه هایی که بر آن دلالت می کنند و اثری که از خود بر جای می گذاد شناخته می شود. در این زمینه امیر مؤمنان علیه السلام فرموده اند:

﴿يُستَدَلُّ عَلى خَيرِ كُلِّ امْرِءٍ وَ شَرِهِ وَ طَهَارَةِ أصلِهِ وَ خُبثِهِ بِمَا يَظْهَرُ مِن أَفعالِهِ﴾ (3)

بر خیر و شر هر کسی و پاکی و ناپاکی اصلش آن چه از افعال او آشکار است دلالت می کند

﴿يُسْتَدَلُ عَلَى فَضْلِكَ بِعَمَلِكَ وَ عَلَى كَرَمِكَ بِبَذْلِكَ﴾ (4)

علم تو بر فضلت دلیل است و بذل تو بر کرمت

﴿يُسْتَدَلُ عَلَى دِينِ الرَّجُل بِحُسْنِ تَقْوَاهُ وَ صِدْقِ وَ رَعِهِ﴾. (5)

نیکویی تقوای انسان و صدق ورعش دلیلی بردین اوست

ص: 151

﴿يُسْتَدَلُ عَلَى الْمُحْسِنِينَ بِمَا يَجْرِي لَهُمْ عَلَى أَلْسُنِ الْأَخْيَارِ مِن حُسْنِ الْأَفْعَالِ وَ جَمِيل السّيرَة﴾ (1)

ذکر خیر انسان که بر زبان نیکان جریان یابد و نیکویی کارها و سیره زیبای انسان دلیل بر احسان اوست.

نیز فرموده اند:

﴿يُسْتَدَلُ عَلَى اللَّهِيمِ بِسُوءِ الْفِعْلِ وَ قُبْحِ الْخُلُقِ وَ ذَمِيمِ الْبُخْلِ [وَ] أَيُسْتَدَلُ عَلَى الْيَقِينِ بِقَصْرِ الْأَمَلِ وَ إِخْلَاصِ الْعَمَلِ وَالزَّهْدِ فِي الدُّنْيَا وَ يُسْتَدَلُ عَلَى مُرُوَةِ الرَّجُلِ بِبَتِ الْمَعْرُوفِ وَ بَذْلِ الْإِحْسَانِ وَ تَرْكِ الاِمْتِنَان﴾ (2)

نشان لئیم بدکرداری و زشتی اخلاق و بخل نکوهیده است. نشان یقین، کوتاهی آرزو و اخلاص عمل و دل نبستن به دنیا است. نشان مروّت انسان، گستراندن نیکی و بذل احسان و منت ننهادن بر کار خیر است.

به این مضمون اخبار فراوانی است که ما را به این مفهوم می رساند.

پس بر هر کسی که متصف به صفتِ نیکویی می شود که آثار و نشانه هایی داشته باشد، لازم می شود که به حکم عقل بدیهی که هر کسی با اندک مایه ای می شناسد - آن صفات را اظهار کند و آثار آن را ابراز کند و خود را به داشتن این صفات بشناساند.

متّصف نمودنِ خداوند متعال به جمیع صفات حسنه و این که همانند گنجی برای هر زیباروی و معدنی برای هر نیکویی است - گنج علم و مهربانی، گنج فضل و نعمت، گنج قدرت و حکمت و گنج لطف و رحمت - همانا اقتضا میکند که آثار آن در خارج تحقّق یابد و مقتضَیات آن در عالم وجود ظهور کند و از خفا بیرون آید و مظاهرش تمام عالم گون را در برگیرد و پرده از روی آن برداشته شود.

سزاوار است که خداوند معروف در صفات و مشهور در آن ها باشد؛ به این معنی که مثلاً متّصف نمودنش به علم مقتضی آن است که خود را به داشتن آن علم بشناساند تا جاهلان از آن بهره گیرند نیز متصف نمودنش به بی نیازی هم مستدعی آن است که خود

ص: 152

را به آن بشناساند تا فقرا راه خانه او را در پیش گیرند و اتصاف او به شفا هم مقتضي آن است که خود را به این صفت معرفی سازد تا بیماران به سوی او آیند و همچنین است صفات دیگر.

پس به حکم عقل باید برای آن ذات مقدسی که واجد جميع صفات قدسیه حسنه است مخلوق و صنعی باشد تا نزد آن ها شناخته شود و آثار صفاتش برای آن ها جلوه کند که از برکات وجودش بهره مند شوند و از آثار صفاتش سود برند و از گنج های اوصافش منفعتی به دست آرند و به وادی الطافش وارد شوند از آبشخور نعمت هایش سیراب شوند و به بهشت او رسند و به بوستان رحمتش درآیند.

این است معنای قول خداوند که به حضرت داوود (على نبينا وآله و عليه السلام) می فرماید:

﴿كُنتُ كَنزاً مَخفيّاً فَأحببتُ أن أعرَفَ فَخَلَقْتُ الخَلقَ لِكَي أَعرَف﴾ (1)

من گنجی پنهان بودم دوست داشتم شناخته شوم، پس آفریدگان را آفریدم تا شناخته شوم.

شاعر گوید:

ز ربّ العزّه اندرخواست داوود *** که حکمت چیست کآمد خلق ، موجود

جواب آمد که تا آن گنج پنهان *** که آن ماییم، بشناسند ایشان

تو از بهر شناساییّ گنجی *** به گلخن سر فرود آری به رنجی

ص: 153

از این جا وجه تأویل «ليعبدوني» به «ليعرفوني» در آيه

﴿وَ ما خَلَقتُ الجِنَّ وَالإِنسَ إِلَّا لِيَعْبُدُون﴾ (1)

جنّ و انس را نیافریدم مگر برای آن که عبادتم کنند.

دانسته می شود

و ناگزیر باید معرف قبل از آغاز خلقت و شکل گیری آفریدگان موجود باشد. عقل حکم می کند که معرّف نخستین مخلوق باشد و هنگامی که نخستین در عالم وجود کوبیده شد، ابتدا معرّف به دنیا بیاید. این جایگاه اقتضا می کند که ذاتِ او، اول ذوات و پیشتر آن ها باشد چنان که می بینیم که شروع خلقتِ آفریدگان در عالم خلق با معرف یعنی پیامبرش آدم علیه السلام است.

پس همچنان که عالم ملک و شهود به وسیله معرف آغاز شد، بایستی عالم آمرو غيب و ملکوت نیز با معرف آغاز شود؛ که اگر وجود او نمی بود، هیچ کائنی در عالم گون، تکوین نمی یافت و اگر او نمی بود خداوند شناخته و عبادت و تقدیس و توحید نمی شد. و وجودِ خلق قبل از معرف کاری عبث و بیهوده می بود و از این جا آن چه در روایات فراوان ائمه معصومین علیهم السلام آمده است، دانسته می شود:

﴿لَوْلَمْ يَبْقَ فِي الْأَرْضِ إِلَّا اثْنَانِ لَكَانَ أَحَدُهُمَا الْحُجَّةِ﴾ (1)

اگر بر روی زمین فقط دو تن باقی بمانند یکی از آن ها حجت است.

و هیچ گاه ممکن نیست که زمین بدون معرف باقی بماند و حجتِ خداوند بدون او تمام نمی شود. همچنان که امر خلقت با آفرینش معرّف آغاز می شود، به حکم عقل به وسیلهٔ او هم پایان می یابد امام جعفر صادق علیه السلام به این حکمتِ خرد پسند اشاره فرموده است:

«إِنَّ آخِرَ مَنْ يَمُوتُ الْإِمَامُ ، لِئَلَّا يَحْتَجَّ أَحَدٌ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ أَنَّهُ تَرَكَهُ بِغَيْرِ حُجَّةِ اللَّهِ علیه» (2)

آخرین کسی که می میرد امام است؛ برای این که کسی بر خدا - عز وجل - احتجاج نکند که او را بدون حجت رها کرده است.

وجود معرّف از آغاز خلقت تا انجام آن امری ضروری است. چنان که امام جعفر صادق علیه السلام فرموده اند:

﴿الْحُجَّةُ قَبْلَ الْخَلْقِ وَ مَعَ الْخَلْقِ وَ بَعْدَ الْخَلْقِ﴾ (3)

ص: 155

حجت، پیش از خلقت است و با آن و پس از آن

معرّف برای خدا خلق شده است و سایر موجودات همگی برای معرّف خلق شده اند. این همان معنای کلام آفریدگار متعال است به برترین آفریده اش صاحب نبوتِ مطلقه، یعنی پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله که فرمود:

﴿خَلَقتُ الأشياءَ لَكَ وَ خَلَقْتُكَ لِأجلي﴾ (1)

اشیاء را برای تو آفریدم و تو را برای خودم.

و مراد از گفتار رسول گرامی هم همین است که فرموده اند:

﴿نَحنُ صَنَائِعُ اللَّهِ وَالخَلقُ بَعْدُ صَنَائِعُ لَنَا﴾ (2)

ما ساخته خدایمان هستیم و خلق پس از ما، ساخته مایند.

معانیشان را روشن کند و توضیح دهد پس همچنان که آسماء لفظی به وسیله مواد و هیئتِ خود از مفادش خبر می دهد، آسماء ذاتی و معرف ذاتی هم باید معرفِ حقیقتِ خود باشند و دلالت کنند بر آن چه به سبب آن آفریده شده اند.

همچنین لازم است که معرف کتاب جامعی از صفات الهی و آینه ای شفاف باشد ، برای بازتاب معاني أسماء لفظي او در خارج و هیکلی قدسی باشد که دارای حقیقتِ جامع اسماء باشد، و وجودش حقیقتِ آسماء لفظی و مفاد آن را نشان دهد، و به ذاتِ خود صفاتی را که برای خدایش ادعا میکند اثبات کند و در خارج شؤون الهی را نزد مُنكِران و جاحِدین اظهار می نماید. مثلاً ادعا می کند که خداوند متعال محیّی و ممیت و شافی و عَلّام الغیوب است و آگاه است بر هر آن چه که در درون بندگانش هست. پس در مقام اثبات، بایستی به اذن و مشيّتِ خدا و آمر او و با اتمام حجت و اقتضای حاجت و اقامه بینه، قادر برزنده کردن مردگان و میراندن زندگان و شفای بیماران و آگاهی دادن از غیب و امور نهان در سینه ها باشد

این امر در مورد هر آن چه معرف نسبت به صفات پروردگارش مدّعی می شود جریان .دارد پس بر او لازم می شود که در خارج به منکران و جاحِدین آن را ارائه کند زیرا اقتضای منصبش آن است که خداوند او را در این کار تأیید فرماید. بنگرید آیه ای را که خداوند در آن می فرماید:

﴿إِذْ قالَ اللهُ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ اذْكُرْ نِعْمَتِي عَلَيْكَ وَ عَلَى وَالِدَتِكَ إِذْ أَيَّدْتُكَ بِرُوحِ الْقُدُسِ تُكَلِّمُ النَّاسَ فِي الْمَهْدِ وَكَهْلاً وَإِذْ عَلَّمْتُكَ الْكِتابَ وَالْحِكْمَةَ وَالتَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَإِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ بِإِذْنِي فَتَنْفُخُ فِيها فَتَكُونُ طَيْراً بِإِذْنِي وَتُبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَالْأَبْرَصَ بِإِذْنِي وإذ تخرج الموتى بإذني﴾. (1)

خلاصه این که آیه مورد بحث: ﴿وَلِلَّهِ الأَْسْمَآءُ الْحُسْنَی﴾، با تمام اطلاقش، شامل است بر أسماء لفظى و ذاتی ذوات مقدسه که راهنمای آفریدگان به سوی خداوندند، در حقیقت نشانه ها و نام های اویند و اطلاقِ اَسماء الحسنى بر آن ها، سزاوارتر و مناسب تر از اطلاق آن بر آسماء لفظی است همچنان که مفصل گفته شد.

ص: 157

که خود حضرتش صلی الله علیه و آله فرموده اند

﴿أنا أوّلُ الأنبياءِ خَلَقاً وَ آخِرُهُم بَعثاً﴾ (1)

منم نخستین پیامبر در خلقت و آخرین پیامبر در بعثت

در زیارت حضرتش صل الله علیه و آله آمده است:

﴿أول الأنبياء ميثاقاً و آخِرَهُم مَبْعَثاً﴾ (2)

نخستین پیامبر در مقام میثاق و آخرین پیامبر در بعثت

که ما را به این معنا می رساند. پیامبر خود در این حدیث به منصب والای خویش تصریح کرده است:

﴿كُنتُ نَبيّاً وَ آدَمُ بَينَ الماءِ وَالطين﴾ (3)

من زمانی پیامبر بودم که آدم هنوز بین آب و گل بود.

زیرا چنان که دانستیم - معرفِ اول همان صاحبِ نبوّتِ مطلقه است که از حیّث خلقت و روح قبل از همگان است و از جهت صورت و برانگیختن به نبوت و رسالت بعد از همگان است.

این وجهی است بر اشرفیت و افضلیت او بر همگان به همین سبب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

﴿أَنَا سَيِّدُ مَنْ خَلَقَ اللهُ عَزَّ وَجَلَّ، وَأَنَا خَيْرٌ مِنْ جَبْرَئِيلَ وَ مِيكَائِيلَ وَ إِسْرَافِيلَ وَ حَمَلَةِ الْعَرْشِ وَ جَمِيعِ مَلَائِكَةِ اللَّهِ الْمُقَرَّبِينَ وَ أَنْبِيَاءِ اللَّهِ الْمُرْسَلِينَ ..﴾. (1)

منم سرور آفریدگان خدای عزوجل و من بهترم از جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و ملائکه حامل عرش و تمام ملائکه مقرب خدا و پیامبرانِ مرسل...

تا آخر حدیث که شیخ ثقه صدوق رحمه الله در کمال الدین، مسنداً آورده است.

از این مطالب نتیجه می گیریم که وقتی نبی مطلق، معرّفِ كُل ست و رهبرِ کل و دلیلِ کل و مربّي كل و معلم كل و حاكم کل و آمر و ناهي کل پس می باید با این منصب، قبل از همگان محشور شود و روز جمع با او آغاز شود چنان که لازمه منصب او این است که آغاز خلقت و پایان آن با او باشد آن گرامی خود به این مطلب اشاره فرموده اند:

﴿ أَخْبَرَنِي جَبْرَئِيلُ عَنِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ، أَنَّهُ قَالَ : أَوَّلُ مَنْ تَنْشَقُ عَنْهُ الْأَرْضُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَنَا ﴾ (2)

جبرئیل از خدایم به من خبر داد نخستین کسی که روز قیامت زمین برای او می شکافد منم.

و چون خود، معرف کل و رهبر کل و ممدوح کل است، پس باید همه، زیر پرچم او گرد ،آیند همان گونه که فرموده است

﴿آدَمُ وَ مَن دونَهُ تَحتَ لِوائي يَومَ القِيامَة﴾ (3)

ص: 160

آدم و دیگر مخلوقات ،الهی روز قیامت زیر لوای من هستند.

و در علل الشرائع از پیامبر صلی الله علیه و آله مسنداً آمده است که فرموده اند:

«يَا عَلِيُّ كَأَنِّي بِكَ وَ قَدْ دَخَلْتَ الْجَنَّةَ، وَ بِيَدِكَ لِوَائِي وَ هُوَ لِوَاءُ الْحَمْدِ وَ تَحْتَهُ آدَمُ فَمَنْ دُونَه﴾ (1)

ای علی! گوییا می بینمت که وارد بهشت شده ای در حالی که پرچم من- لواء الحمد - را به دست داری و آدم و همه مردم زیر این پرچمند.

عَامِ، وَ أَنَّ الْمَلَائِكَةَ لَمَّا رَأَتْ ذَلِكَ النُّورَ رَأَتْ لَهُ أَصْلًا قَدْ تَشَغَبَ مِنْهُ شُعَاعٌ لَامِعٌ. فَقَالُوا: إِلَهَنَا وَ سَيِّدَنَا مَا هَذَا النُّورُ؟ فَأَوْحَى اللهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى إِلَيْهِمْ: هَذَا نُورٌ مِنْ نُورِي أَصْلُهُ نُبُوَّةً وَ فَرْعُهُ إِمَامَةٌ. أَمَّا النُّبُوَّةُ فَلِمُحَمَّدٍ عَبْدِي وَ رَسُولِي، وَ أَمَّا الْإِمَامَةُ فَلِعَلِي حُجَّتِي وَ وَلِتِي، وَ لَوْلَاهُمَا مَا خَلَقْتُ خَلْقِي﴾ (1)

مگر ندانسته ای چراغ چیزی است که در تاریکی به وسیله آن راهنمایی گردند و سرچشمه گرفتن فرع آن از اصلش؟ و علیّ علیه السلام فرمود: نسبت من به احمد، همانند نوری است از نور مگر ندانسته ای محمد و علی در پیشگاه خداوند جل جلاله دو هزار سال پیش از این که مخلوقات آفریده شوند، هر دو، يك نور بودند؟ فرشتگان وقتی آن نور را مشاهده کردند سرچشمه ای برایش دیدند که شعاع درخشانی از آن منتشر شده پس عرض کردند ای معبود ما و بزرگ ما این نور چیست؟ خداوند به ایشان وحیّ فرستاد این فروغی است از نور من که اصل آن نبوّت است و فرع آن امامت نبوّت برای بنده و فرستاده ام محمد است، و امامت برای حجت و ولي من علی است و اگر به خاطر آن دو نبود، آفریدگانم را پدید نمی آوردم.

نور نبوت و ولایت ، از آغاز تا انجام متحد و مجتمع هستند، لذا پیامبر صلى الله عليه و سلم می فرمایند:

﴿خَلَقَ اَللَّهُ رُوحِی وَ رُوحَ عَلِیِّ مِن شَيءٍ واحِدٍ، وَ نوري وَ نورَهُ وَاحِدٌ، وَ إِنَّهُ مِنِّي وَ أَنا مِنهُ، وَ نَفسُهُ نَفْسي﴾ .

خداوند، روح من و روح علی را از یک چیز آفرید نور من و نور او یکی است، او از من است و من از اویم و جان اوجان من است.

همچنین می فرمایند:

﴿خُلِقَ النَّاسُ مِنْ شَجَرٍ شَتَّى، وَ خُلِقْتُ أَنَا وَ ابْنُ أَبِي طَالِبٍ مِنْ شَجَرَةٍ وَاحِدَة﴾. (2)

ص: 162

مردم همگی از درختان مختلف آفریده شده اند ولی من و فرزند ابی طالب از یک درخت آفریده شدیم.

پس هر نبی ولیش در مرتبه و طبقه او است و ولی مطلق در همان طبقه نبی مطلق در منصبش است که در رتبه پس از او جای دارد. حدیثی که شیخ اجل فرات بن ابراهیم کوفی در تفسیرش و به اسنادش از امام محمد باقر علیه السلام روایت کرده، اشاره به همین مطلب دارد. امام علیه السلام فرموده است:

عال ﴿قَالَ اللهُ: يَا مُحَمَّدُ إِنَّ عَلِيّاً فِي طَبَقَتِكَ ، فَجَعَلْتُهُ أَفْضَلَ الْوَصِيِّينَ وَ خَيْرَ مُعْتَمَدٍ لِلْمُؤْمِنِين...﴾ (1) تا آخر حديث.

خداوند تبارک و تعالی فرمود: ای محمد علی در طبقه تو است، پس او را برترین وصی و بهترین مُعتمد برای مؤمنان قرار دادم.

پس ولیّ مطلقی که خداوند متعال او را به این منصب والا گماشته است یعنی امیر مؤمنان علیه السلام، همان کسی است که به مقتضای منصبی که دارد، تمام نفوس و آرواح از اولیاء و اوصیاء در عالم امر و خلق و در نشأه غیب و شهود ظاهراً و باطناً به او باز می گردند. اوست کسی که در خفا همراه جمیع انبیاء بود و علناً و آشکارا همراه نبيّ مطلق همان طور که نبیّ اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است:

﴿يا عَليُّ كُنتَ مَعَ الأنبياءِ سِرّاً وَ مَعي جَهراً﴾ (2)

ای علی تو پنهانی با پیامبران بودی و آشکارا با من.

اوست که در اول و آخر بودن با نبی مطلق متحد است و اوست که قبل از گل و همراه كُل و ولي كُل و هادي كُل و امیرِ كُل و امام گل است. به همین سبب در مقام افتخار و شرف می فرمود

ص: 163

﴿كُنتُ وَلِيّاً وَ آدَمُ بَينَ الماءِ وَالظَّين﴾ (1)

من زمانی ولی بودم که آدم بین آب و گل بود.

ظاهراً مراد حضرتش، اشاعه منصب مطلق و ولایتِ عامه اوست و اعلام این حقیقت که او ولی بالفعل است از نخستین روزی که روحش عجین و نورش خلق شد، همچنان که در تحقیق گفتار نبی مطلق صلوات الله عليه وآله بیان شد که فرموده است

﴿كُنتُ نَبيّاً وَ آدَمُ بَينَ الماءِ وَالطّين﴾

زمانی پیامبر بودم که آدم بین آب و گل بود.

در تفسیر شیخ کوفی فرات بن ابراهیم به اسنادش از علی علیه السلام، تصریح کرده است که امام می فرماید:

﴿أَنَا أُؤَذِي مِنَ النَّبِيِّينَ إِلَى الْوَصِيِّينَ وَ مِنَ الْوَصِيِّينَ إِلَى النَّبِيِّينَ، وَ مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِيّاً إِلَّا وَ أَنَا أَقْضِي دَيْنَهُ وَأَنْجِزُ عِدَاتِهِ، وَ لَقَد اصْطَفَانِي رَبِّي بِالْعِلْمِ وَالظَّفَرِ، وَلَقَدْ وَ فَدْتُ إِلَى رَبِّي اثْنَتَيْ عَشْرَةَ و فَادَةً ، فَعَرَفَنِي نَفْسَهُ وَ أَعْطَانِي مَفَاتِيحَ الْغَيْب﴾ (2)

من امانت را از پیامبران به جانشینان و از جانشینان به پیامبران می رسانم. خداوند هیچ پیامبری برنینگیخت مگر آن که من دین او را می گزارم و وعده هایش را عملی می کنم خداوندگارم مرا به علم و ظفر برگزید من دوازده بار مهمان خدایم بودم که خود را به من شناساند و کلیدهای غیب را به من بخشید

قَلْبِهِ أَمْسَكَ عَنْهُ مَعْرِفَتَهُ. يَا أَبَا ذَرً! هَذَا رَايَةُ الْهُدَى وَ كَلِمَةُ التَّقْوَى وَالْعُرْوَةُ الْوُثْقَى وَ إِمَامُ أَوْلِيَائِي وَ نُورُ مَنْ أَطَاعَنِي، وَ هُوَ الْكَلِمَةُ الَّتِي أَلْزَمَهَا اللَّهُ الْمُتَّقِينَ. فَمَنْ أَحَبَّهُ كَانَ مُؤْمِناً وَ مَنْ أَبْغَضَهُ كَانَ كَافِراً ، وَ مَنْ تَرَكَ وَلَايْتَهُ كَانَ ضَالًا مُضِلًا، وَ مَنْ جَحَدَ وَلَايْتَهُ كَانَ مُشْرِكَاً. يَا أَبَا ذَرًا يُؤْتَى بِجَاحِدِ وَلَايَةِ عَلِيَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَصَمَ وَأَعْمَى وَأَبْكَمَ، يَتَكَبْكَبُ فِي ظُلُمَاتِ يَومِ الْقِيَامَةِ يُنادِي مُنادِياً يا حَسَرَنَا عَلَى مَا فَرَّطْتُ فِي جَنبِ اللَّهِ ! وَ فِي عُنُقِهِ طَوْقٌ مِنْ النَّارِ، لِذَلِكَ الطَّوْقِ ثَلَاثُمِائَةِ شُعْبَةٍ ، عَلَى كُلِّ شُعْبَةٍ مِنْهَا شَيْطَانٌ يَنْفُلُ فِي وَجْهِهِ وَ يَكْلَحُ مِن جَوْفِ قَبْرِهِ إِلَى النَّارِ.

قَالَ أَبُوذَرٌ: فَقُلْتُ: فِداك أبي وَأُمّي يا رَسولَ اللهِ ، مَلاتَ قَلبي فَرَحاً وَسُروراً فَزِدْنِي. فَقَالَ: نَعَمْ، إِنَّهُ لَمَّا عُرِجَ بِي إِلَى السَّمَاءِ الدُّنْيَا، أَذَّنَ مَلَكٌ مِنَ الْمَلَائِكَةِ ، وَأَقَامَ الصَّلَاةَ. فَأَخَذَ بِيَدِي جَبْرَئِيلُ، فَقَدَّمَنِي وَ قَالَ لِي: يَا مُحَمَّدُ، صَلِّ بِالْمَلَائِكَةِ، فَقَد طالَ شَوقُهُم إِلَيكَ ، فَصَلَّيتُ بِسَبعينَ صَفَاً مِن المَلائِكَةِ الصَّفُ مَا بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ، لَا يَعْلَمُ عَدَدَهُمْ إِلَّا الَّذِي خَلَقَهُمْ. فَلَمَّا قَضَيْتُ الصَّلَاةَ أَقْبَلَ إِلَيَّ شِرْذِمَةٌ مِنَ الْمَلَائِكَةِ، يُسَلِّمُونَ عَلَيَّ وَ يَقُولُونَ: لَنَا إِلَيْكَ حَاجَةٌ. فَظَنَنْتُ أَنَّهُمْ يَسْأَلُونِي الشَّفَاعَةَ، لِأَنَّ اللهَ عَزَّ وَجَلَّ فَضَّلَنِي بِالْحَوْضِ وَالشَّفَاعَةِ عَلَى جَمِيعِ الْأَنْبِيَاءِ. فَقُلْتُ: مَا حَاجَتُكُمْ مَلَائِكَةَ رَبِّي ؟ قَالُوا: إِذَا رَجَعْتَ إِلَى الْأَرْضِ، فَأَقْرِكْ عَلِيّاً مِنَّا السَّلَامَ وَأَعْلِمْهُ بِأَنَّا قَدْ طَالَ شَوْقُنَا إِلَيْهِ. فَقُلْتُ: مَلَائِكَةَ رَبِّي تَعْرِفُونَنَا حَقَّ مَعْرِفَتِنَا ؟ فَقَالُوا: يَا رَسُولَ اللهِ وَلِمَ لَا نَعْرِفُكُمْ وَأَنْتُمْ أَوَّلُ خَلْقٍ خَلَقَهُ اللهُ، خَلَقَكُمُ اللَّهُ أَشْبَاحَ نُورِفِي نُورٍ مِنْ نُورِ اللهِ ، وَ جَعَلَ لَكُمْ مَقَاعِدَ فِي مَلَكُوتِهِ بِتَسْبِيحٍ وَ تَقْدِيسٍ وَ تَكْبِيرِ لَهُ. ثُمَّ خَلَقَ الْمَلَائِكَةَ مِمَّا أَرَادَ مِنْ أَنْوَارٍ شَتَّى، وَكُنَّا نَمُرُّ بِكُمْ وَ أَنْتُمْ تُسَبِّحُونَ اللَّهَ وَ تُقَدِّسُونَ وَ تُكَبِّرُونَ وَ تَحْمَدُونَ وَ تُهَلِّلُونَ ، فَنُسَبِّحُ وَ نُقَدِّسُ وَ نَحْمَدُ وَ نُهَذِلُ وَ نُكَبِّرُ بِتَسْبِيحِكُمْ وَ تَقْدِيسِكُمْ وَ تَحْمِيدِكُمْ وَ تَهْلِيلِكُمْ وَ تَكْبِيرِكُمْ . فَمَا نَزَلَ مِنَ اللهِ عَزَّوَجَلَ فَإِلَيْكُمْ، وَمَا صَعِدَ إِلَى اللَّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى فَمِنْ عِنْدِكُمْ، فَلِمَ لَا نَعْرِفُكُمْ؟

ثُمَّ عُرجَ بِي إِلَى السَّمَاءِ الثَّانِيَةِ، فَقَالَتْ لِي الْمَلَائِكَةُ مِثْلَ مَقَالَةِ أَصْحَابِهِمْ. فَقُلْتُ: مَلَائِكَةَ رَبِّي ! هَلْ تَعْرِفُونَنَا حَقَّ مَعْرِفَتِنَا ؟ قَالُوا: وَلِمَ لَا نَعْرِفُكُمْ وَأَنْتُمْ صَفْوَةُ اللَّهِ مِنْ خَلْقِهِ وَ خُزَانُ عِلْمِهِ وَالْعُرْوَةُ الْوُثْقَى وَالْحُجَّةُ الْعُظْمَى وَ أَنْتُمْ الْجَنْبُ وَالْجَانِبُ وَ أَنْتُمْ الْكَرَاسِي وَأَصْولُ العِلمِ، فَأَقْرِى عَلِيّاً مِنَا السَّلام.

ص: 166

ثُمَّ عُرِجَ بِي إِلَى السَّمَاءِ الثَّالِئَةِ ، فَقَالَتْ لِي الْمَلَائِكَةُ مِثْلَ مَقَالَةِ أَصْحَابِهِمْ. فَقُلْتُ: مَلَائِكَةَ رَبِّي هَلْ تَعْرِفُونَنَا حَقَّ مَعْرِفَتِنَا ؟ قَالُوا: وَلِمَ لَا نَعْرِفُكُمْ وَ أَنْتُمْ بَابُ الْمَقَامِ و حُجَّةُ الْخِصَامِ وَ عَلِيٌّ دَابَّةُ الْأَرْضِ وَ فَاصِلُ الْقَضَاءِ وَ صَاحِبُ الْعَصَا وَ قَسِيمُ النَّارِ غَداً وَ سَفِينَةُ النَّجَاةِ ، مَنْ رَكِبَهَا نَجَا وَمَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا فِي النَّارِ تَرَدَّى . ثُمَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَنْتُمُ الدَّعَائِمُ مِنْ نُجُومِ الْأَقْطَارِ، فَلِمَ لَا نَعْرِفُكُم ؟ فَأَقْرِكْ عَلِيّاً مِنَّا السَّلَامَ. ثُمَّ عُرِجَ بِي إِلَى السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ ، فَقَالَتْ لِي الْمَلَائِكَةُ مِثْلَ مَقَالَةِ أَصْحَابِهِمْ. فَقُلْتُ: مَلَائِكَةَ رَبِّي تَعْرِفُونَنَا حَقَّ مَعْرِفَتِنَا ؟ فَقَالُوا: وَلِمَ لَا نَعْرِفُكُمْ وَأَنْتُمْ شَجَرَةُ النُّبُوَّةِ وَ بَيْتُ الرَّحْمَةِ وَ مَعْدِنُ الرِّسَالَةِ وَ مُخْتَلَفُ الْمَلَائِكَةِ ، وَ عَلَيْكُمْ يَنْزِلُ جَبْرَئِيلُ بِالْوَحْيِ مِنَ السَّمَاءِ. فَأَقْرِنْ عَلِيّاً مِنَّا السَّلَامَ .

ثُمَّ عُرِجَ بِي إِلَى السَّمَاءِ الْخَامِسَةِ، فَقَالَتْ لِي الْمَلَائِكَةُ مِثْلَ مَقَالَةِ أَصْحَابِهِمْ. فَقُلْتُ: مَلَائِكَةَ رَبِّي تَعْرِفُونَنَا حَقَّ مَعرِفَتِنا؟ قَالُوا: وَلِمَ لَا نَعْرِفُكُمْ وَ نَحْنُ نَمُرُّ عَلَيْكُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ بِالْعَرْشِ، وَ عَلَيْهِ مَكْتُوبٌ: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ أَيَّدْتُهُ بِعَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ»، فَعَلِمْنَا عِنْدَ ذَلِكَ أَنَّ عَلِيّاً وَلِيٌّ مِنْ أَوْلِيَاءِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ. فَأَقْرِكْ عَليّاً مِنَّا السَّلَامَ.

ثُمَّ عُرجَ بِي إِلَى السَّمَاءِ السَّادِسَةِ. فَقَالَتْ لِي الْمَلَائِكَةُ مِثْلَ مَقَالَةِ أَصْحَابِهِمْ. فَقُلْتُ: مَلَائِكَةَ رَبِّي هَلْ تَعْرِفُونَنَا حَقَ مَعرِفَتِنا ؟ قَالُوا: وَلِمَ لَا نَعْرِفُكُمْ وَ قَدْ خَلَقَ اللهُ جَنَّةَ الْفِرْدَوْسِ وَ عَلَى بَابِهَا شَجَرَةٌ وَلَيْسَ فِيهَا وَرَقَةٌ إِلَّا وَ عَلَيْهَا حَرفٌ مَكْتُوبٌ بِالنُّورِ: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ وَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ عُرْوَةُ اللَّهِ الْوُثْقَى وَ حَبْلُ اللَّهِ الْمَتِينُ وَ عَيْنُهُ عَلَى الْخَلَائِقِ أَجْمَعِينَ»، فَأَقْرِكْ عَليّاً مِنَّا السَّلَامَ .

ثُمَّ عُرِجَ بِي إِلَى السَّمَاءِ السَّابِعَةِ. فَسَمِعْتُ الْمَلَائِكَةَ يَقُولُونَ: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي صَدَقَنا وَعْدَهُ. فَقُلْتُ: بِمَا ذَا وَعَدَكُمْ؟ قَالُوا: يَا رَسُولَ اللَّهِ لَمَّا خَلَقَكُمْ أَشْبَاحَ نُورٍ فِي نُورٍ مِنْ نُورِ اللهِ ، عُرِضَتْ عَلَيْنَا وَلَايْتُكُمْ فَقَبِلْنَاهَا، وَ شَكَوْنَا مَحَبَّتَكُمْ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ. فَأَمَّا أَنْتَ فَوَعَدَنَا بِأَنْ يُرِيَنَاكَ مَعَنَا فِي السَّمَاءِ وَ قَدْ فَعَلَ. وَ أَمَّا عَلِيٌّ فَشَكَوْنَا مَحَبَّتَهُ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ، فَخَلَقَ لَنَا فِي صُورَتِهِ مَلَكًا وَأَقْعَدَهُ عَنْ يَمِينِ عَرْشِهِ عَلَى سرير مِنْ ذَهَبٍ مُرَضَع بالدر وَالْجَوْهَرِ، عَلَيْهِ قُبَةٌ مِنْ لُؤْلُوَةٍ بَيْضَاءَ يُرَى بَاطِنُهَا مِنْ ظَاهِرِهَا وَ ظَاهِرُهَا مِنْ بَاطِنِهَا بِلَا دَعَامَةٍ مِنْ تَحْتِهَا وَلَا عِلَاقَةٍ مِنْ فَوْقِهَا. قَالَ لَهَا

ص: 167

صَاحِبُ الْعَرْشِ: قُومِي بِقُدْرَتِي، فَقَامَتْ فَكُلَّمَا اشْتَقْنَا إِلَى رُؤْيَةِ عَلِي، نَظَرْنَا إِلَى ذَلِكَ الْمَلَكِ فِي السَّمَاءِ. فَأَقْرِنْ عَلِيّاً مِنَّا السَّلَام﴾. (1)

روزی در منزل ام سلمه نزد پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم نشسته بودم، ایشان می فرمودند و من علیای می شنیدم که علی بن ابی طالب علیه السلام وارد شد. پس صورت ایشان از شادی دیدن برادر و عموزاده اش نورانی شد. پس او را در آغوش گرفت و بوسه ای بر میان دو چشمش زد. سپس به من رو کرد و فرمود: ای اباذر آیا این شخص را که بر ما وارد شد را آن گونه که باید می شناسی؟ ابوذر :گفت پس گفتم ای رسول خدا، او برادر تو و پسر عمویت و همسر فاطمه بتول و پدر حسن و حسین سرروان اهل بهشت است.

پس پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای اباذر او امام ،نورانی و نیزه بلند خداوند و در بزرگ خداوند است پس هر که خدا را ،خواهد از این در وارد شود. ای اباذر او برپادارنده عدل خداوند است و مدافع حریم خداوند و یاری کننده دین اوست و حجت خداوند است بر خلق .او همانا خداوند پیوسته با او بر خلق خویش در هرامتی که برای آن پیامبری فرستاده است احتجاج میکند ای اباذر، همانا خداوند عز وجل بر هر رکنی از ارکان عرش خویش هفتاد هزار فرشته گمارده که هیچ تسبیح و عبادتی ندارند مگر برای علی و شیعه او و نفرین بر دشمنان او.

ای ،اباذر اگر علی نبود، حق از باطل و مؤمن از کافر شناخته نمی شد و خداوند عبادت نمی شد زیرا او سرهای مشرکان را زد تا اسلام آوردند و خداوند عبادت شد و اگر این نبود هیچ ثواب و عقابی نبود و هیچ چیز او را از خداوند نمی پوشاند و حجاب نمی شد و او حجاب است و پوشش

سپس رسول خدا صلى الله عليه و سلم این آیه را تلاوت فرمود: ﴿شَرَعَ لَكُم مِّنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَ مَا وَصَّيْنَا بِهِ إِبْرَاهِيمَ وَ مُوسَى وَ عِيسَى أنْ أقِيمُوا الدّينَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِكِينَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ اللَّهُ يَجْتَبِي إِلَيْهِ مَن يَشَاءُ وَ يَهْدِي إِلَيْهِ مَن يُنِيبُ ﴾ (2) (از دین آن چه را به نوح سفارش کرده بود برای شما تشریع کرد و آن چه را به

ص: 168

تو وحی کردیم؛ و آن چه ابراهیم و موسی و عیسی را به آن توصیه نمودیم این است که دین را برپا دارید و در آن فرقه فرقه و گروه گروه نشوید. بر مشرکان دینی که آنان را به آن می خوانی گران است خدا هر کس را بخواهد به سوی این دین جلب کند، و هر کس را که به سوی او بازگردد هدایت می کند)

ای ،اباذر خداوند تبارک و تعالی در ملک و وحداینت یکتاست، پس بندگان مخلص خود را بر خود شناساند و بهشت را برایشان ارزانی داشت. پس هر که خواست هدایت کند ولایتش را به او شناساند و هر که خواست قلبش را نابود کند معرفت او (ولایت) را از او بازداشت ای اباذر او پرچم هدایت است و كلمه تقوی و ریسمان محکم و امام اولیاء من و نور هر که مرا اطاعت نمود و او کلمه ایست که خداوند بدان متقیان را ملزم .نمود پس هر که او را دوست بدارد مؤمن است و هر که او را دشمن بدارد کافر است و هر که ولایتش را ترک کند از گمراهان و گمراه کنندگان است و هر که ولایتش را انکار کند مشرک است.

ای اباذر منکر ولایت علی را در روز قیامت گنگ و کور و لال می آورند. در تاریکی های روز قیامت سرنگون شود در حالی که ندا می دهد افسوس بر آن چه در امر خداوند کوتاهی کردم و در گردنش طوقی از آتش است که آن طوق سیصد شعبه دارد که بر هر شعبه آن شیطانی است که بر چهره او آب دهان می اندازد، با ترشرویی از میان قبر خود به سوی آتش می رود

ابوذر :گفت :گفتم پدر و مادرم به فدایت باد ای رسول خدا، قلب مرا از شادی و سرور پر کردی، پس بیش تر بگو

پس گفت آری همانا هنگامی که مرا به آسمان دنیا عروج دادند یکی از فرشتگان اذان گفت و نماز را برپا داشت. پس جبرئیل علیه السلام از دست مرا گرفت و مرا به پیش برد و گفت ای محمد برای ملائکه نماز بخوان که شوقشان برتو طولانی شد. پس پیش نماز هفتاد صف از فرشتگان شدم که هر صفش از مشرق تا مغرب بود و عددشان را جز آفریدگارشان نمی داند پس هنگامی که نماز پایان یافت گروهی اندک از فرشتگان به سوی من آمده سلام کردند و گفتند ما را نزد تو حاجتی است. گمان کردم که از من شفاعت می خواهند. چون خداوند

ص: 169

مرا به شفاعت و حوض بر تمام پیامبران برتری داد پس گفتم: حاجت شما چیستای فرشتگان پروردگارم گفتند اگر به زمین بازگشتی سلام ما را به علی برسان و به او بگو که اشتیاق ما به او طولانی شده است. پس گفتم: ای فرشتگان پروردگارم آیا ما را آن چنان که باید می شناسید؟ پس :گفتند ای رسول خدا چگونه شما را نشناسیم در حالی که شما اولین آفریده پرورگارید. خداوند شما را به صورت شبح هایی از نور در نوری از نور خدا آفرید و برای شما جایگاهی در ملکوتش قرار داد تا او را تسبیح و تقدیس و تکبیر نمایید. سپس فرشتگان را از نورهای متعدد آفرید و ما بر شما می گذشتیم در حالی که خداوند را تسبیح و تقدیس و تكبير و تحمید و تهلیل می نمودید. پس ما نيز با تسبيح و تقديس و تحمید و تهليل و تكبير شما خداوند را تسبیح و تقدیس و تحمید و تهليل و تکبیر می کردیم پس هر چه از سوی خداوند فرو آید از جانب شماست. و هر آن چه به سوی پروردگار فرا رود از شماست. پس چگونه شما را نشناسیم؟!

سپس مرا به آسمان دوم عروج دادند پس فرشتگان سخنانی مانند سخنان فرشتگان پیشین گفتند. پس گفتم ای فرشتنگان پروردگارم، آیا ما را آن چنان که باید می شناسید؟ :گفتند چگونه شما را نشناسیم در حالی که شما برگزیدگان خلق خداوندید و گنجینه های علم او و ریسمان محکم و بزرگ ترین حجت و شمایید نزدیکان به خداوند و شمایید کرسی ها و پایه های علم پس سلام ما را به علی برسان

سپس مرا به آسمان سوم عروج دادند پس فرشتگان سخنانی مانند سخنان فرشتگان پیشین گفتند. پس گفتم ای فرشتنگان پروردگارم، آیا ما را آن چنان که باید می شناسید؟ :گفتند چگونه شما را نشناسیم در حالی که شما در مقام هستید و حجت بر دشمنان و بر جنبندگان روی زمین و فصل دهنده ،قضا و صاحب عصا، قسیم آتش در فردای قیامت و کشتی نجات که هر که سوارش شود نجات یابد و هر که روی بگرداند در قیامت در آتش است. شما ستون ها و ستاره های همه جهات .هستید. پس چرا شما را نشناسیم؟ پس به علی سلام ما را برسان.

ص: 170

سپس مرا به آسمان چهارم عروج دادند. پس فرشتگان سخنانی مانند سخنان فرشتگان پیشین گفتند. پس گفتم ای فرشتنگان پروردگارم، آیا ما را آن چنان که باید می شناسید؟ گفتند: چگونه شما را نشناسیم در حالی که شما درخت نبوتید و خانۀ رحمت و معدن رسالت و محل آمد و رفت ،ملائکه و جبرئیل از آسمان وحی را بر شما فروارد پس سلام ما را به علی برسان.

سپس مرا به آسمان پنجم عروج دادند پس فرشتگان سخنانی مانند سخنان فرشتگان پیشین گفتند. پس گفتم ای فرشتنگان پروردگارم، آیا ما را آن چنان که باید می شناسید؟ گفتند چگونه شما را نشناسیم در حالی که هر صبح و شام در عرش بر شما می گذریم که بر آن نوشته است: «لا إله إلا الله محمد رسول الله ، او را به علی بن ابی طالب تأیید نمود». پس دانستیم که علی ولیی از اولیاء خداوند تعالی است. پس سلام ما را به علی برسان

سپس مرا به آسمان ششم عروج دادند پس فرشتگان سخنانی مانند سخنان فرشتگان پیشین گفتند. پس گفتم ای فرشتنگان پروردگارم، آیا ما را آن چنان که باید می شناسید؟ گفتند چگونه شما را نشناسیم در حالی که خداوند بهشت فردوس را آفرید که بر در آن درختی است که برگی ندارد مگر آن که بر آن نوشته ای از نور است که در آن آمده است: «لا إله إلا الله محمد رسول الله و علی بن ابی طالب ریسمان محکم خداست و چشم خد است بر همه خلائق». پس سلام ما را به علی برسان

سپس مرا به .دادند پس شنیدم که فرشتگان می گفتند: مرا به آسمان هفتم عروج سپاس خدای را که وعده خویش را بجا آورد گفتم به شما چه وعده داده بود؟ :گفتند ای رسول خدا وقتی خداوند شما را به صورت شبح های نوری از نور خداوند خلق نمود ولایت شما بر ما عرضه شد و ما پذیرفتیم و محبت شما را به خداوند گله کردیم دربارۀ توبه ما وعده داده بود که تو را در آسمان به ما نشان دهد که نشان داد اما درباره علی محبتش را به خداوند گله نمودیم، پس برای ما فرشته ای به شکل او آفرید و او را در سمت راست عرش خود بر تختی از طلای که با نگین های در و گوهر آراسته شده نشاند و بر او گنبدی از مروارید سپید نهاد

ص: 171

که داخلش از بیرونش آشکار است و بیرونش از درون بی هیچ ستونی از زیر و هیچ آویزه ای از بالا و صاحب عرش به آن گنبد گفته: به قدرت من برپا شو، پس برپا شد. پس هر بار دلتنگ روی علی شدیم به آن فرشته در آسمان نگریستیم. پس سلام ما را به علی برسان.

وَالْقُوَّةِ، فَقُلْنَا لَا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ إِلَّا بِاللهِ العَلي العَظِيمِ، لِتَعْلَمَ الْمَلَائِكَةُ أَنَّهُ لَا حَوْلَ لَنَا وَلاقُوَّةَ إِلَّا بِاللهِ . فَلَمَّا شَاهَدُوا مَا أَنْعَمَ اللهُ بِهِ عَلَيْنَا وَأَوْجَبَهُ لَنَا مِنْ فَرْضِ الطَّاعَةِ، قُلْنَا الْحَمْدُ للهِ لِتَعْلَمَ الْمَلَائِكَةُ مَا يَحُقُّ اللَّهِ تَعَالَى ذِكْرُهُ عَلَيْنَا مِنَ الْحَمْدِ عَلَى نِعَمِهِ. فَقَالَتِ الْمَلَائِكَةُ الْحَمْدُ للهِ . فَبِنَا اهْتَدَوْا إِلَى مَعْرِفَةِ تَوْحِيدِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ تَسْبِيحِهِ وَ تَهْلِيلِهِ وَ تَحْمِيدِهِ.

ثُمَّ إِنَّ اللهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى خَلَقَ آدَمَ، فَأَوْدَعَنَا صُلْبَهُ وَ أَمَرَ الْمَلَائِكَةَ بِالسُّجُودِ لَهُ، تَعْظِيماً لَنَا وَ إِكْرَاماً . وَ كَانَ سُجُودُهُمْ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ عُبُودِيَّةٌ ، وَلِآدَمَ إِكْرَامًا وَ طَاعَةً لِكَوْنِنَا فِي صُلْبِهِ. فَكَيْفَ لَا تَكُونُ أَفْضَلَ مِنَ الْمَلَائِكَةِ ، وَ قَدْ سَجَدُوا لِآدَمَ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ. (1)

وَ إِنَّهُ لَمَّا عُرِجَ بِي إِلَى السَّمَاءِ، أَذَّنَ جَبْرَئِيلُ مَثْنَى مَثْنَى وَ أَقَامَ مَثْنَى مَثْنَى، ثُمَّ قَالَ لِي: تَقَدَّمْ يَا مُحَمَّدُ. فَقُلْتُ لَهُ: يَا جَبْرَئِيلُ أَتَقَدَّمُ عَلَيْكَ؟ قَالَ: نَعَمْ لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فَضَّلَ أَنْبِيَاءَهُ عَلَى مَلَائِكَتِهِ أَجْمَعِينَ وَ فَضَّلَكَ خَاصَّةً . فَتَقَدَّمْتُ، فَصَلَّيْتُ بِهِمْ وَلَا فَخْرَ.

فَلَمَّا انْتَهَيْتُ إِلَى حُجُبِ النُّورِ، قَالَ لِي جَبْرَئِيلُ: تَقَدَّمْ يَا مُحَمَّدُ وَ تَخَلَّفَ عَنِّي. فَقُلْتُ: يَا جَبْرَئِيلُ فِي مِثْلِ هَذَا الْمَوْضِعِ تُفَارِقُنِي؟ فَقَالَ: يَا مُحَمَّدُ! إِنَّ انْتِهَاء حَدِيَ الَّذِي وَضَعَنِي اللهُ عَزَّوَجَلَّ فِيهِ إِلَى هَذَا الْمَكَانِ، فَإِنْ تَجَاوَزْتُ احْتَرَقَتْ أَجْنِحَتِي بِتَعَدِي حُدُودِ رَبِّي جَلَّ جَلَالُهُ. فَرُخَ بِيَ النُّورَ زَخَّةٌ حَتَّى انْتَهَيْتُ إِلَى حَيثُ مَا شَاءَ اللهُ عَزَّ وَجَلَّ مِنْ عُلُوّ مُلكه....﴾ تا آخر حديث (2).

نبی اکرم فرمود: خداوند مخلوقی را که بهتر از من باشد و نزد او گرامی تر از من باشد نیافریده است. علیّ علیه السلام می گوید به پیامبر اکرم گفتم ای رسول خدا، تو برتری یا جبرئیل؟ فرمود ای علی! خداوند تعالى أنبياءِ مُرسَلین را بر ملائکه مقربین برتری داد و مرا بر جميع أنبیاء و رسولان فضیلت بخشید. و پس از من، اى على! برتری از آن تو و امامان پس از توست و فرشتگان خادمان ما و خادمان دوستداران ما هستند

ص: 173

ای علیّ! کسانی که عرش را حمل می کنند و کسانی که اطراف آنند، به واسطه ولایت ،ما حمد پروردگارشان را به جا می آورند و برای مؤمنان استغفار می کنند. ای علیّ! اگر ما نبودیم، خداوند، آدم و حوا و بهشت و دوزخ و آسمان و زمین را نمی آفرید و چگونه برتر از ملائکه نباشیم در حالی که در توحید و معرفتِ پروردگارمان و تسبیح و تقدیس و تهلیل او بر آن ها سبقت گرفته ایم. زیرا ارواح ما نخستین مخلوقات خداوند تعالی است و او ما را به توحید و تحمید خود گویا ،ساخت سپس ملائکه را آفرید. چون ارواح ما را در حالی که نور واحدی بود - مشاهده نمودند، آمر ما را بزرگ شمردند ما تسبیح او را گفتیم تا ملائکه بدانند که ما خلقی هستیم آفریده شده و خداوند از صفات ما منزّه است. بعد از آن ملائکه نیز تسبیح او را گفتند و خدا را از صفات ما تنزیه کردند.

و چون بزرگي شأن ما را مشاهده کردند تهلیل گفتیم، تا ملائکه بدانند که هیچ معبودی جز الله نیست و بدانند که ما بندگانی هستیم، نه خدایانی که بجای او، و یا در کنار او پرستیده شویم. و گفتند: ﴿لا إلهَ إِلَّا اللهُ﴾.

و چون بزرگي منزلت ما را مشاهده کردند خدا را تکبیر گفتیم تا ملائکه بدانند که خدا بزرگتر از آن است که بدورسند و منزلت او عظیم است. و چون عزّت و قوتی را که خداوند برای ما قرار داده است مشاهده کردند گفتیم: ﴿لا حَوْلَ وَلاقُوَّةَ اِلاّ بِاللّه الْعَلِّی الْعَظیمِ﴾ تا ملائکه بدانند که هیچ قدرت و قوتی جزبه واسطه خدا نیست، آن گاه ملائکه :گفتند: ﴿لا حَولَ ولا قُوَّهَ إلّا بِاللّهِ ﴾

و چون مشاهده کردند آن نعمتی را که خدا بر ما ارزانی داشته و طاعت ما را واجب شمرده است گفتیم: «الحمد لله» تا ملائکه بدانند خداوند به واسطه نعماتی که بر ما ارزانی داشته است حقوقی دارد و (پس از ما) ملائکه گفتند: الحمد الله . پس به واسطه ما به معرفت خداوند و تسبیح و تهلیل و تحمید او رهنمون شدند.

سپس خداوند آدم علیه السلام را آفرید و ما را در پشت او نهاد، و به ملائکه فرمان داد که به خاطر تعظیم و اکرام ما بدو سجده کنند. سجده آن ها برای خداوند عبودیت و بندگی و برای آدم اکرام و طاعت بود زیرا ما در صلب او بودیم؛ پس چگونه ما برتز از ملائکه نباشیم در حالی که همه آن ها به آدم سجده کردند.

ص: 174

و چون مرا به آسمان ها به معراج بردند، جبرئیل دو تا دو تا اذان و اقامه گفت سپس گفت: ای محمّد! پیش بایست گفتم ای جبرئیل! آیا برتوپیش بایستم؟ گفت آری زیرا خداوند پیامبرانش را و به خصوص تورا بر همه ملائکه برتری داده است. من پیش ایستادم و با ایشان نماز خواندم و هیچ فخری هم نیست

چون به حجاب های نور رسیدیم، جبرئیل علیه السلام گفت ای محمد! پیش برو، و از من .بازایستاد :گفتم ای جبرئیل آیا در چنین جایی از من جدا می شوی؟! گفت: ای محمد! این نهایتِ حدّ من است که خداوند برای من مقرر فرموده است و اگر از آن ،درگذرم به واسطه تجاوز از حدودی که پروردگارم مقرر فرموده است بالهایم خواهد سوخت و در نوری افکنده شدم افکنده شدنی تا بدان جا که خداوند از ملکوتش اراده فرموده بود رسیدم

فرشتگان این کارها را از من و علی آموختند و این در علم سابق خداوند بود که ملائکه از ما تسبیح و تهلیل را بیاموزند و هر چیز که خداوند را تسبیح و تکبیر و تهلیل گوید به آموزش من و علی علیه السلام است

امینی :گوید: علامه شرف الدین نجفی متن کامل این حدیث طولانی را در تأویل الآیات روایت کرده است (بنا بر نقل كنز الفوائد منتخب تأويل الآيات). (1)

ثُمَّ أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَى أَنْوَارَنَا أَنْ تُسَبِّحَ، فَسَبِّحْنا فَسَبَّحَت المَلائِكَةُ بِتَسْبِيحِنَا، وَلَوْلَا تَسْبِيحُ أَنْوَارِنَا مَا دَرَوْا كَيْفَ يُسَبِّحُونَ اللَّهَ وَلَا كَيْفَ يُقَدِّسُونَهُ.

ثُمَّ إِنَّ اللهَ خَلَقَ الْهَوَاءَ ، فَكَتَبَ عَلَيْهِ: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ، عَلِيٌّ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ وَصِيُّهُ بِهِ أَيَّدْتُهُ وَ بِهِ نَصَرْتُهُ». ثُمَّ خَلَقَ اللهُ الْجِنَّ فَأَسْكَنَهُمُ الْهَوَاءَ، وَ أَخَذَ الْمِيثَاقَ مِنْهُمْ لَهُ بِالرَّبُوبِيَّةِ وَ لِمُحَمَّدٍ صلى الله عليه و سلم بِالنُّبُوَّةِ وَ لِعَلِي بِالْوَلَايَةِ، فَأَقَرَّ مِنْهُمْ مَنْ أَفَرَ وَ جَحَدَ مَنْ جَحَدَ . فَأَوَّلُ مَنْ جَحَدَ إِبْلِيسُ لَعَنَهُ اللَّهُ، فَخُتِمَ لَهُ بِالشَّقَاوَةِ وَمَا صَارَ إِلَيْهِ .

ثُمَّ أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَى أَنْوَارَنَا أَنْ تُسَبِّحَ، فَسَبَّحَتْ . فَسَبَّحُوا بِتَسْبِيحِنَا، وَلَوْلَا ذَلِكَ مَا دَرَوْا كَيْفَ يُسَبِّحُونَ اللهَ . ثُمَّ خَلَقَ اللهُ الْأَرْضَ فَكَتَبَ عَلَى أَطْرَافِهَا: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِيٌّ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ وَصِيُّهُ، بِهِ أَيَّدْتُهُ وَ بِهِ نَصَرْتُهُ».

فَبِذَلِكَ يَا جَابِرُ! قَامَتِ السَّمَاوَاتُ بِلا عَمَدٍ، وَ ثَبَتَتِ الْأَرْضُ. ثُمَّ خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَى آدَمَ علیه السلام مِنْ أَدِيمِ الْأَرْضِ ، وَ نَفَخَ فِيهِ مِنْ رُوحِهِ، ثُمَّ أَخْرَجَ ذُرِّيَّتَهُ مِنْ صُلْبِهِ، فَأَخَذَ عَلَيْهِمُ الْمِيثَاقَ لَهُ بِالرُّبُوبِيَّةِ وَلِمُحَمَّدٍ بِالنُّبُوَّةِ وَ لِعَلِيَ بِالْوِلَايَةِ، أَقَرَّ مِنْهُمْ مَنْ أَقَرَّ وَجَحَدَ مِنهُم مَنْ جَحَدَ . فَكُنَّا أَوَّلَ مَنْ أَقَرَ بِذَلِكَ.

ثُمَّ قَالَ لِمُحَمَّدٍ: وَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي وَ عُلُو شَأْنِي، لَوْلَاكَ وَلَوْلَا عَلِيٌّ وَ عِتْرَتُكُمَا الْهَادُونَ الْمَهْدِيُّونَ الرَّاشِدُونَ ، مَا خَلَقْتُ الْجَنَّةَ وَلا النَّارَ وَلَا الْمَكَانَ وَلَا الْأَرْضَ وَلَا السَّمَاءَ وَلَا الْمَلَائِكَةَ وَلَا خَلْقاً يَعْبُدُنِي. يَا مُحَمَّدُ أَنْتَ حَبِيبِي وَ خَلِيلِي وَ صَفِتِي وَ خِيَرَتِي مِنْ خَلْقِي، أَحَبُّ الْخَلْقِ إِلَيَّ وَ أَوَّلُ مَنِ ابْتَدَأْتُ مِنْ خَلْقِي، ثُمَّ مِنْ بَعْدِكَ الصَّدِيقُ عَلِي بن أبي طالِبٍ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ وَصِيكَ ، بِهِ أَيَّدْتُكَ وَ نَصَرْتُكَ، وَ جَعَلْتُهُ الْعُرْوَةَ الْوُثْقَى وَ نُورَ أَوْلِيَائِي وَ مَنَارَ الْهُدَى ، ثُمَّ هَؤُلَاءِ الْهُدَاةُ الْمُهْتَدُونَ. مِنْ أَجْلِكُمْ ابْتَدَأْتُ خَلْقَ مَا خَلَقْتُ ، فَأَنْتُمْ خِيَارُ خَلْقِي فِيمَا بَيْنِي وَ بَيْنَ خَلْقِي. فَخَلَقْتُكُمْ مِنْ نُورِ عَظَمَتِي، وَاحْتَجْتُ بِكُمْ عَمَّنْ سِوَاكُمْ مِنْ خَلْقِي وَ جَعَلْتُكُمْ أُسْتَقْبَلُ بِكُمْ وَ أُسْأَلُ بِكُمْ. فَكُلُ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهِي وَأَنْتُمْ ،وَجْهِي لَا تَبِيدُونَ وَلَا تَهْلِكُونَ، وَلَا يَبِيدُ وَلَا يَهْلِكُ مَنْ تَوَلَّاكُمْ. وَ مَنِ اسْتَقْبَلَنِي بِغَيْرِكُمْ فَقَدْ ضَلَّ وَ هَوَى. وَ أَنْتُمْ [خِيَارُ] خَلْقِي وَ حَمَلَةٌ سِرِي وَ حُزَانُ عِلْمِي وَ سَادَةُ أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ أَهْلِ الْأَرْضِ.

ص: 178

ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى هَبَطَ إِلَى الْأَرْضِ فِي ظُلَلٍ مِنَ الْغَمَامِ وَالْمَلَائِكَةِ، وَ أَهْبَطَ أَنْوَارَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ مَعَهُ، فَأَوْقَفَنَا صُفُوفاً بَيْنَ يَدَيْهِ ، نُسَبِّحُهُ فِي أَرْضِهِ كَمَا سَبَّحْنَاهُ فِي سَمَائِهِ، وَ نُقَدِّسُهُ فِي أَرْضِهِ كَمَا قَدَّسْنَاهُ فِي سَمَائِهِ، وَ نَعْبُدُهُ كَمَا عَبَدْنَاهُ فِي سَمَائِهِ. فَلَمَّا أَرَادَ اللهُ إِخْرَاجَ ذُرِّيَّةِ آدَمَ علیه السلام لِأَخْذِ الْمِيثَاقِ مِنهُم بِالرَّبوبيَّة فَكُنَا أَوَّلَ مَن قَالَ بَلَى، عِنْدَ قَوْلِهِ: «أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ». ثُمَّ أَخَذَ الْمِيثَاقَ مِنْهُمْ بِالنُّبُوَّةِ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ لعَلِي علیه السلام بِالْوَلَايَةِ ، فَأَقَرَّ مَنْ أَفَرَوَجَحَدَ مَنْ جَحَدَ.

ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: فَنَحْنُ أَوَّلُ خَلْقٍ ابْتَدَأَ اللَّهِ ، وَ أَوَّلُ خَلْقٍ عَبَدَ اللَّهَ وَ سَبَّحَهُ ، وَ نَحْنُ سَبَبُ خَلْقِ الْخَلْقِ وَ سَبَبُ تَسْبِيحِهِمْ وَ عِبَادَتِهِمْ مِنَ الْمَلَائِكَةِ وَالْآدَمِنِينَ. فَبِنَا عُرِفَ اللهُ وَ بِنَا وُحِدَ اللهُ وَ بِنَا عُبِدَ اللهُ ، وَ بِنَا أَكْرَمَ اللَّهُ مَنْ أَكْرَمَ مِنْ جَمِيعِ خَلْقِهِ، وَ بِنَا أَثَابَ اللهُ مَنْ أَثَابَ وَ بِنَا عَاقَبَ مَنْ عَاقَبَ.

ثُمَّ تَلَا قَوْلَهُ تَعَالَى: ﴿وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُونَ وَإِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ﴾ (1) . وَ قَوْلَهُ تَعَالَى: ﴿قُلْ إِنْ كانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِينَ﴾. (2) فَرَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آله أَوَّلُ مَنْ عَبَدَ اللَّهَ وَأَوَّلُ مَنْ أَنْكَرَ أَنْ يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ أَوْ شَرِيكٌ، ثُمَّ نَحْنُ بَعْدَ رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه وآله

ثُمَّ أَوْدَعَنَا بَعدَ ذَلِكَ صُلْبَ آدَمَ علیه السلام، فَمَا زَالَ ذَلِكَ النُّورُ يَنْتَقِلُ مِنَ الْأَصْلَابِ وَالْأَرْحَامِ مِنْ صُلْبِ إِلَى صُلْبٍ. وَلَا اسْتَقَرَّ فِي صُلْبِ إِلَّا تَبَيَّنَ عَنِ الَّذِي انْتَقَلَ مِنْهُ انْتِقَالُهُ وَ شَرَّفَ الَّذِي اسْتَقَرَّفِيهِ، حَتَّى صَارَ فِي [ صُلْبِ] عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، فَوَقَعَ بِأُمّ عَبْدِ اللَّهِ فَاطِمَةَ، فَافْتَرَقَ النُّورُ جُزْءَيْنِ: جُزْءٌ فِي عَبْدِ اللهِ وَجُزْءٌ فِي أَبِي طَالِبٍ. فَذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿وَ تَقَلُّبَكَ فِي السَّاجِدِينَ﴾ (3) يَعْنِي فِي أَصْلَابِ النَّبِيِّينَ وَ أَرْحَامِ نِسَائِهِمْ. فَعَلَى هَذَا أَجْرَانَا اللهُ تَعَالَى فِي الْأَصْلَابِ وَالْأَرْحَامِ، حَتَّى أجرانا في أَوانِ عَصرِنا وَ زَمَانِنَا. فَمَن زَعَمَ أَنَا لَسنا مِمَّن جَرى فِي الأصلابِ وَالأَرْحَامِ وَ وَلَّدَنَا الْآبَاءُ وَالْأمْهَاتُ فَقَد كَذِبَ ﴾. (4)

ص: 179

حضرت باقر علیه السلام فرمود: خدا بود در حالی که هیچ چیز با او نبود، و نه معلومی بود و نه مجهولی. نخستین موجودی که آفرید محمد مصطفى عليه وآله بود. ما اهل بیت را با او آفرید از نور خود و عظمتش به صورت سایه ای سبز در مقابل خود نگاه داشت آن زمان که آسمان و زمین و شب و روز و خورشید و ماه وجود نداشت خدا بود. پس جدا نمود نور ما را از نور خدا، مانند پرتو خورشید از خورشید، ما او را تسبیح و تقدیس و ستایش می کردیم و عبادتی واقعی می نمودیم. بعد خدا اراده فرمود که مکان را بیافریند. آن را آفرید و بر مکان نوشت: ﴿لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اَللَّهِ عَلِیٌّ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ﴾ و وصی او است بوسیله علی پیامبر را تأیید و نصرت دادم».

سپس عرش را آفرید و بر شرادِقِ عرش همان جملات را نوشت. آن گاه آسمان ها را آفرید و بر اطراف آن همین کلمات را نوشت. بعد بهشت و جهنم را آفرید و بر آن ها نیز همین جملات را نوشت. سپس ملائکه را آفرید و آن ها را ساکن آسمان گردانید. آن گاه خداوند نفس خود را به آن ها معرفی نمود و از آن ها پیمان به ربوبیت برای خود و نبوت برای حضرت محمّد صلی الله علیه و اله و ولایت برای علی علیه السلام گرفت. ملائکه مضطرب شدند از این پیمان خداوند بر آن ها خشم گرفت و در حجاب شد. ملائکه هفت سال به عرش پناهنده شدند و از خدا تقاضا می کردند آن ها را از خشم خود پناه دهد و اقرار به پیمان خود می کردند و تقاضای رضا می نمودند. بعد از ،اقرار از آن ها راضی شد به واسطه همین ،اقرار آن ها را ساکن آسمان گردانید و به خدمت خویش اختصاص داد و برای عبادت آن ها را انتخاب نمود.

آن گاه خداوند دستور داد به انوارِ ما که تسبیح کنند. پس تسبیح گفتیم. سپس ملائکه با تسبیح ما تسبیح گفتند. اگر تسبیح انوارِ ما نبود، آن ها نمی دانستند چگونه خدا را تسبیح و تقدیس نمایند.

آن گاه خداوند هوا را آفرید و بر آن نوشت: ﴿لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اَللَّهِ عَلِیٌّ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ ﴾، وصی او است، بوسیله علی او را تأیید کردم و نصرت نمودم».

سپس جن را آفرید و آن ها را ساکن هوا نمود و از ایشان پیمان گرفت، برای خود به ربوبیت و برای محمّد به نبوت و برای علی به ولایت برخی اقرار کردند و

ص: 180

برخی انکار اولین کسی که انکار نمود ابلیس بود خدا او را لعنت کند کار او به شقاوت و وضعی که اکنون دارد منتهی گردید.

بعد خداوند امر کرد انوار ما تسبیح نمایند. تسبیح کردند. [جنیان ] به واسطه تسبیح ما تسبیح گفتند، در غیر این صورت نمی دانستند چگونه خدا را تسبیح کنند.

بعد خداوند زمین را آفرید و در اطراف آن نوشت: ﴿لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اَللَّهِ عَلِیٌّ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ ﴾ و وصی اوست که پیامبر را بوسیله او تأیید و نصرت کردم». به همین جهت ای جابر! - آسمان ها بدون پایه پا برجا است و زمین استوار است

سپس خداوند آدم علیه السلام را از پهن دشت زمین آفرید و در او از روح خود دمید. آن گاه ذریه او را از نهادش خارج کرد و از ایشان پیمان گرفت به ربوبیت خود و نبوت محمد و ولایت علی گروهی اقرار کردند و گروهی انکار

ما اولین گروهی بودیم که به این اقرار نمودیم. آن گاه به محمّد صلى الله عليه و سلم فرمود: «به عزّت و جلال و مقام والايم سوگند که اگر تو و علی و عترت هادی و مهدیّ و راهنمایت ،نبود بهشت و دوزخ و مکان و زمین و آسمان و ملائکه و هیچ موجودی را نمی آفریدم که مرا بپرستد ای ،محمد تو دوست و حبیب و صفیّ و برگزیده خلقِ من و محبوب ترین آن ها نزد منی و اولین کسی هستی که او را خلق کردم، سپس بعد از تو صدیق امیرالمؤمنین علی وصی ،تو را که به وسیله او تو را نصرت و تأیید نمودم و او را دستاویز محکم و روشنی بخش دوستان و چراغ راهنما قرار دادم آفریدم و پس از او این راهنمایان هدایت یافته را بواسطه شما آفریدم آن چه آفریدم. شما برگزیدگان خلق هستید شما را از نور عظمت خود افریدم و به شما احتجاج می کنم بر غیر شما شما را وسیله ای برای روی آوردن به من و درخواست کردن از من قرار دادم هر چیز نابود شونده است بجزوجه من و شما وجه منيد که نابود نمی شوید و هلاک نمی گردید و هر که شما را دوست بدارد نابود و هلاک نمی شود. هر که پیش من با محبت دیگری ،بیاید گمراه است و عمر خود را به هدر داده شما برگزیدگان خلق و حامل اسرار و گنجینه علم من و سرورِ اهل آسمان ها و زمین هستید».

ص: 181

آن گاه خداوند سایبانی از ابر و ملائکه بر زمین فرستادف و انوار ما اهل بیت را با آن فرو فرستاد و ما را در صف هایی در مقابل خود قرار داد او را در زمینش تسبیح می کردیم همان طور که در آسمان تسبیح می نمودیم و تقدیس می کردیم در زمین همچنان که در آسمان و او را می پرستیدیم به طوری که در آسمان می پرستیدیم. وقتی خداوند دودمان آدم را برای گرفتن پیمان ربوبیتش بیرون آورد، و گفت: «آیا من پروردگار شما نیستم؟»، ما اولین کسانی بودیم که گفت «آری».

سپس پیمان گرفت به نبوتِ محمد و ولایتِ علی پس گروهی اقرار کردند و گروهی انکار

حضرت باقر علیه السلام فرمود: پس ما اولین مخلوق خدا و اولین پرستنده و تسبیح کننده او بودیم. ما سبب آفرینش و موجب تسبیح و عبادتِ ملائکه و انسان ها بودیم و بوسيله ما خدا شناخته شد و به وحدانیت پرستش گردید و از میان خلق هر کس مقامی یافت به واسطه ما گرامی شد ما سبب پاداش برای پاداش گیران و کیفر برای تبهکاران هستیم

سپس این آیه را تلاوت نمود: ﴿وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُونَ وَإِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ﴾ (و ماییم که صف در صفیم و ماییم که تسبیح گویانیم) و آیه دیگر: «بگو اگر برای خدای رحمان فرزندی بود من خود نخستین پرستنده بودم»

پیامبر اکرم اولین کسی است که خدا را پرستش کرده و اول کسی است که منکر فرزند یا شریک داشتن خدا شده و ما پس از پیامبر اکرم قرار داریم.

سپس نور ما را در پشت آدم علیه السلام قرار داد. پیوسته این نور از پشت ها و رحم ها منتقل می گردید به پشتی و رحمی دیگر از هر پشتی که منتقل می شد کاملاً آشکارا بود که این ،نور دیگر از او منتقل شده و در پشت دیگری که قرار می گرفت، آثار شرافت در او آشکار می شد تا بالاخره به پشت عبد المطلب رسید و به رحم فاطمه مادر عبد الله منتقل شد. در این هنگام این نور به دو قسمت تقسیم :گردید یک قسمت در عبدالله قرار گرفت و قسمت دیگر در ابوطالب . این است تفسیر آیه قرآن: ﴿وَ تَقَلُّبَكَ فِي السَّاجِدِينَ﴾ (و گردش و حرکت تو را در میان سجده کنندگان) که ،منظور اصلاب پیامبران و رحم های زنان ایشان است بدین

ص: 182

طریق خداوند ما را در اصلاب و ارحام پدران و مادران جریان داد تا به این زمان رسید. پس هر که پندارد که ما در شمار کسانی نیستیم که در اصلاب و ارحام جریان داشته ایم و پدران و مادران ما را زاده اند، دروغ می گوید.

و تعالی فرموده است به یقین عذاب خواهم کرد هر گروهی را که معتقد به رهبری امامی باشد که از جانب من تعیین نشده، گرچه آن رعیت در واقع خودشان اشخاص خوبی باشند. و (از سوی دیگر) مورد محبت قرار خواهم داد هر رعیتی را که معتقد به امامت امام عادلی باشند که از جانب من تعیین شده باشد، گر چه آن مردم خوب و متقی نباشند

سپس به من فرمود: ای علی! تویی امام و جانشین پس از من جنگ با تو جنگِ با من و صلح با تو صلح با من است. تویی پدر دو نواده من، و همسر دختر من. از نژادِ تو است ائمه طاهرین. منم سرور انبیاء و تویی سید اوصیاء. من و تو از یک درختیم اگر ما نبودیم خداوند بهشت و جهنم و انبیاء و ملائکه را نمی.آفرید

:گفتم یا رسول الله پس ما از ملائکه برتریم؟ فرمود: یا علی ما بهتریم از تمام خلایق خدا در زمین و بهترین فرشتگان مقرب چگونه از آن ها بهتر نباشیم، با این که ما بر آن ها در معرفت و شناخت خدا و توحید سبقت گرفتیم. آن ها به وسیله ما خدا را شناختند و پرستیدند و راه خود را به سوی شناخت خدا یافتند یا علی تواز منی و من از تو تو برادر و وزیر منی

على علیه السلام در بعضی از خطبه هایش فرمود ما آل محمد انواری اطراف عرش بودیم. پس خداوند تعالی ما را به تسبیح گفتن امر کرد پس تبیح گفتیم و ملائکه با تسبیح ما، تسبیح گفتند. سپس ما را به زمین فروآورد. پس به ما امر کرد که تبسیح گوییم. پس تسبیح گفتیم و اهل زمین با تسبیح ما تسبیح گفتند. پس «ماییم که صف در صفیم و ماییم که تسبیح گویانیم».

امینی :گوید در کنز الفوائد نیز به نقل از ثقه ابن ،ماهیار حدیث را ذکر کرده است.

آنان که از ملائکه مقرب بالاترند؟

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود من و علی و فاطمه و حسن و حسین ما در سرادقِ ،عرش خدا را تسبیح می کردیم ملائکه از تسبیح ما به تسبیح مشغول شدند، دو هزار سال قبل از خلقت آدم وقتی خداوند آدم را آفرید به ملائکه دستور داد او را سجده کنند و این سجده نبود مگر برای .ما همۀ ملائکه سجده کردند به جز شیطان که امتناع ورزید خداوند فرمود: چه شد که سجده نکردی برای کسی که به دست خود او را آفریدم؟ تکبر ورزیدی یا از برتران بودی ؟ یعنی آن پنج نفری که نام آن ها در شرادقِ عرش نوشته شده است...

ص: 186

توضیح آن:

وقتی کلام باری تعالی را خطاب به حضرت داوود علیه السلام دیدیم که فرمود:

﴿كُنتُ كَنزاً مَخفيّاً فَأَحبَبتُ أَن أُعرَفَ فَخَلَقتُ الخَلقَ لِكَي أُعرَف﴾.

من گنجی پنهان بودم دوست داشتم که شناخته شوم، پس آفریدگان را آفریدم تا شناخته شوم.

و حقیقت مقتضای خلقت واضح شد که معروف و مشهود بودن خداوند است به صفات حسنه تا آثار آن صفات تحقق پیدا کند و دانستیم که وجود معرف برای خداوند از آغاز تا انجام خلقت ضرورت دارد و باید قبل از خلق و با خلق و بعد از خلق وجود داشته باشد و روشن شد که اسامی باری تعالی - از ذوات بشری و معرف های او که هیاکل قدسیه باشند در اطلاق این منصب الهی و تشریف سبحانی و تقیید آن، در درجات مختلفی قرار دارند؛ پس می بایست روز جمع و مشهودی قبل از پدید آمدن این دنیا وجود داشته باشد و مقتضی است که یک عالم عرض قبل از سفر انسان و سیر او در عوالم و قبل از آن که از محضر الهی مرخص شود و روحش از عوالم ملکوتی هبوط کند، موجود باشد

پس وجود روز تکلیفی، قبل از عالم خلق و شهود، برای تجلّی پروردگار بر ارواح بشری ، لازم است تا صُنعِ خود را به آن ها بنمایاند و خطابه خود را بر آن ها بازگوید و خود را به جمیع مردم با جلوه ای واحد بنمایاند. باید در آن عالم کسی را برگزیند که معرّفش باشد، پس آن گاه بر خلق ظاهر شود تا کسی را که پاک گردانیده و برگزیده به خلق معرفی کند آن گاه هر کدام از برگزیدگان را بر منصبش قرار دهد. این هنگام است که هر امام و معرف، نسبت به هویت رعیت خود و حقیقتِ ماهیت آن ها وقوف یابد و برای هر خلیفه ای از خلفای الهی امتش را با نام و حقیقتشان بشناساند، همچنان که امتِ خاتم انبیاء صلى الله عليه و سلم را بر حضرتش در روز میثاق عرضه کرد.

در این باره احادیثِ منصوص وارد شده است. از جمله احادیثِ زیر:

1. در كتاب المجالس شیخ مفید رحمه الله که به اسنادِ خود از پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم آورده

ص: 188

است که می فرماید:

﴿مُثِّلَتْ لِی أُمَّتِی فِی اَلطِّینِ حَتَّی نَظَرْتُ صَغِيرَهَا وَ كَبِيرَهَا - وَ نَظَرْتُ فِي السَّمَاوَاتِ كُلِّهَا، فَلَمَّا رَأَيْتُ، رَأَيْتُكَ يَا عَلِيُّ ، فَاسْتَغْفَرْتُ لَكَ وَ لِشِيعَتِكَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ﴾. تا آخر حديث. (1)

امّت من در عالم ،طین برای من تصویر شد تا این که کوچک و بزرگشان را دیدم. و در همه آسمان ها نظر افکندم چون خوب نگریستم - ای علی - تو را دیدم. پس برای تو و تمامی شیعیانت که تا روز قیامت می آیند، آمرزش طلبیدم

2. در بصائر الدرجات از پیامبر صلی الله علیه و آله، مسنداً آمده است که می فرماید:

﴿يَا عَلِيُّ، لَقَدْ مُثْلَتْ لِي أُمَّتِي فِي القِينِ، حَتَّى رَأَيْتُ صَغِيرَهُمْ وَ كَبِيرَهُمْ أَزْوَاحاً قَبْلَ أَنْ يَخلُقَ اللَّهُ الْأَجْسَادَ، وَ إِنِّي مَرَرْتُ بِكَ وَ بِشِيعَتِكَ فَاسْتَغْفَرْتُ لَكُم...﴾ تا آخر حديث (2)

رسول خدا فرمود: ای علی! امتم در گِل برایم مجسم شد، به طوری که کوچک و بزرگ آنان را دیدم روح هایی پیش از آن که خداوند پیکرشان را بیافریند. به راستی من برتو و شیعیان تو گذشتم و برای شما طلب آمرزش کردم

3. در بصائر به طرق عديده و مُسند آمده و نیز در مجالس شیخ مفید قدّس سرّه، به اسنادِ خویش از رسول خدا صلى الله عليه و سلم است که می فرماید:

﴿رَبِّي عَزَّوَجَلَّ، مَثَلَ أُمَّتِي فِي القِينِ، وَ عَلَّمَنِي أَسْمَاءَهُمْ كَمَا عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ كُلّها، فَمَرَّبِي أَصْحَابُ الرَّايَاتِ، فَاسْتَغْفَرْتُ اللهَ لَعَلي وَ شِيعَتِهِ﴾.

پروردگارم عزّ وجلّ، امتِ مرا در عالم طینت برایم مجسم کرد، و نام های ایشان را به من آموخت چنان که همۀ نام ها را به آدم آموخت آن گاه پرچمداران (خلفاء و زمامداران) بر من گذشتند. من برای علی و شیعیانش آمرزش خواستم.

فرات بن ابراهیم نیز در تفسیرش آن را روایت کرده است. (3)

ص: 189

4. در بصائر الدرجات مسنداً از امام باقر علیه السلام است که پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود:

﴿إِنَّ أُمَّتِي عُرِضَتْ عَلَيَّ عِنْدَ الْمِيثَاقِ﴾. (1)

به راستی امتم در میثاق بر من عرضه شد.

5. در بصائر الدرجات و الكافي مسنداً از امام باقر علیه السلام آمده است که می فرماید:

﴿إِنَّ اللهَ أَخَذَ مِيثَاقَ شِيعَتِنَا بِالْوَلَايَةِ لَنَا وَهُمْ ذَرٍّ، يَوْمَ أَخَذَ الْمِيثَاقَ عَلَى الذَّرِ وَالْإِقْرَارَ لَهُ بِالرُّبُوبِيَّةِ وَ لِمُحَمَّدٍ صلى الله عليه و سلم بِالنُّبُوَّةِ. وَعَرَضَ اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و سلم أُمَّتَهُ فِي الدِّينِ وَ هُمْ أَظِلَّةٌ. وَ خَلَقَهُمْ مِنَ الطَّيئَةِ الَّتِي خُلِقَ مِنْهَا آدَمُ. وَ خَلَقَ اللَّهُ أَزْوَاحَ شِيعَتِنَا قَبْلَ أَبْدَانِهِمْ بِأَلْفَيْ عَامٍ، وَ عَرَضَهُمْ عَلَيْهِ وَ عَرَفَهُمْ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و سلم وَ عَرَّفَهُمْ عَلِيّا، وَ نَحْنُ نَعْرِفُهُمْ فِي لَحْنِ الْقَوْل﴾. (2)

خدا از شیعیان ما پیمانِ ولایت گرفت در حالی که ذره بودند، روز پیمان گرفتن و نیز برای ربوبیت خود و نبوت محمد صلی الله علیه و آله اقرار گرفت امتِ محمد صلی الله علیه و آله را در گل در حالی که ظلال (سایه ها) بودند بر حضرتش عرضه کرد و آن ها را از طینتی آفرید که آدم را از آن آفرید و ارواح شیعیان ما را پیش از بدن هاشان به دو هزار سال، خلق کرد. و آن ها را به پیامبر عرضه داشت و آن ها را به رسول خدا صلى الله عليه و سلم و به علی صلی الله علیه و آله شناساند و ما آنان را در لحن گفتار می شناسیم

6. در بصائر از رسول گرامی صلی الله علیه و آله است که می فرماید:

﴿مُثْلَ لِي أُمَّتِي فِي الطِينِ وَ عُلِّمْتُ الْأَسْمَاءَ كَمَا عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا، وَ رَأَيْتُ أَصْحَابَ الرَّايَاتِ فَكُلَّمَا مَرَرْتُ بِكَ يَا عَلِيٌّ وَ بِشِيعَتِكَ اسْتَغْفَرْتُ لَكُمْ﴾. (3)

خدا امت مرا در گل برایم مجسم کرد و نام های ایشان را به من آموخت، چنان که همۀ نام ها را به آدم ،آموخت، آن گاه پرچمداران (خلفاء و زمامداران) را دیدم پس هر چه ای علی برتوو شیعیانت ،گذشتم، برایتان آمرزش خواستم.

ص: 190

7. در همان کتاب مُسنداً از امام رضا علیه السلام است که می فرماید:

﴿قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرِ علیه السلام: إِنَّ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه و سلم مُلَتْ لَهُ أُمَّتُهُ فِي الطِينِ، فَعَرَفَهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَسْمَاءِ آبَائِهِمْ وَ أَخْلَاقِهِمْ وَ حَلَّاهُمْ. قَالَ: قُلْنَا لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ جَمِيعُ الْأُمَّةِ مِنْ أَوَّلِهَا إِلَى آخِرِهَا؟ قَالَ: هَكَذَا قَالَ أَبُو جَعْفَرِ علیه السلام﴾

امام باقر علیه السلام فرمود: امتِ رسول خدا صلى الله عليه و سلم را در گل به او نشان دادند، پس آنان را به نام خودشان و نام پدرانشان و اخلاقشان شناخت به او گفتیم فدایت شوم تمام امت از اول تا آخر؟ راوی گفت: امام باقر علیه السلام همین گونه فرمود.

در همان کتاب به طرق دیگری نیز ذکر شده است. (1)

بدین سان در خلقتِ نخست ، ارواح بشری مُمثَل گردید، و برائمه معصومین علیهم السلام عرضه عالم سلام و شناسانده شد. پس آنان مُحبّ را از مبغض با نامشان و نام پدرانشان و اخلاقشان، شناسایی کردند اخبار وارده زیادی از خاندانِ علم و عصمت علیهم السلام دلالت بر این مطلب دارد به گونه ای که فقط در بصائر الدرجات بیش از ده حدیثِ مُسنَد در این باب آورده است. (2)

خود را متجلّی نمی ساخت و خطاب خود را به گوش ذرّات بشری و ارواح نورانی انسانی، قبل از فرو آمدن به این عالم و آمیخته شدن با اجزاء زمینی و ملکی نمی رسانید، هیچ أحدى نبود که خداوندگار خود را بشناسد. همچنین اگر ارواح بشري ملکوتی همراه با شناختِ خالق و شناختِ معرّف های او و حُكّام و خُلَفایش، از محضر الهی مرخّص نمی شدند هیچ بشری نمی دانست که خالق و رازق او کیست

دور می گردد و با روح الیقین آرامش می یابد و با آن چه جاهلان از آن وحشت دارند انس می یابد و آن چه را خوش گذرانان سخت می دانند آسان می یابد؛ آن گاه معارفی برای او دستیاب می شود که به جز او به کسی نمی رسد و عوالم قُدسیه ای بر او کشف می شود که بر دیگری کشف نخواهد شد و با چشم دل چیزهایی را می بیند که دیگر چشم ها توانایی دیدن آن را ندارند و با گوش قلب می شنود آن چه را که دیگران نمی شنوند و با حواش روحیّ خود چیزهایی را درک می کند که با حواس ظاهري بشری و عنصری ، قابل درک نیست این آیه همین مطلب را می رساند

﴿كَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقِينِ * لَتَرَوُنَّ الْجَحِيمَ ثُمَّ لَتَرَوُنَّهَا عَيْنَ الْيَقِين﴾ . (1)

چنین نیست همانا اگر علم الیقین بدانید البته جهنم را خواهید دید. سپس به چشم یقینش خواهید دید.

همین گونه است عکس قضیه؛ یعنی هر چه شوقِ نفس و رغبت و میل آن به عالم سفلی فزونی یابد و با حیاتِ دنیا آرامش گیرد، حزب شیطان و سپاه نفس در معرکه قلب ،انسان پیروز گردد و تاریکی های نفسانی یکی بر دیگری بر او چیره شوند و روح با صفات نفسانی و حیوانی و وحشی تیره گشته و به اخلاقِ نفوس زمینی متخلق می شود و با تاریکی ها صفاتِ ،آن مُکدر می شود و با حکومتِ نفس براو، حواس [باطني ] او از کار می افتد، قلب می میرد چشم او نابینا و بصیرت او ضعیف و گوش او ناشنوا می گردد، در تاریکی ها غوطه ور می شود و از ذکرِ خدا باز می ماند. در این جاست که انسان از عوالم روحي والا و معارفِ ملكوتي الهى و کمالاتِ روحانی راستین دور گشته و دیگر از آیات بهره ای نمی برد مصداق «صُمٌّ بُكم عُمي» (گنگ ها و لال ها و کوران) می شود که اولیاءش طاغوتند و او را از نور به تاریکی ها می برند

پس تکلیفِ اولیه در عالمِ اَظِلّه و تَجَرِّدِ اَرواح و ذرّاتِ عقلی بشری از تاریکی های جسمانی مناسب تر و شایسته تر است (از این که چنین نباشد)! و تجلی پروردگار بر آن ها و گرفتن میثاق و اقرار از آن ها و این که خود را مستقیماً و بدون واسطه به آنان معرفی کند، پیش از آن که انوار ،روح با طینت جسمانی و تاریک، کدر شود، بهتر و شایسته تر است.

ص: 193

پس عقل اقتضا می کند بر وجود روزی برای تکلیف و عالمی برای عرض و جمع، که پروردگار بر ارواح عقلیه بشریه در هیاکل ذریه تجلی کند و خود را به آن ها بشناساند و صنع خود را به آن ها نشان دهد معرّف های خود را در حال نورانیت و صفای آن ارواح معرفی کند؛ تا با بصیرت تامه هر که بخواهد هلاک شود و هر که بخواهد حیات را برگزیند. آن گاه مبدأ روحي ،انسانی بر مقتضای منتها و مرجعش خواهد بود. و مبدأ و غایت باهم یکی می شود چنان که از خداوند و به خداوند، خواهد بود.

اگر آن عالم وجود نمی داشت و افرادِ بشر معارف الهی را در روزگار سابق، در همان حال نورانیت و تجرد کسب نمی کردند هیچ احدی نمی دانست که پروردگار و خالقش کیست و او را با اوصاف جلالیه و جمالیه و اکرامیه نمی شناخت.

3. در کتاب علل الشرائع از زراره از امام باقر علیه السلام آمده است:

﴿لَوْلَا ذَلِكَ لَمْ يَدْرِ أَحَدٌ مَنْ خَالِقُهُ وَلَا مَنْ رَازِقُه﴾.

اگر چنین ،نبود هیچ کس نمی دانست چه کسی خالق و رازق اوست.

4. در تفسیر علی بن ابراهیم [ ج 1 ص 248] از امام صادق علیه السلام نقل شده:

﴿لَوْلَا ذَلِكَ لَمْ يَدْرِ أَحَدٌ مَنْ خَالِقُهُ وَ رَازِقُه﴾ .

اگر چنین نبود هیچ کس نمی دانست چه کسی خالق و رازق اوست.

5. از امام صادق علیه السلام آمده است که می فرماید:

﴿فَتَبَتَتِ الْمَعْرِفَةُ في قُلُوبِهِم وَ نَسُوا الْمَوْقِفَ وَ يَذَكَّرُونَهُ يَوماً، وَلَوْلَا ذَلِكَ لَمْ يَدْرِ أَحَدٌ مَنْ خَالِقُهُ وَ رَازِقُه﴾ (1)

معرفت در دل های ایشان ثابت گشت و آن جایگاه را فراموش کردند و آن را روزی به یاد خواهند آورد. و اگر چنین نبود هیچ کس خالق و رازق خویش را نمی شناخت.

6. از زراره از امام باقر علیه السلام نقل شده که فرمود:

﴿لَوْلَا ذَلِكَ لَمْ يَعْلَمُوا إِذَا سُئِلُوا مَنْ رَبُّهُمْ وَ مَنْ رَازِقُهُم﴾ (2)

اگر چنین نبود هنگامی که از آن ها درباره پروردگار و رازقشان پرسیده شود چیزی نمی دانند

7. همچنین از ایشان است که می فرمایند:

﴿لَوْلَا ذَلِكَ لَمْ يَعْلَمُوا مَنْ رَبُّهُمْ وَلَا مَنْ رَازِقُهُمْ﴾ (3)

اگر چنین نبود نمی دانستند چه کسی پروردگار و رازق آنان است

8. از زراره از امام صادق علیه السلام است که می فرماید:

﴿أَثْبَتَ الْإِقْرَارَ فِي صُدُورِهِمْ وَلَوْلَا ذَلِكَ مَا عَرَفَ أَحَدٌ خَالِقَهُ وَ لَا رَازِقَهُ﴾ (4)

اقرار در سینه آنان ثابت شد و اگر چنین نبود کسی خالق و رازق خود را نمی شناخت.

ص: 195

این احادیث را در جای خود مُسنداً و به صورت کامل ذكر خواهيم كرد إن شاء الله .

خلاصه این که: شناختِ انسان از پروردگار و خالق و رازق خویش، منوط است به تجلي پروردگار بر او که خداوند، صُنع و نَفس خود را با مظهرِ مِثالی خویش به او نشان دهد. این هدفِ والا در این عالم سفلی حاصل نمی شود زیرا رؤیتِ خداوند متعال و درک تجلّی او با حواس ظاهری بشری و احساساتِ نَفساني مُلکی ممکن نیست (1) ؛ بلکه مظاهر مثالي الهی را با حواش روحی درک می کند و با مَشاعِرِ باطنی آن را می بیند. این هدف زمانی میسر می گردد که در عالم ملکوت اعلی، با تجرد روح و صفا و نورانیت آن ، سیر کنیم.

در مورد رؤیتِ پروردگار در خَلقِ اوّل ، در روایتی اشاره شده که شیخ صدوق در کتاب التوحید به اسنادِ خود از ابی بصیر از امام صادق علیه السلام آورده که می فرماید:

﴿قُلْتُ لَهُ: أَخْبِرْنِي عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ هَلْ يَرَاهُ الْمُؤْمِنُونَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ؟ قَالَ: نَعَمْ وَ قَدْ رَأَوْهُ قَبْلَ يَوْمِ الْقِيَامَةِ. فَقُلْتُ: مَتَى؟ قَالَ: حِينَ قَالَ لَهُمْ: أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلي. ثُمَّ سَكَتَ سَاعَةً، ثُمَّ قَالَ: وَ إِنَّ الْمُؤْمِنِينَ لَيَرَوْنَهُ فِي الدُّنْيَا قَبْلَ يَوْمِ الْقِيَامَةِ، أَلَسْتَ تَرَاهُ فِي وَقْتِكَ هَذَا؟ قَالَ أَبُو بَصِيرِ: فَقُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ، فَأُحَدِّثُ بِهَذَا عَنْكَ ؟ فَقَالَ: لَا، فَإِنَّكَ إِذَا حَدَّثْتَ بِهِ فَأَنْكَرَهُ مُنْكِرْ جَاهِلٌ بِمَعْنَى مَا تَقُولُهُ، ثُمَّ قَدَّرَ أَنَّ ذَلِكَ تَشْبِيهُ ، كَفَرَ وَلَيْسَتِ الرُّؤْيَةُ بِالْقَلْبِ كَالرُّؤْيَةِ بِالْعَيْنِ. تَعَالَى اللَّهُ عَمَّا يَصِفُهُ الْمُشَيِّهُونَ الْمُلْحِدُونَ». (2)

ابو بصیر گوید: به حضرت صادق علیه السلام گفتم مرا خبرده که آیا مؤمنان خداوند را عزّوجلّ، در روز قیامت می بینند؟ فرمود: آری و پیش از روز قیامت او را دیده اند. عرض کردم: در چه زمان؟ فرمود: در هنگامی که به ایشان فرمود: ﴿أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلی﴾ (یعنی: آیا نیستم پروردگار شما؟ گفتند: آری). پس حضرت ساعتی ساکت شد. بعد از آن :فرمود مؤمنان نیز در دنیا پیش از روز قیامت او را می بینند آیا تو چنان نیستی که در همین وقت او را ببینی؟

ص: 196

:گفتم فدایت شوم من این کلام را از حضرتت نقل کنم؟ فرمود: نه، زیرا تو هرگاه این مطلب را نقل کنی آن گاه منکری جاهل آن را انکار کند، و بعد از آن پندارد که این تشبیه است کافر شود (باید دانست که) دیدن به دل چون دیدن به چشم نیست خدا برتر است از آن چه اهل تشبیه و الحاد، او را وصف می کنند.

خلاصه این مباحث مفصّل آن که خداوند تبارك و تعالى خلق را آفرید تا شناخته شود. اما شناختی که مقتضای خلقت است به دست نمی آید جزبا تجلی خداوند متعال که نفس خویش را با مظهر ،مثالی بر خلق ارائه کند و خود را با خطاب خویش بشناساند؛ و آن ممکن نمی گردد مگر این که آرواح بشری در حال نورانیت و مجرد از پرده های تاریک باشند. پس ضرورةً وجودِ عالمی پیش از این عالمِ مُلکی لازم می شود که اگر نمی بود، هیچ احدی پروردگار و رازق خویش را نمی شناخت.

هرچه از معارف و علوم الهی می بینیم قطعاً از برکات معرفتی است که در عالم اظلّه از خلق اول به دست آمده و در دل ها استوار شده که در احادیث به آن اشاره شده، علاوه بر آن چه از باقر اهل بیت و صادق اهل بیت علیهم السلام در اخبارشان روایت شده است که می فرمایند:

﴿فَثَبَتَتِ الْمَعْرِفَةُ وَ نَسُوا الْمَوْقِفَ وَ سَيَذَكُرُونَهُ يَوماً﴾ (1)

معرفت استوار شد و جایگاه را از یاد بردند و روزی به یاد خواهند آورد.

مضمونِ احادیث این است که خداوند معرفت حاصله از خلقتِ آغازین را در دل هاشان استوار کرد که این خود، اصل معرفت است و فطرتی است که مردم را بر آن سرشته اند. و این از صنع خدا است که مردم را در آن صنعی نیست.

این معرفت ضروری ،فطری، همان است که مورد نظر این آیه قرآن است:

﴿وَ لَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ﴾ (2)

اگر از آن ها بپرسی چه کسی آسمان ها و زمین را آفریده است؟ همانا خواهند گفت: خدا.

ص: 197

اقرار و توحید و اسلامی که در این دنیا دیده می شود چیزی نیست جز آثار همان شناختِ اکتسابی حاصله از جلوه اول که بر ارواح بشری نوشته شده و پی آمدهای همان فطرتی است که انسان ها بر آن سرشته شده اند و صورت پذیری های گوناگون و آلودگی های آشکاری که بین افراد بشر دیده می شود ظهور همان اقراری است که در روز میثاق با اختیار خود داده اند.

لذا بعضی از آن ها مؤمن و سعیدند که هیچ اشکالی بر آنان وارد نیست

﴿أُولَئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمَانَ﴾ (1)

خدا بر دلشان رقم ایمان زده است

پس خداوند آرامش خود را بر پیامبرش و بر مؤمنان فرو فرستاد و کلمه تقوی را برای آن ها قرار داد که شایسته آن هستند. (2) اما بعضی دیگر کافر و شقیّ هستند که ایمان نمی آورند جزبه آن چه از قبل و در روز میثاق دروغ شمرده بودند. اینان مانند هم نیستند چنان که در احادیث شریفه وارد شده است. (3)

پس میثاق استوار بر قلب ها و پیمان حک شده بر آن ها مانند بذرها و دانه های منتشر شده بر زمین قلب در این زندگی دنیوی است که همان مزرعه آخرت است، و این زندگانی حاضر و حیات دنیوی وسیله تربیت و رشد و نمو صلاح و فساد آن است؛ دانۀ ایمان با آبیاری قلب به طاعات و حسنات، روز به روز رشد می یابد، و پاکسازی آن از معاصی و تطهیر آن از اخلاق نکوهیده و آلودگی های نفسانی، همانند زیر و رو کردن زمین و پاکسازی آن از سنگریزه ها و خارها و گیاهان خبیثی است که مانع رشد دانه ها و سبب فَسادِ آن می شوند تا روزی که نوبت درو کردن زمین فرا رسد. همانند درختی که قرآن وصف می کند

ص: 198

﴿كَشَجَرَةٍ طَيْبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتُ وَ فَرْعُهَا فِي السَّمَاءِ تُونِ أُكْلَهَا كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّهَاء﴾. (1)

چون درختی پاک که ریشه اش در زمین استوار و شاخه هایش در آسمان است به فرمان خدا هر زمان میوه خود را می دهد

پس همانا خداوند آرامش را بر دل های مؤمنان فرو آورد تا ایمان و یقینشان افزون شود. (2)

همین گونه است دانه انکار و بذر ،کفر که در دل های منکران و کافران کاشته شده است که در این ،زندگی به مرور ایام رشد یافته و با آبیاری زمینش به وسیله گناهان و بدی ها روز به روز قد برافراشته و پیوسته بر شاخه های آن افزوده می شود و با وزش هواهای نفسانی پربارتر می گردد، تا آن که تمامی قلب را می پوشاند و آلودگی اش بر آن چیره می شود، تا به وقتِ درو برسد و مصداق آیه شریفه شود

﴿كَشَجَرَةٍ خَبِيثَةٍ اجْتُنَّتْ مِن فَوْقِ الْأَرْضِ﴾. (3)

چون درختی ناپاک ،است که ریشه در زمین ندارد (و بر پا نتواند ماند).

﴿إِنَّهَا شَجَرَةً تَخْرُجُ فِي أَصْلِ الْجَحِيمِ طَلْعُهَا كَأَنَّهُ رُءُوسُ الشَّيَاطِينِ فَإِنَّهُمْ لَاكِلُونَ مِنْهَا فَمَالِئُونَ مِنْهَا الْبُطُونَ ثُمَّ إِنَّ لَهُمْ عَلَيْهَا لَشَوْبًا مِنْ حَمِيمٍ ثُمَّ إِنَّ مَرْجِعَهُمْ لَإِلَى الْجَحِيمِ﴾ (4)

درختی است که از اعماق جهنم میروید میوه اش همانند سرشیاطین است دوزخیان از آن می خورند و شکم انباشته می سازند و بر سر آن آمیزه ای از آب سوزان می نوشند سپس بازگشتشان به همان جهنم .است

تحقیق و بررسی این مطلب در آینده خواهد آمد إن شاء الله .

پوشیده نماند که تطابق خوشبختی و بدبختی ای که انسان (در عالم ذر) برمی گزیند، با اختیار تامّی که در زندگی دنیا دارد، هیچ منافاتی ندارد.

ص: 199

اتحاد اَمرِ مُکلَّف در دو عالم تکلیف - یعنی ذرّ اول و شُهود دوم - نه اختیار را از انسان سلب میکند و نه موجب جبر می گردد.

همچنین باید دانست که اگر وجود خلقِ اول و تجلی پروردگار بر تمام ذرات ارواح بشری - که از پشت پدرشان خارج شدند - نمی بود و اگر خداوند کلام خود را به گوششان نمی رساند و آنان را به فرمان خود نمی آزمود و اگر افراد بشر را قبل از ورودشان به این دنیا آزمون توحید و ولایت امتحان نمی کرد و از ارواح ملکوتی انسانی که از پلیدی های جسمانی و ملکی قبل از هبوط به این عالم جسمانی و تاریک شدنشان با تاریکی اجزاء عنصری مجرد بود عهد و میثاق نمی گرفت پس هیچ وجه وجیهی برای شرافت دادنِ معرف ها بر مردم برای خلافتِ الهی و شایستگی آنان برای ولایتِ حق بر دیگران و برتری آن ها نسبت به دیگران نمی بود همچنین برتری دادنِ رتبهٔ بعضی از خلفای خدا بر دیگران، در این دنیا وجه وجیهی نداشت و بعضی از پیامبران و اوصیاء بر دیگران در شرافت و افتخار برتری نداشتند

خودش و مظهری بر صفاتش قرار داد و فرمود:

﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَ نُوحًا وَ آلَ إِبْرَاهِيمَ وَ آلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾. (1)

خدا آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر جهانیان برتری داد.

﴿يَا مُوسَى إِنِّي اصْطَفَيْتُكَ عَلَى النَّاسِ بِرِسَالَاتِي وَ بِكَلامِي﴾ (2)

ای موسی من تو را به پیام هایم و سخن گفتنم از میان مردم برگزیدم.

﴿وَ لَقَدِ اصْطَفَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا وَ إِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ﴾ (3)

ابراهیم را در دنیا برگزیدیم و او در آخرت نیز از شایستگان است.

سپس بعضی از خلفای خود را بر دیگران برتری بخشید و بین آنان مراتبی با اطلاقِ منصب «ولایت» و تقیید آن قرار داد و فرمود:

﴿تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ مِنْهُم مَّن كَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ ﴾. (4)

بعضی از آن پیامبران را بر بعضی دیگر برتری دادیم. خدا با بعضی سخن گفت و بعضی را به درجاتی برافراشت

و مراد از رسولی که برتری داده همان محمّد صلى الله عليه و سلم است که او را بر تمام انبیاء برتری بخشید. بی شک برتری پیامبران بر سایر افرادِ بشر فقط بر اساس قابلیت و اولویت آن ها بر دیگران به طاعت و معرفت است و گزینشی بی سبب نیست.

همین گونه برتری بخشیدن بعضی از پیامبران و اوصیاء بر بعضی دیگر و اختلاف در مراتب و درجاتشان فقط برحَسَب اختلاف در مزیت های نفسانی و فضائلی است که آن ها کسب کرده اند و بر مبنای تفاوت درجات آن ها در صفات قدسیه و نزدیکی و قُرب آن ها به حضرت الهی به حسب طاعت و انقیاد آن ها است و گرنه انسان ها در ذات، همگونند و در صورت و هیئت مانند هم و در اصل و ماده و نسب متحد هستند. و هیچ برتری و مزیتی نسبت به هم و هیچ شرافتی بر دیگری ندارند زیرا همگی در نَسب واحدند همه

ص: 201

به آدم و حوا نسبت دارند و همه فرزندان آدم هستند همه از خاک آفریده شده اند و این مشت های خاک هیچ فضیلتی نسبت به یکدیگر ندارند.

در این جا چهار حدیث نقل می شود

1. شیخ طبرسی در الاحتجاج حدیثی طولانی از امام صادق آورده است که به پرسش های متعدد یک زندیق پاسخ داده است.

﴿قَالَ: فَمَا بَالُ وُلْدِ آدَمَ فِيهِمْ شَرِيفٌ وَ وَضِيع؟ قَالَ: الشَّرِيفُ الْمُطِيعُ وَالْوَضِيعُ الْعَاصِي. قَالَ: أَلَيْسَ فِيهِمْ فَاضِلٌ وَ مَفْضُولٌ ؟ قَالَ: إِنَّمَا يَتَفَاضَلُونَ بِالتَّقْوَى. قَالَ: فَتَقُولُ إِنَّ وُلْدَ آدَمَ كُلَّهُمْ سَوَاءٌ فِي الْأَصْلِ لَا يَتَفَاضَلُونَ إِلَّا بِالتَّقْوَى؟ قَالَ: نَعَمْ، إِنِّي وَجَدْتُ أَصْلَ الْخَلْقِ التُّرَابَ، وَالْأَبَ آدَمَ وَالْأَمْ حَوَّاءَ ، خَلَقَهُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ وَهُمْ عَبِيدُهُ . إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ اخْتَارَ مِنْ وُلْدِ آدَمَ أُناساً طَهَّرَ مِيلَادَهُمْ وَ طَيَّبَ أَبْدَانَهُمْ وَ حَفِظَهُمْ فِي أَصْلَابِ الرِّجَالِ وَ أَرْحَامِ النِّسَاءِ ، أَخْرَجَ مِنْهُمُ الْأَنْبِيَاءَ وَالرُّسُلَ؛ فَهُمْ أَزْكَى فُرُوعَ آدَمَ . ما فَعَلَ ذَلِكَ إِلَّا لِأَمْرِ اسْتَحَقُوهُ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ، وَلَكِنْ عَلِمَ اللهُ مِنْهُمْ حِينَ ذَرَأَهُمْ أَنَّهُمْ يُطِيعُونَهُ وَ يَعْبُدُونَهُ وَلَا يُشْرِكُونَ بِهِ شَيْئاً فَهَؤُلَاءِ بِالطَّاعَةِ نَالُوا مِنَ اللَّهِ الْكَرَامَةَ وَالْمَنْزِلَةَ الرَّفِيعَةَ عِنْدَهُ ، وَهَؤُلَاءِ الَّذِينَ لَهُمُ الشَّرَفُ وَالْفَضْلُ وَالْحَسَبُ، وَ سَائِرُ النَّاسِ سَوَاءٌ. أَلَا مَنِ اتَّقَى اللَّهَ أَكْرَمَهُ، وَ مَنْ أَطَاعَهُ أَحَبَّهُ، وَ مَنْ أَحَبَّهُ لَمْ يُعَذِّبْهُ بِالنَّار...﴾. تا آخر حديث. (1)

:پرسید چرا میان فرزندان آدم شریف و فرومایه به وجود آمده ؟ فرمود: شریف فردِ مطیع است و فرومایه فردِ گناهکار.

:پرسید مگر میانشان برتر و فروتر نیست؟ فرمود ملاک برتری تقوا و پرهیزکاری است.

پرسید: شما قائلید که تمام اولادِ آدم در اصل برابرند و جز با تقوا بر هم برتری ندارند ؟

:فرمود آری من معتقدم که اصل خلقت همه انسان ها، خاك است و حضرت آدم پدر و حوا مادر آنان است خالقشان پروردگار یکتاست و

1ص: 202

همه بنده اویند. بی شک خداوند از میان بنی آدم، گروهی را برگزید، جای ولادت شان را پاکیزه داشته و اجسامشان را طاهر ،نمود و آنان را در پشت مردان و رحم زنان حفظ کرد و تمام انبیاء و رسل را از میان همین افراد برگزید پس این گروه پاک ترین شاخه های بنی آدمند این همه به جهت شایستگی آنان بود و خداوند در همان عالم ذر دریافته بود که اینان او را اطاعت نموده و عبادت می کنند و شرک نمی ورزند، پس اینان در پرتو طاعت، نزد خداوند به کرامت و منزلت رفیع ،رسیدند و شرف و فضل و حَسَب برای آنان است و دیگر انسان ها یکسانند مگر کسانی که تقوا پیشه کنند. که خداوند کسی را که اطاعت کند دوست می دارد و کسی را که دوست بدارد در دوزخ نمی افکند.

2. کلینی رحمه الله به اسناد خویش از امام باقر علیه السلام آورده است:

﴿فَقَالَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: يَا مَعْشَرَ قُرَيْشٍ إِنَّ حَسَبَ الرَّجُلِ دِينُهُ وَ مُرُوءَتَهُ خُلُقُهُ وَأَصْلَهُ عَقْلُهُ، وَ قَالَ اللهُ عَزَّ وَجَلَّ: إِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَ جَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَ قَبَائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ.

ثُمَّ قَالَ النَّبِي صلى الله عليه و سلم لِسَلْمَانَ : لَيْسَ لِأَحَدٍ مِنْ هَؤُلَاءِ عَلَيْكَ فَضْلٌ إِلَّا بِتَقْوَى اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ وَ إِنْ كَانَ التَّقْوَى لَكَ عَلَيْهِمْ، فَأَنْتَ أَفْضَلُ... ﴾ (1)

رسول خدا (صلی الله علیه و اله) فرمود: ای گروه قریش همانا حسب مرد دین او است و مردانگیش اخلاق او است و اصل و نسبش عقل و خرد ،او است، خداوند عزّوجل فرموده: ای مردم ما شما را از مرد و زن آفریدیم و جماعت ها و قبیله هایتان کردیم تا همدیگر را بشناسید (وگرنه) به راستی که گرامی ترین شما در نزد خدا پرهیزکارترین شما است» (سوره حجرات آیه 13) سپس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به سلمان :فرمود هیچ یک از این ها بر تو برتری و فضیلتی ندارند جزبه تقوی از خدای عزّوجلّ و اگر تقوای تو بر آن ها بچربد تو از آن ها برتری

3. شیخ صدوق رحمه الله به اسناد خود از ابو عبدالله محمد بن موسی بن نصر رازی

ص: 203

روایت کرده است که می گوید

﴿قَالَ: سَمِعْتُ أَبِي يَقُولُ: قَالَ رَجُلٌ لِلرِّضَا علیه السلام: وَاللَّهِ مَا عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ أَشْرَفُ مِنْكَ آبَاءً . فَقَالَ: التَّقْوَى شَرَفَهُمْ وَ طَاعَةُ اللهِ أحاطتهُم. فَقَالَ لَهُ آخَرُ: أَنْتَ وَاللَّهِ خَيْرُ النَّاسِ. فَقَالَ لَهُ: لَا تَحْلِفُ يَا هَذَا، خَيْرٌ مِنِّي مَنْ كَانَ أَتْقَى اللَّهِ تَعَالَى وَأَطْوَعَ لَهُ. وَاللَّهِ مَا نُسِخَتْ هَذِهِ الْآيَةُ : وَ جَعَلْنَاكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُم﴾. تا آخر حديث. (1)

از ابی عبد الله محمد بن موسی بن نصر رازی روایت است که گفت: از پدرم شنیدم که می گفت شخصی به حضرت رضا علیه السلام عرض کرد: به خدا قسم در روی زمین از جهت پدر احدی اشرف از تو نیست آن بزرگوار فرمود: تقوای پدران مرا مشرف ساخت و اطاعت خدا ایشان را بهره مند گردانید.

دیگری به آن بزرگوار :گفت به خدا قسم که بهترین مردمانی حضرتش پاسخ داد: ای مرد قسم یاد مکن بهتر از من کسی است که در نزد خدا تقوای او زیادتر از من باشد و اطاعت خدا را بیش از من رعایت کند به خدا قسم که این آیه شریفه نسخ نشده است: ﴿وَ جَعَلْنَاكُمْ شُعُوباً وَ قَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ﴾.

4. در کافی به اسنادِ خود از ابی عمرو الزبیری از امام صادق علیه السلام- ضمن حدیثی که به ده ها آیه اشاره دارد - نقل می کند که می فرماید

﴿قُلْتُ لَهُ: إِنَّ لِلْإِيمَانِ دَرَجَاتٍ وَ مَنَازِلَ ، يَتَفَاضَلُ الْمُؤْمِنُونَ فِيهَا عِنْدَ اللَّهِ ؟ قَالَ: نَعَمْ .

قُلْتُ: صِفْهُ لِي رَحِمَكَ اللَّهُ حَتَّى أَفْهَمَهُ .

قَالَ: إِنَّ اللهَ سَبَّقَ بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ كَمَا يُسَبَّقُ بَيْنَ الْخَيْلِ يَوْمَ الرِهَانِ، ثُمَّ فَضَّلَهُمْ عَلَى دَرَجَاتِهِمْ فِي السَّبْقِ إِلَيْهِ؛ فَجَعَلَ كُلَّ امْرِي مِنْهُمْ عَلَى دَرَجَةِ سَبْقِهِ ، لَا يَنْقُصُهُ فِيهَا مِنْ حَقِهِ وَلَا يَتَقَدَّمُ مَسْبُوقٌ سَابِقاً وَلَا مَفْضُولٌ فَاضِلا تَفَاضَلَ بِذَلِكَ أَوَائِلُ هَذِهِ الأمةِ وَأَوَاخِرُهَا وَلَوْلَمْ يَكُنْ لِلسَّابِقِ إِلَى الْإِيمَانِ فَضَّلَّ عَلَى الْمَسْبُوقِ إذا للحق آخر هَذِهِ الْأُمْةِ أَوَّلَهَا نَعَمْ، وَ لَتَقَدَّمُوهُمْ إِذَا لَمْ يَكُنْ لِمَنْ سَبَقَ إِلَى الْإِيمَانِ الْفَضْلُ عَلَى مَنْ أَبْطَأَ عَنْهُ.

ص: 204

وَلَكِنْ بِدَرَجَاتِ الْإِيمَانِ قَدَّمَ اللهُ السَّابِقِينَ وَ بِالْإِبْطَاءِ عَنِ الْإِيمَانِ أَخَرَ اللَّهُ الْمُقَصِّرِينَ، لِأَنَا نَجِدُ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ مِنَ الْآخِرِينَ مَنْ هُوَ أَكْثَرُ عَمَلًا مِنَ الْأَوَّلِينَ، وَ أَكْثَرُهُمْ صَلَاةً وَ صَوْماً وَ حَجّاً وَ زَكَاةً وَ جِهَاداً وَ إِنْفَاقاً. وَلَوْ لَمْ يَكُنْ سَوَابِقُ يَفْضُلُ بِهَا الْمُؤْمِنُونَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً عِنْدَ اللهِ ، لَكَانَ الْآخِرُونَ بِكَثْرَةِ الْعَمَلِ مُقَدَّمِينَ عَلَى الْأَولِينَ. وَ لَكِنْ أَبَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَنْ يُدْرِكَ آخِرُ دَرَجَاتِ الْإِيمَانِ أَوَلَهَا، وَ يُقَدَّمَ فِيهَا مَنْ أَخَّرَ اللَّهُ أَوْ يُؤَخِّرَ فِيهَا مَنْ قَدَّمَ اللهُ .

قُلْتُ: أَخْبِرْنِي عَمَّا نَدَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْمُؤْمِنِينَ إِلَيْهِ مِنَ الِاسْتِبَاقِ إِلَى الْإِيمَانِ. فَقَالَ: قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ: ﴿سَابِقُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا كَعَرْضِ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ﴾. وَ قَالَ: ﴿السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ﴾. (1) وَ قَالَ: ﴿وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ رَضِيَ ا عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ﴾. (2) فَبَدَأَ بِالْمُهَاجِرِينَ الْأَوَّلِينَ عَلَى دَرَجَةِ سَبْقِهِمْ ثُمَّ ثَنَّى بِالْأَنصَارِثُمَّ ثَلَّثَ بِالتَّابِعِينَ لَهُمْ بِإِحْسَانٍ.

فَوَضَعَ كُلَّ قَوْمٍ عَلَى قَدرِ دَرَجَاتِهِمْ وَ مَنَازِلِهِمْ عِنْدَهُ. ثُمَّ ذَكَرَمَا فَضَّلَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ بِهِ أَوْلِيَاءَهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ ، فَقَالَ عَزَّ وَجَلَّ: ﴿تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللَّهُ وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ - إِلَى آخِرِ الْآيَةِ﴾. (3) وَ قَالَ: ﴿وَ لَقَدْ فَضَّلْنا بَعْضَ النَّبيّينَ عَلَى بَعْضٍ﴾. (4) وَ قَالَ: ﴿انْظُرْ كَيْفَ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَلَلْآخِرَةُ أَكْبَرُ دَرَجَاتٍ وَأَكْبَرُ تَفْضِيلا﴾ (5) . وَ قَالَ: ﴿هُمْ دَرَجَاتٌ عِنْدَ اللَّهِ﴾. (6) وَ قَالَ: ﴿وَ يُؤْتِ كُلَّ ذِي فَضْل فَضْلَهُ﴾. (7) وَ قَالَ: ﴿الَّذِينَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ بأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ﴾. (8) وَ قَالَ: ﴿فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ عَلَى الْقَاعِدِينَ

ص: 205

أَجْراً عَظِيماً دَرَجَاتٍ مِنْهُ وَ مَغْفِرَةً وَ رَحْمَةً﴾ (1) وَ قَالَ: ﴿لَا يَسْتَوِي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ أُولئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِينَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا﴾ (2) . وَ قَالَ: ﴿يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ﴾. (3) وَ قَالَ: ﴿ذلِكَ بِأَنَّهُمْ لَا يُصِيبُهُمْ ظَمَأٌ وَلَا نَصَبٌ وَلَا مَخْمَصَةٌ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا يَطَؤُنَ مَوْطِئاً يَغِيظُ الْكُفَّارَ وَلَا يَنالُونَ مِنْ عَدُةٍ نَيْلًا إِلَّا كُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَل صالح﴾. (4) وَ قَالَ: ﴿وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ﴾. (5) وَ قَالَ: . ﴿فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ﴾. فَهَذَا ذِكْرُ دَرَجَاتِ الْإِيمَانِ وَ مَنَازِلِهِ عِنْدَ اللهِ عَزَّوَجَل﴾ . (6)

زبیری گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم برای ایمان درجات و مراتبی است که مؤمنین نسبت به آن ها نزد خدا بر یکدیگر برتری دارند؟ فرمود: آری عرض کردم سایه رحمت خدا بر سر حضرتت مستدام باد برایم توضیح ده تا بفهمم. فرمود: خدا میان مؤمنان مسابقه قرار داد چنان که میان اسبان در روز اسب دوانی مسابقه .گذارند و آن ها را به حسب درجات سبقت، فضیلت بخشید و هر يك از مؤمنان را طبق درجه سبقتش قرار داد و حق او را از آن درجه نکاست. هیچ دنبالی از جلو افتاده (نزد خدا) پیشی نگیرد و هیچ کم فضیلتی بر صاحب فضیلت پیش نیفتد از این جهت پیشینیان و پسینیان این امت بريك دیگر برتری یافتند و اگر پیشرو در ایمان را بر عقب افتاده فضیلتی نبود آخرین این امت (از نظر مقام و فضیلت) به اولینش می چسبید آری می چسبید بلکه از آن ها پیش می افتاد در صورتی که پیشرو در ایمان را بر عقب افتاده آن فضیلتی نبود

لیکن خدا به سبب درجات ،ایمان پیشروان در ایمان را مقدم داشته و به سبب عقب افتادن از ایمان کوتاهی کنندگان را مؤخر داشته (یعنی از لحاظ رتبه و

ص: 206

فضیلت) زیرا بعضی از مؤمنان متأخر را می بینیم که نماز و روزه و حج و زکات و جهاد و انفاقشان از پیشینیان بیش تر است و اگر سوابق فضیلتی نمی بود که مؤمنان به سبب آن بر یکدیگر ترجیح می یابند، می بایست متأخرین به واسطه عمل بسیار خود، برپیشینیان مقدم باشند؛ ولی خدای عزّوجل هرگز نخواسته شخصی که در پایین ترین درجات ایمان قرار دارد به درجه جلوتر برسد و آن که را خدا مؤخَّر داشته مقدَّم شود یا آن که را مقدم داشته مؤخر گردد.

عرض کردم: از پیشی گرفتن به سوی ایمانی که خدا مؤمنان را در این گفتار خویش دعوت فرموده است به من خبرده پس سخن خدا را فرمود: «پیشی گیرید به سوی آمرزش پروردگارتان و بهشتی که پهنای آن آسمان و زمین است و برای کسانی که به خدا و پیغمبران وی ایمان آورده اند آماده شده» (21 سوره 57) و فرموده: «پیشی گرفتگانی که پیشی گرفته اند آن ها مقرّبانند» (10 سوره 56)

و فرموده: «و پیشروان ،نخستین از مهاجر و انصار و کسانی که به احسان از آن ها پیروی کردند خدا از آن ها راضی گشته و آن ها از خدا» (100 سوره 9). پس خدا به مهاجرین نخستین طبق درجه پیشروی شان آغاز فرمود و در درجه دوم انصار و در مرحله سوم پیروان به احسان از آن ها را ذکر فرمود و هر گروهی را به اندازه درجات و مراتبشان نزد خود جایگزین فرمود

سپس آن چه را خدای عزّوجل به سبب آن بعضی از اولیای خود را بر بعض دیگر ترجیح داده بیان می فرماید: «بعضی از این رسولان را بر بعض دیگر فضیلت بخشیدیم بعضی از آن ها با خدا سخن گفت و درجات برخی را بلندتر از دیگران فرمود تا آخر آیه (253 سوره 2).

و نیز فرمود: «بعضی از پیغمبران را بر بعض دیگر فضیلت دادیم» (55 سوره 17) و باز :فرمود: «بنگر چگونه برخی را بر برخی فضیلت دادیم و درجات آخرت بیش تر و ترجیح آن بالاتر است» (21 سوره 17) و فرمود: «آن ها نزد خدا درجاتی دارند (163 سوره 3) و فرمود: «فضیلت هر صاحب فضیلتی را خواهد داد» (3 سوره 11) و فرمود: «کسانی که ایمان آورده و هجرت نموده و با مال و جان خود در راه خدا جهاد کردند، نزد خدا مقام بیش تری دارند (20 سوره 9) و فرمود: «خدا مجاهدین را بر بازنشستگان به پاداشی

ص: 207

بزرگ فزونی بخشیده و آن پاداش درجات و آمرزش و رحمت اوست» (95 سوره 4) و فرمود: «آن کس از شما که پیش از فتح انفاق کرده و کارزار نموده (با دیگران) برابر نیست، درجه آن ها از کسانی که پس از فتح انفاق کرده و کارزار نموده برتر است» (10 سوره 57) و فرموده: «خدا درجات کسانی از شما را که ایمان دارند با کسانی که دانش یافته اند بالا می برد» (سوره 58) و فرمود: «و این برای آن است که ایشان را در راه خدا تشنگی و رنج و گرسنگی نرسد و در جایی که کافران را به خشم آرد قدم نهند و از دشمنی به مقصودی نرسند جز آن که به سبب آن برای ایشان عمل شایسته ای نوشته شود» (120 سوره 9) و فرموده: «هر خیری که برای خود پیش فرستید آن را نزد خدا می یابید» (110 سوره 2) و فرموده: «هر که هموزن ذره ای نیکی کند، آن را ببیند، و هر که هم وزن ذره ای بدی کند آن را می بیند» (8 سوره 99) این است بیان درجات و مراتب ایمان نزد خدای عزّ وجلّ.

این آیه نیز بر همین مضمون دلالت دارد:

﴿وَ رَبُّكَ أَعْلَمُ بِمَنْ فِي السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلَقَدْ فَضَّلْنَا بَعْضَ النَّبِيِّينَ عَلَى بَعْضٍ﴾. (1)

و پروردگار تو به هر که [ و هر چه] در آسمان ها و زمین است داناتر است. و در حقیقت بعضی از انبیا را بر بعضی برتری بخشیدیم.

احاطه علم خداوند به حقایق مخلوقات با فراز و فرود آن ها، و علم او به نیازهای آنان ، و بيان تفضیل بین انبیاء می رساند که اختلاف مراتب در آن ها و برتری یکی بر دیگری به حسب اختلاف در استعداد نفسانی و قرب باطنی آن ها است نه این که محض برگزیدن و برتری دادن بر مقتضای مصالح کونیه باشد.

این آیه نیز به همین حقیقت اشاره می کند:

﴿وَ لَقَدِ اصْطَفَيْناهُ فِي الدُّنْيا وَ إِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصّالِحِينَ إِذْ قَالَ لَهُ رَبُّهُ وَ أَسْلِمُ قَالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ (2)

و ما او را در این دنیا برگزیدیم؛ و البته در آخرت [نیز] از شایستگان خواهد بود.

ص: 208

برگزیدن ابراهیم علیه السلام بعد از آن بود که به او خبر داد و این نشان می دهد که سبب و مقتضای برگزیده شدنش تسلیم او در برابر خداوند متعال است.

از امام صادق علیه السلام روایت شده است که می فرماید:

﴿إِنَّ اللَّهَ اتَّخَذَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله عَبْداً قَبْلَ أَنْ يَتَّخِذَهُ نَبِيّاً وَ إِنَّ عَلِيّاً علیه السلام كَانَ عَبْداً نَاصِحِاً للهِ عَزَّوَجَلَّ فَنَصَحَهُ وَ أَحَبَ اللهَ عَزَّوَجَلَّ فَأَحَبَّهُ﴾ تا آخر حديث. (1)

خداوند محمد صلی الله علیه و آله را ابتدا بنده خود برگرفت و آن گاه فرستاده اش و علی علیه السلام بنده خیرخواه خدای عزوجل بود که خدا برایش خیر خواست و خدای عزوجل را دوست می داشت لذا محبوب خداوند قرار گرفت

اندکی بعد از این احادیثی خواهیم آورد که نشان می دهد اختلاف در درجات ایشان، فضل و فضیلت برای آنان به شمار می رود

نیز می فرماید

﴿وَاللهُ فَضَّلَ بَعْضَكُمْ عَلَى بَعْضٍ فِي الرِّزْق﴾ (1)

خدا بعضی از شما را در روزی بر بعضی دیگر برتری داده .است

آیات 15 تا 17 سوره فجرو بیان مرحوم طبرسی در تفسیر آن ها، ما را به آن چه گفتیم، راه می نماید اینک هر دو را با هم در این جا می آوریم.

﴿فأما الإنسان إذا مَا ابْتَلاهُ رَبُّه﴾. یعنی او را با نعمت آزمایش و امتحان کرد. «فأکرَمَه» با مال گرامی داشت. «وَ نَعَّمَه» با انواع بخشش ها به او وسعت داد و نعمت بخشید. «فَيَقولُ رَبّي أكرَمَنِ» پس با آن خوشحال و شادان می شود و می گوید: پروردگارم آن را به من عطا نمود و این به سبب کرامت و منزلتی است که من نزد او دارم یعنی می پندارد که در نزد خدا کریم است که خداوند دنیا را برای او وسعت داده است. «وَ أَمَّا إِذا مَا ابْتَلاهُ» با فقر و تنگدستی آزمودش، «فقدر» یعنی بر او تنگ گرفت، «عَلَیهِ رِزْقَه» و او را به اندازه کفاف قرار داد. «فَيَقولُ رَبِّي أهانن» می پندارد که این سستی از جانب خداوند است. پس می گوید: خداوند مرا با فقر ذلت داد.

سپس می گوید: «کَلّا» یعنی آن گونه نیست که می پندارد. من نه آدمی را بخاطر کرامتی که نسبت به من دارد غنی می دارم و نه به خاطر این که خوار می دانم فقیر می سازم بلکه به سبب حکمت و مصلحتی که وجود دارد به هرکسی که بخواهم وسعت دهم و به هرکه بخواهم تنگ می گیرم. ابتلایی با شکر و صبر. این اکرام در حقیقت به طاعت است و اهانت به معصیت است. سپس این گونه خداوند سبحان افراد سزاوار اهانت را معین ساخت و فرمود بلکه اهانت نمودم آن را که مستحق اهانت است، به سبب آن که به من عصیان نمود سپس عصیان را این گونه بازگو کرد «بل لاتُكرمونَ اليتيم» تا آخر كلامش (2)

حالت دوم این است که برگزیدن و برتری دادن بخاطر مزیتی باشد که در نفس فردِ برگزیده هست و به جهت فضیلتی است که در او وجود دارد و تکیه دارد بر قابلیت و

ص: 210

شایستگی و استحقاقی که در ذات فاضل وجود دارد و مقتضی آن همان تقدّم عملی اوست که نسبت به دیگران دارد.

این قسم از انتخاب و گزینش همان حقیقت فضیلت است که پدیدآورنده شرف است، و می سزد که دارنده آن به داشتنش در مقابل دیگران افتخار کند، و به کسانی که فاقد آن هستند مباهات .نماید مانند برتري عالم بر جاهل و مؤمن بر کافر، و عادل بر فاجر، و مجاهد برقاعد همچنان که خداوند مجاهد را بر قاعد به درجاتی برتری داده است. (1)

برتری انبیاء بر دیگر افرادِ بشر و برتری هر پیامبر نسبت به پیامبران دیگر، و تقدم هر کدام بر دیگری موجب علوّ مقام و بلندي مرتبت آن ها می شود و همین را فضل و فضیلتی در مقام افتخار می دانند.

این که فضیلت و برتری هر کدام از آن ها بر اساس مراتب و درجه بندی آن ها باشد، لازمه اش داشتن فضیلت از نوع دوم است، یعنی در قبال فضائل ذاتی تحصیلیه و مزایای کسبیه است. روشن است که آن هم به اعتبار قرب و نزدیکی به حضرت خداوند است . این قرب، با مهاجرت از موطن ،نفس برای کسب رضایت خداوند و با سلوک و طی سفر به سوی خداوند، با مرکب

عقل و تقویت قوای روحی ملکوتی و با تبعیت و طاعت از خداوند، حاصل می شود.

انسان تنها با انقیاد نسبت به مولای خویش برتری می یابد و مدار فضیلت و برتری همان تقوا است. دوست داشتنی ترین فرد نزد خداوند کسی است که بیشتر با طوع و رغبت به او گردن نهد و گرامی ترین انسان ها نزد خداوند با تقواترین آنان است برترین آن ها

کسی است که در فرمانبرداری برترین باشد و والاترین آن ها کسی است که در تبعیت از او والاتر باشد نزدیک ترین انسان نزد خداوند کسی است که در عبادت بیشترین بهره را برده .باشد همچنان که در آیه شریفه آمده است

﴿اِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللهِ أَتَمْلَكُمْ﴾. (2)

در حقیقت ارجمندترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست

ص: 211

در این زمینه احادیث زیادی آمده است که به جهت اختصار، به ذکر فقط سیزده حديث بدون نقل سند می پردازیم:

1. رسول الله صلی الله علیه و آله:

﴿أَکْرَمُ اَلنَّاسِ أَتْقَاهُمْ ﴾. (1)

گرامی ترین مردم پرهیزگارترین آن ها است.

2. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله:

﴿أَلَا أُخْبِرُكُمْ بِخَيْرِ رِجَالِكُمْ؟ قُلْنَا: بَلَى يَا رَسُولَ اللَّهِ. قَالَ: التَّقِيَ النَّقِيَّ السَّمْحَ الْكَفَّيْنِ﴾ تا آخر حديث. (2)

راوی گفت: پیامبر فرمود: آیا خبرتان بدهم به بهترین فرد شما؟ گفتیم: آری ای رسول خدا فرمود: اهل تقوا پاکی و بخشندگی

3. رسول خدا صلی الله علیه و آله:

﴿إنكم مِن وُلد آدَمَ وَ آدَمُ مِن تُراب ، وَاللَّهِ لَعَبْدٌ حَبَشِيَّ أَطَاعَ اللَّهَ خَيْرٌ مِنْ سَيَدٍ قُرَشِيَ عَصَى اللَّهَ تَعَالَى، وَ إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللهِ أَتْقاكُم﴾ (3)

شما فرزندان آدم هستید و آدم از خاک است. به خدا سوگند، غلام حبشی اگر اطاعت خدا کند از سید قریشی که عصیان خدا کند بهتر است گرامی ترین فرد شما نزد خدا، متقی ترین شماست.

4. امير المؤمنین علی علیه السلام در پاسخ به سؤال ﴿ أَیُّ اَلنَّاسِ خَیْرٌ عِنْدَ اَللَّهِ﴾ فرمود:

﴿قَالَ: فَأَيُّ النَّاسِ خَيْرٌ عِنْدَ اللهِ عَزَّ وَجَلَّ؟ قَالَ: أَخْوَفُهُمْ اللَّهِ وَأَعْمَلُهُمْ بِالتَّقْوَى وَ أَزْهَدُهُمْ فِي الدُّنْيَا﴾. (4)

فردی نزد خداوند بهترین است که بیش از همه خوف خدا داشته باشد به تقوا بیش تر عمل کند و کم تر به دنیا دل بندد.

ص: 212

5. أمير المؤمنين علیه السلام:

﴿أَفْضَلُ اَلنَّاسِ مَنْ جَاهَدَ هَوَاهُ﴾. (1)

برترین مردم کسی است که با هوای نفس خود بجنگد.

6. أمير المؤمنين علیه السلام:

﴿أَحَبُّ العِبادِ إلى الله يَومَ القيامة أطوَعُهُم لَه﴾. (2)

محبوب ترین مردم نزد خداوند در روز قیامت کسی است که بیش از همه اطاعت او کند.

7. أمير المؤمنين علیه السلام:

﴿أَجْدَرُ اَلنَّاسِ بِرَحْمَهِ اَللَّهِ أَقْوَمُهُمْ بِالطَّاعَهِ﴾. (3)

شایسته ترین فرد به رحمت الهی کسی است که از همه به طاعت خداوند پایدارتر باشد.

8. أمير المؤمنين علیه السلام:

﴿أَقْرَبُ اَلنَّاسِ مِنَ اَللَّهِ سُبْحَانَهُ أَحْسَنُهُمْ إِیمَاناً﴾ (4)

نزدیک ترین فرد به خداوند کسی است که ایمانش نیکوتر باشد.

9. امام باقر علیه السلام در حدیثی طولانی فرموده است:

﴿فَاتَّقُوا اللهَ وَاعْمَلُوا لِمَا عِنْدَ اللهِ . لَيْسَ بَيْنَ اللَّهِ وَ بَيْنَ أَحَدٍ قَرَابَةٌ. أَحَبُّ الْعِبَادِ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ، أَثْقَاهُمْ وَ أَعْمَلُهُمْ بِطَاعَتِهِ . يَا جَابِرُ! وَاللهِ مَا يُتَقَرَّبُ إِلَى اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تعَالَى إِلَّا بالطَّاعَة﴾ (5)

از خدا بپرهیزید و برای خدا کار کنید به راستی میان خدا و کسی خویشی نیست. دوست ترین بنده ها نزد خدا، عز وجل، با تقواترین و مطیع ترین آن ها است

ص: 213

نسبت به او ای !جابر به خدا سوگند نتوان نزدیک شد به خداوند تبارك و تعالى جزبه اطاعت.

10. امام صادق علیه السلام:

﴿أكرَمَكُم عِندَ الله أتقاكُم وَالنَسَبُ واحِدٌ مِنْ آدَمَ وَ حَواءَ خَلَقَكُم﴾.

گرامی ترین شما نزد خداوند متقی ترین شماست. نَسَب همه شما یکی پدر همه آدم و مادر همه حواء است.

11. امام صادق علیه السلام در پاسخ به پرسش قاسم بن الولید که پرسید: «گرامی ترین خلق نزد خداوند کیست؟»، فرمودند:

﴿أكثَرُهُم ذِكراً لله وأعمَلُهُم بِطاعَةِ الله﴾ (1)

گرامی ترین فرد نزد خدا کسی است که بیشتر یاد خدا کند و بیشتر به طاعت او عمل کند.

12. و همچنین فرمودند:

﴿أَفْضَلُ النَّاسِ مَنْ عَشِقَ الْعِبَادَةَ فَعَانَقَهَا وَ أَحَبَّهَا بِقَلْبِهِ وَ بَاشَرَهَا بِجَسَدِهِ﴾. (2)

برترین مردم کسی است که عاشق عبادت باشد و آن را در آغوش گیرد، آن را به جان دوست بدارد و عملاً بدان بپردازد

13. و آمده است که شخصی از حضرت عیسی بن مریم (على نَبيّنا وَآله وَ عَلَيه السَّلام) :پرسید چه کسی برتر است؟ آن جناب دو مشت خاک برداشت و پرسید: کدام یک برتر است؟ آن گاه فرمود:

﴿الناسُ خُلِقوا مِن تُراب، فأكرَمُهُم أتقاهم﴾. (3)

مردم همه از خاک آفریده شده اند پس گرامی ترین آنان متقی ترین آنان است

بر همین معنای ثابتی که در نزد هر صاحب نظری پذیرفته است، پیامبر اکرم صلى الله عليه و سلم برای

ص: 214

برتری خویش نسبت به دیگران دلیل می آورد و می فرماید:

﴿إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ فَأَنَا أَتْقَى وُلْدِ آدَمَ وَ أَكْرَمُهُمْ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وجَلَّ وَلَا فَخْر﴾. (1)

به راستی گرامی ترین شما نزد خدا باتقواترین شماست. پس من بی آن که در مقام مفاخره ،بگویم با تقواترین فرزندِ آدمم و گرامی ترین آن ها نزد خدا عزوجل.

پس این که از میان بشر انبیاء و خلفاء الله به ولایت الهی اختصاص یافتند و بنا بر فضایلی در این جهان برتری یافتند و این که در منصب خلافت الهی درجات متفاوتی (با اطلاق و تقیید) پیدا کردند و خداوند، بنا بر فضایل کسبی و شایستگی ذاتی آن ها به ایشان مراتبی داده و این که هر یک از آنان با رتبه و مقام خویش در این عالم فرودین ،ملکی با منصبی معین و مقام خلافتی و ولایتی خاص پا نهادند همه و همه، لازمه وجود عالم ميثاق و تکلیفی پیش از این نشأه دنیوی است عالمی که در آن شایستگی یابند و به امتیازاتی که خداوند به آن ها نسبت به سایر افراد بشر داده است برتری یابند. در آن عالم، هر کدام از آنان درجه ای از خلافت الهی را کسب میکنند و هرکسی بر اساس آن چه خود قبل از سفر به این عالم عنصری کسب نموده از سوی خداوند شایسته رتبه ای می شود و هرکدام رتبه ای از ولایت را به اهلیت و شایستگی خویش نائل شده و نسبت به همان جایگاه و منصب خویش جهاتی از فضیلت و قرب الهی را به دست می آورد. فضیلت او نسبت به دیگری بر حسب همین استحقاق و قابلیت اوست و هرکدام نسبت به همان رتبه ای که کسب نموده و بر اساس منصب استحقاقی خویش در این دنیا زاده می شود.

شایسته نیست که برتری خلفای الهی نسبت به دیگران را فقط به کسبیّات آن ها در این دنیا نسبت دهیم برای ما اثبات آن با ظواهر حالات آنان در این دنیا هم ممکن .نیست زیرا ظاهر امرشان در این دنیا بر خلاف آن مناصب و فضایلی است که دارا هستند. همچنان که می بینیم پیامبرمان صلی الله علیه و اله نسبت به سایر انبیاء و ائمه علیهم السلام برتری دارد، و ایشان منصب نبوت مطلقه را در بین باقی انبیاء دارند، در حالی که جمعی از انبیاء گذشته و

ص: 215

خلفای الهی پیشین که دارای عمری طولانی بودند در این دنیا اطاعت فراوان کردند و ابتلای بسیار دیدند و مشقت فراوان متحمل شدند. با این حال، پیامبر ما صلی الله علیه و آله در فضیلت از همه ایشان پیشی گرفته است.

اگر بنا بود افضلیت را تنها به کسبیات این عالَم مُلکی مستند کنیم دیگر وجه وجیهی برای افضلیت پیامبرمان صلی الله علیه و آله باقی نمی ماند و چگونه می توانستیم افضلیت ایشان را ثابت کنیم، بلکه افضلیت دیگر پیامبران بر خاتم آن ها صلی الله علیه و آله لازم می شد. به تاریخ انبیاء بنگرید در آثارشان تأمّل کنید و به تاریخ حیاتشان نظر نمایید، تا امر بر شما روشن شود و راه درست از نادرست مشخص شود.

همچنین اگر فضیلت را فقط به کسبیات در این عالم مستند کنیم، لازم می شود که هر پیامبری قبل از آن که صاحب فضیلت شود نسبت به پیامبر قبل از خود مفضول باشد و بعد از آن که دارای فضیلت ،شد نسبت به پیامبر قبل از خود دارای افضلیت شود؛ بعلاوه این فضلیت باید دارای زمان خاصی ،باشد که این امر به ،ظاهر نادرست و فاسد است.

پس ناگزیر باید این افضلیت ها و اختلاف مراتب و درجات را به عالم قبل استناد دهیم و این تفضیل یکی بر دیگری را بر مبنای مکتسبات و محصلات آن ها در روز میثاق تبیین کنیم

روایات صحیحه افضلیت پیامبرمان بر سایر رسولان را در غیر از کسبیات در این دنیا نشان می دهد. اولویت خاتم الرسل در طاعت نسبت به هر موجود دیگری در خلق اول و پیشگامی او در استجابت ندای پروردگار خویش و اقرار به وحدانیت او در روز میثاق و تکلیف ،اول همه نشان دهنده این موضوع

اللهُ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ؟ قَالُوا بَلَى، وَ كُنْتُ أَنَا أَوَّلَ نَبِي قَالَ بَلَى، فَسَبَقْتُهُمْ بِالْإِقْرَارِ بِالله عَزَوَجَلَّ﴾. (1)

یکی از قریش به رسول خدا صلی الله علیه و آله: گفت شما که آخرین و پایان پیغمبران هستی به چه سبب (در مقام و رتبه) از همه پیش افتادی؟ فرمود: زیرا من نخستین کسی بودم که به پروردگارم ایمان آوردم و نخستین کسی بوم که پاسخ گفت زمانی که خدا از پیغمبران پیمان گرفت و آن ها را بر خودشان گواه ساخت که مگرنه این است که من پروردگار شما هستم؟ گفتند: آری من نخستین پیغمبری بودم که بلی گفت. پس سبقت من بر پیغمبران به واسطه اقرار به خدا بود (که پیش از همه گفتم).

2. در بصائر و کافی با اسناد از امام صادق علیه السلام که می فرماید:

﴿ سُئِلَ رَسُولُ اللهِ: بِأَيِّ شَيْءٍ سَبَقْتَ وُلْدَ آدَمَ ؟ قَالَ : أَنَا أَوَّلُ مَنْ أَقَرَيبَلَىٰ إِنَّ اللَّهَ أَخَذَ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ : أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ؟ قَالُوا: بَلَى، فَكُنْتُ أَوَّلَ مَنْ أَجَاب» (2)

از رسول خدا صلى الله عليه و سلم پرسیدند: به چه علت از همه فرزندان آدم پیش افتادی ؟ فرمود: زیرا من نخستین اقرارکننده به پروردگارم بودم خدا از پیغمبران پیمان گرفت و آن ها را بر خودشان گواه ساخت که مگر من پروردگار شما نیستم؟ گفتند چرا در آن جا من نخستین پاسخ دهنده بودم.

3. در کافی و توحید و علل الشرایع با اسناد از امام صادق علیه السلام:

﴿فَلَمَّا أَرَادَ اللهُ عزَّ وجَلَّ أَنْ يَخْلُقَ الْخَلْقَ نَثَرَهُمْ بَيْنَ يَدَيْهِ ، فَقَالَ لَهُمْ: مَنْ رَبُّكُمْ؟ فَأَوَّلُ مَنْ نَطَقَ رَسُولُ الله صلی الله علیه و اله وَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَالْأَئِمَّةُ صَلَوَاتُ اللهِ عَلَيْهِمْ . فَقَالُوا: أَنْتَ رَبُّنَا. فَحَمَلَهُمُ الْعِلْمَ وَالذِينَ. ثُمَّ قَالَ لِلْمَلَائِكَةِ: هَؤُلَاءِ حَمَلَةُ دِينِي وَ عِلْمِي وَأُمَنَائِي فِي خَلْقِي وَ هُمُ الْمَسْئُولُونَ . ثُمَّ قَالَ لِبَنِي آدَمَ : أَقِرُوا لِلَّهِ بِالرُّبُوبِيَّةِ وَلِهَؤُلَاءِ النَّفَرِ بالْوَلَايَةِ وَالطَّاعَة﴾ تا آخر حديث. (3)

ص: 217

چون خدا خواست خلق را بیافریند ایشان را در برابر خویش پراکند و به آن ها :گفت پروردگار شما کیست؟ نخستین کسی که سخن گفت، رسول خدا صلی الله علیه و آله و امير المؤمنين علیه السلام و ائمه صلوات الله علیهم بودند که گفتند تویی پروردگار ما. خدا به ایشان علم و دین عطا کرد. سپس به فرشتگان فرمود: اینان حاملان دین و علم من و آمينانِ من در میان خلقم هستند و آنانند که مسئولند، آن گاه به فرزندان آدم گفت به ربوبیت خدا و ولایت و اطاعت این اشخاص اقرار کنید.

با نظر دقیق به این حدیث شریف می بینیم که چگونه امام علیه السلام تمام مزایای منصب الهی و دستیابی آن ها به خلافت الهی و رسیدن به فضیلت های والا را - که علمدار دین خدا و امناء بر خلق خدا باشند - فقط به سبب سبقت آن ها در اقرار به خداوند متعال در عالم ميثاق و تکلیف اول می داند.

4. در خصال و معانى الأخبار با اسناد از امام صادق علیه اللام:

﴿لَمَّا قَالَ اللهُ عَزَّ وَجَلَّ لِجَمِيعِ أَزْوَاحٍ بَنِي آدَمَ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ ؟ قَالُوا بَلَى، كَانَ أَوَّلُ مَنْ قَالَ بَلَى مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله، فَصَارَ بِسَبْقِهِ إِلَى بَلَى سَيِّدَ الْأَوْلِينَ وَالْآخِرِينَ وَأَفْضَلَ النَّبِيِّينَ وَالْمُرْسَلِين﴾ تا آخر حديث. (1)

زمانی هم که خداوند (در عالم ذرّ) به تمامی ارواح بشر گفت: «آیا من پروردگار شما نیستم؟ همه گفتند هستی (اعراف 7 : 172) نخستین شخصی که پاسخ مثبت داد حضرت محمّد صلی الله علیه وآله بود و چون در گفتن «بلی» پیشی گرفت بدین سبب سرور همه خلقت از آغاز تا پایان هستی گردید و مقامش از همه پیامبران و فرستادگان الهی والاتر گردید

5. شیخ صدوق رحمه الله از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در حدیثی طولانی آورده است که درباره علی علیه السلام می فرماید:

﴿فَلَمَّا خَلَقَهُ اسْتَخْرَجَ ذُرِّيَّتَهُ مِنْ ظَهْرِهِ، فَاستَنْطَقَهُمْ وَأَقَرَّهُمْ بِرُبُوبِيَّتِهِ. فَأَوَّلُ خَلْقٍ أَقَرَّ لَهُ بِالرُّبُوبِيَّةِ ، أَنَا وَ أَنْتَ وَالنَّبِيُّونَ عَلَى قَدْرِ مَنَازِلِهِمْ وَ قُرْبِهِمْ مِنَ اللهِ عَزَّوَجَلَّ. فَقَالَ اللهُ

ص: 218

تَبَارَكَ وَ تَعَالَى: صَدَقْتُمَا وَ أَقْرَرْتُمَا يَا مُحَمَّدُ وَيَا عَلِيُّ ، وَ سَبَقْتُمَا خَلْقِي إِلَى طَاعَتِي، وَ كَذَلِكَ كُنْتُمَا فِي سَابِقِ عِلْمِي فِيكُمَا، فَأَنْتُمَا صَفْوَتِي مِنْ خَلْقِي وَالْأَئِمَّةُ مِنْ ذُرِّيَّتِكُمَا﴾ تا اخر حديث. (1)

پس از آفریدن آدم، فرزندان و ذریه او را از نهادش خارج کرد و از آن ها اعتراف گرفت و اقرار به ربوبیت کردند و اول کسی که اقرار نمود به ربوبیت، من و تو بودیم و سایر پیامبران به نسبت مقام و قربشان به خدا خداوند فرمود: گواهی دادید و اقرار کردید ای محمد و علی و از همه خلایق بر طاعت من سبقت گرفتید. چنین نیز بودید در علم سابق من شما دو تن برگزیده از آفریده های من هستید و همچنین ائمه از فرزندان شما

این حدیث به روشنی به ما می فهماند که برگزیده شدن خاتم ،ولایت، برای نبوت و وصایت، به سبب سبقت در اقرار و ایمان به خداوند در تکلیف اول و عالم ذر بوده است.

6. سید حیدر آملی در کشکول روایت کرده است که مفضّل بن عمر می گوید:

﴿سألت مولاي الصادق علیه السلام: بما استَحَقَ الرسول سيادَةَ الخَلق أجمعين؟ قال: : بسبقه في الذرّ، لما قال الله تعالى ألست بربكم ؟ وكان هو أوّلَ مَن سبق بالجواب فقال: بلى، فَبَعَثَه الله عزّوَجَلَّ ﴾ تا آخر حديث.

از مولایم امام صادق علیه السلام پرسیدم: چگونه رسول خدا به سروری تمام آفریدگان رسید؟ فرمود: بدان سبب که در عالم ذر بر همگان سبقت گرفت ، آن زمان که خداوند فرمود: آیا من خداوندگارتان نیستم؟ نخستین کسی که سبقت در پاسخ گرفت آن گرامی بود که بلی گفت.

7. شیخ طوسی در مصباح المتهجد در دعای بیست و پنجم ذی القعده آورده است:

﴿أن تُصلّي عَلَى عَبدِكَ المُنتَجَبِ فِي المِيثَاقِ﴾ (2)

درود فرستی بر بنده ات (پیامبر) که برگزیده در عالم میثاق است.

احادیث فراوانی بر این مطلب دلالت دارند که ان شاء الله در آینده ذکر خواهد شد.

ص: 219

ایشان گشت. آن گاه دیگر انبیاء هم با نبوت او مبعوث شدند که احادیث فراوانی در این باره سخن گفته اند.

1. در كفاية الطالب ، مناقب خوارزمی ارشاد القلوب دیلمی و دیگر کتاب های شیعه و سنی، از رسول خدا صلی الله علیه و اله آمده است که می فرماید:

﴿أَتَانِي مَلَكٌ ، فَقَالَ: سَلْ مَنْ أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ مِنْ رُسُلِنَا: عَلَى مَا بُعِثُوا؟ قَالَ: قُلْتُ: عَلَى مَا بُعِثُوا؟ قَالَ: عَلَى وَلَايْتِكَ وَ وَلَايَةِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب﴾. (1)

فرشته ای نزد من آمد گفت بپرس از فرستادگانی که پیش از تو فرستاده ایم، که بر چه امری برانگیخته شدند؟ گفتم برچه امری برانگیخته شدند؟ فرشته گفت: بر ولایت حضرتت و ولایت علی بن ابی طالب.

2. در باب 105 از کتاب یقین - که نسخه آن نزد ما موجود است - از امام صادق علیه السلام است که می فرماید:

﴿أَتَى رَجُلٌ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ وَهُوَ فِي مَسْجِدِ الْكُوفَةِ، وَقَد احْتَبَى بِحَمَائِلِ سَيْفِهِ. فَقَالَ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ إِنَّ فِي الْقُرْآنِ آيَةً قَدْ أَفْسَدَتْ عَلَيَّ دِينِي وَ شَكَكَتْنِي فِي دِينِي. قَالَ: وَ مَا ذَاكَ ؟ قَالَ: قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَ: وَاسْأَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنا أَجَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً يُعْبَدُونَ (2)، فَهَلْ فِي ذَلِكَ الزَّمَانِ نَبِيُّ غَيْرُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَيَسْأَلُهُ عَنْهُ؟

فَقَالَ لَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام: اجْلِسْ أُخْبِرْكَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ فِي كِتَابِهِ: سُبْحانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آيَاتِنا فَكَانَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ الَّتِي أَرَاهَا مُحَمَّداً صلى الله عليه و سلم أَنَّهُ انْتَهَى به جَبْرَئِيلُ إِلَى الْبَيْتِ الْمَعْمُورِ وَهُوَ الْمَسْجِدُ الْأَقْصَى. فَلَمَّا دَنَا مِنْهُ أَتَى جَبْرَئِيلُ عَيْناً فَتَوَضَّأَ مِنْهَا، ثُمَّ قَالَ: يَا مُحَمَّدُ، تَوَضَّأُ. ثُمَّ قَامَ جَبْرَئِيلُ فَأَذَنَ، ثُمَّ قَالَ لِلنَّبِيِّ صلی الله علیه و آله: تَقَدَّمْ فَصَلَّ وَاجْهَرْ بِالْقِرَاءَةِ، فَإِنَّ خَلْفَكَ أُفُقاً مِنَ الْمَلَائِكَةِ ، لَا يَعْلَمُ عِدَّتَهُمْ إِلَّا اللهُ جَلَّ وَعَزَّ. وَ فِي الصَّفِ الْأَوْلِ آدَمُ وَ نُوحٌ وَ إِبْرَاهِيمُ وَ هُودٌ وَ مُوسَىٰ وَ عِيسَى،

ص: 221

وَ كُلٌّ نَبِي بَعَثَ اللهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى مُنْذُ خَلَقَ اللهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ إِلَى أَنْ بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه وآله

فَتَقَدَّمَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آله فَصَلَّى بِهِمْ غَيْرَهَائِبٍ وَلَا مُحْتَشِمٍ. فَلَمَّا انْصَرَفَ أَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ كَلَمْحِ الْبَصَرِ: سَلْ يَا مُحَمَّدُ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنَا: أَجَعَلْنَا مِنْ دُونِ الرَّحْمَنِ آلِهَةً يُعْبَدُونَ؟ فَالْتَفَتَ إِلَيْهِمْ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آله بِجَمِيعِهِ ، فَقَالَ: بِمَ تَشْهَدُونَ؟ قَالُوا: نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ أَنَّكَ رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنَّ عَلِيّاً أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ وَصِيُّكَ وَ أَنْتَ رَسُولُ اللهِ سَيِّدُ النَّبِيِّينَ وَأَنَّ عَلِيّاً سَيِّدُ الْوَصِيِّينَ، أُخِذَتْ عَلى ذَلِكَ مَوَاثِيقُنَا لَكُمَا بِالشَّهَادَةِ. فَقَالَ الرَّجُلُ : أَحْيَيْتَ قَلْبِي وَ فَرَّجْتَ عَنِّي يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِين﴾. (1)

شخصی نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمد در حالی که حضرتش در مسجد کوفه به حمائل شمشیرش تکیه داده بود گفت یا امیرالمؤمنین! یک آیه در قرآن است که دین مرا تباه کرده و مرا در دینم به شک افکنده است. فرمود: کدام آیه؟ گفت: کلام خدای عزّ وجلّ: «بپرس از فرستادگان پیش از خودت که بر چه امری برانگیخته شدند آیا بجز خدای رحمان معبودی برای عبادت آن ها قرار داده ایم؟». سائل :پرسید آیا در این زمان پیامبری بجز محمّد صلی الله علیه و آله هست تا از او پرسیده شود؟

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: بنشین تا تو را آگاه کنم إن شاء الله . خداى عزّوجلّ در کتابش می فرماید: «منزّه است خدایی که بنده اش را یک شب از مسجد الحرام تا مسجد الاقصی- که پیرامون آن را برکت داده ایم - برد، تا از آیات خود به او نشان دهیم». از جمله آیاتی که خداوند به محمد صلى الله عليه و سلم نشان داد، این بود که جبرئیل حضرتش را به بیت المعمور برد که همان مسجد الاقصی است. وقتی به آن نزدیک شد جبرئیل به چشم های رسید و از آن وضو گرفت به پیامبر :گفت یا محمد وضو بگیر. سپس جبرئیل ایستاد و اذان گفت. آن گاه به پیامبر گفت: برپا ایست و نماز گزار و صدایت را در قرائت بلند کن که پشت سرت گروهی از فرشتگان هستند که شمار آن ها را کسی جز خدای جل

ص: 222

و عزّ نمی داند در صف اول آدم و نوح و ابراهیم و هود و موسی و عیسی و هر پیامبری که خداوند فرستاده از روزی که آسمان ها و زمین را آفریده تا زمانی که محمد را برانگیخته است، همه ایستاده اند.

رسول خدا پیش آن صف ایستاد، بی هیچ ترس و شرم . چون نماز را به پایان ،برد خداوند در یک چشم به هم زدن به او وحی فرستاد: ای محمد! بپرس، «از فرستادگانی که پیش از حضرتت فرستاده ایم که آیا بجز خدای رحمان معبودی برای عبادت آن ها قرار داده ایم؟» پیامبر رو به سوی تمام آن ها گردانید و پرسید: به چه امری شهادت می دهید؟ گفتند: شهادت می دهیم که معبودی بحق جز الله نیست ، یگانه و بی شریک است و این که تورسول خدایی و این که علی امیر مؤمنان است و جانشین توست و تورسول خدایی و سرور پیامبرانی و علی سرور جانشینان است؛ پیمان های ما برای گواهی به شما دو نفر گرفته شده است.

مرد سائل :گفت دلم را زنده کردی و گره از اندیشه ام گشودی ، یا امیرالمؤمنین.

این حدیث را سید ابن طاووس در باب صد و چهل و هشتم کتاب الیقین با اندک تغییری به طریق دیگر روایت کرده است. (1)

3. ابن شهر آشوب در کتاب المناقب خود با اشاره به آیه 94 سوره یونس ﴿فَاسْأَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُونَ الْکِتَابَ مِن قَبْلِکَ﴾ می گوید:

﴿سُئِلَ الْبَاقِرُ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى: فَاسْأَلِ الَّذِينَ يَقْرَؤُنَ الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكَ ، فَقَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: لَمَّا أُسْرِيَ بِي إِلَى السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ أَذَّنَ جَبْرَئِيلُ وَ أَقَامَ وَ جمع النَّبِيِّينَ وَالصَّدِيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالْمَلَائِكَةِ وَ تَقَدَّمْتُ وَ صَلَّيْتُ بِهِمْ. فَلَمَّا انْصَرَفْتُ قَالَ جَبْرَئِيلُ: قُلْ لَهُمْ بِمَ تَشْهَدُونَ؟ قَالُوا: نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَأَنَّكَ رَسُولُ اللَّهِ وَأَنَّ عَلِيّاً أَمِيرُ الْمُؤْمِنِين﴾. (2)

از امام باقر علیه السلام دربارۀ آیه قرآن پرسیدند که: «بپرس از کسانی که پیش از تو کتاب

ص: 223

خوانده اند. فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است زمانی که مرا به معراج بردند، در آسمان چهارم جبرئیل اذان گفت و صف نماز را با حضور تمام پیامبران و صدّیقین و شهدا و ملائک بست من پیش ایستادم و نماز گزاردم پس از نماز جبرئیل به من :گفت به اینان بگو که برچه امری شهادت می دهید؟ گفتند: شهادت می دهیم که معبودی جز الله نیست و حضرتت رسول خدایی و علی امیر مؤمنان است

4. در تفسیر فرات بن ابراهیم رحمه الله از زرارة بن أعين نقل شده است که می گوید:

﴿قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرِ علیه السلام: آيَةٌ فِي كِتَابِ اللهِ تَعَالَى نسألك. قَالَ: مَا هي؟ قُلْتُ: قَوْلُهُ فَإِنْ كُنْتَ فِي شَكٍّ مِمَّا أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ فَسْئَلِ الَّذِينَ يَقْرَؤُنَ الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكَ الْآيَةَ، مَنْ هَؤُلَاءِ الَّذِينَ أُمِرَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه و سلم بِسُؤَالِهِمْ ؟

فَقَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه و سلم لَمَّا أُسْرِيَ بِهِ إِلَى السَّمَاءِ فَصَارَ فِي السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ ، جَمَعَ الله له النَّبِيِّينَ وَالصَّدِيقِينَ وَالْمَلَائِكَةَ . فَأَذَّنَ جَبْرَئِيلُ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ، ثُمَّ تَقَدَّمَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه و سلم فَصَلَّى بِهِمْ فَلَمَّا انْصَرَفَ قَالَ: بِمَ تَشْهَدُونَ؟ قَالُوا: نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَ أَنَّكَ رَسُولُ اللهِ وَ أَنَّ عَلِيّاً أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ. فَهُوَ مَعْنَى قَوْلِهِ : فَسْئَلِ الَّذِينَ يَقْرَؤُنَ الْكِتابَ مِنْ قَبْلِك﴾ . (1)

زراره :گوید خدمت امام باقر علیه السلام :گفتم آیه ای در قرآن است که می خواهیم از محضرت بپرسیم. فرمود چیست؟ گفتم آیه «اگر شک داری درباره آن چه برتو فرو فرستادیم، پس بپرس از کسانی که پیش از تو کتاب خوانده اند». اینان کیانند که رسول خدا امر شده از آنان بپرسد؟

امام فرمود: وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله را به معراج بردند در آسمان چهارم خداوند تمام پیامبران و صدیقین و ملائک را برایش گرد آورد. جبرئیل اذان گفت و نماز را برپا .داشت پیامبر پیش ایستاد و نماز گزارد. پس از نماز فرمود: به چه امری شهادت می دهید؟ :گفتند: شهادت می دهیم که معبودی جز الله نیست و تو رسول خدایی و علی امیر مؤمنان است. این است معنای آیه ﴿فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُونَ الْکِتَابَ مِن قَبْلِکَ﴾ .

ص: 224

5. در غاية المرام از تفسیر محدث ثقه عباس بن ،ماهیار به اسناد خویش از رسول اکرم صلى الله عليه و سلم نقل شده است که در حدیث معراج می فرماید:

﴿فَإِذَا مَلَكٌ قَدْ أَتَانِي، فَقَالَ: يَا مُحَمَّدُ سَلْ مَنْ أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ مِنْ رُسُلِنا عَلَى مَا ذَا بُعِثْتُمْ ؟ فَقُلْتُ لَهُمْ: مَعَاشِرَ الرُّسُلِ وَالنَّبِيِّينَ عَلَى مَا ذَا بَعَثَكُمُ اللَّهُ قَبْلِي؟ قَالُوا: عَلَى وَلَايْتِكَ يَا مُحَمَّدُ وَ وَلَايَةِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب﴾ . (1)

فرشته ای نزد من آمد گفت ای محمد بپرس از فرستادگان پیش از خودت که برچه امری برانگیخته شدید؟ پیامبر این سؤال را از آن ها پرسید. گفتند: بر ولایتت ای ،محمد و ولایت على بن ابى طالب.

6. در چندین کتاب حدیثی از اکابر اصحاب از سلمان رضي الله عنه در حدیثی احتجاجی بسیار طولانی- که حضرت علی با آن به هیئت رومی احتجاج نموده است - کلامی دارد که فقط به بخشی از آن اشاره می شود. امام علی علیه السلام می فرماید:

﴿إِنَّ اللَّهَ بِمَنِهِ وَ طَوْلِهِ وَ فَضْلِهِ - لَهُ الْحَمْدُ كَثِيراً دَائِماً - قَدْ صَدَقَ وَعْدَهُ وَ أَعَزَّ دِينَهُ وَ نَصَرَ مُحَمَّداً عَبْدَهُ وَ رَسُولَهُ وَ هَزَمَ الْأَحْزَابَ وَحْدَهُ، فَلَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ وَ هُوَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ، إِنَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى اخْتَضَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و اله وَاصْطَفَاهُ وَ هَدَاهُ وَانْتَجَبَهُ لِرِسَالَتِهِ إِلَى النَّاسِ كَافَّةً بِرَحْمَتِهِ ، وَ إِلَى الثَّقَلَيْنِ بِرَأْفَتِهِ. وَ فَرَضَ طَاعَتَهُ عَلَىٰ أَهْلِ السَّمَاءِ وَ أَهْلِ الْأَرْضِ وَ جَعَلَهُ إِمَاماً لِمَنْ قَبْلَهُ مِنَ الرُّسُلِ، وَ خَاتِمَا لِمَنْ بَعْدَهُ مِنَ الْخَلْقِ. وَ وَرَثَهُ مَوَارِيثَ الْأَنْبِيَاءِ وَأَعْطَاهُ مَقَالِيدَ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ، وَاتَّخَذَهُ نَبِيَا وَ رَسُولًا وَ حَبِيباً وَ إِمَاماً، وَ رَفَعَهُ إِلَيْهِ وَ قَرَّبَهُ عَنْ يَمِينِ عَرْشِهِ بِحَيْثُ لَمْ يَبْلُغْهُ مَلَكٌ مُقَرَّبٌ وَلَا نَبِيُّ مُرْسَلٌ.

فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ فِي وَحْيِهِ ما كَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأَى ، وَأَنْزَلَ عَلَامَتَهُ عَلَى الْأَنْبِيَاءِ وَأَخَذَ مِيثَاقَهُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَلَتَنْصُرُنَّهُ. ثُمَّ قَالَ لِلْأَنْبِيَاءِ: أَأَقْرَرْتُمْ وَأَخَذْتُمْ عَلَى ذلِكُمْ إِصْرِي. قالُوا أَقْرَرْنا. قالَ فَاشْهَدُوا وَأَنَا مَعَكُمْ مِنَ الشَّاهِدِينَ. وَقَالَ: يَجِدُونَهُ مَكْتُوباً عِنْدَهُمْ فِي التَّوراةِ وَالْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَ يُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ

ص: 225

الْخَبَائِثَ وَ يَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَرُوهُ وَن َصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنزِلَ مَعَهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ . (1) (2)

خداوند با لطف و فضل و کرم خویش - که باید همیشه سپاسگزار او باشیم - به وعده خود جامه عمل پوشید و دینش را عزت بخشید و فرستاده و بنده اش محمد صلی الله علیه و اله را یاری کرد و به تنهایی احزاب را متواری ،ساخت پس مُلک و حمد از آن اوست و بر هر چیزی تواناست او بزرگ و متعالی است.

محمد صلی الله علیه و اله را به خود مختص گردانید و او را برگزید و هدایتش نمود و برای امر رسالت مهیایش ،ساخت تا رحمت و رأفت خود را شامل مردم و ثقلین سازد و اطاعت او را بر آسمانیان و زمینیان واجب کرد و او را امام پیامبران گذشته و خاتم مخلوقات بعد از او و وارث میراث انبیاء ،ساخت و کلیدهای دنیا و آخرت را در اختیارش گذاشت و او را به عنوان نبی و رسول و حبیب و امام برگزید و او را به سوی خویش بالا برد و به جانب راستِ ،عرش نزدیکش نمود به طوری که فرشته مقرب و نبی مرسلی به او نمی رسید.

آن گاه به او وحی کرد که ﴿ما كَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأى﴾ : (3) دل آن چه را که دیده، به دروغ نمی گوید. آن گاه نشانه های او را بر انبیا فرو فرستاد و از آنان پیمان گرفت که به او ایمان آورید، و فرمود: من او را یاری می کنم سپس به پیامبران فرمود: آیا به وجود او اقرار کردید و پیمان مرا نسبت به او دریافتید؟ پاسخ دادند: آری، به وجود او اقرار نمودیم. فرمود گواه باشید و من نیز با شما گواهی می دهم

باز خداوند فرمود: نام او را در تورات و انجیل مکتوب می بینید که او می آید و مردم را به كار نيك فرمان می دهد و از زشتی باز می دارد و پاکی ها را بر آنان حلال و پلیدی ها را بر آنان حرام می کند و رسوم (خرافی) و زنجیرهایی که بر گردن خود نهاده اند، بر می دارد پس کسانی که به او ایمان آوردند و بزرگش داشتند و یاریش کردند، و از نوری که با او فرستاده شده بهره گرفتند، در هنگام درگذشت او، رستگارند.

ص: 226

7. همچنین در چندین کتاب حدیثی از جمله کتاب مختصر بصائر الدرجات، با اسناد از ابوحمزه ثمالی آورده که امام باقر علیه السلام فرموده است که امیر مؤمنان علیه السلام فرمود:

﴿إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَحَدٌ وَاحِدٌ، تَفَرَّدَ فِي وَحْدَانِيَّتِهِ، ثُمَّ تَكَلَّمَ بِكَلِمَةٍ فَصَارَتْ نُوراً، ثُمَّ خَلَقَ مِنْ ذَلِكَ النُّورِ مُحَمَّداً صلى الله عليه و سلم وَ خَلَقَنِي وَ ذُرِّيَّتِي، ثُمَّ تَكَلَّمَ بِكَلِمَةٍ فَصَارَتْ رُوحاً، فَأَسْكَنَهُ اللهُ فِي ذَلِكَ النُّورِ وَأَسْكَنَهُ فِي أَبْدَانِنَا، فَنَحْنُ رُوحُ اللَّهِ وَ كَلِمَاتُهُ، فَبِنَا احْتَجَّ عَلَى خَلْقِهِ، فَمَا زِلْنَا فِي ظُلَّةٍ خَضْرَاءَ حَيْثُ لَا شَمْسَ وَلَا قَمَرَ، وَلَا لَيْلَ وَلَا نَهَارَ ، وَلَا عَيْنَ تَطْرِفُ ، نَعْبُدُهُ وَ نُقَدِّسُهُ وَ نُسَبِّحُهُ ، وَ ذَلِكَ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَ الْخَلْقَ.

وَ أَخَذَ مِيثَاقَ الْأَنْبِيَاءِ بِالْإِيمَانِ وَالنُّصْرَةِ لَنَا، وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَ: وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ لَمَا آتَيْتُكُمْ مِنْ كِتابٍ وَ حِكْمَةٍ ثُمَّ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقُ لِما مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَلَتَنْصُرُنَّه (1) يَعْنِي لَتُؤْمِنُنَّ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَلَتَنْصُرُنَّ وَصِيَّهُ، وَ سَيَنْصُرُونَهُ جَمِيعاً.

وَ إِنَّ اللَّهَ أَخَذَ مِيثَاقِي مَعَ مِيثَاقِ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و سلم بِالنُّصْرَةِ بَعْضِنَا لِبَعْضٍ، فَقَدْ نَصَرْتُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ جَاهَدْتُ بَيْنَ يَدَيْهِ، وَقَتَلْتُ عَدُوَّهُ، وَ وَفَيْتُ اللَّهِ بِمَا أَخَذَ عَلَيَّ مِنَ الْمِيثَاقِ وَالْعَهْدِ وَالنُّصْرَةِ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله، وَلَمْ يَنْصُرْنِي أَحَدٌ مِنْ أَنْبِيَاءِ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ، وَ ذَلِكَ لِمَا قَبَضَهُمُ اللَّهُ إِلَيْهِ، وَ سَوْفَ يَنْصُرُونَنِي وَ يَكُونُ لِي مَا بَيْنَ مَشْرِقِهَا إِلَى مَغْرِبِهَا، وَ لَيَبْعَثَنَّهُمُ اللَّهُ أَحْيَاء مِنْ آدَمَ إِلَى مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله، كُلِّ نَبِيَّ مُرْسَلٍ، يَضْرِبُونَ بَيْنَ يَدَيَ بِالسَّيْفِ هَامَ الْأَمْوَاتِ وَالْأَحْيَاءِ وَالثَّقَلَيْنِ جَمِيعاً.

فَيَا عَجَبَاهُ وَكَيْفَ لَا أَعْجَبُ مِنْ أَمْوَاتِ يَبْعَثُهُمُ اللَّهُ أَحْيَاءٌ يُلَبُونَ زُمْرَةً زُمْرَةً بِالتَّلْبِيَةِ: لَبَّيْكَ لَبَّيْكَ يَا دَاعِيَ اللهِ قَدِ أطَلُّوا بِسِكَكِ الْكُوفَةِ ، قَدْ شَهَرُوا سُيُوفَهُمْ عَلَى عَوَاتِقِهِمْ، لَيَضْرِبُونَ بِهَا هَامَ الْكَفَرَةِ وَ جَبَابِرَتِهِمْ وَ أَتْبَاعِهِمْ مِنْ جَبَابِرَةِ الْأَوْلِينَ وَالْآخِرِينَ ، حَتَّى يُنْجِزَ اللَّهُ مَا وَعَدَهُمْ فِي قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَ: وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً (2) أَيْ يَعْبُدُونَنِي آمِنِينَ، لَا يَخَافُونَ أَحَداً فِي عِبَادَتِي، لَيْسَ عِنْدَهُمْ تَقِيَّةٌ. وَإِنَّ

ص: 227

لِيَ الْكَرَّةَ وَالرَّجْعَةَ﴾ تا آخر حدیث که طولانی است. (1)

خدای تبارک و تعالی یگانه و واحد در یگانگی خود بوده و هست. سپس کلمه ای گفت که نوری شد از آن ،نور محمد صلی الله علیه و آله را آفرید و مرا و دودمانم را آفرید. سپس کلمه ای دیگر گفت که روحی شد آن را در این نور جای داد و در بدن های ما قرار داد. . پس ماییم روح الله و کلمات خدا خداوند به سبب ما بر آفریدگان احتجاج کرده است. ما پیوسته در سایه ای سبز رنگ بودیم زمانی که نه خورشید بود و نه ماه و نه شب و نه روز و نه چشمی بود که به گوش های نظر افکند در آن ،حال او را عبادت می کردیم و تقدیس و تسبیح می گفتیم و این پیش از آن بود که خداوند آفریدگان را خلق کند و پیمان پیامبران را برایمان به ما و یاری ما بگیرد و این است كلام الهی: «و زمانی که خداوند پیمان پیامبران را گرفت که کتاب و حکمت به شما دادم سپس فرستاده ای بر شما آمد که وحی را که همراه داشتید تصدیق کرد که به یقین باید بدان ایمان آرید و یاریش کنید» یعنی: به محمد صلی الله علیه و آله ایمان آرید و وصیّ او را یاری کنید و به زودی تمامشان او را یاری می کنند

خداوند همزمان با پیمانی که از انبیا برای یاری پیامبر خاتم گرفت، برایم پیمان گرفت. من پیامبر را یاری کردم در رکابش جنگیدم، دشمنش را کشتم، پیمان خداوند و عهد و یاری محمد صلی الله علیه و آله را ادا کردم؛ در حالی که هیچ یک از پیامبران و رسولان الهی به من کمک نرساندند.

توضیح این که وقتی خداوند جانشان را گرفت به زودی به یاریم می شتابند. و تمام زمین - از مشرق تا مغرب - از آن خواهد شد. خداوند ، آنان را زنده برمی انگیزد، از آدم تا محمد هر پیامبر مرسلی در رکاب من با شمشیر می جنگد، و بر فرق (منکران از) مردگان و زندگان و تمام ثقلین (جن و انس) می کوبد.

پس شگفتا! و چگونه تعجب نکنم از مردگانی که خداوند آنان را زنده برمی انگیزاند، گروه گروه لبیک می گویند و ندا سر می دهند: «لبیک یا داعی الله». کوچه های کوفه را پر می کنند، در حالی که شمشیرهاشان را برگردن هاشان آویخته اند تا گردن

ص: 228

کافران و جباران و پیروانشان از ستمگران پیشینیان و پسینیان را بزنند تا این که خداوند عزوجل و عده ای را که به آن ها ،داده به انجام رساند. خداوند فرمود: «خدای وعده داد به کسانی از شما که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده اند که به یقین آن ها را در زمین جانشین گرداند چنان که افراد پیش از آنان را جانشین ساخته بود و به حتم دینشان را که برایشان پسندیده برایشان تمکین دهد و یقیناً پس از ناامنی آنان را به امنیت ،درآورد تا خدا را عبادت کنند و شریکی برایش نیاورند». یعنی: (خدای تعالی می فرماید:) مرا عبادت کنند بدون خوف از احدی از بندگانم یعنی به گونه ای که تقیه در آن نباشد.

و مرا بازگشت و رجعتی خواهد بود...

انبیاء پیمان ،گرفت محمد بن عبد الله صلی الله علیه و آله بود.

سوم او نخستین کسی است که ،زمین برای او می شکافد و نخستین فردی است که به سوی خدا قدم بر می دارد همچنان که شیخ طوسی در امالی خود به اسناد خویش از پیامبر صلی الله علیه و آله آورده است که می فرماید:

﴿أَنَا سَيِّدُ وُلْدِ آدَمَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلَا فَخْرَ، وَ أَنَا أَوَّلُ مَنْ تَنْشَقُ الْأَرْضُ عَنْهُ وَلَا فَخْر﴾ . (1)

من سرور فرزندان آدمم در روز جزا و من نخستین کسی هستم که زمین برایش شکافد و این را برای مفاخره نمی گویم.

همچنین می فرماید:

﴿أَخْبَرَنِي جَبْرَئِيلُ عَنِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَنَّهُ قَالَ: أَوَّلُ مَنْ تَنْشَقُ عَنْهُ الْأَرْضُ يَوْمَ الْقِيَامَة﴾ تا آخر حديث. (2)

جبرئیل از سوی خدا عزّ وجلّ به من خبر داد که خداوند فرموده: من (پیامبر) نخستین کسی هستم که در روز قیامت زمین برایش شکافته می شود.

محدث بحرانی در معالم الزلفی از بصائر الدرجات نوشته سعد بن عبدالله به اسنادِ خود از شعیب حداد آورده که امام صادق علیه السلام فرمود:

قال رسول الله : ﴿أَنَا أَوَّلُ وَافِدٍ عَلَى الْعَزِيزِ الْجَبَّارِ يَوْمَ الْقِيَامَة﴾ تا آخر حديث (3)

من نخستین کسی هستم که در روز قیامت برخدای عزیز جبار وارد می شود.

در آینده مستندات دیگری برای آن خواهیم آورد.

چهارم: او نخستین کسی است که در روز قیامت او را فرا می خوانند، همچنان که از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، روایت شده است که می فرماید:

﴿يَا عَلِيُّ إِنَّهُ أَوَّلُ مَنْ يُدْعَى بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يُدْعَى بِي﴾ ، تا آخر حديث (4)

ص: 230

ای علی! نخستین کسی را که در روز قیامت فرا می خوانند منم.

در امالی شیخ طوسی به اسناد خویش از امام محمد باقر علیه السلام:

﴿إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ جَمَعَ اللهُ [ النَّاسَ] فِي صَعِيدٍ وَاحِدٍ مِنَ الْأَوَّلِينَ وَالْآخِرِينَ عُرَاةً حُفَاةً .... إلى أن قال: يُنَادِي مُنَادٍ مِنْ تِلْقَاءِ الْعَرْشِ أَيْنَ النَّبِيُّ الْأَمِيُّ ؟ قَالَ : فَيَقُولُ النَّاسُ قَدْ أَسْمَعْتَ كُلَّا فَسَمَ بِاسْمِهِ . فَقَالَ: فَيُنَادِي أَيْنَ نَبِيُّ الرَّحْمَةِ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللهِ ؟ قَالَ: فَيَقُومُ رَسُولُ اللهِ (صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فَيَتَقَدَّمُ أَمَامَ النَّاسِ كُلِّهِم﴾ تا آخر حدیث (1)

چون روز قیامت شود خداوند تمام مردم از گذشتگان و آیندگان را عریان و پابرهنه در سرزمین واحدی گرد آورد... تا آن جا که فرمود: آواز دهنده ای از سوی عرش ندا دهد پیامبر می کجاست؟ مردم همه گویند به گوش همه رساندی، نامش را .بگوی پس ندا دهد پیامبر رحمت محمد بن عبد الله کجاست؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله برمی خیزد و جلوی مردم می.ایستد

و از علی بن ابراهیم قمی به اسناد خویش از امام باقر علیه السلام:

﴿إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ وَ حُشِرَ النَّاسُ لِلْحِسَابِ ... إلى أن قال: فَأَوَّلُ مَنْ يُدْعَى بِنِدَاءٍ يُسْمِعُ الْخَلَائِقَ أَجْمَعِينَ، أَنْ يَهْتِفَ بِاسْمِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ النَّبِيِّ الْقُرَشِيَ الْعَرَبِي، قَالَ فَيَتَقَدَّمُ حَتَّى يَقِفَ عَلَى يَمِينِ الْعَرْشِ، قَالَ ثُمَّ يُدْعَى بِصَاحِبِكُمْ عَلِي علیه السلام، فَیَتَقَدَّمُ حَتَّی یَقِفَ عَلَی یَسَارِ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ... إلى أن قال: فَأَوَّلُ مَنْ یُدْعَی مِنْ وُلْدِ آدَمَ لِلْمُسَائَلَهِ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اَللَّهِ فَیُدْنِیهِ اللَّهُ حَتَّی لَا یَکُونَ خَلْقٌ أَقْرَبَ إِلَی اللَّهِ یَوْمَئِذٍ مِنه﴾ . تا آخر حديث. (2)

چون روز قیامت فرا رسد و مردم را برای محاسبه گرد آرند،... نخستین کسی که او را فراخوانند به ندایی که همۀ آفریدگان بشنوند محمد بن عبدالله پیامبر قرشی عربی است حضرتش پیش می آید تا در سمت راست عرش می ایستد سپس یار (امام) شما علی علیه السلام را می خوانند او پیش می آید تا در سمت چپ رسول خدا می ایستد... پس نخستین کسی را که از فرزندان آدم برای سؤال فرا

ص: 231

می خوانند محمد بن عبد الله صلی الله علیه و آله است. خداوند او را به خود نزدیک می آرد تا آن جا که هیچ آفریده ای در آن روز نزدیک تر از او به خداوند نیست

پنجم: او نخستین شفاعت کننده است و به وسیله او باب شفاعت گشوده می شود. همچنان که در امالی شیخ طوسی از رسول اکرم صلى الله عليه و سلم آمده است:

﴿وَ أَنَا أَوَّلُ شَافِعٍ وَ أَوَّلُ مُشَفَّعٍ﴾ . (1)

منم نخستین شفاعت کننده و نخستین کسی که شفاعتش پذیرفته می شود.

همچنین فرموده اند:

﴿أنا فاتحُ باب الشفاعَةِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ﴾. (2)

منم گشایندۀ باب شفاعت در روز قیامت

ششم او نخستین پیامبری است که وارد بهشت می شود و هیچ پیامبری قبل از او وارد بهشت نمی شود همچنان که در مجالس شیخ مفید رحمه الله به اسنادِ خویش از رسول اکرم صلی الله علیه وآله آمده است:

﴿الْجَنَّةُ مُحَرَّمَةٌ عَلَى الْأَنْبِيَاءِ حَتَّى أَدْخُلَهَا، وَ مُحَرَّمَةٌ عَلَى الْأُمَمِ كُلِّهَا حَتَّىٰ تَدْخُلَهَا شِيعَتُنَا أَهْلَ الْبَيْت﴾ (3)

بهشت بر پیامبران حرام است تا من بدان وارد شوم و بر امت ها حرام است تا شیعیان (پیروان) ما اهل بیت وارد آن شوند.

در امالی شیخ صدوق به اسنادِ خویش از رسول اکرم صلی الله علیه و آله، آمده است که می فرماید:

﴿آتِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ بَابَ الْجَنَّةِ فَأَسْتَفْتِحُ ، فَيَقُولُ الْخَازِنُ: مَنْ أَنْتَ؟ فَأَقُولُ: أَنَا مُحَمَّدٌ. فَيَقُولُ: بِكَ أُمِرْتُ أَلَّا أَفْتَحَ لِأَحَدٍ قَبْلَكَ﴾ . (4)

روز جزا در بهشت را می آورم و می خواهم بگشایم که خازن بهشت می گوید:

ص: 232

کیستی؟ می گویم منم محمد می گوید من به تو امر شده ام که برای هیچ کسی پیش از تو بازنگشایم.

و در مناقب خوارزمی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله

﴿يا عليُّ أَنَا أَوَّلُ مَن يَدخل الجنَّةَ وَ أَنتَ مَعي تَدخُلُها﴾ . (1)

ای علی! منم نخستین کسی که وارد بهشت می شود و تو همراه با من وارد آن می شوی.

در آینده مستندات دیگری برای این موضوع خواهد آمد.

این فضایل بلندمرتبه ششگانه را یک بار دیگر مرور کنیم:

او نخستین کسی است که آفریده شد.

و نخستین کسی که برای او میثاق گرفته شد.

و نخستین کسی که زمین برای او گشوده شد.

و نخستین کسی است که در روز قیامت معرفی می شود.

و نخستین شفاعت کننده و نخستین وارد شونده به بهشت.

و امثال این ها که در مورد آن ها اشاره خواهیم کرد.

بر هیچ اندیشمند عارفی پوشیده نماند که تمام این ها از مقتضیات منصب و بلندی مرتبت خلافتِ الهی و لوازم اطلاقِ نبوت اوست به این ضرورت که نبي كل ولي كل امام كل راهنماي كل معلّم کل، روح كل حاكم كل و آمرو ناهي کل است. خداوند، این منصب را به او عطا فرمود به وسیله آن او را بر دیگران برتری بخشید و شرف داد با سبقت در اقرار و ایمان به خداوند و اولویت در اجابت دعوتِ حق در خلق اول و مقدم بودن او در طاعت الهی در آن عالم او را بر دیگران فضیلت .داد اگر عالم تکلیف اوّل و آن میثاق نمی بود سببی برای این فضایل و تشریفاتِ الهی و وجه وجیهی برای آن ها باقی نمی ماند.

می بینیم که وجود عالم ذرّ و میثاق ضروری است نباید سبقت در اقرار در عالم تکلیف اول و اطاعت از پروردگار و پیشی گرفتن برای رفتن در آتش آزمون را امری سهل

ص: 233

و جزئی پنداشت، و گمان برد که از امورِ خطیر و با مشقت و سخت نبوده است تا منجر به این همه تکریم و تفضیل و تشریف شود. بر اساس این توهّم دارنده آن، سبقت در فضیلت و تقدم بر جمیع افراد بشر ندارد و پیامبر نمی تواند این همه مزایا را - که غیر از خداوند متعال کسی قادر به شمارش آن ها نیست - دارا باشد مزایایی که مقتضای تمامی آن ها، همان منصب نبوت مطلقه است.

توضیح این که: رأس تمام اعمال و دشوارترین و شدیدترین و سنگین ترین آن ها، گردن نهادن به قیدِ عبودیّت و خضوع نفس و تسلیم در برابر آن است . اما عمل نمودن به اوامر صادره از حضرت باری تعالی هرچند احتیاج به هزاران مشقت و سختی داشته باشد بعد از ورود به آستان عبودیت و قبولِ انقیاد، امری سهل و آسان جلوه می کند.

می بینیم که انسان از عنوان عبودیت و معروفیت و اشتهار به آن، می گریزد. اما بعد از پذیرش و تحمیل آن بر خود حاضر به انجام هر خدمتی می شود؛ به گونه ای که پس از آن اطاعت اوامر مولایش برایش هیچ گونه سختی ندارد و از انجام هر گونه وظیفه ای در مقام عبودیت خودداری نمی کند. از آن جا نزد هرکسی که تأمل کند، گردن نهادن به عبودیت، امری مهم و سخت ترین عمل و برترین عمل، و ركن همه واجبات و روح فرایض است خداوند متعال آن را بر شریف ترین جوارح بشر و امیر و مدبّر و مدیر آن ها، یعنی قلبِ سِرّی و ملکوتی و الهی فرض نموده است چنان که در اخبار آمده است که دیگر اعمال واجب بر جوارح خارج ،ملکی، مظهر و محصولی از این فریضه قلبی هستند، و تمامی آن ها نشانه هایی از این فریضه شریف و مهم و امر خطیر قلبی اند. قلب میزان اعمال است و اعمال نیک را بر مبنای آن چه از او در عبودیت و انقیاد ظاهر می شود می سنجند

تشريفات خاصه امری است که اقتضای اهلیت و شایستگی اکتسابی هر کدام از آن ها را در عالم ذر در بردارد.

صاحب حقیقت علویه، در وجود ملکوتی اش، به «لوح محفوظ» و «قلم على» و «أمّ الكتاب» و «كتاب مبین» و «امام مبین» نامیده شد و در وجودِ بشري، «علی بن ابی طالب» نام گرفت. چون اون همان کسی است که در عالم خلق اول، بعد از پیامبر و پیش از دیگران، به وحدانیت خداوند اقرار کرد پس به همین سبب مقرّب ترین ولیّ خدا و محبوب ترین خلق بعد از پیامبر شد و خداوند منصب ولایت مطلقه را به او بخشید در این آیه شریفه به این منصب اشاره شده است:

﴿إنَّما وَلِيُّكُم الله وَ رَسولُهُ وَالّذينَ آمَنُوا ...﴾ (1)

همانا ولی شما خداوند الله و فرستاده او و کسانی که ایمان آوردند...

می توان به تفاسیر این آیه مراجعه کرد آن گرامی- که درود خدا بر او باد - با سبقت در اقرار در طبقه نبی اکرم قرار گرفت و خداوند متعال به نبی خود در این حدیث قدسی این گونه خبر داد:

﴿يا مُحَمَّدُ إِنَّ عَليّاً في طَبَقَتِكَ﴾ (2)

ای محمد! علی در طبقه تو است.

به سبب تابعیت مطلق او از امام اول (یعنی نبی مطلق)، خداوند او را از میان تمام آفریدگان برگزید و او را متبوع الكل، و مولى الكلّ ، و امام الكل، و قائد الكل، و سيّد الكل بعد از صاحب نبوت ،مطلقه قرار داد بدین روی که نزدیک ترین فرد به پیامبران کسی نیست جز فردی که در همه امور تابع آن ها باشد چنان که در این حدیث شریف علوی - که بر گوینده اش سلام باد- آمده است:

﴿إنَّ أولَى النّاس بالأنبياء أعلَمُهُم بِما جاؤوا بِهِ﴾ . (3)

سزاوارترین فرد به پیامبران داناترین فرد است نسبت به آن چه آورده اند.

ص: 235

همچنین می فرماید

﴿أقرَبُ النَّاسِ مِن الأنبياء أعلَمُهُم بِما أمَرُوا بِه ....﴾ تا آخر حديث. (1)

نزدیک ترین فرد به پیامبران داناترین فرد است بدانچه به آن امر کرده اند.

روشن است که آن کسی که به انبیاء نزدیک تر باشد نزد خداوند محبوب تر است، چنان که در حدیثی از امیر مؤمنان آمده است:

﴿أَحَبُّ الْعِبَادِ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى الْمُتَأَسِّي بِنَبِيِّهِ ،والْمُقْتَصُّ أَثَرَه...﴾ تا آخر حدیث (2)

محبوب ترین بنده به درگاه خدای تعالی کسی است که به پیامبرش صلی الله علیه و اله، تأسّی کرده و پای خود را جای پای حضرتش نهاده باشد.

علی علیه السلام، خود، فرمانبردارترین مردم نسبت به امام و تابع ترین آن ها به نبی اکرم صلی الله علیه و آله، بود چنان که در حدیثی منقول به سندِ مخالف و موافق آمده که می فرماید

﴿لَمَّا أُسْرِيَ بِي إِلَى السَّمَاءِ، [ثُمَّ مِنَ السَّمَاءِ] إِلَى سِدْرَةِ الْمُنْتَهَىٰ، وَقَفْتُ بَيْنَ يَدَيْ الله عَزَّ وَجَلَّ. فَقَالَ [لِي]: يَا مُحَمَّدُ ! قُلْتُ: لَبَّيْكَ وَ سَعْدَيْكَ. قَالَ: قَدْ بَلَوْتَ خَلْقِي فَأَيَّهُمْ رَأَيْتَ أَطْوَعَ لَكَ ؟ قَالَ: قُلْتُ: رَبِّ عَلِيّاً. قَالَ: صَدَقْتَ يَا مُحَمَّدُ، فَهَلِ اتَّخَذْتَ لِنَفْسِكَ خَلِيفَةً يُؤَدِّي عَنْكَ وَ يُعَلِّمُ عِبَادِي مِنْ كِتَابِي مَا لَا يَعْلَمُونَ؟ قَالَ: قُلْتُ: ربّ اخْتَرْلِي فَإِنَّ خِيَرَتَكَ خِيَرَتِي.

قَالَ: قَدِ اخْتَرْتُ لَكَ عَلِيّاً، فَاتَّخِذْهُ لِنَفْسِكَ خَلِيفَةً وَ وَصِيّاً، وَ نَحَلْتُهُ عِلْمِي وَ حِلْمِي، وَ هُوَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ حَقَّاً، لَمْ يَبلُغْهَا أَحَدٌ قَبْلَهُ، وَ لَيْسَتْ لِأَحَدٍ بَعْدَهِ﴾ . تا آخر حديث . (3)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود هنگامی که مرا به آسمان سیر دادند و به سدرة المنتهی رسیدم، مقابل خدا، عزّ وجلّ، ایستادم. فرمود: ای محمد، گفتم: لبيك و سعديك . فرمود: آفریدگان مرا آزموده ای کدام یک از آنان بیشتر تابع تو هستند؟

ص: 236

:گفتم خدایا .علی فرمود راست گفتی ای ،محمد آیا برای خود خلیفه ای برگزیده ای که از طرف تو (وظیفه) را ادا کند؟ و کتابم را به بندگانم در مواردی که نمی دانند آموزش دهد؟ گفتم خدایا تو انتخاب کن برای من چون انتخاب تو، انتخاب من است.

فرمود: علی را برایت برگزیدم پس او را برای خود خلیفه و وصی بدان، و علم و حلم خود را به او می آموزم و او حقاً امیر مؤمنین است و کسی به این مقام پیش از او نرسیده و پس از او هم نخواهد رسید.

آویخت و به آنان فرمان داد تا بر من سلام و درود فرستاده و از من فرمان برند. نخستین کسی که از مردان بر من سلام کرد و از من اطاعت نمود روح علىّ بن ابی طالب علیه السلام بود.

3. سید ابن طاووس در کتاب الیقین باب 127 در حدیثی طولانی از رسول اکرم صلی الله علیه و اله آورده است (1) که می فرماید:

﴿إِنَّهُ أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ، لَمْ يَسْبِقْهُ إِلَى الْإِيمَانِ بِي أَحَدٌ، وَالَّذِي فَدَا رَسُولَ اللَّهِ بِنَفْسِهِ، وَالَّذِي كَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ ، وَلَا أَحَدَ يَعْبُدُ اللَّهَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ مِنَ الرِّجَالِ غَيْرُهُ. ...﴾ تا آخر حدیث (2)

همانا او ( علی بن ابی طالب علیه السلام) نخستین کسی است که به خدا و رسولش ایمان آورد هیچ کس در ایمان بر او سبقت نگرفته است. او کسی است که جان خود را فدای رسول خدا کرد و همراه حضرتش بود در زمانی که هیچ مردی همراه پیامبر نبود که خدا را عبادت کند

4. در امالی شیخ طوسی به اسناد خویش از حارث هَمْدانی از امیرمؤمنان علی علیه السلام در حدیثی طولانی آمده است که می فرماید:

﴿أَلَا إِنِّي عَبْدُ اللهِ وَ أَخُو رَسُولِهِ، وَ صدِّيقُهُ الْأَوَّلُ ، قَدْ صَدَّقْتُهُ وَ آدَمُ بَيْنَ الرُّوحِ وَالْجَسَدِ، ثُمَّ إِنِّي صديقَهُ الْأَوَّلُ فِي أُمَّتِكُمْ حَقًّاً، فَنَحْنُ الْأَولُونَ وَ نَحْنُ الْآخِرُونَ﴾ تا آخر حديث. (3)

آگاه باشید! منم بنده خدا و برادر رسولش و نخستین صدیق .او پیامبر را تصدیق کردم در زمانی که آدم بین روح و بدن بود. آن گاه حقاً نخستین صدیق او هستم درامت شما پس ماییم اوّل و ماییم آخر.

از همین احادیث شریفه علت نامگذاری علی علیه السلام به «صدّیق اکبر» که مورد اتفاقِ فریقین است دانسته می شود او بدان منصب والا رسید و آفریدگار او را بر آفریدگانش برتری داد و او را به دلیل آغازگري او در ایمان- که در عالم میثاق داشت - و تصدیق و اقرار

ص: 238

و تسليم بر نبي اکرم در خلقِ ،اول بر خلائق مزیت داد و سبقت و اولیت او را در چندین جایگاه از تشریفات الهی واجب گردانید.

اول: او نخستین کسی است که خداوند - به تشریفی که به او داد - با وجود او در روشنایی وجود را باز کرد

دوم: او نخستین کسی است از میان ائمه که از او پیمان گرفته شد. همچنان که در باب هجدهم از جزء دهم بصائر الدرجات به اسنادِ خویش از امام صادق علیه السلام از رسول اکرم صلى الله عليه و سلم ، نقل شده است که فرموده اند:

﴿لَقَدْ أَسْرَى بِي رَبِّي عَزَّوَجَلَّ، فَأَوْحَى إِلَيَّ مِنْ وَرَاءِ الحِجَابِ مَا أَوْحَى... إلى أن قال: يَا مُحَمَّدُ علي الأول ، أَوَّلُ مَن أَخُذُ مِيثَاقِي مِنَ الْأَئِمَّةِ. يَا مُحَمَّدُ! عليَّ الْآخِر، آخِرُ مَنْ أَقْبِضُ رُوحَهُ مِنَ الْأَئِمَّة...﴾ تا آخر حديث. (1)

خدا عزّ وجلّ، مرا به اسراء برد از پشت حجاب به من مطالبی وحی فرمود... تا آن جا که فرمود ای !محمد علی اوّل ،است نخستین کسی است از امامان که پیمان از او می گیرم ای محمد علی آخر است آخرین کسی از امامان است که روح او را قبض می کنم.

سید بحرانی در البرهان این حدیث را از سعد بن عبدالله روایت کرده با این تفاوت که به جای «میثاقی»، «میثاقه» آورده است. (2)

سوم: او بعد از نبی اکرم نخستین کسی است که زمین برای او گشوده می شود همچنان که در بسیاری از کتب روایی عامّه و خاصه آمده است. در این جا روایتی از کتاب الیقین می آوریم که به اسنادِ خویش از رسول اکرم صلی الله علیه و آله آورده است که خطاب به علی علیه السلام می فرماید:

﴿يَا أَبَا الْحَسَنِ كَلِّمِ الشَّمْسَ فَإِنَّهَا تُكَلِّمُكَ. قَالَ علیه السلام: السَّلَامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْعَبْدُ الْمُطِيعُ الله و لرسوله . فَقَالَت الشَّمْسُ : وَ عَلَيْكَ السَّلَامُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ وَ إِمَامَ الْمُتَّقِينَ وَ قَائِدَ الْغُزِ الْمُحَجَّلِينَ. أَنْتَ يَا عَلِيُّ وَ شِيعَتُكَ فِي الْجَنَّةِ. يَا عَلِيُّ أَوَّلُ

ص: 239

مَنْ تَنْشَقُّ عَنْهُ الْأَرْضُ مُحَمَّدٌ ، ثُمَّ أَنْتَ. وَأَوَّلُ مَنْ يُحْيَى مُحَمَّدٌ ، ثُمَّ أَنْتَ. وَ أَوَّلُ مَنْ يُكْسَى مُحَمَّدٌ، ثُمَّ أَنْت﴾ تا آخر حديث. (1)

يا ابا الحسن با آفتاب سخن بگوی که او با تو سخن خواهد گفت. [امیر المؤمنین ] علیه السلام:گفت سلام بر تو ای عبد مطیع خدا و رسولش. آفتاب گفت: و عليك السلام ای امیر مؤمنان و ای امام متقیان وای پیشرو مؤمنان مشهور معروف ای علی تو و شیعه تو (پیروان تو) همه در بهشتید یا علی اول کسی که زمین برای او گشوده بود، محمد خواهد بود و سپس تو، و اول کسی که زنده گردد محمد باشد و بعد از آن تو و اول کسی که پوشیده شود محمد خواهد بود و بعد از آن تو.

این حدیث را خوارزمی در مناقب خود هم روایت کرده است. (2)

چهارم: او نخستین کسی است که رسول اکرم صلی الله علیه و آله را ملاقات می کند و بر او وارد می شود. چنان که در طرفهٔ بیستم از کتاب الطرف نوشته سیدِ مُعتَمَد، علی ابن طاووس- که نسخه کتابش نزد ما موجود است (3) - از مفضّل آورده که امام صادق علیه السلام می فرماید:

﴿أَيُّهَا النَّاسُ! اللهَ اللَّهَ فِي أَهْلِ بَيْتِي، فَإِنَّهُمْ أَرْكَانُ الدِّينِ وَ مَصَابِيحُ الظُّلَمِ وَ مَعْدِنُ الْعِلْمِ. عَلِيٌّ أَخِي وَ وَارِثِي... إلى أن قال: أَوَّلُ النَّاسِ بِي إِيمَاناً وَ آخِرُهُمْ عَهْداً [ عِنْدَ الْمَوْتِ] وَ أَوّلهم لِي لِقَاءَ يَوْمَ الْقِيَامَة ...﴾ تا آخر حديث. (4)

ای مردم خدا را خدا را خاندانم اینان ارکان دین و چراغ های ظلمت و معدن

ص: 240

علم هستند. علی برادر و وارث من است... نخستین فردی که به من ایمان آورده و آخرین فردی که [ هنگام مرگ] پیمان می بندد و اولین کسی است که در روز قیامت به ملاقاتم می آید.

شیخ الطائفه طوسی به اسنادِ خویش در آمالی از سلمان چنین نقل می کند:

﴿إِنَّ أَوَّلَ هَذِهِ الْأُمَّةِ وُرُوداً عَلَى رَسُولِ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) أَوَّلُهَا إِسْلَاماً عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ (عَلَيْهِ السَّلَامُ)﴾. (1)

نخستین فردی از این امت که بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد می شود، نخستین فردی است که اسلام آورده است؛ علی بن ابی طالب علیه السلام.

:پنجم او نخستین کسی است که با رسول اکرم صلی الله علیه و اله مصافحه خواهد کرد، چنان که شیخ الطائفه طوسی در امالی خود از ابی ذرّ غفاری از رسول اکرم روایت کرده است که فرموده:

﴿عَلِيٌّ أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِي [وَ أَوَّلُ مَنْ صَدَّقَنِي]، وَ أَوَّلُ مَنْ يُصَافِحُنِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ، وَ هُوَ الصَّدِيقُ الْأكْبَر...] تا آخر حديث (2)

علی نخستین فردی است که به من ایمان آورد [ و نخستین کسی که تصدیقم کرد] و نخستین کسی که روز قیامت با من مصافحه می کند و او صدّیق اکبر است.

در همان کتاب و غیر آن از ابوذر و سلمان آورده که همگی می فرمایند:

﴿أَخَذَ رَسُولُ اللهِ (صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بِيَدِ عَلِي بْنِ أَبِي طَالِبٍ (عَلَيْهِ السَّلَامُ) فَقَالَ: هَذَا أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِي، وَ هُوَ أَوَّلُ مَنْ يُصَافِحَنِي يَوْمَ الْقِيَامَة﴾. (3)

ص: 241

رسول خدا دست علی بن ابی طالب را گرفت و فرمود این نخستین فردی است که به من ایمان آورد و نخستین کسی که روز قیامت با من مصافحه می کند.

ششم: او نخستین کسی است که در موقف به رسول الله نزدیک خواهد شد. شیخ الطائفه در امالی و شیخ مفید در مجالس به اسنادشان از امام صادق از پدر بزرگوارش از جدش علیهم السلام آورده اند که می فرماید:

﴿أَيُّهَا النَّاسُ! إِنَّهُ كَانَ لِي مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) عَشْرُ خِصَالٍ، لَهُنَّ أَحَبُّ إِلَيَّ مِمَّا طَلَعَتْ عَلَيْهِ الشَّمْسُ ؛ قَالَ لِي رَسُولُ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ): يَا عَلِيُّ، أَنْتَ أَخِي فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ، وَأَنْتَ أَقْرَبُ الْخَلَائِقِ إِلَيَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِي الْمَوْقِفِ بَيْنَ يَدَيِ الْجَبَّارِ...﴾ تا آخر حديث. (1)

ای مردم! من نسبت به رسول خدا ده ویژگی ،دارم که آن ها را از تمام آن چه خورشید بر آن می تابد دوست تر دارم. (از جمله این که) پیامبر به من فرمود: ای علی! تو برادر منی در دنیا و آخرت، و تو نزدیک ترین فردی به من در روز قیامت که در پیشگاه خدای جبّار می ایستی

در حدیث فتح خیبر که خاصه و عامه بر آن اتفاق نظر دارند، از رسول اکرم صلى الله عليه و سلم روایت شده است که خطاب به امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:

﴿ أَنْتَ فِي الْآخِرَةِ أَقْرَبُ النَّاسِ مِنِّي وَ أَنْتَ﴾. (2)

تو در آخرت نزدیک ترین فردی نسبت به من.

:هفتم بعد از پیامبر نخستین کسی است که در روز جزا او را فرا می خوانند. شیخ ثقه یحیّی ابن بطریق در العمده چنین نقل می کند

﴿قال صلی الله علیه و آله: يَا عَلِيُّ ! إِنَّهُ أَوَّلُ مَنْ يُدْعَى بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يُدْعَى بِي... إلى أن قال: وَ إِنِّي أُخْبِرُكَ يَا عَلِيَّ أَنْ أُمَّتِي أَوَّلُ الْأُمَمِ يُحَاسَبُونَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ، ثُمَّ أَنْتَ أَوَّلُ مَنْ

ص: 242

يُدْعَى بِكَ ، لِقَرَابَتِكَ مِنِّي وَ مَنْزِلَتِكَ عِنْدِي، وَ يُدْفَعُ إِلَيْكَ لِوَائِي وَ هُوَ لِوَاءُ الْحَمْد﴾ تا آخر حديث. (1)

ای علی! اولین کسی که در قیامت او را فرا می خوانند منم... و من به توخبر می دهم که امتم نخستین امتی هستند که روز قیامت مورد حساب قرار می گیرد. سپس تو نخستین کسی هستی که فراخوانده می شود به دلیل جایگاهی که نزدم ،داری و پرچم من - لواء الحمد - به دست تو داده می شود.

شیخ الطائفه در امالی خویش از امام باقر علیه السلام در ضمن حدیثی طولانی نقل می کند:

﴿إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ جَمَعَ اللهُ النَّاسَ فِي صَعِيدٍ [ وَاحِدٍ] مِنَ الْأَولِينَ وَالْآخِرِينَ ... إِلَى أن قال: فيُنَادِي [ مُنَادٍ مِنْ تِلْقَاءِ الْعَرْشِ): أَيْنَ نَّبِيُّ الرَّحْمَة محمد... إلى أن قَالَ: ثُمَّ يُنَادِي بِصَاحِبِكُمْ ، فَيَقُومُ أَمَامَ النَّاسِ فَيَقِفُ مَعَهُ، ثُمَّ يُؤْذَنُ لِلنَّاسِ فَيَمُرُونَ ....﴾ تا آخر حديث. (2)

روز قیامت که فرا رسد، خداوند مردم را از پیشینیان و پسینیان در یک صحنه گرد می آورد... پس ندا دهنده ای از پشت عرش ندا می دهد: کجاست پیامبر رحمت محمد ؟... سپس یار شما ( على علیه السلام ) را فرا می خوانند، او در برابر مردم برپا می ایستد، همراه با او (پیامبر)، آن گاه به مردم اذن می دهند تا بگذرند...

در ارشاد القلوب ،دیلمی از جابر از امام باقر علیه السلام چنین نقل می کند که می فرماید:

﴿إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ وَ يَجْمَعُ اللَّهُ الْأَولِينَ وَالْآخِرِينَ لِفَصْلِ الْخِطَابِ وَ دَعَا رَسُولَ صلى الله عليه و سلم وَدَعَا بِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ، فَيُكْسَى رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آله حُلَّةً خَضْرَاءَ يُضِيءُ بِهَا مَا بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ، وَ يُكْسَى عَلِيٌّ علیه السلام، مِثْلَهَا ، ثُمَّ يُدْعَى بِنَا، فَيُدْفَعُ إِلَيْنَا لا حِسَابُ النَّاسِ. فَنَحْنُ وَاللَّهِ نُدْخِلُ أَهْلَ الْجَنَّةِ الْجَنَّةَ وَ نُدْخِلُ أَهْلَ النَّارِ النَّارَ، ثُمَّ يُدْعَى بِالنَّبِيِّينَ علیهم السلام﴾ تا آخر حدیث (3)

ص: 243

در روز قیامت خداوند خلق اولین و آخرین را برای «فصل الخطاب» (1) جمع می کند، می کند، آن گاه پیامبر صلی الله علیه وآله و علی علیه السلام را فرامی خواند و برتن پیامبر صلی الله علیه و آله پارچه سبزی می پوشاند که نور آن میان مشرق و مغرب را روشن می سازد و مانند آن را نیز بر علی علیه السلام می پوشاند. سپس خدا ما را فرا می خواند و حساب مردم را به ما وا می گذارد سوگند به خدا ما اهل بهشت را به بهشت و اهل دوزخ را به دوزخ می فرستیم آن گاه پیامبران علیهم السلام را فرا می خوانند.

خوارزمی به اسنادِ خویش در مناقب چنین می گوید که رسول اکرم در روز بدر، بعد از پیمان برادری میان مسلمین چنین فرمودند

﴿أَنَّ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه و سلم أَخَى بَيْنَ الْمُسْلِمِينَ، ثُمَّ قَالَ: يَا عَلِيُّ أَنْتَ أَخِي وَ أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى غَيْرَ أَنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي. أَمَا عَلِمْتَ يَا عَلِيُّ أَنَّهُ أَوَّلُ مَنْ يُدْعَى بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يُدْعَى بِي، فَأَقُومُ عَنْ يَمِينِ الْعَرْشِ، فَأَكْسَى حُلَّةً خَضْرَاءَ مِنْ حُلَلٍ الْجَنَّةِ، ثُمَّ يُدْعَى بِالنَّبِيِّينَ بَعْضُهُمْ في إثرِ بَعْضِ ، فَيَقُومُونَ سِمَاطَيْنِ عَنْ يَمِينِ الْعَرْشِ [ فِي ظِلِهِ] وَ يُكْسَوْنَ حُلَلًا خَضْرَاءَ مِنْ حُلَلِ الْجَنَّةِ وَ أَنتَ تُنادِى بَعدِي قَبلَ الأنبياءِ فَتُكسى حُلَةً مِن حُلَل الجَنَّة...﴾ تا آخر حديث. (2)

ای علی! تویی برادرم و وزیرم و تو برای من مانند هارونی نسبت به موسی، جز آن که پس از من پیامبری نیست. آیا ندانسته ای ای علی که نخستین کسی که در قیامت فراخوانده می شود منم که از سمت راست عرش برمی خیزم در جام های سبزاز جامه های ،بهشتی سپس پیامبران را یکی پس از دیگری فرا می خوانند آن ها نیز در سمت راست عرش می ایستند در حالی که جامه های سبزرنگ از جامه های بهشت پوشیده اند. و تو را پیش از پیامبران فرا می خوانند، که جامه ای از جامه های بهشت بر تو می پوشانند.

در حدیثی که پیش تر از امام باقر علیه السلام نقل کرده ایم، می فرمایند:

﴿فَأَوَّلُ مَنْ يُدْعَى بِنِدَاءٍ يَسْمَعُ الْخَلَائِقُ أَجْمَعُونَ، أَنْ يَهْتِفَ بِاسْمِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ النَّبِيِّ الْقُرَشِيِّ الْعَرَبِيّ صلی الله علیه وآله، قَالَ فَيَتَقَدَّمُ حَتَّى يَقِفَ عَلَى يَمِينِ الْعَرْشِ، قَالَ

ص: 244

ثُمَّ يُدْعَى بِصَاحِبِكُمْ، فَيَتَقَدَّمُ حَتَّى يَقِفَ عَلَى يَسَارِ رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه و آله﴾ (1)

نخستین کسی که او را فرا می خوانند به ندایی که تمام آفریدگان می شنوند، عبدالله محمد بن عبد الله صلی الله علیه وآله است، پیامبر قرشی ،عربی که او را به نام می خوانند، او پیش می آید تا سمت راست عرش می ایستد سپس یار شما را می خوانند، او نیز پیش می آید تا سمت چپ پیامبر می ایستد.

:هشتم از میان مردم او نخستین کسی است که وارد بهشت می شود چنان که در احادیث موافق و مخالف آمده است. ما در این جا لفظ شیخ ثقه، شیخ مشایخ جلیل ابوالحسن ابن شاذان قدس سره، در منقبت ،49 از کتابش المناقب المائة را می آوریم، که نسخه اش نزد ما موجود است . وی از جابر بن عبدالله انصاری روایت می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است:

﴿أَوَّلُ مَنْ يَدْخُلُ الْجَنَّةَ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصَّدِيقِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ علیه السلام. فَقَامَ أَبُو دُجَانَةَ وَ قَالَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ! أَلَمْ تُخْبِرْنَا عَنِ اللَّهِ تَعَالَى أَنَّهُ أَخْبَرَكَ أَنَّ الْجَنَّةَ مُحَرَّمَةٌ عَلَى الْأَنْبِيَاءِ حَتَّى تَدْخُلَهَا أَنْتَ وَ عَلَى الْأُمَمِ حَتَّى تَدْخُلَهَا أُمَّتُكَ؟ قَالَ: بَلَى، وَلَكِنْ أَمَا عَلِمْتَ أَنْ حَامِلَ لِوَاءِ الْقَوْمِ أَمَامُهُمْ ، [وَ] عَلِيٌّ حَامِلُ لِوَاءِ الْحَمْدِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ بَيْنَ يَدَيَّ ، فداخل به الْجَنَّةَ وَأَنَا عَلَى إِثَرِهِ. فَقَامَ عَلِيٍّ علیه السلام وَ قَدْ أَشْرَقَ وَجْهُهُ سُرُوراً، وَ هُوَ يَقُولُ: الْحَمْدُ للهِ الَّذِي شَرَّفَنَا بِكَ يَا رَسُولَ الله﴾ . (2)

از میان پیامبران و صدیقین نخستین کسی که وارد بهشت می شود علی بن ابی طالب علیه السلام است. در این حال، ابودجانه انصاری برخاست و گفت: آیا از سوی خدا به ما خبر ندادی که خداوند خبرت داده که بهشت بر پیامبران حرام است تا این که حضرتت وارد شوی و بر امت ها حرام است تا آن که امتت وارد شوند؟

فرمود: آری، آیا نمی دانی که حامل پرچم قوم پیشاپیش آن ها خواهد بود؟ علی بن ابی طالب علیه السلام در روز قیامت در برابرم حامل لوای حمد است، او آن پرچم را به بهشت می برد و من پشت سرش می روم

ص: 245

در این حال علی علیه السلام که چهره اش غرق شادی ،بود برخاست و گفت: سپاس خدای را که ما را به سبب تو شرافت داد ای رسول خدا.

نهم: او نخستین کسی است که بر حوض کوثر وارد می شود چنان که در کتاب العمدة نوشته شیخ اجلّ ابوالحسین یحیی ابن بطریق آمده که به اسنادِ خویش از سلمان نقل می کند که گوید: رسول خدا صلی الله عله و آله فرمود:

﴿أَوَّلُ النَّاسِ وُرُوداً عَلَى الْحَوْضَ أَوَّلُهُمْ إِسْلَاماً عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب﴾. (1)

نخستین کسی که بر حوض وارد می شود نخستین کسی است که اسلام آورده؛ علی بن ابی طالب علیه السلام

در کتب متعدد از محدّثان عامه و خاصه آمده که به آسانید خود از رسول اکرم صلى الله عليه و سلم آورده اند که می فرماید:

﴿يا عليُّ إِنَّكَ غَداً عَلَى الْحَوْضِ خَلِيفَتِي تَدُودُ عَنْهُ الْمُنَافِقِين وَ أَنَّکَ أَوَّلُ مَنْ یَرِدُ عَلَیَّ اَلْحَوْضَ﴾. (2)

تو فردا (قیامت) در کنار حوض جانشینم خواهی بود که منافقان را از آن برانی. و تو اولین کسی هستی که در کنار حوض بر من وارد خواهد شد.

در امالی شیخ الطائفه به طور مسند در حدیثی طولانی از رسول الله صلى الله عليه و سلم نقل می کند که می فرماید:

﴿يَا عَلِيُّ، إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ أَعْطَانِي فِيكَ بِسَبْعَ خِصَالٍ: أَنْتَ أَوَّلُ مَنْ يَنْشَقُ الْقَبْرُ عَنْهُ مَعِي، وَ أَنْتَ أَوَّلُ مَنْ يَقِفُ مَعِي عَلَى الصِّرَاطِ، فَيَقُولُ لِلنَّارِ خُذِي هَذَا فَهُوَ لَكَ وَ ذَرِي هَذَا فَلَيْسَ هُوَلَكَ، وَأَنْتَ أَوَّلُ مَنْ يُكْسَى إِذَا كُسِيتُ وَ يُحَيَّا إِذَا حُتِيتُ، وَ أَنْتَ أَوَّلُ مَنْ يَقِفُ مَعِي عَنْ يَمِينِ الْعَرْشِ، وَ أَوَلُ مَنْ يَقْرَعُ مَعِي بَابَ الْجَنَّةِ، وَ أَوَّلُ مَنْ يَسْكُنُ مَعِي عِلَّتِينَ ، وَ أَوَّلُ مَنْ يَشْرَبُ مَعِي مِنَ الرَّحِيقِ الْمَخْتُومِ الَّذِي خِتامُهُ مِسْكٌ، وَ فِي ذلِكَ فَلْيَتَنافَسِ الْمُتَنافِسُون﴾. (3)

ص: 246

پیغمبر فرمود: ای علی! خدای تبارک و تعالی دربارۀ تو به من هفت خصلت داد تو نخستین کسی باشی که با من از گور برآیی تو نخستین کسی باشی که با من بر صراط بایستی و به دوزخ بگویی این فرد را بگیر که از آن توست و آن فرد را رها کن که از آنِ تو نیست تو نخستین کسی باشی که وقتی پوشانده شوم پوشانده می شود، و وقتی به من تحیّت گویند به او تحیّت گویند؛ تو نخستین کسی باشی که با من در سمت راست عرش می ایستد و اوین کسی باشی که با من در بهشت را بکوبد و اولین کسی باشی که با من در علیین ساکن شوی، تو نخستین کسی باشی که با من از باده مُشکین سر به مُهر بنوشی و برای چنین ،کرامتی باید همگان رقابت کنند

بر هیچ اندیشه ورز آگاهی پوشیده نماند که این فضائل نه گانه، یعنی:

1. نخستین کسی که خلق شد

2. و از میان ائمه علیهم السلام نخستین کسی که از او میثاق گرفته شد

3. و نخستین کسی بعد از پیامبر که زمین برای او گشوده می شود

4. و نخستین ملاقات کننده نبی اکرم

5. و نخستین کسی که با او مصافحه کرده

6. و نخستین کسی که در موقف بر او وارد می شود

7. و نخستین کسی بعد از پیامبر که در روز قیامت او را فرا می خوانند

8. و نخستین وارد شونده ،بهشت

9. و نخستین وارده شونده بر پیامبر در حوض کوثر،

و تشريفات الهی دیگری چون ،این ها همگی از مقتضیات منصب و شؤون ولایتِ مطلقه و خلافتِ الهی عامّه و از لوازم امام کل بودن و ولي کل بودن است.

به راستی او این منصب والا را یافت و رسید به آن چه باید برسد. خداوند به او داد آن چه باید بدهد و او را به خاطر سبقتی که در عالم تکلیف اول در اقرار به خدا و رسولش نشان داد و اولویتی که در طاعت داشت بر تمام خلق جز پیامبر اکرم فضیلت داد. اولویتی که در تبعیت و ایمان به خدا و تسلیم در برابر امام اول داشت، سبب برتری او بر کل مردم گردید.

پس علی علیه السلام به سبب سبقتی که در ایمان به خدا و رسولش در خلقِ اول داشت،

ص: 247

خداوند متعال او را امیرالمؤمنین بر خلایق اولین و آخرین گردانید. و مرجع همۀ نفوس و ارواحِ انبیا و اولیا در عالم امر و خلق نمود و او را به آن مقام در نشأه غیب و شهود مشرف نمود. و به زينت ولایت مطلقه آراسته اش نمود. به همین سبب ولی کلّ و امیر کلّ و امام کلّ گشت.

ولایتِ او بر همگان عرضه شد انبیا به ولایت او مبعوث گردیدند. خداوند او را برترین مردم نسبت به انبیا قرار داد همچنان که بر سایر مردم نسبت به خودشان هم اولویت بخشید.

خداوند میثاق ولایت او را از ملائکه و انبیا گرفت. احادیث منصوص فراوانی از فریقین در این مورد وجود دارد که ما فقط به چهارده مورد با حذف سند اکتفا می کنیم . اگر کسی خواهان سند باشد به منابع آن ها که ذکر می شود، رجوع کند.

به راستی ولایت ،ما ولایت خدا عز وجل است که هیچ پیامبری برانگیخته نشده مگر بر آن.

این حدیث به چهار طریق از دو امام بزرگوار امام باقر و امام جعفر صادق علیهما السلام در بصائر الدرجات ذکر شده است (1)

خدا تبارك و تعالى ميثاق پیامبران را بر ولایت علی علیه السلام گرفت و از پیامبران بر ولایت حضرتش پیمان گرفت

به خدا سوگند در آسمان هفتاد گروه از ملائک هستند که اگر زمینیان گرد هم آیند تا تعداد آن ها را بشمارند نمی توانند همانا دین اینان ولایت ماست

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: فَنَظَرْتُ إِلَى رِيشِهِ وَ إِنَّهُ لَيَطْلَعُ وَ يَجْرِي مِنْهُ الدَّمُ، وَ يَطُولُ حَتَّى لَحِقَ بِجَنَاحِهِ الْآخَرِ، وَ عَرَجَ مَعَ جَبْرَئِيلَ إِلَى السَّمَاءِ وَ صَارَ إِلَى مَوْضِعِهِ﴾ (1)

خداوند ولایت امیر المؤمنين علیه السلام را بر ملائکه عرضه داشت. آنان پذیرفتند بجز فرشته ای بنام فطرس خداوند پرو بال او را شکست. وقتی حسین بن علی علیه السلام متولد شد خداوند جبرئیل را با هفتاد هزار فرشته به تهنیت پیامبر اکرم برای ولادت حضرت حسین فرستاد جبرئیل از کنار فطرس .گذشت فطرس به او گفت: کجا می روی؟

جواب داد: خدا مرا به سوی محمد فرستاده تا به ایشان درباره مولودی که امشب متولد شده است تهنیت بگویم

فطرس :گفت مرا هم با خود ببر و از محمد بخواه برایم دعا کند.

جبرئیل گفت: سوار بالم شو. سوار بال او شد و خدمت حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و سلّم رسید و ایشان را تهنیت گفت و عرض کرد یا رسول الله ، بين من و فطرس برادری است و از من درخواست کرده از شما بخواهم برایش دعا کنید که بال و پرش برگردد.

پیامبر اکرم به فطرس فرمود می پذیری؟ عرض کرد: آری. پیامبر اکرم به او ولایت امیرالمؤمنین را عرضه داشت و او پذیرفت فرمود اینک پناه به گهواره ببر خود را به آن بمال.

فطرس به جانب گهواره حضرت حسین علیه السلام رفت. پیامبر نیز برایش دعا می کرد پیامبر اکرم فرمود می دیدم که بال و پرش رویید و از آن خون جاری می شد، و بلند می شد تا به بال دیگرش چسبید و با جبرئیل تا آسمان و عروج کرد و به محل خود برگشت.

مردویه آورده از انس بن مالک که گوید:

﴿بَيْنَمَا أَنَا عِنْدَ النَّبِيِّ صلى الله عليه و سلم إِذْ قَالَ يَطْلُعُ الْآنَ . قُلْتُ: فِدَاكَ أَبِي وَأُمِّي، مَنْ ذَا؟ قَالَ: سَيّدُ الْمُسْلِمِينَ وَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ وَ خَيْرُ الْوَصِيِّينَ وَ أَوْلَى النَّاسِ بِالنَّبِيِّينَ. قَالَ فَطَلَعَ عَليٌ علیه السلام﴾ تا آخر حديث. (1)

من در خدمت پیامبر بودم در زمانی که فرمود هم اکنون می آید. گفتم: پدر و مادرم فدایت چه کسی؟ فرمود سرور مسلمانان امیر مؤمنان، بهترین جانشین و سزاوارترین مردم به پیامبران گفت در این حال، علی علیه السلام وارد شد.

وَ إِنَّمَا سُمّي أُولُو الْعَزمِ أُولي العزم ، لأَنه عَدَ إِلَيْهِمْ فِي مُحَمَّدٍ وَالْأَوصِيَاءِ مِنْ بَعْدِهِ وَالْمَهْدِي وَ سِيرَتِهِ علیهم السلام، فَأَجْمَعَ عَزْمُهُمْ أَن ذَلِكَ كَذَلِكَ وَالْإِقْرَارَ بِهِ﴾. (1)

خداوند از او دربارۀ محمد و امامان جانشینش پیمان گرفت اما او رها کرد [(در پاسخ درنگ کرد)] و عزم جدّی نشان نداد که چنان جایگاهی دارند پیامبران اولوالعزم را اولوالعزم ،نامیدند، فقط بدان جهت که خداوند از آنان درباره محمد و جانشینانش و در باب مهدی و سیره اش علیهم السلام پیمان گرفت و عزم آنان براین مطلب مجتمع شد و بدان اقرار آوردند.

این ها تعدادی از روایات در این باب بود که تعداد آن ها بسیار زیاد و بیش از چهل حدیث هستند که در آینده به برخی از آن ها اشاره خواهیم نمود.

فِی اَلذَّرِّ مِنْ وَلاَیَهِ أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ وَ اَلْأَئِمَّهِ عليه و علیهم السلام بَعْدَهُ، وَ هُوَ قَوْلُهُ: ﴿الَّذِينَ يُوفُونَ بِعَهْدِ اللهِ وَلا يَنْقُضُونَ الْمِيثَاقَ - الآية﴾. ثُمَّ ذَکَرَ أَعْدَاءَهُمْ، فَقَالَ: وَ اَلَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اَللّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثاقِهِ یَعْنِی فِی أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ علیه السلام، وَ هُوَ اَلَّذِی أَخَذَ اَللَّهُ عَلَیْهِمْ فِی اَلذَّرِّ، وَ أَخَذَ عَلَیْهِمْ رَسُولُ اَللَّهِ صلی الله علیه و آله بِغَدِیرِ خُمٍّ﴾ (1)

این آیه در مورد آل محمد صلوات الله علیهم نازل شده است و پیمانی که خداوند از مردم برای آنان گرفته و پیمانی که در عالم ذر در باب ولایت امیرالمؤمنین و امامان معصوم علیهم السلام گرفته و این است کلام الهی «کسانی که به عهد الهی وفا می کنند و در مورد میثاق نقض پیمان نمی کنند».

آن گاه دشمنانشان را یاد کرده و می فرماید: «کسانی که پس از میثاق خداوند، پیمان می شکنند». یعنی در باب امیر مؤمنان علیه السلام، که خداوند در عالم ذر درباره اش از مردم پیمان گرفت و پیامبر در غدیر خم این پیمان را تجدید کرد.

(نذری که در آیه وفای به آن یاد شده) همان است که از ایشان برولایت ما پیمان گرفته شده است