تاریخ تشيّع اصفهان

مولف مهدی بن محمد باقر فقیه ایمانی

موضوع ریشه یابی اصل تشیّع در اسلام

و تشیّع اصفهان از دهه سوم قرن اول تا پایان قرن دهم ه

ناشر مولف

حروف چینی کوثر

چاپ اول محرم 1416 ق - 1374 ش

تیراژ 5000

چاپ و صحافی از سازمان چاپ و انتشارت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

قیمت 650 تومان

ص: 2

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الْرَحیم

به مناسبت سیصد و چهارمین سال گرد مرحوم علامه بزرگوار مجلسی ( ملا محمّد باقر ) و تجلیل و تقدیر از مقام والای او که عالی ترین مصداق فرموده امام صادق علیه السلام : « خَيْرُ اَلنَّاسِ بَعْدَنَا مَنْ ذَاكَرَ بِامَرْنَا وَ دَعَا اَلنَّاسَ اِلى ذِکْرنا » می باشد .

کتاب حاضر چاپ و به خوانندگان ارجمند تقدیم می گردد

ص: 4

موضوع تشیّع این شهر و ریشه یابی آن از دیدگاه تاریخ است؛ آن چنان که نگارنده با دست یابی به حداقل نیمی از آن آثار و یا ترجمه بعضی از آن ها ، و نیز شناختی که کم و بیش از نویسندگان بقیه داشته، یا نام کتاب خود بیانگر موضوع و محتوای آن است - حتی بطور اشاره و اختصار هم برخوردی به طرح این موضوع نکردم .

هر چند بعید نیست در این باره کسی کاری انجام داده باشد و مثلاً جزوه یا رساله ای تنظیم کرده و در کتاب خانه ای محفوظ و نگهداری شود؛ اما نویسنده بکلّی ازین بابت بی خبر است و با مرور بر موضوع های متون و فهارس مربوطه چیزی به دست نیاورد.

بدین ترتیب - بر خلاف اکثر موضوعات تاریخی و علمی که پژوهش گران در پیگیری از آن ها از جاده کوبیده ره می پیمایند و تا حدّی قابل توجه از راه رفته و حاصل زحمات پیشینیان بهره می گیرند - مولف کتاب حاضر تنها به یاری خدا و استمداد از مقام مقدس ولایت و صاحبان اصلی این گونه کتاب ها کار نو و بی سابقه ای را آغاز، و به خوانندگان علاقه مند تقدیم می دارد؛ بدون ادعای آن که کتاب، کامل و خالی از خطا و عیوب نویسندگی باشد.

البته خوانندگان ارجمند بویژه آن گروه از علما و محققین روحانی و دانشگاهی که خود دست اندر کار کارهای تحقیقی اند، با توجه به مندرجات و نشانه های فراوان و مختلفی که درین کتاب به عنوان دور نمائی از سیر تاریخی تشیّع اصفهان در درازای ده قرن قبل از استقرار صفویه در اصفهان ارائه گردیده بدین حقیقت پی خواهند برد که نگارنده با کمبود وسائل کافی برای تحقیق و بررسی موضوع بحث ، تا چه اندازه رنج تنظیم این اوراق و مطالب مندرجه و اطلاعات مربوطه را بر

ص: 6

خود هموار نموده تا ازین ره گذر خدمتی انجام داده باشد؛ و در صورت نقصان دیگران به تکمیل آن همت گمارند.

توضیحاً آن چه نباید ناگفته بماند این که بعض متصدیان تحقیق کتب خطی از اهل تسنن (1) یا اسلام شناس ایرانی غرب زده که اسلام را فقط از زبان و قلم دشمنان اسلام و استادان یهودی یا مسیحی اروپائی خود فراگرفته و خواسته است مزوّرانه گفته ها و نوشته های ضد اسلام و ضد شیعه خود و آن ها را به خورد جوانان بی خبر از واقعیات دهد - وجود شیعه را در طول ده قرن قبل از انتقال صفویه از قزوین به اصفهان ( که در سال 1000 هجری انجام شد ) در دست انداز انکار قرار داده؛ و مخصوصاً عامل پیدایش شیعه اصفهان را بطور در بست، صفویه قلم داد نموده که با کشتار و زور و استفاده از همکاری علمای شیعه فرقه جدیدی از شیعه را به راه انداختند.

لکن تنظیم این کتاب نه بخاطر دفاع از صفویه باشد که آن ها - با رسمیت دادن به تشیّع و پیروی از امامان معصوم شیعه و آزاد نمودن شیعه از فشارهای مذهبی اهل تسنن از یک سو .

و به جای گذاردن عالی ترین و چشم گیرترین مراکز علمی، دینی، ،عمرانی و اجتماعی از قبیل مدرسه مسجد، پل ، حمام ، خیابان، ،بازار، صحن و حرم در کنار مرقد بعضی از امامان و امام زادگان در ایران و ،عراق ، و جلب علمای درجه اوّل و با شخصیت بلاد عرب همانند شیخ بهائی، شیخ لطف الله میسی و محقق کرکی به ایران و مخصوصاً به

ص: 7

اصفهان و انواع ابتکارات شغلی و عجائب ساختمانی و احداث قراء و قصبات بی شمار و موقوفات فراوان در اصفهان و دیگر شهر های ایران و عراق از سوی دیگر هیچ گونه نیازی به دفاع نداشته و ندارند.

هم چنان که تالیف آن نه به انگیزه دست و پانمودن مجوز شرعی برای دخالت علما در شوون حکومتی و ارتباط آن ها با سلاطین صفویه باشد که آن ها هم نه تنها وظیفه شرعی خود را بهتر از همه می دانستند و به مصالح اسلامی آشنا تر از دیگران بودند؛ که حتی تشخیص و تعیین وظائف شرعی و اسلامی دیگران هم از هر طبقه ای به عهده علماء واجد شرایط دینی و علمی هر عصر و زمانی بوده و از آن پس نیز چنان بوده و خواهد بود.

و کافی است که علمای حقه شیعه با دخالت مستقیم و غیر مستقیم در شوون حکومتی و سلطنتی صفویه تا حدی آن ها را مهار و کنترل نموده و حتی الامکان هر یک از آنان و حتی اطرافیان شان را از تندروی های مختلف به میانه روی و اعتدال وادار می کردند و قبل از هر چیز از قدرت آنان به نفع اسلام واقعی و تشیّع بهره برداری می نمودند.

امّا ضروریست توجه خوانندگان حق طلب و حقیقت جو رابه گوشه ای از روش خیانت آمیز و سوء استفاده امثال نویسندگان مورد اشاره جلب تا بدانند این گونه افراد از روی انحرافات عقیدتی یا عقده های درونی ، یا بغض اهل بیت پیامبر و نفرت از تشیّع آن ها، یا تصفیه حساب های خیالی با مقامات روحانی و پیش وایان مذهبی شیعه یا مزدوری اجانب و اجرای مقاصد پست و شوم دشمنان اسلام و تشیّع - به وارونه جلوه دادن حقایق اما در قالب های خوشنما و فریبنده پرداخته ، و ازین ره گذر خواسته اند مردم عوام بویژه جوانان خوش باور، ساده لوح

ص: 8

و نا آگاه از حقایق دینی و تاریخی را فریب داده و به بی راهه روی گرایش دهند .

در صورتی که اگر هدف این گونه افراد انتقاد های تاریخی و بازشناخت جنایت کاران در محدوده سلطنت و از موضع زعامت دینی بود باید قبل از همه به سراغ زمام داران اموی، عباسی ، سلجوقی ، غزنوی ، ایوبی ، عثمانی و دست آخر به سراغ سعودی معاصر می رفتند و مخصوصاً روحانیون خود فروخته و درباری آنان را مطرح می کردند که اضافه بر آن که صدها میلیون بلکه میلیارد ها مسلمان را در طول قرون گذشته اسلام و عصر حاضر از اسلام واقعی منحرف و از خاندان رسالت جدا و وادار به رهروی راه خلفای دروغین و غاصب و فاصله گیری و ضدیت با راه و رسم امامان معصوم شیعه نمودند - عمری هم با قلم و بیان و انواع برخورد های عملى، مقام اولى الامرى و واجب الاطاعه بودن آن جنایت کاران از خدابی خبر و زندیقانی ( همانند: معاویه که در طول شصت سال، سبّ و ناسزا گوئی به حجت خدا امام امیر مومنان علیه السّلام را بر فراز هفتاد هزار منبر در سراسر کشور های مسلمان نشین دائر؛ و نقشه قتل امام حسن مجتبی علیه السلام را طرح و به اجرا در آورد؛ و یزید بن معاویه قاتل امام حسین علیه السلام ، و قتل عام کننده مردم مدینه با اباحه عملی مال و ناموس آن ها به مدت سه روز و تخریب مسجد الحرام و کعبه مقدسه با منجنیق و بالاخره گوینده

لُعْبَةُ هاشمَ بِالمُلک فَلَا *** خَبَرُ جَاءَ وَ لَا وَحی نَزَلَ

و عبد الملک مروان که به هنگام رسیدن خبر مرگ پدرش مروان در حال خواندن قرآن بود پس قرآن را بر هم نهاد و گفت: هم اکنون برای

ص: 9

همیشه با تو خداحافظی می کنم؛ و از جا برخاست تا به تصدی مقام خلافت پردازد؛ و مثل حَجّاج بن یوسف، جنایت کار بی نظیر را حاکم بر مسلمانان عراق و حجاز قرار داد .

و ولید بن یزید و یزید بن ولید که یکی قرآن را هدف تیر قرار داد و دیگری بحال مستی نماز صبح را در مسجد چهار رکعت خواند و با روی سخن به مامومین گفت: « اکنون شما را بس است یا زیاده بر این بخوانم ؟ »؛ و روزی هم کنیز جنبش را با پوشانیدن لباس های خود بر او وادار به اقامه نماز جماعت صبح در مسجد نمود (1) و دیگر نمونه هائی ازین قبیل را به مردم تحمیل نموده و با همه نوع جنایت و خیانت و ادعا های دروغین آن ها همکاری و سازش نشان داده و بطور خلاصه همه تجاوزات و انحرافات عقیدتی عملی و اخلاقی زمام داران دشمن اسلام و دشمن اهل بیت عصمت، سلام الله علیهم اجمعین، را از پیش راه گشا بوده؛ و بعد از وقوع تایید توجیه و اسلامی وانمود کرده و می کنند

آری؛ یک نمونه نسبتاً نزدیکش که به راه دور نرویم - شیعه کشی سلطان سلیم بن سلطان سلیمان عثمانی بود که در سال 974 تکیه بر مسند سلطنت و خلافت دروغین اسلامی زد و به سال 982 در گذشت (2)

او با استناد به فتوای یک روحانی نمای دین به دنیا فروش (3) مبنی بر

ص: 10

کفر شیعه و اباحه خون ، مال و ناموس ،آن و حتی کفر هر کس که منکر چنین فتوائی ،شود چهل هزار و به قولی هفتاد هزار شیعه ساکن اناضول ( از بلاد ترکیه ) را به جرم تشیّع و پیروی از اهل بیت عصمت و طهارت قتل عام کرد (1)

و نیز به استناد همان فتوی و امضای دیگر روحانی دین به دنیا فروش (2)، ده ها هزار شیعه حلب از بلاد سوریه را کشتار و سر به نیست کردند که دیگر عنوانی از شیعه مطرح نباشد (3)

و نمونه قبل از عثمانی صلاح الدین ایوبی ( در گذشته 589 ) بنیان گذار حکومت ایوبی بود که همان طور که با کشتار و قتل عام مسیحیان لبنان و سوریه و اردن و فلسطین به جنگهای صلیبی این مناطق پایان بخشید؛ نیز با کشتار شیعیان مصر در سال 567 به حکومت فاطمیین پایان داد و بساط تشیّع را از سر زمین مصر برچید (4)

ص: 11

و دیگر نمونه های فراوان ازین قبیل که این کتاب گنجایش آن را ندارد و باید به مصادر مربوطه مراجعه گردد.

و همانند مفتیان ،ترکیه دیگر علمای متعصب و دین به دنیای غیر فروش مثل:

- « ابن عربی » مولف « القواصم » (1) »

- و « ابن حجر مکی » مولف « تطهیر الجنان » (2)

- و « محب الدین » خطیب نویسنده مقدمه و پاورقی « القواصم »،

- و ناشران و تنظیم کننده خطوط « العریضه » در رد بر شیعه و تاخت و تاز بر رهروان اهل بیت - صَلَواتُ اللهِ عَلَيْهِمْ أَجْمَعین -،

- و «یوسف نبهانی » فلسطینی با نگارش « البَدیعه فِی اِقْنِاع الشِیعِه » در فضائل معاویه (3) ، و نیز « الخلافه » ،

- و « حفناوی » با تالیف « ابو سفیان » ،

- و «جبهان » نویسنده مقاله مجله « رَایه الاِسْلام » سعودی در ربیع الاخر 1380 ه ،

هستند که بعد از گذشتن قرن ها از دوران حکومت های ضد اسلام و ضد بشریت معاویه و یزید و دیگر زمام داران اموی، درصدد دفاع از آن ها

ص: 12

برآمده و با انواع خلط مبحث های تاریخی تفسیری حدیثی و فقهی، علی رغم شیعه به توجیه جنایات ایشان و مشروع وانمود کردن آن ها پرداخته؛ یا این گونه کتاب ها را تحقیق ، چاپ و منتشر می کنند.

یا مثل آتاترک ( مصطفی کمال ) که با سقوط عثمانی ها و تکیه زدن مسند حکومت جمهوری ترکیه به ( سال 1923 م ) ، اسلام را در ترکیه از رسمیت ساقط کرد و در هیچ یک از شوون سیاسی و اداری کشور ترکیه سهمی برای اسلام قائل نشد و هنوز هم این رشته سر دراز دارد .

و مثل « محمد بن عبد الوهاب » نجدی که بنیان گذار مذهب وهابی بود و به سال 1157 ه با محمد بن سعود جد سلاطین سعودی تبانی کرد؛ و با شیعه کشی و قتل عام در کربلا و دیگر جا ها، وهابی گری را گسترش داد؛ و تا هم اکنون ادامه پیدا کرده و حکومت سعودی اجرا کننده بدعت های ضد اسلامی او بوده و هست.

اما فلان ایرانی غرب زده یا بلند گوی دشمنان اسلام و تشیّع این افراد را و این کتاب ها را و این روش های حکومتی همه را نادیده گرفته، بلکه به دنباله روی و همکاری با آن ها به بزرگ ترین مایه افتخار شیعه و خدمت گزار به اسلام و اهل بیت عصمت - صَلَواتُ اللهِ عَلَيْهِمْ أَجْمَعِین - مثل مجلسی و امثال او فحاشی و جسارت و اهانت می کند.

یا بر علیه صفویه که اگر همانند همه سلاطین و زمام داران ، نقطه ضعف های اخلاقی بودند، بزرگ ترین خدمت را هم به عالم اسلام تشیّع از خود نشان دادند؛ و شیعیان و پیروان خاندان رسالت - علیه السَّلام - را از انواع محدودیت ها و گرفتاری های مذهبی از ناحیه سلا سنی و آخوند های سنّی و مردم ،سنّی رهائی و ( رسمیت دادند ) کتاب فحش نامه می نویسد .

ص: 13

اکنون با توجه به موضوع کتاب ( که در تاریخ تشیّع اصفهان خلاصه می شود )، نخست می پردازیم به توضیح کوتاهی پیرامون پیدایش اصل تشیّع و شناخت بنیان گذار آن از دیدگاه های مختلف، و سپس خواهیم پرداخت به پیگیری از موضوع اصلی کتاب « تا سیه روی شود هر که در او غش باشد. »

ص: 14

مشتمل بر کلمه « شیعه » می باشد نخستین کسی که کلمه « شیعه » را مطرح و با اضافه آن به نام « علی » آن را بر سر زبان ها انداخت؛

و با فراهم شدن هر گونه زمینه مساعد و پیش آمد مناسبی مقام و موقعیت علی و تشیّع و پیروی از آن حضرت را ، بعد از خود ایراد و گوش زد کرد؛

و با تعبیرات فراوان و گوناگون و توام با قسم، مسلمانان را با مساله امامت آشنا و به رهروی راه امام امیر مومنان - علیه السّلام - و دیگر ائمه اثناعشر - علیهم السلام - تشویق و وادار و از غیر آن برحذر و تهدید به آتش کرد، همانا شخص پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد بن عبد الله صلَّى الله علیه و آله و سلّم - بود .

این موضوع آن چنان از ناحیه حضرتش تحقق یافت که به شهادت مصادر تاریخی و منابع حدیثی هیچ گونه نقطه ابهام و نارسائی برای سو استفاده دشمنان و مخالفان یا فریب خوری و بی راهه روی افراد ضعیف و بی تفاوت بر جای نگذارد .

و از جمله علامه « کرد علی » می نویسد :

« أَوَّلُ اسْمُ ظَهَرَ فِى الاسلام عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ « الشیعه » ؛ و کان لَقَبُ أَرْبَعَةً مِنَ الصَحابه وَ هْمُ ابوذَر وَ سَلْمَانُ وَ عَمَّارُ وَ الْمِقْدَادُ ».(1)

هم چنان که محققان و دانشمندان وظیفه شناس شیعی در دوران های

ص: 16

گذشته اسلام با استفاده از آیات شریفه قرآنی و احادیث صحیح، مسلم، غیر قابل تردید و وارد از طریق اهل سنت، صدها کتاب و صدها مقاله با منطقی هر چه محققانه تر، رساتر و منصفانه تر به زبان های زنده اسلامی و از دیدگاه های مختلف علم کلام ( عقیده شناسی ) ، فن حدیث، تاریخ، تفسیر و غیره پیرامون اثبات خلافت بلافصل امام امیر مومنان علی - علیه السَّلام - و تقدّم همه جانبه آن حضرت بر دیگران و حقانیت شیعه و بی پایگی و بی راهه روی دیگر گروه های اسلامی نوشته اند (1) ؛

یا بخشی از کتاب های مختلف خود را اختصاص به موضوع امام شناسی و اثبات امامت ائمه اثنا عشر شیعه داده اند؛ و خوشبختانه اکثر آن ها بطور مکرّر چاپ و در دسترس شیعه و سنی و حتی نویسندگان و پژوهش گران خارجی قرار گرفته؛ و بالاخره کمتر و خیلی کمتر جای خالی برای طرح و ایراد بحث تازه ای درین زمینه به جای گذارده اند.

بر این اساس ما درین مقدمه کوتاه با کوتاهی فرصت ، بر آن نیستیم که به تکرار دلائل حقانیت شیعه و کشمکش های کلامی و عقیدتی سنی و شیعه یا رد و ایراد خلط مبحث های مخالفان در زمینه امر امامت پردازیم؛ اما همان طور که اشاره شد نظر به این که انگیزه اصلی تالیف این کتاب بررسی و ارائه سرنخی از تاریخ تشیّع اصفهان و موقعیت علمی، اجتماعی و سیاسی شیعه در طول ده قرن قبل از استقرار حکومت صفویه در این شهر خلاصه می گردد؛

ص: 17

به نظر رسید قبلاً سرنخی از بنیان گذار خلافت امیر مومنان و ریشه اصلی تشیّع و عامل اصلی آن در اسلام ارائه گردد تا هم خوانندگان بی خبر از واقعیات تاریخی و یا بی راهه رو بهتر پی به حقایق و واقعیت های سر نوشت ساز معنوی و عقیدتی برند؛ و هم افراد شیعه بدانند چگونه از عالی ترین محکم ترین و منطقی ترین تکیه گاه مذهبی برخوردار بوده؛ و مبادا گفته ها و نوشته های دشمنان خاندان رسالت و عمّال بیگانه و افراد غرب زده بظاهر مسلمان آنان را نسبت به سرمایه عقیدتی تشیّع و ره روی راه ائمه معصومین شیعه علیهم السلام ، که اسلام واقعی در آن خلاصه می گردد - بی تفاوت، سست، بلکه گمراه و خدای ناخواسته دچار ورشکست و بی راهه روی کنند.

و اکنون می پردازیم به پیگیری موضوع های مورد اشاره .

ص: 18

که رسالت خود را به خویشان نزدیکم ابلاغ کنم و آنان را به خدا پرستی دعوت و از شرک بر حذر دارم .

پس چون می دانستم هر گاه آن ها را بدین امر بخوانم روی خوشی نشان نخواهند داد در تنگنای اجرای این دستور قرار گرفتم و به سکوت برگذار کردم (1) ؛ آن گاه جبرئیل به نزد من آمد و گفت ای محمد اگر ماموریت خود را درین باره انجام ندهی خداوند تو را عذاب خواهد کرد.

اکنون به اندازه یک صاع ( سه کیلو ) و طبق بعضی روایات یک مد ( سه چهارم کیلو ) - طعام و یک ران گوسفند و قدحی شیر برای ما آماده کن . سپس طائفه عبد المطلب را دعوت به حضور نما تا من با آنان صحبت کنم و این ماموریت را بدان ها ابلاغ نمایم.

امیر مومنان - علیه السّلام - فرمود: من برنامه پذیرائی را طبق دستور آن حضرت آماده کردم؛ و پس از آن فرزندان عبد المطلب را که تعداد آن ها از چهل نفر و بحسب بعض روایات سی نفر یکی کمتر یا زیادتر بود دعوت نمودم و آن گاه که همه مدعوین از جمله عموهای پیامبر ابو طالب، حمزه ، عبّاس و ابو لهب در محضر پیامبر تجمع نمودند، به دستور آن حضرت غذای تهیه شده را آوردم و سفره را گستردم

رسول خدا - صلى الله علیه و آله تکه ای از گوشت را برگرفت و با دندان ریش ریش کرد و در اطراف ظرف غذا افکند؛ سپس فرمود « بِسْمِ الله » بگوئید و مشغول خوردن شوید.

ص: 20

حاضران همه از آن غذا خوردند آن چنان که دیگر نیاز و اشتهائی بر ایشان نماند سوگند به خدائی که جان علی در دست قدرت اوست، اگر هر یک ازین افراد می خواستند همه آن غذا را یک تنه می خوردند. بعداً رسول خدا فرمود ظرف شیر را آوردم همه نوشیدند تا سیراب شدند؛ بخدا سوگند که آن ظرف شیر هم خوراک یک نفر شان بود - جالب توجه آن که به موجب تصریح بعض روایات ، بعد از خوردن غذا و نوشیدن شیر به اندازه ای که همه آن عده سیر و سیراب شدند؛ ظرف غذا و قدح شیر هم چنان دست نخورده باقی ماند و چون رسول خدا خواست با آن ها صحبت کند ابو لهب پیش دستی کرد و به همرا هان خود :گفت رفیقتان سخت شما را سحر کرد

درین موقع حاضرین همه برخواستند و متفرق شدند و رسول خدا موفق نشد با آن ها سخن بگوید.

فردای آن روز پیامبر فرمود یا علی! این مرد بر من سبقت گرفت و گفت آن چه را شنیدی؛ همراهانش نیز قبل از آن که من صحبت کنم پراکنده شدند ؛ پس همانند دیروز غذا را فراهم ساز و آنان را درین جا - که گویا خانه ابو طالب بود گردآور.

من نیز کار تهیه غذا را انجام داده و آن ها را دعوت به حضور کردم؛ پس هم چون روز گذشته غذا را خوردند و شیر را نوشیدند و سیر و سیراب شدند آن گاه رسول خدا بسخن درآمد و فرمود: ای فرزندان عبد المطلب ! بخدا سوگند جوانی را از عرب سراغ ندارم که برای قوم و دار و دسته خود چیزی آورده باشد که برتر و نیکو تر از چیزی باشد که من برای شما به ارمغان آورده ام من سعادت دنیا و آخرت را برای تان آورده ام؛ خداوند مرا امر فرمود تا شما را به سوی او دعوت نمایم؛ اکنون

ص: 21

کدام یک از شما مرا درین کار پشتیبانی می کند تا برادر و وصی و خلیفه من بین شما باشد؟

حاضرین همه از جواب خود داری نموده به سکوت پرداختند؛ و من در حالی که از همه آن ها جوان سال تر و باریک اندام تر بودم گفتم من عهده دار این وظیفه می گردم پیامبر گفته خود را تکرار فرمود؛ باز آن جماعت از پاسخ خودداری کردند؛ و من مجدداً آمادگیم را اعلام نمودم و ( بحسب بعض روایات پیامبر سه مرتبه گفته خود را تکرار فرمود؛ علی هم در هر سه مرتبه اعلام همکاری کرد )

پس پیامبر گردن مرا گرفت و با روی سخن بحاضرین - فرمود:

« إنَّ هذا اَخي وَ وَصَیّى وَ خَلِيفَتي فِیکُم ، فِيكُمْ فَاسْمَعُوا لَهُ وَاطِيعُوا »

« این برادر و وصی من و جانشین من در میان شما می باشد؛ سخنش را گوش کنید و فرمانش را اطاعت نمائید. »

درین موقع حاضرین از روی تمسخر و استهزاء - خنده کنان از جا برخواستند و به ابو طالب :گفتند محمد به تو دستور می دهد حرف پسرت را بشنوی و اوامرش را اطاعت کنی ( با این که تو شیخ قریشی !! ) (1) .

ص: 22

نیز جهت آگاهی بر دیگر راویان و ناقلان این قضیه و اختلاف در اجمال و تفصیل و در تعبیرات هر یک از روایات ، به مصادر زیر رجوع شود (1)

ص: 23

ص: 24

ص: 25

بدین ترتیب پیامبر گرامی اسلام - صلّی الله علیه و آله با تشکیل نخستین مجمع عمومی مرکب از سران قریش - در رابطه با اعلام مقام رسالت خود و دعوت به توحید و خدا پرستی - مقام وصایت و خلافت امام علی بن ابی طالب علیه السّلام را به شرحی که خواندیم اعلام، و صریحاً حاضرین را به اطاعتش وادار و مامور فرمود؛ آن چنان که اگر صدها

ص: 26

آیه قرآن و حدیث مسلّم بیان گر خلافت بلا فصل امیر مومنان علیه السلام و وارد از ناحیه پیامبر صلی الله علیه و آله را نادیده انگاریم همین قضیه کافی است که مسلمانان در عقیده و عمل تن به خلافت بلافصل علی علیه السّلام و ره روی راه آن حضرت و دیگر ائمه اثناعشر معرفی شده از ناحیه شخص پیامبر اکرم و امام امیر مومنان صَلَواتُ اللهِ عَلَيْهِمْ أَجْمَعِین دهند.

و گرنه به موجب حدیث « مَنْ مَاتَ وَ لَمْ یعرف أَمَامَ زَمَانِهِ مَاتَ مَیْتة جاهِلیة » (1) دست به گریبان مرگ جاهلی و پیامد های غیر قابل انکار آن و بطور خلاصه جهنمی خواهند شد.

ص: 27

شیعه گروهی هستند که هوای عترت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلَّم را در سر می پرورند و دم از موالات آنان می زنند. [ « لسان العرب » ج 10 ص 55 ]

نیز زبیدی ( در گذشته 1205) در « تاج العَروس فِی شَرح القامُوس » ج 5 ص 405 ، و الیاس انطون مسیحی در« قاموس الیاس » ص 363 گفتار از هری را با اختلافی در تعبیر ذکر کرده اند.

ابن منظور افریقی ( در گذشته 711) در « لِسان العَرب » ج 10 ص 55 پیرامون کلمه شیعه گوید:

واژه شیعه در استعمال غلبه کرده است بر کسی که دوست دار علی و خاندان او رضوان الله عَلَیهِم اجمعین باشد؛ آن چنان که نام اختصاصی آنان گردیده؛ پس هر گاه گفته شود فلانی از شیعه می باشد، شناخته می شود که او از آن هاست؛ و اگر بگویند در مذهب شیعه چنین است ، یعنی نزد شیعه یا بعقیده شیعه چنین می باشد.

نیز ابن اثیر در « اَلنِّهَايَةِ فِي غَرِيبِ اَلْحَدِيثِ وَ اَلاِثَارُ » پیرامون کلمه « ق م ح » نوشته است:

«وَ قَالَ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ لَعَلَى اِنَّكَ سَتَقْدَمُ عَلَى اللَّهِ اَنْتَ وَ شِيعتُكَ راضينَ مَرْضِيِّينَ وَ يَقْدَمُ عَلَيْهِ عَدُوُّكَ غَضْبَاناً مُقْمَحِينَ ثُمَّ جَمَعَ يَدَهُ الي عُنُقِهِ يُرِيهِمْ كيفَ اَلاِقْمَاحُ »

« پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به علی فرمود:

بدون شک تو با شیعیانت وارد محشر می شوید در حالی که همه خوشنود خواهید بود و خدا هم از شما خوشنود باشد؛ و دشمن تو وارد می شود در حالی که ناخوشنود ، خشمگین و دست به گریبان است. آن گاه

ص: 29

دست های خود را به علامت اقماح ( دست به گریبان بودن ) - در گردن آویخت تا نشان دهد دشمنان علی با چه شکلی وارد محشر می شوند .»

بدین ترتیب از مجموع گفته های اهل لغت چنین استفاده می شود که « شیعه » یعنی هوا خواه و پیرو علی و فرزندان او که ( بر اثر انتخاب ایشان به عنوان رهبر و امام ) از دیگر فرق مسلمین جدا و منشعب گردیده است.

و اما تاریخ این انتخاب و عاملی که آنان را وادر به چنین انتخابی نموده، پس در بحث های آینده این مقال مطالعه خواهید کرد.

ص: 30

شناخته گردیدند.

3 - ابن حزم اندلسی ( در گذشته 456 ) در «الْفَصْلِ فِي اَلْمِلَلِ وَ اَلاِهْوَاءِ وَ النَّحل » - ج 2 ص 113 چاپ افست بغداد - می نویسد:

« کسی که موافقت کند با شیعه درین که علی پس از پیامبر خدا برترین مردم است و او و پس از او فرزندانش شایسته ترین کس برای امامت بوده اند او هم شیعی خواهد بود؛ هر چند در موارد اختلاف بین مسلمین، با شیعیان مخالفت کند؛ پس اگر در عقیده به برتری علی با آنان مخالف باشد شیعه نخواهد بود.

4 - ابو الفتح شهرستانی ( در گذشته 548) در « ملل و نحل » - فصل ششم ص 146 - نوشته است:

« شیعه آن هائی هستند که پیروی علی را بخصوص اختیار نموده و از روی نص و وصیت ، آشکارا یا پنهانی پیامبر ، قائل به امامت و خلافت او گردیده؛ و عقیده شان برین بوده و هست که امامت از فرزندان علی خارج نشود؛ و اگر دیگری منصب امامت را اشغال کرد از روی تجاوز بحریم امامت بوده یا به خاطر تقیه ، که امام بر حق به ملاحظه وجود مخالفان از دخالت خود داری کرده و آن گاه دیگری آن را تصاحب نموده است.»

5 - ابن خلدون مغربی ( در گذشته 808 ) در مقدمه کتاب « اَلْعِبَرُ فِي خَبَرٍ مَنْ غَبَرَ » - که خود کتاب مستقلی درباره جامعه شناسی است، ص 138 - نویسد:

دانسته باش که شیعه از دیدگاه لغت شناسی، همرا هان و پیروان را گویند و در عرف فقها و متکلمان عقیده شناسان قدیم و جدید، این کلمه بر پیروان علی و فرزندانش رضی الله عنهم اطلاق می گردد .

ص: 32

و استاد محمد عبد الله عنان مصری در ذیل روایت مبنی بر اعلام مقام نبوّت و خلافت نویسد :

« از جمله خطاها این باشد که گفته شود شیعه برای اولین بار به هنگام جدائی خوارج از لشکر امیر مومنان در صفین به نمایش در آمد؛ بلکه آغاز شیعه گری و به ظهور پیوستن آن در عصر رسول خدا ( صلی الله علیه و آله ) بود؛ همان موقعی که حضرتش با آیه ﴿ وَ أَنذِرْ عَشِیرَتَكَ الْأَقْرَبین ﴾ مامور انذار و هشدار دادن به خویشان نزدیک خود شد... » (1)

و دانشمند و نویسنده ،مصری، احمد عباس صالح زیر عنوان « الیمین و الثوره » مقاله ای نگاشته شامل این فراز :

« محققاً و بدون شک اغلب مسلمانان به هنگام وفات پیامبر صلی الله علیه و آله ره رو راهی بوده اند که علی بن ابی طالب و اصحابش می پیمودند؛ چه پیامبر صلی الله علیه و آله جلودار و پیشوای آن راه بوده و زیر بنا و مقدمات اساسی آن را برقرار و فراهم نموده بود. » (2)

و در مقاله بعد نویسد : « حزب بزرگی از حزب های مسلمین برین عقیده بودند که علی ( علیه السلام ) در امر خلافت اولى و شایسته تر از ابو بکر و عمر بود. (3)

و بدین ترتیب با کشت بذر تشیّع به دست پیامبر، پیوسته و روز به روز حاصل آن در حال نمو و سربلندی و خود نمائی به پیش می رفت؛

ص: 33

آن چنان که اصحاب درجه اوّل پیامبر و صلحا و مخلصین امت اسلامی معتقد بودند که راه علی، راه رسول خداست .

و مسعودی درین باره نوشته است: « در صفین تعداد نود هزار نفر از ،مسلمانان همراه علی بودند که دو هزار و ششصد نفر آن ها از صحابه پیامبر ( صلی الله علیه و آله ) بودند. »

اما آن چه که سرنخ موضوع تشیّع و بیان گر طرح کلمه « شیعه » و اضافه آن به نام مبارک علی ارواحنا فداه از ناحیه پیامبر می باشد آیه شریفه:

﴿ إِنَّ الَّذِینَ ءَامَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّلِحَتِ أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ البَرِيَّةِ ﴾ (1)

و احادیث وارده پیرامون آنست.

آری، روایات فراوان بیش از حد تواتر و غیر قابل انکاری که از ناحیه اهل تسنن در تفسیر این آیه و شان نزول آن وارد گردیده، بطور صریح گویای این حقیقت باشد که برای نخستین بار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله کلمه « شیعه » علی را با دیگر فرازهای مختلف مبنی بر بشارت به رستگاری هر دو ( علی و شیعیانش ) بطور مکرّر مطرح و ایراد فرمود؛ و اینک بخشی از آن روایات و مصادر مربوطه آن

بزرگ مفسر اهل تسنن ابن جریر طبری نویسد:

« عَنْ مَحُمَّد بنِ عَلى ﴿ أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ ﴾ فَقَال: قال النَبی صلی الله علیه و آله : اَنْت یا عَلی وَ شیعَتِکَ »

و اخطب خطبای خوارزم نوشته است:

عَنْ جَابِرٍ قَالَ كُنَّا عِنْدَ اَلنَّبِى ص فَاقْبَلْ عَلَى بْنَ اَبِي طَالِبٍ فَقَالَ رَسُولُ اَللَّه

ص: 34

صلی الله علیه و آله : قَدْ اتَّاكُمْ اخى ثُمَّ اِلْتَفَتَ الى الْكَعْبَةِ فَضَرَبَهَا بِيَدِهِ ثُمَّ قَالَ وَ الَّذِي نَفْسي بِيَدِهِ ان هذا وَ شِيعَتُهُ هُمُ الفَائِزُونَ يَوْمَ القِيَامَةِ .

ثُمَّ قَالَ اِنّهُ اوّلكم اِيماناً معى وَ اوفاكُم بِعَهْدِ اَللَّهِ وَ اقْومُكُمْ بِامْرِ اللَّهِ وَ اعْدِلْكُم في الرَّعِيَّةِ و اقْسِمْكُم بِالسَّوِيَّةِ و اعَظُمُكُم عِندَ اللَّهِ مَزِيَّةٌ عُمَّالَةٌ .

قَالَ وَ فِي ذَلِكَ الوَقتِ نَزَلَت فِيهِ إِنَّ الَّذِينَ ءَامَنُوا و عَمِلُوا الصَّالِحَتَ أُولَئِك هُمْ خَيْرُ اَلْبَرِيَّةِ و كانَ اصْحَابُ اَلنَّبِيِّ صلی الله علیه و آله اذا اِقْبَلْ عَلَى قَالُوا قَدْ جَاءَ خَيْرُ اَلْبَرِيَّةِ »

و نیز خطیب خوارزمی به روایت از ابن مردویه از یزید بن شراحیل انصاری کاتب و منشی علی علیه السّلام آورده است که گفت :

سَمِعْتُ عَلِيّاً يَقُولُ حَدَّثَنِى رَسُولُ اَللَّهِ وَ اَنَا مُسْنِدُهُ الى صَدْرَى فَقَالَ اي عَلَى الم تَسْمَعُ قَوْلَ اَللَّهِ تَعَالَى: ﴿ إِنَّ الَّذینَ ءَامَنُوا وَعَمِلُوا الصَّلَحَتِ اولئِكَ هُم خَیرُ البَرِيَّة اَنْتَ وَ شیعَتِکَ ،﴾ وَ مَوْعِدِي وَ مَوْعِدُكُمُ اَلْحَوْض اِذا جاءَتِ الاممُ لِلْحِسَابِ تُدْعَوْنَ غُرّاً مُحَجَّلِينَ ».

و ابن عساکر از جابر بن عبد الله نقل نموده که گفته :

« كُنَّا عِنْدَ اَلنَّبِى ص فَاقْبَلْ عَلَى فَقَالَ اَلنَّبِيُّ صلی الله علیه و آله و الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ انَّ هَذا وَ شِيعَتَهُ لَهُمُ الْفَائِزُونَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ نزَلْتُ ﴿ إنَّ الَّذینَ ءَامَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّلَحَتِ أُولئكَ هُم خَیرُ البَريَّة ﴾ ».

و علامه ابن صباغ مالکی از ابن عباس روایت کرده است که چون :ایه ﴿ إِنَّ الَّذِینَ ءَامَنُوا وَعَمِلُوا الصَّلَحَتِ...﴾ نازل شد؛ پیامبر ( صلی الله علیه و آله ) به علی فرمود:

« هُوَ اَنْتَ وَ شِيعَتُكَ تَاتَى يَوْمَ اَلْقِيامَةِ اَنْتَ وَ هُمْ رَاضِينَ مَرْضَتَيْنِ وَ ياتي اعدا وكَ غَضانا مُقْمَحِين ».

و ابن حجر هیثمی به نقل از حافظ زرندی از ابن عباس آورده است

ص: 35

به هنگامی که آیه فوق نازل گردید پیامبر ( صلی الله علیه و آله ) به علی فرمود:

هُوَ أَنْتَ وَ شیعتک ؛ تاتى أَنْتَ وَ شِيعَتِكَ يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ رَاضِينَ مَرْضَتِينِ وَ يَاتَى عَدُوَّكَ غَضَانَا مُقْمَحِينَ

قَالَ : وَ مَنْ عَدْوَى ؟

قَالَ : مِنْ تِبْرٍا منک وَ لعنک ؛

ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ : وَ مَنْ قَالَ رَحِمَ اللَّهُ علیاً رَحِمَهُ اللَّهُ .

بطور خلاصه نزول این آیه را ده نفر از صحابه (1) و نیز امام پنجم حضرت باقر العلوم علیه السّلام از شخص پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده و بین سی تا چهل نفر از اعلام محدثین و مفسرین و تاریخ نگاران ، همه از اهل تسنن آن را در کتاب های مربوط ذکر کرده اند.

و اینک فهرست اسامی و راویان از صحابه :

-انس بن مالک

-بریده بن حصیب اسلمی

- جابر بن عبد الله انصاری

- عال زید ( یا یزید ) بن شراحیل انصاری

- سعد بن مالک معروف به ابو سعید خدری

- سلیمان بن فضله اسلمى ، معروف به ابو برزه؛

- السهلا

- عبد الله بن عباس؛

ص: 36

- عبد الله بن ابى لهیعه؛

- علی بن ابی طالب ( علیه السلام ) ؛

- معاذ ؟ ؛

- محمد بن علی الباقر ( علیه السلام ) ؛

یادآوری این نکته بجاست که هر چند امام باقر علیه السلام از صحابه نبوده اند لکن چون ابن جریر طبری به عنوان راوی دست اول ، شان نزول آیه درباره امیر مومنان و شیعیانش از محمد بن علی الباقر نام برده؛ مولف هم حضرتش را در ردیف صحابه که راویان دست اول شان نزول آیه بوده اند ذکر نمود.

ص: 37

15 ، « و مناقب ابن شهر آشوب » 68 / 3 از « مَا نَزَلَ مِنَ اَلْقُرْآنِ فِي عَلى »).

- « ابو اسحاق عبیدالله حسکانی حنفی » ( در گذشته نیمه دوم قرن پنجم ) در « شواهد التنزیل » ج 2 ص 356- 366 با ایراد بیست و سه سند حدیثی

- « ابو شجاع شیرویه بن شهردار دیلمی » ( در گذشته 509)

- « ابو الموید موفق بن احمد » معروف به « خطیب خوارزمی » ( در گذشته 568) در « مناقب » فصل 9 ص 62 و فصل 17 ص 187 .

- « ابو القاسم علی بن حسن » مشهور به « ابن عساکر شافعی دمشقی » ( در گذشته 571 ) در « تاریخ دمشق » بخش امام علی ج 2 ص 442 شماره 985 .

- « ابو عبد الله محمد بن عمر فخر رازی » ( در گذشته 606 ) در تفسیر « مفاتیح الغیب »جلد آخر ذیل سوره « بینه ».

- « ابو المظفّر یوسف بن قزاغلى - سبط ابن جوزی - » ( در گذشته 654 ) در « تذکره الخواص » ص 18 .

- « ابو عبد الله محمد بن یوسف گنجی شافعی » ( در گذشته 658) در « کِفایَةِ الطالِب » باب 62 به سه سند و نقل از ابن عقده و ابن مردویه اصفهانیَّیْن .

- « ابو المجامع ابراهیم بن محمد جوینی » ( در گذشته 730 ) در اصفهانیین. « فرائد السمطین » ج 1 ص 156 شماره 118 .

- « جمال الدین محمد زرندی » ( در گذشته 750 ) در « نظم درر السمطین » ص 92 .

- « محمد بن صباغ مالکی » ( در گذشته 855) در« فصول المهمه » 107 .

ص: 39

- « شهاب الدین احمد بن عبد الله حسینی شیرازی شافعی - سبط قطب الدین اژه ای - » ( در گذشته بعد 860 ) در « توضیح الدلائل » ص 170 نسخه مخطوط کتاب خانه ملی شیراز .

- « نورالدین علی شافعی سمهودی » ( در گذشته 911 ) در« جواهر العقدین. »[ ینابیع الموده ص 323]

- « جلال الدین عبد الرحمن سیوطی » ( در گذشته 911 ) در تفسیر« درر المنثور » ج 6 ص 379 و در « لئالی المصنوعه » باب مناقب على ج 1 ص 170 ج بولاق ، از ابن عدی جرجانی .

- « شهاب الدین احمد بن محمد » معروف به « ابن حجر هیثمی مکی » ( در گذشته 974) در صواعق المحرقه ص 96 آیه 11

- « میر محمد صالح کشفی ترمذی » ( در گذشته 1025) در « مناقب مرتضوی » ص 47 بمبئی چ .

- « احمد بن فضل باکثیر مکی » ( در گذشته 1047 / 1037) در « وسیله المآل فى عد مناقب الآل » نسخه خطی ظاهریه شام . [ « ملحقات احقاق » 265 / 17 ]

- « محمد بن رسول حسینی برزنجی مدنی» ( در گذشته 1103) در ( الاشاعه الاشراط الساعه )، ص 42 .

- « میرزا محمد بدخشی » ( در گذشته 1142 / 1122) در « مفتاح النجا » ص 42 مخطوط . [« ملحقات احقاق 265 / 14 »]

- « محمد مبین مولوی سهالوی هندی » ( در گذشته 1225 ) در « وسیله النجاه » ص 66.

- « قاضی محمد بن علی شوکانی » ( در گذشته 1250 ) در « فتح القدیر » 464 / 5 به نقل از ابن مردویه و ابن عساکر و ...

ص: 40

- « شهاب الدین محمود آلوسی مصری » ( در گذشته 1270 ) در تفسیر « روح المعانی » ج 30 ص .

- « سلیمان بن ابراهیم » معروف به « خواجه کلان قندوزی بلخی » ( در گذشته 1293) در ینابیع الموده باب 12 ص 74 ج ترکیه و ص 71 چ نجف.

- « حسن بن مولوی امان الله دهلوی » ( در گذشته 1300 ) در « تجهیز الجیش » [ مخطوط مکتبه آیه الله مرعشی ، ملحقات احقاق 265 / 14 ].

- « سید محمد مومن شبلنجی مصری » ( در گذشته نیمه اول قرن 14 ) در نور الابصار ص 70 ، 101 و 105 .

- « ابو الطیب صدیق حسن خان ( محمد بن علی ) قنوجی بخاری »( در گذشته 1307 ) در « فتح البیان » ج 10 ص 322 چ بولاق.

- « سید ابو محمد حسینی بصری » ( هندی معاصر ) در « انتهاء الافهام » ص 15.

- « توفیق ابو علم مصری » ( معاصر ) در « اهل البیت » آخر باب اول ص 62 چ قاهره ها .

- « عبیدالله آمرتسری » ( معاصر ) در « ارجح المطالب » ص 69 529 و 590 ج لاهور.

و امّا خلاصه احادیث فوق و دیگر احادیثی که در بیان مصداق و تفسیر آیه موضوع بحث وارد شده ، بدین قرار می باشد .

1 - پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله ) با قسم به کسی که جانش در قبضه قدرت اوست ( یعنی خداوند جهان ،آفرین ) امام امیر المومنین على بن ابی طالب ( علیه السلام ) و شیعیانش را از رستگاران در قیامت اعلام فرمود.

2 - پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله ) ، امیر مومنان ( علیه السلام ) را نخستین ایمان آور به خدا

ص: 41

و گرایش گر به اسلام و نسبت به عهد و پیمان الهی با وفاتر؛ و در اجرای دستوراتش پا بر جا تر؛ و در امر مسلمانان و توزیع بیت المال دادگستر و عادل تر و بالاخره درجه و مقامش را نزد خدا از همه بیشتر و بالاتر اعلام فرمود.

3 - مقصود و مصداق جمله « خَیْرٌ البَریه » - بهترین مردم - در آیه از هر جهت امیر مومنان ( علیه السلام ) و شیعیان آن حضرت هستند .

4 - مردم ( به موجب گفته پیامبر ( صلی الله علیه و آله ) ) هنگامی که متوجه آمدن علی ( علیه السلام ) می شدند با یک دیگر می گفتند « خَیْرٌ البَریة » آمد .

5 - امیر مومنان ( علیه السلام ) با شیعیان خود در حالی که از خدا خوشنود و خدا هم از آن ها خوشنود است وارد محشر می شوند.

6 - دشمنان علی ( علیه السلام ) ( یعنی بیزاران از آن حضرت و لعنت کنندگان بر او همانند بنی امیه و پیروان قدیم و طرفداران کنونی آن ها ، و نواصب ) در حال ناخوشنودی خشمگین و دست به گردن بسته وارد محشر شوند.

7 - کسی که بر علی ( علیه السلام ) طلب رحمت نماید، خداوند بر او رحمت فرستد.

8 - امیر مومنان ( علیه السلام ) و شیعیان آن حضرت را در قیامت با کلمه پیشانی نورانی ها یا پیشانی سفیدان می خوانند.

9 - قرارگاه پیامبر ( صلی الله علیه و آله ) با علی ( علیه السلام ) و شیعیانش در قیامت، کنار حوض کوثر است.

10- پیامبر ( صلی الله علیه و آله ) در حال از دنیا رفتن سر مبارکش بر سینه علی ( علیه السلام ) بود.

ص: 42

این حدیث با توجه به متنهای مختلف آن بطور خلاصه بیانگر آن است که پیامبراکرم صلی الله علیه و آله از دیدگاه عالم خلقت و نقش حیات معنوی، خود را اصل و ریشه درخت بارور نبوت و ولایت ، و علی یا فاطمه را تنه درخت و آن دگر را شاخه های آن و حسن و حسین را میوه های آن و شیعه را برگ های آن اعلام و معرفی فرمود؛ آن گاه اضافه کرد اصل درخت در بهشت عدن است و دیگر چیزهائی که ذکر شد در دیگر بهشت ها.

2 -اَنْتَ اَوْلُ داخِلِ الْجَنَّةِ مَنْ امَّتى وَ انَّ شِيعَتَك علَيَّ مَنَابِرُ مِنْ نُورٍ مَسْرُورُونَ مُبْيَضَّةً وُجُوهُهُمْ حَوْلَى اشْفَعْ لَهُمْ فَيَكُونُونَ غَداً فِي اَلْجَنَّةِ جِيرَانِي» (1)

پیامبر اکرم با روی سخن به امیر مومنان فرمود:

« تو نخستین کسی باشی که از امت من داخل بهشت گردد، و بدون شک شیعیانت در حالی که بر منبر هائی از نور قرار گرفته با چهره های خوش حال و درخشان در اطراف من حلقه زنند و من آن ها را شفاعت کنم ،پس فردای ( قیامت ) آن ها در بهشت همسایه های من خواهند بود.

ص: 44

3 - « اَنْتَ وَ شِيعَتُكَ اَلْفَائِزُونَ يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ » (1)

« ( ای علی ) تو و شیعیانت رستگاران روز قیامت هستید. »

4 - أَنْتَ وشیعتک فِى الْجَنَّةِ (2)

« ( ای علی ) تو و شیعیانت در بهشت خواهید بود .

5- « ( یا عَلَى ) انَّ أَوَّلِ أَرْبَعَةُ یدخلون الْجَنَّةِ أَنَا وَ أَنْتَ وَ الْحَسَنِ و الحسین ؛ وَ ذرارینا خَلْفَ ظُهُورِنَا ؛ وَ أَزْواجِنا خَلْفَ ذرارینا وَ شیعتنا عَنْ ایماننا وَ عَنْ شمائلنا . » (3)

ص: 45

« ( اى على ) محققاً و بدون شک نخستین چهار نفری که داخل بهشت شوند من باشم و تو و حسن و حسین و فرزندان ما به دنبال ما ، و همسران ما پشت سر فرزندانمان و شیعیان ما از طرفین راست و چپ ما ( همه با هم به بهشت روند. ) »

6- « انَّ الْعَبَّاسِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ قَالَ : کنت عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ؛ اذا اقْبَلْ علی بْنِ ابی طَالِبٍ ؛ فَلَمَّا راه النبی أَسْفَرَ فی وَجْهُهُ .

فَقُلْتُ یا رَسُولُ اللَّهِ انک مُسْفِرُ فی وَجْهِ هَذَا الْغُلَامِ ؟ !

فَقَالَ : یا عَمُّ ! وَ اللَّهُ لِلَّهِ أَشَدُّ حُبّاً لَهُ مِنًى ؛ انْهَ لَمْ یکن نبی وَ ذریته مِنْ صُلْبَهُ ؛ وَ انٍ ذریتى بَعْدِى مِنْ صُلْبِ هَذَا ؛ وَ انْهَ کانَ یومَ القیامَةَ دُعِىَ النَّاسِ باسْمائِهِم وَ اَسْماء أُمَّهَاتِهِمْ ؛ سِتْراً مِنَ اللَّهِ علیهم ؛ الَّا هَذَا وَ شِیعَته ، فَاِنَهُمْ یَدْعونَ بِاسْمائِهِم وَ أَسْمَاءِ ابائِهِم » (1)

« عباس بن عبد المطلب ( عموی پیامبر و علی ) گفت در خدمت رسول خدا بودم که ناگهان علی بن ابی طالب وارد شد؛ و چون حضرتش وی را دید چشم بر او دوخت و به او خیره شد . »

ص: 46

گفتم : یا رسول الله این چنین بدین جوان می نگری ؟! فرمود: ای عمو! و الله خدا بیش از آن چه من او را دوست می دارم وی را دوست دارد؛ هیچ پیامبری نیامده مگر این که نژاد و ذریه او از نسل خودش به وجود آمده اند، در حالی که ذریه من پس از من از فرزندان همین ( علی ) خواهند بود .

آن گاه که قیامت برپا گردد مردم همه را - بخاطر پرده پوشی خدا نسبت بدان ها - به نام خود و مادران شان صدا زنند تا ( مبادا افراد زنا زاده یا حرامزاده یا شبهه اسرار شان فاش و آبروی شان ریخته شود؛) مگر علی و شیعیانش را که به نام خود و پدرانشان بخوانند ( چه همه آن ها پاک و پاک زاده و فرزندان حلال همان هائی باشند که در دنیا بدان ها شناخته شده و شهرت یافته اند. )

7 - « انَّ علیاً وَ شِیعَتِه هُمُ الْفائِزُونَ یَوم القِیامَةَ . » (1)

« محققاً و بدون شک علی و شیعیانش روز قیامت رستگارند. »

8- « اُوحَي اِلي فِي عَلَى ثَلاَثٍ اِنَّهُ سَيِّدُ الْمُرْسَلِينَ و امام اَلْمُتَّقِينَ وَ قائِدُ الْغُرِّ اَلْمُحَجَّلِينَ. (2)

ص: 47

« به من درباره علی سه چیز وحی شد که او آقای مسلمانان است؛ و امام و پیشوای پرهیزگاران و رهبر و پیشرو پیشانی سفیدان (قیامت) .»

و تنها شیعیان هستند که با توجه به این حدیث ، پس از وفات پیامبر صلَّى الله علیه و آله علی علیه السّلام را امام و رهبر و واجب الاطاعه دانسته و می دانند؛ و با رهروی راه علی عَلیهِ السَّلام خود را مصداق فرموده رسول خدا ( صلی الله علیه و آله ) قرار داده اند.

9 - « تکون بین أُمَّتِى فُرْقَةُ وَ اخْتِلافِ فیکون هَذَا وَ أَصْحَابُهُ عَلَى الْحَقِّ .» (1)

بین امّت من جدائی و اختلافی به وقوع پیوندد ندد پس با اشاره به

ص: 48

علی فرمود : ) او و اصحابش بر حق باشند.»

10 - « ستکون بَعْدِى فِتْنَةٍ ؛ فاذا کان ذلک فَالْزَمُوا علی بْنِ ابی طَالِبٍ ؛ فانّه الْفَارُوقُ بین الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ » (1)

پس از من فتنه ای به وقوع پیوندد؛ پس هر گاه چنین شد همراه و دنباله رو علی بن ابی طالب باشید که محققاً و بدون شک او جدا کننده بین حق و باطل است.

11 - « شِفاعَتی لَا مَتَّى مَنْ أَحَبُّ أَهْلِ بَیتی ؛ وَ هُمْ شیعَتی . » (2)

« شفاعت من برای امتم شامل کسی باشد که اهل بیت مرا دوست

ص: 49

داشته باشد؛ و آن ها شیعیان من هستند. »

با توجه به این که راوی حدیث از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم امام امیر مومنان علیه السّلام است؛ بعید نیست که جمله « وَ هُم شیعتی - آن ها شیعیان من هستند » از آن حضرت باشد . .»

12 - « شیعة عَلَى هُمُ الْفائِزُونَ یَوم القیامَة .» (1)

« همانا شیعیان علی رستگاران روز قیامت باشند . »

13 - « عَلَى وَ شیعته هُمُ الْفائِزُونَ یَوم القیامَة . » (2)

« همانا علی و شیعیان او رستگاران روز قیامت اند. »

ص: 50

14 - « كَانِي بِكَ يَا عَلِيُّ وَ اَنْتَ عَلَى حَوْضى تَذُودُ عَنْهُ النَّاسَ وَ اَنَّ عَلَيْهِ لَابَارِيقَ مِثْلَ عَدَدِ نُجُومِ اَلسَّمَاءِ وَ انِى وَ انَتْ و الْحَسَنُ و الحُسَينُ وَ فَاطِمُهُ و عَقِيلٌ وَ جَعْفَرٌ فِي الْجَنَّةِ إِخْوَاناً عَلَى سُرُرٍ مُتَقابِلِينَ اَنْتَ معى وَ شِيعَتُكَ في الجَنَّة» (1)

« ای علی در قیامت چنان باشد که می بینم تو بر سر حوض من مردم را که جدای از ما و منحرف از حق بوده اند طرد می کنی؛ و این در حالی باشد که به عدد ستارگان آسمان ابریق و ظرف آب در اطراف حوض نهاده شده و محققاً من و تو و حسن و حسین و فاطمه و عقیل و جعفر، برادر وار در بهشت بر تخت ها روبروی هم قرار گرفته باشیم تو با من و شیعیانت در بهشت خواهیم بود. »

15 - « مثلک فی أُمَّتِى مِثْلَ المسیح عیسى بْنِ مریم ؛ افْتَرَقَ قَوْمِهِ ثَلَاثِ فِرَقٍ فِرْقَةُ مومنون وَ هْمُ الحواریون ، وَ فِرْقَةُ عَادُوهُ وَ هُمْ یهود ، وَ فِرْقَةُ غلوا فیه فَخَرَجُوا مِنَ الایمان .

وَ انَّ أُمَّتِى سَتَفْتَرِقُ فیک ثَلَاثٍ : فِرَقٍ فِرْقَةُ شیعتک وَ هُمْ المومنون ، وَ فِرْقَةُ اعدائک وَ هُمْ الناکثون ، وَ فِرْقَةُ غلوا فیک وَ هُمْ الجاهدون الضَّالُّونَ )

فانت یا علی وَ شیعتک فی الْجَنَّةِ وَ مَحْبُوّاً شیعتک فی الْجَنَّةِ وَ عدوک وَ الغالی فیک فی النَّارِ .» (2)

« ( اى على ) مثل تو در امت من مثل عیسی بن مریم ، مسیح ، است که امت او به سه گروه منشعب شدند گروهی مومنان که حواریون بودند گروهی دشمنان او که یهود بودند و گروهی غلات و تندروها که بر اثر

ص: 51

عقیده به خدائی وی از دین خدا خارج گردیدند.

امّت من هم به زودی دربارۀ تو به سه فرقه منشعب خواهند شد شیعیان که گروه مومنانند و دشمنانت که فرقه ناکثین و پیمان شکنان و تخلف کنندگان از بیعت تو به امامت تو باشند و فرقه سوم غلات و تندروهای درباره تواند که به خاطر عقیده به خدائیت منکران حق و گمراهان هستند پس تو ای علی و شیعیانت و دوستان شیعیانت در بهشت خواهید

بود و دشمنان تو و افراد غالی و تندروان درباره ات در جهنّم .»

16 - « یا انَسٍ ! أَوَّلُ مَنْ یدخل علیک مِنْ هَذَا الْبَابِ امیر المومنین ، وَ سید - المسلمین ، وَ قَائِدِ الْغُرِّ المحجلین ، وَ خَاتَمِ الوصيین .

قَالَ انَسٍ : قِلَّةُ : اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ رَجُلًا مِنَ الانصار و کتمته .

اذ جَاءَ عَلَى . فَقَالَ : مِنْ هَذَا یا انَسٍ ؟

فَقُلْتُ : عَلَى . فَدَخَلَ عَلَى ؛ فَقَامَ مُسْتَبْشِراً ؛ فَاعْتَنَقَهُ ؛ ثُمَّ جَعَلَ یمسح عَرَقَ وَجْهِهِ بِوَجْهِهِ وَ یمسح عِرْقٍ عَلَى بِوَجْهِهِ .

قال على یا رسول الله ! لقد رایتک صنعت شیئاً ما صنعت بی من قبل! قال: و ما یمنعى و انت تودّى عنّى و تسمعهم صوتی و تبین لهم ما اختلفوا فیه بعدى . » (1)

ص: 52

ای انس اولین کسی که ازین در بر تو وارد شود امیر مومنان و آقای مسلمانان و رهبر و جلودار پیشانی سفیدان ( قیامت ) خواهد بود.

انس :گوید گفتم خدایا او را از انصار قرار ده؛ و آن را کتمان نمودم که ناگهان علی آمد .

پیامبر فرمود کیست ای انس؟

گفتم علی؛ پس همین که علی وارد شد پیامبر با چهره خوشحال و خندان برخاست با او معانقه و دست به گردن شد و با مسح صورت خود به صورت علی و مالیدن عرقهای هر یک از صورت خود و علی به دیگری با وی برخورد نمود .

علی :گفت یا رسول الله آن چنان برخوردی با من فرمودی که بی سابقه بود !

پیامبر فرمود: چه چیز مانع من باشد ازین گونه برخورد ؟! در حالی که تو دین مرا ادا می کنی؛ و صدای ( دعوت و تبلیغ ) مرا به گوش آن ها (یعنی مسلمانان و دیگران می رسانی؛ و آن چه را پس از من درباره آن اختلاف کنند برای آنان بیان می کنی.» (1)

ص: 53

17 - « یا أَبَا الْحَسَنِ ! أَمَّا نک وَ شیعتک فی الْجَنَّةِ . » (1)

« اى ابو الحسن! اما تو و شیعیانت در بهشت باشید . »

و در دیگر عبارت « أَمَّا انک یا بْنِ ابی طَالِبٍ » آمده با اضافه این جمله:

« و سَيَجِيءُ أَقْوَامٌ يَنْتَحِلُونَ حُبَّكَ ثُمَّ يَمْرُقُونَ مِنَ الاِسْلاَمِ كَمَا يَمْرُقُ اَلسَّهمُ مِنَ اَلرَّمْيِهِ؛ یُقالَ لَهُمْ « الخارجه » ؛ فَانٍ لَقِيتَهُمْ فَاقْتُلْهُمْ فَاِنَّهُمْ مُشْرِكُونَ .» (2)

یعنی : « ازین پس دیری نپاید که گروه هائی دم از محبت و دوستی تو زنند؛ سپس همانند تیر که از کمان خارج شود یا مثل گلوله امروزی از (کلت آن ها از اسلام خارج شوند؛ پس اگر آن ها را دیدار کردی بکش که ایشان مشرک باشند. »

18 - « یا عَلَى أَبْشِرْ فاتک وَ اصحابک وَ شیعتک فی الْجَنَّةِ » (3)

« ( ای علی ) مژده باد تو را که خود و اصحابت و شیعیانت در بهشت خواهید بود.»

ص: 54

19 - « یا عَلَى ! اذاً كانَ يَومُ القِيامَةِ أَخَذتُ بِحُجزَةِ اللَّهِ عزَّوجلّ و اخَذتَ أَنتَ بِحُجزَتي وَ اَخُذ وُلْدَكَ بِحُجْزَتِكَ وَ اُخْذُ شِيعَةَ وُلْدِكَ بِحُجْزَتِهِمْ فترى اين يومرَّ بِنا » (1)

ای علی! آن گاه که قیامت بر پا گردد من متمسک و دست به دامن لطف و رحمت الهی خواهم شد؛ و تو دست به دامن من؛ و فرزندانت دست به دامن تو؛ و شیعیان فرزندانت دست به دامن آن ها؛ و درین موقع خواهی دید که امر الهی درباره ما از چه قرار است و چگونه همه ما ناجی و به بهشت وارد شویم .

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در پاسخ امیر مومنان علیه السلام که به رسول خدا صلی الله علیه و آله از حسد بردن مردم بر خود شکایت کرد فرمود:

20 - « یا عَلَى ! أَمَّا تَرْضَى انک مِعَى فِى الْجَنَّةِ ؛ وَ الْحَسَنُ وَ الحسین وَ ذُریاتنا خَلْفَ ظُهُورِنَا ؛ وَ أَزْواجَنا خَلْفَ ذریاتنا ؛ وَ اَشْیاعَنا وَ شیعَتِنا عَنْ ایمانَنا وَ

ص: 55

شَمائِلِنا. » (1)

ص: 56

« ای علی ! آیا خوشنود نخواهی بود که تو خود در بهشت همراه من باشی؛ و حسن و حسین و فرزندان ما پشت سر ما و همسران ما پشت سر فرزندانمان و شیعیان ما در طرفین راست و چپ ما ؟! »

21 - « یا عَلَى أَنْتَ وَ شیعتک تُرَدُّونَ عَلَى الْحَوْضِ روّاء مرویتین ؛ مبیضة وُجُوهِهِمْ ؛ وَ انَّ اعدائکم یردون عَلَى الْحَوْضِ ظماء مقمحین . » (1)

« ای علی ! تو و شیعیانت در حالی وارد بر حوض شوید که همه سفید رو باشید و از آب آن سیر و سیراب گردید. و دشمنان شما در حالی وارد شوند که تشنه و محروم از آب حوض و دستهای شان آویخته به گردن باشد . »

و نیز فرمود:

22 - يا عَلى اَنَّ اللَّهَ قَد غَفَرَ لَكَ وَ لِذُرِّيَّتِكَ وَ لِوُلْدِكَ وَ لاَهِلِكَ وَ لِشِيعَتِكَ وَ لِمُحَبَّى شِيعَتِكَ وَ اِبْشِرْ فاتكَ الانزع اَلْبَطِينُ مَنْزُوعٌ مِنَ الشِّرْكِ بَطِينٌ مِنَ الْعِلْمِ (2)

ص: 57

« ای علی بدون شک خداوند آمرزید ترا و ذریه ترا و فرزندان ترا و اهل ترا و شیعیانت را و دوستان شیعیانت را و مژده باد ترا که گسسته و تناوری گسسته از شرک و تناور از علم . »

23 « يَا على ستقدم عَلَيَّ اَللَّهُ وَ شِيعَتُكَ رَاضِيَيْنِ مَرْضِيَّيْنِ وَ قَدِمَ وَ ( يَقْدَمُ ) عَلَيْكَ عَدُوُّكَ غُضَاباً ( غَضْبَاناً ) مُقْمَحِينَ ثُمَّ جَمَعَ يَدَهُ الى عُنُقِهِ يُرِيهِمْ الاقماح .» (1)

ص: 58

« ای علی ! به زودی تو و شیعیانت در پیشگاه خداوند وارد شوید در شما راضی و خوشنود باشید هم خدا از شما راضی و خوشنود باشد؛ و دشمنان تو وارد گردند در حالی که خشم زده باشند و دست به گردن بسته؛ آن گاه دستهای خود را به گردن آویخت تا چگونگی اقماح و دست به گردن بسته را نشان دهد.»

24 -« يَا عَمَّارُ انْ رَايَتْ عَلِيّاً قَدْ سَلَكَ وَادِياً وَ سَلَكَ اَلنَّاسُ وَادِياً غَيْرَهُ فَاسْلُكْ مَعَ على وَدَعِ النَّاسِ إنَّهُ لَن يَدُلَّكَ على رَدِّي وَلَن يُخْرِجَك مِنَ الهَدْي » (1)

ای عمار اگر دیدی علی به راهی می رود و مردم به راهی غیر راه ،علی پس تو رهرو راه علی باش و مردم را به خود واگذار که محققاً و بدون شک او ترا بی راهه نبرد و از طریق هدایت خارج نکند.

24 - « یدخل مِنْ أُمَّتِى الْجَنَّةِ سَبْعُونَ أَلْفاً لَا حِسَابَ علیهم - ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَى عَلَى

ص: 59

فَقَالَ : - هُمْ مِنْ شیعتک وَ أَنْتَ إِمَامُهُمْ (1)

پیامبر اکرم فرمود:

« هفتاد هزار نفر از امت من بدون حساب داخل بهشت شوند - آن گاه روی سخن به علی کرد و فرمود - آن ها از شیعیان تو باشند و تو امام آن ها هستی . »

و امام امیر مومنان علی علیه السّلام که به عقیده شیعه اولین امام و نخستین خلیفه پیامبر بود و به عقیده اهل تسنن چهارمین خلیفه آن حضرت؛ و به هر حال فرموده او برای سنی و شیعه حجّت و به دور از خطا و غرض و سوء استفاده است - فرمود:

سَتَفْتَرِقُ هَذِهِ الُامَّةِ عَلَى ثَلَاثٍ وَ سبعین فُرْقَةٍ ؛ ثِنْتَانِ وَ سَبْعُونَ فی النَّارِ وَ وَاحِدَةُ فی الْجَنَّةِ ؛ وَ هُمْ الذین قَالَ اللَّهُ عزّوجلّ: ﴿ وَ مِمَّنْ خَلَقْنَا أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ يَعْدِلُونَ ﴾ (2) وَ هُم اَنا وَ شیعَتى.» (3)

ص: 60

« به زودی این امّت به هفتاد و سه فرقه منشعب خواهد شد؛ هفتاد و دو فرقه آن در آتش باشند و یک فرقه در بهشت؛ و آن فرقه همان باشد که خداى عزّوجل فرموده است و از کسانیکه آفریدیم گروهی به حق رهنمون شوند و بدان گرایش جویند - سپس فرمود و آن گروه من هستم و شیعیانم . »

اکنون می گوئیم آن چه به نظر رسید مجموعاً مشتی از خروار است؛ و بالاخره همه و همه بیانگر این حقیقت باشد که یگانه کسی که همزمان با بنیان گذاری شریعت مقدس اسلام و دوشا دوش گسترش آن، نهال بارور درخت تشیّع را کاشت و مسلمانان را با عنوان تشیّع و شیعه على و فرزندانش آشنا و تشویق بلکه ملزم کرد بدون شک شخص پیامبر عالی مقام اسلام و بنیان گذار اسلام صلی الله علیه و آله و سلّم بود .

آری او بود که به حکم ﴿ وَ مَا يَنطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْى يُوحَى ﴾ (1) فقط از روی وحی الهی و بر اساس یک وظیفه سر نوشت ساز اسلامی هم طرح اصل تشیّع و هم نوید و بشارت به انواع سعادت های ابدی از ناحیه حضرتش به شیعیان و نجات آن ها از گمراهی و آتش انجام گرفت. و هم چنان که راویان این احادیث و دیگر احادیث مربوطه و مشابه ، و نیز آن هائی که یک یک آن احادیث را در منابع مختلف حدیثی ، تفسیری، تاریخی ، کلامی و ادبی با ذکر سلسله سند هر یک ثبت و ضبط نموده تا

ص: 61

بما رسیده همه و همه از شخصیت های درجه اول صحابه و تابعین و حدیث آوران و حدیث شناسان و مفسّران و تاریخ نگاران و ادبای اهل تسنن، و نیز همه مورد اعتماد عملی آن ها بوده اند و سهم مهم و درصد قابل توجهی از دیگر احادیث سر نوشت ساز عقیدتی، فقهی و اخلاقی مورد استفاده ایشان را نیز همان ها روایت و ثبت و ضبط نموده و نمی توان بسادگی و از ره گذر تشکیک و کارشکنی های واهی در زمینه حدیث شناسی، نقلیات آنان را مورد شک و تردید و تخطئه قرار داد .

به دیگر عبارت اگر راویان و ناقلان این احادیث دروغ گو بوده و دروغ گفته اند و یا دچار خطا و اشتباه و تندروی یا سهل انگاری شده اند؛ لازمه اش آن باشد که عموم این کتاب ها فاقد اعتبار و محتویات آن ها همه قابل تشکیک و به دور از واقعیت محسوب، و خواه ناخواه باید یک یک آن ها را از صحنه مصادر و منابع اسلامی خارج نمود تا ازین پس نه اهل تسنن محتویات این کتب را پشتوانه عقیدتی و عملی خود قرار دهند؛ و نه شیعه در برابر اهل تسنن بدان ها متوسل و متمسک شود .

و اگر آن ها همه راست گو بوده و آن چه را نقل کرده اند راست و درست و بدور از خطا و اشتباه بوده و العیاذ بالله پیامبر معصوم اسلام دچار خطا و اشتباه و تندروی و غرض ورزی گردیده و به انگیزه های غیر اسلامی این احادیث را ایراد فرموده که علی الاسلام و السلام .

و بالاخره این علمای سنّی و دانشمندان سنّی هستند که باید پاسخ گوی این سوال ها و ده ها و صد ها سوال مشابه باشند .

برین اساس تنها مذهبی که از مذاهب اسلامی دارای اصالت و ریشه اساسی و اطمینان بخش از ناحیه بنیان گذار اسلام می باشد مذهب شیعه، آن هم شیعه امامی اثنا عشری است و بس .

ص: 62

پاداش ) و مقربان در بهشت ناز و نعمت باشند .»

﴿ وَ السَبِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنصَارِ ...﴾ (1)

« پیشگامان نخستین از مهاجرین و انصار و کسانی که به نیکی از آنان پیروی کردند ، خداوند از آن ها خشنود شد و آن ها نیز از خداوند؛ و باغ هائی از بهشت را برای آنان فراهم ساخته که نهر ها از زیر درختانش جاریست ، بطور همیشگی و ابدی در آن به سر خواهند برد و این پیروزی بزرگی است.»

﴿ وَ فَضَّلَ اللهُ الْمُجَهدِینَ عَلَى الْقَعِدِینَ أَجْرًا عظیمًا ﴾ (2)

و خداوند مجاهدان را که با مال و جان خود در راه خدا جهاد می نمایند بر قاعدان که خودداری از قیام و مجاهده می کنند برتری و پاداش عظیمی عنایت فرموده . آن را اعلام و خاطر نشان فرموده و مردم دنیا هم - منهای سوء استفاده ها و حق کشیها - با نام گذاری ها و حق الامتیاز ها و تشویق های مادی و معنوی عملاً آن را پذیرفته اند.

اکنون در رابطه با موضوع بحث، اگر بخواهیم بفهمیم آنان که پیشروان تشیّع بوده؛ و صف اوّل گروه رستگاران را تشکیل و به خود اختصاص دادند؛ و با تحمّل انواع حق کشی ها و سختی ها و ناکامی های مادی و معنوی قبل از همه طبق دستور پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نام « شیعه » « علی » را بر خود نهادند؛ و مشعل فروزان تشیّع را که جز اسلام راستین چیزی نبوده و نیست - افروختند چه کسانی بودند؛ باید برویم به سراغ سلمان فارسی اصفهانی و به تعبیر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سلمان

ص: 64

محمدی - ، ابوذر ، مقداد و عمار یاسر .

راستی آیا جز سلمان ابوذر ،عمار، مقداد و چند نفر دیگر همانند اینان کسان دیگری به این افتخار نائل شدند ؟!

و آیا همین ها نبودند که پیش از همه و بیش از همه به سخنان پیامبر درباره شیعه علی ارج نهادند و به شیعه علی بودن گردن نهادند؛ و تا ابد حق تقدم بزرگترین افتخارات را ویژه خود ساختند ؟!

آری، محدث شهیر حافظ ابو حاتم محمد بن ادریس رازی در گذشته (277 در «کتاب الزینه » خود پیرامون واژه « شیعه » سلمان ابوذر، عماریاسر و مقداد را برندهٔ این مسابقه دانسته و نویسد: نخستین اسم و عنوانی که در اسلام در عهد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم ظهور پیوست و به اصطلاح امروز بر سر زبانها افتاد همانا «شیعه» بود؛ و این لقب چهار نفر از صحابه بود که گرایش به تشیّع علی جستند » (1)

بطور خلاصه این چهار نفر با درجۀ اعلای خوشنامی و محبوبیت در میان صحابه به نحو رسمی و آشکارا در محضر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و در بیخ گوش آن حضرت و در مجمع صحابه در قالب کلمه «شیعه» مطرح و معرفی و مورد خطاب واقع می شدند . رساله ستاره جالب آن که پس از در گذشت پیامبر که مسلمانان با عقبگرد به

ص: 65

جاهلیت انقلاب کردند و همۀ نیرو ها علیه خاندان رسالت و به نفع شدند؛ نه تنها این عده ( با همه سخت گیری ها و فشارها و ارتجاعیون بسیج محکومیت ها و حتی شکنجه هائی که از طرف زمام داران غیر قانونی و عمال آنان درباره ابوذر و عمّار به عمل آمد ) هم چنان در تشیّع پایدار ماندند و تا پای جان به دفاع از علی ( علیه السلام ) برخاستند؛ بلکه بنی هاشم و در راس آن ها عباس بن عبد المطلب عموی آن حضرت و خاندان او و عقیل برادر آن حضرت و گروهی دیگر از با شخصیت ترین افراد صحابه امثال: حذیفة بْنِ یمان ، خزیمة ذو الشهادتین ، أَبُو الهیثم تیهان، زبیر بن عوام، هاشم بن عتبه بن ابی وقاص ( معروف به هاشم مرقال) ، ابو ایوب انصاری ، ابو رافع ، عدی بن حاتم طائی ، حجر بن عدی ، سعید بن جبیر، عثمان بن حنیف ، سهل بن حنیف، ابو سعید خدرى و جابر بن عبد الله انصاری (که هر دو می گفتند در عصر پیامبر منافقین را جز به بغض با علی بن ابی طالب به چیز دیگری نمیشناختیم ) (1) و جز اینان رسماً به تشیّع و جانبداری از علی بن ابی طالب برخاستند .

احمد بن عبد الله برقی در گذشته (280 که از اعاظم محدثین و مولف محاسن برقی است ، می نویسد اصحاب امیر مومنان بدین گونه تقسیم و درجه بندی می شدند

« أَصْحابُ ، اصفیاء ، اولیاء وَ شَرَطَتْ الخمیس ( پلیس مَخْصُوصُ ) »

« آن گاه از سلمان فارسی، مقداد، ابوذر، عمار، ابو یعلی شبیر

ص: 66

ابو سنان ابو عمرة، ابو سعید خدری ،ابو برزه جابر بن عبد الله، براء بن عازب و عرفه ازدی به عنوان اصفیاء نام برده است ». (1)

یعقوبی می نویسد

« گروهی از مهاجرین و انصار از بیعت با ابو بکر تخلّف جسته و به علی تمایل نشان دادند؛ و از آن گروه بودند عباس بن عبد المطلب ، مفضل بن عبّاس ، زبیر بن عوام بن عاص ، خالد بن سعید، مقداد بن عمرو ، سلمان فارسی ، ابوذر غفاری، عمار یاسر، براء بن عازب و ابی بن کعب . » (2)

و مسعودی گوید:

« در جنگ صفین از اصحاب بدر 17 نفر از مهاجرین و 70 نفر از انصار جز مقتولین نیرو های علی بودند اما همرا هان حضرت از انصار و بیعت کنندگان تحت الشجره 900 نفر و از مجموع صحابه 2800 نفر بودند .» (3)

نیز مسعودی نویسد:

«ابو ایوب انصاری از مشاهیر صحابه ، خزیمة بن ثابت انصاری

ذو الشهادتین ( کسی که شهادت او بجای شهادت دو نفر قلمداد می شد ) قتاده بن ربعی عمّار بن یاسر و قیس بن سعد بن عباده و ... همگی جنگ جمل در رکاب علی بودند » (4)

و طبری پیرامون جنگ صفین نوشته است:

ص: 67

« بزرگان یاران علی همه اهل مدینه و از انصار بودند. » (1)

دکتر کامل مصطفی شیبی پس از بحث و بررسی درباره نخستین افراد شیعه و معرفی چهار نفر نام بردگان در حدیث و برخی دیگر

می نویسد:

از این تفاصیل بخوبی روشن می گردد که نهضت تشیّع جنبشی بود برای نگهداری اسلام و حفظ آن بر مبادی و اصول صحیح نخستین؛ و می بینیم بیشتر کسانی که ازین عقیده و مبدا پیروی می کردند همان مسلمانانی بودند که فقط به مصلحت اسلام و بقاء آن بر مبنای آن چه خدا و رسولش اراده کرده بودند می نگریستند .

در واقع کسانی که از تشیّع پیروی می کردند، همان هائی بودند که بخود اسلام بخاطر حرّیت و مساواتی که در اسلام واقعی درک کرده بودند عقیده و علاقه داشتند؛ و مصلحت خود را در پیروی از آن می دانستند

این گروه تجمع یافته از طبقه ضعفا و بردگان آزاد شده و فرزندان ثروتمندانی بودند که از روی میل گرایش به اسلام جسته بودند، نظیر دو برادر (نام برده (2) ) اموی؛ و این عده، حفظ اسلام و بقاء بر اصول صحیح آن را تنها در پیروی از علی علیه السلام می دانستند .(3)

علامه عبد الرحمن بدوی - از نویسندگان معروف اهل سنت

ص: 68

می نویسد :

هر یک از شهرهائی که این سه رکن عمّار، سلمان و ابوذر در آن سکونت داشتند پس از آنان یکی از مراکز تجمع شیعیان علی گردید. عمّار از جانب عمر والی کوفه بود و در آن جا به سر می برد؛ سلمان والی مدائن بود و این شهر در زمان های بعد مرکز تشیّع گردید، چنان که پروفسور ماسینیون ( مستشرق فرانسوی ) گفته است (1)، آن گاه می گوید و شاید تشیّع از همین شهر به ایران راه یافت؛ اما ابوذر را معاویه به جبل عامل بخش جنوبی لبنان که در حال حاضر مرکز شیعیان لبنان است و جز دوازده تا پانزده درصد که مسیحی یا سنّی هستند، بقیه شیعه اثناعشری می باشند تبعید کرد؛ و این منطقه از همان زمان تاکنون یکی از مراکز دوست داران علی و شیعیان اوست .» (2)

استاد کرد علی ، رئیس مجمع علمی عربی دمشق و از دانشمندان

اهل تسنن پیرامون کلمه « شیعه » گوید :

« گروهی از بزرگان صحابه پیامبر در عصر آن حضرت به موالات على شناخته شدند؛ و کسانیکه از بین صحابه رسول شهرت به شیعه بودن داشتند عبارت بودند :از سلمان فارسی ، عمّار بن یاسر ابوذر غفاری حذیفة بن یمان، خذیمة بن ثابت ، ابو ایوب انصاری ، خالد بن سعید بن عاص، قیس بن سعد بن عبادة، ذى الشهادتین خزیمة بن ثابت .» آن گاه

ص: 69

کلام ابو حاتم رازی را از روضات الجنّات عیناً آورده است . (1)

و استاد علی سامی النشاری از اساتید سنّی بیروتی :گوید تاریخ شیعه تاریخ درازی است؛ چه از تاریخ صدر اسلام آغاز می گردد؛ و پیوسته شیعه نمایش گر میلیون ها ساکنین جهان اسلام بوده

است.(2)

از این ها گذشته نوبت به کسانی میرسد که همزمان با دوران های تاریک بنی امیه و بنی عباس و زندگی در سایه شوم حکومت زور و خفقان و انواع جرمها و خطرهائی که تنها بخاطر بردن نام علی یا سایر اهل بیت ، بزرگترین شخصیت های اسلامی را تهدید می کرد - از پای ننشستند و با نیروی زبان و قلم و بذل جان و مال به یاری اسلام و اهل بیت پیامبر و زنده نگهداشتن تشیّع برخاستند؛

و ما بعد از گذشتن بیش از ده قرن مدیون و مرهون مجاهدت ها و وارث افتخارات بدست آورده آنان می باشیم . و اما بحث از موضوع تشیّع مردم اصفهان که هدف اصلی از تالیف کتاب بدان اختصاص یافته؛ پس شرح تنظیم شده حاضر است که با بررسی تاریخ فتح اصفهان به دست مسلمانان آغاز ، و با ارائه انواع آثار و نشانه های وجود شیعه در راستای شوون حکومتی ، علمی، ادبی و آثار تاریخی در درازای ده قرن قبل از صفویه در اصفهان انجام گرفته و اینک شرح آن

ص: 70

و این پرس و سئوال در حالی شد که سلمان فارسی پهلوی پیامبر نشسته بود پس حضرتش دست بر زانو یا شانه سلمان زد و دو یا سه مرتبه فرمود: ( منظور ) این مرد و قومش باشند .

سپس فرمود: سوگند بدان کسی که جانم در دست ( قدرت ) اوست، اگر ایمان به ثریا که آن را پروین گویند و از نمونه بالاترین ستاره های آسمان است پیوسته باشد مردانی از فارس و بدیگر روایت

با اشاره به ( سلمان مردانی از این نمونه آن را به چنگ آورند ). (1)

و در روایت ابن عبد البر و بعض دیگر « لَوِكَانِ اَلدَّيْنِ عِنْدَ اَلثُّرَيَّا لَنَالَهُ

ص: 72

سلمان» (1) آمده، یعنی اگر دین در ستاره پروین هم بود سلمان بدان نائل می گردید.

اکنون که با ملاحظه پیشگوئی پیامبراکرم صلی الله علیه و آله در باره مردم فارس ( نه خطهٔ فارس شیراز بلکه فارس نژاد بودن و عجم در مقابل مردم روم و عرب و...) موقعیت ایران و در ضمن با معرفی سلمان به عنوان نمونه و اصفهانی بودن او بشرحی که بیاید موقعیت درخشان اصفهان تا حدی روشن گردید می پردازیم به ذکر بعض روایات و نقلیات تاریخی که بیانگر هویت خانوادگی و محلی سلمان و پیگیری و تحقیق او از دین حق و رهنمون شدن به اسلام و پیشقدمی وی در اسلام آوری می باشد .

ابن اسحاق بزرگ سیره نویس نیمه اول قرن دوم هجری ( در گذشته 151 )، و نیز ابن هشام سیره نویس مشهور اوایل قرن سوم هجری ( در گذشته 213 یا 218)، و ابن سعد بزرگ مورخ نیمه اول قرن سوم هجری ( در گذشته 230 ) و دیگر تاریخ نگاران اسلامی و حفاظ حدیث و رجال شناسان، حدیثی با اسناد مختلف و طرق متعدد به نقل از ابو طفیل و ابن عباس آورده اند که بطور خلاصه آن دو گفته اند: سلمان

ص: 73

برای ما شرح داد که من از اهل ،اصفهان از قریه « جِیْ »، فرزند دهقانی مجوسی و آتش پرست بودم؛ و پس از برخورد با تعدادی از رهبانان مسیحی در بلاد عجم ( ایران ) ، عراق و شام و به سر بردن با آن ها، سرنخ اسلام به دستم آمد و آن گاه در مدینه شرفیاب محضر پیامبر شدم و به شرحی که راهب نصرانی از مشخصات و نشانه های مقام نبوتش به من اطلاع داده بود حضرتش را شناختم و اسلام آوردم

و برخی از روایات مشتمل برین اضافه است که برخورد به پیرزنی امه نام کردم و وی را شناختم که از شهر و دیار خود من و اصفهانی می باشد و قبل از من مسلمان شده بود .

خواستاران آگاهی بر متن کامل حدیث و اسناد و راویان مختلف آن و دیگر احادیثی که بیانگر اعتراف سلمان به اصفهانی بودن است، به مصادر زیر مراجعه کنند. (1)

ص: 74

سلمان با امیر مومنان عَلَیهِ السَّلام می باشد . (1)

برده تا مراسم شرعی غسل و کفن و نماز و دفن او را انجام دهند و اینک خلاصه چند نمونه از احادیث مربوطه :

1- به روایت شیخ مفید در محضر امام صادق عَلَيْهِ السَّلام سخن از سلمان و جعفر طیار برادر امیر مومنان عَلَیهِ السَّلام) به میان آمد و یکی از حاضران جعفر را بر سلمان ترجیح داد و برتر شمرد و دیگری :گفت سلمان مجوسی بود و بعداً اسلام آورد !!

پس درحالی که ابو بصیر هم در مجلس حضور داشت امام ( علیه السلام ) به خشم سرپا نشست و فرمود: ای ابا بصیر خداوند او را علوی قرار داد بعد از آن که مجوسی بود؛ و قرشی قلمداد کرد بعد از آن که فارسی بود؛ پس صلوات الهی بر سلمان باد؛ و به راستی که جعفر هم در بهشت با فرشتگان پرواز نماید.... (1)

2 - علامه طبرسی از امام عسکری علیه السلام روایت کرده که فرمود: گروهی به سراغ امام هشتم حضرت رضا ( علیه السلام ) ، رفتند و اجازه تشرف خواستند و گفتند ما از شیعیان علی هستیم.

پس چند روزی بدان ها اجازه ورود داده نشد، و آن گاه که اجازه صادر، و آن ها داخل شدند فرمود وای بر شما بدون شک شیعه امیر المومنین حسن و حسین و سلمان و ابوذر و مقداد و عمار و محمد بن ابی بکراند که هیچ گاه نافرمانی از دستوراتش نمی کردند (2)

3- در خرایج راوندی حدیثی آمده بدین شرح که سلمان در مدائن - شش فرسخی بغداد - از دنیا رفت پس امیر مومنان علی

ص: 77

عَلَیهِ السَّلام صبح هنگام به استناد خبر دادن پیامبر ( صلی الله علیه و آله ) در عالم ر و یا از فوت سلمان ، و دستور انجام مراسم او با استفاده از نیروی مقام امامت و ولایت، از مدینه به مدائن حاضر شد . و این امری بود معجز آسا که مسافت بین آن دو شهر را که با مرکب سواری آن روزها، سه تا چهار هفته به طول می انجامید - در چند لحظه طی فرمود.

و پس از انجام مراسم غسل و تکفین و نماز و دفن سلمان، قبل از ظهر به مدینه بازگشت و گزارش دفن او را به مردم داد؛ اما بیشتر مردم باور نکردند تا با گذشتن مدتی از قضیه نامه ای از مدائن به مدینه فرستاده شد که فلان روز سلمان از دنیا رفت و یک نفر اعرابی بدین جا آمد و مراسم مربوطه را انجام داد و از نظر ناپدید شد؛ و چون بررسی کردند مطابق با فرموده امیر مومنان و غیبتش از مدینه به عنوان رفتن به مدائن درآمد و مردم همه تعجب کردند (1)

دیگر تعبیراتی ازین قبیل یاد می فرمودند . (1)

و راستی چه عبارتی و چه تعبیری گویاتر و قاطعانه تر ازین عبارات و تعبیرات برای اثبات تشیّع سلمان می توان پیدا کرد که پیامبر خدا و ائمه اطهار صَلَواتُ اللهِ عَلَيْهِمْ أَجْمَعین، این چنین وابستگی همه جانبه او را نسبت به خود اعلام ، و بدان اعتراف کرده اند

بی راهه روی شدند؛ و به رویا روئی حضرت موسی برخاستند؛ و از این

پس نیز بدان ادامه خواهید داد.

سپس از برخوردهای بنی هاشم با بنی امیه و جنایات بنی امیه درباره اهل بیت و اسلام و مسلمانان پیشگوئی کرد؛ و مسلمانان را به پیروی از آل محمّد و رهروی راه علی توصیه و تاکید نمود؛ و مجدداً به همانندی سر نوشت امت با سر نوشت بنی اسرائیل اشاره کرد و گفت شما آل محمّد را نسبت به خود همانند سر نسبت به بدن ، بلکه چشم نسبت به سر بدانید و در پایان روی سخن به حذیفه نموده و گفت ای حذیفه همانا که فرزند تو مقتول ( گردد )؛ و بدون شک ( بعد از در گذشت پیامبر )،علی امیر المومنین است که جز مومن ( واقعی ) به ولایتش نگراید و جز کافر از محدوده ولایتش خارج نگردد. (1)

و در پایان می گوئیم ابن ابی الحدید - بعد از روایتی که در آغاز موضوع اسلام آوری سلمان از وی نقل کردیم - می نویسد: سلمان شیعه علی و از خواص آن حضرت بود نیز می گوید در این که سلمان شیعه علی بوده اصحاب ما مخالفتی با امامیه ندارند مگر در امری که بالا تر ازین در حق وی ادعا کنند...) . (1)

ص: 81

در گذشته 302 ». [ «الذریعه» 332 / 1]

2 - « اخبار سلمان و زهده و فضائله» تالیف شیخ صدوق

( در گذشته 318 )»[ «الذریعه» 333 / 1]

3 -« سلمان پاک بقلم مستشرق فرانسوى « لویس ماسینیون » ( 1883-1962 ) به زبان فرانسوی . [ « اعلام زرکلی 5-247؛ الذریعه » 219 / 12 ]

4 - سلمان پاک ترجمه کتاب قبل بزبان عربی بقلم عبد الرحمن بدوی مصری، معاصر. [ « الذریعه » 219 / 12]

5 - سلمان الفارسی» و سر گذشت قبل از اسلام و بعد از اسلام او بقلم «شیخ عبد الله سبیتی عراقی با مقدمه سید صدرالدین صدرعاملی » ، چاپ 1358 ه صیدا لبنان .

6 - « سلمان الفارسی » بقلم « دونالدسون » مستشرق در تاریخ 1934 حالی، 2 [ « المستشرقون » عفیفی ، ج 2 ص 528]

7- « سلمان محمدی » بقلم سید شوکت علی رئیس هلور، بزبان اردو ، چاپ هند [ « الذریعه » 219 / 12 ]

8- « سلمانیه » به فارسی در فضائل سلمان، ابوذر، عمار و مقداد، تالیف شیخ محمد کاظم هزار جریبی ( در گذشته 1241) ».[ « الذریعه » 220 / 12 ]

9 - « نَفَسُ الرَّحْمَنِ فی فَضَائِلِ سیدنا سَلْمَانُ » تالیف حاج میرزا حسین نوری طبرسی در گذشته 1320 ه شامل مقدمه و 17 باب و خاتمه ، تاریخ فراغ ،1284 چاپ مکرر تهران .

10 - « وفات سلمان فارسی بفارسی »، تالیف بعض اصحاب و

موجود در کتاب خانه خوانساری [ «الذریعه» 119 / 25 ]

ص: 83

به نظر خود عمر نمود.

و شخص سوّم ( عثمان بن عفان ) به اعزام نیرو از شام و یمن و حجاز و عراق رای داده و رفتن عمر را به همراه نیروی اعزامی ضروری اعلام

کرد.

اما امام امیر المومنین علی علیه السّلام در پاسخ عمر چنین فرمود:

«انَّ هَذَا الاَمْرَ لَمْ يَكُنْ نَصرُهُ وَلا خِذْلانُهُ بِكَثْرَةٍ وَلا بِقِلَّةٍ وَ هُوَ دِينُ اللَّهِ اَلَّذِي اَظْهَرَهُ وَ جُنْدَهُ الذي اعده و امده حَتَّى بَلَغَ مَا بَلَغَ وَ طَلَعَ حَيْثُ طَلَعَ وَ نَحْنُ عَلَى مَوْعُودٍ مِنَ اَللَّهِ وَ اَللَّهُ مُنْجِزٌ وَعْدَهُ وَ ناصِرٌ جُنْدَهُ وَ مَكَانُ اَلْقَيِّمِ بِالاَمْرِ مَكَانُ النظامِ الْخَرَزُ يَجْمَعُهُ وَ يَضُمُّهُ فَإِنِ انْقَطَعَ النِّظَامُ تَفَرَّقَ الْخَرَزُ وَ ذَهَبَ ثُمَّ لَمْ يَجْتَمِعْ بِحَذَا فِيرِهِ اَبَداً وَ اَلْعَرَبُ اَلْيَوْمَ وَ انْ كانُوا قَلِيلاً فَهُمْ كَثِيرُونَ بِالاِسْلامِ عَزِيزُونَ بِالاِجْتِماعِ فَكُنْ قُطَبَا وَ استَدِرِ الرَّحا بِالعَرَبِ وَاصِلْهُم دُونَكَ نَارَ اَلْحَرْبِ فَإِنَّكَ إِنْ شَخَصْتَ مِنْ هَذِهِ الارض اِنْتَقَضَتْ عَلَيْكَ اَلْعَرَبُ مِنْ اِطْرَافِهَا وَ اِقْطَارِهَا حَتَّى يَكُونَ ما تَدَعُ وَراءَكَ مِنَ الْعَوْراتِ اَهُمَّ إِلَيكَ مِمَّا بَيْنَ يَدَيْكَ .

إِنَّ الاِعاجِمَ إِنْ يَنْظُرُوا إِلَيْكَ غَداً يَقُولُوا هَذَا اِصْلُ اَلْعَرَبِ فَإِذَا اِقْتَطَعْتُمُوهُا سترحتُم فيكون ذلك اشد لِكَلبِهِمْ عَلَيْكَ وَ طَمَعِهِمْ فِيكَ فَأَمَّا ذَكَرْتَ من مَسِيَر اَلْقَوْمُ إِلَى قِتَالِ اَلْمُسْلِمِينَ فَإِنَّ اَللَّهَ سُبْحَانَهُ هُوَ اكره لِمَسِيرِهِمْ ماسترحتم فَيَكُونَ ذَلِكَ اشد لِكَلْبِهِمْ عَلَيْكَ وَ طَمَعِهِمْ فِيكَ فَأَمَّا ذَكَرْتَ من من مَسِيَ اَلْقَوْمُ إِلَى قِتَالِ اَلْمُسْلِمِينَ فَإِنَّ اَللَّهَ سُبْحَانَهُ هو اكره لِمَسِيرِهِمْ مِنْكَ وَ هُوَ اقْدِرْ عَلى تَغْيِيرِ مَا يَكْرَهُ و امّاً مَا ذَكَرْتَ مِنْ عَدَدِهِمْ فَإِنَّا لَمْ نَكُنْ نُقَاتِلُ فِيمَا مَضَى بِالْكَثْرَةِ وَ إِنَّمَا كُنَّا نُقَاتِلُ بِالنَّصْرِ وَ الْمَعُونَةِ نك وَ هُوَ اِقْدِرْ عَلَى تَغْيِيرِ مَا يَكْرَهُ وَ امّاً ما ذَكَرْتَ مِنْ عَدَدِهِمْ فَإِنَّا لَمْ نَكُنْ نُقَاتِلُ فِيمَا مَضَى بِالْكَثْرَةِ وَ إِنَّمَا كُنَّا نُقَاتِلُ بِالنَّصْرِ وَ اَلْمَعُونَةِ » (1)

« پیروزی و شکست این امر یعنی ( اسلام ) بستگی به فزونی و کمی جمعیت نداشته؛ این دین خداست که آن را پیروز ساخت ؛ و سپاه او بود که آن را آماده و یاری کرد تا بدان جا که باید برسد رسید و به هر جا که

ص: 85

باید تابش نماید تابش نمود؛ از ناحیه خداوند به ما وعده پیروزی داده شده و می دانیم خداوند به وعده خود جامه عمل خواهد پوشاند و سپاه خویش را یاری خواهد فرمود .

موقعیت زمامدار هم چون ریسمانی باشد که مهره ها را در نظام می کشد و آن ها را به هم می پیوند د؛ اگر ریسمان از هم بگسلد مهره ها پراکنده شوند و هر یک به جائی افتد و از آن پس هرگز نتوان همه را جمع آوری نمود و از نو نظام بخشید .

عرب امروز اگر په از نظر تعداد کم اما با پیوستگی به اسلام فراوان ، و با اتحاد و اجتماع و هماهنگی عزیز و قدرتمند است . بنابراین تو هم چون محور آسیا باش و جامعه را به وسیله مسلمانان عرب به گردش درآور و با همکاری آن ها در نبرد، آتش جنگ را برای دشمنان شعله ور ساز؛ زیرا اگر شخصاً ازین سر زمین خارج شوی عرب از گوشه و کنار سر از زیر بار فرمانت بیرون برد و آن گاه خواهی یافت که آن چه پشت سر نهاد های مهمتر از آنست که در پیش رو داری .

اگر فردا چشم عجمها بر تو افتد خواهند گفت: این اساس و ریشه عرب است چنان چه قطعش کنید راحت می شوید؛ و این فکر آن ها را در مبارزه با تو و طمع در نابو دیت حریص تر و سر سخت تر خواهد ساخت . و این که یادآور شدی آن ها به جنگ مسلمانان آمده اند و ناراحت هستی پس خداوند سبحان بیش از تو این کار را مکروه می دارد؛ و او بر دگرگون نمودن آن چه از آن ناخشنود است توانا تر باشد .

و اما یادآوریت درباره افراد فراوان نیروی دشمن، پس ( بدان که ) ما در گذشته در نبرد متکی به تعداد نبودیم؛ بلکه به یاری و کمک خداوند به مبارزه و کشتار می پرداختیم و پیروز می شدیم.»

ص: 86

و ابن جریر طبری به دیگر عبارت اما هم مضمون با قسمتی عبارت نهج البلاغه اضافه کرده است که حضرتش فرمود:

« اقِم مَكانَكَ وَاكتُب إلى اهلِ الْكُوفَةِ فَإِنَّهُمُ اِعْلاَمُ اَلْعَرَبِ وَ رَوسَاءُهُمْ وَ لَيَشْخَص مِنهُمُ الثُّلُثَانِ وَلَيُقُمِ الثُّلُثَ

وَ اكْتُبْ إلَى اهْلِ الْبَصْرَةِ انْ يُمْدِدَهُمْ بِبَعْضِ مَنْ عِنْدَهُم ولا تَشْخَصِ الشَّامَ ولا اليَمَنِ إنَّك إنْ اِشْخَصْتَ اَهْلَ الشَّامِ مِن شَامِهِمْ سَارَتِ الرُّومُ إِلَى ذَرَارِيِّهِمْ و إِنِ اشْخَصْتَ اهْلَ اليَمَنِ مِن يَمنِهِم سَارَت اَلْحَبَشَةُ إِلَى ذَرَارِيِّهِمْ وَ مَتَى اِشْخَصْتَ مِنْ هَذِهِ الارض اِنْتَقَضَتْ عَلَيْكَ اَلْعَرَبُ مِنْ اِقْطَارِهَا وَ اطْرَافِهَا حَتَّى يَكُونَ ما تَدَعُ وَرَائَكَ اَهُمَّ إِلَيْكَ مِمَّا بَيْنَ يَدَيْكَ مِنَ الْعَوْراتِ وَ الْعِيالاتِ..» (1)

بطور خلاصه آن چه از عبارت نهج البلاغه و طبری و دیگر مورّخان استفاده می شود بدین قرار است :

1 - احساس وحشت فوق العاده عمر و حالت به اصطلاح دست پاچگی او از فراوانی قشون ایرانیان و به هم پیوستگی و آمادگی آن ها برای حمله ... !

2 - نظر خواهی و استمداد فکری در اصل اقدام به جنگ با ایرانیان یا متارکه و خودداری از در گیری و رویا رویی باشه .نظر خواهی از محل اعزام نیرو و چند و چون آن ، در صورت لزوم مقابله و اقدام به جنگ .

4 - کسب تکلیف شخصی برای شرکت در جنگ یا خودداری از همراهی با نیرو های اعزامی .

ص: 87

و اما آن چه از پاسخ امیر مومنان درین زمینه استفاده می شود پس بدین شرح است:

1 - تقویت کردن امام روحیه عمر را باین که پیروزی یا شکست درین پیشامد بر اساس عدد و رقم و مربوط به کم و کیف نفرات جنگی نیست؛ بلکه بسته به اراده خداست؛ و مسلمانان لشگر خدا هستند؛ و حضرتش به موجب وعده ای که داده پیروزی را نصیب ما خواهد کرد؛ هم چنان که در گذشته و ازین پیش در جنگهای اسلامی خود مشاهده کردیم.

2 - اعلام رای موافق با اصل مقابله و آماده شدن برای رویا روئی و جنگ با ایرانیان به امید پیروزی

3- تخطئه از آراء و نظریه های پوچ و حساب نشده افراد شوری و ارائه عالیترین طرح برای اعزام نیرو؛ بدین گونه که اگر اعزام نیرو از یمن انجام گیرد ، مردم حبشه چشم طمع به یمن می دوزند و این کشور اسلامی در خطر واقع خواهد شد

و اگر از شام انجام گیرد مردم روم ترکیه فعلی که در آن موقع یک کشور مسیحی و مرکز حکومت مسیحیان جهان بود به فکر حمله به شام می افتند؛ و این بخش از سر زمین اسلامی در خطر سقوط و اشغال دشمن قرار میگیرد .

چنان که اگر مردم حجاز برای جنگ با ایرانیان بسیج شوند اعراب اطراف مدینه در صدد شورش و قتل و غارت مسلمانان برآمده و گرفتاری عمر - از ناحیه در گیری با آنان و دفع شر شان از عائله آن هائی که

به جنگ رفته اند - بیش از گرفتاری و مشکل رویاروئی با ایرانیان خواهد بود.

ص: 88

4 - بدین ترتیب باید مردم کوفه که ( علم داران عرب و ر وسای آن ها هستند ) یک سوم شان در کوفه بمانند و دو سوم به جبهه اعزام شوند و تعدادی هم از مردم بصره بدان ها ضمیمه گردند.

5 - اعلام مخالفت با شرکت عمر شخصاً در امر جنگ و رفتن او به همراه نیرو های اعزامی به دلیل حساسیتی که ایرانیان نسبت به او بخاطر زمام داری عرب از خود نشان می دهند و اهتمام بیشتری که آنان برای از بین بردن وی و شکست مسلمانان به کار خواهند برد.

اضافه برینکه عمر در غزوات دوران حیات پیامبر ( صلی الله علیه و آله ) ، نه بعنوان مقابله با دشمنان و کشتن مثلاً یک نفر مشرکین در جبهه و نه بعنوان مدیریت نیرو های جنگی و انجام کار سر نوشت ساز ، نقش مثبتی از خود نشان نداده بود .

درین موقع عمر در پاسخ امام چنین گفت :

« همانا که رای ( رای قابل قبول و موافق با مصالح همه جانبه اسلام و مسلمانان و خود عمر ) رای توست و خوش دارم که از آن پیروی کنم آن گاه بر اساس نظر امیر المومنین علی علیه السلام و طرح ارائه شده آن حضرت، دستورات لازم را صادر و گویا در همین موقع بود که از حضرتش خواست تا اجازه دهد امام حسن ( علیه السلام ) با نیرو های اعزامی همراهی کند که در مقالهٔ بعد شرحش را می خوانید - و بالاخره طبق فرموده امام امیر المومنین ( علیه السلام ) فتح و پیروزی کامل بود که نصیب سپاه اسلام شد و بخش مهمی از ایران تحت نفوذ مسلمانان در آمد . (1)

ص: 89

یادآوری این نکته بجاست که با مروری بر فراز های تاریخی مربوط به دهۀ سوّم قرن اول هجری این مطلب به خوبی روشن خواهد شد که فتح هر بخشی از ایران آن عصر در تاریخی غیر از تاریخ فتح دیگر بخش ها بوده و مسوول فرماندهی سپاه اعزامی برای هر منطقه غیر از مسوول دیگر مناطق بوده .

هم چنان که با دقّت در چگونگی تشکیل شورای جنگی از ناحیه عمر و ردّ و ایرادهایی که به عمل آمد بدین موضوع پی خواهیم برد که نخستین اقدام جنگی مسلمانان با ایرانیان و اعزام نیرو بدین سر زمین در همین مرحلهٔ مورد بحث و شورای جنگی عمر بود؛

و نیز عنایت عمر به شرکت حضرت مجتبی ( علیه السلام ) و درخواست او از امیر مومنان مبنی بر اجازه همراهی نور دیدگانش امام مجتبی ( علیه السلام ) با سپاه

ص: 90

اعزامی که مدائنی آن را مربوط به نبرد قادسیه در سال 14 هجری به فرماندهی سعد وقاص دانسته و طبری مربوط به فتح نهاوند در سال هفتم زمام داری عمر (حدود سنه 20 ه) به فرماندهی نعمان بن مقرن .. و نقشی که حضرتش در فتح اصفهان یا گرگان جرجان (قدیم) یا نهاوند داشت در همین مرحله و به دنبال شورای جنگی آن چنانی بوده است . اکنون می پردازیم به شرح آمدن امام حسن مجتبی ( علیه السلام ) به ایران و اصفهان و به نقل بعض مورخین به همراهی امام حسین ( علیه السلام )

ص: 91

نیز حمزه بن یوسف سهمی که از مشاهیر مورخین و در گذشته (427) بوده به نقل از تاریخ عباس بن عبد الرحمن مروزی - نویسد:

« حسن بن علی در راه رفتن به جرجان از اصفهان عبور نموده و اگر این مطلب ثابت باشد؛ در ایام امیر المومنین علی بن ابی طالب رضی الله عنه بوده است . »

نیز زیر عنوان « بَابُ ذکر مَنْ دَخَلَ جرجان مِنْ أَصْحَابِ النبی صَلَّى اللَّهُ علیه وَ سَلَّمَ » نوشته است از آن جمله ابو عبد الله حسین بن علی رضوان الله علیه است .

آن گاه می نویسد و گفته می شود حسن بن علی رضوان الله علیه هم از واردین به جرجان بوده است (1)

و حافظ ابو نعیم اصفهانی ( در گذشته 430 ) نوشته است: حسن بن علی بن ابی طالب رضى الله عنه در راه رفتن به جنگ جرجان از اصفهان عبور فرمود (2)

و بلاذری رفتن به غزوهٔ جرجان و طبرستان را نوشته ( که لازمه اش عبور از اصفهان بوده ) (3).

و مافروخی - که در ایام سلطنت ملک شاه سلجوقی (465 - 485) « تاریخ اصفهان » را نوشته و حسین بن محمد آوی ( در گذشته 729 ) آن را به فارسی ترجمه کرده می نویسد :

« و از آن جمله که اصفهان را به قدم میمون و مبارک مشرف و مکرّم

ص: 93

گردانیده اند از اهل بیت پیغمبر علیه و علیهم السلام امیر المومنین الحسن بن علی بن ابی طالب علیهما السلام و الرضوان و... و به وقت توجه به گرگان بوده است. » (1)

و مرحوم خاتون آبادی جریان آمدن امام حسن و امام حسین را به اصفهان برای فتح جرجان به سال 30 هجری نگاشته است (2).

و اما مشروح تشریف فرمائی سبط اکبر پیامبر ( صلی الله علیه و آله ) ، حضرت امام حسن مجتبى علیه السَّلام را مرحوم مجلسی اول طاب ثراه چنین نوشته است

« مشایخ ثقات ما نقل کرده اند برای من از شیخ عبد العالی از پدرش شیخ نور الدین علی بن عبد العالی قدس سر هما (3) که در وقتی که عمر عسکر بجانب عراق می فرستاد (4) به خدمت امیر المومنین صلوات الله علیه آمد و گفت یا علی! من می دانم که تو امامی و لیکن پادشاهی به زور می باشد . اگر رخصت بدهی و حضرت امام حسن را بفرستی و من سردار را تابع او کنم و هر فتحی بشود بی دغدغه باشد، بهتر نیست ؟

ص: 94

حضرت قبول فرمود و حضرت امام حسن را صلوات الله علیهما همراه کردند و هر فتحی که شد از آن حضرت و به برکت آن حضرت شد؛ تا آن که مرتبه اول که لشگر اسلام در برابر رستم سپه سالار یزدجرد درآمدند ، رستم فیلها را پیش کرد و لشگر اسلام شکست خورد؛ سردار به خدمت امام حسن آمده و واقعه را عرض نمود .

حضرت فرمودند که ایشان درفش کاویانی را بر علم خود بسته اند و آن دامن پوستی آهنگران بود که کاوه پیش دامن می زد و آهنگری می کرد و چون ضحاک ظلم او به نهایت رسید و ده پسر کاوه را کشته بود؛ کاوه به تعلیم یکی از علمای ایشان ( جدول ) صد در صدی بر درفش کشید؛ و آن درفش را بر عَلَم بست و خروج کرد؛ و مردم چون از ظلم ضحاک به تنگ آمده بودند با او همراهی کردند و بر ضحاک غالب شدند (1) ؛ پس پادشاهان عجم هر یک که می آمدند جوهر نفیسی که بدست ایشان می آمد در آن درفش جا می دادند و بر علم می بستند .

( آن گاه امام فرمود ) الحال بر علم ایشان بسته است؛ شما این دعا را بر علم بندید و حضرت به دست مبارک خود دعائی نوشتند؛ و مشهور میان اصحاب آنست که حضرت ( جدول ) صد و بیست درصد و بیست کشیدند؛ و من آن چه از مشایخ شنیده ام دعاست روز دیگر به دستور حضرت عمل نموده و دعا را بر علم بستند و

ص: 95

فتح واقع شد.

و از آن جمله آن که حضرت امام حسن مجتبى صلوات الله علیه داخل صفاهان شدند و در مسجد لنبان نماز کردند و در حمامی که محاذی در مسجد جامع عتیق است و مسمّی است به درِ پیزر بافان در آن حمّام غسل فرمودند؛ و مشهور بود آن حمام به حمام آن حضرت یعنی امام حسن و جدّم نشان داد آن حمام را به من در ایام طفولیت؛ و :گفت این است حمّام آن حضرت صلوات الله علیه؛ و خراب بود و بعد از آن بجای آن کاروانسرایی ساخته شد و دیگر خصوصیات بسیار نقل کردند (1)

در این جا باید یادآور شویم که بلاذری قضیۀ آمدن حضرت امام حسن و امام حسین علیهما السَّلام به ایران را در سال 29 هجری - به همراه سعید بن عاص سردار سپاه اعزامی از طرف عثمان - دانسته (2) ؛ و طبری این قضیه را در سال 30 هجری ذکر کرده (3) ؛ اما بلاذری و طبری هر دو آن را در مورد فتح طبرستان و جرجان قلمداد کرده اند؛ و این بر خلاف شرح علامه مجلسی است که حضرت امام حسن را درین مسافرت به همراهی سپاهی می داند که با سردار سپاه یزدگرد سوم، رستم روبرو شد و این رویا روئی مسلمانان با سپاه یزدگرد که در پایان به شکست ایرانیان و کشته شدن رستم انجامید - در سال 20 یا 21 هجری و به نوشته خود

ص: 96

بلاذری در سال 23 یا 24 هجری بوده است . (1) بدین شرح که یزدگرد از مدائن به حلوان و از آن جا به اصفهان فرار کرد؛ و عبد الله بن بدیل، یکی از سران سپاه ،مسلمانان با گروهی از نیرو های اسلامی در تعقیب او وارد اصفهان شد؛ و به دنبال این تعقیب یزدگرد به سمت کرمان فرار کرد و در بین راه کشته شد و مقدمات فتح اصفهان فراهم گردید و بالاخره پیروزی نصیب مسلمانان شد .

البته با توجه به اختلافاتی که در بین نوشته های مورخان اسلامی از نظر تاریخ اعزام نیرو و محل اعزام نیرو و فرماندهی نیروی اعزامی ، به چشم می خورد نمی توان مشخصات دقیق این قضایا را بدست آورد؛ لکن آن چه مسلّم باشد اصل موضوع آمدن امام حسن ( علیه السلام ) و به نقل بعضی از مورّخین به اتفاق امام حسین علیه السلام به اصفهان است و نقش م وثری که آن بزرگوار در فتح بخش مهمی از ایران و پیروزی مسلمانان بر ایرانیان داشته اند .

ضمناً می گوئیم بلاذری تصریح به آمدن امام حسن ( علیه السلام ) به اصفهان نکرده ولی طبق نوشته دیگران و استفاده از کلام بلاذری در مورد همراهی آن حضرت با سپاه اسلام به جرجان و طبرستان و به دنبال آن فتح اصفهان وجرجان ( گرگان ) تردیدی درین زمینه نخواهد بود.

ص: 97

برای همه عبور از اصفهان بوده است.

3- و مرحوم خاتون آبادی در وقایع « السنین و الاعوام » ص 86 آمدن حضرت را با برادر بزرگوار خود باصفهان جهت فتح گرگان در سنه 30 ( ایام حکومت عثمان ) نوشته است.

ص: 99

در پایان، ابن ابی الحدید سال فوت یا شهادت مالک اشتر نخعی را بعد از جنگ صفین که در سنه 37 و مقداری از سنه 38 واقع شد و مالک اشتر در آن شرکت داشت - سنه 39 ضبط نموده (1) ؛ و بدین ترتیب دیدار مالک از اصفهان محتاج به بررسی بیشتری است که معلوم نیست به نتیجه مثبتی برسد.

ص: 101

و ابن ندیم ضمن برشمردن کتاب های تفسیری در فهرست خود، از تفسیر سعید نام برده است (1)

و کشی نقل از امام صادق می کند که فرمود: سعید به علی بن الحسین ( زین العابدین ) اقتدا می کرد؛ و آن حضرت وی را می ستود؛ و همین امر تشیّع و گرایش او به امام چهارم ، موجب قتل وی شد (2).

و فواد ،سزکین محقق آلمانی نوشته است: سعید بن جبیر از پیشگام ترین مفسران قرآن بوده است (3)

به هر حال وی به نوشته ابو الشیخ و حافظ ابو نعیم، در سال 81 هجری وارد اصفهان شد؛ و جماعتی از اهل این شهر از وی استماع و نقل حدیث کردند؛ و او دارای سه فرزند پسر بنام های عبد الله ، محمد و عبد الملک بود (4)

به نوشته ابو نعیم محل سکونتش در کوی سنبلان ( معروف به سنبلستان ) ، و نمازگاهش مسجد جلجله بن بدیل تمیمی (5) بوده است .

ص: 103

نیز به نوشته مورّخین پس از مدتی اقامت در اصفهان به مکه مشرّف شد و در مکه اقامت جست؛ آن گاه خالد بن عبد الله قسری او را دستگیر و به نزد حجاج در کوفه فرستاد .

از جمله گفت گوهای او با حجاج این بود که حجاج فرزندی حسنین علیهما السَّلام نسبت به پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله ) از طریق مادرشان حضرت فاطمه علیها السلام - را تخطئه و مورد سوال قرار داد؛ سعید با استناد به آیه شریفه :

﴿ وَ وَهَبْنَا لَهُ إِسْحَقَ وَ يَعْقُوبَ ... وَ عِیسَى وَ إِلْيَاسَ كُلٌّ مِّنَ الصَّلِحِینَ ﴾ (1)

حجاج را محکوم و وادار به سکوت کرد؛ چه خداوند ضمن اسامی فرزندان موهبتی حضرت ابراهیم از عیسی نام برده؛ در حالی که عیسی تنها از طریق مادرش مریم انتساب به ابراهیم پیدا نموده و خداوند با ایراد این آیه، انتساب از طریق مادر را تایید و گواهی فرموده است .

و بالاخره حجاج پس از رد و ایراد های زیاد و خوار و ذلیل شدن در مقابل سعید و پاسخ های دندان شکن ،او وی را که در سن 49 سالگی بود ( سنه 95 ) به قتل آورد؛ و مشهور است که بعد از واقعه قتل سعید، بیش از پانزده روز نگذشت که بر اثر کرم های آکله در داخل شکمش به جهنم

ص: 104

واصل شد؛ و از آن پس فرصت کشتن کسی برای وی حاصل نشد (1) .

نیز برای آگاهی تفصیلی بر دیگر احتجاجات سعید بر علیه حجاج و چگونگی قتلش به مصادر زیر مراجعه شود (2) .

ص: 105

تماشا می کنند؛ اما من همین که نگاهم بر او افتاد مهرش در دلم جا گرفت؛ و نزد خود به دعا در حق او مشغول شدم تا خدا شرّ متوکل را از وی دفع نماید.

پس در حالی که از میان مردم می گذشت و به پیش می آمد و فقط نگاهش بر یال اسب خود بود و به هیچ یک از طرفین راست و چپ نگاه نمی کرد؛ و من پیوسته به دعای او مشغول بودم؛ چون به من رسید با تمام رو به سوی من متوجه شد و فرمود: خدا دعای ترا مستجاب کرد؛ و عمرت را طولانی قرار داد؛ و مال و فرزندان ترا فراوان فرمود.

چون این جریان را مشاهده کردم حالت لرزه به من دست داد و به اصطلاح امروز شوکه شدم - و در میان همراهانم افتادم .

آن ها پرسیدند: چه شد؟ چرا این چنین شدی؟

دگفتم : خیر است؛ و چیزی نگفتم ؛ پس هنگامی که به اصفهان بازگشتم خداوند از راه های مختلف برای من فتح باب ثروت کرد؛ و امروز آن چه را در خانه دارم قیمتش به هزار هزار یک میلیون درهم می رسد، اضافه بر موجودی بیرون خانه و خداوند ده فرزند نصیب من فرموده و عمرم نیز از هفتاد سال گذشته است.

بدین ترتیب من بخاطر آن که او از درون دلم آگاه بود و دعایش در حق من مستجاب گردید معتقد به امامت وی شدم. (1)

ص: 107

خواستند تا نام آن صحابی را فاش ساخته و او را معرفی نماید.

اما ابو مسعود گفتار آن روز خود را بدین گونه آغاز کرد :

« او نخستین کسی بود که در برابر اسلام سر فرود آورد و ایمان اختیار کرد؛ و دو مرتبه هجرت نمود و به دو قبله نماز خواند؛ و با دو شمشیر در صحنه جنگ پیکار کرد ... »

علامه تهرانی : نویسد این جریان را به نقل از مجموعه ای از کتب سید محمد خلیفه آوردم که نوشته است :

« ... حدیث کرد ما را عبد الرحمان بن سعید بن صمد اصفهانی شهرستانی از امام حافظ که گفت : همراه امام شهید ابو مسعود رازی به قصد حج خارج شدیم؛ و چون به اصفهان رسیدیم اهل آن را دیدیم که بر منابر سب امیر المومنین ( علیه السلام ) می نمایند؛

پس با روی سخن به ما گفت : اصحاب من ! چنان میبینم که اشتغال به هدایت این مردم اهم از حجّ است؛ پس چهار سال در اصفهان اقامت نمود . . . » (1).

بدین ترتیب امثال شیخ ابو مسعود رازی که ظاهراً خود هم سنی بوده؛ از تندروی های کور کورانه و ناشی از تعصب بنی امیه گرائی دیگر

ص: 109

مسلمانان سنی مذهب نفرت ،ورزیده تا آن جا که انجام مراسم حج را تبدیل به ارشاد و رهنمود مردم به مقام شامخ امام امیر المومنین علی علیه السَّلام و ترک بدعت سب بدان حضرت نموده؛ و بخاطر انجام این ظیفه مهم دینی چهار سال ترک وطن و به سر بردن در غربت می کند؛ و بالاخره اهالی اصفهان را بیدار و کم و بیش تحت تاثیر قرار می دهد .

دیگر بعد از ارتحال از عراق و به درازای 45 سال اقامت و توطن در اصفهان چه نقشی داشته نمی دانیم اما بدون شک تارک آن رویه پیشین و بی تفاوت نبوده است .

ص: 110

وی را از طرف امیر مومنان نقل کرده است (1)

و از علمای اهل تسنن، طبری، ابن حیان، حافظ ابو نعیم و ابن حجر نوشته اند :

علی بن ابی طالب، یزید بن قیس ارحبی را به سمت ولایت بر اصفهان ، ری و همدان منصوب فرمود؛ و هنگامی که از دنیا رفت پست او را بین سه نفر تقسیم و بدان ها واگذار کرد؛ پس مخنف بن سلیم را عهده دار ولایت اصفهان نمود و عمرو بن سلمه را برری، و عمرو بن سالم را بر همدان (2)

نیز ابن حجر و زرکلی نوشته اند :

یزید بن قیس بن تمام بن حاجب ارحبی از بنی صعب بن دومان همدان و از روسای بزرگ در بین اهل یمن بوده؛ پیامبر را درک کرده؛ در کوفه سکونت داشته و هنگامی که اهل کوفه بر سعید بن عاص والی کوفه از جانب عثمان شوریدند و سعید ره سپار مدینه شد؛ قراء کوفه که از نظر موقعیت اجتماعی نقش موثری داشتند - یزید بن قیس را بر خود برگزیدند .

از آن پس نام برده در ایام حکومت امیر مومنان ( علیه السلام ) مدتی ریاست شرطه و پلیس را به عهده داشت؛ و در جنگ ها نیز همراه آن حضرت بود؛

ص: 113

پس موقعی که علی از بصره وارد کوفه شد وی را به حکومت اصفهان ، ری و همدان مقرر فرمود؛ و در ماجرای جنگ صفین به نمایندگی از طرف امام مامور مذاکره با معاویه شد و پس از فداکاری های زیادی که از خود نشان داد به قولی در صفین شربت شهادت نوشید (1) .

بدین ترتیب پس از پایان یافتن جنگ جمل و برگشتن امام امیر مومنان ( علیه السلام ) از بصره به کوفه در سال 35 از هجرت و اعزام یزید بن قیس از طرف آن حضرت به حکومت ،اصفهان، سرنخ رشته تشیّع در اصفهان ،نمودار و فعالیت یک شخصیت شیعی از موضع فرمانداری و حکومت درین شهر آغاز می گردد که از آن پس باید موضوع پیگیری شود .

در پایان این مقال یادآور می شویم که علامه یعقوبی نامه ای از امام امیر مومنان علی ( علیه السلام ) خطاب به یزید بن قیس نقل کرده است که در ایام حکومتش در اصفهان مفتخر بدین خطاب گردیده و علاقمندان به آگاهی بر متن این نامه می توانند خود به مصادر زیر رجوع نمایند (2).

ص: 114

و ابو الشیخ بن حیان روایت کرده است که امام پس از فوت یزید بن قیس مخنف بن سلیم را به جای او به سمت ولایت و فرمانداری گماردند (1) .

با توجه به اختلافی که در زمینه ماموریت یزید بن قیس و مخنف بن سلیم از طرف امام امیر مومنان برای حکومت اصفهان در جهت نقل روایات به نظر رسید مشکل است بتوان نظر قاطعی درین باره ابراز کرد؛ لکن ممکن است بدین گونه نقلیات تاریخی را با هم جمع کنیم که بگوئیم پس از فوت یزید بن قیس یا احضار وی از طرف امیر مومنان ، و نصب او سه نفر - از جمله مخنف بن سلیم - را به جای خود، مجدداً امام امیر مومنان با احساس نیاز به شرکت مخنف در جنگ صفین او را هم احضار و وادار به نصب جانشین مورد اعتماد خود در اصفهان فرموده باشد .

و بالاخره شکی نیست که این دو شخصیت بزرگ اسلامی هوا خواه و طرفدار امیر المومنین نخستین افراد شیعه بودند که با قدرت و نفوذ مقام فرمانداری از طرف علی علیه السّلام در شهر اصفهان به فعالیت مذهبی پرداخته و انجام وظیفه می کردند؛ و وجود آن ها سر آغاز مطرح شدن عنوان تشیّع و به وجود آمدن افراد شیعه منتها به شکل ساده و معمولی در اصفهان گردید و کم کم گسترش یافت آن چنان که به تدریج در قرن های بعد شیعه در اصفهان از صورت یک اقلیت هم خارج گردید؛ و به شرحی که ازین پس می خوانیم در قرن پنجم و ششم، سلاطین سلجوقی

ص: 116

با همه قدرت و وسائل، مصمّم به برانداختن رسم تشیّع از ایران و از جمله از اصفهان شدند و بالاخره با قتل عام های عمومی و کشتارهای دسته جمعی و انواع محدودیت های فوق العاده مذهبی، توفیق رسیدن به چنین هدف شومی را نیافتند؛ و علی رغم همه مصائب وارده و مشکلات شیعه در اصفهان هم چنان پابرجا و باقی ماند تا در عهد بعض زمام داران مغول ( غازان و خدابنده و... ) و بعداً صفویه نه تنها در اصفهان بلکه در سراسر ایران عنوان رسمی به خود گرفت .

و از آن پس عنوان رسمی اهل تسنن نیز نه تنها در اصفهان که در سراسر مناطق تحت نفوذ صفویه جای خود را به رسمیت تشیّع و آزادی مطلق شیعه در امور مذهبی - داده ها و اداری بخند

ص: 117

اما مرحوم علامه تهرانی ضمن بازشناخت او و این که پدر جد مادری سید مرتضی و سید رضی و دارای تالیفات فراوانی بوده، به نقل از شیخ بهائی نویسد او در حالی که زعامت و زمام داری مناطق نام برده را بر عهده داشت دعوای امامت نکرد و از عقاید زیدیه مبرا بود و مصادری رانام برده که علمای شیعه امامیه بر ترجمه و شرح احوالش پرداخته اند (1) .

هم چنان که آیت الله خوئی به نقل از « شرح المسائل الناصریات » مرحوم سید مرتضی ، برتری او را در علم و زهد و مقام فقاهت ، اظهر من الشمس خاطر نشان فرموده و گویند: او همان بود که اسلام را در سر زمین دیلم - بخشی از منطقه شمال عصر کنونی - انتشار داد؛ آن چنان که مردم از گمراهی به هدایت پیوستند و از جهالت روگردان شدند و روش نیکوی وی بیش از آنست که به حساب آید و ظاهرتر از آن بود که به پنهانی گراید.

آن گاه به روایت از نجاشی فرماید او معتقد به امامت ائمه معصومین شیعه بود و در این زمینه تعدادی از آثار علمی و تالیفی برای او بر شمرده بدین شرح :

دو کتاب در امامت - یکی صغیر و دیگری کبیر و مفصل ، کتاب طلاق ،فدک ،خمس الشهداء و فضل اهل الفضل منهم ، فصاحه ابی طالب، معاذیر بنى هاشم فیما نقم علیهم ، انساب الائمه و موالیدهم الى صاحب الامر علیه السلام (2) ؛ نیز تفسیر قرآن در دو جلد - و به گفته

ص: 120

زرکلی، در آن به هزار بیت از هزار قصیده احتجاج نموده و البساط در علم کلام .

نیز به نقل زرکلی از درر الفاخره عبد الرحمن بن زیدان حسنی علوی ص 246 حدود دویست هزار نفر مجوسی به دست وی اسلام آوردند .

و طبری ضمن ایراد شرح حال او از وی تعبیر به امام در فقه و دین نموده؛ بنابراین شکی نیست که اهالی مناطق تحت نفوذ حکومت و رهبری چنین کسی ( از جمله اصفهان ) برخوردار از آزادی هر چه بیشتر در جهت مراسم عقیدتی و مذهبی بوده و اهل تسنن و مخالفان شیعه کمتر می توانستند نسبت بدان ها اعمال دشمنی و تشدید محدودیت مذهبی نمایند.

ص: 121

کاکویه می گفتند؛ و بدین جهت علاءالدوله به « پسر کاکویه » و فرزندان او به « دیالمه کاکویه » شهرت یافتند.

و بالاخره علاءالدوله تا سال 414 حکومت اصفهان را بر عهده داشت؛ و از آن پس به شرحی که مورّخین نوشته اند، همدان ، ری و شاپور خواست خرم آباد فعلی نیز به قلمرو حکومتش اضافه گردید؛ و شعبه دیالمه همدان به دست خاندان کاکویه بر افتاد.

در سال 421 اصفهان چند ماهی هدف حمله و کشتار رقم نفر و مورد تصرف مسعود غزنوی و دست نشانده های او واقع شد؛ اما با مرگ محمود غزنوی در تاریخ ربیع الاول 421 و برگشتن پسرش مسعود به خراسان، مجدداً علاء الدوله به حکومت اصفهان دست یافت .

در سال 433 با فوت علاء الدوله ابو جعفر کاکویه، حکومت اصفهان و ری و همدان و بخشی از بلاد غربی ایران به پسرش « ظهیر الدین ابو منصور فرامرز » رسید؛ و آن گاه بر اثر اختلاف بین فرزندان علاء الدوله ، و چشم دوختن سلاجقه به این مناطق، در محرم سنه 443 طغرل سلجوقی پس از یک سال محاصره اصفهان برای دومین بار این شهر را مسخّر نمود؛ و دولت کاکویه را ازین سر زمین برانداخت انداخت اقبال

بدین ترتیب سلاطین و حکمرانان دیلمی و کاکویه که شیعه مذهب اثنا عشری بودند به درازای حدود یک صد و بیست و یک سال بر اصفهان و دیگر بلاد نام برده ( بعنوان عراق عجم ) و کرمان و غیره حکومت نموده؛ و پیداست که درین مدت شیعه اصفهان نه تنها از نظر آزادی مذهبی برخوردار بود؛ که از عنوان رسمی حکومت شیعی مذهب در جهت فعالیت های مذهبی و تبلیغ و گسترش تشیّع استفاده و بهره برداری می کردند .

ص: 123

جهت تفصیل بیشتر به مصادر زیر مراجعه شود. (1)

ص: 124

شعراء و مولفان شیعه را گاه می بینیم که در عین اعتقاد به امامت علی بن ابی طالب و بطلان خلافت ،شیخین باز از آنان به نیکی یاد می کنند .

از جمله نمونه های نزدیکی اهل سنت با شیعه یکی نوشته های ابو المفاخر یحیى باخرزی صوفی قرن هشتم هجری پسر سیف الدین باخرزی عارف و شاعر مشهور است که کتاب خود « اوراد الاحباب و نصوص الاداب را در سال 723 ه تالیف کرد (1).

وی گرچه سنّی است، لکن به نقل اوراد و ادعیه از « ائمه هدی » که ظاهراً مراد او امامان شیعه است می پردازد و می گوید: « جمیع این دعوات مروی است از رسول خدا صلی الله علیه و سلم و از صحابه رسول خدا رض و از پیشوایان دین و ائمه هدى و یقین (2) ».

مولف :گوید نمونه دیگری ازین قبیل فکر را می توان از روش تالیفی محدّث بزرگ شیخ الاسلام ابراهیم بن سعد الدین محمد حموی ( 644 - 722 ) مولف کتاب ارزشمند فرائد السمطین فی مناقب الرسول و البتول و المرتضى و السبطین دریافت. و

موضوع کتاب « فرائد... » مناقب اهل بیت و شامل شرحی مفصل در تفضیل و تقدم و برتری امام علی بن ابی طالب ( علیه السلام ) و خاندان او تا امام دوازدهم بر دیگران است (3).

حموی نزد خواجه نصیرالدین طوسی و چند نفر دیگر از علمای

ص: 126

شیعه تحصیل می کرده؛ و همین امر او را به تشیّع متمایل و نزدیک نمود؛ و برین اساس روی دستگاه غازان که به وسیله او مسلمان شده بود اثر عمیقی گذارد .

غازان خان در ایامی که پیرو مذاهب اهل تسنن بود و آن ها را بر حق می دانست به امامان شیعه و به سادات ارادت خاصی می ورزید؛ و برای پیشگیری از گدائی و حفظ آبرو و تامین معاش سادات و ذراری اهل بیت موقوفات زیادی در شهرهای مختلف تاسیس کرد؛ و بالاخره طبق شرحی که پیرامون نام غازان خان می خوانید، وی شیعه شد .

نمونه دیگر، « تاریخ گزیده » حمدالله مستوفی است که وی در عین حال گرایش به تسنن از اهل بیت تحت عنوان « در ذکر تمامی ائمه معصومین، رِضْوانُ اللهَ عَلَیْهِمُ اَجْمَعَین، که حُجَةُ الحَقَّ عَلَى الخَلْقِ بودند » یاد کرده؛ آن گاه تحت عنوان سومین امام از امام حسین ( علیه السلام ) به « اِلإمام الشهید » تعبیر نموده تا به حضرت مهدی ( علیه السلام ) میرسد می گوید: دوازدهم امام است و خاتمه ائمه معصومین (1) .

و بالاخره ازین قبیل تعبیرات که نمایانگر از بین رفتن روح نفرت و شدت تعصب و دادن جای خود به یک حالت انعطاف پذیری و ملایمت نسبت به تشیّع است - ضمن معرفی ائمه و به مناسبت های مختلف مکرر دیده می شود.

ضمناً این گونه کتاب ها با ویژگی آن چنانی که ذکر شد به قلم علمای سنی و به زبان های عربی فارسی و اردو فراوان است اما درین جا فرصت معرفی آن ها را نداریم مراجعه شود به « مهدی منتظر را بشناسید »

ص: 127

تالیف این حقیر که درین زمینه بهترین ره گشای علاقمندان است (1)

و اکنون می پردازیم به توضیح کوتاهی پیرامون آغاز حکومت مغول در ایران .

ص: 128

و چون سخن امام بدین جا رسید یکی از اصحاب گفت: ای امیر مومنان از غیب سخن می گوئی و به علم غیب آشنائی !

امام ( علیه السلام ) خندید و به آن مرد که از قبیله « بنی کلب » بود - فرمود: ای برادر کلبی ( این پیشگوئی از قوم آن چنانی ) علم غیب نیست؛ و همانا که فرا گرفته ای باشد از صاحب علم یعنی پیامبر ( صلی الله علیه و آله ) .

آینده با روی سخن به مردم عراق فرمود وای بر مردم عراق از مردمی کوسه !

سدیر پرسید :مولای من کوسگان کیانند ؟

امام ( علیه السلام ) فرمود: قومی که گوش های آنان مانند گوش های موش، کوچک است؛ لباسشان از آهن باشد شاید مقصود ازین کلمه مسلح بودن آن ها به سلاح های آهنی جنگی بوده است؛ و سخنشان همانند سخن شیاطین؛ چشمانشان کوچک و همگی بی مو هستند . از شر آنان به خدا پناه ببرید؛ آنان کسانی هستند که خداوند دین را به دست آن ها گشایش می دهد؛ و هم آنان سبب آشکار شدن امر ( ولایت و تشیّع ) ما خواهند بود .

آری، این پیشگوئی امام صادق ( علیه السلام ) با ظهور و حمله هلاکو به عراق ، و انقراض حکومت بنی عباس و دخالت سر نوشت ساز مرحوم خواجه نصیرالدین طوسی در حکومت مغول ها و انتشار و خلاصی مذهب تشیّع و شیعیان اهل بیت از شر بنی عباس به دست آن شخصیت عالی مقام ، و نیز رسمیت یافتن تشیّع در دوران سلطنت سلطان غازان خان و برادرش سلطان محمد خدا بنده در ایران بر اثر نفوذ علامه حلّی در نظام حکومتی آن ها تحقق یافت که ازین پس شرحش را می خوانید .

به نوشته علامه محقق قاضی نورالله شوشتری در « مجالس المومنین » :

در سال 651 ه هلاکو خان بن تولی خان بن چنگیزخان به حکم برادرش منکوقا آن عازم فتح ایران شد.

- در سال 653 وارد سمرقند گردید .

- در همان سال خواجه نصیرالدین طوسی (1) از طرف رئیس اسماعیلیه

ص: 132

( ملاحده ) به دیدار هلاکو رفت و رابطه آشنائی و دوستی بین خواجه و هلاکو بر قرار شد مرده شد .

- در آخر شوال 654 به دنبال حمله دوم مغول به قلعه « الموت » رئیس ملاحده به چنگ هلاکو افتاد و خود و اطرافیانش همه کشته و اعدام شدند؛ و بساط ملاحده برچیده شد.

درین موقع خواجه نصیر هم از تحت نفوذ ملاحده بودن خلاص گردید و هم تا سرحد محرم حرم ایلخان شدن مورد توجه قرار گرفت؛ و با بیگم زوجه هلاکو اتفاق نمود تا او و شوهرش در پنهانی از اعیان لشگر به شرف اسلام نائل گردیدند .

و چون موید الدین محمد علقمی قمی وزیر مستعصم عباسی از روابط محکم بین خواجه و هلاکو آگاه شد از طریق مکاتبه سرّی با خواجه و هلاکو آن دو را ترغیب به حرکت به سمت عراق ، و برانداختن حکومت عبّاسی نمود.

پس این نقشه عملی گردید و هلاکو به سمت عراق لشگر کشید به شرحی که علامه حلّی در « کشف الحق » نگاشته، در حالی که هلاکو به حوالی بغداد رسید شیخ سدید الدین پدر علامه و سید بن

ص: 133

طاووس و چند نفر دیگر از علما و افاضل نجف اشرف و کوفه و حله ، نامه ای مبنی بر طلب امان از هلاکو برای شهرهای نام برده و شیعیان ساکن در آن ها برای او فرستادند.

هلاکو آن ها را نزد خود طلبید اما تنها پدر علامه جرات رفتن نزد او را از خود نشان داد؛ و در پاسخ سوال هلاکو از علت امان خواهی ایشان در وقتی که هنوز سر نوشت لشگر کشی او به عراق معلوم نبود وی پیشگوئی امام امیر مومنان علیه السَّلام را مبنی بر هجوم مغول و سر کوب شدن هر کس که با آن ها به رویا رویی برخیزد و فتح و پیروزی آن ها بر سر زمین های اسلامی را بیان کرد و به وی خبر داد (1) .

هلاکو با شنیدن این پیشگوئی بیش از پیش به پیروزی خود بر حکومت عراق امیدوار گردید؛ و با برخورد هر چه محترمانه تر خط امانی به شیخ سدید الدین تقدیم داشت .

طولی نکشید که هلاکو بر عراق مسلط شد؛ و بطور خلاصه، خلیفه و دار و دسته اش را کشت و برای همیشه بساط خلافت بنی العباس را برچید؛ و علی رغم منافقان و دشمنان شیطان صفت شیعه، شهرهای ،نجف، کوفه و حله و شیعیان آن ها مصون ماندند بدون آن که هیچ گونه تجاوز جانی یا مالی دامن گیر آنان شود .

پس از وفات هلاکو در 663 با چند سال فاصله دست اندرکاری پسرش ابا قاخان، پسر دیگرش سلطان احمد که رسماً اسلام آورده بود

ص: 134

در سال 680 به تخت سلطنت نشست .

سلطان احمد پس از در گیری های مکرر با برادر زاده اش ارغون خان بن اباقاخان بن هلاکو و توطئه کسانی از مغول ها که از اسلام آوردن سلطان احمد ناراحت و ناراضی شده بودند؛ در سال 683 به دست عمّال ارغون خان و لشگرش کشته شد .

و در ذی حجه سال 694 پس از مرگ ارغون خان، فرزندش غازان - که در سنه 670 تولد یافته و در شعبان 694 به دست شیخ ابراهیم حموی ( جوینی ) اسلام آورده و به محمود نام گذاری شده بود و قریب هشتاد هزار نفر از طائفه مغول به پیروی از او اسلام آوردند - به مسند شاهی تکیه زد .

در سال 702 بر اثر خواب هائی که خود دیده و در عالم خواب به فیض دیدار پیامبر اکرم و امیر مومنان و امام حسن و امام حسین صَلَواتُ اللهِ عَلَيْهِمْ أَجْمَعین نائل گردیده بود تمایل به دوستی اهل بیت پیدا کرد و شیعه شد؛ و اضافه بر انواع کار خیر و بنا های دینی که بر پا کرده بود دستور داد در معظم بلاد و ولایات معتبره چون ،اصفهان، شیراز، بغداد و امثالها « دارالسیاده » بسازند تا سادات در آن جا فرود آیند؛ و حتی جهت مصالح ایشان از محل موقوفاتی که برقرار کرده بود سهمی را بدان ها اختصاص داد تا آن ها نیز بهره مند شوند آن گاه به سال 703 در حدود مازندران در گذشت .

از آن پس اولجایتو که همزمان با برادرش، غازان ، اسلام آورده و به « محمد خدابنده » مسمی و ملقب شده بود - زمام امور را به دست گرفت.

به شرحی که حافظ ابرو ،نوشته اولجایتو بر اثر نفوذ تبلیغاتی

ص: 135

عده ای از روحانیون سنّی که اطراف او گرد آمده بودند سنی حنفی بود؛ و از ماجرای بحث صدر جهان بخاری حنفی با خواجه نظام الدین عبد الملک شافعی - قاضی القضاه ممالک تحت نفوذ مغول - بر سر حق یا باطل بودن هر یک از دو فرقه حنفی یا شافعی در محضر سلطان و استدلال صدر جهان بر انحراف و باطل گرائی فرقه شافعی ، به فتوای آن بر جواز بر نکاح مرد با زنا زاده خود (1) و استناد خواجه نظام الدین در بی راهه روی و باطل گرائی فرقه حنفی با شعر منظومه فقهی حنفیه :

« وَ لَيْسَ فِي لِوَاطَةٍ مِنْ حدّ *** وَ لاَ بوطَى اَلاِخْتِ بَعْدَ العَقد »

که بیانگر نفی حد لواط و سقوط حد زنا است با خواهری که او را عقد نموده اولجایتو و همه اطرافیانش دچار تزلزل عقیدتی نسبت به اصل اسلام شدند؛ و کم کم زمینه عقب گرد عموم به عقاید کفر آمیز پیشین خود - که بودائی بود فراهم گردید .

اما با دخالت امیر طر مطار و ایراد توضیحاتی پیرامون تشیّع و ویژگی های آن و صحبت های منطقی مرحوم علامه حلّی، سلطان محمد خدابنده شیعه شد؛ و عموم درباریان و افراد سر نوشت ساز وابسته به او هم به تشیّع گرائیدند جز امیر چوپان و یک تن از امرای مغولی به نام « اتسن قتلغ » که از روی تعصب هم چنان در سنی گری باقی ماندند .

ص: 136

و علامه بزرگوار مجلسی اوّل در شرح فقیه موضوع شیعه شدن سلطان محمد خدا بنده را بدین گونه شرح داده که خدابنده روزی بر زوجه خود غضب کرد و با ایراد « اَنْتَ طَالق ثَلثَاً » به رسم اهل تسنن او را طلاقه نمود؛ و چون ازین کار پشیمان شد علمای سنّی را جمع کرد و از آن ها راه حَلّی خواست.

آن ها همه گفتند: طلاق صحیح بوده و باید پای محلّلی را در میان کشید که با عیال شما ازدواج نماید و آن گاهپس از انجام همبستری - وی را طلاق دهد تا مجدداً - پس از انقضاء عده او را به عقد خود درآورید. خدا بنده گفت :شما را در هر مساله ای رای مخالفی با دیگر آراء و گفته ها باشد؛ آیا درین مساله اختلاف نظر وجود ندارد که( بدون محلّل مشکل سه طلاقه شدن زوجه من حل گردد )؟

گفتند : خیر .

درین موقع یکی از وزرای او گفت عالمی به نام (علامه )در حله است که قائل به بطلان این طلاق می باشد.

پس نامه دعوت به خدمت علامه حلّی فرستاد و کسی را از پی آوردن او گسیل داشت . علمای سنّی گفتند: این عالم حلّه را مذهب باطلی باشد و اصولاً شیعه های رافضی افراد عاقلی نیستند و شایسته نیست سلطان از پی مرد سبک عقلی بفرستد اما خدابنده به گفته آن ها اعتنا نکرد و گفت: مگر آن که علامه حاضر شود .

و چون علامه وارد بغداد شد، خدابنده مجلسی از علمای مذاهب چهارگانه سنّی حنفی ، شافعی ، مالکی و حنبلی تشکیل داد.

پس هنگامی که علامه وارد دربار گردید کفش های خود را به دست

ص: 137

گرفت و داخل مجلس شد و گفت: السلام علیکم و رفت پهلوی سلطان که حریم نشیمن گاه او بود نشست .

درین موقع علمای سنّی زبان به اعتراض گشوده گفتند مگر ما نگفتیم این ها سبک عقلاند ؟؟!! اکنون ببین که چگونه وارد مجلس شد.

خدا بنده گفت شما خود از چگونگی ورود او در مجلس و برخوردش از وی سوال کنید .

علمای سنّی با روی سخن به علامه گفتند چرا به هنگام ورود به احترام سجده نکردی و آداب ورود به دربار را ترک نمودی ؟!

علامه فرمود: رسول خدا ( صلی الله علیه و آله ) هم ملک بود و تنها بر او سلام می کردند؛ و خداوند تعالی فرماید:

﴿ فَإِذَا دَخَلْتُمْ بُيُوتًا فَسَلِّمُوا عَلَى أَنفُسِكُمْ تَحِيَّةٌ مِنْ عِندِ اللهِ مُبَرَكَةً طَيِّبَةً ﴾ (1)

« هر گاه داخل خانه ها شدید بر خودهاتان سلام کنید؛ سلام و تحیتی از سوی خداوند پربرکت و پاکیزه »

و درین باره اختلافی بین ما و شما نباشد که سجده بر غیر خدا جایز نیست.

گفتند : از چه رو پهلوی سلطان و در حریم او نشستی ؟! علامه فرمود: چون دیگر جای خالی در مجلس نبود که من در آن جا بنشینم .

گفتند : چرا کفش هایت را با خود همراه بردی، در حالی که این کار شایسته هیچ شخص عاقل، بلکه هیچ انسانی نباشد ؟!

علامه فرمود: ترسیدم حنفیه آن را سرقت نمایند؛ هم چنان که

ص: 138

ابو حنیفه کفش های پیامبر خدا ( صلی الله علیه و آله ) را به سرقت برد .

درین موقع علمای حنفی و دیگر افراد حنفی حاضر در دربار فریاد : زدند حاشا و کلا که ابو حنیفه چنین کاری کرده باشد؛ و اصلاً کی او در زمان پیامبر وجود داشت ؟!

علامه فرمود: من فراموش کردم؛ گویا شافعی بوده است که کفش های پیامبر را دزدیده.

پس شافعی های حاضر در دربار فریاد زدند این چه حرفی است ؟! شافعی ( متوفی 204 ) در روز وفات ابو حنیفه (سال 150 ه) به دنیا آمد؛ و دویست سال بعد از پیامبر می زیست !!!

علامه فرمود: شاید مالک بوده و با اعتراض مالکی ها فرمود: پس لابد احمد حنبل چهارمین پیشوای فقهی اهل تسنن بوده است؛ و حنبلی ها هم بودن او را در عصر پیامبر تکذیب کردند تا چه رسد به دزدیدن نعلین آن حضرت !

پس علامه روی سخن به خدا بنده کرد و فرمود ایها الملک اکنون دانستی که روسای مذاهب چهارگانه سنّی نه در زمان پیامبر وجود داشتند و نه در عصر صحابه؛ و این یکی از بدعت های اهل تسنن است که این چهار نفر را به عنوان پیشوا و مجتهد در فقه و احکام انتخاب نموده و حتی اگر افرادی افضل از آن چهار نفر در بین آن ها وجود داشته باشد اجازه نمی دهند بر خلاف آن ها فتوی دهد !!

خدابنده با روی سخن به علمای سنّی گفت هیچ یک از آن ها در عصر پیامبر و صحابه نبودند ؟

آن ها همه پاسخ دادند: نه.

آن گاه علامه :فرمود اما ما گروه شیعه پیرو امیر مومنان - که نفس

ص: 139

پیامبر و برادر و پسر عم آن حضرت و وصیش بود - می باشیم و به هر حال طلاقی را که ملک ( خدا بنده ) واقع ساخته، بخاطر عدم تحقق شرایط آن از جمله حضور عدلین باطل است؛ راستی مگر نه این است که حضور عدلین در کار نبوده؟

سلطان گفت: بلی.

سپس علامه بر سر این مساله با علمای سنّی به بحث و مجادله پرداخت تا آن جا که همه آن ها را مجاب و محکوم نمود.

درین موقع خدا بنده شیعه شد و از مشکل طلاق عیالش رهائی یافت؛ و با اعزام مامورین به بلاد و مناطق تحت نفوذش ، دستور داد در نماز های جمعه و مراسم دینی خطبه به نام « ائمه اثناعشر » شیعه بخوانند و سکه به نام آن ها زده شود و اسامی آنان را در اطراف مساجد و معابد آن ها منقوش نمایند (1) .

بطور خلاصه در سنه 709 ه اولجایتو دستور داد نام خلفای ثلاثه ( ابو بکر، عمر و عثمان ) از خطبه ها و سکه ها برانداخته شود و اسامی امام امیر مومنان علی و امام حسن و امام حسین علیهم السلام در خطبه ها دائر گردد؛ و در نقش سکه ها تنها به نام مقدس امیر المومنین على علیه السلام اختصار گردد؛ و با پیش آمد چنین زمینه ای مردم ایران عموماً به تشیّع گرائیدند.

و کلمه « حَیَ عَلی خَیْرِ العَمَل » که جزء مسلّم اذان مورد دستور پیامبر

ص: 140

صلَّى الله علیه و آله و سلّم بود و عمر آن را ساقط کرده و تا هم اکنون در مراکز سنی نشین غیر معمول است - مجدداً به اذان افزوده شد؛ و بالاخره طبق بخشنامه های رسمی ( مذهب تشیّع اثناعشری ) مذهب رسمی و قانونی تمام قلمرو حکومت خدابنده شد جز قزوین که تن به تشیّع ندادند مگر آن هائی که خود قبلاً شیعه بودند .

درین رابطه انواع فعالیت های علمی و اجتماعی از قبیل راه اندازی تشکیلات مدرسه سیار و هیئت علمی مدرس و محصل علوم دینی تاسیس مدارس ثابت ، مساجد دارالسیاده، کتاب خانه، وقف مراکز مختلف برای کارهای دینی و کمک به سادات و ذریه های پیامبر صلی الله علیه و آله ، و دیگر امور بود که گسترش یافت؛ و یک نمونه اش شبستان جنوب غربی مسجد جامع اصفهان است که با وارد شدن از طرف مقبره علامه مجلسی ، سمت راست قرار گرفته؛ و توضیح آن را زیر عنوان « آثار باستانی عصر مغول » می خوانید .

نیز دارالسیاده ای هم بوده است که در حال حاضر نشانی از آن در دست نیست.

و در همین موقع بود که علامه حلی دو کتاب بسیار ارزنده و فیس « منهاج الکرامه » (1) درباره امامت و «نهج الحق و

ص: 141

کشف الصدق (1) در علم کلام - شامل بحث در توحید، عدل، نبوت، امامت و تعدادی مسائل عقیدتی و فقهی مورد اختلاف بین سنی و شیعه، بر اساس عقاید شیعه و با استفاده هر چه بیشتر از منابع حدیثی تفسیری فقهی و کلامی اهل تسنن را به رسم ، تحفه به سلطان خدا بنده تقدیم فرمود؛ و به دنبال آن سلطان خدا بنده از علامه خواست که با فرزندش ، فخر المحققین که او نیز همانند پدرش جامع کمالات علمی و اخلاقی بود به مصاحبت و همراهی او باشند؛ و شرح تفصیلی همه آن چه را ذکر کردیم حافظ ابرو و مرحوم قاضی نورالله به نقل عین عبارات « زبده التواریخ » حافظ ابرو و تاریخ « شاه شجاع » ابن هلال پیرامون تاریخ مغول و تشیّع چند نفر نام بردگان از آن ها و رسمیت یافتن تشیّع و ... و نیز عباس اقبال و دیگران آورده اند.

و بطور خلاصه شیعه در ایام سلطنت خدابنده که بسال 716 ه به رحمت الهی پیوست و حدود دوازده سال و نه ماه پادشاهی کرد؛ از عالی ترین فرصت - در جهت آزادی مذهبی، مصونیت از شر و شیطنت مخالفان و دشمنان ، گسترش آثار علمی و عقیدتی تشیّع خاندان عصمت و طهارت در ،ایران عراق و حتی دیگر کشورهای اسلامی تحت نفوذ نام بردگان - بهره برداری نمود که خواه و ناخواه على رغم مخالفین

ص: 142

مذهبی ، شیعه اصفهان و اطراف اصفهان هم در جهات مذکور بهره مند شدند .

و پس از در گذشت سلطان خدا بنده فرزندش سلطان ابو سعید به جای پدر به مقام سلطنت رسید؛ و چون در سن دوازده سالگی بود مدار ملک و مال در دست امیر چوپان قرار گرفت و ابو سعید تنها از نام سلطان و عنوان سلطنت برخوردار بود؛ تا در سال 729 بر اثر بعض حوادث جنگی و سیاسی که رخ داد و او از استیلای امیر چوپان و دیگر سنیان چوپانی که دار و دسته او بودند رنجیده شد و به تنگ آمد؛ دستور داد امیر چوپان و اولاد او را هلاک کردند و هر چه دارائی و موجودی آن ها بود آن را مصادره نمودند و حتی در دیگر بلاد و شهرها هم چوپانیان را معدوم و اموال شان را تصاحب کردند و سفره آن ها برچیده شد و مردم شیعه از شر آن ها خلاصی یافتند.

درین موقع که سلطان ابو سعید بهادر خان به استقلال رسید سمت وزارت را به خواجه غیاث الدین محمد فرزند خواجه رشید الدین فضل الله طبیب که مدتی در دربار غازان خان، و بعداً با مشارکت خواجه سعد الدین عهده دار وزارت پدر ابو سعید، اولجایتو سلطان محمد خدابنده بود واگذار نمود؛ و آن گاه در سال 736 روزگارش به سر آمد؛ و با مرگ او بطور طبیعی یا مسموم شدن بوسیله « بغداد خاتون » که زوجه او و دختر امیر چوپان بود بساط ایلخانی برچیده شد؛ و هر بخشی از قلمرو حکومت ایلخانی به دست یکی از امرا یا شاهزادگان ضعیف و بی کفایت آن ها افتاد .

جهت تفصیل شرح حال سلاطین مغول که سهمی از آن مختص به

ص: 143

ایران و از جمله اصفهان بوده به مصادر زیر رجوع شود (1) .

دیالمه بود که علما و شیعیان و ادبا و فضلا را به خود جذب ، و آن ها از هر سو به نزد وی گرد آمدند .

علامه محقق عماد الدین حسن بن علی طبری کتاب معروف و پر محتوای « کامل بهائی » (1) را در مثالب دشمنان اهل بیت و تشریح نقاط ضعف خلفا ، و مناقب الطاهرین و اربعین بهائی را در فضائل علی ( علیه السلام ) و امامت اهل بیت بنام وی نگاشت.

فقیه عالی قدر نجم الدین جعفر بن حسین بن یحیى هذلی معروف به محقق حلی کتاب « المعتبر فی شرح المختصر » (2) را بعنوان وی تالیف کرد .

مرحوم خواجه نصیرالدین طوسی کتاب شرح فارسی ثمره بطلمیوس را - به شرحی که در دیباچه آن نگاشته بنام بهاء الدین اختصاص داد که نسخه های آن در کتاب خانه غرناطه اسپانیا و کتاب خانه رضوی مشهد و دیگر جاها موجود می باشد (3)

و قاضی نظام الدین اصفهانی که نامش در شمار دانشمندان اصفهان بیاید در پاره ای از اشعار خود که در مدح آل محمد صلی الله علیه و آله سروده ذکر بهاء الدین محمد را به میان آورده و گوید:

ص: 145

« قُلْ لِلنَّوَاصِبِ كُفُّوا لاَ اِباً لَکُمْ ***اَلشِّيعَةِ اَلْحَقُّ يَاتَى اَللَّهُ تَهْوِيناً »

« اعادَ اَهْلُ مُلُوكِ اَلتَّرْكِ رَوْنَقَهُمْ *** وَ زَادَهُمْ بِبَهَاءِ اَلدِّينِ تَمْكِيناً »

« يُرِيَ عَلِيّاً وَلَّى اَللَّهِ مُذْخِراً *** لِلْحَشْرِ اَوْلاَدُهُ اَلْغُرُّ اَلْمَيَامِينَا » (1)

و با توجه به گرد آمدن این گونه اعلام و شخصیت های علمی شیعی به دوروی و تشویق او به نوشتن این آثار گران بهای علمی ، معلوم می شود تا چه اندازه هواخواه و طرفدار شیعه و معتقد به تشیّع و عملاً مروّج آن بوده است؛ و پیداست که شیعه از وجود چنین حاکمی - در جهت کسب آزادی و نیرومندی بیشتر و گسترش فعالیت های مذهبی - تا چه اندازه می توانسته است بهره برداری کند .

و حداقل آن همه دشمنی ها و کینه توزی ها و ضدیت های اهل تسنّن نسبت به شیعه، جای خودش را به سکوت و خاموشی و بی تفاوتی می داده و شیعه با امنیت و آرامش خاطر بیشتر می توانسته به زندگی ادامه دهد .

ص: 146

دهم پایان یافت - شیعه بطور عموم و از جمله مردم اصفهان از یک موقعیت نسبتاً مناسبی برای فعالیت های مذهبی و نبودن در فشار حکومتی برخوردار بوده و روز به روز محدودیت های مذهبی شیعه جای خودش را به آزادی بیشتری می داده؛ منتها موضوع به وقوع پیوستن جنگ ها و به دنبال جنگ ها خرابی های مختلفی که بوجود می آمده فرصتی آن چنانی برای رشد و پرورش افراد و گروه های سر شناس و سر نوشت ساز ، نه در شیعه که حتی در بین اهل تسنن هم باقی نمی گذارد. اکنون برای روشن شدن اذهان خوانندگان، قسمتی از آن چه را که دکتر ذبیح الله صفا درین زمینه نگاشته عیناً نقل می کنیم و علاقمندان را جهت تفصیل بیشتر به فرصت مناسبتر موکول و به اصل کتاب نام برده ارجاع می دهیم .

او زیر عنوان اهل سنت و شیعه می نویسد پیداست که همراه با مبالغاتی که در اعتقادات می شد بازار تعصب نیز بی رواج نمی ماند، لیکن درین عهد موضوع اساسی تعصب، اختلاف اهل سنت با شیعه است؛ با این تفاوت که در گیرودار این تعصبات تشیّع بطرف قوت و تسنن بجانب ضعف می رفت.

سلاطین و شاهزادگان تیموری بر مذهب حنفی بودند؛ ولی قرائنی در دست نیست تا معتقدان به سایر مذاهب یا مذهب تشیّع را در فشار گذاشته و به پیروی از مذهب خاندان سلطنتی مجبور کرده باشند ....

با تمام این احوال مذهب تشیّع در ایران آخرین دوره های ضعف خود را در برابر مذاهب اهل سنت می گذرانید و فرصت های ذی قیمتی را که در قرن های هفتم و هشتم فراهم آورده بود بخوبی مورد استفاده قرار می داد؛ احترام به سادات و منتسبان به خاندان رسالت ، در عهد تیموری

ص: 148

هم از دوران تیمور به بعد، مطلبی است که بلا انقطاع بدان بر می خوریم. در تزوکات ( اسناد دولتی ) تیموری توصیه شده است که مرتبه آل محمد را از جمیع مراتب برتر داری و تعظیم و احترام ایشان بجای آوری و افراط را در محبت ایشان اسراف ندانی که هر چه برای خدا باشد در آن اسراف نباشد. (1)

همین سیرت را جانشینان فاتح گورکانی بیکم و کاست تا پایان عهد خود بکار بستند؛ و مخصوصاً شاهرخ درین راه هیچ دقیقه ای را فرو نمی گذاشت؛ و چه او و چه جانشینان او زیارت مشهد امام ثامن را از فرائض خود می دانستند و بارها سلاطین تیموری به زیارت آن مشهد رفته و آن آستانه را به نیاز و اخلاص بوسیدند و جبین ضراعت بر زمین استکانت سودند (2).

و احترام نسبت به سایر ائمه اثناعشر نیز از فحوای کلام مورخان شان بسیار استفاده می گردد؛ و گاه و بیگاه کار مبالغه در این گونه مسائل بجائی می کشید که تصور اعتقاد آن سلاطین به تشیّع می رفت؛ چنان که درباره سلطان حسین میرزای بایُسنقُر می بینیم (3)

ص: 149

ایران تا حلب پیش راند و مجموعاً به مدت چهارده سال که مقداری از این مدت با شرکت پسرش پیر بداق بود بر قسمتی از ایران و عراق امارت و حکمرانی نمود.

وی بسال 823 موقعی که به جلوگیری از شاهرخ بن تیمور می رفت در اوجان آذربایجان به مرگ ناگهانی جان سپرد.

پس از قرایوسف ، فرزندش اسکندر از سال 823 تا 839 به مدت 16 سال سلطنت کرد؛ و پس از اسکندر، برادرش جهانشاه بن قرایوسف از سال 839 تا 872 به مدت 33 سال سلطنت نمود؛ و در پایان فرزندش حسن علی بن جهانشاه از 872 تا 873 به مدت یک سال به حکومت نائل ، و با مرگ او کار سلطنت و حکومت ایل قراقویونلو پایان یافت.

بنابراین امرا و سلاطین قراقویونلو به مدت 63 سال (810-873) بر بخش های مهمی از ایران عراق عرب و ترکیه حکومت کردند .

لکن حکومت آن ها بر اصفهان که موضوع طرح این مقال است همزمان با دوران سلطنت و حکومت جهان شاه بود که ( پس از سیزده سال عهده داری سمت نایب السلطنه شاهرخ بن امیر تیمور در آذربایجان ) به مدت 22 سال (850 - 872 ) بر آذربایجان، عراق عجم ( اصفهان، قم، کاشان ، نطنز ، ... ) ، فارس و قسمتی از ترکیه تسلط یافت. گرچه این مدت برای ترویج و تقویت شیعه و تاسیس آثاری به نام تشیّع نسبتاً طولانی و مناسب بود؛ ولی چون بیشتر دوران حکومت او صرف کارهای جنگی و قشون کشی و ترمیم خرابی های بعد از جنگ می شد دیگر نباید توقع داشت که کار چشمگیر و قابل توجهی از وی سرزده باشد .

لکن بهمین نسبت دیگر حکمرانان نیز که سنی مذهب بودند بر اثر زد و خوردها و کشمکش های حکومتی و سرگرمی های سیاسی،

ص: 151

آن طوری که فکر می کنیم و طبعاً انتظار میرفته به اعمال نفوذ مذهبی و توسعه یا پیشگیری جهات مربوط به سنی و شیعه نمی رسیدند (1) .

آن چه مسلم است حکومت این گونه افراد شیعه موجب میشد که حداقل شیعه خود در این مدت از آزادی بیشتری برای فعالیت برخوردار گردد؛ و این واقعیتی است که نسبت به بسیاری از سلاطین و حکمرانان شیعی باید پذیرفت که آن ها حداقل مانع از فعالیت های مذهبی در جهت تقویت تشیّع نمی شدند.

مرحوم عباس اقبال می نویسد:

از آثار نیک جهان شاه قراقویونلو مسجد بسیار زیبائی است در تبریز به نام مسجد کبود ( مسجد گوی ) که با وجود صدمه دیدن از زلزله، همان قسمت از آن که هنوز پابرجاست از بهترین کاشیکاری و معماری اسلامی است .

ص: 152

نسبت به روش مذهبی سادات و شیعیان، بلکه نسبت به موجودیت آن ها حساسیت و عکس العمل انتقام جویانه و شر را از خود نشان می دادند .

درست همانند تشکیلات اطلاعاتی و سازمان های امنیتی حکومت های فعلی جهان آن ها سازمان جاسوسی و تفتیش عقاید هر چه قوی تر و گسترده تر برقرار نموده و همۀ فعالیت های آن روی عنوان « سید » و اولاد پیامبر یا پیرو اهل بیت و هوا خواه آنان بودن دور زده و پیاده می شد .

بطور خلاصه ضعیف ترین سرنخی که از مقام سیادت یا شیعه گرائی افراد بدست می آوردند کافی بود آن ها را مورد تعقیب قرار دهند؛ و حتّی بدون محاکمه به بد ترین نوع مجازات محکوم شان کنند .

و از آن پس نه تنها شغل و منصب این گونه افراد، که جان و مال خود و نزدیکان شان همه و همه در خطر نابو دی قرار می گرفت؛ و دست کم به زندان های خفقان آور یا زندان های بدون سقف و سایبان ، و توام با مضیقه آب و غذا محکوم ، و بالاخره در همان جا کشته یا هلاک می شدند؛ و اگر احیاناً زنده بیرون می آمدند بر اثر تغییر قیافه و شکنجه کسی آن ها را نمی شناخت (1)

ص: 154

و از جمله نمونه های دشمنی و ضدیت زمام داران عباسی با مطرح شدن نام اهل بیت و بهانه قرار دادن عنوان دوستی و تشیّع آن ها برای کوبیدن شیعه و نابو دی سادات ، و حتی محدود ساختن علماء و محدثین سنّی را در زمینه نقل حدیث و نشر فضائل، داستانی باشد که خطیب بغدادی و ابن حجر عسقلانی آورده اند بدین شرح که نصر بن علی جهضمی - از اعلام محدثین اهل تسنن و رجال حدیثی مورد اتفاق صحاح سته حدیثی از پیامبراکرم ص روایت نموده بدین مضمون :

« إِنَّهُ اَخْذَ بِيَدِ اَلْحَسَنِ وَ وَ اَلْحُسَيْنُ ؛ فَقَالَ :

مَنْ اِحْبنِى وَ اُحْبُ هَذَيْنِ وَابَاهُمَا وَ اُمْهُمَا كَانَ مَعِي فِي دَرَجَتِي يَوْمَ اَلْقِيَامَة »

(پیامبر صلی الله علیه و آله ) دست حسن و حسین را گرفت و فرمود:

« هر کس مرا و این دو ( پسر ) را و پدر آن ها و مادرشان را دوست بدارد روز قیامت با من در درجه من خواهد بود. »

پس متوکل ( با شنیدن این روایت از خود نصر یا دریافت گزارش

نقل آن از ناحیه عمّال و جاسوسانش ) دستور داد با هزار ضربه شلاق وی را مجازات کنند .

آن گاه جعفر بن عبد الواحد ( که گویا از درباریان متوکل )بود با او صحبت کرد که نصر شیعه نیست و از اهل تسنن و خودمانی است؛ و از وی خواست که او را ببخشد.

ص: 155

متوکل هم قانع شد که با زدن پانصد ضربه از بقیه گذشت نماید و به نقل دیگر بر اثر اصرار جعفر نام برده بطور کلی از شلاق خوردن معاف شد (1)

جالب آن که صدور این دستور ظالمانه و جنایت آمیز به عنوان مجازات نقل حدیثی بود که از دیدگاه اهل تسنن از عالی ترین درجه اعتبار سند و متن برخوردار بود و جز دو نفر نام برده، گروهی از حدیث آوران درجه اوّل سنی و حدیث شناسان این فرقه نیز آن را روایت کرده اند (2)

ص: 156

و از جمله نمونه های این ماجرا داستان ابن سقا می باشد. اونه ذهبی می نویسد ابو محمد عبد الله بن محمد مشهور به « ابن سقا » در گذشته (371 / 3) - که از کبار علمای سنّی و حفاظ حدیث و حدیث

شناس بود روزی در مسجدش در واسط حدیث « طیر مشوی » (1) را برای

ص: 157

مردم ایراد نمود.

حاضران در مجلس بر علیه وی آشفتند و او را از جای خود برخیزاندند و به عنوان این که با ایراد این حدیث ( مثلاً مرتد و ) نجس شده جای نشستنش را تطهیر نموده و از مسجد بیرونش راندند.

او به خانه رفت و برای همیشه تا پایان عمر خانه نشین شد و دیگر از نقل حدیث برای اهل واسط خود داری کرد (1)

و این داستان آن چنان مسلم و مشهور است که دو جلد مفصل کتاب شریف « عبقات الانوار » به بحث و بررسی آن اختصاص یافته و برای دومین بار - با مقدمه مفصلی شامل معرفی 45 نفر دیگر ناقلان حدیث از اهل تسنن و نیز فهرست مندرجات کتاب به قلم این جانب - وسیله مدرسه الامام مهدی - قم در سال 1405 ه به چاپ رسید.

آری آن چنان روش سیاسی و جنایت کارانه آن حکومت های غاصب و متجاوز، سوء اثر روی مردم سنّی گذارده بود که حتی افراد غیر مسوول و عادی هم از روی تعصب و شیطنت و خوشامد عمال حکومتی، مایه در دسر سادات علوی و شیعه می شدند؛ و با کوچک ترین بهانه یا ابتداءً و قرباً للشّیطان افراد سید و شیعه را به مقامات حکومتی

ص: 158

معرفی نموده و سر نوشت آنان را به تباهی می کشاندند؛ و یا خود در حدّ قدرت و توانائی، آن ها را تعقیب و تحت فشار و آسیب جانی و غیرجانی قرار می دادند . درین زمینه چه بسا علمای سنّی هم بخاطر ارائه ضعیف ترین درجه تمایل نسبت به خاندان رسالت و نقل روایتی در فضیلت آن ها دست به گریبان همین گونه تندروی ها و شیطنت های عوام می شدند.

درین باره کافی است از باب نمونه نظر خوانندگان را به شدت دشمنی و کینه توزی هارون الرشید نسبت به شیعه و ماجرای رفتار جنایت آمیزش به محمد بن ابی عمیر جلب نمائیم

به نوشته ارباب رجال ابن ابی عمیر یکی از شخصیت های بزرگ شیعه و محدثین عالی مقامی بوده که سه نفر از حجت های الهی و ائمه معصومین شیعه یعنی حضرت موسی بن جعفر حضرت رضا و حضرت جواد علیهم السلام را درک نموده و به اتفاق سنی و شیعه، در نقل روایت مورد وثوق و اعتماد شیعه و سنی بوده است.

هارون الرشید به دنبال چهار سال زندانی کردن او از وی خواست اسامی و آدرس شیعیان عراق را ارائه دهد؛ ولی بر اثر امتناع او از ترتیب اثر به این خواسته هارون دستور داد وی را با ضربه شلاق یا چوب وادار به معرفی آن ها کنند . الله رحله لمامعیة

عمال ،هارون ، ابن ابی عمیر را به داربستی آویختند و مشغول زدن وی شدند . ابن ابی عمیر آن چنان از شدت درد ناراحت شد که به فکر افتاد خواسته هارون را اجابت و اسامی شیعیان را فاش سازد.

اما در همین موقع صدای یکی از بزرگان شیعه بنام محمد بن یونس بن عبد الرحمن به گوشش رسید که می گوید ای محمد بن ابی عمیر

ص: 159

حضور خود را در پیشگاه خدای تعالی به یاد آور و از افشای اسامی شیعیان برحذر باش .

ابن ابی عمیر هم بطور جدی از بازگو کردن نام شیعیان خود داری ، و در مقابل ضربه های دردناک شلاق صبر از خود نشان داد؛ و بالاخره با تحمل یک صد و بیست ضربه شلاق یا چوب و پرداخت زوری یک صد و بیست و یک هزار درهم نقد که سرمایه زندگی او بود آزادش کردند؛ و با حال مرض و اثر ضربه های شلاق و دست خالی از مال دنیا خانه نشین شد (1) .

و بطور خلاصه، بر اثر این گونه روش های غیرانسانی و جنایت آمیز متصدیان خلافت و عمّال و رهروان خط آن ها بود که :

اولاً تنها در طول نیمه دوم قرن اول هجری تا اوایل نیمه دوم قرن چهارم صدها بلکه هزار ها نفر از ذریه های پیامبر ( صلی الله علیه و آله ) و سادات با شخصیت علوی و غیر علوی درین باره جان خود را از دست دادند و به بدترین شکل ها به دست دشمنان شهید و معدوم شدند.

هم چنان که در خلال قرون گذشته بیش از صد نفر از علمای شیعه و شخصیت های علمی طرفدار اهل بیت به جرم تشیّع و دفاع از حقوق حقه خاندان رسالت به دست دشمنان شیعه و تعدادی هم به دست شیعه نما های ریاست طلب و آلت دست بیگانگان به مقام شهادت رسیدند که شرحش بیاید ثانیاً طبق آمار مندرج در مصادر مربوطه بیش از یک هزار و دویست نفر ( غیر از آن هائی که از قلم افتاده اند ) از سادات و امامزاده های بلاواسطه

ص: 160

یا با واسطه به تنهائی یا با زن و فرزند از خانه و کاشانه خود آواره و فراری به کوه و دشت، یا پناهنده به دیگر بلاد و کشورهای دور و نزدیک شده و سال ها بطور ناشناس و با ترس و لرز و محدودیت و مضیقه همه جانبه مذهبی و معاشی گذران نموده و آن گاه بدست دشمن یا به مرگ الهی از دنیا رفته اند.

ثالثاً حکم تقیه مطرح ، و مسائل فراوان متفرع بر آن جای خودش را در راستای بحث های فقهی و کتب مربوطه باز کرد؛ و بخشی از ابواب و فصول مصادر فقهی را به خود اختصاص داد.

اکنون می پردازیم به توضیح کوتاهی پیرامون هر یک ازین سه امر که در کمال ارتباط با موضوع کتاب ( تاریخ تشیّع اصفهان ) می باشد سپس می رویم به سراغ اصل موضوع کتاب .

ص: 161

اما موضوع کشتار علمای شیعه؛ پس مرحوم علامه امینی کتابی تالیف نموده به نام شهداء الفضیله شامل شناسائی 130 نفر از مفاخر علمی شیعه و شخصیت های روحانی در حد مرجع تقلید ( امثال شهید اول و شهید ثانی ) و درجات نازل تر که به شرح بالا به دست دشمنان اسلام و تشیّع، اعم از دست اندرکاران خلافت و زمام داران همانند بنی امیه و بنی عباس ، و یا حکام و سلاطین جور شکنجه، کشته و شهید شدند (1)

اختصاص دادند

هم اکنون با گذشتن قرن ها از تاریخ مهاجرت آن ها از محل اصلی خود و انتقال بدین ،شهر میبینیم ده ها هزار خانوار سید و علوی در طبقات مختلف اصفهان و حومه آن وجود دارد که این خود بیانگر تعداد فراوان سادات و علویان فراری و مهاجر به اصفهان و توابع مربوطه می باشد .

غیر از آن هائی که پس از سال ها اقامت در اصفهان ازین منطقه به دیگر مناطق و کشورهای دور و نزدیک انتقال یافته یا در مثل قرون قبل از دوران صفویه از ترس دشمن و بخاطر تقیّه ، بطور ناشناس درین شهر می زیسته و به عنوان سید علوی یا غیر علوی شناخته نشدند؛ یا شناخته و بدست دشمنان و شیطان صفتان کشته و شهید گردیدند.

اکنون به منظور ارائه نمونه و نشانه ای از آن چه نگاشتیم، نخست توجه خوانندگان را به کتاب نسبتاً مفصل و پر محتوائی پیرامون مهاجرت و انتقال سادات از شهری به شهری و از محلی به محل دیگر جلب، آن گاه می پردازیم به ذکر بخش مربوط به اصفهان .

این کتاب به نام « منتقله الطالبین » است که به قلم یکی از علمای نسب شناس و معروف از طبقه سادات طباطبائی به نام « ابو اسماعیل ابراهیم بن ناصر بن طباطبا اصفهانی (متوفای بعد 479 ) » تنظیم و تالیف شده (1) ؛ و از آغاز تا انجام به ترتیب نام بلاد و مناطق مختلف، حدود

ص: 164

یک هزار و دویست نفر سادات علوی و غیر علوی را با ذکر سلسله نسب و وسائط پدری تا برسد به یکی از ائمه معصومین علیهم السلام معرفی می کند که مثلاً هر یک از چه شهری به چه شهری و از چه منطقه ای به چه منطقه دیگر انتقال یافت و اقامت اختیار کرد تا از دنیا رفت؛ یا مهاجرت به شهر دیگری نمود؛ و چند پسر یا دختر از خود برجای گذارد.

و اما بخش اختصاصی این کتاب به واردین به اصفهان؛ پس شامل اسامی منضم به سلسله نسب تعداد سی و پنج نفر از معاریف سادات است که از حدود نیمه قرن دوم هجری تا دهه هفتم قرن پنجم از شهرهای عراق و ایران به اصفهان مهاجرت نموده و حداکثر هفت فرزند پسر و دختر همراه داشته یا پس از انتقال به اصفهان و ازدواج در آن دارای، فرزند و اعقاب پی در پی شده اند .

اکنون - گذشته از این که مولف نام برده افراد زیادی از جمله امامزاده های متعددی که در اصفهان و حومه آن از دنیا رفته و یا شهید شده و بالاخره در همین شهر مدفون گردیده اند را از قلم انداخته و از روی بی خبری از مهاجرت آن ها بخاطر اختفاء و ناشناخته آمدن ایشان به اصفهان یا تردید در انتقال شان متعرض ذکر آن ها نشده رقم مذکور به نسبت ازدیاد تصاعدی سادات در هر سال خود رقم قابل توجهی را به آمار شیعه اصفهان می افزوده و به نسبت بالا رفتن تعداد توده شیعه افراد بیشتری از علما دانشمندان ادبا و دیگر کسانی که بخاطر مزایای علمی، سیاسی و اجتماعی در حد خودنشان دادن بوده از بین شیعه اصفهان سربلند نموده و خواه ناخواه سهمی از آمار رجال علمی و مولفین و مصنّفین و منابع رجال شناسی را به خود اختصاص داده اند که این موضوع دیگر احتیاج به شرح و بسط نداشته و تنها می پردازیم به ذکر

ص: 165

گفتار استاد شیخ ابو زهره رئیس دانش کده شریعت قاهره .

او در کتاب الامام جعفر بن الصادق ص 945 نویسد : اما فارس و خراسان و جز این دو منطقه از بلاد اسلامی پس بسیاری از علمای شیعه گرای اسلام بخاطر عقیده ،مذهبی، نخست از ترس امویین و بعداً از عباسیین بدان جاها فرار می کردند؛ و قبل از سقوط دولت اموی، با فرار پیروان زید و دیگر شیعیان قبل از آن ها بدین بلاد ، تشیّع بطور با عظمت درین شهرها انتشار و گسترش یافت .

و اما موضوع سوم یعنی « تقیّه » که دارای ریشه هر چه محکم تر اسلامی و سرمقاله اصلی بحث است؛ پس کوتاه سخن آن که چون شیعه به شرحی که اشاره شد همیشه و در همه دوران ها و در همه مناطق سنّی نشین به درجات مختلف با انواع خطرهای جانی و غیر جانی که پیوسته از ناحیه دشمنان اهل بیت و مخالفان مذهبی دست به گریبان آن و مورد تهدید و تهمت بوده و هنوز هم این رشته سر دراز دارد؛ مساله « تقیّه » و موضوع پرهیز از دشمنان - از طریق تظاهر قولی و عملی هر مسلمانی در موقع احساس خطر به غیر آن چه از دیدگاه دین و مذهب برای وی ثابت ، و بدان معتقد و مکلف است - مطرح گردید .

آری، موضوع تقیه ( بر اساس آیه شریفه :

﴿ لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَفِرِینَ أَوْلِيَاءَ مِن دُونِ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَن يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللهِ فِی شَيْءٍ إلا اِن تَتَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَةً ﴾ (1)

که خداوند صریحاً نهی از دوست قرار دادن کفار نموده، جز در حال خوف و به انگیزه پرهیز از ضرر و اذیت؛

ص: 166

و آیه شریفه :

﴿ وَ مَن كَفَرَ بَعْدَ إِیمَيْهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌ بِالْإِیمَن ..) (1)

که خداوند تظاهر کننده به کفر از روی اکراه و در حالی که دلش

برخوردار از آرامش ایمان باشد را استثناء از کفار و احکام مترتبه بر کفر فرموده؛

و آیه شریفه :

﴿ وَ قَالَ رَجُلٌ مِنْ عَالِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمْ إِیمَنَهُ .﴾ (2)

که بیانگر تمجید از حال مرد مومنی از دار و دسته فرعون باشد که ایمان خود را پنهان می داشت و از روی مصلحت تظاهر به کفر می نمود؛

و آیه شریفه:

﴿ ... و لا تُلْقُوا بِأَيْدِیكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ .. ﴾ (3)

که بیانگر نهی از انداختن انسان است با تظاهر به عقاید حقه خود را در معرض هلاکت و پرتگاه؛

و آیه شریفه:

﴿ فَخَرَجَ مِنْهَا خَائِفاً يَتَرَقَّبُ ﴾ (4)

که خبر می دهد مردی به موسی خبر داد که مردم ( اتباع فرعون ) درصدد توطئه و قتل او برآمده اند، پس موسی از مصر خارج شد در حالی که ترسناک و مترصّد از شر دشمنان بود و گفت پروردگارا مرا از

ص: 167

قوم ستمگر رهائی بخش؛

و حدیث: « بِئْسَ الْقَوْمِ ( قَوْمُ ) یَمْشى اَلَمْ وَ مَنْ فیهم بالتقیة وَ الکِتْمان » (1) که بیانگر زشتی و پلیدی قومی باشد که مومن در بین افرادش از روی تقیّه و کتمان عقاید و اعمال حقه خود رفت و آمد می کند ) آن گونه جای خود را در راستای بحث و بررسی مسائل فقهی باز نمود که اضافه بر اختصاص یافتن بخشی از مندرجات منابع حدیثی و فقهی شیعه به مساله تقیّه، تعداد فراوانی هم کتاب و رساله های اختصاصی پیرامون بحث از اصل تقیّه و پیگیری از مسائل متفرعه بر آن تالیف گردیده که برخی از آن ها هم چاپ و انتشار یافته و اهل تحقیق خود می توانند بدان ها مراجعه کنند (2)

بدین ترتیب چه بسیار شیعیانی که در طول سالیان دراز زیر سرپوش تقیه از مخالفان حاکم بر محیط جامعه عنوان تشیّع خود را حتی از نزدیکان خود پنهان می داشته و با تحمل انواع مشکلات و محدودیت ها تظاهر به هم عقیده بودن با آن ها می کرده اند تا از شر آن ها در امان بمانند . هم چنان که سادات و علویین بر اثر خفقان جوّ حاکم، گاهی مقام

ص: 168

والاى سیادت خود را که بالاترین مایه افتخار و سند شخصیت و سرفرازی آن ها بوده و با هیچ چیزی امکان برابری نداشته حتی از اهل و عیال خود و پاره تنشان پنهان می داشتند تا مبادا شناخته شوند و جان خود و عائلهٔ آنان در معرض خطر قرار گیرد . و درین زمینه بسیاری از سادات پیر و جوان از دنیا می رفتند در حالی که خود هم نمی دانستند افتخار و شرف زادگی پیامبر و ائمه معصومین را دارا بوده اند .

و علاوه بر شرح حال سادات مندرج در کتاب های نام برده و امثال آن ها که بیانگر قضایاست یک نمونه شاهد برین موضوع ماجرای مرگ دختر عیسی بن زید بن امام على بن الحسین علیهما السلام است در حالی که نمی دانست افتخار زادگی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سه امام از ائمه معصومین صَلَواتُ اللهِ عَلَيْهِمْ أَجْمَعین را داراست .

و قضیه بدین قرار بود که وقتی عیسی بن زید ( متوفی 169 ) از شر منصور دوانیقی به کوفه فرار کرد و حتی با پیشامد مرگ منصور و برقراری حکومت فرزندش مهدی و نوهاش هادی عباسی ، باز در نهایت اختفا و ناشناسی به سر می برد؛ و گاهی از اوقات از روی ضرورت به شغل سقائی می پرداخت؛ پس با زنی از اهل کوفه ازدواج کرد و دختری از وی به وجود آمد که به سن رشد رسید؛ اما هیچ یک از مادر و دختر خبر از مقام سیادت عیسی نداشتند .

آن گاه یکی از سقاها که فاقد شخصیت خانوادگی بود و عیسی از کرایه کردن شتر او برای سقائی استفاده می نمود واسطه ای به نزد عیال عیسی فرستاد و پیشنهاد ازدواج پسرش را با دختر عیسی مطرح نمود.

پس آن زن فوق العاده خوشحال شد آن چنان که عقل از سرش به پرواز درآمد؛ اما عیسی در برابر این خواسته هم چنان متحیر و درمانده

ص: 169

شد که چه کند و چگونه با عالی ترین درجه شخصیتی که در رابطه با مقام سیادت و زادگی پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام - در خود و دخترش سراغ دارد تن به همسری پسر سقائی برای دخترش دهد.

بالاخره دعا کرد که خداوند به شکلی این مشکل را حل نماید؛ و طولی نکشید که دختر مریض شد و از دنیا رفت.

درین موقع عیسی بن زید آن چنان پریشان حال گردید و به جزع و فزع افتاد که یکی از اصحابش که او را می شناخت و از مقام سیادتش با خبر بود :گفت و الله اگر از من سراغ شجاع ترین مردم را می گرفتند از تو نمی گذشتم و ترا معرفی می کردم؛ اکنون این چنین در فوت این دختر اظهار ناراحتی و جزع می کنی ؟!!

عیسی :گفت و الله ناراحتی و پریشانی من بخاطر مرگ او نیست؛ بلکه به خاطر آن می باشد که این دختر در حالی از دنیا رفت که نمی دانست پاره جگر رسول خداست (1) .

و به قول شاعر نمی دانست نسب از چه کس دارد این نیک پی .

و ازین قبیل قضایا زیاد و فراوان است که ذکر آن منافی با ظرفیت کتاب است .

و اکنون که گزارش کوتاهی از وضع زندگی سادات و شیعیان در دوران های دست اندرکاری بنی امیه و بنی عباس تا حدود قرن هشتم به نظر رسید؛ می گوئیم همان طوری که سادات و شیعیان بطور کلی و در عموم بلاد تحت فشار همه جانبه بودند و زمام داران مراکز مسلمان نشین برای

ص: 170

خوشامد یک دیگر، و رعایت بند و بست ها و روابط سیاسی که با هم داشتند، یا از روی بغض و کینه با اهل بیت تا می توانستند به سر کوبی و تضعیف شیعه و اهل بیت ادامه می دادند (1) .

شیعه اهل اصفهان یا شیعیان و سادات منتقل و پناهنده به اصفهان نیز دست کمی از دیگر سادات و شیعیان نداشته و آن ها هم ناگزیر بودند به حسب اقتضای زمان و محیط ، دست با عصا قدم بردارند؛ و تحت پوشش تقیه و اختفاء مقام سیادت و تشیّع زندگی کنند تا از شر فساد عوامل حکومت های غاصب اموی و عباسی و دیگر حکومته ای وابسته بدان ها و دین به دنیای خود یا به دنیای غیر فروش در امان بمانند. و به همین دلیل بعضی از علمای شیعه اصفهان و غیره، با استفاده از عنوان اعتزال - بخاطر برخی از مشترکات عقیدتی که با تشیّع داشته دم از معتزلی بودن زده و تظاهر به اعتزال می کردند عقیدتی دیگری را اختیار کردند ( که برخی از آن ها با عقاید کلامی شیعه امامیه مشترک و هماهنگ بود ) و بنام معتزله شهرت یافتند؛ و برین اساس بعضی از علمای شیعه که ناگزیر از تقیّه و ترک خودنمائی به تشیّع بودند خود را به عنوان معتزلی بودن وانمود می کردند؛ اما همان طوری که در متن اشاره شد در حقیقت شیعه خالص اهل بیت و مخالف و بیزار با روش سنیگری چه اشعری، چه معتزلی بودند. (2) ؛ تا آن جا که برخی از

ص: 171

ارباب رجال و شرح حال نویسان سنّی یا شیعه، آن ها را به عنوان معتزله معرفی نموده اند؛ غافل از این که هر یک شیعه تمام عیار و پیرو عملی اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام بوده اند (1)

برین اساس نمی توان شیعه اصفهان را چه از طبقه امام زادگان عالی مقام مدفون درین شهر و چه از طبقه علما و محدثین و شعرا، منحصر به نام بردگان درین کتاب یا در دیگر منابع و مصادر مربوطه دانست؛ و چه بسا شخصیت های علمی و حدیثی که از روی تقیّه و ملاحظات امنیتی در حال اختفاء شوون مذهبی به سر می برده و تا دم واپسین به عنوان شیعه و پیرو علی علیه السلام شناخته نشدند و همچنین امام زاده های لازم التعظیم و سادات با شخصیت.

بنابرین شیعه در هر زمانی حتی با برخورداری از عالی ترین تعداد نفوس و نفرات - به حسب شدت و ضعف جوّ حاکم و بر اساس تقیه آن چنان که باید انعکاس اجتماعی نداشته و نمی توانسته است در بین آمار های مذهبی موجودیت خود را به رخ بکشد و آن گونه خود نمائی کند که حداقل ارباب رجال و تاریخ نگارانی که می خواسته اند از روی

ص: 172

بی غرضی به معرفی و شرح حال رجال علمی، ادبی، سیاسی و موقعیت های تاریخی گروه ها بپردازند تکلیف خود را در مقابل افراد و طبقات شیعه بدانند و آمار و ارقام هر چه صحیح تر و مقرون به واقع را ارائه دهند .

تا چه رسد به مغرضین و مزدوران دستگاه های استعمار که سطر به سطر نوشته های آن ها توام با بغض و کینه توزی و الهام گیری از مراکز حکومتی ، و خلط مبحث و لوث کردن واقعیات و بطور خلاصه بی راهه بردن مردم بوده و هست؛ و خدا می داند که آن ها چه بلا هائی بر سر شیعه آوردند تا آن جا که از بین خود شیعه افرادی دروغ باف را مترجم و بلند گوی خود قرار دادند که موجودیت شیعه را در طول ده قرن انکار نماید و فحش نامه بر علیه علما و سلاطین تحت نفوذ تنظیم و منتشر کند.

و این بود خلاصه ای از موضوع تقیه یا یکی از عوامل اختفاء و کم نمائی شیعه .

ص: 173

نظر به توضیح کوتاهی که قبلاً پیرامون دو موضوع اول و دوم ایراد نمودیم، درین جا می پردازیم به توضیح مختصری درباره موضوع سوم که عبارت باشد از قیام های دسته جمعی شیعه و در گیری هائی که بطور گروهی با مردم ،سنّی تحت عناوین مذهبی به پیش می آمد؛ و باز در ، بسیاری از اوقات منتهی به کشتارهای دسته جمعی شیعه یا برچیده شدن بساط نوساخته آن ها می شد .

به نوشته تاریخ نگاران اسلامی در طول قرن های هشتم و نهم نهضت هائی از ناحیه شیعه به وقوع پیوست که اجمالش بدین قرار است نهضت سربداران از سبزوار که از قدیم مردم آن به تشیّع گرائیده و بدین عنوان اشتهار داشتند از سال 737 تا 783 ه بطول انجامید و یازده نفر از آن ها هر یک برای چند سالی توانستند نهضت شیعه علیه سنّی را ادامه دهند (1) .

- نهضت سادات مرعشی به رهبری سید قوام مرعشی در مازندران از سال 759 آغاز و تا سال 795 ادامه پیدا کرد .

نیز با فترتی که بر اثر فشار امیر تیمور به وقوع پیوست، پس از مرگ امیر تیمور به سال 809 مجدداً برای مدت کوتاهی حکومت آن ها تجدید شد (2)

نهضت های گروهی از غلاه و تندروان شیعه که به فرقه حروفیون

ص: 175

شناخته م یشوند با تبلیغاتی در شکل ضد تیموری به جنبش درآمد و در سال 831 منجر به سوء قصد به جان شاهرخ تیموری در هرات گردید. درین قضیه نافرجام که ضارب ( احمد لر ) خود در دم مقتول شد، تعدادی از علما و معاریف دستگیر و محکوم به زندان، تبعید و یا اعدام شدند؛ و این موضوع در ضمن شرح حال صائن الدین علی بن محمد تر که ( نخستین کسی که در قرن نهم از وی نام برده ایم ) بدان اشاره شد . (1)

نهضت سید محمد بن فلاح معروف به مشعشع در سال 845 در خوزستان که توام با دعوای مهدویت و شورش علیه ثروت مندان و شیوخ سنی بود و سر کوبی آن ها به دست بزرگان محلی و ملک شاهزاده اسفند که از خاندان ترکمن قره قویونلو بود؛ و قیام مجدد سید محمد مشعشع بعد از مدتی و تشکیل حکومت تازه که مشروح آن را مرحوم جواهر الکلام نگاشته (2)

بنابرین در طول قرن های هشتم و نهم هجری، تشیّع عقیده مشترک نهضت های مردم ستم دیده و آزادی خواه ایران بود که بر اثر همین نهضت ها و شورش ها شیعه در ایران بطور عموم و در اصفهان بخصوص نیرو گرفت و بیش از پیش در محافل سیاسی، مذهبی و اجتماعی مطرح گردید و زمینه برای یک قیام مسلحانه بر علیه حکومت های محلی و برقراری یک حکومت نیرومند شیعه کاملاً آماده گردید. راستی چه خوب گفته است استاد عباس عقاد نویسنده معروف

ص: 176

مصری آن جا که گفته است :

« قَدْ أَصْبَحَ اسْمُ عَلِىُّ بْنُ أَبِى طَالِبٍ عِلْمٍ یَلْتَفُ بِهِ کُلُ مَغْصُوبٍ » (1)

نام علی بن ابی طالب در شکل پرچمی به نمایش در آمد که هر شخص یا گروه ستم دیده و مورد غصبی بدان چنگ می زند و پناه می برد .

اکنون می پردازیم به ذکر اسامی رجال حدیثی ، علمی ، ادبی و دیگر شخصیت های شیعه اصفهان از نیمه قرن اول تا پایان قرن دهم :

ص: 177

ص: 178

یزید بن قیس ارحبی ( 37 )

مخنف بن سلیم اسدی - یا غامدی - ( 64 )

عمر بن سلمه جرمی ( حدود نیمه اول قرن 1 )

مالک اشتر ( 39 )

سعید بن جبیر ( 95 / 94 )

توضیحاً : با این که نام بردگان بالا در مصادر رجالی و تراجم شیعه از راویان حدیث و اصحاب پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله ) و امام امیر مومنان ( علیه السلام ) قلمداد شده اند چون تحت عنوان فرمانداران اصفهان از سه نفر اوّل و تحت عنوان واردین به اصفهان از دو نفر اخیر نام بردیم، در این جا به ذکر نام شان اکتفا نموده و برای تفصیل شرح حالشان ، به ذیل عناوین مربوطه رجوع شود.

ص: 180

حدیث هم از وی روایت کرده اند.

محدّث عالی قدر مرحوم کلینی در « کافی » (ج 2 ، کتاب الایمان و الکفر 1 باب الکتمان 98 حدیث 12 ) به روایت یونس از ابو الحسن اصفهانی از امام صادق ( علیه السلام )

و ( ج 2 ) باب النمیمه 159 حدیث 3 ) نیز به شرح فوق ؛

و ( ج 6 کتاب الاطعمه باب الالبان 84، حدیث 7 ) به روایت قاسم بن محمد جوهری از ابو الحسن اصفهانی از امام صاد ( علیه السلام ) این چنین وی را از راویان امام صادق ( علیه السلام ) معرفی نموده و مرحوم سید محسن امین (1) و نیز آیت الله خوئی (2) هم بدین گونه از وی نام برده اند و بدین ترتیب ابو الحسن اصفهانی، یکی از راویان امام صادق - علیه السّلام - و مورد وثوقِ دیگر روات و ارباب رجال و محدّث عالی قدری چون کلینی بوده است ، هر چند نامش در دیگر کتب رجال ، از قلم افتاده است.

و باب ورشان 10 حدیث 2.

و باب فاخته و صلصل 11 حدیث 2.

مخالفت با آنان استوار ماند.

ابن دلف او را چهل ضربه شلاق زد و مردم هم از وی دوری جسته مهجورش ساختند و حدیثش از میان برفت و ابو مسعود کتابی در ردّ او نگاشت. (1)

اکنون این سوال مطرح است که تمایل و گرایش به خلافت بلا فصل امام امیر المومنین علیه السلام به چه دلیل محکوم به چهل ضربه شلاق و فاصله گیری مردم از یک چنین کسی شد؟!

آری ! این یک نمونه ساده و درجه نازل از جرائم تشیّع و دوستی و پیروی اهل بیت رسالت در اصفهان و دیگر بلاد تحت نفوذ اهل تسنن و تعصب بوده و هست که قبل از همه علمای مزدور و دین به دنیا فروش این فرقه بدین گونه ظلم ها و جنایات دامن زده و با دستگاه خلافتِ دروغین و زمام دارانِ غاصب و عمّالشان همکاری می کردند و شیعه ناگزیر از تقیّه و تظاهر به سُنّی گرائی می شده به همین دلیل، چه شخصیت های بزرگ علمی و غیر علمی فراوانی که بر اثر جو نامساعد مذهبی و حکومت تعصب و زور خلفای جور و زعمای انحراف گرا و عمال ،آن ها سال ها در رنج و عذاب و تقیّه و محدودیت همه جانبه محیط دشمنان و مخالفان اهل بیت عمر پایان می رسید و حتی عائلۀ آن ها و اطرافیان آن ها نمی دانستند که عالم شهر و محلّ شان، پدر یا برادر شان، استاد یا شاگرد شان، همسایه یا رَحِمِ نزدیکشان شیعه و دوست دار خاندان رسالت و پیروائمّه اطهار می باشد .

ص: 187

مگر آن که انگیزه ای برای اظهار و نمایان شدن آن به وجود آید.

و خروج از محدوده هدف اصلی معذرت می خواهیم (1)

دانسته و چهار حدیث از وی روایت کرده است. (1)

و آیت الله خوئی نام او را متعقب به تحقیق ارزنده ای ایراد فرموده و ضمن توثیق وی و اعتراف به اعتبار روایاتش : فرماید در اسناد روایات چهل مورد از وی به عنوان سلیمان بن داود منقری یاد شده، آن گاه منابع نقل تمام روایاتی را که نام او در اسناد آن برده شده، با همه مشخصات ایراد فرموده که از هر جهت افراد محقق را از رجوع به دیگر منابع رجال شناسی، بی نیاز خواهد کرد. (2)

و نویسندگان و اعیان این دسته است که در دوران گروهی از خلفاء به کارهای مختلف اشتغال جسته قسمتی از قافیه مذکور را با داستان جالبی از معز بن بادیس نگاشته که این ،مختصر گنجایش ذکر آن را ندارد (1)

کن ». (1)

نیز شیخ طوسی در« تهذیب » به نقل موثق از علی بن مهزیار اهوازی روایت کرده من خود نامه ابو جعفر ( امام هادی ) را به ابن ابی شیبه اصفهانی ( که در حقیقت ، پاسخ به نامه او بوده ) دیدم ؛ نوشته بود: آن چه را درباره دخترانت نوشته ای فهمیدم ... تا آخر حدیث (2)

و به شرحی که در رجال آیت الله خوئی ،آمده نام برده در اسناد چهار حدیث از امام هادی واسطه بوده و آن احادیث بدین شرح است .

« کافی » ج 4 کتاب 3 باب اتمام الصلاه فی الحرمین 200، حدیث 1 .

« تهذیب » ج 3 باب فضل المساجد و الصلوه فیها حدیث 807 .

نیز « تهذیب » ج 5 باب الزیارات فی فقه الحج حدیث 1476.

« استبصار » ج 2 باب احکام الصلاه فی الحرمین حدیث 1172.

نیز درباره او نوشته اند: ابراهیم بن شیبه اصفهانی، اصلش از کاشان بوده است. (3)

تراجم ، احمد بن ابی عبد الله فرزند محمد بن خالد - صاحب « محاسن » ، برقی - از وی نقل روایت نموده و او راست کتابی (1) اما موضوع آن مشخص نیست .

است. (1)

دوازدهم حضرت قائم ( عجل الله تعالی فرجه الشریف ) وانمود کرده و علت و انگیزه گرایش به تشیّع را که صدها آیه قرآن و احادیث مسلّم از ناحیه پیامبر ( صلی الله علیه و آله ) و نقلیات بی شائبه تاریخی، پشتوانه آن بوده و هست گریستن برای امام قائم ( عجل الله تعالی فرجه الشریف ) دانسته ، نه یکی از آثار آن .

به هر حال، علامه امین نیز این مطلب را مطرح فرموده و در عین حال خواسته است ضمن برشمردن شخصیت های شیعه از هر طبقه اسحاق بن قُطرُ بلی را هم که به نظر وی تشیعش مسلّم بوده، نام برده باشد. و از این که ابراهیم ممشاد از درباریان متوکل و بعداً از اطرافیان موفق و معتمد عباسی و ملحق به یعقوب لیث شده، چنین استفاده می شود که اسحاق نیز معاصر با متوکل یا دو نفر نام بردگان بعد از وی بوده است.

و دیگران در دیگر کتب مربوطه به شرح بالا از وی نام برده اند (1)

ایشان رسیده بوده. (1)

و آیت الله خوئی با مطرح کردن نام او بدون قید « اصفهانی »، نویسد : ظاهراً در نامش تحریف شده و صحیح آن « جعفر بن سلیمان » است و نشانی روایتی را که از وی در « فقیه » ، جزء ،4، باب نوادر، حدیث 916 نقل شده و هم روایتی که در همان جزء، باب وصیّت ، حدیث 455 آمده، ایراد فرموده (2)

از شخصیت های شیعه و محدثین قرن سوم هجری، از اهل اصفهان بوده است. (1)

245 . (1)

نیزج 3 بَابُ الدُّعَاءِ فِی الزیادَةَ تَمَامَ الْمِائَةِ رکعه ، حدیث 245 (2)

جهت هویت اعتبار شخصی و عدم اعتبار او در زمینه نقل حدیث، روایات منقوله از وی را بدین گونه ارائه آدرس داده اند:

به نقل « کافی »، جزء 1 ، کتاب فضل العلم ،2 ، باب مجالسه العلماء و حجتهم ،8 ، حدیث ،5 او از سلیمان بن داود منقری، و ابراهیم بن هاشم از وی روایت نموده .

نیز در کتاب الحجّه ، 4، باب ما یجب من حق الإمام على الرّعيّه، 104، حدیث 6، از جزء متقدّم ابراهیم بن هاشم و احمد بن محمد برقی از وی روایت کرده اند.

و مشیخه « فقیه » بیانگر آن است که سعد بن عبد الله در طریقش به سلیمان ابن داود منقری و حفص بن غیاث و زهری از وی روایت کرده است.

و به نقل « تهذیب »، جزء ،6 ، باب المشرک یسلم فی دار الحرب، حدیث 262 ؛ و جزء 8 باب النذور ، حدیث 1175 و « استبصار »، جزء 4، باب کفّاره من خالف النذر، حدیث 186، علی بن محمد قاسانی از نام برده روایت نموده .

و به نقل « کافی »، جزء 1 ، کتاب فضل العلم 2 ، باب المستاکل بعلمه 14 ، حدیث ،3، وی از منقری روایت کرده است. (1)

و به نقل صدوق در خصال ، باب اربعه ، حدیث 91 ، نیز او از سلیمان بن داود نقل نموده و علی بن محمد قاسانی از وی

ص: 200

ابراهیم قسم یاد کرد که من این کتاب را در معرض دیدن و مطالعه نمی گذارم تا مگر در اصفهان ارائه دهم و آن را بر ملا سازم . آن گاه به اصفهان آمد و آشکارا آن کتاب را روایت و بازگو نمود و بالاخره در اختیار مردم قرار داد. از آن پس علماء و محدثین قم که از اقامت او در اصفهان آگاه شدند جماعتی از آن ها از جمله احمد بن محمد بن خالد برقی به سراغ او آمده و از وی خواستند تا به قم رود و در آن شهر اقامت گزیند .

لکن ابراهیم از پذیرفتن این دعوت و ترتیب اثر بدین پیشنهاد امتناع ورزید و ماندن در اصفهان را بر رفتن به قم ترجیح داد تا از دنیا رفت.

و اما کتاب ها و آثار تالیفی او از قرار نقل زرکلی در « اعلام » بدین شرح است: « المغازی » ، « الردّه » ، « الشورى » ، « مقتل عثمان »، « صفین »، « النهروان »، « الغارات » (1) « رسائل على بن ابی طالب و اخباره و حروبه »، « الجامع الکبیر » - در فقه شیعه ، « الامامه » ، « من قتل من آل محمد » ، « السیر »، « التاریخ »، « اشربه » - در دو جلد -، « خطب »، « اخبار المختار»، « فضل الکوفه » و من نزلها من الصحابه .

لکن از قرار نقل نجاشی که هم کمی کمتر از ده قرن از زرکلی نزدیک تر به عصر ابراهیم ثقفی بوده و هم به خاطر تشیّع ، عنایت بیشتری در تهیه اسماء کتب او به کار برده کتاب های زیر هم از آثار تالیفی ثقفی است

ص: 202

« کتاب المبتداء » ، « کتاب معرفه فضل الافضل » ، « السقیفه » ، « بیعه علی » ، « الجمل » ، « الحکمین - ابو موسى اشعری و عمرو بن عاص - »، « مقتل امیر المومنین ( علیه السلام ) » ، « قیام الحسن »، « مقتل الحسین ( علیه السلام ) »، « التوابین » ، « فدک » ، « الحجّه فی فضل المکرّمین » ، « السرائر » ، « المودّه فی ذوى القربى »، « المعرفه » ، « الحوض » ( الخواص : خ ) ، « الشفاعه »، « الجامع الصغیر »، « مَا نَزَلَ مِنَّ الْقُرآنَ فِی اَمیر المُومِنین ( علیه السلام ) »، « الإمامه » مختصر، « المتعتَین » ، « الجنائز » ، « الوصيّه » ، « الدلائل ».

بنا به نقل آیت الله خوئی، احمد بن عبدون در فهرست خود، اضافه بر کتب نام برده کتاب های زیر را نیز از وی دانسته :

« اخبار عمر »، « اخبار عثمان » ، « الدار » ، « الاحداث »، « الحروراء »، « الاستنفار » ( الاسفار ) « اخبار یزید » « کتاب ابن الزبیر »، « کتاب التفسیر »، « کتاب التاریخ » ، « کتاب الرُّ ویا » ، « کتاب الاشربه الکبیر و الصغیر » ، « کتاب زید و اخباره » ، « کتاب محمد و ابراهیم » .

و شیخ طوسی هم با کمی اختلاف در عدد یا در تعبیر -- از قبیل « النّهروان » به جای « النّهر » ، یا « الاسفار و الغارات » به جای « الغارات » - همین کتب را به وی نسبت داده .

توضیحاً جهت آگاهی بر توثیق او از دیدگاه نقل حدیث و حدیث شناسی و مطرح بودن او در اسناد احادیث اهل بیت علیهم السّلام - و نیز منابعی که در آن از وی نقل روایت شده، مراجعه شود به « معجم » آیت الله خوئی و دیگر مصادر ذکر شده در پاورقی (1)

ص: 203

کرده اند.

آثار تالیفی او بدین قرار است:

1- « التاریخ »، معروف به « تاریخ یعقوبی »

این کتاب نخست به سال 1883 م در لیدن و بعداً به سال 1358 ه ق با مقدمه و پاورقی های تحقیقی به قلم علامه سید محمد صادق ،بحر العلوم، در نجف چاپ شده

2- « البلدان »، شامل جغرافیای بلاد

این کتاب نیز نخست به سال 1861 م در لیدن و بار دیگر ضمن مجموعه « المکتبه الجغرافيّه » نیز در لیدن و بعداً در سال 1357 ه. ق در نجف چاپ و منتشر گردید؛ و نیز ترجمه آن به فرانسه ، در سال 1937 م ، به قلم فییت ،له در قاهره به چاپ رسید.

3- « اخبار الامم السالفه ».

4- « کتاب المسالک و الممالک ».

5- « کتاب مشاکله النّاس لزمانهم » (1)

ص: 205

از باب نمونه ابو جعفر محمد بن حسن بن ولید قمی ( در گذشته 343 ) با خورده گیری ها و دقتی که در نقل روایات داشته ، مع الوصف کتاب های ابراهیم بن محمد ثقفی ( در گذشته 283 ) را از احمد بن علویه نقل نموده چنان چه در مشیخه فقیه و فهرست طوسی آمده .

و به نقل جامع الروات احمد بن یعقوب اصفهانی ، محمد بن الحسن بن الولید و عبد الله بن الحسین المودب از وی روایت کرده اند.

نیز آن چه را که صدوق در امالی خود ( ص 354 ) و ابو جعفر طبری در بشاره المصطفی اواخر جزء چهارم بواسطه احمد بن علویه از ابراهیم بن محمد ثقفی از زید بن ارقم آورده اند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلّم فرمود:

اِلاّ اُدْلُكُمْ عَلَى مَا اَنَّ اِسْتَدْلَلْتُمْ بِهِ لَمْ تَهْلِكُوا وَ لَمْ تَضِلُّوا ؟

قالُوا: بَلَى يَا رَسُولَ اَللَّهِ.

قالَ: إِنَّ إِمَامَكُمْ وَ و لْيَكُمْ على بْنُ ابي طالب فَوَازِرُوهُ وَ نَاصِحُوهُ وَ صُدَّ قَوْهُ فَانٍ جَبْرَئِيلَ اَمَرَنِي بِذَلِك (1)

شاهد بر مدعای ماست .

هم چنان که عبد الله بن حسین مودب - یکی از مشایخ شیخ صدوق و پدر بزرگوارش - روایات متعددی از ابن علویه نقل نموده که از باب نمونه به ذکر سه مورد آن بسنده کرده و دیگر موارد را به مصادر مربوطه

ص: 208

حوالت می دهیم :

1 - شیخ صدوق در امالی ( ص 55 ) به روایت از عبد الله بن حسین مودب و او از ابن علویه... از جابر بن عبد الله آورده است که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

اَنْ فِي عَلَى خِصَالاً لَوْ كَانَتْ وَ احِدَةٌ مِنْهَا فِي جَمِيعِ اَلنَّاسِ لاَ كَتَفُوا بِهَا فَضْلاَ (1)

2 - نیز در امالی ( ص 76 ) به روایت مودب از ابن علویه نقل از پیامبر ( صلی الله علیه و آله ) نموده که فرمود:

« اَيّا عَلى اَنت اخى وَ وَصَيِّى وَ وارثى وَ خَلِيفَتِى عَلَى اُمَّتِي فِي حَيَاتِى وَ بَعْدَ وَفَاتِي مُحِبُّكَ مُحِبِّي وَ مُبغِضُكَ مُبْغِضي وَ عَدوُّكَ عَدُوِّي وَ وَلِيُّكَ وَلِيِّي » (2)

3 - و در همان کتاب ( ص 217 ) با ذکر سند در روایت مودب از ابن علویه آورده است که رسول خدا ( صلی الله علیه و آله ) فرمود:

« اِذّاً كَانَ يَوْمُ اَلْقِيَامَةِ يُوتَى بِكَ يَا عَلِيُّ ! عَلَى نَجِيبٍ مِنْ نُورٍ عَلَى رَاسِكٍ تَاجٍ قَدْ اضَاءَ نُورُهُ وَ كَادَ يَخْطِفُ ابْصارَ اَهْلِ الْمَوْقِفِ...» (3)

و برای دیگر احادیث مودب از ابن علویه رجوع شود به امالی

ص: 209

9، 152، 283 ، 286 ، 326، 351، 375 و 390.

و نیز جهت آگاهی بر احادیث دیگر روات شیعه از ابن علویه

مراجعه شود به الغدیر علامه امینی (350349 / 3) و معجم رجال الحدیث آیت الله خوئی (151 / 2_152 شماره 667 )

و اما موقعیت ابن علویه از جهات دیگر پس ثعالبی در یتیمه الدهر ، (267 / 3)، سیوطی در بغیه الوعاه (336 / 1) و یاقوت حموی در معجم الادباء (3 / 2) و دیگران در دیگر مصادر ، مربوطه، هر یک نام برده را به زبر دستی در نویسندگی و نیکو گوئی در شعر و ابتکارات ادبی ستوده اند و از جمله نوشته اند وی دارای « الفیه » ای بوده شامل هزار بیت شعر در مدح و منقبت امام امیر مومنان ( علیه السلام ) که از اصل نسخه اش متاسفانه اطلاعی در دست نیست ولی ابن شهر آشوب در ضمن ابو اب و فصول کتاب « مناقب » هر جا به مناسبتی یک یا چند بیت از الفیه را شاهد و موید مطلب مورد نقل آورده که جهت آگاهی بر تعدادی حدود 300 بیت آن مراجعه شود به « اعیان الشیعه ». (1)

و یاقوت به نقل از حمزه اصفهانی نویسد: ابن علویه اشعار الفیه را به نظر ابو حاتم سجستانی عرضه داشت پس ابو حاتم که خود یک شخصیت علمی و ادبی و دارای برازندگی فوق العاده ای بود از روی تعجب و تحریک شدن بدان اشعار خطاب به مردم بصره گفت ای مردم بصره و الله اهل اصفهان بر شما چیره و پیروز شدند (2)

ص: 210

3 - « کتاب الشعر »

طباطبائی از کوفه به اصفهان آمد و از آن پس فرزندانش در اصفهان نشو و نما پیدا کردند .

و نسابه شهیر عمری در مجدی گوید: وی را دنباله نژادی گسترده ای که بین آن ها افراد موجّه یافت می شود در اصفهان است از جمله ابو الحسن احمد شاعر اصفهانی

و علامه امین نویسد : او را دنباله فراوانی در اصفهان بود که در بین آن ها علماء و ادباء و نقباء و مشاهیری هم بوجود آمدند.

و اما کتب و آثار ابن طباطبا پس بدین قرار است :

1 - اختیار دیوان اشعار

2 - تهذیب الطبعات

3 - دیوان اشعار

4 - سنام المعالى

5 - الشعر و الشعراء ، که نسخه آن در کتاب خانه اسکوریال ثانی 328 شماره 2 موجود است [ تاریخ الادب بروکلمان 101 / 2 ]

6 - العروض، حموی درباره آن گفته است همانندی برای آن سابقه نداشته است.

7 - عیار الشعر ( معایر الشعر )

8 - فرائد الدرر

9 - فى تقریض الدفاتر

10 - المدخل فی معرفه المعمى من الشعر

11 - نقد الشعر

و اما محل دفنش ، پس هیچ گونه اطلاع دقیقی بدست نیامد و شاید در مجاورت قبر پدرش در کوی غازان جهان باره اصفهان باشد که در این

ص: 213

زمان محل نام برده را سر بازار غاز گویند که در خیابان ولی عصر واقع شده، هم چنان که قبر جدش و پدر جدش در کوی جنبلان سنبلستان قرار گرفته .

جهت تفصیل بیشتر رجوع شود به مصادر زیر (1)

از آثار وی :

1- تفسیر « جامع التاویل لمحکم التنزیل » على مذهب المعتزله، در چهار جلد بوده که هیچ گونه اطلاعی از آن در دست نیست.

2 - الناسخ و المنسوخ

3 - کتاب جامع رسائل او

4 - کتاب فى النحو، نیز از این سه کتاب هم اطلاعی بدست نیامد لکن یاقوت به نقل از محمد بن اسحاق و تاریخ حمزه اصفهانی آن ها را بدو نسبت داده

و اما از دیدگاه شیعه، پس شیخ طوسی در مقدمه « تبیان » از « جامع التاویل.... » او تمجید نموده است .

و علامه تهرانی پیرامون شهرت نام برده به اعتزال ، گوید: وی تظاهر به اعتزال را سرپوش عقیده مذهبی خود که تشیّع بوده قرار داده سپس می نویسد علامه در تهذیب الاصول گوید: محمد بن بحر منکر وقوع نسخ در قرآن بوده و از این که لغو حکم الزامی صدقه پیش از نجوای با پیامبر که در آیه 12 سوره مجادله ذکر شده نمایانگر وقوع نسخ در قرآن است معذرت خواسته و گوید غرض از امر به صدقه پیش از نجوی ، تمیز بین مومنین و منافقین بود و چون با صدقه دادن علی بطور انحصار (1) غرض حاصل شد حکم تعبدی منحل گردید.

ص: 215

نیز مرحوم علامه تهرانی برای اثبات تشیّع محمد بن بحر فرموده است :

ابو مسلم با این عبارت ( که درباره صدقه دادن انحصاری علی ( علیه السلام ) نوشته ) به تقدم امیر مومنان بر کسانی که بر او تقدم جستند اشاره کرده و به اکملیت ایمان و اخلاص و از خود گذشتگی و خود فراموشی آن حضرت در مقابل خدا نسبت به صحابه گواهی داده است (1)

بغداد و ری و اصفهان استماع حدیث و کسب علم کرده بود و ابو الفضل گوید: در کتاب خانه پسر او ابو القاسم اسماعیل کتابی از مولفات او یافتم ( به نام « احکام القرآن » ) که در احکام قرآن نوشته بود.

عباد با حسن بن عبد الرحمن حماد قاضی مکاتبه داشت و منشآت آن ها مدون و مشهور است، در علم احکام و حدیث مرجع معاصرین خود بود و در علم کلام مهارت تمام و در بحث و استدلال دستی قوی داشت. (1)

بهرحال نگارنده نیز به پیروی از علامه تهرانی در این جا نام او را تنظیم نمودم .

و آیت الله خوئی به نقل از مشیخه صدوق در طریق او به ابراهیم بن محمد ثقفی - فرماید:

از ابراهیم بن محمد ثقفی نقل روایت کرده و عبد الله بن حسین مودب هم از احمد بن علی روایت نموده است (1) .

واسطه نقل حدیث حسن بن علی عدوی از حضرت رضا ( علیه السلام ) نام برده (1)

و آیت الله خوئی با مطرح کردن نام « حسن بن علی عدوی » فرماید: روایت کرده است از ابو یعقوب یوسف بن یحیی اصفهانی،

و روایت نموده است از وی ( حسن بن علی عدوى ) محمد بن ابراهیم بن اسحاق طالقانی.

آن گاه به عنوان ارائه سند اضافه فرموده است مشیخه فقیه در طریق او به ابو سعید خدری (2)

نیز در ذیل نام یوسف بن یحیی اصفهانی نویسد: در طریق صدوق قدس سره به ابو سعید خدری قرار گرفته و روایت کرده است از ابو علی اسماعیل بن حاتم و روایت نموده است از او ابو سعید، حسن بن علی عدوی (3) ، ولی از روی اشتباه در تنظیم بجای یحیی بن یوسف ، « یوسف بن یحیی » قرار گرفته است و الخطب سهل

رجال حدیثی ، علمی و ادبی اصفهان ، قرن چهارم

بن محمد ثقفی اصفهانی (متوفای 283) نقل روایت کرده و روی این حساب از اعلام نیمه اول قرن چهارم بوده است (1)

و آیت الله خوئی دربارۀ او فرماید :

از ابو جعفر احمد بن علویه روایت نموده است و احمد بن ابراهیم بن ابی رافع بنا به نقل تهذیب طوسی ( جزء سوم باب الدعاء فی الزیارة تمام المائة رکعه ، حدیث 244) از وی روایت می کند (2)

و شیخ طوسی در تهذیب ج 3 ص 86 شماره حدیث 244 ( باب الدعاء بین الرکعات ) - بواسطه احمد بن یعقوب از ابو جعفر احمد بن علویه (212 - 320) روایتی آورده که خود گواه بر وجود چنین راوی شیعی و مورد وثوقی در نظر شیخ بوده است.

آیت الله خوئی تحت عنوان: عبد الله محمد بن عبد الوهاب قرشی از وی نام برده و :فرماید از مشایخ صدوق بوده و در عیون اخبار الرضا (جزء اول باب 11 حدیث 8) وی را ذکر کرده است (1) .

و به نقل علامه تهرانی صدوق در اکمال الدین (باب 53) و در کتاب توحید خود از نام برده بی واسطه و با واسطه نقل حدیث نموده (2) .

(235) - (303) و ناتمام بوده است .

بنابراین این مملک نیز از اعلام قرن سوم و مقداری از قرن چهارم می باشد چنان چه مرحوم سید حسن صدر و علامه تهرانی استظهار نموده اند (1)

و علامه تهرانی تحت عنوان دیوان عبد الله الکاتب :گوید ابو محمد عبد الله بن محمد کاتب اصفهانی خازن صاحب بن عباد و از شعرای اصفهان بوده که در یتیمه از آن ها یاد شده و در نسمه السحر به بازشناخت او پرداخته و نمونه های شعرش را آورده است (1)

و علامه امینی یکجا بعنوان عبد الله بن احمد و درجای دیگر بعنوان ابو محمد عبد الله الخازن بن الحسن الاصفهانی از وی نام برده است (2)

2 - « مقاتل الطالبیین » این کتاب ویژه شناخت کشته ها و شهدای خاندان ابو طالب است که در سال 313 ه از تالیف آن فراغت جسته، چنان چه با ذکر نخستین شهید آل ابو طالب « جعفر طیار » برادر امام امیر المومنین ( علیه السلام ) کتاب آغاز و با ذکر اسحاق بن عباس معروف به « مهلوس » که در ارمنستان به شهادت رسید پایان یافته (1)

جهت آگاهی بیشتر بر شرح حال ابو الفرج و نظر ارباب رجال و تراجم درباره او به مصادر زیر رجوع شود (2)

مستشرقین بوده و پیش از آن که دانشمندان اسلامی آثار تالیفی او را بشناسند، محققان اروپائی نسخه های کهن بعضی از مولفات و آثار قلمی او را با زحمت فراوان تهیه، تحقیق ، فهرست نگاری، چاپ و در دسترس همگان قرار داده اند .

بنابراین اگر گفته شود آن ها که بیگانه بودند بهتر و بیشتر از آشنایان ، حق چنین کسانی را بهر انگیزه ای که بوده اداء نموده و حتی مسلمانان را از آثار گرانقدر و بجا مانده امثال حمزه اصفهانی و ابن مسکویه و طغرائی و دیگران بهره مند ساختند، سخنی بگزاف گفته نشده و ادعای بیجائی بعمل نیامده .

هر چند که این سخن درباره همه مستشرقین ( با خیانت ها و غرض ورزی ها و سوء قصدهائی که بسیاری از آن ها از خود نشان داده اند ) صادق نخواهد بود.

و چه بهتر برای آگاهی بیشتر و پیگیری از این موضوع خوانندگان اهل تحقیق به کتاب « المستشرقون » نجیب عقیقی مصری (1) مراجعه کنند .

و اکنون برای شاهد برگفتار فوق بطور کوتاه می پردازیم به ذکر نام تعدادی از کتاب های حمزه که نسخه خطی آن در بعضی کتاب خانه ها

موجود است یا وسیله افراد مختلف بچاپ رسیده:

1- « الامثال الصادره عن ثبوت ( بیوت ) الشعر »

ص: 227

نسخه ای از این کتاب در کتاب خانه برلن به شماره 1215 موجود می باشد (1) و نسخه دیگر از آن در کتاب خانه منش .

2 - « تاریخ اصبهان » و به تعبیر ابن ندیم « کتاب اصفهان و اخبارها »، از این کتاب فعلا اطلاعی در دست نیست ، لکن یاقوت در ارشاد « الاریب » ج 3 ص 82 و 4 ص 210 و ج 13 ص 203 از آن نقل کرده ، نیز حافظ 82 و ج ابو نعیم در « ذکر اخبار اصبهان » - ج 1 ص 300 از آن نام برده و مولف - الاعلان بالتوبیخ - ص 122 - (بنا به نقل بروکلمان در تاریخ الادب العربی 61 / 3 - 62 ) از تاریخ اصفهان حمزه نقل کرده است.

3 - « تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء »، در معجم المطبوعات و نیز در چاپ لیپسیک بدین نام و در چاپ های دیگر بنام « تاریخ ملوک الارض » خوانده شده و به شرح وقائع سال 350 منتهی می گردد. بسال 1840 م در برلن و 1844 بخش دهم آن به ضمیمه ترجمه لاتین در لیپسیک و 1866 وسیله مولوی کبیر الدین در کلکته و 1932 ترجمه انگلیسی آن در بمبئی چاپ و منتشر گردیده است. (2)

4- « الثماثیل فی تباشیر السرور » یا « فصول التماثیل » ، بنوشته زرکلی چاپ شده .

5- « التنبیه على حدوث التصحیف » و به نقل ابن ندیم علی حروف المصحف یافعی در مراه الجنان آن را ذکر نموده و برو کلمان به یکی از کتاب خانه های تهران به نشانی 287 / 2 آن را معرفی کرده است.

6 «الدره الفاخره » شامل امثالی که بروزن افعل التفضیل آمده

ص: 228

صاحب خزانه (11 / 2) آن را ذکر نموده و بروکلمان نسخه خطی آن را در مونیخ اول 642 و مختصر آن را در واتیکان اول 526 رقم 5 و جاهای

دیگر معرفی می کندن .

7 - « کتاب الافعال » برو کلمان :نویسد در مکتبه قوله 21 / 2 نسخه اش موجود است.

8 - « کتاب الخصائص و الموازنه بین العربیه و الفارسیه » نیز برو کلمان قطعه ای از آن را که در قاهره موجود می باشد معرفی نموده و گویا همانست که در دار الکتب المصریه ضمن 100 صفحه موجود است.

9 - « مختارات من شعر ابی نواس » یا « دیوان ابی نواس » شاعر عصر مامون الرشید. برو کلمان نسخه های خطی این کتاب را در بسیاری از کتاب خانه ها و موزه های اروپا و ترکیه و قاهره و از جمله نسخه ای بخط یاقوت مستعصمی در مدرسه مروی تهران - به نقل از مجله لغه العرب 35 / 5- معرفی نموده .

10 - «رساله فی الاشعار السائره فى النیروز و المرجان »، این کتاب را بیرونی در آثار الباقیه ص 31 و به نقل نهایه الارب ( 189 - 185 / 1 ) در اعیاد الفرس آورده است. (1)

ص: 229

اختصاصی بزبان های عربی و فارسی بقلم علماء و دانشمندان شیعه و سنی و حتی مسیحی در طول ده قرن و ربع گذشته از دوران حیاتی صاحب نوشته شده و مرحوم صاحب - در ابعاد مختلف مقام فقاهت حدیث شناسی ادب فارسی و عربی شعر و شاعری سخن پروری مناظره و حاضر جوابی استانداری ریاست دیوان ( دربار سلطنتی ) تا وزارت و سر نوشت سازی در مناطق تحت نفوذ دیالمه مورد بحث و بررسی قرار گرفته، دیگر چندان ضرورت ندارد که ما با محدودیت این بخش از کتاب به تفصیل تاریخ زندگانی آن بزرگ مرد علم و دین و سیاست بپردازیم و تنها به توضیح آن چه در رابطه با موضوع کتاب خلاصه می شود اکتفاء نموده و بدین ترتیب موضوع بحث ما در زمینه شرح حال مرحوم صاحب در چند امر خلاصه می گردد:

1 - اصفهانی بودن مرحوم ،صاحب ،

2 - مقام تشیّع او و پیرویش از خاندان رسالت ،

3 - موقعیت علمی و آثار تالیفی ،

4 - مراحل حکومتی او در درجات مختلف ،

5 - کتاب های اختصاصی پیرامون شرح حال او ،

6 - کتاب هائی که علماء و دانشمندان شیعه بعنوان صاحب نوشته اند ،مصادر شرح حال صاحب .

ص: 231

اشعارش ، از قبیل این ابیات که به روایت ما فروخی بعد از فتح گرگان در مقایسه آن شهر با اصفهان گفته است :

یا أَصْفَهَانَ سقیت الغیث مِنْ کتب *** فانت مَجْمَعِ اوطاری وَ اَوطانی

وَ اللَّهِ وَ اللَّهُ لَا اَنسیت بَرّک بی *** وَ لَوْ تمکنت مِنْ أَقْصَى خُرَاسَانَ

سَقَیا لایاما وَ الشمل مُجْتَمِعٍ *** وَ الدَّهْرُ ماخاننی فی قُرْبِ اَخوانی

ذُکِرَت دَیمرت اَذْطال الثَّوَاءِ بِهَا *** یا بَعْدَ دیمرت مِنْ أَبْوَابِ جُرجانی (1)

و اما قریه طالقان مورد اشاره ثعالبی، پس هم چنان که استاد بهمن یار نوشته ظاهراً قریه ایست که هم اکنون نیز موجود و بنام « طال خونچه » معروف است. و در دفاتر قدیم « طال خونچه » بمعنی « طالقان کوچک » می نوشته اند.

طالخون چه اکنون میان بلوک لنجان و سمیرم واقع شده و قریه ای معتبر و دارای جمعیتی معتنابه

و اما « دیمرت » که صاحب در اشعار خود از طول اقامت در آن جا یاد می کند از محال معروف اصفهان بوده و اکنون نیز در نزدیکی اصفهان در (2)

حدود جی قدیم محلی است معروف به ده مرد ... (2)

ص: 233

وَ عَلَى الطوسی ثُمَّ مُحَمَّدٍ *** وَ عَلَى الْمَسْمُومِ ثُمَّ الْهَادِى

حَسَنٍ وَ اتَّبَعَ بَعْدَهُ بِامامة *** لِلْقَائِدِ لِلْقَائِمِ الْمَبْعُوثُ بِالْمِرْصَادِ

بِمُحَمَّدٍ وَ وَصِيُّهُ وَ ابّنیهما *** وَ بِعَابِدٍ وَ باقرین وَ کاظم

ثُمَّ الرِّضَا وَ مُحَمَّدٍ ثُمَّ ابْنِهِ *** وَ العسکری الْمُتَّقَى وَ الْقَائِمُ

أَرْجُو النَّجَاةَ مِنِ الْمَوَاقِفِ کلّها *** حَتَّى اصیر الَىَّ نعیم دَائِمُ

نَبِىٍّ و الوَصی وَ سَیدان *** وَ زین العابدین وَ باقران

وَ موسَی وَ الرِّضَا وَ الفاضِلان *** بِهِمْ أَرْجُو خلودی فی الْجِنَانِ

یا زَائِراً قَدْ قَصَدَ المُشاهدا *** وَ قَطَعَ الْجِبَالِ وَ الفدافدا

فَابلَغ النَبی مِنْ سلامى *** مَالًا یبید مُدَّةِ الایام

حَتَّى اِذا عِدَّةٍ لَارُضَّ الکوفَه *** الْبَلْدَةِ الطَّاهِرَةِ الْمَعْرُوفَةَ

وَ صِرْتَ فی الغرى فِى خیر وَطِّنْ *** سَلِّمْ عَلَى خیر الْوَرَى أَبَى الْحِسَّن

ثَمَّةَ سَر نحو بَقیع الغَرفد *** مُسْلِماً عَلَى أَبَى مُحَمَّدِ

وَ عَدَ الَىَّ الْطُفْ بِکربلاء *** اهْدِ سَلامى أَحْسَنَ الْإِهْدَاءِ

لَخیر مَنْ قَدْ ضَمَّهُ الصَعید *** ذاکَ الحُسین السَید الشَهید

وَ اَجنَب الَىَّ الصَّحْرَاءِ بالبَقیع *** فَتَمَّ ارْضَ الشَّرَفِ الرفیع

هُناک زِین العابِدین الاَزهر *** وَ بَاقِرِ الْعِلْمِ وَ ثَمَّ جَعْفَرٍ

أَبْلِغْهُمْ عَنَى السَّلَامُ راهنا *** قَدْ مَلَّ الْبِلَادِ وَ المواطنا

و اَجنب الَىَّ بَغْدَادَ بَعْدَ العیسا *** مُسْلِماً عَلَى الزَّکی مُوسَى

وَ اعْجَلْ الَىَّ طُوسَ عَلَى أَهْدَى سکن *** مَبْلَغاً تحيَّتى أَبَا الْحَسَنِ

وَ عَدَ لبغداد بِطَیر أَسْعَدُ *** سَلِّمْ عَلَى کَنز الْتَقَى مُحَمَّدٍ

ص: 235

وَ ارْضَ سَامَرَّاءَ ارْضَ العَسْکَر *** سَلِّمْ عَلَى علی الْمُطَهِّرُ

وَ الْحَسَنِ الرِّضَى فِی أَحْوَالِهِ *** مِنْ مَنْبَع الْعُلُومِ فی أَقْوَالِهِ

فَانْهم دُونَ الاَنام مَفزعى *** وَ مَنْ الیهم کُل یَوم مَرجعی

الغدیر 68 / 4

حُبُّ عَلِىُّ بْنُ ابی طَالِبٍ *** هُوَ الَّذِى یهدى الَىَّ الجنه

انَّ کان تفضیلی لَهُ بِدْعَةٍ *** فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى السُّنَّةِ

نَاصِبُ قَالَ لِى معاویَة خا *** لَک خَیر الاعمام وَ الاَخوال

فَهُوَ خَالٍ لِلِمُومنین جَمیعاً *** قُلْتُ خَالٍ لکن مِنْ الخیر خَالٍ

یتیمه الدهر 321 / 3

و ابن خلکان در ذیل نامش نویسد:

او نادره روزگار و اعجوبه عصر در فضائل و مکارم و کرم بود

و علامه امینی نویسد: موقعی که صاحب برای گروهی فراوان حاضر در مجلس درسش ایراد حدیث می کرد نخست یک نفر از حاضرین گفته های صاحب را با صدای بلند بازگو و تکرار می کرد و آن گاه شش نفر از اطراف مجلس هر یک گفته های او را با صدای بلند برای شنوندگان نزدیک بخود بازگو و ایراد می کردند .

پس شخصیت هائی امثال قاضی عبد الجبار، شیخ عبد القاهر جرجانی، ابو بکر مقری ، قاضی ابو الطیب طبری، ابو بکر بن علی ذکوانی و ابو الفضل محمد بن محمد بن ابراهیم نسوی شافعی آن احادیث را می نوشتند (1)

و از این ها گذشته با مروری بر ده ها مصدر رجالی ، ادبی و تاریخی مشتمل بر شرح حال صاحب می بینیم هر یک از مولفین شیعه و سنی و مسلمان و مسیحی او را به عالی ترین مقام علم و ادب و جامعیت در فضائل علمی و اخلاقی ستوده.

و اما تالیفات و آثار قلمی صاحب ، پس به شرحی که علامه امینی و دیگران نوشته اند ، تغداد 35 جلد کتاب در رشته های کلام، تاریخ، فرقه شناسی ادبیات ،لغت ،طب، ترجمه و شرح حال مثل حضرت عبد العظیم مدفون در شهرری یا دیگران است که تعدادی از آن ها در مصر، اروپا و دیگر مناطق چاپ و منتشر شده، تعدادی هم در کتاب خانه های

ص: 237

ترکیه، عراق، مصر و اروپا موجود است (1) .

عرب و عجم و شاعران درجه اول شیعه و سنی و دیگر طبقات برقرار و تا پایان عمر آن بزرگوار ادامه داشت.

و جالب آن که در هیچ بُعدی از شئون حیاتیش مورد انتقاد و ارائه نقطه ضعف علمی و اخلاقی و سیاسی واقع نشد ، بلکه از عالی ترین درجه محبوبیت و خوشنامی چه در دوران حیات و چه در درازای بیش از ده قرن بعد از فوتش برخوردار بوده و خواهد بود که

علامه محمد حسن آل یسین چاپ نجف در 228 ص

5 - صاحب ابن عباد

شیخ محمد علی بن شیخ ابو طالب زاهدی گیلانی ممعروف به حزین در گذشته (1181)

[ الغدیر 43 / 4 ، بدون ذکر نام کتاب ]

6 - « هدیه العباد » در شرح حال صاحب ابن عباد

علامه محقق مرحوم شیخ عباس علی ادیب اصفهانی حبیب آبادی ( در گذشته 1413 ) ق چاپ اصفهان در 344 ص.

7 - « صاحب بن عباد ، شرح احوال و آثار »

استاد احمد بهمن یار کرمانی چاپ 1344 دانشگاه تهران در 262 ص

علماء و دانشمندانی که به عنوان صاحب کتاب نوشته اند:

1 - محدث عالی قدر ابو جعفر محمد بن على ... بن بابو یه قمی معروف به شیخ صدوق (در گذشته 381)

کتاب « عیون اخبار الرضا » را که شامل اخبار و احادیث وارده از حضرت رضا ( علیه السلام ) یا در شرح حال آن بزرگوار و از مصادر حدیثی و معتبر بین محدثین و حدیث شناسان شیعه می باشد تالیف و با عبارت « من این کتاب را برای خزانه عامره آن حضرت ( یعنی صاحب ابن عباد ) تالیف کردم ... » در مقدمه ،آن آن را بنام صاحب قلم داد نموده.

2 - حسین بن علی بن بابویه، برادر شیخ صدوق صاحب کتاب نفی التشبیه نجاشی گوید وی کتابی بعنوان صاحب نوشت. ولی از

ص: 240

کتاب نام نبرده (1)

3- حسن بن محمد بن ابو الحسن قمی ( در گذشته 378 ) کتاب « تاریخ قم » را بعربی بنام صاحب تالیف و سپس حسن بن علی بن حسن بن عبد الملک ( در گذشته 805 ) آن را بفارسی ترجمه نموده،

اصل عربی کتاب موجود نیست و از ترجمه فارسی آن تنها پنج باب از بیست باب - باقی و بدست آمده و اخیراً بچاپ رسیده و علامه تهرانی شرحی مفصل درباره اصل و ترجمه آن نوشته مراجعه شود (2)

4 - ابو منصور عبد الملک بن محمد بن نیشابوری ثعالبی ( در گذشته 429 ) کتاب لطایف المعارف را که در موضوعات مختلف ادبی و تاریخی خلاصه شده بنام صاحب بن عباد تالیف و درسال 1867 م در دویست صفحه در لیدن چاپ گردیده .

[ معجم المطبوعات العربیه ص 659 اعلام زرکلی 163 / 4]

5 - ابو الحسین احمد بن فارس بن زکریای رازی ( در گذشته 390 )کتاب « الصاحبی » را بعنوان صاحب تالیف نمود، ،

این کتاب در فقه اللغه و دیگر موضوعات مربوطه به لغت خلاصه گردیده و در سال 1910 م ضمن 245 صفحه در مصر بطبع رسیده

[ معجم المطبوعات العربیه ص 199 ، اعلام زرکلی 1931]

6 - قاضی علی بن عبد العزیز جرجانی ( در گذشته 392 )کتاب « تهذیب التاریخ » را بعنوان صاحب نوشت.

[ الغدیر 45 / 4 ]

ص: 241

7 - ابو جعفر احمد بن ابی سلیمان داود صواف مالکی کتاب « الحجر » را به عنوان صاحب تالیف و به او تقدیم نمود، پس صاحب فرمود : ردّوا الحجر من حیث جاء ، سپس آن را پذیرفت و در برابر آن صله ای به مولف پرداخت.

[ دیباج المُذهب ص 36، الغدیر 45 / 4]

تنقیح المقال ، مامقانی 135 / 1

حبیب السیر ، خواندمیر 429 / 2 - 430

الدرجات الرفیعه، سید علی خان

روضات الجنات سید محمد باقر خوانساری ص 104 - 110

ریاض العلماء میرزا عبد الله افندی اصفهانی 84 / 1-91

سفینه البحار ، شیخ عباس قمی 13 / 2-14

سیر اعلام النبلاء ، ذهبی 511 / 16 - 514

شذرات الذهب ، ابن عماد 113 / 3 - 116

صاحب بن عباد ، احمد بهمن یار

طبقات اعلام الشیعه، علامه تهرانی 6263 / 4

طبقات النحاه و اللغویین ، ابن شهبه ص 219 - 226

الطلیعه فی شعراء الشیعه شیخ محمد سماوی 18 / 1

العبر ابن خلدون 466 / 4

الغدیر، علامه امینی 42 / 4 - 81

فهرست ابن ندیم، ص 194

کامل ابن اثیر، 37 / 9

الکنى و الالقاب ، شیخ عباس قمی 365 / 2 - 371

لسان المیزان ، ابن حجر عسقلانی 413 / 1

مجالس المومنین ، قاضی نور الله

مجله علمی عربی دمشق ، شماره 73 / 19

محاسن اصفهان مافروخی اصفهانی بشرح فهرست ترجمه آن مرآه الجنان ، یافعی 441 / 2

العلماء ، ابن شهر آشوب ص 10 و 148

ص: 243

معاهد التنصیص، عباسی 162 / 2

معجم الادباء یاقوت رومی 168 / 6 - 317

معجم رجال الحدیث ، آیت الله خوئی 100 / 3_103

معجم المولفین ، کحاله 274 / 2

منتظم، ابن جوزی 179 / 7

منتهى المقال، ابو على ص 56

النثر الفنّى، زکی مبارک 243 / 2 – 258

النجوم الزاهره تغری بردی 169 / 4

نزهه الالباء فی طبقات الادباء ، ابن انباری ص 397 – 401

نهایه الارب قلقشندی، 108 / 3

الوافی بالوفیات ، صفدی 32 / 2

وفیات الاعیان، ابن خلکان 206 / 1 - 210

یتیمه الدهر ثعالبى ، 267169 / 3 ، و در چاپ بیروت 225 / 3_337

کردند.

علامه ابن شهر آشوب او را در شمار شعرای شیعه و مجاهدین به مدح ائمه ذکر نموده.

و ثعالبی در شرح حال او نویسد او شعله ای بود از آتش وجود صاحب بن عباد و نهری از دریای او و جانشین نایب منابش در دوران حیات و قائم مقام وی بعد از وفاتش .

صاحب از دوران کودکی با او همراه و دمساز و بر تربیت وی همت گماشت تا آن جا که مودب به اداب صاحب شد و صاحب او را بر همه ساخته شده های تحت نظر خود و ندبا و نزدیکانش مقدم می داشت و ابو العباس به برکت تربیت آن وزیر ،شهیر یگانه عصر خویش و بفضل و ادب نام بردار گردید .

و علامه تهرانی هم در بخش دواوین در کتابشناسی شیعه ، نام برده را در زمره شعرای شیعه ثبت نموده اما نمی دانم از چه رو - و شاید بعلت فراموشی در « طبقات اعلام الشیعه » متعرض وی نشده و تا به انسانه

وی را در شمار شاعران اهل بیت آورده اند و ثعالبی نویسد: نام برده از ادبای حدود سنه 400 هجری بوده است (1)

معمولا نسب شناسان آشنای با خانواده های سادات علوی و غیر علوی و چگونگی ارتباط آن ها با یک دیگر اکثراً یا شیعه زیدی بوده اند یا شیعه امامی و اثنا عشری و گاهی هم اسماعیلی و نسابه تمیمی هم شیعه بودنش مسلم اما زیدی یا امامی بودن او را نمی توان قاطعانه نظر داد . (1)

ص: 247

بحث از زمان و مکان و ستارگان و برجها با استشهاد به اشعار عرب که وسیله دائره المعارف نظامیه هند در سال 1332 در دو جلد بچاپ رسید.

و اما دیگر کتاب های او پس در نحو وفنون شعری و شرح این قبیل آثار دیگران است که از جمله شرح حماسه ابو تمام و مطبوع در چهار مجلد.

برای آگاهی بر تفصیل بیشتر به مصادر ذیل مراجعه شود (1)

علمی و جامعیت در فنون ستوده اند.

و امثال یاقوت و علامه امین بیش از بیست نوع کتاب از آثار علمی او را در فلسفه تاریخ ،اخلاق کیمیا، طب ، منطق ، روان شناسی، تراجم رجال و شرح حال بعض انبیاء، معرفی نموده اند که متاسفانه از بیشتر آن ها اطلاعی در دست نیست و بعداً تنها به ذکر نام تعدادی از آن ها که در دسترس است بسنده خواهیم کرد.

ولی عبارت امام در نهج البلاغه ( خطبه 123 چاپ صبحی ) بدین گونه می باشد :

« ... ان اكْرَمَ المَوْتَ القَتلَ وَ الَّذِى نَفْسُ اِبْنِ اَبِي طَالِبٍ بِيَدِهِ لالفَّ ضَرْبَةٍ بِالسَّيْفِ اَهْوَنَ عَلَى مَنْ مَيْتَةٌ عَلَى اَلْفِرَاشِ فِي غَيْرِ طَاعَةِ اَللَّهِ » (1)

نیز تصریح خود نام برده در کتاب « فوز اصغر » بنابر آن چه حکایت شده از اعتقاد به امام معصوم انجا که پیرامون بحث نبوت گوید: امام در جمیع صفات شریک پیامبر است جز در مقام نبوت

و محقق طوسی او و کتاب طهارت الاعراقاش را در مقدمه اخلاق ناصری بدین اشعار :

سُتوده بِنَفْسِى کتاباً حَازَ کل فضیلة *** وَ صَارَ لتکمیل البریة ضَامِناً

مولفه قَد اَبرز الْحَقِّ خَالِصاً *** بِتالیفه مِنْ بَعْدِ ما کان کامناً

وَ رَسْمُهُ بِاسْمِ الطَّهَارَةِ قاضیاً *** بِهِ حَقُّ مَعْنَاهُ وَ لَمْ یک مائناً

لَقَدْ بَذْلِ الْمَجْهُودِ اللَّهِ دِرَّهُ *** فَمَا کان فی نَصَحَ الْخَلَائِقِ خَائِناً

یادآوری این نکته بجاست که یاقوت ضمن شرح حال ابن مسکویه گوید: وی نخست مجوسی بود و بعداً گرایش به اسلام پیدا کرد.

لکن این ادعای غلط و برخلاف واقع است ، چه همان طوری که مولف دائره المعارف الاسلامیه نوشته و پدرش مرحوم علامه امین ،فرماید ما نام پدران او را که گواه بر زادگی اسلامی وی می باشد می دانیم و عموم

ص: 252

ارباب تراجم از او بعنوان احمد فرزند محمد فرزند یعقوب نام برده اند، اما بحث درین که مسکویه نام جدّش بوده یا لقب خودش ، چندان مهم و نتیجه بخش نیست .

اما قبر او در اصفهان محله ،خواجو، گویا حدود امامزاده باقر، و شاید کوی حسن آباد نزدیک قبر امام زاده احمد بوده است.

اخلاقی با بهترین اسلوب و مستند به آیات قران و احادیث اسلامی و گفته های فلاسفه قدیم و آرائی از خودش که نمودار اطلاع کامل از دانش روان شناسی است در مصر (1307) ، بیروت، ترکیه (1298) و ایران به چاپ رسیده و از جمله در حاشیه مکارم الاخلاق بسال 1314 در تهران و در همین سال مستقلا در بیروت چاپ و منتشر گردیده و اخلاق ناصری خواجه طوسی باضافه دوباب تدبیر المنزل و سیاسه المدن شرح و ترجمه این کتاب است.

3 - « جاویدان خرد » خلاصه کتاب جاویدان خرد فارسی است که گروهی از حکمای فرس قدیم برای هوشنگ پسر کیومرث پادشاه ایران تالیف نموده و حسن بن سهل در عصر مامون قسمتی از آن را بعربی ترجمه کرد و ابن مسکویه آن را ترتیب و تهذیب و بنام اصلیش ( جاویدان خرد ) نام گذاری نمود و بسال 1293 ق در تهران و 1294 ق در بمبئی چاپ و منتشر گردید و نیز ضمن اعیان الشیعه ج 10 / 98 تا 124 بطبع رسیده است.

4 - «آداب عرب و فرس و هند » این کتاب همان جاویدان خرد فوق الذکر است که ابن مسکویه با اضافاتی - بعنوان تتمه و تکمیل - آن را بدین نام نام گذاری نموده و در شش جلد نسخه های خطی آن در کتاب خانه های لیدن آکسفورد و پاریس موجود است.

5 - « الفوز الاصغر » در فلسفه روان شناسی ، مکرراً در مصر طبع شده و در کتاب خانه های اروپا نیز نسخه های دست نویس آن یافت می شود. و جز این ها علامه امین هفده جلد دیگر در رشته ای مختلف معرفی می کند که متاسفانه از وجود هیچ یک اطلاعی حاصل نیست و بنابراین ذکر آن ها غیر ضروریست.

ص: 254

جهت آگاهی تفصیلی بر احوال ابن مسکویه رجوع شود به مصادر ذیل به ترتیب تقریبی فوت مولفین. (1)

محدث و حافظ حدیث در سده پنجم معرفی کرده اند . (1)

ما بدین ترتیب ابو اسماعیل که یک شخصیت علمی و اصلش قزوینی بود برای مدتی در اصفهان اقامت جسته و به دفاع از تشیّع پرداخته، بطوری که هم اسماعیلیه را خوار و سر افکنده ،نمود، هم مورد توجه و احترام سلطان سلجوقی واقع شد اما چه مدتی در اصفهان بسر برد، تصریح بدان نشده، فرحمه الله و حشره مع الائمه الابرار .

« اصفهان » و نیز « محاسن اصفهان » از وی نام برده (1) و دلیلی هم برخلاف آن بنظر نرسیده است.

توضیحاً کتاب محاسن اصفهان که تنها اثر بنظر رسیده مافروخی است به دستیاری آقای سید جلال الدین تهرانی در سال 1312 ش در تهران چاپ و منتشر گردید.

اما ترجمه آن با اضافاتی بقلم « حسین بن محمد بن ابی الرضا اوى اصفهانی » ( در گذشته 729 ه ) انجام و در سال 1328 ش وسیله عباس اقبال با فهرست های مختلف چاپ و انتشار یافت

شهرها معلوم نیست .

و از تاریخ گواهی کتبی او بر عهدنامه امام امیر مومنان ( علیه السلام ) که برای م و بدان مجوس صادر نموده (1) و آخرین و بالاترین تاریخی باشد که از قلم مولف به نظر رسیده ، معلوم می شود تا سال 479 در قید حیات بوده ، اما بعد از این تاریخ نمی توان نظر قاطعی در وفات یا حیات وی ابراز کرد .

علامه تهرانی در طبقات کتاب منتقله الطالبیه را از ابو اسماعیل ابراهیم بن ناصر طباطبا دانسته (2) لکن در الذریعه به نقل از شیخ محمد باقر کجوری در جنّة النعیم ، فی احوال عبد العظیم ( ص 484) به ابو اسماعیل ، ابراهیم بن عبد الله بن حسن بن علی شاعر نسبت داده، آن گاه کتاب دیگری را بنام «ا لمنتقلة فی علم النسب » از ابو اسماعیل ابراهیم بن ناصر بن ابراهیم بن عبد الله بن حسن بن علی شاعر معرفی می کند (3).

در حقیقت یکجا کتاب « منتقله الطالبیه » را به ابراهیم بن ناصر بن ابراهیم نسبت داده و در جای دیگر به جد او، و ظاهراً حق مطلب همان باشد که در مقدمه آقای خرسان برکتاب آمده و علامه تهرانی خود در طبقات ایراد فرموده است.

ص: 259

و بهر حال کتاب « منتقله الطالبیه » که با پاورقی های تحقیقی فراوان و مقدمه مفصل آقای خرسان بسال 1388 ه / 1969 م در 424 صفحه در نجف بچاپ رسیده شامل بازشناخت مرکز انتقال سادات و علویین از محلی به محل دیگر و مرکز اقامت آن ها تا اواخر قرن پنجم به ترتیب نام بلاد مربوطه می باشد و کتابی است در نوع خود بی نظیر یا کم نظیر کتاب دیگری هم ابن فندق بیهقی در« لباب الالباب » بدو نسبت داده بنام دیوان الانساب و مجمع الاسماء و الالقاب که نسخه آن در کتاب خانه عمومی امام امیر المومنین ( علیه السلام ) در نجف موجود بوده (1)

و ابن حجر - به نقل از ابو زکریا بن منده همین مطلب را با تعبیر تعصب آمیزتر ایراد نموده و اضافه کرده است کنیه اش ابو الحسن اصفهانی بوده و گروهی از اصفهانیین از وی روایت نموده، آن گاه دوبیت از اشعار او را نقل کرده (1)

بنابراین ارباب رجال و تراجم درجه اول اهل تسنن با اعتراف به مقام فضل و نقش وساطت او در نقل مهم ترین کتاب حدیث همانند ( معجم - کبیر - طبرانی ) نیز اعتراف به تشیّع وی کرده و چون در پاره ای از مباحث کلامی و عقیدتی از قبیل انکار ر ویت خدا اثبات عدل الهی ، انکار جبر و... مرز مشترکی بین شیعه و سنی معتزله وجود داشته است بدین سبب مولفین کتب رجال از شخصیت های شیعه حتی امثال سید مرتضی و صاحب بن عباد به غلط تعبیر به معتزلی بودن کرده اند.

والا جمع بین تشیع با ( ویژگی های عقیدتی ) و عملی و اعتزال ( که بالاخره همان رشته تسنن و عقیده به خلافت زمام داران قبل از امیر مومنان علی ( علیه السلام ) می باشد ) محال و غیر عملی بوده و هیچ گاه معتزلی بودن هیچ یک از افراد شیعه قابل قبول نیست همان طوی که افراد معتزله هم از شیعه بودن و عقیده به خلافت بلافصل علی ( علیه السلام ) تحاشی داشته و فراری بوده اند.

در پایان علامه امین و علامه تهرانی هر دو احمد بن فاذشاه را در کتاب های خود بعنوان شیعه نام برده و بدان اعتراف کرده اند (2)

ص: 262

وی از ادبای معروف و شعرای سر شناس و مسلط بزبان های فارسی و عربی نیمه اول قرن پنجم و دارای کتابی است بنام « دستور اللغه العربیه » یا « الخلاص ».

از این کتاب نسخه هائی در کتاب خانه های سپه سالار، مجلس، و دیگر جاها موجود است.

ابن یوسف شیرازی مولف فهرست کتاب خانه سپه سالار نویسد :آغاز کتاب چنین است:

[ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي ابْدَعِ الْعالِمَ بِقُدْرَتِهِ وَ خَصَّ بَنِي آدَمَ بِكَرَامَتِهِ و الصّلاة على خِيرتِهِ مُحَمَّدٍ مِنْ بَرِيَّتِهِ وَ عَلَى آلِهِ وَ ذُرِّيَّتِهِ وَ بَعْدُ فَهَذَا دستور اللغه اَلْعَرَبِيه ... ]

آن گاه مولف خود توضیح می دهد که شامل بیست و هشت کتاب و هر کتابی 12 باب و مجموعاً حدود هفت هزار بیت است ، و شاید بخواجه نظام الملک اهدا شده باشد.

جهت آگاهی بیشتر بمصادر زیر رجوع شود . (1)

ص: 264

نقل فضائل اهل بیت تنها و بدون پایبند بودن به اصول تشیع، دلیل بر تشیّع نیست والا مصداقی برای مخالفین پیدا نمی شود .

سپس اضافه کرده هیچ یک از کتب اهل تسنن حتى اشد نواصب خالی از ذکر فضیلت اهل بیت نیست مع الوصف پاره ای از تعبیرات در کتاب های راغب از قبیل تعبیر بی قید و شرط از علی به امیر المومنین و امثال آن، وعدم نقل او از خلفای طرف مقابل علی ( علیه السلام ) ، موید شیعی بودن اوست و الله اعلم . (1)

و علامه تهرانی هم در کتاب شیعه شناسی خود نام او را مطرح و به نقل کلام صاحب ریاض و ذکر بعض تالیفات او و نیز نقل کلام سیوطی در عامی مذهب بودن راغب اکتفاء نموده، بدون اظهار نظر قطعی در نفی و اثبات تشیّع او (2)

راغب را تالیفاتی باشد بدین شرح

1 - کتاب « الاخلاق » ، نسخه آن در کتاب خانه برلن موجود است .

2 - تفسیر « القرآن »، نسخه ای از آن در کتاب خانه ایاصوفیا ترکیه العیسال است.

3 - « تفصیل النشاتین و تحصیل السعادتین »، نسخه ای از آن در دار الکتب المصریه قاهره موجود است.

4 - « حلّ متشابهات القرآن » نسخه ای از آن در کتاب خانه راغب پاشا در آستانه ترکیه می باشد .

5 - « الذریعه الى مکارم الشریعه » چاپ مصر بسال 1299 ق و

ص: 267

فارسی آن در موزه بریطانیا موجود است.

6 - « محاضرات الادباء و محاورات الشعراء و البلغاء » بطور مکرر در مصر و ایران بچاپ رسیده .

7 - « مفردات الفاظ القران » در سال 1324 ق در مصر چاپ شده و بعداً هم در ایران (1)

مورد اتهام و ارتباط با خلیفه فاطمی قرار داد آن گاه باصفهان وارد شد و نخست به آموزش فرزندان زین الملک برسق پرداخت و بعداً بدربار سلطان محمد ملکشاه سلجوقی راه یافت و نظارت بر اشراف مملکت بعهده او واگذار شد و بالاخره بر اثر زهری که یکی از درباریان باو خورانید و باحتمالی بر اثر ابتلاء بمرگ ناگهانی در حضور شاه، پاهایش لرزید و بر زمین افتاد و همین که او را بخانه بردند در بین دو نماز از دنیا رفت.

یاقوت پیرامون بازشناخت او اشعاری را که از جمله در مدح امام حسین است نگاشته و از جمله این بیت است

فجدّى وَ هُوَ عَنْبَسَةُ بْنُ صَخْرٍ *** بَرِى ءُ مِنْ یزید وَ مَنْ زیاد

نیز پیرامون ترجمه ادیب بغدادی، علی بن سلیمان، آن چه را که ابیوردی در کتاب « تعله المشتاق الى ساکنى العراق » نوشته حکایت نموده که گوید:

« وَ قَدْ صَمَمْتُ اَلْعَزْمُ عَلَى مُعَاوَدَةِ اَلْحَضْرَةِ اَلرَّضَوَيْهِ بِخُرَاسَانَ لاَنَهَى الى ما قَاسَيْتُهُ فِى اَلتَّاخِرِ عَنِ اَلْخِدْمَةِ... »

و جز این گونه اشعار و عبارات که بی ارتباط به عالم تشیّع او نیست ، لکن در اثبات تشیّع وی کافی است که گروهی از اعلام شیعه و محققان شیعه شناس امثال شیخ حر عاملی، علامه افندی ، علامه امین و علامه تهرانی هر یک او را به تشیّع و حسن عقیدت و مکارم اخلاق و مواظبت بر آداب دین ستوده و نام وی را در کتب شیعه شناسی ثبت نموده اند.

بنوشته یاقوت و دیگران او دارای تالیفات زیادی است از جمله:

1- « تاریخ ابیورد و نساء » ، 2- « المختلف و الموتلف » ، 3- « قبسه العجلان فی نسب آل ابی سفیان» ، 4- « نهزه الحافظ » ، 5- « المجتبى من المجتنی » در رجال ، 6- « کتاب ابی عبد الرحمن نسائی در

ص: 269

سنن ماثوره وشرح غریب آن 7- « طبقات العلماء فی کل فن »، 8- کتابی بزرگ در انساب، 9- « تعله المشتاق الى ساکنی العراق »، 10- صهله « القارح » ، ردّ بر دیوان سقط الزند ابى العلاء معری (499)، 11 « دیوان شعر » که بطور کامل بسال (1327) در بیروت چاپ شده و بخش مقطعات آن بسال (1277) در مصر چاپ سنگی شده و نسخه خطی آن که در سال 723 کاتب از کتابت آن فراغت جسته در کتاب خانه ملک تهران موجود می باشد (1)

استیفاء و سیاق قادر و در عصر خویش همانندی نداشت و به سال 519 در گذشت (1)

و در مجمع الفصحاء گوید: فاضلی است آگاه ، عالمی است ذیجاه ، حکیمی است ،شاعر و شاعری است ،ماهر و بسال 512 ه در گذشته است (2)

و علامه تهرانی ضمن اسامی شعرای شیعه به نقل از مجمع الفصحاء از وی و دیوانش نام برده و این شعر را هم از او نقل کرده است

گرهمه ساله بود کامروا مردم نیک *** پس چه بود آن همه ناکامی پیغمبر و آل (3)

فرامین سلطانی را ( که در آن زمان معمول بوده است ) می نوشته ، و لامیه العجم را در سن 57 سالگی ، بسال 505 بنظم درآورد و در سال 515 برادر سلطان مسعود او را کشت (1) .

یاقوت زیر عنوان استاذ موید الدین ابو اسماعیل اصبهانی معروف بطغرائی... نویسد: « طغرائی آیتی در نویسندگی و شعر و با اطلاع از فن کیمیاو در طول سلطنت سلطان محمد سلجوقی عهده دار دیوان طغرا ورئیس دفتر انشاء بود که دولت سلجوقی بدان تشرف یافت، و دولت ایوبی بسوی آن تشویق می شد و پیوسته از مقامی به مقام بالاتر انتقال می یافت تا به پست وزارت نائل گردید و در دو دولت سلجوقی و امامیه کسی همانند او در هنر انشاء پیدا نشد، جز امین الملک ، ابی نصر عبّی ، و او راست در عربیت و علوم ارزشی همیشگی، چنان چه نظم و نثر او بلاغت اثر و معجز نماست.

سپس می نویسد: در واقعه جنگ بین سلطان مسعود بن محمد و برادرش سلطان محمود در حالی که سنش متجاوز از شصت بود، کشته شد

روایت شده که هنگامی که سلطان محمود عازم کشتن طغرائی شد، دستور داد او را بدرختی بستند و در حالی که ماموران تیرانداز در برابر او صف کشیده ، منتظر فرمان بودند کسی را مامور کرد تا از پشت ،درخت آن چه را که طغرائی می گوید بنویسد و طغرائی درین حال چهار بیت سرود... و این ابیات حاکی از کمال علاقه او به حق و مبرا بودن وی از اتهام

ص: 272

الحاد و زندقه می بود که بدو نسبت داده بودند، سلطان محمود بحال وی رقت کرد و دستور آزادی او را صادر ،نمود اما مجدداً بر اثر اغرار و کارشکنی وزیر خود ، کمال نظام الدین ابو طالب علی بن احمد بن حرب سمیرمی ، او را کشت (1) و بسال 516 خود این وزیر حسود خائن بدست غلام طغرائی کشته شد .

علامه امینی دربارهٔ او نویسد: طغرائی، شاعر علمای امامیه است... و شهرت و مقام فضل او بی نیاز کننده از ستودن ستایندگان می باشد (2)

گذشته از اعلام نام برده سایر اعلام و ارباب رجال و تراجم عموماً از طغرائی با تجلیل هر چه بیشتر نام برده و بالاخره به عبارات مختلف و تعبیرات گوناگون او را به عالی ترین مقام علم و ادب و نبوغ در شعر و انشاء و پایبندی عمیق به تشیّع و علاقمندی باهل بیت رسالت ستوده اند و او راست دیوان شعری که بسال 1300 در جوائب ترکیه چاپ و انتشار یافته (3) و نسخه های خطی آن در دارالکتب المصری و برلن و موزه لندن و پطرسبورک موجود است (4)

از نمونه های شعر او که بهترین گواه بر قدرت شعر گوئی وسعه اطلاع و جامعیت در فنون مختلف علمی و ادبی است قصیده لامیه العجم وی می باشد که خود در شهرت جهانی طغرائی نقش بسزائی

ص: 273

داشته است .

این قصیده بالغ بر 59 بیت ضمن دیوان او و بعداً در حاشیه معلقات سبع چاپ و منتشر گردید و بطور کامل در معجم الادباء ( ضمن شرح حال شاعر ) ذکر شده .

نظر باهمیتی که این قصیده دارا بوده پیوسته توجه عموم دانشمندان و ادبای شیعه و سنی و حتی مسیحی اروپا را بخود معطوف نموده و هر یک بشرح و ترجمه آن پرداخته و اکنون ما از باب نمونه به بعضی از آن ها اشاره می کنیم :

1- « ادوارد بوکوک اب »، لامیه العجم را بزبان انگلیسی ترجمه و بسال 1661 م در اکسفور چاپ و انتشار داده.

2- « لیونارد شابیلو » (1768) بسال 1758 لامیه العجم را به انگلیسی ترجمه کرده است.

3- « رایسکه » ، مستشرق المانی (1774) بسال 1756 در لنبریج، لامیه العجم را به آلمانی ترجمه و یک صد نسخه آن را بفروش رسانید.

4- « فران » آلمانی (1851) لامیه العجم رابسال 1814 در قازان منتشر ساخت.

5- « رو » از استادان معهد عالی مغرب علیا بسال 1903 م کتابی بنام لامیه العجم للطغرائی نگاشته و انتشار داده است.

6- « ماشویل فرانسوی » (1922) کتابی بنام « دراسه و ترجمه لامیه العجم » نگاشته و نسخه اصل خود مولف در دارالکتب الوطنی ( کتاب خانه ملی ) تونس موجود می باشد (1)

ص: 274

و در دائره المعارف الاسلامیه پیرامون کلمه طغرا اضافه بر آن چه ما نام بردیم بیش از ده نوع ترجمه و شرح بزبان های لاتین انگلیسی و فرانسوی را بقلم ادباء و مستشرقین اروپائی معرفی نموده که همه آن ها چاپ و منتشر گردیده و ما تنها به یکی دوتای آن اشاره کردیم.

و اما شروح عربی ،آن پس بنظر می رسد نخستین شرح همانست که محب الدین ، ابو البقاء، عبد الله بن حسین عکبری (616) بنام « شرح لامیه العجم » (1) نگاشته و بعداً صلاح الدین خلیل بن ایبک صفدی (764) شرحی بر قصیده لامیه العجم نگاشته بنام الغیث المنسجم فی شرح لامیه العجم در 550 صفحه و این شرح بسال 1290 در اسکندریه و بسال 1305 ضمن دو جلد در قاهره بچاپ رسیده (2)

و اضافه برین شروح و تراجم حاجی خلیفه ده ها نوع شرح مختصر و مفصل و تخمیس معرفی کرده که دانشمندان سنی نوشته اند، نیز در « دائره المعارف الاسلامیه » (3) شش شرح و تلخیص برای « لامیه العجم » معرفی می کند که حاج خلیفه نامی از بعض آن ها نبرده و ظاهراً از آن ها بی اطلاع بوده است و علامه تهرانی پنج شرح بقلم دانشندان و ادبای شیعه معرفی می کند که حتی نسخه برخی از آن ها یافت می شود (4)

ص: 275

و اما سایر آثار و تالیفات طغرائی بنابنوشته یاقوت و دیگران پس امام محمد بن هیثم اصفهانی گفته است: استاذ ابو اسماعیل طغرائی با تیزهوشی مخصوص بخود سر کیمیا را فاش و رمز آن را گشود و گنج های آن را استخراج کرد و درین باب تصانیفی از خود باقی گذارد بدین قرار :

1- « جامع الاسرار » ، 2- « کتاب تراکیب الانوار » 3- « کتاب حقایق الاستشهاد » ، 4- « کتاب ذات الفوائد » ، 5- « کتاب الرد على ابن سینا فی ابطال الکیمیاء »، 6- « مصابیح الحکمه »، 7- « مفاتیح الرحمه » (1)

و زرکلی تنها کتاب های شماره یک را ( با قید باین که در 55 ورق می باشد ) و دو را ( با اضافه قصیده ای بزبان فارسی و شرح آن بعربی در فن کیمیا ) از فهرست تمهیدی نقل کرده است. (2)

در پایان این مقال برای آگاهی بر تفصیل بیشتر و منابع تحقیقی جز آن چه بدان اشاره شد رجوع شود به مصادر زیر (3) .

ص: 276

اثر دیگرش دیوان خود بدیع است که ارباب رجال از آن نام برده، لکن از وجود نسخه اش اطلاعی در دست نیست

سوم اثرش ( زیج ) است که بنام « المعرب المحمودى » جهت سلطان محمود ابو القاسم بن محمد آن را ترتیب داده است.

برای آگاهی از جزئیات بیشتر پیرامون زندگانی علمی و رشته های تخصصی او در فنون مختلف و آثار هنریش در رشته نجوم و فضا شناسی بدیگر مصادر زیر رجوع شود. (1)

فرزندش شیخ عماد الدین ابو الفرج بن سعید بنقل صاحب معالم از وی نقل روایت کرده اند و بسال 546 در کاشان به سید ضیاء الدین راوندی و رشید الدین اجازه داده است.

ابن اخوه خود از سید سدید الدین فخرالائمه، محمد بن علی بن محمد طوسی و دیگران نقل روایت می کند و از سیده نقیه دختر سید مرتضی و او از عمویش سید رضی کتاب شریف نهج البلاغه را نقل کرده است (1)

که از نامش اضافه بر آن چه به محتوایش اشاره شد پیداست پیرامن فضائل و ویژگی های امام امیر مومنان علی علیه السلام تنظیم و تالیف شده .

متاسفانه از نسخه این کتاب هیچ گونه اطلاعی در دست نیست ، اما به گواهی مصادر مختلف نزدیک عصر مولف، همانند « طرائف » سیدبن طاووس و « معالم العلماء » و « مناقب ابن شهر آشوب »، که بی واسطه از آن نقل روایت کرده اند معلوم می شود نسخه آن موجود و در اختیار آنان بوده است.

لکن در عبقات الانوار و الغدیر بطور فراوان و با واسطه از آن نقل شده است.

و این کتاب را که در الذریعه هم آن را ذکر نموده اطلاعی از آن حاصل نشد.

الجنات از او نقل فرموده و علامه تهرانی هم از روضات (1)

پدرش احمد بن علی مهابادی که در قرن پنجم می زیسته (1) نقل روایت می کند .

و آثار او بدین قرار است :

1 - « الاعراب »، 2- « دیوان شعر »، 3- « دیوان نثر »، 4- « رد تنجیم » ، 5- « شرح الشهاب فى الحکم و الاداب » قضاعی ، 6- « شرح لمع » 7- « شرح نهج البلاغه ».

اکنون در کنار شهر تاریخی اصفهان بهمین نام شهرت دارد بوده است.

خوئی هم بدان چه شیخ منتجب الدین درباره او گفته اکتفاء نموده اند (1)

و محمد مظفر حسین اشعارش را آورده است (1)

رسیده (1) و دو نسخه خطی آن بشماره های 3348 و 3350 در کتاب خانه مدرسه سپه سالار تهران موجود می باشد .

نیز دارای دیوانی است که بخش عمده آن در مدیحه سرائی بعض سلاطین سلجوقی و فرمانداران خلاصه می شده و بنوشته صادق هدایت شامل 800 بیت بوده است .

جهت آگاهی بر دیگر مشخصات و ویژگی های شاعر نام برده و دیوانش به منابع ذیل مراجعه شود (2)

و از جمله اشعار او این چند شعر است که مرحوم مدرس آورده :

اگر زاهدانند و گر عارفانند *** همه مرد مزدند و مرد خدا کو

مرا لایق سوختن می شماری *** اگر صادقی آتش و بوریا کو

خدایا از آن خوان که از بهر خاصان *** نهادی نصیب من بینوا کو

اگر رحمت الا بطاعت نبخشی *** پس این بیع خوانند جود و عطا کو

اگر در بها زهد خواهی ندارم *** وگر بی بها می دهی بهر ما کو

گورکان و سر سلسله قصیده گویان فارسی عراق عجم و ادیب ماهر و دارای شهرت خانوادگی در هنر نقاشی و زرگری بوده است. نام برده آل خجند و آل ساعد و ملوک سلاجقه و خوارزم شاهیان را به هر انگیزه ای از قبیل تقیه از مخالفان مذهبی یا جلب منافع مادی یا کسب شهرت که ما واقع آن را نمی دانیم می ستوده ، و او را مرثیه ای است درباره امام حسین علیه السلام که ضمن دیوانش ضبط گردیده.

به نوشته علامه تهرانی و بعض دیگر فوت او قبل از سال 599 بوده ولی ریو تشارلز ( در فهرست نسخ فارسی موزه لندن ) به سال 588 ضبط کرده است.

از مدفن او اطلاعی در دست نیست ولی در اصفهان بمناسبت یادبودش خیابان معروف به « عبد الرزاق » بنام وی نام گذاری شده است.

جمال الدین دارای چهار فرزند پسر بوده که تنها ( کمال الدین اسماعیل در شاعری نام آور و خلف صدق پدر گردید وشرح حالش بیاید ) و درباره آن ها گفته است :

هست بر پای من دوبند گران *** علقت چار طفل و حب وطن

دیوان او که شامل همه نوع آثار شعری اوست بار اول بسال 1310 ش در تهران به تصحیح ادیب نیشابو ری شامل 4000 بیت و بار دوم بسال 1320 ش به تصحیح وحید دستگردی متضمن 1320 بیت بچاپ رسید، اما نسخه های مجلس و ملک در تهران از قرار اطرع شامل 7000 بیت می باشد.

هم او دارای سوگند نامه ایست که در ضمن دیوانش طبع شده ،

ص: 294

خواستاران شرح حال تفصیلی وی می توانند به منابع ذیل مراجعه کنند (1)

حفظ می کرده اند و عین همین گونه آشنائی و ارتباط را نه از روی تقیه بلکه بیشتر از روی توقع و طمع دانشمندان و شعرای سنی نسبت بمقام های ریاستی و ذی نفوذ شیعه مراعات می کرده اند و این موضوع در منابع تاریخی مربوط بخلفای عباسی، دیالمه مغول، سلاجقه و غیره مذکور است.

اکنون برای شناخت بیشتر نام برده رجوع شود به مصادر زیر (1)

ص: 296

1 - دیوان ،شعر شامل قصاید غزلیات، رباعیات، مقطعات و بسیار لطیف و سهل و ممتنع می باشد و علامه امینی نویسد: اگر مضامین ابتکاری دیوانش گل چین شود، خود دیوانی بی نظیر تشکیل خواهد داد.

به نوشته آت شکده آذر ( ص 186) شمار اشعار آن ده هزار بیت و مجمع الفصحاء (489 / 1) بین ده تا پانزده و طبق استفاده از یکی از نسخه هاس خطی مدرسه عالی استاد مطهری ( سپه سالار قدیم ) بنا به نقل ابن یوسف شیرازی (661 / 2) سیزده هزار بیت است.

دیوان کمال برای اولین بار بسال 1307 در بمبئی چاپ سنگی شد، و از آن پس مکرر در ایران چاپ و منتشر گردیده و نسخه های خطی آن در اروپا، ترکیه، ایران ( کتاب خانه های ،ملک ،مجلس فخرالدین دانشگاه تهران ) موجود می باشد .

2- القوسیه، حاج خلیفه در کشف الظنون و مستوفی در تاریخ گزیده هر یک از این رساله نام برده و ظاهراً شامل لغز است که سید نعمت الله جزائری (1158) در مقابله با آن « سیفیه » را نوشته است.

بنوشته علامه تهرانی نسخه های مخطوط آن در کتاب خانه های ملی

تهران و دیگر جاها موجود و آغازش « ویسئلونک عن ذی القرنین » می باشد (1)

و نمونه اشعارش بدی نگونه است :

ای روی تو هم چو مشک و زلف تو چوخون *** می گویم و می آیم از عهده برون

ص: 299

مشک است ولی نرفته در نافه هنوز *** خونست ولی آمده از نافه برون

و نمونه دیگرش چنین است:

وقت است که باز بلبل آشوب کند *** فراش چمن زباد و جاروب

کند گل پیرهن دریده خون آلود *** از دست رخ تو بر سر چوب کند

3- « جامع الدلائل و مجمع الفضائل »، در امامت شده است

4- « رشح الولاء شرح دعاء صنمی قریش » ، که آن را جهت شاه سلطان حسین صفوی ترجمه ولی نامی از مترجم برده نشده و مرحوم مجلسی در باب قنوت از کتاب « بحارالانوار » از آن نقل فرموده است (1)

5- « الفائق على الاربعین فی مناقب امیر المومنین »

6- « مجمع البحرین »، شامل مواعظ و حکم منقول از پیامبر و امیر مومنان و دیگران است که با جمع بین کتاب های شهاب الاخبار متضمن 1200 کلمه از کلمات رسول خدا ( صلی الله علیه و آله ) و دستور معالم الحکم - شامل کلمات قصار على ( علیه السلام ) - تالیف و آن را به رشته نظم درآورده است

7- « مطلع السعادتین »، گویا با مجمع البحرین یکی باشد (2)

قرائت حدیث کرده ) در نزد کمال الدین اصفهانی درس حدیث می خوانده و بسال 10 رجب 613 بر او قرائت حدیث کرده است.

و کمال الدین اصفهانی خود از حسن بن احمد بن حسن عطار همدانی ( که از مشاهیر علمای اهل سنت بوده ) روایت نموه است.

نیز علامه تهرانی تحت عنوان « محمد بن عبد الرشید بن محمد امام محدث ، کمال الدین ابو الفضل اصفهانی » از وی نام برده و در حالی که او را در کتاب ویژه شیعه شناسی مطرح فرموده ، گوید: همدانی از مشاهیر عامه است، پس شاید کمال الدین هم ( که از وی نقل روایت نموده ) عامی باشد (1)

ولی اگر نقل حدیث کمال الدین از یک عالم سنی بیانگر سنی بودن او باشد، درباره سید حیدر هم همین موضوع نقل کلام می شود، در حالی که شکی در تشیّع سید حیدر نیست، و علامه تهرانی چنین احتمالی درباره او نداده. و الله اعلم.

وی نام برده و نویسد:

مجدالدین عباد از برجسته ترین ر وسای اصفهان و شخصیت های این شهر در فضل و دانش و مقام ادب و ریاست و پیشی بر دیگران بود.

آن گاه گوید: با وی برخورد نمودم و مرا در خانه اش بحضور طلبید و من در خانه اش حضور یافته و او شخص نیکو هیئت، خوش خوو دارای طبع شعری لطیف در دو زبان عربی و فارسی بود.

نیز گوید: من در عراق عجم کسی را کامل تر از وی ندیدم و نام برده

از سلاطین نیابت می کرد و نمونه شعرش این است:

مِنْ اَعوزته وَسیلَةَ فَوَسائلی *** بَعْدَ النَبی اِذا الصَحائف تَنْشُرُ

بِنْتِ النبی وَ زَوْجَهَا وَ ابْناً هُمَا *** وَ ابْنِ الحسین وَ مَنْ نماه وَ جَعْفَرٍ

وَ کذلک مُوسَى وَ الرِّضَا وَ مُحَمَّدٍ *** وَ بعسکرَ الشِیْخان وَ المتَستر (1)

مولف :گوید تاریخ فوتش بدست نیامد، هم چنان که تاریخ ملاقات ابن نجار با وی هم معلوم نیست اما با توجه به تاریخ فوت ابن نجار در سال (643) باید در نیمه اول قرن هفتم ملاقات انجام گرفته باشد و ظاهراً در همان نیمه اول هم ابن علجه فوت نموده و الله اعلم .

قلمی بنام « فتیا فقیه العرب » از امام لغت، احمد بن فارس رازی بخط نظام الشرف حسینی موجود است که در سال 617 از نوشتن آن فراغت جسته .

نیز « قصیده المقصور و الممدود » ابن درید بخط نظام الشرف اصفهانی موجود می باشد که در ذیل هر بیتی شرح مختصری بر آن نگاشته که شاید این شرح از خود نویسنده ( نظام الشرف ) باشد و تاریخ خط و امضاء همزمان و در سال 617 می باشد (1)

و همین مقدار عنایت مرحوم علامه تهرانی به ذکر نام نظام الشرف در طبقات... که ویژه شیعه شناسی است، بیانگر شخصیت نام برده می باشد اما اطلاع بیشتری از او بدست نیامد و ماهم به همین مقدار اکتفاء نموده او را ذکر کردیم

سال فوتش را بعضی 642 و بعض دیگر 643 نوشته اند، هم چنان که محل فوت و دفنش را بعضی اصفهان دانسته و گویند در حوالی این شهر قبرش به گنبد لالا معروف بوده و بعضی هم در غزنه و مجاور قبر سلطان محمود غزنوی نوشته.

او دارای دیوانی بوده که بهمین مناسبت علامه تهرانی در باز شناخت شعرای شیعه از وی و دیوانش نام برده است (1)

623 نگاشته است.

این کتاب با فهرست اعلام و امم و ولایات و شهرها و جز این ها با مقدمه ای بزبان فرانسه به دستیاری مستشرق هلندی « هو تسما » در سال 1889 م در لیدن به چاپ رسیده و بار دیگر بسال 1900 شرکت طبع کتب عربی در قاهره آن راچاپ نموده .

تالیفات دیگرش « تاریخ بغداد » و ترجمه « شاه نامه » فردوسی بزبان عربی می باشد (1)

نیز تاریخ دولت آل سلجوق که نیز مختصر تاریخ عماد اصفهانی است و بسال 1900 م در قاهره بچاپ رسیده و گویا همان کتاب « زبده النصره... » باشد (2)

635 بوده باید او را از شعرای نیمه اول قرن هفتم هجری دانست.

علامه تهرانی تحت عنوان « دیوان رفیع الدین ابهری » از وی نام برده و بنقل از مجمع الفصحاء ج 1 ص 234 گوید دیوانش شامل سه هزار بیت است (1)

و یک نمونه اشعارش این سه بیت می باشد :

قُلْ للنَواصب کفوا لَا أَبَا لَکم *** لشیعة الْحَقِّ یا بى اللَّهِ توهیناً

أَعَادَ أَهْلِ مُلوک التَرَک رونَقهم *** وَ زادَهُمْ بِبَهَاءِ الدینَ تَمکینا

یَرى عَلِيّاً وَلِىُّ اللَّهِ مدخراً *** للحَشر أَوْلَادِهِ الْغُرِّ المیَامینا (1)

و نمونه دیگرش که بالاخره بیانگر مقام تشیّع عمیق و ولای اهل بیت عصمت علیهمُ السَّلام باشد این دو بیت است:

لَمْ ارْضَ سِوَى هُدًى نَبِىٍّ وَ وَلَّى *** لَا اتَّبَعَ الْبَاطِلِ وَ الْحَقُّ جَلَى

فِی الشَّرِّ ترانی ابْنِ حَرْبٍ بَطَلَا *** لکِن أَنَا مِنَ شیعَة مَولای عَلَى (2)

و نیز این بیت :

اللَّهُ درّکم یا آلِ یاسینا *** یا أَنْجُمِ الْحَقِّ أَعْلَامُ الْهُدَى فینا (3)

و به نقل علامه امینی از « ریاض الجنه » سید حسن زنوزی، وی را رساله ای بوده بنام « القوسیه » که بعض اعلام نیشابو ر شرحی بر رآن نوشته و از مولف به « اقضى قضاه العالم مفتی طوائف الامم ، منشىء البدایع و العجائب » ، تعبیر نموده (4)

ص: 309

موجود می باشد برای شناخت بیشتر بمصادر زیر بنگرید (1)

نورافشانی بود و از پستان ریاست و سیادت تغذیه کرده بود. هم چنان که نام برده خوش هیکل خوش برخورد و نیکو سخن و پدرش مردی کوشا و فعال بود، و چون دولت عباسی پایان یافت و هلاکو استیلاء پیدا کرد عزالدین به عراق ره سپار و بر هلاکو وارد گردید، پس هلاکو فرمان هائی صادر و به وی عطا کرد و دارو دسته عزالدین همه از برخوردهای جنگی و غیره رهایی یافتند (1)

و اما دیگر کتاب های او ، پس بشرحی که صاحب ریاض و دیگران نوشته اند بدین قرار است .

« اسرار الامامه » یا اسرار الائمه ، عربی، صاحب ریاض نویسد: نسخه آن را در اردبیل دیدم و نسخه ای هم نزد ماست و در آخر آن متعرض نقل ملل و مذاهب و ادیان و گوشه ای از احوال حکماء گردیده و کتاب پرفائده ایست و آن غیر از مختصری است که بنام « اسرار الائمه » از وی نزد این جانب موجود می باشد ،

« اربعین » بهائی در تفضیل و برتری علی ( علیه السلام ) ،

« احوال السقیفه » ،

« بضاعه الفردوس » ،

« تحفه الابرار اصول الدین فارسی » ،

« جوامع الدلائل و الاصول فی امامه آل الرسول »،

« العمده ، فی اصول الدین و فروعه » ، فارسی ،

« عیون المجالس »

« الکفایه فی الامامه » ،

« مناقب الطاهرین فى ذکر احوال النبی و الائمه الاثنى عشر و معجزاتهم » ، فارسی،

« المنهج فی فقه العبادات وا لادعیه و الاداب الدینیه »

« النقض على معالم فخرالدین الرازی، »

« نهج الفرقان »،

ص: 316

الدین محمد بن خواجه رشید الدین فضل الله همدانی که در همین ایام وزارت ابو سعید بهادرخان را به عهده داشته تقدیم گردیده است. این کتاب در سال 1328 ش باهتمام عباس اقبال در تهران چاپ شد (1)

بخط نظام الدین عرب شاه با تاریخ کتابت (822) در کتاب خانه آستان قدس رضوی موجود می باشد (1)

و او را کتاب دیگری باشد بنام « کاشف المعانی » که صاحب نفائس الفنون فرزند محمود بن علی طبری شاگرد صاحب عنوان برای خود استنساخ نموده (2)

و یک ناصر الدین خسرو اصفهانی .

اما هم دولت شاه سمرقندی در « تذکره الشعراء » آن دو را با یک دگر اشتباه و خلط نموده، و هم علامه تهرانی هر یک را جدا مطرح و « سعادت نامه » و بعضی کتاب های دیگر را به هر دو نسبت داده ، و باید با فرصت بیشتر پیگیری شود.

کتاب دیگرش « کاشف المعانی فی شرح حرز الامانی » است.

علامه تهرانی نویسد: نسخه این کتاب در کتاب خانه مدرسه بروجردی در نجف موجود می باشد و برین نسخه اجازه مولف بشاگردش محمود نام برده بتاریخ 708 ثبت شده (1)

نیز بنوشته علامه تهرانی قاضی مجدالدین اجازه ای دیگر برای شاگرد خود محمود بن محمد بن شمس الدین طبری آملی نگاشته و بعد از تمجید او به شناخت و تجلیل از پدرش پرداخته است (2)

یکی از آثار او جام جم شامل اشعار مثنوی اخلاقی بسبک حدیقه الحقیقه حکیم سنائی در 45000 بیت می باشد.

بگفته مولف « دانشمندان آذربایجان » (ص 56) آن را بنام سلطان ابی سعید در سال 733 ترتیب داده و بسال 1307 شمسی، در 278 صفحه در تهران بچاپ رسیده است

دیگر دیوان اوست شامل 15000 بیت که نسخه های خطی آن در کتاب خانه های موزه ،لندن آستان قدس مشهد ، و مجلس تهران، موجود می باشد و اخیرا با مقدمه ای بقلم وحید دستگردی ( موسس مجله ) « ارمغان » و در گذشته (1361 ) در تهران بچاپ رسید.

سوم مثنوی دیگری است بنام « دهنامه » یا « منطق العشاق » که در حدود 2000 بیت بنام خواجه ضیاء الدین یوسف بن خواجه اصیل الدین بن خواجه نصیر الدین طوسی در گذشته 706 بنظم آورده است. علامه تهرانی :نویسد اوحدی بسال 738 در سن تقریبا شصت و پنج سالگی در مراغه از دنیا رفت و در سن شصت سالگی مستبصر گردید. گرچه علامه تهرانی وجه استبصار او را و این که از چه رشته باطلی بحق گرایش جسته ، ننوشته است، ولی ظاهراً نخست سنی مذهب بوده و بعداً تشیّع اختیار نموده و این گرایش بحق و روشن بینی مذهبی را

( بنقل مجمع الفصحاء 98 / 1 ) خود ضمن سه شعر بازگو کرده است :

اوحدی شصت سال سختی دید تا شبی روی نیک بختی دید از برون در میان بازارم و از درون خلوتیست با یارم کس نبیند جمال سلوت من ره ندارد کسی بخلوت من

ص: 322

برای شناخت بیشتر وی بمصادر زیر بنگرید (1)

این کتاب را بنام شاه ابو اسحاق مصدّر ساخته و شامل بحث در فنون چهار گانه عروض، قافیه، بدائع الصنایع، ولغت فارسی می باشد و برای هر ماده شعری سروده که در موارد استعمال فارسی بدان استشهاد می شود .

بخش فن چهارم آن را که به نوشته ادوارد برون در نزد دانشمندان زبان شناس ارزش بیشتری دارد ، مستشرق روسی کارل سالمان بسال 1303 ه (1887 م ) در شهر تازان بچاپ رسانیده و بعداً دکتر صادق کیا استاد دانشگاه تهران بسال 1337 آن را بنام « واژه نامه فارسی » بضمیمه مقدمه ای - بشماره 486 انتشارات دانشگاه تهران چاپ و منتشر نموده است .

2- معیار « نصرتی » در عروض و قافیه .

این انسان عمامه این کتاب را بنام اتابک نصره الدین حاکم لرستان در سال 713 در لرستان نگاشته است.

3- « مخزن البحور و مجمع الصنایع »

4- « مرغوب القلوب » (1)

ص: 325

سربداران بسال 763 از میان رفته است و یک نمونه شعرش در مدح حضرت رضا بدین قرار می باشد :

ببنده ابن یمین گفت دوستی که توئی *** که شعر توست که بر آسمان رسید سرش

چرا مدیح سرای رضا همی نشوی *** که درجهان نبود کس بپاکی گهرش

بگفتمش که نیارم ستود امامی را *** که جبرئیل امین بوده مادح پدرش

و رشید یاسمی متوفای 1370 ق کتابی در 148 صفحه بسال 1303 ش در شرح احوال ابن یمین تالیف و در تهران چاپ نمود

و سعید نفیسی کتابی شامل قطعات و رباعیات فلسفی او بسال 1318 ش در تهران بچاپ رسانید که خالی از غزلیات اوست.

هم چنان که دیوان او بطور کامل بسال 1865 م در بمبئی چاپ گردید و بسال 1852 م ترجمه آلمانی آن در وین چاپ و انتشار یافت ها و اما محل فوت و مقبره او پس دهخدا نوشه است در قبرستان ( آب ) بخشان اصفهان مقبره ایست معروف به قبر ابن یمین شاعر که می گویند وی همان امیر محمود بن یمین الدین محمود فریومدی خراسانی است و لازمه اش آنست که در سال های آخر عمرش به اصفهان آمده و درین شهر اقامت جسته است.

نیز مرحوم انصاری در تاریخ ری و اصفهان این قبر را منسوب به ابن یمین شاعر قرن هشتم دانسته (1)

ص: 327

مجد الدین عباد بن احمد که قبلا شرح حال او بنظر رسید نوشته است : او را فرزندی باشد بنام یحیی که او را فرزندی بوده سید عالم فاضل مجد الدین عباد... در گذشته بعد از سال 790 (1)

ص: 330

مدتی را در دستگاه امیر زاد گان تیموری عراق و فارس گذراند و سپس در دوران شاهرخ بقضاوت در یزد منصوب گردید .

و نسخه صائن الدین براثر مسلک عرفانی که داشت متهم به تصوف شد و بدستور شاهرخ بهرات رفت و کتاب « نفثه المصدور » اول را خطاب به تیمور و در تبرئه از تصوف نگاشت و درین حال نیز تظاهر به تسنن می کرد.

بنوشته دکتر صفا در سال 830 براثر واقعه کارد زدن احمد لر بشاهرخ در مسجد هرات و کشته شدن ضارب و پیگیری از این ماجری ، گروهی از اکابر و افراد مربوط به او از جمله صاین الدین متهم بشرکت در سوء قصد شدند و بدنبال آن دستگیر و مورد مواخذه و تعقیب قرار گرفتند.

درین رابطه صائن الدین را زندانی و شکنجه و دارائیش را مصادره و ضبط نمودند و بعداً با اهل و عیال گرفتار تبعید و در بدر شهرها گردید.

او چندی در کردستان و بعداً به تبریز گیلان ، و نطنز بسر می برد و سر انجام با اعتذار به محضر شاهرخ باریافت و با توسل به میرزا بایسنقر بن شاهرخ چند گاهی در امان گذرانید و گویا مدتی هم بقضای نیشابور رسید .

اصطلاحات »، 7 - « تمهید القواعد » در شرح قواعد التوحید جدش افضل الدین محمد ترکه (1) ، 8 - « البسمله » ، 9 - « تعلیقات على الکشاف »، 10 - « المناهج »، 11 - « شرح تائیه ابن الفارض »

بخش :فارسی: 12 - « شرح تائیه ابن فارض » ، 13 - « اسرار الصلوه » (2) ، 14 - « الاطوار الثلاثه » در شرح فمنهم ظالم نفسه، 15 - « تحفه علائیه » ، 16 - مدارج افهام الافواج » سال تالیف 831، 17 - « رساله در اعتقاد » در رد اتهام خود بتصوف ، 18 - « مناظره ببزم در رزم » ، 19 - « شرح لمعات عراقی » ، 20 « شق القمر و بیان ساعت »، 21 - « رساله انجام » ، 22 - « رساله نقطه » ، 23 - معنی ده بیت از محی الدین » ، 24 - « مبدء و معاد » ، سال تالیف 832 ، 25 - « سئوال الملوک » ، 26 - « سلم دار الاسلام »، 27 - « ترجمه کلمات علی ( علیه السلام ) » ، 28 - « خواص علم الصرف » ، 29 - « دیوان صائن الدین اصفهانی »

علامه تهرانی از آن نام برده و آن گاه کتاب های ذکر شده را از ملک الشعراء بهار نقل فرموده

وفات صائن الدین در روضه الصفا و در نسخه ای از « حبیب السیر » باشتباه 830، آمده ، لکن از « نفثه المصدور ثانی » که خود خطاب به بایسنقر نوشته و بشرح سر گردانی بعد از اخراج از هرات پرداخته معلوم می شود مدتی پس از دستگیری و مصادره اموال و تبعید بدیگر بلاد زنده بوده است.

ص: 334

بنابراین سال وفاتش همانست که در « کشف الظنون » و « شاهد صادق » یعنی 835 یا طبق نسخه حبیب السیر چ بهار 836 ضبط گردیده است. (1)

6- « القرائه المفرده » النافع بن ابی نعیم مکنی به ابی رویم اصفهانی مدنی (169)

توضیحا نسخه های رساله های نام برده ویژه قرائت ضمن مجموعه ای بخط احمد بن فتح الله تمیمی است که بسال 988 در مکه از نگارش آن فراغت جسته و در کتاب خانه ملک در تهران موجود می باشد.

7- « منهل العطشان »

توضیحا مرحوم علامه تهرانی با شرحی که درباره یک یک کتاب های نام برده در الذریعه ایراد نموده در طبقات الشیعه بخش قرن دهم ص 112-111 ، نام طاهر را با نسبت بعضی از کتاب های فوق به او ذکر نموده بدون مشخصات نسبی و تاریخ دوران زندگی و رشته تحصیلی او (1)

این کتاب در هند بچاپ رسیده و دو نسخه خطی آن در کتاب خانه آستان قدس رضوی بشماره های 564 - 563، بخش کتب کلام و فلسفه موجود می باشد، در مقدمه نسخه چاپی آن را به ابو الفتح سلطان محمد و در نسخه های خطی به سلطان محمود بهادرخان اهداء نموده.

آغازش: « سزاوار ستایش و سپاس مبدعی است که باقتضای ذاتی که در لسان صاحب نوامیس الهی بامر کن معبر گشته »

و انجامش : « از عروق صغاری که نابتند از غضون رحم » (1)

نیز نسخه ای با تاریخ کتابت (1006) در کتاب خانه آصفیه موجود است که از مولف بمیر غیاث الدین علی تعبیر نموده

چنان که وی را کتاب دیگری است بنام « بیست و دوباب » که در پیش گفتار آن از خود به سید غیاث الدین علی امران حسینی اصفهانی تعبیر نموده

کتاب نام برده که پیرامن ستاره شناسی بسال 869 بدرخواست گروهی در بدخشان بفارسی و درخور فهم کودکان نگارش یافته در آغازش بر ائمه طیبین و طاهرین درود فرستاده و بنوشته علامه محقق حاج سید عبد العزیز طباطبائی درقم نسخه اش ضمن مجموعه ای نزد آقای سید محمد جزائری موجود می باشد (2)

ص: 339

آن گاه به عراق و خراسان سفر نموده و در بغداد اقامت گزیده و در همان جا یا در تبریز بسال 996 یا 1012 بحسب اختلاف در ضبط ارباب تراجم از دنیا رفته است (1)

نقیب اصفهانی ( نیمه اول قرن 10 )

میر قوام الدین حسن نقیب اصفهانی.

به نوشته سام میرزا فرزند شاه اسماعیل وی در سال 930 با معیت میر جمال الدین محمد اصفهانی مدتی عهده دار سمت صدارت گردیدو از آن پس بطور مستقل آن را ادامه داد و قبلا از بزرگان نقباء سادات و متصف به تقوی و ورع بود (2) و صاحب ریاض العلماء همین شرح را بموضوع شاعر فارسی زبان بودن او درباره میرقوام ذکر کرده (3) ، هم چنان که علامه تهرانی نیز ضمن برشمردن علماء و شخصیت های شیعه بدین گونه که خواندید از وی نام برده و به معرفی او پرداخته (4) .

ص: 344

مرحوم قاضی نورالله شوشتری هم ردّی بر آن نوشته. سام میرزا به شرح حالش پرداخته و غزلیات و رباعیاتی را که بخط خودش برای وی فرستاده ایراد نموده است.

و خاتون آبادی نویسد حسب الاراده مجتهد الزمان شیخ على عبد العالی وی به سمت صدارت منصوب گردید و پس از هشت سال در سال 944 معزول شد.

جهت شرح حال مفصل او به مصادر رجالی و تاریخی ذیل مراجعه شود (1)

تجوید ملا مختار درباره آن تالیف شده که معلوم می شود منظومه او برخوردار از محتوای ارزنده در رابطه با مسائل قرائت بوده است (1)

را استادی بود که او را سید غیاث الدین جمشید می گفتند، او از سادات زواره بود و بسیار فاضل و کامل (1)

که حدیث شیعه امامیه را در دولت صفویه در اصفهان منتشر ساخت (1)

است .

1- « روضه الابرار » شرح فارسی نهج البلاغه

2- « لوامع الانوار فی معرفة الائمه الاطهار ( علیه السلام ) » بفارسی و مفصل تلخیص کتاب احسن الکبار فی مناقب الائمه الاطهار تالیف سید محمود عرب شاه حسینی که آن هم به فارسی در سال 740 تالیف و گویا بدستور شاه طهماسب صفوی آن را ملخص نموده

3- « ترجمه الخواص » ، تفسیر فارسی و مفصل معروف به « تفسیر زواره » ، 4- « ترجمه المناقب » در ترجمه « کشف الغمه » اربلی، بسال 938 ،

5- « ترجمه « تفسیر عسکری » - منسوب به امام عسکری علیه السلام »

6- « ترجمه اعتقادت صدوق » بنام « وسیله النجاه »،

7- « آثار الاخیار و مکارم الاثار » ترجمه مکارم الاخلاق طبرسی ،

8- « مراه الصفا » در آداب و ادعیه ،

9- « مفتاح النجا » ترجمه « عده الداعى - ابن فهد حلی - »

10- ترجمه « احتجاج طبرسی » ،

11 - ترجمه « اربعین - شهید اول - »

12- « مجمع الهدی » بفارسی شامل چهل باب در قصص انبیاء و ائمه اثنا عشر ( علیه السلام )

13 - « طراوه اللطائف » در ترجمه « الطرائف » سید بن طاوس (1).

ص: 351

1 - « مسلّم السماوات » در شرح حال گروهی از حکماء و شعراء و اصحاب مقامات که نسخه آن نزد میرزا محمد علی اردبادی در نجف می باشد.

و صاحب « روضات الجنات » نوشته است از جمله کسانی را که در این کتاب معرفی کرده ملاجلال دوانی می باشد و گوید اجتماع طلاب در درس او بیش از تعداد شاگردان میر صدرالدین دشتکی بود.... (1)

2- « النجوم الزاهره » ویژه بازشناخت منجمین و شرح حال آن ها (2)

بنابراین فوتش بعد از این تاریخ بوقوع پیوسته (1)

دیوانه ای هفتگانه و یازده دیوان دیگرش در برابر دواوین سعدی، حافظ ، شرف جهان ، کمال خجندی و جز آنان نام برده و گوید: در دنیا همانندی در کثرت شعر گفتن برای وی دیده نشده

علامه تهرانی در الذریعه یکجا وفاتش را 973 نگاشته ، (16 / 7)، و درجای دیگر به نقل از بعض موارد شعبان 987 ذکر نموده (626 / 9)، ولى تذکره الشعراء عبد الغنی بسال 1000 ضبط نموده و الله اعلم بالصواب.

نیز علامه تهرانی به شرح آثار شعریش پرداخته که خوانندگان را به مراجعه کتاب ارزشمند آن عالم جلیل القدر و دیگر منابع مربوطه ارجاع می دهیم (1)

کرده است:

1- « رساله الزاویه و التحقیق فیها » که در تاریخ 950 ه آن را تالیف نموده.

2- « رساله حقیقة الواجب تعالى ، وَ هَلْ انّ لَهُ ماهیَةَ اَم لَا ؟».

سپس :نویسد این رساله را بخط تاج الدین حسین بن صاعد مجاور در مشهد خراسان دیدم که در تاریخ 989 از نسخه اصل مولف در شهر اصفهان نوشته .

یاد آوری این موضوع بجاست که مرحوم علامه تهرانی تصریح به اصفهانی بودن نصر البیان نکرده ولی از قرائن مربوطه چنین معلوم می شود که نام برده اصفهانی بوده است (1)

مربوطه هم به شرح حال و معرفی او پرداخته شده (1)

جسته بود (1) .

تالیف نموده و دو نسخه آن هر دو بخط قرن یازدهم نزد دهخدا بوده که در جلدهای 25 و 27 لغت نامه ذکر نموده و نسخه های دیگری از آن در کتاب خانه های دانشگاه تهران سپه سالار مجلس و دانش کده ادبیات موجود است و بنام «فرهنگ فارسی » بفارسی یا « فرهنگ جهانگشا » یا « فرهنگ مختصر » ذکر شده (1)

ص: 363

ص: 364

وسیله شاه عباس کبیر از قزوین به اصفهان انتقال و استقرار یافت ) و پیش از ولادت علامه مجلسی ( در سنه 1037)، شیعه اصفهان و مناطق تابعه آن ، به درجاتی بیش از آن چه می پنداشتیم از آزادی و قدرت و زمینه رسمیت مذهبی برخوردار بوده و طبعاً سهم صفویه و علمای معاصر آن ها در برچیده شدن بساط رسمیّت تسنّن و به رسمیت در آمدن تشيّع ، خیلی کمتر از آن بوده که افراد سطحی نگر پنداشته اند.

هم چنان که طبق اشارهٔ قبلی کسانی بوده و هستند که به عقیده آنان پیش از صفویه مردم ایران بخصوص اهالی اصفهان عموماً سنی مسلک بوده؛ و اصلا نمی دانستند شیعه کیست و تشیّع چیست ؟ و آن گاه با روی کار آمدن صفویه و به زور شمشیر آن ها و دخالت مرحوم مجلسی و دیگر علماء ، مردم ایران و اهالی اصفهان به تشیّع گرائیدند.

باز کسانی بوده که پنداشته اند در دوران حکومت صفوی تشیّع علوی که در بافته های خود نویسنده خلاصه می شد - مبدل به شکل متضادی بنام تشیّع صفوی شد و به تعبیری تشیّع سرخ، سیاه شد و تازه مردم آگاهی از تشیّع پیدا نموده و در نتیجه گروهی « شیعه علوی » شدند، و گروهی دیگر هم به پیروی از صفویه و فریب خوردن از آن ها و دنباله روی از علمای همزمان شیعه صفوی شدند و بالاخره بعد از ، گذشتن ده قرن تمام که تنها یک نوع شیعه مطرح بود صفویه با همکاری علماء به اختراع نوع دیگر پرداخته، پس تشیّع را به دو نوع و شیعه را به دو فرقه در آوردند و تنها شیعه ساختگی ادامه پیدا کرد!!

جالب توجه آن که در درازای مدت پنج قرن از آغاز سلطنت شاه اسماعیل صفوی در سنه 906 ه و تاج گذاریش در سال 908 ه تا هم اکنون که وارد قرن پانزدهم هجری شده ایم صد ها مورّخ داخلی و

ص: 366

خارجی و عقیده شناس خودی و بیگانه چه آن هایی که معاصر و هم زمان با صفویه بوده اند، چه آن هائی که در دوران های بعد به صحنه درآمده اند و تمام جزئیات راه و رسم صفویه از طریق اسناد و مدارک تاریخی و آثار باستانی و نقلیات زبان به زبان به آگاهی آنان رسیده با همه نوع دقّت و موشکافی و پیگیری از واقعیات و رخداد های حکومتی و سیاسی و مذهبی، موفق به چنین کشف مذهبی نشدند که این گونه غرب زده های ایرانی و بلند گو های دشمنان اسلام و تشیّع ، توفیق کشف آن را یافتند و به دو نوع تشیّع علوی و صفوی دست یافتند

آری با چنین کشفی که کم از کشف اتم نبود ! تمام مفاخر علمی و ادبی و شخصیت های روحانی و بی نظیر ( مثل علامه مجلسی ) و کم نظیر شیعه را به عنوان تشیّع صفوی به باد فحش و ناسزاگوئی و تهمت و اهانت و یاوه گوئی ،سپرده بدون آن که موجودیتی و دار و دسته ای و تشکیلاتی و نمونه فعالیتی برای تشیّع علوی در عصر صفویه ارائه دهد؛ بلکه تنها وجود آن را منحصر به عالم فکر و خیال ، و محدود به ساخته های ذهنی خود یا تلقینات دشمنان و بیگانگان قرار داده .

بدیگر عبارت مطرح نمودن تشیّع آن چنانی بهانه و وسیله ای بود برای کوبیدن شیعه خاندان رسالت، تخطئه کردن علمای شیعه از موقعیت ارزشمند ترویج اهل بیت و تفرقه اندازی بین عالم روحانیت و رانان ساده لوح و فریب خور و نا آشنای با حقایق تاریخی و خط سیر همین افراد (1)

ص: 367

حالا انگیزه اصلی این کوبیدن ها و این گونه شیطنت ها، عقده های درونی و نفرت ذاتی از تشیّع اهل بیت بوده یا از ناحیه ماموریت خارجی و تحریک دشمنان اسلام واقعی و مخالفان شیعه امیر المومنین، یا خورده حسابی با مقامات روحانی نمی دانیم؛ ولی ای خواننده عزیز شما خود - هر که هستی و هر کجا که هستی - حدیث مفصل بخوان ازین مجمل.

نمود . )

اما نمی توان انکار نمود که علامه مجلسی در دوران حیات علمی و شیخ الاسلامی کوتاه مدت خود بزرگترین سهم و عالی ترین نقش را در مهار نمودن قدرت صفویه و حسن بهره برداری هر چه بیشتر از موقعیت و نفوذ آن ها در جهت جمع آوری و حفظ آثار اهل بیت و تحکیم نظام تشیّع و گسترش رشته های علمی شیعه و تشکیل و تقویت حوزه های علمیه آن و مبارزه با صوفی گری و آشنا ساختن بطور کامل و روز افزون مسلمانان را عموماً و شیعیان را خصوصاً با راه و رسم خاندان رسالت و استفاده از فرموده های ائمه معصومین علیهم السلام در درجه هر چه اعلا تر و گسترده تر همه را به خود اختصاص داد.

اکنون اگر در ازای مدت سیصد سال و اندی - فاصله زمانی بین ما و دوران حیات علامه مجلسی و نقش علمی عملی و سیاسی آن بزرگوار ، علم و تاریخ از موضع مقام شیخ الاسلامی قلمرو حکومت صفویه مانع از پی بردن به جزئیات آثار وجودی و انواع خدمات اسلامی اوست، بهترین شاهد زنده بر مدعای فوق دو چیز است:

1- کتاب ها و آثار گران قدر و بجا مانده علامه مجلسی است که در - پرتو استفاده از شعاع وسیع و قلمرو بی سابقه سلطنتی صفویه در کشورها و مناطق اسلامی و جمع آوری مصادر اولیه « بحار الانوار» و انواع منابع حدیثی و غیر حدیثی شیعه و سنی توانست به تالیف و ارائه یک چنین ،کتاب ارزشمند و بی مانندی ( شامل 110 جلد بحسب چاپ اخیر ایران و لبنان ) و نیز تالیف دیگر کتاب های عقیدتی و اخلاقی و حدیثی و تاریخی و آداب عملی ، به عربی و فارسی بالغ بر 135 جلد با حجم های مختلف و در حدود نیمی بلکه دو سوم حجم بحار الانوار اقدام کند.

ص: 369

در حالی که نه تنها در آثار تالیفی اهل تسنن که حتی در بین مولفات شیعه هم کتابی با حجم بحار الانوار و با محتوای پر ارزش و همه جانبه علمی و نقلی و تحقیقی که در او می باشد وجود نداشته و ندارد ، تا چه رسد به دیگر کتاب های او که مجموعاً بالغ بر 245 جلد می شود.

2- پرورش تعداد فراوانی از علما و محققین ارزشمندی بوده که آن ها هم هر یک با آثار قلمی و رهروی راه علمی و عملی علامه مجلسی در خدمت به اسلام و تشیّع و ادامه و استمرار خط خاندان عصمت و طهارت و احیاء و نشر علوم و احادیث ایشان سهم بسزائی داشته و دارند. درین زمینه علامه بزرگوار حاج آقا بزرگ تهرانی آمار شاگردان علامه مجلسی را با توجه و برداشت از نوشته های مرحوم حاجی نوری، متجاوز از یک صد نفر ضبط نموده اند . (1)

و آقای سید مصلح الدین مهدوی آن هارا به 181 نفر رسانده (2) .

و آقای حاج سید احمد حسینی اشکوری به 274 تن - بدین شرح که شاگردی 211 نفر آن ها مسلم و شاگردی 63 نفر بقیه مشکوک و محل تامل است . (3)

و آقای حاج شیخ علی دوانی تنها تعداد یک صد نفر از مجموع آن عده را دقیقا مورد باز شناخت قرار داده اند (4)

و بالاخره یک نفر از آن همه شاگردان و پرورش یافته گان حوزه

ص: 370

درسی علامه مجلسی ، محدث عالی قدر شیخ عبد الله بحرانی ( در گذشته نیمه اول قرن دوازدهم ) است که از جمله آثار تالیفی او به پیروی از استادش ، کتاب شریف « عوالم ... » می باشد (1) .

و اما شناخت تفصیلی علامه مجلسی و تشریح مقام والای آن عالم ربانی و کم و کیف دیگر خدمات دینی و اجتماعی و آثار وجودی او از آن پس شرح شیطنت های تبلیغی و تهمت ها و دروغ بافی هائی که از ناحیه اهل تسنن و صوفیه و مستشرقین مسیحی اروپائی و فراماسونرهای ایرانی و نیز بلند گو ها و عمال ایرانی آن ها ، و از همه بدتر و بی راهه روتر اسلام شناسان بیگانه از اسلام نسبت به این شخصیت علمی و دینی به راه افتاد و کم و بیش هم ادامه دارد - بس فراوان و از محدوده ظرفیت این کتاب خارج، و باید به کتاب ارزنده « بزرگمرد علم و دین » دوست عزیز و دانشمند م آقای دوانی رجوع شود که حقاً درین باره چیزی فروگذار نکرده و خواندن آن را به عموم ، بویژه فضلای حوزه ها اساتید دانشگاهی توصیه می کنیم .

ص: 371

ص: 372

باشند و هم از جهت امکانات زندگی هر چند در سطحی خیلی نازل تامین و در آسایش، تا بتوانند به تنهائی یا با عائله خود چند روزی با آرامش خاطر زندگی کنند.

مورّخ شهیر على بن انجب بغدادی - معروف به ابن ساعی - ( در گذشته 674 )درین زمینه نویسد:

« کسی که با تیز بینی تاریخ اسلام را بنگرد به یقین خواهد دانست که هر کس از خاندان پیامبر ( صلی الله علیه و آله ) خروج می کرد جز این نبود که گرفتاری های محیط و سختی معیشت و فقر و ذلت او را به چنین کاری وادار می نمود.» (1)

چه بنی امیه غلامان بیگانه و افراد پست و بی شخصیت عرب را - با رقم های صد هزار دینار جایزه و واگذاردن زمین و باغ بدان ها مورد توجه قرار داده و در کشورهای تحت نفوذ آنان را به کار می گماشتند؛ و با إعطاء پست و مقام از همکاری آن ها بهره برداری می کردند .

در حالی که بر فاطمیان آن چنان سخت گیری می نمودند و آن ها را در تنگی معیشت و ناراحتی قرار می دادند که حتی قدرت خریدن کنیز زنگی برای حفظ عفت خود یا تهیه لباس جهت پوشانیدن بدن را نداشتند؛

ص: 374

مطربها و رقاصه ها و افراد فرومایه بودند که در مجالس بنی امیه راه می یافتند و با آن ها سر گرم فاحشه بازی ، می گساری و مسخره بازی می شدن و با عزّت و رفاه گذران می کردند .

درین موقع بود که شرف خانوادگی و روح بزرگ منشی فاطمیان آنان را وادار می کرد تا به حکم :

(... أَلَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُوا فِیها ... ) (1)

تالیف از زادگاه خود و از آن محیطهای کثیف و پرخفقان مهاجرت به جائی کنند که گروهی از امت محمد صلی الله علیه و آله و سلّم در آن جا به سر می برند و حداقل اگر از دوستان و پیروان خاندان رسالت نیستند دشمنی و کینه توزی هم از خود نسبت بدان ها نشان نمی دهند و با بی تفاوتی با فرزندان شان برخورد می نمایند

و چه بسا وقتی مردم مسلمان احساس می کردند که فلان سید بخاطر حفظ شخصیت خانوادگی و موقعیت دینی خود بدان ها پناه برده از وی تجلیل و احترام نموده دل بدو می بستند و دور او جمع می شدند. و آن گاه که بنیامیه از موقعیت و محبوبیت او در بین مردم آگاه می شدند می گفتند او بر علیه مقام خلافت خروج نموده و در صدد اخلال و شورش برآمده است

سپس افراد جنگی و ماموران مسلح را برای دستگیری وی اعزام نموده او را می گرفتند و شهیدش می کردند؛ و نیز این چنین بود روش بنى عبّاس ... (2)

ص: 375

اکنون می گوئیم به گواهی تاریخ و منابع نسب شناسی امام زاده ها و نیز چگونگی عوامل نقل و انتقال های سادات و علویان از شهر کشوری به دیگر شهرها و کشورها - گروه زیادی از فرزندان پیامبر ( صلی الله علیه و آله ) و طالبیین که هر یک مستقیماً یا به چند واسطه افتخار انتساب به حجت های خدا و شرف زادگی امامان علیهم السلام را داشتند، از کشورهای مثل حجاز و عراق یا دیگر شهرهای ایران ره سپار اصفهان شده و درین شهر سکونت اختیار نموده و اکثراً در همین شهر بدرود حیات گفته و بخاک سپرده شده اند.

به دنبال این مهاجرت ها فرزندان و عائله آن ها که همراه آنان بوده یا در اصفهان به وجود آمده اند نیز در همین شهر به زندگی خود ادامه داده ، و بالاخره منشاء پیدایش و پرورش خانواده ها فامیل ها و اعقاب زیادی شده اند که با گذشت زمان و افزایش اولاد آنان هر چه بیشتر شجره طیبه دودمان پیامبر ( صلی الله علیه و آله ) گسترش یافته و سهمی قابل توجه از جمعیت شیعه اصفهان و حتی دهات و توابع آن را به خود اختصاص داده ، و تا هم اکنون این موضوع ادامه داشته و رو به تکثیر بوده و هست، آن چنان که دیگر سر شماری سادات و آمارگیری و حتی مشخص ساختن سلسله نسب ، آن ها و چگونگی پیوندشان به ائمه معصومین علیهم السّلام بطور عموم غیر عملی و بسیار مشکل است .

بدین ترتیب آمدن آن عده از امامزاده ها و سادات که ذیلاً بنام برخی از آنان اشاره می شود خود شاهد بر گفته ماست که هر چند شهر اصفهان آن روزها هم دست کمی از سایر بلاد نداشته و کمابیش چون در قلمرو حکومت های اموی و عباسی و سلاطین دست نشانده و وابسته بدان ها بوده از آن همه مشکلات به دور نبوده.

ص: 376

لکن در عین حال هوا خواهان اهل بیت و شیعیان فراوانی که در شهر اصفهان وجود داشته و آن ها هم در حال گسترش بودند موجب شده که این شهر بیش از بسیاری از شهرها و دیگر مناطق اسلامی برای سادات و علویان مهاجر و پناهنده پناهگاه و مرکز امن و آرامش خاطر باشد .

هم چنان که بر اثر گذشت زمان و رویداد های تاریخی و کشف بعض حقایق دینی و برچیده شدن بساط خلافت امویان و عباسیان که سردم داران مخالفت با اسلام و دشمنی با اهل بیت و شیعیان شان بودند، کم کم آن درجه شدید از عداوت و تعصب مذهبی کاسته شد و دیگر تا حدّی جای خودش را به بی تفاوتی و حتی خوش بینی و دوستی با اهل بیت و سازش با شیعیان و سادات داد .

درین جا با ایراد یک داستان کوتاه در رابطه با موقعیت شیعه گرائی اصفهان مطلب را خاتمه داده و می رویم به سراغ امام زادگان مهاجر و مدفون در اصفهان .

شمس الدین ذهبی می نویسد: جعفر بن ابی السری (1) گفت: از ابن عقده خواستم مطلبی را که در رابطه بانقل حدیث - از من فوت شده بود إعاده و تکرار کند و درین باره پافشاری نمودم

ص: 377

ابن عقده گفت: تو از کجائی ؟

گفتم: از اصفهان .

گفت: ناصبی ؟

گفتم : این سخن را درباره مردم اصفهان مگو که در بین آن ها فقهای شیعه مسلک وجود دارد

گفت: شیعه معاویه ؟

گفتم :نه ، شیعه علی و در اصفهان کسی نیست که علی را از چشمش و زن و فرزندش عزیز تر نداند.

پس آن چه می خواستم ابن عقده برای من بازگو کرد (1) .

مولف گوید: ازین قضیه و امثال آن استفاده می شود اصلاً آن درجه از عداوت و تعصبی که مردم اصفهان قرون گذشته را عموماً بدان متهم می کنند به دور از واقعیت بلکه تا حدی به عکس بوده است؛ و مردم اصفهان عموماً ، بویژه علما و محدّثین سطح بالا و درجه اوّل امثال طبرانی (2) و ابن حیان (3) و

ص: 378

ابن مردویه (1) و نیز ابو نعیم (2) هم چنان که از آثار تالیفی و به جامانده آن ها پیرامون حدیث، تاریخ، رجال، و غیره استفاده می گردد - دوستدار علی علیه السّلام و ناقل احادیث ویژه فضائل آن حضرت و دیگر افراد اهل بیت بوده اند؛ « و تو خود حدیث مفصل بخوان ازین مجمل » .

و اینک می پردازیم به ذکر اسامی چند نفر از سادات و امامزاده های مدفون در اصفهان .

ص: 379

نیز اضافه کرده است که نام برده کنیه اش ابو طاهر و یکی از راویان اخبار به شمار می آمده و خود نیز از علی بن عبیدالله بن محمد بن عمر بن علی از ابن اسحاق روایت نموده و جعفر بن مروان نیز از او نقل حدیث کرده است (1) .

نیز حافظ ابو نعیم نوشته است احمد مختفی حدیث

« انتَ منّى بِمَنْزِلَةِ هارُونَ مِن موسى الاّ انّه لا نَبَّىَّ » (2)

و حدیث :

« اَللَّهُمَّ اِرْحَمْ خُلَفَائِى اَلَّذِينَ يَاتُونَ مِنْ بَعْدِى وَ يَرَوْنَ اَحَادِيثَيَّ وَ سُنَّتِي وَ يُعَلِّمُونَهَا اَلنَّاسَ » (3)

ص: 381

از وی روایت شده (1) ؛ و به نقل علامه سید محسن امین (2) و بروکلمان مستشرق آلمانی (3) ، وی را کتابی باشد بنام « امالی احمد » که نسخه اش در کتاب خانه میلان و امبروزیانا H 135 موجود است .

و امّا مقبره او ؛ و مقصود از واذار محل دفنش در عصر کنونی محله معروف به حسن آباد واقع در کوچه ای است که از طرف منطقهٔ خواجو منتهی به بازارچه چهارسو مقصود مجاور مسجد شاه می گردد .

برای توضیح دیگر جزئیات عمارت مقبره او رجوع شود به بخش آثار باستانی مربوط به شیعه درین کتاب .

امّا به نوشته صاحب ریاض العلما و روضات الجنّات»، مدفون درین بقعه امامزاده احمد بن علی بن محمد الباقر علیه السّلام است که پدرش سید علی بن محمد الباقر در مشهد اردهال نزدیکی کاشان مدفون می باشد و دارای حرم و صحن بزرگ و زیارت گاه دائمی معروف به مشهد

ص: 382

اردهال و امامزاده قالیشو است (1) ) و صاحب ریاض العلماء» بعنوان محله باغات اصفهان مدفن او را در اصفهان ذکر کرده که منطبق با کوی حسن آباد فعلی می شود.

توضیحاً به نوشته ابن عنبه و نیز محدث قمی که گویند از فرزندان امام باقر علیه السّلام تنها از امام جعفر صادق فرزندانی به وجود آمدند و از دیگری عقبی نماند (2) ؛ و نیز به نوشته ابن عنبه و ابو الحسن عمری مبنی بر فوت احمد بن عیسی مختفی در بصره مدفن هیچ یک از دو امامزاده احمد مورد بحث درین محل مسلّم نیست بلکه مشکوک است .

اما با توجه به نوشته های آثار تاریخی ، بنای مقبره در عصر مسعود غزنوی (432) و بعداً در تاریخ 563 و آن گاه در عصر شاه سلطان سلطان حسین صفوی (1115) چنین استفاده می شود که بدون شک درین محل یک شخصیت عالی مقام و یک امامزاده بزرگوار لازم التعظیمی مدفون گردیده که در دوران های گذشته مورد توجه و احترام مومنین و تشکیلات سلطنتی سنّی و شیعه و عموم اهل خیر بوده است .

به هر حال در حال حاضر در اصفهان مقبره ای است معروف به امامزاده احمد واقع در کوی حسن آباد ، اما درین که صاحب مقبره، نام برده فوق احمد بن عیسی است یا احمد بن علی بن محمد الباقر ( علیه السلام ) یا دیگر ، سند قطعی به دست نیامد؛ و جهت آگاهی بر نظریه های تاریخ

ص: 383