بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ

الحمد لولىّ الحمد و خالقه و باعثه و وارثه حمدا لا ينبغى لاحد سواه و هو اهله و مستحقّه و الصّلاة و السّلام على سيّد رسله و خير خلقه و افضل بريّته حبيبه و نجيبه و خيرته و صفوته و معلّم كتابه و حكمته الذى اتاه سبعا من المثانى و القرءان العظيم و ارسله رحمة للعالمين و جعله شفيعا للمذنبين ابى القاسم محمّد صلّى اللّه عليه و آله سيّما امير المؤمنين و امام المتّقين علىّ بن ابى طالب الّذى هو فى امّ الكتاب لدى اللّه لعلىّ حكيم و اللعنة الدّائمة على اعدائهم اجمعين ابدالآبدين و دهر الداهرين الى قيام يوم الدّين

ص: 2

فاتحۀ عالم امكان توئى *** در جسد عالميان جان توئى

عقل نخستين فلك علم و دين *** صادر اوّل در درج يقين

علت ايجاد همه انبيا *** سيّد و سالار همه اصفيا

كنت نبيّا ز تو زيبنده است *** عاجز از آن منطق هر بنده است

شمس ضحى آيتى از روى تو *** ليل سجى نكهتى از موى تو

خيل ملك بنده فرمان تو *** جنّ و بشر ريزه خور خوان تو

تا كه بود سال و مه و صبح و شام *** بر تو و آلت صلوات و سلام

خاصه على قدوه اهل يقين *** شير خدا پادشه متقين

هست نبى شهر و على باب او *** علم نبى را ز على بازجو

حبّ على حبّ خداى عليست *** معرفت حق بولاى على است

كرد عطا حق بعلى نام خود *** نفس نبى خواندش و همنام خود

روح ده مرده بود نام او *** زنده شود مرده ز انعام او

ذات على آيت سبحانى است *** نام على مهر سلمانى است

گاه تنزّل عدد نام او *** جلوه دهد غيب حق از سرّ مو

بيّنه نام وى ايمان بود *** بر تن اسلام خود او جان بود

ص: 4

بيّنه نام محمد يقين *** جلوه اسلام دهد اين چنين

ياب على نفس رسول خدا است *** گرچه بظاهر ز محمّد جدا است

مظهر رب نام نبىّ ولى است *** كين دو بصورت دو و معنى يكيست

هست على بعد نبى رهنما *** گفته خدا در حق او انّما

يا بقلم و تذكر دادن به اين كه ساير خيرات و مبرّات و صفاتى كه متعلق بامور و لوازم دنيويّه است در معرض زوال و تغيير و تبديل است خصوص در اين زمان دندان گيرى كه مانند شتر مست اهل ايمان بخصوص را بدندان گرفته و مى توان گفت كه نوشتن كتب و انتشار دادن آن در ميان مردمان بمراتب اهميّتش از تبليغ بزبان زيادتر است زيرا تبليغات زبانى ممكن است تاثير آن براى عده خاصى كه حاضرند و مى شنوند باشد و عموما از آن بهره نبرند ولى اگر بصورت جمع و تاليف درآمد و كتابى شد و منتشر گرديد سالها باقى مى ماند و در دسترس مردمان در شهرها و قصبه و دهكده ها گذارده مى شود از خارج و داخل در كرور دهور طبقه اى پس از طبقه اى از آن استفاده كنند چنانچه خداى تعالى فرموده وَ الْبٰاقِيٰاتُ الصّٰالِحٰاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوٰاباً

مصر جلال و جمال و عظمت و كمال نباشم و بگفته مصلح الدين شيرازى تمثل جويم كه گفته است سعدى مگر از خرمن اقبال بزرگان *** يك خوشه ببخشند كه ما تخم نكشتيم

رجاء واثق آنكه اگر در اين مختصر به خطاى فكرى يا قلمى برخورند خورده گيرى نفرمايند و بديده عيب پوشى بر آن نگرند

قرءان محتوى اخبار گذشته و آينده و حال و حاكى از عوالم علويّه و سفليّه از مجرّدات و مادّيّات و كليّه مخلوقات و ممكنات و مكوّنات از اعراض و جواهر و آنچه كه ماوراى اين عالم است از ذرّه تا درّه فيه هُدىً وَ رَحْمَةً و تَفْصِيلَ كُلِّ شَيْءٍ آيه آخر سوره يوسف-در آنست هدايت و رحمت و تفصيل هر چيزى وَ نَزَّلْنٰا عَلَيْكَ الْكِتٰابَ تِبْيٰاناً لِكُلِّ شَيْءٍ وَ هُدىً وَ رَحْمَةً آيه 91 سوره نحل-يعنى فروفرستاديم بر تو اين كتاب را بيانى كامل براى هر چيزى مٰا فَرَّطْنٰا فِي الْكِتٰابِ مِنْ شَيْءٍ آيه 39 سوره انعام-يعنى كوتاهى نكرديم چيزى را در اين كتاب لا رَطْبٍ وَ لاٰ يٰابِسٍ إِلاّٰ فِي كِتٰابٍ مُبِينٍ آيه 60 سوره انعام-يعنى نيست تر و خشكى مگر آنكه در كتابى است روشن كننده رسول خدا صلى الله عليه و آله بآن تحدى فرمود و چون فصحاى بى غرض آن را

ص: 10

مى شنيدند و مى ديدند و بلغاء زبردست مى سنجيدند از آوردن مانند آن عاجز شده و بعجز خود اعتراف مى كردند و بمعجز و خارق عادت بودن آن اقرار مى كردند و بر صاحبان وقوف و انصاف از خواص و عوام ظاهر و آشكار بوده و هست كه آثار صدق از آيات مرقومه آن پيدا است و از سبك كلام معلوم و محقق است كه بقائل آن كمال اعتماد و نهايت وثوق بآن دارند و گواههاى معجز بودن آن به وجوهى چند شاهدهاى عدلند

كه ما فروفرستاديم براى بنده خودمان(محمد ص)پس بياوريد يك سوره اى مانند آن و گواهان خود را غير از خدا بخوانيد اگر راست گوينده ايد و اگر اين كار را نمى كنيد كه هرگز نخواهيد كرد پس بپرهيزيد از آتشى كه برافروزندۀ آن مردمان و سنگها مى باشند كه بكفّار وعده داده شد و مهيّا است براى آنها سوره توبه آيه 6 وَ إِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ اسْتَجٰارَكَ فَأَجِرْهُ حَتّٰى يَسْمَعَ كَلاٰمَ اللّٰهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ذٰلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاٰ يَعْلَمُونَ يعنى و اگر يكى از مشركين پناه آورد به تو پس پناه ده او را تا بشنود كلام خدا را پس او را بمحل امن خود برسان بآن جهت كه ايشان گروهى نادانند سوره يونس آيه 38 و 39 وَ مٰا كٰانَ هٰذَا الْقُرْآنُ أَنْ يُفْتَرىٰ مِنْ

ص: 12

دُونِ اللّٰهِ وَ لٰكِنْ تَصْدِيقَ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَ تَفْصِيلَ الْكِتٰابِ لاٰ رَيْبَ فِيهِ مِنْ رَبِّ الْعٰالَمِينَ أَمْ يَقُولُونَ افْتَرٰاهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ إِنْ كُنْتُمْ صٰادِقِينَ يعنى قرءان چيزى نيست كه بر آن دروغ بسته شود و ليكن تصديقى است بر آن چيزى كه در پيش روى او است و تفصيل كتاب خداست كه هيچ شكى در آن نيست كه از جانب پروردگار جهانيانست يا مى گويند آن را دروغ بسته بگو به آنها كه اگر چنين است كه مى گوئيد يك سوره اى مانند آن بياوريد و بخوانيد هر كه را مى توانيد غير از خدا اگر راست گوينده ايد سورۀ هود آيه 16 أَمْ يَقُولُونَ افْتَرٰاهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَيٰاتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ إِنْ كُنْتُمْ صٰادِقِينَ

ص: 13

يعنى يا مى گويند آن را دروغ بسته بگو پس بياوريد ده سوره مانند آن كه شما بافته باشيد و بخوانيد هر كه را مى توانيد غير از خدا اگر راستگويانيد سوره بنى اسرائيل آيه 90 قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلىٰ أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هٰذَا الْقُرْآنِ لاٰ يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ كٰانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيراً يعنى هرآينه اگر گرد هم آيند همه آدميان و همه پريان بر اينكه مانند اين قرءان بياورند نمى آورند مانند آن اگرچه بعضى از ايشان پشتيبان بعضى ديگر شوند سوره طور آيه 33 و 34 أَمْ يَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَلْ لاٰ يُؤْمِنُونَ فَلْيَأْتُوا بِحَدِيثٍ مِثْلِهِ إِنْ كٰانُوا صٰادِقِينَ يعنى يا مى گويند گفتار او(محمّد)است بلكه نمى گروند پس بايد حديثى مانند آن

ص: 14

بياورند اگر راستگويانند

بلكه هر سوره اى كه باشد هر چند سورۀ چهار آيه اى باشد مانند سوره توحيد يا سه آيه اى باشد مانند سوره انّا اعطيناك الكوثر

كه قائم بعصر و زمان حيات خودشان بوده و بعد از رحلتشان معجزه اى از آنها باقى نمانده در اين فصل اندكى از بسيارها در موضوع قرءان بطور اشاره اجماليّه شرح دادم كه قرءان مجيد محتوى و مشتمل است بر جميع علوم قديمه و جديده اى كه بندگان خدا در معاش و معاد بآن احتياج داشته و دارند و در امور دين و دنيا بآن نيازمند بوده و مى باشند امّا در فصل دوم مى پردازم به بيان آنكه هر آيه بلكه هر جمله اى از جمله هاى قرءان مشتمل بر جميع علوم مى باشد از آنچه همه مردمان بآن احتياج دارند و از خداوند متعال در انجام اين مرام يارى مى خواهم و ما توفيقى الاّ باللّه و لا حول و لا قوة الاّ به

عليه السلام فرموده جميع علوم اولين و آخرين در قرءان است و همه آنچه در قرءان است در سوره فاتحة الكتاب است و همه آنچه كه در فاتحةالكتابست در بسم الله الرحمن الرحيم است و همه آنچه كه در بسم الله الرحمن الرحيم است در باء بسم الله است و من نقطه زير باء بسم اللّهم(يعنى تمامى علوم در نزد من است) كنايه از اين كه قرءان بر پيغمبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلّم نازل شده و تمامى علومى كه در قرآنست آن حضرت مى دانست و همه آنها را بمن تعليم داد و مرا دروازه شهر علم خود قرار داد و فرمود خدا جوامع علوم را به پسر عمم على عطا فرمود

باء بسم اللّه است و همچنين كتابهائى كه در ردّ شبهات و تشكيكات اهل جدل و عناد نوشته شده و مى شود من از مفصّل اين نكته مجملى گفتم تو صد حديث مفصّل بخوان از اين مجمل و اگر گفته شود كه همه اينها كه بيان شد در شرح باء بسم اللّه مربوط بطاعات و راجع بمعاد است اما راجع به ماديّات و معاش را چگونه از آن استنباط مى كنى جواب اين ايراد بدو وجه جواب داده مى شود اوّل آنكه جاى ترديد نيست كه از شرايط صحّت بعضى از طاعات و عبادات مانند نماز كه يكى از اركان دين اسلام است پوشانيدن عورت است از ناظر محترم بلكه هرگاه ناظر محترم هم نباشد بنابراين بر بنده نمازگزار تحصيل ستر واجب است و آن صورت نمى گيرد مگر به به علومى چند از قبيل فلاحت و زراعت و نخ ريسى و نساجى و بافنده گى و خياطى و غير اينها كه هريك از اين علوم نيز نيازمند است بدانستن علومى زياد كه وسيله تحصيل آن علوم باشد و غير آنها از علوم لازمه-و بعضى از عبادات و طاعات ديگر كه شرط انجام آنها صحت بدن است مانند روزه كه نيز يكى از اركان دين است و غير آن

ص: 20

پس علوم لازمه مربوط بحفظ صحت هم از باب مقدميت لازم است و بعضى از عبادات هم مالى و بدنى هر دو است مانند زكات و خمس و حجّ كه آنها نيز از اركان دين مقدس است منوط است بر تحصيل مال از راه تجارت و كسب و زراعت و صناعت و غير اينها وجه دوّم آنكه جاى ترديد نيست كه قوام بدن هر انسانى باقسام خوردنيها و آشاميدنيها و پوشيدنيها است و تحصيل هريك از آنها و بدست آوردن آنها براى تنظيم امور محتاج است به صنايع و فنون متنوّعه اى چند تا بدن سالم بماند و بتواند به وظيفه طاعات و عبادات قيام كند پس از آنچه كه تذكر داده شد ثابت و محقق مى شود كه جمله بسم اللّه بالمطابقه بر علوم مبدأشناسى و معادشناسى دلالت دارد و بالتزام بر امور معاش و زندگانى و آسايش در اين جهان من باب مقدميّت دلالت دارد

بقدر استعداد خود واقف شوند-از كلمات حضرت امير مؤمنان على عليه السلام است كه فرموده اعقلوا الخير اذا سمعتموه عقل دراية لا عقل رواية فانّ رواة العلم كثير و رعاته قليل يعنى هرگاه سخن خوبى شنيديد براى دانستن آن تعقّل كنيد و به روايت تنها اكتفاء نكنيد زيرا كه روايت كنندگان علم بسيارند و رعايت كنندگان فهم آن كمند-و نيز مفاد كلام معصوم عليه السلام است كه يك حديثى را كه بفهمى بهتر است از هزار حديثى كه روايت كنى و نيز فرموده اند كه نظر به گفتار گوينده كنيد و نظر نكنيد به گوينده آن و مردان را به سخنانشان بشناسيد نه اينكه سخنان را به مردان بشناسد

يا غائب-پس اوّل كمالى كه مسمّى بآن شناخته مى شود اسم است و نسبت اسم بمسمّى نسبت ظاهر است بباطن پس باين اعتبار گفته مى شود كه اسم غير از مسمّى است و بدانكه بعضى از مسمّيات است كه نفسا معدوم و اسما موجود است مانند عنقاء مغرب كه اسما مشهور است و در ظاهر وجود خارجى ندارد و مفهوم آن اصطلاحا از عقول و افكار دور است و نفس و هيئت آن موجود نيست به نحوى كه گويا وضع نشده است اسمى براى چنين معنائى مگر بر وجه كلّى بر معقولى معنوى تا رتبه او در وجود محفوظ ماند و معدوم نگردد و همچنين است اطلاق اسم شريك بر خدا همچنانى كه مسمّاى عنقا عدم محض است و آن مضاد با حقيقت اسم خداى تعالى است و چنانچه مسمّاى خداى تعالى در نفس خود وجود محض است مسمّاى شريك مقابل با مسمّاى خداست و باعتبار اينكه راهى براى وصول مسمّى براى شريك نيست باين اعتبار موجود است و بدانكه هيچ راهى براى شناسائى خدا نيست مگر از راه اسماء و صفات او و تمام اسماء و صفات او تحت اسم اللّه است-و باين اسم هم بر وجه حقيقت

ص: 23

راه نمى توان يافت مگر به وسيله ساير اسماء و صفات او پس فقط و فقط راه وصول الى اللّه منحصر است براه يافتن به ساير اسماء و صفات حق تعالى و كليّه اسماء و صفات او جنبه مرآتيت دارند براى شناخته شدن اسم اللّه و اسم اللّه نيز مرآتيت دارد براى شناخته شدن مسمّاى آن

افكا به خوبى بر او واضح مى شود و مى فهمد كه آنچه را بدست خود مى سازد همه آنها بطريق عاريه و مجاز به او نسبت داده مى شود و فى الحقيقة صانع آنها خداى تعالى است و لا حول و لا قوّة الاّ باللّه العلىّ العظيم پس از اين بيان فهميده مى شود كه هرگاه ناظر روى خود را در آئينه اسم مبارك اللّه ديد ذوقى پيدا مى كند كه بآن از علوم توحيد علم واحديّت را كسب مى كند و چون به اين مرتبه رسيد مظهر اسم اللّه مى شود و اگر از اين مرتبه خود را ترقى داد به يارى خداى تعالى و علم بوجود واجب الوجود پيدا كرد و نفس خود را تزكيه نمود محبّت او محبت خدا و غضب او غضب خدا و اطاعت او اطاعت خدا و مخالفت او مخالفت خدا مى شود و كان اللّه مجيبا لمن دعاه و يغضب اللّه لغضبه و يرضى لرضاه و از علوم توحيد داراى علم احديّت مى گردد و در اين هنگام آئينه اسم اللّه مى شود و با اسم اللّه كانّه دو آينه در مقابل يكديگر خواهند شد كه هريك خود را در ديگرى خواهند ديد

مى يابد كه درك عجز از ادراك آن ادراكت در آن حال تجليّات الهيّه بر او بروز و ظهور خواهد كرد پس اين مقام را بايد طلبيد و نبايد غافل ماند گدائى در ميخانه طرفه اكسيريست *** گر اين عمل بكنى خاك زر توانى كرد

چه بسيار مناسب است استشهاد بقول شاعر عرب كه گفته است اللّه اكبر هذا البحر قد زجرا *** و هيّج الريح موجا يقذف الدّررا

فاخلع ثيابك و اغرق فيه عنك و دع *** عنك السّباحة ليس السّبح مفتخرا

و مت فميّت بحر اللّه فى رغد *** حياته بحيات اللّه قد عمرا

يعنى عجب درياى زخّاريست اين درياى وحدت كه بهيجان درآورده است باد در آن موجى را كه درهائى در آن افكنده است پس اى طالب جواهر معرفت لباس كبريائى و هوس را از خود دور كن و در آن غرق شو و از شناورى درگذر غوّاصى كن كه در شناگرى افتخارى نيست و بمير در اين دريا كه مردۀ درياى وحدت خدا داراى حيات و عيش كامرانى است كه به زنده بودن خدا معمور مى شود و امّا در اصطلاح متكلّمين اللّه علم است براى ذات واجب الوجودى كه مستجمع جميع صفات كمالات و استحقاق الوهيت فقط و فقط مخصوص او است-و بدانكه علماء

ص: 26

ادبيت را در لفظ اين اسم از حيث بناء اختلاف است بعضى گفته اند كه جامد و غير مشتق است و اين قول شايد صحيح تر باشد زيرا كه خداى تعالى پيش از خلق مشتق خود را باين نام ناميده كه هنوز از مشتق و مشتق منه اثرى نبوده و بعضى گفته اند كه مشتق از اله ياله به معناى عشق است يعنى عالم هستى عاشق عبوديّت و بندگى او است بسبب خاصيتها و حكمتهائى كه در آن قرار داده و در جريانند و در مقابل عظمت او ذليل و منقاد و فرمان بردارند نحوۀ تعشق آهن به آهن ربا ذاتا و تكوينا و همين عاشق بودن به عبوديّت و بندگى تسبيح آنها است بحكم آيه مباركه وَ إِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلاّٰ يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لٰكِنْ لاٰ تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ اگرچه تسبيحات ديگرى بزبان مخبر صادق از براى آنها ثابت شده كه در اينجا ذكر آن اقتضائى ندارد و بعضى گفته اند كه مشتق از وله به معناى تحيّر است بمناسبت اينكه او است خدائى كه متحيّر و سرگردانست عقلها در ادراك ذات و كنه عظمت او و بعضى گفته اند كه مشتق است از الهت به معناى فرغت بمناسبت اينكه مفرغ و مألوهى بر وجه حقيقت كسى بغير از او نيست و بعضى گفته اند كه مشتق است از لاه به معناى احتجب بمناسبت محجوب بودن

ص: 27

او از اوهام ظاهره- حاصل آنكه در موضوع اين اسم شريف علماء عربيّت و ادبيّت سخنان بسيارى گفته اند و مؤلف حقير حسن ميرجهانى طباطبائى بقدر مقتضى در كتاب روائح النسمات در شرح دعاى سمات بسط كلام داده ام و در اينجا بهمين مقدار اكتفا مى نمايم

از عوارض اجسامند و چيزى كه حال آن چنين باشد كجا مى تواند مسبّح و مقدس و مبارك باشد و اگر گوينده اى بگويد كه اين مجاز حذف يا مجاز تشبيه است جواب گفته مى شود كه مجاز در صورتيست كه ضرورت اقتضا كند و با وجود معناى حقيقى داعى بر مجاز نيست پس اسم خدا در نزد ايشان آن معنائيست كه مقدس از شايبه حدوث باشد پس استعانت باسم خدا و تبرك جستن بآن چنانچه مأمور به نيز هست بتوسّل جستن بآن براى طلب حاجات و كفايت مهمات از اين بابست و در نزد محققين از علماء عظام ثابت شده كه در جواهر اكوان مؤثرى جز خداى تعالى بذاته و انبياء و رسل و اولياء و هاديان سبل و ملائكه مقربين باذن و فرمان خدا نيست و عوارض جسمانيه در اشياء جوهريّه ايجادا و اعداما تاثيرى ندارد پس بايد دانست كه مبدأ ذكر حكيم منبع انجاح مقاصد و استجابت دعواتست نه قرع حروف و اصوات و حركت دادن لبها باستقلال بدون توجّه بمعنى-نيكو تدبّر كن كعبه يك سنگ نشانى است كه ره گم نشود *** حاجى احرام ديگر بند ببين يار كجاست

ص: 29

نكن العياذ باللّه اگر قرآن كلام خدا نباشد و كتاب او نباشد خداى تعالى در روى زمين هيچ كتابى ندارد و ازاينجهت است روايتى كه از رسول خدا صلى اللّه عليه و آله رسيده كه فرموده كلّ امر ذي بال لم يبدأ فيه ببسم اللّه فهو ابتر يعنى هر كار صاحب قدرى كه بدون گفتن بسم اللّه شروع شود در ابتداء آن ناتمام و ناقص است

عارض شود پس عاقل كسى است با تامّل فكر كند در اينكه چگونه خداوند تعالى عقلهاى بشر را هدايت فرموده است براى شناختن انواع و اقسام غذاها و دواها از نباتات و جمادات و حيوانات و معدنيات و خواص هريك از آنها كه هرگاه انسان فكر كند در اطراف آنها دريائى است بى پايان كه از رسيدن بساحل آن ناتوان و متحير خواهد ماند در اين ورطه كشتى فروشد هزار *** كه پيدا نشد تخته اى در كنار

پس مى گوئيم كه لفظ الرّحمن الرّحيم از حيث اينكه خبر مى دهد از صفت خداى تعالى دلالت دارد بر علم معاد و از جهت دلالتش بر آنچه كه ذكر شد و بطور اشاره رقم رفت دلالت دارد بر علم معاش و اين جمله نيز مانند جمله بسم اللّه كه از پيش گذشت در بردارد جميع آنچه را كه بندگان بآن احتياج دارند از معاد و معاش ناگفته نماند كه رحمت و احسان خدا عبارتست از فيض دادن و فائده رسانيدن او ببندگان آنچه را كه سزاوار مى داند بدون اينكه عوضى بخواهد زيرا كه او است بى نياز مطلقى كه به احدى و چيزى احتياج ندارد و بى نياز است ار همه جهان و جهانيان

ص: 32

پس رحمانيت و رحيميت بى عوض خواستن در حق بندگان مخصوص خداى تعالى است به چند وجه وجه اوّل اينكه هرگاه انسانى به كسى احسان كند و فيضى رساند عوض مادّى يا معنوى اى را تا در نظر نگيرد احسانى نمى كند نهايت اينست كه عوضهائى كه در نظر گرفته مى شود اقسامى دارد اوّل اينكه مالى به كسى مى دهد و در عوض خدمتى از او مى خواهد دوّم آنكه مالى مى دهد و در مقابل كمكى مى خواهد سوّم آنكه بسا مالى مى دهد براى اينكه گيرنده او را مدح و ثنا كند چهارم آنكه مالى مى دهد براى طلب ثواب بسيار پنجم مالى مى دهد مثلا براى رفع بدنامى ششم مالى مى دهد براى بيرون كردن محبّت مال از دل هفتم مالى مى دهد براى دفع و رفع رقّت جنسيّت خلاصه كلام هر كسى كه چيزى بديگرى مى دهد براى آنست كه به دادن آن برسد به نوعى از مقصدى كه دارد و اين در حقيقت معاوضه است نه جود و رحمت و سخا و احسان و بخشش-و امّا خداى تعالى چون ذاتا داراى جميع صفات كمالاتست محال است كه براى تحصيل كمال جود و رحمت كند پس جواد مطلق و رحمن و رحيم حقيقى كسى غير از او نيست

ص: 33

وجه دوّم آنكه در محل خود به صحت پيوسته كه هر چه از نيستى به هستى رسيده و موجود شده ممكن است ذاتا و وجود و هستى آن بايجاد خداى واجب الوجود بالذات است پس هر رحمتى كه از غير خداى تعالى به كسى مى رسد آن رحمت وجود پيدا نكرده است مگر بايجاد خداى واجب الوجود پس رحمان و رحيم حقيقى غير از خدا كسى نيست وجه سيّم آنكه خداى متعال در كردن يا نكردن كارى بشر را مختار آفريده و كردن كار بر نكردن رجحان و برترى دارد و كردن كار حاصل نمى شود مگر بصدور رحمت از راحم و براى صدور هر كارى قصد كردن آن كار را مى بايد كرد و آن قصد نيز صورت نمى گيرد مگر بصدور رحمت از راحم پس رحمان و رحيم در حقيقت خالق و موجد قصد است و آن نيست مگر خداى تعالى وجه چهارم فرضا اگر تسليم شويم كه هرگاه ديگرى چيزى به كسى بخوراند و احسانى بكند مادامى كه قوه هاضمه در معده خورنده حاصل نباشد از آن چيز كه خورده نفع نخواهد برد و بر فرض اينكه اگر فلانى به كسى خانه اى يا باغى يا چيز ديگرى به تو عطا و احسان كند مادامى كه قوّۀ ديد چشم نداشته باشى انتفاع از آن نخواهى برد امّا وقتى

ص: 34

كه قوّه ديد چشم باشد مى گوئيم كه خدا آن خانه يا باغ يا غير آن را داده و آفريده و مورد انتفاع تو قرار داده و تو را از انواع آفتها حفظ كرده تا از آن منتفع شوى پس در حقيقت رحمان و رحيم غير از خدا كسى نيست و بر فرض اگر بگوئيم صفت رحم از غير خدا هم صورت مى گيرد مى گوئيم كه رحمت خدا از آن بالاتر است و او رحم كننده از هر رحم كننده است مخفى نماند بدانكه اين دو اسم مبارك رحمان و رحيم هر دو صفتند براى مبالغه و مشتقّند از كلمه رحمت به معناى رقّت قلب و انعطاف كه مقتضى تفضّل و انعام و اكرام است و صفت چيزى را گويند كه حالت موصوف را بطرف بفهماند تا كيفيت آن را در خزانه و هم خود جاى دهد و پيش فكر او واضح گردد و بعقل او نزديك شود به نحوى كه حالت موصوف در مذاق او جاى گيرد و با نفس خود مقايسه كند و بسنجد كه اگر ملايم با طبع او است بآن ميل كند و اگر مخالف با آنست دورى كند و بدانكه صفت تابع موصوف است مثلا اگر خود را عالم دانستى بدانى كه علم تابع تست و تا تو وجود دارى علم با تو موجود است و به نيست شدن تو آن علمى كه مخصوص تو بوده نيز نابود مى شود و بدانكه صفت در نزد علماء عربيّت بر دو گونه است صفات فضائليه و صفات فاضليه-صفات فضائليه آنهائيست كه بذات موصوف تعلّق

ص: 35

دارد مانند حيات مثلا در انسان-و صفات فاضليّه آنهائيست كه تعلق بذات و خارج از ذات موصوف دارد مانند كرم و امثال آن محقّقين گفته اند كه اسمهاى وصفى خدا بر دو قسمند كه نحويّين آنها را اسماء نعوتيّه مى خوانند-قسم اوّل ذاتيّه اند مانند احد و واحد و فرد و صمد و عظيم و حىّ و عزيز و كبير و امثال اينها و قسم دوم صفاتيّه است مانند علم و قدرت و بدانكه بعضى از اين دو صفات نفسيّه اند مانند خلاّق و معطى و مانند اينها-و بعضى صفات فعليّه اند و بالاترين صفات خدا رحمن است كه مقابلى مى كند با اسم اللّه در حيطه و شمول و فرق بين اللّه و رحمن اينست كه اللّه مظهر اسميت است و رحمن مظهر وصفيت و اللّه مختصّ ذات و رحمن مختص كمالات الهيّه است

حقّيه كه مراتب خلقيّه در آن شركتى ندارند و اسم ظاهر در مرتبه رحمانيت رحمان است و آن اسمى است كه راجع است باسماء ذاتيّه و اوصاف نفسيّه خداى عزّ و جلّ و اسماء ذاتيّه عبارتست از حيات و علم و قدرت و اراده و كلام و سمع و بصر و اختصاص دادن به اين مرتبه باسم رحمان براى رحمت عامّه است كه شامل جميع موجودات مى شود از حضرت رحمانيّت و بدانكه رحمان اعمّ از رحيم است و رحيم اخصّ است و تعميم رحمان براى ظهور رحمت حق است در ساير موجودات-و رحيم تخصيص داده شده براى مؤمنينى كه اهل سعادتند پس رحمت رحمانيّه ممزوج با نقمت نيز هست مانند خوردن دواى بدطعم و بدبو و تلخ كه هر چند رحمت است براى مريض ملايم با طبع او نيست

تمام و كمال در عالم آخرت ظاهر مى شود-و ديگر آنكه هر نعمتى در دنيا توام و مشوب با كدوراتست بانواع مختلفه و آن از مجالى رحمانيّت است و از اين باب است فرمايش حضرت خاتم الانبياء صلى اللّه عليه و آله كه فرموده الرّحمن اسم خاص لصفة عامّة و الرّحيم اسم عامّ لصفة خاصّة يعنى رحمان اسمى است خاص براى صفتى عام و رحيم اسمى است عام براى صفتى خاص

كنند براى اينكه اين كلام بر اغراق گوئى حمل نشود گفته مى شود كه بر هر عاقلى واجب است كه تامل و فكر كند در ذات خودش كه نعمتى است از نعمتهاى پروردگار كه تركيب شده است از روح و بدن كه كمترين جزء فضيلت و منفعت بدنند و پس از آن فكر كند در بدن عنصرى خود كه تركيب شده از استخوانها و غضروفها و عصبها و رباطات و وترها و رگها و شريانها و پرده ها و گوشت و پوست و مانند اينها كه علماء فنّ تشريح قديم و جديد تحديد كرده اند بسه هزار عضو كه هر كدام از آنها داراى هشت قوه مى باشند كه چهار قوه از آن خدمتگذار آن عضوند و چهار قوۀ آن هر كدام سمت مخدوميّت دارند

ناميه و آن قوه ايست كه نموّ اعضاء به آنست سيّم مصوّره كه صورت بندى اعضاء بآن است چهارم مولّده كه آن قوه ايست توليدكننده شرح هريك از آنها طولانى و مفصل است-پس پوشيده نماند كه هر عضوى و جزوى از سه هزار جزو هشت قوه دارد چون سه را در هشت ضرب كنيم بيست و چهار هزار حاصل آنست پس بيست و چهار هزار نوع از منافع و نعمتها در بدن عنصرى هر كسى موجود است و بايد دانست كه هريك از اين سه هزار اعضاء مركّب از چند جزو است مثلا خون بدن انسان دو قسم است يك قسم از آن داراى ذرّات سفيده و شكر و نمك و سود و ترشى بول و روغن و قراتين و قرتنين و آزت زياد است و قسم ديگر داراى ذرّات مدوّر و پهن و غليظ و سرخ رنگ مى باشد و ميان هر ذرّه اى فرورفتگى دارد كه با ذرّه بين چنان مى نمايد كه پول سياه مسكوكى است روى هم ريخته كه هريك از اين ذرّات مدوره داراى دو مادّه اند يكى ترش آهن و يكى پراتاپالوزن يعنى مادّه انقباض-و مأموريت قسم مايع كه آن را ماء الجبن مى گويند بحكم خداى تعالى آنست كه ذرّات غليظه را به همه جاى بدن مى رساند و از آنجا برمى گرداند بدل و ريه و تجديد ترشى نموده دوباره براى مبادله ببدن و باز بدل و ريه بازمى گردد مكرّر در مكرّر باين استمرار در بدن بعمل ميايد و خون

ص: 41

از هشت تا دوازده دقيقه بايد تماما بدل بريزد و آنا فآنا تجديد شود و استخوان بدن مركّب است از كربن و فسفر و آزت و كلور- و شريان مركّب است از آزت و كربن و سوفر و اكزيم-و پيه مركب است از كربن و فسفور و سوفر و اكزيم-و هكذا ساير اعضاء و اجزاء كه شرح همه آنها در كتابهاى بسيار نمى گنجد

و دور بودن مخصوص هريك از آنها به يكديگر و حكمتهاى خلقت امّهات و مولّدات از جماد و نبات و حيوان و اقسام و احوال و طبايع و خواصّ آنها نيز بر آنها منضم شود من حيث المجموع بيش از ده هزار جلد كتاب خواهد شد كه همه اينها براى منفعت بردن انسان آفريده شده چنانچه خداى تعالى فرموده وَ سَخَّرَ لَكُمْ مٰا فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِي الْأَرْضِ و آيات ديگر از اين قبيل در كمال وضوح و روشنى ثابت و محقق است كه لفظ و مفاد(الحمد للّه) در بر دارد همه علوم و صنايع را كه مورد احتياج بشر است در امر معاش و معاد

بعد از اين ذكر مى شود-و امّا مركبات عبارتند از جمادات و نباتات و حيوانات و ليكن در نزد قدماء دليلى قائم نشده است بر اينكه حسّى نيست مگر اين قسمتهاى سه گانه و در نزد حكماء جديد خلاف آن ثابتست چنانچه عن قريب خواهد آمد و فلاسفه قديم كه مدّعى بودند كه عالم منحصر است به يك عالم امّا در استكشافات جديد به وسيله آلات مخترعه بر خلاف ادعاى ايشان ثابت شده به عالمهاى متعدّده ديگر كه هر كدام از آنها مانند عالم ما آفتابها و ماهها و كواكب و سيارات و چيزهاى ديگر دارند و قرءان كه كلام خداى عليم حكيم است و ايجادكننده عالمها ربّ العالمين فرموده تا معلوم كند كه غير از عالم ما عالمهاى ديگرى هست ازاينجهت بلفظ جمع فرموده كه اكنون بعضى از آنها منكشف شده و بواسطه علوم جديده معلوم شده به نحوى كه بشرح آنها نامتناهى است بلكه قطع نظر از آنها اگر همه دانشمندان فضلا از عوامشان بخواهند احاطه كنند و واقف شوند بعجائب معادن متولّده در ارحام كوهها از فلزات و سنگهاى جوهرى صاف و شفاف و انواع كبريتها و زرنيخها و نمكها و عجائب عالم نباتات متنوعه با آنچه در آن است از شكوفه ها و گلها و ميوه ها و درختها و رنگها و بوهاى متكثره متنوّعه و اقسام حيوانات از بهائم و حشرات و طيور و ساير پرندگان و عجائب درياها و مخلوقات دريائى

ص: 44

و هو الى و غير اينها و ساير مستكشفات جديده در يك نوع از آنها تا چه رسد به همه انواع آنها عمرش به پايان مى رسد و به جائى نمى رسد چنانچه خداى تعالى فرموده وَ لَوْ أَنَّ مٰا فِي الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلاٰمٌ وَ الْبَحْرُ يَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ مٰا نَفِدَتْ كَلِمٰاتُ اللّٰهِ يعنى اگر آنچه از درخت در روى زمين است قلم ها شود و همه درياها مداد شود و پس از آنها هفت درياى ديگر هم مداد شود نوشتن كلمات خدا تمام نخواهد شد و در جاى ديگر آيه ديگرى فرموده خطاب بخاتم الانبياء صلى اللّه عليه و آله كه قُلْ لَوْ كٰانَ الْبَحْرُ مِدٰاداً لِكَلِمٰاتِ رَبِّي لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ كَلِمٰاتُ رَبِّي وَ لَوْ جِئْنٰا بِمِثْلِهِ مَدَداً يعنى بگو اگر همه درياها مداد شود براى نوشتن كلمات پروردگار من هرآينه همه آن مدادها تمام مى شود پيش از آنكه آن كلمات تمام شود هر چند مانند آن درياهاى مداد مددى بياوريم الحاصل اين بيان موافق حكمت قديمه بود كه باختصار ذكر شد و امّا موافق حكمت جديده بطور اجمال اين است كه گفته اند آنچه كه در عالمها است همه را جسد مى گويند و همه جسدها يا مفرد است يا مركب مفرد آنست كه تجزيه آن ممكن نباشد مانند طلا و آهن و سرب و قلع و مس و غيره و مركب آنست كه بحكم خلقت

ص: 45

الهيّه از اجزاء متنوعه مركب شده و جسدى حاصل شده باشد مانند آب و نمك و هوا و روغن و پيه و غير اينها كه در اين عالم هست كه همه مركّب و قابل تجزيه و اجزاء هريك معلوم شده چون اقتضاء اطاله كلام بيش از اين در اين مقام نيست لذا باختصار اكتفا شد پس بطور اجمال گفته مى شود آنچه در عالمين هست مركّب است از صد و بيست و دو مادّه مفرده كه آنها را صد و بيست و دو عنصر گويند بر خلاف گفته قدماء كه مى گفتند عالم مركّب است از چهار عنصر و آن غلط و بر خلاف حسّ است و آنچه معلوم شده همه آنها در تحت قول خداى تعالى ربّ العالمين اند حتّى صنايع و مخترعات جديده هم بحكم خَلَقَكُمْ وَ مٰا تَعْمَلُونَ پس لفظ(ربّ)دلالت دارد به آنچه كه بندگان محتاجند در معاد و لفظ(العالمين)به آنچه كه محتاجند در امر معاش بشرط اضافه و بايد دانست كه هر قدر علوم زياد شود و فهمها ترقى كند اعجاز قرءان ظاهر و علوم آن منكشف مى گردد نهايت آنكه قدماء در زمان خود چون نسبت به اين عصر افهام ايشان قاصر بوده از استخراج بسيارى از حقايق محروم بودند و الاّ قرءان هميشه بحالت معجزه بودن براى اهل هر عصرى تا قيام قيامت باقى و محفوظ است قوله تعالى اَلرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ

ص: 46

در پيرامون اين دو اسم مبارك قبلا شرح داده شد محتاج بتكرار نيست

چون اين جمله تذكر داده شد مى پردازم باصل مقصد كه اجمالا تشريح مفاد دو لفظ مٰالِكِ يَوْمِ الدِّينِ است مى گوئيم لفظ(مالك يوم)نيز اضافه شده به لفظ(الدين)مالك اضافه بيوم و يوم اضافه بدين شده و همچنان كه در ربّ العالمين قبلا گفته شد كه اضافه شدن چيزى به چيز ديگرى محالست شناختن آن مكر بعد از معرفت مضاف و مضاف اليه پس مى گوئيم اين آيه روى هم رفته دلالت دارد بر مسئله حشر و نشر و معاد و آن بر دو قسم است عقلى و نقلى امّا عقلى آنست كه مى گوئيم خراب و نابود شدن اين عالم و دو مرتبه عود دادن آن امرى است ممكن و همچنين است عود دادن انسان پس از مردن و هر ممكنى مقهور است در تحت قدرت خداى تعالى كه بر هر چيزى قدرت دارد و اين مرحله را تا اندازه اى در كتاب روائح النسمات در شرح دعاى سمات شرح داده ام و ثابت كرده ام و اين بحث تمام نمى شود مگر پس از بحث از حقيقت بدن و لوازم زندگانى او در حال باقى بودن او در دنيا و لوازم خرابى او بعد از مردن و فانى شدن او و جدا شدن روح از بدن و كيفيت سعادت و شقاوت او در موافقت و مخالفت او با شرايع و احكام الهيّه كه انبياء عظام عليهم السلام براى نظم معاش و معاد او آورده اند و آنها دلالت مى كند بر جميع علوم و صنايع و اغذيه

ص: 48

بعضى از حالات قيامت و ادويه براى ترتيب و تركيب و اجزاء و ابعاض آن به نحوى كه قبلا شرح داده شد براى قدرت حفظ او و پس از بحث بر اعادۀ بدنها و روحها و رساندن جزاهاى هر كدام از آنها و پرواضح است كه علوم معاش و معاد كه بندگان به آنها احتياج دارند همينها مى باشد و استقصاى اينها نمى شود مگر بعد از استقصاى همه علمهائى كه در اين دنيا معمول است از مخترعات قديمه و جديده و امّا نقلى كه سمعى است آن هم بر سه قسم است اوّل حالاتى كه وقت وقوع قيامت واقع مى شود و آن علامات صغيره و كبيره و علامت دهگانه معلومه و شرطهاى قيامت صغرا است و قيامت كبرى دوّم علامات و احوال كه حادث و واقع مى شود در وقت دميدن صور و مردن خلايق و خراب شدن آسمانها و ستارگان بسبب تمام شدن حرارت عالم و قوّه جذّابه كواكب بنا بر قول دانشمندان اروپائى و غيره و ظهور سرماى هلاك كننده بگفته ايشان و در نزد مسلمانان بامر الهى و مردن روحانيين و جسمانيين سيّم حالاتى كه بعد از قيامت واقع مى شود از كيفيت و شرح حالات اهل موقف و وقوف خلق در مواقف متعدده و احوالى كه آنها مى بينند و كيفيت حضور ملائكه و انبياء عليهم السلام و مسائل حساب و كتاب و تعديل اعمال و

ص: 49

رفتن فريقى به بهشت و فريقى بجهنّم و صفات اهل بهشت و جهنم و صفات بهشت و جهنّم بعد از رسيدن اهل آنها به آنها و شرح احوال و كلمات صادره از ايشان و كيفيت رسيدن نعمتهاى بهشتى به ايشان از آنچه انبياء عليهم السّلام آورده اند در صحيفه هاى آسمانى و تورات و انجيل و زبور و قرءان و آنچه مردمان ذكر كرده اند در كتب متعلّقه باوضاع اين عالم و آن عالم روى هم رفته همه اينها در تحت قول خداى تعالى مٰالِكِ يَوْمِ الدِّينِ است پس دلالت اين جمله بر آنچه قبلا تذكر داده شد ظاهر است

تكليفهائى كه براى او قرار داده گردن نگيرد نمى تواند بلوازم مفاد جمله مباركه ايّاك نعبد قيام نمايد پس وقتى كه اين اعتقاد براى او ثابت و جازم شد ناچار است از دانستن و بيان اقسام تكاليف و انواع اوامر و نواهى و همه آنچه بامر دين است از كتب فقهيه و بيان تكليفات شرعيه الهيّه طبق شريعت مقدسه و شريعتهاى ديگر كه در سابق بوده و خداى تعالى به وسيله پيغمبران پيش على نبيّنا و آله و عليهم الصّلاة و السلام نازل فرموده و همچنين تكاليف ملائكه را كه همه آنها تحت عنوان جمله مباركه إِيّٰاكَ نَعْبُدُ است بداند و همچنين داخل در تحت همين عنوان است كتب فقهيه اى كه مشتمل است بر شرح تكليفهائى كه بر اعمال جوارح متوجه مى شود و امّا اقسام تكليفهاى موجوده در كارهاى قلب كه بزرگتر و عظيم تر و جليل تر است و كتابهاى اخلاقى و سياسى بر حسب قانونهاى ملّتهاى مختلفه و ساير امّتهاى متنوّعه متفاوته روى هم رفته نيز در تحت عنوان ايّاك نعبد است و در كمال روشنى و از جمله واضحات است كه اين دريائى است بى پايان كه عقلها و فهمها و فكرهاى بشر عاجز است از درك بعضى از آنها تا چه رسد بتمام آنها پس معلوم و محقق است كه اين آيه مباركه نيز مانند آيات پيش مشتمل است بر تمام علومى كه بندگان محتاج به آنند و جاى بسى تعجّب است

ص: 51

كه بعضى از مردمان چنين مى پندارند و ادّعا مى كنند كه انسان در تنظيم امر معاش و معاد خود محتاج است بر سياست تازه زيرا كه شريعتها العياذ بالله در اين زمان كافى نيست براى تنظيم آن بايد دانست كه اين ادّعا كاشف است از منتهاى كندى و غفلت و نادانى آنها يا كاشف است از عناد و بى دينى و ديانتى آنها

به صفت معيّنه بتخصيص مخصّص و تدبير مدبّر آنست پس اگر آن مخصّص جسم باشد سخن برمى گردد و اگر جسم نباشد مطلوب حاصل است و اگر موجود مخصّص زنده و دانا و توانا نباشد بلكه تاثير آن طبيعى باشد الزاما وجوب يكسان و برابر بودن باز برمى گردد و اگر مخصّص و مدبّر و مؤثّر زنده و دانا و توانا باشد مقصود حاصل است چون اين را دانستى خواهى دانست كه از آفتاب روشن تر است كه هر ذرّه اى از ذرّات عوالم شاهد و خبردهنده ناطق است بوجود مخصّص و مدبّر قادر حكيم و صانع عليم بلكه مى گوئيم كه در هر جوهر فردى و جزء لايتجزّائى نوعهاى متناهى بى اندازه ايست از دليلهائى كه دلالت دارد بر قدرت و حكمت و علم و عظمت و رحمت پروردگار متعال جلّت عظمته زيرا كه وقوع هر جوهر فردى و جزء لايتجزّائى در حيّزهاى بى پايان بر سبيل بدليّت ممكن است و اتّصافش بصفات نامتناهى نيز بر سبيل بدليّت امكان دارد و هريك از آن احوال مقدّره بتقدير وقوع دليل است بر احتياج آن بوجود صانع حكيم و قادر مريد عليم تعالى شانه العظيم و از اين بيان آشكار مى گردد كه علوم مندرجه در تحت آيه مباركه اِهْدِنَا الصِّرٰاطَ الْمُسْتَقِيمَ نامتناهى است

ص: 53

از جمله واضحاتست كه هر قدر شخص زيادتر در موجودات اين عالم تامّل و تفكّر كند از راه علوم قديمه و جديده و در دانستن خواص اغذيه و ادويه و ضررها و نفعهائى كه دارد اكمل و اتمّ خواهد بود و اين ميسّر نيست مگر از راه تكميل صنايع جديده اى كه از قرءان مجيد استخراج شده و مى شود پس باين بيان معلوم و محقق كرديد كه آيه مباركه اِهْدِنَا الصِّرٰاطَ الْمُسْتَقِيمَ مشتمل بر آن و مبيّن جميع علمهائيست كه بندگان بآن احتياج دارند در امر معاش و معاد قوله تعالى صِرٰاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ بدانكه اهل علم در تعريف نعمت مختلفند بعضى گفته كه آن منفعتى است كه جهت نيكى و احسان كرده شده باشد كه بغير برسد-و بعضى گفته اند كه آن منفعت حسنه است جهت احسان بغير و گفته اند كه ما اين قيد را در تعريف نعمت زياد كرديم براى اينكه گيرنده و صرف كننده آن نعمت استحقاق آن را دارد شكرگزارى كند منعم را يا آنكه منعم استحقاق آن را پيدا مى كند كه آن گيرنده شكرگزارى كند و اگر اين نعمتى كه داده قبيح و زشت است حق آن را ندارد كه از او شكرگزارى نكند پس بايد دانست كه هر چه بخلق مى رسد از منفعت و دفع مضرّت از جانب حق تعالى

ص: 54

مى باشد و لو بواسطه باشد چنانچه خداى عز و جلّ فرموده وَ مٰا بِكُمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللّٰهِ يعنى هر نعمتى از هر كجا بشما برسد از جانب خدا است

لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ و اين هم در واقع از حق تعالى است زيرا كه او توفيق اطاعت ببندگان خود مى دهد و ايشان را اعانت و هدايت مى فرمايد بسوى صراط مستقيم ايمان و اطاعت خود و موانع را از سر راه ايشان برمى دارد چنانچه فرموده وَ مٰا كُنّٰا لِنَهْتَدِيَ لَوْ لاٰ أَنْ هَدٰانَا اللّٰهُ پس بدانكه جميع نعمتها از جانب خداى تعالى است خواه نعمتهاى ظاهريّه باشد و خواه نعمتهاى باطنيّه و قسم سومى كه ذكر نموديم اختصاص دارد به آنهائى كه خدا ايشان را نعمت توفيق طاعت و بندگى عنايت فرموده و در تفسير قول خداى تعالى اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ قبلا تذكر داده شد كه معرفت نعمت و منعم هر دو واجب است و اول چيزى است كه بندگان مكلّف بر آنند اول معرفت معاش و دوم معرفت معاد و گفته شد كه آنچه در اين عالم است نعمت خداى تعالى است و تفكر در آنها موجب منظم شدن امر معاش و معاد است و تمامى آنها مندرج است در تحت فرموده خدا صِرٰاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ

بدانكه شرح اين جمله از آيه مباركه مشتمل است بر چند فائده

منافقين را ياد كرده بلفظ و لا الضّالين و مى توان گفت ممكن است شامل هر سه قول باشد زيرا كه كلام خدا رام و ذو وجوه است و الله اعلم بحقايق كلامه

قلب براى شهوت انتقام و اين صفت بر خدا روا نيست و ممتنع و محال است لكن در اينجا قاعده ايست كليّه و آن اينست كه جميع اعراض نفسانيّه مانند رحمت و فرح و سرور و غضب و رضا و حيا و غيرت و مكر و خدعه و تكبّر و استهزاء و امثال اينها اوّلى دارد و آخرى مانند غضب مثلا كه اوّل آن از خون دل بجوش آمدن است و آخر آن اراده ضرر رساندن است به كسى بر او غضب كرده حتما نبايد اول آن را در حق خداى تعالى حمل كرد بلكه بايد بآخر اين حال حمل نمود كه عبارت است از ارادۀ ضرر رساندن و همچنين است حيا كه اول آن حالت انكسار است كه بر شخص حاصل مى شود در پيش خود و آخر آن ترك فعل است پس لفظ حيا در حق حق تعالى محمول است بر ترك فعل نه بر انكسار نفس و اين قاعده ايست شريفه و قانونيست كلّى در جميع اعراض نفسانيّه نيكو درياب كه براى خدا ابدا اعراض نفسانيه اى نيست

از آنها اهل طاعت و دين و ديانتند كه بجمله مباركه أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ به آنها اشاره شده و امّا فرقه دوّم اهل معصيت و فسق و فجورند كه مغضوب عليهم ايشانند و امّا فرقه سوم اهل كفر و جهل در دين مى باشند كه وَ لاَ الضّٰالِّينَ اشاره به آنها است اگر كسى بگويد كه چرا معصيت كارها مقدّم بر كفار ذكر شده اند جواب گفته مى شود كه صاحبان عقل غالبا از كفر و كافرى احتراز و اجتناب مى كنند و از جنايت كارها و اهل فسق و فجور چون متظاهر به ديندارى هستند كمتر اجتناب مى كنند و بعلاوه در ميان اهل دين انگشت نشان وعده آنها كمتر است و بر حسب ظاهر خود را از اهل دين مى شمارند

بده در قول ابراهيم خليل عليه السّلام در مناظره او با نمرود پليد مردود هنگامى كه از او مى پرسد خداى تو كيست فرموده رَبِّيَ الَّذِي يُحْيِي وَ يُمِيتُ يعنى پروردگار من كسى است كه زنده مى كند مرده را و مى ميراند زنده را و در جاى ديگر فرموده است اَلَّذِي خَلَقَنِي فَهُوَ يَهْدِينِ يعنى آن چنان خدائى كه آفريد مرا و پس از آن مرا راهنمائى فرمود و حضرت موسى عليه السلام نيز فرمود در جواب فرعون رَبُّنَا الَّذِي أَعْطىٰ كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدىٰ يعنى پروردگار ما كسى است كه عطا فرموده هر چيزى را آفريد انسان را پس راهنمائى كرد و در جاى ديگر نيز از قول حضرت موسى فرموده رَبُّكُمْ وَ رَبُّ آبٰائِكُمُ الْأَوَّلِينَ يعنى پروردگار شما و پروردگار پدران پيشين شما و در اوايل سوره بقره فرموده يٰا أَيُّهَا النّٰاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ يعنى اى مردمان بندگى كنيد پروردگار آفريننده اى را كه شما را آفريده و كسانى را كه پيش از شما بوده اند اميد است اهل تقوا شويد

كه آفريده است همه مخلوقات را آفريده است انسان را از خون بسته در اين آيات ششگانه و بسيارى از آيات ديگر تصريح فرموده بخلقت انسان كه همه آنها دلالت دارد بر وجود صانع و خالق زمين و آسمان و همه انس و جان و اين دليل كه در حدّ ذات خود دليل است بر وجود خالق سبحان منّان نيز در حدّ ذات خود نعمتى است از نعمتهاى بزرگ خداى رحمان و بنده از جهت آنكه عارف بوجود واجب الوجود مى شود از جهتى و از جهت ديگر دليل است بر نعمتى بزرگ از نعمتهاى منعم على الاطلاق كه انعام كننده آن بى نهايت مستحق حمد و ثنا است-و حدوث بدن انسانى از اين قبيل است زيرا كه تولّد اعضاء مختلفه در طبيعتها و صورتها و شكلها از مكروبهائى كه اجزاء آنها شبيه به يكديگر است موجود شدن نطفه ممكن نيست مگر بايجاد موجد بر اين صورتها و طبيعتها و شكلها پس پيدايش اعضاء مختلفه از نطفه بزرگ دليلى است بر وجود صانعى كه عالم است بكلّ معلومات و قادر است بكلّ مقدورات كه بمحض فضل و احسان قصد و اراده فرموده كه بيافريند اعضائى را بر وجهى كه مطابق با مصلحتها و موافق با منفعتها باشد براى بندگان فلذا چنين خالق و پروردگارى البته بدون ترديد مستحق حمد و ثنا است پس قول خداى تعالى اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِينَ دلالت دارد بر وجود صانع و علم و قدرت و كمال حكمت و رحمتش

ص: 63

و اينكه مستحق حمد و ثنا و تعظيم است پس اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ علاوه بر معانى گذشته بر اين معنى نيز دلالت دارد قوله تعالى رَبِّ الْعٰالَمِينَ دليل است بر اينكه ربّ العالمين يگانه ايست كه هيچ شريكى ندارد و اينكه عالمهائى كه آفريده است همه آنها صنع او و ملك و مملوك او است و در عوالم امكانيّه خدائى و آفريدگار و پروردگار على الاطلاقى غير از او نيست قوله تعالى اَلرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ دليل است بر اينكه اين خداى يگانه اى كه شريك ندارد داراى همه كمالات و رحمت و فضل و احسان و مكرمت و لطف است پيش از ميرانيدن بندگان و هنگام ميرانيدن و هنگام حشر و نشر بعد از ميرانيدن قوله تعالى مٰالِكِ يَوْمِ الدِّينِ دليل است بر اينكه از لوازم حكمت و رحمت حق تعالى آنست كه پس از امروز و اين عالم روز و عالم ديگرى هم بايد باشد تا اينكه نيكوكار از بدكار تميز داده شود و داد ستمديدگان از ستمگران آنها گرفته شود و پاداش اعمال و كردار هر دو دسته داده شود و قوله إِيّٰاكَ نَعْبُدُ تا آخر سوره

ص: 64

اين آيه تا آخر سوره حاكى از اموريست كه ناچار معرفت آنها در بيان آثار بندكى ضرور است و آن منحصر در دو نوع است اوّل كارهائيست كه بندگان بآن عمل مى كنند دوّم آثاريست كه متفرّع بر آن اعمال است امّا اعمال و آن دو ركن دارد ركن اوّل بجا آوردن عباداتست كه جمله إِيّٰاكَ نَعْبُدُ مشعر بر آن است ركن دوّم اينكه بنده بداند كه بنده قدرت اتيان به آنها را ندارد مگر به اعانت خداى تعالى كه جمله وَ إِيّٰاكَ نَسْتَعِينُ مشعر بر آن است و امّا آثار متفرعه بر اين اعمال حصول هدايت و مشمول تجليات الهيه شدن است كه جمله اِهْدِنَا الصِّرٰاطَ الْمُسْتَقِيمَ مشعر بر آن است

و اراده آنها مخالف با اراده خداى تعالى است و كارهاى آنها مغاير و مخالف است با احكام شريعت مقدّسه عادله ايشان فسقه و فجره اند و جمله غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ اشاره به آنها است طايفه سوّم كسانى هستند اخلال گر كه به عقايد صحيحه اخلال مى كنند و ايشان اهل كفر و بدعت و ضلالتند و لفظ وَ لاَ الضّٰالِّينَ اشاره به آنها است

از آسمانها و زمين و كوهها و درياها و معادن و نباتات و حيوانات و آفتاب و ماه و ستارگان و انواع مخلوقات محسوسه كه همه آنها محتاجند به مربّى و مدبّر و موجدى كه آنها را ايجاد كرده و مربّيئى كه آنها را بپروراند و تربيت دهد و نگاهدارى كند پس جمله رَبِّ الْعٰالَمِينَ دليل است بر وجود او پس بايد دانست كه عالمين اشاره است به همه عوالم عالم امكان و جمله رَبِّ الْعٰالَمِينَ اشاره است به اين كه همه عوالم امكانيّه نيازمند و محتاجند در وجود خود بايجاد خداى تعالى و در بقاء خود به مبقى و اين اشاره است به اين كه هر جزء لا يتجزائى از هر عالمى و هر جوهر فردى و هر واحدى از واحدها و هر فردى از عرضها برهانيست واضح و دليلى است قاطع و قاهر بر وجود خداى واجب الوجود تعالى شانه چنانچه فرموده است وَ إِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلاّٰ يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لٰكِنْ لاٰ تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ

سببى مى خواهد و ليكن اختلاف دارند در اينكه در حال بقاء احتياج به مبقى دارند يا نه جمعى گفته اند كه در حال بقاء محتاج به مبقى نيستند و مربّى و مصلحى كه قائم به ابقاء و اصلاح و تربيت او باشد لازم ندارند و بعضى گفته اند لازم دارد و حق همين است چنانچه خداى تعالى فرموده رَبِّ الْعٰالَمِينَ كه اين تنبيهى است بر اينكه همه عالمها در حال بقاء احتياج به مربّى و مبقى دارند لهذا خداى تعالى تعبير به كلمه ربّ فرموده نه خالق تا تنبيهى باشد براى اينكه بدانند كه همه ماسوى الله محتاج بمصلح و مربى هستند در حال بقاء

كه وجود خالق ناچار بايد پيشتر از وجود مخلوق باشد بنابراين ذات خداى تعالى پيش از خلقت زمان و مكان موجود بوده و اگر بعد از حصول فضا و فراغ و حيّز موجود بود حادث بود و قديم نبود و بعلاوه در اجزاء فضا و فراغ و حيّز انقلاب در حقيقت ذات پيدا مى شد و اين امرى است محال لذا فرموده رَبِّ الْعٰالَمِينَ تا دلالت كند بر تنزيه ذات پاك او از حدوث و بى نياز بودن او از مكان خلاصه آنهائى كه قائل بزمان و مكانند براى خدا از مراحل خداشناسى بسيار بسيار دور و بركنارند

بدانكه اين كلمه مباركه دلالت دارد بر اينكه خداى تعالى فاعل مختار است نه موجب بالذّات و دليل اين ادّعا اينست كه موجب بالذات مستحق حمد و ثنا و تعظيم نيست در مقابل كارهاى خود آيا مى بينى كه انسان از گرمى آتش و سردى يخ نفع مى برد ولى آن را حمد نمى كند براى اينكه در گرم كردن آتش و سرد كردن يخ قدرت و اختيارى ندارد كه آتش هر وقت بخواهد باختيار خود گرم كند و يخ هر وقت بخواهد باختيار خود سرد كند بلكه گرم كردن آتش و سرد كردن يخ باضطرار و لازمه طبيعت آنها است و چون خداى تعالى بندگان خود را فرمان داده كه او را حمد كنند و او مستحق حمد و ثنا است فاعل مختار است و هرگاه موجب باشد لازم مى آيد دوام اثر و معلولات بدوام مؤثر و علّت موجبه و وقوع تغيير در آنها كه از جمله ممتنعات است و لكن حصول تغيير محسوس است و ديده مى شود پس معلوم و ظاهر است و تشخيص داده مى شود كه مؤثر در آنها قادر مختار است نه موجب مضطرّ و ناچار ازاينجهت است كه خداى مستحق حمد است اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِينَ

عباد باشد در نهايت اتقان و استحكام و فاعل فعل متقن و محكم بايد عالم باشد زيرا كه صدور كارهاى متقن از جاهل از جمله ممتنعاتست پس اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِينَ دلالت دارد بر وجود واجب الوجود و اينكه ذات پاك او منزّه از حيّز و مكان و از حلول در محلّ و اينكه در نهايت قدرت و منتهاى علم و غايت حكمت است آيا همه فصحاء و بلغا و حكما و دانشمندان جهان جمع شوند و با همديگر كمك فكر شوند مى توانند اين همه مطالب مهمّه را در دو لفظ مختصر بگنجانند نيكو در باب و امّا سؤال دوّم و آن اينست كه بر فرض ثبوت وجود واجب الوجود چرا گفته است كه او مستحق حمد و ثنا است اضافه بر آنچه قبلا گفته شد در جواب مى گوئيم كه حاصل بنده در دار دنيا از دو امر بيرون نيست يا در سلامت و رفاهيّت و سعادت و راحت است و يا در شدّت و الم و رنج و مشقت و بدبختى و شقاوت است نعوذ باللّه تعالى اگر از زمرۀ قسمت اول باشد معلوم است كه موجبات سلامتى و رفاهيت و سعادت و راحت حاصل نشده است مگر بخلقت و كرامت خدا كه رحمان

ص: 72

جواب از سؤال دوّم و رحيم است در حق بندگان-و اگر در مكاره و آفات و شدت و الم و رنج و مشقّت و بدبختى باشد از دو حال بيرون نيست يا از خود بنده است يا از خالق او اگر از بنده باشد خدا وعده داده است كه در روز جزا انتقام بكشد از ظالمين براى مظلومين-و اگر از خالق عباد باشد وعده ثواب جزيل و فضل كثير و احسان بآن بنده مبتلا دهد در مقابل هر آنچه بر او نازل فرموده در دار دنيا از مكروهات و سختيها وقتى كه امر چنين باشد و اين معنى ثابت باشد خداى تعالى سزاوار و مستحق حمديست دائم كه انتهائى براى آن نباشد و ثناى هميشگى بى پايان پس باين بيان واضح مى شود كه حمد مختص خدائيست كه پروردگار جهانيان و بخشنده مهربان و مالك و پادشاه روز جزا است كه جملات اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِينَ اَلرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ مٰالِكِ يَوْمِ الدِّينِ مرتب بترتيبى مى باشد كه در پيشگاه عقل امكان ندارد و خود كلامى كه الحمل و افضل و احسن و اجمل باشد از آن و السّلام على من اتبع الهدى مخفى و پوشيده نماند بدانكه حق سبحانه و تعالى چون تمام كرد صفات معتبره در ربوبيت را رديف كرد به دنباله آن صفات معتبره در عبوديت را پس مى گوئيم بدانكه انسان مركب است از جسد و روح و مقصود از آفرينش جسد آن است كه آلتى باشد براى اكتساب روح

ص: 73

چيزهائى را كه نفع دارد براى او-بايد دانست كه افضل اعمال جسد آن است كه بجا بياورد چيزى را كه از جانب روح معيّن باشد براى اكتساب سعادات روحانيّه باقيه و آن چيز اعمالى است كه دلالت دارد بر تعظيم پروردگار و اطاعت كردن فرمان او و آن نيست جز عبادت و بندگى پس نيكوترين حال بنده در دنيا آنست كه مواظبت تامه داشته باشد بر عبادات و تحصيل سعادات و اين اوّلين درجه سعادت انسانى است و مراد از گفته خداى تعالى (إِيّٰاكَ نَعْبُدُ) همين است و چون مدّتى بر اين درجه مواظبت نمود چيزى از انوار عالم غيب بر او ظاهر مى شود كه اقرار و اعتراف كند به اين كه مستقلا به خودى خود نمى تواند اين عبادات و طاعات را بجا بياورد مگر بتوفيق و اعانت و نگهدارى خدا و اين مقام و درجه واسطه است براى تحصيل كمالات و مراد از قول خداى تعالى (إِيّٰاكَ نَسْتَعِينُ) همين است و چون از اين مقام تجاوز نمود براى او واضح مى شود كه هدايت براى او حاصل نمى شود مگر به راهنمائى خدا و باب مكاشفات بر او باز نمى شود مگر بهدايت او جلّت عظمته اينست مراد از گفتن (اهْدِنَا الصِّرٰاطَ الْمُسْتَقِيمَ)

راه حق بر دو وجه است وجه اوّل در اعتقادات وجه دوّم در اعمال و امّا اعتقادات در آن نيز چند وجه است اوّل آنكه هر كسى كه فرورود در تنزيه واقع مى شود در خطر تعطيل و هر كسى كه فرورود در اثبات واقع مى شود در خطر تشبيه و اثبات جسميت و مكان و اين هر دو راهى است كج و سبب گمراهى و صراط مستقيم اقرار و اعتقاديست كه خالى از تعطيل و تشبيه باشد دوّم آنكه هر كه گفت تمام كارهاى بنده از خود او است واقع مى شود در خطر قدر و هر كه اعتقادش اين باشد كه كارهاى خوب و بد او همه از خداست واقع مى شود در خطر جبر و اين هر دو راه باطل است و صراط مستقيم اثبات امر بين الامرين است و آن اثبات فعل است براى بنده با اقرار به اين كه حول و قوّه از جانب خداست-و اگر گفته شود كه در ازل خدا صدور فعل را از بنده مى دانسته جواب گفته مى شود كه دانستن خدا علّت صدور فعل از بنده نيست همچنانى كه تو ميدانى فردا صبح آفتاب طالع مى شود و يا باران در فصل بهار خواهد آمد دانستن تو علت طلوع آفتاب و يا آمدن باران نيست زمين و آسمان بر تو محيطند و ليكن تو را مجبور به هيچ كارى نمى كنند همچنين علم خدا بر تو محيط است ولى تو را مجبور نمى كند و امّا در اعمال

ص: 75

پس گفته مى شود هركسى كه مبالغه كند در اعمال شهوانيّه قهرا مرتكب فجور مى شود و هركسى كه مبالغه كند در ترك آنها در جمود واقع مى شود و صراط مستقيم حدّ وسط اين دو است و آن عفّت و پاكدامنى است و هركسى كه مبالغه كند در اعمال غضبيّه واقع مى شود در تهوّر و بى باكى و هركسى كه مبالغه كند در ترك آنها واقع مى شود در جبن و ترس و صراط مستقيم حدّ وسط اين دو است و آن شجاعت است و هكذا ساير اعمال و افعال لذا فرموده اند خير الامور اوسطها

بخلاف كسانى كه قواى نظريّه ايشان فاسد شده به حدّى كه ضال و گمراه شده كه وَ لاَ الضّٰالِّينَ اشاره بانها است و از عقايد حقّه و معارف يقينيه دوراند

عقل سليم حكم مى كند كه اين ساختمان و باغ بنّا و فاعلى داشته و به خودى خود موجود نشده و اگر كسى هم بخواهد ما را بشك بيندازد سخن او قابل قبول نيست بلكه او را تسفيه مى نمائيم و مى گوئيم كه ناچار فاعلى مختار اين بنا و ساختمان را ساخته و اگر به خودى خود موجود شده بود هرآينه دوام داشت بدائم بودن مؤثر آن پس چون سابقا نبوده و موجود شده حدوث آن بعد از نبودن آن دليلست بر وجود مؤثرى كه فاعل مختار بوده و اين تغييرات دليل است بر اينكه آن مؤثر رحمان و رحيم و احسان كننده است زيرا كه ما مى بينيم غالبا در تغييرات و تبدّلات راحت و خير و خوشى و بهجت و سرور و سلامتى است و كرامت و هر كسى كه غالب كارهاى او راحت و خير و سلامت است و رحمت و كرامت است مستحق ستايش و ثنا است چون عقل هر عاقلى اين معنى را درك كند و تشخيص دهد و در آيات آفاقيه و انفسيّه نسبت بهر چه و هر كه فكر خود را بكار بيندازد تصديق مى كند كه ايجادكننده آنها غير از خداى يكتاى واجب الوجود فاعل مختار كسى نيست و همه آنچه كه بيان كرديم از آيه مباركه اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِينَ استفاده مى شود

للّه مى گويد سزاوار نيست براى او كه اعتقاد كند كه فقط خدا خداى او تنها است كه بحمد و ثناى او مشغول است بلكه بايد چنين معتقد باشد كه خدا خداى او تنها نيست بلكه خداى تمام عوالم امكان است زيرا كه تمام موجودات و حركات و سكنات و تغييرات مخلوقات اويند و همه عوالم و آنچه كه در آنها و در ميان آنها است تماما مشتركند در حمد و ثنا گفتن براى او به علت اينكه همه ايجاد كرده اويند و در بقا هم هميشه محتاج اويند ازاينجهت كه خداى تعالى خود را بربّ العالمين و خالق السّماوات و الارضين معرّفى فرموده و او است مربّى و مدبّر همه آنچه غير از او است مطلب ديگر بدانكه معلوم و مشخص شد كه خدائى كه اين عوالم را با وجود عظمت و بزرگى بقدرت كاملۀ خود آفريده لا بدّ و ناچار بايد دانست كه مى تواند همه آنها را نابود و فانى كند و او غنى و بى نياز است از جهان و جهانيان البتّه اين خداى قادر قاهر غنى كه در منتهاى عظمت و جلال و كبريائى و جبروتست هنگامى در قلب نمازگزار رسوخ مى كند كه من با نهايت ذلّت و حقارت و ناتوانى اى كه دارم چگونه مى توانم تقرب به او پيدا كنم و راه حقيقت را چنانكه شايد بدست آورم پس مى گوئيم كه خداى تعالى چيزى را ذكر فرموده كه جارى مجراى علاج باشد براى دفع اين مشكل كانّه فرموده

ص: 79

من با اين عظمت و جلال و جبروت و كبريائيى كه دارم رحمتم نسبت ببندگان بزرگست و قدرت و توانائيم بى نهايت است و ارحم الراحمين و مالك يوم دينم تا زمانى كه در دنيا هستى تو را از اقسام نعمتها و انواع رحمتهاى خود بهره مند مى كنم و چون مدت ماندن تو در اين جهان تمام شود و بميرى من مالك يوم دين و پادشاه روز جزايم هيچ عملى از اعمال تو را ضايع و بيمزد نخواهم گذاشت أَنِّي لاٰ أُضِيعُ عَمَلَ عٰامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثىٰ اگر در دنيا عمل خير بجا آورده باشى هريك چيزى را از تو مى پذيرم و در عوض خيرهاى بسيار بى پايانى به تو خواهم داد و اگر در دنيا معصيت كار بوده اى ولى داراى ايمان و لو درجه نازل آن را داشته اى من نيكو درگذرنده ام احسان و مغفرت خود را از تو دريغ نخواهم داشت منم خداى رحمان و رحيم و مالك يوم دين

از آن تعبير به طريقت شده كه فرموده و الطّريقة افعالى پس طريقت عمل كردن به دستورات شرع است نه آنچه بعضى از منحرفين گمان كرده و گفته اند و بتعبير ديگر آن سفر كردن از عالم شهادت است بعالم غيب و آن ميسّر نيست براى بنده مگر به يارى و اعانت پروردگار عزّ و جلّ و استعانت و يارى خواستن از او و اشاره به آن است آيه إِيّٰاكَ نَعْبُدُ وَ إِيّٰاكَ نَسْتَعِينُ سوّم خود را بكلّى از عالم شهادت بر كنار كردن و رسيدن به مرحله حقيقت است كه فرموده و الحقيقة احوالى و آن بى نياز شدن از خلق و توجه داشتن به خدا و از او هدايت خواستن براى پيمودن راه حقيقت و ولايت الهيه و بزبان نياز گفتن اِهْدِنَا الصِّرٰاطَ الْمُسْتَقِيمَ نكتۀ مهمّه بدانكه در اينجا نكته ايست بسيار با اهميّت و آن اينست كه يك روح ضعيف ناتوان به تنهائى نمى تواند اين مرحله را طى كند بايد از ارواح مجتمعه بسيارى با خود همراه كند در اين هگنام كه بنده متوجه اين معنى مى شود كه روح او براى رسيدن بمقصد به تنهائى كافى نيست بايد با ارواح مقدسه مطهره اى داخل كند براى رسيدن بمكاشفات روحانيّه و انوار ربّانيّه و متوسّل بانها شود تا قوتى حاصل كند و بتواند بمقصد رسد

ص: 81

و به مرتبه كمال رسيدن ميسّر نگردد مگر بتقوى و با وسيله چنانچه خداى تعالى فرموده يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّٰهَ وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ لهذا مى فرمايد صِرٰاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ و بدانكه همچنانى كه اتصال بارواح مطهّره موجب زياد شدن قوّه و استعداد براى رسيدن به مرتبه كمال است اتصال بارواح خبيثه سبب خذلان و حرمان است و آدمى را از طريق هدايت و فائز شدن بمقام قرب الهى دور مى كند و از شرف وجود محروم مى نمايد و بعذاب ابدى گرفتار مى كند و مشمول غضب خدا مى شود لذا فرموده غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لاَ الضّٰالِّينَ كه ايشان فساق و فجّار و منافقين و اشرار و كفارند لعنة اللّه عليهم اجمعين چون درجات و مقامات و مرتبه هاى سه گانه به پايان رسيد و گفته شد كه جملۀ إِيّٰاكَ نَعْبُدُ دلالت بر شريعت دارد وَ إِيّٰاكَ نَسْتَعِينُ دلالت بر طريقت دارد و طلب هدايت رسيدن بمقام حقيقت انسانيت كامله و آئينه تمام نماى صفات جلال و جمال الهيّه است اِهْدِنَا الصِّرٰاطَ الْمُسْتَقِيمَ بر آن دلالت دارد سالك الى الله از اين راه بمطلوب و مقصود خواهد رسيد اينست معراج مؤمن

بدانكه خداى انسان را در اصل خلقت محتاج بجلب خيرات و لذّات و دفع مكروهات و مخوفات آفريده و اين عالم را عالم اسباب قرار داده چنانكه تحصيل خيرات و لذّات ممكن نيست مگر به وسيله اسباب معيّنه-و دفع آلام و اسقام و مخوفات هم امكان ندارد و مقدور نيست مگر بواسطه اسباب مربوطه به آنها و چون جلب منفعت و دفع مضرّت محبوبست ذاتا و كاوش كردن احوال اين عالم نيز دلالت دارد بر اينكه تحصيل خير و دفع شر ممكن نيست مگر باسباب لازمه و در عقلها هم دوست داشتن واسطه را مقرّر فرموده كه شخص را به آنچه محبوب او است برساند و او را از آنچه مكروه خاطر او است دور كند و اين معنى سبب شده به علاقه داشتن و محبّت شديد باين اسباب ظاهره حتى آنكه اهل ظاهر اسباب ظاهره را چنان دوست مى دارند مانند دوست داشتن خدا بلكه بيشتر چنانكه براى رسيدن بمقصود علاقه مفرطى دارد كه خود را برساند بشاه يا وزير و امير و اولياء امور و اعوان و انصار آنها را دوست خود قرار مى دهد و ميل و رغبت پيدا مى كند به آنها و در نزد اهل حكمت ثابت شده كه كثرت كارها و تكرار آنها سبب مى شود كه در انسان ملكات راسخه اى حادث شود و نيز ثابت شده كه محبّت تشبيه غالب است بر طبيعتهاى مردمان زيرا كه ما مى بينيم نسبت باوّل هر كسى كه مواظبت كند بر يكى از صنعتها و فنّى از فنون در مدتى طولانى

ص: 83

آن صنعت يا فنّ و حرفه ملكه قويّه راسخه مى شود براى او و هرچه قدر مواظبت او بر آن بيشتر شود ملكه او قويتر و راسخ تر مى گردد و امّا دوّم معلوم است كه چون انسان با اشخاص فاسق و فاجر همنشين شود طبعش بفسق و فجور مايل و علاقه مند بآن مى شود چه نيكو گفته شود با بدان كم نشين كه صحبت بد *** گرچه نيكى تو را پليد كند

آفتاب باين بزرگى را *** قطعۀ ابر ناپديد كند

و اين ميل پيدا كردن بفسق و فجور نيست مگر براى اينكه جبلّى ارواح بر دوست داشتن محاكات است چون اين مقدّمه را دانستى

و موجباتى كه انسان را وادار مى كند به محبت دنيا و علاقه مند شدن بزرق و برق و زينتهاى آن بسيار قوى و محكم و استوار است و ليكن اگر براى انسان هدايت خدائى دست داد و خدا او را بصراط مستقيم هدايت فرمود بدل او مى افتد كه مغز خود را بكار بيندازد و فكر كند در اين اسباب ظاهريّه با كمال جدّيت و تصوّر نمايد كه اين شاه يا وزير يا امير بقوت و دانائى و قدرت خود به اين مقامى كه دارد رسيده و در دنيا و بر آن تسلط يافته يا نه از اين دو شقّ خارج نيست اگر شقّ اوّل را در نظر بگيريم بطلان آن واضح است زيرا كه اگر هر كدام از شاه يا وزير يا امير كه باشند بسا مى شود كه ناتوانى و عجز او از ساير مردمان بيشتر و عقل او كمتر باشد پس براى شخص عاقل دانا ظاهر است كه اين سلطنت يا وزارت يا امارت هر كدام از آنها كه باشد از قوت و قدرت او حاصل نشده و آن را به دانائى خود فراهم نكرده بلكه بتقدير و قضاى الهى به اين مقام رسيده و قطع حاصل مى كند بقضا و قدر الهى و فكر خود را جولان مى دهد تا برسد به جائى كه از اسباب ظاهره صرف نظر كند و مسبّب اسباب را كه ذات يكتاى الهى است در نظر گيرد و چشم دل او باز شود و ابواب مكاشفات بروى او گشوده گردد و طورى شود كه هر وقت منفعتى يا خيرى به او برسد همه را از خدا بداند چنانچه فرموده مٰا أَصٰابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّٰهِ و هر وقت شرّى و مكروهى به او رسد بداند در اثر گناهى است كه كرده و آن شر و مكروه پاداش آن گناهى است كه كرده خدا او را

ص: 85

مبتلا مى كند چنانچه فرموده مٰا أَصٰابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ در اين حال حمد نمى كند بر افعال خود مگر خداى تعالى را و متوجه نمى شود دلش در طلب كارى از كارهايش مگر به خدا پس حمد و ثنا مختص و منحصر است براى خدا لذا بر او است كه بگويد اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ پس بنده بفكر مى افتد بر اينكه نظام اين عالم برقرار نمى شود مگر بتقدير الهى و فكر او بالا مى رود از عالم صغير بعالم كبير و از عالم كبير با كبر و از اكبر باعظم كه همه آنها بتقدير الهى و تربيت او است از اين راه فرموده رَبِّ الْعٰالَمِينَ پس از آن فكر بنده توسعه پيدا مى كند و تامّل مى كند در عوالم بالا و بالاتر و عوالم پائين تر كه حالات همه آنها در كمال اتقان و نظم و تربيت و برترى است به نحوى كه علاوه بر انها همه ذرّات تكوينا بتسبيح او ناطقند و اقرار دارند بكمال رحمت و فضل و احسان پروردگار فلذا فرموده اَلرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ پس براى او ظاهر و آشكار مى گردد كه جميع مصالح دنيا مهيّا و مرتّب نشده مگر به احسان و رحمت و فضل الهى و بفكر اين مى افتد كه آيا پس از مردن حال من چگونه خواهد بود لذا فرموده مٰالِكِ يَوْمِ الدِّينِ يعنى همچنانى كه دريافتى كه خدا در دنيا رحمان و رحيم است پس از مردن در روز جزا هم خواهى دانست كه رحمان و رحيم است نسبت باهل ايمان و منتقم است از اهل كفر و طغيان

ص: 86

و فرقه دوم بخلق پيوسته و از حق بركنارند آنها خير را از خدا مى خواهند و اينها خير را از خلق مى خواهند لذا آنهائى كه بنده حقيقى خدا و اهل حقند راهى را كه اهل حق رفته و مى روند آن را از خدا مى طلبند چنانچه فرموده صِرٰاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ و نمى خواهند راهى را كه فرقه دوم پيش گرفته اند و دلهاى خود را برفتن در آن راه خوش كرده اند كه غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لاَ الضّٰالِّينَ اشاره به ايشان است و متابعت ايشان كردن و كمك و يارى از ايشان خواستن جز خسران و هلاكت فائده اى ندارد حَسْبُنَا اللّٰهُ وَ نِعْمَ الْوَكِيلُ ... نِعْمَ الْمَوْلىٰ وَ نِعْمَ النَّصِيرُ و صلّى اللّه على محمّد و آله الطّاهرين

امّا غضب آن نيز قوّه سبعيّه است در وجود هر انسانى و آفت آن بزرگتر از آفت شهوتست امّا هواء آن قوّه شيطانيّه ايست كه آفت آن بزرگتر است از آفت غضب چون اين را دانستى بدانكه خداى تعالى در كلام خود فرموده إِنَّ الصَّلاٰةَ تَنْهىٰ عَنِ الْفَحْشٰاءِ وَ الْمُنْكَرِ و البغى!!! مراد از فحشاء شهوت است و مراد از منكر غضب است و مراد از هواء بغى است پس انسان بسبب شهوت بنفس خود ظلم مى كند و بسبب غضب بغير خود ظلم مى كند و بسبب هواء ظلم او به خدا تعدى مى كند ازاينجهت است كه پيغمبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلّم فرموده الظّلم ثلاثة فظلم لا يغفر و ظلم لا يترك و ظلم عسى اللّه ان يتركه فظلم الّذى لا يغفر هو الشّرك باللّه و ظلم الّذى لا يترك هو ظلم العباد بعضهم بعضا و ظلم الّذى عسى اللّه ان يتركه هو ظلم الانسان نفسه يعنى ستمگرى بر سه قسم است يك قسم آن آمرزش ندارد و يك قسم آن انتقام و مؤاخذه از آن ترك كرده نمى شود و يك قسم از آن اميد است كه خدا صاحب آن را بيامرزد آن ظلمى كه آمرزش ندارد شريك قرار دادن براى خدا است و ظلمى كه از آن مؤاخذه

ص: 89

مى شود ظلم كردن بعضى از بندگانست در حق بعضى ديگر و ظلمى كه اميد آمرزش در آن هست ظلم كردن شخص بنفس خودش مى باشد پس دانسته شد كه منشأ ظلمى كه آمرزش در آن نيست هواى نفس است و منشأ ظلم غير متروك غضب است و منشأ ظلمى كه اميد آمرزش در آن هست شهوت است اكنون بدان هريك از اين سه قوّه نتايج و مواليدى دارند حرص و بخل زائيده از شهوتند و عجب و كبر زائيده از غضبند و كفر و ضلالت زائيده از هواى نفسند-چون اين اوصاف رذيله در انسان جمع شد از آنها حسد متولّد مى شود و صفت حسد بدترين اخلاق رذيله است در وجود انسان از اين جهت است كه خدا همه شرّهائى را كه از انسان سر مى زند در كتاب خود بحسد ختم فرموده و فرموده مِنْ شَرِّ حٰاسِدٍ إِذٰا حَسَدَ و همه خبائث و بديهاى شيطانيه را بوسواس ختم فرموده چنانچه فرموده يُوَسْوِسُ فِي صُدُورِ النّٰاسِ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النّٰاسِ پس در صفات رذيله اى كه از بنى آدم سر مى زند بدتر از حسد چيزى نيست همچنان كه در وجود شيطان خبيث تر از وسوسه چيزى نيست چون اين معنى را دانستى

ص: 90

با مواليد و نتيجه هائى كه دارند از حيث شماره هفت اند پس خداى تعالى سوره حمد را هفت آيه قرار داده براى شكستن و برطرف كردن اين آفتهاى هفت گانه خبيثه به بيانى كه ذكر مى شود و آن اينست كه اصل سوره فاتحه بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ است و آن مشتمل است بر سه اسم از اسمهاى خدا كه اللّه و رحمن و رحيم باشد و هريك از اينها در مقابل اخلاق فاسده سه گانه است كه شهوت و غضب و هواء باشد و آيات هفت گانه در مقابل اخلاق رذيله هفت گانه است و جمله قرءان مانند نتيجه است براى فاتحه و جميع اخلاق رذيله ذميمه نيز مانند نتيجه است براى اخلاق سه گانه اصليه فاسده پس تمام قرءان دواى دفع و رفع تمام اخلاق فاسده رذيله است و بيان اينكه گفته شد كه اسماء سه گانه خداى تعالى در مقابل اصول سه گانه اخلاق فاسده است اينست كه گفته مى شود هر كه خدا را شناخت بيگانگى و در گفتن لا اله الا اللّه راستگو و از اهل يقين شد از هواى نفس و شيطان دور مى شود زيرا كه هواى نفس خدائى است غير از خداى يگانه جلّت عظمته كه پرستيده مى شود بدليل قول خداى تعالى كه فرموده (أَ فَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلٰهَهُ هَوٰاهُ)

ص: 91

و خداى تعالى بموسى عليه السّلام فرموده يا موسى خالف هواك فانّى ما خلقت خلقا نازعنى فى ملكى الاّ الهواء يعنى اى موسى مخالف با هواى خود باش زيرا كه من نيافريدم خلقى را كه در ملك و پادشاهى من با من نزاع كند مگر هواء را پس هر كه بداند خداى تعالى رحمان است غضب نمى كند زيرا كه منشأ غضب طلب بزرگى و برترى است در بزرگى و برترى خداى رحمان و ولايت او چنانچه فرموده اَلْمُلْكُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ لِلرَّحْمٰنِ و هر كه خدا را به صفت رحمانيّت شناخت خشمگين نمى شود و هر كه خدا را به صفت رحيميّت شناخت بر او واجب است كه خود را به اخلاق رحيميت متخلق كند در رحيم بودن كه فرموده اند تخلّقوا باخلاق اللّه و چون رحيم شد بنفس خود ستم نمى كند و بطريق اولى بغير خود ظلم نخواهد كرد و كارهاى خود را با صفات و كارهاى بهيميه ممزوج نمى كند و از اقسام شهوات اجتناب مى نمايد

خاطرنشان مى نمايم كه بسيار زيبا و دقيق است بعد باصل معارضه مى پردازم

برسد از او و به ارادۀ او است لذا موظف است كه در هر حال او را ستايش كند و سپاسگزار باشد چون دانست ولى نعمت حقيقى خدا است و اگر او نخواهد دوندگى كردن فائده اى ندارد و هر چه بدود به جائى نخواهد رسيد قهرا شهوت او شكسته خواهد شد و هر كه دانست كه خدا رَبِّ الْعٰالَمِينَ است آتش حرص و بخل او خاموش مى شود و باب توكّل به خدا بر روى او باز مى شود به آنچه كه خدا به او عطا فرموده قانع مى شود و از انفاق بغيرهم بخل نمى كند و آفتهاى شهوت به او راه نمى يابد و هر كه دانست كه خدا رحمان و رحيم يعنى بخشنده و مهربانست صفت بخشندگى و مهربانى با ديگران را پيشه خود مى كند و رقيق القلب و دلسوز بندگان خدا مى شود و هر كه دانست كه خدا مٰالِكِ يَوْمِ الدِّينِ است غضب او زايل مى شود و ستمگرى را پيشه خود نمى كند و مردم آزار نمى شود خصوصا از انتقام خدا خواهد ترسيد و هر كه گفت إِيّٰاكَ نَعْبُدُ وَ إِيّٰاكَ نَسْتَعِينُ مى بايد كه بايد بندگى خدا كند و متكبّر نباشد و نسبت ببندگان خدا متواضع باشد و در هر كارى كه مى كند از عبادات و غير آنها از خدا يارى بطلبد و عجب و خودپسندى و خودخواهى و خودبينى را از سر خود بيرون كند تا آفات غضب و دو مولود او از وى دور شود تا خداى تعالى او را رفعت مقام دهد چنانچه پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرموده من تواضع رفعه اللّه و من تكبّر وضعه اللّه

ص: 94

و چون گفت اِهْدِنَا الصِّرٰاطَ الْمُسْتَقِيمَ شيطان هوا از او دور مى شود و چون گفت صِرٰاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ زندقه و كفر و شبهه را از خود بحول و قوّۀ خدا دور مى كند و در راهى كه آنها رفته اند مى رود و به آنها اقتداء مى كند و چون غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ گويد از صفت نفاق و فسق و فجور بر كنار مى شود و در زمره عباد اللّه صالحين داخل مى شود و چون گفت وَ لاَ الضّٰالِّينَ از بدعت و شرك و كفر و ضلالت بكلّى دور مى شود

كه در طىّ چند مطلب بيان مى شود

انعام كردى به آنهائى كه راه راست را پيمودند در دنيا و آخرت زيرا كه توئى مالك روز جزا و بازدار ما را از راه كسانى كه بر ايشان خشمگينى و راه آنها كه راه گمراهى را پيش گرفتند

و بنام مٰالِكِ يَوْمِ الدِّينِ تجلّى بخش است قهر خود را بر بدنها زيرا كه بدن غليظ و كثيف است و بديها و گناهان بسبب او وارد مى شود ناچار است از اينكه مقهور واقع شود بقهر شديد و آن قهر شديد حاصل نمى شود مگر در روز قيامت- پس به تجلّى نور حضرت احديّت از نامهاى پنجگانه بمراتب پنجگانه درهاى بهشت بر روى مطيعين و فرمانبرداران از بندگان و نمازگزاران باز مى شود چنانچه در خطبه جمعه آخر ماه شعبان پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرموده و اعلموا انّ اللّه اقسم ان لا يعذّب المصلّين و السّاجدين و لا يروعهم يوم يقوم النّاس لربّ العالمين يعنى بدانيد كه خدا قسم ياد كرده كه عذاب نكند نمازگزاران و سجده كنندگان را و نترساند ايشان را روز كه بپامى ايستند همه مردمان براى پروردگار جهانيان پس مراتب پنجگانه شروع برجوع و قوس صعود مى كند و بدن مطيع مى شود و مى گويد إِيّٰاكَ نَعْبُدُ و نفس شهوانيّه منقاد مى شود و مى گويد وَ إِيّٰاكَ نَسْتَعِينُ در ترك لذّتها و از شهوتهائى كه دارد اعراض مى كند-و نفس غضبيّه اطاعت مى كند و مى گويد اهدنا و نفس شيطانيه از خدا استقامت مى طلبد تا منحرف نشود و مى گويد اِهْدِنَا الصِّرٰاطَ الْمُسْتَقِيمَ و نفس

ص: 98

قدسيّه يعنى روح ملكيّه عقليه از خدا مى خواهد كه با ارواح عاليه قدسيه مطهّره او را برساند پس مى گويد صِرٰاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لاَ الضّٰالِّينَ

و شوائب دنيويه و اخرويّه باشد و آن نحوه ايست كه حضرت امير مؤمنان عليه السّلام در مقام مناجات با خدا عرض مى كند كه ما عبدتك خوفا من نارك و لا طمعا فى جنّتك بل وجدتك اهلا للعبادة فعبدتك پس اگر مشاهده كردى نور بسم اللّه را نمى خواهى از خدا مگر قرب او را و اگر ديدى نور ربّ را از او خيرات و نيكيها مى طلبى يعنى بهشت و ثوابها و نعمتهاى آن را مى خواهى و اگر ديدى نور الرّحمن را خيرات دنيا را مى خواهى و اگر بنور الرّحيم رسيدى خواهان مى شوى كه در آخرت تو را از خطرها و ضررها و عذابهاى آن حفظ كند و اگر بنور مٰالِكِ يَوْمِ الدِّينِ رسيدى رغبت شديد پيدا مى كنى كه خدا حفظ كند تو را از اينكه مرتكب معصيت و فسق و فجور و كارهاى زشت نشوى كه سبب مبتلا شدن تو به عذابهاى آخرت باشد

ربّ دلالت مى كند بر تربيت بوجوه فضل و احسان و نام الرّحمن دليلست بر تربيت در مبدأشناسى-و نام الرّحيم دليل است بر معادشناسى كه نتيجه آن اجتناب كردن است از چيزهائى كه سزاوار نيست بر بنده و اقدام كردنست بر چيزى كه براى او سزاوار است-و نام مالك دلالت دارد بر اينكه انسان را از اين دنيا نقل خواهد كرد بعالم آخرت آنكه آورد مرا باز برد در وطنم چون بنده مدارج پنجگانه را طى كرد و باين مرتبه رسيد كه از اين مقامات منتقل شد كلام از غيبت بحضور مى پيوندد و مى گويد إِيّٰاكَ نَعْبُدُ كانه مى فرمايد اى بنده چون منتفع شدى از انوار نامهاى پنجگانه در مراتب پنجگانه و منتقل شدى از دار فنا بدار جزا سيرتا هر چند صورتا در دنيا هستى لياقت آن را پيدا كرده اى به نحوى كه گويا خدا را بچشم دل مى بينى پس حضورا با خداى خود بگو إِيّٰاكَ نَعْبُدُ وَ إِيّٰاكَ نَسْتَعِينُ و چنانست كه گويا مى گوئى خدايا فقط تو را پرستش مى كنم كه خالق من هستى و فقط از تو يارى مى خواهم زيرا كه فقط توئى پروردگار تربيت كننده و روزى دهنده و فقط تو را عبادت مى كنم براى اينكه رحمانى و فقط از تو يارى مى طلبم براى اينكه رحيم و مهربانى و فقط تو را بندگى مى كنم براى اينكه پادشاهى بر تمام عوالم امكانيه مخصوص تو است و فقط از تو يارى مى خواهم زيرا كه مالك روز جزائى

بدانكه مٰالِكِ يَوْمِ الدِّينِ دلالت دارد بر اينكه بنده ناچار از اين دنيا بايد منتقل شود بعالم آخرت و از خانه شرور و فانى به خانه سرور و دار باقى رحلت كند و براى چنين سفرى ناچار است از اين كه مهيّا شود و تهيّه توشه سفر كند و اين زاد و توشه مهيّا نخواهد شد مگر به بندگى كردن و خلوص در عبادت لذا مى گويد إِيّٰاكَ نَعْبُدُ و چون بنده در تحصيل چنين زاد و توشه اى توانائيش اندك و ضعيف است و قدرت او كافى براى طىّ اين سفر پرخوف وخطر نيست لذا بايد از خداى تعالى مدد و يارى بخواهد و با تضرّع و زارى و از صميم قلب بگويد وَ إِيّٰاكَ نَسْتَعِينُ و چون باين وسيله تهيّه زاد و توشه اين راه دور و دراز را كرد كه بيشتر از مردمان در طىّ و گذشتن از آن حيران و سرگردانند نيازمند بدليل و راهنماايست كه با او همراه و راهنما باشد تا او را بمقصد اصلى برساند و از خطر اين راه پرخوف وخطر نجات دهد و راهنماى باين كيفيت جز خداى تعالى كسى نيست لذا مى گويد اِهْدِنَا الصِّرٰاطَ الْمُسْتَقِيمَ و نظر به اين كه وجود مبارك خاتم الانبياء صلّى اللّه عليه در حق مسافر فرموده الرّفيق ثمّ الطّريق لذا مسافر اين سفر ناچار است از پيروى كردن از رفقائى شناخته شده اى كه اين راه وحشتناك را بدرستى و استقامت پيموده و بمقصد

ص: 102

رسيده اند لذا مى گويد صِرٰاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ كه ايشان پيغمبران و صدّيقين و شهداء و بندگان شايسته خدايند و اينها نيكورفيقانى هستند و پس از آن مى گويد غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لاَ الضّٰالِّينَ يعنى من آن راهى كه به شايستگان درگاهت عنايت و انعام فرموده اى مى خواهم نه راه آنهائى كه غضب كرده شده و مورد خشم تو واقع شده و نه راه آنهائى كه از راه شناسائى تو و خاصانت دور و گمراه شده اند اللّهمّ اهدنى صراطك المستقيم و باعدنى عن المغضوب عليهم و لا الضّالّين امين ربّ العالمين

و فرموده وَ لاٰ تَأْكُلُوا مِمّٰا لَمْ يُذْكَرِ اسْمُ اللّٰهِ عَلَيْهِ و فرموده فَكُلُوا مِمّٰا ذُكِرَ اسْمُ اللّٰهِ عَلَيْهِ تا اينكه گفته است سزاوار است براى بنده در جميع حركات و سكنات خود اينكه معتقد باشد كه هيچ قوت و توانائى براى او نيست مگر به استعانت از خدا براى هر چيزى خصوصا براى سير الى اللّه و داخل شدن در مقام قرب كبريائى و اين در صورتيست كه لفظ با را براى استعانت بگيريم و اگر براى ابتدائيّت باشد در هر امر و شأنى بنام خداى تعالى بايد در پيش خود چنين ياد كند كه او است اوّل و آخر و سير از او و در راه او و با او و بسوى او است و اگر به معناى ملابست باشد بايد نشان كند نفس خود به نشان بندگى كردن فقط براى خدا و اگر براى تعديه اسم باشد اشتقاق آن از وسم است چنانچه در خبر رسيده يعنى خود را ابداع خدائى نشان مى كنم و هميشه ذاكر نام خدا هستم و نام او را مى خوانم پس در اين صورت لفظ باء متعلق بذكر يا قرائت مى باشد و اگر مراد حمد كردن او بنام خدا باشد نمى شود خدا را حمد كرد مكر به نامى كه دلالت بر ذات خدا كند با صفت او پس متعلق باء كلمه حمد مى شود كه بعد از آنست در ذكر و اين معناى اخير نزد بعضى رجحان و برترى دارد-

ص: 104

پس چون بنده عارف در اوّل سورۀ فاتحه بسم اللّه گويد باء متعلق است در حمد است از معناى فعل كانّه مى گويد بسم اللّه احمده يعنى بنام اللّه ستايش مى كنم او را پس بدانكه در بسم اللّه الرحمن الرحيم سه نام از نامهاى الهى ذكر شده زيرا كه آنها براى ساير اسماء خدا چون ذات است براى صفات او پس سزاوار است كه بسمله در اوّل ذكر شود از حيث اينكه اللّه دليل است بر ذات خدا مانند ساير اعلام هر چند قوّت آنها را نداشته باشد پس اَلرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ از حيث اينكه دو نامند براى خداى تعالى نه از حيث كسانى كه مورد رحمت واقع شده اند و نه از حيث اينكه نظر باتصاف او برحمت خاصه و عامه باشد-زيرا نزد علماء اشاره مقرّر است كه در هر كجا كه نام الهى وارد شود كه در جلو و عقب آن ذكرى از موجودات نشده باشد نظر شخص عارف بر اين است كه بر ذات خدا دلالت دارد-و اگر چنين نباشد دلالت بر صفات او دارد پس كسى توهم نكند كه چرا اين دو نام در بسم اللّه و در سوره تكرار شده با اينكه اين دو اسم جزء بسم اللّه بوده

نيست يا براى اينست كه آن محمود و ممدوح و معظم در ذات و صفات كامل و منزّه است از همه عيبها و نقصها هر چند مدح كننده احسانى از او نديده باشد و يا براى اينست كه احسانى به مادح كرده يا نعمتى به او رسانيده و يا اينكه عرض مادح از مدح كردن او براى اينست كه اميد احسانى از او دارد و يا اينكه از او مى ترسد براى اينكه او صاحب قهر و غلبه و قدرت و سطوتست-و اين جهتها موجب حمد و مدح و تعظيم او مى شود-پس در اين سوره مباركه خدا به بندگان فرموده كه اگر مرا براى كمال ذاتى تعظيم مى كنيد باين جمله مرا حمد كنيد و بگوئيد اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ زيرا كه منم خدائى كه مستجمع جميع صفات كمالاتم-و اگر مرا براى احسان و تربيت تعظيم مى كنيد منم رَبِّ الْعٰالَمِينَ -و اگر مرا تعظيم مى كنيد براى طمع بخشش و احسان در آينده فانا الرّحمن الرّحيم-و اگر مرا تعظيم مى كنيد براى ترس از عذاب من منم مالك يوم الدين تمام شد مفاد سخن راغب.

كبريائى و ازار عظمت را مخصوص ذات اقدس او دانست شروع مى كند پس از گفتن بسم الله الرحمن الرحيم بحمد و ثناى پروردگار به نحوى كه او را تعليم داده و مى گويد الحمد للّه يعنى عواقب حمد و ثنا برگشت آن بسوى اسم اعظم الهى و نور اقدم او است به معناى اينكه هر مدح و ثنائى كه بر هر موجودى از موجودات عالم امكان گفته شود عاقبت آن بازگشتش بسوى خدا است چنانچه فرموده أَلاٰ إِلَى اللّٰهِ تَصِيرُ الْأُمُورُ و اين براى آنست كه ثنا گفتن بر هر چيزى از صفات پسنديده نتيجه ايست از صفات الهيّه پس همه آنها مخصوص خدائيست كه صفات او در نفسش در عالم الوهيت كه آئينه حقايق اسماء و صفات قدسيّه است ظهور دارد زيرا كه كليه صفات جلال و جمال و كمال از او است و او است ربّ العالمين كه ابداع و ايجاد فرموده است آثار اسماء را از حيث وجود نورى در مرتبه روح كلّى كه دميده شده است در موادّ قابله در عالم ربوبى

آورده تا واضح شود براى آنها كه ذاتا محتاجند و هويّت آنها در معرض هلاكت است و بدانند كه آنها بندگانى هستند تربيت شده و غلامانى هستند نيازمند و اين معنى اگر چه در ظاهر عقوبت بنظر مى رسد و امّا در باطن بخشايشى است بزرگ و منّتى است از خدا بر ايشان

اسماء حسنى براى بنده ظاهر مى شود كه اللّه است كه اول و آخر و ظاهر و باطن است و با شما است در هر كجا كه باشيد پس اوليت براى نام اللّه و آخريت براى مٰالِكِ يَوْمِ الدِّينِ و ظاهريّت براى اَلرَّحْمٰنِ و باطنيت براى اَلرَّحِيمِ كه همه اينها در انسان بنحو اجمال مندرج است-و معيّت براى رَبِّ الْعٰالَمِينَ است چنانچه خداى تعالى از قول ابراهيم بيان فرموده كه گفت إِنَّ مَعِي رَبِّي سَيَهْدِينِ و در سوره طه است كه بموسى و هارون فرموده لاٰ تَخٰافٰا إِنَّنِي مَعَكُمٰا و در سورۀ مجادله آيۀ هشتم فرموده أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّٰهَ يَعْلَمُ مٰا فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِي الْأَرْضِ مٰا يَكُونُ مِنْ نَجْوىٰ ثَلاٰثَةٍ إِلاّٰ هُوَ رٰابِعُهُمْ وَ لاٰ خَمْسَةٍ إِلاّٰ هُوَ سٰادِسُهُمْ وَ لاٰ أَدْنىٰ مِنْ ذٰلِكَ وَ لاٰ أَكْثَرَ إِلاّٰ هُوَ مَعَهُمْ و چون باقى نماند در نظر سالك الى اللّه در اين حالت چيزى غير از خدا ظاهر مى كند توحيد او را بحرف خطاب و خود را با او روبه رو مى داند نه بر وجه يكى دانستن عادى بلكه به نحوى كه خدا او را بزبان پيغمبرش ادب فرموده كه فرمود اعبد اللّه كانّك تراه و بزبان ولىّ خود على عليه السّلام كه فرمود آنچه را كه مفادش اينست- بندگى نكردم پروردگارى را كه نديده باشم امّا نه بچشم سر بلكه او را بچشم دل ديدم پس بنده مى گويد إِيّٰاكَ نَعْبُدُ وَ إِيّٰاكَ نَسْتَعِينُ

ص: 109

و نكته اينكه عبادت و استعانت را بلفظ و صيغه مع الغير آورده براى آنست كه عبادت كننده گان در بنده زيادند از اعضاء و جوارح و قوى و حدود و اطراف آن و همه از خداى تعالى طلب يارى مى كنند در آن حالى كه انسان به عبادت خدا مشغول است زيرا كه حكم نماز عموميّت دارد نسبت به همه اعضاء و جوارح و ظاهر و باطن نمازگزار كه هيچ عضوى از آن مستثنى نيست پس نمازگزار ناچار است در آن حال همه اعضاى او واقف باشند و راكع و ساجد و ذاكر باشند و اجمالا جمله آنها بايد خدا را عبادت كنند پس هرگاه چنين نباشند نمازگزار هنگام گفتن اِهْدِنَا دروغ مى گويد پس نمازگزار بشراشر وجودش وقت گفتن اين لفظ بايد هادى بودن خدا را در نظر داشته باشد و با كمال حضور قلب بگويد اِهْدِنَا الصِّرٰاطَ الْمُسْتَقِيمَ و بخواهد از خدا كه او را بآن راه راستى كه خواسته برساند و ثابت بدارد او را بر آن و توفيق دهد او را برفتن در آن راه به نحوى كه رضاى خدا در آن باشد بر حسب حال نمازگزار و بداند اين راه راهى است چون قدم در آن گذارد خدا در پيش روى او است و موى جلو سر او را گرفته و مى كشاند او را براه ولايت خود و راه مستقيم راهى است كه افراط و تفريط در آن نباشد و غلوّ و تقصيرى

ص: 110

در آن روى ندهد و آن راهى است كه پيغمبران و صدّيقين و اولياء و بندگان شايسته و صالحين رفته و مى روند و خدايا تو نعمت هدايت را به ايشان عطا فرمودى صِرٰاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ غير از راهى كه آنهائى كه بر آنها غضب كرده اى پيموده اند و راه حقى را كه پيغمبر تو آنها را بآن دعوت فرمود نپذيرفتند و اقرار برسالت جامعه و خاتميّت او نكردند و به(حىّ على الصّلاة و حىّ على الفلاح)او اجابت نكردند وَ لاَ الضّٰالِّينَ و غير از گمراهانى كه آن رسول گرامى بولايت خدا و رسول او و اولياء او بقول حىّ على خير العمل آنها را خواند و بقبول آن گردن ننهادند و اگر بعضى از آنها هم در ظاهر اجابت كردند وفا نكردند و مقام ولايت را غصب كردند تا اندازه اى كه آن را از اذان و اقامه برداشتند و آن را از جزئيت آن دو خارج كردند و گفتن آن را بدعت دانستند اللّهمّ العن اوّل ظالم ظلم حقّ محمّد و آل محمّد و آخر تابع له على ذلك-

ص: 111

ربّ العالمين آن كسى است كه بعلم و مشيت خود آفريده است نفس كليّه الهيه اى را كه بنده تربيت شده او است براى اينكه او را بندگى كند در مسجد اقصى و بيت مقدس كه آن عبارتست از مادّه كليّه اوليّه اى كه در فضاى قدس واقع است و بسيار دور است از عالم انس و آن در هوائيست كه كليّه عقلها در آن حيرانست و جاى ايستادن مردمان براى عبادت پروردگار جهانيان و جاى ركوع آنها است با ركوع كنندگان و موضع سجود آنها است با سجده كنندگان اَلرَّحْمٰنِ رحمان آن كسى است كه آفريده است طبيعت كليّه را به ارادۀ نفوذكننده خود براى ربط دادن بآن نفس شريفه را به مادّه كمالات ذاتيّه آن و فرودبياورد بسوى زمين عبادتهاى آنها و محل عبادت عبادت كنندگان در آن و بكوشد براى بپاداشتن نمازهاى واجبه بالاى آن در آن مسجد اقصى اَلرَّحِيمِ رحيم آن كسى است كه بيرون مى آورد نفسهاى با ايمانى را كه در شبهاى تاريك به رياضت مشغولند و از نور پروردگارشان نورانى مى شوند و پس از آن برمى گردند بسوى خالق خود در نهايت صفا و پاكيزگى و آن وقتى است كه ميشنوند نداى اِرْجِعِي إِلىٰ رَبِّكِ رٰاضِيَةً مَرْضِيَّةً پس برمى گردد به آنجايى كه از آنجا ابتدا كرده تا گم شده خود را در آنجا بيابد كه آن از حقايق قدسيّه و انوار الهيّه است در دورترين گوديهاى عالم سفلى در حالتى كه گردآورنده بسته هاى جواهريست كه پراكنده است بعضى از آنها در معادن كوههاى ثابته و برقرار از حقايق واقعه در زمين ماده است پس خداى تعالى مالك روز جزا است مٰالِكِ يَوْمِ الدِّينِ خدا مالك يوم الدين است از حيث اينكه بازگشت همه بسوى آن نفوس شريفه نبويّه و ولويّه است بحسب كمالاتى كه دارند و رجوع همه آنها بعد از آن بسوى خدا است و آن بهدايت اشرف افراد نوع انسان و صاحب لواى حمد و مقام محموديست كه بكمال او امر دنيا و آخرت كامل مى گردد پس بسبب انسان نشئۀ دنيا برپامى شود و نشئه آخرت نيز به او قائم مى شود و چون اين لطيفه ها برگردد بسوى پروردگار جهانيان با او خطاب مى كنند بكلام او روبه رو درحالى كه فانى فى اللّه شده اند و او باقى است پس مى گويند إِيّٰاكَ نَعْبُدُ يعنى طلب مى كنيم تو را در هر ذرّه اى تا اينكه يافتيم تو را و خودت را شناسانيدى

ص: 113

نيز قاضى سعيد اعلى اللّه مقامه در شرح اين سوره مباركه گفته است-بدانكه ثناء عبارتست از اظهار صفت كمال و افصاح نعوت جمال و جلال و از جمله واضحات است كه الوهيّت محلّ اجتماع اسماء حسنى و صفات عليا است و صادر اوّل آن چنان چيزيست كه جامع همه انوار الهيّه باشد و جمله محامد سبحانيّه را آئينه تمام نما باشد و آن اوّل مظهر و قديم تر مرآت آن كمالات و نفس همه آنها و حقيقت همه ثناها بر وجه كمال باشد بنا بر يكى بودن ظاهر و مظهر و عالم و معلوم پس وقتى كه شخص عارف بتعليم پروردگار بگويد اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ اراده كرده است ظهور همه محامد قدسيّه و صفات كماليّه را بدون ترديد در نور عقلى و عالم علوى و عقل كلّى است كه آن اوّل ابداع و اول مخلوق خداى تعالى و مظهر قديم تر است براى صفات جمال و جلال و اسم اعظم جامع براى همه نعمتهاى كمال پس مخصوص او است صفات الوهيت عظمى و وحدانيت كبرى و همه صفات حسنى باعتبار ظهور او در مرتبه بالاتر رَبِّ الْعٰالَمِينَ

ص: 114

بما در هر چيزى پس شناختيم تو را در هر چيزى كه در آن تجلّى كردى براى ما بكمالات خود و خود بما نمايانيدى در صفات خود گفته شده است كه از مولاى ما جعفر بن محمد صادق روايت شده كه آن حضرت عليه السّلام اين آيه را بقدرى مكرّر كرد تا از گوينده آن يعنى از خدا شنيد وَ إِيّٰاكَ نَسْتَعِينُ يعنى و از تو يارى مى طلبيم در اين خواسته اى كه داريم زيرا كه ما از تو و براى توايم و با توايم و بسوى تو آمديم بر ما تفضّل فرما تا بهدايت تو راه يابيم اِهْدِنَا الصِّرٰاطَ الْمُسْتَقِيمَ يعنى بنما و برسان ما را بآن راه راستى كه آن ولىّ تو علىّ بن ابى طالب عليه السّلام است و او از تست چنانچه وارد شده است كه انّ عليّا ممسوس فى ذات اللّه و من الرّسول كنفسه و من اولاد الرّسول عين نورهم و مبدأ ظهورهم و من الانبياء نفس شهودهم و من الكلّ صراطهم فهو عليه السّلام صِرٰاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ

ص: 115

يعنى راه آن كسانى كه نعمت دادى بر ايشان تا اينكه رسيدند بسبب توسل جستن بسوى آنها و رسيدند بسوى هر نيكى اى كه در نزد تو است و او يعنى على عليه السّلام به پنهانى با ايشان بود و ايشان به منزله اعضاء و قوائى بودند نسبت به او غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ يعنى غير از راهى كه غضب كرده شدگان پيمودند و آنها از كسانى هستند كه افراط و زياده روى كردند در حق على عليه السّلام و در حق او غلوّ كردند و او را ربّ العالمين قرار دادند و به خدائى او قائل شدند وَ لاَ الضّٰالِّينَ و نه راه آنانى كه او را نشناختند حق شناختن و حق خلافت كه مخصوص به او بود غصب كردند و از راه او گمراه شدند و جمع بسيار و بى حدّى را گمراه كردند

بِسْمِ اللّٰهِ يعنى بعلىّ ولى عليه السّلام كه اسم اللّه اعظم و نور مقدّم كه در ابتداء آفرينش اشياء واقع شده و كمال جلاء و استجلال و استجلاء از براى او حاصل شده اَلرَّحْمٰنِ آن چنان مولائى است كه بيرون آورده است نورهاى اسماء را از غيب الغيوب در معرض شهود و موطن ظهور اَلرَّحِيمِ يعنى آن چنان خداى رحيمى كه قرار داده است بعلى عليه السّلام تميز عابد را از معبود چنانچه خود آن حضرت فرموده بالباء ظهر الوجود و بالنقطة تميّز العابد من المعبود و فرموده انا النقطة الّتى تحت باء البسملة- اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ يعنى همه ستايش و ثناها مخصوص خدائيست كه به خودى خود براى خود در مرتبه نهانى و غيبيت تجلّى كرده و نمايش داده نور على عليه السّلام را كه باطن سيّد مرسلين محمّد صلى اللّه عليه و آله و سلّم است بدليل فرموده خود آن حضرت علىّ منّى كنفسى

ص: 117

و در روايتى كروحى من بدنى-در اين آئينه زيرا كه اول چيزى اختيار كرد خداى تعالى براى خود از اسماء و صفات آن علىّ عظيم است و انّه فى امّ الكتاب لدينا لعلىّ حكيم و رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله در سفر معراج خود على عليه السّلام را ديد كه از پيش روى او راه مى رود تا اينكه در پرده نور داخل شد و خداى با پيغمبر ما سخن گفت در معراج او و با موسى عليه السّلام در كوه طور بزبان على عليه السّلام و تكلم كرد با عيسى عليه السّلام در گهواره بوصف على عليه السّلام

و قسمت كننده روزيها و فريادرس نفسهاى اهل وفاق و نابودكننده اهل شقاق در هر قرنى و رحيم و مهربان است نسبت بانبياء و اولياء بنور على عليه السّلام براى نجات دادن از تاريكيها و بلاها و كمك كردن به آنها در امر رسالات و محكم گردانيدن و ثابت داشتن آنها در راه نجات و تفضّل فرمود بر محتاجان امّت مرحومه به اين كه او را امام قرار داد براى ايشان در دنيا و آخرت تا اينكه بهترين امّتى شوند كه بيرون آورده شدند براى مردمان و رستگار شوند بفضيلتى بسيار بزرگ و برترى پيدا كنند بر هر زيركى مٰالِكِ يَوْمِ الدِّينِ و مالك يوم الدين است براى اينكه موى پيشروى بندگان را بدست على عليه السّلام قرار داده در دنيا و روز قيامت و همچنين شاهد و ناظر اعمالشان قرار داده در هر صبح و شبى و حساب ايشان را با او واگذاشته در قيامت تا جزأ دهد بدعمل را به آنچه كه در دنيا عمل كرده از عملهاى بد و پاداش دهد نيكوكاران را به نيكى و ظاهر گرداند خدا سلطنت او را در دار القرار و قرار داده است او را قسمت كننده بهشت و جهنّم إِيّٰاكَ نَعْبُدُ وَ إِيّٰاكَ نَسْتَعِينُ

ص: 119

يعنى با ولايت و در ولايت على و از راه عبادت او تو را عبادت مى كنيم و بس و به راهنمائى او از تو مى خواهيم و بس و يارى از تو مى طلبيم و بس و او را در پيشگاه تو واسطه و وسيله قرار مى دهيم اِهْدِنَا الصِّرٰاطَ الْمُسْتَقِيمَ يعنى ثابت بدار ما را بر دوستى او و يا ما را به اطاعت گفتار و رفتار او ثابت بدار و ما را از پيروان او قرار ده و بگردان ما را از جمله اعضاء و قواى او و بما بنما نورانيّت او را تا او را به نورانيت بشناسيم صِرٰاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ يعنى راه آن چنان كسانى كه نعمت دادى بر ايشان از انبياء و اولياء كه او را به نورانيّت شناختند و آن حضرت سرّا با آنها همراه بوده غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لاَ الضّٰالِّينَ يعنى نه راه كسانى كه غصب كردند حق او را و به ناحق بجاى او قرار گرفتند و ازاينجهت مغضوب درگاه جلال تو شدند-و غير از آنهائى كه نشناختند او را حق شناختن و راه ضلالت و گمراهى را پيش گرفتند

ص: 120

گفتند لبّيك يا امير المؤمنين فرمود عليه السّلام شناختن من به نورانيت شناختن خدا است عزّ و جلّ و شناختن خداى عزّ و جلّ شناختن من است به نورانيّت و آن دين خالص است كه خداى تعالى فرموده وَ مٰا أُمِرُوا إِلاّٰ لِيَعْبُدُوا اللّٰهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفٰاءَ وَ يُقِيمُوا الصَّلاٰةَ وَ يُؤْتُوا الزَّكٰاةَ وَ ذٰلِكَ دِينُ الْقَيِّمَةِ مى فرمايد امر كرده نشدند مردمان مگر به نبوت محمد صلّى اللّه عليه و آله كه آن دين راست محمديّه سمحه است و قول او وَ يُقِيمُونَ الصَّلاٰةَ پس كسى كه بپادارد ولايت مرا بپاداشته است نماز را و بپاداشتن ولايت من دشوار و صعب است تحمّل آن را نمى كند مگر ملك مقرب يا نبىّ مرسل يا بندۀ مؤمنى كه خدا آزموده است دل او را براى ايمان پس اگر ملك مقرّب نباشد و نبىّ مرسل نباشد و مؤمن امتحان نشده باشد تحمّل آن را نمى كند سلمان گفت گفتم يا امير المؤمنين مؤمن كيست و نهايت ايمان چيست و تعريف آن كدامست فرمود عليه السّلام اى ابا عبد اللّه گفتم لبّيك اى برادر رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله فرمود مؤمن ممتحن كسى است كه امر ما را ردّ نكند چيزى از آن را كه به او امر كنيم مگر اينكه سينه او شرح داده مى شود براى پذيرفتن و شكى در دل خود بدان اى ابا ذر من بنده خداى عزّ و جلّ هستم ما را خدايان خود قرار ندهيد و در فضل ما هر آنچه مى خواهيد بگوييد زيرا كه شما آنچه در كنه و حقيقت ما است و نهايت ندارد نمى رسيد

ص: 122

حديث نورانيّت راه نمى دهد زيرا كه خداى عزّ و جلّ حقيقة بما عطا فرموده بزرگتر و عظيم تر از چيزى كه وصف كننده از شما بتواند آن را وصف كند يا بر قلب احدى خطور كند از شماها پس چون ما را باين وصف شناختيد شما مؤمنان هستيد سلمان گفت گفتم اى برادر رسول خدا ص كسى كه بپادارد نماز را بپاداشته است ولايت تو را فرمود آرى اى سلمان تصديق آن قول خداى تعالى است كه در كتاب عزيز خود فرموده اِسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاٰةِ وَ إِنَّهٰا لَكَبِيرَةٌ إِلاّٰ عَلَى الْخٰاشِعِينَ پس مراد از صبر رسول خدا و مراد از صلاة برپاداشتن ولايت من است پس از جهت ولايت است كه فرموده وَ إِنَّهٰا لَكَبِيرَةٌ و نفرموده است انّهما لكبيرة زيرا كه كبيره ولايت است كه حمل آن كبير است براى خاشعين و خاشعون شيعيان با بصيرت مايند و اين براى آنست كه اهل اقاويل از فرقه مرجئه و فرقه قدريّه و فرقه خوارج و غير ايشان از جماعت ناصبيها اقرار برسالت محمّد صلى اللّه عليه و آله دارند و در ميان ايشان اختلافى نيست و ليكن در ولايت من اختلاف دارند و منكر ولايت من مى باشند و آن را انكار مى كنند مگر كمى از آنها و آنها كسانى هستند كه خدا در كتاب عزيز خود وصف فرموده و گفته إِنَّهٰا لَكَبِيرَةٌ إِلاّٰ عَلَى الْخٰاشِعِينَ و در جاى ديگر در كتاب عزيز خود در نبوّت محمّد ص

ص: 123

و در ولايت من پس فرمود خداى عزّ و جلّ وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشِيدٍ پس مراد از قصر محمّد صلّى اللّه عليه و آله است و مراد از بئر معطله ولايت من است كه آن را معطل كردند و انكار كردند و كسى كه اقرار بولايت من نكند نفعى نمى برد و نفعى نمى دهد او را اقرار برسالت محمّد صلى اللّه عليه و آله اقرار برسالت او و اقرار بولايت من هر دو مقرون به يكديگر است و آن حضرت نبىّ مرسل و پيشواى خلق است و علىّ پس از او امام خلق و وصىّ محمّد صلى اللّه عليه و آله است چنانچه پيغمبر ص به او فرمود تو از من به منزلۀ هارونى از موسى مگر اينكه پس از من نبيّى نيست و اوّل ما محمّد و اوسط ما محمّد و آخر ما محمّد است پس كسى كه كامل كرد شناختن مرا او ثابت بر دين پايدار است چنانچه خداى تعالى فرموده وَ ذٰلِكَ دِينُ الْقَيِّمَةِ و زود باشد كه ظاهر كنم آن را به يارى خدا و توفيق او يا سلمان و يا جندب گفتند لبّيك يا امير المؤمنين صلوات خدا بر تو باد فرمود من و محمّد يك نور بوديم از نور خداى عزّ و جلّ پس خدا امر فرمود تا آن دو قسمت شود و بنصف آن فرمود محمّد باش و بنصف آن فرمود علىّ باش و ازاينجهت است كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله فرمود علىّ از من است و من از علىّ هستم و اداء نمى كند از من مگر علىّ و

ص: 124

روانه فرمود ابا بكر را با سورۀ برائت بسوى مكّه پس جبرئيل نازل شد و گفت اى محمّد آن حضرت فرمود لبّيك جبرئيل گفت خدا تو را امر فرموده خودت بايد سورۀ برائت را برسانى يا مردى كه از تو باشد پس رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله مرا فرستاد كه سوره را از ابو بكر پس بگيرم و او سوره را بمن ردّ كرد ولى يافتم كه رد كردن آن بر نفس او گران آمد و گفت اى رسول خدا آيا دربارۀ من آيه اى نازل شده در قرأن فرمود نه و ليكن آن را نبايد كسى ببرد مگر من يا على اى سلمان و اى جندب گفتند لبّيك اى برادر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله فرمود كسى كه صلاحيّت آن را ندارد كه صحيفه اى را با خود بردارد و از جانب رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله به مكّه برساند كجا صلاحيّت امامت را دارد اى سلمان و اى جندب من و رسول خدا هر دو يك نور بوديم رسول خدا ص محمّد مصطفى شد و من وصىّ او علىّ مرتضى شدم محمّد ناطق گرديد و من ساكت شدم زيرا كه ناچار است كه در هر عصرى از عصرها در آن حجّت ناطق و صامتى باشد اى سلمان محمّد ص بيم دهنده گرديد و من هدايت كننده شدم و اينست فرموده خداى عزّ و جلّ إِنَّمٰا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هٰادٍ پس رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله

ص: 125

بيم دهنده است و من هدايت كننده خدا مى داند كه هر زنى چه حملى را برمى دارد و آنچه را رحمها ميكاهد و آنچه را مى افزايد و هر چيزى نزد او به اندازه ايست داناى پنهان و آشكار است بزرگى است كه علوّ و برترى دارد يكسانست نزد او از شما كسى كه به پنهانى چيزى را بگويد يا آشكارا بگويد و كسى كه در شب مخفى باشد و در روز آشكار باشد مر او را است از پى هم در آيندگان از پيش رو و از پشت سر كه نگهبانى او كنند از فرمان خدا پس آن حضرت دو دست خود را برهم زد و فرمود محمّد صاحب گرد آوردن شد و من صاحب پراكنده كردن شدم محمّد صاحب بهشت شد و من صاحب آتش شدم به آتش مى گويم بگير اين را و بگذار اين را محمّد صاحب لرزانيدن شد و من صاحب خراب كردن شدم و من صاحب لوح محفوظم خداى عزّ و جل بمن الهام فرموده علم هر چيزى را كه در آنست آرى اى سلمان اى جندب محمّد يس وَ الْقُرْآنِ الْحَكِيمِ شد محمّد ن وَ الْقَلَمِ شد محمّد طه مٰا أَنْزَلْنٰا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقىٰ شد و محمد صاحب دلالات شد و من صاحب معجزات شدم و صاحب آيات شدم محمّد خاتم النبيين شد و من خاتم الوصيّين شدم منم صراط مستقيم منم نبأ عظيمى كه مردمان در آن اختلاف كردند و كسى اختلاف نكرد مگر در ولايت من محمّد صاحب دعوت شد و من صاحب شمشير شدم محمّد نبى مرسل شد

ص: 126

و من صاحب امر نبىّ شدم خداى عزّ و جلّ فرموده يُلْقِي الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلىٰ مَنْ يَشٰاءُ مِنْ عِبٰادِهِ و آن روح بزرگ خدا است كه آن را عطا نمى كند و القاء نمى شود مگر بر ملك مقرّب يا پيغمبر مرسل يا وصىّ منتجب پس كسى كه خدا اين روح را به او عطا كرد او را از مردمان جدا مى كند و افاضه مى كند به او قدرت را پس او زنده مى كند مردگان را و مى داند آنچه را كه بوده و مى باشد و سير مى كند از مشرق بمغرب و از مغرب بمشرق بيك چشم برهم زدن و مى داند آنچه را كه در ضميرها و دلها است و مى داند آنچه را كه در آسمانها و زمين است اى سلمان اى جندب و محمّد صلّى اللّه عليه و آله ذكر شد چنانچه خداى تعالى مى فرمايد قَدْ أَنْزَلَ اللّٰهُ إِلَيْكُمْ ذِكْراً رَسُولاً و من عطا كرده شدم علم منايا و بلايا و فصل الخطاب را و به وديعت سپرده شد بمن علم قرءان و آنچه كه مى باشد تا روز قيامت و محمّد صلى اللّه عليه و آله بپاداشت حجّت را براى مردمان و منم حجّت خداى عزّ و جلّ كه قرار داده است خدا براى من آنچه را كه قرار نداده است براى احدى از اوّلين و آخرين و نه نبيّى مرسلى و نه بملك مقرّبى اى سلمان و اى جندب

ص: 127

گفتند لبّيك يا امير المؤمنين فرمود آن حضرت عليه السّلام منم كه سوار كردم نوح را در كشتى بامر پروردگارم منم آن كسى كه بيرون آوردم يونس را از شكم ماهى باذن پروردگارم منم آنكه گذرانيدم موسى بن عمران را از دريا بامر پروردگارم منم آنكه بيرون آوردم ابراهيم را از آتش باذن پروردگارم منم آنكه جارى كردم نهرها را و شكافتم چشمه ها را و كشتم درختها را باذن پروردگارم منم عذاب كننده روز ظلّت و منم نداكننده از مكان نزديك به نحوى كه بشنوند همه جنّ و انس و بفهمند همه گروهها و منم كه مى شنوانم بهر گروه ستمكار و منافقى بلغتها و زبانهاى خودشان و منم خضر عالم موسى منم معلّم سليمان بن داود و منم ذو القرنين و منم قدرت خداى عزّ و جلّ اى سليمان و اى جندب منم محمّد و محمّد از من است فرمود خداى تعالى مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيٰانِ بَيْنَهُمٰا بَرْزَخٌ لاٰ يَبْغِيٰانِ اى سلمان و اى جندب گفتند لبّيك يا امير المؤمنين فرمود مرده ما نمرده است و غايب ما غيبت نكرده است و كشتهاى ما كشته نيستند اى سلمان و اى جندب گفتند لبيك يا امير المؤمنين صلوات اللّه عليك فرمود عليه السّلام منم امير هر مؤمن و مؤمنه اى از گذشتگان و باقى ماندگان كه تاييد شدم بروح بزرگى و

ص: 128

عظمت و جز اين نيست كه من بنده اى هستم از بندگان خدا ما را خدايان خود نخوانيد و نام خدائى نگذاريد و در فضيلت ما هر چه مى خواهيد بگوئيد زيرا كه شما بكنه فضل ما نمى رسيد و آن فضائلى كه خدا براى ما قرار داده به معشارى از عشر آن نمى رسيد زيرا كه مائيم آيات خدا و حجتهاى خدا و خليفه هاى او و امينهاى او و امامهاى او وجه اللّه و عين اللّه و لسان اللهيم بسبب ما عذاب مى كند خدا هر كه را عذاب كند از بندگان خود و بسبب ما ثواب مى دهد و از ميان خلق خود ما را پاك و پاكيزه و پاك كننده قرار داده و اختيار كرده و برگزيده است ما را و اگر گوينده اى بگويد براى چه و چگونه و در چه چيز هرآينه كافر و مشرك مى شود زيرا كه او سؤال كرده نمى شود از آنچه كه مى كند و ايشان سؤال كرده مى شوند-اى سلمان و اى جندب-گفتند لبّيك يا امير المؤمنين- صلوات اللّه عليك-فرمود عليه السّلام هر كه ايمان آورد به آنچه من گفتم و تصديق كرد آنچه را كه بيان كردم و تفسير نمودم و شرح دادم و واضح كردم و روشن نمودم و دليل آوردم او مؤمنى است امتحان شده كه خدا دل او را امتحان كرده براى ايمان و شرح داده سينه او را براى اسلام و او است عارف مستبصر كه بحدّ كمال رسيده و هر كه شك كند و عناد بورزد و توقف كند و سرگردان شود و شك كند مقصّر و ناصب است اى سلمان و اى جندب

ص: 129

گفتند لبّيك يا امير المؤمنين صلوات اللّه عليك-فرمود(عليه السّلام)كه من زنده مى كنم و مى ميرانم باذن پروردگارم و خبر مى دهم شما را به آنچه كه مى خوريد و به آنچه كه ذخيره مى كنيد در خانه هايتان باذن خدائى كه پروردگار من است و من دانايم به ضميرهاى دلهاى شما و امامهائى كه از فرزندان منند(عليهم السّلام)ميدانند و مى كنند آنچه را كه من مى دانم و مى كنم هر وقت دوست بدارند و اراده كنند زيرا كه ما همه يكى هستيم اوّل ما محمّد است و آخر ما محمّد و اوسط ما محمد است و همه ما محمّديم جدائى ميان ماها نيندازيد و ما اگر چيزى را خواستيم خدا هم مى خواهد و هر چه را كه از آن كراهت داريم خدا هم از آن كراهت دارد واى و عذاب همه آن براى كسى است كه منكر فضل ما و خصوصيّات ما و آنچه كه خدا بما عطا فرموده باشد براى اينكه كسى كه انكار كند چيزى از آنچه كه خدا بما عطا فرموده انكار كرده است قدرت خداى عزّ و جلّ را و آنچه را كه او در حق ما و براى ما خواسته است اى سلمان و اى جندب گفتند لبّيك يا امير المؤمنين صلوات اللّه عليك-فرمود هرآينه خداى ما بما عطاء فرمود چيزى را كه جليل تر و عظيم تر و بالاتر و بزرگتر از همه اينها است گفتيم يا امير المؤمنين چيست آنچه كه عطا كرده است به شماها كه آن اعظم و اجلّ از همه آنها است فرمود كه

ص: 130

هرآينه عطا كرد بما علم اسم اعظم آن چنانى را كه اگر بخواهيم خرق مى كنيم آسمانها و زمين را و بهشت و جهنّم را و بالا مى رويم بسبب آن به آسمان و فرود مى آئيم بسبب آن به زمين و غروب مى كنيم و طالع مى شويم و بعرش مى رويم و در مقابل خداى عزّ و جل مى نشينيم و هر چيز اطاعت مى كند ما را حتّى آسمان ها و زمين و آفتاب و ماه و ستارگان و كوهها و درختها و جنبندگان و بهشت و جهنّم همه اينها را خدا بما عطا كرده بسبب اسم اعظم كه بما تعليم داده و مخصوص گردانيده است ما را بآن و با همه اينها مى خوريم و مى آشاميم و در بازارها راه مى رويم و اين كارها را بامر پروردگارمان مى كنيم و مائيم بندگان گرامى داشته شده خدا كسانى هستيم كه پيشى نمى گيريم از او در گفتار و از كسانى هستيم كه بفرمان او كار مى كنند و قرار داده ما را معصومين از گناه و پاكان و پاكيزه گان و فضيلت داده ما را بر بسيارى از بندگان مؤمن خود پس ما هم مى گوئيم ستايش مخصوص خدائيست كه هدايت كرد ما را و اگر او ما را هدايت نمى كرد نبوديم از راه يافته شدگان و ثابت است كلمه عذاب بر كافرين يعنى منكرين به آنچه كه عطا فرموده است خدا به ما از فضل و احسان اى سلمان و اى جندب اينست شناختن من به نورانيت معرفت مرا دست آويز خود قرار ده تا رشد و هدايت يابى زيرا كه احدى از شيعيان ما بحد استبصار و بينائى نمى رسد تا مرا به نورانيّت

ص: 131

شناخت مستبصر بالغ كاملى مى شود و فرومى رود در درياى علم و به درجه فضل بالا مى رود و اطلاع حاصل مى كند بر سرّهائى از اسرار خدا و مكنونى از خزينهاى او

شاك مرتاب-يا سلمان يا جندب ان معرفتى بالنورانية معرفة اللّه و معرفة اللّه معرفتى و هو الدين الخالص يقول اللّه سبحانه و ما امروا الاّ ليعبدوا اللّه بالتوحيد و هو الاخلاص و قوله حنفاء و هو الاقرار بنبوّة محمّد صلّى اللّه عليه و آله و هو الدين الحنيف قوله و يقيموا الصّلاة و هي ولايتى فمن والاني فقد اقام الصّلاة و هو صعب مستصعب و يؤتوا الزكاة و هو الاقرار بالائمة و ذلك الدين القيّم شهداء القرءان ان الدّين الخالص التوحيد و الاقرار بالنبوّة و الولاية فمن جاء بهذا فقد اتى بالدين القيّم يا سلمان يا جندب المؤمن الممتحن الذى لم يرد عليه شيء من امرنا الاّ شرح اللّه صدره لقبوله و لا يشكّ و لا يرتاب و من قال لم و كيف فقد كفر فسلّموا للّه امره فنحن امر اللّه يا سلمان و يا جندب انّ اللّه جعلنى امينه على خلقه و خليفته فى ارضه و بلاده و عباده و اعطانى ما لم يصفه الواصفون و لا يعرفه العارفون فاذا عرفتمونى هكذا فانتم مؤمنون يا سلمان قال اللّه عز و جلّ استعينوا بالصّبر و الصلاة فالصّبر محمّد و الصّلاة ولايتى و لذلك قال انّها لكبيرة و لم يقل و انّهما ثم قال الاّ على الخاشعين فاستثنى اهل ولايتى الذين استبصروا بنور هدايتى

ص: 133

يا سلمان نحن سرّ اللّه الذى لا يخفى و نوره الذى لا يطفى و نعمته الّتى لا تجزى اوّلنا محمّد و اوسطنا محمّد و آخرنا محمّد فمن عرفنا فقد استكمل الدين القيّم يا سلمان و يا جندب كنت و محمّدا نورا نسبّح قبل التسبيحات و نشرق قبل المخلوقات فقسم اللّه ذلك النور نصفين نبىّ مصطفى و وصىّ مرتضى فقال اللّه لذلك النّصف كن محمّدا و للآخر كن عليّا يا سلمان و يا جندب و كان محمّد الناطق و انا الصّامت و لا بدّ فى كلّ زمان من ناطق و صامت فمحمّد صاحب الجمع و انا صاحب النشر و الحشر و محمّد المنذر و انا الهادى و محمّد صاحب الحشر و انا صاحب الرّجعة محمّد صاحب الحوض و انا صاحب اللّواء محمّد صاحب المفاتيح و انا صاحب الجنّة و النّار محمّد صاحب الوحى و انا صاحب الالهام- محمّد صاحب الدلالات و انا صاحب المعجزات محمّد خاتم النبيين و انا خاتم الوصيّين محمّد صاحب الدّعوة و انا صاحب السيف و السّطوة محمّد النبىّ الكريم و انا الصّراط المستقيم محمّد الرءوف الرحيم و انا العلىّ العظيم يا سلمان قال اللّه سبحانه يلقى الروح من امره على من يشأ

ص: 134

من عباده و لا يعطى هذه الروح الاّ من فوّض اليه الامر و القدرة و و انا احى الموتى و اعلم ما فى السّموت و الارض و انا الكتاب المبين- يا سلمان محمّد مقيم حجة الخلق و انا حجة الحق على الخلق و بذلك الروح اعرج به الى السّماء انا حملت نوحا فى السفينة انا صاحب يونس فى بطن الحوت انا الذى جاوزت موسى فى البحر و اهلكت القرون الاولى و اعطيت علم الانبياء و الاوصياء و فصل الخطاب و بى تمّت نبوّة محمّد و انا اجريت الانهار و البحار و فجّرت الارض عيونا انا كابّ الدنيا لوجهها انا عذاب يوم الظلّة انا الخضر معلّم موسى انا معلّم داود يا سلمان انا ذو القرنين انا الّذى رفعت سمكها باذن اللّه عزّ و جلّ انا دحوت ارضها انا المنادى من مكان بعيد انا دابّة الارض انا كما قال رسول اللّه انت يا على ذو قرنيها و كلا طرفيها و لك الآخرة و الاولى يا سلمان انّ ميّتنا اذا مات لم يمت و مقتولنا لم يقتل و و غائبنا اذا غاب لم يغب و لا يلد و لم يولد فى البطون و لا يقاس بنا احد من الناس انا تكلمت على لسان عيسى فى المهد انا نوح انا ابراهيم

ص: 135

انا صاحب الناقة انا صاحب الرجفة انا صاحب الزلزلة انا اللّوح المحفوظ الىّ انتهى علم ما فيه انا اتقلّب فى الصّور كيف شاء اللّه- من رءاهم فقد رآنى و من رآنى فقد رءاهم و نحن فى الحقيقة نور اللّه الذى لا يزول و لا يتغيّر يا سلمان بنا شرف كلّ مبعوث فلا تدعونا اربابا و قولوا فينا ما شئتم فبنا هلك من هلك و بنا نجى من نجى يا سلمان من امن بما قلت و شرحت فهو مؤمن امتحن اللّه قلبه للإيمان و رضى عنه و من شكّ و ارتاب فهو ناصب و ان ادّعى ولايتى فهو كاذب يا سلمان انا و الهداة من اهل بيتى سرّ اللّه المكنون و اوليائه المقرّبون كلّنا واحد و امرنا واحد و سرّنا واحد فلا تفرّقوا فينا فتهلكوا فانّا نظهر فى كل زمان بما شاء الرّحمن فالويل كل الويل لمن انكر ما قلت و لا ينكره الاّ اهل العناوة و من ختم على قلبه و سمعه و جعل على بصره غشاوة يا سلمان انا الطّامة الكبرى انا الأزفة اذا ازفت انا الحاقة انا القارعة انا الغاشية انا الصّاخة انا العنة النازلة و نحن الآيات و الدّلالات

ص: 136

و الحجب و وجه اللّه و انا كتب اسمى على العرش فاستقر و على السموات فقامت و على الارض فرست و على الريح فذرت و على البرق فلمع و على الورق فهمع و على النور فسطع و على السّحاب فدمع و على الرعد فخشع و على الليل فدجى و اظلم و على النهار فاضاء و تبسّم

خداشناسى و مرآت براى مسمّى است يا اينكه سبب است براى تقرّب معنوى بسوى خداى سبحانه يا براى غير اينها از براهين عقليه و شواهد نقليّه و اشاره است به اين كه خدا است اوّل و آخر و ظاهر و باطن و مبدأ و مرجع در جميع امور به وحدانيّت و يگانگى خود و اشاره است به آنچه كه در اسم اعظم وارد شده از قول خداى تعالى و قول رسول خدا و بعض از ائمه صلوات اللّه عليهم اجمعين(يا هو يا من هو يا من ليس هو الاّ هو سوّم براى مصاحبه است و در اينجا به معناى استغاثه و توسل و توجّه كامل تام و تمام است بنام خداى تعالى

و اظهر اينست كه اين اسمى كه متّصف به صفت اعظميت است عبارت از ولايت كليّه ايست كه آن ولاية اللّه باشد چنانچه امير مؤمنان عليه السّلام در موارد عديده فرموده انا الّذى ولايتى ولاية اللّه و نيز فرموده ظاهرى امام و باطنى غيب لا يدرك

از بزرگترين آيات خدا و اعظم اسماء و اشرف و اكرم و اكبر آنها مى باشند و نزديكترين خلقند بسوى خداى سبحانه و بدانكه اگر اسم را از سموّ به معناى علوّ و برترى بگيريم شكى نيست كه ائمه عليهم السّلام بلندمرتبه تر از همه ممكنات مى باشند و از همه به خدا نزديكترند و اسم اللّه در بسمله جنسى است جامع كه شامل همه اسماء الهيّه مى شود و همه معانى متعلقه به آنها را در بردارد و همه اسماء نيز اسم اعظم را در بردارند پس بسم اللّه اقرب باسم اعظم است از سياهى چشم به سفيدى آن حاصل آنكه ملكوت و حقيقت بسم اللّه الرحمن الرحيم عبارت است از حقيقت ولايت كليّه اى كه آن ولايت خداى سبحانه است كما اينكه اين معنى از فرموده امام على النقى عليه السّلام در فقره اى از فقرات زيارت جامعه معلوم مى شود كه فرموده من اطاعكم فقد اطاع اللّه و من احبّكم فقد احبّ اللّه و غير از اينها كه دلالت بر مطلوب دارد و آن مظهر همه اسماء الهيّه است پس ولايت آل محمّد عليهم السّلام حقيقت بسم اللّه و ساير اسماء الهيّه است و نزديكتر است باسم اعظم از سياهى چشم به سفيدى آن زيرا كه سياهى چشم به سفيدى آن نزديك به همديگرند بخلاف ولايت كه آن ملكوت بسم اللّه است

ص: 141

و حقيقت و مظهر و مرآت آن و ولايت محيط بر تمام اشياء است در مقدمات تفسير صافى حديثى از امام صادق عليه السّلام روايت كرده كه فرموده انّ اللّه تعالى جعل ولايتنا اهل البيت قطب القرءان تا آخر حديث و بسمله از اجزاء قرآنست پس مرتبه ولايتى كه ولايت خدا است محيط بر قرآنست و آن باطن قرءان و غيب قرءان و ملكوت قرءان و تمام معارف راجعه بقرآن است در زيارت جامعه است كه السّلام على محالّ معرفة اللّه و فرمايش آن حضرت است بنا عرف اللّه و لولانا ما عرف اللّه حاصل اينكه اسمى كه در ضمن بسمله است يعنى اسم اللّه از حيث اينكه جامع جميع اسماء است محيط است در عالم معنى و نورانيّت بتمام اسماء و ائمه عليهم السّلام نور الانوار و مظهر اسرار و حقيقت آثار آن در حديث است كه نحن الاسماء الحسنى الّتى لا يقبل اللّه سبحانه عملا الاّ بمعرفتنا تا آخر حديث و اين براى آنست كه ايشان خزينه دارهاى خدايند در آسمانهاى او و زمين او بر علم او و معدن رحمت و اصول كرم و غير اينها مى باشند از مقامهائى كه خدا بر ايشان مرتّب فرموده در آنها-و اشاره ببعض از اين اسرار است تفسير

ص: 142

فرموده خداى تعالى وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمٰاءَ كُلَّهٰا كه توضيح آن اينست كه مراد خدا از تعليم اسماء تعليم الفاظى كه دلالت بر معنى داشته باشد نيست زيرا كه مرجع آنها علم لغت است بلكه ظاهرا مراد از آنها ملكوت اشياء است كه متكوّن در حقايق اسمائيه مى باشد و آن عالم انوار و عالم اشباح است و ائمه عليهم السّلام نورالانوارى هستند كه همه انوار از آنها نورانى شده اند و ايشانند مشكات مصباحى كه محلّ زينت مشيت الهيّه است و ايشانند كليدهاى استفاضه كه خدا به آنها ابتداء خلقت فرمود و به آنها هم ختم مى كند و آنچه در اين مقام ذكر شد از علوم راسخين در علم است و بيش از اين اقتضاء بيان آن نيست گفتم كه الف گفت ديگر هيچ مگو *** در خانه اگر كس است يك حرف بس است

و رحمت الهيه به ايشان نازل مى شود و از ايشان و با ايشان و در ايشان و بسوى ايشان است و ايشانند خزينه دارها و محلهاى مشيت خدا چنانچه در حديث وارد شده كه فرمودند خلق اللّه المشيّة بنفسها ثمّ خلق الاشياء بالمشيّة و در حديث قدسى است كه فرموده انّما خزانتى بين الكاف و النون اذا اردت شيئا ان اقول له كن فيكون كلمه كن كنايه است از مشيت خدا در عالم امر كه آن از ملكوت عالم خلق است و در حديث روايت شده كه فرمودند نحن اوعية مشيّة اللّه اذا شئنا شاء اللّه و لا نشاء الاّ ان يشاء اللّه و نيز اشاره به اين معنى است فرمودۀ ايشان نحن جنب اللّه و يده الباسطة(الباطشة)و عينه النّاظرة و رحمته الباسطة

تا نقطه ممكنات گردد *** سرلوحۀ كاينات گردد

زان نقطه كند حروف ظاهر *** سازد بصفات خود مظاهر

آنگه كه ستايشى ز خود كرد *** بى لفظ بجلوه احمد آورد

چون نقطه رحمتش عيان شد *** بر جمله صفات حق نشان شد

در ظاهر امر اگر يكى بود *** هم بود نبىّ و هم ولى بود

زان نقطه دو نور منجلى گشت *** يك احمد و ديگرى على گشت

كين هر دو تجلّى الهند *** در عالم كون مهر و ماهند

مجلاى تجلّى صفاتند *** اقرب به خدا از ممكناتند

آن نقطه حروف در كمون داشت *** بد نور و اشعّه اى فراون داشت

زو حق بگشود باب ايجاد *** پيدايش خلق كرد بنياد

فرمود خدا بشاه لولاك *** لولاك لما خلقت الافلاك

ايجاد نمود باغ امكان *** زان نقطه صنع ذات سبحان

بنياد ز هسته اى نهادش *** و ان هسته ز فيض آب دادش

زان هسته بسى نهال برخواست *** شد باغ از آن نهالها راست

اشجار و ثمار آن فزون شد *** اندازه آن ز حدّ برون شد

خالى از ريب و از شكوكست *** كين باغ ز مالك الملوك است

پروردۀ دست قدرت او است *** بى ياور و عون صنعت او است

ص: 145

آراسته بر نظام احسن *** پيراسته بر اساس متقن

از رحمت خويش داده آبش *** وز نور وجود آفتابش

حاصل آنكه صادر اول حقيقت و نور محمّد و آل محمّد صلوات اللّه عليهم اجمعين مى باشند كه افضل از همه مخلوقات و اقرب از همه ممكنانند به خداى سبحانه پس هر فيض و هدايت وجود و بخششى كه از جانب خداى تعالى افاضه مى شود بواسطه ايشانست و همه آنها در ايشان و با ايشان و از ايشان و بسوى ايشان و بسبب ايشان بامر و اذن خدا افاضه مى شود بهر كه افاضه شود و شده از سابقين و موجودين و لاحقين در آسمانها و زمين و اهل آنها از ملائكه و انبياء و مرسلين و غير آنها و ايشانند اهل افاضه و معدن آن و ايشانند مصنوع اوّل و واسطه ميان خدا و ميانه خلق در همه تشريعات وجوديّه و وجودات تشريعيّه و ايشانند آب وجود و رحمتى كه توسعه دارد بر هر چيزى چنانچه خداى تعالى فرموده است مِنَ الْمٰاءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ و از آن تعبير باوّل ما خلق اللّه شده و مراد از آن آب معروفى كه در نظر عامّه مردمانست نيست و مراد حقيقت رحمانيّه و رحيميه است كه آل محمّد عليهم السّلام معدن آنند كه متضمّن حيات ابديه و فيوضات سرمديه است

ص: 146

بدانكه ذات اقدس حق جلّت عظمته فاعليّت او تام و تمام است و صفات او عين ذات او است و زائد بر ذاتش نيست و براى فعل او نهايتى نيست و صدور اشياء از او بر سبيل عنايت است و فيض رسانيدن بدون آنكه قصدى يا رويّه اى داشته باشد و كسانى كه بر خلاف اين معتقد باشند اعتقادشان فاسد است تعالى اللّه عن ذلك علوّا كبيرا و بدانكه ممكن الوجود در وجود خود هميشه محتاج است بايجاد واجب الوجود و واجب الوجودى غير از خداى يگانه نيست و هر موجودى بايجاد خدا وجود پيدا مى كند نه بايجاد غير او و صفت ايجاد فقط و فقط مخصوص ذات يكتاى بى همتاى او است ابتداء و همچنين نيز در بقاء محتاج است در هر حالى به خدا پس هر ايجاد و ابقائى در حقيقت مستند به خدا است پس در حقيقت رحمان و رحيمى غير از خدا نيست

ميل هم داشته باشد براى مهيّا كردن آن براى خوردن آلات و يا اسبانى كه آن را نقل كند يا آرد كند و خمير كند و طبخ كند براى او فراهم نباشد و غير اينها يا وسائل لازمه براى تهيّه آن موجود نباشد از قبيل چوب و آهن و يا آهنگر و نجّار يا محل و مكانى كه فراهم شدن آن بر آن توقف داشته باشد و مكنت مكانى يا زمانى هم ندارد يا جائى باشد كه هواى آزادى در آنجا نيست كه تنفّس كند يا كيفيتى باشد موجبات حركت براى او ميسّر نباشد و نحوى باشد كه خوردنى ديگر هم از قبيل ميوه يا غير آن در آن حال در دسترس او نيست كه بآن تغذّى كند و از آن گندم نتواند نفعى ببرد در اين صورتها ممكن بيچاره راهى ندارد جز آنكه خداى رحمان و رحيم او را مشمول رحمانيّت و رحيميّت خود قرار دهد پس رحمان و رحيمى در حقيقت غير از خدا نيست و مسبّب همه اسبابها او است من از مفصّل اين نكته مجملى گفتم *** تو صد حديث مفصل بخوان از اين مجمل

سعدى ابر و باد و مه و خورشيد فلك در كارند *** تا كه تو نانى بكف آرىّ و بغفلت نخورى

همه از بهر تو سرگشته و فرمان بردار *** شرط انصاف نباشد كه تو فرمان نبرى

اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ يعنى هر ثناء جميل و وصف جليل كه هميشه ازلا و ابدا موجود بوده و هست و خواهد بود مخصوص خداى يكتاى بى همتائى است كه متّصف به همۀ اسماء حسنى و صفات عليا است كه از جمله آن قدرت تامه او است بر اصول همه نعمتها و ايجاد آنها و انشاء همه ممكنات و مكوّنات و تربيت و اصلاح آنها دانسته باد كه حمد اعمّ از شكر است زيرا كه استعمال آن در مقابل همه اوصاف كماليه اختياريه او است خواه بغير برسد يا نرسد بر خلاف شكر كه آن مختصّ است به اوصافى كه بغير برسد و تعريف حمد آن عبارت است از ثناء جميل بقصد تعظيم و تبجيل كه اختيارى باشد و بزبان گفته شود خواه در مقابل نعمت باشد يا غير آن و شكر در مقابل نعمت و عطاء و احسان است از جلب نفع و دفع ضرر و تعريف آن اينست كه شكر فعلى است كه خبر مى دهد از بزرگ داشتن منعم از جهة اينكه نعمت دهنده است خواه بزبان باشد يا بدل يا باركان و اينكه گفته شد كه حمد اعمّ از شكر است يعنى هر حمد كننده اى شكرگزار هست ولى هر شكرگزارى حمدكننده نيست پس مقدم داشتن حمد سزاوارتر است از شكر گذاردن و براى همين است كه خداى تعالى حمد را بر شكر اختيار فرموده است

ص: 150

و اينكه خداى علىّ اعلى حمد را بجمله اسميه بيان فرموده و نفرموده است حمد اللّه و يا حمدت اللّه براى اينست كه جمله فعليه دلالت بر تجدّد و حدوث دارد و ليكن گفتن اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ براى ثبوت و استمرار است و خدا هميشه محمود و حامد بوده و هست و خواهد بود و پيش از ايجاد همه موجودات خودش هم حامد بوده و هم محمود و ديگر آنكه اشاره باشد به اين كه بنده عاجز است از اينكه بتواند حمد خدا را به نحوى كه بايد و شايد و شايسته مقام خدائى او است بجا بياورد هر چند مقرّب ترين تمام ممكنات و مخلوقات او باشد پس احدى غير از ذات اقدس خودش حق حمد او را كما هو حقه بجا بياورد حتى افضل تمام اوّلين و آخرين و حمدكننده ترين تمام حمدكنندگان خاتم انبياء محمّد مصطفى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم هم نمى تواند به نحوى كه ذات اقدس احديت خود را حمد و ثنا مى كند او را حمد كند بلكه شماره و احصاء آن را هم نمى تواند بنمايد چنانچه در اين مقام خود آن حضرت در پيشگاه عظمت الهى عرض مى كند سبحانك لا احصى ثناء عليك انت كما اثنيت على نفسك ما نتوانيم حق حمد تو گفتن *** با همه كرّوبيان عالم بالا

زيرا كه توفيق اداء هر حمدى نعمت ديگرى است از جانب منعم پس ممكن نيست جزاى نعمت هر حمدى و اداء حق آن به نحوى كه موجب حق حمد ديگرى نشود چه نيكو گفته است مصلح الدين سعدى شيرازى هر نفسى كه فرومى رود ممدّ حياتست و

ص: 151

چون برمى آيد مفرّح ذاتست از دست و زبان كه برآيد *** كز عهده شكرش بدرآيد

از پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله روايت شده كه فرموده است الحمد رأس الشّكر ما شكر اللّه من لم يحمده يعنى حمد سر شكر است و خدا شكرگزارى نمى كند از كسى كه او را حمد نكند و بدانكه كلمه الحمد للّه مشعر است بر اينكه حق سبحانه و تعالى زنده و توانا و اراده كننده و دانا است زيرا كه مستحق حمد كسى است كه حيات و قدرت و اراده و علم داشته باشد و از شأن او باشد و حىّ و قادر و مريد و عالم على الاطلاق كسى غير از خدا نيست و او است كه منزّه است از جميع نقصها و عيبهاى امكانيّه و مراد از كلمه سبحان تنزيه كردن خدا است از هر گونه عيب و نقصى و تسبيح در تحت تحميد مندرج است زيرا كه حمد كردن دليل بر نيكى كردن است و احسان و نيكى كردن كما هو حقه مخصوص است به كسى كه عالم بجميع موجودات و ممكنات باشد تا مواقع و مواضع حاجتها را بداند و بر همه مقدورات قادر باشد و غنىّ و بى نياز مطلق تا به خود بپردازد و بواسطه آن از حاجات غير خود بازماند پس ثبوت احسان فرع تنزّه خداى سبحان است از نقايص و عيوب امكانيّه امام صادق عليه السّلام از امير مؤمنان صلوات اللّه عليه از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله روايت فرموده كه فرمود سبحان اللّه نصف الميزان و التّحميد يملأ الميزان شاهد اين معنى است و ازاينجهت است كه خداى تعالى تحميد را بر تسبيح

ص: 153

مقدّم داشته و چون كلمه الحمد للّه دلالت تمام دارد بر ثبوت استحقاق حمد على الاطلاق و استحقاق آن اختصاص ذات خداى يكتا جلّت عظمته است پس وجوب شكر او عقلى است و افتتاح بآن براى هر نعمتى از نعمتهاى خدا سزاوار است و گوينده اين كلمه را در نزد پروردگار اجرى بيشمار است چنانچه سعيد بن قماط روايت شده كه گفت از امام صادق عليه السلام خواستم كه دعائى كه جامع جميع وسائل باشد بمن تعليم فرمايد فرمود كه خدا را بلفظ الحمد للّه حمد كن و ستايش نما و از پيغمبر اكرم صلى اللّه عليه و آله روايت شده كه فرمود هر كلامى كه مصدّر به الحمد للّه نباشد مقطوع شود و ناتمام بماند و نيز از آن حضرت روايت شده كه هرگاه خداى تعالى نعمتى به بنده كرامت فرمايد و آن بنده الحمد للّه بگويد خدا به ملائكه خطاب مى فرمايد كه نظر كنيد به بنده من كه من چيزى حقير به او عطا كرده ام و او در مقابل آن كلمه اى بر زبان رانده كه شامل همه ثناها و مقابل همه نعمتهاى نامتناهى است بر من لازم است كه در آخرت نعمت غير متناهى به او بدهم و نيز امام صادق عليه السّلام از آن حضرت روايت فرموده كه چون بنده مؤمن بگويد الحمد للّه كما هو اهله و مستحقّه فرشتگان از نوشتن ثواب آن عاجز شوند از جانب خدا به ايشان خطاب مى شود كه چرا ثواب اين كلمه اى كه بنده مؤمن من بر زبان جارى كرده

ص: 154

چرا در ديوان عمل او ثبت نكرديد عرضه مى دارند كه بار خدايا ما چه دانيم كه ثواب گفتن اين كلمه كه متضمّن استحقاق و اهليت حمد تست در چه مرتبه اى هست تا آنكه بنويسيم حق تعالى فرمايد كه شما اين كلمه را ثبت كنيد و بر من لازم است كه ثواب حمدى كه سزاوار من است به او كرامت كنم

اقدس احديّت جلت عظمته بر وجه حقيقت اطلاق مى شود و نسبت بغير او بر وجه مجاز گفته مى شود ربوبيت حقيقيه فقط مخصوص ذات الوهيت است كه از آن تعبير بربوبيّت اذ لا مربوب مى شود و احدى از آحاد ممكنات در آن شركت ندارد امّا ربوبيت مجازيه بر غير ذات اقدس احديت بر وجه مجاز استعمال شده و مى شود و از ان تعبير بربوبيّت اذ مربوب مى شود

بعضى از عارفين گفته اند كه از براى ربوبيّت دو مرتبه است يكى از آن دو مرتبۀ احديّت است كه نزد ايشان از آن تعبير مى شود به هويّت مطلقه-و دوّم مقام وحدانيّت است كه آن مقام اسماء و صفاتست انتهى و به اعتبارى براى ربوبيّت دو مرتبه است يكى مرتبۀ ذاتيّت است چنانچه امام عليه السّلام فرموده كان اللّه ربّا اذ لا مربوب و الها اذ لا مألوه تا آخر حديث-و مرتبه ديگر فعل و اضافه است-پس ربوبيت جامع بين صفات ذات و فعل است بر وجهى كه مستلزم تعطيل و تشبيه و تركيب نباشد و هر چيزى كه در اين عالم و عوالم ديگر است همه آنها مظهر اسم ربّ است زيرا كه همه آنها از فيضان وجود واجب الوجود و عنايت و لطف و كرم او است خداى تعالى فرموده مٰا أَصٰابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّٰهِ وَ مٰا أَصٰابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ اجمالا توحيد فطرتى است كه خدا مردمان را بآن فطرت آفريده و شرح صدرى كه خدا مى دهد براى پذيرفتن اسلام و حسناتى كه از بنده سر مى زند همه آنها از خداى سبحانه و تعالى است- و هر عمل بد و ناشايسته اى كه از بنده سر مى زند موجب كج دلى و تنگى سينه آن از سوء اختيار بنده است-ابو حنيفه از حضرت موسى بن جعفر عليهما السّلام پرسيد آن حضرت فرمود كه

ص: 157

معصيت از بنده است ابو حنيفه گفت ذُرِّيَّةً بَعْضُهٰا مِنْ بَعْضٍ وَ اللّٰهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ حاصل كلام اينكه فرموده خدا رَبِّ الْعٰالَمِينَ ارشاد مى كند بنده را بتوحيد حقيقى و تحميد و شكر گذاردن و اقرار كردن به اين كه خدا مالك بالاستحقاق و منعم حقيقى است فقط و فقط و غير از او مالك بالاستحقاق و منعم حقيقى احدى نيست و چون بنده اين معنى را درك كرد باب توكّل حقيقى بر روى او باز مى شود و باب شرك بجميع اقسام آن بر روى او بسته مى گردد قال اللّه تعالى أَ أَرْبٰابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ أَمِ اللّٰهُ الْوٰاحِدُ الْقَهّٰارُ لفظ ارباب جمع ربّ است يعنى آيا خدايان پراكنده بهتر است براى شما كه آنها را بندگى كنيد يا خداى يگانه اى كه پروردگار جهانها و جهانيان است و قاهر و غالبى است كه در ربوبيّت و خدائى خود شريكى ندارد خداى تعالى در نكوهش آنها اى كه غير از خداى يگانه خدايانى براى خود بزعم فاسدشان اختيار مى كنند مى فرمايد اِتَّخَذُوا أَحْبٰارَهُمْ وَ رُهْبٰانَهُمْ أَرْبٰاباً مِنْ دُونِ اللّٰهِ امام عليه السّلام هم دربارۀ ايشان فرموده آنچه را كه مفادش اينست- آگاه باشيد بذات خدا قسم است كه آن بتها آنها را به عبادت خود دعوت نكردند و اگر آنها را به خودشان دعوت مى كردند از ايشان نمى پذيرفتند و ليكن خلالى را بر

ص: 158

آنها حلال مى كردند و حرامى را بر آنها حرام مى كردند ازاينجهت انها را بندگى مى كردند از روى بى شعورى خود

از جهت آنست كه ولايت ايشان ولايت خداست و مظهريت جامعه صفات جلال و جمال مخصوص ايشانست و تمام آنچه در عالم امكان مظهرهاى نامهاى خدايند و مرجع همه مظهرها بسوى آنها است پس آل محمد عليهم السّلام آيات عظمى و اسماء حسناى خدايند چنانچه امير مؤمنان على عليه السّلام كرارا فرموده است كه ايّة آية اكرمنّى من آيات اللّه و نيز فرموده نحن و اللّه الاسماء الحسنى و لا يقبل اللّه سبحانه عملا الاّ بمعرفتنا و ايشان در عالم امكان به منزله قلبند نسبت بانسان و ايشانند واسطه فيض در همه فيضهاى ربّانيّه و ايشانند مظهر و مجلا و مرآت كليّه صفات الهيّه و اصول كرم و اولياء نعم و خزينه هاى علم خدا و قلم اعلاى او و خزينه دارهاى او در آسمان و زمين او پيغمبر اكرم صلى اللّه عليه و آله بامير مؤمنان عليه السّلام فرموده يا علىّ انا و انت ابوا هذه الامّة بدانكه ربّ در اينجا به معناى مربّى است و تربيت كليّه براى همه ممكنات با ايشان است بحول و قوّه خداى تعالى در همه فيضهائى كه از خدا مى رسد و ايشانند ربّانيّون در علم و عمل و ايشانند كه علم را برپامى دارند زيرا كه اصول و فروع علم از ايشان و بسبب ايشان و بسوى ايشان است و ايشان خزينهاى علم و دانشند نسبت بعمل چنانچه در زيارتها وارد شده كه زائر بگويد

ص: 160

اشهد انّك قد اقمت الصّلاة و اتيت الزّكاة(تا آخر) در تفسير كشاف است كه الربّانى الشديد التمسّك بدين اللّه و طاعته و جماعتى گفته اند كه ربّانى عارف متألّه باللّه را مى گويند و طبرسى ره گفته ربّانى كسى است كه تربيت كند امر مردمان را بتدبير خود و باصلاح آورد آن را

نباشند زمين اهل خود را فرومى برد و بدانكه وجود همه كاينات بستگى دارد به مشيت و قضا و قدر خداى سبحانه و هر ممكنى مركب است از وجود و ماهيت(در اينجا نكته مهمّه اى را در ضمن تبصره اى خاطرنشان مى نمايم و بعد باصل مطلب مى پردازم و آن مربوط است بوجود و ماهيّت)

آن ربوبيّت حقيقيه است و الوهيت امّا باعتبار ظاهر عموميت دارد نسبت بآثار ربوبيت كه از هيكلهاى توحيد لايح است كه آن كشف سبحات جلال است بدون اشاره و جذب احديت است به صفت توحيد و محو موهوم و صحو معلوم است اينجا است كه امير مؤمنان على عليه السّلام بكميل بن زياد فرمود اطف السّراج فقد طلع الصّبح و همه اينها از مقاماتيست كه تعطيلى در آن نيست در هر مكانى آب در كوزه و ما تشنه لبان مى گرديم *** يار در خانه و ما گرد جهان مى گرديم

قوله تعالى اَلرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ تفسير آن در ضمن تفسير بسم اللّه الرحمن الرحيم شرح داده شد محتاج بتكرار نيست

امّا تخصيص آن به آخرت براى بزرگ داشتن شأن آن روز است يا بجهت اينكه در آخرت متفرّد در مالكيت است چنانچه فرموده لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ لِلّٰهِ الْوٰاحِدِ الْقَهّٰارِ زيرا كه در آن روز هيچ منازعى نخواهد داشت كه دعواى مالكيّت كند بر خلاف اين دنيا كه اين دعواى بى معنى را مى كنند دانسته باد كه لفظ مالك دو جور قرائت شده عاصم و كسائى كه دو نفر از قرّاء مشهورند آن را باثبات الف خوانده اند چنانكه در قرآنها نوشته شده و متعارفست به معناى متصرّف در اعيان مملوكه بهر نحوى كه بخواهد و آن مشتق از ملك بكسر ميم است و نافع و ابن كثير و ابو عمرو و حمزه ملك خوانده اند بدون الف يعنى متصرف در امر و نهى ميانه مامورين و آن مشتق از ملك بضمّ ميم است و اين بليغتر است در مدح از مالك و دين به معناى جزا و مزد است چنانچه گفته شده كما تدين تدان يعنى همچنان كه جزا مى دهى جزا داده مى شوى پس تقدير كلام اين مى شود ملك الامور يا مالك الاوامر و النّواهى يوم الدّين يعنى متصرّف و مالك همه چيزها در روز جزا يا پادشاه همه امر به او نهيها

ص: 164

در روز جزاء-و يحتمل اگر لفظ بدون الف باشد ملك باشد بصيغه ماضى بجهت شدّت تحقق وقوع يا بمعنى له الملك فى هذا اليوم الى يوم الدّين باشد يعنى مخصوص او است از امروز تا روز جزاء بر وجه استمرار تا اضافه بر وجه حقيقت باشد يعنى لازم نشود اضافه اسم فاعل غير حقيقى باشد زيرا كه اضافه غير حقيقى در صورتى است كه اسم فاعل بمعنى حال يا استقبال باشد مانند اينكه گفته شود مالك السّاعة و مالك غدا يعنى در اين ساعت مالك است يا فردا مالك است و خدا هميشه مالك بوده و هست و مى باشد

و آيه مباركه إِنَّ رَبَّكُمُ اللّٰهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيّٰامٍ و امثال اين آيات مراد وقت است نه روزهاى متعارف اين دنيا و مراد از وقتين در آيه خَلَقَ الْأَرْضَ فِي يَوْمَيْنِ ابتداء خلق و انقضاء آنست و اين كاشف از آنست كه براى هر خلقى دو مرتبه است مرتبه ملكوتى و مرتبه ملكى ناسوتى و مراد از دو وقت دو مرتبه علوى و سفلى است و مراد از اربعة ايام در آيه ديگر چنانچه تفسير شده فصلهاى چهارگانه دوره سال است و قول خداى تعالى يَوْمُ يَنْفَعُ الصّٰادِقِينَ صِدْقُهُمْ يعنى وقتى كه نفع مى دهد راستگويان را راستى گفتارشان و جزاى خوب به آنها داده شود و مراد از ستّة ايام گفته شده كه مراتب ششگانه ظهور آنها است كه تعلق دارد بمراتب خلقت در عالم غيب و شهادت كه شش هزار سال يا معادل آن باشد بلى اطلاق يوم در جائى كه متعذر باشد اطلاق آن بروز متعارف نزد ماها بر مجاز حمل مى شود با بودن قرينه براى مطلوب چنانچه از تلويحات اخبار و احاديث هم اين معانى استفاده مى شود مانند آيه شريفه يَوْمَ لاٰ تَمْلِكُ نَفْسٌ لِنَفْسٍ شَيْئاً كه آن از اوصاف قيامت است و وقت شدّت ظهور مقهوريّت ممكنات در جنب مشيّت خدا و همچنين آيه يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُنٰاسٍ بِإِمٰامِهِمْ -و آيه يَوْمَ لاٰ يَنْفَعُ مٰالٌ وَ لاٰ بَنُونَ -و آيه

ص: 166

يَوْمَ تَبْيَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ -و آيه إِلىٰ يَوْمِ الْبَعْثِ فَهٰذٰا يَوْمُ الْبَعْثِ -و ساير آياتى كه لفظ يوم در آنست و متعلق به قيامت است اينست آنچه كه خدا قرار داده بنفع بندگان خود و يا بر ضرر بندگان از اوّل زمانهاى تكليف متعلق بعقلها و روحها و شبحها و مثالها و عالم ذرّ تا برسد به اين عالم ناسوتى و نشئۀ دنيويّه پس بدانكه تصديق كردن اينها تماما به تحضيض بر هر بندۀ مؤمن واجب است از اول امر تا هميشه چنانچه خداى تعالى در كتاب خود بآن اشعار فرموده باين آيه شريفه- قوله تعالى رَبَّنٰا إِنَّنٰا سَمِعْنٰا مُنٰادِياً يُنٰادِي لِلْإِيمٰانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّكُمْ فَآمَنّٰا -نداكننده در اينجا پيغمبرانند-و ايمان باور كردن و تصديق عقايد حقّه ايست كه از جمله آنها است اقرار و اعتقاد به قيامت و معاد كه خدا وعده بآمدن آن داده و خلف وعده نخواهد كرد و فرموده يَوْمَ يَقُومُ النّٰاسُ لِرَبِّ الْعٰالَمِينَ و نيز كلمه يوم اطلاق شده بر نعمت چنانچه خداى تعالى فرموده وَ ذَكِّرْهُمْ بِأَيّٰامِ اللّٰهِ مفسرين تفسير كرده اند ايّام اللّه را بنعم اللّه يعنى نعمتهاى خدا كه آن نعمت نجات دادن بنى اسرائيل بوده از آل فرعون و اين اطلاق عامّ است كه ايّام بمعنى نعمتها باشد كه در اين مقام اراده خاص شده

ص: 167

و اين اطلاق شايع است بنابراين ممكن است تفسير شود يوم الدين بروز ظهور نعمتهاى باقيه بر مؤمنين كه مراد از آن ظهور نعمت ولايت كليّه آل محمّد عليهم السّلام باشد باعتبار اينكه ايشانند موازين اعمال و قسمت كنندگان بهشت و دوزخ و از اين باب است تفسير ايّام بمحمّد مصطفى صلى اللّه عليه و آله و اهل بيت طيبين طاهرين او صلوات اللّه عليهم اجمعين و اين تفسير خصوصيت آن بيشتر است چنانچه در احاديث و اخبار خودشان تاويل شده و فرموده اند لا تعادوا الايّام فتعاديكم فى الآخرة تا اينكه فرمودند هذا معنى الايّام فلا تعادوهم فيعادوكم فى الآخرة يعنى با روزها دشمنى نكنيد كه در آخرت با شما دشمنى مى كنند-و مراد از ايام عرب وقايعى است كه واقع شده پس در آيه مباركه يَوْمِ الدِّينِ هم اطلاق وقايع متعلّقه بحشر و نشر مى شود باشد-و اللّه اعلم بحقايق كلماته و رسوله صلى اللّه عليه و آله و اهل البيت عليهم السّلام اجمالا آيه مباركه مٰالِكِ يَوْمِ الدِّينِ جمله كليّه ايست كه مندرج است در تحت آن تمام جزئيات دينى از اصول و فروع آن در تحت اين جمله الحمد للّه الذى هدانا لهذا و ما كنا لنهتدى الا ان هدانا اللّه

ص: 168

او را برگرداند بلكه او بنده ذليل و عاجزيست كه در قبضه قدرت خداست و اگر حول و قوه خدائى از او نگهدارى نكند فانى محض است و چنين بندۀ بتمام معنى عاجز هرگز معبود نخواهد بود به عبارت ديگر بنده كامل كسى است كه از هر جهت و در هر كارى و در هر حالى كه هست فقط توجه او به خدا باشد و اسير هواهاى نفس خود نباشد و از بندگانى باشد كه خداى تعالى در حق آنها فرموده عِبٰادٌ مُكْرَمُونَ لاٰ يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ يعنى بندگانى هستند گرامى داشته كه در گفتارهاى خود بر خدا پيشى نمى گيرند و ايشان آنچه را كه خدا فرموده است عمل مى كنند

معناى عبوديّت و بنده در هر حالى كه هست بايد بداند كه فقير الى اللّه است و هيچ وقت بى نياز از خدا نيست و به خودى خود قائم و پايدار به خود نيست و هميشه ممكن و محتاج به خدا است در هستى و بقاء خود و هستى او و آنچه كه بوى عنايت شده و مى شود و لو بواسطه باشد همه از خدا و از جانب او است العبد و ما فى يده كان لمولاه و امّا عبوديّت به معناى راضى بودن بنده است بقضاء و قدر خدا و تسليم او بودن در جميع حالها و كارهايش و توكل كردن به خدا-و اينكه بداند اين معرفتى كه به خدا دارد و اين عبادتى كه براى او مى كند علّت غائى خلقت او است يعنى براى عبادت كردن براى خدا آفريده شده چنانچه خداى تعالى فرموده وَ مٰا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاّٰ لِيَعْبُدُونِ يعنى و نيافريدم جنّ و انس را مگر براى آنكه بندگى مرا كنند-و فرموده وَ نَحْنُ لَهُ عٰابِدُونَ يعنى ما براى خدا تواضع و فروتنى و اظهار ذلّت و خارى كنندگانيم

بودن براى خدا افتخار مى كردند و حقّ بندگى خدا را بتمام معنى كه ما فوقى براى آن تصور نشود بجاى مى آوردند مقام معبود بودن را به هيچ وجه نداشته و ندارند

عليه السّلام در يكى از خطبه هايش كه فرموده و من اشارت عليه فقد حدّه و دليل آورده اند به اين كه خدا پى بكنه ذاتش برده نمى شود فلذا عبادت كردن براى او و او را مورد خطاب قرار دادن ممتنع است و امام را عبادت كردن برگشتش بسوى خدا است و اين قول مأخوذ از متصوّفه است كه مى گويند در عبادات صورت ولىّ را بايد در نظر گرفت كه او واسطه در ميانه بنده و خدا و مانند آئينه است و يا به منزلۀ ابواب است حتّى اينكه جماعتى از ايشان در حال نماز و عبادت عكس و تمثال قطب و مرشد خود را در مقابل خود مى گذارند و دسته صورت ركن رابع در پيش روى خود مى گذارند بايد دانست كه اينها همه شركت و منافى با حقيقت توحيد و يگانه پرستى است بايد باينها تذكر داد و گفت خدا بكنه ذاتش ديده نمى شود منافات با مقام عبوديت ندارد با اينكه محقّق است مانند آفتاب در وسط آسمان كه ائمه عليهم السّلام خداى تعالى را بى واسطه عبادت مى كردند-و خطاب كردن به خدا درحالى كه بچشم سر او را نمى توان ديد به نحوى كه مستلزم محدود كردن خدا نباشد صحيح و بى عيب است و قول حضرت امير عليه السّلام بد غلب يمانى در جواب پرسش او از آن حضرت كه آيا خداى خودت را مى بينى در جواب او فرموده لم اعبد ربّا لم اره لم تره العيون بمشاهدة الابصار و لكن تدركه القلوب بحقايق الايمان يعنى بندگى نكردم

ص: 173

پروردگارى را كه نديده باشم چشمهاى ظاهر بنگاه كردن او را نمى بيند و لكن درك مى كند او را دلها به حقيقتهاى ايمان بدانكه مراد از اين نحوه ديدن دلها معاينه عالم ملكوت و اطلاع بر ملكوت يعنى حقايق اشياء علوى و سفلى است چنانچه نسبت بابراهيم خليل فرموده است وَ كَذٰلِكَ نُرِي إِبْرٰاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ و بايد دانست كه مرتبه آل محمّد عليهم السّلام افضل از مرتبه ابراهيم عليه السّلام است بلكه ابراهيم به بركت ايشان و بسبب توسّل به ايشان يعنى به اشباح و حقايق قدس ايشان اين مقام را دارا شد بر حسب آنچه كه از احاديث ايشان مستفاد مى شود و گفتن ايّاك نعبد حاكى از منتهاى مرتبه خضوع و خشوع و اظهار ذلّت كردن بدر بار عزت و جلال كبريائى است و كاشف از نهايت شكرگزارى است و هر چيزى كه دلالت دارد بر حرمت عبادت كردن براى غير خداى تعالى عقلا و نقلا نيز دلالت دارد بر اينكه نبايد معصوم را معبود قرار داد زيرا كه آن شركست و شرك بجميع اقسام آن از قبايح عقليّه است و احدى استحقاق معبوديت را ندارد مگر ذات اقدس واجب الوجود يكتا جلّت عظمته و آيات وارده در منع از عبادت كردن براى غير خدا بسيار است-پس نيكو درياب آنچه ذكر شد و از آن بهره مند باش

ص: 174

قرار دادن در مقام توجّه صحيح است زيرا كه ايشان ابواب اللّهند چنانچه در دعاى توجه است كه اللّهمّ انّى اتوجّه اليك بنبيّك نبىّ الرّحمة و آله و اقدّمهم بين يدى حوائجى و در زيارت هم وارد شده من اراد اللّه بدء بكم

مشغول است عوض كند من باب مثال از امر مخصوصى كه در اطراف آن سخن ميرانده سخن خود را برگرداند و براى جلب كردن خاطر طرف خطاب غيبى را بحضورى مبدّل كند يا در سخن ديگرى بوده تغيير اسلوب دهد

همه اعضاء و جوارح او است يا او و دو ملكى كه حافظ اويند يا او و كسانى كه با او مى باشند از اهل و جماعت يا او و ساير موحدين و داخل كردن خواننده عبادت خود را در عبادتهاى عبادت كنندگان از باب معامله صفقه است در احكام معاملات كه اگر مشترى دو جنس خوب و بد را با هم از فروشنده خريد و بهاء آن را ردّ كرد حق ندارد خوب آن را قبول كند و بد آن را برگرداند به فروشنده يا بايد هر دو را قبول كند يا آنكه خوب و بد هر دو را با هم اقاله كند در اينجا هم خواننده اى كه عبادت خود را با عبادات عبادت كنندگان داخل مى كند هرگاه خدا عبادات آنها را مى پذيرد تفضّلا عبادت معيوب اين عبادت كننده را مى پذيرد و خواسته هاى او را بفضل و كرم و رحمت خود اجابت مى كند و بر درجات او مى افزايد و خواننده اين اميد را از خداى تعالى دارد و شايد از اين بابست تشريع نماز جماعت و حاضر شدن در اجتماعات عبادتى كه ترغيب زيادى در اخبار و احاديث پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و ائمه هدى سلام اللّه عليهم شده از اين باب باشد حاصل سخن آنكه عابد نظرش اوّلا ذاتا بمعبود باشد و از جانب او به عبادتى كه مى كند نظر داشته

ص: 178

باشد نه از جهت مغرور بودن به عبادت خود بلكه از جهت اينكه خدا به او توفيق حاصل كردن تقرب او را به خود داده زيرا كه شخص خداشناس وقتى محقق مى شود كه از خود بينى و خودپسندى صرف نظر كند و غرق درياى محبت خداخواهى و خداخوانى شود ز خويش گم شو و آنگه خداى را مى جو *** كه واجب است ز خود گم شدن خداجو را

پس بايد در آن حال نفس خود را در نظر نگيرد و فكر خود را به چيز ديگر يا جاى ديگر مشغول نكند چه نيكو گفته است شاعر خردمند چو كشتى نفس خود را مى كنى قدر و خطر پيدا *** صدف را چون شكستى مى شود از وى گهر پيدا

خداجوئى ز اسباب جهان قطع نظر مى كن *** شكوفه چون فروريزد از او گردد ثمر پيدا

پس سالك الى اللّه در هر حالى كه هست خصوص درحالى كه مشغول عبادت است از خودى خود غافل باشد سزاوار است

از بندگان عبادت خالص مى خواهد و عبادت كننده دو دشمن بزرگ در مقابل دارد يكى شيطان و يكى نفس امّارۀ خود كه هر دو در مقام اغوا كردن اويند لذا خداى تعالى فرموده كه پس از گفتن إِيّٰاكَ نَعْبُدُ إِيّٰاكَ نَسْتَعِينُ بگويد و از خدا طلب يارى كند كه از كيد و فريب اين دو سالم بماند و عبادت خود را به استعانت و حول و قوّت خدا با اخلاص كامل انجام دهد وجه ديگر آنكه بعضى از مفسرين گفته اند كه تقديم استعانت بر عبادت لازم نيست زيرا كه بجا آوردن عبادت بدون استعانت ممكن است همچنان كه مى تواند چنين باشد كه عبادت حاصل شود پيش از طلب اعانت كردن و بعد از گفتن إِيّٰاكَ نَعْبُدُ و بعد از آن طلب اعانت براى ادامه دادن آن باشد نه براى اصل عبادت بنابراين تقديم إِيّٰاكَ نَسْتَعِينُ بر إِيّٰاكَ نَعْبُدُ واجب نيست وجه ديگر و بعضى گفته اند كه استعانت براى عبادتيست كه بعدا بجا مى آورد

ص: 180

وجه ديگر گفته شده كه تقديم عبادت بر استعانت آگاهى دادنست به اين كه مقدم داشتن عبادت وسيله است براى طلب اعانت و حاجت طلبيدن خواننده و اجابت خواستن از خداى تعالى

يعنى امّا قوم ثمود را راهنمائى كرديم دوست داشتند كوردلى خود را بر اينكه راه حق را بيابند-و قول خداى تعالى إِنَّكَ لَتَهْدِي إِلىٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِيمٍ يعنى براستى و درستى تو راهنمائى مى كنى بسوى راه راست-و قول او وَ هَدَيْنٰاهُ النَّجْدَيْنِ يعنى ما راه حق و باطل را به او نموديم-و ساير آياتى شبيه اينها است

اينكه هدايت به معناى ثواب رساندن است چنانچه فرموده يَهْدِيهِمْ رَبُّهُمْ بِإِيمٰانِهِمْ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهٰارُ فِي جَنّٰاتِ النَّعِيمِ يعنى خدا ثواب مى دهد ايشان را بسبب ايمانشان كه جارى شود از زير قصرهايشان در بهشتهائى كه نعمت داده شده اند-و در قول خداى تعالى وَ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللّٰهِ فَلَنْ يُضِلَّ أَعْمٰالَهُمْ سَيَهْدِيهِمْ وَ يُصْلِحُ بٰالَهُمْ يعنى آن كسانى كه گشته شدند در راه خدا هرگز اعمال آنها باطل نمى شود و اصلاح مى كند خدا خاطرهاى ايشان را و زود باشد كه ثواب مى دهد ايشان را

و اين وجه نيز عموميّت دارد براى جميع عقلاء-و امّا هدايت كه خداى تعالى تكليف براى بندگان قرار داده بجا آوردن را مانند ايمان آوردن به او و انبياء او خاصه خاتم همه آنها و به ملائكه و به كتابهاى آسمانى خصوصا قرءان مجيد و غير اينها همه آنها فعل بندگانست كه بجا آوردن آن بندگان مستحق مدح و ثواب مى شوند هر چند خدا آنها را چنين نعمتى داده به ايشان داده و به آنها منّت نهاده و بسوى خود ارشاد و راهنمائى فرموده و آنها را دعوت كرده بفعل آن و تكليف قرار داده براى ايشان و امر فرموده بآن ازاينجهت نعمتى است كه خداى تعالى بر ايشان نهاده كه به ايشان رسيده و فضل و احسانيست كه به آنها فرموده بسيار جاى شكرگزارى و حمد و ستايش كردن از او است زيرا كه همه اينها از فعل او و بتمكين و الطاف و اقسام تسهيلات و اعانتهاى او است-تا اينجا مفاد فرمايشات علامه مجلسى ره است مؤلّف قاصر ناچيز گويد بعضى از بزرگان رضوان اللّه عليهم زياد كرده اند وجوه ديگرى را لذا آنها را در اينجا به پنج وجوه گذشته ملحق نمودم تا فائده آن براى مزيد آگاهى بيشتر باشد

به معناى تثبيت است چنانچه در معناى اِهْدِنَا الصِّرٰاطَ الْمُسْتَقِيمَ گفته شده است يعنى ثابت بدار ما را و اين معنى براى آنست كه خداى تعالى همه ممكنات را بر وفق هدايت آفريده بنا بر سريان ميزان عقل نسبت به همه آنها و عقل جوهريست نورانى كه هر شيئى بآن شناخته مى شود پس عقل و شعور هدايت عامه است زيرا كه هر چند ادراك كليّات مختص بانسان و فرشتگان و جنّ است الاّ اينكه ادراك جزئيات يعنى عقل عام شامل همه است پس هدايت عامه هم شامل همه است چنانچه خداى تعالى فرموده وَ إِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلاّٰ يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ و اين تسبيح متضمّن هدايت است و موقوف بر آنست و حديث شريفى در اين باب روايت شده كه كلّ مولود يولد على الفطرة تا آخر حديث و همچنين آيه مباركه فِطْرَتَ اللّٰهِ الَّتِي فَطَرَ النّٰاسَ عَلَيْهٰا كه هر دو دليل است بر تعميم هدايت نسبت بهر مولودى كه از عدم بوجود مى آيد و از اينجا ظاهر مى شود كه گفتن اِهْدِنَا شامل بر جميع ممكنات مى شود هر كدام بر حسب استعدادى كه دارد و مختص بانسان تنها نيست

بمؤثر و هدايتى كه ممكن به آن احتياج دارد فيضى است از فيّاض على الاطلاق و همچنانى كه ممكن در بقاء احتياج بمؤثر دارد در هر آنى پس بدانكه فيض هدايت هم از براى او آن بآن افاضه مى شود خصوصا بنا بر قول به حركت جوهريّه نسبت به همه ممكنات و مراد بآن ابقاء هدايتى است كه به او افاضه شده و اشاره به آنست آيه مباركه هَبْ لَنٰا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً تا آخر و آيه مباركه رَبَّنٰا لاٰ تُزِغْ قُلُوبَنٰا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنٰا تا آخر

إِنَّ صَلاٰتِي وَ نُسُكِي وَ مَحْيٰايَ وَ مَمٰاتِي لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِينَ

نسبت به عامّه فيوضات معنويّه يا اعمّ از آنها و از فيوضات ظاهريّه روايت شده كه انّ روح المؤمن لأشدّ اتّصالا بروح اللّه من اتّصال شعاع الشمس بها حضرت امام زين العابدين عليه السّلام بابى خالد كابلى فرمود اتصال روح مؤمن بروح خدا شديدتر است از اتصال شعاع آفتاب به آفتاب ظاهر اينست كه اضافه روح به خدا اضافه تشريفيّه است چنانچه ائمه عليهم السّلام فرموده اند نحن روح اللّه و عين اللّه و يد اللّه و امثال اينها و اتصال روح مؤمن بروح ولايت كليّه موجب حصول علم و هدايت خاصّه ايست كه مخصوص است به شيعيان ايشان

ولايت كليّه اقتدا كن در توحيد و عدل و نبوّت و معاد و آنچه به آنها متعلق است

اَلْكِتٰابُ لاٰ رَيْبَ فِيهِ هُدىً لِلْمُتَّقِينَ -و فرموده أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنّٰاسِ وَ بَيِّنٰاتٍ مِنَ الْهُدىٰ وَ الْفُرْقٰانِ

هدايت خداى تعالى است به فرستادن كتابهاى آسمانى بخصوص قرءان مجيد كه جداكننده ميان حق و باطل است چنانچه فرموده إِنَّ هٰذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ و فرموده درباره آن كه هُدىً لِلنّٰاسِ وَ بَيِّنٰاتٍ مِنَ الْهُدىٰ وَ الْفُرْقٰانِ پس كسى كه قرءان را دست آويز خود قرار دهد و به آن تمسّك جويد راه مى يابد بصراط مستقيم و اين مرتبه نورانيّت قرءان است

قوله تعالى اِهْدِنَا الصِّرٰاطَ الْمُسْتَقِيمَ در تفسير منسوب بحضرت امام حسن عسكرى عليه السّلام و كتاب معانى الاخبار صدوق عليه الرحمة از امام صادق عليه السّلام اين آيه مباركه چنين تفسير شده يعنى ارشدنا للزوم الطريق المؤدّى الى محبّتك و المبلّغ الى جنّتك و المانع من ان نتّبع اهوانا فنعطب و ناخذ بآرائنا فنهلك يعنى ارشاد كن ما را براى ملازم شدن آن راهى كه كشنده باشد ما را بسوى محبّت و دوست داشتن تو و برساند ما را به بهشت تو و مانع شود ما را از اينكه پيروى كنيم هواها و خواسته هاى خود را كه سبب شود مورد عتاب تو واقع شويم و مؤاخذه شويم برأيهاى خودمان و هلاك شويم

است كه از آن معرفتى حاصل مى شود كه چنين معرفت كار بنده نيست بلكه خدا او را باين معرفت آگاه مى كند و مى نماياند چون بنده به اين مقام رسيد بصراط مستقيم راه يافته است و بايد دانست كه معرفت و هدايت با همديگر مساويند در درجه و هريك از اين دو مستلزم يكديگرند يا ملازم همديگرند از حيث حقيقت و وجود و از اين بابست كه گفته مى شود كه آن معرفت و هدايت بسبب عقل سليم حاصل نمى شود

و جسمانى و اين مقام حاصل نمى شود مگر بعد از خلاص كردن خود از تعلقات سوء دنيويّه و غواشى ظلمانيّه و خود را دور كردن از چيزهائى كه مستلزم شركت در مقام محبّت تا اينكه محبت او تابع محبّت خدا شود و رضاى او تابع رضاى خدا شود به حدّى كه برسد بمقام رضا و تسليم و اشاره به اين مقام است قول خداى تعالى عزّ شانه رَضِيَ اللّٰهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ و برسد به حقيقت عبوديت كامله و خواسته او در جنب خواسته خدا مستهلك شود و از خود خواهشى نداشته باشد و نخواهد مگر آنچه را كه خدا مى خواهد و از راه اطاعت و ايمان و مجاهده شرعيّه و دورى كردن از صفات ذميمه و متصف شدن بصفات حميده چنانچه خداى تعالى فرموده اَلَّذِينَ جٰاهَدُوا فِينٰا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنٰا كه آن مجاهده با نفس امّاره است تا به مرتبه لوّامه برسد و از آن تجاوز كند تا به ملهمه برسد تا خلاص شود از آنچه مقتضى طبيعت است و به مرتبه مطمئنّه نائل شود و اشاره به اين مقام است آيه شريفه يٰا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ اِرْجِعِي إِلىٰ رَبِّكِ رٰاضِيَةً مَرْضِيَّةً فَادْخُلِي فِي عِبٰادِي وَ ادْخُلِي جَنَّتِي

خداى تعالى نسبت ببندگان نيز صراط خدا است بسوى خلق او و ذكر خدا كردن بدون تقوى انسان را به اين مقام نمى رساند

الحكمة فى قلبه و انطق بها لسانه(تا آخر حديث) پس خلوص تام صراطى است سوق مى دهد صاحب خود را بسوى حكمت تا حقايق اشياء را بآن نحوه اى كه هست بشناسد و خير بى اندازه اى شامل حال او گردد چنانچه خداى تعالى فرموده وَ مَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْراً كَثِيراً

اقرار بيگانگى خدا در ذات و صفات و افعال و عبادات صراط است

پس ايشانند صراط خلق بسوى معرفت خدا و بسوى عبادت خدا و اگر فيوضات و عنايات ايشان نباشد معرفت خدا براى احدى از ممكنات محقق نمى شود چنانچه به مقتضاى آيات بسيار و احاديث و اخبار معرفت ايشان براى انبياء و مرسلين گذشته و مؤمنين به آنها محقق نشده و همچنين است براى ساير ممكنات و عوالمى كه خداى تعالى خلق فرموده پس كسى كه از راه آنها وارد نشود از طريق هدايت گمراه مى شود و نفس خود را در راه ضلالت و گمراهى هلاك مى كند و علم نيست مگر آنچه كه از نزد ايشان خارج مى شود و حق با ايشان و در ايشان و از ايشان و بسبب ايشان و بسوى ايشان است و ايشان اهل حق و معدن آنند و هر فيضى كه به چيزى از ممكنات برسد بخواست خداى تعالى بواسطه ايشان افاضه مى شود زيرا كه ايشانند مجراى فيوضات رحمانيه و رحيميه چنانچه در زيارات وارد شده كه بكم فتح اللّه و بكم يختم پس ايشانند ابواب مشيت و كليدهاى استفاضه و مشيت خزانه خدا است و حادث است چنانچه فرموده اند خلقت المشيّة بنفسها ثم خلق اللّه الاشياء بالمشية و ايشانند محلها و ظرفهاى مشيّت خدا هر چه را هر وقت بخواهند خدا هم مى خواهد و آنها هم نمى خواهند چيزى را مگر آنكه خدا بخواهد ايشانند كه نفسهاى خود را در جنب مشيت خدا فانى كرده اند عباد مكرمون لا يسبقونه بالقول و هم بامره يعملون

ص: 204

پس ائمه طاهرين عليهم السّلام صراط خدايند بسوى مخلوقات او در همه چيز و مساوقند با اسم اعظم اجلّ اكرم پس كسى كه آنها را شناخت ناجى و رستگار است و كسى كه آنها را نشناخت و مخالفت كرد گمراه و هلاك مى شود و در زيارت آنها است كه السّلام على محالّ معرفة اللّه پس هر معرفتى كه براى هر كسى حاصل مى شود از ايشان و بواسطۀ ايشان و از ترشحات حقايق ايشان و كمال نور و بسط وجود ايشان است ايشانند صراط مستقيمى كه هر كه به دامان ايشان چنگ زند رستگار مى شود و راه مى يابد بصراط عقلى كه بسبب آن راه نجات و رضوان را مى پيمايد زيرا ايشانند عقل كلّ و معلّم كلّ فى الكل و آب حيات چنانچه خداى تعالى فرموده وَ جَعَلْنٰا مِنَ الْمٰاءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ ايشانند ماء معين كه خداى تعالى فرموده چنانچه پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله بجابر انصارى فرموده اوّل ما خلق اللّه الماء و در خبر ديگر الروح و در خبر ديگر العقل و در خبر ديگر القلم و در خبر ديگر نور نبيّك يا جابر-مرجع و بازگشت همه اينها يك چيز است كه آن حقيقت ولايت است و تعدد آن باعتبارات است عباراتنا شتى و حسنك واحد سه نگردد بريشم ار او را *** پرنيان خوانى و حرير و پرند

پس ولىّ مطلق صراط مستقيم است

ص: 205

و مراد از استقامت ولايت است و مستقيم با عصمت همراه و همدوش است زيرا كه خطاء با استقامت جمع نمى شود مطلقا در زيارت وارد شده كه عصمكم اللّه من الزّلل-پس ولىّ معصوم صراط مستقيم است و همه مخلوقات نيازمندند بصراط ايشان در هر آنى و اگر فيض و افاضۀ ايشان گسترده نبود همه مردمان هلاك مى شدند و از صراط هدايت محروم مى ماندند

معنوى است نه از قبيل استعمال لفظ در معناهائى كه حقيقت آنها با هم اختلاف دارد پس اگر بگوئيم كه الف و لام در اينجا براى عهد است عموميت دارد نسبت بهر صراطى متّصف به استقامت باشد و ظاهر اينست كه قول خداى تعالى صِرٰاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ قرينه است بر اينكه الف و لام براى عهد است

و پيدايش همه اينها از نقطه ولايت است و آن وجود مبارك امير مؤمنان على عليه السلام است كه فرمود انا النقطة انا الخطّ انا الخطّ و النقطة انا النقطة و الخط و فرموده انا النقطة الّتى تحت باء البسملة و فرمايش ديگر بالباء ظهرت الوجود و بالنقطة تميّز العابد من المعبود

نقش امكان عيان از اين نور است *** كه بجاه و جلال مشهور است

اين هدايت اگر از عقل باشد ائمه عليهم السلام عقل كلّند و اگر از روح و قلب باشد ايشان به منزله روح و قلبند در عالم امكان و اگر بسبب عبادتهاايست كه متمّم و مكمّل مرتبه انسانيت است ايشان اصل خير و معدن آنند و اگر از قرآنست ايشانند حاملين قرأن و يكى از ذو ثقل اند كه پيغمبر اكرم صلى اللّه عليه و آله پس از خود باقى گذارده و قرأن شناخته نشده مگر بسبب ايشان بلكه قرءان حقيقى علم ايشانست و ايشانند سبيل اعظم و صراط اقوم بسوى رضا و خشنودى خدا زيرا كه خداى تعالى رضاء ايشان را رضاء خود خوانده و رضاء از صفات فعل است كه از مشيّت استفاده شده است و مشيّت هم حادث است و ايشان ظرف مشيت و محل و ابواب آنند چنانچه بطرق عديده از ايشان روايت شده كه ايشان خزينه دارهاى خدايند در آسمان او و در زمين او و در عدّه اى از اخبار روايت شده كه از احاديث قدسيه است كه خداى تعالى فرموده انّما خزانتى اذا اردت شيئا ان اقول لَهُ كُنْ فَيَكُونُ ظاهر اينست كلمه كُنْ عبارتست از مشيّت مخلوقه اى كه بسبب آن آفريده است خدا ساير چيزها را و ايشان خزينه دار اين مشيت اند و اين مشيت صراط الله است و در بعضى از احاديث است كه فرموده نحن وعاء مشية اللّه و عيبته علم اللّه

ص: 210

چنين مى شود يعنى راه راستى كه راه كسانى است كه بر ايشان انعام كرده اى و انعام عبارت است از رساندن نعمت و نعمت در اصل حالتى است كه انسان بآن لذّت ببرد و پس از آن اطلاق شده بر هر چيزى كه به آن استلذاذ كنند خواه مادّى باشد يا معنوى جسمى باشد يا روحى دنيوى باشد يا اخروى و انواع و اقسام نعمتهاى الهى هر چند نمى توان شماره كرد چنانچه خداى تعالى فرموده وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللّٰهِ لاٰ تُحْصُوهٰا و ليكن منحصر است در دو جنس دنيوى و اخروى و دنيوى هم بر دو قسم است موهوبى و كسبى و موهوبى هم بر دو نوع است روحانى مانند دميدن روح در انسان و روشن شدن و تابش پيدا كردن آن بنور عقل و آنچه از قوى كه تابع آن است مانند فهم و فكر و نطق و جسمانى مانند آفريدن بدن و قوائى كه در آن حلول دارد و هيئت عارضه آن از صحّت و كمال اعضاء و جوارح و امّا كسبى مانند تزكيه نفس از صفات رذيله خبيثه و زينت دادن به اخلاق و ملكات فاضله پسنديده و زينت كردن بدن به نحوى كه مطبوع و پاكيزه باشد از هيئت صورى و لباس و تجمّل و زينت خوب و مال و جاه و امّا جنس دوم عفو و بخشش و خشم خود را فروبردن و گذشتن از آزارهائى كه به او رسيده و راضى شدن از آزاركنندگان و خواستن آمرزيده شدن

ص: 212

آنها و جاى دادن خدا ايشان را در بالاترين درجات بهشت با ملائكه مقربين هميشه و مراد از نعمتى كه در آيه مباركه ذكر شده قسم اخير است و آنچه از دنيوى كه وسيله رسيدن بآن مقام است از قسم ديگر و در غير اينها مؤمن و كافر با هم شركت دارند-و از عبد اللّه بن عباس رضى اللّه عنه روايت شده كه مراد از اَلَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ جماعتى هستند كه تابع موسى بوده اند و مطيع اوامر و نواهى ايشان شدند بنابراين معناى آيه چنين مى شود يعنى بنما بما راه كسانى را كه نعمت خدا را تبديل نكردند و از راه شريعت پيغمبر خودشان منحرف نشدند كه آن طريق اهل بيت پيغمبر ما است صلوات اللّه عليهم كه خدا در تورات و انجيل بموسى و عيسى عليهما السّلام خبر داد و آنها هم به امّت خود خبر دادند مراد از آنهائى از امّتهاى ايشان هستند كه پذيرفتند

فرموده وَ غَضِبَ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ

قوم نوح بحىّ اللّه عليه السّلام بوده اند كه خداى تعالى در سورۀ اعراف آيه 69 فرموده قَدْ وَقَعَ عَلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ رِجْسٌ وَ غَضَبٌ

كشندگان نفس بى گناه به ناحق در سوره نساء آيه 95 فرموده وَ مَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزٰاؤُهُ جَهَنَّمُ خٰالِداً فِيهٰا وَ غَضِبَ اللّٰهُ عَلَيْهِ وَ لَعَنَهُ وَ أَعَدَّ لَهُ عَذٰاباً عَظِيماً

صلى اللّه عليه و آله گمراه گشتند و از راه راست كه راه ايمان و تصديق بجميع پيغمبرانست و كتابهاى ايشان منحرف شدند و راه گمراهى و ضلالت را پيمودند چنانچه خداى تعالى فرموده وَ لاٰ تَتَّبِعُوا أَهْوٰاءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَ أَضَلُّوا كَثِيراً وَ ضَلُّوا عَنْ سَوٰاءِ السَّبِيلِ يعنى پيروى نكنيد هواها و خواهشهاى گروهى را كه گمراه شدند پيش از اين و گمراه گردند بسيارى را از راه راست بدانكه ضلال به معناى عدول از راه راست است چه از روى عمد باشد و چه از روى خطا و آن دامنه بسيار پهنى دارد و تفاوت در ميان نزديكتر و دورتر آن بسيار است و اضافه شدن مغضوب بيهود و ضلال بنصارى دليل بر برائت يهود از صفت ضلال نيست و همچنين از صفت مغضوبيت نسبت بنصارى پس طايفه يهود و نصارى هر دو مغضوب و هر دو در ضلالت و گمراهى مى باشند و امتيازى كه خداى تعالى به آنها داده و يهود را متصف به مغضوبيت و نصارى را به صفت ضلالت براى آنست كه بفهماند اينها دو طايفه اند و نكته ديگر آنكه مراعات ادب در خطاب مستطاب چنين اقتضاء داشته كه

ص: 218

لفظ غضب بصيغه مجهول باشد و در خطاب تصريح بفاعل آن نشود و در تفسير مجمع البيان و عدّه ديگر از تفاسير فرموده اند كه مغضوب عليهم و ضالين همه كفّارند و بعضى گفته اند كه مطلق گناهكارانند كه مغضوب عليهم اند و ضالين كسانى هستند كه جاهل به خدايند و در تفسير برهان از امير مؤمنان على عليه السّلام روايت كرده كه فرموده كلّ من كفر باللّه فهو مغضوب عليهم و ضالّ عن سبيل اللّه

عبارتست از كفر جحود گفته مى شود كفر باللّه اى جحد و كافر به معناى جاحد و كفور به معناى جحود است قوله تعالى فَأَبَى الظّٰالِمُونَ إِلاّٰ كُفُوراً و آن انكار كردن خالق است با اين همه آيات ظاهره و دلالات واضحه و ظالم در آيه به معناى كافر است و آن كسى است ظلم كننده به خود است بعلّت كفر و شرك چنانچه در قول خداى تعالى است إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ و قول خداى تعالى وَ لاٰ تَكُونُوا أَوَّلَ كٰافِرٍ در اين آيه نيز كفر به معناى جحود است و دلالت دارد بر اينكه ابتداكننده بكفر استحقاق او براى مذمّت و عقاب سخت تر است و در كفر اين مرتبه مقدّم است بر غير آن و شناعت و قباحتش بيشتر است

دارد زيرا كه ولايت باطن نماز است و انكار ولايت سخت تر است از انكار نماز و ترك آن سخت تر است از ترك نماز و حال آنكه در اخبار صحيحه از آل محمّد صلى اللّه عليه و آله رسيده است كه تارك نماز كافر است و همچنين منكر ولايت زيرا كه ترك كننده نماز و منكر ولايت اعراض از حق كرده اند و استخفاف امر خدا نموده اند و ترك نماز و استخفاف امر خدا كفر است چنانچه در احاديث ايشان وارد شده زيرا كه ردّ بر امام ردّ بر پيغمبر و ردّ بر پيغمبر ردّ بر خدا است و ثمرۀ آن كافر شدن بر خداى بزرگست چنانچه آيات وارده در مذمّت كفار همه آنها نسبت بترك نماز و انكار ولايت شامل آنست و نيز براى آنكه ائمه دوازده گانه شيعيان از بزرگترين آيات الهيّه اند و گرامى ترين آنها و پاكيزه ترين آنهايند پس كسى كه به آنها كافر شد داخل در زمره كفّارى هست كه مشمول آيه شريفه إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآيٰاتِ اللّٰهِ تا آخر مى باشند و همچنين ساير آيات وارده ديگر در اين باب بلكه آيات وارده در كفر مشركين زيرا كه آن آيات عموميت دارد شركى را كه از مذهب عامه است پس همچنانى كه مشرك به خدا كه با خدا خداى ديگرى قرار مى دهد مشرك در امر ولايت هم كه با امام خليفه ديگرى قرار مى دهد و امام ناحقّى را به امامت قبول مى كند او نيز مشركست و شرك بر سبيل اشتراك معنوى شامل همه آنها مى شود و شرك در توحيد

ص: 221

يا نبوت يا ولايت چنانچه متبادر همين است و صحت و سلبى هم ندارد و نيز قول امام عليه السّلام شاهد آنست كه در زيارت ائمه عليهم السّلام فرموده و من جحدكم كافر و من حاربكم مشرك و من ردّ عليكم فهو فى اسفل درك من الجحيم يعنى كسى كه انكار كند شما را كافر است و كسى كه با شما جنگ كند مشركست و كسى كه بر شما ردّه گويد در دركه هاى پائين تر دوزخ است و نيز دلالت بر آنچه گفته شد دارد معناى لغوى كفر چنانچه نصّ صريح بسيارى از علماء لغت عربست كه گفته اند كفر به معناى پوشانيدن حق و انكار كردن آن است پس انكار ولايت ائمه عليهم السّلام كردن انكار حق است و آن مستلزم كفر است و حال آنكه منكرين ولايت بيشتر آنها از مجسّمه هستند و خدا را جسم ميدانند كه اخبار دلالت دارد بر كفر آنها و ديگر آنكه چنين گمان مى كنند كه صفات خداى تعالى زائد بر ذات او است و اين گمان مستلزم آنست كه العياذ باللّه ذات خدا ناقص باشد و واجب الوجود نباشد و ممكنى باشد فاقد كمالات واجبيّت ذاتا و محتاج باشد در افاضه فيض به صفاتى كه زائد بر ذات او است و حال آنكه هر ناقصى ممكن است پس فرقه اشاعره در حقيقت منكر ربوبيّت و وجوب ذاتى خداى تعالى مى باشند

ص: 222

و قائلند بقدماء ثمانيه چنانچه ذات خدا را قديم ميدانند و علم خدا را هم قديم ميدانند و قدرت خدا را هم قديم ميدانند و حيات خدا را هم قديم ميدانند و اراده خدا را هم قديم ميدانند و سميع بودن خدا را هم قديم ميدانند و بصير بودن خدا را هم قديم ميدانند و متكلم بودن خدا را هم قديم ميدانند-و مى گويند اين صفات ازليّه قائم بذات خدا است چنانكه گفته نمى شود كه هريك از اين صفات هفت گانه خود خدا است و نه غير او است و اينكه خدا نيست و غير او هم نيست و دليل بر آن اينست كه خدا متكلّم است بكلام قديم و مريد است به اراده قديمه و عالم است بعلم قديم و قادر است بقدرت قديمه و حىّ است بحيات قديمه و شنواست بشنيدن قديمه و بينا است بديدن قديمه و دليل بر اين قائم است به اين كه يكى از صفات خدا ملك است يعنى پادشاه و پادشاه كسى است كه صاحب امر و نهى باشد پس در امر يا نهيى كه مى كند خالى از اين نيست كه يا امر مى كند بامر قديم يا بامر حادثى اگر آن امر حادث باشد ذاتا يا در محلّى هست يا نيست و محال است كه آن امر در ذات امركننده باشد كه اگر چنين باشد گفته مى شود كه خدا در محلّ حوادث است و اين معقول نيست پس متعيّن است كه خدا قديمى است كه قائم به او است صفتى كه از براى او است اين جمله براى اين ذكر شد كه خواننده نكويد چرا قدماء ثمانيه شرح داده نشد

ص: 223

اعتقادات اين فرقه مستلزم نفى توحيد است بجميع مراتب آن و انكار توحيد كفر واضح است بايد گفت كاش مى دانستيم كه اين گروه چگونه خدا را عبادت مى كنند آيا عبادت مى كنند ذات كسى را كه فاقد جميع كمالات وجوبيّه است با اينكه بندگى مى كنند صفاتى را كه گمان مى كنند زائد بر ذات است با اينكه قائلند به همه قدماء هشتگانه كه همه اينها شريك قرار دادن صريح است براى خدا بلكه همه آنها شركست در مرتبه وجوب ذاتى و صريح است در تعدّد آلهه قال اللّه تعالى أَ جَعَلَ الْآلِهَةَ إِلٰهاً وٰاحِداً و قال تعالى اَللّٰهُ خٰالِقُ كُلِّ شَيْءٍ و غير اينها از آيات باهرات وارده در توحيد به مراتبى كه دارد از توحيد ذات و صفات و افعال و عبادات و واجب الوجود بودن و اوّل و آخر و قديم و ازلى و سرمدى بودن و غير اينها از جمله چيزهائى كه از لوازم وجوب ذاتى حق است چنانچه بندگان خود را ارشاد فرموده بفرموده خود اَلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلاٰمَ دِيناً

ص: 224

استعمال آنها از روى حقيقت است نه مجاز زيرا كه اصل در استعمالات و تفسيرات و تاويلات حقيقت است مگر آنچه بدليل از حقيقت خارج شود-

مرض قلبى چنانچه فرموده فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزٰادَهُمُ اللّٰهُ مَرَضاً -

ظلمات چنانچه خداى تعالى فرموده اَللّٰهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمٰاتِ إِلَى النُّورِ وَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِيٰاؤُهُمُ الطّٰاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمٰاتِ أُولٰئِكَ أَصْحٰابُ النّٰارِ هُمْ فِيهٰا خٰالِدُونَ مراد از نور ايمان و مراد از ظلمات كفر است و غير از اين آيه آيات ديگرى هم هست كه ظلمات بكفر تفسير شده است

قاضيه احكام اسلام را در دنيا در حق آنها جارى مى كنند چنانچه مستفاد مى شود از مشهور متقدمين و اجماع متأخرين و سيرۀ ايشان بر عموم فرقه هاى عامّه هر چند در زمرۀ كفار باشند در باطن و جارى مى شود بر ايشان آنچه كه بر كفار جارى مى شود در عقبات آخرت و در آخرت معذّبند و عذاب آنها تخفيف داده نمى شود ابدا و جاويد در آتش مى مانند اينست مزد آنچه كه در دنيا كسب كردند از پيروى هواهاى نفوسشان و مخالفتشان از طريق هدايت و انكارشان ولايت كليّه را و ميل كردنشان براه گمراهى و جهالت زيرا كه داخل نمى شود احدى از اين امّت در بهشت مگر بولايت آل محمّد صلّى اللّه عليه و آله و همچنين نجات نمى يابند از آتش جهنم مگر بولايت ايشان و جارى كردن احكام اسلام بر ايشان به سيرۀ مستمرّه و تقرير معصومين عليهم السّلام است بر آن چنانكه مؤمنين را الزام نفرموده اند باجتناب از آنها و نه منع از مناكحت و مزاوجت با آنها و نه اينكه احكام كفر را بر ايشان جارى كنند و اگر آنچه گفته شد جايز نبود هرآينه مى فرمودند چنانچه در فنّ اصول مقرر است عدم دليل دليل عدم نيست بعلاوه جارى كردن احكام كفر بر آنها مستلزم عسر و حرج مى شد نوعا و به اضافه منافات داشت با مصلحت و تقيّه اى كه مشتمل بر حكمتها و مصلحتهائيست كه در كمون آنست و امّا در زمان ظهور حضرت بقية اللّه

ص: 229

امام قائم غائب عجل اللّه تعالى فرجه و رجعت ائمه عليهم السّلام احكام باطنيّه بر آنها جارى خواهد شد چنانچه از بعضى آيات و اخبار مستفيضه و متكثره صحيحه و معتبره استفاده مى شود

كه ولايت خدا است و انكار آن انكار ولايت خدا است كافر شد نسبت به خداى بزرگ-و ديگر آنكه مخالف تكذيب كننده امام عليه السّلام است و تكذيب امام تكذيب قرآنست زيرا كه آيات قرآنيّه ناطق است بصدق و راستى و راستگوئى امام و تكذيب قرءان كافر شدنست به خداى بزرگ بلكه دلالت بر مطلوب دارد اخبار نبويّه و غير آن كه در آنها تصريح شده بكفر تارك الصّلاة و صلاة تفسير شده در اخبار و احاديث ايشان بولايت ايشان و تارك ولايت ايشان كافر است بعلاوه مخالف تارك صلاة است حقيقة براى اينكه تارك نمازهاى صحيحه است از جهت تكفير يعنى دست روى دست گذاشتن در حال قيام در نماز و آمين گفتن در آخر سورۀ حمد و بسم اللّه نگفتن و سجده كردن بر چيزهائى كه سجده بر آن جايز نيست از فرش و غيره كه اينها از مبطلات نماز است و همچنين است با وضوى باطل و در حال محدث بودن نماز خواندن بطور قطع و مسلّم نماز گذاردن صحيح نيست زيرا كه اينها از شرايط صحّت كه شارع مقدس تشريع كرده نيست زيرا كه نماز موضوعى است كه با خصوصيتهاى صحيحه بايد بجا آورده شود پس در اين صورتها كه گفته شد مخالفين يعنى همه فرقه هاى عامه نمازهايشان فاسد و باطل است و بايد نمازهاى خود را بر وجه صحيح قضا كنند اگر ايمان به خدا دارند و

ص: 231

قبول ولايت آل محمد عليهم السّلام را نموده اند

انكار كردن امير مؤمنان على عليه السّلام است و انكار كردن آن حضرت به منزله انكار كردن پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله است و انكار كردن آن بزرگوار كفر است- بعلاوه اينكه همچنان كه تكذيب كنندگان هارون كافر شدند همچنين هرگاه كسى على عليه السّلام را تكذيب كند كافر است و يا كسى كه مقدم بدارد ديگرى را بر آن جناب و بواسطه مقدم داشتن ديگرى را بر آن جناب اهانت كرده آن حضرت را استخفاف او نموده و كافر است چنانچه تنصيص شده بر آن در احاديث بسيارى و ديگر اينكه مخالفين از دين به بعضى از كتاب ايمان دارند و به بعضى ديگر از آن كافرند زيرا كه آيات قرآنيّه اى كه راجع بولايت است منكرند-و يا اينكه كتابى كه بعلى عليه السّلام تفسير شده تصديق نمى كنند و تصديق نكردن بآن تصديق نكردن به قرآن است و آن نيز كفر است خداى تعالى فرموده است فَمٰا ذٰا بَعْدَ الْحَقِّ إِلاَّ الضَّلاٰلُ

اينكه مخالفين در كتب اصوليه خود تصريح كردند جواز نسخ را بعد از وفات پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و اين ردّ بر آن حضرت است با اينكه بصحّت پيوسته كه احكام آن حضرت باقى است تا روز قيامت و اين تصريحى كه كرده اند با خاتم انبياء بودن آن حضرت منافات دارد زيرا كه احكام قرءان و پيغمبر مستلزم اعتقاد به خاتميت آن حضرت است و باقى بودن آنها است تا قيامت

كافر باللّه عزّ و جلّ او كمن كفر باللّه تعالى در حديث ديگر و احاديث و اخبار مستفيضه ديگر نيز در اين موضوع بطرق مختلفه روايت شده

و مانند اينها است و اين كفر به معناى اعمّ است يعنى مخالف حقّ و حقيقت غير از كفر به معناى شرعى است جاى تامّل و تدبّر است كفر اصطلاحى نيست

است بر اينكه امام معصوم باشد

و از جمله كفّارند غلوّكنندگان در حق امام عليه السّلام و ايشان كسانى هستند كه گمان و اعتقادشان اينست كه امام متصف است به چيزى از لوازم وجوب ذاتى واجب الوجود چنانچه نصارى در حق عيسى عليه السّلام گفتند كه از اقانيم سه كانه است و به خدائى او اقرار كردند يا اينكه مى گويند امام علّت فاعليه است و تفويض خلق و رزق به او شده اين اعتقاد مستلزم شركت در توحيد خداى يگانه چنانچه خداى تعالى فرموده أَمْ جَعَلُوا لِلّٰهِ شُرَكٰاءَ خَلَقُوا كَخَلْقِهِ ... قُلِ اللّٰهُ خٰالِقُ كُلِّ شَيْءٍ - يعنى آيا براى خدا شريكهائى قرار داده اند و آفريدند چيزى را مانند آفريدن او بلكه چنين نيست خداست كه آفريننده هر چيزى است يا اينكه مى گويند قدرت خدا متوقف است بر حقيقتهاى ائمه و خدا بدون واسطه ايشان قادر بر چيزى نيست مانند فرقه اى كه مى گويند الواحد لا يصدر عنه الاّ الواحد چنانچه خدا قول ايشان را ردّ كرده بفرموده خود وَ مَنْ يَقُلْ مِنْهُمْ إِنِّي إِلٰهٌ مِنْ دُونِهِ (تا آخر آيه)يعنى كيست كه بگويد من خدائى هستم غير از خدا-حاصل آنكه بعضى از حكما گفته اند كه خداى تعالى خالق عقل اوّل و عقل اول خالق عقل دوم و عقل دوم خالق عقل سوم و همچنين تا برسد بعقل دهم و عقل دهم خالق است آنچه را كه غير از او است اين عقيده منافات

ص: 240

دارد با اعتقاد بتوحيد در خلق و رزق و يگانه بودن خداوند عالم با اينكه از جمله بديهيّات است كه مخلوق قدرت بر ايجاد و صنعى ندارد و بدون حول و قوۀ خدا نمى تواند هيچ كارى بكند بلكه خداى تعالى خالق هر چيزى است

اللّهمّ انّى اخلصت بانقطاعى اليك و اقبلت بكلّى عليك و صرفت وجهى عمّن يحتاج الى رفدك(تا آخر دعا) يعنى بار خدايا من قصد خود را خالص كردم بقطع اميد كردن از غير تو و اميدم و توجّهم را به تو نمودم و بشراشر وجودم رو به تو آوردم و روى خود را از كسانى كه به تو محتاجند برگردانيدم اينك نيكو تامّل كن در عبادات و مناجاتهاى ائمه عليهم السّلام و بينا شو در كلمات آنها تا بر حقيقت بندگى كردن و عبادت راه يابيد و در حال عبادت و مناجات با خدا دلتان پيش خدا باشد و با كسى و چيزى غير از او متوجه نباشيد چنانچه خداى تعالى فرموده فَمَنْ كٰانَ يَرْجُوا لِقٰاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلاً صٰالِحاً وَ لاٰ يُشْرِكْ بِعِبٰادَةِ رَبِّهِ أَحَداً پس از اين آيه شريفه و امثال آن بايد استفاده كرد كه عمل صالح و شايسته نمى شود مگر وقتى كه از شائبۀ شرك پاك و منزّه باشد و نيز خداى تعالى فرموده فَاعْبُدِ اللّٰهَ مُخْلِصاً و فرموده وَ مٰا أُمِرُوا إِلاّٰ لِيَعْبُدُوا اللّٰهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ

باطل است و اعتبار شرعى ندارد پس جايز نيست در عبادت توجه بغير خداى تعالى حتّى به پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و اهل بيت او صلوات اللّه عليهم زيرا كه ايشان در مرتبه اى نيستند كه معبود واقع شوند و معبودى جز ذات يكتاى خداى واجب الوجود نيست و آن خداى بى همتاى يگانه وجود مبارك محمّد صلى الله عليه و آله را به بندگى خود گرفته پيش از آنكه او را نبىّ خود قرار دهد لذا در بسيارى از آيات قرآنيّه از او تعبير بعبد فرموده و علاوه بر اين اگر خداى تعالى مى خواست كه پيغمبر يا امام معبود باشند تا چه رسد بغير آنها هرآينه در كتاب خود بيان مى فرمود و از شارع هم بما مى رسيد مانند ساير احكام شرعيه تكليفيه پس دليل نداشتن معبوديت براى آنها دليل است كه آنها بندگان خدايند و معبود نيستند پس غافل نباش و نيكو درياب كه فريب فريب دهندگان ضال گمراه تو را از صراط مستقيم ايمان بيرون نبرد و بوادى ضلالت و گمراهى نيندازد

و آن جمع آيه است چنانچه در تفسير مجمع البيان گفته شده و آن در معناهاى چند استعمال شده

نمى كند و او درك مى كند چشمها را-و حضرت سيّد الشهداء عليه السلام در دعاى عرفه به خداى تعالى عرضه داشته كيف يستدلّ عليك بما هو فى وجوده مفتقر اليك الغيرك من الظّهور ما ليس لك حتّى يكون هو المظهر لك(تا آخر) يعنى چگونه استدلال كرده شود بر وجود تو به چيزى كه آن محتاج است بسوى تو آيا براى غير تو از ظهور چيزى هست كه براى تو نباشد تا او ظاهركننده تو شود

كرده اند يعنى علماء يا عبادت كنندگان پروردگار خود و در كتاب بصائر از على عليه السّلام روايت كرده در حديثى كه فرمود علىّ فاروق هذه الامّة و ربّها و ذو قرينها(تا آخر حديث)و ربّانى نيز بر متألّه اطلاق مى شود كه عارف به خدا باشد و گفته شده كه بشخص كامل در علم و عمل نيز اطلاق شده و فقهاء ربّانيون نيز گفته اند براى اينكه علم را تربيت مى كنند يا براى اينكه قائم بتدبير و تعليم مردمند در بعضى از زيارات قائميه است كه يا ربّانىّ و خداى تعالى فرموده كُونُوا رَبّٰانِيِّينَ و هريك از اينها اضافه تشريفيّه است و اشرف اين اضافات بسوى خدا و نزديكترين آنها از حيث منزلت بسوى او ولايت مطلقه و مظهريّت ربّانيّه و شجره طيّبه ولويّه است كه فرمود انا الّذى ولايتى ولاية اللّه و در زيارت جامعه است و من اطاعكم فقد اطاع اللّه و اين از مرتبه هائيست كه خدا به ايشان عطا فرموده و امّا ارباب من دون اللّه در احاديث آل محمّد تفسير شده بخلفاء جور و ائمّه مخالفين و غاصبين حقوق آل محمّد و هر مطاعى كه غير از ايشان است و تاييد مى كند اين قول را آنچه كه روايت كرده است آن را طارق بن شهاب كه

ص: 251

انّ عليّا يطعن فيه على مخالفيه اتّخذوا العجل ربّا و الشّياطين حزبا(الحديث)و از اين باب است قول فرعون كه أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلىٰ مى گفت و به دروغ ادعاى ربوبيّت مى كرد و غصب حقوق ولايت مى نمود دانسته باد كه هر كه اهليت حكم را نداشته باشد هرگاه حكم كند ملحق به غاصبين است كه مخالف ائمه عليهم السلام بودند و هر كه بغير ما انزل الله حكم كند چنانچه خداى تعالى فرموده مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمٰا أَنْزَلَ اللّٰهُ فَأُولٰئِكَ هُمُ الْكٰافِرُونَ ...

هُمُ الظّٰالِمُونَ و هر كه حكم كند بدون اذن ايشان عليهم السلام او هم كافر است زيرا كه ولايت و حكومت در هر چيز و بر همه چيز و راجع به همه امور با ايشانست و اطلاق ربّ مجازا در اخبار و احاديث بر امام شده يعنى ربّ اذ مربوب چنانچه ابن عباس در تفسير آيه مباركه أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّهٰا گفته است كه رب الارض امام الارض اينجا ربّ به معناى ربوبيت اذ مربوب يعنى واسطه در تربيت و مربّى است و مراد از آن ولايت است و از اين باب است قول خداى تعالى كَمٰا رَبَّيٰانِي صَغِيراً و ربّ به معناى سيّد هم استعمال شده در تفسير قول خداى تعالى وَ سَقٰاهُمْ رَبُّهُمْ شَرٰاباً طَهُوراً يعنى سيّدهم على عليه السّلام و نيز دليل بر اينكه ربّ به معناى سيّد است قول خداى تعالى اُذْكُرْنِي عِنْدَ رَبِّكَ

ص: 252

و نيز حكايت از يوسف اِرْجِعْ إِلىٰ رَبِّكَ پس در صورتى كه بر عزيز مصر اطلاق ربّ بشود مجازا چگونه صحيح نباشد اطلاق ربّ بر امام بر وجهى بهتر و بالاتر و نيز ربّ به معناى مالك و صاحب و سلطان و امير نيز مجازا استعمال شده گفته مى شود ربّ البيت ربّ المال ربّ النوع و الملك و المطاع و العظيم و منقرض الطاعة و مالك امر و صاحب راى و تدبير و مدبّر و شكى نيست كه وجود مبارك على عليه السلام مالك دنيا و آخرت يعنى مالك ملك ولايت و سيد اوصياء و منقرض الطاعة و مطاع و مالك امر و نحو اينها مى باشد-و مجلسى ره در مجلّد نهم بحار الانوار نقل كرده كه مراد از ربّ امير المؤمنين على عليه السّلام است كه خدا او را مربّى خلق قرار داده در علم و كمالات و راهنمائى كردن بصراط مستقيم ايمان و او صاحب ايشان و حاكم بر ايشان است در دنيا و آخرت خلاصۀ كلام ربّ بفتح راء و بكسر آن از ربّه به معناى ملكه يا جمعه يا ربّاه يا اصلحه يا صاحبه يا لزمه است و همه اين معانى مناسبت دارد و آن صفت مشبّهه يا اسم فاعل يا قائم مقام آن يا اسم فعل به معناى آنست و ربوبيت خدا مانند ربوبيت مالكين براى املاك و ربوبيت پدر براى اولاد و ربوبيّت نفس براى اعضاء نيست بلكه مانند ربوبيّت نفس است براى قوى از

ص: 253

حيث اينكه قوى تحصيل آن نيازمند بنفس است و نفس بپادارنده او و نگهبان و حافظ او و رساننده او است بسوى كمالات اوّليّه و ثانويّه زيرا كه خداى تعالى افاضه كننده وجود است بر ما سواى خود و حافظ و مقوّم آنها است و رساننده آنها است بكمالات اوليّه و ثانويّه و از براى همين است كه اَلرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ را در عقب آن ذكر فرموده و در بسم الله اين دو صفت را قرار داده تاسيس و اشاره اى باشد براى قارى تا در قرائت آن ارتقاء مقام پيدا كند و متّسم شود بسمت خدائى و از اين باب است كه امام عليه السلام در تفسير بسم اللّه فرموده اى اسم نفسى بسمة من سمات اللّه يعنى نشان مى كنم نفس خود را به نشانه اى از نشانهاى خدا و توصيف كند ذات خدا را به صفت رحمانيّت و رحيميّت چون ادراك حقيقت ذات الهى بر احدى ميسّر نيست از راه نظر در صفات معرفت خدا را بقدر استعداد حاصل كند تا در حق او محقّق شود امتثال فرمان اقرأ و ارق يعنى بخوان و ارتقاء مقام حاصل كن

طبق مشهور سياهى قرأن بيوم اضافه شده دوّم بنصب و اضافه و وزن فاعل سوّم برفع و اضافه و وزن فاعل چهارم برفع و تنوين و وزن فاعل و نصب يوم مٰالِكِ يَوْمِ الدِّينِ پنجم بفتح ميم و كسر لام و فتح آن و كاف ملك ششم بسكون لام و فتح ميم و فتح و كسر كاف هفتم بوزن فعل ملك و بدانكه مالكيت خداى تعالى بر چيزها غير مالكيت صاحبان ملك است بر املاكشان و غير مالكيت مالك است بر غلام يا كنيز مملوك خود و غير مالكيت نفس است بر اعضاء خود بلكه مانند مالكيت نفس است بر قواى خود و صورتهاى علميّه حاصله حاضره در ذهن خود كه هرچه را بخواهد بيابد و هر چه را بخواهد فانى كند و نابود نمايد هم مى تواند آنچه را كه خواهد محو كند و آنچه را بخواهد اثبات كند و تخصيص مالكيّت خداى تعالى بروز جزاء اشاره به ارتقائى است كه قبلا گفته شد زيرا كه انسان مادامى كه در عالم طبع و بشريت باقى است مالكيت خدا بر او ظاهر نيست وقتى كه ارتقاء حاصل كرد و رسيد باوّل مرحله عالم جزاء كه آن عالم مثال و برزخ است بر او ظاهر مى شود كه خداى تعالى مالك همه اشياء است مانند مالكيت او بر صور علميّه و قواى نفسيه پس باين اعتبار ظاهر معناى مالكيّت روز جزاء چه مراد مالكيّت ظاهر او باشد براى اشياء يا براى نفس روز

ص: 255

جزاء لهذا خدا بطريق تعليم و ارشاد كه در حضور حضرت حق جلت عظمته با حضور قلب بگويد إِيّٰاكَ نَعْبُدُ يعنى براى قرائت كننده سزاوار است كه براى ارتقاء مقام حضور و مشاهده حق بچشم دل از خودى خود صرف نظر كند و در آن حال از هرچه غير از اوست اعراض كند و با كمال عجز فقط و فقط اقرار به بندگى او كند و بزبان نياز اقرار به عبوديت حق تعالى نمايد و بگويد إِيّٰاكَ نَعْبُدُ و اينكه خداى تعالى نعبدك نفرموده و فرموده إِيّٰاكَ نَعْبُدُ براى اينست به بنده بفهماند كه غير از ذات يكتاى بى همتاى او احدى سزاوار پرستش نيست و هر چند بر حسب ظاهر داراى عظمت و مقام باشد حتى شخص اوّل عالم وجود حضرت خاتم پيغمبران محمد مصطفى صلى الله عليه و آله و دوازده نفر ائمه هدى كه اوصياء طيبين و طاهرين اويند كه هر كدام از ايشان براى خداى تعالى اقصى درجه و غايت خضوع و خشوع را در مقام عبوديت انجام مى دادند در قدسيه مباركه است كه فرموده يا بن آدم خلقتك لأجلى و خلقت الاشياء لاجلك يعنى اى پسر آدم تو را براى خودم آفريدم و همه چيزها را براى تو آفريدم و در قرأن مجيد فرموده وَ مٰا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاّٰ لِيَعْبُدُونِ يعنى نيافريدم جنّ و انس را مگر براى اينكه مرا عبادت كنند و در جاى ديگر فرموده

ص: 256

يٰا عِبٰادِيَ ... إِنَّ أَرْضِي وٰاسِعَةٌ فَإِيّٰايَ فَاعْبُدُونِ و نيز فرموده وَ أَنِ اعْبُدُونِي هٰذٰا صِرٰاطٌ مُسْتَقِيمٌ و غير از اين ها آيات بسيارى در موضوع عبادت و امر بآن ذكر شده در اينجا مقتضى است فى الجمله در اطراف عبادت و اينكه چرا عبادت كردن مخصوص است براى خداى تعالى و معبود منحصر بذات اقدس او است ذكر شود و فرق بين عبادت و طاعت چيست بيان گردد عبادت عبارتست از خضوع كامل و قبول ذلت و خارى كردن و خاكسار شدنى كه دلالت دارد بر بالاترين مرتبه هاى خلوص و تضرع و مسكنت و زارى كه ما فوق آن تصور نشود و اين قسمى است از شكر و سپاسگزارى كه احدى از آحاد ممكنات استحقاق آن را ندارد مگر ذات خدا بيگانگى و عظمت و كبريائى خود و فقط اين گونه شكر و سپاس بى قياس مخصوص چنين خدائى است كه استحقاق بآن ندارد مگر بجهت اصول نعمتهائى كه به بنده عطا فرموده از آفريدن و حيات دادن و قدرت دادن و حسّ دادن و شهوت دادن كه احدى قدرت اعطاء آن را ندارد مگر ذات بى زوال و بى مثل و مانند او فلذا اين شكرگزارى و سپاس بى قياس عبادت جايز نيست ابدا و مطلقا مگر براى او

ص: 257

بخلاف طاعت كه آن غير نيكو و مستحسن است مانند طاعت پدر و مولى براى براى آقاى خود و سلطان براى رعيت او وزن براى شوهر خود پس كسى كه بگويد عبادت طاعت است خطا كرده مگر آنكه فرد مخصوصى از آن را اراده كند كه آن عبادت براى خداى تعالى به تنهائى باشد زيرا كه معبودى جز او نيست چنانچه از حضرت سيد الشهداء عليه السلام روايت شده كه در مناجات با خداى تعالى عرضه داشته كه لا معبود سواك يا غياث المستغيثين و از اين باب است قدسيه الهيّه كه فرموده عبدى اطعنى حتّى اجعلك مثلى اذا قلت لشيء كن فيكون پس بدانكه عبادت غايت اظهار ذلّت كردنست و آن براى غير خدا سزاوار نيست و ليكن طاعت مراد فرمان بردن است از امركننده چنانچه بسيار ديده شده و مى بينيم كه بنده اطاعت امر مولاى خود مى كند امّا او را نمى پرستد و عبادت نمى كند و كفار بتها را مى پرستند ولى مطيع آنها نيستند

عبادت كننده كه منظور او در عبادت فقط خالص براى خدا باشد بدون اينكه حاجتى در نظر بگيرد و خواهشى بكند از ثوابهاى آخرتى از بهشت و نعمتهاى آن يا مشمول عذابها و عقابهاى اخروى نشدن چنانچه از وجود مبارك امير مؤمنان على عليه السلام روايت شده كه در مقام مناجات با قاضى الحاجات عرض مى كرده الهى ما عبدتك خوفا من نارك و لا طمعا فى جنّتك بل وجدتك اهلا للعبادة فعبدتك نه جنّت جويم نى حور و نه انهار مى خواهم *** به تو ارزانى اى زاهد كه من ديدار مى خواهيم

از تو تو را مى طلبم اى حبيب *** نَصْرٌ مِنَ اللّٰهِ وَ فَتْحٌ قَرِيبٌ

اينها زيرا كه چون إِيّٰاكَ را بر زبان جارى مى كند با توجّه به معناى آن در دل او در آن حال معرفت خدا رسوخ مى كند و طاعت و فرمانبردارى بر او سهل و آسان مى شود و مشقّت عبادت او را خسته نمى كند و معجون معرفت ربوبيّت از گفتن كلمه إِيّٰاكَ تقويت مى كند او را براى برداشتن سنگينى عبادت و عبوديت

از جسد كسب منافع و ذخيره خيرات و حسنات و خلاصى يافتن از شرور و آفات و خطرات و بيّنات كه از آنها تعبير بمقصد كه عبادت و خدمت بروح است باشد پس افضل اعمال جسد آنست كه سبب شود كه روح تقرّب به خدا پيدا كند براى بزرگ داشتن و تعظيم معبود و مطيع فرمان او بودن و اين اوّلين درجه از درجات سعادت انسان است كه ايّاك نعبد اشاره بآن است و افضل احوال روح آنست كه ارتباط با حق حاصل كند و تعلّق به او پيدا كند و از غير او ببرد و علاقه دنيا و آنچه در آنست از خود دور كند و غير از خدا كسى را در نظر نگيرد چون بنده مواظب باشد براى تحصيل اين مرتبه و مداومت كند بر عبادت و آنچه كه گفته شد و قطع علاقه از مادّيّات و زرق و برق دنيوى كرد در اين حال ظاهر مى شود براى او چيزى از نورهاى قدس و اشراقات غيبيّه و ذاتش بنور معرفت و عبادت نورانى مى شود و بعالم ملكوت شائق مى شود و ذات او به حركت درمى آيد براى تقرّب به خداى تعالى و مى فهمد كه مقلب القلوبى غير از خدا نبوده و نيست و نخواهد بود او است كه نفسها را به حركت در مى آورد و خود بنده اين استقلال را ندارد كه اين عبادات را انجام دهد و باين درجات برسد و نمى تواند تحصيل كند

ص: 262

ندارد و حمزه كه يكى از قرّاء است بزاء خوانده و اشمام كرده صاد را بزاء و گفته است كه زاء نزديكتر است بصاد زيرا كه گاهى صاد صداى زاء را دارد

شوق دارد به چيزى كه بالاتر از آنست و حركت مى كند بسوى آن چيزى كه بآن شوق و ميل دارد و آن را آرزو مى كند و برمى گردد بطرف مبدأ خود و مرجع خود چنانچه مرجع هر عنصرى بعنصر خود است مثلا باران از دريا جدا مى شود و باز برمى گردد و متصل بدريا مى شود و باز بخار مى شود و بخار ابر مى شود و ابر باران مى شود و مى بارد و تشكيل چشمه ها و نهرها مى دهد و باز متصل بدريا مى شود و بحال اول مى شود و همچنين است روئيدنيها مانند آن دانه ايست كه بذرگر در زمين مى افكند در زير خاك شكوفه مى كند و بصورت علف سر از خاك بيرون مى كند بعد ساقه مى آورد و شاخه مى آورد و خوشه مى كند و گل مى دهد و پس از آن غالب پر مى كند و بحدّ كمال مى رسد با زيادى منزلت تكثير افراد مى كند اوّل اين دانه لبّ بوده در زمين دفن شده و نزديك بفاسد شدن بوده از ذات خودش پنهان شده و اطوارى را طى كرده در مكانهاى غريبه از زمين و شكوفه و علف و ساقه و شاخه و خوشه و گل و خداى تعالى قوّه محركه به او داده و از حالى بحالى تغيير كرده تا بكمال اصلى كه درجه لبّى است رسيده اوّل يك دانه لبّى بوده بعد از طى منازلى برگشته بحالت لبّى اول رسيده با شماره هاى زيادى از افراد نوع خود و فائده هاى زيادى از پوستها و شكوفه ها و برگها و گلها هر گياهى از زمين رويد *** وحده لا شريك له گويد

ص: 266

و همچنين است نسبت بحيوان كه قوس صعود او در عروج الى اللّه عظيم تر و قوس نزول او و صعود او از نبات دورتر است و همچنين صورت ركنهاى او خداى تعالى در اطوار و ادوار مختلفه او را پرورش مى دهد مٰا مِنْ دَابَّةٍ إِلاّٰ هُوَ آخِذٌ بِنٰاصِيَتِهٰا إِنَّ رَبِّي عَلىٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِيمٍ و امّا انسان حقيقى نه انسان صورت كه او نتيجه و مقصود اصلى است از همه مخلوقات و هستى ها و همه مكوّنات براى او آفريده شده و موجودات بجهت او ترتيب داده شده و هكذا آباء و مواليد و امّهات نازل سير صورى او بسوى خدا واقع است بر نصف صعودى دائره امكان برعكس مراتب نزول او از نزد خدا كه واقع است بر نصف نزولى آن دائره زيرا كه مبدأ و معاد او خدا است من اللّه و الى اللّه او است كه مهتدى بهدايت خدا است و متنعّم بنعمت او و مورد اعتناى او است از اول امر تا آخر عهد و سبقت گرفته است براى او مشيّت ازليّه الهيّه و از او عمل خواسته و مى خواهد تا حكمت خود را به نهايت جارى كند بسوى او نظر داشته در ساير مراتب اوليّه در ابتداء آفرينش او

ص: 267

پيرامون صراط مستقيم شود-و همچنين است حال در توارد صورتهاى جوهريه در حركات جوهريه- و حق اينست كه اين موضوع محفوظ مى ماند بكميّت كمى و صورت اندكى كه اين هر دو نيز محفوظ بمانند در ضمن كميّتها و صورتها بسبب حافظ شخصى غيبى و مادّه اى كه اندازه آن اندك باشد و صورت كمى داشته باشد زيرا كه اتصال يكى بودن سوق دهنده است وحدت شخصيّه را و هر چه هست مى شود از جماد و نبات و حيوان متحرّك از اوّل پيدايش او در كيفيت و كميّت بلكه در صورت جوهريه تا منتهى شود بآن كمالى كه لياقت آن را دارد بنوع خود يا بشخص خود-اينست معنائى كه در زبانها گفته مى شود(كون در ترقى است)زيرا كه حركت خروج تدريجى است از قوّه بسوى فعل و خروج از قوه بفعل معناى ترقى است و هريك از اينها كه گفته شد خروج آن از قوّه بفعل است از اوّل پيدايش آن تا بحدّ كمال برسد بقدر لياقتى كه دارد از رسيدن بآن اينست صراط مستقيم نسبت بآن و فعلهائى كه لياقت آن را دارد اگر مانعى بآن برخورد نكند و امّا انسان نيز كه از افراد حيوانست بحسب استكمال بدن خود بيرون مى رود بر صراط مستقيم آن چنان كه لايق بنوع و شخص او است اگر بمانعى برخورد نكند بحسب استكمال نفس خود نيز بيرون مى رود از قوّه بسوى فعل بر صراطى كه لايق بنوع و شخص او است مادامى كه استقلال در اختيار او حاصل نشده باشد اما وقتى كه

ص: 269

استقلال پيدا كرد و وقت تمرين و تكليف او نزديك شد بيرون مى رود از قوّه بسوى فعل و ظاهر مى شود از او فعلهائى كه لايق او است و نوع او و فعلى كه خلل پذير و مخالف با نوع او باشد از او سر نمى زند تا برسد بآخر مرتبه كمال او كه آن مقام اطلاق و ولايت كليّه علويّه على عليه السّلام است و اين نوع انسان بسيار كمند و بسيارى بيرون مى روند از قوّه به فعلهائى كه سزاوار آنست كه بجا بياورند اخلال مى كنند و فعلهائى كه لايق آنها نيست بجا مى آورند و بيرون مى روند بسوى كارهائى كه بر صراط مستقيم ايمانى نيست و راه ترقّى انسانى نخواهد بود بلكه راه خود را كج مى كنند بطرف غير فعلهائى كه سزاوار انسانى است و گاهى هم انسان بيرون مى رود بطرف راه كجى كه فعلهاى لايقه از او سر نمى زند و فعلهاى زشت نالايق از او سر مى زند تا به جائى مى رسد كه از بهائم پست تر مى باشد و از درّندگان درّنده تر و از شيطان بدتر مى شود و گاهى مى شود كه مسخ مى شود و از صورت انسانى بيرون مى رود و مصداق اين آيه شريفه و امثال آن مى گردد چنانچه خداى تعالى فرموده لَهُمْ قُلُوبٌ لاٰ يَفْقَهُونَ بِهٰا وَ لَهُمْ أَعْيُنٌ لاٰ يُبْصِرُونَ بِهٰا وَ لَهُمْ آذٰانٌ لاٰ يَسْمَعُونَ بِهٰا أُولٰئِكَ كَالْأَنْعٰامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ

چون صراط مستقيم انسانى از مو باريكتر و كارهاى آن بسيار دقيق است به نحوى كه ممكن نيست براى هر بصير و بينائى كه بتواند تميز دهد آنها را و كار هر سالك و راهروى نيست و ممكن نيست راه پيماى آن به لغزشى برخورد نكند و طرف افراط يا تفريط واقع نشود كه وقوع در اين طرف يا آن طرف نمونه هاى جهنّم عالم آخرت است و بيرون برنده انسان است در هر مرتبه و فعليّتى از صورتى به صورتهاى مراتب جهنّم و امّا هرگاه راه پيمائى در راه پيمائى خود دچار لغزشى نشود و در افعال خود طريق اعتدال را پيش گيرد و از افراط و تفريط بر كنار شود فعليّات او او را مى رساند بصورتى از صورتها و مرتبه اى از مرتبه هاى بهشت چنانچه در بعضى از احاديث وارد شده كه فرموده اند انّ الصّورة الانسانيّة على الطريق المستقيم الى كلّ خير و الجسر الممدود بين الجنّة و النّار و انّ الصّراط ممدود على متن جهنّم چون طى نمودن صراط انسانى و خروج از قوه فعليه بسوى افعال انسانيت لازم مى كند كه انسان افراط و تفريط را در كارهاى خود ترك كند و حدّ وسط و ميانه روى را از دست ندهد چه در اعمال بدنيّه و چه در احكام شرعيّه و چه در اعمال قلبيّه و چه در اخلاق نفسانيه و احوالى كه رخ مى دهد و چه در اوصاف عقليه و چه در عقايد دينيّه كه ميانه روى در اينها مستلزم طى كردن صراط انسانى است و از اين باب است كه صراط نيز تفسير شده است به ميانه روى در اعمال و احوال او اخلاق

ص: 271

و عقايد-و بدانكه توسط در اعمال و ميانه روى در آنها مانند ميانه روى در خوردن و آشاميدن كه بآن اشاره شده است بفرموده خداى تعالى عزّ شانه كُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لاٰ تُسْرِفُوا يعنى بخوريد و بياشاميد و اسراف و زياده روى نكنيد كه مباح بودن يا مستحب يا واجب بودن بآن امر كرده شده-و منع صريح شده از زياده روى و افراط- و مانند توسّط و ميانه روى در انفاق وجود و بخشش چنانچه خداى تعالى فرموده لاٰ تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلىٰ عُنُقِكَ وَ لاٰ تَبْسُطْهٰا كُلَّ الْبَسْطِ يعنى دستت را به گردنت نبند كه خير تو به كسى نرسد و دست خود را بكلى پهن نكن كه هرچه دارى همه را بديگران ببخشى و مانند صدقات واجبه از قبيل زكات و خمس و غير آنها چنانچه خداى تعالى فرموده وَ آتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصٰادِهِ وَ لاٰ تُسْرِفُوا و مانند قرائت حمد و سوره در حال نماز يا مطلق عبادات بدنيّه چنانچه فرموده وَ لاٰ تَجْهَرْ بِصَلاٰتِكَ وَ لاٰ تُخٰافِتْ بِهٰا وَ ابْتَغِ بَيْنَ ذٰلِكَ سَبِيلاً يعنى نماز خود را بلند نخوان و آهسته هم نخوان و ميل به ميانه روى كن در خواندن و مانند سخن گفتن چه در مجلسى كه ديگران هم باشند يا در موقع شهادت دادن و نحو ان

يعنى و هرگاه سخنى گفتيد به عدالت و ميانه روى سخن بگوئيد نه زياده روى كنيد و نه ساكت باشيد و ميانه روى در احوال مانند ميانه روى در جذب و سلوك صرف و دوست بودن و دشمن بودن و ميانه روى در گرفتگى و عبوس بودن و گشاده روئى و سبكى كردن و ميانه روى در خوف و رجا كه نه هميشه بترسد و نه هميشه اميدوار باشد و ميانه روى در اخلاق مانند ميانه روى در نشاط و خاموشى كه از ان تعبير به عفّت مى شود يعنى عفيف باشد-و ميانه روى بين بى باكى و ترسناكى كه از آن تعبير به شجاعت مى شود يعنى شجاع باشد-و ميانه روى بين جربزه و بلاهت كه از آن تعبير به حكمت مى شود يعنى حكيم باشد-و ميانه روى بين ظلم و انظلام كه از آن تعبير به عدالت مى شود يعنى عادل باشد-و ميانه روى در عقايد يعنى ميانه رو در تنزيه تحديد شده و تشبيه مجسّم باشد در حق خداى تعالى-و ميانه روى در انحصار دادن پيغمبر و امام عليهما السّلام در مرتبه جسميت و در بالا بردن آنها به مرتبه الوهيت در اعتقاد به نبوت و امامت-و ميانه روى در جسمانيت طبيعيّه و روحانيّت صرفه در اعتقاد بمعاد و طبقات بهشت و لذتهاى آن و دركات نيران و المهاى آن

ص: 273

پس كسى كه از فعليّات انسانيت خارج شد و در طريق معنويت و روحانيت و ربوبيت قدم گذارد و سالك صراط مستقيم ايمان گرديد و در اين راه كوشش كرد مى رسد بمقامى از مقامات ربوبيّت و منتهى درجه اين مقام را مى پيمايد نائل بمقام نبوت و خليفة اللهى خواهد شد چنانچه انبياء و رسل گذشته اين مقام را هر كدام برحسب استعداد خود نائل شدند با تفاوت درجاتى كه داشتند چنانچه خداوند متعال فرموده تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنٰا بَعْضَهُمْ عَلىٰ بَعْضٍ (تا آخر آيه) نسبت بمرسلين از ايشان و نسبت به ساير انبياء و اولياء فرموده است وَ رَفَعْنٰا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجٰاتٍ كه هر كدام از ايشان در عصر خود واسطه و صراط بين حق و خلق بوده اند هر كدام از ايشان بقدر رتبه و مقامى كه داشته و در ميان همه آنها فضيلت و برترى داد وجود مقدس خاتم الانبياء محمّد مصطفى صلّى اللّه عليه و آله و سلم و اوصياء دوازده گانه طيبين و طاهرين او صلوات اللّه عليهم اجمعين را كه علّة العلل ايجاد تمام ممكنات و كائنات و مكوّنات عالم وجودند و مقام ولايت كليّه الهيّه را به ايشان عطا فرمود كه هر كدام از ايشان صراط مستقيم بين حق و خلقند از امام صادق عليه السّلام روايت شده كه فرموده ولايت طريق معرفت خدا است و صراط بر دو قسم است يكى صراطى كه در دنيا است و ديگر صراطى كه در آخرتست امّا صراط در دنيا امامى است

ص: 274

كه اطاعت او واجب است كسى كه او را شناخت و به راهنمائى او هدايت يافت از صراطى كه جسر جهنم است مى گذرد در آخرت و كسى كه نشناخت او را در دنيا قدم او در صراط آخرت مى لغزد و در آتش جهنّم مى افتد و نيز آن حضرت فرموده كه مراد از صراط امير المؤمنين على عليه السّلام است و معرفت او و در روايت ديگر است كه صراط معرفت امام است و در روايت ديگر است كه فرمود نحن الصّراط المستقيم پس معرفت امام اعمّ است از معرفت بشريت او كه بداند او بشر است و خدا نيست و در حق او غلو- نكند و به خدائى او قائل نشود-و از معرفت نورانيت او كه بجابر بن عبد اللّه انصارى و ابو ذر غفارى فرمود معرفت من به نورانيت معرفت خدا است چنانچه بتفصيل قبلا ذكر شد در همين كتاب بدو طريق يكى ترجمه حديث نورانيت و بطريق ديگر عين عبارت عربى

باقى بدار ما را يا برسان ما را بر صراطى كه آن قبول دين اسلام است باختلاف نظرى كه خواننده دارد اگر نظر او اسلام است و بآن راضى است پس معنى اين مى شود كه ادامه بده ما را بباقى بودن در دين اسلام و اگر توجه دارد كه اسلام راهى است بسوى ايمان پس معنى چنين مى شود كه خدايا راهنمائى كن يا برسان ما را بسوى ايمان-و چون طى نمودن صراط مستقيم انسانى حاصل نمى شود مگر بولايت و ولايت نعمت حقيقيه الهيّه است كه اسلام بواسطه آن كامل مى شود و نعمت الهيه بآن تمام مى شود خداى تعالى بدل آورده از صراط مستقيم باين آيه صِرٰاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ يعنى ما را ثابت بدار يا راهنمائى كن يا برسان ما را بآن راهى كه نعمت دادى بر ايشان-بدانكه نعمت چيزيست كه براى انسان داده مى شود ملايم بالطبع او باشد و از آن لذت ببرد و آن نيست بتمام معنى مگر نعمت ولايت كه انسان را وادار مى كند به فعليّتهائى كه سبب ترقى مقام و مرتبه ولايتى او گردد و ميانه روى در كليّه آنچه كه وظيفه انسان داراى ولايت است بجا آوردن آن از آنچه كه قبلا ذكر شد از هر جهت و به همه جهت چنانچه از امير المؤمنين على عليه السّلام روايت شده كه در تفسير اين آيه فرموده قولوا اهدنا الصّراط الذين انعمت عليهم بالتوفيق

ص: 276

لدينك و طاعتك لا بالمال و الصحّة فانّهم قد يكونون كفّارا و فسّاقا فرمود و هم الذين قال اللّه تعالى و من يطع اللّه و الرّسول فاولئك مع الذين انعم اللّه عليهم من النبيين و الصدّيقين و الشّهداء و الصّالحين و حسن اولئك رفيقا يعنى بگوئيد هدايت كن يا برسان ما را براه آن كسانى كه بانها نعمت دادى بسبب توفيق يافتن براى دين تو و فرمان بردارى از تو نه براى مال و تندرستى كه اگر براى اين دو باشد گاهى مى شود كه كافر يا فاسق شوند فرمود خداى تعالى و كسى كه اطاعت كند خدا و رسول او را اين گروه با آن كسانى هستند كه نعمت داد خدا بر ايشان از انبياء و و بسيار راست گويندگان و شهيدان و شايسته گان و آنها خوب رفيقهائى هستند-و بدانكه نعمتهاى صورى ظاهرى اگر ارتباط ولايتى باشد نعمت است و الا عذاب و نقمت است و اين قسمت اخير در صورتيست كه اين نعمت سبب شود كه از راه انسانى خارج شود و براه غير انسانى وارد شود و اين نعمت مال و صحت او را كمك كند براى كردن كارهائى كه غير انسانى باشد يعنى تابع شيطان و حزب او شود بعد از آنكه داراى ولايت و تابع حزب رحمان بوده اين نعمت براى او نقمت مى شود بعد از اينكه نعمت بوده-

بدانكه اين جمله صراط الذين انعمت عليهم بدل كلّ است از آيه قبل در حكم تكرير عامل است و فائده آن تاكيد و تنصيص است بر اينكه راه اهل هدايت و اسلام راه مستقيم و مورد شهادت است با نهايت تاكيد كه اصلا شائبه خفا و پنهانى در آن نيست زيرا كه صِرٰاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ به منزله تفسير و بيان صراط مستقيم است بجهت اينكه بدل مقصود به نسبت است و بيان آن چيزى كه بدل براى آن آورده شده پس چنان برمى آيد كه فرط ظهور اينست كه صراط مستقيم طريق اهل ايمان است به نحوى كه هيچ نشانه خفائى در آن نيست-و احتمال هم مى رود كه اين آيه صفت صراط مستقيم باشد يعنى راه راستى كه راه كسانى است كه بر ايشان انعام كرده اى

نسبت باشخاص كه همانى كه نزد بعضى نعمت است براى بعضى ديگر نقمت و الم باشد

چيزهائى كه همه آنها به ما اضافه مى شود بر چهار قسم است ضرورى نافع و غير ضرورى ضرورى غير نافع نه ضرورى و نه نافع امّا ضرورىّ آن هم بر دو قسمت دنيوى و اخروى امّا دنيوى مانند تنفّس است كه اگر قطع شود و لو بقدر يك لحظه قلب مى ميرد و اما اخروى آن معرفت خدا است كه اگر بقدر يك لحظه از قلب معنوى زائل شود قلب مى ميرد و مستوجب عذاب ابدى مى شود امّا نافع غير ضرورى مانند مال است در دنيا و ساير معارف و علوم است در آخرت امّا ضرورىّ غير نافع كه چاره اى از آن نيست مانند مردن و پيرى و مرض و كاسته شدن قوى است كه در آخرت نظير ندارد و منافعى كه در دنيا هست چيزى از اين مضرّتها را نمى خواهد امّا نه ضرورى و نه نافع

ص: 280

مانند فقر در دنيا و جهل و عذاب در آخرت است كه نه ضرورى است و نه نافع

حقيقى و ايمان و معرفت را بحال اعتدال باقى گذاردن و دوّم همچنان كه تنفّس هواهاى مسموم مضرّ را از قلب ظاهرى خارج مى كند و حافظ صحت قلب است همچنين است فكر صحيح كه آن هم هواهاى فاسده و اعتقادات مضرّه مولمه اى را كه پيدايش آن از آتشهاى شبهات و شكوك است از قلب حقيقى معنوى خارج مى كند و اين صورت نمى گيرد مگر اينكه شخص بشناسد و بفهمد كه اين محسوسات و زرق و برقهاى دنيوى همه فانى و نيست و نابود مى شود پس از اينكه موجود شده چون شخص واقف بر اينها شد مى فهمد بزرگتر چيزى كه نعمت داده است خداى تعالى به بنده خود صرف نظر كردن از محسوسات دنيويّه و نورانى كردن دل است بمعارف الهيّه

نقصى نيست اگر اراده شود براى چيز ديگرى هر چند براى وجهى باشد اين امر خيرى است از اراده كننده براى آن چيز اگر چه خالى از هر نقصى نباشد آن نيز نعمت است و امّا آن چيزى كه مؤثر براى خود نباشد مانند طلا و نقره مگر براى غير نسبت به خودشان نعمت نيستند بلكه وسيله اند براى غير آن هم در حق بعضى بلا و آفتند و براى بعضى نغمتند

و امّا خير نافع كه مقيّد است و ايجاب الم مى كند مانند بريدن انگشت كسى است كه مبتلا بمرض آكله باشد كه بريدن آن براى او نفع دارد كه اين مرض سرايت به اعضاء ديگر او نكند كه خطر هلاكت پيش آورد و امّا شر مقيّد آنست كه نافع و قبيح باشد مانند حمق كه موجب استراحت احمق است در آن حال ولى بالمآل او را به هلاكت مى رساند و براى همين است كه گفته شده و مى شود كه آنكه عقل ندارد راحت است

امّا وسائلى كه مى كشاند و مى رساند انسان را بنعمت حقيقى و سعادت هميشگى بر چند قسم است بعضى از آنها وسيله نزديكتر و خصوصيّت آن بيشتر است براى رسيدن و نائل شدن بنعمت حقيقى مانند تحصيل فضائل نفسانى و از آن بگذرد به آنچه تالى تلو آنست در نزديك شدن مانند فضيلتهاى بدنى و از آن نيز بگذرد در قرب و تجاوز بغير آن كند مانند اسبابى كه دور مى زند گرداگرد بدن از مال و اهل و عشيره و از آن نيز بگذرد و برسد به آنچه كه جمع كند ميان اسباب خارجه از نفس و آنچه كه حاصل شده است براى نفس مانند توفيق و هدايتى كه حاصل كرده كه آن نيز چهار نوع است

نباشد-پس فضيلتهاى مختص بنفس كه نزديك كننده است بنده را به خدا عبارتست از علم به مكاشفه و علم به معامله و حسن خلق و حسن سياست و اينها نعمتى است كه تمام نمى شود در غالب امر مگر به وسيله نوع دوّم

صباحت مى شود و اگر بر باطن بتابد داراى فصاحت مى شود و پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله فرموده اطلبوا الخير عند حسان الوجوه يعنى نيكى را از نيكوصورتها طلب كنيد و در حديث است كه انّ اللّه جميل يحبّ الجمال يعنى خدا صاحب جمال است دوست مى دارد جمال را-و فقهاء شريعت گفته اند كه اگر مساوى شد درجات نمازگزاران آن امام جماعتى كه نيكوصورت است سزاوارتر است از سايرين به امامت-و خداى تعالى منت گذارده است بداود و فرموده و زاده بسطة فى العلم و الجسم معناى آن اين نيست كه شهوت را به حركت درآورد بلكه مراد تناسب اعضاء و اعتدال خلقت است

اين مرتبه بعد از مرتبه دوّم است و آن نوريست كه مى تابد در عالم ولايت بعد از كمال مجاهده كه بآن نور بنده راه مى يابد به چيزهائى كه پيش از آن بآن راه نيافته به معاونت عقلى كه بآن تكليف حاصل مى شود و ياد گرفتن علوم براى او ممكن مى شود-اينست هدايت مطلق و آنچه غير اين باشد حجابست براى او و مقدّماتى است اينست آن نورى كه خداى تعالى شرافت داده است آن را بتخصيص دادن اضافه آن به خود اگر چه هر فيضى كه به بنده مى رسد همه از اوست چنانچه فرموده قُلْ إِنَّ هُدَى اللّٰهِ هُوَ الْهُدىٰ يعنى بگو اى پيغمبر مؤكّدا كه هدايت آنست كه خدا هدايت كند- بدانكه اين هدايت حيات ناميده شده در قول خداى تعالى كه فرموده أَ وَ مَنْ كٰانَ مَيْتاً فَأَحْيَيْنٰاهُ وَ جَعَلْنٰا لَهُ نُوراً يَمْشِي بِهِ فِي النّٰاسِ و بفرموده او أَ فَمَنْ شَرَحَ اللّٰهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلاٰمِ فَهُوَ عَلىٰ نُورٍ مِنْ رَبِّهِ و بدانكه وجه انحصار مراتب هدايت بر سه مرتبه اينست كه هر مقامى از مقامات ايمان و هر منزلى از منازل راهروان راه ايمان منظّم مى شود بسه چيز اعمال و احوال و انوار و اينها معارفى است كه ناچار است از هدايت

ص: 292

مخصوص كه بطالب آن روى مى دهد و سبب رستگارى او مى شود

است از هدايتى كه محرّك باشد براى رسيدن به مقصودى كه دارد اين نحو هدايت رشد گفته مى شود-و همچنين رشد هم كافى نيست بلكه ناچار است به آسان كردن حركت به مساعدت آلات و اسباب آن تا برسد به آنچه كه مقصود او است-پس هدايت ممحّض است در تعريف و رشد و آن چيزيست كه بنده را بيدار كند و به حركت درآورد و تسديد اعانت و نصرت بر حركت درآوردن اعضاء است تا تقويت و وادار كند بنده را و بكشاند او را بجانب مقصود

و بايد دانست كه هرگز بزرگ نمى شود كسى مگر بسبب آنچه كه خداى تعالى عطا مى كند به او از فهم و ذهن بلند و صافى و گوش شنواى حفظكننده و قلب بينا و طبع متواضع و معلم پنددهنده و مال زياد به اندازه اى كه او را بازندارد از دين بسبب زياد بودن آن و عزت و غلبه اى كه او را حفظ كند از سفاهت اشخاص سفيه و از مسلط شدن دشمن بر او و بدانكه هريك از اين نعمتهاى شانزده گانه اى كه قبلا ذكر شد اسبابى لازم دارد و آن اسباب هم اسباب ديگرى مى خواهد و اين اسباب ديگر هم اسباب ديگرى مى خواهد و همچنين هر چه بالا رود هريك از اسباب اسباب ديگرى مى خواهد تا منتهى شود بمسبّب الاسباب و ربّ الارباب جلت عظمته كه راهنماى سرگردانهاست و پناه بيچارگان خلاصه كلام اين اسبابهاى مسلسل طولانى به اندازه ايست كه احصاء و استقصاء آن ممكن نيست و همه آنها نعمتهاى بى حساب و اندازه هستند كه جز خالق آنها همه حساب دانها عالم هستى جمع شوند و هم فكر و پشتيبان يكديگر باشند نمى توانند احصا و شماره كنند چنانچه ذات اقدس الهى فرموده قُلْ لَوْ كٰانَ الْبَحْرُ مِدٰاداً لِكَلِمٰاتِ رَبِّي لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ كَلِمٰاتُ رَبِّي وَ لَوْ جِئْنٰا بِمِثْلِهِ مَدَداً

ص: 295

ماميّت بآن دهد و هريك از اين اصول ناچار است از داشتن مكانى كه در آن متكوّن گردد و جهاتى لازم دارد كه وقت بيرون آمدن بآن روى آورد و زمانهائى مى خواهد كه در آن حركت كند و زمانها و مكانهائى نيز لازم است براى جسمهائى كه استقامت در حركت دارد بر آنها دور زند كه جهات مكانها و حدود زمانها بآن متعيّن شود و محدود باشد از جسدهائى كه دائم در حركت است تا وقتى كه خدا بخواهد و آنها نيز ناچارند از اسبابى كه كه حركت دهنده باشند آنها را بر سبيل مباشرت و كشانيدن آنها و اسباب ديگرى لازم دارند كه آنها را بشوق درآورد و مدد كند و عنايت داشته باشد زيرا كه حركت آنها از روى شهوت و غضب نيست كه حيوانى محض باشد و جزافى باشد يا محض وهمى باشد كه بخواهد آن را مدح و ثنا گويند يا به نيكى ياد كنند وصيت خوبى آنها گوشزد گردد يا نفعى عايد او شود بلكه حركت آنها از روى شوق از جانب بالا و خدائى و طاعت ربانيّه باشد پس براى آنها فرشتگانى هستند كه تدبيركنندگان امرند و فرشتگان ديگرى مى باشند كه تشويق مى كنند انها را براى خداجوئى و اطاعت فرمان او بر وجهى كه لازم دارند رشحه هاى خير و خوبى را به نحوى كه دائم باشد بر بالا و پائين يعنى بر بلندرتبه ها و پست رتبه ها

بدانكه خوردنيها پديدآورنده و سازنده اى مى خواهد كه آن را اصلاح كند و ناچار براى اصلاح آن اسبابهائى لازم است از زمين كه در آن روئيده شود و هوائى كه آن را اصلاح كند و حرارتى كه آن را بپزاند و برساند و آبى كه آن را سيراب كند و آب هم به خودى خود متحرك نمى شود از جاى خود مانند دريا پس ناچار محرّك مى خواهد و براى به حركت درآوردن آن اسبابها لازم است كه بعضى از آنها طبيعى و بعضى عنصرى و بعضى نفسانى فلكى و بعضى قضائى و قدرى خدائى است و از همين جهت است كه خداى تعالى فرموده فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسٰانُ إِلىٰ طَعٰامِهِ أَنّٰا صَبَبْنَا الْمٰاءَ صَبًّا يعنى پس بايد فكر كند انسان و نظر كند به خوردنى خود مائيم كه ريختيم از بالا به پائين آب را ريختنى دانسته باد كه وجود آب و خاك و زمين و هواى تنها كفايت نمى كند براى تحصيل خوردنيها زيرا كه اگر دانه را در زمين نمناك سختى بيندازند سبز نمى شود و نمى رويد براى اينكه هوا در باطن آن نفوذ نمى كند پس ناچار زمين بايد خلل و فرج داشته باشد و شكافهائى در آن باشد براى داخل شدن آب در آن و روئيدن و بيرون آمدن روئيدنى در آن كه اينها هم صورت نمى گيرد مگر با اسباب آسمانى و اسباب زمينى كه منتهى شود بذات خداى تعالى

ص: 298

چنانچه در كلام مجيد خود فرموده ثُمَّ شَقَقْنَا الْأَرْضَ شَقًّا فَأَنْبَتْنٰا فِيهٰا حَبًّا وَ عِنَباً وَ قَضْباً وَ زَيْتُوناً وَ نَخْلاً وَ حَدٰائِقَ غُلْباً وَ فٰاكِهَةً وَ أَبًّا يعنى و شكافتيم زمين را شكافتنى پس رويانيديم در آن دانه را و انگور و خرما و زيتون و درخت خرما و باغهاى پردرخت و ميوه و چراگاه را و ناچار است نيز براى حركت هواء در باطن زمين از محرّك شديدى كه آن را به حركت درآورد و بعنف بزند آن را بر زمين تا نفوذ كند در آن و آن هم مانند آنچه كه گفتيم محتاج اسبابى است كه به خدا منتهى شود چنانچه بآن اشاره فرموده بقول خود وَ أَرْسَلْنَا الرِّيٰاحَ لَوٰاقِحَ يعنى و فرستاديم بادهايى را كه تلقيح كننده اند

و چشمه ها منفجر شود و نهرها متدرجا جارى گردد كه اگر دفعة جارى شود شهرها را خراب مى كند و زراعتها و حيوانات را نابود مى كند

خليفه است براى آفتاب و همچنين ساير ستارگان با اينكه همه آنها در نفسهاى خودشان موجودهائى هستند كه بسرعت شتابانند در خدمت و اطاعت و تقرّب به پروردگارشان در نمازهاى هميشگى و سجودها و ركوعها مشغولند و اگر چنين نباشند خلقت آنها لغو و عبث و بى فائده خواهد بود چنانچه خداى تعالى فرموده وَ مٰا خَلَقْنَا السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ وَ مٰا بَيْنَهُمٰا لاٰعِبِينَ و قول خداى تعالى رَبَّنٰا مٰا خَلَقْتَ هٰذٰا بٰاطِلاً سُبْحٰانَكَ فَقِنٰا عَذٰابَ النّٰارِ و براى همين است كه وجود مبارك حضرت خاتم الانبياء صلى اللّه عليه و آله به آسمان نظر مى فرموده اين آيه را مى خوانده است- و مى فرمود ويل لمن قرء هذه الآية ثمّ مسح بها سبلته يعنى واى بر كسى كه اين آيه را بخواند و دست به سبيلش بكشد معناى آن اينست كه بخواند اين آيه را و تامّل نكند در احوال ملكوت آسمان و كوتاهى كند از اينكه بفهمد ملكوت آسمانها را و برنگ آن نگاه كند و روشنى ستاره ها را ببيند چنانچه چهارپايان و جنبندگان با او در ديدن رنگ آن و ديدن نور ستاره ها شركت دارند

بدانكه براى خدا در ملكوت آسمانها و زمين و آفاق و انفس عجائب بزرگ شگفت انگيزى است كه طالب معرفت و شناختن آن بندگانى هستند كه خدا را دوست مى دارند و مشتاق لقاء اويند آيا ندانسته ايد مثلا اگر كسى عالمى را دوست مى دارد هميشه علاقه مند و عاشق است كه آثار و كتابهائى كه تصنيف و تاليف كرده بدست بياورد و دقائق معنيهاى آن را بفهمد پس همچنين است امر در عجائب صنع خدا و ملكوت آنچه كه آفريده است از علويات و سفليات و از آنها پى ببرد به عظمت و حيات و قدرت و علم و حكمت او و آنچه نعمت داده است به او از هدايت و تعليم و ارشاد و تسديد و تاييد و توفيق شناسائى خود به او عنايت فرموده چون نعمتهاى يك لقمه غذائى كه صرف مى شود به اندكى از بسيار بسيارها و قطره اى از درياهاى نعمتهاى آن تذكر داده شد بدانكه غذاى نباتات هم مانند غذاى انسان تماميت آن محتوى نعمتهاى بى پايانى است كه مهيّا نمى شود مگر بسبب نعمتهاى بى پايان ديگر از عناصر صد و بيستگانه ديگر كه تا كنون بوسائل متنوعه جديده شناخته شده و آفتابها و ماهها و ستاره هاى سيّارات و ثوابت كه آنها هم تمام نمى شود مگر به افلاك و افلاك هم تمام نمى شود مگر بحركات آنها و حركات هم تمام نمى شود مگر به ملائكه آسمانى كه انها را به حركت در مى آورند و همچنين بامتداد اسبابهاى بعيده اى كه گنجايش ذكر آن نيست

ص: 302

در اين مقام سزاوار ديدم نقل خبرى را كه شيخ بزرگوار صدوق المحدّثين محمد بن علىّ بن بابويه قمىّ اعلى اللّه مقامه در كتاب عيون اخبار الرّضا از امام جواد محمد بن علىّ بن موسى بن جعفر بن محمّد بن علىّ بن الحسين عليهم السّلام روايت كرده كه فرمود دعى سلمان أبا ذرّ رحمهما اللّه الى منزله فقدّم اليه رغيفين فاخذ أبو ذرّ الرّغيفين يقلّبهما فقال سلمان يا أبا ذرّ لاىّ شيء تقلّبهما قال خفت ان لا يكونا نضيجين فغضب سلمان من ذلك غضبا شديدا ثمّ قال ما أجرأك حيث تقلّبت هذين الرّغيفين فو اللّه لقد عمل فى هذا الخبر الماء الّذى تحت العرش و عملت فيه الملائكة حتّى القوه الى الرّيح و عملت فيه الرّيح حتّى القاه الى السّحاب و عمل فيه السّحاب حتّى امطره الى الارض و عمل فيه الرّعد و الملائكة حتّى وضعوه مواضعه و عملت فيه الارض و الخشب و

ص: 303

الحديد و البهائم و النّار و الحطب و الملح و ما لا أحصيه اكثر فكيف لك ان تقوم بهذا الشّكر فقال ابو ذرّ الى اللّه اتوب و استغفر اللّه ممّا احدثت و اليك اعتذر ممّا كرهت ترجمه فرمود دعوت كرد سلمان ابا ذر رحمهما اللّه را و در مقابل او دو گرده نان گذارد أبو ذر آن دو گرده نان را گرفت و زير و رو كرد آنها را پس سلمان گفت اى ابا ذر براى چه آنها را زير و رو مى كنى أبو ذر گفت ترسيدم كه اينها پخته نباشد پس سلمان از آن كار خشمگين شد به خشمگينى سخت پس گفت چه چيز جرأت داد تو را كه اين دو گرده نان را زير و رو كنى بذات خدا سوگند كه هرآينه در اين دو نان عمل كرده است آبى كه در زير عرش است و عمل كرده اند در آن ملائكه تا اينكه آن را در باد انداختند و باد در آن عملكرد تا اينكه او را بسوى ابر انداخت و ابر در آن عملكرد تا اينكه او را بصورت باران به زمين بارانيد و عمل كردند در آن رعد و ملائكه تا اينكه آن را در موضع خود نهادند و عمل كردند در آن زمين و چوب و آهن و چهارپايان و آتش و هيزم و نمك و آنچه كه براى تو نشمردم بى حدّواندازه است پس چگونه مى توانى شكر اينها را

ص: 304

بجا بياورى أبو ذر گفت بسوى خدا بازگشت مى كنم و طلب آمرزش مى كنم از خدا از اين كارى كه كردم و از تو عذر مى خواهم از كردن كارى كه مكروه خاطر تست

آن دورند و اين حسّ بوئيدن است كه بعربى شامّه گفته مى شود دوّم قوّۀ شامّه و حسّ بوئيدن است و از نعمتهائى كه خداى تعالى در بشر و بهائم خلق فرموده حسّ بوئيدن است از دور و نمى دانى كه اين بو از كجا است و از چه ناحيه ايست كه استشمام مى كنى پس محتاج مى شوى كه در اطراف و جوانب بگردى لذا قوه باصره و حسّ بينائى را در چشم تو خلق فرموده كه درك كنى اين بو از كجا و از چه جهت است با هم و در طلب آن مى روى لكن اگر پرده اى يا حاجبى در پيش چشمت نباشد يا ديوارى مثلا و الاّ احتياج بحسّ ديگرى پيدا مى كنى كه بواسطه آن بتوانى آنچه كه از تو پنهان است درك كنى و اين عبارت است از شنيدن سخنها يا صداها سيّم قوۀ سامعه و حسّ شنيدن صداها است كه اين نيز نعمتى است كه خدا به تو عطا فرموده كه بآن تميز مى دهى و كلام را مى فهمى و مى شنوى و همچنين ساير صداها را از صداهاى انسان و حيوان و غير آنها لكن اين حسّ هم تو را بى نياز نمى كند و محتاجى بحسّ ديگرى كه آن نيز نعمتى است براى تو از نعمتهاى الهيّه

ص: 307

چهارم قوّۀ ذائقه و حسّ چشيدن است كه ساير حيوانات با تو شريكند در آن تا بيابى كه غذاى تو موافق است بحال تو يا مخالف است و طعم آن شيرين يا شور يا تلخ است و امثال آن و سبب هلاكت تو است يا نه باز اين نعمت هم براى تو كافى نيست اگر در پيش دماغ تو حسّ ديگرى نباشد كه همه قواى مدركه در آن جمع شود پس محتاجى بحسّ مشتركى كه جايگاه او در پيش دماغست پنجم قوّۀ باصره و حسّ بينائى است كه در ضمن قوّه شامه گفته شد چون اين جمله دانسته شد نيز بدانكه حسّ مشترك تنها هم باز براى تو كافى نيست باز احتياج دارى به قوه حافظه و آن حسّى است كه حفظ كنى بآن صورت آنچه كه ذخيره كرده اى از غذا براى وقتى كه بآن حاجت پيدا كنى اين هم باز تنها تو را كفايت نمى كند بلكه احتياج دارى به قوه مدركه پس قوه حافظه نيز براى آنست كه آنچه را كه در نظر تو آمده از مادى يا معنوى انها در خزانه ذهن و خاطرت محفوظ باشد و فراموش نكنى براى وقت حاجت و به قوّه مدركه درك كنى معانى اى را كه تعلق مى گيرد بافراد

ص: 308

نوع تو و جنس تو كه محتاج بصداقت و رفاقت و مصاحبت او باشى يا براى دفع عداوتها يا براى تحصيل غذا و نحو اينها كه حاصل شود براى تو به صناعت و ساختن و پرداختن نه به طبيعت و محتاجى به حافظى كه آن را حفظ و نگهدارى كند و نيز محتاجى به قوّه متصرفه اى كه در آن تصرف كند در صورتهائى كه در خاطر و ذهن تو محفوظ است بجدا كردن و تركيب و حاضر الذهن بودن و امثال اينها كه اينها همه از نعمتهايى است كه خدا به تو عنايت فرموده-و حيوانات هم در همه اينها با تو شريكند- و اگر هريك از اينها براى تو نباشد در مواردى كه ذكر شد ناقصى بجهت درك نكردن عواقب كارهايت

درك مى شود از كيفيت طبخ آنها و اصلاح آنها كه اين پست ترين فائده هاى آنست و كمترين حكمت در پديد آوردن آنها

باز كرده باشد و پادشاه بدن آنها را باز كرده رسيدگى نمايد و بر اوضاع مملكت بدن آگاه شود و باحكام عجيبه درباره صاحبانش به عدالت داورى و حكم كند و اين حكومت در اين مقام براى احدى غير از شخص شاه ممكن نيست اينست بعضى از نعمتهاى خدا در ادراكاتى كه به تو عطا فرموده و استيفاء تمام آنها ممكن نيست و براى حواسّ ظاهره به نسبت هر كدام از آنها اسبابى است كه اگر آنها نباشد انسان كمال عجز را دارد و نمى تواند از حكمتهائى كه در آنها است بهره بردارى كند يكى از آنها چشم است كه آن نعمتى است بزرگ از نعمتهاى الهيه كه محتوى نعمتهاى بى اندازه ايست كه بشر از درك همه آنها عاجز و سرگردانست

پرده ها مانند تار و دوانيده عنكبوت و بعضى مانند مشيمه يعنى زهدان و بچّه دانند و بعضى از رطوبتها مانند سفيدۀ تخم مرغ و بعضى مانند يخ بسته شده مى باشد و براى هريك از آنها صفتى و صورتى و هيئتى است و شكلى و دائره اى و از براى هريك از آنها چسبندگيها و اجزاء و قوى و كيفيّاتيست و براى هريك از آنها احكامى است از صحّت و مرض و سلامتى و آفت كه از جميع جهات كسى نمى تواند آنها را بشمارد مگر خداى تعالى-اگر يك طبقه اى از آنها مختلّ شود و يا چيزى از اسباب مختلّ گردد بينائى آن مختل مى شود به نحوى كه در معالجه آن طبيبها و كحّالها عاجز مى مانند و كتابهاى بسيارى قديما و جديدا در تشريح چشم نوشته شده با اينكه حجم آن بقدر يك عدسه كوچكى است و عجب تر اينكه همه افلاك و طبقات آن و آنچه كه در آنها است در آن داخل مى شود كه از جمله آنها است عنصرهائى كه خدا آفريده در اين عدسه و غير آن بدون اينكه آنها كوچك شوند يا جاى آنها تنگ شود يا آن عدسه كوچك يا بزرگ شود

حواس باطنه نيست كما اينكه براى حواسّ باطنه نسبتى بسوى عقل نيست و عقل غير از همه اينها است پس اينها همه كه ذكر شد از نعمتهاى الهيّه در سببهاى ادراك نفس بوده بر آنها و حال نعمتهاى خدا در آفرينش اسباب تحريك كه قرين با ادراكست در هر نفسى چنانچه خداى تعالى فرموده كُلُّ نَفْسٍ مَعَهٰا سٰائِقٌ وَ شَهِيدٌ مى باشد پس سائق مبدأ مبادى ادراكست و شهيد مبدأ مبادى تحريكست پس بدانكه بعد از خلق ادراكها در تو نگاه كردن به غذا و طعام براى تو كافى نيست بلكه احتياج تو به شهوت خوردن و ميل داشتن بآن وادار مى كند تو را بر حركت كردن در طلب آن پس خداى تعالى در تو شهوت را آفريده كه بسوى غذا و طعام بروى و مسلّط كرده است آن را بر تو همچنان كه شهوت گناه كردن بر معصيت كار مسلط شده پس اين شهوت اگر ساكن نشد و مقدار حاجت خود را از آن گرفتى هلاك مى كنى نفس خود را به اين جهت خداى تعالى نيز در تو كراهت را خلق فرموده كه از خوردن غذا و طعام سير شوى و شهوت مجامعت را در تو آفريده براى بقاء نوع تو و دوام نسل تو-و در خلق اسباب توليد از دو تخم و رحم و خون حيض و منى و مجراهاى آنها و رگها و جاى آنها و كيفيت توليد نطفه و مشكّل شدن آن و كيفيت دور زدن آنها در اطوار خلقت تا تمام اعضاء از عجائبى است كه نمى توان شمرد-پس شهوت و غضب نمى خوانند صاحب خود را مگر براى اينكه به او

ص: 313

نفع برسانند يا گاهى ضرر برسانند و اين دو قوّه شهوت و غضب هم باز تو را كافى نيست پس امتياز داد خداى تعالى تو را از حيوانات به قوّه ديگرى كه آن اراده عقليّه است و گرامى داشت تو را بآن و از حيوانات جدايت كرد همچنانى كه تنها شدى بشناختن عاقبتها-بازهم اين قوى براى تو كافى نبود چه بسيار زمانى كه درك كرده مى شود اشتياق داشتن شخص به چيزى كه از آن دور است و در دسترس او نيست و قدرت رفتن بسوى آن را هم ندارد پس مى آفريند براى تو قدرت بر رفتن و طلب كردن آنچه را كه مى خواهى و آن كارهائى كه مى خواهى و دفع مى كند از تو به وسيله آلتهائى كه تعيين شده براى رفتن و طلب كردن براى دفاع كردن و فرار دادن چيزهائى كه مانع راه تست و يا در ضدّ تو هستند كه بعضى از آنها طبيعى است مانند عضوها و بعضى از آنها خارجى است مانند اسلحه ها و مركبها و چهارپايان و چرخها و متورها و ماشينها و طياره ها و كشتيها و نحو آنها و آلات زراعت و مادّه هاى اوليّه آن و اسباب و كاركنان انها از صنعتگر و اصلاح كن و غير اينها كه در هريك از آنها نعمتهاى خدائى بسيار و حكمتهاى بيشمارى است كه در حدّ احصاء و شماره نيست كه همه اينها مقدمات تحصيل يك گرده نان است كه بمصرف خوردن خود برسانى پس عبرت بگير

ص: 314

در پيرامون نعمتهاى الهيّه از گرده نانى كه تا آماده شود چقدر از نعمتهاى ظاهريه و باطنيه الهيّه بكار برده شده تا به اين صورت بدست بنده و جناب عالى رسيده از چيزهائى كه محتاج به آن بوده كه براى خوردن اصلاح و آماده شود از آلات زراعت تا آرد كردن و نان كردن و در دسترس گذاشتن از قبيل نجّار و آهنگر و بنّاء و طحّان و خبّاز و غير اينها و فكر كن در نعمتهائى كه نيز در اين باب خداى تعالى عطا فرموده از قبيل آهن و مس و قلع و آتش و هيزم و ادوات و آلات لازمه و فكر كن كه چگونه خداى تعالى كوهها و سنگها و معادن را آفريده و غير اينها اگر خوب فكر كنى مى يابى كه يك گرده نان بوجود نمى آيد تا براى بدست آوردن آن بيشتر از هزار نفر كارگر در آن كار نكرده باشند غير از نعمتهائى كه دست بشر در آن كار كرده از ابر و باد و باران و آفتاب و ماه و ستارگان و ملائكه موكلين آنها و نعمتهاى خفيّه ديگر كه افكار بشرى در آنها راه ندارد و غير از خدا كسى احصاء آن را نمى تواند بكند ابر و باد و مه و خورشيد و فلك در كارند *** تا تو نانى بكف آرىّ و بغفلت نخورى

همه از بهر تو سرگشته و فرمان بردار *** شرط انصاف نباشد كه تو فرمان نبرى

خداوند على اعلا مليونها نعمتهاى گوناگون عرشى و فلكى و آسمانى و زمينى براى بشر آفريده و آنها را مسخّر و رام بشر قرار داده و بشر را مسخّر خود گردانيده و آنها را بصراط مستقيم توحيد و خداشناسى هدايت فرموده و تكليف براى آنها قرار داد و پيغمبران و كتابها

ص: 315

قوله تعالى غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لاَ الضّٰالِّينَ

ضالّين مشمول اين نعمتها هستند و جامع ميان اسباب نعمت و كمال و ميان اسباب سلامت از مظاهر غضب و ضلال مى باشند بهر حال اصل در كلمه غير اينست كه صفت باشد براى نكره و اين قول بيكى از دو وجه صحيح مى شود يا اينكه موصوف جارى مجراى نكره باشد به اين كه بآن قصد موصول موقّت معهود نشود مانند الف و لام كه براى عهد است در كلمه اللّئيم در قول شاعر و لقد امرّ على اللّئيم يسبّنى يا اينكه صفت جارى مجراى معرفه باشد براى اينكه غير مضاف بودن بسوى چيزى شده كه يك ضدّ دارد در اينجا براى مغضوب عليهم يك ضدّ است كه آن منعم عليهم باشد چنانچه نزد تو متعيّن و معروفست كه حركت غير از سكون است پس وقتى كه به تو گفته شود عليك بالحركة غير السّكون معرفه اى را به معرفه اى وصف كرده بلكه چيزى را به خود آن چيز وصف كرده اى براى اينكه آن عين همان چيز است پس كانه حركت را تاكيد كرده يا اينكه-عليهم اول در محل نصب است بنا بر مفعوليت و عليهم دوم در محل رفع است بنا بر فاعليّت بنيابت يعنى نائب فاعل بودن در اين صورت كلمه لا در وَ لاَ الضّٰالِّينَ زائده است براى تاكيد آنچه كه در كلمه غير هست از معناى نفى حرفى و براى همين است كه گفته مى شود انا زيدا غير ضارب همچنانست كه مى گوئى انا زيدا لا ضارب و نمى گوئى

ص: 317

انا زيدا مثل ضارب

يعنى اهلك اعمالهم يعنى هلاك و نابود كرد كارهاى ايشان را و بدانكه براى عدول و تجاوز كردن از توحيد خدا و راه حق شعبه هاى بسيارى است و هريك از آنها دامنه دار است و در مقابل هر قسمى از عدول قسمى از غضب است بلكه هريك از دو طايفه در آيه مباركه هم مغضوب عليهم و هم ضالّين هر دو مى باشند الاّ اينكه خداى تعالى مخصوص فرموده هر فرقه اى را به نحوى و سمتى كه به آن شناخته مى شود با اينكه همه آنها در صفات بسيارى با همديگر شركت دارند و اگر گفته شود كه مراد از مغضوب عليهم گناهكاران و اهل فسق و فجورند و مراد از ضالين كفّار و جهّال از حق و منحرفين از طريق هدايت و ايمانند وجهى است وجيه زيرا آنهائى كه راه يافتگان بنور حق مى باشند سالك صراط مستقيمند و رستگارند بكرامت رسيدن به بهشت و نعمتهاى بهشتى و آنها كسانى هستند كه جمع كرده اند ميان كامل كردن عقل فكرى خود بنور ايمان و كامل كردن عقل عملى خود بتوفيق يافتن بعمل كردن باركان پس كسى كه دو قوّه عاقله و عامله خود را مختل كرد و بعملى كه بايد بكند و مكلّف بآن است نكرد فاسق و مورد غضب خدا است بدليل قول خداى تعالى در باب كسى كه عمدا كسى را بكشد كه فرموده و غضب اللّه عليه و كسى كه اخلال كند

ص: 319

بعلم و ادراك حق جاهل و كافر است بدليل قول خداى تعالى كه فرموده فَمٰا ذٰا بَعْدَ الْحَقِّ إِلاَّ الضَّلاٰلُ اگر كسى بگويد كه چرا خداى تعالى غير الذين غضبت عليهم نفرمود تا موافق با انعمت عليهم باشد جواب گفته مى شود براى اينكه اعطاء نعمت برترى و رجحان دارد بر غضب و نقمت نسبت بفعل خداى تعالى در آيه ما قبل صريحا و در آيه بعد بر خلاف آنست زيرا كه عادت خداى تعالى و دأب كرم او در كلام مجيدش بر همين است چنانچه در آيه مباركه لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذٰابِي لَشَدِيدٌ فرموده و نفرموده است لاعذّبنّكم يا در آيه شريفه نَبِّئْ عِبٰادِي أَنِّي أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِيمُ وَ أَنَّ عَذٰابِي هُوَ الْعَذٰابُ الْأَلِيمُ و نفرموده و اعذّبكم العذاب الاليم و امثال اينها پس در خطاب مراعات ادب و اختيار لفظ نيكو فرموده پس بدانكه نعمت ذاتى خدا است ولى نقمت عارضى است بر قياس رحمت و

ص: 320

غضب و رضا و سخط و نحو اينها زيرا كه جانب رحمت و رضا ذاتى است و رجحان دارد و جانب غضب و سخط عارضى است و ممكن نظر بجنبه امكانى قاصر است از پذيرفتن نورى كه تمام تر باشد و اشاره به اين است فرمايش امير مؤمنان عليه السّلام كه در مقام دعا عرضه داشته سبحان من اتّسعت رحمته لاوليائه فى شدّة نقمته و اشتدّت نقمته لاعدائه فى سعة رحمته يعنى پاك و منزه است خدائى كه رحمت او توسعه دارد براى دوستانش در حالى كه عذاب او سخت است و سخت است عذاب او براى دشمنانش در حالتى كه رحمت او توسعه دارد

نيست و راهى بتفسير آن پيدا نكرده است بآن نحوى كه بايد راه پيدا كند و اگر اين سوره چنانكه گفته شد مشتمل بر اسرار مبدأ و معاد و علم رفتن انسان بسوى پروردگار نبود اين همه اخبار و احاديث در فضيلت آن وارد نمى شد چنانچه بعد از اين كمى از آنها در اينجا ذكر مى شود كه اين سوره معادل با همه قرءان است زيرا كه مرتبه و فضيلتى نيست براى چيزى در حقيقت مگر بسبب اشتمال آن بر امور الهيّه و احوال آن چنانچه مكرر در مكرر در كتب بسيارى از خاصه و عامه نوشته و گفته شده و آن افضل چيزى است كه بنده بواسطه آن تقرب به خدا پيدا مى كند و اكسير سعادت ابدى است كه فلز دل انسانى را تبديل به طلاى خالص معارف الهيّه مى كند كه هيچ غلّ و غشى در آن باقى نماند و درياى علوم و معارف حقه حقيقيه شود و آئينه تمام نماى صفات جلال و جمال و كمال و افعال الهيه گردد و از اين باب است كه ذات اقدس احديّت جلت عظمته در عالم معراج در بهترين زمانها و عالى ترين مكانها بافضل تمام انبياء و رسل به وسيله مطاع امين در قرار مكين وحى فرستاد بخاتم النبيين صلى اللّه عليه و آله و سلّم در مجمع ملائكه و روحانيين در عالم غيب كه نسبت آن بعالم شهادت نسبت اصل بفرع است كه بخواند خداى را به هفت چيز كه خاتمه سورۀ بقره مشتمل بر آنها است و به آنها تمام مى شود سعادت دنيا و آخرت براى

ص: 322

بندگان كه چهار چيز از آن متعلق باسرار مبدأ است كه آن عبارت است از معرفت ربوبيّت و علم مفارقات از حكمت الهيّه يعنى معرفت خدا و ملائكه و كتابهاى خدا و پيغمبران او چنانچه خداى تعالى فرموده آمَنَ الرَّسُولُ بِمٰا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللّٰهِ وَ مَلاٰئِكَتِهِ وَ كُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لاٰ نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ يعنى ايمان آورد اين پيغمبر گرامى(محمد بن عبد اللّه صلى اللّه عليه و آله)به آنچه كه فروفرستاده شد از جانب پروردگار او و همه مؤمنان هم ايمان آوردند به خدا و فرشتگان او و پيغمبران او جدائى نمى اندازيم ميان احدى از پيغمبران او و دو چيز آن در ميانه است بين بندگان و خدا يكى از آن دو معرفت بنده بودن است كه وَ قٰالُوا سَمِعْنٰا وَ أَطَعْنٰا باشد و دوّم كمال بندگى است كه آن التجاء بندگان و پناهنده شدن ايشان است بسوى خدا و طلب مغفرت و آمرزش از او است كه غفرانك ربّنا- اشاره به آنست و يكى متعلق بمعاد است و اينكه بازگشت بندگان بسوى او است وَ إِلَيْكَ الْمَصِيرُ

ص: 323

شدن بسوى خداى تعالى است و آن حالت انسان است بين مبدأ و معاد (ششم) اِهْدِنَا الصِّرٰاطَ الْمُسْتَقِيمَ اشاره است بسوى علم بكلمات خدا و آيات او (هفتم) صِرٰاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لاَ الضّٰالِّينَ اشاره است به قرآن مجيد كه اشرف همه كتابهاى آسمانيست كه آنها الواح نفسيّه هستند كه نازل شده اند بر پيغمبران پيش زيرا كه جوهر نفسى از پيغمبر خاتم صلى اللّه عليه و آله و سلم است كه آن جوهر عقلى و جوهر نبوّت كه به اعتبارى كلمۀ الهيّه و به اعتبارى كتاب مبين است كه در آنست آيات حكمت و معرفت و از جهتى صراط خداى غالب ستوده شده است زيرا كه ممكن نيست رسيدن بنده بآن مگر بعد از رسيدن به معرفت احديّت او و همچنين است كسى كه نيابت دارد از جانب او بر ايشان چنانچه دلالت دارد بر آن حروف مقطعه قرآنيه بطور اصلى يعنى غير مكرّر صراط علىّ حقّ نمسكه و برانگيخته مى شود از اين مراتب هفت گانه سورۀ مباركه مقامات هفتگانه اى در گفتگو كردن با خداى تعالى در مقام دعاء و آن مقامات نيز هفت است

ص: 325

كه تحمّل طاقت آن را نداشته باشيم-اين دعا اشاره بكمال رحمت واسعۀ الهيه است اَلرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ

پس يارى كن ما را بر عليه قوم كفار صِرٰاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لاَ الضّٰالِّينَ اينست مرتبه هائى كه پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله در عالم ارواح هنگام صعود او بمعراج وقتى برگشت بمعراج جسمانى آسمانى و افاضه شد اثر الهى بمظهر صفات نامتناهى و وقوع يافت تعبير از آن به مكالمه صورى در عالم آسمان دنيا بين حبيب و محبوب و مأمور شد بخواندن سوره مباركه فاتحة الكتاب پس كسى كه اين سوره را در حال نماز بخواند بالا مى رود از خواننده نورهاى بسوى عالم بالا بجانب خداى تعالى همچنان كه در عهد پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله در عالم معراج از مبدأ فياض على الاطلاق افاضاتى نسبت باين نمازگزار هم بقدر معرفت و استعدادى كه دارد مشمول افاضات الهيّه خواهد شد و بهمين جهت است كه رسول اعظم صلّى اللّه عليه و آله فرموده الصّلاة معراج المؤمن

قرء فاتحة الكتاب علىّ من الاجر كانّما قرء ثلثى القرءان-يعنى هر مسلمانى كه بخواند سوره فاتحة الكتاب را بر من است از مزد دادن بمانند كسى كه دو ثلث قرءان را خوانده باشد و فى رواية كانّما قرء القرءان و در روايت ديگر مانند مزد كسى كه تمام قرءان را خوانده و نيز ابىّ بن كعب مسندا روايت كرده كه گفت خواندم براى رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله فاتحة الكتاب را پس فرمود و الّذى نفسى بيده ما انزل اللّه فى التّورية و الانجيل و لا فى الزّبور و لا فى القرءان مثلها هى امّ الكتاب و هي السّبع المثانى و هي مقسومة بين اللّه و بين عبده و لعبده ما سئل يعنى قسم به آن خدائى كه جان من بدست او است نفرستاده است خدا در تورات و نه در انجيل و نه در زبور و نه در قرءان مانند اين سوره را اينست ريشه و اصل و مادر قرءان و اينست هفت آيه اى كه دو مرتبه نازل شده يا در هر نمازى دو مرتبه خوانده مى شود و اينست قسمت كرده شده ميان خدا و بنده اش و براى بندۀ او است جزاى خواندن آن آنچه كه بخواهد و در تفسير عيّاشى ره

ص: 329

باسناد خود از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله روايت كرده كه بجابر بن عبد اللّه فرمود يا جابر الا اعلّمك بفضل سورة انزلها اللّه فى كتابه-قال-فقال له يا جابر الا اخبرك عنها قال بلى بلى بابى انت و امّى فاخبرنى فقال هى شفاء من كلّ داء الاّ السّام و السّام الموت يعنى اى جابر آيا نياموزم به تو فضل سوره اى را كه خدا آن را فروفرستاده در كتاب خود-گفت راوى-پس آن حضرت فرمود اى جابر آيا خبر ندهم تو را از آن عرض كرد چرا چرا پدر و مادرم فداى تو باد خبر ده مرا پس فرمود كه آن شفاء است از هر دردى مگر سام و سام به معناى مرگست و از امام صادق عليه السّلام روايت كرده كه فرمود من لم يبرأه الحمد لم يبرأه شيء يعنى كسى كه مرض او به سوره حمد شفا داده نشود هيچ چيز او را خوب نمى كند و از امير مؤمنان عليه السّلام روايت شده كه فرمود فرمود رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله انّ اللّه عزّ و جلّ

ص: 330

قال يا محمّد و لقد آتيناك سبعا من المثانى و القرآن العظيم فافرد الامتنان علىّ بفاتحة الكتاب و جعلها بازاء القرءان و انّ فاتحة الكتاب اشرف ما فى كنوز العرش و انّ اللّه خصّ محمّدا و شرّفه بها و لم يشرك فيها احدا من انبيائه ما خلا سليمان عليه السّلام منها بسم اللّه الرّحمن الرّحيم ا لا ترى يحكى عن بلقيس حين قالت انّه من سليمان و انّه بسم اللّه الرّحمن الرّحيم الا فمن قراها معتقدا لموالاة محمّد و آله منقادا لامرها مؤمنا بظاهرها و باطنها اعطاه اللّه بكلّ حرف منها حسنة كلّ واحد منها افضل له من الدّنيا بما فيها و من استمع الى قار يقرأها كان له قدر ثلث ما للقارى

ص: 331

فليستكثر احدكم من هذا الخير المعرض له فانّه غنيمة لا يذهبنّ(او)انّه فيبقى فى قلوبكم الحسرة يعنى بدرستى كه خداى عزّ و جلّ فرمود اى محمّد و هرآينه داديم به تو سبع المثانى يعنى سورة فاتحة الكتاب را با قرءان عظيم و بر من منّت نهاد به سورۀ فاتحة الكتاب در مقابل قرءان و فاتحة الكتاب شريف تر است از آنچه كه در گنجهاى عرش است و خداى تعالى مخصوص گردانيد محمّد را(صلى اللّه عليه و آله)و شرافت داد او را به اين سوره و شريك نگردانيد احدى از پيغمبران خود را باين سوره سواى سليمان بن داود عليهما السّلام را مگر به بعضى از آن كه آن بسم اللّه الرّحمن الرّحيم است آيا ندانسته ايد كه خداى تعالى حكايت كرده از بلقيس ملكه سبا زمانى كه گفت اين نامه از سليمان است و در آنست بسم اللّه الرحمن الرحيم آگاه باشيد كسى كه بخواند اين سوره را درحالى كه معتقد باشد بموالات محمد و آل محمّد و اطاعت كند امر آن را و مؤمن باشد بظاهر و باطن آن عطا مى كند خدا او را بهر حرفى از آن حسنه اى كه هريك از آن حسنه ها افضل باشد از دنيا و آنچه كه در آنست و كسى كه استماع كند خواندن خواننده آن را به اندازه يك سوم حسناتى را كه به خواننده آن عطا مى كند به او عطا

ص: 332

كند پس بايد زيادتى بطلبد هريك از شماها از اين خبرى كه عرضه داشته شد بر او زيرا كه آن غنيمتى است كه از بين نمى رود البتّه البتّه-يا اينكه باقى مى ماند حسرت آن حسنات در دلهاى شما و از حذيفه يمانى ره روايت شده از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله كه فرمود انّ القوم ليبعث اللّه عليهم العذاب حتما مقضيّا فيقرأ صبىّ من صبيانهم فى الكتاب الحمد للّه ربّ العالمين فيسمعه اللّه تعالى فيرفع عنهم العذاب اربعين سنة يعنى بدرستى كه هر قومى را كه خداى تعالى برانگيزاند بر ايشان عذابى را كه حتم شده و قضاى الهى بر آن جارى گرديده پس كودكى از كودكان در قرءان بخواند اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِينَ را و خدا بشنود آن را برداشته مى شود عذاب از ايشان تا چهل سال و از امام صادق عليه السّلام

ص: 333

لو قرأت الحمد على ميّت سبعين مرّة ثمّ ردّ اللّه الرّوح فيه ما كان عجبا يعنى اگر بخوانى سوره حمد را بر مرده اى هفتاد مرتبه پس برگرداند خدا روح او را در بدنش عجيب نيست از ابن عبّاس رضى اللّه عنه روايت شده كه گفت نزد رسول خدا صلّى الله عليه و آله بودم كه ملكى بر او نازل شد و بحضرت او عرض كرد بشارت باد تو را بدو نور كه برايت آورده ام كه هرگز براى هيچ پيغمبرى آورده نشده پيش از تو كه آن فاتحة الكتاب و اواخر سوره بقره است كه هرگز حرفى از آن خوانده نشده الاّ اينكه به تو عطا كرده شده

افاضات ايشان بهره مند شده اند و جرعه نوش بحر موّاج ولايت ايشان گرديده اند و از فضايل اين سوره مباركه است كه آن در بردارد هر آنچه را كه محلّ احتياج هر انسانى است در شناختن مبدأ و وسط و معاد پس بدانكه كلمه مباركه الحمد للّه اشاره است باثبات صانع مختار عليم حكيمى كه حمد و ثنا و تعظيم مخصوص ذات يكتاى بى همتاى او است و احدى جز ذات پاك او استحقاق آن را نداشته و ندارد ربّ العالمين اين جمله مباركه دلالت دارد بر اينكه او است خداى احدىّ الذاتى كه همه عالمهائى كه آفريده ملك خاص او است و نيست در تمام سلاسل عوالم امكانيّه خدائى غير از او و براى همين است كه در قرءان مجيد در آيات بسيارى استدلال بخلق خلايق فرموده چنانچه از زبان ابراهيم خليل اللّه در محاجّه با نمرود فرموده قٰالَ إِبْرٰاهِيمُ رَبِّيَ الَّذِي يُحْيِي وَ يُمِيتُ ... اَلَّذِي خَلَقَنِي فَهُوَ يَهْدِينِ -و رَبُّنَا الَّذِي أَعْطىٰ كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدىٰ - رَبُّكُمْ وَ رَبُّ آبٰائِكُمُ الْأَوَّلِينَ - اُعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ - اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ خَلَقَ الْإِنْسٰانَ مِنْ عَلَقٍ حالت خلقت دليل است بر وجود ربّ و ربوبيّت به خودى خود دليل است بر انعام عظيم و عظمت انعام برأى اينست كه از نطفه اعضائى را كه در طبيعت اختلاف دارند و صورتهائى كه اجزاء آنها با يكديگر شباهت دارند به خودى خود ممكن نيست مگر اينكه خالق آنها آن اجزاء را با هم يكى كند بصورتها و طبيعتهاى مختلفه كه هريك از آنها مطابق با مطلوب و موافق با غرض باشد چنانچه علم تشريح ابدان شاهد آن است پس احدى سزاوار حمد و ستايش نيست مگر اين خداى عليم حكيم منّان كريم اَلرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ رحمان رحيم و بخشنده مهربانى كه احسان او كامل و شامل و امتنان او بر بندگان عموميّت دارد بر بندگان خود پيش از مردن و بعد از مردن مٰالِكِ يَوْمِ الدِّينِ اين آيه مباركه دلالت دارد بر اينكه از لوازم حكمت و رحمت او اين است

ص: 335

كه در طىّ اخبارى كه در فضيلت آن ذكر شد اشاراتيست بلندمرتبه و اسرار و رموزيست مكنونه و تنبيهاتيست عرفانيه كه مشتمل است بر جميع كمالات عقليّه و معارج الهيّه مندرجه در اين سوره كه نمى شناسد قدر آن را و نمى فهمد حقايق آن را مكر كسانى كه راسخند در علم و دين و تا اندازه اى كسانى كه بر عروةالوثقاى ولايت آل محمّد عليه- السّلام چنگ زده اند و راه كشف و يقين بر ايشان حاصل شده و از انوار

ص: 336

كه اندازه گيرى كند اين روز را با روز جزا دادن اعمال كه در آن روز نيكوكار از بدكار تميز داده شود و انتقام مظلوم از ظالم گرفته گردد و معرفت ربوبيت تماميّت حاصل كند إِيّٰاكَ نَعْبُدُ اشاره است به امورى كه ناچارند مكلّفين از شناختن آن در تقرير عبوديّت و آن بر دو نوع است اعمال و آثار متفرعه بر اعمال مانند احوال-پس بدانكه اعمال دو ركن دارد يكى بجا آوردن عبادت و شرايط بندگى و دوّم آنكه بداند بندكى كردن ممكن نيست مگر به اعانت خداى تعالى و اشاره به آنست قول خدا وَ إِيّٰاكَ نَسْتَعِينُ و امّا آثار و احوالى كه متفرّع بر اعمال است آن هدايت يافتن و خود را زينت كردن به اخلاق فاضله و متأدّب شدن بآداب حسنه است به نحوى كه حدّ وسط بين افراط و تفريط رعايت شود و طرفين انحراف را رها كند و از خداى تعالى طلب هدايت كند و بگويد اِهْدِنَا الصِّرٰاطَ الْمُسْتَقِيمَ راه مستقيم آن راهى است كه انحراف نداشته باشد و كجى و اعوجاج در ان راه

ص: 337

نيابد و قول خداى تعالى صِرٰاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ اشاره و ارشاد است به اين كه صراط مستقيم راه آنانى كه متنعّم بنعمت الهيّه اند مى باشد كه عبارتند از نبيّين و صدّيقين و شهداء و صالحين و دليل است بر اينكه استضائه بانوار ارباب كمال و اهل حق روشى است پسنديده و شيوه است حميده زيرا كه آنها كسانى هستند كه هر كه با ايشان جليس و انيس شد شقى و بدبخت نمى شود چنانچه خداى تعالى فرموده كُونُوا مَعَ الصّٰادِقِينَ و فرموده قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّٰهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللّٰهُ و امّا قول خداى تعالى غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لاَ الضّٰالِّينَ اين جمله از فرموده خدا اشاره است به دورى كردن از اصحاب بدعتها و هواهاى باطله و براى طالب هدايت امرى است واجب تا توانى مى گريز از يار بد *** يار بد بدتر بود از مار بد

مار بد تنها همى بر جان زند *** يار بد بر جان و بر ايمان زند

بدانكه شخص داناى با فهم و فراست و اهل تميز چون فكر خود را جولان دهد در اين عالم و هستى آن و بچشم سر محسوسات آن را بنگرد و تغيّرات و تبدّلات اجزاء آن را ببيند و قياس كند احتياج بعضى از آنها را ببعض ديگر براى او يقين حاصل مى شود كه نظام و ترتيب هر كدامى و سلسله اى به خودى خودشان نيست بلكه منتهى مى شود حاجات ايشان بموجود قديمى كه قادر مطلق باشد بر همه نيكيها و مهربان و رحيم باشد بر خلق خود در دنيا و آخرت چون اين معانى را پى برد علاقه مند مى شود بآن موجود قديم قادر على الاطلاق و تبرّك مى جويد بنام او در احوال و افعال خود و بدل و زبان معتقد و اقرار مى كند به خدائى او و در كارهاى خود افتتاح مى كند باسم او و لذت روحى مى برد از ذكر فضل و رحمت و كرم و رأفت او استعانت مى جويد از نام او و مى گويد بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ و چون اعتراف به الوهيت و ربوبيت و رحمانيت و رحيميّت او نمود و علم بيگانگى او حاصل كرد و دانست كه هر خيرى بهر كه و هر چه برسد از او است و او است مبدأ خيرات و فاتح مهمّات و انعام همه نعمتهاى ظاهريه و باطنيّه از اوست در مقام شكرگزارى و سپاس گوئى برمى آيد و مى گويد اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ

ص: 339

و چون دريافت كه سرايت كردن نور توحيد و نفوذ رحمت بر غير او واضح و روشن است بنور حجّت و برهان كه شاهد آثار او است بر حقيقت ذات او و آن به مرحلۀ كشف و عيان است معرفت حاصل مى كند كه او است پروردگار همه خلايق در اين حال مى گويد رَبِّ الْعٰالَمِينَ و چون فضل و رحمت او شامل حال همه مربوبين است و روزى او به همه روزى خواران مى رسد پس از كامل كردن صورتهاى آنان در اطوار خلقت ايشان برحمت عامه الهيّه اقرار مى كند و مى گويد اَلرَّحْمٰنِ و چون تقصير و تفريط بندگان را در انجام وظائف بندگى و منزجر نشدن از معصيت و نافرمانى ديد و ديد كه فرمان خدا را امتثال نمى كنند و از نهى او اجتناب نمى نمايند و خداى تعالى در عذاب ايشان تعجيل نمى فرمايد و مورد مؤاخذه او واقع نمى شوند و بواسطه كفرانشان سلب نعمت از آنها نمى كند مى گويد- اَلرَّحِيمِ و چون در ميان بندگان عداوت و دشمنى و خودبينى و تكبّر و حسد بردن از يكديگر و تباغض و ظلم كردن در حق همديگر و خشمگين شدن با يكديگر و ضلالت و گمراهى هستند

ص: 340

به نحوى كه بعضى از ايشان از شر بعضى ديگر سالم نيستند مى يابد كه در عقب ايشان بايد روزى باشد كه انتقام ظلمى كه بهر مظلومى وارد شده كشيده شود مى گويد مٰالِكِ يَوْمِ الدِّينِ و چون شناختى اين جمله را پس بدانكه چون شخص شناخت آن را پس مى داند كه خالق و رازق و مهربانى كه زنده مى كند و مى ميراند و ابتداء مى آفريند و پس از ميرانيدن و خاك شدن او او را باز برمى گرداند و او است خداى زنده اى كه نمى ميرد و او است خدائى كه سزاوار پرستش است و بس و كسى جز او سزاوار پرستش نيست و او است اعانت كننده اى كه محتاج به استعانت از غير خود نيست كسى كه شناخت او را و دوستى او را در دل گرفت و دانست كه او موصوف است به صفاتى كه ذكر شد مانند كسى كه بچشم ببيند و درك كند با برهان و دليل تغيير مى دهد كلام خود را از غيبت بحضور و كانّه مواجهتا خطاب مى كند و مى گويد إِيّٰاكَ نَعْبُدُ و چون ديد عوارض و شبهات و مكر و حيله ها و خدعه ها و فريبها و خونريزيها و فسادها و جرم و جنايتها و اختلافهاى متنوعه را به نحوى كه معينى براى نجات از آنها نمى يابد لذا از او مى خواهد اعانت بر طاعات و جمع اسباب و رسيدن بمقاصد و دفع خطرات و محذورات را و مى گويد وَ إِيّٰاكَ نَسْتَعِينُ

ص: 341

و چون شناخت اينها را و حق بر او واضح شد و در وادى معرفت قدم گذارد و استقامت پيدا كرد كه در منهج هدايت راه يابد و دانست كه در طى اين طريق مأمون از لغزش و گمراهى نيست و روح عصمت هم در خود نمى بيند از خداى تعالى درخواست مى كند توفيق هدايت را و مى گويد اِهْدِنَا الصِّرٰاطَ الْمُسْتَقِيمَ و اين لفظى است جامع چنانچه گفته شد مشتمل است بر همه اسباب توفيق و تسديد و انواع لطائف نعمتهاى خدا براى كسى كه اختيار كند آن را براى آنكه آن را به نهايت كمال رسانده و بخواهد-و خداى تعالى آن را واجب گردانيده طاعت اختياركرده شدگان خود را پس از طاعت خود كه عبارتند از حضرت خاتم الانبياء صلّى اللّه عليه و آله و امامهاى از اولاد او كه هاديان راه حق و پسنديده شدگان از اولياء اويند صلوات اللّه عليهم اجمعين و وقتى كه بنده اى را دانست كه براى خدا بندگانى هستند كه خدا مخصوص گردانيده است ايشان را به نعمتهاى خود و برگزيده است ايشان را بر خلق خود و قرار داده است آنها را حجتهاى خود براى بندگان و نورهاى خود در شهرها پس مى خواهد از خدا كه او را ملحق به ايشان كند و او را در راهى كه ايشانند ثابت بدارد و راهنمائى كند و برساند پس مى گويد- صِرٰاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ

ص: 342

و مى خواهد از خداى تعالى كه او را حفظ كند از مانند احوال كسانى كه قدمهاى ايشان لغزيده و گمراه شده اند و فهم هايشان عدول از حق و راه او كرده ديگران را هم گمراه كردند و با حق عناد ورزيدند و چشمهاى دل هايشان كور شد و طريق حق را مخالفت كردند و راه باطل را پيش گرفتند و صراط مستقيم ايمان را از دست دادند و مشمولين غضب خدا و لعنت او شدند به نحوى كه خدا عذاب دردناك خود را بر آنها مهيّا فرموده و بخزى و خارى و ذلت ابدى محكوم و سزاوار گرديدند پس مى گويد- غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لاَ الضّٰالِّينَ

تعليم اين معارف سه گانه است كه به مرتبه كمال رسيدن نفس انسانى منوط است بشناختن اين سه مرتبه و مكلف شدن باعمال بدنيّه نيز براى تكميل نفس است كه نتيجه و غايت آن صفا دادن آئينه قلب است و پاك كردن از كثافات ظلمانيّه بدنيّه دنيويّه تا مستعدّ شود براى تابش انوار عقليّه در آن و اگر چنين نباشد و در ظاهر شخص اعمال حسنه اى هم بجا بياورد بدون تصفيه قلب نيست مگر مرتكب شدن حركات و بردن رنجها و تصفيه نفسى كه فقط بر اينها مترتب شود نيست مگر امر عدمى اگر صفحه قلب نورانى نباشد بانوار هدايت و مطالب حقه الهيّه در آن صورت نگيرد و آن مطالبى است كه قرءان مجيد متضمّن آنست و اين عمده چيزى است كه در اينجا يادآورى آن لازم و واجب بود و چون سوره مباركه حمد با اين اختصار متضمّن معظم چيزهائيست كه در كتب الهيّه است از مسائل حقّه و مقاصد يقينيّه اى كه متعلق است بتكميل نفس انسانى و كشانيدن او بجوار رحمت رحمانى ناچار است از اينكه تحقق يابد در آن جميع آنچه را كه انسان بآن محتاج است-پس مى گوئيم آرى چنين است امّا اشتمال اين سوره مباركه بر علم مبدأ فرموده خداى تعالى است كه گفته اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِينَ

ص: 344

كه اين آيه مباركه اشاره است بعلم بوجود حق سبحانه و تعالى كه او است حق اوّل و اوّل قبل از هر اوّلى و مبدأ سلسله موجودات و ايجادكننده همه عالمها و همه مخلوقاتست و قوله تعالى اَلرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ اشاره است بسوى علم بصفات جلاليّه و جماليّه و كماليّه و اسماء حسناى الهيّه او مٰالِكِ يَوْمِ الدِّينِ اين آيه براى ثابت كردن سببيّت ذات حق سبحانه و تعالى است كه همچنانى كه ذات اقدسش سبب فاعلى همه مخلوقات است سبب غائى همه آنها هم مى باشد تا دلالت كند بر اينكه فاعليّت او در نهايت حكمت و تماميّت آن و رعايت مصلحت است براى مردمان

شدن بانوار معارف الهيّه و طلب كمال كند بسبب حقايق ربانيّه تا تقرب به خداى تعالى حاصل كند و محشور شود در قرارگاه كرامت پروردگار چنانچه دلالت دارد بر آن فرموده خداى تعالى اِهْدِنَا الصِّرٰاطَ الْمُسْتَقِيمَ يعنى تعليم كن بما راه راستى را كه راه رسيدن ما است بسوى تو

كه وجود بصورت دائره منعطف مى شود آخر آن بر اوّل آن همچنانى كه وجود در ابتداء عقل بوده پس از آن نفس كليّه پس از آن طبيعت كليّه پس از آن ابعاد و اجرام همه آنها در حالت نزول و در انتهاء اوّلا جماد و پس از آن نبات و پس از آن حيوان و پس از آن انسان و براى او است مراتب باطنيّه اى كه اوّلا در مقام طبيعت و نفس پس در مقام قلب و عقل پس در مقام روح و سرّ چون انسان به اين مقام رسيد متصل مى شود بمنتهى درجه كمال

دانسته باد كه آيات اين سوره مباركه هفت است و اعمالى هم كه در نمازهاى واجبه محسوس است و ديده مى شود باتفاق نيز هفت است و نيّت نماز فعل قلب است ديده نمى شود و همچنين مراتب و اطوار خلقت انسان نيز هفت است چنانچه خداى تعالى فرموده وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسٰانَ مِنْ سُلاٰلَةٍ مِنْ طِينٍ ثُمَّ جَعَلْنٰاهُ نُطْفَةً فِي قَرٰارٍ مَكِينٍ ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظٰاماً فَكَسَوْنَا الْعِظٰامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْنٰاهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبٰارَكَ اللّٰهُ أَحْسَنُ الْخٰالِقِينَ يعنى هرآينه آفريديم انسان را از گل پس از آن گل را نطفه قرار داديم در قرارگاه رحم مادر پس همان نطفه را بصورت خون بسته آفريديم و آن خون گرفتگان بسته را آفريديم مانند گوشت كوبيده پس آن گوشت كوبيده را استخوانهائى آفريديم پس روى استخوانها را گوشت پوشانيديم و پس از آن ايجاد كرديم در آن خلق ديگرى يعنى روح حيوانى را پس متباركست ذات خدائى كه نيكوترين آفرينندگان است و همچنين مراتب جوهر باطنى نيز هفت است و آن طبع و نفس و روح و قلب و خفى و اخفى است پس نور آيات هفت گانه سوره حمد از لفظهاى شنيده شده آن سير مى كند بسوى اعمال هفت گانه محسوسه و از اعمال هفت گانه بمراتب هفت گانه خلقيه و از معانى انها بسوى نيّتهاى متعلّقه بآن اعمال و از آنها

ص: 348

بسوى اين مراتب باطنيّه امريّه پس نتيجه اين مى شود كه حاصل مى شود براى قلب نورهائى روحانى كه از آن منعكس مى شود بسوى ظاهر مؤمن پس كسى كه در شب نماز بسيار بخواند در روز صورت او نورانى مى گردد

محبّت خداى تعالى است و انسشان بحمد و ثنا گفتن بر او است و لذّت ايشان بقيام به خدمت و طاعت او است و همچنين درجه و مقام ايشان بالا مى رود تا برسد بنور الانوار و روح الارواح كه تفاصيل آنها را كسى نمى داند جز خداى تعالى و كسانى كه خدا از آنها خشنود است و آنها نيستند غير از محمّد و آل محمّد صلوات اللّه عليهم اجمعين مقصود اينست كه پيغمبر ما صلّى اللّه عليه و آله چون بمعراج رفت چنانچه در خبر وارد شده وقتى خواست مراجعت كند حضرت رب العزّة به او فرمود كه چون مسافر از مسافرت بازمى گردد براى ياران خود تحفه و سوقاتى مى برد و تحفه تو براى امّتت نماز است كه آن جامع بين معراج جسمانى است بافعال و معراج روحانى است بذكرها و نيّتها پس بايد جامه و بدن او طاهر و پاكيزه باشد زيرا كه او بوادى مقدس قدم مى گذارد و بايد نفس خود را از كثافات و كدورات شيطانيّه و هواها و فكرهاى باطله نفسانيّه صفا دهد و بداند كه در مقابل خداى بزرگ جلّت عظمته ايستاده براى عبادت و ستايش و نيت خود را خالص كند و به داشتن ورع و تقوى خود را بيارايد و نيز بداند كه اضدادى در مقابل او و با او هستند از ملك و شيطان و دين و دنيا و عقل و هوا و خير و شرّ و راست و دروغ و حق و باطل و قناعت و

ص: 350

حرص و ساير اخلاقى كه با هم ضدّند و صفاتى كه با هم منافات دارند پس هر نفسى بايد ببيند كدام يك از دو ضدّ را اختيار مى كند با هريك از آنها كه علاقه مند شد و رفاقت او بآن مستحكم شد و ملكه راسخه پيدا كرد بسيار براى او مشكل است مفارقت او از آن پس هرگاه با نفس خود مجاهده نمود و خود را مهيّا كرد براى تصفيه و تزكيه چون بپاخاست براى اقامه نماز هنگام گفتن تكبيرة الاحرام بايد دو دست خود را بلند كند تا محاذى نرمه گوش و اين دست بلند كردن اشاره بوداع دنيا و آخرتست و بايد قلب خود را توجه دهد با روح و سرّ خود بسوى خداى تعالى و بگويد اللّه اكبر يعنى خدا از همه موجودات بزرگتر است و بزرگتر است از اينكه قياس بغير او شود و بگويد وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ حَنِيفاً پس گفتن وجّهت وجهى اشاره بمعراج ابراهيم خليل على نبيّنا و آله و عليه السّلام است و گفتن سبحانك اللّهمّ و بحمدك معراج ملائكه است كه گفتند نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ و گفتن إِنَّ صَلاٰتِي وَ نُسُكِي وَ مَحْيٰايَ وَ مَمٰاتِي لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِينَ جمع كردن نمازگزار است ميان معراج ملائكه مقربين و انبياء و مرسلين عظماء آنها و چون پس از فراغت از اينها گفته شود اعوذ باللّه من الشّيطان الرّجيم براى پناه بردن به خدا است از ترس مكر و گمراه كردن و وسوسه او است و براى دفع عجب كردن

ص: 351

نمازگزار است بر نفس خود-پس چون اين عملها را انجام داد باز مى شود يكى از درهاى بهشت بر روى او و آن باب معرفت است و بگفتن بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ باب ذكر بر روى او باز مى شود-و بگفتن الحمد للّه رب العالمين باب شكر بر روى او باز مى شود-و بگفتن الرحمن الرحيم باب رجاء و اميدوارى بر روى او باز مى شود-و بگفتن مالك يوم الدين باب خوف بر روى او باز مى شود-و بگفتن ايّاك نعبد و ايّاك نستعين باب اخلاص كه زائيده از عبوديت است بروى او باز مى شود-و بگفتن اهدنا الصّراط المستقيم باب تضرّع و دعاء بروى او باز مى شود چنانچه خداى تعالى فرموده اُدْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ و بگفتن صراط الذين انعمت عليهم تا آخر سوره باب اقتداء بارواح طيّبه محمد و آل محمد صلوات اللّه عليهم اجمعين و انبياء و مرسلين و اولياء مقربين بر روى او باز مى شود پس باغهاى معارف ربّانيه درهاى هشتگانه بر روى گوينده آنها باز مى شود اينست بيان معراج روحانى در نماز و امّا معراج جسمانى نماز در اوّل مرتبه اينست كه بنده بايستد مقابل خداى تعالى مانند ايستادن اصحاب

ص: 352

كهف كه قيام كردند و گفتند رَبُّنٰا رَبُّ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ بلكه مانند قيام قيام اهل قيامت يَوْمَ يَقُومُ النّٰاسُ لِرَبِّ الْعٰالَمِينَ پس بخواند دعاى بعد از تكبير افتتاحى را سبحانك اللّهمّ و بحمدك را و پس از آن وجّهت وجهى للّذى را و پس از آن سوره حمد را و پس سوره توحيد يا سوره ديگرى را از سوره هاى كوچك يا متوسّطى را كه از صورت نمازگزار خارج نشود و كوشش كند كه نظر او به خدا باشد در حال عبادت و عظمت خدا را در نظر بگيرد و كوچك بشمارد عبادت خود را و مغرور به عبادت خود نشود كه اگر مغرور شود از جمله هلاك شدگان خواهد بود اينست سرّ گفتن إِيّٰاكَ نَعْبُدُ وَ إِيّٰاكَ نَسْتَعِينُ و نفس خود را همچنان فرض كند كه چوب خشكى است كه بر آتش عرضه داشته شده است تا نرم شود خود را بر آتش ترس از خداى صاحب جلال عرضه كند تا دل او به عبادت خدا گرم و نرم شود پس بركوع رود و پس از ركوع بلند شود و بايستد مرتبه ديگر زيرا كه اين دين مقدس بسيار متين است پس دلگرم شوق طاعت خدا را در دل خود زياد كند و نفس او كراهت و بغض طاعت را نداشته باشد و چون بعد از ركوع ايستاد سرازير شود با نهايت تواضع و خضوع و خشوع و حضور قلب و به سجده رود و بلندى شأن خدا را در نظير گيرد و بگويد سبحان ربّى الاعلى و بحمده و از سجده بلند شود و بنشيند و باز به سجده رود و همان ذكر را تكرار كند تا اينجا ثلث انواع طاعت را بجا آورده يك

ص: 353

ركوع كرده و دو سجده بسبب ركوع از گردنه هاى شهوتهاى نفسانى نجات مى يابد و به سجده اوّل از گردنه غضب كه سر آمد همه صفات اذيّت كننده است ردّ مى شود و در سجده دوم از گردنه هواى نفس نجات حاصل مى كند و باز برمى خيزد و بهمين نحو ركعت دوم را بجا مى آورد تا اينجا از دركات عالم طبع و مادّه نجات مى يابد و بدرجات عاليات عبوديّت مى رسد و مالك باقيات صالحات مى كردد و مى رسد به گردنه باب جلال و اكرام و بولايت الهيّه از تيرگيهاى ضلالت و گمراهى بيرون مى رود و به اشراقات نور ولايت قلب او روشن و نورانى مى شود پس مى گويد اشهد ان لا اله الاّ اللّه وحده لا شريك له تا باين شهادت دادن معرفت او به مبدأ كامل گردد و پس از آن و اشهد انّ محمّدا عبده و رسوله مى گويد تا معرفت معاد براى او حاصل و تمام شود و نور روح او بالا رود و بر او فرودآيد نور محمّد صلّى اللّه عليه و آله و دو روح با همديگر ملاقات كنند در آن حال روح و ريحان براى او دست مى دهد پس مى گويد پس از درود گفتن بر آن جناب السّلام عليك ايّها النّبىّ و رحمة اللّه و بركاته آنگاه آن حضرت او را جواب مى گويد و مى فرمايد السّلام علينا و على عباد اللّه الصّالحين پس چون نمازگزار ياد كند خدا را در نماز خود باين حمد و ثناهائى كه ذكر شد خداى تعالى

ص: 354

ياد مى كند آن بنده را در ميان ملائكه چنانچه ذات اقدس او در قدسيات فرموده من ذكرنى فى ملاء ذكرته فى ملاء خير من ملاءه و اذا سمع الملائكة ذلك اشتاقوا الى زيارته يعنى كسى كه ياد كند مرا در ميان جمعى من ياد مى كنم او را در ميان جمعى بهتر از جمعيّت او و چون ملائكه شنيدند ذكر او را مشتاق مى شوند به زيارت او پس مى آيند به زيارت او-پس ابتداء مى كند بدرود فرستادن بر او و مى گويد السّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته و از سابقين شمرده مى شود و اين سلام كلام اهل بهشت است الّذين تَحِيَّتُهُمْ فِيهٰا سَلاٰمٌ و اهل بهشت مشتاق او مى شوند پس خداى تعالى مى فرمايد- انّ الملائكة اذا دخل المصلّون الجنّة يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بٰابٍ و يقولون سَلاٰمٌ عَلَيْكُمْ بِمٰا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدّٰارِ

قيام و ركوع و بلند شدن و ايستادن بعد از ركوع و سجده اوّل و بلند شدن و نشستن بعد از سجده و سجده دوم و نشستن بعد از سجده دوّم-پس اين اعمال هفت گانه مانند شخص است و قرائت حمد و سوره و ذكرها مانند روح است و كمال و حيات وقتى حاصل مى شود كه روح با جسد اتصال پيدا كند پس گفتن بسم اللّه الرّحمن الرّحيم در مقابل قيام است آيا نمى بينى كه باء بسم اللّه چون متّصل باسم اللّه شود قائم و بلند نوشته مى شود و نيز بسم اللّه براى هنگام شروع و ابتداء امر است چنانچه فرموده اند كلّ امر ذي بال لم يبدأ فيه ببسم اللّه فهو ابتر و ديگر اينكه قيام اوّل اعمال نماز است و فرموده خدا اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِينَ كه آن در مقابل ركوع است زيرا كه حمد در مقام توحيد است و آن نظر كردن بسوى حق و بسوى خلق و منعم و نعمت است زيرا كه ستايش و سپاس و ثناء در قبال نعمت دادن خدا است به بنده و اين حالت متوسط ميان اعراض و استغراق است همچنان كه ركوع حالت متوسط ميان قيام و سجود است و نيز ذكر نعمت بسيار از چيزهائيست كه سنگينى آن پشت را خم مى كند و فرموده خدا اَلرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ

ص: 356

اشاره است و مناسبت دارد با بلند شدن از ركوع زيرا كه چون بنده با خدا تضرّع كند در حال ركوع سزاوار مى شود رحمت خدا را كه برگرداند او را بحال قيام و ازاينجهت است كه پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرموده است اذا قال العبد سمع اللّه لمن حمده نظر اليه بالرّحمة قوله تعالى- مٰالِكِ يَوْمِ الدِّينِ مناسبت با سجده اولى براى اينكه اين آيه دلالت دارد بر كمال قهر و غلبه و جلال و كبريائى خدا كه آن موجب خوف شديد مى شود و نهايت خضوع و خشوع و فرموده خدا إِيّٰاكَ نَعْبُدُ وَ إِيّٰاكَ نَسْتَعِينُ مناسب است با نشستن ميان دو سجده زيرا كه إِيّٰاكَ نَعْبُدُ خبر مى دهد از سجده اى كه قبلا بعمل آورد وَ إِيّٰاكَ نَسْتَعِينُ كمك و اعانت خواستن از خداست براى سجده دوم كه توفيق بجا آوردن آن را به او دهد-و قول خداى تعالى- اِهْدِنَا الصِّرٰاطَ الْمُسْتَقِيمَ درخواستى است كه نمازگزار از خدا مى كند براى تمام كردن اشياء تا لياقت و

ص: 357

استقامت پيدا كند و به سجده دوم موفق شود براى حصول منتهى درجه خضوع و قول خداى تعالى- صِرٰاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ تا آخر سوره مناسبت دارد براى نشستن بعد از سجده دوّم زيرا كه چون بنده منتهى درجه تواضع و فروتنى را در مقابل خداى تعالى بجاى آورد لياقت اكرام و نشستن در مقابل حق را پيدا مى كند در اين هنگام مى خواند آنچه را كه پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله در معراج خواند الصّلاة معراج المؤمن بدانكه فسادى كه از طرف شيطان متوجّه انسان مى شود سه چيز است شهوت و غضب و هواى نفس-شهوت صفت حيوانى و غضب صفت سبعيّت و درّندگى و هوا صفت شيطانى است پس شهوت آفتى است بزرگ و لكن غضب از آن بزرگتر است و غضب آفتى است بزرگ و لكن آفت هوا بزرگتر است از آنست خداى تعالى فرموده إِنَّ الصَّلاٰةَ تَنْهىٰ عَنِ الْفَحْشٰاءِ وَ الْمُنْكَرِ و البغى!! مراد از فحشاء شهوت و مراد از منكر غضب و مراد از بغى هوا است و بسبب اين هر سه مسخ در امت موسى عليه السّلام واقع شد به نحوى كه بعضى از آنها بصورت بوزينه و بعضى بصورت خوك مسخ شدند و بعضى بت پرستى را پيشه خود كردند و اينها بدترين مكانها را دارند-

شهوت بنفس خود ظلم مى كند و بسبب غضب بغير خود ظلم مى كند و بسبب هوا به پروردگار خود ظلم مى كند ازاينجهت است كه پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرموده الظّلم ثلاثة ظلم لا يغفر و ظلم لا يترك و ظلم عسى اللّه ان يتركه فالظّلم الّذى لا يغفر هو الشّرك باللّه انّ الشّرك لظلم عظيم و الظّلم الّذى لا يترك هو ظلم العباد بعضهم بعضا و الظّلم الّذى عسى اللّه ان يتركه هو ظلم الانسان نفسه يعنى ظلم سه نوع است ظلمى است كه آمرزيده نمى شود و آن شريك قرار دادن براى خدا است-و امّا ظلمى كه ترك كرده نمى شود و از آن مؤاخذه خواهد شد ظلم در حقّ غير است كه بعضى ببعض ديگر ظلم كنند-و اما ظلمى كه اميد است خدا آن را واگذارد و از آن مؤاخذه نكند ظلمى است كه شخص در حق خود كند

نتيجه شهوت حرص و بخل است و نتيجه غضب عجب و كبر است و نتيجه هوا كفر و بدعت است و از جمع شدن اين شش خصلت در انسان خصلت هفتم در او حاصل مى شود كه آن خصلت عداوت و دشمنى است كه آن مستلزم دور شدن از رحمت خدا است و اين بدترين اخلاق ذميمه است همچنان كه شيطان بدترين همه اشخاص مذمومه است چون اين معانى دانسته شد مى گوئيم سه اسم خداى تعالى كه در بسم اللّه است دفع كننده اخلاق سه گانه اصليه است و امّا آيات هفتگانه اى كه در سوره فاتحه است دفع كننده اخلاق هفت گانه است به اين بيان.

و آن اينست كه هر كه خدا را شناخت شيطان هوا از او دور مى شود خداى تعالى فرموده أَ فَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلٰهَهُ هَوٰاهُ و بموسى بن عمران فرموده 1 يا موسى خالف هواك فانّى ما خلقت خلقا نازعنى فى ملكى الاّ هواك 2 1 آيا ديده اى كسى خداى خود را هواى خود بگيرد يعنى هواپرست باشد و خداپرست نباشد 2 اى موسى مخالفت كن با هواى نفس خود بدرستى كه من نيافريدم خلقى را كه با من نزاع كند در ملك من مگر هواى نفس تو

ص: 360

و كسى كه شناخت كه خداى تعالى رحمان است غضب نمى كند زيرا كه منشأ غضب سلطنت و رياست و زمامدارى طلبيدنست و حال آنكه سلطنت و ولايت مخصوص خداى رحمان است چنانچه خداى تعالى مى فرمايد اَلْمُلْكُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ لِلرَّحْمٰنِ و كسى كه شناخت كه خداى تعالى رحيم است نسبت خود را به خدا صحيح مى كند و بنفس خود ظلم نمى نمايد و خود را آلوده بافعال حيوانى نمى كند و امّا فاتحه چون بگويد الحمد للّه خدا را ستايش كرده و سپاس گفته و بحاصل آن اكتفا مى كند و شهوت او زايل مى شود و چون شناخت كه خدا ربّ العالمين است حرص او زايل مى شود در آنچه كه نيافته و بخل او زايل مى شود در آنچه كه يافته است و كسى كه شناخت خدا را كه مالك يوم الدّين است پس از آنكه شناخت خدا را كه رحمان و رحيم است غضب او زايل مى شود و كسى كه گفت إِيّٰاكَ نَعْبُدُ وَ إِيّٰاكَ نَسْتَعِينُ بگفتن ايّاك نعبد كبر او زايل مى شود و بگفتن اياك نستعين عجب او زايل مى شود.

و چون گفت اِهْدِنَا الصِّرٰاطَ الْمُسْتَقِيمَ شيطان هواى او دفع مى شود

ص: 361

و چون گفت صِرٰاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ كفر او زايل مى شود و چون گفت غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لاَ الضّٰالِّينَ بدعت گذاردن از او دفع مى شود و چون اين اخلاق ششگانه از او زايل شد حجاب و بعد او از جناب اقدس الهى برطرف مى شود و صلّى اللّه على محمّد و آله الطيّبين الطّاهرين المعصومين و هدانا اللّه الى الصّراط المستقيم الحمد للّه الّذى هدانا لهذا و ما كنّا لنهتدى لو لا ان هدانا اللّه تمّت الكتاب بعون الملك الوهّاب در روز پانزدهم شهر شوال المكرّم سال يك هزار و سيصد و نود و هشت هجرى قمرى(1398)بيد المؤلف الحقير حسن الميرجهانى الطباطبائى المحمدآبادى الجرقوئى الاصفهانى

ص: 362

صفحه مطالب

122 روايت ديگر در حديث نورانيّت

127 تفسير ديگر براى سوره فاتحه

129 بسم اللّه نزديكتر است باسم اعظم از سياهى چشم به سفيدى آن

130 باء بسم اللّه براى ابتدائيت

131 ملكوت و حقيقت بسم اللّه ولايت كليّه است

132 اسم اللّه جامع جميع اسماء خدا است

133 حقيقت رحمت نور محمد و آل محمد است

134 اشعار مؤلّف

136 صادر اول حقيقت تو ز محمد و آل او است

137 بيان نافع

138 رحمت خدا بر دو وجه است

140 معناى حمد به عبارت ديگر

142 فرق ميان حمد و مدح و شكر

149 معانى كلمه ربّ صفحه مطالب

146 ربوبيّت اذ لا مربوب

147 نقل كلام بعضى از عارفين

148 حاصل كلام

149 آنچه از حديث اخير برمى آيد و بيان ربوبيّت اذ مربوب

151 من عرف نفسه فقد عرف ربّه

152 نقل قول حكما در وجود و ماهيت و ردّ آن و بازگشت بمطلب راجع بلفظ ربّ

153 معناى مالك يوم الدين

154 قرائت مالك و اختلاف در قرائت آن

155 معناى لفظ يوم

159 عبد يعنى چه

160 عبادت و عبوديّت و معبود

165 معبود معناى اسم است

ص: 366

صفحه مطالب

166 معناى اياك نعبد و اياك نستعين

167 معناى استعانت

168 حاصل سخن

169 وجه تقديم اياك نعبد بر اياك نستعين

170 معناى اهدنا الصراط المستقيم

172 معناى هدايت و اهدنا به هجده وجه

182 هدايت خدا بر بندگان ده نوع است

186 معانى و اطلاقات كلمه صراط

194 صراط خدا هدايت او است

196 تحقيق ادبى در المستقيم

197 بازگشت بما قبل

198 اشعار مؤلف صفحه مطالب

201 معناى صراط الذين انعمت عليهم

203 معناى غير المغضوب عليهم

204 مغضوبين در قرءان نه طايفه اند

207 معناى و لا الضالين

209 اطلاقات كفر

215 كفر ضدّ ايمان است

220 شواهد حاكمه بكفر عامّه

222 تنبيه و تشريح و ادّعاى منكر ولايت و جواب آن به پانزده وجه

229 خوارج و ناصبيها كافرند و بيان كفر غلات

231 كفر مشبّهه

232 كفر مشرك باقسامه

233 تكمله و تبصره

235 معانى كفر و معانى آيات

ص: 367

صفحه مطالب

240 مزيد آنچه در تفسير ربّ العالمين گفته شد

241 ارباب من دون اللّه

243 خلاصه كلام در معناى ربّ

244 قرائت لفظ مالك به چند وجه

246 در معناى اياك نعبد علاوه بر آنچه كه گذشت

248 وجه تقديم اياك نعبد بر اياك نستعين علاوه بر آنچه گذشت

253 در معناى اهدنا الصّراط علاوه بر آنچه قبلا ذكر شد

254 معرفت صراط و حقيقت آن

255 لمعه نورانيّه

257 انسان حقيقى

260 صراط مستقيم از مو باريكتر است صفحه مطالب

266 در پيرامون صراط الذين انعمت عليهم

267 نكته ادبى

268 فائده جليله

269 نعمت حقيقى چند قسم است

275 وسائل رسيدن بنعمت حقيقى

278 توضيح و تفصيل

279 كرم عشيره و فاميل نعمت است

280 پرسش و پاسخ

281 براى هدايت مراتبى است

283 معناى رشد و تسديد

284 معناى تاييد

285 هريك از نعمتها اسبابى لازم دارد

ص: 368

صفحه مطالب

286 نعمت صحّت

287 خوردنى سازنده لازم دارد

289 از جمله نعمتهاى خدا

290 نعمت حرارت

291 خدا را در هر چيز به عجايب صنع بايد شناخت

293 مهمانى كردن سلمان ابو ذر را

295 نعمتهاى الهيه بپايانست و بوجود آمدن هر چيزى باسباب آنست

299 تميز ميان انسان و حيوان

300 بزرگترين فائده و حكمت عقل

301 تشريح چشم

302 حاسه گوش و ساير حواس ظاهره صفحه مطالب

304 پس عبرت بگير

306 نكته غير المغضوب عليهم

308 از چيزهائى كه محتاج به بيانست

310 سؤال و جواب ادبى

311 همه معارف و علوم در قوه خدا است

314 سوره حمد مشتمل است بر هفت چيز

315 صراط علىّ حق نمسكه

318 فضيلت سوره مباركه حمد

324 خاتمه اى از فضائل نورانيّه اين سوره

325 تفسير سوره حمد بنحو ديگر

328 نظم و ترتيب سوره مباركه

333 طريق ديگر در نظم سوره مباركه

337 فوائد لطيفه اين سوره

ص: 369

صفحه مطالب

345 تطبيق هفت آيه سوره حمد با هفت اعمال محسوسه نماز

339 صلاة معراج مؤمن است و تطبيق آن با معراج صفحه مطالب

348 نماز نهى از فحشاء و منكر و بغى مى كند

349 ظلم بر سه قسم است و نتايج آن.

قصيدة جليلة الفوائد عظيمة المقاصد قد ذكر فيها اسرار جمّة من اسرار فاتحة الكتاب و هي هذه لمحمّد بن محمد الطوسىّ العراقى اذا ما كنت ملتمسا لرزق *** و نيل القصد من عبد و حرّ

و تظفر بالّذى ترجو سريعا *** و تأمن من مخالفة و غدر

ففاتحة الكتاب لأنّ فيها *** لما امّلت سرّا اىّ سرّ

تلازم درسها عقبى عشاء *** و فى ظهر و فى صبح و عصر

و عقبى مغرب فى كلّ ليل *** الى التسعين تتبعها بعشر

فخذ ما شئت من غرّ و جاه *** و عظم مهابة و علوّ قدر

و ستر لا يغيره اللّيالى *** بحادثة من النقصان تجرى

و توفيق و افراح دوام *** و تامن من مخالفة كلّ شرّ

و من عرى و جوع و انقطاع *** و من بطش لذى نهى و امر

و عشت مسلّما فى طول عمر *** على طول المدى فى طول دهر

تمّت

ص: 370