بسم الله الرحمن الرحيم

ص: 2

به اين قياس، انسان از ديدگاه شخصيت على عليه السّلام موضوعى است كه در مجراى سه پديدۀ متنوع مطرح است: محبوبيت، مشمول بودن به عدالت، وابستگى به خدا.

بر اساس تحقيقات همه جانبه اى كه از آغاز ظهور اسلام تاكنون در بارۀ شخصيت على بن ابيطالب عليهما السّلام - چه توسط مشاهده كنندگان معاصر او و چه بعدها توسط متفكران صاحب نظر اسلامى و ديگر ملل - صورت گرفته است، اين حقيقت پذيرفته شده كه:

«شخصيت على عليه السّلام چنان كه در قلمرو مكتبهاى الهى (غير از نبوت) در رديف پيامبرانى مانند ابراهيم عليه السّلام، موسى عليه السّلام، عيسى عليه السّلام و محمد صلّى اللّه عليه و آله (صاحبان رسالت كلى) قرار دارد، در قلمرو پيشتازان كاروانيان انسانى كه تكامل در انسانيت را هدف گيرى نموده اند، در صف اول جا گرفته است.

«على عليه السّلام پيامبر نيست و خضوع و تسليمش در برابر پيامبر اسلام و ايمان راستين او به خاتم پيامبران صلّى اللّه عليه و آله چيزى نيست كه قابل كمترين ترديد باشد».

شايستگى على عليه السّلام براى مقام نمايندگى رسالتهاى كلى، نه تنها از سوى صاحب نظران جهان تشيع، بلكه از طرف همۀ فرقه ها و مذاهب اسلامى و غير اسلامى بدون كمترين ابهامى ابراز شده است.

به اين نمونه ها نگاه كنيم:

1 - شبلى شميل كه از پيشتازان مكتب ماديگرى بود، مى نويسد:

«پيشوا على بن ابيطالب عليهما السّلام، بزرگ بزرگان، يگانه نسخه اى است كه نه شرق و نه غرب، نه در گذشته و نه در امروز، صورتى مطابق اين نسخه نديده است.»(1)2 - جبران خليل جبران يكى ديگر از نويسندگان و متفكران انسانى مسيحى غرب مى نويسد:

«من معتقدم كه فرزند ابيطالب نخستين عرب بود كه با روح كلى رابطه

ص: 5

برقرار نمود. او اولين شخصيت از عرب بود كه لبانش نغمۀ روح كلى را در گوش مردمى طنين انداز نمود كه پيش از او آن را نشنيده بودند... او از اين دنيا رخت بربست، در حالى كه رسالت خود را به جهانيان نرسانده بود. او چشم از اين جهان پوشيد مانند پيامبرانى كه در جوامع بشرى مبعوث مى شدند كه گنجايش آن پيامبران را نداشتند و به مردمى وارد مى شدند كه شايستۀ آن پيامبران نبودند و در زمانى ظهور مى كردند كه زمان آنان نبود. خدا را در اين كار حكمتى است كه خود داناتر است.»(1)3 - ميخاييل نعيمه، نويسنده، صاحب نظر و متفكر انسانى مسيحى عرب مى نويسد:

«هيچ مورّخ و نويسنده اى هر اندازه هم كه از امتياز نبوغ و رادمردى برخوردار باشد، نمى تواند از انسان بزرگى مانند پيشوا على عليه السّلام يك چهرۀ كلى در مجموعه اى كه حتى هزار صفحه هم باشد، ترسيم نمايد و دورانى پر از رويدادهاى بزرگ، مانند دوران او، را توضيح دهد. تفكرات و انديشه هاى آن ابرمرد عربى و گفتار و كردارى را كه او ميان خود و پروردگارش انجام داده است، نه گوشى شنيده و نه چشمى ديده است.

تفكرها، ايده ها، گفتارها و كردارهاى او خيلى بيش از آن بوده است كه با دست و زبان و قلم وى بروز كرده و در تاريخ ثبت شده باشد.»(2)4 - ايليا پاوليچ پطروشفسكى استاد تاريخ دانشگاه لنينگراد مى نويسد:

«على پروردۀ محمد صلّى اللّه عليه و آله و عميقا به وى و امر اسلام وفادار بود. على تا سر حدّ شور و عشق پايبند دين بود. صادق و درستكار بود. در امور اخلاقى بسيار خرده گير بود و از نام جويى و مال پرستى به دور، و بى ترديد هم مردى سلحشور بود و هم شاعر، و تمام صفات لازمۀ اولياء اللّه در وجودش جمع بود.»(3)

ص: 6

5 - جرج جرداق از برترين نويسندگان انسانى مسيحى عرب مى نويسد:

«آيا انسان بزرگى مانند على را مى شناسى كه حقيقت انسانى را به عقول و مشاعر بشرى آشنا سازد؟ آن حقيقت انسانى كه سرگذشتى چون ازل و آيندۀ باقى چون ابديت و ژرفايى بس عميق دارد كه هر يك از صاحبان عقول و نفوس بزرگ مطابق روش و طبع خود، آن را درك مى كند و ديگر انسانهاى عادى بدون اين كه خود بدانند در سايۀ آنان زندگى مى كنند...

آن حقيقت انسانى كه اساس همۀ فلسفه هاى مثبت است در مقابل فلسفه هاى منفى. منظورم از آن فلسفه ها كاوش از مطلق است كه عامل اساسى ثبات و پايدارى انسانيت در وجود انسان است. كاوشى كه اگر تا اعماق مطلق ادامه يابد. به يكى از چهره هاى حقيقت خواهد رسيد».

«در اين بحث و پيگيرى، انديشه و عقل و خيال و ساير فعاليتهاى ناشى از آنها دست به دست هم مى دهند، سپس بر موقعيتها و عوامل و عموم تمايلات با داشتن معانى مختلف تطبيق مى يابند. على اين مطلق را به طور مخصوص دريافته، سپس با عقل و قلبش درك كرده است كه بالاترين قدرتها از پايدارى و مقاومت روى آن مطلق ناشى مى گردد.

على بدين سان تجسم يافتۀ آن قدرت شگفت انگيز است كه او را در پيروزيها و شكستها يكسان نشان مى دهد، زيرا عامل ملاك او در پيروزيها و شكستها همان قدرت است كه در ميدان جنگ چه با چهرۀ پيروزمند بيرون آيد و چه با شكست روبه رو شود، و همچنين در ميدان سياست و هر ميدان ديگرى كه براى تكاپوى زندگى تصور شود، يكسان است.»(1)6 - ابن سينا مى نويسد:

«... به اين دليل بود كه شريفترين انسان و عزيزترين انبياء و خاتم رسولان صلّى اللّه عليه و آله به مركز حكمت و فلك حقيقت و خزانۀ عقل

ص: 7

امير المؤمنين عليه السّلام فرمود:

(اى على، چون مردمان در تكثر عبادت رنج برند، تو در ادراك معقول رنج ببر تا بر همه سبقت بگيرى.) و اين چنين خطاب جز در مورد او چون بزرگى راست نيامدى كه او در ميان خلق چنان بود كه معقول در ميان محسوس. لا جرم چون با ديدۀ بصيرت عقل، مدرك اسرار گشت، همۀ حقايق را دريافت و به ديدن حكم داد. و براى اين بود كه گفت: اگر پرده برداشته شود، بر يقين من افزوده نگردد. هيچ دولت آدمى را زيادت از ادراك معقول نيست، بهشتى كه به حقيقت آراسته باشد به انواع زنجبيل و سلسبيل، ادراك معقول است و دوزخ با عقاب و اشغال، متابعت اشغال جسمانى است كه مردم در بند هوا افتند و در جحيم خيال بمانند.»(1)7 - حسن بن يسار بصرى كه از مشهورترين علما و دانشمندان قرن اول هجرى است، مى نويسد:

على بن ابيطالب ربّانى امّت اسلامى و داراى عظمت و سابقۀ منحصر به فرد و نزديكى با پيامبر اكرم. او هرگز از امر الهى غفلت نورزيد و در راه دين هيچ ملامتى در او تأثير نداشت.»(2)8 - ابن ابى الحديد شارح نهج البلاغه كه از مطّلع ترين علماى تسنن و متفكر در فلسفه و كلام و صاحب نظر در تاريخ اسلام است، مى نويسد:

«امتيازهاى انسانى على عليه السّلام از لحاظ عظمت و جلال و شهرت در آن حدّ اعلاست كه شرح كردن و بحث و تفصيل دادن آنها ناروا و بيهوده است.

... من چه بگويم در حق مردى كه دشمنانش نتوانستند عظمتها و فضايل او را منكر شوند و همۀ آنان به برترى شخصيت او اعتراف كردند.

... من چه بگويم دربارۀ مردى كه همۀ فضيلتها به او منتهى مى شود و هر

ص: 8

مكتب و هر گروهى خود را به او منصوب مى سازند. آرى اوست رئيس همۀ فضيلتها.»(1)9 - جلال الدين محمد مولوى (مولانا) يكى از بزرگترين عرفا و متفكران و حكماى بشرى كه حقائق فراوانى را در جهان بينى و خدا شناسى و انسان شناسى در قالب شعرى آورده است. اين شعر معروف از اوست:

از على آموز اخلاص عمل * شير حق را دان منزّه از دغل در غزا بر پهلوانى دست يافت * زود شمشيرى برآورد و شتافت او خدو انداخت بر روى على * افتخار هر نبى و هر ولى او خدو انداخت بر رويى كه ماه * سجده آرد پيش او در سجده گاه در شجاعت شير ربّانيستى * در مروّت خود كه داند كيستى اى على كه جمله عقل و ديده اى * شمّه اى واگو از آنچه ديده اى تيغ حلمت جان ما را چاك كرد * آب علمت خاك ما را پاك كرد بازگو دانم كه اين اسرار هوست * زانكه بى شمشير كشتن كار اوست بازگو اى باز عرش خوش شكار * تا چه «ديدى» اين زمان از كردگار چشم تو ادراك غيب آموخته * چشمهاى حاضران بر دوخته از تو بر من تافت چون دارى نهان * مى فشانى نور چون مه بى زبان چون تو بابى آن مدينۀ علم را * چون شعاعى آفتاب علم را باز باش اى باب رحمت تا ابد * بارگاه ما له كفوا احد(2)» 10 - محمّد ابو الفضل ابراهيم محقق بزرگ كه شرح نهج البلاغۀ ابن ابى الحديد را مورد تحقيق عالمانه قرار داده است، مى نويسد:

«در شخصيت امام على بن ابيطالب عليهما السّلام آن قدر كمالات و عناصر پسنديده، و عظمتهاى روحى و نورانيت تكاملى و شرافت عالى توأم با فطرت پاك و نفس محبوب خداوندى جمع شده است كه در هيچ يك از

ص: 9

انسانهاى بزرگ ديده نمى شود.»(1)11 - محمد عبده بزرگترين روحانى و دانشمند عالم تسنن معاصر سيد جمال الدين اسد آبادى مى نويسد:

«هنگام مطالعۀ نهج البلاغه، گاهى يك عقل نورانى را مى ديدم كه شباهتى به مخلوق جسمانى نداشت. اين عقل نورانى از گروه ارواح و مجردات الهى (ملكوتيان) جدا شده و به روح انسانى پيوسته، و آن روح انسانى را از پوشاكهاى طبيعت تجريد نموده، تا ملكوت اعلا بالا برده و به عالم شهود و ديدار روشن ترين انوار نايل ساخته است.

و با اين وصف شگفت انگيز، پس از رهايى از عوارض طبيعت در عالم قدس آرميده است. و لحظات ديگرى صداى گويندۀ حكمت را مى شنيدم كه واقعيات درست را به پيشتازان و زمامداران گوشزد مى كرد و موقعيتهاى ترديدآميز را به آنان نشان مى داد، و آنان را از لغزشهاى اضطراب آور بر حذر مى داشت و به دقايق سياست و طرق كياست راهنمايى مى كرد و آنان را با مقام واقعى رياست آشنا مى ساخت و به عظمت تدبير و سرنوشت شايسته بالا مى برد.»(2)نگاهى كه محمد صلّى اللّه عليه و آله به على عليه السّلام داشت، نگاه به يك مؤمن ساده نبود. نگاهى سرشار از اشارات خوانده شده بود.

مجموعۀ سخنانى كه محمد صلّى اللّه عليه و آله دربارۀ على عليه السّلام فرموده است، به روشنى اثبات مى كند كه على عليه السّلام در قلمرو مكتبهاى الهى در رديف اول رهبران است. از اين رو، رسالت او به عنوان نمايندگى كل از رسالتهاى كلى تاريخ، احتياجى به گفتگو و تفصيل بيشتر ندارد.

اين سخنان را بخوانيم:

1 - «اى على، نسبت تو به من، مانند نسبت هارون به موسى است، مگر در نبوت كه پس از من پيامبرى نيست.»

ص: 10

2 - «هر كس كه من مولاى او هستم، على مولاى اوست.» 3 - «به على ناسزا نگوييد، او شيفته و بى قرار ذات الهى است.» 4 - «پروردگار عالميان دربارۀ على بن ابيطالب تعهدى نموده و فرموده است: على پرچم هدايت، كانون نور ايمان، پيشواى اولياء اللّه و نور براى هر كس كه مرا اطاعت كند.» 5 - «على امير مردم با ايمان، پيشواى متقين و رهبر كمال يافتگان پاك به بهشت پروردگار عالميان است. كسى كه او را تكذيب كرد، رسوا و ساقط گشت.» 6 - «هر كس بخواهد به آدم عليه السّلام در علمش بنگرد و به نوح عليه السّلام در تقوايش و به ابراهيم عليه السّلام در بردبارى اش و به موسى عليه السّلام در هيبتش و به عيسى عليه السّلام در عبادتش، بنگرد به على بن ابيطالب.» دو نكتۀ بارز در شخصيت او هست كه از ديدگاه خودش به خوبى مى توان آنها را شناخت:

اول اين كه، على عليه السّلام يك راستگو و صادق محض بود. در سرتاسر زندگى اش، در كردار و گفتار و رفتارش جز صدق و راستى نمى توان يافت. طبيعت انسانى او در اوج كمال راستى و درستى قرار داشت. دوم اين كه، گروهى از پاك ترين مردم صدر اسلام تحت تعليم شخصيت خاص على عليه السّلام قرار داشتند، كه اين تربيت يافتگان، خود هر يك سرآمد زمان خود شدند. كسانى مانند سلمان، ابوذر، مالك اشتر، عمار، ميثم و... كه عالى ترين مراحل رشد و كمال را در حوزۀ جاذبيت شخصيت على عليه السّلام پيمودند. فهرست هشتاد و يك تن از اين نخبگان و برگزيدگان را مى توان در تاريخ حيات آن بزرگ مرد تاريخ يافت.

... و سرانجام ميراث مبارك و نابى كه به تصديق عالمان دين بى هيچ خدشه و عيب و نقص از او به امانت به دست ما رسيده، مجموعۀ گهربار نهج البلاغۀ اوست.

با اطمينان مى توان گفت: بهترين نامى كه بر مجموعۀ سخنان مباركش در هر سه شكل

ص: 11

(خطبه ها، نامه ها، كلمات قصار و حكمت آموز) گذاشته شده، همين نهج البلاغه است، زيرا بلاغت در يك موضوع در لغت عربى به معناى وصول به مطلق، مربوط به آن موضوع است.

پس از كتاب خدا (قرآن مجيد) سير و سياحت تا حدودى دقيق و همه جانبه در مجموعه نهج البلاغه، اثبات مى كند كه صاحب اين سخنان به طور عموم با همۀ حقايق زندگى انسان در ارتباطهاى چهارگانه، يعنى:

1 - ارتباط انسان با خويشتن، 2 - ارتباط انسان با خدا، 3 - ارتباط انسان با جهان هستى، 4 - ارتباط انسان با همنوع خود، آشنايى قلبى و عقلى تام و تمام داشته است.

اين آشنايى فقط به وسيلۀ مفاهيم و دريافت كلى و مطلق نبوده است، بلكه همان گونه كه اين سخنان مبارك نشان مى دهد، به ويژه در وضعيتى كه به فرزندش امام حسن مجتبى عليه السّلام فرموده يا در برنامۀ ادارۀ جامعه بشرى كه به مالك اشتر فرموده است، به خوبى نشان مى دهد كه واقعيات عينى گذرا همانند اصول كلى و ثابت ارتباطهاى چهارگانه در آن روح بزرگ در مقام شهود و درك بوده است.

تاكنون ديده نشده است كه بشريت توانسته باشد در جايى پاسخهاى حقيقى سؤالهاى شش گانۀ اصلى را مانند پاسخهايى كه در اين مجموعه نورانى آمده است، بيابد.

اين سؤالها از اين قرارند:

1 - من كيستم؟ 2 - از كجا آمده ام؟ 3 - به كجا آمده ام؟ 4 - با كيستم؟ 5 - به كجا مى روم؟ 6 - براى چه آمده بودم؟ ما هم موافق با يكى از على شناسان مى گوييم:

ص: 12

آنچه كه ما بين ذات على بن ابيطالب عليهما السّلام و خويشتن گذشته، و آنچه كه ما بين خويشتن على و خدا و هستى (در دو قلمرو آن چنان كه هست و آن چنان كه بايد) خطور كرده است، و آنچه كه على عليه السّلام دربارۀ رسالتش براى بشريت منظور كرده بود، نه از زبان مبارك او بيرون تراويد، و نه اين كتاب (نهج البلاغه) ظرفيت ارائه آن را داشته است.

به راستى، حكمت وجود چنين شخصيت والايى را فقط در مجموعه نورانى و پر فروغى كه براى ارائۀ راههاى كمال بشرى به وديعه گذاشته، تا حدودى مى توان مشاهده كرد.

در پايان، از دانشمند و اديب محترم جناب آقاى داريوش شاهين كه با كمال اخلاص در بازنگرى تطبيقى و ويرايش اين ترجمه يك سال بذل مساعى فرموده اند، تشكر و قدردانى مى كنم. همچنين از آقاى على جعفرى مديريت محترم مؤسسۀ نشر كرامت كه با همّت والا در آماده سازى اين كتاب سعى و تلاش خستگى ناپذير مبذول داشته است، تشكرى به جا دارم، كه اجرهم عند اللّه تعالى انشاء اللّه.

محمد تقى جعفرى سوم آبان ماه 1377

جايزه وصله اى از كسى نمى پذيرفت و حتى صله هايى را كه - پس از رها شدن پدرش از زندان - براى پدرش مى فرستادند، بازمى گرداند و نمى پذيرفت. جدا از شعرهاى مدح گونۀ «رضى»، شعرهايى عاشقانه و غزل وار از او در دست است. اين شعرها از پاكى و نجابت بى مانندى برخوردار است، كه دريايى رايحۀ روح پرور و دل افروز در آنها موج مى زند. زندگى - با همۀ گونه گونگيهاى تلخ و شيرينش - در شعرهاى او جايى پرمفهوم داشته است.

«سيد شريف رضى» در دوران كودكى و آغاز جوانى، در مكتب علامه اى مانند «شيخ مفيد» افتخار شاگردى داشت. علاوه بر سرشت ذاتى و نبوغ خدادادى، علوم دينى را در حد كمال از استاد خويش آموخت، تا به آن جا كه در سى سالگى «قرآن مجيد» را از حفظ داشت و به شيوه اى خاص آن را مى خواند و تفسير مى كرد.

غير از مجموعۀ شعرهاى زيبايش، آثار تأليفى مختلفى در زمينۀ «دين» از خود باقى گذاشته، كه از آن جمله است:

«نهج البلاغه» امام «على»، «مجازات الاثار النبويه»، «المتشابه فى القرآن»، «تلخيص البيان عن مجازات القرآن»، «الخصايص سيرة والده طاهر»، «اخبار قضاة بغداد»، «رسائل» (سه مجلد) و... در مورد تفسير قرآن او، تنها در خبر آمده كه تفسير او بسيار پر نغز و دلنشين و جامع بوده است.

«سيد شريف رضى»، خود در مورد «نهج البلاغه» امام «على» (درود بر او باد) نوشته است:

«... در ايام جوانى به تأليف كتابى در خصايص ائمه عليهم السّلام پرداختم كه اين كتاب شامل تاريخ زندگانى شرف آفرين و سخنان گوهربار آنان بود. هدف خود را در ديباچۀ اين كتاب ويراستم، تا به ويراستن و تدوين سرشت و شخصيت ذاتى «امير مؤمنان» عليه السّلام رسيدم، كه مصائب توان فرساى ايام مانع از آن شد كه اينكار خويش را به اتمام رسانم. آنچه در شخصيت و خصايص خاص امام «على» عليه السّلام ويراسته بودم، در چند باب آراستم و غير از خطبه هاى بلند و نامه هاى مفصل، در آخرين فصل، سخنان كوتاه و پند آميز آن امام را پيوست كردم. در آن زمان گروهى از دوستان صاحب نظر اين فصل را بسيار پسنديدند و از من خواستند كه اين كتاب را شامل تمام سخنان بلاغت آميز و فصيح، خطبه ها، نامه ها و پندهاى گوهربار امام «على» عليه السّلام باشد. مى دانستند كه سخنان بليغ و فصيح «امير مؤمنان» عليه السّلام در قالب درس دين و اسلام اگر در كتابى تدوين گردد، در فرهنگ دين و

ص: 15

ادبيات عرب هرگز مانند نخواهد داشت. زيرا بر همه آشكار بود كه هر كس طالب خطابه سرايى است، بايد اين شيوه را از خطبه هاى «على» عليه السّلام بياموزد، تا شايد نام خطيب گيرد. حتى خطيبها ناچار در خطبه هاى خود از كلام و جملات و عبارات «امير مؤمنان» عليه السّلام بهره مى گرفتند، تا سخن خويش را به كمال بيارايند. با اين حال، هيچ كس به پايۀ او نرسيد، زيرا كه سخنان «على» عليه السّلام جاودانگى اش در اين بود كه به نحوى خاص از قرآن و كلمات «رسول خدا» الهام مى يافت.

با اين انديشه و به دنبال اين پاداش خير، كار «نهج البلاغه» را آغاز كردم و كوشيدم فضايل خاص او را در اين كار آشكار سازم، زيرا كه به حق او در اين راه هم گوى تعالى از همگان ربوده و آنچه در خطبه ها و نامه ها و سخنان پند آميزش نهفته است، منحصر به فرد است. از اين رو «نهج البلاغه» را در سه بخش آراستم: 1 - خطبه ها 2 - نامه ها 3 - سخنان كوتاه پند آميز. هر يك را در بابى مستقل قرار دادم و فصل بندى كردم، تا اگر بر اثر شتابگرى مطلبى از چشمم بگريزد، اين سه فصل باعث شود كه مطلب تازه يافته را در جاى خودش قرار دهم. البته در اين راه، رعايت تاريخ كلام و سخن و خطبه معمول نگرديده است... اين كتاب را از آن رو «نهج البلاغه» نام نهادم، زيرا هم پاسخگوى نياز هر دانشمند و دانش پژوه است، و هم نهايت آرزوى زاهدان بلاغت جو.

از درگاه خداوند متعال توفيق در امانت و درستى كار مى طلبم و از لغزش دل پيش از لغزش زبان، و از خطاى سخن پيش از خطاى قدم، به او پناه مى برم.»(1)«سيد شريف رضى» بامداد يكشنبه ششم محرم 406 (ه ق) در 47 سالگى چشم از جهان فرو بست و در آن هنگام به آن درجۀ از شهرت و اعتبار رسيده بود كه جميع اعيان و اشراف و قاضيان و فرزانگان و دانشمندان در تشييع جنازه اش شركت جستند و «فخر الملك» وزير «بهاء الدوله» بر او نماز گزارد. مدفن او در خانه اش، در كنار مسجد «انبارين» در «كرخ» مى باشد. برادرش «سيد مرتضى» از مرگ او چنان بى تاب و ناآرام شد كه نتوانست بر جنازه اش نماز بخواند. برخى هم مزار او را در «مشهد موسى الكاظم» عليه السّلام و يا «مشهد الحسين» عليه السّلام در «كربلا» نوشته اند.

ص: 16

ص: 17

آنچه كه مرا به اين كار واداشت در آغاز كتاب نوشتم و آن را بر مطالب ديگر مقدم آوردم. از بخشى كه پيرامون امير المؤمنين عليه السّلام فراغت يافتم. اما روزگار سازگار نشد و كار به تأخير افتاد.

آنچه آماده بود در بخشهايى گنجاندم، و در هر باب چند فصل نهادم، فصل آخر به سخنانى كوتاه از امير المؤمنين عليه السّلام اختصاص يافت شامل: پندها، حكمتها، آداب و مثلهاى شگفت، مگر خطبه هاى بلند و نامه هاى مفصل.

برخى از دوستان و برادران آنچه كه در آن فصل بود پسنديدند و از ديدار آن معانى زيبا و روش مطلوب لذت بردند و شگفت زده شدند. آنان درخواست كردند تا كتابى تدوين كنم و برگزيدۀ سخنان مولى امير المؤمنين عليه السّلام را در آن كتاب بگنجانم.

گفتارهايى از همۀ آداب و مجموعه اى گوناگون شامل: آداب و پندها، نامه ها، خطبه هاى بلند و كوتاه، زيرا مى دانستند كه چنين مجموعه اى در كمال فصاحت و بلاغت خواهد بود. بلاغت به زبان عربى بها مى بخشد و براى كار دين و دنيا مفيد است، اما تاكنون چنين بلاغتى نه در گفتارى گردآورى شده و نه يكجا در كتابى آمده است، زيرا امير مؤمنان عليه السّلام سرچشمۀ فصاحت و آبشخور بلاغت است.

آن حضرت كلام خويش را به فصاحت مى آرايد تا جمال مطلوب شود، و بلاغت در كلام مى نشاند تا به كمال رسد. آن حضرت بود كه نقاب از سيماى سخن بركشيد تا ترسّل زيباى آن را بنگرد. شيوۀ سخن را از او وام گرفتند، و كليۀ خطيبها پا در جاى پاى او نهادند. واعظان نيز از خواندن كلام او نام و آوازه يافتند. با اين همه، آن حضرت از همگان سبقت جست و ديگران هرگز به او نرسيدند. آن حضرت پيش بود و ديگران خزندگان عقب مانده در راه، زيرا در گفتارش رنگى از دانش الهى و رايحه اى از سخن نبوى است.

پس من پذيرفتم كه اين كار را آغاز كنم، زيرا مى دانستم سودى بزرگ در آن است و نامى بلند در آن خواهد بود و اندوخته اى است براى روز جزا. از اين رو كوشيدم تا جايى كه توان داشته باشم ارج و قدر اين سخنان را در بازار فصاحت و در برابر ديدگان صرافان بلاغت آشكار سازم و برتريها و محاسن بسيار آن را كه نهان است آشكار و عيان سازم، زيرا آن حضرت در ميدان تك تاز است نسبت به ديگران برجسته. او يقين است و ديگران خبر. او عين است و ديگران اثر. آن حضرت دريايى است خروشان و اقيانوسى بى كران. مايل بودم بتوانم بگويم من شاخى از آن

ص: 19

درخت بار آورم و گلى از آن گلزار. مايل بودم مانند فرزدق بر خود ببالم و بر جريران عصر خويش بتازم كه: بدانيد تبار من اين است، و چه كسى گوهرى گرانبهاتر از اين دارد؟ ديدم كه سخنان امام بر پايۀ سه مضمون است: خطبه و فرمان، نامه به اين و آن، حكمت و اندرز. به يارى خداوند مشغول به كار شدم و اول خطبه هاى شگفت انگيز، سپس نامه هاى زيبا و آن گاه سخنان كوتاه حكمت آميز را گردآورى كردم. براى هر يك بابى گشودم و بر هر باب برگه هايى (سفيد) افزودم تا آنچه اكنون از نظرم افتاده، و در آينده در پيش رو آيد، در آن اوراق بنويسم و اگر سخنى از او به دست رسيد كه گفتگو و سخنى است، يا پاسخ پرسشى است، يا خواهشى يا حسب حالى است كه در آن سه باب نيست، در باب خاص خود جا دهم به نحوى كه مناسب يا شبيه و مانند بقيه باشد.

اما بسا كه در اين انتخاب فصلهايى باشد كه هماهنگ نباشد، يا سخنانى كه يكدست نيست، زيرا قصد من از گردآورى، معانى و نكات بلند و نيكو بوده است، نه نظم و وابستگى آنها به هم.

از فضايل شگفتى كه آن حضرت به آن ممتاز و در آن يكّه تاز ميدان مى باشد. اين است كه هرگاه كسى در سخن آن حضرت كه دربارۀ پرهيزكارى و مواعظ است تأمل كند و خود را از اين جنبه دور نگه دارد كه اين سخن شخصى بزرگ و فرمانرواست كه همه در برابرش سر فرود مى آورند، آن وقت شك نمى كند كه گوينده اين سخن كسى است كه جز در وادى زهد و پرهيزكارى گام نزده و هيچ كارى جز عبادت نداشته است. يقين مى كند كه اين سخن كسى است كه در گوشۀ خانه تنها و دور از اجتماع و يا در غارى بوده كه جز صداى خودش را نمى شنيده و جز خودش را نمى ديده، و پيوسته به عبادت مشغول بوده است. و هرگز نمى پذيرد كه اين عبادتها سخن جنگاورى است كه با تيغ برهنه به ميدان جنگ با دليران مى رفت و جنگاوران نيرومند را بر زمين مى افكند.

در عين حال، او پيشواى از دنيا گذشتگان است، كه نمونه اى برايش يافت نشود. اين فضيلت شگفت انگيز و اين ويژگى عظيم تنها در آن حضرت است كه صفتهاى ضد يكديگر را در خود فراهم كند، و ناهمگونها را با همديگر همگون سازد.

بسيار در اين باره با برادران گفتگو كردم. و آنان را به شگفت آوردم كه جاى حيرت و عبرت است و مقام به كار بردن فكرت.

اگر در خلال سخنان انتخاب شده لفظ مردد و يا معنى مكررى آمده است، عذر من در اين

ص: 20

باره اين است كه در روايتهاى مربوط به سخنان آن حضرت اختلاف شديدى است. گاه سخنى را در روايتى يافتم و همان طور كه بود آن را نقل كردم. سپس روايت ديگرى به دستم رسيد در همان موضوع كه با روايت قبلى همخوانى نداشت. يا از نظر مطالب بيشترى كه داشت و يا لفظ جالب ترى كه در آن به كار رفته بود، آن را نيز آوردم. چنين به نظر مى آمد كه اين صورت را هم از آن رو آوردم تا پشتوانۀ انتخاب اول گردد و سخن گرانبها از دست نرود.

امكان هم داشته كه در گردآورى اول، گفتارى انتخاب شده، زمانى بر آن گذشته و پاره هايى از آن دوباره نوشته شده، كه چنين كارى از روى غفلت و سهو بوده و عمدى در كار نبوده است.

با اين همه، ادعا نمى كنم كه همۀ سخنان آن حضرت را گردآورى كرده ام و هر چه در گوشه و كنار يافت مى شده، فراهم آورده و چيزى از دست نداده ام. شايد بعيد نباشد آنچه كه به دستم نرسيده بيش از اينها باشد و آنچه كه به دستم رسيده كمتر از آن باشد كه از دست رفته است. اما وظيفۀ من غير از تلاش و جهد بسيار براى يافتن اين گمشده ها نيست و در اين خصوص از خداوند طلب هدايت و راهنمايى دارم.

پس از پايان يافتن كتاب چنين ديدم كه نامش را نهج البلاغه بگذارم، زيرا اين كتاب درهاى بلاغت را بر روى بيننده مى گشايد و آنچه را كه مى طلبد به او نزديك مى كند. اين كتاب هم مورد نياز دانشمندان است و هم دانشجويان و خواسته و نياز زاهد و بليغ در آن موجود و نمايان است.

در خلال آن سخنان زيبا و شيوا كه در توحيد و عدل خداست، و پاك دانستن خداوند از شباهت به خلق، مى بينيم كه سيراب كنندۀ تشنگان و بردارندۀ پرده ها از روى تاريكى شبهات است.

از خداوند بزرگ طلب توفيق و بركنارى از لغزش مى كنم. و نيز از او مى خواهم مرا در اين راه يارى دهد و از خطاى فكر پيش از خطاى زبان، و از لغزش سخن پيش از لغزش قدم ايمن دارد. به او پناه مى برم كه او مرا كفايت مى كند و نيكو نگهبان و كفايت كننده تنها اوست.

ص: 21

(5) آن كس كه خداوند سبحان را توصيف كند، همسان براى ذات بى همتايش سازد، و دويى در يگانگى اش درآورد و مقام والاى احديّت را تجزيه نمايد. پندار تجزيه در وحدت ذاتش نشان نادانى است كه خدا را قابل اشاره انگارد و با آن اشاره محدودش سازد و چون معدودها به شمارشش درآورد.

(6) كسى كه بپرسيد: خدا در چيست؟ خدا را در آن گنجانيده. و اگر خداى را روى چيزى توهّم كند، آن را خالى از خدا پنداشته است. بر هستى او هيچ رويدادى سبقت نگرفته و نيستى بر هستى اش تقدّم نداشته است.

(7) او با همۀ موجودات است، بدون پيوستگى. و غير از همۀ موجودات است، بدون دورى و گسيختگى. اوست سازندۀ همۀ كاينات. بى نياز از آن كه خود حركتى كند و ابزارى را وسيله كار خود نمايد. اوست بيناى مطلق بى احتياج به ديدگاهى از مخلوقاتش. يگانه خداوندى كه نيازى به دمساز ندارد، تا از جدايى اش وحشتى بر او عارض گردد.

(10) سپس خداوند سبحان جوّها را از هم شكافت و جوانب و ارتفاعات فضا را باز نمود. آب انبوه و پر موج و خروشان را كه بر پشت باد تندوز و پر قدرتى قرار داده بود. در لابلاى فضاهاى باز شده به جريان انداخت. با اين تندوز آب را از جريان طبيعى باز داشت و آن گاه باد نيرومند را بر آب مسلط كرد و آب را در بر آن قرار داد. فضا در زير باد پر قدرت باز و آب در روى باد، جهنده و جنبان گرديد.

(11) سپس خداوند سبحان باد ديگرى بيافريد كه فرمانى جز به حركت در آوردن آب نداشت. اين باد دست به كار زد و تحريك آب را ادامه داد. جريان اين باد را تند و منبعش را دور از مجراى طبيعى قرار داد.

(12) خداوند سبحان همان باد را به بر هم زدن آب انبوه و برانگيختن امواج درياها دستور داد. و مانند مشك شير كه براى گرفتن كره جنبانده شود، آب را به حركت و زير و رو شدن در آورد. وزش باد بر آن آب چنان بود كه در فضاى خالى وزيدن بگيرد.

(13) آب در مقابل جريان باد مقاومتى از خود نشان نمى داد، آب را سخت به حركت درآورد و اولش را به آخرش، و متحركش را به ساكنش برگرداند. در اين هنگام انبوهى از آب سر به بالا كشيد و كف برآورد. خداوند سبحان آن كف را در فضايى باز و تهى بالا برد و آسمان هاى هفتگانه را بساخت.

(14) پايين ترين آسمان ها را از موجى مستقر بنا نهاد كه حركت انتقالى را به اين سو و آن سو ندارد. و بالاترين آسمان ها را سقفى محفوظ در مرتفع ترين فضا قرار داد، بى ستونى كه آن را بر پا دارد، و بدون ميخ و طنابى كه آن ها را به هم بپيوندد.

(15) آن گاه آسمان را با زينت و زيور ستارگان و روشنايى ها بياراست و خورشيد را با فروغ گسترده و ماه فروزان را با روشنايى اش در فلكى گردان و سقفى در دوران و صفحه اى منقوش با ستارگان به جريان انداخت.

ص: 25

(24) خداوند متعال براى نشان دادن استحقاق شيطان به غضب ربّانى و تكميل دوران آزمايش او و عمل به وعدۀ خويش، مهلتى به شيطان داده و فرمود: تو اى شيطان، از جمله كسانى هستى كه تا وقت معين به آنان مهلت داده شده است.

(25) امر خلقت آدم ابو البشر پايان يافت و خداوند او را در جايگاهى كه معيشتش را بى رنج و تلاش به دست مى آورد، سكونت داد و محل زندگى او را ايمن نمود و او را از شيطان و خصومت نابكارانه اش بر حذر داشت. شيطان كه دشمن آدم بود، به اقامتگاهى عالى كه نصيب آدم شده بود و به آميزش او با كمال يافتگان نيك كردار حسادت ورزيد و فريبش داد.

(26) پدر انسان ها يقين خود را به ترديد و تصميمش را به تزلزل و سستى كه شيطان عاملش را به وجود آورده بود، فروخت. شادمانى بهشتى او تبديل به ترس شد و فريب خوردنش به پشيمانى پايان يافت.

(27) سپس كردگار مهربان انبساطى به آدم بخشيد و شكوفانش ساخت تا از غفلتى كه بر او گذشت باز پس گردد، و توبه به درگاهش آوَرَد. كلمۀ رحمتش را به آدم تعليم نمود و بازگشت او را به بهشت وعده داد. آن گاه آدم را به اين دنيا كه جايگاه آزمايش و تكثير فرزندانش بود، فرود آورد.

(29) خداوند رسولانى را برانگيخت و پيامبرانش را پياپى به سوى آنان فرستاد تا مردم را به اداى پيمانى فطرى كه با آفريدگارشان بسته بودند، وادار نمايند و نعمت فراموش شدۀ او را به يادشان بياورند و با تبليغ دلايل روشن، وظيفۀ رسالت را به جاى آورند، و نيروهاى مخفى عقول مردم را برانگيزانند و بارور بسازند، و آيات با عظمت الهى را كه در هندسۀ كلى هستى نقش بسته است به آنان بنمايانند:

(30) آسمان هايى برافراشته بالاى سرشان و گهوارۀ گستردۀ زمين زير پايشان، معيشت هايى كه حياتشان را تأمين نمايد و اجل هايى كه آنان را به كام نيستى بسپارد. سختى ها و ناگوارى هايى كه پير و فرسوده شان سازد و رويدادهايى كه آنان را در مجراى دگرگونى و فراز و نشيب ها قرار دهد.

(31) خداوند سبحان هرگز خلق خود را خالى و محروم از پيامبران و كتاب و حجّت و برهان لازم و رساننده به مقصود رها نساخته است. اين پيامبران خدا ساخته پيروزمندانى بودند كه نه كم بودند تا عددشان اخلالى به انجام مأموريتشان وارد كند، و نه فراوانى تكذيب كنندگان تبهكار از اجراى تصميم الهى شان باز مى داشت.

(32) سنّت الهى بر آن بود كه نام پيامبران آينده را به گذشتگان ابراز كند و نام انبياى گذشته را به آيندگان معرفى نمايد. قرون و اعصار به دنبال هم فرا رسيدند و به گذشته درخزيدند. نياكان جاى خود را به فرزندان باز گذاشتند.

(34) در آن روزگاران كه خداوند ذو الجلال خاتم الانبياء را برانگيخت، مردم روى زمين مللى پراكنده و اقوامى با تمايلات متفرق، در پيچاپيچ طرق درهم و برهم سرگردان و حيرت زده بودند. گروهى از آنان خدا را تشبيه به مخلوقاتش مى كردند و گروهى ديگر در اسماء مقدسش الحاد مى ورزيدند. جمع ديگرى با نام هاى الهى اشاره به موهومات و موجودات پست مى نمودند. خداوند سبحان آنان را به وسيلۀ پيامبر اكرم از گمراهى ها نجات داد و با موقعيت والايى كه به او عنايت فرموده بود، آن گمشدگان را از سقوط به سيه چال جهالت رها ساخت.

(35) آن گاه كه مأموريت الهى خاتم الانبياء پايان يافت، خداوند ذو الجلال، ديدار خود را نصيبش ساخت و او را به آن تقرب ربوبى كه در انتظارش بود، نايل فرمود. با فراخواندن او از اين دنيا به پيشگاه اقدس خود اكرامش نمود و براى او عالم برين را به جاى دمسازى با ابتلائات و كشاكش حيات طبيعى برگزيده، سرانجام او را با نهايت اكرام به بارگاه ربوبى خويش بركشيد.

(36) خاتم الانبياء همه آن چه را كه پيامبران گذشته در ميان امت هاى خود مى گذاشتند، در ميان شما مسلمانان برنهاد. رسولان الهى كه از مجراى طبيعت رخت بربسته اند، هرگز امت خويش را مهمل و بدون گستردن راه روشن پيش پاى مردم و بدون علايم محكم و دائم در ديدگاهشان رها نساخته اند.

(38) تحصيل علم و يقين به برخى از مطالب قرآنى، مطابق پيمانى كه از بندگان گرفته شده لازم است و در برخى ديگر كه اسرار و رموز قرآنى محسوب مى شوند، مردم را به تنگناى لزوم معرفت آن ها مجبور ننموده است.

(39) گروهى از مسايل در كتاب آسمانى ثابت و نسخ آن در سنّت روشن است.

دسته اى از مسايل وجود دارد كه التزام به آن ها در سنّت واجب و ترك آن ها در كتاب الهى مورد اختيار مقرر شده است. وجوب بعضى از تكاليف تا وقت معينى است كه با سپرى شدنش مرتفع مى گردد. كتاب آسمانى انواع محرّمات را از يكديگر تفكيك نموده، به معصيت كبيره وعدۀ آتش و به گناهان كوچك اميد بخشش داده است. موضوعات ديگرى در قرآن است كه انجام دادن اندكى از آن ها مقبول و در وصول به نهايت آن ها، بندگان را آزاد گذاشته است.

(42) خداوند سبحان كعبه و وظايفش را شعار جاودانى براى اسلام و جايگاه امن براى پناهندگانش مقرر فرموده است. در آن معبد والا، اعمالى را واجب و اداى حقش را بر بندگانش لازم و ورود به آن معبد و ديدارش را به كسانى كه توانايى دارند، حتمى نموده و فرموده است: «خداوند به كسانى كه توانايى رهسپار شدن به بيت اللّه را دارند، حج خانۀ خود را واجب نموده است، كسى كه با اعراض از اين فرمان الهى كفر بورزد خداوند (نه تنها از او بلكه) از همۀ جهانيان بى نياز است».

(4) و شهادت مى دهم كه محمد صلّى اللّه عليه و آله بنده و رسول او است. خداوند سبحان محمد صلّى اللّه عليه و آله را به جامعۀ انسانى فرستاد، براى ابلاغ دينى مشهور در عقول و افكار، و با علايمى معروف در قرون و اعصار، با كتاب نوشته با قلم ربّانى، و نورى فروزان و پرتوى فراگير جهان، و امرى روشن و جدا كنندۀ صحّت و بطلان. تا با آن رسالت الهى، تاريكى اشتباهات و ابهام ها را از مغز و دل مردمان بزدايد و با دلايل روشن، حجت را بر آنان تمام كند و با آيات ربانى از سقوط در پرتگاه بر حذرشان بدارد و با اخطار به كيفرهايى كه دامنگير تبهكاران مى گردد، تهديدشان نمايد.

(5) اين رسالت عظمى در دورانى و براى جامعه اى درخشيدن گرفت كه طناب وحدت انگيز دين از هم گسيخته، پايه ها و ستون هاى يقين به لرزه درآمده، اصول بنيادين حقايق متلاشى، و واقعيت امر پراكنده بود. جامعه اى كه راه هايش براى حركت هاى رهايى بخش تنگ بود و باريك، و منابع و عقول و انديشه هاى افرادش در مسير حيات نابينا و تاريك. اثرى از رشد و هدايت وجود نداشت و كورى و ظلمت همه جا و همۀ شؤون بشرى را فراگرفته بود.

(6) نافرمانى به خدا شايع بود و يارى به شيطان رايج. ايمان در همۀ شؤون حيات شكست خورده و ستون هاى برپادارنده اش فرو ريخته، نشان ها و علائمش تيره و ناشناخته، راه هايش متروك، و جاده هايش محو و نابود گشته بود.

(7) در آن دوران كه نور رسالت را برافروخت. مردم اطاعت از شيطان را پيشۀ خود نموده، راه هاى آن پليد نابكار را پيش گرفته، سيراب شدن خود را از چشمه هاى آن مطرود ابدى مى جستند. علم هاى شيطانى به دوش گرفته، پرچم آن مردود بارگاه ربانى را به اهتزاز در آورده بودند. در فتنه ها و شورش هايى غوطه ور بودند كه با ناخن هاى خود، آنان را خرد كرده، با سم هاى ويرانگر آنان را كوبيده و همواره روى سر ناخن ها به انتظار برپا كردن اضطراب و بلوا ايستاده بود.

مردمى سرگردان و حيران و نادان هايى شورش زده در بهترين جايگاه و با بدترين همسايگان زندگى مى كردند. محروميت از خواب گوارا، خوابشان! اشك هاى سوزان بينوايى، سرمه هاى ديدگانشان! در سرزمينى كه دانايش بند بر دهان بود و نادانش محترم و در امان.

ص: 33

(2) سيل انبوه فضيلت هاى انسانى - الهى از قله هاى روح من به سوى انسان ها سرازير مى شود. ارتفاعات سر به ملكوت كشيدۀ امتيازات من بلندتر از آن است كه پرندگان دور پرواز بتوانند هواى پريدن روى آن ارتفاعات را در سر بپرورانند. (در آن هنگام كه خلافت در مسير ديگرى افتاد) پرده اى ميان خود و زمامدارى آويختم و روى از آن گردانيدم. چون در انتخاب يكى از دو راه انديشيدم: يا مى بايست با دستى خالى به مخالفانم حمله كنم و يا در برابر حادثه اى ظلمانى و پر ابهام شكيبايى پيشه گيرم. (چه حادثه اى؟!) حادثه اى بس كوبنده كه بزرگسال را فرتوت و كم سال را پير و انسان با ايمان را تا به ديدار پروردگارش در رنج و مشقّت فرو مى برد.

(6) شخص يكم رخت از اين دنيا بر بست و امر زمامدارى را در طبعى خشن قرار داد كه دل ها را سخت مجروح مى كرد و تماس با آن، خشونتى ناگوار داشت. در چنان طبعى خشن كه منصب زمامدارى به آن تفويض شد. لغزش هاى فراوان به جريان مى افتد و پوزش هاى مداوم به دنبالش. دمساز طبع درشتخو چونان سوار بر شتر چموش است كه اگر افسارش را بكشد، بينى اش بريده شود و اگر رهايش كند، از اختيارش به در مى رود.

(7) سوگند به پروردگار، مردم در چنين خلافت ناهنجار به مركبى ناآرام و راهى خارج از جاده و سرعت در رنگ پذيرى و حركت در پهناى راه به جاى سير در خط مستقيم مبتلا گشتند. من به در ازاى مدت و سختى مشقت در چنين وضعى تحمل ها نمودم، تا آن گاه كه اين شخص دوم هم راه خود را پيش گرفت و رهسپار سراى ديگر گشت و كار انتخاب خليفه را در اختيار جمعى گذاشت كه گمان مى كرد من هم يكى از آنان هستم.

(8) پناه بر خدا، از چنين شورايى! من كى در برابر شخص اولشان در استحقاق خلافت مورد ترديد بودم، كه امروز با اعضاى اين شورا قرين شمرده شوم! (من بار ديگر راه شكيبايى را در پيش گرفتم و) خود را يكى از آن پرندگان قرار دادم كه اگر پايين مى آمدند، من هم با آنان فرود مى آمدم و اگر مى پريدند، با جمع آنان به پرواز در مى آمدم. مردى در آن شورا از روى كينه توزى، اعراض از حق نمود و ديگرى به برادر زنش تمايل كرد، با اغراض ديگرى كه در دل داشت.

(9) شخص سومى از آن جمع در نتيجه شورا به خلافت برخاست. او در مسير انباشتن شكم و خالى كردن آن بود و بالا كشيدن پهلوهاى خويش. به همراه او فرزندان پدرش برخاستند و چونان شتر كه علف هاى با طراوت بهارى را با احساس خوشى مى خورد، مال خدا را با دهان پر مى خوردند. سال ها بر اين گذشت و پايان زندگى سومى هم فرا رسيد و رشته هايش پنبه شد و كردار او به حياتش خاتمه داد و پرخورى به رويش انداخت.

ص: 36

ص: 37

(14) مى گويند: موقعى كه سخنان امير المؤمنين عليه السّلام به اين جا رسيد، مردى از اهل عراق برخاست و نامه اى به او داد. آن حضرت كه نامه را مطالعه كرد، ابن عباس گفت:

اى امير المؤمنين، كاش سخنانت را از همان جا كه قطع فرمودى، ادامه مى دادى.

(15) حضرت فرمود: هيهات، اى فرزند عباس، سخنانى كه گفتم، شقشقه اى بود كه با هيجان برآمد و خاموش شد. ابن عباس مى گويد: سوگند به خدا، هرگز به سخنى مانند اين خطبۀ ناتمام امير المؤمنين تأسف نخورده بودم، كه آن پيشواى الهى مقصود خويش را از اين خطبه به اتمام نرسانيد.

(4) من نگهبانى شما را در راه هاى حق كه در ميان جاده هاى ضلالت كشيده شده است، به عهده گرفته ام. شما در اين جاده هاى گمراهى به يكديگر مى رسيد و رهبرى نداريد. زمين ها را حفر مى كنيد و به آبى نمى رسيد. امروز كلمات و رويدادهاى گنگ و بى زبان را كه تنها براى گوش هاى شنوا گويايى دارند، به سخن گفتن وادار مى سازم.

(5) انديشۀ كسى كه از من تخلف كند، از دريافت حق و حقيقت به دور افتاده است. از آن هنگام كه به ديدار حقيقت نايل آمده ام، شك و ترديدى در آن نداشته ام. هراس موسى عليه السّلام براى ترس از خويشتن نبود، بلكه از آن بيمناك بود كه مبادا پرچم پيروزى به دست نادانان بيفتد و دولت هاى ضلال بر مردم حكومت نمايند. ما امروز راه حق و باطل را تفكيك نموديم و هر كسى راه خود را پى گرفت. كسى كه اطمينان به آب دارد، سوز عطش طاقت از دستش بر نخواهد گرفت.

(2) اين گونه زمامدارى مانند آبى كثيف است كه با مشقت بياشامند و چونان لقمۀ ناگوارى است كه با خوردنش به غصه و اندوه گرفتار آيند. كسى كه دست به چيدن ميوۀ نارس ببرد. چونان كشاورزى است كه در غير زمين خود بكارد.

(3) اگر سخنى در حقيقت زمامدارى بگويم، مدعيان مرا به حرص و طمع رياست متهم خواهند ساخت! اگر سكوت كنم، خواهند گفت: على از مرگ مى ترسد! شگفتا! پس از تن در دادن به آن همه مخاطرات و تكاپوها در كارزارها، من از مرگ مى ترسم؟! (4) سوگند به خدا، انس فرزند ابوطالب با مرگ، بيش از انس كودك شيرخوار است به پستان مادرش. سكوت من از روى علمى است پوشيده بر ديگران كه اگر ابرازش كنم، مانند لرزش طناب آويخته در چاه هاى عميق، به خود لرزيده در اضطراب فرو خواهيد رفت.

(3) سوگند به خدا، من از آن هنگام كه خداوند متعال پيامبرش را به پيشگاه خود خوانده است تا به امروز هميشه از حق قانونى خود رانده شده ام و ديگران در قلمرو اختصاصى من به تاختن در آمده اند.

(3) چنين مى بينم كه مسجد شما مانند سينۀ كشتى روى درياست كه عذاب خداوندى بالا و پايينش را فرا گرفته است و هر كسى را كه در آن است، غرق نموده است.

(4) (و در روايتى ديگر: سوگند به خدا، اين شهر شما غرق مى شود، تا آنجا كه مسجد شما را مى بينم مانند سينۀ كشتى يا شترمرغى است كه روى سينه در دريا بنشيند.) (5) (و در روايتى ديگر: شهرهاى شما داراى كثيف ترين زمين در شهرهاى خداوندى است.) (6) نزديك ترين شهر به آب و دورترين آن ها از آسمان است نه دهم شر در شهر شما است. كسى كه در اين سرزمين مانده است. زندانى گناه خويش است و آن كه از اين سر زمين بيرون رود، عفو الهى نصيبش گشته است.

آبادى شما را چنين مى بينم كه آب از همه سو آن را فرا گرفته، ديوارهاى مسجد شما كه مانند سينۀ پرنده اى در دريا ديده مى شود، از شهر شما نمانده است.)

(4) به شما هشدار مى دهم: خطاهايى كه مردم مرتكب مى شوند، چونان اسب هاى چموشند، كه خطاكاران سوار بر آن ها گشته، با افسارهايى از دست رفته در بيراهه ها و سنگلاخ ها مى تازند. پايان اين تاخت و تاز طغيانگرانۀ آتش است.

(5) آگاه باشيد، اوصاف تقوا چونان مركب هايى رامند، كه انسان هاى متقى سوار بر آن ها گشته، زمام به دست، راهى بهشت الهى اند. حقى وجود دارد و باطلى و هر يك براى خود اهلى مخصوص دارد. اگر باطل در افزايش باشد، تازگى ندارد، زيرا هواخواهان باطل از قديم در اكثريت اند و اگر در اقليت باشد، (نقصى براى حق نيست) با اين حال اجرايش امكان پذير و قابل تحقق است. چه اندك است بازگشت آنچه كه روى گردانيده، به گذشته خزيده است.

سيد رضى گفته است: مى گويم نكات عالى بلاغت و عظمتى كه در اين سخن كوتاه وجود دارد، بالاتر از هرگونه تحسين و توصيف است. لذتى كه حكما و كمال يافتگان از تعجب در محتواى اين سخن مى برند، بيش از لذت درك نكات و حقايقى است كه در آن وجود دارد. در اين سخن به اضافۀ آنچه كه گفتيم، مزايايى از فصاحت وجود دارد كه هيچ زبانى ياراى گفتنش را ندارد و هيچ انسانى نمى تواند اطلاعى از وسعت و عمق آن ها به دست بياورد. آنچه را كه مى گويم، هيچ فردى جز كسانى كه در فن بلاغت و نكته سنجى به مقام شايسته اى نايل شده به ريشه هاى اصلى آن نفوذ نموده اند، درك نمى كند. جز دانايان كسى قدرت تعقل اين سخنان را ندارد.

(8) اصل ريشه اى كه بر تقوا روييده، هلاك نمى شود و زراعت قومى كه در زمين تقوا كاشته شده، از تشنگى نخواهد خشكيد. از خانه هايتان براى تشكيل اجتماعات ويرانگر بيرون نياييد و آشتى و الفت در ميان خود به وجود بياوريد. توبه و بازگشت به سوى خدا در دسترس شماست. هيچ ستايشگرى جز پروردگار خود را نستايد و هيچ سرزنش كننده اى جز نفس خود را توبيخ ننمايد.

(4) در آن هنگام كه با يكى از مسايل ابهام آميز روياروى مى گردد، براى روشن ساختن آن، افكار بيهوده و پوسيده اش را به ميان مى كشد و قاطعانه حكم مى كند.

فهم و درك اين نادان همانند آن مگس ناتوان است و مشكلات چونان تارهاى عنكبوت، كه مگس در آن تارها گرفتار مى شود و راه خلاص ندارد. اين (غوطه ور در جهل مركب) احكامى را كه صادر مى كند، نمى داند آيا مطابق واقع است، يا به خطا رفته است. اگر حكمش مطابق واقع بوده باشد، از آن مى ترسد كه مرتكب خلاف واقع گشته باشد، و اگر به خطا رفته است، اميد دارد كه حكمش مطابق واقع از آب در آيد.

(5) اين متصدى (ناشايستۀ قضاوت) نادانى است گمگشته در جهالت هاى خود و همانند آن شب كور است كه در تاريكى مسايل مشكل و ابهام آميز فرو مى رود و هيچ مسأله اى را با مبناى علمى، قاطعانه حل و فصل نمى كند. درك و عقل آن (غوطه ور در جهل مركب) رواياتى را كه مأخذ حكم و قضاوتند، مى پراكند و مى گذرد، همانند باد ناآگاه كه گياهان خشكيده را مى پراكند و به راه خود مى رود. سوگند به خدا، اين نادان نه در حل مسايلى كه به او وارد مى شود، مورد اطمينان است و نه شايستۀ مدحى كه مداحان درباره او سر مى دهند، او دربارۀ آنچه كه انكار كرده است، دانشى را كه بر خلاف انكار او باشد، سراغ ندارد.

(6) او (چنان در لابلاى جهالت هايش پوشيده است كه) هيچ رأى و نظرى را براى ديگر صاحب نظران، جز درك شدۀ خود، نمى بيند. در آن هنگام كه در تاريكى و ابهام مسأله اى فرو ريخت و نادانى خويش را دريافت، جهل شناخته شدۀ خود را از ديگران مى پوشاند. از جور و ستم اين اشغال كنندۀ ناحق منصب قضاوت است كه خون هاى به ناحق ريخته شده به فرياد و ناله در مى آيند. وارث هاى تقسيم شده به باطل، شيون مى نمايند.

(7) شكايت به خدا دارم از اين گروه كه نادان زندگى مى كنند و گمراه مى ميرند. در نزد اينان (اين نابخردان نابكار) كالايى كسادتر از كتاب الهى كه شايسته خوانده شود (و تفسير گردد) وجود ندارد و كالايى رايج تر و گرانبهاتر از كتاب الهى به شرط آن كه از معانى واقعى خود تحريف شود، مطرح نيست. اينان (اين شناوران در امواج جهل مركب و اسيران هوا و خود خواهى ها) چيزى بد و ناشناخته تر از نيكويى ها و بهتر از بدى ها و ناشناخته ها سراغ ندارد.

ص: 49

(4) لذا خداوند سبحان فرموده است: و لو كان من عند غير اللّه لوجدوا فيه اختلافا كثيرا «اگر اين قرآن از نزد غير خدا نازل شده بود، اختلاف زيادى در آن پيدا مى كردند.» ظاهر قرآن زيبا و شگفت انگيز است و باطن آن عميق است.

شگفتى هاى قرآن فناناپذير است و معانى بى نظيرش را پايانى نيست و تاريكى ها بدون استمداد از آن مرتفع نخواهد گشت.

(3) همچنين انسان مسلمان كه برى از خيانت است، به انتظار يكى از دو نتيجۀ نيكو از عنايت خداوندى نشسته است. يا دعوت الهى او را به پيشگاه ربوبيش بخواند و آنچه خدا براى او آماده كرده است، بهتر از همه چيز است، و يا رزق خداوندى، كه روزگار برمى گردد و رفاه و آسايش مالى و خانواده اى نصيبش مى سازد و با اين حال دين و شؤون شخصيتى اش هم محفوظ مانده است. مال و فرزندان كشتگاه دنيا است.

(4) و عمل صالح محصولى از كشتگاه دنيا براى آخرت است. گاهى خداوند متعال هر دو را نصيب گروه هايى مى نمايد. از سلطه و حكمت خداوندى آنچنان بر حذر باشيد كه خود او دستور داده است. و بيمى آميخته با اميد از او داشته باشيد كه پوزش نابجا نباشد. عمل را (خالصانه) بى ريا و بى شهرت پرستى به جاى آوريد، زيرا كسى كه براى غير خدا عمل كند، او را به همان كسى كه از عمل خويش منظور داشته است، واگذار مى كند.

(5) از خداوند مقامات عالى شهدا، و حيات با سعادتمندان و همراهى با پيامبران را مسألت مى نماييم.

(7) آگاه باشيد، هيچ يك از شما نبايد از خويشاوندان خود كه در فقر و پريشانى به سر مى برند، منصرف شود از اين كه فقر و پريشانى او را با چيزى مرتفع بسازد كه اگر آن را نگهدارى كند، نخواهد افزود و اگر انفاقش كند، نخواهد كاست. كسى كه دست كرامت خود را از دودمانش بر مى دارد، يك دست او از آنان برداشته مى شود و در مقابل دست هاى فراوانى از او برداشته خواهد گشت. هر كه خوى نرم دارد، از محبت دائمى دودمانش برخوردار خواهد بود. سيد شريف رضى گفته است: غفيره در اين مورد به معناى فراوانى و كثرت است. عرب، جمع كثير را جم غفير و جماء غفير مى گويد. در بعضى از نسخه ها به جاى غفيره «عفوة من اهل و مال» نقل شده است و عفوه ممتاز هر چيز را مى گويند. گفته مى شود: «اكلت عفوة الطّعام» يعنى ممتاز غذا را خوردم. و چه معناى نيكو و عالى است كه امير المؤمنين عليه السّلام از جملۀ «و من يقبض يده عن عشيرته...» اراده فرموده است، زيرا كسى كه خير و سود خود را از دودمانش دريغ مى دارد، خير و سود يكدست را از آنان مضايقه مى كند. و هنگامى كه به يارى آنان نيازمند باشد و به كمك دسته جمعى آنان محتاج گردد، از يارى او عقب مى نشينند. و از شنيدن صدايش سنگينى در گوش احساس مى كنند، در نتيجه از يارى دسته جمعى دست هاى فراوان، و پاهاى زياد و فشرده محروم مى گردد.

(4) بار خدايا، من اين مردم را دچار ملامت كرده ام. آنان نيز مرا گرفتار ملالت نموده اند. من اينان را افسرده ساخته ام. آنان هم مرا افسرده و ناراحت كرده اند.

بهتر از آنان را به جاى آنان بر من عنايت فرما، و بدتر از من را به جاى من نصيب آنان بنما. بار خدايا، دل هاى آنان را بگداز و آب كن، چنان كه نمك در آب منحل مى شود. هشيار باشيد، سوگند به خدا، دوست دارم كه به جاى شما هزار مرد سوار از قبيلۀ بنى فراس بن غنم داشتم.

(5) در چنين موقعيتى (كه من دارم)، اگر آنان را مى خواندى، سوارانى از آنان مانند ابرهاى تندرو تابستانى به كمك تو مى شتافتند.

سپس آن حضرت از منبر پايين آمد. 1 - سيد شريف رضى مى گويد: ارمية جمع رمى به معناى ابر است. مقصود از حميم در اين شعر تابستان مى باشد. شاعر بدان جهت ابر تابستانى را بالخصوص متذكر شده است، كه ابرهاى تابستانى داراى حركت سريع و سبكرو هستند، چون اين ابرها آب ندارند. ابر موقعى آهسته حركت مى كند كه پر از آب باشد، و اين حالت غالبا در ابرهاى زمستانى است. مقصود شاعر توصيف سرعت بنى فراس در موقع دعوت به نبرد و پناه دادن در موقع پناه خواستن است و دليل اين مطلب معناى مصرع اول بيت است.

(6) هنگامى كه در روزهاى گرم دستور حركت به سوى دشمن مى دهم، مى گوييد: اين روزها هوا گرم و سوزان است. به ما مهلت بده، تا گرما شكسته شود. و هنگامى كه در روزهاى سرد دستور حركت به سوى دشمن مى دهم، مى گوييد: اين موقع سرماى شديد است، به ما مهلت بده تا سرما از ما دور شود. همۀ اين بهانه جويى ها براى فرار از گرما و سرما است.

اگر شما از گرما و سرما گريزان باشيد، به خدا سوگند، از شمشير گريزانتر خواهيد بود.

(6) هشيار باشيد، شما به كوچ از اين دنيا مأموريد و به اندوختن زاد و توشه (براى اين سفر بس طولانى) راهنمايى شده ايد. وحشتناك ترين هراسى كه دربارۀ شما دارم، دو چيز است: پيروى از هوا و درازاى آرزو. در اين دنيا از خود دنيا توشه اى برداريد كه فردا بتوانيد موجوديت خود را (آنچنان كه شايسته است) دارا باشيد.

سيد شريف رضى اللّه عنه گفته است: «مى گويم: اگر در دنيا سخنى باشد كه گردن هاى مردم را بگيرد و به سوى زهد و پارسايى در دنيا بكشاند، و آنان را به عمل آخرت وادار سازد، همين سخن است. اين كلام براى قطع وابستگى به آرزوها و شعله ور ساختن شرارۀ وعظ و بازداشتن (از آلودگى ها) كافى است. و از شگفت انگيزترين جملات اين سخن اين است كه مى گويد: «هشيار باشيد امروز زمان تكاپو است و فردا روز سبقت، سبقت بر بهشت است و پايان (عقب ماندگى) دوزخ». در اين جمله به اضافۀ عظمت لفظ و عظمت ارزش معنى و تمثيل راستين و واقعيت تشبيه، راز شگفت انگيز و معناى لطيف وجود دارد، و آن رازى است كه در جملۀ «السبقة الجنة و الغاية النار» نهفته است.

امام دو لفظ مختلف «السبقة و النار» آورده است، زيرا مسابقه همواره دربارۀ امرى نيكو و هدف مطلوب صورت مى گيرد و اين نيكويى و مطلوبيت از صفات بهشت است. و اين صفت در آتش نيست (پناه مى برم به خدا از آتش) پس جايز نبود كه براى آتش مسابقه را به كار ببرد، بلكه فرموده است: پايان كار (تبهكاران) آتش است، زيرا ممكن است پايان يك مسير خوشايند براى سير كننده به سوى آن نباشد و ممكن است براى وى خوشايند باشد، پس صحيح است كه براى هر دو صورت با كلمۀ «غايت» تعبير نمايد. غايت در اين مورد مانند منزلگه نهايى است. خداوند فرموده است:

«قل تمتّعوا فإنّ مصيركم إلى النّار» (بگو بهره مند شويد در اين دنيا، زيرا منزلگه نهايى شما آتش است.) و در اين مورد صحيح نيست كه گفته شود: نتيجه مسابقۀ شما آتش است. در اين نكته تأمل و دقت كن، زيرا باطنى شگفت انگيز و ژرفايى بس عميق و لطيف دارد. هم چنين است اكثر سخنان امير المؤمنين عليه السّلام و در بعضى از نسخه ها چنين آمده است: و در روايت ديگر «و السبقة الجنة» به ضم سين. سبقه در لغت عرب نام آن چيزى است كه به برنده در مسابقه مى پردازند: مال و ديگر موضوعات مفيد و دو معنى به همديگر نزديكند، زيرا آن امتياز كه نصيب برنده مى شود. پاداشى براى كار پسنديده است، نه كار ناپسنديده.

(2) دعوت و تحريك كسى كه شما را (به سوى حق و دفاع از آن) بخواند، ارزشى ندارد و آن كس كه زير شكنجۀ شما قرار بگيرد، هرگز دل راحتى نخواهد داشت.

(كارى جز اين نداريد كه در برابر دعوت من براى دفاع از حق) با سخنان گمراه كننده عذر مى تراشيد. از من خواستيد جنگ را به تأخير بيندازم، چونان بدهكارى كه از طلبكار خود تمديد مى خواهد.

(3) انسان ذليل و خوار از ورود ستم بر خود جلوگيرى نمى كند. حق بدون جديت قابل وصول نيست. (شگفتا!) كدامين خانه و وطن را جز خانه و وطن خود از اشغال بيگانگان ممنوع خواهيد ساخت و با كدامين رهبر پس از من، به ميدان نبرد وارد خواهيد شد. سوگند به خدا، فريب تباه كننده خورد كسى كه شما او را فريب داديد. سوگند به خدا، كسى كه شما را وسيلۀ برد قرار داد، (بازنده ترين) نوميده كننده ترين سهم را برگزيد و كسى كه به وسيلۀ شما به سوى دشمنش تير انداخت، تيرى شكسته و بى پيكان رها كرد.

(4) سوگند به خدا، اكنون ديگر نه گفتارتان را تصديق مى كنم و نه اميدى به يارى تان دارم و نه دشمن را به وسيلۀ شما تهديد مى كنم. چه شده بر شما!؟ چيست دواى دردهايتان، و چيست راه معالجۀ بيمارى هايتان؟ قوم دشمن هم مردانى مانند شمايند.

آيا سخن بدون علم!؟ آيا غفلت بدون خوددارى از آلودگى ها! آيا طمع و اميد براى رسيدن به حق (پيروزى) بدون شايستگى!؟ (يا طمع براى رسيدن به غير حق)!؟

(3) و براى خداست حكم عادلانه دربارۀ عثمان كه خويشاوندانش را بر مسلمين ترجيح داد و دربارۀ شما كه در كارهاى او به داد و فرياد و اضطراب افتاديد.

(5) آنان انسان هايى هستند كه تقيه از تبهكاران آنان را به گوشه گمنامى برده و خوارى آنان را در بر گرفته است. آنان در دريايى از تلخى ها غوطه ورند. دهان هايشان از سخن گفتن بسته و دل هايشان مجروح است. آنان جامعۀ خود را پندها دادند، تا خسته و مغلوب شدند تا آن جا كه خوار گشتند و كشته شدند، تا عددشان كم شد.

سوگند به خدا، آن مردى كه دشمن را بر خود مسلط بسازد كه گوشت او را بخورد و استخوانش را نرم كند و پوست او را بكند، چنين شخصى سخت زبون است و دل او كه عضلات سينه اش آن را احاطه كرده است. ناتوان و درمانده است. تو اگر مى خواهى چنين باش. اما من، سوگند به خدا، با قدرتى كه به وسيلۀ شمشير بر پراندن تارك دشمن و قطع بازوها و پاهاى او دارم، سلطه را به دست دشمن نخواهم داد. (اين است وظيفۀ من) اين تلاش و تكاپوى اختيارى من است و مشيّت قاهرۀ خداوندى كار خود را دارد.

(3) نه به وسيلۀ شما انتقام خونى گرفته مى شود و نه به كمك شما مى توان به مقصودى نايل شد. شما را به كمك برادرانتان خواندم، مانند شتر خسته و بيمار صدا درآورديد و مانند شتر لاغر و مجروح از حركت باز ايستاديد. سپس سپاهى از شما كه كوچك و مضطرب و ناتوان بود، به حركت درآمد. گويى به طرف مرگ در حالى كه مى نگرند، رانده مى شوند.

شريف رضى گفته است: سخن آن حضرت كه مى فرمايد: «متذائب» به معناى اضطراب است، و مأخوذ از اين جمله است كه مى گويند: «تذائبت الريح» يعنى باد در وزيدن مضطرب شد. و گرگ را «ذئب» مى گويند، از همين جهت است كه در راه رفتن با اضطراب مى رود.

(3) و در روايت ديگر وقتى كه امير المؤمنين عليه السّلام فرياد تحكيم آنان (لا حكم الاّ للّه) را شنيد، فرمود:

در انتظار حكم خدا دربارۀ شما هستم. فرمود: اما در زمامدارى شخص صالح، انسان با تقوا به اعمال صالحه خود مشغول مى شود و در زمامدارى منحرف انسان شقى برخوردار مى گردد، تا مدت زمامداريش به سر آيد و مرگش فرا رسد.

(2) هشيار باشيد، دنيا به شتاب مى گذرد و نمانده است از دنيا مگر ته مانده اى در كاسه، مانند آن ته مانده اى كه كسى آن را در كاسه ريخته باشد، و بدانيد كه آخرت روى آورده است و براى هر يك از دنيا و آخرت فرزندانى است (علاقمندانى است). شما از فرزندان آخرت باشيد و از فرزندان دنيا مباشيد، زيرا هر فرزندى در روز قيامت به پدرش ملحق خواهد گشت.

(3) حقيقت اين است كه امروز دوران عمل است و حسابى در كار نيست (حساب محسوسى ديده نمى شود) و فردا موقع حساب است و عملى در كار نيست.

شريف رضى مى گويد: حذاء به معناى حركت سريع و با شتاب است و بعضى از راويان اين كلمه را جذاء نقل كرده اند.

(3) من بينى و چشم اين امر را زدم و پشت و روى آن را گرداندم (همۀ سطوح و ابعاد غائله شام و كاخ نشين آن را بررسى و تحقيق نمودم) در نتيجه، جز اختيار انتخاب ميان دو موضوع نديدم: يا نبرد با آن طغيانگر فرعون صفت و يا كفر به آنچه كه محمد صلّى اللّه عليه و آله آورده است. در گذشته براى امت اسلامى زمامدارى بود كه حوادثى را به وجود آورد و مردم را دربارۀ خود به گفتگوى با هيجان وادار كرد.

سپس مردم با او عداوت ورزيدند و تغييرات دادند.

(2) مقام عالى او از هر چيزى بالاتر است. و نزديكى او بر همۀ اشياء از همه چيز نزديكتر، نه علوّ مقام ذات اقدسش او را از مخلوقاتش دور ساخته است و نه نزديكى او موجب تساويش با كائنات گشته است. عقول بشرى را از توصيف و تعريف صفتش آگاه ننموده و از معرفت لازم دربارۀ وجود و آثار و نشان هاى آشكارش محجوب نفرموده است. او خداوندى است كه نمودها و آثار هستى بر اقرار قلبى منكرش شهادت مى دهد. خداوند با عظمت تر است از تخيلات پوچ و بى اساس تشبيه كنندگانش و والاتر است از اوهام باطل منكرانش، عظمتى بس والا.

(2) از اين دنيا چيزى نمانده است، جز ته ماندۀ آبى در ظرف دستشويى، يا چيزى جز جرعۀ آبى اندك كه اگر تشنه اى آن را بمكد، سيراب نشود. اى بندگان خدا، تصميم به كوچ از اين دنيا بگيريد كه فنا سرنوشت همۀ مردم آن است. و آرزوى بى اساس در اين دنيا شما را مغلوب نسازد و كشش زمان براى شما طولانى تلقى نگردد.

(2) در آن زمان مردى از ما و مردى از دشمن ما مانند دو نر (جنگى) سخت با يكديگر گلاويز مى گشتند، در حالى كه از خود بى خود شده بودند، تا كدام يك از آن دو، كاسه مرگ را بر ديگرى بچشاند. گاهى دشمن از ما ضربه مى خورد و گاهى ديگر ما از دشمن ضربه مى خورديم. وقتى كه خداوند صدق و خلوص ما را ديد، دشمن ما را به ذلت و خوارى نشاند و پيروزى را بر ما فرستاد.

(3) تا آن گاه كه اسلام مانند شترى كه گردن بر زمين بنهد و حالت تسليم به خود بگيرد، استقرار يافت و در جايگاه هاى خود (عقول و دل هاى مسلمانان) جايگير شد. سوگند به زندگيم، اگر ما در آن زمان وضع امروزى شما را داشتيم، ستونى براى دين قايم نمى گشت و براى ايمان شاخه اى سبز نمى گشت و سوگند به خدا، از اين تقصير در انجام وظيفه به جاى شير خون خواهيد دوشيد و در دنبالش ندامتى (بى فايده) است.

(2) آمادۀ كوچ شويد كه شما براى حركت به آينده اى (كه زندگى شما را خاتمه خواهد داد) سخت تحريك مى شويد. اى بندگان خدا، براى چشم بستن از اين دنيا خود را مهيّا كنيد كه مرگ بر شما سايه انداخته است. انسان هايى باشيد كه فرياد هشدار بر آنان زده شده و آنان بيدار گشته اند. و اين حقيقت را فهميده اند كه دنيا جايگاه ابدى براى آنان نيست و به همين جهت زندگى دنيوى را از هم اكنون به مقدمۀ حيات ابدى تبديل كرده اند. زيرا خداوند سبحان شما را بيهوده نيافريده و به حال خود رها نكرده است.

(3) و ميان هر يك از شما و بهشت يا دوزخ فاصله اى جز مرگ وجود ندارد كه از راه مى رسد (و آن فاصله از بين مى رود). پايان مدت زندگى آدمى كه گذشت لحظات از آن مى كاهد و مرور ساعت ها آن را نابود مى سازد، سزاوار كوتاهى است. و آن اجل پوشيده از چشم كه جريان روز و شب آن را به سوى انسان مى راند، در بازگرداندن انسان به جايگاه اصلى او شايستۀ سرعت است. و آن سرنوشت نهايى كه يا رستگارى را با خود خواهد آورد و يا تباهى و شقاوت را، سزاوار آماده كردن بهترين وسايل براى سعادت است.

(4) پس در اين زندگانى آنچه را كه به وسيلۀ آن در فرداى اين روزهاى زودگذر، نفس خود را به موقعيت مطلوب موفق خواهيد نمود، به دست بياوريد. آرى، آن بنده اى كه تقوا به پروردگارش ورزيد، از اندرز به خود بهره مند شد و خيرخواه خويشتن گشت و توبه و بازگشت به سوى خدايش را پيش انداخت و به شهوتش پيروز گشت. زيرا اجل آدمى از او پوشيده و آرزويش فريبنده و شيطان آمادۀ اغواى او است، كه معصيت را براى او مى آرايد تا مرتكبش گردد، و توبه را به حالت آرزو در درونش در مى آورد تا آن را به تأخير بيندازد.

(5) در آن هنگام كه مرگ بر او تاختن بگيرد، دربارۀ آن مرگ غافل تر از همه چيز است. چه حسرت و تأسف دردناكى كه سراغ غوطه ور در غفلت را خواهد گرفت! عمر بر باد رفته اش حجتى بر ضرر او خواهد بود و پايان روزگارش به شقاوت خواهد رسيد. از خداوند سبحان مسألت مى داريم كه ما و شما را از آن گروه قرار بدهد كه نعمت هاى اين دنيا او را در كامورى هاى طغيانگرانه فرو نمى برد، و هيچ هدفى او را در اطاعت پروردگارش مقصّر نمى سازد. و پس از مرگ هيچ ندامت و اندوهى وجودش را فرا نگيرد.

ص: 89

(5) آفرينش آنچه كه اقدام به خلقت آن نموده و تدبير آنچه كه به وجود آورده است، سنگينى و خستگى براى او نداشته و ناتوانى از ايجاد كائنات و به راه انداختن آن او را متوقف نساخته است و در اجراى قضا و گستردن نقشۀ هستى، اشتباهى بر او وارد نگشته است. بلكه كار او قضايى است متقن و علمى است محكم و امرى است قطعى. خداوندى كه مورد اميد و آرزوى بندگان فرو رفته در عذاب و نكبت ها است و مورد بيم و هراس غوطه وران در نعمت ها.

(4) و بر شما باد توجه به اين جايگاه انبوه متراكم سپاه دشمن و چادرهاى مستحكم به وسيلۀ طناب. بزنيد وسط و متن آن خيمه را كه شيطان در جانبى از آن كمين گرفته، و براى جستن به پيش، دستى به پيش و براى فرار، پايى به عقب گرفته است براى مقاومت و قصد شكستن دشمن هر چه سخت تر قصد پافشارى كنيد، تا نور پر فروغ ملكوتى بر شما بتابد و شماييد انسان هاى برتر، و خدا با شما است و پاداش اعمال شما را هرگز كم نخواهد كرد.

(4) ولى هرگز با افساد خويشتن شما را اصلاح نخواهم كرد. خدا روى شما را خوار و پست و حظ و نصيب شما را تباه گرداند! آنچنان كه باطل را مى شناسيد، آشنايى با حق نداريد و آنچنان كه حق را از بين مى بريد، باطل را محو و نابود نمى سازيد.

(2) آگاه باشيد، سوگند به خدا، من از روى اختيار به سوى شما نيامدم، بلكه به طرف شما رانده شدم. به من خبر رسيده است كه مى گويد: على دروغ مى گويد، خدا نابودتان كناد! من به چه كسى دروغ بگويم؟ (3) به خدا؟! من اولين كسى هستم كه به خدا ايمان آورده ام. يا به پيغمبرش؟! من نخستين كسى هستم كه او را تصديق كرده ام. نه هرگز، سوگند به خدا. (من دروغ نمى گويم) ولى سخنانى كه مى گويم، از لهجۀ پيامبرى است كه شما از آن غايب بوديد و از شايستگان آن گونه سخنان نبوديد. مادر آن مدعى به ماتمش بنشيند.

(4) من معرفت و حكمت را بدون توقع قيمت و پاداش براى او در پيمانۀ درونش مى ريزم، اگر ظرفيت داشته باشد. و شما در آينده خبر و نتيجه آن واقعيت ها را كه به شما خبر داده ام و گمان هاى فاسد خود را خواهيد دانست.

(3) و جوشش ها و غليان باطل ها را دفع و خاموش، و هيبت شديد و حملات گمراهى ها را محو و نابود ساخت. رسالتى را كه بر عهده گرفت، با كمال قدرت پيش برد. به امر تو قيام كرد و در راه تحصيل رضاى تو برشتافت. در تكاپو به پيش هرگز عقب نشست و در هيچ تصميمى سستى نورزيد.

(4) او بود دريافت كنندۀ وحى الهى و نگهدارندۀ عهد ربّانى و حركت كننده در مسير اجراى دستور تو، تا آن گاه كه نور الهى را ابلاغ و در پهنۀ هستى منتشر ساخت كه جويندگان انوار خداوندى را به مقصدشان نايل ساخت و راه را بر گمشده در تاريكى هاى جاهليت روشن نمود. هم به وسيلۀ او بود كه دل هاى فرو رفته در فتنه ها و گناهان هدايت گشت. پيامبرى عزيز كه پرچم ها و علايم رهنما را برپا داشت. و احكام نورانى خداوندى را ابلاغ و اجراء فرمود. او (بر حقايق و اسرار) امين و نگهبان علم مخفى تو بود و شاهد تو در روز حساب و مبعوث بر حق از طرف تو و فرستادۀ تو به سوى خلق.

(2) ايمان به آن ذات اقدس مى آورم كه موجود اول و بى سابقه است و هدايت از او مى جويم كه به من نزديك است و هدايتم از او است. يارى از او مى طلبم كه پيروز (مطلق) است و قادر (على الاطلاق). توكل به او مى نمايم كه كفايت و يارى از او است. و گواهى مى دهم كه محمد صلّى اللّه عليه و آله بنده و فرستادۀ او است. او را براى اجراى امر و ابلاغ نهايى حجت و ابراز تهديد به كيفرهايش فرستاد.

(6) در آن هنگام كه انسان گريزان برگردد و با اين دنيا انس بگيرد و كسى كه از روى نادانى انكارش كرده بود دل به آن بدهد و بر ظواهرش بيارامد، (ناگهان مانند اسبى كه پاهايش را بلند كند و بر زمين بزند و سوار خود را بيندازد)، از او رم كند، و با دام هايى كه سر راه او گسترده است، شكارش كند، و با تيرهايش او را از پاى درآورد. (در پايان كار) طناب هاى مرگ به دست و پايش پيچد و او را به خوابگاهى تنگ و تاريك و به منزلگهى وحشتناك و به ديدار موقعيتى (از سعادت يا شقاوت كه بر خود اندوخته است) و نتيجه عملش براند.

(7) به اين ترتيب آيندگان به دنبال گذشتگان در حركتند و مرگ از درو كردن زندگان باز نمى ايستد و آنان كه به دنبال كاروان گذشتگان در حركتند، از ارتكاب ناشايست ها خوددارى نمى كنند، حركات و رفتارشان را مشابه ديگران نموده، گلّه گلّه از اين كهنه رباط رهسپار غايت پايان سرنوشت و مقصد نهايى فنا و زوالند.

(10) صداها مخفى، عرق تا دهان فرو ريخته، و وحشت از گناهان بزرگ، و تندرى در گوش ها از فرياد تند دعوت كننده (براى بازخواست دربارۀ عمرى كه سپرى كرده اند) براى شنيدن حكم قاطع ميان حق و باطل و گرفتن نتيجۀ اعمال و سقوط در كيفر و وصول به پاداش.

(14) به خدا تقوا بورزيد، تقواى كسى كه شنيد و خشوع كرد، گناه اندوخت و اعتراف كرد، ترسيد و عمل نمود، حذر كرد و به انجام اعمال نيكو مبادرت ورزيد. به مقام يقين رسيد و به نيكوكارى پرداخت، وسيلۀ عبرت بر او عرضه شد، عبرت گرفت. بر حذر داشته شد، حذر نمود.

(15) از پليدى ها ممنوع شد، ممنوعيت از آن ها را پذيرفت. دعوت حق را اجابت كرد و به سوى آن بازگشت و توجه به گناهان خود نمود. يا رجوع به عقل و فرمان حق نمود و توبه كرد. از رسولان الهى پيروى كرد و به رشد يافتگان پيوست. حقيقت به او نشان داده شد و او حق را ديد. در طلب كمال بر شتافت و با گريز از پليدى ها نجات يافت، پس ذخيره اى اندوخت و باطن خود را تزكيه كرد. و معاد خود را آباد ساخت و تكيه بر زاد و توشه نمود. (اين همه تكاپو و سعى صميمانه را) براى روز كوچ از اين دنيا و مقصد نهايى راه الهى كه در پيش داشت و حالت نيازى (كه روزى به سراغش خواهد آمد) و موقعيت احتياج شديدى (كه در پيش رو دارد) انجام داد. همۀ اعمال صالحه را براى جايگاه ابدى خود پيشاپيش فرستاد.

(16) پس اى بندگان خدا، به خدا تقوا بورزيد. در مسير آن هدفى كه شما را براى آن آفريده است و بر طبق همان تحذير كه دربارۀ خود، متوجه شما ساخته است، از او بر حذر باشيد. و براى به فعليت رساندن وعده اى كه به شما داده است، از شايستگى كسب كنيد و براى پيش آمدن هول روزى كه (با مشاهدۀ اعمال خود) در وعده گاه خداوندى قرار خواهيد گرفت، بر حذر باشيد.

(18) خداوند سبحان مقدار عمرها را مقدّر فرموده و آن را از شما پوشيده است و براى شما وسايل عبرت را از آثار گذشتگان از بهره بردارى ها از امتيازاتى كه نصيبشان گشته بود و از باز بودن مهلت عمر تا مرگشان، باقى گذاشته است. (در هر حال كه بودند) مرگ پيش از آن كه آن گذشتگان به آرزوهاى خود برسند، شتابان به سراغشان رفت و داس اجل رشته آرزوهايشان را قطع كرد. (غفلت عيش و عشرت چنان آنان را در خود برده بود كه) در روزگار تندرستى براى آن سرنوشت نهايى آماده نگشته و از آغاز و بحبوحۀ حيات عبرت نگرفته بودند.

(19) آيا كسانى كه در قدرت و طراوت جوانى به سر مى برند، انتظارى جز خميدگى قامت را در دوران پيرى مى كشند؟ آيا آنان كه در خوشى هاى صحت و عافيت غوطه ورند، جز انتظار ورود بيمارى ها را دارند؟ آيا شناوران در امتداد بقاء انتظار ديگرى جز لحظات فنا را مى كشد؟ با نزديك شدن زوال عمر و حركت به ديار ابديت با اضطراب دردناك و درد تلخ ناگوارى ها و فرو دادن آب دهان با غصه و اندوه در گلو و نگريستن پناه جويانه به يارى اولاد و خويشان و آشنايان عزيز و نزديكان همدم.

(20) آيا آن همه ياران و نزديكان توانستند مرگ را از آن مسافر زير خاك تيره دفع نمايند؟! و آيا آن گريه كنندگان توانستند سودى به حال آن راهرو تنها به ديار خاموشان برسانند؟! آن مسافر غريب در محل مردگان در گرو اعمال خود رها شد و در تنگناى خوابگاه تيره و تار تنها سر به خاك نهاد. حشرات زير زمينى غذاى لذيذى از پوست او دريافتند و پاره پاره اش كردند و طراوت بدن او را عوامل محو كننده پوساندند.

(21) و بادهاى طوفانى آثار او را از بين برد و تعاقب روز و شب نشانه ها و نمودهاى بارز او را محو ساخت. و بدن ها پس از شادابى و طراوتى كه داشتند متلاشى و نابود شدند و استخوان ها قوّت خود را از دست دادند و پوسيدند و ارواح در گرو بارهاى سنگين به بقاء خود ادامه دادند، در حالى كه به اخبار غيبى خود يقين دارند.

ص: 107

(22) ديگر از آن ارواح افزايش اعمال صالحه خواسته نمى شود و مهلتى به آن ارواح داده نمى شود تا از زشتى لغزش هايى كه مرتكب شده اند، پوزش بخواهند و رضاى حق را به التماس بجويند.

(23) آيا شما زندگان، فرزندان و پدران و برادران و خويشان آن در خاك رفتگان نيستيد كه از مثال هاى رفتار آنان پيروى مى كنيد و بر مسير آنان سوار مى شويد و در جاده اى كه آن ها پيش گرفته بودند، قدم برمى داريد!؟ (24) پس دل هاى شما را قساوت گرفته و آن ها را از برخوردارى از حظ و نصيبى كه (در اين زندگانى بايد به دست بياورند) محروم ساخته و از رشدى كه شايستۀ آن دل ها بوده است، برگردانده و به لهو و لعب مشغولشان نموده ايد. دل هاى شما راهى را پيش گرفته اند كه ميدان حركت اصلى آن ها نيست. گويى غير از رشد و كمال براى آن دل ها در اين زندگانى هدف گيرى شده است و گويى رشد اين دل ها در به دست آوردن خواسته هاى دنيوى آن هاست.

(27) و از موانع راه روشن و هدايت، اعراض و كناره گيرى كند و براى رسيدن به روش مطلوب به سوى حيات ابدى معتدل ترين راه ها را برگزيند و عوامل كبر و غرور كه او را از حق و حقيقت دور مى سازد، از راه راست منحرفش نكند. امور مشكوك و مشتبه نابينايش نسازد (با اين حركت و تكاپو است كه) شادى بشارت سعادت ابدى و آسايش در نعمت الهى را در آسوده ترين و ملايم ترين خواب و با امن ترين روزى (كه در انتظارش مى باشد) به دست آورده است.

(چنين انسانى است كه) از گذرگاه موقت با وضعى پسنديده عبور نموده است و توشۀ پايان سرنوشت را سعادتمندانه پيش انداخته و از ترس خداوندى به اعمال صالحه پيشدستى كرده است.

(28) اين انسان آگاه در مهلتى كه در زندگى نصيبش شده است، به سوى سعادت شتافته و رغبت در طلب نجات نموده و از پليدى ها گريخته و در امروزش به تفكر دربارۀ فردايش پرداخته و همواره به پيش رو نگريسته است. (براى لزوم معرفت و عمل انسان) عطا و پاداش بهشتى و ترس و كيفر و وبال آتش كافى است. انتقام خداوندى و يارى او و احتجاج و مخاصمۀ كتاب (براى تنظيم حيات هر انسان خردمند) كفايت مى كند.

(35) در اين حال (اين انسان كه زندگيش لحظات نهايى خود را سپرى مى كند) فرو رفته در سكرات رنج آور موت و شدايد، موجب قطع اميد و نالۀ ضعيف و دردناك و كشش سخت نفس هاى حال احتضار و رانده شدن مشقت بار از اين دنيا. سپس آن تازه چشم پوشيده را (پس از طى آن ناگوارى ها) با كمال يأس و انقطاع از اين دنيا در كفن هايش پيچيدند و بى آن كه مقاومتى از خود نشان دهد، با كمال تسليم و به آسانى كشيده شد و خسته و كوفته (چونان چاريايى كه از مسافرتى خسته و درمانده برگردد و بدون مهلت به سفرى ديگر رهسپارش كنند) لاغر از بيمارى، بر روى چوب هاى تابوت گذاشته شد.

(36) (اين مسافر ديار ابديت را) ياران و نزديكان و فرزندان و انبوه شتابزدۀ برادران بر دوش كشيدند و به سوى ديار غربت - ديار غربتى كه ديدارها در آن جا قطع مى شود - و به سوى تنهايى وحشت انگيز (كه هيچ انسانى ياراى همدمى با او را نخواهد داشت) بردند. تا آن گاه كه تشييع كنندگانش برگشتند و آنان كه در فراقش اندوه و ناله ها سر داده بودند، دنبال كار خود را گرفتند. (در همان شب كه زير خاك تيره دفن گشته است) براى پاسخ از سؤال بهت انگيز و گوياى راز و آشكار ساختن لغزش هاى او در امتحان اعمالى كه در زندگى دنيوى مرتكب شده نشانده مى شود. بالاتر از اين ها بلاى ورود در مايع جوشان عذاب الهى و سرنگون شدن در دوزخ و غوطه ور شدن در امواج سوزان آتش است، و سختى هاى نفسانى آن. نه هيچ سكون و استراحتى براى آن تبهكاران وجود دارد.

(37) و نه آرامشى كه بتواند عذاب را برطرف نمايد و نه نيرويى مانع از هجوم آن همه دردها و ناگوارى هاست. مرگى حاضر و برنده وجود ندارد كه بساط هستى اش را از عذاب اعمالش برهاند و نه حتى خوابى سبك (كه حداقل لحظاتى را بيارامد). (اين است داستان سرنوشت تبهكاران) ميان انواعى از عذاب هاى كشنده و عذاب هاى متوالى. ما به خدا پناه مى بريم.

(38) اى بندگان خدا، كجا هستند كسانى كه به آنان عمر داده شد، از نعمت ها برخوردار شدند. به آنان تعليم داده شد و آنان فهميدند. و كسانى كه مهلت داده شدند، آن فرصت را در غفلت و لهو و لعب سپرى كردند. از نعمت تندرستى و سلامت برخوردار شدند. وظيفۀ خود را در برابر آن نعمت ها به فراموشى سپردند.

مهلت طولانى دريافتند. از طرف خالق به آنان زيبايى عطا شد و دربارۀ عذاب نتايج اعمالشان تهديد گشتند. وعدۀ بزرگى به آنان داده شد. اى بندگان خدا، از گناهان مهلك و عيوبى كه خدا را به سخط و غضب مى آورد، بپرهيزيد.

ص: 111

(39) اى دارندگان بينايى ها و شنوايى ها و عافيت و متاع دنيا، آيا هيچ پناهگاهى و خلاصى و ملجأ و تكيه گاهى وجود دارد، يا توانايى فرار يا مرجعى ديگر داريد، يا نه؟! (حال كه نه پناهگاهى و خلاصى هست و نه ملجأ و تكيه گاهى و نه توانايى فرار) پس به كدامين مسير منحرف مى شويد و به كدامين سوى برمى گرديد؟ يا به كدامين پشتيبان مغرور مى شويد؟ جز اين نيست كه نصيب هر يك از شما از زمين، خوابگاهى به طول و عرض قامت شما است كه گونه بر خاكش خواهيد نهاد؟ (40) هم اكنون به خود بياييد اى بندگان خدا، كه مهلت وسيع به شما داده شده و روح در طول زمان ارشاد آزاد و بدن ها در حال راحت و ميدان تجمع براى زندگى و فرصت باقيماندۀ زندگى و استيناف اراده ها و مهلت براى توبه و اوقات وسيع است. پيش از كوتاهى زمان و تنگناى خوابگاه نهايى و ترس و جدايى روح از بدن و پيش از رسيدن غايبى كه مورد انتظار است و پيش از مؤاخذه خداوند عزيز مقتدر.

شريف رضى گفته است: در روايت آمده است كه هنگامى كه امير المؤمنين عليه السّلام اين خطبه را خواند، پوست ها در بدن ها جمع شد و چشم ها گريست و دل ها لرزيد و بعضى از مردم اين خطبه را غراء مى نامند.

(2) آگاه باشيد كه بدترين سخن دروغ است. آن نابخرد سخنى مى گويد، و گفتارش دروغ است، وعده مى نمايد و تخلّف مى كند. وقتى كه از چيزى سؤال شود، از پاسخ آن بخل مى ورزد و هنگامى كه خود سؤال مى كند، اصرار و لجاجت مى نمايد. خيانت به تعهّد نموده و پيمان و روابط خويشاوندى را مى شكند. در آن هنگام كه وارد كارزار مى گردد، دستور دهنده و مدّعى بزرگى است مادامى كه شمشيرها در مجراى خود به كار نيفتاده باشند.

(3) وقتى كه كارزار شروع شد و شجاعان طرفين با شمشير بر سر يكديگر تاختن گرفتند، بزرگ ترين حيله اى كه به كار مى بندد، بار كردن اسافل اعضايش در ديدگاه شجاع بزرگ و رادمرد است (كه به اين حيله خود را از مهلكه نجات مى دهد). آگاه باشيد، سوگند به خدا كه ياد مرگ مرا از بازى باز مى دارد و فراموشى آخرت، آن نابكار را از گفتار حق منع مى كند. (آن مكّار مقام پرست) بيعت با معاويه نكرد، مگر براى اين كه معاويه به او عطايى كند و رشوه ناچيزى به او بدهد.

(3) و ناراحت كننده ترين و شديدترين حوادث پايان حيات بر سر شما تاختن گرفته و به عرصۀ محشر (كه پيشگاه خداوندى است) وارد شده ايد. روزى كه براى هر انسانى فرشته اى موكّل است كه راننده اى است و شهادت دهنده اى. راننده اى است كه او را به پيشگاه خداوندى مى كشاند و شاهدى است كه بر همۀ شؤون حيات دنيوى وى شهادت خواهد داد.

(4) (در توصيف بهشت): بهشت داراى درجاتى است يكى برتر از ديگرى و داراى منازلى است متفاوت. نعمت هايش قطع نشدنى است و كسى كه در آن اقامت دارد، هرگز از آن كوچ نخواهد كرد. انسان هايى كه حيات ابدى در آن خواهند داشت، پير نخواهند گشت و ساكنش هرگز مبتلاى ناگوارى ها نخواهد بود.

(3) اى مردم، خدا را، خدا را در نظر بگيريد (بترسيد از خدا) دربارۀ آنچه كه از شما در حفظ و عمل به قرآن خواسته است و در مراعات عمل به حقوقى كه نزد شما به وديعت نهاده است، زيرا خداوند سبحان شما را بيهوده نيافريده و به حال خودتان وانگذاشته و شما را در جهل و كورى رها ننموده است.

(4) خداوند عزيز همۀ آثار اعمال شما را (از خير و شر) معيّن فرموده و همۀ اعمال شما را دانسته، و اجل هاى شما را ثبت نموده است. خداوند متعال قرآن را كه (بيان كنندۀ همه چيز است) براى شما فرستاده و پيامبر خود را در ميان شما زمان هايى عمر داد، تا اين كه خداوند عزّ و جلّ در آن چه كه از كتابش فرستاد، دينى را كه براى خود پسنديده بود، براى پيامبر و شما تكميل فرمود و با زبان رسولش آن اعمالى را كه دوست داشت، اعلام فرمود.

(5) و آن اعمالى را كه از آن ها كراهت داشت، براى شما اعلام فرمود. نواهى و اوامر خود را (به وسيلۀ پيامبرش) ابلاغ فرمود و راه معذرت را بر شما بست. و حجّت را بر شما اتّخاذ كرد. اخطار (از پليدى ها) را پيش انداخت و دربارۀ عذاب سختى كه پيش روى شما است، تهديد فرمود. پس بقيّۀ روزگار عمرتان را دريابيد و نفس خود را به تحمّل (تهذيب نفس و تقوا) در اين روزگار وادار نماييد.

(6) اين روزهاى تحمّل در برابر آن روزهاى فراوان كه در غفلت فرو رفته و از پند و اندرز اعراض نموده ايد، اندك است. نفس خود را (به آنچه كه مى خواهد) رها نكنيد، زيرا رهايى هاى نفس (به آنچه كه مى خواهد) شما را به راه هاى ستمكاران رهنمون مى گردد. تملّق و چرب زبانى نكنيد كه شما را به ارتكاب معصيت مى كشاند.

ص: 115

(7) اى بندگان خدا، خيرخواه ترين مردم دربارۀ خويشتن، مطيع ترين مردم بر پروردگارش، و خائن ترين مردم دربارۀ خويشتن، معصيت كارترين آنان به خدايش مى باشد. زيانكار كسى است كه زيان بر خود وارد آورد. شايستۀ غبطه و سودبرنده كسى است كه دين او براى او سالم باشد. سعادت از آن كسى است كه از ديگران براى خود وعظ و عبرت بگيرد. و شقى آن كسى است كه از هوا و غرور خود فريب خورد.

(8) و بدانيد كه اندك ريا شرك است و همنشينى با هواپرستان جايگاه فراموشى ايمان و حضور شيطان است. از دروغ اجتناب كنيد، زيرا دروغ، بيگانه و دور از ايمان است. انسان راستگو بر كنارۀ نجات و كرامت، و دروغگو در پرتگاهى از سقوط و پستى است.

(9) هرگز حسادت نورزيد، زيرا حسد ايمان را مى خورد، چنان كه آتش هيزم را. با يكديگر عداوت نورزيد، زيرا عداوت تراشنده و (محو كنندۀ) ايمان است. و بدانيد آرزو عقل را پوشانده و ذكر خداوندى را به فراموشى مى سپارد.

آرزو را تكذيب كنيد، زيرا آرزو فريبنده و صاحبش فريب خورده است.

(2) نتيجه چنين شد كه چراغ هدايت در دلش برافروخت و براى آن روزى كه مانند مهمان بر او وارد خواهد شد، آماده گشت. پس دور را بر خود و نزديك و سخت را برخود آسان گرفت. (در عوامل عبرت و حكمت هستى) نگريست و به مقام بينايى رسيد. به ياد خدا افتاد و به ذكر فراوان پرداخت. از نهرى گوارا و شيرين سيراب شد كه جايگاه هاى ورود به آن نهر را براى او تسهيل نمود.

(3) نخستين آب گوارا را آشاميد و راهى روشن و هموار در پيش گرفت. پيراهن هاى شهوات را از خود بركند. و از اين بود كه از صفت نابينايى و از شركت در هواى اهل هوا كناره گرفت. (اين انسان مورد عنايت خداوندى) كليدهايى براى گشودن درهاى هدايت و قفل هايى براى درهاى هلاكت در گمراهى گشت.

(4) بينايى به راهش پيدا كرد و در مسير خود به حركت پرداخت، و نشان رستگارى خود را بر براهين روشن شناخت. و از فرو رفتن در شهوات برگسيخت و از وسايل نجات به استوارترين آن ها و از طناب هاى نگهدارنده به محكم ترين آن ها چنگ زد، درجۀ يقين او همانند نور خورشيد پر فروغ گشت و نفس خود را فقط براى خدا بر پا داشت، در بزرگترين امور از حل هر مشكلى كه بر او وارد شود و برگرداندن هر فرعى به اصل خود.

(5) چراغى است در ظلمات و كشف كنندۀ تاريكى ها و شبهات. كليدى براى گشودن ابهام ها و برطرف كنندۀ دشوارى ها. او راهنمايى است در بيابان ها (ى بى سر و ته و مسائل حيات). سخن مى گويد و آن را مى فهماند. و سكوت مى كند و سالم مى ماند. اخلاص به خدا مى ورزد و خداوند سبحان او را به مقام مخلصين نايل مى سازد.

(6) (اين رشد يافته) از معادن دين خداوندى و مانند ميخ هاى محكم از عوامل نگهدارندۀ ارزش ها در زمين اوست. خود را بر عدل و دادگرى ملزم نموده و نخستين عدل وى دربارۀ خويشتن، نفى هوا و اميال از نفس خود مى باشد. حقّ را توصيف و عمل بر حقّ مى نمايد. براى خير (و كمال) هيچ نهايتى را رها نمى كند، مگر اين كه در باطن قصد وصول به آن را دارد.

ص: 117

(7) و هيچ مورد گمان خير و رشد را از دست نمى دهد، مگر اين كه قصد رسيدن به آن را دارد. كتاب الهى را بر مهار خود مسلّط ساخته است، به همين جهت است كه قرآن رهبر و پيشواى اوست. در هر جا كه بار دستورات آن كتاب آسمانى حلول كند، در همان جا فرود مى آيد، و هر جايى كه آن نامۀ ربوبى نزول كند، منزل مى گزيند.

(11) هان، اى مردم، اين روايت را از خاتم پيامبران صلّى اللّه عليه و آله بگيريد كه فرموده است:

«كسى كه از ما مى ميرد، مرده نيست و كسى كه از ما مى پوسد پوسيده نيست».

پس آنچه را كه نمى دانيد نگوييد. زيرا بيشترين حق در آن هاست كه شما انكار مى كنيد. معذور بداريد كسى را كه شما بر او حجتى نداريد، و او منم. آيا من در ميان شما به قرآن عمل نكردم؟ (12) و آيا در ميان شما دودمان پاك پيامبر را (براى برخوردارى از هدايتشان) به وديعت ننهادم؟ پرچم ايمان را در ميان شما محكم نصب نمودم، و شما را به حدود حلال و حرام آگاه ساختم. و از دادگرى خود لباس عافيت بر شما پوشاندم، و بساط نيكو از گفتار و كردارم براى شما گستردم، و اخلاق نيكوى خويشتن را به شما ارائه نمودم. پس در آن موارد كه بينش تان ژرفاى آن را در نمى يابد و تفكرات از نفوذ در آن ناتوان است، رأى و نظر (نابجا) به كار نبريد.

(5) سوگند به خدا، پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله چيزى را به شما نشنوانيد، مگر اين كه اكنون من آن را به شما مى شنوانم. گوش هاى شما امروز غير از (يا پست تر از) گوش هاى ديروز شما نيست و براى آن گذشتگان در آن زمان چشم هايى باز نشد، و دل هايى آمادۀ درك نگشت، مگر اين كه در اين زمان مثل همان (باز شدن چشم ها و آماده ساختن دل ها براى فهم) به شما نيز عطا شده است.

(6) و سوگند به خدا، شما پس از درگذشت آنان به چيزى بينا نشده ايد كه گذشتگان آن را نمى دانستند و شما براى تصاحب امتيازى برگزيده نشديد كه آنان از آن محروم بوده اند. و قطعا بلا و آزمايشى براى شما فرود آمده است كه افسارش مضطرب (و غير قابل گرفتن است) و شكم بندش سست است. اى مردم آنچه كه فريب خوردگان در آن غوطه ورند، شما را نفريبد، زيرا امور فريبنده سايه اى است كشيده شده تا مدّتى معيّن.

(2) اوست خداوند ابداع كنندۀ خلق و وارث آن، و اوست معبود خلق و رازق آن.

آفتاب و ماه در مسير رضاى او در حركتند. هر تازه اى را كهنه مى نمايند و هر دورى را نزديك.

(3) ارزاق مخلوقاتش را تقسيم و آثار و اعمال و عدد نفوس آن ها را حساب فرموده است. و به خيانت چشم هاى آنان عالم و به آنچه كه در سينه هاى خود مخفى نموده اند، آگاه است. او به قرارگاه و موقعيّت گذراى آنان (كه سكونتشان در آن موقعيّت به طور وديعه است) از گذرگاه ارحام مادران و ظهور در اين دنيا تا آن گاه كه غايت هاى آنان به پايان برسد، داناست.

(4) او آن خداوندى است كه عذاب او در عين گسترش رحمتش، بر دشمنانش شديد و رحمت او بر دوستانش در عين شدّت عذابش گسترده است. پيروز بر هر كسى است كه در صدد غلبه بر او برآيد، و هلاك كننده هر كسى است كه به نزاع با او برخيزد. و ذليل كنندۀ هر كسى است كه با او مخالفت نمايد، و غلبه كننده بر هر كسى است كه از در خصومت با او درآيد. هر كس كه توكّل به او كند، كفايتش نمايد. و هر كس كه از او مسألت كند، عطايش فرمايد. و هر كس به او قرض داد، ادايش فرمايد. و هر كس كه سپاسش را به جاى آورد، پاداشش مى دهد.

(5) اى بندگان خدا پيش از آن كه نفس هاى شما با ميزان عدل سنجيده شود، خود را بسنجيد. و پيش از آن كه نفس هايتان را به محاسبه درآورند، خودتان آن ها را به محاسبه درآوريد. و پيش از آن كه گلو تنگ شويد، نفس بزنيد، و پيش از آن كه با اكراه شديد به طرف سرنوشت رانده شويد، به اختيار خود حركت كنيد و مطيع باشيد. و بدانيد هر كسى كه به خود اهميتى ندهد (يا به خود يارى نكند) كه از نفس خود واعظ و مانعى (از آلودگى ها) داشته باشد، براى او از غير نفسش نه مانعى خواهد بود و نه پند دهنده اى.

ص: 123

(3) اوّلى است، كه چيزى بر او سبقت نگرفته است كه پيش از او موجودى باشد و آخرى است، كه چيزى بعد از او نيست كه موجودى بعد از او باشد. خداوندى است كه مردمك هاى چشمان را از ديدن و درك خود ممنوع نموده است. نه دهر و زمان بر خدا جريان داشته است كه آن جريان حالات مختلفى براى او ايجاد كند. و نه در مكانى جايگزين بود كه انتقال براى او امكان پذير باشد.

و اگر خداوند سبحان هر آنچه را كه معادن كوه ها بيرون مى دهند (محتويات با ارزش معادن) و آنچه را كه صدف هاى درياها، مانند خنده دهان باز نموده (از خود بيرون مى آورند) و از فلزّ سيم و زر (از معادن و كوه ها) و درّ منثور و دانه هاى مرجان از صدف هاى درياها ببخشد، در جود و بخشايش او تأثيرى نمى گذارد.

(4) و گسترش و وفور آنچه را كه او دارا است، فانى نمى سازد و قطعا از ذخاير قابل احسان آن قدر در نزد خدا وجود دارد كه خواسته هاى مردم آن را تمام نمى كند، زيرا او بخشاينده اى است كه برآوردن سؤال (حاجت) مسألت كنندگان از او نكاهد. و مقاومت اصرار كنندگان در مسألت، او را وادار به بخل و امساك ننمايد.

(6) و بدان كه انسان هاى راسخ در علم كسانى هستند كه اقرار به همۀ غيب هاى پوشيده، آنان را از تجاوز از سدّها و حدودى كه ميان آنان و حقايق غيبى زده شده، بى نياز ساخته است. پس خداوند متعال آنان را به جهت اعتراف به نادانى خود از وصول به آنچه احاطۀ علمى ندارند، مدح فرموده، و چشم پوشيدن و رها ساختن تعمّق در آنچه را كه خداوند آنان را به بحث از حقيقت آن تكليف نفرموده است، رسوخ ناميده است.

(7) (اى سؤال كننده) به همان حدّى كه خداوند تحصيل علم آن را براى تو تجويز فرموده است، كفايت بورز و عظمت خداوند سبحان را با موازين عقلى خود اندازه گيرى مكن، كه اين خطا تو را از گروه هلاك شدگان مى نمايد.

(8) اوست آن خداوند توانا كه هنگامى كه اوهام بشرى قصد پيشرفت به سوى درك و شناخت نهايت قدرت او نمايد و انديشۀ مبرّا از خطرهاى وسوسه ها بخواهد در اعماق غيوب ملكوت الهى با آن ذات اقدس ارتباط پيدا كند، و اگر دل ها با اشتياق شديد و مخلوط به حيرت رهسپار كوى او گردند تا در ساخت كيفيّت صفات خداوندى به حركت و جريان بيفتند، و طرق عقول در نهايت دقت و ظرافت ارادۀ نفوذ به مقامى نمايند كه در آن مقام، شناخت صفات نمى توانند به علم به ذات خداوندى رهنمون گردند (همۀ آن اوهام و انديشه ها و عقول و دل ها) را مردود مى نمايد.

(9) در حالى كه در مهلكه هاى تاريكى هاى غيوب براى رهايى و راهيابى به مقام ربوبى حركت مى كنند، دست ردّ بر پيشانى خورده بر مى گردند، در حالى كه اعتراف به عدم امكان وصول به باطن معرفت خداوندى و به انحراف از طريق مى نمايند. (حتّى) يك خاطرۀ (تصورى) از اندازه گيرى جلال خداوندى به درون انديشمندان خطور نمى كند.

ص: 126

(10) خلق را بر غير مثالى كه آن را تجسّم بخشد و به غير مقدارى كه با آن مقايسه و تطبيق نمايد (مثال و مقدارى) كه از خالق معبودى پيش از او ساخته شده باشد، ابداع فرمود. خداوند سبحان براى ما از ملكوت قدرتش و از شگفتى هاى آثار گوياى حكمتش، و از اعتراف خلق به احتياج به آنچه كه آن را با قوّت ربوبى خود حفظ مى نمايد، به ضرورت قيام حجّت براى شناخت خود راهنمايى فرموده است.

(11) (براى روشن ساختن حجّت) حقايقى بديع و حيرت انگيز كه آثار صنعت و علايم حكمتش به وجود آورده آشكار شده. در نتيجه هر چه كه آفريده است، براى (اثبات و عظمت) او حجّت و دليل گشته است. اگر چه مخلوق جامد و بى زبان باشد، به سبب تدبيرى كه (در ايجاد آن به كار رفته است) حجّت خداوندى دربارۀ آن خلق گويا و راهنمايى او براى اثبات ايجاد كنندۀ ابداعى برپاست.

(12) (پروردگارا) شهادت مى دهم به اين كه كسى كه تو را به اعضاى (متنوّع و) متباين آفريده هاى تو و به اجزاى پيوسته مفصل ها (جايگاه تلاقى و وصل استخوان ها) و غيره) كه با تدبير حكمت تو پوشيده است، تشبيه نمايد، باطن دلش را به معرفت تو نبسته است، و دلش را به يقين بر اين كه براى تو مثلى نيست نپيوسته است. و گويا (اين نادان) بيزارى جستن پيروان (نابكار) را از پيشروان خود نشنيده است، كه خواهند گفت: «سوگند به خدا، ما در گمراهى آشكار بوديم كه شما را با پروردگار عالميان برابر مى كرديم.» (13) (خداوندا) آنان كه از تو منحرف گشتند دروغ گفتند كه تو را به بت هاى خود تشبيه نمودند، و آرايش مخلوقات را به سبب توهّمات خود به تو نسبت دادند، و به سبب خاطره ها و تصوّرات (بى اساس خود) تو را مانند تجزيۀ اشياء جسمانى تجزيه نمودند. و با قريحه هاى عقول خويش، تو را با مخلوق داراى قواى گوناگون سنجيدند (و اندازه گيرى كردند). و شهادت مى دهم به اين كه كسى كه تو را با چيزى از مخلوقاتت مساوى ديد، از تو عدول كرد و كسى كه از تو عدول كند، به آيات روشن و شواهد گوياى حجّت هاى روشن تو كفر ورزيده است.

(اى خداى بزرگ) تويى آن خداوندى كه در عقول (بشرى) محدود نگشتى كه در مجراى وزش تفكّرات آن عقول پذيراى كيفيت شوى. (و شهادت مى دهم كه تو اى خداى من) در جريانات فكرى خاطره هاى آن عقول محاصره نگشته اى، تا محدود گردى و در موقعيت دگرگونى ها قرار بگيرى.

ص: 127

(14) و از جملۀ همين خطبه است كه فرمود: خداوند سبحان اندازه بر خلقش مقرّر ساخت و آن را متين و محكم فرمود. و خلقش را مورد تدبير قرار داد و تدبير لطيفى دربارۀ آن انجام داد، و به سوى مقصدش روانه ساخت. (هيچ يك از مخلوقاتش) از حدود موقعيّت مقرّر خود تجاوز ننمود، و به كمتر از وصول به غايت تعيين شده اش كفايت نكرد و دستور به حركت مطابق ارادۀ خداوندى را دشوار تلقّى ننمود. (مخلوقات چگونه مى توانند از دستور خداوندى سرپيچى كنند) در صورتى كه همۀ امور فقط از مشيّت خداوندى صادر شده اند.

(15) خداوندى كه اصناف اشياء را بدون اين كه جريان فكرى به او رجوع نمايد، انشاء (ايجاد بى سابقۀ هستى) فرمود. و بدون كمك گيرى از قريحه غريزى كه آن را درون خود داشته باشد، و بدون تجربه اى كه از حوادث روزگاران استفاده نموده، و بدون شريكى كه او را در ابداع امور شگفت انگيز اعانتى كرده باشد، دستگاه خلقت با امر او تمام گشت، و اطاعت او را اذعان و دعوت او را اجابت گفت.

(16) در انفاذ امر خداوندى نه توقف درنگ كننده اى مانع شد و نه مقاومت و سستى موجودى بهانه جو. كجى ها را از اشياء راست كرد و حدود آن ها را هموار و روشن ساخت. و با قدرت خود ميان امتداد آن اشياء ملايمتى برقرار فرمود، و اسباب (بدن ها) را با نفوس آن ها به هم پيوست. و سپس آن ها را اجناسى گوناگون در حدود و اندازه ها (يا سرنوشت ها) و طبايع و اشكال قرار داد.

مصنوعاتى از خلايق كه ساخت آن ها را محكم گردانيد و بر مبناى ارادۀ خود، آن ها را آفريد و ابداع فرمود.

(18) و درهاى بسته و متكاثف آسمان را پس از انسداد آن باز نمود، و ديده بان هايى از ستارگان درخشان بر طرق و منافذ آن ها مقرر فرمود. و آسمان ها را در شكاف هوا با قدرت خويش از اضطراب نگه داشت. و به آن ها دستور داد كه تسليم امر او شوند. آفتاب آسمانى را نشان روشنگر روزش قرار داد. و ماه را آيتى از شب ها (كه گاهگاهى) ناپديد مى شود. خداوند متعال آن دو را در موقعيّت هاى قانونى در مدارهاى خود به جريان انداخت. او سير آن دو را در طرق درجه هاى خود مقدّر فرمود تا به وسيلۀ آن دو، شب و روز را از يكديگر متمايز نمايد.

(19) و با وضع حركت آن دو، عدد سال ها و حساب دانسته شود. سپس در فضاى آسمان فلك را كه مدار ستارگان است قرار داد، و زينت (زيبايى) آسمان را به آن مربوط ساخت. (عامل اين زيبايى) ستارگانى پنهان از ديده ها كه مانند در مى باشند، و چراغ هايى است از ستارگان فروزان (كه ديده مى شوند). و به وسيلۀ شهاب هاى نافذ، موجوداتى را كه استراق سمع (مخفيانه گوش دادن) مى نمايند، هدف قرار داد و ستارگان را در مجراى تسليم از ثبات ستارگان ثابت و حركت ستارگان سيّار و نزول و صعود و نحس و سعد آن ها به جريان انداخت.

(21) و ماوراى آن صداهاى بلند كه گوش ها با شنيدن آن، شنوايى را از دست مى دهند، اشراقاتى از نور است كه ديدگان از رؤيت آن باز داشته شوند، و در حدود آن نور متحيّر و ناتوان بمانند. خداوند سبحان آن فرشتگان را در اشكال مختلف و اندازه هاى متفاوت آفريد، «داراى بال ها». آن فرشتگان جلال عزّت خداوندى را تسبيح مى گويند. آنان هيچ چيزى از صنع خداوندى را كه در كارگاه آفرينش ظاهر گشته است، به خود نمى بندند.

(22) و ادعا ندارند كه چيزى را كه تنها خداوند آفرينندۀ آن است، به همراه خداوند مى آفرينند، «بلكه آنان بندگان اكرام شدۀ خداوندى هستند»، كه در گفتار به او سبقت نمى جويند و عمل به دستورش مى نمايند. خداوند متعال آن فرشتگان را در آن جايگاه (صفحات مقدّس ملكوتى) كه هستند، امين وحى خود قرار داده و به وسيلۀ آنان امانت هاى امر و نهى خود را بر رسولانش رسانده و آنان را از ترديد در شبهات حفظ فرموده است.

(23) هيچ يك از آن فرشتگان از مسير رضاى خداوندى نمى لغزد و خداوند سبحان آنان را از فوايد كمك خود يارى مى نمايد و تواضع و خضوع با وقار و اطمينان را به دل هاى آنان براى دريافت و درك وارد ساخته و براى آنان درهاى تمجيدهاى خود را آسان (باز) و منارهاى واضح و راهنما را براى وصول به نشان هاى توحيدش براى آنان نصب فرمود.

(24) بارهاى سنگين گناهان، آنان را سنگين نساخته، گذشت شب ها و روزها در آنان تأثيرى نمى نمايد. انگيزه هاى اميال و شك و ترديدها استحكام ايمان آنان را متزلزل و مختل نساخت. گمان ها و پندارها به دژهاى محكم يقين آنان، ازدحام و هجوم نياورد. و عوامل برافروزندۀ حسدها و كينه ها در ميان آنان شعلۀ آن صفات خبيثه را نيفروخت. و تحيّر، آنچه را كه از معرفت خداوندى در دل هاى آنان جايگير شده، سلب نكرده است و آنچه كه از عظمت و هيبت جلال خداوندى در لابلاى سينه هاى آنان راه يافته، تثبيت شده است.

ص: 130

(25) وسوسه ها طمعى در راهيابى به آنان نداشته است تا با كثافت خود، فكر آنان را بكوبد. گروهى از آن فرشتگان در خلقت (يا طبيعت) ابرهاى پر باران هستند و عدّه اى در كوه هاى بزرگ و مرتفع، و دسته اى در سياهى ظلمت كه راهى براى خروج از آن ديده نمى شود. گروهى ديگر از آن فرشتگان هستند كه قدم هاى آنان حدود زمين پايين را شكافته است. پاهاى آنان مانند پرچم هاى سفيدند كه از شكاف هاى هوا نفوذ كرده اند.

(26) در زير آن پاها كه مانند پرچم هاى سفيدند، بادى است آرام و پاكيزه كه آن ها را در آن حدود متناهى كه پايان قرارگاه آن هاست، نگه داشته است. اشتغالات آن فرشتگان به عبادت خداوندى آنان را از همه چيز فارغ نموده و حقايق ايمان ميان آنان و معرفت خدا را به هم پيوسته است. و يقين به وجود ذات اقدس ربوبى، آنان را با اشتياق شديد به خدا از همه چيز منقطع ساخته است. رغبت ها و اميال آنان از آنچه كه در نزد خدا است به آنچه كه در نزد غير خدا است تجاوز ننموده است. شيرينى معرفت ربوبى را چشيده شربت محبّت خداوندى را با كاسه اى سيراب كننده نوشيده اند.

(27) در مغز دل هاى آنان رگ هاى خوف از خدا جايگير شده، و استمرار در عبادت و استقامت پشتشان را منحنى نموده است. به طول انجاميدن رغبت و اشتياق به خداوند مادۀ ناله و تضرّع آنان را تمام نكرده، و عظمت تقرّب به بارگاه خداوندى ريسمان هاى خشوع را از گردن جان هاى آنان باز ننموده است. عجب (خود بزرگ بينى و خود پسندى) بر آنان غلبه نكرده تا آنان عبادات گذشته را زياد محسوب كنند، و احساس ناتوانى و ناچيزى در دريافت جلال خداوندى براى بزرگ بينى حسناتى كه انجام مى دهند، نصيبى نگذاشته. و به جهت امتداد طولانى تكاپو در عبادت، سستى ها بر وجود آنان راه نيافته است و از اشتياق آن فرشتگان چيزى نكاسته است، تا از اميد به پروردگارشان رويگردان شوند.

(28) طول مناجات با پروردگارشان اطراف زبان هاى؟؟؟ آنان را نخشكانيده، و اشتغالات ديگرى آنان را مملوك خود نساخته است كه صداهاى بلند آنان را زمزمه هاى خفيف تضرعّ قطع نمايد و شانه هاى آنان در صفوف عبادت مختلف نگشته است. و گردن هاى خود را به دست آوردن آسايش تقصير در انجام دستور خداوندى خم نكرده اند. كندى غفلت ها بر قاطعيّت كوشش و تلاش آن فرشتگان نفوذى ندارد، و عوامل فريبندۀ شهوات دست به سوى همّت هاى آنان نمى يازند.

(لطف) خداوند صاحب عرش را براى روز احتياجشان ذخيره نموده اند.

ص: 131

(29) در هنگام انقطاع خلق و توجّه آنان به مخلوقات، آن فرشتگان فقط خدا را مورد توجه و گرايش قرار داده اند. پايان غايت عبادت خداوندى را قطع نمى كنند (براى آن پايانى تعيين نمى كنند). علاقۀ شديد آن فرشتگان به التزام اطاعت خداوندى آنان را ارجاع نمى كند، مگر به موادى در دل هاى آنان كه از رجاء و خوف خداوندى گسيخته نمى شوند. عوامل بيم آميخته با اشتياق از آنان قطع نمى شود، تا در تلاش و كوشش سست شوند.

(30) و حرص و آزهاى دنيوى آنان را به اسارت نكشيده است، تا كوشش هاى منتج منافع دنيوى را بر كوشش و جدّيت براى ابديت مقدّم بدارند. آن فرشتگان اعمال گذشته (انجام گرفتۀ) خود را بزرگ نمى شمارند. و اگر اعمالشان را بزرگ بشمارند، اميد آنان بيم و هراسشان را از بين مى برد. غلبه و اغواى شيطان راهى به آنان ندارد، لذا اختلاف دربارۀ پروردگارشان نمى نمايند.

(31) جدايى هاى ناروا آنان را از يكديگر متفرّق ننموده، و سنگينى و خيانت حسد بر آنان پيروز نگشته است. عوامل دگرگون كنندۀ شك و پندار آنان را به گروه ها تقسيم نكرده و پستى همّت ها آنان را از يكديگر جدا نساخته است. آن فرشتگان اسيران (وابستگان) ايمانند. نه لغزشى آنان را از طناب ايمان بريده است و نه انحراف و مسامحه و سستى. در طبقات آسمان (حتّى به اندازۀ) محل پوستى نيست مگر اين كه فرشته اى بر آن در حال سجده است. يا فرشته اى در حال سير و حركت سريع (در انجام دستور الهى). آن فرشتگان با امتداد طولانى اطاعت پروردگارشان بر علم خود مى افزايند و به عزّت عظمت خداوندى در دل آنان افزوده مى شود.

(33) در اين هنگام زمين با شانه هاى خود در آن آب مانند حيوانى كه در خاك بغلتد، در غلتيد و حالت تسليم و افتادگى پيدا كرد. و آب پس از فريادهاى امواجش ساكن و مقهور، و به وسيلۀ دهندۀ ذلّت كه (بر دور دهانش زده شده) مطيع و اسير گشت، و زمين غلتيده در ميان موج عميق و متراكم آب ساكن شد، آن گاه آب را از نخوت كبر و اعتلاء و فخر و بلندى تجاوزش برگرداند. زمين دهان آب را كه سنگين و پر موج بود، بر بست. آب پس از آن همه سبكسرى ها و جست و خيزهايش به سكوت گراييد. و پس از آن همه مباهات و تبختر در جهش هايش بر زمين بيارميد.

(34) پس از آن كه هيجان آب از زير اطراف زمين ساكن گشت، خداوند سبحان كوه هاى بسيار بلند و سر به فلك كشيده را بر دوش هاى زمين حمل فرمود.

آب هاى چشمه سارهاى از زمين بر آمده را از بالاى بينى هاى زمين به جريان انداخت و آن آب ها را در دشت ها و پهنه بيابان ها و شكاف هاى زمين پراكنده ساخت و حركات زمين را با سنگ هاى سنگينش، و به وسيلۀ قله هاى مرتفع و بلند از صخره هاى بزرگ آن تعديل فرمود. در نتيجه زمين به جهت كوه هاى جاى گرفته در قطعات سطح آن و به جهت فرو رفتن آن كوه ها در شكاف هاى بينى زمين، و سوار شدن آن كوه ها بر گردن هاى زمين هاى هموار و بلندى هاى (يا اصول) آن استقرار خود را دريافت.

(35) خداوند تبارك و تعالى ميان فضا و زمين را باز و وسيع نمود، و هوا را وسيلۀ تنفس براى ساكنان زمين قرار داد، و اهل زمين را از نهان گاه زمين بر آورد و آنان را با همۀ وسايل زندگى در روى زمين قرار داد. سپس خداوند سبحان سطوح بى آب و علف زمين را كه آب هاى چشمه سارها به بلندى هاى آن سطوح نمى رسيد، و جويبارهاى رودخانه ها وسيله اى براى رسيدن به آن سطوح پيدا نمى كردند، رها نفرمود.

ص: 133

(36) و ابر نم دار براى آن سطوح مرتفع كه مرده هاى آن ها را احياء كند، و گياهش را بروياند، خلق كرد. خداوند سبحان ابرها را پس از جدايى قطعاتش از يكديگر و اختلاف پاره هاى لطيفش با همديگر جمع و تأليف فرمود. تا آن گاه كه پاره هاى ابرى در آن به حركت شديد در آمد و برق آن در طول امتداد اطرافش درخشيد، و درخشش آن در ميان قطعات ابر سفيد و متراكمش خاموش نگشت.

(37) خداوند متعال آن ابر را در حالى كه ريزان و قطعاتش به هم پيوسته بود، فرستاد و در وضعى كه شاخه هاى آن (مانند خطوطى) آويزان بود، به زمين نزديك شد. باد جنوبى وزيد و وزش پى در پى آن ابر را به حركت در آورد، و ريزش بارانش را شديد ساخت. هنگامى كه ابر سينۀ خود را با قطعات آن بر زمين پيوست (مانند نشستن شتر با سينۀ خود بر زمين) و بار سنگينى را كه با خود حمل كرده بود بر زمين نهاد، به وسيله بارش آن ابر، از خشكى هاى زمين گياه و از مواضع بى گياه كوه ها علف هاى تازه بر آورد. در اين حال زمين با آرايش باغ هايش شكوفا گشت، و از پوشاك ظريفى از شكوفه هاى معطّر و زيبا كه بر تن كرده بود (آراسته شد).

(38) و از نظم پيوستۀ شكوفه ها و بوته هاى با طراوت كه آن را مى آراست، به خود باليدن گرفت. خداوند سبحان با اين (جريان عظيم) توشۀ (مادّى و معنوى) براى مردم و روزى براى جانوران عنايت فرمود. در پهنه هاى زمين راه هايى باز كرد، و نشان روشنگر براى رهروان در جادّه هاى طرق زمين نصب فرمود. پس از آن كه خداوند عزّ و جلّ زمين را براى زندگى آماده ساخت و امر الهى خود را انفاذ فرمود.

(39) حضرت آدم عليه السّلام را از ميان خلقش برگزيد و او را اوّلين نوع از خلقت انسانى قرار داد. او را در بهشتش ساكن نمود و روزى او را در آن جايگاه فراوان فرمود. و تهديد دربارۀ آنچه را كه (خوردن آن را) براى آدم عليه السّلام ممنوع ساخته بود، مقدّم داشت. و به او اعلام فرمود كه: اقدام به آنچه نهى شده است، قرار گرفتن در معرض معصيت خداوندى و به خطر انداختن مقام و منزلت خويش است. پس حضرت آدم عليه السّلام را از اقدام و ارتكاب ممنوع كرد. و اين اقدام با علم سابق خداوندى تطابق نمود.

ص: 134

(40) خداوند سبحان حضرت آدم عليه السّلام را پس از توبه بر زمين فرود آورد تا با نسل خود زمين را آباد، و به وسيلۀ او حجّت را براى بندگانش اقامه كند. خداوند متعال بندگان خود را پس از گرفتن آدم عليه السّلام از اين دنيا از دلايلى كه حجّت ربوبى را براى آنان تأكيد و تثبيت كند، و ميان آن بندگان و معرفت خداوندى را به هم بپيوندد، خالى نگذاشت. بلكه به وسيلۀ حجّت هايى از زبان هاى پيامبران برگزيده و حمل كنندگان امانت هاى رسالاتش با آنان تجديد تعهّد مى فرمود.

(اين ابلاغ) قرن به دنبال قرن ادامه يافت.

(41) تا اين كه اين ابلاغ و رسالت ها و حجّت خداوندى با پيامبر ما محمّد صلّى اللّه عليه و آله تتميم شد، و عذر (حجّت) و تهديد او (دربارۀ گنهكاران و معاصى) به نهايت رسيد. و ارزاق مردم را مقدّر فرموده، براى بعضى از آنان روزى فراوان و براى برخى ديگر روزى اندك قرار داد و آن ارزاق را بر مبناى تنگى و گشايش، تقسيم و عدالت فرمود، تا هر كس را كه بخواهد، با رفاه و فراوانى آن ارزاق و دشوارى و كمى آن ها آزمايش نمايد. و به همين وسيله اغنيا و فقراى مردم را از جهت شكر گزارى و تحمّل در جريان امتحان قرار داد. سپس خداوند سبحان سختى هاى نيازمندى را با توسعه در ارزاق قرين ساخت.

(42) و به صحّت و سلامت آن ها، عوامل كوبندۀ آفات را نزديك و گشايش هاى شادى هاى آن ها را مقارن غصّه هاى هلاكت و نابودى آن ها قرار داد. و خداوند تبارك و تعالى اجل (مدّت زندگى انسان ها) را آفريد و آن ها را بلند و كوتاه و مقدّم و مؤخّر تعيين فرمود. و اسباب و عوامل اجل ها را به مرگ پيوست، و مرگ را كشندۀ طناب هاى اجل ها و برندۀ ريسمان هاى محكم (كه بنى آدم را پشت سر هم در مسير مرگ قرار داده است) مقرّر فرمود.

(43) اوست داناى راز از نهان گاه مخفى كنندگان در درون. و اوست داناى گفتگو كنندگان با صداى بسيار كم، و خاطرات اندوخته شدۀ (محصول) گمان ها و بسته هاى عزم و تصميم هاى يقين، و آنچه كه ديدگان انسانى موقع نگريستن پنهانى انجام مى دهد. و داناست به آنچه كه مخفى گاه هاى دل ها در بر گرفته، و حجاب هاى غيوب آن را پوشانيده است، و به آنچه گوش ها سوراخ هاى خود را براى ربودن آن فرا داده است.

ص: 135

(44) خداوند سبحان داناست به محلّ سكونت تابستانى موران و محل سكونت زمستانى جنبندگان، و به طنين ناله مادران غمديده (به سبب جدايى از فرزندان) و او داناست به صداهاى آهستۀ قدم ها و محلّ روييدن و باز شدن ميوه ها از مدخل غلاف هاى پرده هاى آن ها. و اوست كه مى داند مخفى گاه هاى درندگان را از غارهاى كوه ها و از دره ها و رودخانه هاى آن ها. و مى داند مخفى گاه پشه ها را در ميان ساقه هاى درختان و پوست هاى آن ها.

(45) و جايگاه روييدن برگ ها را از شاخه ها. و مى داند جايگاه فرود آمدن ذرّات نطفه ها را از مسير اصلاب (آلات تناسل مردان) و مى داند ابرهاى تازه تشكّل يافته و به هم پيوسته را و ريزش قطره هاى باران از ابرهاى متراكم را. او داناست به آنچه كه گردبادها با دامن هاى خود مى پاشند. و باران ها با سيل هاى خود آن ها را از بين مى برند. و مى داند فرورفتن و حركات حشرات زمينى را در تلّهاى ريگ ها و قرارگاه بالداران را در بلندى هاى قلّه هاى كوه ها.

(46) خداوند سبحان مى داند ترانه ها و نغمه هاى پرندگان نغمه سرا را در تاريكى هاى آشيانه هايشان و آنچه را كه صدف ها در بر گرفته و امواج دريا آن ها را دايگى نموده است. و مى داند آنچه را كه تاريكى شب آن را احاطه نموده، يا خورشيد روشنگر روز بر آن تابيده و آنچه را كه طبقات و سطوح تاريكى ها و جريانات نور بر آن متعاقبا مى گذرند.

(47) و او مى داند اثر و نشان هر قدمى را و حسّ هر حركتى و نوسان هر كلمه اى را در ذهن گوينده و تحريك هر لبى را و قرارگاه هر آفريده اى را. و مى داند وزن هر ذرّه اى را و صداهاى بسيار ضعيف هر شخص همهمه كننده (با همّت) را. و مى داند هر ميوۀ درختى را بر روى زمين، يا برگ افتاده را و قرار گرفتن نطفه و جايگاه تمركز خون و مضغه را.

ص: 136

(48) و خلقت جديد و مادۀ كشيده شده را (از منابع خود براى خلقت) (خداوند تبارك و تعالى به همۀ اين امور و جريانات داناست). به خداوند سبحان در آفرينش اين امور در كارگاه خلقت هيچ مشقتى نرسيده، و در نگهدارى مخلوقاتى كه آن ها را ابداع فرموده است، هيچ گونه عارضه اى (محاسبه نشده و خارج از علم و سلطۀ او) براى او روى نداده. و در اجراى امور و تدبيرهاى مخلوقات هيچ گونه ملالت و ضعف و سستى بر او عارض نگشته است. بلكه علم او بر همۀ آن ها نافذ و محيط بوده، و عدد همۀ آن ها را شمارش نموده، و عدل و دادش بر همۀ آن ها گسترده شده، و فضل و احسان او همۀ آن ها را احاطه كرده است. در حالى كه همۀ آن مخلوقات از وصول به حقيقت آنچه كه او شايستۀ آن است، قاصرند.

(2) از من بپرسيد پيش از آن كه مرا از دست بدهيد (مرا گم كنيد، من از ميان شما بروم). سوگند به خدايى كه جانم به دست اوست، نخواهيد پرسيد از هيچ چيزى ميان موجوديّت كنونى تان تا روز قيامت، و نه دربارۀ گروهى كه صد كس را هدايت كند و صد كس را گمراه كند، مگر اين كه شما را اطلاع خواهم داد از دعوت و تبليغ كننده اش، و راننده و محرّكش و جايگاه فرود مراكب و بار و اثاث آن. و اطلاع مى دهم به شما كه از اهل آن مردم چه كسى كشته خواهد شد و چه كسى (با اجل طبيعى) خواهد مرد.

(3) و اگر شما مرا گم كنيد و امور ناگوار و رويدادهاى بسيار سخت بر شما فرود آيد، كثيرى از سؤال كنندگان سر پايين بيندازند و كثيرى از مسؤلين شكست بخورند، و اين هنگامى است كه جنگ و پيكارى كه شما را در خود فرو برده است، خود را جمع كند و پوشاك پاهايش را بالا بزند، و دنيا براى شما تنگ گردد، و روزهاى ابتلا و آزمايش را كه بر شما مى گذرد، بسيار طولانى احساس كنيد. تا اين كه خداوند متعال براى باقى ماندۀ نيكوكاران شما گشايش (پيروزى) نصيب فرمايد.

(4) (بدانيد) فتنه ها هنگامى كه روى مى آورند، مشتبه (عامل اشتباه) مى باشند و وقتى كه رو بر مى گردانند، بيدار مى سازند. در هنگام آمدن مورد انكار و ناشناس اند، و در موقع برگشت و روى گردان شدن شناخته مى شوند. فتنه ها مانند بادها مى گردند، به شهرى مى رسند (در يك شهر وارد مى شوند و مى وزند) و از شهرى بدون اصابت مى گذرند.

(5) هشيار باشيد، خوفناك ترين فتنه ها براى شما در نظر من، فتنۀ بنى اميّه است.

زيرا فتنه اى است كور و تاريك و تاريك كننده: خصلت (يا نقشه اش) فراگير و بلايش مخصوص (پيشوايان دين و انسان هاى با ايمان) و هر كس كه در آن فتنه بينا باشد، بلا بر او فرود آيد، و هر كس كه در آن فتنه نابينا باشد، بلا او را گم مى كند (به او نمى رسد).

ص: 139

(6) و سوگند به خدا، پس از من بنى اميّه را مالكان و رؤساى بدى براى خود خواهيد يافت، مانند شتر بد خلق (در موقع دوشيدن) كه با دهانش (دندان هايش) زخمى مى كند و با دستش مى زند و با پاهايش دفع مى كند و از شير دوشيدنش جلوگيرى مى نمايد. بنى اميّه به همان وضعى كه گفتم، با شما رفتار خواهند كرد تا كسى را از شما نگذارند، مگر اين كه سودى براى آنان داشته باشد و يا ضررى به آن ها نرساند. و بلاى آنان را از شما زايل نگردد تا موقعى كه پيروزى (يا انتقام) يكى از شما بر آنان مانند پيروزى برده اى بر مالكش و تابعى بر متبوعش باشد.

(7) فتنۀ بنى اميّه به طور قبيح و وحشتناك و دسته دسته با وضع جاهليّت بر شما وارد مى گردد. نه منارۀ هدايتى در آن وجود دارد و نه نشانه اى كه ديده شود.

(8) ما خاندان پيامبر از آن فتنه در نجات هستيم و ما در آن فتنه دعوت كننده نيستيم.

سپس خداوند آن فتنه را از شما جدا (دفع) مى كند، مانند جدا كردن پوست از گوشت. خداوند فتنۀ بنى اميّه را به وسيلۀ كسى برطرف مى كند كه آنان را ذليل كند و با كمال خشونت آنان را براند و با كاسۀ تلخ آنان را سيراب نمايد. جز شمشير بر آنان چيزى ندهد، و نپوشاند بر آنان جز ترس را. در اين هنگام قريش دوست خواهد داشت كه دنيا و آنچه را در آن است (بدهد) و زمانى كوتاه - اگر چه به اندازۀ زمان ذبح يك شتر قربانى - مرا ببيند تا آنچه را كه امروز مقدارى از آن را مى خواهم و آنان از انجام آن امتناع مى ورزند، از آنان بپذيرم.

(2) و بى اعتنايى و كندى كه شما در حق من (كه امير شما هستم) داريد. همۀ اقوام و امم از ظلم امراى خود مى ترسند و من از ظلم رعيّت خود بيمناكم. شما را به جهاد بسيج كردم، به راه نيفتاديد و سخنان (سازنده) به گوشتان خواندم، نشنيديد. و شما را نهانى و آشكار دعوت كردم، پاسخ مثبت نداديد. و شما را نصيحت نمودم، نپذيرفتيد.

(3) (آيا مى توان نظير شما مردمى را ديد كه) در ظاهر مشهوديد، ولى در حقيقت غايبيد! در ظاهر مالكانيد و در باطن بردگان. حكمت ها را براى شما مى خوانم، از آن ها مى گريزيد! و با پند رسا شما را موعظت مى نمايم، (بدون اين كه در شما تأثير كند) هر يك راه خود را مى گيريد و پراكنده مى شويد. و شما را براى جهاد با طغيانگران تحريك مى كنم، شما را مى بينم كه سخنم به پايان نرسيده، مانند فرزندان سبأ پراكنده مى شويد و به مجالس خود بر مى گرديد.

(4) و در مواعظى كه براى شما نموده ام، با (مغالطه بازى) يكديگر را فريب مى دهيد.

بامدادان اصلاحتان مى نمايم، شامگاهان خميده مانند پشت كمان به سوى من برمى گرديد. و (به اين ترتيب) اصلاح كننده ناتوان گشته و آنچه كه مى بايست اصلاح شود، غير قابل انعطاف و گره خورده است.

(5) اى مردمى كه بدن هايشان حاضر و عقولشان از خودشان غايب و تمايلاتشان مختلف اند، اى وسيلۀ ابتلاى امر ايشان، امير شما خدا را اطاعت مى كند و شما او را معصيت مى نماييد. و امير اهل شام خدا را نافرمانى مى كند و آنان او را اطاعت مى نمايند. سوگند به خدا، دوست داشتم معاويه دربارۀ شما و يارانش با من معاملۀ صرف مى كرد، صرف دينار به درهم: ده نفر از شما را از من مى گرفت و مردى از آنان را به من مى داد.

ص: 144

(6) اى اهل كوفه، من از شما به سه خصلت و دو خصلت مبتلا شده ام:

ناشنوايانى گوش دار! لال هايى سخنگو! نابينايانى چشمدار! (دو خصلت نكوهيدۀ ديگر كه در شما است و مرا با آن دو مبتلا كرده ايد:) نه آزاد مردان راستين هستيد در هنگام رويارويى با دشمنان. و نه برادران قابل اطمينان در موقع آزمايش.

(7) پست و به خاك آلوده باد دست هايتان. اى امثال شترانى كه ساربان هاى آن ها غايب از آن هاست. هر وقت از طرفى جمع شوند، از طرف ديگر پراكنده مى شوند. سوگند به خدا، گويى شما را مى بينم (در گمانى كه دربارۀ شما دارم) كه اگر جنگ شدت بگيرد و زد و خورد و پيكار گرم شود، (8) فرزند ابيطالب را از خود رها كنيد، مانند رها كردن زن، نوزاد خود را در موقع زاييدن. و من يقينا بر مبناى دليل روشنى از پروردگارم و مسير مستقيمى از پيامبرم حركت مى كنم، و من در طريق واضح قدم بر مى دارم و آن را از ميان طرق گوناگون پيدا مى كنم و انتخاب مى نمايم.

(11) آن رشد يافتگان در حال يادآورى معادشان مانند اخگر شعله ور مى گشتند. از طول سجودى كه انجام مى دادند، ميان چشمانشان برآمدگى مانند زانوهاى بز نمودار مى شد. در آن هنگام كه خدا به يادشان آورده مى شد، از چشمانشان چنان اشك مى باريد كه گريبان هايشان خيس مى شد. و خود به اضطراب مى افتادند. چنان كه درخت در روزى كه باد تند بوزد، به اضطراب مى افتد. اين همه بى قرارى آنان به جهت ترس از كيفر بود و اميد پاداش.

(5) و هر مدّتى در اين دنيا رو به پايان است، و هر زنده اى در آن رو به فنا. آيا براى شما در آثار گذشتگان عامل جلوگيرى از ارتكاب فساد وجود ندارد؟ و آيا در سرگذشت نياكانتان اگر تعقل كنيد عامل بينايى و عبرت نمى بينيد؟ آيا نمى بينيد كه گذشتگان برنمى گردند؟ (6) و (آيا نمى بينيد كه) جانشينانى كه از آنان مانده اند، بقايى ندارند؟ آيا نمى بينيد اهل دنيا را كه با احوال گوناگون، صبح را به شام مى رسانند و شام را به صبح:

مرده اى كه بر وى مى گريند و ديگرى تسليت داده مى شود. و يكى افتاده اى است مبتلا. گروهى بر بالين بيمار براى عيادت وى حاضر شده اند. يكى ديگر به جان خود مى پيچد. جوينده اى را مى بينيد كه دنيا را مى جويد و مرگ در جستجوى اوست. و غافلى در غفلت غوطه مى خورد كه مورد غفلت نيست و باقى مانده به دنبال گذشته مى گذرد و مى رود.

(7) هشيار باشيد، به ياد بياوريد در موقع ارتكاب اعمال زشت، مرگى را كه نابود كنندۀ لذت هاست و تيره كنندۀ شهوات و قطع كنندۀ آرزوها. و يارى بطلبيد از خدا براى اداى حق واجب او و براى سپاس نعمت ها و احسان بيشمارش.

(2) خداوند سبحان او را با امر خود براى اظهار حق و گويايى ذكرش فرستاد.

او رسالت را با كمال امانت ادا كرد و در حدّ (اعلاى) رشد رخت از اين دنيا بربست، و در ميان ما پرچم حقّ را جانشين ساخت، كه هر كس از آن پيشى گرفت، از دين خارج گشت، و هر كس از آن عقب افتاد، در هلاكت سقوط كرد، و هر كس كه ملتزم پيروى از او گشت، به سعادت واقعى نايل آمد.

(3) متانت و درنگ در سخن خاصيّت دليل آن پرچم است. آن دليل با تحمّل و بردبارى قيام مى كند، و وقتى كه قيام كرد، با سرعت به تكاپو مى پردازد. هنگامى كه شما گردن براى او فرود آوريد و براى تعظيم موقعيّت او با انگشتانتان به سوى او اشاره كرديد، مرگ به سراغش آمده و او را مى برد. پس از چشم بستن او از اين دنيا تا زمانى كه خدا بخواهد درنگ خواهيد كرد، تا آن گاه كه خداوند در ميان شما كسى را ظاهر نمايد كه شما را جمع و پراكندگى شما را به تشكّل مبدّل نمايد.

(4) پس علاقمند به زمامدارى كسى نباشيد كه خود به آنچه كه از وى مى خواهيد، روى نياورد و نااميد از كسى كه پشت گردانيده است، نيز نباشيد. زيرا چه بسا كه يكى از دو پاى شخصى كه پشت گردانيده است، بلغزد و پاى ديگرش ثابت بماند.

(5) آگاه باشيد، مثل اهل بيت محمّد صلّى اللّه عليه و آله مثل ستارگان است. هر گاه ستاره اى از آنان غروب كند، ستاره اى ديگر طلوع نمايد. چنان كه مى بينيد فضل و اعمال خداوندى دربارۀ شما تكميل گشته و آنچه را كه آرزو مى كرديد، به شما نشان داده است.

ص: 149

(5) اين مطالب را درياب و چه بسا بادهاى تندوز كه كوفه را بدرد و بشكافد و بادهايى نيرومند و جهنده را از كوفه بگذرد، و در اندك زمانى دو گروه به يكديگر بپيچند (شاخ به شاخ شوند). آن كسى كه (در آن آشوب) ايستاده است (نيرومند است) درو شود و درو شده (ضعيف) نابود گردد.

(3) اهل آن فتنه ها مردمى هستند كه آزار و شرارتشان سخت و غنيمتى كه از لباس و سلاح كشته شدگان مى برند، اندك است. گروهى از جهادگران در راه خدا با آنان مى جنگيدند كه در نزد متكبّران خوار و پست مى نمايند. آن گروه در روى زمين مجهول و در آسمان معروفند.

(4) واى بر تو اى بصره در آن موقع از سپاهى از نقمت هاى خداوندى! كه نه گرد و غبارى دارد و نه حسّ و حركتى و به زودى اهل تو اى بصره، به مرگ سرخ و گرسنگى خاك آلود گرفتار خواهند گشت.

(3) خدا رحمت كند مردى را كه انديشيد و عبرت اندوخت، و از عبرت اندوخته بينايى يافت. آنچه كه از دنيا وجود دارد، پس از اندك زمانى گويى وجود نداشته است. و گويى آنچه كه از آخرت وجود دارد، پس از اندك زمانى (پس از مرگ) ابدى است.

هر قابل شمارشى، پايان پذير و هرچه مورد انتظار است، آينده و هر آينده اى، نزديك و در حال رسيدن است.

(7) اى مردم، زمانى براى شما فرا مى رسد كه اسلام در آن برگردانده مى شود، همان گونه كه ظرف با محتوياتش برگردانده مى شود. اى مردم، خداوند شما را بركنار فرموده از آن كه به شما ظلم كند، ولى شما را از آن كه مبتلا و آزمايش كند، دور نساخته است. و خداوند (بزرگترين گوينده) فرموده است: «در اين امر آياتى است و ما آزمايش كننده ايم.»

(4) آگاه باشيد كه براى هر خونى خونخواهى و براى هر حقّى طلب كننده اى است. خونخواه خون هاى ما مانند حكم كننده اى دربارۀ خويشتن است. و آن خونخواه خداوندى است كه هيچ مطلوبى او را ناتوان نسازد و هيچ فرار كننده اى نمى تواند از او فوت شود.

(5) سوگند ياد مى كنم به خدا اى بنى اميّه، به زودى خواهيد ديد كه اين دنيا و زمامداريش در دست كسانى غير از شما و در خانۀ دشمنتان خواهد بود.

آگاه باشيد، بيناترين چشم ها چشمى است كه نگاهش در خير نفوذ كند.

آگاه باشيد، شيواترين گوش ها گوشى است كه تذكر را بشنود و آن را بپذيرد.

(8) خدا را، خدا را در نظر بگيريد از اين كه شكايت پيش كسى ببريد كه نتواند اندوه را از شما زايل كند، و نتواند با رأى خود چيزى را بشكند كه براى شما محكم گشته است. حقيقت اين است كه بر عهدۀ شخص پيشوا چيزى جز آن كه از امر خدا متعهد شده است، نيست: ابلاغ موعظه، و نهايت كوشش در خير خواهى، و احياى سنّت، و بر پا داشتن حدود بر مستحقّان آن ها، و اخراج و رساندن سهم ها و نصيب ها به صاحبانشان.

(9) پس اى مردم، پيشدستى كنيد براى گرفتن علم پيش از آن كه روييدنى آن بخشكد و پيش از آن كه از استفادۀ علمى از دارندگان علم منصرف و به غوطه خوردن در حوادث و فتنه ها مشغول شويد. و مردم را از كار زشت نهى كنيد و خود نيز از آن دور شويد، زيرا جز اين نيست كه شما مأمور شده ايد به نهى كردن مردم، پس از آن كه خود از ارتكاب امور زشت اجتناب كنيد.

(2) خداوند، اسلام را نورى براى كسى كه طلب روشنايى از آن نمود، قرار داد. و فهمى براى كسى كه تعقل ورزيد. و مغزى براى آن كسى كه انديشيد. و علامت براى كسى كه فراست و فهم لطيف به كار برد. و بينايى براى انسانى كه داراى عزم و تصميم (براى خيرات) است. و عبرت براى كسى كه پند بپذيرد. و نجات براى تصديق كننده و اطمينان براى كسى كه توكل كند. و راحتى براى كسى كه همۀ امور خود را به خدا بسپارد. و سپر براى كسى كه شكيبا باشد.

(3) پس راه هاى اسلام روشن ترين راه ها و مدخل هاى آن واضح ترين مدخل ها است.

منار مشعل گاه آن بلندترين مشعل گاه ها است. جاده هاى آن درخشان و چراغ هاى آن فروزان است. ميدان تكاپويش با كرامت، داراى غايتى رفيع و وسايل جامع براى سبقت (در تكاپو براى كمال). جايزه (پاداش سبقت) در آن مورد رقابت شديد است و سوارانش شريف مى باشند.

(4) راه راست اسلام تصديق اصول اوليه آن است. و اعمال صالحه منار (مشعل گاه) آن است. و مرگ پايان گرفتارى هاى مسلمان است. و دنيا ميدان مسابقۀ او و قيامت موقع اجتماع همۀ وسايل مسابقۀ او و بهشت پاداشش.

(7) و ما را در گروه او محشور فرما، بدون ابتلاء به رسوايى و بدون گرفتارى به ندامت و انحراف و عهد شكنى و گمراهى و گمراه كنندگى و غوطه ورى در فتنه ها.

شريف رضى گفته است: اين سخن در خطبه هاى گذشته آمده است. و ما به جهت وجود اختلاف در روايات، بار دوم در اين جا آورديم.

(6) و در چنان روزى (استحكام فتنه و پراكنده شدن دسته ها و گروه هايش در جوامع) از شما نخواهد ماند مگر ته مانده اى مانند ته ماندۀ ديگ. بقيّۀ ناچيزى در ظرف بار (كه بيرون ريختنى است). آن فتنه شما را سخت مى مالد، مانند پوست دبّاغى. و آرد مى كند، مانند غلاّت درو شده. و انسان مؤمن را از ميان شما برمى گزيند، مانند برگزيدن مرغ دانۀ درشت را از ميان دانه هاى ريز.

(7) (اى مردم) اين راه هاى مختلف شما را به كجا مى برد؟ و تاريكى ها در كدامين بيابان ها سرگردانتان مى سازد؟ و دروغ ها چگونه شما را مى فريبد؟ و از كدامين راه بر شما تاختن مى آورند؟ و به كدامين قصد از صراط مستقيم منحرف مى شويد؟ براى هر مدّتى (در هر حادثه و نوع زندگى) كتابى است، و براى هر غيابى برگشتى.

بشنويد حكمت را از شخصيّت ربّانى كه در ميان شما است و دل هايتان را براى پذيرش از او حاضر كنيد.

(8) و اگر شما را صدا كرد، بيدار شويد و هر طلايه دارى به پيروان خود راست بگويد و پراكندگى آنان را جمع كند، و قواى مغزى خود را تمركز بخشد. آن شخص ربّانى حقيقت امر را براى شما مانند مهره شكافت و مانند گرفتن صمغ از درخت، چيزى از دين را فروگذار نكرد. در اين موقع (گم شدن در ميان راه هاى منحرف) است كه باطل مبانى خود را گرفت و جهل به مركب هاى خود سوار شد. و طغيان و طغيان گر بزرگ و دعوت كننده به طرف حق اندك باشد.

(9) و روزگار مانند حيوان درنده حمله نمود. شتر باطل پس از خاموشى فرياد برآورد و مردم براى انجام گناه زشت دست به هم دادند. و به جهت داشتن دين و تقيّد به آن از يكديگر هجرت نمودند (يعنى از انسان متديّن فرار كردند). و به يكديگر محبّت بر مبناى دروغ ورزيدند. و به جهت داشتن صدق و تقيّد به آن (به انسان صادق) عداوت نمودند.

ص: 162

(10) در چنين موقعى است كه فرزند موجب ناراحتى شديد، و باران موجب حرارت (مختل كنندۀ هوا) مى گردد. در اين هنگام بر مردم پست افزوده مى شود، و از انسان هاى با كرامت مى كاهد. و مردم آن زمان گرگ هايى مى گردند و سلاطينشان درندگان. و مردم متوسّط طعمه هايى براى آن درندگان، و فقراى آنان مردگانى و صدق محو مى شود. و كذب با فراوانى به جريان مى افتد. مردم آن زمان محبّت و وداد را در زبان به كار مى برند، در حالى كه با دل هاى خود با يكديگر خصومت و مشاجره مى ورزند. فسق و فجور نسب مى گردد و عفّت و پاكدامنى باعث شگفتى و دين اسلام مانند پوستين وارونه پوشيده مى شود.

(2) (بار پروردگارا)، چشمان ظاهرى تو را نديده است، تا خبرى از تو بدهد، بلكه وجود اقدست پيش از توصيف كنندگان از خلايقت بوده است. مخلوقات را براى دفع وحشت نيافريدى و آن ها را براى سودبردن به كار نينداختى. هر كس كه تو او را طلب كنى، توانايى سبقت براى گريز از تو ندارد، و هر كس كه تو او را گرفتى، قدرت فرار از تو را دارا نيست. كسى كه تو را معصيت كند از سلطۀ تو نكاهد، و كسى كه اطاعتت كند بر ملك تو نيفزايد. كسى كه از قضاى تو به غضب درآيد، نتواند امر تو را بر گرداند. و كسى كه از امر تو رويگردان شود، بى نياز از تو نخواهد گشت.

(3) همۀ رازهاى نهانى در نزد تو آشكار و هر غيبى در پيشگاه تو مشهود است.

خداوندا، تويى آن حقيقت ابدى كه مدتى براى تو نيست و تويى نهايت همۀ هستى كه هيچ گريزى از تو نيست. وعده گاه نهايى مخلوقات بارگاه توست، پس رهايى از سيطرۀ مطلق تو نيست، مگر به سوى تو. اختيار هر جنبنده اى به دست توست، و سرنوشت همۀ نفوس به سوى تو. پاكيزه پروردگارا، چه با عظمت است شأن تو.

(4) پاك خداوندا، چه بزرگست آنچه كه از مخلوقات تو مى بينيم. و چه كوچك است هر بزرگى در جنب قدرت تو. و چه دهشتناك است آنچه كه از ملكوت تو مى بينيم.

و چه محقّر است اين ملكوت در برابر آن عظمت هاى قدرت تو كه از ما پوشيده است. چه فراوان است نعمت هاى تو در اين دنيا. و چه ناچيز است اين نعمت هاى دنيوى در مقابل نعمت هاى اخروى.

(6) و آن موجودات شريف با آن مقام و منزلتى كه در نزد تو دارند و با آن كه همۀ خواسته هاى آن ها متوجه و متمركز مقام تو بوده، و آن اطاعت هاى فراوانى كه براى تو انجام مى دهند، و با اين كه غفلت آنان از امر تو كم است، با همۀ اين اوصاف، اگر حقيقت نهايى عظمت تو را كه از آن ها پوشيده است ببينند، اعمال خود را كوچك مى شمارند. و به خودشان خرده گيرى مى نمايند و مى فهمند كه مطابق آنچه شايستۀ مقام ربوبى توست، تو را نپرستيده اند و به نحوى كه حق اطاعت توست، تو را اطاعت ننموده اند.

(9) و مى گردد به هر طرفى كه آن جيفه بگردد و روى آورد به هر سويى كه آن موجود محقر روى آورد. آن لاشه خوار با هيچ عامل باز دارنده اى، از معصيت خدا باز نمى ايستد و براى ايمان به خدا و مشيّت او از هيچ واعظى پند نمى گيرد، با اين كه گرفتار شدگان فريب خورده را مى بيند كه به هيچ وجه نمى توانند محصول تباهى هاى خود را برگردانند و برگردند. او مى بيند كه چگونه آنچه كه آن سرمايه باختگان نمى دانستند بر سرشان فرود آمد.

(10) و آن جدايى از دنيا به سراغشان آمد كه در فكرش نبودند و قدم به سوى آخرت بر وعده اى كه داده شده بودند، نهادند. آنچه بر سرشان فرود آمد، براى آنان توصيف نشده بود. سكرات موت و حسرت فوت تاختن آورد و اعضاى آنان را سست كرد و رنگ هايشان را تغيير داد. سپس مرگ بر فرو رفتن در وجود آنان بيفزود و ميان هر يك از آنان و سخنش فاصله انداخت. اين عابر پل مرگ در ميان خانواده اش با چشمش مى نگرد و با گوشش مى شنود. هنوز عقلش صحيح است و مغزش به حال خود باقى است. مى انديشد كه عمر خود را در كجا فانى كرد و روزگارش را در چه چيزى سپرى نمود.

(11) به ياد مى آورد اموالى را كه جمع كرده و از چگونگى موارد طلب آن اموال چشم پوشيده. از موارد حلال روشن و از موارد مشتبه نتايج جمع آورى آن اموال را مى بيند كه گريبانگيرش شده و هم اكنون در صدد مفارقت از آن هاست، كه آن اموال به بازماندگان پس از او متعلق مى شود و آنان از آن بهره مند مى گردند و برخوردار مى شوند.

(12) گوارايى آن اندوخته ها نصيب ديگران مى گردد و بار سنگينش به دوش اوست، در حالى كه گروهاى آن مرد به آن اموال بسته است. او از پشيمانى ظهور واقعيات و نتايج كردار و گفتار و انديشه هايش دست به دندان مى گزد و اعراض مى كند از آنچه كه در روزگار عمرش رغبت به آن داشت. و آرزو مى كند كسى كه دربارۀ اندوخته ها به او رشك مى برد و حسادت مى كرد، آن اندوخته ها را حيازت مى كرد نه او.

ص: 166

(13) (او در اين تخيلات و تفكرات مشغول است) كه مرگ نفوذ خود را در بدن او ادامه مى دهد، تا اين كه زبانش در گراييدن به خاموشى، به گوشش ملحق مى گردد. اكنون در ميان خاندانش قرار گرفته. نه با زبانش سخنى مى گويد و نه با گوشش صدايى را مى شنود. چشم براى نگاه در روى اعضاى خاندانش مى گرداند. حركات زبان آنان را مى بيند، ولى موج سخنشان را نمى شنود.

(14) سپس مرگ بر فراگيرى همۀ وجود او مى افزايد، بيناييش گرفته مى شود چنان كه شنواييش گرفته شده بود. در اين حال است كه روح از بدن او خارج مى گردد و لاشه اى در ميان خانواده اش مى افتد. اعضاى خانواده از نزديكى به او وحشت نموده از او دورى مى جويند. نه پاسخى به گريه كننده اى دارد و نه جوابى به كسى كه او را بخواند. سپس او را برداشته، به آخرين منزلگهش در زمين برده و به عملش مى سپارند و از ديدارش منقطع مى گردند.

(17) جايگاهى كه وارد شوندگان از آن جا كوچ نكنند، و حالاتشان دگرگون نگردد، و خوف و هراس ها هجوم به آنان نياورد. و بيمارى ها به سراغشان نيايد، و مخاطرات بر آنان عارض نگردد. و سفرها براى حركت آماده شان ننمايد. و اما معصيت كاران، خداوند آنان را به بدترين جايگاه فرود آورده، دست هاى آنان را به گردنشان بسته و پيشانى آنان را به پاهايشان نزديك مى نمايد.

(18) و پيراهن هاى قطران و لباس هايى از آتش به آنان بپوشاند، در عذابى كه حرارتش بسيار سخت است، و در جايگاهى كه درش بر ساكنانش بسته، در آتشى با هجوم شديد و با صدا، و در شعله اى مرتفع با صدايى بس هولناك. آن كس كه در چنان عذابى گرفتار شود، كوچ نتواند كرد و اسيرش با دادن فديه آزاد نگردد. و بند و زنجيرهايى كه به آن تبهكاران بسته شده، گسيخته نشود. مدتى معيّن براى اقامت در آن عذابخانه نيست كه به سر آيد و براى آن مردم اجلى مشخص نيست كه فرا رسد و زندگيشان پايان بپذيرد.

(4) در ذكر خداوندى حركت كنيد كه بهترين ذكر است. و علاقه پيدا كنيد به آنچه كه خداوند متّقيان را وعده فرموده است، زيرا وعدۀ خداوندى راست ترين وعده ها است. و اقتدا كنيد به هدايت پيامبرتان زيرا در برترين هدايت ها است. و بپذيريد سنّت پيامبرتان را زيرا هدايت كننده ترين سنّت ها است.

(2) نه براى شادى هايش دوامى است و نه از مصيبتش كسى را امنى. سخت فريبنده است و ضرربار. در دگرگونى و زوال دايمى بوده، و رو به تمامى و فنا است.

خورنده اى است مهلك. حال اين دنيا چنين است. هنگامى كه آرزوى علاقمندان به آن و خشنودى به آن، به انتهاى خود رسيد، تجاوز از فرمودۀ خداوند سبحان در قرآن مجيد نمى كند كه «مثل زندگانى دنيا مانند آبى است كه از آسمان فرستاديم، پس روييدنى زمين با آن در آميخت و سپس آن روييدنى متلاشى و خرد شد كه بادها آن را پراكنده مى كند، و خداوند بر همه چيز توانا است».

(3) هيچ انسانى از اين دنيا شادمان نگشت، مگر اين كه اشكى به دنبالش فرا رسيد و به هيچ احدى با سود و خيرات و شادى هاى خود روى نشان نداد، مگر اين كه با ضررهايى كه به او وارد كرد، پشت به او گردانيد (و راه خود را پيش مى گيرد). اين دنيا بارانى اندك از رفاه بر كسى نباريد، مگر اين كه رگبارى از ابر بلا و ناگوارى ها بر او فرو ريخت.

(4) شايستۀ دنيا است (وضع آنچنين است) كه اگر بامدادان به كسى يارى كند، شامگاهان قيافۀ زشت و خصومت به او بنمايد، و اگر طرفى از اين دنيا گوارا و شيرين شود، طرف ديگر آن تلخ و ناگوار خواهد بود. هيچ شخصى از طراوت و عيش و عشرت دنيا برخوردار نگردد، مگر اين كه از مصيبت هايش خستگى و مشقّت بر او حمل كند. و هيچ انسانى را در بال امن خود به شامگاه نرساند، مگر اين كه بامدادان بر پرهاى وحشت آور خود (كه هر چيز و هر كس به آن سوار شود مى افتد - اگر بتواند سوار شود) قرار بدهد.

(5) اين دنيايى بسيار فريبنده است هر چه در آن است، فريب و هر چه بر روى آن است، رو به فنا است. در هيچ يك از زاد و توشۀ اين دنيا خيرى نيست مگر تقوا. و هر كس كه از اين دنيا (لذايذ و مطالب دنيا) اندكى گرفت، بسيارى از عوامل امن و اطمينان (از نتايج ناگوار) را به دست آورد. و هر كس كه به تكاثر از امتيازات اين دنيا مبتلا گشت، بر عوامل هلاكت خويشتن افزود، و در اندك زمانى از وى جدا گشت. چه بسا كسى كه وثوق به اين دنيا داشت، دردهاى آن او را فرا گرفت، و چه بسا كسى را كه به آن اطمينان نموده بود، به خاك هلاكت انداخت. و چه بسا چشمگيران با حشمت را كه پست گردانيد و داراى كبر و نخوتى را كه به ذلت و خوارى برگرداند.

ص: 171

(6) سلطه و اقتدارش در گردش (تناوبى) است، و عيش آن تيره، و گوارايش ناگوار، و شيرينش تلخ، و طعام آن زهرآگين، و طناب هاى آن پوسيده، و زنده اش در معرض مرگ، و تندرستش در معرض بيمارى، و ملك آن ربوده شده، و عزيزش مغلوب، و مالدارش مبتلاى نكبت، و اموال همسايه اش غارت شده.

(7) آيا شما در خانه هاى كسانى پيش از خود قرار نگرفته ايد كه عمرهاى آنان از شما طولانى تر و آثارشان پايدارتر و آرزوهايشان دورتر و عددشان از شما بيشتر و سپاهيانشان از شما انبوه تر بوده است؟ دنيا را در حدّ شگفت آورى پرستيدند (يا تسليم محض آن شدند) و آن را به طور عجيبى بر همه چيز مقدم داشتند.

(8) سپس بدون زاد و توشه اى كه آنان را به مقصد برساند و بدون مركبى كه سفر را سپرى نمايد از اين دنيا كوچ كردند. آيا تاكنون اين خبر به شما رسيده است كه دنيا با پذيرش فديه اى، سخاوت از خود نشان داده، و نفسى از كاروان منزلگه مرگ را آزاد كرده باشد؟ يا كمكى به آن نموده يا صحبت نيكويى با آنان داشته است؟ بلكه اين دنيا حوادث سنگين بر دوششان نهاد و با مصايب كوبنده ناتوانشان ساخت، و با گرفتارى هاى شديد متزلزلشان نمود، و صورت هاى آنان را بر روى بينى هايشان به خاك ماليد. و آنان را زير پاى خود لگدمال كرد و كمك به تسلط حوادث جانكاه بر آنان نمود.

(9) و شما ناسازگارى دنيا را با كسى كه به آن نزديك شود و آن را مقدّم بدارد و تكيۀ جاودانى بر آن نمايد، ديده ايد. در آن هنگام كه آنان از دنيا براى جدايى ابدى كوچ كردند، آيا اين دنيا توشه اى جز گرسنگى به آنان داد!؟ يا آنان را جز در تنگى، در موقعيتى ديگر قرار داد!؟ يا براى آنان جز تاريكى روشنايى به وجود آورد!؟ يا جز پشيمانى در عاقبت امرشان نتيجه اى داد!؟

ص: 172

(10) آيا اين دنيا را مقدّم مى داريد (بر كمال و رشد معنوى) يا به اين دنيا اطمينان مى نماييد!؟ آيا به اين دنيا حرص مى ورزيد!؟ اين دنيا سراى بدى است براى كسى كه آن را متّهم نسازد و بر حذر از آن نباشد. پس بدانيد - و شما مى دانيد - كه بالاخره اين دنيا را رها خواهيد كرد و از آن كوچ خواهيد نمود.

(11) پند بگيريد از (عاقبت زندگى) آنان كه گفتند: «كيست از ما نيرومندتر». آنان به گورهاى خود برده شدند، بدون اين كه در حالت سوارى دعوت شوند. و به قبرها فرود آمدند، بدون اين كه مهمان خوانده شوند. و از براى آنان از زمين قبرها و از خاك كفن ها و از پوسيده ها همسايگان ساخته شد. همسايگانى كه هيچ خواننده اى را پاسخ نگويند و هيچ تعدّى را از خود منع نكنند، و توجّهى به ناله كننده ندارند. اگر بارانى (روى قبرشان و جسدشان) ببارد، شاد نگردند و اگر خشكسالى روى آورد، نوميدى ندارند، با همند و تنها.

(12) همسايگانى هستند دور از هم. نزديك به همند، ولى يكديگر را ديدار نمى كنند.

پهلوى هم خوابيده اند، انسى با هم ندارند. بردبارانى هستند كه كينه هايشان زايل شده، و نادان هايى هستند كه عداوت هايشان مرده است. ترسى از مصيبتشان نيست، و اميدى به دفاعشان. پشت زمين را به شكم زمين تبديل، و تنگى را به جاى وسعت، و غربت را به جاى انس با خويشان، و ظلمت را به جاى نور گرفتند.

(13) همان گونه كه از اين دنيا مفارقت كردند، به اين دنيا آمده بودند. پا برهنه و عريان به همراه اعمال خود از اين دنيا به حيات ابدى و سرايى پايدار كوچ كردند. همان گونه كه خداوند سبحانه و تعالى فرموده است: «همان گونه كه آغاز خلقت را شروع كرديم، آن را بر مى گردانيم. وعده اى است كه ما داده ايم و ما قطعا اين كار را انجام خواهيم داد.»

ص: 173

(2) خداوند متعال اين دنيا را براى اولياء خود صاف (و بدون مشكلات) مقرّر نفرموده.

و براى دشمنانش امساك از آن ننموده است. خير اين دنيا ناچيز است، و شرّ آن هميشه حاضر. جمع شده اش رو به فناست، و ملكش ربوده شدنى، و آبادش رو به ويرانى. پس چيست نفع آن خانه اى كه از بنيادش شكسته مى شود. و چه منفعتى است در عمرى كه در اين دنيا مانند فناى زاد و توشه اش رو به زوال است. و چه سودى است در امتداد آن مدت كه مانند قطع شدن حركت به پايان مى رسد.

(3) اى مردم، آنچه را كه خداوند بر شما مقرّر فرموده است، مطلب و مطلوب خود تلقى كنيد، و از اداى حق خداوندى آنچه را كه از شما خواسته است، مسألت نماييد. و دعوت مرگ را پيش از آن كه شما را (براى عبور از پل زندگى) بخوانند، به گوش هاى خود بشنوانيد. دل هاى پارسايان در اين دنيا مى گريد اگرچه بخندند، و اندوه آنان سخت مى شود اگرچه شادمان باشند. خصومت آنان با نفس هاى امّاره شان فراوان است، اگرچه به آنچه به آنان روزى شده باشد مورد غبطه باشند.

(4) ذكر فرا رسيدن پايان زندگى ها از دل هايتان ناپديد و آرزوهاى بى اساس و دروغين در قلوبتان حاضر است. در نتيجه، دنيا شما را پيش از آخرت مالك شده است. و دنياى زودگذر شما را به سوى خود برنده تر از آخرت گشته است. و جز اين نيست كه شما بر مبناى دين خداوندى، برادران يكديگريد. ميان شما جدايى نينداخته است مگر پليدى درون ها و بدى نيّت هايتان. به اين جهت است كه به كمك هم نمى شتابيد و خيرخواه يكديگر نيستيد و به همديگر نمى بخشيد و مهر نمى ورزيد.

(5) چه شده به شما كه از اندكى از دنيا كه مى يابيد شادمان مى شويد. ولى بسيارى از آخرت كه از آن محروم مى گرديد، شما را اندوهگين نمى سازد! چه شده است كه در اگر اندكى از دنيا از شما فوت مى شود، پريشان مى گرديد، تا آن جا كه در صورت هاى شما نمودار مى شود. و تحمل شما دربارۀ چيزى از دنيا كه از شما دور شده است كم مى گردد. گويى اين دنيا اقامتگاه ابدى است و متاع آن براى شما پايدار خواهد ماند.

ص: 175

(6) و هيچ يك از شما را رويارويى با برادرش براى اظهار عيب او جلوگيرى نمى كند، مگر ترس از آن كه او هم با اظهار عيبى مانند عيب او رو در رو شود. دست اتحاد به هم داديد كه آخرت را رها كنيد و به دنياى زودگذر محبت بورزيد، و دين هر يك از شما براى يك بار ليسيدن آن با زبان شده است. (اين كارهاى شما) مانند كار كسى است كه از عمل خود آسوده و رضايت مولايش را به دست آورده است.

(3) اى بندگان خدا، شما را به تقواى الهى توصيه مى كنم كه تنها توشۀ معاد است و تنها وسيلۀ پناهندگى به خدا. توشه اى است رساننده به مقصد و وسيلۀ پناهى است واصل كننده به هدف مطلوب. دعوت نموده است به سوى آن تقوا شنونده ترين دعوت كنندگان. و پذيرفته است آن را بهترين پذيرندگان. پس دعوت كننده اش آن را شنوانيد و پذيرنده اش به هدف نايل گشت.

(4) اى بندگان خدا، قطعى است كه تقواى الهى اولياء خدا را از ارتكاب محرماتش باز داشت، و خوف الهى را به دل هاى آنان ملازم نمود تا آنان را به بيدارى در شب وادار كرد و به تشنگى در روزهاى گرم. آنان آسايش در آخرت را با قبول مشقت در دنيا به دست آوردند. و سيرابى (از چشمه سارهاى ابديت را) با قبول تشنگى (در اين دنياى گذران). هم آنان مدت عمر را نزديك تلقّى نمودند و در نتيجه پيشدستى به عمل نمودند و آرزو را تكذيب كردند و پايان روزگار عمر را كه مرگ است ديدند.

(5) سپس (اى بندگان خدا) اين دنيا خانۀ فنا و زحمت است و جايگاه دگرگونى ها و عبرت گيرى ها. و از جريان دنيا در مسير فنا كردن است كه تير در كمان كرده است.

تيرهايش به خطا نمى رود و جراحت هايش مرهم نمى پذيرد. زنده را با تير مرگ مى زند و تندرستى را با بيمارى و نجات يافته (از سختى را) با هلاكت و مشقت و شديد.

(6) خورنده اى است كه هرگز سير نشود، و آشامنده اى است كه هرگز سيراب نگردد. و از مشقت هاى اين دنيا است كه انسان جمع مى كند آنچه را كه نخواهد خورد و مى سازد بنايى را كه در آن سكونت نخواهد كرد. سپس از اين دنيا رهسپار بارگاه الهى مى گردد، در حالى كه نه مالى را با خود حمل مى كند و نه بنايى را منتقل مى سازد. و از دگرگونى هاى دنيا است كه انسانى را مى بينى كه روزى مورد ترحّم بود، روز ديگر مورد غبطه گشته است. و كسى كه روزى مورد غبطه بوده است روز ديگر شايستۀ ترحّم مى گردد. تعاقب اين دو حالت نيست مگر از انتقال نعمتى و فرود آمدن سختى و بينوايى.

ص: 177

(7) و از موارد عبرت گيرى از اين دنيا اين كه آدمى نزديك به وصل به آرزويش مى گردد، در آن حال حضور مرگش آرزو را از او قطع مى كند. پس نه آرزويى دريافت مى شود و نه آنچه آرزو شده او را رها مى سازد. پس پاك پروردگارا، چه اندك است سرور دنيا و تشنگى آور است سراب بودنش. و گرم است سايۀ آن، نه آينده به اين دنيا بر مى گردد و نه گذشته بار ديگر به اين دنيا رجوع مى نمايد. پس پاك پروردگارا، چه نزديك است زنده به مرده كه به او ملحق خواهد گشت. و چه دور است مرده از زنده كه از او منقطع شده است.

(8) قطعى است كه هيچ چيزى بدتر از شرّ نيست مگر كيفر آن. و هيچ چيزى بهتر از خير نيست مگر پاداش آن. و هر چيزى از دنيا شنيدنش با عظمت تر از ديدن آن است. و هر چيزى از آخرت ديدنش با عظمت تر از شنيدن آن است. پس كفايت كند شما را از ديدن امور دنيوى شنيدنش و از غيب، خبرى كه از آن داده مى شود. و بدانيد قطعا آنچه كه از دنيا بكاهد و بر آخرت بيفزايد بهتر از آن است كه از آخرت بكاهد و بر دنيا بيفزايد.

(9) پس چه بسا كاسته شده اى كه سودمند است. و چه بسا افزوده شده اى كه زيانبار است. آنچه كه به آن مأمور شده ايد وسيع تر از آن است كه از آن جلوگيرى شده ايد.

و آنچه كه براى شما حلال شده است بيشتر از آن است كه براى شما حرام گشته است. پس رها كنيد اندك را براى وصول به بسيار و ترك كنيد آنچه را كه تنگ است براى به دست آوردن آنچه كه وسيع است.

(10) خداوند متعال روزى شما را تعهد نموده است و شما به عمل كردن مأموريد. پس نباشد طلب كردن چيزى كه براى شما تضمين شده است، شايسته تر از (كوشش) دربارۀ عملى كه براى شما مقرر گشته است. با اين حال سوگند به خدا، شك بر شما عارض گشته و يقين شما مختل شده است، تا آن جا كه گويى آنچه براى شما تضمين شده است، بر شما مقرر گشته است (كه آن را بايد به جاى بياوريد) و آنچه كه بر شما مقرر شده است، از شما ساقط گشته است.

ص: 178

(11) حال كه چنين است، به عمل پيشدستى كنيد، و از فرارسيدن ناگهانى مرگ بر حذر باشيد، زيرا اميدى كه به برگشت عمر نيست، به برگشت روزى وجود دارد. آن قسمت از روزى كه امروز از دست رفته است، اميدى هست كه بر روزى فردا افزوده شود. ولى آن مدت از عمر كه ديروز سپرى شده است، اميدى به برگشت آن در امروز نيست. اميد به چيزى شايسته است كه مى آيد و يأس از چيزى درست است كه گذشته است. (اى بندگان خدا) براى خدا تقوا بورزيد، تقوايى كه شايستۀ اوست و نرويد از اين دنيا مگر در حالى كه مسلمانيد.

(4) خداوندا، كريما (از كرم و لطف بى چونت) ما را چنان مورد لطف و عنايتت قرار بده كه زمين مرده احياء گردد و تشنه ها سيراب شوند. بارشى فراگير و تمام، پاكيزه و مبارك و گوارا و باعث فراوانى. گياهش روينده و شاخه هايش ثمربخش و برگ هايش زيبا و با طراوت. تا بندگان ناتوانت را به وسيلۀ اين نعمت عظما نيرومند و پر نشاط و شهرهاى تو را كه خشكسالى رمق از آن ها گرفته است احياء فرمايى.

(5) بار پروردگارا، باران رحمتت را چنان بگستران كه نباتات بلندى هاى زمين ما سرسبز و خرّم شوند. و بر نشيب هاى زمين ما سرازير گردد و با آن بارش رحمت محيط ما پر حاصل شود. و ميوه ها سر بر آورند، و جانداران بار ديگر طعم زندگى را در يابند. و اثر اين رحمت ربّانى تو بر همۀ آنان هم كه از ما بدورند برسد و اراضى و مردم پيرامون ما از آن رحمت حيات بخش تو كمك بگيرند.

(6) خداوندا، از بركات گسترده و عطاهاى بزرگ خود بر بندگان بينوا و حيواناتى كه به حال خود رها گشته اند عنايتى فرما. و بارانى طراوت بخش براى ما نازل فرما.

بارانى چنان انبوه و شديد كه قطره هايش به يكديگر فشار آورند و هر يكى ديگرى را به جلو راند. برقى كه از ابرش بجهد، فريبا نباشد و ابرى كه در پهنۀ فضا گسترده است خالى از باران و قطعاتش گسيخته از هم مباد - ابرى پر باران - نه باران هايى نرم همراه با بادهايى خنك باشد كه به جهت سر برآوردن روييدنى ها بندگان و جانداران و زمين هاى قحطى زده از نعمتى فراوان برخوردار، و به بركت آن موجودات در مشقت افتاده احياء گردند. زيرا تويى كه باران را پس از آن كه مردم در نوميدى فرو رفتند نازل نموده و رحمتت را بر آنان مى گسترانى و تويى ولى نعمت ها و ستوده در همۀ صفات و افعال.

تفسير بعضى از كلمات غير متداول در اين نيايش از سيد رضى: سيد شريف (كه خدا از او راضى باد) گفته است: اين كه امير المؤمنين عليه السّلام مى فرمايد: انصاح جبالنا يعنى كوه هاى ما از خشكسالى شكافته شد، گفته مى شود: انصاح الثوب يعنى لباس شكافت، و نيز گفته مى شود: انصاح النبت و صاح وصوح، هنگامى كه همۀ گياه خشك شود، همۀ اين كلمات به يك معناست. و اين كه فرموده است: «و هامت دوابّنا» يعنى تشنه شده است حيوان ما، و هيام به معناى عطش است. و اين كه فرموده است: «حدابير السّنين»، حدابير جمع حدبار است، به معناى شتر ماده اى است كه راه رفتن او را لاغر كرده است.

امير المؤمنين عليه السّلام سالى را كه قحطى آن را فرا گرفته است، به آن شتر لاغر تشبيه نموده است. «ذو الرّمة» گفته است: شترهايى لاغر كه نمى نشينند و آسايشى ندارند و جايى براى زندگى ندارند جز زمين فرورفته و خراب و يا شهرى بى آب و علف كه ما آن ها را به آن شهر مى رانيم.

و اين كه فرموده است «و لا قزع ربابها» القزع به معناى قطعه هايى گسيخته از ابر است. و اين كه فرموده است: «و لا شفّان ذهابها» تقديرش چنين است: «و لا ذات شفّان ذهابها» و شفان به معناى باد خنك و الذهاب به معناى باران هاى نرم است. كلمۀ ذات را كه آن حضرت حذف فرموده است، براى اين است كه شنونده آن را مى داند.

ص: 180

(2) پس فرمود: در چه وضعى قرار گرفتيد؟ اى مردمى كه هرگز موفق به رشد و صلاح نشويد و به حيات معتدل هدايت نگرديد. آيا در مثل چنين موقعيتى سزاوار است كه من بيرون بروم؟ و جز اين نيست كه در اين موقعيت مردى از دلاوران و سلحشوران شما كه من به او رضايت بدهم بايد با سپاه بيرون برود. و شايسته نيست كه من ارتش و شهر و بيت المال و وصول ماليات زمين و امور قضايى مسلمانان و نظر در حقوق كسانى را كه حقوق خود را طلب مى كنند رها كنم و سپس در گروهى از لشكريان به دنبال گروهى ديگر راه بيفتم. در نتيجه مانند تيرى بى پر در تيردان خالى بجنبم.

(3) و جز اين نيست كه من قطب آسيابم كه آسياب دور من مى گردد و من بايد به جاى خود باشم. پس اگر من از آسياب كنار بروم، حركت دورانى آن متحير گردد و سنگ زيرين آن (يا آن دوستى كه در زير آسياب پهن مى كنند تا ريزه هاى آرد بر زمين نريزد) به اضطراب بيفتد. سوگند به خدا، اين است رأى ناشايست.

(4) و به خدا سوگند، اگر در موقع رويارويى با دشمن اميد شهادت نداشتم - كه در آن رويارويى مرگ براى من مقدّر باشد - مركبم را حاضر مى كردم، سپس از شما مردم جدا مى گشتم. ديگر به جستجوى شما نبودم، مادامى كه بادهاى جنوبى و شمالى به وزيدن خود ادامه مى دهند. شما مردمى هستيد طعنه زننده، عيبجو، كناره گيرنده از حق و ترسو.

(5) شما با كثرتى كه در عدد داريد هماهنگى دل هايتان بسيار اندك است. من شما را به حركت در راهى روشن وادار كردم كه در آن راه به هلاكت نيفتد، جز كسى كه خود را به هلاكت مى اندازد. هر كس در جادّۀ الهى حركت كرد، مسيرش رو به بهشت است و هر كس از آن جاده بلغزد، مسيرش رو به آتش است.

ص: 183

(2) اين است مجازات كسى كه رأى محكم را رها كند. آگاه باشيد، سوگند به خدا، اگر در آن هنگام كه شما را تكليف به كارى كردم، شما را به پذيرش و عمل به آنچه كه ناگوار بود و خدا در آن امر ناگوار خير قرار داده بود، وادار مى كردم، اگر در راهى كه من ارائه كردم استقامت مى ورزيديد، شما را ارشاد مى نمودم و اگر از آن راه منحرف مى شديد، شما را به راه راست برمى گرداندم و پا بر جا مى نمودم، و اگر امتناع مى كرديد، وضع شما را تدارك مى كردم، اين كارى بود محكم.

(3) ولى اين اقدامات به وسيلۀ چه كسى؟ و براى چه كسى؟ مى خواهم بيمارى هاى جامعه را به وسيلۀ شما مداوا كنم، در حالى كه درد من شماييد. (كار من و شما) مانند كسى است كه مى خواهد خارى را كه در عضوى فرو رفته به وسيلۀ خارى (از پايش) درآورد، در حالى كه مى داند كه ميل خار به خار است.

(4) خداوندا، طبيبان اين درد سخت به ملال افتادند و كشندگان آب با طناب ها از چاه ها خسته و درمانده گشتند. كجا رفتند آن قومى كه دعوت به اسلام شدند. آن را پذيرفتند، قرآن را خواندند و با كمال قدرت و استقامت عمل كردند. به جهاد با دشمنان تحريك شدند، همانند اشتياق شتران شيرده به فرزندانشان، به هيجان درآمدند، شمشيرها از نيام ها كشيدند (و در اشاعۀ اسلام) دسته دسته وصف به صف روى به اطراف زمين نمودند.

(5) بعضى از آنان رفتند و برخى ديگر زنده ماندند. آن در خاك رفتگان يا (آن انسان هاى رشد يافته) نه از زندگان بشارتى درمى يابند و نه دربارۀ مردگان تسليتى داده مى شوند. آنان مردمانى بودند كه از گريه از خوف خدا اثرى در چشمانشان بود و از زيادى روزه لاغرى در شكم هايشان، و از اشتغال دايمى به دعا داراى لبانى خشك بودند و از شب بيدارى ها صورتى با رنگ زرد داشتند و بر چهره هاى آنان غبارى چون غبار خشوع كنندگان بود.

ص: 185

(6) آنان بودند برادران من كه رخت از اين كهنه رباط بربستند و رفتند. پس شايسته است كه تشنۀ ديدار آنان باشيم. و از حسرت دمسازى آنان و تأسف بر جدايى آنان دست ها با دندان بگزيم. قطعى است كه شيطان راه هاى خود را براى شما هموار مى سازد و مى خواهد عقايد دينى پذيرفته شدۀ شما را يكى پس از ديگرى باز كند، و پراكندگى را براى شما جانشين جمعيت و الفت بسازد. و از پراكندگى آشوب و فتنه حاصل بدارد. پس اى مردم از وسوسه ها و تبهكارى هاى شيطان رويگردان شويد، و بپذيريد نصيحت را از كسانى كه نصيحت را به شما تقديم مى دارند و آن پندها را براى خود با تعقل و انديشه دريابيد.

(3) سپس آنان را با سخنى طولانى مخاطب قرار داده فرمود: آيا وقتى كه سپاهيان معاويه قرآن ها را از روى مكر بازى و غافلگير كردن و حيله گرى و نيرنگ بازى بلند كردند، شما نبوديد كه گفتيد: آنان (سپاهيان معاويه) برادران ما هستند و دعوت ما را به اسلام پذيرفته اند. آنان از ما قطع نظر كردن از گذشته را مى خواهند و آنان به كتاب خداوند سبحان پناه برده اند! پس رأى صحيح اين است كه از آنان بپذيريم و از تنگنايى كه در آن قرار گرفته اند نجاتشان بدهيم؟!.

(4) من آن موقع در پاسخ شما گفتم: اين نيرنگ بازى كه به راه انداخته اند ظاهرش ايمان است و باطنش عداوت. اوّلش رحمت است و آخرش ندامت. بر موقعيت و وضع خودتان پا بر جا باشيد، و راهى را كه پيش گرفته ايد ادامه بدهيد، و براى جهاد با آن نابكاران دندان روى دندان بفشاريد، و هيچ التفاتى به نعرۀ نعره زنى ننماييد كه اگر اجابت شود گمراه خواهد كرد. و اگر به حال خود رها شود و پاسخش داده نشود، پست و ذليل خواهد گشت. با همۀ اين اصرار كه من براى ردّ مسأله حكميّت داشتم، كارى كه آن نابكاران مى خواستند انجام شد، و من ديدم شما بوديد كه اين كار نابخردانه و فساد انگيز را در اختيار آنان گذاشتيد.

(5) و سوگند به خدا، پذيرش حكميّت در حالى كه من از آن خوددارى مى كردم، براى من واجب نبود، تا احكام الزامى آن مرا ملزم نمايد و در صورت مخالفت، خدا گناه ترك واجب را بر عهدۀ من بگذارد. و سوگند به خدا، اگر حكميت را مى پذيرفتم، باز بر حق بودم و لازم بود كه از من پيروى شود و قطعا كتاب خداوندى با من است، از موقعى كه با آن دمساز شده ام، از آن جدا نگشته ام.

(6) ما در گذشته با رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله بوديم و كشتار بر پدران و فرزندان و برادران و خويشاوندان ما دور مى زد، و ما در برابر هر مصيبت و شدّتى جز افزايش ايمان و ادامه حركت در مسير حق و تسليم به امر خداوندى و شكيبايى بر سوزش زخم ها چيزى نداشتيم.

ص: 187

(7) ولى ما امروز با برادران اسلامى خود مى جنگيم به جهت لغزش و انحراف و شبهه و تأويلى كه بر آنان روى داده است و اگر ما به خصلتى اميد داشته باشيم كه پراكندگى ما را جمع كند و به وسيلۀ آن خصلت به مهر و محبّت ميان خود نزديك شويم، ما به ميل مى كنيم و از غير آن خصلت خوددارى مى نماييم.

(4) شما در انتخاب راه آخرت رها و آزاديد. پس نجات از آن كسى است كه دل به دريا زد و در جهاد غوطه ور شد. و هلاك از آن كسى است كه توقف نمود و از حركت در راه آخرت باز ماند.

(4) و آن كس كه از جهاد بگريزد، بر طول عمر خود نمى افزايد، و ما بين او و روزى كه مرگش فرا خواهد رسيد، ممنوعيتى ايجاد نخواهد گشت. كيست آن رهسپار كوى لقاء اللّه كه چون تشنه اى تلاش كند و به آب برسد. بهشت زير نيزه هاى بلند است.

امروز خبرها مورد امتحان قرار مى گيرد (اعمال و نيت هاى مردم در اين روز مبارزه و جنگ آزمايش مى شود).

(5) سوگند به خدا، من به رويارويى با دشمنانم مشتاق ترم از اشتياق آنان به وطن هاى خود. پروردگارا، اگر آن تبهكاران حق را ردّ كردند، جمعشان را پراكنده ساز و كلمه (نظر و عقيده) باطلشان را متفرّق فرما. آنان را به نتيجۀ خطاهايشان كه هلاكت است بسپار. آنان مواضع خود را از دست نخواهند داد، مگر با ضربه هاى پى درپى نيزه ها كه ضربه خورده را به تنفس هاى بلند وادار كند (يا از وسعت شكاف جراحت هاى آنان باد عبور كند).

(6) (آنان مواضع خود را از دست نخواهند داد) مگر با ضربتى كه تارك آنان را بشكافد و استخوان هاى آنان را بيندازد. و بازوها و قدم هاى آنان را از تن جدا كند و بر خاك بيفكند. (و نيز جاى خود را تغيير نخواهند داد) مگر با هجوم سپاهيانى پس از سپاهيان و مگر با كوبيدن آنان با لشكرى پس از لشكرى كه از همه جهات جمع شده و انبوه شده اند، مگر اين كه لشكرهايى پى درپى به شهرهاى آنان كشيده شوند، تا آن كه اسب ها سمّهاى خود را بر آخرين خطوط سرزمينشان بكوبند و همۀ اطراف مراتع و چراگاه هايشان را زير لگد خود بگيرند.

(2) در آن هنگام كه مردم ما را براى حكم قرار دادن قرآن در ميان ما دعوت كردند، ما آن گروه نبوديم كه از قرآن (كتاب خداوند سبحان) رويگردان شويم. در حالى كه خداوند سبحان فرموده است: (اگر در چيزى با يكديگر تنازع داشتيد، آن را به خدا و رسولش ارجاع نماييد). ارجاع مورد نزاع به خدا، اين است كه مطابق كتاب خدا حكم نماييم و ارجاع آن به رسول خدا اين است كه به سنّت او تمسّك كنيم. پس اگر با تمسك به كتاب اللّه حكم صادقانه شود، شايسته ترين مردم به درك و پذيرش آن حكم صادق ما هستيم. و اگر مطابق سنّت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله حكم شود، باز ما شايسته ترين و سزاوارترين مردم به درك و پذيرش و عمل به آن هستيم.

(3) و اما اين كه مى گوييد: چرا ما بين خود و آنان مدتى را براى حكميت فاصله قرار دادى؟ جز اين نيست كه من اين تأخير را بدان جهت روا ديدم كه كسى كه نادان به حقيقت امر است، آگاه شود و اطلاع حاصل كند و كسى كه عالم به حقيقت امر است، در دفاع از حق و اجراى آن مستحكم تر گردد. و باشد كه خداوند در اين آرامش (و سكوت) امر اين امت را اصلاح نمايد و گلوى آن گرفته نشود تا در نتيجه پيش از آشكار شدن حق با شتابزدگى منحرف شود و از آغاز گمراهى مطيع ضلالت شود.

(4) قطعى است كه با فضيلت ترين مردم نزد خداوند كسى است كه براى او عمل به حق اگرچه موجب كاهش (ظاهرى) و سختى باشد، محبوب تر از باطل بوده است، اگرچه آن باطل براى او فايده را جلب كند و موجب افزايش وى گردد. پس از كدامين جهت كدامين عامل به حيرت و سرگردانى افتاده ايد! و از كدامين سمت بر شما چيره شدند! آماده شويد براى حركت براى مبارزه و جهاد با مردمى كه از راه حق سرگردانند و حق را نمى بينند و تحت تأثير شديد ستم قرار گرفته اند كه از آن بر نمى گردند. دور از كتاب اللّه و فهم آن هستند و اعراض كنندگان از راه راست.

شما داراى آن استحكام و مقاومت (در راه حق و دفاع از باطل نيستيد) كه بتوان به شما تمسّك كرد. و شما آن ياران عزّت بخش نيستيد كه بتوان به شما چنگى زد.

ص: 191

(5) شما آتش افروزان خوار و پستى براى جنگ هستيد. اف باد بر شما، من از شما سختى و اذيّت ديده ام. روزى شما را با صداى بلند مى خوانم و روزى ديگر آهسته و به طور نجوا با شما سخن مى گويم. شما نه آزادمردانى صادقيد در موقعى كه شما را ندا مى كنم و نه برادران رازدار و مورد اطمينانيد در موقع نجوا (سخن آهسته گفتن).

(4) سپس شما بدترين مردميد. و شما كسانى هستيد كه شيطان به وسيلۀ شما به هدف هايش مى زند، و فريب خوردگان را به وادى گمراهى مى كشاند. و دربارۀ من دو گروه از مردم به هلاكت مى افتند: دوست افراطگر كه محبت او را به سوى غير حق (باطل) مى كشاند، و دشمن تفريطگر كه عداوت با من، او را هم به سوى غير حق (باطل) مى كشاند. و بهترين مردم از نظر تشخيص و وضع روحى دربارۀ من صنف متوسط و معتدل است كه افراط و تفريط نمى كند، شما طرف اين گونه مردم را بگيريد و همواره با سواد اعظم (متن جمعيت) باشيد، زيرا دست خدا با جمعيت است و از جدايى و پراكندگى بپرهيزيد.

(5) زيرا كسى كه از مردم كناره گرفت و تنها گشت، او از آن شيطان خواهد بود، چنان كه گوسفندى كه از گله كناره گرفت و تنها شد، نصيب گرگ مى گردد. آگاه باشيد، هر كس كه مردم را به شعار خوارج دعوت كند او را بكشيد، اگرچه زير اين عمامۀ من باشد. زيرا جز اين نيست كه آن دو شخص حكم شدند براى آن كه احياء كنند آنچه را قرآن احيا كرده و بميرانند آنچه را كه قرآن ميرانده است و احياى آنچه كه قرآن احيا كرده است، عبارت است از اجتماع و اتفاق كلمۀ همۀ مسلمانان دربارۀ آن و ميراندن آن عبارت است از جدايى و پراكندگى از آن.

(6) پس اگر قرآن ما را به سوى آنان بكشد، ما از آنان تبعيت خواهيم كرد و اگر آنان را به طرف ما بكشد از ما تبعيت خواهند كرد. اى مردمى كه پدر مباد شما را! من براى شما شرّى نياوردم و شما را در كار خودتان فريب ندادم و امر را بر شما مشتبه نكردم! (7) جز اين نيست كه رأى اكثريت (يا چشمگيران) شما بر اين قضيه قرار گرفته كه ما دو مرد را انتخاب كنيم، و ما از آن دو پيمان گرفتيم كه از قرآن تجاوز نكنند. آن دو مرد از قرآن تجاوز نموده گمراه شدند و حق را رها كردند با اين كه آن را مى ديدند.

هواى آنان با ظلم بود و با همان هوا حركت كردند و ما پيش از آن كه آن دو حكم اقدام به كار حكميّت نمايند، استثناء كرده بوديم و گفته بوديم در حكميّت به مقتضاى عدالت و نيّت حق رفتار كنند و در صورتى كه رأى باطل صادر كنند و حكم ظالمانه نمايند، رأى و حكم آن دو پذيرفته نخواهد گشت.

ص: 194

(4) پس خداوند سبحان است كه آنچه را كه در ارحام است مى داند - مرد يا زن زشت يا زيبا، سخى يا بخيل، شقى يا سعيد - و همچنين خدا مى داند كسى را كه هيزم آتش دوزخ خواهد شد يا در بهشت با پيامبران همدم خواهد گشت. اين است آن علم غيب كه كسى جز خدا آن را نمى داند. و جز اين ها علمى است كه خداوند آن را به پيامبرش تعليم فرموده و آن بزرگوار هم به من تعليم فرموده است و در حق من دعا كرده است كه سينۀ من پذيراى آن شود و دلم آن را دريابد.

(3) كجا رفتند اخيار و مردم نيكوكار شما؟ و كجايند آزادگان و رادمردان شما و كجا رفتند آنان كه در داد و ستدهاى خود نهايت پرهيزكارى را داشتند و در راه و روش هاى خود از پاكيزگى ها برخوردار بودند. آيا نه چنان است كه آنان از اين دنياى پست رخت بر بستند و از اين گذرگاه موقت و تيره در گذشتند. و شما در ميان جمعى از مردم پست و دون صفت مانديد كه به جهت پستى آنان و لزوم اعراض از ذكرشان، لب ها براى توبيخ آنان به هم نمى خورند.

(4) «پس ما از آن خداييم و به سوى او بر مى گرديم.» فساد شايع گشته است، نه منكرى براى فساد است كه زشتى ها را تغيير دهد، و نه بازدارنده اى از پليدى ها (كه از ارتكاب آن ها جلوگيرى نمايد). (شگفتا) با اين حال، مى خواهيد در عالم قدس به همسايگى خداوندى نايل گرديد. و از عزيزترين اولياى خداوندى در نزد او باشيد. نه، هرگز. خدا را دربارۀ بهشتى (كه به نيكوكاران عنايت خواهد فرمود) نمى توان فريب داد و هرگز به رضايت هاى خداوندى بدون اطاعت او نمى توان نايل گشت. لعنت خدا بر آن كسانى باد كه به نيكى ها امر مى كنند و خود آن را ترك مى نمايند. از منكر و زشتى ها نهى مى نمايند و خود مرتكب آن ها مى شوند.

(2) چه بسيار است نياز آن قوم به جلوگيرى تو از ناشايسته هاى آنان. و چه بسيار است بى نيازى تو از آنچه تو را از آن منع نمودند. و به زودى خواهى فهميد كيست فردا كسى كه از اين كشاكش سود خواهد برد و كسى كه بيش از ديگران مورد رشك قرار خواهد گرفت. و اگر آسمان ها و زمين ها بر روى بنده اى بسته شود، سپس آن بنده به خداوند سبحان تقوا بورزد، خداوند براى او از آسمان ها و زمين هاى بسته شده گريزگاهى باز مى كند.

(3) اى اباذر، هيچ كسى و هيچ چيزى جز حق با تو مأنوس نباشد و هيچ كسى و هيچ چيزى تو را جز باطل به وحشت نيندازد. اگر دنياى آنان را مى پذيرفتى، دوستت مى داشتند.

و اگر مقدارى از دنياى آنان را به خود اختصاص مى دادى، تو را امين مى پنداشتند.

(3) خداوندا، من اولين كسى هستم كه به سوى تو برگشته و حق را شنيده و آن را پذيرفته ام. كسى در نمازگزاردن از من سبقت نگرفته است، مگر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله. و شما دانسته ايد كه نبايد يك انسان بخيل بر نواميس و نفوس و اموال و احكام و زمامدارى مسلمين ولايت داشته باشد كه حريص به اموال آنان باشد. و نبايد شؤون حياتى مسلمانان به ولايت جاهل واگذار شود، كه آنان را با نادانى خود گمراه بسازد. و نيز نبايد والى مسلمانان جفاكار باشد كه آنان را از روى جفا از حقوق خويش محروم نمايد.

(4) و نبايد ولايت مسلمين به كسى سپرده شود كه در اداى حقوق مالى بعضى را بر بعضى ديگر ترجيح بدهد. و نبايد زمامدارى مسلمين را در اختيار كسى گذاشت كه در حكم رشوه بگيرد و حقوق مردم را ضايع كند و آن را چنان كه بايد، ادا نكند (از اجراى احكام خداوندى خوددارى كند). همچنين نبايد والى مسلمين سنّت را متوقف بسازد و امت اسلامى را از اين راه به هلاكت بيندازد.

(2) و اين گروه كه (با طلحه و زبير براى شعله ور ساختن آتش جنگ) به راه افتاده اند، ستمكارند. در ميان اين اقوام ظالم، هم لجن است و هم زهر عقرب و هم شبهۀ تاريك در آن نهفته است. و حقيقت امر آشكار است، و باطل از اصلش برطرف شده است. و زبانش از تحريك براى برپا كردن شرّ بريده است. و سوگند به خدا، براى آن نابكاران حوضى را پر خواهم ساخت (جنگى را بر پا خواهم كرد) كه آب آن را خودم كشيده ام. آنان از آن حوض سيراب بر نخواهند گشت و آب گوارايى از آن نخواهند آشاميد.

(2) تا اين كه جنگ با شما بر پا شود، و دندان هاى خود را (مانند درندگان) نشان بدهد، پستان هايش پر از شير نمايد و عاقبتش تلخ و زهرآگين.

آگاه باشيد، فردا (يى كه در پيش داريد) حوادثى را با خود مى آورد كه آن ها را نمى شناسيد. در آن زمان، حاكم كه جزو اين طايفه طغيانگر نيست كارگزاران آنان را به زشتى كردارهايشان مؤاخذه كند. زمين قطعات جگرش را براى او بيرون بيندازد، و همۀ كليدهاى خود را با كمال تسليم در اختيار آن پيشتاز الهى گذارد. در اين موقع است كه چگونگى عدالت در رفتار با انسان ها را براى شما ارائه مى دهد و كتاب و سنّت از بين رفته را احياء مى نمايد.

(3) از جملۀ اين خطبه است كه مى فرمايد: گويا مى بينم (آن شخص «سفيانى») يا «عبد الملك بن مروان» در شام فرياد برآورده و پرچم هاى خود را در اطراف كوفه به حركت تند درآورده است. اين فتنه گر همانند ناقۀ بد خلق كه با دندان هاى گزنده به هر سو روى مى آورد، به نواحى كوفه حمله برد. زمين را با سرهاى بريده فرش كند. كام براى ريشه كن كردن مردم مانند يك درّنده باز كند. قدم هايش بر زمين سنگين باشد، تا دور دست ها جولان نمايد، و حملاتش شديد باشد.

(4) سوگند به خدا، شما را در اطراف روى زمين بپراكند، تا آن جا كه از شما جز مقدار اندكى نماند - به مقدار سرمه در چشم - روزگار بدينسان بر شما بگذرد تا آن گاه كه عقول غايب شده عرب به خود آنان برگردد. (اى مردم، از سنّت هاى محكم پيامبر و) از آثار كاملا روشن او تبعيّت كنيد و به پيمان او كه مدتى زياد از آن نگذشته است، وفا كنيد. و بدانيد كه شيطان راه هاى خود را سهل و هموار مى كند كه به دنبال او برويد و از او پيروى كنيد.

ص: 206

(3) اى بندۀ خدا، در اظهار عيب هيچ كس دربارۀ گناهى كه مرتكب شده است، شتاب مكن، زيرا شايد براى او بخشيده شده باشد. و براى خود دربارۀ معصيت كوچك احساس امان مكن، شايد براى همان معصيت كوچك معذّب خواهى گشت. پس هر كسى از شما كه به عيب ديگرى اطلاع پيدا كرده است، به جهت اطلاعى كه از عيب خود دارد، از ابراز آن خوددارى نمايد. و شكر و سپاسگزارى براى محفوظ ماندن از خطا او را از توجه به آنچه كه ديگرى به او مبتلا شده است، منصرف بسازد.

(2) خداوند سبحان بندگان خود را در هنگام ارتكاب اعمال زشت مبتلا مى سازد به كاهش ميوه ها، و حبس بركات، و بستن در خزانه هاى خيرات، تا كسى كه بخواهد، به طرف خدا برگردد و گناهكار دل از گناه بركند. و كسى كه مى خواهد، به ياد خدا بيفتد، و كسى كه مى خواهد، به جهت نهى از لغزش ها، از آن ها امتناع بورزد.

(3) و خداوند سبحان توبه را سبب فراوانى روزى و رحمت بر مخلوقات خود قرار داده فرموده است: [با آنان گفتم (حضرت نوح عليه السّلام)]: طلب بخشايش كنيد، از پروردگارتان، زيرا او بسيار بخشاينده است. آسمان را براى شما پرباران نمايد (روزى شما را فراوان مى سازد) و به وسيلۀ اموال و فرزندان شما را يارى كند. و براى شما باغ ها و چشمه سارها قرار دهد.) (سورۀ نوح، آيات 10 تا 12) پس خدا رحمت كند كسى را كه روى به توبه آورد و طلب عفو از گناهان خود نمايد (و با احساس و انجام تكاليف و ايفاى حقوق مقرّره) آمادۀ پيشواز از مرگ باشد.

(4) خداوندا، ما از زير پوشش ها (مساكن) و آشيانه هاى خود بيرون آمديم و در حالى كه چارپايان و فرزندان ما همگى در اضطراب و ناله و فرياد بودند، به سوى تو پناه آورديم. (پروردگارا) در اين تلاش و پناهندگى طمع در رحمت تو داريم و اميد در كرامت نعمت تو بسته ايم. و از عذاب و نقمت تو ترسانيم. خداوندا، ما را از بارانت سيراب فرما، و ما را از نااميدان از لطف و عنايتت قرار مده، و ما را با خشكسالى ها هلاك مفرما، و ما را به كردار زشت نابخردان مؤاخذه مفرما، اى خداوند ارحم الراحمين.

(5) خداوندا، ما به سوى تو آمده ايم و از رويدادى شكوه داريم كه بر مقام شامخ تو پوشيده نيست. (پروردگارا) پناه به تو آورده ايم از تنگناهاى سخت و دشوار و بى بارانى ها كه خشكسالى به وجود آورده است، و از حوادث بسيار سخت و ناگوار كه ما را ناتوان ساخته. و فتنه ها و آشوب هاى بسيار دشوار كه ما را به ستوه آورده است. خداوندا، از تو مسألت داريم كه ما را مأيوس برمگردانى و ما را در حالى كه از شدت اندوه زبان در دهان هايمان از حركت افتاده است، نوميدمان مفرما.

ص: 210

(6) بارالها، ما را به گناهانى كه مرتكب شده ايم مؤاخذه مفرما. و ما را با كردارهايمان محاسبه مفرما. خداوندا، باران و بركتت و روزى و رحمتت را بر ما بگستران، و ما را با آب شيرين و گوارا و سيراب كننده و روياننده سيراب فرما، كه آن روييدنى ها را كه از دست ما رفته است. بار ديگر زنده كند. و آنچه را كه مرده است احياء نمايد. آب گوارايى كه سودمند باشد، و داراى محصولى فراوان، دشت هاى هموار را با آن سيراب فرمايى و در دره ها و پستى هاى زمين سيل جارى كنى، و درختان را پر برگ و قيمت ها را ارزان فرمايى. قطعا تو بر همه چيز توانايى.

(5) و امّا اين كه گفتى: «دشمن براى جنگ با مسلمانان حركت كرده است.» خداوند سبحان به حركت و حملۀ آنان بر مسلمين ناخشنودتر از تو است. و خداوند متعال براى رفع آنچه كه كراهت دارد تواناتر است. و امّا آنچه كه دربارۀ آنان متذكر شدى، ما در گذشته با كثرت سپاه و قوّه نمى جنگيديم، بلكه ما تنها با يارى و كمك خداوندى جهاد مى كرديم.

(6) و جز اين نيست كه كسانى كه پيش از شما به هلاكت رسيدند، به جهت آمال و آرزوهاى دور و درازى بود كه در سر داشتند و ناپديد شدن مرگ از ديدگاهشان تا آن گاه كه آنچه به آنان وعده داده شده بود، بر سرشان تاخت. آن موعودى كه پوزش خواهى از آن مردود است و توبه در آن هنگام بى اثر، و حادثۀ كوبنده و عذاب سخت وارد شده است.

(2) اما وصيّت من به شما: پس هرگز به خدا شريك قرار ندهيد. و سنّت پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله را ضايع مكنيد. اين دو ستون را برپا داريد. و اين دو چراغ را روشن نگاهداريد. با عمل به اين دو تكليف اساسى براى شما سرزنشى متوجّه نيست مادامى كه متفرّق نشويد. هر انسانى از شما به مقدار توانايى اش تكليف شده و بايد براى اداى آن بكوشد. و به مردم نادان تخفيف داده شده است. (خداوند متعال در مراعات قدرت براى تكليف، بندگان خود را مورد ترحّم قرار داده است) پروردگارى است مهربان و دينى است محكم و مستقيم و امامى است دانا. من تا ديروز با شما بودم و امروز عبرتى براى شما هستم. و فردا از شما جدا مى شوم.

خداوند مرا و شما را ببخشايد.

(3) اگر پايم در اين لغزشگاه برجاى ماند كه به زندگى ام ادامه خواهم داد، و اگر پايم در اين ورطه بلغزد، (و رخت از اين دنيا بربندم، موجب شگفتى نيست) زيرا زندگى ما در سايه هاى شاخسارها و محل وزش باد و زير سايۀ ابرى بود كه تراكم انبوهش در فضا از بين رفت، و نشانه هاى آن از روى زمين محو گشت. (عوامل بقاى حيات ما همانند سايه ها و بادها و ابرهايى است كه در حركت رو به فنا است).

(4) و جز اين نيست كه من همسايه اى بودم كه روزگارى بدنم مجاورت با شما داشت. و به همين زودى بدنى خالى از روح، از من خواهيد يافت. كه پس از حركت ساكن شده است و بعد از گويايى خاموش. باشد كه آرامش (ابدى) و از حركت افتادن چشمان و سكون اعضاى بدنم پندى براى شما باشد، زيرا موعظۀ اين آرامش و بى اراده افتادن براى كسانى كه بخواهند عبرت بگيرند، از سخن و منطق رسا و گفتار شنيدنى مؤثرتر است. وداع من با شما وداع مردى است كه انتظار ديدار را دارد. فردا روزگارى را كه من ميان شما سپرى كرده ام خواهيد ديد. در آن روزهاى آينده نهانى هاى من براى شما آشكار مى گردد. و خواهيد شناخت مرا پس از آن كه جاى من در جامعۀ شما خالى گشت و كسى ديگر به جاى من نشست.

ص: 219

(2) جوامع بشرى بعد از گمراهى تاريك و جهالتى كه بر همه غالب بود و خشونتى بسيار سخت، به وسيلۀ او روشن گشت. در آن هنگام مردم محرّمات را حلال مى شمردند، و انسان حكيم را پست و خوار مى نمودند. در دورانى بى خبر از علم و معرفت و دور از دين و فرهنگ زندگى مى كردند و بر كفر و تباهى مى مردند.

(6) مردمان در آن فتنه همانند خران وحشى در گله با دندان هايشان يكديگر را بيازارند. و در آن فتنه طناب بستۀ اسلام مضطرب و حقيقت امر تاريك و مبهم مى گردد. در آن آشوب، حكمت، فروكش مى كند، و ظلمت به سخن گفتن در مى آيد. آن فتنه، باديه نشينان را با تيشه و وسيلۀ تراش مى سايد و مى تراشد، و با سينۀ خود آنان را مى كوبد و نرم مى كند. تك روان در غبار آن فتنه ها تباه شوند، و سواران در راه آن به هلاكت افتند، يا قضاى تلخ درآيد، و خون هاى گرم بدوشد و خراب كند منار (نشان ها و علايم) دين را و يقين محكم را بشكند.

(7) مردم هوشيار و با كياست از آن فرار كنند و مردم پليد به تدبير و مديريت آن برخيزند. رعد و برق بسيار به راه بيندازد و به شدت عرض اندام نمايد.

خويشاوندى ها در آن فتنه از هم بگسلد، و بر مبناى آن از اسلام دورى گزيده شود. آن كس كه از آن فتنه برائت جويد، بيمار است و آن كس كه بخواهد با آن حركت نمايد، ماندگار است.

(8) انسان هاى با ايمان در آن زمان، يا كشته شدگانى هستند كه خونشان به هدر رفته است و يا ترسندگانى كه جوياى پناهند. آنان را با پيمان سوگند و ايمان نمايى بفريبند. پس نباشيد شما از نشانه هاى فتنه و علايم بدعت ها، و ملتزم شويد به آنچه كه طناب جماعت (حقيقى) مسلمانان به آن بسته و اركان اطاعت خداوندى بر آن بنا نهاده شده است و به بارگاه خدا، ستمديده وارد شويد و ستمكار وارد نشويد.

(9) و بپرهيزيد از حركت در راه هايى كه شيطان هموار نموده و خصومت در آن، تمركز يابد و داخل نكنيد به شكم هايتان لقمه هاى حرام را زيرا شما در ديدگاه آن خداوندى هستيد كه معصيت را براى شما حرام و راه هاى اطاعت را براى شما سهل و هموار فرموده است.

ص: 223

(7) با دورويى با مردم ارتباط برقرار مى نمايد. در ميان مردم با دو زبان رفتار مى كند. تعقل كن اين پند را، زيرا هر مثلى، دليلى است براى مثل و شبيه خود، همت و هدف چهارپايان سير كردن شكم است. و قطعى است كه هدف جدّى درندگان دشمنى با غير خويشتن. همّت و كوشش زنان آراستن زندگى دنيوى و فساد در آن است. مردم با ايمان، فروتن و متواضعند. مردم با ايمان خوف و رجا دربارۀ خدا دارند. مردم با ايمان از خداوند بيمناكند.

(3) از جملۀ اين خطبه است: عظمت ها و محتويات حقيقى قرآن در ميان آن هاست و آنان هستند خزينه هاى خداوند رحمان. اگر سخن گويند، راست گويند و اگر سكوت كنند (گويندگان) به آنان سبقت نگيرند. هر طلايه دارى بايد به مردم خود راست بگويد، و عقل خود را به كار بيندازد، و از اهل آخرت باشد. زيرا از عالم آخرت آمده و به سوى آن برمى گردد. كسى كه با بينايى دلش مى نگرد و با بصيرت عمل مى كند، آغاز كارش اين است كه بايد بداند آيا عمل او به ضرر اوست، يا به نفع او. اگر به سود اوست، حركت خود را ادامه بدهد و اگر به زيان اوست، از حركت در مسيرى كه به زيان او مى انجامد، باز ايستد.

(4) زيرا كسى كه بدون علم حركت مى كند، مانند كسى است كه بيراهه مى رود. چنين شخصى هر اندازه كه از راه واضح دور شود، از هدفى كه به آن نيازمند است دورتر مى گردد. و آن كس كه به علم عمل كند، مانند كسى است كه در راه آشكار و روشن حركت مى نمايد. آن كس كه بينا است بنگرد و ببيند آيا او واقعا در حال حركت به پيش است، يا گردنده به عقب.

(5) و بدان براى هر ظاهرى باطنى است بر مثال خود. آنچه كه ظاهرش پاك است، باطنش نيز پاك است و آنچه كه ظاهرش پليد است باطنش نيز پليد است. پيامبر صادق صلّى اللّه عليه و آله فرموده است: «خداوند دوست مى دارد بنده را در حالى كه دشمن مى دارد عمل او را و عمل او را دوست مى دارد و بدنش را دشمن مى دارد».

(6) و بدان براى هر عملى گياهى است، و هيچ گياهى از آب بى نياز نيست. و آب ها مختلفند. آن آب كه پاك باشد سيراب كردنش، كشتش پاك و ميوۀ آن شيرين خواهد بود. و آنچه كه سيراب شدن آن پليد باشد، كشتش پليد و ميوه اش تلخ خواهد بود.

ص: 229

(4) و آن ها را به وسيلۀ درخشش نور آفتاب از حركت و گذشتن در انبوه تابش آن، منع نموده است. و آن ها را در نهانگاهشان مخفى مى دارد كه از حركت در روشنايى هاى آفتاب باز مى مانند. شب پره در هنگام روز پلك ها را بر روى حدقه هاى چشمش مى اندازد. شب هنگام براى او روشنايى است كه به راهنمايى آن براى پيدا كردن روزهاى خود به حركت درمى آيد.

(5) چشمان شب پره را تاريكى شب از تلاش در راه آنچه كه مى خواهد، باز نمى دارد. و از حركت در ظلمات شب، به جهت تاريكى آن امتناعى ندارد.

بامدادان كه خورشيد جهان افروز براى زمين نشينان نقاب از چهره بر مى دارد، و روشنايى هاى روزانۀ آن (حتى) بر لانه هاى سوسمار تابيدن مى گيرد، شب پره مژه ها بر لبه هاى چشم برنهد، و به معاش اندوخته خود در تاريكى هاى شب، روى مى آورد. پس پاكيزه پروردگارى كه شب را براى شب پره روز و زمان تحصيل معاش، و روز را براى آن، موقع آرامش و استراحت قرار داد.

(6) پاكيزه پروردگارى كه براى شب پره بال هايى از گوشش آفريد كه در هنگام احتياج به پرواز با آن بال ها به پرواز درمى آيد. گويى آن بال ها پاره اى از گوش هاى انسان است كه نه پر دارد و نه رگ. ولى تو، جاى رگ ها را در آن ها آشكار مى بينى. براى شب پره ها دو بال است نه آنچنان رقيق و نازك كه شكافته شوند و نه آن قدر سخت تا سنگينى كنند. شب پره ها مى پرند و كودكان آن ها، چسبيده و پناهنده به آن ها مى باشند. اگر مادران بيفتند (فرود آيند) كودكان نيز با آن ها مى افتند. و اگر به پرواز درآيند كودكان نيز با مادران خود همراهند. كودكان از مادران جدا نمى گردند، تا اركان جسمانى آن ها محكم گردد. و بال هاى آن ها توانايى حمل و پراندن آن ها را داشته باشند (و تا آن گاه كه) طرق معيشت خود را بشناسند و به مصالح خويشتن پى ببرند. پس پاك و منزّه است آفرينندۀ همۀ كائنات بدون مثالى كه پيش از خلقت آن ها با ابداع خداوندى، سابقه اى داشته باشد.

ص: 231

(9) عرض كردم: يا رسول اللّه، آيا در جنگ احد هنگامى كه جمعى از مسلمانان شهيد شدند و من از شهادت بى نصيب ماندم، و اين پيشامد براى من سخت شد، مگر به من نفرمودى: تو را به شهادت در آينده بشارت باد؟ فرمود: بلى، چنين است. در آن هنگام (در موقع شهادت) چگونه تحمل خواهى كرد؟ عرض كردم يا رسول اللّه، چنين حادثه اى بزرگ جاى صبر و شكيبايى نيست بلكه از موارد بشارت و شكر است.

(10) و رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله فرمود: يا على، اين قوم در آينده دچار فتنه در اموال مى گردند و دربارۀ دينى كه پذيرفته اند، به خدا منّت مى گذارند و رحمت او را آرزو مى كنند. و از غضب او خود را در امن و امان مى بينند و حرام او را حلال تلقى مى كنند، به وسيلۀ شبهه هاى دروغين و هواهاى غافلگير. شراب را به عنوان آب جو حلال مى شمارند. و رشوۀ پليد را هديه مى نامند و حلالش مى پندارند.

ربا خوارى مى كنند و نام آن را خريد و فروش مى گذارند. عرض كردم يا رسول الله، در چنان موقعى، آنان را در چه منزلتى قرار بدهم، به منزلۀ مرتدان يا به منزلۀ فتنه و آشوب زدگان؟ رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله پاسخ فرمودند: به منزلۀ فتنه و آشوب زدگان.

(2) بندگان خدا، روزگار بر آيندگان چنان مى گذرد كه بر گذشتگان. آنچه كه از زمان پشت گرداند، بر نمى گردد. و آنچه كه در جويبار زمان است، ابدى و سرمدى نخواهد ماند. پايان كار روزگار همانند آغاز آن است و امور آن شبيه يكديگر.

علامت ها و نشانه هاى آن با ظهور پى در پى نمودار مى گردد. قطعى است كه قيامت شما را همچنان به سوى خود مى راند، چونان كه شتردار، شتر ماده بى شير و بچه او را. پس هر كس كه خود را براى غير خويشتن مشغول بدارد، در تاريكى ها متحيّر ماند. و در مهلكه ها آشفته و مشوّش گردد. و شياطين مسلط بر او، او را در طغيانگرى ها بكشند (يارى نمايند). و زشتى اعمال او را براى او بيارايند. بهشت نهايت سرنوشت سبقت جويان (بر خيرات) است. و آتش سرنوشت تفريطگران (در خطا و انحراف).

(3) بدانيد اى بندگان خدا، تقوا جايگاه حفاظتى بسيار با ارزش براى حفظ نفس از آلودگى ها است. و فسق و خطاكارى جايگاه حفاظتى است پست كه فاسقان و خطاكاران را از سقوط جلوگيرى نكند، و پناهنده به آن را پناه ندهد. آگاه باشيد، تنها به وسيلۀ تقوا است كه نيش هاى (زهر آلود) گناهان بر نفس قطع مى گردد. و تنها به وسيلۀ يقين است كه غايت نهايى (هدف اعلا) دريافت مى شود.

(4) اى بندگان خدا، خدا را در نظر بگيريد، خدا را دربارۀ عزيزترين نفوس و محبوب ترين آن ها براى شما. زيرا خداوند متعال راه حق را براى شما آشكار و طرق آن را نورانى فرموده است. (مسير اين راه) يا به شقاوت لازمۀ اعمال زشت منتهى مى گردد و يا به سعادت دائمى. (حال كه چنين است) در اين روزگاران كه رو به زوال مى رود، براى روزهاى ابديّت توشه بگيريد. شما انسان ها به ذخيره سازى توشه و به كوچ از اين ديار فانى مأمور هستيد.

(5) و براى حركت (در مسير رو به ابديت) تحريك شده ايد. جز اين نيست كه شما همانند سوارانى هستيد كه توقف (موقت) داريد. و نمى دانيد چه زمانى به شما دستور حركت داده خواهد شد. آگاه باشيد، كسى كه براى آخرت آفريده شده است، چه كارى با دنيا دارد، و چه كارى با مال دارد كه به زودى از وى گرفته مى شود. و نتايج (ناشايست) و حسابش در گردنش خواهد ماند. بندگان خدا، آن خيرى كه خدا وعده داده است، ترك كردنش شايسته نيست و رغبت به آن شرّى كه از آن نهى فرموده است جايز نيست.

ص: 235

(6) بندگان خدا، برحذر باشيد از آن روز كه كردارها در آن بررسى مى شود، و زلزله (يا اضطراب) در آن فراوان است، و كودكان در آن روز پير مى شوند، بدانيد اى بندگان خدا، از نفوس شما براى شما مراقبانى و از اعضايتان نگهبانانى است.

براى شما از نفوس شما حافظانى راستين گماشته شده است كه اعمال شما را و شمارۀ نفس هايتان را ثبت مى كنند، نه تاريكى شب شما را از آن ها مخفى مى دارد، و نه درى محكم شما را از آن ها مى پوشاند. و قطعى است كه فردا به امروز نزديك است.

(7) امروز با آنچه كه در آن است مى گذرد و فردا كه به آن ملحق خواهد گشت از راه مى رسد. (فردا چنان نزديك است كه) گويى هر فردى از شما به جايگاه تنهايى خود در زمين رسيده، و در آن گودال كه براى او تعيين شده آرميده است. وه كه چه خانۀ تنهايى! و چه منزل وحشتناكى! و چه جدا افتاده از جمعى كه منزل در غربت گرفته است! گويى آن فرياد (بانگ) نهايى برآمده است.

(8) و ساعت قيامت شما را در خود فرو برده و براى داورى نهايى دربارۀ شما، از گور خود برخاسته ايد. تخيلات و گفتار و تفكرات باطل از شما دور شده. و عذر تراشى ها و بهانه آورى ها از طرف شما نابود گشته. و حقايق براى شما قابل دريافت و پذيرش شده. و همۀ شؤون عدالت سرنوشت شما را به جايگاه خود رسانده است. پس با عبرت ها پند بگيريد و با تغييرات، تجربه بيندوزيد و از تبليغ ها بهره مند شويد.

ص: 236

(5) سوگند مى خورم، بار ديگر سوگند مى خورم كه بنى اميّه همانند خلط سينه كه بيرون مى اندازند، خلافت را بعد از من بيرون خواهند انداخت. سپس هرگز آن را نخواهند چشيد و طعمش را نخواهند يافت، مادامى كه شب و روز پى در پى هم خواهند آمد.

(14) در زندگى رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله براى اثبات بدى ها و عيوب دنيا براى تو دليل وجود دارد. زيرا او و نزديكترين اشخاصش در اين دنيا سير نشدند و همۀ زر و زيورهاى دنيا با وجود تقرّب بزرگى كه به خدا داشت از او دور گشت. آن كس كه نظر مى كند، با عقل خود بنگرد، ببيند كه آيا خداوندى كه توفيق اعراض از دنيا و زر و زيور آن را به پيامبرش عنايت فرمود (مفهوم اين امر) اكرام آن حضرت بود، يا اهانتى بر او روا داشته بود! اگر آن شخص بگويد: خدا به پيامبرش اهانت نموده بود، سوگند به خداى بزرگ دروغ گفته و بهتان زده است.

اگر بگويد: خداوند پيامبرش را با آن توفيق اعراض از دنيا اكرام فرموده است، پس بداند كه خداوند كسى را كه دنيا را براى او گسترش داد اهانت نمود، و اكرام كرد نزديكترين مردم به خودش (پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله) را كه دنيا و زر و زيور آن را از وى دور نمود.

(15) پس هر كس بخواهد (براى تحصيل سعادت) از كسى پيروى نمايد، پس تبعيت نمايد از پيامبر خداوند. و از دنبال او حركت كند و هر كجا كه او وارد شود، قدم بگذارد. و اگر چنين نكند از هلاكت در امان نخواهد ماند. زيرا خداوند محمد صلّى اللّه عليه و آله را نشانه اى براى قيامت قرار داد و بشارت دهنده به بهشت و ترساننده از عذاب.

(آن بزرگ بزرگان) با شكمى تهى از دنيا بيرون رفت و با شخصيتى سالم به سراى آخرت وارد شد. سنگى روى سنگ نگذاشت تا راه خود را به ابديت پيش گرفت، و دعوت خدايش را لبيك گفت.

(16) چه با عظمت است منّت خداوندى براى ما كه پيشتازى براى ما احسان فرمود تا از او پيروى كنيم و حاكمى براى ما قرار داد كه پاى جاى پاى او گذاريم. سوگند به خدا، اين لباس خود را چندان دادم وصله كنند كه از وصله كننده اش خجلت كشيدم.

گوينده اى به من گفت: آيا اين لباس را دور نمى اندازى؟ پاسخ دادم: دور شو از من، كه در بامداد مورد ستايش قرار مى گيرد كاروانى كه شبانگاه راه رفته است.

ص: 243

(4) اگر از ما و از آنان مشقت هاى فتنه و بلوا مرتفع گردد، آنان را به حق ناب وا مى دارم. و اگر روزگار از آنچه كه من مى خواهم مانع گردد (وضع من شبيه به رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله است) كه خداوند دربارۀ او فرمود: نفس خود را از روى حسرت و تأسف دربارۀ آنان از بين مبر، زيرا خداوند به كردار آنان عالم است.

(3) نزديكى او با اشياء با چسبندگى نيست و دورى او از آن ها با مفارقت و جدايى نمى باشد. از بندگان او كمترين نگاه براى او پنهان نيست و تكرار هيچ لفظى براى او خفايى ندارد، نه نزديك شدن به يك بلندى (پناه گرفتن پشت بلندى ها) و نه باز نهادن گامى در شب تاريك، و نه در سكون شبانگاهى، كه ماه روشن در سايۀ آن حركت مى كند، و آفتاب نورانى در حال غروب و نمودار شدن پس از آن، در دگرگونى زمان ها و روزگاران، از روى آوردن شبى كه مى آيد و روزى كه بر مى گردد، پيش از هر نهايت و مدتى و پيش از هر شمارشى و تعدادى.

(4) آن ذات اقدس با عظمت تر است از آن صفات محدود كننده به وسيلۀ اندازه ها و نهايت قطرها، كه محدودكنندگان به او نسبت مى دهند. و (بالاتر است) از اتخاذ مسكن ها و جايگير شدن در قرارگاه ها. زيرا حد و اندازه براى مخلوقات او زده شده و منسوب به غير آن مقام اعلاى ربوبى است.

(6) از جمله اين خطبه است: اى مخلوقى كه با اعضاى معتدل آفريده شده اى و اى ابداع شده اى كه در تاريكى هاى ارحام و لابلاى پرده ها مورد عنايت بودى. در آغاز وجودت، از جوهرى كشيده شده از گل بودى كه در قرارگاهى محكم نهاده شدى تا قدر معيّن و مدتى قسمت شده. مخفى در درون مادرت بودى و جنبشى داشتى. نه توانايى پاسخ دادن به خواندن داشتى و نه ندايى را مى شنيدى. سپس از آن قرارگاه بيرون رانده شدى به خانه اى كه نه آن را ديده بودى و نه راه هاى منافع آن را مى شناختى.

(7) (اى انسان)، چه كسى تو را به جذب غذا از پستان مادرت راهنمايى كرد و جايگاه هاى خواستن و اراده ات را به تو ارائه نمود؟ هيهات، آن كسى كه از درك صفات موجوداتى كه داراى شكل و ابزار و وسايل مى باشند، عاجز است، قطعا از دريافت صفات خالقش ناتوان تر و از رسيدن به درك او به وسيلۀ حدود مخلوقات دورتر مى باشد.

(2) و با پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله همصحبت بودى، همان گونه كه ما بوديم. نه فرزند ابو قحافه (ابو بكر) براى عمل به حق شايسته تر از تو بود و نه پسر خطّاب (عمر). و تو به رسول الله صلّى اللّه عليه و آله از نظر رگ هاى خويشاوندى نزديكتر هستى. و از داماد بودن به رسول خدا تو بهره مند گشته اى، نه آن دو. پس خدا را در نظر بگير. خدا را، دربارۀ جانت. زيرا در اين صورت تو (در اين حادثه كه پيش آمده است) نابينايى را به بينايى مبدل نمى سازى و چنان نيست كه به وسيلۀ آموزش، جهل تو مرتفع گردد.

راه ها واضح است و نشانه هاى دين برپاست.

(3) بدان، برترين بندگان خدا در نزد خداوند سبحان، امامى است عادل، كه هدايت شده و مردم به وسيلۀ او هدايت شوند. سنّت معلوم را برپا بدارد و بدعت مجهول را بميراند. و قطعى است كه سنّت ها روشن و روشنگرند، و براى آن ها نشانه ها است. و بدعت ها آشكارند و براى آن ها (نيز) نشانه هايى است. و بدترين مردم در نزد خدا امامى است ستمكار كه گمراه است، و مردم به وسيلۀ او گمراه مى شوند. كه سنت گرفته شده از منبعش را بكشد، و زنده كند بدعت كنار گذاشته شده را.

(4) و من از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله شنيدم كه مى فرمود: روز قيامت پيشواى ستمكار آورده مى شود، در حالى كه نه يار و ياورى دارد و نه كسى كه از طرف او پوزش بطلبد.

اين ستمكار در آتش دوزخ انداخته مى شود. او در آن جا مانند آسياب دور خود مى گردد، سپس او را به ته دوزخ مى بندند. و من تو را به خدا سوگند مى دهم كه كوشش كن پيشواى مقتول اين امت نباشى. در گذشته گفته مى شد در اين امت زمامدارى كشته مى شود و در كشت و كشتار تا روز قيامت گشوده مى گردد. و همين حادثه امور اين امت را بر خودشان مشتبه خواهد ساخت و فتنه ها و آشوب ها در ميان آنان گسترده خواهد گشت.

ص: 250

(5) امّت در ميان تشويش ها و گرفتارى ها به اضطراب افتاده و در هم خواهند آميخت.

هرگز مانند چارپاى بى اختيار مباش كه مروان بن حكم تو را هر كجا بخواهد براند، در اين موقعيت كه ساليان زندگى تو متراكم و عمر تو رو به پايان مى رود.

عثمان به او گفت: «با مردم صحبت كن كه به من مدتى مهلت بدهند تا ظلم هايى كه بر آنان وارد شده است، بر طرف كرده و جبران نمايم.

امير المؤمنين عليه السّلام در پاسخ او فرمود: «آنچه كه در مدينه است، براى آن مدتى لازم نيست و آنچه كه دور از مدينه است مدت مهلتش وصول امر تو به آن است».

(3) و بعضى از مرغان را به جهت سنگينى جثّه از پرواز سريع در هوا باز داشت، و با پرواز بال هاى باز، آن ها را نزديك زمين به حركت در هوا وا داشت. خداوند آن پرندگان را با اختلافى كه در رنگ ها دارند، با لطف قدرت و صنعت دقيق خود، منظم فرمود. برخى از آن ها در غالب يك رنگ مشخص غوطه ورند كه با هيچ رنگى غير از همان كه در آن غوطه ور هستند مخلوط نمى باشد، و بعضى ديگر از آن ها در رنگى غوطه ور هستند، كه غير از آن رنگى است كه دور گردن دارند.

(6) (اگر خوب بنگرى) ناى هاى پر آن همانند شانه هايى از نقره است و آن دايره هاى شگفت انگيز مانند خورشيدهايى است كه بر آن ها روييده است، همانند طلاى خالص و قطعه هاى زبرجد. اگر بخواهى اين حيوان زيبا را به آنچه كه زمين مى روياند تشبيه كنى، بايد بگويى: گل هايى است بهارى كه از محلّهاى مختلف چيده شده است.

(7) و اگر بخواهى آن را به لباس ها تشبيه نمايى، مانند حلّه هاى آراسته يا مانند جامه هاى زيبا از برد يمانى است. و اگر به زيورها تشبيهش كنى، مانند نگين هاى رنگارنگ انگشترى ها است كه دور تا دور آن را نقرۀ مزيّن گرفته است. راه رفتن اين حيوان، شادمان و خرامان و با حالت تكبّر است. دم و بال هاى خود را با دقت و كاوش مى نگرد، و با مشاهدۀ پيراهن نگارين و الوان زيباى خود خنده سر مى دهد.

(8) و در آن هنگام كه به پاهايش مى نگرد، صدايى ناله مانند برمى آورد و چونان جاندارى كه پناه جويى خود را آشكار مى كند، فرياد او به صدق احساس دردش گواهى مى دهد. زيرا پاهايى سياه رنگ و زشت و نازك دارد مانند پاهاى خروس خلاسى(1) و از تيزى استخوان ساق او خارى خرد روييده و در پشت گردن اين حيوان كاكلى سبز رنگ با نقشى زيبا و نگارين سر زده است.

(9) نقطۀ آغازين گردنش مانند ابريقى است كشيده و جايگاه فرو رفتنش تا به شكم مانند رنگ وسمۀ يمانى سبز مايل به سياهى است، يا مانند ابريشمى كه بر روى آينۀ صيقلى پوشانده شده است. و گويى خود را با يك مقنعۀ سياه پوشانده. و به قدرى تازه و با طراوت و درخشان است كه گويى سبزى تند و شادابى به او در آميخته است. و در شكاف گوش اين حيوان خطى است مانند باريكۀ نوك قلم در رنگ گل بابونه كه با سفيدى خود در ميان سياهى محل مى درخشد. و كمتر رنگى است كه طاووس نصيبى از آن نداشته باشد.

ص: 253

(10) طاووس مانند شكوفه هايى است كه نه باران هاى بهارى آن ها را پرورانده است، و نه تابش آفتاب تابستانى. گاهى پرهاى خود را مى ريزد و از لباسش برهنه مى گردد و پرهايش پياپى مى ريزند (و بار ديگر مى رويند) و آن پرها مانند ريزش برگ هاى شاخه ها فرو مى ريزند. سپس بدون فاصله شروع به روييدن مى نمايند تا آن گاه كه به وضع و شكل گذشته پيش از ريخته شدن برگردند. چنان كه رنگى با رنگ سابق تفاوتى نداشته باشد و هيچ رنگى در غير مكان خود قرار نگيرد. و اگر مويى از موهاى ناى هاى طاووس را به دقت بنگرى، گاهى نوعى از سرخى گلگونه و گاه ديگر سبزى زبرجدى و گاهى هم زردى طلاى خالص را مى بينى.

(11) پس چگونه نيروهاى عميق هشيارى ها مى تواند به توصيف اين منظره برسد، يا قريحه و فهم عقول آن را دريابد، يا گفتار وصف كنندگان آن را توصيف نمايد.

و كمترين اجزاء اين حيوان، اوهام انسان را از دركش و زبان ها را از بيانش ناتوان ساخته است. پاكيزه پروردگارى كه عقول آدميان را از توصيف مخلوقى كه آن را براى چشم ها آشكار ساخته است، مغلوب فرموده است. لذا عقول مردم آن را در حالى درك مى كند كه مخلوقى است محدود و تكوين يافته و تركيب پيدا كرده و از رنگ هاى متنوع رنگ آميزى شده است. و زبان ها از تلخيص صفت آن حيوان، ناتوان شده و از اداى خصوصيات آن باز مانده است.

(3) خداوند متعال حرام فرمود پديده هاى آشكار را، و حلال فرمود اشياء بدون نقص را، و احترام مسلمان را بر همۀ حرمت ها برترى داد و حقوق مسلمانان را در جايگاه هاى انعقاد به اخلاص و توحيد به هم پيوست.

(4) پس مسلمان كسى است كه مسلمانان از زبان و دستش سالم باشند، مگر در مسير حق. و اذيت و آزار مسلم صحيح نيست مگر به جهت وجوب.

(5) پيشدستى كنيد براى آمادگى به استقبال امرى كه فراگير همه و در بر گيرندۀ هر يك از شما با كيفيت مخصوص به شما است، اين امر همان مرگ است. مردم را (با سرنوشت حتمى مرگ) پيش چشمانتان مى بينيد و قيامت شما را از پشت به سوى خود مى راند. سبك شويد برسيد. جز اين نيست كه گذشتگان در انتظار آيندگانند.

(6) براى خدا تقوا بورزيد، زيرا شما دربارۀ بندگان و شهرها و اراضى و جانداران مسؤوليد. خدا را اطاعت كنيد و او را نافرمانى نكنيد و وقتى كه خير را ديديد، آن را بگيريد و هنگامى كه شر را ديديد، از آن اعراض كنيد.

(2) مى بينيد كه بندگان شما و اكثر مردم معمولى با آنان جوشيده و اعراب شما به آنان گرويده اند و آنان در لابلاى جمع شما هستند و هر چه بخواهند با تلخى هاى آن، بر شما وارد مى سازند.

(3) با اين حال، آيا امكان و توانايى به دست آوردن آنچه را كه مى خواهيد در اختيار داريد؟ اين يك حادثه از مانده هاى جاهليت است، و براى اين مردم ريشه و حاميان فراوانى است.

(4) مردم در اين حادثه اگر به غليان بيفتند و مورد تحقيق و تحليل قرار بگيرند، داراى عقايدى گوناگونند: گروهى از آنان موافق نظر شمايند. گروه دوم نظرى غير از نظريۀ شما دارند و جمعى ديگر نه بر اين عقيده اند و نه بر آن عقيده.

(5) شما صبر كنيد و فرصت بدهيد تا مردم آرام شوند و دل ها در موقعيت هاى خود جايگير شوند و حقوق به آسانى قابل استيفاء شود. سكوت كنيد در وظيفه اى كه من بايد انجام بدهم و منتظر باشيد براى دستور من كه به شما خواهد رسيد و كارى انجام ندهيد كه نيرويى را متزلزل سازد و قدرتى را از بين ببرد و سستى و ذلّت به بار آورد.

(6) و تا آنجا كه بتوانم از شعله ور ساختن آتش جنگ خوددارى خواهم كرد. و آنگاه كه چاره اى نديدم، دواى آخرين، داغ كردن است.

(2) و قطعى است كه بدعت هاى ضد دين كه شباهت ساختگى به دين دارند، عوامل تباهى انسان هايند، مگر آنچه كه خداوند مردم را از آنها حفظ نمايد.

(3) و جز اين نيست كه تنها سلطه و حمايت خداوندى است كه نگهبان شؤون حيات شما است. پس اطاعت كنيد آن ذات اقدس را بدون استحقاق سرزنش (به جهت ريا يا نفاق) و بدون اكراه به آن.

(4) سوگند به خدا، يا بايد خدا را از صميم قلب اطاعت كنيد و بدعت ها را از ميان خود برداريد و يا در انتظار باشيد كه خداوند عظمت و قدرت اسلام را از شما به ديگران منتقل نمايد. سپس آن را هرگز به شما بر نمى گرداند تا اين حكومت و دولت به مردمى غير از شما برگردد و در ميان آنان مستقر شود.

(7) در هيچ مسأله اى عجله نكنيد تا تحقيق كامل دربارۀ آن نموده باشيد، زيرا براى ما در هر امرى كه آن را ناخوش داريد، امكان تغييراتى است.

(11) آگاه باشيد، چيزى كه از دنيا از دست مى دهيد ضررى به شما وارد نخواهد كرد، مادامى كه ركن دينتان را حفظ كرده باشيد. نيز آگاه باشيد كه اگر دينتان را ضايع كنيد، هر آنچه كه از امور دنيوى خود حفظ كنيد، سودى براى شما نخواهد داشت. خداوند دل هاى ما و شما را به سوى خود جذب نمايد و به ما و شما صبر عنايت فرمايد.

(4) 2 - و اگر عثمان مظلوم بود، ضرورت داشت كه دشمنان و قاتلان عثمان را از او دور مى ساخت و عذر مشروع او را مى پذيرفت و به مردم بيان مى كرد.

(5) 3 - و اگر دربارۀ هر دو خصلت (ظالم يا مظلوم بودن) عثمان ترديد داشت، سزاوار بود كه خود را از معركه كنار بكشد و در گوشه اى سكوت كند و مردم را در جريان عثمان به حال خود بگذارد.

(6) طلحه هيچ يك از اين سه كار را نكرد و اقدام به امرى كرد كه علت آن شناخته نشده و عذر صحيحى را دربر نداشت.

(3) اگر به آن ها نيكويى شود، يك روز خود را همۀ روزگار عمر خود پندارند و سير شدنشان را همۀ مرام و مقصدشان. سوگند به خدا، اگر بخواهم دربارۀ خروج و دخول و همۀ شؤون زندگى به هر يك از شما خبر مى دهم. و لكن مى ترسم دربارۀ من به جهت مقايسۀ با رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله كفر بورزيد.

(4) آگاه باشيد، من اين گونه اسرار را به كسى كه مورد اطمينان است، ابلاغ مى نمايم و سوگند به خدايى كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله را بر حق انتخاب نمود و او را بر تمام مخلوقات برگزيد، سخن نمى گويم مگر راست.

(5) آن رسول گرامى وقوع همۀ آن اسرار را براى من تعهد فرموده است، همچنين به من خبر داده است هلاكت هر كسى را كه هلاكت خواهد گشت و نجات هر كس را كه نجات خواهد يافت و هم چنين سرنوشت امر زمامدارى را نيز براى من اعلام فرموده است. (رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله) هيچ چيز را كه بر سر من خواهد گذشت رها نكرد مگر اين كه به گوشم فرو خواند و براى من اعلام نمود.

(6) اى مردم، سوگند به خدا، من هرگز شما را به اطاعتى تحريك نمى كنم، مگر اين كه خودم در عمل به آن از شما سبقت مى گيرم و شما را از معصيتى نهى نمى كنم مگر اين كه خودم پيش از شما، از آن اجتناب مى نمايم.

(2) زيرا رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله مى فرمود: پيرامون بهشت را ناگوارى ها و پيرامون آتش را شهوات فرا گرفته است. و بدانيد خداوند را در هيچ چيز نمى توان اطاعت كرد مگر با زحمت، و در هيچ چيز نمى توان خدا را معصيت كرد مگر با ميل و رغبت.

(3) پس خداوند رحمت كند كسى را كه شهوت خود را مهار كند و هواى نفس را ريشه كن سازد، زيرا هواى اين نفس را كندن، بسيار دشوار است و اين نفس همواره به مقتضاى هوا طلبى خود ميل به معصيتى دارد.

(4) و بدانيد اى بندگان خدا، انسان با ايمان به صبح و شام وارد نشود مگر اينكه نفس او در نزد او مورد بدگمانى باشد. و همواره از نفس خويشتن عيب جويى نمايد. و بر خرده گيرى از نفسش بيفزايد. مانند كسانى باشيد كه پيش از شما سبقت گرفتند و گذشتند و از دنيا مانند كوچ كننده كنده شدند و مانند كسانى كه دنيا را منزل به منزل درنورديدند و از ديدگاه شما حركت كردند و مقصد نهايى را پيش گرفتند.

(7) براى دردهاى خود از قرآن شفا بطلبيد و در مشقت ها از آن يارى بخواهيد، زيرا درمان بزرگترين دردها كه كفر و نفاق و انحراف و گمراهى است، در آن است.

پس از خدا مسألت نماييد و با محبت او به او توجه نماييد و چيزى با وجود او از مخلوقات او مخواهيد. قطعى است كه بندگان خدا به وسيلۀ چيزى مانند قرآن به خدا روى نياورده اند.

(8) و بدانيد قرآن است شفاعت كننده پذيرفته شده و گوينده تصديق شده. و هر كس كه روز قيامت قرآن شفاعت او را كند، شفاعت قرآن براى او پذيرفته شود. و كسى كه در روز رستاخيز قرآن بدى او را گويد، گواهى قرآن بر عليه او مورد تصديق قرار گيرد.

(9) در روز معاد، ندا دهنده بانگ برآورد: «هر كس در گرو كشتۀ خويش و محصول آن است، جز آنان كه از محتواى قرآن عمل خود را اندوختند» پس شما (حيات خويشتن را) با قرآن و پيروى از آن كشتكارى كنيد. و از پروردگار خود از طريق قرآن راهنمايى بخواهيد و از اين كتاب الهى براى خود خيرخواهى بطلبيد. و آراء خود را (كه هماهنگى با قرآن ندارد) متهم بسازيد و تمايلات بى اساس خود را در مقابل اين كتاب الهى آلوده تلقى نماييد.

(11) و بى ترديد براى اسلام مقصدى است (اعلا). تا وصول به آن مقصد بكوشيد و از پاى ننشينيد. با اداى حقوقى كه خداوند براى شما مقرر داشته و با عمل به وظايفى كه براى شما تبيين فرموده است، به درگاه خدا برويد. من شاهد شما هستم و در روز قيامت حجت به سود شما خواهم آورد.

(16) سوگند به خدا، من بنده اى را نمى بينم كه تقوا ورزيدن سودى به حال او داشته باشد مگر اين كه زبان خود را حفظ كند. قطعى است كه زبان شخص با ايمان در پشت قلب او و قلب منافق پشت زبان اوست.

(17) زيرا هنگامى كه مؤمن بخواهد سخنى بگويد، نخست دربارۀ آن در نفس (و شخصيت) خود مى انديشد، اگر خير و صلاح باشد، آن را آشكار مى كند و اگر شر و فسادى در آن باشد آن سخن را مى پوشاند. قطعى است كه شخص منافق هر چه به زبانش آيد - بدون اين كه بداند به نفع او يا به ضرر اوست - آن را ابراز مى كند.

(18) رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله فرمود: «ايمان هيچ بنده اى تكميل نمى شود مگر اينكه قلب او در مسير حق استقامت داشته باشد و قلب او از استقامت محروم است تا زبانش در مسير حق استوار گردد.» (19) هر كس از شما بتواند به ديدار خداوند متعال نايل گردد، با دستى پاك از خون هاى مسلمانان و اموال آنان و با زبانى سالم از اهانت به نواميس آنان، به سوى چنين ديدار حركت نمايد.

(21) شما امور (حيات فردى و اجتماعى) را تجربه نموده و تحقيق و كاوش دقيق براى تفكيك حق و باطل از يكديگر انجام داده ايد و با آگاه ساختن شما به سرگذشت گذشتگان، شما را پند و اندرز داده اند و براى شما مثل ها زده اند. و شما به يك امر روشن دعوت شده ايد، پس ناشنواى حقيقى كسى است كه آن نصايح را نشنود و نابيناى واقعى كسى است كه خود را از بينايى به آن حقايق تجربه شده و نصايح محروم بسازد.

(22) و كسى كه خداوند به وسيلۀ آزمايش و تجارب، نفعى به او نرساند، از هيچ اندرزى سود نمى برد و نتيجۀ تقصير او از پيش رويش برآيد، تا بشناسد آنچه را كه انكار كرده بود و انكار كند آنچه را كه شناخته بود.

(23) جز اين نيست كه مردم بر دو صفتند: پيرو قانون شرع، يا بدعت گزار و پيرو بدعت كه با او هيچ برهان قانونى و روشنايى دليل از خداوند وجود ندارد.

(2) او مى داند جايگاه هايى را كه برگ ها در آن ها مى افتند و حركات نهانى مردمك هاى ديدگان را. و من شهادت مى دهم به اين كه جز او خدايى نيست و همتايى براى او وجود ندارد. شك دربارۀ وجود او شايسته نيست و دين او قابل پوشيدن و كفر ورزيدن نباشد. و اينكه هستى را با قدرت خداوندى خود ايجاد فرموده است، بديهى است. اين شهادت كسى است كه نيّتش صادق و باطنش صاف و يقينش خالص و خيرات او در ميزان اعمالش سنگين باشد.

(3) و شهادت مى دهم به اينكه محمد صلّى اللّه عليه و آله بندۀ خدا و رسول برگزيدۀ او از ميان همۀ خلايق و انتخاب شده براى شرح حقايق دين او و مخصوص به تشريفات كرامت او و منتخب براى ابلاغ عظمت هاى رسالت او است. علايم هدايت به وسيلۀ او روشن گشته و سياهى هاى گمراهى به وسيلۀ او آشكار شده است.

(4) اى مردم، اين دنيا آرزو كنندۀ خود (دنيا) را و كسى را كه در آن بيارامد، مى فريبد. و كسى را كه براى تحصيل آن به رقابت برخاسته است، عزيز نمى دارد تا دربارۀ او رقابت بورزد. دنيا بر آن كسى است كه دربارۀ آن پيروز شده است، غلبه مى نمايد.

(5) سوگند به خدا، هيچ قومى داراى فراوانى نعمت و طراوت عيش نبوده كه خداوند آن را از دست آن قوم بگيرد، مگر به واسطۀ گناهانى كه مرتكب گشتند، زيرا خداوند سبحان هيچ ستمى بر بندگان روا نمى دارد.

(6) اگر مردم در آن هنگام كه سختى ها بر آنان فرود مى آيد و نعمت ها از آنان زايل مى گردد، به پروردگارشان با نيت راستين و اشتياق شديدى از دل هايشان بنالند و التماس كنند، خداوند متعال هر آنچه را كه از آنان گريزان شده است، به آنان برمى گرداند و هر فاسدى را كه به آنان روى آورده است اصلاح مى نمايد.

ص: 277

(7) و من براى شما از آن مى ترسم كه در جاهليت غوطه ور شويد. در گذشته مسائلى پيش آمد كه تمايل خود را به آن ها نشان داديد. شما در نتيجۀ آن تمايل نزد من پسنديده نبوديد. و اگر وضع شايستۀ شما براى شما برگردد، قطعا شما از سعادتمندان خواهيد بود. و بر من تكليفى جز كوشش نيست. و اگر بخواهم بگويم، مى گويم: خدا آنچه را كه گذشته، عفو فرموده است.

(2) اگر مهلت به شما داده شود، در تخيلات و سخنان بيهوده فرو مى رويد و اگر با شما بجنگند، سست و زبون مى گرديد. و اگر مردم به يك پيشوا تسليم شوند، زبان به طعنه مى گشاييد. و اگر به يك اقدام و كار دشوار ناچار گرديد، عقب نشينى مى كنيد.

(3) اى مردم بى اصل،(1) براى پيروزى و جهاد براى به دست آوردن حقتان در انتظار چه چيزى بسر مى بريد؟ آيا در انتظار مرگيد، يا براى خويشتن ذلت و خوارى مى خواهيد؟ سوگند به خدا، در آن هنگام كه روز مرگم فرا رسد، ميان من و شما جدايى اندازد.

و در حالى كه من از همنشينى با شما در زندگى ناراحتم و با داشتن مثل شما مردم سست عنصر، بهره اى از افزايش قدرت ندارم. راستى شما چگونه مردمى هستيد! (4) آيا دينى كه شما را جمع و متحد سازد، وجود ندارد! آيا غيرتى نيست كه شما را به تلاش اندازد! آيا شگفت انگيز نيست كه معاويه، اجامر و اوباش را مى خواند! همان مردم فرومايه بدون اين كه مخارجى براى معاويه و توقعى به بخشش و عطاى او داشته باشند، از وى پيروى مى كنند. و من شما را مى خوانم، با اين كه يادگارى از اسلام هستيد و از اين دين برخورداريد و بقاياى مسلمانان صدر اسلاميد، و مخارج و عطاها براى شما مقرر مى دارم، از دور من پراكنده مى شويد و بناى اختلاف را مى گذاريد! (5) (شگفتا كه) از طرف من آنچه كه عامل خشنودى است به شما مى رسد، و شما خشنود نمى شويد! و اگر از طرف من چيزى كه عامل مشقت و سختى (مانند دستور جهاد) باشد، به شما ابلاغ مى گردد، اتفاق كلمه و اجتماع بر آن نداريد.

اكنون محبوب ترين چيزى كه ممكن است من آرزو كنم، مرگ است.

(6) من قرآن را به شما تعليم دادم و با احتجاج و برهان، براى شما راه رشد و هدايت را باز كردم. آنچه را كه منكر بوديد به شما شناساندم و براى شما آنچه را كه ناگوار مى نمود و آن را انداخته بوديد گوارا ساختم.

ص: 279

(7) (آرى، اين راهنمايى ها و تربيت ها اثر داشت) اگر امكان داشت كه كور مى ديد يا خواب رفته بيدار بود!! اين قوم كه حاكم آنان معاويه و مربى آنان پسر زن زناكار، عمرو عاص باشد - قطعا دربارۀ خدا - به نادانى نزديك است.

(8) و نه صداى تندر كه در كرانه هاى آسمان برخيزد و نه آنچه كه در هنگام برق زدن از ابر متلاشى گردد. و نه افتادن برگى كه در موقع طلوع و غروب ستارگان به سبب بادهاى تندوز و بارش باران از آسمان صورت مى گيرد. و مى داند جايگاه سقوط قطرۀ باران و قرارگاهش را و محلى كه مورچه دانه را مى كشد و چگونگى كشيدن دانه مورچه و كشيدن آن را، و آنچه كه غذاى مگس را كفايت كند و آنچه كه زن در شكم خود آن را حمل مى كند.

(13) جز اين نيست كه آنچه به وسيلۀ صفات درك مى شود، داراى اشكال و ابزار و آلات مى باشد و هنگامى كه پيك اجل بر درش فرا رسد، زندگيش پايان يابد. پس معبودى جز او نيست كه با نور خود همۀ ظلمت ها را روشن ساخت و با تاريكى كه مقرر فرمود، همۀ روشنى ها را تاريك ساخت.

(17) كجا هستند آنان كه با لشكريان حركت كردند و هزاران سپاهى را مغلوب نمودند و سربازان جنگى آماده كردند و شهرها بنا كردند! (18) و از جملۀ همين خطبه است: آن انسان كامل وارسته (كه به احتمال قوى حضرت بقية اللّه عج مى باشد) سپرى از حكمت پوشيد و جميع آداب حكمت را فرا گرفت، از روى آوردن به آن و تحصيل معرفت، و اشتغال به علم و عمل به آن. حكمت را براى نفس خويشتن همان گمشده اى تلقى كرد كه آن را مى جست و نيازى براى خويشتن مى دانست كه آن را طلب مى كرد. آن انسان كامل غربت اختيار مى كند، هنگامى كه اسلام غريب بماند، مانند شترى كه دم بر زمين نهد و سينه از ناتوانى بر زمين گذارد. آن انسان كه يادگارى از بقاياى حجت خدا و جانشينى از جانشينان پيامبرانش مى باشد.

(19) سپس آن حضرت فرمود: اى مردم، من همۀ آن موعظه ها را كه پيامبران به امت هاى خود نموده بودند، براى شما ابلاغ كردم و آنچه را كه جانشينان آنان پس از رحلت انبيا از اين دنيا به مردم رسانده بودند، براى شما ادا كردم. و با اين تازيانه ام شما را تأديب نمودم ولى شما استقامت در راه دين نورزيدند. من با نصايح و عوامل بازدارنده، شما را از معاصى و انحرافات بازداشتم، شما نظم و انتظام نپذيرفتيد.

(20) شما را به خدا، آيا انتظار داريد كه پيشوايى جز من طريق هدايت را براى شما هموار سازد و شما را به راه راست الهى ارشاد نمايد؟! آگاه باشيد، آنچه كه از دنيا روى آورده بود پشت كرده و آنچه كه پشت كرده بود، روى آورده است. بندگان صالح خداوندى عزم كوچ از اين دنيا نمودند. و اندكى از اين دنيا را كه پايدار نيست در برابر زيادى از آخرت كه فناناپذير است، فروختند.

ص: 285

(21) آن برادران ما كه خونشان در صفين ريخته شد ضرر نكردند كه امروز زنده نيستند تا غصه ها بخورند و شرنگ جانگزاى اندوه را بياشامند. سوگند به خدا، آن عزيزان آغشته در خون خود به ديدار خدا شتافتند، و خداوند پاداش آنان را عنايت فرمود و آنان را پس از سپرى كردن دوران ترس و وحشت، در سراى امن جاودانى جاى داد.

كجا رفتند آن برادران من كه راه مستقيم كمال را پيش گرفتند و رهسپار كوى حق گشتند.

(22) كجا است عمار؟ كو ابن تيهان؟ ذو الشهادتين كجا رفته است؟ و كجا رفتند امثال آنان از برادرانشان كه پيمان وفادارى تا مرگ بسته بودند و سرهاى آنان به ارمغان نزد طاغوت و طاغوتيان فاجر برده شد؟ (23) نوف بكالى مى گويد: سپس دستش را به محاسن شريف و كريمش زد و گريۀ طولانى نمود و فرمود: آه، افسوس بر آن برادرانم كه قرآن را تلاوت كردند و در عمل به آن استقامت ورزيدند و در تكاليف انديشيدند و آنها را انجام دادند. سنت را احياء كردند و بدعت را نابود ساختند. دعوت به جهاد شدند، آن را اجابت كردند و به فرماندهشان اطمينان پيدا كردند و از او پيروى نمودند.

(24) سپس با بلندترين صدايش ندا درداد: جهاد، جهاد، اى بندگان خدا.

بدانيد من همين امروز سپاه را براى جهاد با دشمن آماده مى كنم. پس اگر كسى مى خواهد به سوى خداوند حركت كند، بيرون آيد و به سپاه ملحق گردد.

ص: 286

(25) نوف مى گويد: پس از اين خطبه، ده هزار نفر از سپاهيان را تحت فرماندهى حسين عليه السّلام قرار داد و ده هزار سپاهى براى قيس بن سعد بن عباده و ده هزار سپاهى براى ابو ايوب انصارى و براى فرماندهان ديگر تعداد مختلفى از سپاهيان را قرار داد و تصميم به حركت به صفين گرفت. جمعه همان هفته نرسيده بود كه ابن ملجم ملعون او را زد و در نتيجه سپاهيان برگشتند و ما مانند گوسفندانى بوديم كه چوپانشان را گم كرده اند و گرگ ها از هر طرف مى خواهند آن ها را بربايند.

(3) به آنان بفهمانند كه خداوند چه پاداشى براى مردم مطيع و چه مجازاتى براى مردم گنهكار، از بهشت و دوزخ و كرامت و اهانت آماده فرموده است. ستايش مى كنم خدا را براى تقرب به او همان گونه كه خود از مردم ستايشش را خواسته است و براى هر چيزى اندازه اى قرار داده و براى هر اندازه اى مدّتى محدود، و براى هر مدّتى قرارى ثابت.

(7) خداوند سبحان مخارج دنياى شما را كفايت كرده و شما را به سپاسگزارى تحريك فرموده و ذكر خداوندى را براى زبان هاى شما واجب نموده است.

(12) آيا تاكنون بى تابى و نالۀ خود را در نتيجۀ خارى كه بر عضوى از شما بخلد و افتادنى كه عضوى از شما را خون آلود نمايد، و گرماى تندى كه آن را بسوزاند، ديده ايد؟ (مسلما ديده ايد و ناگوارى اين امور را مى دانيد) چه رسد به اينكه ميان دو طبقه از آتش، همخوابۀ سنگ آتشين و همدم شيطان قرار بگيريد. آيا مى دانيد هنگامى كه مالك دوزخ بر آتش جهنم خشمگين شود، پاره اى از آن آتش پارۀ ديگر را بشكند و آن را هضم نمايد. و موقعى كه بر آن آتش نهيب بزند، مواد آتشين از اضطراب ميان درهاى دوزخ برجهند؟ (13) اى كهنسال فرتوت، كه پيرى و سستى در وجودت درهم آميخته، چگونه خواهد گشت حال تو موقعى كه طوق هاى آتشين دور استخوان هاى گردنت بپيچد و زنجيرهاى گرانبارى در اعضاى تو جايگير شوند تا بازوان تو را نابود سازند.

خدا را، خدا را در نظر بگيريد، اى گروه بندگان در اين حال كه در نعمت تندرستى غوطه وريد، پيش از آن كه بيمارى به سراغتان آيد، و در اين حال كه در گشايش و آسايش به سر مى بريد پيش از آن كه تنگناهاى زندگى شما را در خود فرو برد. پس بكوشيد در آزادسازى گردن هايتان پيش از آن كه با زنجيرهاى گرو بسته شود.

(14) شباهنگام چشمانتان را بيدار بداريد و شكم هايتان را خالى نگهداريد. گام ها در راه خيرات برداريد و اموالتان را در مصارف مستمندان انفاق كنيد. از خواسته هاى بدن هاى مادى بگيريد و از آنها براى پيشبرد تكاملى نفوستان بهره ها برداريد و با علاقه به ابدان خود، دربارۀ اعتلاى نفوس خود بخل نورزيد.

(15) خداوند سبحان فرموده است: «اگر خدا را يارى كنيد خدا هم شما را يارى فرموده و قدم هاى شما را (در صراط مستقيم) ثابت خواهد فرمود»(1) و فرموده است: «كيست كه خداوند را قرض حسن بدهد و خداوند چند براى او بيفزايد و براى اوست پاداش عالى».(2) خداوند از شما براى رفع پستى از خود و يا براى جبران كمى، قرض نخواسته است. از شما يارى خواسته در حالى كه سپاهيان آسمان ها و زمين در فرمان اوست و اوست عزيز و حكيم.

ص: 290

(16) از شما قرض خواسته است در حالى كه «همۀ خزاين آسمان ها و زمين از آن خدا است، و او است بى نياز و شايستۀ حمد و ستايش.»(1) و جز اين نيست كه خداوند اراده كرده است كه شما را آزمايش كند تا آن كس كه عملش نيكو و نيكوتر است (در عرصۀ هستى) بروز كند.(2) با اعمال نيكوى خود (در ميدان زندگى) پيشدستى كنيد، باشد كه در بارگاه خداوندى با آن همسايگان خداوندى دمساز باشيد.

(17) كه رسولان خود را همدم آنان نموده و فرشتگان را به زيارتشان وادار كرده و گوش هاى آنان را شريف تر از آن نموده است تا صداهاى اهتزاز آتش را براى ابد بشنوند. و بدن هاى آنان را چنان حفظ فرموده است كه هرگز دچار سختى و خستگى نگردند. چنان نعمت عظمى فضل خداوندى است، آن را به كسى كه بخواهد عنايت فرمايد و خداوند داراى فضل بزرگ است.(3)

(18) مى گويم آنچه را كه مى شنويد و خدا است كه از او براى نفس خود و نفوس شما يارى مى طلبم(4) و او است كفايت كنندۀ موجوديت من و بهترين تكيه گاه هستى ما.(5)

(4) بزرگى خداوند از مقولۀ كميّت نيست كه حدود و گسترش ها او را بزرگ جسمانى نمايد و عظمت او نيز با امتدادها و كشش هايى كه در حدود نهايى پايان مى يابند و داراى عظمت تجسمى هستند، نمى باشد، بلكه عظمت و بزرگى آن ذات اقدس با شأن و سلطه و احاطۀ او است.

(8) دانه را در موسم گرما براى تغذّى در موسم سرما و در روزهاى توانايى براى اوقات ناتوانى اش جمع مى كند. روزى اين جاندار ضعيف تحت كفالت خداوندى است و او مطابق نيازهايش، موفق به معاش خود مى باشد. خداوند احسانگر غفلت از وى ندارد و ذات اقدس حسابگر آن ناتوان را محروم نمى دارد، اگرچه در روى سنگ خشك و فرو رفته كه در جاى خود حركتى ندارد، باشد. و تو اى انسان، اگر در دستگاه گوارش و جهاز هاضمۀ آن حيوان از همۀ جهات آن بنگرى، به بالا و پايين و اطراف دنده هاى محيط به شكم آن و به آنچه كه در سر او است از چشمان و گوش هايش، از آفرينش آن حيوان در شگفتى فرو مى روى و از توصيف آن خسته مى شوى! (9) پس بزرگ است آن خداوندى كه آن جاندار ناتوان را بر دست ها و پاهايش قائم ساخت و بر اركان تشكيل دهنده اش بنا نهاد. خدا در آفرينش آن حيوان، هيچ آفريننده اى را شريك نكرده و در اين كار هيچ قدرتمندى ياريش ننموده است.

(10) و اگر در همۀ طرق انديشه خود تلاش كنى تا به اهداف و غايات خلقت آن جاندار برسى، دليل تو را راهنمايى نخواهد كرد مگر به اينكه آفرينندۀ مورچه همان خالق است كه نخل را آفريده است، زيرا تفصيل دقيق همۀ اشياء و مشكلات و دشوارى هاى اختلاف ساختمان هر جاندارى با جاندار ديگر، هم چنين تمام مخلوقات با عظمت يا لطيف، سنگين يا سبك، و نيرومند يا ناتوان، همه در كارگاه خلقت يكسان مى باشند.

(12) پس واى بر كسى كه خداوند تقدير كننده و خالق را حكيم را انكار كند. (منكرانى كه) گمان كردند اين موجودات با عظمت مانند گياهانى هستند خودرو كه زارعى آن ها را نگاشته است و براى صور و اشكال گونه گون آن ها سازنده اى نيست. آن تبهكاران براى ادّعاى خود به دليلى تكيه نكردند و به آنچه كه در عالم پندار خود حفظ نمودند، حجتى ارائه ندادند. آيا ساختمانى بدون سازنده و جنايتى بدون جنايت كننده امكان پذير است؟

(16) پس پرنده ها مسخّر امر او هستند. پرها و نفس هاى (دم هاى) آن ها را شمرده و پاهاى بعضى از آن پرندگان (پرندگان دريايى) را بر رطوبت (آب ها) قرار داده و پاهاى گروهى ديگر را كه در خشكى زندگى مى كنند، بر زمين خشك، روزى هاى آن جانداران را مقدر و اجناس و انواع آن ها را برشمرده است.

(17) اين يكى كلاغ است و اين ديگرى عقاب. اين يكى كبوتر است و اين ديگرى شترمرغ. هر پرنده اى را به نامش خوانده و روزى آن را كفالت فرموده است. و ابر سنگين باردار را در فضا ايجاد نمود و باران متصل را از آن نازل نمود و قسمت هر جا را از باران معين فرمود. زمين را پس از خشكى آن، به وسيلۀ باران مرطوب ساخت و روييدنى آن را پس از آن خشكى بيرون آورد.

(3) با به وجود آوردن مشاعر (انواع و عوامل ادراكات) براى مخلوقات معلوم مى شود كه جايگاه و آلت درك و شعور براى او وجود ندارد و از تضادى كه ميان اشياء قرار داده فهميده مى شود كه ضدّى براى او نيست و با پيوندى و تقارنى كه در ميان موجودات قرار داده است، معلوم مى شود كه قرينى براى او وجود ندارد.

(4) نور را با ظلمت، و وضوح را با ابهام، و خشكى را با رطوبت، و گرمى را با سردى به تضاد انداخت. هم آن خالق يكتا است كه ميان اشياء متباين سازگارى برقرار فرمود و ناسازگارها را با يكديگر پيوند داد. موجودات دور از يكديگر را به هم نزديك، و اشياء نزديك به هم را از يكديگر دور ساخت.

(5) حدّى فراگيرش نشود و شمارشى او را قابل محاسبه نسازد و جز اين نيست كه ابزار و ادوات و آلات (خواه از مقوله حواس و تفكرات باشد و خواه از سنخ جسم و جسمانيات) امور مشابه خود را اندازه گيرى مى كنند. قابليت آن امور به دخول كلماتى مانند «منذ» «از آن زمان كه» بر آن ها، مانع از قديم بودن آن ها است، هم چنان كه دخول كلماتى مانند «قد» (تحقيقا چنين بود) مانع از ازليت آن ها است، و كلمه «لو لا» (اگر چنين يا چنان نبود) آن ها را از كمال بر كنار نمود.

(6) با ايجاد آن حقايق است كه خالق آن ها به عقول انسان ها تجلّى كرد و به جهت خواص محدود و مادى آن امور است كه فوق ديدن با چشم ها است. سكون و حركت به آن ذات اقدس جريان ندارد و چگونه چيزى مى تواند بر او جريان داشته باشد، در صورتى كه خالق جريان آن امور خداوند ذو الجلال است و چگونه امكان دارد چيزى به خدا باز گردد، در صورتى كه خدا است كه وجود او را تحقق داده و آشكار فرموده است. و چگونه ممكن است رويدادى در آن وجود واجب رخ دهد، در صورتى كه خدا است كه آن را به وجود آورده است.

(7) اگر چنين جرياناتى دربارۀ خدا قابل تصور باشد، ذات او متفاوت گردد و هويّت او تجزيه پذيرد. و معناى او از ازليت ممتنع مى گردد و براى او پشت سرى باشد، زيرا براى او پيش رويى وجود داشته است و جوياى تمام و كمال گردد، زيرا نقص لازمه او گشته است.

ص: 297

(8) در نتيجه، علامت مصنوع (ساخته شده) در او پديدار مى شود و دليل و وسيله وصول به غير خود گردد، پس از آن كه مدلول و مقصد نهايى بود. خداوند سبحان با قدرت امتناع و غناى مطلق كه از همه كاينات دارد بالاتر از آن است كه آنچه در غير او تأثير مى كند، در او تأثيرى داشته باشد. خداوندى كه تغيير نپذيرد و زوال و فنا را راهى به او نيست و ناپديد و غايب نگردد. چيزى را نزاييده است تا خود فرزند گردد و زاييده نشده است تا محدود گردد.

(9) بزرگ تر از آن است كه براى خود فرزندانى اتخاذ كند و پاك است از همخوابگى با زن ها. اوهام آدميان به مقام شامخ ذاتش نرسد تا او را اندازه گيرى كند و هشيارى ها و ذكاوت ها و توانايى توهّم او را ندارند تا تصورش نمايند. حواس عوامل انتقال صور به اذهان بشرى او را دريافت نتواند تا احساسش كنند. دست ها قدرت اتصال به او ندارند تا لمسش نمايند.

(10) آن ذات اقدس در هيچ حالى تغيّر راه به او ندارد و در تنوع احوال گونه گون تبديل نيابد. شب ها و روزها او را نپوشاند و روشنايى و تاريكى او را دگرگون نسازد و با هيچ گونه جزئى از اجزاء توصيف نگردد.

نه با اجزاء اندام و اعضاء و نه با نمودى از نمودها و نه با مغايرت و پاره ها.

(11) براى آن وجود اعلا نه حدّ و نهايتى است و نه براى دوام وجود او انقطاع و غايتى. و نتوان گفت اشياء او را در بر گرفته است تا او را بلند كنند تا پست نمايند، يا چيزى او را بر خود حمل كند كه گاهى به طرف كج شود يا معتدل بر روى آن قرار بگيرد.

ص: 298

(12) نه در اشياء داخل است و نه از آنها خارج. او خبر مى دهد نه با زبان و پارۀ گوشت هايى كه مربوط به زبان براى سخن گفتن است و مى شنود نه با شكاف هاى گوش ها و ديگر وسايل شنيدن. سخن مى گويد بدون تلفظ. همه چيز را مى داند بدون نياز به حافظه. اراده مى كند، نه با اشتياق درونى.

(13) دوست مى دارد و راضى مى گردد بدون رقت و ظرافت دل. دشمن مى دارد و خشم و غضب نمايد بدون مشقّت. اگر بخواهد چيزى را به عالم هستى وارد كند، به آن مى گويد: «باش» آن چيز فورا گام به عرصۀ وجود گذارد بدون اينكه صدايى از او سر زند و ضربه اى به هوا وارد آورد و يا ندايى كند تا شنيده شود و جز اين نيست كه سخن آن ذات پاك كارى است كه آن را انشاء (ايجاد) نموده و تحقق به آن بخشيده است كه پيش از ايجاد خداوندى، موجود نبوده است و اگر آن سخن قديم بود همانا خداى دوم بود! (14) گفته نمى شود به وجود آمده است پس از آن كه نبود، تا صفات موجودات حادث بر او جارى شود و ميان خدا و آن ها تفاوتى نباشد و بر آن ها برترى نداشته باشد، در نتيجه صانع و مصنوع مساوى شوند و ايجاد شده با ايجاد كننده همانند گردند.

(15) مخلوقات را آفريد بدون اينكه بر مبناى مثالى كه غير او ساخته باشد، انجام بدهد. خداوند سبحان براى آفرينش مخلوقات از هيچ كس كمك نگرفته است.

زمين را ايجاد كرد، و آن را نگه داشت بدون اين كه او را به خود مشغول بدارد و بى آن كه زمين سكون و قرارى داشته باشد آن را استوار فرمود و بدون پايه ها آن را بر پا داشت و بدون ستون ها آن را برافراشت و از كجى و ناهموارى حفظش فرمود و آن را از سقوط و تضارب و انفجار جلوگيرى نمود.

ص: 299

(16) ميخ هاى آن (كوه ها) را براى تعديل حركت آن محكم و پيرامون آن ها سدّها ساخت و چشمه سارهاى آن را به جريان انداخت و رودخانه ها و درّه هايش را شكافت. از آنچه كه ساخت، سست نشد و از آنچه كه نيرويش داد، ناتوان نگرديد. اوست كه با سلطه و عظمت خود بر روى زمين آشكار و با علم و معرفتى كه به همۀ ابعاد آن ها دارد، در درون آن ها است. او با جلال و عزّت خود از همه چيز آن برتر است.

(17) اگر چيزى را طلب كند هيچ چيزى او را ناتوان نكند و هيچ چيزى توانايى امتناع در مقابل اراده و طلب او ندارد، تا به خدا غلبه كند. چيزى نمى تواند با سرعت در حركت از آن ذات اقدس سبقت گيرد و به هيچ دارنده مال نيازمند نيست، تا آن دارا خدا را روزى دهد.

(18) همۀ كائنات بر او خضوع كرده و با كمال بينوايى در برابر عظمت او پست و ناتوان است و از سلطۀ مطلقۀ او قدرت گريز به سوى جز او ندارد، تا بتواند از سود و زيان كه در سلطۀ او است، امتناع بورزد. هيچ چيزى مثل (معادل) او نيست تا با او برابرى كند و نظيرى براى او نيست تا با او مساوى شود.

او است كه همۀ اشياء را پس از هستى آن ها نابود مى كند تا موجودش مانند معدودمش گردد.

(19) فنا و زوال دنيا پس از به وجود آمدن آن، شگفت انگيزتر از ايجاد و اختراع بى سابقۀ هستى آن ها نيست. چگونه جاى شگفتى باشد در صورتى كه اگر همۀ حيوانات اين دنيا از پرندگان و چهار پايان و همۀ آن جانداران كه در آغل ها يا چراگاه ها هستند، هم چنين اصناف انواع گوناگون و اجناس آن ها از گروه هاى كودكان و هشيار آن ها براى ايجاد يك پشّه اجتماع كنند.

ص: 300

(20) توانايى آن را ندارند و نخواهند فهميد كه چگونه است راه براى به وجود آوردن آن. و عقول در شناخت اين راه متحيّر و گمراه خواهد ماند. همۀ آن جانداران (كه در صدد به وجود آوردن آن حيوان ناچيز به تلاش افتاده اند) نيروهاى آن ها ناتوان مى گردد و به پايان مى رسد و درمانده و رانده بر مى گردند، در حالى كه مغلوبيت خود را در اين تلاش مى فهمند و به ناتوانى از به وجود آوردن آن اعتراف مى كنند و اذعان به عجز از نابود كردن آن مى نمايند.

(21) خداوند سبحان بعد از فناى دنيا به بقاء در وحدت خود بدون اين كه چيزى با او باشد ادامه خواهد داد، همان گونه كه پيش از آغاز آفرينش بوده است: بدون وقت و مكان و بدون هنگام و زمان.

(22) در اين صورت مدت ها و اوقات معدوم مى گردند و سال ها و ساعت ها از بين مى روند. پس چيزى وجود نخواهد داشت جز خداوند واحد و پيروز مطلق كه سرنوشت و بازگشت همۀ امور به سوى اوست.

(23) همان گونه كه مخلوقات در آغاز خلقت توانايى سركشى نداشتند، در هنگام فناء و نابودى نيز قدرت امتناع براى آن ها وجود نداشت. و اگر كاينات قدرت بر امتناع از زوال و فناء داشتند، بقاى آن ها دائمى بود.

(24) ساختن هيچ چيزى از آن ها به مشقّتش نينداخت و آفرينش هيچ يك از مخلوقات براى او سنگينى نداشت. خداوند متعال موجودات را نيافريده است براى شدت بخشيدن به سلطۀ خود، و يا به جهت بيم زوال و نقصان، و نه براى طلب يارى از آن موجودات براى غلبه بر همانندى كه در صدد پيروزى با كثرت بر او برآيد، و نه براى طلب افزايش به وسيلۀ آن ها در ملك خود، و نه براى سلطه بر شريك در شركتش از راه افزايش قدرت، و نه به جهت وحشتى كه براى او به وجود آمده بود، تا بخواهد با آفريده هايش انس بگيرد.

ص: 301

(25) سپس خداوند متعال همۀ مخلوقاتش را پس از به وجود آوردن آن ها، فانى مى سازد نه به جهت ملالت و آزرده خاطر شدن از گرداندن و ادارۀ عالم هستى و نه براى راحتى كه به او برسد و نه از آن جهت كه چيزى از آن موجودات به او سنگينى نمايد. طول بقاى عالم خلقت او را آزرده نسازد كه باعث شود آن را به سرعت نابود نمايد.

(26) بلكه خداوند سبحان با لطف خود جهان هستى را تدبير فرمود و با امر خود آن را نگه داشت و با قدرت خود موجودات را تحكيم نمود، سپس بعد از فناى كائنات، آن ها را بدون نياز به آن ها و نه براى طلب كمك از آن ها، به عالم وجود برمى گرداند و نه به جهت تغيير حالت از وحشت به انس، و نه از حالت جهل و نابينايى به موضع علم و طلب، و نه از موقعيت فقر و احتياج به بى نيازى و فراوانى، و نه از ذلت و پستى به سوى عزت و قدرت.

(2) اين رويدادها در زمانى است كه مست خواهيد شد، نه به جهت ميگسارى، بلكه از فراوانى نعمت ها. سوگند خواهيد خورد بدون آن كه اضطرارى داشته باشيد و دروغ خواهيد گفت، بدون گرفتارى به مشقّت. اين نابكارى ها زمانى به وقوع خواهد پيوست كه بلاء و آشوب ها شما را چنان بگزد كه جهاز شتر پشت شتر را.

در طوفان اين فتنه ها چه مشقّت هاى طولانى كه نصيبتان خواهد گشت و چه دور و دراز است اميدى كه به رهايى از آن فتنه ها بسته ايد.

(3) اى مردم، اين مهارها را رها سازيد كه بارهاى سنگين خطاهاى اندوخته با دست خود را به مركب هاى آن مهارها حمل كرده ايد. و بين خود و پيشواى خود شكاف ايجاد نكنيد كه بعدها كردارهاى منحرف خود را توبيخ نماييد. و از روى غفلت و نادانى هجوم نبريد بر آتش شعله ور فتنه، و دور شويد از طرق آشوبگرى ها و راه را براى عبور آن ها باز كنيد. سوگند به جانم، انسان مؤمن در زبانه آتش فتنه هلاك مى شود و غير مسلمان در آن سالم مى ماند.

(4) جز اين نيست كه مثل من ميان شما مانند چراغ در تاريكى است. آن كس كه به حيطه روشنايى آن داخل شود، از نور آن برخوردار گردد. بشنويد اى مردم و بپذيريد و گوش هاى دل را نزديك كنيد و بفهميد.

(7) در موقعيت تنگ و اضطراب انگيز قرار گرفتند و در برابر امور در هم و بر هم و بزرگ و آتشى كه تند است با تأثيرى شديد و نهيبى بلند و شعله اى درخشان و صدايى منكر. آتش آن روشن است و خاموشى آن بعيد، تمام است شعله زايى آن و مهيب است وعدۀ آن. عمق آن ناپيدا و اطرافش تاريك و ديگ هايش داغ، فعاليت هاى اين آتش فضيحت بار است.

(8) «و آنان كه تقوا ورزيدند، گروه گروه رهسپار بهشت شدند» در امنيت از عذاب و انقطاع از ملامت. آنان از آتش بر كنار گشتند و در جايگاه امن و آرامش قرار يافتند و به آن منزلگه ابدى و قرارگاه جاودانى خشنود گشتند.

(9) اينان كسانى بودند كه اعمالشان پاكيزه و چشمانشان (از ترس خطاها) گريان بود. شب تاريك به جهت بيدارى هاى با خشوع و استغفار در زندگى دنيوى براى آنان روز بود و روزشان به جهت وحشت از ارتكاب زشتى ها و انقطاع از پيشگاه خداوندى شب ظلمانى.

خداوند بهشت را براى آنان منزلگه نهايى و ثواب را پاداش قرار داد كه سزاوارش بودند و شايستۀ همنشينى با بهشتيان، در ملكى ابدى و نعمت هايى پايدار.

(10) اى بندگان خدا، مراعات كنيد آنچه را كه با رعايت آن به سعادت نايل خواهيد گشت و با ضايع كردن آن، تبهكاران شما در خسارت خواهند افتاد. با اعمال صالحۀ خود به استقبال اجل هاى خود پيشدستى كنيد، زيرا شما در گرو كارهايى هستيد كه در گذشته اندوخته ايد و جزا داده خواهيد شد به آنچه كه پيش انداخته ايد.

ص: 308

(11) تصور كنيد كه مرگ وحشتناك بر سر شما تاخته است، نه توانايى برگشتى داريد كه به آن نايل گرديد و نه لغزشى ناكرده گرفته شود. خداوند ما را و شما را در راه اطاعت خود و رسولش به كار بيندازد و با فضل و رحمتش ما و شما را عفو فرمايد.

(12) در زمين خود آرام بگيريد و دست ها و شمشيرهايتان را با سخنان بى پايۀ زبانتان به حركت در نياوريد، و دربارۀ چيزى كه خداوند آن را براى شما به تعجيل نخواسته است شتابزده نباشيد.

(13) زيرا كسى از شما كه با معرفت حق خدا و حق رسول خدا و اهل بيتش در رختخوابش چشم از اين دنيا بپوشد، از اين دنيا شهيد رفته و پاداش او بر خدا است و چنين شخصى مستحق ثواب نيّتى است كه براى انجام عمل صالح نموده و همان نيّت جانشين كشيدن شمشير (در ميدان جهاد) است (پس عجله نكنيد)، زيرا براى هر چيزى مدتى و پايانى است.

(2) خداوندى كه حلم او بزرگ است و با اين حلم است كه بندگانش را عفو مى نمايد.

و در هر چه كه حكم كند عدالت فرمايد و مى داند آنچه را كه مى گذرد و آنچه را كه گذشته است. ايجاد كنندۀ مخلوقات با علم خود و ابداع كنندۀ آن ها با حكمش است، بدون پيروى و آموزش از كسى و بدون تبعيت از مثل ساختۀ صانعى حكيم و بدون ارتكاب خطا، و بدون حضور صاحب نظران كه با همديگر به مشورت بپردازند.

(6) آنان در شمارش در اقليتند و آنان هستند كه خداوند سبحان در كتاب عزيزش توصيف نموده است، آن جا كه مى فرمايد: «و اندكند بندگان شكر گزار من». پس با كمال سرعت گوش به نتايج با عظمت تقوا بدهيد و با جديت هر چه تمامتر روى به تقوا آوريد و آن را به جاى هر چه گذشته است، به عنوان عمل صالح عوض بگيريد و اين صفت شايسته را كه موافق حق و حقيقت است در مقابل آنچه كه مخالف است دريابيد.

(7) به وسيلۀ تقوا خودتان را از خوابتان بيدار بسازيد و روز خود را به پايان برسانيد و آن را به دل هايتان قابل پذيرش و اشعار بداريد و گناهانتان را به وسيلۀ تقوا بشوييد و درون را از لوث معاصى پاك بسازيد و بيمارى هايتان را با اين دوا درمان كنيد و با همين صفت به پيشواز مرگ برويد و از وخامت عاقبت كسانى كه تقوا را ضايع كردند عبرت بگيريد و مبادا كه پيروان مطيع تقوا از شما پند و عبرت بگيرند.

(8) تقوا را از آلودگى ها حفظ كنيد تا به وسيلۀ آن محفوظ و مصون از انحرافات شويد. پاك از دنيا، و مشتاق آخرت گرديد. و كسى را كه تقوا بلند كرده ساقط نكنيد و كسى را كه دنيا او را بالا برده بالا نبريد.

(9) و به ابر برق زنندۀ دنيا ننگريد و در انتظار آن نباشيد كه براى شما بارانى ببارد، و گوش به كسى كه براى دنيا سخن مى گويد فرا ندهيد و كسى را كه براى دنياگرايى فرياد مى زند اجابت نكنيد. با روشنايى كه دنيا ارائه مى دهد، طلب روشنى ننماييد و به آنچه كه داراى ارزش هاى دنيوى است مفتون و شيفته نگرديد، زيرا برقى كه ابرش نشان مى دهد خالى است و سخنش دروغ، و اموالش به طور كامل گرفته خواهد شد و ارزش هايش به يغما خواهد رفت.

(10) آگاه باشيد، اين دنيا مانند زنى است نابكار كه خود را بر مردان عرضه كند (و سپس امتناع كند) و چهارپايى است سركش و ستيزه گر و دروغگويى است خيانت پيشه. دائماً در حال انكار و كفر ورزى و معاندى است متمرّد، داراى تمايل زياد و اضطرار و دگرگونى فراوان.

ص: 311

(11) حال دائمى اين دنيا تحول است و جايى كه پاى گذارد، لرزان و عزت آن ذلت است و جدّى آن شوخى، و بلندى آن پايين. جايگاهى است كه هر چه به آدمى بدهد، گرفته خواهد شد و به يغما خواهد رفت و غارت خواهد گشت و به هلاكت خواهد رسيد. مردم اين دنيا روى پا ايستاده اند در حال رانده شدن و ملحق شدن به گذشتگان و جدايى از پيوستگان. مردم اين دنيا در روش ها و مسلك هاى آن در حيرت به سر مى برند و فراريان از سختى هايش عاجزند و جويندگان خواسته هاى دنيوى نا اميدند و مأيوس. دنيا مردم خود را از مصيبت ها و گرفتارى ها و مرگ و ميرها حفظ نمى كند. منزلگاه هايى كه براى استقرار خود انتخاب مى كنند، آنان را از خود طرد مى كند و تحولات و فراز و نشيب هاى دنيا آنان را ناتوان مى سازد.

(12) (مردم در اين دنيا گروه هايى هستند): يا نجات يافته اى است مانند مجروحى در ميدان جنگ كه پا به فرار گذاشته است، يا گوشتى بريده، يا لنگى كه ذبح شده، يا خونى كه ريخته شده. يا دست با دندان گزيده، يا كسى كه از تصميمش برگشته، در حالى كه چاره پشت گردانده و او غافلگير شده «خلاصى و نجات ناپديد شده».

(13) دور است و دور! آنچه گذشته از بين رفته است و آنچه از دست رفته، گذشته اى است كه برگشت ندارد. و جهان بر مبناى قانونى خود گذشت. «براى آنان نه آسمان و زمين گريست و نه به آنان مهلتى داده شد».

(6) ولى خداوند سبحان مخلوقات خود را با بعضى از امور كه اصل آن را نمى دانند، براى تمايز خوب از بد امتحان مى نمايد. هم چنين به وسيلۀ دستورات آزمايشى تكبر را از آنان نفى و غرور و خودخواهى را از آنان دور مى سازد.

(10) سوگند به جانم، شيطان تير تهديد را به طرف شما راست كرده و آن را براى شما سخت كشيده و از فاصلۀ نزديك به شما تيراندازى نموده است. اوست كه گفته است: «پروردگار من، به اين سبب كه تو مرا اغوا كردى (فريب دادى!!!) من هم در روى زمين براى فرزندان آدم (گناهان را) مى آرايم و همۀ آنان را فريب مى دهم» (اين نابكار در اسناد اغوا به خدا) دور از واقع را به خدا نسبت داد و با پندارى خلاف حقيقت تير به خلأ انداخت. شيطان را در اين نابكارى، مردم رشك و حسد و دمسازان تعصب و سواران كبر و جاهليت تصديق نمودند.

(11) تا آنگاه كه مردمى از شما كه گريزان از شيطان بودند، گردن به فريبكارى او نهادند و طمعى كه براى جلب شما داشت محكم گشت. با دگرگونى حال، رازهاى پنهان در صحنۀ آشكار زندگى سر بر آورد و او سلطۀ خود را بر شما مستولى ساخت و با لشكريانش با سرعت به سوى شما تاختن آورد، در نتيجه شما را در مغاره هاى ذلت و پستى فرود آوردند و در هلاكت گاه هاى نابودى وارد كردند، با نيزه ها كه در چشم هايتان فرو كردند، با جراحت هاى شديد كه بر شما وارد نمودند و بريدن گلوها و در درهم كوفتن سوراخ هاى بينى شما و كشاندن شما به كشتارگاه هاى شما و با راندن شما با مهارهاى وصل شده به بينى هايتان به سوى آتشى كه براى شما آماده شده است.

(12) در نتيجه اين ملعون به دين شما جراحتى وارد كرد و در دنياى شما آتشى افروخت شديدتر از آنان كه با آنان عداوت داريد و بر آنان در حالت حمله و هجوم بسر مى بريد. پس تند و تيز به مبارزه با او برخيزيد و براى راندن او نهايت كوشش را به كار ببريد. سوگند به عظمت خداوندى، شيطان به اصل نسب شما (كه حضرت آدم عليه السّلام است) فخر فروشى و به حيثيت شما اهانت كرد و نسب شما را پست خواند و سوارانش را به سوى شما جلب نمود و با پيادگانش سر راه شما را گرفت. در هر جايى كه به شكار شما دست مى برند و بند بند انگشتانتان را مى زنند.

ص: 315

(13) با هيچ چاره اى از حملۀ آنان جلوگيرى نمى توانيد كرد و با هيچ عزم و تصميمى توانايى دفع آن ها را نداريد. در منطقۀ ذلت و حلقۀ تنگنايى و عرصۀ مرگ و جولان گاه بلا گرفتاريد. خاموش كنيد آن آتش هاى عصبيت و كينه هاى جاهليت را كه در دل هايتان مخفى است، زيرا آن عصبيت در شخص مسلمان از وسوسه هاى شيطان و نخوت ها و افسارها و دميدن ها و تلقينات او است.

(14) تواضع و فروتنى را بر سر نهيد و تكبر و نخوت را زير پا محو و نابود بسازيد و خودپرستى و خودستايى را از گردن هايتان درآوريد. فروتنى را ما بين خود و دشمنتان شيطان و لشكريان او سنگرى قرار بدهيد، زيرا براى او از هر امّتى سپاهيان و ياران و پيادگان و سوارانى است و مانند قابيل مباشيد كه به فرزند مادرش (برادرش هابيل) تكبر ورزيد بدون فضيلتى كه خدا به او داده باشد، جز اين كه او خود را بزرگ پنداشت، زيرا حسد او را به عداوت با برادرش واداشت و تعصب در دل او آتش غضب را شعله ور ساخت و شيطان در بينى او از باد كبر دميد كه پشيمانى را به دنبال داشت و گناهان قاتلان را تا روز رستاخيز به گردن او الزام نمود.

(16) بترسيد از خدا، بترسيد دربارۀ كبر تعصب و افتخار جاهليت! زيرا آن دو مولد عداوت است و عامل دميدن هاى شيطانى كه اقوام و امت هاى گذشته و قرون از بين رفته را به وسيلۀ آن ها فريب داد تا اين كه آنان در تاريكى هاى جهالت و در سيه چال هاى گمراهى شيطان شتافتند در حالى كه در رانده شدن به وسيلۀ آن مطرود، مطيع و رام بودند. شيطان كارى را در پيش گرفته، كه دل هاى مردم در تبعيت از آن مشابه يكديگر گشتند و قرن ها پس از قرن ها از آن كار تبعيت نمودند و از تكبرى پيروى كردند كه سينه ها به جهت آن تنگ شدند.

(20) شيطان، آنان را مركب هاى گمراهى براى تاختن اتخاذ كرد و لشكريانى كه به وسيلۀ آنان به مردم حمله مى كند و ترجمان هايى كه با زبان هاى آنان سخن مى گويد، تا عقول شما را بربايند (يا بردۀ خود سازند) و براى داخل شدن در چشمان شما تا چيزى را نبينيد و دميدن در گوش هاى شما تا چيزى را نشنويد.

او شما را نشانۀ تير خود قرار داده و محل كوبيدن پا و گرفتن دستش.

(24) خداوند سبحان و با عظمت چنين فرموده است: «آيا گمان مى كنند اين كه ما به وسيلۀ مال و فرزندان آنان را كمك مى نماييم، و آنان را در وصول به خيرات سرعت مى دهيم؟ (نه چنين است) آنان نمى فهمند»، زيرا خداوند سبحان آزمايش مى كند بندگان مستكبر خود را كه در نزد خويشتن بزرگ و چشمگيرند!! به وسيله دوستان خود كه در چشمان آن مستكبران بينوايانند.

(28) و لكن خداوند سبحان رسولان خود را در تصميم هايى كه براى ابلاغ دين خداوندى مى گرفتند نيرومند ساخته و در پديده هاى ظاهرى كه با چشمان حسى ديده مى شوند، ناتوان نموده بود، با قناعتى كه دل ها را پر مى كرد و چشم ها را بى نياز مى ساخت و با فقر و نيازمندى كه آزار آن چشم ها و گوش ها را پر مى ساخت.

(29) و اگر پيامبران نيرومندانى بودند كه كسى و يا مقامى نمى توانست قصد سوئى به آنان داشته باشد و داراى عزتى بودند كه مورد ظلم قرار نمى گرفتند و ملكى داشتند كه گردن هاى مردان به آن دراز مى گشت و جهاز مركب ها براى حركت به سوى آن بسته مى شد، اين نيرومندى ها ايجاب مى كرد كه مردم از پيامبران به آسانى بپذيرند و در برابر آنان استكبار نورزند. و به آنان به جهت ترس مشرف و غالب، ايمان بياورند، يا از جهت رغبت، (به منفعت) به آن پيامبران بگروند.

(30) در اين صورت نيت ها (و هدفگيرى ها) در ايمان آوردن به پيامبران، مشترك و مخلوط به دو پديدۀ جلب سود و دفع زيان مى گشت و اعمال نيكوى آن مردم تجزيه مى شد به سودجويى و گريز از ضرر، و اجابت دعوت انبياء. و ليكن خداوند سبحان خواست كه پيروى از رسولان او و تصديق كتاب هاى او و خشوع به مقام ربوبى او و تمكين به امر او و تسليم محض به اطاعت او، امورى خاص آن ذات اقدس باشد و با هيچ چيزى خارج از آن امور، آلوده نگردد. و هر اندازه ابتلاء و آزمايش بزرگتر باشد پاداش و جزاء با عظمت تر مى باشد.

(32) سپس خداوند متعال فرزندان حضرت آدم عليه السّلام را امر فرمود كه اطراف بدن هاى خود را به طرف او بگردانند. با اين دستور، كعبه جايگاهى براى سود بردن فرزندان آدم عليه السّلام از سفرهاى خود و آخرين منزلگه براى باراندازى آنان است.

ميوه هاى عالى (يا باطن) دل ها از بيابان هاى خشك و بى آب و علف و دور از كعبه و دره هاى عميق واقع در ميان كوه ها و از جزيره هاى از هم گسيختۀ درياها به سوى مكه مشتاقانه حركت مى كنند تا دوش هاى خود را در نهايت خضوع حركت بدهند، تهليل مى كنند (لا اله الاّ اللّه مى گويند) و بر قدم هايشان در حالت ژوليده و خاك آلود براى آن مى دوند.

(33) در حالى كه پيراهن هاى خود را به پشت انداخته و با رها كردن موها به حال خود در حال احرام، زيبايى خلقت خود را مشوّه نموده اند (برهم زده اند) براى برآمدن از عهدۀ ابتلايى عظيم و امتحانى شديد و آزمايشى آشكار و تصفيۀ كامل. خداوند عمل حجّ را سبب نزول رحمت خود قرار داده و موجب وصول به بهشت برينش.

(34) و اگر خداوند سبحان خانۀ محترم و مشاعر (جايگاه هاى خاص عبادت) با عظمت خود را در ميان باغ ها و رودخانه ها و زمين هموار و صاف و درختستان با ميوه هاى دسترس و منازل متصل به يكديگر و آبادى هاى پيوسته به هم و ميان گندمزار و باغ هاى سبز و با طراوت و كشتگاه هايى كه پيرامون آن باغ ها كشيده شده و زمين هاى گستردۀ پرباران و گلستان ها و زراعت هاى تر و تازه و شكوفا و راه هاى آباد قرار مى داد، پاداش چنين عمل با اهميتى به جهت ناچيزى ابتلاء كوچك مى گشت.

(35) و اگر بنيادى كه مكه را بر آن نهاده و سنگ هايى كه ديوارهاى خانه خدا به وسيلۀ آن ها بالا رفته است از زمرّد سبز و ياقوت سرخ و نور و روشنايى ساخته شده بود، ورود و گلاويزى شك و ترديد را در سينه ها سبك و آسان مى ساخت و تلاش شيطان را براى گمراه كردن مردم با ايمان از دل ها ساقط مى كرد (زيرا احتياجى به آن نمى ماند) و اضطراب ترديد را از مردم منتفى مى ساخت.

ص: 321

(36) و لكن خداوند متعال بندگانش را با انواع شدايد آزمايش مى كند و به انواع مجاهدت ها متعبد مى سازد و به اقسام ناملايمات مبتلا مى نمايد، براى بيرون راندن تكبر از دل ها و برقرار ساختن خضوع و تسليم در نفوس آنان، و اين آزمايش ها و ابتلاءها را درهايى باز براى فضل و احسان و وسايل آماده براى عفو و بخشش قرار مى دهد.

(45) پس تعصب بورزيد به خصلت ها و عادات پسنديده مانند حمايت و حفظ حقوق همسايگى و وفا به پيمان و اطاعت نيكوكار و مخالفت با خودخواهى و فرا گرفتن فضل و فضيلت و بزرگ شمردن معصيت قتل نفس، و انصاف به خلق و فرو بردن غضب و پرهيز از فساد در روى زمين.

(46) بترسيد از آن عذاب هايى كه بر اقوام و مللى پيش از شما در نتيجۀ اعمال زشت و كارهاى ناشايست فرود آمد. حالات آنان را در نيكى ها و بدى ها متذكر شويد و بترسيد از اين كه همانند آنان باشيد.

(47) و هنگامى كه در حالات نيك و بد آنان انديشيديد، امورى را عهده دار شويد كه عزت را ملتزم وضع زندگى آنان ساخت و دشمنانشان را دور ساخت و عافيت و آسايش را بر آنان گسترش داد و نعمت را براى آنان مطيع ساخت و كرامت انسانى طناب خود را براى همۀ آنان وصل نمود، و آن: اجتناب از جدايى و پراكندگى بود و التزام به انس و الفت و يكديگر را به آن توصيه نمودن. و از هر كارى كه پشت آنان را شكست و قدرتشان را به ناتوانى مبدل ساخت (عوامل شكست و ناتوانى آن اقوام و ملل) بپرهيزيد.

(48) و از كينه ها و عداوت هايى كه در دل هايشان جاى گرفته بود و خصومت هايى كه در سينه ها موج مى زد و از پشت به همديگر كردن نفوس و دست از كمك و تعاون با يكديگر كشيدن بپرهيزيد. و بينديشيد در حالات مردمان با ايمان كه پيش از شما از اين دنيا گذشته اند كه چگونه زندگى را در حال تصفيه و ابتلا سپرى كردند.

ص: 324

(49) مگر آنان سنگين بارترين مردم و جهادگرترين بندگان در هنگام بلا و مشقت پذيرترين اهل دنيا در تنگناهاى حالات زندگى نبودند. فراعنه و طواغيت، آنان را به بردگى خود گرفتند و عذاب بدى به آنان دادند و تلخى ها را جرعه جرعه به آنان نوشاندند. روزگار آنان به اين منوال در ذلت هلاكت بار و در فشار سخت مغلوبيت سپرى مى شد، نه چاره اى براى حفظ و نگهدارى خويشتن از آن همه گرفتارى ها داشتند و نه راهى براى دفاع از خويشتن.

(50) تا آن گاه كه خداوند سبحان بردبارى جدى آنان را در اذيت ها و آزارهايى كه در راه محبت او مى ديدند و نيز اين كه ناگوارى ها را از بيم و هراس از مقام ربوبى تحمل مى كردند، ديد و به آنان از تنگناهاى بلا فرجى عطا نمود و به جاى ذلت و خوارى عزت و در عوض ترس، امن و امان عنايت فرمود، در نتيجه پادشاهان و فرمانروايان و پيشوايان و پيشتازانى گشتند و كرامت خداوندى به درجه اى نصيب آنان گشت كه حتى آنان را در آرزوهاى خود هم نمى ديدند.

(51) پس بنگريد به وضع آنان تا آن گاه كه مردمشان اجتماع داشتند و تمايلاتشان با هم بود داراى دل هاى معتدل بودند و دست هاى تكيه به هم داده و شمشيرهاى به يارى هم كشيده شده و بينايى هاى تيزبين و تصميم هاى متحد.

(52) آيا آنان با چنين عواملى، سرورانى در پهنۀ زمين و سلاطينى برگردان هاى عالميان نبودند؟ حال بنگريد به سرنوشت آنان در آخر كارشان، در آن هنگام كه جدايى ميان آنان افتاد و انس و الفت به پراكندگى تبديل گشت و اختلاف كلمه و اختلاف دل ها وارد جمع آنان گشت و در نتيجه به تيره هاى مختلف تقسيم شدند و در حال ستيزه گرى با يكديگر پراكنده شدند، خداوند لباس كرامتش را از پيكرشان بيرون آورد و طراوت و فراوانى نعمتش را از آنان سلب نمود. حال داستان هاى اخبار آنان در ميان شما براى عبرت گيرى انسان هاى پند آموز مانده است.

ص: 325

(57) امور زندگانى در سايۀ يك سلطۀ پيروز براى آنان اعتدال يافت و موقعيت آنان در جانب عزت پيروز جايگير گشت، و امور زندگى در مراتب بالايى از ملك ثابت به سوى آنان ميل كرد. آن گاه آنان فرمانروايان جهانيان گشتند و پادشاهانى در پهنۀ زمين. حال امور كسانى را كه مالك شده اند كه روزگارى بر آنان (مسلمانان) مالك بودند و احكام را در ميان جمعى انفاذ مى كنند كه در ميان خود آنان مقرر و اجراء مى كردند. ديگر نيزه اى از آنان را براى شناخت تيزى و كندى و قدرت آن آزمايش نكردند و سنگى از آنان را براى شكستن نكوبيدند.

(61) و قطعى است كه اگر شما به سوى غير اسلام بگراييد، اهل كفر با شما خواهند جنگيد. سپس نه جبرييل و نه ميكاييل كمك خواهند كرد و نه مهاجرين و انصار، مگر با كشيدن شمشير و ضربه زدن به يكديگر تا خداوند ميان شما حكم كند.

(62) و شما در گذشتگان نمونه هايى را از غضب خداوند و كيفرهاى كوبنده و حوادث نابود كننده و روزگارها و وقايع شديد و مهلك مى دانيد. پس تهديد خداوندى را از روى نادانى به گرفتارى خود در دست قدرت مى دانيد. پس تهديد خداوندى را از روى به گرفتارى خود در دست قدرت او و ناچيز انگاشتن كيفر او و احتمال ندادن غضب او دير تلقى نكنيد.

(63) زيرا خداوند سبحان مردم قرن گذشته را كه پيش از شما زندگى كرده اند، لعنت نكرده است مگر به آن جهت كه امر به معروف و نهى از منكر را ترك كردند. پس خداوند لعنت كرده ابلهان را به جهت ارتكاب گناهان و خردمندان را در نتيجۀ نهى نكردن گنهكاران از ارتكاب معاصى.

(64) آگاه باشيد كه شما رابطۀ خود را با اسلام قطع نموديد و حدود آن را معطل كرديد و احكامش را از بين برديد. آگاه باشيد خداوند به من دستور داده به جهاد با اهل ستم و نقض بيعت و پيمان و با آنان كه در روى زمين فساد به راه مى اندازند. اما عهدشكنان، پس با آنان جنگيدم و با آنان كه از حق منحرف شده اند مجاهدت كردم، و اما گمراهانى كه از دين منحرف شدند، ناتوانشان ساختم. اما شيطان ردهه (ذو الثديه رييس خوارج نهروان يا يكى از فرزندان شيطان(1) پس فريادى كار او را ساخت كه اضطراب قلب و صداى سينه اش شنيده شد. تتمّه اى از ستمكاران مانده است.

ص: 328

(65) و اگر خداوند براى حمله به آنان اجازه دهد، دولت را از آنان باز مى گيرم، مگر عده اى كه در اطراف زمين متفرق شوند.

(69) من نالۀ شيطان را در آن هنگام كه وحى به آن حضرت نازل شد، شنيدم.

عرض كردم يا رسول اللّه چيست اين ناله؟ فرمود: نالۀ شيطان است كه به جهت نااميدى از اين كه عبادت شود سر داده است. تو مى شنوى آنچه را كه من مى شنوم و مى بينى آنچه را كه من مى بينم، ولى تو پيامبر نيستى، بلكه تو وزير من هستى و تو در مسير خير قرار گرفته اى.

(70) و من با آن حضرت صلّى اللّه عليه و آله بودم در آن موقع كه قريش به نزد آن حضرت آمدند، و به او گفتند: اى محمد صلّى اللّه عليه و آله تو ادعاى بزرگى به راه انداخته اى، چنان ادعايى كه پدران و ديگر دودمانت مطرح نكردند، ما چيزى از تو مسألت مى كنيم و اگر به ما پاسخ دادى و آن را به ما ارائه نمودى، مى فهميم كه تو پيامبر و فرستادۀ خداوندى و اگر پاسخ ما را ندادى مى فهميم كه تو قطعا ساحر و دروغگويى.

(71) آن حضرت فرمود: سؤال شما چيست؟ آنان گفتند: بخوان اين درخت را تا از ريشه هايش كنده شود (و مجموع اجزايش) بيايد و در مقابل بايستد. پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرمود: خداوند بر همه چيز توانا است، آيا اگر خداوند اين كار را براى شما كرد، ايمان مى آوريد و به «حق» شهادت مى دهيد؟ (72) گفتند: آرى. آن حضرت فرمود: من به زودى آنچه را مى خواهيد به شما نشان مى دهم در حالى كه مى دانم شما به سوى خير باز نخواهيد گشت.

و در ميان شما كسى است كه در چاه انداخته مى شود و كسى است كه احزاب تشكيل مى دهد.

ص: 330

(73) سپس آن حضرت صلّى اللّه عليه و آله فرمود: اى درخت، به خدا و روز قيامت ايمان دارى و مى دانى كه من رسول خدا هستم، با ريشه هايت از زمين در آى و با اذن خداوندى در برابر من بايست.

(74) سوگند به آن خدايى كه او را بر حق برانگيخته است، آن درخت با ريشه هايش از جاى كنده شد و به طرف رسول خدا حركت كرد در حالى كه صدايى مانند صداى وزش باد و به هم خوردن بال هاى پرنده داشت، مانند پرندگان در حالى كه پرمى زد، آمد و در مقابل آن حضرت ايستاد و شاخه بالايش را بر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله گسترد و بعضى از شاخه هايش را هم روى شانۀ من انداخت و من در آن حال در طرف راست آن حضرت ايستاده بودم.

(75) هنگامى كه قوم قريش اين معجزه را ديدند از روى خود بزرگ بينى و تكبر، چنين گفتند: امر كن نيمى از اين درخت بيايد و نيم ديگر بماند.

حضرت به اين خواستۀ آنان عمل كرد و به درخت امر فرمود. نيمى از آن درخت به طور شگفت انگيزترى از حالت اول و با صدايى شديدتر به طرف پيامبر روى آورد و نزديك بود به پيامبر خدا بپيچد. بار ديگر آن مردم از روى كفر و گردنكشى گفتند: دستور بده اين نيمۀ درخت برگردد به آن نيمه اش (تا به صورت اوليه اش برگردد). رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله امر فرمود. نيمۀ درخت بر روى همان نيمۀ اول برگشت.

(76) من گفتم: «لا اله الاّ اللّه» (نيست خدايى مگر اللّه). من اولين مؤمن به تو هستم و من اولين كسى هستم كه اقرار كرد به اين كه آنچه را كه درخت امروز انجام داد، به امر خداوند تعالى و براى تصديق نبوت و تجليل و تعظيم سخن تو بود.

ص: 331

(77) در اين هنگام همۀ آن قوم گفتند: (اين شخص، پيامبر نيست) بلكه ساحرى است دروغگو كه سحرش شگفت انگيز است و در اين كار سبك دست (تر دست). و آيا كسى جز اين شخص [مقصودشان من (على بن ابيطالب) بودم] وجود دارد كه اين ادعا و كار تو را تصديق كند؟ و قطعى است، من از قومى هستم كه سرزنش هيچ سرزنش كننده اى آنان را در راه خدا از كار باز نمى دارد. چهرۀ آنان چهرۀ با عظمت ترين راستگويان است و سخن آنان سخن نيكوكاران شب بيدار، و هدايتگران روز.

(78) آنان هستند تمسّك كنندگان به قرآن، كه سنّت هايى خدا و رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله را احياء مى كنند. نه تكبر مى ورزند و نه بلندگرايانند و نه مردم را به زنجير مى كشند و نه فساد در روى زمين به راه مى اندازند. دل هاى آنان در بهشت است و بدن هاى آنان در كار و كوشش.

(2) مردم با تقوا در ميان آن مردم اهل فضيلت ها هستند: منطق آنان درست و صحيح، پوشاكشان بر مبناى اقتصاد، حركتشان بر اساس فروتنى است. چشمان خود را از آنچه كه به آنان تحريم فرموده است پوشيدند و گوش هاى خود را به آن علم كه براى آنان سودمند است فرا دادند.

(3) نفوس انسان هاى متقى در موقع بلا همان گونه است كه در حالات آسايش.

و اگر نبود اجلى (پايان زندگى معين) كه خدا براى آنان مقرر فرموده است، ارواح آنان در اجساد آنان به جهت اشتياق به پاداش و بيم از كيفر يك چشم بر هم زدن هم قرار نمى يافت. خالق كائنات در نفوس آنان بزرگ و جز خدا در چشم آنان كوچك گشته است. مثل بهشت و آنان چونان است كه آن را ديده اند و در مقام والاى آن بهشت در نعمت غوطه ورند، و مثل دوزخ و آنان چونان است كه آن را ديده اند و در ميان آن در عذابند.

(4) دل هايشان اندوهگين است و مردم از شرّشان در امان هستند. بدن هايشان لاغر است و احتياجاتشان سبك و نفوس آنان پاك و پاكيزه. روزگارى كوتاه كه صبر و تحمل كردند، آسايش طولانى در پى داشت. اين تجارت سودآورى بود كه خداوند براى مردم با تقوا امكان پذير ساخت.

(5) دنيا روى به آن تقوا پيشه گان آورد، ولى آنان رهايش كردند و اعتنايى به آن ننمودند. دنيا آنان را به اسارت كشيد. آنان با دست كشيدن از جهان، خود را نجات دادند. شباهنگام راست برپا مى ايستند و اجزاء قرآن را به بهترين وجه تلاوت مى نمايند. نفوس خود را با آيات قرآنى اندوهگين مى سازند و دواى درد خود را با آن كتاب الهى تحصيل مى نمايند.

ص: 333

(6) در آن هنگام كه از آيه اى مى گذرند كه خداوند بندگانش را در آن تشويق فرموده است، از جهت آرزو تكيه به آن مى كنند و نفوسشان از روى اشتياق براى اطلاع به آن سر مى كشد و گمان مى كنند آن بهشت موعود در جلوى چشمانشان قرار گرفته است. و در آن موقع كه از آيه اى ترساننده عبور مى كنند، گوش هاى دلشان را به آن فرا مى دهند و گمان مى برند تنفس هاى آتشين دوزخ و صداى برافروخته شدن آن در اعماق گوش هايشان مى باشد. متقيان (در عبادت) تا كمرهايشان خم مى شوند و پيشانى و دست ها و زانوها و جوانب پاهاى خود را بر خاك مى گسترند و از خداوند رهايى گردن هاى خود را از آتش مسألت مى دارند.

(7) اما در هنگام روز، اين كمال يافتگان سالك، بردباران (خردمندان) دانشوران و نيكوكاران با تقوا هستند كه به چوب تير تراشيده شده مى مانند. وقتى كه ناظرى به آنان بنگرد، گمان مى برد كه مريضند، در صورتى كه براى اين مردم مرضى وجود ندارد، و مى گويد: اين مردم دچار خبط و اختلال مغزى شده اند! (8) (آرى) حقيقت بزرگى درون آنان را به هم آميخته است، از اعمال خود رضايت به اندك نمى دهند و زيادى اعمال را هم زياد نمى دانند. آنان نفوس خود را متهم مى سازند و از اعمال خود هراسان هستند. در آن هنگام كه از يكى از اين دلباختگان كمال تعريف و تمجيد شود، از آنچه كه دربارۀ اش گفته مى شود، مى ترسد.

(9) لذا در برابر تعظيم كننده مى گويد: من به نفس خود از ديگران داناترم و پروردگار من به نفس من داناتر از من است. بارخدايا، مرا دربارۀ آنچه كه به من مى گويند، مؤاخذه مفرما، و مرا از آن كه مى گويند، برتر فرما و آنچه را كه دربارۀ من نمى دانند، براى من ببخش و عفو فرما.

ص: 334

(10) از علامت هاى هر يك از اين مردم تزكيه شده اين است كه در او قوت در دين مى بينى و احتياط با نرمش و ايمان در يقين و اشتياق براى علم، و علمى با شكيبايى و اقتصاد در داشتن پول و ثروت، و خشوع در عبادت و خوشحالى و رفتار نيك در حال فقر، و صبر در سختى و طلب روزى حلال و نشاط در هدايت و دورى از طمع.

(11) كارهاى نيكو را به جاى مى آورد، در حالى كه بيمناك است. روز را به شب مى رساند، در حالى كه همّت او شكرگزارى است و شب را به بامداد مى رساند و همّتش به ياد خدا بودن است. در حال بيم شب را مى گذراند و بامداد كه شادمان سر از خواب بر مى دارد، بيمناك از غفلتى است كه از آن بر حذر شده است و شادمان به رحمت و احسانى كه به او رسيده است. اگر نفس او در آنچه از آن كراهت دارد، سخت گيرى كند، نياز نفس را در آنچه مى خواهد (نفس) ادا نمى كند.

(12) روشنايى چشم انسان با تقوا در حقيقتى است كه زوال و فنا راهى به آن ندارد و پارسايى و امتناعش دربارۀ چيزى است كه زوال و نابودى بر سرش تاختن خواهد آورد. بردبارى را با علم درمى آميزد و قول را با عمل. آرزويش نزديك است، لغزشش اندك، قلبش تسليم محض خداوند سبحان، نفسش قانع (گريزان از تكاثر و اسراف) خوراكش كم و در امر (كارهاى دنيا) سهل گير است. دين او محفوظ است و شهوتش مرده و غضبش فرو خورده است.

(13) (همواره) خير از او مورد آرزو است و مردم از شرّ او ايمن هستند. اگر در جمع غافلان باشد، از گروه يادآوران محسوب مى شود و اگر در ميان يادآوران باشد، از غافلان شمرده نمى شود. از كسى كه به او ستم كرده است مى گذرد و او را عفو مى كند و به كسى كه او را محروم سازد بخشش مى كند و با كسى كه از وى ببرد، پيوند خود را حفظ مى كند. از گفتن سخن ناشايست دورى مى گزيند. گفتارش نرم و معتدل است و زشتى از او ناپديد.

ص: 335

(14) احسان وى همواره حاضر و بالفعل است. (همواره) خير او بر مردم روى آور است و شرّ او از آنان رويگردان. در مقابل حوادث اضطراب انگيز و لرزاننده با وقار و پابرجاست و در ناگوارى ها شكيبا و در موقع آسايش سپاسگزار.

(15) بر كسى كه با او عداوت بورزد، تعدّى و تجاوز نكند و دربارۀ كسى كه او را دوست دارد، مرتكب گناه نمى گردد. اعتراف به حق مى كند پيش از آن كه براى اثبات آن حق، شهادت داده شود. آنچه را كه حفظ آن را به عهده گرفته است، ضايع نسازد و آنچه را كه به يادش آورده شده است فراموش نمى كند و با لقب هاى زشت و ناشايست به مردم اهانت نمى نمايد. هرگز ضررى به همسايه وارد نمى آورد و در هنگام ابتلاى مردم به ناگوارى ها، آنان را شماتت نمى كند. در باطل داخل نگردد و از حق خارج نشود. اگر سكوت كند، سكوت اندوهگينش نسازد.

(16) و اگر بخندد صدايش بلند نمى شود و اگر ستمى بر او روا شود، شكيبايى پيشه سازد، تا آن گاه كه خداوند از آن ستمكار انتقام بگيرد. نفس او به جهت زهد و خويشتن دارى در مشقت است و مردم از او در آسايش هستند. نفس خود را براى سراى آخرتش به مشقت مى اندازد و مردم را از نفس خود راحت مى سازد.

(17) اگر از كسى كه از وى كناره گيرى كرده است دورى گزيند، بر مبناى پارسايى و پاكى از آلودگى ها است و نزديكى وى با كسى كه به او نزديك است، از روى نرمش و رحمت است. نه دورى او از كسى مبتنى بر كبر و خود بزرگ بينى است و نه نزديكى او به كسى از راه حيله پردازى و فريبكارى است.

(18) روايت كنندۀ اين كلام مبارك مى گويد: وقتى كه همام اين سخن را شنيد فريادى كشيد و با همان فرياد، جان از كالبد وى رها گشت. سپس امير المؤمنين عليه السّلام فرمود: آگاه باشيد، سوگند به خدا، من از بيان اين جملات در توصيف مردم با تقوا به اين مرد بيمناك بودم (لذا اولا آن حضرت از توصيف مزبور خوددارى فرمود. بعد با تذكر يك جمله منحصر، خواست آن مرد قانع شود، ولى او نپذيرفت) سپس فرمود: آيا اندرزهاى كامل و رسا در كسانى كه شايستۀ شنيدن و پذيرش آن ها هستند، چنين اثر مى گذارد؟

ص: 336

(19) شخصى گفت: يا امير المؤمنين چرا علم به اين حقايق، در شما چنين تأثير نمى گذارد؟ امير المؤمنين عليه السّلام فرمود: واى بر تو، براى اجل هر كسى وقت معينى است كه از آن تجاوز نمى كند و سببى (براى پايان يافتن زندگى او است) كه از آن نمى گذرد. ساكت باش، چنين سؤالى را تكرار مكن، زيرا شيطان است كه آن را به زبان تو دميد.

(4) دل هاى آنان بيمار است و چهره هاى آنان پاك نما. كار آنان حركت هاى مخفيانه است و براى اضرار، در پنهانى ها مى خزند. وصفشان دارو است و سخنشان وعدۀ شفا مى دهد و كارشان درد علاج ناپذير است.

(5) حاسدان رفاه و آسايش مردم و تقويت كنندۀ بلا و مصيبت و نوميد كنندگان اميدواران هستند. در هر راهى (كه در حيات اجتماعى براى سعادت انسان ها كشيده شده است) افتاده اى را بر خاك هلاكت افكنده اند. و براى منحرف ساختن هر قلبى به سوى خويش وسيله اى آماده دارند، و براى هر اندوهى اشك ها در اختيار. تبادل در مدح و تعريف يكديگر دارند و براى انتظار پاداش دادن به يكديگرند. اگر سؤالى كنند، اصرار ورزند و اگر كسى را ملامت كنند، اسرار او را فاش سازند و اگر حكم كنند، اسراف بورزند. براى هر حقى باطلى آماده دارند و براى هر واقعيت راست، عاملى براى انحراف، و براى هر زنده اى كشنده اى، و براى هر درى كليدى در آستين، و براى هر تاريكى چراغى مهيّا.

(6) براى وصول به آنچه كه طمع در آن دارند، اظهار نوميدى و استغناء از آن نمايند تا بازارهاى خود را بر پاى دارند و كالاهاى خود را به فروش برسانند. سخن مى گويند، تا مردم را به اشتباه بيندازند، و توصيف مى كنند و باطل را با آن مى آرايند و يا حق را با آن تيره و زشت مى سازند.

راه براى وصول به ضلالت را آسان مى سازند و راه تنگ (براى خروج از آن ضلالت) را كج و پيچيده مى نمايند. آنان هستند گروه شيطان و شديدترين نقطۀ آتش ها، «آنان حزب شيطانند، بدانيد حزب شيطانند كه زيانكارانند».

ص: 338

(4) زيرا هيچ حجابى شما را از خدا نبريده و هيچ درى براى ورود به پيشگاهش براى شما بسته نشده است و قطعا او موجود است در هر مكان و در هر زمان و وقتى. او با همۀ انس و جنّ است. نه بخشيدن رخنه اى به مال و قدرت او وارد آورد و نه عطايى از او بكاهد و نه هيچ سؤال كننده اى آنچه را كه او در ملك دارد، تمام كند و هيچ كسى نتواند عطاهاى او را به پايان برساند و هيچ شخصى نتواند او را از شخص ديگرى برگرداند. و هيچ صدايى توانايى مشغول ساختن آن ذات اقدس را از صداى ديگر ندارد.

(5) و هيچ بخششى او را از سلب بخشش مانع نگردد و مشغول نكند او را غضبى از رحمتى (چنان كه) هيچ رحمتى به كسى او را از عقاب ديگرى باز نمى دارد.

پنهانى امور مخفى، آن ها را از ظهور در علم خداوندى پوشيده نمى دارد، (هم چنان كه) پديده هاى آشكار او را از امور پنهانى بر كنار نمى سازد. خداوند سبحان در عين حال نزديك است و دور، و در همان حال كه بالا است با همه كس است، و ظاهر است و باطن، و باطن است و آشكار. حساب مخلوقات با او است و خود مورد محاسبه نيست.

(6) خلايق را نه از روى تفكر و چاره انديشى آفريد و نه از روى ناتوانى از آنان يارى خواست.

(7) اى بندگان خدا، شما را به تقواى الهى توصيه مى كنم، زيرا تقوا است كه مهار حقيقى از آلودگى ها و انحرافات است و استحكام بخش (حيات معقول) انسان ها. پس به وسايل محكم آن چنگ بزنيد. و به حقايق آن تمسّك كنيد. تقوا شما را به زندگى با رفاه و آسايش بر مى گرداند كه (امروز) براى شما ناپديد مى نمايد و شما را به وطن هاى وسيع كه فوق ماده و ماديات است و جايگاه هاى امن و مقامات عزت رهنمون مى گردد، در روزى كه چشم ها باز و خيره مى ماند، (8) و همه جا تاريك شده و رمۀ شتران باردار (با ارزش در موقع زندگى) بى صاحب رها شده است.

ص: 340

(9) در آن هنگام در صور دميده مى شود. هر دلى از جا مى رود و هر زبان گويايى لال مى شود و كوه هاى بلند و سركشيده و ثابت و محكم، پست و درهم ريخته مى گردند، در آن روز سنگ هاى سخت آن كوه ها، مانند سرابى لرزان و جايگاه هاى مورد بهره بردارى آن كوه ها (مانند منازلى كه در آن ها ساخته مى شود) به زمينى خالى و هموار مبدل مى گردد. در آن روز شفاعت كننده اى نيست كه شفاعت كند (بدون اذن خداوندى) و نه يار نزديكى به انسان كه سودى بخشد و نه عذرى كه گرفتارى را برطرف نمايد.

(4) اى بندگان خدا، هم اكنون بدانيد (يا عمل كنيد) (و لحظات عمر را غنيمت بشماريد) در حالى كه زبان ها براى گفتن آزاد است و بدن ها براى كوشش تندرست و اعضاى بدن نرم و قابل انعطاف (براى حركت در وصول به مقاصد) و طريق براى بازگشت به خيرات باز و ميدان براى تكاپو پهن و وسيع، پيش از فوت فرصت و ورود مرگ به خود بقبولانيد فرود آمدن مرگ را و در انتظار ورودش نباشيد.

(3) گروهى (از فرشتگان) فرود مى آمدند و گروهى بالا مى رفتند، و گوش من از صداى آنان خالى نبود. آنان به پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله نماز مى خواندند تا آن گاه كه آن حضرت را در قبر مباركش دفن كرديم.

(4) كيست براى او شايسته تر از من، چه زنده و چه مرده. بر مبناى بينايى هاى خود، حركت جدى نماييد و در جهاد با دشمنتان صدق نيّت داشته باشيد. سوگند به آن خداوندى كه جز او خدايى نيست، قطعا من بر جادۀ حق حركت مى كنم و يقينا آنان در لغزشگاه باطلند.

مى گويم آنچه را كه مى شنويد و از خداوند سبحان طلب مغفرت مى كنم براى خود و شما.

(6) كرامت بر او باريدن گرفت پس از آن كه از وى بريده بود. و رحمت خداوندى با لطف و محبت به او روى آورد پس از فرار و نفرت از وى و چشمه سارهاى نعمت ها براى او شكافت و روان گشت بعد از فروكش كردن و ناياب شدن آنها، و باران بركت پس از كم شدن آن بر او باريدن گرفت.

(7) پس تقوا بورزيد براى خدا كه شما را با پند خود منفعت داد و با رسالت پيامبرش شما را نصيحت نمود و با نعمتش به شما احسان فرمود. نفس خود را براى عبادت خداوندى رام و مطيع بسازيد و حركت كنيد به سوى خداوندى با اطاعتى كه شايستۀ او است.

(10) سپس خداوند سبحان طناب آن دين را چنان محكم ساخت كه نه گسيخته شدن راهى به آن دارد و نه باز شدن به حلقه هايى كه آن را در بر گرفته است و نه ويرانى بر پايه اش نفوذ كند نه نابودى به ستون هايش و (همچنان اسلام دينى است كه) درختش از جا كنده نشود و مدتش پايان نپذيرد و قوانينش كهنه و فرسوده و محو نگردد و شاخه هايش بريده نشود. راه هايش تنگ و تاريك نباشد و آسانى هايش (راه هاى هموارش) سخت و ناهموار نگردد. تاريكى، راهى به روشنايى اين دين ندارد و كجى را راهى به راستى آن نيست. چوبش (عامل قوامش) انعطاف ناپذير است و راهش دشوارى ندارد. چراغ هاى اين دين را خاموشى نيست و شيرينى اش از تلخى به دور است. خداوند سبحان پايه هاى آن را بر حق مستحكم ساخت و اساس آن را جاويدان نمود.

(11) اين دين منابع چشمه سارهايى است بس انبوه و چراغ هايى است داراى انوار تابان و نشانه هايى است كانون نور. روشنگرى كه رهروان كوى حق به روشنايى آن ها حركت مى كنند و پرچم هاى راهنمايى است كه روندگان راه هاى كشيده شده ميان كوه ها با هدايت آن ها حركت كنند و آبشخورهايى است كه كسانى را كه وارد آن ها شوند سيرابشان نمايند.

(12) خداوند متعال نهايت رضايت خود و بالاترين ستون هاى دين خود و والاترين مقام اطاعتش را در اين دين نهاده است. اين دين در نزد خدا داراى اركانى محكم و بنيانى مرتفع و برهانى روشنگر و مشعل هاى نوربخش و داراى سلطه و قدرتى عزيز است و كانون بلند نورش مشرف و فراگير، و تعارض و ستيزه گرى با آن، امكان ناپذير است. پس اين دين را عزيز و شريف بدانيد و بپذيريد و حق آن را به آن ادا كنيد و آن را در موارد و محل هاى حقيقى آن جايگير بسازيد.

(14) و آن دنيا براى اهل خود با شدت و مشقت ها روياروى شده، زمانش رو به زوال و شرايط فنا و نابودى آن نزديك گشته بود. (بعثت پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله) هنگامى بود كه دنيا از اهلش در حال بريدن و حلقه هاى اتصال مردم در حال جدا شدن از يكديگر بود و اسباب و علل آن در حال گسيختن، و پرچم هاى راهنمايى دنيا در آن دوران در حال افسردگى و محو شدن، و ظاهر شدن پديده هاى زشت و كوتاه شدن امتداد (زندگى) در آن بود.

(15) خداوند سبحان، در چنين دورانى، پيامبر خود را مأمور ابلاغ رسالتش فرمود و كرامتى براى امتش و بهارى براى اهل زمانش و عظمتى براى يارانش و شرفى براى ياورانش قرار داد.

(19) خداوند متعال قرآن را سيراب كنندۀ تشنگى دانشمندان قرار داده است و بهارى بر دل هاى فقهاء و راه هايى واضح براى طرق صالحان، و دوايى است كه با داشتن آن دردى نمى ماند و نورى كه با وجود آن ظلمتى به حيات انسان ها راه ندارد. و طنابى است كه دستگيرۀ آن محكم است و پناهگاهى كه بلندى هاى آن قابل دستبرد نمى باشد. قرآن عزت و شرفى است براى كسى كه آن را (براى حيات معقول خود) ياور اتخاذ كرده است و امان است براى كسى كه وارد آن شود و هدايتى است براى شخصى كه از آن پيروى نمايد. و عذر است براى آن انسان كه خود را به آن نسبت بدهد و دليلى است روشن براى كسى كه در سخن گفتن به آن استناد كند و شاهدى است (راستين) براى آن انسان كه به وسيلۀ آن احتجاج كند.

(20) و عامل پيروزى است براى شخصى كه با آن استدلال نمايد و رهبر (شايسته) براى كسى كه از آن برخوردار گردد و برندۀ كسى كه از آن بهره گيرد و نشان براى آن انسان كه با هشيارى و فراست در آن بنگرد و سپرى نگهدارنده براى شخصى كه به عنوان سلاح از آن كمك بگيرد و دانش براى كسى كه آن را دريابد و بپذيرد و حديث براى كسى كه آن را روايت كند و حكم است براى شخصى كه حكم كند.

(3) رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله نماز را به چشمۀ آب گرم تشبيه فرموده است، كه مقابل در خانۀ مردى در جريان باشد و آن مرد در هر روز و شب پنج مرتبه در آن شستشو نمايد (با اين شستشوى مكرر چه كثافت و چركى در بدن او باقى خواهد ماند.) (4) مردانى از مؤمنان، حق نماز را شناختند كه نه زر و زيور مال دنيا آنان را به خود مشغول مى دارد و نه آنچه كه باعث چشم روشنى مى شود از مال و فرزند.

(5) خداوند سبحان مى فرمايد: «آنان مردانى هستند كه نه تجارت آنان را از به ياد خدا بودن و برپاداشتن نماز و دادن زكات مشغول مى كند و نه خريد و نه فروش.» رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله با اين كه به بهشت بشارت داده شده بود. باز خود را به زحمت مى انداخت، به جهت فرمودۀ خداوند سبحان: «امر كن خانواده ات را به نماز و تحمل كن در به پا داشتن آن.» پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله دودمانش را به نماز دستور مى داد و در اقامۀ نماز سختى ها را تحمل مى فرمود.

(2) اى رسول خدا، در فقدان دختر نازنينت شكيبايى از دستم رفته و تحمّلى برايم نمانده است، ولى پيرو سختى جدايى از تو و شدت مصيبت از دست دادن تو، كه با عظمت تر از اين مصيبت بود، تسليتى براى من وجود دارد. من جسد مبارك تو را با دست خودم در قبر نهادم و نفس مبارك تو در آن موقع كه سر مقدست ما بين گلو و سينۀ من قرار داشت از بدن شريفت بيرون رفت «ما از آن خداييم و ما به سوى او برمى گرديم.» (3) (اى رسول خدا)، امانت برگردانده شد و آن روح مقدس كه چند روزى در گرو بدن بود، گرفته شد! پس از اين، اندوهم ابدى است و شبم با بيدارى خواهد گذشت.

تا آن گاه كه خداوند متعال همان جايگاه را كه اكنون تو در آن اقامت نموده اى، براى من برگزيند.

(4) اى پيامبر عزيز، به زودى دخترت خبر اجتماع امت تو را براى از بين بردن حقوقش به تو خواهد داد. تا عمق مصائبى كه به او وارد شده است، از وى سؤال فرما و سرگذشتش را بپرس. (اين همه مصيبت ها بر او روا داشته شد) با اين كه از رحلت تو و تعهدى كه براى دوست داشتن خاندانت از مردم گرفته بودى، زمانى دراز نگذشته و هنوز نام مبارك تو و قضاياى تو از زبان ها قطع نشده است. درود بر شما، درود وداع كننده اى كه وداعش نه از روى اعراض است و نه از ملالت خاطر. پس اگر برگردم، نه به جهت خستگى از تنگدلى است، و اگر بر سر قبر اقامت گزينم، نه به جهت بدگمانى به آن وعده اى است كه خداوند به صبر كنندگان فرموده است.

(2) قطعى است كه وقتى انسان از اين دنيا رفت، مردم مى گويند: «چه مالى از خود بر جاى گذاشت؟» و فرشتگان مى گويند: «چه عملى را براى آخرت اندوخت و پيش انداخت؟» خدا را، دربارۀ سرنوشت پدرانتان بينديشيد! مقدارى براى آينده بيندوزيد، تا به سود شما ذخيره گردد و همۀ دارايى خود را در اين دنيا نگذاريد كه به ضرر شما تمام شود.

(4) اين حكمى است كه ناشى از رأى شخصى من نيست و با تكيه به هواى من نمى باشد، بلكه من و شما اين حكم تساوى را از آنچه كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله آورده است دريافتيم.

(5) به همين جهت است كه احتياجى به شما و غير از شما در تقسيمى نداشتم كه خداوند مقرر فرموده و از آن فارغ شده و حكمش را دربارۀ آن امضاء فرموده است. سوگند به خدا، براى شما و غير شما حقى بر من نيست كه لازم باشد خشنودى شما را در آن جلب نمايم. خداوند سبحان دل هاى ما و شما را به سوى حق برگرداند و به ما و شما صبر و شكيبايى عنايت فرمايد.

(6) سپس فرمود: خدا رحمت كند مردى را كه حقى را ببيند و به آن كمك نمايد يا ستمى را ببيند و آن را منتفى بسازد و ياور حق باشد تا آن را به صاحبش برساند.

(5) آن حضرت فرمود: واى بر تو! من مثل تو نيستم، زيرا خداوند بر پيشوايان عدالت مقرر فرموده است كه شأن و اندازۀ خود را در حد مردم ناتوان تنظيم نمايند تا بينوايى مستمندان آنان را گرفتار درد و اندوه مهلك نسازد.

(5) ولى مردم دربارۀ آن شخص مى گويند: يار پيامبر خدا صلّى اللّه عليه و آله است. او را ديده و از او حديث شنيده و با سرعت از آن حضرت گرفته است. به همين جهت سخن او را مى گيرند. خداوند متعال از مختصات منافقين آنچه را كه واقعيت آنان را بيان كند، خبر داد و آنان را هم چنان كه مى بايست توصيف فرمود. سپس آنان پس از رحلت پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله ماندند و به پيشوايان گمراهى و دعوت كنندگان به آتش با زور و بهتان نزديك شدند.

(6) آن گمراهان و دعوت كنندگان به آتش، مقامات چشمگير جامعه را به آنان سپردند و آنان را فرمانروايان بر گردن هاى مردم قرار دادند، و به وسيلۀ آنان دنيا را خوردند. و جز اين نيست كه مردم از پادشاهان (و قدرتمندان) و دنيا تبعيت مى كنند، مگر كسى كه خدا او را حفظ فرمايد. اين است يكى از آنان كه حديث را براى تو مى آورد و نقل مى كند.

(13) و همۀ ياران پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله چنان نبودند كه (همه چيز را) از آن حضرت بپرسند و بفهمند. حتى گاهى دوست مى داشتند يك عرب يا غريب تازه واردى از راه برسد و از آن حضرت بپرسد و آنان نيز پاسخ آن حضرت را بشنوند. و براى من از اين چيزها پيش نمى آمد، مگر اين كه از آن حضرت مى پرسيدم و آن را حفظ مى كردم. اين ها وجوه و علل اختلافات مردم دربارۀ روايات است.

(3) و پايه هاى كوه ها را در پهنه نقطه هاى زمين و مواضعى كه در آن ها پابرجاى هستند قرار داد. قله هاى آن كوه ها را مرتفع و طولانى ساخت و آن ها را براى زمين تكيه گاه هايى مانند ستون هايى (كه حركات آن را تنظيم كنند) قرار داد و آن كوه ها را مانند ميخ هايى براى زمين تثبيت فرمود تا در هنگام حركت خود ساكنانش را نلرزاند يا آنچه را كه حمل مى كند نريزد، يا از مواضع قانونى خود دگرگون نشود.

(4) پس پاك است خداوندى كه زمين را پس از تموجات آب هايش نگهداشت و با پايان دادن به دوران رطوبتش، آن را خشك نمود و سپس آن را براى مخلوقاتش گهواره قرار داد و براى آنان مانند فرش بگستراند. بر روى دريايى متراكم و راكد بدون جريان و ايستاده بدون حركت. بادهاى تندوز، آن را حركت مى دهد و برمى گرداند و ابر آن را (دريا را) مانند مشك مى جنباند. در اين جريان پندى است براى كسى كه از مقام شامخ ربوبى بر حذر و بيمناك است.

(2) آگاه باشيد، خداوند سبحان براى خير، اهلى شايسته قرار داد و براى حق ستون هايى و براى اطاعت و طرق آن نگهبانانى. و براى شما است در هنگام هر اطاعت، يارى از طرف خداوند سبحان. آن نگهبانان با زبان هايشان حقيقت را مى گويند و دل ها را استحكام مى بخشند. در يارى خداوندى براى كسى كه از او بى نيازى بخواهد، كفايتى، و براى كسى كه شفا مى جويد شفايى است.

(6) پس خوشا به حال كسى كه دلى سالم و پاك از آلودگى دارد. اطاعت مى كند هدايت كننده اش را، اجتناب مى كند از هلاك كننده اش، و راه سلامت را پيش مى گيرد با بينايى كسى كه او را بينا مى سازد و با اطاعت هدايت كننده اى كه او را دستور دهد. و پيشدستى به هدايت و ارشاد كند پيش از آن كه درهايش بسته شود و علل و عواملش قطع گردد و رو به توبه برد و گناه را محو نمايد. اين است كسى كه در مسير هدايت قرار گرفته و به راه روشن هدايت شده است.

(4) پروردگارا، جان من نخستين حقيقت شريفى باشد كه از من خواهى گرفت و اولين امانت تو باشد كه در نزد من است و تو آن را برمى گردانى.

(5) خداوندا، ما به تو پناه مى بريم از اين كه از سخن تو رويگردان شويم يا اين كه از دين تو به جهت فتنه انگيزى نابكاران رويگردان گرديم. يا هواهاى ما در برابر هدايتى كه از طرف تو براى ما آمده است، بر ما هجوم بياورد.

(8) در نتيجه اگر حقى با عظمت به جاى آورده نشود، يا باطلى بزرگ به وجود بيايد، هيچ وحشتى (از اين دو تبهكارى) ديده نشود، در اين هنگام است كه نيكوكاران خوار و پست، و اشرار، عزيز شمرده شوند و نتايج ناگوارى كه خداوند در اثر كردارهاى ناشايست نصيب بندگانش مى نمايد، بزرگ گردد.

(9) پس اى مردم، بر شما باد خيرانديشى و خيرخواهى در اجراى حقوق دربارۀ يكديگر و كمك و ياورى بر اداى آن ها. و هيچ كس نمى تواند به حقيقت آن اطاعتى كه شايستۀ خداوند سبحان است، نايل گردد، هر چند اشتياق او براى تحصيل خشنودى خداوندى شديد و تلاش و كوشش او در عمل طولانى باشد.

(10) و لكن آنچه از حقوق خداوندى كه بر بندگانش واجب است، خير انديشى و خيرخواهى به قدر طاقت و هميارى براى برپاداشتن حق در ميانشان مى باشد. و هيچ انسانى، هر اندازه هم داراى مقامى بزرگ در حق و فضيلت و پيشرو در دين باشد، بى نياز از كمك و يارى شدن در عمل به آن حقى كه خداوند بر او مقرر فرموده است، نمى باشد.

(11) (و هم چنين) هيچ انسانى هر اندازه هم كه مردم او را حقير و پست شمارند و چشمان آنان او را به خوارى بنگرند، پست تر از آن نيست كه انسان ها را در اداى حق يارى كند يا خود او شايسته يارى باشد.

(12) در اين موقع مردى از ياران حضرت، با سخنى طولانى، پاسخى به آن حضرت داد و در آن سخن درود و شكر فراوانى به آن حضرت عرض نمود و متذكر شد كه آن بزرگوار هر دستورى دهد خواهد شنيد و آن را اطاعت خواهد كرد. آن حضرت در پاسخ آن مرد چنين فرمود:

ص: 368

(13) قطعى است، براى كسى كه جلال خداوند سبحان در جان او و موقعيت آن مقام ربوبى در دلش بزرگ باشد، سزاوار است كه هرچه جز خداوند بزرگ است، نزد وى در مقابل عظمت ربوبى كوچك باشد و سزاوارترين مردم براى چنين موضعى به طور حتم كسى است كه نعمت خداوندى براى او بزرگ و احسان او براى آن كس لطيف است.

(14) زيرا نعمت خداوندى بر هيچ كس با عظمت نشده است، مگر اين كه بر بزرگى حق او بر آن شخص افزوده است. و قطعى است كه از زشت ترين حالات زمامداران در نزد مردمان صالح اين است كه مردم دربارۀ آنان گمان فخر فروشى و غرور ورزى داشته باشند و وضع شخصيتى آنان بر كبر مبتنى گردد. من اكراه دارم از اين كه در ذهن شما اين گمان خطور كند كه من مدح و تمجيد و شنيدن درود را دوست مى دارم! (15) خدا را سپاس مى گويم كه من چنين نيستم و اگر هم اين گونه تملق بازى ها را دوست داشتم، آن را به جهت خضوع و حقارت در برابر خداوند سبحان به خود نمى گرفتم، زيرا عظمت و علوّ كبريايى تنها شايستۀ آن موجود اقدس است.

(16) بسا انسان ها كه شيرين مى يابند درود و شكرگزارى را پس از ابتلاء و مجاهدت.

مرا در مقابل وظيفه اى كه انجام مى دهم، سپاس خوشايند ننماييد، زيرا آزاد ساختن شخصيت از چنگال تمايلات و روانه كردن آن به سوى خداوند و به سوى شما سپاسگزارى ندارد. من جز اين كارى نمى كنم كه به مقتضاى تكليف انسانى - الهى ام، حقوق حيات فردى و اجتماعى را كه از به جاى آوردنش فارغ نشده ام، ادا مى كنم و وظايف واجبى را كه بايستى به آن ها عمل كنم، انجام مى دهم.

(17) گفتگويتان با من مانند گفتگو با جباران روزگار و ساختگى (فريبنده) نباشد و در برابر من از تسليم و خويشتن دارى كه در برابر اقوياى پرخاشگر داريد بپرهيزيد.

با قيافۀ ساختگى و ظاهرسازى با من آميزش نكنيد. گمان مبريد هنگامى كه سخن حق به من گفته مى شود براى من سنگينى خواهد كرد و يا خودم را از آن حق بالاتر قرار خواهم داد.

ص: 369

(18) زيرا آن كس كه وقتى حق به او گفته شود يا عدالت به او عرضه شود، از شنيدن و پذيرفتن آن ها سنگينى احساس كند، عمل به آن دو براى او سنگين تر خواهد بود. هرگز از ارائه گفتار حق به من يا مشورت با من براى اجراى حق خويشتن دارى نكنيد، من بالاتر از آن نيستم كه خطا كنم و در كارى كه انجام مى دهم از ارتكاب خطا در امان نمى باشم، مگر آن كه خداوندى كه مالك تر از من به من است، كفايتم كند.

(19) پس جز اين نيست كه من و شما بندگان مملوك خداوندى هستيم كه جز او پروردگارى نيست. مالكيتى مطلق كه بر جان و نفس ما دارد، ما آن مالكيت را نداريم. خداوندى كه ما را از موقعيتى كه در آن بوديم، بيرون آورد به موضعى كه صلاح را نصيب ما ساخت. پس خداوند سبحان گمراهى ما را به هدايت مبدل ساخت و پس از نابينايى بينش به ما عنايت فرمود.

(3) اين غفلت زدگان با چشمانى مختل و معيوب در آن گذشتگان نگريستند و در شناخت سرگذشت آنان، غوطه در جهالت خوردند! اگر از عرصه ها (پهنه ها) ى آن شهر ويران شده و سرزمين هاى خالى از سكنه، از احوال آنان مى پرسيدند، (4) آنان چنين پاسخ مى دادند كه آن مسافران ديار خاموشان از روى زمين گمراه رفتند و شما در دنبال آنان، در حالى كه نادانانى بيش نيستيد، در حركتيد. پا روى تارك هاى آنان مى گذاريد و روييدنى ها در بدن هاى پوسيدۀ آنان مى رويانيد و در آنچه كه آنان انداختند مى چريد و در آنچه كه خراب كرده اند منزل مى كنيد.

و جز اين نيست كه روزگار ميان شما و آنان بر شما گريان و نوحه سراست.

(5) آنان پيشروانى براى مقصدى هستند كه شما روى به آن داريد و جلو روندگانى هستند براى سرچشمه هايى كه به سوى آن در حركتيد. آنان كسانى بودند كه از درجات و پايه هاى عزت و مايه هاى افتخار برخوردار بودند، پادشاهانى بودند و رعايايى.

(6) راهى در لابلاى عالم برزخ پيش گرفتند و رفتند. زمين در آن جا بر آنان مسلط گشت و از گوشت هاى آنان خورد و از خون هايشان آشاميد. پس در شكاف هاى گورهايشان بدون توانايى براى حيات بى جان ماندند و در زير خاك ها پنهان گشتند، چنان كه توانايى ظهور در عرصۀ هستى را از دست دادند.

ورود حوادث هولناك، آنان را به وحشت نيندازد و ناهنجارى احوال، آنان را اندوهگين نسازد. ترس از لرزش هاى زمين آنان را دور هم جمع نكند.

(7) گوش به آوازهاى بلند و كوبنده ندهند. آنان ناپديد شدگانى هستند كه انتظارشان كشيده نمى شود و حاضرانى هستند كه اجسامشان در ديدگاه ها نيست. جز اين نيست كه آنان دور هم جمع بودند و پراكنده شدند و الفت با يكديگر داشتند و از يكديگر جدا گشتند. نه از طول زمان بود و نه از دورى فاصله كه اخبارشان پوشيده شد و از بين رفت و سرزمينشان خاموش گشت، بلكه جامى به آنان نوشاندند كه گويايى آنان به گنگى (لال شدن) مبدل گشت و شنواييشان به كرى و حركاتشان به سكون. اگر كسى بخواهد دربارۀ وضع آنان يك توصيف ارتجالى (بدون تفكر قبلى) نمايد (مى تواند بگويد) اين در خاك رفتگان، افتاده و در خواب فرو رفته اند.

ص: 373

(8) همسايگانى هستند كه انسى با همديگر ندارند و دوستانى هستند كه به ديدار هم نايل نمى گردند. ريسمان هاى شناسايى و الفت ما بين آنان پوسيده و اسباب برادرى ميان آنان بريده است. با اين كه همه در يك عرصه دور هم جمعند، تنها هستند و در جدايى از يكديگر بسر مى برند در صورتى كه دوستان همديگر بودند، نه بامدادى براى شب مى شناسند و نه شبى براى روز.

(9) هر يك از روز و شب كه در آن از اين دنيا كوچ كردند، براى آنان ابدى گشت.

خطرهاى خانه اى را كه قدم بر آن گذاشتند، هولناك تر از آن مشاهده كردند كه مى ترسيدند و نشانه هاى آن خانه را با عظمت تر از آن ديدند كه حساب مى كردند. هر يك از دو پايان سرنوشت (سعادت يا شقاوت) براى آنان تا حد نتايج خوف و رجا به طول انجاميد. اگر آنان مى توانستند آنچه را كه ديدند بازگو كنند، البته از توصيف آنچه كه مشاهده نموده و عينا ديده بودند، ناتوان مى ماندند.

(10) اگرچه آثار آن مسافران ديار ابديت از نظرها ناپديد گشته و اخبارشان قطع گرديده، با اين حال ديدگان عبرت بين به سوى آنان متوجه شده و گوش هاى شنواى عقول دربارۀ آنان حقايقى را شنيده است. آن چشم از دنيا بستگان بدون اين كه لفظى به زبان بياورند، سخن ها گفتند.

(11) آنان چنين گفتند: صورت هاى زيبا در زير خاك زشت گرديد و بدن هاى نرم و نازپرورده در مغاك تيره محو شد و لباس پوسيدن بر تن كرديم و تنگى خوابگاه ما را در مشقت انداخت. وحشت را از يكديگر به ارث برديم و ويران شد روى بدن هاى ما منازل خاك خاموش.

ص: 374

(12) پس زيبايى هاى بدن هاى ما محو گشت و شناخته شده هاى چهره هاى ما، دگرگون و ناشناخته گرديد و ماندن ما در جايگاه هاى وحشت طولانى شد. ما نه از اندوه رهايى يافتيم و نه از تنگناها گشايشى. اگر وضع آنان را با عقل خود تجسم نمايى يا پردۀ پوشيده از آنان برداشته شود (خواهى ديد): رطوبت گوش هاى آنان به وسيلۀ حشرات خشكيد و گوش هايشان كر شد.

(13) و چشمانشان با خاك سرمه كشيد و با آن پوشيده شد و زبان ها در دهان هاى آنان پس از تيزى و فصاحتى كه داشتند، بريده شد و دل ها در سينه هايشان پس از بيدارى خاموش و راكد گشت و هر يك از اعضاى آنان را پوسيدگى تازه اى، زشت (و زشت تر) گردانيد.

(14) و راه هاى ورود آفت را بر آن اعضا هموار نمود. تسليم محض دگرگونى هاى خاك گشتند، نه دستانى كه از آن رو به فناها دفاع كند و نه دل هايى كه بر آن ناله و شيون راه بيندازد. (آرى، اگر با ديدۀ بصيرت بنگرى) دل هايى با اندوه و چشمانى را كه خار در آن ها رفته خواهى ديد. براى آنان در هر وضع ناگوار، حالتى است ثابت و فرو رفتن در مشقتى است كه برطرف نمى گردد. و خاك بسا بدن عزيز و داراى رنگ زيبا را در خود فرو برد كه در اين دنيا تغذيه از نعمت هاى گوارا نمود و نازپروردۀ شرف و عزت بود.

(15) كسى كه در ساعت اندوه براى چاره جويى و اشتغال به شادى ها روى مى آورد و اگر مصيبتى به او وارد مى شد، پناه به تسليت مى برد، (اين چاره جويى ها) با اشتياق بسيار شديد به طراوت زندگى و لهو و لعب و ترس از دست رفتن آن بوده است.

(16) در آن هنگام كه در سايه عيش شاداب غفلت انگيز به دنيا مى خنديد و دنيا هم به او لبخند مى زد يا خندۀ (تمسخر ارائه مى نمود) ناگهان زمانه، خار (شرنگ زاى خود را) در او فرو برد و روزگار قوايش را در هم شكست. عوامل مرگ از نزديك به او نظاره كردند. در اين هنگام اندوهى درون او را فرا گرفت كه آن را نمى شناخت، اندوهى پنهانى كه تا آن لحظات آن را در نيافته بود.

ص: 375

(17) و در بدن او سستى هاى بيمارى ها بروز كرد، در حالى كه با تندرستى خود در نهايت انس و الفت بود. در اين حال، هراسناك به دستور پزشكان، مانند آرام ساختن گرمى با سردى و تحريك سردى به وسيله گرمى روى آورد. سردى را فرو ننشانده گرمى را تحريك نمود و گرمى را تحريك نكرد مگر اين كه سردى سركشيد. (اين مداواها) و در هم آميختن آن مواد (گرم و سرد) معتدل نساخت (مزاج او را) مگر اين كه موجب افزايش عوامل بيمارى او گشت تا آن گاه كه پرستارش خسته شد.

(18) و طبيبش درمانده گشت و دودمانش در توصيف بيمارى او ناتوان گشتند و از پاسخ كسانى كه از بيمارى و حال او مى پرسيدند، عاجز ماندند و اختلاف نظر پيدا كردند در نزد بيمار از ناگوارى خبرى كه آن را مخفى مى داشتند. گوينده اى از آنان كه در بالينش بودند (يا اطلاعى از او داشتند) مى گفت: او همان طور است كه مى بينيد، ديگرى آرزوى برگشت بهبود براى او داشت و سومى توصيه براى شكيبايى و صبر براى از دست دادن او مى نمود و اندوه و مصيبت گذشتگان پيش از او را به حاضرين يادآور مى گشت.

(19) در همان هنگام كه بر بال حركت و جدايى از دنيا و از دست دادن دوستان و آشنايان نشسته بود، پديدۀ ديگرى از اندوه هايش بر وجودش تاخت و وسايل هوشيارى و ذكاوتش را در حيرت فرو برد و رطوبت زبانش خشكيدن گرفت.

(20) بسا پاسخ هاى مهمى كه (براى سؤالات) مى شناخت، و از ردّ آن ها ناتوان گشت و صدايى كه براى دلش دردناك بود، شنيد ولى خود را به كرى زد، صدايى از بزرگى كه در زندگى او را تعظيم مى كرد و يا كوچكى كه ترحم به او داشت. قطعى است كه براى مرگ سختى هايى است كه مشقت بارتر از آن است كه بتوان آن ها را كاملا توصيف كرد يا اين كه با عقول مردم دنيا قابل فهم و سنجش باشد.

ص: 376

(4) و براى ذكر خداوندى، برازندگانى هستند كه ذكر را به جاى دنيا گرفتند، نه تجارتى آنان را از خدا غافل كرد و نه خريد و فروشى. روزگار زندگى را با ذكر خداوندى سپرى مى كنند و فرياد براى نهى و جلوگيرى از حرام هاى خداوندى در گوش هاى غفلت زدگان مى زنند. دستور به عدالت و انصاف مى دهند و خود به همان دستور عمل مى كنند و از زشتى ها نهى مى كنند و خود از آن ها اجتناب مى نمايند. گويى دنيا را به سوى آخرت درنورديدند و در آن سراى ابديت قرار يافتند.

(5) و پشت سر اين دنيا را مشاهده كردند. (حال آنان چنان است كه) گويى بر حقايق پنهانى اهل برزخ در طول اقامت در آنجا مطلع گشته و قيامت وعده هاى خود را براى آنان محقق ساخته. و پرده از روى آنها براى مردم دنيا برداشته اند، چنان كه گويى آنان چيزى را مى بينند كه مردم ديگر نمى بينند، و چيزى را مى شنوند كه ديگران نمى شنوند.

(6) اگر آنان را در مقامات پسنديده و مجالسى كه دور هم جمعند در عالم تعقل مجسم كنى در حالى كه دفترهاى اعمال خود را باز كرده و براى محاسبۀ خويشتن نشسته اند (خواهى ديد) آنان به محاسبه خويشتن پرداخته اند براى هر عمل كوچك و بزرگى كه دستور به آن داده شده و در انجام آن تقصير نموده اند.

(7) يا هر عملى كه از آن نهى شده اند، ولى دربارۀ آن تفريط نموده و مسامحه كرده و سنگينى وبال خود را بر پشت خود حمل كرده و از برداشتن و كشيدن بار آن وبال، ناتوان گشته اند. پس با صداى بلند و اندوهبار گريه كنند و با فغان و ناله پاسخ يكديگر را مى دهند. ناله از پشيمانى و اقرار به تقصير به پروردگارشان سر داده اند. (آرى) اگر در عالم تعقل مجسم كنى، نشانه هاى هدايت را خواهى ديد.

ص: 378

(8) و (خواهى ديد) چراغ هاى روشنگر تاريكى را كه فرشتگان دور آنان جمع شده و آرامش بر آنان فرود آمده و درهاى آسمان به روى آنان گشوده و جايگاه هاى كرامت در مقامى براى آنان آماده گشته است، كه خداوند در آن جا بر آنان مطلع و از كوشش آنان راضى است و مقامشان را پسنديده است.

(9) آن سعادتمندان سراى آخرت با دعا به بارگاه خداوند عطر جانفزاى بخشش خداوندى را استشمام مى كنند. در گرو احتياج به لطف و احسان خداوندى، اسيران خضوع به عظمت ربانى اند. امتداد اندوه، دل هاى آنان را و طول گريه، چشمانشان را مجروح نموده است.

(10) براى هر در خواهش به بارگاه الهى، دستى است كوبنده از آنان، از خداوندى مسألت مى نمايند كه در پيشگاه با عظمت او وسعت هيچ كرامتى تنگ نمى گردد و هيچ رغبت كننده از بارگاه جلالش نوميد برنگردد.

(11) پس نفس خودت را براى خودت مورد محاسبه قرار بده، زيرا براى نفوس ديگر حسابگرى جز تو وجود دارد.

(2) اى انسان، چه چيزى تو را به گناهى كه مرتكب مى شوى، جسور كرده است! و چيست سبب فريب خوردگى ات در برابر پروردگارت! به جهت چيست كه با هلاك ساختن نفس خود، انس و الفت پيدا كرده اى؟ آيا از درد گناهت بهبود نخواهى يافت! آيا از خواب گرانى كه همۀ مشاعرت را ربوده است بيدار نخواهى گشت! آيا به خويشتن رحمى نخواهى كرد، همان رحمى كه بر ديگران مى نمايى! چه بسا كسى را مى بينى كه در گرماى شديد آفتاب در زحمت است، براى او سايبان تهيه مى كنى. يا مبتلا به دردى را مى بينى كه درد بدن او را گداخته است، از راه دلسوزى براى او گريه مى كنى.

(3) (اى جاهل به خويشتن) چه باعث شده است كه به درد خود صبر نموده اى و تحمل مى ورزى! و چه چيزى تو را دربارۀ نفس خويش كه عزيزترين نفوس براى تو است، تسليت داده است (كه هرگز به فكرش نيستى). چرا بيم شبيخون زدن يك مصيبت تو را بيدار نمى كند، در حالى كه با گناهانى كه به درگاه خدا مرتكب شده اى، خود را در مراتب غضب هاى او به هلاكت انداخته اى.

(4) پس با يك تصميم، بيمارى سستى و بى خيالى خودت را كه در دلت راه يافته است، مداوا كن. (آرى، معالجه كن) با بيدارى، خواب غفلتى را كه چشمت را فرا گرفته است. مطيع خدا باش و با ذكر او انس بگير. آن حالتت را در نظر مجسم كن كه از خدا روى گردانده اى و خداوند روى به تو دارد و تو را به بخشش خود مى خواند و تو را با فضل و احسانش مى پوشاند، در حالى كه تو از او روى گردان شده، به ديگرى روى آورده اى.

(5) پس با عظمت است آن خداوند قوى در حد اعلاى كرامت. و چه شكسته و ناتوانى تو اى انسان ضعيف. (با اين حال) باعث جرئت تو بر معصيت آن خداوند بزرگ چيست! در حالى كه تو در پناه پوشش او قرار گرفته اى و در عرصۀ وسيع فضيلتش در حركت و گردش هستى.

ص: 380

(6) آن ذات اقدس (با اين حال) نه از احسانش به تو جلوگيرى كرده است و نه پردۀ تو را دريده است. بلكه هرگز از لطف و عنايت او خالى نيستى، حتى يك چشم بر هم زدن، چه با بخشيدن نعمتى كه براى تو به وجود مى آورد، يا زشتى اى كه بر تو مى پوشاند، يا بلايى كه از تو برمى گرداند.

(7) با اين حال چه گمان مى كنى دربارۀ اين خداوند، اگر اطاعتش كنى. و سوگند به خدا، اگر اين صفت تمرد و عصيان را براى شخصى انجام مى دادى كه در قوّه با تو مساوى و در قدرت با تو برابر بود، قطعا تو خود اولين كسى بودى كه به جهت اخلاق قابل توبيخ و اعمال زشتت عليه خود حكم مى كردى و خود را محكوم مى ساختى. من حقيقت را مى گويم:

(8) اين دنيا نيست كه تو را فريب داده است، بلكه اين تويى كه به وسيلۀ دنيا خود را فريفته اى. دنيا موعظه ها و قضاياى عبرت انگيز را بر تو روشن ساخته و بدون كمترين اختلاف براى تو اعلان نموده است.

(9) و اين دنيا در وعده اى كه دربارۀ فرود آمدن بلا به بدن تو و كاهش در قوت تو، به تو مى دهد، راستگوتر و باوفاتر از آن است كه به تو دروغ بگويد يا تو را بفريبد.

بسا خيرخواهى كه دربارۀ تو و براى تو خيرانديشى و خيرخواهى مى كند، و نزد تو متهم است، و بسا راستگويى كه خبر دنيا را به تو راست مى گويد، ولى از طرف تو تكذيب شده است.

(10) و اگر تو آن خبردهنده و يادآورنده را در سرزمين ويران شده و خالى اش مى ديدى، قطعا آن را در نيكى يادآورى و ابلاغ پند به منزلۀ يك انسان مى ديدى كه مهربان به تو و پاسدار و نگهبان تو مى باشد. چه خانۀ خوبى است اين دنيا براى كسى كه به خانه (حقيقى) بودن آن خشنود نباشد و چه محل خوبى است براى كسى كه آن را براى خود محل وطن اتخاذ نكرده است. يقينى است كه سعادتمندان دنيا در ابديت كسانى هستند كه امروز از آن گريزانند.

ص: 381

(11) در آن هنگام كه زمين، لرزۀ بزرگ را بگيرد و قيامت با حوادث بزرگش محقق گردد و هر كس به عملى كه كرده، ملحق شود و به هر معبودى آن كه عبادتش نموده است، برسد و اهل هر اطاعتى به مطاع خود نايل آيد، در آن روز در سنجش عدالت و قسط خداوندى يك نگاه در هوا و صداى آرام حركت قدم در زمين به نتيجه و جزاى خود نرسد، مگر بر مبناى حق خود. در آن روز چه حجت هايى كه بى اساس و باطل خواهد بود و چه وسايل مورد تمسّك براى عذر كه بريده خواهد گشت.

(12) (حال كه سرنوشت نهايى چنين است) در شؤون خود چنان بكوش كه بتواند عذر تو را مقبول و حجت تو را ثابت نمايد و بگير آنچه را كه براى تو جاودانى است از آنچه كه براى آن نخواهى ماند. براى سفر خود آماده باش و بيدار و ببين كه برق نجات از كجا درخشيدن مى گيرد و با آماده كردن مركب سفر، آمادۀ كوچ از اين دنيا باش.

(2) سوگند به خدا، عقيل را ديدم گرفتار فقر. به سراغم آمد و از گندم بيت المال يك صاع(1) طلب بخشش نمود. كودكانش را ديدم از سختى فقر با موهايى ژوليده و رنگ هايى غبار آلود كه گويى نيل به صورت هاى آنان كشيده شده. براى تأكيد به خواستۀ خود چندين بار مراجعه كرد و سخنش را تكرار نمود.

(3) گوش به سخنش فرا دادم. او گمان كرد كه دينم را به او خواهم فروخت و راهى را كه پيش گرفته ام ترك نموده، از وى پيروى خواهم كرد. آهنى را براى او داغ كردم و سپس آن را به چشمش نزديك كردم تا عبرت بگيرد. از درد آن فريادى كشيد چونان فريادى كه بيمار از شدت درد بر آورد. نزديك بود از تأثير گرمى آن آهن تفتيده بسوزد.

(4) به او گفتم: اى عقيل، زنان نوحه گر به ماتمت بنشينند! آيا از آهنى تفتيده كه يك انسان معمولى آن را داغ كرده ناله مى كنى و مرا به آتشى مى كشى كه خداى آن آتش با غضب خود آن را شعله ور ساخته است. اى عقيل تو از اذيت آتش دنيوى ناله سر مى دهى، من از آتش اخروى دوزخ ناله نكنم؟ (5) شگفت انگيزتر از داستان عقيل، كار آن شخص بود كه شبانگاه با ظرفى پوشيده به ديدار ما آمد. معجونى در آن ظرف آورده بود. من آن را نمى خواستم، گويى با آب مسموم دهان مار آميخته شده بود يا زهر كشنده اى كه از مار بيرون آيد.

(6) به او گفتم: اين كه آورده اى چيست؟ آيا صله است، يا زكات يا صدقه اى؟ اين امور براى ما خاندان پيامبر حرام است.

ص: 383

(7) آن مرد گفت: نه اين (آن) است و نه آن يكى، بلكه هديه اى است. به او گفتم:

مادرت به ماتمت بنشيند، از راه دين (و با نقاب دينى) آمده اى مرا بفريبى! مغزت مختل است، يا ديوانه اى، يا هذيان مى گويى.

(8) سوگند به خدا، اگر تمامى اقاليم هفتگانۀ دنيا با آنچه زير آسمان هاى آن ها است به من داده شود تا خدا را با ظلمى به جهت كشيدن پوست جويى از دهان مورچه اى معصيت كنم، هرگز چنين خطايى را مرتكب نگردم. و قطعى است كه اين دنياى شما در نزد من پست تر است از برگى در دهان ملخى كه آن را مى جود و مى شكند. على را چه كار با نعمت هاى دنيوى كه فانى مى شود و لذتى كه پايدار نخواهد ماند. پناه مى بريم به خدا از به خواب رفتن عقل و زشتى لغزش ها، و همواره يارى از او مى طلبيم.

(5) جايگاه هاى آن گورها به هم نزديك است، ولى ساكنان آن ها با يكديگر غريب و بيگانه، ميان اهل يك محله كه از يكديگر وحشت دارند و اهل فراغتى كه مشغول به احوال برزخند. با وطن ها انس نمى گيرند و با همسايگان پيوند همسايگى ندارند با اين كه بسيار نزديك به هم هستند و قرب همسايگى دارند.

(6) چگونه ميان آنان ديدارى صورت خواهد گرفت در حالى كه پوسيدگى با سينۀ سنگين خود، بدن هاى آنان را آرد كرده و سنگ و خاك آنان را خورده است.

(7) گويى شما هم به سوى همان سرنوشت مى رويد كه آنان رفتند و همان خوابگاه كه آنان را در بر گرفته است، شما را هم گرو خواهد گرفت و همان زمين امانتدار كه گذشتگان را جاى داده، شما را هم در آغوش خود جاى خواهد داد. حال شما چگونه خواهد بود موقعى كه كارها و شؤون حيات دنيوى و برزخى شما به پايان برسد و قبرها باز شود و مردگان بيرون آيند. «در اين هنگام است كه هر كسى آنچه را كه جلوتر از مرگ خود فرستاده است، خواهد يافت و به سوى خدا كه مولاى بر حق آنان است برگردانده مى شوند و آن افتراء (شرك) كه در زندگى دنيوى به خدا مى زدند، گم گشت.(1)

(2) پس رازهاى نهانى آنان براى تو آشكار است و دل هايشان به سوى تو شيفته و بى قرار. اگر غربت آنان را به وحشت بيندازد، ذكر تو انيسشان گردد و اگر مصيبت هاى روزگار بر سرشان تاختن آورد، پناهندگى به تو جويند، زيرا مى دانند كه زمام همۀ امور به دست تو است و صدور آن ها از مقام قضاى تو.

(3) خداوندا، اگر از سؤال كردن خود ناتوان باشم يا به آنچه كه از تو طلب مى كنم، نابينا شوم، مرا به مصالح خويشتنم راهنمايى و دلم را به سوى موارد رشدم بگردان. اين الطاف از هدايت هاى تو ناشناخته نيست و از كفايت هايى كه براى مخلوقاتت مى نمايى شگفت انگيز نمى باشد.

(4) بارپروردگارا، با عفو و لطف الهى ات با من مدارا فرما و با دادگرى خود با من معامله مفرما.

(3) زيرا مرگ ويران كنندۀ لذات شما است و تيره كنندۀ شهوات و دور كنندۀ مقاصد شما. مرگ، ديدار كننده اى است ناخوشايند. متصلى به انسان است كه مغلوب نمى گردد و كشنده اى (كينه ورزى) است كه نتوان جستجويش كرد.

(4) طناب هايش را به شما پيچانده است و غائله هاى مشقت بارش شما را در بر گرفته است و پيكان هايش را به طرف شما راست كرده و قهر و غضبش بر شما بزرگ است و عداوتش را پياپى بر شما وارد مى سازد، و خطايش دربارۀ شما اندك است. نزديك است تيرگى هاى سايه هايش شما را احاطه كند و سختى هاى آسيب ها و بى هوشى هاى جان كندن و درد احتضار و پرده هاى تاريك مرگ، شما را دربر گيرد و طعم ناخوشايند آن ذائقه شما را سخت بيازارد.

(5) گويى مرگ ناگهان بر سر شما تاختن آورده، گويندۀ شما را ساكت كرده و جمعتان را پراكنده و آثارتان را محو ساخته و آبادى هاى شما را ويران نموده و از كار انداخته و وارثان شما را برانگيخته تا ارث شما را كه بر جاى مانده تقسيم كنند. آن كوچ كننده در ميان آشنايى خاص كه براى او سودى ندارد و خويشاوند اندوهگين كه نمى تواند از مشقتى براى رهگذر پل زندگى و مرگ جلوگيرى كند و شماتت كننده اى كه براى آن مسافر ديار خاموشان ناله اى نمى كند.

(7) پس از آنان، خانه هايشان مبدل به گورها گشت و اموالشان ميراث. كسى را كه به آنان وارد شد نشناختند و به كسى كه براى آنان گريست توجهى ندارند و به كسى كه آنان را صدا كند پاسخ نمى دهند. برحذر باشيد از دنيا، زيرا اين دنيا سخت مكر پرداز است و مغرور كننده و فريبا، روزى دهنده است روزى ممتنع (يا چيزى مى دهد از چيزى ديگر جلوگيرى مى كند) مى پوشاند و مى كند. آسايشش دوامى ندارد و مشقتش پايان نپذيرد و بلايش متوقف نگردد.

(8) و از جملۀ اين خطبه است در توصيف پارسايان: مردمى از اهل دنيا بودند كه (به جهت استغناء روحى) گويى از اهل دنيا نبودند و بلكه اصلا از دنيا نبودند.

عمل كردند در آن، به آنچه كه بينا بودند و پيشدستى كردند براى تأمين خود از آنچه كه مى ترسيدند. بدن هاى آنان در عرصۀ دنيا در كوشش و حركت بود، ولى در حقيقت در ميان مردم آخرت زندگى مى كردند. آنان اهل دنيا را مى بينند كه مرگ بدن ها (و مهار شهوات و هوا و هوس) را بزرگ مى شمارند، در حالى كه اهل آخرت مرگ دل هاى مردم زنده را بزرگ مى شمارند.

(2) آگاه باشيد كه مردم كسى را براى خود انتخاب كردند كه به آنچه دوست دارند از همه نزديكتر است. و شما كسى را براى خود برگزيديد كه نزديك ترين مردم است به آنچه كه از آن كراهت داريد. و جز اين نيست كه ديديد ديروز عبد اللّه بن قيس (ابو موسى اشعرى) به شما مى گفت:

(3) «در اين حادثه فتنه اى است كه برپا شده است، پس زه هاى كمان ها را قطع و شمشيرها را در غلاف كنيد.» اگر در اين راستگو باشد، پس به خطا رفته است كه بدون اكراه و اجبار حركت كرده و به سپاهيان عراق پيوسته (در اين فتنه شركت كرده است) و اگر دروغگو است او گنهكار و متهم است.

(4) (اى مردم) عبد اللّه بن عباس را به سينۀ عمرو بن عاص بزنيد (براى حكميّت در مقابل او قرار بدهيد) مهلت روزها و تمامى حدود و سرحدّات اسلام را احاطه كنيد و آن ها را از دست ندهيد. مگر نمى بينيد شهرهاى شما به وسيلۀ دشمنان مورد حمله قرار گرفته است و در خانه ها، دودمان ها هدف قرار گرفته اند.

(2) و آنان هستند ستون هاى اسلام و خاصگان حق كه شايستۀ چنگ زدن مى باشند.

به وسيلۀ آنان است كه حق به حدّ و اندازۀ خود رسيده و باطل از جايگاه خود كنار رفته و زبانش از روييدنگاهش بريده است.

(3) (آل محمد عليهم السّلام) دين را با عقل درّاك و پذيرش تعقل نموده اند، نه تعقل مستند به شنيدن و نقل، زيرا راويان علم فراوانند و رعايت كنندگانش اندك.

(2) چه بسا كه خواب، تصميم ها و امور حياتى را كه در روز بايد انجام بگيرد در هم مى شكند و چه بسا كه تاريكى ها (آسايش شب ها) تذكرات همت هاى عالى را (كه بدون آن ها كارى صورت نمى گيرد) محو مى كند.

[و درود و سلام بسيار بر سيّد ما محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلم پيامبر امّى و بر خاندانش كه چراغ هاى شب هاى تاريكند و دستاويز محكم و استوار.]

ص: 397

(3) بنگر اى شريح، دقت كن كه اين خانه را از غير مال خود نخريده باشى يا قيمت آن را از غير مال حلال خود به دست نياورده باشى كه در نتيجه به خسارت دنيا و آخرت گرفتار شوى.

(4) آگاه باش، اگر تو در موقع خريدن آنچه كه خريده اى، نزد من آمده بودى، براى تو سندى بر اين نسخه مى نوشتم تا با ديدن آن سند، ميل به خريد آن خانه نمى كردى، اگرچه در برابر يك درهم و بالاتر از آن (5) نسخه چنين است: «اينست آنچه كه يك بندۀ ذليل از مرده اى كه ناچار به كوچ از اين دنيا شده، خريده است. اين بندۀ پست يكى از خانه هاى فريبا را از محل نابودشدگان و منطقۀ به هلاكت افتادگان خريده است.

(6) چهار حدّ اين خانه را در بر مى گيرد: حدّ اول منتهى مى شود به انگيزه هاى آفات، حدّ دوم به عوامل مصيبت ها مى پيوندد. حدّ سوم به هوى و هوس نابودكننده وصل مى شود. حدّ چهارم هم مرز اغواهاى شيطانى است. در اين خانه از همين حدّ سوم باز مى گردد.

(7) اين خانه را يك فريب خوردۀ آرزو از اين شخص كه اجل وى را از اين خانه كند به قيمت خروج از عزت قناعت و فرو رفتن در ذلت احتياج و خوارى، خريدارى كرده است.

(8) ضررى كه بر خريدار آن چه كه خريده است مى رسد از پوسانندۀ اجسام پادشاهان است و نابود كنندۀ نفوس جباران و محو كنندۀ ملك فراعنه،

ص: 401

(9) مانند كسرى و قيصر و تبّع و حمير، و كسى كه مال روى مال انباشت و آن را متراكم و ساختمان ها بنا نمود و آن ها را مستحكم كرد و با زيورها آن ها را بياراست. و ذخيره كرد و اندوخت و گمان كرد كه آن ها را براى فرزندان خود جمع كرد. [در حالى كه] همۀ آنان را به جايگاه عرض اعمال و حساب و موضع پاداش و مجازات رهسپار نمود، (10) هنگامى كه كار داورى به وقوع پيوست «و در اين هنگام است كه باطل گرايان خسارت ديدند». به اين سند، عقل شهادت مى دهد اگر از اسارت هوى رها گردد و از علايق دنيا سالم بماند.

(3) و سوگند به جانم، اى معاويه اگر با عقلت بنگرى نه با هوايت، در خواهى يافت كه من بيزارتر از ديگر مردمان از خون عثمان هستم و قطعا مى فهمى كه من در حادثۀ عثمان بركنار بودم، مگر اين كه مرا بدون دليل و اساس متهم بسازى! [برو]، هر تهمتى مى خواهى بزن! (درود بر شايستگان).

(5) شگفتا از اين روزگار! امروز مرا با كسى همانند قرار مى دهند كه همگام با من در راه دين حركتى نكرده و مانند من پيشينه و قدمت در اسلام نداشته است، مگر اين كه يك مدّعى ادّعا كند چيزى را كه من نمى شناسم و گمان نمى كنم خدا هم چنين چيزى را بشناسد. و در هر حال سپاس خداى راست.

(6) و اما سؤالى كه دربارۀ تحويل قاتلان عثمان به تو كرده بودى، من در اين امر دقت كرده ام، براى من امكان آن نيست كه آنان را به تو يا كسى غير از تو تحويل بدهم. و سوگند به جانم، اگر از گمراهى و خلاف افكنى كه به راه انداخته اى، برنگردى، در اندك مدتى آنان را خواهى ديد كه تو را مى جويند.

(7) و پيگردى آنان در خشكى و دريا و كوه و زمين، تو را به زحمت نخواهم انداخت، بلكه آن نوعى جويندگى است كه دريافت مقصودشان تو را به مشقت خواهد انداخت و ديدارى است كه تو را خوشحال نسازد. درود بر شايستۀ آن.

(2) دنيايى كه تو را دعوت به سوى خود كرد، آن را پذيرفتى، و تو را راهنمايى كرد، تبعيت از آن نمودى، و دستورت داد، اطاعتش كردى، و نزديك است بازدارنده اى تو را در موقعيتى باز دارد كه هيچ سپرى نتواند تو را از آن نجات بدهد. پس از اين كار (ادعاى زمامدارى) كناره بگير و وسيله براى محاسبۀ اعمال در قيامت، به دست آر، و آماده باش براى آنچه كه بر سرت فرود آمده، و سخنان گمراهان را به گوشت راه مده. و اگر به اين نصيحت عمل نكنى تو را از غفلتى كه دربارۀ خود مرتكب شده اى آگاه خواهم كرد.

(3) زيرا تو آن خودكامۀ غوطه ور در عيش و عشرتى كه شيطان آنچه را كه از تو بايد بگيرد گرفته و دربارۀ تو به آرزوى خود رسيده و در وجود تو مانند روح و خون نفوذ كرده است.

(4) اى معاويه، شما از كى و چه وقتى از سياستمداران (اداره كنندگان حيات اجتماعى مردم) بوده و زمام امور امت را به دست داشتيد؟ بدون كوشش پيشين [براى سعادت مردم] و بدون شرافت بلند، و ما به خدا پناه مى بريم از نتايج سوء سابقه هايى كه گردن گير آدمى است و من تو را از استمرار در فريبكارى آرزوها و اختلاف ظاهر و باطن برحذر مى دارم.

(5) مرا به جنگ دعوت كردى، پس مردم را كنار بگذار و از لشكريانت به سوى من بيرون آى و دو گروه را از كشتار معاف دار تا بفهمى قلب كدام يك از ما به جهت گناه تيره و بينايى اش پوشيده شده است؟

ص: 407

(6) من همان ابو الحسن قاتل جد و برادر و دايى توام كه در جنگ بدر، شمشير در مغزشان فرو بردم و هم اكنون آن شمشير را به دست دارم و با همان قلب (صاف و پاك) با دشمن روياروى مى گردم. من دينى را تغيير ندادم و پيامبرى به وجود نياوردم و من بر همان مسير روشن حق در حركتم كه شما با اختيار آن را رها كرديد و با اكراه در آن وارد شديد.

(7) و پنداشته اى كه براى خونخواهى عثمان حركت كرده اى. تو خود مى دانى كه خون عثمان در چه وضعى و موقعيتى ريخته شده است. اگر واقعا به خونخواهى عثمان برخاسته اى، برو از همان وضع و اداره كنندگانش مطالبه كن.

(8) گويى مى بينم در آن هنگام كه در غوغاى جنگ، فريادهاى شتران از سنگينى بارها [و كشاكش پيكار] تو و لشكريانت را مى گزد، [همچنين] از وحشت ضربه هاى متوالى شمشيرها و قضاى خداوندى كه در آن موقع به جريان افتاده و با ديدن كشته هايى كه پشت سر هم روى خاك ها مى غلتند، مرا به قرآن دعوت مى كنى! در حالى كه آنان يا كافر و منكرند و يا بركنار شده از بيعتى كه با من نموده اند.

(2) جنگ از يك يا دو سو درگيرد و در قله هاى كوه ها و بلندى هاى تپه هايى باشد كه بالاى آن ها هموار است. تا دشمن از يك طرف كه از آن مى ترسيد و يا در آن احساس امنيت مى كنيد، هجوم نياورد. و بدانيد پيشتازان سپاه [و هر قومى] چشمان آنان و بازرسان (جاسوسان) پيشتازان، طلايه داران مى باشند.

(3) و بپرهيزيد از پراكندگى. وقتى كه در جايى فرود مى آييد، با هم و مجموعا فرود آييد و هنگامى كه كوچ مى كنيد با همديگر كوچ كنيد. وقتى كه تاريكى شب شما را فرا گرفت نيزه ها را دور خود برپا داريد و خواب را نچشيد مگر اندكى يا به قدر چشيدنى.

(2) و هنگامى كه آماده شدى و سحرگاه گسترده شد، يا صبحگاه سر برآورد، در سايۀ بركت خداوندى حركت كن. وقتى كه با دشمن ملاقات مى كنى، در وسط يارانت قرار بگير و به دشمن چنان نزديك مباش، نزديك شدن كسى كه مى خواهد جنگ را شعله ور بسازد.

(3) و آن اندازه هم از دشمن فاصله مگير كه گمان كنند تو از هجوم و صولت دشمن مى ترسى. تا آن گاه كه امر من به تو برسد و كينه توزى با آنان تو را به كشتار آنان وادار نكند پيش از آن كه آنان را به اسلام دعوت كنى و عذر را براى آنان امكان پذير بسازى.

(2) پس در آن هنگام كه دشمن شكست خورد كسى را كه پشت به جنگ كرده است نكشيد و به كسى كه عاجز از دفاع از خويشتن است، صدمه اى نزنيد و هيچ مجروحى را كه از كار افتاده است، با ظلم مكشيد و با وارد كردن اذيت بر زنان، آنان را به هيجان در نياوريد، اگر چه به نواميس شما دشنام بدهند و به فرماندهان ناسزا بگويند، زيرا آنان از حيث انواع نيروها و نفس و تعقل دستخوش ناتوانى هستند.

(3) در آن دوران كه آنان مشرك بودند مأمور بوديم كه از ايذا و آسيب زدن به زنان خوددارى كنيم و اگر مردى در زمان جاهليت [حتى] با ضربه كوچك يك سنگ و يا عصا و چوب، به زن تعرض مى كرد، به جهت همين تعدّى ناچيز، آن مرد و اولاد او كه پس از او به دنيا مى آمدند، توبيخ مى گشتند.

(3) و اما اين سخن تو كه ما از لحاظ وضعيت جنگى و مردم، مساوى هستيم، [بدان] تو در شك خود از يقينى كه من در كار خود دارم، نافذتر و پابرجاى تر نيستى. و مردم شام به امور دنيا حريص تر از مردم عراق به آخرت نيستند.

(4) و اما اين گفتۀ تو كه: ما فرزندان عبد مناف هستيم، ما هم همين طور، ولى نه اميّه مانند هاشم است و نه حرب مانند عبد المطلب و نه ابوسفيان مانند ابو طالب و نه مهاجر در راه خدا مانند آزاد شده از بردگى است و نه آن كه نسب صريح در پيوند به اصل خود دارد مانند آن كسى است كه خود را وابسته مى سازد و نه كسى كه [زندگى او] بر مبناى حق است با كسى كه بر مبناى باطل حركت مى كند يكسان است و نه مؤمن صادق مانند مدّعى دروغين است. چه بد فرزندى كه جانشين گذشتۀ خود شود و به دنبال آن در آتش دوزخ سقوط نمايد.

(5) به علاوۀ اين ها فضيلت نبوت الهى در دست ما است كه عزيزان [بى جهت جامعه] را به وسيلۀ آن، پست و خوار گردانديم، و مردم خوار و ذليل را بالا برديم.

(6) و هنگامى كه خداوند عرب را دسته دسته به دين خود وارد كرد و اين امت به اختيار يا اكراه به آن تسليم شد، شما از كسانى بوديد كه يا از روى رغبت و يا از روى ترس و هراس خود را در جمع مسلمين وارد كرديد.

(7) در صورتى كه سبقت جويان در پذيرش اين دين، به مقام والاى ايمان حقيقى نايل گشتند و هجرت كنندگان نخستين گوى سبقت در فضيلت را بردند [اى معاويه، براى شيطان در وجود خود بهره اى قرار مده و راهى بر نفس خود، براى شيطان باز مكن، و السّلام]

ص: 413

(2) پس در كار آنان درشتى و نرمى را به هم آميز و با آنان گاه با شدت و گاه با نرمش رفتار كن و براى آنان نزديكى را با دور داشتن در هم بياميز، ان شاء الله.

(2) آيا اميد دارى كه خداوند پاداش فروتنان را به تو عطا كند در حالى كه تو در نزد او از متكبران به شمار مى روى! و با اين كه در نعمت هاى دنيوى مى غلتى و ناتوان و بيوه زن را از معيشتشان ممنوع مى سازى، آرزو مى كنى كه خداوند پاداش نيكوكاران را به تو عنايت كند! و جز اين نيست كه انسان به آنچه كه در زندگى اندوخته است مستحق پاداش يا عقاب مى گردد و به وصول به آنچه كه پيش انداخته است گام برمى دارد، و السّلام.

(2) از جملۀ آن وصيت است: براى اجراى اين وصيت و حفظ مال، حسن بن على اقدام كند، به طريق نيكو از آن مال استفاده كند و احسان و انفاق نمايد. اگر حادثه اى براى حسن پيش آيد و حسين زنده باشد، حسين پس از برادرش حسن به امر وصيت اقدام نمايد و آن را به موارد خود برساند.

(3) و از عطايا و احسان هاى على، براى فرزندان فاطمه همان قدر نصيب شود كه براى فرزندان على. و جز اين نيست كه من اقدام به اجراى وصيت را به فرزندان فاطمه واگذار كردم. اين كار براى طلب رضاى خداوندى و نزديكى به رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و اكرام حرمت و به جا آوردن شرافت پيوستگى با او است.

(4) و با كسى كه كار را به او واگذار كرده، شرط مى كند كه بايد مال را در اصل خود حفظ نمايد و ميوۀ آن را به همان ترتيب كه دستور داده شده و رهنمايى گشته است احسان نمايد. و بچه اى از نخل هاى اين آبادى ها را نفروشد. تا تشخيص زمين آن ها از فراوانى نخل ها از حالت اولى مشكل شود.

(5) و هر يك از كنيزانم كه با آنان مباشرت داشته ام و داراى فرزند يا باردار باشد، كنيز از آن فرزندش (امّ ولد) مى باشد و اگر فرزندش بميرد و او زنده باشد، او آزاد است و بردگى (كنيزى) از وى برداشته شده و قانون «عتق» او را آزاد ساخته است.

شريف گفته است: سخن آن حضرت در اين وصيت «و الا يبيع من نخلها وديّة» و بچه اى (نهالى) از آن نخل ها را نفروشد، وديّه به معناى بچۀ (نهال) نخل است و جمع آن «ودى» است و سخن آن حضرت: «حتى تشكل ارضها غراسا» از زيباترين سخنان است و مقصود اينست كه كاشتن نخل در آن آبادى ها به قدرى فراوان باشد كه كسى كه در آن بنگرد، آنان را غير از آن شكل و صفت ببيند كه پيش از آن ديده بود و تشخيص آن براى او مشكل شود و گمان كند كه آن نخلستان غير از آن است كه پيش از آن ديده بود.

ص: 418

(5) و اگر صاحب مال، گاو و گوسفند و شترانى داشته باشد، ميان آن ها داخل مشو، مگر با اذن صاحب مال، زيرا اكثر مال از آن صاحب مال است. وقتى كه وارد اموال او شدى، ورودت مانند كسى نباشد كه زورگويى مى كند و مسلط بر آن ها است.

(6) و هيچ چارپايى را از جاى مگريزان و مترسان و با صاحبش دربارۀ آن بدرفتارى مكن. سپس مال را دو قسمت كن و صاحب مال را در اختيار يكى از آن دو قسمت مخيّر گردان. وقتى كه صاحب مال قسمتى را انتخاب كرد، دربارۀ آنچه كه اختيار كرده است، او را مورد تعرض قرار مده. سپس بقيه را دو قسمت كن و صاحب مال را در انتخاب يكى از آن دو مخير گردان. وقتى كه قسمتى را انتخاب كرد، براى آن قسمت به او تعرض مكن.

(7) تقسيم و اختيار انتخاب را براى صاحب مال به همين منوال ادامه بده تا از مال مقدارى بماند كه حق خدا را از آن استيفاء كنى، سپس حق خدا را از آن باقيمانده بگير.

(8) اگر كسى از تو طلب اقاله كند، يعنى از تو بخواهد تقسيمى را كه انجام گرفته است ناديده بگيرى و تقسيم مجددا انجام شود، تو دو قسمت جدا شده از هم را مخلوط كن و سپس مانند دفعۀ اول، تقسيم را انجام بده تا حق خداوندى را از مال او بگيرى.

(9) و هرگز حيوان پير و كهنسال و شكسته پا و ناتوان از جهت بيمارى و عيب را مپذير. و هيچ كسى را براى استيفاى حقوق خداوندى از صاحبان اموال مورد اطمينان قرار مده مگر اين كه اعتماد و وثوق به دين او داشته باشى و كسى باشد كه با مال مسلمانان با نرمش و مدارا رفتار كند تا حقوق الهى را به ولىّ امر مسلمانان برساند و او در ميان آنان تقسيم نمايد.

ص: 420

(10) و كسى را به مال مردم موكل مكن مگر اين كه خيرانديش و خيرخواه و مهربان و امين و حفاظت كنندۀ مال و حقوق باشد و هرگز شدت به خرج ندهد، تجاوز از حد خود نكند و آن جانداران را كه به عنوان حقوق دريافت كرده است، درمانده و خسته نگرداند.

(11) سپس آنچه را كه از حقوق در نزد تو جمع شود به سوى ما بفرست تا ما آن را در مواردى كه خداوند دستور فرموده است مصرف كنيم. هنگامى كه امين تو آن حيوانات را به عنوان حقوق دريافت كرد، به او سفارش كن ما بين شتر و بچۀ او فاصله نيندازد و در دوشيدن شير مادر افراط نكند كه به بچه زيان برسد و آن ها را در سوارى به تلاش و زحمت نيندازد و عدالت را در ميان حيواناتى كه با يكديگر همراهند برقرار كند و به آن جاندارى كه خسته شده است، مهربانى كند، و به آن حيوان كه سمّ آن شكافته و يا از راه رفتن ناتوان است، عطوفت داشته باشد. و هنگامى كه از آبگيرها مى گذرد حيوانات را وارد آبگيرها كند.

(12) و آن ها را از علفزارها به جاده هاى خشك نكشاند. و در ساعت هايى آن ها را راحت بگذارد و در جايگاه هاى آب و چراگاه كه حيوانات مشغول آشاميدن آب و چريدن گياهند، به آن ها مهلت بدهد تا با اذن خداوندى آن ها فربه و چاق بدون خستگى و تحمل مشقت به ما برسند. ما هم آن ها را بر مبناى كتاب خدا و سنت پيامبرش صلّى اللّه عليه و آله تقسيم كنيم. اين گونه عمل به تكليف دربارۀ حقوق اموال مردم پاداش تو را بزرگتر سازد و به رشد تقوايى تو نزديكتر مى باشد، انشاء اللّه.

(2) و دستور مى دهد او را كه اطاعت خداوندى را در ظاهر چنان به جاى نياورد كه عملش در نهان بر خلاف آن باشد. و هر كس كه پنهان و آشكارش و كردار و گفتارش، مخالف يكديگر نباشد، قطعا امانت انسان بودن را ادا كرده و در عبادت اخلاص ورزيده است.

(3) و دستور مى دهد او را كه به جهت حاكميت، بر رعيت برترى نجويد، در نتيجه با مردم زيردست خود تعارض نكند و آنان را تكذيب نكند و از آنان اعراض ننمايد؛ زيرا آنان همگى برادران دينى و ياوران براى استيفاى حقوق مى باشند.

(4) و به يقين براى تو در اين زكات بهره اى مقرر و حقى است معلوم و شركايى است از مستمندان و فقراى ناتوان و ما حق تو را براى تو ادا خواهيم كرد. پس تو حقوق مردم مستحق را ادا كن و اگر ادا نكنى قطعا روز قيامت از كسانى خواهى بود كه بيش از همه دشمن دارند. بدا به حال كسى كه فقرا و بينوايان و دريوزه كنان و رانده شوندگان از جامعه و وامداران و در راه ماندگان، دشمن او در نزد خدا باشند.

(5) و كسى كه امانت را ناچيز شمارد و به آن خيانت كند و نفس و دين خود را از خيانت پاك نگرداند، قطعا ذلت و رسوايى را در دنيا به خود وارد ساخته و او در آخرت ذليل تر و رسواتر خواهد بود. و به يقين خيانت بر امت بزرگترين خيانت است و فريبكارى پيشوايان زشت ترين فريبكارى ها است و السّلام.

ص: 422

(4) لذت زهد و پارسايى دنيا را در دنيايشان چشيدند و بر آن يقين بودند كه فردا در آخرتشان، همسايگان خداوندى خواهند بود. دعايى از آنان در پيشگاه خداوندى مردود نمى شود و هيچ نقصى به بهره اى از لذايذ [حقيقى] آنان وارد نمى گردد.

(5) اى بندگان خدا، از مرگ و نزديكى آن برحذر باشيد و توشۀ آن را مهيا سازيد، زيرا مرگ حقيقتى با عظمت و حادثه اى بزرگ با خود خواهد آورد: يا خير [و سعادتى] كه هرگز شرى پس از آن وجود نخواهد داشت و يا شر [و شقاوتى] كه هرگز خيرى پس از آن نخواهد بود.

(6) پس چه كسى به بهشت نزديكتر است از كسى كه عمل براى آن انجام مى دهد و چه كسى به آتش نزديك تر است از كسى كه نتايج كارش دوزخ است.

و بدانيد شما رانده شده هاى مرگيد. اگر توقف كنيد شما را خواهد گرفت و اگر فرار كنيد شما را خواهد يافت. مرگ براى شما پيوسته تر از سايۀ شما است.

(7) مرگ بر پيشانى هاى شما بسته است. [شما كه حركت مى كنيد] دنيا از پشت سرتان در نورديده (پيچيده و جمع) مى شود. برحذر باشيد از آتشى كه ژرفاى آن دور و گرمايش شديد و عذابش در جريانى است نو به نو. دوزخ جايگاهى است كه رحمتى در آن وجود ندارد و دعايى شنيده نمى شود و رهايى از هيچ مشقتى در آن نيست.

(8) و اگر بتوانيد، ترس شديد از خداوند سبحان را با خوش گمانى دربارۀ او جمع كنيد، زيرا جز اين نيست كه حسن ظن بندۀ خدا به پروردگارش به اندازۀ ترس او از آن مقام ربوبى است و خوش گمان ترين مردم به خدا، ترسنده ترين مردم از خدا است.

ص: 424

(9) و بدان اى محمد بن ابى بكر من تو را بر با عظمت ترين لشكريانم در نظرم (مردم مصر) والى نمودم. پس تو ملزم هستى كه با نفس خود مخالفت نمايى و از دين خود دفاع كنى، اگرچه براى تو از روزگار عمرت جز ساعتى نباشد و خدا را براى به دست آوردن خشنودى كسى از مخلوقاتش غضبناك مكن، زيرا اگر با خدا باشى بى نياز از همه اى ولى با هر چيز باشى از خدا بى نياز نخواهى گشت.

(10) نماز را در همان وقتى كه براى آن مقرر شده است، بر پاى دار. نه به جهت داشتن فراغت براى اداى آن تعجيل كن و نه به جهت اشتغال اداى آن را به تأخير بينداز. و بدان هر چيزى از كارهاى تو فرعى براى نماز توست.

(11) و از جملۀ اين فرمان است: هرگز يكسان نيستند: پيشواى هدايت و پيشرو هلاكت، و ولى پيامبر و دشمن آن بزرگوار. رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله به من فرمود:

من براى امت خود نه از مؤمن مى ترسم و نه از مشرك، زيرا خداوند مؤمن را به وسيلۀ ايمان از خطاها و انحرافات باز مى دارد و مشرك را به جهت شركش ريشه كن مى سازد.

(12) ولى من دربارۀ شما از كسى مى ترسم كه در دل منافق و در زبان عالم باشد، آنچه را كه شما مى دانيد و به آن عمل مى كنيد به زبان مى آورد و آنچه را كه شما منكريد (و نمى پذيريد) انجام مى دهد.

ص: 425

(4) و تو اى معاويه، رهسپار گمراهى ها هستى و از راه مستقيم روى گردان.

(5) من در صدد آن نيستم كه خبرى به تو بدهم بلكه مى خواهم نعمت خداوندى را بازگو كنم: گروهى از مهاجرين و انصار در راه خداوند متعال به شهادت رسيدند و براى هر يك از آن شهدا امتيازى است، تا آن گاه كه شهيدى [بزرگوار] از ما شهيد شد و ملقب به «سيد الشهداء» گشت و رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله او را به هفتاد تكبير در موقع نماز بر جنازۀ او خاص گرداند.

(6) آيا نديدى كه دست هاى گروهى از آن شهدا و جهادگران در راه خدا بريده شد و براى هر يك از آنان فضيلتى است [تا آن گاه كه مرگ و جراحت در هر دو گروه متخاصم به وجود آمد] وقتى كه دست هاى جعفر طيار قطع شد، دربارۀ او گفته شد كه او پرواز كننده در بهشت است و داراى دو بال.

(7) و اگر خداوند از خودستايى انسان نهى نكرده بود، گوينده فضايل بزرگ و فراوانى را برمى شمرد كه دل هاى مردم با ايمان آن ها را مى شناسد و گوش هاى شنوندگان آن ها را طرد نمى كند.

(8) دست بردار از كسانى كه از دنيا فريب خوردند. قطعى است كه ما ساخته شده هاى پروردگارمان هستيم و شما ساخته شده هاى ما. قديمى بودن عزت ما و گسترش عظمت و احسان ما بر قوم شما، مانع در آميختن شما با خودمان نشد و ما با شما مانند مردم همانند يكديگر ازدواج ها نموديم. در حالى كه شما شايستۀ اين ارتباطات نبوديد.

ص: 427

(9) و چگونه مى توان گروه ما را با گروه شما مقايسه كرد! در حالى كه پيامبر خدا از ما و تكذيب كنندۀ نبوت از شما است. شير خدا (حمزه) از ما و شير هم پيمانان قتل پيامبر در جنگ بدر از شما است. دو سرور جوانان بهشت (امام حسن و امام حسين) عليهما السّلام از ما است و فرزندان دوزخى (عقبة بن ابى معيط) از شما. و بهترين زنان عالميان از ما و حمالة الحطب از شما، و فراوانند امورى كه به نفع ما و به ضرر شما هستند.

(10) [و با تفاوت هاى زيادى كه با يكديگر داريم] اسلام ما شنيده شده و تثبيت گشته و شرافت ما در دوره جاهليت قابل دفع نيست و كتاب خداوندى آنچه را كه از ما بر كنار كرده ايد [اصل خويشاوندى] جمع نموده و ارائه مى دهد: و همانست سخن خداوندى «اشخاصى كه پيوند ارحام با يكديگر دارند، در كتاب خداوندى به همديگر اولويت دارند» (11) و خداوند متعال فرموده: «قطعا شايسته ترين مردم به ابراهيم كسانى هستند كه از او پيروى كرده اند و اين پيامبر و كسانى كه ايمان آورده اند، و خداوند ولى مردم با ايمان است.» پس اولويت ما در پيوند با پيامبر از جهتى با خويشاوندى است و از جهت ديگر با اطاعت از او است.

(12) در آن هنگام كه مهاجرين در روز سقيفه با اتصال به پيامبر به انصار احتجاج (استدلال) كردند، بر آنان پيروز شدند. پس اگر پيروزى به وسيلۀ اتصال به پيامبر صحيح باشد، پس حق از آن ما است نه شما و اگر استناد به غير آن باشد، ادعاى انصار بر جاى خود باقى است.

(13) و گمان كردى من بر همۀ خلفا حسادت ورزيدم و با آنان كينه توزى كردم، اگر اين ادعاى تو راست باشد جنايتى بر عهدۀ تو نيست تا از تو عذرخواهى شود و اين نقصى است كه ننگش به تو نرسد.

ص: 428

(14) در نامه ات نوشته اى: مرا مانند شترى كه از بينى مهار كرده باشند، براى بيعت كردن مى كشاندند. سوگند به خدا، تو با اين سخن خواسته اى مرا توبيخ و تحقير كنى، در صورتى كه مرا مدح كرده اى، و مى خواستى مرا رسوا كنى، خود را رسوا كرده اى و براى انسان مسلمان نقصى نيست كه ستمديده شود مادامى كه ترديدى در دينش نداشته باشد و شكى در يقينش. و اين دليل و حجتى كه آوردم، قصدم خطاب به تو نبود [تو پست تر از آن هستى كه اين منطق و حكمت در تو اثرى كند] ولى من به قدرى كه از خاطرم گذشت براى تو ابراز كردم.

(15) سپس دربارۀ كار من و عثمان سخنى گفتى. براى توست كه به جهت خويشاوندى تو با عثمان به آن گفتۀ تو پاسخ داده شود. كدام يك از ما (من يا تو) به عثمان دشمن تر و به حوادث كشنده وى، او را رهبرتر بوديم.

(16) آيا كسى كه به او يارى كرد و او را به نشستن و رسيدگى به امور مسلمانان توصيه و تشويق نمود و از مردم خواست كه از هجوم به او خوددارى كنند، يا كسى كه عثمان از او يارى خواست، و او آنقدر سستى و تأخير ورزيد و عوامل مرگ را به سوى او سرازير كرد تا سرنوشت (اختيارى) بر سرش آمد. حاشا، سوگند به خدا «خداوند مى داند چه كسانى از جنگ جلوگيرى مى كنند و به برادرانشان مى گويند: بياييد به سوى ما و در سختى هاى جنگ جز اندكى حاضر نمى شوند».

(17) و از اين كه به بعضى از كارهاى عثمان اعتراض مى كردم، اگر گناه من در مورد او اين بود كه او را ارشاد و هدايت مى كردم، هرگز عذر نخواهم خواست، چه بسا توبيخ شده اى كه گناهى ندارد.

و گاهى باشد كه نصيحت كننده مورد تهمت قرار مى گيرد.

(18) و من هيچ چيزى جز اصلاح به قدر توانايى نخواسته ام و نيست توفيقم مگر با خدا، به او توكل كرده ام و به سوى او برمى گردم.

ص: 429

(19) و هم چنين در نامه ات متذكر شده اى كه براى من و ياران من، جز شمشير چيزى ندارى! به راستى مثل تو مثل كسى است كه پس از گرياندن، بخنداند. تو كى فرزندان عبد المطلب را ديده بودى كه از دشمن عقب نشينند و با شمشير تهديد و ترسانده شوند؟ (20) پس، اندكى درنگ كن تا حمل (فرزند بدر) براى انتقام وارد ميدان جنگ شود. به زودى آن كس كه او را مى طلبى، جستجويت خواهد كرد و آنچه كه دور مى دانى به تو نزديك خواهد گشت و من با سرعت با يك سپاه با عظمت از مهاجرين و انصار و تابعينى كه با نيكى از آنان پيروى مى كنند، حركت مى كنم. تكاپويشان شديد و غبار پاهاى خود و مركب هايشان بلند است و لباس مرگ مانند كفن پوشيده اند. بهترين ديدار براى آنان ملاقات پروردگارشان مى باشد.

(21) همراه اين سپاه با عظمت فرزندان دلاوران جنگ بدر و شمشيرهاى هاشمى است. همان شمشيرهايى كه در جنگ بدر در برادر و دايى و جد و دودمانت فرو رفت. و اين شكست از ستمكاران دور نيست.

(2) پس اگر امور تباه كننده و حماقت و تفكرات بى اساس، شما را به خطا انداخت و به مبارزه و مخالفت با من واداشت. اينك اسبان تازى خود را نزديك و شتران خود را مجهز ساخته ام.

(3) و اگر مرا به حركت (حمله) به سوى خودتان وادار كرديد، همان ضربه را به شما وارد مى كنم كه جنگ جمل در برابر آن، مانند ليسيدن بقيۀ غذا باشد. با اين حال من فضيلت هركس از شما را كه مطيع ولى خويش است و حق شخصى را كه خيرخواه و خيرانديش است ادا مى كنم و من هرگز جرم يك متهم را به انسانى برى از جرم سرايت نمى دهم و گناه كسى را كه نقض تعهد كرده است به حساب آن شخصى كه وفا به عهد نموده است نمى آورم.

(4) من تو را پاره اى از خود بلكه همۀ موجوديت خود يافتم، تا آن جا كه اگر چيزى به تو اصابت كند گويى به من اصابت نموده است و اگر مرگ سراغ تو را گيرد، گويى به سراغ من آمده است و دربارۀ امور زندگى تو همان اهتمام براى من لازم است كه به امور حيات نفس خويشتن دارم. پس اين نامه را براى تأييد زندگى سعادتمندانه تو نوشتم، چه بمانم و چه از اين دنيا رحلت نمايم.

(5) فرزندم، من تو را توصيه مى كنم به تقواى الهى و الزام به امر او و آباد ساختن قلب خود با ذكر او و چنگ زدن به طناب او و كدامين رشته، اطمينان بخش تر است از رشته ميان تو و خدا اگر آن را بگيرى.

(6) قلبت را با موعظه زنده بدار و نفست را با اعراض از مزخرفات دنيا مهار كن و با يقين تقويت نما و با حكمت منور ساز و با ذكر مرگ خوارش كن و به اقرار به زوال و فنا وادارش كن و آن را به ناگوارى هاى دنيا بينا ساز و از هجوم سخت روزگاران و زشتى دگرگونى شب و روزها بترسان. اخبار گذشتگان را بر قلب خود عرضه كن و آنچه را كه به گذشتگان پيش از تو اصابت كرده است يادآور باش و در سرزمين ها و خانه ها و آثار آنان سير و سياحت كن. پس بنگر چه كردند و از كجا منتقل شدند و در كجا فرود آمدند و جاى گرفتند.

(7) اگر در روزگار و زندگى آنان دقت كنى خواهى ديد كه آنان از مجمع دوستان رخت بربستند و در ديار غربت جايگير شدند. گويى تو هم به همين زودى يكى از آنان خواهى بود و در گروهشان قرار خواهى گرفت.

(8) پس جايگاه ابدى خود را اصلاح كن و آخرتت را به دنيايت مفروش. فرزندم سخن را دربارۀ آنچه كه نمى دانى و خطاب را در مورد آنچه كه وظيفه ندارى ترك كن.

و از آن راهى كه از گمشدن در آن مى ترسى اجتناب كن، زيرا خويشتن دارى در موقع حيرت گمراهى بهتر از سوار شدن بر مركب حوادث هولناك است.

ص: 433

(9) امر به نيكى كن و از اهل نيكى باش و منكر بدى ها باش با دستت و زبانت، و از هر كس كه مرتكب زشتى شود با تمامى كوششت كناره بگير. و در راه خدا آن چنان كه شايسته است جهاد كن و در راه خدا ملامت هيچ ملامتگرى مانع كار تو نباشد.

(10) براى نيل به حق و حقيقت هر جا كه باشد در حوادث شديد غوطه ور شو و حقايق دين را فراگير و در آن ها تفقه كن، و نفس خود را به تحمل آنچه ناگوار است عادت ده، و چه اخلاق نيكويى است شكيبايى در مسير حق! و نفس خود را در همۀ امور زندگى به خدايت پناهنده كن، زيرا با اين پناهندگى، نفس را به جايگاهى محكم و امن و مانعى بزرگ وارد مى سازى.

(11) و در سؤال از پروردگارت اخلاص بورز، زيرا عطاء و محروم ساختن به دست او است. از خداوند فراوان طلب خير كن. و وصيت مرا كاملا بفهم - و از آن رويگردان مباش، زيرا بهترين سخن آنست كه سودى بدهد. علمى كه در آن خيرى نيست، سودى ندارد و از علمى كه شايستۀ تعلم نيست، نفعى نتوان برد.

(12) فرزندم، از آن هنگام كه ديدم ساليان عمر بالا مى رود و ضعف و ناتوانى وجودم را فرا مى گيرد، براى وصيت به تو پيشدستى كردم و خصلت هايى از آنچه را كه مى بايست براى تو بگويم در اين وصيت وارد نمودم، پيش از آن كه اجل بر سرم تاختن آورد، پيش از آن كه آنچه در درون دارم ناگفته بماند اقدام به اين توصيه نمودم، پيش از اين كه قوۀ رأى و نظرم رو به كاهش برود همان گونه كه قواى جسمانى كاسته شده است و پيش از آن كه بعضى از عوامل پيروزمند هوى به تسخير دل و عقلت پيش از من سبقت جويد و خشونت و سختى تو را فرا گيرد.

ص: 434

(13) و جز اين نيست كه قلب انسان جوان مانند زمين خالى از كشت است، هرچه كه در آن پاشيده يا كاشته شود، آن را مى پذيرد. لذا، پيش از آن كه دلت قساوت بگيرد و عقلت مشغول شود به تأديب تو پيشدستى كردم تا با انديشه و نظر جدى، حقايقى را كه اهل تجربه جستجو و آزمايش كردند، فرا بگيرى و از آن ها غنى گردى.

(14) در نتيجه از زحمت طلب و تلاش براى تحصيل نتيجه تجربه بى نياز باشى و به تو همان رسد كه ما به آن رسيديم و براى تو آشكار شود آنچه كه گاهى براى ما تاريك بود.

(15) فرزندم، اگرچه من به اندازۀ همۀ گذشتگان عمر نكرده ام، با اين حال در كارهاى آنان نگريستم و در اخبار آنان انديشيدم و در آثارشان سير نمودم، به طورى كه مانند يكى از آنان گشته ام.

(16) بلكه از آن نظر كه اطلاع از عموم سرگذشتشان پيدا كردم، گويى با همۀ آن مردم از اولين تا آخرين افراد آنان زندگى كرده ام و صاف آن را از تيره اش و نفع آن را از ضررش شناختم و براى تو از هر امرى صاف و خالصش را و از هر چيزى زيبايش را برگزيدم و مجهولش را از تو برگرداندم. و ديدم اهتمام و علاقه شديد من به امور حيات تو همانند اهتمام پدرى مهربان به فرزندش مى باشد.

(17) لذا تصميم به تأديب تو گرفتم كه ادب را در حالى از من بپذيرى كه در بهار زندگى هستى و رو به سپرى كردن عمر و آيندۀ روزگار مى روى و داراى نيتى سالم و نفسى صاف و پاك هستى. و در اين تأديب براى تو نخست از تعليم كتاب خداوند عز و جل و تأويل آن شروع كنم، همچنين در آغاز تعليم، قوانين اسلام و احكام و حلال و حرام آن را براى تو تبيين نمايم و براى تو به غير اين تعليمات نپردازم.

ص: 435

(18) سپس بيمناك شدم كه مبادا اختلافات ناشى از هوى ها و آراء بى اساس كه مردم را به اشتباه انداخته است براى تو نيز مشتبه گردد و با اين كه خواهان طرح و تصريح و آگاه ساختن تو به آن اختلافات نبودم، با اين حال احساس كردم آگاه ساختن تو به اين امر بهتر است از اين كه تو را در امورى رها بسازم كه از هلاكت تو در آن ها بيمناكم و اميدوارم خداوند تو را براى وصول به رشد و كمالات توفيق دهد و تو را به راه معتدل و راست هدايت فرمايد. اينك اين توصيه ها را براى تو مطرح مى نمايم و از تو مى خواهم به آن ها عمل كنى.

(19) و بدان اى پسرم، پسنديده ترين چيزى كه از وصيت من مى توانى بگيرى، تقواى الهى و بسنده كردن به آنچه كه خدا براى تو مقرر فرموده و پذيرش آن عقايد و اعمالى است كه نياكان گذشته و صلحاى خاندان تو، آن ها را پذيرفته بودند. آنان هرگز از نگريستن به خويشتن باز نماندند، همان گونه كه تو بر خويشتن مى نگرى و دربارۀ خود انديشيدند همان گونه كه تو مى انديشى و اين نگرش و انديشه آنان را در نهايت كار وادار كرد كه به آنچه كه شناختند عمل كنند و از آنچه كه مكلف به آن نبودند، خوددارى ورزند. و اگر نفس تو از پذيرش اين مطلب امتناع ورزيد بدون اين كه خودت آن را بدانى چنان كه پدرانت دانسته بودند، پس جستجويت دربارۀ دانستن آن را به وسيلۀ فهم و تعليم باشد نه با غوطه خوردن در اشتباهات و تشديد خصومت ها.

(20) و پيش از آن كه در آن امور نظرى بيندازى، ابتداء كن به يارى جستن از خدا و ميل به او براى يافتن توفيق از او و ترك هر گونه آلودگى كه تو را در شبهه داخل كند يا تو را به گمراهى تسليم نمايد.

ص: 436

(21) در آن هنگام كه يقين كردى دلت صاف شد و به مقام خشوع رسيد و نظرت متمركز و تكميل شد و اهتمام تو در يك مقصود والا هماهنگ و متحد گشت، پس بنگر در آنچه براى تو تفسير كردم و اگر آنچه از خويشتن مى خواستى و فراغت نظر و انديشه است براى تو آماده نشد، در اين موقع بدان كه در تاريكى راه گرفتار شده و در ظلمت ها غوطه ور گشته اى و هر كس كه در جستجوى دين باشد به گمراهى و تاريكى مبتلا نمى گردد. در چنين موقعى امساك و توقف بهتر از همه چيز است.

(22) پسرم، وصيتم را خوب درياب، و بدان كه مالك مرگ همان مالك زندگى است و آفريننده همان ميراننده است و فانى كننده همان برگرداننده است، و آن كسى كه مبتلا مى كند، عاقبت مى بخشد.

(23) و قطعى است كه دنيا برقرار نمى گشت مگر بر همان سنّت جاريه كه خدا آن را وضع فرموده - در مجراى نعمت ها، ابتلاء، پاداش در معاد يا هر آنچه كه آن را خواسته و تو آن را نمى دانى. اگر فهم چيزى از اين امور براى تو مشكل شد، آن را بر نادانى خود حمل كن.

(24) زيرا تو در خلقت نخستين جاهل بودى و سپس تعلم يافتى و چه زياد است آنچه كه نمى دانى و رأى تو در آن متحير مى ماند و بينايى ات در آن گم مى شود، سپس آن را بعد از آن مى بينى. پس چنگ بزن به عنايت خداوندى كه تو را آفريده و روزى داده و خلقت تو را تنظيم فرموده، پس عبادتت براى او باشد و ميل و رغبتت به سوى او و بيم و هراست از او.

ص: 437

(25) و بدان اى پسرم، هيچ كس از خداوند سبحان آن اطلاع را نداده است كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله داده است. پس به راهنمايى او خشنود باش و راهبرى او را به رستگارى بپذير. من از هيچ اندرزى براى تو مضايقه نكردم و قطعى است كه تو براى درك و شناخت خويشتن اگرچه كوشش كنى به پايۀ نظر و آشنايى من دربارۀ تو نخواهى رسيد.

(26) و بدان اى پسرم، اگر براى پروردگار تو شريكى وجود داشت، رسولان او براى تو مبعوث مى شدند و آثار ملك و سلطۀ او را مى ديدى و كارها و صفات او را مى ديدى، بلكه پروردگار تو خداونديست يگانه همان گونه كه خود را توصيف فرموده است. هيچ كس نمى تواند در ملك او تضادى با او بورزد و هرگز زوال راهى به او ندارد و وجود اقدس او ازل بوده است.

(27) اولين موجود است بدون اوليت و پايان همۀ آن ها است بدون نهايت. ربوبيت او با عظمت تر از آن است كه به احاطۀ قلب و بينايى در آيد.

(28) وقتى كه اين حقيقت را شناختى، چنان عمل كن كه مانند تو انسانى در كوچكى شأن و كمى توانايى و فراوانى عجز و بزرگى احتياجش به پروردگارش، در طلب اطاعت او و ترس از عذاب و هراس از غضبش عمل مى نمايد: زيرا خداوند تو را دستور نداده مگر به نيكى و تو را نهى نفرموده مگر از زشتى.

(29) پسرم، من به تو از دنيا و حال و زوال و تحول آن خبر دادم، همچنان كه از آخرت و آنچه كه براى اهل آخرت در آن سرا آماده شده است، اطلاع دادم و براى تو مثل ها زدم تا از آن ها عبرت بگيرى و از آن ها پيروى نمايى.

ص: 438

(30) جز اين نيست كه مثل كسانى كه دنيا را شناخته اند مانند مثل مسافرانى است كه منزل بى آذوقه آنان را به زحمت انداخت و آنان منزلى داراى وسايل معيشت و وسيع را مقصد خود قرار دادند و سختى هاى راه آن منزل و دورى از دوست و خشونت سفر و ناگوارى خوراك را براى رسيدن به خانۀ وسيع و قرارگاه تحمل نمودند.

(31) آنان از اين همه مشقت و زحمت و دردى احساس نمى كنند و در خرجى كه در اين مسير مى نمايند، هيچ ضررى نمى بينند و هيچ چيز براى آنان محبوبتر از چيزى نيست كه آنان را به منزل و محله شان نزديك كند.

(32) و مثل كسى كه فريب اين دنيا را بخورد مانند مثل قومى است كه در جايگاهى داراى وسايل رفاه و آسايش زندگى مى كردند، سپس مجبور شدند به جايگاهى بى خير و فاقد رفاه و آسايش كوچ كنند. قطعى است كه براى چنين مردمى چيزى ناگوارتر و مصيبت بارتر از جدايى از آن منزل پر آسايش و حركت به سوى جايگاه فاقد رفاه و آسايش نمى باشد.

(33) پسرم، نفس خود را ما بين خويشتن و مردم، ميزان قرار بده، پس دوست بدار بر ديگرى آنچه را كه براى خود دوستدارى و آنچه كه براى تو ناملايم و ناگوار است، بر ديگران نيز كراهت بار تلقى كن. ظلم مكن چنان كه نمى خواهى ظلمى به تو برسد.

(34) و نيكويى كن همان گونه كه دوست دارى به تو نيكويى شود. و زشت بشمار از خويشتن آنچه را كه از ديگران زشت مى شمارى. آنچه را كه نمى دانى مگو اگرچه آنچه كه مى دانى اندك باشد و آنچه را كه نمى خواهى دربارۀ تو گفته شود، دربارۀ كسى ديگر مگو.

ص: 439

(35) و بدان خودپسندى ضد درستى و آفت عقول بشرى است. در تكاپو [براى تحصيل سعادت خويشتن] كوشا باش و خزانه دار ديگران مباش و هنگامى كه به مقصد خود رسيدى از ديگر اوقات، به پروردگارت خاشعتر باش.

(36) و بدان پيش روى تو راهى است بس دور و داراى مشقت شديد و تو از جستجوى شايسته در چگونگى اين راه و مقدار توشۀ كافى و پشتى سبكبار بى نياز نيستى. پس بار بيش از طاقت بر پشت خود حمل مكن كه سنگينى آن وبال گردنت باشد.

(37) و اگر از مستمندان كسى را پيدا كردى كه از طرف تو توشه اى به قيامت ببرد و در آن روز در موقع احتياج آن را به تو برساند، وجود او را غنيمت بشمار و بار را به او بسيار و هر چه بتوانى در فراوان كردن زاد و توشۀ او بكوش، شايد روزى جستجويش كنى و او را نيابى. و هر كس كه از تو وامى بخواهد و تو توانايى آن را داشته باشى، وجود او را غنيمت بشمار و نيازش را برطرف كن تا در روز دشوارى آن را به تو ادا كند.

(38) و بدان پيش رويت گردنه اى است رنج زا، در عبور از اين گردنه حال مردم سبكبار بهتر است از سنگين باران و حال كسى كه در آن گردنه، آهسته و كند حركت نمايد زشت تر از حال كسى است كه با سرعت از آن عبور مى نمايد و حتمى است كه آن جايگاه بسيار دشوار محل فرود آمدن توست: يا بر بهشت، يا بر آتش. پس پيش از رسيدن به آن جايگاه هولناك، آن را براى خود آماده كن و منزل را پيش از آن كه در آن وارد شوى هموار ساز، زيرا براى آدمى پس از مرگ، نه جاى پوزشى است و نه امكان بازگشت به اين دنيا.

ص: 440

(39) و بدان آن خداوندى كه گنجينه هاى آسمان ها و زمين به دست او است، به تو اجازۀ دعا داد. و اجابت آن را به عهده گرفته است و به تو دستور داده است كه از او مسألت كنى و او عطا فرمايد و تو از او رحم بخواهى، او به تو رحم فرمايد. آن خداوند مهربان بين تو و خويشتن كسى كه تو را از او بپوشاند قرار نداده است و تو را وادار نكرده است به سوى كسى كه دربارۀ تو به او شفاعت كند. و تو را در صورتى كه بدى كرده باشى از توبه منع نكرده است. و براى وارد ساختن عذاب بر تو عجله اى ندارد و اگر به سوى او برگشتى تو را سرزنش نمى كند و تو را در آن هنگام كه شايستۀ رسوا شدن هستى رسوا نمى كند و براى قبولى توبه از تو سختگيرى نكرده و به وسيلۀ كيفر با تو مناقشه ننموده و از رحمت خويش نااميدت نفرموده است.

(40) بلكه برگشت تو را از گناه ثواب قرار داده و گناهت را يكى و اطاعت و نيكويى ات را ده محاسبه نموده است. و در بازگشت به سوى او و طلب خشنودى از او را باز گذاشته است. پس هنگامى كه او را بخوانى صدايت را مى شنود و وقتى كه با او آهسته به نيايش بپردازى، آن را مى داند [پس اگر اين حقايق را بدانى] حاجتت را به او عرضه خواهى داشت و ذات نفس خويشتن را در پيشگاه او بگسترانى و غصه ها و اندوه هاى خود را به بارگاه او بيان كنى و برطرف شدن سختى هايت را از او بخواهى و براى همۀ امور زندگيت از او يارى طلبى و از خزاين رحمت او عطايايى را مسألت نمايى كه جز او نتواند آن ها را به تو عنايت فرمايد از فزونى عمرها و صحت بدن ها و گسترش روزى ها.

(41) سپس خداوند متعال كليدهاى گنجينه هاى نعمت هايش را در اختيار تو قرار داده با اجازه و رخصت در مسألت از او. هر وقت بخواهى درهاى نعمت او را به وسيلۀ دعا به روى خود باز كنى و انبوه رحمتش را به سوى خود سرازير نمايى.

پس تأخير اجابت دعايى كه به بارگاه خداوند نموده اى نااميدت نسازد، زيرا عطاى الهى به قدر نيّت است.

ص: 441

(42) و گاهى اجابت دعا براى بزرگتر نمودن پاداش دعا كننده و فراوان بودن عطاى آرزو كننده به تأخير مى افتد.

(43) بسا باشد كه چيزى را از خدا مسألت نمايى ولى آن خواسته به تو داده نمى شود، ولى در مقابل بهتر از آن خواسته يا در اين دنيا و يا در آخرت نصيبت مى گردد. يا آن خواسته به جهت آنچه كه براى تو بهتر است از تو برمى گردد. پس چه بسا كه آن چه مسألت نموده اى، اگر به تو داده شود، دينت از بين مى رود. پس تو خيرى را از خدا مسألت كن كه زيبايى اش براى تو بماند و وبالش از تو دور گردد. پس مال چيزى است كه نه آن براى تو مى ماند و نه تو براى آن.

(44) و بدان اى پسرم، جز اين نيست كه تو براى آخرت آفريده شده اى نه براى دنيا و براى فنا به عالم هستى گام گذاشته اى نه براى ابديت و براى مرگ نه براى زندگى و قطعى است كه تو در اين دنيا در جايگاهى قرار گرفته اى كه بايد از آن كوچ كنى و به قدر كفايت از آن برخوردار شوى. تو در مسير آخرتى.

(45) و تو گريزان از مرگى با اين كه نجاتى نيست براى كسى كه از مرگ بگريزد و هر كس كه مرگ در پى او است از او فوت نخواهد گشت و ناچار گريبان او را خواهد گرفت. همواره برحذر باش از اين كه مرگ تو را در حال زشتى دريابد كه تو با خويشتن دربارۀ بازگشت از آن زشتى گفتگو مى كردى. آرى برحذر باش از اين كه مرگ بين تو و بازگشت از گناه مانع گردد كه در نتيجه خود را به هلاكت بيفكنى.

(47) و بپرهيز از اين كه فريب گروهى از اهل دنيا را بخورى، جمعى كه چنان دلبستگى به آن پيدا كرده اند كه گويى جاودانه در آن خواهند زيست. خداوند سبحان دربارۀ اين دنيا به تو خبر داده و خود همين دنيا خود را براى تو توصيف نموده و پرده از زشتى هاى خود براى تو برداشته است. پس جز اين نيست كه مردم اين دنيا، همانند سگ هاى عوعو كننده و درندگان خون آشامند كه بعضى از آنان بر بعضى ديگر عوعو كنند و عزيزش ذليلش را مى خورد و بزرگش بر كوچكش غلبه نمايد.

(48) برخى از آنان شترانى هستند بسته و برخى ديگر مهار گسيخته و رها شده كه عقول خود را گم كرده اند و سوار بر مجهولات و سرگردان هستند. دسته هايى آفت زده در بيابانى شن زارند كه حركت در آن دشوار است، نه شبانى دارند تا آنان را مديريت كند و نه گله بانى كه آنان را بچراند.

(49) دنيا آنان را در راه تاريك و كور كننده به حركت درآورد و چشمانشان را از كانون نور هدايت برگرفت، پس در حيرتكده گم گشتند و در نعمت آن غرق شدند و دنيا را براى خود، خدا اتخاذ كردند. پس دنيا آنان را به بازى گرفت و آنان هم آن را به بازى گرفتند و پشت سر و فوق آن را فراموش كردند.

(51) و بدان يقينا تو نه به آرزويت مى رسى و نه از اجلت فراتر مى روى و قطعا تو در مسير كسى قرار گرفته اى كه پيش از تو بوده است. در طلب دنيا با آرامش رفتار كن و كسب و تجارت را به نيكويى برگذار، زيرا با طلب و جستجو كه به از بين رفتن مال منجر گشته است، پس نه هر جوينده اى به آن روزى كه مى خواهد مى رسد و نه هر كسى كه در طلب راه اختصار را پيش گرفته است محروم مى ماند.

(52) كرامت نفس خود را از هر گونه پستى ها بالاتر بدار، اگرچه تو را به آنچه كه ميل دارى برساند، زيرا تو در برابر آنچه كه از شرف نفس خود از دست مى دهى، عوض نخواهى گرفت. و هرگز بندۀ ديگرش مباش، در حالى كه خدا تو را آزاد آفريده است. و چيست نيكويى يك خير در صورتى كه بدون شر به دست نخواهد آمد و چيست ارزش آن آسانى كه بدون دشوارى قابل وصول نيست.

(53) و بپرهيز از آن كه مركب هاى طمع تو را برانند و به سرچشمه هاى هلاكت برسانند. و تا بتوانى مابين خود و خدا يك ثروتمند را واسطه قرار مده، زيرا تو به قسمت و سهم خود نايل خواهى گشت و اندكى از جانب خداوند سبحان با عظمت و با ارزشتر از خواستنى هاى فراوان است، اگرچه همۀ آن ها از خدا است.

(55) و تلخى نااميدى بهتر از مسألت از مردم است و كار و پيشه با پاكدامنى بهتر از بى نيازى با انحرافات است و انسان براى سرّ خود نگهدارتر است و بسا كسانى كه دربارۀ عوامل ضرر مى كوشند. كسى كه فراوان سخن بگويد، به سرسام گويى افتد. و كسى كه بينديشد، بينا گردد.

(56) خود را به اهل خير نزديك كن تا از جملۀ آنان باشى و از اهل شر دورى گزين تا از آنان جدا شوى. بد طعامى است كه از حرام تهيه شود و ستم بر ناتوان بدترين ظلم است، اگر مدارا خشونت تلقى شود، خشونت، جاى مدارا را مى گيرد. با اوقات كه دوا، درد شود و درد، دوا گردد. بسا نصيحت كند كسى كه ناصح نيست و خيانت كند كسى كه خير خواه تلقى شده است.

(57) بپرهيز از تكيه كردن به آرزوها، زيرا آرزو متاع و كالاى مردم احمق است. عقل حفظ تجربه هاست و بهترين تجربه ها چيزيست كه پندى به تو دهد. پيشدستى بر فرصت ها كن پيش از آن كه فوت آن موجب اندوه گردد. چنان نيست كه هر طالبى به مقصد برسد و هر غايبى برگردد.

(58) و از تباهى است ضايع كردن زاد و توشه و تباه ساختن معاد. براى هر امرى غايتى است. آنچه كه براى تو مقدّر است، به زودى به تو خواهد رسيد.

(59) بازرگان در معرض خطر است و بسا شىء ناچيز كه از اشياء فراوان، افزاينده تر است. نه در يار و ياور پست چيزى است نه در دوست بد گمان (يا متهم).

(60) با روزگار آسان گير مادامى كه با تو بسازد و رام باشد، و خود را به اميد چيزى بيش تر به خطر مينداز و بپرهيز از آن كه مركب ستيزه گرى و لجبازى تو بناى چموشى گذارد.

ص: 445

(61) در آن هنگام كه برادرت به فكر قطع ارتباط با تو بيفتد، نفس خود را به پيوند با او وادار، همچنين اگر بخواهد از تو رويگردان شود، تو نفس خود را به لطف و نزديكى و محبت با او وادار و در آن موقع كه براى تو بخل بورزد، تو به او بذل و بخشش نما و اگر از تو دورى گزيند، تو خود را به او نزديك كن و هنگامى كه با تو شدت بورزد، خود را به نرمش با او وادار و اگر گناهى مرتكب شد عذرش را بپذير. تا آن جا كه گويى بندۀ او هستى و او صاحب نعمت توست.

(62) و بپرهيز از آن كه اين مقابله با اضداد (مثلا مهربانى در مورد كينه توزى را) در غير موردش به كار ببندى، يا با كسى انجام بدهى كه شايستگى آن زيبايى ها و عظمت ها را ندارد. هرگز دشمن دوستت را براى خود دوست اتخاذ مكن كه به خصومت با دوستت منجر گردد و خيرخواهى و خيرانديشى را دربارۀ برادرت (دوستت) خالص نما، چه خوشايند باشد و چه ناخوشايند. همواره غضب را به تدريج بياشام، زيرا من جرعه اى كه عاقبت شيرين تر و داراى پايانى لذيذتر از آن باشد، نديده ام.

(63) نرمخويى كن با كسى كه با تو خشونت كند، زيرا چنين كسى براى تو در معرض نرم شدن است. دربارۀ دشمن با فضل و فضيلت رفتار كن، زيرا اين رفتار يكى از دو پيروزى است. و اگر خواستى دوستى با برادرت را قطع كنى، مقدارى از آن دوستى را براى خود باقى نگهدار، زيرا ممكن است روزى آن شخص همان محبت باقيمانده را مورد استناد قرار بدهد.

(64) و هر كس كه به تو خوش گمان باشد، گمانش را تصديق كن و هرگز حق برادرت را به جهت دوستى كه ما بين تو و او است، تباه مساز، زيرا برادر تو نيست كسى كه حق او را ضايع كنى.

(65) و چنان مباش كه خاندانت از ناحيۀ تو بدبخت ترين مردم باشند و تمايل به آن كس نداشته باش كه از تو اعراض كرده است. و هرگز برادر تو براى قطع پيوند دوستى، از علاقۀ تو به پيوند با او، قوى تر نباشد. و هيچ گاه براى بدى كردن نيرومندتر از نيكويى نمودن مباش.

ص: 446

(66) و ظلم هر كسى كه به تو ستمى بورزد در نظرت بزرگ جلوه نكند، زيرا چنين شخصى در ضرر بر خويشتن و سود رساندن به تو خواهد كوشيد و پاداش كسى كه تو را شاد كند اين نيست كه با او زشتى نمايى.

(67) و بدان اى پسر من، روزى بر دو قسم است: يكى آن روزى است كه تو آن را طلب كنى. دوم آن روزى است كه تو را مى طلبد و اگر هم تو به دنبال آن نروى، آن روزى به سوى تو خواهد آمد. چه زشت است خضوع و خود را پست نمودن در موقع احتياج و ظلم و جفاكارى در هنگام بى نيازى. جز اين نيست كه آنچه از دنيا براى تو سودى خواهد داشت، آن است كه جايگاه ابدى خود را با آن اصلاح نمايى. و اگر مى خواهى بر آنچه كه از دستت رفته است، ناله و زارى كنى، پس بر همۀ آنچه كه به تو نرسيده است، زارى نما.

(68) استدلال كن به وسيلۀ آنچه كه واقع شده است، بر آنچه كه واقع نشده است، زيرا امور جهان شبيه يكديگرند و هرگز از آن مردم مباش كه پند به او سودى نمى دهد مگر اين كه او را شديدا به درد بياورد، زيرا خردمند با تعليم و تربيت هاى سازنده پند مى گيرد در صورتى كه حيوانات با زدن، پند مى پذيرند.

(69) طرد كن از خود، امواج اندوه ها را با نيروى تحمل و يقين نيكو. هر كس اعتدال را ترك كند مرتكب جور و انحراف مى شود. يار حقيقى مانند خويشاوند است و دوست واقعى كسى است كه هويت دوستى را در نهان حفظ كند.

(70) هوى شريك كورى است. بسا دورى كه از نزديك نزديكتر است و بسا نزديكى كه از دور دورتر. غريب كسى است كه دوست نداشته باشد. هر كس از حق تجاوز كرد، راه براى او تنگ مى گردد. هر كس به اندازۀ خود كفايت كند، براى او پايدارتر است.

ص: 447

(71) و محكم ترين رشته كه براى تو شايسته است، رشته اى است ما بين تو و خدا. هر كس كه اعتنايى به تو ندارد دشمن توست. گاهى نااميدى از چيزى، دريافت آن است هنگامى كه طمع مايۀ هلاكت است. چنان نيست كه هر مخفى داشتنى آشكار گردد و هر فرصتى قابل بهره بردارى. و چه بسا آدم بينا در تشخيص مقصد به خطا رود و انسان نابينا به رشد و مقصد كمال خود نايل آيد.

(72) تا بتوانى شر را به تأخير بينداز، زيرا هر وقت بخواهى مى توانى آن را جلو بيندازى. و بريدن پيوند از نادان معادل پيوستن به خردمند است. هر كس به زمانه اطمينان كند، زمانه به او خيانت ورزد و هر كس آن را تعظيم كند، پست و خوارش نمايد.

(73) چنان نيست كه هر كس تيرانداخت، به نشانه زد. هنگامى كه صاحب سلطه بر جامعه دگرگون شود، زمانه نيز تغيير پيدا كند. پيش از حركت در راه از همراه و پيش از قرار گرفتن در خانه دربارۀ همسايه تحقيق نما. بپرهيز از آن سخن كه بخنداند، اگرچه آن سخن را از كسى ديگر نقل كنى.

(76) زيرا زن ريحان است نه قهرمان. و در بزرگداشت او به بيش از حد نفس او تجاوز مكن و او را به طمع مينداز كه براى ديگرى شفاعت و ميانجيگرى نمايد.

(77) بپرهيز از غيرت در غير موردش، زيرا چنين تعصب افراطى زن صحيح و سالم را به بيمارى و بى گناه را به بدگمانى مى خواند. و به هر فردى از خدمتكارانت كار و وظيفه اى را اختصاص بده، زيرا اختصاص باعث مى شود كه در خدمت كردن به تو، كار را بر گردن يكديگر نيندازند.

(78) قبيله و عشيرۀ خود را محترم بشمار، زيرا آنان بال هاى تو هستند كه به وسيلۀ آنان به پرواز درمى آيى و اصل تو هستند كه به طرف آن برمى گردى.

(2) آنان پس از آن كه تو را شناختند از تو جدا گشتند و دست از يارى تو برداشتند و به طرف خدا گريختند و پناهنده شدند، زيرا تو آنان را به دشوارى ها انداختى و از اعتدال منحرفشان ساختى.

(3) اى معاويه، دربارۀ خويشتن از خدا بترس و افسارت را از دست شيطان در آور؛ زيرا دنيا از تو بريده ميشود و آخرت به تو نزديك است.

(4) اگر از حال من پرسى كه چگونه ام، به طور قطع * من در برابر حوادث سخت زمان مقاوم و شكيبايم.

براى من سخت است كه اندوهى در من ديده شود * كه دشمن شماتت كند و يا دوست ناراحت گردد.

(2) اما بعد از حمد و ثنا، من بنده اى از بندگان خدا را به سوى شما فرستادم كه در روزگار بيم و هراس نخوابد و در ساعت هاى وحشتناك از دشمنان عقب ننشيند و براى مردم نابكار از شعلۀ آتش سوزانتر است. اين مرد مالك بن الحارث الاشتر از مذحج است. از او بشنويد و فرمانش را در هر مورد كه مطابق حق است اطاعت كنيد، زيرا اين مرد يكى از شمشيرهاى خداوندى است كه نه لبۀ آن كند است و نه ضربتى كه به وجود مى آورد، بى اثر است.

(3) اگر به شما دستور بدهد دسته جمعى حركت كنيد، بدون تأخير راه بيفتيد و اگر امر به توقف نمايد، توقف كنيد، زيرا او اقدام نكند و عقب ننشيند و به تأخير و تقديم نيندازد، مگر به دستور من، و من به جهت صفاتى كه اين مرد دارد يعنى خيرخواهى و خيرانديشى اش دربارۀ شما و شدت سختگيرى اش بر دشمنان شما او را از خود گرفتم و شما را بر خودم مقدم داشتم.

(2) و اگر جانب حق را مى گرفتى، به آنچه كه مى خواستى مى رسيدى. پس اگر خدا مرا بر تو و پسر ابى سفيان مسلط نمايد، هر دو را به خاطر اعمالى كه انجام داده ايد مجازات خواهم كرد. و اگر مرا ناتوان بسازيد و پايدار باشيد، آنچه كه در پيش رو داريد (روز قيامت) براى شما بدتر است.

(2) از آن موقع كه ديدى روزگار به پسر عمويت حمله كرد و دست انداخت و دشمن شدت به خرج داد و چهرۀ پيروزى به خود گرفت و امانت مردم دستخوش خيانت گشت و اين امت سست و بى اصل شد، از پسر عمويت روى گرداندى مانند پشت كردن سپر به روى انسان، پس جدا شدى از او با ديگر كسانى كه از او جدا شدند و او را تنها گذاشتى و با كسانى كه او را رها كردند دمساز گشتى و خيانت كردى به او با خيانتكاران، پس تو نه پسر عمويت را ياورى كردى و نه امانت را ادا نمودى.

(3) گويى نيّت تو از جهاد، خدا نبوده است و گويى تو برهانى براى كارهاى خود از خدا نداشتى و گويى تو مى خواستى اين امت را در دنيايشان در حيله هاى خود غوطه ور سازى و آنان را دربارۀ غنيمتى كه به دست آورده اند فريب دهى.

هنگامى كه براى خيانت بيشتر و شديدتر فرصت پيدا كردى، شتاب در حمله نمودى و با حركتى تند برجستى.

(4) به هر مالى كه از اموال خاص بيوه زنان و يتيمان آنان قدرت پيدا كردى ربودى آن را مانند ربودن گرگ چابك، بز زخم خوردۀ خون آلود را و آن را با دلى آسوده به حجاز فرستادى بدون اين كه از ربودن آن احساس گناه كنى. اى انسان بى مايه، گويى ارثى از پدر و مادرت را به جيب خانواده ات ريختى. پاك و برى است خداوند.

(5) [از اين كارى كه تو كرده اى] آيا ايمان به معاد ندارى؟ آيا از دقت در حساب روز قيامت باكى ندارى؟ اى كسى كه در نزد ما از خردمندانى معدود محسوب مى گشتى، چگونه آشاميدنى و خوراكى را گوارا تلقى مى كنى با اين كه مى دانى حرام مى خورى و حرام مى آشامى! و كنيزها مى خرى و زنان را به ازدواج در مى آورى از اموال يتيمان و بينوايان و مؤمنان و مجاهدانى كه خداوند آن اموال را به آنان واگذاشته و شهرها را به وسيلۀ آنان حفظ فرموده است.

ص: 457

(6) از خدا بترس و اموال آن مردم را به خودشان برگردان، زيرا اگر اين كار را نكنى و خداوند مرا بر تو مسلط بدارد، تو را چنان مجازات كنم كه عذر من در نزد خدا باشد. و با آن شمشير تو را مى زنم كه هيچ كس را با آن نزدم مگر اين كه داخل آتش شده است.

(7) و سوگند به خدا، اگر دو فرزندم حسن و حسين مثل تو خيانت مى كردند، رضايت و خرسندى از من نمى ديدند و به هيچ خواسته اى از من نمى رسيدند تا حق را از آن دو بگيرم.

(8) و باطل را كه با ظلمشان به وجود آمده بود از بين ببرم. و سوگند به خداوندى ياد مى كنم كه پروردگار عالميان است، خوشحال نمى شدم اگر آنچه از اموال مسلمانان ربودى، براى من حلال بود، كه پس از زندگانى خود براى وارثانم ميراث مى گذاشتم. پس مقدارى دربارۀ خويش مواظب باش. گويى مدت عمرت به پايان رسيده و زير خاك دفن شدى و اعمالت به تو ارائه شد در آن جايگاهى كه ستمكار با حسرت و تأسف فرياد برآورد و آن كه عمرش را تباه كرده آرزوى برگشت به دنيا نمايد، در حالى كه «آن موقع جاى گريز نيست».

(2) به سوى ما بيا بدون اين كه مورد بدگمانى باشى و نه شايستۀ ملامت و نه متهم به تقصير و نه مرتكب گناه. من تصميم گرفته ام به مقابله با ستمكاران شام بروم و دوست داشتم تو پيش من حاضر شوى زيرا تو از كسانى هستى كه بر جهاد با دشمن و برپاداشتن ستون دين به آنان تكيه مى كنم، انشاء اللّه.

(6) بلى! از همه آنچه كه آسمان بر آن سايه انداخته بود فدك در دست ما بود كه نفوس گروهى از مردم به آن بخل ورزيد و گروهى ديگر سخاوت ورزيده چشم از آن پوشيدند. خدا است بهترين داور ميان بندگانش.

(7) و مرا چه كار با فدك و غير فدك، در حالى كه جايگاه نفس فردا گور است كه در تاريكى آن نشانه هاى وجودش از بين مى رود و اخبارش ناپديد مى گردد، آن گورى كه اگر بر وسعتش اضافه شود و دو دست حفر كننده اش آن را گسترش دهد، با اين حال سنگ و كلوخ آن را بفشارد و خاك هاى انبوه رخنه هايش را مسدود كند. جز اين نيست كه من نفس خود را با تقوى مشقت و رياضت مى دهم تا در روز ترس بزرگ در امن و امان آيد و در كناره هاى لغزشگاه ها ثابت گردد.

(8) و اگر من بخواهم راه به اين عسل صاف و مغز گندم و بافته هاى اين پرنيان ببرم، مى توانم.

(9) ولى هيهات اگر هواى من، بر من پيروز شود و حرص و آز من به گزينش خوراك ها وادارم سازد، در حالى كه ممكن است در حجاز و يمامه كسى باشد كه طمعى در يك قرص داشته و سيرى را به ياد نداشته باشد، يا با شكمى پر بخوابم و پيرامون من، شكم هايى گرسنه و جگرهايى سوخته باشد. يا چنان باشم كه گوينده اى گفته است:

و براى تو دردى بزرگ و كافى است اين كه با شكمى پر بخوابى و در پيرامون تو جگرهايى باشد كه آرزوى شديد داشته باشد به خوردن پوستى دباغى نشده!

ص: 462

(10) آيا دربارۀ خودم به اين قناعت كنم كه گفته شود: «اين امير المؤمنين است» ولى در ناگوارى هاى روزگار با آنان شركت نورزم، يا در سختى زندگى الگوى آنان نباشم؟ زيرا من آفريده نشده ام كه خوردن غذاهاى گوارا مرا مشغول بدارد مانند چهار پايى بسته شده كه تمام همت او، علفش مى باشد يا مانند حيوانى، رها به حال خود باشم كه زباله دان ها را بر هم زند و از علف هاى آن ها شكم خود را پر كند. و از آنچه از وى خواسته شده است غفلت بورزد. يا رهايم سازند، يا براى زندگى بيهوده به حال خودم واگذارند يا طناب گمراهى را بكشم يا در راه منحرف به كجروى افتم.

(11) گويى مى بينم گوينده اى از شما مى گويد: «اگر غذا و توشۀ فرزند ابيطالب همين است، پس ناتوانى او را از جنگاورى با امثال خود و پيكار با دلاوران بازداشته است».

(2) اينان بدانند درختى كه در بيابان مى رويد چوب سخت ترى دارد در حالى كه پوست سبزه هاى زيبا نازك تر و بى دوام تر است. و روييدنى هايى كه تنها از آب باران سيراب مى شوند داراى شعله هاى قوى ترند و خاموشى آنان زمانى طولانى مى خواهد.

(13) و من و رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله مانند دو شاخه از يك درخت هستيم و مانند آرنج به بازو.(1)

(14) و سوگند به خدا، اگر همۀ عرب به جنگ با من برخيزند هرگز از آنان رويگردان نمى شوم و اگر فرصتى براى نشاندن آنان به جاى خود پيش آيد، به طرف آنان با سرعت حركت خواهم كرد و مى كوشم تا روى زمين را از اين شخص معكوس (ضد انسان) و بدنى كه عقل درونش سرگشته است پاك كنم تا كلوخ از ميان دانه هاى درو شده جدا گردد.

ص: 463

(20) و قسم به خدا، قسمى كه تنها مشيت خدا را در آن استثناء مى كنم، نفس خود را چنان رياضت دهم كه اگر قرص نانى پيدا كنم براى خوردنش شاد شود و براى خورشت آن نان به نمكى قناعت بورزد. و چشم را رها سازم تا مانند چشمۀ آبى كه منبع آن خشكيده باشد آبى در آن نماند و اشكش را تا پايانش بريزد.

(21) آيا حيوان چرنده از چريدن علف سير شود و در جاى خود بيارامد و گوسفند در آغل از گياه سير خورد و بخوابد و على [هم] از توشۀ خود بخورد و بخوابد؟ پس چشم على روشن باد كه پس از ساليان طولانى از حيوانى مهمل كه به حال خود رها شده و چرنده اى كه به چريدن مشغول است، پيروى نمايد.

(22) خوشا به حال نفسى كه واجباتش را به خدا ادا كرده و در سختى هاى خود تحمل و شكيبايى نموده و از چشم برهم زدن در خواب شبانگاهى دور شده تا آن گاه كه خواب بر او پيروز گشته، بدنش را بر زمين گسترده و كف دست را بالش زير سر نموده در ميان گروهى كه ترس از معاد چشمان آنان را تا صبح بيدار نگه داشته و پهلوهايشان را از خوابگاه ها بركنار كرده و لب هايشان با تلفظ آهسته به ذكر پروردگارشان مشغول گشته و گناهانشان به جهت طول استغفارشان از درونشان پاك شده است. «آنان هستند حزب الله، آگاه باشيد قطعا حزب الله رستگارانند.» (23) پس اى فرزند حنيف به خدا تقوى بورز و قرص هاى نان خود كفايتت كند تا از آتش دوزخ نجات يابى.

ص: 465

(2) شما و همۀ فرزندان و دودمانم و هر كسى را كه نامۀ من به او برسد توصيه مى كنم به تقواى الهى و نظم امور خويش و اصلاح در ميان مسلمانان، من از جدّ شما رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله شنيدم كه مى گفت: «اصلاح ميان مردم از عموم نماز و روزه برتر است.» (3) خدا را، خدا را در نظر بگيريد دربارۀ يتيمان، از تغذيه و اطعام آن نكاهيد و در جمع شما ضايع نگردند.

(4) خدا را، خدا را در نظر بگيريد دربارۀ همسايگانتان، زيرا همسايگان مورد سفارش پيامبر شما هستند. آن بزرگوار همواره در مورد آنان چنان سفارش مى فرمود كه گمان كرديم كه همسايگان ما را از وارثان قرار خواهد داد.

(5) خدا را، خدا را در نظر بگيريد دربارۀ قرآن، مبادا ديگران در عمل به آن بر شما سبقت گيرند.

(6) خدا را، خدا را در نظر بگيريد دربارۀ نماز، زيرا ستون دين شماست.

(7) خدا را، خدا را در نظر بگيريد دربارۀ خانۀ پروردگارتان و تا هستيد آن را خالى مگذاريد، زيرا اگر خانه خدا رها شود، براى نزول عذاب مهلت داده نخواهيد شد.

(8) خدا را، خدا را در نظر بگيريد در جهاد با اموال و جان ها و زبان هايتان در راه خدا.

(9) و بر شما باد پيوستن به هم و بخشش و عطا به يكديگر، و بپرهيزيد از انديشه به ضرر يكديگر و گسيختن از هم. امر به معروف و نهى از منكر را ترك مكنيد. اگر اين دو تكليف را انجام ندهيد، اشرار شما بر شما مسلط مى شوند، سپس هر چه دعا كنيد براى شما مستجاب نخواهد گشت.

ص: 467

(10) سپس گفت: اى فرزندان عبد المطلب، هرگز شما را نبينم كه در خون هاى مسلمانان فرو رفته ايد با اين دليل كه «امير المؤمنين كشته شده است». آگاه باشيد! براى قصاص جز قاتل من كشته نشود.

(11) بنگريد، اگر من در نتيجه اين ضربت او (ابن ملجم پليد) از دنيا رفتم، يك ضربه در برابر ضربۀ او وارد كنيد و هرگز قاتل را مثله نكنيد [اعضاى مهم او مانند چشم و گوش و بينى او را نبريد] زيرا من از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله شنيدم: «بپرهيزيد از مثله كردن اگرچه سگ هار يا ديوانه باشد».

(3) آگاه باشيد، حقى كه شما بر من داريد، اين است كه هيچ رازى را از شما مخفى ندارم مگر در مسائل مربوط به جنگ، و شما را از اظهار نظر در امرى كنار نزنم مگر در حكمى كه صادر مى كنم، و حقى كه شما داريد از مورد خود به تأخير نيندازم و در اواسط آن مورد بدون اين كه آن را به پايان برسانم، توقف نكنم.

(4) و همۀ شما نزد من دربارۀ حق مساوى باشيد. اگر چنين كردم (حقوق شما را به جاى آوردم) نعمت خداوندى براى شما تثبيت شده و اطاعت من بر شما واجب است و اين كه از هر دعوتى كه كنم عقب ننشينيد و در امورى كه به صلاح شما است هرگز كوتاه نياييد و در حوادث سخت و متراكم [براى وصول به حق] فرو رويد. پس اگر شما در اين دستورات سازنده در ارتباط با من استقامت نورزيد، هيچ كس براى من از كسانى از شما كه منحرف شده اند موهون تر نخواهد بود. سپس او را كيفر بزرگى مى دهم و در نزد من رهايى نخواهد يافت. پس اين دستورات را از فرماندهانتان بگيريد و از نفوس خود به آن امرا آنچه را كه خداوند به وسيلۀ آن حيات مادى و معنوى شما را اصلاح نمايد، تقديم كنيد. و السلام.

(3) پس مابين مردم و خودتان انصاف بورزيد و به برآوردن نيازهاى آنان تحمل نماييد، زيرا شماييد خزانه داران رعيت و وكلاى امت و سفيران پيشوايان.

(4) و هيچ كس را دربارۀ احتياجى كه دارد به خشم وادار نكنيد و از آنچه كه طلب مى كند، بازمداريد و براى دريافت ماليات لباس زمستان و تابستان مردم را مفروشيد، همچنين حيوان ها يا بنده اى را كه وسيلۀ كار صاحبش است، از دستش مگيريد. و هيچ كس را براى يك درهم تازيانه مزنيد و دست به مال كسى نيازيد، چه مسلمان نمازگزار باشد و چه با مسلمانان پيمان همزيستى بسته باشد.

(5) مگر اسبى يا سلاحى پيدا كنيد كه به وسيلۀ آن ها تجاوزى به اهل اسلام صورت گيرد، زيرا شايسته نيست براى مسلمان كه وسيلۀ جنگ را در اختيار دشمنان اسلام بگذارد. مبادا كه شوكت و قدرتى براى كفر بيفزايد.

(6) و هرگز از خيرخواهى و خيرانديشى دربارۀ خويش دريغ مداريد، همچنين از نيك رفتارى در ميان لشكريان و يارى به رعيت و تقويت دين خدا هرگز مضايقه نكنيد و در راه خدا در تحقق بخشيدن به آنچه براى شما واجب كرده است، كوشش و تلاش نماييد، زيرا خداوند سبحان به ما و شما احسان فرموده است كه با كوشش ها و تلاش هاى خود سپاسگزارش باشيم و تا آن جا كه قدرت ما مى رسد او را يارى نماييم و قوه و نيرويى نيست مگر از مقام خداوند بزرگ و با عظمت.

ص: 471

(2) دستور مى دهد او را به تقواى الهى، و تقديم اطاعت خداوندى بر همه چيز، و پيروى از آن فرايض و سنت ها كه خداوند سبحان در كتاب خود به آن ها دستور داده است، و هيچ كس نمى تواند (در اين زندگانى و در سراى اخروى) به سعادت نايل آيد مگر اين كه از آن فرايض و سنت ها پيروى كند، و هيچ كس سقوط در شقاوت نكند مگر با انكار و ضايع كردن آن ها، (و دستور مى دهد كه) خداوند سبحان را با قلب و دست و زبانش يارى نمايد، زيرا خداوند بزرگ به عهده گرفته است يارى كسى را كه او را يارى كند، و عزيز داشتن كسى را كه او را عزيز بدارد.

(3) (و دستور مى دهد) كه نفس خود را از شهوت ها بشكند، و از طغيان ها باز بدارد، زيرا نفس آدمى سخت به بدى وادار مى كند، مگر آن كه خدا رحم كند.

(4) سپس بدان اى مالك، من تو را به شهرهايى مى فرستم كه پيش از تو حكومت هايى كه برخى از آنان عادل و بعضى ديگر ستمكار بودند در آن ها به جريان افتاده است، و قطعى است كه مردم در همۀ امور و شؤون تو همان گونه نظاره خواهند داشت كه تو در امور و شؤون حكام گذشته نظاره مى كردى، و دربارۀ تو همان را كه خواهند گفت كه تو خود دربارۀ آنان مى گفتى.

(5) مالكا، جز اين نيست كه خداوند متعال براى شناخت مردان صالح، حقايق را بر زبان هاى بندگانش به جريان مى اندازد. محبوبترين ذخيره را براى خود عمل صالح قرار بده، پس هوايت را مالك باش، و نفست را از اقدام به آنچه براى تو حلال نيست سخت باز دار، زيرا انصاف و عدالت دربارۀ نفس، جلوگيرى جدى از اقدام نفس است در هر چه كه بخواهد يا نخواهد.

ص: 473

(6) مالكا، رحمت و محبت و لطف بر مردم جامعه را به قلبت بفهمان، (به طورى كه آن را دريافت كند، نه اين كه در حد يك تصور ذهنى بماند). و براى آنان درنده اى خونخوار مباش كه خوردن آنان را غنيمت بشمارى، زيرا مردم بر دو صنفند، يا برادر دينى تو هستند، يا نظير تو در خلقت (همنوع تو مى باشند).

(7) لغزش ها از آنان سر مى زند، و خطاها بر آنان روى مى آورد، و از روى عمد يا خطا دچار تجاوز مى گردند. مردم را از بخشش و چشم پوشى هاى خود آنچنان بهره ور ساز كه دوست دارى مثل آن را خدا براى تو عطا فرمايد، زيرا مقام تو بالاتر از آن مردم است و مقام زمامدار تو بالاتر از تو، و خداوند فوق زمامدار توست، و خداوند كفايت امور مردم را از تو خواسته، و تو را به وسيلۀ آنان آزمايش كرده است.

(8) مالكا، هرگز نفس خود را براى محاربه با خدا روياروى مساز، زيرا تو تاب انتقام او را ندارى، و از عفو و رحمت او بى نياز نيستى، و از هر عفوى كه كرده اى هرگز نادم مباش، و به هر كيفرى كه داده اى هرگز مباهات مكن، و مادامى كه راهى براى گريز داشته باشى به غضب و پرخاش مشتاب.

(9) و هرگز مگو: من به مقام فرماندهى نصب شده ام، فرمان مى دهم و بايد اطاعت شوم، زيرا اين تلقين نابكارانه وارد كردن فساد در قلب است، و عامل سستى و تزلزل در دين، و نزديك شدن به دگرگونى ها.

(10) و در آن هنگام كه با توجه به مقام بالاى خود، هيبت و تكبرى در خود احساس كردى، (فورا) به ياد بياور عظمت ملك خداوندى را كه فوق توست، و بنگر و متوجه باش بر قدرت و سلطۀ خداوندى بر ناتوانى هايى كه دربارۀ نفس خود دارى. اين توجه و نگرش است كه سركشى و تمرد را از تو مى گيرد، و تندى تو را فرو مى نشاند، و آن عقل را كه از مغزت بيرون رفته بود، به تو باز مى گرداند.

ص: 474

(11) مالكا، سخت بپرهيز از اين كه در صدد برابرى با عظمت خداوندى برآيى، و خود را در جبروت ربوبى با خداوند متعال همانند بينى، زيرا خداوند هر جبارى را ذليل، و هر متكبرى را پست و خوار مى سازد.

(12) مالكا، مابين خدا و مردم از يك طرف و نفس و دودمان و هر كسى از رعيت كه هوايى از او بر سر دارى، از طرف ديگر انصاف برقرار كن. اگر انصاف برقرار نكنى، ستم ورزيده اى، و هر كس كه به بندگان خدا ستم روا دارد، خدا است كه از طرف بندگانش دشمن آن ستمكار است، و هر كس كه خدا با او خصومت كند، دليلش را باطل سازد، و چنين شخصى در صدد محاربه با خدا است تا آن گاه كه از ستمكارى برگردد و توبه نمايد.

(13) (آگاه باش كه) هيچ چيزى بيش از حركت بر مبناى ظلم موجب دگرگونى نعمت خداوندى و سرعت انتقام او نيست، زيرا خداوند شنوندۀ دعاى ستمديدگان است، و در كمين ستمكاران.

(14) بايد بهترين امور در نزد تو، متوسطترين آن ها در حق، و فراگيرترين آن ها در عدالت، و جامع ترين آن ها به رضايت مردم باشد، زيرا غضب عموم، رضايت خواص را از بين مى برد، و غضب خواص در صورت وجود رضايت عموم مردم بخشوده مى شود.

(15) خواص در دوران آسودگى بيش تر از همۀ افراد رعيت موجب تكلف و مشقت زمامدار هستند و در موقع آزمايش يارى آنان از همه كمتر مى باشد، (و همچنين) هيچ احدى مانند خواص از عدل و انصاف، احساس ناراحتى نمى كند. اين خواص بيش از همه در سؤال اصرار مى ورزند، و در موقع عطا كمتر از همه شكر مى گزارند، و در صورت امتناع زمامدار از عطا، ديرتر عذر مى پذيرند، و هيچ فرد و گروهى در حوادث بزرگ روزگار مانند خواص كم صبر و بى تحمل نيستند.

ص: 475

(16) و جز اين نيست كه ستون برپا دارندۀ دين و تشكل جمعى مسلمانان و وسيله دفع دشمنان، عموم مردم و امت اسلامى هستند، پس گوشت شنواى سخنان اين مردم، و تمايلت به سوى آنان باشد.

(17) مالكا، دورترين و مبغوض ترين مردم در نزد تو كسى باشد كه بيشتر در صدد پيدا كردن و ابراز عيوب مردم است، زيرا در مردم عيوبى است كه شايسته ترين انسان ها براى پوشاندن آن ها زمامدار است، پس آنچه را كه از تو پوشيده است، كشف مكن، زيرا جز اين نيست كه تكليف تو پاك كردن چيزيست كه بر تو ظاهر گشته است.

(18) و خداوند متعال خود دربارۀ آنچه از تو مخفى است حكم خواهد كرد. مالكا، تا بتوانى پرده بر روى آنچه پوشيده شود بينداز، تا خداوند سبحان آنچه را كه مى خواهى از تو براى رعيت پوشيده بماند، مخفى بدارد. گره هر كينه را از دل هاى مردم باز كن، و عامل هر گونه عداوت را از خود قطع كن، و از هر چيزى كه براى تو واضح نيست چشم بپوش، و هرگز براى تصديق سخن چين شتاب مكن، زيرا سخن چين خيانت پيشه است، اگرچه خود را به خيرخواهان تشبيه كند.

(19) و هرگز در مشورت هايت بخيل را داخل مكن كه تو را از بخشش و احسان باز مى دارد و وعدۀ فقر به تو مى دهد، و آدم ترسو را هم در مشورت دخالت مده، زيرا تو را به ناتوانى مى كشاند، و آدم حريص را از اين كار مهم دور بدار، زيرا لئامت را از روى تعدى در نظر تو مى آرايد. همه اين صفات پست بخل، ترسويى و حرص غرايزى است متنوع كه جامع همۀ آن ها بدگمانى به خدا است.

ص: 476

(20) بدترين وزراى تو كسى است كه پيش از تو وزارت اشرار را داشته و در گناهان شريك آنان بوده است. هرگز او را از خواص خود قرار مده، زيرا آنان ياران گنه كارانند، و برادران ستمكاران، و تو مى توانى جانشينانى بهتر از آنان پيدا كنى كه نظرياتى مثل آنان دارند و نفوذ آنان را نيز دارا هستند، و در عين حال از وزر و وبال گناهان آنان به دورند، كسانى كه هيچ ستمكارى را در ستم ورزى و هيچ گنهكارى را در ارتكاب گناه كمك نكرده اند.