رهایی (زندگی و آثار استاد علی ظریفی اصفهانی)

فهرست:

فهرست تصاویر:...9

مشخصات آلبوم تصاویر:...11

پیش گفتار...13

مقدمه...15

فصل اول: نگاهی به زندگی و زمانه ی فعالیت...19

علی ظریفی اصفهانی...19

زندگی نامه...21

احوالات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی اصفهان در سال های کودکی و جوانی...22

جنبش های اجتماعی و فعالیت احزاب...23

سال های رشد و باروری...25

فعالیت های اجتماعی علی ظریفی اصفهانی...26

فصل دوم: قلمزنی معاصر...29

مختصری از قلمزنی معاصر: وضعیت قلم زنی در روزگار علی ظریفی اصفهانی...31

مکاتب، سبک ها، تکنیک ها و شیوه های قلم زنی معاصر...32

قلمزنی معاصر اصفهان...35

دیدگاه علی ظریفی اصفهانی در باب هنر و صنایع دستی:هستی و چیستی هنر...45

تمایز صنایع دستی و هنر...46

شاخصه های اصلی آثار...46

تکنیک و سبک ابداعی علی ظریفی اصفهانی: «حرکت فلز روی فلز»...50

فصل سوم: تحلیل و تفسیر آثار...51

مبانی نظری در تحلیل...53

دسته بندی آثار...54

تفسیر مجموعه ی تاک ها...54

تفسیر مجموعه ی اسلیمی ها...58

تفسیر مجموعه ی «آثار تصویری-روایی»...61

تحلیل آثار علی ظریفی اصفهانی...66

کلام آخر...72

ص: 7

فهرست تصاویر:

تصویر 1- لوح درجه ی یک هنری «علی ظریفی اصفهانی» در رشته ی قلم زنی....26

تصویر 2- قلم زنی به شیوه ی قلم گیری یا حکاکی در تبریز...33

تصویر 3- قلم زنی با تکنیک برجسته کاری...34

اثر «محسن براتی»...34

تصویر 4- قلم زنی با تکنیک مشبک کاری،...34

اثر «علی ظریفی اصفهانی»...34

تصویر 5- مرحوم محمد تقی ذوفن...37

و یکی از آثار قلم زنی اش (تیمانی، 1345)...37

تصویر 6- محمود دهنوی در تاریخ 1373 و تُنگ برجسته کاری نقره با ارتفاع 26 سانتی متر (پیله فروش، 1380: 86)...38

تصویر 7- حسن خواجه شیرانی در حال جنده کاری بر یک گلدان مسی...38

تصویر 8 - مرحوم حسین علاقمندان (عکس از رضا امینی) و نمونه اثر قلم زنی اش....39

تصویر 9- اکبر صامتی و نمونه اثر قلم زنی اش...39

تصویر 10- احمد فیناستیان و نمونه اثر قلمزنی: تنگ برنجی قلمزنی شده به ارتفاع 31 سانتی متر (گلچین پور، 68:1393)...40

تصویر 11- تصویر منصور حافظ پرست و نمونه اثر قلمزنی اش....40

تصویر 12- علی ساعی (امیر ساعی)...41

و نمونه اثر قلمزنی اش، سنگ آب قلمزنی شده....41

تصویر 13- مهدی علمداری و نمونه اثر قلمزنی اش، بخشی از تابلوی مسی عاشورا (گلچین پور، 1394: 113)...41

تصویر 14- اکبر بزرگیان و نمونه اثر قلمزنی اش....42

تصویر 15- رضا قادران و نمونه اثر قلمزنی اش (گلچین پور ، 1393: 178)...42

تصویر 16- منصور کیخسروی و نمونه اثر قلمزنی اش، تابلوی مسی قلمزنی برجسته با عنوان شیخ صنعان...43

تصویر 17- مجید بهرامی پور و نمونه اثر قلمزنی اش...43

تصویر 18- محمد حیدری...44

و نمونه اثر قلمزنی اش، آباژور برجسته کاری و مشبک کاری شده...44

تصویر 19- عکسی از دوران جوانی علی ظریفی اصفهانی در کنار گلدان های مشبک کاری شده به ارتفاع بیش از 2 متر....48

تصویر 20- برجسته کاری روی لوله ی مسی، ارتفاع 27 سانتی متر، اثر علی ظریفی اصفهانی. این اثر به صورت کارت پستال در سال 1369 چاپ شده است....48

تصویر 21- بخشی از محراب گچ بری الجایتو، دوره ایلخانی، مسجد جامع اصفهان (بختیار وغنی، 1383: 180)....49

تصویر 22- محراب گچ بری بقعه ی پیر بکران، دوره ایلخانی(عکس از امیر رجایی باغسرخی)....49

تصویر 23 - گلدان مسی مشبک کاری و برجسته کاری شده، اثر علی ظریفی اصفهانی...56

ص: 9

مشخصات آلبوم تصاویر:

عکس

ص: 11

پیش گفتار

نگارش تاریخ هنر ایران زمین از دیرباز تا به امروز، با فقر منابعِ مکتوب روبرو بوده است. از آن جا که اغلب مطالعاتِ صورت گرفته پیرامون هنر ایران، بر ادبیات و معماری تمرکز داشته، این کمبود در اکثر شاخه های هنرهای تجسمی و به ویژه در مستندنگاری هنرهای سنتی، بیشتر به چشم می خورد. حتی در مواردی که هنرهای سنتی و صنایع دستی ایران موردِ مطالعه واقع گشته، توجهی به خودِ هنرمندان و احوالات شخصی شان نگردیده است. در شناسایی علل متعددی که منجر به این پدیده شده، می توان به روحیه و نگرش هنرمندان سنتی اشاره کرد؛ چراکه ایشان عموماً خود را در پشت آثارشان پنهان می کنند و تمایلی به دیده شدن ندارند؛ شخصیت هایشان اکثراً شاعرانه و عارف مسلک است و با گونه ای از تواضع همراه می باشد؛ بنابراین، خود نیز در مستند سازی آثارشان نکوشیده اند و تمایلی نیز به صحبت در خصوص خویش ندارند.

نویسندگان کتاب حاضر با فهم این نکته ی مهم، در واقع گامی در ساخت تاریخ هنرهای سنتی معاصر ایران برداشته اند. به جرئت می توان ادعا نمود که این کتاب در نوع خود، اولین کتابی است که یک هنرمند قلم زن را سوژه ی اصلی مطالعه ی خود قرار می دهد، زندگی اش را مرور می کند و آثارش را می کاود تا از دل آن، برگی از تاریخ هنرهای سنتی را تکمیل کرده باشد. این کتاب به جای پرداختن به هنر قلم زنی ایران به مثابه یک کل، تنها یک هنرمند قلم زن را موضوع تحقیق خود قرار داده و به درستی، از میان همه ی قلم زنان معاصر، استاد «علی ظریفی اصفهانی» را برگزیده است. چراکه به عقیده ی ما، آثار ظریفی با همه ی هم عصرانش تفاوت محسوس دارد. به عبارت امروزی تر، آثار وی از یک روحیه ی هنری (خاص بودگی و خلاقانه) برخوردار است که کم تر در میان آثار قلم زنیِ استادانِ بنام دیده می شود. او ضمن این که همانند سایر قلم زنان، درگیر تکنیک و محدودیت های قلم زنی است، اما نوعی از رهایی، شیطنت و بازیگوشی را در آثارش به کار می گیرد؛ بنابراین، ظریفی ضمن پایبندی به اصول سنتی، خط قرمزهای حاکم بر این هنر را تا حدودی جابه جا می کند. آثار وی نشان می دهد که او اصراری به مراعات چهارچوب های از پیش تعیین شده ی طرح های متداول در قلم زنی ندارد و هر گاه تمایل داشته باشد، تا حدی از آن ها عدول می کند و اثری خلق می نماید که خاص خود اوست. در نتیجه آثار علی ظریفی اصفهانی به راحتی در میان سایر استادان قلم زنی معاصر، قابل شناسایی است و تمایز زیبایی شناسی اش به چشم می خورد.

ظریفی برخلاف هم عصرانش، به دنبال خلق شکوه و عظمت بر سطح فلز نیست؛ او به سان هر هنرمندی که «رهایی» را جستجو می کند، فکر و دست خود را در خلق اثر، آزاد می گذارد و این جاست که تناقض اصلی شکل می گیرد؛ چراکه از یک سو هنرمند به دنبال رها شدن و بُروز احساساتش می باشد و از سوی دیگر خود را در چنگال گونه ای از هنر (قلم زنی)

ص: 13

مقدمه

علی ظریفی اصفهانی و زندگی اش، چه آن جا که همچون دیگر مردمان زیسته و چه آن جا که در هیئت خالق آثار هنری به خلق اثر پرداخته، کاملاً در امتداد سنت فرهنگ اصیل ایرانی است. اگر اصفهان دیروز تصویری از بهشت است (1)، افرادی چون او نمونه ای دقیق و کامل از سازندگان آن بهشت اند. به همین دلیل نام او را بدون نسبت اصفهانی نمی توان ذکر کرد؛ نسبت فقط بیانگر زایچه نیست، بلکه بازگوکننده ی سرچشمه های الهام آثار وی و بیانگر مبانی فکری اوست. پس اگر اصفهان و حال و هوایش را بشناسی، مضامین نهفته در آثار هنری علی ظریفی را نیز خواهی شناخت. نمونه ی اعلا از هنرمندِ برآمده از جهان سنت با همان بینش و نگرش نهفته در حکمت. علی ظریفی اصفهانی نمی توانست جز این که هست باشد و در آن چه هست، جز در قامت یک هنرمند سنتی (2) ظهور یابد.

او از اصفهانی ترین هنرمندانی است که می شناسیم؛ برآمده و رشد یافته در فضای سنت فرهنگی-هنری اصفهان. او با خود بهشتی خیالین دارد، آن چنان که اصفهان تصویری از بهشت است. همین دلیل به تنهایی کافی است تا بخواهیم او را بشناسیم و با این شناخت، دریچه ای به اصفهان و قلم زنیِ روزگار علی ظریفی اصفهانی بگشاییم. در همین راستا، سه پرسش محوری وجود دارد که سعی شده در طول این کتاب بدان ها پاسخ داده شود:

علی ظریفی کیست؟

دستاوردهای هنری او چیست؟

چه عوامل و شرایطی سبب بروز این دستاوردها شده است؟

اما یافتن پاسخ های قانع کننده ای برای این سه سؤال، مستلزم پرداختن به موضوعات زیربنایی تری می باشد که در زیر به صورت موردی آورده شده ولی در طول کتاب، به تفصیل از آن ها سخن رفته است:

چگونگی وضعیت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی اصفهان در روزگار علی ظریفی اصفهانی که احتمالاً بر شیوه ی قلم زنی وی تأثیرگذار بوده است.

شناخت مراکز یا مکان های سنتی هنری مانند سراها و کاروان سراها، مراکز رسمی همچون هنرستان هنرهای زیبا و جریان های هنری که نقش مؤثری در تربیت هنرمندان شاخص مانند علی ظریفی اصفهانی داشته اند.

ص: 15

سیر قلم زنی معاصر اصفهان

فصل اول: نگاهی به زندگی و زمانه ی فعالیت علی ظریفی اصفهانی

زندگی نامه

علی ظریفی اصفهانی در دوم اردیبهشت 1315 در اصفهان دیده به جهان گشود. وی قلم زنی را از سن چهار تا هفت سالگی نزد تقی پشوتن در کاروان سرای حاجی علی نقی (1) که به گفته ی ظریفی «همچون یک دانشگاه هنر بود»، فرا گرفت. اکثر هنرمندان اصفهان، نگارگران، قلم زنان و میناکاران در آن جا کار می کردند. او در سن چهار سالگی به خواست پدر به آموزش این هنر نزد تقی پشوتن پرداخت. ظریفی هم چنان نوای صدای پدر که می گفت «علی بپا دیرت نشه» را به خاطر دارد. او این کلام پدر را این گونه آویزه ی گوش خود کرد: «بپا که در زندگی،کار، فکر و شناخت دیرت نشود». از همین روست که علی ظریفی هر روز صبح زود به کارگاه خود رفته و به طور متوسط دوازده ساعت در روز به کار و مشق عشق مشغول می شود.

از سن هفت سالگی تا ده سالگی به شاگردی نزد حاج اسدالله خالدان پرداخت و در ده سالگی به علاقه ی خود به قلم زنی واقف گشت. اگرچه دوران کارآموزی علی ظریفی کوتاه بود اما با شیوه ی کار بسیاری از استادان مانند شیخ حسن کوهستانی، جلال و کمال اشرف زاده، حسین خلیلیان، حسین عرب، سید محمد عریضی، علی خسروانی و محمدتقی ذوفن آشنا شد و آن ها را درک کرد.

خودش چنین از زندگی اش روایت می کند:

«من بچه ی محله ی مسجد جامع ام، خانه مان همان پشت مسجد جامع بود و من تقریباً بهار که می شد، شب ها روی پشت بام می خوابیدم. صبح که بیدار می شدم چشمم اول می افتاد به این ساختمان ها در مسجد جامع، این گنبد و مناره های مسجد جامع، بعد طرف دیگر را نگاه می کردم، چشمم می افتاد به این فرو-رفتگی ها و برآمدگی ها، ساختمان های قدیمی تا میدان امام که آن روزها میدان شاه یا نقش جهان بود. آن روزها مثل الآن نبود که ساختمان جلوی دید ما را بگیرد؛ جلوی ما باز بود و همین طور که در رختخوابم نشسته بودم و نگاه می کردم، همه جا نزدیک من بود. وقتی راستم را نگاه می کردم چشمم به دردشت می افتاد که آن دو منار آن جا بود و آن گنبدهای بسیار زیبا طرف چپم را که نگاه می کردم، باز دوباره اماکن بسیار زیبایی بود که طرف جویباره قرار داشت. به همین ها فکر می کردم... عالی بود... آن زندگی دیگر نیست...».

«استادانی که در کاروان سرای نو، انتهای قهوه کاشی در بالاخانه کار می کردند، استادان قابلی بودند و با حضور ایشان، آن جا دانشگاهی برای خود بود؛ ولی من پیش از آن که تحت تأثیر هنر شان باشم تحت تأثیر سخنان شان بودم که عمیق بود؛ وقتی با یکدیگر سخن می گفتند، من گوش می دادم؛ گویی دریچه ای به زندگی برای من می گشودند؛ گلزارها بخصوص عمو رضا، شیخ حسن کوهستانی که چون شبیه شیخ ها لباس می پوشید شیخ می گفتندش، آقا یدالله و آقا عباس».

ص: 21

احوالات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی اصفهان در سال های کودکی و جوانی علی ظریفی اصفهانی

على ظریفی اصفهانی تمام مراحل رشد و بالندگی خود را در فضایی آکنده از تنش ها، تحولات سیاسی، اجتماعی و مذهبی اصفهان معاصر، این شهر گنبدهای فیروزه ای سپری کرد. این شهر از دیرباز دارای جایگاه راهبردی بوده است. در منابع تاریخی، از اصفهان با نام های اسپاهان ،صفاهان، اسبهان، اسباهان، سپاهان و اسپهان نام برده شده که همگی به معنای حضور سپاهیان است. برای مثال، گفته شده که در دوران ساسانی، این منطقه محل تجمع سپاه بوده است (حنیف، 1382: (26)، اصفهان پایتخت های دوران هخامنشی و اشکانیان بوده و در دوران ساسانیان، دارای اهمیت نظامی بوده است. در دوران اسلامی، در دوره های آل بویه، سلجوقیان و صفویان پایتخت ایران بوده است. در 639 ق. اصفهان به تصرف مغول ها درآمد و کمی بعد نیز موردِ هجوم تیمور لنگ قرار گرفت و بسیاری از مردم اصفهان قتل عام شدند. تا این که در سال 1006 ق. اصفهان به پایتخت شاه عباس کبیر صفوی درآمد و بعد از ویرانی های بسیار، این شهر مجدداً رونق و شکوه پیدا کرد. این شکوفایی با حمله ی افغان ها بین سال های 1135 - 1142 ق. دیری نپایید. اوج انحطاط اصفهان در زمان ظلّ السلطان پسر ناصرالدین شاه قاجار رخ داد. با تمام این اوصاف، اصفهان به واسطه ی موقعیت جغرافیایی خاصش که در مرکز ایران قرار گرفته، در طول دوران از ثبات و امنیت خوبی برخوردار بوده و این امر باعث تداوم حیات فرهنگی هنری و اجتماعی در آن گردیده است. این شهر به واسطه ی حضور روحانیون با نفوذ و تجّار توانایش، همواره یکی از کانون های بحران برای حکومت های استبدادی بوده است.

سه دهه پیش از تولد علی ظریفی اصفهانی، با انقلاب مشروطه در سال 1285 شمسی، درهای اصفهان به دنیای مدرن گشوده شد و تحولات بسیاری در حوزه های مختلف رخ داد. به طور مثال، در حوزه ی آموزش می توان به حدود چهل مدرسه ای اشاره کرد که در فاصله ی انقلاب مشروطه تا عصر رضا شاه تأسیس شد. حتی برخی مدارس مانند مدرسه «ستاره صبح» و مدرسه ی «اسقف» توسط خارجی ها تأسیس گردیدند. بین سال های 1304 تا انقلاب اسلامی 1357، دولت پهلوی سعی کرد با اقداماتی در راستای مدرن کردن ایران مانند تأسیس مدارس، بناهای عام المنفعه مثل بیمارستان ها، ادارات و غیره، اصفهان را نیز به شهری مدرن تبدیل کند. بدین ترتیب علاوه بر رشد طبقه ی متوسط و تحصیل کرده، نظام دیوان سالاری نیز در اصفهان قوت گرفت.

همزمان با دیده به جهان گشودن علی ظریفی اصفهانی دورانی از رونق و شکوفایی در حوزه ی صنایع آغاز شد و بستر لازم برای رشد و بالندگی ظریفیِ خردسال فراهم گردید. سال 1315 تاریخ مهمی در تاریخ معاصر اصفهان است. از این تاریخ شاهد اصلاحات

ص: 22

جنبش های اجتماعی و فعالیت احزاب

شهر اصفهان همواره یکی از کانون های فعالیت مذهبی و سیاسی بوده است. سابقه ی قوی مذهب در اصفهان، به انتخاب این شهر به عنوان پایتخت در دوره ی صفوی و تأسیس حوزه ی علمیه ی اصفهان باز می گردد. از زمان صفوی «نیروهایی همچون مجتهدین، فضلا، محدثین و روحانیون بسیاری با گرایش های شدید دینی، پدید آمدند» (شیخی، 1383: 127). در دوران قاجار مردم اصفهان دو نهضت را تجربه کردند: نهضت تنباکو و نهضت مشروطه خواهی، مهم ترین ویژگی مشروطه در اصفهان جنبه ی مذهبی و دینی آن بود که یکی از دلایل آن را می توان وجود حوزه علمیه ی اصفهان، نام برد. اصفهان در نهضت تنباکو پیشرو بود و فتوای میرزای شیرازی در تحریم استعمال تنباکو ابتدا در اصفهان منتشر شد و به شهرهای دیگر سرایت کرد. در این جنبش، تجّار اصفهان نیز نقش مهمی ایفا کردند. در دوران مشروطه، قیام علیه استبداد به منظور استقرار مشروطیّت در اصفهان جریان داشت و گروه هایی به نام «فدایی» در این شهر شکل گرفت که مرکز گردهمایی ایشان مسجد جامع عباسی (مسجد امام) بود. علاوه بر فعالیت های سیاسی و مذهبی شهر اصفهان، دلیل دیگر اهمیت شهر اصفهان در دوران معاصر، وجود کارخانه های متعدد در شاخه ی نساجی بود که از دوران قاجار آغاز به کار کرده و در دوران پهلوی به تکامل رسیده بود (شیخی، 1383: 36). از سال 1304، با تثبیت پایه های حکومت پهلوی و به واسطه ی سیاست های دین ستیز رضا شاه، از نقش و نفوذی که روحانیون و نیروهای مذهبی داشتند کاسته شد و جمعی از علما در اعتراض به سیاست های ضد روحانی دولت از اصفهان مهاجرت کردند. در دوران پهلوی اول، در راستای حمایت از صنایع، در دی ماه 1319، غرفه های میدان نقش جهان از طرف اداره ی شهرداری به هنرمندان صنایع دستی اختصاص داده شد (رجایی، 1387: 521).

اصفهان در دهه ی 1320، به واسطه ی دشواری شرایط، دوره ای از آشوب و درگیری را پشت سر نهاد. در جریان جنگ جهانی دوم، در سوم شهریور 1320 علی رغم بی طرف اعلام شدن ایران و گرایشی که به آلمان داشت، از شمال و جنوب موردِ اشغال نیروهای متفقین درآمد. از دیگر پیامدهای اشغال ایران، تبعید رضاشاه و جانشینی محمدرضا پهلویِ 22 ساله بود. با پایان عصر رضاشاه و پایان

ص: 23

سال های رشد و باروری

علی ظریفی اصفهانی همیشه برای آموختن و کسب تجربه ی زندگی، به دیدن استادان و بزرگان قلم زنی می رفت و بیش از این که آن ها قلم زنی یاد بگیرد، درس زندگی و اخلاق را از این بزرگواران فرا می گرفت. ظریفی همیشه شیخ حسن کوهستانی را هم در اخلاق و هم در ظریف کاری نمونه می دانست و او را قلم زنی ماهر و توانمند معرفی می کند: «مهارت شیخ حسن به قدری بود که بر روی پوسته ی خالی تخم مرغ با مهارت تمام قلم زنی می کرد» (نک: هنر و هنرمند، 1389: 9). ظریفی در ده سالگی به مدرسه رفت و بعد از شش ماه، مدرسه را ترک کرد و مشغول به کار قلم زنی برای خود شد. میل به استقلال، شناخت جهان و کشف راز زندگی، وی را فردی جستجوگر و دقیق بارآورد، چنان که حجت الاسلام عباسعلی فرخ فال (2) می گوید:

«خصوصیت اول استاد ظریفی این است که خیلی اهلِ فکر، دقت و توجه می باشد. خصوصیت دیگر، اهل مطالعه و شعر بودن وی هست. به علاوه، علی ظریفی بسیار با علما ارتباط داشت، مثلاً با مرحوم طیب زاده (از علمای معروف اصفهان)، مرحوم آیت الله زند کرمانی و برخی آیات عظام از جمله: ارباب، خادمی و امامی ها».

هم نشینی و هم کلامی با بزرگان در شکل گیری شخصیت فردی و اجتماعی وی مؤثر افتاد و با توجه به این که ظریفی از جوانی اهل کوه و کویر بود و پیوند تنگاتنگی با طبیعت داشت، هرگاه مقداری غرور در خود احساس می نمود، به کویر رفته و روح خود را سبک و پالوده می کرد؛ به طوری که می توان گفت منبع اصلی الهام او و برجسته ترین معلم و آموزگارش، طبیعت بوده است. از سویی، سختی و خشکی بیابان از این هنرمند، فردی اهل انجام کارهای سخت و تبدیل ناممکن به ممکن ساخت شاید این جمله بی راه نباشد که ابداع تکنیک «حرکت دادن فلز بر روی فلز» به سان خمیری که از جایی به جای دیگر منتقل می شود، حاصل همین روحیه ی اوست.

ظریفی حدود ده سال در دهه ی شصت و اوایل هفتاد، به تدریس در دانشگاه هنر اصفهان پرداخت و شاگردان بسیاری را تربیت نمود، اما بنا به خواسته ی خود، تدریس را کنار گذاشت و چون فرصت خود را برای ممارست در هنر محدود می دید، انزوایی خودخواسته را برگزید. در ابتدای دهه ی هفتاد شمسی، «خانه هنرمندان اصفهان» توسط اعضای هیئت مؤسس، از جمله علی ظریفی شکل گرفت. وی ابتدا در خانه هنرمندان و سپس در کارگاهی نزدیک بدان جا، در تنهایی خود به هنر و خلق آثار، مطالعه، خواندن شعر (به ویژه اشعار سعدی و حافظ) و تأمل می پرداخت. یکی از مطالعات مستمر ظریفی، خواندن تفسیر ادبی-عرفانی قرآن است و در بسیاری از مواقع گوش به موسیقی سنتی می سپارد. این تنهایی، ممارست، مطالعه، نوای موسیقی و تأمل، او را به کشف برخی از رازهای زندگی سوق داده است.

آثار بی نظیر ظریفی در موزه ها و مجموعه های ایران و جهان مانند موزه ی هنرهای تجسمی تهران و برخی موزه های آلمان و ایتالیا

ص: 25

فعالیت های اجتماعی علی ظریفی اصفهانی

حال و هوای سیاسی، فرهنگی و مذهبی اصفهان در طول دوران انقلاب، تأثیر به سزایی در شکل گیری روحیه ی انقلابی و پیشتازی علی ظریفی، چه در فعالیت های اجتماعی و چه در کار هنری اش داشته است. به طوری که حتی نارضایتی وی از شرایط اجتماعی آن زمان، سبب شد تا مدتی کمتر به خلق آثار پرداخته و بیشتر به فعالیت های اجتماعی و انقلابی مشغول شود؛ اما پس از بهبود اوضاع، پرتوان و پرانرژی کار هنری خود را دنبال نمود و هنر خود را به اوج رساند. خودش می گوید: «من از جوانی روی مسائل اجتماعی، به خصوص مسائل فرهنگی حساس بودم، پیش از انقلاب روی جنایات ساواک حساس بودم به همین خاطر، فعالیت هایی بر ضد رژیم انجام می دادم».

علی ظریفی اصفهانی همواره در هنر و زندگی اجتماعی خود انسانی انقلابی بوده است. حجت الاسلام فرخ فال نقل می کند: «از حدود سال چهل و یک به بعد که بحث فعالیت های انقلابی و بیانیه های امام مطرح شد، ایشان (ظریفی) به دلیل عجین بودن با علما

ص: 26

نصب کاشی ماندگار استاد علی ظریفی با حضور دکتر محمودیان معاون صنایع دستی و هنرهای سنتی کشور و جمعی از هنرمندان برجسته اصفهان

استاد علی ظریفی از اساتید برجسته قلم زنی به عنوان شاخص هنری استان اصفهان شناخته شده و مورد تقدیر رؤسای جمهور و وزرای فرهنگ و ارشاد قرار گرفته است

ابداع روش جدیدی در قلم زنی (حرکت فلز روی فلز) که در هیچ کجای جهان سابقه نداشته است از هنرهای این استاد است

آثار این هنرمند برجسته قلم زنی در موزه های ایران و جهان در معرض دید علاقه مندان به هنر قرار گرفته است.

با تشخیص مسئولین کشوری، تا کنون کاشی ماندگاری درب منزل دو هنرمند اصفهانی نصب شده است. (97/7/29 بایگاه های خبری اصفهان زیبا و آخرین خبر اصفهان)

عکس

ص: 28

فصل دوم: قلم زنی معاصر

مختصری از قلم زنی معاصر: وضعیت قلم زنی در روزگار علی ظریفی اصفهانی

رونق نسبی در هنر قلمزنی معاصر به دوران پهلوی دوم باز می گردد، زمانی که وزارت فرهنگ در هنرستان هنرهای زیبای تهران و هنرستان هنرهای زیبای اصفهان کلاس هایی در زمینه ی قلم زنی برگزار کرد. در تهران آموزش توسط مرحوم محمود دهنوی و در اصفهان نیز آموزش توسط مرحوم نصرالله مهذب انجام می گرفت. این تحول با تأسیس کارگاه قلم زنی در سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در 1335 تکمیل شد. چنان چه اشاره رفت، قلم زنی معاصر بسیار مدیون تلاش های هنرمندان قلم زن در این کارگاه با مدیریت هنرمند برجسته ی این هنر، محمود دهنوی است. به کوشش دهنوی سنت های ارزشمند قلم زنیِ گذشته دوباره احیا شد و چاشنی نوآوری نیز بدان ها افزوده گشت. بدین ترتیب، هنر قلم زنی اندکی از ورطه ی تکرار و تقلید صرف از سبک های دوره ی اسلامی به ویژه سبک صفوی رهانیده شد. چراکه محمود دهنوی، در بیشتر مواقع منبع الهام خود را آثار قلم زنی پیش از اسلام (آثار دوره های هخامنشی و ساسانی) قرار می داد و در برخی موارد حتی به کپی کردن آن ها می پرداخت. در این کارگاه، آثار پیشا اسلامی و نمونه های برجسته ی آثار اسلامی موردِ مطالعه و بررسی قرار گرفت و برخی از این شاهکارهای هنری مجدداً ساخته شکه در حال حاضر در موزه های کشور نگهداری می شود. دستاورد اصلی این کارگاه، مطالعه ی میراث قلم زنی ایرانی در ادوار مختلف و پیوند زدن آن با میراث هنرمندان و طراحان معاصر بود که به خلق آثاری زیبا، کم نظیر و نوآورانه در هنر قلمزنی معاصر منجر شد.

تغییراتی که در قلم زنی معاصر رخ داده است را می توان در چهار قسمت جستجو نمود: تغییرات در ابزار کار، طرح و نقش، تکنیکِ ساخت و اندکی نیز در مضامین آثار. در حوزه ی ابزار کار، قلم های بسیار متنوعی ابداع شد؛ قلم هایی که هر کدام کارکرد خاص خود را دارند مانند قلم سنبه، بادامچه، پرداز، ناخنی، دوتو، گُرسوم. درختی و سایر قلم هایی که به قلم ابزاری معروف اند. این تنوع، خود منجر به گوناگونی در طرح ها و نقش ها، افزایش گرایش به طبیعت پردازی و ایجاد سایه روشن های زیاد در چهره های انسانی گردید. شاید بتوان گفت، برجسته شدن وجه روایی نقش مایه های قلم زنی معاصر در مقایسه با وجه تزیینی این هنر در دوره های پیشین، از شاخصه های مهم قلم زنی معاصر است که علاوه بر داستان های حماسی، عرفانی، عاشقانه، روایت هایی با مضامین زندگی روزمره و فرهنگ عامه ی غیر شهری نیز بر روی فلزات نقش بسته اند. در زمینه ی تکنیک نیز می توان به ابداع تکنیک «حرکت فلز روی فلز» توسط علی ظریفی اصفهانی اشاره کرد که در انتهای همین فصل بدان پرداخته شده است.

ص: 31

مکاتب، سبک ها، تکنیک ها و شیوه های قلم زنی معاصر

بدون شک، قطب اصلی قلم زنی ایرانی شهر اصفهان است. به طورکلی می توان از سه مکتب قلم زنی در ایران معاصر سخن گفت: مكتب تبریز، مکتب شیراز و مکتب اصفهان (1). مکتب قلم زنی اصفهان در قیاس با دو مکتب دیگر از رونق بیشتری برخوردار است. تفاوت بین مکتب تبریز و اصفهان بسیار بارز می باشد؛ قلم زنی مکتب تبریز شیوه ی قلم گیری یا حکاکی است که عبارت است از ایجاد کردن نقش بر سطح فلز از طریق خراشیدن و برداشتن شیارهای نازک از سطح فلز (نشریه ی اتاق بازرگانی، 1376: 41-40) (تصویر 2). متأسفانه قلم زنی نقره ی شیراز رو به فراموشی است و با رکود بسیار دست و پنجه نرم می کند. پژوهش های دقیقی بر روی این مکتب، استادان و پیش کسوتان آن صورت نگرفته است؛ اما می توان گفت، وجه تمایز قلمزنی شیراز با اصفهان در نوع ابزار، تکنیک خاص، نقوش گیاهی ویژه و خاستگاه اسطوره ای نقوش آن است. نقوش ویژه ی قلم زنی شیراز عمدتاً برگرفته از داستان های ادبیات کهن ایران و نقش برجسته های ساسانی و هخامنشی و یا نقوش گل و مرغ است و تکنیک برجسته کاری (منبت و نیمه منبت) در شیراز نسبت به تکنیک های دیگر رواج بیشتری دارد.

اگر مضمون آثار معیار طبقه بندی قرار داده شود، از سبک های غالب قلم زنی معاصر می توان به سبک باستانی (هخامنشی و ساسانی)، سلجوقی، تیموری، صفوی و سبک های متأخرتر قاجاری (گل و مرغ و چهره پردازی) اشاره کرد که در آثار هنرمندان قلم زن معاصر به اشکال مختلف (فرم ظروف، تابلوها و احجام فلزی) ظهور و بروز یافته است. این تأثیر پذیری به حدی است که برخی استادان قلم زنی مانند مرحوم محمدتقی، ذوفن قلم زنی امروز ایران را ادامه ی سبک رایج صفوی می دانست و منوچهر حمزه لو نیز معتقد است از اوایل دوران پهلوی، قلم زنی نیز (همانند بسیاری از شاخه های هنرهای سنتی)، دچار یکنواختی و تقلید از سبک های دوران سلجوقی و صفوی شده و بیشتر جنبه ی بازاری به خود گرفته است (حمزه لو، 1383: 57).

ساخت ظروف قلم زنی به سه روش چکش کاری ریخته گری و خمکاری انجام می شود در چکش کاری ظروف به دو روش ساخته می شوند ظروف یک تکه و بدون شکاف و ظروف چندتکه و دارای شکاف در ریخته گری فلز را ذوب کرده و در قالب می ریزند تا فرم نهایی حاصل شود در خمکاری با استفاده از دستگاه سه نظام که حول یک محور افقی می چرخد ورقه ی فلز را با قلم های فولادی و قالب های چدنی به شکل ظرف در می آورند. بدیهی است که همه ی این ظروف مدور هستند و دارای محور تقارن مرکزی اند.

تکنیک های قلمزنی معاصر را نیز می توان به پنج گروه اصلی دسته بندی :کرد «ریز قلم» «برجسته کاری» (جُنده کاری) «مشبک کاری»، «قلمگیری» (کنده کاری) و «مجسمه سازی» هر یک از این روش ها می تواند با سایر روش ها ترکیب شود و به طور هم زمان در ساخت یک اثر قلمزنی به کار رود. تکنیک «ریز قلم» که بدان ریزه کاری نیز گفته می شود روشی است که در آن طرح و نقش بر سطح فلز به گونه ای قلمزنی می شود که فرو رفتگی عمیقی حاصل نمی شود اما نقوش به خوبی نمایان می گردند. بنابر تعریف دهنوی آثار ریز قلم دارای نقوش ظریفی می باشند که در یک سطح اجرا می شود و میزان فرو رفتگی نقش بسیار اندک است به گونه ای که فرورفتگی قابل توجهی در سطح فلز ایجاد نمی گردد و اختلاف سطحی میان موضوع و زمینه وجود ندارد. سیاه قلم نیز در این دسته از طرح ها قرار می گیرد که بیشتر برای چهره پرندگان و حیوانات به کار گرفته می شود (پیله فروش 1380: 15). برای ایجاد نقوش با برجستگی بیش از دو سانتیمتر از روش «برجسته کاری» استفاده می شود که در اصفهان به جنده کاری معروف است. در این روش، اگر قلمزنی بر سطوح تخت انجام گیرد هنرمند به دو طرف (پشت و روی) فلز ضربه وارد می کند ولی اگر بر روی سطوح غیر تخت (همانند انواع فرم های گلدانی) انجام شود ضربات تنها بر سطح بیرونی ظرف فرود می آید .(تصویر 3). «مشبک کاری» تکنیکی است

ص: 32

قلمزنی معاصر اصفهان

اصفهان یکی از کانون های اصلی قلمزنی ایران و جهان است. این شهر از عصر صفویه به بعد، یکی از مراکز مهم صنعتی به ویژه صنایع دستی بوده است عظمت فرهنگ و هنر اصفهان در عصر صفوی به گونه ای بود که به این شهر لقب «نصف جهان» و «دارالعلم شرق» را داده بودند. به طوری که در آغازین سال های حکومت پهلوی حدود ده هزار استادکار اصفهانی در تولید و آموزش شاخه های مختلف صنعتی مشغول به کار بودند (شیخی، 1383: 139). در همان اوایل دوره ی پهلوی یک رونق سطحی در صنف قلمزنی به وجود آمد و مراکزی مثل سرای تحدید (که در حال حاضر خراب شده) سراهای موجود در بازار مثل سرای مخلص، سرای منجم سرای نو و سراهای جانبی از رونق بالایی برخوردار بودند و تعداد زیادی هنرمندان قلمزن در آن جا کار می کردند. از دیگر مکان های فعال در این حوزه می توان به تیمچه ی مظفری اشاره کرد که در دروازه دولت قرار داشت. متأسفانه خیابان چهارباغ عباسی نیز که زمانی به موزه ی قلمزنی ملقب بود و تعداد زیادی از استادان همچون علی محمد ،پرورش جلال و کمال ،اشرف زاده تقی پشوتن، محمدتقی ذوفن و سایرین در آن جا مشغول به کار بودند در کنار همه ی مکان های نام برده به غذا فروشی لباس فروشی و سایر کسب و کارهای غیرهنری تبدیل شده است.

زنده ترین و پویاترین صحنه ی هنر قلمزنی معاصر متعلق به شهر اصفهان .است رود زنده هنر قلمزنی همچنان از حضور گرم استادان بسیاری سیراب می شود که دارای سبک متفاوت و مبدع شیوه های نوین هستند اصفهان از گذشته (1) تا به امروز از مراکز مهم صنعت قلمزنی بوده و در حال حاضر بیشترین هنرمندان قلمزن و بیشترین تعداد کارگاه های قلمزنی را دارد (نشریه ی اتاق بازرگانی، 1376: 40). اصفهان میراث دار مکاتب فلزکاری پیشین به ویژه مکاتب ،سلجوقی تیموری و صفوی است که فلزکاری و ساخت مصنوعات فلزی در این ادوار به بالاترین کیفیت و ظرافت خود رسیده بوده است. در بین آثار هنرمندان معاصر اصفهان، فن «موصلی» یا «دو پوسته» که متعلق به دوره ی سلجوقی ،است همچنان به کار می رود هنرمندان اصفهانی از فرم اشیاء و ظروف دوران سلجوقی الهام گرفته اند و از نقوش فلزکاری سلجوقی مانند اسلیمی پیچک ها کتیبه ها (شامل ادعیه ،آیات قرآنی اندرزها و احادیث به خط کوفی، ثلث و نسخ) فیگورهای انسانی (نوازندگان سوارکاران صحنه های شکار صحنه های اساطیری) جانوران ترکیبی و بالدار گل گندم گل هفت پر مخصوص سبک خراسان نقوش محصور در کادرهای هندسی معروف به طرح های «بازوبندی» و هاله ی دور سر (لک پور، 1388 : 61) بهره برده اند. پیوند بیشتر با نگارگری و رواج نقوش انسانی، تداول مشبک سازی، تأکید بر نقوش اسلیمی و ختایی ظرافت بالای طرح ها، کاربست خط نستعلیق و تأکید بر روایت های ،شیعی برخی از تأثیراتی است که هنرمندان معاصر اصفهان از هنر صفوی گرفته اند؛ اما تحول جدید در سبک و تکنیک قلمزنی اصفهان به پایان دوره ی قاجار و اوایل دوره ی پهلوی باز می گردد. گسترش روابط با آلمانی ها و تقاضای ایشان برای آثاری که متأثر از نگارگری اصفهان باشد، سبب شد تا در اواخر دوران قاجار به تأثیر از ذوق هنرمندان ،ارمنی هنرمندان برجسته ی قلمزن اصفهان مانند محمدتقی ،ذوفن سید محمد عُریضی ابراهیم دایی زاده و دیگران با ملاک قرار دادن نگارگری های اصفهان به ساخت و ساز چهره ها و نقوش انسانی بپردازند و به دنبال آن قلم های مختلف برای سایه پردازی در چهره ها قلم های مختلفی ابداع شد.

در دوره ی پهلوی اول هنر قلمزنی اصفهان رونق نسبی را تجربه کرد و هنرمندان قلمزن در سراهای مخلص و منجّم در بازار مشغول به فعالیت شدند اولین تشكّل صنفی قلمزنی در اصفهان با نام «صنف قلمزن ها سازندگان و فروشندگان فلزات» در سال 1334 توسط ابراهیم دایی زاده بنیان گذاری شد (پیله فروش، 1380: 12) و بعدها به «اتحادیه ی صنف صنایع دستی» تغییر نام یافت. با برهم خوردن نظم اجتماعی در سال های انقلاب اسلامی تا حدود یک دهه بعد از آن رکودی که بر این هنر غالب شد، سبب گشت تا برخی از هنرمندان قلمزن به مشاغل دیگر تغییر شغل دهند.

ص: 35

سه نسل هنرمندان معاصر قلمزنی اصفهان

قلمزنان نسل اول

اشاره

این هنرمندان که در حقیقت هنرمندان پیش کسوت قلمزنی معاصر ایران هستند (2)، عبارت اند از: محمد تقی ذوفن، محمود دهنوی حسن خواجه ،شیرانی حسین علاقمندان اکبر ،صامتی احمد فیناستیان و علی ظریفی اصفهانی

محمدتقی ذوفن

محمدتقی ذوفن در 1280 شمسی در اصفهان دیده به جهان گشود در آثار وی بناهای عالی قاپو مسجد جامع عباسی (مسجد ،امام) مسجد شیخ لطف الله و نگاره های رضا عباسی نقش بسته.اند ذوفن همچنین طرح ها و تکنیک های قلمزنی دوران پیش از ،اسلام به ویژه دوران هخامنشی و ساسانی را احیا کرد (حمزه لو 1383: 79) (تصویر 5). به علاوه او ضریح بارگاه امام رضا (علیه السلام) را در سال 1335 ساخته است.

عکس

تصویر 5- مرحوم محمدتقی ذوفن و یکی از آثار قلمزنی اش (تیمائی، 1345)

ص: 37

محمود دهنوی

محمود دهنوی (تصویر 6) در سال 1305 در اصفهان متولد شد و از هفت سالگی به فراگرفتن هنر قلمزنی پرداخت. دهنوی را به عنوان «احیاگر هنر قلمزنی ایران» می شناسند وی علاوه بر مطالعه ی نقوش بناهای تاریخی مفرغ های لرستان هنر فلزکاری ادوار هخامنشی ،ساسانی سلجوقی و صفوی را مورد مطالعه و بررسی قرارداد و به مثنی برداری از این آثار پرداخت (مداحی، 1386: 48). از شاگردان وی می توان به احمد فیناستیان اشاره کرد.

عکس

تصویر 6- محمود دهنوی در تاریخ 1373 و تنگ برجسته کاری نقره با ارتفاع 26 سانتی متر (پیله فروش، 1380: 86)

حسین علاقمندان

عکس

حسین علاقمندان در سال 1310 در شهر اصفهان دیده به جهان گشود و قلمزنی را از سن یازده سالگی فراگرفت اصفهان و روح حاکم بر این ،شهر از منابع اصلی الهام آثار این هنرمند بزرگ بوده است حسین علاقمندان به چندین هنر (ادبیات ،موسیقی خوشنویسی و قلمزنی) آراسته بود و افزون بر آن ها فردی خبره در کارشناسی اشیاء عتیقه و آثار هنری به حساب می آمد (رهبری 1396 : 13) آثار قلمزنی این هنرمند فرهیخته، تلفیقی از نقوش هندسی ،حیوانی ،گیاهی اسلیمی و انسانی به همراه ترکیب با انواع خطوط (مانند ثلث و نستعلیق) است. گاه این نقوش و خطوط را به روش ملغمه (که از شیوه های کهن طلاکاری بر روی نقره است) تزیین مضاعف می نمود و از تزیینات معماری اسلامی مانند گنبد مسجد شیخ لطف الله اصفهان نیز الهام می گرفت (تصویر 8)

تصویر 8- مرحوم حسین علاقمندان عکس از رضا امینی و نمونه اثر قلمزنی اش (1)

احمد فیناستیان

عکس

احمد فیناستیان در سال 1316 در اصفهان متولد شد. از سبک های مورد علاقه ی وی که بسیار از آن الهام گرفته فلزکاری سلجوقی است. در آثار فیناستیان، مضامین مذهبی (آیه الکرسی، بسم الله الرحمن الرحیم و اسامی چهارده معصوم) بسیار به چشم می خورد (تصویر10)

تصویر 10- احمد فیناستیان و نمونه اثر قلمزنی: تنگ برنجی قلمزنی شده به ارتفاع 31 سانتی متر (گلچین پور، 1393: 68)

امیر ساعی

امیر ساعی در سال 1324 در اصفهان متولد شد. وی از شانزده سالگی در نزد استاد بزرگ ،قلمزنی احمد لاهیجی آموزش دید او در زمینه ی قلمزنی ریز قلم صاحب سبک بوده و پیرو استادِ ،استادش مرحوم دایی زاده یعنی سبک صفویه قاجار می باشد به کارگیری قلم های ظریف و اجرای بی نقص طرح های گل و مرغ از ویژگی های اوست (تصویر 12)

عکس

تصویر 12- علی ساعی (امیر ساعی) و نمونه اثر قلمزنی،اش سنگ آب قلمزنی شده

اکبر بزرگیان

عکس

اکبر بزرگیان در سال 1334 در شهر اصفهان چشم به جهان گشود وی به فراگیری قلمزنی نزد استادان بزرگ و برجسته ای چون مرحوم حسین علاقمندان مرحوم محمود دهنوی و مهدی علمداری پرداخت آثارش بیشتر به سبک کار دهنوی نزدیک است و به پیروی از استاد خود به سبک ساسانی و هخامنشی (به ویژه نقوش تخت جمشید) قلمزنی می کند (تصویر 14)

تصویر 14- اکبر بزرگیان و نمونه اثر قلمزنی اش

منصور کیخسروی

عکس

منصور کیخسروی در سال 1344 در اصفهان متولد شد. وی قلمزنی را نزد محمد علی جبار حسن نوش مهر و اکبر امین الرعایا فرا گرفت (تصویر 16)

تصویر 16- منصور کیخسروی و نمونه اثر قلمزنی،اش تابلوی مسی قلمزنی برجسته با عنوان شیخ صنعان

محمد حیدری

عکس

محمد حیدری در سال 1352 در اصفهان متولد شد هنر قلمزنی را از کودکی نزد پدر خود حسین حیدری و مهدی علمداری آموخت در آثار وی سبک های مختلف قلمزنی (از جمله ریز قلم برجسته کاری و مشبک) به طور همزمان استفاده می شود محمد حیدری با الهام از نقوش ادوار مختلف از جمله هخامنشی ،ساسانی ایلخانی و صفوی فرم های نوینی در قلمزنی معاصر خلق نموده است (تصویر 18)

تصویر 18- محمد حیدری و نمونه اثر قلمزنی،اش آباژور برجسته کاری و مشبک کاری شده

ص: 44

دیدگاه علی ظریفی اصفهانی در باب هنر و صنایع دستی: هستی و چیستی هنر

به اعتقاد علی ،ظریفی هنر عطیه ای الهی می باشد و خداوند این ذوق و استعداد را به انسان ها عطا کرده است. وی دیدگاهی ظریف و زیبا در مورد «هنر» دارد ظریفی هنر را ترکیبی از «هستی»، «نیستی» و «رهایی» می داند به تعبیری، «ه» را برگرفته از هستی «ن» را برگرفته از نیستی و «ر» را برگرفته از رهایی در نظر می گیرد (شعبانی ،منش 1392 : 133). زمانی که هنرمند از هستی خود و تعینات خود بگذرد و نیست شود و از قید و بندهای نفس خود رهایی یابد آن زمان است که «هنر» خلق می شود با هنر هست که می توان به شناختی از عالم هستی و خداوند رسید واجب الوجود و هستی ،مطلق از آن خداوند هستی بخش است. به اعتقاد ظریفی هنر از جنس شناخت و معرفت است و غایت ،آن چیزی جز معرفت و شناخت از خود و خداوند نیست این دیدگاه و فهم از هنر بازگوی درک والایی می باشد که وی از هنر و جایگاه آن در عالم دارد دقیقاً به همین دلیل است که او بر فهم هنر بسیار تأکید کرده و معتقد است که هنر برای کسی می باشد که آن را می فهمد و نه آن که پول (خرید آثار هنری را) دارد!

وی با دیدگاه ،عارفانه بزرگترین استاد و هنرمند را خداوند دانسته و می گوید «تنها هنرمند خداست خداوند همه چیز را آفریده و ما آن ها را کشف می کنیم» (نک: هنر و هنرمند 1389: 9)؛ «ما شاگرد او هستیم» و از آن جایی که هنرمند شاگرد خداوند است، قابل احترام می باشد و بر پایه همین باور زمانی که ظریفی کارهای قدیمی خود را می بیند از عبارت «دست خدا درد نکند» استفاده می کند؛ زیرا تنها هنرمند خداوند است و اوست که این ذوق و شناخت هنری را به او عطا کرده است. بدین ترتیب شأن هنرمند، «کاشف بودن» است هنرمند کسی است که بهتر از دیگران می تواند ببیند هنرمند چیزی را می بیند که دیگران قادر به دیدن و کشف آن نیستند. علی ظریفی ،اصفهانی تأکید فراوانی بر «دیدن»، «درست دیدن» و «خوب دیدن» دارد و به گفته ی خود، تأکید بر «دیدن» را مدیون امام حسین (علیه السلام) در دعای عرفه (1) و گفت وگو با خدا می داند: «ان شاء الله آدم بتواند ببیند امام حسین با خدا صحبت می کند و می فرماید که من هر چه را می بینم تو را می بینم در طبیعت خیلی چیز برای دیدن هست؛ بهترین استادان من تاکنون چشم های من بوده اند».

از دیگر ویژگی های هنر از دیدگاه علی ،ظریفی «متعهد بودن هنر» است هنر نباید به تقلید صرف از گذشتگان بپردازد. ظریفی در این باره می گوید «گذشتگان هر کاری که انجام داده باشند دیگر رفته اند و ما نباید پایمان را جای پای آن ها بگذاریم؛ بلکه باید خودمان باشیم و ببینیم که ما برای جامعه روح و شهرمان برای جوان ها و دیگران چه کاری انجام داده ایم». حاصل این نوع تفکر خلق سبک منحصر به فرد وی یعنی «حرکت فلز روز فلز» است. او هنرمند را متعهد به جامعه می داند که باید به دغدغه های اجتماعی زمانه ی خود بپردازد و نسبت به آن ها بی تفاوت نباشد ظریفی نیز خود در دوران انقلاب و پیش از آن یکی از فعالان انقلابی بود و در قلب جریان ها و جنبش های انقلابی قرار داشت او همواره کوشیده است فرزند زمانه ی خویش باشد و معتقد است کار او باید برای جامعه ی امروز ایران و جوان هایش چیزی داشته باشد: «من اگر می گویم امروزی هستم ،زبانم رفتارم و گفتارم باید همه امروزی باشد».

علی ظریفی اصفهانی تأکید بسیاری بر پیام داشتن اثر هنری دارد. عمده آثار وی فاقد عنوان هستند؛ چراکه بیشتر به پیامی که اثر با خود حمل می کند باور دارد تا این که خود بخواهد معنایی بدان بیفزاید یکی از مهم ترین اهدافی که وی در کارهایش دنبال می کند همین انتقال پیام به مخاطب است به طور مثال گاه تقسیم بندی طرح بر روی آثار را بر مبنای اعداد قرآنی انجام می دهد که این خود نوعی پیام است ظریفی برای طراحی و تقسیم بندی سطح ظروف از اعدادی مانند ،6، 8 و 10 استفاده می کند که اعداد رمزی و نمادین

ص: 45

تمایز صنایع دستی و هنر

علی ظریفی اصفهانی را به عنوان «آفریننده ی هنر» در عرصه ی فلزکاری و قلمزنی می شناسند وی بین یک شی که به مثابه اثر هنری در نظر گرفته می شود و اثری که به منزله ی صنایع دستی در جامعه ی ایرانی تلقی می گردد تمایز قائل است؛ اثر هنری چیزی است که پس از دیده شدن و یا لمس گردیدن مخاطب را از دنیا فارغ ساخته و نوعی استراحت برای چشم و روانش به بار می آورد، خستگی ها را از تنش می زداید و او را برای فعالیت دوباره آماده می.کند به اعتقاد ظریفی «هنر یعنی آفرینش»، بنابراین ویژگی اصلی اثر هنری ،ابتکار، خلاقیت و آفرینش است و ویژگی اصلی صنایع دستی ،تکرار تقلید و تولید کردن است که از آفت های قلمزنی معاصر محسوب می شود محمدتقی ذوفن در دهه ی 1350 در تایید این دیدگاه و در وصف حال و روز قلمزنی ،معاصر نظر مشابهی داشته و می گوید: «وقتی ابتکار و خلاقیت از یک در بیرون می رود، تقلید از در دیگر وارد می شود» (تیمائی (1345: 99). ذوفن نیز کم مایگی و زوال تدریجی هنر قلمزنی امروز را نتیجه ی تقلید قلمداد می کرد و راه حل این کم مایگی را مهارت قلمزن در طراحی می دانست تا بتواند حتی در حین کار عیب طراح را بگیرد کار او را با قدرت اصلاح نماید و اسیر و دنباله روی طراح نگردد؛ چراکه در این صورت کار او از روح و خلاقیت خالی می شود ذوفن نیز قلمزنی را به دلیل کار روی فلز ،سخت بسیار متمایز از دیگر هنرها می داند.

تکنیک و سبک ابداعی علی ظریفی اصفهانی: «حرکت فلز روی فلز»

به طور کلی علی ظریفی در دو بخش مشبک کاری و برجسته کاری صاحب سبک است؛ اما تکنیک «حرکت فلز روی فلز» دستاورد هفت دهه قلمزنی وی و به تعبیری سبک انحصاری اوست «حرکت فلز روی فلز» روش ابداعی ظریفی در برجسته کاری می باشد. البته به نظر می رسد جابه جا نمودن سطوحی از فلز به سوی دیگر در قلمزنی پیش تر به کار رفته است؛ اما علی ظریفی اصفهانی، این تکنیک را پرورش می دهد و از آن خود می کند و به طور گسترده در آثارش به کار می گیرد.

پیش از این ابداع منحصر به فرد برجسته کاری تنها شامل برجسته کردن اندک یک طرح با زدن چکش به پشت کار و کمی روسازی طرح می شد؛ اما در این روش با استفاده از قلم و ،چکش فلز را از بخش های دیگر به صورت کششی به نقطه ای خاص که قرار است برجسته گردد حرکت می دهند و سپس طرح را ساخت و ساز می.کنند منصور حافظ پرست در گفت وگویی درباره ی این آثار علی ظریفی می گوید: «آقای ظریفی می خواستند بُعد بدهند یعنی کار را از حالت تک بعدی به دوبعدی و سه بعدی گسترش دهند و طبیعتاً فشار زیادی روی قسمت هایی از کار وارد می گشت و کار نازک می شد؛ بنابراین مجبور بودند از قسمت های دیگری از زمینه ها، «مس» را حرکت داده و به قول ما اصفهانی ها هولاش بدهند که کار پارگی پیدا نکند».

منشأ الهام ظریفی برای ابداع این سبک و تکنیک طبیعت بوده است. وی با مشاهده ی این که چگونه آب می تواند در سنگ اثر کند و سنگ را با آن صلابت و سنگینی از جایی به جای دیگر حرکت دهد این پرسش در ذهنش شکل گرفت که چرا او نتواند فلز را بر روی فلز حرکت دهد خودش می گوید «شیوه های مختلف قلمزنی را در دوره های مختلف کار کردم اما آخرش کاری که کردم را .نپسندیدم یک سال کار نکردم و به دنبال یک شیوه ی تازه گشتم که مال خودم باشد خیلی فکر کردم و به طبیعت رفتم. یک بار که کوه رفته بودم داخل غاری شدم وقتی دیدم آب نرم چه طور سنگ ها را این گونه حالت ،داده فکر کردم با قلم روی فلز این کار را اجرا .کنم به خود گفتم می توانم و نشستم و این کار را انجام دادم» و حاصل این مداقه در طبیعت و همت بالا «حرکت فلز بر روی فلز» است.

حرکت فلز بر روی فلز علاوه بر تکنیک یک سبک نیز هست؛ زیرا کیفیت بصری خاصی را به سطح فلز می بخشد که متمایز از سایر آثار و سبک هاست به طوری که می توان برگ موها را با آثار هنرهای تجسمی معاصر و سبک هایی چون آثار امپرسیونیست ها مقایسه نمود؛ چراکه ویژگی بصری این دسته از آثار ظریفی با ضربات قلم مویی که این هنرمندان امپرسیونیست بر سطح بوم به صورت خشن و فی البداهه می گذاشتند، قابل مقایسه است گویی حسی که ظریفی در آن زمان و در لحظه ی خلق این آثار داشته، همچنان جاری و قابل دریافت است می توان ادعا نمود که علی ظریفی در سبک برجسته سازی در اوج قلمزنی تاریخ معاصر ایران ایستاده و توانسته این هنر را یک گام به جلو برده و حوزه ی جدیدی را گشوده و تعریف نماید در حال حاضر هنرمندان بسیاری به تأثیر از سبک «حرکت فلز روی فلز» به خلق آثار هنری می پردازند که از آن جمله می توان به مهدی علمداری اشاره کرد.

به منظور شناخت وجوه تمایز آثار علی ظریفی اصفهانی با دیگر هنرمندان و در راستای درک فضای قلمزنی معاصر اصفهان آشنایی با هنرمندان نسل دوم و سوم قلمزنی اصفهان حتی به صورت مختصر ضروری می نماید (در ابتدای فصل قلمزنان نسل اول معرفی گشتند).

ص: 50

فصل سوم: تحلیل و تفسیر آثار علی ظریفی اصفهانی

مبانی نظری در تحلیل آثار علی ظریفی اصفهانی

در اولین گام تحلیل می بایست بدین سؤال پاسخ داده شود که چه عواملی بر شکل گیری فرم و محتوای آثار علی ظریفی تأثیرگذار بوده اند؟ بر همین اساس ویژگی های آثار وی که در فصل پیش بدان اشاره شد در زیر به صورت موردی شماره شده تا بعداً به مدد آن ها بتوان تحلیل آثار را آغاز نمود.

تأکید بر طبیعت و زیبایی طبیعی

استفاده از نمادها و رمزهای عرفانی

تأکید بر مضامینی چون مِی و خَمر مِی

تأکید بر ویژگی هایی چون «وحدت»، «نظم» و «رهایی»

نوآوری و خلاقیت در سبک و تکنیک (حرکت فلز روی فلز)

آن چه در این بخش بدان پرداخته خواهد شد دلایل ظهور و برجسته شدن این ویژگی ها در آثار علی ظریفی است. برای نیل به این هدف از نظریه ی جدید «تولید فرهنگ» (1) مفاهیمی چون «افق اجتماعی» (2)، «بافت گفتمانی» (3)، «قلمرو گفتمانی» و «سرمایه ی فرهنگی»، نظریه و روش «تحلیل گفتمان» و مفاهیمی مانند «کارکرد زبانی متن»، «کنش های زبانی» و نیز به فراخور از آراء «سنت گرایان» استفاده شده است بر مبنای نظریه ی تحلیل گفتمان جهان چیزی جز زبان نیست و دسترسی ما به جهان از طریق «زبان» ممکن می شود بدین ترتیب برخورد ما با اثر ،قلمزنی به مثابه یک نظام زبانی یا یک «متن» خواهد بود که این رویکرد با دیدگاه علی ظریفی که بر خوانش و برداشت آزاد مخاطبان از اثر معتقد است هم سویی دارد.

ص: 53

دسته بندی آثار

چنان چه آرایه های تزیینی آثار قلمزنی را به شش گروه نقوش «گیاهی اسلیمی و ختایی»، «انسانی و پیکره ای (فیگوراتیو)»، «جانوری»، «هندسی»، «خوشنویسی» و «ترکیبی» دسته بندی کنیم آثار علی ظریفی ،اصفهانی عموماً شامل نقوش گیاهی انسانی و ترکیبی است. به لحاظ تکنیک نیز می توان آثار وی را به سه دسته ی «مشبک کاری» «برجسته کاری» و «حرکت فلز روی» فلز تقسیم کرد.

چنان چه اشاره شد، آثار علی ظریفی به لحاظ نقش مایه در سه دسته ی «تاک ها»، «اسلیمی ها» و «آثار تصویری-روایی» قابل دسته بندی هستند. مجموعه ی «تاک ها» شامل آثاری با طرح ،انگور برگ مو و تاک است. مجموعه ی «اسلیمی ها» شامل بندهای اسلیمی و ختایی است و مجموعه ی «آثار تصویری-روایی» عمدتاً شامل فیگورهای انسانی است که داستان یا موضوعی را روایت می کنند. گاه این نقش ها در کنار هم در یک اثر به کار گرفته شده و تلفیق شده اند مانند تصاویر 23 و 33. مجموعه ی تاک ها غالباً به تکنیک «فلز روی فلز» و اسلیمی ها به تکنیک مشبک و آثار تصویری-روایی با فیگورهای انسانی غالباً به تکنیک برجسته کاری انجام شده.اند روایت غالب در آثار علی ظریفی روایات عرفانی است مانند شیخ صنعان و دختر ترسا و یا برداشت های ایشان از شعرهای عرفانی ایرانی مضمون غالبی که مکرراً در این آثار دیده می شود، مِی و می نوشی می باشد.

تفسیر مجموعه ی اسلیمی ها

نقش اصلی در این مجموعه چنان چه از نامش پیداست نقش اسلیمی .است اسلیمی از شاخص ترین نقش مایه های تزیینی در هنر اسلامی است اروپاییان معادل آرابسک (1) را برای این نقش در نظر می گیرند که به انواع تزیینات گیاهی اطلاق می شود؛ حال آن که اسلیمی ها در زبان و هنر اسلامی نام ها و انواع مختلف دارد مانند اسلیمی طوماری ،ماری خرطوم ،فیلی دهان اژدری چنگ و غیره در تعریف جامعی می توان اسلیمی را نوعی آذین سنتی گیاهی دانست که متشکل از مارپیچ ها امواج و پیچش های چکیده نگاری شده (استریلیزه) و عناصر انتزاعی برگ شکل که به صورت طوماری در اطراف نقوش خمیده قرار گرفته معرفی نمود (29: 1999 Khazaei).

اولین طرح اسلیمی علی ظریفی به 65 سال پیش زمانی که شانزده ساله بود باز می گردد در آثار وی تنوع وسیعی از انواع اسلیمی ها (مانند اسلیمی ،ماری اسلیمی دهان اژدری (تصویر 28) اسلیمی ها با چنگ های مختلف اسلیمی های توپُر و توخالی (تصاویر 29 و 31) را می توان مشاهده کرد که در بخش پایانی کتاب در قسمت آلبوم تصاویر قابل مشاهده است. استخوان بندی عمده ی آثار مشبک کاری علی ظریفی را بندهای اسلیمی تشکیل می دهند ساده ترین اسلیمی ها به دوران پیشا اسلامی تعلق دارد. این نقش در کنار سایر نقوش گیاهی بعد از اسلام با توجه به محدودیت ها و حرمت بازنمایی پیکر ،انسانی توسعه یافت و تنوع و تحول بسیار پیدا کرد. به اعتقاد ظریفی، «چنگ اسلیمی های امروز به سمت گل فرنگی می رود بهتر است از چنگ اسلیمی های سنتی استفاده شود». چنان چه از این گفته به طور ضمنی دریافت می شود اگرچه وی اشاره داشته که زیباترین اسلیمی ها متعلق به مسجد جامع اشترجان و محراب الجایتو (که از آثار معماری و هنری پیش از صفویه در اصفهان هستند) می باشد اما بیش از این بیانگر گرایش ظریفی به هنر پیش از قاجار است. البته این دور از انتظار نیست؛ چراکه با توجه به محیطی که او در آن رشد و زندگی کرده اصلی ترین و مهم ترین منبع تصویری اش نقوش اسلیمی و تزیینات بناهای تاریخی اصفهان از جمله مسجد جامع اصفهان و میدان نقش جهان بوده است

تصاویر 28 تا 31 نمونه های متنوعی از کاربرد اسلیمی در آثار علی ظریفی اصفهانی را نشان می دهند تصویر 28 نمونه ی بی نظیری از مشبک کاری اسلیمی و ختایی است حرکت سیال و پیچان اسلیمی به دور گلدان حالتی از قرینگی انسجام و نظم را در سراسر گلدان به وجود آورده است تصویر 29 دو گلدان برجسته کاری شده با نقش اسلیمی می باشد که به گفته ی علی ظریفی اصفهانی در فرم و بافت اسلیمی ها از نقش مایه های گچبری بناهای ایلخانی (مانند مسجد جامع اشترجان و محراب های پیربکران و الجایتو) تأثیر پذیرفته است. اسلیمی های این دو اثر مانند گچ بری های ایلخانی دارای بافت خاصی هستند.

شمعدان لاله ی نقره ی مشبک کاری شده (تصویر 30) ظرافت منحصر به فرد و استثنایی را به نمایش می گذارد که در آثار مشبک کاری بسیار نادر است؛ به طوری که ظریفی از نگرانی خود برای ذوب شدن این بندهای ظریف اسلیمی به هنگام جدا کردن قیر از اثریاد می کند. در این ،اثر بندهای اسلیمی مانند نقوش گسترنده تمام سطح را پوشانده اند. این اثر از شاه کارهایی است که نهایت مهارت هنرمند را در طراحی اسلیمی انتقال طرح بر روی سطح منحنی و اجرای فوق العاده ظریف به نمایش می گذارد گویی که این نه سطح سخت فلز، بلکه پارچه ی لطیفی است که با قلم بر آن نقش زده می شود ظریفی حتی در زمینه ی پُر هم از چنگ اسلیمی استفاده کرده است. ترسیم طرح های به کار رفته در آثار ظریفی با ابزار نقاشی بر روی سطوح تخت هم بسیار دشوار است.

علی ظریفی معتقد است بندهای اسلیمی نباید از هم بریده باشند؛ اسلیمی باید همبستگی داشته باشد؛ یک هدف داشته باشد؛ از بند اول تا بند آخر یکی باشد تا بتوان وحدت یگانگی و رسیدن به یک نقطه را در آن مشاهده نمود چراکه این اسلیمی ها سخنی دارند؛ باهم گفت وگو می کنند و علاوه بر زیبایی حامل پیام.اند پیام یا همان کارکرد زبانی اصلی مجموعه ی اسلیمی ها «وحدت» است. آن چه در آثار این مجموعه برجسته شده و اهمیت یافته نقش ،گیاهی نظم هندسه ،ریاضی همبستگی ،انسجام ،تکرار حرکت و تقارن انتزاع گرایی و وحدت در عین کثرت است؛ یعنی تمامی خصلت هایی که در طبیعت به وفور یافت می شود وجه انتزاعی طرح های «گرایش به

ص: 58

تفسیر مجموعه ی «آثار تصویری-روایی»

آثاری که در این گروه قرار می گیرند شامل تک فیگورها یا تصاویر پیکرنمایی هستند که روایت یا داستانی را بیان می دارند عمده ی این روایت ها در باب می و می سازی می باشد؛ زنان و مردانی که مشغول چیدن ،انگور حمل خُمره های می و یا در حال ریختن می در پیاله و نوشیدن می.هستند در آثاری که در تصاویر 32 و 33 ارائه شده آدم های مختلف در سن و سال های متفاوت هرکدام به فراخور سنشان مشغول کارند به عبارتی این آثار ظریفی جمعی از رندان را نشان می دهد تصاویری که انسان و حیوان همه در آن مست اند و می پرستانی که در حال خوشه چینی و تخمیر انگورند. در زبان شعر عاشقانه ی فارسی می پرست همان کسی است که رند خوانده می شود «رند از ازل عاشقی و مستی را پیشه کرده و تا ابد نیز یا در حالت مستی است یا در حالت خماری» (پورجوادی، 1387 : 233).

اما این می مِی عالم واقع نیست بلکه دارای معانی عرفانی و رمزی (1) است می توان گفت می در آثار علی ظریفی استعاره ای از عشق الهی است عشقی که خالق به مخلوق خود می ورزد زیرا منبع الهام این نقش از ادبیات و شعر عرفانی است. الفاظی مانند «می» و «باده» در تاریخ شعر و ادبیات فارسی در دو معنای «حقیقی یا واقعی» و «مجازی (2) و نمادین» به کار برده شده اند. الفاظ ،می مستی ،جام ساقی و میخانه و خرابات و غیره اول بار با الهام از اشعار عربی در مجالس صوفیه رواج یافت لفظ شرب در عربی به معنای نوشیدن مایعات است و تا حدود قرن پنجم فقها این لفظ را بیشتر به معنای مایع مسکر و حرام به کار می بردند (پورجوادی، 1387 : 124). از حدود قرن پنجم هجری، لفظ می با معنای مجازی وارد اشعار صوفیانه ی فارسی شد و در پیوند با لفظ «سکر» به معنای محبت قرار گرفت و به محبت تشبیه شد. در این زمان صوفیه به معنای قرآنی «محبت» که محبت بین انسان و پروردگار است استناد می کند: «اصطلاح محبت نزد صوفیه به معنای دوستی انسان با خداوند یا لطف و عنایت خاص خداوند با بندگان بوده است» (همان: 112) و ترکیب هایی مانند «می محبت» و «باده ی عشق» در شعر عرفانی بسیار به کار برده می شود. (3) از آن جا که در عرفان و تصوّف برای اختیار کردن محسوسات به عنوان رمز و نمادی از معقولات تأکید بسیاری بر تناسب و شباهت می شود (4) صوفیه درجه ی کمال محبت را «فنا»(5) می خواند و این مرتبه را که با از خود بی خودی، مستی، از دست رفتن قدرت تعقل و تمییز همراه است با مستی و از خودبیخودی حاصل از شرب خمر تشبیه می کنند؛ بنابراین وجه اشتراکی که می با «سکر» دارد در همین معنای ،فنا ،نیستی و از خود بی خودی است و محبتی که به می یا باده تشبیه شده در حقیقت محبت الهی است؛ یعنی محبتی که مؤمنان نسبت به خداوند دارند. به تدریج می از حالت تشبیه به محبت به استعاره ی «عشق الهی» بدل شد (6)؛ بنابراین می به «عشق» و به طور ضمنی به «عاشق» و «معشوق» (مخلوق و خالق) اشارت می.کند بدین ترتیب کارکرد اصلی آثار تصویری ظریفی که خُمره می را نشان می دهند «عشق الهی» است؛ عشقی که مخلوق به خالق خود می ورزد بنابراین آن چه در مجموعه ی تصویری - روایی اهمیت بخشیده شده، نقش انگور، تاک و برگ ،مو، خم و زنان و مردانی است که مشغول کار خود و چیدن انگور (تهذیب نفس) و درست کردن می (عشق ورزیدن به خداوند) هستند هویتی که خلق شده هویت عرفانی است

دسته ای از آثار ،تصویری تک پیکرهای زنان و مردانی است که یا در حال چیدن انگور از تاک اند و در کنارشان خمره قرار دارد و یا پیکرهایی هستند که بر تاکی ،خشکیده بی برگ و بی بار تکیه زده یا نشسته اند و یا پیاله و خمره در دست دارند؛ گویی از این تاک تمنّای

ص: 61

تحلیل آثار علی ظریفی اصفهانی

آثار علی ظریفی هم ریشه در سنت و هم ریشه در تجدد (مدرنیسم) دارد. دو وجهی که از اواخر دوران صفوی به واسطه ی رابطه ی وسیع تر با غرب آشنایی با تفکر فرهنگ و هنر ،غربی همواره در کشمکش با یکدیگر قرار داشته و موجب بروز بسیاری تغییرات از جمله پیدایش «جریان فرنگی سازی» به منزله ی بخشی از سرمایه ی فرهنگی هنرمندان ایرانی گشته است می توان گفت علی ظریفی برای خلق آثار خود هم از میراث سنتی (ایرانی- اسلامی -عرفانی) و هم میراث مدرن بهره برده است به همین دلیل اگرچه وی به طور مشخص از سبک قلمزنی دوره ی خاصی پیروی نمی کند اما می توان تداوم سنت و سبک های قلمزنی ایرانی را در آثارش مشاهده کرد.

ظریفی از محتوای تزییناتی که در آثارش به کار می گیرد به خوبی آگاه است تزیینات ،اسلامی به خصوص نقش مایه ی اسلیمی نمادهایی با کارکرد دینی اند (خزایی و موسوی 1391 :4) نقش اسلیمی حقیقی ترین نقش اسلامی است؛ به طوری که در دوران ،اسلامی به ویژه در دوران سلجوقی هنرمندان نقش اسلیمی را به عنوان زمینه ای برای سایر نقوش مانند خط کوفی نقوش پیکره ای و حیوانی به کار می بستند (1999:279 ,Khazaei) و تزیینات بدیعی را بر مبنای آن خلق می نمودند این نقش نمایان گر پیوند سنت های ایران باستان با جهان بینی اسلامی است چراکه پیوند میان صورت و معنا را به ارمغان آورده است تیتوس بورکهارت (1)، اسلیمی را نماد شگفت انگیزی از تفکر و مراقبه می داند که آدمی را به وحدت در کثرت و کثرت در وحدت رهنمود می سازد. وی ریتم موجود در نقش اسلیمی را اشارتی به روح اسلام و تأکیدی بر موازنه ی میان عقل و عشق قلمداد می کند (بورکهارت، 1376: 259).

در عالم ،سنتی هنر و هنرمندی پیوند تنگاتنگی با عرفان دارد؛ چراکه اساساً مباحث پیرامون حُسن ،یا ،زیبایی در عرفان مطرح شده است. از طرفی هنر و هنرمندی در پیوند با اهل فتوت (جوانمردی) بوده و هنر یکی از شئون تصوف قلمداد می شده است. «در عالم اسلام کسانی که خود را صوفی می نامیدند می گفتند یک صوفی باید فتی (جوانمرد) باشد» (دادور و دالایی 1395 : 33). بر اساس فتوت نامه ها تمام هنرها منشأ آسمانی دارند بر مبنای عرفان اسلامی هنر پیوند تنگاتنگی با اخلاق و فضایل اخلاقی دارد. تأکید علی ظریفی بر فضایلی مانند فروتنی و تواضع نیز از همین روی است؛ زیرا خداوند با آفرینش، «علاوه بر ظاهر ساختن زیبایی یا همان وجود عملی اخلاقی را انجام می دهد به عبارت دیگر می توان گفت که خلق خداوندی نوعی بخشش و رحمت محسوب می شود و دلالت بر جود وی دارد». (سلمانی و ،تاجر 1391 :79). این رحمت همان وجود بخشی است عرفان اسلامی با استناد به حدیث قدسی ﴿کُنتُ کَنزا مَخفِیّا ، فَأَحبَبتُ أن أُعرَفَ ، فَخَلَقتُ الخَلقَ لِکَی أُعرَفَ﴾، از سه گانه یا تثلیث «عشق»، «زیبایی» و «دیدن»، از «عشق به زیبایی» به عنوان بهانه ای برای آفرینش سخن می گوید خداوند به بهانه ی مشاهده ی زیبایی خود دست به آفرینش می زند. در فرهنگ اسلامی و به طور خاص در سنت ،عرفانی زیبایی امری ابژکتیو است بدین معنا که حقیقتی خارجی است و قابل رؤیت نمی باشد. دلیل ارجاع على ظریفی به طبیعت و زیبایی طبیعت نیز از این روی است که زیبایی را به مانند علم زیبایی شناسی مدرن امری ذهنی و سوبژکتیو در نظر نمی گیرند به اعتقاد سید حسین نصر هنرمندی می تواند زیبایی آفرین باشد که روش به فعل درآوردن امری معنوی را بداند و این انسان کسی نیست جز هنرمندی که در یک جامعه ی سنتی رشد نموده و پس از آداب ،تشرف بنای فراگیری روش و نیز روح صنعت را گذارده است (نصر، 1380 :498). این هنرمند همان والاترین آفریده ی خداوند و منعکس کننده ی جمال الهی است واسط آسمان و زمین و خلیفه الله می باشد او خود یک اثر هنری است؛ چراکه خداوند هنرمندترین است (همان 499)؛ یا به گفته ی ظریفی: «تنها هنرمند خداست». این هنرمند سنتی در مقام یک عارف یا حکیم قرار دارد و می کوشد ابتدا حقایق جهان را خوب ببیند و سپس آن ها را در اثر خود عینیت بخشد؛ زیرا یکی از مهم ترین راه های درک ،زیبایی «دیدن» است. دیدن زیبایی های طبیعت با دقت و ظرافت طبع، منجر به عشق الهی می شود دیدنی که با تأمل و صبر همراه است صبر است که غوره را به انگور و انگور را به می تبدیل می کند، زیرا صبر است که خامی را به پختگی بدل می سازد به واسطه ی نگاه عرفانی است که انگور ،تاک برگ مو خمره و می معنای عشق

ص: 66

کلام آخر

زیبایی آثار علی ظریفی اصفهانی، بازتاب زیبایی درونی اوست همان طور که در دوران صفوی شاهد تأثیر زیاد نگارگری این دوره بر هنرهایی مانند فرش بافی قلمزنی و سایر هنرها هستیم و هنرهای گوناگون با هم می آمیزند در آثار علی ظریفی نیز گویی در یک اثر، کلام ،شاعر قلمزن و نگارگر با هم به گفت وگو نشسته اند تا پیام واحدی را انتقال دهند. در آثار وی هم صدایی شاعر، عارف، نگارگر و قلمزن را می توان نظاره کرد. در قلمزنی معاصر الهام از بناهای معماری باستانی مانند بیستون و طاق بستان تصاویر شاهان و مراسم بزم و شکارشان اسطوره های ساسانی و هخامنشی و مفرغ های لرستان روایت های ادبی و مذهبی چهره سازی شخصیت های دینی علمی و ،ادبی استفاده از خوشنویسی الهام از بناهای اسلامی مکاتب نگارگری ،ایرانی سایه روشن ،پردازی رعایت پرسپکتیو و عمق ،پردازی رعایت آناتومی و کالبدشناسی روایت هایی از فرهنگ عامه و زندگی روزمره ی روستاییان و عشایر را می توان مشاهده نمود. بخشی از این سنت ها و ویژگی ها به واسطه ی آموزش های مستقیم و یا غیر مستقیم به بخشی از بن مایه های فرهنگی هنرمند تبدیل شده، درونی سازی گشته و یا به واسطه ی تعامل با سایر هنرمندان معاصر یعنی همان قلمرو گفتمانی موجود در هنر قلمزنی معاصر، به بخشی از سرمایه فرهنگی وی تبدیل شده .است به همین دلیل می باشد که علی رغم این که علی ظریفی اصفهانی منبع اصلی الهام آثارش و برجسته ترین آموزگار خود را طبیعت می داند از میراث اسلامی- عرفانی که وی را احاطه کرده، تأثیر پذیرفته است. شاید بتوان گفت تأکید او بر آفرینش و خلاقیت بی ارتباط با دیدگاه محمدتقی ذوفن در دهه ی 1350 نباشد که معتقد بود: «وقتی ابتکار و خلاقیت از یک در بیرون می رود تقلید از در دیگر وارد می شود». مهم تر از آموزش و تعامل محیط اجتماعی ای است که هنرمند در آن رشد کرده و به خلق اثر هنری می پردازد؛ زیرا تغییر در شرایط اجتماعی و سیاسی به تغییر نظم فرهنگی و شکل گرفتن نهادهایی مانند موزه ها گالری ها آکادمی های هنر و دانشکده های هنر با نظام آموزشی مدرن می انجامد که منابع جدیدی را برای خلق آثار هنری فراهم می آورند. محیط اجتماعی بخش زیادی از سرمایه ی فرهنگی هنرمند را شکل می دهد و دربردارنده ی عواملی چون افق اجتماعی و بافت گفتمانی است که گاه آثار هنری بازتاب مستقیم آن ها هستند بر اساس آن چه در فصول کتاب گفته شد، می توان دو کارکرد زبانی یا پیام اصلی را در آثار علی ظریفی اصفهانی شناسایی کرد که عبارت اند از: «وحدت» و «عشق الهی». لازمه ی رسیدن به عشق الهی و تبدیل عشق زمینی به عشق آسمانی تهذیب نفس و صبر .است او سعی می کند با اثری که خلق می کند خود را از عالم کثرات و تعینات سطح دو بعدی و سه بعدی فراتر برده و به سوی بعد واحد (وجود حقیقی) سیر دهد این دو پیام ریشه در سرمایه ی فرهنگی علی ظریفی اصفهانی یعنی فضای مذهبی فرهنگی و سیاسی ،اصفهان ،اسلام ،قرآن اندیشه های امام خمینی(رحمه الله علیه) عرفان اسلامی و هنر اسلامی دارد تأکید بر نوآوری و خلاقیت متأثر از افق اجتماعی دوران پهلوی یعنی مدرن سازی فرهنگ و هنر و جریان هایی چون سنت گرایی نو .است ظریفی بخشی از داشته های خود را به واسطه ی قلمروی گفتمانی هنر قلمزنی زمانه ی خویش برگرفته است ،مانند تأثیر از طبیعت گرایی مکتب کمال الملک نگارگری جدید و خطوط منحنی پرپیچ و تاب. تمام این منابع در کنار سرمایه های فرهنگی اش به ظریفی این امکان را داده تا با ابداع «حرکت فلز روی فلز» به نوآوری در بستر سنت بپردازد و هنری خلق کند که هویت ایرانی- اسلامی و عرفانی داشته باشد «علی محبوبی» که خود نیز نگارگر بوده و سابقه ی همکاری با ظریفی را دارد در توصیف کاروی می گوید «در تجربه های استاد ،ظریفی زیستن با خود عنصر (فلز) ملاک است و گویی به زبان و بیان (ساختارهای درونی عنصر) آگاهی دارد و بین او و فلز گفت وگویی مدام صورت می پذیرد که این نحوه ی ،زیست کمتر ما به ازاء تاریخی دارد. او شئ نمی سازد بلکه با آن زندگی می کند هم چون موجودی زنده من نیز بر این گفت وگو ..شاهدم فلز در دستان او چون خمیرمایه ای است که حرکت می کند، پنداری گل بازی می کند». آن چه از این زیست پدیدار می شود وجودی پرتحرک و پویاست. فلز در ضرب آهنگ قلم و چکش ظریفی پنداری به رقص در می آید بستر جاری اسلیمی (فلز) در دستان ظریفی همزمان با حرکت مولکول هایش از این سو

ص: 72

آلبوم چربه ها

،چربه به تکه کاغذی گفته می شود که هنرمندان (معمولاً هنرمندان هنرهای سنتی) نقش یا نقش مایه ای را که قرار است به تکرار در اثر هنری شان به کار بندند بر روی آن طراحی می کنند و سپس خطوط نقش را به صورت نقطه نقطه سوراخ می نمایند برای انتقال این نقش بر روی کار (که می تواند تخت یا غیر تخت اشیاء و ظروف سطوح داخلی یا بیرونی معماری و غیره باشد) ابتدا سطح کار را کمی چرب کرده چربه را روی آن قرار داده و سپس کیسه ی پارچه ای که محتوی گردِ دوده هست را بر روی آن می کوبند تا دوده از سوراخ های کاغذ عبور نموده و بر سطح کار چسبیده شود با جدا کردن چربه از سطح نقش موردنظر بر روی کار منتقل گشته و آماده ی اجرا می باشد. با توجه به این که این کاغذها بارها توسط هنرمند مورد استفاده قرار می گیرند و چرب می شوند، احتمالاً به همین دلیل بدان ها چر به می گویند

چربه های ارائه شده در این قسمت گواهی بر سیر کاری علی ظریفی اصفهانی از اواخر دهه ی سی تا سال های اخیر است نقش مایه ی ،اسلیمی بخش اعظمی از آن ها را شامل می گردد که خود نشان دهنده ی علاقه ی بسیار وی به این نقش مایه و استفاده از آن در آثار قلمزنی اش می باشد (1) این چربه ها در اندازه های متنوع (احتمالاً به دلیل تنوع در اندازه ی آثار قلمزنی) و در ادوار مختلف خلق شده اند.

اگر چه در این جا چربه ها بدون تقدم و تأخر زمانی و تقسیم بندی دوره ی کاری آمده است اما بر اساس کاربرد بیش تر یک نقش مایه بر دیگر نقش مایه ها در یک مقطع زمانی می توان دوران کاری علی ظریفی اصفهانی را تقسیم بندی کرده که مهم ترین دوره ی کاری اش بکار گیری چنگ اسلیمی در کارهای متعدد می باشد

ص: 75

آلبوم تصاویر

اشاره:

«یک روز صدای موسیقی این چکش قلمزنی مرا هم می شنوند»

علی ظزیفی اصفهانی

«من همه ی شیوه های قلمزنی را کار کردم زمینه ،پر قلم ،گیری مشبک منبت و عکسی بعد دیدم این ها را دیگران هم کار کردند تا این که شیوه حرکت «فلز روی فلز» را پیدا کردم

... وقتی کاری را شروع می کنم می گویم این مهم ترین کار من است ولی وقتی تمام می شود خودم درش اشکالاتی پیدا می کنم برای همین هم به فکر عکاسی کارها نبودم»

از گفت وگو علی ظریفی با محمدرضا رهبری. خرداد 96.

اشاره ای چند درباره تصاویر گردآوری شده از آثار علی ظریفی اصفهانی:

1- تصاویر گردآوری شده در این جا روایت گر همه ی شیوه های کاری علی ظریفی و همه ی دوره های کاری ایشان نیست به دست دادن حاصل 70 سال قلمزنی در یک جا غیر ممکن می نماید اما چهل و دو اثری که تصویر آن آمده است آثاری است که سبک شخصی ایشان حرکت فلز روی فلز و قدرت ویژه ی ایشان در مشبک کاری و تمرکزی که بر نقش مایه ی چنگ اسلیمی و اعتلای آن داشته است را به خوبی معرفی می کند.

2- بنا به گفته ی خودشان «... به فکر عکاسی کارها نبودم» به همین دلیل جز کار ناتمام مانده در قیر (عکس های شماره 146 و 147) مربوط به اواخر دهه ی 1330 (بیش از 60 سال پیش) و دو گلدان بسیار بزرگ (ص: 48) مربوط به دهه ی 1350 آثار دیگری برای عکاسی در این مدت ممکن نشد.

- جز دو اثری که پیش تر اشاره شد دیگر کارها مربوط به 40 سال اخیر (از ابتدای انقلاب تا 1395) است.

4- به تعداد قابل توجهی از آثار که اغلب نیز مربوط به دهه ی هفتاد هستند با وجود اهمیتی که در جریان شناسی قلمزنی معاصر داشتند برای عکاسی دسترسی پیدا نکردیم. به همین دلیل قطعه عکس هایی که نه با هدف چاپ نفیس بلکه بنابه ذوق و انگیزه فردی عکاسی شده است، بسنده کردیم. این تصاویر به منظور ارتقاء کیفی ویرایش شده و از صفحه ی 165 به بعد در مجموعه حاضر جای گرفت. در این میان جای تصویرگلدان مسی استاد که متعلق به «نمایشگاه آثار موزه ی صنایع دستی معاصر ایران» است خالی است بر روی این گلدان مضمون بیست بیت از غزل های حافظ به صورت نقش برجسته مصور شده است. این اثر در کنار آثار روایی حاضر در این مجموعه می تواند تصویر روشن تری از دستاوردهای علی ظریفی ارائه کند.

5- گلدان مسی (عکس های شماره 59 و 150 و 156) با نام غسل تعمید با ارتفاع 63 سانتی متر در میان آثار «روایی _ تصویری» هنر مندان اثری شاخص محسوب می گردد این اثر در کنار دیگر آثار «روایی - تصویری» ایشان عمدتاً در دهه ی هفتاد و هشتاد خلق شده اند. این اثر و مجموعه آثار روایی هنرمند نشان می دهد ایشان در این دوره بر کارهای تصویری با مضامین رمزی و عرفانی نهفته در فرهنگ خودی متمرکز شده اند.

و این گونه این آثار دوره کاری از دیگر دوره های کاری هنرمند و دیگر هنرمندان متمایز گشته است.

6- نمونه امضاء های استاد بر آثار مقدم و متأخر جهت شناخت در ابتدای آلبوم آمده است.

7- گلدان مسی برجسته کاری شده به ارتفاع 33 سانتی متر که در ساخت آن برای نخستین بار تکنیک «حرکت فلز روی فلز» بکار شد بین سال های 61 تا 63 به مالکیت هنر شناس ارجمند دکتر یدالله آقا بابایی در آمده است. ساخت آن پیش از این سال است اما بدلیل عدم امضا توسط هنرمند، تعیین سال دقیق آن ممکن نگردید.

8- دو فهرست از تصاویر کتاب تهیه شده است نخست فهرست تصاویر داخل متن و فهرست دوم با نام «مشخصات آلبوم تصاویر» مربوط به همین بخش آلبوم است

ص: 97

منابع

- احسانی، محمدتقی. 1382 هفت هزار سال هنر فلزکاری در ایران تهران انتشارات علمی و فرهنگی وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی.

- بختیار افشین و غنی فرامرز 1383 ایران سرای کهن تهران فرهنگسرای میردشتی

- بورکهارت، تیتوس 1376. مدخلی بر اصول و روش هنر دینی مبانی هنر معنوی (مجموعه مقالات) ترجمه جلال ستاری تهران: دفتر مطالعات دینی هنری حوزه هنری

- بینای مطلق، سعید. 1382. «فریتهوف شوان و معنای زیبایی». خرد جاویدان مجموعه مقالات نقد تجدد از دیدگاه سنت گرایان معاصر. به اهتمام شهرام یوسفی فر تهران: انتشارات دانشگاه تهران و موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی

- پاکباز رویین 1394. دائره المعارف هنر (سه جلدی). تهران: فرهنگ معاصر

- پورجوادی، نصر الله. 1387. باده عشق: پژوهشی در معنای باده در شعر عرفانی فارسی. تهران: نشر کارنامه.

- پورنامداریان، تقی. 1375. رمز و داستان های رمزی در ادب فارسی تحلیلی از داستان های عرفانی- فلسفی ابن سینا و سهروردی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

- پیله فروش ربابه خاتون 1380 قلمزنی به روایت محمود دهنوی زیر نظر محمد حسن گلچین پور تهران: انتشارت خانه فرهنگ و هنر گویا.

- تیمائی، فریدون. 1345. «محمود دهنوی». هنر و مردم دوره 5. شماره 47.52-46.

- حافظ ،پرست منصور 1396. «مرد هنر و «اخلاق». روزنامه اصفهان امروز

- حسینی، مهدی. 1395. سقاخانه یک جنبش ملی مروری بر آثار گنجینه فرهنگستان هنر. تهران: فرهنگستان هنر.

- حمزه لو، منوچهر. 1383. هنر قلمزنی در ایران تهران دفتر پژوهش های فرهنگی.

- خزایی، محمد و موسوی حجازی بهار 1391 . زبان و بیان در هنر فلزکاری ایران منتشر شده در: www.rasekhoon.net

- دادور، ابوالقاسم و دالایی آزاده 1395 مبانی نظری هنرهای سنتی (ایران در دوره اسلامی) تهران: انتشارات مرکب سفید.

- درگه اهل هنر (زندگی و آثار برگزیده هنرهای سنتی اصفهان) 1380 به اهتمام معاونت پژوهشی دانشگاه هنر اصفهان جلد اول. اصفهان: انتشارات دانشگاه هنر اصفهان با همکاری انتشارات گلدسته.

- ذکاوتی قراگزلو، علیرضا. 1374 . ابوحیان توحیدی. تهران: نشر طرح نو.

- رازانی، مهدی و بخشنده ،فرد، حمیدرضا و توکلی، اصغر. 1388. «فلزکاری سلجوقی هنر اسلامی با هویت ایرانی» دو فصلنامه تخصصی دانش مرمت و میراث فرهنگی، سال پنجم. شماره 4. 57-63.

- رجایی، عبدالمهدی 1387. تحولات عمران و مدیریت شهری اصفهان در دوره پهلوی اول (1320 - 1300 ) . اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.

- رجایی، عبدالمهدی 1393. برگ هایی از تاریخ اجتماعی اصفهان معاصر اصفهان انتشارات جهاد دانشگاهی واحد اصفهان

- رجایی باغسرخی امیر و اوجاقی ،مرضیه 1391 «طراحی پارچه مبلمان داخلی منزل با الهام از نقش مایه های سر در مسجد جامع اشترجان». مجله دستاورد. شماره 32. 48-63.

- رهبری، محمدرضا. 1396 «اصفهان و استاد نسبت های دو روح آشنا». روزنامه اصفهان امروز.

- ستاری، محمد 1367 هنرهای سنتی ایران قلمزنی تهران: انتشارات امیرکبیر.

- ستاری، جلال. 1378. پژوهشی در قصه شیخ صنعان و دختر ترسا. تهران: نشر مرکز.

- سلمانی، علی و تاجر، سیدعلی. 1391. «رابطه زیبایی و اخلاق در اندیشه عرفانی». مجله ادیان و عرفان سال 45. بهار و تابستان. شماره یکم. 84-71.

- شريفيان، شکیبا 1391 مفهوم صورت در نظریه هنر سنت گرایان پایان نامه کارشناسی ارشد دانشکده ادبیات و زبان های خارجی. دانشگاه علامه طباطبائی

- شعبانی منش، حامد 1392 قلمزنی تاریخچه آموزش استادان بنام تهران: انتشارات جمال هنر.

ص: 175