رساله ی آموزشی مطابق با فتاوای مرجع عالی قدر حضرت آیت الله خامنه ای (مد ظله العالی) جلد 1

مقدّمه

مجموعه اى كه در اختيار داريد، حاوى مسائل مهّم و مورد ابتلاء در ابواب عبادات و معاملات است كه مطابق با فتاواى مرجع عالى قدر حضرت آيت الله العظمى خامنه اى (دام ظلّه العالى) مى باشد كه بنا به درخواستهاى مك - رّر از سوى علماء و فضلاء و مقلّ - دين، توسّط انتشارات فقه روز به طبع رسيده و در اختيار عموم مؤمنين و علاقمندان قرار مى گيرد.

در اين مجموعه آموزشى، علاوه بر موارد موجود در رساله ى «أجوبهًْ الإستفتائات»، استفتائات جديد نيز اضافه گرديد و در دروس مربوط به احكام معاملات از جزوه هاى دروس خارج فقه(1) معظّمٌله نيز بهره گرفته شده تا بر غناى آموزشى مجموعه، برطبق اسلوب و بيان معظّمٌله افزوده گردد.

مجلّد اوّل اين مجموعه شامل احكام عبادات در ابواب تقليد، طهارت، نماز، روزه، خمس، انفال، جهاد، امر به معروف و نهى از منكر و در ضمن 77 درس و مجلّد دوّم آن شامل احكام معاملات جايز و حرام و در ضمن 82 درس مى باشد. تدوين دروس مزبور به نحوى انجام گرفته است كه نفع آن عام و بهره گيرى از آن براى همگان آسان باشد.

شايان ذكر است اين اثر توسّط مرحوم محمّدرضا مشفقى پور تدوين شده و دفتر استفتائات معظّمٌله اين رساله ى آموزشى را مورد تأييد و عمل به آن را مجزى اعلام نموده اند.

از تمامى عزيزانى كه ما را در تهيه اين مجموعه يارى نموده اند صميمانه تشكّر مى كنيم.

خداوند متعال به همه ى ما توفيق عمل به احكام اسلام و قرآن و سنّت پيامبر اكرم (صلّى الله عليه وآله وسلّم) وائمۀ طاهرين (عليهم السّلام) را عنايت فرمايد.

ومن الله التوفيق

ص: 4

فهرست مطالب

فصل اول / تقليد 1

درس 1 / تقليد (1) 3

1. مقدمه 3

2. راههاى شناخت احكام 4

3. اقسام تقليد 5

4. اعمال بدون تقليد 6

درس 2 / تقليد (2) 7

5. شرايط مرجع تقليد 7

7. عادل باشد 8

9. مجتهد باشد 8

10. بنا بر احتياط واجب اعلم باشد 8

6. تبعيض در تقليد 9

درس 3 / تقليد (3) 11

7. راههاى شناخت مجتهد جامع الشرائط 11

8. راههاى به دست آوردن فتواى مجتهد 12

9. احكام عدول 12

10. مسائل متفرقه ى تقليد 13

درس 4 / ولايت فقيه و رهبرى 15

1. معناى ولايت فقيه 15

2. ضرورت ولايت فقيه 15

3. قلمرو ولايت فقيه 16

ص: 6

فصل اوّل تقليد

اشاره

ص: 1

درس 1 تقليد (1) مقدمه - راههاى شناخت احكام - اقسام تقليد - اعمال بدون تقليد

2. راههاى شناخت احكام

3. تقليد

4. اعمال بدون تقليد

درس 2 تقليد (2) شرايط مرجع تقليد - تبعيض در تقليد

7. عادل باشد

1. عدالت عبارت است از حالت نفسانى است كه باعث مى شود انسان هميشه تقوايى داشته باشد كه مانع از ترك واجبات يا انجام محرمات شرعى بشود.

2. عادل كسى است كه عدالت داشته باشد، و به عبارت ديگر كسى است كه پرهيزكارى او به حدى رسيده باشد كه از روى عمد مرتكب گناه (ترك واجب يا انجام حرام) نشود.

3. براى اثبات و احراز عدالت، حسن ظاهر كافى است.

چند نكته در ارتباط با شرايط مرجع تقليد

* در صحت تقليد از مجتهد جامع الشرائط، تصدى مرجعيت يا داشتن رساله ى عمليه شرط نيست، لذا اگر براى مكلف ثابت شود مجتهدى كه متصدى مقام مرجعيت نبوده و رساله ى عمليه هم ندارد جامع الشرائط است مى تواند از او تقليد كند.

* در تقليد از مجتهد جامع الشرائط شرط نيست كه مجتهد اهل كشور مكلف و يا ساكن در محل سكونت او باشد.

* پدران و مادران وظيفه دارند فرزندان تازه به سن تكليف رسيده ى خود را كه بايد مرجع تقليدى انتخاب كنند و به خاطر دشوار بودن درك مسأله ى تقليد نمى توانند به تنهايى وظيفه ى شرعى خود را در اين باره تشخيص دهند، ارشاد و راهنمايى نمايند.

درس 3 تقليد (3) راههاى شناخت مجتهد جامع الشرائط - راههاى به دست آوردن فتواى مجتهد -

8. راههاى به دست آوردن فتواى مجتهد

توجه

* صرف گمان به ناهماهنگى فتاواى مرجع تقليد با زمان و شرايط حاكم بر آن و يا دشوارى عمل به فتاواى او، سبب جواز عدول از مجتهد اعلم به مجتهد ديگر نمى شود.

درس 4 ولايت فقيه و رهبرى معناى ولايت فقيه - ضرورت ولايت فقيه - قلمرو ولايت فقيه - اختلاف نظر ولى فقيه با نظر مرجع تقليد

توجه

* ولايت فقيه، حكم شرعى تعبدى است كه مورد تأييد عقل نيز مى باشد، و در تعيين مصداق آن روش عقلايى وجود دارد كه در قانون اساسى جمهورى اسلامى ايران بيان شده است.

5. اداره ى رسانه هاى گروهى

اداره ى رسانه هاى گروهى بايد تحت امر و اشراف ولى امر مسلمين باشد و در جهت خدمت به اسلام و مسلمين و نشر معارف ارزشمند الهى به كار گمارده شود، و نيز در جهت پيشرفت فكرى جامعه ى اسلامى و حل مشكلات آن و اتحاد مسلمانان و گسترش اخوت و برادرى در ميان مسلمين و امثال اين گونه امور از آن استفاده مى شود.

تمرين

1. ولايت فقيه يعنى چه؟ و چرا ضرورى است؟

2. وظيفه ى شرعى مسلمانان در برابر اوامر ولايى ولى فقيه را بيان نماييد؟

3. آيا اوامر ولايى كه از رهبر متوفى صادر شده است بدون اذن رهبر زنده، خود به خود استمرار و نافذ خواهد بود؟

4. آيا مجتهد جامع الشرائط در عصر غيبت، ولايت بر اجراى حدود دارد؟

5. آيا اطاعت از دستورات نماينده ى ولى فقيه در مواردى كه داخل در قلمرو نمايندگى اوست، واجب است؟

6. مكلف در مواردى كه نظر ولى فقيه با نظر مرجع تقليد متفاوت است چه وظيفه يى دارد؟

ص: 18

فصل دوّم طهارت

درس 5 آبها اقسام آبها - آب مضاف - آب مطلق - احكام آبهاى مطلق - احكام شك در آب

توجه

* گاهى به آب، موادى اضافه مى كنند كه آن را به رنگ شير در مى آورد، اين آب، حكم آب مضاف را ندارد، (بنابراين مى توان با آن چيزهاى نجس را شست و وضو گرفت و غسل كرد).

توجه

* براى ترتب آثار شرعى آب مطلق، صدق عنوان آن در نظر عرف كافى است، بنابراين از آن جا كه صرف غلظت آب به سبب وجود املاح، مانع از صدق عنوان آب مطلق بر آن نمى شود، از اين رو مى توان با آب دريايى كه بر اثر وجود املاح فراوان غليظ شده است، مثل درياچه ى اروميه چيزهاى نجس را شست و وضو گرفت و غسل كرد.

5. احكام شك در آب

درس 6 تخلى احكام تخلى - استبرا - استنجا

2. استبرا

3. استنجا (تطهير مخرج بول و غايط)

درس 7 نجاسات (1)

1 و 2. بول و غايط

1. بول و مدفوع انسان و هر حيوان حرام گوشتِ داراى خون جهنده (خونگرم) نجس است، مگر پرندگان حرام گوشت كه فضله ى آنان پاك باشد.

2. بول و مدفوع حيوانات حلال گوشت از پرندگان و غيره پاك است.

توجه(1)

توجه

* منظور از غسل ميت، سه غسل آن است، بنابراين بدن ميت تا زمانى كه غسل سوم آن كامل نشده باشد محكوم به نجاست است.

3. چيزهايى از مردار كه روح ندارد، مثل پشم و مو و دندان و شاخ و غيره پاك است مگر در مورد سگ و خوك و كافر غير كتابى.

6 و 7. سگ و خوك

سگ و خوك نجس است و در اين حكم، فرقى ميان اجزاى روح دار و بى روح آنها نيست.

درس 8 نجاسات (2)

توجه

* انكار هر يك از ضروريات دين در صورتى باعث كفر مى شود كه به انكار رسالت يا تكذيب پيامبر اكرم (ص) يا وارد كردن نقصى به شريعت منجر شود.

2. كافر اهل كتاب محكوم به طهارت است.

تمرين

1. ملاك نجاست الكل چيست؟

2. در چه صورتى انكار ضرورى دين باعث كفر مى شود؟

3. مقصود از اهل كتاب كيست؟ و از نظر طهارت و نجاست چه حكمى دارد؟

4. حكم بهايى ها را از جهت طهارت و نجاست بيان كنيد؟

5. عرق جنب از حرام چه حكمى دارد؟

6. آيا اثر كم رنگ خون كه بعد از شستن بر لباس باقى مى ماند نجس است؟

ص: 38

درس 9 نجاسات (3) راههاى ثابت شدن نجاست - چگونگى نجس شدن چيزهاى پاك - احكام نجاسات - وسواس و درمان آن

توجه

* ملاك رطوبت مسريه (سرايت كننده) اين است كه به مقدارى باشد كه رطوبت، هنگام برخورد از جسم مرطوب به جسم ديگر سرايت كند.

* پارچه و امثال آن اگر مرطوب باشد و يك نقطه ى آن با نجس ملاقات كند، فقط همان نقطه نجس مى شود و بقيه ى جاهاى آن پاك است.

* آبى كه وارد دهان شده و به اجزاى خون منجمد شده در لثه رسيده و سپس از دهان خارج شده محكوم به طهارت است، هر چند احتياط (مستحب) اجتناب از آن است. همچنين غذايى كه با آن اجزا تماس پيدا كرده نجس نيست و فرو بردن آن غذا اشكال ندارد و فضاى دهان نيز پاك است.

* متنجس اول (چيزى كه با عين نجس تماس يافته و نجس شده است)، اگر باز با چيزى كه پاك است تماس پيدا كند و يكى از آنها تر باشد، آن چيز پاك را نجس مى كند، و باز متنجس دوم (اين چيزى كه بر اثر ملاقات با متنجس، نجس شده است)، اگر با چيز پاكى برخورد نمايد بنابر احتياط واجب آن را نجس مى كند، ولى اين متنجس سوم هيچ چيزى را با ملاقات خود، نجس نمى كند.

تمرين

1. آيا مى توان به قول كودكى كه در آستانه ى بلوغ است و از نجاست چيزى كه در اختيارش هست خبر مى دهد اعتماد كرد؟

2. براى اين كه چيز پاكى نجس شود چند شرط لازم است؟ توضيح دهيد؟

3. ملاك رطوبت مسريه چيست؟

4. متنجس با چند واسطه نجس كننده است؟

5. آيا اگر مهمانى يكى از اثاثيه هاى ميزبانش را نجس كند، مطلع كردن ميزبان واجب است؟

6. هرگاه افراد وسواسى يقين به نجاست چيزى پيدا كنند چه وظيفه يى دارند؟

ص: 42

درس 10 مطهرات (1)

توجه

* در تطهير فرش نجس و مانند آن با آب لوله كشى، جدا شدن آب غساله شرط نيست، بلكه به صرف رسيدن آب به مكان نجس، بعد از زوال عين نجاست و حركت غساله از جاى خود به وسيله ى دست كشيدن بر فرش در هنگام اتصال آب، طهارت حاصل مى شود.

* ظاهر تنورى كه با گِل آغشته به آب نجس ساخته شده است، با شستن پاك مى شود، و طهارت ظاهر تنور كه خمير به آن مى چسبد براى پختن نان كافى است.

ص: 44

تمرين

1. مطهرات را بر شمريد؟

2. طريقه ى تطهير ظروف را توضيح دهيد؟

3. آيا در شستن لباس هاى نجس با آب كر و جارى، فشردن هم لازم است و يا اين كه بعد از زوال عين نجاست همين كه آب آن را فرا گرفت، كفايت مى كند؟

4. آيا در تطهير لباس متنجس با آب كر و جارى، فشار دادن خارج آب لازم است يا همان فشار داخل آب كفايت مى كند؟

5. آيا تطهير تنورى كه با گل آغشته با آب نجس ساخته شده امكان دارد؟

6. لباس هاى نجسى كه در موقع تطهير، آب را رنگين مى كنند، چگونه پاك مى شوند؟

ص: 45

درس 11 مطهرات (2)

4. استحاله

تمرين

1. آيا كف پا يا ته كفش با راه رفتن روى زمينى كه آسفالت شده پاك مى شود؟

2. شرايط پاك كنندگى آفتاب چيست؟

3. سه نمونه از استحاله را ذكر كنيد؟

4. آيا روغن نجس با انجام فعل و انفعالات شيميايى بر روى آن به طورى كه ماده ى آن داراى خواص جديدى شود پاك مى شود؟

5. خونى كه زالو از بدن انسان مكيده است پاك است يا نجس؟ چرا؟

6. بر طرف شدن عين نجاست چه چيزى را پاك مى كند؟

ص: 48

درس 12 مطهرات (3) راههاى ثابت شدن طهارت - اصل طهارت - احكام ظرفها

2. نمونه هايى از موارد اصل طهارت

1. كودكى كه هميشه خود را نجس مى كند، دست تر، آب دهان و باقيمانده ى غذايش تا زمانى كه يقين به نجاست آن حاصل نشده، محكوم به طهارت است.

2. پرزها يا غبارى كه معلوم نيست از لباس نجس جدا شده يا لباس پاك، پاك است. همچنين اگر بدانيم از لباس نجس است ولى ندانيم از قسمت پاك لباس است يا قسمت مربوط به نجس آن.

3. لباسهايى كه به خشكشويى ها داده مى شود، اگر از قبل نجس نباشند محكوم به طهارت هستند، هر چند بدانيم كه صاحبان اين مكانها براى شستن لباسها از مواد شيميايى استفاده مى كنند.

4. ترشح آبى كه بر مكانى مى ريزد كه نمى دانيم آن مكان پاك است يا نجس، پاك است.

5. آبى كه از ماشين هاى حمل زباله ى شهرى به خيابان مى ريزد و نمى دانيم پاك است يا نجس، محكوم به طهارت است. همچنين آبهايى كه در چاله هاى موجود در خيابان جمع مى شود و معلوم نيست پاك است يا نجس.

6. لوازم آرايشى، مثل رژ لب كه معلوم نيست از مردار ساخته شده يا نه، تا زمانى كه نجاست آنها از راه شرعى احراز نشود پاك است و استفاده از آنها اشكالى ندارد.

7. هنگام استفاده از كفش، در صورتى حكم به نجاست پا مى شود و بايستى آن را براى نماز شست كه يقين داشته باشيم كه كفش از پوست حيوانى است كه تذكيه نشده و معلوم شود كه پا در كفش مذكور عرق كرده، اما در صورت شك در عرق كردن پا يا شك در تذكيه ى حيوانى كه كفش از پوست آن دوخته شده است محكوم به طهارت است.

8. قلم مويى كه در نقاشى و نقشه كشى و مانند آن استفاده مى شود و معلوم نيست از موى خوك ساخته شده است يا نه، پاك است و استفاده از آن حتى در امورى هم كه مشروط به طهارت است، اشكال ندارد.

9. فردى كه نمى دانيم مسلمان است يا كافر محكوم به طهارت است و سؤال از دينش واجب نيست.

10. در و ديوار منازل و هتل هاى كفار غير كتابى (مثل بودايى ها) و اثاثيه و لوازم موجود در آن در صورتى كه ندانيم پاك است يا نجس، محكوم به طهارت است. (البته در صورت يقين به

ص: 50

4. احكام ظرفها

درس 13 وضو (1) معناى وضو - كيفيت وضو

1. شستن صورت و دستها

توجه

* كسى كه در جلوى سرش موى مصنوعى گذاشته است؛ اگر موى مصنوعى به نحو كلاه گيس باشد واجب است براى مسح، آن را بردارد ولى اگر بر پوست سر كاشته شده و بر داشتن آن ممكن نباشد يا مستلزم ضرر و مشقت باشد و با وجود موها قدرت بر رساندن رطوبت به پوست سر نباشد مسح بر روى همين موها كافى است.

2. محل مسح پا، عبارت است از روى پا از سر يكى از انگشتان تا مفصل ساق، و استحباب مسح پايين انگشتان پا (يعنى جايى كه موقع راه رفتن با زمين تماس پيدا مى كند) ثابت نشده است.

توجه

* اگر چند قطره آب بر روى پا باشد واجب است محل مسح را از آن قطرات خشك كرد تا هنگام مسح، رطوبت دست بر پا تأثير بگذارد نه برعكس.

6. اگر روى پا نجس باشد و براى مسح نتواند آن را آب بكشد، بايد تيمم كند.

7. فردى كه به علت فلج شدن هر دو پاى خود به كمك كفش طبى و عصاى چوبى راه مى رود و بيرون آوردن كفش براى مسح پاها براى او خيلى سخت و دشوار است، مسح بر روى كفش كافى و مجزى است.

درس 14 وضو (2) شرايط وضو «1»

1. نيت

وضو را بايد با قصد قربت به جا آورد يعنى به اين نيت كه اين عمل مخصوص را براى انجام فرمان خداوند انجام مى دهد، پس اگر از روى تظاهر يا براى خنك شدن، همه ى كارهاى وضو را انجام دهد، وضو باطل است.

تمرين

1. شرايطى كه به وضو گيرنده بر مى گردد كدامند؟

2. آب وضو چه شرايطى بايد داشته باشد؟

3. اگر بعد از رسيدن به مكانى تا چند فرسخى آن به جستجوى آب بپردازيم و آب آلوده و كثيفى را بيابيم، در اين حالت، تيمم بر ما واجب است يا وضو گرفتن با آن آب؟

4. وضو در مساجد و مراكز و ادارات دولتى كه دولت در ساير كشورهاى اسلامى بنا مى كند چه حكمى دارد؟

5. هرگاه سازمان آب، نصب پمپ فشار و استفاده از آن را ممنوع اعلام كند، وضو با آبى كه به وسيله ى پمپ جذب مى شود چه حكمى دارد؟

6. آيا وضوى افرادى كه در مجتمع هاى مسكونى زندگى كرده و از پرداخت هزينه ى خدماتى كه از آنها استفاده مى كنند خوددارى مى ورزند صحيح است؟

ص: 59

درس 15 وضو (3) شرايط وضو «2»

9. ترتيب

وضو بايد به همان ترتيبى كه قبلاً در بحث «ترتيب وضو» گفته شد انجام گيرد و اگر به ترتيب ديگرى عمل كند وضو باطل است.

11. مباشرت

درس 16 وضو (4) وضوى ارتماسى - وضوى جبيره يى - مبطلات وضو - احكام وضو

2. احكام وضوى جبيره يى

1. اگر در اعضاى وضو (صورت و دستها) زخم يا شكستگى است و روى آن باز است و آب براى آن ضرر ندارد، بايد آن را بشويد، و اگر شستن آن مضر است بايد اطراف آن را بشويد و احتياط (واجب) آن است كه اگر كشيدن دست تر بر آن ضرر ندارد دست تر بر آن بكشد.

2. اگر محل مسح، زخم است و نمى تواند روى آن، دست تر بكشد، بايد به جاى وضو، تيمم كند، ولى در صورتى كه مى تواند پارچه يى روى زخم قرار دهد و بر آن دست بكشد احتياط (واجب) آن است كه علاوه بر تيمم، وضو نيز با چنين مسحى بگيرد.

3. كسى كه در يكى از اعضاى وضويش زخمى وجود دارد كه دائماً از آن خون مى آيد، واجب است جبيره يى را بر روى زخم بگذارد كه خون از آن بيرون نمى آيد، مثل نايلون.

7. احكام وضو

1. كسى كه جاهل به بطلان وضويش است و بعد از وضو متوجه آن مى شود، واجب است براى اعمال مشروط به طهارت، وضو را اعاده كند و اگر با وضوى باطل نماز خوانده باشد اعاده ى آن نيز واجب مى باشد.

2. كسى كه در كارهاى وضو و شرايط آن، مثل پاك بودن آب و غصبى نبودن آن خيلى شك مى كند، بايد به شك خود اعتنا نكند.

درس 17 وضو (5) غايات وضو

1. مس قرآن

چند نكته در ارتباط با مس آيات قرآن و اسماى متبركه ى خداوند متعال و پيامبران و امامان معصوم (ع)

* به گردن آويختن گردنبندى كه آيات قرآن يا اسماى مباركه بر آن نقش شده است اشكال ندارد، ولى بايد نوشته ها با بدن (بدون طهارت) تماس نداشته باشد.

* هرگاه بخواهند هنگام خوردن غذا از ظرفى كه آيات قرآنى از جمله آية الكرسى يا اسماى مباركه روى آن نوشته شده استفاده كنند اشكال ندارد، به شرطى كه با وضو باشند و يا غذا را با قاشق از ظرف بردارند.

* كسانى كه به وسيله ى دستگاه تحرير، آيات قرآنى يا اسماى جلاله و يا نامهاى معصومين (ع) را مى نويسند لازم نيست در حال تحرير و نوشتن با وضو باشند (اين كار مشروط به طهارت نيست)، ولى از مس آنها بدون وضو بايد اجتناب نمايند.

* كلماتى كه روى انگشترها نقش مى كنند، اگر از كلماتى باشد كه شرط جواز مس آن، طهارت است، مثل كلمات قرآنى و مانند آن، مس آن بدون طهارت جايز نيست.

* طبع و نشر آيات قرآنى و اسماى جلاله و امثال آن اشكال ندارد، ولى بر كسى كه به دستش مى رسد واجب است كه احكام شرعى آنها را رعايت نمايد و از بى احترامى و نجس كردن و مس بدون وضوى آنها خوددارى كنند.

ص: 69

تمرين

1. آيا وضو گرفتن به نيت نماز واجب قبل از داخل شدن به وقت آن جايز است؟

2. آيا با وضويى كه براى نماز صبح گرفته مى شود جايز است نماز ظهر و عصر را نيز خواند؟

ص: 70

درس 18 غسل (1) معناى غسل - اقسام غسل - كيفيت غسل - غسل جبيره يى

3. كيفيت غسل

4. غسل جبيره يى

غسل جبيره يى هم مانند وضوى جبيره يى است.

درس 19 غسل (2) شرايط غسل - احكام غسل

* تمرين

1. چه تفاوتى ميان شرايط وضو و شرايط غسل وجود دارد؟

2. آيا در غسل، پاك بودن تمام بدن قبل از غسل شرط است؟

3. اگر از كسى كه مشغول غسل است حدث اصغر سر بزند آيا بايد دوباره غسل نمايد؟

4. كسى كه غسلهاى متعددى اعم از واجب يا مستحب بر ذمه ى او باشد، آيا يك غسل، كفايت از غسل هاى ديگر مى كند؟

5. غير از غسل جنابت، آيا بقيه ى غسلها هم كفايت از وضو مى كنند؟

6. كسى كه شك دارد كه غسل كرده يا نه، وظيفه اش چيست؟

ص: 76

درس 20 غسل (3) غسل جنابت

2. كارهايى كه بر جنب حرام است

تمرين

1. اسباب جنابت چيست؟

2. در چه صورتى حكم مى شود كه رطوبت خارج شده از مرد منى است؟

3. جنابت در زنان بدون نزديكى، چگونه تحقق مى يابد؟

ص: 79

درس 21 غسل (4) غسل هاى مخصوص بانوان

2. استحاضه

خونى(1) كه زن در سن يائسگى(2) مى بيند استحاضه است، بنابراين زنى كه پدرش هاشمى نيست، هر چند مادرش از سادات باشد اگر بعد از سن يائسگى خونى را مشاهده كند محكوم به استحاضه است.

توجه

* تمام كارهايى كه بر حايض حرام است بر نفسا نيز حرام است.

درس 22 احكام درگذشتگان (1) غسل مس ميت - احكام محتضر - واجبات پس از مرگ

2. احكام محتضر (كسى كه در حال جان دادن است)

شايسته است كه شخص مسلمان را در حال احتضار به پشت و به سمت قبله بخوابانند، به طورى كه كف پاى او به جانب قبله باشد. بسيارى از فقها اين عمل را بر خود محتضر در صورتى كه قادر باشد و برديگران واجب دانسته اند و احتياط در انجام آن ترك نشود.

تمرين

1. آيا با دست زدن به عضوى كه از بدن انسان مرده جدا شده، غسل مس ميت واجب مى شود؟

2. آيا مس كردن استخوانى كه همراه با گوشت است و از بدن انسان زنده جدا شده موجب غسل مس ميت مى شود؟

3. مواردى كه مس بدن انسان مرده سبب غسل نمى باشد را ذكر نماييد؟

4. آيا شخص مسلمان را بايد هنگام احتضار رو به قبله خواباند؟

5. واجبات پس از مرگ كدامند؟

6. غسل دادن ميت، واجب عينى است يا كفايى؟

ص: 86

درس 23 احكام درگذشتگان (2) غسل ميت - حنوط - كفن

5. حنوط

1. واجب است ميت را پس از غسل، حنوط كنند يعنى به پيشانى و كف دست ها و سر زانوها و سر دو انگشت بزرگ پاهاى او، كافور بمالند به طورى كه مقدارى كافور بر اثر آن در محل هاى مزبور بماند.

2. كافور بايد ساييده و تازه باشد به طورى كه ميت را معطر كند و اگر به واسطه ى كهنه بودن، عطر آن رفته باشد كافى نيست.

3. شخص محرم - چنانكه در كتاب حج گفته مى شود - از اين حكم مستثنى است (يعنى اگر بميرد حنوط كردن او جايز نيست).

تمرين

1. سه غسل ميت را نام ببريد؟

2. شرايط كسى كه ميت را غسل مى دهد چيست؟

3. آيا غسل كودك سقط شده ى مسلمان واجب است؟

4. حنوط كردن ميت يعنى چه؟ و چه شرايطى دارد؟

5. سه قطعه پارچه يى كه ميت را با آن كفن مى كنند كدامند؟

6. آيا براى انسان جايز است كه پدر يا مادر و يا يكى از بستگان خود را در كفنى كه براى خودش خريده كفن كند؟

ص: 89

درس 24 احكام درگذشتگان (3) نماز ميت - دفن - احكام نبش قبر - احكام شهيد - احكام اعدامى

توجه

* كيفيت هاى مفصل تر نماز ميت در رساله هاى مفصل و بعضى كتاب هاى دعا مذكور است.

3. كسى كه نماز ميت مى خواند بايد ايستاده و رو به قبله باشد و واجب است ميت را در برابر او به پشت بخوابانند به طورى كه سر او به طرف راست نمازگزار و پاى او به طرف چپ نمازگزار باشد.

4. ميان ميت و نمازگزار بايد حايلى، مانند ديوار و پرده نباشد، ولى اگر ميت در تابوت و مانند آن باشد اشكال ندارد.

5. براى نماز ميت، وضو و پاك بودن بدن و لباس و غصبى نبودن لباس، لازم نيست.

6. اگر ميت را عمداً يا از روى فراموشى يا به جهت عذرى بدون نماز ميت دفن كنند يا بعد از دفن معلوم شود نمازى كه بر او خوانده شده باطل بوده است تا وقتى جسد او متلاشى نشده بايد بر قبر او نماز خوانده شود.

7. شرايطى كه در جماعت و امامت جماعت در ساير نمازها معتبر است در نماز ميت شرط نيست، هر چند احوط (استحبابى) اين است كه آن شرايط در نماز ميت هم رعايت شود.

9. احكام نبش قبر

1. نبش قبر ميتى كه بر اساس موازين و احكام شرعى دفن گرديده جايز نيست و همچنين تخريب قبور مؤمنين و نبش آنها، حتى اگر براى تعريض و توسعه ى كوچه ها باشد، و در صورت وقوع نبش قبر و آشكار شدن بدن ميت مسلمان يا استخوان هاى آن كه هنوز پوسيده نشده اند واجب است دوباره دفن شوند.

2. اگر استخوان هاى ميت تبديل به خاك شود نبش قبر وى براى دفن ميت ديگرى در آن جايز است.

3. در مواردى كه نبش قبر جايز نيست اجازه ى مرجع تقليد اثرى ندارد.

11. احكام اعدامى

درس 25 تيمم (1) موارد تيمم - چيزهايى كه تيمم بر آن صحيح است - كيفيت تيمم - تيمم جبيره يى

توجه

* فردى كه وضو يا غسل برايش ضرر دارد يا تكليف خيلى دشوارى است، بايد به جاى آن تيمم كند و چنانچه وضو بگيرد يا غسل نمايد صحيح نيست.

* فردى كه به اعتقاد اين كه وضو يا غسل برايش ضرردارد (مثلاً مريض مى شود) تيمم كند اشكال ندارد و نماز با آن صحيح است، ولى اگر پيش از آن كه با اين تيمم نماز بخواند بفهمد كه ضرر ندارد، تيمم او باطل است و اگر بعد از آن كه با اين تيمم نماز بخواند فهميد كه آب ضرر نداشته است بنابر احتياط واجب بايد وضو بگيرد يا غسل كند و دوباره نماز را به جا آورد.

* صرف مشقت يا عيب شمرده شدن غسل جوانان در نيمه شب، عذر شرعى محسوب نمى شود، بلكه مادامى كه غسل، حرجى و موجب ضرر براى مكلف نشود، غسل كردن به هر صورتى كه امكان دارد واجب است و در صورت حرج (مشقت شديد و فوق العاده) يا ضرر بايد تيمم كند.

* هرگاه فردى جنب شود و وقت به مقدارى كه بتواند بدن و لباسش را تطهير كند، و يا لباس خود را عوض نمايد نداشته باشد و به علت سردى هوا و مانند آن نتواند نماز خود را برهنه هم بخواند، بايد نماز را با تيمم بدل از غسل جنابت با همان لباس نجس بخواند. اين نماز مجزى (كافى) است و قضاى آن بر او واجب نيست.

* اگر كسى در تنگى وقت، خوف آن را داشته باشد كه در صورت غسل كردن يا وضو گرفتن، همه يا قسمتى از نمازش در خارج وقت واقع شود بايد تيمم كند و نماز بخواند.

* هرگاه رطوبتى از انسان در حال خواب خارج شود و بعد از بيدارى چيزى به ياد نياورد، ولى لباس خود را مرطوب ببيند، اگر مى داند كه محتلم شده، جنب است و بايد غسل كند و در صورت تنگى وقت بايد بعد از تطهير بدنش تيمم نموده و نماز بخواند و سپس در وسعت وقت غسل نمايد، اما اگر نداند (شك در احتلام و جنابت داشته باشد) در اين صورت، حكم جنابت بر آن جارى نمى شود.

* صحت تيمم بدل از غسل براى اعمالى كه مشروط به طهارت نيست، مانند زيارت محل اشكال است، ولى انجام آن در صورت عدم امكان غسل به قصد رجا و مطلوبيت اشكال ندارد.

ص: 96

2. چيزهايى كه تيمم بر آن صحيح است

4. تيمم جبيره يى

كسى كه وظيفه اش تيمم است اگر محلى كه بايد بر روى آن مسح كند يا دستش كه بايد با آن مسح كند، به واسطه ى زخم و امثال آن بسته باشد، به همان ترتيب تيمم مى كند يعنى محل زخم بندى شده را به جاى پوست بدن قرار مى دهد.

درس 26 تيمم (2) شرايط تيمم - احكام تيمم

3. مانعى در اعضاى تيمم نباشد

يك نكته در ارتباط با شرايط تيمم

* اعضاى تيمم (پيشانى و پشت دستها) لازم نيست پاك باشند، گر چه موافق احتياط است.

تمرين

1. شرايط تيمم كدامند؟

2. آيا در هنگام تيمم، لازم است انگشتر و مانند آن را از دست بيرون آورد؟

3. آيا مويى كه بر روى دست و پشت يا پيشانى روييده است مانع تيمم است؟

4. آيا اعضاى تيمم (پيشانى و پشت دستها) بايد پاك باشند؟

5. اگر انسان نتواند وضو بگيرد و تيمم هم براى او امكان نداشته باشد، چه وظيفه يى دارد؟

6. آيا تيمم بدل از غسل، همان احكام قطعى و ثابت غسل را دارد؟ به اين معنى كه آيا با آن داخل مسجد شدن جايز است؟

ص: 102

فصل سوّم نماز

درس 27 اقسام نمازها نمازهاى واجب و مستحبى - نوافل يوميه

2. نوافل يوميه

توجه

* نافله ها را بايد دو ركعت دو ركعت خواند، مگر نماز وتر را كه يك ركعت است، بنابراين خواندن نماز شب به صورت دو نماز چهار ركعتى و يك دو ركعتى و يك نماز وتر صحيح نيست.

* نافله ها را مى تواند نشسته بخواند، ولى ايستاده بهتر است.

* در سفر، نافله هاى ظهر و عصر و عشا ساقط است و نبايد خوانده شود.

* هر يك از نافله هاى شبانه روزى، داراى وقت معينى است كه در رساله هاى مفصل ذكر شده است.

درس 28 لباس نمازگزار (1) مقدار پوشش در نماز - شرايط لباس نمازگزار «1»

2. شرايط لباس نمازگزار

2. غصبى نباشد

1. لباس نمازگزار بايد مباح باشد (غصبى نباشد).

2. اگر نداند يا فراموش كند كه لباس او غصبى است و با آن نماز بخواند، نمازش صحيح است، همچنين اگر نداند پوشيدن لباس غصبى حرام است.

تمرين

1. زنان چه مقدار از بدن خود را بايد هنگام نماز بپوشانند؟ آيا پوشيدن لباسهاى آستين كوتاه و نپوشيدن جوراب اشكال دارد؟

2. آيا زنى كه در اثناى نماز متوجه مى شود مقدارى از موهايش پيداست و فوراً آن را مى پوشاند، بايد نماز خود را دوباره بخواند؟

3. شرايط لباس نمازگزار كدامند؟

4. اگر نمازگزار در حين نماز متوجه نجاست بدن يا لباس خود شود، نماز او چه حكمى دارد؟

5. آيا وجود مو يا آب دهان گربه در لباس نمازگزار باعث بطلان نماز او مى شود؟

ص: 113

درس 29 لباس نمازگزار (2) شرايط لباس نمازگزار «2» - مواردى كه لازم نيست بدن يا لباس نمازگزار پاك باشد

6. از ابريشم خالص نباشد

لباس مرد نمازگزار حتى چيزهايى مانند عرقچين و جوراب و آستر لباس و امثال آن بايد از ابريشم خالص نباشد. در غير نماز هم پوشيدن آن براى مرد حرام است، ولى دستمال ابريشمى و مانند آن اگر در جيب مرد باشد اشكال ندارد و نماز را باطل نمى كند.

2. آن كه خون موجود در لباس يا بدن كمتر از درهم (بند انگشت اشاره) باشد

1. اگر بدن يا لباس نمازگزار به خون - غير از آنچه در مورد قبل ذكر شد - آلوده باشد، در صورتى كه مقدار آن كمتر از بند انگشت سبابه باشد نماز با آن اشكال ندارد، ولى با بيش از آن اشكال دارد.

2. شرايط خون كمتر از درهم:

1. خون حيض نباشد كه اگر اندكى هم از آن بر بدن يا لباس نمازگزار باشد نمازش باطل است، و بنا بر احتياط واجب خون نفاس و استحاضه نيز همين حكم را دارد.

2. خون حيوانهاى نجس العين (سگ و خوك و كافر) و حرام گوشت و مردار نباشد.

3. رطوبتى از خارج به آن نرسيده باشد مگر در صورتى كه رطوبت با خون مخلوط و در آن مستهلك شود و مجموع آنها هم بيش از اندازه ى مُجاز (بند انگشت) نشود كه در اين صورت، نماز با آن صحيح است و در غير اين صورت نماز با آن بنا بر احتياط واجب اشكال دارد.

3. اگر بدن يا لباس خونى نشود، ولى به واسطه ى رسيدن به خون، نجس شود، نمى شود با آن نماز خواند.

تمرين

1. آيا استفاده از طلا توسط مردان بدون قصد زينت به طورى كه ديگران ببينند جايز است؟

2. استفاده ى مردان از انگشترى كه از جنس طلاى سفيد است چه حكمى دارد؟

3. مواردى كه لازم نيست بدن يا لباس نمازگزار پاك باشد را بيان كنيد؟

4. شرايط خون كمتر از درهم را توضيح دهيد؟

5. اگر نمازگزار دستمال و امثال آن را كه با خون نجس شده، حمل كند و يا در جيب خود بگذارد، آيا نماز او باطل است؟

6. اگر خونريزى از دهان يا بينى از اول وقت نماز تا نزديك آخر آن ادامه داشته باشد، نماز چه حكمى دارد؟

ص: 117

درس 30 مكان نمازگزار (1) شرايط مكان نمازگزار «1»

توجه

* زمينى كه قبلاً وقف بوده و دولت آن را تصرف نموده و در آن مدرسه ساخته است، اگر احتمال قابل توجهى داده شود كه تصرف مذكور مجوّز شرعى داشته است، نماز خواندن در آن مكان اشكال ندارد. همچنين زمين بعضى از مدارس كه از صاحبان آن بدون رضايت آنها گرفته شده است، اگر احتمال قابل توجهى داده شود كه مسؤول ذيربط به استناد مجوّز قانونى و شرعى اقدام به احداث مدارس در آن اراضى نموده نماز خواندن در آن اشكال ندارد.

* شخصى كه در يك خانه ى دولتى زندگى مى كند كه مدت سكونت وى در آن به پايان رسيده و حكم تخليه نيز به او ابلاغ شده است، اگر از طرف مسؤولين ذيربط، مجاز به استفاده از آن خانه بعد از مهلت مقرر نباشد، تصرفات او (و از جمله نماز خواندن) در آن حكم غصب را دارد.

* نماز خواندن و تصرفات ديگر در اداره يى كه در گذشته قبرستان بوده اشكال ندارد، مگر اين كه از طريق شرعى ثابت شود زمينى كه ساختمان مذكور در آن ايجاد شده، وقف براى دفن اموات بوده و به طريق غير شرعى تصرف گرديده و در آن ساختمان سازى شده است.

* نماز خواندن در پارك هاى فعلى و غير آن اشكال ندارد، و به صرف احتمال غصب و اين كه مالكيت زمين هاى پاركها مشخص نيست توجهى نمى شود.

* زمينى كه صاحب آن راضى به تملك آن توسط دولت نيست و عدم رضايت خود را نسبت به اقامه ى نماز و مانند آن در زمين مذكور اعلام نموده است، اگر گرفتن زمين از مالك شرعى آن طبق قانونى كه توسط مجلس شوراى اسلامى وضع و به تأييد شوراى نگهبان رسيده است انجام شده باشد، نماز خواندن و تصرفات ديگر در آن مكان اشكال ندارد.

* شركت ها و مؤسسه هايى كه امروزه در اختيار دولت قرار دارد و توسط دادگاه شرع از صاحبان آنها مصادره شده است، اگر احتمال داده مى شود كه قاضى صادركننده ى حكم مصادره، با صلاحيت قانونى و بر اساس موازين شرعى و قانونى، اقدام به صدور حكم كرده است، عمل او شرعاً محكوم به صحت است، و بنابراين نماز خواندن و تصرفات ديگر در آن مكان جايز است و حكم غصب بر آن منطبق نيست.

ص: 119

تمرين

1. شرايط مكان نمازگزار را ذكر نماييد.

2. آيا نماز كسى كه در زمين غصبى روى سجاده يا چوب و مانند آن نماز خوانده، صحيح است يا باطل؟

3. شخصى كه در يك خانه ى دولتى زندگى مى كند كه مدت سكونت وى در آن به پايان رسيده و حكم تخليه نيز به او ابلاغ شده است، نمازهاى وى بعد از انقضاى موعد مقرر تخليه چه حكمى دارد؟

4. زمينى كه صاحب آن راضى به تملك آن توسط دولت نيست و عدم رضايت خود را نسبت به اقامه ى نماز و مانند آن در آن زمين اعلام كرده، نماز خواندن در آن چه حكمى دارد؟

5. آيا نشستن و نماز خواندن يا عبور كردن در مكان هايى كه دولت ظالم آنها را غصب مى كند جايز است؟

ص: 120

درس 31 مكان نمازگزار (2) شرايط مكان نمازگزار «2»

3. ازجاهايى نباشد كه توقف در آن حرام است

مكان نمازگزار بايد از جاهايى نباشد كه توقف در آن حرام است، مانند جايى كه جان انسان در خطر جدّى است، و نيز جاهايى نباشد كه ايستادن يا نشستن بر روى آن حرام است، مانند فرشى كه نام خدا، يا آيات قرآنى بر همه جاى آن نقش بسته است.

تمرين

1. نماز در جاهايى كه بدن بى اختيار تكان مى خورد، مانند خودرو چه حكمى دارد؟

2. آيا اگر مكان نمازگزار پاك نباشد، ولى محل سجده پاك باشد نماز صحيح است؟

3. حكم نماز خواندن بر فرشى كه نام خدا، يا آيات قرآن بر همه جاى آن نقش بسته است چيست؟

4. آيا مردان هنگام نماز بايد جلوتر از زنان بايستند؟

5. حكم نماز واجب در داخل كعبه را بيان نماييد؟

6. نماز خواندن بر سجاده يى كه شكلهايى روى آن رسم شده و يا بر مهرى كه داراى نقش است چه حكمى دارد؟

ص: 123

درس 32 احكام مسجد (1) احكام حرام مساجد

2. زينت كردن مسجد به طلا در صورتى كه اسراف محسوب شود

زينت كردن مسجد به طلا اگر اسراف محسوب شود حرام است، و در غير آن صورت هم مكروه است.

6. بر خلاف كيفيت وقف مسجد عمل كردن

مخالفت با كيفيت وقف مسجد يا تغيير و تبديل آن جايز نيست، بنابراين:

1. استفاده از صحن يا ايوان مسجد براى رشد فكرى، فرهنگى، و نظامى (با آموزشهاى نظامى) جوانان، تابع كيفيت وقف صحن مسجد و ايوان آن است، و بايد از امام جماعت و هيأت امناى مسجد در اين باره نظرخواهى شود. البته حضور جوانان در مساجد و برپايى درس هاى دينى زير نظر امام جماعت و هيأت امناى آن كار خوب و مطلوبى است.

2. تبديل مسجد به مكانى براى نمايش فيلم هاى سينمايى جايز نيست، ولى نمايش فيلم هاى مذهبى و انقلابى داراى محتواى مفيد و آموزنده به مناسبت خاصى و بر حسب نياز و تحت نظارت امام جماعت مسجد اشكال ندارد.

3. جواز استفاده از امكانات مسجد، مثل برق و سيستم تهويه در اقامه ى مجلس فاتحه براى اموات و امثال آن، منوط به كيفيت وقف و نذر آن امكانات براى مسجد است.

4. ايجاد موزه يا كتابخانه در گوشه ى صحن مسجد، اگر مخالف كيفيت وقف تالار و شبستان و صحن مسجد باشد و يا موجب تغيير ساختمان مسجد گردد جايز نيست. بهتر اين است كه مكانى در كنار مسجد براى اين منظور تهيه شود.

5. استفاده ى شخصى از آب مساجد، مثل نوشيدن، درست كردن چاى و مانند آن، در صورتى كه ندانيم آب آن براى خصوص وضوگرفتن نمازگزاران وقف شده است و عرف رايج در محله ى مسجد، اين باشد كه همسايه ها و عبوركنندگان هم از آب آن استفاده مى كنند اشكال ندارد، هر چند احتياط در اين مورد مطلوب است. همچنين اگر مسجد در مجاورت قبرستان باشد، استفاده از آب مسجد براى پاشيدن روى قبرهايى كه خارج از آن قرار دارد، در صورتى كه امر رايجى باشد و كسى به آن اعتراض نكند و دليلى هم بر وقف آن آب براى خصوص وضو و تطهير نباشد اشكال ندارد.

6. هرگاه در قسمت سر پوشيده ى مسجد به خاطر عدم آگاهى از احكام شرعى مسجد، اتاقهايى ساخته شود، واجب است با خراب كردن اتاق ها، قسمت سرپوشيده را به حالت قبل برگردانند. همچنين اگر در محلى كه قبلاً مسجد بوده بر اثر جهل به مسأله اتاقى براى تهيه ى چاى و مانند آن ساخته شود، واجب است آن مكان به حالت مسجد بودن خود برگردد.

7. دفن ميت در مسجد جايز نيست، و وصيت ميت مبنى بر اين كه مرا در فلان مسجد دفن

ص: 126

* تمرين

1. احكام حرام مساجد را بيان نماييد.

2. آيا انجام تمرينهاى ورزشى در مسجد جايز است؟

3. آيا پخش موسيقى شاد از مسجد به مناسبت جشن ميلاد ائمه ى معصومين (ع) شرعاً اشكال دارد؟

4. آيا جايز است كه كفار، داخل مساجد مسلمانان شوند، هر چند براى مشاهده ى آثار تاريخى باشد؟

5. حكم استفاده از امكانات مسجد، مثل برق و سيستم تهويه در اقامه ى مجلس فاتحه براى اموات چيست؟

6. آيا اجاره دادن زير زمين مسجد براى كارى كه مناسب با شأن مسجد باشد جايز است؟

ص: 127

درس 33 احكام مسجد (2) احكام مستحب مساجد

توجه

* مسجد جامع، مسجدى است كه در شهر براى اجتماع همه ى اهل شهر بنا شده است بدون اين كه اختصاص به گروه و قشر خاصى داشته باشد.

* شركت هاى تعاونى مردمى كه اقدام به ساختن مناطق مسكونى مى كنند و در ابتدا، توافق مى نمايند كه براى آن محله ها، مكان هاى عمومى، مانند مسجد ساخته شود، ولى بعضى از سهامداران شركت هنگام تحويل گرفتن واحد مسكونى از توافق خود عدول كرده و بگويند: ما راضى به ساختن مسجد نيستيم، در صورتى كه عدول آنها بعد از ساخته شدن مسجد و وقف گرديدن آن باشد اثرى ندارد، ولى اگر قبل از تحقق وقف شرعى مسجد باشد، ساخت مسجد با اموال آنها در زمين متعلق به همه ى اعضا بدون رضايت آنها جايز نيست، مگر اين كه در ضمن عقد لازم بر همه ى آنها شرط شده باشد كه بخشى از زمين شركت براى ساخت مسجد تخصيص يابد و اعضا، اين شرط را پذيرفته باشند كه در اين صورت حق عدول ندارند، و عدول آنها هم تأثيرى ندارد.

* مسجدى كه نياز به تعمير دارد اگر تعمير، داوطلبانه و تبرعى (از مال شخصى افراد خير) باشد نيازى به اجازه ى حاكم شرع ندارد.

* نماز خواندن در مسجدى كه توسط كفار ساخته شده و همچنين دريافت كمكهاى مالى كه كفار داوطلبانه براى مسجد مى دهند اشكال ندارد.

* اثاث و لوازم مسجد، اگر مورد استفاده در آن مسجد نباشد بردن آن به مساجد ديگر براى استفاده از آنها اشكال ندارد.

* صرف تغيير اسم مسجد مثلاً از نام مبارك صاحب الزمان (عج) به مسجد جامع، در جايى كه معلوم نيست اسم اول در صيغه ى وقف مسجد ذكر شده باشد، مانعى ندارد.

* تكيه ها و حسينيه ها حكم مسجد را ندارند.

* تبديل حسينيه يى كه به عنوان حسينيه، وقف صحيح شرعى شده و يا ضميمه كردن آن به مسجد به عنوان مسجد جايز نيست.

ص: 129

توجه

* استفاده از فرشها و اجناس نذر شده براى مرقد يكى از امامزادگان (ع) در مسجد جامع محله، در صورتى كه زائد بر نياز مرقد امامزاده و زائران آن باشد اشكال ندارد.

درس 34 قبله احكام قبله

توجه

* اعتماد بر شاخص يا قبله نما در تعيين جهت قبله، در صورتى كه موجب اطمينان براى مكلف شود، صحيح است و بايد طبق آن عمل گردد، و در غير اين صورت مى توان بر اساس محراب مساجد و قبور مسلمين جهت قبله را تشخيص داد.

* منظور از به كارگيرى شاخص در تشخيص قبله اين است كه در روزهاى هفتم خرداد و بيست و پنجم تير ماه (كه مصادف است با روز بيست و هشتم ماه پنجم و شانزدهم ماه هفتم از سال ميلادى) چنانچه هنگام ظهر به افق مكه كه آفتاب به طور عمودى بر كعبه مى تابد (همان زمانى كه صداى اذان مكه بلند مى شود) شاخصى از قبيل قطعه چوب صاف يا ميله و مانند آن در زمين هموار به طور عمودى فرو كنيم، جهتى كه سايه ى شاخص نشان مى دهد جهت قبله خواهد بود (يعنى جهت قبله در امتداد سايه در طرفى از شاخص است كه سايه ندارد).

درس 35 نمازهاى يوميه (1) اهميت نمازهاى يوميه - تعداد نمازهاى يوميه - اوقات نمازهاى يوميه

توجه

* در سفر، نمازهاى چهار ركعتى (ظهر و عصر و عشا) دو ركعت خوانده مى شود، خصوصيات و احكام آن خواهد آمد ان شاء الله تعالى.

توجه

* فاصله ى زمانى بين غروب خورشيد و زوال حمره ى مشرقيه (از بين رفتن سرخى طرف مشرق بعد از غروب آفتاب) با اختلاف فصل هاى سال تفاوت مى كند.

درس 36 نمازهاى يوميه (2) احكام اوقات نماز - ترتيب در ميان نمازها

5. ترتيب در بين نمازها

1. نماز ظهر و عصر بايد به ترتيب خوانده شود يعنى اول نماز ظهر، بعد نماز عصر. همچنين بايد در ميان نماز مغرب و عشا نيز ترتيب رعايت شود، و اگر عمداً نماز عصر را پيش از نماز ظهر يا عشا را پيش از نماز مغرب بخواند باطل است.

2. هرگاه كسى بر اثر اشتباه يا غفلت، نماز دوم را بر اولى مقدم داشته، مثلاً نماز عشا را جلوتر از مغرب خوانده و بعد از تمام شدن نماز متوجه شده نماز او صحيح است.

3. اگر به نيت نماز ظهر مشغول نماز شود و در بين نماز يادش بيايد كه قبلاً نماز ظهر را خوانده است، بايد اين نماز را بشكند و بعد از آن نماز عصر را بخواند، و همينطور است در نماز مغرب و عشا.

ص: 138

تمرين

1. راههاى شناخت وقت نماز كدامند؟

2. آيا وقت نماز به صرف شروع اذان آغاز مى شود؟ يا اين كه بايد صبر نمود تا اذان تمام شود و سپس شروع به خواندن نماز كرد؟

3. آيا مقدار اختلاف اوقات شرعى ميان استان ها كه بر اثر اختلاف افقهاى آنها به وجود مى آيد، در اوقات سه گانه ى نمازهاى يوميه به يك اندازه است؟

4. چه مقدار از نماز اگر در وقت واقع شود، نيت ادا صحيح است؟ در صورت شك در اين كه اين مقدار، داخل وقت واقع شده يا خير، وظيفه چيست؟

5. اگر به نيت نماز ظهر مشغول نماز شود و در بين نماز يادش بيايد كه قبلاً نماز ظهر را خوانده است چه وظيفه يى دارد؟

6. اگر كسى در بين نماز عشا متوجه شود كه نماز مغرب را نخوانده چه تكليفى دارد؟

ص: 139

درس 37 نمازهاى يوميه (3) اذان و اقامه

چند نكته در ارتباط با اذان و اقامه

* گفتن «اَشْهَدُ اَنَّ عَلِياً وَلِى اللهِ» (يعنى گواهى مى دهم على (ع) ولى خدا بر همه ى خلق است) جزو اذان و اقامه نيست، ولى به عنوان شعار تشيع خوب و مهم است و بايد به قصد قربت مطلقه گفته شود.

* اذان اعلامى (كه براى اعلام دخول وقت گفته مى شود) در اول وقت نمازهاى واجب يوميه، و تكرار آن از طرف شنوندگان از مستحبات شرعى مؤكد است.

* اذان گفتن به صورت دسته جمعى در معابر عمومى، اگر موجب سد معبر و يا اذيت ديگران نشود اشكال ندارد.

* اذان گفتن بر بالاى بام به نحو متعارف به خصوص براى نماز صبح اشكال ندارد، هرچند بعضى از همسايگان اعتراض كنند.)

* پخش اذان به نحو متعارف براى اعلام داخل شدن وقت نماز صبح به وسيله ى بلندگو اشكال ندارد، ولى پخش آيات قرآنى و دعا و غير آن از بلندگوى مسجد، اگر موجب اذيت همسايگان شود، توجيه شرعى ندارد و بلكه داراى اشكال است.

* اكتفا به اذان زن براى مرد محل اشكال است.

درس 38 نمازهاى يوميه (4) واجبات نماز «1»

1. نيت

2. عدول از نيت:

ص: 145

تمرين

1. واجبات نماز را بر شمريد؟

2. چه فرقى بين واجبات ركنى و غير ركنى وجود دارد؟

3. اركان نماز كدامند؟

4. آيا لازم است نيت را در دل يا به زبان بگويد؟

5. در چه مواردى عدول در نماز واجب است؟

6. موارد استحباب عدول در نماز كدامند؟

ص: 146

درس 39 نمازهاى يوميه (5) واجبات نماز «2»

توجه

* اگر نمازگزار كيفيت صحيح تلفظ تكبيرة الاحرام را نمى داند واجب است ياد بگيرد، و اگر قادر به يادگيرى نيست و نمى تواند آن را با تلقين ديگرى به صورت حرف حرف با مراعات موالات عرفى بگويد بايد ترجمه آن را بگويد.

3. هنگام تكبيرة الاحرام بايد بدن آرام و مستقر باشد، پس اگر عمداً و از روى اختيار، تكبيرة الاحرام را در حالى بگويد كه بدنش حركت دارد، باطل است.

توجه

* اگر ركوع را فراموش كند و بعد از حمد و سوره بنشيند و در اين هنگام يادش بيايد كه ركوع نكرده، بايد برخيزد و بايستد و از حال ايستاده به ركوع برود، پس اگر بدون برخاستن و ايستادن از همان حال نشسته خود را به حالت خميدگى ركوع برساند نمازش باطل است.

2. واجبات قيام

نمازگزار در حال قيام بايد بدن را حركت ندهد و به طرفى به طور آشكار خم نشود و به جايى تكيه نكند، مگر اين كه از روى ناچارى يا سهو و فراموشى باشد.

تمرين

1. آيا اگر تكبيرة الاحرام به صورت عربى صحيح و كامل تلفظ نشود نماز محكوم به صحت است؟

2. كسى كه شك دارد تكبيرة الاحرام گفته يا نه وظيفه اش چيست؟

3. اقسام قيام واجب كدامند؟

4. آيا انسان مى تواند در نماز كمى جلو يا عقب برود يا بدن را كمى به طرف راست

ص: 150

درس 40 نمازهاى يوميه (6) واجبات نماز «3»

توجه

* اگر كسى بر اثر جهل به مسأله، در نمازهاى خود سوره ى فيل يا انشراح را به تنهايى خوانده است، در صورتى كه در يادگيرى مسأله كوتاهى نكرده باشد نمازهاى گذشته ى او محكوم به صحت است.

2. در نمازهاى واجب يوميه بعد از قرائت حمد و يك سوره ى كامل، قرائت بعضى از آيات به قصد قرآن اشكال ندارد.

3. اگر وقت نماز تنگ باشد يا بترسد كه اگر سوره را بخواند دزد يا درنده يا چيز ديگر به او صدمه مى زند نبايد سوره بخواند.

4. اگر اشتباهاً سوره را پيش از حمد بخواند و قبل از رفتن به ركوع متوجه اشتباه خود شود، بايد بعد از حمد دوباره سوره را بخواند، واگر در اثناى خواندن سوره متوجه شود بايد سوره را رها كند و بعد از خواندن حمد، سوره را از اول بخواند.

5. اگر حمد و سوره يا يكى از آنها را فراموش كند و بعد از رسيدن به ركوع بفهمد، نمازش صحيح است.

6. اگر پيش از رفتن به ركوع بفهمد كه حمد و سوره يا فقط سوره را نخوانده بايد آن را بخواند و به ركوع رود، و اگر بفهمد فقط حمد را نخوانده بايد آن را و پس از آن دوباره سوره را بخواند، و نيز اگر خم شده و پيش از رسيدن به حد ركوع بفهمد كه حمد يا سوره يا هر دو را نخوانده بايد بايستد و به همين دستور عمل كند.

7. در نماز واجب، خواندن سوره هاى سجده جايز نيست و اگر عمداً يا سهواً يكى از آن سوره ها را بخواند تا به آيه ى سجده برسد بايد بنابر احتياط واجب سجده ى تلاوت را به جا آورد و بر خيزد و اگر سوره، تمام نشده آن را تمام كند و نماز را به آخر برساند و سپس نماز را اعاده كند، و اگر قبل از رسيدن به آيه ى سجده ملتفت شد احتياط واجب آن است كه سوره را رها كند و سوره ديگرى بخواند و نماز را تمام كند و سپس نماز را اعاده نمايد.

8. اگر در اثناى نماز، آيه ى سجده را بشنود، نمازش صحيح است و بايد پس از شنيدن آيه ى سجده، به جاى سجده كردن، اشاره به سجده كند.

9. اگر بعد از حمد شروع به خواندن سوره ى «قل هو الله احد» يا سوره ى «قل يا ايها

ص: 153

تمرين

1. قرائت در نمازهاى واجب يوميه از چه اجزايى تشكيل شده است؟

2. اگر كسى كه بر اثر جهل به مسأله، سوره ى فيل يا انشراح را به تنهايى در نماز بخواند، وظيفه اش چيست؟

3. خواندن سوره هاى سجده در نماز واجب چه حكمى دارد؟

4. حكم خواندن سوره در نمازهاى مستحبى را بيان نماييد؟

5. كسى كه نمى داند تسبيحات اربعه را در ركعت سوم و چهارم نماز سه مرتبه گفته يا بيشتر يا كمتر چه حكمى دارد؟

6. اگر شخصى هنگام نماز بر اثر غفلت در ركعت سوم يا چهارم حمد و سوره بخواند و بعد از نماز متوجه شود، آيا اعاده ى نماز بر او واجب است؟

ص: 155

درس 41 نمازهاى يوميه (7) واجبات نماز «4»

توجه

* وجوب بلند خواندن در نمازهاى مغرب و عشا و صبح، و وجوب آهسته خواندن در نماز ظهر و عصر، مختص به قرائت حمد و سوره است، همانگونه كه وجوب آهسته خواندن در غير از دو ركعت اول نماز مغرب و عشا، فقط مخصوص قرائت حمد يا تسبيحات در ركعت سوم يا چهارم است، ولى در ذكر ركوع و سجده و تشهد و سلام و ديگر ذكرهاى واجب در نمازهاى پنجگانه، مكلف بين آهسته يا بلند خواندن مخير است.

* در وجوب جهر و اخفات در نمازهاى واجب فرقى بين نماز ادا و قضا وجود ندارد، هرچند نماز قضا، احتياطى باشد.

* ملاك اخفات (آهسته خواندن) عدم وجود جوهر صدا نيست، بلكه ملاك، آشكار نكردن آن است. در مقابل، ملاك جهر (بلند خواندن) آشكار كردن جوهر صدا است.

* اگر درجايى كه بايد نماز را بلند بخواند، عمداً آهسته بخواند يا در جايى كه بايد آهسته بخواند عمداً بلند بخواند نمازش باطل است، ولى اگر از روى فراموشى يا ندانستن مسأله باشد نماز صحيح است، و اگر در اثناى خواندن حمد و سوره ملتفت شود كه اشتباه كرده، لازم نيست مقدارى را كه بر خلاف دستور، بلند يا آهسته خوانده دوباره بخواند.

* اگر كسى در خواندن حمد و سوره، بيشتر از معمول صدا را بلند كند، مثل آن كه آنها را با فرياد بخواند، نمازش باطل است.

5. واجبات قرائت

1. در قرائت، واجب است كه كلمات، تلفظ شوند به طورى كه قرائت بر آن صدق كند، از اين رو قرائت قلبى يعنى گذراندن كلمات در قلب بدون تلفظ آنها كه عنوان قرائت بر آن صدق نمى كند

ص: 157

توجه

* كسى كه بر اثر ابتلا به بيمارى لالى قادر به تكلم نيست، ولى حواس سالمى دارد، اگر نمازش را با اشاره بخواند صحيح و مجزى است.

2. واجب است كه قرائت، صحيح و بدون غلط باشد و كسى كه به هيچ قسم نمى تواند صحيح آن را ياد بگيرد، بايد هر طور كه مى تواند بخواند، و احتياط مستحب آن است كه نماز را به جماعت به جا آورد.

6. آداب قرائت:

درس 42 نمازهاى يوميه (8) واجبات نماز «5»

1. خم شدن به اندازه يى كه بتواند دستها را به زانو بگذارد:

1. در هر ركعت بعد از قرائت بايد به اندازه يى خم شود كه بتواند دست را بر زانو بگذارد، و اگر سر انگشتها هم به زانو برسد كافى است.

2. احتياط (واجب) آن است كه در حال ركوع دستها را بر زانو بگذارد.

3. خم شدن بايد به قصد ركوع باشد، پس اگر به قصد كارى ديگر مثلاً براى كشتن جانورى يا برداشتن چيزى خم شود نمى تواند آن را ركوع حساب كند، بلكه بايستد و دوباره براى ركوع خم شود، و به واسطه ى اين عمل، ركن زياد نشده و نماز باطل نمى شود.

4. كسى كه در حال نشسته ركوع مى كند، كافى است به قدرى خم شود كه صورتش محاذى زانوها برسد.

4. ايستادن و آرامش بعد از ركوع:

بعد از تمام شدن ذكر ركوع، بايد راست بايستد و پس از آن كه بدن آرام گرفت به سجده برود، و اگر عمداً پيش از ايستادن، يا پيش از آرام گرفتن بدن به سجده برود نمازش باطل است.

تمرين

1. واجبات ركوع كدامند؟

2. آيا در حال ركوع، گذاشتن دستها بر زانو واجب است؟

3. كسى كه در حال نشسته ركوع مى كند چه مقدار بايد خم شود؟

4. اگر در حالى كه ذكر واجب ركوع را مى گويد، بدن او بى اختيار حركت كند و حال طمأنينه ى واجب را برهم بزند چه وظيفه يى دارد؟

5. كسى كه ركوع را فراموش كرده اگر پيش از رسيدن به سجده ى دوم يادش بيايد وظيفه اش چيست؟

6. پنج مورد از مستحبات ركوع را نام ببريد؟

ص: 166

درس 43 نمازهاى يوميه (9) واجبات نماز «6»

2. واجبات سجده

* فردى كه به خاطر وضعيت خاص جسمى كه دارد قادر به گذاشتن هفت عضو از بدن خود بر زمين نيست و از صندلى چرخدار استفاده مى كند، در صورتى كه قادر به گذاشتن مهر روى دسته ى صندلى چرخدار يا چيز ديگر مانند بالشت يا چهارپايه و سجده بر آن است، بايد سجده را بدين نحو انجام دهد و نمازش صحيح است و در غير اين صورت به هر نحوى كه مى تواند هر چند با ايما و اشاره، سجده و ركوع را انجام دهد و نمازش صحيح خواهد بود.

5. هرگاه در زمين گل آلود نماز مى خواند، اگر آلوده شدن بدن و لباس براى او موجب مشقت است، مى تواند در حالى كه ايستاده، براى سجده، با سر اشاره كند و تشهد را ايستاده بخواند.

4. بر زمين بودن هفت عضو در هنگام ذكر

1. اگر در هنگامى كه ذكر سجده را مى گويد يكى از هفت عضو را عمداً از زمين بردارد، نماز باطل مى شود، ولى موقعى كه مشغول ذكر گفتن نيست اگر غير پيشانى جاهاى ديگر را از زمين بردارد و دوباره بگذارد اشكال ندارد.

2. اگر پيش از تمام شدن ذكر سجده، پيشانى را سهواً از زمين بردارد نمى تواند دوباره به زمين بگذارد و بايد آن را يك سجده حساب كند، ولى اگر جاهاى ديگر را سهواً از زمين بردارد بايد دو مرتبه به زمين بگذارد و ذكر را بگويد.

3. اگر در هنگام سجده، پيشانى به محل سجده بخورد و بى اختيار از زمين بلند شود، بايد دوباره پيشانى را بر زمين بگذارد و ذكر سجود را بگويد، و يك سجده به حساب مى آيد.

ص: 170

5. سر برداشتن و نشستن و آرامش بين دو سجده

بعد از تمام شدن ذكر سجده ى اول، بايد بنشيند تا بدن آرام گيرد و دوباره به سجده رود.

10. نشستن بعد از سجده ى دوم در ركعاتى كه تشهد ندارد بنابر احتياط واجب

در ركعت اول و نيز در ركعت سوم نمازهاى چهار ركعتى، بنابر احتياط واجب بايد بعد از سجده ى دوم بنشيند و سپس براى ركعت بعد برخيزد.

درس 44 نمازهاى يوميه (10) واجبات نماز «7»

توجه

* نيكوترين سجده، سجده بر خاك و روى زمين است كه نشانه ى خضوع و خشوع در برابر حضرت بارى تعالى است، و هيچ خاكى براى سجده در فضيلت به تربت مقدس سيد الشهداء (ع) نمى رسد.

ص: 174

4. برخى از مستحبات سجده

تمرين

1. چيزهايى كه سجده بر آنها صحيح است كدامند؟ و چه شرايطى بايد داشته باشند؟

2. سجده بر كاغذ چه حكمى دارد؟

3. اگر در بين نماز چيزى كه بر آن سجده مى كند گم شود و چيزى كه سجده بر آن صحيح است در دسترس نداشته باشد وظيفه اش چيست؟

4. نيكوترين سجده، كدام سجده است؟

5. بعضى از مردم، در آستانه ى درِ حرم امامان (ع) پيشانى بر زمين مى گذارند، آيا اين كار صحيح است؟

6. آيا اگر شخصى آيه ى سجده را از نوار يا راديو گوش كند بايستى فوراً سجده كند؟

ص: 176

درس 45 نمازهاى يوميه (11) واجبات نماز «8»

چند نكته در ارتباط به ذكر

* اگر ذكرهاى ركوع و سجده را به جاى يكديگر بگويد در صورتى كه سهواً باشد اشكال ندارد، ولى اگر عمداً باشد جايز نيست مگر اين كه به قصد مطلق ذكر خداوند «عزوجل» بگويد.

* اگر بعد از ركوع و سجود متوجه شود ذكر ركوع يا سجده را اشتباه گفته، چيزى بر او واجب نيست.

* در سجده و ركوع بعد از قرائت ذكر واجب، تكرار همان ذكر واجب، افضل است و بهتر است كه به عدد فرد ختم شود، و در سجده علاوه بر آنچه گفته شد صلوات و دعا براى حاجت هاى دنيا و آخرت مستحب است.

* مستحب است پيش از رفتن به ركوع و قبل و بعد از هر سجده تكبير بگويد. اين تكبير بايد در حال رفتن به ركوع يا سجود يا سر برداشتن از آن نباشد، ولى به طور كلى مى تواند در هر حال از جمله در حال رفتن به ركوع و سجود يا سر برداشتن از آن، تكبير و ديگر ذكرها را به قصد ذكر مطلق بگويد.

* مستحب است ذكر «بِحَوْلِ اللهِ وَ قُوَّتِهِ اَقُومُ وَ اَقْعُدُ» (با حول و قوه الهى برمى خيزم و مى نشينم) در حال قيام براى ركعت بعدى گفته شود.

توجه

* مستحب است پيش از جملات فوق بگويد: «اَلْحَمْدُللهِ»، يا بگويد: «بِسْمِ اللهِ وَ بِاللهِ وَ الْحَمْدُ للهِ وَ خَيْرُ الْاَسْمَاءٍ للهِ»، و نيز مستحب است پس از صلوات بگويد: «وَ تَقَبَّلْ شَفاعَتَهُ وَ ارْفَعْ دَرَجَتَهُ».

* در تشهد، وقف بر محمد (ص) در جمله ى «اَللّهُمَّ صَلِّ عَلي مُحَمَّدٍ» و سپس قرائت عبارت «وَ آلِ مُحَمَّدٍ» به مقدارى كه به وحدت جمله ضرر نزند اشكال ندارد.

تمرين

1. مراد از ذكر چيست؟ آيا شامل صلوات بر پيامبر (ص) و خاندان آن حضرت مى شود؟

2. آيا قرائت عمدى ذكرهاى ركوع و سجود به جاى يكديگر اشكال دارد؟

3. در سجده و ركوع بعد از قرائت ذكر واجب، گفتن چه ذكرى افضل است؟

4. آيا قرائت «بِحَوْلِ اللهِ وَ قُوَّتِهِ اَقُومُ وَ اَقْعُدُ» هنگام نماز در حال حركت و قيام صحيح است؟

5. آيا در تشهد وقف بر «محمد (ص)» در جمله ى «اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ» و سپس قرائت عبارت «وَ آلِ مُحَمَّدٍ» صحيح است؟

6. كسى كه سلام نماز را فراموش كرده چه وظيفه يى دارد؟

ص: 180

درس 46 نمازهاى يوميه (12) واجبات نماز «9» - قنوت - تعقيب

11. موالات

2. ذكر قنوت

در قنوت مى تواند هر ذكر يا دعا يا آيه يى از قرآن را بخواند و حتى مى تواند به يك «صلوات» يا سُبْحَانَ اللهِ» يا «بِسْمِ اللهِ» يا «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمن الرَّحيمِ» اكتفا كند، ولى بهتر است دعاهايى را بخواند كه در قرآن آمده است، مانند «رَبَّنٰا آتِنٰا فِي اَلدُّنْيٰا حَسَنَةً وَ فِي اَلْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنٰا عَذٰابَ اَلنّٰارِ» ، يا ذكرها و دعاهايى كه از ائمه (ع) نقل شده است، مانند اين ذكر: «لا اله الا الله الحليم الكريم، لا اله الا الله العلي العظيم، سبحان الله رب السماوات السبع و رب الارضين السبع، و ما فيهن و ما بينهن، و رب العرش العظيم، و الحمد لله رب العالمين».

درس 47 نمازهاى يوميه (13) ترجمه ى نماز

2. ترجمه ى سوره ى توحيد

1. بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِيمِ «ترجمه ى آن قبلاً گذشت».

2. قُلْ هُوَ اَللّٰهُ أَحَدٌ : «بگو اوست خداى يكتا».

3. اَللّٰهُ اَلصَّمَدُ : «خدا بى نياز است و همگان روى نياز به او دارند».

4. لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ : «فرزند ندارد و فرزند كسى نيست».

5. وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ : «و هيچكس همتاى او نيست».

5. ترجمه ى تسبيحات اربعه

1. سُبْحَانَ اللهِ: «پاك و منزه است خدا».

2. وَالْحَمْدُ لِلّهِ: «و سپاس و ستايش مخصوص خداست».

3. وَ لاَ اِلهَ اِلاَّ اللهُ: «و هيچ معبودى به جز خدا نيست».

4. وَ اللهُ اَكْبَرُ: «و خدا بزرگتر است».

تمرين

1. سوره ى حمد را ترجمه كنيد.

2. ترجمه ى سوره ى توحيد چيست؟

3. «سَمِعَ اللهُ لِمَنْ حَمِدَهُ» يعنى چه؟

4. «بِحَوْلِ اللهِ وَ قُوَّتِهِ اَقُومُ وَ اَقْعُدُ» به چه معناست؟

5. «وَ تَقَبَّلْ شَفاعَتَهُ وَ ارْفَعْ دَرَجَتَهُ» را معنا كنيد.

6. ترجمه ى سلام را بيان نماييد.

ص: 187

درس 48 نمازهاى يوميه (14) مبطلات نماز

توجه

* به چيزهايى كه نماز را باطل مى كند «مبطلات نماز» مى گويند.

چند نكته در ارتباط با سلام

* جواب سلام كودكان مميز، اعم از پسر و دختر، مانند جواب سلام زنان و مردان واجب است.

* اگر كسى سلام را بشنود ولى به دليل غفلت يا هر سبب ديگر، جواب سلام را ندهد به طورى كه زمان كمى فاصله شود، چنانچه تأخير به مقدارى باشد كه جواب سلام و رد تحيت محسوب نشود، جواب دادن واجب نيست.

* اگر هنگام سلام دادن به جاى «سَلاَمٌ عَلَيكُمْ» از لفظ «سلام» استفاده شود چنانچه عرفاً بر آن تحيت و سلام صدق نمايد، جواب دادن واجب است.

* اگر شخصى در يك زمان چند بار سلام كند، يك جواب كافى است، و اگر چند نفر در يك زمان، سلام دهند يك جواب به صيغه يى كه شامل همه ى آنها گردد (مثل سلام عليكم) و به قصد جواب سلام آنها باشد كفايت مى كند.

توجه

* هرگاه در اثناى نماز براى فهماندن چيزى به كسى و يا در جواب سؤال او، مختصرى دست يا چشم و ابرو را حركت دهد به گونه يى كه با استقرار و آرامش و يا هيأت نماز منافات نداشته باشد، نماز باطل نمى شود.

درس 49 نمازهاى يوميه (15) شكيات نماز

2. شكهايى كه اعتبار ندارد

3. شكهايى صحيح

درس 50 نمازهاى يوميه (16) نماز جمعه

توجه

* نماز جمعه هر چند مجزى از نماز ظهر است، ولى خواندن نماز ظهر بعد از نماز جمعه از باب احتياط اشكال ندارد، حتى اگر امام جمعه نماز ظهر را بعد نماز جمعه نخواند، و اگر بخواهد با مراعات احتياط در خواندن نماز ظهر پس از خواندن نماز جمعه، نماز عصر را به جماعت بخواند احتياط كامل اين است كه به كسى اقتدا نمايد كه نماز ظهر را احتياطاً بعد از نماز جمعه خوانده است.

* شركت در نماز جمعه كه از طرف دانشجويان شوراهاى اسلامى در كشورهاى اروپايى و غير آنها برگزار مى شود، و بيشتر شركت كنندگان در آن و همچنين امام جمعه از برادران اهل سنت هستند براى حفظ وحدت و اتحاد مسلمانان اشكال ندارد و در اين صورت خواندن نماز ظهر بعد از نماز جمعه واجب نيست.

* نماز جمعه از مأموم مسافر صحيح و مجزى از نماز ظهر است.

* مجروحان جنگى كه قطع نخاع شده اند و قدرت نگهدارى بول را ندارند جايز است در نماز جمعه شركت كنند، ولى با توجه به اين كه بر آنان واجب است كه بعد از وضو گرفتن بدون فاصله ى زمانى، شروع به خواندن نماز كنند، بنابراين وضوى قبل از خطبه هاى نماز جمعه در صورتى براى خواندن نماز جمعه كافى است كه بعد از وضو حدثى از آنان سر نزند.

ص: 197

2. شرايط نماز جمعه

3. وقت نماز جمعه

وقت نماز جمعه از اول زوال خورشيد (اول ظهر) شروع مى شود و احتياط (واجب) آن است كه آن را از اوايل عرفى وقت نماز ظهر در حدود يكى دو ساعت به تأخير نيندازند.

چند نكته در ارتباط با نماز جمعه

* انجام هر گونه كارى كه منجر به بروز اختلاف بين مؤمنين و پراكندگى صفوف آنان شود جايز نيست، چه رسد به مثل نماز جمعه كه از شعاير اسلامى و از مظاهر وحدت صفوف مسلمانان است.

* اقتدا در نماز عصر روز جمعه به غير امام جمعه اشكال ندارد.

* اقتدا به امام جمعه در نماز جمعه براى خواندن نماز واجب ديگر از نظر صحت، محل اشكال است.

درس 51 نمازهاى يوميه (17) نماز مسافر «1»

1. مسافت شرعى (هشت فرسخ)

1. كسى كه رفتن او كمتر از چهار فرسخ باشد، و مسير بازگشتش هم به مقدار مسافت شرعى نباشد نمازش تمام است، بنابراين مأمورين غير محلى اگر فاصله ى بين وطن و محل كار آنها به مقدار مسافت شرعى ولو تلفيقًا نباشد احكام مسافر را ندارند.

2. اگر انسان به قصد رفتن به مكان معينى از شهر خود خارج شود و در آنجا به گردش بپردازد، اين گردش در مقصد جزو مسافتى كه از منزل پيموده محسوب نمى شود.

3. براى حساب مسافت 8 فرسخ بايد از آخر شهر حساب كرد، و تعيين آخر شهر موكول به نظر عرف است؛ اگر در نظر عرف، كارخانه ها و شهركهاى پراكنده ى اطراف شهر جزو شهر نباشد، مسافت را بايد از آخر خانه هاى شهر حساب نمود.

4. مسافرى كه به شهرى مى رود اگر مقصد او نقطه اى خاص است، به نحوى كه عبور از شهر

ص: 202

2. قصد مسافت شرعى

1. مسافرى كه قصد رفتن به سه فرسخى را دارد ولى از ابتدا در نظر دارد كه در بين راه از راه فرعى براى انجام كار معينى به يك فرسخى برود و سپس داخل مسير اصلى شود و به سفر خود ادامه دهد حكم مسافر را ندارد، و ضميمه كردن مقدار راهى كه با خروج از مسير اصلى و بازگشت به آن پيموده براى تكميل مسافت شرعى كافى نيست.

2. كسى كه از محل سكونت خود به محل ديگرى كه كمتر از مسافت شرعى است سفر كند و در خلال ايام هفته چندين بار از آن محل به محله هاى ديگر برود، به طورى كه مجموع مسافت بيش از هشت فرسخ شود، اگر هنگام خارج شدن از منزل قصد پيمودن مسافت شرعى را نداشته و فاصله ى بين مقصد اول و محله هاى ديگر هم به مقدار مسافت شرعى نباشد، حكم مسافر را ندارد.

* در فرض مسأله قبل تفاوتى نمى كند كه شغل براى كسب مال و درآمد باشد يا نباشد.

* براى تمام بودن نماز و صحّت روزه لازم است عرفاً سفر، شغل يا مقدّمه شغل او محسوب شود؛ خواه با چند سفر باشد يا در يك سفر طولانى، مانند كسى كه يك مسير دريايى طولانى را براى شغل خود طى مى كند.

* براى آنكه عرفاً سفر را سفر شغلى بدانند سه چيز معتبر است: الف: قصد انجام سفر شغلى ب: شروع سفر شغلى ج: قصد استمرار انجام سفر شغلى

* در مواردى كه صدق عنوان حرفه و شغل نسبت به سفر مشكوك باشد، نماز قصر و روزه باطل است.

* اگر سفر براى تحصيل علم، جزء حرفه و شغل باشد مثل آنكه دوره ى آموزشى براى كارمند اداره قرار دهند و او مجبور است براى گذراندن دوره به مسافرت برود، سفر او سفر شغلى مى باشد.

* سفرى كه دانشجو و دانش آموز براى تحصيل علم مى كند تا در آينده شغلى را اختيار كند، حكم سفر شغلى را ندارد. ولى با توجه به فتاواى جمعى به تمام بودن نماز، احتياط واجب آن است كه در چنين سفرى نمازش را به صورت جمع بين تمام و قصر بخواند و روزه اش را بگيرد و بعداً نيز قضا كند.

* سفرى كه امثال محصلان علوم دينى يا دانشجويان افسرى براى تحصيلشان انجام مى هند و با انجام آن در سِلك و حرفه خاصى قرار مى گيرند، سفر شغلى محسوب مى شود؛ و نسبت به نماز و روزه حكم سفر شغلى را دارد.

* كسى كه اشتغال به شغلى دارد كه در سال يك بار به مدّت مثلاً يك ماه طول مى كشد مانند كاروان داران حج، چنانچه بنا دارد همه ساله به اين كار اشتغال داشته باشد، نمازش حتّى در اولين سفر تمام است.

* در فرض مسأله سابق اگر بنابر استمرار نداشته باشد، حكم سفر شغلى را ندارد

* كسى كه در فصلى از سال سفر شغلى داشته باشد چنانچه بخواهد همه ساله به آن اشتغال داشته باشد و يا بخواهد به مدت طولانى مثلا حداقل سه ماه به طور متعارف و مستمر به آن اشتغال داشته باشد و تنها در ايامى كه معمولاً تعطيل مى كنند مانند ايام تعطيل و عزادارى، تعطيل كند، سفرش حكم سفر شغلى را دارد و نمازش حتى در سفر اول تمام است.

* كسى كه شغلش تردد به بيرون شهر به اندازۀ كمتر از مسافت شرعى است مانند بعضى از

ص: 204

8. حد ترخص:

1. براى تعيين حد ترخص، شنيده نشدن اذان شهر كافى است.

2. معيار حد ترخص، شنيدن اذان آخر شهر از طرفى است كه مسافر از آن خارج و يا داخل مى شود.

ص: 206

تمرين

1. شرايط هشتگانه ى نماز مسافر را ذكر نماييد.

2. منظور از سفر حرام چيست؟

3. آخر شهر در حساب مسافت هشت فرسخ كجاست؟

4. منظور از كسى كه شغل او مسافرت است كيست؟ مثال بزنيد.

5. آيا مقصود از سفر اول همان شروع حركت از وطن تا بازگشت به آن است يا با رسيدن به مقصد، سفر اول تمام مى شود؟

6. آيا اگر يكى از دو علامت حد ترخص (نشنيدن اذان شهر و نديدن ديوارهاى شهر) حاصل شود كافى است؟

ص: 207

درس 52 نمازهاى يوميه (18) نماز مسافر «2»

اعراض از وطن

* اعراض با خروج از وطن با تصميم بر عدم بازگشت به آنجا و همچنين با علم يا اطمينان به عدم امكان بازگشت محقق مى شود.

* تا زمانى كه انسان از وطن خود اعراض نكرده است آنجا براى او حكم وطن را دراد و نماز وى در آنجا تمام است، اما بعد از آنكه از وطن خود اعراض كرد ديگر حكم وطن در آنجا بر او جارى نمى شود مگر آنكه دوباره براى زندگى به آنجا برگشته و به قصد زندگى دائم ولو براى بخشى از سال مدتى در آنجا اقامت كند.

ص: 209

تبعيت زن و فرزند در وطن و اعراض از آن

* صرف زوجيت، موجب تبعيت قهرى نمى شود و زن مى تواند در انتخاب وطن و اعراض از آن تابع شوهر خود نباشد، بنابراين صرف اينكه مكانى وطن شوهر است باعث نمى گردد كه وطن زن هم باشد و بر زن در آنجا احكام وطن جارى شود.

* صرف ازدواج زن و رفتن وى به خانه ى شوهر در شهر ديگر مستلزم اعراض از وطن اصلى اش نيست، بنابراين زنى كه با مردى از شهرى ديگر ازدواج كرده است، هنگامى كه اين زن به خانه ى پدرش مى رود، تا زمانى كه از وطن اصلى خود اعراض نكرده، نمازش در آنجا تمام است.

* اگر زن در انتخاب وطن و اعراض از آن تابع اراده ى همسرش باشد، قصد شوهرش براى او كافى است و شهرى كه همسرش با او براى زندگى دائم و به قصد توطن به آنجا رفته است، وطن وى هم محسوب مى شود و همچنين اعراض شوهر او از وطن مشتركشان، با خروج از آن و رفتن به جاى ديگر، اعراض او از وطن هم محسوب مى گردد.

* فرزندان اگر در تصميم گيرى و زندگى، مستقل نباشند يعنى برحسب طبيعت و ارتكازشان تابع اراده ى پدر باشند، در اعراض از وطن سابق و اتخاذ وطن جديد كه پدر با آنها براى زندگى دائمى به آنجا رفته است تابع وى هستند، بنابراين كسى كه از وطن خود به تبعيت از پدرش به شهر ديگرى مهاجرت كند و پدر وى قصد عدم بازگشت به آنجا را براى زندگى داشته باشد آن مكان، د يگر براى او حكم وطن را ندراد بلكه وطن جديد پدر، وطن اوست.

* فرزندان اگر در تصميم گيرى و زندگى مستقل باشند در احكام وطن تابع پدر و مادر نخواهند بود.

درس 53 نمازهاى يوميه (19) نماز مسافر «3»

توجه

* اگر مسافرى در محله يى از شهر قصد اقامه كند رفتن به محله هاى ديگر شهر، هر چند با محله ى قصد اقامت به مقدار مسافت شرعى فاصله داشته باشد، به قصد اقامه و حكم آن ضرر نمى رساند.

3. مسافرى كه مى خواهد ده روز يا بيشتر در محلى بماند، اگر از ابتدا قصد داشته باشد كه در خلال ده روز به اطراف آنجا (در محدوده ى باغها و مزرعه هاى محل اقامت) برود، اشكالى ندارد و قصد اقامه ى او درست و نمازش تمام است. همچنين قصد خروج از محل اقامت به اندازه كمتر از مسافت شرعى اگر به صدق اقامت ده روز ضرر نزند مانند اينكه بخواهد در اين ده روز سه دفعه و هر بار در حدود پنج ساعت، برود و برگردد، به قصد اقامت لطمه نمى زند.

4. اگر مسافر هنگام قصد اقامه، تصميم داشته باشد در خلال ده روز - هر چند يك بار آن هم به مدت چند دقيقه - به چهار فرسخى و يا بيشتر برود اقامه تحقق پيدا نمى كند و بايد نماز را شكسته بخواند.

5. اگر مسافر در محلى قصد اقامه كند و قبل از خواندن يك نماز چهار ركعتى (ظهر يا عصر و يا عشا) از اقامه منصرف يا مردد شود، اقامه تحقق نيافته و تا وقتى كه در آنجا هست بايد نماز را شكسته بخواند، اما بعد از قصد اقامه، اگر حداقل يك نماز چهار ركعتى خوانده باشد، اقامه تحقق يافته و پس از آن، انصراف از اقامه يا ترديد در آن هيچ اثرى ندارد، بنابراين تا وقتى كه در آنجا هست و سفر جديدى را شروع نكرده، بايد نماز را تمام بخواند (هر چند پس از تحقق اقامه، فقط يك روز بماند).

ص: 212

6. توقف يك ماه بدون قصد

هرگاه مسافر، بعد از پيمودن مسافت شرعى (هشت فرسخ) در محلى توقف كند، و نداند مدت توقفش چند روز است (ده روز يا كمتر) تا وقتى اين حالت را دارد بايد نماز را شكسته بخواند، اما بعد از گذشتن سى روز بايد نماز را تمام بخواند، هر چند در همان روز بخواهد برگردد.

تمرين

1. نماز سربازانى كه مى دانند بيش از ده روز در مكانى مى مانند ولى اختيارى ندارند چه حكمى دارد؟

2. اگر فردى براى زيارت حرم امام رضا (ع) مسافرت نمايد و با آن كه مى داند كمتر از ده روز در آنجا خواهد ماند، ولى براى اين كه نمازش تمام باشد قصد اقامت ده روز مى كند، اين كار او چه حكمى دارد؟

3. آيا هنگام قصد اقامت، جايز است نيت خروج از محل اقامت به محل ديگرى را كه كمتر از چهار فرسخ با آن فاصله دارد كرد؟

4. اقامه با چند چيز محقق مى شود؟ توضيح دهيد.

5. كسى كه به جايى مسافرت كرده و نمى داند چه مقدارى در آنجا خواهد ماند ده روز يا كمتر، چگونه بايد نمار بخواند؟

6. چه تفاوتى ميان بلاد كبيره و معمولى در احكام مسافر وجود دارد؟

ص: 214

درس 54 نمازهاى يوميه (20) [نماز قضا] - نماز استيجارى نماز قضاى پدر و مادر

2. نماز استيجارى

1. هيچ كس نمى تواند نماز قضاى ديگرى را كه در حال حيات است به جا آورد، هر چند او از خواندن نماز قضا عاجز باشد، اما بعد از مردن مانعى ندارد، و شخص مكلف تا زنده است بايد نمازهاى واجبش را خودش، به هر نحو كه مى تواند انجام دهد و نماز نايب چه با اجرت و چه بدون اجرت براى او مجزى نيست.

2. در نماز استيجارى ذكر خصوصيات ميت لازم نيست، و رعايت ترتيب فقط بين نمازهاى ظهر و عصر و مغرب و عشا شرط است، و هرگاه در عقد اجاره، كيفيت خاصى بر اجير شرط نشده باشد (مثلاً نگفته باشند نماز را بايد در مسجد يا فلان ساعت بخواند) و كيفيت معهودى كه اطلاق عقد اجاره به آن انصراف پيدا كند هم وجود نداشته باشد، بر اجير لازم است كه نماز را با مستحباتى كه انجام آن متعارف است بخواند، ولى واجب نيست كه براى هر نمازى اذان بگويد.

تمرين

1. كافرى پس از مدتى اسلام آورده است، آيا قضاى نمازهايى كه انجام نداده واجب است؟

2. كسى كه نماز قضا دارد، اگر نماز مستحبى بخواند، آيا به عنوان نماز قضاى او

ص: 217

درس 55 نماز آيات - نماز عيد فطر و قربان

2. كيفيت نماز آيات

نماز آيات دو ركعت است كه هر ركعت آن پنج ركوع و دو سجده دارد و به چند صورت مى توان آن را به جا آورد:

1. صورت اول: بعد از نيت و تكبيرة الاحرام، حمد و سوره خوانده شود و به ركوع برود، سپس سر از ركوع برداشته و دوباره حمد و سوره را بخواند و به ركوع رود و باز سر از ركوع بردارد و حمد و سوره بخواند و به ركوع رود و سپس سر از ركوع بردارد و همين طور ادامه دهد تا يك ركعت پنج ركوعى كه قبل از هر ركوعى حمد و سوره خوانده است انجام دهد، سپس به سجده رفته و دو سجده نمايد و بعد براى ركعت دوم قيام كند و مانند ركعت اول انجام دهد و دو سجده را به جا آورد و بعد از آن تشهد بخواند و سلام دهد.

2. صورت دوم: بعد از نيت و تكبيرة الاحرام، حمد و يك آيه يا كمتر از آن (البته احتساب بسم آلله به عنوان يك آيه صحيح نيست) از سوره يى را قرائت كرده و ركوع كند، سپس سر از ركوع بردارد و آيه ى ديگرى از آن سوره را بخواند و به ركوع رود، و بعد سر از ركوع برداشته و آيه ى ديگرى از همان سوره را قرائت نمايد و همين طور تا ركوع پنجم ادامه دهد تا سوره يى كه پيش از هر ركوع، يك آيه از آن را قرائت كرده، قبل از ركوع آخر تمام شود، سپس ركوع پنجم را به جا آورد و به سجده رود و پس از اتمام دو سجده، براى ركعت دوم قيام نمايد و حمد و آيه يى از يك سوره را بخواند و به ركوع برود و همين طور مانند ركعت اول ادامه دهد تا تشهد بخواند و سلام دهد و چنانچه بخواهد براى هر ركوعى به يك آيه از سوره يى اكتفا كند، نبايد سوره ى حمد را بيش از يك مرتبه در اول آن ركعت بخواند. البته هنگام تجزيه سوره، لازم نيست يك آيه كامل بخواند بلكه مى تواند يك آيه (غير از بسم الله) را نيز به دو قسمت تجزيه نمايد.

ص: 220

2. نماز عيد فطر و قربان

1. نماز عيد فطر و قربان در عصر حاضر (كه زمان غيبت كبرى است) واجب نيست، بلكه مستحب است.

2. نماز عيد فطر و قربان دو ركعت است، در ركعت اول بعد از خواندن حمد و سوره بايد پنج تكبير بگويد و بعد از هر تكبير يك قنوت بخواند و بعد از قنوت پنجم تكبير ديگرى بگويد و به ركوع رود، بعد دو سجده به جا آورد و برخيزد و در ركعت دوم چهار تكبير بگويد و بعد از هر تكبير قنوت بخواند و تكبير پنجم را بگويد و به ركوع رود و بعد از ركوع دو سجده به جا آورد و تشهد بخواند و سلام گويد.

3. كوتاه يا طولانى خواندن قنوت هاى نماز عيد اشكالى ندارد و موجب بطلان نماز نمى شود، ولى كم يا زياد كردن تعداد آنها جايز نيست.

4. نماز عيد اقامه ندارد و اگر امام جماعت براى نماز عيد اقامه به جا آورد به صحت نماز او و مأمومين ضررى نمى رساند.

5. جايز است نمايندگان ولى فقيه كه از طرف وى مجاز در اقامه ى نماز عيد هستند و همچنين ائمه ى جمعه ى منصوب از طرف او نماز عيد را در عصر حاضر (كه امام (عج) غايب است) به صورت جماعت اقامه نمايند، ولى احوط (وجوبى) اين است كه غير آنان نماز عيد را فرادى بخوانند و به جماعت خواندن آن به قصد رجا نه به قصد ورود اشكال ندارد. بلى اگر مصلحت اقتضا كند كه يك نماز عيد در شهر برگزار شود بهتر است كه غير از امام جمعه ى منصوب از طرف ولى فقيه كسى

ص: 221

تمرين

1. نماز آيات در چند صورت واجب است؟ توضيح دهيد.

2. بعد از وقوع زلزله در منطقه يى غالباً در مدت كمى دهها پس لرزه رخ مى دهد حكم نماز آيات در اين موارد چيست؟

3. نماز آيات چگونه بايد خوانده شود؟

4. حكم نماز عيد فطر و قربان در زمان غيبت چيست؟

5. آيا در حال حاضر اقامه ى نماز عيد و قربان توسط ائمه ى جماعات جايز است.

6. آيا نماز عيد فطر قضا دارد؟

ص: 222

درس 56 نماز جماعت (1) مشروعيت و اهميت نماز جماعت

توجه

* افرادى كه هنگام برپايى نماز جماعت، اقدام به خواندن نماز فرادى مى كنند، اگر اين عمل تضعيف نماز جماعت و اهانت و بى احترامى به امام جماعتى كه مردم اعتماد به عدالت او دارند محسوب شود جايز نيست.

* شركت ظاهرى در نماز جماعت براى يك غرض عقلايى، مثل دفع تهمت اشكال ندارد، ولى آهسته خواندن حمد و سوره در قرائت نمازى كه بايد بلند خوانده شود، مثل نماز مغرب و عشا براى اظهار اقتدا به امام جماعت، صحيح و مجزى نيست.

* انجام كارهاى مستحبى، مثل نماز مستحب يا دعاى توسل و يا ساير دعاهاى طولانى كه

ص: 224

تمرين

1. نماز جماعت دست كم با چند نفر منعقد مى شود؟

2. آيا جايز است امام جماعت در دو مسجد اقامه ى جماعت كرده و نماز را دوباره بخواند؟

3. كسى كه قصد خواندن نماز عشا را دارد آيا مى تواند به كسى كه نماز مغرب مى خواند اقتدا نمايد؟

ص: 225

درس 57 نماز جماعت (2) مسائل متفرقه ى نماز

توجه

* زنان اگر پشت سر مردان ولو بدون فاصله بايستند احتياجى به حايل و پرده نيست، ولى اگر در كنار مردان بايستند سزاوار است كه حايلى بين آنها باشد تا كراهت كنار هم ايستادن مردان و زنان در نماز بر طرف شود، و اين كه وجود حايل بين زنان و مردان در نماز موجب تحقير و توهين به شأن و كرامت زنان مى شود توهم و خيالى بيش نيست و اساسى ندارد.

23. شرايط امام جماعت

توجه

* در اقتدا به امام جماعت، شناخت واقعى او شرط نيست بلكه همين كه عدالت امام نزد مأموم به هر طريقى ثابت باشد، اقتدا به او جايز و نماز جماعت صحيح است.

24. مسائل متفرقه ى نماز

1. در رابطه با بيداركردن افراد خانواده براى خواندن نماز صبح، كيفيت خاصى وجود ندارد.

2. مستحب است ولى اطفال، احكام شرعى و عبادات را پس از رسيدن آنان به سن تمييز به ايشان ياد دهد.

3. منظور از اين كه شارب خمرتا چهل روز نمازش، نماز نيست اين است كه شرب خمر، مانع از قبول نماز است نه اين كه با شرب خمر، وجوب اداى نماز ساقط شود و قضا واجب گردد يا جمع بين ادا و قضا لازم شود.

4. مصافحه بعد از سلام و فراغت از نماز اشكال ندارد و به طور كلى مصافحه ى مؤمنين با هم مستحب است.

5. اگر انسان مشاهده كند فردى بعضى از افعال نمازش را اشتباه انجام مى دهد، در اين مورد چيزى بر او واجب نيست، مگر اين كه اشتباه ناشى از جهل او به حكم آن باشد كه در اين صورت احتياط (واجب) ارشاد و راهنمايى وى است.

فصل چهارم روزه

درس 58 روزه (1) معناى روزه - انواع روزه - روزه هاى واجب - شرايط وجوب روزه - شرايط صحت روزه

2. انواع روزه

3. روزه هاى واجب

3. روزه هاى واجب(1) .

5. شرايط صحت روزه

تمرين

1. روزه يعنى چه؟

2. روزه هاى واجب را برشمريد؟

3. اگر پزشك شخصى را از روزه گرفتن منع كند، آيا عمل به گفته ى او واجب است؟

4. شرايط وجوب روزه را ذكر نماييد؟

5. دخترانى كه تازه به سن تكليف رسيده اند و روزه گرفتن بر آنها مقدارى مشكل است، چه حكمى دارند؟

6. شرايط صحت روزه چيست؟

ص: 239

درس 59 روزه (2) نيت روزه

توجه

* كسى كه روزه ى قضاى ماه رمضان بر ذمه دارد اگر به نيت استحباب روزه بگيرد، به جاى روزه ى قضايى كه بر عهده اش هست محسوب نمى شود.

* كسى كه نمى داند روزه ى قضا بر عهده دارد يا نه، اگر به نيت آنچه كه شرعاً مأمور به آن است اعم از روزه ى قضا يا مستحبى، روزه بگيرد و در واقع روزه ى قضا بر عهده اش باشد به عنوان روزه ى قضا محسوب مى شود.

8. اگر مريض در اثناى روز ماه رمضان خوب شود، واجب نيست كه نيت روزه كند و آن روز را روزه بگيرد، ولى اگر پيش از ظهر باشد و كارى كه روزه را باطل مى كند از او سر نزده باشد احتياط مستحب آن است كه نيت روزه كند و روزه بگيرد و پس از ماه رمضان بايد آن روز را قضا كند.

توجه

* آنچه گفتيم در ارتباط با روزه ى واجب معين از قبيل روزه ى ماه رمضان و نذر معين و مانند آن است، اما در روزه هاى مستحب و نيز روزه هاى واجب غير معين كه وجوب آن مخصوص به روز معينى نيست اگر تصميم بر قطع روزه بگيرد ولى كارى كه روزه را باطل مى كند از او سر نزند و بعداً دوباره تا پيش از ظهر - و در مستحب تا غروب - نيت روزه كند روزه ى او صحيح است.

درس 60 روزه (3) مفطرات «1»

توجه

* به صرف بيرون آمدن خون از دهان، روزه باطل نمى شود، ولى واجب است از رسيدن آن به حلق جلوگيرى كند.

تمرين

1. مفطرات روزه را بر شمريد.

2. تزريق آمپول و ساير تزريقات در حال روزه چه حكمى دارد؟

3. آيا خوردن قرص فشار خون در حال روزه جايز است و به روزه ضرر نمى زند؟

4. آيا احتلام در روز، روزه را باطل مى كند؟

5. آيا نقل رواياتى كه در كتب آمده و انسان نمى داند دروغ است در حال روزه جايز است؟

6. حكم استعمال دخانيات، مانند سيگار در حال روزه چيست؟

ص: 247

درس 61 روزه (4) مفطرات «2»

7. باقى ماندن بر جنابت و حيض و نفاس تا اذان صبح

توجه

* اگر روزه دار در روز ماه رمضان و ساير ايام كه روزه است در حال خواب جنب شده، پس از بيدار شدن واجب نيست فوراً غسل كند.

7. كسى كه در بيدارى جنب شده يا پس از جنب شدن در حال خواب، بيدار شده و مى داند كه اگر به خواب رود، تا پيش از اذان صبح براى غسل بيدار نخواهد شد، جايز نيست قبل از غسل كردن بخوابد، و اگر خوابيد و پيش از اذان، غسل نكرد روزه اش باطل است، ولى اگر احتمال مى دهد كه پيش از اذان صبح براى غسل بيدار خواهد شد و تصميم بر غسل داشته باشد ولى بيدار نشود روزه اش صحيح است، ولى اگر دوباره خوابيد و تا صبح بيدار نشد بايد قضاى آن روز را به جا آورد.

توجه

* اگر زنى در حال روزه ى نذرى معين حيض شود روزه اش باطل مى شود و قضاى آن بعد از طهارت واجب است.

تمرين

1. كسى كه با پوشيدن لباس مخصوص (مانند لباس غواصى) بدون اين كه بدنش خيس شود در آب فرو رود روزه اش چه حكمى دارد؟

2. آيا زير دوش رفتن يا ريختن آب بر روى سر توسط ظرف و مانند آن، روزه را باطل مى كند؟

3. آيا جايز است شخص جنب بعد از طلوع آفتاب غسل جنابت نمايد و روزه ى قضا يا مستحب بگيرد؟

4. اگر جنب در روزه ى ماه رمضان يا روزه هاى ديگر غسل جنابت را در شب تا طلوع فجر فراموش كند و در اثناى روز به يادش بيفتد چه حكمى دارد؟

5. اگر مكلف در شب ماه رمضان قبل از اذان صبح بيدار شود و ببيند محتلم شده است و دوباره پيش از اذان صبح به اميد اين كه براى غسل كردن بيدار مى شود بخوابد و تا بعد از اذان در خواب بماند روزه اش چه حكمى دارد؟

6. اگر روزه دار در هنگام آروغ زدن، چيزى در دهانش بيايد وظيفه اش چيست؟

ص: 252

درس 62 روزه (5) كفاره ى افطار عمدى روزه ى ماه مبارك رمضان

2. مقدار كفاره و كيفيت آن

توجه

* در فقير، تفاوتى ميان بچه و بزرگ و زن و مرد نيست.

تمرين

1. هرگاه كسى به واسطه ى بى اطلاعى و ندانستن مسأله كارى را انجام دهد كه مى داند حرام است ولى نمى دانسته كه روزه را باطل مى كند، آيا قضاى روزه هاى آن روزها كافى است؟

2. اگر مردى با همسر خود در ماه رمضان جماع كند و زن نيز راضى به آن باشد چه حكمى دارد؟

3. مقدار كفاره ى افطار عمدى ماه مبارك رمضان را بيان نماييد.

4. حكم كسى كه با آميزش جنسى حرام يا استمنا يا خوردن و نوشيدن حرام روزه ى خود را در ماه رمضان باطل نموده چيست؟

5. اگر روزه دار در يك روز بيش از يك بار كارى كه روزه را باطل مى كند انجام دهد چه وظيفه يى دارد؟

6. آيا كفاره ى واجب را اگر چند سال بگذرد و ندهد چيزى بر آن اضافه مى شود؟

ص: 256

درس 63 روزه (6) كفاره ى افطار قضاى ماه رمضان - كفاره ى تأخير - فديه

10. كفاره ى تأخير

11. فديه

2. مقدار فديه

مقدار فديه همان مقدار كفاره ى تأخير است يعنى يك مد طعام كه بايستى به فقير داده شود.

درس 64 روزه (7) جاهايى كه قضا واجب است ولى كفاره واجب نيست - احكام قضاى روزه - احكام روزه ى قضاى پدر و مادر - احكام روزه ى مسافر

13. احكام قضاى روزه

يك نكته در ارتباط با قضاى روزه

* ناتوانى از گرفتن روزه و قضاى آن به صرف ضعف و عدم قدرت موجب سقوط قضاى روزه نمى شود، بنابراين دخترى كه به سن تكليف رسيده، ولى به علت ضعف جسمانى، توانايى روزه گرفتن ندارد و تا ماه رمضان آينده هم نمى تواند قضاى آن را به جا آورد واجب است روزه هايى كه از او فوت شده را قضا كند، همچنين فردى كه چند سال روزه نگرفته و فعلاً توبه كرده و به سوى خدا بازگشته و تصميم بر جبران آنها دارد، واجب است تمام روزه هاى فوت شده را قضا كند و چنانچه نتواند، قضاى روزه ها از او ساقط نمى شود و بر عهده اش مى ماند.

ص: 263

14. احكام روزه ى قضاى پدر و مادر

1. اگر پدر و نيز بنا به احتياط واجب، مادر روزه هاى خود را به خاطر عذرى غير از سفر به جا نياورده و با اين كه مى توانسته آن را قضا كند، قضا نيز نكرده است بر پسر بزرگتر آنان واجب است كه پس از مرگ آنان، خودش يا به وسيله ى اجير قضاى آن روزه را به جا بياورد، و اما آنچه به خاطر سفر به جا نياورده اند واجب است حتى در صورتى كه فرصت و امكان قضا را هم نيافته اند، آن را قضا كند.

2. روزه هايى را كه پدر يا مادر عمداً به جا نياورده اند بنا بر احتياط (واجب) بايد به وسيله ى پسر بزرگتر - شخصاً يا با گرفتن اجير - قضا شود.

3. در نماز و روزه قضاى پدر و مادر، ترجيحى بين نماز و روزه نيست و هر يك را مى توان بر ديگرى مقدم داشت.

يك نكته در ارتباط با روزه ى مسافر

* مسافرى كه تصميم به اعتكاف در مسجد الحرام دارد اگر قصد اقامت ده روز در مكه ى مكرمه نمايد و يا نذر كرده باشد كه در سفر روزه بگيرد بر او واجب است بعد از اين كه دو روز روزه گرفت، اعتكاف خود را با روزه ى روز سوم كامل كند، ولى اگر قصد اقامت و يا نذر روزه در سفر نكرده باشد، روزه ى او در سفر صحيح نيست و با عدم صحتِ روزه، اعتكاف هم صحيح نيست.

درس 65 روزه (8) راههاى ثابت شده اول ماه - مسائل متفرقه ى روزه

توجه

* منظور از اتحاد افق، شهرهايى است كه از جهت احتمال رويت و عدم احتمال رويت هلال يكسان باشند.

3. تا حاكم حكم به رؤيت هلال نكند، صرف ثبوت هلال نزد او، براى تبعيت ديگران از وى كافى نيست، مگر آن كه اطمينان به ثبوت هلال حاصل نمايند.

17. مسائل متفرقه ى روزه

1. در جايى كه بيشتر مردم در شبهاى ماه مبارك رمضان براى قرائت قرآن و خواندن دعا و شركت در مراسم دينى و امثال آن بيدار هستند، پخش برنامه هاى خاص سحرهاى اين ماه از بلندگوى مسجد جهت شنيدن همگان اشكال ندارد، ولى اگر سبب اذيت همسايگان مسجد شود جايز نيست.

2. قرائت دعاهاى مخصوص ماه رمضان كه به صورت دعاى روز اول و روز دوم تا آخر ماه وارد شده است، اگر به قصد ثواب و مطلوبيت باشد اشكال ندارد.

3. هرگاه كسى روزه ى مستحبى بگيرد واجب نيست آن را به آخر برساند و هر موقع بخواهد مى تواند روزه ى خود را بخورد، بلكه اگر برادر مؤمنى او را به غذا دعوت كند مستحب است دعوت او را قبول كرده در اثناى روز افطار نمايد. خوردن غذا به دعوت برادر مؤمن هر چند روزه را باطل مى كند ولى او را از اجر و ثواب روزه محروم نمى سازد.

4. اگر روزه دارى هنگام غروب در سرزمينى افطار كرده باشد و سپس به جايى مسافرت كند كه خورشيد در آن هنوز غروب نكرده است روزه ى او صحيح است و تناول مفطرات در آن مكان قبل از غروب خورشيد با فرض اين كه در وقت غروب در سرزمين خود افطار كرده براى او جايز است.

5. اگر شخصى از اول ماه رمضان تا بيست و هفتم آن در وطن خود روزه بگيرد و در صبح روز بيست و هشتم به مكانى كه با شهر خودش هم افق مى باشد مسافرت كند و در روز بيست و نهم به آنجا برسد و متوجه شود كه در آنجا عيد اعلام شده است در صورتى كه اعلان عيد در روز بيست و نهم در آن مكان، به نحو شرعى و صحيح باشد قضاى آن روز بر او واجب نيست، ولى اين

ص: 268

تمرين

1. راههاى ثابت شدن اول ماه را ذكر نماييد.

2. مقصود از اتحاد افق چيست؟

3. آيا صرف ثبوت هلال نزد حاكم، براى تبعيت ديگران از وى كافى است؟

4. روزى كه انسان شك دارد آخر رمضان است يا اول شوال وظيفه اش چيست؟

5. دعاهاى مخصوص ماه رمضان به صورت دعاى روز اول و روز دوم تا آخر ماه وارد شده است، قرائت آنها در صورت شك در صحت شان چه حكمى دارد؟

6. اگر روزه دارى هنگام غروب در سرزمينى افطار كرده باشد سپس به جايى مسافرت كند كه خورشيد در آن هنوز غروب نكرده است، روزه ى آن روز چه حكمى دارد؟ آيا تناول مفطرات براى او در آنجا قبل از غروب خورشيد جايز است؟

ص: 269

فصل پنجم خمس

درس 66 خمس معناى خمس - وجوب خمس - منابع هفتگانه ى خمس - بخشى از آثار سوء عدم پرداخت خمس

3. منابع هفتگانه خمس

ص: 274

4. بخشى از آثار سوء عدم پرداخت خمس

1. پرداخت نكردن خمس بدون عذر حرام است.

2. اگر ميت وصيت كند كه مقدارى از دارايى او به عنوان خمس پرداخت شود يا ورثه يقين پيدا كنند كه وى مقدارى خمس بدهكار است تا وصيت ميت و يا خمسى را كه بر عهده دارد از ماترك او ادا نكنند نمى توانند در تركه ى او تصرف نمايند، و تصرفات آنان قبل از عمل به وصيت وى يا پرداخت دين او نسبت به مقدار وصيت يا دين در حكم غصب است و نسبت به تصرفات قبلى نيز ضامن هستند.

ص: 275

تمرين

1. آيا پرداخت مالياتى كه حكومت جمهورى اسلامى بر اساس قوانين و مقررات وضع مى كند كفايت از خمس مى كند؟

2. افرادى هستند كه خمس بر آنها واجب است، ولى تا كنون آن را نپرداخته اند و در حال حاضر هم توانايى پرداخت آن را ندارند و يا بر آنها دشوار است، حكم آنان در اين باره چيست؟

3. منابع خمس را ذكر نماييد.

4. اگر فردى چند سال درآمد سالانه ى خود را محاسبه نكند تا اين كه اموالش نقد و سرمايه اش زياد شود و بعد از آن، خمس غير از سرمايه قبلى اش را بپردازد، آيا اين كار اشكال دارد؟

ص: 276

درس 67 خمس درآمد (1) معناى درآمد - انواع درآمد - نمونه هايى از موارد عدم انطباق درآمد

3. نمونه هايى از موارد عدم انطباق درآمد

4. جايزه

جايزه هايى كه توسط بانكها و صندوق هاى قرض الحسنه و مانند آن به افراد پرداخت مى شود خمس ندارد.

6. حقوق شرعى

حقوق شرعى (مثل خمس و زكات) كه از طريق مراجع به طلاب محترمى اهدا مى شود كه مشغول تحصيل در حوزه هاى علوم دينى هستند خمس ندارد.

تمرين

1. منظور از «درآمد» در خمس درآمد چيست؟

2. حكم خمس ميراث را بيان نماييد.

3. آيا هبه و عيدى خمس دارد؟

4. زن و شوهرى براى اين كه خمس به اموال آنها تعلق نگيرد، قبل از رسيدن سال خمسى شان اقدام به هديه كردن سود سالانه ى خود به يكديگر مى كند. آيا با اين كار، خمس از آنها ساقط مى شود؟

5. آيا به جايزه هايى كه توسط بانكها و صندوق هاى قرض الحسنه به افراد پرداخت مى شود خمس تعلق مى گيرد؟

6. آيا به مالى كه شركت هاى بيمه بر اساس قرارداد براى جبران خسارت به بيمه شده پرداخت مى كنند خمس تعلق مى گيرد؟

ص: 281

درس 68 خمس درآمد (2) معناى مؤونه - حدود مؤونه - مؤونه يى كه از نياز خارج شده - پول فروش مؤونه

1. نياز

هر نوع مخارجى را مؤونه نمى گويند، بلكه مخارجى كه در اصلاح امر معاش و معاد به آن نياز است، بنابراين هزينه ى اشيا و كالاهايى كه مورد نياز نيست را نمى توان مؤونه قلمداد كرد، و از اين قبيل است پولى كه هزينه ى خريد وسايل حرام، مثل انگشتر طلاى مردانه، آلات لهو و لعب، ابزار قمار و مانند آن مى شود.

توجه

* طلايى كه شوهر براى همسرش مى خرد اگر به مقدار متعارف و مناسب شأن او (شوهر) باشد، از مؤونه محسوب مى شود و خمس ندارد.

* اگر شخصى براى آينده ى فرزندانش با اين كه خودش در طبقه ى اول زندگى مى كند اقدام به ساختن طبقه ى دوم كند در صورتى كه ساختن طبقه ى دوم براى آينده ى فرزندانش در حال حاضر از مخارج متناسب با شأن عرفى وى محسوب شود آنچه به مصرف رسانده است خمس ندارد و در صورتى كه اين چنين نباشد و در حال حاضر هم، نه خودش و نه فرزندانش به آن نياز ندارند، پرداخت خمس آن واجب است.

* اگر شخصى ملكى را به قيمت بالايى بخرد و مبلغ زيادى هم خرج اصلاح و تعمير آن كند و بعد آن را به فرزند غير بالغ خود هبه و به طور رسمى به اسم او نمايد، در صورتى كه آنچه را براى خريد ملك و اصلاح و تعمير آن صرف كرده از درآمدهاى سال باشد و بخشش آن ملك به فرزندش در همان سال و متناسب با شأن عرفى او باشد خمس ندارد و در غير اين صورت واجب است خمس آن را بدهد.

* مبالغى را كه انسان براى امور خيريه، مانند كمك به مدارس، آسيب ديدگان از سيل و مانند آن انفاق مى كند، از مخارج سال انفاق محسوب مى شود و خمس ندارد.

7. پول فروش مؤونه و سود حاصل از افزايش قيمت آن

درس 69 خمس درآمد (3) نمونه هايى از موارد عدم انطباق مؤونه

2. ابزار و آلات كار

ابزار و آلات كار حكم سرمايه دارد كه اگر از درآمد كسب تهيه شود خمس دارد، بنابراين ماشينى كه براى انجام امور مربوط به كار و كسب تهيه شده واجب است خمس آن پرداخت شود.

5. مطالبات

1. طلبهايى كه شخص بابت فروش نسيه ى كالا يا اجرت كار دارد اگر سر سال خمسى قابل دريافت باشد - هر چند هنوز آن را نگرفته باشد - پرداخت خمس آن سر سال واجب است و در غير اين صورت جزو درآمدهاى سال دريافت محسوب مى شود، بنابراين:

1. حقوق ماهيانه ى كارمندان كه پرداخت آن توسط دولت چند سال به تأخير افتاده هنگام دريافت، جزو درآمدهاى سال دريافت محسوب مى شود نه سال انجام كار و در مقدار زائد بر مخارج سال دريافت خمس واجب است.

2. كارمندانى كه سر سال خمسى آنها در پايان ماه اسفند است و حقوق خود را چند روز زودتر از سر سال خمسى مى گيرند، اگر حقوق را تا آخر سال خمسى در مؤونه مصرف نكنند بايستى خمس آن مقدار را كه در مقابل آن كار انجام داده اند را بپردازند.

2. شخصى كه مبلغى را قرض مى دهد، اگر مال قرضى را از درآمد ساليانه كارش و قبل از پرداخت خمس آن قرض داده است در صورتى كه بتواند تا آخر سال قرضش را از بدهكار بگيرد واجب است كه هنگام رسيدن سال خمسى اش خمس آن را بپردازد و اگر نتواند قرض خود را تا پايان سال بگيرد فعلاً پرداخت خمس آن واجب نيست ليكن هر وقت آن را وصول كرد بايد خمس آن را بدهد.

7. حقوق بازنشستگى

حقوق بازنشستگى در صورتى كه از مخارج سال اضافه بيايد پرداخت خمس آن واجب.

تمرين

1. اگر شركاى شخصى حساب سال خمسى نداشته باشند تكليف او چيست؟

2. آيا به سرمايه ى صندوق قرض الحسنه خمس تعلق مى گيرد؟ به سود حاصل از آن چطور؟

3. آيا به ابزارى كه در كار و كسب استفاده مى شود خمس تعلق مى گيرد؟

4. آيا به اموالى كه به تدريج براى خريد خانه يا ساير مايحتاج زندگى پس انداز مى شود خمس تعلق مى گيرد؟

5. اگر كارمندى حقوق سال خمسى خود را بعد از رسيدن آن دريافت كند، آيا دادن خمس بر او واجب است؟

6. اگر كسى قبل از سال خمسى اش، مقدارى از درآمد خود را به كسى قرض دهد و بعد از گذشت چند ماه از سر سال خمسى خود آن را دريافت كند، اين مبلغ چه حكمى دارد؟

ص: 292

درس 70 خمس درآمد (4) نمونه هايى از موارد انطباق مؤونه

2. مايحتاجى كه از درآمد تدريجى تهيه مى شود

3. پرداخت بدهى

بدهى پرداخت نشده - چه بدون مدت باشد و چه مدت دار، چه بر اثر قرض گرفتن باشد و يا بر اثر خريد نسيه ى كالا - از درآمد سالانه استثنا نمى شود مگر اين كه براى تأمين هزينه هاى سال درآمد باشد كه از درآمد سال مقدارى را كه مى خواهد صرف بدهى خود كند استثنا مى شود و به معادل آن از درآمد سالانه، خمس تعلق نمى گيرد، ولى اگر براى بدهى هاى سالهاى قبل باشد، هر چند صرف درآمد سالانه براى پرداخت آن جايز است ولى اگر تا پايان سال پرداخت نشود از درآمد سالانه استثنا نمى شود، بنابراين:

1. بر كارمندانى كه گاهى مقدارى مال از مخارج سالانه ى آنها زياد مى آيد خمس تمام درآمد باقيمانده واجب است، هر چند بدهى هاى نقدى و قسطى داشته باشند. بلى اگر بدهى بر اثر قرض كردن در طول سال براى مخارج همان سال يا خريد بعضى از مايحتاج سال به صورت نسيه باشد در صورتى كه بخواهند دين خود را از منافع همان سال ادا نمايند مقدار دين از باقيمانده ى درآمد آن سال استثنا مى شود.

2. اقساط بدهى مسكن و مانند آن را هر چند مى توان از درآمد كسب همان سال پرداخت كرد، ولى در صورت عدم پرداخت، از درآمد آن سال استثنا نمى شود بلكه به باقيمانده ى درآمد سر سال خمسى، خمس تعلق مى گيرد.

ص: 295

4. پيش پول اجاره و مانند آن

1. پول پيشى كه مستأجر به موجر مى دهد، اگر از منفعت كسب مستأجر باشد بعد ازگذشت سال خمس دارد و هر وقت مستأجر بتواند آن را از موجر بگيرد بايد خمس آن را بپردازد.

2. مبلغى كه در حال حاضر افرادى كه قصد تشرف به حج يا عمره را دارند بايد براى حفظ نوبت، مطابق قرارداد مضاربه به بانك بسپارند و سودى نيز به آن تعلق مى گيرد و زمانى كه نوبت تشرف آنها فرا رسد اصل پول و سود آن را دريافت كرده به سازمان حج و زيارت مى سپارند و به عمره و حج مشرف مى شوند، اگر در همان سال خمسى سپرده گذارى به حج بروند خمس ندارد ولى اگر نوبت حج آنها پس از آن سال خمسى است به اصل سپرده اگر از درآمد كسب غير مخمَّس بوده خمس تعلق مى گيرد، اما سود حاصله اگر پيش از سال عزيمت به سفر حج قابل وصول نباشد جزو درآمد سال وصول محسوب مى شود كه اگر در همان سال هزينه شود خمس ندارد.

3. پولى كه براى خريد كتاب از نمايشگاه بين المللى كتاب در تهران قبل از تحويل آن پرداخت شده، ولى هنوز كتابها ارسال نشده است خمس ندارد به شرطى كه كتابهاى مزبور، مورد نياز و به مقدار متناسب با شأن عرفى شخص بوده باشد.

درس 71 خمس درآمد (5) نحوه ى محاسبه ى خمس درآمد و پرداخت آن «1»

3. عدم تعلق خمس درآمد به مؤونه (هزينه ى سالانه)

خمس درآمد به مؤونه تعلق نمى گيرد يعنى آنچه از درآمد، در بين سال صرف احتياجات و لوازم زندگى مى شود خمس ندارد و تنها آنچه در پايان سال اضافه مى ماند خمس دارد و بايد مورد محاسبه قرار گيرد.

توجه

* زن و شوهرى كه حقوق خود را به طور مشترك در امور منزل مصرف مى كنند واجب است هر يك از آنها سال خمسى مستقلى به حساب درآمد خودش داشته و هر كدام خمس باقيمانده ى حقوق و درآمد سالانه ى خود را در پايان سال خمسى بپردازد، همچنين خانم خانه دارى كه همسرش سال خمسى دارد كه درآن هنگام خمس اموال خود را مى پردازد و وى نيز گاهى درآمدى دارد واجب است بر او كه زمان دستيابى به اولين درآمد سال را، ابتداى سال خمسى خود قرار دهد و هر چه را در طول سال از منفعت كسب خرج مصارف شخصى خود، مثل زيارت، هديه و مانند آن مى كند خمس ندارد و هر چه از منفعت كسب سال، از مؤونه ى سالانه اش تا سر سال زياد بيايد واجب است كه خمس آن را بپردازد.

* انسان مى تواند خودش خمس مالش را حساب نموده و سپس آنچه را بر او واجب است را به ولى امر خمس يا وكيلش بپردازد.

8. آزادى در انتخاب سال خمسى

سال خمسى را مى توان قمرى ياشمسى قرار داد و مكلف در انتخاب آن آزاد است.

ص: 301

تمرين

1. آيا تقديم و تأخير سال خمسى جايز است؟

2. فردى ملكى (خانه يا زمين) دارد كه خمس به آن تعلق گرفته است، آيا مى تواند خمس آن را از درآمد سال بپردازد؟ و آيا واجب است خمس درآمد سال را نيز پرداخت كند؟

3. شخصى در پايان سال خمسى، به طور مثال صد هزار تومان زائد بر مؤونه دارد كه خمس آن را داده است، اگر در سال بعد مقدار آن به صدو پنجاه هزار تومان برسد، آيا در سال جديد بايد خمس پنجاه هزار تومان را بپردازد يا اين كه بايد دوباره خمس صدو پنجاه هزار تومان را بدهد؟

4. آيا تعيين سال خمسى بر جوانان مجردى كه با پدر و مادر خود زندگى مى كنند واجب است؟

5. آيا انسان مى تواند خودش خمس مالش را حساب نموده و سپس آنچه را بر او واجب است را به ولى امر خمس يا وكيلش بپردازد؟

6. تعيين ابتداى سال براى پرداخت خمس چگونه است؟

ص: 302

درس 72 خمس درآمد (6) نحوه ى محاسبه ى خمس درآمد و پرداخت آن «2»

10. شك در صحت محاسبه ى خمس درآمد

كسى كه در صحت حساب خمس درآمد سالهاى گذشته شك دارد به آن اعتنا نكند و پرداخت مجدد خمس بر او واجب نيست. بلى اگر در درآمد شك داشته باشد كه آيا جزو درآمد سالهاى قبل است كه خمس آن پرداخت شده يا جزو درآمد امسال است كه خمس آن داده نشده بر وى واجب است كه احتياطاً خمس آن را بپردازد، مگر اين كه احراز كند كه خمس آن را قبلاً پرداخته است.

توجه

* فردى كه مبلغى را به عنوان خمس مالى كه متعلق خمس نبوده پرداخته است، اگر آن مبلغ در مصارف شرعى آن مصرف شده، بابت خمس مالى كه فعلاً بدهكار است حساب نمى شود. بلى اگر عين آن موجود باشد مى تواند آن را مطالبه كند.

* تحويل خمس و ساير حقوق شرعى از طريق بانك اشكال ندارد، بنابراين فردى كه انتقال عين خمس به ولى امر خمس يا وكيل او برايش مشكل است مى تواند آن را از طريق بانك حواله كند، هر چند مالى كه از بانك گرفته مى شود عين مالى كه به بانك پرداخت شده نيست.

ص: 305

تمرين

1. نحوه ى محاسبه ى خمس سرمايه و پرداخت آن را ذكر نماييد.

2. اگر مالى كه خمس ندارد از قبيل جايزه و مانند آن با سرمايه مخلوط شود، آيا در پايان سال خمسى جايز است كه آن را از سرمايه استثنا كرد و سپس خمس بقيه ى اموال را پرداخت؟

3. كسى كه در صحت محاسبه ى خمس اموال گذشته ى خود شك مى كند وظيفه اش چيست؟

4. موارد مصالحه كدام است؟

5. در چه مواردى دستگردان انجام مى گيرد؟

6. آيا مبلغى را كه انسان به عنوان خمس مالى كه متعلق خمس نبوده پرداخته است مى تواند بابت خمس مالى كه فعلاً بدهكار است حساب كند؟

ص: 306

درس 73 خمس معدن - گنج - مال حلال مخلوط به حرام - مصرف خمس - مسائل متفرقه ى خمس

3. مال حلال مخلوط به حرام

توجه

* سهم مبارك امام (ع) و سهم سادات قابل بخشش نيست.

* تجارت با حقوق شرعى (از قبيل خمس و زكات) كه واجب است به مصرف موارد مقرر شرعى آن برسد و خوددارى از مصرف آن، هر چند به قصد استفاده از منافع آن در يك مؤسسه ى فرهنگى باشد بدون اجازه ى ولى امر خمس اشكال دارد و در صورتى كه با آن تجارت شود سود حاصل تابع سرمايه است كه بايد در همان موارد مصرف سرمايه صرف شود و خمس ندارد...

* كسى كه در اجازه ى فردى كه مدعى اجازه (از طرف ولى امر خمس) است شك دارد مى تواند به صورت محترمانه از آن فرد بخواهد كه اجازه ى خطى خود را به او نشان دهد و يا از او قبض رسيد را كه مهر ولى امر خمس بر آن خورده درخواست كند چنانچه او طبق اجازه يى كه از طرف ولى امر خمس دارد عمل كرده عملش مورد تأييد است.

* گرفتن سهم امام (ع) و سهم سادات براى كسى كه شرعاً مستحق نبوده و مشمول مقررات شهريه ى حوزه هم نباشد، جايز نيست.

ص: 309

2. شرايط كسانى كه مى شود به آنان سهم سادات داد

4. واجب النفقه نبودن:

به كسى كه واجب النفقه است نمى توان خمس داد، مثلاً انسان نمى تواند به پدر و مادر فقيرش كه توانايى كمك به آنان را دارد خمس خود را بدهد.

تمرين

1. مقدار نصاب معدن چيست؟

2. تكليف فردى كه در خانواده يى زندگى مى كند كه اهل خمس و زكات نيستند و اموالشان مخلوط با رباست چيست؟

3. منظور از امام (ع) و سادات در «سهمين مباركين» كيست؟

4. بعضى از اشخاص، خود اقدام به پرداخت قبض آب و برق سادات مى كنند، آيا احتساب آن از خمس جايز است يا خير؟

5. آيا ساداتى كه داراى شغل و كسبى هستند استحقاق خمس دارند يا خير؟

6. آيا جايز است سهم سادات به علويه ى فقيرى كه ازدواج كرده و فرزندانى دارد، ولى شوهرش غير علوى و فقير است داده شود؟ و آيا او مى تواند آن را صرف فرزندان و شوهر نمايد؟

ص: 312

فصل ششم انفال

درس 74 انفال معناى انفال - منابع انفال

توجه

* زمينى كه در كنار كارخانه هاى آجرسازى براى استفاده از فروش خاك آن خريدارى مى شود در صورتى كه آباد و ملك خاص شرعى فروشنده باشد، گرچه با خريد آن، ملك خاص خريدار مى شود و جزو انفال محسوب نيست، ليكن پرداخت ماليات درآمدِ حاصل از فروش خاك آن، اگر مستند به قانون مصوب مجلس شوراى اسلامى (در ايران) و مورد تأييد شوراى نگهبان قانون اساسى باشد لازم است و دولت حق مطالبه ى آن را دارد.

* بهره بردارى اختصاصى از ماسه ها و شن هاى كف رودخانه ها براى آبادانى و احداث شهر و غير آن براى شهردارى ها جايز است و ادعاهاى مالكيت خصوصى كف و بستر رودهاى بزرگ و عمومى از سوى اشخاص پذيرفته نيست.

* چراگاههاى طبيعى كه كسى نسبت به آنها سابقه ى ملكيت اختصاصى ندارد از انفال و اموال عمومى است كه اختيار آن با ولى امر مسلمين است و خريد و فروش آن در هيچ حالى صحيح نيست، همچنين سابقه ى تردد عشاير در آنجا موجب مالكيت آنان نمى شود.

* علف هاى چراگاههاى عمومى طبيعى كه سابقه ى ملكيت خصوصى ندارد، ملك اختصاصى كسى نيست و فروش آن از سوى كسى جايز نيست ولى كسى كه از طرف دولت، مسؤول امور روستاست، مى تواند مبلغى را براى مصالح عمومى روستا از كسانى كه اجازه ى چراندن چهار پايان در آن مراتع را دارند بگيرد.

* صرف داشتن اجازه ى چراندن حيوانات در چراگاههاى مجاور املاك اشخاص، براى جواز ورود در ملك غير و استفاده از آب ملكى آن كافى نيست و اين كار براى آنان بدون رضايت مالك آن جايز نمى باشد.

* از آن جايى كه شرعاً صحت وقف، متوقف بر سابقه ى مالكيت شرعى است، همانگونه كه انتقال از طريق ارث هم متوقف بر مالكيت شرعى مورِّث است، لذا جنگلها و چراگاههاى طبيعى كه تا به حال ملك كسى نبوده است و هيچگونه سابقه ى احيا و آبادكردن در آنها وجود ندارد، ملك اختصاصى كسى محسوب نمى شود تا وقفيت آن صحيح باشد يا از طريق ارث انتقال يابد. به هر حال هر مقدار از جنگل كه به صورت مزرعه يا مسكن و مانند با اجازه شرعى و قانونى آن احيا شده و ملك شرعى گرديده، اگر وقف باشد، حق تصرف در آن با متولى شرعى آن است و اگر وقف

ص: 316

تمرين

1. انفال يعنى چه؟

2. منابع انفال كدامند؟

3. اگر شخصى زمينى را در كنار كارخانه هاى آجرسازى براى استفاده از فروش خاك آن بخرد، آيا از انفال محسوب مى شود؟ بر فرض اين كه از انفال نباشد، با توجه به اين كه به نسبت ده درصد به شهردارى داده مى شود، آيا دولت حق مطالبه ى ماليات براى خاك آن دارد؟

4. آيا شهردارى، حق بهره بردارى اختصاصى از ماسه ها و شن هاى كف رودخانه ها براى آبادانى و احداث شهر و غير آن را دارد؟ و در صورتى كه اين حق را داشته باشد اگر شخصى غير از شهردارى مدعى مالكيت آن باشد آيا دعواى او مسموع است يا خير؟

5. خريد و فروش چراگاههاى عشايرى در چه زمان صحيح است؟

6. دامدارانى كه اجازه ى چراندن حيوانات خود را دارند، آيا جايز است كه وارد مزرعه هاى خصوصى كنار چراگاه شده تا خود و چهارپايان آنان از آب مزرعه، بدون رضايت مالك آن بنوشند؟

ص: 317

فصل هفتم جهاد

درس 75 جهاد معناى جهاد - وجوب جهاد - اقسام جهاد

1. جهاد ابتدايى

1. جهاد ابتدايى اختصاص به زمان پيامبر (ص) و امام معصوم (ع) ندارد و فقيه جامع الشرائطى كه متصدى ولايت امر مسلمين است در صورت وجود مصلحت مى تواند حكم به جهاد ابتدايى كند.

2. اهل كتاب (مانند يهوديها و مسيحيها و زرتشتيها) تا زمانى كه مطيع قوانين و مقررات دولت اسلامى كه در حمايت آن زندگى مى كنند باشند و كارى كه منافى با امان است، انجام ندهند حكم مُعاهَد را دارند (يعنى بايد جان و مال و آبروى آنان حفظ شود و حقوق مشروع و قانونى آنها مراعات گردد).

3. هرگاه كفار به سرزمين اسلامى حمله كنند و كسانى از آنان به دست مسلمين اسير شود، سرنوشت اسيران جنگى در دست حاكم اسلامى است و آحاد مسلمانان حق تعيين سرنوشت اسرا را ندارند، بنابراين جايز نيست كه يكى از مسلمانان يك كافر كتابى يا غير كتابى، اعم از زن يا مرد را در سرزمين كفر يا سرزمين مسلمانان به تملك خود درآورد.

تمرين

1. جهاد يعنى چه؟

2. اقسام جهاد را توضيح دهيد.

3. هدف از جهاد ابتدايى چيست؟

4. جهاد ابتدايى در زمان غيبت امام معصوم (ع) چه حكمى دارد؟ آيا جايز است كه فقيه جامع الشرائط مبسوط اليد (ولى امر مسلمين) حكم به آن كند؟

5. آيا جايز است كه يكى از مسلمانان، يك كافر كتابى يا غير كتابى، اعم از زن يا مرد را در سرزمين كفر يا سرزمين مسلمانان به تملك خود درآورد؟

6. اقدام به دفاع از اسلام هنگام تشخيص خطر براى اسلام بدون رضايت والدين حكمش چيست؟

ص: 323

فصل هشتم امر به معروف و نهى از منكر

درس 76 امر به معروف و نهى از منكر (1) معناى امر به معروف و نهى از منكر - وجوب امر به معروف و نهى از منكر - محدوده ى امر به معروف ونهى از منكر - شرايط امر به معروف و نهى از منكر

3. محدوده ى امر به معروف و نهى از منكر

توجه

* اگر براى مسؤولين به طور قطعى ثابت شود كه بعضى از كارمندان ادارات در خواندن نماز كوتاهى كرده و يا اصلاً نماز نمى خوانند و نصيحت و راهنمايى هم تأثيرى نداشته باشد واجب است از تأثير مداومت بر امر به معروف و نهى از منكر با رعايت شرايط آن غفلت نكنند، و در صورت نا اميدى از تأثير امر به معروف نسبت به آنان، اگر بر حسب مقررات قانونى محروم ساختن اين گونه افراد از مزاياى شغلى مجاز باشد بايد در مورد آنان اجرا شود و به آنان تذكر هم داده شود كه اين محروميت بر اثر سستى و كوتاهى شان در انجام اين فريضه ى الهى اتخاذ شده است.

چند نكته در ارتباط با شرايط امر به معروف و نهى از منكر

* امر به معروف و نهى از منكر در صورتى واجب است كه واجد شرايط چهارگانه باشد، بنابراين اگر امر و نهى يكى از آن شرايط را نداشته باشد، مثلاً مفسده داشته باشد در اين صورت، امر و نهى واجب نيست، هر چند شرايط ديگر را دارا باشد.

* در امر به معروف و نهى از منكر شرط نيست كه امر و نهى كننده به آنچه امر مى كند عمل نمايد و از آنچه نهى مى كند اجتناب ورزد يعنى امر و نهى بر شخص گناهكار هم واجب است و او نمى تواند به عذر اين كه گناه مى كند خود را از اين وظيفه ى بزرگ تبرئه سازد. (اين كه در منابع دينى از افرادى كه خود عمل نمى كنند و ديگران را به عمل وامى دارند و يا خود گناه مى كنند و ديگران را از گناه باز مى دارند مذمت و نكوهش بسيار شده براى اين است كه چرا خود عمل به وظيفه نكرده اند نه براى اين كه چرا امر و نهى كرده اند).

* در امر به معروف و نهى از منكر شرط نيست كه امر و نهى موجب بى آبرويى يا كاسته شدن احترام كسى كه واجب را ترك كرده و يا فعل حرام را به جا آورده باشد نشود، بنابراين اگر در امر به معروف و نهى از منكر شرايط و آداب آن رعايت شود و از حدود آن تجاوز نشود و در عين حال مستلزم بى آبرويى يا كاسته شدن احترام كسى كه مرتكب خلاف شده شود اشكال ندارد.

درس 77 امر به معروف و نهى از منكر (2) مراحل و مراتب امر به معروف و نهى از منكر - مسائل متفرقه ى امر به معروف و نهى از منكر

2. امر و نهى لسانى

1. مرحله ى دوم امر به معروف و نهى از منكر، امر و نهى لسانى (زبانى) يا امر و نهى با زبان است. مقصود از امر و نهى زبانى اين است كه مكلف بايد با گفتن از طرف بخواهد از منكر دست بردارد و معروف را انجام دهد.

2. امر و نهى لسانى، درجاتى دارد كه تا با پايين ترين درجه و آرام ترين لحن مى توان به مقصود رسيد نبايد اقدام به درجه ى بالاتر كرد. اين درجات بر حسب شدت و ضعف و بر حسب انواعى كه دارند بسيارند. برخى از آنها عبارتند از: ارشاد كردن، تذكر دادن، موعظه كردن، پند و اندرز دادن، مصالح و مفاسد و سود و زيانها را بر شمردن، بحث و مناظره كردن، استدلالى سخن گفتن، با غلظت و درشتى حرف زدن، با تهديد صحبت كردن.

توجه

* با توجه به اين كه در زمان حاكميت و اقتدار حكومت اسلامى مى توان مراتب بعد از مرحله ى امر و نهى زبانى را به نيروهاى امنيتى داخل (پليس) و قوه ى قضاييه واگذار كرد، به خصوص در مواردى كه براى جلوگيرى از ارتكاب معصيت چاره يى جز اِعمال قدرت از طريق تصرف در اموال كسى كه فعل حرام انجام مى دهد يا تعزير و حبس او ومانند آن نيست، در چنين زمانى با حاكميت و اقتدار چنين حكومت اسلامى، واجب است مكلفين در امر به معروف و نهى از منكر به امر و نهى (قلبى و) زبانى اكتفا كنند، و در صورت نياز به توسل به زور، موضوع را به مسؤولين ذيربط در نيروى انتظامى و قوه قضاييه ارجاع دهند، ولى در زمان و مكانى كه حاكميت و اقتدار با حكومت اسلامى نيست، بر مكلفين واجب است كه در صورت وجود شرايط، جميع مراتب امر به معروف و نهى از منكر را با رعايت ترتيب آنها تا تحقق غرض انجام دهند.

* اين كه وظيفه ى مردم در امر به معروف و نهى از منكر در نظام جمهورى اسلامى، اكتفا به امر به معروف و نهى از منكر قلبى و زبانى است و مراتب ديگر آن بر عهده ى مسؤولين است فتواى فقهى است (نه حكمى از طرف دولت).

توجه

* بر هر مكلفى واجب است شرايط و مراتب امر به معروف و نهى از منكر و موارد وجوب و عدم وجوب آن را ياد بگيرد تا مبادا در امر و نهى خود دچار عمل خلاف و منكر شود.

تمرين

1. مراحل و مراتب امر به معروف و نهى از منكر را نام ببريد.

2. آيا جواب ندادن به سلام كسى كه فعل حرام انجام مى دهد، جايز است؟

3. اگر مأمورانى كه از طرف دولت وظيفه ى جلوگيرى از فساد را بر عهده دارند در انجام وظيفه ى خود كوتاهى كنند آيا خود مردم مى توانند اقدام به اين كار كنند؟

4. اگر يكى از اقوام انسان مبادرت به ارتكاب معصيت كند و نسبت به آن لاابالى باشد تكليف ما نسبت به رابطه با او چيست؟

5. رابطه با اشخاصى كه در گذشته مرتكب اعمال حرامى مانند شرب خمر شده اند، چگونه بايد باشد؟

6. وظيفه ى زن در برابر همسرش كه به مسائل دينى از جمله نماز اهميت نمى دهد چيست؟

ص: 338