سرشناسه : شریعت موسوی اصفهانی، مصطفی،1310 _ 1390

عنوان و نام پدیداور : شعر و شاعر از دیدگاه قرآن و عترت علیهم السلام به انضمام مجموعه اشعار/ تالیف و اثر مصطفی شریعت موسوی ؛ تحقیق و تنظیم محمد حسن شریعت موسوی.

مشخصات نشر : قم: انتشارات مهرانگیز، 1392.

مشخصات ظاهری : 312 ص.

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

موضوع : شعر -- جنبه های مذهبی -- اسلام

: شعر -- جنبه های مذهبی

: شاعران در قرآن

: قرآن در ادبیات فارسی

: شعر -- احادیث

: شعر فارسی -- قرن 14

شناسه افزوده : شریعت موسوی ،محمدحسن، 1349 _، ویراستار

رده بندی کنگره : 1392 4 ش 66 ش / 104 BP

رده بندی دیویی : 159 / 297

شماره کتابشناسی ملی : 3164003

نشر مهرانگیز

شعر و شاعر از دیدگاه قرآن و عترت علیهم السلام

به انضمام

مجموعه اشعار

تألیف و اثر: مرحوم آیت الله العظمی حاج سید مصطفی شریعت موسوی رَحمَ-ةُ الله

تحقیق و تنظیم: سید محمد حسن شریعت موسوی

ناشر: انتشارات مهرانگیز / قم

نوبت چاپ: اول / 1392

چاپ : زیتون / قم

شمارگان: 1000 نسخه

شابک : 1-9-93848 - 600 - 978

قیمت: 11000 تومان

مرکز پخش: 37748177_025

ص: 2

بسم الله الرّحمن الرّحیم

ص: 3

ص: 4

وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ النََّبِيِّينَ لَمَا ءَاتَيْتُكُمْ مِنْ كِتَابٍ وَحِكْمَةٍثُمَّ جَاءَ كُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَلَتَنْصُرُنَّهُقَالَ ءَأَقْرَرْتُمْ وَأَخَذْتُمْ عَلَى ذَلِكُمْ إِصْرِي قَالُوا أَقْرَرْنَا قَالَفَاشْهَدُوا وَأَنَا مَعَكُمْ مِنَ الشَّاهِدِينَ * فَمَنْ تَوَلَّىٰ بَعْدَ ذَلِكَ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ* أَفَغَيْرَ دِينِ اللَّهِ يَبْغُونَ وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ طَوْعَاً وَكَرْهَاً وَ إِلَيْهِ يُرْجَعُونَ.

«سوره آل عمران آیه 81 تا 83»

مِنَ الْمُؤمِنينَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُوَ ما بَدَّلُوا تَبْديلاً.

«سوره احزاب آیه 23»

اَلَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللهِ وَيَخْشَوْنَهُ وَلا يَخْشَوْنَ أَحَداً إِلَّا اللهَوَكَفى بِاللهِ حَسِيباً .

«سوره احزاب آیه 39»

ص: 5

ص: 6

بخش اوّل

شعر و شاعر از دیدگاه قرآن و عترت

فصل اوّل: شعر و شاعر از دیدگاه کلام وحی...47

مقدمه...49

رابطه قرآن با شعر...49

رابطه قرآن با موسیقی...50

رابطة شعر با موسیقی...50

آیات شریفه و شعر و شاعر...51

سخنان مفسّرین و اهل لغت در تفسير شعر و شاعر...54

نقليّات در تفسیر تبیان...54

نقلیّات در تفسیر مجمع البیان...56

خلاصه نقليّات تبيان و مجمع البيان...57

سخنان و نقليّات قاموس...59

سخنان و نقليّات مفردات...59

خلاصه سخنان مفردات...60

نقد و بررسی نقلیّات مفردات...61

فشرده نقلیّات مجمع البیان در سوره یس

نقد و بررسی نقلیّات مجمع البیان در سوره یس...63

سخنان المیزان در آیاتِ سوره شعراء...65

سخنان الميزان در آیه سوره یس...67

سخنان المنطق...69

تخصّص در شعر و سخنوری در زمان نزول قرآن...70

«شعر» چیست و «شاعر» کدام است؟...71

ص: 8

فشرده ای از ادله قبل در تشخیص شعر و شاعر...76

روایاتی که شاعران را به فقهای فقه ساز از پیش خود تفسیر کرده...80

روایات، قسمتی دیگر از خیال بافی ها را معرفی میکند...83

قرابت شعر با موسیقی در چند جهت...85

مقام شعر و شاعر از نظر قرآن...87

علّت تحريم شديد موسيقى و نکوهش شعر در قرآن...88

مفصل ترین بحث قرآن درباره شعر و شاعر...89

شخص مؤمن، مُجاز است در مسیر ایمان شعر بگوید...92

شخص مؤمن،مجاز است در مسیر اعمال صالحه شعر بگوید...93

مؤمن ستم دیده،با شعر به ستمکار یورش می برد...97

شعر؛ سلاح مسلمان مؤمن در مقابل دشمن...98

خلاصه مطالب گذشته...100

1. هر كلام منظوم شعر نیست...100

2. قرآن مخالف خیال بافی و... است...101

3. سخنرانی های شاعرانه نیز حکم شعر دارد...101

4. شعر سازی اگر هم یک هنر محسوب شود؛ از نظر اسلام مردود است...102

5. استفاده از شعر برای مثال و یا جهات ادبی آن...102

6. شعرنيك، شاعر نيكو...103

تهمت شعر به قرآن...103

پاسخ قرآن از تهمت شعر و شاعری...105

فصل دوّم: شعر و شاعر از دیدگاه خاندان وحی علیهم السلام...107

شعر و شاعر از دیدگاه احادیث و روایات اهل بيت علیهم السلام...109

شعر و شاعران ممدوح در روایات...113

ص: 9

توضيح و بيان...116

فضیلت شعر و شاعر در مدح اهل بيت علیهم السلام...117

شعرای مدح شده در روایات اهل بیت علیهم السلام...119

1. حسّان بن ثابت...119

2. کمیت...120

3.سید حمیری...125

4. عبدی...130

بيان و توضيح...133

لقب «رافضي» و تفسير امام صادق علیه السلام...134

5. دعبل...136

شعر و شاعر در مرثیه امام حسین علیه السلام...154

مبارزات شعری و وسعت تأثیر و آثار شگفت انگیز آن...155

نهضت امام حسین علیه السلام چراغ هدایت و کشتی نجات...156

شاعران و پیام نهضت مقدس كربلا...157

خط امام حسين علیه السلام در مرثیه،شعر و عزاداری باید حفظ شود...160

فضیلت و ثواب شعر در مرثیه امام حسین علیه السلام...160

جمع بندی آیات و روایات درباره شعر و شاعر...165

چرا شعرهای مدح و مرثیه اهل بیت علیهم السلام مجاز و مورد مدح است؟...167

بخش دوّم

مجموعه اشعار

فصل اوّل:قصاید...173

در توحید و خداشناسی،و حمد و ستایش خداوند...175

ص: 10

نبوّت...178

امامت...178

امام زمان صلوات الله وسلامه عليه...179

مناجات و سخن با خدا...180

رسیدگی به حال بیچارگان...183

چهار ستون دین و دنیا...185

سحرگاه و شور عشق خدایی...188

نصیحت،و انتقاد از به سوی خدا نرفتن...189

على علیه السلام...190

جوابیّه اشعار مذكور...193

سیری از درون به سوی خدا و توسل به على مرتضى علیه السلام...196

حوادث و محن توسّل و استغاثه به امام زمان علیه السلام...198

رازهای دل بیانی در ارتباط متقابل روح و عمل و سرنوشت...201

راه یابی برای مبازره با دشمنان اسلام...204

در مذمّت شهر تهران...205

حوادث و محن و توسل به امیرالمؤمنین علیه السلام...208

توسل به حضرت صاحب الأمر ارواحنا فداه...212

از روی درد دل و گله از روزگار...215

سوگنامه...216

اربعينيّه...218

مدح و مرثیه حضرت خاتم الانبياء صَلَی اللهُ عَلیهِ وَ الهِ وَ سَلَم...223

مولوديه...228

مرثيه وداع...231

ص: 11

فجر عاشورا...239

زبان حال حضرت سيّدالشهداء (روحى له الفداء) با خواهر...241

مرثيه...243

نسیمی از ریگستانِ گرم نجف...244

کشته تیغ جفا...246

فيض قدسي...251

فصل دوّم: غزليّات...255

سخن با خدا...257

مناجات با خدا...258

دشمن بدسرشت...259

سخن دل با خدا...260

عزا و حُزن...261

ساقيان جام صهبا...261

فصل سوّم: مثنویّات...263

توحید و خدا شناسی...265

بیان معراج...268

خاندان عصمت علیهِم السَلام...269

مناجات نامه...271

رفیق و رفاقت...274

ماه مبارک رمضان...278

سحرخيزى...284

اهل بیت علیهِم السَلام و آیه نور...286

امام حسين علیه السلام سرحلقه اهل صفا...287

ص: 12

دختر سه ساله و خرابه...289

مرثية ذو الجناح...291

فوت محمد على اوّل...292

شرح فرمایشات امیرالمؤمنین علیه السلام به کمیل زیاد...295

فصل چهارم: قطعات...297

کنج خرابات...299

درباره کتاب شرح تجرید...301

اشعاری چند در مقایسه دست، گوش و زبان...302

گوش و زبان...303

فصل پنجم: رباعیّات...305

رباعیّات سروده شده در نجف...307

رباعیّات سروده شده در اصفهان...309

ص: 13

ص: 14

بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیم

«بعضی از اندیشمندان، «شعر» را به معنای دانش و بینش تعریف کرده و کسی را شاعر می نامند که به نکاتی توجه می کند که دیگران به آن راه نمی یابند، اینان دستمایه شعر را درک ،ادراک، تفقه و تفطّن، و دست آوردِ آن را تحریک عواطف، احساسات و تزریق شعور و آگاهی در فرد و جامعه می دانند.

بعضی دیگر، شِعر (به کسر شین) و شَعر (به فتح شین) را از یک ریشه دانسته، و سخن موزونی که به نکات باریک تر از مو اشاره ندارد را «نظم» گفته و «شعر» ندانند ، ولی به هر تقدیر «شعر»را از وزن، قافیه، قواعد و قوانین عروض خالی نمی دانند. و بعضى، تأثیر شگفت انگیز شعر و راز جاودانگی و ماندگاری آن را چنین توجیه می کنند که:«شعر» ادای سخن حکیمانه با اسلوب بدیع ادبی یا سخن ادیبانه با معانی حکیمانه است که «انّ من الشعر لحكمة»؛ همانا به راستی برخی از اشعار آکنده از حکمت می باشد».(1)

البته ناگفته نماند (چنانچه اشاره مختصری شد و بعداً هم اشاره می کنیم)، فرهیختگان را در این فن ، بین تعریف «نظم» و «شعر» و فرق بین این دو اختلافی است؛ بعضی گفته اند:«نظم» در لغت به معنی به هم پیوستن و در رشته کشیدن دانه های جواهر، و در اصطلاح سخنی است که دارای وزن و قافیه باشد ( = موزون مقفیّ)، مرادف آن را «شعر» گویند،(2) و در مقابل چنین گفته اند: فرق میان «شعر» و «نظم» آن است که موضوع شعر عارضه مضمونی و معنوی کلام است، در حالی که موضوع نظم عارضه ظاهری کلام است، به عبارت دیگر موضوع «شعر» در احساس انگیز بودن و مبیّن تأثیرات بی شائبه شاعر بودن خلاصه می شود ولی «نظم»

ص: 16

فقط سخن موزون مقفّی است.(1)

برای تتمیم و تکمیل فایده نظر خوانندگان را به مطالب زیر جلب می کنم.

اولین کسی که از شعر سخن گفته ارسطو در بوطیقای خویش می باشد، وی تنها کلام مخیّل را شعر می داند و وزن و قافیه را که صورت و قالب شعر را تشکیل داده اند را جزو ذاتی و ماهوی شعر نمی داند، که در نتیجه با این بیان «نظم» و «شعر» با یکدیگر فرق پیدا می کنند.(2)

ابو علی سینا در منطق شفا شعر را کلامی مخیّل متشکّل از اقوال موزون و متساوی می داند.(3)

خواجه نصیرالدین طوسی در معیار الاشعار می فرماید:«شعر به نزدیک منطقیان کلام مخیل موزون است و در عرف جمهور کلام موزون مقفّی».(4) همچنین در اساس الاقتباس می گوید:«... و نظر منطقی خاص است به تخیّل، و وزن را از آن جهت اعتبار کند که به وجهی اقتضای تخیل کند، پس شعر در عرف منطقی کلامی است مقفّی ....(5) و در عرف متأخران کلام موزون مقفی، چه بر حسب این عرف هر سخنی را که وزن و قافیتی باشد خواه برهانی باشد و خواه خطابی، و خواه صادق باشد و خواه کاذب، و اگر چه از وزن و قافیه خالی بود و اگر چه مخیّل بود آن را شعر نخوانند. و امّا قدماء،شعر كلام مخيّل را گفته اند و اگرچه موزون حقیقی نبوده است... شرط تقفیه در قدیم نبوده است و خاص است به عرب ... پس معلوم می شود که اعتبار قافیه از فصول ذاتی شعر نیست بل از لوازم اوست به حسب

ص: 17

اصطلاح».(1)

خواجه طوسی آرای چهار گروه را در تعریف شعر بر می شمرد:

(1) محققان متأخران (احتمالاً منظور وی ابن سینا بوده زیرا او نیز همین نظر را دارد) که می گویند: شعر کلامی است مخیّل مؤلف از اقوال موزون متساوى مقفّى.

(2) عرف متأخران یا عرف جمهور که می گویند: شعر کلامی است موزون مقفّی.

(3) عرف منطقی که می گویند: شعر کلامی است مخیّل هر چند موزون نباشد.

(4) منطقیان که می گویند: شعر کلامی است مخیّل و موزون.(2)

ولی از این میان آنچه ما را به مقصود خود در این مقدمه نزدیک می کند کلمات نظامی عروضی سمرقندی(3) می باشد، نظامی در مجمع النوادر یا چهار مقاله (که تا قرن هفتم یکی از بزرگترین منابع در این زمینه است چنین می نویسد:

«.... شاعری صناعتی است که شاعر بدان صناعت اتّساق مقدمات موهمه کند و التثام قیاسات منتجه، بر آن وجه که معنی خُرد را بزرگ گرداند و معنی بزرگ را خُرد، و نیکو را در خلعت زشت باز نماید و زشت را در صورت نیکو جلوه دهد(4)، و به ایهام قوت های غضبانی و شهوانی را بر انگیزد تا بدان ایهام، طباع را انقباضی و انبساطی بود، و امور عظام را در نظام سبب شود...».(5)

در جای دیگر گفته:

«... اما شاعر باید که سلیم الفطرة، عظيم الفكرة، صحيح الطبع، جيّد الرويّة ، دقيق

ص: 18

النظر، و در انواع علوم متنوّع باشد و در اطراف رسوم مستطرف...، باید که در مجلس محاورت خوشگوی بوده و در مجلس معاشرت خوش روی... و این همه بهر مراعات دل مخدوم و طبع ممدوح می باید، و شعرا هر چه یافته اند از صِلاتِ مُعظَم به بدیهه و حسب حال یافته اند».(1)

صفات و ویژگی های شاعر از نظر نظامی عروضی چنین بر شمرده شده:

(1) پاک سرشت،

(2) بزرگ اندیشه،

(3) درست قریحه،

(4) نیکو تفکر و تأمل،

(5) باریک بین،

(6) آگاه به علوم زمان،

(7) آگاه به رسوم زمان،

(8) خوش گوی در مجلس محاورت،

(9) خوش روی در مجلس معاشرت،

(10) متتبع در دواوین اشعار گذشتگان،

(11) آگاه به فنون و صنایع ادبی،

(12) بدیهه گوی،

(13)... اینها همه در خدمت مدح زورمندان و چاکری مستکبران .(2)

و ویژگی های شعر را چنین برشمرده است:

(1) دارای چهارچوب های مطرح در علم قافیه و عروض،

(2) آراسته به صنایع بدیعی،

ص: 19

(3) پیراسته از عیوب سخن،

(4) مشحون از علوم روزگار،

(5) .... و سرانجام لبریز از دروغ و خدعه جهت خوش آمد همان زورمندان و مستکبران.(1)

اینجاست که علی رغم برداشت عده ای از فرهیختگان و اندیشمندان، باید اذعان کرد که کلام نظامی سمرقندی فهم بعضی از آنچه قرآن بدان اشاره فرموده را آسان تر می کند، آنجا که فرموده:

« وَ الشُّعَرَآءُ یَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ *اَلَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِي كُلِّ وَادٍ يَهِيمُونَ * وَ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ مَا لَا يَفْعَلُونَ * إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَذَكَرُوا اللهَ كَثِيراً وَ انْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا وَ سَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ » (2)

در این آیات، قرآن کریم با بیان سه ویژگی بسیار مهم شاعران را مذمت کرده است:

(1) « الشُّعَرَآءُ یَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ »

(2) « أَنَّهُمْ فِي كُلِّ وَادٍ يَهِيمُونَ »

(3) « أَنَّهُمْ يَقُولُونَ مَا لَا يَفْعَلُونَ »

بعد از این، با کلمه «الاّ» کسانی را از این مذمت ها استثنا می کند که دارای چهار ویژگی بسیار بسیار مهم می باشند:

ص: 20

(1) « الَّذِينَ آمَنُوا»

(2) « عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ »

(3) « ذَكَرُوا اللهَ كَثِيراً »

(4) « انْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا »

صاحب اثر در بحث شعر و شاعر ابتدا به طور مختصر به بیان رابطه قرآن با شعر، رابطه قرآن با موسیقی و رابطه شعر با موسیقی می پردازند، پس از آن وارد بحث شعر و شاعر ( در دو فصل)، از دیدگاهِ کلام وحی و خاندان وحی علیهِمُ السَّلام می شوند.

فصل اول: شعر و شاعر از دیدگاه کلام وحی، ابتدا شش موضع آیات قرآن درباره شعر را مطرح کرده، و با بررسی سخنان مفسرین و لغویین و منطقیین به نقد و تحلیل و نتیجه گیری از آراء آنان می پردازند ،در ادامه با طرح این سؤال که : «شعر چیست؟ و شاعر کدام است؟» با کمک روایات مُفَسّره، آیات را مجدداً بررسی کرده با جمع بندی بین آیات و روایات، شاعران را به دو دسته مذموم و ممدوح نامگذاری کرده از آیات و روایات مفسره نتیجه گیری می کنند، و در پایان این بخش، تهمت شعر به قرآن را مطرح کرده و چون قبلاً در رفع اتهام پیامبر به شاعری کاملاً بحث کرده بودند در اینجا مختصراً به آن پاسخ می دهند.

فصل دوم: شعر و شاعر از دیدگاه خاندان وحی علیهِمُ السَّلام، به بررسی روایات غیر مفسره می پردازند، ابتدا روایات را بطور دسته بندی در چند قسمت می آورند:

(1) روایات دربارۀ شعر و شاعران مذموم.

(2) روایات درباره شعر و شاعران ممدوح

(3) فضیلت شعر و شاعر در مدح اهل بیت علیهِمُ السَّلام، در این قسمت با بیان روایات، شعر در مورد اهل بیت علیهِمُ السَّلام را مصداق اتمّ و اکمل مستثنیات در سوره شعرا معرفی می فرمایند.

سپس تحت عنوان «شعرای مدح شده در روایات اهل بیت علیهِمُ السَّلام» پنج نفر از این

ص: 21

بزرگان را نام برده، به شرحی از احوال آن ها می پردازند، در ادامه شعر و شاعر در مرثیه حضرت سيّد الشهدا علیهِ السَّلام را مطرح کرده و نقش شاعران را در نهضت حسینی به بررسی می نشینند.

پس از آن به چند بحث مرتبط می پردازند:

(1) مبارزات شعری و وسعت تأثیر و آثار شگفت آن.

(2) نهضت امام حسین چراغ هدایت و کشتی نجات.

(3) شاعران و پیام نهضت مقدس کربلا.

(4) خط امام حسین علیهِ السَّلام در مرثیه، شعر و عزاداری.

(5) فضیلت و ثواب شعر در مرثیه امام حسین علیهِ السَّلام.

در پایان به جمع بندی آیات و روایات پرداخته، با این سؤال و جواب بحث را خاتمه می دهند: چرا شعرهای مدح و مرثیه اهل بیت علیهِمُ السَّلام مجاز و مورد مدح است؟

لازم به ذکر است این بحث قبلاً در کتاب نظری به موسیقی از طریق کتاب و سنت(1) چاپ شده بود، ولی از باب مناسبت حکم و موضوع نویسنده عالیقدر آن لازم دانستند با اشعارشان یک جا و مجدداً به طبع برسد.

و ذوق زائد الوصف، اکثر متون فارسی و عربی، از حکایات و اشعار گلستان و بوستان گرفته تا مثنوی معنوی و حافظ و.....، و از اشعار و شواهد در کتب ادبی گرفته تا الفیه ابن مالک، منظومۀ سبزواری و...، بطوری که در جلسات عمومی و خصوصی و حتی در مجالس درس به مناسبت با نُقلی از آن نَقلیات کام جان مستمعین را شیرین می کردند، باری، این روح ناآرام و مست با آن طبع و ذوق سرشار در مرور ایام مانند اقیانوسی مواج گاهی به جوش و خروش در می آمد و ابیاتی بر صفحات سفید ایام نقش می بست، و طبع خسته و جان آزرده او را آرامشی می بخشید. برای نمونه در کنار شعر«خوشا دلهای بیدار و سحرگاه» نوشته اند:

«این قصیده به تاریخ شب چهارشنبه 23 رجب 1388 مطابق با 24

مهر1347بین نماز مغرب و عشا سروده شده است».

در کنار شعری دیگر نوشته اند:

«این قصیده در مقام توسل و به عنوان عرض ارادت... از این طبع

خسته تراوش کرد».

در جای دیگر نوشته اند:

«... به طور ارتجال این چند بیت ناموزون از طبع خسته تراوش کرد».

در کنار شعری با عنوان «مناجات و سخن با خدا» نوشته اند:

«پس از گذشتن پاسی از شب و خسته شدن از مطالعات، جذبه خدا روحم را به جوش و خروش آورد و این اشعار بیانی از آن حال است».

عطر و طراوت خاصی که در فضای این مجموعه اشعار، مشام جان هر خواننده دانا و با احساسی را می نوازد و روح او را آرامش می بخشد خضوع و خشوع در پیشگاه خدا، تعبّد و ارادت خاص نسبت به حضرات اهل بیت علیهِمُ السَّلام، و على الخصوص انکسار و ابتهال در آستان مقدس حضرت اباعبدالله الحسين علیهِ السَّلام و خاندان و عترت مظلومین آن حضرت می باشد. ولی سخن از مکتب، سبک و

ص: 23

اثر پذیری اشعار و خصوصیات دیگر را به وقت دیگر می سپاریم تا شاید فرهیختگان قابل و لایق با صرف فرصت کافی به آن بپردازند.

در اینجا اشاره به دو نکته ضروری است:

«نکته اول»: آنچه در این مجموعه گردآوری شده تمام سروده های معظمٌ له نیست، زیرا ایشان بعضاً در مناسبت ها، موضوعات، و یا درباره اشخاصی اشعاری گفته بودند که یا جنبۀ خصوصی داشت و فایده عمومی بر آن مترتب نبود (مانند اشعاری که برای فرزندانشان گفته اند)، و یا خود ایشان به جهتی صلاح ندانستند که منتشر شود (مانند اشعار فرحة الزهرا و مطاعن بعضی از خُلفایِ خِلاف و غاصبین عاصی)، لذا به نظر مستقیم خود ایشان از آوردن آن اشعار در این مجموعه خودداری شد.

«نکته دوم»: مضمون اكثر اشعار با آیات قرآن، روایات اهل بیت علیهِمُ السَّلام، وقایع تاریخی و کلمات بزرگان ممزوج گردیده، که یا قبلاً در حواشی صفحات اشاره و مرقوم فرموده بودند و ما هم این مرقومات را زینت آن صفحات قرار دادیم، و یا در هنگام بازبینی و بازخوانی، با وجود کسالت و نقاهت زائدالوصف تا جائی که حوصله و حافظه ایشان اجازه می داد اشاره می فرمودند ما آن اشارات و تنبیهات را مغتنم دانسته و زینت بخش صفحات شده، و نیز در پاره ای از موارد حقیر با بضاعت قليل بعضی از توضیحات را لازم دید که آن ها به عنوان مسودّة البياض در کنار صفحات قرار گرفته.

این اشعار در پنج فصل ترتیب داده شده:

فصل اول: قصائد

فصل دوم: غزلیات

فصل سوم: مثنویات

فصل چهارم: قطعات

ص: 24

فصل پنجم: رباعیات

که در بخش دوم به نظر شما خواننده عزیز خواهد رسید.

***

آن سنین با استعداد و نبوغ فوق العاده خدادادی، دروس مکتب و نیز بعد از تأسیس مدارس ابتدایی (به طور جهشی و دو کلاس در یک سال) دروس ابتدایی آن زمان را پشت سر گذاشتند.

در چهارده سالگی (سال 1363قمری) در ملازمت پدر بزرگوارشان، به عتبه بوسیِ آستان ملائک پاسبانِ امام ثامن حضرت ابا الحسن على بن موسى الرّضا علیهِ السَّلام نائل گردیدند، از آن هنگام و در نتیجه توسّلات به امام رضا علیهِ السَّلام آثار پیشرفت و ترقّیات و کمالات ظاهر گشت که توانستند در اندک مدّتی مدارج علمی را یکی پس از دیگری با موفقّیت پشت سر بگذارند، ایشان در این باره می فرمایند:

«... [ پیشرفت های درسی من ] سرعتی داشت که تأیید خدایی بود، و قسمت عمده آن را از برکات امام رضا علیهِ السَّلام حسّ کردم، زیرا اوقاتی که ما با مرحوم آقا (حدود پنج - شش ماهی) مشهد بودیم، در یکی از شب ها من توسّل خاصّی پیدا کردم، و از خدا خواستم کمک بدهد، بعدش همین جور شد...».

***

اولین و بهترین مربی و مشوّق خود - پدر بزرگوارشان- را در پانزده سالگی به سال 1364 قمری از دست دادند.

«... خدا رحمت کند مرحوم آقا ! نسبت به من لطف خاصّی داشتند، من هم همین طور طبعاً [ آن بزرگوار را ] دوست می داشتم، همیشه به کارهای ایشان رسیدگی می کردم، تا مرحوم آقا زنده بودند من عمده اوقات خود را گذاشته بودم در خدمت به ایشان، جدّیَت تحصیلی چندانی هم نداشتم، بعد از این سفرِ مشهد که به دنبال آن هم آقا از دنیا رفتند، این جدّیَت ها و پیشرفت ها برای من حاصل شد...»

با از دست دادن پدر بزرگوار، شدّت اندوه و علاقه زاید الوصف بین این پدر و

ص: 26

پسر نتوانست ایشان را از راهی که در پیش گرفته بودند باز دارد، بلکه مصمّم و استوار با قدم های جدّی تری به پیش رفتند.

«...آن وقتی که اصفهان بودم، مدتی در مدرسه چهارباغ حجره داشتم، یک شب خوابی دیدم [که شرح آن بدین قرار است ]: رُبعِ [طرفِ قبله ] مدرسه؛ یعنی وقتی وارد مدرسه می شویم، دست راست (که در آن گوشۀ زاویه هم دری است به کتاب خانه مدرسه چهارباغ)، از لب مادی تا بیاید جلو مسجد و گنبد، این رُبع [همه] به شکل یک حوض بزرگ بود.

ما با یکی از رفقای مدرسه (که بعضی دروس را نیز با هم مباحثه می کردیم)، در این حوض مسابقه شنا گذاشتیم، یک کمی که با هم شنا کردیم، من فعالیت می کردم که پیشی بگیرم تا کم کم شکلی شد که من دستم را که حرکت می دادم، تندتند با سرعت از روی آب ها همین طور ردّ می شدم و دیگر ته آب هم نمی رفتم، به طوری که چند دور شاید من تاب خوردم ولی آن رفیقم توی آب ها فرو رفته بود و نمی توانست جلو بیاید...، بعداً به دنبال آن من رفتم قم و ایشان هم آمد و تقریباً همین طور شد...».

- قسمتی از ادبیّات، نزد مرحوم حاج شیخ عباسعلی ادیب رَحمَةُ الله. (1)

- قسمتی دیگر از ادبیّات، نزد مرحوم آقا ملّا محمّد علی حبیب آبادی رَحمَةُ الله.(2)

ایشان از اساتید معروف ادبیات در اصفهان بودند.

- معالم، نزد مرحوم آقا شیخ محمّد حسن نجف آبادی رَحمَةُ الله. (3)

- منطق و نجوم، نزد مرحوم آقا شیخ عباسعلی ادیب رَحمَةُ الله.

- شرائع الاسلام، نزد مرحوم حاج میرزا محمّد باقر شهیدی رَحمَةُ الله.(4)

حاج میرزا محمد باقر پسر بزرگ مرحوم حاج میرزا احمد [مدّرس] شهیدی رَحمَةُ الله(5) بود، آن زمان (زمان مرحوم آقا سید محمد باقر و مرحوم پدر ما) که درس ها خیلی عمیق گفته می شد، ایشان از اساتید معروف شرح لمعه در مدرسه نیم آور بودند، و از بس شرح لمعه ی مرحوم شهید را درس گفته بودند معروف به «شهیدی»

ص: 28

شده بودند، حتی پسرشان (مرحوم حاج میرزا محمد باقر رَحمَةُ الله) برای من گفتند که: در هنگام احتضارِ پدرم، شهید اوّل رَحمَةُ الله و شهید ثانی رَحمَةُ الله بر بالین ایشان حاضر شده بودند.

- شرح لمعه، نزد مرحوم آقا شیخ محمد حسن نجف آبادی رَحمَةُ الله.

- قسمتی از جلد دوم شرح لمعه، نزد آقا شیخ علی مشکات رَحمَةُ الله (1) و با آقای شاه منصوری که اهل قمشه (2) بودند مباحثه می کردم.

البته چون از اول پایه های تحصیلی قوی داشتم اکثر سطوح را با مباحثه و مطالعه، خواندم.

- شرح تجرید، نزد مرحوم آقا شیخ عباسعلی ادیب رَحمَةُ الله.

- خلاصة الفصول، نزد مرحوم آقا شیخ مرتضی اردکانی رَحمَةُ الله. (3)

- فصول، نزد مرحوم آقا شیخ علی قدیری رَحمَةُ الله.(4)

- قوانین، نزد مرحوم آقا سیّد علی اصغر برزانی رَحمَةُ الله.(5)

ص: 29

- و نیز قسمتی از قوانین، نزد مرحوم آقا سید محمد هاشمی رَحمَةُ الله.(1)

- مكاسب، نزد مرحوم آیة الله سید عبدالحسين طيّب رَحمَةُ الله.

- قسمتی از کفایه، نزد مرحوم آیة الله خادمی رَحمَةُ الله.

- بحث خارجِ نجوم و جمع بین هیئت قدیم و جدید، نزد مرحوم آقای اصولی رَحمَةُ الله.(2)

حجره ایشان در مدرسه صدر، جنب حجره آقا سیّد محمدرضا خراسانی رَحمَةُ الله بود.

***

پس از آن به قم مشّرف شدم و در این شهر [حدود نه سال،]نزد این اساتید درس خواندم:

- قسمتی از کفایه، نزد مرحوم آقا شیخ عبد الجواد جبل عاملی سده ای رَحمَةُ الله.(3)

- بخشی از کفایه، نزد مرحوم آقای سلطانی رَحمَةُ الله.(4) (ایشان داماد مرحوم آقای آقا سیّد صدرالدّین صدر رَحمَةُ الله و شوهر خواهر آقا موسی رَحمَةُ الله و آقا رضا صدر رَحمَةُ الله، بودند).

- قسمتی از مکاسب، نزد مرحوم آقای آقا مرتضی حاج شیخ رَحمَةُ الله.(5)

ص: 30

- خارج اصول، عمدتاً نزد مرحوم آقای آقا سید محمد داماد رَحمَةُ الله.(1)

- و نیز قسمتی از خارج اصول، نزد مرحوم آیة الله بروجردی رَحمَةُ الله.(2)

- خارج فقه، عمدتاً نزد مرحوم آیة الله بروجردی رَحمَةُ الله.

- قسمت هایی از خارج فقه، نزد مرحوم آیة الله سید محمد رضا گلپایگانی رَحمَةُ الله.(3)

- مقداری از شرح منظومه، نزد مرحوم آقا رضا صدر رَحمَةُ الله. (4) (در این درس برادرشان مرحوم آقا موسی صدر رَحمَةُ الله و آقا مصطفی خمینی رَحمَةُ الله، و نیز عده ای دیگر، می آمدند).

- تفسیر و نیز فلسفه (کتاب اسفار)، نزد مرحوم آیة الله طباطبائي رَحمَةُ الله.(5)

***

پس از آن به نجف اشرف مشرّف شدم و در آن شهر نزد این اساتید درس خواندم:

- اصول، نزد مرحوم آیة الله خوئی رَحمَةُ الله (6) (در آغاز ورود به نجف درس ایشان را

ص: 31

انتخاب کردم).

- خارج فقه، نزد مرحوم آیة الله آقا سیّد عبدالهادی شیرازی رَحمَةُ الله. (1) و مرحوم آیة الله آقای آقا سیّد محسن حکیم رَحمَةُ الله.(2)

- چند جلسه خارج فقه مرحوم آیة الله آقا سیّد محمود شاهرودی رَحمَةُ الله(3)، شرکت کردم.

- چند جلسه خارج فقه مرحوم آیة الله آقا میرزا آقا اصطهباناتی رَحمَةُ الله(4)، شرکت کردم.

- در تعطیلی ماه رمضان، بحث صلاة جمعۀ مرحوم آقا شیخ حسین حلّی رَحمَةُ الله (5)، را شرکت کردم.

- مرحوم آیة الله خوئی رَحمَةُ الله، گاهی درس های تعطیلی می گفتند که شرکت می کردم.

- اخيراً مرحوم آیة الله خوئی رَحمَةُ الله، خارج فقه از اوّل عروة شروع کردند و من بنا کردم

ص: 32

بروم.

ضمن این دروس، خودم نیز چند درس می گفتم، من جمله:

شرح لمعه، مكاسب مرحوم شیخ رَحمَةُ الله، فرائد، کفایه و ...»

تدريس، تحقیق، تألیف و نیز ارشاد و هدایت مؤمنین و تبلیغ و ترویج شریعت اجداد طاهرین علیهِمُ السَّلام پرداختند.

متماديِ قبل از انقلاب، امور تحصیلی و اداری مدرسه (درس، بحث، استاد وشهریّه) به اشراف و تولیّت و سرپرستی ایشان انجام می گرفت، و نیز روزهای پنج شنبه و جمعه، توسط معظّمٌ له کلاس های اخلاق و معارف اهل بیت علیهِمُ السَّلام برای تمام طلّاب برگزار می شد، ولی متأسّفانه در حال حاضر به عللی از اختیارات معظّمٌ له خارج گردیده است.

- ساخت حمّام (مردانه و زنانه) به نام حضرت سجاد علیهِ السَّلام.

این حمّام نیز به تولیّت و سرپرستی ایشان می باشد، ولی متأسّفانه در حال حاضر به عللی از اختیارات معظّمٌ له خارج گردیده است.

- طرح و برنامه ریزی، تهیّه زمین و نقشه برای کتاب خانه، که مدت زمان مدیدی است این امور انجام شده ولی متأسفانه به علت پاره ای مشکلات و کارشکنی ها هنوز ساخته نشده است.

7. و تفسیر سوره های دیگر که هنوز تنظیم نشده است.

8. حواشی بر تفسير الميزان استاد مرحوم علامه طباطبائی قدِسَ سِرُّة (عربی)

9. حواشی بر قاموس مفردات قرآن حجة الاسلام و المسلمین قریشی.(1)

10. محاضرات تفسیری برای جمعی از شاگردان در زمان های قبل از انقلاب که به صورت نوار کاست موجود می باشد.

«فقه»

11. تقریرات درس استاد مرحوم آیة الله بروجردی قدِسَ سِرُّة (عربی)

12. تقریرات درس استاد مرحوم آیة الله خویی قدِسَ سِرُّة (عربی)

13. حواشی بر مستمسک استاد مرحوم آیة الله حکیم قدِسَ سِرُّة (عربی)

14. حواشی بر تکمله استاد مرحوم آیة الله خویی قدِسَ سِرُّة (عربی)

15. حواشی بر قسمتی از مباحث حدود جواهر (عربی)

16. حواشی بر مکاسب مرحوم شیخ اعظم انصاری قدِسَ سِرُّة از اول مکاسب محرمه تا آخر احکام خیارات و قبض (عربی)

17. رساله ای در احکام قبله (عربی)

«اصول»

18. تقریرات درس استاد مرحوم آیة الله خویی قدِسَ سِرُّة (عربی)

19. حواشی برکفایه (عربی)

21. حواشی بر فرائد (عربی)

***

22. رساله ای در ردّ عید نوروز و بیان عدم صحّت روایت معلّی.

ص: 36

23. درس حجاب از قرآن و حضرت زهرا علیها السَّلام چاپ شده (1)

24. رساله ای دربارۀ نماز و جماعت چاپ شده (2)

25. امامت جماعت غیر اهل علمِ چاپ شده (3)

26. نظری به موسیقی از طریق کتاب و سنّت چاپ شده (4)

27. الشّهاب فى مسألة الحجاب چاپ شده (5)

28. رساله ای در شرح احوال مرحوم میرلوحی سبزواری رَحمَةُ الله چاپ شده (6)

29. شعر و شاعر از دیدگاه قرآن و عترت علیهِمُ السَّلام (همین کتاب). (7)

30. مجموعه اشعار (در همین کتاب).

* مجموعه ای از نامه ها، پاسخ ها به استفتائات و شبهات، که قسمتی از آن .ها در زمان های مختلف در شمارگان محدود چاپ شده است.

* دیگر رساله های بزرگ و کوچک به فارسی و عربی

* محاضرات اعتقادی، اخلاقی از معارف اهل بیت علیهِمُ السَّلام که به صورت نوار

ص: 37

كاست ویدئو و CD موجود می باشد.

البته در مورد ایّام تحصیل، خاطرات، سفرها، فعالیت های تبلیغی، مبارزات، خدمات فرهنگی، دینی و اجتماعی معظّمٌ له، مطالب پر اهمیت فراوانی است که به فضل و مدد خدا - در فرصتی دیگر مفصّلاً به آن ها می پردازیم.

از حقیقت در طریقت، آیة الله شریعت *** آية الله شریعت، در طریقت از حقیقت

اسوه علم و تواضع، صبر و حلم، اینَش مرام *** قُدوه با هیبت نسلی علیم، اینش اصالت

عالِمى نِحرير و خُلّص، عارفى نَستوه وكُمّل *** بینش نورانیش چشم و چراغِ اهل حکمت

هاديِ مردم به سوى واليِ حق، هادى كلّ *** در صراطِ مستقیمِ شیرِ حق، با استقامت

از ولای صاحب لا سيف و، شير لافتي *** گشته غوّاص بِحار علم و، دارای فتوّت

در طریقِ حق و، در احیای امر اهل بیتش *** نیست اندر خاطری از او بجز حلم و شجاعت

در کلام و فلسفه، تفسیر، اصول و فقه و هیئت *** شاهد کلّ الجمال، از جلوه قرآن و عترت

روز و شب با یاد حق در زیر بار درد، امّا *** گریه هایش نیمه شب، در روز، لبخند رضایت

آشنا قدرش ندانست و، ز بیگانه بجز خون *** تحفه ای بر دل نبودش، بین عجب لطف و عنایت

غير حمد حق نمیزد بوسه بر لب های پاکش *** گرچه اندر بستر بیماری و، آن رنج و زحمت

ص: 39

سال ها شد بسته آن چشمان حق بینش به ظاهر*** ز آن که بُد بسته به غیر حق، ز خلوت تا به جلوت

رهروی بی ادّعا و، یکه تازی بی مهابا *** في سبيل الله، آری، بس غریب است این حکایت

بیت نورانیّ او چون قلبِ صافِ او دمادم *** خیمه شور حسینی، مجلس ذکر ولایت

صوت حَق حَق بر فلک از هِق هِق محزون او *** در عزاى سيّد العشاق و، مصباح هدایت

طبق قرآن و روایت، نزد اهلِ عشق و ایمان *** نیست در بستر تفاوت، مرگ او را با شهادت

کن شفاعت از طریقت در قیامت، ای شریعت! *** ای شریعت! از طریقت کن شفاعت، در قیامت

***

خانه بی نور است بی روی شما *** خیره مانده چشم دل سوی شما

می رسد از برگ برگ و خشت خشت *** بر مشام جانِ ما بوی شما

مانده تسبیح شما حسرت به دل *** گوش شب مشتاق يا هوى شما

جسمتان مفقود امّا لوح دل *** پُر بود از عکس دلجوی شما

ص: 40

بندگیّ حق مدال سینه ام *** از نظر بر چشم و ابروی شما

مانده ام مغموم اندر حسرتِ *** بوسه ای بر دست و بازوی شما

شادم از آن لطفِ گه گاهی که بود *** صورت این طفل و زانوی شما

روی ماهت تا نهان شد از نظر *** بدر کوچک از مهِ روی شما

این دل تنگ و حزین از هجرتان *** کشمکش افتاده با موی شما

یک طرف داغ شما بر جان ما *** یک طرف بی صبر بانوی شما

من برادر جانم، ای جانان من *** جان فدای خُلق نیکوی شما

***

و نیز استاد فاضل و دانشمند جناب آقای عباس شاه زیدی متخلص به «خروش» قصیده ای قرّا سروده اند که قسمتی از آن چنین است:

نَفَسش آیه های باران بود، موج در باورش یقین می زد

وقتی از کوچه ها گذر می کرد، هیبتش کوه را زمین می زد

دلش آئینه را جلا می داد، به رضای خدا رضا می داد

شعر او بوی کربلا می داد، سجده بر خاک شاه دین می زد

ص: 41

از درخت تناور علمش، خوشه در خوشه معرفت می ریخت *** شکرستان مَدْرَسِ فضلش، طعنه بر شهد و انگبین می زد

گُلی از بوستان پیغمبر، خلف پاک موسی جعفر *** او که از دست ساقی کوثر، باده شوق اینچنین می زد

شب چراغ ره حقیقت بود، پیر و فرزانه طریقت بود*** لقبش سيد الشریعت بود، بسکه یک عمر دم ز دین می زد

مجمع خوبی و فضائل رفت، عالمی با صفا و کامل رفت *** در پسین روزهای ماه رجب، پای بر جنت برین می زد

***

خاطره آن عالم عامل و فاضل فرزانه و درخواست علوّ مقام و تعالی درجات ایشان، در کنار تنعم به انواع نعم پایدار اخروی، از خداوند متعال، دست نیاز به سوی بی نیاز بلند کرده، برای سلامتی و تعجیل فرج ولی نعمتمان حضرت بقية الله الأعظم امام زمان روحی و ارواح العالمین له الفداء ، دعا می کنیم.

آخرین کلامی که سرگشتگان وادی معرفت را معمول و مرسوم است ، حمد و ستایش و شکر خداوند مهربان است.

قم؛ حرم کریمه اهل بیت علیهِمُ السَّلام حضرت فاطمه معصومه علیها السَّلام

رجب المرجب 1433 خردادماه 1391 - سیّد محمد حسن شریعت موسوی

ص: 43

ص: 44

ص: 46

ص: 48

بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیم

با تعبیراتی مثل: « والشُّعَرآءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ » (1) و يا « مَا عَلَّمْنَاهُ الشَِّعْرَ و مَا يَنْبَغِي لَهُ » (2) در صدد مبارزه با این تهمت و ردّ و دفع آن بر آمده، و از سوی دیگر در روایات ما ( از طريق شیعه و اهل تسنّن) مدح و ستایش های (3) فراوانی نسبت به شعر و شاعران انجام گرفته که در بادی رأی معارض و متناقض می نماید.

خواب، تخدیر، انحراف، لذت جویی غریزی و تباهی و فساد و هوس باشد و نقشی چون هروئین، زهر، بیماری، جهل و بلای مصیبت بار ...".

از سوی دیگر قسمتی از انواع شعر همانند موسیقی، تأثیر تخیّلی و اوهام سازی با جاذبۀ شعری دارد و از این جهت بی شباهت به موسیقی نیست. همچنین از شعر در موسیقی، و افزودن تأثیر آن استفاده می شود، در نتیجه این سؤال مطرح می شود که: چه فرق است بین شعر و موسیقی و چرا موسیقی را حرام و شعر را جایز شمرده اند؟

لازم به ذکر است که: مطالب مناسب و مورد نظر ما با این که این موضوع درخور بحث و مورد ابتلاست، کمتر در کتابها به چشم می خورد، و ما با کمی بضاعت در این راه باریک تنها از خدا کمک می طلبیم که ما را اعانت فرماید، و از روح با عظمت پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله شفاعت می خواهیم تا در تنزیه و تقدیس قرآن کریم از این نوع پیرایه ها و معرفی صحیح قرآن و سخنان خداوند متعال به شایستگی برآییم، و نیز بتوانیم با تنقیح مباحث، به بیان جایگاه حقیقی شعر و شاعر از منظر قرآن و حدیث بپردازیم، شاید گامی به پیش انجام شود.

ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ »؛(1)

(ای پیامبر ؛ به کافران بگو:) آیا می خواهید من شما را آگاه سازم که شیاطین بر چه کسانی نازل می شوند* شیاطین بر شخص بسیار دروغ گویِ بدکار نازل می شوند* گوش فرا می دهند (تا حرف مؤمنان و قوای قدسی را ربوده و به اتباع خود برسانند)، و اکثرِ آن ها دروغ می گویند (و آنچه راست می گویند نیز برای شُبهه کاری و فساد و فتنه انگیزی است)* و شاعران (یاوه سرایان کفار مانند عالمان بی عمل و مدعیانِ باطل) را مردمِ جاهلِ گمراه، پیروی می کنند* آیا نمی بینی آن ها خود، به هر وادی حیران و سرگشته اند* و آن ها سخنانِ بسیاری می گویند که عمل نمی کنند* مگر آن شاعرانی که اهلِ ایمان و نیکو کارند و بسیار یاد خدا می کنند و برای انتقام از هجو و ستمی که در حق آن ها (و سایر مؤمنان) شده (با نظمِ سخن و طبعِ شعر) از حق یاری خواستند (و به شمشیرِ زبان با دشمنانِ دین جهاد کردند که اینان را مؤمنان پیروی خواهند کرد،) و آنان که ظلم و ستم (در حق آل رسول صلی الله علیه و آله و سلم و اهلِ ایمان) کردند به زودی خواهند دانست که به چه دوزخِ انتقام و کیفرگاهی بازگشت می کنند.

2. « وَمَا عَلَّمْنَاهُ الشَّعْرَ وَمَا يَنْبَغِي لَهُ إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ وَ قُرْآنٌ مُبِينٌ* لِيُنْذِرَ مَنْ كَانَ حَيّاً وَيَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَى الْكَافِرِينَ »؛(2)

و نه او [یعنی محمد صلی الله علیه و آله و سلم] را شعر آموختیم و نه شاعری درخورِ مقام اوست (بلکه) این (کتاب) ذکر و قرآنِ روشن و بیان کنندۀ خداست* تا پند دهد به آیاتش هر که زنده (دل) است (و از خدا و قیامت بترساند)، و بر کافران (نیز با اتمام حجت) وعدهء عذاب حتم و لازم گردد.

3.« بَلْ قَالُوا أَضْغَاثُ أَحْلَامٍ بَلِ افْتَرَيهُ بَلْ هُوَ شَاعِرٌ فَلْيَأْتِنَا بِآيَةٍ كَمَا أُرْسِلَ

ص: 52

الْاَوَّلُونَ »؛(1)

بلکه (این مردمِ غافلِ نادان) گفتند که: (سخنانِ قرآن) خواب و خیالی بی اساس است، بلکه (او که به این قرآن دعوی نبوت می کند) دروغ می گوید، بلکه او شاعر بزرگی است (که این کلمات را خود فرابافته است و از دروغ با خدا نسبت می دهد، و گرنه باید مانند پیامبران گذشته آیت و معجزه ای برای ما بیاورد.

4.« وَ يَقُولُونَ اَیِنَّا لَتَارِكُوا آلِهَتِنَا لِشَاعِرٍ مَجْنُونٍ* بَلْ جَاءَ بِالْحَقِّ وَصَدَّقَ الْمُرْسَلِينَ »؛(2)

و (مشرکین با کمال تکبّر و گستاخی) می گفتند آیا ما برای خاطرِ شاعرِ دیوانه ای دست از خدایان خود برداریم؟ (هرگز برنمی داریم)* (چنین نیست که آن ها پنداشتند،) بلکه او (پیامبرِ بزرگی است که برای تعلیم و هدایتِ خلقِ عالم) با برهانِ روشن و بر حق آمده است و حجّت (و معجزاتش) تصدیقِ پیامبرانِ پیشین خواهد بود.

5.« فَذَكِّرْ فَمَا أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّكَ بِكَاهِنٍ وَ لَا مَجْنُونٍ* أَمْ يَقُولُونَ شَاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِهِ رَيْبَ الْمَنُونِ »؛(3)

(ای رسولِ ما! خلق را به خدا) تذکّر بده، که تو به نعمتِ (وحی و رسالتِ) پروردگارت (سخن گوئی و) جنون و کهانت (که کافران به دروغ نسبت داده اند) هیچ در تو نیست* یا که (کافرانِ نادان) گویند: (محمّد) شاعری است (ماهر) و ما (حادثهء) مرگ او را انتظار داریم، (تا به مرگ از دعوی نبوتش آسوده شویم).

6.« فَلا أُقْسِمُ بِمَا تُبْصِرُونَ* وَ مَا لَا تُبْصِرُونَ* إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيم* وَ مَا هُوَ بِقَوْلِ شَاعِرٍ قَلِيلاً مَا تُؤْمِنُونَ* وَ لا بِقَوْلِ كَاهِنٍ قَلِيلاً مَا تَذَكَّرُونَ* تَنْزِيلٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِينَ* وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنَا بَعْضَ الأقاويل لأخَذْنَا مِنْهُ

ص: 53

بالْيَمِينِ* ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِينَ* فَمَا مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حَاجِزِينَ* وَ إِنَّهُ لَتَذْكِرَةٌ لِلْمُتَّقِينَ* وَ إِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْكُمْ مُكَذِّبِينَ »؛(1)

قسم به آنچه (از آثار حق که) می بینید* و آنچه نمی بینید*( ... که قرآن به حقیقت وحی خدا و) كلام رسولِ بزرگواری است* و نه آن سخنِ شاعری است (و گفتار خیالی و موهومی است، (گرچه) اندکی مردم هوشیار به آن ایمان می آورند* و نه حرفِ کاهنِ غیبگو (گرچه) اندک مردم متذکّرِ حقایقِ آن می شوند* (این قرآن) نازل شده از سوی خدای عالمیان است* و اگر (محمّد از دروغ) برخی سخنان را به ما می بست* محققاً ما او را (به قهر و انتقام) از یمینش می گرفتیم* و رگِ وَتینش را قطع می کردیم* و هیچ یک از شما بر دفاعِ از او قادر نبودید* و این قرآن به حقیقت پند و تذکّر پرهیزکارانِ عالم است* و البته ما می دانیم که برخی از شما تکذیب می کنید.

و قوله « أَلَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِي كُلِّ وَادٍ يَهِيمُونَ »(1)

أي هم لما يغلب عليهم من الهوى كالهائم على وجهه فِي كلّ واد يعن له وليس هذا من صفة من عليه السكينة والوقار و من هو موصوف بالحلم والعقل، و المعني:

إنّهم يخوضون فِي كلّ فنّ من الكلام و المعانِي التِي يعن لهم ويريدونه. و قال ابن عباس و قتادة: معناه فِي كلّ لغو يخوضون، يمدحون و يذمون، يعنون الباطل.

و قال الجبائي : معناه يصغون إلى ما يلقيه الشيطان إليهم على جهة الوسوسة لما يدعوهم من الكفر و الضّلال.

و قيل: إنّما صار الأغلب على الشعراء الغى باتباع الهوى لأنّ الذي يتلو الشعر فِي الأكثر العشاق (2)، ولذلك يقبح التشبيب (3) مع أن الشاعر يمدح للصلة و يهجو على جهة الحميّة، فيدعوه ذلك إلى الكذب و وصف الانسان بما ليس فيه من الفضائل والرذائل .

و قرأ نافع «يَتْبَعُهُمْ» بتخفيف التاء من تبعه إذا اقتفى اثره، يقال: تبع فلاناً إذا سار في أثره و أتبعه لحقه و الباقون بالتشديد من الأتباع و معناهما واحد.

و الآية، قيل نزلت في الشعراء الذين هجوا رسول الله صلى الله عليه و آله و المؤمنين و هي يتناول كلّ شاعر يكذب في شعره، ذكره الفرّاء.

و قيل: إنّها نزلت في إبن الزبعرى و أمثاله (4)

ص: 55

تفقهوا بغير علم، فضلوا و أضلوا.

« أَلَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِي كُلِّ وَادٍ يَهِيمُونَ »(1) ، أي في كل من الكذب يتكلمون و في كلّ لغو يخوضون، يمدحون ويذمّون بالباطل، عن ابن عباس و قتادة، والمعنى إنّهم لما يغلب عليهم من الهوى كالهائم على وجهه في كلّ وادٍ يعني له(2) " فيخوضون في كل فن من الكلام و المعاني التي تعن لهم و يريدونها ، ف-«الوادِي مثل لفنون الكلام و "هيمانهم" فيه قولهم على الجهل بما يقولون من لغو و باطل و غلوّ في مدح و ذم (3)

حالت شعر را بر می انگیزد، فسق است و از این رو "تشبیب »(1) قبیح است (و آن برانگیختن شهوات است با شعر به سوی نوامیس مردم)، و از طرفی برای صله مدح می کند و از روی حمیت هجو می نماید، این انگیزه او را به دروغ و توصیف آنچه در او نیست از فضایل یا رذایلِ بیجا وادار می کند.

6.شاعرانِ مشرکین که در هجو پیامبر صلی الله علیه و آله و مؤمنین، شعر می گفتند، مانند ابن زبعری و ابوسفیان ابن حرث و امیه ابن صلت و غیرهم.

7.آن شاعرانی که کار خود را شعر قرار داده و از قرآن و سنّت بازمانده اند.

8.آن هایی که در هر چه از فنون بخواهند بی جهت سخن سرایی می کنند لغویات برهم می بافند (و لو به آن جاهلند) و در مدح یا ذم به طور غلو سخن می گویند.

9.آن هایی که علم و فقه می آموزند، ولی از غیر طریق صحیح، لذا خود گمراه می شوند و دیگران را نیز گمراه می کنند.

این فشرده آنچه مرحوم شیخ الطائفه طوسی در تبیان، و مرحوم شیخ طبرسی در مجمع البیان از مفسرین قبل از خود نقل کرده اند.

[لازم به ذکر است] غیر از نهمین وجه که از روایات ائمه طاهرین علیهم السلام است، بقیه وجوه هیچ یک متّکی به دلیلی معتبر نیست، ولی با این حال گوشه ای از ظاهر آیه شریفه را شرح می دهد که - ان شاء الله - در این مورد و همچنین راجع به روایاتی که اشاره شد، بحث خواهیم کرد.

ص: 58

رموه بكونه آتياً بشعر منظوم مقفى حتى تأوّلوا ما جاء في القرآن من كلّ لفظ يشبه الموزون من نحو: «وَجِفَانٍ كَالْجَوَابِ وَ قُدُورٍ رَاسِيَاتٍ» (1) و قوله «تَبَّتْ يَدَا أَبِي لَهَبٍ» (2) ، و قال بعض المحصلين (3) : لم يقصدوا هذا المقصد فيما رموه به وذلك انه ظاهر من الكلام إنه ليس على أساليب الشعر و لا يخفى ذلك على الأغتام من العجم، فضلاً عن بلغاء العرب وإنّما رموه بالكذب، فإنّ الشعر يعبّر به عن الكذب و الشاعر الكاذب حتى سمى قوم الأدلة الكاذبة الشعرية و لهذا قال تعالى في وصف عامة الشعراء: «وَ الشُّعَراءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ»إلى آخر السورة، و لكون الشعر مقرّ الكذب، قيل: أحسن الشعر أكذبه و قال بعض الحكماء : لم ير متدين صادق اللهجة مغلقاً في شعره».(4)

وآيات «بَلِ افْتَرَيهُ بَلْ هُوَ شَاعِرٌ» (1) ، «لِشَاعِرٍ مَجْنُونٍ» (2) و «شَاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِهِ» (3) را بسیاری از مفسرین به این معنی گرفته اند که:

کفار پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را نسبت دادند که در قرآن شعر منظوم قافیه دار آورده، تا اینکه اینها در صدد تأویل برآمدند در جاهایی از قرآن که لفظِ آن دارای وزن و قافیه بود، مانند: «وَجِفَانٍ كَالْجَوَابِ وَ قُدُورٍ رَاسِيَاتٍ» (4) و «تَبَّتْ يَدَا أَبِي لَهَبٍ» (5)، ولی بعض اهل تحقیق چنین گفته اند که: مقصود کفار این نبوده؛ چون بسیار روشن است که سخن قرآن بر اسلوب های شعری استوار نیست و این بر عجم هایی که زبان گویا ندارند پوشیده نیست، چه رسد به بُلغای عرب، بلکه شعر در اینجا منظور دروغ است و شاعر آن دروغگو است، به طوری که قومی ادله دروغین را «ادلّه شعریه» نامیدند و از این رو خداوند تعالی در وصف همه (6) شاعران گفته:" شعرا را گمراهان پیروی می کنند...." (7).

و چون شعر جای دروغ است، گفته شده:" بهترین شعر دروغین ترین آن است". و بعضی از حکما گفته اند: دیده نشده دینداری راستگو سخن، که در شعر خود مغلق گویی کند.

1. علم دقیق و ظرافت و زیرکی در دانش و سخن.

2. سخنان با وزن و قافیه و سخنگوی آن

3.دروغ و دروغگویی

ولی هیچ یک از این سه معنی را نمی توان پذیرفت، علاوه بر اینکه دلیل و شاهدی در قرآن و سنت بر آن نیست؛ زیرا کفار نمی خواستند ظرافت گویی قرآن را نمایش دهند، چون آن مدح است نه تخریب و انتقاد، نسبت به وزن و قافیه سازی نیز علاوه بر آنچه خود راغب جواب داده که آن ها آشنایی کامل به شعر داشتند و می دانستند قرآن شعرِ آن چنانی نیست و در جامعۀ آن ها این تهمت رسواست، چنین نسبتی پیرایه زشتی محسوب نبود که شکستی به قرآن کریم دهد.

و اما این که منظور از شعر و شاعر؛ دروغ، دروغ گویی و دروغگو باشد، آن نیز دروغگویی صحیح نیست؛ زیرا استعمال شعر و شاعر در چنین معنائی جنبۀ کنایی دارد که اکثراً به آن متوجه نمی شوند چرا همان تعبیر تکذیب و افترا را نگفته که در جاهای دیگر قرآن آمده؟! بلکه در سوره انبیاء پس از تهمت به افترا و دروغ زنی، تهمت شاعری نیز به آن حضرت زدند که: «بَلْ قَالُوا أَضْغَاثُ أَحْلَامٍ بَلِ افْتَرَيهُ بَلْ هُوَ شَاعِرٌ» (1) . قرآن با آن بیانات رسا و بلیغ که دارد نمی توان سخنش را چنین توجیه کرد، نه آن قدر در این معنی دایره لغات تنگ بوده که عوض افترا و كذب، شعر استعمال شود، و نه شخصیتهای قریش از مشرکین اطلاعاتشان به لغات عربی نارسا بوده که به جای کذب، شعر و به جای کاذب و کذّاب، شاعر استعمال کنند.

از این بیانات جواب آن گفتههایی که بعضی در تفسیر شعر در آیه "سوره یس" گفته اند ظاهر می شود، چنانچه آن گفته ها را صاحب تفسیر تبیان و صاحب تفسیر مجمع البیان نقل کرده اند.

ص: 62

و از عایشه نقل شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله متمثل می شد به شعری از مردی از بني قيس:

سَتُبدِى لَكَ الأَيَّامُ مَا كُنْتَ جَاهِلاً *** وَ يَأْتِيكَ بِالْأَخْبَارِ مَنْ لَمْ تُزَوّدا (1)

پس آن حضرت چنین می گفت: وَ يَأْتِيكَ مَنْ لَمْ تُزوّد بِالْأَخْبَارِ، و ابوبکر به او گفت که: این چنین نیست یا رسول الله! و آن حضرت می فرمود: من شاعر نیستم و سزاوار من نیست.(2)

و اما گفته اصلی او صلی الله علیه و آله و سلم :

أنَا النَّبِيُّ لَا كَذِبَ *** أَنَا ابْنُ عَبْدِ المُطَّلِب

در این باره قومی گفته اند که: آن شعر نیست، و دیگران گفته اند: آن اتفاقی بود، و قصد نکرده بود شعری بگوید.

و گفته شده: معنی آیه این است که:" ما در آموختن قرآن به او شعر نیاموختیم و سزاوار قرآن هم نیست که شعر باشد"؛ زیرا نظم آن نظم شعری نیست.

و حال آنکه به طور صحیح رسیده که او شعر را می شنید و بر آن ترغیب می کرد و فرمود به حسان بن ثابت: «ای حسان! پاینده باد تأیید شدنت به روح القدس، مادامی که ما را با زبانت یاری کنی. (3)

ص: 64

گفته اند که خلاصه ترجمه اش چنین است:

قوله تعالى: «وَالشُّعَراءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ» (1) ، این پاسخ از تهمت مشرکین به پیامبر صلی الله علیه و آله است که: اولاً: او شاعر است، ثانیاً همراهش شیطانی هست که به او قرآن را القاء می کند.

این دو تهمت از چیزهایی است که مکرراً به زبان می آوردند تا از دعوتِ حقِ آن حضرت پیش گیری و [مانع پیشرفت دعوت آن حضرت شوند] و این نکته معلوم می کند آیات در مکّه و قبل از هجرت نازل شده.

وكيف كان، «غيّ» خلاف «رشد» است و آن اصابتِ به واقع است، پس «رشید» کسی است که همتش تنها صرف حقایق واقعی می شود، و «غویّ» آن کسی است که راه باطل می پیماید و راه حق راستین را نیافته باشد.

و گمراهی و غوایت از چیزهایی است که اختصاص به صنعت شعر دارد که بنای آن بر تخیلات و غیر واقعی نشان دادن است، روی این اصل به آن همت نمی گمارد جز آن گمراهی که شیفته آرایشات خیالی و ذهنی و صورت سازی های وهمی است که مشغول می کند به خود و از راه حق و راه صحیح منصرف می کند، و چنین شاعرانی را که صنعت آن ها مبتنی بر گمراهی است، پیروی نمی کنند جز گم راهان و گم گشتگان، و این مطلب همان است که در آیه بیان فرمود: «وَ الشُّعَراءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ.»

و قوله: «أَلَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِي كُلِّ وَادٍ يَهِيمُونَ* وَ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ مَا لَا يَفْعَلُونَ» (2) مراد از "یهیمون" آن است که: در گفتار بی بند و بارند و مرزی برای آنکه آنجا بایستند حساب نمی کنند، گاهی باطل نکوهیده را ستایش، مانند ستایش حق ستوده، و

ص: 66

گاهی چیز نیکویی را هجو می نمایند مانند هجو یک زشت نکوهیده، و گاهی به باطل دعوت می کنند و از حق منصرف می سازند که در آن انحراف از راه فطرت انسانیت است که فطرت مبتنی بر راه یابی صحیح به سوی حقایق جهان است، و همچنین این که: می گویند آنچه را نمی کنند که این عدول از راه فطرت است. (1)

است و نشانه پیام و متن دعوت او «قرآن» است و آن معجزه ایست که به بیان خودش «ذکر» و (مبین) است. (1)

در این بیانات شعر به معنی خیالبافیِ ذوقی گرفته شده و شاعر سازنده این تخیّلات و آرایش دهنده ذهنیات غیر واقعی که در قالب سخنانی با نظم های موزون مُقفّی آن را ادا نماید.

ولی - چنانچه بعداً توضیح بیشتری می دهیم - اهل لغت وزن و قافیه را از شرایط اساسی «شعر» نمی دانند، و روی همین جهت مشرکین به خود اجازه دادند چنین تهمتی را به قرآن و تهمت «شاعر» را به پیامبر عظیم الشأن اسلام صلی الله علیه و آله و سلم بزنند، چون می دانید در قرآن نوعاً سخنان با وزن و قافیه ادا نگردیده و فنون شعری در آن به کار برده نشده است.

مطلب دیگر که در این سخنان، به چشم می خورد این است: ظاهر آیه «وَ مَا عَلَّمْنَاهُ الشَّعْرَ» (2) آن است که در آموختن قرآن به او شعر یاد ندادیم، و لذا بعداً می فرماید: «إِنْ هُوَ الّا ذِكْرٌ وَ قُرْآنٌ مُبِينٌ» (3)؛ یعنی آنچه در این آموختن یادش دادیم، تنها ذكر و قرآن مبین بود، بنابراین روی سخن به حساب قرآن است که تهمت شعر به آن زدند.

ولی در عین حال ساحت قدس مقام رسالتش صلی الله علیه و آله و سلم را بالملازمه از شعر پاک می کند، چون او خودش نیز ذکر و رسول قرآن و سراپا مبیّنِ آن بود، و در همه ابعادِ روحیِ او چنین بود و شعر و شاعری در خور چنین مقامی نیست.

از سوی دیگر در سخنان مرحوم استاد علامه روشن نشده که سند ایشان در تفسیر «شعر» چیست، آیا از کتب تفسیر و اقوال ،مفسّرین یا از اقوال لغویین و یا از

ص: 68

موارد استعمال آن در قرآن و غیره، این معنی را استفاده کرده اند؟

ولی چیزی که بیشتر مناسب تفسیر مذکور می باشد، سخنان علمای منطق در باب صناعات خمس است که قیاس را از نظر مقدمات و مواد آن به پنج نوع تقسیم کرده اند: برهانی، جدلی، خطابی، شعری و مغالطی.

"قیاس شعری" آن است که از مقدمات تخیلیِ تألیف شده باشد، که از اینجا بر می آید "شعریات" در نظر علمای منطق همان است که از امور تخیلی تنظیم گردد که عدّه ای از آن ها وزن و قافیه را نیز در آن شرط دانسته اند.

و لكن شیخ الرئیس در منطق شفا تصریح کرده که: یونانیین نیز (مانند عرب) وزن و قافیه در شعر را معتبر می دانسته اند ... .(1)

به نظر می رسد این تفسیر برای شعر در علم منطق، نه به جهت اصطلاحی خاصّ از علمای منطق برای خودشان باشد، بلکه همان معنای عرفی است که در میان مردم به کار می رود، منتها آن ها به تحلیل آن پرداخته اند، از این رو تفسیر شعر به تخیّلات ذوقی تحریکی، دور از واقعیت نیست. ولی سخن در شرط کردن وزن و قافیه برای شعر است و همچنین اثبات آن به طور مستند که بتوان در تفسیر قرآن به آن اعتماد کرد و در آینده آن را باید روشن کنیم به شکلی که موجب ظهور آیات در آن معنی بشود و یا از روایات اقتباس نماییم.

عظمت و شخصیت آن شاعر نصب می شد.

شاید بتوان گفت: عرب جزيرة العرب با همۀ عقب افتادگی های فرهنگی (1) که داشتند در فنون شعر یگانه زمان و گوی سبقت را ربوده بودند و نمونه های باقی مانده ای از اشعار آن ها تا این زمان مانند «سبعه معلّقه» و غیر آن گواهی روشن بر این مدّعاست، آن ها حقیقت شعر و انواع آن و توانایی هنری آن را کاملاً درک می کردند و در طرق و راه های گوناگونی که ممکن بود از شعر استفاده شود، مثل: تشجيع، تحقیر مدح، هجا و غیره و از جمله به عنوان یک حربه تبلیغاتی بر ضدّ مخالفین استفاده کرده و همچنین در جهات دیگرِ آن بهره می گرفتند.

آن ها می دانستند که با هنرهای شعری چگونه میتوان حق را تحقیر و پست و به صورت باطل جلوه داد، و بالعکس با سخنان و بافته های شعری و شاعرانه، باطل را زیبا و دلنشین و جذاب و به صورت حق و یک واقعیت به مردم عرضه کرد. واژۀ شعر و شاعر عربی است و عرب های شبه جزیره عربستان از هر کسِ دیگر به این واژه آشناتر و ماهیت آن را، به مقتضای اوجِ ترقی در ادبیات شعری، کاملاً می دانستند .

پس [به این نتیجه می رسیم که:] در فهم واژۀ «شعر» و «شاعر» و خصوصیات آن، از آن ها اقتباس کردن بهترین راه است، چنانچه اگر از این راه حدود این واژه را دریافتیم، در فهم آیاتی که بیانگر این تهمت و جواب آن و نکوهش از شعر و شاعر است نیز راه صحیح و مناسبی را پیموده ایم و می توانیم مراد را به دست آوریم.

و قرآن متزلزل دیدند، از درِ مبارزه برخاسته و از جمله مبارزاتِ سرسخت آن ها، مبارزات تبلیغاتی علیه بیانات شیوا و جذاب قرآن بود، پس مبارزۀ خود را با دادن نسبت های ناروایی به آن شروع کردند که حتی خود آن ها به تأثیر داشتنِ آن نسبت های ناروا زیاد معتقد نبودند، ولی برای منحرف کردن اذهان مردم به آن دست می زدند.

از آن جمله قرآن را متهم میکردند که شعر است. قرآن این تهمت زدن مشرکین را چنین نقل می کند:

«بَلْ قَالُوا أَضْغَاتُ أَحْلَامِ بَلِ افْتَرَيهُ بَلْ هُوَ شَاعِرٌ فَلْيَأْتِنَا بِآيَةٍ كَمَا أُرْسِلَ الْاَوَّلُونَ» (1)

اینها خواب های پریشانِ کاذبِ مخلوط است، بلکه ساخته و بافته های دروغین است، بلکه او شاعری است، و گرنه آیت و نشانه ای و معجزه ای بیاورد مانند پیامبران پیشین.

اینجا شعر و شاعر در ردیف بافته های دروغین و خواب های پریشانِ بی تعبیر درآمده و مخالفین، قرآن را خیال بافی های شاعرانه شیوا به حساب می آوردند و جاذبه و تأثیرش را از قبیل خیال بافی های بی واقعیتِ شاعر معرفی کردند. و لذا درخواست کردند که نشانه ای از واقعیت و وابستگی به خدا بیاورد مانند پیامبرانِ گذشته که مدّعای خویش را با معجزه ثابت می کردند، و می خواستند با این تهمت قرآن را از معجزه بیانی و شیوایی و جذّابیّتِ خارق العاده ای که داشت از اذهان مردم ساقط کنند که: «این معجزه نبوت تو نمی شود، اگر می خواهی، معجزه ای دیگر بیاور".

عرب (مخصوصاً سران قریش) و شاعران، بلیغان و ادیبانِ آن ها می دانستند که قرآن، از نظر وزن و قافیه، شعر نیست و حقیقت شعر را به وزن و قافیه نمی دانستند،

ص: 72

بلکه به جنبه خیال بافی های ذوقی که جذّاب ذوق ها شود می دانستند، از این رو توانستند به قرآن این تهمت را بزنند و الا هر کس می دید که قرآن وزن و قافیه شعری ندارد (و اگر هم داشت عیبی بر آن نبود)، بلکه آنچه می توانست عیب محسوب شود جذابیت اعجازی آن از نوع خیال بافیِ شاعرانه بود نه رابطه هدایت خالق و سازنده انسان نسبت به او، پس شعر یک نوع خیال بافیِ شاعرانه و ذوقی است، نه قافیه سازی موزون.

در جواب این تهمت، قرآن کریم می فرماید:

«وَ مَا عَلَّمْنَاهُ الشَّعْرَ وَ مَا يَنْبَغِي لَهُ إِنْ هُوَ الّا ذِكْرٌ وَ قُرْآنٌ مُبِينٌ» (1)

ما به او شعر نیاموختیم و درخور و سزاوار او هم نیست، نیست آن جز ذکر و قرآنی ظاهر و روشن کننده.

قرآن روشن کننده حقایق، و گویای از جهان هستی است که با واقعیت های جهان در رابطه است و شأن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و راهنمای خدایی هم همین است نه خیال بافی سرگرم کننده و جاذبِ ذوقیات و تخیّلات دیگران، و الا او شاعر بود نه پیامبر خدا؛ شما در قرآن نظر کنید، هیچ گاه خیالی و ذوقی حرف نزده بلکه همیشه حقایق را بیان می فرماید.

در این جا نیز شعر در مقابل ذکر و قرآن مبین است. ذکر، یادآوری چیزهایی است که هست و معلوم هم هست، ولی از آن غفلت شده؛ و قرآنِ مبین، آشکارکننده حقایق است، پس شعر که ذهنیّات خیالی و ذوقی باشد بی توجه به واقعیّات و حقایق جهان هستی است و این ربطی به وزن و قافیه ندارد. قرآن کریم می فرماید:

«وَ يَقُولُونَ أَيَّنَّا لَتَارِكُوا آلِهَتِنَا لِشَاعِرٍ مَجْنُونٍ* بَلْ جَاءَ بِالْحَقِّ وَ صَدَّقَ

ص: 73

الْمُرْسَلِينَ» (1)

و [کفّار] می گویند آیا چنین باشد که ما ترک کنندگان باشیم خدایان خودمان را به خاطر شاعری دیوانه؟ [خداوند به آنان پاسخ داده که: نه چنین است]، بلکه او چیزی آورده که حق است و واقعیت و دم از حقایق می زند به طور راست و صحیح [نه شعر و ذوقیات خیالیِ بافته شده] و سخنش ردیف سخنان پیامبران گذشته و نمونۀ آن ها است و آن ها را تصدیق کرده [و در سخنانش نشانه هم جنسی است با آن ها].

اینجا نیز حق و حقیقت و پیام های پیامبران راستین در مقابلِ تهمت شعر و شاعری قرار گرفته و برای ابطال تهمت شاعری به آن حضرت می فرماید: «نه، بلکه او حق آورده و آنچه آورده تصدیق پیامبران را می کند".

بنابراین شعر چیزی است که دم از حق و واقعیات نمی زند، بلکه ذوقی خیالی و ذهنیات ساختۀ بی ربط به جهان حقیقت و هستی است، و شعر تصدیق و تأیید پیامبران خدایی را نمی کند، چون آن ها پیام رسان آفریدگار و پروردگار جهان هستی هستند و شعر خیالات ذهنی و غیر مرتبط به آن است و نمیتواند مصدّق پیامبران باشد.

در اینجا نیز شعر ،بودن به حساب معانی خیالی و ذوقی استعمال شده، نه به حساب وزن و قافیه داشتن الفاظ.

قرآن کریم در جای دیگر می فرماید:

«فَلَا أُقْسِمُ بِمَا تُبْصِرُونَ* وَ مَا لَا تُبْصِرُونَ * إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ* وَ مَا هُوَ بِقَوْلِ شَاعِرٍ قَلِيلاً مَا تُؤْمِنُونَ* وَ لَا بِقَوْلِ كَاهِنٍ قَلِيلاً مَا تَذَكَّرُونَ* تَنْزِيلٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِينَ* وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنَا بَعْضَ الأقاويل* لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْيَمِين* ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِينَ* فَمَا مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حَاجِزِينَ* وَإِنَّهُ لَتَذْكِرَةٌ

ص: 74

لِلْمُتَّقِينَ* وَ إِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْكُمْ مُكَذِّبِينَ» (1)

قسم به آنچه (از آثار حق که) می بینید* و آنچه نمی بینید* که قرآن به حقیقت وحي خدا و كلام رسول بزرگواری است* و نه آن سخنِ شاعری است (و گفتار خیالی و موهومی است، (گرچه) اندکی مردم هوشیار به آن ایمان می آورند* و نه حرفِ کاهن غیب گو (گرچه) اندک مردم متذکّرِ حقایقِ آن می شوند* (این قرآن) نازل شده از سوی خدای عالمیان است* و اگر (محمّد از دروغ) برخی سخنان را به ما می بست* محققاً ما او را (به قهر و انتقام) از یمینش می گرفتیم* و رگِ وَتینش را قطع می کردیم* و هیچ یک از شما بر دفاعِ از او قادر نبودید* و این قرآن به حقیقت پند و تذکّر پرهیزکارانِ عالم است* و البته ما می دانیم که برخی از شما تکذیب می کنید .

قرآن در این آیات نیز تهمتِ شاعر بودنِ آن حضرت را رد می کند و در مقابل بیان می کند که:

1. این سخن پیام رسان گرامی است (این پیام از جانب خداست).

2. این تنزیل از جانب پروردگار جهانیان می باشد (که در این رابطه نزول یافته است).

3. اگر سخنان را بافته و به حساب ما گذارد، او را هلاک می کنیم.

4. این قرآن وسیله تذکر برای متقین است.

از این دلایل بر می آید قرآن شعر نیست؛ زیرا در همۀ اینها روی سخن به معنی است، نه به الفاظ از نظر وزن و قافیه.

اگر خردمندِ منصف در آن بنگرد، خواهد دانست که سخن پیام رسان خداست.

- خواهد دانست که از جانب پروردگار جهانیان در رابطه با پرورش است.

- خواهد دانست که خدای شاهد و ناظر به همه چیز و محیط و قادر و آگاه، دروغگوی به خود را این چنین آزاد و سرافراز نخواهد گذاشت و به مجازات خواهد

ص: 75

رساند و هلاکش می کند.

- و خواهد دانست که قرآن تذکره متقین است، نه شعر و خیال بافی های شاعرانه و ذوقیات ذهنیِ بی رابطه با جهان هستی و پروردگار جهانیان، و بی رابطه و بی پیوند با وضع روحی و فکری و ساختمان ادراکی انسان، بلکه سراسر نشان دهنده آن است که سازنده و خالقِ بشر در رابطه با هدایت او این کتاب را نازل فرموده و با چنین هدفى كاملاً متناسب و سازگار است.

در اینجا نیز اصلاً در جواب تهمت شعر توجهی به وزن و قافیه لفظی نشده است.

از بیاناتی که در این زمینه آمد نتیجه آن شد که: شعر در زمان نزول قرآن در میان عرب های آن زمان و آن سرزمین، به همان خیال بافی های شاعرانه که در زمینه های گوناگون بافته می شده نام داشت، از تشجیع، تحقیر، مدح، هجا، عشقی، نوحه سرایی و غیر ذلک، اگر چه غالباً به طور موزون و با قافیه ساخته می شده، ولی شعری بودنش روی اصل جنبۀ تخیّلاتی آن بوده است.

2. وزن و قافیه داشتنِ سخن عیب و نقص نیست، که آن را حربه تبلیغاتی بر ضدّ قرآن قرار دهند، بلکه اگر خیال بافی شاعرانه بود عیب محسوب می شد.

3. آن چیزی که منافات با رسالت حقه از جانب آفریدگار و پروردگار جهانِ هستی دارد، خیال بافی بودن سخن است که همان شعری بودن معانی است، نه ترکیب الفاظ از نظر وزن و قافیه.

4. در سوره انبیاء [سه مرتبه افترا و تهمت مشرکین [به قرآن و پیامبر صلی الله علیه و آله] را چنین بیان می کند:

[مرتبۀ اوّل:] تهمت به "اضغاث احلام" زدند (یعنی خواب های مخلوطِ پریشانِ کاذب) که تنها جای آن در محیطِ روحی خواب بیننده است، نه مانند رؤیای صادقه که تأویل و تعبیری دارد و در خارج واقع می شود: «بَلْ قَالُوا أَضْغَاثُ أَحْلَامٍ» (1)

مرتبه دوم: از آن ترقی کرده و تهمت را به شکل بالاتری بردند که واقعیت نداشتن آن است (مانند مرتبۀ اوّل)، ولی تعمّداً افترا بسته یعنی آن بافته ها روی افترا و دروغ باشد (2) : «بَلِ افْتَرَيهُ» (3)

مرتبه سوم: تهمت را رنگ بیشتری داده و او ا شاعر گفتند، که مطالبش غیر واقعی است (مانند مرتبه اول)، دروغین و ساخته و بافته (مانند مرتبه دوم)، و هم اضافه بر آن، به رنگ شعری و خیال بافیِ ذوقی که برانگیزنده تخیلاتِ دیگران شود و از این راه جاذبه تخیّلاتی را نیز دارا باشد: (بَلْ هُوَ شَاعِرٌ) . (4)

و با لفظ «بل» مراتب سه گانه تهمت را بالا بردند که در عنوان شاعر همۀ آن ها جمع است، به اضافه ذوقیات شاعرانه و جاذبیّت شعری که موجب برانگیختن تخیلات

ص: 77

ذوقی دیگران نیز می شود.

پس در این جا نیز شاعر و شعر به همان معنی ذوقیات خیالی که در معناست آمده، نه به حساب وزن و قافیه داشتنِ سخن و کلام که در لفظ است.

و چون سخنان شعری نمی تواند دلیل رسالت (1) [از جانب خدا] باشد، لذا پس از تهمت شاعری، درخواست کردند که باید مانند پیامبران پیشین نشانه و معجزه ای بیاورد و این قرآن دارای اعجاز نیست «فَلیَاتِنا بِآيَةٍ كَمَا أُرْسِلَ الْأَوَّلُونَ» (2) (ولی ما در آینده این تهمت شاعری و شعر را کاملاً رد می کنیم و اثبات اعجاز قرآن را خواهیم کرد ان شاء الله ). (3)

5. در سوره یس فرمود: «وَ مَا عَلَّمْنَاهُ الشَّعْرَ وَ مَا يَنْبَغِي لَهُ إِنْ هُوَ الَّا ذِكْرٌ وَ قُرْآنٌ مبين» (4) و شعر را در خور مقام رسالت ندانسته، چون رسالت از جانب پروردگار جهان، گویای از جهان هستی و روابط آن است و شعر حاکی از ذهنیّات و خیال بافی های شاعرانه، و این دو با هم تناسب ندارد، و لذا بعداً می فرماید: «إِنْ هُوَ الّا ذِكْرٌ وَ قُرْآنٌ مُبِينٌ»؛ (5) (آنچه در وحی خود به او آموختیم، نیست جز ذکر و قرآنِ آشکار کننده)، که این صفات با شعر منافات دارد، و شعر نیز از این صفات خالی است، پس شعر خیال بافی های شاعرانه است نه [لفظ است] به شرط وزن و قافیه داشتن.

ص: 78

6. در سوره صافات پس از حکایت تهمت مخالفین که گفتند: «شَاعِرٍ مَجْنُونٍ» (1) ، (او ... شاعری مجنون است)، جواب داده شده که: «بَلْ جَاءَ بِالْحَقِّ وَ صَدَّقَ الْمُرْسَلِينَ» (2)، او شاعر مجنون نیست بلکه اولاً: «جَاءَ بِالْحَقِّ» (3) (او حق آورده و سخنش با واقعیات منطبق است)، ثانياً : «صَدَّقَ الْمُرْسَلِينَ» (4) (سخنش هم صدا با پیغمبران پیشین و از یک قواره است که تصدیق آن ها کرده و راستیِ آن ها را نشان می دهد)، که باز از لحاظ معنی که خیال بافی شاعرانه باشد روی شعر سخن رفته، که از جواب، مراد از تهمت به شعر فهمیده می شود، نه روی الفاظ از نظر وزن و قافیه داشتن.

7. در سوره حاقه نیز - چنانچه قبلاً شرح دادیم - از مقابله «شاعر» با «رسول كريم»، و نیز با مقایسه با آیات بعد از آن معلوم می شود مراد از شاعر، همان خیال بافِ ذوقی است، نه [الفاظ] به شرط وزن و قافیه داشتن:

«وفَلَا أُقْسِمُ بِمَا تُبْصِرُونَ* وَ مَا لَا تُبْصِرُونَ* إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ* وَ مَا هُوَ بِقَوْلِ شَاعِرٍ قَلِيلاً مَا تُؤْمِنُونَ* وَ لَا بِقَوْلِ كَاهِنٍ قَلِيلًا مَا تَذَكَّرُونَ* تَنْزِيلٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِينَ* وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنَا بَعْضَ الْأَقَاوِيلِ* لَاَخَذْنَا مِنْهُ بِالْيَمِينِ* ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِينَ* فَمَا مِنْكُمْ مِنْ اَحَدٍ عَنْهُ حَاجِزِينَ* وَ إِنَّهُ لَتَذْكِرَةٌ لِلْمُتَّقِينَ* وَ إِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْكُمْ مُكَذِّبِينَ»؛ (5)

قسم به آنچه (از آثار حق که) می بینید* و آنچه نمی بینید* (... که قرآن به حقيقت وحیِ خدا و) کلام رسولِ بزرگواری است* و نه آن سخنِ شاعری است

ص: 79

(و گفتار خیالی و موهومی است، (گرچه) اندکی مردم هوشیار به آن ایمان می آورند* و نه حرفِ کاهنِ غیب گو (گرچه) اندک مردم متذکّرِ حقایقِ آن می شوند* (این قرآن) نازل شده از سوی خدای عالمیان است* و اگر (محمّد از دروغ) برخی سخنان را به ما می بست* محققاً ما او را (به قهر و انتقام) از یمینش می گرفتیم* و رگِ وَتینش را قطع می کردیم* و هیچ یک از شما بر دفاعِ از او قادر نبودید* و این قرآن به حقیقت پند و تذکّر پرهیزکارانِ عالم است* و البته ما می دانیم که برخی از شما تکذیب می کنید.

8. در هر قولی از اقوال و سخنان مفسرین - که از تبیان و مجمع البیان نقل شد و گذشت - ، گوشه ای از انواع خیال بافی های شاعرانه ذکر شده بود که جمعاً حاکی از آن است که شعر در نظر این مفسرین همان خیال بافیِ ذوقی و شاعرانه است که به روش هایِ (1)گوناگون انجام می گیرد، نه [الفاظ] وزن و قافیه دار، خصوصاً با ملاحظه اینکه همۀ این تفاسیر نسبت به تهمت شعر و شاعری به آن حضرت و قرآن است که خالی از وزن و قافیه شعر بوده است.

9. روایاتی که تطبیق فرموده آيه: «وَالشُّعَراءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ» (2)را بر کسانی که با آرا و تخیّلات ذهنیِ خود دین می سازند، بدون آنکه تکیه کنند بر علوم مأثوره دینیّه از صاحب رسالت صلی الله علیه و آله وسلم و ائمه طاهرين علیهم السلام

كُلِّ أَفَاكٍ أَثِيمٍ» (1) فرمودند:

آنان هفت نفر هستند: مغیره، بنان ،صاید، حمزه، ابن عماره بربري، حارث شامي،

عبدالله ابن الحارث و أبو الخطاب .(2)

2. علی بن ابراهیم قمی در تفسیر این آیه: «وَ الشُّعَراءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ » از امام باقر علیه السلام نقل می کند که آن حضرت فرمودند:

نزلت في الذين غيروا دين الله [بآرائهم] (3) و خالفوا أمر الله [عزّوجلّ]، هل رأيت شاعراً قطّ يتبعه (4) أحد ؟ إنّما عنى بذلك الذين وضعوا دينهم (5) بآرائهم فيتبعهم (6) الناس على ذلك ويؤكد ذلك قوله [تعالى]: «أَلَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِي كُلِّ وَادٍ» (7) يعنى يناظرون بالاباطيل و يجادلون بالحجج المضلّة و في كلّ مذهب يذهبون. (8)

این آیه در بارۀ کسانی نازل شده که دین خدا را تغییر دادند و مخالفت امر خدای عزّوجلّ کردند، آیا اصلاً دیده ای که شاعری را کسی تبعیت کند؟ همانا به درستی که منظور آیه کسانی هستند که با رأی و نظر خود دین می سازند، پس مردم آن ها را تبعیت می کنند و تأکید می کند این قول را آیه شريفة: «أَلَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِي كُلِّ

ص: 81

وَادٍ» (1) یعنی اینان مناظره می کنند با حرف های باطل و مجادله می کنند با دلیل های گمراه کننده، و برای اثبات راه باطل خود در هر مذهبی داخل می شوند

3.حضرت امام باقر علیه السلام دربارۀ این آیه: «وَ الشُّعَراءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ» فرمودند: هل رأيت شاعراً يتبعه احد؟ و انّما هم قوم تفقهوا لغير الدّين، فضلوا وأضلوا.(2)

آیا دیده ای شاعری را کسی تبعیت کند؟ و به تحقیق اینها فقهائی هستند که برای غیر دین خدا تفقه و کوشش می کنند پس گمراه می شوند و گمراه می کنند.

4. سید شرف الدین نجفی نقل می کند از حضرت أبي عبد الله امام صادق علیه السلام در این آیه شریفه: «وَالشُّعَرَاءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ»که حضرت فرمودند:

من رأيتم من الشعراء يُتبع ؟ انّما عنى هؤلاء الفقهاء الذين يُشعرون قلوب الناس بالباطل فهم الشعراء الذين يُتبعون. (3)

چه کسی از شاعران را شما دیده اید که مورد تبعیت قرار گیرد؟ همانا مقصود آیه آن فقهایی هستند که مردم را به باطل توجه می دهند، پس آنان شعرایی هستند که مورد تبعیت قرار می گیرند.

5. مجمع البیان از تفسیر عیاشی نقل می کند که حضرت أبي عبدالله امام صادق علیه السلام در مورد این آیه شریفه: «وَ الشُّعَراءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ» فرمودند:

هم قوم تعلّموا و تفقهوا بغير علم، فضلوا و أضلوا.(4)

شعرا کسانی هستند که علوم دینی و فقه را می آموزند به غیر نیت علم و دانش

ص: 82

(یعنی هدف آن ها علم نیست)، پس گمراه می شوند و گمراه می کنند.

6. صدوق رحمته الله در اعتقادات الامامية نقل می کند، که در مورد این آیه شریفه: «وَالشُّعَراءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ» از امام صادق علیه السلام سؤال شد، حضرت فرمودند:

هم القصاص (1)

شعرا قصاص و نقّال و قصه گویان هستند.

احکامی را به عنوان فقه و علوم اسلامی می ساختند، در صورتی که آن ها ساخته های خیالی و ذهنیات آن ها بود نه احکام نازل شده (1) بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم . البته این درس بزرگی است برای هر فقیهی که احکام اسلام را از پیش فکر خود نخواهد بیان کند، بلکه سعی و اجتهاد کند در کتاب و سنت و آنچه می تواند مبیّن آن دو باشد (مانند اجماع اهل حق یا غیر آن، یا در بعضی موارد عقل، مانند "برائت عقليه").

گروه دوم: قُصّاصِ داستان ساز و افسانه پرداز که خیال بافی می کند.

سيّدنا الاستاد علامه طباطبائی در تفسیر این آیه شریفه در بحث روایی، پس از نقل آنچه ما از تفسیر علی بن ابراهیم قمی و از اعتقادات صدوق ذکر کردیم چنین گفته اند:

اقول: هم من المصاديق والمعنى الجامع ما تقدّم في ذيل الآية؛ (2) آنچه در این دو روایت است از مصادیق آیه (یعنی شعرای مذکور در آیه) است، ولی معنی آیه جامعِ همۀ این مصادیق است که شامل شاعران بدان معنی که گذشت نیز می شود.

بلی؛ در بعضی از این روایات اشاره به عدم شمول آیه نسبت به شاعران است که می فرماید: من رأيتم من الشعراء يتّبع ؟؛ کدام شاعری را دیدید که از او پیروی شود؟ حسب آنچه در آیه است که «وَ الشُّعَراءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ» (3)؛ شعرا را گمراهان پیروی می کنند، بعداً نیز می فرمايد إنّما عنى هؤلاء الفقهاء یعنی: تنها این فقها که دل های مردم را به باطل می آگاهند مقصود آیه است، ولی همان طوری که استاد

ص: 84

علامه طباطبائی ذکر کرده اند، معنی آیه جامع همه انواع تخیّلات بی اساس، چه به نام شعر یا به افسانه و قصه سازی و یا فقه سازی (که از مبدأ وحی اقتباس نشده) می گردد، و شاید منظور روایت، شدّت مبالغه در شمول آیه نسبت به چنین فقهایی باشد، و الّا از چنین اصطلاحی که منحصراً آن ها منظور باشند، سابقه ای دیده نشده. و از سوی دیگر این روایات - از نظر سند - چنان قوّتی ندارد که بتواند ظاهر آیه را به این معنی منصرف سازد.

نتيجة بحث: این روایات قسمتی دیگر از خیال بافی ها که به نام فقه در اسلام انجام می گیرد و یا به عنوان افسانه سازیِ انحرافی است، معرفی می کند که اینها نیز از مصادیق شعرا محسوب می شوند، و این همان را تأیید می کند که شعرا به معنی خیال بافان منظور آمده، نه نظم سازان با وزن و قافیه، و اساس شعر همان خیال بافیِ ذوقی است، چه دارای وزن و قافیه باشد و چه نباشد، و لغت شعر دارای چنین معنایی بوده و در قرآن (در مواردی که ذکر شده)، به همین معنی آمده است.

موسیقی، مشرکان و منحرفان: «فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثَانِ وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ* حُنَفَاءَ لِلَّهِ غَيْرَ مُشْرِكِينَ بِهِ». (1)

4. در شعر وزن و قافیه موسیقی دار بیشتر اهمیت دارد، چنانچه بعضی آن را از مقومات شعر قرار داده اند (و سخنان استاد علامه طباطبائی درباره شعر بیان شد،

که نظم دادنِ سخنان با وزن های موسیقی، در حس شنوایی جای بیشتر پیدا کند.) (2)

5. مرحوم علّامه شیخ محمد رضا مظفر روی وزن داشتن شعر تأکید کرده:

واضح است که شعر با وزن و قافیه (موزون) در نفوس کاری می کند که سخن نثر نمی کند، چه به واسطۀ عادت مألوف نزد عرب باشد (که آن را ذوق ثانويِ غير طبیعی برای آن ها درست کرده)، یا (بنابر اصح) به سبب تأثر نفس از وزن و قافیه به طور غریزی باشد مانند تأثر نفس از موسیقی تنظیم شده بدون هیچ فرقی، و عادت غریزه ساز نیست بلکه آن را نیرومند و مجهّز می نماید و آن را پرورش می دهد. بلکه حتّی کلام نثر که با قافیه و جملات جفت جفتِ متعادله باشد، ولو بدون وزن شعری، تأثیر و تحریکی در نفوس دارد، چنانچه قبلاً در بحث خطابه گفته شد، بله، زیاده روی در سجع سازی که با زحمت همراه است و در قرون اخیره اسلامی بدان الفت گرفته شده، رونق سخن و تأثیرش را برده است.

بنابراین لازم است وزن و قافیه معتبر در اجزا و مقومات شعر باشد، نه از محسنات و توابع آن، مادامی که عالِمِ منطقی هدفش از شعر همان تخییل و خیال سازی باشد، و هر چه در این تخییل مؤثرتر باشد، در غرض و هدف داخل تر است، وزن و قافیه را از کمک ها شمرد (چنانچه در خطابه نیز

ص: 86

گفتیم)، و اما ستون و عمود آن، خودِ قضایای خیال ساز است، پس همان طور که اجزای خطابه منقسم به عمود و کمک ها می شد، همچنین است شعر.

بله، كلام منظوم با قافیه ای که تخیّلات سازی نداشته باشد نزد علمای منطق شعر شمرده نمی شود، بنابراین سزاوار نیست آنچه منحصراً در مسایل علمی یا تاریخی به نظم آورده می شود، آن را شعر شمرد، اگرچه در صورت شبیه به آن است، و گاهی نزد عرب (و یا صحیح تر بگوییم نزد مستعربین، که به شکل عرب در آمده اند)، شعر نامیده می شود.(1)

سخنان مرحوم علامه مظفر اگر چه سودمند است و حاوی مطالبی است که در این بحث به کار می آید، لکن چون بحث ما از نظر تفسیر قرآن است لذا بیشتر جنبه لغوی، آنهم در عصرِ نزول قرآن، باید مورد توجه قرار گیرد، به این جهت بیشتر(2) در اطراف آیات، روایات از ائمه طاهرین علیهم السلام و سخنان مفسرین بحث کردیم و به نظرِ ما تا حدودی مطلب روشن شد.

شعر در خورِ شأنِ یک پیامبر نیست، چون در جهانِ خیالاتِ بی اساس گمراه می کند، نه اینکه به سوی حقایق راهنما باشد.

خیال بافی ذوقی در هر مسیر قرار بگیرد، از حدود خیال بافی و اوهام بیرون نخواهد شد و نمی تواند رابطه ای با جهان واقعیّات داشته باشد، و اگر داشته باشد، آن گاه دیگر خیال بافی نیست و شعر هم نیست، بلکه حقیقت گویی است. پس شعر با حقیقت گویی و واقع بینی در دو وضع قرار می گیرد و با هم متضاد هستند، شعر با طبیعت شعری خود (اگر سازنده باشد) سازنده انحرافِ غلط انداز است، نه سازنده علم و تربیت و جهان بینی و هدایت به سوی واقعیات جهان.

با بسیار یاد کردن خدا و از او غافل نبودن، اشعارشان از خط خدا جدا نمی شود و خدا هم به یاد ایشان خواهد بود و آنان را از لغزش حفظ می فرماید و از این رو آن اشعار از راه مستقیم منحرف نمی گردد و موجب گمراهی نمی شود.]

و کسانی که [به نظمِ سخن و طبعِ شعر، از حق] یاری [بر دشمن] می طلبند پس از آنکه به آن ها [و سایر مؤمنان] ستم شده، [و در صدد پیروزی بر دشمن اند و چون قریحه شعری دارند، از آن در این راه استفاده می کنند، که در این راه نیز مانعی نیست از شعر استفاده کنند و موجب گمراهی نخواهد بود و البته آنان را مؤمنان پیروی خواهند کرد] ... (1)

توضیح: شاعر دارای قریحه مخصوصی است که احساسات لطیف او در آسمانِ ذوقیّات شعری به پرواز در می آید، با آن ذوق هنری و ادبی خویش، تصویری در ذهن ساخته، و سپس با انتخاب الفاظ و تعبیرات، و جمله بندی های زیبا و متناسب، تصویرات ذهنی خویش را قالب بندی و تحویل می دهد؛ ولی عرفان و فلسفه و دانش، توجهش به واقعیات است، و از برداشت هایی از جهان هستی، سرچشمه می گیرد و متّکی به واقعیت های دریافت شده است.

بنابراین شعر و شاعر، از لحاظ این که شعر و شاعر است، تنها در عالم ذوقیّات ذهنی فعالیت می کند و نمی تواند چراغ راه، در پیچ و خم های جهان هستی، و راهنمایی در رهسپاری به سوی کمال، و انتخاب بهتر باشد، چون رابطه با این مقصود ندارد.

از این رو، شعر و شاعر، صلاحیت جلوداری و راهنمایی را ندارد، پس اگر از او پیروی شود، جز به گمراهی نخواهد انجامید؛" تنها پیروان ،شاعران ،گمراهانند"،

ص: 90

و راه یافتگان، حتماً در راه واقعیّات قدم بر می دارند؛ نه خیالات ذهنی «وَ الشُّعَرآء يَتَّبِعُهُمُ الغَاوُونَ».

[قرآن کریم در اینجا دو نشانه برای عدم صلاحیّت راهنمایی در آن ها، و عدم صلاحیّت پیروی از آن ها ذکر می کند،] نشانه اوّل که در سخنان شعری مشهود و روشن است اینکه آن ها در هر فنی از فنون، بی حساب به پیش می روند و هر اندازه قدرت ساخت و پرداختِ سخن داشته باشند بدون توجه به واقعیّات، صحّت و عدم صحّت به طور مبالغه آمیز سخن می گویند؛ مثلاً: اگر در مدیحه و تقریظ سرایند، آن قدر غلو می کنند که گاهی ممکن است تصور وجود چنان چیز برای شنونده غیر مقدور باشد، و اگر در ذمّ و هجا وارد شوند او را به کلّی از درجه اعتبار ساقط بی ارزش می کنند و اصلاً حساب بینش های واقعی و برداشت های صحیح از موضوع در کار نیست و تنها در میدان سخن سرایی قدرت نمایی می کنند: «آلَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِي كُلِّ وَادٍ يَهِيمُونَ» (1)

نشانۀ دوم: آن ها به گفته خویش در عمل پای بند نیستند، در مسیر حق و حقیقت حرکت نمی کنند، کردار و گفتارشان از هم جداست و در مرحله عمل، از راهنماییِ گفته های شاعرانه خود پیروی نمی کنند زیرا (2) از پوچی و بی مغزی گفتار خویش آگاه ترند، لذا گفته های شاعرانه آن ها حتی برای خودشان هم قابل پیروی نیست، [پس] چنانچه خود پیروی نکنند برای دیگران چه جای پیروی است! «و أَنَّهُمْ يَقُولُونَ مَا لَا يَفْعَلُونَ» (3)

ص: 91

وضعی مشمول آن نکوهش نیستند زیرا پیروان آن ها "غاوون" و گمراهان نیستند بلکه نیکان و راه یافتگان از آن ها تبعیت می کنند چون حق، هر کجا یافت شد قابل تبعیت است.

«وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُم سُبُلَنَا وَ إِنَّ اللهَ لَمَعَ المُحْسِنِينَ» (1).

کسانی که در راه ما مجاهده و کوشش کنند ما هم حتماً آن ها را به راه های خود هدایت می کنیم (2) و خدا با نیکوکاران است.

و همچنین در روایت از پیامبر اکرم صلی الله و علیه و اله و سلم و ائمه طاهرین علیهم السلام به این معنی اشاره شده و برای شاعرانِ مؤمنِ حق گو که در راه خدا و عمل صالح شعر گفتند و با شعر خود حق و دین را در جامعه زنده می کردند دعا شده؛ مثلاً قضیه روز غدیر و انتصاب امیرالمؤمنین علیه السلام به خلافت، که به امر خداوند متعال و به دست مبارک پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم انجام گرفت، حسّان بن ثابت آن را به شعر در آورد، آن حضرت درباره او دعا فرمود که: لا تزال، يا حسّان! مؤيّداً بروح القدس ما نصرتنا بلسانك؛ (3)

ای حسان! از تأیید روح القدس جدا نشوی مادامی که ما را با زبانت یاری کنی، (ان شاء الله تعالی در آینده قسمتی از روایات را درباره شاعرانِ مؤمن که از مذمّت آیه استثنا شده اند، ذکر خواهیم کرد).

یک شخص سرشار از ایمان به خدا، قرآن و رسول صلی الله علیه و آله ، آن ایمان چنان در سراسر وجود او فروغ افکن است و اعمال صالحه از سراسر وجودش تراوش می کند، و اشعاری که می گوید فروغی از ایمان او است، تلاش و جهادی از مجاهدت های اوست، این نوع شعرگویی پروازی است به عالم قدس؛ چون از قداست و پاکی شروع شده و روحش به سوی خدا اوج گرفته است. این نوع شعر در این حال خیال بافی نیست آن ها در مسیر حقیقت و بر حق سخن می گویند، این صنف از شاعران از دو قسم وحی، استمداد گرفته اند: قسم اوّل، به مقتضایِ ایمان به خدا و پیامبرش صلی الله علیه و آله ، از وحیِ قرآن و فرمایشات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و

ص: 94

اهل بيتِ وحی علیهم السلام استفاده کرده که آن اگر چه از راهِ برداشت های بشری معمولی است (1) ولی شناختی فوق شناخت بشری است؛ زیرا از علم خدا سرچشمه گرفته است؛ قسم دوم، در این حال با آن ایمان و عمل صالح، و نورانیّت دل و پاکی باطن، از عالم غیب و علم خدا و روح القدس الهام گرفته، این سخنان اگرچه از جهت لطافت و موزون بودن شاعرانه است ولی نه به معنی خیال بافی بلکه به معنای اوج گیری روحِ پاک، با ایمانِ شاعرِ صالح از عالَم محسوسات به ماوراء آن، که شناخت و برداشت از آن جا، چه بسا صحیح تر و از تیرگی ها و آلودگی هایِ دید به باطل ها پاک تر است.

باید دانست (2) چنین شعری که از این دو قسم وحی استمداد می گیرد، چنانچه شاعرِ آن از لحاظ ادبی و قریحه شعری نیز کامل باشد، شعر او بسیار جذّاب و دلنشین، و مؤثر و روح بخش خواهد بود؛ (3) در حالی که برای هم ردیف او در شعر و قریحه شاعری که از آن دو قسم وحی برخوردار نیست، چنین اثری نخواهد بود، و رازِ آن همان رازی است که ان شاء الله نسبت به راز جاذبه (4) و اعجاز قرآن در آینده ذکر خواهیم کرد.

«وَ ذَكَرُوا اللهَ كَثِيراً» (5)؛ و جز کسانی که با ایمان و عمل صالح، بسیار یادِ خدا می کنند.

کسی که ذکر خدا می کند و به یاد اوست؛ خدا هم به یاد اوست

ص: 95

«فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا لِي وَ لا تَكْفُرُونَ» (1).

مرا یاد کنید که من شما را یاد کنم و سپاس گزارم باشید (2) و کفران روا مدارید.

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا اذْكُرُوا اللهَ ذِكْرَاً كَثِيرَاً* وَسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَأَصِيلاً* هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَمَلَائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيماً» (3)

ای مؤمنان! ذکر خدا کنید بامدادان و شبانگاهان، اوست که بر شما رحمت و درود می فرستد و فرشتگانش، تا شما را از ظلمت ها به سوی نور خارج کند و او به مؤمنین رحیم است.

شاعری که در حالات شعر سرائی بسیار یاد خدا کند، خدا هم به یاد اوست و او را از لغزش و انحراف حفظ می کند و رحمت های پی درپی از خدای متعال، به وسیله فرشتگانِ رحمت و وسایلِ فیوضاتِ حق به او افاضه خواهد شد؛ و چنین شاعری در کارش از خدا الهام و راهنمایی می گیرد.

«وإِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلَائِكَةُ» (4)

کسانی که گفتند پروردگار ما خداست و سپس پی گیری و استقامت کردند فرشتگان بر آن ها نازل می شوند...

این چنین شاعری است که تأیید روح القدس را - که در روایات بدان اشاره شده - در روش و وضعش می یابیم و (شواهدی از قرآن، بر صدق صدور آن روایات پیدا می کنیم).

این چنین شاعری است که با نردبان ایمان و عمل صالح و ذکر خدا، به سوی

ص: 96

خدا عروج کرده، و الهام گرفته؛ و از آنجا در اشعارش به عنوان بازگشت از سفر آسمانی، به رسم سوغاتی، تحفه هایی گران بها می آورد: «لَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ» (1)

این شاعر بر تخیّلات ذهنی و وسوسه هایِ شیطانی، پشت پا زده و خود را به خدا متّصل کرده و از یاد او غافل نیست و همان روحیه سرشار از یاد خدا و عشق، در قالب بندی اشعارش جلوه گر است.

و از این رو هم خودش هدایت شده و راه یافته است؛ و هم پیروانش گمراهان نخواهند بود؛ بلکه از نورانیّتِ او کسب نور کرده و از اشعارش بهره می گیرند.

مسلمانان نیز می توانند از قدرت شعری خود علیه او استفاده کنند؛ اگرچه دشمن مسلمان باشد، که قرآن کریم می فرماید:

«فَمَنِ اعْتَدَىٰ عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ»؛ (1)

اگر به شما تجاوز و دشمنی شد، مقابله به مثل کنید [اگر شما را با شعر کوبید، با شعر او را بکوبید].

شاعری که مسلمان و با تقواست، نباید مسلمانی و تقوایِ او، نقطه ضعفی شود؛ تا دشمن از درِ شعر به او بتازد و بکوبد، و آن مسلمانِ با تقوا ساکت بنشیند؛ با این که او نیز قدرت شعری دارد و می تواند از این سلاح بر او پیروز شود «وَ انْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا وَسَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ» (2)

کند).

به او ظلم شده (به حقوق، شخصیّت، حیثیّت و شرف او)، و یا به آن هایی که حقّ دفاعِ از آن ها را دارد ظلم شده.

تجاوز به ناحق در حق دیگران ظلم است، و اگر بر حق باشد ظلم نیست. و خلاصه: باید عنوانِ «وَ انْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا» را از نظر حدودِ حکم، و موضوعِ آن کاملاً دقت کرد که چیست و در استثنا از مذمّت شعرا آن را در نظر گرفت.

و بالاخره، یک شاعر مسلمان می تواند و مُجاز است از این هنر و قریحه، در برابر متجاوزین و ستم کاران، به عنوان یک سلاح مؤثر در پیروزی بر دشمن استفاده کند.

ص: 99

نحو، و غير ذلك.

و همچنین است اشعاری که در عرفان و مباحث کلامی می باشد مانند بسیاری از اشعار مثنوی و غیره؛ و هكذا مطالب تاریخی مانند بیان واقعه غدیرخمّ به شعر با عنوان غدیریه مانند غدیریّات بسیاری از بزرگان علما که مرحوم علامه امینی آن ها را در کتاب الغدیر جمع کرده است، و نیز بزرگانی که وقایع و مسایل جانگداز کربلا را به شعر درآورده اند، و هم چنین بسیاری از اشعار که مشتمل بر نصایح و مواعظ، و یا ترجمه خطبه ها و روایاتِ مأثوره از معصومین علیهم السلام است که تنها به نقل و یا ترجمه پرداخته اند؛ اینها همگی از عنوان شعر اصلاً خارج است، نه شعرِ مذموم است و نه از مستثنیات آن است.

را پاسخ داد - و شرح آن گذشت - .

استادی به کار رفته که دیگران از آوردن مانندِ آن عاجز شدند ؛ ( لذا هرچه قرآن آنان را دعوت به مقابله کرده نتوانستند ) .

عقول و افکارِ آلوده به سرکشی و طغیان ، خودخواهی و ستمکاریِ آن ها فراتر از شعریات ( که یکی از ابزارهای شیطانیِ آن ها در مسیرهای انحرافی بود ) نمی رفت ، و اگر چه گاهی حقّ بر دل هایشان درخشش برق آسایی می افکند ولی باز کتمان حق کرده و قرآن و پیامبر صلی الله علیه و اله را متهم به شعر و شاعری کرده و بدین وسیله سدّی بر سر راه حق خواهانِ حق پذیر می شدند .

با در نظر گرفتن شخصیّت والایِ با عظمت پیامبر صلی الله علیه و اله صدق و صفا ، امانت و درستکاری ، بزرگواری و پاکی و دوری او از هر پلیدی ، تهمت هایی از قبیل جنون و سحر و جادو ، به قدری رسوا و مفتضح بود که به زودی خودشان پس می گرفتند ولی گویا تهمت شعر ، سنجیده ترین تهمت و افترایی بود که به قرآن و پیامبر عظیم الشأن صلی الله علیه و اله زدند .

امروز پس از گذشت چهارده قرن ، اگر مستشرقین و دیگر مخالفین اسلام هر نوع یاوه سرایی بکنند ، ممکن است در اثر دوری و گذشت زمان از شخصیت آن حضرت ، کسی را دچار تأمّل و سر درگمی نمایند ، ولی در آن روزگار که حتی خود مشركين و كفار ، از اوایل حیات ، او را « محمد امین » لقب می دادند و آن بزرگوار سرا پا عظمت و پاکی در میان آن ها و جلوِ دیدگان (1) آن ها قرار داشت ، هیچ بر چسبی به او نمی چسبید و وصله ناهم رنگی به او نمی خورد .

بنابراین در برابر چنین انسان خداییِ با عظمتی ، تهمت ها جز رسوایی ، ضعف و شکست ، عناد و تمرد ، طغیان و ستمکاریِ آن ها ، روحِ خدایی و مقام رسالت و پاکی ، و قداستِ آن بزرگوار نمی توانست نمایانگر چیز دیگری باشد.

ص: 104

قرآن چیست ؟ و از کجاست ؟ و از سوی دیگر ، زیر بار حق نمی روند و برای کوبیدن قرآن و توجیه آن جاذبه ، توطئه و فعالیت می کنند ( که چه تهمتی بزنند ) و در این راه دیوانه وار هر آنی چیزی می گویند : گاهی پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله را دیوانه می خوانند ، گاهی جادوگر و گاهی شاعر ( و از این قبیل برچسب های ناچسب ، و این گونه سخنانِ گزنده و کوبنده افترایی ) ، ولی عاقبت حتّى خود ، اظهار درماندگی و تحیر می نمودند .

قرآن راز جاذبه شگفت انگیزِ سخنان خویش را چنین بیان می کند:

« وَمَا عَلَّمْنَاهُ الشِّعْرَ وَ مَا يَنْبَغِي لَهُ إِنْ هُوَ الَّا ذِكْرٌ وَ قُرْآنٌ مُبِينٌ » . (1)

ما ( با نزول قرآن ) پیامبر را شعر نیاموختیم و در خور مقام او هم نیست بلکه آن نیست جز ذکر و قرآن و مبین .

نخست با جملۀ اول ، مقام پیامبر صلی الله علیه و اله را و شعر را روشن می کند : که او پیامبری است خدایی و رهبر است و باید به سوی حقایق زندگی و حقایق جهان هستی مردم را متوجّه سازد و در رابطه با چنین هدفی نمی توان از شعر که مجموعه خیال بافی های شاعرانه ذوقی و ذهنیِ بی رابطه با برنامۀ جهان است استفاده کرد .

سپس بیان می فرماید که : جاذبه معجزه آسای قرآن را نباید در شعریّات و جنبه های شعری جست و جو کرد ، بلکه نیست راز آن جاذبه و آن تأثیر فوق العاده و آن تسلّط بر نفوس مگر در همین چند عنوان یاد شده : 1. ذکر بودن . 2. قرآن بودن . 3. مبین بودن

ص: 106

ص: 108

كَانَ الشِّعْرُ أَبْغَضَ الْحَدِيثِ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ .

مبغوض ترین ، و خشم انگیزترین حکایت ها نزد پیامبر صلی الله علیه و اله همانا شعر بود . (1)

3. محمد بن مروان گفت : من و معروف بن خربوذ خدمت امام صادق علیه السلام بودیم و برای هم شعر می خواندیم و از یک دیگر پرسش می نمودیم و آن حضرت شنید پس فرمودند:

رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود :

لَاِنْ يَمْتَلِى جَوْفُ اَلرَّجُلِ قِيحاً خَيْرٌ لَهُ مِنْ أَنْ يَمْتَلِى شِعْراً .

اگر شکم مردی پر شود از چرک بهتر است از آنکه پر شود از شعر .

معروف عرض کرد : تنها منظور (پیامبر) آن بوده که خود شعر گوید ، امام علیه السلام (به تندی) فرمود : وای بر تو ! این را پیامبر فرمود ؟. (2)

شاید منظور امام آن باشد که : به علوم پیامبر صلی الله علیه و اله من آشنا و آگاهم نه تو ، چطور تفسیر سخن او را تو می کنی ؟ و ضمناً خودِ حضرت نیز شعر نمی گفت .

4. پیامبر صلی الله علیه و اله در مورد امرء القیس ( که یکی از بزرگان شاعران در زمان جاهلیت است ) فرمودند :

يَجِيءُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَعَهُ لَوَاءُ الشُّعَرَاءِ إِلَى النَّارِ ؛

روز قیامت (امرءالقیس) می آید و پرچم شاعران را به دوش می کشد به سوی آتش . (3)

5. از سخنان موجز و فشرده آن حضرت است :

الشعر من ابليس .

ص: 110

جنس شعر ( و یا هر شعری ) از ابلیس است. (1)

6. امام صادق علیه السلام فرمودند :

مَنْ أَنْشَدَ بَيْتَ شِعْرٍ يَوْمَ الْجُمُعَةِ فَهُوَ حَظُِّهُ مِنْ ذَلِكَ الْيَوْمِ .

کسی که یک بیت شعر در روز جمعه بخواند پس همان بهره او از این روز خواهد بود . (2)

7. پیامبر خدا صلی الله علیه و اله فرمودند :

مَنْ تَمَثَّلَ بِبِيْتِ شِعْرِ مِنَ الْخَنَا لَيْلَةَ الْجُمُعَةِ لَمْ تَقْبَلْ مِنْهُ صَلَوْةَ تِلْكَ اللَّيْلَةِ وَ مَنْ تَمَثَّلَ فِي يَوْمِ الْجُمُعَةِ لَمْ تَقْبَلْ مِنْهُ صَلَوَةً فِي يَوْمِهِ ذَلِكَ.

کسی که [ بیان و روایت کند ،] مثال زند به یک شعر از فحش در شب جمعه ، نماز او در آن شب پذیرفته نمی شود ، و کسی که مثال زند در روز جمعه قبول نمی شود نماز از او در آن روز . (3)

8. خلف بن حمّاد می گوید : به امام رضا علیه السلام عرض کردم : اصحاب ما از پدران شما روایت کرده اند که : شعر در شب و روز جمعه ، ماه رمضان و در شب مکروه است و من تصمیم داشتم مرثیه برای حضرت أبِي الحسن علیه السلام بگویم ( در شب جمعه . خ.ل ) و [ حال آنکه ] این ماه رمضان است ، حضرت به من فرمودند :

اِرْثِ أَبَا الْحَسَنِ فِي لَيْلَةِ الْجُمُعَةِ وَ فِي شَهْرِ رَمَضَانِ وَ فِى اللَّيْلِ وَ فِي سَائِرِ الْأَيََّامِ فَإِنََّ اللَّهَ يُكَافِتُكَ عَلَىٰ ذَلِكَ.

مرثیه بگو برای حضرت أبِي الحسن علیه السلام در شب جمعه و در ماه رمضان و در شب ، و در سایر روزها ، [ زیرا که ] خداوند به تو پاداش می دهد . (4)

ص: 111

9. حمّاد بن عثمان می گوید : شنیدم از امام صادق علیه السلام فرمودند :

تُكْرَهُ رِوَايَةُ الشَِّعْرِ لِلصَّائِمِ وَ الْمُحْرِمِ وَ فِى الْحَرَمِ وَ فِي يَوْمِ الْجُمُعَةِ وَ أَنْ

يَرْوِي بِاللَّيْلِ ، قَالَ : قُلْتُ : وَ إِنْ كَانَ شِعْرُ حَقٍّ ؟ قَالَ : وَ إِنْ كَانَ شِعْرُ حَقٍّ .

کراهت هست در روایت شعر برای روزه دار و مُحْرِم و در حرم ، و در روز جمعه و در شب ، گفتم : اگر چه شعر حق باشد ؟ فرمود : اگر چه شعر حق باشد . (1)

10. حضرت علی بن الحسين علیهما السلام نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمودند : مَنْ سَمِعْتُمُوهُ يُنْشِدُ شِعْراً فِى الْمَسَاجِدِ فَقُولُوا : فَضَّ اللَّهُ فَاكَ ، إِنََّمَا نُصِبَتِ الْمَسَاجِدُ لِلْقُرْآنِ .

کسی را که شنیدید در مسجد شعر می خواند ، بگویید : خدا دهانت را بشکند ! مسجد تنها برای قرآن برپا شده است . (2)

11. امام صادق علیه السلام از پدرانشان ( در حدیث مناهی ) نقل کرده اند :

نَهى رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه و اله أَنْ يُنْشِدَ الشَِّعْرَ فِي الْمَسْجِدِ .

پیامبر خدا صلی الله علیه و اله نهی فرموده شعر در مسجد خوانده شود . (3)

12. علی بن جعفر از برادرش ( حضرت امام موسی بن جعفر علیهما السلام ) نقل می کند :

سَأَلْتُهُ عَنِ الشَِّعْرِ أَصَلُحَ أَنْ يُنْشِدَ فِي الْمَسْجِدِ ؟ فَقَالَ : لا بَأْسَ .

پرسیدم از آن حضرت : آیا شعر در مسجد خوانده می شود ؟ فرمود : باکی نیست... (4)

13. پیامبر خدا صلی الله علیه و اله فرمود :

ص: 112

... انّ من الشعر لَحِكمةً (1) و انّ من البيان لسحراً .

بعضی از شعرها « حکمت است » و بعضی از بیان ها «سحر» است . (2)

14. امیرالمؤمنین علیه السلام خوشش می آمد که شعر حضرت ابو طالب علیه السلام روایت شود ، و در کتاب تدوین گردد ، و می فرمود :

تَعَلََّمُوهُ وَعَلِّمُوا أَوْلادَكُمْ ، فَإِنََّهُ كَانَ عَلى دِينِ اللهِ وَ فِيهِ عِلْمٌ كَثِيرٌ .

آن را یاد بگیرید و به فرزندان خودتان بیاموزید ؛ زیرا او بر دین خدا بود و در آن علم بسیاری است . (3)

15. مأمون به امام رضا علیه السلام گفت : شما از شعر روایتی دارید ؟ فرمودند :

قَدْ رَوَيْتُ مِنْهُ الْكَثِيرَ .

حقيقتاً بسیار از آن روایت کرده ام .

آن گاه از حضرت خواست بهترین آن را بخواند (4) ، ( تا آخر حدیث )، و در آن حدیث است که : حضرت اشعار زیادی خواندند . (5)

مردی از بنی کُنانه اشعاری در مدح آن حضرت گفت که با این بیت شروع می شود : لَكَ الْحَمْدُ وَالْحَمْدُ مِمَّن شَكَرَ *** سُقِينَا بِوَجْهِ النََّبِيِّ الْمَطَرَ

پس حضرت پیغمبر صلی الله علیه و اله برای او دعا کردند و فرمودند :

بَوٌأَكَ اللهُ بِكُلِّ بَيْتٍ قُلْتَهُ بِيتاً فِي الْجَنَّةِ .

خدا عوضِ هر بیت شعر که گفتی خانه ای در بهشت به تو بدهد . (1)

2. ابولیلی نابغه جُعدی دربارۀ حضرت پیامبر صلی الله علیه و اله اشعاری گفت ( حدود دویست بیت )، شروع آن اشعار این است :

خَلِيلِي غَضَا سَاعَةً وَ تَهَجّرَا *** وَ يَوْماً عَلَى مَا أَحْدَثَ الدََّهْرَ أَوْ ذَرَا

آن حضرت در حقّش فرمودند :

لا يُفْضَضْ فَاكَ .

دهانت شکسته مباد . (2)

3. و نیز اشعار دیگری در مدح حضرت پیامبر صلی الله علیه و اله گفت ، آن حضرت در حقّش فرمودند :

لا يَفْضَضِ اللَّهُ فَاكَ ! لَا يَفْضَضِ اللَّهُ فَاكَ !.

خدا دهانت را نشکند ، خدا دهانت را نشکند .

گویند : به برکت دعای آن حضرت صد و سی سال از عمرش رفته بود و هنوز

دندان هایش سالم و سفید مانده بود . (3)

4. در روایتی پیامبر صلی الله علیه و اله فرمودند :

ص: 114

اُهْجُوا بِالشَّعْرِ، إِنََّ الْمُؤْمِنَ يُجَاهِدُ بِنَفْسِهِ وَ مَالِهِ ، وَ الََََّذِي نَفْسَ مُحَمَّدٍ بِيَدِهِ ! كَأَنََََّمَا تَنْضِحُونَهُم بِالنَّبْلِ .

هجو کنید ( کفار و مشرکین را ) با شعر، که مؤمن مجاهده می کند با نفس و مال خود ، سوگند به آن که جان محمد به دست اوست ! گویا شما آن ها را تیرباران می کنید . (1)

5. در روایتی دیگر فرمودند :

وَالََّذِي نَفْسَ مُحَمََّدٍ بِيَدِه ! فَكَأَنََّمَا تَنْضِحُونَهُم بِالنََََّبلِ فِيمَا تَقُولُونَ لَهُم مِنَ الشِّعرِ .

سوگند به آنکه جان محمّد در دست اوست ! گویا شما آن ها را تیرباران می کنید ، با آن شعرهایی که درباره آن ها می گویید ( و آن ها را هجو می کنید ). (2)

6. در روایتی ( به یکی از شعرا ) فرمودند :

اُهْجُ الْمُشْرِكِينَ ! فَإِنََّ رُوحُ الْقُدُسِ مَعَكَ مَا هَاجَيْتَهُم . (3)

هجو کن مشرکین را که روح القدس با تو است مادامی که اشتغال به هجو داری . (4)

7. کعب بن مالک ( که از شاعران پیامبر صلی الله علیه و اله بود )، پس از نزول این آیه (5) درباره شاعران ، عرض کرد : خداوند درباره شعر نازل کرد آنچه را می دانید ، شما چگونه رأی می دهید ؟

حضرت فرمودند :

اِنََّ الْمُؤْمِنَ يُجَاهِدُ بِسَيْفِهِ وَ لِسَانِهِ .

ص: 115

مؤمن جهاد می کند با شمشیرش و با زبانش . (1)

8. کعب بن مالک عرض کرد یا رسول الله ! چه می فرمایید درباره شاعران ؟

حضرت فرمودند :

إِنََّ الْمُؤْمِنَ مُجَاهِدٌ بِسَيْفِهِ وَ لِسَانِهِ ، وَ الََّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَكَانََّ مَا يَنْضِحُونَهُم بِالنَّبْلِ.

مؤمن مجاهد است با شمشیرش و زبانش ، سوگند به آن که جان من به دست

اوست ! گویا تیر بارانشان می کنید . (2)

9. [و در روایتی حضرت پیامبر صلی الله علیه و اله به کعب بن مالک فرمودند :

اُهْجُهُمْ ! فَوَالََّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَهُوَ أَشَدُّ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبلِ .

هجو کن آن ها را ، سوگند به آن که جان من به دست اوست ! این کار برایشان شدیدتر است از تیرباران. (3)]

همچنین سه روایت دیگر ( در موارد ترغیب در هجو مشرکین )، مشمول این قسمت از آیه خواهد شد : « وَ انْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا » (1) ( چنانچه قبلاً شرح دادیم 9).

و همچنین [سه] روایتِ دیگر دلالت دارد بر آنکه مؤمن به زبان شاعرانه خود علیه مخالفین و کفار جهاد می کند مانند جهاد با شمشیر .

پس این روایات با آیات قرآن هم صدا و بیانش یکی است .

ما قَالَ فِينَا قَائِلٌ بِيتاً مِنَ الشَّعْرِ حَتَّى يُؤَيَّدُ بِرُوحِ الْقُدُسِ .

هیچ گوینده ای بیت شعری درباره ما نگفت تا آنکه تأیید گردد به وسیله روح القدس . (1)

4. امام باقر علیه السلام ( در حدیثی ) به کمیت شاعر فرمودند : ... من همان را به تو می گویم که رسول خدا صلی الله علیه و اله به حسّان بن ثابت فرمود :

لَنْ يَزَالُ مَعَكَ رُوحُ الْقُدُسِ مَا دُمْتَ تَمْدَحْنَا أَهْلَ الْبَيْتِ .

همیشه روح القدس با تو باشد مادامی که ما اهل بیت را مدح می کنی . (2)

این تعبیر با تفاوتی ، در چند روایت دیگر نیز موجود است . (3)

5. پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله دعای باران خواند و دستش را برنگردانده بود که شهر مدینه را ابر احاطه کرد و باران آمد ، حضرت خشنود شد و تبسّم کرد و فرمود : اگر ابوطالب زنده بود از آن شعری که گفته بود چشمش روشن می شد ، ... علی بن أبِي طالب علیهما السلام عرض کرد : گویا مورد نظر شما این شعر است یا رسول الله !

وَأَبْيَضُ يُسْتَسْقَى الْغَمَامُ بِوَجْهِهِ *** ثِمَالُ الْيَتَامَى عِصْمَةٌ لِلْاَرَامِلِ

و بقیه اشعار را به دنبالش خواند ، حضرت فرمود : آری پس از آن مردی از « کُنانه » برخاست و اشعاری گفت :

لَكَ الْحَمْدُ وَ الْحَمْدُ مِمَّنْ شَكَرَ *** سُقِينَا بِوَجْهِ النَّبِيِّ المَطَرَ

تا آخر ابیات... حضرت در حقّش دعا کرد ، فرمودند :

بَوّأَكَ اللهُ يَا كُنَانِي ! بِكُلِّ بِيْتٍ قُلْتَهُ بِيْتاً فِي الْجَنَّةِ .

ص: 118

ای کنانی ؛ خداوند به هر بیت شعری که گفتی خانه ای در بهشت مسکن تو کند ! (1)

. عباس بن عبد المطلب قدس سرة به حضور پیامبر صلی الله علیه و اله رسید و گفت : یا رسول الله ! من تصمیم دارم مدح شما را بگویم ، فرمودند :

قُلْ يَا عَمّ ! لا فَضَّ اللهُ فَاكَ .

بگو ای عمو ! خدا دهانت را نشکند .

پس شروع کرد و گفت : مِنْ قَبْلِهَا كُنْتُ فِي الضَّلالِ وَ فِي... تا آخر اشعار. (2)

و او این اشعار را گفت :

يُنَادِيهِمْ يَوْمَ الْغَدِيرِ، نَبِيُّهُمُ *** بِخُمٍّ وَ أَسْمِعْ بِالرََّسُولِ (1) مُنَادِياً

فَقَالَ : فَمَنْ مَوْلَاكُمْ وَ نَبِيُّكُمْ ؟ (2) *** فَقَالُوا وَلَمْ يَبْدُوا هُنَاكَ التَّعَامِيَا

إِلهُكَ مَوْلَانَا ، وَ أَنْتَ نَبيُّنَا *** وَ لَمْ تَلْقَ مِنَّا فِي الوِلَايَةِ عَاصِياً (3)

فَقَالَ لَهُ : قُمْ يَا عَلى ! فَإِنَّنِي *** رَضِيتُكَ مِنْ بَعْدِي إِمَاماً وَ هَادِياً

فَمَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ ، فَهذا وَلِيُّهُ *** فَكُونُوا لَهُ أَتْبَاعَ صِدْقٍ مُوَالِياً

هُنَاكَ دَعَا : أَللّهُمََّ وَالِ وَلِيَّهُ *** وَكُنْ لِلََّذِي عَادَا عَليّاً مُعَادِياً

سپس پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله در حق او دعا کردند :

لا تزال يَا حسَّان ! مؤيّداً بروح القدس مَا نصرتَنَا بِلِسَانك ؛

مؤیّد باشی به روح القدس ، مادامی که با زبانت ما را یاری می کنی . (4)

لکن این حسان - بعد از آن واقعه - نتوانست در همین موضوعی که شعر گفته بود پایدار بماند و از ولایت و امامت (5) امیرالمؤمنین علیه السلام منحرف شد ؛ که تقیید دعای پیامبر صلی الله علیه و اله غیب گویی از آینده اوست .

2. کمیت رحمة الله (6) از شخصیت ها و دانشمندان بزرگ شیعه ، شاعر زِبَر دست با خلوص

ص: 120

و همّتی بلند ، محبّ و علاقمند به خاندان عصمت و طهارت علیهم السلام و مورد علاقه ائمه طاهرین علیهم السلام بود ، او از کسانی است که دربارۀ غدیر خم غدیریّه دارد، که قسمتی از آن چنین است :

أَرَى (1) الرََّحْمَنَ يَصْدَعُ بِالْمَثَانِي *** وَكَانَ لَهُ أَبُو حَسَنٍ قَرِيعَاً

حُطُوطاً فِي مَسَرََّتِه وَ مَوْلى *** إِلَىٰ مَرْضَاةِ خَالِقِهِ سَرِيعَاً

وَ أَصْفَاهُ النََّبِيُّ عَلَى اخْتِيَارٍ *** بمَا أَََعْیَى الرُّفُوضِ لَهُ المُذِيعَاً

وَ يَوْمَ الدََّوْحِ دَوْحَ غَدِيرٍ خُمٍّ *** أَبَانَ لَهُ الْوِِلَايَةَ لَوْ اُطِيعَاً

وَلَكِنََّ الرِّجَالَ تُبَايَعُوهَا *** فَلَمْ أَرَ مِثْلَهَا خَطَرَاً مَبِيعَاً

فَلَمْ أَبْلُغُ بِهَا لَعْناً وَ لكِنْ *** أسَاءَ بِذلِكَ أَوََّلُهُمْ صَنِيعاً

فَصَارَ بِذَلِكَ أَقْرَبُهُمْ لِعَدْلٍ *** إِلى جَوْرٍ وَ أَحْفَظُهُمْ مَضِيعاً

أَضَاعُوا أَمْرَ قَائِدِهِمْ فَضَلُّوا *** وَأَقْوَمُهُمْ لَدَى الْحَدْثَانِ رِيعَاً (2)

تا آخر اشعار....

از کمیت نقل شده : در خواب امیرالمؤمنین علیه السلام را دید ، به او فرمودند : « قصیده عينيّه » خودت را بخوان ! او خواند تا رسید به این شعر :

وَيَوْمَ الدََّوْحِ دَوْحَ غَدِيرِ خُمٍّ *** أَبَانَ لَهُ الوِِلَايَةَ لَوْ أَطِيعاً

حضرت فرمود : راست گفتی ، سپس آن حضرت این بیت را سرود :

وَلَمْ أَرَ مِثْلَ ذَاكَ الْيَوْمِ يَوْمَاً *** وَلَمْ أَرَ مِثْلَهُ حَقّاً أَضِيعَاً (3)

از فرزند کمیت نقل است : در خواب پیامبر صلی الله علیه و اله را دید به او فرمودند : ابیات عینیّه پدرت را بخوان ! و چون رسید به : وَيَوْمَ الدََّوْحِ دَوْحَ غَدِيرِ خُمٍّ ، آن حضرت شديداً

ص: 121

گریه کرد و فرمود : پدرت راست گفت ، رحمت خدا بر او باد ، آری ! به خدا سوگند ! ندیدم حقّی مانند آن ضایع شده باشد . (1)

و نیز نقل است که : کمیت شبی به حضور امام باقر علیه السلام رسید و « قصيدة ميمية » خود را که در مصائب حضرت سیّدالشهدا علیه السلام بود خواند :

مَنْ لِقَلْبٍ مُتَيَمٍ مُسْتَهامٍ *** غَيْرَ مَا صَبْوَةٍ وَ لَا أَحلَامٍ (2)

تا رسید به این شعر :

وَقَتِيلٍِ بِالطََّفِّ غُودِرَ مِنْهُمُ *** بَيْنَ غَوْغَاءِ اُمَّةٍ وَ طَغَامٍ (3)

آن حضرت گریه کرد و فرمود :

اگر نزد ما ، مالی بود به تو بخشش می کردم ، و لکن برای تو همان دعایی که پیامبر خدا صلی الله علیه و اله برای حسّان بن ثابت کرد ، می باشد که « لَا زِلْتَ مُؤَيَّدَاً بِرُوحِ الْقُدُسِ ، مَا ذَبََّيْتَ عَنَّا أَهْلَ الْبَيْتِ ».

کمیت از خدمت آن حضرت مرخص شد و به حضور عبد الله بن حسن (4) بن علی رسید و آن قصیده را خواند ، آن جناب قباله مزرعه ای که به چهار هزار دینار خریداری کرده بود را با شهادت شهود به او عطا فرمود .

کمیت در مقابل عرض کرد : پدر و مادرم فدایت ! اگر برای دیگران می گفتم برای دنیا بود ، ولی به خدا قسم ! برای شما برای خدا گفتم و آنچه برای خداست بها و مالی در برابرش نخواهم گرفت... . (5)

امام سجاد علیه السلام درباره او فرمودند :

ص: 122

أَللَّهُمََّ إِنََّ الْكُمَيْتَ جَادَ فِي آلِ رَسُولِكَ وَ ذُرِيَّةِ نَبِيِِّكَ بِنَفْسِهِ حِينَ ضَنََّ النَّاسُ وَأَظْهَرَ مَا كَتَمَهُ غَيْرُهُ [ مِنَ الْحَقِّ ] .

بار خدایا ؛ حقیقتاً این کمیت سخاوت مندانه در راه آل رسولِ تو و اولادِ پیغمبرت ، خود را [ در معرض هلاکت قرار ] داد (1) ، هنگامی که مردم از آن بخل کردند ، و اظهار کرد از حقّ ، آنچه را دیگران کتمان کردند . (2)

سپس درباره او دعا فرمودند :

[ اللَّهُمَّ ] فَاحْيِهِ سَعِيدَاً وَ أَمِتهُ شَهِيدَاً وَ أَرِهِ الْجَزَاءَ عَاجِلاً وَ أَجْزِلْ لَهُ جَزِيلَ الْمَثُوبَةِ آجِلاً فَإِنَّا قَدْ عَجَزْنا عَنْ مَثُوبَتِهِ . (3)

[ بار خدایا! ] پس او را زندگی با سعادت ، و مرگی در شهادت مرحمت کن و پاداش او را در این دنیا به او نشان ده و در آخرت ثوابش را نیکو فرما ! به تحقیق که ما از پاداش او عاجز و ناتوانیم . (4)

و نیز از او نقل است که : روزی بر امام باقر علیه السلام وارد شدم و عرضه داشتم : اشعاری درباره شما گفته ام ؛ اجازه بفرما بخوانم ، فرمود : ایام البیض (5) است ( یعنی : خواندن شعر مناسب نیست )، عرض کردم آن ها در خصوص شماست.

فرمود : بیاور ! شروع کردم و گفتم :

أضْحَكَنِي الدََّهْرُ وَ أَبْكَانِي *** وَ الدََّهْرُ ذُو صَرَفٍ وَأَلْوَانٍ

لِتِسعَةٍ بِالطََّفِّ قَدْ غُودِرُوا *** صَارُوا جَمِيعاً رَهْنَ أَكْفَانِ

ص: 123

آن حضرت گریست و فرزندش امام صادق علیه السلام نیز گریست ، و شنیدم زنی هم از پشت پرده می گریست ، پس از آن که به این شعر رسیدم :

وَ سِتَّةٌ لَا يُتَجَازى بِهِمْ *** بَنُو عَقِيلٍ خَيْرَ فُرْسَانٍ

ثُمَّ عَلَىُّ الْخَيْرِ مَوْلَاهُمُ *** ذِكْرُهُم هَيَّجَ أَحْزانِي

آن حضرت گریست و فرمود :

مَا مِنْ رَجُلٍ ذَكَرَنَا [ أَوْ ذُكِرَنَا عِنْدَهُ ] يَخْرُجُ مِنْ عَيْنَيْهِ مَاءٌ وَ لَوْ مِثْلَ جُنَاحِ الْبَعُوضَةِ إِلَّا بَنَى اللَّهُ لَهُ بَيْتاً فِي الْجَنََّةِ وَجَعَلَ ذَلِكَ الدََّمْعَ حِجَاباً بَيْنَهُ وَبَيْنَ النَّارِ.

هیچ فردی ما را یاد نکرد [ یا : یاد نشدیم نزد کسی ]، از چشم او به قدر بال پشه ای اشک خارج شد ، جز آنکه خدا برایش خانه ای در بهشت می سازد ، و مانعی بین او و بین آتش می گردد .

و چون به این شعر رسیدم :

مَنْ كَانَ مَسْرُوراً بمَا مَسَّكُمْ *** أَوْ شَامِتاً يَوْماً مِنَ الآنِ

فَقَد ذَلَلْتُمْ بَعْدَ عِزٍ فَمَا *** أَدْفَعُ ضَيْمَاً حِينَ يَغْشَانِي

آن حضرت دستم را گرفت و فرمود :

أللهم اغفر للكميت مَا تقدّم من ذنبه و ما تأخّر .

و چون به این شعر رسیدم :

مَتى يَقُومُ الحَّقُ فِيكُمْ ؟ مَتى *** يَقُومُ مَهْدِيكُمُ الثَّانِي ؟ (1)

حضرت فرمود :

ص: 124

سريعاً ! - إن شَاء الله - سريعاً !.

سپس فرمود : ای ابوالمستهل ! قائم ما نهمین از فرزندان حسین علیه السلام است ؛ چون امامان بعد از رسول خدا صلی الله علیه و اله دوازده نفرند که دوازدهمین آن ها قائم علیه السلام است . عرض کردم یا سیّدی ! آن ها که دوازده نفرند کیانند ؟

فرمود : اوّل آن ها على بن أبي طالب علیهما السلام ، بعد از او حسن علیه السلام و حسین علیه السلام ، بعد او علی بن الحسین علیهما السلام ، بعد از او من ، و بعد از من این [ آقا ]؟ و دستش را بر شانه جعفر علیه السلام نهاد ، عرض کردم : بعد از این [ آقا ]؟ فرمود : فرزندش موسی علیه السلام ، و بعد از موسی علیه السلام علی علیه السلام ، و بعد از علی علیه السلام فرزندش محمّد علیه السلام ، و بعد از محمد علیه السلام فرزندش علی علیه السلام ، و بعد از علی علیه السلام فرزندش احسن علیه السلام و او پدر « قائم » است که خروج می کند ، فَيَمْلَأُ الدُّنْيَا قِسْطاً وَ عَدْلاً كَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً وَ يَشْفِي صُدُورَ شِيعَتِنَا!.

عرض کردم کی خروج می کند ؟

فرمود : از پیغمبر صلی الله علیه و اله سؤال شد ، فرمود : مَثَلَش مانند قیامت است که نمی رسد مگر به طور ناگهانی . (1)

3. اسماعيل بن محمد الحميري رحمة الله معروف به « سید حمیری »: در سنه 105 هجری در عمّان متولد شد و در رُمیله بغداد ، در زمان هارون الرشيد سنه 173 ، وفات کرد . (2)

در ابتدا از کیسانیّه و به امامت محمّد بن الحنفيّه قائل بود ، سپس به برکت امام

ص: 125

صادق علیه السلام شیعه شد (1) ، در ولایت ائمه طاهرین علیهم السلام [ کوشا و ثابت قدم ] و در علوم دین و تاریخ دانشمندی بزرگ بود .

او اضافه بر اشعارِ بسیار که در مدح و مرثیه ، و فضائل ائمه طاهرين علیهم السلام انشاء کرده ، مقیّد بود فضائل مأثوره امیرالمؤمنین علیه السلام را به نظم در آورد ، نقل است که :

روزی سیّد - در محله ای از محله های کوفه - بر اسبی سوار بود ؛ گفت : اگر کسی فضیلتی برای علی بن أبِي طالب علیهما السلام ذکر کند که من در آن شعر نگفته باشم (2) ، اسبم و آنچه بر اوست ، مال او باشد ، هر کسی شروع کرد حدیثی بیاورد و او شعرش را در آن باره می خواند ، تا این که مردی روایتی از أبِي الرعل مُرادی ذکر کرد که : اميرالمؤمنین علیه السلام وارد شدند ، هنگام وضو گرفتن برای نماز ، کفش خود را از پا بیرون آوردند که یک افعی با شتاب درون آن رفت ، پس از آن که خواستند بپوشند کلاغی آن را برداشت و بالا برد و سپس از آن جا انداخت ؛ افعی از آن بیرون افتاد ، سیّد حمیری آنچه وعده کرده بود ، به او داد ، و سپس این حدیث را فوراً به شعر در آورد : (3)

ألَا يَا قَوْمِ ! لَلْعَجَبِ الْعِجَابُ *** لِخُفِّ أبِى الْحُسَيْنِ وَ لِلْحُبَابُ (4)

تا آخر شعر....

[ در این زمینه این شعر نیز از اوست :

كَمَنْ فِي خُفِّ الْوَصِيِّ حَيَّةٌ *** سَبْسَبَهَا الرَّاقِيُّ فِيهِ بِالْحِيّلِ ]

ص: 126

مرحوم علامه امینی قدس سره در الغدیر بیست و سه غدیریه از او آورده اند ، دهمین از آن ها همین قصیده معروف به « قصیده عینیه » است (1) که قسمتی از آن را در اینجا می آوریم :

لأُمِّ عَمْروٍ بِاللَّوىٰ مَرْبَعٌ *** طَامِسَةٌ أَعْلَامُها بُلْقَعٌ

بعد از شش بیت می فرماید :

عَجِبْتُ مِن قَوْمٍ أَتَوْا أَحْمَداً *** بخِطََّةٍ لَيْسَ لَهَا مَوْضِعٌ

قَالُوا لَهُ : لَوْ شِئْتَ أَعْلَمْتَنَا *** إلى مَنِ الْغَايَةُ والمَفْزَعُ

إذا تَوَفََّيْتَ وَ فَارَقْتَنَا *** وَ فِيهِمْ فِي الْمُلْكِ مَنْ يَطْمَعُ

فَقَالَ : لَوْ أَعْلَمْتُكُمْ مَفْزَعاً *** كُنْتُمْ عَسَيْتُمْ فِيهِ أَنْ تَصْنَعُوا

صَنِيعَ أَهْلِ الْعِجْل إِذْ فَارَقُوا *** هَارُونَ فَالتَّركُ لَهُ أَوْسَعُ

وَ فِي الَّذِي قَالَ بَيَانٌ لِمَنْ *** كَان إِذا يَعْقِلُ أَوْ يَسْمَعُ

ثُمََّ أَتَتْهُ بَعْدَ ذَا عَزْمَةٌ *** مِنْ رَبِّهِ لَيْسَ لَهَا مَدْفَعُ

بلِّغ والّا لَمْ تَكُنْ مُبلِغاً *** وَ اللهُ مِنْهُمْ عَاصِمٌ يَمْنَعُ

فَعِنْدَهَا قَامَ النَّبِيُّ الَّذِي *** كانَ بِمَا يَأْمُرَ بِهِ (2) يُصْدَعُ

يَخْطُبُ مَأْمُوراً وَ فِي كَفِّهِ *** كَفُّ عَلِيٍ ظَاهِرٌ يَلْمَعُ

رَافِعُهَا أَكْرِمْ بِكَفِّ الَّذِي *** يُرْفَعُ وَ الْكَفِّ الَّذِي تُرْفَعُ

يَقُولُ وَ الْأَمْلَاكُ مِنْ حَوْلِهِ *** وَ اللهُ فِيهِمْ شَاهِدٌ يَسْمَعُ

مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ ، فَهَذَا لَهُ *** مَوْليًَ ، فَلَمْ يَرْضَوا وَ لَمْ يَقْنَعُ

فَاتََّهَمُوهُ وَحَنَّتْ فِيهِمْ *** عَلَى خِلَافِ الصَّادِقِ الْأَضْلَعُ

وَضَلََّ قَوْمٌ غَاضَهُمْ فِعْلُهُ *** كَأَنََّما أنَافُهُمْ تُجْدَعُ

ص: 127

حَتَّى إِذا وَارُوهُ في لَحْدِهِ *** وَ انْصَرَفُوا عَنْ دَفْنِهِ ضَيَّعُوا

مَا قَالَ بِالْأَمْسِ وَ أَوْصَى *** بِهِ وَاشْتَرَوُا الضُّرََّ بِمَا يَنْفَعُ

این قصیده حدود 54 بیت است که پس از قتل زید بن علی علیهما السلام در حضور امام صادق علیه السلام خوانده شد . (1)

و همان قصیده ای است که مرحوم علّامه مجلسی از امام رضا علیه السلام خوابی درباره اش از جدّشان پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله نقل می کند که سهل بن ذبیان از آن حضرت نقل می کند و خلاصه اش این است : امام رضا علیه السلام برای سهل فرمودند :

در خواب جدّم را دیدم با علی ، فاطمه ، حسن و حسین علیهم السلام و نزدشان سیّد حمیری این قصیده را می خواند ؛ و چون رسید به این مصرع :

وَ وَجْهُهُ كَالشَّمْسِ إِذْ تُطْلَعُ (2) پیغمبر صلی الله علیه و اله و سلم و دیگران که با ایشان بودند گریستند ، و چون رسید به این بیت :

قَالُوا لَهُ : لَوْ شِئْتَ أَعْلَمْتَنَا *** إلى مَنِ الْغَايَةُ وَ الْمَفْزَعُ

پیامبر صلی الله علیه و اله دست هایشان را بالا بردند و گفتند : خدایا ! تو شاهدی بر من و بر آن ها که من آن ها را آگاه کردم که هدف و پناهگاه (3) علی بن أبِي طالب علیهما السلام است ، و به

ص: 128

دست خود به ایشان اشاره نمودند ، پس از فراغت از خواندن قصیده ، پیغمبر صلی الله علیه و اله به من متوجه شدند و فرمودند : ای علی بن موسی !

إحفَظ هذه القصيدةَ و مُر شيعتَنَا بحفظِهَا و أَعلمهم أَنّ مَن حَفِظَهَا و أَدْمَن قرائَتَهَا ضُمّنت له الجنةُ على الله تَعالى .

[ ای علی بن موسی الرضا !] این قصیده را حفظ کن و دستور بده شیعیانمان حفظ کنند ، و آگاهشان کن که هرکس آن را حفظ کند و به خواندنش مداومت کند ، من بهشت را برای او ضامنم ،

امام رضا علیه السلام می فرمایند : جدّم آن را مکرراً بر من خواندند تا من آن را حفظ کردم . (1)

مرحوم علّامه امینی رحمة الله در الغدیر بیست و سه غدیریّه از او نقل کرده .

سیّد حمیری در میان شیعه با عظمت بود چنانچه صاحب عقد الفرید می گوید : او زعیم و بزرگِ شیعه بود ، و از شیعیان آن قدر نسبت به او تعظیم می شد که برای او در مسجد کوفه تکیه گاه و بالش (2) می نهادند .

و جعفر بن عفان طائی به سیّد می گفت : يَا أَبَاهَاشم ؛ أنت الرأس و نحن الأََذنَاب . (3) علما و مورّخین برسیّد و اشعارش بسیار تمجید و ثنا گفته اند .

و از مرزبانی (4) نقل شده (5) که گفته : شنیده نشده کسی بیشتر و زیباتر از سید شعر گفته باشد . (6)

ص: 129

سیّد حمیری ده نفر از خلفا را درک کرد ، پنج نفر از بنِی امیه :

1. هشام ابن عبد الملک ؛ 2. ولید ابن یزید ابن عبد الملک ؛ 3. یزید ابن الولید ؛ 4. ابراهيم ابن الولید ؛ 5. مروان ابن محمد ابن مروان ابن الحكم ( معروف به مروان حمار ) که آخرین سلاطین بنِی امیّه بود و به دست بنی العباس کشته شد .

و پنج نفر از بنی العباس که عبارتند از :

1. سفاح ؛ 2. منصور ؛ 3. مهدی ابن منصور ؛ 4. هادی ابن مهدی ؛ 5. هارون الرشيد .

او در برابر این دوره های پر موج مانند دیگر شیعیان در محنت بود . گویند : برای او نزد رشید سعایت کردند که « رافضی » است ؛ سیّد گفت : اگر رافضی کسی است که بنِي هاشم را دوست دارد و بر دیگران مقدم می دارد من از آن دست برنمی دارم و عذرخواهی هم نمی کنم ، و اگر غیر از این است من به آن قائل نیستم ، و با این بیان زیبا خود را از شر او تبرئه کرد .

4. سفيان بن مصعب کوفِی رحمة الله (1) معروف به « عبدی »: از شاعرانِ بزرگِ قرنِ دومِ هجری و از کسانی است که به ائمه طاهرین علیهم السلام کمال نزدیکی و ولایت و ارادت را می ورزید ، در اشعارش مناقب امیرالمؤمنين علیه السلام و ائمه طاهرین علیهم السلام را تضمین می کرد ، و در مدح و مراثی آن ها بسیار شعر و مرثیه سروده است .

مرحوم علامه امینی رحمة الله می گوید : من از او دربارۀ غیر آل الله علیهم السلام شعری نیافتم . (2) او در زنده کردن دین و مذهب ، و اطراف آن هر چه بیشتر شعر می سروده و علاقه و عشقی به غیر آن نداشته به طوری که امام صادق علیه السلام درباره او چنین فرموده است :

ص: 130

يا معشر الشيعة ؛ علّموا أولادكم شعر العبدِي فإنّه على دين الله .

ای گروه شیعه ؛ بیاموزید فرزندانتان را شعر عبدی ، زیرا او بر دین خداست ( و شعرش در این زمینه است ). (1)

او آن چنان در اشعارش استقامت و صدق ، و صفا و دیانت به کار برده که امام علیه السلام این حواله را بر اشعارش می دهد که می رساند هیچ شایبه غیر دینی در آن نیست .

ابن قولویه در کامل الزیارات از أبِي عمارة نقل می کند که :

امام صادق علیه السلام به من فرمود : شعر عبدی را دربارۀ حسین علیه السلام برایم بخوان ! من خواندم و اوگریست ، باز خواندم و او گریست ؛ و باز خواندم و او گریست ، و به خدا سوگند همین طور می خواندم و می گریست تا آنکه شنیدم گریه از داخل خانه بلند شد . (2)

شیخ طوسی در رجال خود او را از اصحاب امام صادق علیه السلام شمرده است . (3) او از امام صادق علیه السلام علومی اقتباس می نمود و سپس با ذوقِ سرشاری (4) که داشت به نظم در می آورد ، چنانچه از ابان بن عمر نقل شده :

حضور امام صادق علیه السلام بودم که عبدی آمد و از آیه : « وَ عَلَى الْأَعْرَافِ رِجَالٌ » (5) پرسید ، فرمودند : آن ها ( =رجال ) اوصیای دوازده گانه ، و از آل محمد علیهم السلام هستند ،

ص: 131

خدا را نمی شناسد مگر کسی که آن ها را بشناسد ، و آن ها نیز او را بشناسند ، گفتم : فدایت شوم « اعراف » چیست ؟ فرمود : مرکز اجتماعی است از « مشک » که بر آن رسول خدا صلی الله علیه و اله و اوصیا علیهم السلام قرار گرفته اند و همه را با چهره هایشان می شناسند ، عرض کردم : آیا در این باره شعری بگویم ؟ سپس قصیده ای گفت :

أيا ربعهم هل فيك لِي اليوم مربع *** و هل لليَال كن لِي فيك مرجع (1)

اکنون چند شعری از « غدیریه بائیّۀ » او را نقل می نماییم :

هَلْ فِي سُؤَالِكَ رَسْمُ المَنْزِلِ الْخَرَبِ *** بَرْءً لِقَلْبِكَ مِنْ دَاءِ الهَوَى الوَصَبِ

بعد از سی و هشت بیت می فرماید :

وَكَانَ عَنْهَا لَهُمْ فِي خُمِّ مُزْدَجِرٌ *** لَمََّّا رَقَى أَحْمَدُ الْهَادِي عَلَى قَتَبٍ

وَ قَالَ وَ النَّاسُ مِنْ دَانٍ إِلَيْهِ وَمِنْ *** ثاوٍ لَدَيْهِ وَمِنْ مُصْغٍ وَ مُرْتَقِبٍ

قُمْ يَا عَلِى ! فَإِنِّي قَدْ أُمِرْتُ بِأَنْ *** أُبَلَغَ النَّاسَ وَ التَّبْلِيغُ أَجْدَرُ بِي

إِنِّي نَصَبْتُ عَلِيّاً هَادِياً عَلَماً *** بَعْدِي وَإِنََّ عَلِيّاً خَيْرُ مُنْتَصَبٍ

فَبَايَعُوكَ وَكُلٌّ بَاسِطُ يَدَهُ *** إِلَيْكَ مِنْ فَوْقِ قَلْبٍ عَنْكَ مُنْقَلَبٍ

بعد از بیست و چهار بیت می فرماید :

لُقِّبتُ بِالرََّفْضِ لَمَّا أَنْ مَنَحْتُهُمْ *** وُدِّي وَأَحْسَنُ مَا أُدْعى بِهِ لَقَبِي

صَلاةُ ذِي العَرْشِ تَثرى كُلَّ آوَنَةٍ *** عَلَى ابْنِ فَاطِمَةَ الكَشَّاف للكُرَبِ

وَ ابْنَيْهِ مِنْ هَالِكِ بِالسَّمِ مُخْتَرِمٍ *** وَمِنْ مُعَفَّرِ خَدٍّ فِي الثَّرى تُرَبٍ

وَ الْعَابِدُ الزََّاهِدُ السَّجَّادُ يَتْبَعُهُ *** وَ بَاقِرُ الْعِلْمِ دَانّى غَايَةَ الطَّلَبِ

وَ جَعْفَرٌ وَ ابْنُهُ مُوسى وَيَتْبَعَهُ ال *** بِرُّ الرِّضَا وَ الْجَوَادُ الْعَابِدُ الدََّئَبِ

وَ الْعَسْكَرِيَّيْنِ وَ الْمَهْدِيُّ قَائِمُهُمْ *** ذُو الْأَمْرِ لَابِسُ أَثْوابِ الْهُدَى الْقَشَبِ

ص: 132

مَنْ يَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلاً بَعْدَ مَا مُلأَتْ *** جَوْراً وَ يَقْمَعُ أَهْلَ الزَََّيْغِ وَ الشََّغَبٍ

مرحوم علامه امینی جمعاً هشتاد و شش بیت از این قصيده را در الغدیر

آورده اند . (1)

عبدی می گوید : لقب رافضی به من داده اند و در قیامت بهترین لقبی است که به آن خوانده می شوم .

عبدی در این غدیریّه علاوه بر بیان انتصاب امیرالمؤمنین علیه السلام به خلافت پیامبر صلی الله علیه و اله به امر پروردگار، و ذکر سایر خلفا و اوصیای دوازده گانه آن حضرت علیهم السلام - تا می رسد به حضرت قائم آل محمد - عجل الله تعالى فرجه الشریف - ، اشاره ای می کند به رنج ها و ظلم هایی که از سیاست جائرانۀ خلفایِ جور و ستمکار می کشید ( مانند تمام شیعیان و ائمه علیهم السلام )، و شایعه سازی و آزار و اذیّت آن ها از طُرق مختلف مثل : حمله ور کردن جهّال به سبب لقب رافضی گذاردن بر آن ها ، که با این عنوان و لقب هر ستمی بر آن ها تجویز می شده ، بلکه عبادتی شمرده می شده است که عبدی در شعر خود آن را به صورت اظهار تألّمات روحی خود ذکر می کند .

لُقِّبتُ بِالرََّقْضِ لَمَّا أَنْ مَنَحْتُهُمْ *** وُدِّي وَ أَحْسَنُ مَا اُدْعى بِهِ لَقَبِي

به من لقب « رافضي » نهاده شد ، چون تمام دوستی خود را متوجّه این خانواده کردم ، و بهترین چیزی که روز قیامت به آن خوانده می شوم همین لقبم می باشد .

در این دو آیه درباره روز قیامت می فرماید : روزی است که هر جمعی از مردم را به وسیلۀ امام آن ها می خوانیم .

سپس آن ها را [ با توجّه دادن به بحث امامت ] به دو دسته [ تقسیم ] کرده : یک دسته نامه عمل به دست راست ، و به آن ها هیچ ظلمی نمی شود ، دسته دیگر آن ها هستند که در دنیا کور بودند ، و در آخرت هم کورند و راه را گم می کنند و گمراه ترین در راه هستند .

در ده آیه قبل از این آیه ( یعنی آیه 60 همین سوره ) خواب دیدن پیامبر از خلفای جور و بنِی امیه را ذکر فرموده که :

« وَ مَا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنَاكَ إِلَّا فِتْنَةٌ لِلنَّاسِ وَالشََّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي

الْقُرْآنِ وَنُخَوِّفُهُمْ فَمَا يَزِيدُهُمْ إِلَّا طُغْيَاناً كبيراً ». (1)

با این ملاحظه ، دو دسته مردم پیروِ دو قسم امام که به آن ها خوانده می شوند : دسته اول به عنوان « نامه به دست راست »، اهل بهشت و سعادت ، و دسته دوم به عنوان « کوران در دنیا که در آخرت هم کورند » وضع آن ها از نظر قرآن روشن می شود .

شیخ کلینی قدس سرة در روضه کافی روایتی ذکر می کند که قسمتی از آن را مختصراً ترجمه می کنیم .

او به سندش از محمد بن سلیمان از پدرش نقل می کند که :

در حضور حضرت صادق علیه السلام بودم که ناگاه ابو بصیر وارد شد ، و به تندی نفس می کشید پس از نشستن ، امام علیه السلام فرمود :

این نفس های بلند چیست ؟

عرض کرد : فدایت شوم ؛ سِنِّ من بالا رفته ، استخوانم ضعیف شده ، مرگم نزدیک شده با اینکه نمیدانم در آخرت بر من چه خواهد شد ؟

امام علیه السلام فرمود : ای ابا محمّد ؛ آیا تو این چنین سخن می گویی ! عرض کرد : فدایت شوم چطور نگویم ؟

امام علیه السلام فرمود : مگر نمی دانی خداوند - تبارک و تعالی - احترام می کند و گرامی می دارد جوانان شما را و گذشت می کند نسبت به پیران [شما]؟

عرض کرد : فدایت شوم ؛ چگونه گرامی می دارد جوانان را ، و گذشت می کند نسبت به پیران ؟

امام علیه السلام فرمود : گرامی می دارد و اکرام می کند جوانان را از این که عذاب کند آن ها را ، و گذشت می کند نسبت به پیران از این که محاسبه کند آن ها را .

عرض کرد : فدایت شوم ؛ آیا این برای ما ( = شیعه ) به خصوص است یا برای همه اهل توحید ؟

فرمود : نه ، به خدا سوگند ! نیست جز برای شما به خصوص ! نه همه جهان .

عرض کرد : فدایت شوم ؛ لقبی بر ما گذاشته اند که برای این لقب پُشت های ما شکسته ، دل های ما مرده ، و حکّام خون ما را حلال می شمارند به واسطه حدیثی که فقهای دربار برای آن ها روایت کرده اند .

امام علیه السلام فرمود : کلمه رافضی را می گویی ؟

عرض کرد : بلی .

ص: 135

امام علیه السلام فرمود : نه ، به خدا قسم ! آن ها این نام را بر شما ننهاده اند ، بلکه خدا شما را به این ( لقب ) نامیده ؛ آیا نمی دانی ای ابا محمد ! که هفتاد نفر از قوم موسی ، فرعون زمانش را رفض و طرد کردند به خاطر آشکار شدن گمراهی و ضلالت آن ها ، و ملحق شدند به موسی به خاطر آشکار شدن هدایتِ او ، پس به اینها در لشکر موسی به لقب « رافضي » خطاب می شد زیرا آن ها فرعون را طرد و رفض کرده بودند و از همه لشکر بیشتر بندگی خدا می کردند ، به موسی و هارون ، و ذریه آن ها بیش تر محبّت و علاقه داشتند ، خداوند به موسی وحی کرد : این اسم رافضی را برای آن ها در تورات ثبت کن ، زیرا من این اسم را بر آن ها گذاشتم ،... و سپس این نام برای شما ذخیره شده ؛ چون شما « شرّ » را برکنار کردید و رفض نمودید ، ولی آن ها « خیر » را کنار زدند ، و در این حال مردم فرقه فرقه شدند ؛ و شما فرقه ای هستید که با اهل بیت پیامبر علیهم السلام به هر سو رفتند شما هم رفتید ، از این رو به شما بشارت باد و مژده باد ! که مورد رحمت خدا هستید ، و احسان از نیکوکارِ شما قبول می شود و سَیّئات و گناهان از گناهکارِ شما گذشت می شود ... ( الحدیث ). (1)

شما از این گوشۀ حدیث می توانید متوجه شوید که از یک سو شیعیان چه گروهی بودند ، و چه استقامت و ایمانی داشته ، و در آن راه چه مشکلاتی را متحمل می شدند ، و از سوی دیگر این شاعرانِ عالی قدر بهترین مجاهده را با شعر خود می کردند و در مقابل ، چه به آن ها می رسید ، نه اینکه تنها یکی دو نفر جاهل و نادان ، یک کلمه « رافضي » بگویند و تمام شود .

خداوند متعال در ادامه دادن راه آن ها به ما هم - ان شاء الله - توفیق مرحمت فرماید !

5. دعبل بن على خزاعی رحمة الله : (2) شاعر عظیم الشأن خاندان عصمت و طهارت علیهم السلام ،

ص: 136

محدث و عالم جلیل القدر ، که از خانواده ای بزرگ و دانشمند نشأت گرفته ، جد او عبدالله بن بُدَیل از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و اله بوده .

هنگامی که بُدَیل بن ورقاء با کهولت سن به حضور حضرت پیامبر صلی الله علیه و اله رسید ، آن حضرت از سنین عمرش پرسیدند ، جواب داد : نود و هفت سال ، حضرت پس از تبسم ، فرمودند :

زادك الله جمَالاً و سواداً و أمتعك و ولدك .

خدا زیاد کند زیبایی تو و سیاهی موهایت را و زندگی خوشی نصیب تو و فرزندانت بگرداند . (1)

و این خانواده به برکت دعای حضرت پیامبر صلی الله علیه و اله ، با شخصیت زندگی می کردند و وضع آن ها خوب ، و آبرومند در میان مردم بود و همگی محترم ، و خانواده (2) آن ها محل دانش و فضل بودند . (3)

دعبل ، از بسیاری از مشایخ علم و حدیث ، از شیعه و اهل تسنن ، کسب علم و نقل حدیث کرده و جمعی نیز از او نقل حدیث کرده اند که مرحوم علّامه امینی - قدس الله روحه الطاهرة - در الغدير به جمع آن ها پرداخته اند . (4)

دعبل در شعر ، ادبیات و تاریخ ، از نوابغ روزگار به شمار می رفته و غیر از دیوان شعر ، کتاب هایی چند از خود باقی گذاشت که علما و بزرگان شیعه و اهل تسنن از

ص: 137

کتب او نقل کرده اند ، و نام او در کتب تراجم و رجال ، به عنوان یک شخصیت علم و حدیث آمده است . (1)

دعبل دانش ، فضل ، ایمان ، ولایت و قریحه شعريِ خارق العاده ای داشت ، و در راه دین و مجاهدت در احیای حق ، عجیب شجاع ، و از خود آزادگی و حرّیّت نشان داد که در زمان خودش کم نظیر بود .

او همان طور که در بیان و اثبات خلافتِ حقّه ائمه طاهرين علیهم السلام صریح اللهجه و بی پروا بود ، در ابطال و هجو سلاطین جور ( از بنی امیّه و بنى العباس وغيرهم )، علناً در اشعارش به طور واضح و بی پرده سخن می گفت و مردم را به سوی حق و روگردانی از باطل تشویق و تحریک می کرد لذا خلفای بنی العباس از او دلِ پُری داشتند ولی آن چنان اشعار و سخنان او در میان مسلمین نفوذ کرده بود که اقدام به آزارِ او را آسان نمی دیدند .

دعبل مردی بود دنیا گشته ، مسافرت های زیاد به ممالک مختلف اسلامی کرده بود ، در بیابان ها نیز مردم بیابان نشین ، و حتّی دزدان و راه زنان و افراد شرور ، به او محبّت داشتند و با او هم غذا می شدند و کسی از آن ها به او آزار نمی رساند ، و در اثر حق گویی و جذابیّت ، اشعارش سریع و در همۀ طبقات نفوذ می کرد ، از باب نمونه - و به طور خلاصه - به این قضیه اشاره می کنیم :

دعبل می گوید : وقتی قصیده « مدارس آیات » را گفتم قصد کردم آن را برای امام رضا علیه السلام بخوانم و ایشان در زمان ولی عهدیِ مأمون در خراسان به سر می بردند ... مأمون مرا احضار کرد و از حال من سؤال کرد ، سپس گفت : قصیده « مدارس آیات » را بخوان .

گفتم : نمی دانم آن را که چیست ، ای امیر مؤمنین !

پس به غلام خود گفت : حاضر كن على بن موسى الرضا را ، حضرت آمدند ،

ص: 138

مأمون عرض کرد : ای ابا الحسن ! از دعبل می خواهم قصیده « مدارس آیات » را بخواند ، به من می گوید : نمی دانم .

حضرت امام رضا علیه السلام فرمودند : بخوان ، شروع کردم به خواندن ... .

در مراجعت از سفر خراسان در راه ، دزدان کُرد به قافله ما زدند ، از یکی از رؤسای دزدها شنیدم که قصیده « مدارس آیات » را از حفظ می خواند و گریه می کند ، تعجب کردم که یک نفر دزد از کُردها این چنین اظهار تشیّع می کند... .

به او گفتم : ای آقا ؛ این قصیده از کیست ؟

گفت : تو را به آن چه کار ؟

گفتم : غرضی دارم برایت می گویم .

گفت : این قصیده بیش از آن مشهور است که تو صاحبش را نشناسی .

گفتم : او کیست ؟

گفت : او دعبل بن علی الخزاعی ، شاعر آل محمد علیهم السلام می باشد ، خدا به او جزای خیر دهد .

گفتم : به خدا قسم ؛ من دعبل هستم و این قصیده من است... ( الحديث ). (1)

اگر در این زمان که رادیو ، تلویزیون ، روزنامه و دیگر وسایلِ ارتباط جمعی وجود دارد ، این واقعه با این سرعت در میان مردم با چنین انتشارِ سریع ، انجام شده بود ؛ بسیار شگفت انگیز بود ، چه رسد به آن زمان که باید گفت : بسیار حیرت انگیز است !

گفته شده قصیده « مدارس آیات » حدود یکصد و بیست بیت است ، که هر یک از مورخین نوعاً قسمتی از آن را نقل کرده اند ، در این قسمت چند بیتی از این قصیده را نقل می کنیم.

سرآغاز قصیده چنین است :

ص: 139

تَجَاوَبْنَ بِالْإِرْنَانِ وَ الزََّفَرَاتِ (1) *** نوائِحُ عُجْمِ اللَّفْظِ وَ النَّطَقَاتِ

بعد از حدود بیست و هشت بیت می فرماید :

مَدَارِسُ آيَاتٍ خَلَتْ مِنْ تِلَاوَةٍ *** وَمَنْزِلُ وَحْیٍ مُقفَرِ (2) العَرَصَاتِ

لِآلِ رَسُولِ اللَّهِ بِالْخَيْفِ مِنْ مِنى *** وَ بِالرُّكْنِ وَ التَّعْرِيفِ وَالْجَمَرَاتِ

دِيَارٌ لِعَبْدِ اللَّهِ بِالْخَيفِ مِنْ مِنى *** وَ لِلسَّيِّدِ الدََّاعِي إِلَى الصَّلَوَاتِ

دِيَارُ عَلى وَالْحُسَيْنِ وَجَعْفَرٍ *** وَحَمْزَةَ وَ السَّجَّادِ ذِي الثَّفَنَاتِ

دِيَارٌ لِعَبْدِ اللَّهِ وَ الْفَضْلِ صِنْوِهُ *** نَجِيِّ رَسُولِ اللهِ فِي الْخَلَوَاتِ

وَ سِبْطَيْ رَسُولِ اللَّهِ وَ ابْنَي وَصِيَّهِ *** وَ وَارِثِ عِلْمِ اللهِ وَ الْحَسَنَاتِ

مَنَازِلُ وَحْي الله يُنْزَلُ بَيْنَهَا *** عَلَى أَحْمَدَ الْمَذْكُورِ فِي الصَّلَوَاتِ

مَنَازِلُ قَوْمٍ يُهْتَدَى بِهُدَاهُمْ *** فَيُؤْمَنُ مِنْهُمْ زَلَّةُ العَثَرَاتِ

مَنَازِلُ جِبْرِيلُ الْآمِينِ يَحِلُّهَا *** مِنَ اللهِ بِالتَّسْلِيم وَ البَرَكَاتِ

مَنَازِلُ وَحْيِ اللهِ ، مَعْدِنُ عِلْمِهِ *** سَبِيلُ رَشَادٍ وَاضِحِ الطَّرَفَاتِ (3)

مَنَازِلُ كَانَتْ لِلصَّلَوَاةِ وَلِلتَُّقَى *** وَلِلصَّوْمِ وَالتََّطْهِيرِ وَ الْحَسَنَاتِ

مَنَازِلُ لَا تَيْمٌ يَحِلُّ بِرَبْعِهَا *** وَلَا ابْنُ صَهَّاكٍ هَاتِكُ الْحُرُمَاتِ

دِيَارٌ عَفَاهَا كُلِّ جونٍ (4) مُبَادِرٌ (5) *** وَلَمْ تُعْفَ لِلأَيََّامِ وَ السََّنَوَاتِ

قِفَا ! (6) نَسْأَلُ الدّارَ الَّتِي خَفََّ أَهْلُهَا *** مَتى عَهْدَهَا بِالصَّوْمِ وَالصَلَوَاتِ

بعد از چهار بیت می فرماید :

ص: 140

وَ مَا النَّاسُ إِلَّا حَاسِدٌ (1) وَمُكَذِّبٌ (2) *** وَمُضْطَغَنٌ (3) ذُو إِحْنَةٍ (4) وَ تِرَاتٍ (5)

بعد از هفت بیت می فرماید :

أَفَاطِمُ ! لَو خِلْتِ الحُسَيْنَ مُجَدََّلاً (6) *** وَقَدْ مَاتَ عَطشاناً بِشَطِّ فُرَاتٍ

إِذاً لَلَطِمْتِ الْخَدََّ فَاطِمُ ! عِنْدَهُ *** وَأَجْرَيْتِ دَمْعَ الْعَيْنِ فِي الْوَجَنَاتِ

أَفَاطِمُ ! قُومِي يَا ابْنَةَ الْخَيْرِ ! وَاندُبِي *** نُجُومَ سَمَاوَاتٍ بِأَرْضِ فَلَاتٍ

قُبُورٌ بِكُوفَانٍ وَأُخْرَىٰ بِطَيْبَةٍ (7) *** وَأُخْرَىٰ بِفَخٍّ (8) نَالَهَا صَلَوَاتٍ

وَ أُخْرى بِأَرْضِ الْجُوْزَجَانِ (9) مَحَلُّهَا *** وَقَبْرٌ بِاخَمْرِي (10) لَدَى الْغُرُبَاتِ

وَ قَبْرٌ بِبَغْدَادَ لِنَفْسٍ زَكِيَّةٍ *** تَضَمَّنَهَا الرََّحْمَنُ فِي الْغُرُفَاتِ

[ نقل است (11) : تا دعبل رسید به این بیت و قبر ببغداد ... امام رضا علیه السلام فرمودند : آیا ملحق نکنم به این قسمت دو بیت که قصیده ات تکمیل شود ؟

دعبل عرض کرد : آری ای فرزند رسول خدا .

حضرت فرمودند :

ص: 141

وَقَبْرٌ بِطُوسٍ يَا لَهَا مِنْ مُصِيبَةٍ *** أَلَحَّتْ عَلَى الْأَحْشَاءِ بِالزََّفَرَاتِ

إِلَى الْحَشْرِ حَتَّى يَبْعَثَ اللهُ قَائِماً *** يُفَرِّجُ مِنْهَا الْغَمَّ (1) وَ الْكُرُبَاتِ (2)

دعبل سؤال کرد : یا بن رسول الله ؛ این قبر کیست در طوس ؟

حضرت فرمودند :

این قبر من است ، زمانی نمی گذرد که طوس محل رفت و آمد شیعیان من می شود ، پس هرکس مرا زیارت کند ، روز قیامت در درجه من خواهد بود در حالی که بخشیده و آمرزیده شده است .] (3)

بعداً می فرماید :

فَأَمََّا الْمُمِضَاتُ (4) الََّتِي لَسْتُ بالغاً *** مَبَالِغَهَا مِنِّي بِكُنْهِ صِفَاتٍ

بعد از دوازده بیت می فرماید :

فَإِنْ فَخِرُوا يَوْماً أَتَوْا بِمُحَمَّدٍ *** وَ جِبْرِيلَ وَ الفُرْقَانِ وَالسُّوَرَاتِ

وَ عَدُّوا عَلِياً ذَا الْمَنَاقِبِ وَالعُلَى *** وَفَاطِمَةَ الزَّهْراءِ خَيْرَ بَنَاتٍ

وَحَمْزَةَ وَالْعَبَّاسَ ذَا العَدْلِ (5) وَالتَّقَى *** وَ جَعْفَرَهَا (6) الطَّيَّارَ فِى الْحُجُبَاتِ

أُولئِكَ لَا مَلْقُوحُ هِنْدٍ وَ حِزْبِهَا *** سُمَيَّةَ مِنْ نُوكِي (7) وَ مِنْ قَذَرَاتٍ

سَتُسْئَلُ (8) تَيْمٌ (9) عَنْهُمْ وَ عَدِيُّهَا *** وَ بَيْعَتُهُمْ نتُهُمْ مِنْ أَفْجَرِ الفُجُرَاتِ

ص: 142

هُمْ مَنَعُوا الْآبَاءَ عَنْ أَخْذِ حَقِّهِمْ *** وَهُمْ تَرَكُوا الْأَبْنَاءَ رَهْنَ شِتَاتٍ

وَهُمْ عَدَلُوهَا عَنْ وَصِيِّ مُحَمَّدٍ *** فَبَيْعَتُهُمْ جَائَتْ عَنِ الْغَدَرَاتِ

وَليُّهُمْ صِنْوُ النَّبِيِّ مُحَمّدٍ *** أَبو الحَسَنِ الفَرّاجُ لِلْغَمَرَاتِ

بعد از سه بیت می فرماید :

فَيَا رَبِّ ! زِدْ قَلْبِي هُدىً وَ بَصِيرَةً (1) *** وَزِدْ حُبََّهُمْ يَا رَبِّ ! فِي حَسَنَاتِي

سَأَبْكِيهِمْ مَا حَجَّ لِلَّهِ رَاكِبٌ *** وَمَا نَاحَ قُمْرِيٌّ عَلَى الشَّجَرَاتِ

وَ إِنِّي لَمَوْلَاهُمْ وَقَالٍ (2) عَدُوََّهُمْ *** وَإِنِّي لَمَحْزُونٌ بِطُولٍ حَيَاتِي

و بعد سه بیت در آخر قصیده می فرماید :

وَأَكْتُمُ حُتِيكُمْ مَخَافَةَ كَاشِحٍ (3) *** عَنِيدٍ لِأَهْلِ الْحَقِّ غَيْرِ مَوَاتٍ

فَيَا عَيْنُ ! بَكِّيهِمْ وَجُودِي بِعَبْرَةٍ *** فَقَدْ آنَ لِلتِّسْكَابِ وَ الْهَمَلَاتِ

لقَدْ خِفْتُ فِي الدُّنْيَا وَ أَيَّامِ سِعْيِهَا *** وَإِنِّي لَأَرْجُو الأَمْنَ بَعْدَ وَفَاتِي

أَلَمْ تَرَ أَنَّى مُذْ ثَلَاثُونَ حِجَّةٍ *** أَرُوحُ وَأَغْدُوا دَائِمَ الْحَسَرَاتِ

أَرَى فَيْتَهُمْ فِي غَيْرِهِمْ مُتَقَسِّماً *** وَأَيْدِيهِمْ مِنْ فَيْتِهِمْ صَفَرَاتٍ

ص: 143

وَكَيْفَ أُداوِي مِنْ جَوَىٰ (1) بِي وَ الْجَوَى *** أُمَيَّةُ أَهْلُ الكُفْر وَاللَّعَنَاتِ

وَآلُ زِيَادٍ فِى الْقُصُورِ مَصُونَةٌ (2) *** وَ آلُ رَسُولِ اللهِ فِى الفَلَوَاتِ (3)

سَاَبكيهِمْ مَا ذَرَّ فِي الْأُفُقِ شَارِقٌ *** و نادى مُنَادِى الْخَيْرِ بِالصَّلَوَاتِ

وَمَا طَلَعَتْ شَمْسُ وَ حَانَ غُرُوبُهَا *** وَ بِاللََّيْلِ أَبْكِيهِمْ وَبِالْغَدَوَاتِ

دِيَارُ رَسُولِ اللهِ أَصْبَحْنَ بُلقعاً (4) *** و دارُ آلِ زِيَادٍ أَصْبَحَتْ عُمَرَاتٍ (5)

وَ آلُ رَسُولِ اللهِ تُدْمى نُحُورُهُمْ *** وَآلُ زِيَادٍ رَبَّةُ الحَجَلَاتِ

وَ آلُ رَسُولِ اللهِ يُسْبِى حَرِيمُهُمْ *** وَآلُ زِيَادٍ آمَنُوا السَّرَبَاتِ

إذا وُتِرُوا مَدُّوا إلى وَاتِرِيهِمْ *** أكُفّاً عَنِ الْأَوْتَارِ مُنْقَبِضَاتِ

فَلَو لَا الَّذِي أَرجُوهُ فِي الْيَوْمِ أَوْ غَدٍ *** لَقطَّعَ (6) قَلْبِي (7) إِثْرَهُمْ حَسَرَاتٍ (8)

ص: 144

خُرُوجُ إِمَامٍ لَا مُحَالَةَ خَارِجٌ *** يَقُومُ عَلَى اسْمِ اللهِ وَ الْبَرَكَاتِ

يُمَيِّزُ فِينَا كُلََّ حَقٍ وَبَاطِلٍ *** وَيَجْزِي عَلَى النََّعْمَاءِ وَ النَقِمَاتِ

فَيَا نَفْسُ ! طِيبِي ثُمََّ يَا نَفْسُ ! أَبْشِرِي (1) *** فَغَيْرُ بَعِيدٍ كُلُّ مَا هُوَ آتٍ

وَ لَا تَجْزَعِي مِنْ مُدََّةِ الْجَوْرِ ، أَنَّنِي *** أَرَى قُوَّنِي قَدْ آذَنَتْ بِثُبَاتٍ

فَيَا رَبِّ ! عَجِّلْ مَا أُؤَمِّلُ فِيهِمْ *** لأشفِي نَفْسِي مِنْ أَسَى المَحَنَاتِ (2)

فَإِنَّ قُرْبَ الرََّحْمَنِ مِنْ تِلْكَ مُدََّةٍ *** وَأَخََّرَ مِنْ عُمْرِي لِطُولِ حَياتِى (3)

شَفَيْتُ وَ لَمْ أَتْرُكُ لِنَفْسِي رَزِيَّةً (4) *** وَرَوََّيْتُ مِنْهُمْ مُنْصَلِي وَ قَنَاتِي

فَإِنِّي مِنَ الرََّحْمَنِ أَرْجُو بِحُبِهِمْ *** حَياةً لدى الفِرْدُوسِ غَيْرَ بَتاتٍ

ص: 145

عَسَى اللَّهَ أَنْ يَرْتَاحَ لِلْحَقِّ (1) إِنَّهُ *** إلى كُلِّ قَوْمٍ دائِمُ اللَّحظاتِ

فإن قُلتُ عُرْفاً أَنْكَرُوهُ بِمُنْكَرِ *** وَغَطُّوا عَلَى التَّحْقِيقِ بِالشُّبَهَاتِ

تَقَاصَرَ نَفْسِي دَائِماً عَنْ جِدَالِهِمْ *** كَفَانِي مَا اُلْقِي مِنَ الْعَبَراتِ

اُحَاوِلُ نَقَلَ الصُّمِّ عَنْ مُسْتَقِرهَا *** وَ إِسمَاعِ أحْجَارٍ مِنَ الصَّلَدات

فحَسْبِي مِنْهُمْ أنْ أَبُوءَ بِغُصَّةٍ *** تَرَدَّدُ فِي صَدْرِي وَ فِي لَهَوَاتِي

فَمِنْ عَارِفٍ لَمْ يَنْتَفَع وَمُعَانِدٍ *** تَمِيلَ بِهِ الْأَهْوَاءَ لِلشََّهَوَاتِ

كَانَّكَ بِالْأَضْلاعِ قَدْ ضَاقَ ذَرْعُهَا *** لِمَا حُمِّلَتْ مِنْ شِدََّةِ الزََّفَرَاتِ (2)

مرحوم علّامه مجلسی در مراثی حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام (3) قسمتی از این قصیده را ، و در شرح احوال حضرت ثامن الائمه علیه السلام (4) با چند روایت ، تمام قصیده را که یک صد و بیست [ یا یک صد و بیست و چهار ] بیت می شود ذکر کرده اند .

همان طور که قبلاً اشاره کردیم ، قصیده « مدارس آیات » را دعبل ساخت و به سوی خراسان سفر کرد که به حضور امام علی بن موسی الرضا علیهما السلام رسيده ، و ابتداءاً

ص: 146

برای آن بزرگوار بخواند و آن هنگامی بود که مأمون آن حضرت را ولی عهد خود کرده بود .

دعبل می گوید : به حضور آن بزرگوار رسیدم و قصیده را خواندم ، حضرت آن را نيکو شمرد و تحسین کرد و فرمود : برای کسی نخوان مگر به امر من .

سپس مأمون از آن اطلاع پیدا کرد و خواست برایش بخوانم ، من به کلّی آن را انکار کردم تا اینکه حضرت رضا علیه السلام را احضار کرد و به شفاعت و امر آن حضرت برای مأمون خواندم ، او نیز نیکو شمرد و تحسین کرد و دستور داد پنجاه هزار درهم به من دادند و حضرت نیز قریب همان مقدار .

سپس از آن حضرت پیراهنی و حلّه ای درخواست کردم برای کفنم به من مرحمت فرمود ، ذوالریاستین وزیر مأمون نیز صله و یک اسب فارسی زرد داد. در بازگشت به عراق دزدان کُرد به قافله زدند و همه چیز را بردند و اموال مرا نیز ( از مرکب و غیره ) بردند ، من خیلی از این واقعه ناراحت بودم ، در این هنگام یکی از آن دزدان آمد نزدیک من ایستاد در حالی که بر اسب من سوار بود و شروع کرد قصیده « مدارس آیات » را بخواند و بگرید ... از او پرسیدم قصیده از کیست ؟ گفت : تو را چه به این کار ؟ تا اصرار کردم ، گفت : از دعبل بن على الخزاعي شاعر آل محمد علیهم السلام جزاه الله خيراً می باشد ، گفتم : آقا ! آن دعبل منم ، قبول نمی کرد تا فرستاد و از اهل قافله پرسید ، همه گفتند : بله ، این دعبل است ، پس گفت : به خاطر این [ مرد ] همه را آزاد کردم ، و اموال همه را برگرداند و ما را به جای امن رسانیدند . (1)

علامه امینی رحمة الله در الغدیر از امالی شیخ صدوق قدس سرة و عیون اخبار الرضا علیه السلام از اباصلت هرَوی نقل می کند که : دعبل به حضور امام رسید و گفت : قصیده ای درباره شما گفته ام و سوگند یاد کرده ام پیش از شما برای کسی نخوانم ، سپس خواند تا رسید به این بیت :

ص: 147

أَرى فَيْئَهُمْ فِي غَيْرِهِمْ مُتُقَسِّماً *** وَ أَيْدِيهِمْ مِنْ فَيْئِهِمْ صَفَرَاتٍ

حضرت گریست و فرمود : راست گفتی ، ای خزاعی ! و چون رسید به این بیت :

إذا وَتِرُوا مَدُّوا إِلَى وَاتِرِيهِمْ *** أَكُفّاً عَنِ الْأَوْتَارِ مُنْقَبِضَاتِ

حضرت کف دست خود را زیر و رو می کرد و می فرمود : آری ؛ به خدا سوگند ؛ دست بسته ها ، چون رسید به این بیت :

لَقَدْ خِفْتُ فِي الدُّنْيَا وَ أَيَّامٍ سِعْيِهَا *** وَ إِنِّي لَأَرْجُو الْأَمْنَ بَعْدَ وَفَاتِي

حضرت فرمود : خدا تو را روز فَزَع اکبر ( یعنی قیامت ) ایمن بدارد و چون به این بیت رسید :

وَقَبْرٌ بِبَغْدَادٍ لِنَفْسٍ زَكِيَّةٍ *** تَضَمَّنَهَا الرََّحْمَنُ فِي الْغُرُفَاتِ

حضرت فرمود : آیا به این گوشه ، من دو بیت اضافه نکنم ؟

عرض کرد : آری ای فرزند رسول خدا .

حضرت فرمود :

وَقَبْرٌ بِطُوسِ يَا لَهَا مِنْ مُصِيبَةٍ *** تَوَقَّدَ فِي الْأَحْشَاءِ بِالْحَرَقَاتِ (1)

إِلَى الْحَشْرِ حَتَّى يَبْعَثَ اللَّهُ قَائِماً *** يُفَرِّجُ مِنْهَا الْهَمََّ وَ الْكُرُبَاتِ (2)

دعبل سؤال کرد : این قبر کیست در طوس ؟ حضرت فرمود :

قبر من است که نمی گذرد چیزی از روزها و شب ها تا این که طوس مرکز رفت و آمد شیعیان و زوار من می گردد :

ألا فمن زارِني في غربتِي بطوس كَان معِي في درجتِي يوم القيامة مغفوراً له.

آگاه باش ! کسی که در [ دیار ] غربت در طوس مرا زیارت کند با من در درجه من خواهد بود روز قیامت [ با گناهان آمرزیده شده ].

ص: 148

در الغدیر نقل می کند : چون دعبل به نام حضرت ولی عصر - عجل الله فرجه - در این شعر رسید :

خُرُوجُ إِمَامٍ لَا مُحَالَةَ خَارِجٌ *** يَقُومُ عَلَى اسْمِ اللهِ وَ الْبَرَكَاتِ

حضرت دستش را بر سر نهاد و متواضعانه ایستاد و برای فرج دعا کرد . علّامه مجلسی رحمة الله در بحار الأنوار از دعبل نقل می کند : در مثل چنین ایّامی ( دهه عاشورا ) وارد شدم بر آقا و مولایم علی بن موسی الرضا علیهما السلام دیدم آن حضرت در جمع اصحاب غمگین و اندوهناک نشسته اند (1) ، پس چون مرا دید می آیم ، فرمود :

مرحباً ، دعبل ! مرحباً ، بنَاصرنَا بيده و لسَانه .

مرحبا به تو ای دعبل ! که یاور مایی با دست و زبانت .

سپس مرا در کنارش جای داد و فرمود :

برایم شعر بخوان که این روزهای حزن و اندوه بر ما اهل بیت بوده است وروزهای سرور و شادی دشمنانمان به ویژه بني اميه است .

يَا دِعْبِل ؛ مَنْ بَكَى وَ اَبْكَى عَلَى مُصَابِنَا وَ لَوْ وَاحِداً كَانَ أَجْرُهُ عَلَى اللهِ.

يَا دِعْبِل ؛ مَنْ ذَرَفَتْ عَيْنَاهُ عَلَى مُصَابِنَا وَ بَكَى لِمَا أَصَابَنَا مِنْ أَعْدَائِنَا حَشَرَهُ اللهُ مَعَنا فى زُمْرَتِنَا .

يَا دِعْبِل ؛ مَنْ بَكَى عَلَى مُصَابِ جَدَّى الْحُسَيْنِ غَفَرَ اللَّهُ ذُنُوبَهُ الْبَتَّةَ.

ای دعبل ؛ کسی که بگرید و بگریاند بر مصیبت های ما ولو یک نفر را ، پاداش او بر عهده خداست .

ای دعبل ؛ کسی که چشمانش بگرید به خاطر آن مصائبی که بر ما از دشمنان رسیده است ، خداوند با ما محشورش می کند و در جمع ماست .

ای دعبل ؛ کسی که بر مصیبت جدم حسین علیه السلام بگرید خداوند تمام گناهانش را می آمرزد .

ص: 149

سپس حضرت از جا برخاست و پرده ای بین ما و اهل بیتش زد و خانواده اش را پس پرده نشاند که بر مصیبت جدّشان حسین علیه السلام گریه کنند .

سپس رو به من کرد و فرمود : مرثیه خوان حسین ! تو ناصر ما و مدح کننده ما هستی تا زنده ای ، پس در یاری ما کوتاهی نکن آنچه توانی .

دعبل گوید : گریه ام گرفت و اشکم جاری شد ، و شروع کردم ، خواندم :

أَفَاطِمُ ؛ لَو خِلْتِ الْحُسَيْنَ مُجَدََّلاً (1) *** وَقَدْ مَاتَ عَطَشَاناً بِشَطِ فُرَاتٍ (2)

دعبل در این قصیده که از دلی آگاه ، ارادتمندانه و صادقانه سخن گفته است ، روی نقاط حسّاسِ انحرافِ خلافت ، از مسیر صحیح اسلامی و قرآنی آن انگشت گذاشته ، و در ضمن سیاست های خائنانه خلفای جور ، که اثر عمیقی در به تنگنا قرار دادن وضع ائمه طاهرین علیهم السلام از لحاظ اجتماعی و گاهی اقتصادی و غیره ، داشت بیان کرده ، و به افشاگری آن پرداخته است ؛ لذا اشعارش در جامعه اسلامیِ آن زمان شور و غوغایی برپا کرد ، ( جامعه اسلامی که دچار سیاست های شیطانی ملوکانه آن به ظاهر خلفای پیامبر صلی الله علیه و اله و در باطن هوس بازان شیّاد ، که موجودیّت مسلمانان را اسباب هوس بازی خویش کرده بودند )، و نیز آلام درونی امام علیه السلام را که از این اوضاع در رنج بودند به هیجان و التهاب در آورد ، گویا دعبل درد دل های امام بلکه همه ائمه طاهرین علیهم السلام را با زبان شاعرانه خویش افشا می کرد .

وقتی دعبل این بیت را خواند :

أَرى فَيْئَهُمْ (3) فِي غَيْرِهِمْ مُتُقَسِّماً *** وَأَيْدِيهِمْ مِنْ فَيْئِهِمْ صَفَرَاتٍ

ص: 150

می بینم خمس آل محمد علیهم السلام در غیر آن ها توزیع و تقسیم می گردد و آن ها دستشان از خمسِ خودشان تهی است .

[ در این هنگام ] عقده دل امام گشوده می شود و بسیار می گریند ،[ زیرا ] امام علیه السلام وضع درباریانِ خلفایِ جور را از نزدیک مشاهده می کردند و می دیدند که از خمس برای رقّاصان و مطربان درباری چه گشایشی می دادند و انبوه اموالِ خمس ، در دربارِ خلفا مصرف چه نوع عشرت ها و عیاشی ها و فسق و فجور، بذل و بخشش به مطربان و فواحش و شاعرانِ متملّق و غیره می گردد و نیز می دیدند وضع اسف بار سادات ، و علویین و اولاد پیامبر علیهم السلام که از لحاظ خوراک و پوشاک و مسکن ، در چه حالی هستند .

حميد بن قحطبه ( یک جلّاد که در یک شب شصت نفر از اولاد پیغمبر صلی الله علیه و اله را به

ص: 151

امر هارون کُشت )، آن چنان از خمس آل محمد علیهم السلام برخودار است که در طوس باغ و قصر و ویلای بزرگی برای مواقع بازگشت از صیادی های تفریحی خود تهیه می کند (1) ، ولی هنگامی که در مدینه هارون با پدر همین امام ( یعنی حضرت امام موسی بن جعفر علیهما السلام ) ملاقات کرد ، پس از احوال پرسی ، امام او را از چهار چیز مطّلع می نمایند :

الف ) وضع عایله سنگین ( که از حدود پانصد نفر نان خور ، و تحت تکفّل آن حضرت تنها سی و هفت نفر فرزندان آن حضرت بودند ).

ب ) مزرعه مخروبه کم درآمد ، که آن حضرت نتوانسته اند آن را اصلاح نمایند .

ج ) بدهی ها و دیون ده هزار دیناری ، که آن بزرگوار نتوانسته اند ادا نمایند .

د ) این که آن حضرت نتوانسته اقدام به تزویج اولاد خود نمایند .

هارون تنها اظهار ناراحتی می کند و از مالی که مخصوص ائمه طاهرين علیهم السلام است و به دیگران از دویست دینار تا پنج هزار در هم می داد تنها دویست دینار ( یعنی کمترین مبلغی که به همه داده بود )، برای حضرت موسی بن جعفر علیهما السلام می فرستد . ( خلاصه ترجمه ). (2)

[ در این زمان می بینیم ] شاعرانِ خود فروخته بی دین ، درباری ، متملق و چابلوس ، آن اعمال ننگین را ستایش می کردند و با یک قصیده ، غرق در اموال و درهم و دیناری که از خمس و امثال آن جمع شده می گردند ، ولی یک شاعرِ حق گو ، آزادمنش و دین دار در راه خدا به این چنین سخنانی ، حق را یاری می کند ، و به جرم حق گویی در ناامنی به سر می برد ،( که در آیه شریفه (3) هر دو دسته شاعر ذکر شده اند

ص: 152

- چنانچه مشروحاً گذشت (1) )، لذا هنگامی که می گوید :

لَقَدْ خِفْتُ فِي الدُّنْيَا وَ أَيَّامِ سِعْيِهَا *** وَإِنِّي لَأَرْجُو الْأَمْنَ بَعْدَ وَفَاتِي

من در این دنیا و روزگار کوشش هایم ، در ترس به سر بردم و امیدم آن است که پس از وفات در ایمنی قرار گیرم .

امام علیه السلام در حق او دعا می کنند - و حتماً اجابت می شود - که خدا تو را از ناراحتی های قیامت در ایمنی قرار دهد .

دعبل نود و هفت سال (2) عمر خود را در راه احیای حق در جامعه اسلامی ، ابطال باطل ، مدح وُلات دين و ائمه طاهرین علیهم السلام و دفاع از حقوق آن ها و ذمّ و هجو مخالفین و خلفای جور به سر بُرد ، عاقبت به دست عمّال جور ، پس از تعذیب ، شکنجه، ضرب و شتم بسیار ، در آن کهولت سن شهید گردید ، و به عمر پر از فداکاری ، و مجاهدت های افتخار آمیز او پایان دادند ، و گفته شده : در نواحی اهواز ، و یا شهر شوش او را دفن کردند . ( شرح قسمتی از ماجرای شهادت او را مرحوم علّامة امینی رحمة الله در الغدیر (3) ذکر کرده اند )، رضی الله عنه و جزاه الله عن الاسلام و اهله خير الجزاء .

ص: 153

آن مقام عالی و صاحب ولایت - که طنابِ محکمِ خدا (1) به سوی زمین است - ، و ایجاد تأثّرات روحی در مصائب آن ها ، انفعال از بدی و بدکاری هایِ دشمنان ، و به طور کلّی [ ایجاد کشش و ] (2) علاقه به فضایل انسانی و انزجار از رذایل شیطانی که ممکن است دامن گیر انسان گردد ... .

و غیر از اینها ، که رسالت بزرگی بر دوش شاعران خواهد بود .

مبارزات مسلحانه صحنه خاصّی دارد و شرایط خاصّی که همه جا میسّر نمی شود ، ولی شعر دامنه مبارزاتش بسیار وسیع تر است .

سخنرانی های تبلیغاتی صحنه و شرایط خاصّی دارد که بدون آن صحنه و شرایط ممکن نیست مفید واقع شود ، ولی شعر و پیام شاعر در آن تنگنا محبوس نمی شود و آزادانه به همۀ صحنه ها و دل ها ، و پشت دیوارهای آهنین نفوذ کرده و حتی در خانه ، حرم سرا ، کاخِ کاخ نشینانِ ظلم و جور نیز آزادانه نفوذ کرده و اثر خود را می بخشد .

بچه ها در کوچه و میدان ، در حال بازی گاهی هوای شعر خواندن به سرشان می زند و با صدای بلند پیام شاعر را به گوش عابرین و تماشاگران می رسانند ، حتّی در خانه ، عروس با داماد ، و داماد با عروس ، گاهی به شعر خواندن می افتند و پیام شاعر را به گوش یک دیگر می رسانند .

4. نمایانگر راه و رسم انبیا و ائمه هدی علیهم السلام در برخورد با جبّاران و ستم کاران و فرعونیان و یزیدیان زمان خود .

5. خنثی کننده پیرایه ها و تبلیغاتِ مسموم کفّار و عمّال آن ها .

6. وسیله تبلیغاتی برای اسلامِ پاک ، و حقایقِ قرآن و روش جدّ بزرگوارش .

7. یک حرکت طوفنده که هر خس و خاشاکی را از سر راه به طور ضربتی خواهند زدود و راه را شُسته و رُفته کرده است .

نام امام حسین ، ذکر امام حسین ، مرثیه امام حسین ، عزاداری برای امام حسین ، گریستن در عزای امام حسین و توسل به آن سرمشقی که دادند ، آن چنان برای بقا اسلام و قرآن نوید بخش بوده که از پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله با تعبیراتی فشرده و پُرمعنی ، به جهان اسلام گوشزد شده که :

إنَّ الْحُسَينَ مِصْبَاحُ الهُدى وَ سَفِينَةُ النَّجَاةِ . (1)

که اگر برای جهان هدایت ، شب تاریکی پیش آید حسین علیه السلام چراغ آن شب است ، و اگر سیلاب و طوفان بلا ، به سوی اسلام و مسلمین ، خروشان شود ، کشتی نجات حسین علیه اسلام است . این ذرّه بی بضاعت و بی مقدار ، کجا می تواند ذرّه ای از آن عظمت را گویا شود ؟

کربلا حضرت زینب علیهما السلام ، حضرت زین العابدین امام سجاد علیه السلام و سایر خاندان آن حضرت ، به گوش جهانیان رساندند ،و با ترغیب و تشویق ،و هدایتِ آن بزرگواران علیهم السلام ، گویندگان و دانشمندان شروع به رساندن این پیام نمودند .

یکی از طبقات مؤثر و فعّال ، در زنده نگاه داشتن پیام نهضت آن بزرگوار طبقه شاعران بودند که اکثراً دانشمندان متعهد شیعه هستند - چنانچه ترجمه مختصر از بعضی از آن ها گذشت - .

سخنرانی و شعر و عزاداری از امام سجاد ، زینب کبری ، سكينه ، ام كلثوم علیهم السلام و غیرهم ، پس از روز عاشورا شروع شد ، و به مناسبت های گوناگون [ ادامه پیدا کرد ،] در هر جایی با جمعیت کم و زیاد ، گاهی در بازار کوفه ، گاهی در طی راه ، گاهی در بازار شام ، گاهی در مسجد شام ، گاهی در مجلس یزید و حضور درباریانش ؛ و بالاخره در مجلسی که یزید ناچار شد به عنوان عزاداری حضرت سیدالشهدا علیه السلام به درخواست اهل بیت علیهم السلام بر پا کند ، حضرت زینب علیهما السلام با مرثیه خوانی جانسوزی ، در آن مجلسِ باشکوه ، پیام این نهضت مقدس را می رساند .

امّا از آن سو دستگاه حکّام جور ، درباریان و وابستگان ، و جیره داران و ریزه خواران ، و خودفروختگان ، با قوای قهریه و تبلیغات سوء ، وحتى جعل روايت بر ضدّ عزاداری های آن حضرت ، سم پاشی می کردند و مردم عادی را تحت تأثیر قرار داده ، و در محو آثار عاشورا آن چنان کوشش کرده که حتّی به وسیله فقهایِ درباريِ خودفروخته ، عاشورا را به عنوان روز « عید » و آداب و سنن جعلی برای آن ، در میان مردم منتشر کردند ، آن را روز « روز تبرّک » و برای آن ، روزه مستحب می دانستند ؛ که حتّی تاکنون هم در میان ممالک اسلامی غیر شیعی ، اول محرم که می شود برای یک دیگر نامه تبریک می فرستند و عزاداری را یک عمل مستنکَر و ناشناخته محسوب می دارند .

ص: 158

ابو داود مسترق نقل می کند که عبدی (1) گفت : وارد شدم به حضور امام صادق علیه السلام فرمود : به امّ فروه (2) بگویید بیاید و بشنود آنچه را به جدّش گذشت ، آمد و پشت پرده نشست ، گوید من شروع کردم به شعر خواندن و گفتم : فَرْوِِ ؛ جُودِي بِدَمْعِكِ الْمَسْكُوبِ.... ، صدای شیون امّ فروه و صیحه زنان بلند شد ... ، مردم مدینه درِ خانه اجتماع کردند ( چه خبر شده که زنان شیون میکنند !؟ ) امام کسی را فرستاد که کودکی از ما غش کرده است ، زنان صیحه و شیون کشیدند . (3)

امروز در ایران و ممالک شیعه نشین ، بلکه حتی قسمتی از ممالک غیر شیعی ، اگر در خانه ای مجلس عزاداری امام حسین علیه السلام برپا شود ، و شاعری مرثیه خوانی کند و زن و مرد صدای شیونشان بلند شود ؛ همه می دانند چه خبر است و برای شرکت در آن جمع می شوند .

ولی مردم مدینه ، در منزل امام صادق علیه السلام جمع شدند که نکند کسی در این خانه فوت کرده است ( مثلاً می خواهند تشییع کنند ! ) امّا عزاداری ، شعر و گریه برای امام حسین علیه السلام که جانشین و ادامه دهنده مقام نبوّتِ حضرت ختمی مرتبت صلی الله علیه و اله است ، و از همین شهر مدینه شروع به قیام نموده ، در مقابل انحراف یزید ، آن یزیدی که پس از شهادت آن حضرت در همین مدینه و شهر مقدس مکّه قتل عام کرد ، گویا از همه این ها بیگانه اند .

ولی اشعار شاعران و مجالس عزاداری سالار شهیدان امام حسین علیه السلام این وضع را برهم زد ، چنانچه وضع ملوکانه خاندان اموی و سپس [ خاندان ] عباسی را نیز برهم زد ، و تا قیام قیامت ، آمادگی مقابله با جباران و ستم کاران جهان را در هر جایی به نحوی داشته و شایستگی کامل آن را هم دارد .

ص: 159

باز حضرت گریستند (1) ، و شنیدم از پس پرده صدای گریه زنان را ، پس وقتی ساکت شدند (2) ، حضرت فرمودند :

يَا أَبَا هَارُون ؛ مَنْ أَنْشَدَ فِي الْحُسَيْن شِعْراً فَبَكَى وأبكى عَشْرَةً كُتبَتْ لَهُم (3) الْجَنَّةَ ، وَ مَنْ أَنْشَدَ فِي الْحُسَيْن شِعْراً فَبَكَى وأبكى خَمْسَةٌ كُتِبَتْ لَهُمُ الْجَنَّةَ ، وَ مَنْ أَنْشَدَ فِي الْحُسَيْنِ شِعْراً فَبَكَى وَأَبْكَى وَاحِداً كُتِبَتْ لَهُمَا الْجَنَّةَ ، وَمَنْ ذُكِرَ الْحُسَيْنُ عِنْدَهُ فَخَرَجَ مِنْ عَيْنَيْهِ مِنَ الدََّمْعِ مِقْدَارَ جُنَاحٌ ذُبَابٍ كَانَ ثَوَابُهُ عَلَى اللَّهِ عَزََّ وَ جَلََّ وَ لَمْ يَرْضَ لَهُ بِدُونِ الْجَنََّةَ .

ای اباهارون ؛ کسی که درباره حسین علیه السلام شعر بخواند ، و گریه کند و بگریاند ده نفر را بهشت برایش نوشته می شود ، و کسی که شعر برای حسین علیه السلام خواند و گریه کرد و گریاند پنج نفر را بهشت برایش نوشته می شود ، و کسی که یاد حسین علیه السلام کرد و به مقدار بال پشه ای اشک از چشمش خارج شد ثوابش بر عهده خدا است و او برایش به کمتر از بهشت خشنود نمی شود . (4)

2. صالح بن عقبه نیز از امام صادق علیه السلام روایتی درباره ثواب شعر خواندن در مرثیه آن بزرگوار، نزدیک به همین معنا با کمی تفاوت نقل می کند . (5)

3. زید شحّام می گوید : حضور امام صادق علیه السلام بودیم که جعفر بن عثمان طائی (6) آمد ، حضرت او را نزدیک خود نشاندند ، و فرمودند : به من رسیده که تو درباره حسین علیه السلام نیکو شعر می گویی ؟ عرض کرد : بله ، خدا مرا فدایت کند ! فرمود : بگو ؛ او

ص: 161

شعر خواند و آن حضرت و اطرافیان گریه کردند تا اشک بر صورت و محاسنش جاری شد ، سپس فرمودند :

يَا جَعْفَرُ؛ وَاللهِ ؛ لَقَدْ شَهِدَى مَلائِكَةُ اللهِ الْمُقَرََّبُونَ هَهُنَا ، يَسْمَعُونَ قَوْلَكَ فِي الْحُسَيْنِ علیه السلام ، وَ لَقَدْ بَكَوْا كَمَا بَكَيْنَا وَ اَكْثَرَ، وَ لَقَدْ أَوْجَبَ اللهُ لَكَ يَا جَعْفَرُ ! فِي سَاعَتِكَ الْجَنَّةَ بِأَسْرِهَا وَ غَفَرَ لَكَ .

ای جعفر ؛ سوگند به خدا ؛ فرشتگان مقرّب خدا اینجا حضور یافتند و گفتارت را درباره حسین علیه السلام شنیدند و مانند ما و بیشتر گریه کردند ، و خداوند در این ساعت بهشت را بر تو واجب کرد و تو را آمرزید .

سپس فرمود : بیش از این برایت بگویم ؟

عرض کردم : آری ای آقای من .

حضرت فرمود :

مَا مِنْ أَحَدٍ قَالَ فِى الْحُسَيْنِ شِعْراً فَبَكَى وأَبكى بهِ إِلّا أَوْجَبَ اللهُ لَهُ الْجَنَّةَ وَ غَفَرَ لَهُ .

هیچکس درباره حسین علیه السلام شعری نمی خواند که گریه کند و بگریند با او ، مگر اعلان آن که خدا برایش بهشت را واجب می کند و او را می آمرزد . (1)

4. ابو عماره مرثیه خوان به حضور امام صادق علیه السلام رسید ، حضرت به او فرمود : از شعرهای عبدی برایم بخوان ، گوید : خواندم و حضرت گریستند ، باز خواندم و گریستند ، و همچنان می خواندم و می گریستند تا آنکه شنیدم صدای گریه از خانه بلند شد ، پس فرمود :

يَا أَبَا عُمَارَة ! مَنْ أَنْشَدَ فِي الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيِّ علیهما السلام شِعْراً فَأَبْكَى خَمْسِينَ فَلَهُ الْجَنَّةَ . وَمَنْ أَنْشَدَ فِى الْحُسَيْنِ علیه السلام شِعْراً فَأَبْكَى أَرْبَعِينَ فَلَهُ الْجَنَّةَ ، وَ مَنْ أَنْشَدَ فِي الْحُسَيْنِ علیه السلام شِعْراً فَأَبْكَى ثَلاثِينَ فَلَهُ الْجَنَّةَ، وَ مَنْ أَنْشَدَ فِي

ص: 162

الحُسَيْنِ علیه السلام شعراً فَابكى عِشْرِينَ فَلَهُ الْجَنَّةَ .

وَ مَنْ أَنْشَدَ فِي الْحُسَيْنِ علیه السلام شِعْراً فَأَبْكَى عَشْرَةً فَلَهُ الْجَنَّةَ ، وَ مَنْ أَنْشَدَ فِي الْحُسَيْنِ علیه السلام شِعْراً فَأَبْكَى وَاحِداً فَلَهُ الْجَنَةَ ، وَ مَنْ أَنْشَدَ فِي الْحُسَيْنِ علیه السلام شِعْراً فَبَكَى فَلَهُ الْجَنَّةَ ، وَ مَنْ أَنْشَدَ فِي الْحُسَيْنِ علیه السلام شِعْراً فَتَبَاكَى فَلَهُ الْجَنَّةَ .

ای ابوعماره ؛ کسی که درباره حسین علیه السلام شعر بخواند و بگریاند پنجاه نفر را برای اوست بهشت ، و کسی که درباره حسین علیه السلام شعر بخواند ، و بگریاند چهل نفر را برای اوست بهشت ، و کسی که برای حسین علیه السلام شعر بخواند و بگریاند سی نفر را برای اوست بهشت ، و کسی که برای حسین علیه السلام شعر بخواند و بگریاند بیست نفر را برای اوست بهشت .

و کسی که درباره حسین علیه السلام شعر بخواند و بگریاند ده نفر را برای اوست بهشت ، و کسی که برای حسین علیه السلام شعر بخواند و بگریاند یک نفر را برای اوست بهشت ، و کسی که درباره حسین علیه السلام شعر بخواند و خود بگرید برای اوست بهشت ، و کسی که درباره حسین علیه السلام بخواند و خود را مانند گریه کننده کند ( تباکی کند ) برای اوست بهشت . (1)

5. منصور دوانیقی به حضور امام کاظم علیه السلام فرستاد که روز عید نوروز رسماً بنشینند تا مردم برای تهنیت به دیدنشان بیایند ، و هدایایِ آن ها را قبول کنند .

حضرت موسی بن جعفر امام کاظم علیه السلام فرمودند :

إِنِّي قَد فَتَّشْتُ الْأَخْبَارَ عَنْ جَدّي رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه و اله فَلَمْ أَجِد لِهَذَا الْعِيدِ خَبَراً وَ إِنَّهُ سُنَّةٌ لِلْفُرْسِ وَ مَحَاهَا الْإِسْلامُ وَ مَعَاذَ اللَّهُ أَن تُحْيِي مَا مَحَاهَا الْإِسْلامُ .

به تحقیق من در اخبار جدّم رسول الله صلی الله علیه و اله جست و جو کردم ، پس برای این عید خبری نیافتم ، و این از سنت های فارسی ها (2) است و اسلام آن را محو و نابود

ص: 163

کرده ، و پناه به خدا می برم از اینکه زنده کنم آنچه را اسلام محو نموده است . (1)

منصور گفت : این را برای سیاست ارتش انجام می دهیم ،( چون قسمت زیادی از ارتش او از ایران و به فرماندهی ابو مسلم خراسانی بود ، و آن ها به این تقالید ملّیِ مجوسی عادت و انس گرفته بودند و به آن دل خوش می داشتند )، پس خواهش می کنم سوگند به خدای عظیم مگر آنکه بنشینی ! حضرت نشستند ، و ملوک ، امراء و لشکریان برای تهنیت و مبارک باد گفتن آمدند ، و برای آن حضرت هدایا و تحفه هایی می آوردند ، خدمت گزار منصور آنجا ایستاده بود و هدایا را آمارگیری می کرد ، آخرِ جلسه پیرمرد کهن سالی به حضور آمد و عرض کرد : یابن بنت رسول الله ! من مردی فقیر هستم و مالی نداشتم که برای شما بیاورم ، لکن یک تحفه

ص: 164

آورده ام و آن سه بیت شعری است که جدّم دربارۀ جدّ شما حسین بن علی علیهما السلام گفته :

عَجِبْتُ لِمَصْقُولٍ عَلاكَ فَرَنْدُهُ *** يَوْمَ الْهِيَاجِ وَ قَدْ عَلاكَ غُبَارُ

وَ لاسم نفدتك دون حرائر *** يدعون جدّك و الدموع غزارُ

ألا تَقَضْقَضَتِ (1) السِّهَامُ وَ عَاقَهَا *** عَنْ جِسْمِكَ الْاِجلالُ وَالاِكْبَارُ

حضرت فرمودند :

هدیه تو را پذیرفتم ، اکنون بنشين ، بارك الله فيك ! سپس به آن خدمت گزار رو کرده ، فرمودند : برو نزد امیرمؤمنین ( منصور )!! و این اموال را برایش گزارش ده که چه می خواهد بکند ، خادم رفت و بازگشت و گفت : می گوید همه اش را به شما بخشیدم ، هر چه میخواهی بکن ، حضرت موسی علیه السلام به آن پیرمرد فرمود : این اموال را بگیر که همه اش را به تو بخشیدم . (2)

اینها قسمتی از روایات درباره شعر و شاعر و بعضی از شاعرانِ ممدوح بود که ما در این جا آوردیم .

چنانچه از حقیقت گویی بیرون نرود مورد مدح و دارای اجر است ، زیرا در راه ایمان و اسلام سخن گفته است و اگر از حقیقت گویی به دروغ پردازی گراید ، نه تنها ممدوح نیست بلکه از گناهان کبیره است که حتّی در ماه رمضان موجب بطلان روزه می شود ، تخیّلات شاعرانه از خود ساخته ، حاکی از شخصیّت و حالات « شاعر » است ( اگر چه در مراثی خاندان عصمت و طهارت علیهم السلام باشد ) نه حاکی از شخصیّت و حالات آن بزرگواران .

4. حتّى الامكان از حدود ادله ، روایات و آیات ، نباید پا فراتر گذاشت و در قلمرو رسایی آن سخنان و حالات شناخته شده شاعرانه باید سخن گفت . البته نه به معنی ساختن معانی تخییلی و تخیلی بلکه به معنی اوج گیری روحی و تلطیف احساسات ، که موجب درک لطایف حالات و سخنان آن ها می گردد .

5. از جمله مواردی که شعر ، در آن روایات تجویز شده ، مطالب دینی است از : توحید ، شناخت خدا و رسول خدا صلی الله علیه و اله ، پیامبران دیگر علیهم السلام ، امامت و ائمه علیهم السلام ، اوصاف و حالات آن ها ، مسایل معاد و یا امور اخلاقی و دینی ، قرآن و فرشتگان ، علم و علماء و رهبران و فروع دین و غیره که مربوط به دین است .

این قسم شعر هم یا اصلاً عنوان شعر به اصطلاح قرآن بر آن صدق نمی کند ، چنانچه جنبه های تخیّلی اصلاً در آن به کار نرفته باشد ، و یا اگر در اثر اوج گیری روحی مشابهِ شعر باشد ، از نظر قرآن کریم استثناء شده : «إلاَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ »، و هم از نظر روایات مجاز، بلکه ممدوح و مأجور است ، چنانچه در بسیاری از این روایات از آن تحسین و بلکه امر به یاد گرفتن آن فرموده اند ؛ مثل :

عَلِّمُوا أَوْلادَكُم شِعْرَ الْعَبْدِي فَإِنَّهُ عَلَى دِينِ اللَّهِ ؛

شعر عبدی را به فرزندانتان بیاموزید که او بر دین خداست . (1)

ص: 166

و نیز امیرالمؤمنین فرمودند :

تَعَلَّمُوهُ وَعَلِمُوا أَوْلادَكُمْ ، فَإِنَّهُ كَانَ عَلَى دِينِ اللَّهِ وَ فِيهِ عِلْمٌ كَثِيرٌ .

( شعر أبي طالب علیه السلام را ) یاد بگیرید و به فرزندانتان بیاموزید ؛ زیرا او بر دین خدا بود و در آن علم بسیاری است . (1)

شمرده و یا از جهاد مقدس اسلامی دانسته ، آن ها هم همان گویند .

از ائمه طاهرین علیهم السلام مخصوصاً حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام اشعار زیادی ( و حتّی مناجات منظوم ) روایت شده ، به طوری که مثلاً بعضی این اشعار را به صورت مجموعه ای به نام دیوان امیرالمؤمنین علیه السلام جمع آوری کرده اند و اخیراً مرحوم علّامه مجاهد بزرگوار سیّد محسن امین رحمة الله از روی روایات معتبره آنچه ثابت بوده ضبط و آنچه از دیوان قدیم معتبر ندانسته اند از آن حذف کرده اند ( که نسخه چاپ نجف آن نزد ما موجود است )، و همچنین صاحب کشف الغمة مرحوم اربلي رحمة الله قسمتی از اشعار حضرت سیّدالشهداء علیه السلام را جمع کرده ، و اشعار مفصل آن حضرت در روز عاشورا نیز در کتب مقاتل مشهور است و اکثراً نقل کرده اند ، همچنین امام رضا علیه السلام ، و هكذا از دیگر ائمه علیهم السلام اشعاری نقل شده ، و از غیر خود نیز ، گاهی اشعاری نقل می کردند ، چه در ضمن سخنان و خطبه های خود مانند خطبۀ شقشقیّه و یا جداگانه ، ولی اشعار آن بزرگواران جز حقیقت و واقعیت گویی با بیانی زیبا و رسا و دلگشا ، چیز دیگری نیست .

و چون مجال بررسی بیش از این نیست شما خود می توانید تحقیق کرده و گفته های (1) ما را تصدیق فرمایید .

بنابراین با در نظر گرفتن بیانات قرآن کریم درباره شعر و شاعر ، نسبت به روایات توجّه پیدا کنیم که :

گاهی از شعر و شاعر شدیداً نکوهش شده و پرچم دار آن ها را امرء القیس به سوی آتش دانسته ، و در بعضی مکان ها ( مثل مسجد ) یا بعضی زمان ها ( مثل جمعه و ماه رمضان ) از آن منع شده و یا خود از خواندن امتناع می کردند ، و گاهی حتّی در همان موارد تجویز و یا تحسین کرده و یا خودشان می خواندند و یا امر به خواندن می کردند و یا غیر این مسایل که در روایات به چشم می خورد ، می توان با شناخت

ص: 168

موضوع از نظر قرآن همه را جمع کرد و هیچ گونه تضّاد و تعارضی بین آن ها نیست .

شرح مضامین آیات به عنوان « آیات قرآن درباره شعر و شاعر » قبلاً گذشت ، مراجعه فرمایید ، ضمناً در شرح آیات مربوط به شعرا به این نکته اشاره شد که : شعرا شامل کسانی که به طور غیر منظوم سخنان تخیلی ذوقی به هم می بافند نیز می گردد ( چنانچه در بعضی روایات قصاص را از مصادیق شعرا گفته بود )، و همچنین کسانی که امور دینی و احکام اسلامی را به طور ذوقی از خود بافته و مردم را به آن می خوانند و مردم از آن ها تبعیت می کنند ( چنانچه در روایات تفسیر آیات سوره شعراء و نیز در سخنان علی بن ابراهیم قمی قدس سرة که مقتبس از روایات است آمده بود )، بنابراین : سخنرانی های تخیلی ذوقی و داستان سرایی ها و امثال آن نیز ، جنبه شعری پیدا می کند .

***

آنچه که ملاحظه کردید از مباحث ، تبیین منزلت شعر و شاعر از منظر قرآن و عترت علیهم السلام بود که اصل آن در کتاب نظری به موسیقی از طریق کتاب و سنت در تابستان 1372 چاپ شده ، و در اینجا به عنوان مقدمۀ اشعار آورده شد ، دوام توفیق مؤلف دانشمند در احیای امر دین و ترویج علوم اهل بیت علیهم السلام را خواهانیم .

و آخر دعوانا ان الحمد لله رب العالمين وصلى الله على محمد و آله الغر الميامين

ص: 169

ص: 170

ص: 172

ص: 174

این خاک و هر آنچه هست در او *** وز ماه و خور و نجوم ازهر (1)

در راه سعادتِ بشر ، شد *** در گردش خود ، بر آن مسخّر

اوصاف و کمالِ لانهایی *** کردی به خمیرِ او ، تو مُضمر (2)

وز معرفتِ جمال ذاتت *** در فطرت او شده مُخَمََّر (3)

کردی تو به خود ، رهی بر او باز *** در راه ، تو دستگیر و یاور

ز آن روح و روان و عقل و بینش *** دریای علوم شد مصوّر

عقلی که ز حسن و قبح اعمال *** تشخیص دهد یکی ز دیگر

باریک شود ، به کُنهِ هر چیز *** از ذرّه و موجِ غير مُبصَر

بشناخت تو را و ، زو شناسیم *** بُرهان قوی ، سديد و اَخصَر

او آیت تو به ذات ، زاین سان *** زآثار ، وجودِ اوست باور

از دیدۀ چشم و وهم ، دوری *** ادراکِ تو ، عقل را میسّر

درگاهِ تو ، عقل شد مقرّب *** در باطن کار ، او پيمبر (4)

او واعظ و ذاکر درونی *** افراشت به عرشِ قلب ، منبر

در کشور تن ، شهی ست مصلح *** فرمانده نیک خواه و مهتر

ما را به جز او اگر نبودی *** زِ انعام همان ، نه بیش و اکثر

از عهده شکر و قدردانی *** عاجز ، به ازاءِ همچو گوهر

لطف و کرم تو همچو دریا *** ما ، ماهي غافل و شناگر

رزّاق و رحیمی و رئوفی *** بر بنده بی نوایِ مضطر

پوشی زکرم ، عیوب و بخشی *** از مجرم و عاصیانِ خودسر

ص: 176

ز امواج و تمایل غرایز *** تو حافظ و ناصریّ و یاور

طوفان بلا، چو کشتی ما *** برخورد ، زند سوی تو لنگر

هر کس ره ظلم بر ضعیفی *** گیرد ، بچشانی اش تو کیفر

در سایه عدلت آرمیدیم *** در کشمکش جهان ، تو داور

در دادگه تو ، جمله یکسان *** تو دادگریّ و دادگستر

در درگهِ تو ، صفا و صدق است *** هر کس به تو وصل ، شد توانگر

از هر که امیدها چو ببرید *** رو سويِ تو ، چون گشایی اش در

هر نیکی و خیر ، از تو خیزد *** از غیر ندیده ایم جز شرّ

دل ها تو وِداد و مهر دادی *** از مام و زباب و عمّ و خواهر

آن مِهر ، چو بَرکَنی ز دل ها *** دل تیره شود ، ولو برادر

از عاطفه و شفقّت و مهر *** بیگانه کنی ز خویش ، بهتر

تسکین ، تو دهی دلِ رمیده *** بخشی تو ، شفا مريضِ بَستر

هرجانگرم رخ تو بینم *** روشن ز تجلّیات ابهر (1)

آن کس نظری به غیر هم کرد *** چشم دل او شده است اعور

آن دل که تو را ندید ، کور است (2) *** سرمایه بدون توست اَخسر

آياتِ جميله جمالت *** بر صورت هر پدیده ، اظهر

هر ذرّه ز صنع توست گویا *** حاکی ز جلال و شوکت و فرّ

هر یک به زبان بی زبانی *** فریادِ شعارِ شاهِ کشور

ص: 177

این رشته همیشه پایدار است *** تا سرّ خداز غيب يَظهر

راه های خطری را که به سرعت پیمود *** بی نظر بر خطر و، مست ز صهبای تو بود

ای بسا نقشه تزویر کشیدند بر او *** نقشه بر آب شد ، از دستِ توانای تو بود

دوش اندیشه ز بی حاصلی خود می کرد (1) *** خود تو دانی که در این راه به سودای تو بود

هر زمان هاتف غیبی دهدم مژده ز تو *** لطف و مهر و کششی بود که ، از رای تو بود

آرزوها که به دل داشتم از دیر زمان *** جمله را چون نگرم پرتوِ سیمای تو بود

دستِ لطفی چو کشی بر سر این خاک نشین (2) *** نه عجب، زنده نمود آن که مسیحای تو بود

همچنان (3)مردۀ بی روح شدم در ره عشق *** ای که هر زنده دل ، از لطف و تجلّای تو بود

ترسم آن است که آخِر بِدَرم جامۀ صبر *** دستگیری نه مگر شیوۀ زیبای تو بود

به ترانه ز غم و شور درآمد، تو مرنج ! *** کان ترانه ز غم و عشق و تولّای تو بود

ای دل ! اندیشۀ هجران ، تو به خود راه مده *** دیدی یک لحظه غمی چون شب یلدای تو بود

ص: 181

راه دوری است ، خوشا آن که رفیقان بسیار *** تا همه جوش و خروش و ، همه غوغای تو بود

هر که را همسفر خویش بدیدم، پس ماند *** ای شریعت ! مگر آخر ره تنهای تو بود (1)

ص: 182

تا نگردی مستمند و زار و بیمار و ضعیف *** تا نَیُفتی خاک ذلّت ، تا نبینی خار و خس

واقفِ احوالِ آنان، تلخی آن ناشوی *** تانیابی دردِ آنان ، کی شوی فریادرَس

چون تو انسانی ، بیا اوصافِ آن در خود بگیر *** حرص بر شيرينيِ دنيا بود وصفِ مگس

ای خوشا آن رادمَردانِ ره جود و سخا *** وقف بر حال ضعیفان کرده خود را هر نفس

در امور خیر، هر دم تا توانی ، کن شتاب ! *** چون که پیش آمد بَرَت ، «الآن» می گو، نِی «سپس»

در کنار لطف خود ، جا دِه هر آن بیچاره ای *** کاو پناهنده، نه چون «أَنْ جَانَهُ الْأَعْمَىٰ عَبَس»(1)

ای شریعت ! تا توانی دستِ مضطرّان بگیر (2) *** خوي خود گردان ز اوصاف خدایی مقتبس (3)

ص: 183

پیشرفت] به قهقرا عقب گرد می کند ، پس گول نزند و فریب ندهد شما را زیادی مساجد و اجساد و بدن های انسان های مختلف و دور از یک دیگر [یعنی: اگر این چهار نفر به وظایف عقلی و وجدانی خود عمل نکنند باعث تفرقه و از هم پاشیدگی جامعه و در نتیجه عقب گرد و اضمحلال جامعه خواهند شد].

وزن : فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن

بحر: رمل مثمن مخبون محذوف

مشکلاتی ست که اصلاح به آسان نشود *** بی مسیحا نفس این درد که درمان نشود

بی تکاپویِ یکی مُصلحِ خیراندیشی *** صحن پرخار و خسی هست و، گلستان نشود

آن (1)رهِ دور که هر لحظه ، نشیبیّ و فراز *** سرعت و جهد ببایست و ، خرامان نشود

یک محیطی که بر آن چیره شده فقر و مرض *** جهلِ سرشار به قدری است که پنهان نشود

تا علاجی نشود آن همه امراض که هست *** راه و تشخیصِ سعادات نمایان نشود

چون به اندیشۀ فردا بنهی پای به پیش *** وضعِ فردا چو رسد، بی سروسامان نشود

هدف ما که بسی عالی و پُر سود و صفاست *** سفلۀ دیو صفت ، مایل و خواهان نشود

ملکاتی که مهیّای سعادت باشد *** بی جلودارِ رهش ، راه به جانان نشود

یکدگر را کمک و همّت خود بذل کنیم *** هر که ناکرد ، چنین دان که مسلمان نشود

ص: 185

ساقیا !بادۀ وحدت دو سه پیمانه بریز *** تا هماهنگی ما ، رشک رقیبان نشود

پیشوایانِ ره عزّ و سعادت گفتند : *** کاین بنایی ست به لا پایه و ارکان نشود

علم و گفتار و عمل ، روشنی راه شود (1) *** از میان چون برود، قابل جبران نشود

مال ، همدوش جوانمردی و انصاف و سخا *** تا که نابود ، ز دل صبرِ فقیران نشود

جاهلان در طلب علم، بزرگی نکنند *** تا سرِ راه ، چسان خار مغیلان نشود

چون نداری ، بنما صبر و مکن بی تابی *** تا غضب غالب و درّنده ، چو حیوان نشود

عالم ار علم و ، غنی مال ، که مبذول نداشت *** جاهل ار در طلب علم ، که جویان نشود

مستمندان که ندارند شکیبایی و صبر *** این چنین بختِ هما ، دست گریبان نشود

لیک سرچشمه از علم است و ز ارشاد و عمل *** عالِم ، اکسیر مراد است و به ارزان نشود

چون به ارشادِ چنین علم ، تمام امراض *** رو به بهبود و شفا هست و خروشان نشود

علم و تقوا و عمل، توأمِ گفتارِ رسا *** رهنمایی کند و روی به خُسران نشود

ای شریعت ! تو در این راه قدم ثابت دار *** پایه ای ریز که مغلوب خدیوان نشود (2)

ص: 186

مِهر به گِرد ،عارضت ، هست چو هاله گِرد مَه *** بدر بود شعاعی از ابروی چون هلال تو

چشمۀ آب ،زندگی، از نَفَست حکایتی *** غمزۀ انجمِ فلک ، غنج تو و دَلال (1) تو

خیل ملک مطیع تو ، جن و بشر غلام تو *** تاج سرِ فرشتگان ، خاک ره نعال تو

داور محشری علی ، ساقی کوثری علی! *** قسمت دوزخ و جنان ، ثبت شده به فال تو

شیر سخن ز بیشه قُدرت اگر برون جهد *** زهره شکاف می شود ، تا نگرد خِصال تو

مِهر تو با گِلم عجین ، عشق تو با دلم قرین *** شادی من ز شادی ات ، رنج من از ملال تو

وارث علم انبیا، رهبر سالکان تویی *** رونق شرع ِ مصطفی، در گِرُوِ فعال تو

بت شکنی ز کعبه و ، در فکنی از قلعه ، چون *** از پی یاری خدا جلوه کند نَکال تو

روزه به روزه می بری ، قوت به بینوا دهی *** حالت رنج دیدگان رنجه کند خیال تو

رزق حلال خویش را بر فقرا کنی عطا *** نیست عجب اگر بُود مُلک اَبَد ، حلال تو

شب که به درگهِ خدا اشک تو می شود روان *** نوح تعجّب آورد گر نگرد به حال تو

ص: 189

در دم مرگ گفته ای ، بر بر سرِ ما قدم نهى *** حسرت مرگ می خورم، ز آنکه بود وصال تو

فانيِ زار را اگر منفصل از هوا کنی *** فخر کند به عالم از، رتبۀ اتّصال تو

گر به غم است متّصل ، نیست غمش که هست غم *** دوری بارگاه تو ، ماتم انفصال تو

شیر خدا ! اگر چه او بچۀ توست شیر نیست *** هست غزل سرای تو ، کاش شود غزال تو

هست گناه من فزون ، لیک چسان شرر زند؟! *** آتش قهرِ ذوالمنن ، بر تن نو نهال تو

ناخلف اوفتادم از، کشمکش هوای دل *** شه ! مگذار رو کند ، سوی جحیم آل تو (1)

ص: 190

شیرِ نبردِ جنگجو، غرش تو شنید او *** باخته روح و قدرتش ، چون که رسد حِیال (1)تو

صحنه جنگ ها همه ، صفحه ای از شجاعتت *** نیروی بازوی همه ، هست به اعتقال تو

سدِّ ثغور کرده ای، راه عدو تو بسته ای *** سُمعَهُ قُدرتِ تو بس ، کفایت از نَکال تو

دادِ سخن سخنوران ، هر چه زدند تا عیان *** کنند حال و داستان ، لیک نشد قِبال تو

بیشه خلقت جهان ، شیر خدا شدی در آن *** شیردل پلنگ خو ، گشته چسان غزال تو

آن همه فتح ها همه ، جِهاد اصغر تو بُد *** جِهاد اکبر تو با ، نفس ز انعزال تو

در دو جِهاد فتحِ تو، گوشزدِ جهانیان *** آن دو عدو ، رهِ عدم ، سپارَد از قتال تو

مهد ِوجود خوانِ تو ، در گله از کیان تو *** چون که طلاقِ باین او ، شنید از مقال تو

ناله جانگذاز تو ، درگهِ حق نیاز تو *** چشمِ فلک ندیده چون حالتِ انفعال تو

در دل شب دعا کنی، بندگی خدا کنی *** بذل کنی بر فقرا ، گوی همه عیال تو

نذر و وفا و روزه ات ، بذل و عطا سه روزه ات *** سورۀ «هل أتى » رسد، تا که شود مِدال تو

ص: 192

آن همه بخشش و عطا، رحم و مروّت و صفا *** واقف حال بی نوا ، کوشش بی زوال تو

کس نشناخت قدرِ تو، تا به غروبِ بدر تو *** لیک نکاست همتت ، چون به حق اتکال تو

روز به روز عقل ها ، خرافه و هم و ، بندها *** گسسته تا که پر زند کنارۀ جبال تو

زمانه ات نه درخورت، که خَسف بدرِ انورت *** نموده زیر پرده ها ، وای !، که شد عِدال تو؟

دلم هوای روی تو ، در طیران به سویِ تو *** بس که رساند بوی تو، نسیمی از شِمال تو

ناله کنم به یا علی ! ای که انیس در دلی ! *** خرابه کرده منزلی ، عِمارت از وصال تو

شریعت فسرده را ، در رهِ عشق مرده را *** زنده نما ! که بیش از این روا نَه نونهال تو (1)

ص: 193

ز دست ساقی کوثر علی بگیر مراد *** ز کوی دوست نشد هیچ آشنا مردود

علی ست خوان کرم ، قطب عالم هستی *** چو روی سوی تو ، هستی به سوی تو بنمود

شریعتا ! چو زدی دست بر ولای علی *** گشود آن شه خیبر گشا، درِ مسدود (1)

ص: 195

سودی تو جبینِ سر در سجده رَوَد پیکر *** خاضع نکند نفست، صوت و سخن قرآن؟

از کوسِ ستم کاران ، تاریک دلِ دوران *** بختِ خوش ما پرواز، در دوری ما گردان

از درد دل زارم، گاهی به میان آرم *** دنبالۀ همرازی ، از هر طرفی جویان

راز دل خود پنهان ، ز آن چشم دلم گریان *** عیسی نفسی خواهم ، كان جمله کند درمان

هشدار در این نهضت ، دل پاک کن از نکبت *** کز دل سیَهان سودی ، نی نیست بجز خسران

تا خود نکنی اصلاح، ز آن سو نشوی طرّاح *** طرحی از صلاح اول ، در خود تو بگیر از آن

کن مرکز دل را صاف ، بر کعبه حق طوّاف *** در دایرۀ تقوا، هر دم تو بشو گردان

تا عدل کبوتروار، بر دور سرت دوّار *** ز آنجا به سر عالَم، پروازد و عدل افشان

ای باد صبا ! بفرست این نالۀ جان سوزم *** بر کوی جهانگیری ، کز چشم شده پنهان

گو ! ای شه خیراندیش ! فریادرس این کیش ! *** آیین خدایی را ، دریاب از این طوفان !

تا کی ز ستم نالیم؟ هر چند که بد حالیم ! *** عفو و کرمت خواهیم ، ای پادشه خوبان !

ص: 198

از کاخِ ستم کاران، آن لانۀ بدکاران *** هر روز ندای ظلم ، از حنجرۀ شیطان

این عالم پهناور، همچون قفسِ تاریک *** بر مرغِ جهان پیما ، شد تنگ تر از زندان

آن زاغِ سیاهِ جُور، در چهرۀ داد آن طور *** بين «عدلِ مظفّر» را ، میدان بهارستان (1)

قانون الهی را ، کوته نظرِ نادان *** با پنجۀ استعمار، بدرید چسان گرگان

آن بی خردانِ ننگ ، غربی زدگان خَنگ *** ابزار و به دست غیر، صاحب نظر و فرمان

فرسوده دل امیّد ، جز لطف خدا تأیید *** این حالت بدبختی ، یاربّ! تو بده پایان !

ظلمت کدۀ ما را پیچیده معمّا را *** آیا نکنی یاربّ ! روشن ز مهی تابان؟

آثار شریعت را ، آن رمز حقیقت را *** زن صفحه دل ها نقش ، نقّاشی جاویدان (2)

ص: 199

آتشی در خود برافروزی که آن *** شعله اش از دور تو بالاتر است

گر ندانی روز حشرت چون شود *** در درون و کار تو، آن منظر است

دوستت عقل است و، دشمن جهل تو *** بین کدامین حاکم و گویاتر است

گلشن دل زنده دار از نور علم *** علم، نور و رهنما و رهبر است

هر که از آداب حق زینت گرفت *** زینت دنیا شد و او سرور است

با تکبّر نی توان اوجی گرفت *** و هم همچون مرغ بی بال و پر است

کسی از این جهان جز خورد و خواب *** می نداند، چون الاغ و استر است

همّت عالی از این خاکین سرای *** رهنمون سوی جهان دیگر است

گرچه او در کسب و کار و خورد و خواب ** کوششش ز آن معني والاتر است

این جهان شد کشت زار واپسین *** از درختِ نیک، نیکی مثمر است

بر فراز این جهان، مرد نکو *** گوییا خورشید و ماه و اختر است

ص: 201

نفس بد شد رهنمای راه زشت *** نیک، در نیکی تابع آن گوهر است

زاغ بر مردارگاه و، بلبلان *** سوی بستان و گلستان رهبر است

یاز خود نوری رسان خورشیدوار *** ای شریعت! کان بسی شایان تر است (1)

ص: 202

نه یاد از پیشرفت آن سلاطین *** که تن داده به استعمار عارش

شده مزدور اغیار و اجانب *** پرستش کردن آن هاست کارش

خیانت ها به مرز و بوم میهن *** به عرض و مال مردم دستِ خارش (1)

وزارتخانه ها و هر اداره *** به دست غیر و، آن ها سود خوارش

جوانمردی از این مردک برفته *** ز پستی، پس ز باب تاجدارش

زند دم از سپاه علم و دانش *** کجا این ها، چه دشمن حمله دارش

از این دولت سرا غیر از خیانت *** نباشد چون به دشمن کار و بارش

زده شمشیرِ کفر خود به اسلام *** ولو اسلام زد بر فرق عارش

از او خرگی، عجب! از ماست غفلت *** ز تصریحات، ز افکار فکارش

مدوّن کرد او در اطلاعات (2) *** که آینده چها اطوار و کارش

در آن روزی که تحت قدرت دین *** میسر بود هر آنی فشارش

ندیدی وضع او با صدر اعظم (3) *** نداری یاد از روز فرارش

نجف دست توسل بر علی زد *** پناهنده به چشم اشکبارش

به فکرش رفت از آیینه کاری *** به اطراف ضریح مشکبارش (4)

که شاید باز گردد ز این فراری *** خدایا باز ده او را فرارش

ولی، حق را همیشه یاورانی ست *** در این (5) ظلمت سرا هستند یارش

به مسجد مردم با عقل و بادین *** نشسته با دو چشم اشکبارش

ص: 205

به میدان جهاد از جان گذشتند *** برای دین گروهی جان نثارش (1)

شریعت (2) را بود یاران دلسوز *** به جدّ و جهد بینی پافشارش

ز صاحب شرع خود دارند سرمشق ***ز عزم راسخ و، از اصطبارش

خدا هم یاری آن ها نماید *** حقیقت ها که کامل شد عیارش (3)

ص: 206

از غرب، اتّصال چسان یافته به شرق *** گویی که چشم مملکتند و، بقیه کور

جاسوس و جیش و ارتش و تیر و تفنگ ما *** بر ماست آفتش، نه نگهداری ثغور

ایرانیان که دم ز ولای تو می زدند *** از شاه و از وزیر و غنیّ و گداي عور

امروز جمله خاک خسارت شده به سر *** در مال و در دیانت و در علم و در سرور

هر یک به سهم خود بگدازند ز ابتلا *** گویا که دست بسته فتاده است در تنور

بنما نظر شها! تو به اموال و جانشان *** کان هر یکی به حکم قوانین گرفته زور

قانون به جبر و حیله، بریزند در میان *** یعنی که: کفر کرده ز سر حدّ دین عبور

حقّا ! که در قبال جهادی به پای شد *** ای کاش در میان تو بدی! ای شه غیور !

کز صولت و یورش به صفوف مخالفین *** دادی هزیمتش، ننماید دگر مرور

گفتی تو وصف جنگ که: «فی عقر دارهم» (1) *** کردی برون تو خواب ز مردان (2) پُر غُرور

ص: 208

در حیرتم ز غفلت و از جهل مسلمین *** در این زمان که نام نهادند «عصر نور»

دشمن چسان سوار شده بر رقابشان (1) *** افساز دستِ افسرانِ همین آب و خاک شور

شلّاق زجر شاه به دنبال قافله *** از رحم و از مروّت انصاف گشته دور

ای شیر حق! تو قافله سالار ما بدى *** مِنْ بعد جانشین تو، چون شمس پر ز نور

ما جز شما زعيم به خود می نخواستیم *** یا آن کسی که حکم شما را کند صدور

آن کس که حفظ دین بنماید به علم و فعل *** از فسق و از فجور و خیانت شده است دور

در حفظ دین مخالف امیال نفس بود *** عبد مطیع حق شده و خائف از نشور

روشن دل و وسيع روان و خداشناس *** این مرد، مرد حق بود و مرجع امور (2)

دل ها به انتظار ظهور، ای ولی عصر! *** تا برکنی سقیفه ظلم و بن قصور

جان ها به لب رسیده ز ظلم و شکنجه ها *** بهر جهاد، امر شما همچو نفخ صور

ص: 209

در خدمت رکاب تو ای شاه با ظفر *** خلقی به انتظار ز نزدیک و هم ز دور

اینک شریعت است که کرده بسیج راه *** جانی به کف، چوران ملخ را به دستِ مور (1)

ص: 210

«آنچه خوبان همه دارند تو تنها داری» *** از جواني دل توست، جوان، چرخ کهن

مردمان عدل تو خواهند و، ز بیدادگری *** به شکست است قوام همگی، بارِ فِتَن

گرچه یک روز، جهان قابل لطف تو نبود *** لیک بیچارگی افزون شده از حد، سخن

این گل و خاک به جز مفسده اش ناخیزد *** تویی آن مصلح هر مفسده در موج فتَن

دستِ بیدادگری بر سر خلق است عنود *** دست بیدادگری کی شودش قطع زتن

یاور ظلم یکی فوج پس فوج دگر *** شکوه ام نیست به جز باتو، شه فوج شکن

مسلمین در همه جا تحت اسارت گذرند *** نه بس ایران و عراق است و حجاز است و یمن

دست خاین به نوامیس الهی شده باز *** غارتِ کفر شد اسلام و، همه غرقِ مِحَن

رایتِ دیو برافراشته و، دین خدا *** مورد حمله دیوین صفتان است به تن

یاور کفر، ز ابلیس بیاموزد جنگ *** چون به «فرهنگ» کند رخنه نه کوی و برزن

جنگ هفتاد و دو ملت همه را باک نبود *** جنگ این است که اولاد به خانه تن و تن (1)

ص: 212

نونهالان هف تیر ز افسانه کفر *** دل ز خون پر شده و، گند بریزد ز دهن

مدرسه درس دهد، لیک فساد اخلاق *** کند آن چشمه دل سنگ و، شود تیر فکن

بانوان دست ز بانوگی خود داشته اند *** مردمان دست ز مردیّ و شده مثل زن

شرح آن با تو نگویم چو تو هستی آگاه *** جز که در دل متراکم شده امواج حَزَن

از فراق تو که ای شاه! دلم نالان است *** دل شده آب و از این چشمه بریزد به ذقن

این شریعت که ز اوّل به ره کوی تو رفت *** درس علمی ز تو می خواست که بگشود دهن

تو گلستان علومیّ و همه گل چینند *** کاش روزی شودم راه، خدایا! به چمن (1)

ص: 213

«جمال الدین» جمال دین بدی او *** چه او با علم و تقوا بود مقرون

مجاهد بود در ترویج اسلام (1) *** صریح اللهجه، نی مغشوش و مدهون

یگانه مرد وعظ و نشر دین بود *** به راه عشق حق (2) بودی چو مجنون

تمام عمر در ترویج اسلام *** بیرزد چون به اعمال است مرهون (3)

شکستی داد فوت او به اسلام *** همه در فوت او گشتند محزون

سزا باشد که گرید چشم گیتی *** فرو ریزد ز اشکش همچو جیحون

چهل روز است رفت و در مصیبت *** به دل ها رنج و غم گردید مکنون

ولی چون کرد در خلد برین جای *** بگویم من «مبارک باد و میمون»

شریعت! هر که او با حق بپیوست *** بقاء حق به او پیوست بی چون (4)

ص: 216

سوره مریم در آخر، او عجب رمزی بگفت! *** يَجْعَلُ الرَّحْمَنُ وُدّاً (1) هست بهر مؤمنين

إنه أضحك و أبكي، إنه رب الغني *** إنّه من مات أحیی، یک حیاتی بهترین

داد آثار حیات او هر که را جاوید خواست *** بهترین فرزند صالح باقيات الصالحين

امتدادی بعد مردن گشته ز آثار حیات *** از وجود نونهالان کشته روی زمین

حمدِ بیحد آن خدایی را که در شوال ماه *** عشر دوم داد فرزندی پسر در سومین (2)

سال اندر یکهزار و سیصد و هشتاد و هفت *** هجري مشكاة دين (3) يعنی که خیرالمرسلین

نام نامیاش محمد جفت گشته با علی *** آن دو نور پاک با هم بد ز روز اوّلین

بارالها کن و را یک وارثی ز اجداد خود *** مقتدی باشد به جد خود امام المتقين

وارث علم و کمال و حافظ شرع مبين *** نایب ،مهدی امام عصر، عزّ المؤمنين

از محمّد او بیاموزد کمال و از علی *** از وجودی کاو بود او رحمة للعالمين

ص: 218

یاد گیرد درس از دانشگه قرآن و دین *** نی ز دانشگاه اغیار و اجانب، ملحدين

گرچه از این اوضاع اکنون نیست امید صلاح *** یک محیط شوره زاری گل نیارد اینچنین

دست های کفر و استعمار هر سویی دراز *** از برای این جوانان گرگ هایی در کمین

هر خس و خاری به راه این جوانان ریخته *** تا که نتواند رود در راه حق و علم و دین

خر من علم و کمالات و فضائل سوخته *** ز آتش نشر خرافات و نفاق و کید و کین

اسم درس و دانش و آموزش است و پرورش *** پرورش بر بی عفافی درس ها از مفسدین

لیک امیدم همه بر لطف حق بوده است و هست *** با چنین لطفی روم بر آسمان نی بر زمین

چرخ گردون آنکه را چرخاند کاو بر چرخ بود *** نی کسی کاو دل برون ز این بسته بر ما فوق این

من سپارم میوه های دل بر آن یکتا خدا *** من بَرَم اولاد خود را در چنین حصنی حصین

هر که مأوا یافت او در سایه لطف خدا *** پرورش ها می دهد چون هست ربّ العالمین

در محیط کفر او موسیٰ و احمد ساخته *** طینت آنها به مهر خویش او کرده عجین

گر خدایا صالح و عالم کنی اولاد من *** روی آنها سوی تو من آرزویم بس همین

ص: 219

ربَّنَا ارْحَمنا و صُن أولادنا يا ربَّنا *** إنّما المحروس مَن في حفظ خير الحافظين

هَبْ لَنا ذرّيّةً طيبةً مِن بَعد ذا *** خيرُ مَوهوب يصير منك خير الواهبين

لى أصح أبدانهم، أخلاقهم، أديانهم *** أدْرِرَنْ أَرزاقهم، يا أنت خير الرازقين

أمْدُدِ اللَّهُمَّ في أعمارهم إنقاتَهُم *** لي، فَزِد ،آجالهم، لا تجعلن في الغابرين

وَ ليَكونوا هُم عَلَيَّ حَدِينَ مُقبلين *** مُستقيمينَ مُطيعين، ليس هم في الخاطئين

وَ أَعِنِّى ربّ في تعليمهم تأدييهم *** کي يكونوا علماء أتقياء صالحين

وَ مِنَ الشيطانِ فَاحْفَظنا وضُن أولادَنا *** وَأَعِدْنا منه و اجْعَلنا عليه غالبين

ثُمَّ أَيَّدنا وَ وَفِّقْنا على الطاعات في *** هذه الدُّنيا، و عن عصيانك في التاركين

وَ نُساق يوم حشر و ننادي زُمَراً *** هذه جنات عدن، فادخُلوها خَالدين (1)

وَ ارْحَم اللهُم أُمي و أبي، وَاغْفِر لَنا *** وَ اجْعَلِ اللهمَّ كُلاً في فلاح الفائزين

ص: 220

ثم أجدادى و جداتى و أزواجاً لنا ثُمَّ *** أدخلتهم أنت كلاً في عباد الصالحين (1)

ص: 221

در مصر وجود قحطی از جا برداشت *** چون کرد طلوع یوسف کنعانی

یوند نمود هر دلی را به دلی *** در عاطفه گشتند همه اخوانی

آن مجتمع بشر، چنان خرم شد *** چون دایره شد به دور او گردانی

امّا چه کشید ظلم، زاین خَلق عَنود *** ز آن روز که کرد تخم عدل افشانی

چون رفته بد اعتدال روح از مردم *** برگشتن آن، زحمتِ برگردانی

مبدأ و در معاد بی راه بدند *** هر کس ز خرافات، جلو میدانی

میدانِ مبارزات پیغمبر پاک *** در مرحله علم و عمل هر آنی

ز آن دم که سروش حق به قلبش ره یافت *** افراشت افراشت به عالم علم حقانی

شد رنج و الم همدم آن جوهر قدس *** غیر از زن و یک مرد، نبد یارانی

ز آن روز که مأمور به اظهار شد او *** شد حمله به او ز دور و نزدیکانی

عمش شده بولهب لهيب اندازش *** بطحا شده خار راه و خارستانی

مردی که نگهداری او از جان کرد *** وز مال و هر آنچه بود، فرزندانی

آن عمّ (1) و ابوطالب شيخ البطحا *** باب ،علی، آن مرد حق ایمانی

بگذار حدیث شعب و آن حصر و شکنج (2) *** و آن توطئه های سرد و سرگردانی

تا آنکه ز هر قبیله ای شخصی را *** بر قتل پیمبر شده همدستانی

آن دم به مهاجرت رسيد امر خدا *** هان روی به یثرب بنما تا مانی

ای نور خدا مشو ملول از هجرت! *** امری است ز حق، دوباره برگردانی

در خواب گهت برادرت خوابد و تو *** کن سیر رهت به شب چنان پنهانی (3)

حق یبار تو و بیارمد (4) قلب تو را *** از وحشتِ دشمنان و هر عدوانی

ص: 223

انصار به یثرب از دل و جان بودند *** شد نور خدا به قلبشان مهمانی

لیکن ستم و ظلم از او باز نشد *** هر دم به رهش ریخت دو صد خارانی

کردند قریش دشمنی بار شتر *** ریزند برای او دَمِ دالانی (1)

آن قدر تلاش کرده از هر سویی *** هم دست جهود گشت و هم نصرانی

هر روز بر او طایفه ای انگیزند *** در جبهه جنگ هر دم و هر آنی

کردند به پا غزوه بدری و حنین *** احزاب و أحد، خیبر و هم غطفانی (2)

ز این رزم ،خلاص جنگ دیگر شده پا *** تا کشته شده از او بسی یارانی

یک دم نشد آسوده از آن قوم عنود *** شد خسته دل و شکست از او پیشانی

چون حمزه و چون جعفر طیّار و چو زید (3) *** می داد به راه حق بسی قربانی

در عمر شریف هادی و ختم رسل *** از خلق نبینی غیر از این احسانی

با این همه غیر عفو و اغماض نبود *** از مظهر پاک صفت رحمانی

چون گشت مسلّط به قریش آن شه پاک *** ترسید قریش و گفت: تو خود دانی

هستی تو برادر کریمی و عزیز *** اینک تو بکن هر آنچه خود می دانی

«انتم طلقا» گفت و ببخشید تمام *** آن طور که کرد یوسف کنعانی

یک لحظه از ظلم های ده سال گذشت *** این نیست مگر عاطفه رحمانی

ص: 224

ز این جاست که مردم همه رو آوردند *** از دین خدا ریخت به دل ایمانی

طومار بلاغ او رسید آخر کار *** بر جمله تمام حجت و برهانی

قرآن بگذاشت هادی و عترت خویش *** گرداند خلیفه و نگهبانانی

قرآن به معرفی عترت گویا *** و آن عترتِ پاک ناطق قرآنی

پایان رسالتش رسید آخر عمر *** چون کرد چراغان شب و شد نورانی (1)

بنهاد، چو کارخانه خودکاری *** جاوید شریعتی بلند ارکانی

از لطف خدا وعده حفظش را داد *** گر تو بروی دین تو خود می مانی

مسموم بکردند در این آخر کار *** آن عنصر پاک و رشحه حقانی (2)

افتاد ز پا و بستری شد ز مرض *** هر چشم به حال او بسی گریانی

چون جان به قلوب مسلمین بود چسان *** دل باز کنند از (3) چنین جانانی

او بود زمامدار جمعیتشان *** او بود دوای درد بی درمانی

قربانِ دلِ پر از غم و اندوهش *** می دید ز بعد فتنه چون بارانی

از حال علی و حسن و فاطمه اش *** وز حال حسین داشت، دل بریانی

ص: 225

بگریست دمی از آنچه می دید ز بعد *** افزود به اهل بیتِ خود افغانی

می گفت: شما ز بعد من خوار شوید *** گردید به ابتلاء بی پایانی

دانست چسان کنند با دامادش *** مغلوب کند خلافتش طوفانی

زهرا که بد او پاره ای از جان و تنش (1) *** از جور زمانه می کشد، چندانی

چشمی به سوی کرببلا باز نمود *** طوفانِ حسین دید و لبِ عطشانی

گفتا که: مرا چه کار باشد به یزید *** کاو این همه می کُشد ز من مردانی (2)

آه از دم آخر شه کون و مکان *** كان قلب مطهرش پر از احزانی

پیکی ز خدا رسید و آسود ز غم *** بدرود بگفت این جهان فانی

از ساحتِ قدس او شریعت دارد *** امید شفاعت هر دم و هر آنی (3)

ص: 226

دلِ عالم به عشق جان بازی *** در خطِ شعله ندای حسین

جذب دل ها کند چو مغناطیس *** در همه عشق کربلای حسین

عشق و سوز و گداز در آنجا *** چاپ گردیده (1) از نوای حسین

یورشی بُرد بر صف کفّار *** دست و بازوی خودکفای حسین

یک تنه ترس و وحشتی انداخت *** برتری یافت حمله های حسین

دشمن از سی هزار گرچه فزون (2) *** پشت بر جنگ در غزای حسین

رفت از یاد صولت حیدر *** روز صفین به کربلای حسین

شرمگین شد فرات چون بشنید *** العطش را ز بچه های حسین

با خدا بست عهد جان بازی *** بلکه هستی ببین وفای حسین

داد هفتاد و دو، چو قربانی *** همه بر خاک در منای حسین

کس ندیده به مثل آن یاران *** اقتباسی ز گفته های حسین (3)

صحنه سبقت است در ره حق *** چون که خوشنودی اش رضای حسین

عجزاتی ست در ره ایثار *** هر یکی کرده از برای حسین

بچه شر خواره قربانی *** در رهِ دوست، پا به پای حسین

همچو عباس و قاسم و اکبر *** به شهادت رسیده در فنای حسین

ص: 228

آخر كار با لب تشه *** باتن قطعه، بد لقای حسین

دشمن بَدْمَنِش هجوم آورد *** رو به سوی حرم سرای حسین

فت ای پیر و بنی سفیان! (1) *** جنگ با من، نه بچه های حسین

با زنان، کودکان نباشد جنگ *** این ره غیرت و صفای حسین

سرِ تعظیم و شکر روی خاک *** که رضایت خدا! رضای حسین

در مناجات بود و راز و نیاز *** شد تجّلی گه خدای حسین

تن او قطعه قطعه همچون طور (2) *** باد و طوفان به کربلای حسین

آسمان صیحه زد چو آن لحظه (3) *** سر بریدند از قفای حسین

خون ببارید (4) و شد جهان تاریک *** جمله در سوگ و در عزای حسین

شرح عمق مصائبش نتوان *** نرسد عقل بر سمای حسین

عرض إخلاص بود و همدردی *** اشکی از سوز دل برای حسین

رونق دین و رونق اسلام *** همه اش هست، خون بهای حسین

روح گردد شریعتا! خرّم *** چون به پرواز در فضای حسین (5)

ص: 229

رنج ها چو دیدید ، طعنه ها شنیدید *** ضرب تازیانه ، بر سر یتیمان

کوفیانِ بی دین ، با دلی پر از کین *** بهر کشتن من ، شادمان و خندان

دشتِ کربلایی ست ، بین عجب بلایی ست *** من در این مصائب ، در میان طوفان

***

«2»

دخترم سکینه ! ماه بی قرینه ! *** افتخار عالم ! بهترین نسوان !

ناله زد سکینه ، بر مرا مدینه ! *** ده نجات ما را ، از میان گرگان

گفت : کی توان رست ، چاره رفته از دست *** لشکر از دو جانب ، سیل کین و عدوان

ز این فغان و آهت ، صبرِ دل تباهت *** قلب من مسوزان، ز آن دو چشم گریان (1)

تا که زنده ام من ، دور کرده ام من *** دشمن از حریمم ، گر چه هست چندان

بعد کشتن من ، تو ز دشمن من *** ظلم ها ببینی ، ز این تباه کاران

گریه های تو پیش ، قلب تو شود ریش *** بس ستم کِشی تو ، از کجّی دوران

ص: 231

نوحه و عزایم ، سرّ ماجرایم *** تو بیان نمایی ، با دلی چو بریان

***

(3)

در وداع اصغر، آن رضيع اطهر *** چونکه دید او را ، تشنه کام و عطشان

بُرد تا که سیراب ، کرده طفل بی تاب *** حرمله بدادش، آبِ تیر و پیکان

تا درید حلقوم ، تیرِ تیزِ مسموم *** پس شکُفت غنچه ، وقتِ دادن جان

غوطه داد درخون ، تا که گشته گلگون *** کای خدا ! چنین گُل، کس نداده قربان

***

«4»

زينب و دل زار، چون شنید اشعار *** مُشعِر از مصائب، از امام دوران (1)

غصه در دلش جوش ، کرد و گشت مدهوش *** آن دمی که دانست ، وضع و حال طوفان

در وداع خواهر ، یادگار مادر *** گفت و دید او را ، اشک ریز و لرزان

ص: 232

خواهر حزینم ، آفتابِ دینم *** مادر عزا و ، یاور یتیمان (1)

زینب غمیده ، ای ستم کشیده ! (2) *** غرق در مصیبت ، حامی یتیمان

غرقِ خون شوم چون ، از جفای گردون *** پاره پاره پیکر، بی لباس و عریان

دست لطف بر سر، پس کشید در بر *** تاسرش نهاده ، در میان دامان

از شفای آن دست ، حال او چو برگشت *** ناله ها کشید و ، بازگشته گریان

پس به سوی خواهر، آن شکسته خاطر *** کرد یک اشاره، ز ابتدا و پایان

یعنی (3) آن که : فردا، من غریب و تنها *** تشنه لب شهیدم ، تو اسیر و گریان

کشته چون شوم من ، غرقِ خون شوم من *** پاره پاره پیکر ، بی لباس و عریان

جسم من در این دشت، قطعه قطعه (4) چون گشت *** خورد کرده دشمن ، از سم ستوران

ص: 233

صبر خواهرا کن ، دل تو بر خدا کن *** یادگار زهرا ! (1) اندر اين بيابان

باش بس شکیبا ! شو بصير و بينا ! *** تا نبرده حلمت ، با فریب ، شیطان

بر رُخت مزن تو ، صیحه بر مزن تو *** در غمم مزن چاک ، جامه و گریبان

یعنی آن که : سالار، هستی و پرستار *** در ره اسیری، حامی اسیران

از شهادت من ، و از شهامت من *** تو شهامت آموز ، در قبال عدوان

خاطرت شود شاد ، در جهاد و ارشاد *** هر دمی تو پیروز ، بر سر خدیوان

با بیان شیوا ، در حضور اعدا *** زنده کن تو اسلام ، در تمام دوران

صورتِ اسیری است ، لیک پایه گیری است *** یا سپاه علم است ، جنگِ کفر و ایمان

ما و تو در این راه ، در هدف به همراه *** من شهیدم و تو ، هستی خطبه خوانان

از عدد قلیلی، لیک بی عدیلی *** هر گروهِ با حق غالب اند آنان

ص: 234

علم و بردباری ، با تو است و یاری *** بی ثبات نتوان ، هان مشو تو لرزان

تسلیت بسی داد ، عقده ها که بگشاد *** پایه ها که بنهاد ، در دلش ز ایمان

دختر بتول است ، شاخۀ رسول است *** نونهال حیدر ، چون گلی به بستان

منبع فضیلت ، مرکز حقیقت *** وارث کمالات ، سرّ آن نیاکان

لیک بی توان گشت ، بس که دید و بگذشت *** موج های درپی ، سیل های چندان

عصر روز عاشور، چون سیاهِ دَیجور(1) *** شرح کی توان داد ، در کتاب و دیوان

كُشته ها به یک سو ، دشمن و تکاپو *** آتش است و غارت ، گریۀ یتیمان

آن امامِ بیمار، فرد و بی کس و یار *** در میانِ آتش ، خیمه های سوزان

ضربِ تازیانه ، دشمن و بهانه *** داغدار دل ها ، آن زنان و طفلان (2)

گریه ها و فریاد ، استغاثه و داد *** جمله بی پناه و ، عمّه عمّه گویان

بانگ و دادِ تک نیزه ها و شمشیر *** کودکان فراری ، روی سنگ و خاران

ص: 235

قلب ها شده آب ، جمله گشته بی تاب *** خستگان و مدهوش ، آن پناه جویان

کَنده گوشواره ، گوش گشته پاره *** کعب نی به پهلو ، ز آن جفای کیشان

جوجه های زهرا (1) ، بی کس اند و تنها *** گرگ ها به اطراف ، در لباسِ انسان

كُشتۀ برادر، قطعه قطعه (2) بی سر *** چون میان خون دید ، گشته است پنهان

زینب اینچنین دید ، آن یگانه خورشید *** در کسوف رفته ، آن فروغِ تابان

طاقت او نیاوُرد ، قلب او بيازُرد *** جامِ صبر لب ريز، بس که شد پریشان

خاک غم سرم باد! این برادرم باد ! *** یا که مصحف حق ، پاره پاره قرآن

این سفینۀ حق ، یا که هست بیرق؟! *** موج خون به اطراف ، در میانه غلطان

یا محمدا ! بین ، سوی کربلا کاین *** آن گل تو اینک ، پرپر است و افشان

ای سرم فدایت ! خون شده قبایت *** کُهنه پیرهن کو؟ جان من به قربان !

شرح این مصیبت ، کی توان شریعت ! *** تو بگیر اَجرت ، از شه شهیدان

ص: 236

ای شهید بی یار، من مریض و بیمار *** تو شفیع عالم ، نزد حىّ سبحان

حق به تو شفا داد ، بهر تو چها داد *** تربت تو دارو ، پیش دردمندان

در دمِ قیامت ، من زتو شفاعت *** جویم و تو شافع ، از گناه کاران (1)

ص: 237

چون پیمبر بدید چهر حسین *** چهره نُه نور شد از آن پیدا

غرق اندر سرور بُد تا که (1) *** تسلیت داد امین وحی خدا

که شهیدش کنند لب تشنه *** امّت تو به ارض کرب و بلا

این خبر را به فاطمه چو بگفت (2) *** همه در سوگ و ماتم و غوغا

لیک ز اسرار این شهادت و طفل *** جهله گشتند راضياً بقضا

ص: 239

دخترم سکینه، ماه بی قرینه *** با فغانِ جان سوز، مونس و قرینم

داغِ نوجوانان، صبر کی توان ز آن *** اشک غم ز اکبر، جاری بر جبینم

قاسمم روی خاک ، با بدن پُر از چاک *** گیسوی پر از خون، مشک و عنبرینم

از بدن بریدند ، دست های عباس *** قطعه قطعه جسمش ، کی توان ببینم

این جهان به چشمم ، گشته تار و تاریک *** چون شب سیاهی ، روز روشنینم

زاین غم ای شریعت ! لب ببند و خاموش *** ز آن زدی تو آتش ، بر دل حزینم (1)

ص: 241

ز تقوا و حقیقت یک مثالی *** به میدان بصیرت همچو سالار

از این خاکین سرا بر چرخِ نیلی *** درخشد مسجدی ز آن مردِ هشیار

که سازد معهد علم و عبادت *** پناه بینوایان و گنه کار

به هر چیزی که خوش در زندگی داشت *** در آن مسجد زاسباب و زابزار

چه بهتر مرکزی ، مسجد در اسلام *** به عالَم نورافکن در شب تار

عبادت گاه و لشگرگاه و مَدْرَس (1) *** بود دانشگهِ انواع اسرار

نشاید هر زمینی بهر مسجد *** نه از هر مرد می آید چنین کار

به هر نقطه زمین یک قابلیت *** از آن دم ساختش چون دست معمار

یکی جولانگه ابلیس و حزبش *** دگر شد محورِ این چرخ سیّار

به شهر اصفهان ز اعداء اسلام *** بگشته (2) پایگاهی بهر کفار

به صورت های گوناگونِ بی حدّ *** هدف ایجادِ کفر و فسق بسیار

ولی در تنگنای جهل و عصیان *** شود ورزیده روح و دین و افکار

گُزیده بهر خود حق مردمی را *** ز اوساخ طبیعت پاک و بیزار

در آن ظلمت سرا یاران حق اند *** به اقوال و به رفتار و به کردار

نه فکر مال و جاه و عزّ و ثروت *** تمام وجهۀ خود سوی دادار (3)

ص: 244

علم تو علم خدا

کشتۀ تیغ جفا!

دین حق از یاری ات شد با صفا *** رهنمای مسلمین تا خودکفا

صحنه ای از غَرْس و کشت و از قنات *** داده ای سر مشق و گشتی رهنما

در جهاد و علم و تعلیم ، اقتصاد *** ابتکار و صنعت و کار و بنا

دین و دنیا را به هم آمیختی *** ز این جهان توشه ، برای آن سرا

کار تو ، کار خدا

کشتۀ تيغ جفا!

در زمانت قدر تو نشناختند *** گوهری مانند تو در باختند

چشم از خورشید تو بستند و ، کور *** نور حق را پشت سر انداختند

حیله ها و مکرها بر ضدّ تو *** تا زلشکر ، تیغ ها بر آختند

وه شگفتا ! با مربّی این کنند؟! *** در برابر سدهایی ساختند

تا شدی ز آنها جدا

کشتۀ تیغ جفا !

مصطفی را معجز اظهر شدی *** والی حق بر همه سرور شدی

در همه ابعادِ بی حدّ بشر *** خاتم الادیان را رهبر شدی

جلوۀ اسماءِ حق لايزال *** ره گشا و فاتحِ خیبر شدی

برفرازِ بیشۀ هستیّ و خلق *** شیر حقّ و ، در لقب حیدر شدی

خامس آل عبا !

کشتۀ تیغ جفا !

زوج زهرای بتول اطهری *** حق گُزیدت از میان ، ز آن همسری

ص: 246

ز این دو دریایِ کمالِ بیکران (1) *** گوهرانی ، یازده چون اختری

حافظِ قرآن و شرعِ مصطفى *** از میانِ نسلِ پاکت مهتری (2)

مهدیِ مصلح یکی فرزند تو *** عدل گستر در همه خشک و تری

ای تو اركان الهدى ! (3)

کشتۀ تیغ جفا !

کوثر از دریای تو سرچشمه یافت *** معرفت از همتت بنیان بساخت

دشمنت در آتش دوزخ بسوخت *** چون که از حق دور و در خشمت بتافت

مظهر خشم و رضای داوری *** هر که با تو ، بُرد و ، بر ضدّت به باخت

ای تو اسلام مجسّم ، یا علی ! *** آنکه عارف بر تو شد قرآن شناخت

ای تو قرآن را صِدا !

کشتۀ تیغ جفا !

شاهد صدق نبوّت ﴿عنده علم الكتاب ﴾ (4) *** سر به گوشَت کرد پیغمبر گشودت الف باب

سير تاریخت بسی رهزن ، بسی دشمن بدید *** آنچه مانده حیرت آور شد از آن دُرهای ناب

ص: 247

حاکی از دریای تو ، نهج البلاغه گوشه ای است *** وه ! (1) که تا این دم بسی تفسیر کردند این کتاب

حدّ اعلی در طهارت ، در قداست ، عصمتی *** تا به مکنون کتابت سِیر گشت و تا لُباب

ای تو آیات خدا !

کشتۀ تیغ جفا !

همچنان هارونِ موسی ، بهر پیغمبر وزیر *** لشکر اسلام فاتح ، هر کجا بودی امیر

در ره حق تو گذشتی از خود و هستیّ خویش *** غیر حق در پیش چشمت جملگی خار و حقیر

ناصر قرآن و مولَى المؤمنین از سوی حق *** آفرین گو بر چنین مولی و گو : نعم النصیر

رهبری کاو منطبق اسلام را سازد صحیح *** تو شدی منصوب از حق در ره خمّ غدیر

با پیمبر با وفا !

کشتۀ تیغ جفا !

عروة الوثقاى حقّ ، مستمسک اهل صفا *** هر که با تو با صفا ، گشتی (2) برایش باوفا

ای تو میزانِ حقیقت سنجِ اسلامی و بس *** شیعیانت رو سفید و ، دشمنانت روسیا

در دم مرگ و قیامت تو شوی فریادرَس *** دوزخ و جنّت کنی تقسیم هر یک را بجا

ص: 248

ای شهنشاه دو عالم ! ما به تو دل بسته ایم *** این شریعت نونهالت را مکن از خود جدا

مِهر تو مِهر خدا !

کشتۀ تیغ جفا !

رنج ها از اوّل عمرت بدیدی از خسان *** بس ستمهایی کشیدی هر دمی از ناکسان

ای پس از سوء القضاء حسن القضاء ! (1) مظلوم وار *** ناجوانمردی بدیدی ، شیر حق از روبهان

خانه ات بیت الهدی آتش زدند و محسنت *** کشته و زهرای اطهر خُرد کردند آن چنان

ناله ات «فزت و ربّ الکعبه»، چون گشتی شهید *** رستگاری در (2) شهادت ، راحتی از این و آن

راحت از دار فنا !

کشتۀ تیغ جفا !

ص: 249

به سَمّ کین و جفا ، به طوس قتل رضا *** الا فمن زاره ، بهشت او را نوید (1)

زادۀ خير النسا ، بضعه ای از مصطفی *** پناه هر ملتجی (2)، هر که به سویش رمید

شریعت از ابتدا ، به او بکرد التجا *** که آنچه دارد از اوست ، ز فیض او دید و دید

به همره والدم (3)، مربّى ماجدم *** نصیب من کرد حقّ ، زیارت آن شهید

شبی در آن آستان ، به اوج بر آسمان *** به گریه و ناله ها ، ز حق جوابش شنید

آن که تو را دید و دید ، از همه جا دل برید *** نزد تو خوش سایه بان ، رحل اقامت گُزید

روح شریعت چو گشت ، آگه از احوال خویش *** ناله کنان نزد تو ، بر هدف خود رسید

ص: 251

آن پدر مهربان ، که بُد مرا سایه بان *** سپرد پایان عمر ، به آن امام شهید

به سال شصت و چهار(1) ، چون به سرم روزگار *** گَرد یتیمی بریخت ، مِهر خدایم رسید

سروشِ غیبم ندا ، مژده بداد از خدا *** چونکه بریدم ز غیر ، خوشا شُدم روسفید

پس از سلامٌ عليك ، شكوت حالي إليك *** أبرزت سرّي إليك ، كه من غريب و وحيد

قسم دهم بار بار ، بر پدران کبار *** به حقِّ زهرای پاک ، مکن مرا ناامید

تویی شفیعی رفیع ، بزرگ طبع و منیع *** به درگه حقّ نما ، سفارشم را اکید

تویی ز سوی خدا ، پناه و امّید ما *** منبع جود و سخا ،...........،

ز فیضِ اُنسش چشید ، هنوز دارد امید *** فاتمم اکرامنا ، به آنچه چشمی ندید

ص: 252

ص: 253

ص: 255

گر هوا در سر من بود و برفتم چپ و راست *** از رهِ لطف و بزرگی ، تو مَدِه بر بادم

تو کریمیّ و ، مخواه از من وِل گشته ادب *** رمز عشق از ته دل بشنو و این فریادم

گر شریعت ، همه هستیِّ خود از اوّل باخت *** به هوای تو ، که شاید تو کنی آبادم (1)

در آن اُوجی که عنقا بال و پر ریخت *** غریبند و شهیدند و فریدند

به روی شاخۀ طوبی چو مرغان *** به آخِر شاخۀ آن ، جا گزیدند

خوشا آن دل که خالی گشت ز اغیار *** درونش جلوه های یار دیدند

خوشا آن غنچه های ناشکفته که *** عطر خویش را در دل دمیدند

دو چشمان بر درون خویشتن باز *** نه عیب دیگران ، برخود رسیدند

خوشا آن ساقیان جام صهبا *** که اوّل خود از آن صهبا چشیدند

شریعت ! از شریعت با حقیقت *** به سوی جنت المأوى رسیدند (1)

ص: 261

ص: 263

چو او آیتی هست ز آیات حق *** حديث عَرَف نَفْسَهُ (1) از آن سبق

به هرجا نظر بفکنی آیتی ست *** به هرجا وجودی است زو رایتی ست

ز آثار قدرت به هر جانوشت *** ز فیضش به هر جای تخمی بکشت

ز بخشندگی ، سیل نعمت روان *** چو محتاج هر سو گشوده دهان

همه سائل (2) و دست فقرش دراز *** بریزد ، چو دست عطا کرده باز

كُنوز عطایاش بی منتهاست *** چه بر دشمن و ، یا که از اولیاست

چو کوبنده ای ایستد بر درت *** دهیّ و مقرّب شود در برت

كَرَم بین که خوش دارد او از سؤال *** که دعوت نماید به خوانِ نوال

به وعد و وعیدش ، کشد سوی خود *** عذابش کند ، هر که زاین سو نشد

بپرورده این روح عِلوی سرشت *** بپرهیزد او را ز خوهای زشت

به هر جا کند جلوه هایی برش *** که بشناسد او خالق و رهبرش (3)

به تاریکی و پستی و در فراز *** شده رهبر ، آن شاهِ بنده نواز

انیسِ یتیمانِ زار و غریب *** گشاینده مشکلات عجیب

هر آن کس امیدش ز هرجا برید *** ز بیدادی خلق روحش رمید

کنی باز راهی به عقلش ز خود *** دهی راحتی بر دلش ز آنچه شد

اگر باز گیری یکی نعمتی *** عوض ها دهی ، منبع رحمتی

چو گیری پدر را از طفل صغیر *** شود خسته دل ، بین مردم حقير

به علم و کمالات و بر تربیت *** ندارد مربّیِّ ذومعرفت

به هرجا رود گشته محروم و زار *** سرش در گریبان و آواره وار

ص: 265

به روحش همه خار و ، شاخش زنند *** همه عقرب و مار و ، جانش گزند

به فکر کسی نیست کاو بی کس است *** میان همه زار و خار و خس است

ندارد پناهی ز بعد پدر *** نه غمخوار و آرنده و مهرور

نبیند طریق سعادت به خود *** چو گمراه و آواره هرجا که شد

چنین شخص ، گمراه هر مقصدی ست *** ز دنیا و عقبی ، چو بی رهبری ست

ولی ، چون که دستش ز هرجا برید *** به رحمت شود وصل و ، آید نوید

به تلقین املاک (1) با روح او *** که ای خسته دل ! ره بجو سوی هو (2)

برو سوی پروردگار کریم *** فکن وصل خود با خدای رحیم

به هر ورطه ای رهنمایی کند *** ز هرجا بریدی ، خدایی کند

چنان گو مصیبت ، درِ رحمت است *** نه پندارش از حقّ ، که آن نقمت است (3)

چو تو قابلیت بسی داشتی *** به روحت همه تخم ها کاشتی

شعاع بليّات بر آن فتاد *** برویید آن بذرها در نهاد

درِ علم و حکمت به هر سو گشود *** روانت ز هر زنگ و نکبت زُدود

نظر کن به یکتا صفیّ بشر *** به فهرست کنز خفی ، ای بشر !

ز قرآن بخوان سوره والضّحى *** بيانِ یتیمیّ آن راهنما

که از مهر مام و پدر دور بود *** ز بدوی که بر این جهان رو گشود

خداوند ، مأوا بدادش ز خود *** به از باب و مام و پرستار بُد

ز الطاف خود سایه ای بر سرش *** نهاد و کشیدش همی در برش

نمایاند او را ز اسرار خود *** گره های اسرار ، بگشوده شد

ص: 266

کسی را که مأوا دهد حق ز خود *** بپروردش و ، گیردش بهر خود (1)

نگرتو به این شاه دُرِّ یتیم *** یتیمی رساندَش مقامی عظیم (2)

به هرجا خدا یاری اش می نمود *** علوم حقایق بر او می شنود

اگر بود مسکین ، غنیّ اش نمود *** و گر راه گم کرد ، حق می نمود

به صدرش بسی شرح و بسطی بداد *** که از قلب او علم هایی بزاد

چو ببرید از خلق ، وصلِ دلش *** به پرواز آمد دلِ قابلش

بخوان حال مهدی ز عمّال جور *** از این رو بدان غیبتش را چطور

شریعت ! ننال از بلیات دهر *** عروس کمالات را هست مهر (1)

ص: 269