جهان شناسی در قرآن / حسن رضا رضایی؛ تهیه کننده مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علمیه. قم: حوزه ی علمیه قم، مرکز مدیریت، 1388.

167ص

21000 ریال :7 - 43 - 2638 ISBN978 - 964 -

فهرست نویسی بر اساس اطلاعات فیپا.

کتاب نامه: ص. [159] -167؛ همچنین به صورت زیرنویس.

1. کیهان آفرینی -جنبه های قرآنی. 2. آفرینش -جنبه های قرآنی. 3. کیهان شناسی -جنبه های قرآنی. 4. قرآن و علوم. الف. حوزه ی علمیه. مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی. ب. حوزه علمیه قم. مرکز مدیریت. ج. عنوان.

9 ج 6ر /103/65 BP

159/ 297

مركز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه ی علمیه

نام کتاب: جهان شناسی در قرآن

مؤلف: حسن رضا رضایی

تهیه کننده: مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه ی علمیه

ناشر: انتشارات مرکز مدیریت حوزه ی علمیه ی قم

ویراستاران: محمد جواد شریفی، حمیده انصاری

نوبت چاپ: اول / 1388

شمارگان: 2000 نسخه

بها: 2100 تومان

قم: صندوق پستی 37185/4466 تلفن: 7737217

شابک: 7 - 43 - 2638 - 964 - 978

مراکز پخش:

قم: خ شهدا (صفائیه) کوچه ی شماره ی 19، پلاک 45، مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی

حوزه ی علمیه، تلفن: 7737217 تلفکس: 7737213

قم:مدرسه ی عالی دارالشفاء، انتشارات مرکز مدیریت حوزه ی علمیه قم، تلفن: 7748383

تهران: خ انقلاب، چهار راه کالج، ابتدای خیابان حافظ شمالی، نبش کوچه ی بامشاد،

شماره ی 525، (پکتا) تلفن 88926270 تلفکس: 88926271

کلیه ی حقوق برای تهیه کننده محفوظ است

با قدردانی از تمام کسانی که در تولید این اثر نقش داشته اند از جمله آقایان: حمید کریمی: معاون پژوهش مرکز • محمد جواد شریفی: معاون اجرایی مرکز • محسن صادقی: طراح جلد • حسن یوسفی و نهضت الله عظیمی: حروف نگار و صفحه آرا

رئیس مركز: محمد رضا باقر زاده

ص: 2

جهات چهارگانه (شرق و غرب و شمال و جنوب) در قرآن...75

دیدگاه قرآن درباره ی پایان جهان...77

فصل سوم:موجودات زنده در قرآن

دیدگاه قرآن درباره ی پیدایش موجودات زنده در زمین و سازگاری آن با نظریه ی داروین...85

دیدگاه قرآن درباره ی وجود موجودات زنده در کرات دیگر...106

مسئله ی پیدایش نباتات در قرآن...110

مسئله ی زوجیت گیاهان در قرآن...112

فصل چهارم:موجودات نامرئی در قرآن

هدف از خلقت موجودات نامرئی (جن و شیطان و ملائکه)...121

تمثّل موجودات غیبی به شکل انسان و حیوان...143

بررسی مکان تأثیر گذاری موجودات غیبی و نامرئی در روح و جسم انسان...149

امکان تسخیر موجودات نامرئی توسط انسان...153

چگونگی پایان زندگی موجودات غیبی و نامرئی...155

کتابنامه...159

ص: 4

می داشت، و حال آن که مطالب قرآن عمدتاً به اموری تعلق گرفته که نقصان حس و عقل را جبران نماید.

با وجود این، قرآن به صورت گذرا و کلی و در راستای هدایت بشر، به پاره ای از مسائل علمی پرداخته که با دست آورد های امروز بشر منطبق است. و فوایدی به شرح زیر می توان برای آن برشمرد:

1. ذکر این مسائل در قرآن، راه خدا شناسی را هموار و آسان کرده است، (1) چون هدف قرآن، بیان آیات و نشانه های الهی و توجه دادن مردم به جلوه های فیض و قدرت خدا برای نزدیک تر شدن به اوست.

2. مسائل علمی قرآن، اعجاز علمی آن را می رساند. مسائلی که چهارده قرن پیش در قرآن مطرح شده، با یافته های قطعی دانشمندان کنونی مطابق است.

3. برخی با استفاده از نکات علمی قرآن و دین، به کنجکاوی و تفکر در جهان پرداخته اند که دست آورد آن، پیدایش علوم مختلف بوده است، همان طور که تا قرن هفتم هجری مسلمانان پیش تاز علم و صنعت بودند (هر چند بعد از آن به علت جنگ ها و اختلافات داخلی، سلطه ی حاکمان مستبد، دخالت بیگانگان و... تنزل کردند)؛ مثلاً توجه اسلام به آسمان ها، حرکت خورشید و ستارگان و قبله شناسی موجب رشد علم نجوم در میان مسلمانان شده است.

متن پیشِ رو، به برخی مطالب مطرح شده در قرآن درباره ی

ص: 6

جهان شناسی اشاره نموده و با استفاده از نظریات دانشمندان و مفسران معاصر، به تحلیل آیات پرداخته و در سه فصل تنظیم گردیده است.

فصل اول: جهان و قرآن؛ شامل: خلقت جهان، هدف آفرینش، آسمان و زمین هفتگانه، جاذبه ی زمین، چگونگی پایان جهان و....

فصل دوم: موجودات زنده در جهان؛شامل: پیدایش موجودات و بررسی نظریه داروین موجودات زنده در کرات دیگر زوجیت گیاهان، و...

فصل سوم: موجودات نامرئی در قرآن؛شامل: هدف از خلقت جن و شیطان و ملائکه، تسخیر و تمثل آن ها و تأثیر آن ها بر انسان و...

امید است این گام کوچک مورد توجه و استفاده ی خوانندگان محترم قرار گیرد؛ و با انتقاد ها و پیشنهاد های خود ما را یاری کنند.

در پایان از مؤلف محترم جناب آقای حسن رضا رضایی و از ارزیابان محترم علمی این اثر: آقایان عبدالکریم بهجت پور، سید محمد علی داعی نژاد، حمید کریمی و سید محمد حسین میری تشکر می شود.

مرکز مطالعات و پژوهش ای فرهنگی حوزه ی علمیه

ص: 7

ص: 2

نماید؟

بنابراین، از یک سو، آفرینش بی هدف نیست و از سوی دیگر، این هدف به آفریدگار باز نمی گردد، پس بدون شک، هدف چیزی است مربوط به خود مخلوقات. اگر در این جا میان «غرض فاعل» و «غرض فعل» تفکیک قایل شویم، قهراً سؤال خود به خود حل خواهد شد؛ لذا چنین می گوییم: از آن جا که فاعل، غنی مطلق و کمال محض است، هیچ نوع کمبود و نقصی در او راه ندارد و نمی توان برای او غرض و غایتی اندیشید. غرض برای فاعل، از مقایسه ی بین مخلوق و خالق نشأت می گیرد؛ و مقصود از عبارت ((افعال خدا معلّل به اغراض نیست)) در علم کلام، این است که غرض و غایتی که به خدا باز گردد، در افعال خدا وجود ندارد؛ زیرا او کمال مطلق است و هیچ گونه کمبود و نقیصه ای در او راه ندارد تا در صدد رفع آن برآید.

هدف از آفرینش، رساندن هر موجود به کمال شایسته است، بدون آن که نتیجه ای برای ذات پاک خداوند داشته باشد.

آفرینش نوعی احسان و فیض از جانب خدا، نسبت به موجودات «ممکن» است؛ یعنی در آن چه امکان خلق شدن وجود دارد خداوند نسبت به خلقت آن بخل نورزیده و دریغ نکرده است. چنین آفرینشی ((حسن ذاتی )) دارد و اقدام به چنین فعلی ذاتاً پسندیده است؛ به عبارت دیگر، خداوند متعال همان طور که واجب به ذات است «واجب به جميع الجهات» نیز هست از این رو محال است که موجودی قابلیت وجود پیدا کند و از ناحیه خداوند به وی افاضه ی وجود نشود. هر موجودی

ص: 4

که بالقوه امکان خلقت دارد، در پهنه ی هستی نیز قابلیت و شایستگی برخورداری از فضیلت وجود را دارد و با لسان حال، درخواست وجود و طلب کمال می کند.

آفرینش جهان، یک نوع پاسخ گویی به این امکان و استعداد های طبیعی و ذاتی اشیاء و در حقیقت به کمال رساندن آن هاست.

او با آفرینش، وسایل کمال هر موجودی را در اختیار وی می گذارد؛ چنان که انسان از طریق اختیار و آزادی، به کمالات می رسد. نفی هدف برای آفریدگار، غیر از عبث و لغو بودن آفرینش است و یکی از نقاط افتراق مکتب مادی و الهی همین جاست. (1) قرآن می فرماید:

﴿وَ ما خَلَقْنا السَّماءَ وَ الأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما باطِلاً ذلِكَ ظَنُّ الَّذِينَ كَفَرُوا... ﴾ ؛ (2) ما زمین و آسمان و آن چه بین آن دو است را باطل خلق نکردیم، این گمان کسانی است که کافر شدند... .

و در آیه ای دیگر می فرماید:

﴿أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْنَاكُمْ عَبَاً وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنا لا تُرْجَعُونَ ﴾ ؛ (3) آیا گمان می کنید که شما را بیهوده (و بدون هدف و غرض) آفریده ایم و شما به سوی ما باز نمی گردید؟

ص: 5

با توجه به این مقدمه فلسفی، به بررسی واژه ی «هدف» و دیدگاه قرآن درباره ی «هدف از آفرینش» می پردازیم.

«هدف» در لغت به معنای نقطه و نشانه ایی است که تیرانداز برای پرتاب تیر در نظر می گیرد (1) و در اصطلاح عرفی، به فایده ای گویند که بر کار مترتب است. (2)

یکی از اسمای الهی «حکیم» است که 97 بار در قرآن آمده است. این صفت اقتضا دارد که تمام افعال خداوند حکیمانه و از روی مصلحت است. (3)

﴿ وَ هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمواتِ وَ الأَرضَ بِالحَقِّ ...﴾ ؛ (4) او كسی است که آسمان و زمین را به حق آفرید... . ﴿وَ مَا خَلَقْنا السَّمواتِ وَ الأَرْضَ وَ مَا بَيْنَهُما لاعِبينَ• ما خَلَقْناهُما إِلَّا بِالحَقِّ ...﴾ ؛ (5) ما آسمان و زمین و آن چه بین آن هاست را به بازیچه نیافریدیم. نیافریدیم مگر به حق... .

آفرینش جهان به حق است، بدین معنا که دارای هدفی متناسب با مقام الهى است و نمی توان باور کرد که خداوند این جهان را تنها برای چند روز زندگی زودگذر و بی هدف آفریده باشد؛ زیرا این با حکمت خداوند

ص: 6

سازگار نیست. (1)

برخی آیات نیز اشاره به این دارند که تمام خلقت آسمان و زمین و موجودات برای انسان و تکامل اوست.

﴿ وَ هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَوَاتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَ كَانَ عَرْشُهُ عَلى الماءِ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً ... ﴾ (2) ؛ او كسى است که آسمان ها و زمین را در شش روز آفرید؛ و عرش او بر آب قرار داشت؛ تا شما را بیازماید که کدام یک عملتان بهتر است... .

ممکن است اشکال شود که آیه اشاره به خلقت زمین و آسمان برای آزمایش و امتحان انسان ها دارد؛ در حالی که خلقت زمین و آسمان میلیون ها سال قبل از خلقت انسان بوده و انسانی وجود نداشته تا خلقت زمین و آسمان برای او بوده باشد؟

در پاسخ می توان گفت: اگر در کارهای انسان دقت نماییم خواهیم دید که گاهی یک هدف اصلی وجود دارد که اراده ی انسان متوجه آن می شود و آن دارای مقدماتی است که بدون آنها تحقق نمی یابد؛ مثلاً انسان اراده ی انجام حج می نماید و این حج دارای مقدماتی است (مثل زاد و راحله، قدرت جسمی، وقت و زمان معین و....) که بدون آن ها حج تحقق نمی یابد. این مقدمات در افعال الهی نیز دیده می شود، البته نه به خاطر نیاز به

ص: 7

مقدمات، بلکه به این خاطر که مرتبه ی وجودی فعل، متأخر از آن مقدمات است؛ یعنی خود آن فعل مشروط بر آن مقدمات است. خداوند اراده کرده تا انسان مختاری بیافریند، این مقتضای حکمت الهی است، چنین موجودی باید مادی و در عالم ماده باشد و در عالم تزاحم به اختیار خود به تکامل برسد. در نتیجه جهان ماده، مقدمه ای برای آفرینش انسان است، تا اشرف مخلوقات (انسان) با اعمال خود مسیر تکامل را بپیماید. (1)

سؤال دیگری که در این جا مطرح است این است که چگونه می توان پذیرفت که آسمان، زمین، کهکشان های عظیم، حیوانات و هر آن چه در دنیاست، فقط برای انسان آفریده شده است؟

با یک مثال ساده بهتر می توان به این پرسش پاسخ داد. اگر متخصصان دولت، علم پیدا کردند که در درون کوه دماوند مقدار زیادی طلا نهفته است، برای به دست آوردن آن طلا ها مقدماتی لازم است از جمله: آماده کردن تجهیزات و نیروی انسانی، صرف وقت، کنار زدن خاک و سنگ، از بین بردن منابع طبیعی، استهلاک تجهیزات و... . همه ی این مقدمات در معرض استهلاک قرار می گیرند تا هدف نهایی که طلاست، به دست آید. خداوند نیز تمام کهکشان ها، زمین، آسمان، موجودات و... را خلق نموده تا هدف نهایی اش، یعنی خلقت انسان، محقق شود.

﴿ هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ ما في الأرض جميعاً...﴾ ؛ (2) خداوند

ص: 8

کسی است که تمام چیز هایی را که در زمین وجود دارد برای شما (انسان) خلق نموده است... .

﴿ وَ الأَرْضَ وَضَعَها لِلأنام ﴾ ؛ (1) زمین را برای مردم آفرید.

﴿وَ الخَيْلَ وَ البِغَالَ وَ الحَمِيرَ لِتَرْكَبُوهَا وَزِينَةً...﴾ ؛ (2) و اسبان و استران و خران را آفرید تا بر آن ها سوار شوید که زینت و تجملی برای شماست... .

خداوندِ حکیمی که همه ی افعالش از روی حکمت است، بعید است زمین، آسمان و موجودات را بی هدف و تصادفی خلق کرده باشد.

﴿... وَ يَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هذا باطِلاً...﴾ ؛ (1) ... کسانی که در آفرینش آسمان ها و زمین می اندیشند؛ که پروردگارا! تو این ها را بیهوده نیافریده ای... .

افزون بر این، باید دانست که خداوند چون بی نیاز مطلق است، از آفرینش انسان ها سود و زیانی نخواهد برد بلکه خیر و سود این آفرینش، به خود انسان بر می گردد.

من نکردم خلق تا سودی کنم *** بلکه تا بر بندگان جودی کنم

قرآن، برای آفرینش انسان اهدافی را بیان کرده که بعضی از آن ها، اهداف اصلی، بعضی دیگر، ابزاری و مقدمه ای و برخی نیز به منزله ی نتیجه است:

هدف این آزمون، رسیدن به حسن عمل است. آزمایش انسان ها رسیدن به شناخت از یک دیگر است؛ ولی آزمایش الهی نوعی پرورش و تربیت انسان است که آثارش به خود انسان بر می گردد. انسان ها در میدان عمل و آزمایش استعداد های درونی خود را به فعلیت می رسانند؛ همان گونه که فولاد با گداخته شدن در کوره استحکام بیش تری می یابد و آبدیده می شود. (1)

روایت است که پیامبر صلى الله علیه و آله درباره ی آیه ی قبل فرمود:

اَتَمُكم عقلاً و اشدّكم لله خوفاً و أَحْسَنُكم فيما امر الله به و نهى عنه نظراً و ان كان اقلكم تطوعاً؛ (2) ؛ (منظور از «احسن عمل» این است که کامل ترین شما در عقل و خرد و خدا ترس ترین شما و نیکو ترین شما در فهم و آگاهی آن چه امر و نهی فرمود چه کسی است؛ گر چه از لحاظ اعمال مستحب، کم ترین شما باشد.

امام صادق علیه السَّلَامُ نیز در همین باره می فرماید:

عمل صحیح آن است که با خدا پرستی و نیت پاک همراه باشد. (3)

آزمایش های الهی، حس خرد گرایی و تسلیم شدن در برابر اوامر و نواهی خدا و خالص کردن روح از غیر او را در انسان پرورش می دهد که

ص: 11

وسیله ای برای معرفت و رسیدن به تکامل است.

هم چنین خداوند، انسان ها را به خیر و شر (1) ، ترس و گرسنگی و زیان مالی و اولاد (2) و آن چه در دل دارند می آزماید تا آنان را برای خدا خالص گرداند؛ (3) دروغ گویان را از راست گویان (4) و مؤمنان را از منافقان (5) جدا می کند. پاداش و کیفر آخرت نیز بر اساس واکنش انسان در برابر آزمون ها داده می شود.

کرده است، که باید به آن ها عمل کند و رشد و ترقی نماید. (1)

خداوند انسان را از ارزش هایی برخوردار ساخته است تا او بدان وسیله، بتواند خود را به کمال برساند و مظهر جلال و جمال الهی شود؛ از جمله:

1. انسان خلیفه ی خدا در زمین است. (2)

2. ظرفیت انسان، بزرگ ترین ظرفیتی است که یک مخلوق می تواند داشته باشد. (3)

3. انسان، فطرت خدا آشنا دارد. (4)

4. در سرشت انسان، افزون بر عنصر مادی، عنصر ملکوتی و الهی نیز وجود دارد. (5)

5. انسان شخصیت آزاد و امانت دار خداوند است. (6)

6. آفرینش انسان هدفمند است. (7)

7. انسان دارای کرامت و شرافت ذاتی است و بر دیگر موجودات برتری دارد. (8)

ص: 15

8.انسان از وجدان اخلاقی برخوردار است. (1)

9. انسان جز با یاد خدا آرام نمی گیرد. (2)

10. نعمت های زمین برای انسان آفریده شده است. (3)

11. انسان برای هدف های عالی می کوشد و می جوشد. (4)

نقطه ی عطف این ها پرورش، هدایت، پیشرفت و تکامل انسان هاست که هدف نهایی آفرینش به شمار می رود؛ هدفی که به خود انسان باز می گردد نه به خالق انسان. (5)

ص: 16

ص: 17

خداشناسی، تفکر و تعقل در خلقت هستی، ایجاد انگیزه در کشف راز و رمز خلقت جهان، پی بردن به عظمت الهی، حق شناسی و شاید هم استطراداً (1) بیان شده اند؛ زیرا هدف قرآن حل مسائل علمی و تجربی نیست، بلکه هدایت معنوی و تربیتی انسان هاست و مسائل تجربی و علمی با گذشت زمان و از طریق تجربه و آزمایش به دست می آیند؛ و به علت عدم توضیح آیات و مبهم بودن آن ها و نیز عدم قطعیت نظریات علمی تفسیر های گوناگونی از آیات شده است.

مصادیق متعدی به کار رفته است، از جمله: جهت بالا، (1) جو زمین (2) ، محل کرات بالا (3) ، آسمان معنوی (4) و... . (5)

واژه ی «استوی» در اصل به معنای اعتدال یا مساوات دو چیز با یک دیگر است (6) و هنگامی که با «علیٔ» متعدّی می شود، به معنای «استیلا و سلطه بر چیزی» است، مانند: ﴿ الرَّحْمٰنُ عَلىٰ العَرْش اُسْتَوىٰ ﴾ ؛ (7) خداوند بر عرش استیلا دارد؛ و وقتی که با «الی» متعدی می شود به معنای قصد است؛ مانند آیه ی مورد بحث. (8)

آیه ی دوم:

﴿أوَ لَمْ يَرَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّ السَّمٰواتِ وَ الأَرضَ كانَتا رتْقاً فَفَتَقْناهُما وَ جَعَلْنا مِنَ اٌلماءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ أَفَلا يُؤْمِنُونَ﴾ ؛ (9) آیا کسانی که کفر ورزیدند ندیدند که آسمان ها و زمین هر دو به هم پیوسته بودند و ما آن دو را از هم جدا ساختیم و هر چیز زنده ای را از آب پدید آوردیم؟ آیا (باز هم) ایمان

ص: 21

نمی آورند؟

واژه ی «رتق»، به معنای «چیز به هم پیوسته» و «فتق» به معنای «جدا کردن دو چیز متصل به هم» است. (1)

از ظاهر این دو آیه استفاده می شود که قبل از خلقت آسمان ها، توده ای از گازهای گسترده و عظیم وجود داشت و زمین و آسمان به هم متصل و چسبیده بودند که به قدرت خداوند از هم جدا شدند.

در تفسیر نمونه درباره دخان (دود) آمده است:

جمله ی «هی دخان....؛ آسمان ها در آغاز به صورت دود بود» نشان می دهد که آغاز آفرینش آسمان ها از توده های گازهای گسترده و عظیمی بوده است و این با آخرین تحقیقات علمی در مورد آغاز آفرینش کاملاً هماهنگ است. هم اکنون نیز بسیاری از ستارگان آسمان به صورت توده ی فشرده ای از گازها و دخان است. (2)

ابن عباس می گوید: معنای ﴿فاطِرِ اُلسَّمواتِ وَ الأَرضِ﴾ (3) را آن گاه فهمیدم که دو عرب بر سر چاه آبی با هم نزاع داشتند و یکی از آن ها برای اثبات مالکیت خود می گفت: «اَنا فطرتُها؛ من این چاه را شکافته و احداث کرده ام».(4) طبق تحقیقات دانشمندان زمین در آغاز، توده ی واحدی بود که

ص: 22

بر اثر انفجارهای پی در پی از هم شکافت و کهکشان ها و منظومه ها و کرات به وجود آمدند. (1) از آیه ی ﴿کانَ عَرْشُهُ عَلىٰ الماءِ﴾ (2) نيز استفاده می شود که، ((ماء)) به معنای آب است؛ اما گاهی به شیء مایع نیز ماء گویند. در آغاز آفرینش، جهان هستی به صورت مواد مذابی بوده (یا گازهای فوق العاده فشرده ای که شکل مواد مذاب و مایع را داشته است) سپس در این توده ی آب گونه، حرکت های شدید و انفجارهای عظیمی رخ داده است. (3)

مفسران درباره ی آیه ی 30 سوره ی انبیا (رتق و فتق، پیوستگی جدایی) سه احتمال را مطرح کرده اند:

1. به هم پیوستگی آسمان ها و زمین اشاره به آغاز خلقت است. طبق نظر دانشمندان، مجموعه ی این جهان، توده ی واحد عظیمی از بخار سوزان بود که بر اثر انفجارات درون و حرکت، تدریجاً تجزبه شد و كواكب و ستاره ها، از جمله منظومه ی شمسی و کره ی زمین به وجود آمدند و هنوز هم جهان در حال گسترش است (برخی روایات اهل بیت «علیهم السَّلَامُ» اشاره به این تفسیر دارند). (4)

2. منظور از پیوستگی یک نواخت بودن مواد جهان است؛ یعنی همه در هم فرو رفته بود و به صورت ماده ی واحدی خود نمایی می کرد، اما با

ص: 23

گذشت زمان، از هم جدا شدند و ترکیبات جدید و انواع مختلف گیاهان و موجودات دیگر در آسمان و زمین ظاهر شدند. (1)

3. منظور از به هم پیوستگی آسمان، نباریدن باران در آغاز، و مقصود از به هم پیوستگی زمین، نروییدن گیاهان در آن زمان است؛ اما خداوند هر دو را گشود، از آسمان باران نازل کرد و در زمین انواع گیاهان را رویاند (بعضی از روایات نیز اشاره به همین احتمال دارند). (2)

احتمال سوم با چشم، قابل رؤیت و با جمله ی ﴿أَوَ لَمْ يَرَ الَّذِينَ كَفَرُوا﴾ ؛ «آیا کسانی که کافر شدند ندیدند، سازگار و با جمله ى ﴿وَ جَعَلْنا مِنَ الماءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيَّ﴾ نيز هماهنگ است. احتمال اول و دوم نیز با معنای وسیع این جمله ها مخالف نیست؛ چرا که گاهی رؤیت به معنای «علم» نیز می آید. (3)

احمد محمد سلیمان می نویسد:

این که قرآن می فرماید: آسمان و زمین قطعه ی واحدی بوده اند و سپس از هم جدا شده اند؛ همان نظر علمی جدید در مورد منظومه ی شمسی است که می گوید: جهان یک قطعه ای رها شده در فضا بود و سپس تحت تأثیر جاذبه ی شیء عظیم اجرام سماوی دیگر قرار گرفت و تکه تکه شد و به صورت حلزونی در آمد و سپس این اجزای کوچک، کم کم سیارات را

ص: 24

به وجود آوردند. (1)

دکتر موریس بوکای نیز می نویسد:

دانش به ما می آموزد چنان چه به عنوان مثال تکوین خورشید و محصول فرعی آن یعنی زمین را در نظر بگیریم، جریان امر، توسط تراکم سحابی نخستین و تفکیک آن رخ داده است. این دقیقاً همان است که قرآن به طریق کاملاً صریح با ذکر ماجرا هایی که ((دود)) آسمان ابتدا یك نوع الصاق، سپس یك نوع انفکاك را به وجود آورد، بیان نموده است. (2)

برخی صاحب نظران معاصر (3) دود یا گاز را همان ماده ی اولیه ی خلقت آسمان و زمین می دانند که به هم چسبیده بودند و از هم جدا شدند.

اکثر اختر شناسان آن را بهترین نظریه می دانند. طبق این نظریه، حدود 20 بیلیون سال پیش تمام مادّه و انرژی موجود در جهان در نقطه ای بسیار کوچک و فشرده متمرکز بوده است، سپس این نقطه ی کوچک منفجر شد و پس از چند ثانیه، این آتش گوی ماده -انرژی، با سرعتی نزدیک به سرعت نور در همه سو منتشر شد و پس از مدت کمی، احتمالاً چند ثانیه تا چند سال، ماده و انرژی از هم تفکیک شدند. تمام اجزای گوناگون جهان امروز از دل این انفجار بیرون آمده اند. (1)

2. حالت پایدار: این نظریه در سال 1940 توسط «فِرد هديل» فیزیکدان انگلیسی پیشنهاد شد.

بنا بر این نظریه، جهان نه تنها از نظر فضایی یک نواخت است، بلکه در طول زمان تغییر ناپذیر نیز هست. ستارگان و کهکشان ها ممکن است تغییر کنند، اما تصویر کلی جهان با تصویر هر زمان تفاوتی ندارد.

3. جهان پلاسما: برخی اختر شناسان، خلقت جهان را با مدل «هانس الفون» دانشمند سوئدی می بینند طبق این نظریه، 99 درصد جهانِ قابل مشاهده (عمدتاً ستارگان) از پلاسما ساخته شده است.

پلاسما گاز پوشیده ای است که بارهای الکتریکی آن از هم جدا شده اند. جهان آکنده از جریان های الکتریکی غول آسا و میدان های عظیم مغناطیسی است.

ص: 26

4.انفجارهای کوچک: گروهی دیگر از اختر شناسان، نظریه ی حالت پایداری را، که با رصد های اختر شناسی انطباق خوبی دارد، پیشنهاد می کنند. طبق این نظریه، جهان بدون آغاز و انجام است و ماده به طور پیوسته در خلال انفجارهای کوچک خلق می شود؛ هم چنین جهان به تدریج انبساط می یابد و کهکشان ها شکل می گیرند. (1)

پس ظاهر آیات قرآن درباره ی آغاز خلقت (که از «دود» شروع شده است) تا حدود زیادی با نظریه علمی مشهور خلقت جهان (یعنی انفجار بزرگ) هم خوانی و اشتراک هایی دارد. از طرف دیگر، با توجه به تعدد نظریه ها در مورد آغاز خلقت و عدم اثبات قطعی آن ها، هیچ یک از آن ها را نمی توان به صورت قطعی به قرآن نسبت داد.

خلقت آسمان و زمین چه مدت طول کشیده است؟

خداوند در قرآن کریم، زمان خلقت آسمان و زمین را شش روز می داند:

﴿ وَ هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمواتِ وَ الأَرضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَ كَانَ عَرْشُهُ عَلَى المَاءِ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً﴾ ؛ (2) او کسی است که

ص: 27

آسمان ها و زمین را در شش روز (شش دوران) آفرید و عرش (قدرت) او بر آب قرار داشت؛ تا شما را آزمایش کند که کدام یک عملتان بهتر است.

در لغت «یوم» به مقدار زمان و وقت، میان طلوع و غروب آفتاب و مطلق زمان و دوران گفته می شود. (1)

آن چه مسلم است، منظور از روز در این جا روز معمولی بیست و چهار ساعته نیست؛ زیرا در آن زمان نه آسمان ها بود نه زمین، نه کره ی زمین و نه حرکت بیست و چهار ساعته ی آن به دور خودش، و نه خورشید و نه شب و روز. (2)

به علاوه، پیدایش مجموعه ی جهان در شش روز (روز بیست و چهار ساعته) ، بر خلاف علم است؛ زیرا علم می گوید: میلیارد ها سال طول کشید تا زمین و آسمان به این وضع در آمدند. با توجه به مفهوم وسیع کلمه ی «یوم» روشن است که «یوم» در این جا به معنای «یک دوران» به کار رفته است؛ خواه دوران یک ساله، یا صد ساله، یا یک میلیون ساله و یا میلیارد ها ساله؛ و شواهد فراوانی در این باره وجود دارد. (3)

در روایات و سخنان پیشوایان دینی نیز در موارد بسیاری کلمه ی «یوم» به معنای «مطلق زمان و دوران» آمده است، چنان که امیرالمؤمنین

ص: 28

علی علیهِ السَّلَامُ می فرماید:

الدهر يومان یوم لک و یوم علیک؛ (1) دنیا دو روز (دوره) است، روزی به سود توست و روزی به زیان تو.

در گفت و گو های روزمره و اشعار شعرا در زبان های مختلف نیز، کلمه ی یوم و معادل آن در معنای «مطلق زمان و دوران» بسیار به کار رفته است؛ مثل «کره ی زمین یک روز گداخته و سوزان بود و روز دیگر سرد شد و آثار حیات در آن آشکار گردید، در حالی که دوران گداختگی زمین به میلیارها سال بالغ می شود.» و یا «یک روز، بنی امیه خلافت اسلام را غصب کردند و روز دیگر بنی عباس، در حالی که دوران خلافت هر یک به ده ها یا صدها سال بالغ می گردد».

پس نتیجه می گیریم که خداوند مجموعه ی زمین و آسمان را در شش دوره ی متوالی آفریده است؛ هر چند گاهی این دوران به میلیون ها یا میلیاردها سال بالغ شده اند و علم امروز هم هیچ مطلبی مخالف آن بیان نکرده است. (2)

در میان بنی اسرائیل و اهل کتاب، به ویژه یهود (3) ، مشهور است که خدا آفرینش را از یک شنبه آغاز نمود در جمعه به پایان رساند و شنبه را به استراحت پرداخت؛ از این رو ظاهراً به آن روز «سبات» می گویند. «سبت»

ص: 29

در اصل به معنای استراحت است و لذا این روز (شنبه) را تعطیل می کنند. (1)

این احتمال بسیار بعید است؛ زیرا در علم جغرافیا روز عبارت است از مدت حرکت زمین به دور خودش (حرکت وضعی) و در لغت، گاهی روز در برابر شب به کار می رود و یوم، اعم از روز و شبانه روز است، در حالی که قبل از پیدایش زمین و خورشید و آسمان، تصور روز معمولی ممکن نبود و شنبه و یکشنبه ای وجود نداشت.

بارها کلمه ی «یوم» در قرآن به کار رفته است که در بسیاری از موارد به معنای روز معمولی نیست؛ مثلاً از مجموعه ی رستاخیز که دورانی بسیار طولانی است به روز قیامت تعبیر شده است. بنابر برخی آیات قرآن، روز رستاخیز و محاسبه اعمال انسان ها پنجاه هزار سال طول می کشد. (2) پس در قرآن، روز (یوم) به معانی دیگری نیز به کار رفته است، مانند:

الف) مراد فقط امروز نیست، بلکه آینده را هم شامل می شود:

﴿... قالَ إِنَّكَ اليَوْمَ لَدَيْنا مَكِينُ أَمِينُ﴾ (3) ؛ ... تو امروز در نزد ما امین و مورد اعتماد هستی.

ب) با توجه به طول سفر در آن زمان ها، منظور از يوم مدت سفر یا حضر است. پس قرآن کریم در آیه ی زیر زندگی مخاطبان خود را به دو بخش: روز سفر و روز حضر، تقسیم کرده است:

ص: 30

﴿... تَسْتَخِفُونَها يَوْمَ ظَعْنِكُمْ وَ يَوْمَ إِقَامَتِكُمْ...﴾ ؛ (1) در سفر و حضر، به آسانی جا به جا می کنند... .

ج) روز به معنای هزار سال:

﴿... وَ إِنَّ يَوْماً عِنْدَ رَبِّكَ كَأَلْفِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ ﴾ ؛ (2) ... همانا روز نزد خدای تو، بر شمار هزار سال است.

د) روز به معنای پنجاه هزار سال:

﴿ تَعْرُجُ المَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ ﴾ ؛ (3) روزی که فرشتگان و روح به سوی او می آیند، که برابر پنجاه هزار سال است.

با توجه به آیات و معنای لغوی يوم، منظور از شش روز در آیه ی شریفه، شش دوره ی خلقت است. (4)

آسمان های هفت گانه و یک بار نیز ظاهراً از زمین های هفت گانه (1) سخن گفته شده است.

﴿ اللهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَماواتِ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ ...﴾ (2) خداوند همان کسی است که هفت آسمان را آفرید و از زمین نیز همانند آن ها را، فرمان او پیوسته در میان آن ها فرود می آید... .

قبل از آن که مقصود از هفت آسمان و زمین روشن گردد، لازم است به چند واژه اشاره شود:

﴿... أَصْلُها ثابِتُ وَ فَرْعُها فِي السَّماء﴾ ؛ (1) مانند درخت پر برکت و پاکیزه که ریشه ی آن در زمین ثابت و محکم است و شاخه های آن به آسمان کشیده شده اند... .

نشوند؛ و هرگاه منحرف گردند، کسی جز او نمی تواند آن ها را نگاه دارد؛ او بردبار و آمرزنده است.

2. طبقات متعدد جوّ آسمان، و طبقات داخلی زمین یا قطعات زمین و اقلیم ها را خلق کرد. (1)

3. مراتب معنوی و مقامات قرب و حضور و موجودات عالی بسیار و نیز مراتب پست بسیاری را در طبیعت، خلق کرد. (2)

درباره ی زمین های هفت گانه نیز همان احتمالاتی را که برای آسمان هفت گانه گفته شد، آورده اند.

با توجه به ابهامی که در معنای هفت آسمان از دیدگاه قرآن و در مورد آسمان و کهکشان ها از نظر علمی وجود دارد، نمی توان در این باره نظر قطعی داد و همه ی نظریات به صورت احتمال و گمان مطرح می شوند. (3) اما نباید غافل شویم که هدف قرآن، هدایت معنوی و تربیتی بشر است و اشاره ی آن به مواردی چون: هفت آسمان و زمین، حرکت خورشید و زمین و ....، نشان از قدرت لایزال خداوند و نیز هموار نمودن راه خدا شناسی و آماده کردن زمینه ی تفکر و تدبّر در آفرینش است. هم چنین برخی از مطالب علمی قرآن نیازمند زمان و اثبات به وسیله ی علوم تجربی است. نظریه ندادن علوم تجربی در مسائل علمی قرآنی دلیل بر باطل بودن نظریه ی قرآن نیست.

ص: 37

نتیجه، ترکیب دو نیروی جاذبه و گریز از مرکز است که اجرام فضایی را در مدار خود نگاه می دارد و از سقوط و تصادم آن ها جلوگیری می کند. (1)

آن چه مسلم است، علم، از قرن هفدهم میلادی به بعد، قانون جاذبه ی موجودات را کشف نمود و تاکنون نیز بر ردّ نظریه ی جاذبه ی زمین، سخنی گفته نشده است. برای این که بهتر به عظمت قرآن و اعجاز آن پی ببریم، لازم است به آیه های قرآن و دیدگاه مفسران در این باره اشاره کنیم:

درباره ی ترون ها دو تفسیر گفته شده است:

1. صفت برای «عمد» باشد؛ یعنی «آسمان ها را بدون ستونی که دیدنی باشد، برافراشتیم» که لازمه ی آن وجود ستون های نامرئی برای آسمان است.

2. «بغیر عمد» متعلق به جمله «ترون ها» باشد (ترون ها بغير عمد)؛ یعنی «همان گونه که می بینید آسمان بدون ستون است» (1) تفسیر دوم، خلاف ظاهر آیه است؛ زیرا لازمه ی آن تقدیم و تأخر است. (2)

در تفسیر نمونه آمده است:

مقید ساختن آن (عمد) به «ترون ها» دلیل بر این است که آسمان ستون های مرئی ندارد. مفهوم این سخن آن است که ستون هایی دارد، اما قابل رؤیت نیست... این تعبیر لطیفی است نسبت به قانون دافعه و جاذبه که هم چون ستونی بسیار نیرومند اما نامرئی، کرات آسمانی را در جای خود نگه داشته است.(3)

حدیثی از امام رضا علیه السُّلَّامَ در این باره نقل شده است:

حسین بن خالد می گوید: از امام رضا علیهم السُّلَّامَ پرسیدم: این که خداوند فرموده: ﴿وَ السَّماءِ ذاتِ الْحُبُكِ ﴾ ؛ «سوگند به آسمان که دارای راه هاست» یعنی چه؟ فرمود: این آسمان راه هایی به سوی زمین دارد عرض کردم: چگونه می تواند راه ارتباطی با

ص: 40

زمین داشته باشد در حالی که خداوند می فرماید: آسمان ها بی ستون اند؟ امام فرمود: «سبحان الله اليس الله يقول بغير عمدٍ ترونها». آیا خداوند نمی فرماید: بدون ستونی که قابل مشاهده باشد؟ عرض کردم: آری. فرمود: پس ستون هایی هست، لکن شما نمی بینید. (1)

شایان ذکر است که آیه و روایت فوق بر خلاف تفکر هیئت بطلمیوس که در آن زمان بر افکار جهانیان سایه افکنده و قایل به ساکن بودن زمین بودند، مطرح شده است.

برخی از نویسندگان معاصر درباره ی آیه ی فوق می نویسند:

لازم است میان ستون که تکیه گاه و نگاه دارنده است، و جسمی که بر آن تکیه کرده، تناسب و محاسبه ی کامل رعایت شود؛ یعنی هر اندازه جسم سنگین تر است، به همان نسبت باید ستون دارای قدرت و مقاومت بیش تری باشد؛ بنابراین نیروی جاذبه و سایر قوانین حرکت مربوط به این اجرام، با نظام دقیق و فرمول مخصوص خود محاسبه شده اند که توانسته هر یک از آن ها را در ارتفاع و مدار معین در طی میلیارد ها سال نگه بدارد. با توجه به این نکته روشن می شود که تعبیرات قرآن - که راهنمای سعادت بشر است - چه اندازه اعجاب آمیز و

ص: 41

لطیف است. (1)

برخی نویسندگان معاصر، نگاه داشتن نظام در آیه را، به نیروی جاذبه تفسیر می کنند که خداوند در بین کرات قرار داده تا از مدارشان منحرف نشوند. (1)

برخی مفسران قایل اند که این آیات اشاره به جاذبه ی عمومی زمین دارند؛ و ذکر این حقیقت، با توجه به حاکمیت هیئت بطلمیوس بر افکار شبه جزیره ی عربستان و اطلاع نداشتن مردم و کشف جاذبه ی زمین در قرن 17 میلادی، نشان از عظمت قرآن و اعجاز علمی آن دارد.

آیا از دیدگاه قرآن جهان در حال گسترش است؟

•صاحب نظران و دانشمندان علوم کیهان شناسی معتقدند که جهان همواره در حال گسترش و کهکشان ها در حال دور شدن از هم دیگرند؛ و با استفاده از نور ستارگان دریافتند که مجموعه کیهانی شامل چند صد هزار میلیون کهکشان است که هر کدام محتوی چند صد هزار میلیون ستاره اند (2) و تقریباً همه ی آن ها در حال دور شدن از ما هستند؛ یعنی طیف های سرخ گرا از طیف آبی گرا بیشتر است. (3)

نخستین کسی که به این واقعیت پی برد دانشمندی به نام «سلیفر» (4)

ص: 43

(متولد 1875م) مدیر رصد خانه ی «لاول» بود که در سال 1912 کشف کرد که ستارگان از ما می گریزند. (1) بعد از او نیز «هابل» در سال 1929 اعلام کرد که دور شدن ستارگان به صورت منظم است. (2)

نظریه ی گسترش جهان، امروزه مورد قبول دانشمندان کیهان شناسی است.

است که پایان نمی پذیرد؛

د) خداوند آسمان را آفریده و همواره آن را گسترش می دهد. (1)

ایشان معنای چهارم را تقویت می کند و می نویسد:

با توجه به مسأله ی آفرینش آسمان ها در جمله ی قبل و با توجه به کشفیات اخیر دانشمندان در مسأله ی «گسترش جهان» که از طريق مشاهدات حسی نیز تأیید شده است، معنای لطیف تری برای این آیه می توان یافت و آن این که خداوند آسمان ها را آفریده و دائماً گسترش می دهد...؛ یعنی ستارگانی که در یک کهکشان قرار دارند و به سرعت از مرکز کهکشان دور می شوند. (2)

هم چنین در ادامه می فرماید:

جالب توجه این که، تعبیر به «انا لموسعون» (ما گسترش دهنده گانیم) با استفاده از جمله اسمیه و فاعل، دلیل بر تداوم این موضوع است و نشان می دهد که این گسترش همواره وجود داشته و دارد؛ و این درست همان چیزی است که امروز به آن رسیده اند. (3)

دکتر موریس بوکایی نیز درباره ی آیه ی مذکور می گوید:

و (این آیه) انبساط جهان را بدون کم ترین ابهام ذکر می کند. (4)

ص: 45

آن نامیده می شود. پس از فلك زحل، کره ی هشتم یا فلک ثوابت است که همه ی کواکب ثابته، مانند میخ بر پیکر آن کوبیده است و پس از فلک هشتم، کره ی نهم یا فلک اطلس است، که تمام افلاک هشت گانه، در آن جا دارد (مثل لایه های پیاز که بر روی هم قرار دارند)، این فلك، خالی از ستاره و دارای قطر نامحدود است ... و در یک شبانه روز با کلیه ی افلاکی که در جوف آن است، به گرد زمین می چرخد. (1)

بعد از هفده قرن حکومت هیئت بطلمیوس بر فکر بشر، کوپرنیک (1544 م) هیئت جدیدی (هیئت کوپرنیکی) را ارائه نمود بر این اساس که زمین به دور خورشید می چرخد. پس از او کپلر (1650م) شکل بیضوی گردش زمین به دور خورشید را کشف کرد؛ سپس گالیله ی ایتالیایی عقیده ی آنان را مستقر و مدلّل گرداند و نظام منظومه ی شمسی را به صورت نوینی تبیین کرد، بر این مبنا که سیارات به دور خورشید می چرخند. (2)

با وجود این، کوپرنیک، کپلر و گالیله معتقد بودند که خورشید ثابت است (3) و حتی در ادعا نامه ای که علیه گالیله در دادگاه قرائت شد او را به اعتقاد به سکون خورشید (بر خلاف کتاب مقدس که خورشید را متحرک

ص: 47

می دانست) متهم کردند و او حاضر نشد حرکت خورشید را بپذیرد. (1)

اما امروزه با استفاده از تکنولوژی و تلسکوپ های پیشرفته، مشخص گردید که خورشید دارای حرکت وضعی هر (25/5 روز یک بار به دور خود)، انتقالی (از جنوب آسمان به سوی شمال آن و در هر ثانیه 19/5 کیلومتر همراه با منظومه ی شمسی) و حرکت دورانی (با سرعت 225 کیلومتر در ثانیه به دور مرکز کهکشان) است. (2)

شناورند.

﴿وَ هُوَ الَّذِي خَلَقَ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ كُلُّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ﴾ ؛ (1) و او کسی است که شب و روز و خورشید و ماه را آفرید؛ هر یک در مداری (معین) در حرکت اند.

﴿... وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ القَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمّى ...﴾ ؛ (2) خورشید و ماه را مسخر ساخت تا هر کدام تا زمان معینی در حرکت باشند... .

﴿وَ سَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دَائِبَيْنِ﴾ ؛ (3) و خداوند خورشید و ماه را - که با برنامه منظمی در کارند - به تسخیر شما در آورد.

مفسران در گذشته، به علت ضعف علوم اخترشناسی، تفسیر و توجیه های نادرستی داشته اند، اما اکنون، با پیشرفت علوم و اکتشافات جدید، برداشت های جدیدی از آیات قرآن دارند که هماهنگ با نظریات علمی امروز و دانشمندان کیهان شناسی است؛ مانند:

قرارگاه ویژه ی خود روان است...»؛ حرکت طولی خورشید را استنباط و استخراج نموده اند.

چند معنا برای «لام» در «لمستقر» ذکر شده است:

1. لام به معنای «الی» (خورشید به سوی قرارگاه خود روان است)؛ (1) 2. لام به معنای «فی» (خورشید در قرارگاه خود روان است)؛ (2) 3. لام برای غایت به معنای «تا» (خورشید تا قرارگاه خود روان است)؛ (3)

4. لام برای تاکید (خورشید روان است مر قرارگاه خود را). اگر «لام» لمستقرً به معنای «الی» باشد، حرکت طولی خورشید از آیه استنباط می شود.

آية الله مکارم شیرازی می فرماید:

آخرین و جدید ترین تفسیر این آیه همان است که اخیراً دانشمندان کشف کرده اند و آن حرکت خورشید با مجموعه ی منظومه ی شمسی در وسط کهکشان ما به یک سمت معین و ستاره ی دور دستی است که آن را ستاره ی «وِگا» نامیده اند. (4) در جای دیگر «جریان» را اشاره به حرکت طولی می داند. (5)

ص: 50

علامه طباطبایی قُدْسَ سِرّه نیز می فرماید:

اما از نظر علمی تا آن جا که بحث علمی حکم می کند، قضیه درست بر عکس (حس) است؛ یعنی خورشید دور زمین نمی گردد، بلکه زمین به دور خورشید می گردد و نیز اثبات می کند که خورشید با سیاراتی که پیرامون آن هستند به سوی ستاره (نسرثابت) حرکت انتقالی دارند ... (1)

مفسران زیادی حرکت انتقالی (حرکت طولی) را از این آیه برداشت نموده اند. (2)

منظومه ی شمسی و کهکشانی که در آن قرار داریم؛ چنان که امروزه ثابت شده که منظومه ی شمسی جزئی از کهکشان عظیمی است که به دور خود در حال گردش است. (1)

آیة الله مصباح یزدی نیز درباره ی این آیه می فرماید:

قرآن فلک را چون دریایی می داند که اجرام در آن حرکت دارند و شناورند. پیداست که منظور فضایی است که این اجرام در آن حرکت می کنند و مدار حرکت شان را در آن فضا تعیین می کنند، نه آن چنان که قدما می گفتند: فلک حرکت می کند و آن ها در فلک ثابت اند. قرآن از ابتدا «فرضیه ی فلکیات» قدیم را مردود می دانسته است ... پس، از این آیه می توان استفاده برد که اجرام علوی همه در حرکت اند و این چیزی است که نجوم جدید اثبات می کنند. (2)

آفتاب دارد؛ زیرا مطالعات دانشمندان به طور قطع ثابت کرده است که خورشید به دور خود گردش می کند. (1)

در حرکت وضعی، خورشید هر 25/5 روز یک مرتبه به دور خود می چرخد. (2)

می شود و در نهایت به صورت نور و گرما انتشار می یابد. خورشید توانایی دارد 10 میلیارد سال بدرخشد که نیمی از آن یعنی پنج میلیارد سال آن گذشته است؛ بنابراین در نیمه ی راه زندگی خود قرار دارد. (1)

می آید و با سرعت 16000000 کیلومتر در ساعت از خورشید فوران می کنند و دور می شوند و به سرعت خاموش می گردند.

قرن بر افکار بشر حاکم بود و با مخالفان آن برخورد فیزیکی می شد.

کشفیات جدید اختر شناسان نشان می دهد که زمین، حرکات متعددی دارد و برخی منجّمان تا چهارده حرکت پیش رفته اند؛ (1) مشهورترین آن ها عبارت اند از:

1. حرکت وضعی به دور خود از مغرب به مشرق که باعث پیدایش شبانه روز می شود. زمان این حرکت 23 ساعت و 58 دقیقه و 49 ثانیه، و سرعت زمین در هر دقیقه 30 کیلومتر است.

2. حرکت انتقالی زمین به دور خورشید، در یک مدار بیضی شکل به مدت 365 روز و شش ساعت و هشت دقیقه و 38 ثانیه و با سرعت 30 کیلومتر در ثانیه، که از این حرکت، ماه های دوازده گانه پدید می آید.

3. حرکت اقبالیه که دایره ی استوایی زمین، به سوی دایرة البروج اقبال دارد و هر 670 سال یک درجه جلو می آید.

4. حرکت رقصی یا ارتعاشی قمری که بر روی محور زمین عارض است و در هر 29 سال یک بار زمین به سوی دایرة البروج متمایل می شود.

5. حرکت ارتعاشی شمسی که به واسطه ی جاذبه ی خورشید محور زمین در دو جهت قطبین مرتعش و در هر سال شمسی یک حرکت را تمام می کند. (2)

ص: 56

است. (1)

سخن گوید ... قرآن به صراحت از چرخش زمین بحث کرده است و در احادیث اهل بیت به قدری از آن بحث گردیده که «دحو الارض» زبان زد همگان شده است. (1)

برخی مفسران معاصر نیز از آن، حرکت وضعی و انتقالی کره ی زمین را استفاده کرده اند. (2)

خود نگهداری (1) و حفاظت و حراست می نماید؟»، این حفاظت اشاره به نیروی جاذبه ی زمین است. (2)

به نظر اکثر حکمای فارس و یونان، محیط استوایی و قطبی زمین با هم مساوی است. این عقیده در مغرب زمین هم زمان با تاریخ کشف آمریکا (1492م) پیدا شد؛ حتی نیوتن (1767م) زمین را شبیه کره خواند؛ یعنی کرویت آن را حقیقی و تمام ندانست. (1)

«مَشرق» از «شَرَق» (بر وزن قمر) و «شُروق» به معنای طلوع آفتاب و اصل آن به معنای روشن شدن است؛ شرق اسم مکان و به معنای محل طلوع است.

«مغرب» از «غرب»، به معنای دور شدن و محل غروب است. غروب آفتاب، یعنی دور و پنهان شدن آفتاب از نظرها. (2)

در قرآن مجید گاهی تعبیر (مشرق و مغرب) به صورت مفرد و گاهی تثنیه و گاهی جمع آمده است:

﴿ وَ لِلَّهِ المَشْرِقُ و المَغْرِبُ...﴾ ؛ (3) مشرق و مغرب از آن خداست....

﴿ رَبُّ المَشْرِقَيْن وَ رَبُّ المَغْرِبَيْنِ ﴾ ؛ (4) پروردگار دو مشرق و پروردگار دو مغرب.

﴿ فَلا أُقْسِمُ بِرَبِّ المَشارِقِ وَ المَغارب...﴾ ؛ (5) سوگند به پروردگار

ص: 62

مشرق ها و مغرب ها... .

هر یک از این آیات به نکته ای اشاره دارد و آن این که خورشید، هر روز از نقطه ی تازه ای طلوع و در نقطه ی تازه ای غروب می کند، بنابراین به تعداد روزهای سال مشرق و مغرب داریم. از سوی دیگر، در میان مشرق ها و مغرب ها، دو مشرق و مغرب ممتاز است که یکی در آغاز تابستان، یعنی حداکثر اوج خورشید در مدار شمالی (مدار رأس السرطان)، دیگری در آغاز زمستان یعنی حداقل پایین آمدن خورشید در مدار جنوبی (مدار رأس الجدی) است. (1)

این آیات علاوه بر متعدد بودن محل طلوع و تابش آفتاب و محل غروب آن، بر کروی بودن زمین نیز اشاره دارند؛ زیرا اگر زمین کروی باشد طلوع کردن و تابیدن آفتاب بر هر جزئی از اجزای آن مستلزم این خواهد بود که از جزء دیگر آن غروب کند که در این صورت تعدد مشرق ها بدون هیچ گونه تکّلف و زحمت، روشن و واضح می گردد؛ ولی در غیر کروی بودن زمین، تعدد مشرق ها و مغرب ها که از آیه استفاده می گردد، قابل درک و فهم نیست؛ (2) زیرا جسم مسطّح یک شرق و غرب دارد. فقط جسم کروی است که هر نقطه ی آن مشرق یک طرف و مغرب طرف دیگر است، و هر قسمتی که در مقابل آفتاب قرار گیرد، شرق آفتاب از آن جاست، در صورتی که در جای دیگر غروب کرده است. هم چنین

ص: 63

اختلاف افق ها دلالت بر کرویت زمین دارد که دارای مشارق و مغارب متعددی است. (1) چنان که حضرت امیر المؤمنین علیه السَّلَامُ می فرماید:

خورشید سی صد و شصت مشرق و سی صد و شصت مغرب دارد، از آن نقطه ای که امروز طلوع کرد دیگر طلوع نمی کند تا سال بعد در همان روز. (2)

از احادیث خطبه ها و دعاهای پیشوایان دینی، این مطالب به روشنی استفاده می گردد؛ چنان که از امام صادق علیه السَّلَامُ نقل شده است که فرمود:

در یکی از سفر ها مردی با من هم سفر گردید، او همیشه نماز مغرب را پس از تاریکی شب و نماز صبح را قبل از طلوع صبح و در تاریکی آخر شب می خواند؛ ولی من بر خلاف او رفتار می کردم و نماز مغرب را در موقع غروب و نماز صبح را در موقع فجر به جا می آوردم. او به من گفت: تو نیز به مانند من رفتار کن، زیرا آفتاب پیش از آن که از افق سر بزند بر دیگران طلوع کرده است و آن گاه که از ما غروب می کند، هنوز در پاره ای از افق ناپدید نگردیده است. به او گفتم: در طلوع و غروب آفتاب، هر قوم و ملتی باید از افق خود پیروی کنند و طبق آن وظایف و مراسم مذهبی خویش را انجام دهد نه طبق افق دیگران.

ص: 64

سپس آن مرد به اختلاف و تعدد مشرق ها و مغرب ها، که از کرویت زمین به وجود می آید، اشاره می کند و امام صادق علیه السَّلَامُ نیز گفتار وی را تصدیق، آن گاه حکم مسأله را بیان و او را متوجه اشتباهش می کند. (1)

ممکن است تعبير ﴿ فَلا أُقْسِمُ بِرَبِّ المَشارِقِ وَ المَغارِبِ ﴾ به مشرق ها و مغرب های مختلف مکانی و زمانی اشاره داشته باشد؛ زیرا کرویت زمین سبب چند مشرق و مغرب به تعداد مناطق روی زمین، و حرکت زمین به دور آفتاب سبب طلوع و غروب نکردن خورشید در دو روز پشت سر هم از یک نقطه می شود.

این تفاوت مشرق ها و مغرب ها که با نظم بسیار دقیق و حساب شده ای انجام می گیرد، از یک سو سبب پیدایش فصول چهارگانه ی سال با آن همه برکات و از سوی دیگر، باعث تعدیل حرارت و برودت و رطوبت در سطح زمین می گردد؛ هم چنین موجب تنظیم زندگی انسان ها، حیوانات و گیاهان می شود، که هر یک از آن ها آیاتی از آیات خدا و نشانه ای از نشانه های اوست. (2)

اصلی قرآن است، و این که باد و... از آیات و نشانه های الهی و رحمت اوست) (1) به نکات علمی بسیاری درباره ی باد اشاره دارند، که در چند بخش بیان می شود.

بخواهد در پهنه ی آسمان می گستراند... .

﴿ وَ هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ الرِّيَاحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ وَ أَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً طَهُوراً ﴾ ؛ (1) او کسی است که بادها را بشارت گرانی پیش از رحمتش فرستاد و از آسمان آبی پاک کننده نازل کردیم.

3. هوای مناطق قطبی را به منطقه ی استوا و هوای استوایی را به مناطق سرد منتقل می سازد و نقش تعیین کننده ای در تعدیل حرارت کره ی زمین دارد. (2)

﴿ وَ اللهُ الَّذِي أَرْسَلَ الرِّيَاحَ فَتْشِيرُ سَحاباً فَسُقْناهُ إِلى بَلَدٍ مَيِّتٍ فَأَحْيَيْنا به الأَرْضَ ﴾ ؛ (3) خداوند کسی است که باد ها را فرستاد تا ابر ها را به حرکت در آورند؛ سپس ما این ابر ها را به سوی زمین مرده ای راندیم و به وسیله ی آن زمین را پس از مردنش زنده می کنیم.

4. باد، آب دریا ها را متلاطم و مواج می سازد و زیر و رو می کند ﴿ ... بِها جاءَتْها ريح عاصِفُ وَ جاءَهُمُ المَوْجُ مِنْ كُلِّ مَكان ﴾ ؛ (4) و از این طریق به آن ها هوا می دهد؛ زیرا اگر راکد شوند می گندند.

ص: 67

لِتَجْرِيَ الْفُلْكُ بِأَمْرِهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ﴾ ؛ (1) از آیات (عظمت و قدرت) خدا این است که باد ها را به عنوان بشارت گرانی می فرستد تا شما را از رحمتش بچشاند، و کشتی ها به فرمانش حرکت می کنند و از فضل او بهره گیرید شاید شکرگزاری کنید.

3. باد های عذاب دهنده؛ برای لشکریان باطل و قوم طغیانگر.

﴿ فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ رِيحاً صَرْصَراً... ﴾ ؛ (2) ما نیز بادی سخت و هول انگیز بر آنان فرستادیم... .

4. باد های یاری دهنده ی لشکریان حق؛

﴿ ...إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودُ فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها... ﴾ (3) ؛ ما باد ها و طوفان سختی بر آنان (دشمنان) فرستادیم و لشکریانی که آن ها را نمی دیدید.

هواشناسی به ما تعلیم دهد، خیر؛ می خواهیم بگوییم طوری حرف زده است که در هیچ نوشته و گفته ی بشری تا قبل از قرن اخیر، که سخن از باد و باران رفته، نظیر آن ادا نشده است. (1)

اما طوفان (ظاهراً به قرینه ی لفظ باد، مراد از طوفان، باد است، نه طوفان دریا)؛ در چهار آیه از قرآن، طوفان با لفظ (عاصف، یا عصف و ...) به کار رفته است که گاهی نقش متلاطم کردن دریا ها و هوا دادن به آن ها را بر عهده دارد، گاهی راندن کشتی و گاهی برای انجام کار های مهم در اختیار بعضی پیامبران بوده است.

(صندلی) (1) و نقطه ی مقابل آن (عرش) است که به معنای «چیز مسقف» و یا خود «سقف» و یا تخت پایه بلند می آید و به صندلی سلطان اعتباراً عرش می گویند. (2)

کلمه ی کرسی یک بار در قرآن به کار رفته است:

﴿ ...وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمواتِ وَالأَرْضَ... ﴾ ؛ (3) ... كرسى (حکومت) او، آسمان ها و زمین را در بر گرفته است... .

آیة الکرسی نیز از همین کلمه گرفته شده است.

کلمه ی عرش نیز 23 بار، در آیات متعددی آمده است؛ از جمله:

﴿ الرَّحْمَنُ عَلَى العَرْشِ اسْتَوى ﴾ ؛ (4) خدای رحمان که بر عرش، استیلا یافته است.

می توان عرش و کرسی را چنین معنا کرد:

می فرماید: «منظور از ﴿ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمواتِ وَ الأَرْضَ﴾ علم خداوند، و مراد از عرش، علمی است که احدی از انبیا و امامان از آن اطلاع ندارند. (1)

معنای اوّل و دوّم روشن است، ولی بشر هنوز به معنای سوّم دست رسی پیدا نکرده است و دلیلی بر نفی آن وجود ندارد؛ تفسیر های سه گانه نیز با هم تنافی ندارد، چون اشکالی ندارد که کرسی هم به نفوذ مطلقه و قدرت پروردگار در آسمان ها و زمین و هم به نفوذ علمی او و هم جهانی وسیع تر از این جهان که آسمان و زمین را در بر گرفته است اشاره داشته باشد. (1)

در توحید صدوق آمده است: عرش، دو باب از باب های غیب الهی است، که کرسی، باب ظاهر آن و عرش، باب داخلی آن است که در آن علم كيف و كون وجود دارد. لذا علم عرش، پنهانی تر از کرسی است. (2)

پس فرق عرش و کرسی عبارت است از:

1. کرسی اگر مرکز قدرت باشد، در درون عرش قرار دارد، پس عرش وسیع تر است.

2. کرسی خداوند مجموعه ی عالم ماده، اعم از زمین و ستارگان و کهکشان است، ولی عرش، عالم ارواح و فرشتگان و جهان ماورای طبیعت است.

3.کرسی، علمی است که انبیا و رسولان و حج الهی از آن اطلاع دارند، ولی عرش، علمی است که آن ها از آن بی خبرند.

4.کرسی باب و درب ظاهری عالم غیب و عرش باب و درب داخلی

ص: 74

آن است.

«مشرقین» و «مغربین» آمده است.

2. اشاره به طرف یا اطراف خاص طلوع یا غروب خورشید؛ چنان که در آیه ی 258 سوره ی بقره، در داستان احتجاج حضرت ابراهیم بر ضد نمرودیان، به طلوع (مشرق) و غروب (مغرب) اشاره شده است. (1)

جهات چهارگانه ی شرق و غرب و جنوب و شمال:

﴿ قالَ رَبُّ المَشْرِقِ وَ المَغْرِب وَ ما بَيْنَهُما إِن كُنتُمْ تَعْقِلُونَ﴾ ؛ (2) (موسی) گفت: او پروردگار مشرق و مغرب و آن چه میان آن دو است می باشد، اگر شما عقل و اندیشه ی خود را به کار می گرفتید.

3. اشاره به کروی بودن زمین: از آن جا که در هر دو نیم کره، یک مشرق و یک مغرب وجود دارد، پس در کره ی زمین دو مشرق و دو مغرب وجود دارد، چنان که قرآن کریم می فرماید:

﴿ و رَبُّ المَشْرِقَيْن وَ رَبُّ المَغْرِبَيْنِ﴾ ؛ (3) او پروردگار دو مشرق و مغرب است.

4. اشاره به بخش های متعدد طلوع و غروب:

﴿ وَ أَوْرَثْنا القَوْمَ الَّذِينَ كَانُوا يُسْتَضْعَفُونَ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبَها الَّتِي بارَكْنا فِيها...﴾ ؛ (4) و مشرق ها و مغرب های پربرکت زمین

ص: 76

را به آن قوم تضعیف شده (زیر زنجیر ظلم و ستم) واگذار کردیم ...

توضیح آن که، سرزمین های پهناور به خاطر کروی بودن زمین، در افق ها، مشرق ها و مغرب ها اختلاف دارند.(1)

هم چنین در قرآن کریم به جهات دیگر مثل فوق و تحت و جلو و عقب و... نیز اشاره شده است:

﴿ ... مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ...﴾ ؛ (2) ... از آسمان و زمین روزی خواهند خورد ... .

﴿ وَ جَعَلْنَا مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ سَداً وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدا...﴾ ؛ (3) و ما فرا روی آن ها سدّی و پشت سرشان سدّی نهادیم... .

بنابراین، می توان نتیجه گرفت که در قرآن کریم از جهات شش گانه به طور مستقیم یا کنایه، سخن به میان آمده است. (4)

تقسیم نمودند:

﴿... إِنَّ زَلْزَلَةَ السّاعَةِ شَيءٌ عَظِيم...﴾ ؛ (1) به درستی که زلزله ی رستاخیز، مطلب مهمی است.

«کوّرت» از ماده ی «تکویر» به معنای پیچیدن و جمع و جور کردن چیزی است، و به معنای تاریک شدن و افکندن نیز آمده است (1) و ظاهراً این دو معنا درباره ی خورشید، لازم و ملزوم یک دیگرند، به این ترتیب که خورشید تدریجاً لاغر و جمع و جور می شود و رو به تاریکی و بی فروغی می گذارد.

«انکدرت» از ماده ی «انکدار» به معنای تیرگی و تاریکی یا سقوط و پراکندگی است. (2) امروزه دانشمندان معتقدند که انرژی خورشید از احتراق هسته ای به دست می آید و هر شبانه روز، سیصد و پنجاه هزار میلیون تن از وزن این کره کاسته می شود (3) و همین امر سبب می گردد که تدريجاً لاغر و کم نور شود و این همان دو مفهومی (جمع شدن و کم نور شدن) است که طبق گفته ی ارباب لغت در مادّه ی تکویر وجود دارد. (4)

درباره ی مفهوم آيات ﴿ و إذا البحارُ فُجَّرَتْ﴾ (5) و ﴿وَ إِذا البحار سُجِّرَتْ ﴾ ؛ (6) سه احتمال وجود دارد:

1. آب از دو عنصر اکسیژن و هیدروژن تشکیل شده که هر دو شدیداً قابل احتراق اند. اگر عواملی سبب تجزیه ی آب ها شود دریا ها به

ص: 80

کوره های عظیمی از آتش سوزان مبدل خواهند شد؛ جرقه ای کوچک کافی است تا عالمی از آتش ایجاد شود.

2. زلزله های شدید آستانه ی رستاخیز، سبب شکافتن زمین ها و راه یافتن دریا ها به یک دیگر می شوند.

3. متلاشی شدن کوه ها و ریختن غبار آن ها و یا ریزش سنگ های آسمانی به دریا ها، موجب پر شدن دریاها و جاری شدن آب در سراسر خشکی می شود. (1)

برخی ستاره شناس ها درباره ی شکافته شدن ماه (انشق القمر) گفته اند: روزی ماه به دو قسمت یا بیشتر تقسیم می گردد و این قسمت ها نیز به نوبه ی خود به طور هول انگیزی منفجر و هزاران تکه خواهند شد.

«سر جیمس»، ستاره شناس اروپایی می گوید:

در آینده ماه رفته رفته به بی نهایت درجه ی نزدیکی به زمین می رسد. در این موقع که زمین در معرض خط استوا قرار گرفته است، تقدیر الهی که در بر هم ریختن و متلاشی شدن ماه تعلق گرفته به مرحله ی اجرا گذاشته می شود. (2)

«ری ویلارد» نیز می نویسد:

از آن جا که همه ی ستارگان، در واقع مولود های جوش هسته ای هستند، سرانجام روزی سوخت شان به پایان می رسد و انبساط می یابند و انبوهی از گازهای درخشان پوسته ی ستاره به

ص: 81

صورت خیال انگیزی در فضا رها می شوند که «سحابی های ستاره نما» نامیده می شوند. ستارهای بسیار پرحجم با یک انفجار به حیات خود پایان می دهند. (1)

پس بنا بر دیدگاه قرآن و علوم بشری، روزی جهان به پایان خواهد رسید و تمام کهکشان ها و آسمان و زمین از هم پاشیده خواهند شد.

ص: 82

ص: 83

﴿... وَ جَعَلْنَا مِنَ الماءِ كُلَّ شَيْءٍ حَي...﴾ ؛ (1) و هر چیز زنده ای را از آب پدید آوردیم... .

﴿ وَ هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمواتِ وَ الأَرضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَ كَانَ عَرْشُهُ عَلَى الماء ... ﴾ ؛ (2) و اوست کسی که آسمان ها و زمین را در شش هنگام آفرید و عرش او بر آب بود... .

﴿ وَ اللهُ خَلَقَ كُلَّ دابَّةٍ مِنْ ماءٍ فَمِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلَى بَطْنِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلَى رِجْلَيْنِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلى أربع يَخْلُقُ الله ما يَشَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِیر﴾ ؛ (3) و خدا هر جنبنده ای را (ابتدا) از آبی آفرید، پس برخی از آن ها بر روی شکم و برخی بر روی دو پا و بعضی بر روی چهار (پا) راه می روند. خدا هر چه بخواهد می آفریند. در حقیقت خدا بر هر چیزی تواناست.

پیامبر اکرم صلی علی علیه وَ آلِهِ نیز می فرماید:

كل شيء خلق من الماء؛ (4) هر چیزی از آب آفریده شده است.

در اصطلاح، آب به مایعی گفته می شود که از دو عنصر هیدروژن

ص: 86

(%11/1) و اکسیژن (88/9 %) ساخته شده است؛ (1) در معنایی دیگر، به هر مايع غير جامد آب گفته می شود. (2)

واژه ی «دابّة» از ریشه ی «دبّ» به معنای حرکت خفیف و نرم است که در فارسی از آن به جنبیدن تعبیر می شود. دابّه شامل انسان و انواع حیوانات مثل حشرات، پرندگان و... می شود. (3)

زنده ای نمی تواند بدون آب به حیات خود ادامه دهد. (1)

هم چنین علامه طباطبایی قُدِّسَ سِرِّةِ قایل است که اشیای زنده از آب خلق شده اند، پس آب ماده ی حیات است. (2)

دکتر موریس بوکایی نیز می نویسد: عبارت «همه چیز از آب خلق شده است» می تواند بدین معنا باشد که مادّه ی اصلی سازنده ی هر چیز زنده آب است و یا اصل هر چیز زنده آب است. هر دو معنای ممکن، کاملاً با داده های علمی موافق اند. دقیقاً نیز زندگی، منشأ آبی داشته و آب، اولین تشکیل دهنده ی هر سلول زنده است؛ سپس به دو معنای «ماء» یعنی آب و مایع اشاره می کند و سپس به قول سوم در آیات مورد نظر (نطفه ی حیوان) تأکید و اضافه می نماید که هر سه تفسیر با داده های علمی جدید منطبق است و هیچ یک از اساطیری که در زمان (نزول قرآن) درباره ی منشأ حیات شیوع فراوان داشت در متن قرآن جایی ندارد. (3)

نتیجه این که، اولاً: اگر تفاسیر احتمالی از این آیات، مانند آب به معنای منی، مواد اصلی موجودات زنده، مبدأ پیدایش موجودات زنده، و... با یافته های بشر و نظریه ی قطعی علوم تجربی مطابقت داشته باشد، نشان از اعجاز گویی اشارات علمی قرآن است.

ص: 88

ثانياً: تفسير احتمالی از آیه ی ﴿ وَ جَعَلْنَا مِنَ الماءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيَّ﴾ ؛ «آب مبدأ پیدایش موجودات زنده است»؛ با ظاهر آیات 30 انبیاء و 45 نور سازگار است و با یافته های علمی و نظریه ی تحول انواع (که در آینده بحث آن خواهد آمد) مطابقت دارد، اما نمی توان این احتمالات را به صورت قطعی به آیات قرآن تحمیل و تفسیر کرد.

نوزدهم، «کوویه»، (1) دانشمند مشهور فرانسوی، فرضیه ی آفرینش را مطرح کرد و بعد ها نظریه های لامارک آمریکایی (1744-1829 م) و چارلز داروین، زیست شناس انگلیسی (1809-1829 م) تنور بحث تئوری تکامل را داغ تر نمود.

ما در این جا به اختصار به دیدگاه های طرفداران تکامل انواع و اندیشمندان اسلامی اشاره می نماییم.

بنا بر فرضیه ی تکامل لا مارک (2) و چارلز داروین، (3) انواع موجودات زنده در آغاز به این شکل نبودند، بلکه در آغاز، موجودات تک سلولی در آب اقیانوس ها و از لابه لای لجن های اعماق دریا ها با یک جهش پیدا شدند. این

موجودات ذره بینی زنده، تدریجاً تکامل یافتند و از نوعی به نوع دیگر تغییر شکل دادند. از دریا ها به صحرا ها و از آن جا به هوا منتقل

ص: 90

شدند و انواع گیاهان آبی و زمینی و پرندگان و موجودات به وجود آمدند، که کامل ترین حلقه ی این تکامل، انسان ها هستند که از موجوداتی شبیه میمون های انسان نما ظاهر گشتند.

اصول دیگر فرضیه ی تکامل انواع عبارتند از: انتخاب اصلح یا بقای انسب، تغییرات تصادفی، اصل استعمال و عدم استعمال، و... . (1)

تکامل، یا از طریق عقل است و یا از طریق آزمایش ، حس و تجربه.

اما دلایل عقلی و فلسفی را به این مسائل راهی نیست و از سوی دیگر، دست تجربه و آزمایش نیز از مسائلی که ریشه ی آن ها در میلیون ها سال قبل نهفته است، کوتاه است؛ در نتیجه، نمی توان با این دلایل، یک فرضیه را به یک قانون تبدیل کرد. (1)

ثانیاً: اگر مسئله ی تبدّل انواع یک قانون کلی است، چرا برخی از جان داران به نوع دیگری بدل شدند (مثلاً برخی میمون ها به انسان تبدیل شدند) و برخی دیگر در همان سرزمین به جای خود باقی ماندند؟

ثالثاً: از نظر وراثت، دانشمندان جنین شناسی به دست آورده اند که تنها تغییرات موجود در سلول های جنسی قابل انتقال به نسل های بعدی است، نه صفات اکتسابی.

رابعاً: اصول و ارکان نظریه داروین: از تفسیر حقایقی چون غرایز،الهام، عقل و... عاجز است؛ البته خود او به توانایی نظریه اش در این زمینه اصرار می ورزد.

خامساً: طرفداران نظریه تکامل، تا کنون نتوانسته اند آخرین حلقه ی حد فاصل میان حیوان و انسان را بشناسند، تا این زنجیره ی تکامل به کمال برسد. (2)

ص: 93

بخواهد می آفریند... .

برخی از صاحب نظران معاصر از این آیه مراحل پیدایش موجودات در کره ی زمین را استفاده نموده اند و تفسیر «آب» به نطفه ی جنس نر را خلاف ظاهر می دانند و معتقدند منشأ پیدایش موجود زنده «آب مخلوط با خاک» است و شاید علّت مقدّم داشتن حیوانات (خزندگان) این است که معروف ترین آن ها که خزندگان آبی هستند، نخستین موجودات زنده اند، سپس حیوانات خزنده ی خشکی و بعد انسان و پرندگان و برخی انواع میمون ها آفریده شده اند. (1)

برخی آن را به نطفه ی منی تفسیر می کنند. (1)

عِنْدَه...﴾ ؛ (1) اوست که شما را از گل (آب و خاک) آفرید و سپس مهلتی مقرر داشت تا (انسان کامل گردد) و اجل حتمی نزد اوست... . ﴿ إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِينٍ لازِبٍ﴾ ؛ (2) ما شما را از گل چسبنده آفریدیم.

﴿ وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الإِنْسانَ مِنْ صَلْصَالٍ مِنْ حَمَةٌ مَسْئُونِ﴾ ؛ (3) من بشری از گل خشک که از لجن تیره رنگ ریخته شده است، می آفرینم.

ظاهر آیات فوق پیدایش انسان اولیه را از آب و خاک می داند و با نظریه ی تحوّل انواع داروین هم خوانی دارد. (4)

عنوان بشارت دهنده و بیم دهنده فرستاد و همراه آن ها کتاب را به راستی و حق فرود آورد، تا درباره ی آن چه انسان ها با هم اختلاف کرده اند، حکم کند... .

برخی از این آیه چنین استفاده نموده اند که قبل از انتخاب حضرت آدم علیه السَّلَامُ همه ی انسان ها، امت واحد بودند و زندگی خود را بر اساس عقل و بدون مذهب می گذراندند، که بعد ها خداوند از میان آن ها حضرت آدم علیه السَّلَامُ را برگزید و زندگی بشر را با دین و پیامبر همراه ساخت؛ در نتیجه، می توان گفت آدم اولین انسان روی زمین نبوده است. (1)

در مقابل، گروهی دیگر حضرت آدم علیه السَّلَامُ را نخستین انسان و پیامبر الهى (بدون كتاب و شریعت) می دانند. (2)

انسان از آدم پدید آمده است، مبنا و اساسی ندارد. (1)

در مقابل، برخی صاحب نظران، این تفسیر را برای آیه مناسب ندانسته اند؛ چنان که آیة الله مکارم شیرازی می فرماید:

هیچ گونه دلیلی در دست نیست که منظور از عالمیان در این جا انسان های معاصر آدم بوده باشند، بلکه ممکن است مجموع انسانیت در تمام طول تاریخ بوده باشد؛ بنابراین لزومی ندارد که معتقد باشیم در عصر آدم، انسان های زیادی وجود داشتند که آدم از میان آن ها برگزیده شده. (2)

﴿ إِنَّ مَثَلَ عِيسَى عِنْدَ اللهِ كَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ﴾ ؛ (1) همانا مَثَل عیسی در پیش خداوند، همانند مثل آدم است که او را از خاک آفرید و سپس به او گفت: موجود شو! پس او هم فوراً موجود شد. ﴿ خَلَقَ الإِنْسانَ مِنْ صَلْصَالٍ كَالْفَخّار﴾ ؛ (2) خداوند، انسان را از گِل خشکیده ای همچون سفال آفرید.

با توجه به این آیه، طرفداران ثبات انواع قایل شده اند که حضرت آدم علیه السَّلَامُ بدون واسطه از خاک آفریده شده است، نه از موجود قبلی و نه برگزیده از انسان های موجود آن زمان (3) ؛ اما در مقابل، طرفداران تحول انواع از تشبیه در آیه ی 59 سوره ی آل عمران استفاده کرده اند که همان گونه که حضرت عیسی علیه السَّلَامُ با واسطه از خاک آفریده شد (یعنی خاک تبدیل به مواد غذایی و جسم انسان و نطفه و... شد) ؛ به عبارت دیگر، بعد از طی مراحلی، متولد شد، مشبه به آن، یعنی حضرت آدم علیه السَّلَامُ نیز مراحلی را از آب و خاک گذراند، تا این که جان داران و حیوانات و بعد، انسان ها و کامل ترین آن حضرت آدم به وجود آمد. (4) هر چند در این جا پنج تشبیه وجود دارد و منحصر در آن تشبیه نیست.

هستند:

﴿ خَلَقَ الإنْسانَ مِنْ نُطْفَةٍ فَإِذا هُوَ خَصِيمٌ مُبِينُ﴾ ؛ (1) خداوند انسان ها را از نطفه ی بی ارزش آفرید، آن گاه او به خصومت و دشمنی آشکار برخاست. ﴿...أَكَفَرْتَ بِالَّذِي خَلَقَكَ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَاكَ رَجُلاً﴾ ؛ (2) ... آیا به آن خدایی که تو را از خاک آفرید و سپس تو را به صورت مردی در آورد، کافر شدی؟ ﴿ الَّذِي خَلَقَكَ فَسَوَاكَ فَعَدَلَك • في أي صُورَةٍ ما شاءَ رَكَّبَك ﴾ ؛ (3) ؛ آن خدایی که تو را آفرید و سامان داد و منظم ساخت، و به هر صورت که خواست تو را ترکیب نمود. ﴿ خَلَقَ الإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ﴾ ؛ (4) همان کسی که انسان را از خون بسته آفرید.

از مجموع مطالب گذشته می توان به چند نکته ی مهم دست یافت:

1. نباید از این نکته غافل شد که هدف از نزول قرآن، هدایت معنوی و تربیت اخلاقی جامعه ی بشری است. قرآن در جایگاه حلّ مسائل علمی و تجربی نیست، تا مستقلاً و مستقیماً درباره ی آن ها آیه مطرح کند، بلکه از باب این است که راه خداشناسی و تفکّر در آیات الهی و جهان و

ص: 102

کهکشان ها و... را تشویق و ترغیب نماید؛ لذا قرآن به صورت گذرا و مبهم به مبدأ پیدایش حیات اشاره کرده و موجب تفاسیر گوناگون و احتمالات مختلف شده است و نمی توان با آن در زمینه ی علوم تجربی به یک نتیجه ی قطعی رسید، مگر این که علوم تجربی در این باره به مسائل یقینی و قطعی برسند، که در این صورت می توان آیات قرآن را با علوم تجربی تطبیق داد.

2. یکی از شرایط مفسّر، آگاهی از همه ی آیات قرآن است؛ زیرا برخی از آیات قرآن مفسّر برخی دیگرند و نیز گاهی آیات مقید، عام، خاص ،ناسخ ،منسوخ متشابه یا محکم اند، لذا از یک آیه که با نظریه ی تکامل سازگار است، یا از آیه ای دیگر که به نظر می آید فرضیه ی اثبات انواع را می رساند؛ نمی توان نتیجه ی قطعی گرفت؛ بلکه باید به تمام جوانب قرآن، لغت، تاریخ، علوم تجربی و طبیعی توجه کرد.

3. ما همانند کلیسا (در قرن 18 و 19 میلادی) در صدد نیستیم، که با چماق انکار و تکفیر با این نظریه مقابله کنیم. نظریه ای که بیش از دو قرن در میان دانشمندان تجربی تحقیق شده و برخی آن را پذیرفته و برخی دیگر به شدت آن را مخالف تحقیقات زیست شناسی و وراثت و تنازع بقا می دانند و آن را به نقد می کشند. دانشمندان اسلامی نیز که منبع و مأخذ آن ها قرآن و سنّت است درباره ی این نظریه با احتیاط سخن گفته اند؛ چنان که علامه طباطبایی می فرماید: ظاهر آیات قرآن، نسل کنونی بشر را از حضرت آدم و حوا، و آدم را از خاک می داند، ولی قرآن درباره ی چگونگی خلقت حضرت آدم و دفعی یا تدریجی بودن و... ساکت

ص: 103

است. (1)

هم چنین آیة الله مصباح یزدی در بحث نظریه ی تکامل، اشتقاق انسان فعلی از انسان نئاندرتال و مانند آن را در حد یک احتمال می پذیرد، ولی آن را منافات با بعضی از ظواهر آیات می داند. (2) حضرت آیة الله مشکینی نیز صراحت آیات قرآن را در هر دو نظریه رد می کند و قایل است که فهم مفسران را باید از کتاب های آسمانی جدا کرد. (3) در نتیجه مفسران معاصر - نه کسانی که با نام روشن فکری جدید به تفسیر قرآن می پردازند - این نظریه را به صورت یک احتمال قبول دارند؛ هر چند نقد ها و اشکال های فراوانی به آن وارد کرده اند.

4. برخی از نویسندگان معتقدند که نظریه ی تحول انواع، نوعی تضاد با خداشناسی دارد و خدا را از عرصه ی خلقت کنار گذاشته، بلکه منکر خداوند شده است. در پاسخ آن ها باید گفت: اولاً مبدع این نظریه در نامه ای به کلیسا و متفکران عالم ادعا کرده است: من در تحولات فکری خویش به انکار وجود خدا نرسیدم و آن چه در نظریاتم به آن تکیه کردم، تأثير علل طبیعی برای ظهور انواع مختلف حیوانات است. (4)

آیة الله جوادی آملی درباره ی تضاد نظریه تکامل با خدا شناسی می فرماید:

ص: 104

امروزه بطلان این فرضیه با پیشرفت تحقیقات زیست شناسی و به خصوص ژنتیکی کاملاً مبرهن است؛ اما بر فرض عدم ابطال نیز نمی توان آن را نظریه ای مقابل و خلاف قرآن تلقی کرد، نه از جنبه ی توحیدی و نه از حیث مباحث انسان شناسی. از لحاظ بحث توحیدی مخالف قرآن کریم نیست؛ زیرا بر اساس این نظریه، ماده ی نخست با تحرک خود، مرحله ای را گذرانده و تا انسان شدن، حرکت را ادامه داده است، لذا هر متحرکی عقلاً محتاج به محرّک و هر فعلی نیازمند به فاعل است؛ نه ممکن است که حرکت بدون حرکت آفرین، موجود شود و نه موجود جامد و جاهلی، فاعل و محرک خود باشد. به لحاظ مباحث انسان شناسی نیز، نظریه تکامل مخالفتی با قرآن ندارد؛ زیرا بر اساس آن، راه پیدایش آن از تطورات طبيعیِ میمون می گذرد، اما ثابت نمی کند که این تنها راه تحقق انسان است و راه های دیگر را هم نفی نمی کند. (1)

علاوه بر آن، حوادث گوناگونی، اعم از بارش باران، زلزله، جزر و مد و هزاران علل و معلول طبیعی در جهان وجود دارد که هیچ کدام از آن ها را مخالف خداشناسی نمی دانیم، بلکه به وسیله ی آن ها بهتر به قدرت خدا پی می بریم.

پس این فرضیه به صورت یک نظریه قابل قبول است و به صورت یک احتمال می توان آن را در تفاسیر آیات قرآن گنجانید، ولی فعلاً

ص: 105

نمی توان آن را به عنوان یک قانون کلی و قطعی پذیرفت.

آسمانی زندگی می کنند متفاوت است. (1)

(دواب) بر ملائکه اطلاق نشده است. (1)

حضرت علی علیه السَّلَامُ نیز می فرماید:

هذا النجوم التى فى السماء مدائن مثل المدائن التي في الارض مربوطة كل مدينة الى عمود من نور؛ (2) این ستارگان در آسمان، شهرهایی مثل شهر های زمین هستند، هر شهری با شهر دیگر (هر ستاره ای با ستاره ی دیگر) با ستونی از نور مربوط است.

قرآن کریم نه تنها از وجود حیات و جنبندگان در آسمان ها خبر می دهد، بلکه می فرماید: خداوند می تواند اهل آسمان ها و زمین را در یک جا جمع کند:

﴿ وَ مِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّمواتِ وَ الْأَرْضِ وَ مَا بَثَّ فِيهما مِنْ دَابَّةٍ وَ هُوَ عَلَى جَمْعِهِمْ إِذا يَشَاءُ قَدِيرُ﴾ ؛ (3) و از نشانه های (قدرت) اوست آفرینش آسمان ها و زمین و آن چه از (انواع) جنبنده در آن ها منتشر نموده و او هر گاه بخواهد بر جمع آن ها تواناست. (4)

علامه طباطبایی قُدِّسَ سِرِّةِ نیز از این آیه، وجود حیوانات در کرات دیگر را استنباط کرده است. (5)

مفسران نیز آیات ذیل را دال بر وجود حیات و جنبندگان در کرات دیگر دانسته اند:

ص: 108

﴿ يَسْأَلُهُ مَنْ فِي السَّمواتِ وَ الأَرْضِ ...﴾ ؛ (1) همه ی کسانی که در آسمان و زمین هستند از او درخواست می کنند... . ﴿ وَ لِلَّهِ يَسْجُدُ ما فِي السَّمواتِ وَ مَا فِي الْأَرْضِ مِنْ دابَّةٍ وَ المَلائِكَةُ...﴾ ؛(2) تمام آن چه در آسمان ها و زمین از جنبندگان و فرشتگان وجود دارد، برای خدا سجده می کنند... . ﴿ تُسَبِّحُ لَهُ السَّمواتُ السَّبْعُ وَ الأَرضُ وَ مَنْ فِيهِنَّ ...﴾ ؛ (3) آسمان های هفت گانه و زمین و هر کس که در آن هاست او را تسبیح می گویند... . ﴿ قالَ رَبِّي يَعْلَمُ القَوْلَ فِي السَّماءِ وَ الأَرضِ...﴾ ؛ (4) (پیامبر) گفت: پروردگارم همه ی سخنان را، چه در آسمان باشد و چه در زمین، می داند... . ﴿ إِنَّا زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِزِينَةٍ الْكَواكِب • وَ حِفْظاً مِنْ كُلِّ شَيْطانِ مارِدٍ • لا يَسْمَعُونَ إِلى المَلأُ الأَ عْلَى وَ يُقْذَفُونَ مِنْ كُلِّ جانب﴾ ؛ (5) ما آسمان

دنیا را با ستارگان آراستیم، تا آن را از هر شيطان خبیثی حفظ کنیم؛ آنان نمی توانند به (سخنان) فرشتگان بالا گوش فرا دهند (و اگر چنین کنند) از هر طرف

ص: 109

هدف قرار می گیرند. (1)

پس، از دیدگاه قرآن، در کرات و کهکشان های دیگر، موجودات زنده وجود دارند؛ هر چند هر یک از این موجودات زنده، برای حیات خود مسیری را طی می کنند؛ یعنی معلوم نیست که موجودات کرات دیگر نیز همانند انسان ها و حیوانات روی زمین از اکسیژن استفاده نمایند. این احتمال وجود دارد که موجودات ریز و با زندگی متفاوت با موجودات کره ی زمین، موجود باشند.

پیدایش نباتات، مراحل مختلفی را بیان فرموده که عبارت اند از:

است.

و ماده، فقط در مورد بشر و حیوانات و برخی گیاهان مثل خرما صادق است، امّا کارل لینه (1707 - 1787 م) گیاه شناس معروف سوئدی، در سال 1731م، نظریه ی وجود نر و ماده در بین همه ی گیاهان را ارائه نمود. (1)

بعد از او، کشف شد که ماده، از تراکم انرژی، به صورت ذرات بی نهایت ریزی، که اتم نامیده می شود، تشکیل یافته است و پس از مدتی، مسأله ی زوجیت به همه ی اشیا سرایت داده شد؛ چون واحد ساختمانی موجودات، یعنی اتم، از الکترون ها (با بار منفی) و پروتون ها (با بار مثبت) تشکیل شده است. هر الکترون با سرعت سرسام آوری (50000 دور در ثانیه) به دور مرکز اتم، یعنی پروتون ها می چرخد. البته در اتم ذرات سومی نیز یافت می شود، به نام نوترون که از لحاظ بار الکتریکی، خنثی است. (2)

از هر میوه ای یک جفت آفرید روز را به شب می پوشاند. در این ها (امور) آیات و نشانه هایی است برای گروهی که تفکر می کنند. ﴿ أوَ لَمْ يَرَوْا إِلَى الأَرْضِ كَمْ أَنْبَتْنَا فِيهَا مِنْ كُلِّ زَوْجِ كَرِيمٍ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً...﴾ ؛ (1) آیا آن ها در زمین نگاه نکردند که چقدر از هر گونه جفت های زیبا رویانیدیم؛ قطعاً در این عمل عبرتی است... . ﴿ سُبْحانَ الَّذِي خَلَقَ الأَزْواج كُلَّها مِمَّا تُنْبِتُ الأَرْضُ وَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَ مِمَّا لا يَعْلَمُونَ﴾ ؛ (2) پاک (خدایی) که تمام زوج ها را آفرید از آن چه زمین می رویاند و از خودشان و از آن چه نمی دانند.

﴿ وَ مِنْ كُلِّ شَيءٍ خَلَقْنا زَوْجَيْنِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ﴾ ؛ (3) و از هر چیزی زوجی آفریدیم، به امید آن که شما عبرت بگیرید.

واژه ی «زوج» در لغت به چند معنا آمده است: (4) الف)به حیوانات نر و ماده ای که قرینه ی یک دیگرند، زوج گویند. ب) در غیر حیوانات، به هر کدام از دو چیز قرینه ی یک دیگر (مثل دو

ص: 114

لنگه کفش) زوج گویند.

ج) به هر چیزی که مقارن و مشابه دیگری باشد، زوج گویند. د) به هر چیزی که مقارن و متضاد دیگری باشد، زوج گویند. مفسران مسلمان، مسئله ی زوجیت گیاهان را از بدیهیات می دانند و حتى قدمای آن ها، مانند مرحوم طبرسی، زوجیت را در تمام اشیا می پذیرند. (1) مفسران معاصر نیز بر اساس پیشرفت علوم زیست شناسی و کشفیات تازه درباره ی زوجیت و مطابقت آن با قرآن، بهتر به این مسئله پرداخته اند.

چنان که در تفسیر نمونه آمده است:

معمولاً واژه ی «زوج» به دو جنس نر و ماده گفته می شود، خواه در عالم حيوانات باشد، یا گیاهان.

هرگاه کمی آن را توسعه دهیم، تمام نیرو های مثبت و منفی را شامل می شود و با توجه به عبارت ﴿ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ﴾ نه فقط موجودات زنده می توانند مشمول این حقیقت باشند، که تمام اشیای جهان از ذرات مثبت و منفی ساخته شده اند و امروز از لحاظ علمی مسلّم است که اتم ها از اجزای مختلفی تشکیل یافته اند؛ از جمله، اجزایی که دارای بار الکتریسیته ی منفی هستند و الکترون نام دارند؛ بنابراین الزامی نیست که حتماً معنای حیوان یا گیاه را برای شیء و یا زوج را به بعضی اصناف

ص: 115

منحصر بدانیم. (1) برخی اشکال کرده اند که قرآن تمام اشیا را زوج و از جنس نر و ماده می داند، در حالی که با پیشرفت علم به این نتیجه رسیده ایم که بعضی از اشیا تک سلول اند، یا بکرزایی دارند و با زوجیت عمومی در تعارض اند. (2)

تک یافتگان (تک سلولی ها) (3)،حیواناتی هستند که بدن آن ها تنها از یک سلول ساخته شده و دارای هسته مشخص و کاملی هستند که به وسیله ی غشای هسته ای محصور است و تا کنون بیش از سی هزار گونه ی آن ها تشخیص داده شده اند که اکثر آن ها به طور آزاد در آب و خاک زندگی می کنند و برخی نیز انگل اند. (4)

در پاسخ به تعارض بین زوجیت عمومی و تک سلولی باید گفت: همان طور که گذشت، کلمه ی زوج به هر یک از دو چیزی گفته می شود که قرینه ی هم دیگر و یا مقارن، مشابه و یا متضاد باشند؛ (5) پس نمی توان معنای زوج را منحصر در «نر و ماده» دانست؛ زیرا در تک یافتگان که از طريق تقسیم سلولی دو تا می شوند، زوج خلق شده است و مشمول کلمه ی زوج هستند؛ چون از هر کدام از آن ها دو چیز مقارن و مشابه پیدا

ص: 116

می شود؛ علاوه بر آن، در مسأله ی زوجیت عمومی همه ی اشیا، هم زمان یا هم مکان بودن هر دو زوج ملاک نیست و لذا ممکن است دو زوج در دو مكان (مثل الكترون و پروتون که در هسته ی اتم و مدار اطراف آن هستند) و یا در دو زمان باشند، لذا بین زوجیت عمومی اشیا و بکرزایی تعارض وجود ندارد. (1)

ص: 117

ص: 118

ص: 120

هوایی، و قادر به تصرف در این عالم است. (1) بعضی از دانشمندان از آن ها تعبیر به نوعی از ارواح عاقله که مجرد از ماده اند می کنند؛ البته پیداست که تجرّد کامل ندارند؛ زیرا چیزی که از ماده ی آتش آفریده شده، مادی است؛ ولی نیمه تجردی دارند، زیرا با حواس ما درک نمی شوند؛ به عبارت دیگر، یک نوع جسم لطیف اند. (2)

در قرآن مجید نیز به وجود «جن» تصریح شده و واژه ی «جن، جان و جنّه» 32 بار تکرار شده است و سوره ای (3) به نام جن وجود دارد که بیشتر آیات آن درباره ی خلقت جن و ایمان آن ها به پیامبر اسلام صلی اللَّهِ علیه وَ اله و خضوع در برابر قرآن و ایمان و اعتقاد به معاد است. با توجه به این، برخی افراد نسبت به موجودیّت جن شک و تردید دارند و به نحوی وجود جن را توجیه می کنند و آن را نوعی از اعتقادات خرافی اعراب بدوی و بی فرهنگ می دانند (4) برخی نیز جن را نوعی میکروب می دانند. (5) علامه شعرانی در مورد آن ها می فرماید:

جن طایفه ای از مخلوقات خدا هستند که وجودشان به شرع ثابت شده، ولی ماهیت آن ها مشخص نیست؟ جن، از عالم غیب است و هر کس به غیب ایمان دارد، ایمان به جن نیز بر

ص: 122

وی دشوار نیست. علم نداشتن ما به جنس و ماهیت آن ها، منافی ایمان به وجود آن ها نیست؛ با توجه به صفاتی که خداوند برای آن ها بیان کرده است می توان به معرفت آن ها نزدیک شد. (1)

دعوت آن ها بوده باشند. (1) پس با «رُسلُ منکم» منافاتی ندارد.

با توجه به این که تمام پیامبران الهی از میان انسان ها برگزیده شدند و جنّیان نیز به پیامبر اسلام صلی اللَّهِ علیه وَ اله، که از نوع بشر بوده، ایمان آوردند و از او تبعیت کردند و نیز واجب شدن سجده در برابر حضرت آدم علیه السَّلَامُ بر ملائکه حتی بر شیطان که از طایفه ی جن بوده، دلیلی بر فضیلت نوع انسان بر جن است. پس این که در بین مردم عوام مشهور است که به جن «از ما بهتران می گویند» بی مورد است. (2)

آن (پیش از آفرینش انسان) از آتش سوزان آفریدیم.

و

﴿ وَ ما خَلَقْتُ الجِنَّ وَ الإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ﴾ ؛ (1) و من جن و انس را نیافریدم جز آن که مرا عبادت کنند.

ظاهراً این تقدم بدان جهت است که آفرینش آن ها قبل از آفرینش آدم بوده است. (2)

کرده است:

﴿ وَ آخَرِينَ مُقَرَّنِينَ فِي الْأَصْفَادِ﴾ ؛ (1) گروهی دیگر از شیاطین (جنّ) را در غل و زنجیر، تحت سلطه او (سلیمان) قرار دادیم.

فلسفه ی این کار این بوده است که برخی از جنیان، مفید و سازنده و قابل استفاده نبودند؛ لذا برای این که جامعه از شرّ مزاحمت آن ها در امان بماند، چاره ای جز در بند قرار دادن آن ها نبود؛ و از آن جا که جن جسم لطیفی دارد و غل و زنجیر با آن ها تناسبی ندارد، تعبیر غل و زنجیر کنایه از جلوگیری آن ها از فعالیت های تخریبی است. (2)

7. آن ها دارای عقل، علم درک و تشخیص حق از باطل و قدرت منطق و استدلال هستند. (3)

8. آن ها هم مؤنث دارند هم مذكّر و صاحب اولاد هستند. (4)

9. گروهی از آن ها مؤمن و صالح و گروهی کافرند. (5)

10. آن ها دارای حشر و نشر و معادند. (6)

11. آن ها در آسمان ها بودند و خبر گیری و استراق سمع می کردند که

ص: 126

در زمان نزول قرآن ممنوع شدند. (1)

12. آن ها هر زبانی را می فهمند و با آن تکلم می کنند. (2)

13. آن ها عمری طولانی دارند. (3)

14. آن ها دین خاصی ندارند، بلکه دین آن ها مانند دین آدمیان است. (4)

دقیق تری را برای خلقت جنیان به دست آورد؛ از جمله روایتی است که امام باقر علیه السَّلَامُ از امام الموحدین امیرالمؤمنین علیه السَّلَامُ نقل می نماید:

انّ الله تبارک و تعالى "لما" اراد ان يخلق خلقاً بيده و ذلك بعد ما مضى من الجن و النسناس فى الارض سبعة الاف سنة؛ (1) همانا (هنگامی که) خدای تبارک و تعالی اراده نمود تا موجودی را بیافریند (یعنی انسان را خلق نماید) و این در زمانی بود که از خلقت و آفرینش جن و نسناس (2) هفت هزار سال گذشته بود.

چشم و گوش قابل درک نیست بیش از چیز هایی است که قابل درک اند. اگر وضع جهان چنین است چه جای تعجب است که ما نتوانیم با حواس خود جنیان را درک کنیم؛ وقتی مخبر صادقی مانند خداوند و نبی گرامی از آن خبر می دهد چرا نپذیریم؟ (1)

خداوند جنّیان را از آتش آفریده، همان گونه که انسان را از خاک آفریده است.

﴿ وَ خَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مَارِج مِنْ نار﴾ ؛ (2) و جن را از شعله های مختلط و متحرک آتش خلق کرد.

ولی وضع فعلی آن ها آثار آتش را ندارد. (3) همانند انسان که از خاک است، ولی فعلاً آثار خاک را ندارد. حقیقت آتشی که جن از آن خلق شده برای ما روشن نیست؛ زیرا این آتش چیزی جز انرژی نیست و چنان که معلوم شده، اتم نیز انرژی متراکم است که به اشکال مختلف درآمده است و این اختلاف در نتیجه ی اختلاف پروتون ها و الکترون هاست؛ بنابراین سراسر عالم را نیروی الکتریسته و مغناطیسی و جاذبه و انرژی های دیگر فرا گرفته است که ما به آن ها علم نداریم. (4)

قرآن کریم می فرماید:

ص: 129

﴿... إِنَّهُ يَرَاكُمْ هُوَ وَ قَبِيلُهُ مِنْ حَيْثُ لا تَرَوْنَهُمْ...﴾ ؛ (1) او (جن و شیاطین و هم جنسانش) شما را می بینند ولی شما آن ها را نمی بینید... .

برخی ها این احتمال را مطرح کرده اند که خلقت جن از سه عنصر آب، باد و آتش و خلقت انسان و حیوانات دیگر از چهار عنصر آب، باد، آتش و خاک است؛ چون جنیان خاک ندارند، قوه ی سنگینی و جاذبه ی زمین روی آن ها اثر ندارد. (2)

«ابلیس» (1) اسم خاص (علم) است برای شیطانی که حضرت آدم را فریب داد و اکنون نیز با لشکر و منسوبین خود انسان ها را وسوسه و گمراه می کند. (2) در قرآن کلمه ی شیطان به انسان و جن اطلاق شده است:

﴿ وَ كَذَلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوّاً شَياطين الإنس و الجن...﴾ ؛ (3) بدین گونه ما برای هر پیامبری دشمنی از شیطان های انسانی و یا جنی قرار دادیم... .

واژه ی «شیطان» هفتاد بار به صورت مفرد و هجده بار به صورت جمع (شیاطین) در قرآن آمده است. ماهیّت شیطان همانند جنیان از آتش است؛ به عبارت دیگر، شیطان از نسل جنیان است. او اعتراف دارد از فرمان خداوند مبنی بر سجده ی حضرت آدم علیه السَّلَامُ (4) سرپیچی نمود و گفت:

﴿ قَالَ أَنَا خَيْرُ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِينِ﴾ ؛ (5)، من برتر از او هستم؛ مرا از آتش و او را از خاک آفریدی.

گاهی مفهوم شیطان، شامل نفس اماره، (6) قوای واهمه، تخیّل نفسانی و لذات دنیوی ریاسات وهمیّه حشرات موذی و انسان های فاسد و...

ص: 131

است که لشکریان شیطان اند (1) به طور مثال، حضرت علی علیه السَّلَامُ می فرماید:

از قسمت شکسته و دستگیره ی ظرف، آب نخورید؛ زیرا شیطان در آن قسمت می نشیند. (2)

یا در جای دیگر می فرماید:

زیاد بن ابیه! از معاویه بترس! که او شیطان است. (3)

گمراهی و ضلالت برای انسان ها شده است.

انسان بین خیر و شر و سعادت و شقاوت واقع شده است؛ اگر این اجزای متضاد در جهان عمل و در عالم فکر و احساس و درک متصور نباشد، شقاوت و سعادت، مفهوم و معنا و مصداق واقعی و حقیقی اش را پیدا نمی کند و در نتیجه، مشخص نمی شود که چه کسانی سعادتمند شده و به کمال رسیده و چه کسانی نرسیده اند. اگر انسان بخواهد به معنای واقعی و کامل وجود داشته باشد، باید در میان عوامل شقاوت و سعادت، با اختیار و انتخاب، راه سعادت را پیدا و در نظام احسن، وجود کامل خود را بروز و ظهور دهد، و یا با اختیار خود راه شقاوت و بدی را بپیماید. پس در عالم تشریع (قانون گذاری) برای رسیدگی به مقامات عالیه و داشتن ارواح طیبه، وجود ملائکه و خلقت این طایفه از مخلوقات الهیّه، و نیز خلقت شیطان و ابلیس که عامل مؤثری در ظهور پلیدی و صفات خبیثه در انسان هاست، مناسب و بی ضرر است؛ زیرا بنا بر قاعده ی «تعرف الاشياء بأضدادها؛ اشیا با اضدادشان شناخته می شوند»، تا علم به بدی و پلیدی در جهان نباشد و زشتی ها در اوصاف انسان ظهوری نداشته باشند، اوصاف حسنه جایگاه خود را نخواهند یافت و انسان، ارزش زیبایی های روحی و معنوی را ندانسته، به آن دسترسی پیدا نخواهد کرد.

بنابراین، در خلقت شیطان و ابلیس، شرایط و مقدمات سیر الى الله و صعود و کمال و مقام و منزلت بهشتی، موجود است. البته شیطان، انسان را در باطن، وسوسه، و از راه قوّه ی خیال در او تصرف می نماید و با جلوه ی منظره های زیبا و دل فریب و یاد آوردنِ تخیلات، انسان را از محبت لقای

ص: 133

خدا، منصرف می کند و از درجات و مقامات عالیه و رضوان خدا غافل می سازد. شیطان هایی را که خدا آفریده، محک هایی برای جدا نمودن آلودگان از پاکان از هم دیگر است؛ بنابراین، آن ها عبث خلق نشده اند، بلکه مصلحتی در آفرینش آن ها وجود دارد.

با این که کار شیطان، جز گمراهی و ضلالت انسان ها نیست، لکن این خود از الطاف و نعمت های الهی است؛ چون اگر این میزان و معیار وجود نداشته باشد انسان های خوب و با ایمان و صالح که با سختی و مشکلات راه سعادت و خیر را می پیمایند از انسان های بی ایمان و گمراهان بازشناخته نمی شوند. خداوند انسان را با وسوسه ها و حیله های شیطان می آزماید؛ (1) در غیر این صورت، همه ی مردم یکسان و برابر بوده، ارسال پیامبران و نزول کتب آسمانی و وحی الهی برای هدایت انسان ها، و اساساً آفرینش انسان ها لغو و عبث خواهد بود و دیگر انسان کامل و سعادتمند و با ایمان معنا نخواهد داشت تا بهشت و نعمت های بهشتی نصیبش شود. به هر حال، با وجود این ابلیس و شیطان ها و وسوسه هاست که انسان در امتحان های سخت آب دیده می شود و قابلیت سعادت و تکامل پیدا می کند. (2)

است.(1)

واژه ی «ملک» 88 مرتبه، «ملائکه» 73 مرتبه و «جبرئیل» دو مرتبه در قرآن آمده اند.

آن ها، موجوداتی پیراسته از پیوند های مادی و مجرد از صفات جسمانی اند. (2) خلقت آن ها از نور است و دارای وجود بسیط و مجرد و بعد عقلانی اند، نه مرکب از عقل و شهوت، و تزاحم و تضادی در کار ها و صفات ذات شان نیست. (3) بسیاری از فقها قایل به تجرد آن ها و تجرد نفس ناطقه هستند؛ (4) لذا ایمان به فرشتگان، یکی از ضروریات مذهب و در ردیف ایمان به خدا و رسول قرار گرفته است. (5)

عرش پروردگارت را هشت فرشته بر فراز همه ی آن ها حمل می کنند.

به یاد آورید؛ در آن هنگام که لشکر هایی (عظیم) به سراغ شما آمدند ولی ما باد و طوفان سختی بر آنان فرستادیم و لشکریانی که آن ها را نمی دیدند، و خداوند همیشه به آن چه انجام می دهید بیناست.

می گویند: ما حق عبادت تو را انجام ندادیم. (1)

سرشت فرشتگان به گونه ای است که شوق و علاقه به عبادت معشوق، ایشان را به پرستش وا داشته و طاعت و بندگی حق، علاقه ای است که در دل های آنان است. (2)

4. فرشتگان دارای نفس اماره نیستند، ولی عقل و نور محض اند.

حضرت علی علیه السَّلَامُ می فرماید:

ان الله ركّب فى الملائكه عقلاً بلاشهوة؛ (3) خداوند به ملائکه، عقل عنایت نموده و شهوت را از آنان سلب کرده است.

5. آن ها دارای مقامات مختلف و مراتب متفاوت اند. برخی همیشه در رکوع اند و برخی در سجود.

﴿ وَ مَا مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقَامُ مَعْلُومُ وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُونَ وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ﴾ (4) و هیچ یک از ما نیست مگر آن که مقام معلومی دارد؛ و ما همگی (برای اطاعت از فرمان خدا) به ص-ف ایستاده ایم؛ و ما همه تسبیح گوی او هستیم.

6. علم آن ها موهبتی و الهی است، نه اکتسابی.

﴿ قالُوا سُبْحانَكَ لا عِلْمَ لَنَا إِلَّا ما عَلَّمْتَنا...﴾ ؛ (5) فرشتگان گفتند: پاک و منزه است خداوند، هیچ علمی در نزد ما نیست مگر

ص: 139

آن چه به ما آموختی... .

7. فرشتگان نه می خورند نه می خوابند و نه ازدواج می کنند: ﴿إِنَّ الْمَلَائِكَةَ لَا يَأْكُلُونَ وَ لَا يَشْرَبُونَ وَ لَا يَنْكِحُونَ﴾. (1)

8. فرشتگان همانند انسان و جنّیان، دارای تکلیف تشریعی نیستند، بلکه دارای تکلیف تکوینی و ملزم به تکلیف اند. (2) آن ها اراده نمی کنند، مگر به اراده ی خدا:

﴿...لا يَسْبِقُونَهُ بِالقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ﴾ ؛ (3) هرگز در سخن بر او (خداوند) پیشی نمی گیرند و پیوسته به فرمان او عمل می کنند. ﴿ لا يَعْصُونَ اللهَ ما أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ﴾ ؛ (4) هرگز فرمان خدا را مخالفت نمی کنند و آن چه را فرمان داده شده اند، اجرا می نمایند.

خداوند، به تنهایی توان اداره تمام امور هستی را دارد؛ اما نظام طولی هستی اقتضا دارد که بین خدا و مخلوق، از جمله انسان، واسطه های قدسی وجود داشته باشد، که علل و اسباب نامیده می شوند؛ ملائکه نیز واسطه ی بین خدا و مخلوق اند. (1)

علامه طباطبایی قُدِّسَ سِرِّةِ در این باره می فرماید:

به طوری که از آیات قرآن کریم استفاده می شود، فرشتگان در ابداع و ایجاد موجودات، از ناحیه خدای متعال، و برگشتن آن ها به سوی او، بین خدا و خلق واسطه هستند. وساطت ملائکه در وقت ظهور نشانه های مرگ و قبض روح و سؤال و ثواب و عذاب قبر، و سپس میراندن تمام انسان ها در نفخه ی صور، و زنده کردن آنان در نفخه ی دوم، و محشور کردن آنان، دادن نامه اعمال، رسیدگی به حساب و سوق دادن به سوی بهشت و دوزخ بسیار واضح است و آیات دال بر این وساطت، بسیار زیاد است و احتیاجی به ایراد آن ها نیست. روایاتی که در این مسائل از ناحیه ی رسول خدا صلی علی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ و اهل بيت علیهم السَّلَامُ وارد شده بیش از آن است که به شمار آید؛ همچنین وساطت ملائکه در مرحله ی تشریع دین، یعنی نازل شدن وحی، و دفع شیطان ها از مداخله در آن و پشت گرمی و یاری دادن رسول خدا صلی علی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ و نیز تأیید مؤمنین و طلب مغفرت کردن از خدا برای آنان، جای تردید و بحث نیست.

ص: 141

خداوند متعال گاهی اوامر خود را به دست آن ها اجرا می سازد و گاهی همان امر را بدون وساطت ملائکه، خودش انجام می دهد و این بر اساس تصادف و اتفاق نیست.این که خدای متعال، ملائکه را واسطه ی بین خدا و حوادث دانسته، و به عبارتی، ملائکه را اسبابی معرفی کرده که حوادث از آنان صادر می شود؛ برای این است که این دو (خداوند و ملائکه) از لحاظ سبب در طول هم قرار دارند، نه در عرض هم. به این معنا که سبب بعید (خداوند) علت پیدایش سبب قریب است؛ بنابراین منافاتی ندارد در عین این که حوادث را به ملائکه نسبت می دهیم، به خداوند متعال نسبت دهیم و بگوییم تنها سبب در عالم، خدای تعالی است؛ چون تنها رب عالم اوست. (1)

وجود ملائکه دارای آثار و برکات بسیار زیادی است، از جمله:

الف) شخصی از امام صادق علیه السَّلَامُ پرسید: با این که خداوند به سرّ و خفیّات آگاه است، چرا ملائکه را موکل بندگانش قرار داده، تا اعمال آن ها را، چه آن اعمالی که به نفعش است و چه به ضررش، بنویسند؟

امام علیه السَّلَامُ در جواب فرمود:

خداوند آن ها را به کار گرفته و شاهد بر خلقش قرار داده تا بندگان وقتی که می بینند چنین مراقبانی همیشه با او هستند، بیش تر در طاعت خداوند و دوری از معصیت مواظبت کنند.

ص: 142

چه، بسیار می شود بنده ای که تصمیم جدی به معصیتی گرفته، با یاد ملائکه از آن دوری می جوید و خود را نگه می دارد و می گوید: خداوند مرا می بیند و نگهبانانم عليه من ش-هادت می دهند (1)

ب)در جنگ بدر، پیامبر اسلام صلی علی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ و مسلمانان به خداوند استغاثه و از او طلب کمک کردند خداوند هم چند هزار ملائکه برای آن ها فرستاد؛ این فقط به خاطر بشارت و اطمینان قلب آن ها بود. (2) 2

فیض و رحمت بی انتهای الهی تمام هستی را در بر گرفته و همه ی موجودات به اندازه ی وجودشان از آن بهره مندند؛ چنان که در دعای کمیل می خوانیم:

«و برحمتك التي وسعت كلّ شئى».

هر چیزی که در جهان هستی، استحقاق وجود و خلق شدن را داشته و وجود او نسبت به عدم، رجحان داشته باشد، فیض و رحمت خداوند نصیبش می گردد و استحقاق وجود پیدا می کند.

ادراک آدمیان متمثل می شود؛ (1) مثلاً جبرییل که یکی از فرشتگان الهی است، به عنوان واسطه، وحی را به پیامبر اسلام صلی علیٰ اللَّهِ علیهِ وَ آلِهِ ابلاغ می کرد؛

﴿... أو يُرْسِلَ رَسُولاً فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاءُ...﴾ ؛ (2)... يا رسولى می فرستد که به فرمان او آن چه را بخواهد وحی می کند.

ببیند. جبرئیل عرض کرد: طاقت مشاهده نداری! فرمود: آن را دوست دارم. پس پیامبر صلی علیٰ اللَّهِ علیهِ وَ آلِه در شبی مهتابی به سوی مصلّی رفت و جبرئیل را به صورت واقعی اش دید. (1)

4. گاهی جبرئیل به صورت انسانی زیبا (همچون دحیه ی کلبی) بر رسول خدا نازل می شد:

انّ جبرئيل كان يأتى نبيا - صلى الله عليه و آله - في صورة الدحية الكلبي. (2)

در تاریخ در احوالات دحیه کلبی آمده است که او برادر رضاعی پیامبر صلی علیٰ اللَّهِ علیهِ وَ آلِه و از مشاهیر و صحابه ی آن حضرت و از زیباترین مردم آن زمان بود. سفیر پیامبر صلی علیٰ اللَّهِ علیهِ وَ آلِه در قیصر روم «هرقل» بود و تا زمان خلافت معاویه زنده ماند؛ (3) هم چنین گفته شده که در برخی جنگ ها، از جمله جنگ احد شرکت داشت. (4) ابن عباس می گوید: وقتی دحیه به مدینه آمد، کسی نبود مگر این که می آمد و او را نگاه می کرد. (5)

حال این سؤال مطرح است که آیا از نظر فلسفی و علمی ممکن است جبرئیل به صورت انسان (دحیه کلبی) بر پیامبر صلی علیٰ اللَّهِ علیهِ وَ آلِه نازل شود؟

ص: 145

در جواب باید گفت: فرشتگان از جمله جبرئیل، موجود مادی و جسمانی نیستند تا دیده شوند؛ پس نزول جبرئیل نزول جسمانی و به صورت تجافی (رفتن موجودی از مکانی به مکان دیگر) نبوده است، بلکه به صورت تمثّل (ظاهر شدن فرشته به صورت انسان) بوده است، و آن در ظرف ادراک و وعای ذهن پیامبر صلی علیٰ اللَّهِ علیهِ وَ آلِه قرار داشته است و لذا اشکالی ندارد؛ هم چنان که بر حضرت مریم علیها السَّلَامُ نازل شد. البته این بدان معنا نیست که جبرئیل حقیقت خویش را از دست بدهد و انسان شود و آن گاه بر پیامبر صلی علیٰ اللَّهِ علیهِ وَ آلِه نازل شود؛ لذا علامه طباطبایی می فرماید:

معنای تمثّل فرشته برای حضرت مریم علیها السَّلَامُ ، ظهور و جلوه ی او به صورت بشر برای مریم بود، نه این که حقیقت جبرئیل عوض شود و فرشته انسان شود. جبرئیل در ظرف ادراک مریم به صورت بشر جلوه کرد، نه در ظرف واقعی؛ م-ری-م ب-ود که جبرئیل را چنین مشاهده می کرد، نه این که جبرئیل انسان شده باشد. (1)

پس این که جبرئیل با سیمای دحیه کلبی بر پیامبر صلی علیٰ اللَّهِ علیهِ وَ آلِه نازل شود، هیچ گونه اشکال علمی وجود ندارد؛ چون در موقع نزول، هیچ گونه قلب و انقلابی صورت نگرفته است.

امام جعفر صادق علیه السَّلَامُ می فرماید:

روزی ابوذر بر پیامبر صلی علیٰ اللَّهِ علیهِ وَ آلِه وارد شد، دید دحیه ی کلبی آن جا نشسته است، بعد از این که او رفت، پیامبر صلی علیٰ اللَّهِ علیهِ وَ آلِه فرمود: او

ص: 146

جبرئیل بوده است. (1)

عنية بن حجاج و در نزد حضرت یحیی علیه السَّلَامُ به صورت عجیبی و نیز تمثّل دنیا برای حضرت علی علیه السَّلَامُ به صورت زنی زیبا. (1)

6. تمثیل شیطان در داستان ایّوب علیه السَّلَامُ به صورت انسان. (2)

7. شیطان خود را به حضرت آدم علیه السَّلَامُ نشان داد. (3)

بعضی معتقدند: برخی از فرشتگان، وجود برزخی دارند؛ یعنی دارای شکل، صورت و خواص ماده اند؛ هم چنان که نکیر و منکر، در عالم برزخ، به صورت های مختلف دیده می شوند؛ و برخی دیگر از فرشتگان نیز مجرّد تام اند. (4)

جن نیز از اجسام عاقله ی لطیفه است که آتش و هوا در ذاتش نهفته است و شأنیت آن را دارد که به اشکال مختلف در آید. (5) علت ظهور آن ها در برخی اوقات، این است که آن ها بدن های لطیفی دارند (6) که در لطافت و نرمی متوسط است و قابلیت جدایی و گرد آمدن را دارد، و اگر گرد آید و قوامش ستبر شود، مشاهده می گردد؛ مانند هوا که وقتی به سردی می گراید به صورت ابر در می آید و قابل رؤیت و مشاهده است. (7) حتی

ص: 148

بعضی روایات اشاره دارند که امامان معصوم علَیهمُ السَّلَامُ نیز آنان را مشاهده می کردند و دستورات و راهنمایی های لازم را مبذول می داشتند. (1)

پس موجودات غیبی دارای صورت حقیقی و صورت اضافی اند؛ آن چه انسان ها مشاهده می کنند صورت اضافی آن هاست که براساس قابلیّت و ادراک انسان تمثّل می یابد.

اگر انسان ها دریچه ی قلب خود را به روی آن ها ببندند، آن ها نمی تواند تأثیر گذار باشند:

﴿ إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَى الَّذِينَ يَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذِينَ هُمْ بِهِ مُشْرِكُونَ﴾ ؛ (1) تسلط او تنها بر کسانی است که او را به سرپرستی خود برگزیده اند و آن ها که به او (خدا) شرک می ورزند.

منتها ممکن است انسان به واسطه ی زمینه های قبلی و مداومت به کار خلاف، در برابر وسوسه های آن ها، اختیار خود را از دست بدهد. (مانند معتادین که با کوچک ترین وسوسه به سمت مواد مخدر می روند.) (2)

﴿إِنَّ عِبادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانُ إِلَّا مَن اتَّبَعَكَ مِنَ الغاوِينَ﴾ ؛(3) تو به به بندگان من تسلط نخواهی داشت، مگر به گمراهانی که از تو پیروی می کنند.

خداوند از زبان شیطان می فرماید:

﴿ وَ قَالَ الشَّيْطَانُ لَمَّا قُضِيَ الْأَمْرُ إِنَّ اللهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُكُمْ فَأَخْلَفْتُكُمْ وَ مَا كَانَ لِي عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطَانٍ إِلَّا أَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِي فَلا تَلُومُونِي وَ لُومُوا أَنْفُسَكُمْ ما أنا بمُصْرِخِكُمْ وَ ما أَنتُمْ بِمُصْرِخِيَّ إِنِّي كَفَرْتُ بمَا أَشْرَكْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ إِنَّ الظَّالِمِينَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ ؛ (4) و شیطان، هنگامی که ک-ار تمام می شود،

ص: 150

می گوید: خداوند به شما وعده ی حق داد، و من به شما وعده ی (باطل) دادم و تخلف کردم. من بر شما تسلطی نداشتم، جز این که دعوت تان کردم و شما دعوت مرا پذیرفتید؛ بنابراین، مرا سرزنش نکنید؛ خود را سرزنش کنید. نه من فريادرسِ شما هستم و نه شما فریادرسِ من. من نسبت به شرک شما درباره ی خود، که از قبل داشتید، و اطاعت مرا هم ردیف اطاعت خدا قرار دادید، بیزار و کافرم! مسلماً ستمکاران عذاب دردناکی دارند.

﴿...وَ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِيلِ...﴾ ؛ (1) و شیطان اعمال شان را در نظرشان جلوه داد و آن ها را از راه بازداشت... .

در نتیجه، موجودات نامرئی بر انسان تأثیری نمی گذارند؛ آن ها نقش وسوسه گر و دعوت کننده به شر را بازی می کنند و هیچ کسی را در عمل، مجبور نمی کنند؛ (1) و اجبار با اختیار و اراده ی انسان، که یکی از علل وجود بهشت و جهنم است، سازگاری ندارد:

﴿ إنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إمّا شاكِراً وَ إِما كَفُوراً ﴾ ؛ (2) " ما راه را به او نشان دادیم، خواه شاکر باشد یا ناسپاس. هر چند، عوام تأثیر مستقیم جنیان به جسم و روح را انکار نمی کنند، اما دلیل قطعی درباره ی آن نداریم.

رَهَقاً﴾ ؛(1) همانا مردانی از نوع بشر بر مردانی از گروه جن پناه می برند و بر غرور و جهالت شان سخت می افزایند.

دیگر نیز انجام می دادند.

هم چنین می فرماید:

﴿ ... و حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ فِي أَمَم قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ...﴾ ؛ (1) ... فرمان الهی درباره ی آنان تحقق یافت و به سرنوشت اقوام گمراهی از جن و انس که قبل از آن ها بودند گرفتار شدند.

برخی مفسرین قایل اند برای جنیان همانند انسان حکم مرگ جاری می شود. (2) برخی نیز مرگ را برای ابلیس قطعی می دانند. (3) امام جعفر صادق علیه السَّلَامُ می فرماید:

ابليس بين نفخه ی اول و دوم می میرد. (4)

در آیه ی 81 سوره ی «ص» آمده است که شیطان از خداوند تقاضا ی مهلت نموده، خداوند نیز او را تا يوم الوقت المعلوم مهلت داده است. مفسران در تعیین وقت معلوم تفسیر های گوناگونی داشته اند. آن چه در آن اتفاق نظر وجود دارد این است که ابلیس و جنیان روزی عمرشان به سر می رسد و همانند انسان ها در روز قیامت محشور می گردند. (5)

اما برای ملائکه، به سبب تجرد و عقلانیت و نوریت محض، مرگ مفهومی ندارد. در وجود آن ها ماده و جسم وجود ندارد. ماده ی جسمانی

ص: 156

همیشه در معرض زوال و فساد و تغییر است و همچنین کمال در آن تدریجی است و از مبدأ حرکت می کند و به تدریج به نهایت کمال می رسد. مرگ ملائکه یا عزرائیل که در روایات مطرح است (1) ، همانند مرگ انسان نیست، بلکه نوعی انتقال از جهان دنیا به جهان آخرت است. (2) همانند روح انسان که از بین نمی رود، اما با مرگ جسم، به جهان دیگر منتقل می شود.

ص: 157

ص: 158

8. امینی، ابراهیم؛ وحی در ادیان؛ قم: دفتر تبلیغات حوزه ی علمیه، 1377ش.

9. ابن اثیر، اسد الغابه، بيروت: دار الاحياء التراث العربی، بی تا.

10. انصاری، مرتضی؛ مکاسب محرمه، چ چهارم، قم: دار الحكمة، 1370ش.

11. بوکایی، موریس؛ مقایسه میان تورات، انجیل، قرآن و علم، ترجمه ی ذبیح الله دبیری، چ سوم، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1365ش.

12. البحرانی، سيد هاشم حسینی؛ البرهان في تفسير القرآن، قم: دار الكتب العلميه، 1334 ش.

13. بهزاد، محمود؛ داروینیسم و تکامل، تهران: شرکت سهامی کتاب های جیبی، 1361 ش.

14. بی آزار شیرازی، عبدالکریم؛ گذشته و آینده جهان، چ دوم، قم: انتشارات طباطبایی ، 1349ش.

15. بازرگان، مهدی؛ باد و باران؛ به اهتمام سید محمد مهدی جعفری، 1353ش.

16. پاک نژاد، سید رضا؛ اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، چ اول، تهران: کتاب فروشی اسلامیه، 1350ش.

17. جوادی آملی، عبدالله؛ صورت و سیرت انسان در قرآن، چ دوم، قم: انتشارات اسراء، 1382ش.

18. -؛ تفسیر تسنیم، چ سوم، قم: نشر اسراء، 1381ش.

19 جدیدی، احمد؛ از جن چه می دانید؟، چ اول، تهران: سازمان عقیدتی

ص: 160

ارتش، 1378ش.

20. جوهری، اسماعیل بن حماد؛ صحاح اللغه، چ اول، بیروت: دار العلم للملامين، 1956م.

21. حائری؛ شیطان در دادگاه محشر، چ اول، قم: انتشارات تابان، 1379ش.

22. حسینی دشتی، سید مصطفی؛ معارف و معاریف، قم، چاپ صدرا.

23. حسینی طهرانی، علامه حسین؛ مهر تابان، قم: مرکز معارف.

24. الحویزی، عبدالعلی بن جمعه العروسی؛ نور الثقلين، قم: المطبعة العلميه 1383ق.

25. خرم شاهی، بهاءالدین؛ قرآن پژوهی، چ اول، تهران: فرهنگی مشرق، 1372ش.

26. خوئی، سید ابو القاسم؛ البيان في علوم القرآن، چ سوم، قم: دارالثقلين، 1418ق.

27. خداکرمی، ابو علی؛ دانستنی هایی درباره جن، چ دوم، قم: بی جا، 1380ش.

28. خسرو پناه، عبدالحسین، کلام جدید، چ دوم، قم: مرکز مطالعات و پژوهش های حوزه علمیه، 1381ش.

29. دست داده، زین العابدین؛ جن و شیطان، جهرم: مجتمع فرهنگی و هنری شهید مصلی نژاد، 1377 ش.

30. داور مزدی، هرمز؛ انگل شناسی پزشکی، چ چهارم، تهران: جهاد دانشگاهی، 1372ش.

ص: 161

31. اصفهانی، راغب؛ مفردات الفاظ قرآن، چ اول، دمشق: دار القلم، 1992م.

32. رضائی اصفهانی، محمد علی؛ درآمدی بر تفسیر علمی قرآن، چ اول، قم: انتشارات اسوه، 1375ش.

33. -؛ پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، چ اول، رشت: انتشارات مبین، 1380ش.

34. رجالی تهرانی، علی رضا؛ جن و شیطان، قم: انتشارات نبوغ، 1375ش.

35. رضایی فر، جعفر؛ قرآن و آخرین پدیده های علمی، تهران: انتشارات فوژان، 1375ش.

36. زمخشری، محمود بن عمر؛ کشّاف، چ اول، قم: مكتب الاعلام الاسلامی، 1414ق.

37. سبحانی، جعفر؛ منشور جاوید، تهران: کتاب خانه امیر المؤمنين، 1360ش.

38. سادات، محمد علی؛ زنده جاوید و اعجاز قرآن، تبریز: انتشارات فلق 1357ش.

39. سامی، محمد علی؛ الاعجاز العلمي في القرآن الكريم، بيروت: دار المحبة، بی تا.

40. سحابی، یدالله؛ خلقت انسان در بیان قرآن، چ سوم، تهران: سهامی انتشار، 1351ش.

41 سیوطی، جلال الدين عبد الرحمن؛ در المنثور، قم: منشورات مكتب مرعشی نجفی.

42. سید قطب، فی ظلال القرآن، چ پنجم، بیروت: دار الاحياء التراث العربي، 1386ق.

ص: 162

43. شهید ثانی، زین الدین علی ابن احمد؛ شرح لمعه، چ اول، تهران: مكتبة اسلامیه، 1384 ق.

44. شعرانی، میرزا ابوالحسن؛ نسر طوبی، چ دوم، تهران: کتاب فروشی اسلامی، 1398ق.

45. شهرستانی، سید هبة الله؛ اسلام و هیئت، نجف: مطبعة الغرى، 1365ش.

46. فیض کاشانی، ملامحسن؛ تفسیر صافی، تهران: انتشارات صفا، 1363ش.

47. صدوق، ابی جعفر؛ من لا یحضره الفقیه، چ اول، بيروت: دار المعارف للمطبوعات، 1990م.

48. -؛ امالی، ترجمه ی کمره ای، تهران: کتاب فروشی اسلامی، 1355ش.

49. -؛ علل شرايع، نجف: مكاتبة الحيدرية، 1385 ق.

50. -؛ التوحید، تهران: انتشارات مصطفوی، 1375ش.

51. طباطبائی، سید محمد حسین؛ المیزان، ترجمه ی نوری همدانی، چ سوم، قم: انتشارات رجاء، 1366ش.

52. -؛ قرآن در اسلام، بنیاد علوم اسلامی، 1361ش.

53. -؛ حیات پس از مرگ، تهران: نور فاطمه؛ 1361 ش.

54. -؛ اعجاز قرآن، قم: بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی، 1362ش.

ص: 163

55. طنطاوی جوهری؛ تفسیر الجواهر، بیروت: دار الفکر، بی تا.

56. طبرسی، امین الدین ابو على الفضل بن الحسن؛ مجمع البیان، چ پنجم، تهران: مكتبة الاسلاميه، 1395ق.

57. طالقانی، سید محمود؛ پرتوی از قرآن، چ اول، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1348 ش.

58. طيب، سید عبد الحسين؛ تفسیر اطیب البیان، تهران: بنیاد فرهنگ اسلامی.

59. عیّاشی، محمد بن مسعود؛ تفسیر عیاشی، چ اول، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1991م.

60. عاملی، شیخ حر؛ وسائل الشيعه، تحقيق عبدالرحیم ربانی، چ هفتم، تهران: کتاب فروشی اسلامی، 1372ش.

61. عسقلانی، ابن حجر ؛ الاصابه، بیروت: دار الكتاب العربی.

62. عبدالرحمن العك، شیخ خالد؛ الفرقان و القرآن، سوريه: الحكمة للطباعة و النشر، 1414ق.

63. عبد الصمد، محمد كامل ؛ الاعجاز العلمى فى الاسلام؛ قاهره: دار المصريه اللبنانيه، 1410ق.

64. قرشی، سید علی اکبر؛ قاموس قرآن، چ هفتم، تهران: دارالکتب اسلامیه، 1375ش.

65. -؛ احسن الحدیث، چ اول، قم: واحد تحقیقات اسلامی،1366ش.

66. کلینی، محمد بن یعقوب؛ اصول کافی، ترجمه ی محمد باقر کمره ای، چ

ص: 164

سوم، قم: چاپ اسوه، 1375ش.

67. آرتور، کوستلر؛ خواب گرد ها، ترجمه ی منوچهر روحانی، تهران: شرکت سهامی کتاب های جیبی، 1376ش.

68. موسوی خمینی، روح ا...؛ آداب الصلوۃ، چ پنجم، تهران: مؤسسه ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378ش.

69. مکارم شیرازی، ناصر، و همکاران؛ تفسیر نمونه، چ پنجم، قم: دارالکتب الاسلاميه، 1368ش.

70. مکارم شیرازی، ناصر؛ پیام قرآن، چ سوم، قم: مطبوعاتی هدف، 1371ش.

71. -؛ قرآن و آخرین پیامبر، چ دوم، تهران: دار الكتب الاسلاميه.

72. مطهری، مرتضی؛ مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی، قم: انتشارات صدرا، بی تا.

73. -؛ آشنایی با قرآن، چ هشتم، قم: انتشارات صدرا، 1372ش.

74. -؛ توحید، چ پنجم قم: انتشارات صدرا، 1372.

75. -؛ انسان کامل، چ هفتم، قم: انتشارات صدرا، 1370ش.

76. معرفت، محمد هادی؛ الشبهات و ردود، چ اول، قم: مؤسسه التمهيد، 1423ه ق.

77. -؛التمهيد فى علوم القرآن، قم: مؤسسه نشر الاسلامي، 1417ق.

ص: 165

78. مجلسی، محمد تقی؛ بحار الانوار، تهران: المكتية الاسلاميه، 1385ش.

79. مصطفوی، حسن؛ التحقيق فى كلمات القرآن، چ اول، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1419ق.

80. مصباح یزدی، محمد تقی؛ معارف قرآن، چ اول، قم: مؤسسه در راه حق، 1373ش.

81. مهاجری، مسیح؛ نظریه تکامل از دیدگاه قرآن، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1363ش.

82. محمود اسماعیل، محمد؛ الاشارات العلميه فى الايات الكوينه في القرآن الكريم، اسکندریه: دارالدعوه، 1411ق.

83. مشکینی اردبیلی، علی؛ تکامل در قرآن، ترجمه ی حسینی نژاد، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، بی تا.

84. محمدی ری شهری، محمد؛ راه شناخت خدا، قم: نشر نی، 1354ش.

85. ملا صدرا، صدر المتألهين شيرازي؛ مفاتيح الغيب، ترجمه ی خداجوی،تهران: انتشارات موسی، 1413ق.

86. محمد حسب النبی، منصور؛ القرآن الكريم و العلم الحديث، مصر: هيئة المصريه، 1991م.

87. محدث خراسانی، میرزا احمد؛ راز خلقت انسان در قرآن، قم: انتشارات نقوی، 1378ش.

88. نوفل، عبدالرزاق؛ القرآن و العلم الحديث، بیروت: دارالکتاب العربی،1404ق.

ص: 166

89. نوری، حسین؛ دانش عصر فضا، قم: نشر مرتضی، 1370ش.

90. نیازمند شیرازی، یدالله؛ اعجاز قرآن از نظر علوم امروزی، چ چهارم، تهران: شرکت چاپ میهن، 1335ش.

91. نجفی، گودرز؛ مطالب شگفت انگیز قرآن، تهران: نشر سبحان، 1337ش.

92. نوری، میرزا حسین؛ مستدرک الوسائل، چ دوم، بیروت: مؤسسه ی آل البيت، 1988م.

93. ویلیام هاوکینگ، استفن؛ تاریخچه زمان، ترجمه ی داد فرما، چ دوم، تهران: انتشارات کیهان، 1374 ش.

94. ویلارد، ری و دیگران؛ کیهان و راه کهکشان، ترجمه ی سید محمد امین، تهران: مؤسسه ی کتاب همراه، 1374ش.

ص: 167