ص: 2

الکافی

ثقة الإسلام أبو جعفر محمّد بن یعقوب بن إسحاق الکلینی الرازی ؛

(م 329 ق)

المجلّد الخامس عشر

کتاب الروضة

الأحادیث 14816 _ 15413

تحقیق: قسم إحیاء التراث

مرکز بحوث دار الحدیث

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

وَالْعَمَلِ بِهَا(1) ، فَکَانُوا(2) یَضَعُونَهَا فِی مَسَاجِدِ بُیُوتِهِمْ(3) ، فَإِذَا فَرَغُوا مِنَ الصَّلاَةِ نَظَرُوا فِیهَا :

قَالَ : وَحَدَّثَنِی الْحُسَینُ بْنُ مُحَمَّدٍ(4) ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ الْکُوفِیِّ ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ الرَّبِیعِ الصَّحَّافِ ، عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مَخْلَدٍ السَّرَّاجِ ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام (5) ، قَالَ : خَرَجَتْ هذِهِ الرِّسَالَةُ مِنْ(6) أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام إِلی أَصْحَابِهِ :

«بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ ، أَمَّا بَعْدُ ، فَاسْأَلُوا(7) رَبَّکُمُ الْعَافِیَةَ ، وَعَلَیْکُمْ بِالدَّعَةِ(8)

ص: 8

وَالْوَقَارِ وَالسَّکِینَةِ(1) ، وَعَلَیْکُمْ بِالْحَیَاءِ وَالتَّنَزُّهِ عَمَّا تَنَزَّهَ عَنْهُ الصَّالِحُونَ قَبْلَکُمْ ، وَعَلَیْکُمْ بِمُجَامَلَةِ(2) أَهْلِ الْبَاطِلِ ، تَحَمَّلُوا الضَّیْمَ(3) مِنْهُمْ ، وَإِیَّاکُمْ وَمُمَاظَّتَهُمْ(4) ، دِینُوا فِیمَا بَیْنَکُمْ وَبَیْنَهُمْ إِذَا أَنْتُمْ جَالَسْتُمُوهُمْ وَخَالَطْتُمُوهُمْ وَنَازَعْتُمُوهُمُ الْکَلاَمَ ؛ فَإِنَّهُ لاَ بُدَّ لَکُمْ مِنْ مُجَالَسَتِهِمْ وَمُخَالَطَتِهِمْ وَمُنَازَعَتِهِمُ الْکَلاَمَ(5) بِالتَّقِیَّةِ(6) الَّتِی أَمَرَکُمُ 8 / 3

اللّهُ أَنْ تَأْخُذُوا بِهَا فِیمَا بَیْنَکُمْ وَبَیْنَهُمْ ، فَإِذَا ابْتُلِیتُمْ بِذلِکَ مِنْهُمْ(7) ، فَإِنَّهُمْ سَیُوءْذُونَکُمْ وَتَعْرِفُونَ فِی وُجُوهِهِمُ(8) الْمُنْکَرَ ، وَلَوْ لاَ أَنَّ اللّهَ تَعَالی یَدْفَعُهُمْ عَنْکُمْ

ص: 9

لَسَطَوْا(1) بِکُمْ ، وَمَا فِی صُدُورِهِمْ مِنَ الْعَدَاوَةِ وَالْبَغْضَاءِ أَکْثَرُ مِمَّا یُبْدُونَ لَکُمْ .

مَجَالِسُکُمْ وَمَجَالِسُهُمْ وَاحِدَةٌ ، وَأَرْوَاحُکُمْ وَأَرْوَاحُهُمْ مُخْتَلِفَةٌ لاَ تَأْتَلِفُ ، لاَ تُحِبُّونَهُمْ أَبَداً وَلاَ یُحِبُّونَکُمْ ، غَیْرَ أَنَّ اللّهَ تَعَالی أَکْرَمَکُمْ بِالْحَقِّ وَبَصَّرَکُمُوهُ ، وَلَمْ یَجْعَلْهُمْ مِنْ أَهْلِهِ ، فَتُجَامِلُونَهُمْ وَتَصْبِرُونَ عَلَیْهِمْ وَهُمْ لاَ مُجَامَلَةَ لَهُمْ ، وَلاَ صَبْرَ لَهُمْ عَلی شَیْءٍ(2) ، وَحِیَلُهُمْ وَسْوَاسُ(3) بَعْضِهِمْ إِلی بَعْضٍ ؛ فَإِنَّ أَعْدَاءَ اللّهِ إِنِ اسْتَطَاعُوا صَدُّوکُمْ عَنِ الْحَقِّ ، یَعْصِمُکُمْ(4) اللّهُ مِنْ ذلِکَ ، فَاتَّقُوا اللّهَ ، وَکُفُّوا أَلْسِنَتَکُمْ إِلاَّ مِنْ خَیْرٍ .

وَإِیَّاکُمْ أَنْ تُذْلِقُوا(5) أَلْسِنَتَکُمْ بِقَوْلِ···

ص: 10

الزُّورِ(1) وَالْبُهْتَانِ ، وَالاْءِثْمِ وَالْعُدْوَانِ ، فَإِنَّکُمْ إِنْ کَفَفْتُمْ أَلْسِنَتَکُمْ عَمَّا یَکْرَهُهُ(2) اللّهُ مِمَّا نَهَاکُمْ عَنْهُ ، کَانَ(3) خَیْراً لَکُمْ عِنْدَ رَبِّکُمْ(4) مِنْ أَنْ تُذْلِقُوا(5) أَلْسِنَتَکُمْ بِهِ(6) ؛ فَإِنَّ ذَلَقَ(7) اللِّسَانِ فِیمَا یَکْرَهُ(8) اللّهُ وَمَا(9) نَهی(10) عَنْهُ مَرْدَاةٌ(11) لِلْعَبْدِ(12) عِنْدَ اللّهِ ، وَمَقْتٌ(13) مِنَ اللّهِ ، وَصَمَمٌ(14) وَعَمًی وَبَکَمٌ(15) یُورِثُهُ اللّهُ إِیَّاهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ(16) ، فَتَصِیرُوا(17) کَمَا قَالَ اللّهُ : «صُمٌّ

ص: 11

بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَرْجِعُونَ»(1) یَعْنِی لاَ یَنْطِقُونَ «وَلا یُوءْذَنُ لَهُمْ فَیَعْتَذِرُونَ» (2).

8 / 4

وَإِیَّاکُمْ وَمَا نَهَاکُمُ اللّهُ(3) عَنْهُ أَنْ تَرْکَبُوهُ(4) ، وَعَلَیْکُمْ بِالصَّمْتِ إِلاَّ فِیمَا یَنْفَعُکُمُ اللّهُ بِهِ مِنْ(5) أَمْرِ آخِرَتِکُمْ ، وَیَأْجُرُکُمْ(6) عَلَیْهِ ، وَأَکْثِرُوا مِنَ التَّهْلِیلِ وَالتَّقْدِیسِ وَالتَّسْبِیحِ وَالثَّنَاءِ عَلَی اللّهِ وَالتَّضَرُّعِ إِلَیْهِ وَالرَّغْبَةِ فِیمَا عِنْدَهُ مِنَ الْخَیْرِ الَّذِی لاَ یَقْدِرُ(7) قَدْرَهُ ، وَلاَ یَبْلُغُ کُنْهَهُ أَحَدٌ ، فَاشْغَلُوا أَلْسِنَتَکُمْ بِذلِکَ عَمَّا نَهَی اللّهُ عَنْهُ مِنْ أَقَاوِیلِ الْبَاطِلِ الَّتِی تُعْقِبُ أَهْلَهَا خُلُوداً فِی النَّارِ مَنْ(8) مَاتَ عَلَیْهَا وَلَمْ یَتُبْ(9) إِلَی اللّهِ(10) وَلَمْ یَنْزِعْ عَنْهَا(11) .

ص: 12

وَعَلَیْکُمْ بِالدُّعَاءِ ؛ فَإِنَّ الْمُسْلِمِینَ لَمْ یُدْرِکُوا نَجَاحَ(1) الْحَوَائِجِ عِنْدَ رَبِّهِمْ بِأَفْضَلَ مِنَ الدُّعَاءِ وَالرَّغْبَةِ إِلَیْهِ وَالتَّضَرُّعِ إِلَی اللّهِ(2) وَالْمَسْأَلَةِ لَهُ(3) ، فَارْغَبُوا فِیمَا رَغَّبَکُمُ اللّهُ فِیهِ ، وَأَجِیبُوا اللّهَ(4) إِلی(5) مَا دَعَاکُمْ إِلَیْهِ(6) لِتُفْلِحُوا وَتَنْجُوا(7) مِنْ عَذَابِ اللّهِ .

وَإِیَّاکُمْ(8) أَنْ تَشْرَهَ(9) أَنْفُسُکُمْ إِلی شَیْءٍ(10) حَرَّمَ اللّهُ عَلَیْکُمْ ؛ فَإِنَّ(11) مَنِ انْتَهَکَ(12) مَا حَرَّمَ اللّهُ عَلَیْهِ هاهُنَا فِی الدُّنْیَا ، حَالَ اللّهُ بَیْنَهُ وَبَیْنَ الْجَنَّةِ وَنَعِیمِهَا وَلَذَّتِهَا(13) وَکَرَامَتِهَا الْقَائِمَةِ الدَّائِمَةِ لاِءَهْلِ الْجَنَّةِ أَبَدَ الاْآبِدِینَ .

وَاعْلَمُوا أَنَّهُ(14) بِئْسَ الْحَظُّ(15) الْخَطَرُ(16) لِمَنْ خَاطَرَ(17) اللّهَ(18) بِتَرْکِ طَاعَةِ اللّهِ وَرُکُوبِ

ص: 13

مَعْصِیَتِهِ ، فَاخْتَارَ أَنْ یَنْتَهِکَ(1) مَحَارِمَ اللّهِ فِی لَذَّاتِ دُنْیَا مُنْقَطِعَةٍ زَائِلَةٍ عَنْ أَهْلِهَا عَلی خُلُودِ نَعِیمٍ فِی الْجَنَّةِ وَلَذَّاتِهَا وَکَرَامَةِ أَهْلِهَا ، وَیْلٌ لاِءُولئِکَ مَا أَخْیَبَ(2) حَظَّهُمْ ، وَأَخْسَرَ کَرَّتَهُمْ(3) ، وَأَسْوَأَ حَالَهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ، اسْتَجِیرُوا اللّهَ(4) أَنْ یُجِیرَکُمْ(5) فِی مِثَالِهِمْ(6) أَبَداً ، وَأَنْ یَبْتَلِیَکُمْ بِمَا ابْتَلاَهُمْ بِهِ(7) ، وَلاَ قُوَّةَ لَنَا وَلَکُمْ إِلاَّ بِهِ(8) .

فَاتَّقُوا اللّهَ أَیَّتُهَا الْعِصَابَةُ(9) النَّاجِیَةُ ، إِنْ أَتَمَّ اللّهُ لَکُمْ مَا أَعْطَاکُمْ بِهِ(10) فَإِنَّهُ لاَ یَتِمُّ

ص: 14

الاْءَمْرُ(1) حَتّی یَدْخُلَ عَلَیْکُمْ مِثْلُ الَّذِی دَخَلَ عَلَی الصَّالِحِینَ قَبْلَکُمْ ، وَحَتّی تُبْتَلَوْا (2) فی 6/5

أَنْفُسِکُمْ وَأَمْوَالِکُمْ ، وَحَتّی تَسْمَعُوا مِنْ أَعْدَاءِ اللّهِ أَذًی کَثِیراً ، فَتَصْبِرُوا وَتَعْرُکُوا بِجُنُوبِکُمْ (3) ، وَحَتّی یَسْتَذِلُّوکُمْ(4) وَیُبْغِضُوکُمْ(5) ، وَحَتّی یُحَمِّلُوا(6) عَلَیْکُمُ(7) الضَّیْمَ(8) فَتَحْتَمِلُوهُ(9) مِنْهُمْ تَلْتَمِسُونَ بِذلِکَ وَجْهَ اللّهِ وَالدَّارَ الاْآخِرَةَ ، وَحَتّی تَکْظِمُوا الْغَیْظَ الشَّدِیدَ فِی

ص: 15

الاْءَذی فِی اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ یَجْتَرِمُونَهُ(1) إِلَیْکُمْ ، وَحَتّی یُکَذِّبُوکُمْ بِالْحَقِّ ، وَیُعَادُوکُمْ فِیهِ ، وَیُبْغِضُوکُمْ عَلَیْهِ ، فَتَصْبِرُوا عَلی ذلِکَ مِنْهُمْ .

وَمِصْدَاقُ ذلِکَ کُلِّهِ فِی کِتَابِ اللّهِ الَّذِی أَنْزَلَهُ(2) جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَلی نَبِیِّکُمْ صلی الله علیه و آله سَمِعْتُمْ قَوْلَ اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لِنَبِیِّکُمْ صلی الله علیه و آله : «فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَلا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ»(3) ثُمَّ قَالَ : «وَإِنْ یُکَذِّبُوکَ(4) فَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ فَصَبَرُوا عَلی ما کُذِّبُوا وَأُوذُوا»(5) فَقَدْ کُذِّبَ نَبِیُّ اللّهِ وَالرُّسُلُ مِنْ قَبْلِهِ ، وَأُوذُوا مَعَ التَّکْذِیبِ بِالْحَقِّ .

فَإِنْ سَرَّکُمْ أَمْرُ اللّهِ فِیهِمُ(6) الَّذِی خَلَقَهُمْ لَهُ فِی الاْءَصْلِ _ أَصْلِ الْخَلْقِ _ مِنَ الْکُفْرِ الَّذِی سَبَقَ فِی عِلْمِ اللّهِ(7) أَنْ یَخْلُقَهُمْ(8) لَهُ فِی الاْءَصْلِ ، وَمِنَ الَّذِینَ سَمَّاهُمُ اللّهُ فِی کِتَابِهِ(9)

ص: 16

فِی قَوْلِهِ : «وَجَعَلْنَاهُمْ(1) أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النّارِ»(2) فَتَدَبَّرُوا هذَا وَاعْقِلُوهُ وَلاَ تَجْهَلُوهُ ، فَإِنَّهُ(3) مَنْ یَجْهَلْ(4) هذَا وَأَشْبَاهَهُ مِمَّا افْتَرَضَ اللّهُ عَلَیْهِ فِی کِتَابِهِ مِمَّا أَمَرَ اللّهُ(5) بِهِ وَنَهی عَنْهُ ، تَرَکَ دِینَ اللّهِ ، وَرَکِبَ مَعَاصِیَهُ ، فَاسْتَوْجَبَ سَخَطَ اللّهِ ، فَأَکَبَّهُ اللّهُ(6) عَلی وَجْهِهِ فِی النَّارِ» .

وَقَالَ(7) : «أَیَّتُهَا الْعِصَابَةُ الْمَرْحُومَةُ الْمُفْلِحَةُ ، إِنَّ اللّهَ أَتَمَّ(8) لَکُمْ مَا آتَاکُمْ مِنَ الْخَیْرِ ، وَاعْلَمُوا أَنَّهُ لَیْسَ مِنْ عِلْمِ اللّهِ وَلاَ مِنْ أَمْرِهِ أَنْ یَأْخُذَ أَحَدٌ مِنْ خَلْقِ اللّهِ(9) فِی دِینِهِ بِهَوًی وَلاَ(10) رَأْیٍ وَلاَ مَقَایِیسَ ، قَدْ أَنْزَلَ اللّهُ الْقُرْآنَ ، وَجَعَلَ فِیهِ تِبْیَانَ کُلِّ شَیْءٍ ، وَجَعَلَ لِلْقُرْآنِ وَ لِتَعَلُّمِ(11) الْقُرْآنِ أَهْلاً لاَ یَسَعُ(12) أَهْلَ عِلْمِ(13) الْقُرْآنِ الَّذِینَ آتَاهُمُ اللّهُ عِلْمَهُ(14) أَنْ یَأْخُذُوا فِیهِ(15) بِهَوًی وَلاَ رَأْیٍ وَلاَ مَقَایِیسَ ، أَغْنَاهُمُ اللّهُ عَنْ ذلِکَ بِمَا آتَاهُمْ مِنْ عِلْمِهِ ، ص: 17

8 / 6

وَخَصَّهُمْ بِهِ ، وَوَضَعَهُ عِنْدَهُمْ کَرَامَةً مِنَ اللّهِ ، أَکْرَمَهُمْ بِهَا(1) ، وَهُمْ أَهْلُ الذِّکْرِ الَّذِینَ أَمَرَ اللّهُ هذِهِ(2) الاْءُمَّةَ بِسُوءَالِهِمْ ، وَهُمُ الَّذِینَ مَنْ سَأَلَهُمْ _ وَقَدْ سَبَقَ فِی عِلْمِ اللّهِ أَنْ یُصَدِّقَهُمْ وَیَتَّبِعَ أَثَرَهُمْ _ أَرْشَدُوهُ وَأَعْطَوْهُ مِنْ عِلْمِ الْقُرْآنِ مَا یَهْتَدِی بِهِ إِلَی اللّهِ بِإِذْنِهِ وَإِلی جَمِیعِ سُبُلِ الْحَقِّ ، وَهُمُ الَّذِینَ لاَ یَرْغَبُ عَنْهُمْ وَعَنْ(3) مَسْأَلَتِهِمْ وَعَنْ عِلْمِهِمُ الَّذِی أَکْرَمَهُمُ اللّهُ بِهِ وَجَعَلَهُ عِنْدَهُمْ إِلاَّ مَنْ سَبَقَ عَلَیْهِ فِی عِلْمِ اللّهِ الشَّقَاءُ فِی أَصْلِ الْخَلْقِ تَحْتَ الاْءَظِلَّةِ(4) ، فَأُولئِکَ الَّذِینَ یَرْغَبُونَ عَنْ سُوءَالِ أَهْلِ الذِّکْرِ وَالَّذِینَ آتَاهُمُ اللّهُ عِلْمَ الْقُرْآنِ وَوَضَعَهُ عِنْدَهُمْ وَأَمَرَ(5) بِسُوءَالِهِمْ ، وَأُولئِکَ(6) الَّذِینَ یَأْخُذُونَ بِأَهْوَائِهِمْ وَآرَائِهِمْ وَمَقَایِیسِهِمْ حَتّی دَخَلَهُمُ الشَّیْطَانُ(7) ؛ لاِءَنَّهُمْ جَعَلُوا أَهْلَ الاْءِیمَانِ فِی عِلْمِ الْقُرْآنِ عِنْدَ اللّهِ کَافِرِینَ ، وَجَعَلُوا أَهْلَ الضَّلاَلَةِ فِی عِلْمِ الْقُرْآنِ عِنْدَ اللّهِ مُوءْمِنِینَ ، وَحَتّی جَعَلُوا مَا أَحَلَّ اللّهُ فِی کَثِیرٍ مِنَ الاْءَمْرِ حَرَاماً ، وَجَعَلُوا مَا حَرَّمَ اللّهُ فِی کَثِیرٍ مِنَ الاْءَمْرِ حَلاَلاً ، فَذلِکَ أَصْلُ ثَمَرَةِ أَهْوَائِهِمْ وَقَدْ عَهِدَ إِلَیْهِمْ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله قَبْلَ مَوْتِهِ(8) ، فَقَالُوا : نَحْنُ بَعْدَ مَا قَبَضَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ رَسُولَهُ یَسَعُنَا أَنْ نَأْخُذَ بِمَا اجْتَمَعَ عَلَیْهِ رَأْیُ النَّاسِ(9)

ص: 18

بَعْدَ(1) قَبْضِ اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ رَسُولَهُ صلی الله علیه و آله ، وَبَعْدَ عَهْدِهِ الَّذِی عَهِدَهُ إِلَیْنَا وَأَمَرَنَا بِهِ مُخَالِفاً(2) لِلّهِ وَلِرَسُولِهِ(3) صلی الله علیه و آله ، فَمَا أَحَدٌ أَجْرَأَ عَلَی اللّهِ وَلاَ أَبْیَنَ ضَلاَلَةً مِمَّنْ أَخَذَ بِذلِکَ وَزَعَمَ أَنَّ ذلِکَ یَسَعُهُ ، وَاللّهِ إِنَّ لِلّهِ عَلی خَلْقِهِ أَنْ یُطِیعُوهُ وَیَتَّبِعُوا أَمْرَهُ فِی حَیَاةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَبَعْدَ مَوْتِهِ ، هَلْ(4) یَسْتَطِیعُ أُولئِکَ _ أَعْدَاءُ اللّهِ(5) _ أَنْ یَزْعُمُوا أَنَّ أَحَداً مِمَّنْ أَسْلَمَ مَعَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله أَخَذَ بِقَوْلِهِ وَرَأْیِهِ وَمَقَایِیسِهِ(6)؟

فَإِنْ قَالَ : نَعَمْ(7) ، فَقَدْ کَذَبَ عَلَی اللّهِ ، وَضَلَّ ضَلاَلاً بَعِیداً ، وَإِنْ قَالَ : لاَ ، لَمْ یَکُنْ لاِءَحَدٍ أَنْ یَأْخُذَ بِرَأْیِهِ وَهَوَاهُ وَمَقَایِیسِهِ ، فَقَدْ أَقَرَّ بِالْحُجَّةِ عَلی نَفْسِهِ وَهُوَ مِمَّنْ یَزْعُمُ أَنَّ اللّهَ یُطَاعُ وَیُتَّبَعُ أَمْرُهُ بَعْدَ قَبْضِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَقَدْ قَالَ اللّهُ _ وَقَوْلُهُ الْحَقُ _ : «وَما مُحَمَّدٌ إِلاّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ وَمَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ

ص: 19

فَلَنْ یَضُرَّ اللّهَ شَیْئاً وَسَیَجْزِی اللّهُ الشّاکِرِینَ»(1) وَذلِکَ لِیَعْلَمُوا(2) أَنَّ اللّهَ یُطَاعُ ، وَیُتَّبَعُ أَمْرُهُ فِی حَیَاةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ، وَبَعْدَ قَبْضِ اللّهِ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله ، وَکَمَا (3)لَمْ یَکُنْ لاِءَحَدٍ مِنَ النَّاسِ مَعَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله أَنْ یَأْخُذَ بِهَوَاهُ وَلاَ رَأْیِهِ وَلاَ(4) مَقَایِیسِهِ خِلاَفاً لاِءَمْرِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ، فَکَذلِکَ(5) لَمْ یَکُنْ لاِءَحَدٍ مِنَ النَّاسِ(6) بَعْدَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله أَنْ یَأْخُذَ بِهَوَاهُ ، وَلاَ رَأْیِهِ ، وَلاَ مَقَایِیسِهِ» .

8 / 7

وَقَالَ : «دَعُوا رَفْعَ أَیْدِیکُمْ فِی الصَّلاَةِ(7) إِلاَّ مَرَّةً وَاحِدَةً حِینَ تُفْتَتَحُ(8) الصَّلاَةُ ؛ فَإِنَّ النَّاسَ قَدْ شَهَرُوکُمْ(9) بِذلِکَ ؛ وَاللّهُ الْمُسْتَعَانُ ، وَلاَ حَوْلَ(10) وَلاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللّهِ» .

وَقَالَ : «أَکْثِرُوا مِنْ أَنْ تَدْعُوا اللّهَ ؛ فَإِنَّ اللّهَ یُحِبُّ مِنْ عِبَادِهِ(11) الْمُوءْمِنِینَ أَنْ یَدْعُوهُ ، وَقَدْ وَعَدَ(12) عِبَادَهُ الْمُوءْمِنِینَ بِالاِسْتِجَابَةِ(13) ، وَاللّهُ مُصَیِّرٌ دُعَاءَ الْمُوءْمِنِینَ

ص: 20

یَوْمَ الْقِیَامَةِ لَهُمْ عَمَلاً یَزِیدُهُمْ بِهِ(1) فِی الْجَنَّةِ(2) ، فَأَکْثِرُوا ذِکْرَ اللّهِ مَا اسْتَطَعْتُمْ فِی کُلِّ سَاعَةٍ مِنْ سَاعَاتِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ ؛ فَإِنَّ اللّهَ أَمَرَ بِکَثْرَةِ الذِّکْرِ لَهُ(3) ، وَاللّهُ ذَاکِرٌ لِمَنْ ذَکَرَهُ مِنَ الْمُوءْمِنِینَ ، وَاعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ لَمْ یَذْکُرْهُ أَحَدٌ مِنْ عِبَادِهِ الْمُوءْمِنِینَ إِلاَّ ذَکَرَهُ بِخَیْرٍ(4) ، فَأَعْطُوا اللّهَ مِنْ أَنْفُسِکُمُ الاِجْتِهَادَ فِی طَاعَتِهِ ؛ فَإِنَّ اللّهَ لاَ یُدْرَکُ شَیْءٌ مِنَ الْخَیْرِ عِنْدَهُ إِلاَّ بِطَاعَتِهِ وَاجْتِنَابِ مَحَارِمِهِ الَّتِی حَرَّمَ اللّهُ فِی ظَاهِرِ الْقُرْآنِ وَبَاطِنِهِ(5) ؛ فَإِنَّ اللّهَ _ تَبَارَکَ وَتَعَالی _ قَالَ فِی کِتَابِهِ _ وَقَوْلُهُ الْحَقُّ _ : «وَذَرُوا ظاهِرَ الاْءِثْمِ وَباطِنَهُ»(6) .

وَاعْلَمُوا أَنَّ مَا أَمَرَ اللّهُ بِهِ(7) أَنْ تَجْتَنِبُوهُ(8) فَقَدْ حَرَّمَهُ(9) ، وَاتَّبِعُوا آثَارَ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَسُنَّتَهُ(10) ، فَخُذُوا بِهَا ، وَلاَ تَتَّبِعُوا أَهْوَاءَکُمْ وَآرَاءَکُمْ(11) فَتَضِلُّوا ، فَإِنَّ أَضَلَّ النَّاسِ عِنْدَ اللّهِ(12) مَنِ اتَّبَعَ هَوَاهُ وَرَأْیَهُ بِغَیْرِ هُدًی مِنَ اللّهِ ، وَأَحْسِنُوا

إِلی أَنْفُسِکُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ «فإِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لاِءَنْفُسِکُمْ وَإِنْ أَسَأْتُمْ فَلَها»(13) ، ص: 21

وَجَامِلُوا(1) النَّاسَ ، وَلاَ تَحْمِلُوهُمْ عَلی رِقَابِکُمْ ، تَجْمَعُوا(2) مَعَ ذلِکَ طَاعَةَ رَبِّکُمْ .

وَإِیَّاکُمْ وَسَبَّ(3) أَعْدَاءِ اللّهِ حَیْثُ یَسْمَعُونَکُمْ(4) ، «فَیَسُبُّوا اللّهَ عَدْواً بِغَیْرِ عِلْمٍ»(5) ، وَقَدْ یَنْبَغِی لَکُمْ أَنْ تَعْلَمُوا(6) حَدَّ سَبِّهِمْ لِلّهِ(7) کَیْفَ هُوَ ، إِنَّهُ مَنْ سَبَّ أَوْلِیَاءَ اللّهِ فَقَدِ انْتَهَکَ(8) 8 / 8

سَبَّ اللّهِ(9) ، وَمَنْ أَظْلَمُ عِنْدَ اللّهِ مِمَّنِ اسْتَسَبَّ لِلّهِ وَلاِءَوْلِیَائِهِ(10) ، فَمَهْلاً مَهْلاً(11) ، فَاتَّبِعُوا

ص: 22

أَمْرَ اللّهِ ، وَلاَ حَوْلَ(1) وَلاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللّهِ» .

وَقَالَ : «أَیَّتُهَا الْعِصَابَةُ الْحَافِظُ اللّهُ لَهُمْ أَمْرَهُمْ(2) ، عَلَیْکُمْ بِآثَارِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله (3) وَسُنَّتِهِ(4) ، وَآثَارِ الاْءَئِمَّةِ الْهُدَاةِ مِنْ أَهْلِ بَیْتِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ بَعْدِهِ وَسُنَّتِهِمْ ؛ فَإِنَّهُ(5) مَنْ أَخَذَ بِذلِکَ فَقَدِ اهْتَدی ، وَمَنْ تَرَکَ ذلِکَ وَرَغِبَ عَنْهُ ضَلَّ ؛ لاِءَنَّهُمْ هُمُ الَّذِینَ أَمَرَ اللّهُ بِطَاعَتِهِمْ وَوَلاَیَتِهِمْ وَقَدْ قَالَ أَبُونَا رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : الْمُدَاوَمَةُ عَلَی الْعَمَلِ فِی اتِّبَاعِ الاْآثَارِ وَالسُّنَنِ _ وَإِنْ قَلَّ _ أَرْضی لِلّهِ(6) وَأَنْفَعُ عِنْدَهُ فِی الْعَاقِبَةِ مِنَ الاِجْتِهَادِ فِی الْبِدَعِ وَاتِّبَاعِ الاْءَهْوَاءِ ، أَلاَ إِنَّ اتِّبَاعَ الاْءَهْوَاءِ وَاتِّبَاعَ الْبِدَعِ بِغَیْرِ هُدًی مِنَ اللّهِ(7) ضَلاَلٌ(8) ، وَکُلُّ ضَلاَلَةٍ(9) بِدْعَةٌ(10) ، وَکُلُّ بِدْعَةٍ فِی النَّارِ ، وَلَنْ یُنَالَ شَیْءٌ مِنَ الْخَیْرِ عِنْدَ اللّهِ إِلاَّ بِطَاعَتِهِ

ص: 23

وَالصَّبْرِ وَالرِّضَا ؛ لاِءَنَّ الصَّبْرَ وَالرِّضَا مِنْ طَاعَةِ اللّهِ .

وَاعْلَمُوا أَنَّهُ لَنْ یُوءْمِنَ عَبْدٌ مِنْ عَبِیدِهِ حَتّی یَرْضی عَنِ اللّهِ فِیمَا صَنَعَ اللّهُ إِلَیْهِ ، وَصَنَعَ بِهِ عَلی(1) مَا أَحَبَّ وَکَرِهَ(2) ، وَلَنْ یَصْنَعَ اللّهُ بِمَنْ صَبَرَ وَرَضِیَ عَنِ اللّهِ إِلاَّ مَا(3) هُوَ أَهْلُهُ ، وَهُوَ خَیْرٌ لَهُ مِمَّا أَحَبَّ وَکَرِهَ(4) .

وَعَلَیْکُمْ بِالْمُحَافَظَةِ عَلَی الصَّلَوَاتِ وَالصَّلاَةِ الْوُسْطی وَقُومُوا لِلّهِ قانِتِینَ(5) ، کَمَا أَمَرَ اللّهُ بِهِ الْمُوءْمِنِینَ(6) فِی کِتَابِهِ(7) مِنْ قَبْلِکُمْ وَإِیَّاکُمْ ، وَ عَلَیْکُمْ بِحُبِّ الْمَسَاکِینِ الْمُسْلِمِینَ ؛ فَإِنَّهُ(8) مَنْ حَقَّرَهُمْ وَتَکَبَّرَ عَلَیْهِمْ ، فَقَدْ زَلَّ عَنْ دِینِ اللّهِ وَاللّهُ لَهُ حَاقِرٌ مَاقِتٌ(9) ، وَقَدْ(10) قَالَ أَبُونَا رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : أَمَرَنِی رَبِّی بِحُبِّ الْمَسَاکِینِ الْمُسْلِمِینَ(11) .

ص: 24

وَاعْلَمُوا أَنَّ(1) مَنْ حَقَّرَ أَحَداً مِنَ الْمُسْلِمِینَ ، أَلْقَی اللّهُ عَلَیْهِ الْمَقْتَ مِنْهُ وَالْمَحْقَرَةَ حَتّی یَمْقُتَهُ(2) النَّاسُ ، وَاللّهُ لَهُ أَشَدُّ مَقْتاً ، فَاتَّقُوا اللّهَ فِی إِخْوَانِکُمُ الْمُسْلِمِینَ الْمَسَاکِینِ(3) ؛ فَإِنَّ لَهُمْ عَلَیْکُمْ حَقّاً أَنْ تُحِبُّوهُمْ ؛ فَإِنَّ اللّهَ أَمَرَ رَسُولَهُ(4) صلی الله علیه و آله بِحُبِّهِمْ ، فَمَنْ لَمْ یُحِبَّ مَنْ أَمَرَ اللّهُ بِحُبِّهِ(5) ، فَقَدْ عَصَی اللّهَ وَرَسُولَهُ ، وَمَنْ عَصَی اللّهَ وَرَسُولَهُ وَمَاتَ عَلی ذلِکَ ، مَاتَ وَهُوَ مِنَ الْغَاوِینَ(6) .

وَإِیَّاکُمْ وَالْعَظَمَةَ وَالْکِبْرَ(7) ، فَإِنَّ الْکِبْرَ رِدَاءُ اللّهِ(8) عَزَّ وَجَلَّ ، فَمَنْ نَازَعَ اللّهَ رِدَاءَهُ قَصَمَهُ اللّهُ ، وَأَذَلَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ .

وَإِیَّاکُمْ أَنْ یَبْغِیَ بَعْضُکُمْ عَلی بَعْضٍ ، فَإِنَّهَا(9) لَیْسَتْ مِنْ خِصَالِ الصَّالِحِینَ ؛ فَإِنَّهُ مَنْ بَغی صَیَّرَ اللّهُ بَغْیَهُ عَلی نَفْسِهِ ، وَصَارَتْ نُصْرَةُ اللّهِ لِمَنْ بُغِیَ عَلَیْهِ ، وَمَنْ نَصَرَهُ اللّهُ غَلَبَ

ص: 25

وَأَصَابَ الظَّفَرَ مِنَ اللّهِ .

وَإِیَّاکُمْ أَنْ یَحْسُدَ بَعْضُکُمْ بَعْضاً ؛ فَإِنَّ الْکُفْرَ أَصْلُهُ الْحَسَدُ .

وَإِیَّاکُمْ أَنْ تُعِینُوا عَلی مُسْلِمٍ مَظْلُومٍ ، فَیَدْعُوَ اللّهَ(1) عَلَیْکُمْ ، فَیُسْتَجَابَ(2) لَهُ فِیکُمْ ؛ 8 /9

فَإِنَّ أَبَانَا رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ یَقُولُ : إِنَّ(3) دَعْوَةَ الْمُسْلِمِ الْمَظْلُومِ مُسْتَجَابَةٌ ، وَلْیُعِنْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً ؛ فَإِنَّ أَبَانَا رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ یَقُولُ : إِنَّ مَعُونَةَ(4) الْمُسْلِمِ خَیْرٌ وَأَعْظَمُ أَجْراً مِنْ صِیَامِ شَهْرٍ وَاعْتِکَافِهِ فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ .

وَإِیَّاکُمْ وَإِعْسَارَ(5) أَحَدٍ مِنْ إِخْوَانِکُمُ الْمُسْلِمِینَ(6) أَنْ تُعْسِرُوهُ بِالشَّیْءِ یَکُونُ لَکُمْ قِبَلَهُ وَهُوَ مُعْسِرٌ ؛ فَإِنَّ أَبَانَا رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ یَقُولُ : لَیْسَ لِمُسْلِمٍ أَنْ یُعْسِرَ مُسْلِماً ، وَمَنْ أَنْظَرَ مُعْسِراً أَظَلَّهُ اللّهُ(7) بِظِلِّهِ یَوْمَ لاَ ظِلَّ إِلاَّ ظِلُّهُ .

وَإِیَّاکُمْ أَیَّتُهَا الْعِصَابَةُ الْمَرْحُومَةُ الْمُفَضَّلَةُ عَلی مَنْ سِوَاهَا ، وَحَبْسَ حُقُوقِ اللّهِ قِبَلَکُمْ یَوْماً بَعْدَ یَوْمٍ ، وَسَاعَةً بَعْدَ سَاعَةٍ ؛ فَإِنَّهُ مَنْ عَجَّلَ حُقُوقَ اللّهِ قِبَلَهُ ، کَانَ اللّهُ أَقْدَرَ عَلَی التَّعْجِیلِ لَهُ إِلی مُضَاعَفَةِ الْخَیْرِ فِی الْعَاجِلِ وَالاْآجِلِ ، وَإِنَّهُ(8) مَنْ أَخَّرَ حُقُوقَ اللّهِ قِبَلَهُ ، کَانَ اللّهُ أَقْدَرَ عَلی تَأْخِیرِ رِزْقِهِ ، وَمَنْ حَبَسَ اللّهُ رِزْقَهُ ، لَمْ یَقْدِرْ أَنْ یَرْزُقَ نَفْسَهُ ، فَأَدُّوا إِلَی اللّهِ حَقَّ مَا رَزَقَکُمْ ، یُطَیِّبْ(9) لَکُمْ بَقِیَّتَهُ ، وَیُنْجِزْ لَکُمْ مَا وَعَدَکُمْ مِنْ مُضَاعَفَتِهِ

ص: 26

لَکُمُ الاْءَضْعَافَ الْکَثِیرَةَ الَّتِی لاَ یَعْلَمُ عَدَدَهَا(1) وَلاَ کُنْهَ(2) فَضْلِهَا إِلاَّ اللّهُ(3) رَبُّ الْعَالَمِینَ» .

وَقَالَ : «اتَّقُوا اللّهَ أَیَّتُهَا الْعِصَابَةُ ، وَإِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ لاَ یَکُونَ مِنْکُمْ مُحْرِجُ(4) الاْءِمَامِ(5) ؛ فَإِنَّ(6) مُحْرِجَ(7) الاْءِمَامِ هُوَ الَّذِی یَسْعی بِأَهْلِ الصَّلاَحِ مِنْ أَتْبَاعِ الاْءِمَامِ الْمُسَلِّمِینَ لِفَضْلِهِ ، الصَّابِرِینَ عَلی أَدَاءِ حَقِّهِ ، الْعَارِفِینَ بِحُرْمَتِهِ(8) ، وَاعْلَمُوا أَنَّهُ(9) مَنْ نَزَلَ بِذلِکَ الْمَنْزِلِ عِنْدَ الاْءِمَامِ ، فَهُوَ مُحْرِجُ(10) الاْءِمَامِ(11) ، فَإِذَا فَعَلَ ذلِکَ عِنْدَ الاْءِمَامِ ، أَحْرَجَ(12) الاْءِمَامَ إِلَی أَنْ یَلْعَنَ أَهْلَ الصَّلاَحِ مِنْ أَتْبَاعِهِ(13) الْمُسَلِّمِینَ لِفَضْلِهِ ، الصَّابِرِینَ عَلی أَدَاءِ حَقِّهِ ، الْعَارِفِینَ

ص: 27

بِحُرْمَتِهِ ، فَإِذَا لَعَنَهُمْ لاِءِحْرَاجِ(1) أَعْدَاءِ اللّهِ الاْءِمَامَ(2) ، صَارَتْ لَعْنَتُهُ رَحْمَةً مِنَ اللّهِ عَلَیْهِمْ ، وَصَارَتِ اللَّعْنَةُ مِنَ اللّهِ وَ مِنَ الْمَلاَئِکَةِ(3) وَرُسُلِهِ عَلی أُولئِکَ .

8 / 10

وَاعْلَمُوا أَیَّتُهَا الْعِصَابَةُ ، أَنَّ السُّنَّةَ مِنَ اللّهِ قَدْ جَرَتْ(4) فِی الصَّالِحِینَ قَبْلُ .

وَقَالَ(5) : «مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَلْقَی اللّهَ وَهُوَ مُوءْمِنٌ حَقّاً حَقّاً ، فَلْیَتَوَلَّ اللّهَ وَرَسُولَهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا ، وَلْیَبْرَأْ إِلَی اللّهِ مِنْ عَدُوِّهِمْ ، وَیُسَلِّمُ(6) لِمَا انْتَهی إِلَیْهِ(7) مِنْ فَضْلِهِمْ ؛ لاِءَنَّ فَضْلَهُمْ لاَ یَبْلُغُهُ مَلَکٌ مُقَرَّبٌ ، وَلاَ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ ، وَلاَ مَنْ دُونَ ذلِکَ ، أَ لَمْ تَسْمَعُوا(8) مَا ذَکَرَ اللّهُ مِنْ فَضْلِ أَتْبَاعِ الاْءَئِمَّةِ الْهُدَاةِ(9) وَهُمُ الْمُوءْمِنُونَ قَالَ : «فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَالصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَداءِ وَالصّالِحِینَ وَحَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً»(10) فَهذَا(11) وَجْهٌ مِنْ وُجُوهِ فَضْلِ أَتْبَاعِ الاْءَئِمَّةِ ، فَکَیْفَ بِهِمْ وَفَضْلِهِمْ؟!

وَمَنْ سَرَّهُ أَنْ یُتِمَّ اللّهُ لَهُ(12) إِیمَانَهُ حَتّی یَکُونَ مُوءْمِناً حَقّاً حَقّاً ، فَلْیَتَّقِ اللّهَ(13) بِشُرُوطِهِ

ص: 28

الَّتِی اشْتَرَطَهَا عَلَی الْمُوءْمِنِینَ ؛ فَإِنَّهُ قَدِ اشْتَرَطَ مَعَ وَلاَیَتِهِ وَوَلاَیَةِ رَسُولِهِ وَوَلاَیَةِ أَئِمَّةِ الْمُوءْمِنِینَ : إِقَامَ الصَّلاَةِ وَإِیتَاءَ الزَّکَاةِ وَإِقْرَاضَ اللّهِ قَرْضاً حَسَناً وَاجْتِنَابَ الْفَوَاحِشِ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ ، فَلَمْ یَبْقَ شَیْءٌ مِمَّا فُسِّرَ(1) مِمَّا حَرَّمَ اللّهُ إِلاَّ وَقَدْ دَخَلَ فِی جُمْلَةِ قَوْلِهِ ، فَمَنْ دَانَ اللّهَ(2) فِیمَا بَیْنَهُ وَبَیْنَ اللّهِ مُخْلِصاً لِلّهِ ، وَلَمْ یُرَخِّصْ لِنَفْسِهِ فِی تَرْکِ شَیْءٍ مِنْ هذَا ، فَهُوَ عِنْدَ اللّهِ فِی(3) حِزْبِهِ الْغَالِبِینَ ، وَهُوَ مِنَ الْمُوءْمِنِینَ حَقّاً .

وَإِیَّاکُمْ وَالاْءِصْرَارَ عَلی شَیْءٍ مِمَّا حَرَّمَ اللّهُ فِی ظَهْرِ الْقُرْآنِ وَبَطْنِهِ ، وَقَدْ قَالَ اللّهُ تَعَالی(4) : «وَلَمْ یُصِرُّوا عَلی ما فَعَلُوا وَهُمْ یَعْلَمُونَ»(5)» (إِلی هاهُنَا رِوَایَةُ الْقَاسِمِ(6) بْنِ الرَبِیعِ(7)) یَعْنِی(8) الْمُوءْمِنِینَ قَبْلَکُمْ ، إِذَا نَسُوا شَیْئاً(9) مِمَّا اشْتَرَطَ اللّهُ فِی کِتَابِهِ عَرَفُوا

ص: 29

أَنَّهُمْ قَدْ عَصَوُا اللّهَ(1) فِی تَرْکِهِمْ ذلِکَ الشَّیْءَ ، فَاسْتَغْفَرُوا(2) وَلَمْ یَعُودُوا إِلی تَرْکِهِ ، فَذلِکَ مَعْنی قَوْلِ اللّهِ : «وَلَمْ یُصِرُّوا عَلی ما فَعَلُوا وَهُمْ یَعْلَمُونَ» .

8 / 11

وَاعْلَمُوا أَنَّهُ إِنَّمَا أَمَرَ(3) وَنَهی لِیُطَاعَ فِیمَا أَمَرَ بِهِ وَلِیُنْتَهی(4) عَمَّا نَهی عَنْهُ ، فَمَنِ اتَّبَعَ أَمْرَهُ فَقَدْ أَطَاعَهُ ، وَقَدْ أَدْرَکَ کُلَّ شَیْءٍ مِنَ الْخَیْرِ عِنْدَهُ ، وَمَنْ لَمْ یَنْتَهِ عَمَّا نَهَی(5) اللّهُ عَنْهُ فَقَدْ عَصَاهُ ، فَإِنْ(6) مَاتَ عَلی مَعْصِیَتِهِ أَکَبَّهُ اللّهُ(7) عَلی وَجْهِهِ فِی النَّارِ .

وَاعْلَمُوا أَنَّهُ لَیْسَ بَیْنَ اللّهِ وَبَیْنَ أَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ مَلَکٌ(8) مُقَرَّبٌ ، وَلاَ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ ، وَلاَ مَنْ دُونَ ذلِکَ مِنْ خَلْقِهِ کُلِّهِمْ إِلاَّ طَاعَتُهُمْ لَهُ(9) ، فَاجْتَهِدُوا(10) فِی طَاعَةِ اللّهِ إِنْ سَرَّکُمْ أَنْ تَکُونُوا مُوءْمِنِینَ حَقّاً حَقّاً(11) ، وَلاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللّهِ» .

وَقَالَ : «وَعَلَیْکُمْ(12) بِطَاعَةِ رَبِّکُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ ، فَإِنَّ اللّهَ رَبُّکُمْ .

ص: 30

وَاعْلَمُوا(1) أَنَّ الاْءِسْلاَمَ هُوَ التَّسْلِیمُ ، وَالتَّسْلِیمَ هُوَ الاْءِسْلاَمُ ، فَمَنْ سَلَّمَ فَقَدْ أَسْلَمَ ، وَمَنْ لَمْ یُسَلِّمْ فَلاَ إِسْلاَمَ لَهُ ، وَمَنْ سَرَّهُ أَنْ یُبْلِغَ إِلی نَفْسِهِ فِی الاْءِحْسَانِ(2) فَلْیُطِعِ اللّهَ ؛ فَإِنَّهُ(3) مَنْ أَطَاعَ اللّهَ فَقَدْ أَبْلَغَ إِلی نَفْسِهِ فِی الاْءِحْسَانِ .

وَإِیَّاکُمْ وَمَعَاصِیَ اللّهِ أَنْ تَرْکَبُوهَا(4) ، فَإِنَّهُ مَنِ انْتَهَکَ مَعَاصِیَ اللّهِ فَرَکِبَهَا ، فَقَدْ أَبْلَغَ فِی الاْءِسَاءَةِ إِلی نَفْسِهِ ، وَلَیْسَ بَیْنَ الاْءِحْسَانِ وَالاْءِسَاءَةِ مَنْزِلَةٌ ، فَلاِءَهْلِ الاْءِحْسَانِ عِنْدَ رَبِّهِمُ الْجَنَّةُ ، وَلاِءَهْلِ الاْءِسَاءَةِ عِنْدَ رَبِّهِمُ النَّارُ(5) ، فَاعْمَلُوا بِطَاعَةِ اللّهِ ، وَاجْتَنِبُوا مَعَاصِیَهُ .

وَاعْلَمُوا أَنَّهُ لَیْسَ یُغْنِی عَنْکُمْ مِنَ اللّهِ أَحَدٌ مِنْ خَلْقِهِ شَیْئاً(6) ، لاَ مَلَکٌ مُقَرَّبٌ ، وَلاَ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ ، وَلاَمَنْ دُونَ ذلِکَ ، فَمَنْ سَرَّهُ أَنْ تَنْفَعَهُ شَفَاعَةُ الشَّافِعِینَ عِنْدَ اللّهِ ، ص: 31

فَلْیَطْلُبْ(1) إِلَی اللّهِ(2) أَنْ یَرْضی عَنْهُ .

وَاعْلَمُوا أَنَّ أَحَداً مِنْ خَلْقِ اللّهِ لَمْ یُصِبْ رِضَا اللّهِ إِلاَّ بِطَاعَتِهِ وَطَاعَةِ رَسُولِهِ وَطَاعَةِ وُلاَةِ أَمْرِهِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ _ صَلَواتُ اللّهِ عَلَیْهِمْ _ ، وَمَعْصِیَتُهُمْ مِنْ مَعْصِیَةِ اللّهِ ، وَلَمْ یُنْکِرْ لَهُمْ فَضْلاً عَظُمَ أَوْ صَغُرَ(3) .

وَاعْلَمُوا أَنَّ الْمُنْکِرِینَ هُمُ الْمُکَذِّبُونَ(4) ، وَأَنَّ الْمُکَذِّبِینَ هُمُ الْمُنَافِقُونَ ، وَأَنَّ اللّهَ(5) قَالَ لِلْمُنَافِقِینَ _ وَقَوْلُهُ الْحَقُّ _ : «إِنَّ الْمُنافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الاْءَسْفَلِ مِنَ النّارِ وَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ نَصِیراً»(6) وَلاَ یَفْرَقَنَّ(7) أَحَدٌ مِنْکُمْ(8) أَلْزَمَ اللّهُ قَلْبَهُ طَاعَتَهُ وَخَشْیَتَهُ مِنْ أَحَدٍ مِنَ النَّاسِ(9) أَخْرَجَهُ اللّهُ

ص: 32

مِنْ صِفَةِ الْحَقِّ ، وَلَمْ یَجْعَلْهُ مِنْ أَهْلِهَا ، فَإِنَّ مَنْ لَمْ یَجْعَلْهُ(1) اللّهُ مِنْ أَهْلِ صِفَةِ الْحَقِّ ، فَأُولئِکَ هُمْ شَیَاطِینُ الاْءِنْسِ وَالْجِنِّ(2) ، وَإِنَّ(3) لِشَیَاطِینِ الاْءِنْسِ حِیلَةً(4) وَمَکْراً وَخَدَائِعَ(5) وَوَسْوَسَةَ (6)بَعْضِهِمْ إِلی بَعْضٍ یُرِیدُونَ إِنِ اسْتَطَاعُوا أَنْ یَرُدُّوا أَهْلَ الْحَقِّ عَمَّا أَکْرَمَهُمُ اللّهُ بِهِ مِنَ النَّظَرِ فِی دِینِ اللّهِ الَّذِی لَمْ یَجْعَلِ اللّهُ شَیَاطِینَ الاْءِنْسِ مِنْ أَهْلِهِ إِرَادَةَ أَنْ 8 / 12

یَسْتَوِیَ أَعْدَاءُ اللّهِ وَأَهْلُ الْحَقِّ فِی الشَّکِّ وَالاْءِنْکَارِ وَالتَّکْذِیبِ ، فَیَکُونُونَ سَوَاءً کَمَا وَصَفَ اللّهُ تَعَالی فِی کِتَابِهِ مِنْ قَوْلِهِ(7) : «وَدُّوا لَوْ تَکْفُرُونَ کَما کَفَرُوا فَتَکُونُونَ سَواءً»(8) ثُمَّ نَهَی اللّهُ أَهْلَ النَّصْرِ بِالْحَقِّ أَنْ یَتَّخِذُوا مِنْ أَعْدَاءِ اللّهِ وَلِیّاً وَلاَ نَصِیراً ، فَلاَ یُهَوِّلَنَّکُمْ(9) وَلاَ یَرُدَّنَّکُمْ

ص: 33

عَنِ النَّصْرِ بِالْحَقِّ الَّذِی خَصَّکُمُ اللّهُ بِهِ(1) مِنْ حِیلَةِ شَیَاطِینِ الاْءِنْسِ(2) وَمَکْرِهِمْ مِنْ أُمُورِکُمْ ، تَدْفَعُونَ أَنْتُمُ السَّیِّئَةَ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فِیمَا بَیْنَکُمْ وَبَیْنَهُمْ ، تَلْتَمِسُونَ بِذلِکَ وَجْهَ رَبِّکُمْ بِطَاعَتِهِ وَهُمْ لاَ خَیْرَ عِنْدَهُمْ ، لاَ یَحِلُّ(3) لَکُمْ أَنْ تُظْهِرُوهُمْ(4) عَلی أُصُولِ دِینِ اللّهِ ؛ فَإِنَّهُمْ(5) إِنْ سَمِعُوا مِنْکُمْ فِیهِ شَیْئاً عَادَوْکُمْ عَلَیْهِ ، وَرَفَعُوهُ(6) عَلَیْکُمْ(7) ، وَجَهَدُوا(8) عَلی هَلاَکِکُمْ(9) ، وَاسْتَقْبَلُوکُمْ(10) بِمَا تَکْرَهُونَ ، وَلَمْ یَکُنْ لَکُمُ النَّصَفَ(11) مِنْهُمْ فِی دُوَلِ الْفُجَّارِ ، ص: 34

فَاعْرِفُوا(1) مَنْزِلَتَکُمْ فِیمَا بَیْنَکُمْ وَبَیْنَ أَهْلِ الْبَاطِلِ ؛ فَإِنَّهُ لاَ یَنْبَغِی لاِءَهْلِ الْحَقِّ أَنْ یُنْزِلُوا أَنْفُسَهُمْ مَنْزِلَةَ أَهْلِ الْبَاطِلِ ؛ لاِءَنَّ اللّهَ لَمْ یَجْعَلْ أَهْلَ الْحَقِّ عِنْدَهُ بِمَنْزِلَةِ أَهْلِ الْبَاطِلِ ، أَ لَمْ تَعْرِفُوا(2) وَجْهَ قَوْلِ اللّهِ فِی کِتَابِهِ إِذْ یَقُولُ : «أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ کَالْمُفْسِدِینَ فِی الاْءَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ کَالْفُجّارِ»(3) أَکْرِمُوا أَنْفُسَکُمْ عَنْ أَهْلِ الْبَاطِلِ ، وَلاَ تَجْعَلُوا(4) اللّهَ تَبَارَکَ وَتَعَالی _ وَلَهُ الْمَثَلُ الاْءَعْلی _ وَإِمَامَکُمْ وَدِینَکُمُ الَّذِی تَدِینُونَ بِهِ(5) عُرْضَةً(6) لاِءَهْلِ الْبَاطِلِ ، فَتُغْضِبُوا اللّهَ عَلَیْکُمْ ، فَتَهْلِکُوا(7) ، فَمَهْلاً مَهْلاً یَا أَهْلَ الصَّلاَحِ ، لاَ تَتْرُکُوا أَمْرَ اللّهِ وَأَمْرَ مَنْ أَمَرَکُمْ بِطَاعَتِهِ ، فَیُغَیِّرَ اللّهُ مَا بِکُمْ مِنْ نِعْمَةٍ ، أَحِبُّوا فِی اللّهِ مَنْ(8) وَصَفَ صِفَتَکُمْ(9) ، وَأَبْغِضُوا فِی اللّهِ مَنْ خَالَفَکُمْ ، وَابْذُلُوا مَوَدَّتَکُمْ وَنَصِیحَتَکُمْ لِمَنْ وَصَفَ صِفَتَکُمْ(10) ، وَ لاَ تَبْذِلُوهَا(11) لِمَنْ رَغِبَ عَنْ صِفَتِکُمْ ، وَعَادَاکُمْ عَلَیْهَا ، وَبَغی لَکُمُ(12)

ص: 35

الْغَوَائِلَ(1) ، هذَا أَدَبُنَا أَدَبُ اللّهِ فَخُذُوا بِهِ ، وَتَفَهَّمُوهُ وَاعْقِلُوهُ(2) ، وَلاَ تَنْبِذُوهُ وَرَاءَ ظُهُورِکُمْ ، مَا وَافَقَ هُدَاکُمْ أَخَذْتُمْ بِهِ(3) ، وَمَا وَافَقَ هَوَاکُمُ اطِّرَحْتُمُوهُ(4) وَلَمْ تَأْخُذُوا بِهِ .

وَإِیَّاکُمْ وَالتَّجَبُّرَ عَلَی اللّهِ(5) ، وَاعْلَمُوا أَنَّ عَبْداً لَمْ یُبْتَلَ بِالتَّجَبُّرِ عَلَی اللّهِ إِلاَّ تَجَبَّرَ عَلی دِینِ اللّهِ ، فَاسْتَقِیمُوا لِلّهِ ، وَلاَ تَرْتَدُّوا عَلی أَعْقَابِکُمْ(6) ، فَتَنْقَلِبُوا خَاسِرِینَ أَجَارَنَا اللّهُ وَإِیَّاکُمْ مِنَ التَّجَبُّرِ عَلَی اللّهِ ، وَلاَ قُوَّةَ لَنَا وَلَکُمْ(7) إِلاَّ بِاللّهِ» .

وَقَالَ علیه السلام : «إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا کَانَ خَلَقَهُ اللّهُ فِی الاْءَصْلِ _ أَصْلِ الْخَلْقِ _ مُوءْمِناً ، لَمْ یَمُتْ حَتّی یُکَرِّهَ اللّهُ إِلَیْهِ الشَّرَّ وَیُبَاعِدَهُ عَنْهُ(8) ، وَمَنْ کَرَّهَ اللّهُ(9) إِلَیْهِ الشَّرَّ وَبَاعَدَهُ عَنْهُ(10) ، عَافَاهُ 8 / 13

اللّهُ مِنَ الْکِبْرِ أَنْ یَدْخُلَهُ وَالْجَبْرِیَّةِ(11) ، فَلاَنَتْ(12) عَرِیکَتُهُ(13) ، وَحَسُنَ خُلُقُهُ ، وَطَلُقَ

ص: 36

وَجْهُهُ ، وَصَارَ عَلَیْهِ وَقَارُ الاْءِسْلاَمِ وَسَکِینَتُهُ(1) وَتَخَشُّعُهُ ، وَوَرِعَ عَنْ مَحَارِمِ اللّهِ ، وَاجْتَنَبَ مَسَاخِطَهُ ، وَرَزَقَهُ اللّهُ مَوَدَّةَ النَّاسِ وَمُجَامَلَتَهُمْ وَتَرْکَ مُقَاطَعَةِ النَّاسِ وَالْخُصُومَاتِ ، وَلَمْ یَکُنْ مِنْهَا وَلاَ مِنْ أَهْلِهَا فِی شَیْءٍ ، وَإِنَّ الْعَبْدَ إِذَا(2) کَانَ اللّهُ خَلَقَهُ فِی الاْءَصْلِ(3) _ أَصْلِ الْخَلْقِ _ کَافِراً ، لَمْ یَمُتْ حَتّی یُحَبِّبَ إِلَیْهِ الشَّرَّ وَیُقَرِّبَهُ مِنْهُ(4) ، فَإِذَا حَبَّبَ إِلَیْهِ الشَّرَّ وَقَرَّبَهُ مِنْهُ ، ابْتُلِیَ بِالْکِبْرِ وَالْجَبْرِیَّةِ ، فَقَسَا قَلْبُهُ ، وَسَاءَ خُلُقُهُ ، وَغَلُظَ وَجْهُهُ ، وَظَهَرَ فُحْشُهُ(5) ، وَقَلَّ حَیَاوءُهُ ، وَکَشَفَ اللّهُ سِتْرَهُ(6) ، وَرَکِبَ الْمَحَارِمَ ، فَلَمْ یَنْزِعْ عَنْهَا ، وَرَکِبَ مَعَاصِیَ اللّهِ ، وَأَبْغَضَ(7) طَاعَتَهُ وَأَهْلَهَا ، فَبُعْدٌ مَا بَیْنَ حَالِ الْمُوءْمِنِ وَحَالِ الْکَافِرِ .

سَلُوا اللّهَ الْعَافِیَةَ وَاطْلُبُوهَا إِلَیْهِ ، وَ لاَ حَوْلَ وَلاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللّهِ ، صَبِّرُوا النَّفْسَ عَلَی الْبَلاَءِ فِی الدُّنْیَا ؛ فَإِنَّ تَتَابُعَ الْبَلاَءِ فِیهَا وَالشِّدَّةَ(8) فِی طَاعَةِ اللّهِ وَوَلاَیَتِهِ وَوَلاَیَةِ مَنْ أَمَرَ بِوَلاَیَتِهِ خَیْرٌ عَاقِبَةً عِنْدَ اللّهِ فِی الاْآخِرَةِ مِنْ مُلْکِ الدُّنْیَا وَإِنْ طَالَ تَتَابُعُ نَعِیمِهَا وَزَهْرَتِهَا(9)

ص: 37

وَغَضَارَةُ عَیْشِهَا(1) فِی مَعْصِیَةِ اللّهِ وَوَلاَیَةِ مَنْ نَهَی اللّهُ عَنْ وَلاَیَتِهِ وَطَاعَتِهِ ؛ فَإِنَّ(2) اللّهَ أَمَرَ بِوَلاَیَةِ(3) الاْءَئِمَّةِ الَّذِینَ سَمَّاهُمْ(4) فِی کِتَابِهِ فِی قَوْلِهِ : «وَجَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا»(5) وَهُمُ الَّذِینَ أَمَرَ اللّهُ بِوَلاَیَتِهِمْ وَطَاعَتِهِمْ(6) ، وَالَّذِینَ نَهَی اللّهُ(7) عَنْ وَلاَیَتِهِمْ وَطَاعَتِهِمْ وَهُمْ أَئِمَّةُ الضَّلاَلَةِ(8) الَّذِینَ قَضَی اللّهُ(9) أَنْ یَکُونَ(10) لَهُمْ دُوَلٌ(11) فِی الدُّنْیَا عَلی أَوْلِیَاءِ اللّهِ الاْءَئِمَّةِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ ، یَعْمَلُونَ فِی دُولَتِهِمْ بِمَعْصِیَةِ اللّهِ وَمَعْصِیَةِ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله لِیَحِقَّ(12) عَلَیْهِمْ کَلِمَةُ الْعَذَابِ ، وَلِیَتِمَّ(13) أَنْ تَکُونُوا(14) مَعَ نَبِیِّ اللّهِ مُحَمَّدٍ(15) صلی الله علیه و آله وَالرُّسُلِ مِنْ قَبْلِهِ ، فَتَدَبَّرُوا

ص: 38

مَا قَصَّ اللّهُ عَلَیْکُمْ فِی کِتَابِهِ(1) مِمَّا ابْتَلی بِهِ أَنْبِیَاءَهُ وَأَتْبَاعَهُمُ الْمُوءْمِنِینَ .

ثُمَّ سَلُوا اللّهَ أَنْ یُعْطِیَکُمُ الصَّبْرَ عَلَی الْبَلاَءِ فِی السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ(2) وَالشِّدَّةِ وَالرَّخَاءِ(3) مِثْلَ الَّذِی أَعْطَاهُمْ وَإِیَّاکُمْ ، وَمُمَاظَّةَ(4) أَهْلِ الْبَاطِلِ .

وَعَلَیْکُمْ بِهَدْیِ(5) الصَّالِحِینَ وَوَقَارِهِمْ وَسَکِینَتِهِمْ وَحِلْمِهِمْ وَتَخَشُّعِهِمْ وَوَرَعِهِمْ عَنْ(6) مَحَارِمِ اللّهِ وَصِدْقِهِمْ وَوَفَائِهِمْ وَاجْتِهَادِهِمْ لِلّهِ فِی الْعَمَلِ بِطَاعَتِهِ ؛ فَإِنَّکُمْ إِنْ لَمْ تَفْعَلُوا ذلِکَ لَمْ تُنْزَلُوا عِنْدَ رَبِّکُمْ مَنْزِلَةَ الصَّالِحِینَ قَبْلَکُمْ .

وَاعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ إِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ خَیْراً شَرَحَ صَدْرَهُ لِلاْءِسْلاَمِ ، فَإِذَا أَعْطَاهُ ذلِکَ نَطَقَ(7) 8 / 14

لِسَانُهُ بِالْحَقِّ ، وَعَقَدَ قَلْبَهُ عَلَیْهِ(8) فَعَمِلَ بِهِ ، فَإِذَا(9) جَمَعَ اللّهُ لَهُ ذلِکَ تَمَّ لَهُ(10) إِسْلاَمُهُ ، وَکَانَ عِنْدَ اللّهِ _ إِنْ مَاتَ عَلی ذلِکَ الْحَالِ _ مِنَ الْمُسْلِمِینَ حَقّاً ، وَإِذَا لَمْ یُرِدِ اللّهُ بِعَبْدٍ خَیْراً

ص: 39

وَکَلَهُ إِلی نَفْسِهِ ، وَکَانَ(1) صَدْرُهُ ضَیِّقاً حَرَجاً(2) ، فَإِنْ جَری عَلی لِسَانِهِ حَقٌّ لَمْ یُعْقَدْ قَلْبُهُ عَلَیْهِ ، وَإِذَا لَمْ یُعْقَدْ قَلْبُهُ عَلَیْهِ لَمْ یُعْطِهِ اللّهُ الْعَمَلَ بِهِ ، فَإِذَا اجْتَمَعَ ذلِکَ عَلَیْهِ حَتّی یَمُوتَ وَهُوَ عَلی تِلْکَ الْحَالِ ، کَانَ عِنْدَ اللّهِ مِنَ الْمُنَافِقِینَ ، وَصَارَ مَا جَری عَلی لِسَانِهِ مِنَ الْحَقِّ الَّذِی لَمْ یُعْطِهِ اللّهُ أَنْ یُعْقَدَ قَلْبُهُ عَلَیْهِ ، وَلَمْ یُعْطِهِ الْعَمَلَ بِهِ حُجَّةً عَلَیْهِ(3) ، فَاتَّقُوا اللّهَ ، وَسَلُوهُ أَنْ یَشْرَحَ صُدُورَکُمْ لِلاْءِسْلاَمِ ، وَأَنْ یَجْعَلَ أَلْسِنَتَکُمْ تَنْطِقُ بِالْحَقِّ حَتّی یَتَوَفَّاکُمْ وَأَنْتُمْ عَلی ذلِکَ ، وَأَنْ یَجْعَلَ مُنْقَلَبَکُمْ مُنْقَلَبَ الصَّالِحِینَ قَبْلَکُمْ ، وَلاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللّهِ وَالْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ .

وَمَنْ سَرَّهُ(4) أَنْ یَعْلَمَ أَنَّ اللّهَ یُحِبُّهُ ، فَلْیَعْمَلْ بِطَاعَةِ اللّهِ وَلْیَتَّبِعْنَا ، أَلَمْ یَسْمَعْ قَوْلَ اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله (5) : «قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللّهُ وَیَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ»(6)؟ وَاللّهِ لاَ یُطِیعُ اللّهَ عَبْدٌ أَبَداً إِلاَّ أَدْخَلَ اللّهُ عَلَیْهِ فِی طَاعَتِهِ اتِّبَاعَنَا ، وَلاَ وَاللّهِ لاَ یَتَّبِعُنَا عَبْدٌ أَبَداً إِلاَّ أَحَبَّهُ اللّهُ ، وَلاَ وَاللّهِ ، لاَ یَدَعُ(7) أَحَدٌ اتِّبَاعَنَا(8) أَبَداً إِلاَّ أَبْغَضَنَا ، وَلاَ وَاللّهِ لاَ یُبْغِضُنَا أَحَدٌ أَبَداً إِلاَّ عَصَی اللّهَ ، وَمَنْ مَاتَ عَاصِیاً لِلّهِ أَخْزَاهُ اللّهُ(9) ، وَأَکَبَّهُ عَلی وَجْهِهِ فِی النَّارِ ، وَالْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ» .(10)

( الکافی , جلد 8 , صفحه 2 )

***ترجمه***

***[بهشت کافی - ترجمه آژیر]***

از اسماعیل بن جابر رسیده است که امام صادق علیه السّلام این نامه را به اصحاب خود نوشت و به آنها دستور داد این نامه را به یک دیگر بیاموزند و در آن درنگ کنند و آن را بررسی کرده به کارش بندند ، آنها هم هر یک نسخه ای از آن را در نماز خانۀ منزل خویش نهاده بودند و هر گاه نمازشان به پایان می رسید در آن می نگریستند. اسماعیل بن مخلّد سرّاج گفته است:این نامه از سوی امام صادق علیه السّلام به اصحابش فرستاده شد: به نام خداوند بخشایندۀ مهربان ، از پروردگارتان عافیت بطلبید و در صدد یافتن آرامش ، وقار و سکینه باشید.شرم و حیا را در پیش رو گیرید و از آنچه نیکوکاران پیشین شما کناره بگیرید ، با اهل باطل مدارا کنید و ستم آنان را بر خویش تاب آورید.مبادا با آنها درافتید و ستیزه کنید ، و در مجالست و آمیزش و گفتگو با آنها میان خود و خدا دیندار باشید ، و به هنگام همنشینی و آمیزش و گفتگوی با ایشان که گریزی از آن نیست تقیّه در پیش گیرید که خداوند به شما دستور داده آن را در پیوند با آنها به کارش بندید.هر گاه به همنشینی با آنها مجبور شدید بی گمان شما را خواهند آزرد و در چهرۀ آنها زشتی خواهید یافت ، و اگر خداوند شرّ آنها را از شما دفع نکند به شما یورش می آورند. دشمنی و بدبینی که در سینۀ خود نسبت به شما دارند بیش از آن است که آشکار می کنند. مجالس شما و آنها یکی است ولی جان شما و آنها از یک دیگر جداست و با هم أنس نمی گیرد.شما هرگز دوستشان نخواهید داشت و آنها نیز شما را دوست ندارند ولی خداوند شما را با نمودن راه حق گرامی داشتهو نسبت بدان آگاهیتان بخشیده است ولی آنان را شایستۀ حق قرار نداده است.با آنها مدارا کنید و نسبت بدیشان صبر در پیش گیرید ، و این در حالی است که آنان با شما سر سازش و شکیبایی ندارند.نیرنگ آنها اندیشه های شیطانی است که از یک دیگر می گیرند و به یک دیگر می دهند. همانا دشمنان خدا اگر بتوانند شما را از حق باز می دارند ولی خدا شما را از آنان حفظ می کند ، پس تقوای خدا در پیش گیرید و زبانتان را جز به خبر مگشایید. بپرهیزید از اینکه زبان به گفتار دروغ و بهتان و گناه و دشمنی بیالایید ، زیرا اگر زبان خود را از آنچه خدا نمی پسندد و شما را از آن بازداشته حفظ کنید ، نزد پروردگارتان برایتان بهتر خواهد بود تا آنکه زبان آلوده کنید ، زیرا آلودن زبان به آنچه خدا را ناخوش آید و از آن باز داشته نزد خدای برای بنده هلاکت بار خواهد بود و مورد دشمنی خدا و کری و کوری و گنگی در روز رستخیز است و چنانچه خداوند در بارۀ منافقان فرموده:«صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لاٰ یَرْجِعُونَ » ، و«وَ لاٰ یُؤْذَنُ لَهُمْ فَیَعْتَذِرُونَ » . بپرهیزید از اینکه دست به کاری بیالایید که خداوند از آن بازداشته است.خموشی در پیش گیرید مگر در آنچه پیرامون آخرت خدای بزرگ سودتان رساند و پاداشتان دهد. تهلیل و تقدیس و تسبیح و ستایش خدا بسیار کنید و به درگاهش زاری کنید و به آنچه نزد اوست گرایش یابید از خیری که هیچ کس نمی تواند آن را ارزیابی کند و به کنهش رسد. زبان خود را از آنچه خدا بازداشته بر حذر بدارید و سخنان باطل مگویید که گوینده اش در آتش ، جاودان خواهد بود ، و ایشان همان کسانی هستند که بر این گونه سخنان بمیرند و به سوی خدا توبه نکنند و از آن دست نشویند. بر شما باد دعا ، چه مسلمانان در رسیدن به نیازهایشان نزد پروردگار وسیله ای بهتر از دعا و گرایش به سوی خدا و زاری به درگاه او در اختیار ندارند.به هر آنچه خدا تشویقتان کرده گرایش یابید و در آنچه خدایتان به سوی آن خوانده پاسخش گویید تا رستگاری یابیدو از عذاب خدا نجات پیدا کنید.مبادا خود را شیفتۀ چیزی کنید که خدا آن را بر شما حرام ساخته ، پس هر آن کس که پردۀ حرمت الهی را در دنیا بدرد خداوند میان او و بهشت و نعمتها و لذّتهای بهشتی و کرامت پیوسته و جاودان بهشتیان ، مانع گردد. بدانید چه بد می اندیشد کسی که به نافرمانی خدا و ارتکاب گناه فکر می کند و در پی لذّتهای دنیوی است که از صاحبانش گسسته می گردد و ترجیح می دهد پردۀ حرمت الهی را بدرد و آن را بر نعمتهای جاودان بهشتی و لذّات و ارجمندی بهشتیان رجحان می دهد. وای به حال آنها که چه تیره روز و بخت برگشته و بد حالند نزد خدایشان در روز رستخیز. بخدا پناه برید از اینکه خداوند شما را برای ابد حفظ کند از آنکه نظیر آنها گردید و از اینکه شما را همچون ایشان بیازماید و برای ما و شما جز در پرتو او نیرویی نیست. ای گروه رهیافته!تقوای خدا در پیش گیرید.اگر خدا نعمتی را که به شما داده کامل کند آن را به پایان نبرد مگر آنکه به شما همان رساند که به صالحان پیش از شما رسانده است. شما را در جان و مالتان بیازماید ، تا آنکه از دشمنان خدا آزار فراوان بشنوید و صبر در پیش گیرید و به خود هموار کنید ، و تا جایی که خوارتان کنند و دشمنتان دارند و بر شما ستم ورزند و شما تحمّل کنید و در این راه خشنودی خدا و آخرت را جویید ، تا جایی که در آزار دشمنان خدا خشم فرو خورید ، و شما را در بارۀ عقیده به حق دروغگو شمارند و دشمن دارند و با شما بر سر آن کینه توزند و باید بر همۀ اینها شکیب ورزید ، و مصداق این همه همان است که جبرئیل در کتاب خدا بر پیامبر شما نازل کرد آنجا که فرمود: «فَاصْبِرْ کَمٰا صَبَرَ أُولُوا اَلْعَزْمِ مِنَ اَلرُّسُلِ وَ لاٰ تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ » و«وَ لَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ فَصَبَرُوا عَلیٰ مٰا کُذِّبُوا وَ أُوذُوا » . هر آینه دروغگو شمردند رسولان را پیش از تو و آنان بر آن تکذیب و آزار ، صبر کردندبه راستی پیغمبر خدا و رسولان پیش از وی تکذیب شدند و آزار کشیدند ، و اگر شما را خوش آید فرمان خدا در بارۀ آنها همان فرمانی است که در اصل آفرینش بدانها داد.آری اصل آفرینش در برابر کفری است که برای دیگران در علم خدا گذشته است و آنها را برای آن آفریده و در برابر آنهائی که در قرآن خود از آنها نام برده و فرموده: «وَ جَعَلْنٰاهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی اَلنّٰارِ » .پس در این تدبّر کنید و آن را بپذیرید و ندانسته نگیرید ، زیرا هر کس این مطلب و نظایر آن را که خداوند در کتابش فرض کرده-اعم از امر الهی و نهی او در ترک دین خدا و ارتکاب گناهان که مستوجب خشم الهی است-نادیده بگیرد ، در آتش جهنم به روی افتد. و فرمود:ای گروه رحمت شده و رستگار!همانا خداوند خیری را که به شما داده به کمال رسانده است ، و بدانید که در علم خدا و فرمانش چنین نیست که یکی از خلقش حکم دین را به هوس و سلیقه یا به نظر و قیاس دریافت کند.خدا قرآن فرود فرستاده و همۀ امور را در آن بیان داشته ، و برای قرآن و آموختن آن گروهی مشخص ساخته ، و برای آنان که خدا علم قرآن را به آنان سپرده روا نیست که به خواست و رأی و قیاس مفهوم ، آن را تفسیر کنند زیرا خداوند آنها را در پرتو عملی که بدیشان سپرده و ویژۀ آنها ساخته بی نیازشان کرده و به آنان ارجمندی بخشیده است و اینها نیز همان اهل ذکر می باشند که خدا به امّت فرمان داده از آنها پرسش کنند ، و هم ایشانند که هر که از آنها پرسد با ملاحظۀ اینکه در علم خدا گذشته است که باید آنها را تصدیق کند و از آنها پیروی کند ، او را بدرستی ره نمایند و از دانش قرآن به او بدهند آنقدر که به سوی خدا و همۀ راههای حق ره یابد ، و هم ایشانند که نباید از آنها و از پرسش از ایشان و علمی که خدا آنها را بدان گرامی داشته و نزد آنها سپرده روگردانند ، مگر کسی که در علم خدا نگون بخت رقم خورده باشد ، و ایشانند که از پرسش از اهل ذکر و از آنها که علم قرآن بدیشان بخشیده شده و نزد آنها نهاده شده و سؤال از ایشان واجب گشته روی گردانند.اینان همانهایی هستند که به دلخواه و سلیقه و رأی و قیاس عمل کنندتا آنکه شیطان به درون آنها راه می یابد ، چه آنان اهل ایمان در علم قرآن را نزد خدا ، کافر قلمداد کرده اند و گمراهان در علم قرآن را نزد خدا ، مؤمن تلقّی کرده اند و بسیاری از امور حلال را حرام و بسیاری از امور حرام را حلال گردانیده اند.این است اصل میوۀ هوی و هوس ایشان و حال آنکه رسول خدا پیش از مرگش به آنها سفارش کرده بود و آنها در برابر گفتند:پس از آنکه خداوند عزّ و جلّ رسول خدا را از ما ستاند بر ما رواست که بدان چه مردم خواهند عمل کنیم و اینک خداوند ، پیامبر را از ما گرفته ، پیامبری که به ما سفارش کرده و فرمانمان داده ، اگر چه خواست مردم مخالف نظر خدا و رسولش باشد. و هیچ کس بر خدا جسورتر و گمراهی او آشکارتر نیست از کسی که این روش را در پیش رو بگیرد و پیش خود چنین پندارد که این کار برای او رواست.بخدا سوگند حق خداست بر مردم که او را در زمان زندگی محمّد صلّی اللّٰه علیه و اله و سلّم و پس از مرگ او فرمانش برند و پیروی اش کنند.آیا کسی از این دشمنان خدا که با محمّد صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم اسلام آورده می تواند گمان کند که پیامبر به قول و رأی و قیاس خود عمل می کرد؟اگر بگوید آری بر خدا دروغ بسته و در گمراهی ژرف افتاده است ، و اگر بگوید نه هیچ کس نباید به رأی و دلخواه و قیاس خود عمل کند و چنین کسی علیه خود اعتراف کرده و او از کسانی است که گمان می کند خداوند پس از مرگ رسول صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم خدا اطاعت و پیروی نمی شود و حال آنکه خداوند می فرماید:«وَ مٰا مُحَمَّدٌ إِلاّٰ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ اَلرُّسُلُ أَ فَإِنْ مٰاتَ أَوْ قُتِلَ اِنْقَلَبْتُمْ عَلیٰ أَعْقٰابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلیٰ عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اَللّٰهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اَللّٰهُ اَلشّٰاکِرِینَ » .این از آن روست که بدانید خداوند در زمان حیات و ممات محمّد صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم اطاعت و پیروی می شود ، و همان گونه که هیچ کس از مردم در زمان حیات محمّد صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم نمی توانسته به هوس و رأی و قیاس مخالف با محمّد صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم عمل کند ، در زمان مرگ او نیز حق ندارد به هوس و رأی و قیاس خود عمل کندو می فرماید:دستهای خود را در نماز برای تکبیرة الاحرام بیش از یک بار بلند نکنید ، زیرا مردم شما را بدان شناخته اند و حول و قوه ای نیست جز بخدا.و فرمود:به درگاه خدا بسیار دعا کنید ، زیرا خدا آن بندۀ مؤمن را دوست دارد که به درگاهش دعا کند و خدا به بندگان مؤمن خود وعدۀ اجابت داده است و خدا دعای مؤمنان را ، به روز رستخیز بخشی از عملشان سازد و در بهشت بدان بیفزاید ، پس بسیار یاد خدا کنید تا آنجا که توانید ، در هر ساعتی از ساعات شب یا روز ، زیرا خدا فرمان داده است او را یاد کنند و خدا هم به یاد مؤمنی است که در یاد اوست و بدانید که خدا بندگان مؤمن خویش را یاد نکند ، مگر کسی را که به خیر او را یاد کند ، پس خود را به کوشش در عبادتش وادارید ، زیرا هر چیزی از سوی خدا به کوشش در طاعتش فراهم آید و نیز به اجتناب از آنچه در ظاهر و باطن قرآن حرام کرده.خداوند می فرماید: «وَ ذَرُوا ظٰاهِرَ اَلْإِثْمِ وَ بٰاطِنَهُ » .و بدانید که هر آنچه خدا دستور به اجتناب از آن داده حرامش نموده. و از آثار و فرمانهای پیامبر صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم و روش او پیروی کنید و بدان عمل نمایید و از پسند و رأی خود پیروی نکنید تا گمراه شوید ، زیرا گمراه ترین مردم در نزد خدا کسی است که پیرو پسند و رأی خود باشد آن هم بی هیچ هدایتی از سوی خدا.و تا توانید به خویش نیکی کنید ، زیرا اگر نیکی کنید به خود کرده اید و اگر بدی کنید در حق خویش روا داشته اید.و با مردم به مدارا برخیزید و آنها را بر خویش مسلّط نسازید تا این چنین خدا را هم فرمان برده باشید.بپرهیزید از اینکه به دشمنان خدا دشنام دهید آن هنگام که دشنام می شنوید که آنها نیز بدون آگاهی بخدا دشنام خواهند داد ، و شما را زیبنده است که بدانید حدّ دشنام بخدا کدام است ، همانا هر که به اولیاء خدا دشنام دهد بخدا دشنام داده است ، و چه کسی پیش خدا ستمگرتر است از کسی که وسیلۀ دشنام بخدا و اولیاء خدا را فراهم سازد ، پس آرام آرام از او امر الهی پیروی کنید و حول و قوّه ای نیست مگر بخدا.نیز می فرماید:ای گروهی که خداوند نگاهبان امور آنهاست!روی آورید به آثار پیامبر اکرم صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم و روش آن حضرت و آثار امامان هدایتگر از خاندان پیامبر صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم پس از ایشان ، چه هر که بدان عمل کند مسلما هدایت شده ، و هر که آن را وانهد و از آن روی برتابد گمراه گردد.زیرا آنها همان کسانی هستند که خداوند فرمان به اطاعت و دوستی آنان داده است.پدر ما پیامبر اکرم صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم فرمود:پی گیری عمل در پیروی آثار و سنن است و اگر چه اندک باشد نزد او پسندیده تر و سودمندتر خواهد بود از سخت کوشی فراوان در بدعت گذاری و پیروی از پسند دل.همانا پیروی از هوی و از بدعتها آنهم بدون هدایت الهی گمراهی است ، و هر گمراهی بدعت است ، و هر بدعت در آتش است.و هرگز به چیزی نزد خدا نتوان رسید جز به فرمانبری از او و شکیبایی و خشنودی ، که شکیبایی و خشنودی نیز فرمان خدا است. بدانید هیچ بنده ای از بندگان خدا ایمان ندارد مگر خشنود باشد بدان چه خدا بدو بخشیده ، حال آن را خوش دارد یا نه.و هرگز خدا به کسی که شکیب و خشنودی در پیش گیرد آن نکند جز آنچه شایسته اوست و برای او نیکوست ، حال آن را خوش بدارد یا نه.بر شما بار مراقبت از نمازها به ویژه نماز ظهر[یا مغرب] ، زیرا خدا همۀ مؤمنان پیش از شما و شما را در قرآن بدان فرمان داده است.بر شما باد مهرورزی به مسلمانان ، زیرا هر که ایشان را خوار شمارد و بر آنها گردن فرازد به تحقیق از کیش خدا به در رفته و خدا خوارکننده و بدخواه او خواهد بود.پدر ما پیامبر اکرم صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم فرمود:پروردگارم به من دستور داده به مستمندان مسلمان مهر ورزم ، و بدانید هر که مسلمانی را خوار شمرد خدا از جانب خویش بر وی بد خواهی و زبونی برفکند تا جایی که مردم نیز بدخواه او خواهند گشت و خدا برای او بدخواه تر خواهد بود. تقوای الهی در پیش گیرید نسبت به برادران مسکین مسلمانتان ، پس آنان بر شما این حق را دارند که دوستشان بدارید ، همانا خدا به پیامبرش دستور داده آنان را دوست بدارد ، و هر که کسی را که خدا به دوستیش دستور داده دوست نداشته باشد پروردگار و پیامبر صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم را عصیان کرده است ، و هر که خدا و رسولش را عصیان کند و بر این حال بمیرد در گمراهی مرده است.بر حذر باشید از بزرگ منشی و تکبّر زیرا تکبّر جامۀ خداوند سبحان است ، و هر که در تصاحب این جامه با خدا به چالش برخیزد خدا پشت او شکند و در روز رستخیز خوار و زبونش سازد.مبادا به یک دیگر ستم و دست اندازی کنید ، زیرا آن از سرشت نیکوکاران نیست.همانا هر که ستم و تعدّی کند خدا ستمش را به خودش برگرداند و یاری خدا از آن ستمکش است ، و هر که را خدا یاری کند پیروز گردد و به چیرگی الهی دست یابد.مبادا علیه مسلمان ستم کشیده ای اقدامی کنید تا به درگاه خدا نفرینتان کند و خدا او را در بارۀ شما اجابت نماید.همان پدر ما پیامبر اکرم صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم می فرمود:همانا دعای مسلمان ستمدیده مستجاب می گردد.باید به یک دیگر کمک رسانید ، زیرا پدر ما پیامبر اکرم صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم می فرمود:همانا مزد یاری به مسلمانان از روزۀ یک ماهه همراه با اعتکاف در مسجد الحرام بیشتر است. مبادا برادر مسلمان بدهکار خویش را در حالی به دشواری افکنید که در تنگدستی به سر می برد.همانا پدر ما پیامبر اکرم صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم می فرمود:نباید مسلمانی مسلمان دیگر را به سختی افکند و هر که تنگدستی را مهلت دهد خداوند در روزی که سایه ای جز سایۀ او نخواهد بود او را در سایه خویش جای دهد. ای گروه رحمت شده که بر دیگران برتری دارید!مبادا حقوق خدا را که بر عهده شماست روزی تا روز دیگر و ساعتی تا ساعت دیگر پس اندازید ، زیرا هر که در پرداخت حقوق خدا که بر ذمّه دارد شتاب کند خداوند در شتاب کردن و چند برابر نمودن خیر او در دنیا و آخرت تواناتر است ، هر کس در پرداخت حقوق الهی که نزد اوست تأخیر کند خدا به حبس روزی مقرر او تواناتر است ، و هر که خدا بدو روزی ندهد نخواهد توانست روزی خویش را فراهم آورد.حق آنچه را خدا روزی شما کرده بپردازید تا خداوند باقیماندۀ آن را برای شما پاک سازد و پیمان خود را در چند برابر کردن آن برآورد ، و آن را چندان زیاد سازد که هیچ کس جز خدای جهانیان شمار و کنه برتری آن را نداند. نیز می فرماید:ای مردمان!خدا را در نظر داشته باشید و اگر توانید امام را به تنگنا نیندازیدو کار را بر او دشوار مکنید ، همانا هر که امام را به دشواری افکند همان کسی است که از پیروان صالح امام بدگویی می کند ؛ کسانی که به فضل امام معترفند و بر ادای حقّش شکیبا و به حرمتش آشنا.بدانید هر که بدین جایگاه نزد امام فرود آید امام را به دشواری افکنده است و اما در این هنگام پیروان صالح و کسانی را که به فضل او اعتراف دارند و بر ادای حقّش شکیبایند و بر حرمتش آشنا به سبب ایجاد دشواری برای امام ، نفرینشان کند ، و نفرین او از سوی خدا به رحمت بدل گردد ، و لعنت خدا و فرشتگان و رسولان بر ایشان فرود آید.آگاه باشید ای مردمان که دستور خدا در بارۀ نیکان از پیش صادر شده است و فرمود:هر که دوست دارد خدا را در حالی ملاقات کند که مؤمن حقیقی است باید خدا و رسول و مؤمنان را دوست بدارد و نزد خدا از دشمنانشان تبرّی جوید و هر چه از فضل آنها به وی رسد بپذیرد ، زیرا هیچ فرشته مقرّب و پیامبری و نه موجودات پائین تر از ایشان به کنه فضل آنها نرسد. آیا نشنیده اید که خدا در برتری پیروان مؤمن امامان هدایتگر فرموده است:«فَأُولٰئِکَ مَعَ اَلَّذِینَ أَنْعَمَ اَللّٰهُ عَلَیْهِمْ مِنَ اَلنَّبِیِّینَ وَ اَلصِّدِّیقِینَ وَ اَلشُّهَدٰاءِ وَ اَلصّٰالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولٰئِکَ رَفِیقاً » . این بخشی از برتری پیروان امامان بود دیگر چه رسد به خود امامان و برتری شان! هر که شاد می شود از اینکه خدا ایمانش را کامل گرداند تا مؤمنی گردد حقیقی باید تقوای خدا را با همان شرایطی که برای مؤمنان قرار داده در پیش گیرد.همانا خدا همراه با دوست داشتن او و پیامبر و پیشوایان مؤمنان ، برپا کردن نماز و پرداخت زکات و دادن قرض الحسنه و دوری از کارهای زشت-خواه آشکار یا پنهان-را شرط کرده است ، و نکته ای از محرّمات خدا نیست مگر آنکه تفسیر شده و در سخن الهی آمده است.هر کس میان خود و خدا به درگاه الهی مخلصانه دینداری می کند و به خود اجازه ندهد دستوری از این دستورات را نادیده گیرددر حزب پیروز خداوندی قرار دارد و از مؤمنان حقیقی به شمار است ، بپرهیزید از اینکه در انجام محرّمات ظاهر و باطن الهی که در قرآن بیان شده پا فشاری کنید ، چه ، خداوند می فرماید:«وَ لَمْ یُصِرُّوا عَلیٰ مٰا فَعَلُوا وَ هُمْ یَعْلَمُونَ » [تا این جا روایت قاسم بن ربیع است]. یعنی مؤمنان پیشین هنگامی که از روی فراموشی گناهی مرتکب می شدند در می یافتند که در فرو گذاشتن دستور الهی خدا را عصیان کرده اند و از همین رو از او طلب آمرزش می نمودند و دیگر بدان باز نمی گشتند ، و این است مقصود خداوند تبارک از آیۀ مذکور. آگاه باشید که خدا از این روی فرمان داده و بر حذر داشته تا در آنچه فرمان داده فرمانش برند و از آنچه بازداشته دست شویند ، پس هر که از فرمان او پیروی کند مطیع او بوده است و همۀ خیر او را دریافت کند و هر که خداوند او را از چیزی باز دارد و او از آن دست نشوید بتحقیق خدا را عصیان کرده است و هر که با عصیان الهی عمرش به سر رسد خداوند او را به رو در آتش افکند. و بدانید که میان خدا و احدی از مخلوقاتش اعم از فرشتۀ مقرّب یا پیامبر مرسل یا هر موجودی پایین تر از آنها پیوندی نیست مگر فرمانبری آنها از خدا ، پس در فرمانبری از خدا بکوشید اگر می خواهید مؤمنان حقیقی باشید و نیرویی نیست مگر بخدا.و نیز می فرماید:بر شما باد فرمانبری از خدایتان تا جایی که توان دارید ، چه اللّٰه خدای شماست. بدانید که اسلام همان تسلیم است و تسلیم همان اسلام ، پس هر که تسلیم شد بتحقیق مسلمان است ، و هر که تسلیم نشد اسلامی ندارد.و هر که خواهد به خویش نیکی رساند باید خدا را فرمان برد ، چه ، هر که خدا را فرمان برد به خویش نیکی رسانده است. مبادا مرتکب معاصی خدا شوید ، زیرا هر که مرتکب معاصی خدا شود در نهایت بدی را متوجّه خویش ساخته است ، و میان نیکی و بدی جایگاهی وجود ندارد ، زیرا برای نیکوکاران نزد خدا بهشت و برای بدکاران نزد خدا آتش استپس به اطاعت خدا برخیزید و از گناهان او دوری کنید. و بدانید که هیچ یک از خلایق الهی اعم از فرشتۀ مقرّب و نه پیامبر مرسل و نه هیچ موجود دیگری شما را از خدا بی نیاز نمی کند.هر که می خواهد نزد خدا شفاعت شافعان بدو سود بخشد باید از خدا بخواهد که از او خشنود گردد ، و بدانید که هیچ کس به خشنودی خدا نرسد مگر به فرمانبری از او و پیامبرش و والیان امر او از خاندان محمّد صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم و سرکشی از آنها سرکشی از خداست اگر چه فضل آنها را چه کم چه زیاد منکر نشود ، بدانید که منکران همان مکذّبانند و مکذّبان همان منافقان ، و خداوند سبحان بحق در بارۀ منافقان فرموده است:«إِنَّ اَلْمُنٰافِقِینَ فِی اَلدَّرْکِ اَلْأَسْفَلِ مِنَ اَلنّٰارِ وَ لَنْ تَجِدَ لَهُمْ نَصِیراً » نباید هیچ کدام از شما که دل به فرمان خدا دارد و از او ترسان است ، از هیچ فردی که خدایش از صفت حق و درستی بیرونش کرده و او را اهل آن نساخته بترسد ، زیرا هر کس را که خدا اهل حق قرار نداده هم ایشان شیاطین انس و جن باشند ، و بدرستی که شیاطین انس از مکر و فریب برخوردارند که به هم وسوسه کنند و می خواهند در صورت توان اهل حق را از لطفی که خدا در بارۀ آنها کرده و ایشان را متوجه به دین خود نموده برگردانند ، دینی که خداوند شیاطین انس را از اهل آن قرار نداده است تا بدین ترتیب دشمنان خدا و اهل حق ، در شک و انکار و تکذیب شریک یک دیگر نشوند و با یک دیگر برابر نگردند چنان که خداوند در قرآن کریم می فرماید:«وَدُّوا لَوْ تَکْفُرُونَ کَمٰا کَفَرُوا فَتَکُونُونَ سَوٰاءً » .سپس خداوند آنها را که اهل یاری حق بودند باز داشته از اینکه از دشمنان خدا برای خود دوست و یاوری بگیرند.نباید نیرنگ شیاطین انس و حیله شان در کار شما ، به هراستان افکند و از یاری حق که پروردگار شما را بدان مخصوصتان کرده بازتان دارد و شما بدی را با آنچه بهتر از آن است میان خود و آنها برانید و با این کار خشنودی خدایتان را با طاعت از او بطلبید ، و حال آنکه خیری در میان این شیاطین نیست. بر شما روا نیست اصول دین خدا را برای آنها آشکار سازید ، زیرا اگر آنها در بارۀ آن نکته ای از شما دریابند دشمنتان گردند و بر علیه شما به کار گیرند و در راه نابودیتان بکوشند و به هر آنچه بد می دارید با شما روبرو شوند و در دولت فاجران هیچ انصاف و حقّی به شما ندهند.شما جایگاه خویش را میان خود و اهل باطل بشناسید ، زیرا برای اهل حق شایسته نیست که خود را به منزلۀ اهل باطل درآورند ، چه خدا نزد خود به اهل حق چونان اهل باطل ننگرد.آیا آنها چگونگی این سخن خدا را در قرآن درنیافته اند؟ «أَمْ نَجْعَلُ اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا اَلصّٰالِحٰاتِ کَالْمُفْسِدِینَ فِی اَلْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ اَلْمُتَّقِینَ کَالْفُجّٰارِ » . شأن خود را والاتر از اهل باطل بدانید و خدا و امام و دینتان را در معرض اهل باطل قرار ندهید که با این کار خدا را بر خود خشمگین می سازید و نابود می شوید.پس ای اهل صلاح!امر الهی و امر کسانی را که به طاعت او دستور می دهند واننهید ، که خداوند نعمت شما را دگرگون سازد. برای خدا هر که ویژگی شما را دارد دوست بدارید و در راه او مخالفان خود را دشمن شمارید ، و برای همردیفان خود دوستی و خیرخواهی خویش را ارمغان کنید و آن را از دیگران که با شما دشمنی می ورزند و به شما تجاوز می کنند دریغ بدارید.این رسم ماست که خداوند آن را به ما آموخته ، پس آن را بستانید و درکش کنید و خرد خویش را در آن به کار زنید و آن را نادیده نگیرید.آنچه با هدایت شما همسویی دارد بگیرید و آنچه با هوی و هوستان موافق است وانهید.نباید هیچ بنده ای بخدا بزرگی فروشد ، و بدانید که اگر بنده ای بخدا بزرگی کند به دین خدا بزرگی فروخته است.پس در راه خدا مستقیم بروید و به عقب باز نگردید تا زیان کار باشید.خدا ما و شما را از بزرگی فروختن بدو پناه بخشد و توان و نیرویی نیست مگر بخدا. نیز می فرماید:همانا اگر بنده ای در اصل آفرینش مؤمن خلق شده باشد نمیرد تا آنکه خداوند شرّ را در نظرش بد نماید و او را از آن دور سازد ، و هر که خدا بدی را برای او ناخوش ساخت و وی را از آن دور کرد ، از تکبّر عافیتش بخشیده و راه نرمش در پیش گیرد و خوش رفتار گردد و چهرۀ گشاده و وقار و آرامش و پاکدامنی در او پدیدار شود ، و از آنچه موجب خشم الهی است کناره گیرد و خداوند دوستی مردم و مدارا با آنها و حسن معاشرت و ترک خصومت با مردم را به وی روزی سازد ، و دیگر به هیچ وجه پیرامون آن نگردد ، و هر گاه خدا بنده ای را در اصل آفرینش کافر خلق کرد ، او نمیرد تا خدا شرّ را برای او محبوب گرداند و او را بدان نزدیک سازد ، و چون شرّ را دوست بدارد گرفتار تکبّر و خود محوری گردد و دلش سخت شود و بد اخلاق گردد و هرزگی او نمودار شود ، و شرمش اندک باشد و خدا سرّ او را هویدا سازد و مرتکب محرّمات شود و از آنها دست نشوید و معاصی خدا در پیش گیرد و به طاعت الهی و اهل آن بغض ورزد ، و چه دور است وضع میان مؤمن و کافر! از خدا عافیت طلبید و آن را از درگاه او بجویید و قوّت و نیرویی نیست مگر بخدا ، و خود را برای تحمّل بلا در دنیا شکیبا سازید ، زیرا بلای پیوسته و سختی کشیدن در دنیا در راه طاعت خدا و دوستی او و کسانی که خدا دستور دوستی آنان را داده است ، انجام بهتری دارد و در دیگر سرای از ملک دنیا ، اگر چه نعمت ها و خرّمی و شکوفایی آن ، در نافرمانی از خدا و دوستی کسانی که خدا دوستی آنها را ممنوع کرده پیوسته و پیاپی باشد ، چه خداوند به دوستی امامانی دستور داده که در قرآنش از ایشان نام برده:«وَ جَعَلْنٰاهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنٰا »و آنان همان کسانی هستند که خدا به ولایت و فرمانبری از ایشان دستور داده است.و آنها که خدا از ولایت و طاعتشان نهی فرموده همان پیشوایان گمراهی هستند که خدا در دنیا مقدّر فرموده بر امامان از خاندان محمّد صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم و اولیاء اللّٰه حکومت یابند ، و در حکومتشان خدا و رسولش را معصیت کنند تا فرمان عذاب بر آنها محقق شود. و تا عذاب بر آنان محقق شود ، شما با محمّد صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم و پیامبران پیش از او باشید.پس تدبّر کنید در آنچه خدا در قرآن خود حکایت کرده است از گرفتاری پیامبرانش و پیروان مؤمن آنها ، و سپس از خدا بخواهید که به شما در خوشی و ناخوشی و شدّت و راحتی ، همان صبری را بخشد که بدیشان بخشیده است. مبادا با اهل باطل درافتید و ستیزه جویید ، و بر شما باد هدایت صالحان ، و وقار و آرامش و حلم و خشوع و ورع آنها از محرّمات خدا ، و وفاداری و کوشش آنان در جلب رضایت خدا با عمل به طاعت او ، زیرا اگر چنین نکنید نزد خدا به مقام نیکان پیش از خود دست نیازید. بدانید که اگر خدا برای بنده ای خیر بخواهد سینه اش را برای پذیرش اسلام بگشاید ، و چون این نعمت را بدو بخشید زبانش به حق گویا گردد و بدان دل دهد و عمل کند ، و هر گاه خدا این همه را برای او گرد آورد اسلامش به کمال رسد ، و اگر بر این حال بمیرد ، مرده است چونان مسلمانی حقیقی.و اگر خدا به بنده اش خیری نخواهد او را به خود واگذارد و دلتنگ و پریشان باشد ، و اگر هم حق را بر زبان او راند دل بدان نبندد ، و از آنجا که دل بدان نبسته است خدا توفیق عمل بدو ندهد ، و چون این وضع برای او پدید آید تا جایی که بمیرد نزد خدا منافق خواهد بود ، و همان اعتراف زبان او به حق با آنکه خدایش توفیق دل دادن بدان و عمل کردن به آن به وی نداده ، بر او حجّت گردد. تقوای خدا در پیش گیرید و از او بخواهید سینۀ شما را برای پذیرش اسلام بگشاید و زبانتان را حقگو گرداند ، تا وقتی که شما را می میراند در حالی که شما بر حق قرار داریدو بازگشت شما را چون بازگشت نیکان قبل از خود قرار دهد ، و نیرو و قوّتی نیست مگر بخدا. هر که دوست دارد که بداند خدا او را دوست دارد باید کمر به طاعت الهی بندد و از ما پیروی نماید ، آیا نشنیده اید که خداوند به پیامبرش فرمود:«قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اَللّٰهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اَللّٰهُ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ اَللّٰهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ » . بخدا سوگند بنده ای از خدا فرمان نبرده است مگر آنکه خداوند در فرمانبری خود پیروی از ما را نیز داخل کرده است ، و بخدا سوگند هرگز بنده ای از ما پیروی نکرده است مگر آنکه خداوند او را دوست دارد ، و بخدا سوگند هیچ کس پیروی از ما را کنار ننهاده مگر آنکه ما را دشمن داشته است ، و بخدا سوگند هیچ کس ما را دشمن نداشته است مگر آنکه خدا را عصیان نموده ، و هر که با عصیان الهی جان خود از کف دهد ، خداوند او را خوار گرداند و به رو در آتشش افکند.و ستایش از آن خداوند جهانیان است.

 بهشت کافی ؛ ج 1 , ص 43 

***[ترجمه کمره ای]***

از اسماعیل بن جابر که امام صادق(علیه السّلام)این نامه را بیارانش نگاشت و بآنها فرمان داد آن را بهم درس بدهند و مورد مطالعه سازند و آن را بررسی کنند و بکار بندند و آنها هر کدام یک نسخه از آن را در نمازخانه منزل خود گذارده بودند و چون از کار نماز می پرداختند آن را میخواندند و یاد آور میشدند. و اسماعیل بن مخلد سراج هم گفته است این رساله از امام صادق بهمه یارانش ابلاغ شدبنام خداوند بخشاینده مهربان.از پروردگارتان عافیت بخواهید و در بند آرامش و وقار و سکینه باشید شرم و حیاء را پیشه کنید و از آنچه خوبان پیش از شماها کناره جستند کناره جوئید با اهل باطل و دنیاداران مدارا کنید و ستم آنان را بر خود هموار سازید ، مبادا با آنها در افتید و سخت ستیزه جوئید ، در نشست و برخاست و آمیزش و گفتگوی با آنها میان خود و خدا دیندار باشید و در هنگام مجالست و آمیزش و گفتگوی با آنها که از آن چاره ندارید راه تقیه را پیش گیرید که خداوند بشما دستور داده ، در ارتباط با آنها آن را بکار بندید هر گاه گرفتار معاشرت با آنها شدید ، بی تردید شما را آزار دهند و باروی ترش بشما بنگرند و اگر چنان نباشد که خدا تعالی آنها را از شما دفع کند بشما یورش برند و برجهند ، آنچه از دشمنی و بدبینی در سینه خود در باره شما دارند بیشتر از آنست که بروی آرند و آشکار کنند انجمن های شما و انجمن های آنان یکی است(در جمعه و جماعت با هم هستید)ولی جان شما و جان آنها از هم جدا است و آشتی ناپذیر ، هر گز دوستشان ندارید و دوستتان ندارند ولی خدا شماها را بوسیله نمودن راه حق ارجمند داشته و آن را بشما نموده و آنان را شایسته آن ندانسته با آنها مدارا کنید و بر آنها شکیبا باشید با اینکه آنان سر سازش با شما را ندارند و بر هیچ چیز شکیبا نباشند ، نیرنگ آنها افکار شیطانی است که از یک دیگر بگیرند و بیکدیگر بدهند براستی که این دشمنان خدا اگر بتوانند شما را از راه حق برگردانند و خدا شما را از پیوستن به آنان و ترک راه حق نگهدارد از خدا بپرهیزید و زبان را جز از سخن خوب نگهدارید.مبادا زبان بگفتار دروغ و بهتان و بزه و دشمنی بیالائید زیرا اگر زبانتان را از آنچه خدا نمیخواهد و شما را از آن غدقن کرده است نگهدارید بهتر است پیش پروردگارتان که زبان بدان آلوده کنید زیرا آلودن زبان بدان چه خدا را بد آید و از آن غدقن فرماید پیش خداوند برای بنده هلاکت بار است و مورد دشمنی خدا و کری و کوری و گنگی روز قیامت است و چنانچه خدا در باره منافقان فرموده است (8-البقره)کر و گنگ و کورند و بر نگردند(171-البقره-کر و گنگ و کورند و نمی فهمند خ ل)یعنی نتوانند سخنی گفت(26-المرسلات)به آن ها اجازه داده نشود تا عذر جویند. مبادا بدان چه خدا از آن غدقن کرده است دست بیالائید.خموشی پیشه سازید جز در آنچه خدایتان سود بخشد از امر آخرت و بشما در برابر آن مزد دهد ، بسیار تهلیل و تقدیس و تسبیح و ستایش خدا کنید و بدرگاهش بزارید و از آنچه نزد او است بخواهید آنچه که کسی اندازه آن را نتواند گرفت و بکنه آن نتواند رسید. زبان خود را بوسیله اشتغال بدان از آنچه خدا غدقن کرده باز دارید مانند گفتارهای بیهوده و ناحقی که سرانجام اهل آنها خلود در دوزخ است آنهائی که بر آنها بپایند تا بمیرند و بخدا باز نگردند و از آن دست نکشند ، بدعا بچسبید زیرا مسلمانان برای انجام حوائج خود از طرف خدا وسیله ای بهتر از دعا و توجه بدرگاه خدا و زاری بخدا و درخواست از او ندارند بهر آنچه خدا تشویقتان کرده است رغبت کنید و دعوت خدا را بپذیرید تا رستگار شوید و از عذاب خدا رها گردید ، مبادا خود را شیفته آن چیزی سازید که خدا بر شما حرام کرده است زیرا هر که پرده حرمت الهی را در دنیا بدرد خدا میان او و بهشت و نعمت و لذت و کرامت که برای اهلش پایدار و بر جا است تا ابد الا بدین پرده افکند. بدانید چه بد می اندیشد کسی که بنافرمانی خدا و ارتکاب گناه فکر میکند و لذت چند روزه دنیا را که زائل و فانی است بر خلود در بهشت و لذت و کرامت آن مقدم میدارد ، وای بر آنها و چه تیره بخت و زیان بر گشت و بد حالند نزد پروردگار خود در روز رستاخیز ، بخدا پناه برید که در نمونه آنها شما را در جوار خود راه دهد و شما را مبتلا کند بدان چه آنان را گرفتار سازد و ما و شما را نیرو جز بدو نباشد. ای حزب ناجی از خدا بپرهیزید اگر خدا آن نعمتی را که بشماها داده بپایان رساند و کامل کند (یعنی نعمت هدایت و بسر بردن راه حق نیاز بتقوی دارد)زیرا کار شما بپایان نرسد تا همان را بکشید که خوبان پیش از شما کشیدند و اینکه در باره خودتان و اموالتان آزموده شوید و تا از دشمنان خدا بسیار آزار بینید و شکیبا باشید و بخود هموار کنید و تا آنجا که شما را خوار کنند و دشمن دارند و بر شما ستم بارند از آنها در خورد کنید و در برابرش رضای خدا و سرای آخرت جوئید و تا آنجا که باید خشم آتشین خود را که از آزار و اتهام در راه خدا زاید فروخورید و تا آنجا که شما را در باره عقیده بحق دروغگو شمارند و دشمن دارند و با شماها بر سر آن کینه توزند و باید بر همه این ها صبر کنید و مصداق آن همه در کتاب خدا است که جبرئیل بر پیغمبر«صلّی الله علیه و آله»فرود آورده ، و شما شنیدید گفتار خدا را عز و جل برای پیغمبرتان(3-الاحقاف)صبر کن چونان که اولو العزم از رسولان صبر کردند و در باره آنها شتاب مکن ، سپس خدا فرموده است(34-الانعام)اگر تو را دروغگو شمارند هر آینه دروغگو شمردند رسولان را پیش از تو و آنان بر آن تکذیب و آزار صبر کردند- راستی پیغمبر خدا و رسولان پیش از وی تکذیب شدند و با آن آزار کشیدند اگر شما را خوشآید فرمان خدا در باره آنها همان فرمانی که در اصل آفرینش بدانها داد. آری اصل آفرینش-در برابر کفری که برای دیگران در علم خدا گذشته است و آنها را برای آن آفریده است و در برابر آنهائی که در قرآن خود از آنها نامبرده است در قول خود(41-القصص) و مقرر ساختیم از آنان رهبرانی بسوی دوزخ.پس در این تدبر کنید و آن را بفهمید و ندانسته نگیرید زیرا هر کس این مطلب و مانند آن را که خدا در قرآنش فرض کرده از هر آنچه امر کرده یا نهی کرده ندانسته گیرد دین خدا را از دست داده و دل بنافرمانی او نهاده و بایست خشم خدا گردیده و خدایش برو در دوزخ سرنگون سازدو فرمود ای جمعیت قرین رحمت و رستگاری!راستی که خدا دین خوبی که بشما داده آن را به ولایت ائمه کامل کرده است بدانید که در علم خدا و فرمانش نیست که یکی از خلقش حکم دین را بهوس و سلیقه یا بنظر و قیاس دریافت کند ، خدا قرآن فرود آورده و هر چیزی را در آن بیان کرده و برای قرآن و آموختن آن اهلی مقرر داشته و برای آنان که خدا علم قرآن را بآنها سپرده روا نیست که بدلخواه و رأی و قیاس معنی آن را تفسیر کنند چون خدا آنان را بوسیله دانشی که بدانها سپرده روانیست که بدلخواه و رأی و قیاس معنی آن را تفسیر کنند چون خدا آنان را بوسیله دانشی که بدانها داده و ویژه آنان ساخته و بدانها سپرده بی نیازشان ساخته و آنان را بدان ارجمند کرده است و ایشان همان اهل ذکر هستند که خدا باین امت دستور داده از آنها بپرسند و هم ایشانند که هر که از آنها پرسد-با ملاحظه اینکه در علم خدا گذشته است که باید آنها را تصدیق کند و از آنها پیروی کند-او را بدرستی ره نمایند و از دانش قرآن باو بدهند باندازه ای که بخدا ره یابد ، باجازه خودش و بهمه طرق حق و هم آنانند که نباید از آنها و از مسأله آموزی و دانشی که خدا آنها را بدان گرامی داشته و نزد آنها سپرده رو گرداند مگر کسی باشد که در علم خدا بدبخت شناخته شده و در اصل آفرینش و در عالم ارواح-و آنانند که روگردانند از سؤال اهل ذکر و از آنها که علم قرآن را بدان ها داده و نزد آنها نهاده و سؤال از آنها را واجب کرده و هم آنانند که بدلخواه و سلیقه و رأی و قیاس عمل کنند تا شیطان در آنها در آمده زیرا هم آنان اهل ایمان بعلم قرآن خدا داده را کافر دانند و گمراهان از آن را مؤمن شناسند تا آنجا که بسیاری از آنچه را خدا حلال کرده است حرام دانند و بسیاری از آنچه را خدا حرام کرده است حلال شناسند.اینست اصل ثمره دلخواه آنان با اینکه رسول خدا پیش از مرگش بآنها سفارش کرده بود ولی گفتند پس از اینکه خدا عز و جل رسول خدا را از ما گرفت برای ما رواست که بدان چه مردم خواهند عمل کنیم اکنون که خدا رسول خدا را از ما گرفته است با آن سفارشی که او بما کرده و دستوری که به ما داده گرچه خواست مردم مخالف نظر خدا و رسولش باشد و کسی نیست که بر خدا دلیرتر باشد و گمراهیش آشکارتر باشد از اینکه این روش را در پیش گرفته و پنداشته که برای او روا است بخدا که خداوند بر خلقش حق دارد که از او فرمان برند و پیرو فرمانش باشند در زندگی محمد«صلّی الله علیه و آله» و پس از مرگش آیا این دشمنان خدا می توانند بگویند که احدی از آنها که با محمد راه مسلمانی گرفت باز هم بقول و رأی و قیاس خود عمل میکرد؟اگر گوید آری بر خدا دروغ بسته و بپرتگاه دور گمراهی افتاده است و اگر گوید نه پس از مسلمانی کسیرا نمیرسد که برأی و دلخواه و قیاس خود کار کندبر علیه خود اعتراف کرده و دلیل را پذیرفته و از آنها باشد که معتقد است پس از مرگ رسول خدا هم باید از خدا اطاعت کرد و فرمان او را برد و خدا هم فرموده است و گفتار او حقست (144-آل عمران)نیست محمد جز رسولی که بسی رسولان پیش از او بودند و رفتند آیا اگر او مرد یا کشته شد شما به دوران جاهلیت بر گردید و مرتجع شوید؟هر که بر خود بچرخد از دین پیشرو مرتجع شود ، هرگز بخدا زیانی نرساند و خدا بزودی شاکران را پاداش دهد. و این برای آنست که بدانید راستی که خدا باید اطاعت شود و فرمانش پیروی گردد در زندگی محمد«صلّی الله علیه و آله»و پس از مرگ او ، و چنان که هیچ کدام از مردم را نرسد در زندگی محمد«صلّی الله علیه و آله»به دلخواه و رأی و قیاس خود که مخالف امر و فرمان محمد«صلّی الله علیه و آله»بوده است عمل کند همچنین برای هیچ کدام از مردم روا نیست که بعد از محمد«صلّی الله علیه و آله»به دلخواه و رأی و قیاس و سنجش خود عمل کند. و فرمود«علیه السّلام»:دست های خود را در نماز جز یک بار برای تکبیرة الاحرام بلند نکنید زیرا مردم شما را بدان شهره کرده اند و شناخته اند و اللّٰه المستعان و لا حول و لا قوة الا باللّٰه. و فرمود (علیه السّلام):بسیار بدرگاه خدا دعا کنید زیرا خدا آن بنده مؤمن را دوست دارد که به درگاهش دعا کند و خدا به بنده های مؤمن خود وعده اجابت داده است و خدا دعاء مؤمنان را در روز قیامت کردار آنان سازد و بهشت برای آنها بیفزاید و بسیار یاد خدا کنید تا آنجا که توانید و در هر ساعتی از ساعات شب و روز که باشد زیرا خدا فرمان داده است که او را یاد کنند و خدا هم بیاد کسی است که در یاد او است از مؤمنان و بدانید که خدا هر کدام از بنده های مؤمنش را که یاد او کنند بخیر یاد کندو خود را بکوشش در عبادتش بدارید زیرا هر چیزی از طرف خدا بکوشش در طاعتش فراهم آید و بدوری کردن از آنچه حرام کرده است آنچه در ظاهر قرآن حرام کرده و آنچه در باطن قرآن(و ائمه معصومین آن را بیان کرده اند)زیرا خدا تبارک و تعالی در کتاب خود فرموده است و گفتارش درست است(120-الانعام)وانهید گناه ظاهر و گناه باطن را. و بدانید هر چه را خدا دستور داده از آن دوری کنید آن را حرام کرده است و از آثار و دستورات رسول خدا و روش او پیروی کنید و بدان عمل کنید و از دلخواه و رأی خود پیروی نکنید تا گمراه شوید زیرا گمراه تر مردم در نزد خدا کسی است که پیرو دلخواه و رأی خود باشد بی رهبری از طرف خدا و تا توانید بخود نیکی کنید زیرا هر کار خوب کنید بخود کردید و اگر هم بد کنید بخود کردید و با مردم دیگر مدارا کنید و آنها را بگردن خود سوار نکنید تا با این وضع خدا را هم اطاعت کرده باشید. مبادا دشمنان خدا را دشنام دهید آنجا که بشنوند از شماها تا آنها هم بتلافی و از روی دشمنی و ندانسته خدا را دشنام دهند و سزاوار است که شماها بدانید که اندازه دشنام آنان بخدا چگونه است؟راستی که هر که به اولیاء خدا دشنام دهد و بد گوید خدا را دشنام داده باشد ، چه کسی پیش خدا ستمکارتر است از کسی که وسیله سب و دشنام بخدا و اولیاء خدا را فراهم کند ، آرام ، آرام ، از خدا پیروی کنید و لا حول و لا قوة الا باللّٰه. فرمود(علیه السّلام):ای جمعی که خداوند نگهبان کار و زندگی آنها است بچسبید بآثار رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)و روش آن حضرت و آثار امامان بر حق و راهبر و روش آنان از خاندان رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)پس از وی زیرا هر که بدان عمل کند محققا هدایت شده است و هر که آن را وانهد و از آن رو گرداند گمراه باشد زیرا آنها هم آن کسانند که خدا فرمان به اطاعت و ولایت آنها داده است و محققا پدر ما رسول خدا(صلّی الله علیه و آله) فرموده پیگیری عمل در پیروی آثار و سنن است و گر چه اندک باشد پسندتر است نزد خدا و سودمندتر است پیش او در انجام کار از اجتهاد و کوشش بسیار در بدعت شعاری و پیروی از دلخواه ، هلا راستی که پیروی هوی و پیروی از بدعت ها بی رهبری خدا گمراهیست و هر گمراهی بدعتست و هر بدعت در دوزخست و هرگز بهیچ چیزی که نزد خدا است نتوان رسید جز بفرمانبری خدا و صبر و رضا که صبر و رضا هم خود فرمان بری از خدا است. و بدانید که هیچ بنده ای از بنده های خدا ایمان ندارد تا راضی باشد بدان چه خدا با او کرده است و بخواهد یا نخواهد برای او فراهم آورده و هرگز خدا بکسی که صبر و رضا پیشه کند عملی نکند جز آنچه شایسته او است و برای او خوب است چه دوست دارد و چه بد دارد. بر شما باد که نمازها را در وقت مقرر بخوانید و خصوص نماز وسطی را(ظهر و یا مغرب) چنانچه خدا همه مؤمنان پیش را و شماها را بدان فرمان داده است در قرآن خود(228-البقره) بچسبید بمهرورزی مسلمانان زیرا راستش اینست که هر که آنان را خوار شمارد و بر آنها گردن فرازی کند محققا از کیش خدا بدر رفته است و خدا خوار کن و بدخواه او است و پدر ما رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)فرموده است پروردگارم بمن دستور داده است بمهرورزی با مستمندان مسلمان و بدانید که هر که مسلمانی را خوار شمارد خدا بدخواهی و زبونی را از جانب خود بروی افکند تا مردم او را بدخواه باشند و خدا بیشتر بد خواه او باشد و خدا را بپائید در باره برادران مسلمان مستمند خود زیرا که آنها بر شما حق دارند که با آنها دوستی کنید برای آنکه خدا برسولش فرمان داده تا آنها را دوست دارد و هر که دوستی نکند با کسی که خدا بدوستی او فرمان داده است نافرمان خدا و رسولست و هر که خدا و رسولش را نافرمانی کندو بر آن روش بمیرد در زمره گمراهان مرده است. بپرهیزید از بزرک منشی و تکبر زیرا تکبر رداء خدا عز و جلست هر که با خدا در ردای او کشمکش کند خدایش پشت شکند و در روز رستاخیز خوار و زبون سازد.مبادا بیکدیگر ستم و دست اندازی کنید زیرا که آن از خصلت و خوی خوبان نیست راستش این است که هر که ستم و تعدی کند خدا ستمش را بخودش برگرداند و یاری خدا از آن ستمکش باشد و هر که را خدا یاری کند پیروز گردد و بظفر خدا برسد. مبادا بر یک دیگر حسد ورزید زیرا حسد ریشه کفر است. مبادا بر علیه مسلمان ستمرسیده ای کمک دهید تا بشما نفرین کند بدرگاه خدا و خدا او را اجابت نماید در باره شما ، راستی که پدر ما رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)را شیوه بود که میفرمود:راستی دعای مسلمانان ستمدیده اجابت شده است. باید بیکدیگر کمک دهید زیرا پدر ما رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)میفرمود:راستی که یاری و کمک بمسلمانان مزدش از روزه یک ماه با اعتکاف در مسجد الحرام بهتر است. مبادا بیکی از برادران مسلمان خود که از او بستانکارید و ندارد بدهد سختگیری کنید و فشار باو بیاورید زیرا پدر ما رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)میفرمود:مسلمان حق ندارد بمسلمان دیگر در وامخواهی سخت بگیرد و هر که بدهکار نداریرا مهلت دهد خداوند در روزی که جز سایه او سایه ای نیست او را در سایه خود جای دهد. ایا جمعیت بهم پیوسته مورد رحمت و برتری بر دیگران ؛ مبادا حقوق خدا را که بر عهده دارید روزی تا روز دیگر و ساعتی تا ساعت دیگر پس اندازید زیرا هر که در پرداخت حقوق خدا که نزد او است شتاب کند خداوند بشتاب در چند برابر کردن خیر او در دنیا و آخرت تواناتر است و آنکه در پرداخت حقوق اللهی که نزد او است تأخیر کند خدا بحبس روزی مقرر او تواناتر است و هر کرا خدا روزی ندهد نتواند روزی خود را فراهم کند ، حق آنچه را خدا روزی شما کرده بپردازید بخدا تا باقیمانده آن را خدا برای شما پاک و گوارا سازد و وعده چندین برابر آن را که بشما داده وفا کند که شماره آن و کنه فضل آن را جز خدا پروردگار جهانیان نمی داند. و فرمود(علیه السّلام):ای جماعت پیوسته خدا را بپائید و اگر توانید امامرا در تنگنا نیندازید و کار او را دشوار نکنید راستی آنکه کار را بر امام دشوار سازد کسی است که از خوبان پیروان امام بدگوئی کند از آنها که فضیلت امامرا پذیرایند و در ادای حقش شکیبا و باحترامش شناسا ، و بدانید که هر کس نزد امام بدین کار اقدام کند کار را بامام دشوار کرده و در این صورت امام در تنگنا افتد که از مردم خوب پیروان خود را که فضل او را پذیرا و بر ادای حقش شکیبا و باحترامش شناسایند لعنت کند و هر گاه آنها را برای آنکه دشمنان خدا او را در تنگنا گذاشته اند لعنت کند لعنت او بر وی رحمت گردد از طرف خداوند و آن لعنت از طرف خدا و از فرشته ها و رسولان بر آنان متوجه گردد که سبب آن شدند.و بدانید ای حزب شیعه که دستور خدا در باره نیکان از پیش صادر شده است و فرمود:هر که را خوش آید که خدا را مؤمن درست و پاک ملاقات کند باید خدا و رسول خدا و آن کسانی که گرویدند دوست بدارد و با آنها پیوندد و بخدا بیزاری جوید از دشمنان آنها و هر چه از فضل آنها بوی رسد بپذیرد زیرا بکنه فضل آنها نرسد هیچ فرشته مقرب و نه پیغمبر مرسلی و نه کسی که پائین تر از آنها است آیا نشنیدید که خدا در فضل پیروان امامان رهبر که همان مؤمنانند چه گفته است؟فرموده است(69-النساء)آنان همراه کسانیند که خدا بدانها نعمت بخشیده از پیمبران و صدیقان و شهیدان و نیکان و چه خوب رفقائی باشند آنان-این خود یکی از وجوه فضل پیروان ائمه (علیهم السّلام)است پس چگونه باشند با همه فضلی که دارند. و هر کس را خوش آید که خدا ایمانش را تمام سازد تا مؤمن درست و پاک باشد باید از خدا بپرهیزد طبق شروطی که بر مؤمنان قرارداد کرده است زیرا خدا بهمراه ولایت و دوستی خودش و رسولش و ولایت ائمه مؤمنان بر آنها شرط کرده است که: 1-نماز را برپا و زنده دارند. 2-زکاة را بپردازند و بمستحق رسانند. 3-در راه خدا وام بی سود دهند. 4-از هرزگی ها و زشتیها چه عیان باشند و چه نهان دوری کنند.و چیزی نیست از محرمات جز اینکه در عموم قول او(اجتناب از فواحش ظاهره و باطنه) وارد است و هر کس میان خود و خدا با اخلاص به درگاه خدا دین داری کند و بخود اجازه ندهد که چیزی از این دستور را ترک کند جزء حزب پیروز خدا است و بدرست از مؤمنانست. مبادا در آنچه خدا در ظاهر و باطن قرآن حرام کرده است اصرار ورزید با اینکه خدا تعالی فرموده است(135-آل عمران)و اصرار نورزند در کار خلافی که کنند با اینکه بدانند(تا این جا روایت قاسم بن ربیع است)و بدانید که خدا را با هیچ کدام از آفریده هایش نه فرشتۀ مقرب و نه پیغمبر مرسل و نه کمتر از آنها ارتباطی نیست جز بفرمان بری آنها پس در فرمان بری خدا بکوشید اگر خوشید که مؤمن پاک و درست باشید و لا قوة الا باللّٰه و فرمود تا توانید بطاعت پروردگار خود بچسبید زیرا خدا پروردگار شما است. و بدانید که اسلام تسلیم است و تسلیم اسلامست هر که تسلیم شد محققا مسلمانست و هر که تسلیم نشود مسلمانی ندارد و هر که خواهد خود را بنهایت احسان رساند باید فرمان خدا را ببرد زیرا هر که فرمان خدا برد خود را بنهایت احسان رسانیده است. مبادا مرتکب معاصی خدا شوید زیرا هر که مرتکب معاصی خدا شود بخود نهایت بدی را کرده است میان احسان و نیکی کردن و بدی کردن منزله سومی نیست برای اهل احسان نزد پروردگارشان بهشت باشد و برای اهل بدکرداری نزد پروردگاشان دوزخ است ، بطاعت خدا کار کنید و از نافرمانی او بر کنار باشید و بدانید که کسی در برابر خدا از شما دفاع نتواند کرد نه فرشته و نه پیغمبر مرسل و نه کمتر از آنها پس هر که را خوش آید که شفاعت شافعان در باره او نزد خدا سودمند باشد باید از خدا بخواهد که از او راضی گردد و بدانید که کسی از خلق خدا برضایت خدا نرسد جز بوسیله طاعتش و طاعت رسول او و متصدیان امر او از خاندان محمد(صلّی الله علیه و آله)و نافرمانی آن ها از نافرمانی خدا محسوبست و اگر چه فضل آنها را منکر نشود از کم و بیش.و بدان که منکران هم آنها مکذبانند و راستی که مکذبان هم آنان منافقانند و راستی که خدا عز و جل در باره منافقان گفته است و گفتارش حق است که:(145-النساء)راستی منافقان در درک اسفل دوزخند و یاوری برای آنها نیابی. نباید هیچ کدام شماها که دل بفرمان خدا دارد و از او ترسانست از هیچ مردمی که خدایشان از صفت حق و درستی بیرون کرده و آنها را از اهل آن نساخته بترسد زیرا هر آنکه را خدا اهل انصاف بحق و درستی نساخته هم آنان شیاطین انس و جن باشند و راستی انس را حیله و مکر و فریبها است و بهم دیگر وسوسه کنند بقصد اینکه اگر توانند اهل حقرا برگردانند از لطفی که خدا در باره آنها کرده و آنها را متوجه به دین خدا نموده است که شیاطین انس اهل آن نیستند و مقصودشان از این کار اینست که دشمنان خدا و اهل حق در شک و انکار و تکذیب شریک آنها شوند و با هم برابر باشند چنانچه خدا در کتاب خود وصف کرده و فرموده(88-النساء)دوست دارند که شما هم کافر شوید چنانچه آنها کافر شدند تا با هم برابر باشید؟سپس خدا آنها را که اهل یاری حق بودند نهی کرده که از دشمنان خدا برای خود دوست و یاوری بگیرند.نباید شما را بهراس افکند و از یاری حق که خدا شما را بدان مخصوص کرده است باز دارد نیرنگ شیاطین انس و مکرشان در کارهای شما ، از هر بد کرداری بدان چه بهتر و نیکوتر است باید دفاع کنید میان خود و آنان و از این کار تقرب بپروردگار را بخواهید آنان را خیری نیست برای شما روا نیست که اصول دین خدا را بآنها اظهار کنید زیرا اگر آنها در باره آن از شماها چیزی بشنوند دشمن شما شوند و آن را برای شما بدست گیرند و انتشار دهند و برای هلاک شما بکوشندو بهر آنچه بد می دارید با شما روبرو شوند و در دولت فجار هیچ انصاف و حقی بشما ندهند شما مقام خود را میان خود و اهل باطل بدانید زیرا برای اهل حق نشاید که خود را بمنزله اهل باطل در آورند زیرا خدا اهل حقرا نزد خود چون اهل باطل ننگرد آیا نفهمیدید وجه نظر قول خدا را در کتاب خود که میفرماید(26-ص)آیا مقرر سازیم آن کسانی که گرویدند و کارهای خوب کردند چون مفسدان در روی زمین یا مقرر سازیم پرهیزکاران را چون نابکاران ، خود را از اهل باطل گرامی تر شناسید و خدا تبارک و تعالی را-و از آن او است مثل اعلی-و امام خود و دین خود را که بدان متدین هستید به اهل باطل نشان ندهید تا خدا بشما خشم کند و هلاک شوید:آرام ، آرام ، ای اهل صلاح دست از امر خدا و امر هر که فرموده مطیع او باشید بر ندارید تا خدا نعمتی را که بشما داده است دیگر گون سازد برای خدا هر که هم حزب و هم عقیده با شما است دوست دارید و برای رضای خدا با مخالفان خود بد باشید و دوستی و خیرخواهی را از هم مذهبانتان دریغ ندارید و از هر که روی از مذهب شما گرداند و با شما دشمنی کند برای مذهب شما و توطئه برای شما فراهم کند دریغ دارید ، این رسم پرورش ما است ، دستور خدا است آن را بگیرید و بفهمید و خوب بدانید و پشت سر خود نیندازید هر آنچه موافق رهنمائی شما است عمل کنید و هر آنچه موافق هوی و هوس شما است به دور اندازید و بدان عمل نکنید و مبادا بخدا بزرگی کنید و بدانید که هیچ بنده ای بخدا بزرگی نکند جز اینکه به دین خدا بزرگی کند برای خدا درست بروید و بعقب برنگردید تا زیان کار برگشته باشید ، خدا ما و شما را از بزرگی کردن بخدا پناه دهد و لا قوة لنا و لکم الا باللّٰه.و فرمود(علیه السّلام)راستی که اگر بنده ای در اصل-اصل آفرینش-مؤمن آفریده شده است نمیرد تا خدا بد کیشی را در نظرش بد نماید و ویرا از آن دور سازد و هر که خدایش بدی را ناخواه او ساخت و ویرا از آن دور کرد از تکبر و سر بزرگی عافیت بخشد و راه نرمش گیرد و خوشرفتار گردد و چهره گشاده و وقار و سکینه و ورع مسلمانی در او پدید آید و از آنچه مایه خشم خدا است دوری گزیند و دوستی مردم و مدرارا با آنها و حسن معاشرت و ترک خصومت با مردم بوی روزی کند و به هیچ وجه پیرامون آن نگردد و راستی که هر گاه خدا بنده ای را در اصل-اصل آفرینش-کافر آفریده نمیرد تا شرانگیزی را محبوب او سازد و او را بدان نزدیک کند و چون دوست شر انگیزی شد و بدان نزدیکش ساخت گرفتار تکبر و سر بزرگی گردد و دلش سخت شود و بد خلق گردد و سختر و شود و هرزگی او نمودار شود و شرمش اندک باشد و خدا پرده او را بر درد و مرتکب محرمات شود و دست از آنها بر ندارد و مرتکب نافرمانیهای خدا شود و طاعت او را بد دارد و هم اهل طاعت او را و چه بسیار دور است حال مؤمن از حال کافر.از خدا عافیت خواهید و آن را از درگاه وی جوئید و لا حول و لا قوة الا باللّٰه و خود را برای بلا در این دنیا شکیبا سازید زیرا پیوسته بلا و سختی کشیدن در دنیا برای طاعت خدا و ولایت او و ولایت کسانی که خدا دستور ولایت و دوستی آنان را داده است سرانجام خوبتری دارد در سرای دیگر در نزد خدا از همه ملک جهانو گر چه نعمت و خرمی و خوشگذرانی آن در نافرمانی خدا و ولایت و دوستی کسانی که خدا از دوستی با آنها نهی کرده پیوسته و پی در پی باشد زیرا خدا فرمان داده بولایت و دوستی آنان که در قرآن خودش نشان آنها را داده در آنجا که فرموده است(73-الأنبیاء)و آنها را امامانی مقرر کردیم که بفرمان ما رهبری کنند-و هم آنانند که خدا بولایت و طاعتشان امر کرده است و آنها که خدا از ولایت و طاعتشان نهی کرده است همان پیشوایان ضلالت باشند که خدا در دنیا بر ایشان دولتی بر اولیاء خدا که ائمه آل محمدند پیش بینی کرده است ، در زمان حکومت خود بنافرمانی خدا و نافرمانی رسولش کار کنند تا فرمان عذاب بر آنها درست آید و تا درست باشد که شماها با نبی خدا محمد و رسولان پیش از وی باشید پس تدبر کنید در آنچه خدا در قرآن خود حکایت کرده است از گرفتاری پیمبرانش و پیروان مؤمن آنها سپس از خدا بخواهید که بشما عطا کند صبر در بلا را در حال خوشی و تنگی و در حال سختی و آسایش چنانچه بشما عطا کرده است و مبادا با اهل باطل در افتید و ستیزه جوئید و بچسبید بروش نیکان و وقار و سکینه و حلم و خشوع و ورع آنها از محرمات خدا و بوفاداری و کوشش آنان برای رضای خدا در عمل بطاعت او زیرا اگر شماها چنین نکنید بمقام خوبان پیش از خودتان نرسید. و بدانید که چون خدا خیر بنده ای را خواهد دلش را برای پذیرش اسلام بگشاید و چون این نعمت را به او داد زبانش گویای بحق شود و بدان دل بدهد و عمل کند و چون خدا این هر سه را برای او فراهم کرد اسلام او درست باشد و اگر در این حال بمیرد در نزد خدا از نیکان باشد به درستی.و هر گاه خدا خیر بنده ای را نخواهد او را بخود واگذارد و دلتنگ و پریشان باشد و اگر هم حق را بزبان گوید دل بدان ندارد و چون دل بدان ندارد خدایش توفیق عمل بر آن ندهد و چون این وضع برایش فراهم گردد و بر آن بپاید تا بر این وضع بمیرد در نزد خدا از منافقان باشد و همان اعتراف زبان او بحق با اینکه خدایش توفیق دل دادن بدان و عمل کردن بر آن بوی نداده است بر او حجت گردد ، از خدا بپرهیزید و از او درخواست کنید که سینه های شما را برای پذیرش اسلام بگشاید و زبانهای شما را بحق و درستی گویا سازد تا وقتی که جان شما را بگیرد و شما بر همین وضعیت بگشاید و زبانهای شما را بحق و درستی گویا سازد تا وقتی که جان شما را بگیرد و شما بر همین وضعیت باشید و بخواهید که بازگشت شما را چون بازگشت خوبان پیش از خودتان سازد و لا قوة الا باللّٰه و«اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ اَلْعٰالَمِینَ ». و هر که را خوش آید که بداند خدایش دوست دارد باید طاعت خدا را بکار بندد و باید که پیرو ما باشد آیا نشنیدی گفتار خدا را برای پیغمبرش(صلّی الله علیه و آله)(31-آل عمران)بگو(ای محمد) اگر شما هستید که دوست دارید خدا را مرا پیروی کنید تا خدا هم شما را دوست دارد و گناهان شما را بیامرزد-بخدا سوگند هرگز بنده ای نباشد که خدا را اطاعت کند جز اینکه خدا پیروی ما را در طاعت او در آورده است(یعنی باید به دستور و بیان ما حکم خدا را بداند و عمل کند)و نه بخدا بنده ای از ماها پیروی نکند جز اینکه خدا او را دوست دارد و نه بخدا که هیچ بنده ای هرگز پیروی از ماها را واننهد جز اینکه بما بغض و دشمنی دارد و نه بخدا که هیچ کس هرگز ما را دشمن ندارد جز اینکه نافرمان خدا است و هر کس نافرمان خداوند بمیرد خدایش رسوا کند و برو او را سرنگون در دوزخ سازد«وَ اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ اَلْعٰالَمِینَ ».

 الروضة من الکافی / ترجمه کمره ای ؛ ج 1 , ص 21 

***[ترجمه رسولی محلاتی]***

1 - اسماعیل بن جابر روایت کرده که امام صادق علیه السلام نامۀ ذیل را باصحاب خود مرقوم داشت و بآنها دستور داد که آن را بیکدیگر درس دهند و در آن نگاه کنند و از یاد نبرند و بدان عمل کنند ، و آنها نیز این نامه را در جای نمازهای خود در خانه هاشان گذارده بودند و چون از نماز فراغت مییافتند در آن می نگریستند. اسماعیل بن مخلد سراج نیز گوید: این نامه از طرف حضرت صادق علیه السلام باصحاب ابلاغ گردید: (و اینک متن نامه) بنام خدای بخشایندۀ مهربان ، اما بعد از پروردگار خود عافیت درخواست کنید ، و آرامش و وقار و سکون را از دست ندهید ، و شرم و حیا پیشه کنید ، و از آنچه مردمان شایستۀ پیش از شما دوری کردند شما هم دوری کنید ، و با اهل باطل مدارا کنید ، ستمشان را بر خود هموار سازید ، مبادا با آنها ستیزه جوئی کنید ، هنگام آمیزش و نشست و برخاست و گفتگوی با آنها - چون از آمیزش و مخالطۀ با آنها ناچارید - راه تقیه را پیشه کنید همان راهی که خداوند دستور داده که هنگام برخورد با آنها آن را پیش گیرید ، و چون گرفتار معاشرت با آنها شدید آنان شما را آزار میدهند و ناراحتی شان را در چهره هاشان بخوبی دیدار خواهید کرد ، و اگر این جهت نبود که خدای تعالی (شر) آنها را از شما دفع میکند آنان بشما یورش میبردند و آن دشمنی و خشمی که آنها از شما در دل دارند بیش از آنست که بروی شما آرند ، شما با آنها در یک انجمن گرد آئید ولی جانهای شما با آنها متفاوت است و با هم گرد نیاید ، هرگز شما آنان را دوست ندارید و آنها نیز شما را دوست ندارند ، جز آنکه خدای تعالی شما را بداشتن حق و حقیقت گرامی داشته شما را براه حق بینا کرده و آنان را شایستۀ آن ندانسته ، پس با آنها سازش داشته باشید و برفتار آنها صبر کنید که آنها سازش با شما ندارند و بر هیچ چیزی شکیبائی ندارند ، حیله و نیرنگشان وسوسه هائی است که برخی از آنها در دل برخی دیگر اندازند ، چون که این دشمنان خدا چنانند که اگر بتوانند شما را از راه حق باز دارند ، و خدا است که شما را از شر آنها نگهدارد ، پس از خدا بترسید و زبانهاتان را جز از کلام خیر باز دارید مبادا زبانتان را بگفتار دروغ و تهمت و گناه دشمنی آلوده سازید زیرا اگر شما زبان خود را از آنچه خدا خوش ندارد و از آن جلوگیری کرده است باز دارید بهتر است برای شما در نزد خداوند از اینکه زبان خود بدان بیالائید ، چون که لغزش زبان در آنچه ناپسند خدا است و از آن جلوگیری فرموده در نزد خداوند برای بنده هلاکت ببار آورد و مورد خشم خدا و کری و کوری و گنگی روز قیامت است ، و در نتیجه چنان شوید که خدا (در سورۀ بقره آیه 18) فرموده است ، «کر و لال و کورند و باز نگردند» یعنی سخن نکنند و بآنها اجازه ندهند تا عذرخواهی کنند. و نیز مبادا آنچه خدا نهی فرموده مرتکب شوید ، و بر شما باد خموشی مگر در آن چیزهائی که خداوند شما را در کار آخرتتان بدان سود دهد و بر آن پاداشتان دهد ، خداوند را بسیار بیگانگی و پاکی بستائید و تسبیحش گوئید و ستایشش کنید و بدرگاهش زاری کنید و از آن خیر و خوبی که در نزد او است و قدرش کس نداند و بحقیقتش دست کسی نرسد از او خواستار شوید ، و بدین ترتیب زبان خود را بآنها سرگرم کنید از سخن کردن بدان چه خدا از آن نهی کرده از گفتارهای باطل و بیهوده ای که موجب ماندن همیشگی در آتش دوزخ است برای کسی که از آن گفتارها بدرگاه خدا توبه نکند و هم چنان بر آن حال از دنیا برود ، از دعا غفلت نکنید ، و بر شما باد باینکه بدرگاه خدا توجه کنید و بسوی او تضرع و زاری نمائید و از او درخواست کنید ، و شائق شوید بدان چه خداوند بدان تشویقتان کرده ، و بپذیرید آنچه را خداوند بسوی آن شما را خوانده است تا رستگار شوید و از عذاب خدا نجات یابید. مبادا شیفتۀ چیزی شوید که خداوند بر شما حرام کرده زیرا هر کس پردۀ حرمت خدا را در این دنیا بدرد خداوند میان او و بهشت و نعمتها و خوشی و مقام ارجمند پایدار و دائمی آنجا که برای اهلش مقرر شده برای همیشه جدائی افکند. و بدانید که براستی چه بد بهره ایست آن بهره و جایزه ای که کسی در ترک اطاعت خدا و نافرمانی او بدست آرد که خوشیهای زوال پذیر و فانی دنیا را بوسیلۀ پرده دری خدا بر نعمت بهشت جاویدان و خوشیها و مقام ارجمند بهشتیان مقدم میدارد ، وای بر اینها که چه بهرۀ بد و بازگشت زیان آور و حال بدی در روز قیامت نزد پروردگارشان دارند ، پناه برید بخدا از اینکه پناه دادنش بشما مانند پناه دادنش بآنها باشد (که در دنیا واگذاردشان و در آخرت دچار عذاب و کیفرشان گرداند) و شما را گرفتار کند بدان چه آنان را گرفتار ساخته و نیروئی برای ما و شما نیست جز بدو. پس از خدا بترسید ای گروه نجات یافته اگر خدا کامل گرداند برای شما آن نعمتی را که بشما داده (که نعمت ولایت و اقرار بامامت امیر المؤمنین باشد و یا چنانچه فیض (ره) فرموده مقصود نعمتهای دنیوی و اخروی است) زیرا که کامل نگردد این کار تا برسد بشما نیز همانند آنچه بشایستگان پیش از شما رسید ، و تا آزمایش شوید در جان و مالتان ، و تا بشنوید از دشمنان خدا ناهنجار بسیار و شکیبائی کنید و آنها را بر خود هموار سازید ، و تا آنجا که شما را خوار بشمارند و دشمن دارند ، و تا آنجا که بر شما تحمیل ستم کنند و شما نیز بخاطر رضای خدا و پاداش سرای آخرت ستم ایشان را تحمل کنید ، و تا آنجا که بخاطر خدای عز و جل خشم شدید خود را در برابر آزار آنها که از روی جنایت بر شما انجام دهند فرو خورید ، و تا آنجا که شما را در بارۀ حق دروغگو شمارند و در این باره با شما دشمنی کنند و کینۀ شما بر دل گیرند و شما بر آنها صبر و بردباری کنید ، و مصداق تمام اینها (که گفتیم) در کتاب خدا است که جبرئیل آن را بر پیامبرتان نازل کرده. شنیده اید گفتار خدای عز و جل را که به پیامبرتان فرماید:«صبر کن چنان که پیمبران ثبات دار صبر کردند و در بارۀ آنان شتاب مکن»(سورۀ احقاف آیه 34) و فرموده است:«و اگر تو را تکذیب کنند پیش از تو نیز پیامبرانی را دروغگو شمردند... و آنان بر تکذیب و آزار شکیبائی کردند»(صدر آیه در سورۀ فاطر آیه 4 و ذیل آن در سورۀ انعام آیه 34 است و ممکن است قرائت امام قرائت دیگری غیر از قرائت مشهور باشد) و با این ترتیب پیمبر خدا و پیمبران پیش از او مورد تکذیب مردم واقع شدند و اضافه بر تکذیب در مورد حق آزار نیز کشیدند. پس اگر از فرمان خدا در بارۀ ایشان خوشحال شوید ، همان فرمانی که در اصل (یعنی اصل آفرینش) آنها را برای همان فرمان آفریده ، در برابر آن کفری که در علم خدا گذشته است که دیگران را در اصل برای آن آفریده و (قرارشان داده) از کسانی که در کتابش (قرآن) از آنها نام برده آنجا که فرماید:«و گردانیدیم از ایشان پیشوایانی که بسوی دوزخ رهبری کنند»(آیه 41 از سورۀ قصص ، و آیه چنین است: و جعلناهم ائمة... که همان احتمالی که در آیۀ بالا گفته شد در این آیه نیز هست)... پس آنچه را گفتیم تدبر کنید و دریابید و ندانسته نگیرید ، زیرا هر کس این جریان و مانند آن را از آنچه خدا در قرآنش لازم کرده که بدان امر کرده و یا از آن نهی فرموده ندانسته گیرد ، دین خدا را رها کرده و نافرمانی او را مرتکب شده و سزاوار خشم خدا گردیده ، و خداوند او را برو در آتش دوزخ افکند. و نیز فرمود: ای گروه مورد رحمت و رستگار براستی که خدا کامل کرده برای شما آن خیری را که بشما عطا فرموده ، و بدانید که از علم خدا و دستورش این نیست که کسی از خلق او در دین خود هوای نفس و رأی و قیاس را میزان بگیرد چون که خداوند قرآن را نازل فرمود و بیان هر چیز را در آن قرار داد و برای آموختنش کسانی را مقرر فرمود و آنان که علم قرآن را بدانها داده نمی توانند از روی میل و سلیقه و قیاس و نظر خود در احکام آن رفتار کنند و خداوند آنان را بوسیلۀ دانشی که بآنها داده و بدان مخصوصشان داشته و در نزد آنها سپرده است (از رأی و سلیقه و قیاس) بی نیازشان ساخته و این از روی احترامی بوده که خداوند آنها را بدان گرامی داشته ، و ایشانند اهل ذکر که خدا این امت را بپرسش از آنان مأمور ساخته ، و اینانند کسانی که هر کس از ایشان سؤالی کند - البته در صورتی که سئوال کننده از کسانی باشد که در علم گذشته باشد که آنان را تصدیق نموده و از دستورشان پیروی کند - او را رهبری کنند و بدهند باو از علم قرآن بدان مقداری که بخدا راه یابد - باجازه و اذن او - و هم چنین بهمۀ راههای حق هدایت شود ، و آنهایند همان کسانی که روگردان نشود از ایشان و از پرسش کردنشان و از آن دانشی که خداوند آنها را بدان گرامی داشته و در پیش آنان نهاده جز آن کس که در علم خدا در اصل آفرینش و در عالم ارواح شقاوت و بدبختی بر او ثبت شده. چنین کسانی رو میگردانند از پرسش اهل ذکر و آنان که خداوند علم قرآن را بآنها داده و در نزدشان قرار داده و دستور پرسیدن از آنها را صادر فرموده است ، و همین ها هستند که طبق دلخواه و سلیقه و قیاسهای خود رفتار کنند تا اینکه شیطان بر آنها چیره گردیده ، زیرا آنها اهل ایمان را که در علم قرآن مؤمن شناخته شده اند در نزد خدا کافر دانند ، و گمراهان را که در علم قرآن گمراهند نزد خدا مؤمن دانند ، و تا اینکه حلال خدا را در بسیاری از جاها حرام کردند ، و حرام خدا را در بسیاری از موارد حلال شمردند. و این (کارها) ریشه و اساس بنا و ساختمان دلخواه آنان بود در صورتی که رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) پیش از مرگش بآنها اشاره کرده بود ولی آنها گفتند: پس از رفتن رسول خدا ما میتوانیم بر طبق آنچه آراء مردم بدان قرار گرفت رفتار کنیم با اینکه خدای عز و جل رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) را از ما گرفت و بآن سفارشی که آن حضرت بما فرمود و آن دستوری که بما داده اگر چه این کار مخالف با دستور خدا و رسول او باشد ، براستی که چه شخصی بر خدا دلیرتر و گمراهیش آشکارتر از آن کسی است که این رویه را پیشه کرده و بخیال خود پندارد که میتواند چنین کاری بکند. بخدا سوگند که خدا را بر مخلوق خود حقی است که فرمان او را ببرند و از دستورش پیروی کنند چه در زمان حیات محمد (صلّی الله علیه و آله) و چه پس از مرگش ، این دشمنان خدا آیا می توانند چنین پندارند که أحدی از کسانی که با محمد (صلّی الله علیه و آله) اسلام آوردند بگفتار خود و رأی و قیاس عمل کرده؟ اگر در پاسخ بگویند: آری که حتما بر خداوند دروغ بسته و بجایگاه دوری گمراه گشته اند و اگر بگویند: نه ، پس کسی را نرسیده که برأی و دلخواه و قیاسهای خویش رفتار کند ، و در این صورت اینان بر علیه خود اقرار کرده و ملزم گشته اند و در زمرۀ کسانی درآیند که معتقدند بایستی پس از مرگ رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) نیز از فرمان خدا پیروی و اطاعت کرد و خدای تعالی نیز فرماید و گفتارش حق است که فرموده:«محمد جز فرستاده ای نیست که پیش از او فرستادگانی آمده و گذشته اند آیا اگر بمیرد یا کشته شود بعقب باز گردید و هر که بعقب بازگردد زیانی بخدا نرسانده و خداوند سپاسداران را پاداش خواهد داد»(سورۀ آل عمران آیۀ 144). و این سخن بدان جهت گفتیم تا بدانید که اطاعت خدا و پیروی از دستورش لازم است چه در حیات و زندگانی محمد و چه پس از مرگش ، و هم چنان که هیچ یک از مردم را نرسیده که با بودن محمد بدلخواه و رأی و قیاسهای خود بر خلاف گفتۀ محمد (صلّی الله علیه و آله) رفتار کند پس از مرگ آن حضرت نیز کسی را نرسیده که بر طبق دلخواه و رأی و قیاسات خود عمل بنماید. و نیز فرمود: از بلند کردن دستهاتان در نماز جز یک بار آنهم هنگام شروع نماز «در تکبیرة الاحرام» خودداری کنید زیرا که مردم (یعنی اهل سنت) شما را باین عمل بشناسند ، و خدا است که از او کمک خواهند جنبش و نیروئی نیست جز بوسیلۀ خداوند. و فرمود: خدای را بسیار بخوانید زیرا خداوند خوش دارد که بندگان با ایمانش او را بخوانند و بدانها وعدۀ اجابت داده است ، و خداوند دعای مؤمنان را در روز قیامت بصورت عملی برای آنها در آورد که برای رفتن ببهشت بوسیلۀ آنها بر أعمالش بیفزاید ، پس بسیار یاد خدا کنید بهر اندازه که میتوانید در هر ساعتی از ساعتهای شب و روز که باشد زیرا خداوند خود دستور فرموده که زیاد او را یاد کنید ، و خدا نیز یاد کند از هر بندۀ که او را یاد کند از مردمان با ایمان ، و بدانید که هیچ یک از بندگان با ایمان خدا را یاد نکند جز آنکه خداوند او را به نیکی یاد کند ، و در اطاعت او بکوشید که کسی بدان خیر و نیکی که در نزد خدا است نرسد جز بوسیلۀ اطاعت او و دوری کردن از آن محرماتی که در ظاهر و باطن قرآن آنها را حرام کرده. چون که خدای تبارک و تعالی در قرآنش فرموده و گفتارش حق است:«و واگذارید گناه ظاهر و باطن را»(سورۀ انعام آیۀ 120). و بدانید که هر چه را خداوند دستور داده که از آن دوری کنید آن را حرام فرموده (و این دستور دلیل بر حرمت آن است) و از آثار رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) و سنت (و روش) او پیروی کنید و از هوای نفس و آراء خود پیروی نکنید که گمراه شوید ، زیرا گمراه ترین مردم در پیشگاه خدا آن کسی است که از هوای نفس و رأی خود بدون راهنمائی خدا پیروی کند ، و تا میتوانید بیکدیگر نیکی کنید زیرا هر چه خوبی کنید بخودتان کرده اید و اگر بدی هم کنید بخود کرده اید ، و با مردم مدارا کنید و آنها را بر گردن خود سوار مکنید تا بدین وسیله اطاعت پروردگارتان را نیز فراهم کرده باشید ، و مبادا در جایی که دشمنان خدا بشنوند آنان را دشنام گوئید تا در نتیجه آنها نیز از روی دشمنی و نادانی خدا را دشنام دهند ، و شایسته است که شما حدّ دشنام دادن آنها را نسبت بخدا بدانید که چگونه است ، براستی هر که بدوستان خدا دشنام گوید خدا را مورد دشنام قرار داده ، و چه شخصی ستمکارتر از آن کسی است که وسیلۀ دشنام دادن بخدا و اولیاء او را فراهم سازد ، آهسته ، آهسته (یعنی تا هنگام ظهور دولت حق بآرامی رفتار کنید) و از فرمان خدا پیروی کنید و نیرو و جنبشی نیست جز بخدا. و نیز فرمود: ای گروهی که خدا نگهبان کارشان هست بر شما باد به آثار رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) و سنت او و آثار پیشوایان راهنما از خاندان رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) پس از او و بر (پیروی از) سنت ایشان ، که هر که بدانها گروید راه یافت و هر که آن را واگذارد و از آن کناره گرفت گمراه شد ، زیرا آنانند کسانی که خداوند بفرمانبرداری و دوستی آنها دستور فرموده ، و پدر بزرگوار ما رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) فرمود: مداومت بر عمل در پیروی از آثار و سنن اگر چه اندک باشد بهتر مورد پسند خدا است و سودمندتر است نزد او برای عاقبت کار از اجتهاد کردن در بدعتها و پیروی کردن از هواهای نفسانی ، آگاه باشید که بطور مسلم پیروی کردن از هواهای نفسانی و متابعت کردن بدعتها بدون راهنمائی خدا گمراهی است ، و هر گمراهی بدعت است ، و هر بدعتی در دوزخ است ، و کسی هرگز بخیری از جانب خدا نرسد جز بوسیلۀ پیروی از خدا و بردباری و خوشنود بودن زیرا بردباری و خوشنودی قسمتی از پیروی کردن خدا است. و این را هم بدانید که ایمان نیاورد بنده ای از بندگان خدا مگر اینکه راضی باشد از خداوند در بارۀ آنچه خدا نسبت باو انجام داده و با او کرده است چه مورد پسند او باشد و چه نباشد زیرا خداوند هرگز نسبت بکسی که بردبار و خوشنود از او باشد جز آنچه را صلاح و شایستۀ او باشد انجام ندهد ، و همان که خدا انجام داده برای او بهتر است از آنچه مورد پسند خود او باشد یا آن را خوش نداشته باشد. و بر شما باد که بر نمازها مواظبت داشته باشید و بخصوص نماز میانه (نماز ظهر یا عصر) و برای خدا مطیعانه بپای خیزید چنانچه خداوند در قرآنش شما و مؤمنان قبل از شما را بدان دستور داده. و بر شما باد بدوستی با مستمندان از مسلمین زیرا هر کس آنان را خوار شمارد و بر آنها بزرگی کند از دین خدا لغزیده و خداوند او را خوار گرداند و بسختی بر او خشم کند با اینکه پدر ما رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) فرمود: پروردگار من مرا مأمور کرده که مستمندان مسلمین را دوست داشته باشم. و بدانید هر که خوار شمارد یکی از مسلمانان را خداوند خشم خود و خواری را بر او فرو ریزد تا اینکه مردم بر او خشم کنند و خشم خدا بر او سخت تر از مردم است ، پس از خدا در بارۀ برادران مسلمان مستمندتان بترسید زیرا آنان بر شما حقی دارند که شما آنها را دوست بدارید چنانچه خداوند پیغمبر خود (صلّی الله علیه و آله) را مأمور بدوستی آنان کرده ، پس هر که دوست ندارد کسی را که خدا دستور دوست داشتنش را داده خدا و پیامبرش را نافرمانی کرده و هر که نافرمانی خدا و رسولش را کند و بر آن حال بمیرد بحال گمراهی و نومیدی مرده است. از بزرگ منشی و کبر دوری کنید چون که بزرگی خاص خدای عز و جل میباشد و هر که در این باره با خدا بستیزه برخیزد خداوند (شخصیت) او را درهم بشکند و در روز واپسین خوارش سازد. مبادا بهمدیگر ستم کنید زیرا ستمگری خوی مردمان شایسته نیست و مسلما هر که ستم کند خداوند ستمش را بر خود او برگرداند و یاری خدا با آن کسی که بر او ستم شده قرین گردد و هر که را خدا یاری کند پیروز گردد و از جانب خدا ظفر یابد. و مبادا بر یک دیگر رشگ برید زیرا ریشۀ کفر رشگ ورزی است. و مبادا بر علیه مسلمان ستم رسیده ای کمککاری کنید تا سبب شود که آن ستم رسیده بشما نفرین کند و دعایش باجابت رسد ، که همانا پدر ما رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) میفرمود: دعای مسلمان ستم رسیده باجابت خواهد رسید ، و (شما بجای این کار) بیکدیگر کمک کنید زیرا پدر ما رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) میفرمود: کمک کردن بمسلمان بهتر و پاداشش بزرگتر است از روزه و اعتکاف یکماه در مسجد الحرام. مبادا سخت گیری کنید بیکی از برادران مسلمان خود و نسبت بچیزی که از او بستانکارید بر او سخت بگیرید و او نیز در فشار و سختی باشد زیرا پدر ما رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) میفرمود: مسلمان نمی تواند بمسلمان دیگری سخت بگیرد ، و هر که مهلت دهد بر بدهکاری که در فشار است خداوند او را در روزی که سایۀ جز سایۀ رحمت او نیست در زیر سایۀ رحمت خود گیرد. مبادا ای گروه مورد رحمت و برتری بر دیگران ، حقوقی که خدا نزد شما دارد روز بروز و ساعت بساعت پس بیندازید زیرا هر که در پرداخت حقوقی که خدا نزد او دارد شتاب کند خدا تواناتر است که در چند برابر کردن خیر او در دنیا و آخرت شتاب کند ، و هر که پرداخت حقوقی را که خدا نزد او دارد بتأخیر اندازد خدا تواناتر است که روزی او را بتأخیر اندازد ، و هر که را خداوند روزیش را نگهدارد نتواند بخود روزی دهد ، پس حق خدا را در بارۀ آنچه روزی شما کرده بپردازید تا خدا باقیماندۀ آن را بر شما گوارا سازد و بوعدۀ که بما داده که آن را بچندین برابر زیاد کند وفا کند آن زیادی که شماره و حقیقت فزونیش را کسی جز خدا پروردگار جهانیان نداند. و فرمود: ای گروه (شیعه) از خدا بترسید و اگر بتوانید امام را در تنگنا نگذارید ، و کسی که امامرا در تنگنا میگذارد آن کسی است که (در نزد امام) در بارۀ مردم صالح از پیروان امام و آنان که تسلیم فضیلت اویند و بپرداخت حق امام بردبارند و بحرمت امام آشنا هستند بدگوئی کند ، و هر که این کار را در نزد امام انجام دهد در نتیجه امام را در فشار و تنگنا گذارد و در این وقت است که امام ناچار گردد تا مردمان صالح پیرو خود و تسلیم شوندگان در برابر فضیلتش و بردباران بر أدای حقش و آشنایان بحرمتش را لعنت کند ، و چون امام بخاطر ناچاری در برابر دشمنان او را لعنت کرد ، لعنت او (برای آن شخص) از جانب خدا مبدل برحمت گردد ، و لعنت خدا و فرشتگان و پیمبرانش باین مردم (بدگو و سعایت کننده) باز گردد. و ای گروه شیعه بدانید که سنت خداوند در بارۀ مردمان صالح پیش از این جاری گشته است. (مترجم گوید: مجلسی (ره) در این قسمت از کلام امام علیه السّلام چند وجه ذکر کرده از آن جمله اینکه مقصود امام این است که بنزد امام از مردمان شایسته بدگوئی و سعایت نکنید تا امام را ناچار کنید بحسب ظاهر و از روی مصالح و تقیه مردمان صالحی را که مستحق لعن نیستند لعنت کند که در این صورت لعنت بدانها نرسد بلکه مبدل برحمت گردد و لعنت عاید سعایت کنندگان گردد ، و وجوه دیگری نیز ذکر کرده که ظاهرتر همین وجه است چنانچه خود او نیز فرموده. و در جملۀ اخیر برخی گفته اند: یعنی جاری گشته که مردمان صالح همیشه مقهور و مرعوب دشمنان باشند ، یا جاری گشته که آنها مورد لعنت قرار گیرند ولی لعنت برای آنها تبدیل برحمت گردد). و فرمود: هر که دوست دارد که خدا را دیدار کند و براستی و حقیقت مؤمن باشد باید خدا و رسول او را و آنان که ایمان آورده اند دوست بدارد و بدرگاه خدا از دشمنان ایشان بیزاری جوید و در برابر هر آنچه از فضیلت و برتری آنها باو رسد تسلیم گردد ، زیرا درک فضل آنان را نکند فرشتۀ مقربی و نه پیامبر مرسلی و نه پائین تر از آنها ، مگر نشنیده اید آنچه را خدا در فضیلت پیروان باایمان امامان رهنما فرموده:«اینان با کسانی هستند که خدا موهبتشان داده از پیمبران و راستی پیشه گان و شهیدان و شایستگان و چه نیکو رفیقانی هستند» و این است یکی از وجوه فضیلت پیروان امامان تا چه رسد بخود آنها و فضیلتی که دارند. و هر که دوست دارد که خدا ایمانش را کامل گرداند تا براستی و حقیقت مؤمن باشد پس باید از خدا بترسد روی آن شروطی که خدا بر مؤمنان شرط فرموده ، چون که خدا شرط کرده که با داشتن ولایت او و ولایت رسولش و ولایت امامان مؤمنین: نماز را بپا دارند ، و زکاة بپردازند ، و در راه خدا بدون سود وام دهند ، و از زشتیها دوری کنند چه در عیان باشد و چه در نهان ، و چیزی از محرمات نیست جز آنکه در (این قسمت از) گفتار خدا (که فرمود از فواحش عیان و نهان اجتناب کنید) داخل گردد پس هر کس میان خود و خدا از روی اخلاص دینداری کند ، و بخود اجازه ندهد که چیزی از اینها را واگذارد چنین کسی در نزد خدا در زمرۀ حزب پیروز او خواهد بود و از مؤمنین حقیقی بشمار رود. مبادا در محرماتی که خداوند در ظاهر و باطن قرآن حرام کرده اصرار ورزید در صورتی که خدای تعالی (در بارۀ پرهیزگاران) فرموده: «و بر آنچه کرده اند دانسته اصرار نورزند»(سورۀ آل عمران آیه 135). تا اینجا روایت قاسم بن ربیع (که نامۀ امام صادق را روایت کرده بود) پایان مییابد (و از اینجا به بعد روایت راویان دیگر است که امام صادق علیه السّلام فرمود:) یعنی مؤمنان پیش از شما هر گاه فراموش میکردند چیزی را از آنچه خدا بر آنها در قرآنش شرط کرده میفهمیدند که در ترک آن نافرمانی خدا را انجام داده اند و از خدا آمرزش میطلبیدند و از آن پس آن را ترک نمیکردند و این است معنای گفتار خدا «و بر آنچه میکردند دانسته اصرار نمیورزند». و بدانید جز این نیست که خدا دستور داده و نهی فرموده تا در آنچه دستور داده فرمانبریش کنند و از آنچه نهی فرموده خودداری کنند ، پس هر که پیروی از دستور او کرد اطاعت او را کرده و بر خیری که نزد او است رسیده و هر که خودداری نکند از آنچه نهی فرموده نافرمانی او را کرده و اگر بر همین حال نافرمانی بمیرد خداوند برو در آتش دوزخش اندازد. و بدانید که میان خدا و هر یک از بندگانش فرشته مقرب باشد و یا پیامبر مرسل و یا پائین تر از آنها همه شان ارتباطی جز فرمان برداری او وجود ندارد پس بکوشید در فرمان برداری خدا اگر براستی خوش دارید که از مؤمنین حقیقی و درست باشید و نیروئی نیست جز بخدا. و فرمود: بر شما باد بفرمانبرداری خدا تا میتوانید که خدا است پروردگار شما. بدانید که اسلام همان تسلیم است و تسلیم همان اسلام پس هر که تسلیم گشت محققا مسلمان شده و هر که تسلیم نشد مسلمان نیست ، و هر که خوش دارد که بحد نهائی احسان و نیکوکاری رسد باید فرمانبرداری خدا را کند زیرا هر که فرمانبرداری خدا را کرد بحد نهائی احسان رسیده است. مبادا نافرمانی خدا را مرتکب شوید زیرا هر که پردۀ نافرمانیهای خدا را بدرد و مرتکب آنها گردد نهایت بدی را بخود کرده و میان احسان بخود ، و بدی بخویشتن جایگاه سومی نیست ، پس هر که بخود احسان کند پاداشش نزد پروردگار بهشت است و هر که بدی کند کیفرش نزد پروردگار دوزخ است ، پس فرمان برداری خدا را انجام دهید و از نافرمانیهای او دوری کنید و بدانید که از هیچ کس برای شما در برابر خدا کاری ساخته نیست نه فرشته مقرب و نه پیامبر مرسل و نه پائین تر از آنها پس هر که خواهد که میانجیگری شفاعت کنندگان در نزد خدا سودش بخشد باید از خدا بخواهد تا از او راضی شود ، و بدانید که کسی از خلق خدا برضای حق نرسد جز بفرمانبرداری او و فرمانبرداری پیامبرش و فرمانبرداری کاردارانش از خاندان محمد صلوات اللّٰه علیهم و نافرمانی آنها نیز نافرمانی خدا است ، و نباید فضیلتی از ایشان را منکر شود چه بزرگ باشد و چه کوچک. و بدانید که آنان که منکرند آنها تکذیب کنندگانند ، و تکذیب کنندگان همان منافقان و درویانند ، و خدای عز و جل در بارۀ منافقین فرموده و گفته اش حق است:«همانا منافقین در پائین ترین طبقۀ دوزخند و برای آنان یاوری نخواهی یافت»(سورۀ نساء آیۀ 145). و نباید بترسد کسی از شماها که خداوند فرمانبرداری و ترس خود را ملازم دلش گردانیده از هیچ یک از آن مردمی که خداوند آنها را از صفت حق بیرون کرده و شایستۀ آن قرارش نداده زیرا کسانی را که خداوند شایستۀ صفت حق قرارشان نداده آنها شیاطین انس و جن هستند ، و همانا شیاطین انس دارای نیرنگ و مکر و فریبها و وسوسه هستند که برخی از آنها ببرخ دیگر کنند و اگر بتوانند میخواهند اهل حق را بازگردانند از آنچه خدا بدانها مرحمت فرموده از تدبر و دقت در دین خدا ، آن دینی که خداوند شیاطین انس را اهل آن نساخته ، (آری) میخواهند تا دشمنان خدا با اهل حق در تردید و انکار و تکذیب یکسان شوند و مانند هم گردند چنانچه خداوند در قرآن خود توصیف کرده که فرموده:«اینان دوست دارند شما هم کافر گردید چنانچه آنان کفر ورزیدند تا با آنها یکسان باشید»(سورۀ نساء آیۀ 88). سپس خداوند نهی کرده اهل یاری حق را که از دشمنان خدا کسانی را دوست و یاور گیرند پس مبادا شما را بهراس افکند و مبادا شما را باز گرداند از یاری آن حقی که خداوند شما را بدان مخصوص داشته حیله و نیرنگ شیاطین انس در کارهای شما ، شما بدی را دفع میکنید بدان چه بهتر است میان شما و آنها و در این کار بوسیلۀ اطاعت خدا رضایت خاطر پروردگارتان را میجوئید ولی در آنان خیری نیست ، و برای شما روا نیست که آنها را بر اصول دین خدا آگاه کنید زیرا اگر آنها چیزی در این باره از شما بشنوند در مورد آن چیز با شما دشمنی کنند و آن را افشاء کنند و در نابودی شما بکوشند ، و وضع ناخوشایندی برای شما پیش آورند ، و در دولت فجار نتوانید حق خود را از آنان بگیرید ، (و بشما ستم کنند) پس شما موقعیت خود را در ما بین خود و اهل باطل بشناسید زیرا شایسته است که اهل حق موقعیت خود را از موقعیت اهل باطل بشناسند چون که خدا اهل حق را در نزد خود بمنزلۀ اهل باطل قرار نداده ، آیا ندانند وجه گفتار خدا را در قرآن خود که فرماید:«آیا قرار دهیم آنان که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام دهند مانند فسادکنندگان در زمین یا قرار دهیم پرهیزکاران را چون بزهکاران»(سورۀ ص آیه 28) گرامی دارید خود را از اهل باطل و قرار ندهید خدای تبارک و تعالی را - که نمونۀ والاتر از آن اوست - و هم چنین امامتان و دینتان را که بدان متدین هستید و در معرض (بدگوئی) اهل باطل (که شما بآنها بدگوئید تا در نتیجه آنها نیز در مقام معارضه با شما سخنان ناروا نسبت بخدا و دین و امام شما بگویند) پس خدا بشما خشم کند و نابود گردید ، آرام آرام ای مردم شایسته ، دستور خدا را و هم دستور آن کسی که خدا شما را فرمان به پیروی از آنها داده وامگذارید که خدا نعمتش را که بشما داده دگرگون سازد ، دوست دارید بخاطر خدا هر که را هم مسلک و هم عقیدۀ با شماست ، و دشمن دارید برای خدا هر که را مخالف با شما است ، و دوستی و خیرخواهی خود را از کسی که هم عقیدۀ با شما است دریغ مدارید ، ولی برای آنها که از عقیدۀ شما روگردان است و با شما در بارۀ مذهبتان دشمنی میکند و توطئه چینی برای شما میکند دوستی و خیرخواهی نکنید. این است روش و ادب ما که همان روش خدا است ، آن را بدست آرید و درک کنید و بفهمید و پشت سر نیندازید ، آنچه بر طبق راهنمائی و هدایت شما است آن را دریابید و آنچه موافق خواهش نفسانی شما است آن را بدور افکنید و رفتار نکنید ، مبادا بر خدا بزرگی کنید ، و بدانید که کسی مبتلا ببزرگی کردن بر خدا نشود جز آنکه بزرگی بر دین خدا کند ، پس در راه خدا محکم باشید و بعقب برنگردید که زیانکار میشوید. خدا ما و شما را از بزرگی کردن بخدا در پناه خود گیرد ، و نیروئی برای ما شما و نیست جز بخدا. و نیز فرمود: براستی اگر بنده را خداوند در اصل - یعنی اصل خلقت - مؤمن آفریده باشد از این جهان نرود تا خداوند شر و بدی را ناپسند او کند و از آن دورش سازد ، و هر که را خداوند از شر و بدی دور ساخت و آن را ناپسند خاطرش کرد از تکبر و سرکشی در امانش بدارد و در نتیجه نرم خو و خوش خلق و گشاده رو گردد و وقار و آرامش و فروتنی اسلام در او پدید آید ، و از محرمات خدا پارسائی کند و از آنچه خشم او است دوری گزیند ، و خداوند دوستی مردم و مدارا کردن با آنها و ترک نزاع و خصومت مردم را روزی او کند و هیچ گاه پیرامون آن نگردد ، و براستی هر گاه خداوند بنده ای را در اصل - یعنی اصل آفرینش کافر آفرید (یعنی در علم خدا گذشته است که او پس از خلقت کافر گردد) و بدخو و سخت رو شود و هرزگیش آشکار گردد و شرم و حیا در او اندک شود و رازش را خدا آشکار سازد و مرتکب محرمات گردد و از آن دست نکشد و بارتکاب نافرمانیهای خدا دچار شده و اطاعت او و همچنین اطاعت کنندگان خدا را دوست ندارد ، و چه دور است ما بین حال مؤمن و حال شخص کافر. از خدا عافیت بخواهید و از درگاه وی آن را بجوئید و جنبش و نیروئی نیست جز بوسیلۀ او ، خودتان را در این دنیا بر بلا شکیبا سازید زیرا پی در پی رسیدن بلا و سختی در راه اطاعت خدا و ولایت او و ولایت کسانی که خدا دستور دوستی و ولایت آنها را داده است در آخرت سرانجامش بهتر است در نزد خدا از دارائی و پادشاهی دنیا و اگر نعمتهای آن و خرمی و خوشگذرانی آن در نافرمانی خدا و دوستی و اطاعت کسی که خدا از دوستیش نهی فرموده پی در پی و طولانی باشد چون که خدا دستور داده بدوستی امامان و پیشوایانی که در کتاب خود نام برده در کتابش که فرموده:«و قرارشان دادیم پیشوایانی که راهبری کنند بفرمان ما»(سورۀ انبیاء آیۀ 83) و آنهایند کسانی که خداوند بدوستی و اطاعت ایشان دستور فرموده. و در مقابل کسانی که خداوند از دوستی و اطاعت ایشان نهی فرموده - و آنان همان پیشوایان ضلالت و گمراهی هستند که خدا مقرر داشته آنها در دنیا دوستی بر اولیای خدا یعنی امامان از خاندان محمد داشته باشند اینان در دوران حکومت خود بنافرمانی خدا و نافرمانی رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) رفتار میکنند تا دستور عذاب خدا بر آنها محقق گردد ، و تا اینکه بودن شما با پیامبر خدا محمد (صلّی الله علیه و آله) و پیمبران پیش از او ثابت و مسلم گردد ، پس تدبر کنید در آنچه خدا در کتاب خود برای شما حکایت کرده از گرفتاریهائی که برای پیامبران او و پیروان مؤمن ایشان پیش آمده ، سپس از خدا بخواهید که همان صبر و بردباری را که بآنها داد بشما نیز مانند آن را در حال خوشی و تنگی و سختی و آسودگی بدهد. مبادا با اهل باطل بستیزه جوئی برخیزید و بر شما باد بهدایت مردمان شایسته و وقار و آرامش آنها و بردباری و فروتنی و پارسائی آنها از محرمات خدا و راستی و وفا و کوششی که برای خدا در کار اطاعت او داشتند زیرا اگر شما چنین نکنید بمقام و منزلت شایستگان پیش از خود نخواهید رسید. و بدانید که هر گاه خداوند خیر بنده ای را خواهد سینه اش را برای پذیرفتن اسلام بگشاید و چون این مرحمت را در بارۀ او کرد زبانش بحق گویا شود و بستگی بدان پیدا کند و بدان عمل کند و چون همۀ اینها را خدا برای او فراهم کرد اسلام او را کامل گرداند و اگر بر این حال بمیرد نزد خدا از مسلمانان حقیقی خواهد بود ولی هر گاه خدا خیر بنده ای را نخواهد او را بخودش واگذارد و سینه اش گرفته و پریشان گردد پس اگر سخن حقی بر زبانش جاری گردد دل بدان نبندد ، و چون دل بدان ندهد خداوند توفیق عمل بدان سخن را باو ندهد ، و چون این وضع را برای او فراهم کند و او بر آن حال بمیرد در پیشگاه خدا از منافقان خواهد بود ، و آن سخن حقی که بر زبانش جاری است دلبستگی بآن را خدا بدو نداده و توفیق عملش را نیز بدو مرحمت نکرده آن سخن حق بر علیه او حجتی گردد ، پس از خدا بترسید و از وی بخواهید تا سینه های شما را برای پذیرش اسلام بگشاید و زبانهاتان را گویای بحق کند تا بر آن حال شما را از این جهان ببرد و بازگشتشان را بازگشت شایستگان پیش از ما قرار دهد و نیروئی نیست جز بخدا و ستایش از آن خدا پروردگار جهانیان است. و هر که دوست دارد که بداند خدا او را دوست دارد باید بطاعت خدا عمل کند و از ما پیروی کند آیا نشنیده اند گفتار خدای عز و جل را که به پیامبرش (صلّی الله علیه و آله) فرماید:«بگو اگر خدا را دوست دارید مرا پیروی کنید تا خدا شما را دوست بدارد و گناهان شما را بیامرزد»(سورۀ آل عمران آیه 31). بخدا سوگند هرگز بنده ای فرمانبرداری خدا را نکند جز آنکه خداوند پیروی ما را در فرمانبرداری او داخل گرداند ، و بخدا پیروی نکند بنده ای از ما جز آنکه خدا دوستش دارد ، و بخدا هیچ گاه بنده پیروی ما را وامگذارد جز آنکه ما را دشمن دارد و بخدا هیچ گاه کسی ما را دشمن ندارد جز آنکه نافرمانی خدا را کرده و هر که در حال نافرمانی خدا بمیرد خداوند او را خوار گرداند و برو در آتش دوزخ اندازد ، و ستایش از آن خدا پروردگار جهانیان است.

 الروضة من الکافی / ترجمه رسولی محلاتی ؛ ج 1 , ص 20 

***شرح***

***[البضاعة المزجاة - شرح قاریاغدی]***

شرح قوله: (محمّد بن یعقوب الکلینی) . الظاهر أنّه کلام أحد من رواة الکلینی:النعمانی ، أو الصفوانی ، أو غیرهما. وقیل:یحتمل کونه کلام المصنّف بلسانهم ، وإخبار عن نفسه بطریق الغیبة .قال الفیروزآبادی:«کَلین ، کأمیر:قریة بالریّ ، منها محمّد بن یعقوب الکلینی من فقهاء الشیعة» .وقال السمعانی فی کتاب

الأنساب: الکُلینی-بضمّ الکاف ، وکسر اللام ، وبعدها الیاء المنقوطة باثنتین من تحتها ، وفی آخرها النون-هذه النسبة إلی کلین ، وهی قریة [بالرَّیّ].انتهی .وأقول:سمعت ممّن یوثق به أنّ بالریّ قریتان:إحداهما تسمّی کَلین کأمیر ، والاُخری کُلَین ، بضمّ الکاف وفتح اللام وسکون الیاء ؛ واللّه أعلم. وقوله: (وعن محمّد بن إسماعیل بن بزیع) عطف علی قوله«ابن فضّال» ؛ لکونهما فی مرتبة واحدة ، ولروایة إبراهیم بن هاشم عنهما جمیعاً. وقوله: (الرسالة) هی بالفتح والکسر ، اسم من الإرسال ، وهو الإطلاق والتوجیه ، ثمّ استعملت فی العرف بمعنی الکتاب والمکتوب الذی یُرسل إلی الغیر. وقوله: (بمدارستها) أی بقراءتها وتعلّمها وتعلیمها ، من قولهم:درست الکتاب-للفهم أو للحفظ-دَرساً بالفتح ، ودِراسة بالکسر ، من باب نصر وضرب ، إذا قرأته وکرّرت قراءته. (والنظر فیها) أی بالتفکّر والتدبّر ، أو بالبصر ، أو بهما. وقوله: (وتعاهدها) أی تحفّظها وتفقّدها وإتیانها مرّة بعد اُخری ، وتجدید العهد بها ، والاعتقاد بمضامینها ، والعمل بما یتعلّق بالعمل فیها. قال الجوهری: التعهّد:التحفّظ بالشیء ، وتجدید العهد به ، وتعهّدت فلاناً ، وتعهّدت ضَیعتی ، وهو أفصح من قولک:تعاهدته ؛ لأنّ التعاهد إنّما یکون بین اثنین .هذا کلامه ، فتأمّل. وقوله: (قال:وحدّثنی الحسن بن محمّد) . القائل هو الکلینی ، والواو للعطف علی قوله:«حدّثنی» ، وکانت تلک الواو فی المنقول ، لا فی کلام الناقل ، ولذا لم یدخل علی قوله:«قال». قوله: (بسم اللّه الرحمن الرحیم) . ابتدأ بها تیمّناً ، أو تشرّفاً وتعظیماً لما یذکر بعدها ، وعملاً بمضمون حدیث الابتداء. (أمّا بعد) أی بعد التسمیة والاستعانة باللّه-عزّ وجلّ-فی الاُمور کلّها. (فاسألوا ربّکم العافیة) یقال:عافاهُ اللّه عن المکروه مُعافاة وعافیة ، أی دفعه منه ، ووهب له العافیة ، والمراد بسؤالها طلب البراءة من الأسقام والآلام والمکاره ، أو من الذنوب ، أو من أذی الناس ، أو من إیذائهم ، أو الجمیع. (وعلیکم بالدَّعَة والوَقار والسکینة) . الدَّعة بالفتح:الراحة والرفاهیّة والسعة فی العیش ، والترغیب بها ، والأمر بالتزامها ، لیس باعتبار إکثار المال ، بل لإصلاح الحال ؛ فإنّ«مَن قَنع شَبع» واستراح ، وترفّه فی العیش ، ومن أصلح بینه وبین الخلق ، صدیقاً کان أو عدوّاً ، طاب عیشه ، وترفّه حاله ، واستقرّ باله. وقیل:المراد بها ترک الحرکات والأفعال التی توجب الضرر فی دولة الباطل .والوَقار بالفتح:الحلم والرَزانة.ولعلّ المراد هنا ترک العجلة والتسرّع فی الاُمور ، أو اطمئنان القلب بالإیمان ، وعدم تزلزله بمضلّات الفتن ، أو رزانة النفس باللّه وسکونها إلیه ، وفراغها من غیره. والسکینة:الطمأنینة وسکون الجوارح ، وهی تابعة للوَقار ؛ لأنّ من شغل قلبه باللّه ، ولم یضطرب فی اُمور الدنیا والدین ، ولم یتسرّع إلیها ، اشتغلت جوارحه بما خلقت لأجله ، وأعرضت عمّا سواه ، وهذا أحسن من القول بترادفهما. (وعلیکم بالحیاء) . الحَیاء بالفتح والمدّ:العار والحشمة ، وعرّفوه بأنّه کیفیّة نفسانیّة مانعة من القبیح والتقصیر فی الحقوق خوفاً من اللوم ، وقد یتخلّق به من لم یُجبل علیه ، وهو الحیاء المکتسب ، وإطلاقه علی ما هو مبدأ الانفعال عن ترک الإتیان بالحقوق ، وارتکاب ما یذمّ به علی سبیل التجوّز. (والتنزّه عمّا تنزّه الصالحون قبلکم) . لعلّ المراد بالصالحین ما یعمّ الأنبیاء والمرسلین ، وبما تنزّهوا عنه فعلَ المَنهیّات وترک المأمورات ، والتخلّقَ بالأخلاق الردیّة والآدابِ الذمیمة ، وارتکابَ فضول الدنیا ممّا لا حاجة لهم إلیها. (والمُجاملة) . فی بعض النسخ بالجیم ، وهی المُعاملة بالجمیل.وفی بعضها بالحاء المهملة ، ولعلّه بمعنی التحمّل ، وهو تکلّف الحمل ومُقاساة شدائده. وکان قوله: (تحمّلوا الضَّیم) بیان للمجاملة. و«الضَّیم»:الظلم ، أی لا تقابلوهم بالانتقام ؛ فإنّ الانتقام منهم فی دولة الباطل یوجب مضاعفة الظلم علیکم ؛ لضعفکم وقلّة ناصرکم. (وإیّاکم ومُماظَّتهم) المُماظّة:المُشارّة والمنازعة وملازمة الخصم ، وکأنّه علیه السلام حذّر عن مشارّتهم والدخول فی مشهورتهم ، أو عن منازعتهم وطول اللزوم فی مخاصمتهم فی الاُمور کلّها ؛ لأنّها تمیت القلب ، وتُثیر العداوة والفتن ، وتوجب اضطراب القلب باستماع الشبهات ، وهی مذمومة مع أهل الحقّ ، فکیف مع أهل الباطل فی دولتهم؟! أمّا نصیحة من استنصح منهم ، واستعدّ لقبولها ، فیکفیه أدنی الإشارة وأقلّ البیان ، و[إن] لم یستعدّ لذلک لم ینفعه السیف والسنان. (دِینوا فیما بینکم وبینهم) من الاُمور المختلفة التی یجب فیها التقیّة. والدِّین بالکسر:العادة والعبادة والمواظبة ، أی عوّدوا أنفسکم بالتقیّة ، أو اعبدوا اللّه ، وأطیعوه بها ، أو واظبوا علیها. وقوله: (إذا أنتم...) ظرف لقوله:«دینوا».والمُنازعة:المخاصمة والمجاذبة ، والمراد هنا ما یعمّ المحاورات مطلقاً ، أو ما یتعلّق بأمر الدین. وقوله: (فإنّه لابدّ لکم...) إشارة إلی لزوم تلک الاُمور ؛ إمّا لأجل التقیّة ، أو لأنّ الإنسان مدنیّ بالطبع ، یحتاج فی تحصیل أغراضه ومآربه إلی بنی نوعه ، ولا یتمّ ذلک إلّابالمجالسة والمخالطة ، ومع تحقّقهما یتحقّق المنازعة والمخاصمة. وقوله: (بالتقیّة) متعلّق بقوله:«دینوا». وحاصل المعنی:اعملوا بالتقیّة ، واعبدوا اللّه بعبادة التقیّة إذا أنتم جالستموهم وخالطتموهم ؛ فإنّه لا یمکنکم ترک مخالطتهم لما ذکر ، مع کونکم مأمورین بها فی الآیات والأخبار الکثیرة ، منها قوله تعالی:

«وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ اَلسَّیِّئَةَ» ،

وقوله:

«لاٰ تَسْتَوِی اَلْحَسَنَةُ وَ لاَ اَلسَّیِّئَةُ» ،

قال علیه السلام:«الحسنة:التقیّة ، والسیّئة:الإذاعة» .ومنها قوله تعالی:

«اِدْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ اَلسَّیِّئَةَ» ،

قال علیه السلام:«التی هی أحسن التقیّة» . ومنها قوله تعالی:

«إِلاّٰ مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمٰانِ» ،

قیل:الظاهر أنّه لا خلاف فی وجوب التقیّة عند الحاجة إلیها ، وأنّ تارکها آثم ، ولکن إثمه لا یوجب دخول النار ؛ لما روی عن أبی جعفر علیه السلام فی رجلین من أهل الکوفة اُخذا ، فقیل لهما:ابْرَءا من أمیر المؤمنین علیه السلام ، فبرئ واحد منهما وأبی الآخر ، فخُلّی سبیلُ الذی بَرئ ، وقُتِلَ الآخَر ، فقال علیه السلام:«أمّا الذی بَرئ فرجل فقیه فی دینه ، وأمّا الذی لم یَبرأ فرجل تعجّل إلی الجنّة» . وقوله: (فإذا ابتُلیتُم) . یحتمل أن یکون جزاء الشرط محذوفاً ، أی فاعملوا حینئذٍ بالتقیّة ، ولا تترکوها ؛ بقرینة السیاق.ویکون قوله:«فإنّهم سیؤذونکم»دلیل الجزاء اُقیم مقامه.ویحتمل أیضاً کونه جزاء الشرط. و (المنکر) :ضدّ المعروف. وقوله: (یدفعهم عنکم) أی بصرف قلوبهم ، أو بالأمر بالتقیّة. (لَسَطَوا بکم) . السَّطو:الحملة والقهر والبطش ، وعلی الأوّل یعدّی ب«علی» ، وعلی الثانی بالباء. وقوله: (من العداوة والبَغضاء) . البُغض بالضمّ:ضدّ الحبّ کالعداوة ، والبِغضة-بالکسر-والبَغضاء:شدّته. وقوله علیه السلام: (مجالسکم...) بیان لسبب العداوة ومنشأ المفارقة ؛ فإنّ ذوات أرواح المؤمنین وصفاتها نورانیّة ومن علّیّین ، وذوات أرواح المخالفین وصفاتها ظلمانیّة ومن سجّین ، ولا ائتلاف بین النور والظلمة ، ولذا قال خلیل الرحمان علیه السلام:

«وَ بَدٰا بَیْنَنٰا وَ بَیْنَکُمُ اَلْعَدٰاوَةُ وَ اَلْبَغْضٰاءُ»

إلی یوم القیامة. ولا یبعد أن یُراد بعدم الائتلاف التناکر الروحانی ، کما روی:«الأرواحُ جُنودٌ مُجَنَّدة ، فما تَعارف منها ائتَلف ، وما تناکر منها اختَلف» . وقوله: (وبصّرکموه) . الضمیر للحقّ ، وهو کلّ ما یطابق الواقع ، ومنه ما جاء به النبی صلی الله علیه و آله ، وأعظمها الولایة ، وقد أکرم اللّه تعالی بها أهله ، ولم یجعل لغیرهم منها نصیب ؛ لإبطالهم الفطرة الأصلیّة الداعیة إلی الخیر. وقوله: (فتُجاملونهم) بالجیم. وفی بعض النسخ بالحاء المهملة.وکذا قوله:«وهم لا مُجاملة لهم». وکأنّ قوله:«وتصبرون علیهم»بیان للمجاملة ؛ فإنّ اللّه-عزّ وجلّ-أعطی أهل الحقّ خصالاً شریفة منها المُجاملة ، وهی لا تحصل إلّابالمصابرة کما لا یخفی. (وهم لا مُجاملة لهم ، ولا صبر لهم علی شیء) ؛ لفقدهم الفضائل وحرمانهم منها. قیل:من المعلوم أنّ بقاء المخالطة متوقّف علی الصبر والمجاملة من الطرفین ، أو من أحدهما ، وهما لا یتصوّران فیهم لما ذکر ، فوجبا علیکم ؛ لأنّهما مطلوبان منکم لعلمکم بأنّ فیهما فوائد کثیرة کنجدة النفس ، وإبقاء النظام ، وحوالة الانتقام إلی الملک العلّام ، وترقّب أجر الصبر ، وتوقّع الأمن من القتل والنَهب والأسر ، سیّما مع قوّة الظالم وتوقّع رقّته ورحمته بمشاهدة العجز والانکسار ، ولذا صبر جمیع الأنبیاء والأولیاء علی أذی الجُهلاء والأشقیاء . (وحیلهم وسواس بعضهم إلی بعض) . الحیله بالکسر:الاسم من الاحتیال ، وهو المکر والرویّة فی الاُمور ، والتصرّف فیها للتوصّل بها إلی المقصود. قال الفیروزآبادی:«الوسوسة:حدیث النفس والشیطان بما لا نفع فیه ولا خیر ، کالوِسواس بالکسر ، والاسم بالفتح ، وقد وسوس له وإلیه» .وقیل:لعلّ المراد بقوله:«وحیلهم وسواس»إلخ ، أنّ حیلتکم فی دفع ضررهم المجاملة والصبر علی أذاهم والتقیّة ، وهم لا یقدرون علی الصبر ، ولا علی صدّکم عن الحقّ ، فلیس لهم حیلة إلّاوسوسة بعضهم إلی بعض فی إیذائکم والإغراء بکم. ثمّ اعلم أنّه یظهر من بعض النسخ المصحّحة اختلال نظم هذا الحدیث وترتیبه فی النسخ المشهورة بتقدیم بعض الورقات وتأخیر بعضها ، وفی تلک النسخة قوله:«وحیلهم» إلخ ، متّصل بقوله فیما بعد:«ومکرهم» ، هکذا:«ولا یردّنّکم عن النصر بالحقّ الذی خَصّکم اللّه به من حیلة شیاطین الإنس ومکرهم ، وحیلهم وساوس بعضهم إلی بعض»إلخ. وقوله:«لا صبر لهم علی شیء»متّصل بقوله فیما بعد:«من اُمورکم» ، هکذا:«ولا صبر لهم علی شیء من اُمورکم ، تدفعون أنتم السیّئة»إلخ ، وهو الصواب ، وسنشیر فی کلّ موضع من مواضع الاختلاف ، ثمّ ننقل الحدیث بتمامه علی ترتیب النسخة المشار إلیها تسهیلاً لیتبیّن لک صحّتها واختلال نظم النسخ المشهورة. (فإنّ أعداء اللّه إن استطاعوا صدّوکم عن الحقّ) . قیل:هذا تعلیل لسابقه ؛ إذ اهتمامهم بالصدّ المتوقّف علی الاستطاعة یقتضی الاجتهاد فی تحصیلها من کلّ وجه سیّما التعاون . (یعصمکم اللّه من ذلک) جزاء ودعاء وإشارة إلی أنّهم لن یصلوا بحیلهم إلی مَرامهم مع عصمة اللّه وحفظه ودفاعه. (فاتّقوا اللّه) فیما نهاکم عنه ؛ فإنّ «مَنْ یَتَّقِ اَللّٰهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً» ، و «إِنَّ اَللّٰهَ یُحِبُّ اَلْمُتَّقِینَ» .

(وکفّوا ألسنتکم إلّامن خیر) . هو ما ینفع فی الآخرة ، أو فی الدنیا أیضاً بشرط أن لا یکون مخالفاً للعقل والنقل ، وبه یخرج غیر النافع وإن کان مباحاً. (وإیّاکم أن تَذلُقوا ألسنتکم) أی تحدّوها. قال الجوهری: الذَّلَق بالتحریک:القَلَق ، وقد ذَلِقَ-بالکسر-وأذلَقتُه أنا ، وذَلِقَ اللسان-بالکسر-یَذْلَقُ ذَلقاً ، أی ذَرِبَ ، وکذلک السنان ، وخَطیبٌ ذَلِقٌ وذَلیقٌ ، وکلّ مُحدَّد الطرَف مُذَلَّق .وفی بعض النسخ:«تَزْلُقُوا»بالزای المعجمة.قال الفیروزآبادی:«زَلَقَ ، کفرج ونصر:ذَلَّ ، وزَلَقَه عن مکانه ، یَزْلِقُه:بعّده ونحّاه ، وفلاناً:أزلّه ، کأزلقه» . (بقول الزور والبهتان والإثم والعدوان) . الجارّ متعلّق بقوله:«تذلقوا». والزور:الکذب والباطل والتهمة ، شهادة کان أو غیرها. وفی

القاموس: الزور بالضمّ:الکذب ، والشرک باللّه تعالی ، ومجلس الغناء ، وما یعبد من دون اللّه ، وهذه وفاق بین لغة العرب والفرس ، والباطل.انتهی .والبُهتان-بالضمّ-مصدر قولهم:بَهَتَه-کمنعه-بَهْتاً وبَهَتاً وبُهتاناً ، إذا قال علیه ما لم یفعل ، فهو أخصّ من الزور. والإثم:الذنب ، والمراد هنا القول المُفضی إلیه کالغیبة والفاحشة من الأقوال. والعدوان بالضمّ:الظلم والتعدّی ، ولعلّ المراد هنا الأمر بالظلم کالقتل والضرب مثلاً. والحاصل أنّه علیه السلام حذّر عن مَذالق اللسان ، واکتفی بها علی اُصولها الأربعة ؛ لأنّ ما سواها مندرجة تحتها. (فإنّکم إن کففتم ألسنتکم عمّا یکره اللّه) . تعلیل للتحذیر ، وإشارة إلی منافع اللسان ومفاسده. وقوله: (ممّا نهاکم عنه) بیان للموصول. والمراد بالنهی ما یعمّ التنزیه والتحریم. (کان خیراً لکم عند ربّکم) . إن اُرید بالخیر مخفّف«خیّر»-بالتشدید-فظاهر ، وإن اُرید به التفضیل فباعتبار فرض الخیر ، وتقدیره فی المفضّل علیه. ویؤیّد الثانی قوله:«من أن تذلقوا ألسنتکم به»کما لا یخفی. (فإنّ ذَلقَ اللسان) بالذال المعجمة ککَتِف ، أو محرّکة ، أی حدید اللسان أو حدّته ، والأخیر أنسب لما بعده.وفی بعض النسخ:«زَلَق»بالزای. (فیما یکره اللّه) . أی المنهیّ من اللّه-حراماً کان ، أو مکروهاً-ومنه إکثار المباح. (وفیما ینهی عنه) . فی کثیر من النسخ:«وما نهی عنه». والعطف للتفسیر ، أو اُرید بالثانی المحرّم کالشتم ، وبالأوّل سائر المکروهات. (مرداة للعبد عند اللّه) بکسر المیم أو فتحها ، بغیر همزة ، اسم آلة ، أو مکان ، من رَدِیَ - کرضی-ردًی ، إذا هلک ، وأصله مِردیة. ویحتمل أن یقرأ مُرْدَأَة بالضمّ. قال الجوهری:«رَدُءَ الشیءُ رَداءَة ، فهو رَدِئٌ ، أی فاسد ، وأردأتُه:أفسدتُه» . (ومَقْتٌ من اللّه) . قال الجوهری:«مَقَتَه مَقْتاً:أبغضه» .وقیل:مَقْتُهُ تعالی لعبده عبارة عن سلب الإحسان والإفضال والتوفیق إلی الخیرات ، ووکوله إلی نفسه المشتاقة إلی الطغیان والعصیان ، وترک القربات حتّی یؤدّیه إلی الجهالة والبطالة والخسارة والعقوبات . (وصَمَم) . فی بعض النسخ:«وصمّ»بالتشدید. قال الفیروزآبادی:«الصَمَم محرّکة:انسداد الاُذن وثِقل السمع ، صَمّ یَصَمُّ-بفتحهما - وصَمِمَ ، بالکسر نادر-صَمّاً وصَمَماً» . (وعمًی) هو عدم البصر عمّا من شأنه أن یبصر ، وقد یقال لعدم البصیرة ؛ فی القاموس: «عَمِیَ-کرضی عَمًی:ذهب بصره کلّه» . (وبَکَم) . فی القاموس: البَکَم محرّکة:الخَرَس ، أو مع عَیّ وبَلَه ، أو أن یولد لا ینطق ولا یسمع ولا یبصر ، بَکِمَ کفرح ، فهو أبکم وبَکیم ، الجمع:بُکمان.انتهی .واعلم أنّ الظاهر فی هذه الأخبار الثلاثة الأخیرة کونها بصیغ المصدر لیصحّ الحمل ، وکونها بصیغ الجمع لا یخلو عن تکلّف ، وفی بعضها لا یستقیم ، وحملها علی اسم«إنّ»من قبیل حمل المسبّب علی السبب مبالغة. (یورثه اللّه إیّاه یوم القیامة) . الجملة حالیّة أو وصفیّة.والضمیر الأوّل راجع إلی العبد ، والثانی إلی کلّ من المَقت وما عطف علیه ، یقال:أورثه الشیء أبوه ، أی ترکه له میراثاً ، ولما کانت تلک الاُمور ثمرة ذلاقة اللسان ، وتصل إلیه فی النشأة الآخرة سمّاه میراثاً. (فتصیروا) بهذه الرذائل. (کما قال اللّه تعالی:

«صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ» )

جمع الأصمّ والأبکم والأعمی. (

«فَهُمْ لاٰ یَرْجِعُونَ»

) . فی بعض النسخ:

«لاٰ یَعْقِلُونَ» ، وکلاهما فی سورة البقرة. قال البیضاوی: أی لا یعودون إلی الهُدی الذی باعوه وضیّعوه ، أو عن الضلالة التی اشتروها ، أو فهم متحیّرون لا یدرون [أ] یتقدّمون أم یتأخّرون ، وإلی حیث ابتدؤوا منه کیف یرجعون؟! انتهی. أقول:لمّا سدّ هؤلاء مسامعهم عن الإصغاء إلی نداء الحقّ ، وأبوا أن ینطقوا به ألسنتهم ، ولم یتبصّروا الآیات وطرق الحقّ بأبصارهم وبصائرهم ، جعلوا کأنّما ائفَت مشاعرُهم ، وانتفت قُواهم ، هذا مکافاتهم الدنیویّة ، وأمّا مجازاتهم الاُخرویّة-وهی المراد هاهنا-فهم لا یسمعون نداء الرحمة ، ولا یقدرون علی الکلم بالمعذرة ، ولا یتصیّرون الجنّة. فقوله علیه السلام: (یعنی لا ینطقون) تفسیر لقوله تعالی:

«لاٰ یَرْجِعُونَ» ، أی لا یرجعون إلی النطق والکلام ، ولا یمکنهم ذلک.وعلی النسخة الاُخری تفسیر لقوله:

«لاٰ یَعْقِلُونَ» ، بأن یُراد بالعقل النطق ، أو أنّهم لا یعقلون طریق النطق ، ولا یشعرون به وبکیفیّة الاعتذار ، کما أشار إلیه بقوله:

«وَ لاٰ یُؤْذَنُ لَهُمْ فَیَعْتَذِرُونَ» .

قال البیضاوی: عطف

«فَیَعْتَذِرُونَ»

علی

«یُؤْذَنُ»

لیدلّ علی نفی الإذن والاعتذار عقیبه مطلقاً ، ولو جعله جواباً لدلّ علی أنّ عدم اعتذارهم لعدم الإذن ، فأوهم ذلک أنّ لهم عذراً ، لکن لم یؤذن لهم فیه .وقیل:إنّما خصّ علیه السلام التفریع بالبُکم ؛ لأنّه یعلم منه حال أخویه بالمقایسة ، أو اُرید بهما الحقیقة .انتهی. وأنت خبیر بأنّه إذا جعل قوله:«لا ینطقون»إلخ ، تفسیراً لقوله:

«لاٰ یَرْجِعُونَ»

کما ذکرناه ، لا یسع لی هذا التوجیه المتعسّف. (وإیّاکم وما نهاکم اللّه عنه أن ترکبوه) . قیل:أی تقترفوه من رکبت الذنب-کسمعت-إذا اقترفته ، أو تتّبعوه من رکبت الأثر: تبعته ، أو تعلوه من رکبت الفرس:علوته ، فقد شبّه المنهیّ عنه بالمرکوب فی أنّه یصل بصاحبه إلی مقام البُعد من الحقّ ، کما یشبه الطاعة به فی الإیصال إلی مقام القُرب ، ولمّا کانت عرصة اللسان وسیعة ؛ لحکایته عن أحوال المبدأ والمعاد والشرائع والأحکام والأشیاء الموجودة والموهومة وعقائد القلوب وأفعال الجوارح ، کانت خطیئاته غیر محصورة ، وزلّاته غیر معدودة ، بالغ فی حفظه مکرّراً .وقال: (وعلیکم بالصَّمت) إلی قوله: (ویأجُرکم علیه) . والمراد بما ینفعکم الأمر بالمعروف ، والنهی عن المنکر ، وإرشاد الخلق ، والوعظ والنصیحة لهم ، وغیر ذلک من الأقوال الواجبة والمندوبة ، ثمّ لمّا أمر بالنافع إجمالاً أشار إلی بعضه تفصیلاً بقوله:«وأکثروا من التهلیل» ، أی قول:«لا إله إلّااللّه». (والتقدیس والتسبیح) . وهما التنزیه والتطهیر من العیوب والنقائص ، والثانی تأکید للأوّل. ویمکن أن یراد بأحدهما إذا اجتمعا تنزیه الصفات ، وبالآخر تنزیه الذات عن الشریک والترکیب مثلاً ، أو یراد بالتسبیح قول:«سبحان» ، وبالتقدیس قول:«اللّه أکبر»و«لا حول ولا قوّة إلّاباللّه»وسائر ما یدلّ علی تنزیهه تعالی عن أن یکون له شریک فی الکبریاء والعظمة ، أو فی الحول والقوّة. (والثناء علی اللّه) . قیل:هو الإتیان بما یدلّ علی التمجید والتعظیم مطلقاً-کلاماً کان أو غیره -ویفهم من مجمل اللغة تخصیصه بالکلام الجمیل. (والتضرّع إلیه) . قال الفیروزآبادی:«تضرّع إلی اللّه تعالی:ابتهل وتَذلّل ، أو تعرّض بطلب الحاجة» .وقال:«الابتهال:الاجتهاد فی الدعاء وإخلاصه» . (والرغبة فیما عنده) من المثوبات مع الإتیان بما یوجب الوصول إلیها ؛ فإنّ الرغبة فی الشیء من غیر اجتهاد فی تحصیل أسبابه سَفَه وحُمق. (من الخیر الذی لا یَقدر قَدرَهُ ، ولا یَبلغ کُنهَه أحد) . «من»بیان للموصول ، و«أحد»فاعل الفعلین علی سبیل التنازع ، أو الفعل الأوّل علی البناء للمفعول و«أحد»فاعل الثانی. والقدر-بالتحریک والتسکین-مبلغ الشیء ، وقیاس الشیء بالشیء بیان کمّیّة الشیء وکیفیّته کالتقدیر ، یقال:قَدَرت الشیء-کنصر وضرب-قَدْراً وقَدَراً ، وقدّرته تَقدیراً بمعنی. والمراد بالخیر ما یعمّ خیر الدنیا والآخرة ، وهو فی الأصل ما یرتّب فیه الکلّ کالعقل والعدل. وقیل:المراد به هنا نعیم الجنان وما فوقها من درجات القرب والکمال ، وفیها ما لا عین رأت ، ولا اُذن سمعت ، ولا خَطَر علی قلب بشر ، وإذا کان کذلک ، فکیف یقدر أحد أن یقدر قدره ، ویبیّن مقداره ، ویبلغ کنهه؟! (فاشغَلوا ألسنتکم بذلک) أی بما ذکر من الکلام النافع ، إلخ .قال الفیروزآبادی:«الشغل بالضمّ وبضمّتین وبالفتح وبفتحتین:ضدّ الفراغ ، شَغَلَه کمنعه شَغلاً-ویضمّ-وأشغله ، لغة جیّدة [أو] قلیلة أو ردیّة» . وقوله: (عمّا نهی اللّه عنه) متعلّق ب«اشغلوا»بتضمین معنی الإعراض أو بدونه. وقوله: (من أقاویل الباطل) بیان للموصول. (التی تُعقب أهلَها) أی أهل تلک الأقاویل. (خلوداً فی النار) . یقال:عقّبته تعقیباً ، أی جئت بعقبه ، ثمّ عُدّی إلی المفعول الثالث بالباء ، ویقال:عقّبته بالشیء ، إذا جعلت الشیء علی عقبه ، کذا قیل. ویظهر من هذا الخبر أنّه یعدّی إلی المفعول الثانی بنفسه أیضاً. ثمّ إن اُرید بالأقاویل الباطل ما یوجب الخروج من الإیمان فالخلود علی حقیقة ، وإلّا فالمراد به طول المکث والزمان. وقوله: (من مات علیها...) بیان لأهل الباطل والخلود فی النار ، أو خبر المبتدأ المحذوف .وفی بعض النسخ:«لمن». (ولم یتب إلی اللّٰه) توبة خالصة توجب الخروج من تبعتها ، والعزم علی عدم الرجوع إلیها ، کما یشعر به قوله: (ولم یَنزع عنها) . فی

القاموس:«نزع عن الاُمور نُزوعاً:انتهی عنها» . (وعلیکم بالدعاء) فی اُمور الدین والدنیا ، لأنفسکم ولإخوانکم بظهر الغیب. (فإنّ المسلمین لم یُدرکوا نَجاح الحوائج) الدینیّة والدنیویّة (عند ربّهم بأفضل من الدعاء) . النجاح ، بالفتح:الظفر بالمطلوب وإصابته. والحوائج:جمع الحاجة علی غیر قیاس ، أو مولَّدة. والمقصود من هذا الکلام أنّ الدعاء أفضل وأدخل من غیره فی نیل الحوائج ، قال اللّه عزّ وجلّ:

«قُلْ مٰا یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبِّی لَوْ لاٰ دُعٰاؤُکُمْ» .

وقد وجّه ذلک بأنّ من عرف أنّه تعالی کریم قادر ، عالم بمصالح العباد وغیرها ، وأنّه لا ینفعه المنع ، ولا یضرّه الإعطاء ، ورجع إلی العقل والنقل والتجربة والوعد ، علم أنّه إذا رفع حاجته المشروعة إلیه تعالی بقلب تقیّ نقیّ ونیّة خالصة ، کانت مقرونة بالإجابة ، وأمّا غیره من الوسائل مثل الاعتماد بالکسب والرجوع إلی الخلق ، فلا عِلْمَ له بترتّب الحاجة علیه ، وعلی تقدیر ترتّبها فهو وسیلة أیضاً بإذن اللّه تعالی ، فالدعاء أفضل منه ، وأصل لجمیع الحاجات. (والرغبة إلیه ، والتضرّع إلی اللّه) . فی بعض النسخ:«إلیه»بدل«إلی اللّه». (والمسألة له) . لفظة«له»لیست فی بعض النسخ. قال الجوهری:«سألته الشیء [وسألته عن الشیء] سؤالاً ومسألة» . (فارغَبوا فیما رغّبکم اللّه فیه) من الجنّة ونعیمها بقوله:

«لِمِثْلِ هٰذٰا فَلْیَعْمَلِ اَلْعٰامِلُونَ» ، وقوله:

«وَ فِی ذٰلِکَ فَلْیَتَنٰافَسِ اَلْمُتَنٰافِسُونَ» .

(وأجیبوا اللّه إلی ما دعاکم إلیه) من طلب الحوائج للدین والدنیا ، بقوله:

«اُدْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ» ، أو أعمّ منه ومن سائر العبادات. والأوّل أنسب بالمقام ، والثانی ألیق بقوله علیه السلام: (لتُفلحوا وتَنجوا من عذاب اللّه) ؛ فإنّ الفلاحوالفوز بالسعادات والنجاة من العقوبات متوقّف غالباً علی إجابته تعالی فی جمیع ما دعا إلیه من أنواع الطاعات. وفی کثیر من النسخ:«وتُنجحوا»بدل«تنجوا». قال الجوهری:«النُّجح والنَّجاح:الظفر بالحوائج ، وأنجح الرجل:صار ذا نُجح» . (وإیّاکم أن تَشْره أنفُسُکم إلی شیء ممّا حرّم اللّه علیکم) . لمّا نهی علیه السلام عن مقابح اللسان عمّم النهی عمّا لا یلیق بالإنسان مطلقاً ، صغیراً کان أو کبیراً ، ظاهراً کان أو باطناً. قال الفیروزآبادی:«شَرِه کفرح:غلب حرصُه» . (فإنّ من انتهک ما) فی بعض النسخ:«ممّا» (حرم اللّه علیه) . قال الجزری:«انتهکوا ، أی بالغوا فی هتک محارم الشرع وإتیانها» .وقوله: (هاهنا) ظرف للانتهاک ، وقوله: (فی الدنیا) بدل من الظرف. (حال اللّه بینه وبین الجنّة ونعیمها) . فی

القاموس:«النعیم:الخَفض والدَّعَة والمال ، کالنعمة بالکسر» . (ولذّتها وکرامتها) . الکرامة-بالفتح-اسم من التکریم والإکرام ، ولعلّ المراد هنا زیارة الملائکة والفیوضات الإلهیّة ، أو الأعمّ منها. (القائمة الدائمة لأهل الجنّة) . لعلّ وصف«القائمة»بالدائمة للتأکید والتفسیر ، والمراد بقیامها ثباتها وعدم زوالها ، وبدوامها استمرارها بلا تخلّل انقطاع. (أبدَ الآبدین) . فی

القاموس: الأبد محرّکة:الدهر-الجمع:آباد واُبود-والدائم ، والقدیم ، والأزلی ، ولا آتیه أبدالأبدیّة ، وأبد الآبدین ، وأبد الأبدین-کأرضین-وأبد الأبد محرّکة ، وأبد الأبید ، وأبد الآباد ، وأبد الدهر ، وأبید الأبید بمعنی . أقول:تستعمل هذه الکلمات للتأکید والمبالغة فی طول الدهر وتخلیده ودوامه ، کما یقال:دهر الداهرین ، وعوض العائضین ، والإتیان بصیغة الجمع باعتبار القطعات ولو کانت موهومة. (واعلموا أنّه بئس الحظُّ الخطر لمن خاطر اللّه بترک طاعة اللّه ورکوب معصیته) . قال الفیروزآبادی:«الحظّ:النصیب ، أو خاصّ بالنصیب من الخیر والفضل» .وقال: خطر بباله وعلیه ، یَخطِر ویَخطُر خُطوراً:ذکره بعد نسیان ، وأخطره اللّه تعالی ، والخِطر بالکسر والفتح:الشرف ، ویحرّک ، وبالضمّ:الأشراف من الرجال ، الواحد:الخَطیر ، وبالتحریک:الإشراف علی الهلاک ، والسَّبق یتداهن علیه ، وقدر الرجل ، والمثل فی العلوّ ، کالخطیر.وتَخاطروا:تراهنوا ، وأخطر:جعل نفسه خَطراً لِقِرْنه فبارزه ، والمال: جعله خطراً بین المتراهنین ، وخاطر بنفسه:أشفاها علی خطر هُلک أو نیل مُلک .أقول:یمکن أن یراد بالخطر هنا کلّ من تلک المعانی بنوع من التقریب ، وبالمخاطرة المراهنة ، أو الإشراف علی الهلاک. وقیل:الأظهر أنّ المراد بالخطر هو ما یتراهن علیه ، وبالمخاطرة المراهنة ، فکأنّه جری مراهنة بین العبد والربّ تعالی ، والسبق الذی یحوزه العبد لذّات الدنیا الفانیة ، والسبق الذی للربّ تعالی عقاب العبد ، فبئس الحظّ والنصیب الخطر والسبق الذی یحوزه العبد عند مخاطرته ومراهنته مع اللّه بأن یترک طاعته ویرتکب معصیته .وقیل:لعلّ المراد أنّ من خاطر اللّه واستبق إلی [الخطر] الذی أخرجته النفس الأمّارة ، وهو ترک الطاعة وفعل المعصیة ، وانتهی إلیه ، ولا محالة کان معه علمه تعالی حتّی انطبق علی المعلوم ، فهو ذو حظّ قبیح فی الدنیا والآخرة ، وأمّا من خاطره واستبق إلی ما جعله اللّه تعالی خطراً للعباد ، وهو فعل الطاعة وترک المعصیة ، وانطبق علمه تعالی بذلک علی المعلوم ، فهو ذو حظّ جمیل وثواب جزیل.ویحتمل أن یراد بالخطر والمخاطرة لازمها ، وهو المبارزة . (فاختار أن ینتهک محارم اللّه فی لذّات دنیا) . [فی] متعلّق بالانتهاک ، أو بالمحارم. قوله: (منقطعة) صفة للدنیا ، أو لذّاتها. وکذا قوله: (زائلة عن أهلها) . والجارّ فی قوله: (علی خلود نعیم فی الجنّة ولذّاتها وکرامة أهلها) متعلّق ب«اختار». والحاصل أنّ هذا المُخاطر اختار أن یتناول ما حرّم اللّه تعالی فی لذّات الدنیا الفانیة الزائلة-بزوال الدنیا ، أو بالموت ، أو قبله أیضاً فی حال الحیاة-ویؤثّره علی نعیم الجنّة ، وما یوجب الوصول إلیها ، وذلک لفقد بصیرته وغلبة شهوته وتوهّمه أنّ الحاضر الفانی خیر من الغائب الباقی. (ویل لاُولئک) المخاطرین. لاحظ فی الموصول الإفراد سابقاً ، والجمع هنا ؛ نظراً إلی اللفظ والمعنی. قال الفیروزآبادی:«الوَیل:حلول الشرّ ، وبهاء الفضیحة ، أو هو تفجیع ، وویل کلمة عذاب ، وواد فی جهنّم ، أو بئر أو باب لها» . (ما أخیبَ حظّهم) . الخَیبة:الحِرمان ، وکلمة«ما»للتعجّب. والمراد بالحظّ إمّا النصیب المقدّر لهم فی الجنّة بشرط الطاعة ، أو الحظّ الواصل إلیهم بالمعصیة المستلزم خیبتهم من الأوّل أیضاً ، فعلی الأوّل اُرید خیبتهم من الوصول إلیهم ، وعلی الثانی خیبتهم من رحمة اللّه تعالی ، وتعلیق الخَیبة إلی الحظّ مجاز إسنادی. وعلی هذا القیاس قوله: (وأخسر کرّتهم) أی رجوعهم إلی اللّه-عزّ وجلّ-للحساب ، أو عَود أرواحهم إلی أبدانهم للعقاب. والکرّة فی الأصل:المرّة والحملة والرجوع. (وأسوأ حالَهم عند ربّهم یوم القیامة) حین شاهدوا ما اُعدّ لهم من العقاب والخذلان ، ورأوا ما وصل إلی المتّقین من الکرامة والامتنان. (استجیروا اللّه أن یخزیکم فی مثالهم أبداً) . کأنّه علی الحذف والإیصال ، أی استجیروا باللّه ، واطلبوا منه الإجارة والأمان أن یجیرکم ویعیذکم من أن یخزیکم فی صفاتهم مثل اتّباع الشهوات والإعراض من الهُداة ، وسلوک طُرُق الضلالات ، والفضیحة علی رؤوس الأشهاد فی العرصات ، والخلود فی العقوبات. والمِثال ، بالکسر:صفة الشیء والمقدار. وفی بعض النسخ:«أن یجریکم»من الإجراء.وفی بعضها:«أن یجیرکم» ، وقیل:معناه حینئذ:استجیروا ، أو استعیذوا باللّه من أن یکون إجارته تعالی إیّاکم علی مثال إجارته لهم ؛ فإنّه لا یجیرهم من عذابه فی الآخرة ، وإنّما أجارهم فی الدنیا .وفی بعض النسخ:«من مثالهم» ، ولعلّ المراد حینئذ:استجیروا باللّه أن یجیرکم من أن تکونوا مثلهم. (وأن یبتلیکم بما ابتلاهم به) . لفظة«به»لیست فی بعض النسخ.وفی بعضها:«بما ابتلاهم اللّه». وقیل:الموصول عبارة عن المیل إلی الباطل وحبّ أهله ، والفرار من الحقّ وبغض أهله ، فأبطلوا بذلک فطرتهم الأصلیّة وقوّتهم الفطریّة ، واستحقّوا الخذلان وسلب التوفیق ، وهو معنی الابتلاء فیهم. وفیه تنبیه علی أنّه ینبغی لطالب الحقّ أن لا یثق بنفسه ولا بعمله ؛ لأنّ النفس أمّارة بالسوء ، والعمل لا یخلو من التقصیر فیه ، بل یرجع إلی ربّه ، ویلوذ به ، ویطلب منه أن یجیره من صفة أهل الباطل باللطف والتوفیق ، کما أشار إلیه أیضاً بقوله: (ولا قوّة لنا ولکم إلّابه) .قیل:أی لا قوّة لنا علی طاعة اللّه والفرار من معصیته ، والنجاة من صفة أعدائه وما ابتلاهم به إلّابمعونته وتوفیقه ، وهذه أعظم کلمة یقوله العبد لإظهار الفقر إلیه تعالی ، وطلب المعونة منه علی ما یحاول من الاُمور ، وهو حقیقة العبودیّة . (فاتّقوا اللّه أیّتها العِصابةُ الناجیة) . قال الجوهری:«العصابة:الجماعة من الناس والطیر والخیل» .وفی

القاموس: العَصَب محرّکة:خیار القوم ، والعصبة محرّکة:قوم الرجل الذین یتعصّبون له ، والعُصبة - بالضمّ-من الرجال والخیل والطیر:ما بین العشرة إلی الأربعین ، کالعصابة بالکسر . انتهی. وقیل:إنّما سمّاهم علیه السلام بها لشرافتهم وتعصّبهم فی الدین مع قلّتهم . (إن أتمّ اللّه لکم ما أعطاکم به) من الهدایة والتوفیق للإیمان بما یجب الإیمان به ، والعمل بمتقضاه. والظاهر أنّ جزاء الشرط محذوف ، وقوله: (فإنّه لا یتمّ الأمر) مع ما بعده قائم مقام الجزاء ، وما قیل من أنّه هو الجزاء فضعفه ظاهر. والمراد بالأمر أمر الدین والثبات علیه ، أو الجنّة والثواب. وتقدیر الکلام:إن أتمّ اللّه لکم عطایاه ، فإنّ إتمامها إنّما یکون بالابتلاء ؛ لأنّه لا یتمّ أمر حتّی (یدخل علیکم) إلی آخره. وقال بعض الأفاضل: لعلّ المراد:اتّقوا اللّه ، ولا تترکوا التقوی عن الشرک والمعاصی عند إرادة اللّه إتمام ما أعطاکم من دین الحقّ ، ثمّ بیّن علیه السلام الإتمام بأنّه إنّما یکون بالابتلاء والافتتان وتسلیط من یؤذیکم علیکم. والحاصل أنّه أمر بالتقوی عند الابتلاء بالفتن ، وذکر فائدة الابتلاء بأنّه سبب لتمام الإیمان. ویحتمل علی بُعد أن یکون«أن»بالفتح مخفّفة ، أی اتّقوا اللّه لإتمامه دینکم. ویحتمل أن یکون التعلیق للنجاة ، أی للنجاة إنّما یکون بعد الإتمام ، ولمّا کان هذا التعلیق مُشعراً بقلّة وقوع هذا الشرط بیّن ذلک بأنّه موقوف علی الامتحان ، والتخلّص عنه مشکل . (حتّی یدخل علیکم مثلُ الذی دخل علی الصالحین قبلکم) من الابتلاء بالشدائد. (وحتّی تُبتلوا) علی البناء للمفعول. (فی أنفسکم وأموالکم) بالمصائب والنوائب والأمراض والأسقام والجهاد مع أعداء الدین وتلف الأموال والنقص والنَّهْب ووجوب إخراج الحقوق المالیّة واستحبابها وصرفها فی وجوهها. وفی هذا الکلام إشارة إلی قوله عزّ شأنه:

«وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْ ءٍ مِنَ اَلْخَوْفِ وَ اَلْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ اَلْأَمْوٰالِ وَ اَلْأَنْفُسِ وَ اَلثَّمَرٰاتِ وَ بَشِّرِ اَلصّٰابِرِینَ» .

(وحتّی تسمعوا من أعداء اللّه أذًی کثیراً) أی کلاماً کثیراً یوجب أذاکم من الطعن والشتم واللعن ونحوها. (فتصبروا) علی ذلک ، کما صبر علیه من قبلکم من الصالحین. (وتَعْرُکوا بجُنُوبکم) علی البناء للفاعل ، أو المفعول. أی تحمّلوا الأذی منهم بجنوبکم ، کما یحمله البعیر حمله.یقال:عَرَکه یعرُکه ، من باب نصر ، أی دَلَکَه وحکّه حتّی عَفّاه ، وحمل علیه الشّر. قال االفیروزآبادی:«عَرِکة کهمزة-من یَعِرک الأذی بجنبه-أی یحتمله» .انتهی. وفیه إشارة إلی قوله تعالی:

«لَتُبْلَوُنَّ فِی أَمْوٰالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ وَ لَتَسْمَعُنَّ مِنَ اَلَّذِینَ أُوتُوا اَلْکِتٰابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ مِنَ اَلَّذِینَ أَشْرَکُوا أَذیً کَثِیراً وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ ذٰلِکَ مِنْ عَزْمِ اَلْأُمُورِ» ، وفُسّر

«أَذیً کَثِیراً»

بهجاء الرسول ، والطعن فی الدین ، وإغراء الکفرة علی المسلمین ، و

«عَزْمِ اَلْأُمُورِ»

بمعزومات الاُمور التی یجب العزم علیها ، أو بما عزم اللّه علیه ، أی أمر به وبالغ فیه . (وحتّی یَستذلّوکم) . یقال:استذلّه ، أی جعله ذلیلاً ، أو رآه ذلیلاً. (ویُبغضوکم) فی

القاموس: البُغض ، بالضمّ:ضدّ الحبّ ، والبِغضة بالکسر والبَغضاء:شدّتُه ، وبغض-ککرم ونصر وفرح-وأبغضه ویُبغضنی ، وبالضمّ لغة ردیّة ، وأبغضوه:مقّتوه ، والتبغیض:ضدّ التحبیب . (وحتّی یُحمّلوا علیکم الضَّیم) أی الظلم. (فتحمّلوه منهم) من التحمّل بحذف إحدی التائین. والتحمیل:تکلیف الحمل.قال الفیروزآبادی:«حَمَلَه علی الأمر یَحمله فانحمل:أغراه به ، وحمّله الأمر تحمیلاً ، فتحمّله تحمّلاً» .وفی بعض النسخ:«وحتّی یحمّلوا الضَّیم فتحتملوه منهم» ، وهو أظهر ، فتدبّر. (تَلتمسون بذلک) التحمّل والصبر (وجهَ اللّه) . فی

القاموس:«الوجه:مستقبل کلّ شیء ، ونفس الشیء ، والجهة» .والمراد به هنا الثواب. (والدارَ الآخرة) أی الجنّة. والظاهر أنّ الجملة فی محلّ النصب علی الحال من فاعل«تحمّلوه». (وحتّی تَکظموا الغیظَ الشدید فی الأذی) فی اللّه ، أی فی رضاه وفی سبیله (جلّ وعزّ) . فی

القاموس:«کظم الغیظ یکظمه:ردّه وحبسه ، والباب:أغلقه» انتهی. وقیل:کظم الغیظ:تجرّعه ، واحتمال سببه ، والصبر علیه ، وحبس النفس فیه مهما أمکن . ولفظ«فی»فی الثانی متعلّق بالأذی ، وفی الأوّل بالکظم ، أو بالغیظ ، وهی للظرفیّة مجازاً ، أو بمعنی الباء فی الأخیر. (یَجترمونه إلیکم) حالٌ عن فاعل«یحمّلوا». وفی بعض النسخ:«تجترمونه»بالتاء ، فهی حینئذ حال عن فاعل«تکظموا» ، والضمیر المنصوب راجع إلی الغیظ ، أو إلی الأذی. ویقال:اجترم ، أی أذنب ، واجترم علیهم وإلیهم ، أی جنی جنایة. ویحتمل أن یراد بالاجترام القطع والصرم بتضمین مثل معنی الإیصال والضمّ.قال الفیروزآبادی:«جرمه یَجرمه:قطعه ، والنخل:صرمه ، کاجترمه» .ویؤیّد هذا الاحتمال أنّه فی بعض النسخ:«تخترمونه»بالخاء المعجمة».قال الجوهری: «اخترمهم الدهر ، وتخرّمهم ، أی اقتطعهم واستأصلهم ، وتخرّم زَبَدُ فلان ، أی سکن غضبه» .وقیل:الاجترام بالجیم:الکسب.وفی

القاموس:«اجترم لأهله:کسب» .و«إلی»بمعنی اللام ، أو بمعناها مع تضمین معنی الضمّ ونحوه ، والضمیر راجع إلی الکظم ، وفیه تنبیه علی أنّه من جملة الأعمال الصالحة .انتهی. (وحتّی یُکذّبوکم بالحقّ) . فی

القاموس:«کذّب الأمر تکذیباً:أنکره ، وفلاناً:جعله کاذباً» .وقوله علیه السلام: (ومصداق ذلک) أی ما دخل علی الصالحین من الابتلاء ، إلخ. (سمعتم قول اللّه-عزّو جلّ-لنبیّکم صلی الله علیه و آله) فی سورة الأحقاف: (

«فَاصْبِرْ کَمٰا صَبَرَ أُولُوا اَلْعَزْمِ مِنَ اَلرُّسُلِ»

) . قال البیضاوی: أی اُولوا الثبات والجدّ منهم ؛ فإنّک من جملتهم.و«من»للتبیین ، وقیل:للتبعیض. و

«أُولُوا اَلْعَزْمِ» :أصحاب الشرائع ، اجتهدوا فی تأسیسها وتقریرها ، وصبروا علیتحمّل مشاقّها ومعاداة الطاعنین فیها ، ومشاهیرهم:نوح وإبراهیم وموسی وعیسی. وقیل:الصابر علی بلاء اللّه کنوح صبر علی أذی قومه کانوا یضربونه حتّی یغشی علیه ، وإبراهیم علی النار وذبح وَلَده والذبیح علی الذبح ، ویعقوب علی فقد الولد والبصر ، ویوسف علی الجُبّ والسجن ، وأیّوب علی الضرّ ، وموسی قال له قومه:

«إِنّٰا لَمُدْرَکُونَ*`قٰالَ کَلاّٰ إِنَّ مَعِی رَبِّی سَیَهْدِینِ» ، وداود بکی علی خطیئته أربعین سنة ، وعیسی لم یضع لبنة علی لبنة . (

«وَ لاٰ تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ»

) :لکفّار قریش بالعذاب بأنّه ینزّل بهم فی وقته لا محالة. (ثمّ قال) فی سورة الأنعام: (

«وَ لَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ») ؛ تسلیة للرسول صلی الله علیه و آله من تکذیب قومه. (

«فَصَبَرُوا عَلیٰ مٰا کُذِّبُوا وَ أُوذُوا»)

علی تکذیبهم وإیذائهم ، أمره صلی الله علیه و آله بالتأسّی بهم فی الصبر. وفی کثیر من نسخ الکتاب:«ثمّ قال:وإن یکذّبوک فقد کذّبت رسل من قبلک ، فصبروا علی ما کذّبوا واُوذوا» ، وکأنّه اشتباه من النسّاخ ، فإنّ الآیة فی سورة الأنعام کما عرفت ، وفی سورة آل عمران:

«فَإِنْ کَذَّبُوکَ فَقَدْ کُذِّبَ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ جٰاؤُ بِالْبَیِّنٰاتِ وَ اَلزُّبُرِ وَ اَلْکِتٰابِ اَلْمُنِیرِ» ، فلیتأمّل. وفی قوله علیه السلام: (فقد کُذّب نبیّ اللّه) إلی قوله: (بالحقّ) ترغیب علی التأسّی بهم فی ذلک. وقوله علیه السلام: (فإن سَرّکم) فی النسخة المشار إلیها متّصل بما سیجیء من قوله: (أن تکونوا مع نبیّ اللّه محمّد صلی الله علیه و آله) إلی آخر الرسالة ، وقوله: (أمر اللّه فیهم...) بعد قوله: (ولیتمّ) ، وهو الصواب. والأمر ضدّ النهی ، وقد یکون بمعنی الفعل ، والموصول فی قوله: (الذی خلقهم له) صفة للأمر.والمراد بالخلق إمّا الإیجاد والتقدیر ، واللام للعاقبة ، کما فی قوله:

«فللموت تغذو الوالدات سُخّالها-کما لخراب الدهر تُبنی المساکن» أو للغایة المجازیّة ؛ فإنّ الغایة الحقیقیّة هی العبادة ، کما قال تعالی:

«وَ مٰا خَلَقْتُ اَلْجِنَّ وَ اَلْإِنْسَ إِلاّٰ لِیَعْبُدُونِ» .

(فی الأصل أصلَ الخلق) . قیل:المراد بأصل الخلق الوجود الظلّی ، وهو عالم الأرواح ، أو الأعمّ منه ومن الوجود العینی .وقوله: (من الکفر) بیان للموصول ، وهو شامل لکفر الجحود ولمخالفة الحقّ وأهله بتکذیبهم وإیذائهم ومعاندتهم. (الذی سبق فی علم اللّه أن یَخلُقَهم له فی الأصل) . ربّما اُوّل هذا وأمثاله بأنّه تعالی کان عالماً بأنّهم بعد خلقهم یکونون باختیارهم کذلک ، فکأنّه خلقهم لذلک . (ومن الذین سمّاهم اللّه فی کتابه) . فی بعض النسخ:«فی»بدل«من» ، وهو أظهر. ولعلّ کلمة«من»علی نسخة الأصل للظرفیّة ، وحینئذ فی العدول عن لفظة«فی»إشعار بأنّ أمر اللّه نشأ من سؤء أعمالهم وقبح أفعالهم. وقیل:کأنّه معطوف علی قوله:«خلقهم»بتقدیر جعلهم ، أو علی الظرف بعده بتضمین الجعل .أو المبتدأ مقدّر ؛ أی وهم من الذین ، ولا یبعد أن یکون بتصحیف«هم».انتهی . وقیل:الظاهر أنّه عطف علی فیهم .أقول:یحتمل عطفه علی قوله:«من الکفر»بتقدیر المضاف ، أی:ومن صفات الذین سمّاهم اللّه ، أو من أحوالهم وأنوارهم. (فی قوله:

«وَ جَعَلْنٰاهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی اَلنّٰارِ»

) . فی سورة القصص:

«وَ جَعَلْنٰاهُمْ أَئِمَّةً» .

قال البیضاوی: أی قُدوة للضلال بالحمل علی الإضلال.وقیل:بالتسمیة ، کقوله:

«وَ جَعَلُوا اَلْمَلاٰئِکَةَ اَلَّذِینَ هُمْ عِبٰادُ اَلرَّحْمٰنِ إِنٰاثاً» ، أو بمنع الألطاف الصارفة عنه.

«یَدْعُونَ إِلَی اَلنّٰارِ» :إلی موجباتها من الکفر والمعاصی.انتهی .وقیل:جعلهم أئمّة ضلال باعتبار حبّهم للرئاسة ، وصرف همّتهم فی تحصیلها ، وتخلیته تعالی بینهم وبین ما أرادوا ، وعدم جبرهم علی ترکها ، فکأنّه جعلهم أئمّة ، والفرق بین المعطوف علیه والمعطوف أنّ الأوّل أعمّ من الثانی ؛ لصدقه علی التابع والمتبوع ، بخلاف الثانی ؛ فإنّه صادق علی المتبوع فقط .وقیل:قوله: (فتدبّروا هذا ، واعقِلوه ، ولا تجهَلوه) جزاء لقوله:«فإن سرّکم أمر اللّه» .وقیل:یحتمل أن یکون جزاء الشرط محذوفاً ، فتقدیره:إن سَرّکم فاشکروا ، أو لا تجزعوا ممّا یصل إلیکم منهم .واسم الإشارة والضمائر للأمر.وقیل:لما یُفهم من الکلام السابق من لزوم التقیّة ، والصبر علی المکاره فی الدین ، والرضا بقضاء اللّه تعالی فیهم وفی أعدائهم . والتدبّر:النظر فی عاقبة الأمر والتدبیر.وإنّما أمر بتدبّره وعقله-أی إدراکه-ونهی عن الجهل به ابتداء ، ونسیانه بعد معرفته ، مبالغة فی الإحاطة به ، والعلم بحقیقته وغایته کما هی ، ووجه السرور بما ذُکر أنّهم أعداء ، ونکالُ العدوّ وخِذلانُه موجبٌ للسرور ، ووجه ترتّب الجزاء علیه أنّ السرور بنکال العدوّ یقتضی التدبّر فی سببه ؛ لیمکن التخلّص منه والفرار عنه. وقوله: (فإنّه من یَجهل هذا وأشباهَه) تعلیل للأمر بالتدبّر فیما ذکر ، وفی غیره ممّا یجب العلم والمعرفة به. وقوله: (ممّا افترض اللّه علیه فی کتابه) بیان للأشباه. وقوله: (ممّا أمر اللّه به ، ونهی عنه) بیان للموصول. وقوله: (تَرَکَ دینَ اللّه) جواب لقوله: (من یجهل) . (ورکب معاصیَه) ؛ لأنّ جاهل هذا کثیراً مّا یدخل فیه ، ویترک دین اللّه ، وجاهل أشباهه یترک الامتثال بالأوامر والنواهی. (فاستوجب سخطَ اللّه ، فأکبّه اللّه علی وجهه فی النار) . قیل:استیجاب الأوّل أبدیّ دون الثانی .وفی الإکباب مبالغة فی التعذیب والإذلال.یقال:کبّه وأکبّه ، إذا ألقاه علی وجهه ، فأکبّ هو ، لازم متعدّ علی خلاف القیاس .والظاهر«إنّ»فی قوله: (إنّ اللّه أتمّ لکم ما آتاکم من الخیر) بالتشدید ، وأنّه بشارة بأنّ اللّه أتمّ هذا الأمر ، وهو أمر التشیّع لخواصّ الشیعة. وقیل:یحتمل کونه بالتخفیف حرف شرط ، ویکون قیداً للفلاح ، أی فلاحُکُم مشروط بأن یتمّ اللّه لکم الأمر ، وأن لا تضلّوا بالفتن علی قیاس ما مرّ .وقیل:المراد بالخیر دین الإسلام ، وإتمامه وإکماله بولایة علی علیه السلام ، وهو إشارة إلی قوله تعالی:

«اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی» ، یعنی بولایة علی علیه السلام ، أو هو ذکر کلّ ما یحتاج [إلیه] العباد فیه ، وهذا تمهید لما سیجیء من أنّه لا یجوز [فیه] القول بالهویوالرأی والقیاس ، بل یجب الرجوع إلی أهل العصمة علیهم السلام . (واعلموا أنّه لیس من علم اللّه) أی العلم المنسوب إلیه تعالی ، والمأخوذ منه بوساطة أصحاب الوحی. وقیل:أی ممّا علم اللّه حقّیّته وأنّه حقّ فی دینه. (ولا من أمره) أی ممّا أمر به. (أن یأخذ أحد من خَلق اللّه فی دینه) .الضمیر للّه ، أو للأحد. (بهوًی ولا رأی ولا مقاییس) وإذا کان کذلک ، فهو باطل ، وبدعة ابتدعها أهلها. (قد أنزل اللّه القرآن ، وجعل فیه تبیانَ کلّ شیء) . التبیان-بالکسر وقد یفتح-مبالغة فی البیان ، والجملة حالیّة ، أو استئنافیّة لبیان أنّهم لا یحتاجون إلی الأخذ بالرأی والقیاس ؛ لأنّ القرآن فیه تبیان کلّ شیء یحتاج إلیه. ثمّ العلم وإن کان کلّه فی القرآن ، لکن لا یصل إلیه علم کلّ أحد کما هو معلوم بالتجربة والاتّفاق ، بل یعلمه جماعة مخصوصون ، کما أشار إلیه بقوله: (وجعل للقرآن وتعلّم القرآن أهلاً) . قال الفیروزآبادی:«علم به کسمع:شعر ، والأمرَ:أتقنه ، کتعلّمه» .وفی کثیر من النسخ المصحّحة:«ولعلم القرآن» ، وهو الظاهر ، والعطف للتفسیر والبیان. (لا یَسَعُ أهلَ علم القرآن) . فی بعض النسخ:«لا یُسیغ».فی

القاموس:«ساغ الشرابُ سَوغاً:سَهُلَ مَدخله ، وسُغته أسوغه ، وسُغته اُسیغه ، لازم متعدّ ، وسوّغه تسویغاً:جوّزه» .انتهی.فتأمّل جدّاً. (الذین آتاهم اللّه علمَه) وهم النبی وأهل بیته علیهم السلام. (أن یأخذوا فیه) أی فی القرآن ، أو فی علمه. (بهوًی ولا رأی ولا مقاییس) فإذا لم یجز لهم ذلک مع کمال نفوسهم وقوّة عقولهم وشمول علومهم للأحکام وعللها ، فکیف یجوز لغیرهم؟! (أغناهم اللّه عن ذلک) أی الأخذ فی دین اللّه بالرأی وشبهه. (بما آتاهم من علمه) . الضمیر للقرآن ، أو للّه ، وهذا الکلام یدلّ ظاهراً علی أنّ هذا العلم لهم موهبیّ. (وخصّهم به ، ووضعه عندهم) فهم قُوّامه لا یشارکهم فیه غیرهم وإنسان فیه . (کرامةً من اللّه أکرمهم بها) بالنصب ، علی أنّه مفعول لقوله:«آتاهم»وما عطف علیه. ویحتمل کونه بالرفع علی الاستئناف. (وهم أهل الذکر) . الذکر القرآن ، أو محمّد صلی الله علیه و آله ، أو التذکّر لأحکام الدین والدنیا علی حسب ما أنزل اللّه علی رسوله صلی الله علیه و آله بحیث لا یشذّ منها شیء ، وهذا التذکّر لم یوجد ولا یوجد أبداً إلّافی أهل العصمة علیهم السلام. وفیه ردّ علی مفسّری العامّة حیث فسّروا أهل الذکر بأهل الکتاب أو علماء الأحبار ، وفساده أظهر من أن یخفی علی عاقل فضلاً عن فاضل. (الذین أمر اللّه هذه الاُمّة بسؤالهم) فی قوله:

«فَسْئَلُوا أَهْلَ اَلذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لاٰ تَعْلَمُونَ» . ثمّ رغّب فی الرجوع إلیهم بقوله: (وهم الذین من سألهم وقد سبق فی علم اللّه) . الواو للحال لا للاعتراض ، والغرض أن لیس کلّ من سألهم یرشد ویهتدی بقولهم ، بل من قد سبق فی علم اللّه سبحانه (أ

 البضاعة المزجاة ؛ ج 1 , ص 159 

***[مرآة العقول - شرح علامه مجلسی]***

: رواه بثلاثة أسانید أولها مجهول. و ثانیها ضعیف عند القوم بابن سنان و عندی معتبر. و قوله: محمد بن إسماعیل کلام أحد رواة الکلینی النعمانی أو الصفوانی أو غیرهما. معطوف علی ابن فضال لأن إبراهیم بن هاشم من رواته ، و السند الثالث ضعیف ، و قائل - حدثنی - فیه أیضا إبراهیم و المجموع فی قوة مجهول کالحسن. قوله علیه السلام: و علیکم بالدعة إلخ الدعة: الخفض و السکون و الراحة أی ترک الحرکات و الأفعال التی توجب الضرر فی دولة الباطل ، و الوقار: الرزانة و الحلم و السکینة إما سکون الجوارح و ترک التسرع و العجلة فی الأمور ، أو سکون القلب بالإیمان ، و عدم تزلزله بمضلات الفتن ، و الوقار أیضا یحتمل ذلک. قوله علیه السلام: و علیکم بمجاملة فی بعض النسخ بالجیم أی المعاملة بالجمیل و فی بعضها بالحاء المهملة ، و لعله بمعنی الحمل بمشقة و تکلف کالتحمل و الضیم الظلم ، و المماظة: المنازعة. قوله علیه السلام: بالتقیة متعلق بقوله: دینوا أی اعملوا بالتقیة ، و اعبدوا الله بعبادة التقیة إذا أنتم جالستموهم و خالفتموهم ، فإنه لا یمکنکم ترک مخالطتهم. قوله علیه السلام: و حیلهم وسواس متصل بقوله: فیما بعد من أمورکم هکذا: و لا صبر لهم علی شیء من أمورکم تدفعون أنتم السیئة إلی آخر ما سیأتی ، و هو الصواب ، و سیظهر لک مما سنشیر إلیه فی کل موضع من مواضع الاختلاف صحة تلک النسخة ، و اختلال النسخ المشهورة. قوله علیه السلام: و إیاکم أن تزلقوا إلخ. لعل المراد أن حیلتکم فی دفع ضررهم المجاملة و الصبر علی أذاهم و التقیة ، و هم لا یقدرون علی الصبر و لا علی صدکم عن الحق فلیس لهم حیلة إلا وسوسة بعضهم إلی بعض فی إیذائکم و الإغراء بکم ثم اعلم أنه یظهر من بعض النسخ المصححة أنه قد اختل نظم هذا الحدیث و ترتیبه بسبب تقدیم بعض الورقات و تأخیر بعضها ، و فیها قوله: و لا صبر لهم علی شیء بالزاء المعجمة فی القاموس: زلق کفرح و نصر: زل و فلانا أزله کأزلقه ، و فی بعض النسخ بالذال المعجمة ، و زلاقة اللسان: زرابته و حدته و طلاقته ، و الأول أظهر ، و قول الزور: الکذب. قوله علیه السلام: مرادة بغیر همز مفعلة من الردی بمعنی الهلاک قوله تعالی:

فَهُمْ لاٰ یَرْجِعُونَ فی بعض النسخ لاٰ یَعْقِلُونَ

و کلاهما فی سورة البقرة ، و التفسیر بالأول أنسب أی لا یرجعون إلی النطق و الکلام ، و قال البیضاوی : أی لا یعودون إلی الهدی الذی باعوه و ضیعوه ، أو عن الضلالة التی اشتروها ، أو فهم متحیرون لا یدرون أ یتقدمون أم یتأخرون و إلی حیث ابتدءوا منه کیف یرجعون ، قوله (علیه السلام) و التقدیس هو و التسبیح مترادفان ، أو متقاربان ، و یمکن حمل التسبیح علی قول سبحان الله ، و التقدیس علی قول الله أکبر و لا حول و لا قوة إلا بالله ، و سائر ما یدل علی تنزیهه. تعالی من أن یکون له شریک فی الکبریاء أو فی العظمة أو فی القوة و الحول ، و الثناء یشمل الحمد لله و غیره ، قوله: لا یقدر علی البناء للمجهول أو المعلوم علی التنازع ، أی لا یقاس بغیره و لا یوصف حق وصفه ، و لا یبلغ إلی رفعة شأنه ، کقوله تعالی

وَ مٰا قَدَرُوا اَللّٰهَ حَقَّ قَدْرِهِ *

و المراد نعیم الآخرة أو الأعم منه و من درجات القرب و الکمال. قوله علیه السلام: فاشغلوا فی القاموس : شغله کمنعه شغلا و بضم و أشغله لغة جیدة أو قلیلة أو ردیئة. قوله علیه السلام: و لم ینزع منها فی القاموس : نزع عن الأمر نزوعا: انتهی عنها. قوله علیه السلام: إلی ما دعاکم إلیه أی الدعاء ، و یحتمل التعمیم قوله و إیاکم أن تشره فی القاموس : شره کفرح: غلبه حرصه. قوله علیه السلام: فإنه من انتهک فی النهایة : انتهکوا: أی بالغوا فی خرق محارم الشرع و إتیانها. قوله علیه السلام: بئس الحظ إلخ ، فی القاموس : خطر بباله و علیه یخطره ، و یخطر خطورا: ذکره بعد نسیان ، و أخطره الله تعالی و الخطر بالفتح و یحرک: الشرف ، و بالتحریک: الإشراف علی الهلاک ، و السبق: یتراهن علیه ، و قدر الرجل ، و تخاطروا تراهنوا ، و خاطر بنفسه أشفاها علی خطر هلک أو نیل ملک. و قال فی النهایة : فیه لعبد الرحمن خطر أی حظ و نصیب ، و منه حدیث النعمان بن مقرن قال یوم نهاوند: إن هؤلاء - یعنی المجوس - قد أخطروا لکم رثة و متاعا و أخطرتم لهم الإسلام ، فنافحوا عن دینکم ، الرثة: ردیء المتاع ، یعنی أنهم قد شرطوا لکم ذلک ، و جعلوه رهنا من جانبهم ، و جعلتم رهنکم دینکم أراد أنهم لم یعرضوا للهلاک إلا متاعا یهون علیهم ، و أنتم عرضتم لهم أعظم الأشیاء قدرا و هو الإسلام. أقول: الأظهر أن المراد بالخطر هو ما یتراهن علیه ، و خاطر الله أی راهنه ، فکأنه جری مراهنة بین العبد و الرب تعالی ، و السبق الذی یحوزه العبد لذات الدنیا الفانیة ، و السبق الذی للرب تعالی عقاب العبد ، فبئس الحظ و النصیب ، الحظ و السبق الذی یحوزه عند مخاطرته و مراهنته مع الله بأن یترک طاعته و یرتکب معصیته. و یحتمل علی بعد أن یکون الخطر فی الموضعین بمعنی الإشراف علی الهلاک ، أو بمعنی الخطور بالبال ، أو علی التوزیع و الله یعلم. قوله علیه السلام: و أخسر کرتهم الکرة: الرجوع ، و المراد الرجوع إلی الأبدان فی الحشر أو الرجوع إلی الله للحساب. و قال الله تعالی:

تِلْکَ إِذاً کَرَّةٌ خٰاسِرَةٌ

و نسبة الخسران إلی الکرة و الخیبة أی الحرمان - إلی الحظ علی الإسناد المجازی. قوله علیه السلام: استجیروا الله کأنه علی الحذف و الإیصال ، أی استجیروا بالله و فی بعض النسخ أن یجریکم و هو الظاهر ، و فی بعضها أن یجیرکم و المعنی حینئذ استعیذوا من أن یکون إجارته تعالی إیاکم علی مثال إجارته لهم ، فإنه لا یجیرهم عن عذابه فی الآخرة ، و إنما أجارهم فی الدنیا ، و فی بعض النسخ من مثالهم فالمراد استجیروا بالله لأن یجیرکم من مثالهم ، أی من أن تکونوا مثلهم. قوله علیه السلام: إن أتم الله لعل المراد اتقوا الله و لا تترکوا التقوی عن الشرک و المعاصی عند إرادة الله إتمام ما أعطاکم من دین الحق ، ثم بین علیه السلام الإتمام بأنه إنما یکون بالابتلاء و الافتتان و تسلیط من یؤذیکم علیکم ، فالمراد الأمر بالتقوی عند الابتلاء بالفتن ، و ذکر فائدة الابتلاء بأنه سبب لتمام الإیمان ، فلذا یبتلیکم ، و یحتمل علی بعد أن یکون أن بالفتح مخففة أی اتقوا لإتمام الله تعالی دینکم و یحتمل أن یکون التعلیق للنجاة ، أی النجاة إنما یکون بعد الإتمام ، و لما کان هذا التعلیق مشعرا بقلة وقوع هذا الشرط ، بین ذلک بأنه موقوف علی الامتحان ، و التخلص عنه مشکل و الأول أظهر. قوله علیه السلام: فی أنفسکم أی بما یرد علیها من الخوف من الأعادی ، و الضرب و القطع و القتل ، أو بالتکلیف بالجهاد أیضا ، أو بالأمراض و المتاعب فی العبادات أیضا و أموالکم بغصب أعادی الدین أو بما یصیبه من الآفات أو بتکلیف الإنفاق أیضا ، و هذه إشارة إلی قوله تعالی فی أواخر سورة آل عمران

لَتُبْلَوُنَّ فِی أَمْوٰالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ وَ لَتَسْمَعُنَّ مِنَ اَلَّذِینَ أُوتُوا اَلْکِتٰابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ مِنَ اَلَّذِینَ أَشْرَکُوا أَذیً کَثِیراً وَ إِنْ

تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ ذٰلِکَ مِنْ عَزْمِ اَلْأُمُورِ . قوله علیه السلام: و تعرکوا بجنوبکم فی القاموس : عرکة کهمزة: یعرک الأذی بجنبه أی یحتمله. قوله علیه السلام: فتحملوه علی التفعل فی القاموس : حمله الأمر فتحمله و حتی تکظموا فی القاموس کظم غیظه یکظمه: رده و حبسه. قوله علیه السلام: یجترمونه بالجیم قال فی القاموس : اجترم علیهم و إلیهم جریمة: جنی جنایة ، و فی بعض النسخ بالخاء المعجمة و لعله تصحیف. قوله علیه السلام: فإن سرکم أمر الله فیهم أقول: فی النسخة المصححة التی أومأنا إلیها قوله علیه السلام: فإن سرکم متصل بما سیأتی فی آخر الرسالة أن تکونوا مع نبی الله هکذا فإن سرکم أن تکونوا مع نبی الله محمد صلی الله علیه و آله و سلم إلی آخر الرسالة ، و هو الأصوب ، قوله: الذی سبق فی علم الله أول هذا و أمثاله بأن الله کان یعلم أنهم یکونون کذلک بعد خلقهم باختیارهم فکأنه خلقهم لذلک و قد مر الکلام فیه فی کتاب التوحید. قوله علیه السلام: و من الذین کأنه معطوف علی قوله خلقهم بتقدیر جعلهم ، أو علی الظرف بعده بتضمین الجعل. قوله علیه السلام: فتدبروا و الظاهر أنه جزاء الشرط فی قوله سرکم و یحتمل أن یکون جزاء الشرط مقدرا ، أی إن سرکم فاشکروا أو لا تجزعوا مما یصل منهم إلیکم و لعل اسم الإشارة و الضمیر راجعة إلی ما یفهم من الکلام السابق من لزوم التقیة ، و الصبر علی المکاره فی الدین ، و الرضا بقضائه تعالی فیهم ، و فی أعدائهم و فی القاموس : کبه: قلبه: و صرعه ، کأکبه و کبکبه فأکب و هو لازم متعد. قوله علیه السلام: إن الله أتم الظاهر أنه بالتشدید ، و هو بشارة بأن الله یتم هذا الأمر أی أمر التشیع لخواص الشیعة ، و یحتمل أن یکون بالتخفیف حرف شرط ، و تکون قیدا للفلاح: أی فلا حکم مشروط بأن یتم الله لکم الأمر ، و لا تضلوا بالفتن علی قیاس ما مر قوله: من علم الله أی مما علم الله حقیته. قوله علیه السلام: أرشدوه خبر أو جزاء لقوله من سألهم . قوله علیه السلام: و من سبق جملة حالیة معترضة و الفرض أنه لیس کل من یسألهم یرشد ، و یهتدی بقولهم ، بل من قد سبق فی علمه تعالی أنه یصدقهم ، و یتبع أثرهم. قوله علیه السلام: تحت الأظلة أی عالم الأرواح قوله (علیه السلام): حتی دخلهم الشیطان أی استولی علیهم ، و دخل مجاری صدرهم و استولی علی قلبهم. قوله علیه السلام: فی علم القرآن أی الذین هم بحسب ما یعلم من علم القرآن مؤمنون متصفون بصفات الإیمان ، أو المراد المؤمنون بما یعلمون من علم القرآن علما مطابقا لمراد الله تعالی. قوله علیه السلام: فذلک أی ترک سؤال أهل الذکر ، و جعل أهل الإیمان کافرین أصل ترتب علی ذلک سائر أهوائهم و آرائهم. قوله علیه السلام: ما یستطیع أولئک إلخ. الظاهر الظاهر أن هذا احتجاج علیهم بأنکم ، لا تجوزون الاستبداد بالرأی و مخالفة الرسول صلی الله علیه و آله و سلم لأن هذا کفر بین و مخالفة للآیات الصریحة ، فلا بد من أن تقولوا بعدم جواز ذلک فی حیاته ، و إذا اعترفوا بذلک یلزمهم أن لا یجوز ذلک بعد وفاته صلی الله علیه و آله و سلم ، لما یظهر من الآیة إلا یجوز ترک ما أخذ فی حیاته صلی الله علیه و آله و سلم و إن ترک ذلک ارتداد عن الدین ، و انقلاب عن الحق ، فقوله علیه السلام: و هو ممن یزعم أی یلزمه ذلک بما أقر به ، و یصیر ممن یزعم ذلک للإقرار بملزومه. قوله علیه السلام: دعوا رفع أیدیکم اعلم أن رفع الیدین فی تکبیر الافتتاح لا خلاف فی أنه مطلوب للشارع بین العامة و الخاصة ، و المشهور بین الأصحاب الاستحباب ، و ذهب السید من علمائنا إلی الوجوب ، و أما الرفع فی سائر التکبیرات فالمشهور بین الفریقین أیضا استحبابه ، و قال الثوری و أبو حنیفة و إبراهیم النخعی: لا یرفع یدیه إلا عند الافتتاح ، و ذهب السید إلی الوجوب فی جمیع التکبیرات ، و لما کان فی زمانه علیه السلام عدم استحباب الرفع أشهر بین العامة فلذا منع الشیعة عن ذلک ، لئلا یشتهروا بذلک فیعرفوهم به. قوله علیه السلام: من عباده المؤمنین أی من أعمالهم. قوله علیه السلام: إلا ذکره بخیره أی یقرر و یعد له ثواب ذلک ، أو یذکره فی الملإ الأعلی و یثنی علیه و یشکره ، و فی بعض النسخ بخیر بغیر ضمیر. قوله تعالی:

ظٰاهِرَ اَلْإِثْمِ

ظاهر کلامه علیه السلام أنه فسر ظاهر الإثم بما تظهر حرمته من ظاهر القرآن ،

وَ بٰاطِنَهُ

بما تظهر حرمته من باطنه ، و قال البیضاوی: أی ما یعلن و یسر ، و ما بالجوارح و ما بالقلب ، و قیل: الزنا فی الحوانیت و اتخاذ الأخدان ثم اعلم أن ما فی القرآن هو

وَ ذَرُوا ظٰاهِرَ اَلْإِثْمِ

کما فی بعض نسخ الکتاب و فی أکثرها فاجتنبوا فهو إما نقل مضمون الآیة أو فی قرآنهم علیه السلام کان کذلک. قوله: و اعلموا أن ما أمر الله ظاهره أن أوامر القرآن للوجوب خصوصا ما کان بلفظ الاجتناب ، و کذا نواهیه للحرمة. قوله علیه السلام: فإن أحسنتم بیان لمعنی الإحسان إلی النفس ، بأن المراد فعل الحسنات ، و یحتمل أن یکون المراد بقوله: و أحسنوا إلی أنفسکم الإحسان إلی الغیر کما قیل فی قوله تعالی:

وَ لاٰ تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ

و قوله:

فَسَلِّمُوا عَلیٰ أَنْفُسِکُمْ

فالمعنی فلیحسن کل منکم إلی أخیه ، فإن من أحسن إلی غیره فقد أحسن لنفسه و الأول أظهر. قوله علیه السلام: یجمعوا مع ذلک جواب للأمر أی إنکم إذا جاملتم الناس جمعتم - مع الأمن و عدم حمل الناس علی رقابکم بالعمل بطاعة ربکم فیما أمرکم به من التقیة و فی بعض النسخ تجمعون فیکون حالا عن ضمیری الخطاب أی إن اجمعوا طاعة الله مع المجاملة لا بأن تتابعوهم فی المعاصی و تشارکوهم فی دینهم ، بل بالعمل بالتقیة فیما أمرکم الله فیه بالتقیة. قوله: حیث یسمعونکم بفتح الیاء أی یسمعون منکم بل سبوا أعداء الله فی الخلوات ، و فی مجامع المؤمنین ، و یحتمل أن یقرأ بضم الیاء یقال: أسمعه أی شتمه ، أی إن شتموکم لا تسبوا أئمتهم ، فإنهم یسبون أئمتکم ، ثم فسر علیه السلام معنی سب الله بأنهم لا یسبون الله ، بل المراد بسب الله سب أولیاء الله ، فإن من سبهم فقد سب الله ، و من أظلم ممن فعل فعلا یعلم أنه یصیر سببا لسب الله و سب أولیائه فمهلا مهلا أی لتسکنوا سکونا و أخروا تأخیرا و اترکوا هذه الأمور إلی ظهور دولة الحق. قوله علیه السلام: أرضی لله هذا من قبیل المماشاة مع الخصم لترویج الحجة ، أی لو کان ینفع البدع و یرضی الرحمن به علی الفرض المحال کان اتباع السنة أنفع و أرضی و إن قل. قوله علیه السلام: و کل ضلال بدعة الغرض بیان التلازم و التساوی بین المفهومین و یظهر منه أن قسمة البدع بحسب انقسام الأحکام الخمسة کما فعله جماعة من الأصحاب تبعا للمخالفین لیس علی ما ینبغی ، إذ البدعة ما لم یرد فی الشرع لا خصوصا ، و لا فی ضمن عام. و ما ذکروه من البدع الواجبة و المستحبة و المکروهة و المباحة هی داخلة فی ضمن العمومات ، و لتحقیق ذلک مقام آخر. قوله: من طاعة الله من قبیل التخصیص بعد التعمیم ، و حینئذ ینطبق التعلیل أیضا لکنه بعید. قوله علیه السلام: فیما صنع الله إلیه أی من شرائط قبول طاعة الله ، و یمکن أن یکون المراد أنهما من جملة الطاعات و یضم إلیه مقدمة خارجة ، و هی أن قبول بعض الطاعات مشروط بالإتیان بسائرها کما قال تعالی:

إِنَّمٰا یَتَقَبَّلُ اَللّٰهُ مِنَ اَلْمُتَّقِینَ

و علی الوجهین یتم التعلیل ، و یمکن أن یوجه أول الکلام بأن المراد لا ینال شیء من الخیر عند الله کما ینبغی ، و علی وجه الکمال إلا بالإتیان بجمیع طاعاته ، و حینئذ یکون قوله: و الصبر و الرضی فی القاموس : صنع إلیه معروفا کمنع صنعا بالضم ، و صنع به صنیعا قبیحا فعله ، انتهی. فقوله: علی ما أحب و کره علی سبیل اللف و النشر ، و فی الأخیر مما أحب أظهر مما فی بعض النسخ فیما أحب کما لا یخفی قوله تعالی:

وَ قُومُوا لِلّٰهِ قٰانِتِینَ

قیل: المراد القنوت بالمعنی المصطلح ، و قیل المراد خاشعین و خاضعین. قوله علیه السلام: من حقرهم بالتخفیف کضرب و بالتشدید کلاهما بمعنی الإذلال و المحقرة بفتح المیم و القاف: الذلة. قوله علیه السلام: أن تحبوهم بیان للحق قوله علیه السلام: و هو من الغاوین فی الصحاح الغی: الخیبة و الضلال . قوله علیه السلام: فإن الکبر رداء الله قال الجزری : فی الحدیث قال الله تعالی: العظمة إزاری و الکبریاء ردائی ضرب الرداء و الإزار مثلا فی انفراده بصفة العظمة و الکبریاء ، أی لیستا کسائر الصفات التی قد یتصف بها الخلق مجازا کالرحمة ، و شبههما بالإزار و الرداء لأن المتصف بهما یشملانه کما یشمل الرداء الإنسان ، و لأنه لا یشارکه فی إزاره و ردائه أحد ، فکذلک الله تعالی لا ینبغی أن یشرکه فیهما أحد ، انتهی. قوله علیه السلام: قصمه أی کسره قوله علیه السلام: و إیاکم أن یبغی فی القاموس : بغی علیه بغیا: علا و ظلم ، و عدل عن الحق و استطال و کذب. قوله علیه السلام: فإن الکفر أصله الحسد فإن أول الکفر نشأ من إبلیس ، و کان باعثه علیه الحسد ، و أیضا کل أکثر أفراد الکفر ینشأ من حسد من فضله الله و أوجب متابعته. قوله علیه السلام: أن تعینوا علی مسلم یقال أعانه: أی نصرة و أعان علیه: أی أضر به و أعان علی إضراره. قوله علیه السلام: و إیاکم و إعسار فی القاموس : عسر الغریم یعسره: طلب منه علی عسرة کأعسره. قوله علیه السلام: أظله الله بظله أی بظل عرشه أو بظل رحمته مجازا ، قوله (علیه السلام): و إن استطعتم جزاء الشرط محذوف أی فافعلوا و لا یبعد أن یکون فی الأصل ما استطعتم و لعله هو الصواب. قوله علیه السلام: محرج الإمام فی الصحاح أحرجه إلیه: ألجأه ، و فیه سعی به إلی الوالی إذا وشی به یعنی نمه و ذمه عنده. أقول: الظاهر أن المراد لا تکونوا محرج الإمام ، أی بأن تجعلوه مضطرا إلی شیء لا یرضی به ثم بین علیه السلام بأن المحرج هو الذی یذم أهل الصلاح عند الإمام ، و یشهد علیهم بفساد ، و هو کاذب فی ذلک فیثبت ذلک بظاهر حکم الشریعة عند الإمام ، فیلزم الإمام أن یلعنهم ، فإذا لعنهم و هم غیر مستحقین لذلک ، تصیر اللعنة علیهم رحمة ، و ترجع اللعنة إلی الواشی الکاذب الذی ألجأ الإمام إلی ذلک. أو المراد أنه ینسب الواشی إلی أهل الصلاح عند الإمام شیئا بمحضر جماعة یتقی منهم الإمام فیضطر الإمام إلی أن یلعن من نسب إلیه ذلک تقیة و یحتمل أن یکون المراد أن محرج الإمام هو من یسعی بأهل الصلاح إلی أئمة الجور ، و یجعلهم معروفین عند أئمة الجور بالتشیع ، فیلزم أئمة الحق لرفع الضرر عن أنفسهم و عن أهل الصلاح أن یلعنوهم و یتبرءوا منهم فتصیر اللعنة إلی الساعین و أئمة الجور معا ، و علی هذا ، المراد بأعداء الله أئمة الجور. و قوله علیه السلام: إذا فعل ذلک عند الإمام یؤید المعنی الأول هذه هی من الوجوه التی خطرت بالبال ، و الله أعلم و من صدر عنه صلی الله علیه و آله و سلم. قوله علیه السلام: فی الصالحین قبل أی جرت السنة فیهم إن کانوا مقهورین مرعوبین و کذلک تجری فی الصالحین منکم ، أو بأن یلعنهم الناس و تصیر اللعنة علیهم رحمة. قوله (علیه السلام) فی جملة قوله أی فی الفواحش فقوله تعالی : و اجتناب الفواحش یشمل اجتناب جمیع المحرمات. قوله علیه السلام فمن دان الله أی عبد الله فیما بینه و بین ربه أی مختفیا و لا ینظر إلی غیره و لا یلتفت إلی من سواه. قوله: إلی هنا روایة إلی آخره. أی ما یذکر بعده لم یکن فی روایة القاسم بل کان فی روایة حفص و إسماعیل قوله (علیه السلام): ملک مقرب یمکن أن یکون بدل من الخلق و هو الأظهر ، و أن یکون اسم لیس ، أی لا یتوسط ملک مقرب ، و لا نبی مرسل و لا غیرهم بین الخلق و بین الله توسطا مستقلا ، بدون الطاعة بل شفاعتهم و توسطهم مشروط بقدر من الطاعة. قوله علیه السلام: فإن الله ربکم هو الله القادر القاهر المستجمع لجمیع صفات الکمال المستحق لأشرف العبادات فیلزمکم بذل وسعکم و طاقتکم و فی عبادته قوله (علیه السلام) هو التسلیم أی انقیاد الله فی أوامره و نواهیه ، و التسلیم لأئمة الحق و متابعتهم و إذعان ما یصدر عنهم و إن کان بعیدا عن أفهام الخلق. قوله علیه السلام: أن یبلغ إلی نفسه فی الإحسان یقال: بالغ فی أمره أی اجتهد و لم یقصر ، و کان الإبلاغ هنا بمعنی المبالغة و قوله: إلی نفسه متعلق بالإحسان أی یبالغ و یجتهد فی الإحسان إلی نفسه هذا هو الظاهر بحسب المعنی. و یؤیده ما ذکر فی الإساءة و فی تقدیم معمول المصدر علیه إشکال ، و یجوز بتأویل کما هو الشائع ، و لعل التقدیم و التأخیر من النساخ. و یحتمل أن یکون الإبلاغ بمعنی الإیصال أی أراد أن یوصل إلی نفسه أمرا کاملا فی الإحسان ، و الأول أظهر ، و الشائع فی مثل هذا المقام بلغ من المجرد یقال بلغ فی الکرم أی حد الکمال فیه. قوله علیه السلام لیس یغنی عنکم قال فی النهایة أغن عنی شرک: أی أصرفه و کفه و منه

لَنْ یُغْنُوا عَنْکَ مِنَ اَللّٰهِ شَیْئاً

قوله: فلیطب إلی الله یقال: طلب إلیه أی رغب. قوله علیه السلام: أن المنکرین هم المکذبون یحتمل أن یکون المراد بالإنکار عدم الإقرار ، و المعرفة کما قاله تعالی:

فَعَرَفَهُمْ وَ هُمْ لَهُ مُنْکِرُونَ

و الغرض أن عدم المعرفة أیضا تکذیب ، و أن یکون المراد أن إنکار الأئمة داخل فی التکذیب الذی ذکر الله تعالی فی القرآن ، و حکم بکفر من یرتکبه. قوله علیه السلام: و لا یعرفن کأنه سن باب التفعیل و مفعوله الأول مقدر أی لا یعرف أحد منکم نفسه أحدا من الناس أی العامة و من زائدة لتأکید النفی أی لا تجعلوا أنفسکم معروفین عند العامة بالتشیع ، أو المراد لا تعرفوهم دین الحق فإنهم شیاطین لا ینفعهم ذلک ، و یصل ضررهم إلیکم ، أو بالتخفیف من المعرفة کنایة عن المحجة و المواصلة أی ینبغی لکم أن لا تعرفوهم فضلا عن أن تحبوهم و تتخذوهم أولیاء ، و علی هذا یحتمل أن لا یکون من زائدة بل ابتدائیة أی لا تعرفوا و لا تتعرفوا شیئا منهم فإنهم یریدون إضلالکم ، و فی بعض النسخ المصححة لا یفرقن من الفرق بمعنی الخوف أی لا تخافوهم ، فإنهم کالشیاطین و إن کید الشیطان کان ضعیفا. قوله علیه السلام: فلا یهولنکم یحتمل معنیین الأول: أن تکون حیلة فاعلا للفعلین ، و تکون من زائدة لتأکید النفی ، و قوله: من أمورکم متعلقا بالمکر ، یقال: مکره من کذا أو عنه أی احتال أن یرده عنه. و الثانی: أن یکون یهولنکم و یردنکم بضم اللام و الدال علی صیغة الجمع أی لا یردنکم شیاطین الجن و الإنس عن النصر الربانی ، الذی هو حاصل لکم بسبب الحق الذی خصکم الله به ، من حیلة: أی بسبب حیلة شیاطین الإنس أی بسبب حیلتهم فیکون من قبیل وضع المظهر موضع المضمر ، و علی هذا قوله من أمورکم - کما ذکرنا فی الوجه الأول متعلق بالمکر ، أو من سببیة أی جیلهم ناشئة مما یرون من أمورکم ، و هذا أحد مواضع الاختلاف بین النسخة التی أشرنا إلیها و النسخ المشهورة و فی تلک النسخة قوله و مکرهم متصل بما مر فی أوائل الرسالة من قوله و حیلهم کما أومأنا إلیه هکذا من حیلة شیاطین الإنس ، و مکرهم و حیلهم و وساوس بعضهم إلی بعض و هو الصواب کما لا یخفی. قوله علیه السلام: أن تظهروهم أی لا تطلعوهم کما فی بعض النسخ. قوله علیه السلام: و رفعوه علیکم لعل المراد بالرفع الإفشاء و الإظهار ، أو الرفع إلی السلطان ، و یحتمل أن یکون المراد أنکم إن علمتموهم شیئا یجعلونه حجة علیکم فی المناظرة ، قوله (علیه السلام): و لم یکن لکم النصف هو بالتحریک العدل: أی إذا آذوکم و ترافعتم إلی حکامهم لا یعدلون فیکم ، بل یجورون علیکم. قوله علیه السلام: عرضة یقال: هو عرضة للناس بالضم أی لا یزالون یقعون فیه کما فی القاموس أی لا تجعلوا ربکم و إمامکم و دینکم فی معرض ذم أهل الباطل ، بأن تعارضوهم فی الدین و هم یعارضونکم بأشیاء لا تلیق بربکم و إمامکم و دینکم. قوله علیه السلام: من وصف صفتکم أی أهل دینکم ، و من یقول بقولکم ، قوله (علیه السلام): و ابذلوا مودتکم أی لأهل دینکم و فی بعض النسخ بعد قوله و نصیحتکم [لمن وصف صفتکم] و هو الظاهر. قوله علیه السلام: و بغا لکم الغوائل الغوائل: الدواهی أی طلب لکم البلایا و المصائب و المکاره. قوله علیه السلام: أخذتم به راجعا إلی هذا الکلام ، و یحتمل إرجاعه إلی ما مر من المواعظ و الآداب. قوله علیه السلام: إلا تجبر علی دین الله أمر فی صورة الخبر أی خذوا به ، و یحتمل أن یکون اسم الإشارة فی قوله: هذا أدبنا لعل المراد أن التجبر علی دین الله بترک ما ورد فی الدین ینجر ، إلی التجبر علی الله و هو الکفر ، أو المراد بالتجبر علی الله التکبر عن إطاعة أئمة الحق ، أو ترک أوامره تعالی ، و المراد أنه ینجر إلی التجبر علی دین الله و الخروج من الدین. قوله علیه السلام: و الجبریة هی بکسر الجیم و الراء ، و سکون الباء و بکسر الباء أیضا و بفتح الجیم ، و سکون الباء التکبر ، و العریکة الطبیعة. قوله علیه السلام: خلقه فی الأصل أی علم عند خلقه أنه یصیر کافرا ، و یحبب إلیه الشر کنایة عن منع اللطف عقوبة عما فعل من الشرور التی استحق بها ذلک ، قوله: فبعد ککرم أو بضم الباء ، و علی الثانی إما بالتنوین أو بالإضافة فیقدر خبره أی کثیر. قوله علیه السلام: و زهرتها زهرة الدنیا: بهجتها و نضارتها و حسنها ، و الغضارة بالفتح: النعمة و السعة و الخصب. قوله علیه السلام: و الذین نهی الله خبره قوله یعملون و الدول مثلثة: جمع دولة بالضم: و هی الغلبة. قوله علیه السلام: لیحق أی لیثبت و یجب و یستقر کلمة العذاب أی حکم الله علیهم بالشقاوة و الکفر و استحقاق العذاب ، و قیل: هو قوله : لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ اَلْجِنَّةِ وَ اَلنّٰاسِ أَجْمَعِینَ *. قوله علیه السلام: و لیتم أن یکونوا فی بعض النسخ بالیاء ، فالمراد الأئمة علیهم السلام و فی بعضها بالتاء أی أنتم یا معشر الشیعة بما یصل إلیکم منهم من الجور و الظلم. أقول: هذا أیضا أحد مواضع الاختلاف ، و فی تلک النسخة قوله و لیتم متصل بقوله علیه السلام: أمر الله فیهم هکذا لیحق أمر الله فیهم الذی خلقهم له فی الأصل و هو الظاهر کما لا یخفی. قوله علیه السلام: یهدی الصالحین فی القاموس : الهدی بضم الهاء و فتح الدال: الرشاد و الدلالة ، و الهدی و یکسر: الطریقة و السیرة. قوله علیه السلام: و عقد قلبه علیه علی بناء المجهول و یحتمل المعلوم أی أیقنه و اعتقد به کأنه معقود علیه لا یفارقه. قوله علیه السلام: و أن یجعل منقلبکم الانقلاب: الرجوع ، و المنقلب بفتح اللام للمصدر و للمکان معا ، و المراد الرجوع إلی الله تعالی فی القیامة ، أی یجعل رجوعکم أو محل رجوعکم کرجوع الصالحین قبلکم ، أو کمحل رجوعهم.

 مرآة العقول ؛ ج 25 , ص 28 

ص: 40

ص: 41

ص: 42

ص: 43

ص: 44

ص: 45

ص: 46

ص: 47

لاَ یَفْتِنَنَّکُمُ(1) الطَّوَاغِیتُ وَأَتْبَاعُهُمْ مِنْ أَهْلِ الرَّغْبَةِ فِی هذِهِ الدُّنْیَا ، الْمَائِلُونَ إِلَیْهَا ، الْمُفْتَتِنُونَ(2) بِهَا ، الْمُقْبِلُونَ عَلَیْهَا وَعَلی حُطَامِهَا(3) الْهَامِدِ(4) ، وَهَشِیمِهَا(5) الْبَائِدِ غَداً(6) ، وَاحْذَرُوا مَا حَذَّرَکُمُ اللّهُ مِنْهَا ، وَازْهَدُوا فِیمَا زَهَّدَکُمُ اللّهُ فِیهِ مِنْهَا(7) ، وَلاَ تَرْکَنُوا(8) إِلی مَا فِی هذِهِ الدُّنْیَا رُکُونَ مَنِ اتَّخَذَهَا دَارَ قَرَارٍ وَمَنْزِلَ اسْتِیطَانٍ ، وَاللّهِ(9) إِنَّ لَکُمْ مِمَّا فِیهَا عَلَیْهَا دَلِیلاً(10) وَتَنْبِیهاً(11) مِنْ تَصْرِیفِ(12) أَیَّامِهَا وَتَغَیُّرِ(13) انْقِلاَبِهَا وَمَثُلاَتِهَا(14) وَتَلاَعُبِهَا بِأَهْلِهَا ، إِنَّهَا لَتَرْفَعُ الْخَمِیلَ(15) ، وَتَضَعُ الشَّرِیفَ ، وَتُورِدُ أَقْوَاماً إِلَی النَّارِ غَداً ، ص: 49

فَفِی(1) هذَا مُعْتَبَرٌ وَمُخْتَبَرٌ وَزَاجِرٌ لِمُنْتَبِهٍ ، إِنَّ الاْءُمُورَ الْوَارِدَةَ عَلَیْکُمْ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَلَیْلَةٍ _ مِنْ مُظْلِمَاتِ(2) الْفِتَنِ ، وَحَوَادِثِ الْبِدَعِ ، وَسُنَنِ الْجَوْرِ ، وَبَوَائِقِ(3) الزَّمَانِ ، وَهَیْبَةِ السُّلْطَانِ ، وَوَسْوَسَةِ الشَّیْطَانِ _ لَتُثَبِّطُ(4) الْقُلُوبَ عَنْ تَنَبُّهِهَا(5) ، وَتُذْهِلُهَا(6) عَنْ مَوْجُودِ الْهُدی وَمَعْرِفَةِ أَهْلِ الْحَقِّ إِلاَّ قَلِیلاً مِمَّنْ عَصَمَ اللّهُ ، فَلَیْسَ(7) یَعْرِفُ تَصَرُّفَ أَیَّامِهَا ، وَتَقَلُّبَ حَالاَتِهَا وَعَاقِبَةَ ضَرَرِ فِتْنَتِهَا(8) إِلاَّ مَنْ عَصَمَ(9) اللّهُ ، وَنَهَجَ سَبِیلَ الرُّشْدِ ، وَسَلَکَ طَرِیقَ الْقَصْدِ ، ثُمَّ(10) اسْتَعَانَ عَلی ذلِکَ بِالزُّهْدِ ، فَکَرَّرَ الْفِکْرَ(11) ، وَاتَّعَظَ بِالصَّبْرِ(12) ، فَازْدَجَرَ(13) وَزَهِدَ فِی عَاجِلِ بَهْجَةِ الدُّنْیَا ، وَتَجَافی(14) عَنْ لَذَّاتِهَا(15) ، وَرَغِبَ فِی دَائِمِ(16) نَعِیمِ الاْآخِرَةِ ، وَسَعی لَهَا

ص: 50

سَعْیَهَا ، وَرَاقَبَ(1) الْمَوْتَ ، وَشَنَأَ(2) الْحَیَاةَ مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ ، نَظَرَ(3) إِلی مَا فِی الدُّنْیَا بِعَیْنٍ نَیِّرَةٍ(4) حَدِیدَةِ الْنَّظَرِ(5) ، وَأَبْصَرَ حَوَادِثَ الْفِتَنِ(6) وَضَلاَلَ الْبِدَعِ وَجَوْرَ الْمُلُوکِ الظَّلَمَةِ .

فَقَدْ(7) لَعَمْرِی(8) اسْتَدْبَرْتُمُ(9) الاْءُمُورَ الْمَاضِیَةَ فِی الاْءَیَّامِ الْخَالِیَةِ مِنَ الْفِتَنِ الْمُتَرَاکِمَةِ وَالاِنْهِمَاکِ(10) فِیمَا تَسْتَدِلُّونَ بِهِ عَلی تَجَنُّبِ الْغُوَاةِ(11) وَأَهْلِ الْبِدَعِ وَالْبَغْیِ وَ الْفَسَادِ فِی الاْءَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ ، فَاسْتَعِینُوا بِاللّهِ ، وَارْجِعُوا(12) إِلی طَاعَةِ اللّهِ وَطَاعَةِ مَنْ هُوَ أَوْلی بِالطَّاعَةِ مِمَّنِ اتُّبِعَ ، فَأُطِیعَ .

8 / 16

فَالْحَذَرَ الْحَذَرَ مِنْ قَبْلِ(13) النَّدَامَةِ وَالْحَسْرَةِ وَالْقُدُومِ عَلَی اللّهِ وَالْوُقُوفِ بَیْنَ یَدَیْهِ ،

ص: 51

وَتَاللّهِ مَا صَدَرَ(1) قَوْمٌ قَطُّ(2) عَنْ مَعْصِیَةِ اللّهِ إِلاَّ إِلی(3) عَذَابِهِ ، وَمَا آثَرَ قَوْمٌ قَطُّ الدُّنْیَا عَلَی الاْآخِرَةِ إِلاَّ سَاءَ مُنْقَلَبُهُمْ(4) وَسَاءَ مَصِیرُهُمْ ، وَمَا الْعِلْمُ بِاللّهِ وَالْعَمَلُ(5) إِلاَّ إِلْفَانِ(6) مُوءْتَلِفَانِ ، فَمَنْ عَرَفَ اللّهَ خَافَهُ ، وَحَثَّهُ(7) الْخَوْفُ عَلَی الْعَمَلِ بِطَاعَةِ اللّهِ(8) ، وَإِنَّ أَرْبَابَ الْعِلْمِ وَأَتْبَاعَهُمُ(9) الَّذِینَ عَرَفُوا اللّهَ(10) ، فَعَمِلُوا لَهُ وَرَغِبُوا إِلَیْهِ ، وَقَدْ قَالَ اللّهُ : «إِنَّما یَخْشَی اللّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ»(11) فَلاَ تَلْتَمِسُوا شَیْئاً مِمَّا فِی هذِهِ الدُّنْیَا بِمَعْصِیَةِ اللّهِ ، وَاشْتَغِلُوا فِی هذِهِ الدُّنْیَا بِطَاعَةِ اللّهِ ، وَاغْتَنِمُوا أَیَّامَهَا ، وَاسْعَوْا لِمَا فِیهِ نَجَاتُکُمْ غَداً مِنْ عَذَابِ اللّهِ ؛ فَإِنَّ ذلِکَ أَقَلُّ لِلتَّبِعَةِ(12) ، وَأَدْنی مِنَ الْعُذْرِ ، وَأَرْجی لِلنَّجَاةِ ، وَقَدِّمُوا(13) أَمْرَ اللّهِ(14) وَطَاعَةَ مَنْ

ص: 52

أَوْجَبَ اللّهُ طَاعَتَهُ بَیْنَ یَدَیِ الاْءُمُورِ کُلِّهَا ، وَلاَ تُقَدِّمُوا الاْءُمُورَ الْوَارِدَةَ عَلَیْکُمْ مِنْ طَاعَةِ(1) الطَّوَاغِیتِ مِنْ(2) زَهْرَةِ الدُّنْیَا(3) بَیْنَ یَدَیِ اللّهِ وَطَاعَتِهِ وَطَاعَةِ أُولِی الاْءَمْرِ مِنْکُمْ .

وَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ عَبِیدُ اللّهِ وَنَحْنُ مَعَکُمْ(4) ، یَحْکُمُ(5) عَلَیْنَا وَعَلَیْکُمْ سَیِّدٌ حَاکِمٌ غَداً وَهُوَ مُوقِفُکُمْ وَمُسَائِلُکُمْ ، فَأَعِدُّوا الْجَوَابَ قَبْلَ الْوُقُوفِ وَالْمُسَاءَلَةِ وَالْعَرْضِ عَلی رَبِّ الْعَالَمِینَ ، یَوْمَئِذٍ لاَ تَکَلَّمُ نَفْسٌ إِلاَّ بِإِذْنِهِ .

وَاعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ لاَ یُصَدِّقُ یَوْمَئِذٍ کَاذِباً ، وَلاَ یُکَذِّبُ صَادِقاً ، وَلاَ یَرُدُّ عُذْرَ مُسْتَحِقٍّ ، وَلاَ یَعْذِرُ غَیْرَ مَعْذُورٍ(6) ، لَهُ(7) الْحُجَّةُ عَلیخَلْقِهِ بِالرُّسُلِ وَالاْءَوْصِیَاءِ بَعْدَ الرُّسُلِ .

فَاتَّقُوا اللّهَ عِبَادَ اللّهِ ، وَاسْتَقْبِلُوا مِنْ(8) إِصْلاَحِ أَنْفُسِکُمْ وَطَاعَةِ اللّهِ وَطَاعَةِ مَنْ تَوَلَّوْنَهُ فِیهَا ، لَعَلَّ نَادِماً قَدْ نَدِمَ فِیمَا(9) فَرَّطَ بِالاْءَمْسِ فِی جَنْبِ اللّهِ(10) ، وَضَیَّعَ مِنْ حُقُوقِ اللّهِ ، ص: 53

وَاسْتَغْفِرُوا اللّهَ ، وَتُوبُوا إِلَیْهِ(1) ، فَإِنَّهُ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ(2) ، وَیَعْفُو عَنِ السَّیِّئَةِ(3) ، وَیَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ .

وَإِیَّاکُمْ وَصُحْبَةَ الْعَاصِینَ ، وَمَعُونَةَ الظَّالِمِینَ ، وَمُجَاوَرَةَ الْفَاسِقِینَ ، احْذَرُوا(4) فِتْنَتَهُمْ(5) ، وَتَبَاعَدُوا مِنْ(6) سَاحَتِهِمْ .

وَاعْلَمُوا أَنَّهُ(7) مَنْ خَالَفَ أَوْلِیَاءَ اللّهِ ، وَدَانَ بِغَیْرِ دِینِ اللّهِ ، وَاسْتَبَدَّ بِأَمْرِهِ دُونَ أَمْرِ وَلِیِّ اللّهِ ، کَانَ(8) فِی نَارٍ تَلْتَهِبُ ، تَأْکُلُ أَبْدَاناً قَدْ غَابَتْ عَنْهَا أَرْوَاحُهَا(9) ، وَغَلَبَتْ عَلَیْهَا شِقْوَتُهَا ، فَهُمْ مَوْتی لاَ یَجِدُونَ حَرَّ النَّارِ ، وَلَوْ کَانُوا أَحْیَاءً لَوَجَدُوا مَضَضَ(10) حَرِّ النَّارِ ، 8 / 17

وَاعْتَبِرُوا(11) یَا أُولِی الاْءَبْصَارِ ، وَاحْمَدُوا اللّهَ عَلی مَا هَدَاکُمْ .

وَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ لاَ تَخْرُجُونَ مِنْ قُدْرَةِ اللّهِ إِلی غَیْرِ قُدْرَتِهِ ، وَسَیَرَی اللّهُ عَمَلَکُمْ(12) ثُمَّ

ص: 54

إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ ؛ فَانْتَفِعُوا بِالْعِظَةِ ، وَتَأَدَّبُوا بِآدَابِ الصَّالِحِینَ» .(1)

( الکافی , جلد 8 , صفحه 14 )

***ترجمه***

***[بهشت کافی - ترجمه آژیر]***

محمّد بن یحیی از احمد بن محمّد بن عیسی ؛ و علی بن ابراهیم از پدرش ؛ همه از حسن بن محبوب ، از مالک بن عطیّه روایت کرده اند از ابو حمزه که گفت:نشنیدم کسی از علی بن الحسین علیه السّلام زاهدتر باشد جز آنچه در بارۀ زهد علیّ بن ابی طالب به من رسیده است.ابو حمزه می گوید:چون امام علی بن الحسین علیه السّلام پیرامون زهد سخن می گفت و پند می داد هر که را در حضورش بود می گریاند. ابو حمزه می گوید:دفتری خواندم که در آن گفتاری پیرامون زهد از قول علی بن الحسین علیه السّلام وارد شده بود و من آنچه را در آن بود نوشتم و خدمت امام علیه السّلام رسیدم و آنچه را در آن بود به ایشان عرضه کردم ، امام علیه السّلام آن را شناخت و درست دانست و در آن چنین آمده است:به نام خداوند بخشایندۀ مهربان ، خداوند در نیرنگ ستمکاران و تجاوز حسودان و یورش زورگویان برای ما و شما کافی است.ای مؤمنان!طاغوت ها و پیروان دنیا مدار و دنیا طلب ایشان که پیوسته بر کالای پوسیده و پست و زودگذر آن دل بسته اند شما را نفریبند. از آنچه خدایتان بر حذر داشته بر حذر باشید و از آنچه بر کنارتان داشته بر کنار ، و به این دنیا چونان سرای ماندنی و وطنی پیوسته روی می آورید ، بخدا سوگند از خود این جهان برای شما آگاهی و رهنمودی است درگذشت روزگاران و دگرگون شدن آن و دریده خویی آن و به بازی گرفته شدن دنیامداران از سوی دنیا. این جهان است که گمنام را بلندی بخشد و سروران را فرو مایگی دهد و اقوامی را فردا روز به آتش کشاند ، پس در این پندی است ، و آزمونی و هشداردهندای برای هر هشیاری. اموری که در شبانه روز به شما می رسد و بدعت های تازه و روش های بناحق ، ناگواریهای روزگار و هراس از سلاطین و وسوسه های شیطانی ، دلها را از آگاهی و از وجود هدایت و شناخت رهبران حق غافل می سازد ، مگر اندکی از آنها که خدا نگاهشان داشته است. هیچ کس گردش روزگاران و زیر و رو شدن اوضاع آن و بالاخره زیان فریفته شدن بدان را نمی شناسد مگر کسی که خدایش او را حفظ کرده است و به راه رشد گام نهاده است و راه معتدل را پیموده است و در این راه از زهد یاری جسته است ، و بارها اندیشیده و با صبر پند گرفته است و خویش را باز داشته است و از خرّمی گذرای دنیا چشم پوشیده است و از لذّات آن کنار گرفته است و به نعمت های ماندگار آخرت دل سپرده است و در راه به دست آوردن آن کوشیده و مراقب رسیدن مرگ بوده است و زندگی با مردم ستمگر را ناگوار یافته است.او بر آنچه در این دنیاست با نگاه روشن تیز می نگرد و به فتنه های تازه و بدعت های گمراهی و ستم سلاطین ستمگر چشم دارد. بجان خودم سوگند شما در روزگاران گذشته آنقدر فتنه و هرج و مرج را پشت سر نهاده اید که بتوانید در پرتو آن به دوری کردن از گمراهان و بدعت گذاران و متجاوزان و فاسدان زمین ره بجوییدپس از خدا یاری طلبید و به طاعت خدا و طاعت کسانی که به طاعت سزاوارترند از طاعت کسی که پیروی او شده ، پس از او اطاعت شده است ، باز گردید. پرهیز پرهیز پیش از پشیمانی و حسرت و حضور در درگاه الهی ، بخدا سوگند هرگز مردمی از منزلگاه گناه و نافرمانی بیرون نروند مگر به سوی عذاب الهی ، و هرگز مردمی دنیا را بر آخرت برنگزیدند ، جز آنکه سرنوشتی وخیم یافتند. خداشناسی و کردار نیک دو یار همراهند ، هر که خدا را شناسد از او بهراسد و ترسش او را به فرمانبری از خدا وادارد ، و همانا دانشمندان و پیروان ایشان کسانی هستند که خدا را شناختند و برای او کار کردند و به سوی او رحمت یافتند ، و خداوند می فرماید:«إِنَّمٰا یَخْشَی اَللّٰهَ مِنْ عِبٰادِهِ اَلْعُلَمٰاءُ » .پس چیزی را در این دنیا با معصیت خدا نخواهید و در آن به طاعت الهی بپردازید و روزهای آن را غنیمت شمرید و به سوی آن بکوشید که فردا شما را از عذاب الهی نجات بخشد ، چه ، این شیوۀ مؤاخذۀ کمتری دارد و به عذر خواهی نزدیکتر و برای نجات امید بخش تر است.پس دستور الهی و فرمانبری از کسانی را که خداوند طاعت از ایشان را واجب کرده بر همه چیز پیش بدارید ، و اموری را که از سوی سرکشان به سبب دنیای خرّم آنها به شما می رسد بر طاعت خدا و صاحب الامر خود مقدم مدارید. بدانید که شما بندگان خدایید و ما نیز به همراه شما ، و بر ما و شما اربابی حکم می راند که حاکم فرداست و او شما را بازداشت می کند و از شما باز می پرسد ، و باید آماده پاسخ شوید پیش از بازداشت و پرسش و عرضه بر پروردگار جهانیان در روزی که جز به اذن او کسی دم نتواند زد.و بدانید که خداوند در آن هنگام نه کاذبی را تصدیق کند و نه صادقی را تکذیب ، و پوزش انسان سزاوار را رد ننماید و عذر شخص غیر معذور را نپذیرد.او با پیامبران و اوصیاء پس از ایشان بر همۀ خلایقش حجّت داردپس ای بندگان خدا تقوای خدا در پیش گیرید و به بهبود خویش کمر بندید و از کسانی فرمان برید که در طاعت الهی با او دوست شده اید.شاید انسانی ، پشیمانی کشد از آنچه دیروز در بارۀ خدا کوتاهی کرده ، و حقوق خدا را ضایع ساخته است ، و از خدا آمرزش بطلبید و بدو باز گردید ، چه ، اوست که توبه را می پذیرد و از گناه درمی گذرد و می داند شما چه می کنید. مبادا با گناهکاران همنشینی کنید و به ستمگران یاری رسانید و با تبهکاران همسایه گردید.از فتنه و فریب آنان بر حذر باشید و از عرصۀ ایشان به دور.و بدانید هر که با اولیاء خدا مخالفت ورزد و جز دین خدا آیینی پذیرد و خودکامی ورزد در برابر فرمان امام بر حق ، در آتش سوزانی باشد که پیکرهای بی جان را می بلعد ، پیکرهایی که بدبختی بر آنان چیره شده.پس آنان مردگانی باشند که سوزش آتش را نیابند ، و اگر زنده بودند دردناکی سوز آن را احساس می کردند. ای دیده وران!پند گیرید و خدا را سپاس نهید به سبب هدایت کردن شما ، و بدانید که شما از قدرت الهی به قدرتی دیگر منتقل نمی شوید ، و بتحقیق که خدا و رسولش اعمال شما را می بینند و به سوی آنها برانگیخته می شوید ، پس از پند سود گیرید و به آداب نیکان ادب پذیرید.

 بهشت کافی ؛ ج 1 , ص 46 

***[ترجمه کمره ای]***

از ابی حمزه گوید نشنیدم کسی زاهدتر از علی بن الحسین(علیهما السّلام)باشد جز آنچه بمن در باره زهد علی بن ابی طالب(علیه السّلام)رسیده است ابو حمزه گوید چون امام علی بن الحسین(علیهما السّلام)در باره زهد سخن می کرد و پند می داد هر که در حضورش بود می گریاند ابو حمزه گوید من یک دفتری خواندم که در آن گفتاری در باره زهد از سخن علی بن الحسین(علیهما السّلام)بود و من آنچه را در آن بود نوشتم و خدمت علی بن الحسین(علیهما السّلام)رفتم و آنچه در آن بود بوی عرضه داشتم آن را شناخت و درست دانست و آنچه در آن بود این بود: بنام خداوند بخشاینده مهربان خدا بگرداند از ما و شماها نیرنگ ستمکاران و ستم حسودان و یورش زورگویان را أیا مؤمنان شما را فریب ندهند سر کشان و پیروان آنها که روی دل بسوی این این جهان دارند و بدان گرایند آنان که بدان فریفته شدند و بر آن روی کردند و بر کالای پوسیده و نشخوار زود گذر دل نهادند ، بر حذر باشید از آنچه خدا شما را از آن بر حذر کرده است و بیرغبت باشید از آنچه خدا شما را بدان بیرغبت خواسته و بر این دنیا تکیه ندهید بمانند کسی که آن را خانه جاویدان و منزل پای بندان بر گرفته است بخدا سوگند برای شماها در آنچه از خود این جهانست هر آینه رهنما و آگاهی است برای گذشت روزگاران آن و دیگر گون شدن انقلابها و نمونه ها و کیفرها و واکنشهای آن و بازی گری آن با دل داده ی خود راستی این جهانست که گمنام را بلند نام میکند و سروران را زبون میسازدو مردمانی را در فردا به دوزخ میکشاند در همین بررسی ، عبرت انگیزی و آزمایش و جلوگیری است برای هر آگاهی ، اموری که در هر شبانه روز بشما روی آورند و بدعتهای تازه و روش های خلاف حق و ناگواریهای روزگار و هراسهای از سلطان و وسوسه های شیطان دلها را از آگاهی باز دارند و از وجود هدایت و شناختن رهبران درست غافل سازند جز اندکی از آنها که خدا نگه دارد. و نیست که بشناسد و عبرت گیرد از گردش روزگاران جهان و زیر و رو شدن احوال آن و سر انجام زیان فریفته شدن بدان جز کسی که خدایش حفظ کند و براه درست گام نهد و جاده راست پیماید و سپس برای این کار از زهد کمک گیرد و یاری جوید و پیاپی بیندیشد و بشکیبائی پند پذیرد و خود را باز دارد و بیرغبت سازد از خرمی زودرس و زود گذر این جهان و از لذت های آن پهلو تهی کند و بنعمت جاوید آخرت شیفته باشد و نهایت کوشش برای آن بنماید و مرگ را همیشه بپاید و زندگی با مردم ستم کار را ناگوار یابد ، بر آنچه در این جهانست با دیده روشن و تیز نگاه کند و بفتنه های تازه چشم اندازد و ببدعتهای گمراهی و خلافکاریهای شاهان ستم کار. بجان خود که شما از اوضاع روزگاران دیرین به اندازه فتنه های درهم و بر هم و شیفته گیهای بیجا در پشت سر گذاشتید که از آنها بتوانید راه ببرید بر دوری گزیدن از گمراهان و بدعت گذاران و ستم پیشگان و مفسدان در روی زمین بنا حق از خدا یاری جوئید و بر گردید به طاعت خدا و طاعت کسی که به طاعت سزاوارتر است از آنها که پیروی شوند و فرمان آنها را برند. الحذر ، الحذر ، از پیشآمد و پشیمانی و افسوس و ورود به درگاه خدا و برابر شدن با او وبخدا سوگند هیچ مردمی هرگز از منزلگاه گناه و نافرمانی خدا کوچ نکنند جز بسوی عذابش و بر نگزینند هرگز هیچ مردمی دنیا را بر دیگر سرای جز اینکه بد برگشت و بد سرانجامند خداشناسی و کردار نیک نیستند جز دو رفیق هم آغوش ، هر که خدا را شناسد از او بترسد و ترسش او را بکردار طاعت خدا وادارد و راستی که دانشمندان و پیروانشان هم آن کسانند که خدا را شناختند و برای او کار کردند و به او روی آوردند و هر آینه خدا فرموده است(28-فاطر)همانا دانایانند که از خدا می ترسند-نباید چیزی از این جهان را بوسیله گناه خدا بجوئید در این جهان بکار طاعت خدا اندر باشید و روز بروز آن را غنیمت شمارید و بکوشید در آنچه فردا شما را از عذاب نجات بخشد زیرا این روش کم مؤاخذه تر و بعذر خواهی نزدیکتر و برای نجات امید بخش تر است فرمان خدا را پیش خود گذارید و بطاعت کسی گرائید که خدا طاعتش را پیشتر از همه امور و در پیش همه امور واجب کرده است و اموری را که از جانب سرکشان بخاطر دنیای شکوفان آنها بشما وارد می شود مقدم بر طاعت خدا و طاعت صاحب الامر خود مدارید بدانید که شماها همه بنده های خدائید و ما هم بهمراه شما بر ما و شماها آقائی حکم کند که حاکم فردا است و او است که شما را بازداشت کند و از شماها باز پرسی کند و باید آماده پاسخ شوید پیش از بازداشت و پرسش و عرضه بر پروردگار جهانیان در چنانه روزی که جز به اجازه او کسی دم نتواند زد. و بدانید که خدا در آن روز هیچ دروغگوئی را راستگو نشمارد و هیچ راستگوئی را دروغزن و هیچ عذر بجائی را رد نکند و هیچ بی عذری را معذور نداند او است که بر همه خلقش حجت دارد بوسیله رسولان و اوصیاء جانشین رسولان ، ای بنده های خدا از خدا بپرهیزید و به اصلاح خود رو آوریدو به طاعت خدا و طاعت هر که در طاعت خدا پیرو و دوست او شدید شاید پشیمانی پشیمانی کشد در آنچه دیروز در باره خدا کوتاهی کرده و حقوق خدا را ضایع ساخته از خدا آمرزشخواهید و بدو باز گردید زیرا او است که توبه پذیرد و از گناه درگذرد و بداند که شماها چه میکنید. مبادا با گنه کاران همنشینی کنید و به ستمکاران یاری دهید و با فاسقان همسایه شوید از فتنه و فریب آنان بر حذر باشید و از آستان آنها به دور گردید و بدانید هر که با اولیاء خدا مخالفت کند و بجز دین خدا کیشی بپذیرد و خود کامی کند در برابر فرمان امام بر حق در آتش سوزانی باشد که میخورد پیکرهائی را که جان خود را باخته اند و بدبختی بر آنها چیره شده پس آنان مردگانی باشند که سوز آتش را نیابند و اگر زنده بودند هر آینه دردناکی سوز آتش را در- یافت میکردند.ای صاحب دیده ها عبرت گیرید و خدا را سپاس گزارید بر رهبری کردن شماها و بدانید که از زیر نیروی خدا در پناه دیگر نیرو بیرون نتوانید شد و محققا ببیند خدا کردار شما را و هم رسول خدا«صلّی الله علیه و آله» سپس بسوی او محشور گردید از پند سود برید بآداب خوبان ادب پذیرید.

 الروضة من الکافی / ترجمه کمره ای ؛ ج 1 , ص 27 

***[ترجمه رسولی محلاتی]***

2 - ابو حمزۀ ثمالی گوید: من نشنیدم کسی را که پارساتر از علی بن الحسین علیهما السّلام باشد جز آنچه از پارسائی علی بن ابی طالب علیه السّلام شنیدم ، و امام علی بن الحسین علیهما السّلام چنان بود که هر گاه در بارۀ زهد و پارسائی سخن میگفت هر کس را در حضورش بود میگریاند و من نامۀ را خواندم که در آن سخنی در بارۀ زهد از علی بن الحسین علیهما السّلام نوشته بود و من آن را نوشتم سپس بنزد علی بن الحسین صلوات اللّٰه علیه بردم و بنظر او رساندم حضرت آن را تصدیق کرده و تصحیح فرمود و اینک متن آن نامه: بنام خدای بخشایندۀ مهربان خداوند ما و شما را نگهدارد از نقشۀ شوم ستمکاران و ستم حسودان و حملۀ گردنکشان ، ای مؤمنان شما را فریب ندهند سرکشان و پیروانشان که متمایل باین دنیا گشته و دل بدان بسته اند و فریفتۀ آن شده اند ، آنان که بدنیا و کالای پوسیده و گیاه خشک آن که بزودی از انسان جدا گردد روی کرده اند ، بپرهیزید از آنچه خدا شما را از آن برحذر داشته ، و زهد ورزید در آنچه خداوند شما را از دنیا بزهد در آن واداشته ، و اعتماد نکنید بدان چه در این دنیاست اعتماد کسی که آن را برای خود خانۀ جاویدان و جایگاه ماندن و اقامت گرفته است ، بخدا سوگند که در خود این دنیا چیزهائی است که شما را به بی اعتباری آن راهنمائی کرده و آگاه سازد ، از گردش روزهای آن و دگرگونی انقلابها و نمونه ها و بازیگری آن با اهل خود چنان است که گمنام (پست) را بلند ، و شریف را پست گرداند و مردمانی را در فردای قیامت بدوزخ کشاند. و این جریان برای شخص آگاه عبرت آور و آزمایش و جلوگیر است ، براستی این جریاناتی که در هر شب و روز برای شما پیش آید از فتنه های تار و بدعتهای تازه و روشهای ظالمانه ، و پیش آمدهای ناگوار روزگار و ترس و بیم حکومت و وسوسه های شیطان ، بحقیقت که دلها را از آگاه شدن باز دارد ، و از هدایت موجود و شناسائی اهل حق بی خبر سازد جز افراد اندکی از کسانی که خدایشان (از انحراف و بی خبری) نگاهداشته. و از این رو نشناسد (و درک نکند) گردش روزها و زیر و رو شدن حالات و سرانجام زیان بار فتنه های دنیا را جز آن کس که خداوند نگاهش داشته و براه رشد و هدایت رفته ، و در راه راست قدم نهاد ، و بر طی این طریق (پرمخاطره) از پارسائی و زهد کمک گرفت و اندیشه را پیاپی بکار انداخت و بشکیبائی پند پذیر شد و از خود جلوگیری کرد و در خرمیهای زودگذر این جهان پارسا بود و از خوشیهای آن کناره گرفت و در نعمتهای جاویدان آن سرای راغب و شوقمند گردید و کوشش خود را برای آن بکار برد و مراقب مرگ بود ، و زندگی با مردم ستمکار را بد دانست و خوش نداشت ، بآنچه در دنیا است با دیدۀ روشن و تیزبین نگریست و آشوبهای تازه و بدعتهای گمراه کننده و ستم پادشاهان ستم پیشه را با دیدۀ خود ببیند. راستی که بجان خودم سوگند شما امور گذشته را در روزهای پیشین که از آشوبها انباشته بوده و شیفته بدان بودند پشت سر گذاشته اید و میتوانید از آنها راهبر شوید بر دوری گزیدن از گمراهان و بدعتگزاران و ستم پیشه گان و فسادکنندگان در زمین بناحق ، پس از خدا کمک جوئید و باز گردید بسوی طاعت خدا و پیروی آن کس که به پیروی سزاوارتر است از اینان که پیروی شوند و مورد اطاعت قرار گیرند. حذر کنید ، پیش از پشیمانی و حسرت و ورود بر خدا و توقف در پیشگاه او ، و بخدا سوگند کوچ نکنند هیچ قوم و ملتی از نافرمانی خدا مگر بسوی عذابش و هرگز مقدم نداشتند هیچ قومی دنیا را بر آخرت جز آنکه ببازگشتگاه و سر منزل بدی دچار گشتند ، و خداشناسی و عمل (بدستورات خدا) جز دو رفیق قرین و همدم نیستند ، پس هر که خدا را بشناسد از او بترسد و همان ترس او را بعمل کردن بطاعت حق وادارد و براستی دانشمندان و پیروانشان کسانی هستند که خدا را شناختند و برای او کار کردند و بدو روی کردند و همانا خدا فرموده:«جز این نیست که از بندگان خدا تنها دانایان از او بیم دارند»(سورۀ فاطر آیۀ 28). پس چیزی را از آنچه در این دنیا است بوسیلۀ نافرمانی خدا نخواهید ، و در این جهان بطاعت خدا مشغول و سرگرم شوید و روزهای آن را غنیمت شمارید و بدان چه نجات شما از عذاب خدا فردای قیامت در در آنست کوشش شتاب کنید ، زیرا این روش باز خواستش کمتر و بعذرخواهی نزدیکتر و برای نجات یافتن امیدبخش است. پس فرمان خدا و اطاعت کسی را که خدا اطاعتش را واجب فرموده پیشاپیش همۀ کارها قرار دهید ، و دستوراتی را که از جانب سرکشان بر شما وارد شود بخاطر دنیای شکوفان پیشاپیش دستور خدا و اطاعت او و اطاعت فرمانداران خود قرار ندهید. بدانید که شما همگی بندگان خدائید و ما هم با شما (و بهمراه شمائیم) که حکومت کند بر ما و شما در فردای قیامت آقا و بزرگی حاکم ، و او است بازدارنده و پرسش کنندۀ از شما ، پس آماده کنید پاسخ (خود) را پیش از بازداشت و پرسش و ورود بر پروردگار جهانیان که در آن روز هیچ کس سخن نکند جز به اذن او ، و بدانید که خدا در آن روز تصدیق نکند دروغگوئی را و تکذیب نکند راستگوئی را و عذر بجائی را رد نکند و کسی که (واقعا) عذری ندارد معذورش نسازد ، او بر آفریدگان خود بوسیلۀ پیامبران و اوصیاء پس از پیمبران حجت دارد ، پس ای بندگان خدا ، از خدا بترسید و باصلاح خود و به فرمانبرداری کسی که خدا را در اطاعت او دوست دارید روآرید ، شاید شخص پشیمانی در آخرت پیدا شود که از کوتاهیهائی که از کارهای خدا در دنیا کرده است و حقوقی که از خدا ضایع کرده پشیمان گردد ، و از خدا آمرزش بخواهید و بدرگاهش توبه کنید که او توبه را میپذیرد و از گناهان درگذرد و هر آنچه میکنید میداند. مبادا با گناهکاران همنشینی کنید و بستمکاران کمک دهید و با بزهکاران نزدیک شوید ، از فتنۀ ایشان حذر کنید و از حدود و ناحیۀ آنان دوری کنید ، و بدانید که هر کس با دوستان خدا مخالفت کند و بجز دین خدا بدین دیگری دیندار شود و بدستور خود جز دستور ولی خدا از روی خودسری رفتار کند در آتش سوزانی درافتد که میخورد بدنهائی را که روانهایش از آنها دور گشته و بدبختی بر آنها چیره شده ، اینان (گرچه در دنیا بصورت زنده اند ولی) مردگانی هستند که حرارت آتش را درک نکنند و اگر (براستی) زنده بودند درد حرارت آتش را درک میکردند ، پند گیرید ای بینایان و ستایش کنید خدای را که شما را راهنمائی کرده ، و بدانید که شما از تحت قدرت خدا به پناه قدرت دیگری نتوانید رفت ، و خدا و رسولش کردار شما را می بینند و سپس بسوی خدا بازگردید ، پس سودمند گردید به پند و موعظه ، و بآداب و روشهای شایستگان مؤدب گردید.

 الروضة من الکافی / ترجمه رسولی محلاتی ؛ ج 1 , ص 23 

***شرح***

***[البضاعة المزجاة - شرح قاریاغدی]***

شرح السند صحیح. قوله علیه السلام: (کفانا اللّه وإیّاکم کیدَ الظالمین ، وبغیَ الحاسدین ، وبطشَ الجبّارین) .قال الجزری:«کفاه الأمر ، إذا قام مقامه فیه» .وقال الفیروزآبادی:«الکید:المکر والخبث والحیلة والحرب» .وقال:«بغی علیه یبغی بَغیاً:علا ، وظلم ، وعدل عن الحقّ ، واستطال ، وکذب» .وقال:«بطش به یبطش ویبطش:أخذه بالعنف والسطوة ، والبطش:[الأخذ] الشدید من کلّ شیء ، والبأس» .وقال:«الجبّار:کلّ عات ، والقتّال فی غیر حقّ ، والعظیم القویّ الطویل ، والمتکبّر الذی لا یری لأحد علیه حقّاً» انتهی. وقیل:الفرق بین الثلاثة أنّ الظالم الخارج من الدین مکره ، وخدعته لقصد إخراج الغیر منه تابع لفساد قوّته العقلیّة ؛ والحاسد بغیه وعداوته فی زوال نعمة الغیر علی الأنحاء الممکنة ، وإرادتها لنفسه تابع لفساد قوّته الشهویّة ؛ والجبّار تسلّطه وبطشه تابع لفساد قوّته الغضبیّة ؛ والکلّ خارج عن حدّ العدل ، داخل فی رذیلة الإفراط.انتهی . (أیّها المؤمنون لا یَفتننّکم الطواغیت) إلی قوله: (فیما زهّدکم اللّه فیه منها) وقوله: (غداً) ظرف للبائد ، أو للهامد أیضاً ، والظاهر أنّه کنایة عن القیامة.وقیل:عن وقت الموت ، أو قبله فی أقرب الأوقات ، أو بعده .والمراد بالحطام والهشیم متاع الدنیا سمّاه بهما ووصفه بما ذکر تحقیراً له وتنفیراً عنه علی سبیل الاستعارة ، ووجه المشابهة أنّ معناهما وهو النبات الیابس ، کما أنّه لا نفع له بالنسبة إلی ما تبقی خُضرته ونضرته ، ویکون ذا ثمرة ، کذلک متاع الدنیا بالنسبة إلی الأعمال الصالحة الباقیة فی الآخرة ، علی أنّ فی الهشیم لو کان بمعنی الهاشم ، إشارة إلی معنی آخر ، وهو أنّه یکسر عقله فی الدنیا ، وقدره فی الآخرة ، کما أنّ فی وصفة بالبائد إشارة إلی انقطاعه وزواله سریعاً ، فلا ینبغی أن یتوجّه العاقل إلی الکاسر له والزائل عنه. وقد ذکر للطواغیت أوصاف أربعة مترتّبة: الأوّل :الرغبة فی الدنیا ، وهی بمنزلة إرادتها بمن تصوّرها وتصوّر منافعها الزائلة. و الثانی :المیل إلیها ، وهی بمنزلة العزم لها. و الثالث :الافتتان بها ، أی إصابة فتنها ، وقبول ضلالها حتّی العقل الداعی إلی الخیرات الاُ خرویّة ، ویحصل القوّة الداعیة إلی الدنیا وجمع زخارفها. و الرابع :الإقبال علیها ، وصرف العمر فی تحصیلها وضبطها. وعائد الموصول فی قوله: (ما حذّرکم اللّه منها) محذوف ، وضمیر التأنیث عائد إلی الدنیا ، وعوده إلی الموصول باعتبار کونه عبارة من الدنیا بعید ، وأیضاً لا یناسب قوله: (وازهدوا فیما زهّدکم اللّه فیه منها) . (ولا ترکنوا إلی ما فی هذه الدنیا) . الرکون:المیل والسکون.یقال:رکن إلیه ، کنصر وعلم ومنع. والغرض من التشبیه فی قوله: (رکون من اتّخذها دارَ قرار ومنزل استیطان) أنّ الدنیا مذمومة من هذه الجهة ، وهی الرضا بها ، واتّخاذها وطناً ودار إقامة کما هو عادة أهل الدنیا ، والراغبین إلیها ، وإلّا فهی من حیث کونها محلًّا للعبادة والعبرة ، وتزوّد التقوی للآخرة ممدوحة. (واللّه إنّ لکم ممّا فیها علیها دلیلاً) . فی بعض النسخ:«لدلیلاً». (وتنبیهاً من تصریف أیّامها) . کلمة«من»بیان للموصول. وقیل:المراد من التصریف ذهاب قوم ومجی آخرین ، لا فی الذاهبین رجوع إلی الدنیا ، ولا فی الآخرین سکون فیها . (وتغیّر انقلابها) أی تغیّر الأمن والصحّة والرخاء ونحوها إلی الخوف والسقم والشدّة بالعکس. (ومَثُلاتها) عطف علی التصریف ، أی شدائدها وعقوباتها. قال الجزری والجوهری:«المَثُلة بفتح المیم وضمّ الثاء:العقوبة ، والجمع:المَثُلات» . (وتَلاعُبها بأهلها) بأن عرضت زینتها وزخارفها علیهم ، فإذا أقبلوا إلیها ، واطمأنّوا بها ، أدبرت عنهم. وقیل:هو إلباس أسبابها الخسیسة بالصور الحسنة ، وتزیینها عند أهلها ، وهذا العمل شبیه بالملاعبة ، وفی الصیغة الدالّة علی وقوع الفعل من الطرفین دلالة علی وقوعه منها علی وجه الکمال ، وهذا العمل کما یسمّی ملاعبة کذلک یسمّی خدعة وغُروراً علی سبیل المکنیّة والتخییلیّة ، وفیه ترغیب لتنبیه اللبیب فی الاتّعاظ من تصاریفها وتقلّبها علی أهلها ، وعدم ثباتها علی وجه واحد ، کما تشهد علیه الدیار الخالیة والمنازل الخالیة عن أهلها وسکّانها ، فإنّ المتیقّظ إذا عرف هذه الاُمور وتدبّرها ، اتّعظ بها ، واعتبر منها .وقوله علیه السلام: (إنّها لتَرفع الخَمیل...) کالبیان والدلیل لسابقه. ولعلّ المراد بالخمیل الخامل ، وهو الخفیّ الذکر ، والساقط الذی لا نباهة له . (وتضع الشریف ، وتورد أقواماً إلی النار غداً) أی تصیر سبباً لدخولهم فیها بإعطاء لذّاتها وشهواتها الموجبة له. (ففی هذا) الذی ذکر من تصریف أیّامها ، إلخ. (معتبر ومختبر) اسمان بفتح الباء فیهما للمکان. وفی بعض النسخ:«فهل من معتبر ومختبر» ، وعلی هذه یکونان بصیغة اسم الفاعل. (وزاجر لمنتبه) أی لکلّ من تنبّه ویتّعظ. والمراد به العاقل ، وخصّصه بالذکر ؛ لأنّه هو المقصود بالخطاب. وفی

القاموس:«النُبه بالضمّ:الفطنة ، والقیام من النوم ، وأنبهته ونبّهته ، فتنبّه وانتبه» . (إنّ الاُمور الواردة علیکم فی کلّ یوم ولیلة من مُظلمات الفتن) . وفی بعض النسخ:«من مُضلّات الفتن».وفی بعضها:«من مُلمّات».والمُلمّة:النازلة من نوازل الدنیا. والظاهر أنّ کلمة«من»بیان للاُمور ، ویحتمل کونها ابتدائیّة ، أی الاُمور الناشئة منها. وإضافة المظلمات إلی الفتن من قبیل إضافة الصفة إلی الموصوف. وقیل:المراد بها فتنة الخلفاء الثلاثة وأضرابهم من بنی اُمیّة وأتباعهم ، وکونها فتنة ومحنة ظاهر لشدّتها علی أهل الإیمان ، وکثرة بلوی أهل الدین فیها فی القتل والأذی ونحوهما. وإنّما وصفها بالظلمة ؛ لأنّ الواقع فیها لا یجد إلی الناصر سبیلاً ، وإلی الخلاص دلیلاً ، کالسائر فی الظلمة . أقول :الاُولی حمل الفتنة علی ما یعمّ ما ذکر وغیره. (وحوادث البدع) . فی

القاموس:«البدعة بالکسر:الحدیث فی الدین بعد الإکمال ، أو ما استحدث بعد النبی صلی الله علیه و آله من الأهواء والأعمال» انتهی. ووصفها بالحدوث للکشف والإیضاح. (وسنن الجور) . فی

القاموس:«السنّة بالضمّ:السیرة والطبیعة ، وسنن الطریق مثلّثة وبضمّتین:نهجه وجهته» انتهی. وقیل:المراد بسنن الجور هنا الظلم والضلال عن طریق الحقّ ، والسنّة إذا اُطلقت یراد بها ما جاء به النبی صلی الله علیه و آله ، وإذا اُضیفت یراد بها معنی تقتضیه الإضافة. ولعلّ المراد بها هنا طریقة الجائر وسیرتها الخبیثة ، کغصب الفیء والأموال ، وقتل النفوس ، والإضلال ، وغیر ذلک من أنواع الظلم والجور . (وبَوائق الزمان) أی اُموره الغلظة الشدیدة وشروره. وفی

القاموس:«البائقة:الداهیة ، الجمع:بوائق» . (وهَیبة السلطان) . الهیبة:المهابة ، وهی الإجلال والمخافة ، وقد هابه یَهابه.وإضافتها إلی السلطان إضافة المصدر إلی مفعوله. (ووسوسة الشیطان) . الوسوسة:حدیث النفس والشیطان بما لا نفع فیه ولا خیر. وقوله: (لَتُثبّط القلوب عن تنبّهها) بفتح اللام ، خبر«إنّ». فی

القاموس:«ثبّطه عن الأمر:عوّقه ، وبطّأبه عنه ، کثبّطه فیهما» ؛ یعنی أنّ الاُمور المذکورة تشغل القلوب وتعوقها ؛ لکمال حیرتها ودهشتها عن یقظتها وفطنتها ، أو عن إدراکها وجه فسادها ، وکیفیّة التخلّص منها. وقیل:هذا فی اللفظ خبر ، وفی المعنی زجر عن تثبّط القلوب بأمثال هذه الاُمور عن الحقّ ومعرفة أهله بالتفکّر فی أنّ هذه الاُمور خارجة عن القوانین العدلیّة ، وزمانها قلیل مُنصرم ، وعقوبة مخالفة الحقّ وأهله شدیدة دائمة . (وتُذهلها عن مَوجود الهُدی) . قال الجوهری:«ذَهلتُ عن الشیء أذهل ذُهولاً ذُهُلاً:نسیته وغفلتُ عنه ، وأذهلنی عنه کذا ، وفیه لغة اُخری:ذَهِلت-بالکسر-ذَهولاً» انتهی. وإضافة الموجود إلی الهدی من قبیل إضافة الصفة إلی موصوفها ؛ أی تشغلها عن الهدی الموجود بینهم ، وهو الإمام المنصوب من اللّه ، أو دینه الحقّ ، أو القرآن . (ومعرفة أهل الحقّ) من الأنبیاء والأوصیاء ومن یقتدی بسنّتهم. وقوله: (إلّا قلیلاً ممّن عصم اللّه) استثناء من القلوب ، أی من قلب مَن عصم اللّه ، أو من أهلها المفهوم من السیاق ، وهم الذین آمنوا بما یجب الإیمان به. وإضافة الضرر إلی الفتنة فی قوله: (وعاقبةَ ضرر فتنتها) لامیّة ، أو بیانیّة. وضررها الخروج من الدین ، وعاقبته الدخول فی النار. (إلّا من عصم اللّه ، ونهج سبیل الرشد) . یقال:نهجت الطریق-کمنع-إذا أنبته وأوضحته ، ونهجت الطریق أیضاً ، إذا سلکته.والرشد بالضمّ وبضمّتین:الهدایة ، والاستقامة علی طریق الحقّ مع تصلّب فیه. (وسلک طریق القصد) . لعلّ الإضافة بیانیّة.وفی

القاموس:«القصد:استقامة الطریق ، والاعتماد» . (ثمّ استعان علی ذلک) المذکور من العصمة وما عطف علیها. (بالزهد) فی الدنیا ، وعدم الرغبة إلی زخارفها. (فکرّر الفکر) فی أحوال الدنیا وانقلاباتها وتصرّفاتها ، وتکریر الفکر فیها یوجب ملکة الاعتبار وقوّة الانزجار. (واتّعظ بالصبر) .الباء للتلبّس ، وکونها صلة للاتّعاظ بعید. وفی بعض النسخ:«بالعبر» ، وهو أظهر. (فازدجر) . الاتّعاظ:قبول الموعظة.والزجر:المنع والنهی.یقال:زجره وازدجره ، فانزجر وازدُجر ، یتعدّی ولا یتعدّی ، أی قبل الموعظة من أحوال الماضین ، أو من أحوال الدنیا وتقلّب أوضاعها ، متلبّساً بالصبر علی مکارهها ومصائبها. أو المراد بالصبر عدم التسرّع فی الفکر والتأمّل ، والغور والتعمّق فی المقدّمات ومبادیها ، فازدجر ، ومنع النفس من المیل إلی الدنیا وزینتها. (وزهد فی عاجل بَهجة الدنیا) . یقال:زهد فی الشیء وعن الشیء-کعلم-إذا لم یرغب فیه ، وزهد-کمنع-لغة فیه. والبهجة بالفتح:الحسن ، وبهجة الدنیا:نعیمها وزخارفها. وإضافة العاجل إلیها إمّا بیانیّة ، أو من قبیل إضافة الصفة إلی موصوفها. (وتَجافی) أی بَعُد وامتنع (عن لذّاتها ، ورغب فی دائم نعیم الآخرة) . قال الجوهری:«تجافی جنبه عن الفراش:نَبا» .وفی

القاموس:«جفا الشیء جَفاء وتجافی:لم یلزم مکانه ، وجفا علیه کذا:ثقل.والجفأ نقیض الصلة» . (وسعی لها سعیها) أی ما هو حقّها من السعی .وقیل فی ذکر المصدر وإضافته إلی الآخرة مبالغة وترغیب فی السعی والاجتهاد لها ، والإتیان بأسبابها ومنافعها علی قدر الإمکان . (وراقب الموت) . یقال:راقب الشیء ، إذا انتظره ، أو حرسه.وراقبه أیضاً ، إذا خافه. ولا شکّ أنّ مراقبة الموت وانتظاره دائماً وعدم نسیانه تزعج النفوس إلی التهیّؤ لاُمور الآخرة ، وسلوک سبیل الجنّة. ونِعم ما قیل:ممّا یعین علی مراقبته أن یتصوّر أیّام عمره فراسخ ، وساعاته أمیالاً ، وأنفاسه خطوات ، [فکم] من شخص بقیت له فراسخ ، وآخر بقیت له أمیال ، وآخر بقیت له خطوات ، ولما لم یکن له علم ببقاء شیء من ذلک ، فلیجوز وجود الموت فی الآن الموجود هو فیه ، ولیتعوّذ باللّه من وروده علی غیر عدّة . (وشنأ الحیاة) أی أبغضها (مع القوم الظالمین) ؛ لعلمه بأنّ التعیّش معهم یوجب خسران المبین وفساد الدین ، مع کراهه مخالطة الظالمین ، ومشاهدة مخالفة ربّ العالمین. قال الفیروزآبادی:«شنأه-کمنعه وسمعه-شنئاً ، ویثلّث ، وشنآناً:أبغضه» . (نظر إلی ما فی الدنیا بعَین نَیّرة) . فی بعض النسخ:«بعین قَرَّة».یقال:قرّت عینه تقرّ-بالکسر والفتح-قُرّة-ویضمّ - وقُروراً ، أی بردت ، وانقطع بکاؤها ، أو رأت ما کانت متشوّقة إلیه. وإنّما وصفت العین بالمصدر مبالغة.وقیل:هذا کالتأکید للسابق ، ولذا ترک العطف. والمراد بکونها نیّرة کونها فی غایة الحرّة ، کما أشار إلیه بقوله: (حدیدة النظر) . فی بعض النسخ:«البصر»بدل«النظر» ، وهی صفة ثانیة للعین ، والإضافة لفظیّة ، فلا یفوت المطابقة. واُرید بحدّتها بلوغها إلی نهایة ما فی الدنیا من المفاسد والمقابح ، ظاهرة أو مخفیّة ، حسّیّة أو عقلیّة. (وأبصر حوادث الفتن) المذکورة وغیرها. (وضَلال البدع) . الإضافة فیهما بیانیّة ، أو لامیّة ، أی الاُمور الحادثة فی الدین من اختراع المضلّین. (وجورَ الملوک الظَّلَمة) جمع ظالم. (فلقد لَعَمْری) . فی بعض النسخ:«فقد». قال الفیروزآبادی:«العمر بالفتح وبالضمّ وبضمّتین:الحیاة ، وبالفتح:الدین.قیل:ومنه «لَعَمری» ، ویحرّک» . (استدبرتم الاُمور الماضیة فی الأیّام الخالیة) أی الماضیة من أیّام الدنیا. قال بعض الشارحین فی شرح هذا الکلام:«أی فقد استدبرتم ، حذف الفعل لوجود المفسّر». و أقول :أنت خبیر بما فیه ؛ فإنّ توسیط القسم بین«قد»ومدخوله جائز ، ومثله فی الکلام کثیر ، وفی الأدعیة السجّادیّة:«قد وعزّتک بلغ بی مَجهودی» ، فلا یحتاج إلی ارتکاب الحذف. ثمّ قال: وقد ، لتقریب الماضی إلی الحال ؛ لإحضار مضمونه عند المخاطب ، وهو أدخل فی التحریص علی التفکّر فیه ، واللام للابتداء ، والخبر محذوف وجوباً ؛ لقیام جواب القسم مقامه ، أی لواهب عمری قسمی علی حذف المضاف. أو المراد به صورة القسم تأکیداً لمضمون الکلام وترویجه ، ولیس المراد به القسم حقیقة ، فلا یردّ أنّه لا یقسم بغیر اللّه . (من الفتن المُتراکمة) بیان للاُمور. قال الفیروزآبادی:«الرَّکم:جمع الشیء فوق آخر حتّی یصیر رُکاماً مرکوماً کرکام الرَّمل ، وارتکم الشیء وتراکم:اجتمع» . (والانهماک فیما تَستدلّون به) عطف علی الفتن ، أو علی الاُمور بعیداً. قال الجوهری:«انهمک الرجل فی الأمر:جدّ ولجّ» . (علی تجنّب الغُواة وأهل البدع والبَغی والفَساد فی الأرض بغیر الحقّ) . اللام فی الانهماک عوض عن المضاف إلیه ، أی ومن انهماکهم وتمادیهم فیما تستدلّون به من أشیاء فانیة ، ودولات زائلة ، وبدعهم وبغیهم وفسادهم فی الأرض ، وما ورد علیهم بسبب ذلک من النکال والوبال والعقوبات الدنیویّة علی الاجتناب منهم والبعد عنهم ، وعدم الاعتماد علی ملکهم وعزّهم. وفی

تحف العقول:«والانهماک فیها ما تستدلّون» ، ولعلّه هو الصواب. (فاستعینوا باللّه) علی طاعته ، وطاعة ولیّ أمره. وقیل:علی التجنّب منهم ومن صفاتهم ، أو علی دفع الشدائد کلّها .والأوّل أنسب بقوله: (وارجعوا إلی طاعة اللّه ، وطاعة من هو أولی بالطاعة) من الرسول واُولی الأمر. (ممّن اتُّبع فاُطیع) . الجارّ متعلّق ب«أولی» ، و«اتُّبع»علی صیغة المجهول ، والمستتر فیه راجع إلی الموصول ، وکذا قوله:«فاُطیع» ، أی من کان إطاعة الناس له بمجرّد أنّ جماعة من أهل الباطل اتّبعوه وبایعوه کالخلفاء الجور. وقیل:یدلّ التفریع علی أنّ الاتّباع غیر الإطاعة ، وهو کذلک ؛ لأنّ الأوّل اعتقاد أنّه حقّ ، والثانی اقتفاؤه فی أقواله وأفعاله وسیرته المبتدعة. أوالمراد بالاتّباع اتّباع الأوّل والثانی ، وبالإطاعة إطاعة الآخرین ، کالأغنام یعدو بعضهم عقب بعض . (فالحذر الحذر) أی احذروا الحذر ، وألزموه ، واحترزوا من طاعة من لا یجوز طاعته ، ومخالفة من لایسع مخالفته. (من قبل الندامة والحسرة) حیث ینقطع العمل ، وینسدّ باب التوبة ، وهو وقت معاینة اُمور الآخرة وما بعده. وقیل:الفرق بینهما أنّ الندامة علی فعل ما لا ینبغی ، والحسرة علی ترک ما ینبغی . (وتاللّه ما صدر قوم قطّ عن معصیة اللّه إلّاإلی عذابه) . الغرض أنّ غایة المعصیة وما یترتّب علیها من الأثر عذاب اللّه.قال الفیروزآبادی: «الصدر:الرجوع ، صدر یصدُر ویصدِر» . (وما آثر قوم قطّ الدنیا علی الآخرة إلّاساء مُنقلبهم وساء مَصیرهم) . الإیثار:الاختیار.والمنقلب والمصیر یجیئان للمصدر واسم المکان.وإیثار الدنیا إمّا بتحصیل الزائد عن الکفایة ، أو بطلبها من الشبهة ، أو من الحرام ، أو بعدم المبالاة فی طرق تحصیلها ، أو بمنع الحقوق المالیّة خوفاً من الانتقاص ، أو بطلبها المفضی إلی التقصیر فی أمر الآخرة. (وما العلم باللّه والعمل إلّاإلفان مؤتلفان) . «إلفان»بکسر الهمزة وسکون اللام ، أو بصیغة اسم الفاعل.قال الفیروزآبادی:«الإلف بالکسر وککتف:الألیف.وقد ألِفه-کعلمه-ألِفاً-بالکسر والفتح-وهو آلِف» . وقال فی

المصباح:«ألِفتُه من باب علم:أنست به وأحببته ، واسم الفاعل:ألیف-مثل علیم - وآلف ، مثل عالم» انتهی. وقیل:فی وصفهما بالائتلاف مبالغة فی وجود الاُلفة بینهما ، حتّی لا یرضی أحدهماوجوده بدون الآخر ، کما روی عن أبی عبد اللّه علیه السلام:«العلم مقرون إلی العمل ، فمن علم عمل ، ومن عمل علم ؛ والعلم یهتف بالعمل ، فإن أجابه ، وإلّا ارتحل عنه» . (فمن عرف اللّه خافه) ؛ لأنّ العارف بعظمة اللّه وکبریائه ، وغضبه وقهره ، وکمال قدرته علی جمیع خلقه ، وعلی تعذیبهم وإفنائهم من غیر أن یمنعه مانع ، أو یعترضه معترض ، أو یعود إلیه ضرر ، حصّلت له حالة نفسانیّة تبعث صاحبها إلی عدم الاجتراء بترک ما ینبغی فعله ، وفعل ما ینبغی ترکه ، وتلک الحالة تسمّی خوفاً ، ولها مراتب متفاوتة بتفاوت مراتب المعرفة. (وحَثّه الخوفُ علی العمل بطاعة اللّه) ؛ لأنّ الخوف-کما عرفت-یبعث الخائف إلی الطاعات ، وموجبات القربات ، ورفض ما یوجب البُعد عن جناب القدس. (وإنّ أرباب العلم) من الأنبیاء والأوصیاء (وأتباعهم) ممّن اتّبع منارهم ، واقتبس من آثارهم. وقوله: (الذین عرفوا اللّه) خبر«إنّ». (فعملوا له ، ورغبوا إلیه) . وأمّا غیرهم فلم یعرفوا اللّه ، ولم یعملوا له ؛ لاتّباعهم أهل البغی والجهل ، وعدم تمسّکهم بدین أرباب العلم والعدل. (وقد قال اللّه) فی سورة فاطر:

«إِنَّمٰا یَخْشَی اَللّٰهَ مِنْ عِبٰادِهِ اَلْعُلَمٰاءُ» . قال البیضاوی: إذ شرط الخشیة معرفة المَخشیّ ، والعلم بصفاته وأفعاله ، فمن کان أعلم به کان أخشی منه ، ولذلک قال صلی الله علیه و آله:«إنّی أخشاکم [للّٰه] وأتقاکم له» . وتقدیم المفعول لأنّ المقصود حصر الفاعلیّة ، ولو اُخّر انعکس الأمر. وقُرئ برفع اسم«اللّه»ونصب«العلماء»علی أنّ الخشیة مستعارة للتعظیم ؛ فإنّ المعظَّم یکون مَهیباً .انتهی.وقیل:المراد بالعلماء هنا الربّانیّون ، الذین لهم معرفة باللّه وبدینه علی وجه یمنعهم من الرکون إلی الدنیا وشهواتها ، ویزجرهم عن متابعة النفس ومشتهیاتها ، ویبعثهم علی العمل للآخرة ، وهم الموصوفون بالخشیة وغیرها من الکمالات. ثمّ الخوف والخشیة فی اللغة بمعنی واحد ، فتمّ الاستشهاد بالآیة إلّاأنّ بینهما فی عرف العارفین فرقاً ، وهو أنّ الخوف ألم النفس من المکروه المنتظر ، والعقاب المتوقّع بسبب احتمال فعل المنهیّات وترک الطاعات. والخشیة حالة نفسانیّة تنشأ من الشعور بعظمة الربّ وهیبته ، وخوف الحجاب عنه بسبب الوقوف علی النقصان والتقصیر فی أداء حقوق العبودیّة ورعایة الأدب ، فهی خوف خاصّ ، وإلیه یرشد قوله تعالی:

«وَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ یَخٰافُونَ سُوءَ اَلْحِسٰابِ» .وقوله: (واغتنموا أیّامها) . الضمیر للدنیا ، أو للطاعة. وقوله: (فإنّ ذلک أقلّ للتبعة ، وأدنی من العُذر) .أی أقرب منه. والتبعة بفتح التاء وکسر الباء ، وهی ما یتبع أعمال العباد من العقاب وسوء العاقبة. وقیل:هی ما علی أحد من حقّ الغیر ، سمّی بها لأنّ صاحبه یتبعه ویطلبه.وفیه تنبیه علی أنّ العبد وإن اجتهد فی الطاعة فهو بَعُد فی مقام التقصیر ، إلّاأنّ عذره لقلّة تبعته قریب من القبول . (وأرجی للنجاة) من العقوبات. وقیل:فیه إشعار بأنّ العامل المطیع لا ینبغی له الجزم بنجاته ، والاعتماد بعمله ، وإنّما له الرجاء بالنجاة ، کما دلّت علیه الآیات والروایات ، واللّه سبحانه لا یخیب رجاءه . (ولا تقدّموا الاُمور الواردة علیکم من طاعة الطواغیت) جمع طاغوت ، وهو کلّ رأس ضلال ، وما عُبد من دون اللّه. وکلمه«من»للابتداء ، والظرف فی محلّ النصب علی الحالیّة ، أی اُموراً ناشئة من طاعة الطواغیت. ویحتمل کونها بیاناً للاُمور. وکذا فی قوله: (من زَهرة الدنیا) یحتمل کونها بیاناً لطواغیت ، وکونها ابتدائیّة عطفاً علی «من»الاُولی بتقدیر العاطف. ویحتمل کونها بیاناً للاُمور ، أی لا تقدّموا علی طاعة اللّه الاُمور التی تحصل لکم بسبب طاعة الطواغیت ، وتلک الاُمور هی زهرات الدنیا. وقد تلخّص لک ممّا ذکرنا وجوه: الأوّل :کون کلمة«من»فی الموضعین للابتداء. و الثانی :کونها فیهما للبیان. و الثالث :کونها فی الأوّل ابتدائیّة ، وفی الثانی بیانیّة. و الرابع :عکسه. وعلی الثانی والثالث یحتمل کونها بیاناً للاُمور ، أو للطواغیت.وعلیک بالتأمّل فی ترجیح بعض تلک الوجوه علی البعض. (من زَهرة الدنیا) بسکون الهاء ، وقد یحرّک:بهجتها ونضارتها وحسنها ومتاعها. (بین یدی اللّه وطاعته وطاعة اُولی الأمر منکم) . نهی علیه السلام عن تقدیم طاعة الطواغیت من الجنّ والإنس ، وتقدیم زهرة الدنیا علی أمر اللّه وطاعته وطاعة اُولی الأمر ، کما هو شأن أکثر أبناء الدنیا والراغبین إلیها ؛ لأنّ ذلک یوجب الحرمان والخسران فی الآخرة ، بل فی الدنیا أیضاً. (واعلموا أنّکم عَبید اللّه ، ونحن معکم) . قیل:أی بین أظهرکم إن اُرید به المعیّة فی الوجود ، أو عالمون بأحوالکم وأعمالکم ، وقد مرّ فی الاُصول أنّهم علیهم السلام یعلمونها.وفیه علی الأوّل إشارة إلی أنّه ینبغی الرجوع إلیهم فی جمیع الاُمور ، وعلی الثانی إلی أنّه ینبغی تصحیح جمیع الأعمال والأخلاق . أقول :لعلّ غرضه علیه السلام من هذا الکلام الوعد والوعید ، وتذکیر نعم اللّه وإتمام حجّته علیهم. (یَحکم علینا وعلیکم سیّد حاکم غداً) أی یحکم علینا یوم القیامة بعد المحاسبة بما تستحقّه ، وفیه تنبیه للغافلین. وقیل:أی یحکم علینا من جهة الهدایة والإرشاد وعلیکم من جهة الطاعة والانقیاد سیّد متولّ لاُمور الخلائق ، حاکم علیهم . (وهو مُوقفکم ومُسائلکم) .الضمیر للسیّد الحاکم. (فأعدّوا الجواب) أی هیّؤوه لأنفسکم.یقال:أعدّه لأمر کذا ، أی هیّأه له. (قبل الوقوف والمُساءلة والعرض) . اللام فیها للعهد.قال الفیروزآبادی:«عرض له ، کذا یعرض:ظهر علیه وبدا ، کعرض ، کسمع ، والشیء له:أظهره له ، وعلیه:أراه إیّاه» .وفی قوله علیه السلام: (علی ربّ العالمین) تهویل وتعظیم لشأن الأمر ، کما لا یخفی. (یومئذٍ

«لاٰ تَکَلَّمُ»)

بصیغة المستقبل بحذف إحدی التائین.

«نَفْسٌ إِلاّٰ بِإِذْنِهِ»

أی بإذن ربّ العالمین. وهذه الفقرة الشریفة مقتبسة من قوله تعالی فی سورة هود:

«یَوْمَ یَأْتِ لاٰ تَکَلَّمُ نَفْسٌ إِلاّٰ بِإِذْنِهِ» .قال البیضاوی فی تفسیر هذه الآیة:

«یَوْمَ یَأْتِ» ، أی الجزاء ، أو الیوم ، أی اللّه عزّ وجلّ ، وقرأ ابن عامر وعاصم وحمزة بحذف الیاء اجتراء عنها بالکسرة.

«لاٰ تَکَلَّمُ نَفْسٌ» ، أی لا تتکلّم بما ینفع وینجی من جواب أو شفاعة.

«إِلاّٰ بِإِذْنِهِ» :إلّابإذن اللّه ، کقوله:

«لاٰ یَتَکَلَّمُونَ إِلاّٰ مَنْ أَذِنَ لَهُ اَلرَّحْمٰنُ» ، وهذا فی موقف.وقوله:

«هٰذٰا یَوْمُ لاٰ یَنْطِقُونَ*`وَ لاٰ یُؤْذَنُ لَهُمْ فَیَعْتَذِرُونَ»

فی موقف آخر. أو المأذون فیه هی الجوابات الحقّة ، والممنوع عنه هی الأعذار الباطلة .انتهی. وقیل:هذه الکلمة الشریفة محرّکة إلی الخیرات کلّها ؛ فإنّ کلّ أحد یتشبّث یوم القیامة بأمر ینجیه من العذاب مثل الشفاعة والطاعة والإحسان إلی الخلق وغیرها ممّا فیه رضاه تعالی ، وکلّفه به ، فإن کان صادقاً یؤذن له ویصدّق ، وإلّا فلا ، کما أشار إلیه بقوله: (واعلموا أنّ اللّه لا یصدّق یومئذ کاذباً ، ولا یکذّب صادقاً ، ولا یردّ عذر مستحقّ) . أی من یستحقّ لقبول العذر کمن ترک الصلاة فی وقتها بالنوم ، أولفقدان الطهورین ، أو صلّاها مؤمیاً ، أو مع النجاسة للعجز والعذر وأمثال ذلک . (ولا یعذر غیر معذور) أی لا یقبل عذر من لیس له عذر فی ترک ما اُمر به.یقال:عَذَرته فیما صنع-کضربته-عُذراً بالضمّ وبضمّتین ، أی دفعت عنه اللوم ، فهو معذور ، أی غیر ملوم ، والاسم:المَعذرة-مثلّثة الدال-والعِذرة بالکسر. والحاصل أنّه لا یقبل إعتذار من لیس له حجّة علی اللّه بعد البیان ، بل الحجّة للّه علیه کما أشار إلیه بقوله: (له الحجّة علی خلقه بالرسل والأوصیاء بعد الرسل) . وقوله: (فی إصلاح أنفسکم) أی بتزیینها بالفضائل وتهذیبها عن الرذائل. وفی بعض النسخ:«من»بدل«فی». قال الجوهری:«الصلاح ضدّ الفساد ، والإصلاح نقیض الإفساد» .وقیل:تعدیة الاستقبال ب«فی»باعتبار تضمینه بمعنی السعی ، أو الشروع .و أقول :یحتمل أیضاً أن یکون بتضمین معنی الاستئناف ، أی استقبلوا ، واستأنفوا العمل فی إصلاح أنفسکم. ویحتمل أن یکون«فی»بمعنی«إلی» ، أو«علی» ، کما فی قوله تعالی:

«وَ لَأُصَلِّبَنَّکُمْ فِی جُذُوعِ اَلنَّخْلِ» . وقوله: (وطاعة اللّه) علی الإصلاح (وطاعة من تَوَلّونه) من باب التفعیل والتفعّل (فیها) أی فی الطاعة. وفی

تحف العقول:«فیما»بدل«فیها» .وفی

القاموس:«تولّاه ، أی اتّخذه ولیّاً ، والأمر:تقلّده» .وقال الجوهری:«قوله تعالی:

«وَ لِکُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّیهٰا» ، أی مستقبلها بوجهه» . (لعلّ نادماً قد ندم) کفرح (فیما فرّط بالأمس) أی فی ما مضی من عمره (فی جنب اللّٰه) . (وضیّع من حقوق اللّه) عطف علی«فرّط». وفی

القاموس:«فَرَط فی الأمر فَرطاً:قصّر به وضیّعه ، وفرط الشیء ، وفیه تفریطاً:ضیّعه ، وقدّم العجز فیه وقصّر» انتهی. والجنب فی الأصل:شقّ الإنسان وغیره ، والناصیة ، والجانب ، وشاع فی العرف إطلاقه علی القرب والجوار والأمر والطاعة ، وقد یطلق عل المقرّبین بجنابه سبحانه من الأنبیاء والأوصیاء علیهم السلام. وقیل:یطلق أیضاً علی معظم الشیء ، والولایة من معظم أمر اللّه وحقوقه .وقال البیضاوی فی تفسیر قوله تعالی:

«یٰا حَسْرَتیٰ عَلیٰ مٰا فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اَللّٰهِ» : أی قصّرت فی جانبه ، أی فی حقّه ، وهو طاعته.وقیل:فی ذاته علی تقدیر مضاف کالطاعة.وقیل:فی قربه من قوله:

«وَ اَلصّٰاحِبِ بِالْجَنْبِ» .انتهی .و«لعلّ»کلمة رجاء وطمع.وقیل:إنّما رجا علیه السلام وجود نادم من التفریط والتضییع فیما مضی من الحقوق اللازمة لقلّة وجوده .وقیل:هو علی سبیل المماشاة وإرخاء العنان ، ومعناه أنّه یمکن أن یندم نادم یوم القیامة علی ما فرّط وضیّع بالأمس ، أی فی الدنیا فی جنب اللّه ، أی فی قربه وجواره ، أو فی أمره وطاعته ، والحاصل أنّ إمکان وقوع ذلک الندم کاف فی الحذر ، فکیف مع تحقّقه ، أو لأنّه بالنسبة إلی کلّ شخص غیر متحقّق . (واستغفروا للّه ، وتوبوا إلیه ؛ فإنّه یَقبل التوبة ، ویعفو عن السیّئة) . قیل:لعلّ المراد بقبولها إسقاط العقاب المترتّب علی الذنب الذی تاب منه تفضّلاً ورحمة بعباده کما ذهب إلیه الأشاعرة والشیخ الطوسی فی

الاقتصاد ، والعلاّ مة فی بعض کتبه الکلامیّة. وعلی هذا قوله:«ویعفو عن السیّئة»تفصیل لقوله:«یقبل التوبة» ؛ أی یعفو تفضّلاً عن السیّئة التی تاب منها. وقال المعتزلة:إنّ قبول التوبة واجب علی اللّه تعالی حتّی لو عاقب بعدها کان ظلماً ، وتوقّف المحقّق فی التجرید .انتهی. و أقول :الوجوب فی أمثال هذه المقامات محمول علی لزوم الوفاء بالوعد بحیث یلزم من ترک القبح ، وقد ثبت فی الآیات والروایات وعده سبحانه بقبول التوبة وعفو السیّئة ، فیلزم من عدم قبولها ترک الوفاء بالوعد ، وهو قبیح ، تعالی اللّٰه عنه عُلوّاً کبیراً. ثمّ أقول :لا یبعد أن یراد بقبول التوبة إسقاط العقاب المترتّب علی الکبائر ، ویعفو السیّئة إسقاطه عن الصغائر تفضّلاً ، أو بأسباب آخر مطلقاً ، کما قیل فی تفسیر قوله تعالی:

«إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبٰائِرَ مٰا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئٰاتِکُمْ»

الآیة . (ویعلم ما تفعلون) فلا یفوته شیء من أفعالکم ، وفیه وعد ووعید. (وإیّاکم وصُحبة العاصین) إلّاإذا اُرید نُصحهم مع توقّع التأثیر ، وذلک للفرار من اللعن والعذاب النازل علیهم ، ولئلّا یمیل إلی مقتضی طریقتهم. (ومَعونة الظالمین) . لعلّ المراد بالمعونة إعانتهم فی ظلمهم ، أو فیما یعود إلیه ، أو یوجبه. وقیل:الأحوط ترک معونتهم مطلقاً لعموم الآیة والروایة .قال الفیروزآبادی:«استعنته وبه ، فأعاننی وعوّننی ، والاسم:العَون والمعانة والمَعونة والمَعون» . (ومُجاورة الفاسقین) بالسکنی فی دارهم ، أو فی جوارهم ، أو فی بلادهم ، کما یظهر من بعض الروایات. (احذروا فتنتهم) أی الفتنة الناشئة منهم ، أو الابتلاء بمثل الفتنة التی افتتنوا بها.والفتنة: الضلال والإضلال والفضیحة والإثم والمحنة. (وتَباعدوا من ساحتهم) أی فناء دارهم ، أو جانبهم وناحیتهم. ولعلّ کلًّا من الفقرتین الأخیرتین ناظر إلی کلّ من الفقرات الثلاثة السابقة علیها ، فتدبّر. (واعلموا أنّه من خالف أولیاء اللّه) بردّ أقوالهم ، وعدم الامتثال بأوامرهم ونواهیهم ، وإنکار عقیدتهم ، ورفض سلوک طریقتهم ، أو بالشکّ فیها. والمراد بأولیاء اللّه الأنبیاء والأوصیاء ومن یقتفی أثرهم ، ویسیر بسیرتهم. (ودان بغیر دین اللّه) أی اعتقد ، أو تعبّد اللّه بغیر دینه الذی جاء به النبی صلی الله علیه و آله. (واستبدّ بأمره دون أمر ولیّ اللّه) . یقال:استبدّ فلان بکذا ، أی تفرّد به دون غیره ؛ یعنی تفرّد بأمر نفسه ، وعمل برأیه متجاوزاً عن أمر ولیّ اللّه غیر متمسّک به. (کان فی نار تَلتهب) . یقال:التهب النار ، إذا اتّقدت واشتعلت ، ولعلّ المراد بکونه فیها صیرورته إلیها. وقال الفاضل الإسترآبادی:«کأنّ بالتشدید ، لیکون من الحروف المشبّهة بالفعل ، والمراد أنّ حاله هکذا فی الدنیا فی نظر أولیاء اللّه .واعترض علیه بعض الأفاضل أنّ الجزاء حینئذٍ غیر مرتبط بالشرط ، وتقدیر العائد خلاف الظاهر . و أقول :أنت خبیر بعدم ورود هذا الاعتراض ؛ لوجوب تقدیر العائد حینئذ لئلاّ یبقی «کان»خالیاً عن الاسم. ثمّ قال: الظاهر أنّ«کان»ناقصة ، وأنّه شبّه أعماله القبیحة وأخلاقه الذمیمة وعقائده الفاسدة بالنار فی الإهلاک ، واستعار لفظ النار لها ، ورشّح بذکر الالتهاب ، أو سمّاها ناراً مجازاً مرسلاً باعتبار أنّها تصیر ناراً فی القیامة. ثمّ قال:[قال] الشیخ فی الأربعین نقلاً عن بعض العارفین: إنّ الحیّات والعقارب والنیران فی القیامة هی بعینها تلک الأعمال والأخلاق والعقائد الباطلة ، وإنّ اسم الفاعل فی قوله تعالی:

«وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکٰافِرِینَ»

للحال وعلی حقیقته [لا للاستقبال] ، کما قیل:وإنّ قبائحهم الخُلقیّة والعملیّة والاعتقادیّة محیطة بهم فی هذه النشأة ، وهی بعینها جهنّم التی ستظهر علیهم فی النشأة الاُخرویّة بصورة النار وعقاربها وحیّاتها .وقریب منه ما قیل:الظاهر أنّ المراد أنّهم فی الدنیا فی نار البعد والحرمان والسخط والخذلان ، لکنّهم لمّا کانوا بمنزلة الأموات لعدم العلم والیقین ، لم یستشعروا ألم هذه النار ، ولم یدرکوها ، کما قال تعالی:

«أَمْوٰاتٌ غَیْرُ أَحْیٰاءٍ وَ مٰا یَشْعُرُونَ» .ویحتمل أن یراد بالنار أسباب دخولها استعارة أو مجازاً مرسلاً تسمیة للسبب باسم المسبّب. (تأکل أبداناً) کأنّ المراد:تحرقها ، أو تحکّها ، أو تفسدها ، بتشبیه النار بالأکل فی الإفناء والإفساد. (قد غابت عنها أرواحُها) . قیل:هو من باب نسبة الجمع إلی الجمع بالتوزیع ، والمراد بغیبتها فسادها بالمهلکات . (وغلبت علیها شِقوتُها) . فی

القاموس:«الشقا:الشدّة والعُسر ، ویمدّ ، شقی-کرضی-شقاوة ، ویکسر ، وشقاً وشقاء وشقوة ، ویکسر» .وقال الجوهری:«الشقوة-بالکسر-ضدّ السعادة ، وفتحه لغة» .ولعلّ المراد بالشقوة الغالبة المخرجة عن الإیمان. (فهم مَوتی لا یجدون حَرّ النار) کما لم یجده المیّت ؛ لفقد شرطه ، وهو الروح والشعور. وبالجملة کما أنّه لابدّ فی إدراک المعقولات من شعور خاصّ ، کذلک لابدّ فی إدراک المحسوسات أیضاً من شعور خاصّ ، ولم یوجد فیهم ؛ لأنّهم بمنزلة الموتی ، مع أنّ الحکمة مقتضیة لعدم وجدانه. (ولو کانوا أحیاء لوجدوا مَضَضَ حرّ النار) . فی

القاموس:«المَضَض محرّکة:وجع المصیبة» .وفی قوله: (

«وَ سَیَرَی اَللّٰهُ عَمَلَکُمْ»

ثمّ إلیه تُحشرُون) وعد ووعید . (فانتفعوا بالعِظة) . فی

القاموس:«وعظه یعظه وَعظاً وعِظَة وموعظة:ذکره ما یلیّن قلبه من الثواب والعقاب ، فاتّعظ» .وفی بعض النسخ:«فاتّعظوا بالعظة». (وتَأدّبوا بآداب الصالحین) . التأدّب:تعلّم الأدب ، وهو حسن التناول.وقیل:کلّ ما فیه صلاح النفس ، سمّی أدباً ؛ لأنّه تعالی دعاهم إلیه .

 البضاعة المزجاة ؛ ج 1 , ص 194 

***[مرآة العقول - شرح علامه مجلسی]***

صحیح. قوله علیه السلام: و علی حطامها الهامد الحطام بالضم: المنکسر من الخشب و النبات و الهامد: البالی المسود المتغیر ، و الهشیم من النبات أیضا ، الیابس المتکسر و البائد: الذاهب المنقطع الهالک ، و غدا ظرف للبائد أی عن قریب عنکم أو فی القیامة عن کل أحد. و فی القاموس : رکن إلیه کنصر و علم و منع رکونا مال و سکن ، و فی النهایة المثلة : بفتح المیم و ضم الثاء العقوبة ، و الجمع المثلات. و فی القاموس : خمل ذکره و صوته خمولا خفی. قوله علیه السلام: لمنتبه أی لکل من تنبه و اتعظ. قوله علیه السلام: من مظلمات الفتن و فی بعض النسخ [من ملمات الفتن] أی نوازلها ، و البوائق: الدواهی. قوله علیه السلام: لتثبط خبر إن و فی القاموس : ثبطه عن الأمر: عوقه و بطؤ به عنه کثبطه فیهما. قوله علیه السلام: تذهلها الذهول: النسیان ، و الغفلة و قوله (علیه السلام): موجود الهدی من إضافة الصفة إلی الموصوف. قوله علیه السلام: و نهج یقال نهج الطریق: کمنع أی سلکه ، و القصد استقامة الطریق و البهجة: الحسن ، و التجأ فی: البعد و الاجتناب. قوله علیه السلام: سعیها أی ما هو حقها من السعی إشارة إلی قوله تعالی

وَ مَنْ أَرٰادَ اَلْآخِرَةَ وَ سَعیٰ لَهٰا سَعْیَهٰا

الآیة و راقب الموت أی انتظره و لم ینسه ، و کان دائما متذکرا لوروده متهیأ له. قوله علیه السلام: و شنأ الحیاة کمنع و سمع أی أبغضها لکراهة مخالطة الظالمین. قوله علیه السلام: و الانهماک و الانهماک: التمادی فی الشیء و اللجاج فیه ، و کأنه معطوف علی الفتن ، أی انهمکوا فی أشیاء فانیة ، و دولات باطلة یمکنکم الاستدلال بها ، و بفنائها علی تجنب الغواة ، و عدم الاعتماد علی ملکهم و عزهم و فی تحف العقول و الانهماک فیها ما تستدلون و هو الصواب. قوله علیه السلام: ممن اتبع فأطیع أی من کان إطاعة الناس له بمحض إن جماعة من أهل الباطل اتبعوه و بایعوه کخلفاء الجور. قوله علیه السلام ما صدر قوم أی کان رجوعهم إلی الآخرة فی حال اشتغالهم بالمعاصی. قوله علیه السلام: إلفان بکسر الهمزة و سکون اللام أو علی وزن فاعل [فاعلان] قوله علیه السلام: الذین عرفوا الله هی خبر إن . قوله علیه السلام: من طاعة من ابتدائیة ، و قوله علیه السلام: من زهرة بیانیة أی لا تقدموا علی طاعة الله الأمور التی تحصل لکم بسبب طاعة الطواغیت ، و الأمور هی زهرات الدنیا أی بهجتها و نضارتها و حسنها. قوله علیه السلام: عذر مستحق أی لقبول العذر قوله علیه السلام: و لا یعذر کیضرب أی لا یقبل عذر غیر معذور. قوله علیه السلام: و استقبلوا فی إصلاح و فی بعض النسخ من إصلاح لعل المراد استقبلوا و استأنفوا العمل فی إصلاح أنفسکم ، و یحتمل أن یکون فی بمعنی إلی أی أقبلوا إلی إصلاح أنفسکم و قوله (علیه السلام): لعل نادما علی سبیل المماشاة أی یمکن أن یندم نادم یوم القیامة علی ما قصر بالأمس أی فی الدنیا فی جنب الله أی فی قربه و جواره أو فی أمره و طاعته أو مقربی جنابه أعنی الأئمة علیهم السلام و إطاعتهم کما ورد فی الأخبار الکثیرة ، و الحاصل إن إمکان وقوع ذلک الندم کاف فی الحذر ، فکیف مع تحققه ، أو لأن بالنسبة إلی کل شخص غیر متحقق ، و فی تحف العقول: من إصلاح أنفسکم و طاعة الله و طاعة من تولونه فیما لعل نادما و هو أظهر. قوله علیه السلام: و استبد قال فی النهایة : و فی حدیث علی علیه السلام: کنا نری أن لنا فی هذا الأمر حقا فاستبددتم علینا. یقال: استبد بالأمر یستبد به استبدادا إذا تفرد به دون غیره. قوله علیه السلام: فی نار تلتهب الظاهر أن المراد أنهم فی الدنیا فی نار البعد و الحرمان و السخط و الخذلان ، لکنهم لما کانوا بمنزلة الأموات لعدم العلم و الیقین ، لم یستشعروا ألم هذه النار ، و لم یدرکوها کما قال تعالی:

وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکٰافِرِینَ *

و قال:

أَمْوٰاتٌ غَیْرُ أَحْیٰاءٍ وَ مٰا یَشْعُرُونَ أَیّٰانَ یُبْعَثُونَ

و یحتمل أن یکون المراد بالنار أسباب دخولها تسمیة للسبب باسم المسبب ، و المضض بالتحریک الألم و التأدب تعلم الآداب و قبولها.

 مرآة العقول ؛ ج 25 , ص 33 *******

فَیُنْتَظَرَ ، وُصِلَ(1) الْبَلاَءُ مِنْهَا بِالرَّخَاءِ(2) ، وَالْبَقَاءُ مِنْهَا إِلی فَنَاءٍ(3) ، فَسُرُورُهَا(4) مَشُوبٌ(5) بِالْحُزْنِ ، وَالْبَقَاءُ فِیهَا إِلَی الضَّعْفِ وَالْوَهْنِ ، فَهِیَ(6) کَرَوْضَةٍ اعْتَمَّ(7) مَرْعَاهَا ، وَأَعْجَبَتْ مَنْ یَرَاهَا ، عَذْبٌ شِرْبُهَا ، طَیِّبٌ تُرْبُهَا(8) ، تَمُجُّ(9) عُرُوقُهَا الثَّری ، وَتَنْطُفُ(10) فُرُوعُهَا النَّدی(11) ، ص: 56

حَتّی إِذَا بَلَغَ الْعُشْبُ(1) إِبَّانَهُ(2) وَاسْتَوی بَنَانُهُ(3) ، هَاجَتْ رِیحٌ تَحُتُّ الْوَرَقَ(4) ، وَتُفَرِّقُ مَا اتَّسَقَ(5) ، فَأَصْبَحَتْ کَمَا قَالَ اللّهُ : «هَشِیماً تَذْرُوهُ الرِّیاحُ وَکانَ اللّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ مُقْتَدِراً»(6) ؛ انْظُرُوا فِی الدُّنْیَا فِی کَثْرَةِ مَا یُعْجِبُکُمْ وَقِلَّةِ مَا یَنْفَعُکُمْ» .(7)

( الکافی , جلد 8 , صفحه 17 )

***ترجمه***

***[بهشت کافی - ترجمه آژیر]***

احمد بن محمد بن احمد کوفی(عاصمی) ، از عبد الواحد بن الصواف ، از محمّد بن اسماعیل همدانی روایت کرده است که امام کاظم علیه السّلام می فرماید:امیر المؤمنین علیه السّلام به یاران خود چنین سفارش می فرمود:شما را به تقوای الهی سفارش می کنم که موجب غبطۀ جویندۀ امیدوار ، و اعتماد گریزندۀ پناهنده است ، و تقوی را شعار درونی خویش قرار دهید و خدا را خالصانه یاد آورید که بدین ترتیب بهترین زندگی را خواهید داشت ، و طریق رستگاری را خواهید پیمود.به دنیا همچون زاهدی بنگرید که از آن جدا خواهد شد ، زیرا دنیا جایگزین ساکن را از خود خواهد راند و مسرف در امن را به درد خواهد آورد. آنچه از دنیا روی گرداند و پشت کرد و رفت ، دیگر امیدی در برگشت آن نیست و کسی نمی داند که آنچه از آن آید چیست تا انتظار آن را بکشد.در پی آسایش آن بلا ، و ماندگاری آن فنا است.شادمانی آن به حزن آمیخته است و ماندگاری در آن با ضعف و سستی ، همراه.دنیا چونان باغی است که چراگاهش سرسبز و آباد است ، و هر کس آن را ببیند در شگفت آید ، آبش خوشگوار است و خاکش پاک ، ریشۀ درخت و گل و گیاهش نم و رطوبت را به خود کشیده تا هر گاه گیاه به پختگی دست یازید و شاخه های آن اعتدال یافت ناگاه طوفانی بوزد و برگهایش را پرپر کند و بر زمین ریزد و هر چه به رشتۀ زیبایی درآورده از هم بپاشاند چنان که خداوند می فرماید:«هَشِیماً تَذْرُوهُ اَلرِّیٰاحُ وَ کٰانَ اَللّٰهُ عَلیٰ کُلِّ شَیْ ءٍ مُقْتَدِراً » . پس دنیا را چنان بنگرید که شما را بسیار شگفت زده می کند اما اندک سودی به شما رساند.

 بهشت کافی ؛ ج 1 , ص 46 

***[ترجمه کمره ای]***

از امام کاظم(علیه السّلام)که شیوه امیر المؤمنین بود که بیاران خود چنین سفارش میفرمود:من به شما سفارش کنم تقوا از خدا را زیرا تقوی بهره رشک آور جوینده امیدوار است و وسیله اعتماد گریزان پناه جو ، تقوی را در درون نهاد خود بپرورید و درک کنید و خدا را با اخلاص یاد کنید تا بدان بهترین زندگی را به دست آرید و راه نجات را پیمائید در دنیا نگاه کنید چون نگاه زاهدی که از آن جدائی میکند زیرا که دنیا جای گزین نشیمن گیر را بن کن میکند و خوشگذران آسوده نهاد را داغ دار مینماید آنچه از دنیا رو گردانید و پشت کرد و رفت امید برگشتی بدان نیست و کس نداند که آنچه از آن آید چیست تا انتظار آن را برند آسایش آن را بلا در پی است و بقایش را نیستی و فنا ، شادیش آمیخته به اندوه است و پایش آن را در پیرامون ناتوانی و سستی ، دنیا چه بستانیست که چراگاهش سرسبز و شادابست و هر کسش بیند در شگفت و آرمانست ، آبش خوشگوار است و خاکش پاک و سرشار ، ریشه درخت و گل و گیاهش آب درین خاک تنیده و شاخه هایش نم و رطوبت را بخود کشیده و در پاشیده تا چون گیاهش ببهار عمر و خرمی رسد و بر سر پای خود ایستد بادی طوفانی بوزد و بجهد و برگهایش را پرپر کند و بروی زمین ریزید و هر چه برشته زیبائی در آورده از هم بپاشد و چنان گردد که خدا فرماید (126-الکهف)خشکیده و خرد شده که بادش بهر سو بپراند و خدا است که بر هر چیزی توانا است-دنیا را از این رو بنگرید که بسیار چیز خوش آیند بشما نماید و کمتر چیزی در آن باشد که بشما سود بخشد.

 الروضة من الکافی / ترجمه کمره ای ؛ ج 1 , ص 28 

***[ترجمه رسولی محلاتی]***

3 - حضرت موسی بن جعفر علیه السّلام فرمود: امیر المؤمنین علیه السّلام اصحاب خود را بدین نحو سفارش میکرد که میفرمود: شما را بترس از خدا و پرهیزگاری سفارش میکنم زیرا پرهیزکاری است که مورد رشک جویندۀ امیدوار و مورد اعتماد گریزان پناه جو است ، و پرهیزگاری را جامۀ درونی و باطنی خود قرار دهید و از روی اخلاص یاد خدا کنید تا بوسیلۀ آن بهترین زندگی را دریابید و بدان راه نجات را به پیمائید بنگرید بدنیا نگریستن پارسائی که از آن جدا گردد ، زیرا دنیا جای گزین خود را از جای برکند و خوشگذران آسوده دل را داغدار کند ، آنچه که از دنیا رفته است امیدی به بازگشت آن نیست ، و آیندۀ آن نیز روشن نیست که انتظارش را برند ، بآسایش آن بلا و گرفتاری و ببقایش فنا و نیستی بسته است ، خوشیش آمیخته به اندوه و بقای در آن مخلوط بناتوانی و سستی است ، دنیا چون بستانی است که چراگاهش خرم و سرسبز است و نظر بیننده را بخود جلب کند ، نوشیدنیش گوارا و خاکش خوشبو است ، از ریشه هایش آب چکد و شاخه هایش نمناک باشد تا چون این گیاه زمانش فرا رسد (و بثمر رسد) و بندهای آن محکم گردد بادی بوزد که برگها را برکند و بندها را از هم بگسلد پس چنان گردد که خدا فرموده:«خشک گردد و بادها پراکنده اش سازد ، و خدا بر هر چیز تواناست»(سورۀ کهف آیه 45) بنگرید در دنیا که چیزهای جالب برای شما بسیار دارد ولی کمتر چیزی از آن بشما سود دهد.

 الروضة من الکافی / ترجمه رسولی محلاتی ؛ ج 1 , ص 24 

***شرح***

***[البضاعة المزجاة - شرح قاریاغدی]***

شرح السند مجهول . قوله علیه السلام: (اُوصیکم بتقوی اللّه) . التقوی اسم من التُقی بالضمّ ، وهی الحذر ، أصله«تَقْیا» ، قلبوا الیاء واواً ؛ للفرق بین الاسم والصفة ؛ فإنّ رَیّا مؤنّث ریّان ، لم تبدل فیها من الیاء واو ؛ لأنّها صفة. وبعضهم عرّف التقوی بالتجنّب عن المعاصی ، والتنزّه عمّا یشغل القلب عنه تعالی ، وهی أکمل ما ینفع فی الدنیا والآخرة. قال اللّه عزّ و جلّ:

«تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ اَلزّٰادِ اَلتَّقْویٰ» ، ولذلک ذکر علیه السلام بعد الوصیّة بها غایتین للترغیب یها: الاُولی :أنّها لعظم ثوابها فی الآخرة ، یتمنّی الناظر إلیها منزلة صاحبها. الثانیة :أنّها واقیة تقی صاحبها من المکاره والعقوبات الدنیویّة والاُخرویّة. فأشار إلی الاُولی بقوله: (فإنّها غبطة الطالب الراجی) . فی

القاموس:«الغِبطة بالکسر:حسن الحال ، والمَسَرّة ، والحسد.وقد غبطه کضربه وسمعه ، وتمنّی نعمة علی أن لا تتحوّل من صاحبها ، فهو غابط» انتهی. یعنی أنّ الطالب لثواب اللّه الراجی لرحمته یغبط ویتمنّی ویطلب التقوی. قال بعض الشارحین: لعلّ المقصود أنّ التقوی غبطة لطالب ثواب اللّه الراجی له ، ونعمة عظیمة توجب علوّ منزلته ، ورفع درجته إلی حدّ یتمنّی الناظر إلیه منزلته. ثمّ قال:«وإنّما جعلنا الطالب مغبوطاً ؛ لأنّ إضافة الغبطة إلیه بتقدیر اللام المفیدة للاختصاص یقتضی ذلک» انتهی ، وهو کما تری. وأشار إلی الثانیة بقوله: (وثقة الهارب اللاجی) . فی

القاموس:«وثق به-کورث-ثقة ومَوثقاً:ائتمنه ، والوَثیق:المحکم» انتهی. وقد یطلق الثقة ویراد بها الوَثیق. والمعنی:الهارب من عقاب اللّه اللاجی إلی اللّه إنّما یثق بالتقوی لدفع المکاره الدنیویّةوالعقوبات الاُخرویّة ، لا بالأمانی والغرور .ثمّ أمر بملازمتها بقوله: (واستشعروا التقوی) . فی

القاموس:«الشِعار ککتاب:ما تحت الدثار من اللباس ، وهو یلی شعر الجسد ، ویفتح ، واستشعره:لبسه» انتهی. وهو هنا کنایة عن شدّة الملابسة وکمال الملازمة ، وکونها خالصة للّه مخفیة عن الخلق ، لا یشوبها ریاء کما أنّ الشعار یکون غالباً مستوراً بالدثار. وفی قوله: (شعاراً باطناً) إشعار بذلک. وقیل:نصب شعار علی الحالیّة من التقوی ، أو مفعول بتضمین معنی الجعل أو الاتّخاذ ، وإطلاقه علی التقوی علی وجه استعارته لها من الثوب ، والوجه ملازمة الجسد ، أو الإحاطة به مع الإشعار بلزوم خفائها وخلوصها من الریا والسمعة ، کخفاء الشعار بالدثار.وفی وصفه بالباطل لقصد الإیضاح إیماء إلیه . (واذکروا اللّه) باللسان والقلب ، عند الطاعة والمعصیة. (ذکراً خالصاً) من الریاء والسمعة. أمر علیه السلام بعد الوصیّة بالتقوی وذکر غایاتها بما هو عبادة فی نفسه ، وأصل لسائر العبادات قبولها ، بل هو روح لها. وقوله: (تَحْیَوا به أفضل الحیاة) جواب الأمر. والمراد حیاة الأبدیّة فی الجنّة ، أو حیاة القلب ، أو رفاهیّة العیش. قال الفیروزآبادی:«الحَیاة والحیوة بسکون الواو:نقیض الموت ، حَیی-کرضی-حَیاة ، والحیاة الطیّبة:الرزق الحلال ، أو الجنّة» . وفی بعض النسخ:«تحبوا به أفضل الحَبوة»بالباء الموحّدة فیهما.قال الجوهری:«حباه حبوة ، أی أعطاه ، والحِبا:العطاء» .وعلی هذه النسخة ینبغی أن یقرأ:«تُحبوا»علی صیغة المجهول.وعلی نسخة الأصل علی صیغة المعلوم. (وتَسلکوا به) أی بالذکر (طریق النجاة) ؛ فإنّ الذکر فی حدّ ذاته عبادة ، وسبب للنجاة من العقوبات ، وله مدخلیّة عظیمة لکمال سائر الطاعات الموجبة للنجاة. (انظروا فی الدنیا نظر الزاهد المفارق لها) . فی بعض النسخ:«العارف لها». وقیل:أمر بترک الدنیا واحتقارها إلّابمقدار الضرورة ، علّل ذلک بذکر معایبها المنفّرة عنها بقوله: (فإنّها تُزیل الثاویَ الساکن) أی تزیل المقیم الساکن إلیها عمّا رکن إلیه منها من زخارفها .قال الفیروزآبادی:«ثوی المکان وبه یثوی ثواء وثویّاً بالضمّ ، وأثوی به:أطال الإقامة به ، أو نزل» . (وتَفجع المترف الآمن) أی الدنیا تؤلم وتوجع المتنعّم بها الذی اطمأنّ بحیاتها وانخدع بغرورها بسلب ما علیه من نعمها. وقیل:المراد بالأمن الأمن من الموت وما بعده ؛ فإنّ المترف الغافل حال انهماکه فی لذّات الدنیا لا یؤمن خوف الموت ، بل یکون فی تلک الحال آمناً منه .وقال الفیروزآبادی:«فجعه-کمنعه-أوجعه ، کفجّعه» .وقال: التُرفة بالضمّ:النعمة والطعام الطیّب ، والشیء الظریف ، تخصّ به صاحبک ، وأترفته النعمة:أطغته ، أو نعّمته ، کترفته تتریفاً ، وفلان:أصرّ علی البغی ، والمُترف کمکرم:المتروک یصنع ما یشاء ولا یمنع ، والمتنعّم لا یمنع من تنعّمه ، والجبّار . (لا یرجی منها ما تولّی فأدبر) أی أعرض وانقضی [زمانه] ، فولّی دبره.ویحتمل أن یکون التولّی بمعنی الإدبار ، والجمع بینهما للتأکید. والحاصل أنّ ما ذهب منها من نعمة وصحّة وشباب وعمر مثلاً لا یرجی رجوعها. (ولا یُدری) علی البناء للمفعول (ما هو آت منها فیُنتظر) ؛ إذ لا علم بالمستقبل منها من خیر حتّی ینتظر وقوعها وورودها ، ولا من شرّ فیحترز منه. (وُصل البلاء منها بالرخاء ، والبقاء فیها إلی فناء) . «وصل»علی صیغة المجهول ، من وصلتُ الشیء وَصلاً وصِلَة ؛ أو المعلوم ، من وصل بمعنی اتّصل ، أو من وَصل إلیه وُصولاً. والرخاء:وسعة الحال ورفاهیّة العیش . (فسرورُها مَشوب بالحزن) أی مخلوط به ، وهذا ناظر إلی وصل البلاء بالرخاء. وفی بعض النسخ:«مشرب»بدل«مشوب» ، والمآل واحد.قال الجوهری:«الإشراب: لون قد اُشرب من لون [آخر] ، یقال:اُشرب الأبیض حُمرة ، أی علاه ذلک ، واُشرب فی قلبه حبّه ، أی خالطه» . (والبقاء فیها إلی الضعف والوهن) أی آئل ومنته إلیه.وهذا ناظر إلی وصل البقاء بالفناء. والضعف خلاف القوّة ، والوهن مثله ، فالعطف للتفسیر ، أو یراد بالضعف ضعف القوی والحواسّ ، وبالوهن فتور العظام والأعضاء. (فهی کروضة اعتمّ مَرعاها) . یقال:اعتمّ النبت-بالعین المهملة وشدّ المیم-إذا اکتهل ، أی تمّ طوله ، وظهر نوره ، ویقال للشابّ إذا طال:اعتمّ. (وأعجبت) تلک الروضة (من یراها) :لحسن منظرها. (عَذبٌ شِربها) ؛ مبتدأ وخبر. قیل:استعار الشرب للذات الدنیا ، ورشّحها بذکر العَذب فی میل الطبع إلیها .قال الجوهری:«العَذب:الماء الطیّب» .وقال:«شرب الماء وغیره شَرباً وشِرباً وشُرباً ، والشِرب بالکسر:الحظّ من الماء» . (طَیّب تُربتها) . فی بعض النسخ:«ریحها». والتُربة بالضمّ:التراب ، وطیبها باعتبار قابلیّتها للزرع والنبات ؛ لکونها سهلًا ، لا جبلاً ولا سبخة ، أو باعتبار کثرة خیرها ومنافعها لما فیها من أنواع الأشجار والأزهار والأثمار ممّا یعجب النفس ، ویبعث المیل إلیها. (تَمُجّ عُروقها الثَّری ، وتَنطف فروعُها النَّدی) . المجّ:الرمی ، وفعله کنصر. والثری ، بفتح الثاء والراء:التراب النَّدی ، أو النَّدیّ أیضاً. ونَطَفان الماء:سَیَلانه ، أو تَقاطره قلیلاً قلیلاً ، وفعله کنصر وضرب.وفرع کلّ شیء: أعلاه. والنَّدی ، بفتح النون والدال:البَلَل. والمقصود بیان کثرة مائها وطراوتها وارتوائها بحیث یترشّح الماء من عروقها ویتقاطر ، أو یسیل من فروعها ، هذا إذا اُرید بالثری النّدی ، وإن اُرید بها التراب النَّدیّ ، فلعلّ المراد أن عروقها ترمی التراب من جنبیها ، وتدفعها إلی فوق ، وترفعها ، وتنقّب فیه لکثرة قوّتها. (حتّی إذا بلغ العُشب إبّانه) . العُشب بالضمّ:الکلأ ما دام رَطباً. وإبّان الشیء بالکسر والتشدید:وقته وحین ظهوره وکماله. ویظهر من الجوهری أنّ النون فیه أصلیّة ؛ فإنّه فِعّال ، حیث ذکره فی«ابن» .وقیل:النون زائدة ، وإنّه فعلان ، من أبّ الشیء ، إذا تهیّأ للذهاب . (واستوی بَنانه) أی استقرّ فی موضعه علی ما یلیق به ، أو استقام من اعوجاج ، وتمّ قوّته. (هاجَت ریح تَحُتّ الورق ، وتُفرّق ما اتَّسق) . هذه الجملة جواب«إذا».ویقال:هاج یَهیج هَیجًا وهَیَجاناً وهیاجاً بالکسر ، أی ثار. وحَتّ الورق کمدّ ، أی أسقطها ، أو فَرَکها ، أو قَشَرها ، وحتّت الورقُ:سقطت ، لازم متعدّ. والوَرَق-بالتحریک-من الشجر ، معروفة ، والواحدة بهاء.وقیل:قد تطلق علی جمال الدنیا وبهجتها أیضاً .والاتّساق:الانتظام. و«تفرّق»من التفریق ، عطف علی«تحتّ» ، والمستتر فیها للریح ، والمراد به تفریق انتظامها وإزالة اجتماعها حتّی کان لم تکن ، کما أشار إلیه بقوله: (فأصبحت) أی صارت «هَشِیماً» . قال الجوهری:«الهَشیم من النبات:الیابس المتکسّر ، والشجرة البالیة یأخذها الحاطب کیف یشاء» . «تَذْرُوهُ الرِّیَاحُ» أی تطیّره وتذهبه وتفرّقه إلی الأطراف.

«وَ کٰانَ اَللّٰهُ عَلیٰ کُلِّ شَیْ ءٍ مُقْتَدِراً» . الاقتدار:القدرة ، والغنی ، والیسار.أی قادراً علی إیجاده وإبقائه وإفنائه متمکّناً منه. (اُنظروا فی الدنیا فی کثرة ما یُعجبکم وقلّة ما ینفعکم) . قیل:ختم الکلام بعد ذمّ الدنیا والرکون إلیها بالنهی عن الاغترار بکثرة ما یعجب منها ، وعلّله بقلّة ما ینفع منها. وقوله:«فی کثرة»بدل لقوله:«فی الدنیا» ، أو«فی»بمعنی علی ، أو مع .

 البضاعة المزجاة ؛ ج 1 , ص 201 

***[مرآة العقول - شرح علامه مجلسی]***

: مجهول. قوله علیه السلام: فإنها غبطة قال الفیروزآبادی : الغبطة بالکسر: حسن الحال و المسرة ، و قد اغتبط ، و الحسد کالغبطة ، و قد غبطه کضربه و سمعه ، و تمنی نعمة علی أن لا تتحول عن صاحبها انتهی ، و المعنی أن الطالب لثواب الله الراجی لرحمته یغبط و یتمنی ، و یطلب التقوی و الهارب عن عذاب الله اللاجئ إلی الله إنما یثق بالتقوی لا بالأمانی. قوله علیه السلام: و استشعروا التقوی الشعار بالکسر و قد یفتح: ما تحت الدثار من اللباس ، و هو ما یلی شعر الجسد و استشعره لبسه ، و هو کنایة عن غایة الملابسة و الملازمة ، و کونها خالصة لله مخفیة عن الخلق لا یشوبها ریاء کما أن الشعار یکون غالبا مستورا بالدثار و أشعر علیه السلام بقوله شعارا باطنا . قوله علیه السلام: تحیوا به أفضل الحیاة إذ حیاة القلوب و الأرواح بذکر الله و فی بعض النسخ بالباء الموحدة فیهما من الحبوة و هی العطیة. قوله علیه السلام: فإنها تزیل الثاوی یقال: ثوی بالمکان إذا أقام فیه. قوله علیه السلام: و تفجع إلخ. قال الفیروزآبادی : فجعه کمنعه: أوجعه کفجعه أو الفجع أن یوجع الإنسان بشیء یکرم علیه فیعدمه. و قال أترفته النعمة ، أطغته ، و المترف کمکرم المتروک یصنع ما یشاء لا یمنع و المتنعم لا نمنعه من تنعمه ، و الجبار. قوله علیه السلام: لا یرجی منها ما تولی أی أدبر فقوله: فأدبر مبالغة فیه أو أعرض و انقضی زمانه فأدبر ، و الحاصل أن ما ذهب منها من العمر و القوة و الشباب و الغرة و غیرها لا یرجی رجوعها و لا یدری و لا یعلم أی شیء یأتی بعد ذلک فینتظر وروده قوله (علیه السلام): وصل علی المجهول قوله (علیه السلام): إلی الضعف أی آئل و منته إلیه. قوله علیه السلام: اعتم مرعاها اعتم بتشدید المیم ، یقال: اعتم النبت: أی اکتهل [اکتمل] و تم طوله و ظهر نوره. قوله علیه السلام: تمج عروقها الثری قال فی مصباح اللغة: مج الرجل الماء من فیه مجا من باب قتل رمی به ، و قال: الثری: وزان الحصی ندی الأرض و الثری أیضا التراب الندی انتهی. أقول: إذا حملت الثری علی الندی ، فالمعنی ظاهر أی یترشح من عروقها الماء لکثرة طراوتها و ارتوائها و إذا حملت علی التراب الندی ، فالمعنی تقذف عروقها الماء فی الثری. أو المراد أن عروقها لقوتها و کثرتها تقذف التراب و تدفعها إلی فوق و ترفعها. قوله علیه السلام: و تنطف فروعها الندی تنطف کتضرب و تنصر أی تصب ، و المعنی کما مر ، و إبان الشیء بکسر الهمزة و تشدید الباء حینه أی أو أنه ، و قوله: تحت بضم الحاء أی یسقط قوله:

هَشِیماً أی مهشوما مکسورا تَذْرُوهُ اَلرِّیٰاحُ أی تفرقه.

 مرآة العقول ؛ ج 25 , ص 35 

الْحُسَیْنِ بْنِ النَّضْرِ الْفِهْرِیِّ ، عَنْ أَبِی عَمْرٍو الاْءَوْزَاعِیِّ(1) ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ ، عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ ، قَالَ :

دَخَلْتُ عَلی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام ، فَقُلْتُ(2) : یَا ابْنَ رَسُولِ اللّهِ ، قَدْ أَرْمَضَنِی(3) اخْتِلاَفُ الشِّیعَةِ فِی مَذَاهِبِهَا .

فَقَالَ : «یَا جَابِرُ ، أَ لَمْ أَقِفْکَ(4) عَلی مَعْنَی اخْتِلاَفِهِمْ مِنْ أَیْنَ اخْتَلَفُوا ، وَمِنْ أَیِّ جِهَةٍ تَفَرَّقُوا؟» .

قُلْتُ : بَلی یَا ابْنَ رَسُولِ اللّهِ .

قَالَ : «فَلاَ تَخْتَلِفْ إِذَا اخْتَلَفُوا ؛ یَا جَابِرُ ، إِنَّ الْجَاحِدَ لِصَاحِبِ الزَّمَانِ(5) کَالْجَاحِدِ

ص: 58

لِرَسُولِ اللّهِ(1) صلی الله علیه و آله فِی أَیَّامِهِ ؛ یَا جَابِرُ ، اسْمَعْ ، وَ عِ» .

قُلْتُ : إِذَا شِئْتَ(2) .

قَالَ : «اسْمَعْ ، وَ عِ ، وَبَلِّغْ حَیْثُ انْتَهَتْ بِکَ رَاحِلَتُکَ : إِنَّ أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام خَطَبَ النَّاسَ بِالْمَدِینَةِ بَعْدَ سَبْعَةِ أَیَّامٍ(3) مِنْ وَفَاةِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله (4) ، وَذلِکَ حِینَ فَرَغَ مِنْ جَمْعِ الْقُرْآنِ وَتَأْلِیفِهِ(5) ، فَقَالَ : الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی مَنَعَ(6) الاْءَوْهَامَ أَنْ تَنَالَ إِلاَّ وُجُودَهُ ، وَحَجَبَ الْعُقُولَ أَنْ تَتَخَیَّلَ ذَاتَهُ ، لاِمْتِنَاعِهَا مِنَ الشَّبَهِ(7) وَالتَّشَاکُلِ(8) ؛ بَلْ هُوَ الَّذِی لاَ یَتَفَاوَتُ(9) فِی ذَاتِهِ ، وَلاَ یَتَبَعَّضُ(10) بِتَجْزِئَةِ الْعَدَدِ فِی کَمَالِهِ ، فَارَقَ الاْءَشْیَاءَ لاَ عَلَی اخْتِلاَفِ الاْءَمَاکِنِ ، وَیَکُونُ فِیهَا لاَ عَلی وَجْهِ الْمُمَازَجَةِ ، وَعَلِمَهَا لاَ بِأَدَاةٍ ، لاَ یَکُونُ الْعِلْمُ إِلاَّ بِهَا ، وَلَیْسَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مَعْلُومِهِ عِلْمُ غَیْرِهِ(11) بِهِ کَانَ عَالِماً بِمَعْلُومِهِ ، إِنْ قِیلَ : «کَانَ» فَعَلی تَأْوِیلِ أَزَلِیَّةِ

ص: 59

الْوُجُودِ ، وَإِنْ قِیلَ(1) : «لَمْ یَزَلْ» فَعَلی تَأْوِیلِ نَفْیِ الْعَدَمِ ، فَسُبْحَانَهُ وَتَعَالی عَنْ قَوْلِ مَنْ عَبَدَ سِوَاهُ ، وَاتَّخَذَ إِلَهاً غَیْرَهُ عُلُوّاً کَبِیراً .

نَحْمَدُهُ(2) بِالْحَمْدِ الَّذِی ارْتَضَاهُ مِنْ خَلْقِهِ ، وَأَوْجَبَ قَبُولَهُ عَلی نَفْسِهِ ، وَأَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ ، وَأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ ، شَهَادَتَانِ تَرْفَعَانِ(3) 8 / 19

الْقَوْلَ وَتُضَاعِفَانِ(4) الْعَمَلَ ، خَفَّ مِیزَانٌ تُرْفَعَانِ(5) مِنْهُ ، وَثَقُلَ مِیزَانٌ تُوضَعَانِ(6) فِیهِ ، وَبِهِمَا الْفَوْزُ بِالْجَنَّةِ ، وَالنَّجَاةُ مِنَ النَّارِ ، وَالْجَوَازُ عَلَی الصِّرَاطِ(7) ، وَبِالشَّهَادَةِ(8) تَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ ، وَبِالصَّلاَةِ(9) تَنَالُونَ الرَّحْمَةَ ، أَکْثِرُوا مِنَ الصَّلاَةِ(10) عَلی نَبِیِّکُمْ ؛ «إِنَّ اللّهَ وَمَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِیماً»(11) ، صَلَّی اللّهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ تَسْلِیماً(12) .

أَیُّهَا النَّاسُ ، إِنَّهُ لاَ شَرَفَ أَعْلی مِنَ الاْءِسْلاَمِ ، وَلاَ کَرَمَ أَعَزُّ مِنَ التَّقْوی ، وَلاَ مَعْقِلَ(13)

ص: 60

أَحْرَزُ مِنَ الْوَرَعِ ، وَلاَ شَفِیعَ أَنْجَحُ(1) مِنَ التَّوْبَةِ ، وَلاَ لِبَاسَ أَجْمَلُ مِنَ الْعَافِیَةِ ، وَلاَ وِقَایَةَ أَمْنَعُ مِنَ السَّلاَمَةِ ، وَلاَ مَالَ أَذْهَبُ بِالْفَاقَةِ مِنَ الرِّضَا بِالْقَنَاعَةِ ، وَلاَ کَنْزَ أَغْنی(2) مِنَ الْقُنُوعِ ، وَمَنِ اقْتَصَرَ عَلی بُلْغَةِ الْکَفَافِ(3) ، فَقَدِ انْتَظَمَ الرَّاحَةَ ، وَتَبَوَّأَ خَفْضَ الدَّعَةِ(4) ، وَالرَّغْبَةُ مِفْتَاحُ التَّعَبِ ، وَالاِحْتِکَارُ مَطِیَّةُ(5) النَّصَبِ(6) ، وَالْحَسَدُ آفَةُ الدِّینِ ، وَالْحِرْصُ دَاعٍ إِلَی التَّقَحُّمِ(7) فِی الذُّنُوبِ ، وَهُوَ دَاعِی(8) الْحِرْمَانِ ، وَالْبَغْیُ(9) سَائِقٌ إِلَی الْحَیْنِ(10) ، وَالشَّرَهُ(11)

ص: 61

جَامِعٌ لِمَسَاوِی الْعُیُوبِ ، رُبَّ طَمَعٍ خَائِبٌ(1) ، وَأَمَلٍ کَاذِبٌ ، وَرَجَاءٍ یُوءَدِّی إِلَی الْحِرْمَانِ ، وَتِجَارَةٍ تَؤُولُ(2) إِلَی الْخُسْرَانِ ، أَلاَ وَمَنْ تَوَرَّطَ فِی الاْءُمُورِ(3) غَیْرَ نَاظِرٍ فِی الْعَوَاقِبِ ، فَقَدْ تَعَرَّضَ لِمُفْضِحَاتِ(4) النَّوَائِبِ(5) ، وَبِئْسَتِ الْقِلاَدَةُ قِلاَدَةُ الذَّنْبِ لِلْمُوءْمِنِ .

أَیُّهَا النَّاسُ ، إِنَّهُ لاَ کَنْزَ أَنْفَعُ مِنَ الْعِلْمِ ، وَلاَ عِزَّ أَرْفَعُ مِنَ الْحِلْمِ(6) ، وَلاَ حَسَبَ(7) أَبْلَغُ مِنَ الاْءَدَبِ ، وَلاَ نَصَبَ(8) أَوْضَعُ مِنَ الْغَضَبِ ، وَلاَ جَمَالَ أَزْیَنُ مِنَ الْعَقْلِ ، وَلاَ سَوْأَةَ(9) أَسْوَأُ

ص: 62

مِنَ الْکَذِبِ ، وَلاَ حَافِظَ أَحْفَظُ مِنَ الصَّمْتِ ، وَلاَ غَائِبَ أَقْرَبُ مِنَ الْمَوْتِ .

أَیُّهَا النَّاسُ(1) ، مَنْ نَظَرَ فِی عَیْبِ نَفْسِهِ اشْتَغَلَ عَنْ عَیْبِ غَیْرِهِ ، وَمَنْ رَضِیَ بِرِزْقِ اللّهِ لَمْ یَأْسَفْ عَلی مَا فِی یَدِ غَیْرِهِ ، وَمَنْ سَلَّ سَیْفَ الْبَغْیِ قُتِلَ بِهِ ، وَمَنْ حَفَرَ لاِءَخِیهِ بِئْراً وَقَعَ فِیهَا ، وَمَنْ هَتَکَ حِجَابَ غَیْرِهِ انْکَشَفَتْ(2) عَوْرَاتُ بَیْتِهِ ، وَمَنْ نَسِیَ زَلَلَهُ اسْتَعْظَمَ زَلَلَ غَیْرِهِ ، وَمَنْ أُعْجِبَ بِرَأْیِهِ ضَلَّ ، وَمَنِ اسْتَغْنی بِعَقْلِهِ زَلَّ ، وَمَنْ تَکَبَّرَ عَلَی 8 / 20

النَّاسِ ذَلَّ ، وَمَنْ سَفِهَ عَلَی النَّاسِ(3) شُتِمَ ، وَمَنْ خَالَطَ(4) الاْءَنْذَالَ(5) حُقِّرَ ، وَمَنْ حَمَلَ مَا لاَ یُطِیقُ عَجَزَ .

أَیُّهَا النَّاسُ ، إِنَّهُ لاَ مَالَ(6) أَعْوَدُ(7) مِنَ الْعَقْلِ ، وَلاَ فَقْرَ(8) أَشَدُّ مِنَ الْجَهْلِ ، وَلاَ وَاعِظَ(9) أَبْلَغُ مِنَ النُّصْحِ ، وَلاَ عَقْلَ کَالتَّدْبِیرِ(10) ، وَلاَ عِبَادَةَ کَالتَّفَکُّرِ ، وَلاَ مُظَاهَرَةَ(11) أَوْثَقُ مِنَ

ص: 63

الْمُشَاوَرَةِ ، وَلاَ وَحْشَةَ أَشَدُّ مِنَ الْعُجْبِ ، وَلاَ وَرَعَ کَالْکَفِّ عَنِ الْمَحَارِمِ ، وَلاَ حِلْمَ(1) کَالصَّبْرِ وَالصَّمْتِ.

أَیُّهَا النَّاسُ ، فِی الاْءِنْسَانِ عَشْرُ خِصَالٍ یُظْهِرُهَا لِسَانُهُ : شَاهِدٌ یُخْبِرُ عَنِ الضَّمِیرِ ، وَحَاکِمٌ(2) یَفْصِلُ بَیْنَ الْخِطَابِ ، وَنَاطِقٌ یُرَدُّ بِهِ الْجَوَابُ ، وَشَافِعٌ یُدْرَکُ(3) بِهِ الْحَاجَةُ ، وَوَاصِفٌ یُعْرَفُ(4) بِهِ الاْءَشْیَاءُ ، وَأَمِیرٌ(5) یَأْمُرُ بِالْحَسَنِ ، وَوَاعِظٌ یَنْهی عَنِ الْقَبِیحِ ، وَمُعَزٌّ(6) تُسَکَّنُ(7) بِهِ الاْءَحْزَانُ ، وَحَاضِرٌ(8) تُجْلی بِهِ الضَّغَائِنُ(9) ، وَمُونِقٌ(10) تَلْتَذُّ بِهِ(11) الاْءَسْمَاعُ .

أَیُّهَا النَّاسُ ، إِنَّهُ لاَ خَیْرَ فِی الصَّمْتِ عَنِ الْحُکْمِ(12) کَمَا أَنَّهُ لاَ خَیْرَ فِی الْقَوْلِ بِالْجَهْلِ .

ص: 64

وَاعْلَمُوا أَیُّهَا النَّاسُ ، أَنَّهُ(1) مَنْ لَمْ یَمْلِکْ لِسَانَهُ یَنْدَمْ ، وَمَنْ لاَ یَعْلَمْ یَجْهَلْ(2) ، وَمَنْ لاَ یَتَحَلَّمْ لاَ یَحْلُمْ ، وَمَنْ لاَ یَرْتَدِعْ لاَ یَعْقِلْ ، وَمَنْ لاَ یَعْقِلْ(3) یُهَنْ ، وَمَنْ یُهَنْ لاَ یُوَقَّرْ ، وَمَنْ لاَ یُوَقَّرْ(4) یَتَوَبَّخْ(5) ، وَمَنْ یَکْتَسِبْ(6) مَالاً مِنْ غَیْرِ حَقِّهِ یَصْرِفْهُ فِی غَیْرِ أَجْرِهِ ، وَمَنْ لاَ یَدَعْ وَهُوَ مَحْمُودٌ(7) یَدَعْ وَهُوَ مَذْمُومٌ ، وَمَنْ لَمْ یُعْطِ قَاعِداً مُنِعَ قَائِماً(8) ، وَمَنْ یَطْلُبِ الْعِزَّ بِغَیْرِ(9) حَقٍّ یَذِلَّ ، وَمَنْ یَغْلِبْ بِالْجَوْرِ یُغْلَبْ(10) ، وَمَنْ عَانَدَ الْحَقَّ لَزِمَهُ الْوَهْنُ ، وَمَنْ تَفَقَّهَ وُقِّرَ ، ص: 65

وَمَنْ تَکَبَّرَ حُقِّرَ ، وَمَنْ لاَ یُحْسِنْ لاَ یُحْمَدْ(1) .

8 / 21

أَیُّهَا النَّاسُ(2) ، إِنَّ الْمَنِیَّةَ(3) قَبْلَ الدَّنِیَّةِ(4) ، وَالتَّجَلُّدَ(5) قَبْلَ التَّبَلُّدِ(6) ، وَالْحِسَابَ قَبْلَ الْعِقَابِ ، وَالْقَبْرَ خَیْرٌ مِنَ الْفَقْرِ ، وَغَضَّ(7) الْبَصَرِ خَیْرٌ مِنْ کَثِیرٍ مِنَ النَّظَرِ ، وَالدَّهْرَ یَوْمٌ لَکَ وَیَوْمٌ عَلَیْکَ ، فَإِذَا کَانَ لَکَ فَلاَ تَبْطَرْ(8) ، وَإِذَا کَانَ عَلَیْکَ فَاصْبِرْ ، فَبِکِلَیْهِمَا(9) تُمْتَحَنُ». وَ فِی نُسْخَةٍ : «وَکِلاَهُمَا سَیُخْتَبَرُ(10)» .

ص: 66

«أَیُّهَا النَّاسُ ، أَعْجَبُ مَا فِی الاْءِنْسَانِ قَلْبُهُ ، وَلَهُ مَوَادُّ مِنَ الْحِکْمَةِ ، وَأَضْدَادٌ مِنْ خِلاَفِهَا ، فَإِنْ سَنَحَ لَهُ الرَّجَاءُ أَذَلَّهُ الطَّمَعُ ، وَإِنْ هَاجَ بِهِ الطَّمَعُ أَهْلَکَهُ الْحِرْصُ ، وَإِنْ مَلَکَهُ الْیَأْسُ قَتَلَهُ الاْءَسَفُ ، وَإِنْ عَرَضَ لَهُ الْغَضَبُ اشْتَدَّ بِهِ الْغَیْظُ(1) ، وَإِنْ أُسْعِدَ بِالرِّضی نَسِیَ التَّحَفُّظَ(2) ، وَإِنْ نَالَهُ الْخَوْفُ شَغَلَهُ الْحَذَرُ ، وَإِنِ اتَّسَعَ لَهُ الاْءَمْنُ اسْتَلَبَتْهُ(3) الْعِزَّةُ(4) _ وَفِی نُسْخَةٍ : أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ _ وَ إِنْ(5) جُدِّدَتْ(6) لَهُ نِعْمَةٌ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ ، وَإِنْ أَفَادَ مَالاً(7) أَطْغَاهُ الْغِنی ، وَإِنْ عَضَّتْهُ(8) فَاقَةٌ شَغَلَهُ الْبَلاَءُ _ َفِی نُسْخَةٍ : جَهَدَهُ الْبُکَاءُ(9) _ وَ إِنْ أَصَابَتْهُ مُصِیبَةٌ فَضَحَهُ(10) الْجَزَعُ ، وَإِنْ أَجْهَدَهُ(11) الْجُوعُ قَعَدَ

ص: 67

بِهِ(1) الضَّعْفُ ، وَإِنْ أَفْرَطَ(2) فِی الشِّبَعِ کَظَّتْهُ(3) الْبِطْنَةُ(4) ، فَکُلُّ تَقْصِیرٍ بِهِ مُضِرٌّ ، وَکُلُّ إِفْرَاطٍ لَهُ مُفْسِدٌ .

أَیُّهَا النَّاسُ ، إِنَّهُ(5) مَنْ قَلَّ(6) ذَلَّ ، وَمَنْ جَادَ سَادَ ، وَمَنْ کَثُرَ مَالُهُ رَأَسَ(7) ، وَمَنْ کَثُرَ 8 / 22

حِلْمُهُ نَبُلَ(8) ، وَمَنْ أَفْکَرَ(9) فِی ذَاتِ اللّهِ تَزَنْدَقَ(10) ، وَمَنْ أَکْثَرَ مِنْ شَیْءٍ(11) عُرِفَ بِهِ ، وَمَنْ

ص: 68

کَثُرَ مِزَاحُهُ اسْتُخِفَّ بِهِ ، وَمَنْ کَثُرَ ضِحْکُهُ ذَهَبَتْ(1) هَیْبَتُهُ ، فَسَدَ حَسَبُ مَنْ(2) لَیْسَ لَهُ أَدَبٌ ، إِنَّ أَفْضَلَ الْفِعَالِ صِیَانَةُ الْعِرْضِ بِالْمَالِ ، لَیْسَ مَنْ جَالَسَ الْجَاهِلَ بِذِی مَعْقُولٍ(3) ، مَنْ(4) جَالَسَ الْجَاهِلَ(5) فَلْیَسْتَعِدَّ لِقِیلٍ وَقَالٍ(6) ، لَنْ یَنْجُوَ مِنَ الْمَوْتِ غَنِیٌّ بِمَالِهِ ، وَلاَ فَقِیرٌ لاِءِقْلاَلِهِ .

أَیُّهَا النَّاسُ ، لَوْ أَنَّ الْمَوْتَ یُشْتَری ، لاَشْتَرَاهُ مِنْ أَهْلِ الدُّنْیَا الْکَرِیمُ الاْءَبْلَجُ(7) ، وَاللَّئِیمُ الْمَلْهُوجُ(8) .

أَیُّهَا النَّاسُ ، إِنَّ لِلْقُلُوبِ(9) شَوَاهِدَ تُجْرِی الاْءَنْفُسَ(10) عَنْ مَدْرَجَةِ(11) أَهْلِ التَّفْرِیطِ ، ص: 69

وَفِطْنَةُ(1) الْفَهْمِ(2) لِلْمَوَاعِظِ مَا یَدْعُو(3) النَّفْسَ إِلَی الْحَذَرِ مِنَ الْخَطَرِ(4) ، وَلِلْقُلُوبِ خَوَاطِرَ لِلْهَوی ، وَالْعُقُولُ تَزْجُرُ وَتَنْهی(5) ، وَفِی التَّجَارِبِ عِلْمٌ مُسْتَأْنَفٌ ، وَالاِعْتِبَارُ یَقُودُ إِلی الرَّشَادِ ، وَکَفَاکَ أَدَباً لِنَفْسِکَ مَا تَکْرَهُهُ لِغَیْرِکَ(6) ، وَعَلَیْکَ لاِءَخِیکَ الْمُوءْمِنِ(7) مِثْلُ الَّذِی لَکَ عَلَیْهِ .

لَقَدْ خَاطَرَ(8) مَنِ اسْتَغْنی بِرَأْیِهِ ، وَالتَّدَبُّرُ قَبْلَ الْعَمَلِ ، فَإِنَّهُ یُوءْمِنُکَ مِنَ النَّدَمِ ، وَمَنِ اسْتَقْبَلَ وُجُوهَ الاْآرَاءِ(9) عَرَفَ مَوَاقِعَ(10) الْخَطَإِ ، وَمَنْ أَمْسَکَ عَنِ الْفُضُولِ عَدَلَتْ(11) رَأْیَهُ 8 / 23

الْعُقُولُ ، وَمَنْ حَصَرَ(12) شَهْوَتَهُ فَقَدْ صَانَ قَدْرَهُ ، وَمَنْ أَمْسَکَ لِسَانَهُ أَمِنَهُ قَوْمُهُ وَ نَالَ

ص: 70

حَاجَتَهُ(1) ، وَفِی تَقَلُّبِ الاْءَحْوَالِ عِلْمُ جَوَاهِرِ الرِّجَالِ ، وَالاْءَیَّامُ تُوضِحُ لَکَ السَّرَائِرَ الْکَامِنَةَ ، وَلَیْسَ فِی الْبَرْقِ الْخَاطِفِ(2) مُسْتَمْتَعٌ لِمَنْ یَخُوضُ فِی الظُّلْمَةِ ، وَمَنْ عُرِفَ بِالْحِکْمَةِ لَحَظَتْهُ الْعُیُونُ بِالْوَقَارِ وَالْهَیْبَةِ ، وَأَشْرَفُ الْغِنی تَرْکُ الْمُنی .

وَالصَّبْرُ جُنَّةٌ مِنَ الْفَاقَةِ ، وَالْحِرْصُ عَلاَمَةُ الْفَقْرِ ، وَالْبُخْلُ جِلْبَابُ(3) الْمَسْکَنَةِ ، وَالْمَوَدَّةُ قَرَابَةٌ مُسْتَفَادَةٌ ، وَوَصُولٌ(4) مُعْدِمٌ(5) خَیْرٌ مِنْ جَافٍ(6) مُکْثِرٍ(7) ، وَالْمَوْعِظَةُ کَهْفٌ لِمَنْ وَعَاهَا ، وَمَنْ أَطْلَقَ طَرْفَهُ(8) کَثُرَ أَسَفُهُ ، وَقَدْ أَوْجَبَ الدَّهْرُ شُکْرَهُ عَلی مَنْ نَالَ سُوءْلَهُ ، ص: 71

وَقَلَّ مَا یُنْصِفُکَ اللِّسَانُ(1) فِی(2) نَشْرِ قَبِیحٍ أَوْ إِحْسَانٍ(3) .

وَمَنْ ضَاقَ خُلُقُهُ مَلَّهُ أَهْلُهُ ، وَمَنْ نَالَ اسْتَطَالَ(4) ، وَقَلَّ مَا تَصْدُقُکَ(5) الاْءُمْنِیَّةُ(6) ، وَالتَّوَاضُعُ یَکْسُوکَ الْمَهَابَةَ ، وَفِی سَعَةِ الاْءَخْلاَقِ کُنُوزُ الاْءَرْزَاقِ ، کَمْ مِنْ عَاکِفٍ عَلی ذَنْبِهِ فِی آخِرِ أَیَّامِ عُمُرِهِ(7) ، وَمَنْ کَسَاهُ الْحَیَاءُ ثَوْبَهُ خَفِیَ عَلَی النَّاسِ عَیْبُهُ ، وَانْحُ(8) الْقَصْدَ(9) مِنَ الْقَوْلِ ؛ فَإِنَّ مَنْ تَحَرَّی الْقَصْدَ خَفَّتْ عَلَیْهِ الْمُوءَنُ ، وَفِی خِلاَفِ النَّفْسِ رُشْدُکَ ، مَنْ عَرَفَ الاْءَیَّامَ لَمْ یَغْفُلْ عَنِ الاِسْتِعْدَادِ .

أَلاَ وَإِنَّ مَعَ(10) کُلِّ جُرْعَةٍ شَرَقاً(11) ، وَإِنَّ(12) فِی کُلِّ أُکْلَةٍ غُصَصاً ، لاَ تُنَالُ نِعْمَةٌ إِلاَّ بِزَوَالِ أُخْری ، وَلِکُلِّ ذِی(13) رَمَقٍ قُوتٌ ، وَلِکُلِّ حَبَّةٍ آکِلٌ ، وَأَنْتَ قُوتُ الْمَوْتِ .

اعْلَمُوا(14) أَیُّهَا النَّاسُ ، أَنَّهُ(15) مَنْ مَشی عَلی وَجْهِ الاْءَرْضِ ، فَإِنَّهُ یَصِیرُ إِلی بَطْنِهَا ، ص: 72

وَاللَّیْلُ وَالنَّهَارُ یَتَنَازَعَانِ(1) _ وَفِی نُسْخَةٍ أُخْری : یَتَسَارَعَانِ(2) _ فِی هَدْمِ الاْءَعْمَارِ .

8 / 24

یَا أَیُّهَا النَّاسُ ، کُفْرُ النِّعْمَةِ لُوءْمٌ ، وَصُحْبَةُ الْجَاهِلِ شُوءْمٌ ، إِنَّ مِنَ الْکَرَمِ لِینَ الْکَلاَمِ ، وَمِنَ الْعِبَادَةِ إِظْهَارَ اللِّسَانِ وَإِفْشَاءَ السَّلاَمِ ، إِیَّاکَ وَالْخَدِیعَةَ ؛ فَإِنَّهَا مِنْ خُلُقِ اللَّئِیمِ ، لَیْسَ کُلُّ طَالِبٍ یُصِیبُ ، وَلاَ کُلُّ غَائِبٍ یَؤُوبُ ، لاَ تَرْغَبْ فِیمَنْ زَهِدَ فِیکَ ، رُبَّ بَعِیدٍ هُوَ أَقْرَبُ مِنْ قَرِیبٍ ، سَلْ عَنِ الرَّفِیقِ قَبْلَ الطَّرِیقِ ، وَعَنِ الْجَارِ قَبْلَ الدَّارِ ، أَلاَ وَمَنْ أَسْرَعَ فِی الْمَسِیرِ أَدْرَکَهُ(3) الْمَقِیلُ(4) ، اسْتُرْ عَوْرَةَ أَخِیکَ کَمَا(5) تَعْلَمُهَا(6) فِیکَ ، اغْتَفِرْ زَلَّةَ صَدِیقِکَ لِیَوْمِ یَرْکَبُکَ عَدُوُّکَ ، مَنْ غَضِبَ عَلی مَنْ لاَ یَقْدِرُ عَلی ضَرِّهِ طَالَ حُزْنُهُ وَعَذَّبَ نَفْسَهُ ، مَنْ خَافَ رَبَّهُ کَفَّ ظُلْمَهُ _ وَفِی نُسْخَةٍ : مَنْ خَافَ رَبَّهُ کُفِیَ عَذَابَهُ _ وَ مَنْ لَمْ یَزِغْ(7) فِی کَلاَمِهِ أَظْهَرَ فَخْرَهُ ، وَمَنْ(8) لَمْ یَعْرِفِ الْخَیْرَ مِنَ الشَّرِّ فَهُوَ بِمَنْزِلَةِ الْبَهِیمَةِ ، إِنَّ مِنَ الْفَسَادِ إِضَاعَةَ الزَّادِ ، مَا أَصْغَرَ الْمُصِیبَةَ مَعَ عِظَمِ الْفَاقَةِ غَداً .

هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ ، وَمَا تَنَاکَرْتُمْ(9) إِلاَّ لِمَا فِیکُمْ مِنَ الْمَعَاصِی وَالذُّنُوبِ ، فَمَا أَقْرَبَ الرَّاحَةَ مِنَ التَّعَبِ ، وَالْبُوءْسَ(10) مِنَ النَّعِیمِ ، وَمَا شَرٌّ بِشَرٍّ بَعْدَهُ الْجَنَّةُ ، وَمَا خَیْرٌ بِخَیْرٍ بَعْدَهُ

ص: 73

النَّارُ ، وَکُلُّ نَعِیمٍ دُونَ الْجَنَّةِ مَحْقُورٌ ، وَکُلُّ بَلاَءٍ دُونَ النَّارِ عَافِیَةٌ ، وَعِنْدَ تَصْحِیحِ الضَّمَائِرِ تَبْدُو الْکَبَائِرُ .

تَصْفِیَةُ الْعَمَلِ أَشَدُّ مِنَ الْعَمَلِ ، وَتَخْلِیصُ النِّیَّةِ مِنَ الْفَسَادِ أَشَدُّ عَلَی الْعَامِلِینَ(1) مِنْ طُولِ الْجِهَادِ ، هَیْهَاتَ(2) ، لَوْ لاَ التُّقی لَکُنْتُ(3) أَدْهَی(4) الْعَرَبِ .

أَیُّهَا النَّاسُ ، إِنَّ اللّهَ _ عَزَّوَجَلَّ _ وَعَدَ نَبِیَّهُ مُحَمَّداً(5) صلی الله علیه و آله الْوَسِیلَةَ ، وَوَعْدُهُ الْحَقُّ ، وَلَنْ یُخْلِفَ اللّهُ وَعْدَهُ ، أَلاَ وَإِنَّ الْوَسِیلَةَ أَعْلی(6) دَرَجِ(7) الْجَنَّةِ ، وَذِرْوَةِ(8) ذَوَائِبِ(9) الزُّلْفَةِ(10) ، وَنِهَایَةِ غَایَةِ الاْءُمْنِیَّةِ ، لَهَا أَلْفُ مِرْقَاةٍ مَا بَیْنَ الْمِرْقَاةِ إِلَی الْمِرْقَاةِ حُضْرُ(11) الْفَرَسِ

ص: 74

8 / 25

الْجَوَادِ(1) مِائَةَ(2) عَامٍ(3) ، وَهُوَ مَا بَیْنَ مِرْقَاةِ دُرَّةٍ إِلی مِرْقَاةِ جَوْهَرَةٍ(4) ، إِلی مِرْقَاةِ زَبَرْجَدَةٍ ، إِلی مِرْقَاةِ لُوءْلُوءَةٍ ، إِلی مِرْقَاةِ یَاقُوتَةٍ ، إِلی مِرْقَاةِ زُمُرُّدَةٍ ، إِلی مِرْقَاةِ مَرْجَانَةٍ(5) ، إِلی مِرْقَاةِ کَافُورٍ ، إِلی مِرْقَاةِ عَنْبَرٍ ، إِلی مِرْقَاةِ(6) یَلَنْجُوجٍ(7) ، إِلی مِرْقَاةِ ذَهَبٍ ، إلی مِرْقَاةِ فِضَّةٍ(8) ، إِلی مِرْقَاةِ غَمَامٍ ، إِلی مِرْقَاةِ هَوَاءٍ ، إِلی مِرْقَاةِ نُورٍ ، قَدْ أَنَافَتْ(9) عَلی کُلِّ الْجِنَانِ ، وَرَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَئِذٍ قَاعِدٌ عَلَیْهَا مُرْتَدٍ(10) بِرَیْطَتَیْنِ(11) : رَیْطَةٍ مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ ، وَرَیْطَةٍ مِنْ نُورِ اللّهِ ، عَلَیْهِ تَاجُ النُّبُوَّةِ وَإِکْلِیلُ(12) الرِّسَالَةِ قَدْ أَشْرَقَ بِنُورِهِ الْمَوْقِفُ ، وَأَنَا یَوْمَئِذٍ عَلَی الدَّرَجَةِ الرَّفِیعَةِ وَهِیَ دُونَ دَرَجَتِهِ ، وَعَلَیَّ رَیْطَتَانِ : رَیْطَةٌ مِنْ أُرْجُوَانِ(13) النُّورِ ، وَرَیْطَةٌ مِنْ کَافُورٍ ، وَالرُّسُلُ

ص: 75

وَالاْءَنْبِیَاءُ قَدْ وَقَفُوا(1) عَلَی(2) الْمَرَاقِی ، وَأَعْلاَمُ الاْءَزْمِنَةِ وَحُجَجُ الدُّهُورِ(3) عَنْ أَیْمَانِنَا ، قَدْ(4) تَجَلَّلَتْهُمْ(5) حُلَلُ النُّورِ وَالْکَرَامَةِ ، لاَ یَرَانَا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَلاَ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ إِلاَّ بُهِتَ بِأَنْوَارِنَا ، وَعَجِبَ مِنْ ضِیَائِنَا وَجَلاَلَتِنَا ، وَعَنْ یَمِینِ الْوَسِیلَةِ عَنْ یَمِینِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله غَمَامَةٌ بَسْطَةَ(6) الْبَصَرِ(7) ، یَأْتِی مِنْهَا النِّدَاءُ : یَا أَهْلَ الْمَوْقِفِ ، طُوبی لِمَنْ أَحَبَّ الْوَصِیَّ ، وَآمَنَ بِالنَّبِیِّ الاْءُمِّیِّ الْعَرَبِیِّ ، وَمَنْ کَفَرَ(8) فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ ؛ وَعَنْ یَسَارِ الْوَسِیلَةِ عَنْ یَسَارِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله ظُلَّةٌ(9) یَأْتِی مِنْهَا النِّدَاءُ : یَا أَهْلَ الْمَوْقِفِ ، طُوبی لِمَنْ أَحَبَّ الْوَصِیَّ ، وَآمَنَ بِالنَّبِیِّ الاْءُمِّیِّ ، وَالَّذِی لَهُ الْمُلکُ الاْءَعْلی ، لاَ فَازَ(10) أَحَدٌ وَلاَ نَالَ(11) الرَّوْحَ وَالْجَنَّةَ إِلاَّ مَنْ لَقِیَ خَالِقَهُ بِالاْءِخْلاَصِ لَهُمَا وَالاِقْتِدَاءِ بِنُجُومِهِمَا ، فَأَیْقِنُوا یَا أَهْلَ وَلاَیَةِ اللّهِ بِبَیَاضِ وُجُوهِکُمْ وَشَرَفِ مَقْعَدِکُمْ وَکَرَمِ مَآبِکُمْ ، وَبِفَوْزِکُمُ الْیَوْمَ عَلی سُرُرٍ مُتَقَابِلِینَ ، وَیَا أَهْلَ الاِنْحِرَافِ وَالصُّدُودِ عَنِ اللّهِ _ عَزَّ ذِکْرُهُ _ وَرَسُولِهِ وَصِرَاطِهِ وَأَعْلاَمِ الاْءَزْمِنَةِ ، أَیْقِنُوا بِسَوَادِ وُجُوهِکُمْ وَغَضَبِ رَبِّکُمْ جَزَاءً بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ .

ص: 76

وَمَا مِنْ رَسُولٍ سَلَفَ وَلاَ نَبِیٍّ مَضی إِلاَّ وَقَدْ کَانَ مُخْبِراً أُمَّتَهُ بِالْمُرْسَلِ الْوَارِدِ مِنْ 8 /26

بَعْدِهِ ، وَمُبَشِّراً بِرَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وَمُوصِیاً قَوْمَهُ بِاتِّبَاعِهِ ، وَمُحَلِّیَهُ(1) عِنْدَ قَوْمِهِ(2) ؛ لِیَعْرِفُوهُ بِصِفَتِهِ ، وَلِیَتَّبِعُوهُ عَلی شَرِیعَتِهِ ، وَلِئَلاَّ(3) یَضِلُّوا فِیهِ مِنْ بَعْدِهِ ، فَیَکُونَ مَنْ هَلَکَ أَوْ ضَلَّ(4) بَعْدَ وُقُوعِ الاْءِعْذَارِ(5) وَالاْءِنْذَارِ عَنْ بَیِّنَةٍ وَتَعْیِینِ حُجَّةٍ(6) ، فَکَانَتِ الاْءُمَمُ فِی رَجَاءٍ مِنَ الرُّسُلِ ، وَوُرُودٍ مِنَ الاْءَنْبِیَاءِ ، وَلَئِنْ أُصِیبَتْ بِفَقْدِ نَبِیٍّ بَعْدَ نَبِیٍّ عَلی عِظَمِ(7) مَصَائِبِهِمْ وَفَجَائِعِهَا(8) بِهِمْ ، فَقَدْ کَانَتْ عَلی سَعَةٍ مِنَ الاْءَمَلِ .

وَلاَ مُصِیبَةٌ عَظُمَتْ وَلاَ رَزِیَّةٌ جَلَّتْ کَالْمُصِیبَةِ بِرَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ؛ لاِءَنَّ اللّهَ حَسَمَ(9) بِهِ الاْءِنْذَارَ وَالاْءِعْذَارَ ، وَقَطَعَ بِهِ الاِحْتِجَاجَ وَالْعُذْرَ بَیْنَهُ وَبَیْنَ خَلْقِهِ ، وَجَعَلَهُ بَابَهُ الَّذِی بَیْنَهُ وَبَیْنَ عِبَادِهِ ، وَمُهَیْمِنَهُ(10) الَّذِی لاَ یَقْبَلُ إِلاَّ بِهِ ، وَلاَ قُرْبَةَ إِلَیْهِ إِلاَّ بِطَاعَتِهِ ، وَقَالَ فِی مُحْکَمِ(11) کِتَابِهِ : «مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللّهَ وَمَنْ تَوَلّی فَما أَرْسَلْناکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظاً»(12)

ص: 77

فَقَرَنَ طَاعَتَهُ بِطَاعَتِهِ ، وَمَعْصِیَتَهُ بِمَعْصِیَتِهِ ، فَکَانَ(1) ذلِکَ دَلِیلاً عَلی مَا فَوَّضَ(2) إِلَیْهِ ، وَشَاهِداً لَهُ عَلی مَنِ اتَّبَعَهُ وَعَصَاهُ ، وَبَیَّنَ ذلِکَ فِی غَیْرِ مَوْضِعٍ مِنَ الْکِتَابِ الْعَظِیمِ ، فَقَالَ تَبَارَکَ وَتَعَالی فِی التَّحْرِیضِ(3) عَلَی اتِّبَاعِهِ ، وَالتَّرْغِیبِ فِی تَصْدِیقِهِ ، وَالْقَبُولِ لِدَعْوَتِهِ : «قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللّهُ وَیَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ»(4) .

فَاتِّبَاعُهُ صلی الله علیه و آله مَحَبَّةُ اللّهِ ، وَرِضَاهُ(5) غُفْرَانُ الذُّنُوبِ وَکَمَالُ الْفَوْزِ(6) وَوُجُوبُ الْجَنَّةِ ، وَفِی التَّوَلِّی عَنْهُ وَالاْءِعْرَاضِ مُحَادَّةُ(7) اللّهِ ، وَغَضَبُهُ وَسَخَطُهُ وَالْبُعْدُ مِنْهُ مُسْکِنُ النَّارِ(8) ؛ وَذلِکَ قَوْلُهُ : «وَمَنْ یَکْفُرْ بِهِ مِنَ الاْءَحْزابِ فَالنّارُ مَوْعِدُهُ»(9) یَعْنِی الْجُحُودَ بِهِ وَالْعِصْیَانَ لَهُ .

فَإِنَّ اللّهَ _ تَبَارَکَ اسْمُهُ _ امْتَحَنَ بِی عِبَادَهُ ، وَقَتَلَ بِیَدِی(10) أَضْدَادَهُ ، وَأَفْنی بِسَیْفِی جُحَّادَهُ ، وَجَعَلَنِی زُلْفَةً لِلْمُوءْمِنِینَ (11) ، وَحِیَاضَ(12) مَوْتٍ عَلَی الْجَبَّارِینَ ، وَسَیْفَهُ عَلَی

ص: 78

الْمُجْرِمِینَ ، وَشَدَّ بِی أَزْرَ(1) رَسُولِهِ(2) ، وَأَکْرَمَنِی بِنَصْرِهِ ، وَشَرَّفَنِی بِعِلْمِهِ ، وَحَبَانِی بِأَحْکَامِهِ(3) ، وَاخْتَصَّنِی بِوَصِیَّتِهِ(4) ، وَاصْطَفَانِی بِخِلاَفَتِهِ فِی أُمَّتِهِ ، فَقَالَ _ وَقَدْ حَشَدَهُ(5) الْمُهَاجِرُونَ وَالاْءَنْصَارُ ، وَانْغَصَّتْ(6) بِهِمُ الْمَحَافِلُ(7)_ : «أَیُّهَا النَّاسُ ، إِنَّ عَلِیّاً مِنِّی کَهَارُونَ(8) 8 / 27

مِنْ مُوسی إِلاَّ أَنَّهُ لاَ نَبِیَّ بَعْدِی» فَعَقَلَ الْمُوءْمِنُونَ عَنِ اللّهِ(9) نَطَقَ الرَّسُولُ إِذْ عَرَفُونِی أَنِّی لَسْتُ بِأَخِیهِ لاِءَبِیهِ وَأُمِّهِ کَمَا کَانَ هَارُونُ أَخَا مُوسی لاِءَبِیهِ وَأُمِّهِ ، وَلاَ کُنْتُ نَبِیّاً فَاقْتَضی(10) نُبُوَّةً ، وَلکِنْ کَانَ ذلِکَ مِنْهُ اسْتِخْلاَفاً لِی کَمَا اسْتَخْلَفَ مُوسی هَارُونَ علیهماالسلام حَیْثُ یَقُولُ : «اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَأَصْلِحْ وَلا تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ»(11) .

ص: 79

وَقَوْلُهُ صلی الله علیه و آله (1) حِینَ تَکَلَّمَتْ طَائِفَةٌ ، فَقَالَتْ(2) : نَحْنُ مَوَالِی(3) رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فَخَرَجَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله إِلی حَجَّةِ الْوَدَاعِ ، ثُمَّ صَارَ إِلی غَدِیرِ خُمًّ ، فَأَمَرَ فَأُصْلِحَ(4) لَهُ شِبْهُ الْمِنْبَرِ ، ثُمَّ عَلاَهُ ، وَأَخَذَ بِعَضُدِی حَتّی رُئِیَ بَیَاضُ إِبْطَیْهِ رَافِعاً صَوْتَهُ ، قَائِلاً فِی مَحْفِلِهِ : «مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاَهُ ، اللّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاَهُ ، وَعَادِ مَنْ عَادَاهُ» وَکَانَتْ(5) عَلی وَلاَیَتِی وَلاَیَةُ اللّهِ ، وَعَلی عَدَاوَتِی عَدَاوَةُ اللّهِ ، وَأَنْزَلَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ فِی ذلِکَ الْیَوْمِ «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ الاْءِسْلامَ دِیناً»(6) فَکَانَتْ وَلاَیَتِی کَمَالَ الدِّینِ وَرِضَا الرَّبِّ جَلَّ ذِکْرُهُ .

وَأَنْزَلَ اللّهُ(7) _ تَبَارَکَ وَتَعَالی _ اخْتِصَاصاً لِی ، وَتَکَرُّماً(8) نَحَلَنِیهِ(9) ، وَإِعْظَاماً وَتَفْضِیلاً(10) مِنْ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله مَنَحَنِیهِ ، وَهُوَ قَوْلُهُ تَعَالی : «ثُمَّ رُدُّوا إِلَی اللّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِّ أَلا لَهُ الْحُکْمُ وَهُوَ أَسْرَعُ الْحاسِبِینَ»(11) .

ص: 80

فِیَّ مَنَاقِبُ(1) لَوْ ذَکَرْتُهَا لَعَظُمَ بِهَا الاِرْتِفَاعُ ، وَطَالَ(2) لَهَا الاِسْتِمَاعُ ، وَلَئِنْ تَقَمَّصَهَا(3) دُونِیَ الاْءَشْقَیَانِ(4) ، وَنَازَعَانِی فِیمَا لَیْسَ لَهُمَا بِحَقٍّ ، وَرَکِبَاهَا ضَلاَلَةً ، وَاعْتَقَدَاهَا(5) جَهَالَةً ، فَلَبِئْسَ مَا عَلَیْهِ وَرَدَا ، وَلَبِئْسَ مَا لاِءَنْفُسِهِمَا مَهَّدَا ، یَتَلاَعَنَانِ فِی دُورِهِمَا ، وَیَتَبَرَّأُ(6) کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا(7) مِنْ صَاحِبِهِ ، یَقُولُ لِقَرِینِهِ إِذَا الْتَقَیَا : یا لَیْتَ بَیْنِی وَبَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ 8 / 28

فَبِئْسَ الْقَرِینُ ، فَیُجِیبُهُ الاْءَشْقی عَلی رُثُوثَةٍ(8) : یَا لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْکَ خَلِیلاً ، لَقَدْ أَضْلَلْتَنِی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءَنِی ، وَکَانَ الشَّیْطَانُ لِلاْءِنْسَانِ خَذُولاً .

فَأَنَا الذِّکْرُ الَّذِی عَنْهُ ضَلَّ ، وَالسَّبِیلُ الَّذِی عَنْهُ مَالَ ، وَالاْءِیمَانُ الَّذِی بِهِ کَفَرَ ، وَالْقُرْآنُ الَّذِی إِیَّاهُ هَجَرَ ، وَالدِّینُ الَّذِی بِهِ کَذَّبَ ، وَالصِّرَاطُ(9) الَّذِی عَنْهُ

ص: 81

نَکَبَ(1) ، وَلَئِنْ رَتَعَا(2) فِی الْحُطَامِ(3) الْمُنْصَرِمِ(4) وَالْغُرُورِ(5) الْمُنْقَطِعِ _ وَکَانَا مِنْهُ عَلی شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ(6) لَهُمَا(7) عَلی شَرِّ وُرُودٍ فِی أَخْیَبِ(8) وُفُودٍ(9) وَأَلْعَنِ مَوْرُودٍ(10) _ یَتَصَارَخَانِ(11) بِاللَّعْنَةِ ، وَیَتَنَاعَقَانِ(12) بِالْحَسْرَةِ ، مَا لَهُمَا مِنْ رَاحَةٍ ، وَلاَ عَنْ عَذَابِهِمَا مِنْ(13) مَنْدُوحَةٍ(14) .

ص: 82

إِنَّ الْقَوْمَ لَمْ یَزَالُوا عُبَّادَ أَصْنَامٍ ، وَسَدَنَةَ(1) أَوْثَانٍ ، یُقِیمُونَ لَهَا الْمَنَاسِکَ ، وَیَنْصِبُونَ لَهَا الْعَتَائِرَ(2) ، وَیَتَّخِذُونَ لَهَا الْقُرْبَانَ ، وَیَجْعَلُونَ لَهَا الْبَحِیرَةَ(3) وَالْوَصِیلَةَ(4) وَالسَّائِبَةَ (5) وَالْحَامَ(6) ، وَیَسْتَقْسِمُونَ بِالاْءَزْلاَمِ(7)···

ص: 83

عَامِهِینَ(1) عَنِ اللّهِ _ عَزَّ ذِکْرُهُ _ حَائِرِینَ(2) عَنِ الرَّشَادِ ، مُهْطِعِینَ(3) إِلَی الْبِعَادِ ، قَدِ(4) اسْتَحْوَذَ(5) عَلَیْهِمُ الشَّیْطَانُ ، وَغَمَرَتْهُمْ(6) سَوْدَاءُ الْجَاهِلِیَّةِ ، وَرَضَعُوا(7) جَهَالَةً ، وَانْتَظَمُوهَا(8) ضَلاَلَةً(9) .

ص: 84

فَأَخْرَجَنَا اللّهُ إِلَیْهِمْ رَحْمَةً ، وَأَطْلَعَنَا عَلَیْهِمْ رَأْفَةً ، وَأَسْفَرَ(1) بِنَا عَنِ الْحُجُبِ نُوراً لِمَنِ اقْتَبَسَهُ ، وَفَضْلاً لِمَنِ اتَّبَعَهُ ، وَتَأْیِیداً لِمَنْ صَدَّقَهُ ، فَتَبَوَّؤُوا(2) الْعِزَّ بَعْدَ الذِّلَّةِ ، وَالْکَثْرَةَ بَعْدَ الْقِلَّةِ ، وَهَابَتْهُمُ الْقُلُوبُ(3) وَالاْءَبْصَارُ ، وَأَذْعَنَتْ(4) لَهُمُ الْجَبَابِرَةُ وَطَوَائِفُهَا(5) ، وَصَارُوا أَهْلَ نِعْمَةٍ مَذْکُورَةٍ ، وَکَرَامَةٍ مَیْسُورَةٍ(6) ، وَأَمْنٍ بَعْدَ خَوْفٍ ، وَجَمْعٍ بَعْدَ کَوْفٍ(7) ، وَأَضَاءَتْ بِنَا مَفَاخِرُ مَعَدِّ بْنِ عَدْنَانَ ، وَأَوْلَجْنَاهُمْ(8) بَابَ الْهُدی ، وَأَدْخَلْنَاهُمْ دَارَ السَّلاَمِ ، وَ أَشْمَلْنَاهُمْ(9) ثَوْبَ الاْءِیمَانِ ، وَفَلَجُوا(10) بِنَا فِی الْعَالَمِینَ ، وَأَبْدَتْ(11) لَهُمْ أَیَّامُ الرَّسُولِ آثَارَ الصَّالِحِینَ : مِنْ 8 / 29

حَامٍ مُجَاهِدٍ ، وَمُصَلٍّ قَانِتٍ(12) ، وَمُعْتَکِفٍ زَاهِدٍ ، یُظْهِرُونَ الاْءَمَانَةَ ، وَیَأْتُونَ الْمَثَابَةَ(13) حَتّی

ص: 85

إِذَا دَعَا اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله وَرَفَعَهُ إِلَیْهِ .

لَمْ یَکُ ذلِکَ بَعْدَهُ إِلاَّ کَلَمْحَةٍ(1) مِنْ خَفْقَةٍ(2) ، أَوْ وَمِیضٍ(3) مِنْ بَرْقَةٍ إِلی أَنْ رَجَعُوا عَلَی(4) الاْءَعْقَابِ ، وَانْتَکَصُوا(5) عَلَی الاْءَدْبَارِ ، وَطَلَبُوا بِالاْءَوْتَارِ(6) ، وَأَظْهَرُوا الْکَتَائِبَ(7) ، وَرَدَمُوا(8) الْبَابَ ، وَفَلُّوا(9) الدَّارَ(10) ، وَغَیَّرُوا آثَارَ رَسُولِ اللّهِ(11) صلی الله علیه و آله ، وَرَغِبُوا عَنْ أَحْکَامِهِ ، وَبَعُدُوا مِنْ(12) أَنْوَارِهِ ، وَاسْتَبْدَلُوا بِمُسْتَخْلَفِهِ بَدِیلاً اتَّخَذُوهُ وَکَانُوا ظَالِمِینَ ، وَزَعَمُوا أَنَّ مَنِ اخْتَارُوا مِنْ آلِ أَبِی قُحَافَةَ أَوْلی بِمَقَامِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله مِمَّنِ اخْتَارَهُ(13)

ص: 86

الرَّسُولُ(1) _ عَلَیْهِ وَآلِهِ السَّلاَمُ(2) _ لِمَقَامِهِ ، وَأَنَّ مُهَاجِرَ آلِ أَبِی قُحَافَةَ خَیْرٌ مِنَ الْمُهَاجِرِیِّ الاْءَنْصَارِیِّ(3) الرَّبَّانِیِّ نَامُوسِ(4) هَاشِمِ بْنِ عَبْدِ مَنَافٍ .

أَلاَ وَإِنَّ أَوَّلَ شَهَادَةِ زُورٍ(5) وَقَعَتْ فِی الاْءِسْلاَمِ شَهَادَتُهُمْ أَنَّ صَاحِبَهُمْ مُسْتَخْلَفُ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَلَمَّا کَانَ مِنْ أَمْرِ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ مَا کَانَ(6) ، رَجَعُوا عَنْ ذلِکَ ، وَقَالُوا(7) : إِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله مَضی وَلَمْ یَسْتَخْلِفْ ، فَکَانَ(8) رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله الطَّیِّبُ الْمُبَارَکُ أَوَّلَ

ص: 87

مَشْهُودٍ عَلَیْهِ بِالزُّورِ فِی الاْءِسْلاَمِ ، وَعَنْ قَلِیلٍ یَجِدُونَ غِبَّ مَا یَعْمَلُونَ(1) ، وَسَیَجِدُ(2) التَّالُونَ غِبَّ مَا(3) أَسَّسَهُ(4) الاْءَوَّلُونَ .

وَلَئِنْ کَانُوا فِی مَنْدُوحَةٍ مِنَ الْمَهْلِ(5) ، وَشِفَاءٍ(6) مِنَ الاْءَجَلِ ، وَسَعَةٍ مِنَ الْمُنْقَلَبِ(7) ، وَاسْتِدْرَاجٍ مِنَ الْغُرُورِ(8) ، وَسُکُونٍ مِنَ الْحَالِ ، وَإِدْرَاکٍ مِنَ الاْءَمَلِ ، فَقَدْ

ص: 88

أَمْهَلَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ شَدَّادَ بْنَ عَادٍ وَثَمُودَ بْنَ عَبُّودٍ(1) وَبَلْعَمَ بْنَ بَاعُورٍ(2) ، وَأَسْبَغَ(3) عَلَیْهِمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً ، وَأَمَدَّهُمْ بِالاْءَمْوَالِ وَالاْءَعْمَارِ ، وَأَتَتْهُمُ الاْءَرْضُ بِبَرَکَاتِهَا لِیَذَّکَّرُوا آلاَءَ اللّهِ ، وَلِیَعْرِفُوا(4) الاْءِهَابَةَ لَهُ(5) وَالاْءِنَابَةَ إِلَیْهِ ، وَلِیَنْتَهُوا عَنِ الاِسْتِکْبَارِ ، فَلَمَّا 8 /30

بَلَغُوا الْمُدَّةَ وَاسْتَتَمُّوا الاْءُکْلَةَ(6) ، أَخَذَهُمُ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ وَاصْطَلَمَهُمْ(7) ، فَمِنْهُمْ مَنْ حُصِبَ(8) ، وَمِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّیْحَةُ ، وَمِنْهُمْ مَنْ أَحْرَقَتْهُ الظُّلَّةُ(9) ، وَمِنْهُمْ مَنْ

ص: 89

أَوْدَتْهُ(1) الرَّجْفَةُ(2) ، وَمِنْهُمْ مَنْ أَرْدَتْهُ(3) الْخَسْفَةُ(4) ، «وَما کانَ اللّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَلکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ»(5) .

أَلاَ وَإِنَّ لِکُلِّ أَجَلٍ کِتَاباً(6) ، فَإِذَا بَلَغَ الْکِتَابُ أَجَلَهُ(7) لَوْ(8) کُشِفَ لَکَ عَمَّا هَوی(9) إِلَیْهِ الظَّالِمُونَ ، وَآلَ إِلَیْهِ الاْءَخْسَرُونَ ، لَهَرَبْتَ إِلَی اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ مِمَّا هُمْ عَلَیْهِ مُقِیمُونَ ، وَإِلَیْهِ صَائِرُونَ .

أَلاَ وَإِنِّی فِیکُمْ أَیُّهَا النَّاسُ کَهَارُونَ فِی آلِ فِرْعَوْنَ ، وَکَبَابِ حِطَّةٍ(10) فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ ، وَکَسَفِینَةِ نُوحٍ فِی قَوْمِ نُوحٍ ، وإِنِّی(11) النَّبَأُ الْعَظِیمُ وَالصِّدِّیقُ الاْءَکْبَرُ ، وَعَنْ قَلِیلٍ

ص: 90

سَتَعْلَمُونَ مَا تُوعَدُونَ(1) ، وَهَلْ هِیَ إِلاَّ کَلُعْقَةِ(2) الاْآکِلِ ، وَمَذْقَةِ(3) الشَّارِبِ ، وَخَفْقَةِ(4) الْوَسْنَانِ(5) ، ثُمَّ تُلْزِمُهُمُ(6) الْمَعَرَّاتُ(7) جَزَاءً(8) فِی الدُّنْیَا ، وَیَوْمَ الْقِیامَةِ یُرَدُّونَ إِلی أَشَدِّ الْعَذابِ ، وَمَا اللّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ(9) .

فَمَا جَزَاءُ مَنْ تَنَکَّبَ(10) مَحَجَّتَهُ(11) ، وَأَنْکَرَ حُجَّتَهُ ، وَخَالَفَ هُدَاتَهُ ، وَحَادَ(12) عَنْ نُورِهِ ، وَاقْتَحَمَ(13) فِی ظُلَمِهِ ، وَاسْتَبْدَلَ بِالْمَاءِ السَّرَابَ ، وَبِالنَّعِیمِ الْعَذَابَ ، وَبِالْفَوْزِ الشَّقَاءَ ، ص: 91

وَبِالسَّرَّاءِ الضَّرَّاءَ(1) ، وَبِالسَّعَةِ الضَّنْکَ(2) إِلاَّ جَزَاءُ اقْتِرَافِهِ(3) وَسُوءُ خِلاَفِهِ(4) ، فَلْیُوقِنُوا بِالْوَعْدِ(5) عَلی حَقِیقَتِهِ(6) ، وَلْیَسْتَیْقِنُوا بِمَا یُوعَدُونَ یَوْمَ(7) تَأْتِی(8) الصَّیْحَةُ بِالْحَقِّ ذلِکَ یَوْمُ الْخُرُوجِ «إِنّا نَحْنُ نُحْیِی وَنُمِیتُ وَإِلَیْنَا الْمَصِیرُ یَوْمَ تَشَقَّقُ الاْءَرْضُ عَنْهُمْ سِراعاً»(9) إِلی آخِرِ السُّورَةِ».(10)

( الکافی , جلد 8 , صفحه 18 )

***ترجمه***

***[بهشت کافی - ترجمه آژیر]***

جابر بن یزید می گوید:بر ابو جعفر علیه السّلام وارد شدم و عرض کردم:ای فرزند پیامبر! اختلاف شیعه در مذاهب گوناگون مرا گداخته است.پس حضرت فرمود:ای جابر!آیا تو را به مفهوم اختلاف آنها و خاستگاه این اختلاف و جهت پراکندگی مسلمانان آگاه نسازم؟ عرض کردم:آری ای فرزند پیامبر.فرمود:ای جابر!اگر آنها به راه جدایی و اختلاف رفتند تو راه اختلاف مپوی.ای جابر!منکر امام زمان علیه السّلام همچون منکر پیامبر است در زمان حیاتش.ای جابر!گوش کن و در یاد نگهدار.عرض کردم:اگر بخواهید چنین کنم. فرمود:گوش دار و در یاد نگهدار ، و تا آنجا که مرکبت می رود آن را به دیگران برسان.همانا امیر المؤمنین علیه السّلام هفت روز پس از رحلت پیامبر ، پس از فراغت از گردآوری و تألیف قرآن برای مردم مدینه چنین خطبه خواندسپاس خدای را که اوهام را در بند کرد که به هر چیزی رسند مگر وجود او ، و همۀ خردها را در پرده نگهداشت از اینکه ذات او را در خیال آورد ، زیرا او از تشابه و هم شکلی به دور است ، بلکه اوست همان که تفاوت در ذاتش ره نیابد و در صفات کمالش به تجزیۀ عدد ، پاره پاره نگردد.از همه چیز جداست امّا نه با مسافت ، و در همه چیز اندر است امّا نه با آمیزش و ممازجت.دانش او به ابزار نیست و علمش به خود ذات است ، و میان او و معلومش علم دیگری قرار ندارد که به وسیله آن دانا به معلوم خود باشد.اگر گفته شود بوده است به این معناست که وجودش ازلی است ، و اگر گفته شود همیشه هست به این معناست که نابودی در او راه ندارد.پس منزّه و بزرگ است خدا از سخن آنکه جز او را پرستد و معبود دیگری جز او گیرد.او را سپاس می نهیم به سپاسی که از خلقش برای خودش می پسندد و پذیرش آن را بر خود واجب گردانیده است و گواهی می دهم که جز اللّٰه الهی نیست ، یکی است و انبازی ندارد ، و گواهی می دهم که محمّد صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم بنده و پیامبر اوست ، و این دو شهادت هستند که سخن را بالا می برند و عمل را چندین برابر می گردانند.سبک باشد ترازوی عملی که این دو شهادت را از آن بردارند ، سنگین باشد ترازوی عملی که این دو شهادت را در آن نهند.بسته به این دو شهادت است ، کامیابی به بهشت و نجات از دوزخ و گذشت از صراط.شما در پرتو این دو شهادت به بهشت در می آیید و با نماز به رحمت دست می یابید.بر پیامبرتان درود بسیار فرستید: «همانا خداوند و فرشتگان او بر پیامبر درود می فرستند.ای کسانی که ایمان آوردید به او درود فرستید و سلام فراوان» . ای مردم!همانا شرفی برتر از اسلام نیست و کرامتی عزیزتر از تقوی و قلعه ای مصون تر از ورع و پارسایی و شفیعی موفّق تر از توبه و جامه ای زیباتر از تندرستی و نگاهبانی منیع تر از سلامت ، و نه مالی نیاز برآورنده تر از دل دادن به قناعت و نه گنجی پر ثروت تر از قناعت ، وجود دارد.هر که به کفایت گذران زندگی بسنده کند آسایش خود را پا بر جا کرده و در مهد آرامش آرمیده است.گرایش به دنیا کلید رنج است و جمع دنیا مرکب ناراحتی.حسد ، آفت دین است و آزمندی سبب افتادن در پرتگاه گناهان و موجب محرومیّت.ستم به سوی مرگ می راند ، و آز گرد آورندۀ کاستی های معایب است.چه بسا آزی که نقش بر آب گردد و امیدی که تحقق نیابد و آرزویی که به محرومیت منجر شود و تجارتی که به زیان انجامد.آگاه باشید هر که خود را چشم بسته در کاری اندازد ، در معرض ناگواریهای رسواکننده است ، و چه بد گردنبندی است گردنبند گناه برای مؤمن. ای مردم!همانا گنجی سودمندتر از دانش و عزّتی بالاتر از بردباری و حسبی رساتر از ادب و نسبی زبون تر از خشم و جمالی زیبنده تر از خرد نیست.هیچ زشتی بدتر از دروغ نیست و هیچ نگاهبانی نگاهدارنده تر از خاموشی ، و هیچ غائبی نزدیک تر از مرگ نیست. ای مردم!هر که در عیب خود نگرد از عیب دیگران بگذرد ، و هر که به روزی خدا خشنود باشد به آنچه دیگران دارند افسوس نخورد.هر که تیغ ستم از نیام برآورد بدان کشته گردد ، و هر که برای برادرش چاهی کند خویش در آن گرفتار آید ، و هر که پردۀ دیگری بدرد زشتی خودش هویدا گردد ، و هر که لغزش خویش را فراموش کند لغزش دیگران را بزرگ شمرد.هر که اندیشۀ خویش را خوش داشت گمراه شد ، و هر که با عقل خود بی نیازی جست ، لغزید.هر که بر مردم کبر فروخت خوار شد ، و هر که نسبت به مردم سبکسری کرد دشنام خورد ، و هر که با اوباش درآمیخت کوچک شد ، و هر که باری بر دوش گرفت که تاب تحمّل آن را نداشت ، درماند. ای مردم!ثروتی سودمندتر از خرد و فقری سخت تر از نادانی و پند دهنده ای رساتر از اندرز و عقلی چونان تدبیر و عبادتی همچون تفکّر و پشتیبانی استوارتر از رایزنی و وحشتی سخت تر از خود محوری و ورعی چونان دست شستن از محرّمات و حلمی چونان صبر و سکوت ، نیست. ای مردم!ده سرشت آدمی از زبانش برخیزد:1-گواهی که از درون گزارش دهد 2-حاکمی که میان مردم داوری کند 3-سخنگویی که به پاسخ پردازد 4- شفاعت کننده ای که حاجت بدو روا شود 5- توصیف کننده ای که هر چیز را معرفی کند 6-فرمانده ای که به کار خوب فرمان دهد7-پند گویی که از زشت باز دارد 8-تسلیت گویی که غمها بدو آرام گردد 9-حاضری که کینه بدو برطرف شود 10-دلربایی که گوشها از آن لذّت بردند. ای مردم!همانا دم بستن از حکمت خیری به همراه ندارد و سخن ناآگاهانه گفتن نیز از خوبی به دور است. ای مردم!هر که زبان خویش را نگاه ندارد پشیمان شود ، و هر که نداند به نادانی افتد ، و هر که خویش را به بردباری واندارد بردبار نشود ، و هر که مهار خود را نکشد خردمند نیست ، و هر که خردمند نیست خوار گردد ، و هر که خوار شود احترام نگردد ، و هر که احترام نگردد مورد سرزنش قرار گیرد ، و هر که مالی را به ناحق بدست آورد بیجا خرجش کند ، و هر که به گونه ای نیکو دست از بدی نکشد بر آن وادار گردد و با نکوهش و بیچارگی دست از آن بشوید ، و هر که نشسته عطا نکند در حالی که ایستاده است چیزی بدو ندهند ، و هر که عزّت را به ناحق طلبد خوار گردد ، و هر که با ستم چیره شود بدو چیرگی یابند ، و هر که با حق به دشمنی برخیزد زبونی را ملتزم گردد ، و هر که تدبّر کند با وقار باشد ، و هر که تکبّر ورزد کوچک شود ، و هر که احسان نکند او را نستایند. ای مردم!شگفت ترین عضو انسان قلب اوست که موادّی از حکمت و اضدادی خلاف آن را در خود جای داده است ، اگر امیدی برایش پیش آید طمع خوارش می سازد ، و اگر شعلۀ طمعش برافروخته گردد حرصش او را بکشد ، و اگر نومیدی گریبانش بگیرد افسوس او را از پای درآورد ، و اگر خشمگین شود غیظ او سخت گردد ، و اگر با رضایت نیکبخت گردد مصلحت بینی را فراموش کند ، و اگر بیمی بدو رسد پرهیز او را مشغول دارد ، و اگر بسی آسوده گردد غریب و غرور او را دریابد ، و اگر نعمتی نو برایش پدید آید عزّت وجود او را در برگیرد ، و اگر مالی بدو رسد بی نیازی او را به طغیان کشد ، و اگر به فقر گرفتار آید بلا مشغولش گرداند ، و اگر مصیبتی بدو رسد ناله او را به رسوایی کشد ، و اگر گرسنگی او را بفرساید سستی او را در جایش نشاند ، و اگر در سیری زیاده روی کند شکم پیچه او را در فشار قرار دهد ، پس هر کوتاهی برای او زیانمند و هر افراطی برای او تباهی زاست.ای مردم!هر که کندی کند خوار گردد ، و هر که ببخشد آقا شود ، و هر که مالش زیاد گردد سرور شود ، و هر که حلمش زیاد شود شرافت یابد ، و هر که در ذات خدا بسیار اندیشد زندیق گردد ، و هر که زیاد کاری را انجام رساند بدان شناخته شود ، و هر که شوخی بسیار کند سبک گردد ، و هر که خنده اش زیاد شود هیبتش از میان برود.آبروی خانوادگی کسی که ادب ندارد به تباهی گراید.بهترین کار نیک نگهداشتن آبروست با ثروت.کسی که با نادان همنشینی کند خردمند نیست و هر که با او نشست و برخاست کند باید آمادۀ قیل و قال و جنجال باشد.هرگز ثروتمندی با ثروتش و تهیدستی با کم توشگی اش از مرگ نرهد.اگر مرگ خریدنی بود هم انسان کریم درخشان چهره ، آن را می خرید و هم انسان فرومایۀ نپخته. ای مردم!برای دلها گواهانی است که نفوس زنده برای تیز هوشی و پند پذیری از روش تقصیرکاران در این دو ، به خود اعلام خطر کنند و بر حذر باشند.دلها هوی و هوس بسیار دارند ولی خردها از آن باز می دارند و در هر آزمونی دانشی نوین نهفته است.پند پذیری به راه راست می رساند ، و برای ادب تو همین بس که همان را برای خویش ناخوش بداری که برای دیگری ، و برای برادر مؤمنت همان کنی که برای خودت.هر که با رأی خود بی نیاز شد در خطر افتاد ، و تدبیر پیش از اقدام باید به کار بست تا ترا از پشیمانی برهاند.هر که نقطه نظرهای مختلف را ارزیابی کند مواضع خطا را بشناسد و هر که از سخن زیاد خویشتن داری ورزد خردها رأی او را عادل شمرند.هر که شهوتش را مهار کرد قدر خود را نگه داشت.هر که زبانش را لگام نهاد مردم از او آسایش یافتند و به حاجت خود رسید. در دگرگونی شرایط گوهرۀ مردان شناخته می شود و روزگار رازهای نهفته را بر تو هویدا سازد ، و کسی که در تاریکی است از آذرخش بهره های نبرد ، و هر که حکیم شناخته شود به دیدۀ وقار و هیبت نگریسته شود ، و بهترین بی نیازی چشمپوشی از آرزوهاست و شکیبایی سپری است در برابر کم توشه گی ، و حرص نشانۀ فقر و بخل جامۀ مسکنت و دوستی خویشاوندیی است که از آن بهره برده می شود.نادار با ترحّم بهتر از توانگر جفا پیشه است و پند پناه کسی است که آن را بپذیرد.هر که نگاهش را رها کند و به هر جا چشم اندازد افسوس خورد.روزگار شکر خود را بر آنکه به درخواستش رسیده واجب گردانیده.زبان در انتشار دادن زشت و زیبا کمتر انصاف را رعایت کند.هر که بد اخلاق باشد خانواده اش از او دلتنگ خواهند بود ، و هر که به چیزی رسید گردنکشی کرد.آرزو کمتر به تو راست می گوید.تواضع بر هیبت تو بیفزاید.در خوش اخلاقی گنج های رزق و روزی نهفته است.چه بسا کسی که در پایان عمر نیز همچنان ملازم گناه خود باشد.هر که جامۀ آزرم بر تن کرد عیبش بر مردم پوشیده ماند. گفتار را اندازه نگهدار ، زیرا هر که اعتدال در پیش گرفت رنج و هزینه اش کاهش یافت ، و ره یافتن تو در گرو مخالفت توست با نفس خویش.هر که روزگار را شناخت ، از آمادگی غافل نماند.آگاه باشید با هر نوشیدنی گلوگیری است ، و با هر لقمه فرو دادنی خفگی ای.نعمتی به دست نمی آید مگر با از دست رفتن نعمتی دیگر.هر جانداری قوتی دارد و هر دانه ای خورنده ای و تو قوت مرگی.بدانید هر که بر زمین راه می رود سرانجام در دل زمین جای گیرد و شب و روز در نابود کردن عمرها با یک دیگر در ستیزند. ای مردم!ناسپاسی نعمت ، پستی است ، و همراهی با نادان ، نگون بختی.نرمش در سخن از کرامت است و آشکار کردن سلام از عبادت.مبادا خدعه کنی.که آن از اخلاق پست مردمان است.هر جوینده ای یابنده نباشد و هر غایبی باز نگردد.دل به کسی مبند که ترا نمی خواهد.چه بسا دوری که از نزدیک ، نزدیکتر است.پیش از آنکه راه جویی رفیق سفر را بجو و پیش از تهیۀ خانه در بارۀ همسایۀ آن تحقیق کن.هر که در رفتن شتاب کند خستگی وجود او را در بر گیرد.عیب برادرت را بپوش آن گونه که آن عیب را در خویش سراغ داری.از لغزش دوستت چشم بپوش ، به حساب آن روز که دشمنت بر سر کار آید. هر که بر کسی خشم گیرد که او بر زبان این فرد قدرتی ندارد ، اندوهش به درازا کشد و خود را عذاب کند.ترس از خدا ، موجب می شود آدمی از ستمش جلو گیرد.هر که در گفتارش به ناحق نگراید افتخار خود را بنماید.هر که خوب را از بد تشخیص ندهد چونان حیوانی باشد.از میان بردن توشه از تباهی است.مصیبت دنیا با در نظر گرفتن عظمت تهیدستی در فردا چه ناچیز استهیهات ، هیهات ، بی اعتمادی و ناآشنایی شما با یک دیگر به سبب گناهانی است که در آن به سر می برید.چقدر نزدیک است راحتی به رنج ، و نعمت به سختی و تنگدستی.هیچ بدی که در پی آن بهشت آید بدی نیست ، و هیچ خوبی که دوزخ در پی داشته باشد خوبی نیست.هر نعمتی در برابر بهشت ، ناچیز است.و هر بلایی در برابر دوزخ ، عافیت به شمار می آید.هنگام درست و پاک کردن درون ، گناهان بزرگ خودنمایی می کنند.پاکسازی عمل سخت تر است از خود عمل و پاک کردن نیّت از فساد ، برای عاملان سخت تر است از سخت کوشی طولانی.هان اگر تقوی نبود من زیرک ترین فرد عرب بودم.! ای مردم!همانا خداوند به پیامبرش محمّد صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم وعدۀ وسیله داده است و وعدۀ او حق است و خلف وعده نمی کند.همانا وسیله ، پلکان بهشت است و سر گیسوان تقرّب بخدا ، و نهایت بزرگترین آرزوها.آن هزار پلّه دارد که از هر پلّه تا دیگری به اندازۀ یک صد سال دویدن اسب تندرو است.و آن از یک پلّه درّ آغاز می شود تا برسد به پلّه ای از گوهر ، و در پی آن به پلّه ای از زبرجد ، و در پس آن پلّه ای از لؤلؤ ، و در پی آن پلّه ای از یاقوت ، و بدنبال آن پله ای از زمرّد تا برسد به پلّه ای از مرجان و سپس پلّه ای از کافور و سپس پلّه ای از عنبر ، و در پی آن پلّه ای از یلنجوج[چوب عود] ، و در پی آن پلّه ای از طلا ، و در پی آن پلّه ای از ابر ، و در پی آن پلّه ای از هوا ، و بالأخره پلّه ای از نور.این پلکان از همه بهشت ها فرازتر است.در آن روز پیامبر اکرم صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم بر آن نشسته و دو جامۀ لطیف در بر دارد:یکی از رحمت خدا و یکی از نور خدا ، و تاج نبوّت بر سر دارد که اکلیل رسالت بر آن است.از نورش همۀ عرصه قیامت ، تابان است ، و من در آن روز بر پلّه بلندی باشم فروتر از پلّۀ او و دو جامۀ لطیف در بر دارم:جامه ای از ارجوان نور و جامه ای از کافور. و رسولان و پیامبران بر دیگر پلّه ها ایستاده اند و پرچم های زمانها و حجّت های تاریخ روزگار ، بر سمت راست ما افراشته شده است ، که با حلّه های نور و کرامت تزیین شده اند ، و هیچ فرشتۀ مقرّب و پیغمبر مرسلی ما را ننگرد ، جز اینکه از انوار ما خیره شود و از تابش و جلالت ما ، به شگفت آید.و در سمت راست منبر وسیله ، که سمت راست پیامبر است ، ابری قرار دارد که تا چشم رس گسترانیده شده استو از آن ندا برمی آید که:ای حاضران موقف!خوشا به حال آنکه وصی را دوست دارد و به پیغمبر امّی عرب گرویده ، و هر که کافر باشد وعده گاهش دوزخ است. و از سمت چپ منبر وسیله ، که سمت چپ پیامبر قرار دارد ، ندا می رسد که:ای اهل موقف!خوشا به حال آنکه وصی را دوست دارد و به پیامبر أمّی که ملک علی دارد گرویده.هیچ کس کامیاب نگردد و به آسایش بهشت نرسد مگر کسی که خالق خود را با اخلاص نسبت به آن دو[پیامبر صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم و علی علیه السّلام]ملاقات کند و به اختران این دو [فرزندان امام ایشان]اقتدا کند.ای اهل ولایت خدا!یقین داشته باشید به رو سفیدی خود ، و شرافت جایگاه و کرامت سرانجام خویش و اینکه آن روز بر تخت ها در برابر یک دیگر قرار می گیرید. ای اهل انحراف و سرکشی از خداوند والایاد و رسول و راه او و پرچم های امامت در هر زمانی!یقین کنید به روسیاهی خود و خشم پروردگارتان بر شما ، نسبت بدان چه انجام داده اید.هیچ پیامبری نگذشته است جز اینکه به رسول پس از خود خبر داده و به پیامبر خاتم مژده بخشیده است ، و به قومش سفارش کرده که او را پیروی کنند ، و صفات او را برای قومش بیان کرده تا او را بشناسند و از شریعت او پیروی کنند ، و تا آنکه پس از وی گمراه نشوند ، و هلاکت و گمراهی هر که هلاک و گمراه شد ، پس از رفع عذر و بیم دادن باشد ، با وجود بیان و تعیین حجّت.امّت ها پیوسته به امید رسولان و رسیدن پیامبران بوده اند. و اگر چه پیغمبران را با بزرگی مصیبت و داغ از دست داده اند ولی همچنان این امید دامنه دار را در دل داشته اند.مصیبتی بزرگتر و فاجعه ای کلانتر از مصیبت رحلت رسول اکرم صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم نبود ، زیرا خداوند به وجود او نبوّت را پایان بخشید و بهانۀ عذر و بگو مگو را گسست ، و همو بود که وسیلۀ عذر خدا ، میان خلقش شد و او را مدخل میان خود و خلقش قرار داد ، و بر آنها سرپرستش ساخت ؛ کسی که جز بدو عملی پذیرفته نیابد و جز به اطاعت او کسی به درگاهش تقرّب نجوید ، چنان که خداوند در قرآن می فرماید:«مَنْ یُطِعِ اَلرَّسُولَ فَقَدْ أَطٰاعَ اَللّٰهَ وَ مَنْ تَوَلّٰی فَمٰا أَرْسَلْنٰاکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظاً » .پس طاعت خود را به طاعت او و معصیت خود را به معصیت او قرین ساخت ، و این دلیل است بر آنچه بدو تفویض شده و گواه است بر هر که از او پیروی نموده یا نافرمانیش کرده است ، و این حقیقت را در چند آیه از قرآن بزرگ بیان نموده است.خداوند در مقام تشویق در پیروی از او و ترغیب و تصدیق به قبول دعایش می فرماید:«قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اَللّٰهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اَللّٰهُ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ » .بنا بر این پیروی از رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم دوستی با خدا است و خشنودی او موجب آمرزش گناهان و کمال کامیابی و وجوب بهشت است ، و رو گردانیدن از او موجب کشمکش با خدا و خشم و قهر خداوندی و دوری از اوست ، که سرانجام در دوزخش جای دهد ، و این سخن خداوند است که می فرماید:«وَ مَنْ یَکْفُرْ بِهِ مِنَ اَلْأَحْزٰابِ فَالنّٰارُ مَوْعِدُهُ » .مقصود از آن انکار و نافرمانی است. همانا خداوند تبارک و تعالی به وسیلۀ من بنده های خود را آزموده و مخالفانش را به دست من از پای درآورده و منکرانش را با تیغ من نابود ساخته است ، و مرا وسیلۀ قرب و شادمانی مؤمنان نموده است ، و مرا کانون مرگ زورگویان و جبّاران نموده است ، و منم شمشیر او علیه مجرمان ، و به وسیلۀ من پشت پیامبرش را استوار گردانیده ، و مرا به یاری رساندن به پیامبر گرامی داشته ، و به دانش او شرفم بخشیده ، و به احکام او عطایم داده ، و به وصیت او ویژه ام گردانیده است ، و برای جانشینی اش در میان امّت انتخابم کرده ، و در همایش انبوه مهاجران و انصار در بارۀ من فرمود:ای مردم!همانا علی برای من همچون هارون است برای موسی جز آنکه پس از من پیامبری نیست.و مؤمنان در پرتو عنایت الهی گفتار پیامبر را فهمیدندزیرا می دانستند که من برادر تنی او نیستم چنانچه هارون برادر تنی موسی بود ، و پیامبر نیستم تا درخواست پیامبری کنم ، لیکن مقصودش چنین بود که مرا جانشین و خلیفۀ خود سازد چنان که موسی هارون را خلیفه و جانشین خود کرد آنجا که می گوید:«اُخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ وَ لاٰ تَتَّبِعْ سَبِیلَ اَلْمُفْسِدِینَ » .و گفتار آن حضرت هنگامی که مردم گفتند:ماییم موالی پیامبر ، و این چنین بود که پیامبر در حجة الوداع بیرون شد و از غدیر خم گذر کرد و دستور داد برای او شبه منبری بپا کنند و سپس بر منبر شد و بازوی مرا برآورد تا سپیدی زیر دو بغلم دیده شد ، و صدای خویش را در این انجمن چنین بلند فرمود:هر که را من سرور اویم علی سرور اوست ، خدایا دوست بدار هر که او را دوست دارد و دشمن بدار هر که او را دشمن می دارد. پس معیار دوستی خدا دوستی من شد ، و معیار دشمنی خدا دشمنی با من.و خداوند در همان روز این آیه را فرو فرستاد:«اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ اَلْإِسْلاٰمَ دِیناً » .پس ولایت من کمال دین و رضایت پروردگار والایاد ، گردید ، و خداوند تبارک و تعالی به ویژه برای من و تعظیم و تفضیل رسول اکرم صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم این آیه را فرو فرستاد:«ثُمَّ رُدُّوا إِلَی اَللّٰهِ مَوْلاٰهُمُ اَلْحَقِّ أَلاٰ لَهُ اَلْحُکْمُ وَ هُوَ أَسْرَعُ اَلْحٰاسِبِینَ » در بارۀ من منقبتهایی است که اگر آنها را یاد کنم جنجال بزرگی پیش آید ، و گوش سپردن بدان زمانی دراز می طلبد ، و اگر در برابر من آن دو بدبخت آن را پیراهن خود کردند ، در حالی که بدان حقّی نداشتند و بر سر آن با من بستیزیدند ، و به گمراهی مرتکب آن گردیدند و به نادانی آن را از آن خود دانستند.بتحقیق به سرانجام وخیمی گرفتار آمدند ، و چه بد بود ، آنچه برای خود در خانۀ خویش گستراندند.آنها در برزخ و آخرت یک دیگر را لعنت کنند و هر کدام از یار خود بیزار باشدو چون به همراه خود رسد ، گوید:ای کاش میان من و تو دوری از مشرق تا مغرب بود ، چه بد همنشینی بودی و آن بخت برگشتۀ دیگری ، با افسردگی پاسخش دهد:ای کاش من هم ترا دوست نگرفته بودم ، هر آینه مرا از رهنمودی که برایم آمده بود گمراه ساختی ، و شیطان است که خوارکنندۀ آدمی است. منم آن رهنمودی که از آن گمراه شد ، و راهی که از آن کناره گرفت ، و ایمانی که بدان کفر ورزید و قرآنی که از آن روی برتافت ، و دینی که دروغش شمرد ، و پلی که از آن سرنگون شد ، و اگر چه آن دو در متاع بی بهای فناپذیر همراه با غرور چریدند ، و در آن بر پرتگاه دوزخ به سر بردند ، ولی به هر روی انجام بدی خواهند داشت همراه با آمدنی آکنده از نومیدی و لعنت.با لعنت بر یک دیگر فریاد کشند و با افسوس هماغوش گردند ، و برای آنها راحتی و از عذاب چاره و گریزشان نباشد.همانا این مردم هماره بت می پرستیدند ، و در خدمت بت ها برای آنها مراسم پرستش برپا می کردند و برای آنها نذر می گذرانیدند ، و برای بت ها نذرهایی بنام بحیره و وصیله و سائبه و حام ، قربانی می کردند و با ازلام ، استخاره می نمودند.از خداوند عزّ و جلّ بی خبر بودند و از راه راست سرگردان ، سرافکندگان دیار غربت بودند ، و شیطان بر آنان سیطره داشت ، و تیرگی دوران جاهلیّت آنها را سر تا پا در کام خود بلعیده بود ، و نادانی را با شیر از پستان مادر می مکیدند ، و به گمراهی از شیر باز گرفته می شدند. خداوند ما را از برای مهر و رحمت خود به سوی آنها فرستاد و به دلسوزی بر آنها بازرس و سرپرست قرار داد ، و پردۀ تیرۀ نادانی را به وسیلۀ ما به یک سو زد ، تا نور باشد برای هر آنکه از آن برگیرد ، و فضیلتی باشد برای هر آن کس که دنبال آن رود ، و تأیید باشد برای هر آن کس که آن را باور دارد.پس از خواری به مسند عزّت نشستند ، و با اینکه اندک بودند بسیار گشتند ، و قلبها و دیدگان از ایشان هیبت پذیرفتند ، و جبّاران و مردم ایشان ، گردن به فرمان آنها نهادند ، و صاحبان نعمتهای پر آوازه و کرامت ، فراوان شدند ، و پس از ترس ، آسودگی و پس از تفرقه و پریشانی ، اتحاد و همبستگی یافتند ، و مفاخر معد بن عدنان به وسیلۀ ما تابنده و درخشان گشت ، و ما آنها را به باب هدایت درآوردیم ، و به خانۀ صلح و سلامت بردیم ، و بر پیکر آنها جامۀ ایمان پوشاندیم ، و بر اهل جهان به سبب ما پیروز و کامیاب گشتند ، و روزگار پیامبر ، آثار نیکوکاران اعم از حمایت کنندۀ مجاهد و نمازگزار خداپرست و معتکف زهد پیشه را بر آنها هویدا ساخت. آنها امانت پرداز شدند و اقدام کنندۀ به کار ثواب ، تا اینکه خداوند عزّ و جل پیامبرش را نزد خود خواند ، و به درگاه خویش برآورد.پس از او به اندازۀ چشم به هم زدنی یا درخشش برقی دوباره عقب گرد کردند ، و به ارتجاع گراییدند و به خونخواهی برخاستند و جنگها کردند ، و در خانۀ پیامبر را خاک ریز کردند ، و خانه ها را ویران نمودند و آثار رسول خدا را دگرگون ساختند و از احکامش روی برتافتند و از انوارش دور شدند ، و به جای جانشین او دیگری را برگماشتند و او را پیشوا گرفتند.آنها ستمکار بودند و پیش خود اندیشیدند انتخاب از خاندان ابو قحافه برای مقام پیامبر شایسته تر است از آنکه پیامبر خود کسی را برای مقامش برگزیند.و پیش خود پنداشتند مهاجر آل ابی قحافه بهتر است از آن مرد مهاجر و انصاری ربّانی ، که گنجینه هاشم بن عبد مناف است. همانا نخستین گواهی دروغ و ناحق که در اسلام داده شد ، گواهی آنان بود در اینکه رفیق آنها از طرف رسول خدا به خلافت برگزیده شده است ، و چون کار سعد بن عباده چنان شد که شد ، از این گفته بر گشتند و گفتند رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم درگذشت و به جای خود کسی را خلیفه و جانشین نکرد.و رسول خدا که پاک و مبارک بود ، نخستین کسی به شمار می آید که علیه او به ناحق گواهی داده شد ، و به زودی دریابند سرانجام آنچه را که اوّلین گروه آنها بنیاد نهادند ، اگر چه در وسعت نشستند و در بهبودی برای عمر مقدّر ، و در گشایش فرا رسیدن اجل ، و بازگشت بسوی خدا ، در حال غفلت ناشی از غرور ، و آرامش وضع و آرزو ، بسر می بردند. آنها باید بدانند که خداوند عزّ و جلّ شدّاد بن عاد و ثمود بن عبود و بلعم بن باعور را مهلت داد و نعمت های ظاهر و باطن خود را بر آنها ارمغان کرد ، و با اموال و عمرهای طولانی بدیشان یاری رساند ، و زمین ، برکات خود را بر آنها ارزانی داشت ، تا مگر یادآور نعمت های خدایی گردند ، و فرمان ایست او را بفهمند و به درگاه او بازگردند ، و از بزرگی و استکبار دست شویندو چون مدت آنها به سر رسید ، و لقمۀ روزی آنها پایان پذیرفت ، خداوند سبحان آنها را گرفت و ریشه کنشان ساخت.بر سر برخی از آنها سنگ بارید ، و جمعی را صیحۀ آسمانی در برگرفت و هلاک کرد ، و گروهی دیگر در آتش سوختند ، و برخی را زمین لرزه نابود کرد ، و جمعی را زمین در خود بلعید ، و خدا بدانها ستم نکرد ، بلکه این خود ایشان بودند که به خویش ستم روا داشتند.همانا هر مدّتی ثبت است ، و چون برگ ثبت به سر رسید ، اگر برای تو هویدا گردد ، که ستمکاران در چه مهلکه ای فرو افتند و زیان کاران را چه بسر می آید ، از آنچه آنان در آن بسر می برند و بدان گرفتار می آیند ، به درگاه خداوند عزّ و جل خواهی گریخت. همانا من در میان شما مانند هارونم در میان آل فرعون ، و همچون باب حطّه در بنی اسرائیل و چونان کشتی نوح در قوم نوح.منم نبأ عظیم ، و صدّیق اکبر ، و در کوتاه مدّت ، خواهید دانست آنچه را که به شما وعده شده است ، و آیا این حکومت شما جز مانند یک دم لیسیدن و مزه چشی نوشنده است ، و چیزی جز چرت زدنی است که در پی آن هلاکت ها دامن گیر آنهاست ، تا در دنیا رسوا باشند و در روز رستخیز به سخت ترین عذاب گرفتار آیند ، و خدا از آنچه می کنند غفلت ندارد. چه سزایی دارد کسی که راه و روش خود را وارونه کرده ، و حجّت و دلیل خویش را منکر شده و با رهبرانش مخالفت نموده ، و از روشنی پیش پایش روی برتافته ، و خود را به تاریکی افکنده و سراب را آب پنداشته ، و نعمت را با عذاب ، و کامیابی را با بدبختی ، و خوشی را با سختی ، و وسعت حال را با تنگی ، با یک دیگر در هم آمیزد مگر جزای گناهکاری و بدی خلاف کاری.پس باید یقین کنند به حقیقت وعدۀ الهی و آنچه او وعده داده است:«یَوْمَ یَسْمَعُونَ اَلصَّیْحَةَ بِالْحَقِّ ذٰلِکَ یَوْمُ اَلْخُرُوجِ*`إِنّٰا نَحْنُ نُحْیِی وَ نُمِیتُ وَ إِلَیْنَا اَلْمَصِیرُ*`یَوْمَ تَشَقَّقُ اَلْأَرْضُ عَنْهُمْ سِرٰاعاً »... .

 بهشت کافی ؛ ج 1 , ص 59 

***[ترجمه کمره ای]***

از جابر بن یزید گوید من خدمت امام باقر(علیه السّلام)شرفیاب شدم و گفتم یا ابن رسول اللّٰه اختلافات مذهبی شیعه مرا داغ کرده و گداخته در پاسخ فرمود:ای جابر ترا واقف نکنم بر حقیقت اختلاف آنها که از کجا اختلاف پیدا کردند و از چه جهت جدائی و تفرقه میان آنها افتاد؟گفتم:چرا یا ابن رسول اللّٰه فرمود ای جابر اگر آنها براه جدائی و اختلاف رفتند تو راه اختلاف در پیش مگیر ، ای جابر منکر امام هر زمان و صاحب الامر وقت مانند منکر رسول خدا«صلّی الله علیه و آله»است در دوران رسالت او ، ای جابر گوش دار و در یاد نگه دارد. جابر-هر گاه شما خواسته باشید که بشنوم بفرمائید تا گوش دارم(اکنون آماده ام که بشنوم و درخواست آن را دارم خ ل). امام-گوش دار و در یاد نگه دار تا آنجا که مرکبت پیش میرود به دیگران برسان که امیر- المؤمنین«علیه السّلام»پس از هفت روز وفات پیغمبر«صلّی الله علیه و آله»برای مردم سخنرانی کرد و این سخنرانی هنگامی بود که از جمع آوری و تألیف قرآن پرداخته بود ، چنین فرمود: سپاس از آن خدائیست که وهمها را در بند کرده است از اینکه بجائی برسند در باره او جز به همین که او هست و همه خردها را در پرده داشته از اینکه ذات او را در خیال آورند زیرا از همانندی و هم شکلی بر فراز است. بلکه او است همان صرف هستی که در حقیقت ذاتش تفاوتی نیست و در صفات کمالش تبعیض به شماره بندی راه ندارد.از همه چیزها جدا است نه بوسیله مسافت و در همه چیز اندر است نه بر وجه آمیزش و ممازجت.دانش او به ابزار نیست علمش بخود ذاتست ، میان او و معلوم او علمی که جز او باشد و بوسیله آن دانا بمعلوم باشد وجود ندارد(شرح بلیغی است که علم او عین ذات او است و عبارت از احاطه حضوری است)اگر گفته شود که بوده است به این معنی است که وجودش ازلی است و اگر گفته شود همیشه هست به این معنی است که نابودی را در او راهی نیست پس منزه باد خدا و پر برتر باد از گفته آنکه جز او را پرستد و معبود دیگری جز او گیرد. او را سپاس گزاریم بدان سپاسی که از خلقش برا خودش پسندد و پذیرش آن را بر خود ما بایست شمارد و گواهم که نیست شایسته پرستشی جز او ، تنها است ، شریک ندارد و گواهم که محمد بنده و رسول او است ، دو گواهند که گفتار را بر فرازند و کردار را دو چندان سازند ، سبک باشد هر میزان عملی که از آنشان بردارند و سنگین باشد هر میزان عملی که در آنشان بگذارند:به این دو است کامیابی به بهشت و نجات از دوزخ و گذشت بر صراط شماها با شهادت ببهشت در آئید و با نماز برحمت برسید ، بر پیغمبر خود بسیار صلوات فرستید.راستی که خدا و فرشته هاش صلوات فرستند بر پیغمبر أیا کسانی که گرویدید صلوات بر او فرستید و درود فراوان. أیا مردم راستش اینست که شرفی برتر از اسلام نیست و کرامیت عزیزتر از تقوی و قلعه ای مصونتر از ورع و پارسائی و شفیعی پذیراتر از توبه و لباسی زیباتر از عافیت ، و نگهداشتی نیست که منیع تر از سلامت و سازش و نه مالی نیاز برنده تر از دلدادن بقناعت و نه گنجی پر ثروت تر از قناعت هر که بهمان کفایت گذران معاش اکتفاء کند آسایش خود را پا بر جا کرده و در مهد آرامش نشیمن ساخته ، رغبت بدنیا کلید رنج است و جمع مال دنیا مرکب ناراحتی ، حسد آفت دین است و آزمندی سبب افتادن در پرتگاه گناهان که مایه حرمانست سرکشی و ستم رانندۀ بمرگست و شیفته بودن بدنیا بنگاه هر عیب بد ، بسا طمعی که نومید گردد و آرزوئی که بر باد رود و دروغ در آید و امیدی که به نومیدی گراید و تجارتی که به زیان کشد هلا هر که خود را چشم بسته از سر انجام در هر کاری در اندازد در معرض ناگواری های رسواکننده است و چه بد گردنبندی است گردنبند گناه برای مؤمن. أیا مردم راستش اینست که گنجی سودمندتر از دانش نیست و عزتی بالاتر از بردباری و نه حسبی رساتر از ادب و نه نسبی زبون تر از خشم و نه جمالی آرایش کن تر تر از خرد ، هیچ زشتی بدتر از دروغ نیست و هیچ پاسبانی نگهدارتر از خموشی و هیچ غائبی نزدیکتر از مرگ.أیا مردم[راستش]هر که در عیب خود نگرد از عیب دیگران بگذرد و هر که بروزی خدا داد خشنود باشد بر آنچه دیگران دارند افسوس نخورد ، هر که تیغ ستمکشد بدان کشته شود ، و هر که برای برادرش چاهی کند خودش در آن افتد و هر که پرده دیگران بدرد عیوب خانه خود از پرده بدر آورد ، هر که لغزش خود از یاد برد لغزش دیگران را بزرگ شمارد و هر که بنظرش خود بین باشد گمراه گردد و هر که بخرد خود بی نیازی کند بلغزد و هر که بمردم بزرگی فروشد خوار گردد و هر که نسبت بمردم سبکسری کند دشنام خورد و هر که با اوباش آمیزد کوچک شود و هر که آنچه را تاب نیاورد بدوش گیرد ، درماند. أیا مردم راستش اینست که مالی سودمندتر از خرد نیست و نه فقری سخت تر از نادانی و نه پند دهی شیواتر از اندرز ، عقلی چون تدبیر نیست و عبادتی چون تفکر و اندیشه ، و پشتیبانی محکمتر از مشورت ، و هراسی سخت تر از خود بینی نیست و ورعی چون خود داری از ارتکاب حرام ، و بردباری چون صبر و خموشی نباشد. أیا مردم ده خصلت انسانی از زبانش بر آید-1-گواهی است که از درون گزارش دهد 2- حاکمی است که میان مردم قضاوت کند 3-ناطقی که پاسخ پردازد 4-شافعی که حاجت بدو روا شود 5-ستایشگری که هر چیز را معرفی کند 6-فرماندهی که بکار خوب فرمان دهد 7-پندگوئی که از زشت باز دارد 8-تسلیت گوئی که غمها بدان آرام شود 9-وسیله حاضری است که کینه بدان برطرف شوند 10-دلربائی است که گوشها از آن لذت برند.أیا مردم راستش اینست که خوب نیست دم بستن از حکمت و سخن بجا چنان که خوب نیست سخن گفتن بنادانی.

(دو چیز تیره عقل است دم فرو بستن-بوقت گفتن و گفتن بوقت خاموشی)

و أی مردم بدانید هر کس اختیار زبان خود را ندارد پشیمان می شود و هر که نداند بنادانی افتد و هر که خود را ببردباری واندارد بردبار نباشد و هر که مهار خود نکشد خردمند نیست و هر که خردمند نیست خوار شود و هر که خوار شود احترام نشود و هر که احترام نشود مورد سرزنش است و هر که مالی را بنا حق بدست آورد در غیر مورد خرج کند و هر که بوجه پسندیده ای دست از بدی بر ندارد بر آن وادار شود و با نکوهش و بناچار دست از آن بدارد ، هر که نشسته عطا نکند ایستاده باشد و از او دریغ شود و هر که عزت بناحق جوید راه خواری پوید و هر که بناحق غالب آید مغلوب گردد و هر که با حق لجبازی کند موهون بود و هر که دین را بفهمد با وقار باشد و احترام دارد و هر که تکبر ورزد کوچک شود و هر که احسان نکند او را نستایند. أیا مردم مردن به از زبون زیستن است و جستن با سختی به از بیکار خفتن است و حساب خود نگه داشتن به از کیفر کشیدنست و گور به از فقر و چشم پوشیدن به از بسیار از نگاهها است و روزگار در روزی با تو است و در روزی در برابرت هر گاه با تو است مستی مکن و هر گاه در برابر تو است صبر کن زیرا بهر دو آزمایش شوی و در نسخه ایست که هر دو را اختبار خواهد شد. أیا مردم شگفت آور چیزی که در انسانست دل او است دل مایه هائی از حکمت دارد و اضدادی بر خلاف آن اگر امیدواری بدو رخ دهد طمعش خوار کند و اگر طمعش بر افروخت حرصش بکشد و اگر نومیدی گریبانگیرش شد افسوسش بکشد و اگر خشمش رخ داد غیظ او سخت باشد و اگر با رضایت نیکبخت شود تحفظ را از یاد بردو اگر بیمی بدو رسد حذر او را مشغول سازد و اگر پر آسوده باشد فریب و غرور(عزت خ ل)او را در رباید و در نسخه دیگر است که عزت(یا فریب خ ل)او را درگیرد و اگر نعمتی تازه کند عزت او را بگیرد و اگر مالی یابد گمراهیش بسر کشی کشد و اگر نداری او را بگزد بلایش بکار گیرد و در نسخه ایست که از گریه برنج افتد و اگر مصیبتی بوی رسد بی تابی او را رسوا کند و اگر گرسنگی کشد ناتوانی او را از پای در آورد و اگر پر سیر خورد شکم پری او را بفشارد پس هر کوتاهی و کمی باو زیان رساند و هر افراط و گذشت از حد هم مفسده بار برای او است. أیا مردم هر که کندی(کم کاری خ ل)کرد خوار شد و هر که بخشش نمود آقا شد و هر که فراوان داشت سرور گردید و هر که پر حلم ورزید شرافتمند شد و هر که در ذات خدا اندیشید زندیق گردید و هر که چیزی را پر اظهار کرد بدان معروف شود و هر که پر شوخی کرد سبک گردد و هر که پر خندید هیبتش برود ، آبروی خانوادگی کسی که ادب و پرورش ندارد تباه گردد ، راستی بهترین کار نگهداشتن آبرو است بصرف مالی کسی که با نادان همنشین گردد خردمند نیست هر که با نادان نشیند آماده قیل و قال و جنجال باشد ، از مرگ رها نشود توانگری برای ثروتش و نه فقیری برای نداریش. أیا مردم-اگر مرگ خریداری بود کریم درخشان چهره آن را میخرید و هم لئیم نپخته و آزمند.أیا مردم-راستی برای دلها گواهانی است:نفوس زنده برای تیزهوشی و پند پذیری از روش تقصیرکاران در این دو بخود اعلام خطر کنند و بر حذر باشند دلها خاطره های هوا بسیار دارند ولی خردهایند که باز دارند و غدقن سازند در هر آزمایشی دانش تازه ایست ، عبرت گیری براه درست میرساند برای ادب تو همین بسکه بدی دیگری را ملاحظه کنی ، بگردن تو برای مؤمنست همان حقی که تو را بر او است ، هر که برأی خود بی نیاز و مستبد شد ، در خطر افتد ، تدبیر پیش از اقدام بکار باید که تو را از پشیمانی بیاساید هر که وجوه و علت نظرهای مختلف را بر آورد کند مواقع خطا بشناسد هر که از سخن زیادی خوددار است خردها رأی او را عادل دانند هر که شهوتش را مهار کرد قدر خود را نگه داشت ، هر که زبانش را نگهدارد مردم او از او آسوده اند و بحاجت خود رسد ، در زیر و رو شدن اوضاع جوهر مردان دانسته شود آینده روزگار اسرار نهان را برای تو عیان کند ، کسی که در تاریکی است از جهش برق بهره ای نبرد ، هر که حکمتدار شناخته شود بدیده وقار و هیبتش نگرند-شریف ترین توانگری ترک آرزو است ، شکیبائی بهشت(سرخ)نداریست و آز نشانه فقر و نیازمندی ، بخل روپوش زبونی است و دوستی خویشاوندئی است که بدست آورده ای ، ندار با ترحم بهتر از توانگر جفا پیشه است ، پند پناه آن کسی است که پذیردش ، هر که نگاهش را رها کرد و بهر جا و هر چه چشم انداخت افسوس فراوان خورد. روزگاران شکر او را بر آنکه بدر خواستش رسیده لازم شمرده ، کمتر است که زبان در انتشار زشت و زیبا عدالت را رعایت کند ، هر که تنک خلقست خاندانش از او دلتنگ باشند ، هر که(بچیزی)رسید ، گردن کشید کم است که آرزو با تو راست گوید(یعنی بجا باشد یا اینکه روا گردد)تواضع بر هیبت تو بیفزاید ، در اخلاق خوش گنجهای روزیست بسا کسی که در پایان عمر ملازم گناه خود است ، هر که جامۀ شرم در بر کرد عیبش از مردم نهان است ، گفتار را باندازه دار زیرا هر که اندازه نگهدارد رنج و هزینه او سبک در آید ، راه جوئی تو در مخالفت هوای نفس است ، هر که روزگار را شناخت از آمادگی زوی نتافت هلا باهر نوشیدنی گلوگیری است و در هر لقمه فرو دادنی خفه گی ، بنعمت نرسی جز آنکه نعمت دیگری از دست بدهی برای هر جانداری قوتی است و برای هر دانه ای خورنده ای و تو هم قوت مرگی. أیا مردم-بدانید هر کس بر روی زمین راه میرود راستش بدرون آن میخلد و شب و روز ستیزه دارند(بهم پیشی گیرند خ ل)در ویران کردن بنیان عمرها. أیا مردم-ناسپاسی نعمت پستی است و صحبت نادان بدبختی ، راستی نرمش در سخن از کرامت است و اظهار زبانی و افشاء سلام از عبادت ، مبادا خدعه کنی زیرا از اخلاق مردم پست است هر جوینده یابنده نیست و هر غائبی باز آینده ، آنکه تو را نخواهد بدو دل مبند بسا دوری که از نزدیک زودرس تر است پیش از آنکه راه جوئی رفیق سفر را بجو و پیش از تهیه خانه ای همسایه آن را وارس ، هلا هر که در رفتن شتاب کند خستگی او را دریابد ، عیب برادرت را بپوش چنان که آن عیب در خود میدانی از لغزش دوستت در گذر بحساب روزی که دشمنت بر سر آید ، هر که بر کسی خشم گیرد که بر ، زیان او قدرتی ندارد اندوه اش دراز است و خود را عذاب کند ، هر که از پروردگارش ترسد ستمش را باز گیرد-در نسخۀ دیگر-هر که از پروردگارش ترسد عذاب از او بگرداند-هر که در گفتارش بنا حق نگراید افتخار خود را بنماید(هر که بی باک سخن گوید بر خود ببالد خ ل)هر که خوب از بد نشناسد چون حیوانی باشد ، راستی از میان بردن توشه از تباهی است. وه چه کوچک است مصیبت دنیا نظر بنیازمندی در فردا(یعنی هر مصیبتی بحساب بیچاره گی و حاجت در قیامت کوچکست)هیهات هیهات بی اعتمادی و ناآشنائی شماها با یک دیگر برای معاصی و گناهانیست که در آن اندرید. وه چه اندازه آسایش برنج نزدیکست و سختی و تنگدستی بنعمت خوارگی هیچ بدی بد نباشد که دنبالش بهشت آید و هیچ خوبی و خوشی خوش نباشد که دنبالش دوزخ باشد ، هر نعمتی در برابر بهشت حقیر است و هر بلائی در برابر دوزخ عافیت است هنگام درست و پاک شدن درونها گناهان بزرگ خود نمائی کنند پاک کردن کردار از انجام آن سخت تر است و اخلاص نیت از فساد بر عاملان سخت تر است از طول جهاد هیهات اگر بملاحظه تقوی نبود من از همه عرب سیاستمدارتر بودم. أیا مردم راستی خدای تعالی بپیغمبر خود محمد وعده وسیله داده ، وعده اش درست است و خدا هر هرگز خلف وعده نکند ، هلا که وسیله پلکان بهشت است و سر گیسوان تقرب بخدا و نهایت بزرگترین آرزوها ، هزار پله دارد که از هر پله تا دیگری باندازه یک صد سال دویدن اسب تندرو است ، از یک پله در آغاز شود تا برسد بپله ای از گوهرتا برسد بپله ای از زبرجد تا برسد بپله ای از لؤلؤ تا برسد بپله ای از یاقوت تا برسد بپله ای از زمرد تا برسد بپله ای از مرجان تا برسد بپله ای از کافور تا برسد بپله ای از عنبر تا برسد بپله ای از یلنجوج(چوب عود)تا برسد بپله ای از طلا تا برسد بپله ای از ابر تا برسد بپله ای از هوا تا برسد بپله ای از نور ، این پلکان از همه بهشتها فرازتر است ، در آن روز رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)بر آن نشسته و دو جامه لطیف در بر دارد یکی از رحمت خدا و یکی از نور خدا تاج نبوت بر سر دارد که اکلیل رسالت بر آنست از نورش همه عرصه قیامت تابانست و من در آن روز بر پله بلندی باشم فروتر از پله او و دو جامه لطیف در بر دارم جامه ای از ارجوان نور و جامه ای از کافور و رسولان و پیمبران بر دیگر پله ها ایستاده اند و پرچمهای زمانه و حجتهای تاریخ روزگار بر سمت راست ما افراشته است که با حله های نور و کرامت تزیین شدند هیچ فرشته مقرب و پیغمبر مرسلی مارا ننگرد جز اینکه از انوار ما خیره شود و از تابش و جلالت ما بشگفت ماند و در سمت راست منبر وسیله که سمت راست رسول(صلّی الله علیه و آله)باشد ابری تا چشم رس گسترده است و از آن ندا بر آید که: ای حاضران موقف!خوشا بر کسی که وصی را دوست داشته و به پیغمبر امی عربی گرویده و هر که کافر بوده است وعده گاهش دوزخ است.و از سمت چپ منبر وسیله که سمت چپ پیغمبر است نداء آید که: ای اهل موقف ؛ خوشا بر کسی که وصی را دوست داشته و به پیغمبر امی و آنکه ملک اعلا دارد گرویده ، احدی کامیاب نگردد و بآسایش بهشت نرسد جز کسی که خالق خود را با اخلاص بر آن دو ملاقات کند و اقتداء باختران آنها کرده باشد(امامان اولاد آنها)ای اهل ولایت خدا یقین داشته باشید به رو سفیدی خودو شرافت جایگاه و کرامت سر انجام خویش و باینکه آن روز بر تختها در برابر هم برآئید. و ای اهل انحراف و تمرد از خدا عز ذکره و از رسول خدا و راه او و از پرچمهای امامت در هر زمانی!یقین کنید به رو سیاهی خود و بخشم پروردگارتان بر شما در برابر آنچه کردید ، هیچ رسول و پیغمبر سلفی نبوده است جز اینکه به رسول پس از خود خبر داده و به رسول خاتم پیغمبران مژده بخشیده است ، و بقومش سفارش کرده که او را پیروی کنند و صفات او را برای قومش بیان کرده تا او را بشناسند و از شریعت او پیروی کنند و برای آنکه پس از وی گمراه نشوند و هلاکت و گمراهی هر که هلاک و گمراه شده پس از رفع عذر و بیم دادن باشد و با وجود بیان و تعیین حجت. و همیشه امتها دنبال هم بامید رسولان و ورود پیغمبران بودند و گرچه پیغمبری را پس از دیگری باعظم مصیبت و داغ آنها از دست داده اند ولی بآرزوی پر دامنه خود تسلی یافتند ، مصیبتی بزرگتر و رزیه کلانتر از مصیبت وفات رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)نبود زیرا خدا بوجود او نبوت را پایان داد و وسیله عذر و احتجاج را قطع کرد و هم او بود که وسیله عذر میان خدا و خلقش شد و او را طریق میان خود و خلقش نمود و سر پرست بر آنها ساخت آنکه جز بدو عملی نپذیرد و جز بطاعت او کس بدرگاهش تقرب نتواند و در قرآن محکم خود فرمود: (80-النساء)هر که رسول خدا را اطاعت کند خدا را اطاعت کرده و هر که رو گرداند تو را بر آنها پاسبان نگماشتیم-و طاعت خود را قرین طاعتش ساخته و نافرمانی خود را قرین نافرمانیش و این دلیل است بر آنچه بدو تفویض شده است و گواه است بر هر که از او پیروی کرده یا نافرمانی نموده استو این حقیقت را در چند جا از قرآن بزرگ بیان کرده است و او تبارک و تعالی فرموده است در مقام تشویق بر پیروی او و ترغیب بتصدیق و قبول دعوتش(31-آل عمران)بگو ، اگر شمائید که خدا را دوست دارید پس از من پیروی کنید تا خدا هم شما را دوست بدارد و گناهان شما را بیامرزد. بنا بر این پیروی از رسول خدا دوستی خدا است و خشنودی او آمرزش گناهان و کمال کامیابی و بایستی بهشت است و در رو گردانیدن از او و اعراض کردن کشمکش با خدا و خشم و قهر خدا و دوری از او است که بدوزخ نشیمن دهد و اینست گفتار خدا(17-هود)هر کس از هر گروهی بود کفر ورزد وعده گاهش دوزخ است. مقصود از آن انکار است و نافرمانی او ، راستی خدا تبارک و تعالی بوجود من بنده های خود را آزموده و بدست من مخالفانش را کشته و با تیغ من منکرانش را نابود ساخته و مرا وسیلۀ قرب و شادمانی مؤمنان نموده و کانون مرگ بر زور گویان و جباران و شمشیر خود بر مجرمان و بوسیله من پشت پیغمبرش را محکم کرده و مرا بیاری کردن او گرامی داشته و بدانش او شرف بخشیده و بر گماشته و باحکام او عطا بخشیده و بوصیت او اختصاص داده است و برای جانشینی او در امتش بر گزیده و در انجمن همه مهاجر و انصار که بر آنها تنگ شده بود فرمود(صلّی الله علیه و آله) ، أیا مردم-راستی علی نسبت بمن چون هارونست بموسی(علیه السّلام)جز اینکه پس از من پیغمبری نیست و مؤمنان گفتار رسول را فهمیدند زیرا دانستند که من برادر تنی او نیستم که از پدر و مادرش باشم چنانچه هارون برادر موسی بود از پدر و مادرش و پیمبر نیستم تا در خواست پیمبری کنم ولی مقصودش این بود مرا جانشین و خلیفه خود سازد چونان که موسی هارون را جانشین و خلیفه خود ساختآنجا که میگوید(142-الاعراف)جانشینم باشی در میان قومم-و اصلاح کن و پیرو مفسدان مشو-و گفتار آن حضرت هنگامی که مردمی بزبان آمدند و گفتند ما هستیم موالی و سر پرست مردم از طرف رسول خدا(صلّی الله علیه و آله).و رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)برای حجة الوداع بیرون شد و سپس به غدیر خم گذر کرد و فرمود تا بمانند منبری برایش ساختند سپس بر آن بر آمد و بازوی مرا بر آورد تا سپیدی زیر دو شانه اش دیده شد و بآواز بلند فرمود در آن انجمن خود: من کنت مولاه فعلی مولاه-هر که را من مولا و آقا هستم علی مولا و آقا است بار خدایا دوستش را دوستدار و دشمنش را دشمن شمار.پس معیار ولایت دوستی خدا و ولایت و دوستی من شد و معیار دشمنی و عداوت با خدا دشمنی با من شد و خدا عز و جل در همان روز این آیه را فرو فرستاد(3- المائده)امروز دین را برای شما کامل کردم و نعمت خودم را بر شما تمام کردم و اسلام را بحساب دین شما پسندیدم-پس ولایت من کمال دین و رضایت پروردگار جل ذکره گردید و خدا تبارک و تعالی بویژه برای من و کرامتی که بمن عطا کرد و برای تعظیم و تفضیلی که رسول اکرم(صلّی الله علیه و آله)بمن بخشید و آن گفته خدا تعالی است(62-الانعام)سپس برگشتند بدرگاه خدا مولاشان حق است هلا از آن او است حکم و قضاوت و او است حساب گری توانا و سریعتر از حساب گران.در باره من منقبتها است که اگر آنها را یاد کنم جنجال بزرگی بر آید و زمانی دراز خواهد که بدان گوش دهندو اگر در برابر من آن دو بدبخت تر آن را پیراهن بر خود کردند و در آنچه بدان حقی نداشتند با من ستیزه کردند و بگمراهی مرتکب آن گردیدند و بنادانی آن را از آن خود دانستند چه بسیار بد است آنجا که سر انجام وارد شوند و چه بسیار بد است آنچه برای خود گستردند در خانه خویش ، در برزخ و آخرت همدیگر را لعنت کنند و هر کدام از یار خود بیزار باشد و چون بهم قطار خود برخورد گوید(36-الزخرف)ای کاش میان من و تو دوری از مشرق تا مغرب بود چه بد همنشینی بودی ، و آن دیگری بخت برگشته و پژمان پاسخش دهد که:(28-الفرقان-با اندکی اختلاف) ای کاش منت دوست نگرفته بودم هر آینه مرا از ذکری که برایم آمده بود گم راه ساختی و شیطانست که خوارکنندۀ انسانست. منم آن ذکری که از آن گم راه شد و آن راهیکه از آن بیکسو شد و آن ایمانی که بدان کفر ورزید و قرآنی که از آن رو گردانید و آن دینی که دروغش شمرد و صراطی که از آن سرنگون گردید و اگر چه چریدند در متاع بی بهای فانی با غرور بی دنبال و در آن بر پرتگاه دوزخ بسر بردند هر آینه آن دو ورود بسیار بدی خواهند داشت در نومید ترین واردین و ملعون ترین پذیراکننده ها .بلعنت بر یک دیگر فریاد کشند و با افسوس هم آغوش گردند برای آنها راحتی نباشد و از عذابشان چاره و گریزی نی ، راستی این مردم پیوسته پرستنده بتها بودند و خدمتکار اوثان برای آن بتها مراسم پرستش بر پا میکردند(یعنی قربانی میگذرانیدند یا مناسک حج را بحساب آنها برگزار میکردند از مجلسی ره)و عتائر(یک نذر مخصوص بوده)برای آنها میگذرانیدندو برای بتها نذرهائی بنام بحیرة(ماده شتری که پنج کره آورده و ششمین کره اش نر بوده گوشش را شکاف میزدند و در سر هر آب و در هر چراگاه آزاد بوده و بر آن سوار شدن حرام بوده)و بنام وصیله(ماده بزیکه دو قلو آورده یکی نر-و یکی ماده که نر آن از قربانی شدن برای بتأن معاف میشده)و بنام سائبه(شیوه عرب بود که میگفت اگر از سفر برگشتم و یا از بیماری به شدم ناقه ام سائبه است یعنی سر خود و آزاد است و آنهم مانند بحیره بود که استفاده از آن ناروا میشد)و بنام حام(نر شتری که ده شکم از نطفه او میزائید تحت الحمایه میشد بر او سوار نمیشدند و بارش نمیکردند و در سر هر آب و چراگاه آزاد بود)و با ازلام استخاره میکردند.از خدا عز ذکره بیخبر بودند و از راه راست سر گردان ، سر افکندگان دیار غربت بودند و شیطان بر آنها چیره بود و تیرگی دوران جاهلیت آنها را سر تا پا در کام خود فرو برده بود نادانی را با شیر از پستان مادر میمکیدند و بگم راهی از شیر باز گرفته میشدند ، خدا ما را بحساب مهر و رحمت خود برای آنها بر آورد و بدلسوزی بر آنها بازرس و سرپرست ساخت و پرده تیره نادانی را بوسیله ما بیکسو زد تا نور باشد برای هر آنکه از آن بر گیرد و فضیلتی باشد برای هر آنکه دنبال آن رود و تایید باشد برای هر آنکه آن را باور کند ، پس از خواری بمسند عزت نشستند و با اینکه اندکی بودند بسیار شدند و دل و دیده همه جهان از آنها هیبت دید و جباران و ملتهای آنان گردن بفرمان آنها نهادند و صاحبان نعمت پرنام ، و کرامت پر توان شدند و صاحب آسودگی پس از ترس و اتحاد و همبستگی پس از تفرقه و پریشانی ، و مفاخر معد بن عدنان بوسیله ما تابنده و درخشان گردیدو ما آنها را بباب هدایت در آوردیم و بخانه صلح و سلامت بردیم و بر پیکر آنها جامه ایمان پوشیدیم و بر اهل جهان بخاطر ما پیروز و خوش کام شدند و دوران رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)آثار خوبان را برای آنها نمایان کرد از قبیل حمایت کن مجاهد و نمازگزار خدا پرست و معتکف زهد پیشه ، امانت پرداز شدند و کار ثواب کن تا اینکه خدا عز و جل پیغمبرش(صلّی الله علیه و آله)را نزد خود خواند و بدرگاه خود بر آورد پس از وی باندازه یک چشم بهم خوردن از چرت و یا درخشش برق نشد که عقب گرد کردند و مرتجع شدند و پشت دادند و بخونخواهی برخاستند و جنگها پرداختند و در خانه پیغمبر را خاک ریز کردند و خانه ها را ویران کردند(و خاندان نبوت را دشمن داشتند)و آثار رسول خدا را دگرگون ساختند و از احکامش رو برتافتند و از انوارش دور شدند و بجای جانشین او دیگری بر گماشتند و او را پیشوا گرفتند و ستم کار بودند و پنداشتند آنکه از خاندان ابی قحافه انتخاب کردند بمقام رسول خدا«صلّی الله علیه و آله» شایسته تر است از آنکه رسول خدا«صلّی الله علیه و آله»خودش بمقامش برگزید و پنداشتند مهاجر آل ابی قحافه بهتر از آن مرد مهاجری و انصاری ربانی است که گنجینه هاشم عبد مناف است. هلا نخست گواهی بنا حق که در اسلام روی داد گواهی آنان بود بر اینکه رفیق آنها از طرف رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)بخلافت بر گزیده شده است و چون کار سعد بن عباده چنان شد که شد از این گفته بر گشتند و گفتند رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)درگذشت و بجای خود کسی را خلیفه و جانشین نکرد و رسول خدا که پاک و مبارک بود اول کس بود که در اسلام بر علیه او گواهی بناحق انجام شد و بزودی در یابند سر انجام آنچه را که اولین دسته آنها بنیاد کردند و اگر چه در وسعت نشستند و در بهبودی برای عمر مقدر ، و در گشایش سر رسید مرگ ، و بازگشت بخدا و در حال غفلت ورزی از غرور و آرامش وضع و بر آورد آرزوباید بدانید که خدا عز و جل شداد بن عاد و ثمود بن عبود و بلعم بن باعور را هم مهلت داد و نعمتهای ظاهر و باطنه خود را بر آنها شایان نمود و با اموال و عمرهای طولانی بدانها کمک کرد و زمین برکات خود را بدانها ارزانی داشت تا بلکه یاد آور نعم خدا شوند و فرمان ایست او را بفهمند و بدرگاه او باز گردند و از سر بزرگی و استکبار باز ایستند و چون مدت آنها بسر رسید و لقمه روزی آنها بپایان گرائید خدا عز و جل آنها را گرفت و از بن بر انداخت برخی را سنک بر سر بارید و جمعی را صیحه آسمانی در گرفت و هلاک کرد و جمعی دیگر را ابر آتش بسوخت و بعضی را زمین لرزه نابود کرد و جمعی را زمین در خود فرو برد و خدا نبود که بدانها ستم کرد ولی خودشان بودند که بخود ستم کردند. هلا راستی که هر مدتی ثبت است و چون برگ ثبت بسر رسید اگر برای تو عیان شود که ستمکاران در چه فرود شوند و زیانکاران را چه بسر می آید بدرگاه خدا عز و جل خواهی گریخت از آنچه آنان در آن میمانند و بدان میرسند. هلا راستی که من در میان شما چون هارونم در آل فرعون و چون باب حطه در بنی اسرائیل و چون کشتی نوح در قوم نوح منم نباء عظیم و صدیق اکبر و در اندک زمانی خواهید دانست آنچه را که بشما وعده شده است و آیا این حکومت شما جز بمانند یکدم لیس خورنده و مزه چشی نوشنده است و چون یک فرود شدن سر چرت زن سپس هلاکتها گردن گیر آنها است تا در دنیا رسوا باشند و سپس در روز رستاخیز بسخت ترین عذاب برگردند و خدا غافل نیست از آنچه میکنند. چه سزائی دارد آنکه راه و روش خود را وارونه کرده و حجت و دلیل خویش را منکر شده و با رهبرانش مخالفت نموده و از روشنی پیش پایش رو بر تافته و خود را بتاریکی انداخته و آب را بسراب عوض کردهو نعمت را با عذاب و کامیابی را با بدبختی و خوشی را با سختی و وسعت حال را با تنگی جز همان کیفر گنه ورزی و بدی خلاف کاری خود را ، باید یقین کنند بوعده خدا بطور حقیقت و بدانند که بچه وعده دارند روزی که به راستی جار زنند این است روز بیرون شدن تا آخر سوره.

 الروضة من الکافی / ترجمه کمره ای ؛ ج 1 , ص 47 

***[ترجمه رسولی محلاتی]***

4 - جابر بن یزید گوید: من خدمت امام باقر علیه السّلام شرفیاب شدم و بآن حضرت عرضکردم: ای فرزند رسول خدا براستی که این اختلاف شیعه در مذهبشان درون مرا میسوزاند! حضرت فرمود: ای جابر تو را آگاه نسازم بر حقیقت اختلاف آنها که این اختلاف از کجا سرچشمه گرفته و از چه جهت تفرقه و جدائی پیدا کردند؟ عرضکردم: چرا ای فرزند رسول خدا ، فرمود: پس هر گاه آنان اختلاف کردند تو راه اختلاف را پیش مگیر ، همانا هر که منکر امام وقت گردد مانند کسی است که منکر رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) در روزگار خود آن حضرت شده باشد ، ای جابر بشنو و بخاطر بسپار ، جابر گوید: گفتم: اگر میل داشته باشید بفرمائید تا گوش کنم! فرمود: بشنو و بخاطر بسپار و تا هر جا که مرکبت پیش میرود بمردم برسان ، همانا امیر مؤمنان علیه السّلام پس از اینکه هفت روز از وفات پیغمبر (صلّی الله علیه و آله) گذشت در مدینه برای مردم خطبه ای ایراد فرمود - و این خطبه پس از آنی بود که از جمع آوری قرآن و گرد آوردن آن فراغت جسته بود - و در آن خطبه چنین فرمود: ستایش خدائی را است که پندارها را جلوگیری کرد از اینکه به کنه او رسد جز بهمین مقدار که او وجود دارد و هست ، و خردها را در پرده کرد از اینکه خیال ذات او را کنند چون از شباهت و هم شکل بودن با چیزی برتر است ، بلکه او است آن خدائی که در حقیقت ذاتش تفاوتی متصور نیست ، و در کمالش نتوان روی اعداد قسمت بندی کرد ، از هر چیز جداست اما نه بجدائی و اختلاف مکانها و در هر چیز وجود ندارد اما نه بر وجه آمیزش و مخالطت ، و علم او بر موجودات بوسیلۀ ابزار (درک اشیاء) نیست بلکه علمش بخود ذات او است و میان او و معلومش (دانسته اش) چیزی فاصله نیست که بوسیلۀ آن دانای بمعلوم خود باشد ، اگر گفته شود ، بوده است ، بمعنای وجود (و بود) ازلی (و همیشگی) است ، و اگر گفته شود: همیشه خواهد بود ، بمعنای نفی عدم از او است ، پس منزه و برتر است از گفتار کسی که جز او را پرستد و معبودی جز او گیرد ، به برتری بزرگی. ستایشش کنیم بدان ستایشی که خود از آفریدگانش بپسندد ، و پذیرش آن را بر خود لازم کرده ، و گواهی دهم که معبودی جز خدای یگانه نیست که شریک ندارد ، و گواهی دهم که محمد بنده و رسول او است ، دو گواهی بدان چنان که گفتار را بالا برند و کردار را دو چندان کنند ، سبک است آن میزان عملی که این دو گواهی را از آن بردارند ، و سنگین است میزانی که آن دو را در آن بنهند ، و بدان دو گواهی است کامیابی بهشت و رهائی از دوزخ و گذشتن بر صراط ، و بوسیلۀ این دو گواهی در بهشت درآئید و با درود (بر رسول خدا) برحمت رسید ، بسیار بر پیغمبر خود درود فرستید «همانا خدا و فرشتگانش درود فرستند بر پیغمبر ، ای کسانی که ایمان آورده اید درود فرستید بر او و سلام بسیار»- درود خدا بر او و آلش و سلامی بسیار-. ای مردم براستی که شرافتی برتر از اسلام نیست ، و مقام ارجمندی عزیزتر از مقام تقوی نیست ، و پناهگاهی محکم تر از ورع (و پارسائی) نیست ، و واسطه و شفیعی نجات بخش تر از توبه (و بازگشت بسوی حق) نیست ، و جامه ای زیباتر از تندرستی نیست ، و نگهداری بهتر از سلامت نیست ، و مالی که بتواند فقر و بیچارگی را از بین ببرد بهتر از تن دادن بقناعت نیست ، و گنجی بی نیازکننده تر از رضایت بقسمت موجود نیست ، هر که کفایت کند بهمان مقدار گذران (زندگی) آسایش را برای خود پابرجا کرده ، و در کمال آسودگی جایگیر شده ، تمایل و رغبت بدنیا کلید رنجها است ، و احتکار (و اندوختن مال دنیا) مرکب ناراحتی و تعب است ، (و رشک و) حسد آفت دین است ، و حرص (و آز) انسانی را به افتادن در پرتگاه گناهان کشاند ، و همان موجب حرمان (و نومیدی و بی بهره گی) است. ستم انسان را بنابودی برد ، و آزمندی بسیار دربردارندۀ تمامی عیوب بد است ، چه بسیار طمعی که نومید است ، و آرزوئی که دروغ شود ، و امیدی که بنومیدی مبدل گردد ، و سودائی که بزیان و خسران سر زند ، آگاه باشید که هر کس بدون تأمل در سرانجام کارها دست بکاری زند خود را در معرض پیش آمدهای رسواکننده درآورده ، و گناه بد گلوبندی است برای شخص باایمان. ای مردم هیچ گنجی سودمندتر از دانش نیست ، و هیچ عزتی برتر از بردباری نیست ، و هیچ حسبی بهتر از ادب نیست ، و هیچ نسبی پست تر از خشم و غضب نیست ، و هیچ زیبائی آراسته تر از عقل و خرد نیست ، و هیچ زشتی بدتر از دروغ نیست ، و هیچ نگهبانی بهتر از خاموشی نیست ، و هیچ غائبی نزدیکتر از مرگ نیست. ای مردم براستی هر که در عیب خویش بنگرد از (دیدن) عیب دیگران سرگرم شود ، و هر که به روزی خدا راضی و خوشنود باشد به (نداشتن) آنچه در دست دیگران است افسوس نخورد ، و هر که شمشیر ستم بروی دیگران کشد خود بدان کشته شود ، و هر که سر راه برادران چاهی بکند خود در آن افتد ، و هر که پردۀ دیگران را بدرد عیوب خانه اش از پرده بیرون افتد ، و هر که لغزشهای خود را فراموش کند لغزشهای دیگران را بزرگ شمارد ، و هر که رأی (و دلخواه) خودش را بپسندد بگمراهی افتد ، و هر که بعقل و خرد خود (از فکر دیگران) بی نیازی جوید بلغزش دچار گردد ، و هر که بر مردم بزرگی کند خوار شود ، و هر که مردم را سبک کند ، (یا بنفهمی نسبت دهد) دشنام شنود ، و هر که با مردم پست و سبک مغز آمیزش کند کوچک و سبک شود ، و هر که چیزی را که توانائی آن را ندارد بر دوش گیرد ، درماند. ای مردم براستی که مال و ثروتی سودمندتر از عقل نیست ، و فقر و نداری سخت تر از بی خردی نیست ، و پندآموزی رساتر از خیرخواهی و نصیحت نیست ، و عقلی چون تدبیر نیست و عبادتی چون تفکر و اندیشه کردن نیست ، و کمک گیری بهتر از مشورت نباشد ، و هراس و وحشتی سخت تر از خودپسندی نیست ، و پارسائی و ورعی چون خودداری از گناهان نباشد و هیچ عقل و خردورزی چون شکیبائی و خموشی نیست. ای مردم در انسانی ده خصلت است که زبان آن را آشکار کند:(زبان) گواهی است که از نهاد انسان گزارش دهد ، داوری است که میان مردم داوری کند ، گوینده ای است که پاسخ دهد ، واسطه ای است که خواسته ها بدو بدست آید ، وصف کننده ای است که هر چیز بدو شناخته شود ، فرماندهی است که بکار نیک فرمان دهد ، و پندآموزی است که از کار زشت بازدارد ، تسلیت گوئی است که اندوهها را آرام کند ، وسیلۀ آماده و حاضری است که کینه ها را بزداید ، و آلت جالب توجهی است که گوشها از آن لذت برند. ای مردم بحقیقت در خاموشی از بیان حکمت خیری نیست چنانچه در سخن گفتن بنادانی نیز خیری نیست ای مردم بدانید که هر کس مالک زبان خود نباشد پشیمان گردد ، و هر که نداند (یا نیاموزد) بنادانی درافتد ، و هر که خود را ببردباری واندارد بردبار نگردد ، و کسی که (از انجام کارهای زشت) باز نایستد خردورزی نکند و کسی که خردورزی نکند سبک و خوار گردد ، و کسی که سبک شد احترامش ندارند ، و کسی که مورد احترام نباشد باید سرزنش شود ، و هر که مالی را بناحق بدست آورد نابجا خرج کند ، و کسی که بطور پسندیده (یعنی با نصیحت و تفکر) دست از کار زشت ندارد بطور ناپسند (و ناچاری) دست از آن خواهد کشید ، و کسی که نشسته چیزی بمستمند ندهد ایستاده از او دریغ شود. (مترجم گوید: در این جمله از کلام امیر مؤمنان علیه السّلام چند وجه گفته شده که یکی همان بود که ترجمه شد ، باینکه فعل اول بصورت معلوم و فعل ثانی بصورت مجهول باشد و خلاصه اش این است که کسی که در حال عزت و شوکت در آن حال که مستمندان دورش را گرفته اند و او نشسته است چیزی بمستمندان ندهد مبتلا گردد باینکه در حضور دیگران مستمندانه بایستد و دست نیاز بسوی شوکتمندان نشسته دراز کند و چیزی باو ندهند ، و این وجهی است که مجلسی (ره) از میان وجوه دیگر اختیار نموده ، و وجه دیگری که فیض (ره) و ابن ابی الحدید گفته اند که هر دو فعل را بصورت مجهول بخوانیم و خلاصه معنی این می شود که کسی که در حال نشستن چیزی باو نرسد قیام هم باو سودی نبخشد یعنی روزی خدا بهر طوری تقسیم شده بهمان نحو میرسد و سعی و کوشش و قیام و قعود در آن تأثیری ندارد). و هر که عزت بناحق (و بیجا) طلبد زبون گردد ، و هر که بزور و ستم پیروز گردد مغلوب خواهد شد ، و هر که با حق دشمنی کند وهن (سستی یا پستی) ملازم او گردد ، و هر که فهم خود را بکار اندازد محترم گردد ، و هر که تکبر ورزد کوچک شود ، و هر که نیکی نکند مورد ستایش قرار نگیرد. ای مردم مردن (با شرافت) بهتر از زیستن (با خواری و ننگ) است ، و چالاکی (در اطاعت) پیشاپیش ناتوانی و سرگردانی است ، و حساب پیش از عقاب ، و گور بهتر از فقر و نداری است ، و چشم پوشیدن به از نگاه کردن بسیار است ، و روزگار روزی بسود تو است و روزی بزیان تو ، پس در آن هنگامی که بسود تو کار کند سرمست مشو ، و چون بزیان تو پیش آید شکیبا باش که بهر دوی آنها آزمایش شوی. - و در نسخه ایست که: و هر دوی آنها آزمایش گردد-. ای مردم عجیب تر چیزی که در انسان است دل او است ، و این دل دارای موادی از حکمت (و فرزانگی) است و چیزهای ناپسندی بر خلاف حکمت ، پس اگر امید در آن پیدا شود طمع خوار و زبونش کند ، و اگر طمع بدان هجوم کند حرص هلاکش سازد ، و اگر نومیدی بدان دست یابد افسوس آن را بکشد ، و اگر تندخوئی بر او عارض شود خشم بر او سخت گیرد ، و اگر بخوشنودی سعادتمند شود خودداری را فراموش کند ، و اگر ترس و بیم بدو رسد دوری جستن (از کار و کوشش) او را سرگرم کند ، و اگر آسایش بر او فراخ گردد بی خبری و غرور او را برباید - و در نسخه ای است که او را عزت طلبی فرا گیرد - و اگر نعمتی بر او تازه شود عزت طلبی او را بگیرد ، و اگر مالی بدست آرد ثروت و بی نیازی او را سرکش کند ، و اگر نداری او را بگزد بلا و سختی او را در خود فرو برد - و در نسخه ای است که گریه او را از پای درآورد - و اگر پیش آمد ناگواری برایش رخ دهد بی تابی رسوایش سازد ، و اگر گرسنگی بر او سخت گیرد ناتوانی گریبان گیرش کند ، و اگر در سیری از حد بگذراند شکمپری او را برنج اندازد ، پس هر کوتاهی برای آن زیان آور و هر گذشتن از حدی تباه کنندۀ آن است. ای مردم براستی هر که (در کار) کندی کند خوار شود ، و هر که بخشش کند آقا گردد ، و هر که مالش بسیار شد سر و سرور شد ، و هر که حلم و تحملش زیاد بود شریف گردد ، و هر که اندیشه خود را در ذات و کنه خدا بکار انداخت بیدین شد ، و هر که زیاد بکاری دست زد بدان معروف شد ، و کسی که شوخیش زیاد شد سبک شود ، و هر که خنده اش بسیار شد هیبت و وقارش برود. حسب کسی که ادب ندارد تباه گردد ، براستی که بهترین کارها نگهداشتن آبرو است بوسیلۀ دادن مال ، خردمند نیست کسی که با نادان هم نشین باشد ، و هر که با نادان همنشینی کند آمادۀ جنجال و سر و صدا گردد ، هیچ ثروتمندی از مرگ بوسیلۀ مالش نرهد و هیچ فقیر و نداری بخاطر نداریش. ای مردم اگر مرگ خریدنی بود (دو دسته) از مردم دنیا آن را میخریدند:(یکی) کریم گشاده رو ، و (دیگر) مرد پست حریص. (توضیح - مجلسی (ره) در توضیح حدیث سه وجه ذکر کرده: 1 - کریم آن را میخرید بخاطر اینکه شوق بکرم و بخشش دارد ولی مال ندارد چنانچه حال کریمان غالبا چنین است ، و با خریدن مرگ خود را از این غم میرهانید ، و شخص پست آن را خریداری میکرد چون بخاطر حرصی که دارد از زندگی خود ناراضی است ، و نظیر این وجه را نیز فیض علیه الرحمة اختیار کرده است. 2 - کریم آن را میخرید تا فروشندۀ آن را از مرگ برهاند ، و لئیم آن را میخرید تا آن را نیز بسایر چیزهائی که دارد ضمیمه کند ، چون حریص میخواهد همه چیز حتی مرگ را برای خود فراهم سازد. 3 - کریم آن را میخرید تا مرگ را از میان خلق خدا بردارد ، و لئیم آن را میخرید تا بوسیلۀ آن همه را بمیراند و اموالشان را بنفع خود ضبط کند). ای مردم براستی دلها را گواهانی است (فطری) که بیرون برد نفوس را از مسلک (و راه) تقصیرکاران ، و تیزی هوش برای درک مواعظ (و پندها) همان است که نفس انسان را بسوی دوری جستن از خطر کشاند ، و برای دلها خاطرات (و انگیزه هائی) از هوا و هوس هست ، و خردها هستند که (از آنها) بازدارند و جلوگیری کنند ، تجربیات (برای شخص) علم تازه ای است ، و پندگیری (از پیش آمدها) انسان را بهدایت و راه راست رهبری کند ، برای تربیت تو کافی است (ملاحظۀ) آنچه را برای دیگری خوش نداری (شاید معنای آن همان باشد که بصورت مثل معروف شده که گویند: ادب را از که آموختی؟ از بی ادبان) حقی که تو بگردن برادر مؤمن خود داری مانند همان حقی است که او بگردن تو دارد ، محققا بمخاطره افتد کسی که بی نیاز (و مستبد) به رأی خود شد ، تدبر (و عاقبت اندیشی) پیش از کار باید زیرا تو را از پشیمانی ایمن سازد ، و کسی که آراء مختلف را ملاحظه و برآورد کند اشتباهکاریها (و لغزشگاهها) را بشناسد ، و کسی که از زیاده گوئی (یا کارهای بیهوده) خودداری کند خردها (کار) او را درست و صحیح دانند. و هر که شهوت خود را مهار کند قدر و موقعیت خود را حفظ کند و هر که زبانش را نگاهدارد مردم از (شر) او آسوده اند و بخواسته اش رسد ، و در تغییر و تحول اوضاع جوهر مردان دانسته (و آشکار) شود ، روزگار رازهای نهفته را برای تو آشکار سازد ، و در برق جهنده و زودگذر برای شخصی که سخت در تاریکی فرو رفته بهره و ثمری نیست ، کسی که بحکمت و فرزانگی شناخته شد مردم به دیدۀ سنگینی و بزرگی باو بنگرند ، شریفترین ثروت و توانگری واگذاردن آرزو است ، بردباری سپر نداری است ، حرص نشانۀ فقر است ، بخل جامۀ روئین مستمندی است (یعنی بر شخص بخیل جامۀ مستمندی پوشاند). مودت و دوستی خویشاوندی (تازه ای) است که بدست آورده ای و فقیر خوشرفتار بهتر از دارای جفاکار است ، پند و موعظه ، پناهگاه شخص پذیرنده و نگهدار بدان است ، و هر که دیده (یا زبانش) را رها کند (که بهر جا نگاه کند ، یا هر چه خواهد بگوید) حسرت و افسوسش زیاد باشد ، روزگار سپاسگزاری خود را بر کسی که بخواسته اش رسیده واجب داند (کنایه از این است که بندرت کسی در دنیا بخواسته اش رسد). و کم اتفاق افتد که زبان در انتشار سخن زشت و نیکو با تو از روی انصاف و عدالت رفتار کند (یعنی در مورد مدح و ذم کسی نتوانی اعتدال را مراعات کنی بلکه در هر دو مورد از حد تجاوز خواهی کرد) ، و هر که تنگ خلق باشد خاندانش او را خوش ندارند ، و هر که (بچیزی مانند دولت یا مال یا علم و غیره) رسید فخر و گردنفرازی کند ، و کم است که آرزو با تو راست گوید (و آنچه آرزو داری بدان برسی) فروتنی جامۀ هیبت و بزرگی بر تو بپوشاند ، و در خوش خلقی گنجهای روزی (نهفته) است ، چه بسا کسی که ملازم گناه خویش است در آخرین روزهای عمر خود (یعنی انسان باید همیشه از گناه پرهیز کند چون ممکن است هر روز آخر عمر او باشد) هر که را شرم و حیاء جامه در برش کند عیبش بر مردم پوشیده ماند ، در گفتار میانه رو باش که هر که میانه روی در گفتار داشت کار بر او آسان گردد (یعنی از افراط در گفتار و مبالغه بپرهیز زیرا اثبات حرفهای بزرگ دشوار است) رشد و هدایت تو در مخالفت با نفس است ، کسی که روزگار (و تحولات آن را) شناخت از آمادگی غافل نگردد ، هان! که با هر نوشیدنی گلوشکستگی و با هر لقمه ای گلوگیری است ، بنعمتی نرسی جز برفتن نعمت دیگری ، هر جانداری قوتی دارد ، و هر دانه ای خورنده ای ، و تو قوت مرگی. بدانید ای مردم که هر که روی زمین گام زند در دل آن جای گیرد ، و شب و روز ستیزه کنند - - و در نسخه ای است که بر هم سبقت گیرند - در نابودی عمرها. ای مردم ناسپاسی نعمت (از) پستی است ، و همنشینی نادان شوم است ، براستی که نرمی در سخن از کرم (وجود) است ، اظهار بزبان (یعنی پند و نصیحت زبانی یا نرمش در گفتار) و فاش سلام کردن از زمرۀ عبادت است ، بر تو باد به نیرنگ بازی که این کار اخلاق مردم پست است ، هر جوینده ای بخواسته اش نرسد ، و هر غائبی باز نگردد ، بکسی که از تو دوری کند دل مبند (مقصود مردم دنیا و یا خود دنیا است) چه بسا دوری که نزدیکتر از نزدیک است (چون مرگ) پیش از رفتن براهی رفیق راه را بجوی و پیش از (خرید و تهیۀ) خانه همسایه اش را جویا شو ، هان! هر که در راه شتاب کند (بزودی بمقصد و) به استراحت رسد ، عیب برادرت را که (مانندش را) در خود سراغ داری بپوش (یا چنانچه خودت دوست نداری پرده ات را در مورد عیبت بدرند تو هم پرده پوش دیگران باش). لغزش دوستت را نادیده گیر برای روزی که دشمنت بر تو چیره گردد (یعنی با دیدن لغزشی از دوست خود و برو آوردن آن او را از خویش مرنجان و برای روز گرفتاری او را نگهدار) کسی که خشم گیرد بر آن کس که خود نیروی زیان رساندن باو را ندارد اندوهش طولانی گردد و خویش را در عذاب و شکنجۀ (روحی) اندازد هر که از پروردگار خود بترسد از ستمش خودداری کند ، و در نسخه ای است که هر که از پروردگار خویش بترسد (خدا) عذابش را از او بگرداند هر که در سخن راه انحراف نپوید فخر و بزرگی خویش را آشکار سازد ، و هر که خیر را از شر نشناسد چون حیوانی باشد ، براستی که از کارهای فاسد تباه کردن توشۀ (راه) است ، چه کوچک است مصیبت نسبت به نیازمندی بزرگ فردای قیامت (یعنی مصیبت دنیائی هر چه بزرگ باشد در برابر اجری که خدا در قیامت با کمال نیازمندی شخص بانسان میدهد کوچک است) دریغا ، دریغا ، شما از هم دور و ناآشنا نیستید جز بخاطر نافرمانیها و گناهان (یعنی گناهان است که شما را با هم ناآشنا و از هم دور کرده ، و شاید مقصود گناهان درونی چون کبر و حسد و کینه و علاقۀ بدنیا و امثال آن باشد که موجب دوری افراد از یک دیگر است) وه که چه نزدیک است آسایش برنج ، و سختی و دشواری بنعمت و فراخی (یعنی نه بآسایش دنیا میتوان خوشحال و مطمئن شد و نه بسختی آن بدحال و مأیوس گشت) شر و بدی آن نیست که بهشت در دنبال دارد و خیر و خوبی آن نیست که دوزخ از پی دارد. هر نعمتی جز بهشت کوچک است ، و هر بلائی در کنار دوزخ تندرستی و عافیت است. هنگام درست کردن (و پاک ساختن) درونها گناهان بزرگ ظاهر گردد ، کار پاک انجام دادن از خود کار سخت تر است ، و خالص کردن نیت برای اهل عمل از جهاد طولانی با دشمن سخت تر است ، دریغا که اگر ملاحظۀ تقوی و پرهیزگاری نبود من سیاستمدارترین عرب بودم

(اگر پای بند من ایمان نبودی-حریفم زبر دست دوران نبودی).

ای مردم همانا خدای تعالی به پیامبرش محمد وعدۀ (مقام) وسیله را داده ، و وعدۀ او حق است و خدا هرگز خلف وعده نمیکند ، هان! که وسیله: نردبان بهشت است (و ممکن است «علی» در اصلی «اعلی» یعنی برترین درجات بهشت بوده و تصحیف شده باشد) و برترین درجات قرب بحق و آخرین حد هر آرزوئی است ، مقامی است که هزار پله دارد ، و میان هر پله تا پلۀ دیگر باندازۀ یک صد سال دویدن اسب تندرو است ، یک پله مروارید ، و پلۀ دیگر گوهر و پلۀ زبرجد ، و پلۀ لؤلؤ ، و پلۀ یاقوت ، و پلۀ زمرد ، و پلۀ مرجان ، و پلۀ کافور ، و پلۀ عنبر ، پلۀ از عود ، پلۀ طلا ، پلۀ از ابر ، تا برسد بپلۀ از هوا ، و برسد بپلۀ از نور که آنجا مشرف بر همۀ بهشتها است ، و رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) در آن روز روی آن پله نشسته و دو جامه نرم بتن کرده یکی از آن جامه ها از رحمت خدا و جامۀ دیگر از نور خدا است ، تاج پیامبری بر سر دارد و روی آن تاج اکلیل رسالت قرار دارد ، بنور آن حضرت تمام صحرای محشر روشن شود ، و من نیز در آن روز بر پلۀ بلندی پائین تر از پلۀ او قرار دارم و دو جامۀ لطیف در بر دارم یکی از ارغوان نور و یکی از کافور ، و پیمبران و رسولان نیز بر پله های دیگر ایستاده اند و بزرگان زمانه و حجتهای روزگار نیز در سمت راست مایند که جامه هائی از نور و کرامت آنان را پوشانده ، نبیند ما را فرشته و نه پیامبر مرسلی جز آنکه از انوار ما مبهوت و از درخشندگی و جلالت ما در شگفت شود ، و در طرف راست (مقام) وسیله سمت راست رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) ابری است که بقدر دید چشم گسترده است و از آن ابر ندا رسد: ای اهل محشر خوشا بحال کسی که دوست دارد وصی (پیغمبر) را و ایمان دارد به پیامبر امی (منسوب بمکة) عرب ، و هر که کفر ورزیده دوزخ وعده گاه او است ، و از سمت چپ وسیله از طرف چپ رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) ابری است که از آن نداء آید: ای اهل محشر خوشا بحال کسی که دوست دارد وصی (پیغمبر) را و ایمان دارد به پیامبر امی (منسوب بمکة) سوگند بدان که فرمانروائی اعلا (و برتر) از اوست هیچ کس رستگار نشود و روی آسایش و بهشت را نبیند جز آنکه آفریدگار خود را از روی اخلاص نسبت بآن دو دیدار کند و باختران (امامان از فرزندان) آن دو اقتداء کند ، ای اهل ولایت خدا ، به روسفیدی خود و بشرافت جایگاه و بازگشتگاه گرامی و بکامیابی خود که در آن روز بر تختهائی در برابر همید یقین داشته باشید ، و ای مردمان منحرف و باز دارندۀ از خدای عز و جل و رسول او و راه او و بزرگان زمانه ، شما نیز یقین کنید به روسیاهی خود و خشم پروردگارتان بکیفر آنچه کرده اید ، و هیچ رسول و پیامبری در گذشته نبوده است جز آنکه امت خود را به پیامبر مرسل پس از خود خبر داده و بآمدن رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) آنها را مژده داده ، و قوم خود را به پیروی از او سفارش کرده ، و آن حضرت را برای قوم خود توصیف کرده تا او را بصفاتش بشناسند ، و از احکام و قوانینش پیروی کنند ، و پس از او بگمراهی نیفتند ، تا هر که بنابودی و گمراهی افتاد پس از رفع عذر و بیم دادن از روی دلیل و تعیین حجت حق باشد. و از این رو امتها (پیش از ظهور پیامبر اسلام) همیشه در امید آمدن رسولان و ظهور پیمبران بودند و اگر با رفتن پیامبری بمصیبت فقدان او دچار میگشتند با اینکه فقدان آنان برای مردم مصیبتی بزرگ و فاجعۀ ناگواری بود ولی باز دامنۀ آرزوی آنها (درآمدن پیامبران بعدی) وسیع بود ، و هیچ مصیبتی بزرگتر و فاجعه ای ناگوارتر از مصیبت فقدان رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) نبود زیرا خداوند با رحلت آن حضرت بیم دادن و عذر برقرار کردن را برای مردم پایان داد ، و بوسیلۀ او احتجاج و عذر میان خود و خلق خود را قطع فرمود ، و او را وسیله و نگهبانی در بین خود و بندگانش قرار داد که عملی را جز بوسیلۀ او نپذیرد ، و تقرب بدرگاهش نشود جز با فرمانبرداری او. و خدای تعالی در آیه محکم قرآنش فرمود:«هر که از این پیغمبر فرمان برد ، فرمان خدا را برده ، و هر که پشت کند ما تو را بنگهبانی آنان نفرستاده ایم»(سورۀ نساء آیه 80) و با این سخن فرمانبرداری خود را بفرمانبرداری از او پیوست کرد ، و نافرمانیش را بنافرمانی از او ، پس همین (آیه) دلیل است بر آنچه بدو واگذار شده و گواهی است برای او بر کسی که پیروی و یا نافرمانیش کند ، و این مطلب را در چند جای از قرآن بزرگ خود بیان کرده ، پس در آنجا که مردم را به پیروی از او وامیدارد و به تصدیق او و پذیرفتن دعوتش تشویق کند فرماید:«بگو اگر خدا را دوست دارید پیروی مرا کنید تا خدایتان دوست بدارد و گناهانتان را بیامرزد»(سورۀ آل عمران آیه 31) و با این ترتیب پیروی آن حضرت (صلّی الله علیه و آله) دوستی خدا است و خوشنودی او (موجب) آمرزش گناهان و رستگاری کامل و واجب شدن بهشت است ، و در رو گرداندن از آن حضرت و اعراض از او ستیزه جوئی با خدا و خشم و غضب و دوری از او است که (انسان را) در دوزخ جای دهد ، و این است معنای گفتار خداوند که فرماید: «و هر که از این دسته ها بدو کافر شود دوزخ جایگاه او است»(سورۀ هود آیه 17) و مقصود از کفر انکار و نافرمانی او است ، چون که خداوند تبارک و تعالی بوسیلۀ من بندگانش را آزمایش کرد و بدست من مخالفین خود را کشت و بشمشیر من منکرانش را نابود کرد ، و مرا وسیلۀ تقرب مؤمنان و حوضهای مرگی برای سرکشان و شمشیری بر بزهکاران قرار داد ، و بوسیلۀ من پشت رسول خود را محکم کرد و بیاری او گرامیم داشت ، و به دانش او شرافتم داد ، و بأحکام او عطایم بخشید ، و بمقام وصیت او ویژه ام ساخت ، و بجانشینی او در میان امتش برگزیدم ، پس در هنگامی که مهاجر و انصار گرد او را گرفته بودند و (از کثرت جمعیت) جا بر آنها تنگ شده بود فرمود: ای مردم! همانا مقام علی در پیش من چون هارون است در نزد موسی جز آنکه پیامبری پس از من نیست ، پس مؤمنان از جانب خدا سخن رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) را فهمیدند ، زیرا دانستند که من برادر پدر و مادری رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) که نیستم چنانچه هارون برادر پدر و مادری موسی بود ، و پیامبر هم نخواهم بود که درخواست نبوت کنم ، ولی مقصود از این سخن جانشینی من بود چنانچه موسی هارون را جانشین خود ساخت در آنجا که میفرماید:«میان قوم من جانشین من باش و باصلاح (کارشان) بپرداز و از راه تبهکاران پیروی مکن»(سورۀ اعراف آیه 142) و گفتار دیگر رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) هنگامی که جمعی گفتند: مائیم دوستان نزدیک (و سرپرستان پس از) رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) ، پس رسول خدا بسفر حجة الوداع رفت و سپس بغدیر خم آمد و در آنجا دستور داد شبیه منبری برایش ساختند و بالای آن رفت و بازوی مرا گرفته بلند کرد بدانسان که زیر بغلش نمودار شد و با آواز بلند در آن انجمن فرمود: «هر که را من سرور و مولی هستم علی سرور و مولای او است ، خدایا دوست بدار هر که دوستش دارد و دشمن بدار هر که دشمنش دارد» پس روی دوستی من است دوستی خدا ، و روی دشمنی من است دشمنی خدا ، و خدای عز و جل در بارۀ جریان آن روز (این آیه را) نازل فرمود:«امروز دین شما را برایتان کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام کردم و اسلام را دین شما انتخاب کردم»(سورۀ مائده آیه 3) پس ولایت من کمال دین و انتخاب و پسند پروردگار جل ذکره گردید. و نازل فرمود خدای تبارک و تعالی در مورد خصوص من و گرامی داشت من و بزرگی من و فضیلتی که رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) بمن داد این گفتار را که فرماید:«سپس برگردانده شوند بسوی خدا ، مولای حقیقی ایشان ، هان که حکم (و داوری) از آن او است و او سریعترین حسابگران است»(سورۀ انعام آیه 62). (ظاهرا مقصود این است که عنوان «مولی» که خدا و رسول او هر دو خود را بدان نامیده اند این عنوان را خداوند بمن داده و مرا از میان امت بدین نام و عنوان مخصوص داشته است و این بخاطر بزرگداشت و فضیلت من بوده ، و ممکن است مقصود این باشد که مولی در کلام رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) بهمان معنی است که در این آیه است ، و جملۀ «و انزل اللّٰه تبارک و تعالی...» مربوط بآیه سابقه باشد..) در من منقبتهائی وجود دارد که اگر آنها را بزبان آرم ارتفاع بنای آنها بزرگ و در نتیجه زمان گوش دادن بدانها نیز طولانی گردد. و اگر در برابر من آن دو بخت برگشته پیراهن خلافت را بر تن کردند و در آنچه حقی بدان نداشتند با من ستیزه جستند و از روی گمراهی بر مسند آن سوار شدند و از روی نادانی آن را بخود بستند (یا از خود دانستند) پس ببد جایگاهی درآیند و چه بد است آنچه را برای خود آماده و تهیه کردند ، در خانۀ گور (و عالم برزخ و قیامت) بیکدیگر لعنت کنند و هر کدام آنها از دیگری بیزاری جوید ، و چون برفیق خود برخورد بدو گوید:«ای کاش فاصلۀ میان من و تو فاصلۀ مشرق و مغرب بود که چه بد همنشینی بودی» و آن بخت برگشته با حالی نزار پاسخش دهد:«ای کاش من تو را دوست نمیگرفتم که براستی از ذکری که برایم آمده بود گمراهم ساختی و شیطان خوارکنندۀ انسانی است». و منم مقصود از ذکری که (آن بخت برگشته) از آن گمراه شد ، و آن راهیکه از آن منحرف گشت و آن ایمانی که بدان کفر ورزید ، و آن قرآنی که از آن دوری کرد ، و آن دینی که آن را دروغ پنداشت ، و آن راهیکه از آن کناره گرفت. و اگر چریدند آن دو نفر در علف خشکیدۀ چیده شده ، و چراگاه فریبندۀ دنیای ناپایدار و خود را بلب پرتگاه دوزخ کشاندند ، این کار آنان را ببد جایگاهی وارد کند ، در میان نومیدترین واردین و ملعونترین واردشدگان ، بلعن بیکدیگر فریاد کشند و با حسرت و افسوس (چون حیوانات) ناله کنند راحت و آسایشی ندارند و از عذاب و شکنجه شان چاره و گریزی نیست. این مردم (سالهای طولانی) هم چنان بتها را پرستش و در بتخانه ها خدمتکاری کردند ، برای آنها مراسمی برپا میداشتند و نذر و قربانی برای آنها میکردند و برای آنها:«بحیرة» و «وصیلة» و «سائبة» و «حام»(حیواناتی بوده که در زمان جاهلیت روی عقائدی آنها را خاص خدا میدانستند و استفادۀ آنان را بر خود حرام میکردند) و با ازلام (چوبه های تیر مخصوص) قرعه میزدند ، و از خدای عز ذکره بیخبر گشته و از راه راست سرگردان شده بودند ، و بموجبات دوری از حق می شتافتند ، شیطان بر آنها چیره گشته ، و تاریکی دوران جاهلیت آنها را فرا گرفته و شیر خوردن و از شیر گرفتنشان بر جهالت و گمراهی بود (و پایۀ تمام کارهاشان از آغاز تا انجام بر نادانی و گمراهی ریخته شده بود). در چنین موقعیتی خداوند ما را از روی رحمت برای آنها فرستاد ، و از نظر مهرورزی بر آنها ظاهر ساخت ، و پرده ها را بوسیلۀ ما کنار زد تا نوری باشد برای هر که خواهد نور گیرد ، و فضیلتی باشد برای هر که پیروی آن کند ، و کمکی باشد برای هر که آن را باور کند. (با این مهر و رحمت حق) اینان پس از خواری در مسند عزت قرار گرفتند ، و پس از اینکه اندک بودند بسیار گشتند ، هیبت آنها در دلها و دیده ها جایگیر شد ، و سرکشان و طوائف آنها در برابرشان تسلیم گشتند ، و بنعمتی رسیدند که سر زبانها افتاد ، و بآسانی بمقامی گرامی نائل شدند ، و پس از بیم و خوف بآسایش و امنیت رسیدند ، و پس از پراکندگی مجتمع گشتند ، مفاخر معد بن عدنان (پدر عرب) بما درخشندگی گرفت ، ما آنها را بدهلیز هدایت بردیم و (بدار السلام بهشت یا) بخانۀ امنیت و تندرستی وارد کردیم ، و جامۀ ایمان بر تنشان پوشاندیم ، و بواسطۀ ما بر جهانیان پیروز گشتند ، و در روزگار رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) آثار مردمان شایسته در ایشان ظاهر شد مانند مدافع شمشیر زن ، و نمازگزار خداجو ، و گوشه نشین پارسا ، امانت داری را آشکار ساختند و بکارهای ثواب دست زدند (یا بزیارت خانه کعبه می آمدند) تا چون خدای عز و جل پیامبرش (صلّی الله علیه و آله) را بخواند و بسوی خود بالا برد چیزی پس از او نگذشت جز مانند چشم بر هم زدن یا جهیدن برق که بعقب بازگشتند و پشت کردند و بخونخواهی برخاستند و لشکرها کشیدند ، و در (خانه رسول خدا) را بستند ، و خانه ها را شکستند ، و آثار رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) را زیر و رو کردند و از احکام آن حضرت رو گرداندند و از انوار او دور گشتند ، و بجای جانشینی که او تعیین کرده بود دیگری را از روی ستم بجانشینی گماشتند ، و چنین پنداشتند که آن کس را که خود از خاندان ابی قحافة انتخاب کردند بجانشینی رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) سزاوارتر است از آن کس که خود رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) بجانشینی خود انتخاب فرموده بود ، و خیال کردند مهاجر خاندان ابی قحافة بهتر از مهاجر و هم انصار ربانی و صاحب راز خدا و رسولش از خاندان بنی هاشم میباشد. بدانید که نخستین شهادت بناحقی که در اسلام اتفاق افتاد گواهی آنها بود که در بارۀ رفیقشان دادند و گفتند: او را رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) بجانشینی منصوب داشته ، و چون جریان سعد بن عباده پیش آمد (و آن سخنان را در مورد غصب خلافت بعمر و دیگران گفت) از این سخن برگشته و گفتند: رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) از این جهان رفت و کسی را بجانشینی منصوب نفرمود ، پس رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) آن مرد پاک و مبارک نخستین کسی بود که در اسلام بناحق بر علیه او گواهی دادند ، و بزودی دریابند سرانجام آنچه را پیشینیان ایشان پی ریزی کردند ، و اگر (می بینید که) اینان در مهلتی فراخ و در عمری مقدر و وسعت زمان بازگشت و غرور تدریجی و آرامش حال و رسیدن بآرزو هستند (شگفت نیست و) باید بدانید که خدای عز و جل به شداد بن عاد و ثمود بن عبود و بلعم بن باعور نیز مهلت داد و نعمتهای آشکار و نهان خویش را برایشان کامل کرد و بوسیلۀ مالها و عمرهای طولانی کمکشان داد ، و زمین برکات خویش را بآنها ارزانی داشت تا بلکه متذکر نعمتهای الهی گردند و نهی و بیم او و راه بازگشت بدرگاهش را بشناسد و از گردنکشی دست بدارند. و چون دوران آنها بسر رسید و لقمۀ مقدر ایشان پایان یافت خدای عز و جل ایشان را برگرفت و از بیخ و بن برکند ، گروهی را بسنگریزه دچار کرد ، و برخی را صیحۀ آسمانی فرا گرفت ، و برخی را ابر آتش بار بسوزاند ، و برخی را زلزله نابود کرد ، و برخی در زمین فرو رفتند «و چنان نبود که خدا بر ایشان ستم کند ولی خودشان بودند که بخود ستم میکردند». بدانید که هر دورانی را دفتری است و چون دفتر بآخر رسید در آن هنگام اگر پرده بیکسو رود و ببینی آنجائی را که ستمکاران بدان جا سرنگون کردند و زیانکاران بدان جا بازگردند همانا بدرگاه خدای عز و جل میگریختی از آنچه آنها در آن گرفتارند و بدان باز گردند. هان! ای مردم من در میان شما مانند هارونم در میان فرعونیان ، و چون دروازۀ «حطه»(که بنی اسرائیل مأمور شدند از آن بگذرند تا گناهشان بریزد) در میان بنی اسرائیل ، و چون کشتی نوح هستم در میان قوم نوح ، منم نبأ عظیم (خبر بس بزرگ) و صدیق اکبر (راستگوی بزرگ) و بزودی وعده هائی را که بشما داده شده خواهید دانست ، و آیا جز این است که این دنیا جز انگشت لیس خورنده ای است و مزه چش نوشنده و چرت زدن شخص خواب آلودی میباشد ، و پس از آن گناهان هلاکت بار گریبانگیر آنها شده و موجب رسوائی دنیا و آخرتشان گردد و سپس بسخت ترین عذاب باز گردند ، و خدا از کارهائی که میکنند غافل نیست. پس چیست سزای آن کس که از راه روشن خود منحرف گشته و حجت و دلیل روشنش را منکر شده و با هدایت خود مخالفت کرده ، و از نور خود بیکسو شده و در تاریکی فرو رفته و بجای آب سراب را گرفته و نعمت را بعذاب تبدیل کرده و بجای رستگاری ببدبختی گرائیده و خوشی را با دشواری و فراخی را با سختی عوض کرده ، جز سزای ارتکاب گناهانش و بدی خلاف کاریش ، پس باید یقین کنند بوعدۀ خدا از روی حقیقت ، و بدان چه وعده داده شده اند قطع پیدا کنند «روزی که صیحۀ آسمانی را بحق بشنوند این روز بیرون شدن است ، مائیم که زنده کنیم و بمیرانیم و سرانجام سوی ماست ، روزی که زمین برای درآمدنشان شکافته شود و شتابان شوند...» تا آخر سورۀ (ق)

 الروضة من الکافی / ترجمه رسولی محلاتی ؛ ج 1 , ص 42 

***شرح***

***[البضاعة المزجاة - شرح قاریاغدی]***

شرح وقوله: (محمّد بن علیّ بن مَعمر) بفتح المیم وإسکان العین المهملة وفتح المیم.کذا فی

الإیضاح. (عن محمّد بن علیّ بن عُکابة التَّیمی) . فی

القاموس:«عُکابة کدُخانة:ابن صعب ، أبو حیّ من بکر» . (عن الحسین بن النضر الفِهری) . فی

القاموس:«الفهر بالکسر:قبیلة من قریش» . (عن أبی عمرو الأوزاعی) . فی

القاموس:«الأوزاع:الجماعات ، ولقب مرثد بن زید ، أبی بطن من همدان» . (عن عمرو بن شمر ، عن جابر بن یزید) . السند ضعیف ، لکن آثار الصحّة لائحة من قوّة بیان الخطبة ، وصحّة معانیها بحیث لا یحتاج إلی إسناد ، مع کونها من الخطب المشهورة عنه صلوات اللّه علیه. وقوله: (قد أرمضنی) أی أحرقنی وأوجعنی فی المصیبة. (اختلافُ الشیعة فی مذاهبها) أی اختیار کلّ صنف منهم مذهباً ، واختلفوا فی الاُصول والفروع جمیعاً. (فقال:یا جابر ، أ لم أقفک) إلی قوله: (تفرّقوا) . هذا الکلام یدلّ علی أنّه علیه السلام أوقفه علی ذلک قبل. قال الفیروزآبادی:«وقف یَقف وُقوفاً:دام قائماً ، ووقفته أنا وقفاً ، کوقّفته وأوقفته ، وفلاناً علی دنبه:أطلعه» . (قلت:بلی یابن رسول اللّه ، قال:فلا تختلف إذا اختلفوا) ؛ لأنّ اختلاف هؤلاء لغرض من أغراض الدنیا ، فلا ینبغی أن تکون کذلک. وقیل:النهی عن الاختلاف لکثرتهم ، أو لشبهتهم وتلبیسهم ، کما أختلف لذلک کثیر من الناس. (یا جابر ، إنّ الجاحد لصاحب الزمان کالجاحد لرسول اللّه صلی الله علیه و آله فی أیّامه) . وذلک الجحود إمّا بإنکار أنّه لابدّ منه ، أو بإنکار أنّه هو ، أو بعدم الإقرار بما یلیق به ، وذکر الصاحب علی سبیل التمثیل ، والغرض أنّ إنکار آخرهم مستلزم لإنکار أوّلهم. (یا جابر ، اسمع وعِ) أمر من الوَعی. وفی

القاموس:«وَعاه یعیه:حفظه وجمعه» . (قلت:إذا شئت) کأنّه بصیغة الخطاب. وقیل:هو بمنزلة إن شاء اللّه ؛ لأنّ مشیئته مشیئة اللّه تعالی ، ولا یخفی ما فیه من البُعد. والأصحّ ما قیل:إنّ التقدیر:إذا شئت أن أسمع ، تقول:فأسمع ، أو إذا شئت أن أسمع وأعی أسمع وأعی ، فحذف الجزاء بقرینة المقام .أو یقال:إنّ قوله:«شئت»بصیغة المتکلّم ، و«إذا»بالتنوین. وقوله: (خطب الناس بالمدینة) ؛ یعنی فی مسجدها ، وسیصرح به. قوله علیه السلام: (منع الأوهام أن تنال إلّاوجوده) أی سوی التصدیق والإذعان بوجوده لما یُشاهَد من آثاره وصنائعه ؛ لأنّ الأوهام لا تنال إلّاالمعانی الجزئیّة المعلقّة بالمحسوسات والموادّ الجسمانیّة کالمحبّة والشفقة والعداوة ونحوها. وقیل:کالشکل والهیئة والمقادیر وأمثالها .وفیه نظر ؛ لأنّ تلک الاُمور إنّما تدرک بالحواسّ الظاهرة وما یجری مجراها ، لا بالواهمة کما حقّق فی موضوعه. واللّه-تعالی شأنه-لیس بشیء من تلک الاُمور ، فلا یتمکّن الأوهام من إدراکه والاطّلاع علی کنه حقیقة ذاته وصفاته .وقیل:الظاهر أنّ المراد بالأوهام ما یشمل العقول أیضاً .وأنت خبیر بأنّ هذا الإطلاق مجاز ، ولابدّ له من قرینة ، وبأنّ مقابلتها بالعقول یأبی عنه ظاهراً. (وحجب العقول أن تتخیّل ذاته) أی تتعقّلها وتدرکها. قال الفیروزآبادی:«خال الشیء یخال خَیلاً وخَیلة:ظنّه ، وخیّل علیه تخییلاً وتخیّلاً: وجّه التهمة إلیه ، وفیه الخیر:تفرّسه ، کتخیّله» .وقیل:لما بیّن علیه السلام أنّ الأوهام قاصرة عن إدراکه بذاته وصفاته ، أشار إلی أنّ العقول المدرکة للکلّیّات قاصرة عن إدراکه أیضاً ؛ لینسدّ باب من یدّعی إدراکه ؛ لأنّ الإدراک لایخلو من أحد هذین الوجهین.انتهی .وفیه تأمّل ؛ فإنّ بناء هذا الکلام علی ما ادّعاه الفلاسفة من الحواسّ الباطنة وأدلّتهم فی إثباتها مدخولة ، بل الظاهر أنّ العقل مدرکة للکلّیّات والجزئیّات جمیعاً بلا توسّط شیء من الحواسّ الباطنة ، فالعقل والوهم شیء واحد بالذات مختلف بالاعتبار. وهذا الإیراد وارد أیضاً علی ما قیل من أنّه علیه السلام عبّر عن الإدراک والتعقّل بالتخیّل للتنبیه علی أنّ العقل فی عدم قدرته علی إدراک کنه ذاته تعالی کالخیال ؛ إذا الصور العقلیّة کالصور الخیالیّة فی الحدوث والتجزّی والتحلیل والتحیّز والاتّصاف بالعوارض والافتقار إلی محلّ وعلّة ، وقدس الحقّ منزّه عن جمیع ذلک ، وإنّما غایة عرفان العقل له أن یحکم بوجوده بالعنوانات العقلیّة ، ویعرفه بصفاته الإضافیّة والسلبیّة . وقال بعض الأعلام: معنی قوله علیه السلام:«أن تتخیّل ذاته» ، أی کنه ذاته إن کان المراد بالتخیّل الارتسام فی الخیال کما هو المصطلح ، والمراد بالتعلیل فی قوله علیه السلام: (لامتناعها من الشبه والتشاکل) أنّ التخیّل إنّما یکون فی المحسوسات والمادّیّات ، فلو کان قدسه تعالی متخیّلاً کان شبیهاً بها مشاکلاً لها مشترکاً معها فی الصفات الإمکانیّة ، وهو متعال عن ذلک علوّاً کبیراً. ولو کان المراد الارتسام فی العقل کما هو الأظهر ، فالمراد أنّه تعالی لا یشبه شیئاً حتّی یکون له ما به الاشتراک وما به الامتیاز حتّی یتصوّر بهما ، أو أنّه لا یشبه شیئاً من الصور الحاصلة فی العقل ؛ لافتقارها إلی المحلّ ، وکون حصولها بعلّة ممکنة ، أو لأنّه إذا کان متعقّلاً کان فی کونه متعقّلاً شبیهاً بما یتعقّل من الممکنات ، أو أنّه لابدّ من مناسبة بین العاقل والمعقول ؛ لیمکن التعقّل ، والمناسبة والمشابهة بینه وبین خلقه منتف رأساً .و أقول :الشبه والشکل فی أصل اللغة متقاربان. قال الفیروزآبادی:«الشبه ، بالکسر وبالتحریک [و] کأمیر:المثل» .وقال:«الشکل:الشبه والمثل ، ویکسر ، وما یوافقک ویصلح لک» انتهی. وفی الاصطلاح:الشبه والشبیه فی الکیف ، والمشاکلة:المناسبة فی الشکل ، وهو الهیئة أو الصورة أو الحدّ أو الحدود بالمقدار .والظاهر أنّ التعلیل لمنع الأوهام وحجب العقول جمیعاً ، والغرض أنّ ذلک المنع والحجب لامتناع ذاته تعالی عن أن یکون له شبیهاً أو مشاکل فی التحلیل والتوصیف والتصویر والتحیّز والحاجة والتکیّف والتشبّه بالخلق. وبالجملة إدراک العقل والوهم کنه ذاته وحقیقة صفاته یستلزم مشابهته ومشاکلته تعالی بخلقه فی الاُمور المذکورة وما شاکلها ، وهی ممتنعة فی حقّ خالقها وصانعها. (بل هو الذی لا یتفاوت فی ذاته) . فی

القاموس:«تفاوت الشیئین:تباعد ما بینهما ، «مٰا تَریٰ فِی خَلْقِ اَلرَّحْمٰنِ مِنْ تَفٰاوُتٍ» ؛ أی عیب ، یقول الناظر:لو کان کذا لکان أحسن .و أقول :کأنّه إشارة إلی نفی الشبه والتشاکل وبرهان علیه ، وتقریره أنّه تعالی لو جاز علیه التشابه وأمثاله من لوازم الإمکان ، لزم أن یتفاوت فی أصل ذاته بأن یکون له أجزاء متفاوتة خارجیّة کالأعضاء والجوارج والأبعاض والأبعاد ، أو عقلیّة کالجنس والفصل ، وبالجملة یلزم أن یتفاوت فی ذاته وذاتیّاته بالعموم والخصوص والمغایرة والمباینة وأمثالها ، ولا شکّ أنّ جمیع ذلک من صفات الحدوث وصفات الإمکان ، ویمتنع اتّصاف الواجب بالذات بما هو من لوازم الإمکان ، وإلّا لزم صیرورة الواجب ممکناً ، وبالعکس. وقیل:إشارة إلی نفی اتّصافه بصفات الخلق ، وتحقّق التشابه بینه وبینهم ؛ لأنّ ذلک یوجب تحقّق التفاوت فی ذاته ، وإنّه باطل.بیان ذلک أنّ هویّته المستفادة من قوله:«بل هو» ذاتیّة مطلقة غیر مضافة إلی الغیر ، ومن کان کذلک فهو هو دائماً من غیر تبدّل ولا تغیّر فی ذاته وهویّته ، فلو طرء علیه المعانی وصفات الخلق لزم انتقاله من هویّته الذاتیّة إلی هویّته الإضافیّة ، فلزم التفاوت فی ذاته ، وإنّه محال ، انتهی .فتأمّل فیه. (ولم یتبعّض بتجزئة العدد فی کماله) أی فی حدّ کماله ، أو فی صفات کماله. وکأنّه إشارة إلی نفی زیادة الصفات الذاتیّة الموجودة فی الخارج علی ذاته المتعالیة ، وکلمة«فی»ظرفیّة ، أو سببیّة. وقیل:المراد بتجزئة العدد تحلیله بأجزائه المستلزم للکثرة ، وإنّما نفی التبعّض والتجزّئ للتنبیه علی ما یلزم القائلین بزیادة الصفات من لزوم کون الواجب مجموع الصفة والموصوف ؛ لأنّ الواجب کامل بالاتّفاق والبرهان ، والکامل هذا المجموع لا کلّ واحد منها بانفراده بالضرورة ، والقول بأنّ المجموع واجب الوجود أقبح وأشنع للزوم الترکیب والحدوث والإمکان والافتقار من جهات شتّی ، وإن کان القول بأنّ الواجب أحدهما دون الآخر أیضاً باطلاً بالضرورة . (فارق الأشیاء لا علی اختلاف الأماکن) بأن یکون هو فی مکان وسائر الأشیاء فی مکان آخر ؛ لاستحالة کونه فی مکان ، بل المراد بمفارقته الأشیاء مباینة ذاته وصفاته عن مشابهة شیء منها ، وهذه المباینة أمر سلبی اعتبره العقل بعد معرفته بالوجوب الذاتی. (ویکون فیها) أی فی الأماکن ، أو فی الأشیاء.والأوّل أظهر وأنسب بالسیاق. (لا علی وجه المُمازجة) أی المخالطة والمداخلة والحوایة ، کما یتبادر من الظرفیّة ، بل کونه فیها بالعلم والقدرة والإحاطة بها بالحفظ والتربیة ، فیفهم من قوله:«لا علی وجه الممازجة»أنّ کلمة«فی»لیست للظرفیّة الحقیقیّة. وقیل:هذا الکلام دفع لما یتوهّم من عدم کونه فی مکان أنّه غافل عن المکان وعمّا فیه ، کما هو شأن المخلوق .وأیضاً لما کان فی وهم القاصر أنّ علمه تعالی بالمکان والمکانیّات کعلمنا بها فی الافتقار إلی الحواسّ والآلات ، دفعه بقوله: (وعلمها) بالرفع علی أنّه مبتدأ وما بعده خبر ، أو علی صیغة الفعل المضی (لا بأداة) بفتح الهمزة ، أی آلة. (لا یکون العلم) فی المخلوق (إلّا بها) لتنزّهه تعالی عن الآلات والأدوات ، واستحالة افتقاره فی علمه إلی الغیر ؛ لأنّه ینافی الوجوب الذاتیّة. وقیل:فی قوله:«لا یکون العلم إلّابها»إیماء إلی أنّ نفی کون علمه تعالی بأداة إنّما هو فیما یحتاج إلیها فی العلم بالمحسوسات ؛ لأنّه هو محلّ الوهم لا مطلقاً . (ولیس بینه وبین معلومه علمُ غیره به کان عالماً بمعلومه) . علم-بالرفع والتنوین-اسم«لیس» ، و«غیره»صفته ؛ أی لیس بینه وبین معلومه علم مغایر لذاته المقدّسة بسببه کان عالماً بمعلومه ، بل بذاته علم بمعلوماته. ویحتمل قراءة«علم»بالإضافة ، فمعناه حینئذٍ:لیس بینهما علم عالم مغایر له تعالی حتّی یکون بعلم ذلک العالم أو بتعلیمه عالماً بمعلومه. وقیل:هو حینئذ ردّ علی من ذهب إلی أنّه تعالی یعلم الأشیاء بصورها الحالّة فی المبادئ العالیة والعقول المجرّدة ، أو علی من ذهب إلی أنّ إیجاده للخلق لیس من باب الاختراع والابتداع. توضیحه:أنّه لیس إنشاؤه للخلق علی وجه التعلّم من الغیر بحیث یشیر إلیه علی وجه الصواب ، واشار إلیه أمیر المؤمنین علیه السلام فی بعض خطبه بقوله:«مبتدع الخلائق بعلمه بلا اقتداء ولا تعلیم» . (إن قیل:«کان»فعلی تأویل أزلیّة الوجود) . قیل:لما فهم من قولنا:«فلان کان موجوداً»حدوث وجوده فی الزمان الماضی ؛ لدلالة «کان»علیه ، أشار إلی نفی ذلک بأنّ المراد به أزلیّة وجوده.والأزل عبارة عن عدم الأوّلیّة والابتداء ، وهذا أمر یلحق واجب الوجود لما هو هو بحسب الاعتبار العقلی ، وهو ینافی لحوق الابتداء والأوّلیّة لوجوده ؛ لاستحالة اجتماع النقیضین . (وإن قیل:«لم یزل»فعلی تأویل نفی العدم) ؛ لما فهم من قولنا:«لم یزل موجوداً»کون وجوده فی الزمان ، وعدم زواله عنه ، أشار إلی نفی ذلک-إذ لا زمان لوجوده-بأنّ معناه نفی العدم عنه ، أی وجوده لیس مسبوقاً به. وقال بعض الأفاضل: قوله علیه السلام:«إن قیل:کان»إلخ ، أی لیس کونه موجوداً فی الأزل عبارة عن مقارنته للزمان أزلاً لحدوث الزمان ، بل بمعنی أن لیس لوجوده ابتداء ، أو أنّه تعالی لیس بزمانی ، وکان یدلّ علی الزمانیّة. فتأویله أنّ معنی کونه أزلاً أنّ وجوده یمتنع علیه العدم ، وفی الفقرة الثانیة لعلّ المعنی الأخیر متعیّن. ویحتمل أن یکون المراد أنّه إن قیل:«کان»فلیس کونه من قبیل کون الممکنات لحدوثها ، فإنّ فی العرف یفهم من الکون الحدوث ، بل معناه أزلیّة وجوده تعالی. وإن قیل:«لم یزل»فلیس علی ما یطلق فی الممکنات ، یقولون:لم یزل هو کذلک ، ویعنون به الکون علی هذه الحال مدّة حیاتهم ، أو مدّة طویلة ، بل معناه نفی العدم أبداً. أو المعنی أنّه إذا قیل فی الممکنات:«لم یزل»فمعناه استمرار وجودهم مع طریان أنحاء العدم والتغیّر والتبدّل علیهم ، ومعنی«لم یزل»فی حقّه تعالی نفی جمیع أنحاء العدم والتغیّرات عنه. وقد ورد هذا المعنی فی تفسیر آخریّته تعالی فی الخبر. ویحتمل أیضاً أن یکون المراد فی المقامین نفی تعقّل کنه وجوده تعالی وکیفیّة کونه ، أی إن قیل:«کان»أو«لم یزل»فمعناه نفی العدم عنه أزلاً وأبداً ، وأمّا تعقل کنه ذلک فلا یمکن للبشر.انتهی کلامه . (فسبحانه وتعالی عن قول من عَبَدَ سواه ، واتّخذ إلهاً غیره علوّاً کبیراً) . فی

القاموس:«التعالی:الارتفاع» .وفی هذا الکلام الشریف إیماء إلی أنّ من وصفه تعالی علی الوجوه المنفیّة سابقاً ، وعلی الأوصاف التی لا یلیق بقدر جنابه مطلقاً ، فقد اتّخذ إلهاً غیره ، ومشرک باللّه. (نحمده بالحمد الذی ارتضاه من خلقه) فی الإحسان لخلقه. (وأوجب قبوله علی نفسه) . قیل:حمده بعد الحمد علی سبیل الدوام والثبات بما یدلّ علی التجدّد والاستمرار فی جمیع الأوقات للتنبیه علی لزوم الاهتمام بحمده ، ویتجدّد إرادته فی جمیع الآنات ؛ لأنّه من أعظم الطاعات والقربات ، فلا ینبغی أن یکون مغفولاً عنه فی شیء من الساعات ، وأشار بالوصف الأوّل إلی طلب کماله بالإخلاص الشافی للنفس عن الرذائل الموجب للرضا والاختصاص ، وبالوصف الثانی إلی رجاء قبوله الموجب لمزید الامتنان فی الدنیا والرضوان فی الآخرة ، وهو حجّة علی من أنکر وجوب شیء علیه . (وأشهد أنّ محمّداً عبده ورسوله) . قیل:قدّم العبودیّة ؛ لتقدّمها فی الواقع ، ولتحقّق معنی الترقّی ، ولئلّا یکون ذکرها بلا فائدة ، وإنّما لم یقل:«نشهد»کما قال«نحمد» ؛ للتنبیه علی قلّة المشارک فی الأوّل ، وکثرته فی الثانی ، «وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلاّٰ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ» . (شهادتان) خبر مبتدأ محذوف ، أی الشهادة بالتوحید والشهادة بالرسالة شهادتان. وقوله: (تَرفعان القول) صفة للشهادتین ، أی کلّ واحد منهما ، أو کلاهما معاً ترفعان القول الحسن إلی درجة القبول. (وتُضاعفان العمل) أی تصیران سبب المضاعفة. والحاصل أنّه لا یرتفع قول من الأقوال الحسنة إلیه تعالی إلّابمقارنتهما ، وبالإقرار بهما ، والتکلّم بهما یوجب تضاعف الأعمال ، أو الإذعان بهما ترتّب الثواب علی سائر الأعمال وتضاعفه. وقیل:یحتمل أن یکون المراد:أشهد شهادة خالصة مقرونة بالشرائط حتّی یترتّب علیها رفع القول ومضاعفة العمل .وعلی کلّ تقدیر یکون إشارة إلی قوله تعالی:

«إِلَیْهِ یَصْعَدُ اَلْکَلِمُ اَلطَّیِّبُ وَ اَلْعَمَلُ اَلصّٰالِحُ یَرْفَعُهُ»

علی وجه. (خفّ میزان تُرفعان منه ، وثقل میزان توضعان فیه) . الرفع والوضع کنایة عن عدمهما فی تضاعف الأعمال ووجودهما فیها ، أو الوضع کنایة عن قبولهما ، والرفع عن عدمه لفقدان شرائط القبول. وقال الشیخ البهائی فی کتاب الأربعین: ثقل المیزان کنایة عن کثرة الحسنات ، ورجحانها علی السیّئات ، وقد اختلف أهل الإسلام فی أنّ وزن الأعمال الوارد فی الکتاب والسنّة هل هو کنایة عن العدل والإنصاف والتسویة ، أو المراد به الوزن الحقیقی ؛ فبعضهم علی الأوّل ؛ لأنّ الأعراض لا یعقل وزنها ، وجمهورهم علی الثانی للوصف بالخفّة والثقل فی القرآن والحدیث ، والموزون صحائف الأعمال أنفسها بعد تجسّمها فی تلک النشأة. ثمّ قال: الحقّ أنّ الموزون فی النشأة الاُخری هو نفس الأعمال لا صحائفها ، وما یقال من أنّ تجسّم العرض طور خلاف طور العقل فکلام ظاهری عامّی ، والذی علیه الخواصّ من أهل التحقیق أنّ سنخ الشیء-أی أصله وحقیقته-أمر مغایر لصورته التی یتجلّی بها علی المشاعر الظاهرة ، ویلبسها لدی المدارک الباطنة ، وأنّه یختلف ظهوره فی تلکالصور بحسب اختلاف المواطن والنشآت ، فیلبس فی کلّ موطن لباساً ، ویتجلبب فی کلّ نشأة بجلباب ، کما قالوا:إنّ لون الماء لون إنائه ، وأمّا الأصل الذی یتوارد هذه الصور علیه ، ویعبّرون عنه تارة بالسنخ ومرّة بالوجه ، واُخری بالروح ، فلا یعلمه إلّا علّام الغیوب. فلا بُعد فی کون الشیء فی موطن عرضاً ، وفی آخر جوهراً ؛ ألا تری إلی الشیء المُبصَر ، فإنّه إنّما یظهر لحسّ البصر إذا کان محفوفاً بالجلابیب الجسمانیّة ملازماً لوضع خاصّ ، وتوسّط بین القرب والبعد المفرطین وأمثال ذلک ، وهو یظهر للحسّ المشترک عریاً من تلک الاُمور التی کانت شرط ظهوره لذلک الحسّ ؛ ألا تری إلی ما یظهر فی الیقظة من صورة العلم ، فإنّه فی تلک النشأة أمر عرضی ، ثمّ إنّه یظهر فی النوم بصورة اللبن ، فالظاهر فی الصورتین سنخ واحد تجلّی فی کلّ موطن بصورة ، وتحلّی فی کلّ نشأة بحلیة ، وتزیّا فی کلّ عالم بزیّ ، ویسمّی فی کلّ مقام باسم ، فقد تجسّم فی مقام ما کان عرضاً فی مقام آخر . (وبها الفوز بالجنّة ، والنجاة من النار ، والجواز علی الصراط) . الحصر إمّا للمبالغة فی توقّف الاُمور الثلاثة علیهما ، أو لأنّ غیرهما من الأعمال الصالحة سبب لرفع الدرجة فی الجنّة ، لا لأصل الفوز والنجاة ، کما یشعر به قوله علیه السلام: (وبالشهادة) أی بالإقرار بالتوحید والرسالة عن صمیم القلب. (تدخلون الجنّة ، وبالصلاة) علی النبیّ وآله (تنالون الرحمة ، أکثروا بالصلاة) . وفی بعض النسخ:«من الصلاة». (علی نبیّکم) . فی

القاموس:«أکثر:أتی بکثیر» .قیل:المراد أنّ للشهادتین هذه الفضیلة بشروطها ، ومن شروطهما الإقرار بالولایة ، بل له مدخل فی تحقّق حقیقتها عند أهل الحقّ. ثمّ إنّ الصراط الموعود به فی القرآن والحدیث حقّ یجب الإیمان به وإن اختلف الناس فی حقیقته ، وظاهر الشریعة والذی علیه جمهور المسلمین ، ومن أثبت المعاد الجسمانی من سائر أرباب الملل أنّه جسم فی غایة الدقّة والحدّة ممدود علی جهنّم ، وهو طریق إلی الجنّة یجوزه من أخلص للّه ، ومن عصاه سلک من جنبیه أحد أبواب جهنّم .قال الصدوق رحمه الله: اعتقادنا فی الصراط أنّه حقّ ، وأنّه جسر جهنّم ، وأنّه ممرّ جمیع الخلق ؛ قال اللّه عزّ وجلّ:

«وَ إِنْ مِنْکُمْ إِلاّٰ وٰارِدُهٰا کٰانَ عَلیٰ رَبِّکَ حَتْماً مَقْضِیًّا» .وقال: الصراط فی وجه آخر اسم حجج اللّه ، فمن عرفهم فی الدنیا وأطاعهم أعطاه اللّه جوازاً علی الصراط الذی هو جسر جهنّم یوم القیامة ویوم الحشر والندامة. وقال النبی صلی الله علیه و آله لعلیّ علیه السلام:یا علی ، إذا کان یوم القیامة أقعد أنا وأنت وجبرئیل علیه السلام علی الصراط ، فلا یجوز علی الصراط إلّامن کانت معه براءة بولایتک . انتهی کلام الصدوق رحمه الله. وقیل:الصراط دین الإسلام. وقیل:الحقّ أنّ کِلا القولین صادق ، ویؤیّده ما ذکره بعض العلماء من أنّه روی عن الحسن العسکری علیه السلام:«أنّ الصراط صراطان:صراط فی الدنیا ، وصراط فی الآخرة ؛ فأمّا الصراط المستقیم فی الدنیا فهو ما قصر عن الغلوّ ، وارتفع من التقصیر واستقام ، ولم یعدل إلی شیء من الباطل.وصراط الآخرة هو طریق المؤمنین إلی الجنّة ، لا یعدلون عن الجنّة إلی النار ، ولا إلی غیر النار سوی الجنّة» ، والناس فی ذلک متفاوتون ، فمن استقام علی هذا الصراط ، وتعوّد سلوله ، مرّ علی صراط الآخرة مستویاً ، ودخل الجنّة آمناً .وقال بعض العلماء: قوله علیه السلام:«هو ما قصر عن الغلوّ»إلخ ، ما ذهب إلیه بعض الحکماء فی تفسیر الصراط وقالوا:هو الوسط الحقیقی بین الأخلاق المتضادّة کالسخاوة بین التبذیر والبخل ، والشجاعة بین التهوّر والجبن ، والاقتصاد بین الإسراف والتقتیر ، والتواضع بین التکبّر والمهانة ، والعفّة بین الجمود والشهوة ، والعدالة بین الظلم والانظلام ، فالأوساط بین هذه الأوصاف المتضادّة هی الأخلاق المحمودة ، ولکلّ واحد منها طرفا إفراط وتفریط هما مذمومان ، والصراط المستقیم هو الوسط .

«إِنَّ اَللّٰهَ وَ مَلاٰئِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی اَلنَّبِیِّ» . قال البیضاوی: معنی

«یُصَلُّونَ» :یعتنون بإظهار شرفه وتعظیم شأنه.

«یٰا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ» :اعتنوا أنتم أیضاً ؛ فإنّکم أولی بذلک ، وقولوا:اللّهمّ صلّ علی محمّد.

«وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً» ، وقولوا:السّلام علیک أیّها النبی.وقیل:وانقادوا لأوامره.والآیة تدلّ علی وجوب الصلاة والسلام علیه فی الجملة. وقیل:تجب الصلاة کلّما جری ذکره ؛ لقوله علیه السلام:«رُغم أنف رجل ذُکرتُ عنده ، فلم یصلّ علیّ» .وقوله:«من ذکرت عنده ، فلم یصلّ علیّ ، فدخل النار ، فأبعده اللّه» .وتجوز الصلاة علی غیره تبعاً له ، وتکره استقالاً ؛ لأنّه فی العرف صار شعاراً لذکر الرسول ، ولذلک کره أن یقال:«محمّد عزّ وجلّ»وإن کان عزیزاً وجلیلاً .انتهی. وقال بعض الأفاضل: معنی صلاة اللّه تعالی علی نبیّه إفاضته أنواع الکرامات ولطائف النعم علیه ، وأمّا صلاتنا وصلاة الملائکة علیه فهو سؤال وابتهال فی طلب تلک الکرامه ورغبة فی إفاضتها علیه ، وأمّا استدعاؤه صلی الله علیه و آله الصلاة من اُمّته فلاُمور: منها أنّ الدعاء مؤثّر فی استدار فضل اللّه ونعمته ورحمته ، وما وعد الرسول من الحوض والشفاعة والوسیلة ، وغیر ذلک من المقامات المحمودة ، غیر محدودة علی وجه لا یتصوّر الزیادة فیها ، بالاستمداد من الأدعیة استزادة تلک الکرامات. ومنها ارتیاعه صلی الله علیه و آله به ، کما قال:«إنّی اُباهی بکم الاُمم» .ومنها الشفقة علی الاُمّة بتحریضهم علی ما هو حسنة فی حقّهم ، وقربة لهم.انتهی . و أقول :روی المصنّف رحمه الله فی باب تاریخ مولد النبی صلی الله علیه و آله ووفاته بإسناده عن داود بن کثیر الرقّی ، قال:قلت لأبی عبد اللّه علیه السلام:ما معنی السلام علی رسول اللّه صلی الله علیه و آله ؟ فقال:«إنّ اللّه-تبارک وتعالی-لمّا خلق نبیّه ووصیّه وابنته وابنیه وجمیع الأئمّة ، وخلق شیعتهم ، أخذ علیهم المیثاق ، وأن یصبروا ویُصابروا ویُرابطوا ، وأن یتّقوا اللّه ، ووعدهم أن یسلّم لهم الأرض المبارکة والحرم الآمن ، وأن ینزّل لهم البیت المعمور ، ویُظهر لهم السقف المرفوع ، ویُریحهم من عدوّهم والأرض التی یُبدّلها اللّه من السلام ، ویسلّم ما فیها لهم ، لا شیة فیها». قال:«لا خصومة فیها لعدوّهم ، وأن یکون لهم فیها ما یحبّون ، وأخذ رسول اللّه صلی الله علیه و آله علی جمیع الأئمّة وشیعتهم المیثاق بذلک ، وإنّما علیه تذکرة نفس المیثاق ، وتجدید له علی اللّه ، لعلّه یجعله جلّ وعزّ ، ویعجّل السلام لکم بجمیع ما فیه» . (یا أیّها الناس ، إنّه لا شرف أعلی من الإسلام) . فی

القاموس:«الشرف محرّکة:العلوّ ، والمکان العالی ، والمجد ، أو لا یکون إلّابالآباء ، أو علوّ الحسب ، ومن البعیر:سنامه» . (ولا کرم أعزّ من التقوی) . فی

القاموس:«الکرم محرکّة:ضدّ اللؤم» .وفی

الصحاح:«اللئیم:الدنی الأصل الشحیح النفس» .وقیل:المراد أنّ التقوی کرم فیها غایة عزّة لیست فی غیرها ، والعزّة إمّا العظمة ، أو القدرة ، أو الندرة ، أو الغلبة ، والتقوی مستلزمة لجمیع ذلک ؛ لأنّها تحمی أولیاء اللّه عن محارمه ، وألزمت قلوبهم مخافته حتّی أسهرت لیالیهم ، وأظمأت هواجرهم ، وتربط الأبدان بالعبادات ، فصاروا بذلک من أهل العظمة والندرة والغلبة والقدرة علی طاعة اللّه ودفع مکائد النفس والشیطان . (ولا مَعقِل أحرز من الورع) . فی القاموس:«المعقل کمنزل:الملجأ» .یعنی أنّ الورع عن محارم اللّه وعن ملاذّ الدنیا أحرز حصن وأقوی ملجأ فی دفع المخاطرات ، ومنع موجبات العقوبات ؛ لأنّها إنّما تنشأ من ترک الورع ، والرکون إلی الدنیا وشهواتها. (ولا شفیع أنجح من التوبة) . النَجاح بالفتح ، والنُجح بالضمّ:الظفر بالشیء ، والذبّ یظفر بالتوبة النصوح بالنجاة ، والتخلّص من الوبال والنکال ما لا یظفر به أحد من الشفاعة ونحوها ؛ لأنّ التوبة ماحیة للذنوب کلّها ، والشفاعة قد لا یتحقّق ، ومع تحقّقها قد لا تقبل ، ومع قبولها قد لا تکون إلّابعد عقوبة شدیدة فی مدّة طویلة. (ولا لباس أجمل من العافیة) . الجمال:الحسن والبهاء والزینة. والعافیة:دفاع اللّه عن العبد ، وهو اسم من المعافاة.یقال:عافاه اللّه من المکروه معافاة وعافیة ، أی وهب له العافیة من العلل والأسقام والبلاء. ولعلّ المراد بالعافیة هنا البراءة من البلایا ، والسلامة من الکفر والشرک والمعاصی ، شبه العافیة باللباس والوجه الحسن والزینة. (ولا وِقایة أمنع من السلامة) . الوقایة بالکسر:الصیانة ، والوقایة مثلّثة:ما وُقیت به. ویحتمل أن یراد بالسلامة البراءة عن إیذاء الناس وبعضهم ونحوهما ممّا یوجب التنافر ، أو یراد بها ما قلناه فی العافیة وبالعکس. ویحتمل التعمیم فیهما ، والأوّل أنسب. (ولا مال أذهب بالفاقة من الرضا بالقناعة) .فی نهج البلاغة:«من الرضی بالقوت» .القناعة:الرضا بالقسم.والقوت:المُسْکة من الرزق ، ومن العیش:الکفایة. (ولا کنز أغنی من القنوع) . قال الفیروزآبادی:«الغِنی کإلی:ضدّ الفقر.وإذا فتح مدّ ، وأغنی عنه غَناء فلان:ناب عنه ، أو أجزأ مجزأه ، وکرضی:أقام وعاش» .وقال:«القُنوع بالضمّ:الرضا بالقِسم» انتهی. یعنی أنّ القنوع أنفع أو أثبت وأبقی أو أدخل فی العیش ، أو أجبر للفقر وأذهب به من الکنز ؛ لأنّه لا ینقص ولا یفنی بخلاف الکنز . (ومن اقتصر علی بُلغة الکفاف) . قال الجوهری:«البُلغة:ما یتبلّغ به من العیش ، وتبلغ بکذا ، أی اکتفی به» .وفی

القاموس:«الکفاف من الرزق-کسحاب-ما کفّ عن الناس وأغنی» . أقول :فإضافة البلغة إلی الکفاف للبیان. وقال ابن میثم:«أی البلغة التی تکفّ عن الناس» فتأمّل. (فقد انتظم الراحة) . فی

القاموس:«نظم اللؤلوء:ألّفه ، وجمعه فی سلک فانتظم ، وانتظمه بالرُّمح:اختلّه» .وفی تاج اللغة:«الانتظام بهم:باز دوختن». فعلی الأوّل یحتمل أن یکون الراحة منصوباً بنزع الخافض ، أی انتظم مع الراحة فی سلک أو فی مسلک الراحة. وعلی الثانی یحتمل أن یکون المراد أنّه اصطاد الراحة ، وانتظهما بسهمة ، أو برمحة. (وتبوّأ خَفض الدَّعة) . یقال:تبوّأت منزلاً ، أی نزلته. والدعة بفتحین:رفاهیّة العیش وسعته والسکون والراحة. والخفض:الترفّه فی العیش.والإضافة إمّا لامیّة ، أو بیانیّة مبالغة ، أی اتّخذ غایة السکون والراحة منزلاً لنفسه ، ونزل فیها ، والتزمها. (والرغبة مفتاح التعب) . شبّه الرغبة فی الدنیا والزیادة عن الکفاف بالمفتاح من حیث إنّها سبب فتح باب التعب ، فکأنّها آلة له فی تحصیلها وحفظها تعب شدید ، ففیه زجر عنها. ویحتمل أن یکون المراد الرغبة فی أیّ شیء کان من اُمور الدین والدنیا ، ففیه ترغیب إلی الأوّل ، وزجر عن الثانی ، فتأمّل. وقال بعض المحقّقین:«فیه إشارة إلی مسألة ، وهی أنّ الإتیان بالفعل الاختیاری لا یتصوّر إلّالمن رغب فیه أوّلاً ، وقد برهن علیه فی موضعه» . (والاحتکار مَطیّة النَّصَب) . الاحتکار:حبس الشیء انتظاراً لغلائه. ولعلّ المراد هنا مطلق الحبس والإمساک. والنصب محرّکة:التعب ، وفعله کفرج.والنصب بالفتح والضمّ وبضمّتین:الشرّ والرأی والبلاء ، وتشبیه الاحتکار بالمطیّة مبالغة فی سببیّته للنصب ، وورود النصب علیه ، فکأنّه یرکبه. وقیل:المراد أنّ الاحتکار کمطیّة یتعب رکوبها . وقیل:الأظهر أنّ المراد أنّه مرکوب للتعب یرکبه ، فإذا أقبل الاحتکار إلیک أقبل راکبه معه ، أو أنّه یسهّل وصول المتاعب إلیک کما أنّ المرکب یسهّل وصول الراکب إلی مقصوده .وقال بعض الشارحین:«الاحتکار:اللجاجة ، والظلم ، والاستبداد بالشیء ، وإساءة المعاشرة ، واحتباس الغلّة لانتظار الغلاء ، والکلّ مناسب هنا» انتهی. وفیه بحث ؛ إذ ما ذکره من المعانی سوی الأخیر لیس معنی الاحتکار.قال صاحب

القاموس:«الحَکر:الظلم ، وإساءة المعاشرة ، والشیء القلیل ، وبالتحریک:ما اُحتکر ، أی احتُبس انتظاراً لغلائه ، واللجاجة ، والاستبداد بالشیء» .وقال الجوهری:«احتکار الطعام:حبسه وجمعه یتربّص به الغلاء» انتهی ، فتأمّل جدّاً. (والحسد آفة الدین) . یقال:حسده ، وعلیه-کنصر وضرب-حسداً ، إذا تمنّی أن یتحوّل نعمته إلیه.والآفة: العاهة ، أو مرض مفسد لما أصابه. وقیل:وجه کون الحسد آفة الدین أنّ الحاسد یضادّ إرادة اللّه فی التقسیم والتدبیر فی الإفضال والإنعام ، ویحتقر نصیبه ویکفر به ، ویلتذّ طبعه بمضارّ الناس وزوال نعمتهم ، ویغتمّ بمصالحهم ومنافعهم ، ویشتغل بالهمّ والحزن بمشاهدة انتظام أحوالهم ، ویصرف الفکر فی تحصیل أسباب زوالها ، حتّی لا یفرغ لتحصیل ما یعود نفعه إلیه من الأخلاق الفاضلة والأعمال الصالحة ، وحفظ ما حصل له من الملکات الخیریّة والصور العلمیّة ، وکلّ ذلک موجب لفساد الدین . (والحرص داع إلی التقحّم فی الذنوب) . یقال:قحم فی الأمر-کنصر-قحوماً ، رمی بنفسه فیه فجأة بلا رویّة ، وقحمّه تقحیماً ، وأقحمته فاقتحم. والحرص:الهمّ والحزن علی فوت الزائد وتوزّع البال فی التوصّل إلیه ، والظاهر أنّه یکون من فعل القلب ، وقد یطلق علی فعل الجوارح ، وهو تکلّف مشاقّ اُمور الدنیا لعدم الاعتماد علی وکیل . (وهو داعی الحِرمان) . الظاهر أنّ الضمیر راجع إلی التقحّم فی الذنوب ؛ لأنّ الدخول فیها بلا رویّة وإلقاء النفس علیها من غیر مبالات داع إلی الحرمان من السعادات والخیرات ، أو من الرزق الحلال المقدّر له ؛ فإنّه بقدر ما یتصرّف فیه من الحرام یقاص منه من الرزق الحلال ، کما یدلّ علیه صریح بعض الأخبار .ویحتمل إرجاع الضمیر إلی الحرص ؛ لأنّ الحرمان عن المطلوب لازم للحرص ؛ إذ مراتب الحرص علی الاُمور غیر محصورة ، وحصول تلک الاُمور کلّها معتذر أو متعسّر جدّاً ، فالحریص دائماً فی ألم الحرمان. (والبغی سابق إلی الحَین) . البغی مجاوزة الحدّ ، والاستطالة ، والکذب ، والزنا ، والعدول عن الحقّ ، والاختیال فی المشی ، والخروج عن طاعة الإمام العدل. والحَین بفتح الحاء المهملة:الهلاک والمحنة.والبغی بتلک المعانی مستلزم لهما کما دلّت علیه روایات آخر. (والشَّرَه جامع لمساوی العیوب) . الشَرَه محرّکة:غلبة الحرص.والمساویء جمع المساءة ، أو السوء علی غیر قیاس. قال الجوهری:«ساءه یسوءه سَوءاً ومَساءة-بالفتح-ومسائیة:نقیض سرّه ، والاسم:السوء بالضمّ» .وفی بعض النسخ:«الشرّ»بدل«الشره». ولعلّ المقصود حینئذ أنّ الشرّ أمر کلّی یندرج فیه جمیع أفراد المساوی والعیوب ، کما أنّ الخیر-الذی ضدّه-کلّی جامع للمحاسن کلّها . (ربّ طمع خائب) . یقال:خاب یخیب خَیبة ، إذا حرم ، وخسر ، وکفر ، ولم ینل ما طلب. ووصف الطمع-وهو الحرص علی الشیء-بالخیبة مجاز ، والمراد وصف صاحبه بها ، وظاهر أنّ الطمع بما فی أیدی الناس مع کونه مهانة ظاهرة ومذلّة حاضرة أکثره خائب ، والعاقل لا یرتکب العار مع الفوائد العظیمة ، فکیف مع عدمها؟! (وأمل کاذب) . الأمل:الرجاء ، وکثیراً ما یطلق علی الرغبة فی طول البقاء فی الدنیا ، وتوجیه القلب إلی حصول أسبابها وأسباب رفاهیّة العیش والتلذّذ فیه ، والکدّ فی تحصیل المقتنیات الفانیة الزائلة. وهذا مع کونه مانعاً من التوجّه إلی الآخرة ، وسبباً لزوال ما حصل من أحوالها فی الذهن أکثره کاذب لا یحصل أبداً ، ولا ینبغی لسالک طریق الآخرة أن یعقد قلبه علیه ، ویضیّع أوقاته له. (ورجاء یؤدّی إلی الحرمان) . یقال:حرمه الشیء-کضربه وعلمه-حرماناً بالکسر ، أی منعه من مأموله. وقیل:الرجاء المؤدّی إلی الحرمان أعمّ من أن یکون من اللّه کرجاء ثوابه والتجاوز عن عقابه ، مع الاستمرار فی العصیان ؛ لأنّ ذلک الرجاء حماقة ، کما دلّ علیه بعض الروایات ، أو من الخلق ؛ فإنّ حصول المرجوّ منهم نادر جدّاً. وبالجملة الرجاء من اللّه حسن بشرط الطاعة ، ومن الخلق مذموم مطلقاً. ثمّ اعلم أنّ الطمع فی أصل اللغة الحرص ، والأمل-کجَبَل-وشبه الرجاء.والرجاء:ضدّ الیأس ، فهی متقاربة ، وقد یفرق بأنّ المطلوب من الطمع أقرب فی الحصول من المرجوّ ، ویؤیّده أنّ الحرص معتبر فی مفهوم الطمع ، والحرص علی الشیء لا یکون إلّاإذا کان ذلک الشیء ممکناً قریب الوقوع ، والمرجوّ أقرب فی الحصول من المأمول . (وتجارة تؤول إلی الخسران) . التجارة بالکسر:البیع والشراء ، والحذاقة فی الأمر ، وفعله کنصر. والخَسْر والخُسران:النقص.یقال:خسر التاجر کفرح وضرب ، أی وُضع فی تجارته ، أو غَبِنَ. والخُسران کما یکون فی تجارة الدنیا کذلک یکون فی تجارة الآخرة من کسب الأعمال والعقائد والأخلاق ؛ فإنّ العمل کثیراً ما لا یقع علی الوجه المعتبر فی الشریعة لتطرّق الاختلال فی ذاتیّاته أو صفاته أو شرائطه ، ویصیر ذلک موجباً وسبباً للانحراف عن الدین والضلال عن المنهج القویم ، وذلک هو الخسران المبین. وقیل:فی هذه الفقرات توبیخ للناس علی إدبارهم عن الآخرة ، إقبالهم إلی الدنیا ، وتنفیر لهم عنها بذکر الخیبة والکذب والحرمان والخسران . (ألا ومن تورّط فی الاُمور) أی وقع فیها بحیث یعسر النجاة والتخلّص منها. قال الجوهری:«الوَرطة:الهلاک ، وأصل الورطة:أرض مطمئنّة لا طریق فیها ، وأورطه وورّطه:أوقعه فی الورطة ، فتورّط» . (غیرَ ناظر فی العواقب) ؛ لیعرف حسنها وقبحها وصلاحها وفسادها. (فقد تعرّض لمُفضحات النوائب) أی المصیبات التی توجب الفضیحة والإهانة.یقال: فضحه-کمنعه-إذا کشف مساویه ، فافتضح ، وأفضح الصبح:بَدا. والنائبة:المصیبة ، واحدة نوائب الدهر. وفی بعض النسخ:«المقطّعات النوائب».والإضافة علی الأوّل بیانیّة ، أو من قبیل إضافة الصفة إلی الموصوف.وعلی الثانی من قبیل لُجَین الماء بتشبیه النوائب بالمقطّعات ، وهی الثیاب التی قطّعت من نحو الجبّة والقمیص ، هذا إذا قرئ بالفتح الطاء ، وأمّا إذا قریء بکسرها فالإضافة من قبیل الأوّل. ونقل الشیخ البهائی عن بعض أهل اللغة:أنّ المقطّعات جمع لا واحد لها من لفظها ، وواحدها ثوب .والحاصل أنّه لا یقال للجبّة مثلاً مقطّعة ، بل یقال لجملة الثیاب مقطّعات ، وللواحد ثوب .وقیل:یمکن أن یقرأ«المُفظَعات»بالفاء والظاء المعجمة ، جمع المفظعة-بفتح الظاء أو بکسرها-من فظع الأمر-بالضمّ-فظاعة ، وهو فظیع ، أی شدید شنیع ، وأفظعه:وجده فظیعاً . (وبئست القِلادة قلادة الذنب للمؤمن) . القلادة بالکسر:ما یجعل فی العُنُق ، شبّه الذنب بها فی لزومه للمذنب لزوم القِلادة للأعناق ، ووجه الذمّ العامّ أنّ الذنب مع کونه موجباً للعقوبة الاُخرویّة یوجب نقص الثمرات ومحق البرکات وإغلاق خزائن الخیرات. والغرض من هذا الکلام التنفیر عن ارتکاب الذنب مع الاتّصاف بالإیمان . (أیّها الناس ، إنّه لا کنز أنفع من العلم) . قیل:شبّه العلم بالکنز فی الخفاء والنفع ومیل الطبع إلیه ، ورجّحه علیه ؛ لکونه روح النفس وحیاة القلب وکمال الإنسان وسبباً لبقائه ونجاته مع زیادته بالإنفاق. والغرض منه هو الحثّ علی تحصیل علم الدین وما یتعلّق به . (ولا عزّ أرفع من الحلم) . قیل:الحلم-وهو الأناة والتثبّت فی الاُمور-یحصل بالاعتدال فی القوّة الغضبیّة ، ویمنع النفس من الانفعال عن الواردات المکروهة المؤذیة ، والجزع عند الاُمور الهائلة ، والطیش فی المؤاخذة وصدور حرکات غیر منتظمة ، وإظهار المزیّة علی الغیر ، والتهاون فی حفظ ما یجب حفظه شرعاً وعقلاً ، وهو أرفع وأعظم ما یوجب العزّ فی الآخرة برفع اللّه درجات ، وفی الدنیا عند الخلائق بوجوه الاعتبارات . (ولا حسب أبلغ) أی أکمل (من الأدب) وهو بالتحریک حسن التناول والدرس. وقیل:هو وضع الشیء موضعه ، ولا یتحقّق ذلک إلّابالعلم والعمل .والحسب محرّکة:الشرف بالآباء وما یعدّه الإنسان من مفاخرهم ، ویقال:حسب الرجل خُلقه وماله.أو هو الشرف المکتسب فی الرجل ، وإن لم یکن آباؤه أشرافاً. والغرض منه الترغیب إلی تحصیل الأدب ؛ لأنّه أشرف کمالات الإنسان وأکملها.أو شرفه بالانتساب بالآباء الروحانیّة الذین توسّطوا فی الحیاة المعنویّة بالإیمان والعلم وسائر الکمالات المتشعّبة منها. والترغیب فی التفاخر بشرف الآباء اعتباری ، لا نصیب فیه للولد حقیقة ، والإیماء إلی أنّ الآباء ینبغی أن یورثوا الأولاد أدباً. (ولا نَصَب أوضع من الغضب) . النصب بالتحریک:التعب ، وبالضمّ وبضمّتین:الداء والبلیّة والمحنة.والتعب محرّکة: ضدّ الرضا. أو عرّفوه بأنّه ثوران النفس وحرکتها بسبب تصوّر المؤذی والضارّ إلی الانتقام ، وهو من أخسّ أفراد التعب وأقبحه ؛ لکثرة مفاسده من الأفعال الشنیعة والأقوال القبیحة والأخلاق الذمیمة والحرکات الخارجة عن القوانین الشرعیّة والعقلیّة. قال الفیروزآبادی:«نصبه المرض ینصبه:أوجعه ، والشیء:وضعه ، ورفعه ، ضدّ ، والنصب:العَلَم المنصوب ، ویحرّک» انتهی. ولک تطبیق قوله علیه السلام بإحدی تلک المعانی بنوع من التقرّب. وفی بعض النسخ:«ولا نسب».قیل:أی نسب صاحب الغضب الذی یغضب علی الناس لشرافة نسبه أوضع الأنساب وأخسّها ، ففی الکلام تقدیر ، ولعلّه تصحیف .وفی تحف العقول:«ولا نصب أوجع من الغضب» . (ولا جمال أزین من العقل) . قیل:عدّ العقل جمالاً ، وهو الحسن فی الخَلق والخُلق ، ورجّحه علیه فی الزینة ؛ لأنّ بالعقل یستقیم الظاهر والباطن ، ویتمّ الکمالات الدینیّة والدنیویّة ، وکلّ خیر یصلح التزیّن به تابع له ، والغرض منه هو الحثّ علی تکمیله بالعلوم والآداب . (ولا سَوءة أسوأ من الکذب) . فی القاموس:«السوءة:الفرج ، والفاحشة ، والخلّة القبیحة» . (ولا حافظ أحفظ من الصَّمت) عمّا لا یعنی ؛ فإنّه أقوی حافظ من آفات الدارین ؛ لأنّ آفات اللسان ومعاصیه کثیرة ، فمن صمت إلّاعن خیر نجا. (ولا غائب أقرب من الموت) . فیه حثّ علی ذکره وانتظاره فی کلّ وقت ؛ لاحتمال وروده آناً فآناً.والغرض منه الاستعداد له ، والکدّ والمسارعة لاُمور الآخرة ، والتحذیر عن الانهماک فی الاشتغال بأشغال الدنیا. (أیّها الناس ، إنّه من نظر فی عیب نفسه اشتغل عن عیب غیره) ؛ إمّا لکثرة ما یظهر علیه منعیوب نفسه فیحزنه ذلک ، أو لیشتغل بدفعها فلا یتوجّه إلی عیوب غیره ، أو لأنّه یظهر علیه من عیوب نفسه ما هو أشنع ممّا یری فی غیره ، فلا یستعظم عیب غیره ، ولا یعیبه علیه. (ومن رضی برزق اللّه لم یأسف علی ما فی ید غیره) أی من رضی بقسمته من رزق اللّه لا یتوقّع الزائد علیه ممّا فی ید غیره ، فلا یحزن بفواته. وفی القاموس:«الأسف محرّکة:أشدّ الحزن ، أسف-کفرح-وعلیه:غضب» . (ومن سَلّ سیف البغی قُتل به) . السلّ:انتزاع الشیء وإخراجه فی رفق ، وفعله کمدّ.والبغی:الظلم . (ومن نسی زَلله استعظم زَلل غیره) . فی القاموس:«زللت تزلّ وزللتَ-کمللتَ-زلاًّ وزلیلاً ومزلّة-بکسر الزای-وزلولاً وزَلَلاً محرّکة:زلقت فی طین أو منطق ، وأزلّه غیره واستزلّه» . (ومن اُعجب برأیه ضلّ) . قال الجوهری:«أعجبنی هذا الشیء لحسنه ، وقد اُعجب فلان بنفسه ، فهو مُعجَب برأیه وبنفسه ، والاسم:العُجب بالضمّ» .وقال الفیروزآبادی:«العُجب:بالضمّ:الزَّهو والکبر ، وأعجبه:حمله علی العَجَب منه ، واُعجب به:عجب وسُرّ» .وقال:«الرأی:الاعتقاد» انتهی. أی من سرّ باعتقاده وعقله من [جهة] کمال اکتسبه فی ظنّه ، ضلّ عن طریق الحقّ ، ولم یهتد به. (ومن استغنی بعقله زلّ) عن مطلوبه فی اُمور دینه ودنیاه ، بل لابدّ فی الأوّل من المشورة مع الأصدقاء العقلاء الاُمناء ، وفی الثانی من الرجوع إلی قانون صاحب الشریعة الغرّاء. (ومن سفه علی الناس شُتم) . السَفَه:الخفّة ، والطیش ، والاضطراب ، وإیذاء الناس ، وعدم تحمّل شیء منهم. وفی

القاموس:«السَفَه ، محرّکة وکسحاب وسحابة:خفّة الحلم ، أو نقیضه ، أو الجهل ، وسفه-کفرح وکرم-وعلینا:جَهِل ، فهو سفیه» . (ومن خالط الأنذال حُقّر) . الأنذال جمع نَذْل ، وهو الخسیس من الناس ، المحتقر فی جمیع أحواله. والتحقیر:الإرذال والتصغیر. (ومن حمل ما لا یُطیق عجز) أی من حمل حملاً لا یُطیق حمله ، ولا یکون فی وسعه من الأفعال والأعمال الدینیّة أو الدنیویّة عجز عنها ، أو عن إکمالها ، وفات عنه کمالات اُخر لو اشتغل بها لم تفت عنه ، واستحقّ بذلک التحقیر والإذلال عند الخالق والخلق ، بل عند نفسه أیضاً. (أیّها الناس ، إنّه لا مال أعود من العقل) . فی

القاموس:«العائدة:المعروف ، والصلة ، والعطف ، والمنفعة ، وهذا أعود:أنفع» .والغرض أنّ العقل أنفع الأموال ؛ لأنّ نفعه فی الدنیا والعُقبی جمیعاً بخلاف غیره من الأموال. وقیل:«فی عدّ العقل من أفراد المال تجوّز واستعارة ، والوجه الانتفاع» . أقول :لا یبعد أن یکون إطلاق المال علیه حقیقة ؛ لأنّ المال ما ملّکته من کلّ شیء تنتفع به ، وهذا منه. وفیه ترغیب فی اکتساب العقل ممّا کان منه کسبیّاً ، والسعی فی أسباب حصوله من العلوم والآداب. (ولا فقر أشدّ من الجهل) . قیل:لأنّ الفقر عدم النافع ، والجهل أشدّ عدم النافع ، ولا فقر أشدّ من الجهل ؛ لاشتراک الفقر والجهل فی العجز عن تحصیل المرام ، وعجز الثانی أشدّ ؛ لأنّه فی الدنیا والآخرة ، وعجز الأوّل فی الدنیا فقط ، وفی التنفیر عن الجهل بجعله من أشدّ أفراد الفقر تنفیر عن الفقر أیضاً ، وهذا ینافی ما ورد فی مدح الفقر والفقراء والترغیب فیه ، ویمکن دفعه أوّلاً بأنّ المراد بالفقر هنا ما یکسر الظهر ، ویدفع الصبر ، وهو الذی وقع الاستعاذة منه فی بعض الروایات. وثانیاً بأنّ المراد به الفقر الظاهری مع الفقر الباطنی ، والمتّصف به من جمع فیه فقر الدنیا وعذاب الآخرة. وثالثاً بأنّ المراد به الفقر المعروف المتنفّر عند الناس ، وهذا القدر کاف فی تشبیه الجهل به والتنفیر عنه . (ولا واعظ أبلغ من النُّصح) . النُّصح بالضمّ:إرادة الخیر للمنصوح ، وإرشاده إلی مصالحه ، وأصله الخلوص. وفی

القاموس:«نصحه وله-کمنعه-نُصحاً ونصاحة ونصاحیة ، والاسم:النصیحة ، ونصح:خلص» .وقیل:لعلّ المراد أنّ من ینصح الناس ، ولا یغشّهم ، ویأمرهم بما یصلحهم یتّعظ هو أیضاً بما یعظ به غیره ، فذاک واعظه ، أو من یعظ رجلاً علی وجه النصح یؤثّر فیه وإن لم یبالغ فی ذلک ، ولم یُطل الکلام ، ومن لم یکن غرضه النصح لا یؤثّر کثیراً وإن أکثر وأطنب فیما یناسب المقام .وقیل:المراد من النصح استماع نصائح الکتاب والسنّة ، وکونه أبلغ ؛ لأنّ الواعظ یدعو إلی الخیرات ، ویمنع عن المنهیّات ، ونصح القرآن والسنّة أبلغ منه ، فهو أولی بالاستماع . (ولا عقل کالتدبیر) فی العواقب ؛ لیحصل البراءة عن النوائب. والظاهر أنّ المراد بالعقل هنا قوّة بها إدراک الخیر والشرّ ، أو نفس ذلک الإدراک. والتدبیر النظر فی عواقب الاُمور ، ویطلق فی الأخبار کثیراً علی تدبیر المعاش والاقتصاد فیه ، وهو دلیل العقل ودالّ علیه ، حتّی أنّ من لا تدبیر له لا عقل له ، ولذا فضّله علیه ورغب فیه. (ولا عبادة کالتفکّر) وهو إعمال النظر فی الشیء. وقیل:المراد هنا التفکّر فی الاُمور من حیث الصدور ؛ إذ بالتفکّر یشاهد صور المعقولات ، ویبصر وجوه العبادات ، فهو مع کونه عبادة أصل للبواقی ، والأصل أفضل من الفرع . (ولا مُظاهرة أوثق من المشاورة) . المظاهرة:المعاونة ؛ یعنی المشاورة فی الاُمور مع الأصدقاء وأرباب العقول أوثق المعاونة وأحکمها ؛ فإنّ اجتماع العقول وتعاونها وتعاضدها أقرب إلی إصابة المطلوب والظفر بما هو الحقّ والصواب ، وأدخل فی حصول الاُلفة. (ولا وحشة أشدّ من العُجب) . قد مرّ آنفاً أنّ العُجب-بالضمّ-اسم من قولک:«اُعجب فلان بنفسه» ، ووجه کونه أشدّ الوحشة ما قال بعض الأفاضل [من] أنّ المعجب بنفسه وبفضائله وأعماله لما رأی فی نفسه من الفضل والکمال واعتنی به ، حتّی أخرجه عن حدّ الاعتدال یستوحش من غیره ، وذلک الغیر أیضاً یستوحش منه ، ویتنفّر عنه ، إلّاإذا کان سلطاناً أو ذا مال ، فتقرب منه الراغب فی الدنیا مع الوحشة للضرورة .و أقول :یستلزم ذلک أیضاً عدم تعرّضه لإصلاح معایبه وتدارک ما فات عنه من حقوق الخلائق والخلق ، فتنقطع عنه موادّ رحمة اللّه وتوفیقه ولطفه وهدایته ، فینفرد عن ربّه أیضاً ، ویبعد عن ساحته ، ولا وحشة أوحش منه. (ولا ورع کالکفّ عن المحارم) . فی القاموس:«ورع ، کورث:کفّ» .وفی الصحاح:«الورع بکسر الراء:الرجل التقی ، وقد ورع یرع-بالکسر فیهما-وَرَعاً وَرِعة» .وقیل:هذا الکلام بیان أنّ الورع عن المحارم مقدّم علی الورع عن الشبهات والمکروهات ؛ فإنّ أکثر الناس یتنزّهون عن کثیر من المکروهات لإظهار الورع ، ولا یبالون بارتکاب أکثر المحرّمات .وقیل:الورع عبارة عن لزوم الأعمال الجمیلة المفیدة فی الآخرة ، والغفلة معه عن الاُمور الدنیویّة ، والمصالح المتعلّقة بجزئیّاتها لیست بضارّة ، بل ربّما کان سبباً للنجاة من عذاب الآخرة ، وهی متکثّرة أفضلها الکفّ عن محارم اللّه خوفاً من اللّه . (ولا حلم کالصبر والصَّمت) . الحلم بالکسر:الأناة ، وفعله ککرم. وفی بعض النسخ:«ولا حکم» ، وهو بالضمّ الحکمة من العلم. ولما کان الحلم-وهو ملکة العفو والصفح عن الآثام ، والتجاوز عن الانتقام-لا یحصل إلّا بالصبر علی المکاره والشدائد والسکوت فی مقام البطش من المقابح والمفاسد ، عدّهما أفضل منه ؛ لأنّ الأصل أفضل من الفرع. وقیل:إنّما أورد علیه السلام هذه النصائح فی صورة الإخبار ؛ للاهتمام بشأنها . (أیّها الناس ، فی الإنسان عشر خصال یُظهرها لسانه) . «لسانه»فاعل لیظهر ، أو مبتدأ وخبره«شاهد» ، فعلی الأوّل المبتدأ محذوف ، وعلی الثانی فاعل«یظهر»ضمیر راجع إلی الإنسان. وعلی التقدیرین المقصود أنّ هذه الخصال العشر کلّها تصدر عن اللسان. (شاهد یُخبر عن الضمیر) ؛ فلیکن ما فی الضمیر لا یضرّه ولا غیره ، ولا یوجب وبالاً

 البضاعة المزجاة ؛ ج 1 , ص 355 

***[مرآة العقول - شرح علامه مجلسی]***

ضعیف. لکن هذه الأخبار قوة مبانیه و رفعة معانیها تشهد بصحتها و لا تحتاج إلی سند مع أن هذه الخطبة من الخطب المشهورة عنه صلوات الله علیه قوله: أرمضنی أی أحرقنی. قوله علیه السلام: أ لم أقفک یدل علی أنه کان أوقفه سابقا علی سبب الاختلاف. قوله علیه السلام: قلت: إذا شئت أی إذا شئت أن أسمع تقول فاسمع ، أو إذا بالتنوین و شئت علی صیغة المتکلم قوله علیه السلام: منع الأوهام الظاهر أن المراد ما یشمل العقول أیضا أی منع تقدسه و علو شأنه عن أن یصل العقول إلی غیر الإذعان بوجوده من معرفة کنه ذاته و صفاته تعالی ، و حجب العقول أن تتخیل ذاته أی کنه ذاته ، إن کان المراد بالتخیل الارتسام فی الخیال کما هو المصطلح ، فالمراد بالتعلیل أن التخیل إنما یکون فی المحسوسات و المادیات فلو کان تعالی متخیلا کان شبیها بها مشاکلا لها مشترکا معها فی الصفات الإمکانیة ، و هو متعال عن ذلک ، و لو کان المراد الارتسام فی العقل کما هو الأظهر أنه تعالی لا یشبه شیئا حتی یکون له ما به الاشتراک و ما به الامتیاز ، حتی یتصور بهما ، أو أنه لا یشبه شیئا من الممکنات ، و هذه الصورة الحاصلة فی العقل لافتقارها إلی المحل ، و کون حصولها بعلة ممکنة فکیف یکون عین حقیقة ذاته تعالی ، أو أنه إذا کان متعقلا کان فی کونه متعقلا شبیها بما یتعقل من الممکنات ، أو أنه لا بد من مناسبة بین العاقل و المعقول لیمکن التعقل و لا مناسبة و لا مشابهة بینه و بین خلقه. قوله (علیه السلام): بل هو الذی لم یتفاوت فی ذاته أی لیس بذی أجزاء متفاوتة مختلفة: لا خارجیة و لا عقلیة کالجنس و الفصل ، و یحتمل أن یکون المراد نفی اختلاف العوارض و التعقل یستلزم ذلک. قوله علیه السلام: و لم یتبعض بتجزیة العدد فی کماله لعله إشارة إلی نفی زیادة الصفات الموجودة. قوله علیه السلام: لا علی اختلاف الأماکن و بأن یکون هو فی مکان و الأشیاء فی مکان آخر. قوله علیه السلام: و یکون فیها أی بالعلم و القدرة و الحفظ و التربیة لا بالممازجة و علمها أی علم الأشیاء لا بأداة ، بل بذاته تعالی إذ الافتقار إلی الآلة یوجب الإمکان. قوله (علیه السلام): علم غیره یحتمل الإضافة و التوصیف ، فعلی الأول: فالمراد أنه لا یتوسط بینه و بین معلومه علم عالم آخر به ، أی یعلم ذلک العالم و بتعلیمه کان الله تعالی عالما بمعلومه ، و یحتمل أن یکون المراد نفی ما ذهب إلیه جماعة من الحکماء بأن علمه تعالی بحصول الصور فی العقول و النفوس الفلکیة ، و حضورهما عنده تعالی ، و أما علی الثانی: فالمراد أن ذاته المقدسة کافیة للعلم و لا یحتاج إلی علم أی صورة علمیة غیره ، أی غیر ذاته تعالی بهذه الصورة العلمیة ، و بارتسامها کان عالما بمعلومه کما فی الممکنات. قوله علیه السلام: إن قیل کان إلخ أی لیس کونه موجودا فی الأول عبارة عن مقارنته للزمان أزلا لحدوث الزمان ، بل بمعنی أن لیس لوجوده ابتداء ، أو أنه تعالی لیس بزمانی و کان یدل علی الزمانیة فتأویله أن معنی کونه أزلا أن وجوده یمتنع علیه العدم ، و فی الفقرة الثانیة لعل المعنی الأخیر متعین ، و یحتمل أن یکون المراد أنه إن قیل: کان فلیس کونه من قبیل کون الممکنات لحدوثها ، فإن فی العرف یفهم من الکون الحدوث ، بل معناه أزلیة وجوده تعالی ، و إن قیل لم یزل فلیس علی ما یطلق فی الممکنات ، یقولون لم یزل هو کذلک ، و یعنون به الکون علی هذه الحال مدة حیاتهم أو مدة طویلة ، بل معناه نفی العدم أبدا ، أو المعنی أنه إذا قیل: فی الممکنات لم یزل فمعناه استمرار وجودهم ، مع طریان أنحاء العدم و التغیر و التبدل علیهم ، و معنی لم یزل فی حقه تعالی نفی جمیع أنحاء العدم و التغیرات عنه ، و قد ورد هذا المعنی فی تفسیر آخریته تعالی فی الخبر ، و یحتمل أیضا أن یکون المراد فی المقامین نفی تعقل کنه وجوده تعالی ، و کیفیة کونه أی إن قیل: کان أو لم یزل فمعناه نفی العدم عنه أزلا و أبدا ، و أما تعقل کنه ذلک فلا یمکن للبشر ، هذه هی الوجوه التی خطرت بالبال و الله أعلم و حججه علیهم السلام. قوله علیه السلام: ترفعان القول أی لا ترتفع قول من الأقوال الحسنة إلیه تعالی إلا بمقارنتهما ، و بالإقرار بهما ، و التکلم بهما یوجب تضاعف الأعمال أو الإذعان بهما یوجب ترتب الثواب علی الأعمال و الثواب لا یکون إلا مضاعفا ، و یحتمل أن یکون المراد أشهد شهادة خاصة مقرونة بالشرائط ، حتی یترتب علیها رفع القول و مضاعفة العمل. قوله علیه السلام: و بالصلاة أی علی النبی و آله ، قوله علیه السلام أعز من التقوی العز ، خلاف الذل و العزة أیضا القلة و ندرة الوجود ، و یکون بمعنی الغلبة ، و العزیز الغالب ، و لا یخفی مناسبة جمیع المعانی و إن احتاج الأخیر إلی تکلف. قوله: و لا معقل المعقل بالکسر: الملجإ و الحصن و الورع ، أمنع الحصون و أحرزها عن وساوس الشیاطین فی الدنیا ، و عن عذاب الله فی الآخرة. قوله علیه السلام: و لا شفیع أنجح النجح و النجاح: الظفر بالحوائج أی لا یظفر الإنسان بشفاعة شفیع بالنجاة من العذاب کما یظفر بالتوبة. قوله علیه السلام: و لا لباس أجمل من العافیة الجمال الحسن و البهاء و الزینة ، و العافیة من البلایا و السلامة من الکفر و الشرک و المعاصی أو بالعکس ، و یحتمل التعمیم فیهما. قوله علیه السلام: من الرضا بالقناعة فی نهج البلاغة من الرضا بالقوت. قوله علیه السلام: و لا کنز أغنی لعل اسم التفضیل هنا مشتق من الغناء بالفتح ممدودا ، بمعنی النفع أی أنفع أو من غنی بالمکان أی أقام أی أثبت أو یقال: نسبة الغناء إلی الکنز إسناد مجازی و المراد غنی صاحب الکنز. قوله علیه السلام: و من اقتصر إلخ قال الجوهری : البلغة : ما یتبلغ به من العیش و تبلغ بکذا اکتفی به فإضافة البلغة إلی الکفاف للتوضیح. و قال ابن میثم : أی البلغة التی تکف عن الناس. قوله علیه السلام: فقد انتظم الراحة أی مع الراحة فی سلک أو فی سلک الراحة فالنصب علی التقدیرین برفع الخافض ، و یقال: طعنه فانتظمه أی اختله فی رمحه فیحتمل أن یکون المراد أنه اصطاد الراحة و انتظمها فی سهمه. قوله علیه السلام: و تبوأ خفض الدعة الخفض و الدعة متقاربان فی المعنی ، و کلاهما بمعنی السکون ، و أن یکون الإضافة للمبالغة ، أی اتخذ غایة السکون و الراحة أی مع منزلا لنفسه ، قوله علیه السلام: و الرغبة أی إلی الدنیا. قوله علیه السلام: و الاحتکار مطیة النصب الاحتکار جمع المال و حبسه. و النصب بالتحریک: التعب ، قیل: المراد أن الاحتکار کمطیة یتعب رکوبها ، و الأظهر أن المراد أنه مرکوب للتعب یرکبها ، فإذا أقبل الاحتکار إلیک أقبل راکبه معه ، أو أنه یسهل وصول المتاعب إلیک کما أن المرکب یسهل وصول الراکب إلی مقصوده قوله علیه السلام: إلی التقحم التقحم الدخول فی الأمر من غیر رویة ، و هو أی التقحم فی الذنوب داعی الحرمان ، و عن السعادات و الخیرات ، أو الرزق الحلال المقدر فإن بقدر ما یتصرف من الحرام یقاص منه من الرزق الحلال کما ورد فی الأخبار و یحتمل إرجاع الضمیر إلی الحرص أیضا لکنه بعید. قوله علیه السلام: و البغی إلخ البغی الظلم و الاستطالة ، و مجاوزة الحد ، و الحین بالفتح: الهلاک و الشره غلبة الحرص. قوله علیه السلام: و لا حسب أبلغ أی أکمل من الأدب بحسب الشرف الذی یکون من جهة الانتساب بالآباء ، و الآداب الحسنة تشرف الإنسان بالانتساب بالآباء العقلانیة التی توسطوا فی الحیاة المعنویة بالإیمان و العلوم و الکمالات. قوله علیه السلام: و لا نصب بالصاد فی أکثر النسخ أی التعب الذی یتفرع علی الغضب من أخس المتاعب ، إذ لا ثمرة له و لا داعی إلیه إلا عدم تملک النفس ، و فی بعض النسخ بالسین أی نسب صاحب الغضب الذی یغضب علی الناس بشرافته نسبا ، أوضع الأنساب فی الکلام تقدیر و الظاهر أنه تصحیف. قوله علیه السلام: و لا سوءة السوءة: الخلة القبیحة. قوله علیه السلام: من نظر فی عیب نفسه اشتغل عن عیب غیره إما لکثرة ما یظهر علیه من عیوب نفسه فیحزنه ذلک ، أو یشتغل بدفعها فلا یتوجه إلی عیوب غیره أو لأنه یظهر علیه من عیوب نفسه ما هو أشنع مما یری فی غیره ، فلا یعظم عنده عیب غیره و لا یعیبهم علیها لما یری فی نفسه. قوله: و من خالط الأنذال النذل الخسیس من الناس المحتقر فی جمیع أحواله ، أی ذوی الأخلاق الدنیة. قوله علیه السلام: أعود أی أنفع. قوله علیه السلام: و لا واعظ لعل المراد أن من ینصح الناس و لا یغشهم و یأمرهم بما یصلحهم یتعظ هو أیضا بما یعظ غیره ، فذاک واعظه ، أو من یعظ رجلا علی وجه النصح یؤثر فیه ، و إن لم یبالغ فی ذلک و لم یطل الکلام ، و من لم یکن غرضه النصح لا یؤثر کثیرا ، و إن أکثر و أطنب فیما یناسب المقام. قوله علیه السلام: و لا عقل کالتدبیر التدبیر النظر فی عواقب الأمور ، و یطلق غالبا فی الأخبار علی تدبیر أمر المعاش و الاقتصاد فیه ، و المظاهرة: المعاونة. قوله علیه السلام: و لا وحشة أشد من العجب العجب: إعجاب المرء بنفسه و بفضائله و أعماله ، و هو موجب لتحقیر الناس فیحترز عن مخالطة عامتهم لذلک ، و موجب للترفع و التطاول علیهم ، فیصیر سببا لوحشة الناس عنه ، و أیضا یستلزم عدم إصلاح معائبه و تدارک ما فات منه فتنقطع عنه مواد رحمة الله و لطفه و هدایته فینفرد عن ربه و عن الخلق ، فلا وحشة أوحش منه. قوله علیه السلام: و لا ورع إلخ هذا لبیان أن الورع عن المحارم مقدم علی الورع عن الشبهات و المکروهات ، فإن أکثر الناس یتنزهون عن کثیر من المکروهات لإظهار الورع ، و لا یبالون بارتکاب أکثر المحرمات. قوله علیه السلام: و لا حلم بضم الحاء بمعنی العقل ، و یحتمل الکسر أیضا و فی بعض النسخ و لا حکم أی و لا حکمة. قوله علیه السلام: یفضل بین الخطاب أی یمیز الحق من الباطل ، قوله: و معز من التعزیة بمعنی التسلیة. قوله علیه السلام: و حاضر تجلی به الضغائن الضغینة الحقد أقول: هکذا فیما عندنا من النسخ ، و لعل المراد أنه حاضر دائم الحضور یجلی به الضغائن عن النفس و یدفع به الخصوم ، و لا یحتاج إلی عدة و مدة بخلاف سائر ما تجلی به الضغائن ، من المحاربات و المغالبات ، و یمکن أن یکون المراد رفع ضغینة الخصم بلین الکلام و اللطف ، و یحتمل أن یکون المراد بالحاضر: القوم و الجماعة. کما قال فی النهایة : فی حدیث عمرو بن سلمة الجرمی کنا بحاضر یمر بنا الناس الحاضر: القوم النزول علی ماء یقیمون به ، و لا یرحلون عنه ، و قال فی المغرب : الحاضر و الحاضرة: الذین حضروا الدار التی بها مجتمعهم ، و فی تحف العقول و حامد . قوله علیه السلام: و من لا یعلم یجهل إن قرأ یعلم محمد صیغة المجرد فیمکن أن یقرأ الفعلان علی المعلوم ، و المراد بالجهل حینئذ مقابل العقل ، أی من لا یکون عالما لا یکون عاقلا ، أو المراد بالعلم الکامل منه أی ما دون کمال العلم مراتب الجهل ، و یمکن أن یقرأ یجهل علی المجهول أی العلم سبب لرفعة الذکر ، و من لا یعلم یکون مجهولا خامل الذکر و یمکن أن یقرأ یعلم من باب التفعیل ، إما علی صیغة المعلوم أی تعلیم العلم سبب لوفوره ، و ترکه سبب لزواله ، أو علی المجهول ، أی طریق العلم التعلم ، فمن لا یتعلم یکون جاهلا و الله یعلم. قوله علیه السلام: و من لا یتحلم لا یحلم أی لا یحصل ملکة الحلم إلا بالتحلم أی تکلف الحلم بمشقة. قوله علیه السلام: و من لا یرتدع لا یعقل أی من لا ینزجر عن القبائح بنصح الناصحین لا یکون عاقلا أو لا یکمل عقله ، أو لا یعقل قبح القبائح ، و من کان کذلک یهینه الناس و یعدونه هینا ، و من کان کذلک لا یوقرونه ، و إذا لم یوقروه یوبخونه علی أفعاله. قوله علیه السلام: فی غیر أجره أی فیما لا یؤجر علیه فی الدنیا و الآخرة. قوله علیه السلام: و من لا یدع و هو محمود أی من لا یترک القبیح بالنصح ، أو بالتفکر و التنبه یدعه إما بزجر زاجر أو بالموت و لا یحمد بهذا الترک. قوله علیه السلام: و من لم یعط قاعدا منع قائما الفعل الثانی علی صیغة المجهول و یمکن أن یکون الأول أیضا علی المجهول ، أی من لم یأته رزقه بلا طلب و کد لم ینفعه الطلب و السعی ، فالقیام کنایة عن الطلب و السعی ، و القعود عن ترکهما کذا ذکره ابن أبی الحدید . أقول: و یحتمل وجوها أخر: الأول: أن یکون المراد من لم یعطه الناس مع عدم السؤال لم یعطوه إذا سأل ، و قام عند غیره للسؤال. الثانی: أن یقرأ الفعل الأول علی صیغة المعلوم ، أی من لم یعط السؤال و المحتاجین فی حالکونه قاعدا یقوم عنده الناس ، و یسألونه یبتلی بأن یفتقر إلی السؤال غیره فیقوم بین یدیه ، و یسأله و لا یعطیه ، و هو عندی أظهر الوجوه. الثالث: أن یکون قاعدا مفعول الإعطاء أی من لم یعط قاعدا زمنا محتاجا ابتلی بسؤال الناس مع الحرمان و فیه بعد. قوله علیه السلام: و من تکبر أی عن طلب الفقه بقرینة المقابلة أو الأعم. قوله علیه السلام: إن المنیة قبل الدنیة الدنیئة مهموزا ، و قد یخفف النقیصة و الحالة الخسیسة أی ینبغی تحمل الموت ، و المنیة قبل أن تنتهی الحال إلی الدنیة کما إذا أرادک العدو فتترک الجهاد و تصیر له أسیرا فالجهاد و الموت قبله أفضل من ترکه إلی أن یرد علیک الدنیئة ، و قیل: المراد أن المنیة متقدم و خیر من الدنیة ، فالمراد القبلیة فی الشرف ، و فیه بعد ، و یؤید أحد المعنیین ما فی نسخ نهج البلاغة المنیة و لا الدنیة کما یقولون: النار ، و لا العار ، و قیل: المراد أن المنیة ینبغی أن یکون قبل الموت الاضطراری الذی هو الدنیة ، لقوله: موتوا قبل أن تموتوا ، و منهم من قرأ المنیة بالتخفیف بمعنی الأمنیة أی ینبغی أن تکون المنی قبل العجز عن تحصیلها ، و ما ذکرنا أو لا هو الظاهر کما لا یخفی. قوله علیه السلام: و التجلد قبل التبلد التبلد: التردد و التحیر و العجز و التجلد ضده أی ینبغی أن یکون السعی فی الطاعات قبل العجز و التحیر ، و کذا الحساب ینبغی أن یکون فی الدنیا ، أی محاسبة النفس قبل حلول العقاب فی الآخرة. قوله علیه السلام: و القبر خیر من الفقر أی الافتقار إلی الناس ، لا قلة المال ، فإنه ممدوح. قوله علیه السلام: و غض البصر و فی بعض النسخ و عمی البصر و لعله أظهر. قوله علیه السلام: فلا تبطر البطر الطغیان عند النعمة. قوله علیه السلام: و له مواد من الحکمة إلخ. قال ابن أبی الحدید : لیست الأمور التی عدها شرحا للکلام المجمل المتقدم ، و إن ظن قوم أنه أراد ذلک ، أ لا تری أن الأمور التی عدها علیه السلام لیس فیها شیء من باب الحکمة و خلافها ، بل هو کلام مستأنف إنما هو بیان أن کل شیء مما یتعلق بالقلب یلزمه لازم آخر انتهی. و لا یخفی ضعفه ، بل الظاهر أنه شرح ، و یمکن أن یوجه بوجهین. أحدهما: أن یکون المراد بمواد الحکمة العدل و التوسط فی الأمور الذی هو الکمال ، و کل إفراط و تفریط داخل فی الأضداد التی هی من الرذائل الخلقیة ، و بین علیه السلام الأضداد و نفاها ، لیعلم أن الحکمة هی الوسط بینهما. قال: الأشیاء إنما تعرف بأضدادها ، و الثانی: أن یحمل فی کل منها أحد المذکورین علی ما هو الکمال. و الآخر علی إفراطه المذموم ، ففی الأول: الرجاء إنما وضع فی النفس لیرجو الإنسان من فضله تعالی ما لا یضر فی دنیاه و آخرته ، فإذا سنح له رجاء ینجر إلی الإفراط فیطمع فیما لا حاجة له إلیه فی دنیاه ، و ممن لا ینبغی الطمع منه من المخلوقین العاجزین فیحصل فیه رذیلة الحرص. و قد یترک الرجاء رأسا فینتهی إلی الیأس من روح الله فیموت أسفا علی ما فات منه لفقد رجاء التدارک من فضله تعالی فعلی الأول الرجاء هو القدر الباطل منه ، و علی الثانی المراد الوسط الممدوح ، و الثانی هنا أظهر. قوله علیه السلام: و إن أسعد بالرضا و فی نهج البلاغة إن أسعده الرضا و علی الأول تکون الملکة المحمودة الحالة المتوسطة التی هی عدم الإفراط فی الرضا ، و عدم التفریط بالغضب و هی المسمی بالعدل ، و رعایة الحق فی الأمور ، بأن لا یدعوه رضاه [مرضات] عن أحد و لا سخطه [و السخیمة] عن آخر إلی الخروج عن الإنصاف و العدل ، فإن أسعده الرضا الذی هو المطلوب نسی أن یتحفظ و یربط نفسه علی الحق ، فیطغی رضاه عن أخیه فی الدین أو قرابته و حمیمه إلی أن یرتکب خلاف الحق لأجله ، و کذا الغض [الغضب] عن خلاف الحق داخل فی العدل ممدوح ، و إفراطه ینتهی إلی الحمیة و العصبیة ، و علی الثانی یکون الغرض بیان الرضا و الغضب الممدوحین و المذمومین و کذلک فی سائر الفقرات. قوله علیه السلام: شغله الحذر أی شغله شدة الخوف عن العمل لرفع ما یخاف منه فینجر إلی الیأس ، أو المراد شغله عن الحذر ، الخوف من مخاوف الدنیا و المراد یشغله الحذر عن مخاوف الدنیا عن العمل للآخرة ، و لعل الأخیر أظهر ، و العزة: الاغترار و الغفلة ، أو العزة: التکبر و الغلبة ، و علی الثانی یومئ إلی قوله تعالی:

أَخَذَتْهُ اَلْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ . قوله علیه السلام: و إن عضته العض المسک بالأسنان ، و فی بعض النسخ بالظاء المعجمة ، وعظ الزمان و الحرب شدتهما و فی النهج بالضاد و هو أظهر. قوله علیه السلام: کظته البطنة قال الجوهری : الکظة بالکسر: شیء یعتری الإنسان عن الامتلاء من الطعام ، یقال کظة کظا و کظنی هذا الأمر أی جهدنی من الکرب ، و قال: البطنة: الکظة. قوله علیه السلام: من قل ذل أی من قل فی الإحسان و الجود أو فی کل ما هو کمال إما فی الآخرة أو فی الدنیا ، فهو ذلیل ، أو من قل أعوانه ذل. قوله علیه السلام: و من کثر ماله رأس بفتح الهمزة أی هو رئیس للقوم. قوله علیه السلام: و من کثر حلمه نبل النبالة: الفضل و الشرف ، و الفعل نبل بضم الباء. قوله علیه السلام: و من أفکر إلخ. أفکر فی الشیء و فکر فیه و تفکر ، بمعنی و تزندق أی صار زندیقا و یطلق الزندیق علی الثنوی و علی المنکر للصانع و علی کل ملحد کافر. قوله علیه السلام: بذی معقول قال الجوهری : عقل یعقل عقلا و معقولا أیضا و هو مصدر ، و قال سیبویه: هو صفة ، و کان یقول إن المصدر لا یأتی علی وزن مفعول البتة ، و یتأول المعقول فیقول کأنه عقل له شیء أی حبس و أید و شدد. قوله علیه السلام: لقیل و قال قال الفیروزآبادی : القول فی الخیر ، و القال و القیل و القالة فی الشر أو القول مصدر ، و القال و القیل: اسمان له ، و القال الابتداء ، و القیل بالکسر الجواب. قوله علیه السلام: لو أن الموت یشتری إلخ ، الأبلج الوجه: مشرقه ، و الأبلج هو الذی قد وضح ما بین حاجبیه فلم یقترنا ، و هذه من علامات الیمن و البرکة و الکرم فی المشهور ، و الملهوج لم یأت فی اللغة ، و اللهج بالشیء الولوع به ، و هو لازم. نعم قال الجوهری : شواء ملهوج بضم المیم و فتح اللام و الواو إذا لم ینضج ، و هو لا یناسب المقام إلا بتکلف ، و الظاهر أن المراد به الحریص ، و یمکن أن یوجه حاصل هذا الکلام بوجوه. الأول: أن یکون المراد أنه لو کان الموت مما یمکن أن یشتری لاشتراه الکریم لشدة حرصه فی الکرم و قلة بضاعته ، کما هو الغالب فی أصحاب الکرم ، فلا یجد ما یجود به و هو محزون دائما لذلک ، و یتمنی الموت و یشتریه إن وجده ، و اللئیم یشتریه لأنه لا یحصل له ما هو مقتضی حرصه ، و قد ینقص من ماله شیء بالضرورة و هو مخالف لسجیته ، و یری الناس فی نعمه فیحسدهم علیها ، فهو فی شدة لازمة لا ینفک عنها بدون الموت فیتمناه. الثانی: أن یکون المراد أنه یشتری الکریم لنفسه لیتخلص منه البائع ، و اللئیم لأنه حریص علی جمع جمیع الأشیاء حتی الموت. الثالث: أن یقال: أنه یشتری الکریم لیرفع الموت من بین الخلق ، و اللئیم لیمیت جمیعهم و یستبد بأموالهم ، قوله علیه السلام: عن مدرجة قال الجوهری: المدرجة: المذهب و المسلک ، و الحاصل أن للقلوب شواهد مما یفیض علیها من أنوار حکمة الله ، أو مما جبلها الله علیه من معرفة الحق أو مما یشاهده و یعتبر به فی عالم الخلق تجری تلک الشواهد ، و تخرج الأنفس عن مسالک أهل التقصیر فی العبادة إلی منازل المتعبدین و درجات المقربین. قوله علیه السلام: و فطنة الفهم یحتمل أن یکون مبتدأ و خبره قوله: ما یدعو بأن تکون ما موصولة ، أو یکون مع خبره ما مطرفا فتنحسب علیه کلمة إن أی إن فطنة الفهم هی ما یدعو النفس إلی الحذر من مخاطرات الآخرة لا مجرد فهمها مع عدم العمل بها. و یحتمل أن یکون معطوفا علی قوله شواهد أی إن للقلوب فطنة الفهم للمواعظ ما دام یدعو النفس أو مقدار ما یدعو النفس إلی الحذر و الله أعلم. قوله علیه السلام: و العقول تزجر و تنهی أی عن خواطر الهوی. قوله علیه السلام: ما تکرهه لغیرک و فی نهج البلاغة اجتناب ما تکرهه و هو المراد ، أو المعنی کفاک مؤدبا لنفسک ملاحظة ما تکرهه لغیرک و التأمل فیها. قوله علیه السلام: مثل الذی لک علیه أی ینبغی أن تفعل به ما تأمل و ترجو منه. قوله علیه السلام: لقد خاطر فی الأخبار الآخر خاطر بنفسه و هو مراد هیهنا ، قال الجوهری : الخطر: الإشراف علی الهلاک ، یقال: خاطر بنفسه. قوله علیه السلام: و التدبر قبل العمل أی یجب أن یکون التدبر قبل العمل لیؤمن من الندم بعده. قوله علیه السلام: من استقبل وجوه الآراء أی استشار الناس و أقبل نحو آرائهم و تفکر فیها و لا یبادر بالرد أو تفکر فی کل أمر لیقبل إلیه الآراء و الأفکار. قوله علیه السلام: عدلت رأیه العقول أی حکم العقول بعدالة رأیه و صوابه. قوله علیه السلام: أمنه قومه بالفتح أی أمن قومه من شره أو بالمد له أمن من شر قومه أو علا قومه أمینا و نال الحاجة التی توهم حصولنا فی إطلاق اللسان. قوله علیه السلام: و لیس فی البرق الخاطف إلخ. لعل المراد أنه لا ینفعک ما یقرع سمعک من العلوم النادرة کالبرق الخاطف ، بل ینبغی أن تواظب علی سماع المواعظ و تستضیء دائما بأنوار الحکم لتخرجک من ظلم الجهالات ، و یحتمل أن یکون المراد لا ینفع سماع العلم مع الانغماس فی ظلمات المعاصی و الذنوب. قوله: و الصبر أی علی الفقر أو مطلقا قوله: جلباب المسکنة قال الفیروزآبادی : الجلباب کسرداب و سنمار: القمیص و ثوب واسع للمرأة دون الملحفة أو ما تغطی به ثیابها من فوق کالملحفة أو هو الخمار. قوله علیه السلام: قرابة مستفادة أی استفدتها بالمودة. قوله علیه السلام: و وصول معدم أی من یصل الناس بحسن الخلق و المودة مع فقره ، خیر ممن یکثر فی العطاء و هو جاف أی سیئ الخلق غلیظ ، و فی الفقیه مکان مکثر مثر یعنی ذا ثروة من المال ، فالمعنی أن الفقیر المتودد خیر من الغنی المتجافی ، و عبارة الکتاب أیضا یحتمل ذلک. قوله: و من أطلق طرفه الطرف بسکون الراء و العین و بالتحریک اللسان و الخبر یحتملهما کما لا یخفی. قوله علیه السلام: و قد أوجب الدهر شکره أی یجب شکر المنعم سواء کان هو سبحانه أو غیره ، و یحتمل أن یکون کنایة عن قلة نیل السؤال فی الدهر. قوله: و قل ما ینصفک اللسان أی إذا مدحت أحدا لا ینصفک اللسان بل یطری و یتجاوز عن حده ، و إذا سخطت علی أحد تذمه أکثر مما هو فیه ، و الزائد مما یستحقه أو أنه فی مدح الناس و شکرهم یقصر ، و هو فی ذمهم یفرط ، و الأول أظهر. قوله علیه السلام: من نال استطال النیل: إصابة السیء ، و فی القاموس: رجل نال جواد أو کثیر النائل و نال ینال نائلا و نیلا و نال: ما أکثر نائله فالمعنی من أصاب ملکا أو عزا أو مالا أو علما أو غیرها من أسباب الشرف ، یلزمه غالبا الفخر و الاستطالة ، فحذف المفعول للإبهام و التعمیم ، أو المراد أن الجود و الکرم غالبا یوجبان الفخر و المن و الاستطالة. قوله علیه السلام: و قل ما تصدقک علی المجرد أی فی الغالب أمنیتک کاذبة فیما تعدک. قوله علیه السلام: کم من عاکف إلخ. أی من ینبغی الحذر عن الذنوب فی جمیع الأوقات لاحتمال کل وقت أن یکون آخر عمره و هو لا یعلم. قوله علیه السلام: و انح القصد أی اقصد الوسط العدل من القول ، و جانب التعدی و الإفراط و التفریط ، لیخف علیک المؤن ، فإن من قال جورا أو ادعی أمرا باطلا یشتد علیه الأمر لعدم إمکان إثباته. قوله علیه السلام: و إن مع کل جرعة شرقا الشرق و الغصة اعتراض الشیء فی الحلق ، و عدم إساغته ، و الأول یطلق فی المشروبات ، و الثانی فی المأکولات غالبا. قوله علیه السلام: لا تنال نعمة إلا بزوال أخری قال ابن میثم : فإن نعمها لا تجتمع أشخاصها کلقمة و لقمة بل و أنواعها کالأکل و الشرب و الجماع انتهی. أقول: ظاهر أن عادة الدنیا أن نعمها متناوبة ، فإن من لیس له مال یکون آمنا صحیحا غالبا ، و إذا حصل له الغنی یکون خائفا أو مریضا لا ینتفع بما له ، بل کل حالة من جهة نعمة ، و من جهة بلاء کالمرض ، فإنه نعمة لتکفیره السیئات ، فإذا ورد علیه نعمة الصحة زالت تلک النعمة الحاصلة بالبلاء. قوله علیه السلام: و لکل ذی رمق و فی بعض النسخ و لکل رمق الرمق محرکة: منه الحیاة ، أی لکل ذی حیاة قوت مقرر أو لکل قدر من الحیاة قوت مقدر ، فلا ینفع الحرص فی طلبه ، و لا ینبغی ارتکاب الإثم فی تحصیله ، و لکل حبة آکل ، قدر الله تعالی أن یأکلها ، فإن قدر أن تأکلها تصل إلیک بلا تعب ، و إن قدر أن یأکلها غیرک فلا ینفع تعبک فی تحصیلها ، مع أنک قوت الموت ، و تموت البتة فلأی شیء تجمع ما لا تحتاج إلیه. قوله علیه السلام: یتنازعان أی کأنهما لسرعة انقضائهما و توالیهما یتسارعان فی هدم الأعمار و یتسارعان یرید کل منهما أن یسبق صاحبه فی ذلک. قوله علیه السلام: کفر النعمة لؤم اللؤم بالضم مهموزا: ضد الکرم ، و اللوم بالفتح غیر مهموز: العذل و الملامة ، و العبارة تحتملهما و إن کان الأول أنسب و الشؤم بالضم مهموزا: ضد الیمن. قوله علیه السلام: إن من الکرم أی الجود أو الکرامة. قوله علیه السلام: و من العبادة إظهار اللسان فی أکثر النسخ بالمعجمة بالإضافة إلی المفعول أو الفاعل ، و المراد ما یظهره اللسان من المواعظ و النصائح و المداراة مع الخلق و لین الکلام معهم ، و فی بعضها بالطاء المهملة أی تطهیر اللسان عن الکذب و الغیبة و النمیمة و الفحش و أمثالها. قوله علیه السلام: لیس کل طالب یصیب الغرض ترک الحرص فی طلب الأمور الدنیویة فإنه لیس کل ما یطلب یدرک ، و لا کل غائب یرجع إلیک. قوله علیه السلام: لا ترغب فیمن زهد فیک أو لا تطلب صحبة من لا یرید صحبتک و یتنفر عنک من أبناء الدنیا ، و یمکن أن یکون المراد ترک الدنیا ، أن یکون المراد ترک الدنیا فإنها تفر عن کل من رغب إلیها. قوله علیه السلام: رب بعید هو أقرب من قریب إذ کثیر من الأمور التی یعدها الإنسان بعیدا عنه کالموت و المصائب بل بعض النعم أیضا قریب منه و هو لا یعلم حتی یرد علیه ، و کذا رب أمر یظنه قریبا منه و لا یأتیه و إن بذل جهده فی تحصیله. قوله علیه السلام: أدرکه المقیل أی النوم و الاستراحة فی القائلة و هی نصف النهار ، فکذا من أسرع فی سفر الآخرة یدرک الراحة بعد انتهاء السفر. قوله علیه السلام: استر عورة أخیک أی عیوبه کما تعلمها فیک و تسترها علی نفسک ، و تبغض من یفشیها علیک ، و لعل هتکک سر أخیک یوجب هتک سرک. قوله علیه السلام: من لم یرع بالمهملة من رعی یرعی أی عدم الرعایة فی الکلام یوجب إظهار الفخر و یمکن أن یکون بضم الراء من الروع بمعنی الخوف ، و فی بعض النسخ بالمعجمة یقال: کلام مرغ إذا لم یفصح عن المعنی فالمراد أن انتظام الکلام و الفصاحة فیه إظهار للفخر و الکمال ، فیکون مدحا لازما ، و فی أمالی الصدوق (ره) من لم یرع فی کلامه أظهر هجره و الهجر: الفحش و کثرة الکلام فیما لا ینبغی و لعله أظهر. قوله علیه السلام: إضاعة الزاد أی الإسراف فیه و صرفه فی غیر مصارفه. قوله: مع عظم الفاقة غدا أی فی القیامة إلی أجر المصیبة. قوله علیه السلام: و ما تناکرتم أی لیس تناکرکم و تباغضکم إلا لذنوبکم إذ لا منازعة فی الطاعات ، و یحتمل أن یراد بالذنوب الأخلاق الذمیمة التی هی ذنوب القلب ، و تورث التناکر کالحسد و الکبر و الحقد و حب الدنیا ، و یحتمل أن یکون المراد بالتناکر الجهل بالحق و فضل الطاعات. قال الفیروزآبادی : تناکر: تجاهل و القوم تعادوا و تناکره جهله. قوله علیه السلام: فما أقرب الراحة أی فی الذنوب و المعاصی من التعب فی الآخرة أو المراد سرعة تقلب أحوال الدنیا. قوله علیه السلام: کل نعیم دون الجنة أی غیرها أو عندها أی بالنسبة إلیها و کذا فی الفقرة الثانیة. قوله علیه السلام: و عند تصحیح الضمائر أی إذا أراد الإنسان تصحیح ضمیره عن النیات الفاسدة و الأخلاق الذمیمة تبدو له العیوب الکبیرة العظیمة الکامنة فی النفس و الأخلاق الذمیمة الجلیلة التی خفیت علیه تحت أستار الغفلات. قوله علیه السلام: من طول الجهاد أی المجاهدة مع الأعادی الظاهرة أو السعی فی الطاعات. قوله علیه السلام: لکنت أدهی العرب الدهی: الفکر و جودة الرأی و المراد هنا المکر و الحیل الباطلة. قوله علیه السلام: و ذروة ذوائب الزلفة قال الجوهری: ذری الشیء بالضم أعالیه ، الواحدة ذروة و ذروة أیضا بالضم و هی أعلی السنام ، و قال الفیروزآبادی: الذؤابة: الناصیة أو منبتها من الرأس و شعر فی أعلی ناصیة الفرس ، و من العز و الشرف و من کل شیء أعلاه انتهی. أقول: المراد أعلی أعالی درجات القرب ، و الغایة: النهایة ، و قد تطلق علی المسافة أی منتهی نهایات الأمانی التی تنتهی إلیها أمانی الخلق ، أو منتهی مسافتها الممتدة الطویلة المدی ، و الحضر بالضم: العدو ، أی مائة عام بقدر عدو الفرس الجواد أی النجیب الکثیر العدو. قوله علیه السلام: ما بین مرقاة درة هی اللؤلؤة العظیمة ، و لعل المراد منها نوع من اللؤلؤة نوع آخر ، و لیست الدرة فی روایة ابن سنان و روایة أبی سعید الخدری فی وصف الوسیلة کما ذکرهما الصدوق (ره) ، و المراد بالجوهر نوع آخر غیر ما ذکرنا کالبلور مثلا ، و یلنجوج عود البخور. قوله علیه السلام: قد أنافت أی ارتفعت و أشرفت. قوله علیه السلام: بریطتین الریطة بفتح الراء: کل ثوب رقیق لین ، و الإکلیل شبه عصابة تزین بالجواهر ، یزین به التاج ، و المراد بتاج النبوة التاج الذی یکسی لأجل النبوة أو هو علامة النبوة و کذا إکلیل الرسالة. قوله علیه السلام: من أرجوان النور هو معرب أرغوان ، و یطلق علی کل لون یشبهه و أعلام الأزمنة الأوصیاء و سائر الأئمة صلوات الله علیهم. قوله علیه السلام: بهت أی تحیر من العجب. قوله علیه السلام: بسطة البصر أی قدر مد البصر. قوله: طوبی لمن أحب الوصی قال الجزری : فیه فطوبی للغرباء طوبی: اسم الجنة ، و قیل: هی شجرة فیها ، و أصلها: فعلی من الطیب ، فلما ضمت الطاء انقلبت الیاء واوا. و فیه: طوبی للشام ، المراد بها هیهنا فعلی من الطیب انتهی. أقول: ورد فی أخبارنا المتواترة أن طوبی شجرة فی الجنة أصلها فی دار النبی صلی الله علیه و آله و سلم و الأئمة علیهم السلام و فی دار کل مؤمن غصن منها. قوله علیه السلام: ظلمة و فی بعض النسخ ظلة و هی أظهر و هی بالضم السحاب ، و ما أظلک من شجر و غیرها ، قوله: و لا نال الروح الروح بالفتح: الراحة و الرحمة. قوله علیه السلام: و الاقتداء بنجومهما أی الأئمة من أولادهما أو آثارهما و علومهما. قوله علیه السلام: و محلیه أی یذکر حلیته و وصفه و فضائله یقال: حلاه تحلیة أی نعته و وصفه. قوله علیه السلام: عن بینة أی بعد بینة فعن تکون بمعنی بعد أو معرضا عن بینة. قوله علیه السلام: لأن الله حسم أی قطع ، و فی بعض النسخ ختم قوله علیه السلام و مهیمنه أی شاهده قوله تعالی:

فَمٰا أَرْسَلْنٰاکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظاً *

أی تحفظ علیهم أعمالهم و تحاسبهم علیها

فَإِنَّمٰا عَلَیْکَ اَلْبَلاٰغُ وَ عَلَیْنَا اَلْحِسٰابُ

أو حفیظا تسأل عن أعمالهم و تعاقب علیها ، بل إنما علیک البلاغ المبین. قوله علیه السلام: فکان ذلک أی ما بین فی هذه الآیة من وجوب طاعته. قوله علیه السلام: و شاهدا أی حجة و برهانا. قوله علیه السلام: و رضاه معطوف علی محبة الله و غفران الذنوب عطف بیان له ، أو بدل أی اتباعه یوجب رضی الله الذی هو غفران الذنوب ، أو رضاه مبتدأ و ضمیره راجع إلی الرسول و غفران الذنوب خبره ، و الأخیر أظهر. قوله علیه السلام: محادة الله المحادة: المخالفة و المنازعة. قوله علیه السلام: و البعد هو مبتدأ و مسکن النار علی صیغة اسم الفاعل خبره. قوله علیه السلام: و جعلنی زلفة الزلفة بالضم القرب و المنزلة ، أی جعلنی وسیلة قرب المؤمنین. قوله علیه السلام: و شد بی أزر رسوله قال الجوهری : الأزر: القوة ، و قوله تعالی

اُشْدُدْ بِهِ أَزْرِی

أی ظهری. قوله: و حبانی بأحکامه فی النهایة : یقال: حباه کذا و بکذا: إذا أعطاه ، و الحباء: العطیة. قوله علیه السلام: و قد حشده یقال: حشد القوم: أی اجتمعوا و کان فیه حذفا و إیصالا أی حشدوا عنده ، أو معه أو له. قوله علیه السلام: و أنغصت بهم المحافل أی تضیقت بهم قال الفیروزآبادی : منزل غاص بالقوم: ممتلئ و أغص علینا الأرض ضیقها ، و قال: المحفل کمجلس: المجتمع. قوله علیه السلام: عن الله أی فهموا عن ربهم بتوسط الرسول أو بتوفیق ربهم ، و یحتمل تعلقه بالنطق و هو بعید ، و عقل عن الله شائع فی الأخبار. قوله: فاقتضی علی صیغة المتکلم أو الغائب أی فاقتضی کلام النبی صلی الله علیه و آله و سلم نبوة. قوله علیه السلام: فأصلح و فی بعض النسخ [فاصطلح] بمعناه ، و لعله تصحیف. قوله علیه السلام: و أنزل الله إلی آخره یحتمل وجهین: الأول: أن یکون المراد إنزال الآیة السابقة ، فالمراد بقوله علیه السلام و هو قوله أن المولی الذی أثبت لی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم هو بالمعنی الذی أثبته الله لنفسه ، فی قوله

مَوْلاٰهُمُ اَلْحَقِّ *

أی السید المطاع ، و الأولی بالنفس و المال. و الثانی: أن یکون المراد إنزال الآیة اللاحقة بأن یکون مولاهم مبتدأ ، و الحق خبره ، و یکون المراد بالمولی أمیر المؤمنین علیه السلام کما ورد به بعض الأخبار فی تفسیرها ، و یکون فی قراءة أهل البیت علیهم السلام الحق بالرفع ، و یمکن توجیهه علی القراءة المشهورة التی هی بالجر أیضا بهذا المعنی ، بأن یکون مولاهم بدل اشتمال للجلالة ، و الرد إلیه تعالی یکون علی المجاز ، و المعنی الرد إلی حججه للحساب ، و قد شاع أن الملوک ینسبون إلی أنفسهم ما یرتکبه خدمهم کما ورد فی تفسیر قوله تعالی:

إِنَّ إِلَیْنٰا إِیٰابَهُمْ

أنهم علیهم السلام قالوا: إلینا إیاب الخلق ، و علینا حسابهم ، و الحق خلاف الباطل ، و الثابت الباقی ، و قیل: هو بمعنی المحق. قوله علیه السلام: فی مناقب متعلق بأول الکلام أی قائلا فی محفلة هذا فی جملة مناقب ، و یمکن أن یقرأ فی بالتشدید و مناقب بالضم بأن یکون مبتدأ و الظرف خبره. قوله علیه السلام: و لئن تقمصها یقال: تقمص القمیص أی لبسه ، و الضمیر راجع إلی الخلافة أی لبسوها کالقمیص. قوله علیه السلام: و اعتقداها أی حفظاها و شداها علی أنفسهما أو اعتقدا و ظنا أنها لهما ، قال الجوهری : اعتقد ضیعة و مالا أی اقتناهما و اعتقد کذا بقلبه. قوله علیه السلام: یتلاعنان فی دورهما أی فی نار البرزخ و نار الخلد أقول ظاهر هذه الفقرات أن هذه الخطبة کانت بعد انقضاء دولتهما و وصولهما إلی عذاب الله و هو ینافی ما مر فی أول الخبر أنها کانت بعد سبعة أیام من وفاة الرسول صلی الله علیه و آله و سلم فیحمل علی أنها إخبار عما یکون من حالهما بعد ذهابهما إلی عذاب الله یقول لقرینة أی أبو بکر لعمر ، و الأشقی هو عمر ، و الرثوثة : البذاذة و سوء الحال ، و قد ورد فی الأخبار أن المراد بغلان فی الآیة أبو بکر ، و الذکر هو ولایة علی علیه السلام. قوله علیه السلام: و الحطام الحطام المتسکر من الخشب ، و الحشیش و النبات و یشبه به الدنیا ، لعدم ثباتها و کونها مشوبة بما یکدرها. قوله علیه السلام: لهما فی موضع جزاء الشرط ، و اللام لجواب القسم المقدس قوله علیه السلام: فی أخیب وفود الوفود: الورود ، و جمع الوافد ، و المراد هنا الثانی ، قوله علیه السلام: و ألعن مورود و الظاهر أن ألعن هنا مشتق من المبنی للمفعول علی خلاف القیاس کأعذر و أشهر و أعرف: أی یدخلون فی قوم مورود علیهم هم أکثر الناس استحقاقا للعن ، و یحتمل أن یکون مشتقا من المبنی للفاعل أی القوم الذین هم یردون علیهم یلعنونهم أشد اللعن. قوله علیه السلام: و یتناعقان النعیق: صوت الغراب ، و الصوت الذی یزجر به الغنم و قد شاع فی عرف العرب و العجم تشبیه الصوت الذی یصدر عند غایة الشدة بصوت البهائم. قوله علیه السلام: من مندوحة المندوحة السعة. قوله علیه السلام: و سدنة أوثان قال الجوهری : السادن: خادم الکعبة و بیت الأصنام ، و الجمع السدنة. قوله علیه السلام: یقیمون لها المناسک أی الذبائح و القرابین و یحتمل مناسک الحج و سائر العبادات أیضا. قوله علیه السلام: و ینصبون لها العتائر قال فی النهایة : و فیه علی کل مسلم أضحاة و عتیرة کان الرجل من العرب ینذر النذر ، یقول إذا کان کذا و کذا ، أو بلغ شاءه کذا ، فعلیه أن یذبح من کل عشرة منها فی رجب کذا ، و کانوا یسمونها العتائر ، و قد عتر یعتر عترا إذا ذبح العتیرة ، و هکذا کان فی صدر الإسلام و أوله ثم نسخ ، و قد تکرر ذکرها فی الحدیث ، قال الخطابی: العتیرة تفسیرها فی الحدیث أنها شاة تذبح فی رجب ، و هذا هو الذی یشبه معنی الحدیث ، و یلیق بحکم الدین و أما العتیرة التی کانت تعترها الجاهلیة فهی الذبیحة التی کانت تذبح للأصنام فیصب دمها علی رأسها. قوله علیه السلام: و یجعلون لها البحیرة قال الشیخ الطبرسی (ره): البحیرة الناقة إذا نتجت خمسة أبطن ، فإن کان آخرها ذکرا بحروا أذنها أی شقوها ، و حرموا رکوبها ، و لا تطرد عن ماء و لا مرعی ، و لو لقیها المعیی لم یرکبها ، و السائبة ما کانوا یسیبونه کان الرجل یقول إذا قدمت من سفری أو برئت من مرضی فناقتی سائبة ، فکانت کالبحیرة فی تحریم الانتفاع بها ، و کان الرجل إذا أعتق عبدا قال: هو سائبة و لا عقل بینهما و لا میراث ، و کانوا یسیبونهما لطواغیتهم ، و لسدنة الأصنام و الوصیلة فی الغنم کانت الشاة إذا ولدت أنثی ، فهی لهم و إذا ولدت ذکرا ذبحوه لآلهتهم ، فإن ولدت ذکرا و أنثی قالوا وصلت أخاها فلم یذبحوا الذکر لآلهتهم. و الحامی: هو الفحل إذا أنتجت من صلبه عشرة أبطن ، قالوا: قد حمی ظهره فلا یرکب و لا یحمل علیه ، و لا یمنع من ماء و لا مرعی انتهی ، و قد ذکر المفسرون و اللغویون لکل منها معانی أخری لا طائل فی ذکرها. قوله علیه السلام: و یستقسمون بالأزلام قال الشیخ الطبرسی (ره): هی قداح کانت لهم مکتوب علی بعضها أمرنی ربی و علی بعضها نهانی ربی ، و علی بعضها غفل ، فمعنی الاستقسام بالأزلام طلب معرفة ما یقسم له بالأزلام مما لم یقسم له بالأزلام ، و قیل: هو المیسر و قسمتهم الجزور علی القداح العشرة فالقذ له سهم و التوأم له سهمان ، و المسبل له ثلاثة أسهم و النافس له أربعة أسهم ، و الحلس له خمسة أسهم ، و الرقیب له ستة أسهم ، و المعلی له سبعة أسهم و السفیح و المنیح و الوعد لا أنصباء لها و کانوا یدفعون القداح إلی رجل یقسمها ، و کان ثمن الجزور علی من لم یخرج هذه الثلاثة التی لا أنصباء لها ، و هو القمار الذی حرمه الله تعالی ، و قیل هو الشطرنج و النرد. قوله علیه السلام: عامهین عن الله قال الجزری : العمة فی البصیرة کالعمی فی البصر. قوله علیه السلام: مهطعین إلی العباد یقال: أقطع فی عدوه أی أسرع أی سرعین إلی ما یبعدهم عن الله ، و عن الحق و الرشاد. قوله علیه السلام: قد استحوذ قال الجوهری: استحوذ علیه الشیطان أی غلب و هذا جاء بالواو علی أصله کما جاء استروح و استصوب ، و قال أبو زید: هذا الباب کله یجوز أن یتکلم به علی الأصل تقول العرب استصاب و استصوب ، و استجاب و استجوب ، و هو قیاس مطرد عندهم . قوله علیه السلام: و غمرتهم سوداء الجاهلیة لعلمه من قبیل إضافة الصفة إلی الموصوف أی الجاهلیة السوداء ، و یشبه الجهل و الکفر و الضلال بالسواد ، و یحتمل أن یکون السوداء کنایة عن البدع المظلمة أو الملل الباطلة المضلة مضافة إلی الجاهلیة. قوله علیه السلام: و رضعوها جهالة و انفطموها ضلالة أی کانوا فی صغرهم و کبرهم فی الجهالة و الضلالة أو أنها تمکنت الضلالة و الجهالة فیهم کأنهما کانتا غذاء هم الذی اشتد علیهم عظمهم ، و نبت علیه لحمهم أو أنهم جاهلون فی کل أمر شرعوا فیه ضالون عند إقلاعهم عنه ، أی مبنی کل أمورهم علی الجهل و الضلال ، و فی بعض النسخ و انتظموها ضلالة ، فالضمیر راجع إلی الجهالة أی انتظموا مع الجهالة فی سلک ، أو الضمیر مبهم یفسره قوله ضلالة ، أی صاروا ضلالة و لعله تصحیف. قوله علیه السلام: و أسفر بنا عن الحجب إلی آخره. أی ظهر بسببنا کاشفا عن حجب الغیب التی أحاطت بنا فقوله: نورا مفعول للأسفار ، و المراد أنه أظهر بکل منا نورا ، و المراد بالنور ذواتهم علیهم السلام علی سبیل التجرید من قبیل لقیت بزید أسدا أو علومهم و برکاتهم و آثارهم ، و یحتمل أن یکون المراد بالنور الرسول ، صلی الله علیه و آله و سلم ، و علی الأخیر یحتمل أن یکون الباء للمعیة ، و یحتمل أن یکون الباء للتعدیة إذ الغالب أن الأسفار یستعمل لازما بمعنی الإضاءة فقوله نورا ، حال و إنما أفرد للإشعار بأنهم نور واحد تنزیلا للجمیع منزلة شخص واحد. قوله علیه السلام: فتبوءوا العز بعد الذلة أی اسکنوا و استقروا فی العز. قوله علیه السلام: أهل نعمة مذکورة أی یذکرها الناس علی وجه التعظیم. قوله علیه السلام: و کرامة میسورة أی حصلت بهم بالسیر قوله: بعد کوف أی تفرق و تقطع قال الفیروزآبادی : کوفت الأدیم: قطعته. قوله علیه السلام: معد بن عدنان هو أبو العرب أی ظهر بنا فخر العرب و عزهم علیه السلام. قوله علیه السلام: و أولجناهم أی أدخلناهم قوله: دار السلام أی الجنة لسلامة من من یدخلها عن الآفات أو بیت السلامة و الأمن فی الدنیا. قوله علیه السلام: و أشملناهم أی ألبسناهم و أعطیناهم. قوله علیه السلام: و فلجوا الفلج الظفر و الفوز. قوله علیه السلام: من حام أی من یحمی الدین بالجهاد. قوله علیه السلام: و یأتون المثابة أی الکعبة لقوله تعالی:

وَ إِذْ جَعَلْنَا اَلْبَیْتَ مَثٰابَةً لِلنّٰاسِ

أی مرجعا لهم أو محلا لتحصیل الثواب. قوله علیه السلام: إلا کلحة من خفقة اللمح سرعة الإبصار و الخفقة النفسة و الاضطراب ، و یقال: خفق السراب أی اضطرب و لمع ، و الحاصل المبالغة فی سرعة ارتدادهم عن الدین بعد فوت النبی صلی الله علیه و آله و سلم و ومیض البرق لمعانه. قوله علیه السلام: و انتکصوا أی رجعوا قهقری. قوله علیه السلام: و طلبوا بالأوتار الأوتار جمع وتر بالکسر ، و هی الجنایة أی طلبوا دعاء من قتل من الکفار بسیف أمیر المؤمنین و سائر المؤمنین و طلبوا تدارک ما وصل من الرسول إلی عشائرهم فی أهل بیته. قوله علیه السلام: و أظهروا الکتائب هی جمع کتیبة بمعنی الجیش أی رتبوا الجیوش لغزاء أهل بیت الرسول صلی الله علیه و آله و سلم إن خالفوهم. قوله علیه السلام: و ردموا الباب و الردم السد سدوا باب بیت الرسول صلی الله علیه و آله و سلم کنایة عن منع إتیان الناس إلی باب بیته و رجوعهم إلی أهل بیته. قوله علیه السلام: و فلوا بالفاء و اللام المشددة أی کسروا إشارة إلی ما فعله قنفذ بأمر عمر أو کنایة عن السعی فی تزلزل بنیانهم ، و بذل الجهد فی خذلانهم و فی بعض النسخ بالقاف أی أبغضوا داره و أظهروا عداوة صاحب البیت. قوله علیه السلام: و بعدوا من أنواره أی علومه و أحکامه أو الأئمة المنشعبین عن نوره. قوله علیه السلام: من المهاجری الأنصاری أی المنسوب إلی طائفة المهاجرین الداخل فی الأنصار ، لنصرة الرسول صلی الله علیه و آله و سلم معهم ، و فی بعض النسخ من مهاجر الأنصاری فیکون بفتح الجیم مصدرا فی الموضعین و هو أظهر. قوله علیه السلام: ناموس هاشم أی صاحب أسرار الله و أسرار الرسول صلی الله علیه و آله و سلم من بنی هاشم ، قال الفیروزآبادی : الناموس: صاحب السر المطلع علی باطن أمرک ، أو صاحب سر الخیر ، و جبرئیل علیه السلام و الحاذق و من یلطف مدخله ، و قال الجزری : فی حدیث المبعث أنه لیأتیه الناموس الأکبر الناموس: صاحب سر الملک ، و قیل الناموس: صاحب سر الخیر ، و الجاسوس صاحب سر الشر ، و أراد به جبرئیل ، لأن الله تعالی خصه بالوحی و الغیب اللذین لا یطلع علیهما غیره. قوله علیه السلام: ألا و إن أول شهادة زور إلخ ، لم أر دعواهم النص علی أبی بکر فی غیر هذا الخبر ، و هو غریب. قوله علیه السلام: عن قلیل یجدون غب ما یعملون عن: هنا بمعنی بعد کما صرح به الفیروزآبادی ، و الغب بالکسر: عاقبة الشیء. قوله علیه السلام: و لئن کانوا فی مندوحة من المهل أی سعة من المهلة. قوله علیه السلام: و شفاء أی قلیل قوله علیه السلام :و سعة من المنقلب أی الانقلاب و الرجوع إلی الله بالموت. قوله علیه السلام: و ثمود بن عبود عبود کتنور و ثمود اسم قوم صالح النبی علیه السلام. قوله علیه السلام: و لیعترفوا الإهابة له الإهابة لعلها ، بمعنی الهیبة و المخافة و ما وجدته فیما عندی من کتب اللغة. قوله علیه السلام: فلما بلغوا المدة أی آخرها. قوله علیه السلام: و استتموا الأکلة أی الرزق المقدر لهم. قوله علیه السلام: فمنهم من حصب علی البناء للمفعول من المجرد أی رمی بالحصباء ، و هی الحصی من السماء. و الظلة : السحاب ، و فی بعض النسخ الظلمة قوله علیه السلام: و منهم من أودته الرجفة أی أهلکته الزلزلة. قوله علیه السلام: و منهم من أردته الخسفة أی أهلکته الخسف و السوخ فی الأرض کقارون. قوله علیه السلام:

لِکُلِّ أَجَلٍ کِتٰابٌ

أی مکتوب کتب فیه ذلک الأجل فإذا بلغ الکتاب أجله یحتمل أن یکون بدلا من الکتاب ، أی إذا بلغ أجل الکتاب ، و أن یکون کتاب مفعولا ، أی إذا بلغ الأجل و العمر الحد الذی کتب فی الکتاب ، و یحتمل أن یکون المراد بالکتاب الکتاب الذی فیه جمیع تقدیرات الشخص ، فإذا تحقق جمیع ما قدر علیه و بلغ الأجل الذی هو آخر التقادیر. قوله علیه

 مرآة العقول ؛ ج 25 , ص 70 

أَیُّوبَ الاْءَشْعَرِیُّ ، عَنْ أَبِی عَمْرٍو الاْءَوْزَاعِیِّ(1) ، عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ ، عَنْ سَلَمَةَ بْنِ کُهَیْلٍ :

عَنْ أَبِی(2) الْهَیْثَمِ بْنِ التَّیِّهَانِ أَنَّ أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام خَطَبَ النَّاسَ بِالْمَدِینَةِ ، فَقَالَ :

«الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی لاَ إِلهَ إِلاَّ هُوَ ، کَانَ حَیّاً بِلاَ کَیْفٍ ، وَلَمْ یَکُنْ لَهُ کَانَ(3) ، وَلاَ کَانَ لِکَانِهِ کَیْفٌ ، وَلاَ کَانَ لَهُ أَیْنٌ ، وَلاَ کَانَ فِی شَیْءٍ ، وَلاَ کَانَ عَلی شَیْءٍ ، وَلاَ ابْتَدَعَ لِکَانِهِ مَکَاناً ، وَلاَ قَوِیَ بَعْدَ مَا کَوَّنَ شَیْئاً ، وَلاَ کَانَ ضَعِیفاً قَبْلَ أَنْ یُکَوِّنَ شَیْئاً ، وَلاَ کَانَ مُسْتَوْحِشاً قَبْلَ أَنْ یَبْتَدِعَ شَیْئاً ، وَلاَ یُشْبِهُ شَیْئاً ، وَلاَ کَانَ(4) خِلْواً مِنَ(5) الْمُلْکِ قَبْلَ إِنْشَائِهِ ، وَلاَ یَکُونُ خِلْواً مِنْهُ بَعْدَ ذَهَابِهِ ، کَانَ إِلهاً حَیّاً بِلاَ حَیَاةٍ ، وَمَالِکاً قَبْلَ أَنْ یُنْشِئَ شَیْئاً ، وَمَالِکاً بَعْدَ إِنْشَائِهِ

ص: 93

لِلْکَوْنِ(1) ، وَلَیْسَ یَکُونُ(2) لِلّهِ کَیْفٌ ، وَلاَ أَیْنٌ ، وَلاَ حَدٌّ یُعْرَفُ ، وَلاَ شَیْءٌ یُشْبِهُهُ ، وَلاَ یَهْرَمُ لِطُولِ بَقَائِهِ ، وَلاَ یَضْعُفُ(3) لِذُعْرَةٍ(4) ، وَلاَ یَخَافُ کَمَا تَخَافُ(5) خَلِیقَتُهُ مِنْ شَیْءٍ ، وَلکِنْ سَمِیعٌ بِغَیْرِ سَمْعٍ ، وَبَصِیرٌ بِغَیْرِ بَصَرٍ ، وَقَوِیٌّ بِغَیْرِ قُوَّةٍ مِنْ خَلْقِهِ ، لاَ تُدْرِکُهُ(6) حَدَقُ(7) النَّاظِرِینَ ، وَلاَ یُحِیطُ بِسَمْعِهِ سَمْعُ السَّامِعِینَ ، إِذَا أَرَادَ شَیْئاً کَانَ بِلاَ مَشُورَةٍ وَلاَ مُظَاهَرَةٍ وَلاَ مُخَابَرَةٍ(8) ، وَلاَ یَسْأَلُ أَحَداً عَنْ شَیْءٍ مِنْ خَلْقِهِ أَرَادَهُ «لا تُدْرِکُهُ الاْءَبْصارُ وَهُوَ یُدْرِکُ الاْءَبْصارَ وَهُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ»(9) .

وَأَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلهَ إِلاَّ اللّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ ، وَأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ أَرْسَلَهُ بِالْهُدی وَدِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ(10) وَلَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ(11) ، فَبَلَّغَ الرِّسَالَةَ ، وَأَنْهَجَ(12) الدَّلاَلَةَ صلی الله علیه و آله .

ص: 94

8 /32

أَیُّهَا(1) الاْءُمَّةُ الَّتِی خُدِعَتْ فَانْخَدَعَتْ ، وَعَرَفَتْ خَدِیعَةَ مَنْ خَدَعَهَا ، فَأَصَرَّتْ عَلی مَا عَرَفَتْ ، وَاتَّبَعَتْ أَهْوَاءَهَا ، وَضَرَبَتْ(2) فِی عَشْوَاءِ(3) غَوَایَتِهَا(4) ، وَقَدِ(5) اسْتَبَانَ(6) لَهَا الْحَقُّ فَصَدَّتْ(7) عَنْهُ ، وَالطَّرِیقُ الْوَاضِحُ فَتَنَکَّبَتْهُ(8) ، أَمَا وَالَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ(9) وَبَرَأَ(10) النَّسَمَةَ(11) لَوِ اقْتَبَسْتُمُ الْعِلْمَ مِنْ مَعْدِنِهِ ، وَشَرِبْتُمُ الْمَاءَ بِعُذُوبَتِهِ ، وَادَّخَرْتُمُ الْخَیْرَ مِنْ مَوْضِعِهِ ، وَأَخَذْتُمُ(12) الطَّرِیقَ مِنْ(13) وَاضِحِهِ ، وَسَلَکْتُمْ مِنَ الْحَقِّ نَهْجَهُ ، لَنَهَجَتْ(14) بِکُمُ السُّبُلُ ، وَبَدَتْ لَکُمُ الاْءَعْلاَمُ ، وَأَضَاءَ لَکُمُ الاْءِسْلاَمُ ، فَأَکَلْتُمْ رَغَداً(15) ، وَمَا

ص: 95

عَالَ(1) فِیکُمْ عَائِلٌ ، وَلاَ ظُلِمَ مِنْکُمْ مُسْلِمٌ وَلاَ مُعَاهَدٌ ، وَلکِنْ سَلَکْتُمْ سَبِیلَ الظَّلاَمِ ، فَأَظْلَمَتْ عَلَیْکُمْ دُنْیَاکُمْ بِرُحْبِهَا(2) ، وَسُدَّتْ عَلَیْکُمْ أَبْوَابُ الْعِلْمِ ، فَقُلْتُمْ بِأَهْوَائِکُمْ ، وَاخْتَلَفْتُمْ فِی دِینِکُمْ ، فَأَفْتَیْتُمْ فِی دِینِ اللّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ ، وَاتَّبَعْتُمُ الْغُوَاةَ فَأَغْوَتْکُمْ ، وَتَرَکْتُمُ الاْءَئِمَّةَ فَتَرَکُوکُمْ ، فَأَصْبَحْتُمْ تَحْکُمُونَ بِأَهْوَائِکُمْ ، إِذَا(3) ذُکِرَ الاْءَمْرُ سَأَلْتُمْ أَهْلَ الذِّکْرِ ، فَإِذَا(4) أَفْتَوْکُمْ قُلْتُمْ : هُوَ(5) الْعِلْمُ بِعَیْنِهِ(6) ، فَکَیْفَ وَقَدْ تَرَکْتُمُوهُ وَنَبَذْتُمُوهُ وَخَالَفْتُمُوهُ ، رُوَیْداً عَمَّا قَلِیلٍ تَحْصُدُونَ جَمِیعَ مَا زَرَعْتُمْ ، وَتَجِدُونَ وَخِیمَ(7) مَا اجْتَرَمْتُمْ(8) وَمَا اجْتَلَبْتُمْ(9) .

وَالَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَبَرَأَ النَّسَمَةَ لَقَدْ عَلِمْتُمْ أَنِّی صَاحِبُکُمْ وَالَّذِی بِهِ أُمِرْتُمْ ، وَأَنِّی عَالِمُکُمْ وَالَّذِی بِعِلْمِهِ نَجَاتُکُمْ ، وَوَصِیُّ نَبِیِّکُمْ ، وَخِیَرَةُ رَبِّکُمْ ، وَلِسَانُ نُورِکُمْ ، وَالْعَالِمُ بِمَا یُصْلِحُکُمْ ، فَعَنْ قَلِیلٍ رُوَیْداً یَنْزِلُ بِکُمْ مَا وُعِدْتُمْ ، وَمَا نَزَلَ بِالاْءُمَمِ قَبْلَکُمْ وَسَیَسْأَلُکُمُ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ عَنْ أَئِمَّتِکُمْ مَعَهُمْ تُحْشَرُونَ ، وَإِلَی اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ غَداً(10) تَصِیرُونَ .

أَمَا وَاللّهِ لَوْ کَانَ لِی عِدَّةُ(11) أَصْحَابِ طَالُوتَ ، أَوْ عِدَّةُ أَهْلِ بَدْرٍ وَهُمْ أَعْدَادُکُمْ(12) ، ص: 96

لَضَرَبْتُکُمْ بِالسَّیْفِ حَتّی تَؤُولُوا إِلَی الْحَقِّ ، وَتُنِیبُوا(1) لِلصِّدْقِ ، فَکَانَ(2) أَرْتَقَ لِلْفَتْقِ(3) ، وَآخَذَ بِالرِّفْقِ ، اللّهُمَّ فَاحْکُمْ بَیْنَنَا بِالْحَقِّ ، وَأَنْتَ خَیْرُ الْحَاکِمِینَ»(4) .

8 / 33

ثُمَّ خَرَجَ مِنَ الْمَسْجِدِ ، فَمَرَّ بِصِیرَةٍ(5) فِیهَا نَحْوٌ مِنْ ثَلاَثِینَ شَاةً ، فَقَالَ : «وَاللّهِ لَوْ أَنَّ لِی(6) رِجَالاً یَنْصَحُونَ(7) لِلّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ وَلِرَسُولِهِ(8) بِعَدَدِ هذِهِ الشِّیَاهِ(9) ، لاَءَزَلْتُ ابْنَ آکِلَةِ الذِّبَّانِ(10) عَنْ مُلْکِهِ(11)» .

قَالَ فَلَمَّا أَمْسی بَایَعَهُ ثَلاَثُمِائَةٍ وَسِتُّونَ رَجُلاً عَلَی الْمَوْتِ ، فَقَالَ(12) أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام : «اغْدُوا بِنَا إِلی أَحْجَارِ الزَّیْتِ(13) مُحَلِّقِینَ(14)» وَحَلَقَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام ، ص: 97

فَمَا وَافی مِنَ الْقَوْمِ مُحَلِّقاً إِلاَّ أَبُوذَرٍّ وَالْمِقْدَادُ وَحُذَیْفَةُ بْنُ الْیَمَانِ(1) وَعَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ ، وَجَاءَ سَلْمَانُ فِی آخِرِ الْقَوْمِ ، فَرَفَعَ یَدَهُ إِلَی السَّمَاءِ ، فَقَالَ(2) : «إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی کَمَا اسْتَضْعَفَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ هَارُونَ ، اللّهُمَّ فَإِنَّکَ تَعْلَمُ مَا نُخْفِی وَمَا نُعْلِنُ ، وَمَا یَخْفی عَلَیْکَ(3) شَیْءٌ فِی الاْءَرْضِ وَلاَ فِی السَّمَاءِ تَوَفَّنِی مُسْلِماً ، وَأَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ ، أَمَا وَالْبَیْتِ وَالْمُفْضِی(4) إِلَی الْبَیْتِ(5) _ وَ فِی نُسْخَةٍ : وَالْمُزْدَلِفَةِ _ وَ الْخِفَافِ(6) إِلَی التَّجْمِیرِ(7) لَوْ لاَ عَهْدٌ عَهِدَهُ(8) إِلَیَّ النَّبِیُّ الاْءُمِّیُّ ، لاَءَوْرَدْتُ الْمُخَالِفِینَ خَلِیجَ(9) الْمَنِیَّةِ(10) ، وَلاَءَرْسَلْتُ عَلَیْهِمْ شَآبِیبَ(11) صَوَاعِقِ الْمَوْتِ ، وَعَنْ قَلِیلٍ سَیَعْلَمُونَ» .(12)

***ترجمه***

***[بهشت کافی - ترجمه آژیر]***

ابو الهیثم بن التیهان می گوید:امیر المؤمنین علیه السّلام در مدینه چنین خطبه خواند: سپاس از آن خدایی است که خدایی جز او نیست ، زنده ای که چگونگی ندارد ، و پدید نیامده است ، و برای هستی او چگونه بودنی نیست ، و مکانی ندارد ، و در چیزی نباشد ، و بر فراز چیزی قرار نگرفته باشد ، و برای خود مکانی نیافریده باشد ، و پس از اینکه چیزی را آفرید از او نیروی تازه ای نگرفت ، و پیش از آنکه چیزی را پدید آورد ناتوان نبوده است ، و پیش از آفرینش چیزی هراس نداشته ، و از تنهایی خود نگران نبوده.به چیزی نماند ، و پیش از آفرینش خود بی سلطنت نبوده ، و پس از آنکه هر آنچه آفریده از میان برود باز هم بی سلطنت نشود.معبودی بوده زنده امّا نه به زندگی عرضی ، و مالک بوده پیش از آنکه چیزی را بیافریند ، و مالک است پس از آفرینش هستی.برای خداوند نیست چگونگی مکان ، و نه اندازه ای که شناخته شود ، و نه چیزی که بدو مانند باشد. پایندگی طولانی او پیرش نسازد ، و از وحشتی ناتوانی نگیرد.او آنچنان که مخلوقاتش رایزنی و یاری و گرفتن آگاهی از دیگری بر او لازم نیست ، و هر چه را از خلق خود خواهد از دیگری نپرسد و کسب تکلیف نکند.دیدگان ، او را در نیابند و او دیدگان را درمی یابد و اوست لطیف و خبیر.من گواهی می دهم که نیست خدایی جز اللّٰه ، یکی است و شریکی ندارد ، و گواهی می دهم که محمّد صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم بنده و پیامبر اوست که خداوند او را با هدایت و دین حق فرستاده است ، تا او را بر همۀ دین آشکار سازد ، اگر چه مشرکان را ناخوش آید ، و او رسالت خود را رساند و راه هدایت را نمود. ای امّتی که فریبش دادند و فریب خورد ، و فریب فریبکار خود را فهمید و دانسته بر پذیرش این فریب پافشاری کرد ، و از هوی و هوس خویش پیروی نمود ، و خود را به تاریکی گمراهی افکند ، و با اینکه حق و راستی برایش هویدا و آشکار بود ، از آن روی برتافت و به راه روشن پشت کرد ، و از آن به کژراهه رفت!سوگند به آنکه دانه را شکافت ، و جان دار را آفرید ، اگر شما دانش را از معدنش کسب می کردید ، و آب را گوارا و شیرین نوش می نمودید ، و خوبی را از جایگاهش ذخیره می گرفتید و راه را از آنجا که روشن است می پیمودید ، و به روش درست می رفتید ، راهها در برابر شما همواره بود ، و نشانه ها برای شما پدیدار ، و اسلام برای شما می درخشید ، و خوش و فراوان می خوردید ، و دیگر در میان شما کسی یافت نمی شد که گرسنه باشد ، و دیگر بر مسلمان یا هم کیش شما ستم روا نمی شد ، ولی شما راه تاریکی پیمودید ، و دنیا با همۀ گستردگی بر شما تیره و تار شد ، و درهای علم و دانش بر شما بسته گردید.شما با هوای نفس سخن گفتید ، و در دین اختلاف کردید ، و ندانسته به احکام دین فتوی دادید ، و در پی گمراهان به راه افتادید تا شما را گمراه کردند ، و امامان بر حق را رها کردید ، و آنها نیز شما را وانهادند و به وضعی افتادید که به دلخواه خود داوری کنید ، نه به حق. هر گاه مسأله ای پیش می آمد از اهل ذکر می پرسیدید ، و چون نظری برای شما می دادند سخن ایشان را همان دانش تلقّی می کردید ، پس چگونه شد که آنها را رها نمودید ، و پشت سر نهادید و با ایشان به مخالفت برخاستید.آرام باشید که به زودی آنچه را کشتید خواهید دروید ، و سرانجام جرم های خود را ، و هر آنچه را به سوی خود جلب کردید ، خواهید دید. سوگند به آنکه دانه را شکافت و سبز کرد ، و جاندار را آفرید و بدان روح بخشید ، هر آینه می دانید که منم صاحب الامر و پیشوای شما ، و کسی که باید از او فرمان برید و پیرویش کنید ، و منم دانشمند و عالم شما ، در آنچه شما را اصلاح کند ، و آنکه به وسیلۀ دانشش شما را نجات تواند بخشید.منم وصیّ پیامبر شما و برگزیده پروردگارتان و زبان قرآنتان و دانا به مصلحت شما ، و پس از اندک مدّتی آرام آرام بر شما فرود خواهد آمد ، آنچه را وعده داده شدید ، و آنچه به امّت های پیش از شما نازل شده است ، و بتحقیق خدا شما را در بارۀ امامانتان بازپرسی کند ، با آنان محشور خواهید شد و فردا به درگاه خداوند عزّ و جل خواهید رفت. بخدا سوگند اگر به شمارۀ یاران طالوت ، یا شمارۀ یاران بدر ، یاور داشتم هر آینه با تیغ شما را می زدم تا به حق برگردیدو به راستی گرایید ، و این کار برای پیوند شکاف و نرمش بهتر بود.خدایا میان ما به حق حکم فرما که تو بهترین حاکم هستی. راوی می گوید:امام علیه السّلام سپس از مسجد بیرون رفت و به آغلی رسید که در آن حدود سی گوسفند بود.امام علیه السّلام فرمود:بخدا اگر برای من مردانی بودند به شمارۀ این گوسفندان که برای خداوند عزّ و جل و رسولش خیرخواه بودند پسر زن مگس خوار را از سلطنتش برمی داشتم. راوی می گوید:چون شب شد سیصد و شصت کس با وی بیعت کردند تا دم مرگ ، پس امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود:به هنگام بامداد در محلّ احجار الزیت گرد آیید ، و برای نشانی همۀ سرها را بتراشید ، و خود امیر المؤمنین هم سرش را تراشید ، و از آن جمع سر تراشیده در وعده گاه حاضر نشدند مگر ابو ذر و مقداد و حذیفة بن یمان و عمار بن یاسر ، و سلمان هم در آخر آنان رسید ، و آن حضرت دست بر آسمان برداشت و فرمود:خدایا!این مردم مرا خوار شمردند ، چونان که بنی اسرائیل هارون را.بار خدایا!تو می دانی آنچه را نهان و عیان می داریم ، و هیچ چیز در زمین و آسمان بر تو پنهان نیست ، مرا مسلمان از دنیا بر و به نیکان برسان.سوگند بخانه کعبه و آنکه دست به کعبه ساید ، و هم سوگند بمزدلفه و گام هایی که برای رمی جمره بردارند ، اگر نبود سفارش و عهدی که پیغمبر امّی به من کرده است ، من همۀ مخالفان را به درّۀ مرگ می افکندم ، و بر آنها آذرخش مرگ می باراندم ، و به همین زودی خواهید دانست.

 بهشت کافی ؛ ج 1 , ص 62 

***[ترجمه کمره ای]***

از ابو الهیثم بن التیهان-که امیر المؤمنین(علیه السّلام)در مدینه برای مردم این خطبه را خواند: سپاس از آن خدا است که شایسته پرستشی جز او نیست ، زنده ایست که چگونگی ندارد و برای او نیست که:پدید آمده باشد و برای هستی او چگونه بودنی نیست ، برای او مکانی نیست و در چیزی نباشد و بر فراز چیزی نباشد و برای خود مکانی نیافریده(و تختی نساخته)و پس از اینکه چیزی را آفریده است از او نیروی تازه نگرفته و پیش از آنکه چیزی را پدید آورد ناتوان نبوده است و پیش از آفرینش هر چیز هراس نداشته و از تنهائی خود نگران نبوده ، بچیزی نماند و پیش از آفرینش خود بی سلطنت نبوده و پس از آنکه هر چه آفریده بروند هم بی سلطنت نشود ، معبودی بوده زنده نه بزندگی عرضی ، و مالک بوده پیش از آنکه چیزی را بیافریند ، و مالک است پس از آفرینش کون برای خداوند نیست چگونگی مکان ، و نه اندازه ای که شناخته شود و چیزی هم بدو نماند که نمونه داشته باشد هر چه بماند پیری ندارد و از ترس دیگری ناتوانی نگیرید او از چیزی نترسد چونان که آفریده هایش از چیزی بترسند ولی شنوا است بی گوش و بینا است بی چشم و توانا است بی نیروئی از خلقش و دیده بیننده ها او را نیابد و در گوش شنونده ها نگنجد هر گاه چیزی خواهد ، مشورت و کمک و کسب اطلاع از دیگری لازم ندارد و هر چه را از خلق خود خواهد از دیگری نپرسد و کسب تکلیف نکند دیده ها او را در نیابند و او دیده ها را در یابد و او است لطیف و خبیر. و من گواهم که نیست شایسته پرستشی جز خدا تنها است ، شریک ندارد و من گواهم که محمد «صلّی الله علیه و آله»بنده و رسول او است او را برای رهبری فرستاده و بکیش درست ، تا او را بر همه کیشها چیره سازد و گرچه مشرکان را بد آید و او رسالت خود را تبلیغ کرد و راه دلالت را برای خلق آماده ساخت.أیا امتی که فریبش دادند و فریب خورد و فریب فریبکار خود را فهمید دانسته بر پذیرش فریب اصرار ورزید و پیرو هوا و هوس خود گردید و خود را بتاریکی گم راهی زد و با اینکه حق و راستی برایش نمودار و روشن شد از آن رو برگردانید و به راه واضح پشت کرد و از آن به یک سو شد. هلا سوگند بدان که دانه را شکافد و جاندار را بیافریند اگر شما دانش را از معدنش کسب میکردید. و آب را گوارا و شیرین نوش میکردید و خوبی را از جایگاهش ذخیره میگرفتید و راه را از آنجا که روشنست میپیمودید و به روش درست میرفتید راهها در برابر شما گسترده و هموار بود و نشانه ها برای شما پدیدار و اسلام برای شما میدرخشید و خوش و فراوان میخوردید و در میان شما گرسنه و گرفتار نان خورانی بجا نمیماند و بهیچ مسلمان و همکیش شما و نه کسانی که از مذاهب دیگر در پناه شمایند ستمی نمیرسید.ولی شما راه تیره و تاری در پیش گرفتید و جهان با همه فراخنای آن بر شما تیره و تار گردید و در دانش به روی شماها بسته شد و با هوای نفس سخن کردید و در دین اختلاف نمودید و ندانسته باحکام دین فتوی دادیدو دنبال گمراهان رفتید تا شما را گم راه کردند و امامان بر حق را رها کردید و آنها هم شما را رها کردند و بوضعی افتادید که بدلخواه خود قضاوت کنید نه بحق و چون مسأله ای بمیان آید از اهل ذکر بپرسید و چون بشما نظری دهند گوئید دانش همین است پس چگونه شد که آنها را رها کردید و پشت سر نهادید و با آنها مخالفت کردید. آرام باشید که بزودی آنچه را کشتید خواهید دروید و سرانجام جرمهای خود را و هر آنچه بسوی خود جلب کردید خواهید دید. سوگند بدان که دانه را شکافد و سبز کند و جاندار آفریند و روح بخشد هر آینه میدانید که منم صاحب الامر و پیشوای شما و آن کسی که باید فرمان بر دارید و پیرو او باشید و منم دانشمند و عالم شماها بدان چه شماها را اصلاح کند و آنکه بوسیله دانشش شماها را نجات تواند داد. منم وصی پیغمبر شما و برگزیده پروردگارتان و زبان قرآنتان و دانا بمصلحت شماها و بهمین زودی آرام آرام بشما فرود شود آنچه را وعده دارید و آنچه بامتها پیش از شما نازل شد و محققا خدا شما را در باره امامان شما بازپرسی کند ، با آنان محشور خواهید شد و بدرگاه خدا عز و جل در فردا خواهید رفت. هلا بخدا که اگر بشماره یاران طالوت یا شماره یاران بدر یاور داشتم که هم طراز شماها بودند هر آینه با تیغ شما را میزدم تا بحق برگردید و براستی گرائید و این کار برای پیوند شکاف و نرمش بهتر بود خدایا میان ما بحق حکم فرما که تو بهترین حاکم هستی. گوید سپس از مسجد بدر آمد و بآغلی رسید که در آن قریب سی گوسپند بود و گفت بخدا اگر برای من مردانی بودند بشماره این گوسپندان که برای خدا عز و جل و رسولش خیر جو و پاک دل بودند پسر زن مگس خوار را از سلطنتش بر میداشتم گوید چون شبش رسید سیصد و شصت کس با وی بیعت کردند بر مرگ ، امیر المؤمنین فرمود:بامدادان در محل بنام احجار الزیت انجمن شوید و برای نشانی همه سرها را تراشیده باشید و خود امیر المؤمنین(علیه السّلام)هم سرش را تراشید و از آن جمع با سر تراشیده حاضر وعده گاه نشدند جز ابو ذر و مقداد و حذیفه بن یمان و عمار بن یاسر و سلمان هم در آخر آنان رسید و آن حضرت دست به آسمان برداشت و فرمود: بار خدایا این مردم مرا خوار شمردند چونان که بنی اسرائیل هارون را بار خدایا تو دانی آنچه نهان داریم و آنچه عیان داریم و هیچ چیزی در زمین و نه در آسمان بر تو پنهان نیست مرا مسلمان از دنیا بر و بنیکان برسان. هلا سوگند بخانه کعبه و آنکه دست بکعبه ساید(و هم در نسخه ایست که)و هم سوگند بمزدلفه و گامهائی که برای رمی جمره بر دارند اگر نبود سفارش و عهدی که پیغمبر امی بمن کرده است من همه مخالفان را بدره مرگ میانداختم و بر آنها باران برق خیز مردن میفرستادم و بهمین زودی خواهید دانست.

 الروضة من الکافی / ترجمه کمره ای ؛ ج 1 , ص 53 

***[ترجمه رسولی محلاتی]***

5 - از ابی الهیثم بن تیهان روایت شده که امیر مؤمنان علیه السّلام برای مردم در مدینه خطبه ای ایراد فرمود و در آن خطبه چنین گفت: ستایش خدائی را که معبودی جز او نیست ، زنده ای که (زندگیش) چگونگی ندارد ، و برای او بود شدن بمعنای پدید آمدن نیست ، و بودنش چگونگی ندارد ، جا و مکان ندارد ، و نه در چیزی بوده و نه بر چیزی ، و برای بودنش مکانی نساخته ، و نه پس از آنکه چیزی را هستی بخشیده نیروی تازه ای (از خلقت آن) گرفته ، و نه پیش از آنکه چیزی را بیافریند ناتوان بوده (که برای رفع ناتوانی خود آن را بیافریند) و نه پیش از آنکه موجودی را بیافریند (از تنهائی) وحشت داشته ، و نه بچیزی شبیه است ، و نه پیش از پدید آوردن موجودات از فرمانروائی و سلطنت بدور بوده ، و نه پس از رفتن تمامی موجودات بی سلطنت بماند. معبودی است زنده نه بزندگی عرضی (که عارض بر ذات او باشد) و فرمانروا و مالک بوده پیش از آنکه چیزی را بیافریند ، و مالک است پس از اینکه جهان هستی را آفرید ، و نیست برای خدا چگونگی و نه مکانی و نه حد و اندازه ای که بدان شناخته شود ، و نه چیزی بدو ماند ، و نه بواسطۀ زیاد ماندن پیر گردد ، و نه از ترس دیگری سستی گیرد ، و نترسد همانند اینکه مخلوقاتش از چیزی بترسند ، شنوا است بدون گوش ، و بینا است بدون چشم ، و نیرومند است بدون نیروئی از خلق خود ، حدقۀ چشم بینندگان او را درک نکند و در گوش شنوندگان نگنجد (یعنی نتوان بوسیلۀ گوش با شنیدن اوصاف او بکنهش پی برد). چون که در بارۀ چیزی اراده فرماید احتیاج بمشورت و کمک و خبر گرفتن از دیگری ندارد ، و از کسی در بارۀ چیزی که نسبت بخلق خود اراده کرده پرسش نکند ، دیده گان او را درنیابند و او دیده ها را دریابد و او است ناپیدا و دانا. و گواهی دهم که معبودی جز خدای یگانه نیست که شریک ندارد ، و گواهی دهم که محمد بنده و رسول او است که او را برای راهبری و به دین راست فرستاده تا بر همۀ ادیان پیروزش گرداند و گر چه مشرکان نخواهند ، پس آن حضرت رسالت خود را بمردم رساند و راه را آشکار کرد - درود خدا بر او و آلش باد - ای امتی که فریبش دادند و فریب خورد ، و فریب آن کس که فریبش داده بود شناخت ولی باز هم روی همان فریب خوردگی پافشاری کرده ایستاد ، و از هواهای نفسانی پیروی کرد ، و در راه تاریک گمراهی خود گام برداشت ، و با اینکه حقیقت بر او آشکار شده بود از پیروی آن سرپیچی کرد ، و از پیمودن راه روشن خودداری نمود. سوگند بدان خدائی که دانه را شکافت و (حیوان) دم زن را آفرید اگر علم و دانش را از معدنش بدست می آوردید ، و آب را گوارا نوش میکردید ، و خیر و خوبی را از جایگاهش ذخیره میکردید ، و راه را از قسمت روشنش میگرفتید ، و براه حق و درست گام برمیداشتید ، راهها برای شما روشن میگشت و نشانه ها برای شما آشکار و اسلام برای شما میدرخشید ، و بخوشی و فراوانی میخوردید ، و عائله مند گرفتاری در میان شما نبود ، و بهیچ مسلمان و غیر مسلمانی که در عهد و پیمان شمایند ستم نمیشد ، ولی شما راه تاریکی را در پیش گرفتید پس دنیا با همه فراخیش بر شما تاریک شد ، و درهای علم و دانش بروی شما بسته شد ، پس از روی دلخواه خود سخن کردید ، و در دین خود راه اختلاف پیمودید و ندانسته در دین خدا فتوی دادید ، و از گمراهان پیروی کردید و آنان شما را گمراه کردند ، و امامان خود را رها کردید آنها نیز شما را رها کردند ، پس باین روز افتادید که طبق دلخواه خود حکم کنید ، هنگامی که کاری پیش آید از اهل ذکر بپرسید و چون پاسخ آن را برای شما بیان کنند گوئید راستی که حقیقت علم همین است ، پس چه شد که (با این اقرار و اعتراف) آنها را رها کردید؟ و پشت سر انداختید و با آنها مخالفت کردید؟ باشد! که بزودی تمام آنچه را کشتید درو کنید ، و عواقب وخیم جرمها و کارهایتان را دریابید ، سوگند بدان که دانه را شکافت و جنبندگان را آفرید بخوبی دانستید که منم زمامدار شما و آن کس که به پیرویش مأمور هستید و منم دانشمند شما و آن کسی که نجات شما بعلم و دانش او است ، و وصی پیامبر شما و برگزیدۀ پروردگار شما و زبان نور (یعنی رسول خدا یا قرآن) شما و دانای بمصالح شما ، و بزودی بطور آرامی بشما رسد آنچه را بدان وعده داده شده اید ، و آنچه به امتهای پیش از شما فرود آمد ، و بزودی خدای عز و جل از شما در بارۀ امامانتان پرسش کند ، با آنها محشور گردید ، و فردای محشر بسوی خدای عز و جل بازگشت خواهید کرد ، هان! که (بخدا سوگند) اگر باندازۀ اصحاب طالوت یا بشمارۀ اهل بدر یاور داشتم که آنها همطراز و مانند شما بودند هر آینه شما را با شمشیر میزدم تا بسوی حق باز گردید و براستی گرائید ، و این کار برای بستن شکاف (که در دین نمودار شده) بهتر و با رفق و نرمش موافق تر بود. خدایا تو میان ما بحق حکم فرما که بهترین داوران هستی. راوی گوید: سپس آن حضرت از مسجد بیرون رفت و بیک چهار دیواری رسید که در آن حدود سی رأس گوسفند بود ، فرمود: بخدا سوگند اگر برای من مردانی بعدد این گوسفندان بودند که برای خدا و رسولش خیرخواهی کنند هر آینه پسر زن مگس خوار را از فرمانروائی و ریاستش برمیداشتم. چون شام شد سیصد و شصت نفر با او بیعت بمرگ کردند (که تا پای جان استقامت ورزند) امیر مؤمنان علیه السّلام به آنها فرمود: فردا صبح همگی سر تراشیده در کنار «احجار الزیت»(نام جایی در اطراف مدینه بوده) حاضر شوید (و دستور سر تراشیدن را برای علامت وفاداری معین فرمود) خود امیر المؤمنین علیه السّلام سرش را تراشید ولی روز دیگر از آن سیصد و شصت نفر جز ابو ذر و مقدار و حذیفه بن یمان و عمار بن یاسر و سلمان که او نیز در آخر کار رسید کسی سر تراشیده در وعده گاه حاضر نشد ، علی علیه السّلام (که چنان دید) دست بسوی آسمان بلند کرد و فرمود: خدایا این مردم مرا خوار شمردند هم چنان که بنی اسرائیل هارون را خوار شمردند ، خدایا تو بخوبی میدانی آنچه را ما پنهان کنیم و آنچه را آشکار کنیم ، و چیزی در آسمان و زمین بر تو پوشیده نیست ، مرا مسلمان بمیران و بشایستگان ملحقم فرما. هان! که سوگند بخانۀ کعبه و آنکه بسوی کعبه رود (یا دست بخانۀ کعبه ساید)- و در نسخه ایست که فرمود: و بمزدلفة و شتابندگان برای رمی جمره - اگر سفارشی که پیامبر امی بمن کرده است در کار نبود هر آینه مخالفین را بدریای مرگ میریختم و باران برق دار مرگ را بر سرشان میریختم و بزودی خواهند دانست.

 الروضة من الکافی / ترجمه رسولی محلاتی ؛ ج 1 , ص 46 

***شرح***

***[البضاعة المزجاة - شرح قاریاغدی]***

شرح السند ضعیف . وقوله: (عن أبی الهَیثم بن التَّیِّهان) . فی القاموس:«التیه ، بالکسر:الصلف والکبر.[تاه فهو] تائه وتیّاه وتَیهان وتیّهان ، مشدّدة الیاء ، وتکسر» . وقوله: (الحمد للّه الّذی لا إله إلّاهو) . العائد إلی الموصول ، أو إلی الموصوف محذوف ، والضمیر المذکور عائد إلی أحدهما. وقیل:نسبة الحمد إلی اسم الذات وتعلیقه بالتوحید للدلالة علی أنّه یستحقّ الحمد بحسب الذات ، وأنّه المتفرّد بالاستحقاق ؛ لانحصار العلّة فیه . (کان حیّاً بلا کیف) أی بلا حیاة زائدة یتکیّف بها ، ولا کیفیّة من الکیفیّات التی تتبع الحیاة فی المخلوقین ، بل حیاته علمه وقدرته ، وهما عین ذاته تعالی ؛ أمّا إنّه حیّ فقد اتّفقت الأنبیاء والأوصیاء والعقلاء علی ذلک ، وهذا القدر کاف فی التصدیق بحیاته ، ولا یقدح عدم العلم بحقیقتها ، کما لا یقدح عدم العلم بحقیقة ذاته فی التصدیق بوجوده ، کذا قیل .ولا یخفی أنّ فیه شائبة دَور أو مصادرة ، بل الأصحّ فی هذا أن یقال:ثبت أنّه تعالی عالم قادر ؛ لما شاهد من صدور أفعال محکمة مُتقنة ، وکلّ عالم قادر فهو حیّ بالضرورة. واختلفوا فی معنی حیاته تعالی ؛ فإنّها فی حقّنا اعتدال المزاج النوعی ، ولا یتصوّر ذلک فی حقّه تعالی ، فقیل:إنّها هی صحّة کونه عالماً قادراً.وقیل:إنّها صفة توجب صحّة العلم .وقال صاحب العدّة:«الحیّ هو الفعّال المدرک ، وهو حیّ بنفسه ، ولا یجوز علیه الموت والفناء ، ولا یحتاج إلی حیاة بها یحیی» .وقال القطب فی درّة التاج:«حیاته تعالی إدراک الأشیاء ، وهو لمّا کان عالماً بذاته ومعلوماته کما هی علی الوجه الأتمّ الأبلغ کان حیّاً» . وأمّا إنّه بلا کیف ، فقیل:لأنّ الکیفیّات علی أقسامها مخلوقة محدثة ، والقدیم الأزلیّ الکامل بالذات یمتنع أن یتّصف بالمحدثات ، ولأنّه لو اتّصف بها لکان الواجب بالذات إمّا المجموع ، أو الموصوف بدون الصفة ، أو بالعکس ، والکلّ محال ؛ أمّا الأوّل لأنّه یوجب ترکیبه وحدوثه وافتقاره إلی الأجزاء وإلی موجدها وإلی المؤلّف والتألیف والصورة ، وهو منزّه عن جمیع ذلک. وأمّا الأخیران فلأنّهما یوجبان النقص والافتقار إلی الحالّ والمحلّ والتغیّر من حال إلی حال ، وإنّه محال . (ولم یکن له) .قال بعض الشارحین:«أی ولم یکن الکیف ثابتاً له ، والواو إمّا للعطف ، أو للتفسیر ، أو للحال» . (کانٌ ، ولا کان لکانه) أی لکونه ووجوده (کیف) . «کان»أوّلاً تامّة ، أو ناقصة بتقدیر الخبر ، أی کان موجوداً فی الأزل ، والواو للحال عن اسمه ، وثانیاً ناقصة ، و«کیف»بالرفع اسمه ، والظرف المقدّم خبره ، یعنی أنّه کان أزلاً ، والحال أنّه ما کان لوجوده کیف ؛ لأنّ الکیف حادث ، وإذا کان کذلک ، فوجب أن لا یتّصف به أبداً ؛ لأنّه أبده کأزله ، وأزله کأبده ، ولأنّ الکیف إن کان من صفات کماله لزم نقصه فی الأزل ؛ لعدم اتّصافه به ، وإن لم یکن منها کان نقصاً له ، فیلزم النقص فی الاتّصاف به فی الأبد ، والنقص علیه محال. (ولا کان له أین) أی کان فی الأزل ، ولا کان له أین ؛ لأنّ الأین أیضاً حادث ، فیستحیل کونه فیه ؛ لمثل ما مرّ. ویحتمل أن یکون المراد بالفقرتین أنّه کان فی الأزل ، وما کان له استعداد الاتّصاف بالکیف ، ولا استعداد الحصول فی الأین حتّی ینقل من الاستعداد إلی الفعل بعد إیجاد الکیف والأین. إلی هاهنا کلام بعض الشارحین ، ولا یخفی ما فیه من التعسّفات ، والأظهر ما قرّره بعض الأفاضل الأعلام ، قال: قوله علیه السلام:«ولم یکن له کان» ، الظاهر أنّ«کان»اسم«لم یکن» ؛ لأنّه لمّا قال علیه السلام: «کان» ، أوهم العبارة زماناً ، فنفی علیه السلام ذلک بأنّه کان بلا زمان ، أو لأنّ الکون یتبادر منه الحدوث عرفاً ، ویخترع الوهم للکون مبدأ ، نفی علیه السلام ذلک بأنّ وجوده تعالی أزلیّ لا یمکن أن یقال:حدث فی ذلک الزمان ، فالمراد ب«کان»علی التقدیرین ما یفهم ویتبادر ، أو یتوهّم منه. قال: وقوله علیه السلام:«ولا کان لکانه»یحتمل أن یکون المراد:لکونه ، ویکون القلب علی لغة أبی الحرث بن کعب ، حیث جوّز قلب الواو والیاء الساکنتین أیضاً مع انفتاح ما قبلهما ألفاً ، أی لیس له وجود زائد یتکیّف به الذات ، أو لیس وجوده کوجود الممکنات مقروناً بالکیفیّات ، ویؤیّده ما رواه فی کتاب التوحید فی خبر شبیه بصدر هذه الخطبة عن أبی جعفر علیه السلام:«کان لم یزل حیّاً بلا کیف ، ولم یکن له کان ، ولا کان لکونه کون ، کیف ولا کان له أین ، ولا کان فی شیء ، ولا کان علی شیء ، ولا ابتدع لکانه مکاناً».ویحتمل أن یکون من الأفعال الناقصة ، والمعنی أنّه لیس بزمانیّ ، أو لیس وجوده مقروناً بالکیفیّات المتغیّرة الزائده ، وإدخال اللام والإضافة بتأویل الجملة مفرداً ، أی هذا اللفظ کقولک:لزیدٌ قائم معنی . (ولا کان فی شیء) ؛ لا کون الجزء فی الکلّ ، ولا الجزئی فی الکلّی ، ولا الحالّ فی المحلّ کالصفة فی الموصوف ، ولا ککون المتمکّن فی المکان ، ولا الروح فی البدن ، ولا ما یشبهها ، وذلک لأنّ الترکیب ینافی الوجوب الذاتی. ومعنی الحلول فی الشیء الحصول فیه علی سبیل التبعیّة ، وهو علیه تعالی ممتنع ؛ لأنّه إن افتقر إلی ذلک المحلّ فی وجوده وکماله ، لزم الاحتیاج المنافی للوجوب الذاتی ، وإن لم یفتقر إلیه فی کماله کان الحلول فیه نقصاً ؛ لأنّ ما لیس بکمال فهو نقص یجب تنزیهه تعالی عنه. ولما نفی الأین عنه تعالی مجملاً أراد أن ینفیه مفصّلاً لئلّا یتوهّم اختصاص النفی بالبعض ، فقال: (ولا کان علی شیء) لا بالمجاذاة ، ولا بالوضع والترتیب ، ولا بالاستقرار والاعتماد ، کالملک علی السریر ، والراکب علی الرکوب ، والسقف علی الجدران ، والهواء علی الماء ؛ للزوم التشابه بالجسم والجسمانیّات ، والاختصاص ببعض الجهات الممتنع علیه تعالی. هذا والأظهر أن یکون هذا إشارة إلی استحالة المکان العرفی ، وقوله:«ولا کان فی شیء» إلی استحالة المکان المصطلح عند المتکلّمین والفلاسفة من البعد الموهوم ، أو الموجود ، أو السطح. وقوله: (ولا ابتدع لکانه مکاناً) نفی لبعض ما نفی بقوله:«ولا کان علی شیء» ، فیکون نفیاً للخاصّ بعد نفی العام للاهتمام ، یعنی لم یتّخذ لکونه واستقراره مکاناً کاتّخاذ الملک السریر ، ویؤیّده ما مرّ فی حدیث أبی جعفر علیه السلام من قوله:«ولا ابتدع لمکانه مکاناً» ؛ أی لتمکّنه أو مکانته ومنزلته ورفعة محلّه. وقیل:قوله:«ولا کان فی شیء»إشارة إلی نفی المکان بالمعنی المصطلح عند الفلاسفة مطلقاً ، وقوله:«ولا کان علی شیء»إشارة إلی نفیه بالمعنی المصطلح عند المتکلّمین ، وقوله:«ولا ابتدع»إلخ ، إشارة إلی نفیه بالمعنی العرفی .وهو کما تری. وقال بعض الأفاضل:توهّم کلّ شیء فی مکان باطل ؛ لأنّ المکان شیء ، ولا مکان له. قال:وفی الابتداع إشعار بأنّه لو کان له مکاناً ، لکان مکانه مبتدعاً حادثاً ، فلم یکن سبحانه قبل حدوثه فی مکان ، فلا یکون بعده أیضاً فیه ؛ لما مرّ . (ولا قوی بعد ما کوّن شیئاً) أی لا یؤثّر تکوین الأشیاء فی حدوث قوّته تعالی ، ولا فی ازدیاده ؛ لأنّه تعالی لا یستعین فی قوّته وسلطانه علی غیره ، بل الغرض منه إظهار ربوبیّته وعلمه وقدرته وحکمة ، وإیصال المنافع والجود إلی غیره. (ولا کان ضعیفاً قبل أن یُکوّن شیئاً) حتّی یکوّنه لجبر ضعفه ، وتشدید قدرته. (ولا کان مستوحشاً) . الوحشة:الخلوة ، والهمّ.یقال:وحّشته ، فاستوحش. (قبل أن یبتدع شیئاً) حتّی یبتدعه للاستئناس وزوال الوحشة ؛ لأنّ الوحشة من توابع المزاج ، وعوارض الحیوانات. (ولا یُشبه شیئاً) .کذا فی بعض النسخ المصحّحة.وفی کثیر منها لیس قوله:«ولا کان مستوحشاً»قبل«أن یبتدع شیئاً». (ولا کان خِلواً من المُلک قبل إنشائه ، ولا یکون خِلواً منه بعد ذَهابه) . قال الفیروزآبادی:«الخِلو ، بالکسر:الخالی ، والفارغ» .وقال: ملکه یملکه ملکاً-مثلّثة-وملکة محرّکة:احتواه قادراً علی الاستبداد به ، وماله ملک - مثلّثاً-وبضمّتین:شیء یملکه ، وهذا ملک یمینی-مثلّثة-وأعطانی من ملکه ، مثلّثة:ممّا یقدر علیه ، وطال ملکه-مثلّثة-وملکته محرّکة:رقّه ، والملک ، بالضمّ:معروف ، ویؤنث ، والعظمة . وقال بعض الأفاضل: الملک بالضمّ والکسر یکون بمعنی السلطنة والمالکیّة والعظمة ، وبمعنی ما یُملک ، والضمّ فی الأوّل أشهر ، فیحتمل أن یکون المراد عند ذکره وعند إرجاع الضمیر إلیه معاً هو الأوّل ، أی کان سلطاناً عظیماً قبل خلق السلاطین وسلطنتهم وعظمتهم. ویحتمل أن یکون المراد عند ذکره المعنی الأوّل ، وعند إرجاع الضمیر إلیه المعنی الثانی علی طریقة الاستخدام ، وهو أظهر معنی. ویحتمل أن یکون الضمیر راجعاً إلی اللّه تعالی بالإضافة إلی الفاعل ، أی قبل إنشائه الأشیاء ، لکنّه لا یناسب الفقرة الثانیة ، کما لا یخفی. والحاصل علی التقادیر أنّ سلطنته تعالی لیس بخلق الأشیاء ؛ لغناه عنها ، وعدم تقوّیه بها ، بل بقدرته علی خلقها وخلق أضعاف أضعافها ، وهذه القدرة لا تنفکّ عنه تعالی. وفیه ردّ علی القائلین بالقدم ، ودلالة هذه الفقرات علی الحدوث ظاهرة.انتهی .قال رفیع العلماء رحمه الله: قوله:«ولا کان خِلواً» ، أی خالیاً«من المُلک»-بضمّ المیم-أی العظمة والسلطنة«قبل إنشائه» ، أی إنشائه شیئاً ؛ لقدرته علی إیجاد الأشیاء وإبقائها علی الوجود وإعدامها بعد الوجود وإبقائها علی العدم ، وکونه جامعاً فی ذاته لا یحتاج إلیه فعله ، وحاجة المهیّات إلیه فی الوجود مطلقاً لذواتها ، فهو غایة العظمة ، وأعلی مراتب السلطنة والغلبة علی الأشیاء کلّها ، «ولا یکون منه» ، أی من الملک«خلواً بعد ذهابه» ، أی ذهاب ما أنشأه ، أو إنشائه لما ذکرناه. انتهی کلامه رفع اللّه مقامه .وقیل:إنّه تعالی لما لیس زمانیّاً ولا زماناً ، ولا مکانیّاً ولا مکاناً ، ولا امتداد فیه ، کانت نسبته إلی ملکه ، وهو الموجودات العینیّة قبل إنشائها وحین إنشائها وبعد فنائها نسبة واحدة ، لا تقدّم ولا تأخّر فیها ، بل کلّها حاضرة عنده لا باعتبار أنّها کانت معه فی الأزل ، أو تکون معه فیما لا یزال لبطلان ذلک ، بل باعتبار أنّه لا یجری فیه زمان وأحکامه ، وأنّ نسبته إلی الأزل والأبد والوسط واحدة ، فالعقل الصحیح إذا تجرّد عن شبهات الأوهام ولواحق الزمان ، ولاحظ أنّه لا امتداد فی قدس وجود الحقّ یحکم حکماً جازماً بأنّه لا یخلو من الملک قبل إنشائه وبعد فنائه. ویمکن أن یراد بالملک سلطنته وتسلّطه علی ما سواه ، وبضمیره المخلوق علی سبیل الاستخدام ، والمقصود أنّه لا یخلو من السلطنة قبل إنشاء الخلق وبعد ذهابه ؛ إذ سلطنته بعلمه وقدرته علی الممکنات عند أرباب العصمة علیهم السلام سواء أوجدها أو لا . (کان إلها حیّاً بلا حیاة) زائدة علی ذاته ، بل إطلاق الحیاة علیه باعتبار صدور أفعال الأحیاء منه تعالی. قال الجوهری: أله-بالفتح-إلٰهة ، أی عبد عبادة ، ومنه قولنا:«اللّه» ، وأصله إلٰه علی فعال ، بمعنی مفعول ؛ لأنّه مألوه ، أی معبود ، کقولنا:«إمام» ، فِعال بمعنی مفعول ؛ لأنّه مؤتمّ به .وفی

القاموس:«کلّ ما اتّخذ معبوداً إله عند متّخذه» . (ومالکاً قبل أن ینشئ شیئاً) ؛ لما تقدّم من أنّه لا یخلو من الملک قبل إنشائه. (ومالکاً بعد إنشائه للکون) ؛ لما مرّ أیضاً.والجارّ متعلّق بالإنشاء علی الظاهر.وقیل: یحتمل تعلّقه ب«مالکاً»أیضاً.ففیه علی الثانی إشعار بأنّه مالک لوجود کلّ شیء ، وبیده أزمّة بقائه وفنائه.وعلی الأوّل إیماء إلی الجعل البسیط بإفاضة الوجود ، وأمّا الجعل المرکّب فهو مسکوت عنه .وفیه کلام طویل الذیل مذکور فی علم الکلام. وإنّما کرّر ذکر المالک لدفع استبعاد کونه مالکاً قبل وجود المملوک وبعد فنائه. (ولیس یکون للّٰه کیف ولا أین) . لعلّ تکرار نفیهما لأنّ العقول الناقصة تتوهّمهما له سبحانه. (ولا حدّ یعرف) .نفی عنه الحدّ العرفی ، وهو المتألّف من أجزاء المهیّة وخواصّها ، والحدّ اللغوی ، وهو النهایات المحیطة بالجسم والجسمانیّات ؛ لأنّ الأوّل مستلزم للترکیب والتوصیف ، والثانی من لواحق الکمّ وتوابعه. (ولا شیء یشبهه) . الشبه ، بالکسر وبالتحریک وکأمیر:المثل ، وأشبهه ، أی ماثله ، والمماثلة بینه تعالی وبین غیره منتفیة ؛ لأنّ المماثلة بین الشیئین إمّا فی الحقیقة ، أو فی أجزائها ، أو فی عوارضها ، والأوّل هنا ظاهر البطلان ؛ إذ لا مشابهة بین حقیقة الواجب بالذات والممکن ، وکذا الأخیران ؛ إذ لا جزء لحقیقته تعالی ، ولا عوارض له. (ولا یَهرم لطول بقائه) . الهرم ، محرّکة:أقصی الکبر ، وفعله کفرح ، والهرم إنّما یحصل بانفعال المزاج وانکساره وتغیّره بطول البقاء ، وهو علی اللّه تعالی محال ؛ لتنزّهه عن المزاج والانفعال. (ولا یصعق لذُعرة) .فی بعض النسخ:«ولا یضعف لذعرة». قال الجوهری:«صعق الرجل صَعقة وتَصعاقاً ، أی غُشی علیه ، وأصعقه غیرَه ، وقوله تعالی:

«فَصَعِقَ مَنْ فِی اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ مَنْ فِی اَلْأَرْضِ» ، أی مات» .وفی

القاموس:«الذُّعر ، بالضمّ:الخوف ، ذُعِر-کعُنی-فهو مذعور ، وبالفتح:التخویف ، کالإذعار ، والفعل کجعل ، وبالتحریک:الدهش ، وکصرد:الأمر المخوف» .وأقول:یمکن هنا إرادة کلّ من تلک المعانی للصعقة والذعر.والضمیر المجرور راجع إلی اللّه ، وإضافة الذعر إلیه إضافة المصدر إلی الفاعل ، أو إلی المفعول ، أو بأدنی ملابسة .وبالجملة عروض الغشیة أو الموت بسبب الذعر أو غیره من الأسباب علیه تعالی محال ؛ لأنّ عروض ذلک وحصوله إنّما هو بالانفعال والمقهوریّة ، والحیاة الزائدة علی الذات ، وکلّ ذلک ممتنع فی القدیم بالذات بالظاهر ، وإنّما علّق الصعق بالذعر نظراً إلی الغالب. (ولا یَخاف کما تَخاف خلیقَتُه) ؛ لما مرّ ، والنفی راجع إلی القید والمقیّد جمیعاً. وفی

القاموس:«الخلیقة:الناس ، کالخلق ، والبهائم» .وقوله: (من شیء) متعلّق بکلّ من الفعلین علی سبیل التنازع. والحاصل أنّ الخوف منتف عنه رأساً ، ولا یبعد تعلّق الجارّ بالذعر أیضاً. وکلمة«من»فی قوله: (وقوی بغیر قوّة من خلقه) للابتداء ، أو للتبیین ، أی قوّة ناشئة من خلقه ، أو قوّة هی خلقه. وکونها للتبعیض بمعنی قوّة هی بعض خلقه محتمل بعید. وبالجملة قوّته تعالی لیست مستفادة من غیره ، کما فی الملوک والسلاطین المجازیّة. (لا تدرکه حَدَق الناظرین) . فی

القاموس:«الحدقة ، محرکّة:سواد العین ، الجمع حَدَق وأحداق وحِداق» .وأقول:المراد بالحدق هنا نواظر العیون. (ولا یُحیط بسمعه سمعُ السامعین) . فی

القاموس: السمع:حسّ الاُذن ، والاُذن ، وما وقر فیها من شیء تسمعه ، والذکر المسموع ، ویکسر کالسّماع ، ویکون للواحد والجمع ، الجمع:أسماع وأسمُع.سمع-کعلم-سَمعاً ، ویکسر ، أو بالفتح:المصدر ، وبالکسر:الاسم ، وسَماعاً وسَماعة وسَماعیة .وأقول:لعلّ السمع هنا مصدر اُضیف إلی المفعول ، والمراد أنّه تعالی لیس من جنس المسموعات ، کما أنّه لیس من جنس المبصرات. ویحتمل کونه بمعنی الاسم ، والمراد أنّه لا یحیط بجمیع مسموعاته سمع السامعین ، أی لا یدرکون بحاسّة السمع کلّ ما یدرکه بذاته ؛ لأنّه تعالی یسمع بذاته ما لا یسمعه حدید السمع من الأصوات الخفیّة جدّاً ، کحسیس النملة علی الصخرة المَلساء. (إذا أراد شیئاً کان) ذلک الشیء ، وحدث علی وفق ما أراد من غیر امتناع وتوقّف وافتقار إلی مزاولة عمل واستعمال آلة. (بلا مشورة) مع أحد ؛ لیعلم بها صلاح أمره وفساده. فی

القاموس:«شوّر إلیه:أومأ ، کأشار ، ویکون بالکفّ والعین والحاجب.وأشار علیه بکذا:أمره ، وهی:الشوری.والمشورة:مفعلة لا مفعولة» .وعدّ الجوهری أیضاً المشورة والشُّؤُرة من المصادر . (ولا مُظاهرة) أی معاونة من أحد فی أفعاله. (ولا مُخابرة) . قال الجوهری:«المخابرة:المزارعة ببعض ما یخرج من الأرض» .ولعلّ المراد نفی الاستعانة ، فیکون تخصیصاً بعد التعمیم ، ونفی المشارکة فی الخلق والتقدیر. وقیل:یحتمل أن یکون مشتقّاً من الخبر ، أو الاختبار .وأقول:یحتمل أیضاً أن یکون مشتقّاً من الخُبُر ، بالتحریک ، فالمخابرة أن یعطی کلّ منهما الآخر ما عنده من العلم ، أو الخبر والاختبار ، فیتقوّی بذلک عقل کلّ واحد منهما. وقیل فی شرح هذا الکلام:یعنی أنّه تعالی لم یفوّض أمر ملکه إلی غیره لیعمل فیه ، ویکون له تعالی نصیب منه ؛ إمّا لعجزه عن العمل فیه ، أو لغرض آخر ، کما یقوله من زعم أنّه تعالی واحد لا یصدر منه إلّاالواحد ، وأنّ الباقی مفوّض إلی العقول العشرة ، وأنّ لها نصیباً فی خلق عالم الروحانیّات والجسمانیّات . (ولا یسأل أحداً عن شیء من خلقه أراده) . «من خلقه»و«أراده»نعتان ل«شیء» ، أو الأوّل بیان له ، والثانی نعت ، أی لا یستخبر ولا یستعلم أحداً من شیء تعلّق به إرادته لیخبره بصلاحه وفساده ، ویفتح علیه أبواب علمه وحکمته.

«لاٰ تُدْرِکُهُ اَلْأَبْصٰارُ»

أی لا یحیط به حاسّة الأنظار. قال البیضاوی:«الأبصار:جمع البصر ، وهی حاسّة النظر ، وقد یقال للعین من حیث إنّها محلّها» .

«وَ هُوَ یُدْرِکُ اَلْأَبْصٰارَ»

أی یحیط علمه بها وبمدرکاتها. وفی بعض الأخبار:إنّ المراد بالأبصار الأوهام والعقول ، وإنّ المعنی لا تدرکه الأوهام ، وهو یدرک الأوهام ، ویلزم منه أن لا یدرکه البصر أیضاً ، فإنّ کلّ ما یدرکه البصر یدرکه الوهم - من غیر عکس-کلّیّ ، ونفی العامّ یستلزم نفی الخاصّ ، فتدلّ علی نفی إدراکه مطلقاً.

«وَ هُوَ اَللَّطِیفُ اَلْخَبِیرُ»

أی العالم بلطائف الاُمور وخفیّاتها ، والخبیر بحقائقها وظواهرها وبواطنها ، فیدرک ما لا تدرکه الأبصار. قال البیضاوی: یجوز أن یکون من باب اللفّ ، أی لا تدرکه الأبصار ؛ لأنّه اللطیف ، وهو یدرک الأبصار ؛ لأنّه الخبیر ، فیکون«اللطیف»مستعاراً من مقابل الکثیف لما لا یدرک بالحاسّة ، ولا ینطبع فیها .وقوله علیه السلام: (أرسله بالهدی) أی متلبّساً به ، أو بسببه. والمراد بالهدی هدایة الخلق إلی مراشدهم ، أو القرآن ، أو سائر المعجزات.

«وَ دِینِ اَلْحَقِّ» .قیل:هو دین الإسلام.وفُسّر فی بعض الأخبار بولایة علی علیه السلام .

«لِیُظْهِرَهُ عَلَی اَلدِّینِ کُلِّهِ» . قال الجوهری:«أظهره ، أی أظفره» .وفی

القاموس:«أظهر علیّ:أعاننی ، وبه وعلیه: غلبه» .وقال البیضاوی: أی لیغلبه علی جنس الدین کلّه بنسخ ما کان حقّاً ، وإظهار فساد ما کان باطلاً ، أو بتسلیط المؤمنین علی أهله ؛ إذ ما من أهل دین إلّاوقد قهرهم المسلمون ، وفیه تأکید لما وعده من الفتح . وقال بعض الفضلاء: الضمیر فی«لیظهره»للدین الحقّ ، أی لیعلی دین الإسلام علی جمیع الأدیان بالحجّة والبرهان والغلبة والقهر لها ؛ أو للرسول ، أی یجعله غالباً علی جمیع أهل الأدیان ، وقد ورد فی أخبارنا أنّه یکون تمام هذا الوعد عند قیام القائم علیه السلام .

«وَ لَوْ کَرِهَ اَلْمُشْرِکُونَ»

إظهاره وغلبته. (فبلّغ الرسالة ، وأنهج الدلالة صلی الله علیه و آله) . فی

القاموس:«أنهج:وضح وأوضح» . (أیّها الاُمّة التی خُدعت) من النفس وشیاطین الإنس والجنّ. (فانخدعت) أی فقبلت الخدیعة ، وانطبعت فیها لاستعدادها لها. (وعرفت خدیعة من خدعها ، فأصرّت علی ما عرفت) ؛ یعنی انخداعهم فی حال معرفتهم بالخدیعة من حیث إنّها خدیعة ، ومعرفتهم بالخادع من حیث إنّه خادع ، ومع هذا أداموا وقاموا علی الانخداع ، وذلک من شقاوتهم وخبث جبلّتهم. (واتّبعت أهواءها ، وضربت فی عَشواء غَوایتها) .فی کثیر من النسخ:«غوائها». قال الفیروزآبادی:«ضرب علی یدیه:أمسک ، وفی الأرض ضرباً وضرباناً:خرج تاجراً ، أو غازیاً ، أو أسرع ، أو ذهب ، وبنفسه الأرض:أقام ، والشیء:خلطه» .وقال:«العشوة ، بالضم والکسر:رکوب الأمر علی غیر بیان ، ویثلّث ، وبالفتح:الظلمة ، کالعشواء ، أو ما بین أوّل اللیل إلی ربعه» .وقال الجوهری: العشا مقصور ، مصدر الأعشی ، وهو الذی لا یبصر باللیل ، ویبصر بالنهار ، والمرأة عشواء ، والعشواء:الناقة التی لا تبصر أمامها ، فهی تخبط بیدیها کلّ شیء ، ورکب فلان العشواء ، إذا خبط أمره علی غیر بصیرة ، وفلان خابط عشواء .وقال:«الغیّ:الضلال ، والخیبة ، وقد غوی-بالفتح-یغوی غَیّاً وغوایة ، فهو غاوٍ وغوٍ» انتهی .ولعلّ المراد أنّها أقامت ، أو ذهبت ، أو أسرعت فی ظلمة غوایتها ، فالإضافة لامیّة ، أو بیانیّة ، أو من قبیل إضافة الصفة إلی الموصوف ، أو إضافة المشبّه به إلی المشبّه. ویحتمل أن تکون کلمة«فی»بمعنی«علی» ، ویکون المراد بالعشواء الناقة التی لا تری أمامها ، أی سارت راکبة علی عشواء غوایتها ، والوجه عدم الإیصال إلی المطلوب. (وقد استبان) .فی بعض النسخ:«استنار». (لها الحقّ) کولایته وخلافته علیه السلام. (فصدّت عنه) [أی] أعرضت عن الحقّ ، أو منع الناس وصرفهم عنه. قال الفیروزآبادی:«صدّ عنه صُدوداً:أعرض ، وفلاناً عن کذا صَدّاً:منعه وصرفه» .وفی کثیر من النسخ:«فصدعت عنه».قال الجوهری:«ما صدعک عن هذا الأمر ، أی ما صرفک» . (والطریق الواضح) عطف علی الحقّ. ولعلّ المراد به النصوص الدالّة علی خلافته علیه السلام. (فتنکّبته) أی تجنّبته ، ومالت عنه. (أما والذی فلق الحبّة) أی شقّها ، وأخرج أنواع النبات منها. (وبرأ النسمة) أی خلقها. والنسمة ، بالتحریک:النفس ، أو الإنسان. قیل:والمراد هنا ذوات الأرواح ، والتخصیص بهذین لأنّهما عمدة المخلوقات المحسوسة المشاهدة ، ویظهر آثار الصنع فیهما أکثر . (لو اقتبستم العلم من معدنه) . یقال:اقتبس منه ناراً أو علماً ، أی استفاده.وعَدَنت البلد:توطّنته ، وعدنت الإبل بمکان: لزمته فلم تبرح ، ومنه:

«جَنّٰاتُ عَدْنٍ» ، ومنه سمّی المعدِن ، بکسر الدال ؛ لأنّ الناس یقیمون فیه الصیف والشتاء ، ومرکز کلّ شیء:معدنه. (وشربتم الماء بعُذُوبته) . العَزب:الماء الطیّب ، وقد عَزُب-ککرم-عُذوبة ، شبّه العلم والإیمان بالماء ، والوجه الإحیاء ؛ فإنّ العلم سبب حیاة الأرواح کما أنّ الماء سبب حیاة الأشباح ، وأطلق المشبّه به علی المشبّه استعارة ومرشّحاً بذکر الشرب والعذوبة. قیل:فی هذا الترشیح تنبیه علی أنّ النافع من العلم هو الخالص من کدرة الشبهات والقیاسات والتخریفات والجهالات . (وادّخرتم الخیر من موضعه) . کلمة«من»للابتداء ، أی جعلتم الخیر ذخیرة آخذین من موضعه ، أو خیراً ناشئاً صادراً من موضعه. (وأخذتم الطریق من واضحه) أی من موضع بیّن ظاهر منه ، وهو الوسط الذی یفضی سالکه إلی المطلوب البتّة. وفی بعض النسخ:«وأخذتم من الطریق واضحه» ، وهو أوضح . (وسلکتم من الحقّ نجهه) . النهج ، بالتسکین:الطریق الواضح. وقیل:لعلّ المراد به هو علیه السلام ، وبالحقّ کلّ ما جاء به الرسول صلی الله علیه و آله . (لنَهَجت بکم السبل) . فی

القاموس: النهج:الطریق الواضح ، ونهج وأنهج:وضح ، وأوضح ، والطریق:سلکه ، واستنهج الطریق:صار نهجاً ، کأنهج ، وفلان سبیل فلان:سلک مسلکه.انتهی . واعلم أنّ فی نسخ الکتاب هاهنا اختلافاً کثیراً ؛ ففی بعضها:«نهجت بکم السبل لی وضحت لکم أو بسببکم» ، أی کنتم هُداة للناس. وفی بعضها:«انتهجت» ، أی اتّضحت ، وهذا قریب من الأوّل.وفی بعضها:«لابتهجت». وفی بعضها:«ابتهجت» ، وهما من البهجة بمعنی السرور ، أی صارت سبل الحقّ مسرورة بکم راضیة عنکم ؛ لأنّکم سلکتموها حقّ سلوکها. أو المراد ابتهاج أهلها ، وحینئذ یراد بالسبل أرکان الإسلام وقوانینه ، وسبب سرورها ومباهاتها بهم ، أنّها صارت حینئذ منصورة مروّجة عزیزة ؛ لکثرة أهلها وأنصارها. (وبدت لکم الأعلام) أی الآثار والأدلّة الداعیة إلی دین اللّه.ولعلّ المراد بها الأئمّة علیهم السلام ، أو القوانین الشرعیّة التی عندهم. (وأضاء لکم الإسلام) . الإضاءة لازم متعدّ.والأوّل أنسب بهذا المقام. (وأکلتم رغداً) . نصبه علی التمیز ، أو علی الحال ، ومفعول الأکل مقدّر ، أو نزل منزلة اللازم ؛ إذ المقصود بیان کیفیّة الأکل لا المأکول. فی

القاموس:«عیشة رَغْد ، ویحرّک:واسعة طیّبة ، والفعل کسمع وکرم.وقوم رَغَد ، ونساء رَغَد محرّکتین» . (وما عال فیکم عائل) . عال یَعیل عَیلاً وعَیلة وعُیولاً:افتقر ، فهو عائل.وعال الفرس یَعیل عَیلاً ، إذا تکفَّأ فی مِشیته وتمایل ، وکذلک الرجل إذا تبختر فی مِشیته وتمایل. فإن اُرید هنا المعنی الثانی یکون المراد نفی تکبّر المسلمین بعضهم علی بعض ، وتطاولهم ، وتبخترهم . (ولا ظُلم منکم مسلم ولا مُعاهَد) بفتح الهاء ، أی من هو فی عهد المسلمین وذمّتهم. و«ظلم»علی صیغة المجهول ، وکونه معلوماً بعید. (ولکن سلکتم سبیل الظلّام ، فأظلمت علیکم دنیاکم برُحْبها) . الظلام:ذهاب النور ، وأظلم أی دخل فی الظلام.وقوله«دنیاکم»فاعل«أظلمت». الرُّحب ، بالضمّ:السعة.تقول منه:فلان رُحب الصدر ، وبالفتح:الواسع.تقول منه:بلد رَحب ، وأرض رَحَبة. (وسُدّت علیکم أبواب العلم) . المستتر فی«سدّت»للدنیا ، أو للسبیل ؛ فإنّه یذکّر ویؤنّث.ویحتمل کونه علی صیغة المجهول ، والأبواب قائم مقام فاعله. (إذا ذکر الأمر سألتم أهل الذکر) . لعلّ المراد بالذکر التذکّر ، والعلم بجمیع ما یحتاج إلیه الناس ، وبما کان ، وما سیکون ، وما هو کائن. وقیل:الذکر هو القرآن ، أو النبیّ.والمراد بالأمر ما یتعلّق بالدین ، أو الأعمّ منه.و«إذا» للشرط فی الاستقبال ، وقد یستعمل فی المضیّ . (فإذا أفتوکم) ؛ یعنی أهل الذکر. قال الفیروزآبادی:«أفتاه فی الأمر:أبانه له ، والفُتوی ، وتفتح:ما أفتی به الفقیه» . (قلتم:هو العلم بعینه) . الضمیر للمُفتی به.أی اعترفتم أنّ ما أفتاکم به أهل الذکر منوط بالعلم الواقعی. (فکیف وقد ترکتموه) .الواو للحال. (ونبذتموه) أی طرحتموه. (وخالفتموه) . الضمائر للعلم ، أو لأهل الذکر باعتبار اللفظ ، أو للعالم. و«کیف»للتعجّب ، کما قیل فی قوله تعالی:

«کَیْفَ تَکْفُرُونَ بِاللّٰهِ وَ کُنْتُمْ أَمْوٰاتاً» ؛ أی کیف تنتفعون بهذا الاعتراف والإذعان ، وقد ترکتم العمل بهذا العلم ، أو متابعة قلیله ، والعالم به ، أو تقولون:هذا مع کونه مخالفاً ومناقضاً لأفعالکم. والحاصل أنّ أهل الذکر کانوا مرجعکم فیما ورد علیکم من المعضلات والمشکلات التی لا تصل إلی العلم بها عقولکم ، وأنتم تسألونهم عنه ، وهم إذا بیّنوه لکم صدّقتموه ، وقلتم: هو العلم الحقّ الذی جاء به الرسول صلی الله علیه و آله بعینه من غیر نقص وزیادة ، فکیف تسألونهم عنه ، وتقولون هذا القول ، والحال أنّکم ترکتموهم أو علمهم ، وأزلتموهم عن مراتبهم التی رتّبهم اللّه فیها ، ونبذتموهم وراء ظهورکم ، کأنّکم لا تعرفونهم ، وخالفتموهم فیما لهم من الولایة التی بناؤها العلم والحکمة؟! وفیه توبیخ وإنکار علیهم ، وتعجّب من حالهم حیث جمعوا بین الضدّین الذین أحدهما من لوازم العقل ، والآخر من توابع الجهل. (رُوَیداً) نصبه علی المصدر ، أی سیروا سیراً رُویداً.قال الفیروزآبادی: امش علی رُود ، بالضمّ ، أی مَهل ، وتصغیره:رُوَید ، ورویداً:مَهلاً ، ورویدک عمرواً: أمهله ، وإنّما تدخله الکاف إذا کان بمعنی افعل ، وتکون لوجود أربعة:اسم فعل ؛ رویداً عمرواً:أمهله.وصفة ؛ ساروا سیراً رویداً.وحالاً ؛ سار القوم رویداً ، اتّصل بالمعرفة فصار حالاً لها.ومصدراً ؛ روید عمرو بالإضافة .وقال:«المَهل-ویحرّک-والمُهلة ، بالضمّ:السکینة ، والرفق ، وأمهله:رفق به» انتهی. قیل:إنّما أمر به علیه السلام ؛ لأنّ سرعة الیسر فی طریق الباطل توجب غایة البعد من الحقّ بخلاف البطوء ؛ فإنّه قد یفضی إلی الشعور والرجوع عن الباطل . (عمّا قلیل تَحصدون جمیع ما زرعتم) أی بعد زمان قلیل تجدون وبال ما صنعتم ، وتذوقون نکاله.و«ما»زائدة لتوکید معنی القلّة ، أو نکرة موصوفة. (وتجدون وَخیم ما اجترمتم) . الوَخامة:الثقل ، وعدم استمراء الطعام ، وقد وخُم الطعام-ککرم-وَخامة ووخومة ووخوماً ، وطعام وخیم:غیر موافق. وقیل:قد تکون الوخامة فی المعانی ؛ یقال:هذا الأمر وخیم العاقبة ، أی ثقیل ردیّ .وفی

القاموس:«جرم فلان:أذنب ، کأجرم ، واجترم ، ولأهله:کسب ، کاجترم» . (وما اجتلبتم) .یقال:اجتلبه ، أی ساقه من موضع إلی آخر ، فجلب هو ، وانجلب. وفی بعض النسخ:«ما اجتنیتم».قال الجوهری:«جنیت الثمرة أجنیها جنیاً ، واجتنیتها بمعنی» .وفی

القاموس:«اجتنینا ماء مطر:وردنا وشربناه» .ولعلّ المراد بالاجتلاب أو الاجتناء ولایة أهل الجور کنایة ، أو استعارة. وقوله علیه السلام: (لقد علمتم أنّی صاحبکم) أی إمامکم.وأصل الصحبة:المعاشرة والملازمة. (والذی به) أی بمتابعته وولایته (اُمرتم) . وقوله: (وخیرة ربّکم) أی مختار ربّکم بعد نبیّه.فی

القاموس:«اخترته منهم وعلیهم ، والاسم:الخیرة ، بالکسر ، وکعنبة» . (ولسان نورکم) . قیل:أی قرآنکم وشریعتکم ، وهو علیه السلام لسانها ؛ لأنّه ینطق بما هو المقصود منها .وقیل:المراد بالنور الرسول ، أو الهدایة والعلم ، أو نور الأنوار تعالی شأنه . (فعن قلیل رُویداً ینزل بکم ما وُعدتم) علی البناء للمفعول (وما نزل بالاُمم قبلکم) . الموصول فی الموضعین عبارة عن العذاب بسبب المخالفة للدین والکتاب. (وسیسألکم اللّه) إلی قوله: (تصیرون) ؛ فیه وعد ووعید. (أما واللّه لو کان لی عدّة أصحاب طالوت) أی الذین لم یشربوا الماء أصلاً ، أو اغترفوا غرفة ، وحضروا القتال جالوت .والمشهور أنّهم ثلاثمائة وثلاثة عشر رجلاً ، وهو مرویّ عن الصادق علیه السلام ، فحینئذٍ کلمة «أو»فی قوله: (أو عدّة أهل البدر) بمعنی الواو ، وللتفسیر. وقیل:ثلاثة آلاف.وقیل:ألف .وعدّة أهل بدر علی المشهور ثلاثمائة وثلاثة عشر رجلاً.وزاد بعضهم أربعة ، وبعضهم اثنین. وقیل:روی نصر بن مزاحم فی کتاب الصفّین أنّه علیه السلام کان یقول:«لو وجدت أربعین ذوی عزم» .والعدّة ، بالکسر:الجماعة ، وبالضمّ:الاستعداد والاُهبة.والإضافة فی الموضعین علی الأوّل بیانیّة ، وعلی الثانی لامیّة. (وهم أعداؤکم) مستعطشون بدمائکم کأصحاب بدر وأصحاب طالوت بالنسبة إلی خصمائهم. والواو للحال.وفی بعض النسخ:«وهم أعدادکم».فلعلّ عدد الحاضرین وقت الخطاب ، مثل عدد أصحاب طالوت أو أهل بدر. وقیل:کأنّه إشارة إلی أنّ مثلهم فی العدد موجود فیکم ؛ لیکون تحریصاً لهم فی الاجتماع إلیه . (لضربتکم بالسیف حتّی تئولوا) أی ترجعوا من الباطل (إلی الحقّ) وتثبتوا فیه. (وتنیبوا للصدق) . یقال:ناب إلی اللّه ، أی أقبل وتاب. والظاهر أنّ المراد بالصدق ولایته علیه السلام.وفی بعض النسخ:«وتُنبؤوا»علی البناء للمفعول ، من النبأ وهو الخبر ، ولعلّ معناه:تُخبَروا بالصدق وتذعنوا به. (فکان) ذلک الأوْل والإنابة ، أو ضرب السیف لتحصیلها (أرتق للفَتق) . الفَتق:الشقّ ، والرَّتق ضدّه.وقیل:أراد بالفتق هنا شقّ عصا المسلمین ، ووقوع المنازعة بینهم فی أمر الدین وفی أحکامه المبتنیة علی العلم والیقین . (وآخذ بالرفق) أی وکان الأخذ بالرفق واللطف للناس أکثر.والأخذ:التناول.والرفق:ضدّ الخرق ، وهو اللین والتلطّف ، وترک العنف والعجلة. ووجه التفریع ظاهر ؛ فإنّ الإمام إذا کان عادلاً معصوماً ، وله أعوان وأنصار یزجرون من خالفه حتّی یؤولوا إلی الحقّ ، ویذعنوا بالصدق ، لم یقع بینهم شقاق فی الدین ، ولا منازعة فی شیء من أحکامه ، ولا جور وعنف وخشونة علی أحد ، بخلاف ما إذا کان ظالماً جاهلاً ؛ فإنّ الظلم والجهل منشأ للفتق ولواحقه من المفاسد ما لا یحصی. (ثمّ خرج من المسجد فمرّ بِصیرة) بکسر الصاد وسکون الیاء المثنّاة التحتانیّة ، وهی حظیرة تتّخذ للدوابّ من الحجارة ، وأغصان الشجرة ، والجمع«صِیر»بسکون الیاء ، و«صِیَر»بفتحها. (فیها نحو من ثلاثین شاة ، فقال:واللّه لو أنّ لی رجالاً ینصحون للّه ولرسوله بعدد هذه الشیاه) أی تکون جمیع حرکاتهم وسکناتهم للّه وللرسول ، وموافقة لقوانین الشریعة ، ولا یکون لهم تعلّق بالدنیا وحیاتها. وقوله علیه السلام: (لأزلتُ ابن آکلة الذِّبّان عن مُلکه) . الذبّان-بالکسر وتشدید الباء الموحّدة-جمع الذُّباب بالضمّ ، وهو معروف. وفی بعض النسخ:«الذِّیاب»بلفظ المفرد ، والمراد به أبوبکر ، واسم اُمّه سَلمی بنت صخر بن عامر ، وکنیتها اُمّ الخیر. ولعلّ ابن آکلة الذبّان إشارة إلی واقعة اشتهر بها هو ، أو اُمّه ، أو هو کنایة عن دناءة أصله ، ورداءة نسبه وحسبه ، أو یکون تلقیبه بهذا اللقب للتنفیر. وقیل:لأنّ العرب فی مقام ذمّ رجل ینسبونه إلی اُمّه ، خصوصاً إذا اشتهرت بلقب خبیث. وقال بعض القاصرین:«المراد بابن آکلة الذبّان معاویة ؛ فإنّهم کانوا أکلوا فی الجاهلیّة من کلّ خبیث نالوه» .وأنت خبیر بأنّ هذا بمعزل عن التحقیق ، بل فریة بلا مریة. (فلمّا أمسی بایعه ثلاثمائة وستّون رجلاً علی الموت) . قیل:أی علی أن لا یضرّوا عند القتال وإن قتلوا .وقوله:«علی الموت»أی علی أنّهم التزموا الموت فی نصرته علیه السلام. (فقال أمیر المؤمنین علیه السلام:اُغدوا بنا إلی أحجار الزَّیت) . یقال:غَدا یغدوا غُدوّاً ، إذا بکّر.وأحجار الزیت:اسم موضع بالمدینة.کذا فی

القاموس. (مُحلِّقین) .قیل:أی لابسین للحلقة ، وهی بسکون اللام:السلاح مطلقاً. وقیل:هی الدُّروع خاصّة.ویحتمل أن یراد بالتحلیق إزالة شعر الرأس ، وکأنّه أمرهم به لیکون شعاراً لهم ، ولیخبرهم بالطاعة والامتثال لأمره .انتهی. قال الجوهری:«الحَلقة ، بالتسکین:الدروع ، والحلق مصدر قولک:حلق رأسه ، وحلّقوا رؤوسهم:شدّد للکثرة» . (وحلق أمیر المؤمنین علیه السلام ، فما وافی) أی لم یأت. (من القوم مُحلِّقاً إلّاأبوذرّ والمقداد وحُذیفة الیَمان وعمّار بن یاسر) والباقون ترکوا التحلیق ، أو لم یحضروا أصلاً. (وجاء سَلمانُ فی آخر القوم) . لعلّ تأخیره لعذر ، أو لمصلحة ، ولم یعلم أنّه کان محلّقاً أم لا؟ (اللّهمّ فإنّک تعلم ما نُخفی) إلی قوله: (وألحقنی بالصالحین) . قیل:کان الفاء فصیحة ، أی إن فعلوا ذلک ؛ فإنّک تعلم ، والغرض منه بسط الشکوی إلیه تعالی لعلمه بما هم فیه من العقائد الباطلة والأعمال الفاسدة ، وإعراضهم عن متابعة الولیّ الحقّ ، ثمّ الاستعصام به تعالی ، والالتجاء إلیه من مثل هذه البلیّة العظیمة الصادرة من النفوس الشریرة. وقال الجوهری:«توفّاه اللّه ، أی قبض روحه» . (أما والبیت والمُفضی إلی البیت) .فی بعض النسخ:«المفضی»بدون الواو. (وفی نسخة:«والمُزدَلَفة») ؛ أی وربّ المشعر الحرام. (والخِفاف إلی التجمیر) . الواو فی قوله:«والبیت»للقسم.وقیل:المقسم به محذوف ، أی وبالبیت ، یعنی الکعبة .قال الجوهری: الفضاء:الساحة ، وما اتّسع من الأرض ، یقال:أفضیت ، إذا خرجت إلی الفضاء ، وأفضیت إلی فلان:سرّی ، وأفضی بیده إلی الأرض ، إذا مسّها بباطن راحته فی سجوده. انتهی .قیل:یحتمل أن یکون المراد القسم بمن یدخل الفضاء-أی الصحراء-متوجّهاً إلی البیت ، أی الحاجّ والمعتمر ، أو من یفضی أسراره إلی البیت-أی إلی ربّه-ویدعو اللّه عند البیت ، أو من یفضی الناس إلی البیت ، ویوصلهم إلیه ، وهو اللّٰه تعالی ، أو علی صیغة المفعول ، أی الحاجّ الواصلین إلی البیت ، أو علی بناء الفاعل أیضاً من الإفضاء بمعنی مسّ الأرض بالراحة أی المسلمین بأحجار البیت ، أو من یفضی إلی الأرض بالسجود فی أطراف الأرض متوجّها إلی البیت. وفی

النهایة:«لا یفضی اللّه فاک.ومعناه أن لا یجعله فضاء لا سنّ فیه ، والفضاء:الخالی الفارغ الواسع من الأرض» .فیحتمل أن یکون من جعل أربعة جوانب فضاء غیر معمور إلی البیت لیشقّ علی الناس قطعها ، فیکثر ثوابهم ، وهو اللّه تعالی .والتجمیر:رمی الجمار.والخفاف إمّا جمع الخُفّ ، وهو خُفّ الإنسان ؛ إذ خفّ البعیر یجمع علی أخفاف لا خِفاف ، نصّ علیه الجوهری ، والمراد أثر الخفاف وأثر أقدام الماشین إلی التجمیر ؛ إذ یطلق الخفّ علی القدم مجازاً. أو جمع الخفیف ، أی السائرین بخفّة وتشوّق إلی التجمیر. وفیه دلالة علی جواز الحَلف بشعائر اللّه إن لم یقدّر المقسّم به ، وإن قدّر فلا. وقال الفاضل الإسترآبادی:«المعنی:وربّ الکعبة التی تفضی إلی بیت المعمور ؛ لأنّهما متحاذیان ، وکأنّ«المفضی»کان فی نسخة بدون الواو».ثمّ قال: وفی کثیر من النسخ:الخِفاف ، بالخاء المعجمة والفائین بعدها ، ولم أقف علی معنی یناسب ، ولعلّ صوابه:الحقاف ، بالحاء المهلة والقاف والفاء بمعنی الرمال المستطیلة .وقوله: (لو لا عهد عَهِده إلی النبیّ الاُمّیّ) جواب القسم ، أو الجواب قوله: (لأوردت المخالفین) ، ولو لا قید للجواب. والعهد:الوصیّة ، والتقدّم إلی المرء فی الشیء ، والمراد هنا وصیّته صلی الله علیه و آله بالصبر علی ما فعلوا إن لم یجد ناصراً. (خلیج المنیّة) . الخلیج:النهر ، ونهر یقتطع من البحر ، أو من النهر الأعظم ، والحبل.والمنیّة:الموت ، والإضافة من قبیل لجین الماء ، والوجه أنّ المنیّة یذهب بهم ، کما أنّ الخلیج یذهب طغیان سیله بما فیه. وقیل:یحتمل أن یراد بخلیج المنیّة النهر الجاری من دمائهم ، والإضافة حینئذ لامیّة ، وکذا إذا اُرید بالخلیج الحبل ، أی لأوردتهم بقید المنیّة . (ولأرسلت علیهم شآبیب صَواعق الموت) . الشُّؤبوب ، بضمّ الشین والباء وسکون الهمزة:الدفعة من المطر ، وحدّ کلّ شیء ، وشدّةدفعه ، وشدّة حرّ الشمس ، الجمع:شآبیب. والصاعقة:الموت ، وکلّ عذاب مهلک ، وصیحة العذاب ، والمِخراق الذی بید المَلَک سائق السحاب ، ولا یأتی علی شیء إلّاأحرقه ، أو نار تسقط من السماء. وقیل:استعیرت هنا للصوارم القاطعة التی هی أسباب الموت لجامع الإهلاک ، والإضافة إمّا لامیّة ، أو لأدنی ملابسة.والمراد بشآبیبها دفعاتها ، وتعاقب حرکاتها علیهم . (وعن قلیل سیعلمون) وخامة عاقبة ما یعملون.

 البضاعة المزجاة ؛ ج 1 , ص 381 

***[مرآة العقول - شرح علامه مجلسی]***

ضعیف. علی مصطلح القوم لکن بلاغة الکلام ، و غرابة الأسلوب و النظام تأبی عن صدوره عن غیر الإمام علیه السلام ، و إنما سمیت بالطالوتیة لذکره فیها. قوله علیه السلام: کان حیا بلا کیف أی بلا الحیاة زائدة یتکیف بها ، و لا کیفیة من الکیفیات التی تتبع الحیاة فی المخلوقین ، بل حیاته علمه و قدرته و هما غیر زائدتین علی ذاته. قوله علیه السلام: و لم یکن له کان الظاهر أن کان اسم لم یکن لأنه لما قال علیه السلام کان أو هم العبارة زمانا ، فنفی علیه السلام ذلک ، بأنه کان بلا زمان ، أو لأن الکون یتبادر منه الحدوث عرفا ، و یخترع الوهم للکون مبدأ نفی علیه السلام ذلک بأن وجوده تعالی أزلی لا یمکن أن یقال حدث فی ذلک الزمان ، فالمراد بکان علی التقدیرین ما یفهم و یتبادر أو یتوهم منه. قوله علیه السلام: و لا کان لکانه یحتمل أن یکون المراد لکونه ، و یکون القلب علی لغة أبی الحرث بن کعب حیث جوز قلب الواو و الیاء الساکنتین أیضا مع انفتاح ما قبلهما ألفا أی لیس له وجود زائد یتکیف به الذات أو لیس وجوده کوجود الممکنات مقرونا بالکیفیات ، و یؤیده ما رواه فی کتاب التوحید فی خبر شبیه بصدر هذه الخطبة عن أبی جعفر علیه السلام: کان لم یزل حیا بلا کیف ، و لم یکن له کان ، و لا کان لکونه کون کیف و لا کان له أین ، و لا کان فی شیء و لا کان علی شیء و لا ابتدع لکونه [لکانه] مکانا إلی آخر الخبر. و یحتمل أن یکون من الأفعال الناقصة ، و المعنی أنه لیس بزمانی أو لیس وجوده مقرونا بالکیفیات المتغیرة الزائدة. و إدخال اللام و الإضافة بتأویل الجملة مفردا ، أی هذا اللفظ کقولک لزید قائم معنی. قوله علیه السلام: و لا کان له أین أی مکان ، و لا کان فی شیء لا کون الجزئی فی الکلی ، و لا کون الجزء فی الکل ، و لا کون الحال فی المحل و لا کون المتمکن فی المکان. قوله علیه السلام: و لا کان علی شیء هو نفی المکان العرفی کالسریر ، کما أن الأول کان لنفی المکان الذی هو مصطلح المتکلمین و الحکماء. قوله علیه السلام: و لا ابتدع لکانه مکانا یجری فیه ما ذکرنا من الوجهین و فیما نقلنا من الخبر سابقا لمکانة أی لیکون مکانا له أو لمنزلته أو لمکانة بالتنوین. قوله علیه السلام: و لا کان خلوا عن الملک قبل إنشائه الملک بالضم و الکسر یکون بمعنی السلطنة و المالکیة و العظمة ، و بمعنی ما یملک ، و الضم فی الأول أشهر فیحتمل أن یکون المراد عند ذکره و عند إرجاع الضمیر إلیه معا هو الأول ، أی کان سلطانا عظیما قبل خلق السلاطین و سلطنتهم و عظمتهم ، و یحتمل أن یکون المراد عند ذکره المعنی الأول ، و عند إرجاع الضمیر إلیه المعنی الثانی علی طریقة الاستخدام ، و هو أظهر معنی ، و یحتمل أن یکون الضمیر راجعا إلی الله بالإضافة إلی الفاعل أی قبل إنشائه الأشیاء ، لکنه لا یناسب الفقرة الثانیة کما لا یخفی ، و الحاصل علی التقادیر إن سلطنته تعالی لیس لخلق الأشیاء لغناه عنها ، و عدم تقویه بها بل بقدرته علی خلقها ، و خلق أضعاف أضعافها ، و هذه القدرة لا تنفک عنه تعالی ، و فیه رد علی القائلین بالقدم ، و دلالة هذه الفقرات علی الحدوث ظاهرة. قوله علیه السلام: بلا حیاة أی بذاته. قوله علیه السلام: و لا حد أی من الحدود الجسمیة یوصف و یعرف بها ، أو من الحدود العقلیة المرکبة من الجنس و الفصل لیعرف به ، إذ کنه الأشیاء یعرف بحدودها کما هو المشهور ، ففیه استدلال علی عدم إمکان معرفة کنهه تعالی ، و الأول أظهر. قوله علیه السلام: و لا یضعف و فی بعض النسخ و لا یصعق قال الجوهری : صعق الرجل أی غشی علیه ، و الذعر بالضم: الخوف ، و بالتحریک: الدهش. قوله علیه السلام: بغیر قوة من خلقه أی بأن یتقوی بمخلوقاته کما یتقوی المملوک بجیوشهم و حراسهم [و خزائنهم] أو بغیر قوة زائدة قائمة به ، و هذه القوة تکون مخلوقة له فیکون محتاجا إلی مخلوق ممکن ، و هو ینافی وجوب الوجود. قوله علیه السلام: حدق الناظرین قال الجوهری : حدقة العین: سوادها الأعظم و الجمع حدق و حداق. قوله: و لا یحیط بسمعه کأنه مصدر مضاف إلی المفعول ، و المعنی أنه تعالی لیس من المسموعات ، کما أن الفقرة السابقة دلت علی أنه لیس من المبصرات ، و یمکن أن یراد أنه لا یحیط سمع جمیع السامعین بمسموعاته. قوله علیه السلام: و لا مظاهرة أی معاونة ، قوله علیه السلام: و لا مخابرة المخابرة فی اللغة المزارعة علی النصف ، و لعل المراد نفی المشارکة أی لم یشارکه أحد فی الخلق ، و یحتمل أن یکون مشتقا من الخبر بمعنی العلم أو الاختبار. قوله علیه السلام: أرسله بالهدی أی بالحجج و البینات و الدلائل و البراهین

وَ دِینِ اَلْحَقِّ *

و هو الإسلام و ما تضمنه من الشرائع

لِیُظْهِرَهُ عَلَی اَلدِّینِ کُلِّهِ *

و الضمیر فی لیظهره للدین الحق ، أی لیعلی دین الإسلام علی جمیع الأدیان بالحجة و الغلبة و القهر لها ، أو للرسول أی یجعله غالبا علی جمیع أهل الأدیان و ورد فی أخبارنا أنه یکون تمام هذه الوعد عند قیام القائم علیه السلام. قوله علیه السلام: و أنهج الدلالة أی أوضحها. قوله علیه السلام: و ضربت فی عشواء غوائها و فی بعض النسخ غوایتها و هو أصوب ، و الضرب فی الأرض السیر فیها ، و العشواء بالفتح: ممدودا الظلمة ، و الناقة التی لا تبصر أمامها فهی تخبط بیدیها کل شیء ، رکب فلان العشواء إذا خبط أمره و یقال: أیضا خبط خبط عشواء ، و الظاهر أن المراد هنا الظلمة ، أی سارت الأمة فی ظلمة غوایتها و ضلالتها ، و إن کان بالمعنی الثانی فیحتمل أن یکون فی بمعنی علی أی سار راکبا علی عشواء غوایتها. قوله علیه السلام: فصدعت و فی بعض النسخ فصدت و الصد: المنع ، و یقال: صدع عنه أی صرفه. قوله علیه السلام: فلق الحبة أی شقها. و أخرج منها أنواع النبات و برأ النسمة أی خلق ذوات الأرواح ، و التخصیص بهذین لأنهما عدة المخلوقات المحسوسة المشاهدة ، و یظهر آثار الصنع فیهما أکثر من غیرهما. قوله علیه السلام: لو اقتبستم العلم من معدنه یقال اقتبست النار و العلم أی استفدته ، و شربتم الحکم بعذوبته ، شبه العلم و الإیمان بالماء لکونهما سببین للحیاة المعنوی ، و عذوبته خلوصه عن التحریفات و البدع و الجهالات. قوله: و سلکتم من الحق نهجه قال الفیروزآبادی: النهج: الطریق الواضح کالمنهج ، و المنهاج و أنهج وضح و أوضح و نهج کمنع وضح و أوضح ، و الطریق سلکه و استنهج الطریق سار نهجا کأنهج ، و فی بعض النسخ لنهجت بکم السبیل أی وضحت لکم أو بسببکم أی کنتم هداة للخلق ، و فی بعضها لتنهجت و هو قریب مما سبق ، أی اتضحت و فی بعضها لابتهجت ، و الابتهاج: السرور أی کانت سبل الحق راضیة عنکم مسرورة بکم ، حیث سلکتموها حق سلوکها. قوله علیه السلام: و أضاء یتعدی و لا یتعدی و کلاهما مناسب. قوله علیه السلام: فأکلتم رغدا قال الجوهری : عیشة رغد و رغد أی واسعة طیبة. قوله علیه السلام: و ما عال یقال: عال یعیل عیلة و عیولا إذا افتقر. قوله علیه السلام: أو معاهد بفتح الهاء أی من هو فی عهد و أمان کأهل الذمة. قوله علیه السلام: دنیاکم برحبها دنیاکم: فاعل أظلمت ، و الرحب: بالضم السعة أی مع سعتها. قوله علیه السلام: فکیف و قد ترکتموه أی کیف ینفعکم هذا الإقرار و الإذعان و قد ترکتم متابعة قائله ، أو کیف تقولون هذا مع أنه مخالف لأفعالکم؟ و الضمائر إما راجعة إلی الإمام أو إلی علمه ، و رویدا: أی مهلا. قوله علیه السلام: عما قلیل أی بعد زمان قلیل ، و ما زائدة ، لتوکید معنی القلة أو نکرة موصوفة. قوله علیه السلام: وخیم ما اجترمتم قال فی النهایة : یقال هذا الأمر وخیم العاقبة: أی ثقیل ردیء و الاجترام: اکتساب الجرم و الذنب ، و الاجتلاب : جلب الشیء إلی النفس و فی بعض النسخ اجتنیتم من اجتناء الثمرة ، أو بمعنی کسب الجرم و الجنایة ، و الأخیر أنسب لکنه لم یرد فی اللغة. قوله علیه السلام: صاحبکم أی أمامکم و الذی به أمرتم أی بمتابعته. قوله علیه السلام: و خیرة بکسر الخاء و فتح الیاء و سکونها أی مختار ربکم من بین سائر الخلق بعد النبی صلی الله علیه و آله و سلم. قوله علیه السلام: و لسان نورکم المراد بالنور إما الرسول ، أو الهدایة و العلم أو نور الأنوار تعالی. قوله علیه السلام: عدة أصحاب طالوت أی الذین لم یشربوا الماء و حضروا لجهاد جالوت ، و روی عن الصادق علیه السلام أنهم ثلاثمائة و ثلاثة عشر رجلا عدة أهل بدر ، فکلمة أو بمعنی الواو للتفسیر. قوله علیه السلام: و هم أعداؤکم أی لم یکونوا مثلکم منافقین ، بل کانوا ناصرین للحق محبین له معاندین لکم لکفرکم ، و فی بعض النسخ و هم أعدادکم و لم أعرف له معنی ، و لعله کان أعدادهم أی أصحاب بدر کانوا بعدد أصحاب طالوت ، و إنما کررت للتوضیح فصحف. قوله: حتی تؤولوا أی ترجعوا و تنیبوا من الإنابة ، و هی الرجوع ، و فی بعض النسخ و تنبأوا علی البناء للمفعول ، أی تخبروا بالصدق ، و تذعنوا به. قوله علیه السلام: فکان ارتق للفتق الفتق: الشق و الرتق ضده ، أی کان تنسد الخلال و الفرج التی حدثت فی الدین ، و کان الأخذ بالرفق و اللطف للناس أکثر. قوله علیه السلام: فمر بصیرة الصیرة بالکسر: حظیرة الغنم. قوله علیه السلام: لأزلت ابن أکلة الذبان و فی بعض النسخ الذباب بکسر الذال و تشدید الیاء جمع الذباب ، و المراد به أبو بکر ، و لعله إشارة إلی واقعة کذلک کان اشتهر بها ، و یحتمل أن یکون کنایة عن دناءة أصله و رداءة نسبه و حسبه. قوله علیه السلام: علی الموت أی علی أن یلتزموا الموت و یقتلوا فی نصرة ، و قال الفیروزآبادی : أحجار الزیت موضع بالمدینة. قوله علیه السلام: أما و البیت و المفضی إلی البیت قال الجوهری : الفضاء: الساحة و ما اتسع من الأرض ، یقال أفضیت: إذا خرج إلی الفضاء ، و أفضیت إلی فلان بسری و أفضی الرجل إلی امرأته باشرها ، و أفضی بیده إلی الأرض إذا مسها بباطن راحته فی سجوده انتهی. فیحتمل أن یکون المراد القسم بمن یدخل فی الفضاء أی الصحراء متوجها إلی البیت أی الحاج و المعتمر. أو من یفضی إسراره إلی البیت أی إلی ربه ، و یدعو الله عند البیت. أو من یفضی الناس إلی البیت و یوصلهم إلیه ، و هو الله تعالی. أو علی صیغة المفعول أی الحاج الواصلین إلی البیت ، أو علی بناء الفاعل أیضا من الإفضاء بمعنی مس الأرض بالراحة ، أی المسلمین بأحجار البیت ، أو من یفضی إلی الأرض بالسجود فی أطراف الأرض متوجها إلی البیت. و قال فی النهایة : فی حدیث دعائه للنابغة لا یفضی الله فاک و معناه أن لا یجعله فضاء لا سن فیه ، و الفضاء: الخالی الفارغ الواسع من الأرض انتهی: فیحتمل أن یکون المراد من جعل من أربعة جوانب فضاء غیر معمور إلی البیت لیشق علی الناس قطعها ، فیکثر ثوابهم و هو الله تعالی. قوله علیه السلام: و الخفاف إلی التجمیر التجمیر: رمی الجمار ، و الخفاف إما جمع الخف ، أی خف الإنسان إذ خف البعیر لا یجمع علی خفاف ، بل علی أخفاف ، و المراد أثر الخفاف و أثر أقدام الماشین إلی التجمیر. أو جمع الخفیف أی السائرین بخفة و شوق إلی التجمیر ، و فیه دلالة علی جواز الحلف بشعائر الله و حرماته ، و قد مر الکلام فیه فی کتاب الأیمان. قوله علیه السلام: لو لا عهد عهده و هو ما ورد فی الأخبار المتواترة أن النبی صلی الله علیه و آله و سلم أوصی إلیه علیه السلام أنک إن لم تجد ناصرا فوادعهم و صالحهم حتی تجد أعوانا و أیضا نزل کتاب من السماء مختوم بخواتیم بعدة الأئمة کان یعمل کل منهم بما یخصه . قوله علیه السلام: خلیج المنیة و الخلیج: شعبة من البحر و النهر ، و المنیة: الموت و الشآبیب جمع شؤبوب بالضم مهموزا ، و هو الدفعة من المطر و غیره.

 مرآة العقول ؛ ج 25 , ص 78 

کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ أَبُو بَصِیرٍ وَقَدْ حَفَزَهُ(1) النَّفَسُ ، فَلَمَّا أَخَذَ مَجْلِسَهُ ، قَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «یَا بَا مُحَمَّدٍ(2) ، مَا هذَا النَّفَسُ الْعَالِی؟» .

فَقَالَ(3) : جُعِلْتُ فِدَاکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللّهِ کَبِرَ(4) سِنِّی ، وَدَقَّ عَظْمِی ، وَاقْتَرَبَ أَجَلِی مَعَ أَنَّنِی(5) لَسْتُ أَدْرِی مَا أَرِدُ عَلَیْهِ مِنْ أَمْرِ آخِرَتِی .

فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «یَا بَا مُحَمَّدٍ(6) ، وَإِنَّکَ لَتَقُولُ هذَا؟!» .

قَالَ(7) : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، وَکَیْفَ(8) لاَ أَقُولُ هذَا؟!(9) .

8 /34

فَقَالَ : «یَا بَا مُحَمَّدٍ ، أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ اللّهَ تَعَالی یُکْرِمُ الشَّبَابَ مِنْکُمْ(10) ، وَیَسْتَحْیِی(11) مِنَ الْکُهُولِ؟» .

قَالَ : قُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، فَکَیْفَ(12) یُکْرِمُ الشَّبَابَ ، وَیَسْتَحْیِی(13) مِنَ الْکُهُولِ؟

ص: 99

فَقَالَ : «یُکْرِمُ اللّهُ(1) الشَّبَابَ أَنْ یُعَذِّبَهُمْ ، وَیَسْتَحْیِی(2) مِنَ الْکُهُولِ أَنْ یُحَاسِبَهُمْ» .

قَالَ : قُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، هذَا لَنَا خَاصَّةً ، أَمْ لاِءَهْلِ التَّوْحِیدِ؟

قَالَ : فَقَالَ : «لاَ ، وَاللّهِ إِلاَّ لَکُمْ خَاصَّةً دُونَ الْعَالَمِ(3)» .

قَالَ : قُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، فَإِنَّا(4) قَدْ(5) نُبِزْنَا نَبْزاً(6) انْکَسَرَتْ لَهُ ظُهُورُنَا ، وَمَاتَتْ لَهُ أَفْئِدَتُنَا ، وَاسْتَحَلَّتْ لَهُ الْوُلاَةُ دِمَاءَنَا فِی حَدِیثٍ رَوَاهُ لَهُمْ فُقَهَاوءُهُمْ .

قَالَ : فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام : «الرَّافِضَةُ؟» .

قَالَ : قُلْتُ : نَعَمْ .

قَالَ : «لاَ ، وَاللّهِ مَا هُمْ سَمَّوْکُمْ ، بَلِ(7) اللّهُ سَمَّاکُمْ بِهِ ، أَ مَا عَلِمْتَ یَا بَا مُحَمَّدٍ أَنَّ سَبْعِینَ رَجُلاً مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ رَفَضُوا فِرْعَوْنَ وَقَوْمَهُ لَمَّا اسْتَبَانَ لَهُمْ ضَلاَلُهُمْ ، فَلَحِقُوا بِمُوسی علیه السلام لَمَّا اسْتَبَانَ لَهُمْ هُدَاهُ ، فَسُمُّوا فِی عَسْکَرِ مُوسَی الرَّافِضَةَ ؛ لاِءَنَّهُمْ رَفَضُوا فِرْعَوْنَ ، وَکَانُوا أَشَدَّ أَهْلِ ذلِکَ الْعَسْکَرِ عِبَادَةً ، وَأَشَدَّهُمْ(8) حُبّاً لِمُوسی وَهَارُونَ وَذُرِّیَّتِهِمَا علیهماالسلام ، فَأَوْحَی اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ إِلی مُوسی علیه السلام : أَنْ أَثْبِتْ لَهُمْ هذَا الاِسْمَ فِی التَّوْرَاةِ ، فَإِنِّی قَدْ سَمَّیْتُهُمْ بِهِ ، وَنَحَلْتُهُمْ إِیَّاهُ(9) ، فَأَثْبَتَ مُوسی علیه السلام الاِسْمَ لَهُمْ ، ثُمَّ ذَخَرَ

ص: 100

اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لَکُمْ هذَا الاِسْمَ حَتّی نَحَلَکُمُوهُ .

یَا بَا مُحَمَّدٍ ، رَفَضُوا الْخَیْرَ ، وَرَفَضْتُمُ الشَّرَّ ، افْتَرَقَ النَّاسُ کُلَّ فِرْقَةٍ ، وَتَشَعَّبُوا کُلَّ شُعْبَةٍ ، فَانْشَعَبْتُمْ مَعَ أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ صلی الله علیه و آله ، وَذَهَبْتُمْ حَیْثُ ذَهَبُوا(1) ، وَاخْتَرْتُمْ مَنِ اخْتَارَ اللّهُ لَکُمْ ، وَأَرَدْتُمْ مَنْ أَرَادَ اللّهُ ، فَأَبْشِرُوا ثُمَّ أَبْشِرُوا ، فَأَنْتُمْ وَاللّهِ الْمَرْحُومُونَ الْمُتَقَبَّلُ مِنْ مُحْسِنِکُمْ ، وَالْمُتَجَاوَزُ(2) عَنْ مُسِیئِکُمْ ، مَنْ لَمْ یَأْتِ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بِمَا أَنْتُمْ عَلَیْهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ، لَمْ یُتَقَبَّلْ مِنْهُ حَسَنَةٌ ، وَلَمْ یُتَجَاوَزْ لَهُ عَنْ سَیِّئَةٍ ؛ یَا بَا مُحَمَّدٍ ، فَهَلْ سَرَرْتُکَ؟» .

قَالَ : قُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، زِدْنِی(3) .

فَقَالَ : «یَا بَا مُحَمَّدٍ ، إِنَّ لِلّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ مَلاَئِکَةً(4) یُسْقِطُونَ الذُّنُوبَ عَنْ ظُهُورِ شِیعَتِنَا کَمَا یُسْقِطُ(5) الرِّیحُ الْوَرَقَ فِی أَوَانِ سُقُوطِهِ ، وَذلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَجَلَّ : «الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَیُؤْمِنُونَ بِهِ(6) وَیَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا»(7) اسْتِغْفَارُهُمْ وَاللّهِ لَکُمْ دُونَ هذَا الْخَلْقِ ؛ یَا بَا مُحَمَّدٍ ، فَهَلْ سَرَرْتُکَ؟» .

قَالَ : قُلْتُ(8) : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، زِدْنِی .

قَالَ(9) : «یَا بَا مُحَمَّدٍ ، لَقَدْ ذَکَرَکُمُ اللّهُ فِی کِتَابِهِ ، فَقَالَ : «مِنَ الْمُوءْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا

ص: 101

8 / 35

ما عاهَدُوا اللّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ(1) وَمِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَما بَدَّلُوا تَبْدِیلاً»(2) ؛ إِنَّکُمْ(3) وَفَیْتُمْ بِمَا أَخَذَ اللّهُ عَلَیْهِ مِیثَاقَکُمْ(4) مِنْ وَلاَیَتِنَا ، وَإِنَّکُمْ(5) لَمْ تُبَدِّلُوا بِنَا غَیْرَنَا ، وَلَوْ لَمْ تَفْعَلُوا لَعَیَّرَکُمُ(6) اللّهُ کَمَا عَیَّرَهُمْ حَیْثُ یَقُولُ جَلَّ ذِکْرُهُ : «وَما وَجَدْنا لاِءَکْثَرِهِمْ مِنْ عَهْدٍ وَإِنْ وَجَدْنا أَکْثَرَهُمْ لَفاسِقِینَ»(7) ؛ یَا بَا مُحَمَّدٍ ، فَهَلْ سَرَرْتُکَ؟» .

قَالَ : قُلْتُ(8) : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، زِدْنِی .

فَقَالَ : «یَا بَا مُحَمَّدٍ ، لَقَدْ(9) ذَکَرَکُمُ اللّهُ فِی کِتَابِهِ ، فَقَالَ : «إِخْواناً عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلِینَ»(10) فی «ع ، ن ، بف» : «قال» .(11) وَاللّهِ مَا أَرَادَ بِهذَا غَیْرَکُمْ ؛ یَا بَا مُحَمَّدٍ ، فَهَلْ سَرَرْتُکَ؟» .

قَالَ : قُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ(12) ، زِدْنِی .

فَقَالَ : «یَا بَا مُحَمَّدٍ«الاْءَخِلاّءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلاَّ الْمُتَّقِینَ»(13) وَاللّهِ مَا أَرَادَ(14) بِهذَا غَیْرَکُمْ ؛ یَا بَا مُحَمَّدٍ ، فَهَلْ سَرَرْتُکَ؟» .

قَالَ : قُلْتُ(15) : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، زِدْنِی .

فَقَالَ (16): «یَا بَا مُحَمَّدٍ ، لَقَدْ ذَکَرَنَا اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ وَشِیعَتَنَا وَعَدُوَّنَا فِی آیَةٍ مِنْ

کِتَابِهِ ، فَقَالَ عَزَّ وَجَلَّ : «هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا

ص: 102

الاْءَلْبابِ»(1) فَنَحْنُ الَّذِینَ یَعْلَمُونَ ، وَعَدُوُّنَا الَّذِینَ لاَ یَعْلَمُونَ ، وَشِیعَتُنَا هُمْ(2) أُولُو الاْءَلْبَابِ ؛ یَا بَا مُحَمَّدٍ ، فَهَلْ سَرَرْتُکَ؟» .

قَالَ : قُلْتُ(3) : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، زِدْنِی .

فَقَالَ : «یَا بَا مُحَمَّدٍ ، وَاللّهِ مَا اسْتَثْنَی اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ بِأَحَدٍ مِنْ أَوْصِیَاءِ الاْءَنْبِیَاءِ وَلاَ أَتْبَاعِهِمْ مَا خَلاَ أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام وَشِیعَتَهُ ، فَقَالَ فِی کِتَابِهِ _ وَقَوْلُهُ الْحَقُّ _ : «یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً وَلا هُمْ یُنْصَرُونَ إِلاّ مَنْ رَحِمَ اللّهُ»(4) یَعْنِی بِذلِکَ(5) عَلِیّاً علیه السلام وَشِیعَتَهُ ؛ یَا بَا مُحَمَّدٍ ، فَهَلْ سَرَرْتُکَ؟» .

قَالَ : قُلْتُ(6) : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، زِدْنِی .

قَالَ(7) : «یَا بَا مُحَمَّدٍ(8) ، لَقَدْ ذَکَرَکُمُ اللّهُ تَعَالی فِی کِتَابِهِ(9) إِذْ یَقُولُ : «یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ»(10) وَاللّهِ مَا أَرَادَ بِهذَا غَیْرَکُمْ ؛ فَهَلْ سَرَرْتُکَ یَا بَا مُحَمَّدٍ؟» .

قَالَ(11) : قُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، زِدْنِی .

فَقَالَ(12) : «یَا بَا مُحَمَّدٍ ، لَقَدْ ذَکَرَکُمُ اللّهُ فِی کِتَابِهِ ، فَقَالَ : «إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ»(13) وَاللّهِ مَا أَرَادَ بِهذَا إِلاَّ الاْءَئِمَّةَ _ علیهم السلام _ وَشِیعَتَهُمْ ؛ فَهَلْ سَرَرْتُکَ یَا بَا مُحَمَّدٍ؟» .

ص: 103

قَالَ : قُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، زِدْنِی .

فَقَالَ(1) : «یَا بَا مُحَمَّدٍ ، لَقَدْ ذَکَرَکُمُ اللّهُ فِی کِتَابِهِ ، فَقَالَ : «فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللّهُ 8 / 36

عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَالصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَداءِ وَالصّالِحِینَ وَحَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً»(2) فَرَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله فِی الاْآیَةِ(3) النَّبِیُّونَ (4) ، وَنَحْنُ فِی هذَا الْمَوْضِعِ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَدَاءُ ، وَأَنْتُمُ الصَّالِحُونَ ، فَتَسَمَّوْا(5) بِالصَّلاَحِ کَمَا سَمَّاکُمُ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ ؛ یَا بَا مُحَمَّدٍ ، فَهَلْ سَرَرْتُکَ؟» .

قَالَ : قُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، زِدْنِی .

قَالَ(6) : «یَا بَا مُحَمَّدٍ ، لَقَدْ ذَکَرَکُمُ اللّهُ(7) إِذْ حَکی عَنْ عَدُوِّکُمْ فِی النَّارِ بِقَوْلِهِ : «وَقالُوا ما لَنا لا نَری رِجالاً کُنّا نَعُدُّهُمْ مِنَ الاْءَشْرارِ أَتَّخَذْناهُمْ سِخْرِیًّا أَمْ زاغَتْ عَنْهُمُ الاْءَبْصارُ»(8) وَاللّهِ مَا عَنی(9) وَلاَ أَرَادَ بِهذَا غَیْرَکُمْ ، صِرْتُمْ عِنْدَ أَهْلِ(10) هذَا الْعَالَمِ شِرَارَ(11) النَّاسِ وَأَنْتُمْ وَاللّهِ فِی الْجَنَّةِ تُحْبَرُونَ(12) ، وَفِی النَّارِ تُطْلَبُونَ ؛ یَا بَا مُحَمَّدٍ ، فَهَلْ سَرَرْتُکَ؟» .

قَالَ : قُلْتُ(13) : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، زِدْنِی .

ص: 104

فَقَالَ(1) : «یَا بَا مُحَمَّدٍ ، مَا مِنْ آیَةٍ نَزَلَتْ تَقُودُ إِلَی الْجَنَّةِ وَلاَ تَذْکُرُ(2) أَهْلَهَا بِخَیْرٍ إِلاَّ وَهِیَ فِینَا وَفِی شِیعَتِنَا ، وَمَا مِنْ آیَةٍ(3) نَزَلَتْ تَذْکُرُ(4) أَهْلَهَا(5) بِشَرٍّ وَلاَ تَسُوقُ إِلَی النَّارِ إِلاَّ وَهِیَ فِی عَدُوِّنَا وَمَنْ خَالَفَنَا ؛ فَهَلْ سَرَرْتُکَ یَا بَا مُحَمَّدٍ؟» .

قَالَ : قُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، زِدْنِی .

فَقَالَ(6) : «یَا بَا مُحَمَّدٍ ، لَیْسَ عَلی مِلَّةِ إِبْرَاهِیمَ إِلاَّ نَحْنُ وَشِیعَتُنَا ، وَسَائِرُ النَّاسِ مِنْ ذلِکَ بُرَآءُ ؛ یَا بَا مُحَمَّدٍ ، فَهَلْ سَرَرْتُکَ؟» .

وَفِی رِوَایَةٍ أُخْری : فَقَالَ : حَسْبِی .(7)

***ترجمه***

***[بهشت کافی - ترجمه آژیر]***

[6]محمد بن سلیمان به نقل از پدرش می گوید:نزد امام صادق علیه السّلام بودم که ابو بصیر نفس زنان بر ایشان وارد شد ، و چون در جای خود نشست امام صادق علیه السّلام به ایشان فرمود:ای ابا محمّد!چرا به این تندی نفس می زنی؟او در پاسخ گفت:قربانت گردم ای فرزند پیامبر ، پیر شدم و استخوانم پوک شده است و مرگم نزدیک است و نمی دانم در آخرت چه وضعی خواهم داشت.امام صادق علیه السّلام فرمود:ای ابا محمّد!تو هم از این سخنان می گویی؟ابا محمّد گفت:قربانت گردم چگونه چنین نگویم؟حضرت علیه السّلام فرمود: ای ابا محمّد!نمی دانی که خداوند متعال جوانان شما شیعه را گرامی می دارد و از سالخورده های شما شرم دارد؟ابو محمّد گفت:قربانت گردم چگونه جوانان را گرامی می دارد و از سالخورده ها شرم دارد؟فرمود:جوانان را گرامی می دارد از اینکه عذابشان کند ، و از سالخوردگان شرم دارد از اینکه حسابشان کشد. ابو محمّد گفت:قربانت گردم این مخصوص به ماست یا همۀ اهل توحید؟فرمود:نه بخدا سوگند که مخصوص شماست نه همۀ مردم.ابو محمّد گفت:قربانت گردم همانا به ما لکّه ای زده اند که پشت ما را شکسته ، و از آن دل ما مرده ، و والیان و فرمانداران به سبب آن خون ما را روا شمرده اند ، و آن حدیثی است که فقهای ایشان برای آنها نقل نموده اند.امام صادق علیه السّلام فرمود:مقصودت رافضی بودن است؟ابو محمّد گفت:آری.حضرت علیه السّلام فرمود:نه بخدا سوگند آنها شما را چنین ننامیدند و خدا شما را بدین نام نامیده است.آیا نمی دانی که هفتاد مرد از بنی اسرائیل ، چون گمراهی فرعون و قومش بر آنها آشکار شد آنها را ترک نمودند و به موسی پیوستند ، زیرا که برای آنها آشکار شده بود که او در راه هدایت است و در میان لشکریان موسی آنها را رافضی می نامیدند ، زیرا فرعون را رفض کرده بودند ، و در میان لشکر از همه بیشتر عبادت می کردند ، و از همه بیشتر موسی و هارون و فرزندان ایشان را دوست می داشتند ، و خدا به موسی علیه السّلام وحی کرد که:این نام را در تورات برای آنان ثبت کن ، زیرا من آنها را بدین نام نامیدم ، و این نام را بدیشان بخشیدم.موسی این نام را برای آنها ثبت کرد ، و خداوند عزّ و جلّ آن نام را اندوخت تا به شما بخشید. ای ابا محمّد!آنان خیر را رفض کردند ، و شما شرّ را رفض کردید.مردم به گروهها و شاخه هایی تقسیم شدند ، و شما به گروه خاندان پیامبر درآمدید و به مذهبی گراییدید که آنها گراییدند ، و آن برگزیدید که خدا برای شما برگزیده است ، و آن را خواستید که خدا خواسته پس بشارتتان باد و مژده.بخدا سوگند که شما مشمول رحمتید ، و از نیکوکار شما هر عملی پذیرفته است ، و از بدکارتان گذشت می شود.هر کس به عقیده ای که شما دارید در قیامت حاضر نشود خداوند عزّ و جل از او هیچ حسنه ای را نپذیرد ، و از گناه او در نگذرد.ای ابا محمّد:آیا تو را شاد کردم؟ابو محمّد گفت:قربانت گردم بر شادی من بیفزای. فرمود:ای ابو محمّد همانا خداوند عزّ و جل فرشتگانی دارد که گناهان را از گردن شیعیان ما فرو ریزند چنان که باد ، برگ درخت را در فصل خزان ، و این است که خداوند می فرماید:«اَلَّذِینَ یَحْمِلُونَ اَلْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا » . امام علیه السّلام فرمود:ای ابا محمّد!همانا خداوند در کتابش شما را یاد کرده فرموده است: «مِنَ اَلْمُؤْمِنِینَ رِجٰالٌ صَدَقُوا مٰا عٰاهَدُوا اَللّٰهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضیٰ نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ مٰا بَدَّلُوا تَبْدِیلاً » .همانا شما به آنچه خدا در بارۀ دوستی و ولایت ما ، از شما پیمان گرفته وفا کردید و شمایید که دیگری را به جای ما نگرفتید ، و اگر وفا نکرده بودید ، خدا شما را هم نکوهش می کرد چنانچه آنها را نکوهش کرد ، آنجا که می فرماید:«وَ مٰا وَجَدْنٰا لِأَکْثَرِهِمْ مِنْ عَهْدٍ وَ إِنْ وَجَدْنٰا أَکْثَرَهُمْ لَفٰاسِقِینَ » .ای ابا محمّد!آیا شادت کردم؟ ابو محمّد گفت:قربانت گردم بر شادیم بیفزایی.امام علیه السّلام فرمود:ای ابا محمّد!دوستان در آن روز با همدیگر دشمن باشند ، جز پرهیزکاران.بخدا سوگند که خداوند در این آیه جز شما را مراد نکرده است.ای ابا محمّد!آیا ترا شاد کردم؟ابو محمّد گفت:بر شادیم بیفزای. حضرت علیه السّلام فرمود:همانا ما و شیعیان ما و دشمنان مان را ، خداوند در آیه ای از قرآن یاد کرده و فرموده است«إِخْوٰاناً عَلیٰ سُرُرٍ مُتَقٰابِلِینَ » .و ماییم که می دانیم و دشمنان ما نمی دانند و شیعیان ما نمی دانند.ای ابا محمّد!آیا شادت کردم؟ابو محمّد گفت:قربانت گردم بر شادیم بیفزای.حضرت علیه السّلام فرمود:ای ابا محمّد!خداوند عزّ و جلّ ، احدی از پیامبران و پیروان آنان را استثنا نکرده ، جز امیر المؤمنین علیه السّلام و شیعیانش را ، آنجا که می فرماید:«اَلْأَخِلاّٰءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلاَّ اَلْمُتَّقِینَ » .حضرت علیه السّلام فرمود:ای ابا محمّد!آیا شادت کردم؟ابو محمّد گفت:قربانت گردم بر شادیم بیفزای.امام علیه السّلام فرمود:شما هستید آنانی که خداوند در کتابش از آنها یاد کرده و فرموده است:«هَلْ یَسْتَوِی اَلَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ اَلَّذِینَ لاٰ یَعْلَمُونَ إِنَّمٰا یَتَذَکَّرُ أُولُوا اَلْأَلْبٰابِ » . و بخدا سوگند خداوند در این آیه مقصودی جز شما ندارد.ای ابا محمّد!آیا شادت کردم؟ابو محمّد گفت:قربانت گردم بر شادیم بیفزایی.حضرت علیه السّلام فرمود:ای ابا محمّد! خداوند شما را در کتابش یاد کرده فرموده است:«إِلاّٰ مَنْ رَحِمَ اَللّٰهُ » .بخدا سوگند خداوند در این آیه قصد نکرده مگر امامان علیهم السّلام و شیعیان ایشان را.ای ابا محمّد!آیا شادت نکردم؟ابو محمّد گفت:قربانت گردم بر شادیم بیفزای.حضرت علیه السّلام فرمود:ای ابا محمّد!خداوند شما را در کتابش یاد کرده فرموده است:«یٰا عِبٰادِیَ اَلَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلیٰ أَنْفُسِهِمْ لاٰ تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اَللّٰهِ إِنَّ اَللّٰهَ یَغْفِرُ اَلذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ اَلْغَفُورُ اَلرَّحِیمُ » . ای ابا محمّد!آیا شادت کردم؟ابو محمّد گفت:قربانت گردم بر شادیم بیفزای. حضرت علیه السّلام فرمود:ای ابا محمّد!خدایتان شما را در قرآن یاد کرده هنگامی که حکایت می کند ، بودن دشمنان شما را در آتش ، و می فرماید:«إِنَّ عِبٰادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ » «سُلْطٰانٌ » .و بخدا سوگند در این آیه جز شما مقصود نیستید ، و شما در این جهان بدان ، انسان شمرده می شوید در حالی که بخدا در بهشت ارجمندید ، و دشمنان تان را در دوزخ جویند. ای ابا محمّد!آیا شادت کردم؟ابو محمّد گفت:قربانت گردم بر شادیم بیفزای. حضرت علیه السّلام فرمود:ای ابا محمّد!آیه ای نازل نشده است که به بهشت رهنمون شود و یادآور نشوند اهل آن ، جز به خوبی ، مگر اینکه در بارۀ ما و شیعیان ماست ، و آیه ای نیست که به دوزخ براند ، و اهل آن به بدی یادآور شوند مگر اینکه در بارۀ دشمنان ماست و آنکه با ما مخالفت می ورزد.ای ابا محمّد!آیا شادت کردم؟ابو محمّد گفت:قربانت گردم بر شادیم بیفزای.حضرت علیه السّلام فرمود:ای ابا محمّد!کسی جز ما و شیعۀ ما ، بر کیش ابراهیم نباشد ، و مردم دیگر از آن به دور و بیزارند.ای ابا محمّد!آیا شادت کردم؟در روایتی دیگر آمده است که ابو محمّد گفت:دیگر بس است.

 بهشت کافی ؛ ج 1 , ص 66 

***[ترجمه کمره ای]***

از محمد بن سلیمان از پدرش گوید من نزد امام صادق(علیه السّلام)بودم که ابو بصیر نفس زنان شرفیاب شد و چون بجای خود نشست امام صادق(علیه السّلام)باو گفت ای ابا محمد چرا باین تندی نفس میزنی؟در پاسخ گفت:قربانت یا ابن رسول اللّٰه پیر شدم و استخوانم باریک شده و مرگم نزدیکست و نمیدانم در آخرت چه وضعی دارم؟امام صادق(علیه السّلام)فرمود:ای ابا محمد راستی تو هم این را میگوئی؟گفت قربانت چگونه این را نگویم؟فرمود:ای ابا محمد نمیدانی که خدا تعالی جوانان شما شیعه را ارجمند میدارد و از سال خورده های شما خجلت دارد؟ گوید:گفتم قربانت چطور جوانان را گرامی دارد و از سالخورده ها خجلت دارد؟فرمود: جوانان را از این عزیزتر دارد که عذابشان کند و از سالمندان خجلت کشد که بحسابشان رسد. گوید:گفتم قربانت این فضیلت مخصوص بما است یا برای همه اهل توحید و یگانه پرستانست؟ فرمود:نه بخدا که مخصوص شما است نه همه مردم. گوید گفتم:قربانت راستی که بما لکه ای زده اند که پشت ما را شکسته و ماها را از دل مرده کرده و والیان و فرمانداران بخاطر آن خون ما را حلال شمرند برای حدیثی که فقهای آنها بر ایشان روایت کرده اند ، گوید:امام صادق(علیه السّلام)فرمود:مقصودت رافضی بودنست؟گوید گفتم:آری فرمود:نه بخدا آنان شما را بدان ننامیدند ولی خدا است که این نام را بشما داده است آیا نمیدانی ای ابا محمد که هفتاد مرد از بنی اسرائیل فرعون و قومش را ترک نمودند چون گمراهی آنان بر ایشان روشن شد و بموسی پیوستند چون برای آنها روشن شد که در راه هدایت است و در میان لشکر موسی آنها را رافضی نامیدند زیرا فرعون را رفض کردند و در میان لشکر از همه بیشتر عبادت میکردند و از همه بیشتر موسی و هارون و ذریه آنها را دوست داشتند و خدا بموسی(علیه السّلام)وحی کرد که این نام را در تورات برای آنان ثبت کن زیرا من آنها را بدین نام نامیدم و آن را بدانها بخشیدم موسی آن را برای آنها ثبت کرد و خدا عز و جل آن نام را ذخیره کرد تا بشما بخشید ای ابا محمد آنان خیر را رفض کردندو شماها شر را رفض کردید:مردم بهر دسته پیوستند و بهر شعبه پراکنده شدند و شما در شعبه خاندان پیغمبر در آمدید و بمذهبی گرائیدید که آنها گرویدند و شماها اختیار کردید آن را که خدا اختیار کرده است برای شما و آن را خواستید که خدا خواسته ، مژده گیرید و باز هم مژده گیرید بخدا که شماها مشمول رحمتید و از نیکو کار شما هر عملی قبول است و از بد کردار شما گذشت می شود ، هر کس با آن عقیده که شماها دارید در قیامت حاضر نشود خداوند عز و جل از او هیچ حسنه ای را نپذیرد و از گناه او در نگذرد ای ابا محمد آیا شما را شاد کردم؟ گوید گفتم:قربانت برای من بیفزا. فرمود:ای ابا محمد راستی برای خدا عز و جل فرشته ها است که گناهان را از گردن شیعیان ما فرو ریزند چنان که باد برک درخت را در فصل خزانش و اینست گفته خدا عز و جل(7-المؤمن)آن کسانی که بردارند عرش را و هر کس در گرد آنست تسبیح گویند با سپاسگزاری پروردگارشان... و آمرزش جویند برای کسانی که گرویدند-آمرزش خواهی آنان بخدا که از برای شما است نه این مردم ای ابا محمد آیا شادت کردم؟ گوید گفتم:قربانت برای من بیفزا. فرمود:ای ابا محمد هر آینه خدا در قرآنش شما را یاد کرده است و فرموده است(23- الاحزاب)از مؤمنان مردانند که براستی عمل کردند بدان چه با خدا بر سر آن پیمان بستند برخی از آنها در گذشته و برخی انتظار مرگ را دارند و بهیچ وجه تغییر نکنند و منحرف نشوند-راستی شمائید که وفا کردید بدان چه خدا از شماها پیمان گرفته است در باره دوستی و ولایت ما و شمائید که دیگری را بجای ما نگرفتید و اگر وفا نکرده بودید خدا شما را هم سرزنش میکرد چنانچه آنان را سرزنش کرده استآنجا که فرموده است جل ذکره(102-الاعراف)نیافتیم برای بیشتر آنها عهد و پیمان و راستش بیشتر آنها را یافتیم فاسق و بدکار. ای ابا محمد آیا تو را شاد کردم؟گوید:گفتم:قربانت باز هم بفرمائید ، فرمود:ای ابا محمد خدا شما را در قرآنش یاد کرده و فرموده است(47-الحجر)برادرانی باشند که روی تختها برابر همدیگرند-بخدا جز شما را بدین سخن قصد نکرده است ای ابا محمد تو را شاد کردم. گوید:گفتم:قربانت برایم بیفزا. فرمود ای ابا محمد(67-الزخرف)دوستان در آن روز با همدیگر دشمن باشند جز متقیان و پرهیزکاران-بخدا قصد نکرده است بدان جز شما را-ای ابا محمد آیا تو را شاد کردم ، گوید گفتم:قربانت بیشتر برای من بفرمائید. فرمود:ای ابا محمد هر آینه خدا عز و جل یاد کرده است ما را و شیعیان ما را و هم دشمنان ما را در یک آیه از کتاب خود(9-الزمر)آیا برابرند آن کسانی که میدانند و آن کسانی که نمیدانند همانا خردمندان بیاد می آورند-ما هستیم که میدانیم و دشمن ما است که نمیداند و شیعیان ما هستند خردمندان-ای ابا محمد تو را شاد کردم؟ گوید گفتم:قربانت باز هم بفرمائید ، فرمود:ای ابا محمد خدا عز و جل احدی از پیمبران و پیروان آنها را استثنا نکرده جز امیر المؤمنین و شیعیانش و در کتاب خود فرموده و گفته اش درست است(42- الدخان)روزی که سود نبخشد هیچ دوستی دوست را بهیچ وجه 43 جز آنکه خدا رحم کند-مقصودش از آن علی و شیعه او است ای ابا محمد آیا تو را شاد کردم؟ گوید گفتم:قربانت باز هم بفرمائید ، فرمود ای ابا محمد شما هستید که خدا تعالی در کتاب خود یاد کرده و فرموده است(53-الزمر)ای بنده هایم که در باره خود اسراف کردید از رحمت خدا نومید نباشید زیرا خدا همه گناهان را می آمرزد زیرا او غفور است و رحیم-بخدا اراده نکرده است باین آیه جز شماها را آیا تو را شاد کردم ای ابا محمد. گوید گفتم:برایم بیفزائید قربانت فرمود:ای أبا محمد خدا شما را در قرآن خود ذکر کرده که فرموده(42-الحجر)راستی که تو را(ای شیطان)بر بنده هایم تسلطی نیست-بخدا مقصودش از این جز ائمه و شیعه آنها نیست-آیا تو را شاد کردم ای ابا محمد. گوید گفتم:قربانت برایم بیفزائید ، فرمود:ای ابا محمد راستی خدا شما را در قرآن یاد کرده که فرموده است(69-النساء)پس آنانند آن کسانی که خدا بدانها نعمت بخشیده است از پیغمبران و صدیقان و شهیدان و خوبان و چه خوب رفیقانی باشند آنان-پس مقصود از پیغمبران در این آیه رسول خدا است(صلّی الله علیه و آله)و مقصود از صدیقان و شهداء در اینجا ما هستیم و خوبان شماها هستید پس خود را بخوبی نشان بدهید چنانچه خدا عز و جل شما را خوب نامبرده است ، ای ابا محمد آیا تو را شاد کردم؟ گوید گفتم قربانت باز هم بفرما بمن ، فرمود:ای ابا محمد هر آینه خدا شما را یاد کرده است که از دشمن شما در دوزخ حکایت نموده بگفته خود(62-ص)و گویند ما را چه شده که در دوزخ ننگریم بدانها که آن ها را از بدان میشمردیم 63 و آنها را بباد مسخره گرفتیم یا شاید دیده از آنها لغزیده است-بخدا که قصد نکرده و نخواسته از این جز شما را ، شما در بر مردم این جهان بدان نوع انسان شمرده شدید و بخدا که شماها در بهشت ارجمند و نعمت خوار و شاد باشید و دشمنان شما را در دوزخ جویند ای با محمد آیا تو را شاد کردم؟ گوید گفتم:قربانت باز هم بفرمائید ، فرمود:ای ابا محمد هیچ آیه نازل نشد که ببهشت بردو یاد آور نشوند اهل آن جز بخوبی مگر اینکه در باره ما و شیعه ما است و هیچ آیه نیست که بدوزخ میراند و اهل آن را ببدی یاد آور شود مگر اینکه در باره دشمن ما است و کسی که مخالف با ما است آیا تو را شاد کردم ای ابا محمد؟ گوید گفتم:قربانت برایم بیفزائید فرمود:ای ابا محمد بر کیش ابراهیم نباشد کسی جز ما و شیعه ما و مردم دیگر از آن بدور و بیزارند ، ای ابا محمد آیا تو را شاد کردم؟در روایت دیگر است که گفت مرا بس است.

 الروضة من الکافی / ترجمه کمره ای ؛ ج 1 , ص 58 

***[ترجمه رسولی محلاتی]***

6 - محمد بن سلیمان از پدرش روایت کند که گفت: روزی در محضر امام صادق علیه السّلام بودم که ابو بصیر نفس زنان وارد شد و چون در جای خود قرار گرفت حضرت صادق علیه السّلام رو باو کرده فرمود: ای ابا محمد این نفس زدنت از چیست؟ ابو بصیر-: قربانت ای فرزند رسول خدا سالمند شده ام و استخوانم باریک گشته و مرگم نزدیک شده در صورتی که نمیدانم وضعم در آخرت چگونه است! امام علیه السّلام-: ای ابا محمد تو هم چنین میگوئی؟ ابو بصیر-: چرا چنین نگویم؟ قربانت گردم. امام علیه السّلام - ای ابا محمد مگر نمیدانی که خدای تعالی جوانان شما را گرامی داشته و از پیران شما حیا دارد؟ ابو بصیر - قربانت چگونه جوانان را گرامی دارد و از پیران حیا کند؟! امام علیه السّلام - خدا جوانان را گرامی داشته از اینکه عذابشان کند و از پیران حیا کند که از آنها حساب بکشد. ابو بصیر - قربانت آیا این مقام ویژۀ ما (شیعیان) است یا برای عموم اهل توحید و یکتاپرستانست؟ امام علیه السّلام - نه بخدا مخصوص شما است نه همه مردم. ابو بصیر - قربانت اینان بما لقبی داده اند که پشت ما شکسته و دلهای ما مرده است ، و زمامداران و والیان بخاطر همین لقب خون ما را حلال میشمرند - روی حدیثی که فقهای آنها بر ایشان روایت کنند - امام (علیه السّلام)- مقصودت لقب «رافضی» است؟(رافضی بمعنای ترک کننده و واگذارنده است). ابو بصیر - آری. امام (علیه السّلام)- نه بخدا سوگند اینان شما را بدین نام نخواندند بلکه خدا شما را بدان نامیده است ای ابا محمد آیا ندانی که هفتاد نفر از بنی اسرائیل چون گمراهی فرعون و قومش را دیدند آنها را واگذاردند و بموسی که او را در هدایت دیدند پیوستند ، و آنها را در لشکر موسی «رافضی» نامیدند چون فرعون را واگذاردند ، و آنها در میان لشکر موسی از همه در عبادت کوشاتر و نسبت بدوستی موسی و هارون و فرزندانشان از همگی محکمتر بودند ، پس خدای عز و جل بموسی وحی فرمود: که این نام را در تورات برای آنها ثبت کن زیرا من آنها را باین نام نامیده ام و این نام را بدانها عطا کرده ام ، موسی (علیه السّلام) آن نام را برای آنها ثبت فرمود ، و پس از آن خداوند این نام را برای شما ذخیره کرد تا آن را بشما عطا فرمود ، ای ابا محمد اینان خوبی را واگذاردند و شما شر را واگذاردید ، مردم به دسته های مختلفی پراکنده شدند و بشعبه های زیادی منقسم گشتند ، و شما در شعبۀ خاندان پیامبرتان درآمدید و بدان راهی که آنان رفتند شما هم بدان راه رفتید ، و همان را که خدا برای شما انتخاب فرمود شما برگزیدید و همان را که خدا خواست خواستید ، مژده باد بر شما ، و باز هم مژده باد بر شما ، که بخدا سوگند شمائید مورد رحمت حق که هر کاری از نیکوکارتان پذیرفته گردد ، و از بدکارتان گذشت شود ، هر که روز قیامت بدون آن عقیده ای که شما دارید به پیشگاه خدای عز و جل بیاید نه کار نیکی از او پذیرفته شود و نه از کاری از کارهای بد او گذشت شود ، ای ابا محمد آیا خوشحالت کردم؟ ابو بصیر - قربانت! بیفزا! امام علیه السّلام - ای ابا محمد خدای عز و جل فرشتگانی دارد که گناهان را از دوش شیعیان ما بریزند چنانچه باد خزان برگهای درختان را در فصل آن (پائیز) بریزد ، و این است معنای گفتار خدای عز و جل: «آنان که حامل عرشند و آنها که در گرد آنند بستایش پروردگارشان تسبیح گویند و بدو ایمان دارند و برای مؤمنان آمرزش خواهند»(سورۀ مؤمن آیه 7) و بخدا آمرزش خواهی آنان برای شما است نه برای همۀ مردم ، ای ابا محمد آیا خوشحالت کردم! ابو بصیر - قربانت! برایم بیفزا! امام علیه السّلام فرمود: ای ابا محمد همانا خداوند در قرآنش شما را یاد کرده و فرموده:«از مؤمنان مردانی هستند که وفا کردند به پیمانی که با خدا بسته بودند ، برخی از ایشان مدت خود را بسر برده (و از این جهان رفتند) و برخی چشم براه (مرگ) اند و بهیچ وجه تغییری نیافته اند»(سوره احزاب آیه 23). شمائید که وفا کردید بدان پیمانی که خدا در مورد ولایت ما از شما گرفته بود ، و شمائید که دیگری را بجای ما نگرفتید ، و اگر چنین نمیکردید خداوند شما را سرزنش کرده در آنجا که فرماید:«بیشتر آنها را به پیمانی پای بند نیافتیم و بیشترشان را فاسق و بدکار یافتیم» (سورۀ اعراف آیه 102) ای ابا محمد خوشحالت کردم؟ ابو بصیر - قربانت! برایم بیفزا. امام علیه السّلام - ای ابا محمد خدا شما را در قرآن خود یاد کرده که فرماید:«برادرانی هستند در روی تختها روبروی همدیگر...» (سوره حجر آیه 47) بخدا سوگند جز شما را باین سخن قصد نکرده است آیا خوشحالت کردم ای ابا محمد؟ ابو بصیر - قربانت گردم! برایم بیفزا. امام علیه السّلام فرمود:«در آن روز دوستان دشمن همدیگرند بجز پرهیزکاران...» (سوره زخرف آیه 67) بخدا سوگند کس دیگری را جز شما باین سخن قصد نفرموده است. ای ابا محمد خوشحالت کردم؟ ابو بصیر - قربانت برایم بیفزا. فرمود: ای ابا محمد همانا خدای عز و جل ما و شیعیان و دشمنانمان را در یک آیه از قرآن خود یاد فرموده آنجا که فرماید:«آیا یکسانند آنانی که میدانند و آنان که نمیدانند. جز این نیست که صاحبان خرد اندرز میگیرند». (سوره زمر آیه 9) و مائیم آنان که میدانند و دشمنان مایند که نمیدانند و صاحبان خرد شیعیان مایند ، ای ابا محمد خوشحالت کردم؟ ابو بصیر - قربانت گردم برایم بیفزا. فرمود: ای ابا محمد بخدا سوگند خدای عز و جل در آیۀ ذیل هیچ یک از اوصیاء پیمبران و پیروانشان را جدا نکرده جز امیر مؤمنان علی علیه السّلام و شیعیانش را که در قرآنش فرماید و گفته اش حق است:«روزی که دوستی برای دوست خود کاری انجام ندهد ، و آنها یاری نشوند ، جز آنکه خدایش رحم کند...» (سوره دخان آیه 42) و مقصود خداوند از این آیه علی علیه السّلام و شیعیان اویند ای ابا محمد آیا خوشحالت کردم؟ ابو بصیر - قربانت گردم برای من بیفزا. فرمود: ای ابا محمد همانا خدای تعالی شما را در قرآن یاد کرده آنجا که فرماید «ای بندگان من که در بارۀ خویش زیاده روی کردید از رحمت خدا نومید نشوید که براستی خدا همۀ گناهان را می آمرزد و همانا او آمرزنده و مهربان است»(سوره زمر آیه 53) بخدا سوگند جز شما از این سخن ، دیگری منظورش نبوده ، آیا خوشحالت کردم ای ابا محمد؟ ابو بصیر - قربانت باز هم برای من بیفزا. فرمود: ای ابا محمد همانا خدا شما را در قرآن خود ذکر کرده که فرمود:«(ای شیطان) براستی که تو را بر بندگان (خاص) من تسلطی نیست»(سوره حجر آیه 42) بخدا سوگند از این سخن جز امامان و شیعیانشان را قصد نداشته ، آیا خوشحالت کردم ای ابا محمد؟ ابو بصیر - قربانت! باز هم بفرما. فرمود: ای ابا محمد همانا خدا شما را در قرآن خود یاد کرده که فرماید:«آنان همدم کسانی هستند که خدا نعمتشان داده از پیمبران و راستی پیشه گان و جانبازان و شایستگان و چه نیکو رفیقانی هستند»(سوره نساء آیه 69) در این آیه مقصود از پیمبران رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) است ، و راستی پیشه گان و جانبازان مائیم. و شایستگان شمائید ، پس نامور شوید بشایستگی و صلاح چنانچه خدای عز و جل شما را چنین نامیده ای ابا محمد آیا خوشحالت کردم؟ ابو بصیر - قربانت باز هم برای من بیفزا. فرمود: ای ابا محمد همانا خدا شما را یاد کرده در آنجا که از زبان دشمن شما در دوزخ چنین حکایت کند که فرمود:«و گویند چرا ما نمی بینیم مردانی را که از اشرار میشمردیم و تمسخرشان میکردیم ، یا شاید دیدگان (از دیدنشان) خیره گشته است»(سوره ص آیه 62) بخدا سوگند مقصود و منظور از این آیه کسی جز شما نیست ، که شما در نزد مردم این جهان اشرار محسوب شده اید بخدا سوگند هنگامی که شما در ناز و نعمت خواهید بود آنان در دوزخ سراغ شما را گیرند ، ای ابا محمد آیا خوشحالت کردم؟ ابو بصیر - قربانت باز هم بفرمائید. فرمود: ای ابا محمد (این قدر بدان که) آیه ای نیست که ببهشت رهبری کند و بهشتیان را بخیر یاد کند جز آنکه در بارۀ ما و شیعیان ما نازل گشته ، و آیه ای نیست که بسوی دوزخ سوق دهد و اهل آن را ببدی یاد کند جز آنکه در بارۀ دشمن ما و مخالف با ما نازل گشته آیا خوشحال شدی ای ابا محمد؟ ابو بصیر - قربانت برایم بیفزا. فرمود: کسی بر کیش ابراهیم نیست جز ما و شیعیان ما ، و سایر مردم از آن برکنارند ای ابا محمد آیا خوشحالت کردم؟ و در روایتی است که ابو بصیر گفت: مرا بس است.

 الروضة من الکافی / ترجمه رسولی محلاتی ؛ ج 1 , ص 51 

***شرح***

***[البضاعة المزجاة - شرح قاریاغدی]***

شرح السند ضعیف. قوله: (وقد حَفَزه النفس) . الحَفز ، بالحاء المهملة والفاء والزای:الحثّ ، والإعجال ، والاجتهاد فی المشی والنفس وغیرهما ، وفعله کضرب ، واحتفز فی مشیه:احتثّ ، واجتهد. وقوله: (کبرت سنّی) . فی بعض النسخ:«کبر»بلفظ التذکیر.وفی

القاموس:«السنّ:مقدار العمر ، مؤنّثه فی الناس وغیرهم» .والمراد بکبرها:کثرتها. (ودقّ عَظمی) . الدقیق:خلاف الغلیظ ، وقد دقّ الشیء دقّة-من باب ضرب-أی صار دقیقاً.وکنّی به عن الوهن والضعف اللازمین لطول العمر. (واقترب) أی تقارب (أجلی) ودنا. وقوله علیه السلام: (وإنّک لتقول هذا) إنکار لقول أبی بصیر: (مع أنّنی لست أدری) . (قال:جعلت فداک ، وکیف لا أقول) ما قلت ، مع أنّی لا علم لی بمآل حالی فی الآخرة؟! (فقال:یا أبا محمّد ، أما علمت) إلی قوله: (أن یحاسبهم) . فی

القاموس:«الشباب:الفتا ، وجمع شابّ ، کالشبّان» .وقال الجوهری:«الشباب جمع شابّ ، وکذلک الشبّان» . وقال البیضاوی: الحیاء:انقباض النفس عن القبیح مخافة الذمّ ، وإذا وصف به الباری کما جاء فی الحدیث:«إنّ اللّه یستحی من ذی الشیبة المسلم أن یعذّبه» ؛ فإنّ المراد الترک اللازم للانقباض ، کما أنّ المراد من رحمته وغضبه إصابة المعروف والمکروه اللازمین لمعنییهما . وفی

القاموس:«الکهل:من وخطه الشیب ورأیت له بجالة ، أو من جاوز الثلاثین ، أو أربعاً وثلاثین إلی إحدی وخمسین ، الجمع:کهول» .انتهی. وقیل:الکَهل من الرجل:من زاد علی ثلاثین سنة إلی الأربعین.وقیل:من ثلاث وثلاثین إلی تمام الخمسین. وقیل:لما لم یکن فی کرمه تعالی نقص ، لزم من عدم تعذیب الشباب عدم حسابهم ؛ لئلّا یخجلوا ، ومن عدم حساب الکهول عدم تعذیبهم ، بل عدم حساب الشیوخ وتعذیبهم بالطریق الأولی ، فإذاً تدخل الشیعة کلّهم بلا تعذیب ولا حساب فی الجنّة . (قال:قلت:جعلت فداک ، هذا لنا خاصّة) . فی نسخة:«هذان» ، أی عدم التعذیب ، وعدم المحاسبة. (أم لأهل التوحید) ؛ یعنی ما ذکر مختصّ بالشیعة ، أم یکون للمسلمین عموماً؟ (قال:فقال:لا ، واللّه إلّالکم خاصّة) أی لا یکون هذا واللّه ، أو لا لیس واللّه هذا إلّالکم خاصّة. (دون العالم) بفتح اللام ، أی أهل العالم. وقیل:إنّما لم یقل:دون أهل التوحید ، کما قال أبو بصیر ؛ للتنبیه علی أنّ غیر الشیعة لیسوا من أهل التوحید ، بل هم مشرکون . أقول:الظاهر أنّ الغرض فی ذلک نفی الحکم عن غیر الشیعة مطلقاً ؛ فإنّ ما اعتبره السائل یوهم الاختصاص ببعض الأغیار. (قال:قلت:جعلت فداک ، وإنّا قد نُبزنا نَبْزاً) علی صیغة المجهول من النَّبز ، وهو الهَمز ، ومصدر نبزه یَنبُز:لقّبه ، کنبّزه.والنَّبَز ، بالتحریک:اللقب. وقیل:قد کثر استعماله فیما کان ذمّاً ، ومنه قوله تعالی:

«وَ لاٰ تَنٰابَزُوا بِالْأَلْقٰابِ» . (انکسرت له ظهورنا ، وماتت له أفئدتنا ، واستحلّت له) أی لأجله (الولاة) أی حکّام أهل الجور (دماءنا) . قال الجوهری:«استحلّ الشیء ، أی عدّه حلالاً» . (فی حدیث رواه لهم فقهاؤهم) أی ذلک الاستحلال لأجل حدیث رووه. (قال:فقال أبو عبد اللّه علیه السلام:الرافضة؟ قال:قلت:نعم) . «الرافضة»خبر مبتدأ محذوف.وفی

القاموس:«رفضه:ترکه ، والروافض:کلّ جند ترکوا قائدهم ، والرافضة:فرقة منه ، وفرقة من الشیعة بایعوا زید بن علی ، ثمّ ترکوه ورفضوه» .وإنّما قال أبو بصیر ذلک لشدّة قبح هذا اللقب ، لا لشکّه فی دینه. فدفع علیه السلام زعمه بقوله: (واللّه ، ما هم سمّوکم) إلی قوله: (ثمّ ذخر اللّه-عزّ وجلّ-لکم هذا الاسم حتّی نحلکموه ، یا أبا محمّد إنّهم رفضوا الخیر ، ورفضتم الشرّ) . وحاصله أنّه علیه السلام بشّره وحسّن هذا اللقب له ولمن کان علی دینه ، ثمّ أفاد أنّ هذا اللقب عامّ یصدق علی الموافق والمخالف ؛ أمّا الموافق فلرفضه الباطل ، وأمّا المخالف فلرفضه الحقّ ، فهو ممدوح للأوّل ، ومذموم للثانی. قال الفیروزآبادی:«ذخره-کمنعه-ذُخراً ، بالضمّ ، واذّخره اختاره ، أو اتّخذه» .وقال:«النحل-بالضمّ-مصدر نحله:أعطاه.أنحله ماء:أعطاه ، ومالاً:خصّه بشیء منه ، کنحله فیهما» . (افترق الناس کلّ فرقة ، وتشعّبوا کلّ شُعبة) . قال الجوهری:«الفُرقة-بالضمّ-الاسم من فارقته مفارقة وفِراقاً.والفرقة:طائفة من الناس» .وقال الفیروزآبادی:«التشعّب:التفرّق ، والشعبة ، بالضمّ:الفُرقة» .تقول:شَعَبَتهم المنیة ، أی فرّقتهم ، والشعبة:الطائفة من الشیء. ولعلّ المراد بکلّ فرقة وکلّ شعبة غایة کثرتهم فی التفرّق وکثرتهم فی التشعّب. وقیل:المراد بها فرقة کثیرة وشعبة کثیرة ، وذلک لأنّ الباطل طرق کثیرة ، فذهبت إلی کلّ طریق طائفة . (فانشعبتم مع أهل بیت نبیّکم صلی الله علیه و آله) أی صرتم معهم شعبة واحدة. (وذهبتم حیث ذهبوا) فی النظریّات والعملیّات ، واستندتم بأمرهم وقولهم ، لا بالرأی والتغنّی والقیاس. وقوله: (فأبشروا ثمّ أبشروا) . یقال:أبشر ، علی بناء المعلوم ، أی سُرّ بالبشارة. (وذلک قوله عزّ وجلّ) فی سورة المؤمن. و«ذلک»إشارة إلی قوله:«إنّ للّه ملائکة»إلخ.

«اَلَّذِینَ یَحْمِلُونَ اَلْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ»

أی حاملی العرش والحافّین حوله ، وهم الکرّوبیون - بتخفیف الیاء-سادة الملائکة. قیل:الکرّوبیون:أعلی طبقات الملائکة ، وأوّلهم وجوداً ، وحملهم العرش وحفیفهم حوله مجاز عن حفظهم وتدبیرهم له ، أو کنایة عن قربهم من ذی العرش ومکانتهم عنده ، وتوسّطهم فی نفاذ أمره .

«یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ»

أی یذکرون اللّه بمجامع الثناء من صفات الجلال والإکرام. وقیل:أی یسبّحون اللّه ویحمدونه. وقیل:الباء یدلّ علی أنّ تسبیحهم بالحمد له ، کما تقول:یعظّمونه بالحمد له.

«وَ یُؤْمِنُونَ بِهِ» . قیل:أخبر عنهم بالإیمان ؛ إظهاراً لفضله ، وتعظیماً لأهله ، ومساق الآیة لذلک کما صرّح به بقوله:

«وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا» ، وإشعاراً بأنّ حملة الفرش وسکّان العرش فی معرفته سواء ردّاً علی المجسّمة ، واستغفارهم شفاعتهم ، وحملهم علی التوبة ، وإلهامهم ما یوجب المغفرة. وفیه تنبیه علی أنّ المشارکة فی الإیمان توجب النُّصح والشفقة ، وإن تخالفت الأجناس ؛ لأنّها أقوی المناسبات ، کما قال:

«إِنَّمَا اَلْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ» .وقوله علیه السلام: (لقد ذکرکم اللّه فی کتابه) یحتمل کونه من الذکر والتذکیر. قال الفیروزآبادی:«الذکر ، بالکسر:الحفظ للشیء ، والشیء یجری علی اللسان ، والصیت ، والثناء ، والشرف ، وأذکره إیّاه ، وذکره» . (فقال) فی سورة الأحزاب:

«مِنَ اَلْمُؤْمِنِینَ رِجٰالٌ صَدَقُوا مٰا عٰاهَدُوا اَللّٰهَ عَلَیْهِ» . قال البیضاوی: الموصول عبارة عن الثبات مع الرسول ، والمقاتلة لإعلاء الدین ، من صدقنی ، إذا قال لک الصدق ؛ فإنّ المعاهد إذا وفی بعهده صدق فیه.

«فَمِنْهُمْ مَنْ قَضیٰ نَحْبَهُ» :نذره ؛ بأن قاتل حتّی استشهد ، کحمزه ، ومصعب بن عمیر ، وأنس بن النضر.والنَّحب:النذر ، استعیرت للموت ؛ لأنّه کنذر لازم فی رقبة کلّ حیوان.

«وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ»

الشهادة

«وَ مٰا بَدَّلُوا»

العهد ، ولا غیّروه

«تَبْدِیلاً»

شیئاً من التبدیل. انتهی .قال الجزری: فی حدیث طلحة:«ممّن قضی نحبه» .النحب:النذر ، کأنّه ألزم نفسه أن یصدق أعداءاللّه فی الحرب ، فوفی به.وقیل:النحب:الموت ، کأنّه ألزم نفسه أن یقاتل حتّی یموت .وقال الجوهری:«النحب:المدّة ، والوقت.یقال:قضی فلان نحبه ، إذا مات» .وقال علیه السلام فی تفسیر هذه الآیة: (إنّکم وفیتم بما أخذ اللّه علیه میثاقکم من ولایتنا) . هذا ناظر إلی قوله تعالی:

«مِنَ اَلْمُؤْمِنِینَ رِجٰالٌ صَدَقُوا مٰا عٰاهَدُوا اَللّٰهَ عَلَیْهِ» . (وإنّکم لم تُبدّلوا بنا غیرنا) . هذا ناظر إلی قوله:

«وَ مٰا بَدَّلُوا تَبْدِیلاً» .

ویفهم منه أن یکون أموات الشیعة ممّن قضی نحبه ، وأحیاؤهم ممّن ینتظر ، ویدلّ علیه صریح بعض الأخبار. وقیل:الظاهر أنّ الجارّ والمجرور فی الآیة فی المواضع الثلاثة مبتدأ علی معنی بعضهم ، وما بعده خبره ، دون العکس ؛ لعدم الفائدة فی الإخبار ، وإن کان العکس هو المعروف من النحاة ، وقد صرّح بذلک الشهید رحمه الله فی هذه الآیة وفی قوله تعالی:

«وَ مِنَ اَلنّٰاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنّٰا بِاللّٰهِ وَ بِالْیَوْمِ اَلْآخِرِ»

الآیة ، ولجواز العکس وبیان فائدته مجال من التوجیه ، فتأمّل. (ولو لم تفعلوا لعیّرکم اللّه کما عیّرهم) . اللام للابتداء ، أو موطئة القسم ، أی لو لم تفعلوا الوفاء بالعهد ، أو لم تکونوا من الذین وفوا بالعهد ، وبدّلتم بأولیاء اللّه غیرهم کمّا بدّلوا ، لدختلم فی التعییر کما دخلوا. (حیث یقول جلّ ذکره) فی سورة الأعراف:

«وَ مٰا وَجَدْنٰا لِأَکْثَرِهِمْ» . قال بعض المفسّرین: أی لأکثر الناس ، أو لأکثر الاُمم المذکورین.

«مِنْ عَهْدٍ» :وفاء عهد ؛ فإنّ أکثرهم نقضوا ما عهد اللّه إلیهم فی الإیمان والتقوی بإنزال الآیات ، ونصب الحجج ، أو ما عهدوا إلیه حین کانوا فی ضرر مخافة ، مثل:

«لَئِنْ أَنْجَیْتَنٰا مِنْ هٰذِهِ لَنَکُونَنَّ مِنَ اَلشّٰاکِرِینَ» ، کذا قیل . وقد ظهر من تفسیره علیه السلام فی الآیة السابقة أنّ المراد بالعهد أخذ المیثاق بالولایة.

«وَ إِنْ وَجَدْنٰا أَکْثَرَهُمْ لَفٰاسِقِینَ» . أی الکاملین فی الفسق بترک الولایة ، و«وجدنا»بمعنی علمنا ؛ لتعدیته إلی المفعولین ، ودخول«إن»المخفّفة واللام الفارقة ، وذلک لا یسوغ إلّافی المبتدأ والخبر والأفعال الداخلة علیهما ، وعند الکوفیّین«إن»للنفی ، واللام بمعنی إلّا. وقوله: (فقال:یا أبا محمّد ، لقد ذکرکم اللّه فی کتابه) فی سورة الحجر ، فقال:

«إِنَّ اَلْمُتَّقِینَ فِی جَنّٰاتٍ وَ عُیُونٍ*`اُدْخُلُوهٰا بِسَلاٰمٍ آمِنِینَ*`وَ نَزَعْنٰا مٰا فِی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ إِخْوٰاناً عَلیٰ سُرُرٍ مُتَقٰابِلِینَ» .قال البیضاوی: «إخواناً»حال من ضمیر«فی جنّات» ، أو فاعل«اُدخلوها» ، أو الضمیر فی«آمنین» ، أو الضمیر المضاف إلیه ، والعامل فیها معنی الإضافة ، وکذا قوله:

«عَلیٰ سُرُرٍ مُتَقٰابِلِینَ» ، ویجوز أن یکونا صفتین لإخواناً ، أو حال من ضمیره ؛ لأنّه بمعنی متصافین ، وأن یکون متقابلین حالاً من المستتر علی سرر . (واللّه ما أراد بهذا غیرکم) . الظاهر أنّ«هذا»إشارة إلی«إخواناً».ویحتمل أن یکون إشارة إلی المتّقین ، والمآل واحد. (فقال:یا أبا محمّد ، «اَلْأَخِلاّٰءُ»

) أی الأحبّاء ، جمع خلیل ، وهو الصدیق المختصّ ، أو الصادق ، أو من أصفی المودّة وأصحّها. (یَوْمَئِذٍ) .جمهور المفسّرین علی أنّه یوم القیامة ، وقال بعضهم:فی الدنیا.

«بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ»

أی یتعادون یومئذ ؛ لانقطاع علاقة الخلّة لظهور ما کانوا یتخالّون له سبباً للعذاب.

«إِلاَّ اَلْمُتَّقِینَ» ؛ فإنّ خلّتهم لما کانت فی اللّه ، تبقی نافعة أبداً. قال بعض المفسّرین:«المراد بالمتّقین هنا المؤمنون».وقال بعضهم:«الذین یتّقون المعاصی» . وقال علیه السلام: (واللّه ما أراد بهذا غیرکم) أی بالمتّقین ، والإفراد باعتبار اللفظ. (فقال عزّ وجلّ) فی سورة الزمر:

«أَمَّنْ هُوَ قٰانِتٌ آنٰاءَ اَللَّیْلِ سٰاجِداً وَ قٰائِماً یَحْذَرُ اَلْآخِرَةَ وَ یَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی اَلَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ اَلَّذِینَ لاٰ یَعْلَمُونَ» . قال البیضاوی: نفی لاستواء الفریقین باعتبار القوّة العلمیّة بعد نفیه باعتبار القوّة العملیّة علی وجه أبلغ لمزید فضل العلم.وقیل:تقریر الأوّل علی سبیل التشبیه ، أی کما لا یستوی العالمون والجاهلون لا یستوی القانتون والعاصون .

«إِنَّمٰا یَتَذَکَّرُ أُولُوا اَلْأَلْبٰابِ»

بأمثال هذه البیانات أنّهما لیسا سواء ؛ فإنّ قیمة کلّ امرء ما یحسنه.وقال الزجّاج:«أی کما لا یستوی العالم والجاهل لا یستوی المطیع والعاصی ، ففسّر القانت بالمطیع». وقیل:الذین یعلمون هم المؤمنون الموقنون ، والذین لا یعلمون الکافرون المرتابون. وقیل:الذین یعلمون ما لهم وعلیهم ، والذین لا یعلمون ذلک .وقال علیه السلام: (فنحن الذین یعلمون ، وعدوّنا الذین لا یعلمون ، وشیعتنا هم اُولوا الألباب) . وقوله: (فقال فی کتابه وقوله الحقّ) ؛ قال-عزّ وجلّ-فی سورة الدخان:

«إِنَّ یَوْمَ اَلْفَصْلِ مِیقٰاتُهُمْ أَجْمَعِینَ*`یَوْمَ لاٰ یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً» .أی لا یدفع ولا یمنع ولیّ عن ولیّ ، ولا والد عن ولده ، ولا مولود عن والده.وقیل:قرابة عن قرابة.وقیل:ابن العمّ عن ابن العمّ ، کما یمنع فی الدنیا شیئاً من الإغناء .وقال البیضاوی:«

«یَوْمَ لاٰ یُغْنِی»

بدل من

«یَوْمَ اَلْفَصْلِ» ، أو صفة ل«میقاتهم» ، أو ظرف لما دلّ علیه الفصل» .

«وَ لاٰ هُمْ یُنْصَرُونَ» . قیل:الضمیر لمولی الأوّل باعتبار المعنی ؛ لأنّه عامّ ، أی لیس لهم من ینصرهم من عذاب اللّه بالشفاعة .وقیل:لا ینصرهم الذین کانوا یعبدونهم من دون اللّه .

«إِلاّٰ مَنْ رَحِمَ اَللّٰهُ»

بالعفو عنه فی قبول الشفاعة فیه.ومحلّه الرفع علی البدل علی الواو ، والنصب علی الاستثناء. ویحتمل أن یکون الاستثناء متّصلاً ، أی إلّاالمؤمنون ؛ فإنّه یشفع بعضهم لبعض بإذن اللّه ، أو منقطعاً أی لکن من رحمه اللّه فإنّه مغفور له. (یعنی بذلک) أی بمن رحم اللّه (علیّاً علیه السلام وشیعته) . وقوله: (لقد ذکرکم اللّه فی کتابه إذ یقول) فی سورة الزمر:

«قُلْ یٰا عِبٰادِیَ اَلَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلیٰ أَنْفُسِهِمْ» . قال البیضاوی:«أی أفرطوا فی الجنایة علیها بالإسراف فی المعاصی.وإضافة العباد تخصّصه بالمؤمنین علی ما هو عرف القرآن» .

«لاٰ تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اَللّٰهِ»

أی لا تیأسوا من مغفرته.

«إِنَّ اَللّٰهَ یَغْفِرُ اَلذُّنُوبَ جَمِیعاً» . قیل:یغفرها بالعفو عنها جمیعها إلّاالشرک.وقیل:یغفرها بالتوبة منها.وقیل:یغفر الصغائر باجتناب الکبائر .وقال البیضاوی: أی یغفرها عفواً ، ولو بعد تعذیب وتقیید بالتوبة خلاف الظاهر ، ویدلّ علی إطلاقه فیما عدا الشرک قوله:

«إِنَّ اَللّٰهَ لاٰ یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ»

الآیة. والتعلیل بقوله:

«إِنَّهُ هُوَ اَلْغَفُورُ اَلرَّحِیمُ» . وقال:علی المبالغة وإفادة الحصر ، والوعد بالرحمة بعد المغفرة ، وتقدیم ما یستدعی عموم المغفرة ممّا فی

«عِبٰادِیَ»

من الدلالة علی الذلّة والاختصاص المقتضیین للترحّم واختصاص ضرر الإسراف بأنفسهم ، والنهی عن القنوط عن الرحمة فضلاً عن المغفرة وإطلاقها ، وتعلیله:

«إِنَّ اَللّٰهَ یَغْفِرُ اَلذُّنُوبَ جَمِیعاً» ، ووضع اسم«اللّه»موضع الضمیر ؛ لدلالته علی أنّه المستغنی والمنعم علی الإطلاق ، والتأکید بالجمیع.انتهی .وفسّر علیه السلام العباد الموعودین بالمغفرة ، فقال: (واللّه ما أراد بهذا غیرکم) . وقوله: (لقد ذکرکم اللّه فی کتابه فقال) فی سورة الحجر ، خطاباً لإبلیس:

«إِنَّ عِبٰادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطٰانٌ» .قال البیضاوی: هو تصدیق لإبلیس فیما استثناه ، أو تکذیب له فیما أوهم أنّ له سلطاناً علی من لیس بمخلص من عباده ؛ فإنّ منتهی تزیینه التحریض والتدلیس ، کما قال:

«وَ مٰا کٰانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطٰانٍ إِلاّٰ أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی» .وقال علیه السلام: (واللّه ما أراد بهذا) ؛ أی بالعباد الذین نفی عنهم سلطان الشیطان. (إلاّ الأئمّة علیهم السلام وشیعتهم) . قیل:نفی سلطانه عن الشیعة بمعنی أنّه لا یمکنه أن یخرجهم من دینهم الحقّ ، أو یمکنهم دفعه بالاستعاذة والتوسّل به تعالی .وقوله: (لقد ذکرکم اللّه فی کتابه ، فقال) فی سورة النساء:

«وَ مَنْ یُطِعِ اَللّٰهَ وَ اَلرَّسُولَ فَأُولٰئِکَ مَعَ اَلَّذِینَ أَنْعَمَ اَللّٰهُ عَلَیْهِمْ» . قال البیضاوی: هو مزید ترغیب فی الطاعة بالوعد علیها مرافقة أکرم الخلائق ، وأعظمهم قدراً.

«مِنَ اَلنَّبِیِّینَ وَ اَلصِّدِّیقِینَ وَ اَلشُّهَدٰاءِ وَ اَلصّٰالِحِینَ»

بیان للذین ، أو حال منه ، أو من ضمیره ، قسّمهم أربعة أقسام بحسب منازلهم فی العلم والعمل ، وحثّ کافّة الناس عن أن لا یتأخّروا عنهم ، وهم الأنبیاء الفائزون بکمال العلم والعمل ، المتجاوزون حدّ الکمال إلی درجة التکمیل ؛ ثمّ الصدّیقون الذین صعدت نفوسهم تارة بمراقی النظر فی الحجج والآیات ، واُخری بمعارج التصفیة والریاضات إلی أوج العرفان ، حتّی اطّلعوا علی الأشیاء ، وأخبروا عنها علی ما هی علیها ؛ ثمّ الشهداء الذین أدّی بهم الحرص علی الطاعة ، والجدّ فی إظهار الحقّ ، حتّی بذلوا مهجهم فی إعلاء کلمة اللّه تعالی ؛ ثمّ الصالحون الذین صرفوا أعمارهم فی طاعته ، وأموالهم فی مرضاته.

«وَ حَسُنَ أُولٰئِکَ رَفِیقاً»

فی معنی التعجّب. و«رفیقاً»نصب علی التمیز ، أو الحال ، ولم یجمع ؛ لأنّه یقال للواحد والجمع ، کالصدّیق ، أو لأنّه اُرید:وحسن کلّ واحد منهم رفیقاً . (فرسول اللّه صلی الله علیه و آله فی الآیة النبیّین) ، والجمع للتعظیم ، أو المراد أنّه صلی الله علیه و آله من جملة النبیّین ، أو لأنّ التصدیق به تصدیق بالجمیع. (ونحن فی هذا الموضع الصدّیقون والشهداء) . الصدّیق ، کسکّیت:کثیر الصدق.وقیل:دائم التصدیق ، ویکون الذی یُصدّق قولَه بالعمل. والشهداء:جمع شهید ، وهو الشاهد ، أو القتیل فی سبیل اللّه ، وهم علیهم السلام صدّیقون فی أقوالهم وأفعالهم ووفائهم بالعهود ، ومصدّقون للأنبیاء وبما جاؤوا به ، وهم شهداء اللّه علی عباده فی بلاده ، وشهداء بأیدی الأعداء. (وأنتم الصالحون ، فتسمّوا بالصلاح کما سمّاکم اللّه عزّ وجلّ) أی کونوا من أهل الصلاح ، وانتسبوا إلیه. قال الجوهری:«سمّیت فلاناً زیداً ، وسمّیته بزید بمعنی ، فتسمّی» .وفی

القاموس:«فتسمّی بکذا ، وبالقوم ، وإلیهم:انتسب» . (قوله تعالی:

«وَ قٰالُوا»

) . قال بعض المفسّرین:«ضمیر الجمع راجع إلی الطاغین» .

«مٰا لَنٰا لاٰ نَریٰ رِجٰالاً کُنّٰا نَعُدُّهُمْ مِنَ اَلْأَشْرٰارِ»

یعنون فقراء المسلمین الذین یسترذلونهم فی الدنیا ، ویسخرون بهم کصهیب وبلال وعمّار.

«أَتَّخَذْنٰاهُمْ سِخْرِیًّا»

صفة اُخری ل«رجالاً»علی قراءة«اتّخذناهم»بکسر الهمزة علی الخبر ، أی کنّا نسخر بهم.

«أَمْ زٰاغَتْ»

أی مالت

«عَنْهُمُ اَلْأَبْصٰارُ» ؛ فلا نراهم.والمعنی:أهم فی النار معنا ، فزاغت عنهم الأبصار ، فلا نراهم ، أم لیسوا معنا؟ وقیل:

«أَمْ زٰاغَتْ عَنْهُمُ اَلْأَبْصٰارُ»

فی الدنیا تحقیراً لهم .وقریء:«أتّخذناهم»بالاستفهام ، وحمل علی معنی التسویة ، کقوله:

«أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ» .وقیل:هو توبیخ وإنکار لأنفسهم فی سخریّة هؤلاء الرجال ، واسترذالهم .وقال البیضاوی:«أم»معادلة ل

«مٰا لَنٰا لاٰ نَریٰ» ، علی أنّ المراد نفی رؤیتهم لغیبتهم ، کأنّهم قالوا:ألیسوا هنا ، أم زاغت عنهم الأبصار ، أو لاتّخذناهم علی معنی إنکارهما علی أنفسهم ، أو منقطعة ، والمراد الدلالة علی أنّ استهزاؤهم والاستسخار منهم کان لزیغ أبصارهم ، وقصور أنظارهم علی رثاثة حالهم.انتهی .والسُّخریّ ، بالضمّ والکسر:اسم من سخر منه وبه ، إذا هزءه ، واسترذله. وقیل:لعلّ صدور هذا القول منهم إمّا لتأسّفهم ، أو لکمال دهشتهم من شدّة عقوبتهم ، وإلّا فقد علموا أنّ سبب دخولهم فی النار ترک دین هؤلاء الرجال.وفیه دلالة علی أنّ أهل جهنّم یرون کلّ من دخل فیها .وقوله: (فی الجنّة تُحبرون) علی بناء المجهول. والحبر ، بالکسر:أثر النعمة ، والحسن ، وبالفتح:السرور.أحبره:سرّه ، والحَبرة بالفتح: السماع فی الجنّة ، وکلّ نعمة حسنة ، والمبالغة فیما وصف بحَبل. (وفی النار تُطلبون) أی یطلبکم فیها من خالفکم ولا یجدونکم. وقوله: (إلّا وهی فینا وفی شیعتنا) ؛ قیل:الحصر حقیقیّ ؛ لما ثبت من أحادیث أهل البیت علیهم السلام من أنّه لا یدخل الجنّة إلّاشیعتهم ، ولا یدخل النار إلّامن أنکرهم ، وأیضاً ثبت من طرق العامّة والخاصّة أنّ علیّاً قسیم الجنّة والنار .

 البضاعة المزجاة ؛ ج 1 , ص 397 

***[مرآة العقول - شرح علامه مجلسی]***

: ضعیف. قوله علیه السلام: و قد حفزه النفس قال الجزری : الحفز الحث و الإعجال و منه حدیث أبی بکرة إنه دب إلی الصف راکعا و قد حفزه النفس . قوله علیه السلام: یکرم الشباب منکم الشباب بالفتح جمع شاب ، و قال الفیروزآبادی : الکهل : من وخطه الشیب ، و رأیت له بجالة ، أو من جاوز الثلاثین أو أربعا و ثلاثین إلی إحدی و خمسین . قوله علیه السلام: و قد نبزنا نبزا النبز بالتحریک: اللقب ، و النبز بالتسکین المصدر ، یقال: نبزه و نبزه نبزا أی لقبه. قوله علیه السلام: فأبشروا قال الجوهری : یقال: بشرته بمولود ، فأبشر إبشارا قوله تعالی:

فَمِنْهُمْ مَنْ قَضیٰ نَحْبَهُ

النحب: المدة و و الوقت ، یقال قضی فلان نحبه: إذا مات ، کذا ذکره الجوهری . قوله تعالی:

أَسْرَفُوا عَلیٰ أَنْفُسِهِمْ

أی أفرطوا فی الجنایة علیها بالإسراف فی المعاصی. قوله تعالی:

لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطٰانٌ *

بالنسبة إلی الشیعة عدم سلطانه بمعنی أنه لا یمکنه أن یخرجهم من دینهم الحق أو یمکنهم دفعه بالاستعاذة و التوسل به تعالی. قوله علیه السلام: فتسموا قال فی القاموس: تسمی بکذا: انتسب أی کونوا من أهل الصلاح و انتسبوا إلیه قوله تعالی:

وَ قٰالُوا

أی المخالفون

مٰا لَنٰا لاٰ نَریٰ رِجٰالاً کُنّٰا نَعُدُّهُمْ مِنَ اَلْأَشْرٰارِ

أی الشیعة

أَتَّخَذْنٰاهُمْ

صفة أخری ل رجالا و قرأ الحجازیان و ابن عامر و عاصم بهمزة الاستفهام علی أنه إنکار علی أنفسهم ، و تأنیب لها فی الاستسخار منهم ، و قرأ نافع و حمزة و الکسائی

سِخْرِیًّا

بالضم

أَمْ زٰاغَتْ

أی مالت

عَنْهُمُ اَلْأَبْصٰارُ

فلا نراهم و أم معادل ل ما لنا لا نری علی أن المراد نفی رؤیتهم لغیبتهم أی لیسوا هیهنا أم زاغت عنه أبصارنا ، أو لاتخذناهم علی القراءة الثانیة بمعنی أی الأمرین فعلنا بهم الاستسخار منهم أم تحقیرهم ، فإن رفع الأبصار کنایة عنه علی معنی إنکارهما علی أنفسهم أو منقطعة ، و المراد الدلالة علی أن استرذالهم ، و الاستسخار منهم کان کزیغ أبصارهم و قصور أنظارهم علی رثاثة حالهم کذا ذکره البیضاوی. قوله علیه السلام: فی الجنة تحبرون قال الجوهری قال تعالی

فَهُمْ فِی رَوْضَةٍ یُحْبَرُونَ

أی ینعمون و یکرمون و یسرون. قوله علیه السلام: براء بکسر الباء ککرام ، و فی بعض النسخ برآء کفقهاء ، و کلاهما جمع بریء.

 مرآة العقول ؛ ج 25 , ص 82 

أَبِی حَمْزَةَ ، عَنْ حُمْرَانَ ، قَالَ :

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ علیه السلام _ وَذُکِرَ هوءُلاَءِ عِنْدَهُ وَسُوءُ(1) حَالِ الشِّیعَةِ(2) عِنْدَهُمْ _ فَقَالَ : «إِنِّی سِرْتُ مَعَ أَبِی جَعْفَرٍ الْمَنْصُورِ(3) وَهُوَ فِی مَوْکِبِهِ وَهُوَ عَلی فَرَسٍ وَبَیْنَ یَدَیْهِ خَیْلٌ(4) وَمِنْ خَلْفِهِ خَیْلٌ ، وَأَنَا عَلی حِمَارٍ إِلی(5) جَانِبِهِ ، فَقَالَ لِی : یَا بَا عَبْدِ اللّهِ(6) ، قَدْ(7) کَانَ یَنْبَغِی(8) 8 / 37

لَکَ أَنْ تَفْرَحَ بِمَا(9) أَعْطَانَا اللّهُ مِنَ الْقُوَّةِ ، وَفَتَحَ لَنَا مِنَ الْعِزِّ ، وَلاَ تُخْبِرَ النَّاسَ أَنَّکَ أَحَقُّ بِهذَا الاْءَمْرِ مِنَّا وَ أَهْلَ بَیْتِکَ(10) ، فَتُغْرِیَنَا بِکَ وَبِهِمْ(11)» .

قَالَ : «فَقُلْتُ(12) : وَمَنْ رَفَعَ هذَا إِلَیْکَ عَنِّی(13) فَقَدْ کَذَبَ ، فَقَالَ(14) لِی(15) : أَ تَحْلِفُ عَلی مَا تَقُولُ؟» .

ص: 106

قَالَ : «فَقُلْتُ(1) : إِنَّ النَّاسَ سَحَرَةٌ(2) ، یَعْنِی(3) یُحِبُّونَ أَنْ یُفْسِدُوا قَلْبَکَ عَلَیَّ ، فَلاَ تُمَکِّنْهُمْ(4) مِنْ سَمْعِکَ ، فَإِنَّا إِلَیْکَ أَحْوَجُ(5) مِنْکَ إِلَیْنَا ، فَقَالَ لِی : تَذْکُرُ یَوْمَ سَأَلْتُکَ : هَلْ لَنَا(6) مُلْکٌ ؟ فَقُلْتَ : نَعَمْ طَوِیلٌ عَرِیضٌ شَدِیدٌ ، فَلاَ تَزَالُونَ فِی مُهْلَةٍ مِنْ أَمْرِکُمْ وَفُسْحَةٍ(7) مِنْ دُنْیَاکُمْ حَتّی تُصِیبُوا مِنَّا دَماً حَرَاماً فِی شَهْرٍ حَرَامٍ فِی بَلَدٍ حَرَامٍ .

فَعَرَفْتُ أَنَّهُ قَدْ حَفِظَ الْحَدِیثَ ، فَقُلْتُ : لَعَلَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ أَنْ یَکْفِیَکَ ، فَإِنِّی لَمْ أَخُصَّکَ بِهذَا ، وَإِنَّمَا(8) هُوَ(9) حَدِیثٌ رَوَیْتُهُ ، ثُمَّ لَعَلَّ غَیْرَکَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِکَ أَنْ(10) یَتَوَلّی ذلِکَ ؛ فَسَکَتَ عَنِّی .

فَلَمَّا رَجَعْتُ إِلی مَنْزِلِی أَتَانِی بَعْضُ مَوَالِینَا ، فَقَالَ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، وَاللّهِ لَقَدْ رَأَیْتُکَ فِی مَوْکِبِ أَبِی جَعْفَرٍ وَأَنْتَ عَلی حِمَارٍ وَهُوَ عَلی فَرَسٍ وَقَدْ أَشْرَفَ عَلَیْکَ یُکَلِّمُکَ کَأَنَّکَ تَحْتَهُ ، فَقُلْتُ بَیْنِی وَبَیْنَ نَفْسِی : هذَا حُجَّةُ اللّهِ عَلَی الْخَلْقِ ، وَصَاحِبُ هذَا الاْءَمْرِ الَّذِی(11) یُقْتَدی بِهِ ، وَهذَا الاْآخَرُ یَعْمَلُ بِالْجَوْرِ ، وَیَقْتُلُ أَوْلاَدَ الاْءَنْبِیَاءِ ، وَیَسْفِکُ الدِّمَاءَ فِی الاْءَرْضِ

ص: 107

بِمَا لاَ یُحِبُّ اللّهُ وَهُوَ فِی مَوْکِبِهِ وَأَنْتَ(1) عَلی حِمَارٍ ، فَدَخَلَنِی مِنْ ذلِکَ شَکٌّ حَتّی خِفْتُ عَلی دِینِی وَنَفْسِی» .

قَالَ(2) : «فَقُلْتُ(3) : لَوْ رَأَیْتَ مَنْ کَانَ حَوْلِی وَبَیْنَ یَدَیَّ وَمِنْ خَلْفِی وَعَنْ یَمِینِی وَعَنْ شِمَالِی مِنَ الْمَلاَئِکَةِ لاَحْتَقَرْتَهُ وَاحْتَقَرْتَ مَا هُوَ فِیهِ .

فَقَالَ : الاْآنَ سَکَنَ قَلْبِی ، ثُمَّ قَالَ(4) : إِلی مَتی هوءُلاَءِ یَمْلِکُونَ ، أَوْ مَتَی الرَّاحَةُ مِنْهُمْ(5)؟

فَقُلْتُ : أَلَیْسَ تَعْلَمُ أَنَّ لِکُلِّ شَیْءٍ مُدَّةً؟ قَالَ : بَلی ، فَقُلْتُ : هَلْ یَنْفَعُکَ عِلْمُکَ ؟ إِنَّ هذَا الاْءَمْرَ(6) إِذَا جَاءَ کَانَ أَسْرَعَ مِنْ طَرْفَةِ الْعَیْنِ ، إِنَّکَ لَوْ تَعْلَمُ حَالَهُمْ عِنْدَ اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ وَکَیْفَ هِیَ ، کُنْتَ لَهُمْ أَشَدَّ بُغْضاً ، وَلَوْ جَهَدْتَ أَوْ(7) جَهَدَ أَهْلُ الاْءَرْضِ أَنْ یُدْخِلُوهُمْ فِی(8) أَشَدَّ مِمَّا(9) هُمْ فِیهِ مِنَ الاْءِثْمِ ، لَمْ یَقْدِرُوا ؛ فَلاَ یَسْتَفِزَّنَّکَ(10) الشَّیْطَانُ ، فَإِنَّ الْعِزَّةَ لِلّهِ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُوءْمِنِینَ(11) ، وَلکِنَّ الْمُنَافِقِینَ لاَ یَعْلَمُونَ ، أَ لاَ(12) تَعْلَمُ أَنَّ مَنِ انْتَظَرَ أَمْرَنَا

ص: 108

وَصَبَرَ عَلی مَا یَری مِنَ الاْءَذی وَالْخَوْفِ هُوَ غَداً فِی زُمْرَتِنَا ؟

فَإِذَا(1) رَأَیْتَ الْحَقَّ قَدْ مَاتَ(2) وَذَهَبَ أَهْلُهُ ، وَرَأَیْتَ الْجَوْرَ قَدْ شَمِلَ الْبِلاَدَ ، وَرَأَیْتَ الْقُرْآنَ قَدْ خَلُقَ(3) وَأُحْدِثَ فِیهِ مَا لَیْسَ فِیهِ ، وَوُجِّهَ عَلَی الاْءَهْوَاءِ ، وَرَأَیْتَ 8 / 38

الدِّینَ قَدِ انْکَفَأَ(4) کَمَا یَنْکَفِئُ الْمَاءُ(5) ، وَرَأَیْتَ أَهْلَ الْبَاطِلِ قَدِ اسْتَعْلَوْا عَلی أَهْلِ الْحَقِّ ، وَرَأَیْتَ الشَّرَّ ظَاهِراً لاَ یُنْهی عَنْهُ وَیُعْذَرُ أَصْحَابُهُ(6) ، وَرَأَیْتَ الْفِسْقَ قَدْ ظَهَرَ ، وَاکْتَفَی الرِّجَالُ بِالرِّجَالِ وَالنِّسَاءُ بِالنِّسَاءِ ، وَرَأَیْتَ الْمُوءْمِنَ صَامِتاً لاَ یُقْبَلُ قَوْلُهُ ، وَرَأَیْتَ الْفَاسِقَ یَکْذِبُ وَلاَ یُرَدُّ عَلَیْهِ کَذِبُهُ وَفِرْیَتُهُ(7) ، وَرَأَیْتَ الصَّغِیرَ یَسْتَحْقِرُ الْکَبِیرَ(8) ، وَرَأَیْتَ الاْءَرْحَامَ قَدْ تَقَطَّعَتْ ، وَرَأَیْتَ مَنْ یَمْتَدِحُ(9) بِالْفِسْقِ یَضْحَکُ(10) مِنْهُ(11) وَلاَ یُرَدُّ عَلَیْهِ قَوْلُهُ ، وَرَأَیْتَ الْغُلاَمَ یُعْطِی مَا تُعْطِی الْمَرْأَةُ(12) ، وَرَأَیْتَ النِّسَاءَ یَتَزَوَّجْنَ

ص: 109

النِّسَاءَ(1) ، وَرَأَیْتَ الثَّنَاءَ(2) قَدْ کَثُرَ ، وَرَأَیْتَ الرَّجُلَ یُنْفِقُ الْمَالَ فِی غَیْرِ طَاعَةِ اللّهِ ، فَلاَ یُنْهی(3) وَلاَ یُوءْخَذُ عَلی یَدَیْهِ ، وَرَأَیْتَ النَّاظِرَ یَتَعَوَّذُ بِاللّهِ مِمَّا یَرَی الْمُوءْمِنَ فِیهِ مِنَ الاِجْتِهَادِ ، وَرَأَیْتَ الْجَارَ یُوءْذِی جَارَهُ وَلَیْسَ لَهُ مَانِعٌ ، وَرَأَیْتَ الْکَافِرَ فَرِحاً لِمَا یَری فِی الْمُوءْمِنِ مَرِحاً(4) لِمَا یَری فِی الاْءَرْضِ مِنَ الْفَسَادِ ، وَرَأَیْتَ الْخُمُورَ تُشْرَبُ عَلاَنِیَةً ، وَیَجْتَمِعُ عَلَیْهَا مَنْ لاَ یَخَافُ اللّهَ عَزَّ وَجَلَّ ، وَرَأَیْتَ الاْآمِرَ بِالْمَعْرُوفِ ذَلِیلاً ، وَرَأَیْتَ الْفَاسِقَ فِیمَا لاَ یُحِبُّ اللّهُ قَوِیّاً مَحْمُوداً ، وَرَأَیْتَ أَصْحَابَ الاْآیَاتِ(5) یُحَقَّرُونَ(6) وَیُحْتَقَرُ(7) مَنْ یُحِبُّهُمْ ، وَرَأَیْتَ سَبِیلَ الْخَیْرِ مُنْقَطِعاً ، وَسَبِیلَ الشَّرِّ مَسْلُوکاً ، وَرَأَیْتَ بَیْتَ اللّهِ قَدْ عُطِّلَ وَیُوءْمَرُ بِتَرْکِهِ ، وَرَأَیْتَ الرَّجُلَ یَقُولُ مَا لاَ یَفْعَلُهُ ، وَرَأَیْتَ الرِّجَالَ یَتَسَمَّنُونَ(8) لِلرِّجَالِ ، وَالنِّسَاءَ لِلنِّسَاءِ ، وَرَأَیْتَ الرَّجُلَ مَعِیشَتُهُ مِنْ(9) دُبُرِهِ ، وَمَعِیشَةُ الْمَرْأَةِ مِنْ(10) فَرْجِهَا(11) ، وَرَأَیْتَ النِّسَاءَ یَتَّخِذْنَ الْمَجَالِسَ کَمَا یَتَّخِذُهَا الرِّجَالُ ، وَرَأَیْتَ التَّأْنِیثَ فِی وُلْدِ الْعَبَّاسِ(12) قَدْ ظَهَرَ ، وَأَظْهَرُوا

ص: 110

8 / 39

الْخِضَابَ(1) ، وَامْتَشَطُوا کَمَا تَمْتَشِطُ(2) الْمَرْأَةُ لِزَوْجِهَا ، وَأَعْطَوُا الرِّجَالَ الاْءَمْوَالَ عَلی فُرُوجِهِمْ(3) ، وَتُنُوفِسَ فِی الرَّجُلِ ، وَتَغَایَرَ(4) عَلَیْهِ الرِّجَالُ(5) ، وَکَانَ صَاحِبُ الْمَالِ أَعَزَّ مِنَ الْمُوءْمِنِ ، وَکَانَ الرِّبَا ظَاهِراً لاَ یُعَیَّرُ(6) ، وَکَانَ الزِّنی تُمْتَدَحُ(7) بِهِ النِّسَاءُ ، وَرَأَیْتَ الْمَرْأَةَ تُصَانِعُ(8) زَوْجَهَا عَلی نِکَاحِ الرِّجَالِ ، وَرَأَیْتَ أَکْثَرَ النَّاسِ وَخَیْرَ بَیْتٍ مَنْ یُسَاعِدُ النِّسَاءَ عَلی فِسْقِهِنَّ ، وَرَأَیْتَ الْمُوءْمِنَ مَحْزُوناً مُحْتَقَراً ذَلِیلاً ، وَرَأَیْتَ الْبِدَعَ وَالزِّنی قَدْ ظَهَرَ(9) ، وَرَأَیْتَ النَّاسَ(10)···

ص: 111

یَعْتَدُّونَ(1) بِشَاهِدِ(2) الزُّورِ ، وَرَأَیْتَ الْحَرَامَ یُحَلَّلُ ، وَرَأَیْتَ الْحَلاَلَ یُحَرَّمُ(3) ، وَرَأَیْتَ الدِّینَ بِالرَّأْیِ ، وَعُطِّلَ الْکِتَابُ وَأَحْکَامُهُ ، وَرَأَیْتَ اللَّیْلَ لاَ یُسْتَخْفی(4) بِهِ مِنَ الْجُرْأَةِ عَلَی اللّهِ ، وَرَأَیْتَ الْمُوءْمِنَ لاَ یَسْتَطِیعُ أَنْ یُنْکِرَ إِلاَّ بِقَلْبِهِ ، وَرَأَیْتَ الْعَظِیمَ مِنَ الْمَالِ یُنْفَقُ فِی سَخَطِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ(5) ، وَرَأَیْتَ الْوُلاَةَ یُقَرِّبُونَ أَهْلَ الْکُفْرِ ، وَیُبَاعِدُونَ أَهْلَ الْخَیْرِ ، وَرَأَیْتَ الْوُلاَةَ یَرْتَشُونَ فِی الْحُکْمِ ، وَرَأَیْتَ الْوِلاَیَةَ قَبَالَةً(6) لِمَنْ زَادَ(7) ، وَرَأَیْتَ ذَوَاتِ الاْءَرْحَامِ یُنْکَحْنَ وَیُکْتَفی بِهِنَّ ، وَرَأَیْتَ الرَّجُلَ یُقْتَلُ عَلَی التُّهَمَةِ وَعَلَی الظِّنَّةِ ، وَیَتَغَایَرُ عَلَی الرَّجُلِ الذَّکَرِ ، فَیَبْذُلُ لَهُ نَفْسَهُ وَمَالَهُ ، وَرَأَیْتَ الرَّجُلَ یُعَیَّرُ(8) عَلی إِتْیَانِ النِّسَاءِ ، وَرَأَیْتَ الرَّجُلَ یَأْکُلُ مِنْ کَسْبِ امْرَأَتِهِ مِنَ الْفُجُورِ یَعْلَمُ ذلِکَ وَیُقِیمُ عَلَیْهِ ، وَرَأَیْتَ الْمَرْأَةَ تَقْهَرُ زَوْجَهَا وَتَعْمَلُ مَا لاَ یَشْتَهِی ، وَتُنْفِقُ عَلی زَوْجِهَا ، وَرَأَیْتَ الرَّجُلَ یُکْرِی امْرَأَتَهُ وَجَارِیَتَهُ ، وَیَرْضی بِالدَّنِیِّ مِنَ الطَّعَامِ وَالشَّرَابِ ، وَرَأَیْتَ الاْءَیْمَانَ بِاللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ کَثِیرَةً عَلَی الزُّورِ ، وَرَأَیْتَ الْقِمَارَ

ص: 112

قَدْ ظَهَرَ ، وَرَأَیْتَ الشَّرَابَ یُبَاعُ ظَاهِراً لَیْسَ لَهُ(1) مَانِعٌ ، وَرَأَیْتَ النِّسَاءَ یَبْذُلْنَ أَنْفُسَهُنَّ لاِءَهْلِ الْکُفْرِ ، وَرَأَیْتَ الْمَلاَهِیَ قَدْ ظَهَرَتْ یُمَرُّ بِهَا لاَ یَمْنَعُهَا(2) أَحَدٌ أَحَداً ، وَلاَ یَجْتَرِئُ أَحَدٌ عَلی مَنْعِهَا ، وَرَأَیْتَ الشَّرِیفَ یَسْتَذِلُّهُ الَّذِی یُخَافُ(3) سُلْطَانُهُ ، وَرَأَیْتَ أَقْرَبَ النَّاسِ مِنَ الْوُلاَةِ مَنْ یَمْتَدِحُ بِشَتْمِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ ، وَرَأَیْتَ مَنْ یُحِبُّنَا یُزَوَّرُ(4) وَلاَ تُقْبَلُ(5) شَهَادَتُهُ ، وَرَأَیْتَ الزُّورَ مِنَ الْقَوْلِ یُتَنَافَسُ فِیهِ ، وَرَأَیْتَ الْقُرْآنَ قَدْ ثَقُلَ عَلَی النَّاسِ اسْتِمَاعُهُ ، 8 / 40

وَخَفَّ عَلَی النَّاسِ اسْتِمَاعُ الْبَاطِلِ ، وَرَأَیْتَ الْجَارَ یُکْرِمُ الْجَارَ(6) خَوْفاً مِنْ لِسَانِهِ ، وَرَأَیْتَ الْحُدُودَ قَدْ عُطِّلَتْ وَعُمِلَ فِیهَا بِالاْءَهْوَاءِ ، وَرَأَیْتَ الْمَسَاجِدَ قَدْ زُخْرِفَتْ ، وَرَأَیْتَ أَصْدَقَ النَّاسِ عِنْدَ النَّاسِ الْمُفْتَرِیَ الْکَذِبَ ، وَرَأَیْتَ الشَّرَّ قَدْ ظَهَرَ ، وَالسَّعْیَ بِالنَّمِیمَةِ ، وَرَأَیْتَ الْبَغْیَ قَدْ فَشَا ، وَرَأَیْتَ الْغِیبَةَ تُسْتَمْلَحُ(7) ، وَیُبَشِّرُ بِهَا النَّاسُ(8) بَعْضُهُمْ بَعْضاً ، وَرَأَیْتَ طَلَبَ الْحَجِّ وَالْجِهَادِ لِغَیْرِ اللّهِ ، وَرَأَیْتَ السُّلْطَانَ یُذِلُّ لِلْکَافِرِ الْمُوءْمِنَ ، وَرَأَیْتَ الْخَرَابَ قَدْ أُدِیلَ مِنَ الْعُمْرَانِ(9) ، وَرَأَیْتَ(10) الرَّجُلَ مَعِیشَتُهُ مِنْ بَخْسِ(11) الْمِکْیَالِ وَالْمِیزَانِ ، وَرَأَیْتَ سَفْکَ

ص: 113

الدِّمَاءِ یُسْتَخَفُّ بِهَا ، وَرَأَیْتَ الرَّجُلَ یَطْلُبُ الرِّئَاسَةَ لِعَرَضِ(1) الدُّنْیَا ، وَیَشْهَرُ نَفْسَهُ بِخُبْثِ اللِّسَانِ لِیُتَّقی وَتُسْنَدَ(2) إِلَیْهِ الاْءُمُورُ ، وَرَأَیْتَ الصَّلاَةَ قَدِ اسْتُخِفَّ(3) بِهَا ، وَرَأَیْتَ الرَّجُلَ عِنْدَهُ الْمَالُ الْکَثِیرُ(4) لَمْ یُزَکِّهِ مُنْذُ مَلَکَهُ ، وَرَأَیْتَ الْمَیِّتَ یُنْشَرُ(5) مِنْ قَبْرِهِ وَیُوءْذی وَتُبَاعُ أَکْفَانُهُ ، وَرَأَیْتَ الْهَرْجَ(6) قَدْ کَثُرَ ، وَرَأَیْتَ الرَّجُلَ(7) یُمْسِی نَشْوَانَ(8) وَیُصْبِحُ سَکْرَانَ ، لاَ یَهْتَمُّ بِمَا(9) النَّاسُ فِیهِ ، وَرَأَیْتَ الْبَهَائِمَ تُنْکَحُ ، وَرَأَیْتَ الْبَهَائِمَ تَفْرِسُ(10) بَعْضُهَا بَعْضاً ، وَرَأَیْتَ الرَّجُلَ یَخْرُجُ إِلی مُصَلاَّهُ وَیَرْجِعُ وَلَیْسَ عَلَیْهِ شَیْءٌ مِنْ ثِیَابِهِ ، وَرَأَیْتَ قُلُوبَ النَّاسِ قَدْ(11) قَسَتْ ، وَجَمَدَتْ أَعْیُنُهُمْ ، وَثَقُلَ الذِّکْرُ عَلَیْهِمْ ، وَرَأَیْتَ السُّحْتَ قَدْ ظَهَرَ یُتَنَافَسُ فِیهِ ، وَرَأَیْتَ الْمُصَلِّیَ إِنَّمَا یُصَلِّی لِیَرَاهُ النَّاسُ ، وَرَأَیْتَ الْفَقِیهَ یَتَفَقَّهُ لِغَیْرِ الدِّینِ یَطْلُبُ الدُّنْیَا وَالرِّئَاسَةَ ، وَرَأَیْتَ النَّاسَ مَعَ مَنْ(12) غَلَبَ ، وَرَأَیْتَ طَالِبَ الْحَلاَلِ یُذَمُّ وَیُعَیَّرُ ، وَطَالِبَ

ص: 114

الْحَرَامِ یُمْدَحُ وَیُعَظَّمُ ، وَرَأَیْتَ الْحَرَمَیْنِ یُعْمَلُ فِیهِمَا بِمَا(1) لاَ یُحِبُّ اللّهُ ، لاَ یَمْنَعُهُمْ مَانِعٌ ، وَلاَ یَحُولُ بَیْنَهُمْ وَبَیْنَ الْعَمَلِ الْقَبِیحِ(2) أَحَدٌ ، وَرَأَیْتَ الْمَعَازِفَ(3) ظَاهِرَةً فِی الْحَرَمَیْنِ ، وَرَأَیْتَ الرَّجُلَ یَتَکَلَّمُ بِشَیْءٍ مِنَ الْحَقِّ وَیَأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهی عَنِ الْمُنْکَرِ ، فَیَقُومُ إِلَیْهِ مَنْ یَنْصَحُهُ فِی نَفْسِهِ(4) ، فَیَقُولُ(5) : هذَا عَنْکَ مَوْضُوعٌ ، وَرَأَیْتَ النَّاسَ یَنْظُرُ بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ ، وَیَقْتَدُونَ بِأَهْلِ الشُّرُورِ(6) ، وَرَأَیْتَ مَسْلَکَ الْخَیْرِ(7) وَطَرِیقَهُ خَالِیاً لاَ یَسْلُکُهُ أَحَدٌ ، وَرَأَیْتَ الْمَیِّتَ یُهْزَأُ بِهِ(8) ، فَلاَ یَفْزَعُ لَهُ أَحَدٌ(9) ، وَرَأَیْتَ کُلَّ عَامٍ یَحْدُثُ فِیهِ مِنَ الشَّرِّ وَالْبِدْعَةِ(10) أَکْثَرُ مِمَّا کَانَ ، وَرَأَیْتَ الْخَلْقَ(11) وَالْمَجَالِسَ لاَ یُتَابِعُونَ إِلاَّ الاْءَغْنِیَاءَ ، وَرَأَیْتَ الْمُحْتَاجَ یُعْطی عَلَی الضَّحِکِ بِهِ ، وَیُرْحَمُ لِغَیْرِ وَجْهِ اللّهِ ، وَرَأَیْتَ الاْآیَاتِ فِی السَّمَاءِ لاَ یَفْزَعُ لَهَا(12) أَحَدٌ(13) ، وَرَأَیْتَ النَّاسَ یَتَسَافَدُونَ(14) کَمَا یَتَسَافَدُ(15) الْبَهَائِمُ ، ص: 115

8 / 41

لاَ یُنْکِرُ(1) أَحَدٌ مُنْکَراً تَخَوُّفاً مِنَ النَّاسِ ، وَرَأَیْتَ الرَّجُلَ یُنْفِقُ الْکَثِیرَ فِی غَیْرِ طَاعَةِ اللّهِ ، وَیَمْنَعُ الْیَسِیرَ فِی طَاعَةِ اللّهِ ، وَرَأَیْتَ الْعُقُوقَ(2) قَدْ ظَهَرَ ، وَاسْتُخِفَّ بِالْوَالِدَیْنِ ، وَکَانَا مِنْ أَسْوَإِ النَّاسِ حَالاً عِنْدَ الْوَلَدِ ، وَیَفْرَحُ بِأَنْ یَفْتَرِیَ عَلَیْهِمَا ، وَرَأَیْتَ النِّسَاءَ وَقَدْ(3) غَلَبْنَ عَلَی الْمُلْکِ ، وَغَلَبْنَ عَلی کُلِّ أَمْرٍ ، لاَ یُوءْتی إِلاَّ مَا لَهُنَّ فِیهِ هَوًی ، وَرَأَیْتَ ابْنَ(4) الرَّجُلِ یَفْتَرِی عَلی أَبِیهِ ، وَیَدْعُو عَلی وَالِدَیْهِ ، وَیَفْرَحُ بِمَوْتِهِمَا(5) ، وَرَأَیْتَ الرَّجُلَ إِذَا مَرَّ بِهِ یَوْمٌ وَلَمْ یَکْسِبْ(6) فِیهِ(7) الذَّنْبَ الْعَظِیمَ _ مِنْ فُجُورٍ ، أَوْ بَخْسِ مِکْیَالٍ ، أَوْ مِیزَانٍ ، أَوْ غِشْیَانِ حَرَامٍ(8) ، أَوْ شُرْبِ مُسْکِرٍ _ کَئِیباً(9) حَزِیناً یَحْسَبُ(10) أَنَّ ذلِکَ الْیَوْمَ عَلَیْهِ وَضِیعَةٌ مِنْ عُمُرِهِ ، وَرَأَیْتَ(11) السُّلْطَانَ یَحْتَکِرُ الطَّعَامَ ، وَرَأَیْتَ أَمْوَالَ ذَوِی الْقُرْبی تُقْسَمُ فِی الزُّورِ(12) ، ص: 116

وَیُتَقَامَرُ(1) بِهَا ، وَیُشْرَبُ(2) بِهَا الْخُمُورُ ، وَرَأَیْتَ الْخَمْرَ یُتَدَاوی بِهَا ، وَتُوصَفُ(3) لِلْمَرِیضِ ، وَیُسْتَشْفی بِهَا ، وَرَأَیْتَ النَّاسَ قَدِ اسْتَوَوْا فِی تَرْکِ الاْءَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ وَتَرْکِ التَّدَیُّنِ بِهِ ، وَرَأَیْتَ رِیَاحَ الْمُنَافِقِینَ وَأَهْلِ النِّفَاقِ(4) دَائِمَةً(5) ، وَرِیَاحَ أَهْلِ الْحَقِّ لاَ تَحَرَّکُ(6) ، وَرَأَیْتَ الاْءَذَانَ بِالاْءَجْرِ ، وَالصَّلاَةَ بِالاْءَجْرِ ، وَرَأَیْتَ الْمَسَاجِدَ مُحْتَشِیَةً(7) مِمَّنْ لاَ یَخَافُ اللّهَ ، مُجْتَمِعُونَ(8) فِیهَا لِلْغِیبَةِ وَأَکْلِ لُحُومِ أَهْلِ الْحَقِّ ، وَیَتَوَاصَفُونَ(9) فِیهَا شَرَابَ(10) الْمُسْکِرِ(11) ، وَرَأَیْتَ السَّکْرَانَ یُصَلِّی بِالنَّاسِ وَهُوَ لاَ یَعْقِلُ ، وَلاَ یُشَانُ(12) بِالسُّکْرِ ، وَإِذَا

ص: 117

سَکِرَ أُکْرِمَ وَاتُّقِیَ وَخِیفَ وَتُرِکَ لاَ یُعَاقَبُ ، وَیُعْذَرُ بِسُکْرِهِ ، وَرَأَیْتَ مَنْ أَکَلَ(1) أَمْوَالَ الْیَتَامی یُحْمَدُ(2) بِصَلاَحِهِ ، وَرَأَیْتَ الْقُضَاةَ یَقْضُونَ بِخِلاَفِ(3) مَا أَمَرَ اللّهُ(4) ، وَرَأَیْتَ الْوُلاَةَ یَأْتَمِنُونَ الْخَوَنَةَ لِلطَّمَعِ ، وَرَأَیْتَ الْمِیرَاثَ قَدْ وَضَعَتْهُ الْوُلاَةُ لاِءَهْلِ الْفِسْقِ(5) وَالْجُرْأَةِ عَلَی اللّهِ ، یَأْخُذُونَ مِنْهُمْ وَیُخَلُّونَهُمْ وَمَا یَشْتَهُونَ ، وَرَأَیْتَ الْمَنَابِرَ یُوءْمَرُ عَلَیْهَا بِالتَّقْوی وَلاَ یَعْمَلُ الْقَائِلُ بِمَا یَأْمُرُ ، وَرَأَیْتَ الصَّلاَةَ قَدِ اسْتُخِفَّ بِأَوْقَاتِهَا ، وَرَأَیْتَ الصَّدَقَةَ بِالشَّفَاعَةِ لاَ یُرَادُ 8 / 42

بِهَا وَجْهُ اللّهِ وَیُعْطی(6) لِطَلَبِ النَّاسِ ، وَرَأَیْتَ النَّاسَ هَمُّهُمْ(7) بُطُونُهُمْ وَفُرُوجُهُمْ ، لاَ یُبَالُونَ بِمَا أَکَلُوا وَمَا(8) نَکَحُوا ، وَرَأَیْتَ الدُّنْیَا مُقْبِلَةً عَلَیْهِمْ ، وَرَأَیْتَ أَعْلاَمَ الْحَقِّ قَدْ دَرَسَتْ ، فَکُنْ عَلی حَذَرٍ(9) ، وَاطْلُبْ إِلَی(10) اللّهِ _ عَزَّ وَجَلَّ _ النَّجَاةَ .

وَاعْلَمْ أَنَّ النَّاسَ فِی سَخَطِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ ، وَإِنَّمَا یُمْهِلُهُمْ(11) لاِءَمْرٍ یُرَادُ بِهِمْ ، فَکُنْ مُتَرَقِّباً(12) ، وَاجْتَهِدْ لِیَرَاکَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ فِی خِلاَفِ مَا هُمْ عَلَیْهِ ، فَإِنْ(13) نَزَلَ بِهِمُ الْعَذَابُ وَکُنْتَ فِیهِمْ ، عَجَّلْتَ إِلی رَحْمَةِ اللّهِ ، وَإِنْ أُخِّرْتَ ابْتُلُوا ، وَکُنْتَ قَدْ خَرَجْتَ مِمَّا(14)

ص: 118

هُمْ فِیهِ مِنَ الْجُرْأَةِ عَلَی اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ ، وَاعْلَمْ أَنَّ اللّهَ لاَ یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ ، وَأَنَّ رَحْمَةَ اللّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ» .(1)

***ترجمه***

***[بهشت کافی - ترجمه آژیر]***

حمران می گوید:در نزد امام صادق علیه السّلام سخن از خلفای جور رفت ، و اینکه نسبت به شیعه نظر بدی دارند.حضرت علیه السّلام فرمود:من با ابو جعفر منصور حرکت می کردم ، و او در کاروان پادشاهی خود بود و بر اسبی سوار ، جلوی او چند اسب سوار ، و پشت سرش چند اسب سوار دیگر ، در حرکت بودند و من هم در کنار او بر الاغی سوار بودم.او به من رو کرد و گفت:ای ابا عبد اللّٰه!کار شد ، [یعنی ما بر امر خلافت مسلّط شدیم]و شایسته است که تو هم شاد باشی بدان چه خداوند از توانایی به ما داده است ، و در عزّت بر ما گشاده است ، و به مردم نگو که تو و خاندانت در امر خلافت از ما شایسته تر هستند ، تا ما را نسبت به خودت و آنها عصبانی کنی.امام علیه السّلام فرمود:من گفتم کسی که برای تو از جانب من این گزارش را فرستاده دروغ گفته است.او به من گفت:آیا بدان چه گفته ای سوگند می خوری؟ من گفتم:همانا مردم افسونگرانند-یعنی دوست دارند دل تو را از من چرکین کنند-تو به سخن آنان گوش مده زیرا ما به تو نیازمندتریم از تو به ما. او به من گفت:آیا یادت می آید که یک روز از تو پرسیدم:آیا برای ما سلطنتی هست؟ و تو پاسخ دادی ، آری سلطنتی طولانی و پهناور ، که پیوسته در کار خود مهلت خواهید داشت ، و در دنیایتان وسعت ، تا اینکه خون ناحقّی از ما را در ماه حرام و شهر حرام[مکه] بریزید.من دانستم که حدیث را حفظ کرده است پس گفتم:شاید خداوند عزّ و جلّ تو را کفایت کند ، یعنی تو را حفظ کند از اینکه مرتکب چنین امری شوی ، زیرا من شخص خاص تو را در نظر نداشتم ، و آن حدیثی بوده است که من آن را روایت کردم ، شاید فرد دیگری از خاندانت مرتکب چنین کاری شود.در این هنگام منصور خاموش شد ، و چون به خانه ام آمدم یکی از دوستان و شیعیان ما نزد من آمد و گفت:قربانت گردم ، بخدا سوگند من تو را در موکب ابو جعفر دیدم که بر الاغی سوار بودی ، و او بر اسبی سوار و چنان با شما سخن می گفت که گویی شما زیر دست او هستید ، و پیش خود گفتم:این حجّت خدا بر خلق ، و صاحب الامر است که باید از او پیروی شود ، و آن دیگری کار بر خلاف می کند و اولاد پیامبران را می کشد ، و بر زمین آن گونه که خدا دوست ندارد خون می ریزد ، و امام در موکب اوست و سوار بر الاغی ، و این چنین تردید به دلم راه یافت ، تا آنکه بر خودم و دینم ترسیدم.او گفت امام به من فرمود:اگر تو فرشتگانی را می دیدی که در جلو و عقب و سمت راست و چپ من بودند هر آینه او را خوار می شمردی ، و آنچه را هم داشت کوچک می گرفتی.او گفت:اکنون دلم آرام گرفت. او سپس گفت:اینان تا کی سلطنت خواهند کرد و چه هنگام از دست ایشان آسایش به دست خواهد آمد؟من گفتم:آیا نمی دانی که هر چیزی مدّتی دارد؟او گفت:آری. من گفتم:آیا برای تو سودی خواهد داشت که بدانی این امر هر گاه موعدش فرا رسد ، از یک چشم به هم زدن سریعتر خواهد بود؟اگر تو وضع ایشان را نزد خداوند می دانستی بیشتر و سخت تر آنها را دشمن می داشتی ، و اگر تو یا همۀ مردم زمین بکوشید ، آنان را در گناه بیشتری که در آن بسر می برند درآورید نتوانید.پس شیطان تو را از جای به در نبرد و نلغزاند ، زیرا عزّت از آن خدا و رسول و مؤمنان است ، ولی منافقان نمی دانند. آیا نمی دانی که هر که منتظر امر ما باشد و بر آزار و ترس خود صبر کند ، فردا با ما محشور شود؟هر گاه دیدی که حق و اهل حق از میان رفتند و ناحق ، همه جا را فرا گرفت ، و قرآن کهنه شمرده شد و در آن تحریفاتی بوجود آوردند ، و آن برحسب نظرها تفسیر و تأویل شد. و دیدی که دین وارونه گشته همچون ظرف آب ، و اهل باطل بر حق چیره گشته اند ، و شرّ و بدی آشکار است و از آن بر حذر نمی دارند ، و بدکاران را معذور می شمارند ، و فسق هویدا شده و مردان به مردان کفایت کنند و زنان به زنان ، و دیدی مؤمن دم می بندد و سخن او پذیرفته نمی آید ، و فاسق دروغ می گوید و دروغ و افترایش را باز پس نمی زند ، و دیدی که کوچک ، بزرگ را خوار می شمارد ، و پیوند خویشی گسسته می گردد ، و دیدی که با ستایندۀ فسق و فجور ملاطفت می شود ، و سخن او رد نمی شود ، و پسران خود را بجای زنان قرار می دهند و زنان با زنان ازدواج می کنند ، و ستایش رو به فزونی نهاده ، و مرد ثروت خویش را در غیر طاعت خدا خرج می کند و از این کار جلوگیری نمی شود و دستش را نمی گیرند. و دیدی که اگر کسی کوشش مؤمن را ببیند از آن بخدا پناه برد ، و همسایه ، همسایه را بیازارد بی هیچ مانعی ، و دیدی کافر شاد است بدان چه در مؤمن بیند ، و خوش است بدان چه از فساد در زمین می بیند ، و دیدی که آنان که از خدا نمی هراسند آشکارا می می نوشند و برای آن انجمن می کنند ، و دیدی که آمر به معروف خوار است ، و فاسق نسبت بدان چه خدا دوست ندارد ، توانمند است و ستوده ، و دیدی قرآن دانان ، خوار می شوند و هر که هم آنان را دوست می دارد خوار می گردند ، و راه خیر بسته شده است و راه شرّ و بدی باز است و در آن می روند ، و خانۀ خدا بی زائر مانده و فرمان ترک آن را می دهند ، و مرد می گوید آنچه را نمی کند ، و دیدی مردان خویش را برای استفادۀ مردان آماده می کنند و زنان خود را برای زنان.و دیدی وسیلۀ زندگی مرد از دبر اوست ، و وسیلۀ زندگی زن از فرج او ، و دیدی زنان انجمن می کنند چنان که مردان ، و دیدی فرزندان عبّاس آشکارا زنانگی را پیشه کردند و خضاب بستند و سر را شانه زدند ، چنانچه زنان برای شوهران خود ، و به مردان پول دادند به خاطر فروجشان. و دیدی انسان توانگر گرامی تر است از انسان مؤمن ، و ربا پدیده ای است که بر آن عیب گرفته نمی شود ، و زنان را به زنا بستانند ، و دیدی که زن با شوهر خود ، بر سر همبستر شدن با مردان سازش کند ، و دیدی بیشتر مردم ، و بهترین خانه ها ، آن باشد که زنان را در فسقشان یاری می رساند ، و مؤمن را دیدی که غمگین است و تحقیر شده و ذلیل ، و دیدی که بدعت و زنا آشکار شده است و مردم به گواه باطل اعتماد می کنند ، و دیدی که حلال حرام ، و حرام حلال ، شمرده می شود ، و دیدی که حکم دین به رأی ، معیّن می شود ، و قرآن و احکامش معطل مانده است ، و برای جسارت بخدا و ارتکاب کار بد ، مردم انتظار شب را نمی کشند ، و دیدی که مؤمن نمی تواند کارهای زشت را انکار کند مگر به قلبش ، و دیدی مال فراوانی در راه به خشم آوردن خدا خرج می شود ، و والیان و فرماندهان کافران را نزدیک خویش می سازند ، و اهل خیر را از خود دور می کنند ، و در حکومت رشوه می گیرند ، و دیدی فرمانروایی و گرفتن منصب به مزایده گذارده می شود ، و دیدی مردان با محرمان خود زنا می کنند ، و بدانها از گرفتن زن اکتفا کنند. و دیدی که مرد به صرف تهمت و گمان کشته می شود ، و به خاطر خواهی مرد نر غیرت ورزی کنند ، و جان و مال در راه عشق او دهند ، و دیدی که مرد را برای همبستر شدن با زن به نکوهش گیرند ، و دیدی که مرد از کسب هرزگی زنش نان می خورد ، و این حقیقت را می داند و نگهش می دارد ، و دیدی که زن بر شوهر خود تسلّط دارد ، و آنچه را شوهر نمی خواهد انجام می دهد ، و به شوهر خود خرجی و پول جیب می دهد ، و دیدی که مرد زن و دخترش را به اجاره می دهد ، و به خوراک و نوشیدنی پستی راضی است ، و دیدی که سوگند بخداوند عزّ و جلّ به ناحق فراوان شده ، و دیدی که قمار بازی پدیدار گشته است ، و شراب آشکارا می فروشند و مانعی ندارد ، و دیدی زنها خود را به کفّار می بخشند ، و ساز و آواز آشکار گشته استو مردم از آن گذر کنند و هیچ کس کسی را از آن منع نکند و کسی جرأت نکند جلو آن را بگیرد ، و دیدی کسی که از تسلّط او می ترسند ، مردم را خوار می کند. و دیدی نزدیک تر مردم به فرمانروایان کسی است که ، به دشنام ده ما اهل بیت ، مدح و ثنا گوید ، و دیدی هر که ما را دوست دارد او را ناحق شمارند و گواهیش را نپذیرند ، و دیدی که در گفتار ناحق با هم رقابت کنند ، و دیدی که قرآن و شنیدنش بر مردم گران است ، و شنیدن باطل بر مردم آسان ، و دیدی همسایه از ترس زبان همسایه او را گرامی می دارد ، و دیدی حدود معطل شده ، و در آن بنا بر هوی و هوس عمل می شود ، و دیدی که مساجد آراسته گشته است[با نقّاشی و آب طلا کاری] ، و دیدی که راستگوتر مردم در میان ایشان کسی است که افترا زند و دروغ گوید ، و دیدی شرّ پدیدار شد ، و هم سخن چینی ، و دیدی ستمگری شیوع یافت ، و غیبت را سخن خوشمزه می شمارند و مردم بدان یک دیگر را مژده می دهند ، و دیدی به حج می روند ، و جهاد می طلبند ، جز برای رضای خدا ، و دیدی سلطان مؤمن را به خاطر کافر خوار می کند ، و ویرانی بر آبادانی چیره می گردد ، و مردم از کم فروشی روزی می خورند ، و خونریزی را سبک و آسان می شمرند ، و مردم برای طلب دنیا ریاست طلبد و خود را به بد زبانی شهره کند ، تا از او ترسند ، و امور بدو واگذار شود. و دیدی نماز را خوار و سبک می شمارند ، و دیدی مردی را که مال فراوان دارد ، ولی از زمان دارایی آن زکاتش را نپرداخته است ، و قبر مرده را نبش کنند ، و مخدوشش سازند و کفنش را بفروشند ، و دیدی که آشفتگی فراوان شده است ، و مرد شب کند در غفلت و خماری ، و بامداد کند در مستی ، و باکی ندارد که مردم در چه وضعی باشند ، و دیدی که با چهارپایان نزدیکی می شود ، و بهائم یک دیگر را بدرند ، و دیدی مردی به جای نماز خود برود و برگردد در حالی که جامه ای به تن ندارد ، و دیدی دل مردم سخت شده و دیدگانشان خشکیده ، و یاد خدا بر آنها گران است. و دیدی حرام خوردن پدیدار شده است ، و در آن با یک دیگر رقابت می کنند ، و دیدی که نمازگزار برای خودنمایی به مردم نماز می خواندو دیدی مسأله دان و فقیه دین جز برای دین مسأله می آموزد ، و دنیا و ریاست می جوید ، و دیدی مردم به همراه کسی هستند که چیرگی دارد ، و دیدی طالب حلال نکوهش ، و طالب حرام ستایش ، می شود و بزرگش می دارند ، و دیدی که در حرمین[مکه و مدینه]کاری می کنند که پسند خدا نیست ، و کسی جلوشان را نگیرد ، و احدی میان آنها و کردار زشتشان مانع نشود. و دیدی در حرمین[مکه و مدینه]اسباب لهو پدیدار شده است و دیدی مردی که به حق سخن می گوید یا امر به معروف و نهی از منکر کند ، در برابر کسی نزد او برمی خیزد و وی را اندرز می دهد که:این تکلیف تو نیست ، و دیدی مردم با هم هم چشمی می کنند و به مردم بد اقتدا می کنند ، و دیدی روش خیر و راه آن ، تهی است و کسی از آن گذر نمی کند ، و دیدی مرده را به باد مسخره می گیرند ، و کسی از او در هراس نمی افتد و در هر سال ، شرّ و بدعت پیش از سال گذشته می گردد ، و دیدی مردم و محافل جز از توانگران پیروی نمی کنند ، و دیدی به گدا چیزی می دهند ، تا در برابر بدو بخندند ، و برای جز خدا به او ترحّم می شود. و دیدی نشانه های آسمانی هست ، ولی کسی از آنها هراس نمی کند ، و دیدی مردم چون بهائم بر هم می جهند ، و کسی از ترس مردم منکر کار آنها نمی گردد ، و دیدی که مرد جز در راه خدا خرج بسیاری می کند و در راه اطاعت الهی از اندک دریغ می ورزد ، و دیدی ناسپاسی از پدر و مادر پدیدار شده است ، و پدر و مادر را به چشم کم می نگرند و در پیش فرزند ، از همه بدتر باشند ، و فرزندان از افتراء به آن دو ، شاد گردند. و زنان را دیدی که بر حکومت چیره شده اند و هر کاری را به دست گرفته اند و کاری انجام نشود جز آنچه آنها طرفدارش باشند ، و دیدی شخصی به پدرش افترا می زند ، و بر پدر و مادر خود نفرین می فرستد و از مرگشان شاد می شود ، و دیدی چون مردی روزی را به سر آورد ، و در آن گناه بزرگی اعم از هرزگی و کم فروشی ، و درآمدن به بستر حرام و میخواری نکرده دلتنگ و غمناک گردد و پندارد که آن روز بر او نامبارک بوده و از عمرش حساب نبوده.و دیدی که سلطان ، خوراک را انبار کند و نگهدارد تا گران بفروشد ، و دیدی خمس و سهم امام به ناحق تقسیم می شود و با آن قمار می زنند و میخواری می کنند ، و دیدی که با شراب به مداوای بیماری می پردازند و برای بیمار نسخۀ آن را می گیرند و از آن درمان می طلبند ، و دیدی مردم همه در ترک امر به معروف و نهی از منکر و ترک دینداری هماهنگ شده اند ، و دیدی باد بر پرچم اهل نفاق می وزد و پرچم اهل حق ، بی حرکت است ، و دیدی در برابر گفتن اذان و خواندن نماز مزد می گیرند ، و دیدی مسجدها پر می شود از کسانی که از خدا نمی هراسند و در آنها برای غیبت و خوردن گوشت اهل حق گرد می آیند و به وصف نوشابه های مست کننده می پردازند. و دیدی که پیشنماز مست برای مردم نماز می خواند و مستی است لا یعقل ، که مستی او را نکوهش نمی کنند ، و هر گاه مست شود گرامیش می دارند و از او ملاحظه می کنند و می ترسند ، در حالی که او رهاست ، و کیفر نمی شود و مستی او را معذور می دارند ، و دیدی که مال یتیم خور را به شایستگی می ستایند و قاضیان بر خلاف آنچه خدا امر کرده ، حکم می کنند ، و دیدی فرمانروایان جنایتکار را برای طمع امین ساخته اند ، و دیدی فرمانروایان ارث را برای اهل فسق ، و بدکاری و جسارت بر خدا تخصیص می دهند ، تا از آنها حق و حسابی بگیرند ، و آنها را واگذارند ، تا هر چه می خواهند انجام دهند ، و دیدی بر سر منبرها به تقوی توصیه می شود ولی خود گوینده بدان عمل نمی کند ، و دیدی که وقت نماز را به چیزی نمی گیرند ، و دیدی صدقه و زکات را به وساطت دیگران به مستحقان دهند و قصد رضای خدا در دادن آنها در میان نیست ، و به سبب درخواست مردم آن را پرداخت می کنند ، و دیدی نهایت همّ مردم شکم و فرج آنهاست ، و باکی از این ندارند که چه بخورند و با که همبستر شوند و دنیا را دیدی که بدیشان روی آورده است ، و دیدی که نشانه های حق و درستی پوسیده شده اند ، در این هنگام بر حذر باش ، و از درگاه خداوند سبحان نجات بخواه. و بدان که مردم ، گرفتار خشم خدایند و خداوند به آنها مهلت می دهد برای امری که با آنها خواهد کرد و تو مراقب خویش باش ، و بکوش تا خداوند عزّ و جل تو را بر خلاف روش آنها ببیندو اگر عذابی برایشان فرستاد و تو در میان آنها قرار داشتی ، به دریافت رحمت الهی شتافته ای ، و اگر از آنها جدا باشی آنان گرفتار عذاب شوند و تو از آنچه ایشان در آن اندرند ، از جسارت بر خداوند عزّ و جلّ بیرون آمده ای.و بدان که خداوند اجر نیکوکاران را تباه نمی کند و همانا که رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است.

 بهشت کافی ؛ ج 1 , ص 73 

***[ترجمه کمره ای]***

از حمران گوید آنان(خلفاء جور)ذکر شدند نزد امام صادق(علیه السّلام)و نظر بدی که با شیعه دارند امام(علیه السّلام)فرمود من با ابی جعفر منصور حرکت می کردم او در موکب ملوکانه خود بود و بر اسبی سوار بود جلوش چند اسب سوار و در دنبالش چند اسب سوار بودند و من هم در کنار او سوار بر یک الاغی بودم رو بمن کرد و گفت یا ابا عبد اللّٰه کار شده است(یعنی ما بر امر خلافت مسلط شدیم) و شایسته است که تو هم شاد باشی بدان چه خداوند از توانائی بما داده است و در عزت بروی ما گشاده است و بمردم نگوئی که تو بامر خلافت از ما اولی و احق هستی و خاندانت هم احق هستند تا ما را بخودت و آنها وادار کنی و عصبانی کنی. فرمود:من گفتم کسی که برای تو از جانب من این گزارش داده است دروغ گفته است ، بمن گفت آیا بدان چه گوئی سوگند یاد کنی گوید من گفتم.مردم جادوگرند یعنی می خواهند دل تو را بر من بشورانند و تو را در باره من بد دل کنندمبادا آنها را بر گوش خود چیره کنی و اختیار گوشت را بآنها بدهی زیرا ما بتو نیازمندتریم از تو بماها گفت آیا یادت می آید که یک روز من از تو پرسیدم آیا برای ما ملک و سلطنتی هست؟گفتی آری طولانی و پهناور و سخت و پیوسته در کار خود مهلت دارید و در دنیای خود وسعت دارید تا خون ناحقی از ما در ماه حرام و شهر حرام (مکه)بریزید. من دانستم که حدیث را حفظ کرده است من گفتم شاید خدا عز و جل تو را کفایت کند یعنی تو را حفظ کند از اینکه مرتکب چنین امری باشی زیرا من تو را بخصوص منظور نداشتم همانا حدیثی بوده که آن را روایت کردم سپس شاید دیگری از خاندانت مرتکب چنین کاری شود و او دم بست و سخنی نگفت. و چون بخانه ام آمدم یکی از دوستان و شیعیان ما نزد من آمد و گفت قربانت بخدا من تو را در موکب ابی جعفر دیدم که بر الاغی سوار بودی و او بر اسبی سوار بود و بر سر سرازیر شده بود و با شما سخن می گفت و گویا شما زیر دست او باشید من با خود گفتم این حجت خدا است بر خلقش و صاحب الامر است که باید باو اقتداء شود و این دیگری کار بر خلاف میکند و اولاد پیغمبران را میکشد و در روی زمین خون ریزی میکند بوجهی که خدا دوست نمی دارد و امام در موکب او است و شما سوار بر الاغی هستید و از این راه شکی در دلم افتاد تا بر خودم و دینم ترسیدم. گوید:بمن فرمود:اگر تو می دیدی آن ها که گرد من بودند و در جلو و عقب و سمت راست و چپ من بودند از فرشته ها هر آینه او را خوار میشمردی و آنچه را هم داشت ناچیز میشمردی ، گفت اکنون دلم آرام شد.سپس گفت تا بکی اینان سلطنت کنند و در چه زمانی از آنها آسایش خواهد بود؟ من گفتم مگر تو نمی دانی هر چه زمانی دارد؟گفت چرا من گفتم بتو سود دارد که بدانی این امر هر وقت موعدش بیاید از یک چشم بهم زدن سریعتر باشد(یعنی زوال دولت ناحق و قیام دولت حق)اگر تو بدانی اینان در نزد خدا عز و جل چه حالی دارند و چطور است حال آنها تو بیشتر و سختتر آنها را دشمن داری و اگر تو کوشش کنی یا همه مردم روی زمین بکوشند که آنان را در گناه بیشتری که در آن اندرند در آورند نتوانند(یعنی خلاف و گناه آنها بنهایت است)شیطان تو را از جای بدر نبرد و لغزاند زیرا عزت از آن خدا است و از آن رسول او و از آن مؤمنانست ولی منافقان نمی دانند آیا ندانی هر که منتظر امر ما باشد و صبر کند بر آنچه از آزار و ترس بیند فردا در گروه ما محشور گردد. هر گاه دیدی که حق و اهل حق از میان رفتند و دیدی ناحق همه جا را گرفت و دیدی قرآن کهنه شمرده شد و در آن پدید آمد آنچه در آن نیست و رو بسوی هوس و دلخواه شد و دیدی که دین وارونه شده چنانچه ظرف آب وارونه شود و دیدی اهل باطل بر حق چیره شدند و دیدی شر و بدی عیانست و غدقن نمیشود و بدکاران را معذور می دارند و دیدی که فسق آشکار شده و مردان بمردان کفایت کنند و زنان بزنان و دیدی مؤمن دم بندد و گفته او پذیرفته نشود و دیدی که فاسق دروغ گوید و دروغ و افترایش را رد نکنند و دیدی که کوچک بزرگ را خوار میشمارد و دیدی که پیوند خویشی بریده شود و دیدی که بکار بد و بفسق خوش آمد گویند و از آن خوش باشند و خندان و گفته آن را رد نکنند و دیدی که با پسر بچه همان کنند که با زن کنند و دیدی که زنان جفت گردندو دیدی که مدح و ثنا بسیار شود و دیدی که مرد مال خود را در جز طاعت خدا صرف میکند و جلوش گرفته نمیشود و دست او را نگه ندارند و دیدی که چون کسی کوشش مؤمن را بیند از آن بخدا پناه برد و دیدی که همسایه همسایه را آزار کند و مانعی ندارد و دیدی کافر شاد است بدان چه در مؤمن بیند و خوش است بدان چه از فساد در زمین بنگرد و دیدی که آشکارا می نوشند و برای آن انجمن کنند کسانی که از خدا عز و جل نمی ترسند و دیدی که آمر بمعروف خوار است و دیدی فاسق نسبت بدان چه خدا دوست ندارد نیرومند است و ستوده می شود و دیدی قرآن دانان خوار شوند و هر که هم آنان را دوست بدارد خوار شود و دیدی که راه خیر بند آمده و راه شر و بدی باز است و در آن میروند و دیدی خانه خدا بی زائر مانده و فرمان ترک آن را می دهند و دیدی مرد گوید آنچه را نکند و دیدی مردان خود را برای استفاده مردان آماده کنند و زنان خود را برای زنان و دیدی وسیله زندگی مرد از دبر او است و وسیله زندگی زن از فرج او و دیدی زنان انجمن کنند چنانچه مردان انجمن کنند و دیدی فرزندان عباس آشکارا زنانگی را پیشه کردند و خضاب بستند و سر را شانه زدند چنانچه زنان برای شوهر خود کنند و بمردان پول دادند بخاطر فروج آن ها.و دیدی که در باره مرد رقابت شود و مردها بر سر او با هم غیرت ورزی کنند و صاحب مال از شخص مؤمن عزیزتر باشد و ربا آشکار باشد و بر آن سرزنشی نشود و زن ها بزنا دادن مدح شوندو زن با شوهر خود بر سر نکاح مردان سازش کند(رشوه گیرد و نرمش نماید)و دیدی بیشتر مردم و بهترین خانه آن باشد که با زنان در هرزگی آنها کمک کند و دیدی مؤمن حقیر و غمنده و خوار است و دیدی بدعت و زنا عیان است و دیدی مردم بگواه ناحق اعتماد کنند و دیدی حرام حلال شمرده شود و حلال حرام شمرده شود و دیدی حکم دین برأی معین شود و قرآن و احکامش معطل مانده است و دیدی برای دلیری بر خدا و ارتکاب کار بد مردم انتظار شب نکشند و دیدی که مؤمن نتواند منکر کارهای خلاف شود جز بهمان دلش و دیدی مال فراوان در مورد خشم خداوند مصرف شود و دیدی فرمانروایان کافران را بخود نزدیک کنند و اهل خیر را از خود دور سازند و دیدی که فرمانروایان در قضاوت رشوه ستانند و دیدی فرمانروائی و منصب در مزایده قرار گیرد و دیدی که خویشان محرم را بگایند و بدان ها از زن گرفتن اکتفاء کنند و دیدی که بمجرد تهمت و گمان مرد را بکشند و بخاطر خواهی مرد نر غیرت ورزی کنند و جان و مال در راه عشق او دهند و دیدی که مرد را برای همخوابشدن با زنان بسرزنش گیرند و دیدی که مردی از کسب هرزگی زنش نان میخورد و آن را میداند و او را نگه می دارد و دیدی که زن بر شوهر خود تسلط دارد و آنچه را شوهر میل ندارد انجام میدهد و بشوهر خود خرجی و پول جیب میدهد. و دیدی مرد زنش و دخترش(کنیزش خ ل)را باجاره میدهد و بخوراک و نوشیدنی پستی هم راضی است و دیدی که سوگند بخداوند عز و جل بنا حق فراوان شده و دیدی که قمار بازی پدیدار است و دیدی که آشکارا می میفروشند و مانعی ندارد و دیدی زن ها خود را بکفار بخشند و دیدی ساز و آواز آشکار است و مردم بدان گذرند و کس کسی را از آن منع نکند و کسی جرأت نکند جلو آن را بگیردو دیدی کسی که از تسلط او ترسند مردم شریف را خوار کند و دیدی نزدیکترین مردم بفرمانروایان کسی است که بدشنام ده ما خانواده مدح و ثنا گوید و دیدی هر که ما را دوست دارد او را ناحق شمارند و گواهیش را نپذیرند و دیدی که در گفتار ناحق با هم رقابت کنند و دیدی که قرآن و شنیدنش بر مردم گران است و در برابر شنیدن دروغ و بیهوده بر آنها آسان و دلچسب است و دیدی همسایه همسایه را از ترس زبانش گرامی دارد و احترام کند و دیدی حدود معطل و بی اجرا بماند و در باره آنها برأی و دلخواه عمل شود و دیدی که مساجد نقاشی و آب طلا کاری شوند و دیدی که راستگوترین مردم در نزد مردم آن کسی است که افتراء زند و دروغ گوید و دیدی شر پدیدار شد و هم سخن چینی و دیدی ستمگری شیوع یافت و دیدی غیبت را سخن خوش مزه شمارند و مردم بدان یک دیگر را مژده بخشند و شادمان کنند و دیدی بحج روند و جهاد طلبند برای جز رضای خدا و دیدی سلطان مؤمن را بخاطر کافر خوار کند و دیدی ویرانی بر آبادانی چیره شده و دیدی مردم از کم فروشی روزی خورند و دیدی خون ریزی را سبک و آسان شمارند و دیدی مرد برای طلب دنیا ریاست طلبد و خود را ببد زبانی شهره کند تا از او بترسند و کار را باو واگذارند و دیدی نماز را خوار و سبک شمارند و دیدی مردی مال فراوان دارد و از آن گاهگه داشته زکاتش را نداده و دیدی مرده را از گورش بر آرند و بیازارند و کفنش را بفروشند و دیدی که آشفتگی بسیار است و دیدی که مرد شبانگاه کند در نشئه شراب و بامداد کند مست و باکی ندارد که مردم در چه وضعی باشند-و دیدی بهائم را بگایند و دیدی بهائم همدیگر را بدرند و دیدی مردی به جای نماز خود رود و برگردد و جامه در بر ندارد و دیدی دل مردم سختشده و دیده آن ها خشگیده و یاد خدا بر آن ها گرانست و دیدی حرام خوردن پدیدار است و در آن رقابت کنند و دیدی که نمازگزار برای خودنمائی بمردم نماز میخواند و دیدی مسئله دان و فقیه دین برای جز دین مسأله می آموزد و دنیا و ریاست میجوید و دیدی مردم بدنبال هر کسند که پیروز باشد و دیدی آنکه حلال جوید نکوهش و سرزنش شود و طالب حرام ستایش و تعظیم دارد و دیدی در حرمین کاری کنند که پسند خدا نیست و کسی جلوشان را نگیرد و احدی میان آن ها و کردار زشت آن ها حائل نشود و دیدی در حرمین (مکه و مدینه)اسباب لهو(چون تار و طنبور)پدیدار شد و دیدی مردی که بحق سخن گوید یا امر بمعروف و نهی از منکر کند کسی نزد او بپا شود و او را اندرز دهد که این تکلیف تو نیست و دیدی مردم با هم هم چشمی کنند و بمردم بد اقتداء کنند و دیدی روش خیر و راه آن تهی است و کسی از آن گذر نمیکند و دیدی مرده را بباد مسخره گیرند و احدی از او در هراس نیفتد و دیدی در هر سال شر و بدعت بیش از سال گذشته است و دیدی مردم و مجلسها پیروی نکنند جز از توان- گران و دیدی بگدا اعطا دهند در برابر اینکه باو میخندند و برای جز خدا باو ترحم می شود و دیدی نشانه های آسمانی باشد و کسی از آنها هراس نکند و دیدی مردم چون بهائم برهم جهند و کسی منکر کار آنها نگردد از ترس مردم و دیدی که مرد در جز راه طاعت خدا خرج بسیار کند و در راه طاعت خدا از اندک دریغ کند و دیدی ناسپاسی پدر و مادر پدیدار شده است و پدر و مادر را بچشم کم نگاه کنند و در پیش فرزند از همه بدتر باشند و از افتراء بدانها شاد گردندو زنان را دیدی که بر حکومت چیره شدند و هر کاری را به دست گرفتند و هیچ کاری انجام نشود جز آنچه آن ها طرف دارش باشند و دیدی پسر شخصی بپدرش افتراء زند و بر پدر و مادر خود نفرین کند و از مرگشان شاد شود و دیدی چون مردی روزی را بسر آورد و در آن گناه بزرگی نکرده باشد از هرزگی و کم فروشی و در آمدن در بستر حرام و میخواری دلتنگ و غمناک باشد و پندارد که آن روز بر او نامبارک بوده و از عمرش حساب نبوده و دیدی که سلطان خوراک را انبار کند و نگهدارد تا گران بفروشد و دیدی که حق ذو القربی(خمس و سهم امام)بنا حق تقسیم شود و با آن قمار زنند و میخواری کنند و دیدی که با شراب مداوای بیمار کنند و برای بیمار نسخۀ آن را بگیرند و از آن درمان طلبند و دیدی مردم همه در ترک امر بمعروف و نهی از منکر و ترک دین داری هم آهنگ شدند و دیدی باد بر پرچم منافقان و اهل نفاق میوزد و پرچم اهل حق بی حرکت است و دیدی در برابر اذان مزد گیرند و در برابر نماز خواندن مزد گیرند و دیدی مسجدها پر می شود از کسانی که از خدا نترسند و در آنها گرد آیند برای غیبت و خوردن گوشت اهل حق و با همدیگر در آن ها بوصف نوشابه مست کننده بپردازند و دیدی که پیشنماز مست برای مردم نماز بخواند و مست است و لا یعقل و بمستی او را نکوهش نکنند و هر گاه مست شود گرامیش دارند و از او ملاحظه کنند و بترسند و رها باشد و کیفر نشود و مستی او را معذور دارند و دیدی مال یتیم خود را بصلاح و شایستگی ستایند و دیدی قاضیان بر خلاف آنچه خدا امر کرده قضاوت کنند و دیدی فرمانروایان جنایتکاران را امین سازند برای طمع و دیدی فرمانروایان ارث را برای اهل فسق و بد کاری و دلیری بر خدا تخصیص دهند(یعنی میراث یتیم را به دست آنها بسپارند تا برخی را خود بخورند و برخی را بآنان دهند)از آنها حق و حسابی بگیرند و آنها را واگذارند تا هر چه خواهند بکنندو دیدی بر سر منبرها دستور تقوی داده شود و خود آن کسانی که دستور می دهند بدان عمل نمیکنند و دیدی که وقت نمازها را بچیزی نگیرند و سبک شمارند و دیدی صدقه و زکاة را بوساطت دیگران بمستحقان دهند و قصد رضای خدا در دادن آنها ندارند و بخاطر درخواست مردم آن را پرداخت کنند و دیدی که نهایت همت آن ها شکم و فرج آن ها است با کی ندارند که چه بخورند و چه را نکاح کنند و ببینی که دنیا هم روی بدانها دارد و ببینی که اعلام حق و درستی کهنه شده. پس بر حذر باش و از درگاه خدا عز و جل نجات بخواه و بدان که مردم گرفتار خشم خدا عز و جل هستند و همانا بآن ها مهلت دهد برای امری که با آنها خواهد کرد تو خود را بپا و تلاش کن تا خدا عز و جل تو را بر خلاف روش آن ها بنگرد و اگر بر آنها عذاب نازل شود و تو در میان آنها باشی شتافته ای به دریافت رحمت خدا و اگر از آنها جدا باشید و بمانی آنان گرفتار شدند و تو از آنچه در آن اندرند از دلیری بر خدا عز و جل بیرون آمدی و بدان که خدا مزد نیکوکاران را ضایع نمیکند و راستی که رحمت خدا بمحسنان نزدیکست.

 الروضة من الکافی / ترجمه کمره ای ؛ ج 1 , ص 66 

***[ترجمه رسولی محلاتی]***

7 - حمران گوید: روزی در محضر امام صادق علیه السّلام سخن از خلفای ناحق و وضع بدی که شیعه در نزد آنان دارند بمیان آمد. حضرت فرمود: هنگامی من با ابو جعفر منصور بجائی میرفتیم ، و او در میان موکب خلافت بر اسبی سوار بود و از جلو و از پشت سرش گروهی سوار بودند و من نیز در کنار او بر الاغی سوار بودم منصور بمن گفت: ای ابا عبد اللّٰه کار (خلافت بسود ما) انجام شد (و ما بخلافت رسیدیم) و اکنون شایسته است که تو نیز باین نیروئی که خدا بما داده و درب عزتی که بروی ما گشوده خوشحال باشی ، و بمردم نگوئی که تو از ما و از همۀ خاندانت بکار خلافت شایسته تر هستی تا ما را بشدت عمل نسبت بخودت و نسبت بمردم وادار کنی؟ حضرت فرماید: من بدو گفتم: هر که این سخن را از من برای تو نقل کرده دروغ گفته ، گفت: آیا بر این سخنی که میگوئی قسم میخوری؟ فرمود: بدو گفتم: مردم افسونگرند یعنی میخواهند دل تو را با من بد کنند - تو نباید سخن آنها را در گوش خود بگیری زیرا که ما بتو نیازمندتریم از تو بماها گفت: یادت هست که روزی من از تو پرسیدم: آیا ما بسلطنت خواهیم رسید؟ و تو گفتی: آری زمانی دراز و پهناور و سخت ، و همچنان در کار خود مهلت دارید و در دنیای خود فراخمند زندگی کنید تا وقتی که چون حرامی را از ما در ماه حرام و در شهر حرامی بریزید... (امام فرماید:) من فهمیدم که حدیث را خوب حفظ کرده بدو گفتم: شاید خدای عز و جل تو را از دست زدن بدین کار نگهداری کند ، زیرا من تو بالخصوص را نگفتم (که چنین کاری میکنی) و این سخن حدیثی بود که من بیان کردم ، وانگهی شاید کس دیگری از خاندانت غیر از تو مرتکب این کار گردد! این سخن را که شنید ساکت شده چیزی نگفت. چون بخانه برگشتم یکی از دوستان ما بنزد من آمده گفت: قربانت گردم بخدا من شما را در موکب (سلطنتی) ابی جعفر دیدم که بر الاغی سوار بودی و او بر اسبی سوار بود ، و از روی اسب با شما سخن میگفت مثل اینکه شما زیر دست او بودی ، و من که چنین دیدم پیش خود گفتم: این حجت خدا است بر مردم و زمامداری است که باید باو اقتدا شود ، و این دیگری کسی است که بستم رفتار کند و فرزندان پیامبران را میکشد ، و خونهای ناحق روی زمین میریزد. و با این حال او در موکب سلطنتی و شوکت است و تو بر الاغی سواری؟! و از این منظره شک و تردیدی در دلم افتاده که از آن (بر عقیدۀ) خود و دینم ترسیدم! حضرت فرماید: من بدو گفتم: اگر تو فرشتگانی را که گرداگرد من و پیش رو و پشت سر و طرف راست و چپ من بودند میدیدی او و بساط سلطنتش را کوچک میشمردی!(آن مرد که این سخن را شنید) گفت: اکنون دلم آرام شد. سپس گفت: تا کی اینان باید سلطنت کنند ، یا تا چه وقت این راحتی و آسایش را دارند؟ من بدو گفتم: آیا ندانی که هر چیزی مدتی دارد؟ گفت: چرا ، گفتم: آیا بتو سود بخشد اگر بدانی که این جریان (بسر آمدن دوران آنها) هر گاه زمانش فرا رسد از چشم بهم زدنی زودتر برسد! اگر تو حال ایشان را در نزد خدای عز و جل میدانستی که چه حالی است خشم تو نسبت بآنها بیشتر میشد ، و اگر تو کوشش کنی یا همۀ مردم روی زمین کوشش کنند که اینان را از نظر گناه در وضعی سخت تر از وضعی که اکنون در آن هستند درآورند نخواهند توانست ، پس شیطان تو را نلغزاند و پریشان نکند ، که براستی عزت از آن خدا و رسول او و مردم باایمان است ولی منافقان نمیدانند آیا ندانسته ای که هر که چشم براه دولت ما باشد و بر آزار و ترسی که می بیند شکیبائی ورزد فردای قیامت در زمرۀ ما محشور گردد پس هر گاه دیدی که حق مرده ، و (حق جویان و) اهل حق از میان رفتند و دیدی که ستم همۀ شهرها را فرا گرفته ، و دیدی که (دستورات) قرآن کهنه شده و چیزهائی که در آن نیست در آن پدید شده ، و (آیات آن) طبق دلخواه توجیه شده ، و دیدی که آئین زیر و رو گشته چنانچه آب زیر و رو شود ، و دیدی که اهل باطل بر اهل حق بزرگی جویند ، و دیدی که شر و بدی آشکار است و از او نهی نشود و هر که بد کند او را معذور دانند ، و دیدی که بزهکاری آشکار گردیده ، و مردان بمردان و زنان به زنان اکتفا کنند ، و دیدی که شخص مؤمن مهر بر لب زده و سخنش را نپذیرند ، و دیدی که شخص فاسق دروغ گوید و کسی دروغ و افترایش را بر او باز نگرداند ، و دیدی که (بچۀ) کوچک (مرد) بزرگ را خوار شمارد ، و دیدی که قطع رحم کنند ، و دیدی هر که را بکار بد بستایند خندان گردد و سخن گوینده را باو باز نگرداند و دیدی که پسر بچه همان کند که زنان کنند ، و دیدی که زنان با زنان تزویج کنند ، و دیدی که مدح و ثنا (و تملق و چاپلوسی) بسیار گردد ، و دیدی که مرد مال خود را در غیر راه اطاعت خدا خرج کند و کسی از کار او جلوگیری نکند و دستش را نگیرند ، و دیدی که چون شخصی کوشش مؤمن را (در اطاعت خدا) بیند از کوشش او بخدا پناه برد ، و دیدی که همسایه همسایه آزاری کند و مانعی برای او در این کار نیست ، و دیدی که کافر خوشحال است از آنچه در مؤمن می بیند و شاد است از اینکه در روی زمین فساد و تباهی بیند ، و دیدی که شراب را آشکارا بنوشند و برای نوشیدنش گرد هم برآیند کسانی که از خدای عز و جل نمی ترسند ، و دیدی که امرکنندۀ بمعروف خوار است ، و فاسق در آنچه خدا دوست ندارد نیرومند و ستوده است ، و دیدی که اهل قرآن و تفسیر خوارند و هر که آنان را دوست دارد نیز خوار است ، و دیدی که راه خیر بسته شده و براه شر و بدی رفت و آمد گردد ، و دیدی که خانۀ کعبه تعطیل شده و دستور به نرفتن آن میدهند ، و دیدی که مرد بزبان گوید آنچه را عمل بدان نکند ، و دیدی که مردان برای استفادۀ مردان خود را فربه کنند و زنان برای زنان ، و دیدی که زندگی مرد از پسش اداره گردد و زندگی زن از فرجش ، و دیدی زنان نیز چون مردان برای خود انجمنها ترتیب دهند ، و دیدی در فرزندان عباس کارهای زنانگی آشکار شد و خضاب کنند و سر را شانه زنند چنانچه زن برای شوهر خود خضاب کند ، و بمردها برای فروج خود پول دهند (یعنی برای اینکه مردان با آنها کار شنیع انجام دهند ، یا پول دهند تا مردان با زنانشان جمع شوند) و دیدی که در بارۀ استفادۀ از مرد رقابت شود و مردان بر سر این کار غیرت ورزی کنند ، و پولدار عزیزتر از مؤمن باشد ، و ربا آشکار شود و بر آن سرزنش نشود ، و زنان بر دادن زنا ستایش شوند ، و دیدی که زن برای نکاح مردان با شوهر خود همکاری کند ، و دیدی بیشتر مردم و بهترین خانه ها آن باشد که با زنان در هرزگی آنها کمک کنند ، و دیدی که مرد باایمان غمناک و پست و خوار گردد ، و دیدی که بدعت و زنا آشکار گردد ، و دیدی که مردم بشهادت ناحق اعتماد کنند ، و دیدی که حرام حلال شود و حلال حرام گردد ، و دیدی که دین به رأی تعیین شود و قرآن و احکام آن تعطیل گردد ، و دیدی که از روی دلیری بر خدا مردم برای انجام کار بد انتظار آمدن شب را نکشند ، و دیدی که مؤمن نتواند کار بد را انکار کند جز بدلش ، و دیدی که مال کلان در مورد خشم خدای عز و جل خرج شود ، و دیدی که زمامداران بکافران نزدیک شوند و از خوبان دوری گزینند ، و دیدی که فرمانروایان در داوری رشوه گیرند ، و دیدی که حکومت و فرمانروائی در مزایده قرار گیرد ، و دیدی که خویشاوندان محرم را نکاح کنند و بهمانها اکتفا کنند ، و دیدی که بصرف تهمت و سوء ظن مردم را بکشند ، و در بارۀ استفادۀ از مرد نر غیرت ورزی شود و جان و مال سر این کار دهند ، و دیدی که مرد برای آمیزش با زنان مورد سرزنش قرار گیرد (و باصطلاح روز ، هم جنس بازی مد شود) ، و دیدی که مرد از کسب زنش از هرزگی نان میخورد ، آن را میداند و بآن تن میدهد ، و دیدی که زن بر مرد خود مسلط شود و کاری را که مرد نمیخواهد انجام دهد و بشوهر خود خرجی میدهد ، و دیدی که مرد زن و کنیزش را (برای زنا) کرایه میدهد ، و بخوراک و نوشیدنی پستی تن در میدهد ، و دیدی که سوگندهای بناحق بنام خدا بسیار گردد ، و قمار بازی آشکارا شود ، و شراب را بدون مانع علنا بفروشند ، و دیدی زنان خود را در اختیار کافران گذارند ، و دیدی ساز و ضرب علنی گردد و بر سر کوی و بازار آشکارا زنند و کسی از آن جلوگیری نکند و کسی جرأت جلوگیری آن را ندارد ، و دیدی مردم شریف را خوار کند کسی که مردم از تسلط و قدرتش ترس دارند ، و دیدی که نزدیک ترین مردم بفرمانروایان کسی است که بدشنام گوئی ما خانواده ستایش شود ، و دیدی هر کس ما را دوست دارد دروغگویش دانند و شهادتش را نپذیرند ، و دیدی بر سر گفتن حرف زور و ناحق مردم با همدیگر رقابت کنند ، و دیدی که شنیدن قرآن بر مردم سنگین و گران آید و در عوض شنیدن چیزهای ناروا برای آنها آسان و مطلوب است ، و دیدی که همسایه همسایه را گرامی دارد از ترس زبانش ، و دیدی حدود خدا تعطیل شده و در آن طبق دلخواه خود عمل کنند ، و دیدی که مساجد طلاکاری و نقاشی شود ، و دیدی راستگوترین مرد پیش آنها کسی است که بدروغ افتراء بندد ، و دیدی که شر و سخن چینی آشکار گردد ، و دیدی که ستمکاری شیوع یافته ، و دیدی که غیبت را سخن خوش مزه و نمکین شمارند ، و مردم همدیگر را بدان مژده دهند ، و دیدی که برای غیر خدا بحج و جهاد روند ، و دیدی که سلطان بخاطر کافر مؤمن را خوار کند ، و دیدی که خرابی بر آبادانی چیره گشته ، و دیدی که زندگی مرد از کم فروشی اداره می شود ، و دیدی خونریزی را آسان شمارند (و اهمیتی در نظر مردم ندارد) ، و دیدی که مرد برای غرض دنیائی ریاست میطلبد و خود را ببدزبانی مشهور میسازد تا از او بترسند و کارها را باو واگذارند ، و دیدی نماز را سبک شمارند ، و دیدی که مرد مال بسیار دارد و از وقتی که آن را پیدا کرده زکاتش را نداده ، و دیدی که گور مرده ها را بشکافند و آنها را بیازارند و کفنهاشان را بفروشند ، و دیدی که آشوب بسیار است ، و دیدی که مرد روز خود را به نشئه (شراب) بشب برد و شب را بمستی صبح کند و بوضعی که مردم در آنند اهمیت ندهد ، و دیدی که حیوانات را نکاح کنند ، و دیدی که حیوانات همدیگر را بدرند ، و دیدی که مرد بنماز خانۀ خود رود و چون برگردد جامه در تن ندارد ، و دیدی دل مردم سخت و چشمانشان خشک شده و یاد خدا بر آنان سنگین آید ، و دیدی کسبهای حرام شیوع یافته و بر سر آن رقابت کنند ، و دیدی که نماز خوان برای ریا و خودنمائی نماز میخواند ، و دیدی که فقیه برای غیر دین مسأله می آموزد و طالب دنیا و ریاست است ، و دیدی که مردم با کسی هستند که پیروز شود ، و دیدی که هر کس روزی حلال میجوید مورد سرزنش و مذمّت قرار میگیرد و جویندۀ حرام مورد ستایش و تعظیم قرار میگیرد ، و دیدی که در حرمین (مکه و مدینه) کارهائی که خدا دوست ندارد انجام گیرد ، کسی از آنها جلوگیری نکند و میان مردم و انجام آنها کسی مانع نشود ، و دیدی که ساز و آواز در حرمین آشکارا گردد ، و دیدی که اگر کسی سخن حق گوید و امر بمعروف و نهی از منکر کند دیگران او را نصیحت کنند و بگویند: این کار بر تو لازم نیست ، و مردم بهمدیگر نگاه کنند (و هم چشمی کنند) و بمردم بدکار اقتداء کنند (و باصطلاح امروز مدپرستی شایع گردد) و ببینی که راه خیر و طریقۀ آن خالی است و مشتری ندارد ، و دیدی که مرده را بمسخره گیرند و کسی برای مرگ او غمناک نشود ، و دیدی که هر سال بدی و بدعت تازۀ بیش از گذشته پیدا شده ، و دیدی که مردم و انجمنها پیروی نکنند مگر از توانگران ، و دیدی که بفقیر چیز دهند در حالی که باو بخندند و برای غیر خدا باو ترحم کنند ، و دیدی که نشانه های آسمانی پدید آید ولی کسی از آن هراس نکند ، و دیدی که مردم بر هم بجهند چنانچه حیوانات بر هم میجهند و هیچ کس از ترس کار زشتی را انکار نکند ، و دیدی که مرد در غیر اطاعت خدا زیاد خرج کند ولی در مورد اطاعت از کم هم دریغ دارد ، و دیدی ناسپاسی پدر و مادر آشکار گشته و پدر و مادر را سبک شمارند و حال آنها در پیش فرزند از همه بدتر باشد و فرزند خوشحال است که بآنها دروغ بندد ، و ببینی که زنها بر حکومت غالب گشته و هر کاری را قبضه کنند ، و کاری پیش نرود جز آنچه طبق دلخواه آنان باشد ، و دیدی که پسر بپدر افتراء زند و بپدر و مادر خود نفرین کند و از مرگشان خوشحال شود. و دیدی اگر روزی بر مردی بگذرد که در آن روز گناهی بزرگ نکرده باشد مانند هرزگی یا کم فروشی یا انجام کار حرام یا میخوارگی آن روز گرفته و غمناک است و خیال کند که روزش بهدر رفته و عمرش در آن روز تلف شده ، و دیدی که سلطان خوراک را احتکار کند ، و دیدی که حق خویشاوندان پیغمبر (خمس) بناحق تقسیم شود و بدان قمار بازی کنند و میخوارگی کنند ، و دیدی با شراب مداوا کنند و برای بیمار نسخه کنند و بدان بهبودی جویند ، و دیدی که مردم در مورد ترک امر بمعروف و نهی از منکر و بی عقیده گی بدان یکسان شوند ، و دیدی منافقان و اهل نفاق سر و صدائی دارند و اهل حق بی صدا و خاموشند ، و دیدی که برای اذان گفتن و نماز پول گیرند ، و دیدی که مسجدها پر است از کسانی که ترس از خدا ندارند ، و برای غیبت و خوردن گوشت مردم حق (بوسیلۀ غیبت) بمسجد آیند و در مسجدها از شراب مست کننده توصیف کنند ، و دیدی که شخص مست که از خرد تهی گشته بر مردم پیشنمازی کند و بمستی او ایراد نگیرند ، و چون مست گردد گرامیش دارند و از او ملاحظه کنند و بدون بازخواست او را رها کنند و او را بمستیش معذور دارند ، و دیدی هر که مال یتیمان بخورد شایستگی او را بستایند ، و ببینی که داوران بخلاف دستور خدا داوری کنند ، و دیدی که زمامداران از روی طمع خیانتکار را امین خود سازند ، و دیدی میراث (یتیمان) را فرمانروایان بدست مردمان بدکار و بی باک نسبت بخدا داده اند (تا مقداری را بآنها دهند و ما بقی را خود بالا کشند) از آنها حق و حسابی بگیرند و جلوی آنها را رها کنند تا هر چه میخواهند در آنها انجام دهند ، و ببینی که بر فراز منبرها مردم را به پرهیزگاری دستور دهند ولی خود گویندۀ آن بدستورش عمل نکند ، و دیدی که وقت نمازها را سبک شمارند ، و دیدی که صدقه را بوساطت دیگران به اهلش دهند و بخاطر رضای خدا ندهند بلکه روی درخواست مردم و اصرار آنها بپردازند ، و ببینی که تمام غم و اندوه مردم در بارۀ شکم و عورتشان است ، باکی ندارند که چه بخورند و با چه نکاح کنند ، و ببینی که دنیا بآنها روی آورده ، و ببینی که نشانه های حق مندرس و کهنه گشته. در چنین وقتی خود را واپای و از خدای عز و جل نجات بخواه و بدان که (در چنین وضعی) مردم مورد خشم خدای عز و جل قرار گرفته اند و خداوند بخاطر کاری است که بآنها مهلت داده ، مراقب باش و کوشش کن تا خدای عز و جل تو را بر خلاف آنچه مردم در آنند مشاهده کند تا اگر عذاب بر آنها نازل گردد و تو در میان آنها باشی بسوی رحمت حق شتافته باشی و اگر جدا شوی آنان گرفتار شوند ، و تو از روش آنان و بی باکی آنها نسبت بخدای عز و جل بیرون باشی ، و بدان که براستی خداوند پاداش نیکوکاران را ضایع نکند ، و همانا رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است.

 الروضة من الکافی / ترجمه رسولی محلاتی ؛ ج 1 , ص 60 

***شرح***

***[البضاعة المزجاة - شرح قاریاغدی]***

شرح السند حسن . قوله: (فی مَوکبه) . فی

القاموس:«وکب یکب وُکوباً ووکباناً:مشی فی دَرَجان ، ومنه الموکب ، وللجماعة رُکباناً ، أو مشاة ، أو رکاب الإبل للزینة» انتهی. وقیل:المَوکِبْ ، بفتح المیم ، وکسر الکاف:جماعةُ رُکّاب یسیرون برفقٍ من غیر سرعةٍ ؛ لإظهار السکینة والوقار ، وهم القوم الرکوب علی الإبل للزینة والتنزّه ، وکذلک جماعة الفُرسان . وقیل:الموکِب:ضرب من السَّیْر . وقوله: (مع أبی جعفر) أی الدوانیقی ، وهو الثانی من خلفاء بنی العبّاس. والدوانیق:جمع الدانَِق-بکسر النون وفتحها-وهو سُدس الدرهم ، ولُقِّبَ به لبُخله. وفی بعض النسخ:«مع أبی جعفر المنصور». (وبین یدیه خَیل ، ومن خلفه خیل) . فی

القاموس:«الخیل:الفُرسان ، وجماعة الأفراس ، لا واحد له ، أو واحده:خائل ؛ لأنّه یختال ، والجمع:أخْیال وخیول» .فإن اُرید هنا المعنی الثانی فظاهر ، وإن اُرید المعنی الأوّل فبتقدیر أصحاب خیل أو رکّابها. (وأنا علی حمار إلی جانبه) . قیل:کونه علیه السلام علی الحمار ، لا لأنّه لا یقدر علی غیره ، بل للتذلّل للّٰه تعالی فی مقابلة تکبّر ذلک الطاغی علیه تعالی . وقوله: (ولا تُخبِر الناس) أی لا تدَّعِ عندهم. (أنّک أحقّ بهذا الأمر) أی بأمر الخلافة. (منّا وأهل بیتک) بالنصب ، عطف علی اسم«أنّ». (فتُغرینا بک وبهم) من الإغراء ، وهو التحریض علی الشرّ ، أی تهیّجنا علی الإیذاء والإضرار بالنسبة إلیک وإلی أهلک. (قال:فقلت:ومن رفع هذا) الأخبار (إلیک عنّی فقد کذب) . قال الجوهری:«رَفَع فُلان علی العامل رفیعةً ، وهو ما یرفعه من قصّته ویبلغها.والرفعُ: تقریبک الشیء ، ومن ذلک رفعته إلی السلطان ، ومصدره:الرُّفعان» . (فقال لی:أ تحلف علی ما تقول) من أنّک لم تخبر الناس بذلک ، أو أنّ الرافع کاذب ، أو الجمیع. وقیل:عدم الإضرار بعدم الحلف مع طلب الطاغی إنّما هو بلطف اللّٰه وحفظه وصرف قلبه عنه . (قال:فقلت:إنّ الناس سَحَرة) . قال الجزری:«فیه:أنّ من البیان لسحراً.أی منه ما یصرف قلوب السامعین ، وإن کان غیر حقّ.والسِّحر فی کلامهم:صرف الشیء عن وجهه» انتهی. وقد یُعرَّف السِحر بأنّه ما لطف مأخذه وخفی ، وقد یطلق علی المکر والحیلة والخدیعة .وفی بعض النسخ:«إنّ الناس شجرة بَغْی» ، أی ظلمٍ وفساد. وقیل:شبّههم بالشجرة وبغیهم بالثمرة ، فکما أنّ الثمرة تتولّد من الشجرة ، کذلک البغی والفساد یتولّد منهم . وقوله: (فلا تمکّنهم من سمعک) أی لا تصغ إلی قولهم فیما ذکر. وقوله: (فإنّا إلیک أحوج منک إلینا) تعلیل للنهی. ولعلّ المراد الاحتیاج إلیه فی اُمور الدنیا ، وقد وجّه الأحوجیّة بأنّ احتیاجه علیه السلام إلیه فی حفظ دمه ودم شیعته ، ورعایة حقوقهم ، وترک الجور علیهم ، وهذا أمرٌ متحقّق ثابت. وأمّا احتیاجه إلیه علیه السلام فقد کان فی الاُمور الدینیّة ، وقد أفسد الدین ولوازمه ، فکأنّه لم یکن محتاجاً إلیه. وقوله: (فقلت:نعم طویل) أی بحسب المدّة والزمان. (عریض) بحسب الأماکن والبلدان. (شدید) بحسب الشوکة والسلطان. (ولا تزالون فی مُهلةٍ من أمرکم ، وفُسحةٍ من دنیاکم) . المُهلة-بالضمّ-الاسم من الإمهال ، وهو الإنظار.والفسحة ، بالضمّ:السعة . (حتّی تصیبوا منّا دماً حراماً فی شهرٍ حرام فی بلدٍ حرام) . وحینئذٍ تستحقّون زوال ملککم.والإصابة:الإتیان ، والوُجدان ، والاحتیاج ، والوصول. وقیل:لعلّ المراد دم رجل من أولاد الأئمّة علیهم السلام سفکوها عند انقضاء دولتهم. قال: ویحتمل أن یکون مراده علیه السلام هذا الملعون خاصّة ودولته ، والمراد بسفک الدم القتل ، ولو بالسمّ مجازاً.والبلد الحرام:مدینة الرسول صلی الله علیه و آله ؛ فإنّ هذا الملعون سمّه-علی ما روی - فی رجب سنة ثمان وأربعین ومائة .وقیل:فی شوّال من تلک السنة ، ولم یبقَ بعده إلّاقلیلاً. وقال بعض الأفاضل:کأنّه إشارة إلی المقتولین بفخّ فی ذی الحجّة الحرام ، وفخّ من الحرم بین تنعیم ومکّة .وقال الفاضل الإسترآبادی:«یمکن أن یکون المراد ما فعله هارون ، قَتلَ فی لیلةٍ واحدة کثیراً من السادات» .قیل:ونظیر ما نحن فیه من طرق العامّة عن الحسن بن علیّ علیهما السلام ، قال:«إنّ هؤلاء أخافونی ، وهم قاتلی ، فإذا فعلوا ذلک سلّط اللّٰه علیهم مَنْ یقتلهم ، حتّی یکونوا أذلّ من فَرم الأمَة» یعنی خرقة الحیض.وما یجیء عن أبی عبداللّٰه علیه السلام:«إنّ اللّٰه-عزّ ذکره-أذِن فی هلاک بنی اُمیّة بعد إحراقهم زیداً بسبعة أیّام» .ویفهم من جمیع ذلک أنّه لا یلزم أن یکون الزوال بعد فعلهم ذلک بلا فصل . (فعرفت أنّه قد حفظ الحدیث) فیکفّ من إصابة دمائنا خوفاً من زوال ملکه. (فقلت:لعلّ اللّٰه-عزّ وجلّ-أنّه یَکفیک) من تلک الإصابة. (فإنّی لم أخصّک بهذا) أی بزوال الملک ، مع إصابة الدماء. (وإنّما هو حدیث رویته) عن آبائی. قیل:فیه تبعید لنفسه عن العلم بالغیب خوفاً منه . (ثمّ لعلّ غیرک من أهل بیتک أن یتولّی ذلک) . یعنی أمر الخلافة ، أو إصابة الدماء ، ویجری فیه حکم اللّٰه تعالی بالتغیّر والزوال. وقوله: (فدخلنی من ذلک شکّ) فی قسم اللّٰه تعالی وعدله ؛ لزعمه أنّ تمکین الفاسق الجائر الدنیّ ، ومنع العادل الشریف لا یلیق بعدله تعالی وحکمته ، أو الشکّ فی أمر الولایة بأنّ المذلّة تنافیها ، ومنشأ ذلک الشکّ وسوسة الشیطان والجهل بالحکمة. (حتّی خفت علی دینی ونفسی) . قیل:یعنی خفت علی دینی بالارتداد والزوال ، وعلی نفسی بالعقوبة والنکال . (قال:[فقلت:] لو رأیت) ؛ کأنّ فیه التفات. وفی بعض النسخ:«قال:فقلت:لو رأیت» ، وهو الظاهر. (من کان حَولی) إلی قوله: (واحتقرت ما هو فیه) . قیل:لمّا کان منشأ شکّه وتخیّل الجور فی القسمة ، أو تخیّل الذلّ له علیه السلام ، أشار إلی دفعه ، وبیّن أنّ ما أعطاه اللّٰه خیرٌ ممّا أعطی المنصور .ولعلّ التردید فی قوله: (أو متی الراحة منهم) من الراوی. وقیل:یحتمل الجمع بأن یکون الأوّل سؤالاً عن عدّة ملکهم ، والثانی عن نهایته ، أو عن بدایة ظهور الصاحب علیه السلام . (فقلت:أ لیس تعلم أنّ لکلّ شیء مدّة؟ قال:بلی ، فقلت:هل ینفعک علمک) . قیل:الظاهر أنّ الاستفهام للإنکار ؛ لأنّ العلم بأنّ للجور مدّة ، وللراحة مدّة ، والعلم بنهایة الاُولی وبدایة الثانیة ، لا ینفع فی زوال الجور ، وحصول الراحة قبلهما بالفعل ، وأمّا بعدهما فترتفع الجور ، وتحصل الراحة ، سواءً علم أم لا ، فلا نفع للعلم بهما ، فلا فائدة فی السؤال عنهما . (إنّ هذا الأمر إذا جاء کان أسرع من طَرْفَةِ العین) . «إنَّ»بکسر الهمزة علی سبیل الاستئناف.والمراد بهذا الأمر حصول الراحة بظهور المهدی علیه السلام ، أو زوال ملکهم. ووجه کونه أسرع أنّه لا مانع من إرادته تعالی ، فإذا أراد شیئاً کان کما أراد بلا تراخی زمان ولا مُهلة. قال الجوهری:«طَرَف بَصَرَهُ یَطرِف طرفاً ، إذا أطبق أَحَد جَفْنَیْهِ علی الآخر ، الواحدة من ذلک:طَرْفة.یُقال:أسرع من طَرْفَةِ عَیْنٍ» .ثمّ إنّه علیه السلام صرف الکلام إلی ذمّ هؤلاء المخالفین ؛ للتنفیر عنهم ، وإزالة شکّ المرتاب بالکلّیّة ، فقال: (إنّک لو تعلم حالهم عند اللّٰه عزّ وجلّ ، وکیف هی کنت لهم أشدّ بُغضاً) وعداوةً ، وذلک لأنّ کلّ ما لهم من الزخارف الفانیة الدالّة ظاهراً علی حسن حالهم عند من لا بصیرة له بحقائق الأشیاء ، فهی لهم وبال ونکال وحیّات وعقارب عند أهل البصیرة ، بل عند عامّة الخلائق إذا ظهرت فی النشأة الآخرة بما لها من الصور الواقعیّة. وقوله: (ولو جهدت) إلی قوله: (لم یقدروا) إشارة إلی أنّهم فی الإضرار علی أنفسهم ، وتعریضاً لغضب الربّ وعقوبة الأبد فی مرتبة ، لا یقدر عدوٌّ أن یوصله إلی عدوّه ، ولو اجتهد فی ذلک ولم یبقِ من جهده شیئاً. وفیه أیضاً تسلیة للمخاطب ، وحمله علی الرضا بالقضاء ، وعدم التزلزل ممّا رأی من ظاهر أحوالهم ، کما أشار إلیه بقوله: (فلا یستفزّنّک الشیطان) . فی

القاموس:«استفزّه:استخفّه ، وأخرجه من داره ، وأزْعَجه» .وفی بعض النسخ:«فلا یغرّنّک». (فإنّ العزّة للّٰه

«وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ»

أی الغَلَبة ، والقوّة للّٰه تعالی ، ولمَن أعزّه من رسوله والمؤمنون.

«وَ لٰکِنَّ اَلْمُنٰافِقِینَ لاٰ یَعْلَمُونَ» ؛ لفرط جهلهم وغرورهم. والحاصل أنّه-عزّ وجلّ-لمّا کان مبدء جمیع الممکنات المحتاجین إلیه من جمیع الجهات ، فالقوّة والغَلَبة له ولمَن أعزّه ممّن تقرّب إلیه بالوسائل المشروعة علی تفاوت مراتبهم ، وأمّا المنافقون لجهلهم وشدّة عنادهم وقساوتهم زعموا أنّ العزّة فی أسباب الدنیا واعتباراتها ، ومن ثمّ تراهم أمیل إلی من کانت الدنیا عنده أکثر وأوفر. وقوله: (هو غداً فی زُمرتنا) . فی

القاموس:«الزمرة ، بالضمّ:الفوج ، والجماعة» .وقوله علیه السلام: (فإذا رأیت الحقّ قد مات ، وذهب أهله...) شروع فی بیان جملة من علامات ظهور دولة الحقّ ، ووصول الراحة لأهله. ولعلّ المراد بالحقّ ما یتعلّق بأمر الدین اُصولاً وفروعاً ، وبموته عدم ترویجه واندراسه وإعراض الخلق عنه ، وبذهاب أهله فقدُ العالِم به ، أو کونه بحیث لا یؤخذ منه ، ولا یُلتفَت إلیه. (ورأیت الجور قد شمل البلاد) . فی

القاموس:«شَمِلهم الأمر-کفرح ونصر-شَمَلاً وشَمْلاً وشُمولاً:عمّهم» . (ورأیت القرآن قد خَلُق) کنایة عن عدم رغبة الخلق بتلاوته ، وإعراضهم عن العمل به ، وعن الاتّعاظ بمواعظه ، والانزجار من زواجره. قال الفیروزآبادی:«خلق الثوب-ککرم ونصر وسمع-خُلوقة وخَلَقاً ، محرّکة:بلِیَ» . (واُحدث) علی البناء للمفعول (فیه) أی فی القرآن ، أو فی الحقّ.والأوّل أقرب. (ما لیس فیه) من تحریف ألفاظه ، أو تغییر أحکامه.والثانی أنسب بقوله: (ووُجِّه علی الأهواء) . التوجیه الإرسال ، وصرف الوجه.والمراد هنا التأویل والتفسیر. (ورأیت الدین قد انکفأ کما ینکفئ الماء) . فی بعض النسخ:«الإناء»بدل«الماء» ، وهو أظهر.یقال:کفأت الإناء-بهمز اللام - وأکفأته ، إذا کَبَبْته وقلبته ، فانکفأ. ولعلّ المراد بالانکفاء هنا صیرورة الدین ، وکونه بحیث بقی اسمه وضاع رسمه وما فیه من الأحکام ، کالإناء المقلوب ، ویُراد به الرجوع والتغیّر عن حالته الأصلیّة. قال الفیروزآبادی:«انکفأ:رجع ، ولونه:تغیّر» . (ورأیت أهل الباطل قد استعلوا علی أهل الحقّ) . لعلّ المراد بأهل الباطل حکّام الجور وسلاطینهم ، وبأهل الحقّ العلماء الراسخون ، وبالاستعلاء استیلاؤهم ، وجریان أحکامهم علیهم. (ورأیت الشرّ ظاهراً) لا یُخفی. (ولا یُنهی عنه) ؛ إمّا لعدم علمهم بقبح الشرّ والفسوق ؛ لغایة جهلهم ، أو وجود العالم به مع قدرته ، أو عدم اعتنائه بشعائر الدین ، وعدم ارتکابه بالنهی عن المنکر. (ویُعذَر أصحابه) ؛ علی بناء المجهول ، والضمیر للشرّ ، أی یعدّون أصحاب الشرّ معذورین فیما هم فیه من الفسق والفساد. (ورأیت الفسق قد ظهر) . الفسق ، بالکسر:الترک لأمر اللّٰه ، والعصیان ، والخروج عن طریق الحقّ ، أو الفجور ، کذا فی القاموس . وفیه:«الفجر:الانبعاث فی المعاصی ، والزنا ، وفجر:فسق ، وکذب ، وکذّب ، وعصی ، وخالف» .وأقول:لعلّ العطف للتفسیر ، أو یُراد بالشرّ بعض تلک المعانی ، وبالفسق بعض آخر. (واکتفی الرجال بالرجال ، والنساء بالنساء) کنایة عن اللواط والسحق. (ورأیت المؤمن صامتاً لا یُقبل قوله) یعنی أنّ صمته لعدم قبول قوله. (ورأیت الفاسق یکذب ولا یردّ علیه کذبه وفِرْیَته) ؛ إمّا لعدم العالم بقبحهما ، أو وجوده وعدم اعتنائه بهما ، أو عدم قدرته کما ذکرنا آنفاً. وفی

القاموس:«الفریة:الکذب» .وفی

الصحاح:«افتراه:اختلقه ، والاسم الفریة» .فالعطف إمّا للتفسیر ، أو من قبیل ذکر الخاصّ بعد العامّ. (ورأیت الصغیر یستحقر الکبیر) . فی بعض النسخ:«بالکبیر».وفی بعضها:«یحقّر الکبیر». قال الجوهری:«استحقره:استصغره ، وحقّره:صغّره» . (ورأیت الأرحام قد تقطّعت) أی تبدّدت ، وتفرّقت. والتقطّع:صیرورة الشیء قِطعة قِطعة ، والتقطّع أیضاً:المخالفة ، فالفعل علی الأوّل علی صیغة المعلوم ، وعلی الثانی علی صیغة المجهول. (ورأیت من یَمتدح بالفسق یَضحَک منه ولا یردّ [علیه] قوله) . «یمتدح»و«یضحک»علی بناء المجهول ، ویحتمل کونهما علی بناء المعلوم ، والمستتر فی الثانی راجعاً إلی«من یمتدح». قال الفیروزآبادی:«مدحه-کمنعه-مَدْحاً:أحسنَ الثناء علیه ، کامتدحه» . (ورأیت الغلام یعطی ما تعطی المرأة) . قیل:فیه إشارة إلی فساد المفعول وذمّه ، وفی السابق إلی فساد الفاعل وذمّه ، فلا تکرار . (ورأیت النساء یتزوّجن النساء) . قیل:کأنّ المراد به تزویج الخُنثی بالخُنثی ، أو بالمرأة ، وإن اُرید بالتزویج المساحقة مع بُعده لزم التکرار .أقول:یمکن أن یتکلّف فیه ، ویحمل علی ما حمل علیه الفقرة السابقة. (ورأیت الثناء قد کثُر) یعنی ثناء الناس بعضهم بعضاً لغرضٍ من الأغراض ، أو مطلقاً. قال الجوهری:«أثنی علیه خیراً ، والاسم الثناء» .وقیل:الثناء:وصف بمدحٍ ، أو ذمٍّ ، وکثیراً ما یخصّ الأوّل.وقیل:هو من توابع الفساد فی القوّة الشهویّة ، ومیل النفس الأمّارة إلی الدنیا ، وغلبتها علی القوّة العقلیّة الحاکمة بأنّ المستحقّ للثناء إلّااللّٰه .وفی بعض النسخ:«البناء»بالباء الموحّدة والنون ، وهو بالکسر:المبنیّ ، ونقیض الهدم. ولعلّ المراد بکثرته الزائد علی قدر الحاجة کمّاً وکیفاً. (ورأیت الرجل ینفق المال فی غیر طاعة اللّٰه فلا یُنهی ولا یؤخذ علی یدیه) . المراد بالنهی [النهی] عن حدّ الإسراف ، وبأخذ یدیه حجره من التصرّف فی ماله ، وإجراء أحکام الفجور علیه إن لم ینَتْهِ بالنهی. (ورأیت الناطر یتعوّذ باللّٰه ممّا یری المؤمن فیه من الاجتهاد) . «من»بیان للموصول ، والمراد بالاجتهاد الکدّ والسعی فی العلم والعمل فی الطاعات والقربات ، وینبغی لمن نظر إلیه التأسّی به ، فإذا تعوّذ من عمله فقد عدّ الخیر شرّاً ، وبالعکس ، ذلک فی حدّ الکفر باللّٰه وبما جاء به رسله. (ورأیت الجار یؤذی جاره ولیس له مانع) أی من یمنعه من إیذاء الجار. (ورأیت الکافر فرحاً) لما فی بعض النسخ (لما یری فی المؤمن) من المشقّة والعناء (مرحاً) لما فی بعض النسخ (لما یری فی الأرض من الفساد) . فی

القاموس:«الفَرَح ، محرّکة:السرور ، والبَطَر.فَرِحَ فهو فَرِحٌ» .وفیه:«مَرحَ ، کفَرَحَ:أشِرَ ، وبَطِرَ ، واختال ، ونَشِطَ ، وتبختر ، وهو مَرِحٌ» .وقال الجوهری:«المَرَحُ:شدّة الفرح والنشاط» .والمقصود شماتة الکفّار لما یرون فی المؤمنین من سوء الحال ، وتفرقة البال ، وتبدّد النظام والأحوال. وقیل:المراد بالفساد إمّا الفساد الناشی من الکفر ؛ لکون الحاکم العادل مقهوراً بسبب عدم الناصر له ، أو الفساد الناشی من أهل الإسلام.وفیه علی التقدیرین إشارة إلی ضعف الدین وذمّ المسلمین . (ورأیت الخُمور تُشرب عَلانیّةً ، ویجتمع علیها من لا یخاف اللّٰه عزّ وجلّ) . فی

القاموس:«الخمر:ما أسکر من عصیر العنب ، أو عامّ ، کالخمرة ، وقد یذکّر» .وأقول:شرب الخمر وإن کان حراماً مطلقاً ، سرّاً وعلانیّةً ، مجتمعاً ومنفرداً ، إلّاأنّ الإعلان بها والاجتماع علیها أقبح ؛ لما فیها من مهانة الدین ، وتحقیر حدود اللّٰه ، وترویج معاصیه. (ورأیت الآمِرَ بالمعروف ذلیلاً) ؛ لردّ أمره ، وعدم العمل بمقتضاه. (ورأیت الفاسق فیما لا یحبّ اللّٰه قویّاً محموداً) . الظاهر أنّ الجارّ متعلّق بالقوّة والحمد ، وتعلّقه بالفسق بعید. (ورأیت أصحاب الآیات یحتقرون) علی البناء للمفعول. وکذا قوله: (ویُحتقر مَنْ یحبّهم) . فی بعض النسخ:«یُحقّرون» ، ولعلّ المراد بهم أهل العلم والحکمة ، أو أصحاب الأئمّة ؛ فإنّهم علیهم السلام آیات اللّٰه الکبری. وقیل:أصحاب العلامات والمعجزات ، أو القرّاء والمفسِّرون.وفی بعض النسخ: «أصحاب الآثار» ، ولعلّ المراد بهم المحدِّثون . (ورأیت سبیل الخیر مُنقطعاً ، وسبیل الشرّ مَسلوکاً) . قیل:الخیر کلّ ما طلبه الشارع ، والشرّ کلّ ما أنکره ، وترک سبیل الأوّل ، وسلوک سبیل الثانی أعمّ من أن یکون مع العلم والجهل ومع الإقرار والإنکار ؛ إذ فیه أیضاً قلب حکم الشارع وأمره . (ورأیت بیت اللّٰه قد عُطّل ، ویُؤمر بترکه) . المراد ببیت اللّٰه الکعبة ، وبتعطیله ترک مناسکه مطلقاً ، أو علی الوجه المقرّر ، ولا یبعد تعمیم بیت اللّٰه بحیث یشمل المساجد أیضاً. (ورأیت الرجال یتسمّنون للرجال ، والنساء للنساء) أی یستعملون الأودیة والأغذیة للسمن ؛ لیتعشّق بهم ، ویعمل معهم القبیح. قال الجوهری:«السمین:خلاف المهزول ، وقد سَمُنَ سَمِنَاً ، فهو سمین ، وتسمّن مثله» .وقال الجزری: فیه:«یکون فی آخر الزمان قوم یتسمّنون» ؛ أی یتکثّرون بما لیس فیهم ، ویدّعون ما لیس لهم من الشرف.وقیل:أراد جمعهم الأموال.وقیل:یحبّون التوسّع فی المآکل والمشارب ، وهی أسباب السمن.ومنه الحدیث الآخر:«ویظهر فیهم السمن». وفیه:«ویلٌ للمسمّنات یوم القیامة من فترة فی العظام» ؛ أی اللاتی یستعملن السُّمنة ، وهی دواء یتسمّن به النساء» . (ورأیت الرجل معیشته من دبره ، ومعیشة المرأة من فرجها) . قیل:قد أشار هنا إلی خبث بعض الأزمنة من جهة الاکتساب بهذا العمل ، وفی السابق إلی خبثه من جهة هذا العمل ، فلا تکرار .وقال الفیروزآبادی: العیش:الحیاة ، عاش یعیش عَیشاً ومعاشاً ومعیشَةً ، والمعیشة:التی تعیش بها من المطعم والمشرب ، وما تکون به الحیاة ، وما یُعاش به أو فیه . (ورأیت النساء یتّخذن المجالس کما یتّخذها الرجال) . قیل:ینبغی للنساء أن یسکن أحفظ بیت من بیوتهنّ ، ولا یخرجن منه ، کما قال تعالی:

«وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ» ؛ فإنّ فی خروجهنّ مفاسد کثیرة ، خصوصاً إذا اتّخذن المجالس معهنّ ، أو مع الرجال ؛ فإنّ الصالحات منهنّ قلّ ما تتخلّص من الفساد ، فضلاً عن الفاجرات ، ولذلک کان أهل العزّة والصلاح یمنعون الأجنبیّات عن الدخول علی نسائهنّ . (ورأیت التأنیث فی وُلد العبّاس قد ظهر) . التأنیث:خلاف التذکیر.وفی

القاموس:«أَنَّثت له ، وتأنّثت:لِنتَ» .وقیل:المراد به هنا عمل الأمرد والرجل ما تعمله النساء للرجال ، وترغیبهم إلی أنفسهنّ ، وقد أشار إلی بعض منه بقوله: (وأظهروا الخضاب) فی الأیدی والأرجل لقصد الزینة ، ومیل الرجال إلیهم ؛ فإنّ خضاب الشعر مستحبّ ممدوح للرجال لقصد السنّة .وفی بعض الأخبار ما یدلّ علی کراهة خضاب الید للرجال. وفی

القاموس:«الخِضاب ، ککتاب:ما یختضب به» . (وامتشطوا) أی رجّلوا الغدائر (کما تمتشط المرأة لزوجها) . فی بعض النسخ:«کامتشاط المرأة». ولعلّ ذکر ولد العبّاس للتمثیل ، أو لغرض آخر ، أو لبیان الواقع ؛ فإنّ هذا الفعل مذموم مطلقاً ، ومن یصنع به فهو مثلهم. (وأعطوا الرجال الأموال علی فروجهم) . قیل:أی أعطی ولد العبّاس الناس أموالاً لیطؤوهم ، علی أن یکون«أعطوا»مبنیّاً للفاعل ، وضمیر الجمع راجعاً إلی ولد عبّاس ، والرجال بالنصب مفعوله ؛ أی المراد أنّهم یعطون السلاطین والحکّام الأموال لأجل فروجهم ، أو فروج نسائهم للتدیّث. ویمکن أن یقرأ«الرجال»بالرفع ، و«أعطوا»علی المعلوم ، أو المجهول ، من قبیل«أکلونی البراغیث» ، والأوّل أظهر .انتهی. ویحتمل أن یکون المراد إعطاء الفاعل المفعول لتمکینه علی ما أراد منه. (وتُنوفِس فی الرجل ، وتغایر علیه الرجال) . قیل:الظاهر أنّ«فی الرجل»قائم مقام الفاعل ، وأنّ ضمیر«علیه»راجع إلیه ، أی رُغِب فی الرجل ، وهو مرغوبٌ فیه لنوع من الحسن والجمال ، وتغایر علیه الرجال حسداً کما تغایر النساء علی ضرّتهنّ عند إرادة الزوج لها.وقال:التغایر من الغیرة ، وهی الحمیّة والأنفة ، انتهی. وفی

القاموس:«نافس فیه:رَغِبَ علی وجه المباراة فی الکرم ، کتنافس» .وفیه: غار علی امرأته ، وهی علیه ، تَغارُ غَیْرَةً وغَیْراً وغاراً وغِیاراً ، فهو غَیْرانٌ ، من غِیاریٰ وغَیاریٰ وغَیُورٌ ، من غُیُر بضمّتین ، وهی غیری من غیاری ، وغیور من غیر .وأقول:یحتمل أن یکون«تغایر»من المغایرة ، بمعنی المعاوضة والمبادلة ؛ یعنی یعطی بعضهم بعضاً المالَ لئلّا یُزاحمه فی مطلوبه. ویحتمل أیضاً کونه من المتغایر ، بمعنی التباین والتعادی. (وکان صاحب المال أعزَّ من المؤمن) باعتبار ترجیح المال علی الإیمان. (وکان الربا ظاهراً لا یُعیّر) علی صیغة المجهول ، من التعییر ، وهو اللؤم والتوبیخ. والمقصود ترک تَعْییر صاحبه . (ورأیت المرأة تُصانع زوجها علی نکاح الرجال) . فی

القاموس:«المصانعة:الرشوة ، والمداراة ، والمداهنة» .قیل:لعلّ المراد أنّها تعطیه مالاً لیرضی به علی زنائها .وقیل:المراد إمّا المصانعة لترک الرجال ، أو للاشتغال بهم لتشتغل هی بالنساء . (ورأیت أکثر الناس وخیر بیت من یُساعِد النساء علی فسقهنّ) . «خیر بیت»معطوف علی أکثر الناس ، والموصول مفعول ثانٍ ل«رأیت».والمراد بخیریّة البیت خیریّته بحسب تعارف أهل ذلک الزمان ، والمراد بمساعدتهنّ علی الفسق المسامحة معهنّ فیه ، أو ترغیبهنّ علیه ، أو بإذنهنّ علی الخروج والبروز والصحبة مع الرجال ، والمیل إلی المَلاهی. (ورأیت المؤمن محزوناً) ؛ لما رأی من کساد الدین وأهله. (مُحتقَراً) بفتح القاف. (ذلیلاً) ؛ لغلبة أعداء الدین وعزّتهم وشوکتهم. (ورأیت البدع والزنا قد ظهر) أی فشا وشاع وذاع. (ورأیت الناس یعتدون) بتخفیف الدال ، من الاعتداء ، وهو التجاوز عن الحدّ ، والخروج عن الوضع الشرعی ، أو بتشدیدها من الاعتداد ، وهو الاعتماد. ویؤیّد الثانی ما وقع فی بعض النسخ:«یعتمدون».وفی بعضها:«یقتدون»بالقاف.وفی بعضها:«یشهدون بشهادة الزور».[و] فی بعض النسخ:«بشاهد الزور». قال الجزری:«الزور:الکذب ، والباطل ، والتهمة» . (ورأیت اللیل لا یُستخفی [به] من الجرأة علی اللّٰه) . قیل:یعنی یبارزون بالمعاصی نهاراً ، لا ینتظرون مجیء اللیل ؛ لیستخفّوا به ویستتروا .وقیل:أی لا یترک المیل بسبب الجرأة علی اللّٰه بالزنا والقتل والنهب والسرقة ونحوها. یُقال:استخفی من الشیء ، إذا استتر وتواری عنه بالبُعد والفرار عنه ، والغرض الأصلی من تقدیر اللیل وخَلْقِه السکون عن الحرکات والأفعال الموافقة للقوانین الشرعیّة وغیرها ، فکما أنّ من ارتکب الاُولی کان فی غایة الحرص فی الدنیا ، کذلک من ارتکب الثانیة کان فی نهایة الشقاوة والجرأة علی اللّٰه . (ورأیت الوُلاة یَرتشون فی الحکم) أی یأخذون الرشوة لأجل الحکومة والقضاء. فی

القاموس:«الرشوة ، مثلّثة:الجُعل ، ورشاه:أعطاه إیّاها ، وارتشی:أخذها» . (ورأیت الولایة قُبالة لمن زاد) .فی بعض النسخ:«لمن أراد». الولایة ، بالکسر:الإمارة ، والسلطان.وقیل:القبالة ، بالفتح:مصدر بمعنی الکفالة والضمان ، ثمّ صار إسماً لما یتقبّله العامل من المال .وقال الفیروزآبادی:«القبیل:الکفیل ، والعریف ، والضامن ، وقد قَبَل به-کنصر وسمع وضرب-قَبالة ، وقبّلت العاملَ العَمَل تقبّلاً نادر ، والاسم:القَبالة» .انتهی. وحمل القبالة علی الولایة من قبیل حمل السبب علی مسبّبه ؛ للمبالغة فی السببیّة ، وحاصل المعنی أنّهم یزیدون المال ، ویأخذون الولایات. (ورأیت ذوات الأرحام یُنکَحن ، ویُکتفی بهنّ) ولا یُراد غیرهنّ من المحلّلات. الظاهر أنّ النکاح أعمّ من الوطئ والعقد ، مع العلم بالتحریم وعدمه وعدم الاعتقاد بالتحریم أصلاً. (ورأیت الرجل یُقتل علی التُّهَمة وعلی الظِّنّة) . فی بعض النسخ:«وعلی المظنّة».فی

القاموس:«الوَهْم:من خطرات القلب ، أو مرجوح طرفی المتردّد فیه ، والتُّهَمة ، کهمزة:ما یتّهم علیه» .وقال الجوهری:«اتّهمت فلاناً بکذا ، والاسم:التُّهَمَةُ بالتحریک ، وأصل التاء فیه واو» انتهی. وقیل:قد تُطلق التهمة علی الظنّ أیضاً .وفی

القاموس:«الظِّنّة ، بالکسر:التُّهَمة ، ومَظِنّة الشیء ، بکسر الظاء:موضع یظنّ فیه وجوده» . (ویتغایر علی الرجل الذکر ، فیبذل له نفسه وماله) . الظاهر أنّ«یتغایر»علی البناء للفاعل ، عطف علی«یقتل» ، والمستتر فیه راجع إلی «الرجل» ، و«علی»تعلیلیّة. و«الذکر»بالجرّ صفة الرجل ، وضمیر«له»راجع إلیه ، وضمیر«نفسه»و«ماله»إلی الرجل المتغایر ، ومعنی التغایر مرَّ آنفاً. وقال بعض الشارحین: «الذکر»مفعول«یتغایر» ، أی ورأیت الرجل یتغایر الذکرَ علی رجل ، فیبذل لذلک الرجل نفسه وماله ویفدیهما له ، والحاصل أنّهما یتغایران علیه ، ویرید کلّ واحد انفراده به.انتهی ؛ فتأمّل. (ورأیت الرجل یُعیَّر علی إتیان النساء) أی یوبّخ ویُلام علی مباشرتهنّ ، ویُمدح علی إتیان الرجال.و«یعیّر»علی صیغة المجهول ، وکونه علی المعلوم احتمال لکن یحتاج إلی تقدیر مفعول ؛ أی یُعیِّر غیرَه. (ورأیت الرجل یأکل من کسب امرأته من الفجور) ؛ هو الانبعاث فی المعاصی والزنا. (یعلم ذلک ویُقیم علیه) أی یُصرّ علی الأکل من ذلک الکسب مع علمه به. (ورأیت المرأة تقهر زوجها) أی تغلبه علی ما أرادته. (وتعمل ما لا یشتهی) من الزنا وغیره ممّا ینهی عنه. (وتنفق علی زوجها) ؛ لیرضی علی ما تفعله. (ورأیت الرجل یُکری امرأته وجاریته) . فی

القاموس:«الکِروة والکِرا ، بکسرهما:اُجرة المستأجر ، کاراه مکاراة وکِراء واکتراه ، وأکرانی دابَّته» .قیل:إن اُرید به إکراء البضع ، فهو والرضا به والأکل منه حرام ، وإن اُرید به إکراء العمل فهو من خلاف المروّة الذی لا یرضی به أهل الدین والشرف . (ویرضی بالدنیّ من الطعام والشراب) . لعلّ دنائته باعتبار کونه من الکسب الحرام ، أو الرضا بالدنیّ الحقیر منهما للبخل من الزائد. (ورأیت الأیمان باللّٰه-عزّ وجلّ-کثیرة علی الزور) . الأیمان:جمع الیمین ، بمعنی القَسَم ، وهو إذا کان کاذباً وإن کان حراماً مطلقاً ، إلّاأنّ الإکثار منه أقبح وأشنع. (ورأیت القمار قد ظهر) . القِمار-بالکسر-والمقامرة:المراهنة المُحرَّمة. (ورأیت الشراب یُباع ظاهراً لیس له مانع) یمنعه. والشراب ، بالفتح:ما یشرب ، والمراد هنا الأشربة المسکرة والمحرّمة. (ورأیت النساء) أی المسلمات منهنّ (یَبذلن أنفسهنّ لأهل الکفر) یعنی من لیس بمسلم ، وأمّا المسلم ففیه تفصیل فی کتب الفروع. والبَذل:العطاء ، أعمّ من أن یکون بالعقد ، أو بغیره بالاُجرة أو بغیرها. (ورأیت المَلاهی قد ظهرت) . اللَّهو:اللّعب ، والملاهی:آلاته کالدفّ والزِّمار والطنبور وأمثالها. وقیل:قد تُطلق الملاهی علی أنواع اللّهو . (یُمَرُّ بها) علی بناء المجهول ، أو المعلوم ، وفاعله المارّ المفهوم من السیاق ، أو«أحد» علی سبیل التنازع. (لا یمنعها أحد أحداً ، ولا یجترئ) من الجرأة (أحد علی منعها) أی منع تلک الملاهی ، والمقصود صاحبها. (ورأیت الشریف) . الشرف:العلوّ ، والمکان العالی ، والمَجْد ، وعلوّ الحسب.والمراد بالشریف هنا المؤمن ، أو العالم منه ، أو الصالح ، أو العابد. (یستذلّه الذی یُخاف سلطانه) . فی

القاموس:«استذلّه:رآه ذلیلاً» .وفی

الصحاح:«أذلّه ، واستذلّه بمعنی» .الموصول فاعل«یستذلّه» ، و«یخاف»علی بناء المجهول ، و«سلطانه»قائم مقام فاعله ، وضمیره للموصول.أو علی بناء المعلوم ، والمستتر فیه راجع إلی«الشریف» ، و«سلطانه» مفعوله ، والضمیر المجرور للموصول أیضاً ، وفیه احتمال آخر یظهر لمن تأمّل ، وهو أن یکون«یخاف»علی بناء الفاعل ، وفاعله المستتر راجع إلی الموصول ، و«سلطانه»مفعوله ، وضمیره راجع إلی«الشریف». (ورأیت أقرب الناس) أی أعزّهم وأکرمهم. (من الولاة) أی حکّام الجور. (من یمتدح) علی صیغة المجهول ، أو المعلوم ، وقد سبق مثله. (بشتمنا أهل البیت) .الشتم:السبّ. (ورأیت من یحبّنا یُزوّر) علی البناء للمفعول ، من التزویر ، وهو تزیین الکذب ، أی ینسب إلی الزور ، والکذب ، والافتراء. قال الفیروزآبادی:«زوّر:زیّن الکذب ، والشهادة:أبطلها ، ونفسه ، وسمّها بالزور» . (ولا تقبل شهادته) ، کما هو المتعارف عند أهل الخلاف من ردّ شهادة الرافضة. (ورأیت الزور) أی الکذب والباطل والتّهمة (من القول یُتَنافس فیه) أی یرغب فیه ، ویعتقد به کالفقهاء الأربعة ومقلّدیهم ؛ فإنّهم یرغبون إلی القول بالرأی والتظنّی والاستحسان والقیاس ، وکالجَهَلة من عوام الناس عموماً ؛ فإنّ طبائعهم مائلة کلّ المیل إلی نقل الأقوال الکاذبة واستماعها. (ورأیت القرآن قد ثَقُلَ علی الناس استماعه) ؛ لعدم رغبتهم فیه. (وخفّ علی الناس استماع الباطل) ؛ لکمال رغبتهم فیه. وقیل:من البیّن أنّ کلّ ما تعجز النفس عن إدراکه ، فهو ثقیل علیها ، وکلّ ما تدرکه بسهولة ، فهو خفیف علیها ، فإذا ذهب العلم والعلماء ، وبقی الجهل والجهلاء کان استماع القرآن علیهم ثقیلاً ، واستماع الباطل خفیفاً . (ورأیت الجار یکرم الجار خوفاً من لسانه) . الظاهر أن یُراد بالجار المجاور مطلقاً ، فیشمل الجلیس والمصاحب أیضاً ، وأنّ الذمّ راجع إلی الجار الثانی لا الأوّل ؛ لقبح لسانه. وقیل:یحتمل رجوعه إلی الجار الأوّل ، باعتبار أنّ صدور الإکرام منه بسبب الخوف فقط لا بدونه ، أو إلیهما جمیعاً . (ورأیت الحدود قد عُطِّلت ، وعُمل فیها بالأهواء) . الحدّ:تمییز الشیء عن الشیء ، وبیان منتهی الشیء ، وحدود اللّٰه ما حدّه وشرّعه. والتعطیل:الإهمال والترک. (ورأیت المساجد قد زُخرِفت) . الزَّخْرفَة:النقش بالذهب ، أو مطلقاً ، کما قیل. وقیل:ظاهر کثیر من الأصحاب أنّ تذهیب المساجد مطلقاً ، وإن لم یکن بالنقش والتصویر ؛ والنقش مطلقاً ، وإن لم یکن بالتذهیب والتصویر ؛ والتصویر مطلقاً ، وإن لم یکن بالذهب وصورة حیوانٍ حرام ، والاحتیاط ظاهر . (ورأیت أصدق الناس [عند الناس] المفتری الکذب) . الکذب ، بالکسر وککتف:مصدر ، بمعنی اسم الفاعل ، صفة للمفتری ، أو مفعوله ، والترکیب من قبیل ضارب الرجل. (ورأیت الشرّ قد ظهر) أی شاع. وقوله: (والسعی بالنمیمة) عطف علی الشرّ. قال الفیروزآبادی:«النمّ:التوریش ، والإغراء ، ورفع الحدیث إشاعة له وإفساداً وتزیین الکلام بالکذب.نَمّ یَنُمّ ویَنِمُّ ، فهو نَمُوم ونمّام ، والاسم:النمیمة .وقیل:أشار علیه السلام هنا إلی فساد أهل الزمان ، باعتبار ظهور الشرّ بینهم ، وأشار فیما سبق بقوله:«وإذا رأیت الشرّ ظاهراً»إلی فسادهم باعتبار عدم النهی عنه ، فلا تکرار . (ورأیت البغی قد فشا) أی شاع. والبغی:العلوّ ، والعدول عن الحقّ ، والاستطالة فی المشی ، والتجاوز عن الحدود الشرعیّة ، والظلم ، والخروج عن طاعة الإمام العادل ، ومنه:الفئة الباغیة. (ورأیت الغیبة تُستملح) أی تعدّ مَلیحةً حسنةً مرغوبة. قال الجوهری: اغتابه اغتیاباً ، إذا وقع فیه ، والاسم:الغیبةُ ، وهو أن یتکلّم خلف إنسان مستور بما یغمّه لو سمعه ، فإن کان صدقاً سُمّی غیبة ، وإن کان کذباً سمّی بهتاناً .وقال الفیروزآبادی:«غابه:عابه ، وذکره بما فیه من السوء ، کاغتابه ، والغیبة:فِعلةٌ منه ، تکون حَسَنة أو قبیحة» . (ویبشّر بها الناس بعضهم بعضاً) . «یبشّر»علی بناء الفاعل ، من التبشیر ، أو الإبشار ، أو البشارة ، أو من البشر بالکسر ، وهو طلاقة الوجه. قیل:تبشیر الناس بعضهم بعضاً ؛ لئلّا یغفل أخوه الفاسق عن هذه الفضیلة .[ (أو غشیان حرام) ] غشیاناً إذا أتاه ، فیکون تعمیماً بعد تخصیص ؛ لأنّ الحرام یشمل الکذب وغیره ، وإن یراد بالأوّل الذنوب مطلقاً ، وبالثانی الزنا من غشی امرأة إذا جامعها ، فیکون من باب ذکر الخاصّ بعد العامّ. (کئیباً حزیناً) . قال الفیروزآبادی:«الکأب والکأبة والکآبة:الغمّ ، وسوء الحال ، والانکسار من حزن ، کئب-کسمع-فهو کَئِبٌ وکَئیبٌ» . (یحسب أنّ ذلک الیوم علیه وَضیعة من عمره) أی ساقط ، أو خسارة ؛ لزعمه أنّ ثمرة العمر ولذّته هی تلک الخصال الکریهة. فی

القاموس:«ضاع یَضیع ضَیْعاً-ویکسر-وضَیْعَةً وضیاعاً:هلک ، وتلف ، والشیء:صار مُهمَلاً» . (ورأیت السلطان یحتکر الطعام) أی یحبسه یتربّص به الغَلاء. (ورأیت أموال ذوی القُربی) من الخمس والأنفال ونحوهما (تُقسم فی الزور) ؛ أی فی الظلم والباطل والکذب. (ویُتَقامر بها) . التقامر:المراهنة المحرّمة ، وهو القِمار. (وتُشرب بها الخُمور) أی تُصرف تلک الأموال فی شرب المسکرات. (ورأیت الخمر یُتداوی بها ، وتوصف) نفعها (للمریض ، ویُستشفی بها) . هذا صریح فی أنّ التداوی بالخمر حرام ، وأنّه لا یجوز للمریض الاستشفاء بها ، وإن حکم الطبیب الحاذق بأنّ فیها شفاء مرضه ، أو علاجه منحصر فیها ، وأنّ التداوی بها لا یجوز شرباً وأکلاً وشمّاً ، مفرداً ولا مرکّباً ، ویؤیّد هذه الروایة روایات اُخر. (ورأیت ریاح المنافقین وأهل النفاق دائمة) .فی بعض النسخ:«قائمة».یُقال:نفق فی الدین ، إذا ستر کفره ، وأظهر إسلامه ، والعطف للتفسیر ، أو یُراد بالأوّل المتبوعین ، وبالثانی التابعین ، أو بالعکس. (وریاح أهل الحقّ لا تحرّک) أی لا تتحرّک. فی

القاموس:«الریح:معروف ، جمعه أرواح وریاح وأریاح ، والغلبة ، والقوّة ، والرحمة ، والنصرة ، والدولة» انتهی. وقیل:دوام ریاح المنافقین أو قیامها کنایة عن انتظار أمرهم ، ونفاق نفاقهم ، ونظیره عدم تحرّک ریاح أهل الحقّ ، فهو کنایة عن تشویش أمرهم وکساد حقّهم .وقیل:شبّه الغَلبة والنصرة والقوّة والدولة بالریح ، واستعار لفظه ، والوجه انتشارها ، وسرعة سیرها فی الأقطار ، ورشّحها بذکر الحرکة . (ورأیت الأذان بالأجر ، والصلاة بالأجر) أی الصلاة مع الناس ، أو بالناس. والمشهور جواز الارتزاق من بیت المال مع الحاجة وعدم الشرط. (ورأیت المساجد مُحتشیة) ؛ أی ممتلئة ، وأصله من احتشاء الحائض بالکرسف ، ففیه إیماء لطیف. (ممّن لا یخاف اللّٰه) . عرّف بعضهم الخوف بأنّه کیفیّة نفسانیّة مانعة عن ارتکاب القبائح . (مجتمعون فیها للغیبة وأکل لحوم أهل الحقّ) بالغیبة أو بغیرها أیضاً من أنواع الأذی والتوطئة لمقدّماتها. (ویتواصفون فیها) أی یصف بعضهم لبعض. (شراب المسکر) بتخفیف الراء ؛ والإضافة بیانیّة ، أی یذکرون فیها أوصافه وکیفیّته وفوائده ونشاطه ونحو ذلک من المرغّبات. أو بتشدیدها ، والإضافة لامیّة ، أی یصفون شاربه ویمدحونه. وفی بعض النسخ:«ویتواضعون فیها» ، وکان المقصود أنّهم یتواضعون لشاربی المسکر ، أو لأجل تحصیل الشراب من مظانّه ، ولعلّه تصحیف. (ورأیت السَّکران یُصلّی بالناس ، وهو لا یعقل ولا یشان بالسُّکر) . فی

القاموس:«سَکِر-کفرح-سُکراً وسَکْراً وسَکَراً:نقیض صَحا ، فهو سَکِرٌ وسَکْران ، والسَّکَر ، محرّکة:الخمر ، ونبیذ یتّخذ من التمر» .ومعنی قوله علیه السلام:«لا یُشان»لا یُعاب ، من الشین ، وهو العیب. وقیل:یحتمل أن یکون من الشأن بالهمزة ، بمعنی القصد ؛ أی لا یقصد لأن ینهی عنه .قال الفیروزآبادی:«شَأنَ شأنه:قصد قصده» .أقول:ویحتمل کونه من قولهم:ما شَأنَ شأنَهُ ، کمنع ، أی ما شَعَرَ به ، أو لم یکترث ولم مال له ، فعلی الأوّلین«یشان»علی بناء المفعول ، وعلی الأخیر یحتمل بناء الفاعل أیضاً. (وإذا سَکِر اُکرِم واتّقُی) علی بناء المفعول فیهما. (وخیف وتُرک لا یُعاقب ویُعذَرُ بسکره) . «یعذر»بتخفیف الذال ، عطف علی«لا یعاقب» ، أی یقبل عذره. وفیه توبیخ ولؤم لأهل الدین حیث یکرمونه ویعظّمونه ویتّقون ویخافون منه ، ویترکون نهیه وزجره وعقوبته وإقامة الحدّ علیه. (یحدّث بصلاحه) من التحدیث ، أی ینقل حدیث صلاحه ، ویذکر فی المحافل. (ورأیت الوُلاةَ یأتمنون الخَوَنَة للطمع) فی بعض النسخ:«الخانة». فی

القاموس:«الخَوْن:أن یُؤْتَمَن الإنسان فلا ینصح ، خانه خَوناً وخیانة وخانة ومخانة ، فهو خائن وخَؤون وخَوّان ، الجمع:خانَةٌ وخَوَنَةٌ وخوّان» .انتهی. وقیل:الخائن هو الذی یأخذ من المظلوم ، ویعطی الوالی الطامع ، ویبیع آخرتهبالدنیا لغیره . (ورأیت المیراث قد وضعته الولاة) أی قرّرته (لأهل الفسوق) . فی بعض النسخ:«الفسق». (والجرأة علی اللّٰه) عطف علی الفسوق. والجرأة ، مثال الجرعة:الشجاعة ، والمقصود منها فی أمثال هذه المواضع التهوّر ، وهو الوقوع فی الشیء بقلّة مبالاة. (یأخذون منهم) الرشوة. (ویخلّونهم وما یشتهون) . هذه الفقرة بیان لوضع المیراث لأهل الفسوق. (ورأیت الصدقة بالشفاعة) أی لا یعطون الصدقة إلّامن کان له شفیع ، فیعطونها لأجل الشفاعة (لا یُراد بها وجه اللّٰه) . ویحتمل أن یُراد بالشفاعة سؤال الناس وإبرامهم. وقوله: (وتعطی لطلب الناس) بیان للسابق ، أو یُراد الناس المعروفین منهم ، الذین یستحون من ردّ قولهم ، ویوجب قبوله التقرّب والإعزاز عندهم. (ورأیت الناس همّتهم) .فی بعض النسخ:«همّهم». (بطونهم وفروجهم) . وبیّن ذلک بقوله: (لا یبالون بما أکلوا وما نکحوا) أی من حلالٍ أو حرام. (ورأیت أعلام الحقّ قد درست) . العَلَم ، محرّکة:العلامة والرایة. وفی

القاموس:«درس الرسم دُرُوساً:عفا ، ودَرَستْه الریح ، لازم متعدٍّ» .وقوله علیه السلام: (فکن علی حذر) جواب لقوله:«فإذا رأیت الحقّ قد مات»وما عطف علیه ؛ أی فعند ذلک کُن علی حذر من اللّٰه ، أو من أهل ذلک الزمان ومن أفعالهم وأوضاعهم ؛ لئلّا تصیر مثلهم. (واطلب إلی اللّٰه-عزّ وجلّ-النجاة) من موجبات عقوبته فی الدنیا والآخرة. (واعلم أنّ الناس) أی أهل ذلک الزمان (فی سخط اللّٰه) بسلوکهم الطرق الموصلة إلی سخطه وغضبه. (وإنّما یُمهلهم لأمر یُراد بهم) من الرجوع عن المعاصی ، أو الاستدراج ، أو حکمة اُخری. (فکن مترقّباً) . فی بعض النسخ:«مرتقباً»أی منتظراً للفرج ، ونزول الرحمة ، أو حلول عذاب اللّٰه بهم ، ولعلّ الثانی أنسب بالسیاق. وقوله: (فإن نزل بهم العذاب) أی الدنیوی (وکنت فیهم) وهلکت معهم ، فلا یضرّ بآخرتک ، بل (عجّلت) علی صیغة المعلوم من العجل ، أو المجهول من التعجیل. (إلی رحمة اللّٰه) وجنّته ونعیمها ؛ لأنّه تعالی یجزی هناک کلّاً بعمله. (وإن اُخّرت ابتلوا) علی بناء المفعول أی کانوا مبتلین بعقوبة الدنیا والآخرة. (وکنت قد خرجت ممّا هم فیه من الجرأة علی اللّٰه) . «من»بیان للموصول. وقوله: (أنّ رحمة اللّٰه قریب من المحسنین) ؛ قال الجوهری:«قوله تعالی:

«إِنَّ رَحْمَتَ اَللّٰهِ قَرِیبٌ مِنَ اَلْمُحْسِنِینَ» ، ولم یقل:قریبة ؛ لأنّه أراد بالرحمة الإحسان ، ولأنّ ما لا یکون تأنیثه حقیقیّاً جاز تذکیره». وقال:«المراد:إذا کان القریب فی معنی المسافة یذکّر ویُؤنّث ، وإذا کان فی معنی النسب یؤنّث بلا اختلاف بینهم» .وقال البیضاوی:تذکیر قریب ؛ لأنّ الرحمة بمعنی الرحم ، أو لأنّه صفة محذوف ؛ أی أمر قریب ، أو علی تشبیهه بفعیل الذی بمعنی مفعول ، أو الذی هو مصدر کالنقیض ، أو الفرق بین القریب من النسب والقریب من غیره .

 البضاعة المزجاة ؛ ج 1 , ص 426 

***[مرآة العقول - شرح علامه مجلسی]***

حسن. قوله علیه السلام: و هو فی موکبه الموکب جماعة الفرسان ، قوله فتغرینا الإغراء: التحریص علی الشر ، یقال: أغریت الکلب بالصید. قوله علیه السلام: و من رفع هذا إلیک أی حکاه عنی علی وجه المرافعة و الإضرار. قوله علیه السلام: إن الناس سحرة قال الجزری : فیه إن من البیان لسحرا أی منه ما یصرف قلوب السامعین ، و إن کان غیر حق ، و السحر فی کلامهم صرف الشیء عن وجهه. أقول: و فی بعض النسخ شجرة بغی مکان ، سحرة یعنی. قوله علیه السلام: و فسحة بالضم أی سعة. قوله علیه السلام: حتی یصیبوا منا إلخ. لعل المراد دم رجل من السادات ، و أولاد الأئمة سفکوها عند انقضاء دولتهم. و یحتمل أن یکون مراده علیه السلام هذا الملعون خاصة و دولته ، و المراد بسفک الدم القتل ، و لو بالسم مجازا و البلد الحرام مدینة الرسول ، صلی الله علیه و آله فإن هذا الملعون سمه علی ما روی و لم یبق بعده علیه السلام إلا قلیلا. قوله علیه السلام: أو متی الراحة التردید من الراوی. قوله علیه السلام: أن هذا الأمر أی انقضاء دولتهم أو ظهور دولة الحق. قوله علیه السلام: فلا یستفزنک الشیطان قال الجوهری : استفزه الخوف أی استخفه. قوله علیه السلام: فی زمرتنا الزمرة: الجماعة من الناس. قوله علیه السلام: قد انکفأ إلخ ، أی انقلب یقال: کفأت الإناء: أی قلبته. قوله علیه السلام: یعذر أصحابه علی البناء للمجهول ، أی یعدونهم معذورین فی ما هم فیه من الشر و الفساد. قوله: یمتدح بالفسق أی یفتخر و یطلب المدح ، قال الفیروزآبادی : امتدح تکلف أن یمدح و افتخر و تشبع بما لیس عنده. قوله: مرحا المرح بالتحریک: شدة الفرح و النشاط ، و قد مرح بالکسر فهو مرح. قوله علیه السلام: و رأیت أصحاب الآیات أی العلامات و المعجزات أو الذین نزلت فیهم الآیات ، و هم الأئمة أو المفسرین ، و القراء و فی بعض النسخ أصحاب الآثار و هم المحدثون. قوله علیه السلام: و رأیت الرجال یتسمنون أی یستعملون الأغذیة و الأدویة للسمن لیعمل معهم القبیح ، قال فی النهایة فیه: یکون فی آخر الزمان قوم یتسمنون أی یتکثرون بما لیس عندهم ، و یدعون ما لیس لهم من الشرف ، و قیل: أراد جمعهم الأموال ، و قیل یحبون التوسع فی المأکل و المشارب ، و هی أسباب السمن ، و منه الحدیث الآخر و یظهر فیهم السمن و فیه ویل للمسمنات یوم القیامة من فترة فی العظام أی اللاتی یستعملن السمنة ، و هو دواء یتسمن به النساء انتهی. قوله علیه السلام: و أظهروا الخضاب أی خضاب الید و الرجل ، إذ خضاب الشعر ممدوح للرجال مستحب ، و قد ورد خبر آخر أیضا یدل علی کراهة خضاب الید للرجال. قوله علیه السلام: و أعطوا الرجال الأموال علی فروجهم أی أعطی ولد العباس الناس أموالا لیطؤوهم أو المراد أنهم یعطون السلاطین و الحکام الأموال لأجل فروجهم أو فروج نسائهم للدیاثة ، و یمکن أن یقرأ الرجال بالرفع و أعطوا علی المعلوم أو المجهول من باب أکلونی البراغیث و الأول أظهر. قوله علیه السلام: و تنوفس فی الرجل التنافس: الرغبة فی الشیء و الإفراد به ، و المنافسة: المغالبة علی الشیء و هی المراد هیهنا. قوله علیه السلام: و رأیت المرأة تصانع زوجها المصانعة: الرشوة و المداهنة ، و المراد إما المصانعة لترک الرجال ، أو للاشتغال بهم لتشتغل هی بالنساء أو تصانعه لمعاشرتها الرجال ، قوله یعتدون من الاعتداد أو الاعتداء. قوله علیه السلام: و رأیت اللیل لا یستخفی به أی لا ینتظرون للمعاصی دخول اللیل لیستتروا به ، بل یعملونها فی النهار علانیة. قوله: و رأیت الولایة قبالة أی یزیدون المال و یأخذون الولایات ، قال الجزری : فی حدیث ابن عباس إیاکم و القبالات فإنها صغار و فضلها ربا هو أن یتقبل بخراج أو جبایة أکثر مما أعطی ، و فی بعض النسخ [لمن زاد] و فی بعضها [لمن أراد] قوله علیه السلام: علی الزور أی علی الکذب قوله: یمر بها علی المجهول أو علی المعلوم بتقدیر. قوله علیه السلام: یزور أی ینسب إلی الزور و الکذب ، قوله علیه السلام و رأیت الزور من القول قال فی النهایة : الزور: الکذب و الباطل و التهمة. قوله علیه السلام: و رأیت المساجد قد زخرفت الزخرفة النقش بالذهب ، و المشهور بین الأصحاب الحرمة ، و أطلق جماعة من الأصحاب تحریم النقش مطلقا ، لأن ذلک بدعة ، و فیه إشکال. قوله علیه السلام: تستملح قال الفیروزآبادی : استملحه عده ملیحا. قوله علیه السلام: و یبشر بها الناس کما هو الشائع فی زماننا یقول بعضهم لبعض أتیتک بغیبة ملیحة حسنة ، فیستبشر السامع نعوذ بالله منها. قوله علیه السلام: و رأیت الخراب قد أدیل من العمران الأدلة: الغلبة ، و یقال: أدالنا الله من عدونا أی غلبنا علیهم ، و لعل المراد کثرة الخراب و قلة العمران. قوله علیه السلام: و یسند إلیه الأمور أی توکل إلیه الولایات. قوله علیه السلام: و رأیت المیت لعل بیع الأکفان بیان للإیذاء أی یخرج من قبره لکفنه ، و یحتمل أن یکون المراد إخراجه و ضربه و حرقه لمن له علیه دین مثلا. قوله علیه السلام: و رأیت الهرج أی الفتنة و الفساد قوله علیه السلام: و رأیت الرجل أی السلطان أو الأعم یمسی نشوان أی سکران و قد یطلق علی مبدء السکر. قوله علیه السلام: و لیس علیه شیء من ثیابه لکثرة السارقین و المختلسین. قوله علیه السلام: و رأیت السحت أی المکاسب المحرمة. قوله علیه السلام: و رأیت المعازف أی الملاهی کالعود و الطنبور و نحوهما. قوله علیه السلام: کما یتسافد البهائم أی جهرة فی الطرق و الشوارع ، و السفاد: نزو الذکر علی الأنثی. قوله علیه السلام: و ضیعة أی خسران و نقص. قوله علیه السلام: و رأیت الخمر یتداوی بها یدل علی عدم جواز التداوی بالخمر کما یدل علیه کثیر من الأخبار و ذهب إلیه جماعة من العلماء الأخیار. قوله علیه السلام: و رأیت ریاح المنافقین تطلق الریح علی الغلبة و القوة ، و الرحمة و النصرة و الدولة و النفس ، و الکل محتمل ، و الأخیر أظهر کنایة عن کثرة تکلمهم و قبول لهم. قوله علیه السلام: و لا یشان من الشین أی العیب أی لا یعاب أو من الشأن بالهمز بمعنی القصد أی لا یقصد لأن ینهی عنه. قوله علیه السلام: و رأیت المیراث أی میراث الیتیم بأن یولوا علیها خائنا یأکل بعضها و یعطیهم بعضها ، أو یحکمون لکل میراث للفاسق من الورثة لما یأخذون منه من الرشوة. قوله علیه السلام: و رأیت الصدقة بالشفاعة أی لا یتصدقون إلا لمن یشفع له شفیع فیعطون لوجه الشفیع لا لوجه الله أو یعطون لطلب الناس و إبرامهم. قوله علیه السلام: لا یبالون بما أکلوا أی من حرام أو حلال.

 مرآة العقول ؛ ج 25 , ص 90 

مِنْ کَثْرَةِ الذُّنُوبِ صِیَاحَ الْمُذْنِبِ(1) الْهَارِبِ مِنْ عَدُوِّهِ ، وَاسْتَعِنْ بِی عَلی ذلِکَ ، فَإِنِّی نِعْمَ الْعَوْنُ ، وَنِعْمَ الْمُسْتَعَانُ .

یَا مُوسی ، إِنِّی أَنَا اللّهُ فَوْقَ الْعِبَادِ ، وَالْعِبَادُ دُونِی ، وَکُلٌّ لِی دَاخِرُونَ(2) ، فَاتَّهِمْ نَفْسَکَ عَلی نَفْسِکَ ، وَلاَ تَأْتَمِنْ(3) وَلَدَکَ عَلی دِینِکَ إِلاَّ أَنْ یَکُونَ وَلَدُکَ مِثْلَکَ یُحِبُّ الصَّالِحِینَ .

8 / 43

یَا مُوسی ، اغْسِلْ(4) وَاغْتَسِلْ ، وَاقْتَرِبْ مِنْ عِبَادِیَ الصَّالِحِینَ .

یَا مُوسی ، کُنْ إِمَامَهُمْ فِی صَلاَتِهِمْ ، وَإِمَامَهُمْ فِیمَا یَتَشَاجَرُونَ ، وَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ(5) بِمَا أَنْزَلْتُ عَلَیْکَ فَقَدْ أَنْزَلْتُهُ حُکْماً بَیِّناً ، وَبُرْهَاناً نَیِّراً ، وَنُوراً یَنْطِقُ بِمَا کَانَ(6) فِی الاْءَوَّلِینَ ، وَبِمَا(7) هُوَ کَائِنٌ فِی الاْآخِرِینَ .

أُوصِیکَ یَا مُوسی وَصِیَّةَ الشَّفِیقِ الْمُشْفِقِ بِابْنِ الْبَتُولِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ صَاحِبِ الاْءَتَانِ(8) وَالْبُرْنُسِ(9) وَالزَّیْتِ وَالزَّیْتُونِ وَالْمِحْرَابِ ، وَمِنْ بَعْدِهِ بِصَاحِبِ الْجَمَلِ الاْءَحْمَرِ(10) الطَّیِّبِ الطَّاهِرِ الْمُطَهَّرِ ، فَمَثَلُهُ(11) فِی کِتَابِکَ أَنَّهُ مُوءْمِنٌ مُهَیْمِنٌ(12) عَلَی الْکُتُبِ کُلِّهَا ، وَأَنَّهُ

ص: 120

رَاکِعٌ سَاجِدٌ رَاغِبٌ رَاهِبٌ(1) إِخْوَانُهُ الْمَسَاکِینُ ، وَأَنْصَارُهُ قَوْمٌ آخَرُونَ ، وَیَکُونُ(2) فِی زَمَانِهِ أَزْلٌ(3) وَزِلْزَالٌ(4) وَقَتْلٌ وَقِلَّةٌ مِنَ الْمَالِ ، اسْمُهُ أَحْمَدُ مُحَمَّدٌ الاْءَمِینُ مِنَ الْبَاقِینَ مِنْ ثُلَّةِ الاْءَوَّلِینَ الْمَاضِینَ ، یُوءْمِنُ بِالْکُتُبِ کُلِّهَا ، وَیُصَدِّقُ جَمِیعَ(5) الْمُرْسَلِینَ ، وَیَشْهَدُ بِالاْءِخْلاَصِ(6) لِجَمِیعِ النَّبِیِّینَ ، أُمَّتُهُ مَرْحُومَةٌ مُبَارَکَةٌ مَا بَقُوا فِی الدِّینِ عَلی حَقَائِقِهِ ، لَهُمْ سَاعَاتٌ مُوَقَّتَاتٌ(7) ، یُوءَدُّونَ فِیهَا الصَّلَوَاتِ(8) أَدَاءَ(9) الْعَبْدِ إِلی سَیِّدِهِ نَافِلَتَهُ(10) ، فَبِهِ(11) فَصَدِّقْ ، وَمِنْهَاجَهُ(12) فَاتَّبِعْ ، فَإِنَّهُ أَخُوکَ .

یَا مُوسی ، إِنَّهُ أُمِّیٌّ(13) ، وَهُوَ عَبْدٌ صِدْقٌ ، یُبَارَکُ(14) لَهُ فِیمَا وَضَعَ یَدَهُ عَلَیْهِ ، وَیُبَارَکُ عَلَیْهِ ، کَذلِکَ کَانَ فِی عِلْمِی وَکَذلِکَ خَلَقْتُهُ ، بِهِ أَفْتَحُ السَّاعَةَ(15) ، وَبِأُمَّتِهِ أَخْتِمُ مَفَاتِیحَ

ص: 121

الدُّنْیَا ، فَمُرْ ظَلَمَةَ بَنِی إِسْرَائِیلَ أَنْ لاَ یَدْرُسُوا(1) اسْمَهُ ، وَلاَ یَخْذُلُوهُ ، وَإِنَّهُمْ لَفَاعِلُونَ ، 8 /44

وَحُبُّهُ لِی حَسَنَةٌ(2) ، فَأَنَا(3) مَعَهُ ، وَأَنَا مِنْ حِزْبِهِ ، وَهُوَ مِنْ حِزْبِی ، وَحِزْبُهُمُ(4) الْغَالِبُونَ(5) ، فَتَمَّتْ کَلِمَاتِی لاَءُظْهِرَنَّ دِینَهُ عَلَی الاْءَدْیَانِ کُلِّهَا ، وَلاَءُعْبَدَنَّ بِکُلِّ مَکَانٍ(6) ، وَلاَءُنْزِلَنَّ عَلَیْهِ قُرْآناً فُرْقَاناً شِفَاءً لِمَا فِی الصُّدُورِ مِنْ نَفْثِ الشَّیْطَانِ ، فَصَلِّ عَلَیْهِ یَا ابْنَ عِمْرَانَ ، فَإِنِّی أُصَلِّی عَلَیْهِ وَمَلاَئِکَتِی .

یَا مُوسی ، أَنْتَ عَبْدِی ، وَأَنَا إِلهُکَ ، لاَ تَسْتَذِلَّ الْحَقِیرَ الْفَقِیرَ ، وَلاَ تَغْبِطِ الْغَنِیَّ بِشَیْءٍ یَسِیرٍ ، وَکُنْ عِنْدَ ذِکْرِی خَاشِعاً ، وَعِنْدَ تِلاَوَتِهِ بِرَحْمَتِی طَامِعاً ، وَأَسْمِعْنِی لَذَاذَةَ التَّوْرَاةِ(7) بِصَوْتٍ خَاشِعٍ حَزِینٍ ، اطْمَئِنَّ عِنْدَ ذِکْرِی ، وَذَکِّرْ بِی مَنْ یَطْمَئِنُّ إِلَیَّ ، وَاعْبُدْنِی وَلاَ تُشْرِکْ بِی شَیْئاً ، وَتَحَرَّ(8) مَسَرَّتِی(9) ، إِنِّی(10) أَنَا السَّیِّدُ الْکَبِیرُ ، إِنِّی خَلَقْتُکَ مِنْ نُطْفَةٍ مِنْ مَاءٍ مَهِینٍ(11) مِنْ طِینَةٍ أَخْرَجْتُهَا مِنْ أَرْضٍ ذَلِیلَةٍ مَمْشُوجَةٍ(12) ، فَکَانَتْ بَشَراً ، فَأَنَا صَانِعُهَا خَلْقاً ، فَتَبَارَکَ وَجْهِی ، وَتَقَدَّسَ صُنْعِی(13) ، لَیْسَ کَمِثْلِی شَیْءٌ ، وَأَنَا الْحَیُّ الدَّائِمُ الَّذِی(14)

ص: 122

لاَ أَزُولُ(1) .

یَا مُوسی ، کُنْ إِذَا دَعَوْتَنِی خَائِفاً مُشْفِقاً وَجِلاً ، عَفِّرْ وَجْهَکَ(2) لِی فِی التُّرَابِ(3) ، وَاسْجُدْ لِی بِمَکَارِمِ بَدَنِکَ ، وَاقْنُتْ بَیْنَ یَدَیَّ فِی الْقِیَامِ ، وَنَاجِنِی حِینَ تُنَاجِینِی بِخَشْیَةٍ مِنْ قَلْبٍ وَجِلٍ ، وَاحْیَ بِتَوْرَاتِی(4) أَیَّامَ الْحَیَاةِ ، وَعَلِّمِ الْجُهَّالَ مَحَامِدِی ، وَذَکِّرْهُمْ آلاَئِی وَنِعْمَتِی(5) ، وَقُلْ لَهُمْ : لاَ یَتَمَادَوْنَ(6) فِی غَیِّ مَا هُمْ فِیهِ ، فَإِنَّ أَخْذِی أَلِیمٌ شَدِیدٌ .

یَا مُوسی ، إِذَا(7) انْقَطَعَ حَبْلُکَ مِنِّی لَمْ یَتَّصِلْ بِحَبْلِ غَیْرِی ، فَاعْبُدْنِی وَقُمْ بَیْنَ یَدَیَّ مَقَامَ الْعَبْدِ الْحَقِیرِ(8) ، ذُمَّ(9) نَفْسَکَ ، فَهِیَ أَوْلی بِالذَّمِّ ، وَلاَ تَتَطَاوَلْ(10) بِکِتَابِی عَلی بَنِی إِسْرَائِیلَ ، فَکَفی بِهذَا وَاعِظاً لِقَلْبِکَ وَمُنِیراً ، وَهُوَ کَلاَمُ رَبِّ الْعَالَمِینَ جَلَّ وَ تَعَالی .

یَا مُوسی ، مَتی مَا دَعَوْتَنِی وَرَجَوْتَنِی ، فَإِنِّی سَأَغْفِرُ لَکَ عَلی مَا کَانَ مِنْکَ ، السَّمَاءُ تُسَبِّحُ لِی وَجَلاً ، وَالْمَلاَئِکَةُ مِنْ مَخَافَتِی مُشْفِقُونَ ، وَالاْءَرْضُ تُسَبِّحُ لِی طَمَعاً ، وَکُلُّ

ص: 123

8 /45

الْخَلْقِ یُسَبِّحُونَ لِی دَاخِرُونَ(1) .

ثُمَّ عَلَیْکَ بِالصَّلاَةِ الصَّلاَةِ(2) ؛ فَإِنَّهَا مِنِّی بِمَکَانٍ(3) ، وَلَهَا عِنْدِی عَهْدٌ وَثِیقٌ ، وَأَلْحِقْ بِهَا مَا هُوَ مِنْهَا زَکَاةَ الْقُرْبَانِ(4) مِنْ طَیِّبِ الْمَالِ وَالطَّعَامِ ؛ فَإِنِّی لاَ أَقْبَلُ إِلاَّ الطَّیِّبَ یُرَادُ بِهِ وَجْهِی ، وَاقْرُنْ مَعَ ذلِکَ صِلَةَ الاْءَرْحَامِ ، فَإِنِّی أَنَا اللّهُ الرَّحْمنُ الرَّحِیمُ ، وَالرَّحِمُ أَنَا خَلَقْتُهَا فَضْلاً مِنْ رَحْمَتِی لِیَتَعَاطَفَ بِهَا(5) الْعِبَادُ ، وَلَهَا عِنْدِی سُلْطَانٌ فِی مَعَادِ الاْآخِرَةِ ، وَأَنَا قَاطِعُ مَنْ قَطَعَهَا ، وَوَاصِلُ مَنْ وَصَلَهَا ، وَکَذلِکَ أَفْعَلُ بِمَنْ ضَیَّعَ أَمْرِی .

یَا مُوسی ، أَکْرِمِ السَّائِلَ إِذَا أَتَاکَ بِرَدٍّ جَمِیلٍ أَوْ إِعْطَاءٍ یَسِیرٍ ؛ فَإِنَّهُ یَأْتِیکَ مَنْ لَیْسَ بِإِنْسٍ وَلاَجَانٍّ ، مَلاَئِکَةُ الرَّحْمنِ یَبْلُونَکَ(6) کَیْفَ أَنْتَ صَانِعٌ فِیمَا أَوْلَیْتُکَ(7) ، وَکَیْفَ مُوَاسَاتُکَ فِیمَا خَوَّلْتُکَ(8) ، وَاخْشَعْ(9) لِی بِالتَّضَرُّعِ ، وَاهْتِفْ(10) لِی(11) بِوَلْوَلَةِ(12) الْکِتَابِ ، وَاعْلَمْ أَنِّی

ص: 124

أَدْعُوکَ دُعَاءَ السَّیِّدِ مَمْلُوکَهُ لِیَبْلُغَ(1) بِهِ شَرَفَ الْمَنَازِلِ ، وَذلِکَ مِنْ فَضْلِی عَلَیْکَ وَعَلی آبَائِکَ الاْءَوَّلِینَ .

یَا مُوسی ، لاَ تَنْسَنِی عَلی کُلِّ حَالٍ ، وَلاَ تَفْرَحْ بِکَثْرَةِ الْمَالِ ؛ فَإِنَّ نِسْیَانِی یُقْسِی الْقُلُوبَ(2) ، وَمَعَ(3) کَثْرَةِ الْمَالِ کَثْرَةُ الذُّنُوبِ ، الاْءَرْضُ(4) مُطِیعَةٌ ، وَالسَّمَاءُ مُطِیعَةٌ ، وَالْبِحَارُ مُطِیعَةٌ ، وَعِصْیَانِی شَقَاءُ الثَّقَلَیْنِ(5) ، وَأَنَا الرَّحْمنُ الرَّحِیمُ ، رَحْمَانُ کُلِّ زَمَانٍ ، آتِی بِالشِّدَّةِ بَعْدَ الرَّخَاءِ ، وَبِالرَّخَاءِ بَعْدَ الشِّدَّةِ ، وَبِالْمُلُوکِ بَعْدَ الْمُلُوکِ ، وَمُلْکِی دَائِمٌ قَائِمٌ(6) لاَ یَزُولُ ، وَلاَ یَخْفی عَلَیَّ شَیْءٌ فِی الاْءَرْضِ وَلاَ فِی السَّمَاءِ ، وَکَیْفَ یَخْفی عَلَیَّ مَا مِنِّی مُبْتَدَوءُهُ؟ وَکَیْفَ لاَ یَکُونُ هَمُّکَ فِیمَا عِنْدِی وَإِلَیَّ(7) تَرْجِعُ لاَ مَحَالَةَ؟

یَا مُوسی ، اجْعَلْنِی حِرْزَکَ(8) ، وَضَعْ عِنْدِی کَنْزَکَ مِنَ الصَّالِحَاتِ ، وَخَفْنِی وَلاَ تَخَفْ غَیْرِی ، إِلَیَّ الْمَصِیرُ .

یَا مُوسی ، ارْحَمْ مَنْ هُوَ أَسْفَلُ مِنْکَ فِی الْخَلْقِ ، وَلاَ تَحْسُدْ مَنْ هُوَ فَوْقَکَ ، فَإِنَّ الْحَسَدَ یَأْکُلُ الْحَسَنَاتِ کَمَا تَأْکُلُ(9) النَّارُ الْحَطَبَ .

8 / 46

یَا مُوسی ، إِنَّ ابْنَیْ آدَمَ تَوَاضَعَا(10) فِی(11) مَنْزِلَةٍ(12) لِیَنَالاَ بِهَا مِنْ فَضْلِی وَرَحْمَتِی ، ص: 125

فَقَرَّبَا(1) قُرْبَاناً ، وَلاَ أَقْبَلُ إِلاَّ مِنَ الْمُتَّقِینَ ، فَکَانَ(2) مِنْ شَأْنِهِمَا مَا قَدْ عَلِمْتَ ، فَکَیْفَ تَثِقُ بِالصَّاحِبِ بَعْدَ الاْءَخِ وَالْوَزِیرِ؟

یَا مُوسی ، ضَعِ الْکِبْرَ ، وَدَعِ الْفَخْرَ ، وَاذْکُرْ أَنَّکَ سَاکِنُ الْقَبْرِ ، فَلْیَمْنَعْکَ ذلِکَ مِنَ الشَّهَوَاتِ .

یَا مُوسی ، عَجِّلِ التَّوْبَةَ ، وَأَخِّرِ الذَّنْبَ(3) ، وَتَأَنَّ(4) فِی الْمَکْثِ بَیْنَ یَدَیَّ فِی الصَّلاَةِ ، وَلاَ تَرْجُ غَیْرِی ، اتَّخِذْنِی جُنَّةً لِلشَّدَائِدِ ، وَحِصْناً لِمُلِمَّاتِ الاْءُمُورِ(5) .

یَا مُوسی ، کَیْفَ تَخْشَعُ لِی خَلِیقَةٌ لاَ تَعْرِفُ فَضْلِی عَلَیْهَا؟ وَکَیْفَ تَعْرِفُ فَضْلِی عَلَیْهَا(6) وَهِیَ لاَ تَنْظُرُ فِیهِ؟ وَکَیْفَ تَنْظُرُ فِیهِ وَهِیَ لاَ تُوءْمِنُ بِهِ؟ وَکَیْفَ تُوءْمِنُ بِهِ وَهِیَ لاَ تَرْجُو ثَوَاباً؟ وَکَیْفَ تَرْجُو ثَوَاباً وَهِیَ قَدْ قَنِعَتْ بِالدُّنْیَا ، وَاتَّخَذَتْهَا مَأْوًی ، وَرَکَنَتْ إِلَیْهَا رُکُونَ الظَّالِمِینَ؟

یَا مُوسی ، نَافِسْ فِی الْخَیْرِ أَهْلَهُ ، فَإِنَّ الْخَیْرَ کَاسْمِهِ ، وَدَعِ الشَّرَّ لِکُلِّ(7) مَفْتُونٍ .

یَا مُوسی ، اجْعَلْ لِسَانَکَ مِنْ وَرَاءِ قَلْبِکَ تَسْلَمْ ، وَأَکْثِرْ ذِکْرِی بِاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ تَغْنَمْ(8) ، وَلاَ تَتَّبِعِ الْخَطَایَا(9) فَتَنْدَمَ ، فَإِنَّ الْخَطَایَا مَوْعِدُهَا النَّارُ(10) .

ص: 126

یَا مُوسی ، أَطِبِ الْکَلاَمَ لاِءَهْلِ التَّرْکِ لِلذُّنُوبِ ، وَکُنْ لَهُمْ جَلِیساً ، وَاتَّخِذْهُمْ لِغَیْبِکَ(1) إِخْوَاناً ، وَجِدَّ مَعَهُمْ یَجِدُّونَ(2) مَعَکَ .

یَا مُوسی ، الْمَوْتُ لاَقِیکَ(3) لاَ مَحَالَةَ ، فَتَزَوَّدْ زَادَ مَنْ هُوَ عَلی مَا یَتَزَوَّدُ وَارِدٌ(4) .

یَا مُوسی ، مَا أُرِیدَ بِهِ وَجْهِی فَکَثِیرٌ قَلِیلُهُ ، وَمَا أُرِیدَ بِهِ غَیْرِی فَقَلِیلٌ کَثِیرُهُ ، وَإِنَّ أَصْلَحَ أَیَّامِکَ الَّذِی هُوَ أَمَامَکَ ، فَانْظُرْ أَیُّ یَوْمٍ هُوَ ، فَأَعِدَّ لَهُ الْجَوَابَ ، فَإِنَّکَ مَوْقُوفٌ(5) وَمَسْؤُولٌ ، وَخُذْ مَوْعِظَتَکَ مِنَ الدَّهْرِ وَأَهْلِهِ ، فَإِنَّ الدَّهْرَ طَوِیلُهُ قَصِیرٌ ، وَقَصِیرُهُ طَوِیلٌ(6) ، وَکُلُّ شَیْءٍ فَانٍ ، فَاعْمَلْ کَأَنَّکَ تَری ثَوَابَ عَمَلِکَ لِکَیْ یَکُونَ(7) أَطْمَعَ لَکَ فِی الاْآخِرَةِ لاَ مَحَالَةَ ، فَإِنَّ مَا بَقِیَ مِنَ الدُّنْیَا کَمَا وَلّی مِنْهَا ، وَکُلُّ عَامِلٍ یَعْمَلُ عَلی بَصِیرَةٍ وَمِثَالٍ ، فَکُنْ مُرْتَاداً(8) لِنَفْسِکَ یَا ابْنَ عِمْرَانَ لَعَلَّکَ تَفُوزُ غَداً یَوْمَ السُّوءَالِ ، فَهُنَالِکَ یَخْسَرُ الْمُبْطِلُونَ .

یَا مُوسی ، أَلْقِ کَفَّیْکَ ذُلاًّ بَیْنَ یَدَیَّ کَفِعْلِ الْعَبْدِ الْمُسْتَصْرِخِ إِلی سَیِّدِهِ ، فَإِنَّکَ إِذَا فَعَلْتَ ذلِکَ رُحِمْتَ(9) وَأَنَا أَکْرَمُ الْقَادِرِینَ .

ص: 127

8 / 47

یَا مُوسی ، سَلْنِی مِنْ فَضْلِی وَرَحْمَتِی ، فَإِنَّهُمَا بِیَدِی ، لاَ یَمْلِکُهُمَا(1) أَحَدٌ غَیْرِی ، وَانْظُرْ حِینَ تَسْأَلُنِی کَیْفَ رَغْبَتُکَ فِیمَا عِنْدِی ، لِکُلِّ عَامِلٍ جَزَاءٌ ، وَقَدْ یُجْزَی الْکَفُورُ بِمَا سَعی .

یَا مُوسی ، طِبْ نَفْساً عَنِ الدُّنْیَا ، وَانْطَوِ عَنْهَا(2) ؛ فَإِنَّهَا لَیْسَتْ لَکَ ، وَلَسْتَ لَهَا ، مَا لَکَ وَلِدَارِ الظَّالِمِینَ إِلاَّ لِعَامِلٍ(3) فِیهَا بِالْخَیْرِ ، فَإِنَّهَا لَهُ نِعْمَ الدَّارُ .

یَا مُوسی ، مَا آمُرُکَ بِهِ فَاسْمَعْ ، وَمَهْمَا أَرَاهُ فَاصْنَعْ ، خُذْ حَقَائِقَ التَّوْرَاةِ إِلی صَدْرِکَ ، وَتَیَقَّظْ(4) بِهَا فِی سَاعَاتِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ ، وَلاَ تُمَکِّنْ أَبْنَاءَ الدُّنْیَا مِنْ صَدْرِکَ ، فَیَجْعَلُونَهُ وَکْراً کَوَکْرِ الطَّیْرِ .

یَا مُوسی ، أَبْنَاءُ الدُّنْیَا وَأَهْلُهَا فِتَنٌ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ، فَکُلٌّ مُزَیَّنٌ لَهُ مَا هُوَ فِیهِ ، وَالْمُوءْمِنُ مَنْ(5) زُیِّنَتْ لَهُ الاْآخِرَةُ ، فَهُوَ یَنْظُرُ إِلَیْهَا مَا یَفْتُرُ(6) ، قَدْ حَالَتْ شَهْوَتُهَا بَیْنَهُ وَبَیْنَ لَذَّةِ الْعَیْشِ(7) ، فَأَدْلَجَتْهُ(8) بِالاْءَسْحَارِ کَفِعْلِ الرَّاکِبِ السَّائِقِ(9) إِلی غَایَتِهِ ، یَظَلُّ کَئِیباً(10) ، ص: 128

وَیُمْسِی(1) حَزِیناً ، فَطُوبی لَهُ لَوْ قَدْ(2) کُشِفَ الْغِطَاءُ مَا ذَا یُعَایِنُ مِنَ السُّرُورِ؟

یَا مُوسی ، الدُّنْیَا نُطْفَةٌ(3) لَیْسَتْ بِثَوَابٍ لِلْمُوءْمِنِ ، وَلاَ نَقِمَةٍ مِنْ فَاجِرٍ ، فَالْوَیْلُ(4) الطَّوِیلُ لِمَنْ بَاعَ ثَوَابَ مَعَادِهِ بِلَعْقَةٍ(5) لَمْ تَبْقَ ، وَبِلَعْسَةٍ(6) لَمْ تَدُمْ ، وَکَذلِکَ فَکُنْ کَمَا أَمَرْتُکَ ، وَکُلُّ(7) أَمْرِی رَشَادٌ .

8 / 49

یَا مُوسی ، إِذَا رَأَیْتَ الْغِنی مُقْبِلاً ، فَقُلْ : ذَنْبٌ عُجِّلَتْ لِی(8) عُقُوبَتُهُ ، وَإِذَا رَأَیْتَ الْفَقْرَ مُقْبِلاً ، فَقُلْ : مَرْحَباً بِشِعَارِ الصَّالِحِینَ(9) ، وَلاَ تَکُنْ جَبَّاراً ظَلُوماً ، وَلاَ تَکُنْ لِلظَّالِمِینَ قَرِیناً .

یَا مُوسی ، مَا عُمُرٌ وَ إِنْ طَالَ(10) یُذَمُّ آخِرُهُ(11) ، وَمَا ضَرَّکَ مَا···

ص: 129

زُوِیَ(1) عَنْکَ إِذَا حُمِدَتْ مَغَبَّتُهُ(2) .

یَا مُوسی ، صَرَخَ(3) الْکِتَابُ إِلَیْکَ صُرَاخاً(4) بِمَا أَنْتَ إِلَیْهِ صَائِرٌ ، فَکَیْفَ تَرْقُدُ(5) عَلی هذَا الْعُیُونُ ، أَمْ کَیْفَ یَجِدُ قَوْمٌ لَذَّةَ الْعَیْشِ لَوْ لاَ التَّمَادِی فِی الْغَفْلَةِ ، وَالاِتِّبَاعُ لِلشِّقْوَةِ ، وَالتَّتَابُعُ لِلشَّهْوَةِ ، وَمِنْ دُونِ هذَا یَجْزَعُ(6) الصِّدِّیقُونَ ؟

یَا مُوسی ، مُرْ عِبَادِی یَدْعُونِی عَلی مَا کَانَ بَعْدَ أَنْ یُقِرُّوا لِی(7) أَنِّی أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ ، مُجِیبُ(8) الْمُضْطَرِّینَ ، وَأَکْشِفُ السُّوءَ(9) ، وَأُبَدِّلُ الزَّمَانَ ، وَآتِی بِالرَّخَاءِ ، وَأَشْکُرُ الْیَسِیرَ ، وَأُثِیبُ الْکَثِیرَ ، وَأُغْنِی الْفَقِیرَ ، وَأَنَا الدَّائِمُ الْعَزِیزُ الْقَدِیرُ ، فَمَنْ لَجَأَ إِلَیْکَ وَانْضَوی(10) إِلَیْکَ(11) مِنَ الْخَاطِئِینَ ، فَقُلْ : أَهْلاً وَسَهْلاً یَا رَحْبَ(12) الْفِنَاءِ(13) بِفِنَاءِ رَبِّ الْعَالَمِینَ ، وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ ، ص: 130

وَکُنْ لَهُمْ کَأَحَدِهِمْ ، وَلاَ تَسْتَطِلْ(1) عَلَیْهِمْ بِمَا أَنَا أَعْطَیْتُکَ فَضْلَهُ ، وَقُلْ لَهُمْ : فَلْیَسْأَلُونِی مِنْ فَضْلِی وَرَحْمَتِی ، فَإِنَّهُ لاَ یَمْلِکُهَا(2) أَحَدٌ غَیْرِی وَأَنَا ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ .

طُوبی لَکَ یَا مُوسی(3) کَهْفُ الْخَاطِئِینَ(4) ، وَجَلِیسُ الْمُضْطَرِّینَ ، وَمُسْتَغْفِرٌ لِلْمُذْنِبِینَ إِنَّکَ مِنِّی بِالْمَکَانِ الرَّضِیِّ ، فَادْعُنِی بِالْقَلْبِ النَّقِیِّ(5) ، وَاللِّسَانِ الصَّادِقِ ، وَکُنْ کَمَا أَمَرْتُکَ ، أَطِعْ أَمْرِی ، وَلاَ تَسْتَطِلْ عَلی عِبَادِی بِمَا لَیْسَ مِنْکَ مُبْتَدَؤُهُ ، وَتَقَرَّبْ إِلَیَّ فَإِنِّی مِنْکَ قَرِیبٌ ، فَإِنِّی لَمْ أَسْأَلْکَ مَا یُوءْذِیکَ ثِقَلُهُ وَلاَ حَمْلُهُ ، إِنَّمَا(6) سَأَلْتُکَ أَنْ تَدْعُوَنِی فَأُجِیبَکَ ، وَأَنْ تَسْأَلَنِی فَأُعْطِیَکَ ، وَأَنْ تَتَقَرَّبَ إِلَیَّ بِمَا مِنِّی أَخَذْتَ تَأْوِیلَهُ(7) ، وَعَلَیَّ تَمَامُ تَنْزِیلِهِ .

یَا مُوسی ، انْظُرْ إِلَی الاْءَرْضِ ، فَإِنَّهَا عَنْ قَرِیبٍ قَبْرُکَ ، وَارْفَعْ عَیْنَیْکَ(8) إِلَی السَّمَاءِ ، فَإِنَّ فَوْقَکَ فِیهَا مَلِکاً(9) عَظِیماً ، وَابْکِ عَلی نَفْسِکَ مَا دُمْتَ فِی الدُّنْیَا ، وَتَخَوَّفِ الْعَطَبَ(10) 8 / 48

وَالْمَهَالِکَ(11) ، وَلاَ تَغُرَّنَّکَ زِینَةُ الدُّنْیَا وَزَهْرَتُهَا ، وَلاَ تَرْضَ بِالظُّلْمِ ، وَلاَ تَکُنْ ظَالِماً ، فَإِنِّی لِلظَّالِمِ رَصِیدٌ حَتّی أُدِیلَ مِنْهُ الْمَظْلُومَ(12) .

ص: 131

یَا مُوسی ، إِنَّ الْحَسَنَةَ عَشَرَةُ(1) أَضْعَافٍ ، وَمِنَ السَّیِّئَةِ الْوَاحِدَةِ الْهَلاَکُ ، لاَ تُشْرِکْ(2) بِی ، لاَ یَحِلُّ(3) لَکَ أَنْ تُشْرِکَ بِی ، قَارِبْ(4) وَسَدِّدْ(5) وَادْعُ دُعَاءَ الطَّامِعِ الرَّاغِبِ فِیمَا عِنْدِی ، النَّادِمِ عَلی مَا قَدَّمَتْ یَدَاهُ ، فَإِنَّ سَوَادَ اللَّیْلِ یَمْحُوهُ النَّهَارُ ، وَکَذلِکَ السَّیِّئَةُ تَمْحُوهَا(6) الْحَسَنَةُ ، وَعَشْوَةُ(7) اللَّیْلِ(8) تَأْتِی عَلی ضَوْءِ النَّهَارِ ، وَکَذلِکَ السَّیِّئَةُ تَأْتِی عَلَی الْحَسَنَةِ الْجَلِیلَةِ(9) فَتُسَوِّدُهَا» .(10)

***ترجمه***

***[بهشت کافی - ترجمه آژیر]***

علی بن عیسی سند خود را به معصوم رسانیده که فرموده است:همانا خداوند تبارک و تعالی با موسی مناجات کرد و در مناجاتش به او فرمود: ای موسی!در این دنیا آرزویت دراز نباشد تا دلت برای آن سخت گردد که سخت دل از من دور است. ای موسی!چنان باش که من در تو شادم ، زیرا شادی من این است که فرمانم برند و نافرمانیم نکنند ، و دلت را با ترس بکش و ژنده پوش باش و خرّم دل ، در زمین گمنام باش و در آسمان پر آوازه و خانه نشین و شب تاب ، و در برابرم به پرستش خیز مانند پرستش خیزی شکیبایان ، و به درگاهم از بسیاری گناهان شیون کن چونان شیون گناهکاران گریزان از دشمن ، و از من در این راه یاری بجوی که من چه نیکو یار و یاوری هستم. ای موسی!من بر فراز بندگانم و بندگان ، زیر دست منند ، و همه در برابر من زبون و درمانده.از خود بر خود نگران باش ، و فرزندانت را هم بر دینت امین مدان ، مگر آنکه او هم چون تو خوبان را دوست داشته باشد. ای موسی!تن بشوی و غسل کن و به بنده های خوبم نزدیک شو. ای موسی!در نماز پیشوای ایشان باش و در کشمکشهاشان قاضی ، و با آنچه من برای تو فرود آوردم در بارۀ آنها حکم کن ، که من آن را حکمی روشن و برهانی درخشان ساختم و نوری که گویاست بدان چه در پیشینیان بوده و آنچه در پسینیان خواهد بود. ای موسی!من به تو سفارش می کنم چونان رفیقی مهربان در بارۀ زادۀ بتول عیسی بن مریمصاحب مادۀ الاغ و برنس[کلاه بلند عابدان]و زیت و زیتون و صاحب محراب ، و پس از او به صاحب شتر سرخ مو که طیّب و طاهر و مطهّر است ، و نمونۀ او در کتاب تو تورات این است که مؤمن است و بر همۀ کتب آسمانی تسلّط دارد و راکع است و ساجد و راغب و راهب ، برادرانش گدایند و یاورانش مردم دیگر.در دوران بعثت او تنگی و سختی و لرزش و کشتار و نداری بر مردم حکمفرما است.نامش احمد است ، محمّد امین است.اوست یادگاری از گروه اوّلین گذشته ، و به همۀ کتب آسمانی ایمان دارد و همۀ رسولان را تصدیق می کند و از روی اخلاص گواه صادق همۀ پیامبران است.امّتش مرحوم و مبارک است ، مادامی که بر حقایق دین باقی بمانند.برای ایشان ساعات خاصی است که در آن به نماز می ایستند ، تا بنده وظیفۀ خود را نسبت به سرورش انجام دهد.به ویژه او را تصدیق کن و از روش برنامۀ او پیروی نما ، زیرا او برادر توست. ای موسی!همان او پیغمبر امّی است و بندۀ راستگو ، بر هر چه دست نهد بدو برکت داده می شود و به خود او هم برکت داده می شود.در علم من چنین بوده است و چنین آفریدمش.هنگامه را بدو آغاز کنم و کلیدهای امور دنیا را با امّت او به پایان برم.به ستمگران بنی اسرائیل دستور ده نام او را از یاد نبرند و از یاریش دست نشویند.بدرستی که آنها چنین کنند و دوست داشتن او نزد من حسنه است و من با اویم و از حزب او ، و او از حزب من است و حزب ایشان چیرگانند.البته که من دین او را به همۀ ادیان چیرگی بخشم و در همه جا پرستیده شوم ، و تا اینکه محققا قرآنی فرقان ، بر او فرو فرستم ، که درمان هر آنچه از وسوسه های شیطان است می باشد.ای پسر عمران!بر او درود فرست ، زیرا من با فرشته هایم بر او درود می فرستیم. ای موسی!تو بندۀ منی و من خدای تو ، آنکه حقیر است و فقیر ، خوارش مشمر ، و بر توانگری که اندک توانی دارد رشک مبر ، و هنگام یاد کردن من متواضع باش ، و هنگام خواندن نام من به رحمت من طمع ورز ، و گوارایی تورات را با آوازی ترسان و غمناک به گوش من رسان.هنگام یاد من آسوده دل باش ، و هر که به نام من آرامش آورد به یادم آور. و چیزی را شریک من مگیر و مسرّت من را طلب کن ، زیرا منم آقای بزرگ منش.همانا من تو را از نطفه ای که آب چرکین بود ، آفریدمو از مشتی خاک که از زمین پست درهم ، برآوردمش ، و بدینسان انسانی شد که من او را ساختم بسان آفریده ای.میمون باد سمت و سوی من ، و مقدّس باد دست ساخته ام.چیزی مانند من نیست و منم زندۀ همیشه ای که از میان نمی روم. ای موسی!هر گاه مرا می خوانی ترسان و هراسان و دل لرزان باش.برای من چهره بر خاک سای ، و با گرامی ترین اعضاء تنت سجده کن ، و به پرستش من در برابرم بایست و با من مناجات کن.و هنگام مناجات با من از دل ، بترس و با توراتم روزگار زندگی را زنده بدار ، و صفات خوب مرا به نادانان بیاموز ، و نعمت های مرا به یاد ایشان آر ، و به آنها بگو کژراهه ای را که در آن غرقند ادامه ندهند ، زیرا مؤاخذه من دردناک و سخت است. ای موسی!اگر پیوند تو با من بگسلد با جز من پیوند نیابی ، پس مرا بپرست و در برابر من مانند بنده ای حقیر و تهیدست بایست.خود را نکوهش کن که آن به نکوهش سزامند است ، و با کتابم بر بنی اسرائیل گردن نفراز ، که همین بس است برای پند دادن به دلت ، روشن کردن آن ، و این سخن پروردگار جهانیان است جلّ و علا. ای موسی!هر گاه مرا بخوانی و به من امید بری بتحقیق هر آنچه را از تو سر زده بیامرزم.آسمان از ترس ، مرا به پاکی یاد می کند و فرشته ها از بیم من هراسناکند ، زمین به طمع رحمتم مرا تسبیح می گوید و همۀ خلایق با زبونی تسبیح گویان منند ، پس به نماز روی آور ، به نماز ، زیرا آن نزد من جایگاهی دارد و منزلتی ، و آن را با من پیوندی است ناگسستنی ، و من با آن پیمانی استوار دارم و بدان پیوند می دهم آنچه را از آن است چونان زکات قربانی از مال حلال و طعام ، و من جز مال پاکیزه ای را که قصد از آن ، رضای من باشد نمی پذیرم ، و صله ارحام را با این پیوند که منم خدای رحمان رحیم ، و من آن را به فضل رحمتم آفریدم ، تا بندگان به وسیلۀ آن به یک دیگر مهربانی ورزند ، و آن در سرای دیگر نزد من جایگاهی دارد والا ، و من برنده ام از هر آن کس که آن را ببرد و پیوند برقرار می کنم با هر آن کس که با آن پیوند برقرار سازد ، و با هر که امر مرا تباه کند چنین کنم. ای موسی!هر گاه فقیری نزد تو آمد با نیکوکاری یا بخششی اندک او را گرامی دار ، زیرا گاهی نزد تو کسانی می آیند که نه انسانند و نه جن ، و فرشتگان حضرت رحمانند ، تا تو را بیازمایند که چگونه آنچه را به تو بخشیدم به کار می بندی و در آنچه در اختیارت نهادم تا چه مقدار همراهی داری.به زاری به درگاهم خشوع کن و آوای کتاب را برایم برآور ، و بدان که من تو را می خوانم آن گونه که آقایی ، بنده زرخریدش را ، تا او را به مقامی شریف رساند ، و این از فضل من است بر تو و بر نیاکانت. ای موسی!در هیچ حال مرا از یاد مبر ، و از فراوانی مال شاد مشو ، که فراموشی من دلها را سخت می کند ، و توانگری ، فراوانی گناه را به دنبال دارد ، زمین و آسمان و دریاها فرمانبر منند ، و نافرمانی از من ، بدبختی خاص انسان و جنّ است ، و منم بخشاینده و مهربان ، بخشایندۀ هر زمان و آورندۀ شدّت پس از آسودگی و آسودگی ، پس از شدّت ، و منم که سلاطین را پیاپی می آورم ، و سلطنت من پیوسته و برقرار است که از میان نمی رود ، و در زمین و آسمان چیزی بر من پوشیده نماند ، و چگونه چیزی بر من پوشیده ماند که خود آغازکنندۀ آنم ، و چگونه تو بدان چه نزد من است توجّهی نداری ، در حالی که ناگزیر به سوی من باز خواهی گشت. ای موسی!مرا گنجینۀ خود قرار ده ، و گنجینۀ اعمال نیکت را به من بسپر ، و از من بترس و از جز من نه ، که بازگشت بسوی من است. ای موسی!به خلایق زیر دستت رحم کن و به فرا دستت حسد مورز ، که حسادت کارهای نیک را می خورد ، چنان که آتش هیزم را. ای موسی!دو پسر آدم در یک مقام تواضع کردند ، تا در پرتو آن ، به فضل و رحمت من دست یازند ، و هر کدام یک قربانی دادند ، ولی من جز از پرهیزکاران چیزی نپذیرم ، و کار آنها بدان جا رسید که می دانی ، پس چگونه بعد از برادر و مشاور به رفیقت اعتماد می کنی؟ ای موسی!تکبّر را فرو بگذار و بر خود مبال ، و به خاطر آور که در قبر آرام خواهی گرفت و همین تو را از شهوت باز دارد. ای موسی!در توبه بشتاب و گناه را به تأخیر انداز ، و در آرامش نماز درنگ کن ، و جز من را امید مبرو در سختی ها مرا سپر خود قرار ده و در ناملایمات مرا دژ استوار خود بگیر. ای موسی!چگونه بنده ای در برابر من خشوع می یابد که فضل من را بر خود نمی شناسد ، و چگونه او احسان مرا در بارۀ خود بشناسد و حال آنکه نه می نگرد و نه می اندیشد ، و چگونه در آن بنگرد و بیندیشد در حالی که بدان ایمان ندارد ، و چگونه بدان ایمان ورزد ، با آنکه پاداشی را امید نمی برد ، و چگونه پاداشی را امید برد ، در حالی که به دنیا بسنده کرده است ، و آن را پناهگاه خود گرفته و چونان ستمگران بدان گراییده است. ای موسی!در امور خیر به رقابت با اهل آن برخیز ، که خیر همچون نام آن است ، و شرّ را برای هر فریفته ای وارهان. ای موسی!زبانت را در آن سوی دلت نه و در شب و روز یاد من فراوان کن ، تا سود بری ، و از خطا پیروی مکن ، که پشیمان شوی که قرارگاه خطا ، همان دوزخ است. ای موسی!با آنان که از گناه چشم پوشیده اند سخن بگو و همنشین آنان باش ، و آنان را برادران خود به هنگام نبودن خویش بگیر و با آنها بجوش تا با تو بجوشند. ای موسی!ناگزیر هنگام مرگت فرا رسد ، پس توشۀ کسی را برگیر که میهمان توشۀ خویش می گردد. ای موسی!آنچه برای خشنودی من باشد بسیار است اگر چه اندک باشد ، و آنچه با آن جز من خواسته شود ، فراوانش اندک باشد ، و بهترین روزهایت همان است که در پیش رو داری و ببین که آن کدام روز است ، پس برای آن پاسخی بیندوز ، که تو را در آنجا بگیرند و به پرسشت پردازند ، و پند خود را از روزگار و اهل آن بگیر ، که روزگار فراوانش اندک است و اندکش فراوان ، و هر پدیده ای از میان می رود پس کار کن ، آن گونه که گویی پاداش کار خود را می بینی ، تا بهتر به آخرت طمع ورزی.ناگزیر آنچه از دنیا باقی مانده همچون از دست رفته های آن است ، و هر کار کنی باید بر پایۀ بینش و نقشه کار کنی.پس ای پسر عمران!خودت را هدایت کن شاید که فردا به روز پرسش ، جایی که مبطلان زیان می کنند کامیاب شوی.ای موسی!دو کفت را از روی خواری در برابر من بر زمین زن ، همچون بنده ای که به درگاه آقایش زاری و ناله می کند ، زیرا اگر تو چنین کنی ترحّم می شوی و من کریم ترین توانا هستم. ای موسی!از فضل و رحمت من بخواه ، زیرا این هر دو در اختیار من هستند و احدی جز من اختیار آنها را ندارد ، و هنگامی که از من درخواستی می کنی ، ببین چه اشتیاقی بدان چه نزد من است داری!برای هر کارگری مزدی است ، و ناسپاس هم در آنچه می کوشد پاداش دریافت می کند. ای موسی!جان خود را از دنیا پاک دار و از آن به یک سو شو ، زیرا که دنیا از آن تو نیست و تو از آن دنیا نیستی ، و تو را چه کار با خانۀ ستمگران؟مگر عاملی که در آن کار خیر کند که برای او چه نیکو خانه ای خواهد بود. ای موسی!آنچه را به تو فرمان می دهم گوش کن ، و هر گاه نظری دهم به کارش بند. حقایق تورات را در سینۀ خود جای ده ، و در لحظات شبانه روز در پرتو آن بیدار باش ، و فرزندان دنیا را در سینۀ خود جای مده ، تا آن را چونان پرنده ها آشیانۀ خود بگیرند. ای موسی! دنیازادگان و دنیا داران یک دیگر را می فریبند و هر کدام آنچه را دارند برای دیگران می آرایند.برای مؤمن آخرت آراسته شده ، و همیشه نگاهی پر مایه بدان دارند. شیفتگی او به آخرت ، میان او و لذّت زندگی مانع شده ، و او را در سحرگاهان به شب زنده داری می کشاند ، چونان کردار شتر سواری که به سوی هدفی می راند ، روز را با غم سر کند و شب را با حزن ، خوشا به حال او که اگر پرده را به کنار زنند ، چه شادی و سروری را به چشم خواهد دید.! ای موسی!دنیا نطفه ای بیش نیست ، که نه پاداش مؤمن را سزد ، و نه کیفر نابکار را ، و چاه عمیقی است برای کسی که ، ثواب معاد خود را به یک لیسیدن انگشت ، که به جا نماند بفروشد ، و به یک دندان زدن که البتّه نیاید ، و چنین است که من به تو فرمان می دهم ، و هر فرمان من رهنمود است. ای موسی!اگر دیدی توانگری به سوی تو روی می آورد با خود بگو گناهی کرده ام که کیفر آن به سویم شتافته استو اگر تهیدستی را دیدی که به سوی تو می آید با خود بگوی مرحبا به شعار خوبان ، زورگو و ستمکار مباش و نزدیک ستمکاران مگرد. ای موسی!عمری که پایانش نکوهش بار باشد عمر به شمار نیاید ، اگر چه دراز باشد ، و اگر سرانجام خوبی بیابی آنچه از دفتر عمرت برچیده شده تو را زیانی نرساند. ای موسی!کتاب بصراحت برایت بیان کرده که به کجا می روی و چه سرانجامی داری ، پس چگونه با این دیدگان به خواب می روی ، و چگونه می شود اگر مردم غفلت نکنند و در پی بدبختی نباشند و از شهوت پیروی نکنند ، لذّت زندگی را بچشند ، و صدّیقان به کمتر از آن تن ندهند[یعنی آن را گناه بزرگی می دانند]. ای موسی!به بنده هایم دستور ده که مرا به هر روی بخوانند ، البته پس از آنکه به درگاه من اعتراف کنند که من ارحم الرّاحمین و اجابت کننده دعای بیچارگانم ، و بدی را برکنار زنم ، و زمان را بگردانم ، و آسایش آورم ، و از اندک قدردانی کنم ، و به فراوان پاداش دهم ، و تهیدست را توانگر سازم ، و منم همیشگی با عزّت توانا ، هر که از خطاکاران به تو توسّل جست و به تو گرایید به او بگو:خوش آمدی ، ای که در آستان پروردگار جهانیان جای وسیعی داری ، و برای آنان مغفرت طلب و مانند خود آنها به آنها خدمت کن ، و بر آنها گردن فرازی مکن بدان چه من از فضل خود به تو عطا کردم ، و به آنها بگو از رحمت و فضل من بخواهند ، زیرا جز من ، کسی آن را ندارد و من همان صاحب فضل بزرگم. خوشا به حال تو ای موسی که پناه دهندۀ خطاکارانی ، و همنشین بیچارگان ، و آمرزش طلب گنهکاران ، همانا تو در نزد من جایگاه پسندیده ای داری ، مرا با دلی پاک و زبانی راستگو بخوان و چنان باش که من به تو فرمان داده ام ، فرمان مرا ببر و با آنچه که از خود نداری به بنده هایم گردن فرازی مکن و به من نزدیک شو ، که من به تو نزدیکم ، زیرا من از تو بار سنگینی نطلبیده ام که تو را بیازارد ، و تنها از تو خواستم که مرا بخوانی و من پاسخت دهم و از من بطلبی ، و من به تو ببخشم و به من تقرّب جویی ، با تأویلی که خود به تو دادم ، و بر من است کامل کردن تنزیل آن. ای موسی!به زمین نگر که به زودی قبر تو در آن باشد ، و چشم به آسمان فرست که بالای تو در آنجا سلطانی است بزرگو مادامی که در دنیا هستی بر خود گریه کن ، و از نابودی و هلاکت بهراس ، و نباید آرایش دنیا تو را بفریبد ، و به ستم خشنود مشو و ستمکار مباش ، زیرا من خود در کمین ستمکارم ، تا انتقام ستمدیده را از او بگیرم. ای موسی!همانا حسنه ده برابر است ، و از یک سیئه هلاکت برخیزد.به من شرک نیاور و بر تو روا نیست به من شرک آوری.در هر کار میانه و محکم باش ، و چونان آزمند و مشتاق بدان چه نزد من است ، و پشیمان از آنچه پیش فرستاده ، دعا کن که سیاهی شب را روز براندازد و همچنین گناه و سیئه را حسنه براندازد.سیاهی شب بر تابش روز چیره گردد و آن را سیاه کند ، و چنین است کردار بد ، که بر حسنۀ جلیله بتازد و آن را تیره و تار سازد.

 بهشت کافی ؛ ج 1 , ص 80 

***[ترجمه کمره ای]***

از علی بن عیسی سند را بمعصوم رسانیده که فرمود:راستی که موسی را خدا تبارک و تعالی را از گفت و در مناجاتش باو فرمود: ای-موسی در این دنیا آرزویت دراز مباد تا دلت برایش سخت گردد که سخت دل از من دور است. ای موسی چنان باش که من در تو شادم زیرا شادی من اینست که فرمانم برند و نافرمانیم نکننددلت را با ترس بکش ژنده پوش باش و خرم دل در زمین گمنام باش و در آسمان پر نام و خانه نشین و شب تاب ، در برابرم بپرستش خیز مانند پرستش خیزی شکیبایان و بدرگاهم از بسیاری گناهان شیون کن چون شیون گنه کاران گریزان از دشمن و از من در این باره یاری جو زیرا من چه خوب یار و یاورم. ای موسی راستی که منم من فراز و بنده ها زیر دست منند و همه برایم زبون و در مانده اند از خود بر خود نگران باش و فرزندت را هم بر دینت امین مدان جز اینکه او هم چون خودت خوبان را دوست دارد. ای موسی تن بشوی و غسل کن و ببنده های خوبم نزدیک شو. ای موسی در نمازشان پیشوا باش و در نزاعشان قاضی باش و بدان چه من بتو فرود آوردم بر آن ها قضاوت کن که من آن را حکمی روشن و برهانی درخشان ساختم و نوری که گویا است بدان چه در پیشینیان بوده و آنچه در پسینیان خواهد بود. ای موسی من بتو سفارش کنم بمانند رفیق مهربانی در باره زاده بتول عیسی بن مریم صاحب ماده الاغ و برنس(کلاه بلند عابدان)و زیت و زیتون(روغن و درخت معروفی است و مقصود از زیتون مسجد دمشق یا بلاد شام است و منظور از زیت روغنی است در بنی اسرائیل بنشانه نبوت بجوش می آمده است از مجلسی ره)و صاحب محراب و پس از وی بصاحب شتر سرخ مو که طیب و طاهر و مطهر است و نمونه او در کتاب تو تورات اینست که مؤمن است و بر همه کتب آسمانی مسلط است و او راکع است و ساجد ، راغب ، راهب ، برادرانش گدایانند و یاورانش مردم دیگران(یعنی انصار مدینه)در دوران بعثت او تنگی و سختی و لرزش و کشتار و نداری بر مردم حکمفرما استنامش احمد است ، محمد امین است ، او است یادگاری از گروه اولین گذشته(یعنی از گروه پیغمبران سلف)بهمه کتب آسمانی ایمان دارد و همۀ رسولان را تصدیق دارد و از روی اخلاص گواه صادق همه پیمبران است امتش مرحوم و مبارکند تا بر حقائق دین بر جا مانند برای آن ها ساعت های معینی است که در آن ها برای نمازها اذان گویند تا بنده وظیفه خود را نسبت به آقایش انجام دهد باو بخصوص تصدیق کن و از روش برنامه او پیروی کن زیرا او برادر تو است. ای موسی راستی او پیغمبر امی است و او بنده راستگو است بر هر چه دست نهد باو برکت داده شود و بر خود او هم برکت داده شود در علم من چنین بوده و چنین او را آفریدم بدو هنگامه را آغاز کنم(یعنی امت و دولت و دینش بقیامت بپیوندد از مجلسی ره)و کلیدهای امور جهان را بامتش بپایان رسانم(مراد از مفاتیح دنیا هر آنچه است که کاری را بمردم بگشاید از جنک و عبادت و آموزش و مقصود اینست که همه اینها با امت او بپایان رسند و گویا در کیسه ای هستند که بدست آنها سپرده شده و ممکن است کنایه از این باشد که همه امور برای آنها کامل شوند و بنهایت رسند از مجلسی ره)بستمکاران بنی اسرائیل فرمان ده نامش را از یاد نبرند و از یاریش دست ندارند. و راستی که چنین کنند ، و دوست داشتن او در نزد من حسنه است من با اویم و من از حزب اویم و او از حزب من است و حزب آنان غالب و پیروز است و کلمات من تمام شوند تا دینش را بر همه ادیان غلبه دهم و در هر جا مرا بپرستند و تا اینکه محققا قرآنی فرقان بر او فرو فرستم که درمان هر آنچه در سینه ها است باشد از وسوسه های شیطان ای پسر عمران بر او صلوات فرست زیرا من هم با فرشته هایم بر او صلوات فرستیم.ای موسی تو بنده من باشی و من معبود توام آنکه حقیر است و فقیر خوارش مشمار و رشک بر توانگری که اندک چیزی دارد مبر و هنگام یاد شدن من خاشع باش و هنگام خواندن نام من در رحمت من طمع دار و بسمع من برسان شیرینی تو را ترا و به آوازی ترسان و حزین ، هنگام یاد من آسوده دل باشد و هر که بمن آرامد یاد آوریم کن مرا یگانه پرست و برایم شریکی مگیر و تا توانی شادی من بجو زیرا منم من آقای بزرگ ، راستی که من تو را آفریدم از نطفه ای که آب چرکین بود و از مشتی خاک که از زمین پست در هم بر آوردمش و انسانی شد که منش ساختم یک آفریده؟مبارک باد سوی من و مقدس باد کردارم بمانندم چیزی نیست و منم زنده همیشه پاینده که نیستی ندارم. ای موسی هر گاه مرا خوانی ترسان و هراسان و دل لرزان باش برای من چهره بر خاک سای و با گرامی ترین اعضاء تنت سجده کن و بپرستش من در برابرم بایست و با من مناجات کن و هنگام مناجات با من از دل هراسانی بترس و با توراتم روزگار زندگی را زنده بدار و بنادانها محامدم را بیاموز و نعمتهایم را بدان ها یادآوری کن و بآنها بگو آن گمراهی را که غرقه در آنند ادامه ندهند زیرا گرفت من دردناک و سخت است. ای موسی اگر رشته تو از من برید برشته دیگر نپیوندد(چون دیگری در برابر او نیست)مرا بپرست و برابر من چون بنده حقیر و فقیری بایست خود را نکوهش کن که آن بنکوهش سزاوار است و بوسیله کتابم بر بنی اسرائیل گردن فرازی مکن همین بس است که دلت را پند دهد و روشن کند و آن سخن پروردگار جهانیان است جل و تعالی.ای موسی هر زمانی مرا بخوانی و بمن امیدوار باشی محققا تو را بیامرزم راجع بهر چه از تو بوده است آسمان از ترس مرا تسبیح گوید و فرشته ها از بیم من هراسانند زمین بطمع رحمتم مرا تسبیح گوید و همه خلق با زبونی مرا تسبیح گویند سپس بچسب بنماز ، نماز زیرا که آن نزد من مقامی دارد و او را با من پیوند ناگسستنی است و بدان پیوند آنچه از آن است چون زکاة قربانی گذراندن از مال حلال و از خوراک زیرا من نپذیرم مگر حلالی را که برای رضای من پرداخت شود. و صله ارحام را بدان پیوند زیرا منم من خدای بخشاینده و مهربان من آن را بفضل رحمتم آفریدم تا بنده ها بوسیله آن با یک دیگر مهربانی کنند و او را در معاد سرای دیگر در نزد من سلطنت و اعتباری است و من برنده ام از هر که آن را ببرد و پیوست کنم با هر که آن را پیوست دارد و مراعات کند و چنین کنم بهر که امر مرا ضایع کند. ای موسی سائل را گرامی دارد هر گاه نزد تو آید ، بنیکی او را رد کن یا بخشش اندکی بوی بده زیرا در نزد تو آید آنکه نه انسان است و نه جن فرشته های حضرت رحمان است تا تو را بیازماید که چگونه بکار بندی آنچه بتو بخشیدم و تا چه اندازه همراهی داری در آنچه باختیارت نهادم بزاری بدرگاهم خشوع کن و آوای کتاب را برایم بر آور و بدان که من تو را میخوانم چنانچه آقائی بنده زرخریدش را تا او را بمقامی شریف برساند و این از فضل من است بر تو و بر پدران نخست تو. ای موسی در هیچ حالی مرا از یاد مبر و بفزونی مال شاد مشو زیرا فراموش کردن من دل را سخت کند و بهمراه فزونی مال گناه فزون شود زمین فرمان بردار است و آسمان فرمان بردار است و دریاها فرمان بردارندو نافرمانی من همان بدبختی خاص انس و جان است و منم بخشاینده و مهربان بخشایندۀ هر زمان پس از فراوانی و آسایش سختی آورم و پس از سختی فراوانی و آسایش ، ملوکی بدنبال ملوکی آرم و ملک من است که همیشه است و بر پا است و زوال ندارد و چیزی بر من نهان نیست در زمین و آسمان و چگونه بر من نهان ماند آنچه منش آغاز کردم و چگونه هم تو بدان چه نزد من است متوجه نیست؟و بناچار باز هم بمن برگردی. ای موسی مرا گنجینه خودساز و گنج خود را بمن سپار از هر کردار خوب از من بترس و از دیگری مترس برگشت بسوی من است. ای موسی بهر که زیر دست تو است از خلق جهان ترحم کن و بدان که بالا دست تو است حسد مبر زیرا حسد است که حسنات را میخورد چنان که آتش هیزم را میخورد. ای موسی راستی دو پسر آدم(علیه السّلام)در مقامی تواضع کردند تا بدان بفضل من برسند و رحمتم و هر کدام یک قربانی گذرانیدند و من نپذیرم جز از پرهیزکاران و کار آنها بدان جا رسید که تو میدانی پس چگونه پس از برادر تو برفیق و وزیر بیگانه اعتماد داری. ای موسی تکبر را بگذار و بر خود مبال و یاد کن که تو در گوری و این یاد گور تو را باید از شهوات برهاند. ای موسی در توبه شتاب و گناه را پس انداز و در درنگ برابرم برای نماز آرام باش و عجله مکن و از دیگری امیدوار مباش مرا سپر در برابر سختی ها بر گیر و قلعه محکم در برابر حوادث سخت و ناگوار.ای موسی چگونه برای من خاشع می شود مخلوقی که احسان مرا در باره خود نمیشناسد؟و چگونه احسان مرا در باره خود شناسد با اینکه در ننگرد و نیندیشد؟و چگونه در آن بنگرد و بیندیشد با اینکه بدان ایمان ندارد؟و چگونه بدان ایمان دارد با اینکه به پاداشی امید ندارد و چگونه به پاداشی امید دارد با اینکه بدینا اکتفاء کرده و آن را جایگاه خود گرفته و بدان چون ستمکاران دل بسته. ای موسی در کار خیر با اهل آن رقابت کن زیرا خیر چون نام خود است و بدی را واگذار برای هر که فریب خورده. ای موسی زبان را در پشت دلت گذار تا سالم مانی(یعنی بی تأمّل بگفتار دم مزن)و در شبانه روز بسیار یاد من کن تا بهره بری و پیروی از گناه مکن تا پشیمان شوی زیرا وعده گاه گناه دوزخ است. ای موسی با آنان که گناه را وانهند شیرین سخن باش و با آنان همنشین شو و آنان را برادران حال غیبت خود گیر و با آنها بکوش و بجوش تا با تو بکوشند و بجوشند. ای موسی به ناچار مرگت در رسد توشه کسی را بردار که مهمان توشه خویش می شود. ای موسی آنچه بخاطر من باشد بسیار شمرده شود اندکش و آنچه برای دیگران باشد اندک بود بسیارش و راستی خوب ترین روزهایت آن روزها است که در پیش داری ببین کدام روز است و برای آن آماده بازپرسی باش زیرا تو بازداشت شوی و بازپرسی گردی پند خود را از روزگار بگیر و اهل آن زیرا روزگار درازش هم کوتاه است(برای آنکه بغفلت گذراند)و کوتاهش هم دراز است(برای آنکه فرصت نگهدارد و بکار خیر پردازد)هر چیز نیست می شود ، چنان کار کن که گویا ثواب عملت را به چشم خودبینی تا بهتر به آخرت طمع ورزی بناچار زیرا آنچه از دنیا مانده چنان است که در گذشته و هر کار کنی باید طبق بینائی و نقشه کار کند تو برای خود جستجوی خوبی و سرانجام خوش کن ای پسر عمران شاید فردای قیامت تو کامیاب شوی و در آنجا است که بیهوده گان زیان خواهند دید. ای موسی دو کفت را بخواری برابر من دار چون بنده ای که بدرگاه آقایش شیون و استغاثه برد زیرا چون تو چنین کنی ترحم شوی و من کریمترین توانا هستم. ای موسی از فضل و رحمت من درخواست کن زیرا این هر دو باختیار منند و احدی جز من اختیار آن ها را ندارد و هنگامی که از من درخواست کنی بنگر تا چه شوقی بدان چه نزد منست داری؟برای هر کارگری مزدیست و بسا که ناسپاس هم بدان چه کوشا است سزا بیند. ای موسی جان خود را از دنیا پاک دار و از آن بیکسو شو زیرا که آن از آن تو نیست و تو از آن آن نیستی تو را چه کار بخاندان ستمکاران؟مگر آنکه در آن کار خیر کند که برای او چه خوب خانه ایست. ای موسی آنچه بتو فرمان دهم بشنو و هر آن زمانی که نظری دهم بکار بند حقائق تورات را در سینه خود جای ده و بخاطر آنها در ساعات شبانه روز بیدار باش و فرزندان دنیا را بر سینه خود جای مده تا آن را آشیانه خود سازند چون آشیانه پرنده ها. ای موسی زادگان دنیا و دنیا پرستان فریبنده یک دیگرند و هر کدام آنچه را دارند برای دیگران آرایش و نمایش میدهندبرای مؤمن آخرت آرایش شده و همیشه بدون سستی و کاستی بدان نگرد شیفته گی او بآخرت میان او و لذت زندگی حایل شده و او را در سحرگاهان بشبروی میکشد بمانند کردار شتر سواری که بسوی هدفی میراند ، روز را غمنده بسر زند و غمناک بشب رسد خوشا بر او اگر پرده را بر گیرند چه شادی و خوشی را خواهد بچشم خود دید. ای موسی دنیا نطفه ای بیش نیست نه مزد مؤمن را شاید و نه کیفر نابکار را و ای دراز مدتی است بر آنکه ثواب معاد خود را بیک لیسیدن انگشت بفروشد که بجا نماند و بیک دندان زدنی که نباید و چنین باش که من بتو فرمان دهم و هر فرمان من راه درست است. شرح-از مجلسی ره- «الدنیا نطفة». یعنی آب اندک تیره در قاموس گفته است نطفه بمعنی آبی است که ته دلو یا مشک میماند یعنی دنیا هر چه هم باشد چیز کمی است که نعمتش ثواب ایمان نشود و بلا و شدتش کیفر بدکاران نگردد و لعقه آن اندازه از غذا است که بانگشت بچسبد و آن را بلیسند و لمس بمعنی دندان زدن است بچیزی برای خوردن. ای موسی اگر دیدی توانگری روی آورد بگو گناهی بوده که در کیفر آن برایم شتاب شده و هر گاه دیدی فقر روی آورد بگو مرحبا بشعار خوبان ، زورگو و ستم کار مباش و قرین ستمکاران مگرد. ای موسی عمری که پایانش نکوهش بار باشد عمر بشمار نباشد و گر چه دراز باشد و اگر سرانجام خوب داشته باشی آنچه از دفتر عمرت برچیده شده تو را زیانی ندارد. ای موسی کتاب بطور صراحت برایت بیان کرده که بکجا میروی و چه سرانجامی داری پس چگونه با این دیدگان بخواب میروی و یا چگونه مردمی لذت زندگی را چشند اگر غفلت نکنند و دنبال بدبختی نباشند و پیرو شهوت نشوند و صدیقان بکمتر از آن بیتابی کنند(یعنی آن را گناه بزرگی بینند).ای موسی ببنده هایم بفرما تا مرا برای هر چه باشد بخوانند پس از اینکه برای من اعتراف کنند که من ارحم الراحمین هستم اجابت کن دعاء بیچارگانم و بدی را براندازم و زمان را بگردانم و فراوانی آورم و از اندک قدردانی کنم و بسیار را پاداش دهم و درویش را توانگر سازم و منم دائم با عزت توانا ، هر که از خطاکاران بتو پناهنده شد و به آستان تو گرائید باو بگو اهلا و سهلا ای که جای وسیعی داری در آستان پروردگار جهانیان و برای آنان آمرزش خواه و مانند خود آنها بدان ها خدمت کن و بر آن ها سر فرازی مکن بدان چه من از فضل خود بتو عطا کردم و بآنها بگو درخواست کنند از من از رحمت من و فضل من زیرا جز من کسی دارای آن نیست و من خود صاحب فضل بزرگم. خوشا بر تو ای موسی که پناه ده خطاکارانی و همنشین بیچارگان و آمرزش جو برای گنهکاران راستی تو در نزد من مقام رضایت بخشی داری ، مرا با دلی پاک بخوان و زبانی راستگو و چنان باشکه من بتو دستور میدهم فرمان مرا ببر و ببنده هایم سرفرازی مکن بدان چه که تو از خود نداری و بمن نزدیک شو که من بتو نزدیکم زیرا من از تو تکلیف سنگین و آزار کنی نخواستم همانا از تو خواستم که مرا بخوانی تا تو را اجابت کنم و از من درخواست کنی تا بتو عطا کنم و بمن تقرب جوئی بآنچه من خودم بتو دادم تأویل آن را و بر عهده من است تمام کردن تنزیل آن. ای موسی بزمین نگر زیرا بهمین زودی گورت خواهد شد و دو دیده خود را به آسمانها بر فراز زیرا در فراز تو ملکی بزرگست ، تا در این دنیائی بر خود گریه کن و از نابودی و هلاکت بترس و زیور دنیا تو را فریب ندهد و بستم خشنود مباش و ستم کار مباش زیرا من خود در کمین ستمکارم تا انتقام ستمکش را از او بستانم.ای موسی راستی حسنه ده برابر است و از یک سیئه هلاکت آید ، بمن شرک میاور.روانیست که تو بمن شرک آوری ، در هر کار میانه و محکم باش و بمانند طمع کار و مشتاق بدان چه نزد من است دعا کن که بر آنچه پیش کرده است پشیمانست زیرا سیاهی شب را روز بر اندازد و همچنین گناه و سیئه را حسنه و کردار خوب براندازد ، سیاهی شب بر تابش شب چیره گردد و آن را سیاه کند و چنین است کردار بد که بر حسنه جلیله بتازد و آن را تیره و تار سازد.

 الروضة من الکافی / ترجمه کمره ای ؛ ج 1 , ص 76 

***[ترجمه رسولی محلاتی]***

8 - علی بن عیسی در حدیث مرفوعی (که سند را بمعصوم رسانده) روایت کند که موسی علیه السّلام با خدا مناجات کرد ، و خداوند در آن مناجات باو فرمود: ای موسی آرزویت در دنیا دراز نشود که بخاطر آن دلت سخت گردد ، و شخص سخت دل از من بدور است. ای موسی آن طور باش که من در تو خوشحالم (که چنان باشی) چون که خوشحالی من آن است که فرمانبرداری شوم و نافرمانی نشوم ، پس دلت را با ترس بکش ، کهنه جامه باش و زنده دل ، در زمین گمنام باش و در آسمان معروف ، خانه نشین باش و چراغ در شب ، در پیشگاه من فرمانبردار و فروتن باش چون فرمانبرداری شکیبایان ، از بسیاری گناه بدرگاه من فریاد کن چون فریاد گنهکار گریزان از دشمن ، در دفع دشمن از من یاری بجوی که براستی من یاور و مددکار خوبی هستم. ای موسی همانا من خدایم که بر فراز بندگانم و بندگان زیر دست منند و همگی در برابرم کوچک و درمانده اند ، و از خودت نیز بر خویشتن نگران باش (چون بسیار شود که انسانی از خود گول خورد) و فرزند خود را نیز بر موضوع دینت امین مدان مگر اینکه فرزند تو نیز مانند خودت خوبان را دوست بدارد. ای موسی تن خود را بشوی و غسل ده و ببندگان شایسته ام نزدیک شو. ای موسی در نماز مردم پیشواشان باش و در دعوا و نزاعشان رهبر باش و بدان چه من بتو نازل کرده ام در میانشان داوری کن که من حکمی روشن و دلیلی تابان و نوری بر تو فرو فرستادم که گویا باشد بدان چه در اولین و آخرین بوده و خواهد بود. ای موسی من بتو سفارش میکنم مانند سفارش دوستی مهربان بفرزند بتول عیسی بن مریم صاحب الاغ و برنس (کلاه یا شنل مخصوص عابدان) و زیت (روغن زیتون ، یا روغنی که در بنی اسرائیل نشانۀ نبوت بوده) و زیتون (که این هر دو خوراک عیسی علیه السّلام بوده است) و صاحب محراب ، و بعد از او (تو را سفارش کنم) بصاحب شتر سرخ مو ، آن پاک و پاکیزه و پاک سرشت ، و صفت او در کتاب تو این است که او مؤمن است و بر همۀ کتابهای آسمانی گواه و نگهبان است ، راکع و ساجد است ، و شائق و ترسان است ، برادرانش مستمندان هستند ، و یارانش مردم دیگرند (انصار مدینه) در زمان بعثت او مردم بفشار زندگی و بلاها و کشتار و بی پولی گرفتارند ، نامش احمد ، محمد امین ، از باقیماندگان! از گروه پیشینیان گذشته (پیمبران بزرگوار گذشته) بهمۀ کتابهای آسمانی ایمان دارد و همۀ رسولان را تصدیق کند ، و از روی اخلاص بتمام پیمبران گواهی دهد ، امت او مورد رحمت و برکتند تا زمانی که بر حقائق دین پابرجا مانند ، ساعتهای معینی دارند که در آن ساعتها نماز خود را بخوانند چنانچه بنده وظیفۀ خود را نسبت بآقایش انجام دهد ، پس او را تصدیق کن ، و از طریقه اش پیروی کن که او برادر تو است. ای موسی او امّی است (یعنی منسوب بمکة است) و او بندۀ درستی (یا راستگوئی) است که بر هر چه دست گذارد برکت پیدا کند و بر خود او نیز برکت داده شود ، در علم من این چنین بوده و این گونه او را آفریدم ، بوسیلۀ او قیامت را بگشایم (یعنی نخستین کسی که از قبر برآید او است) و به امت او کلیدهای دنیا را مهر زنم (و جهان را درهم پیچم یعنی امت او آخرین امتند که پس از آنها روزگار را پایان دهم) بستمکاران بنی اسرائیل دستور بده که نامش را محو نکنند و از یاریش دست برندارند و اگر چه این کار را خواهند کرد ، دوست داشتنش در نزد من حسنه محسوب شود ، من با او هستم و من از حزب اویم (که او را یاری دهم) و او از حزب من است و حزب آنان پیروز است ، مقدرات و حجتهای من بدو تمام شود ، بطور مسلم دینش را بر همۀ ادیان پیروز گردانم و در همه جا مرا پرستش کنند ، و بر او قرآنی فرو فرستم که جداکنندۀ (حق و باطل) و درمان سینه ها باشد از وسوسه های شیطانی ، پس ای پسر عمران بر او درود فرست که من و فرشتگانم نیز بر او درود فرستیم. ای موسی تو بندۀ منی و من هم معبود تو ، شخص حقیر و بینوا را خوار مشمار و بچیز اندکی که شخص توانگر دارد بر او غبطه مخور ، و در هنگام یاد کردن من فروتن باش و در وقت خواندن نامم برحمت من آرزومند ، و نوای دلربای توراة را بآوازی خاشع و حزین بسمع من برسان ، در وقت یاد کردن آسوده خاطر باش ، و یادآوری کن کسی را که بمن آرامش خاطر یابد ، مرا پرستش کن و چیزی را با من شریک مساز ، خوشحالی مرا بجوی که براستی منم آقای بزرگ ، من تو را از نطفۀ آبی بیمقدار آفریدم ، و از کمی خاک که آن را از زمینی پست و درهم بیرون آوردم و صورت انسانی بخود گرفت ، من او را آفریده ای ساختم ، پس بزرگ است ذات من ، و پاکیزه است کارم ، چیزی مانندم نیست ، و منم زندۀ جاویدانی که نیست نشوم. ای موسی هر گاه مرا بخوانی ترسان و هراسان و بیمناک باش ، برای من صورت بر خاک نه و با گرامی ترین اعضاء تنت برایم سجده کن ، و برای فرمانبرداریم در پیش رویم به ایست ، و هنگامی که با من رازگوئی هراسان و با دلی لرزان باش ، و در دوران زندگی بوسیلۀ تورات من زنده باش ، و اوصاف نیک مرا بنادانان یاد ده ، و نعمتهای مرا بیادشان آر ، و بدانها بگو: در آن گمراهی که فرو رفته اند ادامه ندهند ، که براستی گرفتن من (یا مؤاخذه ام) دردناک و سخت است. ای موسی اگر رشتۀ پیوند تو از من برید برشتۀ دیگری پیوند نشود ، مرا بپرست و پیش رویم همانند ایستادن بندۀ بیمقدار و ندار ، نفس خود را نکوهش کن که آن بنکوهش سزاوارتر است ، و بوسیلۀ کتاب من (تورات) بر بنی اسرائیل گردنفرازی مکن ، و این کتاب کافی است که پند دهنده و روشن کنندۀ دلت باشد و آن سخن پروردگار جهانیان جل و تعالی است. ای موسی هر زمان مرا بخوانی و بمن امیدوار باشی من تو را بهر وصفی که داشته ای می آمرزم ، آسمان از ترسم مرا تسبیح گوید ، و فرشتگان از بیمم هراس دارند ، و زمین از روی طمع تسبیحم کند ، و همۀ آفریدگان از روی کوچکی و خواری تسبیحم گویند ، پس از آن بر تو باد بنماز ، نماز ، زیرا که او را در نزد من مقامی است ، و در پیش من پیمان محکمی دارد ، و بدنبال آن بیاور آنچه را از نماز است یعنی زکاة - که موجب تقرب است - از مال و خوراک حلال و پاک ، زیرا من نپذیرم جز پاکی را که بخاطر من پردازند ، و صلۀ رحم را نیز بدان مقرون و همراه کن که براستی منم خدای بخشایندۀ مهربان ، و پیوند خویشاوندی را من برحمت خود قرار دادم تا بندگان بدان وسیله بهمدیگر مهربانی کنند و او را در پیشگاه من در روز معاد آخرت قدرت و سلطنتی است (که شفاعتش را بپذیرم) و ببرم از هر که رحم خود را ببرد ، و پیوند کنم با هر که رحم خود را پیوند کند ، و چنین کنم با هر که دستور مرا ضایع کند. ای موسی هر گاه سائل بنزد تو آمد او را گرامی دار باینکه به نیکی (و خوشروئی) او را بازگردانی یا بخشش اندک (یا گشایشمند چنانچه فیض (ره) احتمال داده) باو بدهی ، زیرا ممکن است بنزد تو آید سائلی که نه از انس باشد و نه از جن ، فرشتگان خدای رحمان باشند که آمده اند تا تو را بیازمایند که در مورد نعمتی که من بتو ارزانی داشته ام چگونه هستی و در آنچه بتو داده ام چگونه (با بیچارگان) همدردی و مواسات کنی ، به زاری بدرگاهم فروتنی کن ، و با آواز گریان کتاب (تورات) مرا بخوان ، و بدان که من ترا میخوانم چنانچه آقائی بردۀ خود را بخواند تا او را بجایگاهی شریف برساند ، و این فضلی است از جانب من بر تو و بر پدران پیشین تو. ای موسی در هر حالی (که هستی) مرا فراموش مکن ، و بثروت بسیار خورسند مباش ، زیرا که فراموش کردن من دلها را سخت کند ، و ثروت بسیار گناه بسیار همراه دارد ، زمین فرمانبردار (من) است و آسمان فرمانبردار ، و دریا فرمانبردار است ، و نافرمانی من بدبختی مخصوص جن و انس است و منم بخشایندۀ مهربان بخشایندۀ هر زمان ، منم که دشواری آرم پس از فراوانی ، و فراوانی آرم پس از دشواری ، و پادشاهانی آرم پس از پادشاهانی ، و پادشاهی من همیشگی و پابرجا است که نیستی ندارد ، و چیزی نه در زمین و نه در آسمان بر من پوشیده نیست ، و چگونه پوشیده ماند بر من چیزی که آغازش از من بوده ، و چگونه اندوه تو در آنچه نزد من است نباشد در صورتی که بناچار بسوی من باز خواهی گشت. ای موسی مرا پناهگاه خود گیر ، و گنج خود را - که کارهای خوب تو است - در نزد من بنه ، و از من بترس و از جز من مترس ، و بازگشت بسوی من است. ای موسی رحم کن بر کسی که در خلقت از تو پائین تر است ، و رشک مبر بر آن کس که بالاتر از تو است که براستی صفت حسد و رشک کارهای نیک و حسنات را میخورد چونان که آتش هیزم را میخورد. ای موسی همانا دو فرزند آدم (هابیل و قابیل) در موردی و مقامی فروتنی کردند تا بدان وسیله بفضل و رحمتی از من برسند ، و بدین منظور قربانی کردند و من نپذیرم جز از پرهیزکاران ، و سرگذشت آنها چنان شد که میدانی و با صدور چنین کاری از برادر نسبت ببرادر خود ، تو چگونه اعتماد برفیق و وزیر بیگانه داری؟ (این معنائی است که مجلسی (ره) از این جمله کرده و ظاهر نیز همین معنا است که جملۀ (و الوزیر) عطف به «الصاحب» باشد ، ولی فیض (ره) جملۀ «بعد الاخ و الوزیر» را بمعنای استدراک گرفته و گفته است چون ظاهر این جمله (کیف تثق) برادرش هارون را نیز شامل میشد و معنایش این بود که بهارون نیز که برادر و وزیر تو است اعتماد نکن از این رو خداوند استدراک فرمود که هارون که برادر و وزیر تو است شایستۀ اعتماد تو هست چون او پیامبری است مرسل...» ای موسی تکبر را واگذار و فخر مکن ، و یاد آر که تو در گور مسکن خواهی داشت و همین باید تو را از پیروی شهوات باز دارد. ای موسی در توبه شتاب کن و گناه را واگذار و در هنگام توقف در پیشگاه من برای نماز بآهستگی و آرامی آن را انجام ده (و شتاب مکن) و بغیر من امیدوار مباش ، و مرا سپری در برابر دشواریها و قلعۀ محکمی در پیش آمدهای ناگوارت قرار ده. ای موسی چگونه فروتن گردد در برابر من مخلوقی که زیاده بخشی مرا در خویش نشناسد ، چگونه بشناسد زیاده بخشی مرا هر کسی که در آن ننگرد و اندیشه نکند ، و چگونه در آن بنگرد کسی که بدان ایمان ندارد ، و چگونه ایمان بدان داشته باشد کسی که امید پاداش ندارد ، و چگونه امید پاداش داشته باشد کسی که بدنیا قناعت کرده و آن را خانۀ نشیمن گرفته و چون ستمکاران بدان دل بسته. ای موسی در کار نیک با اهل آن (انجام دهندگان کار نیک) رقابت کن چون کار نیک مانند اسمش نیک است ، و کار بد را واگذار برای هر که شیفتۀ آن گشته. ای موسی زبانت را در پشت دلت بنه تا سالم بمانی (یعنی هر سخنی را که میخواهی بگوئی ابتداء فکر سود و زیانش را در قلب خود بکن سپس بزبان آر) و در شب و روز بسیار یاد من کن تا بهره مند شوی ، و بدنبال خطاکاری مرو که پشیمان شوی زیرا که خطاکاری سرانجامش دوزخ است. ای موسی سخنت را با آنان که ترک گناه کنند خوش کن و همنشینشان شو و برای غیاب خود آنان را برادر گیر (تا حفظ غیبت تو را بکنند) و در کار آنان کوشا باش تا با تو در کارت کوشا باشند. ای موسی بناچار مرگ سراغ تو خواهد آمد پس توشه گیر توشۀ کسی که میهمان توشۀ خود گردد. ای موسی آنچه که بخاطر من انجام شود زیادش کم است ، و آنچه بخاطر غیر من انجام شود کمش زیاد است ، و شایسته ترین روزهای تو روزی است که در پیش داری پس بنگر که چه روزی است ، و برای آن روز پاسخ آماده کن که همانا تو بازداشت و پرسش شوی ، پند خود را از روزگار و مردم روزگار بستان زیرا که روزگار درازش نیز هر چه (هم دراز باشد) کوتاه است ، و کوتاهش نیز (برای تحصیل توشۀ آخرت) دراز است ، و هر چیزی فانی است ، پس چنان کار کن که گویا پاداش نیک کار خود را ببینی تا در نتیجه از روی ناچاری بهتر در کار آخرت طمع ورزی کنی ، زیرا آنچه از دنیا بجا ماند مانند آن است که گذشته و رفته است ، و هر که (در این جهان) کار کند روی بینائی و نقشه ای کار کند پس تو برای خویش در جستجو باش ، ای پسر عمران شاید فردای قیامت در روز بازپرسی کامیاب (و سرفراز) شوی زیرا در آن روز بیهوده کاران زیان بینند. ای موسی دو کف دستت را بصورت خواری در پیش روی من بدار همانند بنده ای که به پیشگاه آقایش شیون کند که چون چنین کردی مورد ترحم و مهر قرار گیری و من بخشنده ترین قدرتمندان هستم. ای موسی از فضل و رحمت من بخواه که آن هر دو بدست من است و هیچ کس جز من اختیار آن دو را ندارد ، و هنگامی که از من درخواست کنی ببین شوق تو نسبت بآنچه من دارم چگونه است ، برای هر کارگری پاداشی است و گاهی شخصی ناسپاس نیز بکوششی که کرده پاداش بیند. ای موسی دلت را از دنیا پاک کن و از آن بر کنار باش که از آن تو نیست و تو از آن او نیستی. تو را بخانۀ ستمکاران چه کار؟ مگر برای کسی که کار خیری در آن انجام دهد که برای او خوب خانه ایست. ای موسی هر چه را بتو فرمان دهم بشنو ، و هر زمان مصلحت تو دیدم (و گوشزدت کردم) انجام ده (یا هر زمان تو را دیدم انجام ده یعنی چنان عمل کن که بدانی در دیدگاه من هستی و ممکن است مقصود دستور به ادامۀ کار و همیشگی انجام دادن آن باشد زیرا همیشه بندۀ خدا در دیدگاه خدا است ، و این دو احتمالی است که فیض (ره) فرموده) حقائق تورات را در سینه گیر ، و در ساعتهای شب و روز بدان حقائق بیدار باش ، و فرزندان دنیا (و اهل دنیا) را بر سینه (و دل) خود مسلط مکن که آن را آشیانه خود گیرند چون آشیانۀ پرندگان. ای موسی فرزندان دنیا و اهل دنیا سبب فتنه (شیفتگی ، فریبندگی ، گمراهی) همدیگرند ، و هر که در هر چه هست همان برایش آرایش و زینت شده ، و مؤمن کسی است که آخرت در نظر او آرایش و زینت دارد ، و از این رو یکسره بدون فتور و سستی بدان بنگرد ، و عشق او بآخرت میان او و لذت زندگی دنیا حائل گشته ، و همان عشق است که او را در سحرگاهان به راه پیمائی در شب میکشاند همانند رفتار سواره ای که مرکب را بسوی مقصد میراند ، روزش به اندوه (رسیدن بمقصد) و شبش نیز بغم (رسیدن بسر منزل حقیقت) بگذرد ، خوشا بر احوالش ، که چون پردۀ (زندگی و حیات این جهان) از برابر دیده اش بیکسو رود چه شادی و سروری را بچشم خود خواهد دید. ای موسی دنیا اندک آبی بیش نیست و این آب اندک نتواند پاداش مرد باایمان قرار گیرد و نه کیفر شخص بدکار ، پس حسرت طولانی از آن کسی است که فروخته است پاداش (بی حساب) آخرت خود را بیک لیسیدن ناپایدار ، و بیک دندان زدن (و گاز زدن) بی دوام ، و این چنین باش که بتو دستور دادم که همۀ دستورات من درست و بهدایت مقرون است. ای موسی هر گاه دیدی ثروت بتو روی آورد بگو: گناهی است که در کیفرش شتاب شده ، و اگر دیدی نداری و فقر روی آورد بگو: خوش آمدی ای شعار خوبان ، و زورگو و ستمگر مباش و با ستمگران همراه و قرین مشو. ای موسی آن عمری که پایانش نکوهش بار باشد عمر نیست اگر چه دراز باشد ، و زیان نزند تو را آنچه از طومار زندگیت پیچیده شده در صورتی که پایانش ستوده باشد. ای موسی کتاب (تورات یا نامۀ أعمال) بطور آشکار برای تو بیان کرده که چه سرنوشتی در پیش داری و با این وضع چگونه چشمان بخواب میرود یا اگر نبود غفلت ممتد و پیروی از شقاوت و شهوت ، چگونه (با این تذکار) مردمی بودند که میتوانستند لذت زندگی را بچشند؟ و مردمان راست پیشه بکمتر از این (تذکار) بی تابی کنند. ای موسی دستور بده که بندگانم برای هر کاری که باشد (چه کوچک و چه بزرگ) مرا بخوانند پس از آنکه اعتراف دارند که من مهربانترین مهربانانم ، و اجابت کنندۀ درماندگانم ، و بدی را (از بندگانم) برطرف کنم ، و زمان را تغییر دهم ، و گشایش و فراخی آورم ، و از اندک قدردانی کنم و بسیار پاداش دهم ، و فقیر را بی نیاز کنم ، و منم جاویدان نیرومند توانا ، پس اگر یکی از خطاکاران بتو پناه آورد و بتو روآورد باو خوش بگو (و با روی باز او را بپذیر) که تو در آستان وسیعی (از آمرزش من) هستی (یا باو بگو که: تو در فضای وسیعی از آمرزش حق هستی یعنی) آستان پروردگار جهانیان و برای ایشان آمرزش بخواه (که من آمرزنده ام) و در میان آنها چون یکی از آنها باش و بخاطر آن فضیلتی که من بتو داده ام بر آنها گردن فرازی مکن ، و بآنان بگو تا از فضل و رحمت من بخواهند که کسی جز من دارای آن نیست ، و منم صاحب فضل بزرگ. خوشا بر احوالت ای موسی که پناهگاه خطاکاران ، و هم نشین درماندگان ، و آمرزش خواه گنهکارانی ، براستی جایگاه تو در پیش من جایگاه پسندیده و رضایت بخشی است ، پس مرا بخوان با دل پاک و زبان راستگو ، و چنان باش که بتو دستور دادم ، فرمانم را ببر ، و بر آنها گردن فرازی مکن بخاطر داشتن چیزی که از تو نیست ، و بمن نزدیک شو که من بتو نزدیکم ، زیرا من از تو چیزی که سنگینی و تحملش تو را بیازارد نخواستم ، فقط از تو خواسته ام که مرا بخوانی تا اجابتت کنم ، و از من بخواهی تا بتو عطا کنم ، و بمن نزدیکی جوئی بدان چه تو از من تأویل آن را دریافت کردی و بر من است که تنزیل آن را کامل کنم. ای موسی بزمین نظر کن که بزودی گور تو خواهد شد ، و دیدگانت را بسوی آسمان بلند کن که در آن سلطنت (یا فرمانروای) بزرگی است ، و تا هنگامی که در این دنیا هستی بر خویشتن گریه کن ، و از مهلکه های دنیا و نابودی بترس ، و نقش و نگار دنیا و خرمیش تو را فریب ندهد ، و بستم راضی مشو ، و ستمکار مباش که من مراقب ستمکارم تا ستمدیده اش را بر او چیره سازم (و انتقامش را از او بستانم). ای موسی همانا کار نیک (پاداش آن) ده برابر است و از یک گناه هلاکت ببار آید ، بمن شرک مورز ، روا نیست برای تو که بمن شرک آوری ، در کارها میانه رو و محکم باش ، و دعا کن بسوی من دعای طمع کار شوقمند بدان چه در پیش من است ، و دعای شخصی که از کرده اش پشیمان است ، که روشنی روز ، سیاهی شب را براندازد ، هم چنین کار نیک کار بد را از بین میبرد و تاریکی شب بر روشنی روز چیره گردد و هم چنین کار بد بر کار نیک پر ارج چیره گردد و آن را تیره و تار سازد.

 الروضة من الکافی / ترجمه رسولی محلاتی ؛ ج 1 , ص 70 

***شرح***

***[البضاعة المزجاة - شرح قاریاغدی]***

شرح السند مجهول. قوله: (ناجاه اللّٰه) أی سارّه. (یا موسی ، لا یطوّل) بفتح الواو ، من التطویل. وفی بعض النسخ:«لا تطوّل»بالتاء وکسر الواو ، وهو أظهر. (فی الدنیا أملک ، فیقسوا لذلک قلبک) . قال الفیروزآبادی:«الأمل ، کجبل ونجم وشبر:الرجاء» .وقال:«قسا قلبه قسواً وقساوةً وقساءً:غلظ ، وصلب» . (یا موسی ، کُن کمسرّتی فیک) . قال الجوهری:«السرور:خلاف الحزن ، وسرّه مَسرّة ، فَسُرَّ هو» .وکان المعنی کُن علی حال أکون مسروراً بها ، وکما اُرید منک فکأنّک تکون مسرّتی ، ونسبة المسرّة وأمثالها إلیه سبحانه باعتبار الغایات ، والحاصل أنّه تعالی أمره أن یکون ملزوماً لفعل الطاعة وترک المعصیة ، کما أنّ المسرّة بالنسبة إلیه تعالی ملزومة لهما ، لکن اُرید هنا لازمها ، وهو الإکرام والإنعام. ویحتمل أن یکون من باب التمثیل. وفی بعض النسخ:«لمسرّتی»باللام ، وهو أظهر ، وسیجیء مثله فی حدیث عیسی علیه السلام. وفی قوله تعالی: (فإنّ مسرّتی أن اُطاع فلا اُعصی) إشارة إلی ما ذکرناه من عدم إرادة المعنی الحقیقی من المسرّة بالنسبة إلی جناب قدسه تعالی وتقدّس. (وأمت قلبک بالخشیة) . القلب:الفؤاد ، ولعلّ إماتته إزالة أمانیه ومشتهیاته الحاصلة من وساوس الشیطان ودواعی النفس الأمّارة إلی الفساد والطغیان ، وإماتته من هذه الجهة توجب له حیاةً أبدیّة بخلوص الإیمان والطاعة. والمراد بالخشیة الخوف الحاصل له من ملاحظة عظمة الربّ وقهّاریّته ، ومهانة نفسه وذلّه وهوانه ، وعدم استطاعته بالفرار والخروج عن ملکه تعالی وسلطانه ، وتلک الملاحظة علی جهة الإیقان والإتقان أشدّ جاذب إلی سلوک سبیل الطاعة والهرب من المعصیة ؛ فإنّ الخائف من شیء هارب منه إلی ضدّه. (وکُنْ خَلَق الثیاب) . قال الجوهری:«مِلحَفةٌ خَلَقٌ ؛ أی بال ، یستوی فیه المذکّر والمؤنّث ؛ لأنّه فی الأصل مصدر الأخْلَق ، وهو الأملس» .وفی

القاموس:«خلق الثوب-کنصر وسمع وکرم-خُلُوقة وخَلَقاً ، محرّکة:بَلِیَ ، والخَلَقُ محرّکة:البالی ، للمذکّر والمؤنّث ، الجمع خُلقان» .والإضافة فیه من قبیل جرد قطیفة ، وإخلاق ثیاب. وکذا فی قوله: (جدید القلب) ؛ بتطهیره عن الرذائل ، وتزیینه بالفضائل ، والانتباه عن نومة الغافلین الذین یجعلون ثیابهم جدیدة نفیسة ، وقلوبهم بالیة کثیفة. (تُخفی علی أهل الأرض) . الظاهر أنّه علی بناء المجرّد المعلوم ، أو المزید المجهول ، حال عن اسم«کُن» ، وأنّه ناظر إلی کونه خلق الثیاب. وقوله: (وتُعرف فی أهل السماء) ناظر إلی کونه جدید القلب. (حِلس البیوت) بالکسر وبالتحریک خبر آخر لقوله:«کُن». قال الجوهری:«الحِلس:کساء رقیق یکون تحت البرذعة ، وأحلاس البیوت:ما یبسط تحت حُرّ الثیاب ، وفی الحدیث:کُن حلس بیتک ، [أی] لا تبرح» .وفی

القاموس:«الحُرّ ، بالضمّ:خیار کلّ شیء» .وفی بعض النسخ:«جلیس البیوت». وحاصل المعنی علی النسختین أنّه تعالی أمره بملازمة بیته ، وعدم الخروج منه لغیر الضرورة ، ومنافع العزلة عن أهل الدنیا والراغبین إلیها أکثر من أن تحصی. (مصباح اللیل) أی کُن کالمصباح فی لیلک ، بأن تقوم فیه ، وتنوّره بنور عبادتک ، والإضافة بتقدیر«فی»أو اللام. (واقنت بین یدیّ قنوت الصابرین) . القنوت:الطاعة ، والخشوع ، والدعاء ، والصلاة ، والعبادة ، والقیام إلی الصلاة ، وفعل الکلّ کنصر. وتقییده بقنوت الصابرین-یعنی علی تحمّل المشاقّ فی العبادة ، وتخلیص النیّة-لکونه أعلی مراتب القنوت. (وصح إلیّ...) . الصیاح:الصوت ؛ یُقال:صاح یصیح صَیحاً وصَیحةً وصِیاحاً ، والمراد هنا رفع الصوت بالدعاء والاستغاثة والبکاء. (واستعن بی علی ذلک) أی علی العدوّ ، أو علی الهرب منه. (فإنّی نِعْمَ العون ، ونِعْمَ المستعان) .فی

القاموس:«العَون:الظَّهیر» . (یا موسی ، إنّی أنا اللّٰه) . قیل:هذا الحکم وإن کان معلوماً لکلّ عاقل ، لا مجال للإنکار فیه إلّاأنّ العباد لمّا قصّروا فی رعایة حقوقه تعالی ، صاروا کأنّهم منکرون له ، فلذلک وقع فیه التأکید والحصر . (فوق العباد) فوقیّة بالشرف ، والاستعلاء ، والاستیلاء ، والقدرة ، والعزّة. (والعبادة دونی) فیما ذکر.و«دون»بالضمّ:نقیض فوق. (وکلٌّ لی داخرون) . یُقال:دخر-کمنع وفرح-دخوراً ودخراً:صغر ، وذلّ. وقیل:لیس الغرض من هذا الخبر إفادة الحکم ولا لازمه ، بل الحثّ علی طاعته ، وامتثال أوامره ونواهیه ومواعظه . (فاتّهم نفسک علی نفسک) . یُقال:اتّهمه ، کافتعله ، إذا أدخل علیه التُّهَمَة ، وهی کهُمزَةٍ:ما یتّهم علیه ؛ أی لا تکشف سرّک عند نفسک ، واکتمه عنها فضلاً عن غیرک ، ففیه من المبالغة ما لا یخفی. وقیل:الفرق بین الفاعل والمفعولین بالاعتبار والحیثیّة.قال:ولهذا الکلام احتمال آخر بعید ، وهو أن یُراد بالنفس الثانیة المطمئنّة ، وبالاُولی الأمّارة ، وهی محلّ التهمة ؛ لأنّها کثیراً ما تری أنّ الشرّ خیر وبالعکس ، وتحکم علی عبادتها بأنّها مقبولة قطعاً ، وأنّها واقعة علی حدّ الکمال الموصل إلی المطلوب ، وهذا الوهم مبدأ للعُجب بالعبادة ، والتقاصر عن الأزیاد ، والخروج عن التقصیر ، وغیر ذلک من المفاسد .انتهی. والحاصل:أنّ الإنسان کثیراً ما یختدع من نفسه ، بأن لا یری مساویه ، بل یراها محاسن ، ویکمن فیه کثیر من الأخلاق الذمیمة ، وهو غافل عنها. (ولا تأتمن ولدک علی دینک) . هذا تمثیل لکمال القُرب والشفقة ، وإلّا فغیره أیضاً کذلک ، وترغیب للتقیّة علی وجه المبالغة. (إلّا أن یکون وَلدک مثلک یحبّ الصالحین) . قیل:دلّ هذا علی جواز إظهار الدین للقابلین له والصالحین ، وهو کذلک ؛ لیبقی فی الآخرین ، والروایات الدالّة علیه بل علی وجوبه کثیرة . (یا موسی ، اغسل ، واغتسل ، واقترب من عبادی الصالحین) . الاقتراب:التقارب. قال الجوهری:«غسلت الشیء غَسلاً-بالفتح-والاسم:الغُسل بالضمّ ، واغتسلت بالماء» .وقال الفیروزآبادی:«اغتَسَلَ بالطیب ، کقولک:نضح بالطیب ، والغِسلة بالکسر:الطیب ، وما یُغسل به الرأس من خَطمیّ ونحوه» .وأقول:لعلّ المراد بالغَسْل هنا تطهیر ما ینفصل عن البدن ویغایره کالثیاب والأوانی مثلاً ، وبالاغتسال تطهیر البدن من الأحداث والأغباش. أو المراد بالأوّل التطهیر من الأحداث مطلقاً ، وبالثانی التطهیر من الأخباث. أو اُرید بالأوّل ما یتعلّق بالتطهیر کائناً ما کان ، وبالثانی ما یتعلّق بالتنظیف. ویحتمل أن یکون الاغتسال تأکید للغسل ، أی اغسل ثوبک وبدنک وبالغ فیه. وقیل:کأنّه تعالی أمره بغسل الباطن من الرذائل والعیوب ، وغسل الظاهر من الأخباث والذنوب ، أو بالوضوء من الأصغر والغسل من الأکبر ، أو بالجمیع .وفی بعض النسخ:«صلِّ»بدل«اغتسل» ، وهو أظهر. (یا موسی ، کُن إمامهم فی صلاتهم) فی فعلها ، والمواظبة علیها ، وتعلیم أحکامها. ویحتمل أن یراد الجماعة فیها. (وإمامهم فیما یتشاجرون) . التشاجر:التنازع ، والتقاطع ، والتطاعن ، والتخالف فی أمر الدین والدنیا. (واحکم بینهم بما أنزلت علیک) .قیل:الظاهر أنّ وجوب الحکم بما أنزل اللّٰه غیر مختصّ بالنبیّ والوصیّ ، وأنّ من حکم بالاجتهاد والرأی بغیر ما أنزل اللّٰه فهو من الفاسقین ، کما دلّ علیه القرآن المبین ، والتخصیص لابدّ له من مخصّص إلّاأن یدّعی أنّ الحکم الاجتهادی المخالف أیضاً ممّا أنزله اللّٰه تعالی ، وهو کما تری ؛ لأنّه أیضاً یحتاج إلی دلیل . (فقد أنزلته حُکماً بیّناً) . قال الجوهری:«بان الشیء بیاناً:اتّضح ، فهو بیّن» . (وبرهاناً نیّراً) :حجّة ظاهرة مضیئة لا یشاهد فیها من الأحکام ونحوها. (ونوراً ینطق بما کان فی الأوّلین ، وبما هو کائن فی الآخرین) . النور:الضوء ، أصلاً کان أو شعاعه ، وعرّفوه بأنّه هو الظاهر بنفسه المُظهر لغیره. قیل:شبّهه بالنور ، واستعار له لفظه استعارة تحقیقیّة باعتبار الاهتداء به فی سلوک سبیل الحقّ إلی المطالب الحقیقیّة والأسرار الیقینیّة ، وشبّه دلالته علی ما کان فیه بنُطق الناطق ، واستعار له لفظة«ینطق»استعارة تبعیّة ، والمراد بالأوّلین الموجودون فی عصره ، وبالآخرین الذین یوجدون بعده إلی قیام شریعته ، أو من لدن آدم علیه السلام إلی آخر الدهر . (اُوصیک یا موسی وصیّة الشفیق المشفق) . قال الفیروزآبادی:«أوصاه ، ووصّاه توصیةً:عَهِدَ إلیه ، والاسم:الوصاة والوصایة والوصیّة ، ویوصیکم اللّٰه ، أی یفرض علیکم» .وقال:«الشفق ، محرّکة:الشفقة ، والرأفة ، وحرص الناصح علی صلاح المنصوح ، وهو شفیق وشَفِق» .أقول:لعلّ التکریر للمبالغة ، أو یراد بالأوّل الشفیق علیک ، وبالثانی المشفق علی الناس. (بابن البتول عیسی بن مریم) . قال الجوهری:«بتلتُ الشیء إبتله بتلاً ، إذا أبنته من غیره ، والبتول من النساء:العذراء المنقطعة من الأزواج ، ویقال:هی المنقطعة إلی اللّٰه عن الدنیا» انتهی.وقیل:سمّیت فاطمة علیها السلام بتولاً لانقطاعها عن نساء زمانها فضلاً ودیناً ونسباً. وقیل:لانقطاعها عن الدنیا إلی اللّٰه تعالی . (صاحب الأتان والبُرنس) . وفی

القاموس:«الأتان ، بالفتح:الحمارة الاُنثی خاصّة ، والأتانة:قلیلة» .وقال الجوهری:«الاتان:الحمارة ، ولا تقل:أتانة» .وقال:«البُرْنُس:قلنسوة طویلة کان النُّسّاک یلبسونها فی صدر الإسلام» .وفی

القاموس:«البرنس:قلنسوة طویلة ، أو کلّ ثوب رأسه منه ، دَرّاعة کان أو جُبّة أو ممطَراً» . (والزیت والزیتون والمحراب) . وفی

القاموس:«الزیت:دهنٌ ، والزیتون:شجرته ، أو ثمرتها أیضاً ، أو مسجد دمشق ، أو جبال الشام» .ولعلّ کونه علیه السلام صاحب الزیت والزیتون أنّه کان یأکلهما ، أو لأنّهما نزلتا له فی المائدة من السماء. وقیل:یحتمل أن یراد بالزیتون مسجد دمشق ، أو جبال الشام ، أی أعطاه اللّٰه بلاد الشام ؛ وبالزیت الدهن الذی روی أنّه کان فی بنی إسرائیل ، وکان غلیانها من علامات النبوّة .وقیل:کأنّه کان یدّهن بالأوّل ، ویأکل الثانی ، کما سیجیء فی حدیث نادر فی وصف علیّ علیه السلام.وکونه صاحب المحراب ؛ لملازمته علیه السلام له ، وکثرة اشتغاله فیه للصلاة والعبادة .وقیل:یحتمل أن یراد به محراب المسجد الأقصی . (ومِن بعده) بکسر المیم ، والظرف حال عمّا بعده ، والواو عطف علی ابن البتول ؛ أو بفتحها ، والموصول مع صلته عطف علی ابن البتول ، وقوله: (بصاحب الجمل الأحمر) بدل منه ، والمراد به نبیّنا محمّد صلی الله علیه و آله ، وکون الواو بمعنی«مع»بعید. (الطیّب) هو ضدّ الخبیث. وقال الجزری:«الطیّب ، أکثر ما یرد بمعنی الحلال» ، وأطاب:ولد بنین طیّبین ، وتزوّج حلالاً. وقیل:لعلّ المراد به الطیّب فی الولادة من جهة الآباء والاُمّهات ، لم یدنّسهم أنجاس الجاهلیّة مثل الکفر والسفاح وغیرهما . (الطاهر) من العیوب الخَلقیّة والخُلقیّة. (المطهّر) من الذنوب الظاهرة والباطنة ، أو الطیّب من الذنوب ، والطاهر من کلّ دنسٍ وخلق سیّئ ، والمطهّر من الجهل وکلّ شین وعیب. (فَمَثَله فی کتابک) یعنی صورته.والمثل ، محرّکة:الحدیث والصفة ، أی صورته وصفته ، أو شرفه وفضله ، أو حدیثه ومکانته. وقیل:الظاهر أنّ الفاء بمعنی الواو ، وتقدیر الشرط محتمل ، أی إن شئت وصفَه فوصفه . (أنّه مؤمن) أی مصدّق بحقیقة الإیمان ، والتصدیق بجمیع الأنبیاء والکتب ، أو مؤمن یؤمن الناس فی الدنیا من شرّه ، ولا یؤذیهم ، أو من الخزی والوبال ، وفی الآخرة من العذاب والنکال. وعلی الثانی یکون من الأمن والأمان ، وقیل:أو نفاع ، وإطلاق المؤمن علیه من باب التشبیه وکإطلاقه علی النهر الفائض علی وجه الأرض ، فیسقی الحرث والزرع ، ویحیی الأرض بعد موتها ، وهو صلی الله علیه و آله یحیی قلوب المؤمنین بعد موتها بما جاء به من عند ربّ العالمین.انتهی ، فتأمّل. (مهیمنٌ علی الکتب) السماویّة (کلّها) . قال صاحب العدّة: المهیمن ، هو الشهید ، وفی قوله تعالی:

«مُصَدِّقاً لِمٰا بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ اَلْکِتٰابِ وَ مُهَیْمِناً

عَلَیْهِ» ؛ أی الشاهد علی خلقه بما یکون منهم من قولٍ وفعلٍ .وقیل:المهیمن:الأمین .وقیل:الرقیب علی کلّ شیء والحافظ له.وقیل:إنّه اسم من أسماء اللّٰه-عزّ وجلّ-فی الکتب .وقال الفیروزآبادی: المُهیمن-بفتح المیم الثانیة-فی معنی المؤمن ، من آمن غیره من الخوف ، وهو مؤأمن بهمزتین قلبت الهمزة الثانیة یاء ، ثمّ الاُولی هاء ، أو بمعنی الأمین أو المؤتمن أو الشاهد . (راکع ساجد) . لعلّه تنبیه علی أنّه صلی الله علیه و آله جامع بین الرکوع والسجود فی صلاته ، لا کأهل الکتابین ؛ فإنّهما إنّما یأتیان بالسجود فقط. (راغب) فیما عند اللّٰه من المقامات الرفیعة ، والمثوبات العظیمة. (راهب) ممّا لدیه من الأنکال والجحیم ، ومن التقصیر فی أداء حقوق العبودیّة. (إخوانه المساکین) ؛ کأنّهم المتهجّدون. ویحتمل الأعمّ ، والأوّل أنسب بقوله: (وأنصاره قوم آخرون) . قیل:أی من غیر عشیرته وقبیلته . (ویکون فی زمانه أزل وزلازل) فی بعض النسخ:«وزلزال». (وقتل وقلّة من المال) . الأزْل ، بالفتح:الضیق ، والشدّة ، والجَدب ، وفعله کضرب.والأزل أیضاً:الحبس ؛ یُقال: أزلوا مالهم یأزلونه ، إذا حبسوه عن المرعی من خوف. وقال الجوهری:«زلزل اللّٰه الأرض زلزلة وزلزالاً-بالکسر-فتزلزلت هی ، والزلزال - بالفتح-الاسم ، والزلازل:الشدائد» . وقال الفیروزآبادی:«زلزله زلزلة وزلزالاً ، مثلثّة:حرّکه ، والزلازل:البلایا» ، انتهی. والمراد بالقتل الجهاد ، أو الأعمّ ، وبزمانه زمان حیاته ، أو وقت بعثته. (اسمه أحمد محمّد الأمین من الباقین) . قیل:الظاهر أنّ«أمین»صفة لمحمّد ، وأنّ«من»متعلّق به ، وأنّ المراد بالباقین خلائق آخر الزمان ، وهم الاُمّة المدعوّة ، والأمین منهم فی أمرهم وأمر الخلائق هو صلی الله علیه و آله ، ولذلک جعله رسولاً إلیهم .وقوله: (من ثُلّة الأوّلین الماضین) صفة ثانیة لمحمّد ، و«من»للتبعیض ، والثُلّة ، بالضمّ: الجماعة من الناس ، وإضافتها إلی الأوّلین بیانیّة. والمراد بهم الأنبیاء والرُّسُل ؛ یعنی أنّه صلی الله علیه و آله من سلالة الأنبیاء وطینتهم وبقیّتهم. وقوله: (ویشهد بإخلاص لجمیع النبیّین) ؛ لعلّ التنوین للتعظیم. وفی بعض النسخ:«بالإخلاص» ، وهو أظهر. (اُمّته مرحومة مبارکة) . قیل:أی یبارک ویزاد علیهم العلم والرحمة .وقیل:معنی کونها مبارکة أنّها ثابتة علی الحقّ ، قائمة بأمره ، أو ذوو برکة ویُمنٍ وخیر ، والمراد باُمّته اُمّته المجیبة بجمیع ما جاء به . (ما بقوا فی الدین علی حقائقه) . قیل:لعلّ المراد بالحقائق اُصول الدین وأرکانه التی بها یتحقّق ویقوم ، أو تصدیقاته الیقینیّة المتعلّقة بما جاء به الرسول ، لو شکّ أحد فی شیء منه أو أنکره لم یکن من الاُمّة المذکورة.انتهی .ولا یبعد أن یراد بحقائق الدین ما یقابل المجازات ، ویکون احترازاً عن النفاق. (لهم ساعات مُوقّتات) . فی بعض النسخ:«موقوتات» ، أی ساعات وأوقات مبنیّات ، أو محدودات معیّنات. قال الفیروزآبادی:«الوقت:تحدید الأوقات ، کالتوقیت ، و

«کِتٰاباً مَوْقُوتاً» ، أی مفروضاً فی الأوقات» .وقال:«الساعة:جزء من أجزاء الجدیدین ، والوقت الحاضر» . (یؤدّون فیها) أی فی تلک الساعات. (الصلوات أداء العبد إلی سیّده نافلته) . قال فی

القاموس:«أدّاه تأدیة:قضاه وأوصله ، والاسم:الأداء» .وقال:«النافلة:الغنیمة ، والعطیّة ، وما تفعله ممّا لم یجب» .لعلّ المراد بالنافلة هنا فوائده ومکتسباته ، وضمیر«نافلته»راجع إلی العبد ، ویحتمل إرجاعه إلی السیّد ، فتدبّر. وفی بعض النسخ:«نافلة».قیل:أی یؤدّون الصلاة زائدة علی ما وجب علیهم ، وفیه بعدٌ. ولعلّ مفاد هذه النسخة مفاد الاُولی. (فبه فصدّق) . قیل:الظاهر أنّ«به»متعلّق بما بعده ، وأنّ التقدیم لقصد الحصر أو الاهتمام ، وأنّ إحدی الفائین زائدة ، أو متعلّق بفعل مقدّر ؛ أی فصدق به ، حذف لوجود الحصر . (ومنهاجه فاتّبع) . فی بعض النسخ:«ومناهجه» ، وهو جمع منهاج. قال الجوهری:«النَّهج:الطریق الواضح ، وکذلک المَنهج والمِنهاج» .وقیل:لعلّ المراد باتّباع منهاجه سلوک سبیله فی الانقطاع إلی اللّٰه تعالی ، والتوسّل به فی المهمّات کلّها ، أو التصدیق بحقیقة شریعته وصدق طریقته . (فإنّه أخوک) فی الرسالة ، وهو تعلیل للتصدیق والاتّباع ، وتحریض علیهما ، وتحریک للشفقة به. (یا موسی ، إنّه اُمّیّ) منسوب إلی الاُمّ لا یقرأ الکتاب ، ولم یدرس ، وهو باق علی جبلّته ، ومن لا یکتب.وقیل:منسوب إلی اُمّ القری ، وهی مکّة . (وهو عبد صدق) . قال الفیروزآبادی: الصدق-بالکسر والفتح-ضدّ الکذب ، أو بالفتح:مصدر ، وبالکسر:اسم صَدَقَ فی الحدیث ، والصدق ، بالکسر:الشدّة ، ومنه رجل صدق وصدیق صدق مضافین ، «وَ لَقَدْ بَوَّأْنٰا بَنِی إِسْرٰائِیلَ مُبَوَّأَ صِدْقٍ» :أنزلناهم منزلاً صالحاً.انتهی .ویحتمل أن یُراد هنا المعنی الأوّل ؛ لصدق أقواله وأفعاله ، أو الثانی ؛ لشدّته وصلابته فی اُمور الدین ، أو الثالث ؛ لصلاحه واستقامته فی العلم والعمل. (یُبارک له فیما وضع یده علیه) . البرکة ، محرّکة:النماء ، والزیادة ، والسعادة ، وبارک اللّٰه لک وفیک وعلیک ، بارکک ، وبارک علی محمّد وآل محمّد:أدِمْ له ما أعطیته من التشریف والکرامة. وهی من معجزاته صلی الله علیه و آله ، وقد وقعت فی مواضع حیث وضع یده علی ماء ، أو لبن ، أو طعام قلیل ، وأروی وأشبع بها خلقاً کثیراً ، أو مال قلیل فأعطی منه خلقاً کثیراً ، أو علی مکان ضیّق فاتّسع أضعاف ممّا کان. (ویبارک علیه) . قیل:أی یدام له ما أعطی من ذلک وغیره من التشریف والکرامة والفخر والعزّ . (کذلک کان فی علمی ، وکذلک خلقته) . قیل:أی مثل الوصف المذکور الذی عرفته کان فی علمی الأزلیّ ، ومثل الوصف المذکور خلقته ، أی قدّرته وأوجدته لوجوب المطابقة بین العلم والمعلوم. وفیه تنبیه علی أنّ اتّصافه بما ذکر أمر موهبیّ . (به أفتح الساعة) . فی بعض النسخ:«أفتتح» ، والباء للملابسة.ولعلّ الغرض اتّصال اُمّته ودولته ودینه وشریعته بقیام الساعة ، أو کنایة عن حشره أوّلاً ؛ أی هو أوّل من ینشقّ عنه القبر ، ویقوم به القیامة. (وباُمّته أختم مفاتیح الدنیا) . فی

القاموس:«ختمه یختمه ختماً وختاماً:طبعه ، والشیء ختماً:بلغ آخره» .قیل:مفاتیح الدنیا ما یفتح بها علی صاحبها شیء من قتال ، أو عبادة ، أو تعلّم.والمراد أنّ هذه المفاتیح تنتهی بانقضاء اُمّته ، کأنّها وُضِعت فی کیس وختم علیها. ویحتمل أن یکون الختم کنایة عن التمام والکمال ؛ فإنّ الشیء بعد الکمال یختم علیه. ویمکن أن یکون المراد أنّ ما فتح لغیرهم یختم بهم .وقیل:یعنی بهم اُفنی الدنیا وأطویها . (فمُر ظَلَمة بنی إسرائیل أن لا یَدرسوا اسمه) أی لا یمحوه من التوراة.یُقال:درس الرَّسم - وکنصر-دروساً ، أی عفا ، ودرسته الریح ، لازم متعدّ. (ولا یخذلوه) . یُقال:خذله-کنصره-خذلاناً ، إذا ترک عونه ونصرته.ونقل الجوهری عن الأصمعی: «إذا تخلّف الظبیّ عن القطیع ، قیل:خَذل» .فإن کان المراد هنا المعنی الأوّل ، فالنهی عن ترک نصرته إذا أدرکوا زمانه ، أو قبله أیضاً بترک إظهار فضله وشرفه ومحبّته بالقلب ، وتوطین النفس علی عونه ، وإن اُرید المعنی الثانی فعلی الحذف والإیصال ، وحاصله یرجع إلی الأوّل. (وإنّهم لفاعلون) ما نهوا عنه من دَرْس اسمه وخذلانه. (وحبّه لی) أی خالصاً لوجهی. (حسنة) أی مثوبة حسنة عن الصحّة أو الکذب ، وتوفیق الخیر فی الدنیا ، والثواب والدعاء فی العقبی. وبعض العلماء ضبط هذه الفقرة هکذا:«وحَسبهُ لی حسبة» ، وقال:معناه کفایته بی کفایة. (فأنا معه) بالعلم والعصمة. (وأنا من حزبه) . حزب الرجل:أصحابه ؛ یعنی من أنصاره وأعوانه. وقیل:أصل الحزب القوم ، یجتمعون لأمر حزبهم ، أی نزل بهم واشتدّ علیهم .وقال الفیروزآبادی:«الحزب ، بالکسر:الطائفة ، وجند الرجل وأصحابه الذین علی رأیه» . (وهو من حزبی) :من أعوان دینی ، وأنصار أهله. (وحزبهم الغالبون) علی الأعداء بالحجّة. ولعلّ ضمیر الجمع راجع إلی أولیاء اللّٰه ، وأعوان محمّد وأصحابه المفهومین عن السیاق. وقیل:هو راجع إلی محمّد صلی الله علیه و آله ، والجمع للتعظیم ، أو له وللّٰه تعالی ، أو لهما وللأوصیاء أیضاً .وقال بعض الأفاضل:الصواب:«وحزبی الغالبون» ، ولعلّه من قلم النسّاخ . (فتمّت کلماتی) أی بلغت الغایة ، أو أبرمت وأحکمت أخباری وأحکامی ومواعیدی ، أو تقدیراتی. والظاهر أنّ قوله: (لأظهرنّ دینه) بیان لتمامیّة الکلمات. وفی بعض النسخ:«لأظهر» ، أی لأغلبنّ دینه (علی الأدیان کلّها) بنسخ ما کان حقّاً ، وإظهار فساد ما کان باطلاً ، أو بتسلیط المؤمنین علی أهلها فی دولة الحقّ. (ولاُعبَدنَّ فی کلّ مکان) هذا نظیر قوله تعالی:

«وَ یَکُونَ اَلدِّینُ کُلُّهُ لِلّٰهِ» ؛ وذلک لمجیء الحقّ بظهور صاحب الأمر ، وارتفاع أعلامه ، وزهوق الباطل ودروس آثاره وأعوانه. (ولاُنزلنّ علیه قرآناً فرقاناً) أی فارقاً بین الحقّ والباطل ، أو مفرّقاً فی النزول منجّماً. قال الجوهری:«فرّقت بین الشیئین أفرقُ فرقاً وفُرقاناً ، وقوله تعالی:

«وَ قُرْآناً فَرَقْنٰاهُ» ، مَن خفّف قال:بیّنّاه ، من فَرَقَ یفرق» .وقال:«قرأت الکتاب قِراءةً وقُرآناً ، ومنه سُمّی القرآن.وقال أبو عبیدة:سمّی القرآن ؛ لأنّه یجمع السُّوَر فیضمّها» . (شفاء لما فی الصدور من نَفث الشیطان) . الشفاء ، بالکسر:الدواء.و«من»بیان للموصول. قال الجوهری:«النَّفث شبیه بالنفخ ، وهو أقلّ من التَّفل ، وقد نفث الراقی ینفِث وینفُث» انتهی. والمراد به هنا ما یخرج القلب عن استقامته واعتداله ، کمرض الجهل والکفر والشکّ والنفاق الحاصل من وسوسة الشیطان ، جعله بمنزلة الداء ، والقرآن بمنزلة الدواء. (فصلِّ علیه یابن عمران ؛ فإنّی اُصلّی علیه وملائکتی) أی فاعْتَنِ بإظهار فضله وشرفه ، وتعظیم شأنه ؛ فإنّی أعتنی بذلک آناً فآناً دائماً. (یا موسی ، أنت عبدی ، وأنا إلٰهک) أی معبودک بالحقّ. قیل:الغرض من هذا الإخبار تحریکه إلی الإتیان بحقیقة العبودیّة ، ورعایة حقوق الاُلوهیّة ، والانقطاع عن الغیر . (لا تستذلّ الحقیر الفقیر) . الحقیر:الصغیر الذلیل ، والفقیر:ضدّ الغنیّ ، والمکسور فقار الظهر. وقیل:یمکن أن یُراد بالحقیر من لیس له أعوان وأنصار ، وبالفقیر من لیس له أموال وأسباب ، واستذلاله یتحقّق بترک حقوق الإخوة ، وهی کثیرة کما مرّ فی الاُصول .وفی بعض النسخ:«الخفیر»بدل«الحقیر».قال الفیروزآبادی:«خفر إجارة ومنهم ، والخفیر:المُجارُ والمُجیر» . (ولا تَغبط الغنیّ بشیء یسیر) . فی

القاموس: الغبطة ، بالکسر:حسن الحال ، والمسرّة ، وقد اغتبط ، والحسد ، کالغِبط ، وقد غبطه ، کضربه وسمعه:وتمنّی نعمة علی أن لا تتحوّل عن صاحبها .وأقول:«الغنی»یحتمل أن یکون علی صیغة المصدر ، وأن یکون علی صیغة فَعیل ، فعلی الأوّل معناه لا تکن مسروراً مستبشراً بما حصل لک من متاع الدنیا وإن کان یسیراً ، أو لکونه یسیراً فی نفسه وإن کان فقیراً لکونه منشأ للمفاسد مع انقطاعه وزواله ، أو لکونه یسیراً بالنسبة إلی المثوبات الاُخرویّة. وعلی الثانی معناه:لا تحسد أو لا تتمنّ مثل ما فی ید الغنیّ من متاع الدنیا ؛ فإنّه شیءٌ یسیر بذاته ، وبالنسبة إلی ما ادّخر لک فی الجنّة. (وکن عند ذکری) أی عند قراءة التوراة ، أو مطلقاً. (خاشعاً) أی خاضعاً ، أو متواضعاً. (وعند تلاوته) أی تلاوة الذِّکر الذی هو التوراة. وهذا قرینة لإرادتها من الذکر ، وإرجاع الضمیر إلی التوراة المعلومة بقرینة المقام بعید. (برحمتی طامعاً) . الظاهر أنّ الجارّ متعلّقاً بما بعده ، والتقدیم للحصر. (وأسمعنی لَذاذة التوراة) أی صوتها اللذیذة ، أو التذاذک بها. واللذّة:نقیض الألم ، تقول:لذَّ بالشیء ولذّهُ لذاذةً ولَذاذاً ، أی وجده لذیذاً. وإضافة اللذاذة إلی التوراة إضافة المصدر إلی المفعول. وقیل:هی فی الأصل للأکل والشرب ، وشاع استعمالها فی کلّ ما یلتذّ به من الصوت والکلام وغیرهما . (بصوت خاشع حزین) . یحتمل کون«صوت»بالتنوین ، أو سقوطه الإضافة.والخشوع فی الصوت والبصر: السکون ، والتذلّل.والحُزن:الهمّ ، وتحزّن علیه:توجّع ، وهو یقرأ بالتحزین ، أی یرقّق صوته. وقیل:لو کان المراد بالحزن خلاف السرور ، کان اتّصاف الصوت به مجازاً ؛ لاتّصاف صاحبه به بقراءة ما یوجب حزنه من أحوال الحشر والنشر والثواب والعقاب وغیرها ممّا یتحیّر فیه اُولوا الألباب ، أو کنایة عن البکاء . (اطمئنّ به عند ذکری) . قال الجوهری:«اطمأنّ الرجل اطمئناناً وطمأنینة ؛ أی سکن ، وهو مُطمئنّ إلی کذا ، وذاک مُطمأنٌّ [إلیه]» انتهی. والاطمئنان عند ذکره تعالی إمّا للاستئناس والاعتماد علیه والرجاء منه ، أو لذکر رحمته بعد القلق والاضطراب من خشیته ، أو لذکر دلائله الدالّة علی وجوده ووحدانیّته ، أو لکلامه المُنزل علی رسله ، أو لسکون القلب عمّا یزعجه من الشکوک والشبهات ، أو دواعی الشهوات. وقال بعض المحقّقین: کلّ قلب صحیح طالب للحقّ یطمئنّ عند ذکره تعالی ، ویسکن إلیه ، ویستقرّ فیه ، ویتخلّص من الاضطراب ؛ لوصوله إلی مطلوبه ، فإذا لم یذکره ، أو ذکره ولم یحصل له الاطمئنان ، کان سقیماً متّصفاً بالنفاق غیر دافع عنه علائق الإمکان وغواشی الأبدان الموجبة للاضطراب ، ولکلّ واحد من الاطمئنان والاضطراب مقامات متفاوتة ، ودرجات متباعدة ، وأسباب متکثّرة . (وذکّر بی من یطمئن إلیَّ) ! أی علّم ، وعِظْ مَن یتذکّر ویطمئنّ قلبه إلی للّٰه ؛ فإنّه لا ینتفع به غیره. وفی بعض النسخ:«وذکرنی»بالنون ، وکأنّه علی صیغة المجرّد المعلوم من باب الإخبار ، أو المزید من باب القلب ، أو من قبیل الکنایة ، والظاهر أنّه تصحیف. (وتَحَرّ مسرّتی) أی اجتهد فی تحصیل ما یوجبها. فی

القاموس:«تحرّاه:تعمّده ، وطلب ما هو أحری بالاستعمال ، وبالمکان:تمکث» .وفی

الصحاح:«فلان یتحرّی الأمر ، أی یتوخّاه ، ویقصده» .ویفهم من إضافة المصدر طلب جمیع أنواع المسرّة ، وهو إنّما یتحقّق بضبط جمیع الحرکات والسکنات ، وحصره فی ما یوجب رضاه. ثمّ إنّه تعالی رغّب فیما ذکر بذکر أمرین مقتضیین للامتثال به: أحدهما:کمال قوّته تعالی ، واستحقاقه للذِّکر. وثانیهما:کمال ضعف المخاطب ، واحتیاجه إلیه. فأشار إلی الأوّل علی سبیل المبالغة والتأکید والحصر بقوله: (إنّی أنا السیّد الکبیر) لا بعظم الجثّة ، بل بالاستعلاء علی الغیر ، والاستغناء فی الصفات الکمالیّة ، والرفعة والشرف والعظمة. قال صاحب العدّة: السیّد معناه:المَلِک ، ویُقال لملِک القوم وعظیمهم:سیّد ، وقد سادهم ، وقیل لقیس بن عاصم:بِمَ سُدْتَ قومک؟ قال:ببذل النَّدی ، وکفّ الأذی ، ونصر المولی. وقال النبیّ صلی الله علیه و آله:«علیٌّ سیّد العرب» ، فقالت عائشة:یا رسول اللّٰه ، ألستَ سیّد العرب؟ فقال:«أنا سیّد ولد آدم ، وعلیّ سیّد العرب» ، فقالت:یا رسول اللّٰه ، وما السیّد؟ قال:«مَن افترضت طاعته ، کما افترضت طاعتی» .فعلی هذا الحدیث السیّد هو الملک الواجب الإطاعة.انتهی .وقال الجوهری:«ساد قومه یسودهم سیادةً وسُؤدداً وسیدودة فهو سیّد» ، ثمّ قال: «تقدیر سیّد:فَعِیل ، وقال أهل البصرة:تقدیره فَیْعِلٌ»انتهی .وأشار إلی الثانی بقوله: (إنّی خلقتک من نطفة من ماء مَهین) ؛ الثانی بدل من الأوّل ، أو بیان للنطفة. قال الجوهری:«النُّطفة:الماء الصافی ، قلَّ أو کثُر ، والجمع:النِّطاف.والنُّطفة:ماء الرجل ، والجمع:النُّطَف» .وفی

القاموس:«المهین:الحقیر ، والضعیف ، والقلیل» . (من طینة) .کلمة«من»ابتدائیّة. (أخرجتها من أرض ذلیلة) . الجملة صفة«طینة» ، و«ذلیلة»صفة«أرض»أو«طینة» ، و«من»ابتدائیّة ، والذُّلّ ، بالضمّ: الهوان ، والحقارة.ذلّ یَذِلّ ، فهو ذلیل. وقوله: (ممشوجة) صفة اُخری ل«طینة».قال الفیروزآبادی:«مشج:خلط ، و

«نُطْفَةٍ أَمْشٰاجٍ» :مختلطة بماء المرأة ودمها» انتهی. وقیل:المراد بالطینة خلق اللّٰه تعالی منه آدم علیه السلام . ومحصّل المعنی ما ذکره بعض الأفاضل: إنّی خلقتک من نطفة ، وأصل تلک النطفة حصل من شخص خلقته من طینة الأرض ، وهو آدم علیه السلام ، وأخذت طینته من جمیع وجه الأرض المشتملة علی أنواع مختلفة ، کما روی عن أمیر المؤمنین علیه السلام:«أنّ اللّٰه تعالی بعث جبرئیل علیه السلام ، وأمره أن یأتیه من أدیم الأرض-أی وجهها-بأربع طینات:طینة بیضاء ، وطینة سمراء ، وطینة غبراء ، وطینة سوداء ، وذلک من سهلها وحزنها» ، الخبر. وفی خبر ابن سلام عن النبیّ صلی الله علیه و آله:أنّه سأله عن آدم:لِمَ سمّی آدم؟ قال:«لأنّه خُلِقَ من طین الأرض وأدیمها» ، قال:فآدم خلق من الطین کلّه ، أو من طین واحد؟ قال:«بل من الطین کلّه ، ولو خلق من طین واحد لما عرف الناس بعضهم بعضاً ، وکانوا علی صورة واحدة».قال:فلهم فی الدنیا مثل؟ قال:«التراب فیه أبیض ، وفیه أخضر ، وفیه أشقر ، وفیه أغبر ، وفیه أحمر ، وفیه أزرق ، وفیه عذب ، وفیه ملح ، وفیه خَشِن ، وفیه لیّن ، وفیه أصهب ، فلذلک صار الناس فیهم لیّن ، وفیهم خشن ، وفیهم أبیض ، وفیهم أصفر ، وأحمر ، وأصهب ، وأسود ، [و هو] علی ألوان التراب» ، تمام الخبر .ویحتمل أن یکون المراد التراب الذی یذر علی النطفة فی الرحم ، کما روی فی الأخبار . (فکانت) تلک النطفة والطینة ، أو الممشوجة (بشراً) مستویاً (فأنا صانعها خلقاً) نصب علی التمییز ، ویحتمل الحال ، ولعلّ التنوین للتعظیم ، وهذا تأکید للسابق. ویحتمل أن یُراد:أنّی خالق تلک النطفة ، وصانعها کما خلقتک وصنعتک ، فیکون تأسیساً. (فتبارک وجهی) أی تنزّه ذاتی عن النقائص. قال الفیروزآبادی:«تبارک اللّٰه:تقدّس ، وتنزّه ، صفة خاصّة باللّٰه» . (وتقدّس صَنیعی) عن العیب والشین.والتقدّس:التطهّر.ویقال:صنع إلیه معروفاً-کمنع - صُنعاً بالضمّ ، وصنع به صنیعاً قبیحاً:فعله ، والشیء صنعاً ، بالفتح والضمّ:عمله. (وأنا الحیّ الدائم الذی لا أزول) . قد تقدّم فی خطبة أمیر المؤمنین علیه السلام معنی الحیاة. وقیل فی وصف الدوام بعدم الزوال والفناء:دفع لتوهّم حمله علی المجاز ، وهو الزمان الکثیر ، وهو حثّ علی الطاعة والانقیاد له ؛ لأنّ المطیع إذا علم أنّه أبدیّ لا یخاف فوات مقصوده من الطاعة أبداً ، وهو مدرک إلیها . (یا موسی ، کن إذا دعوتنی خائفاً مُشفقاً وَجِلاً) . الثلاثة متقاربة المعانی فی اللغة.وقیل:لعلّ الخوف بملاحظة عظمته وغناه عن الخلق ، والإشفاق بملاحظة التقصیر فی الدعاء والثناء ورعایة حقوقه تعالی ، والوجل من صدّ النفس الأمّارة سبیله وقطع نفثات الشیطان طریقه أو من ردّ الدعاء ؛ لعدم کونه علی الوجه اللائق . (عفّر وجهک لی فی التراب) . فی

القاموس:«العَفَر ، محرّکة:ظاهر التراب ، ویسکن ، وعفره فی التراب یعفره وعَفّره ، فانعفر وتعفّر:مرّغه فیه ، أو دسّه ، وضرب به الأرض» .وقال بعض الشارحین: أکثر جزاء الشرط یتحقّق بعده ، ویترتّب علیه ، وقد یتحقّق فی حال تحقّقه ومعه ، کقولک:إذا جئتنی فالبس ثیابک وارکب فرسک ، فالظاهر هنا هو الثانی ، مع احتمال الأوّل . (واسجد لی بمکارم بدنک) ؛ کأنّه بیان لسابقه. وقیل:هو أعمّ من السابق ؛ لأنّه یشمل غیر الوجه أیضاً . (وناجنی حین تناجینی بخشیة من قَلب وَجِل) . الباء للملابسة ، و«من»للابتداء. وقیل:الظاهر أنّ الباء للمصاحبة ؛ أی مع خشیة ، أو الظرف حال من الفاعل ، أی متلبّساً بها . (وأحی بتوراتی أیّام الحیاة) . یحتمل أن یکون«إحْی»علی صیغة الأمر من المجرّد الثلاثی ؛ أی حصّل الحیاة الحقیقیّة المعنویّة التی هی العلم والیقین بالتوراة ؛ یعنی بقرائتها والعمل بمودَعها ، أو کُن ملازماً لها ما دمت حیّاً. ویحتمل أن یکون من باب الإفعال ؛ أی اجعل أیّام حیاتک حیّاً بتلاوتها وإجراء أحکامها ، فالأیّام حینئذٍ مفعول الإحیاء مجازاً ، أو ظرف له والمفعول محذوف وهو الدین ، أو القلب. (وَعَلِّم الجهّال محامدی) . المحامد:جمع الحمد علی غیر قیاس ؛ أی علّمهم وجوب حمدی ، أو طریق الإتیان به وآدابه وأرکانه وشرائطه. وقیل:هی ما یستحقّ أن یُحمد ویثنی علیه من الفضائل ، وهی الصفات الذاتیّة ، وأمّا الفواضل الواصلة إلی الغیر ، فأشار إلیها بقوله: (وذکرهم آلائی ونعمتی) .فی بعض النسخ:«نِعَمی»بلفظ الجمع ، والعطف للتفسیر ، أو یراد بأحدهما النعماء الظاهرة ، وبالاُخری الباطنة. وقیل:وجه تخصیص التعلیم بالمحامد ، والتذکیر بالآلاء أنّ المحامد یعنی الصفات الذاتیّة إنّما تعلم بالشرع ، وأمّا الآلاء فقد تعرف بالعقل والشرع مذکّر . (وقل لهم لا یتمادون فی حیّ ما هم فیه ؛ فإنَّ أخذی ألیمٌ شدید) . التمادی:البُعد فی الضلال ، وأصله من المَدی وهو الغایة. والغَیّ ، بالفتح:الضلال ، والخیبة ، والکلام نهی فی صورة الخبر ، والمراد ب«ما هم فیه»: الجهالة والمعصیة وسائر الخِصال الذمیمة ، وهی مستلزمة للغیّ والضلال ، فالإضافة لامیّة من قبیل إضافة المسبّب إلی السبب. ولعلّ تخصیص التمادی بالنهی دون الدخول ؛ لبیان أنّ الدخول فی الغیّ ینجرّ لا محالة إلی التمادی فیه غالباً ، فهو نهی عن مطلق الدخول کنایة ، والأظهر أن یُراد به کونه الإقلاع والإنزجار عمّا هم فیه من الغیّ ، وعدم تمادیهم فیه. والأخذ:العذاب ، ومعنی کونه ألیماً شدیداً:وجیعاً غیر مرجوّ الخلاص منه ، وهو مبالغة فی التهدید والتحذیر. (یا موسی ، إذا انقطع حَبلک منّی لم یتّصل بحبل غیری) . فی بعض النسخ:«إنْ»بدل«إذا». والحَبْل:الرباط ، والرَّسَن ، والعهد ، والذمّة ، والأمان. قیل:المراد:إن انقطع قوّتک ووصلتک لم ینفعک التوصّل والتقوّی بغیری .وقیل:استعار الحبل لما یوجب القُرب منه والوصول إلیه ، والوجه أنّه سبب لنجاة مَن تمسّک به من وهدة الهوی إلی الدرجات العلی کالحبل ، ورشّح بذکر الانقطاع ، وأشار بمضمون الشرط إلی أنّ حبله الموجب للقُرب منه ما کان له خاصّةً ، فأمّا إذا انقطع بقصد غیره أیضاً أو غیره وحده فهو حبل غیره ، لا حبله ، ولا ما اتّصل به حبله ، فلیس سبباً للوصول إلیه ، فلذلک فرّع علیه طلب العبادة الخالصة بقوله: (فاعبدنی) لا غیری ؛ لا بالاشتراک ، ولا بالانفراد . (وقم بین یدیّ مقام العبد الفقیر) .فی بعض النسخ:«الحقیر».قال الجوهری: المَقام والمُقام فقد یکون کلّ واحدٍ منهما بمعنی الإقامة ، وقد یکون بمعنی موضع القیام ؛ لأنّک إذا جعلته مِن قام یَقوم فمفتوح ، وإن جعلته من أقام یُقیم فمضموم ؛ لأنّ الفعل إذا جاوز الثلاثة فالموضع مضموم المیم ، وقوله تعالی:

«لاٰ مُقٰامَ لَکُمْ» ؛ أی لا موضِعَ لکم ، وقرئ:«لا مُقام لکم»بالضمّ ؛ أی لا إقامة لکم.انتهی .وبهذا یظهر لک فساد ما قیل:إنّ المُقام-بضمّ المیم-مصدر میمی ، وفتحها علی أنّه اسم مکان ، بعید . (ذمّ نفسک) علی ما صدر منها ممّا لا ینبغی (فهی أولی بالذمّ) ممّن یستحقّ الذمّ کالشیطان ؛ فإنّه لا حجّة له فی دعوته ، إنّما یدعوک بالأمانی الکاذبة الموهومة ، فتتبعه نفسک الأمّارة بالسوء ؛ أ لا تری إلی قوله:

«فَلاٰ تَلُومُونِی وَ لُومُوا أَنْفُسَکُمْ»

الآیة. وفیه ترغیب علی عدم الاغترار بغرور النفس الأمّارة ، وجعلها مؤتمرة مقهورة للنفس اللوّامة. (ولا تتطاول بکتابی علی بنی إسرائیل) . التطاول:الامتداد والارتفاع ، والظاهر أنّ المراد بالکتاب التوراة ؛ أی لا تترفّع علیهم بالعلم بکتابی أو بتعظیمه ؛ فإنّ ذلک وإن کان موجباً لعلوّ الدرجة ورفع المنزلة ، لکن الاستطالة والترفّع به یؤدّی إلی سقوطها وانحطاطها. (فکفی بهذا واعظاً لقلبک) . الظاهر أنّ هذا إشارة إلی جمیع ما ذکر من المواعظ والحِکَم.وقیل:إشارة إلی الکتاب ، وکونه کافیاً فی الوعظ ؛ لاشتماله علی النصائح والمواعظ. (ومنیراً) أی ذا نور وضیاء بنفسه ، أو منوّراً ومُظهراً لغیره. وفی وصف المشار إلیه بالإنارة تشبیه له بالسِّراج باعتبار ما یقتبس منه من العلوم النافعة والحِکَم البالغة. (وهو کلام ربّ العالمین) . الضمیر للمشار إلیه ، والجملة حالیّة.ویحتمل الاستئناف علی أن تکون بمنزلة التعلیل للسابق ؛ لأنّ وصف ربوبیّته یقتضی أن یکون کلامه المنزل لإصلاح المربوبین ، مشتملاً علی جمیع ما یحتاجون إلیه ، کافیاً لوعظ قلوبهم ، وتنویر صدورهم. (یا موسی ، متی ما دعوتنی) لمهمّاتک کلّها ، أو لغفران ذنوبک. (ورجوتنی) لها. وعلی الأوّل حذف مفعول الفعلین للدلالة علی التعمیم ؛ ففیه وعد للداعی والراجی بعد حصول مرجوّه ومطلوبه بغفران ذنوبه ، والثانی أنسب بقوله: (فإنّی سأغفر لک علی ما کان منک) أی ما صدر منک من التقصیر. وإنّما قلنا:إنّ الثانی أنسب به ؛ لأنّ الظاهر أنّ«متی»شرطیّة ، وکلمة«ما»زائدة ، والجملة المصدّرة بالفاء جزائیّة ، فتدبّر. (السماء تُسبّح لی) . قیل:أی تنقاد ، أو تذلّ ، وأصل التسبیح:التنزیه. (وَجَلاً) بالتحریک ، أی خوفاً من عظمتی وجلالی ، أو المراد أهل السماء. وقوله: (والملائکة) مبتدأ ، و (من مخافتی مشفقون) خبره ، والجارّ متعلّق بما بعده.یُقال: خاف یخاف خوفاً ومخافةً ، إذا فزع ، والخواف أیضاً:القَتْل.قیل:ومنه:فإذا جاء الخوف ویجیء ، بمعنی العلم.قیل:ومنه قوله تعالی:

«وَ إِنِ اِمْرَأَةٌ خٰافَتْ مِنْ بَعْلِهٰا نُشُوزاً» ، وقوله:

«فَمَنْ خٰافَ مِنْ مُوصٍ جَنَفاً» . ویحتمل أن یُراد بالمخافة هنا الأمر المخوف المحذّر منه ، وبالإشفاق الحذر والاحتراز له من عذابی حَذرون ، أو یکون بتقدیر المضاف إلیه ؛ أی من مخافة عذابی خائفون ، أو یکون المخافة بأحد المعنیین الأخیرین ؛ أی من قَتْلی ، أو من علمهم بعظمتی وجبروتی مشفقون. وقال بعض المحقّقین: لعلّ المراد أنّهم من أجل مشاهدة العظمة والمهابة ، أو من أجل الخوف الحاصل لهم من مشاهدتهما مشفقون من نزول العذاب علیهم ، أو من زوال کمالاتهم المحتاجة إلیها ، أو من سقوط منزلتهم لدیه ، والفرق بین الوجهین أنّ مشاهدة العظمة سببٌ للإشفاق فی الأوّل ، والخوف الحاصل منها سببٌ له فی الثانی ، وفی الأوّل تجوّز باعتبار أنّه اُرید بالمخافة-وهی الخوف من مشاهدة العظمة-نفس تلک المشاهدة مجازاً ، وبه فُسّر قوله تعالی فی وصف الملائکة:

«هُمْ مِنْ خَشْیَةِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ» . (والأرض تسبّح لی طمعاً) أی حرصاً منها فی رحمتی.یُقال:طمع فیه وبه-کفرح-طمعاً بالتحریک ، أی حرص علیه.والطمع أیضاً:رزق الجند ، أو إطماعهم أوقات قبضهم أرزاقهم. (وکلّ الخلق یسبّحون لی داخرین) أی خاشعین متذلّلین. الدخور:الصغار ، والذلّ.قیل:التسبیح هنا محمول علی القدر المشترک بین النطق بالتنزیه المطلق والدلالة علیه ؛ لإسناده إلی ما یتصوّر منه النطق ، وإلی ما لا یتصوّر منه ، أو علیهما علی مذهب مَن جوّز إطلاق اللفظ علی معنییه. وفی نسبة التسبیح إلی جمیع المخلوقین تحریک للناس أجمعین إلیه ؛ لما أعطاهم من قلب صحیح ، ولسان فصیح ، وزیادة الإحسان والإنعام ، وهی توجب زیادة التسبیح والتقدیس والإجلال . (ثمّ علیک بالصلاة الصلاة) . یُقال:علیک زیداً وبزید ؛ أی إلزَمْهُ ، وتکریر الصلاة للتأکید ، أو للاهتمام والتعظیم. (فإنّها منّی بمکان) . التنوین للتعظیم ؛ أی مکان شریف رفیع.وقیل:المکان هنا بمعنی المکانة والمنزلة . (ولها عندی عهدٌ وثیق) . العهد:الأمان ، والیمین ، والموثق ، والذمّة ، والحفاظ ، والوصیّة. وقیل:لعلّ المراد به أنّ من حفظها وحفظ حرمتها وفعلها فی أوقاتها ، وراعی حدودها ، جعله من عباده المقرّبین الذین لا خوف علیهم ولا هم یحزنون ، وأنّ مَن ضیّعها وضیّع حقوقها ضیّعهُ اللّٰه تعالی وجعله من الأخسرین . (وألحق) من الإلحاق ، علی صیغة الأمر ، أو المتکلّم.وکونه ماضیاً مجهولاً بعید. (بها ما هو منها) أی من جملة الصلاة ، أو من متمّماتها ؛ لأنّ قبول الصلاة مشروط بالزکاة ، فکأنّها جزء منها ومن جملتها ، أو المراد ما هو قریب منها. وروی أنّ مانع الزکاة وقفت صلاته حتّی یزکّی . (زکاة القُربان) بیان للموصول ، أو بَدَل عنه. والقُربان:إمّا مصدر بمعنی القُرب ، أو ما یتقرّب به إلی اللّٰه ، والإضافة علی الأوّل لامیّة ، وعلی الثانی بیانیّة . (من طیّب المال والطعام) . الطیّب:خلاف الخبیث ؛ أی من الحلال ، أو من خیار المال وأفضله ، لا من ردیئه ومعیوبه. (فإنّی لا أقبل إلّاالطیّب یُراد به وجهی) . جملة«یُراد»حال عن الطیّب ، ویستفاد منه أنّ القبول مشروط بأمرین:قصد القربة ، وإخراج الطیّب. (واقرن مع ذلک صلة الأرحام) . القِران والقَرن:الجمع ، والوصل ، وفعله کنصر وضرب ، وذلک إشارة إلی الصلاة والزکاة ، ویحتمل التعمیم فیما ذکر. و«صلة الأرحام»بالنصب ، مفعول«اقرن». قال الجوهری:«الرَّحِم:رَحِم الاُنثی ، وهی مؤنّثة.والرَّحم أیضاً:القرابة ، والرَّحِم مثله» .وفی

القاموس:«الرحم ، بالکسر وککتف:بیت منبت الولد ووعاؤه ، والقرابة ، أو أصلها وأسبابها ، الجمع:أرحام» انتهی. وقال بعض العلماء: المراد بالرحم قرابة الرحم من جهة طرفیه آبائه وإن علوا ، وأبنائه وإن سفلوا ، وما یتّصل بالطرفین من العمّة والعمّات والخالة والخالات والإخوة وأولادهم ، والظاهر لا خلاف فی وجوب صلتها فی الجملة ؛ لدلالة ظاهر الآیات والروایات علی العقوبة بترکها وذمّ تارکها ، ولها درجات متفاوتة بعضها فوق بعض ، وأدناها السلام والکلام وترک المهاجرة .قیل:وتختلف أیضاً باختلاف القدرة علیها ، والحاجة إلیها ، فمن الصلة ما یجب ، ومنها ما یستحبّ ، ومن وصل بعض الصِّلة ولا یبلغ أقصاها هل هو واصل أو قاطع؟! فیه تأمّل . (فإنّی أنا اللّٰه الرحمن الرحیم) . قیل:أشار بالجلالة إلی ذاته المقدّسة الملحوظة معها الاُلوهیّة المقتضیة لانقیاد کلّ شیء له فیما یرید ویکره للترغیب فیه ، وبالرحمان الرحیم إلی اتّصافه بالرحمة الکاملة التی وسعت کلّ شیء. ثمّ أشار إلی أنّه خلق الرحم من رحمته للتوالد والتناسل فضلاً علی العباد وإحساناً إلیهم ؛ لیتعاطف بعضهم بعضاً ، ولم یخلق کلّ واحد من التراب کما خلق آدم علیه السلام منه ؛ لأنّ الأوّل أقوی وأدخل فی التعاطف ، فلابدّ من اتّصاف الرحم بالرحمة ، لئلّا ینقطع نظامهم ، ولا یفوت الغرض من خلقها ، فقال: (والرحم أنا خلقتها فضلاً من رحمتی لیتعاطف بها العباد) .الظاهر أنّ الرحم-ککتف-مبتدأ ، وجملة«أنا خلقتها»خبر ، وکون الرحم-بالفتح - بمعنی الرحمة یأباه تأنیث الضمیر العائد إلیه. (ولها عندی سلطان فی معاد الآخرة) . لعلّ المراد أنّ للرحم عندی حجّة وبرهان مقبولة ، وسلطنة فی قبول شفاعتها ، وهی طلب الوصل منه تعالی لمَن وصلها ، وطلب القطع لمن قطعها. وقد ورد فی الأخبار:«أنّ الرحم معلّقة یوم القیامة بالعرش تقول:اللّهُمَّ صِل مَن وصلنی ، واقطع مَن قطعنی» . (وأنا قاطع مَن قطعها ، وواصل مَن وصلها) . قیل:لعلّ المراد بوصله تعالی مَنْ وصلها رحمته لهم ، وعطفه علیهم بنعمِهِ الدائمة الباقیة ، أو وصلُهم بأهل ملکوته والرفیق الأعلی ، أو قربه منهم وشرح صدورهم لمشاهدة عظمته ، أو جمیع أنواع الإکرام والإفضال . (وکذلک أفعل بمن ضیّع أمری) أی کلّ أمر من الأوامر التکلیفی والاُمور التکوینی ؛ فإنّ من ضیّع الغرض من التکلیف والغایة من التکوین بالعصیان استوجب القطع والحرمان ، وحاصل المعنی أنّی أجعل لأمری سلطاناً فی المعاد ، واُضیّع مَن ضیّعه. وقوله: (بردٍّ جمیل ، أو إعطاء یسیر) أی بأن تعطیه وإن کان قلیلاً ، وقد روی:«لا تستحی من إعطاء القلیل ؛ فإنّ الحرمان أقلّ منه» .وقیل:أی إعطاء فیه یُسر وسهولة لا یکون فیه منّ ولا أذًی ، أو المراد أعطه القلیل إن لم تقدر علی الکثیر ، فیکون اقتصاراً علی الفردین الأخفیین من الإکرام لیدُلّ علی الأجلی بالطریق الأولی .وقوله: (کیف مُواساتک فیما خَوّلتک) . قال الجزری:«المواساة:المشارکة ، والمساهمة فی الرزق والمعاش» .وقال:«التخویل:التملیک» . (واخشع لی بالتضرّع) . الباء للمصاحبة ، أو للملابسة ، والظرف حال عن الفاعل. ویحتمل أن یراد بالخشوع سکون القلب والجوارح ، واشتغال کلّ منهما بما طلب منه ، وعدم التسرّع إلی خلافه ، وبالتضرّع إظهار الذلّ والمسکنة إلیه تعالی باللِّسان. (واهتف [لی] بولولة الکتاب) . فی

النهایة:«الولولة:صوت متتابع بالویل والاستغاثة ، وقیل:هی حکایة صوت النائحة» .وفی

القاموس:«الکتاب:ما یکتب فیه ، والتوراة ، والصحیفة ، والکُتّاب ، کرمّان:الکاتبون ، والمکتب ، کمقعد:موضع التعلیم» .وقال الجوهری:«الکتاب والمکتَب واحد»انتهی .وقیل:لعلّه اُشیر بالولولة إلی ما فی التوارة من الویل . (واعلم أنّی أدعوک) فی الدنیا إلی ما فیه صلاحک ، أو فی الآخرة إلی الحساب والثواب ، أو فیهما (دعاء السیّد مملوکه) الذی یرید أن یکرمه. (لیبلغ به شرف المنازل) العالیة. والضمیر المجرور راجع إلی الدعاء إن قرئ«لتبلغ»علی صیغة الخطاب ، وإلی المملوک إن قرئ علی صیغة الغیبة. والباء علی الأوّل للسببیّة ، وعلی الثانی للتعدیة. وفیه ترغیب له علی قبول دعائه تعالی ، وإجابة ندائه. وقوله: (وذلک من فضلی) إشارة إلی الدعاء مع الغایة المترتّبة علیه. وقوله: (الأرض مطیعة ، والسماء مطیعة ، والبحار مطیعة) أی لا یصدر منها المخالفة والعصیان أصلاً. وأراد بطاعتها استسلامها فی کلّ ما هو الغرض الأصلی من إیجادها ، بخلاف الثقلین ؛ فإنّهم یعصون اللّٰه فی کثیر ممّا أراد منهم ، کما أشار إلیه بقوله: (وعصیانی شقاء الثقلین) أی الجنّ والإنس. والشقاء ، بالفتح ، ویکسر ، وبالمدّ ، ویقصّر:الشدّة ، والعسر ، وخلاف السعادة. وقیل:السرّ فیه أنّ بواعث الطاعة والمعصیة موجودة فیهم ، وموانع الاُولی قویّة ، فلذلک صاروا معرکة للمجاهدة الکبری ، وابتلوا بالمعصیة العمیاء ؛ فإن نجوا من هذه البلیّات صاروا من أشرف المخلوقات . (أنا الرحمن الرحیم ، رحمان کلّ زمان) تحریک وتحریص علی الرجوع إلیه فی المهمّات کلّها ، لا إلی غ

 البضاعة المزجاة ؛ ج 1 , ص 486 

***[مرآة العقول - شرح علامه مجلسی]***

: مرفوع مجهول موقوف. قوله تعالی: کن خلق الثیاب الخلق محرکة البالی ، قوله تعالی: حلس البیوت قال الجوهری : أحلاس البیوت: ما یبسط تحت الحر من الثیاب ، و فی الحدیث کن حلس بیتک أی لا تبرح ، و فی القاموس : الحلس بالکسر و یحرک. قوله تعالی: مصباح اللیل أی بأن تقوم و تنور بنور العبادة لیلک کالمصباح قوله تعالی: و اقنت القنوت: الخضوع أو الدعاء فی الصلاة. قوله تعالی: و استعن بی علی ذلک أی علی العدو أو علی الهرب منه. قوله تعالی: و کل لی داخرون الدخور: الصغار و الذل. قوله علیه السلام: فاتهم نفسک علی نفسک فإن الإنسان کثیرا ما یختدع من نفسه بأن لا یری مساویه: بل یراها محاسن ، و یکمن فیه کثیر من الصفات الذمیمة و هو غافل عنها. قوله تعالی: فیما یتشاجرون التشاجر: التنازع و التخالف. قوله تعالی: وصیة الشفیق الشفقة: الخوف و حرص الناصح علی صلاح المنصوح ، و الشفیق و المشفق مترادفان أتی بهما للتأکید. قوله تعالی: بابن البتول البتل: القطع ، و إنما سمیت مریم علیها السلام بالبتول لانقطاعها من الأزواج ، أو من الخلق إلی الله تعالی صاحب الأتان الأتان: بالفتح الحمارة و البرنس بالضم قلنسوة طویلة ، و کان النساک یلبسونها فی صدر الإسلام ، و المراد بالزیتون و الزیت الثمرة المعروفة و دهنها ، لأنه علیه السلام کان یأکلهما ، أو نزلتا له فی المائدة من السماء ، أو المراد بالزیتون مسجد دمشق أو جبال الشام کما ذکره الفیروزآبادی أی أعطاه الله بلاد الشام و بالزیت الدهن الذی روی أنه کان فی بنی إسرائیل و کان غلیانها من علامات النبوة ، و المحراب أی لزومه و کثرة العبادة فیه. قوله تعالی: الطیب أی من الذنوب الطاهر من کل دنس و خلق سیئ المطهر من الجهل ، و کل شین و عیب. قوله تعالی: فمثله المثل بالتحریک الصفة ، قوله تعالی: أنه مؤمن أی بجمیع الأنبیاء و الکتب کما هو حق الإیمان ، أو یؤمن الناس من ضره و لا یؤذیهم مهیمن أی مشاهد أو مؤتمن. قوله تعالی: و أنصاره قوم آخرون أی لیسوا من قومه و عشیرته ، و الأذل: الضیق و الشدة به. قوله تعالی: من ثلة الأولین الثلة بالضم الجماعة من الناس ، أی أنه من سلالة أشارف الأنبیاء و بقیتهم. قوله: مبارکة أی یبارک و یزاد علیهم العلم و الرحمة. قوله تعالی: نافلة أی یؤدون الصلاة زائدة علی ما وجبت علیهم ، و فی بعض النسخ [نافلته] و النافلة: الغنیمة و العطیة ، فالضمیر راجع إما إلی العبد أو إلی السید. قوله تعالی: إنه أمی أی من قوم لا یکتبون و لا یقرءون أو من أم القری و هی مکة. قوله تعالی: یبارک فیما وضع یده علیه البرکة من معجزاته صلی الله علیه و آله و سلم المتواترة و قد وقع ذلک فی مواقع لا تحصی حیث وضع یده علی ماء قلیل أو طعام قلیل أو أشبع و أروی بهما خلقا کثیرا ، أو مال قلیل فأعطی منه کثیرا و قد أوردناها فی أبواب معجزاته صلی الله علیه و آله و سلم من کتاب بحار الأنوار . قوله: به أفتح الساعة الباء للملابسة و الغرض اتصال أمته و دولته ، و نبوته بقیام الساعة. قوله: و بأمته أختم مفاتیح الدنیا هی ما یفتح بها علی صاحبها شیء من قتال أو عبادة أو تعلم ، و المراد أن هذه المفاتیح تنتهی بانقضاء أمته کأنها وضعت فی کیس و ختم علیها ، و یحتمل أن یکون الختم کنایة عن التمام و الکمال فإن الشیء بعد الکمال یختم علیه ، و یمکن أن یکون المراد أن ما فتح لغیرهم یختم بهم. قوله تعالی: أن لا یدرسوا یقال درسته الریح: أی محت أثره أی لا یمحو اسمه. قوله و حبه لی أی خالصا لوجهی حسنة عظیمة قوله تعالی: و أنا من حزبه أی أنصره و أعینه. قوله تعالی: فتمت کلماتی أی تقدیراتی و لأظهرن بیان لما قدر له ، أو المراد بالکلمات الأنبیاء و الحجج أی به و بأوصیائه تتم حججی. قوله تعالی: و لأنزلن علیه قرآنا أی کتابا جامعا لجمیع العلوم فرقانا أی فارقا بین الحق و الباطل. قوله: و لا تغبط الغنی بشیء یسیر أی لا تتمن ما أعطیت الأغنیاء من الدنیا و إن کان کثیرا ، فإن متاع الدنیا کلها یسیر حقیر. قوله: و کن عند ذکری أی تلاوة التوراة أو الأعم. قوله تعالی: و أسمعنی لذاذة التوراة أی صوتها اللذیذ أو التذاذک بها ، قال الجوهری: لذذت الشیء بالکسر لذاذا و لذاذة أی وجدته لذیذا. قوله: اطمأن عند ذکری الاطمئنان: السکون و المراد طمأنینة القلب عما یزعجه من الشکوک و الشبهات و دواعی الشهوات. قوله: و تحر التحری: الطلب قوله تعالی:

مِنْ مٰاءٍ مَهِینٍ *

المهین: الحقیر و القلیل و الضعیف. قوله: ممشوجة أی مخلوطة من أنواع ، و المراد إنی خلقتک من نطفة و أصل تلک النطفة حصل من شخص خلقته من طینة الأرض و هو آدم علیه السلام و أخذت طینته من جمیع وجه الأرض المشتملة علی ألوان و أنواع مختلفة کما روی عن أمیر المؤمنین علیه السلام أن الله تعالی بعث جبرئیل و أمره أن یأتیه من أدیم الأرض أی وجهها بأربع طینات ، طینة بیضاء و طینة حمراء و طینة غبراء و طینة سوداء ، و ذلک من سهلها و حزنها. الخبر ، و فی خبر ابن سلام عن النبی صلی الله علیه و آله و سلم أنه سأله عن آدم لم سمی آدم علیه السلام؟ قال: لأنه خلق من طین الأرض و أدیمها. قال: فآدم خلق من الطین کله أو من طین واحد؟ قال: بل من الطین کله. و لو خلق من طین واحد لما عرف الناس بعضهم بعضا ، و کانوا علی صورة واحدة قال: فلهم فی الدنیا مثل؟ قال: التراب فیه أبیض و فیه أخضر و فیه أشقر و فیه أغبر و فیه أحمر ، و فیه أزرق و فیه عذب ، و فیه ملح ، و فیه خشن ، و فیه لین ، و فیه أصهب فلذلک صار الناس فیهم لین و فیهم خشن ، و فیهم أبیض ، و فیهم أصفر و أحمر و أصهب و أسود و هو علی ألوان التراب. تمام الخبر ، و یحتمل أن یکون المراد التراب الذی یذر فی النطفة فی الرحم علی ما ورد به الأخبار. قوله تعالی: و احی بتوراتی أی حصل الحیاة المعنویة التی هی بالعلم و الیقین بالتوراة و قرأتها و العمل بها أو کن ملازما لها فی مدة الحیاة ، و یمکن أن یقرأ علی باب الأفعال. قوله تعالی: لا یتمادون التمادی: بلوغ المدی و الغایة ، و الغی الضلالة أی لا یبالغوا فی الغی الحاصل مما هم فیه من الجهالة ، و سائر الصفات الذمیمة و تخصیص النهی بالتمادی ، لعله لبیان أن الدخول فی الغی ینجر لا محالة إلی التمادی ، فالمراد النهی عن مطلق الدخول ، أو المراد الإقلاع عن الغی الذی هم فیه ، و عدم تمادیهم فیه. قوله تعالی: إذا انقطع حبلک أی قوتک و وصلتک منی لم ینفعک التوصل و التقوی بغیری. قوله تعالی: و لا تتطاول التطاول: الترافع و الاستعلاء و قوله تعالی بهذا راجع إلی الکتاب. قوله تعالی: السماء تسبح أی تنقاد ، أو تدل علی عظمتی و جلالی ، أو المراد أهل السماء. قوله تعالی: بمکان أی مکانة و منزلة رفیعة. قوله تعالی: ما هو منها أی لاشتراط قبول الصلاة بالزکاة کأنها جزء منها. قوله تعالی: من طیب المال أی الحلال أو من أشرف المال. قوله تعالی: و لها عندی سلطان أی للرحم عندی سلطنة أقبل شفاعتها لمن وصلها و علی من قطعها. قوله تعالی: لمن ضیع أمری کل أمر من أوامری. قوله تعالی: کیف مواساتک فیما خولتک قال فی النهایة : المواساة: المشارکة و المساهمة فی المعاش و الرزق ، و قال : التخویل: التملیک. قوله تعالی: بولولة الکتاب الولولة: رفع الصوت بالبکاء و الصیاح. قوله تعالی: و کیف یخفی علی ما منی مبتدأة إذ یحکم العقل بدیهة أن. خالق شیء عالم به و بخواصه و أحکامه ، و تنزیله علی ما قالته الحکماء من أن العلم بالعلة یستلزم العلم بالمعلول بعید. قوله تعالی: فی منزلة أی فی عبادة واحدة ، و هی القربان ، أو کانا بحسب الظاهر فی درجة و منزلة واحدة. قوله تعالی: و الوزیر هو معطوف علی الصاحب أی کیف تثق بالصاحب و الوزیر بعد صدور مثل هذه الخیانة من الأخ الذی هو ألصق منهما ، قوله تعالی: لملمات الأمور أی نوازلها. قوله تعالی: کیف تخشع إلخ حاصله: أن الرکون إلی الدنیا و المیل إلیها و اتخاذها وطنا و مأوی ینافی الخشوع لله تعالی ، إذ الرکون ملزوم لعدم رجاء الآخرة ، إذ من یرجو الآخرة رجاء صادقا و یعرف حقیقة ما فیها یحقر الدنیا فی جنب نعم الآخرة ، و لا یتوجه إلیها و عدم الرجاء ملزوم لعدم الإیمان بالله و رسوله و بالدار الآخرة ، و عدم الإیمان ملزوم لعدم النظر فی فضل الله تعالی و نعمه علیه ، و عدم النظر فی ذلک ملزوم لعدم الخشوع ، إذ الخشوع إنما یحصل یتذکر نعمه تعالی ، و توقع إحسانه و فضله و انتظار رحمته ، و استجلاب نعمته فی الدنیا و الآخرة بالدعاء و التضرع و البکاء. قوله تعالی: فإن الخیر المراد أن الخیر لما دل بحسب أصل معناه فی اللغة علی الأفضلیة و ما یطلق علیه فی العرف و الشرع من الأعمال الحسنة هی خیر الأعمال فالخیر کاسمه ، أی إطلاق هذا الاسم علی تلک الأمور علی الاستحقاق ، و المعنی المصطلح مطابق للمدلول اللغوی ، أو المراد أن الخیر لما کان کل أحد یستحسنه إذا سمعه فهو حسن واقعا ، و حسنه حسن واقعی. و الحاصل: أن ما یحکم به عقول عامة الناس فی ذلک مطابق للواقع ، و یحتمل أن یکون المراد باسمه ذکره بین الناس ، أی إن الخیر ینفع فی الآخرة کما یصیر سببا لرفعة الذکر فی الدنیا. قوله تعالی: اجعل لسانک من وراء قلبک أی کلما أردت أن تتکلم به فابدأ أولا باستعمال القلب و العقل فیه ، و التفکر فی أنه هل ینفعک التکلم به ثم تکلم به ، فیکون اللسان بعد القلب و وراءه و یمر الکلام أولا بالقلب ثم باللسان ، و یحتمل أن یکون المراد لا تتکلم بما لا یعتقده قلبک و یحتمل الأعم. قوله علیه السلام: و اتخذهم لغیبک إخوانا أی اتخذهم إخوانا لیحفظوک فی غیبتک بأن لا یذکروک فی غیبتک بسوء ، و یدفعوا عنک الغیبة و یکونوا ناصحین لک عند ما تغیب عنهم ، و یحتمل أن یکون المراد بالغیب القیامة لغیبتها عن الحس ، و فی بعض النسخ [لعیبک] بالعین المهملة أی لستر معائبک. قوله تعالی: و جد معهم أی ابذل معهم غایة السعی فی الطاعة ، و قوله تعالی: یجدون حال عن الضمیر المجرور. قوله تعالی: طویله قصیر أی لسرعة انقضائه و قصیره طویل لإمکان تحصیل السعادات العظیمة فی القلیل منه. قوله تعالی: و کل عامل أی کل من یعمل ما هو حق العمل إنما یکون عمله علی بصیرة و یقین و علم بکیفیة العمل و حقیته ، و ما یعمل له و علی مثال یتمثله فی الذهن من الثمرة المقصودة لعمله ، أو علی مثال من سبقه من العالمین و المقربین ، و یحتمل أن یکون المراد بالعامل أعم ممن یعمل لحق أو باطل ، فقوله تعالی

عَلیٰ بَصِیرَةٍ

المراد به أعم مما هو بالیقین أو بالجهل المرکب ، و المراد بالمثال أعم من المضی علی سبیل أهل الحق ، و طریق أهل الضلال ، و یحتمل أن یکون الواو فی قوله: و مثال بمعنی أو أی کل عامل إما یعمل علی بصیرة فی الحق أو علی مثال من سبق علی وجه الضلال ، فاختر لنفسک أیهما أخری و أولی و الارتیاد : الطلب و المبطلون الذین یتبعون الباطل أو یبطلون أعمالهم بترک شرائطها أو فعل ما یحبطها. قوله تعالی: ألق کفیک أی فی السجود علی الأرض أو عند القیام بمعنی إرسالها. قوله تعالی من فضلی و رحمتی یطلق الفضل غالبا علی النعم الدنیویة ، و الرحمة علی المثوبات الأخرویة. قوله تعالی: کیف رغبتک أی رجاؤک و شوقک إلی ما تطلبه ، ثم قوی الله تعالی رجاءه بأن لکل عامل جزاء ، و لا ینبغی أن ییأس الکفور أیضا فإنه أیضا قد یجزی بما سعی. قوله تعالی: عن الدنیا أی معرضا عنها أو بالإعراض عنها ، و الانطواء عنها: الاجتناب و الإعراض عنها ، یقال: طوی کشحه عنی: أی أعرض مهاجرا. قوله تعالی: و مهما أراه فاصنع أی کل وقت أری و أعلم ما آمرک حسنا فافعل فیه أی أفعل الأوامر فی أوقاتها التی أمرتک بأدائها فیها ، أو المراد أفعلها فی کل وقت ، فإنی أراه فی کل حین أو کل شیء أراه لک خیرا فافعل. قوله تعالی: و تیقظ بها أی لا تخطرهم ببالک و لا تشغل قلبک بالتفکر فیهم ، و فیما هم فیه من نعیم الدنیا ، فإنه إذا اعتدت ذلک و مکنت الشیطان من نفسک فیه یصیر صدرک و کرا لذکرهم ، و لا یمکنک إخراج حب أطوارهم عن صدرک ، فیصیر ذلک سببا لرغبتک إلی دنیاهم ، فتصیر إلی مأواهم ، و یحتمل أن یکون المراد عدم الإصغاء إلی کلام المفتونین بالدنیا الذاکرین لها فیجعلون الصدر وکرا لکلامهم الذی یوجب الافتتان بالدنیا. قوله: ما یفتر کلمة ما نافیة ، و ضمیر شهوتها راجع إلی الآخرة. قوله تعالی: فأدلجته الإدلاج: السیر باللیل و ظاهر العبارة أنه استعمل هنا متعدیا بمعنی التسییر باللیل ، و لم یأت فیما عندنا من کتب اللغة ، قال الفیروزآبادی : الدلج محرکة و الدلجة بالضم و الفتح: السیر من أول اللیل ، و قد أدلجوا فإن ساروا من آخره فأدلجوا بالتشدید انتهی. و یمکن أن یکون علی الحذف و الإیصال أی أدلجت الشهوة معه ، و سیرته بالأسحار کالراکب الذی یسابق قرنه إلی الغایة التی یتسابقان إلیها ، و الغایة هنا الجنة و الفوز بالکرامة ، و القرب و الحب و الوصال أو الموت و هو أظهر. قوله تعالی: یظل کئیبا الکآبة: الغم و سوء الحال و الانکسار من الحزن و المعنی أنه یکون فی نهاره مغموما و فی لیله محزونا لطلب الآخرة ، و لما فاته من الطاعات و لکن لو کشف له الغطاء حتی یری ما أعد له فی الآخرة یحصل له من السرور ما لا یحصی. قوله تعالی: الدنیا نطفة أی ماء قلیل مکدر ، قال فی القاموس: النطفة بالضم: الماء الصافی قل أو کثر ، أو قلیل ماء یبقی فی دلو أو قربة ، أی الدنیا شیء قلیل لا یصلح نعمتها لحقارتها أن تکون ثوابا للمؤمن ، و لا بلائها و شدتها لقلتها أن تکون عذابا و انتقاما من فاجر ، و اللعقة بالفتح ما تلعقه و تلحسه بإصبعک أو بلسانک مرة واحدة ، و اللعس بالفتح العض ، و المراد هنا ما یقطعه بأسنانه من شیء مأکول مرة واحدة. قوله تعالی: ما عمر و إن طال إلخ. فی بعض النسخ و إن طال یدوم آخره و هو ظاهر ، و فی بعضها و إن طال ما یذم آخره أو لیس عمر بذم آخره ، و یکون آخره مذموما محسوبا من العمر ، و علی هذا کان الأظهر عمرا بالنصب بأن یکون خبر ما ، و اسمه ما یذم ، و فی بعض النسخ یذم بدون کلمة ما فیحتمل أن تکون کلمة ما استفهامیة أی أی شیء عمر یذم آخره و إن طال ، أو نافیته بتقدیر الخیر ، أی لیس عمر یذم آخره بعمر ، و علی الأول یحتمل أن تکون کلمتا ما کلتاهما نافیتین ، أی لا یکون عمر لا یذم آخره بالانقطاع و الفناء. قوله تعالی: و ما ضرک ما زوی عنک أی أخذ منک و نقص من العمر أو الأعم إذا حمدت مغبته أی عاقبته أی کانت عاقبته محمودة. قوله تعالی: فکیف ترقد أی تنام قوله: و من دون هذا أی أقل من هذا لتذکار الذی صرح و صاح به الکتاب ، یکفی لجزع الصدیقین ، أی الکاملین فی تصدیق الأنبیاء. قوله تعالی: علی ما کان أی لأی أمر کان سواء کان حقیرا أو خطیرا. قوله تعالی: و أثیب الکثیر صفة للمصدر المحذوف أی أثیب الثواب الکثیر ، من قبیل رجعت القهقری أو أثیب علی العمل الکثیر. قوله تعالی: انضوی إلیک قال الجزری : فیه ضوی إلیه المسلمون أی مالوا ، یقال: ضوی إلیه ضیا و ضویا و انضوی إلیه و یقال ضواه إلیه و أضواه. قوله: أهلا أی صادفت أهلا لا غرباء ، و وطأت سهلا لا حزنا. قوله تعالی: یا رحب الفناء الرحب: الواسع و فناء الدار ککساء: ما اتسع من أمامها أی یا من فناؤه الذی نزل به رحب ، و قوله بفناء متعلق بمقدر أی نزلت بفناء ، و فی کتاب تحف العقول یا رحب الفناء ، نزلت بفناء رب العالمین و هو الأصوب ، و لیس فی ذلک الکتاب بعد قوله - العظیم. قوله - طوبی لک یا موسی - فیکون - قوله - کهف الخاطئین إلی آخره من أوصافه تعالی. قوله: بما لیس منک مبتدأة أی لا تتکبر علی العباد بما أعطاکه غیرک. قوله تعالی: فإن فوقک فیها ملکا عظیما بفتح المیم و کسر اللام أی العظیم تعالی شأنه ، نسبته إلی السماء ، لأن ثوابه و جنته و تقدیراته و عجائب صنعه فیها ، أو بضم المیم و سکون اللام أی ملک السماء ملک عظیم یستدل. بها علی عظمة مالکها و صانعها. قوله تعالی: و تخوف العطب هو بالتحریک: الهلاک. قوله تعالی: رصید أی رقیب منتظر لجزائه ، و فی تحف العقول بمرصد . قوله تعالی: حتی أدیل منه المظلوم أی أغلب المظلوم علیه. قوله تعالی: و من السیئة الواحدة الهلاک المراد أن الله تعالی یعطی للحسنة عشرة أضعافها ، و یجازی بالسیئة واحدة ، و مع ذلک أکثر الناس یهلکون بفعل السیئات ، بأن یزید سیئاتهم علی عشرة أمثال حسناتهم ، کما ورد فی الخبر ، ویل لمن غلب آحاده أعشاره. قوله تعالی: قارب و سدد قال فی النهایة : و فیه سددوا و قاربوا أی اقتصدوا فی الأمور کلها ، و اترکوا الغلو فیها ، و التقصیر یقال: قارب فلان فی الأمور إذا اقتصد ، و قال : فی السین و الدال فیه قاربوا و سددوا أی اطلبوا بأعمالکم السداد و الاستقامة ، و هو القصد فی الأمر و العدل فیه. قوله تعالی: و عشوة بالعین المهملة مفتوحة و هی ما بین أول اللیل إلی ربعه ، أو مضمومة و هی ظلمة اللیل أو بالمعجمة مثلثة أی غطاء اللیل بالإضافة البیانیة.

 مرآة العقول ؛ ج 25 , ص 106 

حَیْثُ لاَ یَحْتَسِبُ ، فَإِیَّاکَ(1) أَنْ تَکُونَ مِمَّنْ یَخَافُ عَلَی الْعِبَادِ مِنْ ذُنُوبِهِمْ ، وَیَأْمَنُ الْعُقُوبَةَ مِنْ ذَنْبِهِ ؛ فَإِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ لاَ یُخْدَعُ عَنْ جَنَّتِهِ(2) ، وَلاَ یُنَالُ مَا عِنْدَهُ إِلاَّ بِطَاعَتِهِ إِنْ شَاءَ اللّهُ(3)» .(4)

***ترجمه***

***[بهشت کافی - ترجمه آژیر]***

مردی از اصحابش می گوید:در نامه ای که امام صادق علیه السّلام در پاسخ به یکی از یاران خود نوشته بود خواندم که: امّا بعد ، همانا من تو را به تقوای الهی سفارش می کنم ، زیرا خداوند برای هر که تقوی داشته باشد ، ضمانت کرده است که او را از وضع بدش به وضعی گرداند که دوست دارد ، و او را از آنجا که حساب نمی کند ، روزی بخشد.مبادا تو از کسانی باشی که بر بنده ها از گناهان آنها می ترسد ، و از کیفر گناه خود آسوده است ، زیرا که خداوند عزّ و جلّ در بارۀ بهشتش فریب نمی خورد ، و آنچه در نزد اوست جز به اطاعت او ، به دست نیاید ، إن شاء اللّٰه.

 بهشت کافی ؛ ج 1 , ص 80 

***[ترجمه کمره ای]***

از مردی از اصحابش گوید در نامه ای که امام صادق(علیه السّلام)در پاسخ یکی از یاران خود نوشته بود خواندم که: اما بعد راستی که من تو را بتقوی از خداوند سفارش میکنم زیرا خداوند ضامن است که هر که تقوی داشته باشد او را از وضعی که بد دارد بوضعی بگرداند که دوست دارد و او را از آنجا که گمان نبرد روزی دهد مبادا تو از کسانی باشید که بر بنده ها از گناهان آنها میترسد و از کیفر گناه خود آسوده بسر میبرد زیرا که خدا عز و جل در باره بهشتش فریب نمیخورد و آنچه در نزد او است جز باطاعت او بدست نیاید ان شاء اللّٰه.

 الروضة من الکافی / ترجمه کمره ای ؛ ج 1 , ص 76 

***[ترجمه رسولی محلاتی]***

9 - مردی از رفقای احمد بن حسن میثمی گوید: من پاسخی را که امام صادق علیه السّلام بنامۀ مردی از اصحاب خود نوشته بود خواندم که متن آن این بود:«اما بعد من تو را بترس از خدا سفارش میکنم زیرا که براستی خداوند ضمانت کرده برای کسی که از او ترس داشته باشد که وضع او را از آنچه خوش ندارد بدان چه دوست دارد تغییر دهد ، و از جایی که گمان ندارد روزیش دهد ، مبادا از کسانی باشی که بر بندگان خدا از کیفر گناهانشان میترسد ، ولی از کیفر گناه خویش خاطری آسوده دارد زیرا که خدای عز و جل در مورد بهشتش گول نمیخورد (که کسی بتواند با نیرنگ ببهشت رود) و کسی جز بوسیلۀ فرمانبرداریش بثوابی که نزد او است نرسد ان شاء اللّٰه.

 الروضة من الکافی / ترجمه رسولی محلاتی ؛ ج 1 , ص 70 

***شرح***

***[البضاعة المزجاة - شرح قاریاغدی]***

شرح السند مقطوع مجهول. قوله: (أمّا بعد) أی بعد الحمد والصلاة ، وکأنّ عدم ذکرهما أوّلاً لکونهما معلومین بحسب المقام ، أو أنّه علیه السلام ذکرهما فی الجواب أوّلاً ولم یتعرّض المصنّف لذکرهما اختصاراً ؛ لعدم تعلّق الغرض به هاهنا. وقوله: (ممّن یخاف علی العباد من ذنوبهم) . «یخاف»علی بناء المعلوم ، أی یعلم قبح ذنوب العباد ، ویحکم بکونهم فی معرض الوبال والنکال . (ویأمن العقوبة من ذنبه) أی یغفل عن ذنب نفسه وما یترتّب علیه من العقوبة ، کما قال عزّ من قائل:

«أَ تَأْمُرُونَ اَلنّٰاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ» .

وقوله: (لا یُخدع عن جنّته) أی لا یمکن دخولها بالخدعة ، بل بالإیمان والطاعة. والحاصل أنّه سبحانه لیس بجاهل ولا غافل عمّا یعمل العباد من الطاعة والمعصیة ، فیعاقب المطیع المستحقّ للجنّة والثواب ، ویثیب العاصی المستوجب للحرمان والعقاب ، کما هو شأن الجهلة من الناس ، بل هو عالم بما یعمل العاملون ، وأیّ مَجری یَجرون ، وإلی أیّ منقلب ینقلبون ، فینزّل کلّ أحد منزلته اللائق به.

 البضاعة المزجاة ؛ ج 1 , ص 487 

***[مرآة العقول - شرح علامه مجلسی]***

: مرسل. قوله علیه السلام: یخاف علی العباد من ذنوبهم یخاف علی المعلوم أی یعلم قبح ذنوب العباد و یحکم بکونهم فی معرض العقاب ، و یغفل عن ذنوب نفسه و لا یخاف العقوبة علی ما یعلم منها ، و یمکن أن یقرأ علی البناء للمفعول أی له ذنوب یخاف علی الناس العقوبة بذنوبه ، و هو آمن ، لکن یأبی منه إفراد الضمائر فی الفقرة الثانیة. قوله علیه السلام: لا یخدع عن جنته أی لا یمکن دخول الجنة بالخدعة ، بل بالطاعة الواقعیة.

 مرآة العقول ؛ ج 25 , ص 106 

سِبْطَاکَ سَیِّدَا الاْءَسْبَاطِ ، وَحَمْزَةُ عَمُّکَ سَیِّدُ الشُّهَدَاءِ ، وَجَعْفَرٌ ابْنُ عَمِّکَ الطَّیَّارُ فِی الْجَنَّةِ یَطِیرُ مَعَ الْمَلاَئِکَةِ حَیْثُ یَشَاءُ ، وَمِنْکُمُ الْقَائِمُ یُصَلِّی عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ خَلْفَهُ إِذَا أَهْبَطَهُ اللّهُ إِلَی الاْءَرْضِ مِنْ ذُرِّیَّةِ عَلِیٍّ وَفَاطِمَةَ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ علیهم السلام » .(1)

***ترجمه***

***[بهشت کافی - ترجمه آژیر]***

امام صادق علیه السّلام فرمود:روزی رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم بیرون آمد در حالی که شاد بود و از خوشحالی می خندید.مردم به ایشان عرض کردند:یا رسول اللّٰه!خداوند همیشه تو را بخنداند و بر خوشحالی تو بیفزاید.پیامبر اکرم صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم در پاسخ آنها فرمود:شب و روزی نیست مگر آنکه من در طی آن ، از خداوند هدیه ای دریافت می کنم و امروز خداوند هدیه ای به من ارمغان کرده که قبلا نظیر آن را به من نبخشیده است.امروز جبرئیل نزد من آمد ، و از خدایم به من سلام رساند و گفت:ای محمّد!همانا خداوند سبحان ، از بنی هاشم هفت تن را برگزیده است که مانند آنها را نه در گذشته آفریده و نه در آینده خواهد آفرید ، تو یا رسول اللّٰه صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم و سرور پیامبران ، و علی بن ابی طالب علیه السّلام وصیّ تو و سرور اوصیا ، و حسن و حسین علیهما السّلام دو سبط تو سیّد اسباط ، و حمزه عموی تو سید الشهداء رضی اللّٰه عنه و جعفر رضی اللّٰه عنه پسر عموی تو که در بهشت به همراه فرشتگان هر کجا خواهد پرواز کند ، و حضرت قائم علیه السّلام که عیسی بن مریم پشت سر او نماز گزارد آنگاه که خداوند او را به زمین فرو فرستد ، و آن قائم از نژاد علی علیه السّلام و فاطمه علیها السّلام و از فرزندان حسین علیه السّلام است.

 بهشت کافی ؛ ج 1 , ص 80 

***[ترجمه کمره ای]***

از امام صادق(علیه السّلام)فرمود یک روز رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)بیرون آمد و شاد بود و از شادی میخندید مردم باو گفتند یا رسول اللّٰه خداوند همیشه تو را بخنداند و بشادی تو بیفزاید رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)در پاسخ آنها فرمود ، راستش اینست که هیچ روز و شبی نیست جز اینکه مرا در آنها از جانب خدا تحفه ای است هلاکه راستی پروردگارم در امروز بمن تحفه ای عطا کرده که در گذشته چنین تحفه ای بمن نداده بود جبرئیل نزد من آمد و از جانب پروردگارم بمن سلام رسانید و گفت ای محمد راستی خدا عز و جل از بنی هاشم هفت کس را برگزیده که مانند آن ها را در گذشتگان نیافریده و مانند آن ها در آینده نیافریند. 1-تو ای رسول خدا که سید پیمبرانی. 2-و علی بن ابی طالب وصی تو که سید اوصیاء است. 3 و 4-حسن و حسین دو سبط تو سید اسباط و 5-حمزه عمویت سید الشهداء و 6-جعفر عموزاده ات پرنده بهشت که با فرشته ها در هر جا خواهد پرواز کند و 7-از شما است قائم که عیسی بن مریم دنبال او نماز بخواند هر گاه خدا او را بزمین فرود آورد و آن قائم از نژاد علی و فاطمه و از فرزندان حسین است.

 الروضة من الکافی / ترجمه کمره ای ؛ ج 1 , ص 76 

***[ترجمه رسولی محلاتی]***

10 - امام صادق علیه السّلام فرمود: روزی پیغمبر (صلّی الله علیه و آله) شادان بنزد اصحاب آمد و از شادی میخندید مردم عرضکردند: خدایت بخنداند و بر شادیت بیفزاید؟(و با این سخن بکنایه سبب شادی او را جویا شدند) رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) فرمود: هیچ روز و شبی نیست جز آنکه تحفه ای از جانب خدا بمن رسد ، و همانا پروردگار من امروز تحفه ای بمن داد که مانند آن را تاکنون بمن نداده بود: جبرئیل بنزدم آمد و از جانب پروردگارم بمن سلام رساند و گفت: ای محمد خدای عز و جل از میان قبیلۀ بنی هاشم هفت نفر را برگزید که نه مانند آنها را در گذشتگان آفرید و نه در آیندگان مانندشان را خواهد آفرید: تو ای رسول خدا که آقای پیمبرانی ، و علی بن أبی طالب وصی تو که آقای اوصیاء است ، و حسن و حسین دو سبط تو که آقای سبطهایند ، و حمزه عمویت که آقای شهیدان است ، و جعفر عموزاده ات که پرواز کند در بهشت با فرشتگان بهرجا که خواهد ، و از شما خاندان است حضرت قائم که عیسی بن مریم پشت سرش نماز گزارد در آن هنگام که خداوند عیسی را بزمین فرود آورد ، و او از نژاد علی و فاطمة و از فرزندان حسین علیه السّلام میباشد.

 الروضة من الکافی / ترجمه رسولی محلاتی ؛ ج 1 , ص 71 

***شرح***

***[البضاعة المزجاة - شرح قاریاغدی]***

شرح السند ضعیف. قوله: (ذاتَ یوم) ؛ قیل:لفظة«ذات»فی مثل«ذات یوم»مقحمة.وقیل:بمعنی النفس .وقال الجوهری:«هی من ظروف الزمان التی لا تتمکّن» . وقوله: (أضحک اللّه سِنّک) . السنّ ، بالکسر:الضرس ، وتعلیق الضحک إلیه باعتبار ظهوره منه ، أو بتضمین مثل معنی الکشف. وقوله: (تحفة من اللّه) . فی

القاموس:«التحفة ، بالضمّ وکهمزة:البرّ ، واللطف ، والطرفة.وقد أتحفته تُحفة» .وغرضه من هذا الکلام التحدیث بنعمة ربّه وإظهار الشکر. وقوله: (ولا یخلق مثلهم فیمن بقی...) ؛ قیل:لعلّ المراد بمن بقی سوی سائر الأئمّة علیهم السلام مع أنّهم لما کانوا متشعّبین من أنوار هؤلاء المذکورین ، وأنّهم من نور واحد ، فکأنّهم مذکورون معهم. وتخصیص القائم علیه السلام بالذکر لخفائه ، وکثرة الاختلاف والتفاوت فیه.وقیل:المراد الموجودون فی ذلک الزمان ، واُسقطت من الروایة فاطمة علیها السلام .وقوله: (ومنکم القائم) کلام مستأنف. وأقول:کلّ ذی فضل یشیر بفضیلة لا توجد تلک الفضیلة بعینها فی غیره ، فهو أفضل منه فیها ، ولیس یلزم منه فضله علی ذلک الغیر من سائر الجهات أیضاً ، فاختصاص رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله بکونه سیّد النبیّین ، واختصاص علیّ علیه السلام بکونه سیّد الوصیّین ، والحسنین بکونهما سیّدی الأسباط ، وحمزة بکونه سیّد شهداء اُحد ، وجعفر بطیرانه مع الملائکة فی الجنّة ، والقایم علیه السلام بصلاة عیسی بن مریم علیه السلام خلفه یستلزم الحکم بتفضیلهم علی غیرهم فی تلکالفضائل فقط ، لکن بعضها یستلزم التفضیل علی الغیر عموماً وعلی الإطلاق ، کما فی الأوّلین ، وبعضها لا یستلزم ذلک کما فی البواقی ، فحینئذٍ یصدق علی کلّ ذی فضل منهم أنّه لم یخلق مثله فی تلک الفضیلة الخاصّة به فیمن مضی ، ولا یُخلق مثله فیها فیمن بقی ، وإلّا لزم عدم اختصاصه بتلک الفضیلة.وهذا خلف ، فافهم. وقوله: (سیّد الأسباط) ؛ أی أسباط الأنبیاء.والسِّبط ، بالکسر:ولد الولد ، ویندرج فی هذا الحکم سائر الأئمّة علیهم السلام. وقوله: (سیّد الشهداء) ؛ کأنّ المراد بهم شهداء اُحد ، أو شهداء عصره ، أو الحکم إضافیّ ، وإلّا فسیّد الشهداء علی الإطلاق حسین بن علیّ علیهما السلام.

 البضاعة المزجاة ؛ ج 1 , ص 489 

***[مرآة العقول - شرح علامه مجلسی]***

: ضعیف. قوله علیه السلام: سبعة لم یخلق مثلهم لعل هذا الخبر لما کان مشهورا بین العامة کما رویته بأسانید من طرقهم فی کتاب بحار الأنوار ، ذکره علیه السلام للاحتجاج علیهم و إن لم یکن ذکره النبی صلی الله علیه و آله و سلم ، و یحتمل أن یکون المراد بقوله: لا یخلق مثلهم فیمن بقی من سوی الأئمة علیهم السلام مع أن سائر الأئمة لما کانوا متشعبین من أنوار هؤلاء المذکورین من الأئمة ، و أنهم من نور واحد ، فکأنهم مذکورون معهم ، و تخصیص القائم بالذکر لخفائه و کثرة الاختلاف و الشبهة فیه علیه السلام ، و قیل: المراد الموجودین فی ذلک الزمان ، و أسقطت فاطمة علیها السلام من الروایة ، و قوله علیه السلام: و فیکم القائم علیه السلام کلام مستأنف و لا یخفی ما فیه.

 مرآة العقول ؛ ج 25 , ص 107 

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام ، قَالَ : سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ : «وَالشَّمْسِ وَضُحاها»(1) ؟

قَالَ(2) : «الشَّمْسُ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، بِهِ أَوْضَحَ اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ(3) _ لِلنَّاسِ دِینَهُمْ» .

قَالَ : قُلْتُ : «والْقَمَرِ إِذا تَلاها»(4)؟

قَالَ : «ذَاکَ(5) أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام تَلاَ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وَنَفَثَهُ بِالْعِلْمِ نَفْثاً» .

قَالَ(6) : قُلْتُ : «وَاللَّیْلِ إِذا یَغْشاها»(7)؟

قَالَ : «ذَاکَ(8) أَئِمَّةُ الْجَوْرِ الَّذِینَ اسْتَبَدُّوا بِالاْءَمْرِ دُونَ آلِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله ، وَجَلَسُوا مَجْلِساً کَانَ آلُ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله أَوْلی بِهِ مِنْهُمْ ، فَغَشُوا دِینَ اللّهِ بِالظُّلْمِ وَالْجَوْرِ ، فَحَکَی اللّهُ فِعْلَهُمْ ، فَقَالَ : «وَاللَّیْلِ إِذا یَغْشاها»» .

قَالَ : قُلْتُ : «وَالنَّهارِ إِذا جَلاّها»(9)؟

قَالَ : «ذَاکَ(10) الاْءِمَامُ مِنْ ذُرِّیَّةِ فَاطِمَةَ علیهاالسلام یُسْأَلُ عَنْ دِینِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فَیُجَلِّیهِ لِمَنْ سَأَلَهُ ، فَحَکَی اللّهُ _ عَزَّ وَجَلَّ _ قَوْلَهُ ، فَقَالَ : «وَالنَّهارِ إِذا جَلاّها»» .(11)

***ترجمه***

***[بهشت کافی - ترجمه آژیر]***

محمّد به نقل از پدرش می گوید که از امام صادق علیه السّلام پیرامون آیۀ:«وَ اَلشَّمْسِ وَ ضُحٰاهٰا » پرسیدم.حضرت علیه السّلام فرمود:مقصود از خورشید ، پیامبر اکرم صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم است که خداوند عزّ و جلّ به وسیلۀ او دین را برای مردم روشن کرد.او می گوید:عرض کردم تفسیر:«وَ اَلْقَمَرِ إِذٰا تَلاٰهٰا » چیست؟فرمود:امیر المؤمنین علیه السّلام است که پس از پیامبر صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم می آید و پیامبر صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم دانش را بکمال در او می دمد.راوی می گوید:عرض کردم مقصود از:«وَ اَللَّیْلِ إِذٰا یَغْشٰاهٰا » چیست؟فرمود:امامان ستم هستند که در برابر خاندان پیامبر صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم خودرأیی می کنند ، و در جایی می نشینند ، که خاندان پیامبر صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم از ایشان به آن شایسته تر هستند و دین خدا را ، با ستم و ظلم بپوشانند و خداوند کار ایشان را حکایت کرده می فرماید:«وَ اَللَّیْلِ إِذٰا یَغْشٰاهٰا » .راوی می گوید پرسیدم:مقصود از: «وَ اَلنَّهٰارِ إِذٰا جَلاّٰهٰا » چیست؟پیامبر صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم فرمود:مقصود از آن امام بر حق از نژاد فاطمه علیها السّلام است که از دین رسول خدا صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم پرسش می شود و آن را برای کسی که پرسیده است روشن می کند و خداوند از گفتار او حکایت می کند.

 بهشت کافی ؛ ج 1 , ص 81 

***[ترجمه کمره ای]***

از محمد از پدرش گوید از امام صادق(علیه السّلام)از تفسیر قول خدا عز و جل«وَ اَلشَّمْسِ وَ ضُحٰاهٰا » سوگند بخورشید و تابش آن-پرسیدم ، فرمود:مقصود از خورشید رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)است که خداوند عز و جل بوسیله او برای مردم دین آنها را روشن کرد گوید:گفتم تفسیر و القمر اذا تلیها و سوگند بماه گاهی کک پهلوی آن در آید-چیست؟فرمود:مقصود از آن امیر المؤمنین(علیه السّلام)است که پهلوی رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)در آمد و دانش را بخوبی در او دمید و باو آموخت گوید:گفتم تفسیر«وَ اَللَّیْلِ إِذٰا یَغْشٰاهٰا- » سوگند بشب هر گاه فرا گیردش-چیست؟فرمود:مقصود از شب پیشوایان ناحق هستند که امر حکومت را مستبدانه بدست گرفتند در برابر خاندان رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)و بمسندی بر نشستند که آل رسول(صلّی الله علیه و آله)سزاوار آن بودند در برابر آنها و دین خدا را با ستمگری و خلافکاری تیره و تار کردند و خدا از کردار آنها حکایت کرده و فرموده و اللیل اذا یغشاها.گوید ، گفتم:تفسیر و النهار اذا جلیها-سوگند بروز هر گاه روشن کند آن را-چیست؟ فرمود:مقصود از آن امام بر حق از نژاد فاطمه(علیها السّلام)است که از دین رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)پرسش شود و آن را برای کسی که پرسیده است روشن کند و خدا از گفتار او حکایت کرده است و فرموده است و النهار اذا جلیها.

 الروضة من الکافی / ترجمه کمره ای ؛ ج 1 , ص 78 

***[ترجمه رسولی محلاتی]***

12 - و نیز أبو بصیر گوید: پرسیدم از امام صادق علیه السّلام در بارۀ گفتار خدای عز و جل که فرماید: «سوگند بخورشید و تابشش»(سورۀ و الشمس) فرمود: مقصود از خورشید رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) است که خدای عز و جل بوسیلۀ او دین را برای مردم روشن کرد ، عرضکردم:«و سوگند بماه وقتی که از پی آن درآید»(معنایش چیست)؟ فرمود: مقصود امیر المؤمنین علیه السّلام است که از پی رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) آمد ، و آن حضرت دانش را بطور کامل در او دمید (چنانچه ماه از خورشید کسب نور میکند علی علیه السّلام از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) کسب دانش کرد) گوید: عرضکردم:«و سوگند بشب وقتی که زمین را فرا گیرد» (تفسیرش چیست؟) فرمود: آنها پیشوایان ناحق هستند که از روی خودسری در برابر خاندان رسول - خدا (صلّی الله علیه و آله) کار خلافت را بدست گرفتند و بمسندی نشستند که خاندان رسول بدان مسند سزاوارتر از ایشان بودند ، پردۀ تاریکی را با ستم و انحراف خود بر دین خدا پوشاندند و خداوند کار آنان را باین بیان حکایت کرده که فرمود:«و سوگند بشب وقتی که زمین را فرا گیرد» گوید: عرضکردم:«سوگند به روز هنگامی که زمین را روشن کند»(معنایش چیست؟) فرمود: او امام از نژاد فاطمة علیها السّلام است که از دین رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) از او پرسش شود و او آن را برای پرسش کننده روشن و آشکار سازد و خدای عز و جل این جریان را بدین گفتار حکایت کرده که فرمود:«سوگند بروز هنگامی که آن را روشن کند».

 الروضة من الکافی / ترجمه رسولی محلاتی ؛ ج 1 , ص 72 

***شرح***

***[البضاعة المزجاة - شرح قاریاغدی]***

شرح السند ضعیف. قوله: (عن أبی محمّد) .کذا فی کثیر من النسخ ، والظاهر أنّه أبو بصیر ؛ لأنّه روی علیّ بن إبراهیم أیضاً هذا الخبر عن أبیه عن سلیمان الدیلمی عن أبی بصیر . وقوله علیه السلام: (الشمس رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله) ؛ استعیر الشمس له صلی الله علیه و آله ، والوجه الإضاءة والإنارة وإیضاح الدِّین ، کما أشار إلیه بقوله: (به أوضح اللّه-عزّ وجلّ-للناس دینهم) . قیل:وعلی هذا یکون قوله:

«وَ ضُحٰاهٰا»

أی ضوئها أو غایة ارتفاعها ، عبارة عن دینه وعلمه ، وارتفاع ملّته ، وانتفاع الناس بهدایته . وقوله: (ذلک أمیر المؤمنین علیه السلام) ؛ استعیر القمر له علیه السلام ، والوجه أنّ علمه مستفاد من نور علم النبیّ صلی الله علیه و آله ، کما أنّ نور القمر مستفاد من نور الشمس ، کما أشار إلیه بقوله: (تلا رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله) ؛ أی تبعه فی الطلوع ، أو فی الاستدارة وکمال النور. (ونفثه بالعلم نفثاً) أی أسرّه إلیه ، وألقاه فی صدره.والنَّفث ، کالنفخ ، وفعله کنصر وضرب. والضمیر المستتر عائد إلی الرسول صلی الله علیه و آله ، والبارز إلی أمیر المؤمنین علیه السلام. (قال:قلت:

«وَ اَللَّیْلِ إِذٰا یَغْشٰاهٰا»

قال:ذاک أئمّة الجور) . قال بعض الأعلام: قیل:الضمیر راجع إلی الشمس.وقیل:إلی الآفاق ، أو الأرض المعلومتین بقرینة المقام. ولما کانت الشمس علی هذا التأویل کنایة عن الرسول صلی الله علیه و آله ، واللیل عن أئمّة الجور ، فعلی الأوّل المراد أنّهم ستروا بظلمة جهلهم وجورهم ضوء شمس الرسالة ودینها وعلمها ، وعلی الأخیرین المقصود أنّه اُظلمت الآفاق أو الأرض بسواد جهلهم وظلمهم.قال:ولعلّ القَسَم هنا محمول علی التهکّم . (استبدّوا بالأمر) أی تفرّدوا بأمر الرئاسة والخلافة غصباً وظلماً. وقوله تعالی:

«وَ اَلنَّهٰارِ إِذٰا جَلاّٰهٰا» .قیل:الضمیر هنا أیضاً عائد إلی الشمس ؛ فإنّها تتجلّی إذا انبسط النهار ، أو إلی الظلمة ، أو إلی الدنیا ، أو إلی الأرض ، وإن لم یجر ذکرها للعلم بها بقرینة المقام .وفی تفسیره علیه السلام النهار بالإمام إیماء إلی الأوّل ، ویحتمل علی هذا التفسیر إرجاعه إلی الضحی ، کما یشعر به قوله علیه السلام: (یُسأَل عن دین رسول اللّٰه فیُجلّیه) أی یکشفه ویوضحه ، ویبیّنه علی ما یقتضیه المقام.

 البضاعة المزجاة ؛ ج 1 , ص 492 

***[مرآة العقول - شرح علامه مجلسی]***

: ضعیف. قوله: عن أبی محمد هو أبو بصیر ، لأنه روی عن علی بن إبراهیم هذا الخبر ، عن أبیه ، عن سلیمان الدیلمی ، عن أبی بصیر. قوله علیه السلام: الشمس رسول الله أی ضوؤها أو غایة ارتفاعها عبارة عن دینه و علمه و ارتفاع ملته ، و انتفاع الناس بهدایته. قوله علیه السلام: و نفثه بالعلم و علی هذا یکون ضحاها نفثا النفث: النفخ بالفم و الضمیر المرفوع ، راجع إلی الرسول و المنصوب إلی أمیر المؤمنین و المراد ما أسر إلیه من العلوم ، و لعل فیه بیان سر [لتشبیهه] علیه السلام بالقمر إذ نور القمر مستفاد من الشمس ، فکذلک علوم أمیر المؤمنین و کمالاته مقتبسة من الرسول صلی الله علیه و آله و سلم. قوله تعالی:

وَ اَللَّیْلِ إِذٰا یَغْشٰاهٰا

قیل: الضمیر راجع إلی الشمس ، و قیل: إلی الآفاق أو الأرض المعلومتین بقرینة المقام ، و لما کانت الشمس علی هذا التأویل کنایة عن الرسول ، و اللیل عن أئمة الجور ، فعلی الأول المراد أنهم ستروا و غطوا بظلمة جهلهم و جورهم ضوء شمس الرسالة ، و دینها و علمهما ، و علی الأخیرین المراد أنه أظلمت الآفاق أو الأرض بسواد جهلهم و ظلمهم ، و لعل الأول أظهر من الخبر ، و القسم لعله علی سبیل التهکم. قوله تعالی:

وَ اَلنَّهٰارِ إِذٰا جَلاّٰهٰا

أی جلی الشمس ، فإنها تتجلی إذا انبسط النهار و الأئمة یجلون ضوء شمس الرسالة ، و علومها و آثارها ، و قال بعض المفسرین: إن الضمیر راجع إلی الظلمة أو الدنیا أو الأرض ، و إن لم یجز ذکرها للعلم بها ، و الأول أظهر من الخبر.

 مرآة العقول ؛ ج 25 , ص 109 

ص: 135

قَالَ : فَقَالَ لِی(1) : «یَا أَبَا بَصِیرٍ(2) ، مَا تَقُولُ فِی هذِهِ الاْآیَةِ؟» .

قَالَ : قُلْتُ : إِنَّ الْمُشْرِکِینَ یَزْعُمُونَ وَیَحْلِفُونَ لِرَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ اللّهَ لاَ یَبْعَثُ الْمَوْتی .

قَالَ : فَقَالَ : «تَبّاً لِمَنْ قَالَ هذَا ، سَلْهُمْ(3) : هَلْ کَانَ الْمُشْرِکُونَ یَحْلِفُونَ بِاللّهِ أَمْ بِاللاَّتِ وَالْعُزّی(4)؟» .

قَالَ : قُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاکَ ، فَأَوْجِدْنِیهِ(5) .

قَالَ : فَقَالَ لِی(6) : «یَا أَبَا بَصِیرٍ(7) ، لَوْ قَدْ قَامَ قَائِمُنَا بَعَثَ اللّهُ إِلَیْهِ(8) قَوْماً مِنْ شِیعَتِنَا(9) قِبَاعُ(10) سُیُوفِهِمْ عَلی عَوَاتِقِهِمْ ، فَیَبْلُغُ(11) ذلِکَ قَوْماً مِنْ شِیعَتِنَا لَمْ یَمُوتُوا ، فَیَقُولُونَ : بُعِثَ فُلاَنٌ وَفُلاَنٌ وَفُلاَنٌ(12) مِنْ قُبُورِهِمْ وَهُمْ مَعَ الْقَائِمِ ، فَیَبْلُغُ(13) ذلِکَ قَوْماً مِنْ عَدُوِّنَا ، فَیَقُولُونَ : یَا مَعْشَرَ الشِّیعَةِ ، مَا أَکْذَبَکُمْ ، هذِهِ دَوْلَتُکُمْ ، وَأَنْتُمْ(14) تَقُولُونَ فِیهَا الْکَذِبَ ، لاَ وَاللّهِ ، ص: 137

مَا عَاشَ هوءُلاَءِ ، وَلاَ یَعِیشُونَ إِلی یَوْمِ الْقِیَامَةِ» قَالَ : «فَحَکَی اللّهُ قَوْلَهُمْ ، فَقَالَ(1) : «وَأَقْسَمُوا بِاللّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لا یَبْعَثُ اللّهُ مَنْ یَمُوتُ»(2)» .(3)

***ترجمه***

***[بهشت کافی - ترجمه آژیر]***

ابو بصیر می گوید:به امام صادق علیه السّلام عرض کردم:مقصود از این آیه:«وَ أَقْسَمُوا بِاللّٰهِ جَهْدَ أَیْمٰانِهِمْ لاٰ یَبْعَثُ اَللّٰهُ مَنْ یَمُوتُ بَلیٰ وَعْداً عَلَیْهِ حَقًّا وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَ اَلنّٰاسِ لاٰ یَعْلَمُونَ » چیست؟فرمود:ای ابو بصیر!این آیه چه می گوید؟عرض کردم:همانا مشرکان می پنداشتند و برای پیامبر صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم سوگند به هم می خوردند که خدا مرده ها را زنده نکند.حضرت علیه السّلام فرمود:مرگ بر کسی که چنین سخنی می گوید.از آنها بپرس که مشرکان به لات و عزی سوگند می خوردند یا بخدا؟عرض کردم:قربانت گردم تو معنای آن را به من بفهمان.او می گوید:حضرت علیه السّلام به من فرمود:اگر چنانچه امام قائم علیه السّلام ، از ما ظهور کند ، خداوند جمعی از شیعیان ما را برای او زنده گرداند ، که شمشیرهایشان را حمایل می کنند ، و این خبر ، به گروهی از شیعیان ما رسد که هنوز نمرده اند ، و به آنها گویند که فلانی و فلانی و فلانی ، زنده شده اند و از گور در آمده اند و اکنون ، در خدمت امام قائم علیه السّلام هستند ، و این خبر به مردمی از دشمنان ما برسد ، و آنها گویند که:این گروه شیعیان چه دروغ پردازند!امروز هم که حکومت شماست باز هم دروغ می گویید ، نه بخدا اینها زنده نشدند و تا روز قیامت زنده نشوند.حضرت علیه السّلام فرمود:خداوند سخن آنها را حکایت کرده است.

 بهشت کافی ؛ ج 1 , ص 83 

***[ترجمه کمره ای]***

از ابی بصیر گوید بامام صادق(علیه السّلام)گفتم قول خدا تبارک و تعالی(41-النحل)و با کمال جد بخدا سوگند خوردند که خدا زنده نکند هر که را بمیرد ، آری(زنده میکند)ولی بیشتر مردم نمی دانند-یعنی چه؟گوید بمن فرمود ای ابا بصیر تو در معنی این آیه چه میگوئی؟گوید:گفتم ، راستی مشرکان میپنداشتند و سوگند هم برای رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)میخوردند که خدا مرده ها را زنده نکند گوید:فرمود:بریده باد آنکه این را گوید از آنها بپرس که مشرکان بلات و عزی قسم میخوردند یا بخدا؟گوید گفتم:قربانت تو معنی آن را بمن بفهمان. گوید بمن فرمود:اگر چنانچه امام قائم از ما ظهور کند خداوند جمعی از شیعیان ما را برای او زنده کند که دسته های شمشیر خود را بر سر شانه هاشان گذارند و این خبر بجمعی از شیعه های ما رسد که هنوز نمرده اند و بآن ها گویند فلان و فلان و فلان زنده شده اند و از گور در آمده اند و اکنون در خدمت امام قائم هستند و این خبر بمردمی از دشمنان ما برسد و گویند ای گروه شیعه وه چه دروغگوئید؟امروز هم که دولت شما است هنوز دروغ میگوئید نه بخدا اینها زنده نشدند و زنده نشوند تا روز قیامت فرمود پس خدا گفتار آن ها را حکایت کرده و فرموده است و سوگند یاد کنند بخدا از روی جد و جهد که خدا زنده نکند هر که مرده است.

 الروضة من الکافی / ترجمه کمره ای ؛ ج 1 , ص 79 

***[ترجمه رسولی محلاتی]***

14 - ابو بصیر گوید: بامام صادق عرضکردم:(معنای) گفتار خدای تعالی (چیست که فرماید): «بخدا قسم خورند قسمهای مؤکد که هر که بمیرد خداوند زنده اش نمیکند (چنین نیست) بلکه وعده ای کرده که حق است (و حتما انجام دهد) ولی بیشتر مردم نمیدانند»(سورۀ نحل آیۀ 38) فرمود: ای ابا بصیر تو در این آیه چه میگوئی (و از مردم چه شنیده ای)؟ عرضکردم: مشرکان چنین می پنداشتند و برای رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) نیز سوگند میخوردند که خدا مردگان را زنده نمیکند؟ فرمود: نابود باد هر که چنین گوید از اینها بپرس که مشرکان بخدا قسم میخوردند یا بلات و عزی؟(و در این آیه خدا میفرماید بخدا قسم میخوردند پس معلوم شود مقصود مشرکان قریش نیستند) گوید: عرضکردم: قربانت پس شما معنای آن را بمن یاد ده ، فرمود: ای ابا بصیر هنگامی که قائم ما قیام کند خداوند گروهی از شیعیان ما را که دسته های شمشیرشان را روی دوششان گذارده اند زنده کند ، این خبر بگوش جمعی از شیعیان ما که هنوز نمرده اند برسد آنها بهم گویند: فلانی و فلانی و فلانی از گورها زنده شده اند و همراه حضرت قائم هستند ، ولی چون بگوش دشمنان ما برسد گویند: ای گروه شیعه چقدر دروغ گوئید اکنون هم که دولت دست شما است باز هم دروغ گوئید نه بخدا این افراد (که میگوئید) زنده نشده اند و تا روز قیامت هم زنده نخواهند شد ، پس خدای تعالی گفتار ایشان را در این آیه حکایت فرموده است.

 الروضة من الکافی / ترجمه رسولی محلاتی ؛ ج 1 , ص 73 

***شرح***

***[البضاعة المزجاة - شرح قاریاغدی]***

شرح السند ضعیف. قوله تعالی فی سورة النحل:

«وَ أَقْسَمُوا بِاللّٰهِ جَهْدَ أَیْمٰانِهِمْ» .قال البیضاوی: جهد الإیمان:أغلظها ، وهو فی الأصل مصدر ، ونصبه علی الحال علی تقدیر«وأقسموا باللّٰه»یجتهدون جهد أیمانهم ، فحذف الفعل ، واُقیم المصدر مقامه ، ولذلک ساغ کونها معرفة ، أو علی المصدر ؛ لأنّه بمعنی أقسموا .

«بَلیٰ»

یبعثهم

«وَعْداً»

مصدر مؤکّد لنفسه ، وهو ما دلَّ علیه«بلی» ؛ فإنّ«یبعث»موعد من اللّه علیه انجازه ؛ لامتناع الخلف فی وعده ، أو لأنّ البعث مقتضی حکمته

«حَقًّا»

صفة اُخری للوعد.

«وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَ اَلنّٰاسِ لاٰ یَعْلَمُونَ»

أنّهم یبعثون ؛ إمّا لعدم علمهم بأنّه من مواجب الحکمة التی جرت عادته بمراعاتها ، وإمّا لقصور نظرهم بالمألوف ، فیتوهّمون امتناعه. وقوله: (تبّاً لمن قال هذا) ؛ الجملة دعائیّة ، أو خبریّة ، و«هذا»إشارة إلی ما ذکر الراوی من التفسیر. وقیل:ینبغی حمله فی مثل أبی بصیر علی التوبیخ ، وهو کما تری. قال الجوهری:«التباب:الخسران ، والهلاک ، وتقول:تبّاً لفلان ، تنصبه علی المصدر بإضمار فعل ، أی ألزمه اللّٰه هلاکاً وخسراناً» . (سلهم) .الضمیر للمفسّرین المفهومین من سوق الکلام ، أو أهل العلم والمعرفة بأحوال المشرکین. (هل کان المشرکون یحلفون باللّٰه ، أم باللَّات والعُزّی) ؛ فإنّه معلوم لکلّ من تتبّع أحوالهم وأطوارهم أنّهم لا یحلفون به تعالی ، بل بهما. وقوله: (فأوجدنیه) أی بیّن لی ما هو مراد اللّٰه من الآیة ، وأظفرنی به.یُقال:أوجده اللّٰه مطلوبه ، أی أظفره به. وقوله: (بعث اللّٰه إلیه قوماً من شیعتنا) ؛ الظاهر أنّهم هم المبعوثون من قبورهم. (قِباعُ سیوفهم علی عَواتقهم) . قَبیعة السیف ، کسفینة:ما علی طرف مقبضه من فضّةٍ أو حدید ، وجمعه:قِباع ، بالکسر ، کصیحة وصیاح.والعاتق:موضع الرداء من المنکب. (فیبلغ ذلک) الخبر (قوماً من شیعتنا لم یموتوا) بعدُ (فیقولون) أی المخبرون ، أو الشیعة بعد سماع هذا الخبر (بُعث فلان وفلان) ؛ کنایة عن القوم المبعثین من الشیعة المذکورین فی قوله علیه السلام:«بعث اللّٰه إلیه قوماً من شیعتنا». وقوله: (ما أکذبکم) ؛ نسبوا الکذب إلی الشیعة فی القول المذکور متعجّبین منه ؛ لزعمهم بطلان الرجعة ، أو لعدم احتیاج تلک الدولة القاهرة إلی معاونة الموتی ، والأقرب الأوّل. وقوله: (لا واللّٰه ما عاش هؤلاء) تأکید لإنکارهم ما ذکر ، وترویج للکذب الشیعة ، و«هؤلاء» إشارة إلی الذین أخبرت الشیعة برجعتهم.فی

القاموس:«العیش:الحیاة ، عاش یعیش عیشاً» .

 البضاعة المزجاة ؛ ج 1 , ص 495 

***[مرآة العقول - شرح علامه مجلسی]***

: ضعیف. قوله تعالی:

جَهْدَ أَیْمٰانِهِمْ

یجهدون جهد أیمانهم فحذف الفعل ، و أقیم المصدر مقامه و لذلک ساغ کونها معرفة أو علی المصدر لأنه بمعنی أقسموا

بَلیٰ ، قال البیضاوی: جهد الأیمان أغلظها و هو فی الأصل مصدر ، و نصبه علی الحال علی تقدیر

وَ أَقْسَمُوا بِاللّٰهِ

أی یبعثهم

وَعْداً

مصدر مؤکد لنفسه ، و هو ما دل علیه بلی ، فإن یبعث موعد من الله

عَلَیْهِ

إنجازه ، لامتناع الخلف فی وعده أو لأن البعث مقتضی حکمته

حَقًّا

صفة أخری للوعد

وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَ اَلنّٰاسِ لاٰ یَعْلَمُونَ

أنهم یبعثون ، إما لعدم علمهم ، بأنه من الحکمة التی جرت عادته بمراعاتها ، و إما لقصور نظرهم علی المألوف ، فیتوهمون امتناعه . قوله علیه السلام: تبا لمن قال هذا قال الجوهری : تقول تبا لفلان تنصبه علی المصدر بإضمار فعل أی ألزمه الله هلاکا و خسرانا ، قوله: فأوجدنیه فی القاموس أوجد فلانا مطلوبه أظفره به. قوله: قباع سیوفهم علی عواتقهم قال الجوهری : قبیعة السیف ما علی طرف مقبضه من فضة أو حدید ، و قال العاتق: موضع الرداء من المنکب.

 مرآة العقول ؛ ج 25 , ص 111 

زاَلَتْ تِلْکَ دَعْواهُمْ حَتّی جَعَلْناهُمْ حَصِیداً خامِدِینَ بِالسَّیْفِ»(1)» .(2)

***ترجمه***

***[بهشت کافی - ترجمه آژیر]***

بدر بن خلیل اسدی می گوید:شنیدم امام باقر علیه السّلام پیرامون آیۀ«فَلَمّٰا أَحَسُّوا بَأْسَنٰا إِذٰا هُمْ مِنْهٰا یَرْکُضُونَ.`لاٰ تَرْکُضُوا وَ اِرْجِعُوا إِلیٰ مٰا أُتْرِفْتُمْ فِیهِ وَ مَسٰاکِنِکُمْ لَعَلَّکُمْ » «تُسْئَلُونَ » می فرماید:هر گاه امام قائم علیه السّلام ظهور کند به دنبال بنی امیّه در شام فرستد و آنها از آنجا به روم بگریزند و رومیان به آنها می گویند:ما شما را نمی پذیریم مگر آنکه مسیحی شوید ، و آنها صلیب به گردن می آویزند و رومیان آنها را می پذیرند ، و هنگامی که اصحاب امام قائم علیه السّلام ، بر رومیان وارد شوند و کشور آنها را تصرّف کنند ، ایشان امان خواهند و پیشنهاد صلح بدهند و اصحاب امام علیه السّلام در پاسخ آنها می گویند:ما این کار را نمی کنیم ، مگر اینکه افرادی را که به شما پناه آورده اند تسلیم ما کنید ، و آنها ایشان را به اصحاب امام علیه السّلام تسلیم نمایند ، و این است مفهوم آیۀ شریفۀ مذکوره.حضرت علیه السّلام نیز فرمود:از آنها محل گنج ها را بپرسد با اینکه خودش بدانها داناتر است.پس بنی امیّه می گویند:«یٰا وَیْلَنٰا إِنّٰا کُنّٰا ظٰالِمِینَ.`فَمٰا زٰاَلَتْ تِلْکَ دَعْوٰاهُمْ حَتّٰی جَعَلْنٰاهُمْ حَصِیداً خٰامِدِینَ » به وسیلۀ شمشیر.

 بهشت کافی ؛ ج 1 , ص 83 

***[ترجمه کمره ای]***

از بدر بن خلیل اسدی گوید شنیدم امام باقر(علیه السّلام)در تفسیر قول خدا عز و جل(12- الأنبیاء)پس چون که شدت عذاب ما را احساس کردند بناگاه از آن گریزان شدند نگریزید و بر گردید بسوی آنچه خوش گذرانی و سرمستی کردید و بهمان جایگاه خود شاید باز پرسی شوید- فرمود:هر گاه امام قائم ظهور کند و بفرستد به دنبال بنی امیه در شام از آن جا بروم گریزند رومیان بآن ها گویند ما شما را نپذیریم تا ترسا شوید و آن ها صلیب بگردن آویزند و رومیان آن ها را بپذیرند و در کشور خود در آورند و چون یاران امام قائم(علیه السّلام)برومیان وارد شوند و کشور آنها را تصرف کنند امان خواهند و پیشنهاد صلح بدهند و یاران قائم در پاسخ آن ها گویند ما این کار را نکنیم تا آنها که بشما پناه آوردند بما تسلیم دهید ، میفرماید رومیان آن ها را بیاران قائم تسلیم کنند و اینست معنی قول خدا تعالی که:(14-الأنبیاء) نگریزید و بر گردید بهمان وضع خوش گذرانی و بهمان جایگاه خود شاید شما بازپرسی شوید فرمود:از آنها محل گنجها را بپرسد با اینکه خودش داناتر است بدان ها پس بنی امیه گویند وای بر ما راستی ما ستمکاران بودیم 15 و پیوسته ذکرشان همین باشد تا آن ها را درو شده و نابود سازیم- بوسیله شمشیر.

 الروضة من الکافی / ترجمه کمره ای ؛ ج 1 , ص 80 

***[ترجمه رسولی محلاتی]***

15 - بدر بن خلیل اسدی گوید: شنیدم از امام باقر علیه السّلام که در تفسیر گفتار خدای عز و جل که فرماید:«و چون عذاب ما را احساس کردند از آن گریزان شدند ، نگریزید و باز گردید بسوی خوش گذرانی و لذتها و مسکنهای خویش تا شاید پرسش شوید»(سورۀ انبیاء آیه 13) فرمود: چون حضرت قائم قیام کند و بسراغ بنی امیه در شام بفرستد آنها بسوی روم فرار کنند ، بآنها گویند: ما شما را راه ندهیم تا بدین نصرانیت (و مسیح) درآئید ، آنها صلیبها بگردن بیاویزند و بدین ترتیب رومیان آنها را بپذیرند ، و چون یاران حضرت قائم بجنگ رومیان روند آنها امان خواهند و پیشنهاد صلح کنند ، یاران حضرت قائم گویند: ما صلح نکنیم تا کسانی که از ما بشما پناهنده شده اند تسلیم ما کنید ، آنان نیز پناهندگان را تسلیم کنند ، و این است معنای گفتار خدای تعالی:«نگریزید و باز گردید بسوی آن خوشگذرانی و لذتها و مسکنهای خویش شاید پرسش شوید» فرمود: از (جای) گنجهای ایشان بپرسند با اینکه خود داناتر است (ولی بپرسند تا بر آنها سخت تر آید) در این هنگام است که گویند: «ای وای بر ما که ستمگر بودیم ، و پیوسته این سخن را گویند تا درو شده و بی جانشان کنیم»(آیه 14 و 15) یعنی بوسیلۀ شمشیر.

 الروضة من الکافی / ترجمه رسولی محلاتی ؛ ج 1 , ص 74 

***شرح***

***[البضاعة المزجاة - شرح قاریاغدی]***

شرح السند مجهول. قوله تعالی فی سورة الأنبیاء:

«فَلَمّٰا أَحَسُّوا بَأْسَنٰا» .قال البیضاوی: أی فلمّا أدرکوا شدّه عذابنا إدراک المشاهد المحسوس

«إِذٰا هُمْ مِنْهٰا یَرْکُضُونَ» : یهربون مسرعین راکضین دوابّهم ، أو مشبّهین به من فرط إسراعهم.

«لاٰ تَرْکُضُوا»

علی إرادة القول ، أی قیل لهم استهزاء:لا ترکضوا ؛ إمّا بلسان الحال ، أو المقال ، والقائل ملک ، أو من ثَمَّ من المؤمنین.

«وَ اِرْجِعُوا إِلیٰ مٰا أُتْرِفْتُمْ فِیهِ»

من النِّعم والتلذّذ.والإتراف:إبطار النعمة.

«وَ مَسٰاکِنِکُمْ»

التی کانت لکم.

«لَعَلَّکُمْ تُسْئَلُونَ»

غداً عن أعمالکم ، أو تعذّبون ؛ فإنّ السؤال من مقدّمات العذاب ، أو تُقصدون فی السؤال والتشاور فی المهام والنوازل ،

«قٰالُوا یٰا وَیْلَنٰا إِنّٰا کُنّٰا ظٰالِمِینَ»

لما رأوا العذاب ، ولم یروا وجه النجاة ، فلذلک لم ینفعهم.

«فَمٰا زٰاَلَتْ تِلْکَ دَعْوٰاهُمْ» :فما زالت یردّدون ذلک ، وإنّما سمّاه دعوی ؛ لأنّ المُوَلْول کأنّه یدعوا الوَیْلَ ویقول:یا ویل تعال ، فهذا أو أنّک وکلّ من

«تِلْکَ»

و

«دَعْوٰاهُمْ»

یحتمل الاسمیّة والخبریّة ، «حَتّٰی جَعَلْنٰاهُمْ حَصِیداً»

مثل الحصید ، وهو النبت المحصود ، ولذلک لم یجمع.

«خٰامِدِینَ»

میّتین من خمدت النار ، وهو مع«حصیداً» بمنزلة المفعول الثانی ، کقولک:جعلته حلواً حامضاً ؛ إذ المعنی:وجعلناهم جامعین ؛ لمماثلة الحصید والخمود ، أو صفة له ، أو حال من ضمیره.انتهی .وقال فی

القاموس:«البأس:العذاب ، والشدّة فی الحرب» .وقال:«الرکض:تحریک الرجل ، ومنه:

«اُرْکُضْ بِرِجْلِکَ» ،

والدفع ، واستحثاث الفرس للعَدْو ، والهرب ، ومنه:

«إِذٰا هُمْ مِنْهٰا یَرْکُضُونَ» ، والعَدْوُ» .وقال: التُّرفّه ، بالضمّ:النعمة ، والطعام الطیّب ، والشیء الظریف ، وکمُکرَم:المتروک یصنع ما یشاء ولا یمنع ، والمتنعّم الواسع فی ملاذّ الدنیا وشهواتها الذی لا یمنع من تنعّمه . وقوله: (بَعَثَ) علی البناء للفاعل ، أو المفعول. وفی

القاموس:«الروم ، بالضمّ:جیل من ولد الروم بن عیصو» .والتنصّر:الدخول فی دین النصاری.والتعلیق والإعلاق:جعل الشیء علاقة.والصُّلبان ، بالضمّ:جمع صلیب ، کرغفان ورغیف. وحضرة الرجل ، مثلّثة ومحرّکة:قربه ، وفناؤه.والکنوز:الأموال التی کنزوها ودفنوها فی الأرض. وقوله: (وهو أعلم بها) . أی والحال أنّه علیه السلام أعلم بتلک الکنوز ، لکن یسألهم لیکون أشدّ علیهم. والحصید:الزرع المحصود بالمِنْجَل ، وإطلاقه علیهم من باب الاستعارة.ویُقال:خمدت النار تخمُدُ خموداً:سکن لهبها ، ولم یطفأ جمرها ، وخمدت الحمّی:سکن فورانُها ، وخمد المریض:اُغمی علیه ، أو مات.

 البضاعة المزجاة ؛ ج 1 , ص 497 

***[مرآة العقول - شرح علامه مجلسی]***

: مجهول. قال البیضاوی :

فَلَمّٰا أَحَسُّوا بَأْسَنٰا

فلما أدرکوا شدة عذابنا إدراک المشاهد المحسوس ،

إِذٰا هُمْ مِنْهٰا یَرْکُضُونَ

أی یهربون مسرعین راکضین دوابهم أو مشبهین بهم من فرط إسراعهم

لاٰ تَرْکُضُوا

علی إرادة القول ، أی قیل لهم استهزاء: لا ترکضوا إما بلسان الحال أو المقال ، و القائل ملک أو من ثم من المؤمنین

وَ اِرْجِعُوا إِلیٰ

مٰا أُتْرِفْتُمْ فِیهِ

من التنعم و التلذذ ، و الإتراف: إبطار النعمة ،

وَ مَسٰاکِنِکُمْ

التی کانت لکم

لَعَلَّکُمْ تُسْئَلُونَ

غدا عن أعمالکم أو تعذبون فإن السؤال من مقدمات العذاب أو تقصدون للسؤال ، و التشاور فی المهام و النوازل

قٰالُوا یٰا وَیْلَنٰا إِنّٰا کُنّٰا ظٰالِمِینَ

أی الأموال التی کنزوها و دفنوها فی الأرض مع أنه أعلم بتلک الکنوز ، لکن یسألهم لیکون أشد علیهم. قوله: و هو سعید بن عبد الملک الظاهر أن قوله: و هو سعید إلخ کان مکتوبا علی الهامش لبیان نسب سعد الخیر ، و کان سعدا فصحف السعید أو کان اسمه سعیدا ، و سعد الخیر لقیه فأدخلته النساخ فی المتن کما سیأتی ذکره من کتاب الاختصاص ، و علی تقدیر کونه جزء الخبر فالظاهر أن الضمیر راجع إلی الهارب إلی الشام أعنی رئیس الهاربین. لما رأوا العذاب و لم یروا وجه النجاة فلذلک لم ینفعهم

فَمٰا زٰاَلَتْ تِلْکَ دَعْوٰاهُمْ

فما زالوا یرددون ذلک ، و إنما سماه دعوی لأن المولول کأنه یدعو الویل و یقول: یا ویل تعال فهذا أوانک ، و کل من تلک و دعواهم یحتمل الاسمیة و الخبریة

حَتّٰی

جَعَلْنٰاهُمْ حَصِیداً

مثل الحصید و هو النبت المحصود ، و لذلک لم یجمع

خٰامِدِینَ

میتین من خمدت النار ، و هو مع حصیدا بمنزلة المفعول الثانی ، کقولک: جعلته حلوا حامضا إذ المعنی جعلناهم جامعین لمماثلة الحصید ، و الخمود أو صفة له أو حال من ضمیره. قوله: یسألهم الکنوز

 مرآة العقول ؛ ج 25 , ص 112 

أُوصِیکَ بِتَقْوَی اللّهِ ؛ فَإِنَّ فِیهَا السَّلاَمَةَ مِنَ التَّلَفِ ، وَالْغَنِیمَةَ فِی الْمُنْقَلَبِ ، إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَجَلَّ _ یَقِی(1) بِالتَّقْوی عَنِ الْعَبْدِ مَا عَزَبَ(2) عَنْهُ عَقْلُهُ(3) ، وَیُجْلِی(4) بِالتَّقْوی عَنْهُ عَمَاهُ وَجَهْلَهُ ، وَبِالتَّقْوی نَجَا نُوحٌ وَمَنْ مَعَهُ فِی السَّفِینَةِ وَ صَالِحٌ وَمَنْ مَعَهُ مِنَ الصَّاعِقَةِ(5) ، وَبِالتَّقْوی فَازَ الصَّابِرُونَ وَنَجَتْ تِلْکَ الْعُصَبُ(6) مِنَ الْمَهَالِکِ ، وَلَهُمْ إِخْوَانٌ عَلی تِلْکَ الطَّرِیقَةِ یَلْتَمِسُونَ تِلْکَ الْفَضِیلَةَ ، نَبَذُوا طُغْیَانَهُمْ مِنَ الاْءِیرَادِ(7) بِالشَّهَوَاتِ ، لِمَا بَلَغَهُمْ فِی الْکِتَابِ مِنَ الْمَثُلاَتِ(8) ، حَمِدُوا رَبَّهُمْ عَلی مَا رَزَقَهُمْ وَهُوَ أَهْلُ الْحَمْدِ ، وَذَمُّوا أَنْفُسَهُمْ عَلی مَا فَرَّطُوا وَهُمْ أَهْلُ الذَّمِّ ، وَعَلِمُوا(9) أَنَّ اللّهَ _ تَبَارَکَ وَتَعَالی الْحَلِیمَ(10) الْعَلِیمَ(11) _ إِنَّمَا غَضَبُهُ عَلی مَنْ لَمْ یَقْبَلْ مِنْهُ رِضَاهُ ، وَإِنَّمَا یَمْنَعُ(12) مَنْ لَمْ یَقْبَلْ مِنْهُ عَطَاهُ(13) ، وَإِنَّمَا 8 /53

یُضِلُّ(14) مَنْ لَمْ یَقْبَلْ مِنْهُ هُدَاهُ ، ثُمَّ أَمْکَنَ أَهْلَ السَّیِّئَاتِ مِنَ التَّوْبَةِ بِتَبْدِیلِ الْحَسَنَاتِ ، ص: 140

دَعَا عِبَادَهُ فِی الْکِتَابِ إِلی ذلِکَ(1) بِصَوْتٍ رَفِیعٍ لَمْ یَنْقَطِعْ(2) وَلَمْ یَمْنَعْ دُعَاءَ عِبَادِهِ ، فَلَعَنَ اللّهُ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ مَا أَنْزَلَ اللّهُ ، وَکَتَبَ عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ ، فَسَبَقَتْ قَبْلَ الْغَضَبِ ، فَتَمَّتْ(3) صِدْقاً وَعَدْلاً ، فَلَیْسَ یَبْتَدِئُ الْعِبَادَ بِالْغَضَبِ قَبْلَ أَنْ یُغْضِبُوهُ ، وَذلِکَ مِنْ عِلْمِ الْیَقِینِ وَعِلْمِ التَّقْوی .

وَکُلُّ أُمَّةٍ قَدْ رَفَعَ اللّهُ عَنْهُمْ عِلْمَ الْکِتَابِ حِینَ نَبَذُوهُ ، وَوَلاَّهُمْ عَدُوَّهُمْ حِینَ تَوَلَّوْهُ ، وَکَانَ مِنْ نَبْذِهِمُ الْکِتَابَ أَنْ أَقَامُوا حُرُوفَهُ وَحَرَّفُوا حُدُودَهُ ، فَهُمْ یَرْوُونَهُ وَلاَ یَرْعَوْنَهُ ، وَالْجُهَّالُ یُعْجِبُهُمْ حِفْظُهُمْ لِلرِّوَایَةِ ، وَالْعُلَمَاءُ یَحْزُنُهُمْ تَرْکُهُمْ لِلرِّعَایَةِ ، وَکَانَ(4) مِنْ نَبْذِهِمُ الْکِتَابَ أَنْ(5) وَلَّوْهُ(6) الَّذِینَ لاَ یَعْلَمُونَ ، فَأَوْرَدُوهُمُ الْهَوی ، وَأَصْدَرُوهُمْ(7) إِلَی الرَّدی(8) ، وَ غَیَّرُوا عُرَی الدِّینِ ، ثُمَّ وَرَّثُوهُ فِی السَّفَهِ وَالصِّبَا(9) ، فَالاْءُمَّةُ یَصْدُرُونَ عَنْ أَمْرِ النَّاسِ بَعْدَ أَمْرِ اللّهِ (10) تَبَارَکَ وَتَعَالی ، وَعَلَیْهِ(11) یُرَدُّونَ(12) ، بِئْسَ(13) لِلظَّالِمِینَ بَدَلاً ، ص: 141

وَلاَیَةُ(1) النَّاسِ بَعْدَ وَلاَیَةِ اللّهِ ، وَثَوَابُ النَّاسِ بَعْدَ ثَوَابِ اللّهِ ، وَرِضَا النَّاسِ بَعْدَ رِضَا اللّهِ ، فَأَصْبَحَتِ الاْءُمَّةُ کَذلِکَ(2) ، وَفِیهِمُ الْمُجْتَهِدُونَ فِی الْعِبَادَةِ ، عَلی تِلْکَ الضَّلاَلَةِ مُعْجَبُونَ مَفْتُونُونَ(3) ، فَعِبَادَتُهُمْ فِتْنَةٌ(4) لَهُمْ وَلِمَنِ اقْتَدی بِهِمْ .

وَقَدْ کَانَ فِی الرُّسُلِ ذِکْری(5) لِلْعَابِدِینَ ، إِنَّ نَبِیّاً(6) مِنَ الاْءَنْبِیَاءِ کَانَ یَسْتَکْمِلُ(7) الطَّاعَةَ ، ثُمَّ یَعْصِی(8) اللّهَ(9) _ تَبَارَکَ وَتَعَالی _ فِی الْبَابِ الْوَاحِدِ ، فَیَخْرُجُ(10) بِهِ مِنَ الْجَنَّةِ ، 8 / 54

وَیُنْبَذُ بِهِ(11) فِی بَطْنِ الْحُوتِ ، ثُمَّ لاَ یُنَجِّیهِ(12) إِلاَّ الاِعْتِرَافُ وَالتَّوْبَةُ ، فَاعْرِفْ أَشْبَاهَ الاْءَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ الَّذِینَ سَارُوا بِکِتْمَانِ الْکِتَابِ وَتَحْرِیفِهِ ، فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ ، وَما کانُوا مُهْتَدِینَ .

ثُمَّ اعْرِفْ أَشْبَاهَهُمْ مِنْ هذِهِ الاْءُمَّةِ الَّذِینَ أَقَامُوا حُرُوفَ الْکِتَابِ وَحَرَّفُوا حُدُودَهُ ، فَهُمْ مَعَ السَّادَةِ وَالْکُبُرَّةِ(13) ، فَإِذَا تَفَرَّقَتْ قَادَةُ الاْءَهْوَاءِ کَانُوا مَعَ أَکْثَرِهِمْ دُنْیَا ، وَذلِکَ

ص: 142

مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ ، لاَ یَزَالُونَ کَذلِکَ فِی طَبَعٍ(1) وَطَمَعٍ(2) ، لاَ یَزَالُ(3) یُسْمَعُ(4) صَوْتُ إِبْلِیسَ عَلی أَلْسِنَتِهِمْ بِبَاطِلٍ کَثِیرٍ(5) ، یَصْبِرُ(6) مِنْهُمُ الْعُلَمَاءُ عَلَی الاْءَذی وَالتَّعْنِیفِ(7) ، وَیَعِیبُونَ عَلَی الْعُلَمَاءِ بِالتَّکْلِیفِ ، وَالْعُلَمَاءُ فِی أَنْفُسِهِمْ خَانَةٌ(8) إِنْ کَتَمُوا النَّصِیحَةَ ، إِنْ رَأَوْا تَائِهاً(9) ضَالاًّ لاَ یَهْدُونَهُ أَوْ مَیِّتاً لاَ یُحْیُونَهُ ، فَبِئْسَ(10) مَا یَصْنَعُونَ ؛ لاِءَنَّ اللّهَ _ تَبَارَکَ وَتَعَالی _ أَخَذَ عَلَیْهِمُ الْمِیثَاقَ فِی الْکِتَابِ أَنْ یَأْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَبِمَا أُمِرُوا بِهِ ، وَ أَنْ یَنْهَوْا عَمَّا نُهُوا عَنْهُ ، وَأَنْ یَتَعَاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَالتَّقْوی ، وَلاَ یَتَعَاوَنُوا عَلَی الاْءِثْمِ وَالْعُدْوَانِ .

فَالْعُلَمَاءُ مِنَ الْجُهَّالِ فِی جَهْدٍ(11) وَجِهَادٍ ، إِنْ(12) وَعَظَتْ ، قَالُوا : طَغَتْ(13) ، وَإِنْ

ص: 143

عَلَّمُوا(1) الْحَقَّ الَّذِی تَرَکُوا ، قَالُوا : خَالَفَتْ ، وَإِنِ اعْتَزَلُوهُمْ ، قَالُوا : فَارَقَتْ ، وَإِنْ قَالُوا : هَاتُوا بُرْهَانَکُمْ عَلی مَا تُحَدِّثُونَ ، قَالُوا : نَافَقَتْ(2) ، وَإِنْ(3) أَطَاعُوهُمْ ، قَالُوا(4) : عَصَتِ(5) اللّهَ عَزَّ وَجَلَّ ؛ فَهَلَکَ جُهَّالٌ فِیمَا لاَ یَعْلَمُونَ ، أُمِّیُّونَ فِیمَا یَتْلُونَ ، یُصَدِّقُونَ بِالْکِتَابِ عِنْدَ التَّعْرِیفِ ، وَیُکَذِّبُونَ بِهِ عِنْدَ التَّحْرِیفِ فَلاَ یُنْکِرُونَ(6) ، أُولئِکَ أَشْبَاهُ الاْءَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ ، قَادَةٌ فِی الْهَوی ، سَادَةٌ فِی الرَّدی ، وَآخَرُونَ مِنْهُمْ جُلُوسٌ بَیْنَ الضَّلاَلَةِ وَالْهُدی ، لاَ یَعْرِفُونَ إِحْدَی الطَّائِفَتَیْنِ مِنَ الاْءُخْری ، یَقُولُونَ : مَا کَانَ النَّاسُ یَعْرِفُونَ هذَا وَلاَ یَدْرُونَ مَا هُوَ ، 8 / 55

وَصَدَّقُوا(7) تَرْکَهُمْ(8) رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی الْبَیْضَاءِ لَیْلُهَا مِنْ نَهَارِهَا(9) ، لَمْ یَظْهَرْ(10) فِیهِمْ(11)

ص: 144

بِدْعَةٌ ، وَلَمْ یُبَدَّلْ(1) فِیهِمْ سُنَّةٌ ، لاَ خِلاَفَ عِنْدَهُمْ وَلاَ اخْتِلاَفَ ، فَلَمَّا غَشِیَ النَّاسَ ظُلْمَةُ خَطَایَاهُمْ صَارُوا إِمَامَیْنِ : دَاعٍ إِلَی اللّهِ تَبَارَکَ وَتَعَالی ، وَدَاعٍ إِلَی النَّارِ ، فَعِنْدَ ذلِکَ نَطَقَ الشَّیْطَانُ ، فَعَلاَ صَوْتُهُ عَلی لِسَانِ أَوْلِیَائِهِ ، وَکَثُرَ خَیْلُهُ وَرَجْلُهُ(2) ، وَشَارَکَ فِی الْمَالِ وَالْوَلَدِ مَنْ أَشْرَکَهُ ، فَعُمِلَ بِالْبِدْعَةِ ، وَتُرِکَ الْکِتَابُ وَالسُّنَّةُ ، وَنَطَقَ أَوْلِیَاءُ اللّهِ بِالْحُجَّةِ ، وَأَخَذُوا بِالْکِتَابِ وَالْحِکْمَةِ ، فَتَفَرَّقَ مِنْ ذلِکَ الْیَوْمِ أَهْلُ الْحَقِّ وَأَهْلُ الْبَاطِلِ ، وَتَخَاذَلَ(3) وَتَهَادَنَ(4) أَهْلُ الْهَوی(5) ، وَتَعَاوَنَ(6) أَهْلُ الضَّلاَلَةِ حَتّی کَانَتِ(7) الْجَمَاعَةُ مَعَ فُلاَنٍ وَأَشْبَاهِهِ ، فَاعْرِفْ هذَا الصِّنْفَ وَصِنْفٌ آخَرُ ، فَأَبْصِرْهُمْ رَأْیَ الْعَیْنِ نُجَبَاءُ(8) ، وَالْزَمْهُمْ حَتّی تَرِدَ(9) أَهْلَکَ ، فإِنَّ الْخاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَأَهْلِیهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ ، أَلا ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ» .

إِلی هاهُنَا(10) رِوَایَةُ الْحُسَیْنِ .

ص: 145

وَفِی رِوَایَةِ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیی زِیَادَةٌ : «لَهُمْ عِلْمٌ بِالطَّرِیقِ ، فَإِنْ کَانَ دُونَهُمْ بَلاَءٌ فَلاَ تَنْظُرْ(1) إِلَیْهِ(2) ، فَإِنْ کَانَ(3) دُونَهُمْ عَسْفٌ(4) مِنْ أَهْلِ الْعَسْفِ وَخَسْفٌ(5) وَدُونَهُمْ بَلاَیَا تَنْقَضِی(6) ، ثُمَّ تَصِیرُ إِلی رَخَاءٍ .

ثُمَّ اعْلَمْ أَنَّ إِخْوَانَ الثِّقَةِ ذَخَائِرُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ، وَلَوْ لاَ أَنْ تَذْهَبَ(7) بِکَ الظُّنُونُ عَنِّی ، لَجَلَّیْتُ لَکَ عَنْ أَشْیَاءَ مِنَ الْحَقِّ غَطَّیْتُهَا ، وَلَنَشَرْتُ لَکَ أَشْیَاءَ مِنَ الْحَقِّ کَتَمْتُهَا ، وَلکِنِّی أَتَّقِیکَ وَأَسْتَبْقِیکَ ، وَلَیْسَ الْحَلِیمُ(8) الَّذِی لاَ یَتَّقِی أَحَداً فِی مَکَانِ التَّقْوی(9) ، وَالْحِلْمُ لِبَاسُ الْعَالِمِ ، فَلاَ تَعْرَیَنَّ(10) مِنْهُ ؛ وَالسَّلاَمُ» .(11)

***ترجمه***

***[بهشت کافی - ترجمه آژیر]***

امام باقر علیه السّلام به سعد الخیر نوشت: به نام خداوند بخشایندۀ مهربان ، اما بعد ، من تو را به تقوای الهی سفارش می کنم ، زیرا در آن است سلامتی از نابودی ، و بهره مندی به هنگام مرگ.همانا خداوند عزّ و جلّ در پرتو تقوی بنده را از آنچه که عقلش بدان نمی رسد حفظ می کند ، و با تقوی کوری و جهلش را از میان می برد ، و با تقوی نوح و همراهان او در کشتی ، و صالح و همراهان او از آذرخش ، نجات یافتند ، و در پرتو تقوی شکیبایان و گروه های شیعه از مهالک ، نجات یافتند و برای آنان برادرانی است بر همین آیین که این فضیلت را خواهانند ، و از گشتن پیرامون شهوت خودداری کردند ، و این به سبب عقوبت و پندهایی بود که در قرآن می خواندند. آنها پروردگار خود را به سبب آنچه روزی ایشان ساخته-و شایسته سپاسگزاری هم هست-سپاس می گزارند ، و خود را در زیاده روی ها می نکوهند ، و آنها اهل نکوهش هستند ، و به خوبی می دانند که خداوند تبارک و تعالی شکیباست و دانا ، و خشمش دامنگیر کسی است که ، خشنودی او را نمی پذیرد و بخشش خود را از کسی که آن را نمی پذیرد ، دریغ می ورزد ، و کسی را که پذیرای هدایت او نیست گمراه می کند.او سپس به گناهکاران امکان توبه می دهد و گناهان آنان را به حسنه تبدیل می سازد.او در کتاب خود بندگانش را با آواز بلند ، بدین کار فراخوانده است ، و این دعوت گسسته نگردد و دعای خود را از بندگانش دریغ نکند. خداوند لعنت می کند کسانی را که آنچه را او فرستاده نهان می سازند.خداوند بر خود رحمت و مهربانی را فرض کرده است ، و رحمتش بر خشمش پیشی گرفته ، و به درستی و عدالت تمام می شود.خداوند با بندگان خود به خشم آغاز نکند ، پیش از آنکه او را به خشم آورند ، و این حقیقت از علم الیقین و علم پرهیزکاری است. خداوند از هر امّتی که کتاب او را به دور افکنند ، علم کتاب را باز می ستاند ، و وقتی از او روی برتابند ، دشمن خود را بر ایشان حکم فرما می گرداند. یک گونه دور انداختن قرآن چنین است که حروف و کلماتش را بخوانند و بدانند و رواج دهند و حدود و مقرراتش را تحریف کنند ، و آن را روایت بکنند امّا رعایت نکنند.نادان ها را حفظ روایت خوش است ، و دانشمندان را ترک رعایت ناخوش و اندوهبار.و یک گونه دور انداختن قرآن چنین است که آن را تحت اختیار و سرپرستی کسی قرار دهد که او را نمی شناسند ، و این سرپرستان آنها را به هواپرستی کشانند و به هلاکت رسانند و رشته های دینداری را دگرگون سازند و سپس ریاست و جلوداری دین را ، موروثی می کنند تا آن را به بیخردان و کودکان واگذارند.پس این امّت اسلامی پیروی از امر و فرمان مردم می کنند پس از آنکه خداوند بدیشان دستور داد ، و آنها امر خدا را رد می کنند.چه بد است برای ستمکاران ولایت مردم ، پس از ولایت خدا ، و پاداش مردم پس از پاداش خدا و خشنودی مردم ، پس از خشنودی خدا ، و امّت این چنین گشت در حالی که بودند در میان ایشان افرادی که در پرستش و بندگی خدا کوشش و تلاش می کردند امّا به ضلالت و گمراهی گرفتارند ، تنها خود را می بینند و فتنه گرند ، زیرا عبادت و پرستش آنان ، هم برای خود آنان فتنه است و هم برای کسی که به آنها اقتدا می کند ، با اینکه رسولان خدا وسیلۀ تذکّر ، برای همۀ اهل عبادت می باشند. همانا یک پیامبر خدا طاعت و عبادت او را به حدّ کمال می رسانید و سپس خداوند تبارک را در یک زمینه نافرمانی می کرد ، و برای همین نافرمانی از بهشت رانده می شد و در شکم ماهی افکنده یا زندانی می گشت ، و برای او وسیلۀ نجاتی نبود مگر اعتراف و توبه ، تو نظایر احبار یهود ، و رهبان نصاری را در میان مسلمانان بشناس ، که کتاب خدا را پنهان می دارند و تحریف می کنند ، و در نتیجه نه تجارت آنان سود دارد و نه ایشان در راه هدایت گام برداشتند.بشناس نظایر آنها را در این امّت ؛ کسانی که الفاظ و واژه های قرآن را بر پا می دارند و حدود و مقرّرات حقیقی آن را تحریف می کنند و بر خلاف ما ، به تفسیر و تطبیق آن می پردازند.آنان همیشه با سروران و بزرگانند و هنگامی که جلوداران هوی پرست و دنیاطلب ، اختلاف یابند و کشمکش نمایند ، با کسی همراه شوند که دنیای بیشتری دارد و بر رقیبان خود پیروز شده است ، و این است حدّ آنها در علم ما ، پیوسته این چنین هستند در سرشت و طمعشان ، و صدای ابلیس یا باطل فراوان ، از زبان آنها شنیده می شود. دانشمندان حقیقی به آزار کردن و سخت گیری و زور گویی آنها صبر کنند ، و آنها بر علماء حقیقی عیب گیرند که آنها را به حق مکلّف سازند و از باطل برحذر نمایند ، و این در حالی است که این با سوادان(دنیاطلب و زشت خو که در کسوت علماء درآمده اند)در ذات خود خیانت پیشه اند و خیرخواهی را پنهان می کنند ، و اگر گمراهی را ببینند راهنمائی اش نمی کنند و مرده ای را زنده نمی گردانند ، پس چه بد می کنند ، زیرا خداوند تبارک و تعالی در قرآن از آنها پیمان گرفته است که در آنچه دستور داده شده اند امر به معروف کنند ، و در آنچه نهی شده اند مردم را نهی کنند ، و بر کار نیک و تقوی همیاری کنند و نه در امور گنه آلوده و متجاوزانه علمای حق با نادان ها در کوشش و مبارزه اند ، اگر به نادان ها پند دهند در برابر گویند که سرکشی می کنند ، و اگر نادانان را به حقّی که ترک کرده اند متنبّه سازند علماء را متهم می کنند که با جامعه مخالفت می ورزند ، و اگر علمای حقّی به ناچار از آنها کناره گیرند و به گوشه ای نشینند ، گویند از جامعۀ اسلامی کناره گرفته اند ، و اگر علما به نادانان بگویند دلیل خود را در سخن خویش بیاورید می گویند در برابر گوینده نفاق می ورزند.و اگر از آنها پیروی و اطاعت کنند در برابر گویند مرتکب نافرمانی خدا شده اند.جاهلان در آنچه نمی دانند هلاک شدند.آنچه بر زبان می آورند نمی فهمند.به هنگام تلاوت قرآن ، آن را در مقام تعریف تصدیق می کنند ، و هنگام تحریف به تکذیبش می پردازند ، و بر این کار اعتراض نکنند.آنان همچون احبار یهود و رهبان نصاری ، جلوداران هواپرستی و اربابان هلاکتند ، و عده ای از ایشان میان گمراهی و هدایت نشسته اند و نمی توانند گروه گمراه را از گروه راه یافته تشخیص دهند.آنها می گویند اکثر مردم نمی دانند حقیقت این مطلب چیست ، با اینکه خود تصدیق دارند پیامبر اکرم صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم راه روشن و آشکار به ارمغان نهاده ، که هم شبش روشن است و هم روزش ، و خود او بدعتی در آنها پدید نیاورده است و سنّت حقّی را تغییر نداده است و در دوران او اختلافی پیش نیامده ، و چون اشتباهات مردم ایشان را در تاریکی خود فرو برد ، از دو پیشوا پیروی کردند و به دنبال دو رهبر راه افتادند که یکی از آنها به سوی خدا و حق فرا می خواند و دیگری به سوی دوزخ ، و در این هنگام بود که شیطان به سخن آمد و در زبان دوستان و طرفدارانش ، صدایش بلند شد و یاران سواره و پیادۀ او فراوان شدند ، و در مال و فرزند مردم شرکت جستند. کسانی که شریک او شدند و بدعت را به کار بستند ، از حکم کتاب خدا و سنّت پیغمبر به یک سو رفتند ، ولی دوستان خدا حجّت و دلیل را بر زبان آوردند و به کتاب خدا و مطابق حکمت و صلاح عمل نمودند ، و از آن روز بود که در جامعۀ اسلامی اهل حق و باطل به دو دستۀ جدا از هم پاره پاره شدندو اهل حق ، یک دیگر را یاری نرساندند و دل به صلح و سازش نهادند و اهل گمراهی به یاری یک دیگر برخاستند و اکثریت همکاران این گروه شدند.این گروه را خوب بشناس و گروه دیگر را هم به دقّت بنگر که شریفان و برگزیدگان خدایند و بدانها روی آور تا به اهل خود برسی ، زیرا زیان کاران همان کسانی هستند که خود و خاندان خود را به زیان کشاندند به روز رستخیز ، و همین است زیان آشکار. در اینجا روایت حسین بن محمّد اشعری به پایان می رسد و در روایت محمد بن یحیی این افزایش به چشم می خورد: دانستن طریق و روش حق ، از آن ایشان است ، و اگر بلا و گرفتاری هم دارند تو نباید آن را به نظر آوری ، زیرا این برای امتحان و آزمون خلایق است و دلیل ناحق بودن آنها نیست ، و اگر مردم ناحق بر ایشان زور گویند و بدانها بتازند و آنها را خوار شمارند و گرفتار بلا شوند ، باید بدانی که آن خواهد گذشت و دوران خوشی و خرّمی خواهد رسید. بدان که برادران مورد اعتماد اندوخته های یک دیگر هستند ، و اگر ترس از این نبود که در بارۀ من گمان های ناروا بیابی ، و آن تو را از راه حق برون برد ، پرده از حقایقی برمی کشیدم که تاکنون از تو پنهان داشتم و مطالبی پیرامون حق بر تو بیان می کردم که از تو نهان داشتم ، ولی من ملاحظه تو را می کنم و می خواهم تو در راه حق بمانی و بپایی.حلیم و شکیبا نباشد کسی که در جایگاه تقوی و خودداری از احدی پروا نکند.حلم و بردباری جامۀ عالم است ، مبادا خود را از آن برهنه کنی.

 بهشت کافی ؛ ج 1 , ص 88 

***[ترجمه کمره ای]***

امام باقر(علیه السّلام)بسعد الخیر نوشت: بنام خداوند بخشاینده مهربان اما بعد تو را سفارش میکنم بتقوی از خدا زیرا در آن است سلامت از نابودی و بهره مندی در هنگام مرگ راستی خدا عز و جل بوسیله تقوی بنده را از آنچه که عقلش نمیرسد نگه داری میکند و بنور تقوی کوری و نادانی را از او برطرف میکند نوح و هر که با او در کشتی بود بوسیله تقوی نجات یافتند ، صالح پیغمبر و همراهانش بوسیله تقوی از صاعقه نجات یافتند بتقوی صابران کامجو شوند و این دستجات شیعه نجات یابند از مهلکه ها و از برای آنان برادرانی هستند بدین روش که این فضیلت را میجویندجهش به دنبال شهوات را به دور انداختند بخاطر آنچه در قرآن از عقوبت و پند بدان ها رسیده است. پروردگار خود را بدان چه روزی آن ها کرده است سپاسگزارند و خدا است که اهل سپاس است و خویش را بر آنچه کم و کاست دارند نکوهش کنند زیرا آنان در برابر خدا شایان نکوهشند و بخوبی می دانند که خدا تبارک و تعالی بردبارست و دانا همانا خشمش-از آن کسی است که پذیرای رضای حضرت او نیست و قدر آن را نمی داند و بدان اعتناء ندارد و همانا دریغ می دارد فیوضات خود را از کسی که نمیپذیرد عطای حضرت او را و قدر آن را نمی داند و همانا گمراه کند آن را که پذیرای هدایت و رهبری او نیست. سپس اهل بد کرداری و گناه را امکان داده توبه کنند و بد کرداری های خود را بکردار نیک بدل سازند در قرآن بندگان خود را به آواز بلند بدین کار دعوت کرده است این دعوت منقطع نشود و دعای خود را از بنده هایش دریغ ندارد ، خدا لعنت کند آن کسانی که نهان میسازند آنچه را خدا فرو فرستاده است خداوند بر خود رحمت و مهربانی را فرض کرده است و رحمتش بر خشمش پیشی گرفته و به درستی و عدالت تمام می شود خداوند بندهای خود را بخشم آغاز نکند پیش از آن که او را بخشم نیاورند و این حقیقت از علم الیقین و علم پرهیزکاری است. خدا از هر امتی که کتاب او را به دور اندازند علم کتاب را سلب کند و دشمن خود را بر آن ها حکمفرما کند وقتی از او رو گردان شوند و یک قسم از دور انداختن کتاب اینست که حروف و کلماتش را بخوانند و بدانند و رواج دهند و حدود و مقرراتش را تحریف کنند و از دست بنهند و آن را روایت کنند و رعایت نکنند نادان ها را حفظ روایت خوش است و دانشمندان را ترک رعایت ناگوار و اندوه بار و یک قسم از دور انداختن کتاب اینست که آن را در اختیار و سرپرستی کسی سپردند که نمیدانند و این سرپرستان نادان آن ها را به ه واپرستی کشاندند و بهلاکت رساندند و رشته های دین داری را دیگر گونه ساختندو سپس ریاست و پیشوائی دین را ارثی کردند تا آن را بسفیهان و کودکان واگذاردند. پس این امت اسلامی پیروی از امر و فرمان مردم میکنند بعد از اینکه امر و فرمان خدا تبارک و تعالی بدان ها متوجه شده و بر فرمان خدا دست رد میگذارند چه بد است بدلی که ستمکاران انتخاب کردند که عبارت از ولایت و پیروی از مردمست پس از ولایت و پیروی از خدا و چشم داشت بثواب و مزد مردم است در برابر ثواب و مزدی که خدا میدهد ، امت در چنین روزی افتاده است و در عین حال مردمی هم که کوشش و تلاش برای پرستش و بندگی خدا دارند در میان آنها هستند که بروش ضلالت و گمراهی اندرند خود بینند و فتنه گر زیرا عبادت و پرستش آنان برای خود آنها فتنه است و هم برای کسی که به آنها اقتدا میکند با اینکه در رسولان خدا وسیله تذکر برای همه اهل عبادت است راستی که یک پیغمبر خدا طاعت و عبادت او را بحد کمال میرسانید و سپس خدای تبارک و تعالی را در یک موضوع نافرمانی میکرد و برای همین یک نافرمانی از بهشت بیرون میشد و در شکم ماهی افکنده و زندانی میگردید و سپس برای او وسیله نجاتی نبود جز اعتراف و توبه ، تو همکاران احبار یهود و رهبان نصاری را در میان مسلمانان بشناس که کتاب خدا را نهان می دارند و تحریف میکنند و در نتیجه تجارت آنان نه سود دارد نه آن ها در راه هدایت گام بر می داشته اند. سپس بشناس همکاران آن ها را در این امت آن کسانی که الفاظ و عبارات قرآن را زنده میدارند و حدود و مقررات حقیقی آن را تحریف و تغییر می دهند و بر خلاف تفسیر و تطبیق میکنند آنان همیشه با سروران و بزرگانند(با سروران و اکثریت مردمند خ ل)و چون پیشوایان هوا پرست و دنیا طلب اختلاف کنند و کشمکش نمایند با آن کس همراه شوند که دنیای بیشتری دارد و بر رقیبان خود پیروز شده اینست اندازه علم و دانش آنان(اشاره بآیه 31-سوره النجم است)اینها پیوسته گرفتار چاه طبیعت تیره اند و گرفتار طمع بدنیا و پیوسته نغمه شیطان از زبان آنها شنیده می شود که بیهوده و ناحق فراوانی اظهار می دارند ، علماء و دانشمندان حقیقی بآزار کردن و سختگیری و زورگوئی آن ها صبر کنند و بسازند و بسوزندو آنها بر علماء ربانی و حقیقی که ائمه هدی هستند عیب گیرند که آن ها را بحق مکلف سازند و از باطل بر حذر نمایند با اینکه علماء خیانت کار باشند در ذات خود اگر از اندرز و نصیحت خود داری کنند و حقرا کتمان نمایند. در صورتی که سرگردانی را بنگرند و او را رهنمائی نکنند و یا مرده ای را برخورند و او را بنور ایمان زنده نسازند پس چه بد کاری کرده باشند زیرا خدا تبارک و تعالی در کتاب خود از آن عهد و پیمان گرفته است که امر کنند بهر کار خوب و بدان چه خود بدان مأمورند و نهی کنند از هر چه خود از آن نهی شدند و بر اینکه در بر و تقوی کمک کار باشند و به گناه ورزی و عدوان کمک کار نباشند. علماء حق با نادان ها در کوشش و مبارزه اند: اگر بنادان ها پند دهند در برابر گویند که سر کشی مینمایند. اگر نادان ها را بحقی که ترک کرده اند متنبه سازند علماء را متهم کنند که با جامعه مخالف ورزیدند. و اگر علماء حق بناچار از آن ها کناره گیرند و بگوشه ای نشینند گویند از جامعه اسلامی جدائی ورزیده اند. اگر علماء به نادان ها بگویند دلیل خود را بیاورید بر این که میگوئید در برابر گویند نفاق میورزند. و اگر از آن ها پیروی و اطاعت کنند در برابر گویند مرتکب نافرمانی خدا عز و جل شدی. جهال در آنچه نمی دانند هلاک شدند در آنچه بزبان میخوانند نفهمند در مقام تعریف بکتاب خدا تصدیق دارند ولی هنگامی که آن را تحریف کنند و بخلاف تفسیر و تطبیق نمایند کتاب خدا را تکذیب میکنند و از آن انکاری ندارند.(بر آن ها انکار نشود خ ل)آنانند که چون احبار یهود و رهبان ترسایانند ، پیشروان هواپرستی و آقایان در پرتگاه نابودیند ، میگویند اکثر مردم این امر امامت را نمیفهمند و نمی دانند حقیقت آن چیست؟با اینکه خود تصدیق دارند که رسول خدا برای آن ها راه روشن و آشکاری بدست داده که هم شبش روشن است و هم روزشو خود او بدعتی در آن ها پدید نکرد و سنت و روش حقیرا تغییر نداد و جز دستور صریح قرآن و فرمان خدا را بکار نبست و در دوران او خلاف و اختلافی نبود در نظر مردم و چون خطاها و اشتباهات مردم آن ها را در پرده تاریک خود فرو گرفت از دو پیشوا پیروی کردند و به دنبال دو رهبر گرائیدند که: یکی از آن ها بسوی خدا و حق تبارک و تعالی دعوت میکرد و دیگری بسوی دوزخ در این هنگام بود که شیطان بسخن آمد و بزبان دوستان و طرفداران خود فریاد شرا بلند کرد و یاوران سواره و پیاده به دنبال او فراوان شدند و در مال و فرزند مردم شرکت جست آن کسانی که شریک او شدند و او را بشرکت در زندگی خود پذیرفتند و بدعت را بکار بستند و از حکم کتاب خدا و سنت پیغمبر(صلّی الله علیه و آله)بیکسو شدند ولی دوستان خدا حجت و دلیل را بر زبان آوردند و بکتاب خدا و مطابق حکمت و صلاح عمل کردند و از آن روز بود که در محیط اسلام اهل حق و باطل به دو دسته مشخص از هم جدا شدند و اهل حق هم- دیگر را یاری نکردند و دل بصلح و سازش نهادند(دل به دوستی و رفاقت هم دادند خ ل)و اهل ضلالت و گمراهی بیاری یک دیگر بر خواستند تا جماعت و اکثریت با فلان و همکاران او شد این دسته را خوب بشناس و و دسته دیگر را هم برأی العین ببین که نجباء و برگزیده های خدایند و بدان ها بچسب و پایداری کن تا باهل خود برسی(یعنی تا در آخرت بانبیاء و ائمه و مؤمنین برسی که اهل نجات و اهل بهشتند از مجلسی-ره) زیرا زیان کاران براستی همان کسانیند که خود و خاندان خود را زیان کار نمودند در روز قیامت هلاکه زیان آشکار همین است. در این جا روایت حسین بن محمد اشعری بپایان میرسد و در روایت محمد بن یحیی این زیاده موجود است: دانستن طریق و روش حق از آن آنان است(یعنی اهل حق)و اگر بلا و گرفتاری هم دارند تو نباید آن را بنظر آری زیرا این از راه امتحان و آزمایش خلقست و دلیل ناحق بودن آن ها نیست و اگر مردم. ناحق بر آن ها زور گویند و بدانها بتازند و آن ها را خوار شمارند و گرفتار بلا باشند همه اینها میگذردو دوران خوشی و خرمی میرسد. سپس بدان که برادران مورد اعتماد ذخیره و پس انداز یک دیگرند-و اگر ترس از این نبود که در باره من گمان های ناروا پیدا کنی و گمان هایت تو را از حق بدر برد(یعنی بمن گمان بد بری و از من منحرف شوی و پس از این بحرف من گوش ندهی و گویا امام می دانسته که او نمیتواند یکباره صریح حقرا تحمل کند و خواسته است حقرا بتدریج باو بفهماند تا از حق و اهل حق تنفر نیابد پایان نقل از مجلسی ره) (من گویم از نظر مدحی که از سعد الخیر شده شایسته مقام اخلاص او اینست که منظور امام این باشد که اگر برخی حقائق باو اعلام شود مبادا در باره ائمه بمذهب غلات پیوند دو عقیده افراطی پیدا کند). هر آینه پرده از روی حقائقی بر می داشتم که آن ها را از تو پنهان داشتم و مطالبی راجع بحق برای تو بیان میکردم که آن ها را نهان داشتم ولی من از تو ملاحظه کردم و خواستم تو در راه حق بمانی و بپائی. حلیم و بردبار نباشد کسی که از احدی ملاحظه و پروا نکند در محل تقوی و خود داری ، حلم و بردباری جامه آبرو و اعتبار مرد دانا و عالم است مبادا خود را از آن برهنه کنی و السلام.

 الروضة من الکافی / ترجمه کمره ای ؛ ج 1 , ص 86 

***[ترجمه رسولی محلاتی]***

16 - یزید بن عبد اللّٰه از شخصی روایت کرده که گفت: امام باقر علیه السّلام نامۀ ذیل را بسعد الخیر نوشت:«بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِیمِ » اما بعد من تو را بترس از خدا سفارش میکنم زیرا سلامت از نابود شدن و بهره مندی در بازگشتگاه بسوی خدا در آن است ، همانا خدای عز و جل نگاه دارد بوسیلۀ تقوی و پرهیزگاری بنده را از آنچه عقلش بدان دسترسی ندارد ، و بزداید بوسیلۀ تقوی از بنده کوردلی و نادانی را ، و بوسیلۀ تقوی بود که نوح و همراهان در کشتی نجات یافتند ، و هم چنین صالح (پیغمبر) و همراهانش از صاعقه رهائی پیدا کردند ، و بوسیلۀ تقوی صابران کامیاب گشتند ، و این دسته ها (یعنی شیعیان) از مهلکه ها نجات یافتند ، و اینان را برادرانی است که بر همین طریقه اند و همین فضیلت را جویایند ، اینان طغیان شهوات خود را پشت سر انداختند هنگامی که داستان عقوبتهای قرآن باطلاع آنها رسید ، پروردگار خود را بر آنچه روزیشان فرمود ستایش کنند که او شایستۀ ستایش است ، و خویش را بر کوتاهیهائی که (در انجام دستورات خدا) کرده اند نکوهش کنند و اینان شایستۀ نکوهشند ، و دانسته اند که براستی خدای تبارک و تعالی بردبار و داناست ، و تنها خشمش بر آن کسی است که رضایت خاطر او را نجوید ، و فقط عطای خود را از کسی دریغ دارد که عطایش را بپذیرد ، و تنها گمراه کند کسی را که هدایت و راهنمائی او را نپذیرد. سپس ببدکرداران این امکان و اختیار را داده که بوسیلۀ توبه بدیهای خود را به نیکی تبدیل کنند ، و بندگان خود را در قرآن با آواز بلندی که بریده نشود بتوبه دعوت کرده و از دعای بندگانش جلوگیری نفرموده - پس خدا لعنت کند کسانی را که کتمان کنند آنچه را خدا نازل فرموده (که با سخنهای باطل خود مانع دعای بندگان میشوند)-. خدا بر خویش مهرورزی را لازم کرده و رحمت او بر خشمش پیشی جسته ، و از روی راستی و درستی بانجام رسیده ، پس چنان نیست که خداوند نسبت ببندگان خشم آغاز کند (و ابتداء بر آنها خشم کند) پیش از آنکه آنها او را بخشم آورند ، و این مطلب از علوم یقینی و نیز از علومی است که از تقوی و پرهیزگاری سرچشمه گیرد (و از آن بدست آید). و هر ملتی که کتاب خدا را پشت سر انداختند خدا نیز علم کتاب را از آنها برگیرد ، و دشمن را بر سرشان مسلط گرداند هنگامی که با آن دشمن طریقۀ دوستی پیش گیرند ، و پشت سر انداختن کتاب یکی باین است که حروف آن را برپا دارند (و بخوانند) ولی حدود آن (و مقرراتش) را تحریف کنند (و تغییر دهند) اینها کتاب را روایت کنند ولی مراعاتش نکنند ، نادانان (ظاهربین) بهمین حفظ ظاهری روایت کتاب که اینان دارند دلخوشند ولی دانشمندان (حقیقت بین) از اینکه اینها مراعات (حدود) آن را نکنند غمناک و محزونند ، و دیگر از راههای دور انداختنشان کتاب خدا را باین بود که آنها را بدست کسانی که دانش آن را نداشتند سپردند (و آنها را بر احکام آن مسلط گرداندند) و آنها نیز طبق دلخواه خود در آن حکم کردند (یا بهواپرستیشان کشاندند) و بنابودی بازگرداندند ، و رشته های دین (و احکام آن) را تغییر دادند ، و سپس آن را به ابلهان و کودکان واگذاردند. پس چنان شد که ملت اسلامی بجای دستور خدای تبارک و تعالی از این مردم دستور گرفتند و بر دستور آنها نیز بازگشتند (صدورشان از آنها و ورودشان نیز بر آنها شد) پس چه بد است برای ستمکاران سرپرستی کردن مردم از آنها بجای سرپرستی کردن خدا ، و پاداش مردم بجای پاداش خدا ، و رضایت و خوشنودی مردم در عوض خوشنودی خدا ، پس امت بچنین روزی افتاد که در میان آنها کوشایان در عبادت نیز هستند اما بر اساس همین گمراهی ، و اینان بخود خوش بین و شیفتۀ کردار خودند ، و عبادتشان موجب گمراهی خود آنها و هم پیروانشان میباشد ، در صورتی که در میان پیمبران و رسولان داستانهائی بوده که برای عبادت کنندگان تذکار و یادآوری (خوبی) است. همانا پیمبری از پیمبران بود که پیروی از حق را بحد کمال میرسانید ، ولی چون از یک جهت نافرمانی خدای تبارک و تعالی میکرد از بهشت بیرون میرفت ، و در شکم ماهی می افتاد ، و راه نجاتی برایش نبود جز همان اعتراف (بنافرمانی) و توبه ، و بدین ترتیب تو همشکلان و شبیهان احبار «دانشمندان یهود» و رهبانان (دیرنشینان نصاری) را ، (از بین مسلمانان) بشناس ، اینان که روششان کتمان کردن کتاب خدا و تحریف آن است ، و اینان نه از تجارت خود سودی برند و نه راه یافته اند. سپس شبیهان آنها را در این امت بشناس ، آنان که حروف و الفاظ کتاب را برپا دارند ولی حدود و مقرراتش را تحریف کنند ، اینان با رهبران و بزرگان (دنیا و زمامداران) همکاری کنند و چون اختلافی در میان رهبران هواپرست افتد با آن دسته همکاری کنند که دنیای بیشتری دارند ، و این است اندازه و ارزش علم و دانش ایشان ، پیوسته گرفتار طبع شیطانی و (آلوده) طمع خویشند ، و پیوسته آواز شیطان از زبانشان شنیده شود که فراوان باطل گویند. علما و دانشمندان (حقیقی) نیز در برابر آزار و زورگوئی آنان صبر پیشه سازند ، و آنان بر این علمای بزرگوار بخاطر اینکه آنان را بحق وادار کنند و از باطل جلوگیری کنند عیب گیرند ، با اینکه علما در پیش خود خیانت کار محسوب گردند اگر نصیحت نکنند بدین که سرگردان گمراهی را ببینند و راهنمائیش نکنند یا مرده ای را ببینند و زنده اش نکنند ، و راستی که (در این صورت) چه بدکاری انجام دهند ، زیرا خدای تبارک و تعالی از ایشان در کتاب خود پیمان محکم گرفته که بهر کار خوب و بدان چه مأمورند دستور دهند ، و آنچه را از آن نهی شده اند از آن نهی کنند ، و به نیکی و پرهیزگاری همکاری و کمک دهند و بگناه کاری و زورگوئی کمک ندهند ، پس این علماء همیشه با نادانان در کوشش و مبارزه اند ، اگر علمای مزبور نادانان را پند دهند گویند: سرکشی کنند ، و اگر آن حقی را که واگذارده اند بیادشان آرند و دانایشان کنند ، گویند: مخالفت (با مردم) کنند ، و اگر از آنها کناره گیرند ، گویند: از جماعت مسلمانان خود را جدا کرده اند؟ و اگر بدانها گویند دلیل خود را بر این سخن (و این تهمتی که بر علماء میزنید) بیاورید ، گویند: منافق گشتی ، و اگر پیروی آنها را کنند ، گویند: شما نافرمانی خدای عز و جل کردید!(این است وضع علماء با جهال). پس این جهال هلاک گشتند در مورد آنچه نمیدانند ، نادانند آنچه را خوانند ، در هنگام تعریف از قرآن آن را تصدیق دارند و در وقت تحریف آن را تکذیب کنند (و تحریف آن را بپذیرند) و انکار نکنند ، اینها همانند احبار (یهود) و رهبانان (نصاری) هستند که رهبران هواپرستی و آقایان هلاکت و نابودی اند ، و دستۀ دیگری از اینهایند که در میان هدایت و گمراهی نشسته و هیچ کدام از این دو دسته را از هم تشخیص ندهند و گویند: مردم نمی توانند حقیقت این کار (یعنی جریان امامت) را بفهمند و ندانند که چیست ، با اینکه تصدیق دارند که رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) آنان را براه روشنی واگذاشت که شبش از روزش آشکار است ، و در آن زمان بدعتی در ایشان ظاهر نشد و سنتی در آنها تبدیل نیافت ، و خلاف و اختلافی در آنها پدید نیامد ، ولی هنگامی که تاریکی خطاهای مردم آنها را فرا گرفت دو (دسته و) امام پیدا شد ، یکی آنان که بسوی خدای تبارک و تعالی دعوت میکردند ، دیگر آنان که بسوی دوزخ میخواندند ، در این هنگام بود که شیطان بزبان آمد ، و آواز خود را بزبان دوستان و یاران خود بلند کرد و طرفداران سواره و پیاده اش بسیار شدند ، و شرکت جست در مال و فرزند آنان که با او شرکت جستند پس بدعتگزاری شروع شد و کتاب و سنت کنار رفت. و اولیاء خدا (که چنین دیدند) بحجت و برهان گویا شدند ، و کتاب و حکمت را گرفتند و از آن روز اهل حق و باطل از هم جدا گشتند ، و اهل حق دست از یاری حق برداشتند و سازش کردند ، ولی گمراهان بهم کمک دادند ، تا اکثریت با فلانی و امثال او شد ، پس این صنف را بشناس ، و صنف دیگر را نیز برأی العین ببین که برگزیدگان خدا هستند و ملازم آنان باش تا بأهل خود (مجلسی (ره) گفته یعنی به پیمبران و ائمه و مؤمنین در آخرت) برسی زیرا که زیانکاران کسانی هستند که خویشتن و خاندانشان را در روز قیامت زیانکار نمودند ، و براستی که این است زیان آشکار. تا بدینجا روایت حسین بن محمد اشعری (که در سند این روایت است) بپایان میرسد و در روایت محمد بن یحیی این قسمت ذیل نیز اضافه شده است: اینان (یعنی اهل حق) دانای براه هستند ، و اگر آنها را مبتلا و گرفتار دیدی بدان ننگر ، و اگر دیدی زورگویان بآنها زور گویند و در نظرها خوارند ، و ببلاها گرفتارند (اینها را بحساب ناحق بودن آنان مگذار و بدان که) اینها بزودی بگذرد و روزگار فراخ و خوشی برای آنها پیش آید. سپس بدان که برادران مورد اعتماد ذخیره هائی هستند برای (روز بیچارگی و نیاز) همدیگر. و اگر ترس آن نبود که تو گمانهای ناروا بمن ببری (و مرا برتر از آنچه هستم بدانی) پرده از روی بسیاری از آنچه پوشاندم برمیداشتم و چیزهائی از حق برایت بیان میکردم که آن را پنهان داشتم ، ولی من از تو ملاحظه کردم و خواستم که در همین راه حقی که هستی پابرجا بمانی و بردبار نیست آن کس که از کسی پروا نکند در جای پروا کردن و ملاحظه نمودن. و بردباری جامۀ شخص دانا و عالم است مبادا خود را از آن برهنه کنی. و السّلام.

 الروضة من الکافی / ترجمه رسولی محلاتی ؛ ج 1 , ص 79 

***شرح***

***[البضاعة المزجاة - شرح قاریاغدی]***

شرح السند الأوّل صحیح علی قول ، لکن فیه کلام ستعرفه.والسند الثانی مجهول مرسل. قوله: (کتب أبو جعفر علیه السلام) .الأنسب«قالا»بلفظ التثنیة ، وإن کان للإفراد أیضاً وجه. والظاهر أنّ لفظة«فی»فی قوله: (فإنّ فیها السلامة من التلف) للظرفیّة ، ویحتمل السببیّة. والتلف:الهلاک ، والفناء ، وهو إمّا بالآفات ، أو بالخصومات ، أو بدواعی الشهوات وما یترتّب علیها من الوبال والنکال. (والغنیمة فی المنقلب) . الغنیمة:الفوز بالشیء بلا مشقّة ، والمراد هنا الفوز بنجاة الدنیا والآخرة ، والفلاح من عقوباتها ، والوصول إلی مقام القُرب والسعادة. و«المنقلب»بفتح اللام للمصدر والمکان. وقوله علیه السلام: (إنّ اللّٰه عزّ وجلّ یقی...) تعلیل لمضمون الفقرتین وتأکیدهما.وفی بعض النسخ:«نفی»بالنون والفاء ، بدل«یقی». وقوله: (ما عزب عنه عقله) أی غاب ، وبعُد عن إدراکه عقله من خزی الدنیا وآفاتها وعقوبات الآخرة ومهلکاتها ، کما یفهم من الفقرات الآتیة. قال الجوهری:«عزب عنّی فلان یَعزُب ، ویَعْزِب ، أی بعُد ، وغاب» . (ویُجلی بالتقوی عنه عماه وجهله) . العطف للتفسیر.قال فی

القاموس:«جلی فلاناً الأمر:کشفه ، کجلّاه ، وجلّی عنه» .وقال: «العمی أیضاً:ذهاب بصر القلب» . (وبالتقوی نجا نوح ومن معه...) . قیل:فیه دلالة علی أنّ التقوی-وإن لم یکن فی نهایة الکمال-حرز من التلف والهلاک ؛ ضرورة أنّ تقوی قوم نوح وقوم صالح لم یکن فی مرتبة تقواهما ، بل علی أنّ التقوی هی تصدیق الرسول ومتابعته فی جمیع ما جاء به ، فالشیعة مشترکون فی أصل التقوی وإن اختلفوا فی درجاتها .قال الفیروزآبادی:«الصاعقة:الموت ، وکلّ عذاب مهلک ، وصیحة العذاب ، والمخراق الذی بید الملَک سائق السحاب ، ولا یأتی علی شیء إلّاأحرقه ، أو نار تسقط من السماء» . (وبالتقوی فاز الصابرون) أی الذین صبروا علی المصیبات ومشقّة الطاعات.یُقال:فاز منه ، أی نجا ؛ وفاز به ، أی ظفر ؛ فعلی الأوّل المراد فوزهم من المهالک الدنیویّة والعقوبات الاُخرویّة ، وعلی الثانی ظفرهم بالخیرات الدنیویّة والمثوبات الاُخرویّة. (ونجت تلک العصب من المهالک) . فی

القاموس:«العَصَب ، محرّکة:خیار القوم وأشرافهم» .ویحتمل أن یقرأ«عُصب»کغُرف ، جمع العُصبة ، بمعنی الجماعة ، ولعلّ المراد بهم نوح وصالح ومن معهما وأضرابهم ، والذین صبروا علی المحن والشدائد. (ولهم) أی للجماعة المذکورة (إخوان) فی هذا الزمان ، أو فی هذه الاُمّة. (علی تلک الطریقة) أی طریقة التقوی وما یترتّب علیها. (یلتمسون تلک الفضیلة) أی فضیلة التقوی وثمراتها ، فیکون کالتأکید لسابقه ، أو یحمل الأوّل علی الاُولی ، والثانی علی الثانیة. وقیل:لعلّ المراد بالإخوان أرباب الإیقان من أصحاب الرسول وأمیر المؤمنین وأولاده الطاهرین علیهم السلام ومن تبعهم إلی یوم الدِّین . (نبذوا طغیانهم من الإیراد) . فی بعض النسخ:«من الالتذاذ» ، وعلی التقدیرین لفظة«من»بیانیّة ، أو ابتدائیّة ؛ أی الطغیان الناشئ عنه. (بالشهوات) .لعلّ المراد إیراد الأنفس علی المهالک بسبب الشهوات زیادة عن قدر الضرورة.قال الجوهری:«نبذه ینبذه:ألقاه من یده ، ونبّذ مبالغة» .وقال:«طغا یطغی ویطغو طغیاناً ؛ أی جاوز الحقّ ، وکلّ مجاوزٍ حدّه فی العصیان طاغ ، وطغی یطغی مثله» . (لما بلغهم فی الکتاب) أی فی القرآن ، أو الأعمّ منه. (من المَثُلات) أی العقوبات الواردة علی أهل الطغیان والعدوان.قال الجوهری:«المَثلة ، بفتح المیم وضمّ الثاء:العقوبة ، والجمع:المَثُلات» . (حمدوا ربّهم علی ما رزقهم) من التقوی ، والتوفیق للخیرات ، والعصمة من اللذّات والشهوات ، أو مطلقاً. (وهو أهل الحمد) أی حقیق به بحسب الذات ، وبما أنعمهم من التقوی والقُدَر علی الخیرات. وقوله: (وهم أهل الذمّ) ؛ لأنّهم وإن بذلوا وسعهم فی عبادة معبودهم لم یخرجوا عن مرتبة التقصیر ، وما عبدوه حقّ عبادته. وقال بعض الشارحین: ینبغی أن یعلم أنّ بناء الرشاد والتقوی علی ثلاثة اُمور: الأوّل:قبول الهادی وهدایته ، وهو النبیّ والوصیّ علیهما السلام. الثانی:قبول ما جاء به النبیّ صلی الله علیه و آله من الأوامر والنواهی وغیرهما ، والتصدیق بها. الثالث:قبول ما أراد بالأوامر ، والنهی من العمل بالطاعات وترک المنهیّات ، والامتثال به. فأشار إلی الثالث بقوله: (وعلموا أنّ اللّٰه-تبارک وتعالی-الحلیم العلیم) . قال:فی ذکر هذین الوصفین ترغیب فی قبول ما یلقی إلیهم ؛ أمّا العلم فظاهر ، وأمّا الحلم فلأنّ أخذ الحلیم شدید کما اشتهر:«اتّقوا من غضب الحلیم». وقوله: (رضاه) ؛ أی ما یوجب رضاه. وأشار إلی الثانی بقوله: (وإنّما یمنع) ؛ أی الرحمة والعطاء (من لم یقبل منه عطاه) ، وهو ما جاء به الرسول صلی الله علیه و آله من دینه الحقّ ؛ لأنّه عطیّة منه تعالی علی عباده ، متضمّن لمصالحهم. أقول:لا وجه لتخصیص العطاء بما ذکر. قال:وأشار إلی الأوّل بقوله: (وإنّما یُضلّ من لم یقبل منه هداه) ؛ لأنّ من لم یقبل الهادی إلی الطریق وأعرض عن هدایته ، ضلّ عنه . (ثمّ أمکن أهل السیّئات) . قال الجوهری:«مکّنه اللّٰه من الشیء وأمکنه [منه] بمعنی» . (من التوبة) أی الرجوع من السیّئات والندم علیها. (بتبدیل) سیّئاتهم (الحسنات) . الظاهر أنّ الباء للتعلیل ، وفاعل«التبدیل»أهل التوبة ، أو اللّٰه سبحانه ؛ أی جعل أهل السیّئات قادرین علی التوبة متمکِّنین منها ؛ لأن یبدّلوا أو یبدّل اللّٰه بها سیّئاتهم حسنات ، وهو إشارة إلی قوله تعالی:

«فَأُوْلٰئِکَ یُبَدِّلُ اَللّٰهُ سَیِّئٰاتِهِمْ حَسَنٰاتٍ» .وقیل:التبدیل بأن یمحو سوابق معاصیهم بالتوبة ، ویثبت مکانها لواحق طاعاتهم ، أو بأن یبدّل ملَکَة المعصیة فی النفس بملَکَة الطاعة .وقیل:بأن یوفّقه لأضداد ما سلف منه ، أو بأن یثبت له مکان کلّ سیّئة حسنة ، وفی بعض أخبارنا ما یدلّ علی الأخیر .وقیل:أصل التوبة الخالصة ، والعفو عن السیّئة بعدها ، والثواب بها ، وستره علیه حسنات مبدّلة من السیّئات . (دعا عباده فی الکتاب) العزیز (إلی ذلک) التوبة (بصوت رفیع لم ینقطع) أبد الدهر ، فی مواضع عدیدة منها قوله تعالی:

«یٰا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَی اَللّٰهِ تَوْبَةً نَصُوحاً» . (ولم یمنع دعاء عباده) من القبول ، بل وعدهم الإجابة فی قوله:

«اُدْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ» ، أو لم یمنعهم من الدعاء ، ولعلّ الثانی أظهر. وقیل:الصوت الرفیع الغیر المنقطع کنایة عن شهرة القرآن وتواتره وبلوغه کلّ أحد إلی یوم القیامة ، وعدم منع الدعاء عبارة عن بقاء حکمه وبقاء أهله الداعین إلیه ، وفیه بُعد لا یخفی. (فلعن اللّٰه الذین یکتمون ما أنزل اللّٰه) . قیل:لعلّ المراد بهم المجبّرة المنکرون لما تقدّم .وقیل:أشار به إلی أعداء الداعین إلی اللّٰه ؛ فإنّهم یکتمون فضلهم ، ویحوّلون بینهم وبین دعائهم إلی اللّٰه ظاهراً من دون خوف . (وکتب علی نفسه الرحمة) ؛ أی ألزمها علیها ، أو فرضها ، أو قدّرها. (فسبقت قبل الغضب) . الضمیر المستتر للرحمة ؛ یعنی أنّها وصلت قبل وصوله إلی الخلق من حیث الوقوع ، أو سبقت إلیه تعالی من حیث الصدور ؛ فإنّ بدایة وجود الخلق وکمالاته اللاحقة به من غیر سبق استحقاق ، وأنّ نزول غضبه تعالی علی العُصاة وعقوبته لهم بعد سلبهم قابلیّة الرحمة عن أنفسهم سوء صنیعهم. (فتمّت صدقاً وعدلاً) أی کلمة کتابة سبق الرحمة الغضب والوعد بها وتقدیرها ، أو تمّت هذه الکلمة کما فی قوله تعالی:

«وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلاً» .قال البیضاوی:«أی بلغت الغایة أحکامه ومواعیده

«صِدْقاً»

فی الأخبار والمواعید

«وَ عَدْلاً»

فی الأقضیة والأحکام». قال:«ونصبهما یحتمل الخبر ، والحال ، والمفعول له» .وقیل:لعلّ المراد هنا بتمامیّة صدق الرحمة ، وعدلها وقوعها موقعها علی وجه الصواب ؛ إذ لا یتصوّر الخطأ من رحمته تعالی بخلاف رحمة الإنسان بعضهم بعضاً .ثمّ إنّه علیه السلام أراد أن یشیر بکیفیّة سبق الرحمة علی الغضب ، فقال: (فلیس یبتدئ العباد) بالنصب علی أنّه مفعول«یبتدئ» ، وفاعله المستتر راجع إلی اللّٰه. (بالغضب قبل أن یُغضبوه) من الإغضاب ؛ أی یفعلوا ما یوجب غضبه وعقابه ، وهذا بخلاف ابتدائهم بالرحمة کما مرّ. (وذلک) العلم المذکور ، یعنی العلم بإیجاب غضبه علی من لم یقبل منه رضاه ، إلی آخره (من علم الیقین) . إضافة العلم إلی الیقین من قبیل إضافة الموصوف إلی الصفة ؛ یعنی أنّ ذلک کلّه من العلوم الیقینیّة التی لا ریب فیها. (وعلم التقوی) أی وذلک من العلم الذی یتّقی به من عذاب اللّٰه ؛ إذ من أنکره وجهل به فهو کافر مستحقّ لعذابه ، أو علم یبعث النفس علی التقوی ، أو علم هو من ثمرة التقوی ونتیجته التی لا تحصل إلّافی المطیع الخالص عن کدر شبهات الأوهام. والظاهر أنّ قوله: (وکلّ اُمّة) مبتدأ ، وقوله: (قد رفع اللّٰه عنهم علم الکتاب) نعت له. وقوله: (حین نبذوه) ؛ أی طرحوه وراء ظهورهم ، ظرف مستتر خبره.وقیل:«کلّ اُمّة» مبتدأ ، وجملة«قد رفع»خبره ، و«حین»ظرف للرفع.وقیل:للمبتدأ أیضاً ، فتأمّل .والمراد بعلم الکتاب العلم بأحکامه ومواعظه وزواجره ، وعامّه وخاصّه ، ومحکمه ومتشابهه ، ونحوها. (وولّاهم عدوّهم) أی جعل والیهم عدوّهم الدینی الذی أخبر اللّٰه تعالی عنه فی کتابه بقوله:

«إِذْ تَبَرَّأَ اَلَّذِینَ اُتُّبِعُوا مِنَ اَلَّذِینَ اِتَّبَعُوا» ، وقوله:

«کُلَّمٰا دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَهٰا» ؛ یُقال:ولّاه ، أی جعله والیاً ، وهذا الجعل إنّما یکون بالتخلیة بینهم وبین مشتهیات أنفسهم ، وسلب اللطف والتوفیق عنهم. (حتّی تولّوه) .الضمیر المنصوب للعدوّ ؛ أی اتّخذوه والیاً أو ولیّاً لهم. وقیل:أی تولّوا الکتاب ، وأدبروا عنه ، وأعرضوا عن علمه .یُقال:تولّی ، أی أدبر ، وعنه: أی أعرض ، أو نأی ، فتأمّل. وقوله: (أقاموا حروفه) أی کلماته وما یتبعها من الإعراب والبناء ، ومحسّنات القراءة وتصحیحها ، وحفظها من التحریف والتصحیف. (وحرّفوا حدوده) أی أحکامه بأن أوّلوها بآرائهم ، وجعلوا حلاله حراماً وبالعکس ، وسیأتی بیان جملة من هذا التحریم. (فهم یَروونه) بضبط حروفه وألفاظه. (ولا یرعونه) . فی

القاموس:«راعی الأمر:حفظه ، کرعاه» ؛ یعنی أنّهم لا یحفظون حدوده وأحکامه ، فمثله

«کَمَثَلِ اَلْحِمٰارِ یَحْمِلُ أَسْفٰاراً»

بل أقبح منه ؛ لأنّه لا یحرّف ما حمله. (والجهّال) . الظاهر أنّ المراد بهم النابذون للکتاب ، فیکون من باب الإظهار فی موضع الإضمار للتصریح بجهلهم. (یُعجبهم حفظهم للروایة) ؛ لظنّهم انحصار العلم به ، ولا یبالون بترکهم للرعایة. (والعلماء یحزنهم ترکهم للرعایة) . لعلّ المراد بالحزن بترک الرعایة شدّة الاهتمام فیها.وقیل:الحزن بترکها علی ما ینبغی ، فکم من فرق بین الجاهل والعالم ، حیث إنّ الجاهل مع کمال جهله وقصوره فی العلم والعمل یعجبه ما لیس بعلم ولا عمل فی الواقع ، والعالم مع کمال علمه وعمله وروایته ودرایته ورعایته محزون خوفاً من التقصیر فیها . (وکان من نبذهم الکتاب أن ولّوا ) أی جعلوا والی الکتاب والقیّم علیه والحاکم به. (الذین لا یعلمون) أی معالم الدین ، علی حذف المفعول ، أو لیس لهم حقیقة العلم علی إجرائه مجری اللازم. وفی بعض النسخ:«ولّوه»بالضمیر ، وهو راجع إلی الکتاب ، أو أمر الدین ، أو الخلافة المفهومین من السیاق ، وبالجملة جعلوا تولیته إلی الجهّال ، وجعلوهم ولاة ورؤساء علی أنفسهم یتّبعونهم فی الفتاوی وغیرها ، وأعرضوا عن أهل الذِّکر والعلم ، ونبذوا قوله تعالی:

«قُلْ هَلْ یَسْتَوِی اَلَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ اَلَّذِینَ لاٰ یَعْلَمُونَ»

وراء ظهورهم ؛ لأنّهم لا یعلمون. (فأوردوهم الهوی) أی أحضر هؤلاء الجهّال تابعیهم إلی ما یحکم به أهواؤهم النفسانیّة من العقائد الفاسدة والأعمال الکاسدة. ولعلّ الهوی إرادة النفس ، وشاع استعماله فی میل النفس إلی مشتهیاتها المخرجة عن الحدود الشرعیّة بل العقلیّة أیضاً. (وأصدروهم إلی الرَّدی) یُقال:صدر عن الشیء یُصدُر صَدراً ، إذا رجع.وأصدره ، أی أرجعه. والرَّدی:الهلاک ، وأصلها السقوط والکسر ، یقال:رَدی فی البئر-کرمی-إذا سقط فیها. (وغیّروا عُری الدِّین) . العُری ، بالضمّ:جمع العروة ، وهی من الدلو والکوز:المقبض ، ومن الثوب:اُخت زرة.والمراد هنا ما یتمسّک به من اُمور الدین التی هی أرکانه وقوانینه ، شبّهت بالعری لأنّ المستمسک بها متسمسک بالدین ، فتشبّهت به. ثمّ إنّه علیه السلام أشار إلی أنّ هؤلاء المضلّین لم یکتفوا بالإیراد إلی الهوی وما عطف علیه فی حال حیاتهم ، بل ورّثوه من بعدهم من أضرابهم ، وجعلوه أصلاً وقانوناً لهم ، فقال: (ثمّ ورّثوه) أی الدین ، أو الکتاب. (فی السفه والصِّبا) . «السَّفَه»محرّکة:ضدّ الحلم ، أو خفّته ، أو نقیضه ، أو الجهل ، وأصله الخفّة ، والحرکة. و«الصِّبا»بالکسر والقصر ، أو بالفتح والمدّ ، من الصَّبْوة ، وهی المیل إلی جهل الفتوّة. یُقال:صَبی-کرضی-صبیً بالکسر ، أی فَعَل فِعل الصبیّ ، وصبا إلیه-کغذا-صَبْواً وصباء بالفتح ، أی حنّ قلبه إلیه ، واشتاق. وقیل:کلمة«فی»للتأکید ، کما فی قوله تعالی:

«اِرْکَبُوا فِیهٰا» ، أو متعلّق بالتوریث بتضمین معنی الجعل أو الوضع .وقیل:الظرف فی موضع الحال ، أی ورّثوه فی حال السفه والصبا . (فالاُمّة یصدرون) بضمّ الدال ، أی یرجعون (عن أمر الناس) . قال بعض الشارحین: المراد بالاُمّة التابعة ، وبالناس المخالفون ؛ أی یرجعون عن أمرهم مع کدرة مشربهم. (بعد أمر اللّٰه تبارک وتعالی) بولایة أمیر المؤمنین علیه السلام (وعلیه یردّون) ؛ من الردّ ، أی علی اللّٰه یردّون أمره ، ولا یأخذون أمر الناس ، والظاهر أنّ الواو للحال ، انتهی کلامه .وقال بعض الأفاضل: معنی قوله:«أمر اللّٰه»بعد الاطّلاع علیه ، أو بعد صدور أمره تعالی أو ترکه.وقال: والورود والصدور کنایتان عن الإتیان للسؤال والأخذ والرجوع بالقبول.انتهی .ویظهر منه أنّ«یَرِدُون»من الورود. وأقول أیضاً من السیاق:أنّ المراد بالاُمّة الاُمّة العاصیة ، وبالناس أهل الحقّ والعدل ، و«یردّون»من الردّ ؛ أی الاُمّة الضالّة یرجعون عن أمر اللّٰه بمتابعته بعد رجوعهم عن أمر اللّٰه وحکمه ، ویردّون علی اللّٰه أمره وحکمه ، ولا یقبلونه. قال الفیروزآبادی:«ردّ علیه:لم یقبله وخطّأه» .ویؤیّد ما ذکرناه قوله:

«بِئْسَ لِلظّٰالِمِینَ بَدَلاً»

من باب وضع الظاهر موضع الضمیر ؛ للتصریح بظلمهم ، ووضعهم الباطل موضع الحقّ. قال بعض المفسّرین فی قوله تعالی:

«بِئْسَ لِلظّٰالِمِینَ بَدَلاً» :أی بدلاً من اللّٰه إبلیس وذرّیّته .فجعلوا المخصوص بالذمّ شیاطین الجنّ ، وقال علیه السلام: (المخصوص بالذمّ) . (ولایة الناس) أی الولایة التی اختاروها لأنفسهم بنَصب الجاهل. (بعد ولایة اللّٰه) التی اختارها لهم من ولایة ولیّ الأمر ، والظاهر أنّ إضافة الولایة فی الأوّل إلی المفعول ، وفی الثانی إلی الفاعل. (وثواب الناس) عطف علی«ولایة الناس» ؛ أی أجرهم ورضاهم ، وما فی أیدیهم من متاع الدنیا. (بعد ثواب اللّٰه) أی بعد ترکهم ثوابه ، یعنی عطاءه وجزاءه ، أو بعد إعراضهم عنه ، وأصل الثواب:الجزاء. (ورضا الناس بعد رضا اللّٰه) . الرضا:ضدّ السخط.قال الجوهری:«رضیت عنه رِضاً ، مقصورٌ ، مصدر محض ، والاسم: الرضاء ، ممدود» . (فأصبحت الاُمّة) .اللام للعهد ، أی صارت الاُمّة العاصیة الضالّة المضلّة. (لذلک) ، إشارة إلی صفاتهم الذمیمة السابقة من نبذهم الکتاب وتغییر حدوده ونحوهما. والظاهر أنّ الظرف خبر«أصبحت» ، والباء للاختصاص.وفی بعض النسخ:«کذلک» وهو أظهر. (وفیهم المجتهدون) أی المسارعون (فی العبادة) . العبادة:الطاعة ، وإنّما سمّی أعمالهم الفاسدة عبادة باعتبار التشاکل الاسمی عرفاً ، أو التشابه الصوری ظاهراً ، أی بالنظر إلی معتقدهم. (علی تلک الضلالة) أی حال کونهم ثابتین علیها غیر مفارقین عنها. وقیل:فیه تنبیه علی أنّ عبادتهم واجتهادهم فیها لا ینفعهم ، کعبادة الیهود والنصاری . (مُعجَبون) بفتح الجیم.قال الجوهری:«أعجبنی هذا الشیء لحسنه ، وقد اُعجب فلان بنفسه ، فهو مُعجَب برأیه وبنفسه ، والاسم:العُجب ، بالضمّ» ؛ یعنی أنّهم یُعْجَبون بعملهم بتزیین الشیطان إیّاه لیزداد حسرتهم یوم القیامة حین یرونه هباءً منثوراً. (مفتونون) ؛ لافتتان الشیطان لهم ، وإضلال بعضهم بعضاً بالحثّ علیه.قال الجوهری: «فُتِنَ ، فهو مفتون ، إذا أصابته فتنة ، فذهب ماله أو عقله ، وکذلک إذا اختُبِرَ ، قال اللّٰه تعالی:

«وَ فَتَنّٰاکَ فُتُوناً» ». وفی

القاموس: الفتنة ، بالکسر:الخبرة ، وإعجابک بالشیء ، والضلال ، والإثم ، والکفر ، والفضیحة ، والعذاب ، والإضلال ، والمحنة.وفتنه:أوقعه فی الفتنة ، کفتّنه ، وأفتنه ، فهو مُفتن ومفتون ، ووقع فیها ، لازم متعدٍّ .وقوله: (فعبادتهم فتنة لهم) . قیل:أی محنة وبلیّة ابتلوا بها مع مشقّة شدیدة ، أو سبب لزیادة میلهم عن الحقّ إلی الباطل ، من فتن المالُ الناسَ-من باب ضرب-فُتوناً:استمالهم إلی مفاسده .وقال: (ذکر للعابدین) .فی بعض النسخ:«ذکری». قال الفیروزآبادی:«الذکر ، بالکسر:الحفظ للشیء ، وتذکّره ، واُذکره إیّاه وذکّره ، والاسم:الذکری ، وقوله تعالی:

«وَ ذِکْریٰ لِلْمُؤْمِنِینَ»

اسم للتذکیر ، «وَ ذِکْریٰ لِأُولِی

اَلْأَلْبٰابِ» :عِبرة لهم» .وقوله: (ثمّ یعصی اللّٰه) أی یترک الأولی والأفضل ، وإطلاق العصیان علیه مجاز ؛ لکونه بالنسبة إلی درجة کمالهم بمنزلة العصیان. (فیخرج به من الجنّة) کآدم علیه السلام (ویُنبذُ به) أی یُلقی (فی بطن الحوت) کیونس علیه السلام .ولعلّ عصیانه غضبه علی قومه ، وخروجه من بینهم ، وإباقه منهم بغیر إذن ربّه. (ثمّ لا یُنَجّیه إلّاالاعتراف والتوبة) کقول آدم علیه السلام:

«رَبَّنٰا ظَلَمْنٰا أَنْفُسَنٰا» ، وکقول یونس علیه السلام:

«لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ أَنْتَ سُبْحٰانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ اَلظّٰالِمِینَ» .وقیل:فیه حثّ بلیغ لأرباب الذنوب علی الاستغفار والتوبة والاعتراف بالتقصیر ، وتحذیر شدید لأصحاب المعاصی فی العقائد والأعمال من غیر بنائهما علی علم ویقین ؛ فإنّ من تصوّر ما جری علی آدم ویونس علیهما السلام بالزلّة الواحدة والمعصیة الصغیرة التی هی خلاف الاُولی بالنسبة إلی الأنبیاء ، یکون علی وَجَل شدید من المعاصی العظیمة ، سیّما إذا تعاقبت وتکاثرت ، ویحکم بأنّها سبب تامّ للمنع عن دخول الجنّة ، فکیف یطمع دخولها مع بقائه علی المعاصی ، وعدم تدارکه بالتوبة ؟! (فاعرف أشباه الأحبار والرهبان) أی الذین یتشبّهون بعلماء الاُمم السابقة وزهّادهم وعبّادهم صورةً ، ولیسوا منهم ، بل ماتوا ضالّین مضلّین ، أو أشباه الأحبار والرهبان الذین ذمّهم اللّٰه فی کتابه حیث أظهروا البدع ، وسعوا فی تشیید قوانینها ، وکتموا الکتاب والسنّة ، واجتهدوا فی تخریب أحکامها ومبانیها ، وفسّروا الکتاب بآرائهم ، وأوّلوه بأهوائهم ، وشروا الدُّنیا بالآخرة ، وأکلوا السحت وأموال الناس بالباطل ، وصدّوهم عن سبیل اللّٰه. (الذین ساروا بکتمان الکتاب وتحریفه) صفة للأحبار والرهبان ؛ أی بإخفاء ما فی التوراة والإنجیل من الأحکام التی لا تهوی أنفسهم ، ونعت رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله. والظاهر أنّ«ساروا»من السَّیر ، وکونه من«السَّور»بمعنی الحملة والوثوب بعید. وکذا ما قیل:إنّه من السیرة-بالکسر-بمعنی السنّة والطریقة والهیئة ؛ لأنّ اشتقاق الفعل منها غیر معروف.

«فَمٰا رَبِحَتْ تِجٰارَتُهُمْ»

أی بطل بسبب التحریف والکتمان الموجبین لکفرهم جمیع أعمالهم واجتهاداتهم ، فلا ربح لهم فیها فی الآخرة. قال البیضاوی فی قوله تعالی:

«أُولٰئِکَ اَلَّذِینَ اِشْتَرَوُا اَلضَّلاٰلَةَ بِالْهُدیٰ فَمٰا رَبِحَتْ تِجٰارَتُهُمْ»:

إنّه ترشیح للمجاز لمّا استعمل الاشتراء فی معاملتهم أتبعه ما یشاکله تمثیلاً لخسارتهم.والتجارة:طلب الربح بالبیع والشراء.والربح:الفضل علی رأس المال ، وإسناده إلی التجارة-وهو لأربابها-علی الاتّساع لتلبّسها بالفاعل ، أو لمشابهتها إیّاه من حیث إنّها سبب الربح والخسران.

«وَ مٰا کٰانُوا مُهْتَدِینَ»

لطرق التجارة ؛ فإنّ المقصود منها سلامة رأس المال والربح ، وهؤلاء قد أضاعوا الطَّلَبتین ؛ لأنّ رأس مالهم کان الفطرة السلیمة والعقل الصرف ، فلمّا اعتقدوا هذه الضلالات بطل استعدادهم ، واختلّ عقلهم ، ولم یبق لهم رأس مال یتوسّلون به إلی درک الحقّ ونیل الکمال ، فبقوا خاسرین ، آیسین من الربح ، فاقدین للأصل .ولمّا وصف علیه السلام الأحبار والرهبان المتشبّهین بهم ، شرع فی وصف أشباههم من هذه الاُمّة ، فقال: (ثمّ اعرف أشباههم) أی أشباه الأحبار والرهبان من هذه الاُمّة. وقوله: (الذین أقاموا...) خبر مبتدأ محذوف. وقوله: (فهم مع السادة والکبرة) . السادة:جمع سیّد.قال الجوهری فی (سَ وَدَ):«تقدیره:فعلة ، بالتحریک» .وقال الفیروزآبادی:«هو کُبرهم-بالضمّ-وکِبرتُهم ، بالکسر:أکبرُهُم ، أو أقعدهم بالنسبة» . وقال:«قَعید النسب ، وأقعدُ:قریب الآباء من الجدّ الأکبر» .انتهی.أی هم مع أهل السیادة والغلبة والدولة والسلطنة ، یعنی سلاطین الجور وأعوانهم یدورون معهم حیث داروا ، وینقادون لهم فیما أرادوا طمعاً فیما بأیدیهم. وفی بعض النسخ:«والکثرة»بالثاء المثلّثة ، وهی بالفتح ، وقد یکسر:ضدّ القلّة. (فإذا تفرّقت وتشعّبت قادة الأهواء) . القادَة:جمع القائدة.وقادة الأهواء المنهمکون فی الآراء والأهواء النفسانیّة القائدون لمَنْ تأسّی بهم إلیها. (کانوا مع أکثرهم دُنیا) نصب علی التمییز ، والحاصل أنّهم أعرضوا عن الحقّ وأهله مطلقاً ، وکانوا مع الباطل وأهله ، فإذا تعدّدت أهالیه وتکثّرت سلاطینه وعظماؤه مالوا إلی من هو أکثر مالاً وأعزّ نفراً ؛ لأنّ مطلوبهم عنده أکثر وحصوله منه أوفر. (وذلک) إشارة إلی ما ذکر من متابعتهم الأهواء ، وکونهم مع الدنیا وأهلها. (مبلغهم من العلم) أی ما بلغوه بسبب علمهم ؛ أی لیس لعلمهم ثمرة سوی هذه ، أو لم یحصل لهم سوی ذلک من العلم ، والظاهر أنّه إشارة إلی قوله تعالی:

«فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلّٰی عَنْ ذِکْرِنٰا وَ لَمْ یُرِدْ إِلاَّ اَلْحَیٰاةَ اَلدُّنْیٰا*`ذٰلِکَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ اَلْعِلْمِ» .قال بعض المفسّرین:«ذلک ؛ أی أمر الدنیا ، أو کونها شهیّة مبلغهم من العلم ، لا یتجاوزه علمهم» ، قال:«والجملة اعتراض مقرّر لقصور همّتهم بالدنیا» . (لا یزالون کذلک فی طبع) بسکون الباء ، أو بتحریکها (وطمع) أی حرص فی الدنیا وزخارفها. وفی

القاموس:«طبع علیه ، کمنع:ختم.والطِّبعُ ، بالکسر:الصدأ والدَّنَس ، ویحرّک.أو بالتحریک:الوسخ الشدید من الصدأ ، والشین ، والعیب» . فلو اُرید من الطبع الختم فلیس علی حقیقته ، بل جعل قلوبهم بحیث لا یفهم شیئاً من الحقّ ، ولا یدخل فیها أصلاً ، ولو اُرید منه الوسخ والدنس فالمراد به العقائد الخبیثة ، والضمائر الکثیفة ، والأعمال القبیحة ، والأطوار الشنیعة. (لا یزال یُسمع) علی البناء للمفعول. (صوتُ إبلیس علی ألسنتهم بباطل کثیر) . الباء للتلبّس ، أو للسببیّة ، وجعل صوتهم صوت إبلیس ؛ لأنّه حصل من وسوسة ونفخة فی صدورهم ، فکأنّ حصائد ألسنتهم عین صوته لکماله فی السببیّة. وقیل:فی اختیار«علی»دون«من»تنبیه علی استیلائه علیهم ، وکونهم مقهورین لحکمه . (یصبر منهم العلماء) أی علماء العدل والحقّ ، وضمیر الجمع للأشباه. (علی الأذی والتعنیف) أی علی إضرارهم وتشدیدهم إیصال المکروه إلیهم. وأصل الأذی:المکروه.والتعنیف:التقریع ، وهو اللؤم الشدید.وقیل:المبالغة فی الغلظة والشدّة .وفی بعض النسخ:«التعسّف».قال الفیروزآبادی:«عسف عن الطریق:مالَ ، وعدل ، کاعتسف ، وتعسّف ، أو خبطه علی غیر هدایة ، والسلطانُ:ظلم ، وفلاناً:استخدمه» . (ویعیبون علی العلماء بالتکلیف) أی بسبب أنّ علماء العدل یکلّفونهم بقوانین الشرع ، ورفض البدع والأهواء المضلّة ، أو بتکلیفهم الخلق ، ودعوتهم إلی الحقّ. (والعلماء فی أنفسهم) أی فی حدّ ذاتهم. (خانة) :جمع خائن ، وأصله فعلة بالتحریک.وفی

القاموس:«الخَون:أن یؤتمن الإنسان فلا ینصح ، خانه خوناً وخیانةً فهو خائن ، الجمع:خانَةٌ ، وخَوَنَةٌ ، وخُوّانٌ» . (إن کتموا النصیحة) أی الهدایة والإرشاد إلی ما فیه خیر الدارین وصلاح النشأتین. (إن رأوا تائهاً ضالّاً لا یهدونه) . التّیه:الضلال ، وتاه فی الأرض ، أی ذهب متحیّراً ، فهو تائه. إذا عرفت هذا فاعلم أنّه یحتمل أن یکون جزاء هذا الشرط قوله: (فبئس ما یصنعون) ، ویکون الجملة الشرطیّة تأکیداً للجملة السابقة وبیاناً لها ، ولذا ترک العاطف ، أو یکون بیاناً لکتمان النصیحة وتفسیراً له ، ویکون قوله:«فبئس ما یصنعون»جزاء شرط محذوف ؛ أی إن فعلوا ذلک (فبئس ما یصنعون) . وعلی التقدیرین تعود الضمائر المرفوعة فی«رأوا»وما بعده إلی العلماء.ویحتمل أن یکون«إن رأوا»استئناف کلام لبیان حال الأحبار والرهبان ، وقوله:«لا یهدونه»جزاء الشرط ، وقوله:«فبئس»تفریعاً علیه ، ویکون ضمیر الفاعل فی«رأوا»وما بعده عائداً إلی الأحبار والرهبان أو أشباههم ؛ أی إنّهم یعیبون علی العلماء تکلیفهم إلی الحقّ لکونه خلاف طریقهم ؛ فإنّهم إن رأوا تائهاً لا یهدونه بالجملة هدایة التائه المتحیّر فی أمره والضالّ الآخذ علی غیر الطریق مطلقاً واجبة علی العلماء مع عدم المانع ، وتلک الهدایة من جملة الأمانات التی ترکها خیانة. (أو میّتاً لا یُحیونه) .لعلّ المراد بالمیّت هنا الجاهل المسترشد ، أو الواقع فی غمرة المعصیة ، وبإحیائه إرشاده وتعلیمه وتخلیصه. وقیل:لعلّ المراد بالمیّت من لم یستکمل نفسه بالکمالات العقلیّة من العلوم والأخلاق والآداب الشرعیّة ، ولم یعمل بها ، ولم یزهد فی الدنیا . (فبئس ما یصنعون) أی العلماء بالخیانة وترک النصیحة ، أو الأحبار والرهبان أو أشباههم بإیذاء العلماء وتعنیفهم. وقوله: (لأنّ اللّٰه تبارک وتعالی) تعلیل لقوله:«والعلماء فی أنفسهم خانة»إلی آخره. (أخذ علیهم المیثاق فی الکتاب) ؛ یعنی القرآن. (أن یأمروا بالمعروف وبما اُمروا به) علی البناء للمفعول. (وأن ینهوا عمّا نُهوا عنه) بضمّ النون. قال اللّٰه عزّ وجلّ:

«وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی اَلْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ اَلْمُنْکَرِ»

الآیة . (وأن یتعاونوا علی البرّ والتقوی ، ولا یتعاونوا علی الإثم والعدوان) . فی قوله تعالی:

«وَ تَعٰاوَنُوا عَلَی اَلْبِرِّ وَ اَلتَّقْویٰ وَ لاٰ تَعٰاوَنُوا عَلَی اَلْإِثْمِ وَ اَلْعُدْوٰانِ»

فسّر البرّوالتقوی بالعفو والإغضاء ومتابعة الأمر ومجانبة الهوی ، والإثم بالذنب والخمر والقمار وکلّ ما لا یحلّ من العمل ، والعدوان بالظلم. (فالعلماء) العدل (من الجهّال) أی أشباه الأحبار ، أو أتباعهم الجهلة أیضاً ، ومن تعنیفهم وإیذائهم وعدم قبولهم الحقّ (فی جهد) ومشقّة. قال الجوهری:«الجَهد والجُهد:الطاقة.قال الفرّاء:الجُهد ، بالضمّ:الطاقة ، وبالفتح: المشقّة» . (وجهاد) أی مجاهدة ، وسعی ، واهتمام معهم فی تطویعهم إلی الحقّ ، وصرف قلوبهم عن الباطل بالحکمة والموعظة الحسنة. ثمّ بیّن علیه السلام معنی الجهد والجهاد معهم وثمرتها بقوله: (إن وَعَظَتْ) العلماء أحداً من تلک الجهّال (قالوا:طبعَتْ) أی دنست وخبثت تلک العلماء ، والتأنیث باعتبار الجماعة. أو المراد:طبعت قلوبهم ، فإن اُرید بالطبع هنا الختم فیحتمل کون«طبعت»علی بناء المجهول ، جملة دعائیّة.قال الجوهری: الطبع:الختم ، وهو التأثیر فی الطین ونحوه ، وطبعتُ علی الکتاب ، أی ختمت.والطبع ، بالتحریک:الدنس ، تقول منه:طبع الرجل بالکسر ، وطبع السیف ، أی علاه الصدأ .قالوا ذلک لعدم موافقته بطبائعهم الکثیفة ، وزعمهم بطلانه. وفی بعض النسخ:«طغت»بغین المعجمة ، أی جاوزوا الحدّ فی ذلک ، وبالغوا أکثر ممّا ینبغی. وفی بعضها:«طغیت».قال الجوهری:«طغی یطغی ویطغو ، أی جاوز الحدّ ، وکلّ مجاوز حدّه فی العصیان طاغ ، وطغی یطغی مثله» . (وإن علّموا الحقّ الذی ترکوا ، قالوا:خالفت) أی خالفت مشایخنا وأکابرنا ، أو عامّة الناس ؛ لشیوع الباطل بینهم وزعمهم حقّیّة بطلانهم. ویحتمل أن یکون«خالفت»من قولهم:هو خالفة أهل بیته وخالفهم ، أی غیر نصیب لا خیر فیه ، أومن الخالفة والخالف بمعنی الأحمق. (وإن اعتزلوهم) أی تنحّوا عنهم ، ولم تعاشروهم ، أو عن سیرتهم وطریقتهم. (قالوا:فارقت) أهل السنّة والجماعة. وقوله: (علی ما تُحدّثون) یعنی من الأسلاف والأوائل من مزخرفات الأکاذیب. (قالوا:نافقت) من النفاق فی الدین ، وهو ستر الکفر وإظهار الإیمان ، قالوا ذلک لزعمهم أنّ خلاف ما هم علیه وعدم أخذه مسلّمة فیمن أظهر الإسلام نفاق. وقیل:هو من النفوق ، أی ماتت وهلکت ؛ لزعمهم أنّ مطلوبهم من ضروریّات الدِّین ، حتّی أنّ طالب البرهان علیه هالک .یُقال:نَفَقت الدابّة نُفوقاً ، أی ماتت. وقیل:أی أظهرت خلافنا ، ولم تعتقد لحقّیّة ما نحن علیه . (وإن أطاعوهم قالوا) علی سبیل الإلزام والإسکات (عصت اللّٰه عزّ وجلّ) . فی بعض النسخ:«عصیت»بصیغة الخطاب ، وکأنّ المراد أنّهم یقولون:عصیت اللّٰه بزعمک حیث سلکت مسلکاً لم تعتقده ، وحکمت ببطلانه ، کما هو معروف من دأب مخالفینا ، یشنّعون علینا وعلی أئمّتنا بالتقیّة. وقال بعض الأفاضل:«لیس فی بعض النسخ المصحّحة«قالوا» ، والظاهر أنّه زید من النسّاخ ، والمعنی أنّه لا یمکنهم إطاعة هؤلاء ؛ لأنّها معصیة اللّٰه تعالی» انتهی. والحاصل:أنّ أحوال الجهّال مشوّشة منکّرة بحیث لا یمکن للعالم حسن السلوک معهم أصلاً. (فهلک جُهّال) .التنوین للتحقیر ، أو للتعظیم ، أو للتکثیر. (فیما لا یعلمون) .لعلّ المراد أنّهم جهّال فیما لا یصل إلیه علمهم من فساد عقیدتهم ، أو عملهم وسیرتهم ، فلیس لهم علم بجهلهم ، وهذا هو الجهل المرکّب المُهلِک. وقیل:لعلّ المراد أنّ الطاعنین فی العلماء جهّال فیما لا یبلغ علمهم إلیه ممّا عمله العلماء ، ومع ذلک یعیبون علیهم . (اُمّیّون) .أی أنّهم جهّال کالاُمّیّین. (فیما یتلون) من الکتاب ، لا یعرفون حقیقته ، ولا یفهمون معناه. فی

القاموس:«الاُمّی:من لا یکتب ، أو من علی خلقة الاُمّ لم یتعلّم الکتاب ، وهو باقٍ علی جبلّته ، والغبیّ الجِلف القلیل الکلام» . (یصدّقون بالکتاب) أی بألفاظه وعباراته. (عند التعریف) أی عند تعریفهم وتعلیمهم للخلق حروفه وکلماته. (ویکذّبون به عند التحریف) أی تحریف معانیه ، وصرفها إلی غیر المراد منه ؛ إذ تحریف معناه تکذیب لما هو المقصود منه. (فلا یُنکرون) علی بناء الفاعل ، أو المفعول من الإنکار.ویحتمل کونه من التنکیر ، أی لا یستقبحون ذلک ، بل یستحسنونه ، أو لا یعلمون أنّه جهل ، بل یزعمون أنّه حقّ. قال الفیروزآبادی: النکرُ والنکارة:الدَّهاء ، والفطنة.والنکر ، بالضمّ وبضمّتین:المنکر ، کالنَّکراء ، والأمر الشدید.نَکِر فلان الأمر-کفرح-نکَرَاً ونُکُراً ونکوراً ونکیراً ، وأنکره:جهله ، والمنکر: ضدّ المعروف .قال بعض الأفاضل: قوله:«یصدّقون»و«یکذّبون»من باب التفعیل علی البناء للفاعل.وقوله:«فلا ینکرون»علی البناء للمفعول ؛ أی لا ینکر تکذیبهم علیهم أحد ، ویحتمل العکس بأن یکون الأوّلان علی البناء للمفعول ، والثالث علی البناء للفاعل ؛ أی لا یمکنهم إنکار ذلک ؛ لظهور تحریفهم ، وعلی الاحتمال الأوّل یمکن أن یقرأ الفعلان بالتخفیف أیضاً ، والأوّل أظهر.انتهی . (اُولئک أشباه الأحبار والرهبان) الذین ساروا بکتمان الکتاب وتحریفه. وقوله: (قادة فی الهوی ، سادة فی الردی) خبر«اُولئک» ، و«أشباه الأحبار»صفته ، أو بدله ، وکونه خبراً أیضاً بعید ؛ یعنی أنّهم قائدون لمن تبعهم إلی الأهواء النفسانیّة والآراء الشیطانیّة ، فیوردونهم فی المهلکات والوهدات الدنیویّة والاُخرویّة. (وآخرون منهم) أی من الجهّال. (جلوس بین الضلالة والهدی) إشارة إلی قسم ثالث منهم غیر المتبوعین والتابعین ، وهم المتردّدون بین الباطل وأهله وبین الحقّ وأهله. (لا یعرفون إحدی الطائفتین) ؛ یعنی أهل الضلالة وأهل الهدی. (من الاُخری) ولا یمیّزون بینهما ، فهم من

«مُذَبْذَبِینَ بَیْنَ ذٰلِکَ لاٰ إِلیٰ هٰؤُلاٰءِ وَ لاٰ إِلیٰ هٰؤُلاٰءِ» . (یقولون ما کان الناس) فی زمن رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله وعهده (یعرفون هذا) أی الاختلاف الذی حدث بین الاُمّة فی اُمور الدین (ولا یَدرون ما هو) ؛ لأنّه لم یکن فیهم. قیل:الظاهر أنّه عطف علی«یقولون» ؛ أی ولا یدری الآخرون الجالسون ما هذا الاختلاف ، ولا أیّ شیء سببه ، والعطف علی«یعرفون»محتمل .وأقول:أنت خبیر بأنّ الحال علی عکس ما قال. (وصَدَّقوا) ؛ یعنی أنّهم صادقون فی هذا القول الذی هو نفی الاختلاف بین الاُمّة فی عهد النبیّ صلی الله علیه و آله. قیل:هذا الصنف هو الصنف الثالث فیما روی من أنّ علیّاً علیه السلام باب اللّٰه ، من دخل فیه فهو مؤمن ، ومَن خرج عنه فهو کافر ، ومن لم یدخل فیه ولم یخرج عنه فهو مستضعف فی مشیّة اللّٰه تعالی .وقال بعض الأفاضل الأعلام: قوله علیه السلام:«یقولون ما کان الناس یعرفون هذا»إلی آخره ، یحتمل وجوهاً: الأوّل:أن یکون«هذا»إشارة إلی الاختلاف الذی حدث بین الاُمّة ؛ أی لم یکن هذا الاختلاف بین الاُمّة فی زمن الرسول صلی الله علیه و آله ، وما کان الناس یدرونه ، وإنّما حدث هذا بعده ، فیعرفون أنّ هذا الاختلاف لیس بحقّ ، لکن لا یعرفون الحقّ من بینهما ، فتحیّروا ، فیکون قوله:«وصدقوا»بالتخفیف من کلامه علیه السلام غیر محکیّ عنهم ، بل تصدیقاً لهم فیما قالوا من أنّ الاختلاف مبتدع.ویحتمل أن یکون«ولا یدرون»أیضاً من کلامه علیه السلام ؛ أی لا یدرون هؤلاء المتحیّرون الحقّ ما هو بین هذا الاختلاف الذی اعترفوا بکونه مبتدعاً. الثانی:أن یکون«هذا»إشارة إلی ما ابتدعه المخالفون کخلافة الأوّل مثلاً ؛ أی یقولون: لم یحدث هذه الاُمور فی عهد الرسول ، وإنّما ابتدعت بعده ، وعلی هذا الاحتمال یمکن أن یقرأ«صدقوا»بالتخفیف کما مرّ ، وبالتشدید أیضاً ، وعلی الثانی فقوله: «ترکهم»إمّا مصدر مفعول للتصدیق ، أی صدّقوا أنّ الرسول ترکهم علی الأمر الواضح ، وإمّا فعلٌ ، أی مع اعترافهم بکون هذه الاُمور بدعة صدّقوا بها تصدیقاً مشوباً بالشکّ ، فیکون قوله:«ترکهم»کلامه علیه السلام للردّ علیهم. الثالث:أن یکون«هذا»إشارة إلی مذهب أهل الحقّ ، أی سبب عدم إطاعتهم الحقّ هو أنّهم یقولون:إنّ الناس فی الزمن السابق کان أکثرهم علی خلاف هذا الرأی ، ولا یدرون حقّیّته ، فنحن تبعٌ لهم کما قال الکفّار:

«إِنّٰا وَجَدْنٰا آبٰاءَنٰا عَلیٰ أُمَّةٍ وَ إِنّٰا عَلیٰ آثٰارِهِمْ مُقْتَدُونَ» ، و«صدقوا»بالتشدید ، و«ترکهم»علی صیغة المصدر ، فهذا ردّ علیهم بأنّهم یصدّقون بأنّ رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله أوضح لهم السبیل ، وأقام لهم الخلیفة ، ومع ذلک یتّبعون أسلافهم فی الضلالة ، أو بیان لأحد طرفی شکّهم وأحد سببی تحیّرهم. الرابع:أن یکون«هذا»إشارة إلی خلیفتهم الباطل ، وبدعهم الفاسدة ، ویکون الکلام مسوقاً علی الاستفهام الإنکاری ؛ أی إنّ الناس هل کانوا لا یعرفون حقّیّة هذه الخلیفة ، وکانوا ینصبونه ، وقوله علیه السلام:«وصدقوا»یکون ردّاً علیهم ، انتهی کلامه أعلی اللّٰه مقامه .وأقول:الظاهر أنّ قوله علیه السلام: (ترکهم رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله) بصیغة الفعل من باب الاستئناف ، إشارة إلی علّة صدقهم ، وإلی سبب الاختلاف بعده صلی الله علیه و آله ، وضمیر الجمع للاُمّة ؛ أی ترکهم حین وفاته ، أو فی حال حیاته مطلقاً. (علی البیضاء) أی علی الملّة ، أو الشریعة ، أو السنّة ، أو الطریقة البیضاء البیّنة الواضحة. (لیلها) متمیّزاً (من نهارها) أی باطلها من حقّها. وقیل:مجهولها أو جاهلها من معلومها ، أو عالمها .وقیل:یحتمل أن یُراد بالنهار ظاهرالملّة ، وباللیل باطنها ؛ لخفائه بالنسبة إلی الظاهر بحیث لا یهتدی إلیه أحد . (لم یظهر فیهم بدعة) . قیل:هی ما لم یکن فی عهد رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله ، وکان مخالفاً لما جاء به. (ولم یُبدَّل فیهم سُنّة) .هی ما یقابل البدعة. وقیل:یمکن أن یُراد بالبدعة ولایة الجور ، وبالسنّة ولایة الحقّ . (لا خلاف عندهم) فی عدم ظهور البدعة وعدم جوازها. (ولا اختلاف) عندهم فی عدم جواز تبدّل السنّة. وقیل:أی لا خلاف عندهم حینئذٍ فی السنّة ، ولا اختلاف فی الولایة والإمامة ، بل کانوا کلّهم علی سنّة واحدة وولایة واحدة-هی ولایة علیّ علیه السلام-طوعاً أو کرهاً ، أو غیر مظهرین لخلافه . (فلمّا غشی الناس) بعد أن قبض رسول اللّٰه (ظلمة خطایاهم) ؛ یُقال:غشیه-کرضیه - غشیاناً بالکسر ، إذا جاءه ، وغشّیته تغشیة ، إذا غطّیته.قیل:شبّه الخطایا باللیل ، واُثبت لها الظلمة مکنیّة وتخییلیّة ، أو شبّهها بالظلمة ، والترکیب من باب لجین الماء ، ووجه التشبیه هو تحیّر الناس فیها ، وعدم اهتدائهم إلی المقصود .وقوله: (داع إلی اللّٰه) أی إلی دینه ، وإلی ما یوجب الوصول إلی رحمته ، وذلک الداعی أمیر المؤمنین علیّ علیه السلام. (وداع إلی النار) أی إلی أسباب دخولها ، وهو أمیر الکافرین:الأوُّل وصاحباه. (فعند ذلک) الاختلاف (نطق الشیطان) بلسان أولیائه فی الناس ، کما یصرّح به (فعلا صوته) کنایة عن غایة کدّه واجتهاده فی النطق. (علی لسان أولیائه) من الإنس ، أو من الجنّ أیضاً ؛ إذ اُرید باللسان والنطق ما یعمّ الوسوسة والتخیّلات الشیطانیّة وتزیین الباطل فی قلوبهم. (وکثر خیله ورَجْله) أی أعوانه القویّة والضعیفة ، وأصحاب الشوکة والقدرة علی الشیطنة وأعمال النکراء والجربزة فی وضع القوانین الباطلة.والضعفاء التَّبَعة لهم فی ذلک. قال الجوهری:«الخیل:الفُرسان ، ومنه قوله تعالی:

«وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ»

أی بفرسانک ورجالتک» .وقال:«الراجل:خلاف الفارس ، والجمع:رجَلْ مثل صاحب وصَحْب ، ورجّالة ورُجّال» .وقال البیضاوی:«الرَّجل ، بالکسر والضمّ ، لغتان فی الرَّجْل بالسکون» . (وشارک) الشیطان (فی المال) بحملهم علی کسبها وجمعها من الحرام ، والتصرّف فیها علی ما لا ینبغی. (والولد) بالحثّ علی التوصّل به بالسبب المحرّم کالزنی ، وجعل مال الإمام مهور النساء وقیّم السراری بالنسبة إلی المخالف ، وبتسمیة الولد بعبد العزّی وأمثال ذلک. (من أشرکه) مفعول«شارک» ؛ أی جعله شریکاً فیهما باتّباعه وعدم الاستعاذة منه. (فعُمِلَ بالبدعة) الضمیر المستتر عائد إلی الموصول. وقوله: (وتُرک الکتاب والسنّة) ؛ إمّا علی صیغة الفعل عطف علی«عمل» ، أو علی صیغة المصدر عطف علی«البدعة» ، ولا شکّ فی أنّ العمل بالبدعة موجب لترک الکتاب والسنّة ، وقد روی:«ما اُحدثت بدعة إلّاتُرکت بها سنّة» . (ونطق أولیاء اللّٰه) من الأوصیاء ومن تبعهم (بالحجّة) أی بالدلیل والبرهان الدالّ علی الحقّ. (وأخذوا بالکتاب) أی بأحکام القرآن (والحکمة) فسّرت بالشریعة ، أو معالم الدین من المنقول والمعقول. (فتفرّق) وامتاز (من ذلک الیوم) الذی ظهر فیه إمامان: (أهل الحقّ) بالنطق بالبرهان والحجّة ، والأخذ بالکتاب والسنّة (وأهل الباطل) بالشبهات الشیطانیّة والتسویلات النفسانیّة. (وتخاذل وتهاون أهل الهدی) . «أهل الهدی»فاعل الفعلین علی التنازع.قال الفیروزآبادی:«خذله:ترک نصرته ، وتخاذلت رجلاه:ضعفتا ، والقوم:تدابروا» .وقال الجوهری:«تخاذلوا ، أی خذل بعضهم بعضاً» .وقال:«تهاون به:استحقره» .وقیل:المراد أنّه أهل الهدی تخاذلوا وتهاونوا وترکوا النصرة والتعاون بینهم ، ولو لا ذلک لما غلب أهل الضلالة علیهم ، وفیه نوع شکایة من التابعین لعلیّ علیه السلام بعدم نصرتهم له ، کما مرّ مثله عنه علیه السلام فی الخطبة الطالوتیّة .وفی بعض النسخ:«تخادن» ، بالدال المهملة والنون.والتخادن:اتّخاذ الخِدن-بالکسر - وهو الصدیق ، والصاحب ، ومنه قوله تعالی:

«وَ لاٰ مُتَّخِذٰاتِ أَخْدٰانٍ» . وفی بعضها:«تخاون»بالواو من الخون ، وهو أن یؤتمن الإنسان فلا ینصح. وفی بعضها:«تهادن»من الهُدنة بالضمّ ، وهو المصالحة. وفی بعضها:«أهل الهوی»بالواو.وعلیک بتطبیق النسخ بعضها مع بعض برعایة التناسب بینها. والظاهر أنّ«الجماعة»فی قوله: (حتّی کانت الجماعة) مرفوع ، علی أنّه اسم«کانت» ، أو فاعله.وقیل:منصوب علی الخبریّة ، واسم«کانت»الضمیر المستتر الراجع إلی أهل الضلالة. والمراد ب«فلان»فی قوله: (مع فلان وأشباهه) الأوّل ، وأشباهه أضرابه من لصوص الخلافة. (فاعرف هذا الصنف) من أهل الجهالة والضلالة بأعیانهم وصفاتهم الذمیمة الخارجة عن طور العقل والشرع. (وصنف آخر) وهم أهل الهدی (فأبصرهم رأی العین) أی رؤیة ظاهرة معاینة. (تُحیا) علی صیغة المعلوم من الحیاة ، أو المجهول من الإحیاء. وفی بعض النسخ:«نجباء»علی زنة شرفاء ، جمع نجیب ، وهو صفة اُخری للصنف ، أو حال من الضمیر المنصوب. (والزمهم) أی لا تفارقهم. (حتّی ترد) بعد الموت ، أو یوم القیامة. (أهلک) :أهل الجنّة والسعادة من الأنبیاء والأولیاء.ویحتمل أن یُراد بأهل الإمام الحقّ کنایة ، والورود علیه أعمّ من الورود والوصول إلیه فی الدنیا والآخرة. وقیل:یمکن أن یکون«تردّ»بتشدید الدال ، أی حتّی تردّ أهلک عن صنف أهل الضلالة إلی أهل الحقّ ، قال:وهذا أنسب بقوله: (فإنّ الخاسرین...) ، وکأنّه علیه السلام أشار بذلک إلی تفسیر خسران أهلیهم فی الآیة ، بأنّ المراد به خسران مرافقة هؤلاء فی القیامة ، وفی الجنّة ، وخسران شفاعتهم. قال الجوهری:«خسر فی البیع خُسراً وخُسراناً ، وخَسِرة وأخسره:نقصه» .وقال البیضاوی:«الخاسرون هم الکاملون فی الخسران ، الذین خسروا أنفسهم بالضلال وأهلیهم بالإضلال یوم القیامة» حین یدخلون النار بدل الجنّة ؛ لأنّهم جمعوا وجوه الخسران.وقیل:وخسروا أهلیهم ؛ لأنّهم إن کانوا من أهل النار فقد خسروهم کما خسروا أنفسهم ، وإن کانوا من أهل الجنّة فقد ذهبوا عنهم ذهاباً لا رجوع بعده. وقوله: (ألا ذلک هو الخسران المبین) مبالغة فی خسرانهم لما فیه من الاستئناف ، والتصدیر ب«ألا» ، وتوسیط الفعل ، وتعریف الخسران ، ووصفه بالمبین. (إلی هاهنا روایة الحسین) ابن محمّد الأشعری ، وروایة محمّد بن یحیی أیضاً ؛ فإنّ لفظ الزیادة فی قوله: (وفی روایة محمّد بن یحیی زیادة) یشعر بذلک ، وتلک الزیادة قوله: (لهم علمٌ بالطریق) ؛ الضمیر لصنف آخر ، وهم أهل الحقّ ، والتنوین للتعظیم ، أو للتکثیر ، أو لهما معاً ؛ أی لهم علم کامل بطریق الحقّ. (فإن کان دونهم) أی عندهم (بلاء) أی ابتلاء وامتحان للخلق من مظلومیّتهم ومغلوبیّتهم. (فلا تنظر إلیه ) أی إلی ذلک البلاء. فی بعض النسخ:«ینظر»بالیاء.وفی بعضها:«إلیهم»بدل«إلیه» ، والمآل واحد ؛ یعنی لا تجعل ذلک دلیلاً علی عدم حقّیّتهم ؛ فإنّ ذلک علامة کونهم أولیاء اللّٰه ؛ لأنّ البلاء موکّل بالأولیاء ، وعمّا قلیل ینصرم بلایاهم ، وتنقلب حالهم إلی الرخاء فی دار البقاء ، بل فی هذه النشأة الدنیا أیضاً عند ظهور دولة الحقّ. (فإن کان دونهم) أی عندهم (عَسْف) أی ظلم وجور.وأصل العسف:الأخذ علی غیر الطریق. (وخَسف) .قال الجوهری:«الخَسف:النقصان ، وبات فلان الخَسف ، أی جائعاً ، ویُقال: سامَهُ الخَسْف ، وسامَهُ خَسْفاً وخُسْفاً أیضاً بالضمّ ، أی ولّاه ذُلّاً ، ویُقال:کلّفه المشقّة والذلّ» انتهی. وقیل:هو کنایة عن الخُمول وعدم الذکر .وقوله: (تنقضی) جزاء الشرط ، ولم ینجزم لکون الشرط ماضیاً ؛ فإنّک تقول:إن جاء زید یقوم عمرو ، ویقم عمرو.قال ابن مالک:

«وبعد ماض رفعک الجزاء حسن-ورفعه بعد مضارع وهن» . (ثمّ تَصیر) تلک البلایا (إلی رخاء) وسعة فی الآخرة ، بل فی الدنیا أیضاً کما مرّ.وفی ذلک ترغیب فی ملازمتهم ومتابعتهم ، وعدم مفارقتهم أصلاً. وقوله: (إخوان الثقة) أی الموثوق بهم وبإخوتهم.وقیل:هم المتحابّون المتدیّنون المتابعون له علیه السلام فی الأقوال والأعمال . (ذخائر بعضهم لبعض) . الذخیرة ممّا یتّخذ أو یختار لنوائب الدهر ، فالمراد هنا نفع بعضهم بعضاً فی الشدائد والنوازل والتعاون والتناصر والتباذل. (ولو لا أن تذهب بک الظنون عنّی) . قیل:أی إلی اعتقاد الرسالة ، أو الاُلوهیّة ، ولا یخفی بُعده.وقیل:أی یصیر ظنّک السیّئ بی سبباً لانحرافک عنّی ، وعدم إصغائک إلی قولی بعد ذلک ، وکأنّه علیه السلام کان یعلم أنّه لا یقبل صریح الحقّ دفعة ، فأراد أن یقرّ به من الحقّ شیئاً فشیئاً لئلّا ینفّر عن الحقّ وأهله .وأقول:لعلّ المراد ذهاب وهمه إلی جواز ترک التقیّة ، وإباحة الإذاعة بعد سماع تلک الاُمور التی أخفاها علیه السلام. (لجلّیت لک) أی لأظهرت لک کاشفاً (عن أشیاء من الحقّ) ؛ بیان للأشیاء. (غطّیتها) لها (ولنشرت) أی بسطت. (لک أشیاء من الحقّ کتمتها) . «من»بیان للأشیاء ، وجملة«کتمتها»صفة لها. (ولکنّی أتّقیک) أی أکون منک علی تقیّة خوفاً من نفسی ومنک. (وأستبقیک) أی أطلب بقاءک وحیاتک ؛ یُقال:بَقی بقاء ، وهو ضدّ فنی فناء ، وأبقاه وبقاه واستبقاه بمعنی ، واستبقاه:استحیاه. وقیل:معناه:أستبقیک علی الحقّ کیلا تزلّ عنه . (ولیس الحلیم الذی لا یتّقی أحداً) . «الحلیم»بالرفع اسم«لیس» ، والموصول مع صلته خبره.والحِلم ، بالکسر:العقل ، والأناة ، أی التثبّت فی الاُمور

 البضاعة المزجاة ؛ ج 1 , ص 527 

***[مرآة العقول - شرح علامه مجلسی]***

السعد الأول: صحیح علی الظاهر ، لتوثیق العلامة لحمزة بن بزیع ، و إن کان ما یظن أن یکون مأخذه ضعیفا ، لکن فی روایة حمزة عن أبی جعفر الثانی علیه السلام إشکال ، لأن الشیخ فی الرجال عده من رجال الرضا علیه السلام ، و لم یذکر روایته عن الجواد علیه السلام ، و روی الکشی ما یدل علی أنه لم یدرک زمانه علیه السلام حیث قال: ذکر بین یدی الرضا حمزة بن بزیع فترحم علیه ، فقیل له: کان یقول بموسی فترحم علیه ساعة الخبر ، فیحتمل أن یکون أبو جعفر هو الأول علیه السلام ففی هذا السند أیضا إرسال و یؤیده ما رواه المفید (ره) فی کتاب الاختصاص بإسناده عن أبی حمزة الثمالی قال: دخل سعد بن عبد الملک - و کان أبو جعفر علیه السلام یسمیه سعد الخیر ، و هو من ولد عبد العزیز بن مروان - علی أبی جعفر علیه السلام فبینا ینشج کما تنشج النساء قال فقال له أبو جعفر: ما یبکیک یا سعد؟ قال: و کیف لا أبکی و أنا من الشجرة الملعونة فی القرآن فقال له: لست منهم أنت أموی منا أهل البیت أما سمعت قول الله عز و جل یحکی عن إبراهیم:

فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی

و السند الثانی: مرسل قوله علیه السلام: ما عزب عنه عقله قال الجوهری : عزب عنی فلان یعزب ، و یعزب أی بعد و غاب و عزب عن فلان حلمه. قوله علیه السلام: و نجت تلک العصب هی جمع عصبة بالضم ، و هی من الرجال و الخیل ، و الطیر ما بین العشرة إلی الأربعین. قوله علیه السلام: و لهم إخوان أی فی هذه الأمة أو فی هذا الزمان. قوله علیه السلام: من الالتذاذ بالشهوات الظاهر أن لفظة من بیانیة ، و یحتمل الابتدائیة ، أی الطغیان الحاصل من الالتذاذ ، و فی بعض النسخ من الإیراد بالشهوات و لعل المراد إیراد الأنفس علی المهالک بسبب الشهوات. قوله: من المثلات بفتح المیم و ضم الثاء أی العقوبات قوله رضاه أی ما یرضیه من الطاعات. قوله علیه السلام: من التوبة بتبدیل الحسنات الظاهر أن الباء تعلیلیة أی جعل أهل السیئات قادرین علی التوبة ، متمکنین منها ، لأن یبدلوا بها سیئاتهم حسنات أو لأن یبدل الله سیئاتهم حسنات ، و یحتمل أن تکون من سببیة ، و الباء بمعنی من أی مکنهم من تبدیل سیئاتهم بالتوبة ، و هو إشارة إلی قوله تعالی

فَأُوْلٰئِکَ یُبَدِّلُ اَللّٰهُ سَیِّئٰاتِهِمْ حَسَنٰاتٍ

و التبدیل إما بأن یمحو سوابق معاصیهم بالتوبة ، و یثبت مکانها لواحق طاعاتهم أو یبدل ملکة المعصیة فی النفس ، بملکة الطاعة ، و قیل: بأن یوفقه لأضداد ما سلف منه أو بأن یثبت له مکان کل سیئة حسنة ، و بهذا المعنی الأخیر ورد بعض أخبارنا . قوله علیه السلام: و لم یمنع دعاء عباده أی یمنعهم عن الدعاء. قوله علیه السلام: فلعن الله الذین یکتمون ما أنزل الله لعل المراد المجبرة المنکرین لما تقدم. قوله علیه السلام:

کَتَبَ عَلیٰ نَفْسِهِ اَلرَّحْمَةَ

أی ألزمها علی نفسه. قوله: فتمت أی الرحمة أی کتابتها و الوعد بها و تقدیرها کما قال

وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ *

و فسرت بتقدیرات الله تعالی و مواعیده. قوله علیه السلام: و ذلک من علم الیقین من قبیل إضافة الموصوف إلی الصفة أی ما سبق من العلم بعدله تعالی و رأفته و رحمته ، هو من العلم المتیقن الذی لا شک فیه ، و هو علم التقوی ، أی علم یتقی به من عذاب الله إذ من لم یقل به فهو کافر مستحق لعذابه تعالی ، أو هو العلم الذی یبعث النفس علی التقوی ، أو یحصل من التقوی ، قوله و کل أمة مبتدأ و قوله قد رفع الله خبره. قوله علیه السلام: و ولاهم عدوهم حین تولوه الضمیر المنصوب فی قوله تولوه راجع إلی العدو یقال ولاه: أی جعله والیا ، و تولاه أی اتخذوه ولیا. أی سلط علیهم عدوهم ، حین اتخذوه ولیهم ، و خلی بینه و بینهم کما أنهم بایعوا بعد النبی صلی الله علیه و آله و سلم فی صدر الإسلام من لیس بأهله ، و من هو عدوهم فی الدنیا و الآخرة فوکلهم الله إلیهم و خلی بینهم ، و بین هؤلاء المضلین ، و فیه إشارة إلی قوله تعالی

وَ مَنْ یُشٰاقِقِ اَلرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مٰا تَبَیَّنَ لَهُ اَلْهُدیٰ وَ یَتَّبِعْ غَیْرَ سَبِیلِ اَلْمُؤْمِنِینَ ، نُوَلِّهِ مٰا تَوَلّٰی

أی نجعله والیا لما تولی من الضلال. و نخلی بینه و بین ما اختاره

وَ نُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَ سٰاءَتْ مَصِیراً . قوله علیه السلام: و حرفوا حدوده أی أحکامه و أولوها بآرائهم. قوله: و کان من نبذهم الکتاب أن ولوه إلخ. أی جعلوا ولی الکتاب و القیم علیه ، و الحاکم به الذین لا یعلمونه. قوله: فأوردوهم الهوی أی ما یحکم به أهواؤهم و صدورهم أی أرجعوهم إلی الردی و الهلاک. قوله: و غیروا عری الدین أی ما یتمسک به من أحکام الدین و شرائعه. قوله علیه السلام: ثم ورثوه أی جعلوه میراثا یرثه کل سفیه جاهل ، أو صبی غیر عاقل ، قال الجوهری : یقال : صبی بین الصبا و الصباء ، إذا فتحت الصاد مددت و إذا کسرت قصرت. قوله علیه السلام: بعد أمر الله أی صدوره أو الاطلاع علیه أو ترکه ، و الورود و الصدور کنایتان عن الإتیان ، للسؤال و الأخذ و الرجوع بالقبول. قوله علیه السلام: ولایة الناس هو المخصوص بالذم. قوله علیه السلام: معجبون بفتح الجیم أی یعجبهم أعمالهم. قوله علیه السلام: ثم یعصی الله أی یترک الأولی و الأفضل و إطلاق العصیان علیه مجاز لکونه فی درجة کمالهم ، بمنزلة العصیان. قوله علیه السلام: فاعرف أشباه الأحبار و الرهبان أی الذین کانوا یتشبهون بالأحبار و الرهبان من الأمم السالفة ، و لم یکونوا منهم ضالین مبتدعین کتموا الکتاب و أحکامه و حرفوه و أولوه بآرائهم. قوله علیه السلام: فهم مع السادة و الکبرة الکبرة بکسر الکاف و سکون الباء و الکبر بالضم: جمع الأکبر أی هم مع أهل السیادة و العظمة و الدولة فی الدنیا ، و فی بعض النسخ الکثرة و هو أظهر. قوله علیه السلام: و

ذٰلِکَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ اَلْعِلْمِ

إشارة إلی قوله تعالی:

فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلّٰی عَنْ ذِکْرِنٰا وَ لَمْ یُرِدْ إِلاَّ اَلْحَیٰاةَ اَلدُّنْیٰا `ذٰلِکَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ اَلْعِلْمِ

أی أمر الدنیا أو کونها تسمیة مبلغهم من العلم ، لا یتجاوزه علمهم ، و ما فی الخبر یحتمل أن یکون المراد به هذا ما بلغوه بسبب علمهم أی لم یحصل سوی ذلک من العلم. قوله علیه السلام: فی طبع قال الجزری : الطبع بالسکون: الختم ، و بالتحریک: الدنس ، و أصله من الوسخ و الدنس یغشیان السیف ، یقال: طبع السیف یطبع طبعا ثم استعمل فیما یشبه ذلک من الأوزار و الآثام و غیرهما من القبائح ، و منه الحدیث أعوذ بالله من طمع یهدی إلی طبع أی یؤدی إلی شین أو عیب. قوله علیه السلام: یعیبون علی العلماء بالتکلیف أی بسبب أنهم یکلفونهم الطاعات و العدول عن الباطل ، أو یکلفون الخلق و یدعونهم إلی الحق. قوله علیه السلام: و العلماء فی أنفسهم خانة هی جمع خائن أی و الحال أن العلماء المحقین خائنون إن کتموه و ترکوا نصیحتهم. قوله علیه السلام: إن رأوا إلخ یحتمل أن یکون جزاؤه فبئس ما یصنعون ، و یکون مجموع جملة الشرط و الجزاء تأکیدا للجملة السابقة ، و بیانا لها ، و لذا ترک العاطف بینهما ، و یحتمل أن یکون هذا الشرط بیانا لکتمان النصیحة ، و تفسیرا له ، و یکون قوله: فبئس ما یصنعون جزاء لشرط محذوف ، أی إن فعلوا ذلک فبئس ما یصنعون و یحتمل أن یکون و رأوا بیانا لقوله و یعیبون علی العلماء و تعلیلا له ، و یکون ضمیر الفاعل راجعا إلی أشباه الأحبار أی إنهم یعیبون علی العلماء تکلیفهم الخلق بالطاعات ، لکونه خلاف طریقتهم ، فإنهم إن رأوا تائها أی متحیرا ضالا عن سبیل الحق لا یهدونه و الأول أظهر. قوله علیه السلام: فالعلماء من الجهال أی علماء الحق من أشباه الأحبار أو من أتباعهم الضالین ، و یحتمل أن یکون المراد علماء السوء من أتباعهم ، لکن تطبیق الفقرات علیه ، یحتاج إلی تکلف. قوله علیه السلام: فی جهد بالفتح أی مشقة و جهاد بالکسر أی مجاهدة ، و سعی و اهتمام إن وعظت العلماء ، قالوا طغت أی جاوزوا الحد فی ذلک و بالغوا أکثر مما ینبغی أو حصل لهم الطغیان ، بسبب علمهم و عملهم فیعیبون الناس أو یدعون الرئاسة و إن علموا الجهال الحق الذی ترکه الجهال ، قالوا : خالفت أی کبراءنا أو عامة الناس لشیوع الباطل بینهم ، و علی الاحتمال الثانی المراد إن علم علماء سوء الجهال شیئا من الحق الذی یترکه أنفسهم ، قالت الجهال لهم: خالفت فی قولک فعلک ، و إن اعتزلوهم قالوا: فارقت الجماعة. قوله علیه السلام: قالوا نافقت أی أظهرت خلافنا و لم تعتقد لحقیة ما نحن علیه. قوله علیه السلام: و إن أطاعوهم قالوا: عصیت الله لیس فی بعض النسخ المصححة قالوا و الظاهر أنه زید من النساخ ، و المعنی أنه لا یمکنهم إطاعة هؤلاء ، لأنها معصیة الله تعالی ، و علی نسخة [قالوا] لعل المراد أنهم یقولون: عصیت الله بزعمک حیث عملت بما لم تعتقده ، کما أن المخالفین لعنهم الله یشنعون فی التقیة علینا و علی أئمتنا علیهم السلام. قوله علیه السلام: أمیون فیما یتلون أی إنهم کالأمیین لعدم علمهم بمعانی الکتاب و الأمی من لا یحسن الخط و الکتابة. قوله: یصدقون بالکتاب أی بألفاظه عند تعریف الخلق ألفاظه ، و یکذبون بالکتاب عند تحریف معانیه ، إذ تحریف معناه تکذیب للمعنی المراد به ، فقوله یصدقون و یکذبون من باب التفعیل علی البناء للفاعل ، و قوله ینکرون علی البناء للمفعول ، أی لا ینکر تکذیبهم علیهم أحد ، و یحتمل العکس بأن یکون الأولان علی البناء للمفعول ، و الثالث علی البناء للفاعل ، أی لا یمکنهم إنکار ذلک لظهور تحریفهم ، و علی الاحتمال الأول یمکن أن یقرأ الفعلان بالتخفیف أیضا ، و الأول أظهر. قوله علیه السلام: یقولون ما کان الناس یعرفون هذا إلخ. هذا یحتمل وجوها: الأول: أن یکون هذا إشارة إلی الاختلاف الذی حدث بین الأمة ، أی لم یکن هذا الاختلاف بین الأمة فی زمن الرسول ما کان الناس یدرونه ، و إنما حدث هذا بعده ، فیعرفون أن الاختلاف لیس بحق ، لکن لا یعرفون الحق من بینهما فتحیروا ، فیکون قوله: و صدقوا بالتخفیف من کلامه غیر محکی عنهم ، بل تصدیقا لهم فیما قالوا من أن الاختلاف مبتدع ، و یحتمل أن یکون و لا یدرون أیضا من کلامه علیه السلام أی لا یدری هؤلاء المتحیرون الحق ما هو بین هذا الاختلاف الذی اعترفوا بکونه مبتدعا. الثانی: أن یکون هذا إشارة إلی ما ابتدعه المخالفون ، کخلافة أبی بکر مثلا ، أی یقولون لم یحدث هذه الأمور فی عصر الرسول صلی الله علیه و آله ، و إنما ابتدعت بعده و علی هذا الاحتمال یمکن أن یقرأ صدقوا بالتخفیف کما مروا بالتشدید أیضا ، و علی الثانی فقوله: ترکهم : إما مصدر مفعول للتصدیق ، أی صدقوا أن الرسول ترکهم علی الأمر الواضح ، و إما فعل ، أی مع اعترافهم بکون هذه الأمور بدعة صدقوا بها تصدیقا مشوبا بالشک ، فیکون قوله: ترکهم کلامه علیه السلام للرد علیهم. الثالث: أن یکون هذا إشارة إلی مذهب أهل الحق ، أی سبب عدم إطاعتهم للحق هو أنهم یقولون إن الناس فی الزمان السابق کان أکثرهم علی خلاف هذا الرأی ، و لا یدرون حقیته فنحن تبع لهم کما قال الکفار

إِنّٰا وَجَدْنٰا آبٰاءَنٰا عَلیٰ أُمَّةٍ وَ إِنّٰا عَلیٰ آثٰارِهِمْ مُقْتَدُونَ

و صدقوا بالتشدید ، و ترکهم علی صیغة المصدر فهذا رد علیهم بأنهم یصدقون بأن الرسول صلی الله علیه و آله و سلم أوضح لهم السبیل ، و أقام لهم الخلیفة ، و أوضح لهم الحجة ، و مع ذلک یتبعون أسلافهم فی الضلالة ، أو بیان لأحد طرفی شکهم و أحد سببی تحیرهم. الرابع: أن یکون اسم الإشارة إشارة إلی خلیفتهم الباطل ، و بدعهم الفاسدة و یکون الکلام مسوقا علی الاستفهام الإنکاری ، أی إن الناس هل کانوا لا یعرفون حقیة هذه الخلیفة و کانوا ینصبونه. قوله علیه السلام: و صدقوا یکون ردا علیهم. قوله علیه السلام: علی البیضاء أی علی الملة البینة الواضحة الممتازة لیلها من نهارها أی باطلها من حقها. قوله علیه السلام: و کثر خیله و رجله الخیل: جماعة الفرسان ، و الرجل: المشاة أی أعوانه القویة و الضعیفة. قوله علیه السلام: من أشرکه أی الشیطان باتباعه ، و عدم الاستعاذة منه. قوله علیه السلام: و تخاذل أی ترکوا نصرة الحق ، و فی بعض النسخ تخادن من الخدن ، و هو الصدیق و تهادن من المهادنة بمعنی المصالحة ، و فی بعض النسخ و تهاون أی عن نصرة الحق ، و هذا أنسب بالتخاذل ، کما أن التهادن أنسب بالتخادن. قوله: مع فلان یعنی أبا بکر. قوله علیه السلام: حتی ترد أهلک أی فی الآخرة من الأنبیاء و الأئمة و المؤمنین و أشار علیه السلام بذلک إلی تفسیر خسران أهلیهم فی الآیة و أن المراد خسران مرافقة هؤلاء فی القیامة ، و فی الجنة و شفاعتهم. قوله علیه السلام: فإن کان دونهم بلاء أی کان عندهم ابتلاء و امتحان للخلق من مظلومیتهم و مغلوبیتهم ، فلا تجعل ذلک دلیلا علی عدم حقیتهم ، و لا تحقرهم بذلک ، فإن ذلک علامة حقیتهم ، و عما قلیل تنقضی بلایاهم ، ثم تصیر و تنقلب تلک البلایا إلی رخاء لا یوصف فی الآخرة ، أو فی الدنیا عند قیام القائم علیه السلام و العسف الظلم و الخسف کنایة عن الخمول و عدم الذکر. قوله علیه السلام: ثم اعلم أن إخوان الثقة تحریص علی تحصیل الإخوان فی الله الموثوق بهم و بأخوتهم. قوله: و لو لا أن تذهب بک الظنون عنی أی یصیر ظنک السیء بی سببا لانحرافک عنی ، و عدم إصغائک إلی بعد ذلک ، و کأنه علیه السلام کان یعلم أنه لا یقبل صریح الحق دفعة ، فأراد أن یقربه من الحق شیئا فشیئا لئلا ینفر عن الحق و أهله ، قوله: فی مکان التقوی أی فی محل التقیة.

 مرآة العقول ؛ ج 25 , ص 122 

بَزِیعٍ ، عَنْ عَمِّهِ حَمْزَةَ بْنِ بَزِیعٍ ، قَالَ :

کَتَبَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِلی سَعِیدٍ(1) الْخَیْرِ : «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ : أَمَّا بَعْدُ ، فَقَدْ جَاءَنِی کِتَابُکَ تَذْکُرُ فِیهِ(2) مَعْرِفَةَ مَا لاَ یَنْبَغِی تَرْکُهُ ، وَطَاعَةَ مَنْ رِضَا اللّهِ رِضَاهُ ، فَقَبِلْتَ(3) مِنْ ذلِکَ لِنَفْسِکَ مَا کَانَتْ نَفْسُکَ مُرْتَهَنَةً ، لَوْ تَرَکْتَهُ تَعْجَبُ(4) أَنَّ رِضَا اللّهِ وَطَاعَتَهُ وَنَصِیحَتَهُ لاَ تُقْبَلُ وَلاَ تُوجَدُ وَلاَ تُعْرَفُ إِلاَّ فِی عِبَادٍ غُرَبَاءَ أَخْلاَءً(5) مِنَ النَّاسِ قَدِ اتَّخَذَهُمُ(6) النَّاسُ سِخْرِیّاً لِمَا یَرْمُونَهُمْ بِهِ مِنَ الْمُنْکَرَاتِ ، وَکَانَ یُقَالُ : لاَ یَکُونُ الْمُوءْمِنُ مُوءْمِناً حَتّی یَکُونَ أَبْغَضَ إِلَی النَّاسِ مِنْ جِیفَةِ الْحِمَارِ .

وَلَوْ لاَ أَنْ یُصِیبَکَ مِنَ الْبَلاَءِ مِثْلُ الَّذِی أَصَابَنَا ، فَتَجْعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ کَعَذَابِ اللّهِ _ وَأُعِیذُکَ بِاللّهِ وَإِیَّانَا مِنْ ذلِکَ _ لَقَرُبْتَ(7) عَلی بُعْدِ مَنْزِلَتِکَ .

ص: 147

وَاعْلَمْ رَحِمَکَ اللّهُ أَنَّهُ(1) لاَ تُنَالُ(2) مَحَبَّةُ اللّهِ إِلاَّ بِبُغْضِ کَثِیرٍ مِنَ النَّاسِ ، وَلاَ وَلاَیَتُهُ إِلاَّ بِمُعَادَاتِهِمْ ، وَفَوْتُ ذلِکَ قَلِیلٌ یَسِیرٌ لِدَرْکِ ذلِکَ مِنَ اللّهِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ.

یَا أَخِی(3) ، إِنَّ اللّهَ _ عَزَّ وَ جَلَّ _ جَعَلَ فِی کُلٍّ مِنَ الرُّسُلِ(4) بَقَایَا مِنْ أَهْلِ الْعِلْمِ یَدْعُونَ مَنْ ضَلَّ إِلَی الْهُدی ، وَیَصْبِرُونَ مَعَهُمْ عَلَی الاْءَذی ، یُجِیبُونَ دَاعِیَ اللّهِ ، وَیَدْعُونَ إِلَی اللّهِ(5) ، فَأَبْصِرْهُمْ رَحِمَکَ اللّهُ ، فَإِنَّهُمْ فِی مَنْزِلَةٍ رَفِیعَةٍ ، وَإِنْ أَصَابَتْهُمْ فِی الدُّنْیَا وَضِیعَةٌ(6) إِنَّهُمْ یُحْیُونَ بِکِتَابِ اللّهِ الْمَوْتی ، وَیُبَصِّرُونَ(7) بِنُورِ اللّهِ مِنَ الْعَمی ، کَمْ مِنْ 8 / 57

قَتِیلٍ لاِءِبْلِیسَ قَدْ أَحْیَوْهُ ، وَکَمْ مِنْ تَائِهٍ ضَالٍّ قَدْ هَدَوْهُ ، یَبْذُلُونَ دِمَاءَهُمْ دُونَ هَلَکَةِ الْعِبَادِ(8) ، مَا(9) أَحْسَنَ أَثَرَهُمْ عَلَی الْعِبَادِ ، وَأَقْبَحَ آثَارَ الْعِبَادِ عَلَیْهِمْ» .(10)

***ترجمه***

***[بهشت کافی - ترجمه آژیر]***

امام باقر علیه السّلام به سعد الخیر نوشت: به نام خداوند بخشایندۀ مهربان ، اما بعد ، من تو را به تقوای الهی سفارش می کنم ، زیرا در آن است سلامتی از نابودی ، و بهره مندی به هنگام مرگ.همانا خداوند عزّ و جلّ در پرتو تقوی بنده را از آنچه که عقلش بدان نمی رسد حفظ می کند ، و با تقوی کوری و جهلش را از میان می برد ، و با تقوی نوح و همراهان او در کشتی ، و صالح و همراهان او از آذرخش ، نجات یافتند ، و در پرتو تقوی شکیبایان و گروه های شیعه از مهالک ، نجات یافتند و برای آنان برادرانی است بر همین آیین که این فضیلت را خواهانند ، و از گشتن پیرامون شهوت خودداری کردند ، و این به سبب عقوبت و پندهایی بود که در قرآن می خواندند. آنها پروردگار خود را به سبب آنچه روزی ایشان ساخته-و شایسته سپاسگزاری هم هست-سپاس می گزارند ، و خود را در زیاده روی ها می نکوهند ، و آنها اهل نکوهش هستند ، و به خوبی می دانند که خداوند تبارک و تعالی شکیباست و دانا ، و خشمش دامنگیر کسی است که ، خشنودی او را نمی پذیرد و بخشش خود را از کسی که آن را نمی پذیرد ، دریغ می ورزد ، و کسی را که پذیرای هدایت او نیست گمراه می کند.او سپس به گناهکاران امکان توبه می دهد و گناهان آنان را به حسنه تبدیل می سازد.او در کتاب خود بندگانش را با آواز بلند ، بدین کار فراخوانده است ، و این دعوت گسسته نگردد و دعای خود را از بندگانش دریغ نکند. خداوند لعنت می کند کسانی را که آنچه را او فرستاده نهان می سازند.خداوند بر خود رحمت و مهربانی را فرض کرده است ، و رحمتش بر خشمش پیشی گرفته ، و به درستی و عدالت تمام می شود.خداوند با بندگان خود به خشم آغاز نکند ، پیش از آنکه او را به خشم آورند ، و این حقیقت از علم الیقین و علم پرهیزکاری است. خداوند از هر امّتی که کتاب او را به دور افکنند ، علم کتاب را باز می ستاند ، و وقتی از او روی برتابند ، دشمن خود را بر ایشان حکم فرما می گرداند. یک گونه دور انداختن قرآن چنین است که حروف و کلماتش را بخوانند و بدانند و رواج دهند و حدود و مقرراتش را تحریف کنند ، و آن را روایت بکنند امّا رعایت نکنند.نادان ها را حفظ روایت خوش است ، و دانشمندان را ترک رعایت ناخوش و اندوهبار.و یک گونه دور انداختن قرآن چنین است که آن را تحت اختیار و سرپرستی کسی قرار دهد که او را نمی شناسند ، و این سرپرستان آنها را به هواپرستی کشانند و به هلاکت رسانند و رشته های دینداری را دگرگون سازند و سپس ریاست و جلوداری دین را ، موروثی می کنند تا آن را به بیخردان و کودکان واگذارند.پس این امّت اسلامی پیروی از امر و فرمان مردم می کنند پس از آنکه خداوند بدیشان دستور داد ، و آنها امر خدا را رد می کنند.چه بد است برای ستمکاران ولایت مردم ، پس از ولایت خدا ، و پاداش مردم پس از پاداش خدا و خشنودی مردم ، پس از خشنودی خدا ، و امّت این چنین گشت در حالی که بودند در میان ایشان افرادی که در پرستش و بندگی خدا کوشش و تلاش می کردند امّا به ضلالت و گمراهی گرفتارند ، تنها خود را می بینند و فتنه گرند ، زیرا عبادت و پرستش آنان ، هم برای خود آنان فتنه است و هم برای کسی که به آنها اقتدا می کند ، با اینکه رسولان خدا وسیلۀ تذکّر ، برای همۀ اهل عبادت می باشند. همانا یک پیامبر خدا طاعت و عبادت او را به حدّ کمال می رسانید و سپس خداوند تبارک را در یک زمینه نافرمانی می کرد ، و برای همین نافرمانی از بهشت رانده می شد و در شکم ماهی افکنده یا زندانی می گشت ، و برای او وسیلۀ نجاتی نبود مگر اعتراف و توبه ، تو نظایر احبار یهود ، و رهبان نصاری را در میان مسلمانان بشناس ، که کتاب خدا را پنهان می دارند و تحریف می کنند ، و در نتیجه نه تجارت آنان سود دارد و نه ایشان در راه هدایت گام برداشتند.بشناس نظایر آنها را در این امّت ؛ کسانی که الفاظ و واژه های قرآن را بر پا می دارند و حدود و مقرّرات حقیقی آن را تحریف می کنند و بر خلاف ما ، به تفسیر و تطبیق آن می پردازند.آنان همیشه با سروران و بزرگانند و هنگامی که جلوداران هوی پرست و دنیاطلب ، اختلاف یابند و کشمکش نمایند ، با کسی همراه شوند که دنیای بیشتری دارد و بر رقیبان خود پیروز شده است ، و این است حدّ آنها در علم ما ، پیوسته این چنین هستند در سرشت و طمعشان ، و صدای ابلیس یا باطل فراوان ، از زبان آنها شنیده می شود. دانشمندان حقیقی به آزار کردن و سخت گیری و زور گویی آنها صبر کنند ، و آنها بر علماء حقیقی عیب گیرند که آنها را به حق مکلّف سازند و از باطل برحذر نمایند ، و این در حالی است که این با سوادان(دنیاطلب و زشت خو که در کسوت علماء درآمده اند)در ذات خود خیانت پیشه اند و خیرخواهی را پنهان می کنند ، و اگر گمراهی را ببینند راهنمائی اش نمی کنند و مرده ای را زنده نمی گردانند ، پس چه بد می کنند ، زیرا خداوند تبارک و تعالی در قرآن از آنها پیمان گرفته است که در آنچه دستور داده شده اند امر به معروف کنند ، و در آنچه نهی شده اند مردم را نهی کنند ، و بر کار نیک و تقوی همیاری کنند و نه در امور گنه آلوده و متجاوزانه علمای حق با نادان ها در کوشش و مبارزه اند ، اگر به نادان ها پند دهند در برابر گویند که سرکشی می کنند ، و اگر نادانان را به حقّی که ترک کرده اند متنبّه سازند علماء را متهم می کنند که با جامعه مخالفت می ورزند ، و اگر علمای حقّی به ناچار از آنها کناره گیرند و به گوشه ای نشینند ، گویند از جامعۀ اسلامی کناره گرفته اند ، و اگر علما به نادانان بگویند دلیل خود را در سخن خویش بیاورید می گویند در برابر گوینده نفاق می ورزند.و اگر از آنها پیروی و اطاعت کنند در برابر گویند مرتکب نافرمانی خدا شده اند.جاهلان در آنچه نمی دانند هلاک شدند.آنچه بر زبان می آورند نمی فهمند.به هنگام تلاوت قرآن ، آن را در مقام تعریف تصدیق می کنند ، و هنگام تحریف به تکذیبش می پردازند ، و بر این کار اعتراض نکنند.آنان همچون احبار یهود و رهبان نصاری ، جلوداران هواپرستی و اربابان هلاکتند ، و عده ای از ایشان میان گمراهی و هدایت نشسته اند و نمی توانند گروه گمراه را از گروه راه یافته تشخیص دهند.آنها می گویند اکثر مردم نمی دانند حقیقت این مطلب چیست ، با اینکه خود تصدیق دارند پیامبر اکرم صلّی اللّٰه علیه و آله و سلّم راه روشن و آشکار به ارمغان نهاده ، که هم شبش روشن است و هم روزش ، و خود او بدعتی در آنها پدید نیاورده است و سنّت حقّی را تغییر نداده است و در دوران او اختلافی پیش نیامده ، و چون اشتباهات مردم ایشان را در تاریکی خود فرو برد ، از دو پیشوا پیروی کردند و به دنبال دو رهبر راه افتادند که یکی از آنها به سوی خدا و حق فرا می خواند و دیگری به سوی دوزخ ، و در این هنگام بود که شیطان به سخن آمد و در زبان دوستان و طرفدارانش ، صدایش بلند شد و یاران سواره و پیادۀ او فراوان شدند ، و در مال و فرزند مردم شرکت جستند. کسانی که شریک او شدند و بدعت را به کار بستند ، از حکم کتاب خدا و سنّت پیغمبر به یک سو رفتند ، ولی دوستان خدا حجّت و دلیل را بر زبان آوردند و به کتاب خدا و مطابق حکمت و صلاح عمل نمودند ، و از آن روز بود که در جامعۀ اسلامی اهل حق و باطل به دو دستۀ جدا از هم پاره پاره شدندو اهل حق ، یک دیگر را یاری نرساندند و دل به صلح و سازش نهادند و اهل گمراهی به یاری یک دیگر برخاستند و اکثریت همکاران این گروه شدند.این گروه را خوب بشناس و گروه دیگر را هم به دقّت بنگر که شریفان و برگزیدگان خدایند و بدانها روی آور تا به اهل خود برسی ، زیرا زیان کاران همان کسانی هستند که خود و خاندان خود را به زیان کشاندند به روز رستخیز ، و همین است زیان آشکار. در اینجا روایت حسین بن محمّد اشعری به پایان می رسد و در روایت محمد بن یحیی این افزایش به چشم می خورد: دانستن طریق و روش حق ، از آن ایشان است ، و اگر بلا و گرفتاری هم دارند تو نباید آن را به نظر آوری ، زیرا این برای امتحان و آزمون خلایق است و دلیل ناحق بودن آنها نیست ، و اگر مردم ناحق بر ایشان زور گویند و بدانها بتازند و آنها را خوار شمارند و گرفتار بلا شوند ، باید بدانی که آن خواهد گذشت و دوران خوشی و خرّمی خواهد رسید. بدان که برادران مورد اعتماد اندوخته های یک دیگر هستند ، و اگر ترس از این نبود که در بارۀ من گمان های ناروا بیابی ، و آن تو را از راه حق برون برد ، پرده از حقایقی برمی کشیدم که تاکنون از تو پنهان داشتم و مطالبی پیرامون حق بر تو بیان می کردم که از تو نهان داشتم ، ولی من ملاحظه تو را می کنم و می خواهم تو در راه حق بمانی و بپایی.حلیم و شکیبا نباشد کسی که در جایگاه تقوی و خودداری از احدی پروا نکند.حلم و بردباری جامۀ عالم است ، مبادا خود را از آن برهنه کنی.

 بهشت کافی ؛ ج 1 , ص 88 

***[ترجمه کمره ای]***

امام باقر(علیه السّلام)بسعد الخیر نوشت: بنام خداوند بخشاینده مهربان اما بعد تو را سفارش میکنم بتقوی از خدا زیرا در آن است سلامت از نابودی و بهره مندی در هنگام مرگ راستی خدا عز و جل بوسیله تقوی بنده را از آنچه که عقلش نمیرسد نگه داری میکند و بنور تقوی کوری و نادانی را از او برطرف میکند نوح و هر که با او در کشتی بود بوسیله تقوی نجات یافتند ، صالح پیغمبر و همراهانش بوسیله تقوی از صاعقه نجات یافتند بتقوی صابران کامجو شوند و این دستجات شیعه نجات یابند از مهلکه ها و از برای آنان برادرانی هستند بدین روش که این فضیلت را میجویندجهش به دنبال شهوات را به دور انداختند بخاطر آنچه در قرآن از عقوبت و پند بدان ها رسیده است. پروردگار خود را بدان چه روزی آن ها کرده است سپاسگزارند و خدا است که اهل سپاس است و خویش را بر آنچه کم و کاست دارند نکوهش کنند زیرا آنان در برابر خدا شایان نکوهشند و بخوبی می دانند که خدا تبارک و تعالی بردبارست و دانا همانا خشمش-از آن کسی است که پذیرای رضای حضرت او نیست و قدر آن را نمی داند و بدان اعتناء ندارد و همانا دریغ می دارد فیوضات خود را از کسی که نمیپذیرد عطای حضرت او را و قدر آن را نمی داند و همانا گمراه کند آن را که پذیرای هدایت و رهبری او نیست. سپس اهل بد کرداری و گناه را امکان داده توبه کنند و بد کرداری های خود را بکردار نیک بدل سازند در قرآن بندگان خود را به آواز بلند بدین کار دعوت کرده است این دعوت منقطع نشود و دعای خود را از بنده هایش دریغ ندارد ، خدا لعنت کند آن کسانی که نهان میسازند آنچه را خدا فرو فرستاده است خداوند بر خود رحمت و مهربانی را فرض کرده است و رحمتش بر خشمش پیشی گرفته و به درستی و عدالت تمام می شود خداوند بندهای خود را بخشم آغاز نکند پیش از آن که او را بخشم نیاورند و این حقیقت از علم الیقین و علم پرهیزکاری است. خدا از هر امتی که کتاب او را به دور اندازند علم کتاب را سلب کند و دشمن خود را بر آن ها حکمفرما کند وقتی از او رو گردان شوند و یک قسم از دور انداختن کتاب اینست که حروف و کلماتش را بخوانند و بدانند و رواج دهند و حدود و مقرراتش را تحریف کنند و از دست بنهند و آن را روایت کنند و رعایت نکنند نادان ها را حفظ روایت خوش است و دانشمندان را ترک رعایت ناگوار و اندوه بار و یک قسم از دور انداختن کتاب اینست که آن را در اختیار و سرپرستی کسی سپردند که نمیدانند و این سرپرستان نادان آن ها را به ه واپرستی کشاندند و بهلاکت رساندند و رشته های دین داری را دیگر گونه ساختندو سپس ریاست و پیشوائی دین را ارثی کردند تا آن را بسفیهان و کودکان واگذاردند. پس این امت اسلامی پیروی از امر و فرمان مردم میکنند بعد از اینکه امر و فرمان خدا تبارک و تعالی بدان ها متوجه شده و بر فرمان خدا دست رد میگذارند چه بد است بدلی که ستمکاران انتخاب کردند که عبارت از ولایت و پیروی از مردمست پس از ولایت و پیروی از خدا و چشم داشت بثواب و مزد مردم است در برابر ثواب و مزدی که خدا میدهد ، امت در چنین روزی افتاده است و در عین حال مردمی هم که کوشش و تلاش برای پرستش و بندگی خدا دارند در میان آنها هستند که بروش ضلالت و گمراهی اندرند خود بینند و فتنه گر زیرا عبادت و پرستش آنان برای خود آنها فتنه است و هم برای کسی که به آنها اقتدا میکند با اینکه در رسولان خدا وسیله تذکر برای همه اهل عبادت است راستی که یک پیغمبر خدا طاعت و عبادت او را بحد کمال میرسانید و سپس خدای تبارک و تعالی را در یک موضوع نافرمانی میکرد و برای همین یک نافرمانی از بهشت بیرون میشد و در شکم ماهی افکنده و زندانی میگردید و سپس برای او وسیله نجاتی نبود جز اعتراف و توبه ، تو همکاران احبار یهود و رهبان نصاری را در میان مسلمانان بشناس که کتاب خدا را نهان می دارند و تحریف میکنند و در نتیجه تجارت آنان نه سود دارد نه آن ها در راه هدایت گام بر می داشته اند. سپس بشناس همکاران آن ها را در این امت آن کسانی که الفاظ و عبارات قرآن را زنده میدارند و حدود و مقررات حقیقی آن را تحریف و تغییر می دهند و بر خلاف تفسیر و تطبیق میکنند آنان همیشه با سروران و بزرگانند(با سروران و اکثریت مردمند خ ل)و چون پیشوایان هوا پرست و دنیا طلب اختلاف کنند و کشمکش نمایند با آن کس همراه شوند که دنیای بیشتری دارد و بر رقیبان خود پیروز شده اینست اندازه علم و دانش آنان(اشاره بآیه 31-سوره النجم است)اینها پیوسته گرفتار چاه طبیعت تیره اند و گرفتار طمع بدنیا و پیوسته نغمه شیطان از زبان آنها شنیده می شود که بیهوده و ناحق فراوانی اظهار می دارند ، علماء و دانشمندان حقیقی بآزار کردن و سختگیری و زورگوئی آن ها صبر کنند و بسازند و بسوزندو آنها بر علماء ربانی و حقیقی که ائمه هدی هستند عیب گیرند که آن ها را بحق مکلف سازند و از باطل بر حذر نمایند با اینکه علماء خیانت کار باشند در ذات خود اگر از اندرز و نصیحت خود داری کنند و حقرا کتمان نمایند. در صورتی که سرگردانی را بنگرند و او را رهنمائی نکنند و یا مرده ای را برخورند و او را بنور ایمان زنده نسازند پس چه بد کاری کرده باشند زیرا خدا تبارک و تعالی در کتاب خود از آن عهد و پیمان گرفته است که امر کنند بهر کار خوب و بدان چه خود بدان مأمورند و نهی کنند از هر چه خود از آن نهی شدند و بر اینکه در بر و تقوی کمک کار باشند و به گناه ورزی و عدوان کمک کار نباشند. علماء حق با نادان ها در کوشش و مبارزه اند: اگر بنادان ها پند دهند در برابر گویند که سر کشی مینمایند. اگر نادان ها را بحقی که ترک کرده اند متنبه سازند علماء را متهم کنند که با جامعه مخالف ورزیدند. و اگر علماء حق بناچار از آن ها کناره گیرند و بگوشه ای نشینند گویند از جامعه اسلامی جدائی ورزیده اند. اگر علماء به نادان ها بگویند دلیل خود را بیاورید بر این که میگوئید در برابر گویند نفاق میورزند. و اگر از آن ها پیروی و اطاعت کنند در برابر گویند مرتکب نافرمانی خدا عز و جل شدی. جهال در آنچه نمی دانند هلاک شدند در آنچه بزبان میخوانند نفهمند در مقام تعریف بکتاب خدا تصدیق دارند ولی هنگامی که آن را تحریف کنند و بخلاف تفسیر و تطبیق نمایند کتاب خدا را تکذیب میکنند و از آن انکاری ندارند.(بر آن ها انکار نشود خ ل)آنانند که چون احبار یهود و رهبان ترسایانند ، پیشروان هواپرستی و آقایان در پرتگاه نابودیند ، میگویند اکثر مردم این امر امامت را نمیفهمند و نمی دانند حقیقت آن چیست؟با اینکه خود تصدیق دارند که رسول خدا برای آن ها راه روشن و آشکاری بدست داده که هم شبش روشن است و هم روزشو خود او بدعتی در آن ها پدید نکرد و سنت و روش حقیرا تغییر نداد و جز دستور صریح قرآن و فرمان خدا را بکار نبست و در دوران او خلاف و اختلافی نبود در نظر مردم و چون خطاها و اشتباهات مردم آن ها را در پرده تاریک خود فرو گرفت از دو پیشوا پیروی کردند و به دنبال دو رهبر گرائیدند که: یکی از آن ها بسوی خدا و حق تبارک و تعالی دعوت میکرد و دیگری بسوی دوزخ در این هنگام بود که شیطان بسخن آمد و بزبان دوستان و طرفداران خود فریاد شرا بلند کرد و یاوران سواره و پیاده به دنبال او فراوان شدند و در مال و فرزند مردم شرکت جست آن کسانی که شریک او شدند و او را بشرکت در زندگی خود پذیرفتند و بدعت را بکار بستند و از حکم کتاب خدا و سنت پیغمبر(صلّی الله علیه و آله)بیکسو شدند ولی دوستان خدا حجت و دلیل را بر زبان آوردند و بکتاب خدا و مطابق حکمت و صلاح عمل کردند و از آن روز بود که در محیط اسلام اهل حق و باطل به دو دسته مشخص از هم جدا شدند و اهل حق هم- دیگر را یاری نکردند و دل بصلح و سازش نهادند(دل به دوستی و رفاقت هم دادند خ ل)و اهل ضلالت و گمراهی بیاری یک دیگر بر خواستند تا جماعت و اکثریت با فلان و همکاران او شد این دسته را خوب بشناس و و دسته دیگر را هم برأی العین ببین که نجباء و برگزیده های خدایند و بدان ها بچسب و پایداری کن تا باهل خود برسی(یعنی تا در آخرت بانبیاء و ائمه و مؤمنین برسی که اهل نجات و اهل بهشتند از مجلسی-ره) زیرا زیان کاران براستی همان کسانیند که خود و خاندان خود را زیان کار نمودند در روز قیامت هلاکه زیان آشکار همین است. در این جا روایت حسین بن محمد اشعری بپایان میرسد و در روایت محمد بن یحیی این زیاده موجود است: دانستن طریق و روش حق از آن آنان است(یعنی اهل حق)و اگر بلا و گرفتاری هم دارند تو نباید آن را بنظر آری زیرا این از راه امتحان و آزمایش خلقست و دلیل ناحق بودن آن ها نیست و اگر مردم. ناحق بر آن ها زور گویند و بدانها بتازند و آن ها را خوار شمارند و گرفتار بلا باشند همه اینها میگذردو دوران خوشی و خرمی میرسد. سپس بدان که برادران مورد اعتماد ذخیره و پس انداز یک دیگرند-و اگر ترس از این نبود که در باره من گمان های ناروا پیدا کنی و گمان هایت تو را از حق بدر برد(یعنی بمن گمان بد بری و از من منحرف شوی و پس از این بحرف من گوش ندهی و گویا امام می دانسته که او نمیتواند یکباره صریح حقرا تحمل کند و خواسته است حقرا بتدریج باو بفهماند تا از حق و اهل حق تنفر نیابد پایان نقل از مجلسی ره) (من گویم از نظر مدحی که از سعد الخیر شده شایسته مقام اخلاص او اینست که منظور امام این باشد که اگر برخی حقائق باو اعلام شود مبادا در باره ائمه بمذهب غلات پیوند دو عقیده افراطی پیدا کند). هر آینه پرده از روی حقائقی بر می داشتم که آن ها را از تو پنهان داشتم و مطالبی راجع بحق برای تو بیان میکردم که آن ها را نهان داشتم ولی من از تو ملاحظه کردم و خواستم تو در راه حق بمانی و بپائی. حلیم و بردبار نباشد کسی که از احدی ملاحظه و پروا نکند در محل تقوی و خود داری ، حلم و بردباری جامه آبرو و اعتبار مرد دانا و عالم است مبادا خود را از آن برهنه کنی و السلام.

 الروضة من الکافی / ترجمه کمره ای ؛ ج 1 , ص 86 

***[ترجمه رسولی محلاتی]***

16 - یزید بن عبد اللّٰه از شخصی روایت کرده که گفت: امام باقر علیه السّلام نامۀ ذیل را بسعد الخیر نوشت:«بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِیمِ » اما بعد من تو را بترس از خدا سفارش میکنم زیرا سلامت از نابود شدن و بهره مندی در بازگشتگاه بسوی خدا در آن است ، همانا خدای عز و جل نگاه دارد بوسیلۀ تقوی و پرهیزگاری بنده را از آنچه عقلش بدان دسترسی ندارد ، و بزداید بوسیلۀ تقوی از بنده کوردلی و نادانی را ، و بوسیلۀ تقوی بود که نوح و همراهان در کشتی نجات یافتند ، و هم چنین صالح (پیغمبر) و همراهانش از صاعقه رهائی پیدا کردند ، و بوسیلۀ تقوی صابران کامیاب گشتند ، و این دسته ها (یعنی شیعیان) از مهلکه ها نجات یافتند ، و اینان را برادرانی است که بر همین طریقه اند و همین فضیلت را جویایند ، اینان طغیان شهوات خود را پشت سر انداختند هنگامی که داستان عقوبتهای قرآن باطلاع آنها رسید ، پروردگار خود را بر آنچه روزیشان فرمود ستایش کنند که او شایستۀ ستایش است ، و خویش را بر کوتاهیهائی که (در انجام دستورات خدا) کرده اند نکوهش کنند و اینان شایستۀ نکوهشند ، و دانسته اند که براستی خدای تبارک و تعالی بردبار و داناست ، و تنها خشمش بر آن کسی است که رضایت خاطر او را نجوید ، و فقط عطای خود را از کسی دریغ دارد که عطایش را بپذیرد ، و تنها گمراه کند کسی را که هدایت و راهنمائی او را نپذیرد. سپس ببدکرداران این امکان و اختیار را داده که بوسیلۀ توبه بدیهای خود را به نیکی تبدیل کنند ، و بندگان خود را در قرآن با آواز بلندی که بریده نشود بتوبه دعوت کرده و از دعای بندگانش جلوگیری نفرموده - پس خدا لعنت کند کسانی را که کتمان کنند آنچه را خدا نازل فرموده (که با سخنهای باطل خود مانع دعای بندگان میشوند)-. خدا بر خویش مهرورزی را لازم کرده و رحمت او بر خشمش پیشی جسته ، و از روی راستی و درستی بانجام رسیده ، پس چنان نیست که خداوند نسبت ببندگان خشم آغاز کند (و ابتداء بر آنها خشم کند) پیش از آنکه آنها او را بخشم آورند ، و این مطلب از علوم یقینی و نیز از علومی است که از تقوی و پرهیزگاری سرچشمه گیرد (و از آن بدست آید). و هر ملتی که کتاب خدا را پشت سر انداختند خدا نیز علم کتاب را از آنها برگیرد ، و دشمن را بر سرشان مسلط گرداند هنگامی که با آن دشمن طریقۀ دوستی پیش گیرند ، و پشت سر انداختن کتاب یکی باین است که حروف آن را برپا دارند (و بخوانند) ولی حدود آن (و مقرراتش) را تحریف کنند (و تغییر دهند) اینها کتاب را روایت کنند ولی مراعاتش نکنند ، نادانان (ظاهربین) بهمین حفظ ظاهری روایت کتاب که اینان دارند دلخوشند ولی دانشمندان (حقیقت بین) از اینکه اینها مراعات (حدود) آن را نکنند غمناک و محزونند ، و دیگر از راههای دور انداختنشان کتاب خدا را باین بود که آنها را بدست کسانی که دانش آن را نداشتند سپردند (و آنها را بر احکام آن مسلط گرداندند) و آنها نیز طبق دلخواه خود در آن حکم کردند (یا بهواپرستیشان کشاندند) و بنابودی بازگرداندند ، و رشته های دین (و احکام آن) را تغییر دادند ، و سپس آن را به ابلهان و کودکان واگذاردند. پس چنان شد که ملت اسلامی بجای دستور خدای تبارک و تعالی از این مردم دستور گرفتند و بر دستور آنها نیز بازگشتند (صدورشان از آنها و ورودشان نیز بر آنها شد) پس چه بد است برای ستمکاران سرپرستی کردن مردم از آنها بجای سرپرستی کردن خدا ، و پاداش مردم بجای پاداش خدا ، و رضایت و خوشنودی مردم در عوض خوشنودی خدا ، پس امت بچنین روزی افتاد که در میان آنها کوشایان در عبادت نیز هستند اما بر اساس همین گمراهی ، و اینان بخود خوش بین و شیفتۀ کردار خودند ، و عبادتشان موجب گمراهی خود آنها و هم پیروانشان میباشد ، در صورتی که در میان پیمبران و رسولان داستانهائی بوده که برای عبادت کنندگان تذکار و یادآوری (خوبی) است. همانا پیمبری از پیمبران بود که پیروی از حق را بحد کمال میرسانید ، ولی چون از یک جهت نافرمانی خدای تبارک و تعالی میکرد از بهشت بیرون میرفت ، و در شکم ماهی می افتاد ، و راه نجاتی برایش نبود جز همان اعتراف (بنافرمانی) و توبه ، و بدین ترتیب تو همشکلان و شبیهان احبار «دانشمندان یهود» و رهبانان (دیرنشینان نصاری) را ، (از بین مسلمانان) بشناس ، اینان که روششان کتمان کردن کتاب خدا و تحریف آن است ، و اینان نه از تجارت خود سودی برند و نه راه یافته اند. سپس شبیهان آنها را در این امت بشناس ، آنان که حروف و الفاظ کتاب را برپا دارند ولی حدود و مقرراتش را تحریف کنند ، اینان با رهبران و بزرگان (دنیا و زمامداران) همکاری کنند و چون اختلافی در میان رهبران هواپرست افتد با آن دسته همکاری کنند که دنیای بیشتری دارند ، و این است اندازه و ارزش علم و دانش ایشان ، پیوسته گرفتار طبع شیطانی و (آلوده) طمع خویشند ، و پیوسته آواز شیطان از زبانشان شنیده شود که فراوان باطل گویند. علما و دانشمندان (حقیقی) نیز در برابر آزار و زورگوئی آنان صبر پیشه سازند ، و آنان بر این علمای بزرگوار بخاطر اینکه آنان را بحق وادار کنند و از باطل جلوگیری کنند عیب گیرند ، با اینکه علما در پیش خود خیانت کار محسوب گردند اگر نصیحت نکنند بدین که سرگردان گمراهی را ببینند و راهنمائیش نکنند یا مرده ای را ببینند و زنده اش نکنند ، و راستی که (در این صورت) چه بدکاری انجام دهند ، زیرا خدای تبارک و تعالی از ایشان در کتاب خود پیمان محکم گرفته که بهر کار خوب و بدان چه مأمورند دستور دهند ، و آنچه را از آن نهی شده اند از آن نهی کنند ، و به نیکی و پرهیزگاری همکاری و کمک دهند و بگناه کاری و زورگوئی کمک ندهند ، پس این علماء همیشه با نادانان در کوشش و مبارزه اند ، اگر علمای مزبور نادانان را پند دهند گویند: سرکشی کنند ، و اگر آن حقی را که واگذارده اند بیادشان آرند و دانایشان کنند ، گویند: مخالفت (با مردم) کنند ، و اگر از آنها کناره گیرند ، گویند: از جماعت مسلمانان خود را جدا کرده اند؟ و اگر بدانها گویند دلیل خود را بر این سخن (و این تهمتی که بر علماء میزنید) بیاورید ، گویند: منافق گشتی ، و اگر پیروی آنها را کنند ، گویند: شما نافرمانی خدای عز و جل کردید!(این است وضع علماء با جهال). پس این جهال هلاک گشتند در مورد آنچه نمیدانند ، نادانند آنچه را خوانند ، در هنگام تعریف از قرآن آن را تصدیق دارند و در وقت تحریف آن را تکذیب کنند (و تحریف آن را بپذیرند) و انکار نکنند ، اینها همانند احبار (یهود) و رهبانان (نصاری) هستند که رهبران هواپرستی و آقایان هلاکت و نابودی اند ، و دستۀ دیگری از اینهایند که در میان هدایت و گمراهی نشسته و هیچ کدام از این دو دسته را از هم تشخیص ندهند و گویند: مردم نمی توانند حقیقت این کار (یعنی جریان امامت) را بفهمند و ندانند که چیست ، با اینکه تصدیق دارند که رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) آنان را براه روشنی واگذاشت که شبش از روزش آشکار است ، و در آن زمان بدعتی در ایشان ظاهر نشد و سنتی در آنها تبدیل نیافت ، و خلاف و اختلافی در آنها پدید نیامد ، ولی هنگامی که تاریکی خطاهای مردم آنها را فرا گرفت دو (دسته و) امام پیدا شد ، یکی آنان که بسوی خدای تبارک و تعالی دعوت میکردند ، دیگر آنان که بسوی دوزخ میخواندند ، در این هنگام بود که شیطان بزبان آمد ، و آواز خود را بزبان دوستان و یاران خود بلند کرد و طرفداران سواره و پیاده اش بسیار شدند ، و شرکت جست در مال و فرزند آنان که با او شرکت جستند پس بدعتگزاری شروع شد و کتاب و سنت کنار رفت. و اولیاء خدا (که چنین دیدند) بحجت و برهان گویا شدند ، و کتاب و حکمت را گرفتند و از آن روز اهل حق و باطل از هم جدا گشتند ، و اهل حق دست از یاری حق برداشتند و سازش کردند ، ولی گمراهان بهم کمک دادند ، تا اکثریت با فلانی و امثال او شد ، پس این صنف را بشناس ، و صنف دیگر را نیز برأی العین ببین که برگزیدگان خدا هستند و ملازم آنان باش تا بأهل خود (مجلسی (ره) گفته یعنی به پیمبران و ائمه و مؤمنین در آخرت) برسی زیرا که زیانکاران کسانی هستند که خویشتن و خاندانشان را در روز قیامت زیانکار نمودند ، و براستی که این است زیان آشکار. تا بدینجا روایت حسین بن محمد اشعری (که در سند این روایت است) بپایان میرسد و در روایت محمد بن یحیی این قسمت ذیل نیز اضافه شده است: اینان (یعنی اهل حق) دانای براه هستند ، و اگر آنها را مبتلا و گرفتار دیدی بدان ننگر ، و اگر دیدی زورگویان بآنها زور گویند و در نظرها خوارند ، و ببلاها گرفتارند (اینها را بحساب ناحق بودن آنان مگذار و بدان که) اینها بزودی بگذرد و روزگار فراخ و خوشی برای آنها پیش آید. سپس بدان که برادران مورد اعتماد ذخیره هائی هستند برای (روز بیچارگی و نیاز) همدیگر. و اگر ترس آن نبود که تو گمانهای ناروا بمن ببری (و مرا برتر از آنچه هستم بدانی) پرده از روی بسیاری از آنچه پوشاندم برمیداشتم و چیزهائی از حق برایت بیان میکردم که آن را پنهان داشتم ، ولی من از تو ملاحظه کردم و خواستم که در همین راه حقی که هستی پابرجا بمانی و بردبار نیست آن کس که از کسی پروا نکند در جای پروا کردن و ملاحظه نمودن. و بردباری جامۀ شخص دانا و عالم است مبادا خود را از آن برهنه کنی. و السّلام.

 الروضة من الکافی / ترجمه رسولی محلاتی ؛ ج 1 , ص 79 

***شرح***

***[البضاعة المزجاة - شرح قاریاغدی]***

شرح السند الأوّل صحیح علی قول ، لکن فیه کلام ستعرفه.والسند الثانی مجهول مرسل. قوله: (کتب أبو جعفر علیه السلام) .الأنسب«قالا»بلفظ التثنیة ، وإن کان للإفراد أیضاً وجه. والظاهر أنّ لفظة«فی»فی قوله: (فإنّ فیها السلامة من التلف) للظرفیّة ، ویحتمل السببیّة. والتلف:الهلاک ، والفناء ، وهو إمّا بالآفات ، أو بالخصومات ، أو بدواعی الشهوات وما یترتّب علیها من الوبال والنکال. (والغنیمة فی المنقلب) . الغنیمة:الفوز بالشیء بلا مشقّة ، والمراد هنا الفوز بنجاة الدنیا والآخرة ، والفلاح من عقوباتها ، والوصول إلی مقام القُرب والسعادة. و«المنقلب»بفتح اللام للمصدر والمکان. وقوله علیه السلام: (إنّ اللّٰه عزّ وجلّ یقی...) تعلیل لمضمون الفقرتین وتأکیدهما.وفی بعض النسخ:«نفی»بالنون والفاء ، بدل«یقی». وقوله: (ما عزب عنه عقله) أی غاب ، وبعُد عن إدراکه عقله من خزی الدنیا وآفاتها وعقوبات الآخرة ومهلکاتها ، کما یفهم من الفقرات الآتیة. قال الجوهری:«عزب عنّی فلان یَعزُب ، ویَعْزِب ، أی بعُد ، وغاب» . (ویُجلی بالتقوی عنه عماه وجهله) . العطف للتفسیر.قال فی

القاموس:«جلی فلاناً الأمر:کشفه ، کجلّاه ، وجلّی عنه» .وقال: «العمی أیضاً:ذهاب بصر القلب» . (وبالتقوی نجا نوح ومن معه...) . قیل:فیه دلالة علی أنّ التقوی-وإن لم یکن فی نهایة الکمال-حرز من التلف والهلاک ؛ ضرورة أنّ تقوی قوم نوح وقوم صالح لم یکن فی مرتبة تقواهما ، بل علی أنّ التقوی هی تصدیق الرسول ومتابعته فی جمیع ما جاء به ، فالشیعة مشترکون فی أصل التقوی وإن اختلفوا فی درجاتها .قال الفیروزآبادی:«الصاعقة:الموت ، وکلّ عذاب مهلک ، وصیحة العذاب ، والمخراق الذی بید الملَک سائق السحاب ، ولا یأتی علی شیء إلّاأحرقه ، أو نار تسقط من السماء» . (وبالتقوی فاز الصابرون) أی الذین صبروا علی المصیبات ومشقّة الطاعات.یُقال:فاز منه ، أی نجا ؛ وفاز به ، أی ظفر ؛ فعلی الأوّل المراد فوزهم من المهالک الدنیویّة والعقوبات الاُخرویّة ، وعلی الثانی ظفرهم بالخیرات الدنیویّة والمثوبات الاُخرویّة. (ونجت تلک العصب من المهالک) . فی

القاموس:«العَصَب ، محرّکة:خیار القوم وأشرافهم» .ویحتمل أن یقرأ«عُصب»کغُرف ، جمع العُصبة ، بمعنی الجماعة ، ولعلّ المراد بهم نوح وصالح ومن معهما وأضرابهم ، والذین صبروا علی المحن والشدائد. (ولهم) أی للجماعة المذکورة (إخوان) فی هذا الزمان ، أو فی هذه الاُمّة. (علی تلک الطریقة) أی طریقة التقوی وما یترتّب علیها. (یلتمسون تلک الفضیلة) أی فضیلة التقوی وثمراتها ، فیکون کالتأکید لسابقه ، أو یحمل الأوّل علی الاُولی ، والثانی علی الثانیة. وقیل:لعلّ المراد بالإخوان أرباب الإیقان من أصحاب الرسول وأمیر المؤمنین وأولاده الطاهرین علیهم السلام ومن تبعهم إلی یوم الدِّین . (نبذوا طغیانهم من الإیراد) . فی بعض النسخ:«من الالتذاذ» ، وعلی التقدیرین لفظة«من»بیانیّة ، أو ابتدائیّة ؛ أی الطغیان الناشئ عنه. (بالشهوات) .لعلّ المراد إیراد الأنفس علی المهالک بسبب الشهوات زیادة عن قدر الضرورة.قال الجوهری:«نبذه ینبذه:ألقاه من یده ، ونبّذ مبالغة» .وقال:«طغا یطغی ویطغو طغیاناً ؛ أی جاوز الحقّ ، وکلّ مجاوزٍ حدّه فی العصیان طاغ ، وطغی یطغی مثله» . (لما بلغهم فی الکتاب) أی فی القرآن ، أو الأعمّ منه. (من المَثُلات) أی العقوبات الواردة علی أهل الطغیان والعدوان.قال الجوهری:«المَثلة ، بفتح المیم وضمّ الثاء:العقوبة ، والجمع:المَثُلات» . (حمدوا ربّهم علی ما رزقهم) من التقوی ، والتوفیق للخیرات ، والعصمة من اللذّات والشهوات ، أو مطلقاً. (وهو أهل الحمد) أی حقیق به بحسب الذات ، وبما أنعمهم من التقوی والقُدَر علی الخیرات. وقوله: (وهم أهل الذمّ) ؛ لأنّهم وإن بذلوا وسعهم فی عبادة معبودهم لم یخرجوا عن مرتبة التقصیر ، وما عبدوه حقّ عبادته. وقال بعض الشارحین: ینبغی أن یعلم أنّ بناء الرشاد والتقوی علی ثلاثة اُمور: الأوّل:قبول الهادی وهدایته ، وهو النبیّ والوصیّ علیهما السلام. الثانی:قبول ما جاء به النبیّ صلی الله علیه و آله من الأوامر والنواهی وغیرهما ، والتصدیق بها. الثالث:قبول ما أراد بالأوامر ، والنهی من العمل بالطاعات وترک المنهیّات ، والامتثال به. فأشار إلی الثالث بقوله: (وعلموا أنّ اللّٰه-تبارک وتعالی-الحلیم العلیم) . قال:فی ذکر هذین الوصفین ترغیب فی قبول ما یلقی إلیهم ؛ أمّا العلم فظاهر ، وأمّا الحلم فلأنّ أخذ الحلیم شدید کما اشتهر:«اتّقوا من غضب الحلیم». وقوله: (رضاه) ؛ أی ما یوجب رضاه. وأشار إلی الثانی بقوله: (وإنّما یمنع) ؛ أی الرحمة والعطاء (من لم یقبل منه عطاه) ، وهو ما جاء به الرسول صلی الله علیه و آله من دینه الحقّ ؛ لأنّه عطیّة منه تعالی علی عباده ، متضمّن لمصالحهم. أقول:لا وجه لتخصیص العطاء بما ذکر. قال:وأشار إلی الأوّل بقوله: (وإنّما یُضلّ من لم یقبل منه هداه) ؛ لأنّ من لم یقبل الهادی إلی الطریق وأعرض عن هدایته ، ضلّ عنه . (ثمّ أمکن أهل السیّئات) . قال الجوهری:«مکّنه اللّٰه من الشیء وأمکنه [منه] بمعنی» . (من التوبة) أی الرجوع من السیّئات والندم علیها. (بتبدیل) سیّئاتهم (الحسنات) . الظاهر أنّ الباء للتعلیل ، وفاعل«التبدیل»أهل التوبة ، أو اللّٰه سبحانه ؛ أی جعل أهل السیّئات قادرین علی التوبة متمکِّنین منها ؛ لأن یبدّلوا أو یبدّل اللّٰه بها سیّئاتهم حسنات ، وهو إشارة إلی قوله تعالی:

«فَأُوْلٰئِکَ یُبَدِّلُ اَللّٰهُ سَیِّئٰاتِهِمْ حَسَنٰاتٍ» .وقیل:التبدیل بأن یمحو سوابق معاصیهم بالتوبة ، ویثبت مکانها لواحق طاعاتهم ، أو بأن یبدّل ملَکَة المعصیة فی النفس بملَکَة الطاعة .وقیل:بأن یوفّقه لأضداد ما سلف منه ، أو بأن یثبت له مکان کلّ سیّئة حسنة ، وفی بعض أخبارنا ما یدلّ علی الأخیر .وقیل:أصل التوبة الخالصة ، والعفو عن السیّئة بعدها ، والثواب بها ، وستره علیه حسنات مبدّلة من السیّئات . (دعا عباده فی الکتاب) العزیز (إلی ذلک) التوبة (بصوت رفیع لم ینقطع) أبد الدهر ، فی مواضع عدیدة منها قوله تعالی:

«یٰا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَی اَللّٰهِ تَوْبَةً نَصُوحاً» . (ولم یمنع دعاء عباده) من القبول ، بل وعدهم الإجابة فی قوله:

«اُدْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ» ، أو لم یمنعهم من الدعاء ، ولعلّ الثانی أظهر. وقیل:الصوت الرفیع الغیر المنقطع کنایة عن شهرة القرآن وتواتره وبلوغه کلّ أحد إلی یوم القیامة ، وعدم منع الدعاء عبارة عن بقاء حکمه وبقاء أهله الداعین إلیه ، وفیه بُعد لا یخفی. (فلعن اللّٰه الذین یکتمون ما أنزل اللّٰه) . قیل:لعلّ المراد بهم المجبّرة المنکرون لما تقدّم .وقیل:أشار به إلی أعداء الداعین إلی اللّٰه ؛ فإنّهم یکتمون فضلهم ، ویحوّلون بینهم وبین دعائهم إلی اللّٰه ظاهراً من دون خوف . (وکتب علی نفسه الرحمة) ؛ أی ألزمها علیها ، أو فرضها ، أو قدّرها. (فسبقت قبل الغضب) . الضمیر المستتر للرحمة ؛ یعنی أنّها وصلت قبل وصوله إلی الخلق من حیث الوقوع ، أو سبقت إلیه تعالی من حیث الصدور ؛ فإنّ بدایة وجود الخلق وکمالاته اللاحقة به من غیر سبق استحقاق ، وأنّ نزول غضبه تعالی علی العُصاة وعقوبته لهم بعد سلبهم قابلیّة الرحمة عن أنفسهم سوء صنیعهم. (فتمّت صدقاً وعدلاً) أی کلمة کتابة سبق الرحمة الغضب والوعد بها وتقدیرها ، أو تمّت هذه الکلمة کما فی قوله تعالی:

«وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلاً» .قال البیضاوی:«أی بلغت الغایة أحکامه ومواعیده

«صِدْقاً»

فی الأخبار والمواعید

«وَ عَدْلاً»

فی الأقضیة والأحکام». قال:«ونصبهما یحتمل الخبر ، والحال ، والمفعول له» .وقیل:لعلّ المراد هنا بتمامیّة صدق الرحمة ، وعدلها وقوعها موقعها علی وجه الصواب ؛ إذ لا یتصوّر الخطأ من رحمته تعالی بخلاف رحمة الإنسان بعضهم بعضاً .ثمّ إنّه علیه السلام أراد أن یشیر بکیفیّة سبق الرحمة علی الغضب ، فقال: (فلیس یبتدئ العباد) بالنصب علی أنّه مفعول«یبتدئ» ، وفاعله المستتر راجع إلی اللّٰه. (بالغضب قبل أن یُغضبوه) من الإغضاب ؛ أی یفعلوا ما یوجب غضبه وعقابه ، وهذا بخلاف ابتدائهم بالرحمة کما مرّ. (وذلک) العلم المذکور ، یعنی العلم بإیجاب غضبه علی من لم یقبل منه رضاه ، إلی آخره (من علم الیقین) . إضافة العلم إلی الیقین من قبیل إضافة الموصوف إلی الصفة ؛ یعنی أنّ ذلک کلّه من العلوم الیقینیّة التی لا ریب فیها. (وعلم التقوی) أی وذلک من العلم الذی یتّقی به من عذاب اللّٰه ؛ إذ من أنکره وجهل به فهو کافر مستحقّ لعذابه ، أو علم یبعث النفس علی التقوی ، أو علم هو من ثمرة التقوی ونتیجته التی لا تحصل إلّافی المطیع الخالص عن کدر شبهات الأوهام. والظاهر أنّ قوله: (وکلّ اُمّة) مبتدأ ، وقوله: (قد رفع اللّٰه عنهم علم الکتاب) نعت له. وقوله: (حین نبذوه) ؛ أی طرحوه وراء ظهورهم ، ظرف مستتر خبره.وقیل:«کلّ اُمّة» مبتدأ ، وجملة«قد رفع»خبره ، و«حین»ظرف للرفع.وقیل:للمبتدأ أیضاً ، فتأمّل .والمراد بعلم الکتاب العلم بأحکامه ومواعظه وزواجره ، وعامّه وخاصّه ، ومحکمه ومتشابهه ، ونحوها. (وولّاهم عدوّهم) أی جعل والیهم عدوّهم الدینی الذی أخبر اللّٰه تعالی عنه فی کتابه بقوله:

«إِذْ تَبَرَّأَ اَلَّذِینَ اُتُّبِعُوا مِنَ اَلَّذِینَ اِتَّبَعُوا» ، وقوله:

«کُلَّمٰا دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَهٰا» ؛ یُقال:ولّاه ، أی جعله والیاً ، وهذا الجعل إنّما یکون بالتخلیة بینهم وبین مشتهیات أنفسهم ، وسلب اللطف والتوفیق عنهم. (حتّی تولّوه) .الضمیر المنصوب للعدوّ ؛ أی اتّخذوه والیاً أو ولیّاً لهم. وقیل:أی تولّوا الکتاب ، وأدبروا عنه ، وأعرضوا عن علمه .یُقال:تولّی ، أی أدبر ، وعنه: أی أعرض ، أو نأی ، فتأمّل. وقوله: (أقاموا حروفه) أی کلماته وما یتبعها من الإعراب والبناء ، ومحسّنات القراءة وتصحیحها ، وحفظها من التحریف والتصحیف. (وحرّفوا حدوده) أی أحکامه بأن أوّلوها بآرائهم ، وجعلوا حلاله حراماً وبالعکس ، وسیأتی بیان جملة من هذا التحریم. (فهم یَروونه) بضبط حروفه وألفاظه. (ولا یرعونه) . فی

القاموس:«راعی الأمر:حفظه ، کرعاه» ؛ یعنی أنّهم لا یحفظون حدوده وأحکامه ، فمثله

«کَمَثَلِ اَلْحِمٰارِ یَحْمِلُ أَسْفٰاراً»

بل أقبح منه ؛ لأنّه لا یحرّف ما حمله. (والجهّال) . الظاهر أنّ المراد بهم النابذون للکتاب ، فیکون من باب الإظهار فی موضع الإضمار للتصریح بجهلهم. (یُعجبهم حفظهم للروایة) ؛ لظنّهم انحصار العلم به ، ولا یبالون بترکهم للرعایة. (والعلماء یحزنهم ترکهم للرعایة) . لعلّ المراد بالحزن بترک الرعایة شدّة الاهتمام فیها.وقیل:الحزن بترکها علی ما ینبغی ، فکم من فرق بین الجاهل والعالم ، حیث إنّ الجاهل مع کمال جهله وقصوره فی العلم والعمل یعجبه ما لیس بعلم ولا عمل فی الواقع ، والعالم مع کمال علمه وعمله وروایته ودرایته ورعایته محزون خوفاً من التقصیر فیها . (وکان من نبذهم الکتاب أن ولّوا ) أی جعلوا والی الکتاب والقیّم علیه والحاکم به. (الذین لا یعلمون) أی معالم الدین ، علی حذف المفعول ، أو لیس لهم حقیقة العلم علی إجرائه مجری اللازم. وفی بعض النسخ:«ولّوه»بالضمیر ، وهو راجع إلی الکتاب ، أو أمر الدین ، أو الخلافة المفهومین من السیاق ، وبالجملة جعلوا تولیته إلی الجهّال ، وجعلوهم ولاة ورؤساء علی أنفسهم یتّبعونهم فی الفتاوی وغیرها ، وأعرضوا عن أهل الذِّکر والعلم ، ونبذوا قوله تعالی:

«قُلْ هَلْ یَسْتَوِی اَلَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ اَلَّذِینَ لاٰ یَعْلَمُونَ»

وراء ظهورهم ؛ لأنّهم لا یعلمون. (فأوردوهم الهوی) أی أحضر هؤلاء الجهّال تابعیهم إلی ما یحکم به أهواؤهم النفسانیّة من العقائد الفاسدة والأعمال الکاسدة. ولعلّ الهوی إرادة النفس ، وشاع استعماله فی میل النفس إلی مشتهیاتها المخرجة عن الحدود الشرعیّة بل العقلیّة أیضاً. (وأصدروهم إلی الرَّدی) یُقال:صدر عن الشیء یُصدُر صَدراً ، إذا رجع.وأصدره ، أی أرجعه. والرَّدی:الهلاک ، وأصلها السقوط والکسر ، یقال:رَدی فی البئر-کرمی-إذا سقط فیها. (وغیّروا عُری الدِّین) . العُری ، بالضمّ:جمع العروة ، وهی من الدلو والکوز:المقبض ، ومن الثوب:اُخت زرة.والمراد هنا ما یتمسّک به من اُمور الدین التی هی أرکانه وقوانینه ، شبّهت بالعری لأنّ المستمسک بها متسمسک بالدین ، فتشبّهت به. ثمّ إنّه علیه السلام أشار إلی أنّ هؤلاء المضلّین لم یکتفوا بالإیراد إلی الهوی وما عطف علیه فی حال حیاتهم ، بل ورّثوه من بعدهم من أضرابهم ، وجعلوه أصلاً وقانوناً لهم ، فقال: (ثمّ ورّثوه) أی الدین ، أو الکتاب. (فی السفه والصِّبا) . «السَّفَه»محرّکة:ضدّ الحلم ، أو خفّته ، أو نقیضه ، أو الجهل ، وأصله الخفّة ، والحرکة. و«الصِّبا»بالکسر والقصر ، أو بالفتح والمدّ ، من الصَّبْوة ، وهی المیل إلی جهل الفتوّة. یُقال:صَبی-کرضی-صبیً بالکسر ، أی فَعَل فِعل الصبیّ ، وصبا إلیه-کغذا-صَبْواً وصباء بالفتح ، أی حنّ قلبه إلیه ، واشتاق. وقیل:کلمة«فی»للتأکید ، کما فی قوله تعالی:

«اِرْکَبُوا فِیهٰا» ، أو متعلّق بالتوریث بتضمین معنی الجعل أو الوضع .وقیل:الظرف فی موضع الحال ، أی ورّثوه فی حال السفه والصبا . (فالاُمّة یصدرون) بضمّ الدال ، أی یرجعون (عن أمر الناس) . قال بعض الشارحین: المراد بالاُمّة التابعة ، وبالناس المخالفون ؛ أی یرجعون عن أمرهم مع کدرة مشربهم. (بعد أمر اللّٰه تبارک وتعالی) بولایة أمیر المؤمنین علیه السلام (وعلیه یردّون) ؛ من الردّ ، أی علی اللّٰه یردّون أمره ، ولا یأخذون أمر الناس ، والظاهر أنّ الواو للحال ، انتهی کلامه .وقال بعض الأفاضل: معنی قوله:«أمر اللّٰه»بعد الاطّلاع علیه ، أو بعد صدور أمره تعالی أو ترکه.وقال: والورود والصدور کنایتان عن الإتیان للسؤال والأخذ والرجوع بالقبول.انتهی .ویظهر منه أنّ«یَرِدُون»من الورود. وأقول أیضاً من السیاق:أنّ المراد بالاُمّة الاُمّة العاصیة ، وبالناس أهل الحقّ والعدل ، و«یردّون»من الردّ ؛ أی الاُمّة الضالّة یرجعون عن أمر اللّٰه بمتابعته بعد رجوعهم عن أمر اللّٰه وحکمه ، ویردّون علی اللّٰه أمره وحکمه ، ولا یقبلونه. قال الفیروزآبادی:«ردّ علیه:لم یقبله وخطّأه» .ویؤیّد ما ذکرناه قوله:

«بِئْسَ لِلظّٰالِمِینَ بَدَلاً»

من باب وضع الظاهر موضع الضمیر ؛ للتصریح بظلمهم ، ووضعهم الباطل موضع الحقّ. قال بعض المفسّرین فی قوله تعالی:

«بِئْسَ لِلظّٰالِمِینَ بَدَلاً» :أی بدلاً من اللّٰه إبلیس وذرّیّته .فجعلوا المخصوص بالذمّ شیاطین الجنّ ، وقال علیه السلام: (المخصوص بالذمّ) . (ولایة الناس) أی الولایة التی اختاروها لأنفسهم بنَصب الجاهل. (بعد ولایة اللّٰه) التی اختارها لهم من ولایة ولیّ الأمر ، والظاهر أنّ إضافة الولایة فی الأوّل إلی المفعول ، وفی الثانی إلی الفاعل. (وثواب الناس) عطف علی«ولایة الناس» ؛ أی أجرهم ورضاهم ، وما فی أیدیهم من متاع الدنیا. (بعد ثواب اللّٰه) أی بعد ترکهم ثوابه ، یعنی عطاءه وجزاءه ، أو بعد إعراضهم عنه ، وأصل الثواب:الجزاء. (ورضا الناس بعد رضا اللّٰه) . الرضا:ضدّ السخط.قال الجوهری:«رضیت عنه رِضاً ، مقصورٌ ، مصدر محض ، والاسم: الرضاء ، ممدود» . (فأصبحت الاُمّة) .اللام للعهد ، أی صارت الاُمّة العاصیة الضالّة المضلّة. (لذلک) ، إشارة إلی صفاتهم الذمیمة السابقة من نبذهم الکتاب وتغییر حدوده ونحوهما. والظاهر أنّ الظرف خبر«أصبحت» ، والباء للاختصاص.وفی بعض النسخ:«کذلک» وهو أظهر. (وفیهم المجتهدون) أی المسارعون (فی العبادة) . العبادة:الطاعة ، وإنّما سمّی أعمالهم الفاسدة عبادة باعتبار التشاکل الاسمی عرفاً ، أو التشابه الصوری ظاهراً ، أی بالنظر إلی معتقدهم. (علی تلک الضلالة) أی حال کونهم ثابتین علیها غیر مفارقین عنها. وقیل:فیه تنبیه علی أنّ عبادتهم واجتهادهم فیها لا ینفعهم ، کعبادة الیهود والنصاری . (مُعجَبون) بفتح الجیم.قال الجوهری:«أعجبنی هذا الشیء لحسنه ، وقد اُعجب فلان بنفسه ، فهو مُعجَب برأیه وبنفسه ، والاسم:العُجب ، بالضمّ» ؛ یعنی أنّهم یُعْجَبون بعملهم بتزیین الشیطان إیّاه لیزداد حسرتهم یوم القیامة حین یرونه هباءً منثوراً. (مفتونون) ؛ لافتتان الشیطان لهم ، وإضلال بعضهم بعضاً بالحثّ علیه.قال الجوهری: «فُتِنَ ، فهو مفتون ، إذا أصابته فتنة ، فذهب ماله أو عقله ، وکذلک إذا اختُبِرَ ، قال اللّٰه تعالی:

«وَ فَتَنّٰاکَ فُتُوناً» ». وفی

القاموس: الفتنة ، بالکسر:الخبرة ، وإعجابک بالشیء ، والضلال ، والإثم ، والکفر ، والفضیحة ، والعذاب ، والإضلال ، والمحنة.وفتنه:أوقعه فی الفتنة ، کفتّنه ، وأفتنه ، فهو مُفتن ومفتون ، ووقع فیها ، لازم متعدٍّ .وقوله: (فعبادتهم فتنة لهم) . قیل:أی محنة وبلیّة ابتلوا بها مع مشقّة شدیدة ، أو سبب لزیادة میلهم عن الحقّ إلی الباطل ، من فتن المالُ الناسَ-من باب ضرب-فُتوناً:استمالهم إلی مفاسده .وقال: (ذکر للعابدین) .فی بعض النسخ:«ذکری». قال الفیروزآبادی:«الذکر ، بالکسر:الحفظ للشیء ، وتذکّره ، واُذکره إیّاه وذکّره ، والاسم:الذکری ، وقوله تعالی:

«وَ ذِکْریٰ لِلْمُؤْمِنِینَ»

اسم للتذکیر ، «وَ ذِکْریٰ لِأُولِی

اَلْأَلْبٰابِ» :عِبرة لهم» .وقوله: (ثمّ یعصی اللّٰه) أی یترک الأولی والأفضل ، وإطلاق العصیان علیه مجاز ؛ لکونه بالنسبة إلی درجة کمالهم بمنزلة العصیان. (فیخرج به من الجنّة) کآدم علیه السلام (ویُنبذُ به) أی یُلقی (فی بطن الحوت) کیونس علیه السلام .ولعلّ عصیانه غضبه علی قومه ، وخروجه من بینهم ، وإباقه منهم بغیر إذن ربّه. (ثمّ لا یُنَجّیه إلّاالاعتراف والتوبة) کقول آدم علیه السلام:

«رَبَّنٰا ظَلَمْنٰا أَنْفُسَنٰا» ، وکقول یونس علیه السلام:

«لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ أَنْتَ سُبْحٰانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ اَلظّٰالِمِینَ» .وقیل:فیه حثّ بلیغ لأرباب الذنوب علی الاستغفار والتوبة والاعتراف بالتقصیر ، وتحذیر شدید لأصحاب المعاصی فی العقائد والأعمال من غیر بنائهما علی علم ویقین ؛ فإنّ من تصوّر ما جری علی آدم ویونس علیهما السلام بالزلّة الواحدة والمعصیة الصغیرة التی هی خلاف الاُولی بالنسبة إلی الأنبیاء ، یکون علی وَجَل شدید من المعاصی العظیمة ، سیّما إذا تعاقبت وتکاثرت ، ویحکم بأنّها سبب تامّ للمنع عن دخول الجنّة ، فکیف یطمع دخولها مع بقائه علی المعاصی ، وعدم تدارکه بالتوبة ؟! (فاعرف أشباه الأحبار والرهبان) أی الذین یتشبّهون بعلماء الاُمم السابقة وزهّادهم وعبّادهم صورةً ، ولیسوا منهم ، بل ماتوا ضالّین مضلّین ، أو أشباه الأحبار والرهبان الذین ذمّهم اللّٰه فی کتابه حیث أظهروا البدع ، وسعوا فی تشیید قوانینها ، وکتموا الکتاب والسنّة ، واجتهدوا فی تخریب أحکامها ومبانیها ، وفسّروا الکتاب بآرائهم ، وأوّلوه بأهوائهم ، وشروا الدُّنیا بالآخرة ، وأکلوا السحت وأموال الناس بالباطل ، وصدّوهم عن سبیل اللّٰه. (الذین ساروا بکتمان الکتاب وتحریفه) صفة للأحبار والرهبان ؛ أی بإخفاء ما فی التوراة والإنجیل من الأحکام التی لا تهوی أنفسهم ، ونعت رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله. والظاهر أنّ«ساروا»من السَّیر ، وکونه من«السَّور»بمعنی الحملة والوثوب بعید. وکذا ما قیل:إنّه من السیرة-بالکسر-بمعنی السنّة والطریقة والهیئة ؛ لأنّ اشتقاق الفعل منها غیر معروف.

«فَمٰا رَبِحَتْ تِجٰارَتُهُمْ»

أی بطل بسبب التحریف والکتمان الموجبین لکفرهم جمیع أعمالهم واجتهاداتهم ، فلا ربح لهم فیها فی الآخرة. قال البیضاوی فی قوله تعالی:

«أُولٰئِکَ اَلَّذِینَ اِشْتَرَوُا اَلضَّلاٰلَةَ بِالْهُدیٰ فَمٰا رَبِحَتْ تِجٰارَتُهُمْ»:

إنّه ترشیح للمجاز لمّا استعمل الاشتراء فی معاملتهم أتبعه ما یشاکله تمثیلاً لخسارتهم.والتجارة:طلب الربح بالبیع والشراء.والربح:الفضل علی رأس المال ، وإسناده إلی التجارة-وهو لأربابها-علی الاتّساع لتلبّسها بالفاعل ، أو لمشابهتها إیّاه من حیث إنّها سبب الربح والخسران.

«وَ مٰا کٰانُوا مُهْتَدِینَ»

لطرق التجارة ؛ فإنّ المقصود منها سلامة رأس المال والربح ، وهؤلاء قد أضاعوا الطَّلَبتین ؛ لأنّ رأس مالهم کان الفطرة السلیمة والعقل الصرف ، فلمّا اعتقدوا هذه الضلالات بطل استعدادهم ، واختلّ عقلهم ، ولم یبق لهم رأس مال یتوسّلون به إلی درک الحقّ ونیل الکمال ، فبقوا خاسرین ، آیسین من الربح ، فاقدین للأصل .ولمّا وصف علیه السلام الأحبار والرهبان المتشبّهین بهم ، شرع فی وصف أشباههم من هذه الاُمّة ، فقال: (ثمّ اعرف أشباههم) أی أشباه الأحبار والرهبان من هذه الاُمّة. وقوله: (الذین أقاموا...) خبر مبتدأ محذوف. وقوله: (فهم مع السادة والکبرة) . السادة:جمع سیّد.قال الجوهری فی (سَ وَدَ):«تقدیره:فعلة ، بالتحریک» .وقال الفیروزآبادی:«هو کُبرهم-بالضمّ-وکِبرتُهم ، بالکسر:أکبرُهُم ، أو أقعدهم بالنسبة» . وقال:«قَعید النسب ، وأقعدُ:قریب الآباء من الجدّ الأکبر» .انتهی.أی هم مع أهل السیادة والغلبة والدولة والسلطنة ، یعنی سلاطین الجور وأعوانهم یدورون معهم حیث داروا ، وینقادون لهم فیما أرادوا طمعاً فیما بأیدیهم. وفی بعض النسخ:«والکثرة»بالثاء المثلّثة ، وهی بالفتح ، وقد یکسر:ضدّ القلّة. (فإذا تفرّقت وتشعّبت قادة الأهواء) . القادَة:جمع القائدة.وقادة الأهواء المنهمکون فی الآراء والأهواء النفسانیّة القائدون لمَنْ تأسّی بهم إلیها. (کانوا مع أکثرهم دُنیا) نصب علی التمییز ، والحاصل أنّهم أعرضوا عن الحقّ وأهله مطلقاً ، وکانوا مع الباطل وأهله ، فإذا تعدّدت أهالیه وتکثّرت سلاطینه وعظماؤه مالوا إلی من هو أکثر مالاً وأعزّ نفراً ؛ لأنّ مطلوبهم عنده أکثر وحصوله منه أوفر. (وذلک) إشارة إلی ما ذکر من متابعتهم الأهواء ، وکونهم مع الدنیا وأهلها. (مبلغهم من العلم) أی ما بلغوه بسبب علمهم ؛ أی لیس لعلمهم ثمرة سوی هذه ، أو لم یحصل لهم سوی ذلک من العلم ، والظاهر أنّه إشارة إلی قوله تعالی:

«فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلّٰی عَنْ ذِکْرِنٰا وَ لَمْ یُرِدْ إِلاَّ اَلْحَیٰاةَ اَلدُّنْیٰا*`ذٰلِکَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ اَلْعِلْمِ» .قال بعض المفسّرین:«ذلک ؛ أی أمر الدنیا ، أو کونها شهیّة مبلغهم من العلم ، لا یتجاوزه علمهم» ، قال:«والجملة اعتراض مقرّر لقصور همّتهم بالدنیا» . (لا یزالون کذلک فی طبع) بسکون الباء ، أو بتحریکها (وطمع) أی حرص فی الدنیا وزخارفها. وفی

القاموس:«طبع علیه ، کمنع:ختم.والطِّبعُ ، بالکسر:الصدأ والدَّنَس ، ویحرّک.أو بالتحریک:الوسخ الشدید من الصدأ ، والشین ، والعیب» . فلو اُرید من الطبع الختم فلیس علی حقیقته ، بل جعل قلوبهم بحیث لا یفهم شیئاً من الحقّ ، ولا یدخل فیها أصلاً ، ولو اُرید منه الوسخ والدنس فالمراد به العقائد الخبیثة ، والضمائر الکثیفة ، والأعمال القبیحة ، والأطوار الشنیعة. (لا یزال یُسمع) علی البناء للمفعول. (صوتُ إبلیس علی ألسنتهم بباطل کثیر) . الباء للتلبّس ، أو للسببیّة ، وجعل صوتهم صوت إبلیس ؛ لأنّه حصل من وسوسة ونفخة فی صدورهم ، فکأنّ حصائد ألسنتهم عین صوته لکماله فی السببیّة. وقیل:فی اختیار«علی»دون«من»تنبیه علی استیلائه علیهم ، وکونهم مقهورین لحکمه . (یصبر منهم العلماء) أی علماء العدل والحقّ ، وضمیر الجمع للأشباه. (علی الأذی والتعنیف) أی علی إضرارهم وتشدیدهم إیصال المکروه إلیهم. وأصل الأذی:المکروه.والتعنیف:التقریع ، وهو اللؤم الشدید.وقیل:المبالغة فی الغلظة والشدّة .وفی بعض النسخ:«التعسّف».قال الفیروزآبادی:«عسف عن الطریق:مالَ ، وعدل ، کاعتسف ، وتعسّف ، أو خبطه علی غیر هدایة ، والسلطانُ:ظلم ، وفلاناً:استخدمه» . (ویعیبون علی العلماء بالتکلیف) أی بسبب أنّ علماء العدل یکلّفونهم بقوانین الشرع ، ورفض البدع والأهواء المضلّة ، أو بتکلیفهم الخلق ، ودعوتهم إلی الحقّ. (والعلماء فی أنفسهم) أی فی حدّ ذاتهم. (خانة) :جمع خائن ، وأصله فعلة بالتحریک.وفی

القاموس:«الخَون:أن یؤتمن الإنسان فلا ینصح ، خانه خوناً وخیانةً فهو خائن ، الجمع:خانَةٌ ، وخَوَنَةٌ ، وخُوّانٌ» . (إن کتموا النصیحة) أی الهدایة والإرشاد إلی ما فیه خیر الدارین وصلاح النشأتین. (إن رأوا تائهاً ضالّاً لا یهدونه) . التّیه:الضلال ، وتاه فی الأرض ، أی ذهب متحیّراً ، فهو تائه. إذا عرفت هذا فاعلم أنّه یحتمل أن یکون جزاء هذا الشرط قوله: (فبئس ما یصنعون) ، ویکون الجملة الشرطیّة تأکیداً للجملة السابقة وبیاناً لها ، ولذا ترک العاطف ، أو یکون بیاناً لکتمان النصیحة وتفسیراً له ، ویکون قوله:«فبئس ما یصنعون»جزاء شرط محذوف ؛ أی إن فعلوا ذلک (فبئس ما یصنعون) . وعلی التقدیرین تعود الضمائر المرفوعة فی«رأوا»وما بعده إلی العلماء.ویحتمل أن یکون«إن رأوا»استئناف کلام لبیان حال الأحبار والرهبان ، وقوله:«لا یهدونه»جزاء الشرط ، وقوله:«فبئس»تفریعاً علیه ، ویکون ضمیر الفاعل فی«رأوا»وما بعده عائداً إلی الأحبار والرهبان أو أشباههم ؛ أی إنّهم یعیبون علی العلماء تکلیفهم إلی الحقّ لکونه خلاف طریقهم ؛ فإنّهم إن رأوا تائهاً لا یهدونه بالجملة هدایة التائه المتحیّر فی أمره والضالّ الآخذ علی غیر الطریق مطلقاً واجبة علی العلماء مع عدم المانع ، وتلک الهدایة من جملة الأمانات التی ترکها خیانة. (أو میّتاً لا یُحیونه) .لعلّ المراد بالمیّت هنا الجاهل المسترشد ، أو الواقع فی غمرة المعصیة ، وبإحیائه إرشاده وتعلیمه وتخلیصه. وقیل:لعلّ المراد بالمیّت من لم یستکمل نفسه بالکمالات العقلیّة من العلوم والأخلاق والآداب الشرعیّة ، ولم یعمل بها ، ولم یزهد فی الدنیا . (فبئس ما یصنعون) أی العلماء بالخیانة وترک النصیحة ، أو الأحبار والرهبان أو أشباههم بإیذاء العلماء وتعنیفهم. وقوله: (لأنّ اللّٰه تبارک وتعالی) تعلیل لقوله:«والعلماء فی أنفسهم خانة»إلی آخره. (أخذ علیهم المیثاق فی الکتاب) ؛ یعنی القرآن. (أن یأمروا بالمعروف وبما اُمروا به) علی البناء للمفعول. (وأن ینهوا عمّا نُهوا عنه) بضمّ النون. قال اللّٰه عزّ وجلّ:

«وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی اَلْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ اَلْمُنْکَرِ»

الآیة . (وأن یتعاونوا علی البرّ والتقوی ، ولا یتعاونوا علی الإثم والعدوان) . فی قوله تعالی:

«وَ تَعٰاوَنُوا عَلَی اَلْبِرِّ وَ اَلتَّقْویٰ وَ لاٰ تَعٰاوَنُوا عَلَی اَلْإِثْمِ وَ اَلْعُدْوٰانِ»

فسّر البرّوالتقوی بالعفو والإغضاء ومتابعة الأمر ومجانبة الهوی ، والإثم بالذنب والخمر والقمار وکلّ ما لا یحلّ من العمل ، والعدوان بالظلم. (فالعلماء) العدل (من الجهّال) أی أشباه الأحبار ، أو أتباعهم الجهلة أیضاً ، ومن تعنیفهم وإیذائهم وعدم قبولهم الحقّ (فی جهد) ومشقّة. قال الجوهری:«الجَهد والجُهد:الطاقة.قال الفرّاء:الجُهد ، بالضمّ:الطاقة ، وبالفتح: المشقّة» . (وجهاد) أی مجاهدة ، وسعی ، واهتمام معهم فی تطویعهم إلی الحقّ ، وصرف قلوبهم عن الباطل بالحکمة والموعظة الحسنة. ثمّ بیّن علیه السلام معنی الجهد والجهاد معهم وثمرتها بقوله: (إن وَعَظَتْ) العلماء أحداً من تلک الجهّال (قالوا:طبعَتْ) أی دنست وخبثت تلک العلماء ، والتأنیث باعتبار الجماعة. أو المراد:طبعت قلوبهم ، فإن اُرید بالطبع هنا الختم فیحتمل کون«طبعت»علی بناء المجهول ، جملة دعائیّة.قال الجوهری: الطبع:الختم ، وهو التأثیر فی الطین ونحوه ، وطبعتُ علی الکتاب ، أی ختمت.والطبع ، بالتحریک:الدنس ، تقول منه:طبع الرجل بالکسر ، وطبع السیف ، أی علاه الصدأ .قالوا ذلک لعدم موافقته بطبائعهم الکثیفة ، وزعمهم بطلانه. وفی بعض النسخ:«طغت»بغین المعجمة ، أی جاوزوا الحدّ فی ذلک ، وبالغوا أکثر ممّا ینبغی. وفی بعضها:«طغیت».قال الجوهری:«طغی یطغی ویطغو ، أی جاوز الحدّ ، وکلّ مجاوز حدّه فی العصیان طاغ ، وطغی یطغی مثله» . (وإن علّموا الحقّ الذی ترکوا ، قالوا:خالفت) أی خالفت مشایخنا وأکابرنا ، أو عامّة الناس ؛ لشیوع الباطل بینهم وزعمهم حقّیّة بطلانهم. ویحتمل أن یکون«خالفت»من قولهم:هو خالفة أهل بیته وخالفهم ، أی غیر نصیب لا خیر فیه ، أومن الخالفة والخالف بمعنی الأحمق. (وإن اعتزلوهم) أی تنحّوا عنهم ، ولم تعاشروهم ، أو عن سیرتهم وطریقتهم. (قالوا:فارقت) أهل السنّة والجماعة. وقوله: (علی ما تُحدّثون) یعنی من الأسلاف والأوائل من مزخرفات الأکاذیب. (قالوا:نافقت) من النفاق فی الدین ، وهو ستر الکفر وإظهار الإیمان ، قالوا ذلک لزعمهم أنّ خلاف ما هم علیه وعدم أخذه مسلّمة فیمن أظهر الإسلام نفاق. وقیل:هو من النفوق ، أی ماتت وهلکت ؛ لزعمهم أنّ مطلوبهم من ضروریّات الدِّین ، حتّی أنّ طالب البرهان علیه هالک .یُقال:نَفَقت الدابّة نُفوقاً ، أی ماتت. وقیل:أی أظهرت خلافنا ، ولم تعتقد لحقّیّة ما نحن علیه . (وإن أطاعوهم قالوا) علی سبیل الإلزام والإسکات (عصت اللّٰه عزّ وجلّ) . فی بعض النسخ:«عصیت»بصیغة الخطاب ، وکأنّ المراد أنّهم یقولون:عصیت اللّٰه بزعمک حیث سلکت مسلکاً لم تعتقده ، وحکمت ببطلانه ، کما هو معروف من دأب مخالفینا ، یشنّعون علینا وعلی أئمّتنا بالتقیّة. وقال بعض الأفاضل:«لیس فی بعض النسخ المصحّحة«قالوا» ، والظاهر أنّه زید من النسّاخ ، والمعنی أنّه لا یمکنهم إطاعة هؤلاء ؛ لأنّها معصیة اللّٰه تعالی» انتهی. والحاصل:أنّ أحوال الجهّال مشوّشة منکّرة بحیث لا یمکن للعالم حسن السلوک معهم أصلاً. (فهلک جُهّال) .التنوین للتحقیر ، أو للتعظیم ، أو للتکثیر. (فیما لا یعلمون) .لعلّ المراد أنّهم جهّال فیما لا یصل إلیه علمهم من فساد عقیدتهم ، أو عملهم وسیرتهم ، فلیس لهم علم بجهلهم ، وهذا هو الجهل المرکّب المُهلِک. وقیل:لعلّ المراد أنّ الطاعنین فی العلماء جهّال فیما لا یبلغ علمهم إلیه ممّا عمله العلماء ، ومع ذلک یعیبون علیهم . (اُمّیّون) .أی أنّهم جهّال کالاُمّیّین. (فیما یتلون) من الکتاب ، لا یعرفون حقیقته ، ولا یفهمون معناه. فی

القاموس:«الاُمّی:من لا یکتب ، أو من علی خلقة الاُمّ لم یتعلّم الکتاب ، وهو باقٍ علی جبلّته ، والغبیّ الجِلف القلیل الکلام» . (یصدّقون بالکتاب) أی بألفاظه وعباراته. (عند التعریف) أی عند تعریفهم وتعلیمهم للخلق حروفه وکلماته. (ویکذّبون به عند التحریف) أی تحریف معانیه ، وصرفها إلی غیر المراد منه ؛ إذ تحریف معناه تکذیب لما هو المقصود منه. (فلا یُنکرون) علی بناء الفاعل ، أو المفعول من الإنکار.ویحتمل کونه من التنکیر ، أی لا یستقبحون ذلک ، بل یستحسنونه ، أو لا یعلمون أنّه جهل ، بل یزعمون أنّه حقّ. قال الفیروزآبادی: النکرُ والنکارة:الدَّهاء ، والفطنة.والنکر ، بالضمّ وبضمّتین:المنکر ، کالنَّکراء ، والأمر الشدید.نَکِر فلان الأمر-کفرح-نکَرَاً ونُکُراً ونکوراً ونکیراً ، وأنکره:جهله ، والمنکر: ضدّ المعروف .قال بعض الأفاضل: قوله:«یصدّقون»و«یکذّبون»من باب التفعیل علی البناء للفاعل.وقوله:«فلا ینکرون»علی البناء للمفعول ؛ أی لا ینکر تکذیبهم علیهم أحد ، ویحتمل العکس بأن یکون الأوّلان علی البناء للمفعول ، والثالث علی البناء للفاعل ؛ أی لا یمکنهم إنکار ذلک ؛ لظهور تحریفهم ، وعلی الاحتمال الأوّل یمکن أن یقرأ الفعلان بالتخفیف أیضاً ، والأوّل أظهر.انتهی . (اُولئک أشباه الأحبار والرهبان) الذین ساروا بکتمان الکتاب وتحریفه. وقوله: (قادة فی الهوی ، سادة فی الردی) خبر«اُولئک» ، و«أشباه الأحبار»صفته ، أو بدله ، وکونه خبراً أیضاً بعید ؛ یعنی أنّهم قائدون لمن تبعهم إلی الأهواء النفسانیّة والآراء الشیطانیّة ، فیوردونهم فی المهلکات والوهدات الدنیویّة والاُخرویّة. (وآخرون منهم) أی من الجهّال. (جلوس بین الضلالة والهدی) إشارة إلی قسم ثالث منهم غیر المتبوعین والتابعین ، وهم المتردّدون بین الباطل وأهله وبین الحقّ وأهله. (لا یعرفون إحدی الطائفتین) ؛ یعنی أهل الضلالة وأهل الهدی. (من الاُخری) ولا یمیّزون بینهما ، فهم من

«مُذَبْذَبِینَ بَیْنَ ذٰلِکَ لاٰ إِلیٰ هٰؤُلاٰءِ وَ لاٰ إِلیٰ هٰؤُلاٰءِ» . (یقولون ما کان الناس) فی زمن رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله وعهده (یعرفون هذا) أی الاختلاف الذی حدث بین الاُمّة فی اُمور الدین (ولا یَدرون ما هو) ؛ لأنّه لم یکن فیهم. قیل:الظاهر أنّه عطف علی«یقولون» ؛ أی ولا یدری الآخرون الجالسون ما هذا الاختلاف ، ولا أیّ شیء سببه ، والعطف علی«یعرفون»محتمل .وأقول:أنت خبیر بأنّ الحال علی عکس ما قال. (وصَدَّقوا) ؛ یعنی أنّهم صادقون فی هذا القول الذی هو نفی الاختلاف بین الاُمّة فی عهد النبیّ صلی الله علیه و آله. قیل:هذا الصنف هو الصنف الثالث فیما روی من أنّ علیّاً علیه السلام باب اللّٰه ، من دخل فیه فهو مؤمن ، ومَن خرج عنه فهو کافر ، ومن لم یدخل فیه ولم یخرج عنه فهو مستضعف فی مشیّة اللّٰه تعالی .وقال بعض الأفاضل الأعلام: قوله علیه السلام:«یقولون ما کان الناس یعرفون هذا»إلی آخره ، یحتمل وجوهاً: الأوّل:أن یکون«هذا»إشارة إلی الاختلاف الذی حدث بین الاُمّة ؛ أی لم یکن هذا الاختلاف بین الاُمّة فی زمن الرسول صلی الله علیه و آله ، وما کان الناس یدرونه ، وإنّما حدث هذا بعده ، فیعرفون أنّ هذا الاختلاف لیس بحقّ ، لکن لا یعرفون الحقّ من بینهما ، فتحیّروا ، فیکون قوله:«وصدقوا»بالتخفیف من کلامه علیه السلام غیر محکیّ عنهم ، بل تصدیقاً لهم فیما قالوا من أنّ الاختلاف مبتدع.ویحتمل أن یکون«ولا یدرون»أیضاً من کلامه علیه السلام ؛ أی لا یدرون هؤلاء المتحیّرون الحقّ ما هو بین هذا الاختلاف الذی اعترفوا بکونه مبتدعاً. الثانی:أن یکون«هذا»إشارة إلی ما ابتدعه المخالفون کخلافة الأوّل مثلاً ؛ أی یقولون: لم یحدث هذه الاُمور فی عهد الرسول ، وإنّما ابتدعت بعده ، وعلی هذا الاحتمال یمکن أن یقرأ«صدقوا»بالتخفیف کما مرّ ، وبالتشدید أیضاً ، وعلی الثانی فقوله: «ترکهم»إمّا مصدر مفعول للتصدیق ، أی صدّقوا أنّ الرسول ترکهم علی الأمر الواضح ، وإمّا فعلٌ ، أی مع اعترافهم بکون هذه الاُمور بدعة صدّقوا بها تصدیقاً مشوباً بالشکّ ، فیکون قوله:«ترکهم»کلامه علیه السلام للردّ علیهم. الثالث:أن یکون«هذا»إشارة إلی مذهب أهل الحقّ ، أی سبب عدم إطاعتهم الحقّ هو أنّهم یقولون:إنّ الناس فی الزمن السابق کان أکثرهم علی خلاف هذا الرأی ، ولا یدرون حقّیّته ، فنحن تبعٌ لهم کما قال الکفّار:

«إِنّٰا وَجَدْنٰا آبٰاءَنٰا عَلیٰ أُمَّةٍ وَ إِنّٰا عَلیٰ آثٰارِهِمْ مُقْتَدُونَ» ، و«صدقوا»بالتشدید ، و«ترکهم»علی صیغة المصدر ، فهذا ردّ علیهم بأنّهم یصدّقون بأنّ رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله أوضح لهم السبیل ، وأقام لهم الخلیفة ، ومع ذلک یتّبعون أسلافهم فی الضلالة ، أو بیان لأحد طرفی شکّهم وأحد سببی تحیّرهم. الرابع:أن یکون«هذا»إشارة إلی خلیفتهم الباطل ، وبدعهم الفاسدة ، ویکون الکلام مسوقاً علی الاستفهام الإنکاری ؛ أی إنّ الناس هل کانوا لا یعرفون حقّیّة هذه الخلیفة ، وکانوا ینصبونه ، وقوله علیه السلام:«وصدقوا»یکون ردّاً علیهم ، انتهی کلامه أعلی اللّٰه مقامه .وأقول:الظاهر أنّ قوله علیه السلام: (ترکهم رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله) بصیغة الفعل من باب الاستئناف ، إشارة إلی علّة صدقهم ، وإلی سبب الاختلاف بعده صلی الله علیه و آله ، وضمیر الجمع للاُمّة ؛ أی ترکهم حین وفاته ، أو فی حال حیاته مطلقاً. (علی البیضاء) أی علی الملّة ، أو الشریعة ، أو السنّة ، أو الطریقة البیضاء البیّنة الواضحة. (لیلها) متمیّزاً (من نهارها) أی باطلها من حقّها. وقیل:مجهولها أو جاهلها من معلومها ، أو عالمها .وقیل:یحتمل أن یُراد بالنهار ظاهرالملّة ، وباللیل باطنها ؛ لخفائه بالنسبة إلی الظاهر بحیث لا یهتدی إلیه أحد . (لم یظهر فیهم بدعة) . قیل:هی ما لم یکن فی عهد رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله ، وکان مخالفاً لما جاء به. (ولم یُبدَّل فیهم سُنّة) .هی ما یقابل البدعة. وقیل:یمکن أن یُراد بالبدعة ولایة الجور ، وبالسنّة ولایة الحقّ . (لا خلاف عندهم) فی عدم ظهور البدعة وعدم جوازها. (ولا اختلاف) عندهم فی عدم جواز تبدّل السنّة. وقیل:أی لا خلاف عندهم حینئذٍ فی السنّة ، ولا اختلاف فی الولایة والإمامة ، بل کانوا کلّهم علی سنّة واحدة وولایة واحدة-هی ولایة علیّ علیه السلام-طوعاً أو کرهاً ، أو غیر مظهرین لخلافه . (فلمّا غشی الناس) بعد أن قبض رسول اللّٰه (ظلمة خطایاهم) ؛ یُقال:غشیه-کرضیه - غشیاناً بالکسر ، إذا جاءه ، وغشّیته تغشیة ، إذا غطّیته.قیل:شبّه الخطایا باللیل ، واُثبت لها الظلمة مکنیّة وتخییلیّة ، أو شبّهها بالظلمة ، والترکیب من باب لجین الماء ، ووجه التشبیه هو تحیّر الناس فیها ، وعدم اهتدائهم إلی المقصود .وقوله: (داع إلی اللّٰه) أی إلی دینه ، وإلی ما یوجب الوصول إلی رحمته ، وذلک الداعی أمیر المؤمنین علیّ علیه السلام. (وداع إلی النار) أی إلی أسباب دخولها ، وهو أمیر الکافرین:الأوُّل وصاحباه. (فعند ذلک) الاختلاف (نطق الشیطان) بلسان أولیائه فی الناس ، کما یصرّح به (فعلا صوته) کنایة عن غایة کدّه واجتهاده فی النطق. (علی لسان أولیائه) من الإنس ، أو من الجنّ أیضاً ؛ إذ اُرید باللسان والنطق ما یعمّ الوسوسة والتخیّلات الشیطانیّة وتزیین الباطل فی قلوبهم. (وکثر خیله ورَجْله) أی أعوانه القویّة والضعیفة ، وأصحاب الشوکة والقدرة علی الشیطنة وأعمال النکراء والجربزة فی وضع القوانین الباطلة.والضعفاء التَّبَعة لهم فی ذلک. قال الجوهری:«الخیل:الفُرسان ، ومنه قوله تعالی:

«وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ»

أی بفرسانک ورجالتک» .وقال:«الراجل:خلاف الفارس ، والجمع:رجَلْ مثل صاحب وصَحْب ، ورجّالة ورُجّال» .وقال البیضاوی:«الرَّجل ، بالکسر والضمّ ، لغتان فی الرَّجْل بالسکون» . (وشارک) الشیطان (فی المال) بحملهم علی کسبها وجمعها من الحرام ، والتصرّف فیها علی ما لا ینبغی. (والولد) بالحثّ علی التوصّل به بالسبب المحرّم کالزنی ، وجعل مال الإمام مهور النساء وقیّم السراری بالنسبة إلی المخالف ، وبتسمیة الولد بعبد العزّی وأمثال ذلک. (من أشرکه) مفعول«شارک» ؛ أی جعله شریکاً فیهما باتّباعه وعدم الاستعاذة منه. (فعُمِلَ بالبدعة) الضمیر المستتر عائد إلی الموصول. وقوله: (وتُرک الکتاب والسنّة) ؛ إمّا علی صیغة الفعل عطف علی«عمل» ، أو علی صیغة المصدر عطف علی«البدعة» ، ولا شکّ فی أنّ العمل بالبدعة موجب لترک الکتاب والسنّة ، وقد روی:«ما اُحدثت بدعة إلّاتُرکت بها سنّة» . (ونطق أولیاء اللّٰه) من الأوصیاء ومن تبعهم (بالحجّة) أی بالدلیل والبرهان الدالّ علی الحقّ. (وأخذوا بالکتاب) أی بأحکام القرآن (والحکمة) فسّرت بالشریعة ، أو معالم الدین من المنقول والمعقول. (فتفرّق) وامتاز (من ذلک الیوم) الذی ظهر فیه إمامان: (أهل الحقّ) بالنطق بالبرهان والحجّة ، والأخذ بالکتاب والسنّة (وأهل الباطل) بالشبهات الشیطانیّة والتسویلات النفسانیّة. (وتخاذل وتهاون أهل الهدی) . «أهل الهدی»فاعل الفعلین علی التنازع.قال الفیروزآبادی:«خذله:ترک نصرته ، وتخاذلت رجلاه:ضعفتا ، والقوم:تدابروا» .وقال الجوهری:«تخاذلوا ، أی خذل بعضهم بعضاً» .وقال:«تهاون به:استحقره» .وقیل:المراد أنّه أهل الهدی تخاذلوا وتهاونوا وترکوا النصرة والتعاون بینهم ، ولو لا ذلک لما غلب أهل الضلالة علیهم ، وفیه نوع شکایة من التابعین لعلیّ علیه السلام بعدم نصرتهم له ، کما مرّ مثله عنه علیه السلام فی الخطبة الطالوتیّة .وفی بعض النسخ:«تخادن» ، بالدال المهملة والنون.والتخادن:اتّخاذ الخِدن-بالکسر - وهو الصدیق ، والصاحب ، ومنه قوله تعالی:

«وَ لاٰ مُتَّخِذٰاتِ أَخْدٰانٍ» . وفی بعضها:«تخاون»بالواو من الخون ، وهو أن یؤتمن الإنسان فلا ینصح. وفی بعضها:«تهادن»من الهُدنة بالضمّ ، وهو المصالحة. وفی بعضها:«أهل الهوی»بالواو.وعلیک بتطبیق النسخ بعضها مع بعض برعایة التناسب بینها. والظاهر أنّ«الجماعة»فی قوله: (حتّی کانت الجماعة) مرفوع ، علی أنّه اسم«کانت» ، أو فاعله.وقیل:منصوب علی الخبریّة ، واسم«کانت»الضمیر المستتر الراجع إلی أهل الضلالة. والمراد ب«فلان»فی قوله: (مع فلان وأشباهه) الأوّل ، وأشباهه أضرابه من لصوص الخلافة. (فاعرف هذا الصنف) من أهل الجهالة والضلالة بأعیانهم وصفاتهم الذمیمة الخارجة عن طور العقل والشرع. (وصنف آخر) وهم أهل الهدی (فأبصرهم رأی العین) أی رؤیة ظاهرة معاینة. (تُحیا) علی صیغة المعلوم من الحیاة ، أو المجهول من الإحیاء. وفی بعض النسخ:«نجباء»علی زنة شرفاء ، جمع نجیب ، وهو صفة اُخری للصنف ، أو حال من الضمیر المنصوب. (والزمهم) أی لا تفارقهم. (حتّی ترد) بعد الموت ، أو یوم القیامة. (أهلک) :أهل الجنّة والسعادة من الأنبیاء والأولیاء.ویحتمل أن یُراد بأهل الإمام الحقّ کنایة ، والورود علیه أعمّ من الورود والوصول إلیه فی الدنیا والآخرة. وقیل:یمکن أن یکون«تردّ»بتشدید الدال ، أی حتّی تردّ أهلک عن صنف أهل الضلالة إلی أهل الحقّ ، قال:وهذا أنسب بقوله: (فإنّ الخاسرین...) ، وکأنّه علیه السلام أشار بذلک إلی تفسیر خسران أهلیهم فی الآیة ، بأنّ المراد به خسران مرافقة هؤلاء فی القیامة ، وفی الجنّة ، وخسران شفاعتهم. قال الجوهری:«خسر فی البیع خُسراً وخُسراناً ، وخَسِرة وأخسره:نقصه» .وقال البیضاوی:«الخاسرون هم الکاملون فی الخسران ، الذین خسروا أنفسهم بالضلال وأهلیهم بالإضلال یوم القیامة» حین یدخلون النار بدل الجنّة ؛ لأنّهم جمعوا وجوه الخسران.وقیل:وخسروا أهلیهم ؛ لأنّهم إن کانوا من أهل النار فقد خسروهم کما خسروا أنفسهم ، وإن کانوا من أهل الجنّة فقد ذهبوا عنهم ذهاباً لا رجوع بعده. وقوله: (ألا ذلک هو الخسران المبین) مبالغة فی خسرانهم لما فیه من الاستئناف ، والتصدیر ب«ألا» ، وتوسیط الفعل ، وتعریف الخسران ، ووصفه بالمبین. (إلی هاهنا روایة الحسین) ابن محمّد الأشعری ، وروایة محمّد بن یحیی أیضاً ؛ فإنّ لفظ الزیادة فی قوله: (وفی روایة محمّد بن یحیی زیادة) یشعر بذلک ، وتلک الزیادة قوله: (لهم علمٌ بالطریق) ؛ الضمیر لصنف آخر ، وهم أهل الحقّ ، والتنوین للتعظیم ، أو للتکثیر ، أو لهما معاً ؛ أی لهم علم کامل بطریق الحقّ. (فإن کان دونهم) أی عندهم (بلاء) أی ابتلاء وامتحان للخلق من مظلومیّتهم ومغلوبیّتهم. (فلا تنظر إلیه ) أی إلی ذلک البلاء. فی بعض النسخ:«ینظر»بالیاء.وفی بعضها:«إلیهم»بدل«إلیه» ، والمآل واحد ؛ یعنی لا تجعل ذلک دلیلاً علی عدم حقّیّتهم ؛ فإنّ ذلک علامة کونهم أولیاء اللّٰه ؛ لأنّ البلاء موکّل بالأولیاء ، وعمّا قلیل ینصرم بلایاهم ، وتنقلب حالهم إلی الرخاء فی دار البقاء ، بل فی هذه النشأة الدنیا أیضاً عند ظهور دولة الحقّ. (فإن کان دونهم) أی عندهم (عَسْف) أی ظلم وجور.وأصل العسف:الأخذ علی غیر الطریق. (وخَسف) .قال الجوهری:«الخَسف:النقصان ، وبات فلان الخَسف ، أی جائعاً ، ویُقال: سامَهُ الخَسْف ، وسامَهُ خَسْفاً وخُسْفاً أیضاً بالضمّ ، أی ولّاه ذُلّاً ، ویُقال:کلّفه المشقّة والذلّ» انتهی. وقیل:هو کنایة عن الخُمول وعدم الذکر .وقوله: (تنقضی) جزاء الشرط ، ولم ینجزم لکون الشرط ماضیاً ؛ فإنّک تقول:إن جاء زید یقوم عمرو ، ویقم عمرو.قال ابن مالک:

«وبعد ماض رفعک الجزاء حسن-ورفعه بعد مضارع وهن» . (ثمّ تَصیر) تلک البلایا (إلی رخاء) وسعة فی الآخرة ، بل فی الدنیا أیضاً کما مرّ.وفی ذلک ترغیب فی ملازمتهم ومتابعتهم ، وعدم مفارقتهم أصلاً. وقوله: (إخوان الثقة) أی الموثوق بهم وبإخوتهم.وقیل:هم المتحابّون المتدیّنون المتابعون له علیه السلام فی الأقوال والأعمال . (ذخائر بعضهم لبعض) . الذخیرة ممّا یتّخذ أو یختار لنوائب الدهر ، فالمراد هنا نفع بعضهم بعضاً فی الشدائد والنوازل والتعاون والتناصر والتباذل. (ولو لا أن تذهب بک الظنون عنّی) . قیل:أی إلی اعتقاد الرسالة ، أو الاُلوهیّة ، ولا یخفی بُعده.وقیل:أی یصیر ظنّک السیّئ بی سبباً لانحرافک عنّی ، وعدم إصغائک إلی قولی بعد ذلک ، وکأنّه علیه السلام کان یعلم أنّه لا یقبل صریح الحقّ دفعة ، فأراد أن یقرّ به من الحقّ شیئاً فشیئاً لئلّا ینفّر عن الحقّ وأهله .وأقول:لعلّ المراد ذهاب وهمه إلی جواز ترک التقیّة ، وإباحة الإذاعة بعد سماع تلک الاُمور التی أخفاها علیه السلام. (لجلّیت لک) أی لأظهرت لک کاشفاً (عن أشیاء من الحقّ) ؛ بیان للأشیاء. (غطّیتها) لها (ولنشرت) أی بسطت. (لک أشیاء من الحقّ کتمتها) . «من»بیان للأشیاء ، وجملة«کتمتها»صفة لها. (ولکنّی أتّقیک) أی أکون منک علی تقیّة خوفاً من نفسی ومنک. (وأستبقیک) أی أطلب بقاءک وحیاتک ؛ یُقال:بَقی بقاء ، وهو ضدّ فنی فناء ، وأبقاه وبقاه واستبقاه بمعنی ، واستبقاه:استحیاه. وقیل:معناه:أستبقیک علی الحقّ کیلا تزلّ عنه . (ولیس الحلیم الذی لا یتّقی أحداً) . «الحلیم»بالرفع اسم«لیس» ، والموصول مع صلته خبره.والحِلم ، بالکسر:العقل ، والأناة ، أی التثبّت فی الاُمور

 البضاعة المزجاة ؛ ج 1 , ص 527 

***[مرآة العقول - شرح علامه مجلسی]***

السعد الأول: صحیح علی الظاهر ، لتوثیق العلامة لحمزة بن بزیع ، و إن کان ما یظن أن یکون مأخذه ضعیفا ، لکن فی روایة حمزة عن أبی جعفر الثانی علیه السلام إشکال ، لأن الشیخ فی الرجال عده من رجال الرضا علیه السلام ، و لم یذکر روایته عن الجواد علیه السلام ، و روی الکشی ما یدل علی أنه لم یدرک زمانه علیه السلام حیث قال: ذکر بین یدی الرضا حمزة بن بزیع فترحم علیه ، فقیل له: کان یقول بموسی فترحم علیه ساعة الخبر ، فیحتمل أن یکون أبو جعفر هو الأول علیه السلام ففی هذا السند أیضا إرسال و یؤیده ما رواه المفید (ره) فی کتاب الاختصاص بإسناده عن أبی حمزة الثمالی قال: دخل سعد بن عبد الملک - و کان أبو جعفر علیه السلام یسمیه سعد الخیر ، و هو من ولد عبد العزیز بن مروان - علی أبی جعفر علیه السلام فبینا ینشج کما تنشج النساء قال فقال له أبو جعفر: ما یبکیک یا سعد؟ قال: و کیف لا أبکی و أنا من الشجرة الملعونة فی القرآن فقال له: لست منهم أنت أموی منا أهل البیت أما سمعت قول الله عز و جل یحکی عن إبراهیم:

فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی

و السند الثانی: مرسل قوله علیه السلام: ما عزب عنه عقله قال الجوهری : عزب عنی فلان یعزب ، و یعزب أی بعد و غاب و عزب عن فلان حلمه. قوله علیه السلام: و نجت تلک العصب هی جمع عصبة بالضم ، و هی من الرجال و الخیل ، و الطیر ما بین العشرة إلی الأربعین. قوله علیه السلام: و لهم إخوان أی فی هذه الأمة أو فی هذا الزمان. قوله علیه السلام: من الالتذاذ بالشهوات الظاهر أن لفظة من بیانیة ، و یحتمل الابتدائیة ، أی الطغیان الحاصل من الالتذاذ ، و فی بعض النسخ من الإیراد بالشهوات و لعل المراد إیراد الأنفس علی المهالک بسبب الشهوات. قوله: من المثلات بفتح المیم و ضم الثاء أی العقوبات قوله رضاه أی ما یرضیه من الطاعات. قوله علیه السلام: من التوبة بتبدیل الحسنات الظاهر أن الباء تعلیلیة أی جعل أهل السیئات قادرین علی التوبة ، متمکنین منها ، لأن یبدلوا بها سیئاتهم حسنات أو لأن یبدل الله سیئاتهم حسنات ، و یحتمل أن تکون من سببیة ، و الباء بمعنی من أی مکنهم من تبدیل سیئاتهم بالتوبة ، و هو إشارة إلی قوله تعالی

فَأُوْلٰئِکَ یُبَدِّلُ اَللّٰهُ سَیِّئٰاتِهِمْ حَسَنٰاتٍ

و التبدیل إما بأن یمحو سوابق معاصیهم بالتوبة ، و یثبت مکانها لواحق طاعاتهم أو یبدل ملکة المعصیة فی النفس ، بملکة الطاعة ، و قیل: بأن یوفقه لأضداد ما سلف منه أو بأن یثبت له مکان کل سیئة حسنة ، و بهذا المعنی الأخیر ورد بعض أخبارنا . قوله علیه السلام: و لم یمنع دعاء عباده أی یمنعهم عن الدعاء. قوله علیه السلام: فلعن الله الذین یکتمون ما أنزل الله لعل المراد المجبرة المنکرین لما تقدم. قوله علیه السلام:

کَتَبَ عَلیٰ نَفْسِهِ اَلرَّحْمَةَ

أی ألزمها علی نفسه. قوله: فتمت أی الرحمة أی کتابتها و الوعد بها و تقدیرها کما قال

وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ *

و فسرت بتقدیرات الله تعالی و مواعیده. قوله علیه السلام: و ذلک من علم الیقین من قبیل إضافة الموصوف إلی الصفة أی ما سبق من العلم بعدله تعالی و رأفته و رحمته ، هو من العلم المتیقن الذی لا شک فیه ، و هو علم التقوی ، أی علم یتقی به من عذاب الله إذ من لم یقل به فهو کافر مستحق لعذابه تعالی ، أو هو العلم الذی یبعث النفس علی التقوی ، أو یحصل من التقوی ، قوله و کل أمة مبتدأ و قوله قد رفع الله خبره. قوله علیه السلام: و ولاهم عدوهم حین تولوه الضمیر المنصوب فی قوله تولوه راجع إلی العدو یقال ولاه: أی جعله والیا ، و تولاه أی اتخذوه ولیا. أی سلط علیهم عدوهم ، حین اتخذوه ولیهم ، و خلی بینه و بینهم کما أنهم بایعوا بعد النبی صلی الله علیه و آله و سلم فی صدر الإسلام من لیس بأهله ، و من هو عدوهم فی الدنیا و الآخرة فوکلهم الله إلیهم و خلی بینهم ، و بین هؤلاء المضلین ، و فیه إشارة إلی قوله تعالی

وَ مَنْ یُشٰاقِقِ اَلرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مٰا تَبَیَّنَ لَهُ اَلْهُدیٰ وَ یَتَّبِعْ غَیْرَ سَبِیلِ اَلْمُؤْمِنِینَ ، نُوَلِّهِ مٰا تَوَلّٰی

أی نجعله والیا لما تولی من الضلال. و نخلی بینه و بین ما اختاره

وَ نُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَ سٰاءَتْ مَصِیراً . قوله علیه السلام: و حرفوا حدوده أی أحکامه و أولوها بآرائهم. قوله: و کان من نبذهم الکتاب أن ولوه إلخ. أی جعلوا ولی الکتاب و القیم علیه ، و الحاکم به الذین لا یعلمونه. قوله: فأوردوهم الهوی أی ما یحکم به أهواؤهم و صدورهم أی أرجعوهم إلی الردی و الهلاک. قوله: و غیروا عری الدین أی ما یتمسک به من أحکام الدین و شرائعه. قوله علیه السلام: ثم ورثوه أی جعلوه میراثا یرثه کل سفیه جاهل ، أو صبی غیر عاقل ، قال الجوهری : یقال : صبی بین الصبا و الصباء ، إذا فتحت الصاد مددت و إذا کسرت قصرت. قوله علیه السلام: بعد أمر الله أی صدوره أو الاطلاع علیه أو ترکه ، و الورود و الصدور کنایتان عن الإتیان ، للسؤال و الأخذ و الرجوع بالقبول. قوله علیه السلام: ولایة الناس هو المخصوص بالذم. قوله علیه السلام: معجبون بفتح الجیم أی یعجبهم أعمالهم. قوله علیه السلام: ثم یعصی الله أی یترک الأولی و الأفضل و إطلاق العصیان علیه مجاز لکونه فی درجة کمالهم ، بمنزلة العصیان. قوله علیه السلام: فاعرف أشباه الأحبار و الرهبان أی الذین کانوا یتشبهون بالأحبار و الرهبان من الأمم السالفة ، و لم یکونوا منهم ضالین مبتدعین کتموا الکتاب و أحکامه و حرفوه و أولوه بآرائهم. قوله علیه السلام: فهم مع السادة و الکبرة الکبرة بکسر الکاف و سکون الباء و الکبر بالضم: جمع الأکبر أی هم مع أهل السیادة و العظمة و الدولة فی الدنیا ، و فی بعض النسخ الکثرة و هو أظهر. قوله علیه السلام: و

ذٰلِکَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ اَلْعِلْمِ

إشارة إلی قوله تعالی:

فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلّٰی عَنْ ذِکْرِنٰا وَ لَمْ یُرِدْ إِلاَّ اَلْحَیٰاةَ اَلدُّنْیٰا `ذٰلِکَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ اَلْعِلْمِ

أی أمر الدنیا أو کونها تسمیة مبلغهم من العلم ، لا یتجاوزه علمهم ، و ما فی الخبر یحتمل أن یکون المراد به هذا ما بلغوه بسبب علمهم أی لم یحصل سوی ذلک من العلم. قوله علیه السلام: فی طبع قال الجزری : الطبع بالسکون: الختم ، و بالتحریک: الدنس ، و أصله من الوسخ و الدنس یغشیان السیف ، یقال: طبع السیف یطبع طبعا ثم استعمل فیما یشبه ذلک من الأوزار و الآثام و غیرهما من القبائح ، و منه الحدیث أعوذ بالله من طمع یهدی إلی طبع أی یؤدی إلی شین أو عیب. قوله علیه السلام: یعیبون علی العلماء بالتکلیف أی بسبب أنهم یکلفونهم الطاعات و العدول عن الباطل ، أو یکلفون الخلق و یدعونهم إلی الحق. قوله علیه السلام: و العلماء فی أنفسهم خانة هی جمع خائن أی و الحال أن العلماء المحقین خائنون إن کتموه و ترکوا نصیحتهم. قوله علیه السلام: إن رأوا إلخ یحتمل أن یکون جزاؤه فبئس ما یصنعون ، و یکون مجموع جملة الشرط و الجزاء تأکیدا للجملة السابقة ، و بیانا لها ، و لذا ترک العاطف بینهما ، و یحتمل أن یکون هذا الشرط بیانا لکتمان النصیحة ، و تفسیرا له ، و یکون قوله: فبئس ما یصنعون جزاء لشرط محذوف ، أی إن فعلوا ذلک فبئس ما یصنعون و یحتمل أن یکون و رأوا بیانا لقوله و یعیبون علی العلماء و تعلیلا له ، و یکون ضمیر الفاعل راجعا إلی أشباه الأحبار أی إنهم یعیبون علی العلماء تکلیفهم الخلق بالطاعات ، لکونه خلاف طریقتهم ، فإنهم إن رأوا تائها أی متحیرا ضالا عن سبیل الحق لا یهدونه و الأول أظهر. قوله علیه السلام: فالعلماء من الجهال أی علماء الحق من أشباه الأحبار أو من أتباعهم الضالین ، و یحتمل أن یکون المراد علماء السوء من أتباعهم ، لکن تطبیق الفقرات علیه ، یحتاج إلی تکلف. قوله علیه السلام: فی جهد بالفتح أی مشقة و جهاد بالکسر أی مجاهدة ، و سعی و اهتمام إن وعظت العلماء ، قالوا طغت أی جاوزوا الحد فی ذلک و بالغوا أکثر مما ینبغی أو حصل لهم الطغیان ، بسبب علمهم و عملهم فیعیبون الناس أو یدعون الرئاسة و إن علموا الجهال الحق الذی ترکه الجهال ، قالوا : خالفت أی کبراءنا أو عامة الناس لشیوع الباطل بینهم ، و علی الاحتمال الثانی المراد إن علم علماء سوء الجهال شیئا من الحق الذی یترکه أنفسهم ، قالت الجهال لهم: خالفت فی قولک فعلک ، و إن اعتزلوهم قالوا: فارقت الجماعة. قوله علیه السلام: قالوا نافقت أی أظهرت خلافنا و لم تعتقد لحقیة ما نحن علیه. قوله علیه السلام: و إن أطاعوهم قالوا: عصیت الله لیس فی بعض النسخ المصححة قالوا و الظاهر أنه زید من النساخ ، و المعنی أنه لا یمکنهم إطاعة هؤلاء ، لأنها معصیة الله تعالی ، و علی نسخة [قالوا] لعل المراد أنهم یقولون: عصیت الله بزعمک حیث عملت بما لم تعتقده ، کما أن المخالفین لعنهم الله یشنعون فی التقیة علینا و علی أئمتنا علیهم السلام. قوله علیه السلام: أمیون فیما یتلون أی إنهم کالأمیین لعدم علمهم بمعانی الکتاب و الأمی من لا یحسن الخط و الکتابة. قوله: یصدقون بالکتاب أی بألفاظه عند تعریف الخلق ألفاظه ، و یکذبون بالکتاب عند تحریف معانیه ، إذ تحریف معناه تکذیب للمعنی المراد به ، فقوله یصدقون و یکذبون من باب التفعیل علی البناء للفاعل ، و قوله ینکرون علی البناء للمفعول ، أی لا ینکر تکذیبهم علیهم أحد ، و یحتمل العکس بأن یکون الأولان علی البناء للمفعول ، و الثالث علی البناء للفاعل ، أی لا یمکنهم إنکار ذلک لظهور تحریفهم ، و علی الاحتمال الأول یمکن أن یقرأ الفعلان بالتخفیف أیضا ، و الأول أظهر. قوله علیه السلام: یقولون ما کان الناس یعرفون هذا إلخ. هذا یحتمل وجوها: الأول: أن یکون هذا إشارة إلی الاختلاف الذی حدث بین الأمة ، أی لم یکن هذا الاختلاف بین الأمة فی زمن الرسول ما کان الناس یدرونه ، و إنما حدث هذا بعده ، فیعرفون أن الاختلاف لیس بحق ، لکن لا یعرفون الحق من بینهما فتحیروا ، فیکون قوله: و صدقوا بالتخفیف من کلامه غیر محکی عنهم ، بل تصدیقا لهم فیما قالوا من أن الاختلاف مبتدع ، و یحتمل أن یکون و لا یدرون أیضا من کلامه علیه السلام أی لا یدری هؤلاء المتحیرون الحق ما هو بین هذا الاختلاف الذی اعترفوا بکونه مبتدعا. الثانی: أن یکون هذا إشارة إلی ما ابتدعه المخالفون ، کخلافة أبی بکر مثلا ، أی یقولون لم یحدث هذه الأمور فی عصر الرسول صلی الله علیه و آله ، و إنما ابتدعت بعده و علی هذا الاحتمال یمکن أن یقرأ صدقوا بالتخفیف کما مروا بالتشدید أیضا ، و علی الثانی فقوله: ترکهم : إما مصدر مفعول للتصدیق ، أی صدقوا أن الرسول ترکهم علی الأمر الواضح ، و إما فعل ، أی مع اعترافهم بکون هذه الأمور بدعة صدقوا بها تصدیقا مشوبا بالشک ، فیکون قوله: ترکهم کلامه علیه السلام للرد علیهم. الثالث: أن یکون هذا إشارة إلی مذهب أهل الحق ، أی سبب عدم إطاعتهم للحق هو أنهم یقولون إن الناس فی الزمان السابق کان أکثرهم علی خلاف هذا الرأی ، و لا یدرون حقیته فنحن تبع لهم کما قال الکفار

إِنّٰا وَجَدْنٰا آبٰاءَنٰا عَلیٰ أُمَّةٍ وَ إِنّٰا عَلیٰ آثٰارِهِمْ مُقْتَدُونَ

و صدقوا بالتشدید ، و ترکهم علی صیغة المصدر فهذا رد علیهم بأنهم یصدقون بأن الرسول صلی الله علیه و آله و سلم أوضح لهم السبیل ، و أقام لهم الخلیفة ، و أوضح لهم الحجة ، و مع ذلک یتبعون أسلافهم فی الضلالة ، أو بیان لأحد طرفی شکهم و أحد سببی تحیرهم. الرابع: أن یکون اسم الإشارة إشارة إلی خلیفتهم الباطل ، و بدعهم الفاسدة و یکون الکلام مسوقا علی الاستفهام الإنکاری ، أی إن الناس هل کانوا لا یعرفون حقیة هذه الخلیفة و کانوا ینصبونه. قوله علیه السلام: و صدقوا یکون ردا علیهم. قوله علیه السلام: علی البیضاء أی علی الملة البینة الواضحة الممتازة لیلها من نهارها أی باطلها من حقها. قوله علیه السلام: و کثر خیله و رجله الخیل: جماعة الفرسان ، و الرجل: المشاة أی أعوانه القویة و الضعیفة. قوله علیه السلام: من أشرکه أی الشیطان باتباعه ، و عدم الاستعاذة منه. قوله علیه السلام: و تخاذل أی ترکوا نصرة الحق ، و فی بعض النسخ تخادن من الخدن ، و هو الصدیق و تهادن من المهادنة بمعنی المصالحة ، و فی بعض النسخ و تهاون أی عن نصرة الحق ، و هذا أنسب بالتخاذل ، کما أن التهادن أنسب بالتخادن. قوله: مع فلان یعنی أبا بکر. قوله علیه السلام: حتی ترد أهلک أی فی الآخرة من الأنبیاء و الأئمة و المؤمنین و أشار علیه السلام بذلک إلی تفسیر خسران أهلیهم فی الآیة و أن المراد خسران مرافقة هؤلاء فی القیامة ، و فی الجنة و شفاعتهم. قوله علیه السلام: فإن کان دونهم بلاء أی کان عندهم ابتلاء و امتحان للخلق من مظلومیتهم و مغلوبیتهم ، فلا تجعل ذلک دلیلا علی عدم حقیتهم ، و لا تحقرهم بذلک ، فإن ذلک علامة حقیتهم ، و عما قلیل تنقضی بلایاهم ، ثم تصیر و تنقلب تلک البلایا إلی رخاء لا یوصف فی الآخرة ، أو فی الدنیا عند قیام القائم علیه السلام و العسف الظلم و الخسف کنایة عن الخمول و عدم الذکر. قوله علیه السلام: ثم اعلم أن إخوان الثقة تحریص علی تحصیل الإخوان فی الله الموثوق بهم و بأخوتهم. قوله: و لو لا أن تذهب بک الظنون عنی أی یصیر ظنک السیء بی سببا لانحرافک عنی ، و عدم إصغائک إلی بعد ذلک ، و کأنه علیه السلام کان یعلم أنه لا یقبل صریح الحق دفعة ، فأراد أن یقربه من الحق شیئا فشیئا لئلا ینفر عن الحق و أهله ، قوله: فی مکان التقوی أی فی محل التقیة.

 مرآة العقول ؛ ج 25 , ص 122 

رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : «إِنَّ فِیکَ شَبَهاً مِنْ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ(1) ، وَلَوْ لاَ(2) أَنْ تَقُولَ(3) فِیکَ طَوَائِفُ مِنْ أُمَّتِی مَا قَالَتِ النَّصَاری فِی عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ ، لَقُلْتُ فِیکَ قَوْلاً لاَ تَمُرُّ بِمَلاَءٍ مِنَ النَّاسِ إِلاَّ أَخَذُوا التُّرَابَ مِنْ تَحْتِ قَدَمَیْکَ یَلْتَمِسُونَ بِذلِکَ الْبَرَکَةَ» .

قَالَ : فَغَضِبَ الاْءَعْرَابِیَّانِ وَالْمُغِیرَةُ بْنُ شُعْبَةَ وَعِدَّةٌ مِنْ قُرَیْشٍ مَعَهُمْ ، فَقَالُوا : مَا رَضِیَ أَنْ یَضْرِبَ لاِبْنِ عَمِّهِ مَثَلاً إِلاَّ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ ، فَأَنْزَلَ اللّهُ عَلی نَبِیِّهِ(4) صلی الله علیه و آله ، فَقَالَ :(5) «وَلَمّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْیَمَ مَثَلاً إِذا قَوْمُکَ مِنْهُ یَصِدُّونَ وَقالُوا أَ آلِهَتُنا خَیْرٌ أَمْ هُوَ ما ضَرَبُوهُ لَکَ إِلاّ جَدَلاً بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ إِنْ هُوَ إِلاّ عَبْدٌ أَنْعَمْنا عَلَیْهِ وَجَعَلْناهُ مَثَلاً لِبَنِی إِسْرائِیلَ وَلَوْ نَشاءُ لَجَعَلْنا مِنْکُمْ» یَعْنِی مِنْ بَنِی هَاشِمٍ «مَلائِکَةً فِی الاْءَرْضِ یَخْلُفُونَ»(6) .

قَالَ : فَغَضِبَ الْحَارِثُ بْنُ عَمْرٍو الْفِهْرِیُّ ، فَقَالَ : اللّهُمَّ إِنْ کانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ(7) أَنَّ بَنِی هَاشِمٍ یَتَوَارَثُونَ هِرَقْلاً(8) بَعْدَ هِرَقْلٍ(9) ، فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَةً مِنَ السَّماءِ أَوِ ائْتِنا بِعَذابٍ أَلِیمٍ ، فَأَنْزَلَ اللّهُ عَلَیْهِ مَقَالَةَ الْحَارِثِ ، وَنَزَلَتْ هذِهِ الاْآیَةُ «وَما کانَ اللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ

وَأَنْتَ فِیهِمْ وَما کانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ یَسْتَغْفِرُونَ»(10) .

ص: 149