رساله نوین

مطابق با فتاوای حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی

گردآوری و تحقیق عبدالکریم بی آزار شیرازی، ابوالقاسم علیان نژادی دامغانی.

موسسه تنظیم و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، 1398.

ص: 2

بسم الله الرحمن الرحيم

ص: 3

رساله نوین

مطابق با فتاوای حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی

گردآوری و تحقیق عبدالکریم بی آزار شیرازی، ابوالقاسم علیان نژادی دامغانی.

موسسه تنظیم و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، 1398.

موضوع:فقه جعفری -- رساله عملیه

ص: 4

پنجم: معاد و قيامت... 43

1. دلايل عقلى... 43

2. دلايل نقلى... 44

3. دلايل علمى و طبيعى... 44

4. دلايل فلسفى... 45

اثر ايمان به آخرت... 46

مقدّمه 2: تاريخچۀ فقه و اجتهاد / 49

لزوم فقه و شريعت... 51

عصر پيغمبر صلى الله عليه و آله و اصحاب... 51

عصر خلفا... 52

عصر امام حسن و امام حسين عليهما السلام... 52

عصر امام سجاد عليه السلام... 53

عصر امام باقر عليه السلام... 53

عصر امام صادق عليه السلام... 53

عصر ساير ائمه عليهم السلام... 54

دوران نائبان امام... 55

پيدايش مكتب هاى اهل سنّت... 55

عصر نهضت و اجتهاد... 56

عصر فقه مقارن يا تطبيقى... 56

اجتهاد... 57

تقليد يا تطبيق... 58

اهميّت تكاليف مذهبى... 60

ص: 6

ميثاق و مسئوليّت انسان... 61

فروع يا برنامه هاى عملى... 63

كتاب اول: عبادت و خودسازى / 65

1. طهارت و پاك سازى / 69

روح، جسم، جامعه... 71

پاك سازى از آلودگى... 72

بعضى از مشخّصات مشركين... 73

بعضى از مشخصّات كافرين... 74

پاك كننده ها... 77

اوّل: آب خالص مطلق... 77

آب لوله... 79

ماشين هاى لباسشويى... 79

توالت هاى خارجى... 80

طهارت... 82

چگونگى غسل... 83

1. غسل ترتيبى... 83

2. غسل ارتماسى... 84

احكام غسل... 84

طهارت و پاكى بانوان... 87

خون ريزى قاعدگى... 88

ص: 7

از نظر علمى... 88

مشخّصات خون قاعدگى... 89

استحاضه... 91

احكام استحاضه... 91

2. نماز و راز و نياز با خدا / 95

اهميّت نماز... 97

1. از نظر دين... 97

2. از نظر روان پزشكى... 97

3. از نظر روانى... 97

4. از نظر اخلاقى... 98

5. از نظر تربيتى و اجتماعى... 98

6. از نظر سياسى... 99

7. از نظر معنوى... 100

مقدّمات نماز... 101

1. وضو، شستشو و پاكى... 101

فرمان وضو... 102

2. لباس و مكان نمازگزار... 104

3. وقت شناسى... 105

اوقات نمازهاى پنج گانه... 106

4. جهت يابى... 107

5. اذان... 108

6. اقامه... 113

ص: 8

7. حضور قلب... 114

چگونه بايد نماز خواند؟... 117

1. نيّت و تكبيرة الاحرام... 117

2. قرائت... 118

محتواى سورۀ حمد... 118

برداشت كلّى از سورۀ حمد... 129

سورۀ توحيد... 130

3. ركوع... 131

4. سجود... 132

ركعت دوم... 135

5. قنوت... 135

6. تشهّد... 136

تسبيحات چهارگانه... 136

محتواى تسبيح... 137

8. سلام هاى نماز... 139

انواع نمازها... 140

1. نماز جماعت... 140

2. نماز جمعه... 143

3. نماز عيد... 148

4. نماز آيات... 150

7. نماز شب... 157

ص: 9

سهو در نماز... 160

شكّ در نماز... 162

3. روزه و مهمانى خدا / 167

ضيافت اللّٰه... 169

معناى روزه... 170

اهميّت روزه... 170

وقت روزه... 173

4. اعتكاف / 177

تعريف اعتكاف... 179

زمان اعتكاف... 180

كمال اعتكاف... 181

5. حجّ و زيارتِ خانۀ خدا / 183

محتواى حج... 185

1. محتواى اجتماعى حج... 186

2. محتواى سياسى حج... 188

3. محتواى انسانى حج... 189

4. محتواى روحانى و معنوى حج... 189

احكام حج... 190

حجّ تمتّع... 191

ص: 10

قسمت اوّل: عُمرۀ تمتّع... 192

1. احرام... 192

2. طواف... 195

3. نماز طواف... 197

4. سعى بين صفا و مروه... 198

5. كوتاه كردن مو يا ناخن... 199

قسمت دوم حج: حج تمتّع... 200

اول: احرام در مكّه... 200

دوم: وقوف در صحراى عرفات... 201

ميثاق خدا با ملت ها در صحراى عرفات... 203

سوّم: وقوف در مشعرالحرام... 205

چهارم: رمى جمرۀ عقبه... 207

پنجم: قربانى... 208

درسى از ذبح اسماعيل 209...7

ششم: حلق و تقصير... 210

نماز عيد قربان... 211

اعمال مكّه... 212

حجر الاسود... 213

دوازدهم: اقامت شب يازدهم و دوازدهم در منىٰ... 214

13. رمى جمرات... 215

فهرست منابع... 219

ص: 11

ص: 12

ص: 14

ص: 16

4. برنامه هاى سياسى، مانند مسائل مربوط به ولايت فقيه، حكومت مردم و قانون، جنگ و دفاع، قضاوت و دادگسترى، حدود و كيفر، قصاص و مانند آن.

قبل از پرداختن به فروع و برنامه هاى عملى، خلاصه اى از اصول اعتقادى اسلام، سپس تاريخچه اى از فقه و اجتهاد، به عنوان مقدّمۀ 1 و 2 تقديم مى شود:

ص: 18

ص: 20

«سميع» اشاره به آگاهى او از مسموعات دارد، و «عليم» از آگاهى او نسبت به همه چيز خبر مى دهد «فَإِنَّ اَللّٰهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ» .(1). حجرات (49)، آيۀ 18.(2)

«بصير» علم او را به همۀ ديدنى ها بازگو مى كند «وَ اَللّٰهُ بَصِيرٌ بِمٰا تَعْمَلُونَ» .(2)

«رزّاق» جنبۀ روزى دادن او به همۀ موجودات را بيان مى كند، و «ذوالقوّة» به قدرت او و «متين» به استوارى افعال و برنامه هاى او اشاره مى نمايد «إِنَّ اَللّٰهَ هُوَ اَلرَّزّٰاقُ ذُو اَلْقُوَّةِ اَلْمَتِينُ» .(3)

و «خالق» و «بارئ» اشاره به آفرينش او، و «مصوّر» حاكى ازصورتگرى اوست «هُوَ اَللّٰهُ اَلْخٰالِقُ اَلْبٰارِئُ اَلْمُصَوِّرُ لَهُ اَلْأَسْمٰاءُ اَلْحُسْنىٰ» .(4)

آرى، تنها «اللّٰه» است كه جامع ترين نام خداست. ازاين رو ملاحظه مى كنيم كه در يك آيه بسيارى از اين اسماء وصف اللّٰه قرار گرفته اند: «هُوَ اَللّٰهُ اَلَّذِي لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ اَلْمَلِكُ اَلْقُدُّوسُ اَلسَّلاٰمُ اَلْمُؤْمِنُ اَلْمُهَيْمِنُ اَلْعَزِيزُ اَلْجَبّٰارُ اَلْمُتَكَبِّرُ» ؛ «او خدايى است كه معبودى جز او نيست، حاكم اوست، از هر عيب منزّه است، به كسى ستم نمى كند، امنيّت بخش است، مراقب همه چيز است، قدرتمندى شكست ناپذير است كه با ارادۀ خود هر امرى را اصلاح مى كند، و شايستۀ عظمت است».(5)

يكى از شواهد روشن جامعيّت اين نام آن است كه تنها با جملۀ «لا إله اِلّا اللّٰه» مى توان ابراز ايمان و توحيد كرد، و جمله هايى مانند «لا إله اِلّا العليم، اِلّا الخالق، إلّا الرازق» به تنهايى دليل بر توحيد و اسلام نيست.

ص: 22

و نيز به همين علت است كه در مذاهب ديگر هنگامى كه مى خواهند به معبود مسلمين اشاره كنند «اللّٰه» را ذكر مى كنند، زيرا توصيف خداوند به اللّٰه مخصوص مسلمانان است.

تفسير نمونه، ج 1، ص 20 تا 22

و به صورت برف و باران بر كوهساران فرو مى ريزد و كوه ها منابع و مخازن طبيعى رودها و نهرها را تشكيل مى دهند و رودها پيرامون خود را سرسبز مى سازند و موجب پيدايش انواع نباتات و گياهان مى گردند، و حيوانات و انسان ها به كنار رودها و نهرها كشيده مى شوند. نباتات از آب باران و رودخانه ها رشد و نمو مى كنند و حيوانات از آب و گياهان غذا مى گيرند و زندگى انسان به آب و نباتات و گوشت و لبنيات حيوانات بستگى دارد.

بنابراين ميان اجزاء مختلف طبيعت، ارتباط و همبستگى و يكپارچگى برقرار است و اين بزرگ ترين دليل بر وجود و يگانگى سازنده و آفرينندۀ آنهاست.(1)

چنان كه قرآن مى فرمايد:

«وَ إِلٰهُكُمْ إِلٰهٌ وٰاحِدٌ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ اَلرَّحْمٰنُ اَلرَّحِيمُ * إِنَّ فِي خَلْقِ اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضِ وَ اِخْتِلاٰفِ اَللَّيْلِ وَ اَلنَّهٰارِ وَ اَلْفُلْكِ اَلَّتِي تَجْرِي فِي اَلْبَحْرِ بِمٰا يَنْفَعُ اَلنّٰاسَ وَ مٰا أَنْزَلَ اَللّٰهُ مِنَ اَلسَّمٰاءِ مِنْ مٰاءٍ فَأَحْيٰا بِهِ اَلْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهٰا وَ بَثَّ فِيهٰا مِنْ كُلِّ دَابَّةٍ وَ تَصْرِيفِ اَلرِّيٰاحِ وَ اَلسَّحٰابِ اَلْمُسَخَّرِ بَيْنَ اَلسَّمٰاءِ وَ اَلْأَرْضِ لَآيٰاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ» ؛

تصویر

ص: 24

«و خداى شما، خداوند يگانه اى است، كه غير از او معبودى نيست! اوست بخشنده و مهربان (و داراى رحمت عام و خاص). در آفرينش آسمان ها و زمين، و آمد و شد شب و روز، و كشتى هايى كه در دريا به نفع مردم در حركت اند، و آبى كه خداوند از آسمان نازل كرده، و با آن زمين را پس از مردنش حيات بخشيده، و انواع جنبندگان را در آن گسترده ساخته، و (همچنين) در وزش بادها و ابرهايى كه ميان زمين و آسمان قرار گرفته، نشانه هايى است (از ذات پاك خدا و يگانگى او) براى گروهى كه عقل خود را به كار مى گيرند».(1)

الهى بيارايد تا بتواند به مقام جانشينى خدا نائل گردد و خداگونه شود. چنان كه در روايات آمده است: «تَخَلَّقُوا بِاَخْلٰاقِ اللّٰهِ»(1)(خود را به اخلاق الهى درآوريد).

همچنين براى رسيدن به جامعۀ ايده ال قرآنى و خلافت و اقتدار زمين، بايد جامعۀ خود را با صفات الهى بسازيم.

مثلاً انسان در زندگى اجتماعى احتياج به صلح و سلام دارد و «السلام» يكى از نام هاى نيكوى خداست.

و براى خوشبختى در زندگى فردى و اجتماعى نياز به مهربانى و گذشت دارد و «الرّحمن» و «الرّحيم» دو اسم ديگر از اسماء الهى است.

و جامعه براى رسيدن به قدرت و همبستگى و اعتماد عمومى، احتياج مبرم به ايمان دارد و «المؤمن» يكى از صفات اللّٰه است.

و براى رسيدن به سيادت و استقلال بايد قدرت و بى نيازى را در خود تقويت كنيم و «قَوى» و «غنى» دو صفت ديگر خداست.

و امتياز انسان و جامعه، به نيروى ابداع، ابتكار و ظرافت در عمل و امانت است و «الخالق»، «البارئ»، «اَلْمُبدِع»، «المصور» و «الامين» از ديگر نام ها و صفات الهى است.

همچنين ساير نام ها و اسامى الهى كه مرتّب آنها را در نماز، دعا و قرآن مى خوانيم، و خداى خود را با اين صفات مى ستاييم، تا آنها را در روح خود منعكس سازيم و درنتيجه اجتماعى پر از صلح و صفا، مهر و گذشت، ايمان و اعتماد، راستى و امانت، دانش و آگاهى، بصيرت و بينايى، عزّت و سربلندى، و قدرت و توانايى، داشته باشيم.

***

ص: 27

راه خدا بر شما مقرّر شده؛ در حالى كه برايتان ناخوشايند است. چه بسا چيزى را خوش نداشته باشيد، حال آن كه خير شما در آن است».(1)

در قيامت نيز براساس عدل و ميزان ميان مردم داورى خواهد شد:

«وَ نَضَعُ اَلْمَوٰازِينَ اَلْقِسْطَ لِيَوْمِ اَلْقِيٰامَةِ فَلاٰ تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئاً وَ إِنْ كٰانَ مِثْقٰالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَيْنٰا بِهٰا وَ كَفىٰ بِنٰا حٰاسِبِينَ» ؛ «و ما ترازوهاى عدل را در روز قيامت برپا مى كنيم؛ پس به هيچ كس كمترين ستمى نمى شود؛ و اگر به مقدار سنگينى دانۀ خردلى (كار نيك و بدى) باشد، ما آن را حاضر مى كنيم؛ و كافى است كه ما حساب كننده باشيم».(1)

***

ص: 30

او به نور وحى حق، عزّوجلّ *** كرد عالم را پر از شمع و عسل

اين كه كرّمنا است و بالاتر مى رود *** وحيش از زنبور كمتر كى بود؟(1)

2. محمّد صلى الله عليه و آله در ميان مردم آن چنان راستگو و امانت دار بود كه همه او را محمّد امين مى ناميدند و بسيارى به دليل راستگويى محمّد صلى الله عليه و آله مسلمان شدند.

و اگر او به دروغ ادّعاى نبوّت كرده بود دير يا زود دروغش آشكار مى گشت.

3. اگر به دروغ ادّعاى پيامبرى داشت مى بايست از مردم تقاضاى مال يا مقام كند، ولى مى بينيم وقتى اشراف و رؤساى قبايل توسّط ابوطالب عليه السلام به وى پيشنهاد مى كنند كه اگر دست از ادّعايش بردارد، هر مقدار مال و هر نوع مقامى را به وى خواهند داد، پاسخ مى دهد: «به خدا سوگند! اگر خورشيد را در دست راست من و ماه را در دست چپم قرار دهند، دست از رسالت خود برنخواهم داشت.»(1)

و او در ادّعايش صادق بود، به دليل اينكه پس از آن همه فداكارى در راه هدف، چون به رهبرى رسيد به جاى اينكه در بالاى شهر براى خود كاخى بنا كند در پايين شهر در كنار مسجد كه خانۀ مردم بود خانۀ محقّرى بنا كرد و تا آخر عمر در آن به سر برد و به جاى اينكه براى خود پولى از مردم جمع آورى كند، مانند ساير پيغمبران مى فرمود:

«يٰا قَوْمِ لاٰ أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِنْ أَجْرِيَ إِلاّٰ عَلَى اَلَّذِي فَطَرَنِي أَ فَلاٰ تَعْقِلُونَ» ؛ «اى قوم من! من از شما براى اين (رسالت)، پاداشى نمى طلبم. پاداش من تنها بر كسى است كه مرا آفريده است؛ آيا نمى انديشيد».(2)

4. ايمان خانواده اش همچون خديجه، دليلى ديگر بر نبوت محمّد صلى الله عليه و آله است زيرا معمولاً همسر هركسى بهترين فردى است كه مى تواند رفتار و كردار شوهرش را داورى كند؛ چون به تمام خصوصيّات او آشنايى دارد. و نيز ايمان شخصيّت بزرگى چون على عليه السلام كه مى توانست دربرابر پيامبر صلى الله عليه و آله و قرآن ادّعاى پيغمبرى كند.

5. نفوذ عميق و روحانيّت و معنويّت محمّد صلى الله عليه و آله نيز تأييد كنندۀ نبوّت اوست.

ص: 33

مى گويند: يكى از شاگردان ابوعلى سينا كه او را از پيغمبر برتر مى دانست به وى پيشنهاد كرد كه اگر او با آن همه علم و شهرت ادّعاى پيغمبرى كند، همه به او خواهند گرويد. ابوعلى هنگام اذان صبح وى را صدا كرد و از او تقاضا نمود كه يك ليوان آب برايش بياورد، ولى او به بهانۀ شدّت سرما و غلبۀ خواب حاضر نشد براى استاد خود آب بياورد. ابوعلى از او خواهش كرد كه لحظه اى به صداى اذان صبح گوش دهد. همين كه صداى مؤذّن به «اشهد ان محمداً رسول اللّٰه» بلند شد، رو به شاگردش كرد و گفت: ببين نفوذ كلام محمّد صلى الله عليه و آله را كه هنوز پس از قرن ها بعد از رحلتش در اين سرماى سخت همدان، مؤذّنين بر بالاى گلدسته ها رفته و به رسالت او شهادت مى دهند و من شخصاً از تو تقاضاى جرعه اى آب كردم و تو در حضور من تعلّل ورزيدى و حاضر نشدى لحظه اى در راه من از خواب خود بگذرى.(1)

6. فصاحت و بلاغت، پيشگويى ها، روحانيّت و جاذبيّت و معجزات علمى قرآن همراه با تحدّى و دعوت به مبارزه عليه آن، دليل محكمى است بر نبوّت پيامبر اسلام.

«قُلْ لَئِنِ اِجْتَمَعَتِ اَلْإِنْسُ وَ اَلْجِنُّ عَلىٰ أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هٰذَا اَلْقُرْآنِ لاٰ يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ كٰانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيراً» ؛ «بگو: «اگر انس و جن دست به دست هم دهند كه همانند اين قرآن را بياورند، همانند آن را نخواهند آورد؛ هرچند (در اين كار) پشتيبان يكديگر باشند».(2)

7. از سوى ديگر مى بينيم كه قرآن شبيه هيچ يك از نوشته هاى بشرى نيست، بلكه كاملاً شبيه و نظير كتاب طبيعت و آفرينش الهى است. قرآن نه تنها بشر را به مطالعۀ و فهم آيات قرآن، بلكه به مطالعه آيات كتاب طبيعت دعوت كرده و هر دو را آيات خدا ناميده و مى بينيم كه قرآن مانند طبيعت داراى رموز و معناى

ص: 34

ظاهرى و باطنى است و متفكّرين با مطالعۀ هر دو مى توانند به توحيد و ايمان و ساير امور دست يابند، و همان طور كه در قرآن آيات بشارت و آيات عذاب است، در كتاب طبيعت نيز هم آيات رحمت و بشارت وجود دارد، مانند باد و باران «وَ هُوَ اَلَّذِي يُرْسِلُ اَلرِّيٰاحَ بُشْراً» (1) و هم آيات عذاب، مانند طوفان و آفات گياهى «فَأَرْسَلْنٰا عَلَيْهِمُ اَلطُّوفٰانَ وَ اَلْجَرٰادَ وَ اَلْقُمَّلَ وَ اَلضَّفٰادِعَ وَ اَلدَّمَ آيٰاتٍ مُفَصَّلاٰتٍ» .(2)

و همان گونه كه در قرآن اعجاز وجود دارد در كتاب طبيعت نيز معجزات الهى صورت مى گيرد؛ مانند معجزات حضرت موسى عليه السلام و غيره.

8. هيچ مكتبى تاكنون مانند مكتب محمّدى، بشر را به سوى علم و دانش ترغيب نكرده(3) در صورتى كه اگر آيينش از جانب خود او بود مى بايست مردم را در بى سوادى و بى فكرى نگاه دارد و از مطالعه منع كند، تا بتواند از جهل و ناآگاهى مردم به نفع خود سوء استفاده كند.

9. محمّد صلى الله عليه و آله مانند پيامبران پيشين با آيينش مردم محروم و مستضعف را از تحت استعمار و استضعاف نجات داد و به فرهنگ و تمدّنى عالى و درخشان رساند و مسلمانان كه در آغاز، جز قرآن كتابى نداشتند، اكنون در پرتو آن صاحب بزرگ ترين ميراث علمى و فرهنگى در تمام رشته ها هستند، كه ملل متمدّن امروز از نور آن روشنايى گرفته اند.

10. خبر دادن تورات سفر تكوين 17:17-20 و 49:10 و انجيل يوحنا 15:

26، 16:7 به آمدن چنين پيامبرى. انجيل يوحنا مى گويد: «چون او، يعنى روح راستى (فارقليط) بيايد شما را به راستى هدايت خواهد كرد».

11. ادّعاى نبوّت و رسالت از آغاز بعثت تا آخر عمر:

ص: 35

«قُلْ يٰا أَيُّهَا اَلنّٰاسُ إِنِّي رَسُولُ اَللّٰهِ إِلَيْكُمْ جَمِيعاً» ؛(1) «بگو: اى مردم! من فرستادۀ خدا به سوى همگى شما هستم».

12. اعجاز قرآن از جهات مختلف شاهد ديگرى بر صدق اين ادّعاست.(2)

اين دلايل جاى هيچ گونه ترديدى باقى نمى گذارد كه: قرآن كه بيان كنندۀ رسالت و نبوت محمّد صلى الله عليه و آله است، به طور قطع از جانب خداست.

7. بيرون آوردن مردم از ظلمات جهل و خودخواهى به نور علم و هدايت و راه مستقيم الهى، راه عزّت و سربلندى: «الر كِتٰابٌ أَنْزَلْنٰاهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ اَلنّٰاسَ مِنَ اَلظُّلُمٰاتِ إِلَى اَلنُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلىٰ صِرٰاطِ اَلْعَزِيزِ اَلْحَمِيدِ» .(1)

8. ايجاد عدالت اجتماعى: «لِيَقُومَ اَلنّٰاسُ بِالْقِسْطِ» .(2)

آيت اللّٰه العظمى مكارم شيرازى:

زندگى اجتماعى انسان، نه در مرحلۀ قانون گذارى، و نه در مرحلۀ ضمانت اجرا، و نه در تأمين عدالت اجتماعى، بدون هدايت جهان غيب و ذات پاك الهى ممكن نيست، و درحقيقت انبيا و پيامبران حلقۀ اتصال جهان انسانى با عالم غيب اند.

پيام قرآن، ج 7، ص 13

تصویر

ص: 37

گيرند، چنان كه در سورۀ احزاب (33)، آيۀ 21 دربارۀ پيغمبر صلى الله عليه و آله چنين آمده است:

«لَقَدْ كٰانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اَللّٰهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ» ؛ «به يقين براى شما در زندگى پيامبر خدا سرمشق نيكويى بود».

2. حفظ نظام اجتماع و تقسيم كارها و مسئوليّت ها و تعيين مسئول براى هر قسمت، چنان كه حضرت موسى عليه السلام پس از انقلاب به فرمان پروردگار، بنى اسرائيل را به دوازده گروه تقسيم كرد.(1)

3. تبديل افتراق مسلمين به اتّحاد(2)، زيرا به همان اندازه كه حيات و ادامۀ حكومت استعمارگران به افتراق ميان مردم وابسته است، حيات حكومت مردمى و اسلامى به اتّحاد و اتّفاق مردم بستگى دارد. قرآن دراين باره مى فرمايد:

«كٰانَ اَلنّٰاسُ أُمَّةً وٰاحِدَةً فَبَعَثَ اَللّٰهُ اَلنَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ اَلْكِتٰابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ اَلنّٰاسِ فِيمَا اِخْتَلَفُوا» ؛ «مردم (در آغاز) امّت واحدى بودند، (به تدريج جوامع و طبقات پديد آمد و اختلافاتى پيدا شد، در اين حال) خداوند پيامبران را برانگيخت، تا مردم را بشارت و بيم دهند و كتاب آسمانى را كه به سوى حق دعوت مى كرد، با آنها نازل كرد تا در ميان مردم دربارۀ آنچه اختلاف داشتند، داورى كند».(3)

مقصود اين است كه مردم، امّت واحدى بودند و اختلاف كردند، آنگاه خداوند پيامبران را فرستاد تا آنان را به سوى وحدت و همبستگى و رفع اختلاف و دودستگى هدايت كند.

4. مبارزه با تقليدهاى كوركورانه.(4)

ص: 39

5. امر به معروف و نهى از منكر.(1)

6. تحريم مواد مضر و ناپاك.(2)

7. برداشتن بارهاى سنگين (استثمار) و زنجيرهاى استعمار، جهل، خرافات و تبعيضات، كه بر دوش مردم تحميل شده است.(3)

8. ايجاد جامعۀ توحيدى.(4)

9. مبارزه با طاغوت.(5)

10. ايجاد قسط و عدالت اجتماعى.(6)

***

ص: 40

خواهد توانست به ادعايش جامۀ عمل بپوشاند و انسان هايى را كه خود مبتكر آفرينش آنها بوده دوباره پس از مرگ زمستانى به صورت نخستين درآورد. و نيز كسى كه قادر به انجام كار بزرگى است بدون شك بر انجام كار كوچك تر تواناتر خواهد بود. آيا آفرينش آسمان ها و كرات آسمانى مهم تر و باعظمت تر است يا آفرينش انسان؟(1) آيا خداوندى كه آسمان ها و زمين را آفريد و از اين آفرينش ها خسته و ناتوان نگرديد، قادر نيست مردگان را زنده كند؟(2)

و آفرينش شگفت انگيز جنين و زنده شدن آن در رحم(1) و ترميم خطوط انگشتان دست(2) - كه در هيچ دو انسانى يكسان نيست - بعد از سوختگى، به صورت نخستين، شواهدى بر امكان تجديد حيات و زنده شدن مردگان است.

اَلْمِيعٰادَ» ؛(1) «خداوند هرگز از وعده هاى خود تخلّف نمى ورزد»(2)، دليل ديگرى در اين زمينه است.

به بنده اى از بندگان خدا كرده باشم، و يا حقّ كسى را غصب نموده باشم.(1)

ايمان به اين دادگاه است كه انسان را وادار مى كند آهن تفتيده و سوزان را نزديك دست برادرش كه خواهان تبعيض در بيت المال است ببرد، و هنگامى كه فرياد برادر بلند مى شود، به او اندرز دهد و بگويد:

تو از شعلۀ آتش كوچكى كه همچون بازيچه اى در دست انسانى است فرياد مى كشى، اما برادرت را به سوى آتش هولناكى كه شعلۀ قهر و غضب پروردگار آن را برافروخته مى كشانى!(2)

آيا چنين انسانى را با چنين ايمانى مى توان فريب داد؟

آيا با رشوه مى توان وجدان او را خريد؟

آيا مى توان با تشويق و تهديد او را از مسير حق به سوى ظلم منحرف ساخت؟!

قرآن مجيد مى گويد: هنگامى كه گنهكاران نامۀ اعمال خود را مى بينند فريادشان بلند مى شود و مى گويند:

«مٰا لِهٰذَا اَلْكِتٰابِ لاٰ يُغٰادِرُ صَغِيرَةً وَ لاٰ كَبِيرَةً إِلاّٰ أَحْصٰاهٰا» .(3)

اين چه نامه اى است كه هيچ گناه كوچك و بزرگى نيست، مگر اين كه در آن ثبت است!

و به اين ترتيب، موج نيرومندى از احساس مسئوليت دربرابر هر كارى، در اعماق روح انسان ايجاد مى شود، كه او را دربرابر انحرافات و گمراهى ها، ظلم ها و تجاوزها كنترل مى كند.

پنجاه درس اصول عقايد، ص 339 و 340

***

ص: 45

ص: 46

ص: 48

عدالت، احسان، مساوات، اخوّت اسلامى، حقّ اللّٰه و حقّ الناس.(1)

در اين عصر چون پيغمبر صلى الله عليه و آله با منبع وحى ارتباط مستقيم داشت، احتياجى به اجتهاد نبود.

براى ابلاغ احكام به آنها نمى داد، بلكه بنا به مقتضيات، عليه ظلم و ستم قيام كردند و به دليل محدوديّت هايى كه داشتند، تنها براى اطرافيان احكام را بيان مى نمودند.

اين فرصت را غنيمت شمرد و به تبليغ آيين پيامبر صلى الله عليه و آله پرداخت و فقه شيعه را به طور گسترده پايه گذارى كرد.

گفته مى شود كه در حدود چهارهزار شاگرد از محضر پرفيضش استفاده مى كردند(1) و از گفته ها و درس هاى آن حضرت قريب به چهارصد كتاب در رشته هاى مختلف جمع آورى نمودند.(2)

در فقه و حديث نيز كتاب هاى فراوانى نوشته شد كه توسط مرحوم كلينى (متوفّى، 329 ه. ق) و شيخ صدوق (متوفّى 381 ه ق) و شيخ طوسى (متوفّى 460 ه ق) در چهار كتاب بزرگ چند جلدى به نام هاى: كافى، من لا يحضره الفقيه، تهذيب و استبصار، تدوين گرديد.

از چهار مكتب فوق و شرح كتاب هاى مختصر و اختصار كتاب هاى قطور فقهى پرداختند.(1)

و هركس مى تواند اعمال مذهبى خود را بر طبق فقه شيعه انجام دهد.(1)

وى در مصاحبه اى اظهار داشت: «من و بسيارى از برادران همكارم در دارالتقريب و مجامع ازهر و كميسيون هايى كه براى قانون احوال شخصى (قوانين مربوط به خانواده) تشكيل مى شد توانستيم اقوال و آرايى از مذهب شيعه را بر مذهب تسنّن ترجيح دهيم. هرگز فراموش نمى كنم، هنگامى كه به تدريس فقه مذاهب اسلام مشغول بودم و آراء را از نظر مى گذراندم، در ميان آنها تنها مذهب شيعه توجّهم را جلب كرد و چه بسا رأى شيعه را به دليل قدرت استدلال هايش ترجيح مى دادم؛ زيرا درمقابل دليل قوى و منطق محكم بايد خاضع بود.

و نيز فراموش نمى كنم كه در بسيارى از قوانين، به خصوص قوانين مربوط به خانواده (مانند طلاق، ازدواج، ارث و...) طبق مذهب شيعه فتوا داده ام.

اين است كه امروز وظيفۀ خود مى دانم در دانشكدۀ حقوق اسلامى، كه از دانشكده هاى الازهر است، آنچه را كه سال ها آرزومند آن بودم برقرار سازيم و آن، بحث دربارۀ فقه اسلامى (شيعه و سنّى) به طور كلّى است (فقه مقارن)، به گونه اى كه از هرگونه تعصّبى بركنار باشد و ما هدفى جز به دست آوردن حكم صحيح اسلامى از فقه هريك از مذاهب اسلامى نداريم و قطعاً فقه شيعه دراين مورد در صف اوّل قرار گرفته است.(2)

عمل كند يا نكند؛ هرچند بهتر آن است كه به آن عمل كند. و در مواردى كه مى گويد: «محلّ تامّل» يا «محلّ اشكال» است مقلّد مى تواند عمل به احتياط كند يا به ديگرى مراجعه نمايد.

امّا اگر بگويد: «ظاهر چنين است» يا «اقوى چنين است»، اين تعبيرها فتوا محسوب مى شود و مقلّد بايد به آن عمل كند.

رسالۀ توضيح المسائل، مسئلۀ 9

كنيم، تا به خوشبختى و نعمات الهى و اقتدار و تمدّن نائل گرديم كه وعدۀ خداوند بدون ترديد به وقوع خواهد پيوست. «إِنَّ اَللّٰهَ لاٰ يُخْلِفُ اَلْمِيعٰادَ» .(1)

مى تواند به دليل دست يابد، نبايد از ديگران تقليد كند.

6. خداوند كسانى را كه اربابانى در رديف خدا قرار دهند، مجازات خواهد كرد، به دليل مسئوليّتى كه شخصاً دارند، نه به علت گناه پدرانشان، چنان كه بعضى اين گونه تصوّر كرده اند و مى گويند: «أَ فَتُهْلِكُنٰا بِمٰا فَعَلَ اَلْمُبْطِلُونَ» ؛(1) «ما را به آنچه اهل باطل انجام دادند مجازات مى كنى؟!»

هنگامى كه شخص بالغ مى شود، مكلّف به انجام وظايف و قوانين الهى مى گردد.

ص: 62

ص: 64

3. تعريف كردن از عبادت هاى خود نزد ديگران مكروه است، چنان كه قرآن مى فرمايد:

«فَلاٰ تُزَكُّوا أَنْفُسَكُمْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اِتَّقىٰ» ؛(1) «پس خودستايى نكنيد، او (خداوند) پرهيزكاران را بهتر مى شناسد.»

مگر براى رفع تهمت از خود و يا جلب و ترغيب مردم به عبادت.

4. عُجب و منّت گذارى و احساس طلبكارى از خدا دربرابر عبادت، حرام و نابخردانه است؛ زيرا چنين شخصى توجّه ندارد كه خداوند از عبادات ما هيچ گونه سودى نمى برد، بلكه آنچه انجام مى دهيم براى به كمال رساندن خود است.

5. نيابت گرفتن در عبادت براى شخص زنده صحيح نيست(2) و هركس بايد خود به هر شكلى كه مى تواند عبادتش را انجام دهد.

6. مغرور شدن به عبادت و ايمن دانستن خود از عذاب و عقاب اخروى حرام است. همچنان كه يأس از رحمت و عفو الهى، از گناهان بزرگ محسوب مى شود.

اين بود خلاصه اى از احكام عمومى عبادات. در قسمت هاى آينده، احكام هريك از عبادات به تفصيل بيان خواهد شد.

و چون نماز مهم ترين عبادت است، ابتدا به بيان آن پرداخته مى شود.

و از آنجا كه طهارت و نظافت شرط اساسى نماز است قبل از شروع بحث نماز، مسئلۀ طهارت عنوان مى گردد.

زكات و خمس با اينكه از عبادات است، چون جنبۀ مالى و اقتصادى آن بيشتر است آن را در بخش دوم كه مربوط به مسائل اقتصادى است بيان خواهيم كرد.

و مسئلۀ جهاد و دفاع، امر به معروف و نهى از منكر را در بخش چهارم قرار مى دهيم، به اين علت كه مسائلى سياسى و اجتماعى هستند.

ص: 66

ص: 68

1. طهارت و پاك سازى

و مدفوعات حيوانات و آشغال هاى آشپزخانه ها را جلو اطاق هاى خود مى ريختند، و بوى تعفّن و مسموم كننده از آن بلند بود».(1)

6 و 7. سگ و خوك خشكى، نه دريايى.

8. مايعات مست كننده، مانند مشروبات الكلى، بنابر احتياط واجب.

9. شرك و كفر كه پليدى باطنى است و بايد خود را از آن پاك نموده و از كسانى كه آلوده به آن هستند دورى گزينيم، بنابر احتياط واجب.

رسالۀ توضيح المسائل، مسئلۀ 88

عوض كند، پاك كردن لباس يا عوض كردن آن در هر شبانه روز يك بار كافى است؛ ولى احتياط آن است كه لباس خود را براى اوّلين نمازى كه به جا مى آورد آب بكشد.

2. خون اگر سطحش كمتر از يك بند انگشت در بدن و لباس باشد، مانع صحّت نماز نيست. در صورتى كه از خون قاعدگى، نفاس و استحاضه، و كافر و حيوان مرده و نجس العين و حرام گوشت نباشد (بنابر احتياط واجب).

3. كافى است خون موجود در تخم مرغ را بردارند و دور بريزند، و بقيّه پاك و حلال است. امّا اگر عمداً به هم بزنند تا مستهلك شود خوردن آن اشكال دارد.

4. خونى كه از لثه يا جاى ديگر دهان بيرون مى آيد هرگاه در آب دهان حل شود و از بين برود، پاك است و فرو بردن آب دهان نيز در اين صورت جايز است، ولى عمداً اين كار را نكند.

5. اجزاى مردار كه روح ندارد، مانند پشم و مو و ناخن، پاك است؛ ولى استخوان و قسمتى از دندان و شاخ كه روح دارد، يعنى اگر آسيبى به آن برسد باعث ناراحتى مى شود، اشكال دارد.

6. تمام موادّ غذايى و غيرغذايى كه از كشورهاى غير اسلامى مى آورند، مانند كره و روغن و پنير و انواع داروها و صابون و واكس و پارچه و عطر و امثال اينها، اگر انسان يقين به نجس بودن آنها نداشته باشد، پاك است.

7. الكل طبّى و صنعتى كه انسان نمى داند از چيز مست كنندۀ مايع گرفته شده، پاك است؛ همچنين ادكلن و عطرها و داروهايى كه با الكل طبّى يا صنعتى مخلوط است.

8. هرگاه آب انگور با آتش بجوشد، نجس نيست، ولى خوردنش حرام است. امّا اگر آن قدر بجوشد كه دو قسمت آن بخار شود و يك قسمت بماند، حلال مى شود. و اگر خودبه خود به جوش آيد و مست كننده شود، حرام و نجس است و تنها با سركه شدن پاك و حلال مى شود.

ص: 73

9. هرگاه مويز و كشمش را در غذا بريزند و بجوشد، به طورى كه آب به داخل آن نفوذ كند و آب داخلش نيز بجوشد حرام مى شود، امّا نجس نيست و مى توان آنها را جدا كرد و غذا را خورد. ولى سرخ كردن و دم كردن در برنج و امثال آن مانعى ندارد. درمورد خرما نيز اگر آب آن در غذا وارد شود و بجوشد و مستهلك شود مانعى ندارد، ولى اگر مقدار آن به قدرى باشد كه بجوشد، ولى مستهلك نشود نمى توان آن را خورد.

10. آبى كه به دستور طبيب از جو مى گيرند و به آن «مخمر آبجو» يا «ماءالشعير» مى گويند پاك و حلال است.

11. اگر كسى خداى نكرده از راه حرام جنب شود، عرق بدنش نجس نيست، ولى مادام كه بدن يا لباس او عرق دارد نبايد با آن نماز بخواند، بنابر احتياط واجب.

رسالۀ توضيح المسائل، مسائل 787، 781، 104، 106، 95، 105، 94، 101، 124، 219، 127، 128 و 131

و نداند كدام است، بايد از هر دو اجتناب كند؛ امّا اگر مثلاً نداند لباس خودش نجس شده، يا لباس شخص بيگانه اى كه مورد استفادۀ او نيست، اجتناب لازم نمى باشد.

4. هرگاه چيز پاكى با چيز نجسى ملاقات كند و يكى از آن دو رطوبت داشته باشد نجس مى شود، امّا اگر هر دو خشك باشند يا رطوبت به قدرى كم باشد كه سرايت نكند، پاك است (مگر در ملاقات چيزى با مردۀ انسان پيش از غسل دادن، كه احتياط واجب اجتناب است، هرچند خشك باشد).

5. روغن و شيره اگر روان باشد هرگاه نقطه اى از آن نجس شود تمام آن نجس مى شود، امّا اگر روان نباشد، به طورى كه از جايى به جايى سرايت نكند، فقط محلّ ملاقات نجس است و مى توان آن را برداشت و دور ريخت.

6. اگر مگس يا مانند آن روى چيز نجسى كه مرطوب است بنشيند، و بدانيم نجاستى را با خود حمل كرده و به چيز پاكى سرايت داده، نجس مى شود.

توضيح المسائل، مسائل 136 تا 138 و 143 و 147 و 148

گرفتن زير شير آب، پاك مى گردد. و اگر باطن آنها نجس شود بايد آن قدر صبر كرد تا يقين حاصل شود كه آب، داخل آن نفوذ كرده و خارج شده است.

رسالۀ توضيح المسائل، مسائل 21 و 53 و 170 و 171 و 173 و 180 و 41 و 185

لباس و فرش آلوده به پيشاب، بعد از برطرف شدن عين آلودگى با يك بار ريختن آب قليل روى آن، در صورتى كه در مرتبۀ اول آب از آن خارج شود پاك مى گردد و بايد بعد از شستن، با فشار، آب آن خارج شود.

3. غسل مسّ ميّت، يعنى لمس كردن بدن مرده (به استثناى مو) قبل از شستن آن.

4. غسل حيض يا خون ريزى قاعدگى (كه مشخّصات و احكام آن خواهد آمد).

5. غسل استحاضه يا جريان خون نامنظّم زنان كه از سه روز كمتر يا از 10 روز بيشتر مى باشد.

6. غسل نفاس يا جريان خون پس از زايمان در بانوان.

رسالۀ توضيح المسائل، مسئلۀ 359

كارهايى كه در حال جنابت حرام است:

1. ورود به مسجدالحرام در مكّه و مسجدالنّبى صلى الله عليه و آله در مدينه.

2. توقّف اختيارى در ساير مساجد.

3. رفتن به مساجد براى گذاشتن چيزى در آنها.

4. دست زدن به نوشته هاى قرآن و نام خدا و پيامبران و امامان، بنابر احتياط واجب.

5. خواندن يكى از آيات سجده؛ ولى خواندن غير آيۀ سجده از سورۀ سجده اشكالى ندارد.(1)

رسالۀ توضيح المسائل، مسئلۀ 370

را در نظر مى گيريم كه عبارت است از پاكيزگى جسم، و طهارت و پاكى قلب و روح كه فرمان خداوند است و ازاين رو خواندن اين دعا هنگام غسل توصيه شده است: «اللهم طَهِّرنىٖ وَ طَهَّرْ قَلْبى»(1)(خداوندا! مرا پاكيزه و قلبم را پاك گردان).

با اين نيّت ابتدا سر و گردن، بعد طرف راست بدن و بعد طرف چپ بدن را مى شوييم؛ رعايت اين ترتيب در غسل، واجب نيست، بلكه مستحب است.

5. با هر غسلى مى توان نماز خواند و وضو واجب نيست، خواه جنابت باشد يا غير آن، واجب باشد يا مستحبّى كه با دليل معتبر ثابت شده است؛ ولى احتياط مستحب آن است كه در غير غسل جنابت وضو بگيرد.

6. اگر در اثناء غسل، حَدَث اصغر از او سرزند (مثلاً بول كند) ضررى به غسل او نمى زند؛ ولى براى نماز و مانند آن بايد وضو بگيرد.

ج) تيمّم

«وَ إِنْ كُنْتُمْ مَرْضىٰ أَوْ عَلىٰ سَفَرٍ أَوْ جٰاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ اَلْغٰائِطِ أَوْ لاٰمَسْتُمُ اَلنِّسٰاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مٰاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً» ؛(1) «و اگر بيمار يا مسافر باشيد، يا يكى از شما از محلّ پستى آمده (قضاى حاجت كرده)، يا با زنان آميزش جنسى داشته ايد، و آب (براى غسل يا وضو) نيافتيد، بر زمين پاك تيمّم كنيد».

«مٰا يُرِيدُ اَللّٰهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لٰكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَ لِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ» ؛(2) «خداوند نمى خواهد شما را در تنگنا قرار دهد، بلكه مى خواهد شما را پاك سازد و نعمتش را بر شما تمام كند؛ شايد شكر (ش) را به جا آوريد».

همان طور كه از آيۀ فوق برمى آيد، از آنجا كه خداوند مهربان نمى خواهد انسان را به زحمت بيندازد، در جايى كه وضو گرفتن و غسل كردن، دشوار يا زيان آور است يا آب يافت نمى شود براى رفاه مردم تيمّم را به جاى وضو و غسل مقرر فرموده است.

تيمّم در لغت به معناى قصد كردن است و در اينجا يعنى خضوع و آمادگى براى اظهار بندگى و تواضع دربرابر خدا و پاك ساختن روح و قلب.

به كار رفتن فعل «تيمّم» با صفت «صعيد» و «طيّب» (خاك پاك قابل روييدن

ص: 83

گياه) در آيۀ فوق بسيار جالب و آموزنده است، زيرا همان طور كه خاك و زمين طيّب با تواضع دربرابر باران رحمت الهى خود را آمادۀ احيا و پيدايش گل ها و گياهان و انواع ميوه ها مى كند، ما نيز با توجّه به تواضع دربرابر آيات كتاب و طبيعت الهى و پذيرش آنها خود را آماده مى كنيم كه سر از خاك ذلّت برداريم و به سيادت و سعادت نائل گرديم.

«وَ اَلْبَلَدُ اَلطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَبٰاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ اَلَّذِي خَبُثَ لاٰ يَخْرُجُ إِلاّٰ نَكِداً» ؛(1) «سرزمين پاكيزه (و مستعد) گياهش به فرمان پروردگار مى رويد؛ امّا سرزمين هاى ناپاك (و شوره زار)، جز گياه اندك بى ارزش، از آن نمى رويد».

6. چنانچه دست زدن به آب موجب آلودگى مهمّى نسبت به آب آشاميدنى مورد نياز مردم شود.

7. اگر آب موجود را صرف وضو يا غسل كند، براى تطهير بدن يا لباس چيزى باقى نمى ماند.

رسالۀ توضيح المسائل، مسائل 612 تا 636

ناراحتى و آلودگى است؛ ازاين رو در حال حيض، از زنان كناره گيرى كنيد، و با آنها نزديكى نكنيد، تا پاك شوند».

خون ريزى قاعدگى

تصویر

از نظر علمى

«دستگاه سازندۀ زن در هر 28 روز پيوسته در حال فعاليت براى بارورى است. اگر آبستنى صورت نگيريد دور سازندگى با آغاز خون ريزى پايان مى يابد.

نخستين خون ريزى قاعدگى معمولاً هنگامى آغاز مى شود كه دختر به حدود 13 سالگى مى رسد و آنگاه دورۀ قاعدگى به استثناى مدّت هايى كه آبستن است، هر ماه تكرار مى شوند، تا حدود 45 تا 50 سالگى كه قطع مى گردد.

البتّه اين تاريخ ها تقريبى است و احتمالاً از اين زن به آن زن تفاوت مى كند، حتّى ممكن است در يك زن اين تاريخ ها از اين ماه به آن ماه فرق كند».(1)

در طىّ اين دوره بانوان از نظر طهارت، عبادت و آميزش جنسى احكام

ص: 86

خاصّى دارند كه بايد رعايت كنند. قبل از بيان اين مسائل، از آنجا كه ممكن است دورۀ قاعدگى زن و مدّت آن متفاوت باشد، در فقه، حدود و مشخّصاتى براى آن معيّن شده كه از نظر مى گذرانيد:

مشخّصات خون قاعدگى

خون حيض نشانه هايى دارد: در بيشتر اوقات غليظ و گرم و رنگ آن تيره يا سرخ است و با فشار و كمى سوزش خارج مى شود.

زنان سيّده و غير سيّده هر دو بعد از تمام شدن پنجاه سال قمرى(1) يائسه مى شوند، يعنى اگر در اين سنّ و سال خونى ببينند خون حيض نيست، مگر اين كه آنچه مى بينند تمام شرايط حيض را داشته باشد كه در اين صورت بايد مطابق آن عمل كنند.

مدّت حيض كمتر از سه روز و بيشتر از ده روز نمى شود، حتّى اگر مختصرى كمتر باشد حيض نيست.

بانوان را هنگام قاعدگى مى توان به 6 گروه زير تقسيم كرد:

تصویر

ص: 87

اگر خون ريزى از ده روز تجاوز كند، گروه 1 و 3 كه از نظر مدّت و شمارۀ روز داراى عادت اند خونى كه در روزهاى عادت ديده اند (هرچند نشانه هاى خون قاعدگى نداشته باشد)، خون حيض به حساب آورند و خونى را كه بعد از روزهاى عادت ديده اند (اگرچه نشانه هاى حيض را دارا باشد) استحاضه قرار دهند.

و گروه 2 و 4 و 5 و 6 كه از نظر مدّت و شمارۀ ايّام قاعدگى فاقد عادتند، بايد شمارۀ عادت خويشان نزديك را در صورتى كه مثل هم باشند، و چنانچه مثل هم نباشند، هفت روز اوّل را، دوران حيض و بقيّه را استحاضه قرار دهند.

زنى كه معمولاً ماهى يك بار خون مى بيند اگر در يك ماه دو بار خون ببيند و آن خون نشانه هاى حيض را داشته باشد، چنانچه روزهايى كه در وسط پاك بوده كمتر از ده روز نباشد، بايد هر دو را حيض قرار دهد.

و نيز امور زير از احكام دوران قاعدگى است:

1. طلاق دادن زن در حالت عادت ماهانه باطل است.

2. پس از تمام شدن عادت ماهانه، بايد براى اعمالى كه به طهارت نياز دارد، غسل كند.

3. نمازهاى روزانۀ ترك شده در اين دوره قضا ندارد، ولى روزه هاى واجب را بايد قضا كند.

رسالۀ توضيح المسائل، مسئله هاى 438، 439، 448 و 450

استحاضه

خون استحاضه غالباً كم رنگ و سرد و رقيق است و بدون فشار و سوزش بيرون مى آيد، ولى ممكن است گاهى تيره رنگ يا سرخ و گرم و غليظ باشد و با فشار و سوزش خارج شود.

هر خونى كه از زن خارج شود و شرايط حيض و نفاس را نداشته باشد و مربوط به بكارت يا زخم يا جراحتى در رحم نباشد، خون استحاضه است.

احكام استحاضه

بانوان در حالت استحاضه به دو گروه تقسيم مى شوند كه هر كدام حكم جداگانه دارند:

تصویر

ص: 89

تصویر

1. هرگاه قبل از داخل شدن وقت نماز، وضو يا غسل را انجام داده باشد بايد هنگام نماز بنابر احتياط واجب، هر دو را اعاده كند.

2. حكم جريان زياد در صورتى است كه جريان زياد قبل از نماز صبح شروع شود، امّا اگر بعد از نماز صبح باشد، تنها روزى دو بار غسل و اگر بعد از نماز ظهر و عصر واقع شود، تنها يك غسل براى نماز مغرب و عشا واجب است.

3. اگر بين نماز ظهر و عصر يا مغرب و عشا فاصله افتد، بايد براى عصر يا عشا نيز غسل كرد. ضمناً تأكيد مى شود كه تا وقتى خون جريان دارد در تمام حالات براى هر نماز، گذشته از غسل، بايد وضو بگيرد و تا قبل از غسل هاى روزانه از آميزش بايد اجتناب كرد.

4. در تمام مواردى كه غسل بر او واجب مى شود، اگر غسل كردن مكرّر براى او ضرر دارد، يا مايۀ مشقّت زياد است مى تواند به جاى آن تيمّم كند.

رسالۀ توضيح المسائل، مسائل 404، 405، 407، 408 و 418

ص: 90

ص: 92

ص: 94

و بيشتر موفقيّت هاى انسان درنتيجۀ همين تمركز فكر و توجّه كامل و حضور ذهن است.

نماز جماعت از مهم ترين مستحبّات و از بزرگ ترين شعائر اسلامى است و در روايات، فوق العاده بر آن تكيه شده است، به ويژه براى همسايۀ مسجد يا كسى كه صداى اذان مسجد را مى شنود بيشتر سفارش شده و سزاوار است انسان تا مى تواند نمازش را با جماعت بخواند. در روايتى آمده است كه اگر يك نفر به امام جماعت اقتدا كند هر ركعت آن ثواب 150 نماز دارد و اگر دو نفر اقتدا كند هر ركعت ثواب 600 نماز و هر قدر عدد نمازگزاران بيشتر شود ثواب نمازشان بيشتر خواهد شد و اگر عدد آنان از ده نفر بگذرد، چنانچه تمام آسمان ها كاغذ و درياها مركّب و درخت ها قلم و ملائكه و انس و جن نويسنده شوند، نمى توانند ثواب يك ركعت آن را بنويسند.(1)

رساله توضيح المسائل، مسئلۀ 1226

آمادۀ زدودن آلودگى هاى روحى و قلبى مى كنيم، زيرا همان طور كه چند نوبت وضو در روز، بدن را از آلودگى هاى جسمى دور مى كند، نمازهاى پنج گانه نيز روح و قلب را از آشفتگى ها، ناپاكى ها، فحشا و زشتى ها دور مى سازد(1) و كسانى كه به راستى نماز را با توجه و حضور قلب مى خوانند، داراى چهره اى پاك و نورانى و رفتارى آرام و باوقار بوده و رستگارند.

بنابراين، وضو و نماز همچون ترمزى است كه در پنج نوبت روز، بدن و روح را از گرايش به آلودگى و بدى بازمى دارد و به پاكى و راستى و درستى مى كشاند.

3. بعد از شستن صورت بايد دست راست را از آرنج تا سر انگشت ها بشويد؛ و بعد از آن دست چپ را به همين ترتيب.

4. بعد از شستن دست ها بايد جلوى سر را با رطوبت آب وضو كه در دست باقى مانده مسح كند؛ و بنابر احتياط واجب، لازم است با دست راست باشد، و بهتر اين است كه از بالا به پايين دست بكشد، ولى عكس آن، يعنى از پايين به بالا نيز اشكال ندارد.

5. جايز است مسح سر را بر پوست سر يا بر موهايى كه بر آن روييده است بكشد؛ امّا كسى كه موى سر او به اندازه اى بلند است كه اگر مثلاً شانه كند به صورتش مى ريزد، يا به جاهاى ديگر سر مى رسد، بايد بيخ موها را مسح كند؛ و بهتر است قبل از وضو، فرق سر را باز كند تا پس از شستن دست چپ، بن موها يا پوست سر را به راحتى مسح نمايد.

6. بعد از مسح سر نوبت مسح پاها مى رسد كه بايد با همان رطوبتى كه در دست مانده روى پاها را از سر يكى از انگشت ها (غير از انگشت كوچك كه به تنهايى اشكال دارد) تا برآمدگى پشت پا، و بنابر احتياط مستحب، تا مفصل پا مسح كند.

7. مستحبّ است انسان براى اين كه باطهارت باشد وضو بگيرد، خواه نزديك وقت نماز باشد يا نه و با آن وضو، مى تواند نماز بخواند.

8. در افعال وضو بايد تريب را رعايت كرد و پشت سرهم بدون فاصلۀ زياد انجام داد.

رسالۀ توضيح المسائل، مسائل 256، 257، 263، 269، 271، 272، 341 و 307

2. زن بايد هنگام نماز، تمام بدن، حتّى سر و موى خود را بپوشاند، ولى پوشاندن گردى صورت و دست ها تا مچ و پاها تا مچ لازم نيست؛ امّا براى اين كه يقين كند مقدار واجب را پوشانده، احتياط اين است كه مقدارى از اطراف صورت و قدرى پايين تر از مچ را نيز بپوشاند.

3. بايد در نماز، زن عقب تر از مرد بايستد و جاى سجدۀ او از جاى سجدۀ مرد كمى عقب تر باشد، والّا نماز باطل است و در اين حكم محرم و غير محرم تفاوتى ندارند، ولى اگر ميان مرد و زن ديوار يا پرده و مانند آن باشد، يا به اندازۀ ده ذراع (تقريباً 5 متر) فاصله باشد اشكال ندارد، و در مكان هاى شلوغ كه اجراى اين حكم مشقّت دارد رعايت آن لازم نيست.

توضيح المسائل، مسائل 726، 827 و 811

مستحبّ است پنج نماز را در پنج وقت به جا آورد، يعنى هركدام را در وقت فضيلت خود انجام دهد؛ و تنها فاصله دادن به مقدار نافله يا تعقيبات كافى نيست، بلكه معيار، همان وقت فضيلت است.

رسالۀ توضيح المسائل، مسئلۀ 694

4. با توجّه به اينكه زمين كروى است و از دو سو مى توان خطّى به سوى قبله ترسيم كرد، بايد جهتى را كه در فاصلۀ كمترى به كعبه مى رسد انتخاب نمود، و چنانچه در نقطه اى از زمين قرار گيريم كه فاصله اش از مكّه از هر دو سو به يك اندازه باشد از هر دو طرف مى توان نماز خواند. همچنان كه در خود مسجدالحرام مى توان از هر سو به سمت كعبه نماز گزارد.

تصویر

نيكش مى خوانيم براى اين است كه خود را با آن صفات نيك بسازيم و در هيچ مرحله اى از تكامل بازنايستيم.

تصویر

ما شيعيان با اين شعار، على عليه السلام را كه نمونۀ عالى تربيت اسلام و پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله است به عنوان امام و پيشوا، سرمشق برنامۀ زندگى خود قرار مى دهيم.

15. پرهيز از شراب و قمار و بخت آزمايى (سورۀ 5، آيۀ 90)

16. توبه و بازگشت به خدا (سورۀ 24، آيۀ 31)

17. امربه معروف و نهى ازمنكر (سورۀ 3، آيۀ 104)

18. پيروى از نور قرآن (سورۀ 7، آيۀ 157)

19. فزونى اعمال نيك (سورۀ 7، آيۀ 8)

20. حزب اللّٰه (سورۀ 58، آيۀ 22)

21. يادآورى نعمات الهى (سورۀ 7، آيۀ 69)

22. كردار نيك (سورۀ 22، آيۀ 77).

4. اَشْهَدُ اَنَّ عَليّاً ولىُ اللّٰه (دو مرتبه) (البته اين جمله جزء اقامه نيست، بلكه به قصد تبرّك گفته مى شود)

5. حَىَّ عَلى الصَّلوة (دو مرتبه)

6. حَىَّ عَلى الفلاح (دو مرتبه)

7. حَىَّ عَلىٰ خَيرِ الْعَمل (دو مرتبه)

8. قَدْ قامَتِ الصَّلوة (دو مرتبه)

9. اَللّٰهُ اَكْبَر (دو مرتبه)

10. لاٰ اِلهَ اِلاّ اللّٰه (يك مرتبه)

1. ميان اذان و اقامه نبايد زياد فاصله دهد و اگر فاصله به قدرى باشد كه اقامه مربوط به آن اذان حساب نشود، دوباره بگويد؛ و همچنين ميان اذان و اقامه با نماز نبايد زياد فاصله شود، واِلاّ اذان و اقامه را اعاده كند.

2. شايسته است بدن هنگام گفتن اقامه آرام باشد و اقامه را از اذان آهسته تر بگويد و فاصلۀ جمله ها را كمتر كند و ميان اذان و اقامه يك گام بردارد، يا كمى بنشيند، يا سجده كند، يا دعا نمايد، يا دو ركعت نماز به جا آورد.

رسالۀ توضيح المسائل، مسائل 852 و 857

در حالات معصومين عليهم السلام آمده است: هنگام نماز آن چنان غرق ياد خدا مى شدند كه از خود بى خبر مى گشتند، تا آنجا كه پيكان تيرى را كه در پاى اميرالمؤمنين على عليه السلام مانده بود، در حال نماز بيرون آوردند و آن حضرت متوجّه نشد.(1)

براى قبولى نماز و كمال و فضيلت آن، علاوه بر شرايط واجب بايد امور زير را نيز رعايت كند:

قبل از نماز از خطاهاى خود توبه و استغفار نمايد و از گناهانى كه مانع قبولى نماز است، مانند «حسد» و «تكبّر» و «غيبت» و «خوردن مال حرام» و «آشاميدن مسكرات» و «ندادن خمس و زكات»، بلكه هر معصيتى بپرهيزد.

همچنين سزاوار است كارهايى را كه ارزش نماز و حضور قلب را كم مى كند انجام ندهد، مثلاً در حال خواب آلودگى، خوددارى از بول، در ميان سروصداها، و دربرابر منظره هايى كه جلب توجّه مى كند به نماز نايستد. و كارهايى كه ثواب نماز را زياد مى كند انجام دهد، مثلاً لباس پاكيزه بپوشد، موهاى خود را شانه زند و مسواك كند و خود را خوشبو نمايد و انگشتر عقيق به دست كند.

رسالۀ توضيح المسائل، ص 128

***

ص: 113

ص: 114

7. افزودن يا كاستن ركنى از اركان نماز(1) به عمد يا به اشتباه

8. افزودن يا كاستن جزء غير ركنى از نماز به صورت عمدى.

رسالۀ توضيح المسائل، ص 190 تا 196

مربوط به آفرينش و تربيت انسان است. اين چهار صفت عبارت اند از:

1. رَبِّ اَلْعٰالَمِينَ

2. اَلرَّحْمٰنِ

3. اَلرَّحِيمِ

4. مٰالِكِ

بخش دوم، در مورد آخرت و روز جزا و پاداش (يَوْمِ اَلدِّينِ) است.

بخش سوم، مربوط به توحيد و راه پيامبران، صديقين، شهدا و صالحين (صِرٰاطَ اَلَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ) است كه بايد راه آنان را بپوييم و به دنبال آنان گام برداريم تا مشمول نعمات الهى شويم.

بخش چهارم، گفتن «نه» به بيراهۀ مغضوبين و گمراهان است.

اگر بدانيم عزّت و ذلّت به دست اوست و كليد خيرات در كف باكفايت او قرار دارد «قُلِ اَللّٰهُمَّ مٰالِكَ اَلْمُلْكِ تُؤْتِي اَلْمُلْكَ مَنْ تَشٰاءُ وَ تَنْزِعُ اَلْمُلْكَ مِمَّنْ تَشٰاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشٰاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشٰاءُ بِيَدِكَ اَلْخَيْرُ إِنَّكَ عَلىٰ كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ» (1) دليلى ندارد با شرك و ريا و عمل براى غير خدا، عزّت را از ديگرى بطلبيم.

حيات پربركت، ص 290

و اگر به اين نكته توجّه كنيم كه الف و لام «الحمد» براى جنس است و در اينجا معناى عموميّت را افاده مى كند، نتيجه مى گيريم كه هرگونه حمد و ستايش مخصوص خداوندى است كه پروردگار جهانيان است.

هر انسانى كه سرچشمۀ خير و بركت است،

هر پيامبر و رهبر الهى اى كه نور هدايت در دل ها مى پاشد،

هر معلّمى كه تعليم مى دهد،

هر شخص سخاوتمندى كه بخشش مى كند،

و هر طبيبى كه مرهم بر زخمى جانكاه مى نهد؛ ستايش آنها از حمد خدا سرچشمه مى گيرد، چراكه اين مواهب همه در اصل از ناحيۀ ذات پاك اوست. به تعبير ديگر، حمد اينها حمد خدا، و ستايش اينها ستايشى براى اوست.

و نيز اگر خورشيد نورافشانى مى كند، ابرها باران مى بارند و زمين بركاتش را به ما عرضه مى دارد، همه از ناحيۀ اوست. بنابراين تمام حمدها به او برمى گردد.

به عبارت ديگر، جملۀ «اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمينَ»، اشاره اى است هم به توحيد ذات و هم صفات و هم افعال (دقّت كنيد!).

تفسير نمونه، ج 1، ص 28 و 29

بسازيم و درنتيجه همگى با هم مهربان و باگذشت بوده، زندگى را پر از صلح و محبّت كنيم.

در ضمن، مقرون ساختن صفت تربيت (رب) با دو صفت بخشندگى و مهربانى، به مربيان مى آموزد كه تربيت صحيح و كامل تربيتى است كه توأم با گذشت و مهربانى باشد.

به علاوه، «صراط مستقيم» كه همان آيين حق است، مراتب و درجاتى دارد كه همۀ افراد در پيمودن اين درجات يكسان نيستند. هر مقدار از اين درجات را انسان طى كند، باز درجات بالاتر و والاترى وجود دارد كه انسان باايمان بايد از خدا بخواهد تا او را به آن درجات هدايت كند.

تفسير نمونه، ج 1، ص 45 و 46

آن گاه در اين دوران سازندگى فكرى، طبيعى است كه عناصر آلوده و كسانى كه مانع راه حقّ اند سر برمى دارند. در اين صورت جمعى بايد درمقابل آنها قيام كنند و عدّه اى شهيد شوند و با خون پاكشان درخت توحيد آبيارى گردد.

در مرحلۀ چهارم، محصول اين تلاش ها به وجود آمدن «صالحان» است، اجتماعى پاك، شايسته و آكنده از معنويت.

بنابراين، ما در سورۀ حمد در هر شبانه روز همواره از خدا مى خواهيم كه در خطّ اين چهار گروه قرار گيريم: خطّ انبيا، خطّ صديقان، خطّ شهدا و صالحان، و روشن است كه در هر مقطع زمانى بايد در يكى از اين خطوط اداى وظيفه كنيم و رسالت خويش را ادا نماييم.

تفسير نمونه، ج 1، ص 53

2. كسانى كه خدا و پيامبرش را نافرمانى كنند (سورۀ 33، آيۀ 36)

3. كسانى كه آخرت را باور ندارند (سورۀ 34، آيۀ 8)

4. كسانى كه از رحمت الهى نوميدند (سورۀ 15، آيۀ 56)

6. و با گفتن «غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ» به راه مغضوبين، يعنى راه مستكبرين، مشركين، منافقين، ظالمين و قاتلين و كافرين «نه» مى گوييم.

7. و با گفتن «وَلَا الضَّالِّينَ» به راه گمراهان، كسانى كه از راه ايمان به سوى كفر و عصيان و ناباورى (نسبت به آخرت) روى آورده اند «نه» مى گوييم.

مسلم استى بى نياز از غير شو *** اهل عالم را سراپا خير شو

چون على درساز با نان شعير *** گردن مرحب شكن خيبر بگير(1)

بار «سُبحانَ اللّٰه» (منزه است خدا) گفت، سپس سر از ركوع برمى داريم و مى گوييم:

«سَمِعَ اللّٰهُ لِمَنْ حَمِدَه، اللّٰهُ اَكْبَر» ؛ «خداوند حمد ستايشگر را مى شنود و خدا بزرگ تر از آن است كه به وصف درآيد».

مسلّماً خداوند سميع و شنواست، ما نيز بكوشيم شنوا و پذيراى تربيت و هدايت الهى باشيم.

آيت الله العظمى مكارم شيرازى

از ديدگاه اسلام، سجده براى خداوند، مهم ترين عبادت، يا از مهم ترين عبادات است و همان گونه كه در روايات آمده، انسان در حال سجده از هر حال ديگر به خدا نزديك تر است، پيشوايان بزرگ، به خصوص رسول خدا صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام سجده هاى طولانى داشتند.

سجده هاى طولانى براى خدا، روح و جان انسان را پرورش مى دهد و بارزترين نشانه هاى عبوديّت و خضوع در پيشگاه پروردگار است.

شيعه پاسخ مى گويد، ص 146

هنگام برخاستن چنين مى گوييم:

«بِحُولِ اللّٰه وَ قُوَّتِه اَقُومُ وَاَقْعُدْ ؛ به يارى خدا و نيروى او برمى خيزم و مى نشينم».

تصویر

ص: 131

تا اينجا نمازگزار يك ركعت از نماز را به جا آورده است.

«مِنْهٰا خَلَقْنٰاكُمْ وَ فِيهٰا نُعِيدُكُمْ وَ مِنْهٰا نُخْرِجُكُمْ تٰارَةً أُخْرىٰ» (1) ؛ «ما شما را از آن [ = زمين] آفريديم؛ و به آن بازمى گردانيم؛ و بار ديگر (در قيامت) شما را از آن بيرون مى آوريم».

خوانده مى شود و مى توانيم به جاى آن، شعارهاى چهارگانۀ زير را كه «تسبيحات اربعه» نام دارند سه بار تكرار كنيم و اگر يك بار هم گفته شود كافى است:

1. سُبْحٰانَ اللّٰه خداوند از هر عيب و نقصى [مانند جهل، ضعف، ظلم، نياز، شرك، بيهودگى، خستگى، دروغ، بهتان، وابستگى و...] پاك و منزّه است.

2. وَالْحَمْدُ للّٰه و حمد و ستايش مخصوص اوست.

3 . وَ لا اِلهَ اِلاّ اللّٰه و هيچ معبودى جز خداوند يكتا نيست.

4. وَاللّٰهُ اَكْبَر و خداوند بزرگ تر از آن است كه به وصف آيد.

جواب: تمام موجودات، از اتم گرفته تا كهكشان ها، با نشان دادن حركات منظّم و سير تكاملى خود آفرينندۀ خويش را تسبيح كرده و از هر عيب و نقصى منزّه نشان مى دهند.

ما انسان ها نيز بايد با شعارهاى تسبيح، خود را از هر پستى و نقصى پاك نماييم و همگام با ساير موجودات با كوشش منظّم و بى عيب به سوى رشد و تكامل پيش رويم و استعداد و قدرت ذاتى خود را آشكار سازيم و منشأ خير و تربيت ديگران شويم.

از سوى ديگر، شعارهاى حمد و تسبيح، انسان را متوجّه نقص خود و استعداد سرشارى كه براى رسيدن به برترى و كمال دارد مى كند، و او را به تلاش و كوشش و عزم و اميد وامى دارد تا چون غريقى امواج خروشان دريا را بشكافد و موانع را از سر راه بردارد و خود را به ساحل كمال برساند.

***

پس از خواندن شعارهاى تسبيح، دوباره مانند ركعت اوّل و دوّم به ركوع و سجود مى رويم.

در حال ركوع از نصف جهان و جهانيان چشم مى پوشيم و با شعار تسبيح خداى عظيم، يعنى «سُبْحانَ رَبّى الْعَظيمِ وَ بِحَمْدِه» ، خود را متوجّه عظمت الهى و سير تكاملى و تسبيح عظيم دنيوى مى كنيم و در حال سجود از همۀ جهان و لذّات ناپايدار آن چشم مى پوشيم و متوجّه مرگ و آخرت و سير تكاملى اخروى مى شويم، و با شعار «سُبْحانَ رَبّى الاَعْلى وَ بِحَمْدِه» خود را متوجّه سير و تسبيح عالى ترى مى كنيم؛ يعنى آفرينش از خاك، بازگشت به خاك و بار ديگر سربرآوردن از خاك در روز قيامت و رفتن به سوى پروردگار اعلى.

ص: 136

3. مستحبّ است انسان صبر كند تا نماز را به جماعت بخواند و نماز جماعت از نماز اوّل وقتِ فرادا بهتر است و نيز جماعتى كه مختصر بخوانند از نماز فرادايى كه آن را طول دهند برتر است.

4. لازم است برادران ايرانى و شيعيان ساير كشورها از اعمال جاهلانه كه موجب تفرّق صفوف مسلمين مى شود احتراز كنند.

5. حاجيان شيعه و پيروان مكتب اهل بيت عليهم السلام نبايد در ايّام حج و مانند آن، نماز جماعت جداگانه به طور گروهى در كاروان ها يا مسجدالحرام يا مسجدالنّبى، تشكيل دهند، چنين نماز جماعتى خالى از اشكال نيست، مگر اين كه نماز چند نفرى باشد.

رسالۀ توضيح المسائل، مسائل 1226 تا 1228 و مناسك جامع، ص 407، م 39

نماز جماعت در اسلام مظهر يگانگى و برادرى و مهر و الفت است و بى آنكه كسى عهده دار نظم آن باشد، خود داراى روح انضباط و نظم و ترتيب است.

مسلمانان با شنيدن صداى اذان از اين سو و آن سو روانۀ مساجد مى شوند و چون بانگ تكبير و اقامۀ نماز گفته شد همه همراه با صفوف منظّم خود به پا مى خيزند و باهم تكبير مى گويند و آنگاه با سكوتى توأم با وقار و توجّه به معانى حمد و سوره كه توسّط امام جماعت خوانده مى شود به آن گوش مى دهند. سپس همه باهم به ركوع و سجود مى روند، مى نشينند و برمى خيزند و در پايان نماز به يكديگر سلام مى دهند.

بديهى است كه در چنين اجتماعى نفاق ها و كينه ها، بدبينى ها و بدخواهى ها و همچنين اختلافات طبقاتى رخت برمى بندد و جاى خود را به مهر و صفا و برادرى و برابرى مى دهد.

ص: 139

8. كسى كه يك ركعت از امام عقب مانده، وقتى امام تشهّد را مى خواند احتياط آن است كه زانوها را از زمين بلند كند و انگشتان دست و سينۀ پا را بر زمين بگذارد و بنابر احتياط مستحب همراه او تشهّد بخواند، يا ذكر بگويد. و اگر تشهّد آخر است بنابر احتياط واجب صبر كند تا امام سلام نماز را بگويد و بعد برخيزد و ادامه دهد.

رسالۀ توضيح المسائل، مسائل 1245، 1279، 1278، 1274، 1268، 1267 و 1266 و عروة الوثقى، ج 1، ص 676، م 34

اجتماعات روزانه كه در نماز جماعت حاصل مى شود.

اجتماع هفتگى كه در مراسم نماز جمعه است.

و اجتماع سالانه كه در كنار خانۀ خدا انجام مى شود و نقش نماز جمعه، در اين ميان بسيار مهم است، به خصوص كه يكى از برنامه هاى خطيب، در خطبۀ نماز جمعه، ذكر مسائل مهّم سياسى، اجتماعى و اقتصادى است و براين اساس، اين اجتماع عظيم وپرشكوه، مى تواند منشأ بركات زير شود:

الف: آگاهى بخشيدن به مردم در زمينۀ معارف اسلامى و رويدادهاى مهمّ اجتماعى وسياسى.

ب: ايجاد همبستگى و انسجام هرچه بيشتر در ميان صفوف مسلمين، به گونه اى كه دشمنان را به وحشت افكند و پشت آنها را بلرزاند.

ج: تجديد روح دينى و نشاط معنوى براى تودۀ مردم مسلمان.

د: جلب همكارى براى حلّ مشكلات عمومى.

به همين دليل، هميشه دشمنان اسلام از يك نماز جمعۀ جامع الشرايط كه دستورهاى اسلامى دقيقاً در آن رعايت شود، بيم داشته اند.

تفسير نمونه، ج 24، ص 146 و 147

پنجم: پيرمردان

ششم: مسافرانى كه نمازشان را شكسته مى خوانند.

هفتم: كسانى كه با محل برگزارى نماز جمعه بيش از دو فرسخ فاصله داشته باشند.

2. احتياط واجب آن است كه نمازگزاران هنگام ايراد خطبه باطهارت باشند و رو به امام بنشيند و سكوت را رعايت كنند و به خطبه ها گوش فرادهند؛ ولى اگر عمداً سخن بگويند، نماز جمعۀ آنها باطل نمى شود، هرچند كار خلافى كرده اند.

3. وقت نماز جمعه از اوّل ظهر است به مقدارى كه اذان و خطبه ها و نماز، مطابق معمول انجام شود؛ و با گذشتن اين مقدار، وقت نماز جمعه پايان مى يابد و بايد نماز ظهر خوانده شود.

4. خطبه ها بايد بنابر احتياط واجب بعد از اذان ظهر باشد؛ و اگر قبل از آن خوانده شود اعاده كنند.

5. نماز جمعه بايد به جماعت خوانده شود و حداقل جمعيّت براى انعقاد نماز جمعه پنج نفر است (امام جمعه و چهار نفر ديگر).

6. هريك از خطبه ها بايد مشتمل بر امور زير باشد:

الف) حمد و ثناى الهى.

ب) صلوات بر محمّد و آل محمّد.

ج) وعظ و ارشاد و سفارش به تقواى الهى.

د) خواندن يك سورۀ كوتاه در هر خطبه، مانند سورۀ قل هو اللّٰه، يا سورۀ قل يا أيّها الكافرون و يا سورۀ والعصر (بنابر احتياط واجب).

ه) بنابر احتياط واجب براى خود و مؤمنين و مؤمنات استغفار كند و در خطبۀ دوم ائمّۀ هدى: را هنگام صلوات و درود، يك به يك نام ببرد. بنابراين، خطبۀ اوّل شامل پنج قسمت و خطبۀ دوم شامل شش قسمت است. امام بايد خطبه ها را در حال قيام بخواند و ميان دو خطبه كمى بنشيند و صداى خود را درحدّ مقدور به نمازگزاران برساند و وعظ و ارشاد را به زبان قابل فهم براى مردم ايراد كند.

ص: 143

7. فاصلۀ دو نماز جمعه بايد كمتر از يك فرسخ نباشد. اگر در كمتر از يك فرسخ دو نماز جمعه خوانده شود نماز اوّلى صحيح و دومى باطل است.

8. به دنبال دو خطبه دو ركعت نماز جمعه به جاى نماز ظهر برگزار مى شود و مستحب است در ركعت اوّل بعد از حمد، سورۀ جمعه و در ركعت دوم بعد از حمد، سورۀ منافقون خوانده شود.

رسالۀ توضيح المسائل، مسئلۀ 671؛ استفتائات جديد، ج 2، م 365

10. مستحب است كه امام جمعه عمامه و عبا بپوشد و خويش را به نظيف ترين لباس آراسته و خود را معطّر سازد و باوقار و سنگين باشد، و چون بر بالاى منبر قرار گرفت سلام كند و دربرابر مردم قرار گيرد و بر كمان، عصا يا شمشير، تكيه كند، و قبل از شروع خطبه بنشيند تا اذان توسط مؤذّنين گفته شود.

11. هنگام ايراد خطبه واجب است ايستاده سخن بگويد و اگر نتواند بايستد بايد ديگرى را براى امامت برگزيد.

12. امام و خطيب بايد يكى باشد.

13. خطيب بايد با صداى بلند و يا با بلندگو سخنان خود را به گوش مردم برساند.

14. واجب است با نشستن كوتاه، ميان دو خطبه فاصله اندازد.

استفتائات جديد، ج 2، م 361 تا 387

آنها مى شود، برحذر دارد. خلاصه، نماز جمعه و دو خطبۀ آن، نظير حجّ و مراكز تجمّع آن و نمازهاى عيد فطر و قربان و مانند آن، از سنگرهاى بزرگى است كه متأسّفانه مسلمانان از وظايف مهمّ خود دربرابر آن غافل مانده اند؛ همان گونه كه از ساير پايگاه هاى عظيم سياست اسلامى گاه غافل اند. اسلام آميخته با سياست است و كسى كه در احكام قضايى، سياسى، اجتماعى و اقتصادى اسلام اندكى تأمّل كند، متوجّه اين معنا مى شود. هركس گمان كند اسلام از سياست جداست، نه اسلام را مى شناسد نه سياست را.

رسالۀ توضيح المسائل، مسئلۀ 671، بند 5؛ استفتائات جديد، ج 2، م 389 و 382

***

در اين نماز پنج تكبير و پنج قنوت در ركعت اوّل، و چهار تكبير و چهار قنوت در ركعت دوّم خوانده مى شود. در اين قنوت ها در ركعت دوم دعايى نظير دعاى زير خوانده مى شود مبنى بر عظمت و رحمت الهى، بخشش، تقوا، آمرزش، اهميّت روز عيد و اجتماع مسلمين، درخواست بزرگى، شرافت، كرامت، و تمام نيكى هايى كه بندگان صالح از خداوند مسئلت مى كنند و آنچه بندگان پاك از آن به خدا پناه مى برند:

دعاى قنوت نماز عيد

اَللّٰهُمَّ اَهْلَ الْكِبْرِيٰآءِ وَ الْعَظَمَةِ، وَاَهْلَ الْجُودِ وَ الْجَبَرُوتِ، وَ اَهْلَ الْعَفْوِ وَ الرَّحْمَةِ، وَاَهْلَ التَّقْوىٰ وَالْمَغْفِرَةِ، اَسْئَلُكَ بِحَقِّ هٰذَا الْيَومِ، اَلَّذىٖ جَعَلْتَهُ لِلْمُسْلِميٖنَ عيٖداً، وَلِمُحَمَّدٍ صَلَّى اللّٰهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ ذُخْراً [وَشَرَفاً] وَمَزِيداً، اَنْ تُصَلِّىَ عَلىٰ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَاَنْ تُدْخِلَنىٖ فىٖ كُلِّ خَيْرٍ اَدْخَلْتَ فيٖهِ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ، وَاَنْ تُخْرِجَنىٖ مِنْ كُلِّ سُوءٍ اَخْرَجْتَ مِنْهُ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ، صَلَوٰاتُكَ عَلَيْهِ وَعَلَيْهِمْ، اَللّٰهُمَّ اِنّىٖ اَسْئَلُكَ خَيْرَ مٰا سَئَلَكَ مِنْهُ عِبٰادُكَ الصّٰالِحُونَ، وَاَعُوذُ بِكَ مِمَّا اسْتَعٰاذَ مِنْهُ عِبٰادُكَ الصّٰالِحُونَ.

تصویر

ص: 147

در روز وفات ابراهيم، فرزند پيغمبر صلى الله عليه و آله آفتاب گرفت، مردم تصوّر كردند كه گرفتگى خورشيد براثر وفات فرزند پيغمبر صلى الله عليه و آله است. آن حضرت براى از بين بردن اين افكار موهوم و خرافاتى بلافاصله جنازۀ فرزندش را رها كرد و دربرابر مردم قرار گرفت و پس از حمد و ثناى خداوند فرمود:

اى مردم! ماه و خورشيد دو آيت از آيات الهى هستند كه به فرمان او جريان دارند و از او اطاعت مى كنند و براى مرگ يا حيات كسى كسوف نمى كنند، هرگاه خسوف و كسوف پديد مى آيد نماز بگزاريد.

آنگاه پيامبر صلى الله عليه و آله با مردم نماز كسوف خواند.(1)

«وَ مِنْ آيٰاتِهِ اَللَّيْلُ وَ اَلنَّهٰارُ وَ اَلشَّمْسُ وَ اَلْقَمَرُ» ؛(2) «و از نشانه هاى او (خداوند) شب و روز و خورشيد و ماه است».

تصویر

ص: 149

4. هنگامى كه زلزله يا صاعقه و مانند آن اتّفاق مى افتد بايد بلافاصله نماز آيات را بخواند و اگر نخواند معصيت كرده و احتياط مستحب آن است كه تا آخر عمر هر وقت توانست بخواند.

5. هرگاه امورى كه نماز آيات براى آنها واجب است مكرّر اتّفاق بيفتد واجب است براى هريك از آنها يك نماز آيات بخواند، مانند اين كه چند بار زلزله شود، يا گرفتن خورشيد با زلزله همراه گردد؛ امّا اگر در بين نماز آيات اين امور واقع شود همان يك نماز آيات كافى است.

6. اگر در حال عادت ماهانه يا نفاس، آفتاب يا ماه بگيرد و تا آخر مدّتى كه خورشيد يا ماه بازمى شود از خون حيض و نفاس پاك نشده باشد، نماز آيات بر او واجب نيست و قضا هم ندارد.

رسالۀ توضيح المسائل، مسائل 1290، 1291، 1292، 1288 و 1298؛ عروة الوثقى، ج 1، ص 623، م 18

4. لازم نيست مقدار مسافت 43 كيلومتر در يك خط مستقيم و افقى باشد، بلكه چنانچه اين مقدار دايره اى، يا مارپيچى، يا منحنى، يا عمودى با هواپيما باشد، نماز شكسته خواهد بود.

رساله توضيح المسايل، مسايل 1120، 1133، 1134 و 1145

تصویر

5. طىّ مسافت 8 فرسخ در صورتى موجب شكستن نماز و روزه است كه از نظر عرف مردم مسافرت ناميده شود. بنابراين طى مسافت 8 فرسخ در داخل شهرهاى بزرگ موجب شكستن نماز و روزه نمى شود.

6. در صورتى كه مسافر نمى تواند تصميم به اقامت 10 روز يا بيشتر بگيرد، نمازش شكسته است، هرچند تا يك ماه در حال ترديد به سر برد، ولى از روز 31 نمازش تمام است.

7. مسافرى كه قصد ماندن 10 روز يا بيشتر را در محلى كرده ولى پيش از آن كه يك نماز چهارركعتى ادا نمايد، از ماندن منصرف يا مردّد شود، نمازش را بايد شكسته بخواند، و اگر پس از خواندن يك نماز چهارركعتى منصرف يا مردّد شود، تا وقتى كه در آنجا اقامت دارد بايد نمازش را تمام بخواند.

ص: 152

8. اگر مسافر فراموش كند كه در سفر است و نمازش را تمام بخواند، چنانچه در وقت يادش بيايد بايد نمازش را به طور شكسته اعاده كند و اگر بعد از وقت متوجه شود، قضاى آن نماز بر او واجب نيست.

9. كسى كه شغلش مسافرت نيست، ولى مسافرت مقدّمۀ شغل اوست، مانند معلّم و كارگر و كارمندى كه همه روز براى انجام كار به مكانى خارج از شهر مى رود كه رفت وآمد او هشت فرسخ يا بيشتر است، بايد نماز را تمام بخواند و روزه را بگيرد، ولى در آغاز كار بنابر احتياط مستحب، دو سه روز اوّل را جمع بخواند.

10. نماز در هواپيما با مراعات جهت قبله جايز است، و چنانچه در اثناء نماز هواپيما جهت خود را به چپ يا راست تغيير دهد و نمازگزار بعد از سكوت از قرائت و ذكر، جهت خود را به سوى قبله بگرداند، نمازش صحيح است؛ امّا اگر هواپيما آن چنان تغيير جهت دهد كه نمازگزار پشت به قبله قرار گيرد و آنگاه خود را به طرف قبله بگرداند، نمازش باطل خواهد بود.

11. اگر كسى با هواپيما به طور عمودى به اندازۀ 4 فرسخ پرواز كند، نماز و روزه اش قصر مى شود.

12. چنانچه كسى با سفينۀ فضايى مسافرت كند و از جاذبۀ زمين خارج گردد و بى وزن شود، اگر مى تواند، بر سطح داخلى سفينۀ فضايى قرار گيرد و پاهاى خود را به كف آن بگذارد و با رعايت جهت قبله نماز بخواند، و در هيچ حالى نماز و جهت قبله يا جهت نزديك به قبله را نبايد ترك كرد.

13. سؤال: مسافرين فضايى ممكن است در يك شبانه روز چندين بار به دور زمين گردش كنند و در هر دور يك شبانه روز برايشان تحقّق يابد. آيا در هر دور پنج نماز بر آنها واجب مى شود يا اينكه بايد اوقات نماز را با وقت معمول تقسيم كنند؟

جواب: در همۀ اين گردش ها كه طى يك شبانه روز معمولى انجام مى شود تنها پنج نماز مطابق شبانه روز زمين واجب است؛ ولى بايد طلوع و غروب را نسبت به طلوع و غروب خود رعايت كند، به اين معنا كه نماز صبح را قبل از يكى از طلوع ها و ظهر و عصر را بعد از

ص: 153

نيمه روز يكى از روزها و مغرب و عشا را در يكى از شب ها بخواند و مى تواند ظهر را بعدازظهر يك روز و عصر را بعدازظهر روز ديگر و نيز مغرب را در يكى از شب ها و عشا را در شب ديگر بخواند.

14. همان گونه كه بر اهالى قطبين واجب است مقدار روز، ماه و سال خود را طبق معمول تنظيم كنند، چنانچه انسان هايى در بعضى از سيّارات پيدا شدند يا انسانى از زمين به كرات ديگر مهاجرت كرد، و طول شبانه روز آن كرات با كرۀ زمين تفاوت داشت، بايد اوقات خود را مطابق با وقت ما تنظيم كند.

رسالۀ توضيح المسائل، مسائل 1179، 1171، 1185، 1146 و استفتائات شفاهى

5. اگر كسى نمازش قضا شود و با هواپيما سريع السير به نقطه اى سفر كند كه در آنجا هنوز وقت آن نماز تمام نشده، مثلاً كسى كه نماز صبحش در تهران قضا شده، چنانچه با هواپيماى سريع السير قبل از طلوع آفتاب به استانبول برسد، هرچند به اندازۀ يك ركعت باشد نماز قضايش تبديل به ادا شود.

6. اگر كسى نماز ظهر و عصر را بخواند و بعد با هواپيما به نقطه اى رسد كه قبل از ظهر است، لازم نيست دوباره نماز ظهر و عصر را بخواند.

رسالۀ توضيح المسائل، مسائل 1193، 1198، 1213، 1205 و استفتائات شفاهى

7. نماز شب

اشاره

«وَ مِنَ اَللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نٰافِلَةً لَكَ عَسىٰ أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقٰاماً مَحْمُوداً» ؛(1) «و پاسى از شب را از خواب برخيز، و قرآن (و نماز) بخوان، اين يك وظيفۀ اضافى براى توست؛ اميد است پروردگارت تو را به مقامى درخور ستايش برساند».

تصویر

ص: 155

تاريكى و سكوت شب كه همه چيز را در خود فرو مى برد، منظرۀ باشكوه آسمان، ستارگان و ماه شب افروز، حالتى ملكوتى و توجّهى خاص در شخص نمازگزار پديد مى آورد كه دور از تظاهر و ريا در خلوت شب با خداى خود به رازونياز و پرورش روح و تزكيۀ نفس مى پردازد و احساس نزديكى بيشتر با خداى خود مى كند.

از سوى ديگر، سكوت شب، انسان را به تفكّر و انديشه در آفاق و انفس وامى دارد، تفكّرى كه سرانجام آن، تقرب به پروردگار و معرفت و يقين است.

ازاين رو پيغمبر صلى الله عليه و آله شب ها آيات زير را تا پايان سورۀ آل عمران تلاوت مى كرد:(1)

تصویر

«إِنَّ فِي خَلْقِ اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضِ وَ اِخْتِلاٰفِ اَللَّيْلِ وَ اَلنَّهٰارِ لَآيٰاتٍ لِأُولِي اَلْأَلْبٰابِ * اَلَّذِينَ يَذْكُرُونَ اَللّٰهَ قِيٰاماً وَ قُعُوداً وَ عَلىٰ جُنُوبِهِمْ وَ يَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضِ رَبَّنٰا مٰا

ص: 156

خَلَقْتَ هٰذٰا بٰاطِلاً سُبْحٰانَكَ فَقِنٰا عَذٰابَ اَلنّٰارِ» ؛(1) «به يقين در آفرينش آسمان ها و زمين و آمدوشد شب و روز، نشانه هايى (روشن) براى خردمندان است. براى (همان) كسانى كه خداوند را ايستاده و نشسته و در حالى كه بر پهلو خوابيده اند، ياد مى كنند، و در اسرار آفرينش آسمان ها و زمين، مى انديشند (و مى گويند:) پروردگارا! اينها را بيهوده نيافريده اى، منزّهى تو! ما را از عذاب دوزخ نگاه دار».

و بعد 300 مرتبه بگوييم: العفو، العفو، العفو... و به دنبال آن بگوييم:

«رَبّ اغْفِرلى وَارْحَمْنى وَ تُبْ عَلىَّ، اِنَّكَ اَنْتَ التَّوابُ الْغَفُورُ الرَّحيم» .(1)

سزاوار است اين نماز را با توجّه بيشترى به جا آوريم و تمام افكار خود را متوجّه خدا و نعمات بيكران او كنيم و مرگ و عالم پس از مرگ و تاريكى و تنهايى قبر و روز رستاخيز و مناظر هول انگيز قيامت و آتش دوزخ را نزد خود مجسّم كرده، به ياد آوريم كه دير يا زود بايد اين راه را طى كنيم.

نافلۀ شب از مهم ترين نمازهاى نافله است كه در روايات اسلامى(2) و قرآن مجيد بر آن تأكيد شده و تأثير عميقى در صفاى روح و پاكى قلب و تربيت نفوس انسانى و حلّ مشكلات دارد و در كتب معروف دعا(3) آدابى براى آن ذكر كرده اند، به ويژه براى قنوت نافلۀ وتر، رعايت اين آداب خوب است، ولى مى توان نماز شب را بدون اين آداب مانند نمازهاى معمولى نيز انجام داد؛ و كسى كه به علّتى نتواند آخر شب بيدار شود و نماز شب را بخواند، مى تواند قبل از خواب آنها را به جا آورد.

رسالۀ توضيح المسائل، مسئلۀ 703

يكى از پنج ركن نماز باشد (1. نيّت 2. تكبيرة الاحرام 3. قيام 4. ركوع 5. دو سجده) باشد نماز باطل است.

امّا اگر غير از ركن باشد نماز صحيح است و چنانچه قبل از رسيدن به ركن متوجّه شود بايد برگردد و آن را به جا آورد، ولى چنانچه وارد ركنى شده نمى تواند برگردد.

براى چند چيز بنابر احتياط واجب بايد بعد از نماز دو سجدۀ سهو به دستورى كه گفته مى شود به جا آورد:

1. كلام بى جا، يعنى سهواً به گمان اين كه نماز تمام شده حرف بزند.

2. سلام بى جا، يعنى مثلاً در ركعت دوم نماز چهار ركعتى سلام بدهد.

3. سجدۀ فراموش شده.

4. تشهّد فراموش شده.

5. به جاى ايستادن سهواً بنشيند، يا به جاى نشستن برخيزد.

6. در شكّ ميان چهار و پنج بعد از سجدۀ دوم واجب است نماز را تمام كند، بعداً دو سجدۀ سهو به جا آورد. و براى كم و زياد كردن غير اينها سجدۀ سهو مستحبّ است.

رسالۀ توضيح المسائل، مسئلۀ 1099

و همان ذكر را مى گوييم. آنگاه مى نشينيم و تشهّد و سلام مى دهيم. احتياط آن است كه در تشهّد به مقدار واجب اكتفا شود و تنها به سلام آخر قناعت گردد.(1)

تذكّر: اگر يكى از شك هاى باطل در اثناء نماز براى انسان پيش آيد نمى تواند بلافاصله نماز را بشكند، بلكه ابتدا بايد مقدارى فكر كند، اگر شك پابرجا بود، نماز را رها سازد.

رسالۀ توضيح المسائل، مسئلۀ 1047

است، بعد از دو سجده، يك ركعت ديگر را مانند ركعت اوّل به جا آورد و بعد از تشهّد سلام دهد.

2. نماز احتياط، اذان و اقامه و سوره و قنوت ندارد و حمد را بايد آهسته بخواند، حتّى احتياط واجب آن است كه «بسم اللّٰه» را نيز آهسته بگويد و در ميان نماز اصلى و نماز احتياط كارى كه نماز را باطل مى كند انجام ندهد.

رسالۀ توضيح المسائل، مسئلۀ 1087 و 1088

ص: 163

ص: 164

تصویر

ص: 166

روزه نيز با روح و جان انسان چنين مى كند و با محدوديّت هاى موقّت، به او مقاومت و قدرت اراده و توان مبارزه با حوادث سخت مى بخشد و چون غرايز سركش را كنترل مى كند، بر قلب انسان نور و صفا مى پاشد.

تفسير نمونه، ج 1، ص 708

3. وقتى گرسنه و تشنه مى شويد، گرسنگى و تشنگى قيامت را به ياد آوريد.

4. همچنين مستمندان و بينوايان را دريابيد و از آنان دستگيرى كنيد.

5. كودكان و بستگان را مورد لطف و نوازش قرار دهيد.

6. زبان خود را از ناگفتنى ها نگاه داريد.

7. چشمان خود را از ديدنى هاى حرام بگردانيد.

8. گوش هاى خود را از شنيدنى هاى حرام بازداريد.

9. با يتيمان مردم مهربانى كنيد تا با يتيمان شما مهربانى ورزند.

10. هنگام نماز دست به دعا برداريد كه به اجابت خواهد رسيد.»

وسائل الشيعه، ج 7، ص 227، ح 20

امام صادق عليه السلام نيز فرمودند:

«روزه تنها خوددارى از خوردن و آشاميدن نيست، بلكه روزۀ شما بايد با امور زير توأم باشد:

1. زبان خود را از دروغ نگاه داريد.

2. ديده هاى خود را از حرام بپوشانيد.

3. با يكديگر نزاع و دعوا مكنيد.

4. از حسد بپرهيزيد.

5. غيبت يكديگر را روا منماييد.

6. از مجادله و قيل وقال كناره گيرى كنيد.

7. سوگند مخوريد، هرچند راست باشد.

8. از فحّاشى و دشنام بپرهيزيد.

ص: 169

9. به كسى ظلم و ستم مورزيد.

10. بى خردى مكنيد و دلتنگ نشويد.

بحارالانوار، ج 96، ص 292، ح 16

مسلّماً در اجتماعى كه مردم در آن با شرايط فوق روزه مى گيرند، و از دروغ، غيبت، حسد، دشنام، مجادله، نزاع، ظلم و ستم خوددارى مى كنند، جرائم و جنايات به طور محسوسى كاهش مى يابد و روح صلح و صفا، راستى و امانت جايگزين آن مى شود.

پنجم: دروغ بستن به خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله.

ششم: استعمال دخانيات و رساندن دود و غبار غليظ به حلق.

هفتم: فرو بردن سر در آب.

هشتم: باقى ماندن بر جنابت، قاعدگى و نفاس تا اذان صبح.

نهم: اماله كردن با مايعات.

دهم: قى كردن به طور عمد.

رساله توضيح المسائل، مسائل 1316، 1318، 1315 و 1335؛ عروة الوثقى، ج 2، ص 49 و 50

10. اگر مسافر پيش از ظهر به وطنش يا به جايى كه قصد ماندن ده روز را دارد برسد، چنانچه كارى كه روزه را باطل كند انجام نداده، بايد آن روز را روزه بگيرد و اگر كار مبطلى انجام داده، بايد بعداً قضا كند و مستحب است باقى ماندۀ آن روز را امساك كند، ولى اگر بعد از ظهر وارد شود نمى تواند روزه بگيرد.

11. ماه رمضان با رؤيت هلال ماه آغاز و با رؤيت هلال ماه بعد پايان مى پذيرد.

اوّل ماه از پنج طريق ثابت مى شود:

اوّل: ديدن ماه با چشم، امّا ديدن با دوربين و وسايل ديگرى از اين قبيل كافى نيست.

دوّم: شهادت عدّه اى كه از گفتۀ آنها يقين پيدا شود (هرچند عادل نباشند، همچنين هر چيزى كه مايۀ يقين گردد).

سوّم: شهادت دو مرد عادل، ولى اگر اين دو شاهد صفت ماه را برخلاف يكديگر بگويند، يا نشانه هايى بدهند كه دليل بر اشتباه آنهاست به گفتۀ آنها اوّل ماه ثابت نمى شود.

چهارم: گذشتن سى روز تمام از اوّل ماه شعبان كه اوّل ماه رمضان با آن ثابت مى شود، يا گذشتن سى روز تمام از اوّل ماه رمضان كه اوّل ماه شوال ثابت مى شود (البتّه اين در صورتى است كه اوّل ماه قبل مطابق همين طرق ثابت شده باشد).

پنجم: حكم حاكم شرع، به اين صورت كه براى مجتهد عادلى اوّل ماه ثابت شود و سپس حكم كند كه آن روز اوّل ماه است، در اين صورت پيروى از او بر همه لازم است، مگر كسى كه يقين به اشتباه او دارد.

12. اگر كسى در كشورى پس از رؤيت هلال شب عيد فطر به كشورى ديگر سفر كند كه در آنجا هلال ماه رؤيت نشده و آخرين روز ماه رمضان است، بايد مطابق مردم آن كشور آن روز را آخرين روز ماه رمضان محسوب كند.

13. پرداخت زكات فطريه كه متمم روزۀ ماه مبارك رمضان است به تفصيل در جلد دوم كتاب حاضر، ان شاءاللّٰه خواهد آمد.

عروة الوثقى، ج 1، ص 38؛ رسالۀ توضيح المسائل، مسائل، 1453 و 1454؛

عروة الوثقى، ج 1، ص 77؛ رسالۀ توضيح المسائل، مسائل 1448 و 1456

ص: 173

ص: 174

ص: 176

در دنياى پر غوغاى مادّى، كه جاذبه ها به سوى ماديّت است، بر قلب و روح انسان انسان زنگار مى نشينيد. زنگارى از غفلت و دورى از خدا كه اگر با نيايش و عبادت بر طرف نگردد، ممكن است روحانيّت و معنويّت را از وجود انسان برچيند و اينكه در روايات اسلامى نماز تشبيه به نهر آب پاكيزه اى شده كه انسان در هر شبانه روز پنج بار خود را در آن شستشو مى دهد(1)، اشاره به همين نكته است. در ميان عبادات «اعتكاف» ويژگى خاصّى دارد و از جهاتى شبيه به مراسم حج و احرام است كه انسان را به جهانى مملوّ از روحانيّت و معنويّت سوق مى دهد. در محيط يك مسجد جامع سه روز ماندن، روزه گرفتن و به عبادت پرداختن و در خودسازى كوشيدن و به غير خدا نينديشيدن، تحوّل عظيمى در روح انسان پديد مى آورد كه صفا و نورانيّت آن بى نظير است. به حمدللّه در سال هاى اخير اعتكاف از سوى قشر جوان و مخصوصا دانشجويان عزيز، مورد استقبال واقع شده، و لذّت و آثار اين عبادت روحانى را دريافته اند، و ما اين استقبال عظيم را به آنها تبريك مى گوييم. اميدواريم جوانان عزيز ما، مخصوصا دانشجويان، در اين امر كه وسيلۀ مؤثّرى براى قرب پروردگار است، نيز نسبت به ديگران پيشگام باشند و از نتايج معنوى آن كاملا بهره مند شوند.(2)

ص: 177

اعتكاف در روايات حضرات معصومين عليهم السلام به صورت گسترده مطرح شده است (كه اين مختصر جاى شرح آن نيست).(1) براى پى بردن به فضيلت آن تنها به ذكر يك نمونه از آن قناعت مى كنيم:

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمودند:

«اِعْتِكٰافُ عَشْرٍ فىٖ شَهْرِ رَمَضٰانَ تَعْدِلُ حَجَّتَيْنِ وَعُمْرَتَيْنِ ؛ اعتكافِ يك دهه از ماه مبارك رمضان (دهۀ اوّل يا دوّم يا سوّم) معادل دو حج و دو عمره است»

وسائل الشيعه، ج 7، ص 397، ح 3

تعريف اعتكاف

اعتكاف عبارت است از «توقّف و ماندن در مسجد به قصد عبادت». بنابراين، صرف ماندن در مسجد بدون قصد عبادتِ ديگر، اعتكاف محسوب نمى شود.

تصویر

ص: 178

ص: 182

تصویر

و در مقام ابراهيم عليه السلام، جاى پاى اين معلّم بزرگ توحيد به نماز مى ايستيم، تا چون او خود را به خدا نزديك سازيم و دوست و خليل او شويم.

و هنگام سعى، در نقش هاجر، زنى كه نمونۀ تحمّل و بردبارى و سعى و تلاش و كوشش بود، هفت بار ميان دو كوه صفا و مروه به جستجو مى پردازيم و سرانجام پس از توكّل و تسليم شدن در برابر خدا و سعى و كوشش، مشتاقانه به آب زمزم مى رسيم.

گرچه وصالش نه به كوشش دهند *** هر قدر اى دل كه توانى بكوش(1)

البتّه ظواهر و ظروف دين گاهى ما را از محتواى آن بازمى دارد و ما همواره نياز به شناخت و معرفت داريم، ازاين رو در روز عرفه (روز شناخت) از حجّ خانۀ خدا براى حجّ خداى خانه رهسپار صحراى عرفات مى شويم و از آنجا در نقش آدم، آدم رانده شده از بهشت و رها شده در بيابان عرفات، با حالت توبه به سوى خدا بازگشت مى كنيم و پس از تجهيز به سلاح در مشعرالحرام به منىٰ مى رويم و شياطين را با اتفاق و اتحاد در زير سنگ ريزه ها محو و نابود مى سازيم و در كنار كعبه، حجرالاسود را كه نشانه اى از دست خداست، لمس نموده، با خدا تجديد عهد مى كنيم كه بعد از اين، مسلمان واقعى بوده، نسبت به ميثاق و دستورات الهى وفادار باشيم.(2)

2. حج قِران

3. حج تمتّع

«حجّ تمتّع» وظيفۀ كسانى است كه فاصلۀ محلّ سكونت آنها تا مكّۀ معظّمه چهل و هشت ميل (حدود هشتاد و شش كيلومتر) يا بيشتر باشد و «حجّ قِران» و «اِفراد» وظيفۀ اهالى مكّۀ معظّمه و كسانى است كه منازل آنها در كمتر از اين مسافت قرار دارد.

نظر به اينكه خوانندگان اين مناسك، جزء افراد خارج از محدودۀ مكّه هستند، از بيان دو نوع اوّل صرف نظر كرده، به توضيح دربارۀ نوع سوم، يعنى حج تمتّع مى پردازيم:

حجّ تمتّع

شامل دو قسمت است:

تصویر

ص: 189

3. وادى عقيق براى كسانى كه از راه عراق و نجد رهسپار مكّه مى شوند.

4. قرن المنازل براى كسانى كه از راه طائف به مكّه مى روند.

5. يلملم براى كسانى كه از جنوب شبه جزيرۀ عربستان، مانند يمن به حج مى روند.

مناسك جامع حج، ص 98 تا 101

ميقات يا پايگاه هاى حج

تصویر

ص: 191

16. بوسيدن.

17. نزديكى كردن.

18. استمناء كردن.

19. كشتن حشرات.

20. بيرون آوردن خون از بدن.

21. كشيدن دندان.

22. مجادله كردن.

23. دروغ گفتن.

24. صيد حيوانات صحرايى.

25. حمل اسلحه.

مناسك جامع حج، ص 132، مسئلۀ 366

2. طواف

تصویر

ص: 193

آيت اللّٰه العظمى مكارم شيرازى

1. وقتى وارد مكه شديم با حالت احرام و طهارت، با توجّه و خشوع كامل وارد محوطۀ مسجدالحرام مى شويم و از ابتداى حجرالاسود هفت بار به دور خانه مى گرديم، به گونه اى كه شانۀ چپ، محاذى ديوار خانه باشد.

2. آنچه بعضى از عوام درمورد محاذى بودن دائمى شانۀ چپ با كعبه (به خصوص هنگام رسيدن به حجر اسماعيل) انجام مى دهند هيچ لزومى ندارد؛ بلكه اگر موجب وهن مذهب شود جايز نيست، و بهتر است به جاى اين گونه احتياطهاى بى جا، در تمام حالات حضور قلب داشته باشند، و همانند ساير مسلمين كعبه را دور بزنند.

3. گاه ديده مى شود برخى از افراد جاهل براى احتياط، از شخص ديگرى مى خواهد كه او را طواف دهد و شانه هاى او را به سوى كعبه كند، به گونه اى كه اختيار از طواف كننده سلب مى شود. هرچند اين كار موجب بطلان طواف نمى گردد، امّا بدون شك كار اين افراد بسيار بد و زننده است.

4. حجر اسماعيل كه در كنار خانۀ كعبه قرار گرفته بايد در داخل طواف قرار گيرد و اگر طواف از داخل آن صورت گيرد باطل خواهد بود.

5. مشهور ميان جمعى از فقها اين است كه بايد طواف در فاصلۀ مقام ابراهيم و خانۀ كعبه باشد(1) و از هر طرف بايد اين فاصله در نظر گرفته شود، بنابراين در طرف «حجر اسماعيل» محدودۀ طواف شش و نيم ذراع (كمتر از سه و نيم متر) خواهد بود، زيرا حجر اسماعيل (كه مجموعاً بيست ذراع است) از آن كم مى شود، ولى حق اين است كه طواف در تمام مسجدالحرام جايز مى باشد؛ هرچند در غير مواقع ازدحام رعايت احتياط مستحب است؛ يعنى اگر طواف كردن در فاصلۀ مزبور مشكل نباشد، از آن حد خارج نشود.

مناسك جامع حج، ص 193 تا 197

ص: 194

تصویر

اين صورت سعى در طبقۀ بالا جايز است، و احتياط مستحب اين است كه در اين صورت براى طبقۀ پايين هم نائب بگيرد.

3. نشستن در بين راه براى رفع خستگى و همچنين سوار شدن مانعى ندارد؛ ولى راه رفتن بهتر است.

مناسك جامع حج، مسائل 825 و 831 و 846 و 858

مى تواند مُحرم شود و خود را به عرفات برساند (در صورتى كه امكان رسيدن در اين زمان باشد).(1)

تصویر

تقليد مى كند بى آن كه به معانى و مفاهيم آن پى ببرد. همين امر ملّت ها را در طول تاريخ به بت پرستى كشانده است، چنان كه هشام بن كلبى (متوفى 204 ه. ق) در كتاب الاصنام خود مى نويسد:

«آنچه باعث شد مردم مكّه از دين ابراهيم به پرستش بتان و سنگ ها روى آوردند اين بود كه هرقبيله اى كه از مكّه كوچ مى كردند، قطعه سنگى از حرم با خود مى بردند وبراى بزرگداشت حرم ودلبستگى به مكّه، هرجا وارد مى شدند آن سنگ را مى نهادند و دور آن به طواف مى پرداختند... و بنابر عادت موروثى كه از ابراهيم و اسماعيل عليهما السلام به ايشان رسيده بود حج و عمره به جا مى آوردند. سپس رفته رفته اين عمل، آنان را به پرستش آنچه دوست داشتند كشانيد و آنچه را كه بر آن بودند فراموش كردند و دين ابراهيم و اسماعيل عليهم السلام را دگرگون ساختند و بتان را پرستيدند».(1)

حجّاج بيت اللّٰه الحرام در روز عرفه (روز شناخت)، از حجّ خانۀ خدا براى حجّ خداى خانه به صحراى عرفات مى روند، باشد كه در آن صحراى بى بنا و طبيعت اصيل صاحب خانه را بشناسند و خود را از حالت تقليد كوركورانه به حالت عرفان و شناخت محتوا، معانى و مفاهيم دين برسانند.

4. خواندن آية الكرسى(1)

5. سورۀ فلق(2)

6. سورۀ ناس(3)

7. خواندن آياتى از قرآن كه در آنها حمد، تسبيح، تكبير و اسماء نيكوى الهى(4) است، مانند اسم هايى كه در آخر سورۀ حشر آمده است:

«هُوَ اَللّٰهُ اَلَّذِي لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ عٰالِمُ اَلْغَيْبِ وَ اَلشَّهٰادَةِ هُوَ اَلرَّحْمٰنُ اَلرَّحِيمُ * هُوَ اَللّٰهُ اَلَّذِي لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ اَلْمَلِكُ اَلْقُدُّوسُ اَلسَّلاٰمُ اَلْمُؤْمِنُ اَلْمُهَيْمِنُ اَلْعَزِيزُ اَلْجَبّٰارُ اَلْمُتَكَبِّرُ سُبْحٰانَ اَللّٰهِ عَمّٰا يُشْرِكُونَ * هُوَ اَللّٰهُ اَلْخٰالِقُ اَلْبٰارِئُ اَلْمُصَوِّرُ لَهُ اَلْأَسْمٰاءُ اَلْحُسْنىٰ يُسَبِّحُ لَهُ مٰا فِي اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضِ وَ هُوَ اَلْعَزِيزُ اَلْحَكِيمُ» .(5)

مناسك جامع حج، ص 434 تا 437

ص: 202

2. كسانى كه عذرى دارند، مانند بانوان، كودكان، بيماران، پيران و افراد ضعيف و همچنين كسانى كه عهده دار راهنمايى و پرستارى آنها هستند، مى توانند پس از توقّف كوتاهى در مشعر، بعد از نيمه شب به منىٰ بروند.

مناسك جامع حج، مسئلۀ 1370 و 994

كسانى كه خداوند را ايستاده و نشسته، و در حالى كه به پهلو خوابيده اند ياد مى كنند و در اسرار آفرينش آسمان ها و زمين مى انديشند؛ (و مى گويند:) پروردگارا! اينها را بيهوده نيافريده اى، منزّهى تو! ما را از عذاب دوزخ نگاه دار».

چهارم: رمى جمرۀ عقبه

به محض طلوع آفتاب روز دهم، سيل حجّاج براى نبرد با شيطان به سوى منىٰ سرازير مى شود و هر دسته كه دربرابر جمرۀ عقبه، نشانۀ شيطان، قرار مى گيرند، به قصد قربت و با هفت سنگ ريزه آن را سنگ باران مى كنند.(1)

تصویر

باشد كه هرگاه در زندگى با شيطان هاى درونى روبه رو شديم و نفس امّاره ما را به نفاق، دروغ، غيبت، تهمت، فحشاء دزدى، حسد، تكبّر، خودبرتربينى، و ساير گناهان وسوسه كرد، آن را سركوب كنيم، همچنان كه حضرت ابراهيم عليه السلام، نفس خود را دربرابر وسوسه هاى شيطان سركوب كرد. مستحب است هنگام پرتاب سنگ ريزه ها بگوييم:

ص: 207

«اَللّٰه اَكْبر، اللّهُمَّ ادَّحِر عَنّى الشَّيْطان؛(1) خدا برتر و بالاتر از هر چيز است. خداوندا! شيطان را از من دور گردان!».

پنجم: قربانى

اشاره

تصویر

پنجمين عمل حجّ تمتّع و دومين عمل منىٰ قربانى است. قربانى نشانۀ تقوىٰ(2)و فداكارى و گذشت مالى در راه كمك به بينوايان و فقراست، كه بايد بخشى از آن در رفع فقر و بينوايى عمومى مصرف شود.

آيت اللّٰه العظمى مكارم شيرازى

اشاره

مسأله: حيوانى كه براى قربانى انتخاب مى شود بايد شرايط زير را داشته باشد:

1. شتر قربانى حدّاقل پنج سال تمام، گاو دو سال تمام، و گوسفند يك سال تمام داشته باشد؛ بنابر احتياط واجب.

2. چشم آن سالم باشد.

ص: 208

3. گوش آن بريده نباشد.

4. دست و پاى آن لنگ نباشد (البتّه لنگى مختصر عيب ندارد).

5. شاخ درونى آن شكسته نباشد؛ امّا اگر شاخ بيرونى(1) شكسته باشد ضررى ندارد.

6. احتياط واجب آن است كه خيلى پير نباشد.

7. قربانى بايد سالم باشد، بنابراين حيوان مريض (حتّى مانند كچلى بنابر احتياط) كافى نيست.

8. حيوان لاغر نباشد، و همين اندازه كه مردم بگويند لاغر نيست كافى است، بلكه اگر در ظاهر لاغر است، ولى بر كليه هاى آن مقدارى چربى وجود داشته باشد كافى است.

9. حيوانِ خصى و اخته شده (حيوانى كه تخم آن را كشيده باشند) براى قربانى جايز نيست؛ ولى اگر آن را كوبيده، يا رگ آن را از كار انداخته باشند، اشكالى ندارد.

10. احتياط آن است كه در اصل خلقت نيز بى بيضه نباشد.

مسئله: اگر حاجى قدرت بر ذبح نداشته باشد، يعنى نه حيوانى براى قربانى دارد و نه پول آن را، بايد سه روز در سفر حج، و هفت روز پس از بازگشت (مجموعاً ده روز) روزه بگيرد.

مناسك جامع حج، مسئله 1043 و 1073

تازه جان اندر تن آدم دميد *** بنده را باز از خداوندان خريد(1)

داستان ذبح اسماعيل عليه السلام به ما مى آموزد كه در دين توحيد، انسان از قربانى شدن در پيشگاه خداوند معاف است و بشر با درآمدن به دين توحيد و اسلام واقعى، استقلال و آزادى خود را دربرابر اربابان، استعمارگران، ستمكاران، بت ها و خرافات بازمى يابد و ديگر به قربانگاه طاغوت هاى زمان نخواهد رفت.

ابراهيم عليه السلام به يادبود اين پيام، با كمك فرزند نجات يافته اش خانه اى ساخت، باشد كه طى قرون و اعصار، انسان ها در كنار آن اجتماع كنند و خاطرۀ روز نجات فرزند آدم، و آغاز رهايى از همۀ اسارت هايش را گرامى دارند،(2) و به شكرانۀ اين آزادى فقرا و مستمندان را با گوشت قربانى اطعام دهند.

بسيارى از حجّاج پس از اصلاح و نظافت به مكّه مى روند، تا در اجتماع عظيم و باشكوه نماز عيد قربان شركت كنند.

نماز عيد قربان

«إِنَّ هٰذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً وٰاحِدَةً وَ أَنَا رَبُّكُمْ فَاعْبُدُونِ» ؛(1) «اين است امّت شما كه همگى امّت واحدى بودند (و پيرو يك هدف)؛ و من پروردگار شما هستم؛ پس مرا پرستش كنيد».

تصویر

نمازهايى كه همگام با ساير مسلمين به امامت اهل سنّت اقامه مى شود صحيح است، و حتّى در وسعت وقت نياز به اعاده ندارد.

مناسك جامع حج، مسئلۀ 1349

ص: 211

شده و كسى كه از آن سر باززند مانند اين است كه از ورود در ميثاق الهى سرپيچى كرده باشد».(1)

4. سجده كردن بر فرش هاى مسجدالنّبىّ مانعى ندارد، بلكه مهر گذاشتن جايز نيست، ولى اگر به جايى كه فرش نيست و براى سجده مناسب است به راحتى دسترسى دارد و سبب حسّاسيّت برادران اهل سنّت نمى شود، آن را مقدّم دارد؛ امّا تأكيد مى كنيم از هر عملى كه موجب هتك و انگشت نما شدن مى گردد اجتناب ورزند.

5. نمازهايى كه همگام با ساير مسلمين به امامت اهل سنّت اقامه مى شود صحيح است، و حتّى در وسعت وقت نياز به اعاده ندارد.

6. زوّار خانۀ خدا بايد از تمام كارهايى كه موجب وهن مذهب است اجتناب ورزند؛ مانند:

الف) بازگشت از مسجدالحرام و مسجدالنّبىّ صلى الله عليه و آله و صفوف جماعت، هنگام اذان يا نزديك اذان.

ب) پرداختن به خريد و فروش در بازارها و خيابان ها، يا بازگشتن با اجناس خريدارى شده به سمت كاروان ها در چنان ساعاتى؛ بلكه اين كارها را كنار بگذارند، و به جماعت بپيوندند.

ج) اجتماع پشت ديوار بقيع براى زيارت قبور معصومين عليهم السلام، هنگام نماز جماعت.

د) پوشيدن لباس هاى نامناسب كه مايۀ وهن در انظار عموم است.

ه) برخورد خشونت آميز در سخن يا رفتار با ساير زوّار خانۀ خدا، يا ساكنان مكّه ومدينه.

خلاصه، پيروان مكتب اهل البيت عليهم السلام بايد چنان رفتار كنند كه همه احساس نمايند آنها به بركت پيروى از اهل بيت عليهم السلام از تربيت بالايى برخوردارند(1)، و هيچ گونه بهانه اى به دست مخالفان ندهند كه اين كار اجر و ثواب حجّ آنها را ان شاءاللّٰه مضاعف مى كند.

مناسك جامع، مسائل 381 تا 408

ص: 216

امام باقر عليه السلام

اگر توفيق تأمين مخارج زندگى يك خانوادۀ نيازمند مسلمانى را پيدا كنم، تا بتوانم شكم آنها را سير و بدن عريانشان را پوشانده، و آبروى آنها را نزد مردم حفظ كنم، اين كار براى من از هفتاد حجّ مستحبّى محبوب تر است.

ميزان الحكمة، ج 2، ص 271

ص: 218

8. اسلام آئين همبستگى؛ عبدالكريم بى آزار شيرازى، انتشارات زكات علم، تهران، چاپ دوّم، سال 1378 ه. ش.

9. اعتكاف عبادتى كامل؛ ابوالقاسم عليان نژادى، انتشارات امام علىّ بن ابى طالب عليه السلام، قم، چاپ هشتم، سال 1393 ه. ش.

10. اعيان الشّيعه؛ سيّد محسن امين، دارالتّعارف للمطبوعات، بيروت، چاپ اوّل، بى تا.

11. بحارالانوار؛ محمّدباقر مجلسى، دار احياء التّراث العربى، بيروت، چاپ سوّم، سال 1402 ه. ق.

12. البرهان فى تفسير القرآن؛ سيّد هاشم بحرانى، مؤسّسة البعثة، قم، چاپ اوّل، سال 1415 ه. ق.

13. به ياد معلّم؛ آيت اللّٰه العظمى مكارم شيرازى؛ تهيّه و تنظيم: ابوالقاسم عليان نژادى، انتشارات امام علىّ بن ابى طالب عليه السلام، قم، چاپ اوّل، سال 1393 ش.

14. پنجاه درس اصول عقايد براى جوانان؛ آيت اللّٰه العظمى مكارم شيرازى، مطبوعاتى هدف، قم، چاپ هشتم، سال 1374 ه. ش.

15. پيام امام اميرالمؤمنين عليه السلام؛ آيت اللّٰه العظمى مكارم شيرازى، با همكارى جمعى از فضلا و دانشمندان، دارالكتب الاسلاميّة، تهران، چاپ اوّل، سال 1380 ه. ش.

16. پيام قرآن؛ آيت اللّٰه العظمى مكارم شيرازى و ساير همكاران، مدرسة الامام علىّ بن ابى طالب عليه السلام، قم، چاپ سوّم، سال 1375 ه. ش.

17. تفسير غرائب القرآن و رغائب الفرقان؛ حسن بن محمد بن حسين القمى النيشابورى، دارالكتب العلميّه، بيروت، چاپ اول، سال 1416 ق.

18. حيات پربركت؛ احمد قدسى، مدرسة الامام علىّ بن ابى طالب عليه السلام، قم، چاپ اوّل، ويراست دوم، سال 1382 ه. ش.

ص: 220

19. دائرة المعارف الاسلامية الشيعة، حسن امين، دارالتّعارف للمطبوعات، بيروت، چاپ هفتم، سال 1418 ه. ق.

20. ديوان حافظ شيرازى؛ به تصحيح سيّد على محمّد برقعى، موسّسۀ انتشارات قديانى، تهران، چاپ دوّم، سال 1372 ه. ش.

21. ذكرى الشيعه فى احكام الشريعة؛ محمّد بن جمال الدّين مكّى العاملى، مؤسّسة آل البيت عليهم السلام لاحياء التّراث، قم، چاپ اوّل، سال 1419 ه. ق.

22. رسالۀ توضيح المسائل؛ آيت اللّٰه العظمى مكارم شيرازى، انتشارات امام علىّ بن ابى طالب عليه السلام، قم، چاپ شصت و يكم، سال 1393 ه. ش.

23. زندگى و تمدّن در قرون وسطا و نقش ايران در علوم مغرب زمين؛ صدرالدّين ميرزايى، انتشارات اقبال، تهران، چاپ اوّل، سال 1347 ه. ش.

24. سفينة البحار؛ شيخ عبّاس قمى، دارالاسوة للطّباعة و النّشر، تهران، چاپ اوّل، سال 1414 ه. ق.

25. شيعه پاسخ مى گويد؛ آيت اللّٰه العظمى مكارم شيرازى، انتشارات امام علىّ بن ابى طالب عليه السلام، قم، چاپ نوزدهم، سال 1393 ه. ش.

26. عرفان اسلامى (شرحى جامع بر صحيفۀ سجّاديّه)؛ آيت اللّٰه العظمى مكارم شيرازى با همكارى جمعى از فضلا و دانشمندان، انتشارات امام علىّ بن ابى طالب عليه السلام، قم، چاپ اوّل، سال 1395 ه. ش.

27. العروة الوثقى؛ سيّد محمّد كاظم يزدى، انتشارات مدرسة الامام علىّ بن ابى طالب عليه السلام، قم، چاپ اوّل، سال 1386 ه. ش.

28. فرهنگ سخنان فاطمۀ زهرا؛ محمّد دشتى، مؤسّسۀ فرهنگى تحقيقاتى اميرالمؤمنين عليه السلام، قم، چاپ اوّل، 1381.

29. فلسفة التشريع فى الاسلام؛ المحامى صبعى محمصانى؛ دارالعلم للملايين، بيروت، سوّم، سال 1380 ه. ق.

ص: 221

30. كتاب الاصنام؛ ابومنذر هشام بن محمّد كلبى، ترجمۀ سيد محمّدرضا جلالى نائينى، نشر نو، تهران، چاپ دوّم، سال 1364 ه. ش.

31. كشف الاسرار و عدّة الابرار؛ خواجه عبداللّٰه انصارى، به سعى و اهتمام على اصغر حكمت، انتشارات اميركبير، تهران، سال 1357 ه. ش.

32. كشف المراد فى شرح تجريد الاعتقاد؛ علّامه حلّى، مؤسّسة النشر الاسلامى، قم، چاپ هفتم، سال 1417 ه. ق.

33. كلّيّات اقبال لاهورى؛ به كوشش اكبر بهداروند، انتشارات زوّار، تهران، چاپ اوّل، سال 1382 ه. ش.

34. گذشته و آيندۀ جهان؛ عبدالكريم بى آزار شيرازى، انتشارات بعثت، تهران، چاپ سى ام، سال 1361 ه. ش.

35. لوامع صاحب قرانى؛ محمّدتقى مجلسى، مؤسّسۀ اسماعيليان، قم، چاپ دوم، سال 1414 ه. ق.

36. مثنوى معنوى؛ جلال الدّين محمّد بلخى، انتشارات اميركبير، تهران، چاپ هشتم، سال 1361 ه. ش.

37. مجمع البيان فى تفسير القرآن؛ فضل بن الحسن الطبرسى، مؤسّسة الاعلمى للمطبوعات، بيروت، چاپ اوّل، سال 1415 ه. ق.

38. مصباح المتهجّد؛ محمّد بن الحسن الطوسى، مؤسّسة الاعلمى، بيروت، چاپ اوّل، سال 1418 ه. ق.

39. المفاتيح الجديدة؛ آيت اللّٰه العظمى مكارم شيرازى، با همكارى احمد قدسى و سعيد داوودى، انتشارات امام علىّ بن ابى طالب عليه السلام، قم، چاپ اوّل، سال 1431 ه. ق.

40. مفردات الفاظ القرآن، الراغب الاصفهانى، مكتبة المرتضويّة تهران، چاپ دوم، سال 1362 ه. ش.

ص: 222

41. مناسك جامع حج، آيت اللّٰه العظمى مكارم شيرازى، گردآورى: ابوالقاسم عليان نژادى دامغانى، انتشارات امام علىّ بن ابى طالب عليه السلام، قم، چاپ پنجم، سال 1393 ه. ش.

42. ميزان الحكمة؛ محمّد رى شهرى، دارالحديث للطّباعة و النّشر، بيروت، چاپ ششم، سال 1432 ه. ق.

43. نهج البلاغه با ترجمۀ گويا و شرح فشرده؛ محمّدجعفر امامى و محمّدرضا آشتيانى زير نظر آيت اللّٰه العظمى مكارم شيرازى، مدرسة الامام علىّ بن ابى طالب عليه السلام، قم، چاپ سيزدهم، سال 1381 ه. ش.

44. وحى محمّدى؛ محمّد رشيد رضا، ترجمۀ محمّدعلى خليلى، بنياد علوم اسلامى، تهران، چاپ دوّم، سال 1361 ه. ش.

ص: 223

45. وسائل الشّيعة؛ محمّد بن الحسن الحرّ العاملى، دار احياء التّراث العربى، بيروت، چاپ چهارم، سال 1391 ه. ش.

46. همبستگى مذاهب اسلامى؛ عبدالكريم بى آزار شيرازى، انتشارات اميركبير، تهران، چاپ اوّل، سال 1350 ه. ش.

***

ص: 224