------------------------------------------

سرشناسه: مکارم شیرازی، ناصر، 1305 -

عنوان و نام پدیدآور: زندگی نمونه در تفسیر نمونه / مکارم شیرازی (مدّ ظله)؛ تهیه و تنظیم: حسن مشکاتی

مشخصات نشر: قم: امام علی بن ابی طالب علیه السلام، 1399.

مشخصات ظاهری: 248ص.

شابک: ج2: ISBN: 978-964-533-353-7 ج1: ISBN: 978-964-533-145-8

دوره: ISBN: 978-964-533-352-0

وضعیت فهرست نویسی: فیپا.

یادداشت: فهرستنویسی بر اساس جلد دوم، 1399 (فیپا).

موضوع: تفاسیر شیعه - قرن 14

موضوع: راه و رسم زندگی -- جنبه های قرآنی

موضوع: راه و رسم زندگی (اسلام)

موضوع: قرآن - اخلاق

شناسه افزدوه: مشکاتی، حسن، گردآورنده.

رده بندی کنگره: 98 BP

رده بندی دیویی: 297/179

شماره کتابشناسی ملی: 6169485

------------------------------------------

ناشر برتر

نوزدهمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران

زندگی نمونه در تفسیر نمونه

جلد دوم

تألیف: حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی

گردآوری: حسن مشکاتی

تیراژ: 2000 نسخه

نوبت چاپ: اوّل

صفحه و قطع: 248 صفحه / رقعی

تاریخ انتشار: 1399

چاپخانه: سلیمانزاده

ناشر: انتشارات امام علی بن ابی طالب(ع)

شابک: 978-964-533-353-7

قم _ ابتداى خیابان شهدا _ کوی آمار (22) - پلاک 15

تلفن: 37732478

دورنگار: 37840099

www.imamalipub.ir

ص: 2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 3

ص: 4

مبارزه قرآن با رباى فاحش------------47

مسابقه در مسیر سعادت------------50

ویژگى هاى پرهیزکاران ------------52

بخشنده گناه کیست؟------------55

شکست منشأ پیروزى------------57

پایدارى حوادث روزگار!------------59

بهاى بهشت؟------------61

به کارگیرى سرمایه عمر در کدام مسیر؟------------62

سخن مجاهدان راه خدا!------------64

بهترین یاور!------------65

شهادت بهتر است یا...!؟------------66

دریچه اى به سوى زندگى دیگر؟------------67

ویژگى هر رهبر------------68

از صفات مهم مدیر؟!------------69

مشارکت جمعى!------------70

مشورت سپس تصمیم گیرى نهایى------------74

تکیه بر قدرتى شکست ناپذیر------------76

جایى که به هرکس آنچه انجام داده مى دهند!------------78

تفاوت مجاهدان و منافقان؟------------79

منت خدا بر بندگان چیست؟------------81

رسالت پیامبران------------83

ص: 6

زندگان جاوید!------------84

شهامت و شجاعت از آثار ایمان------------88

چه کسانى به حال خود واگذاشته مى شوند؟------------90

خریداران کفر------------92

سرنوشت شوم کفرپیشه گان!------------93

چرا افراد گناهکار غرق در نعمتند؟------------94

سرانجام ایمان به خدا------------96

در بند اسارت!------------97

قانون عمومى مرگ!------------100

پاداش کامل اعمال در کجا؟!------------102

راه نجات از هلاکت!------------103

دنیاى فریبنده!------------105

جهان صحنه آزمایش!------------107

هشدار و آماده باش به مسلمانان!------------108

در برابر حوادث سخت چه کنیم؟------------109

افراد از خود راضى و مغرور!------------111

جهان آفرینش از نشانه هاى اوست!------------114

مجذوبان پهنه هستى!------------116

خردمندان از چه وحشت دارند؟------------119

درخواست از خداوند چگونه؟------------121

تقاضاى خردمندان از خداوند!------------123

ص: 7

پاداش پرهیزکاران از خدا!------------125

حل مشکلات، چگونه؟------------127

مهمترین عامل در ساختن جامعه سالم؟------------131

زیربناى یک جامعه اسلامى------------133

مهریه، احترام به حقوق زن------------135

اموال خود را به دست افراد غیر عاقل نسپارید!------------139

چهره واقعى اعمال------------141

قوانین الهى بر اساس مصلحت بشر!------------143

سزاى تجاوزگران به حدود الهى------------146

شرایط پذیرش توبه؟------------148

کسانى که توبه آن ها پذیرفته نمى شود!------------151

نحوه تعامل با همسر------------153

محدودیت با سعادت یا آزادگى با آلودگى؟!------------155

سلامت اقتصادى عاملى براى سلامت اجتماع------------157

انتحار؟------------159

گناهان کبیره و صغیره------------160

تفاوت ها بر طبق عدالت الهى------------163

درخواست از فضل و رحمت او------------167

همه چیز را مى داند!------------168

سرپرستى در نظام خانواده------------169

وظایف زنان در خانواده------------172

ص: 8

وظیفه مردان در برابر زنان متخلف------------173

دادگاه صلح خانوادگى------------177

پاک کننده روح------------180

دستورى جامع در مورد آداب معاشرت------------181

تفسیر------------181

سرچشمه اصلى شرک------------185

بخیلان؟------------187

انفاق براى خودنمایى------------189

تأثیر همنشین در سرنوشت انسان------------191

حکایتى دیگر از لطف بیکران او------------193

خریداران گمراهى------------195

از امیدبخش ترین آیات قرآن------------197

چرا خودستایى؟------------200

سرانجام حسادت ورزیدن------------202

سرنوشت افراد بى ایمان------------205

سرنوشت افراد باایمان------------207

امانت از قوانین مهم اسلامى------------209

عدالت زیربناى جامعه اسلامى------------211

اولواالامر چه کسانى هستند؟------------213

از عوامل عقب گرد جوامع------------215

راز رسالت پیامبران؟------------216

ص: 9

بازگشت به راه صحیح------------217

دوستان بهشتى------------220

زندگى صحنه مبارزه حق و باطل------------223

مکر شیطان------------225

مرگ کجاست؟------------227

علت نیکى ها و بدى ها------------229

سنت پیامبر همچون وحى الهى است------------231

فصل دوم: آیات بدون شرح / 233

امکان کفر ورزیدن------------235

توکل و مؤمنان------------235

رحمت در سایه اطاعت از خدا و رسول------------236

مرگ به دست اوست------------236

دوستان خدا!------------237

خداوند چه کسانى را دوست دارد؟------------237

خواهان دنیا یا آخرت؟------------238

بخشش خدا براى چه کسانى است------------238

مرگ و حیات به دست کیست؟------------239

قاطعیت در تصمیم!------------239

تکیه گاه اهل ایمان؟------------240

مغایرت زبان با دل------------240

ص: 10

نتیجه نیکى!------------241

خدا کافى است------------241

حزن از سرعت در کفر------------242

توانایى خداوند؟------------242

دستور به گفتن سخن استوار------------243

پیروزى بزرگ کدام است؟------------243

تخفیف در تکالیف------------244

انسان چگونه آفریده شد؟------------244

مهربان، نسبت به ما!------------245

سرانجام کافران------------245

تنها یار و یاور------------246

دورشدگان از رحمت------------246

خداوند اینگونه است------------247

خداوند...------------247

راه حل منازعات------------248

ص: 11

ص: 12

در این راستا براى قرآن تفاسیر بسیارى نوشته شده که مى توان گفت از جامع ترین، شیواترین و بلیغ ترین تفاسیر عصر امروز، تفسیر نمونه، اثر محقق و نویسنده توانا، حضرت آیت الله العظمى مکارم شیرازى است.

در مجموعه حاضر از قرآن کریم این کتاب زندگى، آیاتى انتخاب شده و پس از ترجمه، مطالبى عیناً از تفسیر نمونه نقل شده است.

با این امید که بر مبناى این آیات نمونه، زندگى نمونه اى را استوار ساخته به سعادت و کامیابى در هر دو سرا نائل آییم.

در پایان از همکارى هاى دو نفر از فارغ التحصیلان دانشگاه معارف قرآن و عترت (علیهم السلام) اصفهان سرکار خانم م.پوراصفهانى و سرکار خانم س.برزوکه در تدوین آن کمک کردند، تشکر مى کنم.

حسن مشکاتى

تابستان 1394

ص: 14

ص: 16

طرف مال و ثروت یا مقام و منصبى قرار داشته باشد که مورد علاقه شدید او است، و در طرف مقابل خدا و حقیقت و عواطف انسانیت و نیکو کارى، اگر از اولى بخاطر دومى صرف نظر کرد معلوم مى شود که در عشق و علاقه خود صادق است، و اگر تنها در این راه از موضوعات جزئى حاضر بود صرف نظر کند، معلوم مى شود عشق و علاقه معنوى او نیز به همان پایه است و این مقیاسى است براى سنجش ایمان و شخصیت.

نفوذ آیات قرآن در دل هاى مسلمانان بقدرى سریع و عمیق بود که بلافاصله بعد از نزول آیات اثر آن ظاهر مى گشت، بعنوان نمونه در مورد آیه فوق در تواریخ و تفاسیر اسلامى چنین آمده است:

یکى از یاران پیامبر (صلی الله علیه و آله) بنام ابو طلحه انصارى در مدینه نخلستان و باغى داشت بسیار مصفا و زیبا، که همه در مدینه از آن سخن مى گفتند، در آن چشمه آب صافى بود که هر موقع پیامبر (صلی الله علیه و آله) به آن باغ مى رفت از آن آب میل مى کرد و وضو مى ساخت، و علاوه بر همه این ها آن باغ درآمد خوبى براى «ابو طلحه» داشت، او با ابوطلحه پس از نزول آیه فوق به خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله) آمد و عرض کرد: مى دانى که محبوب ترین اموال من همین باغ است، و من مى خواهم آن را در راه خدا انفاق کنم تا ذخیره اى براى رستاخیز من باشد، پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: بخ بخ ذلک مال رابح لک: آفرین بر تو، آفرین بر تو، این ثروتى است که براى تو سودمند خواهد بود،

ص: 18

سپس فرمود: من صلاح مى دانم که آن را به خویشاوندان نیازمند خود بدهى، ابو طلحه دستور پیامبر (صلی الله علیه و آله) را عمل کرد و آن را در میان بستگان خود تقسیم کرد.(1)

***

ص: 19

نخواهد کرد، و به وسوسه هاى خود هم چنان ادامه مى دهد تا به کلى آن ها را از اسلام بیگانه سازد.

از آنچه گفته شد، روشن مى شود که منظور از بازگشت به کفر که در آیه فوق به آن اشاره شده، «کفر حقیقى و بیگانگى مطلق» از اسلام است و نیز ممکن است منظور از «کفر» همان عداوت ها ودشمنى هاى دوران جاهلیت باشد، که آن خود یکى از شعبه ها و نشانه هاى کفر محسوب مى شود، چه این که ایمان سرچشمه محبت و برادرى است، و کفر سرچشمه پراکندگى و عداوت.(1)

***

ص: 21

بدیهى است انجام این دستور همانند همه دستورات الهى بستگى به میزان توانایى انسان دارد.(1)

***

ص: 24

نکته جالب این که تعبیر از این امور به حبل اللَّه در واقع اشاره به یک حقیقت است، که انسان در شرائط عادى و بدون داشتن مربى و راهنما، در قعر دره طبیعت، و چاه تاریک غرائز سرکش، و جهل و نادانى باقى خواهد ماند. و براى نجات از این دره و برآمدن از این چاه نیاز به رشته و ریسمان محکمى دارد که به آن چنگ بزند و بیرون آید، این رشته محکم همان ارتباط با خدا از طریق قرآن و آورنده قرآن و جانشینان واقعى او مى باشد، که مردم را از سطوح پائین و پست بالا برده و به آسمان تکامل معنوى و مادى مى رسانند.(1)

***

ص: 27

عوامل مختلفى که دشمن بقاى «وحدت اجتماعى» هستند، همچون موریانه از درون، ریشه هاى اجتماع را مى خورند، و آن را از هم متلاشى مى سازند، بنابراین حفظ وحدت اجتماعى بدون نظارت عمومى ممکن نیست!.

در آیه فوق دستور داده شده که همواره در میان مسلمانان باید امتى باشند که این دو وظیفه بزرگ اجتماعى را انجام دهند.(1)

«امر به معروف و نهى از منکر» دو مرحله دارد: یکى «مرحله فردى» که هر کس موظف است به تنهایى ناظر اعمال دیگران باشد، و دیگرى «مرحله دسته جمعى» که امتى موظفند براى پایان دادن به نابسامانى هاى اجتماع دست به دست هم بدهند و با یکدیگر تشریک مساعى کنند.(2)

در توضیح بیشتر این دو مرحله مى توان گفت:

مرحله نخست که جنبه عمومى دارد، شعاع آن محدود است، و از تذکر و اندرز دادن و اعتراض و انتقاد نمودن و مانند آن تجاوز نمى کند، مسلماً یک اجتماع زنده باید تمام نفراتش در برابر مفاسد داراى چنین مسئولیتى باشند.

ولى مرحله دوم که مخصوص جمعیت معینى است و از شؤون حکومت اسلامى محسوب مى شود، قدرت بسیار وسیعى دارد، به

ص: 29

این معنى که اگر نیاز به شدت عمل و حتى قصاص و اجراى حدود باشد این جمعیت اختیار دارند که زیر نظر حاکم شرع و متصدیان حکومت اسلامى انجام وظیفه کنند.

با توجه به مراحل مختلف امر به معروف و نهى از منکر، و حدود و مقررات هر یک، نه تنها هرج و مرجى در اجتماع تولید نمى شود، بلکه اجتماع از صورت یک جامعه مرده و فاقد تحرک بیرون آمده به یک جامعه زنده تبدیل مى گردد.(1)

در اجتماع چیزى به عنوان «ضرر فردى» وجود ندارد، و هر زیان فردى امکان این را دارد که به صورت یک «زیان اجتماعى» درآید، و به همین دلیل منطق و عقل به افراد اجتماع اجازه مى دهد که در پاک نگه داشتن محیط زیست خود از هر گونه تلاش و کوششى خوددارى نکنند.

اتفاقاً در بعضى از احادیث به این موضوع اشاره شده است. از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) چنین نقل شده که فرمود: «یک فرد گنهکار، در میان مردم همانند کسى است که با جمعى سوار کشتى شود، و به هنگامى که در وسط دریا قرار گیرد تبرى برداشته و به سوراخ کردن موضعى که در آن نشسته است بپردازد، و هر گاه به او اعتراض کنند، در جواب بگوید من در سهم خود تصرف مى کنم!، اگر دیگران او را از

ص: 30

این عمل خطرناک باز ندارند، طولى نمى کشد که آب دریا به داخل کشتى نفوذ کرده و یکباره همگى در دریا غرق مى شوند».

پیامبر (صلی الله علیه و آله) با این مثال جالب منطقى بودن وظیفه امر به معروف ونهى از منکر را مجسم ساخته، و حق نظارت فرد بر اجتماع را یک حق طبیعى که ناشى از پیوند سرنوشتهاست، مى داند.(1)

بنابراین انجام این فریضه نه تنها با آزادى هاى فردى مخالف نیست، بلکه وظیفه اى است که افراد در مقابل یکدیگر دارند.(2)

احادیث زیادى در منابع معتبر اسلامى نیز درباره اهمیّت این دو وظیفه بزرگ اجتماعى وارد شده است به عنوان نمونه: امام باقر (علیه السلام) میفرماید: «امر به معروف و نهى از منکر دو فریضه بزرگ الهى است که بقیه فرائض با آن ها برپا مى شوند، و بوسیله این دو، راه ها امن مى گردد، و کسب و کار مردم حلال مى شود، حقوق افراد تامین مى گردد، و در سایه آن زمین ها آباد، و از دشمنان انتقام گرفته مى شود، و در پرتو آن همه کارها روبراه مى گردد».

در حدیث دیگرى از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرمود: «باید امر به معروف و نهى از منکر کنید وگرنه خداوند ستمگرى را بر شما مسلط مى کند که نه به پیران احترام مى گذارد، و نه به خردسالان رحم مى کند، نیکان و صالحان شما دعا مى کنند ولى مستجاب

ص: 31

نمى شود و از خداوند یارى مى طلبند اما خدا به آن ها کمک نمى کند و حتى توبه مى کنند و خدا از گناهانشان درنمى گذرد».(1)

در پایان این بحث تذکر این نکته نیز لازم است که باید در انجام این فریضه الهى و دعوت به سوى حق و مبارزه با فساد، دلسوزى و حسن نیت و پاکى هدف را فراموش نکرد، و جز در موارد ضرورت از راه هاى مسالمت آمیز وارد شد، نباید انجام این وظیفه را مساوى با خشونت گرفت.

روش پیامبر (صلی الله علیه و آله) و سیره ائمه هدى (علیهم السلام) نشان مى دهد که آن ها به هنگام اجراى این دو وظیفه آن ها را با نهایت لطف و محبت مى آمیختند، و به همین دلیل سرسخت ترین افراد به زودى در برابر آن ها تسلیم مى شدند.

در تفسیر «المنار» در ذیل آیه چنین مى خوانیم: جوانى به خدمت پیامبر آمد و عرض کرد: اى پیامبر خدا آیا به من اجازه مى دهى زنا کنم؟! با گفتن این سخن فریاد مردم بلند شد و از گوشه و کنار به او اعتراض کردند، ولى پیامبر با خونسردى و ملایمت فرمود: نزدیک بیا، جوان نزدیک آمد، و در برابر پیامبر نشست، حضرت با محبت از او پرسید آیا دوست دارى با مادر تو چنین کنند؟ گفت: نه فدایت شوم، فرمود: همین طور مردم راضى نیستند

ص: 32

با مادرانشان چنین شود، آیا دوست دارى با دختر تو چنین کنند؟ گفت نه فدایت شوم، فرمود: همین طور مردم درباره دخترانشان راضى نیستند، بگو ببینم آیا براى خواهرت مى پسندى؟! جوان مجدداً انکار کرد (و از سؤال خود به کلى پشیمان شد) پیامبر سپس دست بر سینه او گذاشت و در حق او دعا کرد و فرمود: «خدایا قلب او را پاک گردان و گناه او را ببخش و دامان او را از آلودگى به بى عفتى نگاه دار». از آن به بعد منفورترین کار در نزد این جوان زنا بود!...(1).

***

ص: 33

یافت زیرا هر کجا قرآن در ترساندن از چیزى زیاد اصرار نموده، اشاره به وقوع و پیدایش آن مى باشد. پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) نیز این پیش بینى را قبلاً کرد و صریحاً به مسلمانان خبر داد که: «قوم یهود بعد از موسى 71 فرقه شدند و مسیحیان 72 فرقه و امت من بعد از من 73 فرقه خواهند شد».

و طبق آنچه قرآن مجید اشاره کرده و پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نیز خبر داده بود، مسلمانان بعد از وفات او از طریق مستقیم که یک راه بیش نبود منحرف شدند، در عقاید مذهبى و حتى در خود دین پراکنده گشتند و به تکفیر یکدیگر پرداختند و حتى بقدرى میان مسلمانان عداوت و دشمنى ایجاد شده بود که بعضى حاضر مى شدند به کفار بپیوندند و با برادران دینى خود جنگ کنند!.

بدین ترتیب اتحاد و وحدت که رمز موفقیت مسلمانان پیشین بود به نفاق و اختلاف مبدل گشت، در نتیجه زندگى سعادتمندانه آنان به یک زندگى شقاوت بار تبدیل شد، و عظمت دیرین خود را از دست دادند.

اما عذاب آخرت آن چنان که خدا در قرآن بیان کرده است فوق العاده از این عذاب هم شدیدتر خواهد بود و در انتظار تفرقه اندازان و اختلاف گرایان است.

بى شک نتیجه فورى اختلاف و نفاق ذلت و خوارى است و سر ذلت و خوارى هر ملت را در اختلاف و نفاق آنان باید جستجو

ص: 35

كرد، جامعه اى كه اساس قدرت و اركان همبستگى هاى آن با تيشه هاى تفرقه در هم كوبيده شود، سرزمين آنان براى هميشه جولانگاه بيگانگان و قلمرو حكومت استعمارگران خواهد بود، راستى چه عذاب بزرگى است!(1)

***

ص: 36

دگرگونى ها و تکامل هایى که در آن رخ مى دهد. با واقعیت حقیقى خود جلوه مى کند و چون در آن جا حاکمیت و تجلى روح بیشتر است آثار آن حتى در جسم منعکس خواهد شد.

همانطور که ایمان و اتحاد در این جهان مایه رو سفیدى است، و به عکس، ملت پراکنده و بى ایمان مردمى رو سیاهند، در جهان دیگر این رو سیاهى و رو سفیدى «مجازى» دنیا شکل «حقیقى» به خود مى گیرد، و صاحبان آن ها با چهره هاى سفید و درخشان، و یا سیاه و تاریک محشور مى گردند.(1)

***

ص: 38

زیرا آن ها داراى آخرین ادیان آسمانى هستند و آخرین دین روى حساب تکامل کامل ترین آن ها است.

دیگر این که در اینجا امر به معروف و نهى از منکر بر ایمان به خدا مقدم داشته شده و این نشانه اهمیّت و عظمت این دو فریضه بزرگ الهى است، به علاوه انجام این دو فریضه ضامن گسترش ایمان واجراى همه قوانین فردى و اجتماعى مى باشد و ضامن اجرا عملاً بر خود قانون مقدم است.

از همه گذشته اگر این دو وظیفه اجرا نگردد ریشه هاى ایمان در دل ها نیز سست مى گردد، و پایه هاى آن فرو مى ریزد، و به همین جهات بر ایمان مقدم داشته شده است.

از این بیان نیز روشن مى شود مسلمانان تا زمانى یک «امت ممتاز» محسوب مى گردند که دعوت به سوى نیکى ها و مبارزه با فساد را فراموش نکنند، و آن روز که این دو وظیفه فراموش شد نه بهترین امتند و نه به سود جامعه بشریت خواهند بود.(1)

***

ص: 40

انکار آن است یعنى خداوند هیچگاه اعمال نیک آن ها را نادیده نخواهد گرفت.

وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالْمُتَّقِینَ با این که خداوند به همه چیز آگاهى دارد. در این جمله فرموده است: «خداوند از پرهیزکاران آگاه است» گویا این تعبیر اشاره به آن است که افراد پرهیزکار با این که غالباً در اقلیت هستند، و مخصوصاً در میان یهودیان معاصر پیامبر اقلیت ضعیفى را تشکیل مى دادند و طبعاً باید چنین افراد قلیلى به چشم نیایند اما از دیده تیزبین علم و دانش بى پایان پروردگار هرگز مخفى نمى مانند، و خداوند از آن ها آگاه است، و اعمال نیک آن ها، کم باشد یا زیاد، هرگز ضایع نمى شود.(1)

***

ص: 42

اکنون در اطراف مسلمانان دشمنانى هستند که خود را به دوستى مى زنند، و به ظاهر از مسلمانان طرفدارى مى کنند، ولى با کارهایى که از خود نشان مى دهند، معلوم مى شود که دروغ مى گویند، مسلمانان فریب ظاهر آن ها را خورده به آنان اعتماد مى کنند، در صورتى که آنان براى مسلمانان جز پریشانى و بیچارگى و تباهى چیزى نمى خواهند، و از ریختن خار بر سر راه آن ها و به دشوارى افکندن کار آنان کوتاهى ندارند.(1)

***

ص: 44

مجازات او شدید است، او آمرزنده و مهربان است، و رحمت او بر غضب او پیشى مى گیرد.

بد نیست در اینجا به گفتار یکى از دانشمندان اسلامى که در عین فشرده بودن پاسخى است براى بعضى از سؤالها، اشاره کنیم. «مفسر عالیقدر «طبرسى» در ذیل آیه نقل مى کند که از یکى از دانشمندان پرسیدند: خداوند چگونه بندگان را بخاطر گناهان مجازات مى کند، با آن رحمت واسعه و بى پایانش؟

او در پاسخ گفت: «رحمت» خداوند، «حکمت» او را از بین نمى برد، زیرا رحمت او هم چون حس ترحم ما از احساسات ورقت قلب سرچشمه نمى گیرد، بلکه رحمت او همیشه آمیخته با حکمت است، و حکمت ایجاب مى کند، که گنهکاران (جز در موارد خاصى) به مجازات برسند».(1)

***

ص: 46

زشت و ظالمانه بود، به همین دلیل قرآن براى ریشه کن ساختن رباخوارى حکم تحریم را در چهار مرحله بیان کرده است:

1. در آیه 39 سوره روم نخست در باره «ربا» به یک پند اخلاقى قناعت شده آن جا که مى فرماید: (وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ رِباً لِیَرْبُوَا فِى أَمْوالِ النَّاسِ فَلا یَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ زَکاةٍ تُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ)؛ «و به این طریق اعلام مى کند که تنها از دیدگاه افراد کوته بین است که ثروت رباخواران از راه سود گرفتن افزایش مى یابد، اما در پیشگاه خدا چیزى بر آن ها افزوده نمى شود بلکه زکات و انفاق در راه خدا است که ثروت ها را افزایش مى دهد».

2. در سوره نساء آیه 161 ضمن انتقاد از عادات و رسوم غلط یهود به عادت زشت رباخوارى آن ها اشاره کرده و مى فرماید: (وَأَخْذِهِمُ الرِّبَوا وَ قَدْ نُهُوا عَنْهُ)؛ «یکى دیگر از عادات بد آن ها این بود که ربا مى خوردند با این که از آن نهى شده بودند».

3. در آیه مورد بحث چنان که ضمن تفسیر آن خواهیم گفت، حکم تحریم ربا صریحاً ذکر شده، اما تنها به یک نوع از انواع ربا که نوع شدید و فاحش آن است اشاره شده است.

4. بالاخره در سوره بقره آیات 275 تا 279 هر گونه رباخوارى به شدت ممنوع اعلام شده و در حکم جنگ با خدا ذکر گردیده است.

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْکُلُوا الرِّبَوا أَضْعافاً مُضاعَفَةً...)؛ گفتیم در این آیه اشاره به تحریم رباى فاحش شده و با تعبیر «اضعافا

ص: 48

مضاعفه» بیان گردیده است. منظور از رباى فاحش این است که سرمایه به شکل تصاعدى در مسیر ربا سیر کند یعنى سود در مرحله نخستین با اصل سرمایه ضمیمه شود و مجموعاً مورد ربا قرار گیرند، و به همین ترتیب در هر مرحله، «سود به اضافه سرمایه»، سرمایه جدیدى را تشکیل دهد، و به این ترتیب در مدت کمى از راه تراکم سود مجموع بدهى بدهکار بچندین برابر اصل بدهى افزایش یابد و به کلى از زندگى ساقط گردد.(1)

***

ص: 49

سرعت و به طور عادى انجام مى دهد، ولى اگر جنبه مسابقه به خود بگیرد، آنهم مسابقه اى که جائزه با ارزشى براى آن تعیین شده، تمام نیرو و انرژى خود را به کار مى گیرد و با سرعت هر چه بیشتر به سوى هدف پیش مى تازد.

و اگر مى بینیم هدف این مسابقه در درجه اول مغفرت قرار داده شده براى این است که رسیدن به هر مقام معنوى بدون آمرزش وشستشوى از گناه ممکن نیست، نخست باید خود را از گناه شست و سپس به مقام قرب پروردگار گام نهاد!.

دومین هدف این مسابقه معنوى بهشت قرار داده شده، بهشتى که وسعت آن، پهنه آسمان ها و زمین است (باید توجه داشت که مراد از «عرض» در این آیه اصطلاح هندسى آن که در مقابل «طول» است، نیست، بلکه به معنى لغوى که وسعت است مى باشد).

و به این ترتیب قرآن با صراحت مى گوید: وسعت بهشت همان وسعت آسمان ها و زمین مى باشد.(1)

***

ص: 51

2. آن ها بر خشم خود مسلطند.

حالت خشم و غضب از خطرناکترین حالات است و اگر جلوى آن رها شود، در شکل یک نوع جنون و دیوانگى و از دست دادن هر نوع کنترل اعصاب خودنمایى مى کند، و بسیارى از جنایات و تصمیم هاى خطرناکى که انسان یک عمر باید کفاره و جریمه آن را بپردازد در چنین حالى انجام مى شود.

3. آن ها از خطاى مردم مى گذرند.

فرو بردن خشم بسیار خوب است اما به تنهایى کافى نیست زیرا ممکن است کینه و عداوت را از قلب انسان ریشه کن نکند، در این حال براى پایان دادن به حالت عداوت باید «کظم غیظ» توام با «عفو و بخشش» گردد، لذا بدنبال صفت عالى خویشتن دارى و فرو بردن خشم، مسئله عفو و گذشت را بیان نموده، البته منظور گذشت و عفو از کسانى است که شایسته آنند نه دشمنان خون آشامى که گذشت و عفو باعث جرأت و جسارت بیشتر آن ها مى شود.

4. آن ها نیکوکارند در این جا اشاره به مرحله عالى تر از عفو شده که همچون یک سلسله مراتب تکاملى پشت سر هم قرار گرفته اند و آن این است که انسان نه تنها باید خشم خود را فرو برد و با عفو وگذشت کینه را از دل خود بشوید بلکه با نیکى کردن در برابر بدى (آن جا که شایسته است) ریشه دشمنى را در دل طرف نیز بسوزاند و قلب او را نسبت به خویش مهربان گرداند بطورى که در آینده

ص: 53

چنان صحنه اى تکرار نشود، بطور خلاصه نخست دستور به خویشتن دارى در برابر خشم، و پس از آن دستور به شستن قلب خود، و سپس دستور به شستن قلب طرف مى دهد.(1)

***

ص: 54

نمى پاید، بزودى بیاد خدا مى افتند و گذشته را جبران مى کنند، آن ها احساس مى کنند که هیچ پناهگاهى جز خدا ندارند و تنها باید آمرزش گناهان خویش را از او بخواهند.

باید توجه داشت که در آیه علاوه بر عنوان فاحشه، ظلم بر خویشتن نیز ذکر شده (أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ) و فرق میان این دو ممکن است این باشد که فاحشه اشاره به گناهان کبیره است و ظلم بر خویشتن اشاره به گناهان صغیره.(1)

***

ص: 56

حقيقت براى از دست دادن روح ايمان و آثار آن بوده، شما اگر فرمان خدا و پيامبر را در اين ميدان زير پا نمى گذاشتيد گرفتار چنين سرنوشتى نمى شديد، و باز هم غمگين نباشيد اگر بر مسير ايمان ثابت بمانيد پيروزى نهايى از آن شما است، و شكست در يك ميدان، به معنى شكست نهايى در جنگ نيست.(1)

***

ص: 58

پایدار نیست، شکست ها، پیروزى ها، قدرت ها، عظمت ها وناتوانى ها همه در حال دگرگونى هستند بنابراین نباید شکست در یک میدان و آثار آن را پایدار فرض کرد، بلکه باید با بررسى عوامل و انگیزه هاى شکست از سنت تحول استفاده نمود، و آن را به پیروزى تبدیل کرد دنیا فراز و نشیب دارد و زندگى در حال دگرگونى است و «خداوند این ایام را در میان مردم بطور مداوم گردش مى دهد» تا سنت تکامل از لابلاى این حوادث آشکار شود.

سپس اشاره به نتیجه این حوادث ناگوار کرده و مى فرماید (وَلِیَعْلَمَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا...) این ها به خاطر آن است که افراد با ایمان، ازمدعیان ایمان،شناخته شوند و به عبارت دیگر تا حوادث دردناک درتاریخ ملتى روى ندهد صفوف از هم مشخص نخواهند شد، زیرا پیروزى ها خواب آور و اغفال کننده است در حالى که شکست ها براى افراد آماده بیدار کننده و نشان دهنده ارزش ها است.(1)

***

ص: 60

قابل توجه این که جمله «سنجزى الشاکرین» به تعبیر ساده خداوند مى گوید: ضامن پاداش آن ها منم.(1)

***

ص: 63

چگونگى تطبیق قوانین مى باشد اگر از قبیل دوم بود اظهار نظر مى کردند و اگر از قبیل اول بود تسلیم مى شدند.

موضوع مشاوره در اسلام با اهمیّت خاصى تلقى شده، پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) با این که قطع نظر از وحى آسمانى آن چنان فکر نیرومندى داشت که نیازى به مشاوره نداشت براى این که از یک سو مسلمانان را به اهمیّت مشورت متوجه سازد تا آن را جزء برنامه هاى اساسى زندگى خود قرار دهند، و از سوى دیگر، نیروى فکر و اندیشه را در افراد پرورش دهد، در امور عمومى مسلمانان که جنبه اجراى قوانین الهى داشت (نه قانون گذارى) جلسه مشاوره تشکیل مى داد، و مخصوصاً براى رأى افراد صاحب نظر ارزش خاصى قائل بود، تا آن جا که گاهى از رأى خود براى احترام آن ها، صرفنظر مى نمود

اصولاً مردمى که کارهاى مهم خود را با مشورت و صلاح اندیشى یکدیگر انجام مى دهند و صاحب نظران آن ها به مشورت مى نشینند، کمتر گرفتار لغزش مى شوند.

بعکس افرادى که: گرفتار استبداد راى هستند و خود را بى نیاز از افکار دیگران مى دانند _ هر چند از نظر فکرى فوق العاده باشند _ غالبا گرفتار اشتباهات خطرناک و دردناکى مى شوند.

از این گذشته استبداد راى، شخصیت را در توده مردم مى کشد و افکار را متوقف مى سازد، و استعدادهاى آماده را نابود مى کند، و به این ترتیب بزرگترین سرمایه هاى انسانى یک ملت از دست مى رود.

ص: 71

بعلاوه کسى که در انجام کارهاى خود با دیگران مشورت مى کند، اگر مواجه با پیروزى شود کمتر مورد حسد واقع مى گردد، زیرا دیگران پیروزى وى را از خودشان مى دانند و معمولاً انسان نسبت به کارى که خودش انجام داده حسد نمى ورزد و اگر احیاناً مواجه با شکست گردد زبان اعتراض و ملامت و شماتت مردم بر او بسته است، زیرا کسى به نتیجه کار خودش اعتراض نمى کند، نه تنها اعتراض نخواهد کرد بلکه دلسوزى و غمخوارى نیز مى کند.

یکى دیگر از فوائد مشورت این است که انسان ارزش شخصیت افراد و میزان دوستى و دشمنى آن ها را با خود درک خواهد کرد و این شناسایى راه را براى پیروزى او هموار مى کند و شاید مشورت هاى پیامبر (صلی الله علیه و آله) با آن قدرت فکرى و فوق العاده اى که در حضرتش وجود داشت، بخاطر مجموع این جهات بوده است.

مسلم است که هر کس نمى تواند طرف مشورت قرار گیرد، زیراگاه آن ها نقاط ضعفى دارند که مشورت با آن ها مایه بدبختى وعقب افتادگى است چنان که على (علیه السلام) مى فرماید: با سه طایفه مشورت نکن:

1. با افراد بخیل مشورت نکن زیرا ترا از بخشش و کمک به دیگران بازمى دارند و از فقر مى ترسانند.

2. همچنین با افراد ترسو مشورت نکن زیرا آن ها تو را از انجام کارهاى مهم بازمى دارند.

ص: 72

3. و نيز با افراد حريص مشورت نكن كه آن ها براى جمع آورى ثروت و يا كسب و مقام، ستمگرى را در نظر تو جلوه مى دهند.

همانطور كه در اسلام دستور مؤكد در باره مشورت كردن داده شده به افرادى كه مورد مشورت قرار مى گيرند نيز تاكيد شده كه از: هيچگونه خيرخواهى فروگذار نكنند و خيانت در مشورت، يكى از گناهان بزرگ محسوب مى شود.(1)

***

ص: 73

در دنیاى امروز نیز مشورت را بصورت دسته جمعى انجام مى دهند، اما اجراى آن را بدست دولت هایى مى سپارند که تشکیلات آن ها زیر نظر یک نفر اداره مى شود.

جمله فوق، مى گوید: به هنگام تصمیم نهایى باید توکل بر خدا داشته باشید یعنى در عین فراهم نمودن اسباب و وسائل عادى، استمداد از قدرت بى پایان پروردگار را فراموش مکن.

البته معناى توکل این نیست که انسان از وسائل و اسباب پیروزى که خداوند در جهان ماده در اختیار او گذاشته است، صرف نظر کند چنان که در حدیثى از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نقل شده است که هنگامى که یک نفر عرب، پاى شتر خود را نبسته بود و آن را بدون محافظ رها ساخته بود و این کار را نشانه توکل بر خدا مى دانست به او فرمود: «اعقلها و توکّل» یعنى پایش را ببند و سپس توکل کن.

بلکه منظور این است که انسان در چهار دیوار عالم ماده، و محدوده قدرت و توانایى خود محاصره نگردد و چشم خود را به حمایت و لطف پروردگار بدوزد، این توجه مخصوص، آرامش واطمینان و نیروى فوق العاده روحى و معنوى به انسان مى بخشد که در مواجهه با مشکلات اثر عظیمى خواهد داشت.(1)

***

ص: 75

ناگفته پیداست، که حمایت خداوند، یا ترک حمایت او نسبت به مؤمنان بى حساب نیست، و روى شایستگى ها و لیاقت ها صورت مى گیرد. آن ها که فرمان خدا را زیر پا بگذارند، و از فراهم ساختن نیروهاى مادى و معنوى غفلت کنند هرگز مشمول یارى او نخواهند بود، و بر عکس آن ها که با صفوف فشرده و نیات خالص و عزم هاى راسخ و تهیه همه گونه وسائل لازم، به مبارزه با دشمن برمى خیزند دست حمایت پروردگار پشت سر آن ها خواهد بود.(1)

***

ص: 77

سپس مى فرماید: یکى از مزایاى این پیامبر (صلی الله علیه و آله) این است که او از جنس خود آن ها و از نوع بشر است نه از جنس فرشتگان و مانند آن ها تا احتیاجات و نیازمندى هاى بشر را دقیقاً درک کنند و دردها و مشکلات و مصائب و مسائل زندگى آن ها را لمس نمایند و با توجه به آن به تربیت آن ها اقدام کنند، بعلاوه مهمترین قسمت برنامه تربیتى انبیاء تبلیغات عملى آن ها است به این معنى که اعمال آن ها بهترین سرمشق و وسیله تربیت است زیرا با «زبان عمل»، بهتر از هر زبانى مى توان تبلیغ کرد و این در صورتى امکان پذیر است که تبلیغ کننده از جنس تبلیغ شونده باشد با همان خصائص جسمى و با همان غرائز و ساختمان روحى.(1)

***

ص: 82

پیامبر (صلی الله علیه و آله) برسانى و به بازماندگانمان، حال ما را بگویى و از وضع ما به آن ها بشارت دهى که هیچگونه نگران نباشند در این هنگام آیات فوق نازل شد.

منظور از حیات و زندگى در این جا همان حیات و زندگى برزخى است که ارواح در عالم پس از مرگ دارند، نه زندگى جسمانى و مادى، گرچه زندگى برزخى، اختصاصى به شهیدان ندارد، بسیارى دیگر از مردم نیز داراى حیات برزخى هستند؛ ولى از آن جا که حیات شهیدان یک حیات فوق العاده عالى و آمیخته با انواع نعمت هاى معنوى است؛ و بعلاوه موضوع سخن، در آیه آن ها هستند تنها نام از آن ها برده شده است. آن ها به قدرى غرق مواهب حیات معنوى هستند که گویا زندگى سایر برزخیان در مقابل آن ها چیزى نیست.

هر قوم و ملتى براى شهداى خود احترام خاصى قائل است ولى بدون اغراق، آن احترامى که اسلام براى شهداى راه خدا قائل شده است بى نظیر است.

امام على بن موسى الرضا (علیه السلام) از امیر مؤمنان على (علیه السلام) چنین نقل میکند که هنگامى که حضرت، مشغول خطبه بود و مردم را تشویق به جهاد مى کرد، جوانى برخاست و عرض کرد: اى امیر مؤمنان! فضیلت جنگجویان در راه خدا را براى من تشریح کن امام در پاسخ فرمود:

ص: 85

همین سؤالى را که تو از من نمودى من از پیامبر (صلی الله علیه و آله) کردم. پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: هنگامى که جنگجویان، تصمیم بر شرکت در میدان جهاد مى گیرند خداوند آزادى از آتش دوزخ را براى آن ها مقرر مى دارد.

و هنگامى که سلاح بر مى دارند و آماده میدان مى شوند فرشتگان به وجود آن ها افتخار مى کنند.

و هنگامى که همسر و فرزند و بستگان آن ها با آن ها خداحافظى مى کنند، از گناهان خود خارج مى شوند... از این موقع آن ها هیچ کارى نمى کنند مگر این که پاداش آن، مضاعف مى گردد و در برابر هر روز پاداش عبادت هزار عابد براى آن ها نوشته مى شود، وهنگامى که با دشمنان روبرو مى شوند، مردم جهان نمى توانند.

میزان ثواب آن ها را درک کنند.

و هنگامى که گام به میدان براى نبرد بگذارند و نیزه ها و تیرها رد و بدل شود، و جنگ تن به تن شروع گردد، فرشتگان با پر و بال خود اطراف آن ها را مى گیرند و از خدا تقاضا مى کنند که در میدان، ثابت قدم باشند، در این هنگام منادى صدا مى زند: «الجنة تحت ظلال السیوف»: بهشت در سایه شمشیرها است، در این هنگام ضربات دشمن بر پیکر شهید، ساده تر و گواراتر از نوشیدن آب خنک در روز گرم تابستان است.

و هنگامى که شهید از مرکب فرو مى غلطد، هنوز به زمین نرسیده،

ص: 86

حوریان بهشتى به استقبال او مى شتابند و نعمت هاى بزرگ معنوى و مادى که خدا براى او فراهم ساخته است، براى او شرح مى دهند.

و هنگامى که شهید بروى زمین قرار مى گیرد، زمین مى گوید: آفرین بر روح پاکیزه اى که از بدن پاکیزه پرواز مى کند، بشارت باد بر تو، «ان لک ما لا عین رأت و لا اذن سمعت و لا خطر على قلب بشر»: نعمت هایى در انتظار تو است که هیچ چشمى ندیده و هیچ گوشى نشنیده و بر قلب هیچ انسانى خطور نکرده است و خداوند مى فرماید: من سرپرست بازماندگان اویم، هر کس آن ها را خشنود کند، مرا خشنود کرده است و هر کس آن ها را بخشم آورد مرا بخشم آورده است.(1)

***

ص: 87

کجا ایمان نفوذ کرد شهامت و شجاعت نیز به همراه آن نفوذ خواهد کرد.(1)

***

ص: 89

فراموش نخواهد شد و به نتیجه اعمال خود خواهند رسید.

«یرید الله الا یجعل لهم حظا فى الاخرة و لهم عذاب عظیم»: در حقیقت آیه مى گوید: اگر آن ها در راه کفر بر یکدیگر پیشى مى گیرند، نه بخاطر این است که خدا نمى تواند جلو آن ها را بگیرد بلکه خدا آزادى عمل به آن ها داده تا هر چه مى توانند انجام دهند و نتیجه اش محرومیت کامل آن ها از مواهب جهان دیگر است بنابراین، آیه نه تنها دلالت بر جبر ندارد بلکه یکى از دلائل آزادى اراده است.(1)

***

ص: 91

بود، مى خوانیم، آن جا که مى فرماید: تو امروز شادى مى کنى و چنین مى پندارى که چون فراخناى جهان را بر ما تنگ کرده اى و کرانه هاى آسمان را بر ما بسته اى و ما را همچون اسیران از این دیار به آن دیار مى برى، نشانه قدرت تو است، و یا در پیشگاه خدا قدرت و منزلتى دارى و ما را در درگاه او راهى نیست؟! اشتباه مى کنى، این فرصت و آزادى را خداوند به خاطر این به تو داده تا پشتت از بار گناه، سنگین گردد و عذاب دردناک در انتظار تو است... .

از آیه فوق ضمناً بدست مى آید که جمعى از ستمگران و افراد گنهکار و آلوده این همه غرق نعمتند این ها افراد غیر قابل اصلاحى هستند که طبق سنت آفرینش و اصل آزادى اراده و اختیار به حال خود واگذار شده اند، تا به آخرین مرحله سقوط برسند و مستحق حداکثر مجازات شوند.(1)

***

ص: 95

زکات تخصیص داده شده است و تشدیدهائى که در آیه به چشم مى خورد نیز دلیل بر این است که منظور انفاق مستحبى نیست.

سپس سرنوشت آن ها را در رستاخیز، چنین توصیف مى کند : «سیطوقون ما بخلوا به یوم القیامه؛ بزودى اموالى را که در مورد آن بخل ورزیدند، همانند طوقى در گردن آن ها مى آویزند».

از این جمله استفاده مى شود، اموالى که حقوق واجب آن، پرداخته نشده، و اجتماع، از آن بهره اى نگرفته است و تنها در مسیر هوس هاى فردى و گاهى مصارف جنون آمیز بکار گرفته شده ویا بى دلیل روى هم انباشته گردیده و هیچ کس از آن استفاده نکرده، همانند سایر اعمال زشت انسان، در روز رستاخیز طبق قانون تجسم اعمال، تجسم مى یابد، و به صورت وسیله عذاب دردناکى در خواهد آمد.

تجسم اموال به طوقى که بر گردن مى افتد اشاره به این حقیقت است که انسان تمام سنگینى مسئولیت آن ها را تحمل خواهد کرد بدون این که از آثار آن ها بهره مند گردد، اموال سرشارى که به طور جنون آمیز جمع آورى و نگهدارى گردد و در خدمت اجتماع نباشد جز زنجیر و زندان، براى صاحب آن چیزى نیست زیرا مى دانیم بهره گیرى شخصى از مال و ثروت، حدود معینى دارد و از آن که بگذرد جز یک نوع اسارت و سنگینى بیهوده نتیجه اى نخواهد داشت مگر این که از برکات معنوى آن برخوردار و در مسیر کارهاى مثبت قرار گیرد.

ص: 98

اینگونه اموال نه تنها در قیامت طوق سنگینى بر گردن صاحبانش خواهد بود. بلکه در این دنیا نیز چنین است، منتها در رستاخیز آشکارا و در این جا بصورت مخفى ترى مى باشد، چه جنون و حماقتى از این بالاتر که انسان مسئولیت هاى فراوان تحصیل ثروت را به اضافه مسئولیت ها و زحمات فراوان که براى حفظ ومحاسبه و نگاهدارى و دفاع از آن لازم است بر دوش کشد، در حالى که هیچ گونه از آن، منتفع نگردد آیا طوق اسارت چیزى جز این است؟!(1)

***

ص: 99

را بچشد، و گویا در سازمان خلقت بالاخره مرگ نیز یک نوع غذا براى آدمى و موجودات زنده است.(1)

***

ص: 101

این عوامل فریبنده، دور ندارند، تدریجاً به سوى آن جذب خواهند شد. اما آن ها که با تربیت و تمرین و آموزش و پرورش خود را تدریجاً کنترل مى نمایند و به مقام نفس مطمئنه (روح آرام شده) مى رسند نجات یافتگان واقعى محسوب مى شوند، و احساس امنیت و آرامش مى کنند.(1)

***

ص: 104

البته این تعبیرات در قرآن و اخبار، مکرر آمده است و هدف همه آن ها یک چیز است و آن این است که انسان، جهان ماده و لذات آن را، هدف نهائى خود قرار ندهد که نتیجه اش غرق شدن در انواع جنایات و دور شدن از حقیقت و تکامل انسانى است، ولى استفاده از جهان ماده و مواهب آن به عنوان یک وسیله براى نیل به تکامل انسانى، نه تنها نکوهیده نیست، بلکه لازم و ضرورى مى باشد.(1)

***

ص: 106

افراد در عین استقامت و شکیبائى، زبان به ناشکرى و شکایت باز مى کنند، ولى مؤمنان واقعى صبر و استقامت را همواره با تقوى مى آمیزند، و از این امور دورند.(1)

***

ص: 110

و ننگینشان خوشحالند و حتى به آن مباهات مى کنند، و از آن بالاتر، مایل هستند، که مردم، آن ها را نسبت به اعمال نیکى که هرگز انجام نداده اند، مدح و تمجید کنند.

آیه فوق مى گوید: گمان مبرید، که این گونه اشخاص که از اعمال زشت خود خوشحالند، و دوست مى دارند، در برابر آنچه انجام نداده اند، از آن ها تقدیر شود از عذاب پروردگار بدورند، و نجات خواهند یافت بلکه نجات براى کسانى است، که حداقل، از کار بد خود شرمنده اند و از این که کار نیکى نکرده اند، پشیمانند.

نه تنها این گونه اشخاص از خود راضى و مغرور اهل نجات نیستند، بلکه عذاب دردناکى در انتظار آن ها است.

از این آیه ممکن است، استفاده شود که فرح و سرور در برابر کار نیکى که انسان توفیق انجام آن را یافته (اگر به صورت معتدل باشد، و مایه غرور و خودپسندى نگردد) نکوهیده نیست. و همچنین علاقه به تشویق و تقدیر، در برابر کارهاى نیکى که انجام شده، آنهم اگر در حد اعتدال باشد و انگیزه اعمال او نباشد مذموم نخواهد بود، زیرا این ها غریزى انسان است. اما با این حال، دوستان خدا و افرادى که در سطوح عالى ایمان قرار دارند، حتى از چنان سرور و چنین تقدیرى خود را بدور مى دارند.

آن ها همواره، اعمال خود را ناچیز و کمتر از میزان لازم مى بینند، و خود را مقصر در برابر عظمت پروردگار، احساس مى کنند.

ص: 112

همه افرادى که، در عصر و زمان ما، در شرائط مختلف اجتماعى قرار دارند و از اعمال زشت خود شادند، و یا مردم را تحریک مى کنند که آن ها را، با قلم، یا سخن، در برابر اعمالى که انجام نداده اند، تقدیر کنند، همگى مشمول این آیه اند.(1)

***

ص: 113

آفرینش سیراب گردد. به راستى، جهان آفرینش، و نقش هاى بدیع و طرح هاى زیبا و دل انگیز آن و نظامات خیره کننده اى که بر آن ها حکومت مى کند کتاب فوق العاده بزرگى است که هر حرف و کلمه آن دلیل بسیار روشن، بر وجود و یکتائى آفریدگار جهان است.(1)

***

ص: 115

در این آیه نخست اشاره به ذکر و سپس اشاره به فکر شده است یعنى تنها یادآورى خدا کافى نیست، آنگاه این یادآورى ثمرات ارزنده اى خواهد داشت که آمیخته با تفکر باشد همان طور که تفکر در خلقت آسمان و زمین اگر آمیخته، با یاد خدا نباشد، نیز به جائى نمى رسد. چه بسیارند دانشمندانى که در مطالعات فلکى خود وتفکر مربوط به خلقت کرات آسمانى این نظام شگفت انگیز را مى بینند اما چون به یاد خدا نیستند، و عینک توحید بر چشم ندارند واز زاویه شناسائى مبدء هستى به آن ها نگاه نمى کنند، از آن نتیجه لازم تربیتى و انسانى را نمى گیرند.

تفکر و اندیشه، در اسرار آفرینش و زمین به انسان آگاهى خاصى مى دهد، و نخستین اثر آن توجه به بیهوده نبودن خلقت است، زیرا جائى که انسان در هر موجود کوچکى، از این جهان بزرگ هدفى مى بیند، آیا مى تواند باور کند، که مجموعه جهان، بى هدف باشد.

آیا ممکن است ذرات یک موجود، هر کدام داراى هدف خاصى باشد، اما مجموعه آن، مطلقا، هدفى نداشته باشد؟!.

لذا خردمندان، با توجه به این حقیقت، این زمزمه را سر مى دهند که: خداوندا! این دستگاه با عظمت را بیهوده، نیافریدى بار الها! این جهان بى نهایت بزرگ و این نظام شگفت انگیز همه روى حکمت و مصلحت و هدف صحیح آفریده شده اند، همگى نشانه وحدانیت تو است و تو از کردار عبث و بیهوده منزهى.

ص: 117

صاحبان عقل و خرد پس از اعتراف به وجود هدف در آفرینش بلا فاصله، بیاد آفرینش خود مى افتند و مى فهمند انسان که میوه این جهان هستى مى باشد، بیهوده آفریده نشده است و هدفى جز تربیت و پرورش و تکامل وى در کار نبوده، او تنها براى زندگى زودگذر و کم ارزش این جهان آفریده نشده است بلکه سراى دیگر در پیش دارد که در آن جا پاداش و کیفر اعمال در برابر او قرار مى گیرد، در این موقع متوجه مسئولیت هاى خود مى شوند، و از خدا تقاضاى توفیق انجام آن ها را مى طلبند، تا از کیفر او در امان باشند ولذا مى گویند خداوندا! ما را از عذاب آتش نگاهدار.(1)

***

ص: 118

مى رسند که تنها وسیله پیروزى و نجات انسان اعمال و کردار اوست، و بنابراین افراد ستمگر نمى توانند یاورى داشته باشند. زیرا یاور اصلى را که عمل پاک است از دست داده اند.(1)

***

ص: 120

را پاسخ مى گویند، و با تمام وجود خود، ایمان مى آورند.

منادیان ایمان گویند: بارالها اکنون که چنین است و ما با تمام وجود خود ایمان آوردیم، اما از آن جا که در معرض وزش طوفان هاى شدید غرائز گوناگون قرار داریم، گاهى لغزشهائى از ما سر مى زند و مرتکب گناهانى مى شویم، خداوندا! ما را ببخش و گناهان ما را بیامرز و لغزش هاى ما را پوشیده دار و ما را با نیکان ودر راه و رسم آنان، بمیران.

آن ها آن چنان به اجتماع انسانى پیوسته اند و از تکروى و فردپرستى، بیزارند که از خدا مى خواهند نه تنها حیات و زندگى آن ها با نیکان و پاکان باشد، بلکه مرگ آن ها، اعم از مرگ طبیعى یا شهادت در راه خدا در جمع نیکان و با راه و رسم آن ها صورت گیرد، که مردن در میان جمع بدان مرگى مضاعف است.(1)

***

ص: 122

قائلند، رسوائى را از دردناکترین مجازات ها مى دانند و لذا انگشت روى آن مى گذارند.(1)

***

ص: 124

بهشت در اختیار آنان مى گذارد که نهرهاى آب از زیر درختان آن جارى است و جاودانه در آن مى مانند.(1)

آیه فوق مى گوید: باغ هاى بهشت با آن همه مواهب مادى نخستین وسیله پذیرائى از پرهیزکاران مى باشد، و اما پذیرائى مهم تر و عالى تر همان نعمت هاى روحانى و معنوى است که با جمله: (و ما عند الله خیر للابرار): آنچه در نزد خداست براى نیکان بهتر است به آن اشاره شده است.(2)

***

ص: 126

آن در پیشرفت هاى فردى و اجتماعى گفته شود کم است، این همان چیزى است که على (علیه السلام) در کلمات قصارش آن را به منزله سر در برابر بدن معرفى کرده (ان الصبر من الایمان کالرأس من الجسد).

2. و صابروا: در مرحله دوم دستور به استقامت در برابر دشمن مى دهد، و این خود مى رساند که تا ملتى در جهاد با نفس و اصلاح نقاط ضعف درونى پیروز نشود، پیروزى او بر دشمن ممکن نیست.

ضمناً از این دستور (صابروا) استفاده مى شود که هر قدر دشمن بر استقامت خود بیفزاید ما نیز باید بر پایدارى و استقامت خود بیفزائیم.

3. و رابطوا: این جمله به مسلمانان دستور آماده باش در برابر دشمن و مراقبت دائم از مرزها و سرحدات کشورهاى اسلامى میدهد، تا هرگز گرفتار حملات غافلگیرانه دشمن نشوند، و نیز به آن ها دستور آماده باش و مراقبت همیشگى در برابر حملات شیطان و هوس هاى سرکش مى دهد، تا غافلگیر نگردند.

خلاصه این که مرابطه معنى وسیعى دارد که هر گونه آمادگى براى دفاع از خود و جامعه اسلامى را شامل مى شود.

در بعضى از روایات به علماء و دانشمندان نیز مرابط گفته شده است.

امام صادق (علیه السلام) طبق روایتى مى فرماید: دانشمندان پیروان ما همانند مرزدارانى هستند که در برابر لشکر ابلیس صف کشیده اند واز حمله کردن آن ها به افرادى که قدرت دفاع از خود ندارند جلوگیرى مى کنند در ذیل این حدیث مقام و موقعیت آن ها برتر

ص: 128

و بالاتر از افسران و مرزدارانى که در برابر هجوم دشمنان اسلام پیکار مى کنند شمرده شده است و این به خاطر آن است که آن ها نگهبانان عقائد و فرهنگ اسلامند در حالى که این ها حافظ مرزهاى جغرافیائى هستند، مسلماً ملتى که مرزهاى عقیده اى و فرهنگى او، مورد حملات دشمن قرار گیرد و نتواند بخوبى از آن دفاع کند در مدت کوتاهى از نظر سیاسى و نظامى نیز شکست خواهد خورد.

4. و اتقوا الله: بالاخره آخرین دستور که همچون چترى بر همه دستورهاى سابق سایه مى افکند دستور به پرهیزکارى است واستقامت و مصابره و مرابطه، باید آمیخته با تقوى و پرهیزکارى باشد و از هر گونه خودخواهى و ریا کارى و اغراض شخصى به دور گردد.

لعلکم تفلحون: شما در سایه به کار بستن این چهار دستور، مى توانید رستگار شوید و با تخلف از آن ها راهى به سوى رستگارى نخواهید داشت.

به هر حال اگر مسلمانان امروز، آیه فوق را به عنوان یک شعار اسلامى در برنامه زندگى خود پیاده کنند بسیارى از مشکلاتى را که اکنون با آن مواجه هستند حل خواهند نمود، امروز ضرباتى بر پیکر اسلام و مسلمین بر اثر زیر پا گذاشتن و یا فراموش کردن همه یا بعضى از این دستورهاى چهارگانه وارد مى شود که بسیار دردناک است.

اگر روح استقامت و پایمردى در مسلمانان زنده شود، اگر در

ص: 129

برابر افزایش تلاش و کوشش دشمنان، مسلمانان تلاش و کوشش بیشترى از خود نشان دهند، و اگر طبق فرمان مرابطه مراقبت کافى از مرزهاى جغرافیائى و فرهنگى و عقیده اى بنمایند و هماره در برابر نقشه هاى دشمنان، حالت آماده باش داشته باشند و علاوه بر همه این ها با تقواى فردى و اجتماعى، گناه و فساد را از جامعه خود دور کنند پیروزى آن ها تضمین خواهد شد.

بار الها! به همه ما توفیق مرحمت کن که این دستورهاى حیات بخش کتاب آسمانیت را در زندگى به کار بریم و ما را مشمول رحمت و الطاف بى انتهاى خود گردان!(1)

***

ص: 130

یکى از صفات او اشاره مى کند که ریشه وحدت اجتماعى بشر است «الذى خلقکم من نفس واحدة» بنابراین امتیازات و افتخارات موهومى که هر دسته اى براى خود درست کرده اند از قبیل امتیازات نژادى، زبانى، منطقه اى، قبیله اى و مانند آن که امروز منشا هزار گونه گرفتارى در جامعه هاست، در یک جامعه اسلامى نباید وجود داشته باشد چه این که همه از یک اصل سرچشمه گرفته و فرزندان یک پدر ومادرند و در آفرینش از یک گوهرند.(1)

***

ص: 132

نام خدا آمده است، و ثانیاً اشاره به مطلبى است که در آغاز آیه ذکر شده و آن این که شما همه از یک پدر و مادرید و در حقیقت تمام فرزندان آدم خویشاوندان یکدیگرند و این پیوند و ارتباط ایجاب مى کند که شما نسبت به همه انسان ها از هر نژاد و هر قبیله یى همانند بستگان فامیلى خود محبت بورزید.

«ان الله کان علیکم رقیبا» رقیب: در اصل به کسى مى گویند که از محل مرتفعى به اوضاع نظارت کند و سپس، به معنى حافظ و نگهبان چیزى آمده است زیرا نگهبانى از لوازم نظارت است.

در جمله فوق مى فرماید: خداوند مراقب شما است و تمام اعمال و نیات شما را مى بیند و مى داند و در ضمن، نگهبان شما در برابر حوادث او است.(1)

***

ص: 134

به خاطر این که زن حقوق بیشترى در اجتماع داشته باشد و ضعف نسبى جسمى او از این راه جبران گردد بطور کامل ادا کنید».

در آغاز آیه براى حفظ حقوق زنان با صراحت دستور مى دهد که باید تمام مهر را به آنان پرداخت کنند، ولى در ذیل آیه براى احترام گذاردن به احساسات طرفین و محکم شدن پیوندهاى قلبى وجلب عواطف مى گوید: «اگر زنان با رضایت کامل خواستند مقدارى از مهر خود را ببخشند براى شما حلال و گوارا است» تا در محیط زندگى زناشویى تنها قانون و مقررات خشک حکومت نکند بلکه بموازات آن عاطفه و محبت نیز حکم فرما باشد.

در اسلام براى مهر مقدار معینى تعیین نشده است و بسته به توافق دو همسر است اگر چه در روایات فراوانى تاکید شده که مهر را سنگین قرار ندهند ولى این یک حکم الزامى نیست، بلکه مستحبّ است.

اکنون این سؤال پیش مى آید که مرد و زن هر دو از ازدواج وزناشویى به طور یکسان بهره مى گیرند، و پیوند زناشویى پیوندى است بر اساس منافع متقابل طرفین، با این حال چه دلیلى دارد که مرد مبلغ کم یا زیادى به عنوان مهر به زن بپردازد؟ وانگهى آیا این موضوع به شخصیت زن لطمه نمى زند، و شکل خرید و فروش به ازدواج نمى دهد؟!.

توضیح این که درست است که مرد و زن هر دو از زندگى زناشویى

ص: 136

بطور یکسان سود مى برند، ولى نمى توان انکار کرد که در صورت جدایى زن و مرد، زن متحمل خسارت بیشترى خواهد شد زیرا:

اولاً مرد طبق استعداد خاص بدنى معمولاً در اجتماع نفوذ و تسلط بیشترى دارد.

وضع زندگى اجتماعى بشر که با چشم مى بینیم حتى در جوامع اروپایى که زنان به اصطلاح از آزادى کامل برخوردارند نشان میدهد که ابتکار اعمال پردرآمد بیشتر در دست مردان است.

به علاوه مردان براى انتخاب همسر مجدد امکانات بیشترى دارند ولى زنان بیوه مخصوصاً با گذشت قسمتى از عمر آن ها، و از دست رفتن سرمایه جوانى و زیبایى، امکاناتشان براى انتخاب همسر جدید کمتر است.

با توجه به این جهات روشن مى شود که امکانات و سرمایه اى را که زن با ازدواج از دست مى دهد بیش از امکاناتى است که مرد از دست مى دهد، و در حقیقت مهر چیزى است به عنوان جبران خسارت براى زن و وسیله اى براى تامین زندگى آینده او، و علاوه مسئله مهر معمولاً به شکل ترمزى در برابر تمایلات مرد نسبت به جدایى و طلاق محسوب مى شود.

درست است که مهر از نظر قوانین اسلام با برقرار شدن پیمان ازدواج به ذمه مرد تعلق مى گیرد و زن فوراً حق مطالبه آن را دارد، ولى چون معمولاً به صورت بدهى بر ذمه مرد مى ماند، هم

ص: 137

اندوخته اى براى آینده زن محسوب مى شود، و هم پشتوانه اى براى حفظ حقوق او و از هم نپاشیدن پیمان زناشویى و اگر بعضى براى مهر تفسیر غلطى کرده اند و آن را یک نوع «بهاى زن» پنداشته اند ارتباط به قوانین اسلام ندارد، زیرا در اسلام مهر به هیچ وجه جنبه بها و قیمت کالا ندارد، و بهترین دلیل آن همان صیغه عقد ازدواج است که در آن رسماً «مرد» و «زن» به عنوان دو رکن اساسى پیمان ازدواج به حساب آمده اند، و مهر یک چیز اضافى و در حاشیه قرار گرفته است، به همین دلیل اگر در صیغه عقد، اسمى از مهر نبرند عقد باطل نیست، در حالى که اگر در خرید و فروش و معاملات اسمى از قیمت برده نشود مسلماً باطل خواهد بود، (البته باید توجه داشت اگر در عقد ازدواج نامى از مهر برده نشود شوهر موظف است که در صورت آمیزش جنسى، «مهر المثل» یعنى مهرى همانند زنانى که هم طراز او هستند بپردازد).

از آنچه گفته شد نتیجه مى گیریم که مهر جنبه «جبران خسارت» و «پشتوانه براى احترام به حقوق» زن دارد، نه قیمت و بها و شاید تعبیر به «نحله» به معنى «عطیه» در آیه اشاره به این قسمت باشد.(1)

***

ص: 138

است که قرآن به ما مى دهد که افراد «قاصر و ناتوان» را به خاطر کمک به شخص آن ها به کارهایى که قدرت انجام آن را ندارند نگمارید زیرا اگر این کار منفعت جزئى براى آن ها داشته باشد ممکن است زیان هاى کلى براى اجتماع ببار آورد. بلکه باید از طریق کمک هاى بلاعوض و کارهاى سبک و کوچک آن ها را اداره کرد.

از این جا روشن مى شود این که بعضى از کوته فکران افراد ضعیف و ناتوان را به پست هاى تبلیغى و مذهبى براى کمک و ارفاق به آن ها انتخاب مى کنند یکى از زیان بارترین و نابخردانه ترین کارهاست.

(الَّتِى جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ قِیاماً): در این جمله قرآن تعبیر جالبى درباره اموال و ثروت ها کرده و مى گوید: «این سرمایه هاى شما که قوام زندگانى و اجتماع شما به آن است و بدون آن نمى توانید کمر راست کنید به دست سفیهان و اسراف کاران نسپارید، و از این تعبیر به خوبى اهمیّتى را که اسلام براى مسائل مالى و اقتصادى قائل است روشن مى شود، و به عکس آنچه در انجیل کنونى مى خوانیم که «شخص پولدار هرگز وارد ملکوت آسمان ها نمى شود» اسلام مى گوید ملتى که فقیر باشد هرگز نمى تواند کمر راست کند و عجب این است که آن ها با آن تعلیمات غلط به کجا رسیده اند، و ما با این تعلیمات عالى درچه مرحله اى سیر مى کنیم، در حقیقت آن ها از آن خرافات فاصله گرفته اند و به جایى رسیده اند و ما هم از این تعلیمات عالى دور ماندیم و چنین سرگردان شدیم.(1)

***

ص: 140

چهره واقعى عمل همیشه تناسب خاصى با کیفیت ظاهرى این عمل دارد، همان گونه که خوردن مال یتیم و غصب حقوق او، قلب او را مى سوزاند و روح او را آزار مى دهد، چهره واقعى این عمل آتش سوزان است.

توجه به این موضوع (چهره هاى واقعى اعمال) براى کسانى که ایمان به این حقایق دارند بهترین مانع از انجام کارهاى خلاف است، آیا کسى پیدا مى شود که با دست خود پاره هاى آتش را برداشته و در میان دهان بگذارد و ببلعد؟ همچنین افراد با ایمان ممکن نیست مال یتیم را به ناحق بخورند و اگر مى بینیم مردان خدا حتى فکر معصیت به خود راه نمى داند یک دلیل آن، همین بوده که آن ها بر اثر قدرت علم و ایمان و پرورش هاى اخلاقى چهره هاى واقعى اعمال را مى دیدند و هرگز فکر انجام کار بد را نمى کردند.

یک کودک نادان و بى اطلاع ممکن است مجذوب جلوه زیباى یک شعله آتش سوزان شود و دست در آن فرو برد، اما یک انسان فهمیده که سوزندگى آتش را بارها آزموده است کجا ممکن است حتى چنین خیالى بکند؟

احادیث و روایات در نکوهش تجاوز به اموال یتیمان بسیار زیاد و تکان دهنده است.(1)

***

ص: 142

بنابراین به هنگام مرگ که دست انسان از اموالش کوتاه مى گردد عادلانه ترین راه این است که این اموال به کسانى تعلق گیرد که نزدیکترین افراد به اوست، و در واقع هستى آن اشخاص ادامه هستى آن شخص محسوب مى شود.

روى همین جهت، بسیارى از مردم با این که سرمایه کافى براى زندگى خود تا پایان عمر دارند دست از تلاش و کوشش براى کار و تولید بیشتر، بر نمى دارند، و هدفشان تامین آینده فرزندانشان است، یعنى قانون ارث مى تواند تحرک و جنبش بیشترى به چرخ هاى اقتصادى یک کشور بدهد، و اگر اموال هر کس بعد از مرگ او به کلى از او بریده شود و جزء اموال عمومى گردد، ممکن است قسمت مهمى از فعالیت هاى اقتصادى خاموش شود.

با این که ظاهراً ارث مرد دو برابر زن است اما با دقت بیشتر روشن مى شود که از یک نظر ارث زنان دو برابر مردان مى باشد! و این بخاطر حمایتى است که اسلام از حقوق زن کرده است.

توضیح این که وظایفى بر عهده مردان گذارده که با توجه به آن نیمى از درآمد مردان عملاً خرج زنان مى شود، در حالى که بر عهده زنان چیزى گذارده نشده است، مرد باید هزینه زندگى همسر خود را طبق نیازمندى او، از مسکن و پوشاک و خوراک و سایر لوازم بپردازد، و هزینه زندگى فرزندان خردسال نیز بر عهده اوست، در حالى که زنان از هر گونه پرداخت هزینه اى حتى براى خودشان

ص: 144

معاف هستند، بنابراین یک زن مى تواند تمام سهم ارث خود را پس انداز کند، در حالى که مرد ناچار است آن را براى خود و همسر و فرزندان خرج کند، و نتیجه آن عملاً چنین مى شود که نیمى از درآمد مرد براى زن خرج مى شود، و نیمى براى خودش، در حالى که سهم زن هم چنان به حال خود باقى مى ماند.

همچنین سهم واقعى زنان، از نظر مصرف و بهره بردارى دو برابر سهم واقعى مردان است، و این تفاوت بخاطر آن است که معمولاً قدرت آن ها براى تولید ثروت کمتر است، و این یک نوع حمایت منطقى و عادلانه است که اسلام از زنان به عمل آورده وسهم حقیقى آن ها را بیشتر قرار داده اگر چه در ظاهر سهم آن ها نصف است.

از امام على بن موسى الرضا (علیه السلام) نقل شده که در پاسخ این سؤال فرمود: «این که سهم زنان نصف سهم مردان از میراث است؛ به خاطر آن است که زن هنگامى که ازدواج مى کند چیزى مى گیرد و مرد ناچار است چیزى بدهد، به علاوه هزینه زندگى زنان بر دوش مردان است، در حالى که زن در برابر هزینه زندگى مرد و خودش مسئولیتى ندارد».(1)

***

ص: 145

شده بود، و در این جمله که مسئله اهانت به میان آمده به جنبه روحانى آن اشاره مى کند.(1)

***

ص: 147

تاثیر آن غرائز سرکش قرار گرفته و عملاً بى اثر مى گردد، و هنگامى که علم اثر خود را از دست داد، عملاً با جهل و نادانى برابر خواهد بود. ولى اگر گناه بر اثر چنین جهالتى نباشد بلکه از روى انکار حکم پروردگار و عناد و دشمنى انجام گیرد، چنین گناهى حکایت از کفر مى کند و به همین جهت توبه آن قبول نیست، مگر این که از این حالت بازگردد و دست از عناد و انکار بشوید.

در واقع این آیه همان حقیقتى را بیان مى کند که امام سجاد (علیه السلام) در دعاى ابوحمزه با توضیح بیشترى بیان فرموده است آن جاکه مى گوید:

«خداى من هنگامى که به معصیت تو پرداختم اقدام به گناه از راه انکار خداوندیت نکردم ونه به خاطر خفیف شمردن امر تو بود ونه مجازات تراکم اهمیّت گرفتم و نسبت به آن بى اعتنا بودم و نه وعده کیفرت را سبک شمردم بلکه خطایى بود که در برابر من قرار گرفت ونفس اماره،حق رابرمن مشتبه کردوهوى وهوس برمن چیره شد».

توبه کامل آن است که آثار و رسوبات گناه را به طور کلى از روح وجان انسان بشوید، و کمترین اثرى از آن در دل باقى نماند، و این در صورتى ممکن است که در فاصله نزدیکى قبل از آن که گناه در وجود انسان ریشه بدواند و به شکل طبیعت ثانوى در آید از آن پشیمان شود، در غیر این صورت غالباً اثرات گناه در زوایاى قلب و جان انسانى باقى خواهد ماند، پس توبه کامل توبه اى است که بزودى انجام پذیرد.

ص: 149

درست است که توبه بعد از زمان طولانى نیز پذیرفته مى شود، اما توبه کامل نیست و شاید تعبیر به (عَلَى اللَّهِ): «توبه اى که بر خدا لازم است آن را بپذیرد» نیز اشاره به همین معنى باشد زیرا این تعبیر تنها در این آیه از قرآن آمده است و مفهوم آن این است که پذیرش این گونه توبه ها از حقوق بندگان مى باشد در حالى که پذیرش توبه هاى دور دست از طرف خداوند یک نوع تفضل است، نه حق.(1)

***

ص: 150

گناهکارى از اعمال بد خود پشیمان مى گردد، و همانند کسى که شعله آتشى را نزدیک خود ببیند از آن فرار مى کند.

مسلم است که اساس تکلیف و آزمایش پروردگار بر این گونه مشاهده ها نیست، بلکه بر ایمان به غیب و مشاهده با چشم عقل و خرد است.

توضیح این که مى دانیم یکى از شرائط قبولى اعمال نیک انسان «موافات بر ایمان» است یعنى با ایمان از دنیا رفتن، و کسانى که در لحظه پایان زندگى کافر باشند، اعمال گذشته آن ها (حتى اعمال نیکى که در حال ایمان انجام داده اند) طبق صریح آیات قرآن حبط و نابود مى گردد، توبه هاى آنان از گناه اگر چه در حال ایمان انجام شده نیز در چنین صورتى نابود خواهد شد.

به طور خلاصه شرط قبولى توبه دو چیز است: نخست این که قبل از مشاهده نشانه هاى مرگ باشد و دیگر این که انسان، با ایمان از دنیا برود.

ضمناً از این آیه استفاده مى شود که انسان نباید توبه را به تاخیر اندازد، زیرا ممکن است بطور ناگهان مرگ او فرا رسد و درهاى توبه به روى او بسته شود و جالب توجه این که تاخیر توبه که از آن به «تسویف» تعبیر مى کنند در آیه فوق همردیف «مرگ در حال کفر» قرار داده شده است و این نشانه اهمیّتى است که قرآن به این موضوع مى دهد.(1)

***

ص: 152

و برکت و سود فراوانى قرار داده باشد» بنابراین تا کارد به استخوان شما نرسد سزاوار است معاشرت به معروف و رفتار شایسته را ترک نکنید بخصوص این که بسیار مى شود که همسران درباره یکدیگر گرفتار سوء ظن هاى بى دلیل و حب و بغض هاى بى جهت مى گردند و قضاوت هاى آن ها در این حال غالباً نادرست مى باشد، تا آن جا که خوبى ها در نظرشان بدى و بدى ها در نظرشان خوبى جلوه مى کند، ولى با گذشت زمان و مدارا کردن، تدریجاً حقایق آشکار مى شود.

ضمناً باید توجه داشت تعبیر به خیرا کثیرا که در آیه به همسرانى که مدارا مى کنند نوید داده شده مفهوم وسیعى دارد که یکى از مصادیق روشن آن فرزندان صالح و با لیاقت و ارزشمند است.(1)

***

ص: 154

قوانین مذهبى مخصوصاً در زمینه مسائل جنسى ایراد مى کنند، پاسخ مى گوید، که این آزادى هاى بى قید و شرط سرابى بیش نیست، و نتیجه آن انحراف عظیم از مسیر خوشبختى و تکامل انسانى و گرفتار شدن در بیراهه ها و پرتگاه ها است که نمونه هاى زیادى از آن را با چشم خودمان به شکل متلاشى شدن خانواده ها، انواع جنایات جنسى، فرزندان نامشروع جنایت پیشه و انواع بیمارى هاى آمیزشى و ناراحتى هاى روانى، مشاهده مى کنیم.(1)

***

ص: 156

که فایده منطقى و عقلایى در آن نباشد، خرید و فروش وسائل فساد و گناه، همه در تحت این قانون کلى قرار دارند، و اگر در روایات متعددى کلمه «باطل» به قمار و ربا و مانند آن تفسیر شده در حقیقت معرفى مصداق هاى روشن این کلمه است نه آن که منحصر به آن ها باشد.

شاید نیاز به تذکر نداشته باشد که تعبیر به «اکل» (خوردن) کنایه از هر گونه تصرف است خواه بصورت خوردن معمولى باشد یا پوشیدن یا سکونت و یا غیر آن و این تعبیر علاوه بر زبان عربى در فارسى امروز نیز کاملاً رائج است.(1)

***

ص: 158

بنابراین بدست آوردن گناهان کبیره و شناخت آن ها با توجه به ضابطه فوق کار آسانى است، از تعبیرى که در آیه ذکر شده روشن مى شود؛ که پرهیز از گناهان بزرگ خصوصاً با فراهم بودن زمینه هاى آن ها، یک نوع حالت «تقواى روحانى» در انسان ایجاد مى کند که مى تواند آثار گناهان کوچک را از وجود او بشوید و در حقیقت آیه فوق همانند آیه (اِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ)؛(1) «حسنات، سیئات را از بین مى برند» مى باشد، و در واقع اشاره به یکى از آثار واقعى اعمال نیک است و این درست به این مى ماند که مى گوئیم اگر انسان از مواد سمى خطرناک پرهیز کند و مزاج سالمى داشته باشد مى تواند آثار نامطلوب بعضى از غذاهاى نامناسب را بواسطه سلامت مزاج از بین ببرد.

و یا به تعبیر دیگر: بخشش گناهان صغیره یک نوع «پاداش معنوى» براى تارکان گناهان کبیره است، و این خود اثر تشویق کننده اى براى ترک کبائر دارد.

ولى نکته مهمى که در این جا باید به آن توجه داشت این است که گناهان صغیره، در صورتى صغیره هستند که تکرار نشوند وعلاوه بر آن به عنوان بى اعتنایى و یا غرور و طغیان انجام نگیرند زیرا صغائر طبق آنچه از قرآن و روایات اسلامى استفاده مى شود در چند مورد تبدیل به کبیره مى گردد:

ص: 161

1. در صورتى که تکرار گردد.

2. در صورتى که گناه را کوچک بشمرد و تحقیر کند.

3. در صورتى که از روى طغیان و تکبر و گردنکشى در برابر فرمان پروردگار انجام شود.

4. در صورتى که از افرادى سر بزند که موقعیت خاصى در اجتماع دارند و لغزش هاى آن هابا دیگران برابر محسوب نمى شود.

5. در صورتى که از انجام گناه خوشحال و مسرور باشد و به آن افتخار کند.

6. در صورتى که عدم مجازات سریع خداوند را در برابر گناه خود دلیل بر رضایت خدا بشمرد و خود را مصون از مجازات و یا محبوب در نزد خدا بداند.(1)

***

ص: 162

مى کند نه تفاوت هاى ساختگى که بر اثر «استعمار» و «استثمار» طبقاتى بوجود مى آید، چه این که آن ها نه خواست خدا است، و نه چیزى است که آرزوى دگرگون کردن آن نادرست باشد، بلکه تفاوت هایى است ظالمانه و غیر منطقى که باید در رفع آن کوشید، فى المثل زنان نمى توانند آرزو کنند که اى کاش مرد بودند، و مردان نیز نباید آرزو کنند که اى کاش زن مى شدند، زیرا این دو جنس اساس نظام اجتماع انسانى است، اما در عین حال نباید این تفاوت جنسیت سبب شود که یکى از این دو جنس حقوق دیگرى را پایمال کند، و آن ها که آیه را دستاویز براى ادامه تبعیضات نارواى اجتماعى پنداشته اند سخت در اشتباهند.

بسیارى از خود مى پرسند چرا بعضى از افراد استعدادشان بیشتر و بعضى کمتر، بعضى زیبا و بعضى دیگر از زیبایى کم بهره اند، بعضى از نظر جسمى فوق العاده نیرومند و بعضى معمولى هستند، آیااین «تفاوت هاى طبیعى» با اصل عدالت پروردگار سازگار است؟

در پاسخ باید به چند نکته توجه داشت:

1. قسمتى از تفاوت هاى جسمى و روحى و مردم با یکدیگر معلول اختلافات طبقاتى و مظالم اجتماعى و یا سهل انگارى هاى فردى است که هیچ گونه ارتباطى به دستگاه آفرینش ندارد، مثلاً بسیارى از فرزندان ثروتمندان از فرزندان مردم فقیر هم از نظر جسمى قوى تر و زیباتر و هم از نظر استعداد پیشرفته ترند، به دلیل

ص: 164

این که آن هاازتغذیه وبهداشت کافى بهره مندند؛ این گونه اختلاف ها را باید «اختلاف هاى ساختگى و بى دلیل» دانست که با از بین رفتن نظام طبقاتى و تعمیم عدالت اجتماعى از میان خواهد رفت، وهیچ گاه اسلام و قرآن بر این گونه تفاوت ها صحه نگذاشته است.

2. قسمتى دیگر از این تفاوت ها، طبیعى و لازمه آفرینش انسان است ولى باید دانست که معمولاً مواهب الهى و استعدادهاى جسمى و روحى انسان ها آن چنان تقسیم شده که هر کسى قسمتى از آن را دارد، یعنى کمتر کسى پیدا مى شود که این مواهب را یک جا داشته باشد، یکى از نیروى بدنى کافى برخوردار است و دیگرى استعداد ریاضى خوبى دارد، یکى ذوق شعر و دیگرى عشق به تجارت و بعضى هوش سرشارى براى کشاورزى. مهم این است که جامعه یا خود اشخاص، استعدادها را کشف کنند، و آن ها را در محیط سالمى پرورش دهند، تا هر انسانى بتواند نقطه قوت خویش را آشکار سازد و از آن بهره بردارى کند.

3. یک جامعه همانند یک پیکر انسان، نیاز به بافت ها و عضلات و سلول هاى گوناگون دارد، یعنى همان طور که اگر یک بدن، تمام از سلول هاى ظریف همانند سلول هاى چشم و مغز ساخته شده باشد دوام ندارد، و یا اگر تمام سلول هاى آن خشن و غیر قابل انعطاف همانند سلول هاى استخوانى باشند کارایى کافى براى وظائف مختلف نخواهد داشت، بلکه باید از سلول هاى گوناگونى که یکى

ص: 165

وظیفه تفکر و دیگرى مشاهده و دیگرى شنیدن و دیگرى سخن گفتن را عهده دار شوند تشکیل شده باشد، همچنین براى به وجود آمدن یک «جامعه کامل» نیاز به استعدادها و ذوق ها و ساختمان هاى مختلف بدنى و فکرى است، اما نه به این معنى که بعضى از اعضاء پیکر اجتماع در محرومیت بسر برند و یا خدمات آن ها کوچک شمرده شود و یا تحقیر گردند، و به عبارت دیگر تفاوت ساختمان روحى و جسمى در آن قسمت هایى که طبیعى است (نه ظالمانه و تحمیلى) مقتضاى «حکمت» پروردگار است و عدالت هیچ گاه نمى تواند از حکمت جدا باشد، فى المثل اگر تمام سلول هاى بدن انسان یک نواخت آفریده مى شد، دور از حکمت بود، و عدالت به معنى قرار دادن هر چیز در محل مناسب خود نیز در آن وجود نداشت، همچنین اگر یک روز تمام مردم جامعه مثل هم فکر کنند و استعداد همانندى داشته باشند در همان یک روز وضع جامعه به کلى درهم مى ریزد.(1)

***

ص: 166

هرج و مرج در کار آن ها پیدا مى شود سرپرستى مرد در خانواده نیز از همین قبیل است. و این موقعیت به خاطر وجود خصوصیاتى در مرد است مانند ترجیح قدرت تفکر او بر نیروى عاطفه و احساسات (به عکس زن که از نیروى سرشار عواطف بیشترى بهره مند است) و دیگرى داشتن بنیه و نیروى جسمى بیشتر که با اولى بتواند بیندیشد و نقشه طرح کند و با دومى بتواند از حریم خانواده خود دفاع نماید.

به علاوه تعهد او در برابر زن و فرزندان نسبت به پرداختن هزینه هاى زندگى، و پرداخت مهر و تامین زندگى آبرومندانه همسر و فرزند، این حق را به او مى دهد که وظیفه سرپرستى به عهده او باشد.

البته ممکن است زنانى در جهات فوق بر شوهران خود امتیاز داشته باشند ولى شاید کراراً گفته ایم که قوانین به تک تک افراد و نفرات نظر ندارد بلکه نوع و کلى را در نظر مى گیرد، و شکى نیست که از نظر کلى، مردان نسبت به زنان براى این کار آمادگى بیشترى دارند، اگر چه زنان نیز وظائفى مى توانند به عهده بگیرند که اهمیّت آن مورد تردید نیست.(1)

ناگفته پیداست که سپردن این وظیفه به مردان نه دلیل بالاتر

ص: 170

بودن شخصیت آن هاست و نه سبب امتیازات آن ها در جهان دیگر؛ زیرا آن ها صرفآ بستگى به تقوى و پرهیزکارى دارد، همان طور که شخصیت یک معاون از یک رئیس ممکن است در جنبه هاى مختلفى بیشتر باشد، امّا رئیس براى سرپرستى کارى که به او محول شده از معاون شایسته تر است.

***

ص: 171

مرحله اول در مورد زنانى است که نشانه هاى سرکشى و عداوت و دشمنى در آن ها آشکار مى گردد که قرآن در جمله فوق از آن ها چنین تعبیر مى کند: «زنانى را که از طغیان و سرکشى آن ها مى ترسید موعظه کنید و پند و اندرز دهید» و به این ترتیب آن ها که پا از حریم نظام خانوادگى فراتر مى گذارند قبل از هر چیز باید بوسیله اندرزهاى دوستانه و بیان نتائج سوء این گونه کارها آنان را براه آورد و متوجه مسئولیت خود نمود.

«در صورتى که اندرزهاى شما سودى نداد، در بستر از آن ها دورى کنید» و با این عکس العمل و بى اعتنایى و به اصطلاح قهر کردن، عدم رضایت خود را از رفتار آن ها آشکار سازید شاید همین «واکنش خفیف» در روح آنان مؤثر گردد.

«وَ اضْرِبُوهُنَّ» در صورتى که سرکشى و پشت پازدن به وظائف و مسئولیت ها از حد بگذرد و هم چنان در راه قانون شکنى با لجاجت و سرسختى گام بردارند، نه اندرزها تاثیر کند، و نه جدا شدن در بستر و کم اعتنایى نفعى ببخشد و راهى جز «شدت عمل» باقى نماند، براى وادار کردن آن ها به انجام تعهدها و مسئولیت هاى خود چاره منحصر به خشونت و شدت عمل گردد، در این جا اجازه داده شده که از طریق «تنبیه بدنى» آن ها را به انجام وظائف خویش وادار کنند.

ممکن است ایراد کنند که چگونه اسلام به مردان اجازه داده که در مورد زنان متوسل به تنبیه بدنى شوند؟!

ص: 174

جواب این ایراد چندان پیچیده نیست زیرا:

اولاً آیه، مسئله تنبیه بدنى را در مورد افراد وظیفه نشناسى مجاز شمرده که هیچ وسیله دیگرى در باره آنان مفید واقع نشود ثانیاً «تنبیه بدنى» در این جا باید ملایم و خفیف باشد بطورى که نه موجب شکستگى و نه مجروح شدن گردد و نه باعث کبودى بدن.

ثالثاً روانکاوان امروز معتقدند که جمعى از زنان داراى حالتى بنام «مازوشیسم» (آزارطلبى) هستند و گاه که این حالت در آن ها تشدید مى شود تنها راه آرامش آنان تنبیه مختصر بدنى است، بنابراین ممکن است ناظر به چنین افرادى باشد که تنبیه خفیف بدنى در موارد آنان جنبه آرام بخشى دارد و یک نوع درمان روانى است.

مسلم است که اگر یکى از این مراحل مؤثر واقع شود و زن به انجام وظیفه خود اقدام کند مرد حق ندارد بهانه گیرى کرده، در صدد آزار زن برآید.

نظیر این طغیان و سرکشى و تجاوز در مردان نیز ممکن است آیا مردان نیز مشمول چنین مجازات هایى خواهند شد؟

در پاسخ مى گوئیم آرى مردان هم درست همانند زنان در صورت تخلف از وظائف مجازات مى گردند حتى مجازات بدنى، منتها چون این کار غالباً از عهده زنان خارج است حاکم شرع موظف است که مردان متخلف را از طرق مختلف و حتى از طریق تعزیر (مجازات بدنى) به وظائف خود آشنا سازد.

ص: 175

داستان مردى که به همسر خود اجحاف کرده بود و به هیچ قیمت حاضر به تسلیم در برابر حق نبود و على (علیه السلام) او را با شدت عمل وحتى با تهدید به شمشیر وادار به تسلیم کرد معروف است.(1)

***

ص: 176

1. محیط خانواده کانون احساسات و عواطف است و طبعاً مقیاسى که در این محیط باید به کار رود با مقیاس سایر محیط ها متفاوت است، یعنى همان گونه که در «دادگاه هاى جنایى» نمى توان با مقیاس محبت و عاطفه کارکرد، در محیط خانواده نیز نمى توان تنها با مقیاس خشک قانون و مقررات بى روح گام برداشت، در این جا باید حتى الامکان اختلافات رااز طرق عاطفى حل کرد، لذا دستور مى دهد که داوران این محکمه کسانى باشند که پیوند خویشاوندى به دو همسر دارند و مى توانند عواطف آن ها را در مسیر اصلاح تحریک کنند، بدیهى است این امتیاز تنها در این محکمه است و سایر محاکم فاقد آن هستند.

2. در محاکم عادى قضایى طرفین دعوا مجبورند براى دفاع از خود، هرگونه اسرارى که دارند فاش سازند.مسلم است که اگر زن و مرد در برابر افراد بیگانه و اجنبى اسرار زناشویى خود را فاش سازند احساسات یکدیگر را آن چنان جریحه دار مى کنند که اگر به اجبار دادگاه به منزل و خانه بازگردند، دیگر از آن صمیمیت و محبت سابق خبرى نخواهد بود، و همانند دو فرد بیگانه مى شوند که به حکم اجبار باید وظائفى را انجام دهند، اصولاً تجربه نشان داده است که زن و شوهرى که راهى آن گونه محاکم مى شوند دیگر زن و شوهر سابق نیستند.

ولى در محکمه صلح فامیلى یا این گونه مطالب به خاطر شرم حضور مطرح نمى شود و یا اگر بشود چون در برابر آشنایان و محرمان است آن اثر سوء را نخواهد داشت.

ص: 178

3. داوران در محاکم معمولى، در جریان اختلافات غالباً بى تفاوتند، و قضیه به هر شکل خاتمه یابد براى آن ها تاثیرى ندارد، دو همسر به خانه بازگردند، یا براى همیشه از یکدیگر جدا شوند، براى آن ها فرق نمى کند.

در حالى که در محکمه صلح فامیلى مطلب کاملاً به عکس است زیرا داوران این محکمه از بستگان نزدیک مرد و زن هستند، وجدایى یا صلح آن دو، در زندگى این عده هم از نظر عاطفى و هم از نظر مسئولیت هاى ناشى از آن تاثیر دارد، و لذا آن ها نهایت کوشش را به خرج مى دهند که صلح و صمیمیت در میان این دو برقرار شود و به اصطلاح آب رفته به جوى بازگردد!

4. از همه این ها گذشته چنین محکمه اى هیچ یک از مشکلات و هزینه هاى سرسام آور و سرگردانى هاى محاکم معمولى را ندارد و بدون هیچ گونه تشریفاتى طرفین مى توانند در کمترین مدت به مقصود خود نائل شوند.

ناگفته روشن است که حکمین باید از میان افراد پخته و با تدبیر و آگاه دو فامیل انتخاب شوند. با این امتیازات که شمردیم معلوم مى شود که شانس موفقیت این محکمه در اصلاح میان دو همسر به مراتب بیشتر از محاکم دیگر است.(1)

***

ص: 179

و در مراحل بعد به پدر و مادر ارتباط دارد، زیرا که فرزند، بخشى از وجود پدر و مادر است، بنابراین ترک حقوق پدر و مادر، هم دوش شرک به خدا است.

سپس دستور به نیکى کردن نسبت به همه خویشاوندان مى دهد و این موضوع نیز از مسائلى است که در قرآن تاکید فراوان درباره آن شده است، گاهى به عنوان «صله رحم»، و گاهى به عنوان «احسان و نیکى» به آن ها، در واقع اسلام مى خواهد به این وسیله علاوه بر پیوند وسیعى که در میان تمام افراد بشر به وجود آورده، پیوندهاى محکم ترى در میان واحدهاى کوچک تر و متشکل تر، به نام «فامیل» و «خانواده» به وجود آورد تا در برابر مشکلات و حوادث یکدیگر را یارى دهند و از حقوق هم دفاع کنند.

سپس اشاره به حقوق «ایتام» کرده، و افراد با ایمان را توصیه به نیکى در حق آن ها مى کند، زیرا در هر اجتماعى بر اثر حوادث گوناگون همیشه کودکان یتیمى وجود دارند که فراموش کردن آن ها نه فقط وضع آنان را به خطر مى افکند، بلکه وضع اجتماع را نیز به خطر مى اندازد، چون کودکان یتیم اگر بى سرپرست بمانند، و یا به اندازه کافى از محبت اشباع نشوند، افرادى هرزه، خطرناک و جنایتکار بار مى آیند، بنابراین نیکى در حق یتیمان هم نیکى به فرد است هم نیکى به اجتماع!

بعد از آن حقوق مستمندان را یادآورى مى کند. چون در یک

ص: 182

اجتماع سالم که عدالت در آن برقرار است نیز افرادى معلول و از کار افتاده و مانند آن وجود خواهند داشت که فراموش کردن آن ها بر خلاف تمام اصول انسانى است.

سپس توصیه به نیکى در حق همسایگان نزدیک مى کند.

سپس در باره همسایگان دور سفارش مى نماید.

جالب توجه این که قرآن در آیه فوق علاوه بر ذکر «همسایگان نزدیک»، تصریح به حق «همسایگان دور» کرده است زیرا کلمه همسایه معمولاً مفهوم محدودى دارد، و تنها همسایگان نزدیک را در برمى گیرد لذا براى توجه دادن به وسعت مفهوم آن از نظر اسلام راهى جزاین نبوده که نامى از همسایگان دور نیز صریحاً برده شود.

«حق جوار» در اسلام به قدرى اهمیّت دارد که در وصایاى معروف امیر مؤمنان (علیه السلام) مى خوانیم: «آن قدر پیامبر (صلی الله علیه و آله) در باره آن ها سفارش کرد، که ما فکر کردیم شاید دستور دهد همسایگان از یکدیگر ارث ببرند».

در جهان ماشینى که همسایگان کوچکترین خبرى از هم ندارند و گاه مى شود دو همسایه حتى پس از گذشتن بیست سال نام یکدیگر را نمى دانند این دستور بزرگ اسلامى درخشندگى خاصى دارد، اسلام اهمیّت فوق العاده اى براى مسائل عاطفى و تعاون انسانى قائل شده در حالى که در زندگى ماشینى عواطف روزبه روز تحلیل مى روند و جاى خود را به سنگدلى مى دهند.

ص: 183

سپس در باره کسانى که با انسان دوستى و مصاحبت دارند، توصیه مى کند.

ولى باید توجه داشت که «صاحب بالجنب» معنایى وسیع تر از دوست و رفیق دارد و در واقع هر کسى را که به نوعى با انسان نشست و برخاست داشته باشد، در بر مى گیرد خواه دوست دائمى باشد یا یک دوست موقت و یا کسى که به امید نفعى سراغ انسان مى آید. به این ترتیب آیه یک دستور جامع و کلى براى حسن معاشرت نسبت به تمام کسانى که با انسان ارتباط دارند مى باشد، اعم از دوستان واقعى، و همکاران، و همسفران، و مراجعان، و شاگردان، و مشاوران، و خدمتگزاران.

دسته دیگرى که در این جا در باره آن ها سفارش شده، کسانى هستند که در سفر و بلاد غربت احتیاج پیدا مى کنند و با این که ممکن است در شهر خود افراد متمکنى باشند، در سفر به علتى وامى مانند و تعبیر جالب «ابن السبیل» (فرزند راه) نیز از این نظر است که ما نسبت به آن ها هیچگونه آشنایى نداریم تا بتوانیم آن ها را به قبیله یا فامیل یا شخصى نسبت دهیم، تنها به حکم این که مسافرانى هستند نیازمند، باید مورد حمایت قرار گیرند.

در آخرین مرحله توصیه به نیکى کردن نسبت به بردگان شده است.(1)

***

ص: 184

فرمود: نه تو اهل بهشتى و این ها علامت تکبر نیست، تکبر آن است که انسان در مقابل حق، خاضع نباشد و خود را بالاتر از مردم بداند و آن ها را تحقیر کند (و از اداى حقوق آن ها سرباز زند)».

خلاصه این که از جمله اخیر آیه برمى آید که سرچشمه اصلى شرک و پایمال کردن حقوق مردم غالباً خودخواهى و تکبر است و اداى حقوق دیگران مخصوصاً در مورد بردگان و یتیمان و مستمندان و مانند آن ها نیاز به روح تواضع و فروتنى دارد.(1)

***

ص: 186

ضمناً باید توجه داشت که بخل منحصر به امور مالى نیست، بلکه گرفتگى در هر نوع موهبت الهى را شامل مى شود، بسیارند کسانى که در امور مالى بخیل نیستند ولى در علم و دانش و مسائل دیگرى از این قبیل بخل مى ورزند!(1)

***

ص: 188

است. آن ها شیطان را دوست و رفیق خود انتخاب کردند و کسى که چنین باشد بسیار بد رفیقى براى خود انتخاب کرده و سرنوشتى بهتر از این نخواهد داشت، چون منطق و برنامه آن ها همان منطق و برنامه رفیقشان شیطان است، او است که به آن ها مى گوید انفاق خالصانه موجب فقر مى شود.(1)

***

ص: 190

از این آیه ضمناً استفاده مى شود که یک همنشین بد تا چه اندازه مى تواند در سرنوشت انسان مؤثر باشد، تا آن جا که او را به آخرین درجه سقوط بکشاند.

و نیز از آن استفاده مى شود که رابطه «متکبران» با «شیطان و اعمال شیطانى» یک رابطه مستمر است نه موقت و گاهگاهى، چرا که شیطان را به عنوان رفیق و «قرین» و همنشین خود انتخاب کرده اند.(1)

***

ص: 192

گفته مى شود؛ و از آن جا که «مثقال» به معنى «سنگینى» است، تعبیر (مِثْقالَ ذَرَّةٍ)به معنى سنگینى یک جسم فوق العاده کوچک مى باشد.

آیه فوق مى گوید: خداوند حتى به اندازه سنگینى ذره اى ستم نمى کند، نه تنها ستم نمى کند، بلکه اگر کار نیکى انجام شود آن را مضاعف مى نماید،وپاداش عظیم ازطرف خود در برابر آن مى دهد.

این آیه در حقیقت به افراد بى ایمان و بخیل که حکایت از لطف خداوند نسبت به بندگان است که گناهانشان را بیش از مقدارى که انجام داده اند کیفر نمى دهد، اما به حسنات آن ها به مراتب بیش از آنچه انجام داده اند پاداش مى دهد.

اما دلیل بر این که چرا خداوند ظلم نمى کند روشن است زیرا ظلم و ستم معمولاً یا بر اثر جهل است و یا احتیاج و یا کمبودهاى روانى، کسى که نسبت به همه چیز و همه کس عالم و از همه بى نیاز و هیچ کمبودى در ذات مقدس او نیست، ظلم کردن درباره او ممکن نیست نه این که نمى تواند ظلم کند و نه این که ظلم و ستم در مورد او متصور نباشد (آن چنان که طایفه اشاعره تصور کرده اند) بلکه در عین توانایى به خاطر این که حکیم و عالم است از ظلم کردن، خوددارى مى نماید و هر چیز را در جاى خود در این جهان پهناور هستى قرار مى دهد، و با هر کس طبق شایستگى و اعمالش رفتار مى کند.(1)

***

ص: 194

که آن ها هیچ گاه دنبال حقیقت نبودند، بلکه به همه چیز با عینک سیاه نفاق و حسد و مادیگرى مى نگریستند.(1)

***

ص: 196

گناهان را غیر از شرک بیان کرده است؛ زیرا افراد بسیارى هستند که مرتکب گناهان عظیمى مى شوند و براى همیشه از رحمت وآمرزش الهى مایوس مى گردند، و همان سبب مى شود که در باقیمانده عمر، راه گناه و خطا را با همان شدت بپیمایند، ولى امید به آمرزش و عفو خداوند وسیله مؤثر باز دارنده اى نسبت به آنان در برابر گناه و طغیان مى گردد، بنابراین آیه در واقع یک مسئله تربیتى را تعقیب مى کند.

وسائل آمرزش و بخشودگى گناه:

1. توبه و بازگشت بسوى خدا که توأم با پشیمانى از گناهان گذشته و تصمیم بر اجتناب از گناه در آینده و جبران عملى اعمال بد بوسیله اعمال نیک بوده باشد.

2. کارهاى نیک فوق العاده اى که سبب آمرزش اعمال زشت مى گردد.

3. شفاعت.

4. پرهیز از گناهان «کبیره» که موجب بخشش گناهان «صغیره»مى گردد.

5. عفو الهى که شامل افرادى مى شود که شایستگى آن را دارند.

عفو الهى مشروط به مشیت او است و به این ترتیب یک مسئله عمومى و بدون قید و شرط نیست، و مشیت و اراده او تنها در مورد افرادى است که شایستگى خود را عملاً به نوعى اثبات کرده اند،

ص: 198

و از اینجا روشن مى شود که چرا شرک قابل عفو نیست، زیرا مشرک ارتباط خود را از خداوند بکلى بریده است و مرتکب کارى شده که بر خلاف تمام اساس ادیان و نوامیس آفرینش است.(1)

***

ص: 199

تدریجاً به صورت خودستایى جلوه کرده و در مرحله نهایى سر از تکبر و برترى جویى در مى آورد.

این عادت غلط که با نهایت تاسف در میان بسیارى از ملل و طبقات و افراد وجود دارد سرچشمه قسمت مهمى از نابسامانى هاى اجتماعى، جنگ ها و استعمارها و تفوق طلبى هاست.

در عصر اخیر مسئله تفوق طلبى نژاد آلمان و یا نژاد اسرائیل سرچشمه جنگ هاى جهانى و یا جنگ هاى منطقه اى شد.(1)

***

ص: 201

یا نرسد، بنابراین کار حسود در ویران کردن و آرزوى ویران شدن متمرکزمى شود،نه این که آن سرمایه و نعمت حتماً به او منتقل گردد.

حسد سرچشمه بسیارى از نابسامانى هاى اجتماعى است از جمله این که:

1. حسود تمام یا بیشتر نیروها و انرژى هاى بدنى و فکرى خود را که باید در راه پیشبرد اهداف اجتماعى به کار برد در مسیر نابودى وویران کردن آنچه هست صرف مى کند، و ازاین رو هم سرمایه هاى وجودى خود را از بین برده و هم سرمایه هاى اجتماعى را.

2. حسد انگیزه قسمتى از جنایات دنیا است؛ و شاید بخاطر همین است که آن را به شراره اى از آتش تشبیه کرده اند که مى تواندموجودیت حسود و یا جامعه اى را که در آن زندگى مى کند به خطر بیندازد.

جوامعى که افراد آن را اشخاص حسود و تنگ نظر تشکیل مى دهند جوامعى عقب افتاده هستند، زیرا همان طور که گفتیم حسود همیشه مى کوشد تا دیگران را به عقب بکشد و این درست بر خلاف روح تکامل و ترقى است.

3. از همه این ها گذشته حسد اثرات بسیار نامطلوبى روى جسم وسلامت انسان مى گذارد، و افراد حسود معمولاً افرادى رنجور واز نظر اعصاب و دستگاه هاى مختلف بدن غالباً ناراحت

ص: 203

وبیمارند، زیرا امروز این حقیقت مسلم شده که بیمارى هاى جسمانى در بسیارى از موارد عامل روانى دارند.

در روایتى از على (علیه السلام) مى خوانیم «صحة الجسد من قلة الحسد»؛ «تندرستى از کمى حسد است».

حتى در پاره اى از احادیث مى خوانیم که حسد پیش از آن که به محسود زیان برساند از حسود شروع مى کند، و تدریجاً او را به قتل مى رساند!

4. از نظر معنوى حسد نشانه کمبود شخصیت و نادانى و کوتاه فکرى و ضعف و نقص ایمان است، زیرا حسود در واقع خود را ناتوان تر از آن مى بیند که به مقام محسود و بالاتر از آن برسد و لذا سعى مى کند محسود را به عقب برگرداند، به علاوه او عملاً به حکمت خداوند که بخشنده اصلى این نعمت ها است معترض است و نسبت به اعطاى نعمت به افراد از طرف خداوند ایراد دارد.

در نهج البلاغه از على (علیه السلام)، نقل شده که فرمود: «حسد تدریجاً ایمان را مى خورد همان طور که آتش هیزم را تدریجاً از بین مى برد».

چه این که شخص حسود تدریجاً سوء ظنش به خدا و حکمت وعدالت او بیشتر مى شود و همین سوء ظن است که او را از وادى ایمان بیرون مى کشد.(1)

***

ص: 204

حضرت پرسید و پس از تلاوت آیه فوق گفت: گناه آن پوست هاى دیگر چیست؟

امام پاسخى کوتاه و پر معنى به او داد و گفت: پوست هاى نو همان پوست هاى سابق و در عین حال غیر آن است!.

ابن ابى العوجاء که مى دانست در این عبارت کوتاه سرى نهفته شده است، گفت: مثل لى فى ذلک شیئا من امر الدنیا: «در این زمینه مثالى براى من بزن» امام گفت: «این همانند آن است که کسى خشتى را بشکند و خرد کند، دو مرتبه آن را در قالب بریزد و به صورت خشت تازه اى درآورد، این خشت دوم همان خشت اول است و در عین حال خشت نوى مى باشد» (ماده اصلى محفوظ است و تنها صورت آن تغییر کرده است). از این روایت استفاده مى شود که پوست هاى جدید از همان مواد پوست هاى پیشین تشکیل مى گردد.

ضمناً باید توجه داشت که پاداش و کیفر در حقیقت ارتباط با روح و قوه درک انسان دارد، و جسم همواره وسیله اى است براى انتقال پاداش و کیفر به روح انسان.(1)

***

ص: 206

خلاف سایه هاى ناپایدار این جهان همیشگى است و هیچ گاه بادهاى داغ، و سوز سرما، به آن راه ندارد».(1)

***

ص: 208

و از آن بالاتر وجود و هستى خود انسان و تمام نیروهایى که خدا به او داده است امانت پروردگارند که انسان موظف است در حفظ آن ها بکوشد، در حفظ سلامت جسم و سلامت روح و نیروى سرشار جوانى و فکر و اندیشه کوتاهى نکند و لذا نمى تواند دست به انتحار و یا ضرر به خویشتن بزند.

در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) نقل شده که فرمود: اگر على (علیه السلام) آن همه مقام در نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله) پیدا کرد به خاطر راستگویى در سخن و اداء امانت بود.(1)

***

ص: 210

از طرفى همیشه در اجتماعات، برخوردها و تضادها واصطکاک منافع وجود دارد که باید با حکومت عادلانه، حل وفصل شود تا هر گونه تبعیض و امتیاز نابجا و ظلم و ستم از جامعه برچیده شود.(1)

***

ص: 212

معصوم است و هرگز از روى هوى و هوس، سخن نمى گوید، پیامبرى که نماینده خدا در میان مردم است و سخن او سخن خدا است، و این منصب و موقعیت را خداوند به او داده است، بنابراین اطاعت از خداوند، مقتضاى خالقیت و حاکمیت ذات او است، ولى اطاعت از پیامبر (صلی الله علیه و آله) مولود فرمان پروردگار است.

و مرحله سوم فرمان به اطاعت از اولوا الامر مى دهد که از متن جامعه اسلامى برخاسته و حافظ دین و دنیاى مردم است.

همه مفسران شیعه در این زمینه اتفاق نظر دارند که منظور از «اولوا الامر»، امامان معصوم مى باشند که رهبرى مادى و معنوى جامعه اسلامى، در تمام شئون زندگى از طرف خداوند و پیامبر (صلی الله علیه و آله) به آن ها سپرده شده است، و غیر آن ها را شامل نمى شود، و البته کسانى که از طرف آن ها به مقامى منصوب شوند و پستى را در جامعه اسلامى به عهده بگیرند، با شروط معینى اطاعت آن ها لازم است نه به خاطر این که اولوا الامرند، بلکه به خاطر این که نمایندگان اولوا الامر مى باشند.

مقام «عصمت» امام، او را از هر گونه خطا و اشتباه و گناه حفظ مى کند، و به این ترتیب فرمان او همانند فرمان پیامبر (صلی الله علیه و آله) بدون هیچ گونه قید و شرطى واجب الاطاعه است.(1)

***

ص: 214

واقع یک نوع ستم به خویشتن است، زیرا زندگى مادى شما را به هم مى ریزد و از نظر معنوى مایه عقب گرد شما است.

از این آیه ضمناً پاسخ کسانى که توسل جستن به پیامبر و یا امام را یک نوع شرک مى پندارند روشن مى شود، زیرا این آیه صریحاً مى گوید که آمدن به سراغ پیامبر (صلی الله علیه و آله) و او را بر در درگاه خدا شفیع قرار دادن، و وساطت و استغفار او براى گنهکاران مؤثر است، و موجب پذیرش توبه، و رحمت الهى است.

اگر وساطت و دعا و استغفار و شفاعت خواستن از پیامبرشرک بود چگونه ممکن بود که قرآن چنین دستورى را به گنهکاران بدهد! منتها افراد خطاکار باید نخست خود توبه کنند و از راه خطا برگردند، سپس براى قبول توبه خود از استغفار پیامبر (صلی الله علیه و آله) نیز استفاده کنند.

بدیهى است پیامبر (صلی الله علیه و آله) آمرزنده گناه نیست، او تنها مى تواند از خدا طلب آمرزش کند و این آیه پاسخ دندان شکنى است به آن ها که این گونه وساطت را انکار مى کنند (دقت کنید).

جالب توجه این که قرآن نمى گوید: تو براى آن ها استغفار کن بلکه مى گوید «رسول» براى آن ها استغفار کند، این تعبیر گویا اشاره به آن است که پیامبر (صلی الله علیه و آله) از مقام و موقعیتش استفاده کند و براى خطاکاران توبه کننده استغفار نماید.

این خود یکى از معانى شفاعت کردن پیامبر و یا فرشتگان و یا

ص: 218

مؤمنان پاکدل براى خطاکاران است، ولى همان طور که گفتیم چنین شفاعتى نیازمند به وجود زمینه و شایستگى و آمادگى در خود خطاکاران است.(1)

***

ص: 219

براى هدایت و رهبرى مردم و دعوت به صراط مستقیم برمى دارند.

2. «راستگویان»، کسانى که هم در سخن راست مى گویند و هم با عمل و کردار صدق گفتار خود را اثبات مى کنند و نشان مى دهند که مدعى ایمان نیستند بلکه براستى به فرمان هاى الهى ایمان دارند.

از این تعبیر روشن مى شود که بعد از مقام نبوت، مقامى بالاتر از مقام صدق و راستى نیست، نه تنها راستى در گفتار بلکه راستى در عمل و کردار که شامل امانت و اخلاص نیز مى گردد، زیرا «امانت» همان صداقت در عمل است همانطور که «راست گویى» امانت در گفتار است، و در مقابل آن، هیچ صفت زشتى بعد از کفر بدتر از دروغ و نفاق و خیانت در سخن و عمل نیست.

3. «شهداء» و کشته شدگان در راه هدف و عقیده پاک الهى، و یا افراد برجسته اى که روز قیامت شاهد و گواه اعمال انسان ها هستند.

4. «صالحان» و افراد شایسته و برجسته اى که با انجام کارهاى مثبت و سازنده و مفید و پیروى از اوامر انبیاء به مقامات برجسته اى نائل شده اند.

ذکر این مراحل چهارگانه ممکن است اشاره به این معنى باشد که براى ساختن یک جامعه انسانى سالم و شایسته نخست باید رهبران بحق و انبیاء وارد میدان شوند، و به دنبال آن ها مبلغان صدیق که قول و عمل آن ها با یکدیگر هماهنگ است و اهداف آن ها را در همه جا پخش کنند، و به دنبال این دوران سازندگى

ص: 221

فکرى، جمعى در برابر عناصر آلوده و آن هایى که موانع راه حقند وارد شوند و قربانى دهند و شهید گردند و محصول این کوشش ها و تلاش ها به وجود آمدن «صالحان» و «اجتماعى پاک و شایسته» است، و روشن است که صالحان نیز براى روشن نگاه داشتن مشعل حق نسبت به نسل هاى آینده همین وظائف سه گانه را انجام خواهند داد، رهبرى مى کنند، تبلیغ مى نمایند، و قربانى مى دهند.

موضوع معاشران خوب و همنشین هاى باارزش به قدرى اهمیّت دارد که حتى در عالم آخرت براى تکمیل نعمت هاى بهشتى این نعمت بزرگ به «مطیعان» ارزانى مى گردد. معاشرت مطیعان با این طوائف چهارگانه مفهومش این نیست که آن ها در مقام ومرتبه از هر جهت برابر و مساویند بلکه در عین معاشرت با یکدیگر هر کدام سهم خاصى (طبق مقام خود) از مواهب و الطاف خداوند دارند.(1)

***

ص: 222

همانند قدرت هایشان سست و ضعیف است، چون متکى به نیروى لایزال الهى نیست. بلکه متکى به نیروهاى شیطانى مى باشد.(1)

***

ص: 224

قابل توجه این که در این آیه ارتباط کامل «طاغوت» با «شیطان» بیان شده که چگونه طاغوت از نیروهاى مختلف اهریمنى مدد مى گیرد، تا آن جا که مى گوید یاران طاغوت همان یاران شیطانند.(1)

***

ص: 226

هیچ چیز حتى برج هاى محکم (بُرُوجٍ مُشَیَّدَةٍ) نمى تواند جلو مرگ را بگیرد، سر آن نیز روشن است، زیرا مرگ بر خلاف آن چه تصور مى کنند از بیرون وجود انسان نفوذ نمى کند بلکه معمولاً از درون انسان سرچشمه مى گیرد، چون استعدادهاى دستگاه هاى مختلف بدن خواه و ناخواه محدود است، و روزى به پایان مى رسد، البته مرگ هاى غیر طبیعى از بیرون به سراغ انسان مى آیند، ولى مرگ طبیعى از درون، و لذا برج هاى محکم و قلعه هاى استوار نیز نمى تواند اثرى روى آن داشته باشد.

درست است که قلعه هاى محکم گاهى جلو مرگ هاى غیر طبیعى را مى گیرند ولى بالآخره چه سود؟ مرگ را به طور کلى نمى توانند از بین ببرند، چند روز دیگر مرگ طبیعى به سراغ آدمى خواهد آمد.(1)

***

ص: 228

همه حوادث جهان حتى اعمال و افعال ما خواه حسنه باشد یا سیئه، خوب باشد یا بد از یک نظر مربوط به خدا است زیرا او است که به ما قدرت داده و اختیار و آزادى اراده بخشیده است، بنابراین آنچه ما اختیار مى کنیم و با آزادى اراده انتخاب مى نمائیم بر خلاف خواست خدا نیست، ولى در عین حال اعمال ما به ما نسبت دارد واز وجود ما سرچشمه مى گیرد زیرا عامل تعیین کننده عمل، اراده و اختیار ما است، و به همین دلیل ما در برابر اعمالمان مسئولیم، واستناد اعمال ما به خدا آن چنان که اشاره شد از ما سلب مسئولیت نمى کند و موجب عقیده جبر نیست.

معروف اسلامى اعم از منابع اهل تسنن و شیعه آمده است، صریحاً احادیث اهل بیت (علیهم السلام) را سند و حجت شمرده است استفاده مى کنیم که اطاعت از فرمان اهل بیت نیز از اطاعت فرمان خدا جدا نیست، و کسى نمى تواند بگوید من قرآن را مى پذیرم ولى احادیث اهل بیت (علیهم السلام) را نمى پذیرم، زیرا این سخن بر ضد آیه فوق و آیات مشابه آن است.

و لذا در روایات متعددى که در تفسیر برهان در ذیل آیه وارد شده آمده است مى خوانیم: خداوند طبق آیه فوق حق امر و نهى به پیامبر (صلی الله علیه و آله) خود داده و پیامبر (صلی الله علیه و آله) نیز چنین حقى را به على (علیه السلام) و ائمه اهل بیت (علیهم السلام) داده است، بنابراین مردم موظفند که از امر و نهى آن ها سرباز نزنند زیرا امر و نهى آن ها همواره از طرف خدا است نه از خودشان.(1)

***

ص: 232

ص: 234