تقدیم به ساحت مقدس حضرت عباس (عليه السلام)

سرشناسه: حسینی شیرازی، سید محمد، 1305 - 1380.

عنوان و نام پديدآور : جلوه ای از نور حضرت زهرا(سلام الله عليها): مقدمه من فقه الزھرا(سلام الله عليها) / سید محمد حسینی شیرازی.

مشخصات نشر : قم : دارالعلم، 1400.

مشخصات ظاهری : 64ص.؛ 5/21 (عليه السلام) 5/14س م.

شابك : 3-639-204-964-978

وضعيت فهرست نويسی : فيپا

يادداشت : فارسی

یادداشت : کتابنامه به صورت زیرنویس.

عنوان ديگر : مقدمة من فقه الزهراء(سلام الله عليها).

موضوع : فاطمه زهرا(سلام الله عليها)، 8؟ قبل از هجرت - 11ق.

موضوع : Fatimah Zahra, The Saint

رده بندی كنگره : 2/27BP

رده بندی ديويی : 973/297

شماره كتاب شناسی ملی : 8661396

وضعیت رکورد : فیپا

الشجرة الطيبة

جلوه ای از نور حضرت زهر ا (عليها السلام)

ترجمه مقدمة من فقه الزهرا (عليها السلام)

------------------------------

مرجع دینی سيد محمد حسيني شيرازي (رحمه الله)

ناشر: دارالعلم

تیراژ: 5000

چاپ: احسان

نوبت چاپ: اول 1400

صفحه آرا: نهضت الله عظيمي

---------------------------------

شابك 3-639-204-964-978

---------------------------------

نجف اشرف: کتابخانه امام حسن مجتبى (عليه السلام) تلفن 07826265250

كربلا: خیابان امام علي (عليه السلام)، کتابخانه تخصصی امام حسين (عليه السلام)

مشهد مقدس: مدرسه امام رضا (عليه السلام)، چهارراه شهدا، خیابان بهجت، کوچه 5

تهران: خیابان انقلاب، خیابان 12 فروردین، مجتمع ناشران، طبقه همکف، پلاک 16 و 18، انتشارات دار العلم

قم مقدس: خیابان معلم، میدان روح الله، نبش کوچه 19، انتشارات دار العلم

قم مقدس: خیابان معلم، مجتمع ناشران، طبقه همکف ، پلاک 7، انتشارات دار العلم

ص: 2

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

اللَّهُمَّ كُنْ لِوَلِیِّكَ الحُجَةِ بنِ الحَسَن صَلَواتُکَ علَیهِ وعَلی آبائِهِ فِی هَذِهِ السَّاعَةِ وَفِی كُلِّ سَاعَةٍ وَلِیّاً وَحَافِظاً وَقَائِداً وَنَاصِراً وَدَلِیلاً وَعَیْناً حَتَّى تُسْكِنَهُ أَرْضَكَ طَوْعاً وَتُمَتعَهُ فِیهَا طَوِیلاً

ص: 3

فرقى بين حيات و مماتشان نيست... 42

برترى ذاتى جايگاه معصومين (عليهم السلام)...... 46

قلمروهاى شش گانه تصرفات خاص پيامبر صلی الله عليه وآله وسلم....... 47

گستره علم و قدرت معصومان (عليهم السلام)...... 51

دارا بودن علم غيبى و رفتار عملى.. 54

احكامى كه از فرمايشات آن حضرت (عليها السلام) بدست مى آيد. 57

درس هايى از سيره حضرت زهرا (عليها السلام).... 58

ص: 5

كارى از او است.

رواياتى كه در اين كتاب آمده است چند گونه هستند؛ پاره اى از نظر سند، صحيح و شمارى موثق و يا حسن مى باشند. بخش ديگر گرچه - بر پايه اصطلاح علماى درايه و رجال - اطلاق صحيح يا موثق یا حسن بر آن ها نمى شود، امّا بیشتر آن ها در باب مستحبات و نیز در باب آداب است كه حديث: «من بلغه...»(1) شامل آن ها مى شود. افزون بر آن كه شواهد بسيارى از آيات و روايات ديگر به عنوان قرينه خارجيّه آن ها را تأييد مى كند.

و نیز بعضى از آن ها از مضمون محكمى برخوردارند كه به عنوان قرينه داخلى موجب قوّت احكام ياد شده مى گردند و شايستگى استدلال به آن ها و يا دست كم به عنوان مؤيد را پيدا مى كنند و پاره اى ديگر به عنوان ملاك مورد تأييد قرار مى گيرند(2).

در كتاب هاى اصولى(3) يادآور شديم كه حجيّت [يك روايت] گاه به خاطر درستى سند بر اساس بناى عقلا و آيات و روايات است ازقبيل اينكه امام (عليه السلام) فرمودند: «لا عذر لأحد من موالينا في التشكيك فيما يرويه عنّا ثقاتنا(4)؛ دوستان ما بهانه اى براى ترديد در آنچه كه افراد مورد

ص: 7

وثوق ما از ما نقل مى كنند ندارند».

و گاه به خاطر استحكام متن است گرچه از نظر سند قوى نباشد، زيرا قوت متن از نظر بناى عقلا و نيز ملاك روايت فوق الذكر، دليل بر صدور آن از معصوم (عليه السلام) است(1).

و گاه به خاطر استوارى مؤلف است كه عقلا به اسناد چنين شخصى اعتماد دارند يا از آن اطمينان حاصل مى كنند از قبيل سيّد رضى (رحمه الله) كه على رغم فقدان تسلسل سند، شمار زيادى از خطبه ها و كلمات قصارِ در نهج البلاغه، اين كتاب را به خاطر وجود قرينه هاى خارجى و داخلى حجّت مى دانيم.

در مواردى نيز حجّيت به علّت قرائن بيرونى(2) است و شمارى از علماى علم اصول آن را ذكر كرده اند.

و گاهى حجّيت به خاطر شهرت مضمون روايت است؛ زيرا در اين صورت مشمول كلام امام (عليه السلام) مى گردد كه فرمود: «خذ بما اشتهر بين أصحابك؛ به آنچه كه در بين اصحابت مشهور است عمل كن... فإنالمجمع عليه لا ريب فيه(3)؛ در موارد اتفاق ترديدى نيست».

و بعضى وقت ها از باب تسامح در ادله سنن - طبق آنچه در فقه و

ص: 8

اصول بحث شده - به روايتى اطلاق حجّت مى شود و يا از نظر بار كردن همه يا بعضى آثار، با آن ها برخورد حجّت مى گردد. درباره اين قاعده رساله مستقلّى نوشته ام كه در مجموعه شرح الرسائل شيخ انصارى (رحمه الله) ، چاپ شده است(1).

«حديث كساء» را، مرحوم پدرم در رساله اى خطّى به سندى صحيح و متّصل، كه همه راويان آن از بزرگان هستند، نقل كرده است(2). همچنين سند خطبه آن حضرت (عليها السلام) به گونه اى نقل شده كه اگر كسى آن را در جاى خود مورد بررسى قرار دهد، جايى براى ترديد نمى گذارد. افزون بر آن كه مضمون آن با آيات و روايات مطابقت دارد و قراين درونى و بيرونى آن را تأييد مى كنند.

ص: 9

لغو مى كند و از نسبت قطره به دريا هم پايين تر مى آورد. و چنان كه در حديث شريف است: «سمّيت فاطمة لأنّ الخلق فُطموا عن معرفتها(1)؛ فاطمه را از آن رو فاطمه نامگذارى كردند كه مردم در شناخت او وا مانده اند».

آن حضرت (عليها السلام) از همه پيامبران(2) به جز رسول خدا محمد| برتر است و دلايل بسيارى بر اين مدّعا دلالت مى كند كه بعدا خواهد آمد. آن حضرت (عليها السلام) بر همه امامان از فرزندان پاك خود حجّت است. - و آنان نيز از همه پيامبران و فرشتگان برتر هستند - و از همين رو امام عسكرى (عليه السلام) فرمودند: «... و هي حجّة علينا(3)؛ آن حضرت (عليها السلام) بر ما حجّت است» و امام مهدى(عجل الله تعالی فرجه الشریف) فرمودند: «وفي إبنة رسول اللّه| لي أسوة حسنة(4)؛ دختر رسول خدا| اسوه نيكويى براى من است» و امام حسين (عليه السلام) فرمودند: «... اُمي خير منّي(5)؛ مادرم از من بهتر است».

آن حضرت (عليها السلام) به تفويض خداى متعال ولايت تكوينى داشت، همان گونه كه بر امامان (عليهم السلام) تفويض شده است.

و امّا اين كه سخن، رفتار و تقرير آن حضرت (عليها السلام) همچون ديگر معصومان (عليهم السلام) حجّت است علاوه بر دليل كتاب و سنت و عقل، اجماع

ص: 11

نيز وجود دارد و در صفحات آينده برخى از دلايل را كه بر ولايت تشريعى و تكوينى معصومان (عليهم السلام) دلالت دارند، ياد خواهيم كرد. و به پاره اى از مصاديق آن - آن سان كه در كتاب الفقه؛ البيع آورده ايم - اشاره خواهيم كرد.

و چنان كه در حديث كساء(1) و ديگر روايات است آنان واسطه فيض هستند و اگر آنان نبودند فيض خداى متعال بر اين جهان (اگر فرض می کردیم که جهان بدون آنان وجود داشت) جارى نمی گشت.

و آن حضرت (عليها السلام) چون ديگر امامان معصوم (عليهم السلام) به اراده خدا از علم غيب برخوردار بود.

آن حضرت و ديگر امامان معصوم (عليهم السلام) برخوردار از ولايت تكوينى بودند، به اين معنى كه خداى سبحان زمام جهان را در دست آنان قرار داده چنان كه زمام مرگ به دست عزرائيل است، آنان نيز حق تصرّف در جهان در راستاى ايجاد و يا از بين بردن آن را دارند. البته بديهى است كه دل آنان ظرف اراده خداى متعال است(2) و همان گونه كه خدا براى انسان توان در كارهاى اختيارى را داده، به امامان معصوم (عليهم السلام) نيز قدرت تصرّف در هستى را داده است.

آنچه گفتيم مربوط به همه امامان معصوم (عليهم السلام) است. هر نوع اختياراتى كه براى پيامبران (عليهم السلام) ثابت است، براى امامان معصوم (عليهم السلام) هم ثابت است، چون امامان معصوم (عليهم السلام) برتر از پيامبران هستند و حضرت فاطمه (عليها السلام) برتر از همه پيامبران (عليهم السلام) به جز رسول خدامحمد| مى باشد. چون آن حضرت (عليها السلام) پاره اى از تن رسول

ص: 13

خدا| است(1)، آن هم نه پاره اى مادى فقط كه پاره اى معنوى نيز هست، زيرا آن آثارى را كه رسول خدا| براى حضرت زهرا (عليها السلام) مطرح كرده اند بر پاره مادى تنها مترتب نمى شود. بنابراين اگر رسول اللّه| برتر از همه پيامبران است حضرت زهرا (عليها السلام) نيز چنين است.

افزون بر آن، روايت هاى بسيارى وجود دارند كه مى توان گفت تواتر اجمالى دارند و همراه با قرينه هاى معتبر مى باشند كه بر برترى آن حضرت (عليها السلام) بر همه پيامبران (عليهم السلام) به جز رسول اعظم| دلالت مى كنند. اين روايت ها بر چند دسته هستند:

1. دسته اى از آن ها دلالت بر وجوب اطاعت از آن حضرت (عليها السلام) بر همه آفريده ها و نيز انبياء دارند.

از امام باقر (عليه السلام) نقل شده كه فرمودند: «و لقد كانت (عليها السلام) مفروضة الطاعة على جميع من خلق اللّه من الجن و الإنس و الطير و الوحوش و الأنبياء و الملائكة...(2)؛ اطاعت از آن حضرت بر همه آفريده هاى خدا اعم از جنّ، انس، پرندگان، وحوش، پيامبران و فرشتگان واجب بود».

2. دسته ديگر روايت هايى هستند كه بر اِشراف خداى سبحان بر بندگان و گزينش معصومان (عليهم السلام) از بين آنان دلالت دارد.

رسول اعظم| به حضرت على (عليه السلام) فرمود: «إن اللّه عزّوجلّ أشرف على الدنيا فاختارني على رجال العالمين، ثم اطّلع الثانية فاختاركعلى رجال العالمين، ثم اطّلع الثالثة فاختار الأئمة من ولدك على رجال

ص: 14

العالمين، ثم اطّلع الرابعة فاختار فاطمة على نساء العالمين(1)؛ خداى متعال نظرى بر دنيا افكند و مرا بر مردان جهان برگزيد، پس نظرى دوباره افكند و تو را بر مردان جهان برگزيد، سپس نظرى ديگر افكند و امامان از نسل تو را بر مردان جهان برگزيد و بار چهارم نظرى افكند و فاطمه را بر زنان جهان برگزيد».

با توجّه به وحدت سیاق جمله [بين آنچه مربوط به حضرت رسول| و حضرت زهرا (عليها السلام) است] عموميّت برترى نسبت به همه پيامبران (عليهم السلام) فهميده مى شود بويژه با انضمام آنچه كه بر برترى آن حضرت (عليها السلام) بر همه فرزندانش دلالت مى كند.

در كتاب كمال الدين است: «... ثمّ اطّلع إلى الأرض إطلاعة ثالثة فاختاركِ و ولديكِ...(2)؛ آن گاه براى بار سوّم بر زمين نگريست و تو و فرزندانت را برگزيد».

نظير اين سخن، كلام خدا [در حديث قدسى] است كه مى فرمايد: «يا محمد إنّي خلقتك و خلقت عليّا و فاطمة و الحسن و الحسين من سنخ نوري و عرضت ولايتكم على أهل السماوات و الأرضين فمن قبلها كان عندي من المؤمنين...(3)؛ اى محمد! من تو را و على و فاطمه و حسن و حسين را از سنخ نور خودم آفريدم و ولايت شما را بر آسمانيان و زمينيان عرضهكردم هر كدام آن را بپذيرد، در پيش من از مؤمنان است...».

ص: 15

وحدت سياق و اطلاق روايت دلیل بر مطلب ما است.

3. دسته اى هم به صورت صريح بر برترى آن حضرت (عليها السلام) دلالت مى كنند، از قبيل سخن رسول اكرم| كه فرمود: «ما تكاملت النبوّة لنبيّ حتّى أقرّ بفضلها و محبّتها(1)؛ پيامبرى بر هيچ پيامبرى كامل نگشت مگر پس از اقرار بر فضل و محبّت حضرت زهرا (عليها السلام) » و نيز احاديثى كه دلالت مى كنند كه: اگر خداى متعال اميرمؤمنان (عليه السلام) را نمى آفريد در روى زمين هم طرازى براى حضرت فاطمه (عليها السلام) يافت نمى شد، اين قبيل روايت ها بسيارند(2).

4. بعضى ديگر از روايات به گونه التزامْ بر برترى آن حضرت دلالت مى كنند از قبيل:

برده شدم ديدم كه بر سر در بهشت نوشته بود خدايى جز اللّه نيست، محمد رسول خداست، على حبيب خداست، حسن و حسين برگزيده خدايند، فاطمه منتخب خداست، و بر دشمنان آنان نفرين خداست».

و نيز فرمود: «أنا و علي و فاطمة و الحسن و الحسين كنّا في سرادق العرش نسبّح اللّه فسبّحت الملائكة بتسبيحنا قبل أن يخلق اللّه عزّوجلّ آدم بألفي عام، فلمّا خلق اللّه عزّوجلّ آدم أمر الملائكة أن يسجدوا له و لم يؤمروا بالسجود إلاّ لأجلنا...(1)؛ من و على و فاطمه و حسن و حسين دو هزار سال پيش از آفرينش آدم در سراپرده عرش بوديم، تسبيح خدا مى گفتيم و فرشتگان به تسبيح ما تسبيح مى گفتند. هنگامى كه خداى عزّوجلّ آدمى را آفريد به فرشتگان فرمان داد كه بر او سجده كنند، و اين فرمان به سجده جز به خاطر ما نبود....».

و نيز فرمود: «لمّا خلق اللّه إبراهيم كشف عن بصره فنظر في جانب العرش فورا فقال: إلهي و سيّدي ما هذا النور؟ قال: يا إبراهيم هذا نور محمد صفوتي، قال: إلهي و سيدي و أرى نورا إلى جانبه؟ قال: يا إبراهيم هذا نور علي ناصر ديني، قال: يا إلهى و سيّدي و أرى نورا ثالثا يلي النورين؟ قال: يا إبراهيم هذا نور فاطمة تلي أباها و بعلها...(2)؛ هنگامى كه خدا ابراهيم (عليه السلام) را آفريد،پرده از ديده اش كنار زد و ابراهيم (عليه السلام) نورى در كنار عرش ديد، پرسيد: خداى من و مولاى من اين نور چيست؟ خدا فرمود: اى ابراهيم! اين نور

ص: 17

برگزيده ام محمد است. پرسيد: خداى من و مولاى من در كنار نور او نور ديگرى مى بينم. فرمود: اى ابراهيم اين نور ياور دينم على است. پرسيد: خداى من و مولايم در پى آن دو، نور سوّمى مى بينم؟ فرمود: اى ابراهيم! اين نور فاطمه است كه در پى پدر و شويش مى آيد...».

عبور كرده و به بهشت رود...».

و: روشن تر از آن، رواياتى كه دلالت بر برترى آن حضرت بر امامان (عليهم السلام) دارد نظير كلام امام حسين (عليه السلام) كه فرمودند: «اُمّي خير منّي(1)؛ مادرم بهتر از من است» و امثال اين جملات. ديگر امامان (عليهم السلام) نيز چنين هستند، آنان نيز از اين جهت(2) همگون هستند و رواياتى از قبيل نمازگزارى حضرت عيسى (عليه السلام) در پشت سر امام مهدى(عجل الله تعالی فرجه الشریف) تأييدكننده آن است(3).

جُزامى و پيسى و زنده كردن مردگان و پديدآوردن پرنده(1) و داستان هاى ديگرى كه در قرآن آمده است.

بسيارى از اين نوع مواردِ [اعمال ولايت تكوينى] در احاديث هم وارد شده است.

هركس كه بطور كامل خدا را اطاعت كند، به لطف و كرامت الهى بر انجام شمارى از اين نوع تصرّف ها توانمند مى گردد؛ نظير سلمان فارسى كه با مرده سخن گفت(2) و حضرت زينب (عليها السلام) دختر اميرمؤمنان (عليه السلام) كه در بازار كوفه به مردم اشاره كرد و با همين اشاره سر و صداها آرام گرفت و طبل ها از صدا افتادند و همه چيز ساكت شد(3).

چنان كه پيامبران و امامان (عليهم السلام) هم اين قبيل كارها را به عنوان معجزه و يا خرق عادت انجام مى دهند، و از آن جهت به اين كارها خرقعادت گفته مى شود كه به امر خداى سبحان، قوانين اوليّه هستى را درهم مى ريزند.

در حديث است كه [خدا] فرمود: «أطعني تكن مثلي(4)؛ اطاعتم كن تا مثل من گردى» واژه «مثل» احتمال دارد به كسر ميم و سكون ثاء بر وزن حِبْر خوانده شود كه در اين صورت اسم مصدر است و يا به فتح ميم و ثاء باشد بر وزن فَرَس كه در اين صورت مصدر است از قبيل

ص: 21

شِبْه و شَبَه و حُسْن و حَسَن. مَثَل بر پيروى كننده و پيروى شونده يا همگون اطلاق مى گردد و به هر دو، نسبت داده مى شود. از قبيل: {... مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَوٰةٖ}(1)؛ «مثل نور او چون چراغدانى است» و گاهى در پيروى شونده بكار مى رود از قبيل: {... وَجَعَلْنَٰهُ مَثَلًا لِّبَنِي إِسْرَٰءِيلَ}(2)؛ «و او را براى فرزندان اسرائيل سرمشق گردانيديم». معناى «مثل» مشابهت است به عنوان پيرو و يا پيروى شونده.

بديهى است كه توان تكوينى آنان ذاتى و از پيش خودشان نيست بلكه لطف و عنايت خداى متعال به آنان است. و به همين خاطر خداى سبحان مى فرمايد: {قُل لَّا أَمْلِكُ لِنَفْسِي نَفْعًا وَلَا ضَرًّا... }(3)؛ «بگو: براى خودم اختيار سود و زيانى ندارم».

بنابراين، قدرت آنان در طول قدرت خداى متعال و زاييده ارادهخداست. و از همين روى، آگاهى آنان به غيب بر پايه {إِلَّا مَنِ ارْتَضَىٰ مِن رَّسُولٖ...}(4)؛ «مگر پيامبرى را كه از او خشنود باشد». با عدم علم ذاتی شان بر اساس: {وَلَوْ كُنتُ أَعْلَمُ الْغَيْبَ لَاسْتَكْثَرْتُ مِنَ الْخَيْرِ وَمَا مَسَّنِيَ السُّوءُ...}(5)؛ «و اگر غيب مى داشتم قطعا خير بيشترى مى اندوختم و هرگز به من آسيبى نمى رسيد» منافاتى ندارد. اين دو سخن نظير

ص: 22

موضوع شفاعت است كه هيچ كس از پيش خود از آن برخوردار نيست {... قُل لِّلَّهِ الشَّفَٰعَةُ جَمِيعًا...}(1)؛ «بگو شفاعت، يكسره از آنِ خداست» گرچه بسيارى به امر خداى متعال از آن برخوردار مى شوند، اما {وَلَا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَىٰ}(2)؛ «براى كسى كه [خدا] رضايت دهد شفاعت مى كنند».

سخن خدا كه مى فرمايد: «تكن مثلي؛ مثل من باش» با اين آيه هاى: {فَلَا تَضْرِبُواْ لِلَّهِ الْأَمْثَالَ...}(3)؛ «پس براى خدا مثل نزنيد» و {لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ...}(4)»؛ «چيزى مانند او نيست» منافات ندارد. چون «مثل بودن» طولى است نه عرضى. [که عدم ذکر این طولیت به خاطر وضوح آن است همان طور که] در بعضی امور [عدم ذکر مطلب] بهقرینه وضوح [اشکال ندارد].

و ذيل حديث كه چنين است: «أقول للشيء كن فيكون، و تقول للشيء...(5)؛ به چيزى مى گويم باش، موجود مى شود و تو نيز مى گويى باش...» زيرا خبر، موجب تعميم و يا تخصيص موضوع مى گردد مثل مواردی که موضوع باعث تعمیم و تخصیص خبر می شود.

امّا نسبت به آنچه گفته شد كه معصومان (عليهم السلام) و از جمله حضرت

ص: 23

فاطمه زهرا (عليها السلام) علّت غايى براى هستى هستند به خاطر دلايل و مؤيدات فراوان است از قبيل آنچه در حديث كساء آمده است: «... ما خلقت سماءً مبنيّة... إلا لأجل هؤلاء الخمسة...(1)؛ آسمان برافراشته را نيافريدم... مگر به خاطر اين پنج نفر» و در حديث ديگر است: «لولاك لما خلقت الأفلاك و لولا علي لما خلقتك، و لولا فاطمة لما خلقتكما(2)؛ اگر به جهت تو نبود افلاك را نمى آفريدم و اگر براى على نبود تو را نمی آفريدم و اگر فاطمه نبود شما دو نفر را نمى آفريدم».

شايد علّت اين سخن آن باشد كه نيافريدن فرد كامل از هر جهت در عين آفريدن غير آن فرد، دليل بر عدم توانمندى و يا بخل خالق باشد كه خداى متعال از اين نسبت ها منزّه است؛ بنابراين اگر آنان نبودند آفرينش بر پايه حكمت نمى بود.

ص: 25

ص: 26

ص: 27

هستند» و اما اينكه آنان (عليهم السلام) علت در بقاء هستى نيز هستند، به اين دليل است كه بقاء [يك شى ء] احتياج به استمرار و دوام علت [آن شى ء] دارد، مانند چراغ، كه روشن بودنِ دائمى آن به اين است كه مستمرا

ص: 28

متصل به برق باشد، همينطور معصومان (عليهم السلام) نيز با اراده و اذن خدا و در طول او، علت بقاء هستى هستند، همانطور كه قوه الكتريسيته در طول علّيت و قدرت خدا، علت روشن بودن و نورافشانى كردن چراغ است.

به امام صادق (عليه السلام) عرض شد: در توان خدا بود كه در كمترين مدّت، هستى را براى هميشه بيافريند، و بنابراين كارى براى خدا پس از آن باقى نمى ماند همان گونه كه يهوديان گفته اند: {يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ}(1)؛ «دست خدا بسته است».

امام صادق (عليه السلام) در پاسخى، به اين مضمون فرمودند: هستى به صورت مستمرّ قوام به خداى سبحان دارد. هستى نسبت به خدا همچون صورت هاى ذهنى نسبت به ما مى باشد بگونه اى كه با كمترين بى توجّهى در ذهنمان از بين مى روند. و به همين خاطر در رواياتاست كه: «لولا الحجّة لساخت(2)؛ اگر حجّت نباشد زمين از بين مى رود» كه منظور، نابود شدن است و نه خراب شدن، و همچون خراب شدن هستى با فقدان قوّه جاذبه نيست.

در دعاى ماه رجب مى خوانيم: «فبكم يجبر المهيض و يشفى المريض و ما تزداد الأرحام و ما تغيض(3)؛ به وسيله شما [ استخوان] شكسته ترميم شده و بيمار شفا پيدا مى كند و آنچه رحم ها به دنيا مى آورند و آنچه [به علت نابارورى رحم ها] به دنيا نمى آورند» و روايات ديگرى كه به

ص: 29

اين مراتب سه گانه در ولايت تكوينى دلالت دارند.

تفويض كرد»، و «المفوّض إليه دين اللّه (1)؛ اى آن كه دين خدا به او تفويض شده» و «سنّت پيامبر| در كنار واجبات الهى» استفاده می شود، و بين كلام خدا جمع مى شود كه مى فرمايد: {مَا يَنطِقُ عَنِ الْهَوَىٰ}(2)؛ «از روى هوا هيچ گاه سخن نمى گويد» و منظور اعم از قول و عمل و تقرير است و لذا در قرآن است كه {هَٰذَا كِتَٰبُنَا يَنطِقُ عَلَيْكُم}(3)؛ «اين است كتاب ما كه عليه شما به حق سخن مى گويد» چون هر نمودى نطق است نظير {يُسَبِّحُ لِلَّهِ}(4)؛ «خداى را تسبيحمی كند» كه مراد از آن تكوينا يا بوسيله زبان و يا بُعد ديگرى است كه عقل ما هنوز دركش نمى كند.

در پاسخ گفته مى شود كه قلوب آنان فضاى اراده خداوندى است. همان گونه كه خدا روييدنى ها را مى روياند امّا محل رويش آن ها زمين است و يا رَحِم در غير نباتات، چنان كه خدا مى فرمايد: {وَأَنۢبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا}(5)؛ «و او را نيكو به بار آورد».

خداى متعال هم امور تكوينى را گاه به خود نسبت داده است و گاه به آنان و زمانى به هر دو، گاهى مى فرمايد: {وَقَضَيْنَا إِلَىٰ بَنِي

ص: 31

إِسْرَٰءِيلَ...}(1)؛ «به فرزندان اسرائيل خبر داديم كه...» و زمانى مى فرمايد: {ثُمَّ لَا يَجِدُواْ فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَيْتَ...}(2)؛ «سپس از حكمى كه كرده اى در دلهايشان احساس ناخشنودى نكنند» و در جاى ديگرى می فرمايد: {رَضُواْ مَا ءَاتَىٰهُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ...}(3)؛ «به آنچه كه خدا و رسولش به ايشان داده اند خشنود مى شدند» و يا {سَيُؤْتِينَا اللَّهُ مِن فَضْلِهِوَرَسُولُهُ...}(4)؛ «به زودى خدا و رسولش از كرم خود به ما می دهند». - در آينده و گذشته - چنان كه امام صادق (عليه السلام) به اين آيه بر ابوحنيفه كه به حضرت گفته بود به خدا شرك ورزيدى، استدلال كردند(5).

مفهوم اين سخنان آن است كه آنان (عليهم السلام) به فرمان خداى متعال تكوين كنندگان هستند و آنان تحقق بخش اراده خدا و ظرف اراده الهى مى باشند چنان كه عزرائيل به فرمان و اراده خداى سبحان می ميراند، اسرافيل در صور مى دمد، جبرئيل وحى را فرود مى آورد و ميكائيل روزى را تقسيم مى كند.

ص: 32

و پيداست كه همه معصومان (عليهم السلام) از فرشتگان برتر هستند به همين خاطر فرشتگان بر آدم (عليه السلام) سجده كردند و حال آن كه معصومان (عليهم السلام) از آدم برتر هستند.

به عنوان شاهد بر تحليلى كه ارائه كرديم، در قرآن مى بينم كه گاه خدا مى فرمايد: {اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنفُسَ}(1)؛ «خدا جان ها را مى گيرد» و گاه مى فرمايد: {يَتَوَفَّىٰكُم مَّلَكُ الْمَوْتِ}(2)؛ «ملك الموت جانتان را می گيرد» و زمانى مى فرمايد: {تَوَفَّتْهُ رُسُلُنَا}(3)؛ «فرستادگان ما شما را مى ميرانند»كه در اينجا سوّمى(4) در طول دوّمى و دوّمى در طول خداى متعال است.

خواهد آمد، و كلام رسول خدا| كه: «لولا علي لما كان لفاطمة كفوٌ آدم فمن دونه(1)؛ اگر على (عليه السلام) نبود هيچ كفوى از آدم تا آخر براى فاطمه پيدا نمى شد» و آنچه كه بر همطرازى حضرت فاطمه (عليها السلام) با حضرت على (عليه السلام) دلالت دارد و نيز آنچه كه بر افضليّت آن حضرت بر پيامبران (عليهم السلام) به جز حضرت محمد| دلالت مى كند با توجّه به وجود دليل بر ثبوت ولايت با درجه هاى گوناگون براى پيامبران.

و از اولويّت قطعى كه از رواياتى نظير: «عبدي أطعني تكن مِثلي(2)؛بنده ام، مرا پيروى كن تا مثل من باشى» و كلام امام زمان(عجل الله تعالی فرجه الشریف): «والخلق بعد صنائعنا(3)؛ آفريده ها از ساخته هاى ما هستند» و نيز «فبكم يجبر المهيض و يشفى المريض و ما تزداد الأرحام و ما تغيض(4)؛ به واسطه شما، [استخوانِ] شكسته ترميم شده، و بيمار شفا مى يابد و آنچه رحم ها به دنيا مى آورند و آنچه به دنيا نمى آورند» و نيز: «فوّض إليه دينه(5)؛ خدا دينش را به او تفويض كرده است» و «كونهم (عليهم السلام) أوعية لمشيئة اللّه(6)؛ اين كه ائمه ظرف اراده خدا هستند». و نيز صدور خارق عادت از آنان و توقيعى كه از صاحب الزمان(عجل الله تعالی فرجه الشریف) وارد شده كه در آينده خواهيم

ص: 34

آورد(1) و دلايل بسيار ديگر، بدست مى آيد.

و عموماتى كه دلالت بر ولايت آنان (عليهم السلام) دارند، مانند: آيه {النَّبِيُّ أَوْلَىٰ بِالْمُؤْمِنِينَ}(2)، و علاوه بر اين، آيات و روايات متواترى كه ثابت مى كنند كه همه آنان (عليهم السلام) نور واحدى هستند و هرآنچه براى اولين آنان است براى آخرين آنان نيز هست(3). و خداى متعال مى فرمايد:{إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ...}(4). بنابراين اهل بيت (عليهم السلام) در مرتبه ولايت همانند پيامبر اكرم| هستند، اگرچه در مراتب فضل و مقام تفاوت دارند، زيرا در مرتبه بعد از رسول خدا| اميرمؤمنان على (عليه السلام) قرار دارد و بعد از او و يا مقارن با او - آنطور كه از برخى احاديث بر مى آيد - حضرت فاطمه زهرا (عليها السلام) قرار دارد و سپس امام حسن (عليه السلام) ، سپس امام حسين (عليه السلام) و بعد از آن امام زمان قائم آل محمد(عجل الله تعالی فرجه الشریف)، و سپس هشت امام قبل از ايشان - آنطور كه از احاديث بر مى آيد - .

ص: 35

طول حق خداست و آنان ظرف اراده الهى هستند(1)؛ گرچه آنان معمولاً به كاربرد چنين قدرتى اقدام نمى كنند.

اجماع و قرآن و عقل است.

2. اين كه خدا، هستى و اداره آن را رها كرده و به كسى هم نسپرده است به اين معنا كه خدا هستى را آفريده و هستى، خود به خود مى چرخد نظير كسى كه كارگاهى را به راه انداخته است و كارگاه بدون آن كه كسى به جاى راه اندازنده آن بنشيند، خود مى چرخد. ايننگرش، همان است كه يهود گفتند كه خداى متعال مى فرمايد: {وَقَالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَلُعِنُواْ بِمَا قَالُواْۘ}(1)؛ «و يهود گفتند: دست خدا بسته است. دست هاى خودشان بسته باد. و به سزاى آنچه گفتند از رحمت خدا دور شوند».

اين مفهوم باطل تفويض نقطه مقابل تفكّر جبرى است كه مى گويد همه كارها را خدا انجام مى دهد. و اين مفهوم تفويض مى گويد خدا هيچ كارى انجام نمى دهد. و حال آن كه ديدگاه درست ديدگاهى بين اين دو نظر است(2). ابزار از آن خداى متعال و كار از انسان است و به همين خاطر پاداش و يا كيفر داده مى شود.

متعال امر تشريع را هم به آنان تفويض نموده است چنان كه در روايت است كه «دين خدا به او [پیامبر|] تفويض شده است»(1).

تفويض تكوينى شامل ايجاد و انهدام مى گردد چنان كه امامرضا (عليه السلام) ساحرى را از بين برد(2) و عيسى (عليه السلام) مردگان را زنده كرد(3). و شامل تبديل و تغيير نيز مى گردد. خداى سبحان فرموده است: {فَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِيلًا وَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِيلًا}(4)؛ «هرگز براى سنت خدا جابجايى نخواهى يافت و هرگز براى سنت الهى دگرگونى نخواهى يافت» و از سنت الهى است كه تكوين و تشريع را در اختيار آنان (عليهم السلام) قرار داده است نظير آن كه شام را عراق قرار دهد و يا بالعكس. و يا چون مرد را به زن تبديل كند و يا بر عكس چنان كه در قصّه امام حسن (عليه السلام) است(5).

ص: 39

او جز از راه آنان (عليهم السلام) نيست، آن هم نه به عنوان علّت، بلكه فعليةً.

انباشته بودن آسمان و زمين به آنان، نظير خورشيد است كه على رغم نمود كوچك آن، هستى را نورافشانى مى كند.

شايد علّت صدور زيارت جامعه و دو دعاى مختص ماه رجب از معصومان (عليهم السلام) براى بيان راه ميانه اى در بين راه خلفاء وقت است كه در دنياگرايى فرو رفته بودند و بين افراط صوفيان كه به وحدت وجود يا وحدت موجود باور داشتند.

روشن است كه ظهور «لا إله إلاّ اللّه» به وسيله آنان (عليهم السلام) به خاطر انباشتگى جهان از شرك در آن روزگار بود كه دوگانه پرستى، مسيحى، يهودى، و همچنين عامّه اى كه به تجسيم و نظائر آن باور داشتند. امام على (عليه السلام) مى فرمايد: «فَمَنْ وَصَفَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ فَقَدْ قَرَنَهُ وَ مَنْ قَرَنَهُ فَقَدْ ثَنَّاهُ وَ مَنْ ثَنَّاهُ فَقَدْ جَزَّأَهُ(1)؛ هر كس خدا را توصيف كند، او را مقايسه كرده و آن كه او را مقايسه كند وى را دو پنداشته و آن كه او را دو پندارد او را تجزيه كرده است».

آنچه اجمالاً آورديم از صدها آيه و روايت كه در بحث هاى اصول دين آمده پيدا است.

مگر در مورد فعليّت حكومت.

اگر سؤال شود كه آن بزرگواران (عليهم السلام) چگونه حتى پس از وفاتشان نيز تصرف در عالم تكوين دارند؟ گفته مى شود:اولاً: آنان در واقع نمُرده اند بلكه آنان {أَحْيَاءٌ عِندَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ}(1)؛ «زنده هستند و در پيشگاه پروردگارشان روزى مى خورند» و تنها لباس زندگانى را عوض كرده اند. بلكه همه زندگان، مرگشان به همين مفهوم است؛ چون خداى متعال آنان را براى بقا آفريده است و نه براى فنا و نابودى. رسول خدا| در پاسخ كسى كه به هنگام خطاب پيامبر اكرم به كشته شدگان مشرك در جنگ بدر، وى را مورد اعتراض قرار داد، فرمود: «ما أنت بأسمع منهم(2)؛ تو از آنان شنواتر نيستى».

و در زيارات ائمه (عليهم السلام) تعابيرى چون «تو زنده هستى»(3) و امثال آن وجود دارد.

ثانياً: بر فرض كه آنان مرده واقعى باشند چه مانعى دارد كه خدا علت زندگانی و روزی و شفا را به انسان مُرده، عنايت كند؟ در قرآن

ص: 43

است كه: {وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ}(1)؛ «از آب هر چيز را زنده قرار داديم»؛ روشن است كه آب - به مفهوم متعارف آن - زنده نيست،خداى متعال علّت علّت ها است و نزد او در زنده ساختن به واسطه هر گونه سببی [مثل آب]، فرق بين زنده و مرده نيست. و در آيه ديگرى آمده: {يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ}(2)؛ زنده را از مرده برون می آورد» و درباره گاو ذبح شده بنى اسرائيل است كه آن گاو سبب زنده شدن مقتول گرديد(3). و حيات گاو سامرى به خاطر اثر بجامانده از فرستاده خدا [جبرئيل] بود(4) و در داستان أرميا هزاران فردى كه از ديار خود

ص: 44

اخراج شده و مرده بودند، با پاشيدن آب بر آنان دوباره زنده شدند(1) وهمه اين قصّه ها در قرآن ذكر شده است. و مثلاً داستان گاو بنى اسرائيل تنها يك گزارش تاريخى نيست بلكه براى درس آموزى و عبرت گرفتن بيان شده. از جمله اين درس ها اين كه خدا مُرده را به وسيله مرده اى ديگر زنده مى كند. چنان كه آيه نجوا(2) نيز يك داستان نسخ شده نيست، بلكه براى آن است كه بفهماند معمولاً مردم در انجام عبادت هايى كه در حوزه وظيفه اعضاء بدن است، اقدام مى كنند ولى آن گاه كه موضوع به دارايى ها مى رسد ژرفاى ايمانشان آشكار می گردد. بنابراين نبايد گفته شود كه آيه مزبور فايده اى جز بيان فضيلت اميرمؤمنان على (عليه السلام) ندارد.

ص: 45

هم چون آنان آفريده بود، آنان نيز مستحق چنان درجاتى بودند. چونبر پايه حكمت، هر ماهيّت ممكن كه محذورى در آفريدن آن نباشد، آفريده مى شود و گرنه ناتوانى، جهل و يا خباثت بوجود مى آيد كه ذات بارى تعالى از آن منزه مى باشد(1).

آرى آنچه كه در ذات خود محذورِ عدم قابليّت دارد، از قبيل آفريدن متناقضين [ومتضادین] - نظير آن كه يك چيز در آنِ واحد هم مورچه باشد و هم فيل يا هم فرد باشد و هم زوج، يا هم باشد و هم نباشد - و يا آن كه آفريدن آن بر خلاف مصلحت باشد، آفريده نمی شود. مورد اوّل [آفريدن متناقضين] به خاطر محال ذاتى بودن آن و مورد دوّم به خاطر محال عرضى داشتن آن، چون انجام كار قبيح از خداى حكيم محال است.

در امان نخواهد ماند» در زيارات نيز تأسى به ائمه (عليهم السلام) وارد شده است،بنابراين اقتدا به ائمه (عليهم السلام) - و از جمله به حضرت فاطمه زهرا (عليها السلام) - واجب است چون آنان حجّت هاى خداى متعال هستند. اين اقتداء در مواردى است كه مناصب و ويژگى هاى مختص به آنان نباشد.

ظاهر آن است كه شش مورد از اختصاصات آن حضرت| است:

1. بيان احكام اوليّه، به وسيله كلام، رفتار و يا امضا؛ از قبيل بيان وجوب نماز، حرمت خمر و ديگر احكام تكليفى و يا وضعى. و منظور از احكام غیر آنچه گفته شد شامل احکامی مثل روزه در حَضَر و افطار در سفر هم مى شود، گرچه مورد دوّم ممكن است از قبيل حكم ثانوى به شمار آيد چون تشريع اوّلى همان وجوب روزه است. ولى دوّمى را هم مى توان حكم اوّلى شمرد چون مكلّف بين سفر و حضر مخيّر است و آن دو، دو موضوع هم عرض هستند.

2. احكام ثانوى: كه احكامى طولى هستند از قبيل اضطرار و نظائر آن. و رسول خدا| در هر دو مورد اسوه هستند. هر كدام سر جاى خودش، رسول اكرم| در ورود مسلحانه به مكّه و نشسته نمازخواندن به هنگام بيمارى مضطرّ شد. اين از مختصّات آن حضرت است چنان كه آن حضرت به مفاد روايت(1) «ما لا يعلمون»، «ما أخطأوا» «ما سهوا» و«ما نسوا» عمل نكرد چون آن حضرت از اين امور منزه بودند.

و در خصوص مفاد «ما أكرهوا»، آيا موردى هست كه آن

ص: 48

حضرت| به آن عمل كرده باشند؟ من موردى را نيافتم.

عامّه [غیر شیعیان] به وقوع سهو و نسيان از آن حضرت اعتقاد دارند ولى اجماع شيعه بر خلاف اين نظر است و البته عقل و نقل هم، ديدگاه شيعه را تأييد مى كند.

3. امور عامّه: از قبيل فروختن شترى و يا ازدواج با پیر زنی که فلان مقدار از عمر او گذشته است و يا خوردن و نوشيدن چيزى، و ديگر امور خاص آن حضرت كه در این امور لزومى در اقتدا به آن حضرت نيست چون اين كارها آن گونه نيست كه اگر اقتدا نکند ايمن از هلاكت نباشد.

البته عمل پيامبر| دليل بر جواز اين قبيل امور است. ولى سخن بعضى از عامّه بر لزوم متابعت از پيامبر در اين موارد - که به همين دليل به وجوب ادرار در مزبله دست كم يك بار در سال فتوا مى دهند - از نظر بنا و مبنا باطل است. و لذا حتى عامه نيز در مورد آنچه كه به آن حضرت نسبت مى دهند كه وى زنش را بدوش گرفته بود و زنش طبل زنان را تماشا مى كرد(1)، قائل به پيروى نيستند، البته اين نسبت به پيامبر| از نظر ما باطل و تهمت به آن حضرت است.

4. اوامر حكومتى: كه عبارت از تطبيق کبرای مصلحت بر صغرای خارجیه در امور مردم است [یعنی تشخیص اینکه فعلاً مصلحت

ص: 49

چیست و حکم به آن]؛ از قبيل نصب اسامه به عنوان امير و يا فلانشخص به عنوان والى بر بحرين و امثال آن. در زمان حكومت على (عليه السلام) بر آن حضرت واجب نبود كه دقيقا همين كار را انجام دهد حتى اگر فرض شود كه شخص منصوب از طرف رسول اكرم| بر عدالت خود باقى باشد.

5. تصرّفات ولايى به مفهوم عام: تصرفات ولايى به نيابت از خدا براى آن حضرت جايز بود امّا موردى را نمى يابيم كه آن حضرت اقدام به چنين تصرفاتى كرده باشند. از قبيل آن كه فرد آزادى را عبد قرار دهد يا به عكس و يا ازدواجى را باطل سازد و يا برقرار كند و يا مالكيّت بر ملكى را باطل سازد و يا برعكس و امثال اين موارد. البته تهديد على (عليه السلام) در جريان طغيان فرات به اين كه آزادگان را برده قرار دهد نقل شده است(1) امّا چنين تصرفاتى از ائمه (عليهم السلام) ديگر هم نقل نشده است.

و آنچه كه بعضى ها در داستان سمرة بن جندب(2) گفته اند كه كندن درخت وى به ولايت بود محل نظر است چون چنين كارى اگر به آن مرحله برسد حتّى براى فقيه هم جايز است چنان كه در اصول(3) بيان كرده ايم پس این حكم قضايى در اين قبيل اختلاف ها است.

6. اختصاصات: از قبيل حق ازدواج با بيش از چهار زن و نظائر آن

ص: 50

كه در كتاب شرائع(1) و جواهر(2) و ديگر كتب فقهى در باب نكاح مطرح شده است. اين ها از ويژگى هاى آن حضرت است گرچه احتمال دارد بعضى از آنها در پاره اى از معصومان (عليهم السلام) هم ديده شود از قبيل حرمت ازدواج براى حضرت على (عليه السلام) با زن ديگرى تا ز مانى كه حضرت زهرا (عليها السلام) زنده و در خانه او بود. كه اين از مختصات حضرت فاطمه زهرا (عليها السلام) بود. و نيز حرمت مخاطب قرار دادن غير حضرت على (عليه السلام) به امارت مؤمنان [یعنی به کسی غیر از حضرت علی (عليه السلام) امیر المؤمنین گفته شود] از چيزهايى بود كه ويژه حضرت علی (عليه السلام) است. نيز از بعضى روايات ظاهر مى شود كه حضرت مهدى(عجل الله تعالی فرجه الشریف) نيز بعضى احكام ويژه مخصوص به خود دارند.

كه در بعضى از روايات است كه: «يعلمون ما كان و ما يكون و ما هو كائن(1)؛ آنچه كه بود و خواهد شد و هست را مى دانند» و اين عقلاً محال نيست و در ماديات شبيه هوا، حرارت و جاذبه است [که در همه جا وجود دارد و همه جا را احاطه کرده است]. و نيز مثل احاطه علمى و قدرتى كه عزرائيل در گرفتن جان هاى همه انسان ها بلكه چنانكه در احاديث آمده حتى فرشتگان را دارد.

خداى سبحان در داستان حضرت ابراهيم (عليه السلام) مى فرمايد: {وَكَذَٰلِكَ نُرِي إِبْرَٰهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَٰوَٰتِ وَالْأَرْضِ}(2)؛ «و چنين به ابراهيم ملكوت آسمان ها و زمين را نشان داديم».

و درباره يعقوب آمده: {وَلَمَّا فَصَلَتِ الْعِيرُ قَالَ أَبُوهُمْ إِنِّي لَأَجِدُ رِيحَ يُوسُفَ}(3)؛ «و چون قافله جدا شد پدرشان گفت: من بوى يوسف را استشمام مى كنم».

و ائمه (عليهم السلام) برتر از ملائك و پيامبران هستند چنانكه نصوص و اجماع شيعه بدان دلالت دارد و قبلاً به اين امر اشاره شد.

و درباره رسول اعظم| خداى سبحان فرموده است: {إِنَّا أَرْسَلْنَٰكَ شَٰهِدًا وَمُبَشِّرًا وَنَذِيرًا * وَدَاعِيًا إِلَى اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَسِرَاجًا مُّنِيرًا}(4)؛ «ما تو را شاهد و بشارت دهنده و انذارگر و فراخوان به سوى خدا به

ص: 52

اذن او و چراغ روشنايى بخش فرستاديم» مطلق آوردن «شاهد»(1) و قرينه بودن اطلاق اوصاف ديگرى كه در آيه آمده دلالت بر عموم مى كند. و بديهى است كه شاهد [شهادت دادن] جز از سوى كسى كه حاضر است ممكن نمى باشد.

و نيز فرموده: {وَجِئْنَا بِكَ عَلَىٰ هَٰؤُلَاءِ شَهِيدًا}(2)؛ «ما تو را بر اينان شاهد آورده ايم».

و آيه بعد از آن اين موضوع را تأييد مى كند: {يَوْمَئِذٖ يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُواْ وَعَصَوُاْ الرَّسُولَ لَوْ تُسَوَّىٰ بِهِمُ الْأَرْضُ وَلَا يَكْتُمُونَ اللَّهَ حَدِيثًا}(3)؛ «در آن روز آنان كه كفر ورزيدند و پيامبر را نافرمانى كردند آرزو می كنند كه اى كاش با خاك يكسان مى شديم و از خدا هيچ سخنى را نمى توانند پوشيده بدارند».

و در روايات است كه: «لولا أن الشياطين يحومون على قلوب بني آدم لنظروا إلى ملكوت السماوات(4)؛ اگر شياطين بر دل بنى آدم چيره نمی شدند آنان ملكوت آسمان ها را نظاره مى كردند». وقتى كه براى بشر چنين قدرتى باشد - البته اگر مانعى نباشد - اهل بيت (عليهم السلام) كه اولی هستند.

انسان در تشهد نماز مى گويد: «السلام عليك أيها النّبى؛ سلام بر تو اى پيامبر» و اين به مفهوم حضور نبى است.

ص: 53

و در حديث است كه ائمه (عليهم السلام) فرمودند: «نزّهونا عن الربوبيّة و قولوا فينا ما شئتم(1)؛ به ما نسبت ربوبيت ندهيد و پس از آن هرچه خواستيد درباره ما بگوئيد». و اين از آن رو بود كه گروهى از مردم، آنان را به عنوان خدا برگزيده بودند و ائمه (عليهم السلام) از آن نهى مى كردند. اما پايين تر از مقام الوهيّت، همه خير در آن ها است و از جمله آنها عموم علم و قدرت مى باشد. در بعضى از زيارت هاى امام حسين (عليه السلام) و بعضى از فرازهاى «زيارت جامعه» مطالبى دال بر اين امر وجود دارد.

و اما آنچه كه در بعضى روايات است كه فرشته اى سلام به پيامبر خدا| ابلاغ كرده با آنچه گفتيم منافات ندارد و مثل آن مى ماند كه مَلكى نامه اعمال را به خداى متعال ابلاغ مى كند. و پرسش معصومان (عليهم السلام) از بعضى از چيزها دليل عدم علم آنان نيست و مانند پرسش خدا از موسى (عليه السلام) است كه پرسيد: {وَمَا تِلْكَ بِيَمِينِكَ يَٰمُوسَىٰ}(2)؛ «آنچه كه در دست راست تو است اى موسى چيست»؟ و موارد ديگرى كه براى رجوع كننده به روايات متواتر، مطلب پوشيده نمى ماند.

اكرم| گوشت مسمومى را كه در او تأثير گذاشته و در نهايت به شهادتش منجر شد، مى چشد و على (عليه السلام) وقت شهادتش را مى دانست با اين حال به مسجد مى رود، در حالى كه مى توانست در آن روز نايبى براى نماز جماعت بگيرد و يا پاسدارى با خود ببرد و يا آن كه ابن ملجم را زندانى كند و يا او را از مسجد بيرون كند و نگهبانانى بر او بگمارد و امثال اين كارها را انجام دهد.

اين كه گفته شود آنان به هنگام نزول مرگ نمى دانستند و يا مجبور بودند چنانكه در مسموم ساختن هارون و مأمون، امام كاظم و امام رضا (عليهما السلام) چنين بود و جواب هايى از اين دست، قانع كننده نيست و خلاف ظاهر ادلّه هست.

اگر علم غيبى مؤثر بود نبايد رسول اكرم| براى فقدان فرزندش ابراهيم مى گريست و امام حسين (عليه السلام) نيز براى از دست دادن اولاد و اصحابش نبايد گريه مى كرد چون آنان مى دانستند بلكه می ديدند كه اولاد و اصحابشان به بهشت پر نعمت منتقل شده اند. آيا كسى از ما كه با ديده يقينى ببيند فرزندش به جاى نيكويى منتقل می شود مى گريد؟ حتّى يعقوب (عليه السلام) نبايد از فراق يوسف (عليه السلام) می گريست چون مى دانست كه او زنده است و پس از مدتى به عنوان پادشاه به سوى او باز مى گردد.

در پاسخ اين ايراد كه حتى بر فرض مرگ يوسف (عليه السلام) ، چرا يعقوب (عليه السلام) چنين گريه مى كرد، به گونه اى كه ديدگانش سفيد شد و بيم آن مى رفت كه كور شود و يا هلاك گردد؟

ص: 55

بايد گفت كه: همان گونه كه چشمه و خورشيد منبع آب و نور هستند خداى سبحان براى معنويّات هم منابعى قرار داده است. يعقوب (عليه السلام) منبع عطوفت است تا مردم به او اقتدا كنند و از او كمك بگيرند و اگر چنين نبود مردم چيزى قابل اقتدا پيدا نمى كردند.

علم غيبى معصومان (عليهم السلام) در عواطف انسانى آنان تأثيرى نمی گذارد، تا الگو باشند وگرنه مردم خواهند گفت: على (عليه السلام) بدان جهت در جنگ ها شركت مى كرد كه مى دانست كشته نمى شود ولى ما كه نمى دانيم.

و حتى ميثم تمار با آن كه مى توانست از مكّه به جايى فرار كند كه دست ابن زياد به وى نرسد(1) ولى به كوفه آمد. و امثال اين نمونه ها زياد است.

قدرت غيبى نيز چنين است، و آن بزرگواران اين قدرت را جز براى اعجاز بكار نمى گرفتند. در حالى كه ائمه (عليهم السلام) بر رفع گرفتارى از خود و مؤمنان قادر بودند. پس معصومين (عليهم السلام) به عنوان مثال همانند وكيل انسان غنى هستند كه در اموال موكّل خود جز با اجازه او تصرّف نمى كند گرچه قادر به تصرف است. واللّه سبحانه العالم.

ص: 56

در صورت عدم وجود دلالات چهارگانه فوق به دلالت عرفى استناد شده است. و گاه حكم و يا علم به حكمى، منشأ تعليل يا توضيح بعضى از سخنان آن حضرت (عليها السلام) گشته است.

در بعضى موارد افزون بر مباحث اعتقادى، فلسفه احكام و احكام پنج گانه - وجوب، حرمت، كراهت، استحباب، اباحه - امور ديگرى را هم ذكر كرده ايم.

در اين كتاب غالبا به مباحثى كه از كلام آن حضرت (عليها السلام) استخراج مى شود پرداخته شده ولى احكامى كه از فعل و يا تقرير آن حضرت (عليها السلام) بدست مى آيد نيازمند كتابى پر برگ است و در ذيل اشاره گذرايى به نمونه هايى از فعل و سيره آن حضرت (عليها السلام) خواهيم داشت.

آموزى وجود دارد. اگر مسلمانان و حتى بشريّت آن ها را مى آموختند، در دنيا و آخرت سعادتمند مى شدند و ديگران را هم خوشبخت و سعادتمند مى ساختند. در ذيل به چند مورد و البته صرفا به عنوان نمونه اشاره مى كنيم:

ازدواج مبارك آن حضرت كه حضرت رسول| وى را در اول بلوغش به ازدواج اميرمؤمنان (عليه السلام) درآورد(1). اگر دختران در اوايل بلوغ ازدواج كنند خوشبخت شده و به مقدار زيادى ريشه هاى فساد در جامعه از بين مى رود. چون ازدواج دختران در آن سن به معناى ازدواج پسران در سنّ بلوغ است؛ بنابراين نفس، به افتادن در حرام ترغيب نمی شود.

ما گروهى از عشاير در سرزمين هاى اسلامى را ديده ايم كه با اين سيره زندگى مى كنند و در نتيجه جرم و فساد و خلاف، به ندرت اتفاق مى افتد و رقم آن به حدود صفر مى رسد. بر خلاف زمانى كه اين روش مورد عمل قرار نمى گيرد كه فساد به شدت بالا مى رود و موجب بيمارى ها و عقده هاى روانى، ناراحتى هاى عصبى، نابودى خانواده و مشكلات فراوانى مى گردد.

چنان كه در جهيزيّه كمِ حضرت زهرا (عليها السلام) درس بزرگى براى پايين آوردن مهرها و اكتفا به مقدار ممكن است. پيامبر اكرم| می فرمايد: «أفضل نساء أمتي أصبحهنّ وجها و أقلهنّ مهرا(2)؛ بهترين زنان

ص: 59

امّت من روشن چهره ترين و كم مهرترين آنان است».

و نيز مى فرمايد: «القناعة مال لا ينفد(1)؛ قناعت، مالى است پايان ناپذير».

و حضرت على (عليه السلام) مى فرمايد: «لاَ كَنْزَ أَغْنَى مِنَ الْقَنَاعَةِ(2)؛ گنجى غنى تر از قناعت نيست».

اين ها از رموز خوشبختى و سعادت و سوق دادن جوانان به شكل جدّى به پيشرفت است. چون زن و شوهر - پس از ازدواج - در راه پيشرفت زندگى باهم همكارى مى كنند و شايد اين بخش از اسرار اين آيه را روشن كند كه فرمود: {إِن يَكُونُواْ فُقَرَاءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِۗ وَاللَّهُ وَٰسِعٌ عَلِيمٌ}(3)؛ «اگر ندار باشند خدا از فضل خود آنان را بى نياز مى سازد» در حالى كه بالا بودن مهرها و مشكل بودن مقدمات و برنامه ازدواج و زيادى تشريفات موجب تأخير در ازدواج مى گردد و عده زيادى از زن و مرد در طول زندگى مجرّد مى مانند و اين حالت موجب زيان و خطرات فراوان مى گردد.

ص: 60

و نيز در اداره خانه توسط آن حضرت (عليها السلام) ، درس هايى بزرگ است. چون كارهاى خانه به آن حضرت محوّل شده بود و كارهاى بيرون به حضرت على (عليه السلام) (1). و اين تقسيم كار موجب آرامش روحى و سلامتى جسم مى گردد؛ چون كارهاى سخت - گرچه با خستگى و رنج همراه است - امّا موجب سلامتى و تندرستى مى گردد در حالى كه راحتى و سستى باعث بيمارى هاى گوناگون مى شود.

مؤيد اين سخن آن كه تاريخ - بر پايه استقراء کم - براى حضرت زهرا (عليها السلام) به غیر از يك مورد بيمارى دیگری گزارش نكرده است(2).

اما بيمارى آخر عمر آن حضرت (عليها السلام) از صدمه و ضربه اى بود كه از قرارگرفتن بين در و ديوار بوجود آمده و به شهادت آن حضرت صلوات اللّه عليها منتهى شد.

شايد براى آموزشِ تلاش و كار به امّت، وقتى آن حضرت از رسول اكرم| درخواست خدمتكار كرد، رسول اكرم| اجازه نداد با آن كه حضرت رسول| كريم و مهربان بود(3). و اين به خاطر آن بود كه حضرت زهرا (عليها السلام) الگوى زنان مسلمان در كار كردن باشد و شايد هم درخواست حضرت زهرا (عليها السلام) و پاسخ مثبت ندادن پيامبر| همه نوعى درس آموزى بود.

و بكار گرفتن فضّه از سوى آن حضرت (عليها السلام) به علّت ضرورتى بود

ص: 61

كه پيش آمد، چون كارهاى دستى سختى از قبيل آسياب كردن گندم، نان پختن، شستشو و غير آن، در كنار پرورش فرزندان و ضرورت توجّه به كارهاى آنان و رجوع زنان در بسيارى از مشكلات و مسايلشان به آن حضرت (عليها السلام) (1) موجب تراكم كارها گشته بود. و زمانى هم كه فضّه را بكار گرفت پيامبر| كارها را بين آن دو تقسيم كرد و چنانكه در متن تاريخ است يك روز آن حضرت و يك روز فضّه كارها را انجام مى داد(2). اين تقسيم كار، افزون بر آن كه درسى براى جامعه بود در همكارى و مشاركت در غم ها و گرفتارى ها با افرادى كه از نظر موقعيّت پايين تر هستند، تأكيدى نيز بر لزوم كار و تلاش على رغم وجود فرد ديگر بود.

شايسته يادآورى است كه فضّه شوهردار و داراى خانواده بود. اين موضوع از خبر قرآن خواندن وى در سفر حج و ملاقات فرزندانش در خانه حضرت زهرا (عليها السلام) فهميده مى شود(3). چه اين كه شأن اسلام آن است كه هيچ دخترى بدون شوهر نباشد.

حضرت سلمان وقتى كه حاكم مدائن بود با زنى ازدواج كرد كه او از شوهر سابقش دخترى ازدواج نكرده داشت، گفت: از رسول خدا| شنيده ام كه چنين فرمود: «اگر دخترى در خانه اى ازدواج

ص: 62

نكند و مرتكب زنا شود، كيفر زنا بر اهل خانه است»(1).

و اما در آسياب كردن، خمير درست نمودن، نان پختن، نخ ريسيدن، شستن لباس ها، مواظبت از فرزندان و انجام دادن امور ديگر خانه توسط آن حضرت (عليها السلام) به تنهايى و يا با همكارى با فضّه درس هايى براى چگونگى رفتار زن در زندگى زناشويى است.

حال اگر چنين روشى در خانه و خانواده هاى ما رواج پيدا كند آيا ما نيازمند واردات همه چيز، حتّى گوشت و امثال آن از نيازمندى هاى اوليّه و ضرورى خود از غرب و شرق خواهيم بود؟

سخن آن حضرت (عليها السلام) خطاب به حضرت على (عليه السلام) كه: «ما عهدتني كاذبة و لا خائنة(2)؛ هيچ دروغ و خيانتى از من به تو نرسیده است» آموزشى است براى چگونگى رفتار زنها با شوهران خود و گرنه حضرت على (عليه السلام) كه آن را مى دانست.

و در وارد نشدن پيامبر اكرم| به خانه حضرت فاطمه (عليها السلام) وقتى كه ديد پرده اى به در انداخته است(3)، درس ديگرى براى ما است. شايد حضرت زهرا (عليها السلام) عمدا پرده را زده بود تا وسيله آموزشى براى ما باشد و زنان در زمانى كه بسيارى از مردم در سختى زندگى بودند به سوى رفاه كشانده نشوند. حضرت رسول| فرمود: «ما آمن بي من بات

ص: 63

شبعانا و جاره جائع(1)؛ آن كه سير بخوابد و همسايه اش گرسنه باشد به من ايمان نياورده است».

در زندگى درخشان آن حضرت (عليها السلام) نكات درخشان ديگرى وجود دارد كه همه درس و برنامه تربيتى و راه هاى سعادت دنيوى و اخروى است.

در پايان اين گفتار يادآور مى شويم كه ما اين كتاب را به سه بخش تقسيم كرده ايم:

1. احكامى كه از «حديث كساء» استفاده مى شود.

2. احكامى كه از خطبه شريفه آن حضرت استفاده مى شود.

3. احكامى كه از ديگر روايات آن حضرت (عليها السلام) استفاده مى شود.

از خدا مى خواهم كه اين كار را مقرون خشنودى خويش و كارى سودمند بگرداند. او نزديك و پاسخگو است و سپاس خداى را در آغاز، فرجام، و آشكار و پنهان.

محمد شيرازى

قم مقدسه

1414ه. ق

ص: 64