بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

ص: 2

بيدارى مسلمانان؛

راهكارها و راهبردها

آية اللّه العظمى سيد محمد حسينى شيرازى قدس سره

ص: 3

* بيدارى مسلمانان؛ راهكارها و راهبردها

مؤلف: آية اللّه العظمى سيد محمد حسينى شيرازى قدس سره

مترجم: محمدعلى سلطانى

صفحه آرا: سجاد ناصرى

ناشر:

* زير نظر: گروه ترجمه آثار آية اللّه العظمى شيرازى

كليه حقوق طبع و نشر براى بنياد جهانى

آية اللّه العظمى شيرازى محفوظ است

www.iswf.net

ص: 4

3. ادغام جنبش ها... 63

4. نظام مندى مبتنى بر مشورت... 66

5. سازمان دهى بيدارگرانه... 69

6. سازمان دهى استوار... 72

7. نفى بت شدن تشكيلات... 76

8. مردمى بودن تشكيلات... 80

9. جلب رضايت مردم از سوى تشكيلات... 85

10. ايجاد هماهنگى بين احزاب و سازمان هاى مختلف در جهان اسلام... 89

بنيان سوّم: همكارى... 95

1. همكارى فراگير اسلامى و دستاوردهاى آن... 95

2. پايدارى... 100

3. پاكى مسؤولان نهضت... 104

4. ايستادگى... 108

5. درك پيوندهاى زندگى... 112

6. زهدورزى رهبران... 117

7. شهرت گريزى... 122

8. اخلاص... 126

9. كار پى گير... 129

10. فروتنى... 132

11. شايستگى ذاتى براى جنبش... 136

12. آراستگى به آداب والا... 139

13. دورى از قدرت ها... 143

14. برآوردن نيازهاى مردم... 148

15. استوارى كارها... 152

ص: 6

16. وفا... 156

بنيان چهارم: صلح... 161

2. صلح نيك فرجام ترين... 166

3. هميشه صلح... 170

4. صلح، سنت پيامبران و پيشوايان عليهم السلام... 173

5. صلح خواهى ضامن ماندگارى عقيده... 176

6. مسالمت بين اعضاى نهضت... 181

7. دستاوردهاى صلح جويى... 184

8. توازن فكرى و عملى و زايش صلح... 188

9. عناصر تشكيل دهنده صلح در درون نهضت... 191

10. تلقين صلح خواهى... 194

بنيان پنجم: خودكفايى... 199

1. به سوى خودكفايى... 199

2. تحريم كالاهاى خارجى... 203

3. تحريم همه جانبه... 208

4. حمايت از اقتصاد ملّى... 212

5. همه چيز در خدمت خودكفايى... 215

6. خودكفايى فراگير... 218

7. در مسير اقتصاد اسلامى... 222

8. حفظ اتحاد و يكپارچگى... 226

بنيان ششم: روش حكومت اسلامى... 231

1. فراگيرى... 231

2. ناديده گرفتن گذشته... 234

3. دلايل ناديده گرفتن گذشته... 238

ص: 7

4. توجه به شايستگى ها و پرهيز از پاك سازى... 242

5. ابعاد گوناگون شيوه و منش حكومت... 245

6. حلّ مشكلات حكومت... 250

7. تكميل كادر حكومتى، در هر شرايط... 253

8. حكومت آرمانى... 256

9. آزادىِ تحصيل، حكومت و ثروت... 259

بخش دوم: امور حكومت اسلامى و راه دستيابى به آن

انواع حكومت و چگونگى حكومت در اسلام... 265

حكومت جديد و تنگناها... 269

دولت يكپارچه اسلامى... 271

چگونگى تعامل نظام اسلامى... 273

حكومت اسلامى، حكومت برتر... 277

حفظ حكومت اسلامى... 280

چگونگى رفتار حاكم اسلامى... 283

حركت در راه رسول خدا صلى الله عليه و آله... 287

جنگ و حكومت... 291

تشكيلات حكومت اسلامى... 296

راه هاى دستيابى به حكومت... 298

رأس و قاعده... 302

برزخ دين خواهى و دنياپرستى... 305

معرفت و خردورزى... 313

ثبات حكومت... 323

مهار دشمنى ها... 331

ص: 8

دژ مستحكم دولت... 334

عالى ترين مقام و دولت آينده نگر... 338

حكومت اسلامى در روزگار پيامبر صلى الله عليه و آله و اميرمؤمنان عليه السلام... 345

گستره حكومت پيامبر صلى الله عليه و آله... 345

على عليه السلام رئيس بزرگ ترين دولت جهان... 346

مقبوليت مردمى... 346

جمعيت مركز حكومت امام عليه السلام... 347

توسعه كشورهاى اسلامى... 347

خودكفايى در زمان امام عليه السلام... 347

مغازه هاى رايگان... 347

پيامبر صلى الله عليه و آله تغيير نكرد... 348

وفادارى پيامبر صلى الله عليه و آله... 348

فصل نخست: شمه اى از احوال رسول اكرم صلى الله عليه و آله... 351

گسترش شهر مدينه... 352

صفه مسجد... 352

چتر رفاه بر پايتخت پيامبر صلى الله عليه و آله... 352

حكومت آرمانى... 353

مساوات براى همه... 353

ايثار مسلمانان... 354

روزگارى نو... 354

شمه اى از سيره پيامبر صلى الله عليه و آله... 355

فروتنى پيامبر صلى الله عليه و آله... 355

پدرى دلسوز... 356

نيكى، پاداش بدى... 357

ص: 9

گذشت پيامبر از اهل مكه... 357

گذشت از قاتل دختر و عمو... 358

مورد ديگر... 358

همدردى با زنى مشرك... 359

گذشت پيامبر از قاتل خويش... 360

سخاى پيامبر صلى الله عليه و آله... 360

وعده دادن، به وقت تنگدستى... 361

اخلاق پيامبر صلى الله عليه و آله... 362

نبود ماليات بر ارث... 362

رفتار پيامبر عليه السلام با يهوديان... 363

فعاليت مداوم... 364

عنايت به نيازمندان... 364

همكارى با اصحاب... 365

پرهيز از بيگارى خواهى... 365

رداى پيامبر صلى الله عليه و آله زيرانداز مهمان... 366

پيامبر صلى الله عليه و آله در كنار خدمت كاران... 366

ملاطفت با كودك... 367

جلب خشنودى مردم... 367

فرمان به نيكى... 368

دشمن زدايى و دوست آفرينى... 369

بى اعتنايى به سخن چينان... 369

مهربانى با حيوانات... 370

ناراحت نكردن گربه... 371

گرامى داشتن ميهمان... 371

ص: 10

گرامى داشتن پدر، مادر و خواهر رضاعى... 371

مجلس پيامبر صلى الله عليه و آله... 372

فروتنى پيامبر صلى الله عليه و آله... 372

فضل بن عباس همراه پيامبر صلى الله عليه و آله... 372

كار در خانه... 373

پيامبر و امانت... 373

داورى قاطع... 374

اذعان دشمنان به والايى هاى پيامبر صلى الله عليه و آله... 374

چوپانى پيامبر صلى الله عليه و آله... 374

نرم خويى پيامبر صلى الله عليه و آله... 375

لزوم پيروى از پيامبر صلى الله عليه و آله... 375

فصل دوم: شمه اى از رفتار، حكومت و گفتار اميرمؤمنان عليه السلام... 377

زمامدار و مهربانى... 377

ناهمسنگى نيكوكار و بدكار... 378

نيكوكارى زمامدار... 378

طبقات توده ها... 378

عدالت گسترى... 379

ويژگى قاضى... 379

نظارت بر رفتار كارمندان... 379

توجه به بازرگانان... 380

طبقه محروم... 380

ديدار آزادانه... 380

وفاى به عهد... 381

اخلاق حاكم... 381

ص: 11

نامه امام به رفاعه... 381

پرهيز از رشوه... 382

در پى رضايت خدا و مردم... 383

امام و انتخاب مردم... 383

سياست كلى امام عليه السلام... 383

توصيف بيعت با امام عليه السلام... 384

عدم پذيرش حكومت منحرف... 385

انتخاب خط صحيح... 385

عزل قاضى... 386

علامت والى... 386

شيوه حكومتى امام عليه السلام... 387

نمونه هايى از رفتار علوى... 387

خوراك امام عليه السلام... 387

عدالت در بيت المال... 388

برآوردن نياز يك زن... 389

سرپرستى يتيمان... 389

امام و بخشودن گنه كار... 390

جامه وصله دار... 390

فروختن شمشير براى تهيه غذا... 391

نه ساختن خانه، نه زر اندوزى... 391

خوراك امام عليه السلام... 392

جامه ارزان قيمت... 393

سيرى، هرگز... 393

گوشت سالى يك بار... 394

ص: 12

خدمت به ميهمان... 394

نيازمندى هاى خانه... 395

تنها راه رفتن... 396

امام عليه السلام و عثمان... 396

امام عليه السلام و خوارج... 397

تعامل با ابن كواء منافق... 397

عنايت امام عليه السلام به ناتوانان... 398

گذشت امام عليه السلام از جنايتكاران جنگى... 398

بى اعتنايى به ثروت... 399

كار كردن امام عليه السلام... 400

احتياط امام عليه السلام در بيت المال... 400

نظارت دقيق بر كار واليان و گماردگان... 401

شيوه جمع آورى ماليات... 402

رضايت ماليات دهندگان... 403

سفارش درباره قاتل... 403

متن وصيت امام عليه السلام... 404

نكشتن توطئه گران... 406

دسترسى همگان به امام عليه السلام... 406

لطف امام عليه السلام با دشمنان خود... 407

احتياط در حفظ جان ها... 408

دفاعى بودن جنگ هاى پيامبر صلى الله عليه و آله و على عليه السلام... 408

تظاهرات و اعتصاب در زمان امام عليه السلام... 408

اختيارات قضات در زمان امام عليه السلام... 409

امام در حضور قاضى... 410

ص: 13

آزادى رأى در روزگار امام عليه السلام... 410

سيراب كردن دشمن... 411

پيروى از پدر و جد... 411

دلسوزى امام عليه السلام نسبت به يتيمان و بيوه زنان... 412

به دوش كشيدن مشك بيوه زن... 412

بيم پيامبر صلى الله عليه و آله و اميرمؤمنان عليه السلام از كوچك ترين گناه... 413

سازشكارى هرگز!... 414

نظارت دقيق امام عليه السلام... 414

امام از زبان ضرار... 417

اسلام تنها دين آزادى بخش... 418

رهبران نهضت هاى آزادى بخش... 419

مزدوران مدعى آزادى بخشى... 420

آزادسازى فلسطين، چگونه؟... 421

دو حديث درباره چگونگى عمل حاكم اسلامى

1. عهدنامه رسول خدا صلى الله عليه و آله به فرمانداران خود... 423

وجوب محاسبه نفس... 423

يادكرد پندهاى پيشينيان... 424

در فرمان اميران به عدل و انصاف در مورد شهروندان... 427

اندر شناختن طبقات مردم... 430

مسؤوليت هاى حاكم نسبت به سربازان... 431

يادكرد آنچه كه در كار داورى بايد انجام داد... 433

يادكرد آنچه را كه بايد حاكم از امور كارگزارانش مورد توجه قرار دهد... 434

رابطه بايسته والى با خراج گزاران... 435

ص: 14

يادكرد چگونگى توجه به كار ديوانيان... 438

يادكرد چگونگى نظارت زمامدار بر امور تاجران و پيشه وران... 439

وظيفه والى نسبت به امور فقيران و مسكينان... 440

يادكرد ادب و نيك سيرتى حاكم... 441

قرار دادن پاره اى از وقت براى خداى متعال... 441

2. نامه امام صادق عليه السلام به نجاشى... 443

حقيقت جنبش و حكومت اسلامى... 451

حكومت، مردمى يا ديكتاتورى... 451

نهضت مردمى حقيقى... 452

تأثير جريان مردمى... 453

استكبار و استضعاف... 454

حكومت مردمى و آزادى هاى مردمى... 455

نشانه هاى سلطه گران... 456

ديكتاتورى، عامل اختلاف و تجزيه... 456

قدرت هاى بزرگ عليه توحيد و اتحاد... 457

امتداد قوانين اسلامى در بين مسلمانان... 458

مسلمانان بر گرد اسلام و عالمان مسلمان... 459

شهادتين، كليد هر چيز... 460

ص: 15

ص: 16

ص: 18

ص: 20

بنابراين لازم است براى از بين بردن اين مرزها و قوانين ساختگى، همه تلاش ها به كار گرفته شود تا كشورهاى اسلامى همچون گذشته، متحد گردند و يك ميليارد مسلمان حكومتى يكپارچه داشته باشند. روشن باشد كه اين كار چيز محال و شگفت نيست، در چين كمونيست قبلاً حكومت هاى متعدّدى وجود داشت، اما حكومت چين توانست با وضع قوانين آنها را متحد كند و دولتى يك ميلياردى به وجود آورد.

ما در پى آنيم كه كشورهاى اسلامى زير سايه قوانين الهى قرار گرفته و يكپارچه شوند و فرد مسلمان از طنجه تا جاكارتا و از داكا تا طرابلس سفر كند و خود را در آن كشورها بيگانه نداند و در برابرش مرزهاى استعمارى و قوانين وضعى جاهلى قرار نداشته باشد. در پاسخ اين كه چگونه مى توان به اين هدف دست يافت؟ مى گوييم:

نخست: بايد آگاهى اسلامى گسترده اى در سطح امّت پديد آيد تا انسان مسلمان وظيفه خود را بداند و اين امر به طور طبيعى نيازمند نشر دست كم يك ميليارد كتاب آگاهى بخش است كه در آن آگاهى هاى: اقتصادى، سياسى، اجتماعى، تربيتى، اعتقادى و غير آن باشد.

دوّم: ايجاد تشكيلات و سازمان ها؛ بدين ترتيب كه دست كم بيست ميليون سازمان اسلامى و سر گروه فعال، داشته باشيم، چون مسلمانان يك ميليارد نفر هستند و در نتيجه هر گروه، مسئوليت سازماندهى و جهت دادن پنجاه مسلمان را به عهده بگيرد.

با دو روش ياد شده خواهيم توانست حكومت اسلامى را بازآفرينى كنيم، حكومتى كه قوام آن بر دو چيز است: نخست آن كه همه قوانين آن از كتاب، سنّت، اجماع و عقل برگرفته شده باشد و ديگر آن كه عالى ترين مقام حكومتى مرضىِّ خداى متعال باشد و اين خشنودى با وجود شروط رهبرى حكومت اسلامى در آن شخص و منتخب بودنش از سوى اكثريّت امّت - چنان كه آيات و روايات بر آن دلالت دارند - تحقق خواهد يافت.

قوانين آنان كه الهى بود اكنون وضعى شده است. اين پراكندگى و تفرقه از آن روى دامنگيرشان گشته كه اسلام را در عمل به عنوان روش زندگى برنگزيده اند. خداى سبحان، درباره پيامد چنين رويگردانى مى فرمايد: «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَن ذِكْرِى فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكًا وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَمَةِ أَعْمَى * قَالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِى أَعْمَى وَ قَدْ كُنتُ بَصِيرًا * قَالَ كَذَ لِكَ أَتَتْكَ ءَايَتُنَا فَنَسِيتَهَا وَ كَذَ لِكَ الْيَوْمَ تُنسَى(1)؛ و هركس از ياد من دل بگرداند، در حقيقت، زندگى تنگ [و سختى ]خواهد داشت و در روز رستاخيز او را نابينا محشور مى كنيم. مى گويد: پروردگارا، چرا مرا نابينا محشور كردى، با آن كه بينا بودم؟ مى فرمايد: همان طور كه نشانه هاى ما بر تو آمد و آن را به فراموشى سپردى، امروز همان گونه فراموش مى شوى».

گرفتارى در زنجيره اى از مشكلات، نتيجه طبيعى كسانى است كه از ياد خدا روى بر مى تابند و فرمان او را اطاعت نمى كنند و در دنيا و آخرت زيان آشكارى نصيب آنان مى شود. خود ما سرگذشت مسلمانان را در جهان ديده ايم. اكنون مسلمانان گروه گروه و پراكنده هستند و به تعبير قرآن كريم «طَرَآئِقَ قِدَدًا»(2)؛ «فرقه هاى گوناگون» شده ايم و مرزهاى ساختگى بين كشورهاى اسلامى كشيده شده است. وانگهى در حالى كه مسلمان برادر مسلمان است، امروز دشمن يكديگر شده اند و مصداق اين آيه گشته اند: «يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُم بِأَيْدِيهِمْ وَ أَيْدِى الْمُؤْمِنِينَ فَاعْتَبِرُوا يَأُولِى الْأَبْصَرِ»(3)؛ «به دست خود و دست مؤمنان خانه هاى شان را ويران مى كنند، پس اى ديده وران عبرت گيريد».

بر كسى پوشيده نيست كه اين آيه درباره كافران نازل شده، اما امروزه بر مسلمانان منطبق است. امروز مسلمانان در هرجا از نظر فرهنگى، سياسى و اقتصادى عقب مانده اند. جنگ عراق عليه ايران كه حزب بعث عليه امّت مسلمان عراق و ايران برافروخته چيزى جز بازى استعمارى نيست كه قربانيان آن جوانان مسلمان ايرانى و عراقى اند و طبق برخى آمارها شمار كشته هاى دو طرف به دويست هزار رسيده است. راستى چرا اين جنگ آغاز

ص: 23

شد؟ پاسخ آن است كه حزب بعث آن را برافروخته و امريكا، اسرائيل، انگليس، فرانسه، روسيه و چين هم او را تأييد و با برنامه ريزى، راهكار، پول و اسلحه حمايتش مى كنند.

موضع ما در برابر آن چيست؟ چرا ناموس مسلمانان مورد تجاوز قرار مى گيرد؟ چرا كشورهاى مان نابود مى گردد؟ چرا ثروت هاى مان مصادره مى شود؟ چرا پول هاى مان هزينه خريد اسلحه و قتل و خون ريزى مى شود؟

چندى پيش جنگى ميان كردها و عرب هاى عراق به وجود آمد و بيش از بيست سال طول كشيد و شايد تاكنون هم ادامه دارد، اما چرا اين جنگ آغاز شد؟ گروه هايى هستند كه به ناسيوناليسم اعتقاد دارند، حال آن كه ملّى گرايى از اسلام نيست. در حديثى با منطوق نفى ناسيوناليسم آمده است كه: «من تعزّى بعزاء الجاهلية فأعضوه بهن أبيه و لا تكنّوا؛ هر كس به افتخارات جاهلى فرا خواند و بدان دعوت كند او را بگوييد: شرمگاه پدرت را گاز بگير و با كنيه از او ياد نكنيد».

افتخار به قوميّت، قبيله، منطقه و زبان رفتارى جاهلانه است. قوميّت جز روش ابوجهلى و ابولهبى و كفار جاهلى نيست، پس چرا گروهى از مسلمانان آن را روش و شعار خودشان قرار داده اند؟ و فرياد قوميّت عربى (پان عربيسم) - كه تاكنون ادامه دارد - قوميّت ايرانى (پان ايرانيسم) در زمان دو پادشاه سابق، قوميّت تركى (پان تركيسم) در زمان آتاتورك، قوميّت كردى (پان كرديسم) و يا ديگر قوميّت ها سر مى دهند؟

همين قوميّت هاست كه موجب از دست رفتن فلسطين گشت. در فلسطين، لبنان، مصر، اردن و جزيره العرب ما را كشتند (انگليسى ها و مزدوران آنان در اطراف جزيره العرب در يك جبهه بيش از صد و پنجاه هزار انسان مسلمان را كشتند).

در فيليپين، كشمير، اريتره، سومالى، برمه، پاكستان شرقى و غربى (روزى كه شرق پاكستان از غرب آن جدا شد) و در يمن ما را كشتند و يمن را دو نيمه كردند. چرا يك قرن است كه كشته و زندانى مى شويم و ناموس مسلمانان مورد تعرض قرار مى گيرد؟

به كشورهاى گسترده و پراكنده اروپايى بنگريد كه نزديك به ششصد و پنجاه ميليون

ص: 24

نفر جمعيت دارد و نزديك به چهل سال است در بين آنان نه جنگى وجود دارد و نه كودتا و همه جنگ ها و كودتاها در كشورهاى اسلامى است و اين جز دام هاى استعمارگران و مستكبران نيست كه براى نابودى و از بين بردن ما به كشورهاى ما آمده اند و منابع ما را غارت مى كنند و خون هايمان را مى ريزند و در بازداشت گاه ها و زندان ها شكنجه مان مى دهند. اكنون در زندان هاى بعثى ها در عراق بيش از سيصد هزار انسان مسلمان زير يوغ ستم آنان گرفتار آمده اند. در بين آنان مردان و زنان كهن سال، دختران و پسران جوان و حتى كودكان وجود دارند.

اين پديده هاى شوم و جبارانه چگونه به وجود آمده است؟ آيا حزب بعث چنين حقى دارد؟ وانگهى به چه حقّى به قدرت رسيده اند؟ آرى، حزب بعث با حق زور و سر نيزه و تانك به قدرت رسيدند، درست مانند دزدان و راهزنان. دزد اسلحه را به طرف انسان مى گيرد و دستور مى دهد لباس هايش را درآورد و همراه دارايى اش به او بدهد و با همين قدرت و حق جائرانه، بر هر آنچه دارى سيطره پيدا مى كند. حزب بعث نيز چنين كرد، چرا كه شبانه و با برنامه ريزى امريكا، اسرائيل و بريتانيا آمدند و قدرت را در دست گرفتند.

رويگردانى ما از خدا و قوانين الهى و از وحدت مسلمانان، باعث اين همه مشكلات گشت و چاره اى جز بازگشت به حكم خداى متعال نيست، يعنى مسلمانان را متحد سازيم و حكومت اسلامى با يك ميليارد جمعيت را بدون مرز و مانع و قيد و شرطى برپا داريم. بايد كشورهاى اسلامى يكپارچه باشند و تحقق خارجى وحدت اسلامى جز از راه احساس اتحاد در ژرفاى جان مسلمانان ممكن نخواهد بود. امّت يكى، پروردگارمان يكى، كتاب مان يكى، پيامبرمان يكى و شريعت اسلامى بر كتاب و سنّت استوار است و بايد ما به طور كامل از آن پيروى كنيم. روشن باشد كه اسلام در نماز، روزه، تعمير مسجد و امثال آن منحصر نيست، البته اينها بخشى از اسلام است و در كنار آنها اجزاى ديگرى است كه از جمله آنها وحدت كشورهاى اسلامى در زير يك پرچم مى باشد.

ص: 25

اسرائيل توزيع شد. مفهوم آن اين است كه هر اسرائيلى - از كوچك تا بزرگ - هر كدام پنج كتاب دريافت كرده اند. اسرائيل به مردمش آگاهى هاى انحرافى و ستمگرانه مى دهد و همه تلاشش را بر مسموم كردن فكر و فرهنگ متمركز كرده است. پس چرا ما كه بر حق هستيم براى يك ميليارد مسلمان چنين كارى نكنيم؟ اسلام به كتاب، نوشتن و خواندن تشويق مى كند و بنابر مشهور نخستين سوره اى كه نازل شد سوره «إقرأ» (علق) بود كه در آن از خواندن و نوشتن سخن رفته است. رسول اكرم صلى الله عليه و آله نيز درباره دانش اندوزى مى فرمايد: «طلب العلم فريضة على كلّ مسلم و مسلمة(1)؛ طلب علم بر هر مرد و زن مسلمان واجب است».

امام صادق عليه السلام فرمود: «ليت السياط على رؤوس أصحابي حتّى يتفقّهوا في الحلال والحرام(2)؛ اى كاش تازيانه بر سر ياران من مى بود تا دانش حلال و حرام را بيندوزند».

تفقّه به معناى فهميدن است كه يكى از جزئياتش درك زندگى مى باشد. آن حضرت در حديثى ديگر فرمود: «العالم بزمانه لا تهجم عليه اللوابس(3)؛ آگاه به زمان خود گرفتار شبهه ها نمى شود». «لوابس» جمع «لابسه» است، يعنى امور شبهه ناك كه موجب انحراف و ناآگاهى فرد مى گردد. از اين رو اگر ما يك ميليارد كتاب چاپ و در بين مسلمانان توزيع كنيم، گامى در راه آگاهى بخشى برداشته ايم. زمانى كه جمعيت جهان چهار ميليارد بود، در مجله اى آمده بود: اتحاد جماهير شوروى فقط در يك سال 21 ميليارد كتاب چاپ و توزيع كرد.

همچنين «كتاب سرخ» مائو كه بيش از نيم قرن از تاريخ انتشار آن نمى گذرد به چهارصد زبان ترجمه شده است. در مقابل قرآن كريم كه پانزده قرن از نزول آن بر پيامبر اسلام صلى الله عليه و آلهمى گذرد، ترجمه هاى آن بنا به گفته آگاهان از 230 زبان فراتر نرفته است! چرا ما در شرايطى كه ديگران در پى آگاهى بخشى هستند، اين بايسته را رها كرده ايم؟

اميرمؤمنان عليه السلام فرمودند: «و اللّه اللّه في القرآن لا يسبقكم بالعمل به غيركم(4)؛ خدا را خدا را

ص: 27

در مورد قرآن، كه در عمل به آن ديگران بر شما پيشى نگيرند».

ما آگاهى دهى به مردم و نشر معارف الهى را رها كرديم و عقب مانديم، اما باطل گرايان و منحرفان به نشر افكارشان پرداختند و پيش افتادند و اين سنّت الهى در زندگى است. فرهيخته كردن و آگاهى بخشى به يك ميليارد مسلمان يكى از پايه هاى بنيادى در ايجاد حكومت يك ميلياردى مسلمانان است و به جهت اهميّت آگاهى و رشد فكرى است كه خداى سبحان مى فرمايد: «إِنَّ إِبْرَ هِيمَ كَانَ أُمَّةً...»(1)؛ «به راستى او ابراهيم يك امّت بود».

خداوند ابراهيم عليه السلامرا يك امّت مى داند و علت آن رشد فكرى اوست، چنان كه فرمود: «وَ لَقَدْ ءَاتَيْنَآ إِبْرَ هِيمَ رُشْدَهُ...»(2)؛ «در حقيقت پيش از آن، به ابراهيم رشد [فكرى]اش را داديم».

ما بايد در راه رشد فكرى مسلمانان جهاد كنيم؛ جهاد با قلم، زبان و انواع رسانه هاى تبليغى تأثيرگذار امروزى و اين، برتر از جهاد در ميدان جنگ است. لذا در حديث آمده است: «مداد العلماء أفضل من دماء الشهداء(3)؛ مركّبِ [قلمِ] عالمان از خون شهيدان برتر است»

دليل آن روشن است، زيرا قلم و بيان دو عاملى است كه مردم را به سوى جهاد در ميدان هاى جنگ گسيل مى دارد. افزون بر آن كه اين دو، از شريعت و دست آوردهاى جهاد در ميدان جنگ پاسدارى مى كنند. قلم دانشورانى چون: صدوق، مفيد، كلينى، مجلسى، سيّد مرتضى، علاّمه، محقق، شهيد اوّل و شهيد ثانى و غير آنان، تعاليم رسول اكرم صلى الله عليه و آله و قوانين و دستورات اسلام را به ما رسانده است. اين قلم بود كه اخبار جنگ و جهاد پيامبر صلى الله عليه و آله و اخبار انقلاب امام حسين عليه السلامو شهادتش را به ما رساند. قلم و كتاب همه اين چيزها را براى ما حفظ كرده و فرهنگ اسلامى را به طور كامل به ما رسانده است. با كار

فرهنگى گسترده و انديشه پرورى، بخشى از وظيفه اى را كه خدا بر ما واجب كرده به انجام خواهيم رساند و گام اول را در راه ايجاد حكومت اسلامى جهانى برخواهيم داشت.

ص: 28

از جمله دلايلى كه ضرورت و لزوم منتخب بودن حاكم با اكثريت آرا را اثبات مى كند، حديث سليم بن قيس هلالى است. او از اميرمؤمنان عليه السلامنقل مى كند كه فرمود: «الواجب في حكم اللّه و حكم الإسلام على المسلمين بعد ما يموت إمامهم أو يقتل؛ ضالاً كان أو مهديا، أن لا يعملوا عملاً و يقدّموا يدا و لا رجلاً قبل أن يختاروا لأنفسهم إماما عفيفا عالما ورعا، عارفا بالقضاء و السنة، يجبي فيئهم، و يقيم حجّهم و جمعتهم(1)؛ بر مسلمانان است هنگامى كه امام شان مى ميرد يا كشته مى شود، پيش از هر اقدامى و گامى براى خود پيشوايى پاكدامن، عالم، پرهيزگار و آگاه به قضاوت و سنّت برگزينند تا خراج آنان را جمع كند، حجشان و [نماز ]جمعه شان را برپا دارد و صدقه هايشان را گرد آورد».

شبيه اين حديث با كمى اختلاف در الفاظ از امام رضا عليه السلام نقل شده. حال اگر چنين آگاهى هايى به مسلمانان بدهيم خود به خود حكومت هاى نظامى، وراثتى و غيرشورايى مورد پذيرش واقع نمى شود و آنچه هم موجود است به طور طبيعى از بين خواهد رفت.

دوم: بايد تمام كشورهاى اسلامى زير بيرق حكومت يكپارچه يك ميلياردى مسلمانان متّحد شوند. پرسشى كه در اين جا مطرح است اين كه با حاكمان كنونى چه كنيم؟ پاسخ آن است: همان كارى را انجام دهيم كه رسول خدا صلى الله عليه و آله پس از فتح مكّه با مردم آن جا كرد. يعنى اگر حاكمان فعلى از شروط لازم براى فرمانروايى برخوردار باشند و اكثريت مردم به آنان خشنودند در منصب خود باقى مى مانند و اگر چنين نبودند، همانند افراد عادى زندگى

كنند و مورد تعرّض قرار نخواهند گرفت، زيرا اسلام گذشته را ناديده مى گيرد.

از اين رو وقتى پيامبر صلى الله عليه و آله مكه را فتح كرد از حاكمان و مجرمان آن جا چشم پوشى كرد و به سبب كارهاى پيشين شان، آنان را مؤاخذه نكرد و ابوسفيان و صفوان و امثال آنان را با فرمان: «إذهبوا فأنتم الطلقاء(2)؛ برويد كه شما آزاد شده هستيد» عفو نمود و هيچ كس را نكشت و خونى نريخت و اموالى مصادره نكرد و هرگز دست به چنين كارهايى نزد همه اين كارها موجب شد تا حكومت پيامبر صلى الله عليه و آلهپابرجا بماند. زمانى كه پيامبر صلى الله عليه و آلهمكه را ترك مى كرد،

ص: 30

عتاب بن اُسيد را كه جوانى تقريبا بيست ساله بود - فرمانرواى مكه - شهرى كه بيش از بيست سال مركز حركت هاى ضد پيامبر بود - گرداند و هيچ نگهبان و نيروى ويژه، اطلاعات، نيروى نظامى و يا گروهى سركوب گر به كار نگماشت. شگفتا كه تا هنگام وفات پيامبر صلى الله عليه و آله هيچ ناآرامى به وجود نيامد.

چگونه جوانى توانست آرامش پايتخت استراتژيكى چون مكّه مكرمه را حفظ كند؟ آيا اين شرايط دستاورد سياست عدم خشونت نبود كه پيامبر صلى الله عليه و آله در برابر اهل مكّه در پيش گرفت. بنابراين بر نويسندگان و متفكران است كه در مورد ضرورت مشورتى بودن حكومت و وجوب برپاداشتن حكومت يكپارچه جهانى و لزوم در پيش گرفتن سياست عدم خشونت در همه زمينه ها آگاهى لازم را به توده هاى مردم بدهند.

كدام از اين ها راهكار ويژه اى مقرر دانسته كه بايد آن را شناخت، سپس به چگونگى اجرايى كردن آن در شرايط كنونى رسيد.

از يك قرن قبل رويكردهاى اسلامى زيادى براى بازگرداندن اسلام به زندگى چهره نموده است از قبيل قيام سنوسى در ليبى، مهدى در سودان، جمال الدين اسدآبادى و محمد عبده و مجدّد شيرازى و آخوند خراسانى و ميرزا محمدتقى شيرازى رهبر انقلاب سال 1920 ميلادى در عراق بر ضد استعمارگران انگليسى و بسيارى ديگر، اما با كمال تأسف حكومت يكپارچه اسلامى تحقق نيافت و مسلمانان مجددا اسير شرق و غرب شدند، راستى چرا چنين شد؟

چنان كه قراينى چند دلالت مى كند، علّت آن اين است كه امت اسلامى فقط به مبارزه منفى توجه داشت، اما جنبه اثباتى آن كه طرح برنامه هاى جانشين و متكامل است مورد توجّه قرار نداد و اگر هم مطرح بود، به مرحله اجرا نرسيد. از اين رو بايد در حركت آينده جهانى خود اين كمبود را جبران كنيم. در اين روند بايد جنبه مثبت را نيز بشناسيم كه عبارت است از نحوه حكومت در آينده بر اساس مقررات اسلامى. ديگر اين كه با نشر ميليون ها نسخه كتاب كه جايگزينى كامل و با برنامه هاى مشخص و اصول روشن و روش و اهداف شفاف ارائه مى دهد، اين آگاهى به توده ها رسانده شود و اگر چنين كارى را انجام ندهيم، بدبختى و فاجعه بار ديگر تكرار خواهد گشت.

مثال روشن و زنده براى ما در اين خصوص تلاشى است كه مسلمانان انجام داده و حكومت اموى را ساقط كردند، اما حكومت در دست افراد امين قرار نگرفت و زمام حكومت در دست گروهى از عباسيان افتاد و آنان همان جناياتى مرتكب شدند كه امويان بدان مى پرداختند. دليلش اين بود كه مسلمانان آگاهى اسلامى كامل نداشتند و مى پنداشتند كه اگر ابومسلم خراسانى، ابومسلمه خلاّل، منصور، سفّاح و امثال آنان حكومت را در دست بگيرند آسمان بر سر آنان زرافشانى خواهد كرد و نينديشيدند كه خلافت، حق امام معصوم است و او از ديگران به آن شايسته تر است، و با اين حال نمى شود حكومت را

ص: 32

تسليم ديگرى كنند؟

اين از يك جهت و از جهت ديگر فكر نكردند كه اگر همه امكانات در دست يك نفر و يا يك حزب و يا يك خاندان قرار گيرد انحصارطلب خواهند شد و قدرت همان گونه كه پيشينيان را مست كرد آنان را نيز مست خواهد كرد. خداوند مى فرمايد: «كَلاَّ إِنَّ الاْءِنسَنَ لَيَطْغَى * أَن رَّءَاهُ اسْتَغْنَى»(1)؛ «حقا كه آدمى نافرمانى مى كند. هرگاه كه خويشتن را بى نياز ببيند».

نيز در حديثى از اميرمؤمنان عليه السلامآمده كه فرمودند: «من ملك استأثر(2)؛ آن كه توانمند گردد [و به ثروت و قدرت رسيد]، خودكام گردد».

اينان امام معصوم عليه السلام را فراموش كردند و بنيان شورا را كه خداوند آن را براى بعد از امام، مقرر كرده است فراموش كردند و حكومت به دست گروهى افتاد كه دست آوردهاى انقلاب بر ضد امويان را از بين برد و پس از آن كه انحراف حكومت بنى عباس برايشان روشن گشت، بيشترين شان از ايستادگى در برابر آن ها خوددارى كردند. آيا اينها به علت عدم آگاهى نبود؟ به هر حال در نتيجه انحصار قدرت در دست عباسيان و ديكتاتورى آنها، تصفيه حساب هاى درون گروهىِ سختى در بين آنان چهره نمود كه ابومسلم خراسانى (رهبر انقلاب بر ضد امويان) نيز از آن جان سالم به در نبرد.

ابومسلم وقتى اين موضوع را فهميد گفت: «ماجراى من و خليفه به داستان عابد و شير مى ماند كه چون عابد استخوان هاى پوسيده شيرى را ديد از خدا خواست آن را دوباره زنده كند و زمانى كه خداوند دعاى او را مستجاب كرد و شير را زنده ساخت. شير به عابد حمله كرد تا او را بدرد. عابد به شير گفت: تو مى خواهى مرا پاره كنى، با اين كه من از خدا خواستم تو را زنده كند؟ شير گفت: همان گونه كه با يك دعا توانستى مرا زنده كنى خواهى توانست با دعايى مرا از بين ببرى. بنابراين ترجيح مى دهم پيش از آن كه مرا بكشى تو را از بين ببرم. خليفه عباسى نيز چنين مى انديشد، زيرا من بودم كه انقلاب كردم و او را به تخت خلافت نشاندم. بنابراين مى توانم بار ديگر انقلابى عليه او به راه اندازم و او را از تخت به

ص: 33

زير بكشم. لذا بر آن است پيش از آن كه من به حساب او برسم، او مرا نابود كند.

اين كه در حالت فقدان آگاهى توده ها و در شرايط عدم توزيع قدرت و انحصار آن در دست گروهى، انقلابى فرزندانش را بخورد، امرى طبيعى است. پس، بر ما لازم است كه: نظام هاى ستمگر در كشورهاى مان را از بين ببريم. ديگر اين كه راه هاى طبيعى را كه ما را به برپايى حكومت اسلامى مبتنى بر روش هاى الهى به جاى آن حكومت ها مى رساند، بشناسيم و بدانيم كه آزادى ها، پيشرفت صنعتى و فرهنگى چگونه در آن حكومت تحقق پيدا مى كند و امكانات به چه صورتى توزيع مى شود. و چگونگى احياى نظام اقتصاد اسلامى را - كه با نظام سرمايه دارى، كمونيستى، سوسياليستى تفاوت دارد - بشناسيم.

نيز بدانيم كه چگونه مرزهاى ساختگى و گمركات را از بين ببريم؟ به چه شيوه مى توانيم ماليات هاى غيراسلامى را ملغى و ربا را از بانك ها حذف كنيم كه بانك ها با

بحران هاى مالى مواجه نشوند. اگر به اين مسائل دسترسى پيدا كنيم در حقيقت به يكى از اصول برپايى حكومت يكپارچه اسلامى در جهان موفق گشته ايم و اصول ديگرى باقى مى ماند كه به خواست خدا در بحث هاى آينده بدان خواهيم پرداخت.

ميليون مسلمان وجود دارد.

ب. رساندن صداى اسلام به گوش كافران و مخالفان اسلام، از طريق راديوهايى كه براى اين هدف و به زبان هاى گوناگون فعاليت كند و از طريق مجلات، روزنامه با شمارگان بسيار و انتشار كتاب هايى كه ماهيّت و اهداف انسانى اسلام را روشن مى كند، با هدف هدايت آنان و يا دست كم كاستن از دشمنى هاى آنان عليه اسلام. روشن باشد كه تبليغات كمونيستى، صهيونيستى و صليبى بر بسيارى تأثير گذاشته است و براى آنان از اسلام دينى وحشتناك، سخت و وحشى ترسيم كرده است و از اين رو، اقدام حكومت هاى بيگانه عليه مسلمانان - اعم از جنگ، قتل عام، پاكسازى هاى دينى و جز آن - با مخالفت قابل توجهى از سوى مردم مواجه نمى شود و غالباً مورد تأييد نيز قرار مى گيرد.

صهيونيسم در خارج از اسرائيل بر بيش از هزار روزنامه سيطره دارد كه در ميان آنها روزنامه هاى جهانى هستند. اين سلطه، يكى از ابزار به دست آوردن افكار عمومى غرب و بلكه جهان به نفع خودشان است با آن كه غاصب و اشغال گرند و جمعيت آنان (كل يهوديان) از بيست ميليون نفر (نيم درصد جمعيت مسلمانان) تجاوز نمى كند. در مقابل، با آن كه ما مسلمانان يك ميليارد نفر و صاحبان اصلى حق هستيم و هر جا كه باشيم سركوب شده، محروم و آواره ايم، اما در راه رساندن صداى خود به جهانيان تلاش نمى كنيم و حتى يك روزنامه پرتيراژ كه افكار و مظلوميّت ما را به اطلاع جهانيان برساند در اختيار نداريم.

با آن كه اسلام ما را به دانش جويى تشويق كرده است و خداوند در اين باره مى فرمايد: «...يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ ءَامَنُوا مِنكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَتٍ...»(1)؛ «خدا آن هايى را كه ايمان آورده اند و كسانى را كه دانش يافته اند به درجاتى بر افرازد».

نيز مى فرمايد: «...هَلْ يَسْتَوِى الَّذِينَ يعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لاَ يَعْلَمُونَ...»(2)؛ «آيا آن هايى كه مى دانند و آنان كه نمى دانند برابرند؟».

نيز درباره ارزش دانش در حديث آمده است: «مداد العلماء أفضل من دماء الشهداء؛ مركّب

ص: 35

[قلم] دانشوران برتر از خون شهيدان است».

اميرمؤمنان على عليه السلام فرموده است: «قيمة كل امرى ء ما يحسنه(1)؛ ارزش هر انسانى به توانمندى هاى او بستگى دارد».

همچنين رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «طلب العلم فريضة على كل مسلم و مسلمة(2)؛ دانش آموزى بر هر مسلمان واجب است».

افزون بر آن كه اسلام آموزش بعضى از دانش ها را واجب عينى و بعضى ديگر را واجب كفايى شمرده است. اين پرسش مطرح است كه اين همه تأكيد بر دانش آموزى براى چيست؟ پاسخ آن است كه اسلام مى خواهد سطح فكر و دانش مسلمانان را بالا ببرد تا در همه زمينه ها دانشورى سرآمد باشند و در نتيجه، ضربه هاى دشمنان، پراكنده و نابودشان نكند و بتوانند در برابر دشمنان مقاومت كنند، فراتر از اين، دشمنان را به صف خود بكشانند، زيرا در اين صورت با نوشته هاى خود چراغى فراروى ره گم كردگان و رهجويان و نورى فراروى جاهلان قرار خواهند داد، در مقابل، مسلمان جاهل نمى تواند ديگران را با افكار خودش قانع سازد. بنابراين لازم است نگرش درستى از اسلام در اختيار بيگانگان قرار دهيم و اين كار با امور زير تحقق يابد:

الف. آموزش ميليون ها مسلمانى كه در كشورهاى غير اسلامى زندگى مى كنند؛

ب. تأسيس ايستگاه هاى راديويى و تلويزيونى و نشر مجلات، روزنامه ها و نشريات؛

ج. تأسيس نهادهاى تبليغى اسلامى در كشورهاى غير اسلامى كه هر مؤسسه اى اقلاً هزار شعبه و نمايندگانى در سراسر كشور داشته باشد كه به امر فروش، نشر و توزيع كتاب و مجله پرداخته، در كنار اين كار به برقرارى ارتباط با توده هاى مردم و نيز فرهنگ هاى آن كشورها بپردازند و با برقرارى ارتباط زمينه اى براى هدايت و توجيه آنان فراهم آورند.

تحقق اين امر يك خيالى، خام يا آرزوى دست نيافتنى نيست، بلكه امرى است شدنى، لكن نيازمند تلاشى سخت و طولانى در حدود بيست سال است تا اين هدف تحقق يابد.

ص: 36

اميرمؤمنان عليه السلام در اين باره مى فرمايد: «المرء يطير بهمّته، كما يطير الطائر بجناحيه(1)؛ انسان با [بال] همت خود پرواز مى كند آن سان كه پرنده با بالهايش مى پرد».

از اين رو اگر ما از همّت والا و اراده اى قوى برخوردار باشيم به خواست خدا اهداف والاى خود را تحقق خواهيم بخشيد.

قاسم، عبدالسلام، عبدالرحمن عارف و بعداً عفلق و حزب بعث توانستند بر ملّت عراق سيطره پيدا كنند و بدترين شكنجه ها را بر آنان تحميل كنند و بى هيچ پروا و پنهان كارى مردانشان را كشته و زنانشان را زنده نگه دارند.

دليل اين شكست چه بود؟ پاسخ روشن است. فرزندان و نسل جديد به عنوان يك مجموعه راه پدران را نپيمودند، به فرموده خداوند: «فَخَلَفَ مِن بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضَاعُوا الصَّلَوةَ وَاتَّبَعُوا الشَّهَوَ تِ فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيًّا»(1)؛ «آن گاه پس از آنان جانشينانى به جاى ماندند كه نماز را تباه ساخته و از هوس ها پيروى كردند، و به زودى [سزاى] گمراهىِ [خود] را خواهند ديد».

علت اين فرايند، فرهنگ بود، چرا كه فرهنگ استعمارى جاى فرهنگ اصيل اسلامى را گرفت. فرهنگ وادادگى و فرهنگ بى مبالاتى و عدم احساس مسؤوليت! بر آن نيستم كه همه مردم عراق را اين گونه بدانم و معرفى كنم، زيرا بسيارى از آنان پاك و متقى هستند. مقصود آن دسته از مردم عراق هستند كه با دشمنان مهاجم و مزدوران آنان همچون حزب بعث كنار آمده، در خط طاغوت حركت كردند.

پدران با بريتانيا جنگيدند، چون فرهنگ شان اسلامى بود، در حالى كه فرزندان شان در برابر آنان سر فرود آوردند. تفاوت در چه بود؟ تفاوت در همان فرهنگ استعمارى بود كه در اذهان آنان جاى گرفت و زمانى كه فرهنگ تغيير كند، همه چيز تغيير خواهد كرد.

بنابراين، جز از راه تبديل فرهنگ كسانى كه در تحت سلطه ستم و استبداد زندگى مى كنند، به فرهنگ اصيل اسلامى كه با همه توان و استوارى و در هر شرايط و تحت هر فشارى بدان چنگ زنند، نخواهيم توانست عراق، فلسطين، لبنان، افغانستان، مصر و همه كشورهاى اسلامى استعمارزده را رهايى بخشيم.

اين حقيقت را از لابه لاى يكى از حوادثى كه در آغاز انقلاب سال 1920 ميلادى در عراق براى مرحوم شيرازى پيش آمد، مى توانيم درك كنيم، زيرا اين حادثه استوارى در تمسك به فرهنگ اسلامى و اهميّت آن را در مقاومت، به ما مى نماياند.

ص: 38

اين داستان را شهردار منصوب كربلا كه فردى مسلمان بود، اما به جهت كمىِ آگاهى سياسى و دينى فريب انگليسى ها را خورده بود و به همين جهت اين منصب را پذيرفته بود نقل مى كند، او مى گويد: كوكس (فرماندار كل انگليس در عراق) تصميم داشت با شيخ محمدتقى شيرازى رهبر انقلاب ملاقات كند، اما مرحوم شيرازى اين خواسته را به شدت رد كرده و گفته بود: «تا زمانى كه بريتانيا به اشغال عراق ادامه دهد، به او اجازه ملاقات نمى دهم». اين واكنش، على رغم فشارهايى بود كه براى پذيرش ديدار از سوى انگليسى ها بر آن بزرگوار وارد مى شد. وقتى كوكس از ملاقات با شيرازى ناكام ماند، مرا (راوى داستان) خواست و گفت: به خانه شيرازى برو و پس از مدتى من، بدون اعلام قبلى، وارد خواهم شد، چون اگر وى بداند مانع از ديدار و وارد شدن به خانه خواهد شد.

شهردار گفت: من به خانه شيرازى رفتم. ايشان از من استقبال كرد پيشخدمت برايم چاى آورد، پس از اندكى كوكس وارد شد. با عجله و دستپاچگى به آقاى شيرازى گفتم: فرمانده كل نظامى بريتانيا آمده است. از آقاى شيرازى انتظار داشتم كه به احترام او برخيزد، اما ميرزا سرش را به زير انداخت. كوكس نشست و شروع به حرف زدن با ميرزا كرد، اما هيچ پاسخى نشنيد و ميرزا نگاهى هم به او نينداخت. كوكس مدتى نشست و حتى براى او چاى هم نياوردند. كوكس كه از شرم سرخ شده و انباشته از خشم بود برخاست و رفت. به ميرزا گفتم: آقا، من كارمندى كوچك نزد آنان در شهردارى هستم با اين حال وقتى وارد شدم به من احترام كردى و پاسخ سلامم را دادى و دستور پذيرايى دادى، اما وقتى كوكس، نماينده امپراتورى بزرگ بريتانيا وارد شد چرا هيچ اهميتى به او ندادى؟

آقاى شيرازى سرش را بلند كرد و گفت: فلانى تو مسلمانى و شهادتين را گفته اى لذا گرامى ات داشتم، البته در پذيرش منصب از سوى اين كافران، به خطا رفته اى، اما كوكس فردى كافر، بيگانه و استعمارگر است. اگر مى دانستم كه او به اين جا مى آيد، اجازه نمى دادم وارد خانه ام شود و روى فرشم بنشيند، چه رسد كه به او خوش آمد هم بگويم!

آرى، اين فرهنگ مسؤولانه و استوار را رهبر قيام، در ملّت عراق دميد و با اين فرهنگ

ص: 39

توانستند دشمنان را شكست داده و تاريخى درخشان از قهرمانى، جهاد و فداكارى در راه خدا و استقلال و آزادى را ثبت كنند. همين فرهنگ بود كه در آغاز جنگ دوم جهانى براى بار دوّم انگليسى ها را از عراق بيرون راند، البته به رهبرى آية اللّه سيد حسين قمى در كربلا و آية اللّه سيّد ابوالحسن اصفهانى رحمهم الله و ديگر علماى بزرگ در نجف اشرف. همچنين اين فرهنگ توانست در دو انقلاب تنباكو و مشروطه، انگليس را از ايران بيرون براند و شاه و طرفدارانش را از كشور طرد نمايد.

غربى ها و شرقى ها دريافتند كه راز اين انقلاب ها در فرهنگى نهفته است كه مسلمانان با خود دارند، از اين رو شرق و غرب مى كوشند تا آن را تغيير دهند و توانستند آن را به فرهنگ استعمارى و در بهترين فرض به فرهنگى التقاطى تبديل كنند و لذا سالهاست كه كشورهاى اسلامى را مستعمره ساخته و از هم جدا نموده و با مرزهاى ساختگى تجزيه و قانون اسلام را از جامعه اسلامى برچيده، قوانين شرقى يا غربى جايگزين كرده اند.

فرهنگ اسلامى نشانه ها و اصول روشنى دارد كه در كتاب، سنّت و كتب فقهى و اسلامى به شكل كامل وجود دارد. لذا اگر بتوانيم اين فرهنگ را به جامعه بازگردانيم و گسترش دهيم، در راه تحقق حكومت اسلامى يكپارچه جهانى، گامى به پيش برداشته ايم.

كه يكى از آنان مقدارى كتاب با خود داشت و به هر يك، كتابى مى داد و فرد ديگر به هر كس كه كتابى گرفته بود ده روپيه پول (حدود يك مثقال طلا در آن روز) مى داد. من هم يك كتاب و ده روپيه گرفتم و از محتواى كتاب بى خبر بودم، وقتى به خانه برگشتم و آن را به افراد خانه نشان دادم معلوم شد درباره مسيحيّت و تبليغ اين آيين بود.

آنان در يك شهر مقدس كتاب هاى خودشان را با رشوه توزيع مى كردند. از اين رو و على رغم خرافاتى كه در دين آنان وجود دارد توانستند بر اغلب كشورها سيطره پيدا كنند. پيدايش عفلق و حزب بعث در عراق از ثمره هاى طبيعى آن تلاش ها بود كه بيش از نيم قرن طول كشيد و با سماجت ادامه يافت، البته [چنان كه گفته اند: ]«إنّ من جدّ على الدرب وصل؛ هر كس در پويش راهى جديت ورزد به يقين به مقصد خواهد رسيد». وانگهى خداوند به هر انسان به اندازه تلاش و كوشش در اين دنيا، عنايت مى كند و لذا مى فرمايد: «كُلاًّ نُّمِدُّ هَؤُلاَءِ وَ هَؤُلاَءِ مِنْ عَطَآءِ رَبِّكَ وَ مَا كَانَ عَطَآءُ رَبِّكَ مَحْظُورًا»(1)؛ «هر دو، اينان و آنان را از عطاى

پروردگارت مدد مى بخشيم و عطاى پروردگارت [ از كسى ]منع نشده است».

در دنيا خداوند مؤمن و كافر را به مقدار تلاش شان يارى مى رساند، همان گونه كه به موسى عليه السلام و فرعون، ابراهيم عليه السلامو نمرود، عيسى عليه السلام و هيرودوس، پيامبر صلى الله عليه و آله و ابوجهل، اميرمؤمنان عليه السلام و معاويه، حسين عليه السلام و يزيد يارى رساند. اين سنّت الهى در زندگى است تا نهفته ها آشكار گردد چرا كه خداى متعال مى فرمايد: «...لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً»(2)؛ «تا شما را بيازمايد كه كدام يك از شما نيك كارتريد».

بنابراين، صليبى ها، صهيونيست ها و كمونيست ها اگر از ما بيشتر تلاش كنند به طور طبيعى بر ما پيشى خواهند گرفت و اگر ما تلاش فزون ترى كنيم ما پيشى خواهيم گرفت.

ب. يكى از علما مى گفت: بيش از 25 سال قبل سوار اتومبيل از كاظمين (مزار امام كاظم و امام جواد عليهماالسلام) به بغداد و از آن جا به كربلا مى رفتيم. در عبور از بغداد به پل بغداد رسيديم و پشت چراغ قرمز ايستاده بوديم، مردى را ديديم كه داخل هر ماشينى تعدادى

ص: 41

كتاب مى اندازد. وقتى به كتاب هايى كه به ماشين ما افكند نگاه كردم ديدم حدود ده جلد كتاب با چاپ زيبا و جذّاب جلد شده است كه تماما تبليغ مسيحيت مى كند.

ج. يكى از دوستانم مى گفت: من در بازار مسگرهاى بغداد كه بازار بزرگى است و همه كسبه آن مسلمانند كار مى كردم. روش يكى از مسيحيان اين بود كه هر دو هفته يا يك ماه مى آمد و به هر مسگرى كتابى مى داد و گاه كتاب بزرگ و جلد شده اى بود كه يك دينار (معادل قيمت حدود نيم مثقال طلا يا خرج چهار روز يك خانواده 2 - 3 نفرى) مى ارزيد وقتى مبلّغ مسيحى از بازار بيرون مى رفت مسگرها كتاب را در كوره مسگرى مى انداختند، چون مى دانستند كه كتاب تبليغ مسيحيت است و حفظ كتب ضلال حرام است.

آن دوستم گفت: روزى با خود انديشيدم كه حقيقت را به آن مسيحى بگويم تا دست از پخش كتاب بردارد. از آن رو وقتى براى بار ديگر آمد و كتاب ها را پخش كرد و خواست برود به او گفتم: آقا، آيا مى دانى كه اين ها مسلمانند و كتاب هايى را كه به آن ها مى دهى مى سوزانند؟ اين كار تو بى فايده و بى نتيجه است. او لبخندى زد و گفت: من از روز اوّل اين موضوع را مى دانستم، چون با چشم خود مى ديدم كه آنان كتاب ها را مى سوزانند. گفتم: پس چرا چنين كارى را انجام مى دهى؟ گفت: درست است كه آنان كتاب ها را مى سوزانند، اما شايد يكى از آنان كتاب را نسوزاند و به خانه اش ببرد و كتاب در دست پسر يا دخترش قرار گيرد و آن را مطالعه كنند و بر آن ها تأثير بگذارد. حال هرچند اين تأثير جزئى باشد باز هم مفيد است.

آرى، آنان در راه گمراه ساختن حتى يك نفر چنين پول، رنج و نيروى خود را به كار مى گيرند. در حالى كه ما نمى توانيم حتى جوانان مان را آگاهى ببخشيم و همين امر، دليل عقب ماندگى ماست. بسيارى از مسلمانان چيزى از انديشه اسلامى، سياست، اجتماع، اقتصاد و امثال آن از نظر اسلام را نمى دانند، چنان كه از چگونگى كار استعمارگران و روش ها و برنامه ريزى هاى آنان در كشور چيزى نمى دانند و از روش مقابله با آنان و بستن راهشان ناآگاهند! چيرگى نيروهاى استعمارى بر ما به عدم آگاهى خودمان و ديگران بر

ص: 42

مى گردد و اين خود ناشى از ناآگاهى ما نه تنها به دين، بلكه به امور دنيا نيز هست. در حديث است كه: «العالم بزمانه لا تهجم عليه اللوابس؛ آن كه روزگار خودش را مى شناسد، شبهات بر او هجوم نمى آورد» و البته عكس آن كسى است كه زمانش را نمى شناسد و در نتيجه، اسير شبهات خواهد شد.

ما اگر آگاه به دنيا و روش هاى [سلطه جويانِ] آن بوديم آيا فلسطين مستعمره صهيونيسم مى گشت؟ آيا در زمان جنگ دوم جهانى لبنان مستعمره فرانسه مى شد تا سپس به دست صهيونيسم بيفتد؟ آيا روسيه مى توانست با زور اسلحه و ارتش افغانستان را اشغال كند؟ و آيا بر فيليپين - كه يك چهارم افرادش مسلمان هستند - فردى چون ماركوس حاكم مى شد تا بيش از يك صد هزار مسلمان را قتل عام كند؟ و پرسش هاى ديگر. چرا چنين گشته است؟ زيرا ما ناآگاه گشته ايم، بى فرهنگ شده ايم، درايت خود را از دست داده ايم، فقير در معرفت و برهنه از درك دينى و دنيايى شده ايم و از همين رو دين و دنياى خود را از دست داده ايم، دقيقاً آن گونه كه در حديث آمده است: «من لا معاش له لا معاد له؛ هر كس را كه معاش نيست معاد نيست».

بنابراين، بايد همگى در راه آگاهى بخشى و اعتلاى سطح فرهنگ جامعه اسلامى تلاش كنيم تا بتوانيم مسلمانان را از نيرنگ استعمارگران و كافران رهايى بخشيم و بتوانيم حكومت خدا را در زمين برپا داريم.

به فرهنگ اسلامى دهد، خود مسلمانان نيز از انحطاط و بردگى و اسارت رهايى يافته، به عزّت، پيشرفت و استقلال دست خواهند يافت.

نگاهى به تاريخ مسلمانان در قبل از ظهور اسلام و بعد از آن، اين نكته را كاملاً آشكار مى كند. در زمانى كه قانون جنگل و فرهنگ خودخواهى و خود محورى بر مردم سيطره داشت، كار آنان، غارت، جنگ، دزدى، ميگسارى و زنا بود و از نظر فكرى و اقتصادى و جنبه هاى ديگر نيز عقب مانده بودند، اما پس از آمدن اسلام و در پى تغيير فرهنگ شان به فرهنگ ربّانى و مهرآميزِ «فأحب لغيرك ما تحب لنفسك(1)؛ پس آنچه براى خود مى خواهى همان را براى ديگران بخواه»، شاهد تحوّلِ گسترده و ژرف در وجدان و حيات مردم گشتيم،

ديگر نه شراب، نه تبه كارى، نه غارتگرى و نه جنگى بود كه در آن برادركشى باشد، بلكه جنگ هايى به وجود آمد براى آزادى مستضعفانى كه همچنان زير ستم بودند.

با اين تغيير فرهنگ مسلمانان توانستند ريشه دارترين تمدّن را در تاريخ شكل بدهند و بدين ترتيب، از بند شهوت ها رها و از بندگى هواى نفس و لذّت ها[ى افسار گسيخته] آزاد شدند و براى عقيده و توحيد و انسانيّت كار كردند. يكى از اين مسلمانان پر تلاش در راه هدف، جوانى از يكى از قبايل ساكن اطراف مدينه بود. پدرش كه رئيس قبيله بود مرد و جاى پدرش را عمويش گرفت. عمو دخترى زيبا و ثروتى بسيار داشت، آن جوان، كانديداى همسرى دخترِ عمويش، يعنى رئيسِ فعلىِ قبيله بود و پس از مرگ او نيز مالك ثروت و اعتبار اجتماعى وى مى شد. اين جوان هر ماه براى خريد مايحتاج قبيله به مدينه مى رفت. يك بار كه در حين گشت و گذار در مدينه مردى را ديد كه در ميدانى محصور در چهارديوار كوتاهى، سخنرانى مى كرد. ايستاد و به سخنران گوش داد و مجذوب آن شد. از مردى پرسيد: سخنران كيست و مستمعان چه كسانى هستند؟ پاسخ داد: سخنران محمد رسول خدا صلى الله عليه و آله است و مجلسيان مسلمان هستند و اين چهارديوارى مسجد است كه مسلمانان آن را ساخته اند. جوان به قبيله خود بازگشت و ماه بعد براى خريد به مدينه باز

ص: 44

گشته، و به مسجد براى شنيدن سخنان سخنران رفت.

در مرتبه سوم و چهارم احساس مى كرد كه بيشتر به طرف اين پيامبر جديد جذب شده است. روزى به عمويش گفت: عمو چرا ما هر ماه يك بار به خريد مى رويم، بهتر است هر هفته به خريد برويم تا مواد غذايى و كالاهايى كه مى خريم تازه باشد. عمويش قبول كرد و جوان از آن پس هر هفته يك بار به مدينه مى رفت و به سخنان رسول اللّه صلى الله عليه و آلهگوش مى داد.

پس از مدّتى اسلام آورد و نزد عمويش رفت و گفت: عمو، من مسلمان شده ام.

عمو گفت: به دين محمد گرويدى؟

- دين محمد همان اسلام است كه در آن انحرافى وجود ندارد.

- پسرم، اگر بر اسلام خودت پافشارى كنى هرگز دخترم را به تو نخواهم داد.

- موضوع ساده اى است، من علاقه اى به زنان ندارم.

- از ورود به خانه ام منعت مى كنم.

- اين هم امرى ساده است، زمين خدا وسيع است.

- تو را از ثروت محروم خواهم كرد.

- ثروت، مالى فناپذير و از بين رفتنى است.

- تو را از رياست قبيله محروم خواهم كرد.

- من در پى رياست نيستم.

- بايد از قبيله جدا گردى.

- بيرون خواهم رفت.

- بايد همه لباس هايت را از تن در آورده، به من بدهى.

- ايرادى ندارد.

عموى سنگ دل او همه لباس هايش را از تنش در آورد و او را برهنه رها كرد. مادرش كه او را برهنه ديد، دلش برايش سوخت و زيراندازى (پارچه اى) به او داد. جوان، پارچه را دونيم كرد و با يكى پايين تنه و با ديگرى بالاتنه خود را پوشاند و تهى دست، روانه شد و

ص: 45

شب هنگام به مدينه رسيد و چيزى همراه نداشت. به مسجد رفت و در آن جا خوابيد. پيامبر صلى الله عليه و آلهبراى نماز صبح به مسجد آمد و با ديدن جوان تازه وارد از او پرسيد: تو كيستى؟ جوان نام دوران جاهلى خود را گفت. پيامبر فرمود: نام تو از اين پس «عبداللّه ذو البجادين» است (بجاد همان پارچه اى كه جوان دور خودش بسته بود). جوان از آن پس هماره پيرو دستورات اسلام بود و بدان عمل مى كرد تا در يكى از جنگ ها (غزوه تبوك) شهيد شد.

راستى چه چيزى شخصيت عبداللّه ذى البجادين را اين گونه تغيير داد و در درونش انقلابى ايجاد كرد؟ چيزى كه در اين جوان تغيير كرد، فرهنگ او بود و در نتيجه، آن تحوّل حيرت انگيز در وجودش پيدا شد. اين دگرگونى از آثار فرهنگ بود، چه اين تغيير فرهنگ، تغيير روش هاى عملى و روش هاى سياسى، اجتماعى و اقتصادى را به همراه دارد.

بنابراين، بايد فرهنگ جاهلى خود را تغيير دهيم و خود را به زيور فرهنگ اسلام بياراييم. خداى متعال مى فرمايد: «...وَ مَن لَّمْ يَحْكُم بِمَآ أَنزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْكَفِرُونَ»(1)؛ «و كسانى كه به موجب آنچه خدا نازل كرده داورى نكرده اند، آنان خود كافرانند».

همچنين مى فرمايد: «...وَ مَن لَّمْ يَحْكُم بِمَآ أَنزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَسِقُونَ»(2)؛ «و كسانى كه به آنچه خدا نازل كرده حكم نكنند، آنان خود، نافرمانانند».

و در جاى ديگر فرموده است: «...وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَآ أَنزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّ--لِمُونَ»(3)؛ «و كسانى كه به موجب خدا نازل كرده داورى نكرده اند، آنان خود ستمگرانند».

و مى فرمايد: «فَلاَ وَرَبِّكَ لاَ يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيَما شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لاَ يَجِدُوا فِى أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيًما»(4)؛ «ولى چنين نيست، به پروردگارت قسم كه ايمان نمى آورند مگر آن كه تو را در مورد آنچه ميان آنان مايه اختلاف است داور گردانند، سپس از حكمى كه كرده اى در دل هايشان احساس ناراحتى [و ترديد] نكنند و كاملاً سر تسليم فرود آورند».

بى ترديد در بين مسلمانان افرادى هستند كه فرهنگ پيشرفته اسلامى دارند، اما سخن

ص: 46

دربارۀ اكثريت مسلمانان است. بايد اينان را تغيير بدهيم و يكى از راه هاى تغيير، نشر يك ميليارد كتاب بيدارگرانه است كه در برگيرنده جنبه هاى گوناگون سياسى، اقتصادى، اجتماعى، كشاورزى تعاملى و تربيتى و در زمينه آزادى ها و شورا و امثال آن باشد.

يكى از زمينه هاى تحوّل اين است كه مسلمان عرب خود را برادر مسلمان ايرانى، هندى، تركى و... و آنان او را برادر خود بدانند، درست همان گونه كه رسول خدا صلى الله عليه و آلهبلال حبشى و صهيب رومى و سلمان فارسى و ابوذر عرب را برادر قرار داد، بدون آن كه بين آنان امتيازى جز به تقوا وجود داشته باشد. بنابراين، زبان، رنگ، ملّيت، مرزبندى و جز آن معيارهاى درست نيست و دليل برترى فرد و ملتى بر فرد و ملت ديگر نيست.

اگر ما چنين كارهايى را انجام دهيم، مى توانيم بگوييم كه در راه حكومت يك ميلياردى مسلمانان گامى مؤثر برداشته ايم. اتحاد امّت ها در زير يك پرچم تجربه اى بى مانند يا كم نظير نيست و حتى در روزگار ما نيز تحقق يافته است. مائوى ملحد توانست چين را با چند صد ميليون جمعيّت و نيز گاندى موفق شد هندوستان را با چند صد ميليون جمعيّت متحد كند. ما نيز خواهيم توانست از عهده چنين كارى برآييم، مشروط بر آن كه زير پرچم قرآن و آموزه هاى پاك سنّت، كارى مستمر انجام دهيم.

ضعف و بى توجهى حكومت به زندگى مردم وى را در اين راه يارى مى رساند. روزى فضيل دخترى را نزديك روستايى ديد و با بيانى آمرانه به دختر گفت: به پدرت بگو كه من شب مى آيم و مهمان شما خواهم بود و بايد پدرت تو را براى من آماده كند.

دختر از سرنوشتى كه در انتظارش بود ترسيده و بر خود مى لرزيد، نزد خانواده آمد و جريان را گفت. پدر و مادر و همه افراد خانواده به گريه و زارى پرداختند، اما هيچ راه فرارى نداشتند و مجبور بودند به خواسته فضيل تن در دهند و گرنه افزون بر تحمل ننگ، به دست او و يارانش كشته مى شدند. تاريكى شب فرا رسيد و فضيل به روستا نزديك شد و آن خانواده بيدار و گريان بودند و از خدا مى خواستند كه آنان را از شرّ آن ياغى سركش نجات بدهد. فضيل از ديوار بالا رفت كه ناگهان صداى جان سوز تلاوت قرآن را شنيد كه خاموش و آرامش شب را درهم مى شكست. فضيل گوش فراداد ناگهان اين آيه در گوشش طنين افكن گشت كه: «أَلَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ ءَامَنُوا أَن تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ وَ مَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ»(1)؛ «آيا براى كسانى كه ايمان آورده اند هنگام آن نرسيده كه دل هايشان به ياد خدا و آن حقيقتى كه نازل شده، نرم [و فروتن] گردد؟».

آيه مباركه در اعماق قلب فضيل نفوذ كرده، آن را تكان داده بود فضيل به شدت به خود لرزيد گويى كه وى را صاعقه زده باشد، دلش لرزيد و اشك بر گونه اش جارى گشت و در حالى كه گذشته تاريك و سياه خود را به ياد مى آورد گفت: «آرى، وقت آن رسيده كه دلم به ياد خدا خاشع گردد». شايد خداى عزوجل دعاى آن خانواده را كه به درگاه حضرتش زارى مى كردند، مستجاب كرده بود.

به هر حال، فضيل به درگاه الهى توبه اى خالصانه كرد و در حالى كه بر فراز بام بود از همان جا خطاب به ساكنان خانه گفت: اى اهل خانه، من فضيل هستم، به درگاه الهى توبه كرده ام و از اين كه شما را ترسانده و به وحشت افكنده ام، پوزش مى خواهم. آن گاه سرافكنده و دلگير از آن خانه بيرون شد و خود را به خرابه اى رساند و در آن جا منتظر

ص: 48

برآمدن صبح شد تا به شهر برود و توبه خود را براى مردم اعلام دارد. او در آن خرابه غرق در انديشه بود كه ناگاه صداى فردى را شنيد كه با ديگرى سخن مى گفت و پيشنهاد مى كرد كه بهتر است در اين وقت شب قافله مان را حركت ندهيم، زيرا ممكن است فضيل و گروه او راه را بر ما ببندند. و آن ديگرى در پاسخ مى گفت: ما قوى و مسلح هستيم و اگر فضيل بر ما راه را ببندد، او و گروهش را مجبور به فرار خواهيم كرد.

فضيل ناگهان بانگ برآورد: اى كاروانيان، به سلامت برويد و بيمى از او نداشته باشيد كه فضيل توبه كرده است، من فضيل هستم. كاروانيان قبول نمى كردند كه او فضيل باشد. فضيل در حالى كه مى گريست و خاك بر سر مى ريخت، به آنان نزديك شد. وقتى كاروانيان فضيل را ديدند وى را شناختند. فضيل از آن روز به عابدى زاهد تبديل گشت، به گونه اى كه در زهد، عبادت، فضيلت و تقوا ضرب المثل شد»(1).

چه چيزى اين فرد و امثال او را چنين ريشه اى متحوّل ساخت؟ پليس؟ قانون؟ ثروت؟ و يا زن؟ هيچ كدادم، بلكه فرهنگ قرآنى بود كه وى را به فردى صالح بدل كرد و در نهايت او از شخصيّت هاى برجسته تاريخ شد. آرى فرهنگ چنين نقش برجسته اى دارد.

خانم «بيل»، جاسوس انگليسى، در خاطراتش مى نويسد: «در زمان جنگ اول جهانى كه در عراق مى جنگيديم، آنچه كه موجب شكست ما گشت، مبارزينى بودند كه از سوى علما به حركت درآمده بودند و به نظر ما پيروزى بر اين مقاومت جز با جداكردن توده ها از علما، به گونه اى كه مردم از رهبرى آنان پيروى نكنند، امكان پذير نيست و براى تحقق اين هدف بايد فرهنگ مردم را تغيير بدهيم و اين كار تنها از راه ايجاد مدارس و دبيرستان و تربيت افراد، طبق خواست خودمان امكان پذير است».

آنان چنين كارى را عملى كردند و توانستند فرهنگ نسل جديد را تغيير دهند. آرى،

ص: 49

عفلق و حزب بعث ثمره همان تلاش فرهنگى براى ايجاد تحوّل اند كه استعمار بريتانيا آن را به كار گرفت و در نتيجه، آزادمردان با عزّت در دست استعمارگران خوار شدند.

شايان تذكر است كه كارهاى فرهنگى ما بسيار ضعيف است، در حالى كه كار فرهنگى سرلوحه تلاش مسلمانان پيشين بود. در اين جا نمونه هايى از اين تلاش ها را بر مى شمريم:

بزرگ ترين كتابخانه هاى اسلامى در ايران و عراق امروزه حداكثر يكصد هزار كتاب دارد، در حالى كه كتابخانه خواجه نصيرالدين طوسى چند صدسال قبل به تنهايى داراى چهارصد هزار جلد كتاب بود و اين در حالى است كه كتاب ها در آن روزگار خطى بودند و امروزه اغلب كتاب ها چاپى مى باشند، به ديگر بيان، تهيه آن همه كتاب در روزگار خواجه نصيرالدين طوسى، به مراتب سخت تر از امروز بود.

كتابخانه يكى از حاكمان فاطمى در مصر يك ميليون و سيصد هزار كتاب و البته خطى داشت. امروزه يكى از كتابخانه هاى كشورهاى استعمارگر نُه ميليون كتاب دارد و كتابخانه ديگرى در كشور استعمارگر ديگرى، سى و شش ميليون كتاب دارد. اكنون بنگريد بين يكصد هزار جلد كتاب تا سى و شش ميليون جلد چه فاصله زيادى است!

در گذشته ما مسلمانان منبع دانش، مركز گسترش و پيشرفت علم بوديم و پايتخت هاى اسلامى مانند: اندلس، بغداد، نيشابور، خراسان، قم، حلّه، اصفهان، نجف و كربلا مراكزى براى جذب دانشجويان و دانشوران بود كه غير مسلمانها نيز به دانشگاه هاى بزرگ اسلامى ما در مراكز علمى مزبور مى آمدند، امّا اكنون اوضاع تغيير كرده و كشورهاى كفر و الحاد، به مراكزى مهاجرپذير تبديل شده اند كه مسلمانان و ديگران براى دستيابى به پيشرفت هاى علمى و تكنيكى، به آن جا مى روند و مسلمانان غالباً با رويكردهاى سياسى و فكرى كافران آن جا همراه مى گردند. طبق گزارشى: «از سال 1950 ميلادى بيش از نيم ميليون متخصّص و فرهيخته از طبقات مختلف، از خاورميانه به غرب و امريكا مهاجرت كرده اند».

به هر حال و بى ترديد، فرهنگ ركن مهمّى از اركان اقامه حكومت جهانى اسلام است و هر فردى بايد در حد توان در اين كار مشاركت كند. به عنوان مثال يكى به چاپ هزاران

ص: 50

كتاب بپردازد، ديگرى هزاران جوان را سازمان دهى كند، سوّمى به نشر مجلّه يا روزنامه اى بامحتوا و سطحى عالى بپردازد و به همين ترتيب همه تلاش كنند.

ناميد. آيا به نظر امام عليه السلام كسى كه به باطل حكومت مى كند، كيّس است؟ عالمان بزرگى كه هيچ ترديدى در عدالت و فقاهت آنان نيست از قبيل: رضىّ، مرتضى و مفيد رحمهم اللهاز دوستان دولت آل بويه بودند و علاّمه حلّى از ياران خدابنده بود و مجلسى اوّل و دوّم، شيخ بهائى، محقق كركى، ميرداماد و امثال آنان از نزديكان و وزيران دولت صفوى بودند. همچنين كاشف الغطاء به بعضى از قاجاريان وكالت داد و شيخ محمدتقى شيرازى پس از انگليس، در عراق دولت اسلامى برپا كرد و امثال اين موارد كه زياد است.

رواياتى نيز وجود دارد كه گفته ما را تأييد مى كنند. به عنوان مثال: كافى خبرى صحيح از عيص بن قاسم نقل مى كند كه مى گويد از امام صادق عليه السلام شنيدم كه مى فرمود: «بر شما باد به تقواى خداى يگانه كه هيچ شريكى براى او نيست و در خود بنگريد. سوگند به خدا، وقتى فردى كه شمارى گوسفند دارد و چوپانى بر آنها گمارده، اما ببيند چوپان ديگرى وجود دارد كه به كار گوسفند آگاه تر است، گوسفندانش را از نزد چوپان اوّل گرفته به چوپان داناتر و آگاه تر مى سپارد. سوگند به خدا اگر فردى از شما دو جان مى داشت، با يكى از آن دو مى جنگيد و آزموده مى شد و جان ديگرش باقى مى ماند تا بر پايه تجربه اش از آن بهره بگيرد، امّا انسان يك جان دارد كه اگر از بين برود، فرصت توبه از بين رفته است. و شما سزاوارتريد در انتخاب آنچه بايسته جان تان است. پس اگر يكى از ما (بنى هاشم و آل على) به سوى شما آمد، بنگريد براى چه چيزى [و با چه انگيزه اى] قيام مى كنيد. نگوييد كه زيد خروج كرد. زيد فردى عالم و صادق بود، او شما را به خود نخواند، بلكه به فرد مورد رضايت از آل محمد صلى الله عليه و آله فراخواند و اگر پيروز مى شد به آنچه كه شما را بدان فرا مى خواند، وفا مى كرد. او عليه حكومتى فراگير قيام كرد تا آن را درهم بشكند.

كسى كه امروزه از بين ما خروج مى كند شما را به چه چيزى فرا مى خواند؟ به فرد مورد رضايت از آل محمد صلى الله عليه و آله؟ شما را گواه مى گيريم كه بدو رضايت نمى دهيم. او امروز ما را نافرمانى مى كند، در حالى كه هيچ كس با او نيست. اگر بيرق ها و پرچم ها با او همراه شوند در آن صورت حتماً از ما شنوايى نخواهد داشت، مگر كسى كه از بنى فاطمه باشد كه بدو

ص: 52

رضايت مى دهيم. سوگند به خدا صاحب شما كسى نيست، جز كسى كه در ماه رجب با او جمع شوند، پس با نام خدا به او روى آوريد و اگر خواستيد تا ماه شعبان به تأخير بيندازيد [كه باكى نيست] و اگر دوست داشتيد در بين كسان روزه بگيريد (در ماه مبارك رمضان با كسان خود باشيد)، شايد اين كار براى تقويت شما بهتر باشد و سفيانى بسنده علامتى است براى شما»(1).

اين روايت صحيح بر درستى قيام زيد دلالت دارد زيرا قيام او براى خدا بود و به سوى امام عليه السلام فرا مى خواند، برخلاف كسانى كه قيام شان چنين نبود، از قبيل كسانى كه براى عباسيان دعوت مى كردند كه بخشى از اين حديث اشاره به آنان دارد. اجتماع بنى فاطمه بيانگر رضايت امام عليه السلام است، گرچه ديگران هم اجتماع نكنند، چنان كه در باب اجماع اين نكته را گفته اند و ظاهراً دستور امام عليه السلام مبنى بر به تأخير انداختن تا ماه شعبان يا شوال براى آن بود كه موضوع براى آنان روشن گردد و بدانند كه مدعيان، به امام عليه السلام دعوت نمى كنند.

در پايان حديث يك نوع دلدارى از سوى امام عليه السلامبه آنان (معاصران امام عليه السلام) است كه دعوت مزبور را از دست مى دادند، زيرا آن دعوت، براى حاكميت امام عادل نبود. اين كه آنان امام مهدى (عجل اللّه فرجه) را درك مى كنند و به همراه او قيام مى كنند.

روايت ديگرى از علل الشرائع از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه فرمود: «إن أتاكم منّا آت ليدعوكم إلى الرضا منا، فنحن نشهدكم انا لا نرضى، إنه لا يطيعنا اليوم و هو وحده، و كيف يطيعنا إذا ارتفعت الرايات و الأعلام(2)؛ اگر كسى از ما نزد شما آمد تا به فرد مورد رضايت از ما

خاندان فرا خواند، شما را به گواهى مى گيريم كه خشنود نيستيم. او امروز كه تنهاست از ما شنوايى ندارد، چه رسد به اين كه بيرق ها و علم ها [در ركابش] فراز آيند [و به فرمانش تن در دهند]».

ظاهر اين روايت عدم جواز همراهى است در صورتى كه فرد به امام نخواند و از امام اطاعت ننمايد، امّا اگر چنين نبود، دعوت او و پيروى از او صحيح است.

در عيون الأخبار از ابن ابى عبدون نقل شده است كه امام رضا عليه السلام ضمن سخنانى به

ص: 53

مأمون فرمود: «برادرم زيد را با زيد بن على مقايسه نكن. زيد بن على از علماى آل محمد صلى الله عليه و آله بود. براى خدا خشم گرفت و با دشمنان خدا جنگيد تا آن كه در راه خدا شهيد گشت. پدرم موسى بن جعفر عليه السلام به من فرمود: از پدرش جعفر بن محمد عليه السلامشنيده كه مى فرمود: «خدا رحمت كند عمويم زيد را، او به فرد مورد رضايت از آل محمد صلى الله عليه و آله فراخواند و اگر پيروز مى شد به گفته اش وفا مى كرد. او در امر قيامش با من مشورت كرد، بدو گفتم: اى عمو، اگر مى خواهى كشته و در «كناسه» (جايى در نزديكى كوفه) به دار آويخته شوى، آنچه خواهى بكن... آن گاه امام رضا عليه السلام فرمود: زيد بن على ادعاى چيزى كه حقش نبود، نكرد و از اين كار پرواى الهى داشت. او مى گفت: من شما را به فرد مورد رضايت از آل محمد صلى الله عليه و آلهفرامى خوانم»(1).

ابن ادريس به سند خود در آخر كتاب السرائر نقل مى كند: «در محضر امام صادق عليه السلاماز كسانى از آل محمد صلى الله عليه و آله ياد شد كه خروج كرده بودند. امام عليه السلامفرمود: تا زمانى كه فردى از آل محمد صلى الله عليه و آله خروج كند من و شيعه من در خير خواهيم بود. اى كاش قيام كننده اى از آل محمد صلى الله عليه و آله قيام كند و مخارج خانواده اش بر عهده من است»(2).

به نظر نگارنده، شايد ستايش امام رضا عليه السلام از برادرش زيد در حضور مأمون به جهت تقيّه بود، چنان كه خبر السرائر آن را تأييد مى كند. همچنين اخبارى كه گوياى تنقيص امامان از ياران خود، به دليل ترس بر جان آنان بود و اين كه حكومت وقت، آنان را مورد آزار قرار ندهد. همچنين آنان را به كشتى اى تشبيه مى كردند كه حضرت خضر آن را سوراخ كرد تا توسط پادشاه ظالم مصادره نشود. سخن امام عليه السلام درباره شهيدان فخ تأييد اين امر را مى كند آن جا كه فرمود: «انصار به وعده خود به رسول خدا صلى الله عليه و آله وفا نكردند».

[حال اين پرسش پيش مى آيد كه] اگر آنان به ناحق و بدون جواز شرعى قيام كرده

بودند آيا انصار حق داشتند آنان را يارى كنند؟ يا آن كه لازم بود از آنان دورى گزينند؟

اشعار دعبل در حضور امام رضا عليه السلام در سوگ شهيدان كوفه، فخ و گرگان، ديگر مؤيد

ص: 54

اين مطلب است، زيرا تقرير امام رضا عليه السلام دليل بر درستى خروج آنان است، اما اگر از ابومسلم، ابوسلمه و ديگر كسانى كه عليه بنى اميّه خروج كردند، ذكرى به ميان مى آمد، آيا امام رضا عليه السلام آنان را تأييد مى كرد؟

يحيى بن جندل از ابوالحسن اوّل (امام كاظم) عليه السلام نقل مى كند كه فرمود: «مردى از اهل قم مردم را به حق فراخواهد خواند و گروهى چون آهن (قوى و شكست ناپذير) گرد او جمع خواهند گشت كه تندبادها آنان را متزلزل نخواهد كرد و از جنگ روى برنتابند و هراس به دل راه ندهند و بر خدا توكّل مى نمايند و فرجام نيك، از آنِ پرهيزكاران است»(1).

ص: 55

ص: 56

نهد، زيرا در اين صورت با نابودى و ويرانى روبه رو خواهد شد.

«سازمان دهى» در مرحله سوّم ضرورتى حياتى و قدرت [ آفرين ]است. خداى متعال مى فرمايد: «وَ أَعِدُّوا لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ»(1)؛ «هرچه در توان داريد از نيرو و... بسيج كنيد». اگر خود را در چارچوبى نظام مند گسترده، سازمان ندهيم، بى ترديد ناتوانى بر ما چيره شده و دشمنان بر ما غالب خواهند شد و وضعيت كنونى ما بهترين گواه بر اين امر است. اكنون شمار مسلمانان به يك ميليارد نفر مى رسد(2)، امّا كشورهاى شان تحت سيطره استعمارگران است. بخشى در دست كمونيسم جهانى(3)، بخشى در دست سرمايه دارى جهانى و قسمت سوّم زير سلطه صهيونيسم و بقيه نيز آشكار و پنهان در زير نفوذ استعمار است. حقيقت اين است كه بدون سازمان دهى نمى توانيم با يورش هاى همه جانبه [ دشمنان و غارتگران] معاصر مقابله و در برابر شرق و غرب و مزدورانشان پايدارى كنيم.

نبايد غافل بود كه جهان كنونى بر «سازمان دهى» استوار است. در گزارشى آمده است: «صهيونيست ها پنج ميليون تشكيلات دارند» و در گزارش ديگرى نقل شده است: «اتحاد جماهير شورى [ سابق] بين دوازده تا بيست ميليون سازمان دارد و آمار سازمان هاى موجود در چين كمونيست، كمتر از بيست ميليون سازمان نيست. كشورهاى نه گانه اروپايى با امريكا، از پنج ميليون سازمان برخوردارند» اين مجموعه ها، از سازمان هاى ملّى، حزبى، فرهنگى و جز آن تشكيل شده است.

اين پرسش به ذهن مى رسد كه در اين فضاى آكنده از تشكيلات، آيا مى توان بدون «سازمان دهى» زندگى كرد؟ و اگر بتوان اين گونه روزگار گذراند آيا نتيجه اى جز پريشانى، نابودى و از بين رفتن در پى دارد؟ بيش از ده سال قبل به بعضى از مسلمانان لبنان گفتم: اگر خود را در قالب سازمانى منظم سامان ندهيد، سرنوشت بدى خواهيد داشت. گفتند: از كجا چنين چيزى را مى گوئيد؟ گفتم: از منطق تاريخ و منطق حوادث. گفتند: چطور؟ گفتم:

ص: 58

شما از درون در چنبره سازمان هاى صليبى و از بيرون در چنگال سازمان دهى صهيونيستى در اسرائيل گرفتاريد. و دو سازمان دهى خصمانه پيش رو داريد در عين حال در پراكندگى به سر مى بريد. روشن است كه جمعيتى نظام مند بر ملتى بى نظم و پراكنده چيره گردند. اين كافى نيست كه كسى بگويد: من بر حق هستم و هيچ كارى انجام ندهد، زيرا حق به نظم فرامى خواند و به برتر بودنت فرمان مى دهد و از تو مى خواهد براى پيشرفت، از راهكارهاى طبيعى بهره گيرى، نه آن كه با گوشه نشينى و تن پرورى خود را پوينده راه خدا و ديگران را پوينده بيراهه شيطان بخوانى!

در هر حال، اين موضوع را مورد تأكيد قرار دادم، امّا شرايط دشوار موجود مانع از سازمان دهى كامل آنان گشت و نتيجه آن گرفتارى ها و بدبختى هايى بود كه امروزه شاهد آنيم. البته فرقى نمى كند كه دليل آن كوتاهى باشد، يا ناتوانى، نتيجه يكى است و در همه عوامل طبيعى مشهود است. مثلاً كسى كه آب نخورد - گرچه به علت نيافتن آب باشد - زيان خواهد ديد. بايد توجه داشت كه نتيجه، داير مدار آگاهى يا ناآگاهى، توانايى يا ناتوانى نيست، چرا كه دنيا بر پايه عوامل و نتايج مى چرخد و نتايج، زاييده قهرى عوامل است، خواه ابزار از روى عمد فراهم آيد و يا غير عمد.

زندگى رسول خدا صلى الله عليه و آله درس بزرگى براى ماست، زيرا همه كارهايش را با دقت، نظام مى بخشيد. براى نمونه در جنگ بدر شمار مسلمانان سيصد نفر و جمعيت كافران افزون بر هزار نفر بود و البته سپاه دشمن غرق در اسلحه بود، حال آن كه مسلمانان تقريبا دست خالى بودند. پيامبر صلى الله عليه و آلهبه اين بسنده نكرد كه مسلمانان سرشار از ايمان قلبى هستند بلكه به سازمان دهى خارجى نيز پرداخت. به نقل بعضى از مورّخان، پيامبر صلى الله عليه و آله هر صد نفر از يارانش را حلقه وار به گونه اى كه پشت به هم و رو به دشمن قرار گيرند، سازمان داد و در نتيجه، وقتى مشركان به مسلمانان حمله كردند، نتوانستند بر آنان چيره شوند و در گرد اين

حلقه هاى بزرگ نابود شدند. مسلمانان افزون بر ايمان قلبى، با اين سازمان دهى، توانستند بر سپاه فاقد نظم، چيره شوند.

ص: 59

درباره چگونگى سازمان دهى بايد گفت كه هركسى مى تواند بدان دست يابد و اين امر با پيوستن به يكى از سازمان هاى اسلامى كه روش و منش و مبناى صحيح و درستى دارند و در بسيارى از كشورهاى اسلامى فعالند و يا با تأسيس سازمانى جديد تحقق مى يابد. شايان توجه است كه مى توان با حضور چهار انسان صالح و با ارائه انديشه سالم، سازمانى را تشكيل داد و هر يك از آنان پس از آگاهى يافتن از انديشه و اساسنامه تشكل، چهار نفر ديگرى را جذب كرده و به صورت تصاعد هندسى و عددى، اعضاى آن به بيست نفر و با تداوم به هزاران و حتى ميليون ها نفر افزايش داد. اگر اين شيوه را پيش گرفته، آن را ادامه دهيم، به يقين، خدا با ما خواهد بود، چرا كه خود فرموده است: «إِن تَنصُرُوا اللَّهَ يَنصُرْكُمْ وَ يُثَبِّتْ أَقْدَامَكُمْ»(1)؛ «اگر خدا را يارى كنيد، شما را يارى كرده و گام هايتان را استوار مى دارد».

كار است. جمعى از فقها «مؤلفة قلوبهم» را دو گروه خوانده اند: گروه اوّل كسانى هستند كه ايمان ضعيف دارند كه «فَإِنْ أُعْطُوا مِنْهَا رَضُوا وَإِن لَّمْ يُعْطَوْا مِنْهَآ إِذَا هُمْ يَسْخَطُونَ»(1)؛ «اگر به آنان از آن داده شود، خشنود مى گردند و اگر از آن به آنان داده نشود، به ناگاه خشم مى گيرند».

به اين افراد چيزى از اموال داده مى شود تا دينشان استحكام يابد و پايه هاى ايمان در دل هايشان استوار شود.

گروه دوّم كافرانى هستند كه هدف، دلجويى و دل گرم كردن آنان به اسلام است. لذا چيزى از زكات و يا جز آن كه در بيت المال گرد آمده به آنان داده مى شود تا در برپا كردن اسلام مسلمانان را يارى كنند.

با دست به دست دادن اين عوامل، يعنى فضاى خفقان و سركوب كه كافران در آن زندگى مى كنند، با آزادى ها و مفاهيم عالى اسلام و قانون «مؤلفة قلوبهم» سامان دادن آنان ممكن مى شود. وانگهى سامان دادن غير مسلمانان، در مرحله نخست يك واجب شرعى است و در مرحله بعدى روشى براى مبارزه با دست اندازى و چالش ها و هماوردى هاى تمدّنى است كه امت اسلامى با آن رودر روست.

نظام هاى غربى و شرقى در گذشته چنين كارى را نسبت به مسلمانان انجام دادند و امروز نيز بدان ادامه مى دهند. مثلاً آنان بخشى از جوانان ما را سامان مى دهند تا مزدور آنان باشند. بدين ترتيب بعثى ها مزدورى انگليس، اسرائيل و آمريكا را پذيرفتند و كمونيست ها به مزدورى غرب يا شرق تن دادند. و ملّى گرايان، وجودگرايان (اگزيستانسياليست) و جز آنان از اين قافله عقب نماندند.

آنان جوانان ما را در راه سركوب مجهّز مى كنند، چرا ما جوانان آنان را براى آزادى و اصلاح تجهيز نكنيم و روشن باشد كه مقصود ما تنها آزادى كشورهاى مان نيست، بلكه آزادى كشورهاى آنان نيز مدّنظر است، زيرا آزادى واقعى در اسلام است و با حاكميت آن چهره مى نمايد خداوند مى فرمايد: «وَ يَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالأَْغْلَلَ الَّتِى كَانَتْ عَلَيْهِمْ»(2)؛ «و از

ص: 61

[ دوش] آنان قيد و بندهايى را كه بر ايشان بوده است، بر مى دارد».

به عنوان نمونه يكى از فعاليت هاى استعمارگران در كشورهاى اسلامى را نقل مى كنم: پيش از آن كه انگليس در ايران نفوذ كند، گروهى از مزدوران خود را به ايران، به ويژه مناطق عشايرى مرزى فرستاد. اينان به دروغ و دورويى خود را مسلمان وانمود كردند تا پوششى براى رفتارهاى شيطانى شان باشد. آن گاه جمعى از جوانان ساده لوح و زودباور را فريفته، در يك سازمان غربى - انگليسى - سازمان دهى كردند كه بعدها به عنوان گنجينه اى براى استعمار انگليس در ايران عمل كردند [ و در حكومت پهلوى اوّل و دوّم منصب هاى مهمّى را در دست گرفتند].

يكى از اين مزدوران پس از اظهار اسلام با دخترى عشايرى ازدواج كرد و بعد از آن كه توانست جمعى از جوانان را گمراه كرده وارد سازمان انگليسى كند، مأموريت خود را پايان يافته ديد. از اين رو زنش را به يكى از روستاييان داد و در مقابل، الاغى گرفت، و با آن روانه بوشهر شد و در آن جا الاغش را فروخت و با كشتى به سوى لندن رفت.

در تركيه وضع به گونه ديگرى بود، چرا كه استعمارگران به فكر كشاندن تركيه به الحاد و زدودن تمام نمادهاى اسلامى از آن افتادند و براى تحقق آن جمعى از مزدوران شان را به تركيه گسيل داشتند تا جوانان آن سامان را فاسد و كشور را از نظر فرهنگى و اعتقادى ويران كنند. در اين خصوص يكى از يهوديان كه در آنكارا سرگرم انجام مأموريت استعمارى خود بود، مى گويد: «پس از آن كه كارم تمام شد و شمار مورد نظر از جوانان را سازمان دهى كردم، تصميم گرفتم تا تركيه را به فساد نكشيده ام آن جا را ترك نكنم. لذا با همكارى جوانى تُرك كه در تشكيلات ما بود، توانستيم بانك عثمانى را در آنكارا منفجر كنيم كه تأثير مطلوبى در دنيا داشت». البته اين تأثير از نظر وى مطلوب بود.

آرى استعمارگران اين گونه جوانان ما را گمراه مى كردند و همچنان سرگرمِ به بيراهه كشاندن آنانند. بنابراين بر ما است كه با آنان مقابله به مثل كنيم و سنگِ پرتابى را به جاى خودش باز گردانيم، البته با يك تفاوت كه آنان در راه نابودى تلاش مى كردند و ما در راه

ص: 62

سازندگى اقدام مى كنيم. آنان مسير برده سازى را پيمودند و ما در راه آزادسازى گام برمى داريم. آنان در راه هواى نفس و شيطان و ما در راه خدا و انسان تلاش مى كنيم.

همچنين مسلمانانِ با جمعيت چند ميليونى موجود در كشورهاى غير اسلامى بايد ابتدا خود را سامان دهند و در قالب تشكلى، متحد شوند، سپس ديگران را به نظم آورند تا در راه رسيدن مسلمانان به حكومت متحد اسلامى جهانى، از يارى شان برخوردار شوند كه «وَ مَا ذَ لِكَ عَلَى اللَّهِ بِعَزِيزٍ»(1)؛ «اين كار بر خداوند دشوار نيست».

از عوامل اصلى براى پيشرفت اسلام به شمار مى آيد. يكى از علما گفته است: اسلام بر پايه دو جمله «كلمه توحيد» و «توحيد كلمه» استوار شده است.

در اين مورد مورّخان مى نويسند: «سرعت گسترش اسلام در جهان پس از هجرت پيامبر صلى الله عليه و آله به مدينه، ايرانيان و روميان را دهشت زده كرد. پادشاه روم از هر كسى كه از جزيره العرب مى آمد، درباره پيامبر صلى الله عليه و آله و خصوصيات وى مى پرسيد تا از حدود درستى و راست گفتارى پيامبر صلى الله عليه و آلهو علّت اين پيشرفت شگفت، آگاهى يابد. روزى به پادشاه خبر دادند كه تاجرى مسيحى در مسير خود، از يمن به جزيره العرب رفته و از آن جا به روم آمده است. پادشاه بازرگان را احضار كرده، از وى پرسيد: آيا از يثرب (مدينه) هم گذشتى؟

گفت: آرى.

پادشاه پرسيد: آيا محمد را ديدى؟

گفت: هرگز.

پرسيد: او ادعاى پيامبرى كرده است و هر پيامبرى بايد معجزه اى داشته باشد. آيا درباره معجزه هاى او چيزى شنيدى؟

گفت: چيزى نشنيدم و درباره آن نيز پرسشى نكردم، چون تاجر هستم و اين چيزها برايم مهم نيست.

پادشاه پرسيد: آيا درباره اخلاق و رفتار او چيزى شنيده اى؟

گفت: آرى، يك چيز شنيده ام.

پادشاه براى شنيدن سخن او با بى قرارى پرسيد: چه چيزى شنيده اى؟

تاجر پاسخ داد: شنيده ام وقتى محمد وارد مدينه شد بين دو قبيله «اوس» و «خزرج» كه بيش از يكصد سال درگير اختلاف و جنگ با يكديگر بودند، آشتى داد و اكنون برادرانى دوستدار يكديگر گشته اند كه در راه گسترش اسلام در كنار هم تلاش مى كنند.

پادشاه گفت: همين كافى است. آشتى دادن بين مردم، شيوه پيامبران و ايجاد تفرقه بين مردم از خصلت پادشاهان مستبد است».

ص: 64

آرى، پيامبر صلى الله عليه و آله اين گونه براى وحدت مسلمانان مى كوشيد. در متون اسلامى تشويق بسيارى بر وحدت و اتحاد وجود دارد. به عنوان مثال در حديث آمده است: «خير الولاة من جمع المختلف، و شرّ الولاة من فرّق المؤتلف؛ بهترين زمامداران افرادى هستند كه پراكندگى را به جمعيت تبديل كنند و بدترين شان كسانى هستند كه جمعيت ها را پراكنده مى سازند».

قرآن كريم درباره فرعون مى فرمايد: «إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلاَ فِى الْأَرْضِ وَ جَعَلَ أَهْلَهَا شِيَعًا»(1)؛ «فرعون در روى زمين سركشى كرد و مردم آن را گروه گروه ساخت».

نيز مى فرمايد: «وَلاَ تَنَزَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ رِيحُكُمْ»(2)؛ «اختلاف نكنيد كه سست مى شويد و توانتان از بين مى رود».

و نيز مى فرمايد: «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَ لاَ تَفَرَّقُوا»(3)؛ «همگى به ريسمان خدا چنگ بزنيد و پراكنده نشويد».

همچنين در قرآن مى خوانيم: «إِنَّ هَذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً وَ حِدَةً وَ أَنَا رَبُّكُمْ فَاعْبُدُونِ»(4)؛ «اين امّت شماست، امتى يگانه و من پروردگار شما هستم».

در دعايى براى حضرت حجّت (عجل اللّه فرجه) آمده است كه او «جامع الكلمة على التقوى(5)؛ جمع كننده كلمه (همصدا كننده) بر تقواست».

بنابراين، لازم است در راه وحدت جنبش هاى اسلامى بكوشيم و در اين راه بايد از بدى ها بگذريم و اشتباهات را ببخشيم و كينه ها و ستيزها را فراموش كنيم. خداى سبحان در اين باره مى فرمايد: «ادْفَعْ بِالَّتِى هِىَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِى بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ عَدَ وَةٌ كَأَنَّهُ وَلِىٌّ حَمِيمٌ * وَ مَا يُلَقَّاهَآ إِلاَّ الَّذِينَ صَبَرُوا وَ مَا يُلَقَّاهَآ إِلاَّ ذُو حَظٍّ عَظِيمٍ»(6)؛ «[ بدى را] به آنچه بهتر است دفع كن؛ آن گاه كسى كه ميان تو و ميان او دشمنى است، گويى دوستى يكدل مى گردد و اين را جز كسانى كه شكيبا بوده اند نمى يابند، و آن را جز صاحب بهره اى بزرگ، نخواهند يافت».

ص: 65

وقتى كار ادغام تشكل ها سامان يافت، رهبرى كل آن مى تواند اهداف را محقّق سازد و مثلاً در روزى مشخص براى هدفى معيّن اعتصاب و تظاهراتى فراگير اعلام مى گردد و بازارها از «طنجه» تا «جاكارتا» و از «كابل» تا دورترين نقطه در غرب تعطيل مى شوند و با اين كارها استعمارگران در خواهند يافت كه در كشورهاى اسلامى جايى ندارند، آن گاه آن سرزمين ها را ترك خواهند كرد. رسول خدا صلى الله عليه و آله در اين مورد مى فرمايد: «المسلمون يد واحدة على من سواهم(1)؛ مسلمانان يد واحده (قدرتى يك پارچه) عليه ديگران هستند» و نفرمود: مسلمانان دست هايى درهم [ و متحد] هستند.

اين شيوه بيان از آن روست كه پيامبر صلى الله عليه و آله مسلمانان را يك پارچه مى خواست. انسان وقتى مى خواهد مهاجم را دفع كند، دستش را مشت مى كند، امّت وقتى مى خواهد استعمارگران و دشمنان را براند، بايد چنين باشد. مجددا تأكيد مى شود كه سامان دهى فراگير بايد دست كم بيست ميليون سازمان را در بر گيرد، يعنى براى هر پنجاه مسلمان يك سازمان وجود داشته باشد و اين كمترين مقدار مطلوب است. توفيق و يارى از خداست.

منطوق اين آيه بدان معناست كه اگر يكى از والدين بخواهد كودك را از شير باز گيرد بايد از ديگرى مشورت بخواهد كه آيا بهتر آن است كه شيردهى به كودك ادامه يابد يا او را از شير بگيرند؟ حال اگر مشورت در چنين كارهاى كوچك مورد تشويق و مطلوب است، در امور سياسى و انقلابى كه سرنوشت جامعه بر آن متوقّف است، به يقين مطلوب تر و بايسته تر خواهد بود؟

على رغم اين كه رسول خدا صلى الله عليه و آله به مبدأ وحى متصّل و از خردى بالا و قدرت درك بسيار برخوردار بود، قانون مشورت را در كارهايش به كار مى بست تا مسلمانان نيز از او پيروى كرده در كارها مشورت كنند. در تاريخ و طى داستان مفصلى آمده است كافران نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله آمدند و از او درخواست خرما كردند. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: در اين مورد با يارانم مشورت كنم. وقتى با آنان مشورت كرد، پيشنهاد كردند كه به كفّار خرما ندهد. پيامبر صلى الله عليه و آله كافران را خواست و به آنان فرمود: يارانم از دادن خرما خوددارى كردند.

سازمان بايد از بالا به پايين بر پايه مشورت باشد، اما قانون «اجرا كن، سپس به مناقشه بپرداز» قانون استعمارى و استبدادى است. پيروان اين قانون اشتباه را ديديم كه چسان در مرداب عقب ماندگى، استعمار و استبداد فرو رفتند. حقيقت اين است كه قانون مبتنى بر درستى و راستى، مى گويد: «مشورت كن، همه رأى ها را بگير و طبق معيارهاى مشورتى اسلامى، نظر اكثريت را اجرا كن». اميرمؤمنان عليه السلام به ياران خود فرمود: «إنّ لكم عليّ إعطاء المشورة؛ شما بر من حق مشورت دادن داريد».

مشورت، درستى ها و نادرستى ها را به انسان نشان مى دهد و او را در راه راست قرار مى دهد. اميرمؤمنان على عليه السلام فرمود: «و ترى قفاك بجمع مرآتين؛ با گرد آوردن دو آينه پشت سرت را مى توانى ببينى».

طبيعى است انسان نتواند پشت سر خود را ببيند، ولى وقتى دو آينه داشته باشد، يكى فرا روى و يكى پشت سر، مى تواند پشت سر خود را نيز ببيند. كارهاى دشوار همين طور است و تنها با گردآورى انديشه ها و خردها مى توان آن ها را درك و فهم كرد. مورّخان نقل

ص: 67

كرده اند: «قبل از اسلام، يكى از قبايل عرب در امور سياسى، اقتصادى، جنگ و صلح و جز آن موفق بود. ديگر قبايل از اين توفيق در شگفت بودند، لذا از يكى از افراد قبيله در اين مورد پرسيدند و او در پاسخ گفت: پيش از اقدام به هر كارى با كارآزمودگان مشورت مى كنيم و بهترين ديدگاه ها را به دست مى آوريم. بدين ترتيب كمتر دچار خطا شده، بر پيشرفت مان مى افزاييم».

حقيقت اين است كه خداى عزوجل عقل را بين بندگان تقسيم كرده است و انسان بايد خرد ديگران را بر خرد خود بيفزايد تا از اشتباهات دور بماند و به راه درست هدايت شود. جريان زير بر اين حقيقت مهر تأييد مى نهد:

«رضا شاه كه از مزدوران استعمار بود وقتى به حكومت رسيد كشور را از نظر سياسى، فرهنگى، اقتصادى و دينى به نابودى كشاند و از جمله كارهايى كه كرد تخريب مساجد و تبديل آن ها به اسطبل بود. او همچنين مدرسه هاى علميه را به رقاص خانه، سالن نمايش و ميگسارى و قماربازى تبديل كرد و بى حجابى را اجبارى كرد. روزى شاه، امام جمعه تهران را خواست و به او گفت: بايد مجلسى مختلط از مردان و زنان بى حجاب تشكيل دهى و به عنوان امام جمعه تهران، شخصيّت هاى دينى و سخنرانان و عالمان را به آن مجلس دعوت كنى و در صورت تخلف از اين دستور، تو را مى كشم و اموالت را مصادره خواهم كرد.

آن عالم (امام جمعه) مى گفت: درمانده شدم و يك هفته از پهلوى اجازه گرفتم تا ببينم چه كار مى توانم بكنم. به ذهنم رسيد كه نزد يكى از علماى بزرگ بروم و در اين مورد با او مشورت كنم، لذا نزد او رفتم و به او گفتم: براى رهايى از اين مشكل چه پيشنهادى دارى؟

آن عالم گفت: انسان داراى مال، جسم، آبرو و دين است و بايد مالش را در راه جسمش هزينه كند و وقتى امر داير شد بين فدا كردن جسم و آبرو، بايد جسم خود را در راه آبرويش فدا كند و اگر امر داير شد بين مال، جسم و آبرو از يك سو و بين دين از سوى ديگر، بايد آن سه را در راه دين فدا كند. فلانى، تو عمر طولانى كرده اى و چيزى از عمرت باقى نمانده است و اگر در راه دين كشته شوى به بهشتى كه خدا وعده اش را داده مى روى،

ص: 68

ولى اگر طبق گفته شاه رفتار كنى، فرجام دنيايت ننگ و آخرتت دوزخ خواهد بود. نزد پهلوى برو و به او بگو: به خواسته ات تن نمى دهم و هركارى كه مى خواهى بكن.

امام جمعه گفت: دلم آرام گرفت و زمانى كه وقت ديدار رسيد نزد پهلوى رفتم و گفتم: من خواست تو را انجام نمى دهم.

پرسيد: چرا؟

گفتم: چون نمى توانم دينم را به دنيايم بفروشم.

گفت: مى كُشمت.

گفتم: برايم مهم نيست. اگر مرا در راه اطاعت خدا بكشى، بهتر از آن است كه با كوله بارى از نافرمانى اش به ديدار او بروم. امام جمعه گفت: پهلوى به شدّت خشمگين شد، امّا من به خدا متوسل شدم تا از شرّ اين طاغوت نجاتم دهد. خداوند دعايم را اجابت كرد و گزندى از او به من نرسيد و به بركت مشورت با آن عالم، دينم را نيز حفظ كردم».

لذا بايد سازمان دهى در هر كارى بر پايه مشورت باشد تا از خطا و لغزش در امان بود.

شكست: عالم بى پرواى از بدنامى و بى آبرويى و عابد نادان».

منطوق اين سخن امام عليه السلام آن است كه عالم بى اعتناى به معيارهاى دينى و عابد پايبندى كه دركى از امور ندارد، هر دو جامعه را به سوى بدبختى سوق مى دهند و در تاريخ اسلام شواهد بسيارى بر اين مطلب وجود دارد، از جمله اين كه اميرمؤمنان على عليه السلام سپاهى منظم داشت، امّا فرصتى نيافت تا در وجود همه افراد سپاه بذر آگاهى بيفشاند، زيرا بين بيعت با امام عليه السلامبه عنوان خليفه و راه افتادن جنگ عليه او فاصله چندانى نبود. از همين رو، ديديم بخشى از اين سپاه [ خوارج] - سير قهقرايى پيمودند، چرا كه اينان در جنگ «جمل» زير بيرق امام عليه السلام با دشمنان مى جنگيدند، اما در نهروان رنگ باختند و با آن حضرت جنگيدند.

بنابراين، لازم است كسانى كه اقدام به سازمان دهى مى كنند آگاهى ژرف و فراگير به اعضاى تشكيلات بدهند تا دين و دنيا را بشناسند و نيز چگونگى پياده كردن اسلام در عصر كنونى و چگونگى شكست دادن دشمنان را بفهمند و از توطئه هايى كه استعمارگران عليه مسلمانان چيده اند آگاه باشند و روش خنثى كردن آن توطئه ها را بدانند.

سه دهه قبل فردى آلمانى به نام «پل اشميد» كتابى نوشت، با عنوان «اسلام قدرت فردا» كه در آن آمده است: «حكومت هاى غربى بايد خود را متّحد كنند و براى از سر گرفتن جنگ هاى صليبى عليه مسلمانان آماده شوند و اگر در اين راه سستى ورزند، به زودى مسلمانان بر آنان چيره خواهند شد». وى براى اثبات اين نظريه چنين استدلال مى كند: مسلمانان از چهار نيروى بزرگ برخوردارند و اگر خود به قدرتى كه دارند پى ببرند، آن را به ابزارى كشنده عليه غرب تبديل خواهند ساخت. از نظر پل اشميد اين ابزارهاى قدرت مسلمانان عبارتند از:

الف. استعداد بارورى و فراوانى نسل: آنان به تعدد زوجات و فراوانى نسل باور دارند، زيرا پيامبرشان گفته: «تناكحوا، تناسلوا، تكثروا، فإِنّي أباهي بكم الأمم يوم القيامة و لو بالسّقط(1)؛ ازدواج كنيد، نسل بوجود آوريد و فراوان شويد، زيرا در روز قيامت به شما بر امت هاى ديگر

ص: 70

مباهات مى كنم و لو به جنين سقط شده» و اين موجب فراوانى شمار آنان شده است.

ب. قدرت اقتصادى: آنان مالك درياهاى طلاى سياه، يعنى نفت هستند كه روح اقتصاد كنونى است. همچنين از معادن بزرگى برخوردارند كه نه تنها براى آنان زمينه حركت، بلكه سيطره بر غرب را نيز ممكن مى سازد.

ج. موقعيت استراتژيك: كشورهاى آنان در بين شرق و غرب قرار گرفته است.

د. داشتن دين پويا و پيشرو: دين آنان جهانى و پيشرفته است و دينى ملّى، قبيله اى يا ايستا و جامد نيست و مسلمانان خود را مكلّف به نشر اسلام در سراسر جهان مى دانند.

اشميد بار ديگر حكومت هاى غربى را از مسلمانان مى ترساند و به آنان سفارش مى كند كه جنگ صليبى عليه مسلمانان به راه بيندازند كه متناسب با عصر حاضر باشد.

اين مطلب آن چيزى است كه اشميد سى سال پيش نگاشته است و ما جنگ صليبى به شكل كنونى اش را در ملّى گرايى ناصر، اومانيسم سارتر، كمونيسم فهد و بعثى گرايى عفلق ديديم و نيز آن را در وجود اسرائيل غاصب، جنگ افزار استعمارى در منطقه مشاهده كرديم. همچنين تبلور آن را در تبديل فرهنگ اسلامى به فرهنگ غربى و شرقى، در پديده فراماسونرى، بهائيت و ديگر احزاب استعمارى مشاهده نموديم.

در هر صورت، مسلمانان بايد از آنچه پيرامون شان مى گذرد، آگاه باشند و دريابند كه استعمارگران و مزدوران شان عليه مسلمانان چه فعاليت هايى دارند و على رغم گوناگونى انديشه و مصالحشان، عليه مسلمانها متّحدند. خداوند [درباره اتحاد شوم آنان ]مى فرمايد: «يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا لاَ تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَالنَّصَرَى أَوْلِيَآءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَآءُ بَعْضٍ وَمَن يَتَوَلَّهُم مِّنكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ»(1)؛ «اى كسانى كه ايمان آورديد، يهود و نصارى را دوستان [خود ]مگيريد [كه ]بعضى از آنان دوستان بعضى ديگرند. و هركس آنها را به دوستى گيرد، او هم از آنان خواهد بود». نيز بايد

دريابند كه با طرح خصمانه خود جوى هاى خون در كشورهاى ما جارى ساختند؛ در افغانستان، لبنان، فلسطين، مرز جغرافيايى ايران و عراق، اريتره، فيليپين، برمه و غير آن.

ص: 71

اين ها جنبه منفى سازمان دهى بدون آگاهى است و امّا جنبه مثبت آن: سازمان دهى بايد ژرفاى سياست اسلامى، اقتصاد اسلامى، فرهنگ اسلامى، جامعه اسلامى و دولت اسلامى را درك كند و زمانى كه تشكيلات به آگاهى رسيد، تبديل به تشكيلاتى قوى و استوار مى گردد كه «كوه ها را متزلزل مى كند و خود متزلزل نمى شود» و گرنه افراد آن مصداق فرمايش اميرمؤمنان على عليه السلام مى شوند كه: «همج رعاع اتباع كل ناعق يميلون مع كل ريح لم يستضيئوا بنور العلم و لم يلجئوا إلى ركن وثيق(1)؛ مردمى افسارگسيخته و پيروان هر بانگى مى گردند، با هر بادى به سويى مى روند و از نور دانش، بهره نمى گيرند و به ركنى استوار پناه نمى جويند» و فرجامى جز نابودى و عقب گرد ندارند.

رأس تشكيلات بايد دستورات خود را كاملاً به اجرا در آورد و براى اين كار بايد رهبرى برآمده از بدنه و برگزيده از سوى آن، از طريق انتخابى صددرصد آزاد انجام گيرد.

اين دو شرط اساسى براى استوارى سازمان است و عناصر خارجى در چنين تشكيلاتى نفوذ نمى كند و تشكيلاتى متزلزل، پراكنده و سست نخواهد بود و با اين سازمان دهى ها جامعه به پيش مى رود. در اين تشكيلات استوار نبايد مخالفى كه حسن نيّت دارد، چنان كيفر داده شود كه موجب دورى او از تشكيلات گردد، از قبيل كيفرهاى جسمى و يا كيفرهاى مالى، بلكه بايد كيفرها پيش از همه كيفرهايى تأديبى و تربيتى باشد.

وقتى تشكيلات چنين رهبرى و بدنه اى داشته باشد و در صورت مخالفت، كيفردهى در شكل تأديبى و تربيتى باشد، يقينا گسترش و توسعه پيدا مى كند و مردم را به سوى خود جذب كرده و روزبه روز بزرگ و بزرگ تر مى شود، به گونه اى كه همه جهان اسلام را فرا مى گيرد. زندگى رسول خدا صلى الله عليه و آله در اين خصوص بهترين الگو براى ما مى باشد.

به عنوان نمونه، اطاعت دقيق بدنه از رهبرى را از داستان جنگ احد به خوبى به دست مى آوريم. در اين جنگ مشركان سپاهى انبوه فراهم آوردند تا با رسول خدا صلى الله عليه و آله پيكار كنند و دو سپاه در محلى در دو فرسخى مدينه به نام «احد» به شدت درگير شدند و در جنگى سخت رودرروى يكديگر قرار گرفتند. در آن جا كوهى به نام احد وجود داشت و ممكن بود كه مشركان از آن جا بر مسلمانان بتازند. رسول خدا صلى الله عليه و آله به حدود پنجاه نفر از سپاهيانش دستور داد كه به فرماندهى يكى از صحابه به نام عبداللّه در كوه بمانند و به آنان فرمود: از پشت سر مواظب ما باشيد و افزود كه به هيچ وجه - چه شكست بخوريم و چه پيروز شويم - از جاى خود تكان نخوريد. دو سپاه به هم رسيدند و مسلمانان جنگيدند و به خوبى از عهده آن برآمده، شمارى از مشركان را شكست دادند و در نهايت مشركان در برابر هجوم سپاه اسلام و تدبير حكيمانه رسول خدا صلى الله عليه و آله عقب نشينى كردند. مسلمانان كه به گردآورى غنايم پرداختند، نيروهاى تحت فرماندهى عبداللّه گفتند: برادرانمان در حال جمع آورى مال هستند و مشركان شكست خورده و گريختند، ما چرا اين جا بمانيم؟

ص: 73

عبداللّه گفت: رسول خدا صلى الله عليه و آله چنين دستور داده اند، بنابراين با فرمان او مخالفت نكنيد، امّا از آن جايى كه آنان تازه مسلمان شده بودند و دين در ژرفاى وجودشان جاى باز نكرده بود، دنيا جلو چشم شمارى از آنان را گرفت و در نتيجه، فرمان رسول خدا صلى الله عليه و آله و فرمان عبداللّه را ناشنيده گرفتند و هرچه عبداللّه فرياد زد كه در جاى خود بمانيد، فايده اى نداشت و آنان از كوه پايين آمدند و به همراه ديگر سپاهيان به گردآورى غنائم پرداختند.

كافران فرصت را غنيمت شمردند و به فرماندهى خالد بن وليد از پشت هجوم آوردند و به كشتن مسلمانان پرداختند و بسيارى را مجروح كردند و مسلمانان شكست خورده، كافران چيره گشتند. از ديگر سو پيامبر صلى الله عليه و آله و در كنار او على عليه السلام و گروهى از مسلمانان پايدارى كردند و به شدت جنگيدند تا آن كه بار ديگر شكست را بر سپاه كافران تحميل كردند. البته اين پيروزى پس از كشته شدن حدود هفتاد تن از نيكان صحابه كه از جمله آن ها حمزه سيّدالشهدا عليه السلام بود، به دست آمد.

آرى اگر در تشكيلات سستى وجود داشته باشد و بدنه با رهبرى مخالفت كند، كار به شكست و فروپاشى منجر مى شود. حال اگر بدنه تشكيلات با رهبرى مخالفت كرد و دستورهاى او را اجرا نكرد، بايد رهبرى با تدبير، سياست هاى مناسب را در پيش بگيرد. در چنين شرايطى رهبرى بايد گذشت كند، همان گونه كه پبامبر صلى الله عليه و آلهاز مخالفت كنندگان دستورش گذشت، چه آنها كه روى كوه بودند و با فرمانش مبنى بر ماندن در كوه مخالفت كردند و چه آنان كه از برابر سپاه مهاجم كافران گريختند و پيامبر صلى الله عليه و آلهرا تنها گذاشتند.

نگارنده در كتاب هاى فقهى خود يادآور شده است كه حاكم اسلامى در صورت مصلحت دانستن و با تصميمى حكيمانه، مى تواند از مجرم درگذرد، و اگر كيفردهى را بهتر ديد بايد كيفردهى او تربيتى باشد و نه مادى يا فيزيكى. از اين رو مى بينيم كه رسول خدا صلى الله عليه و آله گاه از متخلفان مى گذشت و گاه آنان را كيفر تربيتى مى كرد. به عنوان نمونه وقتى سه تن از افراد از جهاد در كنار رسول خدا صلى الله عليه و آله در جنگ تبوك بدون عذر سر باز زدند، پيامبر صلى الله عليه و آله پس از بازگشت، صلاح را در كيفردهى آنان ديد تا از اين كار دست شويند. به

ص: 74

همين منظور به مسلمانان دستور داد با آنان همنشينى نكنند، با آنان هم سفره نگردند، به آنان سلام نكنند، در جايى كه آنان نشسته اند، ننشينند و حتى به همسران شان دستور داد كه برايشان غذا تهيه كنند، امّا با آنان سخن نگويند و هم خوابگى نكنند. بدين وسيله، تخلّف كنندگان در محاصره اجتماعى سختى قرار گرفتند، به گونه اى كه عرصه بر آنان تنگ شد و در نتيجه آنان از كار خود توبه كردند و ديگران نيز از وضعيت آنان پند گرفتند.

داستان آنان در قرآن كريم چنين آمده است: «وَ عَلَى الثَّلَثَةِ الَّذِينَ خُلِّفُوا حَتَّى إِذَا ضَاقَتْ عَلَيْهِمُ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ وَ ضَاقَتْ عَلَيْهِمْ أَنفُسُهُمْ وَ ظَنُّوا أَن لاَّ مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إِلاَّ إِلَيْهِ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا»(1)؛ «و بر آن سه تن كه بر جاى مانده بودند تا آنجا كه زمين با همه فراخى اش بر آنان تنگ گرديد و از خود به تنگ آمدند و دانستند كه پناهى از خدا جز به سوى او نيست. پس [ خدا ]به آنان [ توفيق ]توبه داد، تا توبه كنند».

لازم است كه رهبرى، بدنه متخلّف از فرمان خود را، محكم و فورى تنبيه كند، زيرا تنبيه تأديبى و كيفر اجتماعى موجب برگشت روحى فرد مخالف مى شود، چون كيفر از سوى رهبرى نيست، بلكه از سوى افراد جامعه است كه با آنان سخن نمى گويند، معاشرت نمى كنند و در جمع آنان حاضر نمى گردند. البته مقصود ما آن نيست كه كيفر بايد دائما چنين باشد، بلكه مقصود آن است كه از سيره رسول خدا صلى الله عليه و آلهبراى جمع پراكندگى و كيفر مخالفان سياسى، پند بگيريم، چون امثال اين قبيل مخالفت ها سياسى است و مانند: زنا، شرب خمر، قتل نفس، مخالفت اجتماعى نيست.

بنابراين، وقتى مى خواهيم در راه نجات يك ميليارد مسلمان سازمان دهى گسترده اسلامى داشته باشيم بايد تشكيلاتى استوار و محكم همراه با انضباط ايجاد كنيم كه در عين حال آزاد هم باشد و آزادى زمانى خواهد بود كه رهبرى از سوى بدنه و آزادانه برگزيده شود. تا دستورهاى او زاييده توجيه و باور باشد و نه برخاسته از الزام و سخت گيرى.

ص: 75

خورده بودم و كسى كه خرما خورده نمى تواند ديگرى را از خوردن آن نهى كند».

اين سخن رسول خدا صلى الله عليه و آله از نظر اجتماعى درست است، گرچه امر داير مدار واقع است، يعنى براى انسان خوردن خرما مباح است، امّا از نظر اجتماعى پسنديده نيست چنين كسى از خوردن خرما نهى كند، چون وقتى فردى ديد كه نهى كننده خود آنچه را نهى مى كند، مرتكب مى شود، به سخن نهى كننده ترتيب اثر نمى دهد و مى گويد: اگر آنچه كه نهى كرده صحيح باشد، پس چرا خود از آن دست نمى كشد و اگر آنچه را فرمان مى دهد درست باشد، چرا خود آن را انجام نمى دهد؟

درست است كه پاره اى از خردمندان بين دستور دهنده و دستور گيرنده و نهى كننده و نهى شونده فرق مى گذارند، امّا از نگاه اجتماعى و آنچه طبق گفته رسول خدا صلى الله عليه و آلهكه فرمود: «إنّا معاشر الأنبياء اُمرنا أن نكلّم الناس على قدر عقولهم(1)؛ ما پيامبران مأمور هستيم كه با مردم در خور فهم و خردشان سخن بگوئيم» اقتضا مى كند كه انسان بايد به امر و نهى خود نيز عمل كند و گرنه به كسى مى ماند كه خود غذاى خوشگوار مى خورد و ديگرى را به زهد ورزى بخواند و آن ديگرى در دل يا به زبان مى گويد: اگر در زهد خيرى است پس خود چرا زهد نمى ورزى؟

البته ممكن است دستور دهنده، غذاى خوشگوار را به جهت بيمارى اش بخورد، نه به سبب دلخواه بودن، امّا مردم به طور طبيعى پيش از گفتار، به كار مى نگرند و از اين رو وارد شده است: «عظوا الناس بأعمالكم قبل أقوالكم؛ مردم را پيش از گفتارتان با رفتارتان پند دهيد».

در تشكيلات نيز بايد اين موضوع مورد توجّه قرار گيرد و تشكيلات تبديل به بت نگردد و حق و باطل معيار باشد و تشكيلات با آن منطبق باشد، نه آن كه حق و باطل با تشكيلات سنجيده شود. اميرمؤمنان على عليه السلاممى فرمايد: «يعطف الهوى على الهدى إذا عطفوا الهدى على الهوى(2)؛ هواهاى نفسانى را به متابعت هدايت الهى باز مى گرداند آن زمان كه مردم هدايت الهى را به متابعت هواهاى نفسانى درآورده باشند».

ص: 77

تشكيلاتى كه به حق پايبند نباشد نمى تواند به حق فرا خواند و اگر هم به حق فرا خواند بى نتيجه است و مصداق كلام خدا مى شود كه فرمود: «يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لاَ تَفْعَلُونَ * كَبُرَ مَقْتًا عِندَ اللَّهِ أَن تَقُولُوا مَا لاَ تَفْعَلُونَ »(1)؛ «اى كسانى كه ايمان آورده ايد، چرا چيزى مى گوييد كه انجام نمى دهيد؟ نزد خدا سخت ناپسند است كه چيزى را بگوييد و انجام ندهيد».

و حضرت على عليه السلامفرموده: «لعن اللّه الآمرين بالمعروف التاركين له و الناهين عن المنكر العاملين به(2)؛ خدا دستور دهندگان به نيكى را كه خود تارك آن هستند و نهى كنندگان از بدى را كه خود عامل آن هستند، لعن كرده است».

در داستان زندگى عالمى - كه سخنور هم بود - آمده است: «غلامى نزد آن عالم رفته، به عالم گفت: اربابم از ارادتمندان شماست و پاى منبر شما مى آيد و دستور شما را اطاعت مى كند و من از اين كار در سختى هستم. او را تشويق كنيد تا آزادم كند، خدا خيرتان دهد. آن عالم به برده پاسخ مثبت داد و آن روز به منبر رفت، ولى نه در آن روز و روزهاى بعد و حتى چند ماه، هيچ سخنى درباره استحباب آزادى بردگان نگفت، امّا روزى در اين باره سخن گفت، از جمله آن كه: هركس برده اى را آزاد كند، به هر عضوى از اعضاى بدن عبد، خداوند عضوى از بدن او را از آتش دوزخ آزاد خواهد كرد. آن گاه به خواندن احاديث و تشويق مردم به آزاد كردن بردگانشان پرداخت. صاحب آن برده نيز در مجلس بود، وقتى به خانه برگشت به برده خود گفت: تو در راه خدا آزادى، هرجا كه مى خواهى برو.

برده تشكر كرد و آن گاه نزد عالم رفت و گفت: خدا خيرت دهد، اربابم مرا آزاد كرد، امّا چرا در روز نخست ارباب ها را به آزاد كردن برده هايشان تشويق نكردى و اكنون كه چند ماه از درخواستم گذشته درباره آزادى بردگان سخن گفتى؟ عالم گفت: روزى كه از من درخواست كردى برده اى نداشتم و پولى هم نداشتم و از آن روز به جمع آورى پول پرداختم و تا به امروز پولى فراهم كرده، برده اى خريدم و آزاد كردم تا سخنم در ارباب تو تأثير بگذارد و با اين عمل، خداوند در كلام من تأثيرى نهاد و اربابت تو را آزاد كرد».

ص: 78

اين در واقع مصداق خارجى مثال معروف «انسان و قولش» است و مى طلبد كه انسان به گفته خود عمل كند نه آن كه چيزى را بگويد كه خود بدان عمل نمى كند، زيرا جامعه سخن او را هرچند كه عذر هم داشته باشد، نمى پذيرد. تشكيلات اگر به بت تبديل شود، آموزه ها و مقرّرات آن در دل ها جا باز نمى كند. چنان كه آمده است: «الموعظه إذا خرجت من القلب دخلت في القلب و إذا خرجت من اللسان فلا تتجاوز الآذان؛ هرگاه پند از دل برآيد بر دل مى نشيند و هرگاه از زبان برخيزد از گوش نمى گذرد».

بنابراين بايد تشكيلات به حق باشد و نه مبتنى بر بت گرايى و هواى نفس و اگر از حقيقت گرايى و واقع بينى برخودار باشد و آن گاه به مردم بگويد از حق پيروى كنيد، از آن پيروى مى كنند. وانگهى ستايش و نكوهش، معيار سنجش تشكيلات نخواهد بود، بلكه حق معيار آن خواهد بود. بنابراين بايد تشكيلات در مسير حق باشد تا اسلامى باشد.

در جنگ دوّم جهانى كه بين متحدين و متفقين در گرفته بود، روزنامه هاى آزاد يكى از كشورهاى متحدين در آغاز آن جنگ دشوار، دولت را مورد حمله قرار داده، اشتباهات و نقاط ضعف دولت را تذكر داده بودند. وزرا از اين روزنامه ها رنجيده خاطر گشته و از نخست وزير خواستند كه دستور توقيف روزنامه ى منتقد را صادر كند. نخست وزير گفت: ما با هيتلر به علت ديكتاتورى اش مى جنگيم. آيا درست است خودمان ديكتاتورى به خرج بدهيم؟ كسى كه با ديكتاتوران مى جنگد بايد - به بيان خودشان - دمكرات باشد. اين كه ما خود مستبد باشيم و به مردم بگوييم: با مستبدان بجنگيد، كارى محال است. هرچه وزرا بر نخست وزير براى بستن روزنامه هاى مخالف فشار آوردند، نپذيرفت و موضع گيرى نخست وزير موجب شگفتى مردم گشت و سبب جذب مردم به سوى او شد.

اين رفتار قانون هميشگى و دائمى جامعه است. در واقع آن كه با ديكتاتور مى جنگد، نبايد خود ديكتاتور باشد، هركه با ستمگر مى جنگد، نبايد خود ستمگر باشد، هركه با دروغ مى جنگد، نبايد خود دروغ بگويد. تشكيلاتى كه با بت هاى انسانى و سنگى مى جنگد و با هرآنچه بر ضد اسلام است مبارزه مى كند، خود نبايد بت گردد و به بت شدن

ص: 79

تن دهد و گرنه مبارزه او نه از نظر اسلامى و نه از نظر اجتماعى سودى نداشته و فرجامش، نابودى حتمى است.

بنابراين هر تشكيلاتى بايد معيارهاى حق، واقعيت، راستى و راه درست را مراعات كند. تا با اين كار - به اذن خداى متعال - چنان توسعه پيدا كند كه همه كشورهاى اسلامى را فرا گيرد و آن گاه دولتى اسلامى ايجاد كند كه يك ميليارد مسلمان را در بر گيرد.

بزرگوارانه، فضيلت، تقوا و كرامت بودند. اين مسأله در شخصيت عيسى، ابراهيم خليل، لوط، شعيب، موساى كليم، يعقوب، يوسف عليهم السلام و محمد صلى الله عليه و آله و نيز در حضرت على عليه السلام و ديگر امامان معصوم عليهم السلام و دانشوران راه يافته و هدايتگر و رهبران مصلح كاملاً متجلى بوده است.

كسى كه مى خواهد جامعه را رهبرى كند، بايد اعصاب خود را كنترل كند، زبان، چشم، گوش خود را حفظ كند و به دنيا روى نياورد. حضرت عيسى عليه السلام فرمود: «الدنيا داء و العالم طبيب فإذا رأيتم الطبيب يجرّ الداء إلى نفسه فاتّهموه(1)؛ دنيا بيمارى است و عالم پزشك است،

هرگاه پزشكى را ديديد كه بيمارى را به سوى خود مى كشد، او را متّهم كنيد».

و نيز فرمود: «إنّما الدنيا قنطرة فاعبروها و لا تعمروها(2)؛ دنيا پل است، از آن بگذريد و آن را تعمير نكنيد».

و امام على عليه السلام فرمود: «واللّه لدنياكم هذه اهون في عينى من عراق خنزير في يد مجذوم(3)؛ به خدا قسم دنياى شما در چشم من بى ارج تر از روده خوكى است كه در دست فردى جذامى باشد».

مى بينيم امام عليه السلام دنيا را به پست ترين عضو خوك، يعنى شكمبه آن كه انباشته از فضولات است، آن هم در دست جزامى، تشبيه مى كند.

جدا نشدن تشكيلات از توده ها نيازمند پاكى بسيار و گسترده رهبرى است و هر قدر رئيس تشكيلات منزه تر باشد، اطمينان و اعتقاد مردم به او بيشتر بوده و استوارتر برگرد او جمع خواهند گشت و در نتيجه تشكيلات، پيشرفت كرده و توده ها در مسير رهبر قرار خواهند گرفت.

2. احترام توده ها: عنصر دوّم براى تشكيلات مردمى، حرمت نهادن به توده هاست. بسيارى از تشكيلات ها را غرور و خودپسندى مى گيرد و توده مردم را با نگاهى تحقيرآميز مى نگرد و خود را همه كاره و كارآمد و ديگران را كودن تصور مى كند. در برابر اين قبيل

ص: 81

برخورد، تشكيلات ها از سوى توده مردم مورد تحقير و اهانت قرار مى گيرند و در نتيجه، زمينه سقوط تدريجى شان فراهم مى گردد. شاعر مى گويد:

لسانك لا تبدي به سوءة امرى ء *** فكلك سوآت و للناس ألسن

و عينك إن أهدت إليك معايبا *** من الناس قل: يا عين للناس أعين

زبان به بدى كسى نگشا، چرا كه تو را هم بدى ها و مردم را زبان هايى است.

وقتى ديده ات عيب ديگران را به تو بنماياند، به ديده بگو: مردم هم چشم دارند.

هركس مردم را تحقير كند، تحقير مى شود و هركس متهم كند، متهم مى شود، هركس به كسى بدگمان گردد، مردم به او بدگمان مى شوند و هركس به راه بدى پاى گذارد مردم از او دورى مى كنند. بنابراين بر رهبران تشكيلات هاست كه تشكيلات خود را به احترام به مردم، برآوردن نيازهايشان و تكريم آنان وادارند و در برابر آنان جز به مقدار ضرورت مانع تراشى نكنند و همه نيروى خود را براى رشد و توسعه به كار گيرند، چه اين كه احترام به مردم و شنيدن ديدگاه آنان در سيره پيامبران و پيشوايان، جايگاه والايى دارد.

در روايت ها آمده است: «بيابان نشينى درشت خو نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله آمد و پيامبر در مسجد نشسته بود و بر گردش يارانش نشسته بودند. او از پيامبر صلى الله عليه و آله چيزى خواست. پيامبر در آن وقت و به گونه اى كه وى را خشنود كند، نتوانست نياز وى را برآورده نمايد و آن را به وقت ديگرى موكول كرد، امّا مرد بيابانى كه فردى بى ادب بود، سخنى گفت كه شايسته محضر پيامبر صلى الله عليه و آله نبود. غيرت ياران پيامبر به جوش آمد و خواستند او را تأديب كنند، امّا پيامبر صلى الله عليه و آله آنان را از اين كار بازداشت، سپس رو به اعرابى كرد و فرمود: با من به خانه ام بيا و او را به خانه اش برد و آنچه را كه موجب خشنودى او مى گشت به وى داد و فرمود: آيا از من خشنود شدى؟ بيابان نشين گفت: آرى، اى رسول خدا، خدا از تو خشنود باشد و پيامبر را ستود. پيامبر صلى الله عليه و آله به او فرمود: برو و به اصحاب من بگو كه من ترا خشنود ساختم و تو از من خشنود هستى. وى به مسجد آمد و پيامبر صلى الله عليه و آله را ستود و رضايت خودش را از او بيان كرد».

ص: 82

بايسته اين است كه با درنگ در اين روايت سه موضوع مهّم را روشن نماييم:

نخست: پيامبر صلى الله عليه و آله به جهت اخلاق كريمانه خود، راضى نشد بدى را با بدى پاسخ دهد، بلكه با نيكى پاسخ داد تا به اصلاح گران جامعه درسى زنده براى تأثيرگذارى بر مردم بدهد كه به ايمان و تقوا از هر چيزى نزديك تر است، چنان كه خداى متعال مى فرمايد: «وَ أَن تَعْفُواأَقْرَبُ لِلتَّقْوَى»(1)؛ «اگر درگذرى به تقوا نزديك تر است».

و نيز مى فرمايد: «خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَهِلِينَ»(2)؛ «گذشت كن و به [كار] پسنديده فرمان ده، و از نادانان رخ برتاب».

بايد توجه داشت كه رسول اكرم صلى الله عليه و آله برتر از آن است كه كسى را خشمناك رها كند، حتى در دشوارترين شرايط، مگر آن كه هيچ راهى وجود نداشته باشد. آن حضرت صلى الله عليه و آله از نگاه طرف مقابل به رفتار خود نمى نگرد، بلكه به مقدار تأثير رفتارش در جان مردم و نيز انعكاسى كه دارد و اين كه در رفتار مردم چه تأثيرى خواهد گذاشت، توجّه داشت و به يك سخن همواره توده ها و مردمى بودن را در نظر داشت.

دوّم: اين كه پيامبر صلى الله عليه و آله آن بيابان نشين را رها نكرد، مگر پس از آن كه وى را خشنود ساخت و روشن است كه سيره پيامبر صلى الله عليه و آله اين گونه بود كه هيچ كس را رها نمى كرد مگر آن كه با بخشش هاى خود او را راضى مى كرد و زمانى از او جدا مى شد كه وى را خشنود مى ساخت. رفتار اميرمؤمنان على عليه السلام نيز چنين بود، مگر در دشوارترين شرايط كه در زندگى اين دو بزرگوار بسيار كم بود.

در كتاب «قضاء» و غير آن از دوره الفقه يادآور شده ام كه حاكم اسلامى مى تواند از حدود شرعى بگذرد، چنان كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و نيز اميرمؤمنان عليه السلام در هر جايى كه مصلحت مى ديدند، چنين مى كردند.

سوّم: در داستان پيامبر صلى الله عليه و آله و آن بيابان نشين آمده است كه پيامبر صلى الله عليه و آله به او گفت: «برو به ياران من بگو كه من تو را خشنود كردم و تو از من راضى هستى» و بيابان نشين نيز طبق

ص: 83

دستور او چنين كرد راستى چرا پيامبر صلى الله عليه و آله چنين كرد؟ پاسخ آن است كه پيامبر صلى الله عليه و آله مى خواست يارانش احساس كنند على رغم آن كه آن بيابان نشين موقعيتى نداشت و حضرت از خشم او نمى ترسيد، امّا حضرتش او را راضى كرده و آن مرد بر پيامبر صلى الله عليه و آله خشمگين نيست.

پيامبر صلى الله عليه و آله با اين روش بى نظير، توده ها را گرد خود جمع كرد. در روايتى آمده است كه: «خير الولاة من جمع المختلف و شرّ الولاة من فرّق المؤتلف؛ بهترين زمامداران كسى است كه پراكندگى را به جمعيت و بدترين آنان، كسى است كه جمعيت را به پراكندگى تبديل كند».

در هر حال، سازماندهى وقتى مردمى مى شود كه توده ها مورد احترام واقع شوند، به ديدگاه و انتقادات سازنده شان توجه شود.

تشكيلات همواره بين دو عنصر قرار دارد: قدرت توده ها كه مى خواهند بين عناصر تشكيلات و مردم، برابرى برقرار باشد و عنصر هدف كه بايد طبق آن ابزار در دست تشكيلات باشد تا به هدف برسد. حال براى آن كه تشكيلات تحت تأثير اين دو قدرت واقع نشود بايد دورانديش، عاقلانه و متفكرانه باشد و راهكارهاى امور را بداند و اين كه از كجا آغاز كند كه هم توده ها را از دست ندهد و هم هدف را گم نكند. بنابراين از آن جهت كه توده ها را از دست ندهد و هدف را هم نابود نكند بايد ضمن احترام به مردم آنان را گام به گام به جلو ببرد كه در اين صورت تشكيلات مردمى خواهد بود.

من در تاريخ بسيارى از جنبش هاى اسلامى صد سال گذشته ديده ام كه معمولاً در پيشبرد مردم ناموفق بودند و اگر پيشرفتى هم داشته اند، كوتاه مدّت بوده است، چون جنبش ها، احترام توده ها را نداشتند و در نتيجه توده مردم از جنبش ها جدا شدند و جنبش ها تنها مانده، هرچه فرياد زدند و همّت ها را به بيدارى مى خواندند، اما جز پژواك صداى خودشان را نشنيدند و با جدايى توده ها، احزاب نيز سقوط كرده اند. جنبش هاى از چهل تا بيست و پنج سال قبل تنها به همين جهت شكست خوردند. شمار مجموعه احزاب در عراق به 44 حزب با گرايش هاى مختلف مى رسيد ولى نتوانستند، هيچ كارى

ص: 84

انجام دهند و اين سرنوشت فقط به جهت دو مطلبى بود كه گفتيم: دليل اول، سقوط گروهى از رهبران احزاب در دام پول، كاخ، ماشين، منصب، هواى نفس و شهوت ها بود؛ و زمانى كه مردم رهبران را غرق در اين امور مى ديدند، نسبت به آنان بى اعتماد شده و از گردشان پراكنده مى شدند و در نتيجه، شكست بى نظيرى بود كه دامن گير احزاب مى شد.

دليل دوّم آن كه توده هاى مردم را تحقير كرده، به تمسخر مى گرفتند و در حق آنان اهانت روا داشته و تكبّر مى ورزيدند. توده ها نيز مقابله به مثل مى كردند و تنها نتيجه آن، تنهايى در عرصه كار بود كه نه پشتوانه توده اى داشتند و نه از يارى شان برخوردار بودند.

بنابراين اگر بخواهيم حكومتى با يك ميليارد مسلمان تشكيل بدهيم بايد به عناصر تشكيلات مردمى به طور گسترده ملتزم باشيم كه در اين صورت، به خواست خدا پيشرفت خواهيم كرد.

آسان تر و خوش فرجام تر است. وانگهى توده مردم معمولاً توجّهى به هدف ندارند، در حالى كه تشكيلات و رهبرى آن پيوسته به هدف مى انديشند و اختلاف ديدگاه موجب تضاد مى گردد و همگى را از پيشرفت باز مى دارد. حال بايد چه كار كرد كه تشكيلات را از روى تابى توده ها باز داشت؟

پاسخ اين است كه بايد تشكيلات از خرد ورزى و اراده اى بالا برخوردار باشد تا هنگامى كه بين آن و بين طبقه خاصى از توده ها آتشى شعله ور گشت، آن را خاموش كند و بتواند بين توده ها و هدف را جمع كند و اين كارى ساده نيست، امّا ممكن است و از اين رو در زندگى رهبران اصلاح گرا از قبيل پيامبران و امامان عليهم السلام نمونه هايى اين چنين مى بينيم.

اميرمؤمنان على عليه السلام بالاترين مسئول و حاكم بر بيش از پنجاه دولت - طبق تقسيم بندى استعمارى كنونى - بود و دولت آن حضرت بزرگ ترين دولت وقت به شمار مى رفت، با اين حال از دارالأماره براى ديدار مردم بيرون مى آمد و خود كارها را پى گيرى مى نمود و نياز تك تك افراد را برآورده مى كرد و خشنودى شان را به دست مى آورد. روزى از كوچه اى در كوفه مى گذشت كه، ديد زنى نشسته و گريه مى كند، امام سوى او رفت و پرسيد: اى كنيز خدا، چرا اين جا نشسته و گريه مى كنى؟

آن زن گفت: كسان (كارفرمايان) من، مرا براى خريدن خرما فرستادند و من خرما خريدم و آن را به خانه بردم، ولى خانواده ام گفتند: آن را برگردان، نزد خرما فروش آمدم و از وى خواستم كه خرماها را پس بگيرد و پولم را بدهد، امّا او قبول نكرد. من كنيزى هستم و اكنون متحيّرم اگر به سوى خانه برگردم، صاحبان بر من خشم مى گيرند و خرما فروش نيز قبول نمى كند خرما را پس بگيرد. حال، مانده ام كه چه كنم؟

امام عليه السلام فرمود: با من نزد خرما فروش بيا. زن برخاست و هر دو نزد خرما فروش كه جوانى مغرور بود رفتند. امام او را نصيحت كرد كه: اين كنيز است و اختيارى ندارد، خرماها را بگير و پولش را پس بده جوان ظرف خرما را از دست زن گرفت و آن را روى زمين ريخت و چون امام عليه السلام را نمى شناخت به ايشان دشنام داد و خطاب به حضرتش

ص: 86

گفت: تو چه كاره اى كه در كار من و او دخالت مى كنى؟

امام عليه السلام چيزى نگفت و جوان هم پى كار خود رفت و زن متحيّر ماند كه چه كند و اكنون كار دشوارتر گشته بود، چرا كه هم پول و هم خرما را از دست داده بود. در مدت اندكى كه آن جوان به كار خود مشغول بود، تعدادى از شخصيت هاى حكومت امام عليه السلام از آن جا مى گذشتند كه امام عليه السلام را ديدند آن جا ايستاده است، نزد او آمدند. آن جوان ناگهان ديد كه تعدادى از شخصيت هاى دولتى امام عليه السلام را در ميان گرفته اند و هيچ نمى گويند. متحيّر گشت كه اين شخص كيست؟ و چرا اين افراد، خاموش و بى حركت گرد او جمع شده اند؟ از يكى از دوستانش پرسيد: او كيست و افرادى كه دور او را گرفته اند، كه هستند؟

گفت: اين افراد به احترام وى ايستاده اند.

پرسيد: مگر اين شخص كيست؟

گفت: اميرمؤمنان على بن ابى طالب عليه السلام است.

جوان به لرزه افتاد، رنگش زرد شد، از مغازه اش بيرون آمد و روى پاى اميرمؤمنان عليه السلام افتاد و مى گفت: اى اميرمؤمنان! تو را نشناختم، از من درگذر. اى اميرمؤمنان، از من راضى باش. امام عليه السلام فرمود: برو و معامله با كنيزك را به هم بزن و پولش را به او باز پس ده و خرماهايت را جمع كن، و امّا اين كه از من خواستى از تو خشنود باشم، خشنودى من وقتى خواهد بود كه مردم را از خودت خشنود كنى(1).

اين سخنان بزرگ، اسرار پيروزى است. اين آموزه ها تنها براى رهبران نيست، بلكه هر انسانى كه مى خواهد در امنيت زندگى كند و نزد توده ها محبوب باشد بايد بدان پايبند باشد. «زمانى خشنود مى شوم كه مردم را از خود خشنود سازى». رهبر، عالم، سخنور، رئيس حكومت و كارمند بايد مردم را از خود خشنود سازد و گرنه سقوط خواهد كرد. نتيجه داستان اين شد كه خرما فروش به دكان خود رفت، پول برداشت و به كنيزك داد و خرماهاى خودش را جمع كرد و سر جايش گذاشت.

ص: 87

امام عليه السلام مى خواست در سرتاسر گستره اسلامى، حتى يك نفر هم ناخشنود نباشد. هر تشكيلاتى بايد از اين موضوع، درس بگيرد تا همواره در خدمت توده ها باشد. افرادى كه شخصيّت منفى دارند و همواره خود را برتر مى بينند و مى گويند: «اين خواست من است»، «من از همه بيشتر مى فهمم»، «توده ها نمى فهمند و دركى ندارند»، «مردم را چه، كه در اين كارها دخالت كنند» و امثال آن، نتيجه اى كه به دست مى آورند اين است كه توده ها از گردشان پراكنده شده و تشكيلات شان از پيشرفت و پويايى باز ايستد و به حدّ مطلوب نرسد و طبيعتا نخواهد توانست جهان اسلام و حتى يك كشور را هم نجات بدهد. تشكيلات بايد توده ها را در طول مسير در نظر بگيرد، چون اين توده ها هستند كه مى توانند، كشورهاى اسلامى را نجات بدهند و نه گروهى از تحصيل كردگان! نسبت توده ها و تشكيلات همچون آب و ماهى است كه اگر آب نباشد، ماهى زنده نمى ماند.

يكى از مراجع درباره رهبر انقلاب سال 1920م. مرحوم شيخ محمدتقى شيرازى - كه نخستين حكومت اسلامى را در كربلاى معلا تأسيس كرد - نقل مى كرد: «گرد اين پيشواى انقلابى توده ها به طرز شگفتى گرد آمده بودند. شيوخ و عشاير و بزرگان و كوچك ها همه عليه بريتانياى غاصب بودند و بريتانيا در آن روز يك ميليارد جمعيّت را پشت سر خود داشت، يعنى همه هند، چين، خاورميانه، افريقا و غير آن، امّا اين رهبر اسلامى كارآزموده توانست استعمار بريتانيا را از عراق بيرون كند. جمعيّت زيادى گرد ميرزا محمدتقى شيرازى جمع شده بودند و بديهى بود كه وى در سنين بالا نمى توانست بين رهبرى انقلاب و برآوردن نيازهاى توده مردم جمع كند.

آن مرحوم به ما - كه در آن روز طلبه كوچكى بوديم - فرمود: «طلبه ها، من پيش از انقلاب مى توانستم شخصا نيازهاى شما را برآورده كنم، امّا پس از انقلاب اطراف من شلوغ شده است و من به مسئوليّت هايم مى پردازم و نمى توانم شخصا نيازهاى شما را برآورده كنم و شما نيز به جهت ازدحام جمعيّت دسترسى به من نداريد. بنابراين هرگاه هركدام از شما نيازى داشت من روز جمعه پس از نماز صبح به خيابان هاى اطراف كربلا

ص: 88

مى روم و هر طلبه و يا شخص ديگرى كه مى خواهد، مرا به تنهايى ببيند، در آن وقت براى برآوردن نيازش بيايد».

اين عالم گزارشگر داستان مى گفت: «من خودم بارها رفتم و هرگاه نياز مادى يا معنوى داشتم مى رفتم و مى ديدم كه وى تنها در كنار نهر و يا در خيابان هايى كه پر از درخت بود قدم مى زد و گاه فقيرى، طلبه اى و يا گروهى براى گرفتن نيازشان نزد او بودند.

اين پيشواى انقلابى و رهبر بزرگ آن روز مسلمانان، به تك تك افراد براى بيان نيازشان وقت مى داد و نيازشان را برآورده مى كرد و همين، علّت توانايى او در بيرون كردن بريتانيا از سرزمين اماكن مقدس، يعنى عراق بود. او به جهت محبوبيّت بى نظيرش كه از راه اخلاق خوب و مردم دارى گسترده اش به دست آورده بود، توانست استعمار را بيرون كند. بنابراين، اگر بخواهيم يك ميليارد مسلمان را نجات دهيم بايد بنيانى بگذاريم كه بر آگاهى بخشى و تشكيلاتى مردمى و محبوب باشد و سخن اميرمؤمنان على عليه السلام كه فرمود: «آنچه مرا خشنود مى كند اين است كه مردم را از خود خشنود كنى» شعار عملى و دائمى ما باشد تا به خواست خدا به هدف برسيم و اين براى خداوند دشوار نيست.

اين توان هاى اسلامى را به يك فضاى واحدى سوق دهد كه از جنوب تا شمال و از شرق تا غرب جهان اسلام را فرا گيرد تا جنبشى يگانه و امّتى واحد همچون بنيانى استوار گردد و بتواند در برابر استعمارگران شرق و غرب و فرزند نامشروع آن دو، صهيونيسم جهانى مقاومت كند و اين با روش زير امكان پذير است:

نخست: آن كه پيشنويس و اساس نامه اى براى همكارى تدوين شود كه بر پايه آن، همه نيروهاى اسلامى اعم از سازمان ها، جمعيّت ها و جنبش ها متّحد گردند. دوّم: در اين مرحله، گروهى از متفكرانى كه اندوخته اى بزرگ از انديشه اسلامى دارند و در رفتار و روش زندگى شان به اسلام پايبند هستند انتخاب شوند و وظيفه شان سوق دادن نيروى احزاب، سازمان ها، كتابخانه ها، انتشارات ها، نويسندگان و امثال آنان در يك جهت باشد.

سوّم: اين كه براى رهبرى واحد اقدام كنند كه از طريق انتخابات و رأى اكثريّت، عملى مى شود و آن گاه براى ايجاد جنبش متحد اسلامى و سوق دادن همه نيروهاى احزاب و سازمان هاى اسلامى و غير اسلامى در يك جهت، تصميم هاى مناسبى گرفته شود. اين اقدام همچون رود بزرگى خواهد گشت كه از قطره ها آغاز شده، سپس تبديل به چشمه ها گشته و آن گاه جويبارهاى كوچك و سپس رودهاى متوسط و آن گاه آن رود بزرگ شكل خواهد گرفت. اين كار ممكن و آسان است و نيازمند حركتى خردمندانه، جدّى، متفكرانه، مخلصانه و فداكارانه اى است كه از اتحاد اين تلاش به دست خواهد آمد.

پيامبر اسلام نيز همين رويه را به گونه اى ديگر در پيش گرفت. هركس جنگ هاى پيامبر صلى الله عليه و آله را مورد دقّت قرار دهد، گسترش نيروى انسانى را در آن ها مشاهده مى كند. در روزگار قبل از آن حضرت، قبايل عربى در جنگ و گريز و ستيز بودند. آن حضرت با آمدنش، قبايل ستيزگر را زير پرچم «لا إله إلا اللّه محمد رسول اللّه» گرد آورد و وجوب عمل به شرايع اسلام را به آنان متذكر شد و آن ها را به ايشان آموخت. بدين ترتيب مردم قبايل و شهرها را در يك مسير و جريان قرار داد. مثلاً در جنگ بدر كه نخستين جنگ رسول اكرم صلى الله عليه و آله بود گروهى كه به جنگ رفتند، حدود سيصد نفر بودند، در جنگ بعدى

ص: 90

حدود هزار نفر شدند، در جنگ ديگر هزار و سيصد نفر گشتند و سپس دو هزار و بعدا سه هزار و در جنگى به هفت هزار نفر رسيدند و در فتح مكّه، شمارشان به ده هزار مبارز رسيد. در جنگ حنين دوازده هزار نفر بودند، سپس نيرويشان افزايش يافت، در جنگ تبوك به سى هزار رسيدند و زمانى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله عازم حجة الوداع گشت، طبق پاره اى از گزارش ها، يكصد و سى هزار نفر گرد آن حضرت جمع شده بودند. اين افزايش دليل بر امكان گسترش تشكل هاى اسلامى در عصر حاضر است.

در آن روزگار، قبيله، گردهم آيى طبيعى انسان بود كه اساس اين به هم پيوستگى تولّد و انتساب به شمار مى رفت، امّا امروزه تجمّع ها شكل فرهنگى و نوينى يافته، در جمعيّت ها، حزب ها و سازمان ها نمود پيدا مى كند و اين مؤسسه ها را مى توانيم در فضايى متحد و قوى با ضميمه كردن هركدام با ديگرى، جمع كنيم، تا روزى فرا برسد كه جوّ اسلامى يگانه اى برايمان از دورترين كشورهاى اسلامى به وجود آيد.

توجه داشته باشيم كه اين جوّ اسلامى يگانه، مى تواند در همه كشورهاى اسلامى، به يك گونه عمل كند و همه مسلمانان را گرد خود جمع كند و پس از آن اگر استعمار شرقى و غربى بخواهد با اين همسويى و اتحاد در افتد، به بدبختى خواهد افتاد، چون افزون بر نيروى انسان، نيروى كيفى هم خواهد بود، چنان كه خداوند در اين باره وعده داده، مى فرمايد: «وَ لاَ تَهِنُوا وَلاَ تَحْزَنُوا وَ أَنتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ»(1)؛ «سست نشويد، اندوهگين نباشيد و شما برتر هستيد اگر مؤمن باشيد». اين نيروى كيفى در شرق و غرب وجود ندارد و اگر بر اين نيروى كيفى، نيروى انسانى را هم طبق كلام خدا كه فرموده است: «وَأَعِدُّوا لَهُم مَّا

اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ»(2)؛ «هر قدر مى توانيد نيرو عليه آنان جمع كنيد» نيرويى متشكل از يك ميليارد مسلمان بيفزائيم، تمام جهان اسلام زير لواى فرمان خداى متعال گرد خواهند آمد، و در نتيجه، آقايى، خوشبختى و نيرويى كه داشتند به آنان باز خواهد گشت و مى توانند مسلمانان را از آلودگى استعمار در داخل كشورهاى اسلامى و خارج آن، رهايى بخشند؛

ص: 91

درست آن گونه كه تاريخ به ما مى آموزد كه وقتى در جنگ بين مسلمانان و ايرانيان رستم فرخزاد، فرمانده ايرانيان از فرمانده مسلمانان پرسيد: چه مى خواهيد؟

او در پاسخ گفت: ما دو چيز مى خواهيم: يكى اين كه انديشه بشر را از خرافه رهانيده به حقيقت برسانيم و او را از پرستش پادشاه، پرستش آتش، پرستش گاو، پرستش بت و امثال آن رها كرده، به سوى عبادت خداى يگانه، قهّار، آفريننده، روزى دهنده، زنده كننده و ميراننده اى كه زمام همه كارها به دست اوست هدايت كنيم.

رستم پرسيد: چه قدر اين كار نيكو است و آنچه بدان فرا مى خوانيد چه زيباست. خواست دوّم شما چيست؟

فرمانده اسلامى گفت: اين كه بندگان خدا را از تنگى زمين به گستردگى آن ببريم.

مقصود از اين جمله چيست؟ وقتى كسى مى خواهد از كشورى به كشور ديگرى مسافرت كند به پاسپورت نياز دارد و يك سرى كارهاى ادارى دشوارى را بايد طى كند. آيا اين نوعى دشوارى و تنگى نيست؟ در حالى كه اسلام مى گويد: امت يگانه و واحد است و زمين از آن خداست.

وقتى مى خواهد تجارت يا كشاورزى كند يا به صنعت بپردازد يا ساختمانى بسازد و يا عقيده اى ابراز كند و يا روزنامه منتشر كند نيازمند مجوّز است، رفت وآمد مى كند، به رشوه، ماليات، گمرك و امثال آن گرفتار مى شود. آيا اين ها تنگى و دشوارى براى انسان نيست؟

انسان وقتى از ياد خداى متعال دور مى گردد به تنگى و دشوارى مى افتد و خداى متعال در اين باره مى فرمايد: «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَن ذِكْرِى فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكًا وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَمَةِ أَعْمَى * قَالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِى أَعْمَى وَ قَدْ كُنتُ بَصِيرًا * قَالَ كَذَ لِكَ أَتَتْكَ ءَايَتُنَا فَنَسِيتَهَا وَ كَذَ لِكَ الْيَوْمَ تُنسَى»(1)؛ «و هركس از ياد من دل بگرداند، در حقيقت زندگى تنگ [ و سختى ]خواهد داشت و روز رستاخيز او را نابينا محشور خواهيم كرد. مى گويد: پروردگارا، چرا مرا نابينا محشور

كردى، با آن كه بينا بودم؟ مى فرمايد: همان طور كه نشانه هاى ما بر تو آمد و آن را به فراموشى

ص: 92

سپردى، امروز همان گونه فراموش مى شوى».

ما پس از ترك احكام خداى سبحان، در تنگناى زمين و زندگى گرفتار شده ايم و تنها با اطاعت خداى متعال در خصوص يك پارچه ساختن جهان اسلام و متحد ساختن امّت مسلمان در زير بيرق «لا اله الاّ اللّه ومحمد رسول اللّه» و قرآن كريم و سنّت پاك را دستور زندگى قرار دادن، خواهيم توانست از اين تنگنا به فراخى قدم نهيم.

رستم به فرمانده اسلامى گفت: اين مطلب دوّم نيز بسيار زيباست! آن گاه رو به فرمانده مسلمان كرد و گفت: اگر اين دو مطلب را بپذيريم ما را رها خواهيد كرد و به كشورتان باز خواهيد گشت؟

فرمانده اسلامى گفت: آرى واللّه. ما براى پول، قدرت و زمين نمى جنگيم و فقط براى رهايى بشر از خرافات و رسيدن به حقيقت و نيز نجات ناتوانان از تنگناى زندگى به گستره آن، مى جنگيم.

رستم گفت: اين بسيار زيباست، امّا قوم من آن را نمى پذيرند.

آن گاه جنگ در گرفت و كلام خدا برترى يافت و مسلمانان پيروز شدند.

حال اگر بتوانيم توانمندى هاى گوناگون اسلامى را در يك چارچوب، به گستردگى جهان متّحد كنيم، خواهيم توانست خودمان را نجات دهيم و ديگر از اسرائيل غاصب، كمونيسم متجاوز و از غرب استعمارگر، اثرى نخواهد ماند و هيچ كدام از اين مشكلاتى را كه مسلمانان امروز با آن روبرو هستند، نخواهيم داشت. از خدا مى خواهيم كه چنين روزى را نزديك سازد.

ص: 93

ص: 94

يَتَوَلَّهُم مِّنكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ»(1)؛ «اى كسانى كه ايمان آورده ايد، يهود و نصارى را دوستان [خود] مگيريد [كه] بعضى از آنان دوستان بعضى ديگرند و هركس از شما آنها را به دوستى گيرد، از آنان خواهد بود».

مسيحيان آن روز همان صليبى هاى امروزند كه در دولت هاى اروپايى و آمريكايى و جز آن تبلور يافته است. ما بايد همكارى را بين همه مسلمانان با هر نوع سليقه، گرايش، اختلاف مذهبى، اختلاف در روش، اجتهاد، كشور، ملّيّت، جنسيّت، رنگ و ديگر تمايزها، برقرار كنيم تا اتحاد كلمه و تعاون به عنوان اصل كلّى گردد كه پيش از نهضت، به هنگام نهضت و پس از نهضت و به هنگام دستيابى به حكومت اسلامى، همگان بدان رجوع كنند. ديگر اين كه همگى در بيان ديدگاه، مناقشه و توضيح حقيقت، حق دارند، امّا اين حق چيزى است و ستيزه جويى، اتهام زدن ها، تفرقه و دورى از يكديگر و در نتيجه بهره مندى استعمارگر كافر چيز ديگرى است.

رهبر انقلاب سال 1920 م. مرحوم آية اللّه العظمى شيخ محمدتقى شيرازى مى دانست كه اكثريت جامعه عراق را شيعيان تشكيل مى دادند، يعنى حدود هشتاد درصد، و سنّى ها در اقليّت مى باشند. با اين كه او شيعه و مرجع شيعيان بود، وقتى عليه استعمار بريتانيا قيام كرد، عشاير منطقه فرات ميانه، عالمان، سخنوران، شخصيّت ها، ثروتمندان، نويسندگان و شاعران بر گرد او فراهم آمدند، امّا وقتى براى بيرون راندن استعمارگران و اشغالگران قيام كرد، مى گفت: «بايد برادران سنّى هم در نهضت شركت كنند» و براى علما و شخصيّت هاى سنّى نامه مى فرستاد و نظر آنان را مى پرسيد و بدين ترتيب شيعه و سنّى را در نهضت متحد ساخت و از اين رو شيعه و سنّى بر گرد او براى مبارزه با استعمار و بيرون كردن آن حلقه زدند. اين روش، روشى خردمندانه بود، زيرا بدون آن استعمار مى توانست به حركت و نهضت عراق رنگ شيعى بدهد و كينه ها را برانگيزد و اهل سنّت را از آن دور سازد و در نتيجه وجود استعمار همچنان بر سينه توده ها سنگينى و جاى پاى خود را محكم كند و دو

ص: 96

طرف را به جان هم اندازد و عراق به جاى استقلال همچنان در چنگال استعمار اسير مانَد.

چرا شيرازى چنين شيوه اى را برگزيد؟ روشن است كه او طبق كلام خداى سبحان چنين رفتارى را برگزيد، چنان كه مى فرمايد: «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَ لاَ تَفَرَّقُوا...»؛(1) «و همگى به ريسمان خدا چنگ زنيد و پراكنده نشويد».

وى توانست با اين روش و با امكانات اندك و ابتدايى كشور كوچك پنج ميليون نفرى عراق را كه غالباً بى سواد بودند، بر قدرتمندترين كشور جهان پيروز كند. بى ترديد اگر بخواهيم حكومت خداى سبحان را به جامعه بازگردانيم بايد در برابر دشمنان واقعى خود، صف هايمان را يكى كنيم و از اقوام، طائفه ها، رنگ ها و قبيله ها، وحدتى ايجاد كنيم كه بتوانيم به خواست خداى متعال اين كار بزرگ را سامان دهيم. مفهوم اين سخن آن نيست كه ضرورتاً گروهى به نفع ديگرى دست از باورهاى مذهبى خود بكشد يا برخلاف عقايد خود با ديگرى همدست شود، زيرا اين كار تنها بر پيچيدگى قضيه مى افزايد، بلكه هر كس طبق مذهب و باورهاى اصولى و فقهى خود عمل كند، ولى در بازگرداندن آقايى گسترده جهان اسلام و ايجاد امّت اسلامى يگانه، صف واحدى تشكيل دهد. بحث آزاد و قانع ساختن و قانع شدن، مرحله ديگرى است كه به مقوله وحدت صف مرتبط نيست.

مانند داستان پيش گفته و كارآمدى آية اللّه شيخ محمدتقى شيرازى، در ايران نيز آية اللّه فشاركى در اصفهان به وجود آمد. مرحوم فشاركى امر و نهى و از رفتار دستگاه حكومت انتقاد مى كرد. حاكم اصفهان از اين وضع برآشفت و طى نامه اى به ناصرالدين شاه يادآور شد كه در اصفهان فردى مردم را از سلطنت مى رمانَد و به ندادن ماليات و امثال آن تشويق مى كند. شاه عدّه اى را مأمور تبعيد فشاركى به تهران كرد. در آن روزگار، يعنى حدود صد سال پيش، وسايل رفت وآمد محدود به چارپايان بود اين عالم مركب خود را سوار شد و با مأموران شاه روانه تهران شد. پس از چند روز پيمودن راه، خبر تبعيدش به علماى تهران رسيد. در تهران آن روز دو عالم بودند كه مردم از آن دو تقليد مى كردند و آن دو باهم

ص: 97

اختلاف نظر داشتند. شبى يكى از آن دو خواب بود كه درِ خانه به صدا درآمد. خدمتكار در را باز كرد عالم ديگر را بر در خانه ديد. شگفت زده، شتابان نزد عالم ديگر، يعنى صاحب خانه رفته، به او گفت: فلان عالم آمده. وى شتابان به استقبال دوستش رفت و او را به خانه آورد. عالم ميهمان گفت: تهران ميان من و تو تقسيم شده است من مقلّدانى دارم و تو مقلّدانى دارى، حال اگر شاه بتواند آية اللّه فشاركى را تحقير كند، فردا نوبت ما مى رسد. ما به خداى سبحان، به آخرت و همه قوانين اسلام ايمان داريم و يكى از قوانين اسلامى، وحدت صف است. افزون بر آن كه خطر متوجّه دنياى ما نيز شده است. لذا به حكم عقل و شرع بايد متحد شويم تا اين غائله را ختم كنيم.

عالم ميزبان پرسيد: راهش چيست؟

عالم ميهمان گفت: نيمى از تهران از تو تقليد مى كنند و نيمى از من تقليد مى كنند. فردا كسى را به كوى و برزن مى فرستيم تا آمدن آية اللّه فشاركى را به اطلاع آنان برساند و از قول ما آنان را به تعطيل محل كسب شان و استقبال از او فرا بخواند تا براى اين امر به بيرون شهر روند. اگر چنين كارى انجام دهيم شاه نخواهد توانست آية اللّه فشاركى را تحقير كند.

هر دو عالم همصدا شدند و روز بعد مردم در خيابان ها، بازارها و محلّه ها صداى دو جارچى را شنيدند كه هر يك از سوى يكى از آن دو عالم فرياد مى زد كه فلان مرجع تقليد فرمان داده بازارها را ببنديد و براى استقبال از آية اللّه فشاركى به بيرون شهر برويد. مردم شتابان دكّان ها را بسته، به بيرون تهران رفته، در نتيجه جمعيت انبوهى خارج شهر جمع شد. شاه با شنيدن اين داستان به همراه صدراعظم خود بالاى قصر رفت و ديد كه مردم در گروه هاى بزرگى به راه افتاده اند، بازار تعطيل و دكان ها بسته شده اند. شاه به صدراعظم گفت: چاره كار چيست؟ اين ها مى توانند به قصرم بيايند و مرا از اريكه قدرت به زير كشند و از حكومت ساقط كنند. مى بينى چگونه اين دو عالم در تهران عليه من همداستان شدند؟

صدراعظم پاسخ داد: راه چاره اين است كه به همراه همه وزرا به استقبال وى بروى و از او بپرسى كه چرا به تهران آمده و خود را نسبت به اصل داستان بى اطلاع نشان دهى و از

ص: 98

فشاركى بخواهى كه در يكى از قصرهاى تو سكونت كند و بدين ترتيب از شدت خطر بكاهى و همه چيز به نفع تو تمام شود.

شاه نيز پذيرفت و از بام قصر به زير آمده، سوار كالسكه اش شد و به همراه وزرا از فشاركى استقبال كرد و از او خواست كه در يكى از قصرهايش منزل گزيند. آن گاه زيركانه از او پرسيد: كار خاصّى موجب آمدن شما به تهران شده است؟

فشاركى پاسخ داد: تو مرا احضار كرده اى.

شاه گفت: هرگز، كى اين خبر دروغ را به شما رسانده است؟

فشاركى گفت: ظلّ السلطان حاكم شما در اصفهان.

شاه به او گفت: اشتباه كرده است. اكنون به خانه من وارد شو و تا وقتى كه در تهران هستى همه نيازمندى هاى تو برآورده است و هر گاه خواستى، در كمال امنيّت برگرد.

فشاركى مى گويد: نه، من جايى دارم، به آن جا مى روم و چند روز مى مانم تا علما را ببينم و با آنان تبادل نظر كنم، سپس به اصفهان برمى گردم.

پادشاه كه مى خواست به فشاركى بدى كند، اين گونه خلع سلاح شد. فشاركى مدتى در تهران ماند و قدرتمند و پيروز بازگشت و در اين ماجرا قدرت آن دو عالم نيز فزونى گرفت و فشاركى در امنيّت كامل به اصفهان بازگشت. آنچه مسلّم است اين كه همكارى، چنين قدرتى در پى دارد. بنابراين ما بايد در كنار دستور شرع و سيره رسول اعظم صلى الله عليه و آله، از اين داستان ها نيز پند گرفته، صف هايمان را متحد كنيم و تعاون را به شعارى عملى براى پيش از نهضت، همراه نهضت و پس از آن مبدل كنيم و برخلاف اراده شرق و غرب، حكومت اسلامى يك ميلياردى بنيان نهيم و سرورى اسلامى را دوباره به جامعه مان بازگردانيم.

سخن اسلام برترين است، به شرط آن كه مسلمانان به فرمان و آموزه هايش عمل كنند. البته در اين سخن كه «اسلام برتر است» شكى نيست، امّا هرچيز شرطى دارد و به تعبير امام رضا عليه السلام در حديث مشهورى كه به طور مسند از پدرانش از رسول خدا صلى الله عليه و آله از خدا نقل مى كند كه فرمود: «كلمة لا إله إلاّ اللّه حصني و من دخل حصني أمن من عذابي؛ كلمه لا إله الاّ

ص: 99

اللّه دژ من است هركه در آن در آيد، از كيفر من در امان است» آنگاه فرمود: «بشرطها و شروطها و أنا من شروطها؛(1) به شرط و شروط آن و من از شروط آن هستم». از جمله «از كيفر من در امان است» كيفر دنيايى و اخروى اراده شده است.

خداى سبحان در قرآن كريم مى فرمايد: «قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَى أَن يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذَابًا مِّن فَوْقِكُمْ أَوْ مِن تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعًا وَ يُذِيقَ بَعْضَكُم بَأْسَ بَعْضٍ...»؛(2) «بگو: او تواناست كه از بالاى سرتان، يا از زير پاهايتان عذابى بر شما بفرستد و يا شما را گروه گروه به هم اندازد [و دچار تفرقه كند] و عذاب بعضى از شما را به بعض [ ديگر ]بچشاند».

امروز اين بلا گريبان ما را گرفته، گروه گروه شديم و هر گروهى با گروه ديگر مخالفت مى كند، در نتيجه كافران بر ما چيره مى گردند. بى ترديد در بين مسلمانان، خردمندان، متديّنان و عاملان به احكام الهى بسيارند. مقصودم از چيرگى كفار طرّاحى هاى استعمارى است كه در درگيرى هاى قومى، كمونيسم، بعثيسم و دموكراسى به سبك غربى چهره نموده و همين امور ميان ما جدايى افكنده، پس امت واحده ما را متفرق كرده و ما را گروه گروه ساخته است. مسلّم اين كه وحدت صفوف از اصول نهضت است كه ما بايد پيش، همراه و پس از نهضت آن را مدّنظر قرار دهيم و بدان پايبند باشيم، زيرا وحدت صفوف، جريانى اسلامى و جهانى است كه همه گروه ها، سازمان ها، نويسندگان، مطبوعات و انتشارات، كتابخانه ها و جمعيّت هاى اسلامى و جز آن در چارچوب آن قرار مى گيرند و البته تحقق بخشيدن به اين امر براى خداوند دشوار نيست.

سست عنصر پراكنده مى شوند، هرچند چنين شخصى بپندارد كه نااستوارى اش را پنهان خواهد داشت. شاعر در اين باره سروده است:

و مهما تكن عند امرء من خليقة *** و إن خالها تخفى على الناس تعلم

وقتى خصيصه اى در فردى باشد هرچند بپندارد كه از مردم پنهان است، امّا آشكار خواهد شد.

بى ترديد پايدارى مشكلاتى دارد، امّا انسان ثابت قدم آسان تر به هدف مى رسد و خوش فرجام تر است و در حركت، پرشتاب تر از فردى است كه بيراهه مى پيمايد و از رسيدن به هدف وامانده است و اگر فرضاً گاهى هم به هدف برسد، چندان طول نمى كشد كه شكست مى خورد. بنابراين، پايدارى شرط اصلى براى نهضت اسلامى جهانى است كه مى خواهد رهبرى يك ميليارد مسلمان را به دست گيرد.

از اين رو انسان هرچه بيشتر در راه مستقيم طىّ طريق كند و نهان و آشكار خود را يك نواخت سازد و بدون سستى و واپس زدن و دودلى به كارش ادامه دهد، به پيروزى نزديك تر خواهد بود. لذا متوليان نهضت بايد روح پايدارى را در خود بپرورانند و بدان پايبند باشند و همواره قبل از دستيابى به حكومت يك ميلياردى مسلمانان و در حين آن و بعد از نيل به آن مهم نيز پايدار باشند و از هرگونه تزلزل، انحراف و چرخش دورى گزينند.

مى گويند: يكى از وزيران حكومت هند كه از حزب كنگره اى بود كه هند را از دست بريتانيا نجات داد، فردى زاهد در زندگى بود و از روزى كه به جنبش پيوست تا روزى كه درگذشت براى سربلندى هند و در راه خدمت به هند به روش خود از هيچ كوششى دريغ نمى كرد. (البته به طور طبيعى ما جز روش اسلامى را قبول نداريم، امّا خداوند ويژگى هاى نيكو را حتى در غيرمسلمان دوست دارد و در حديث است كه خداى منّان كرم حاتم طايى را ارج نهاده است و در حديث ديگرى آمده كه خدا عذاب روز قيامت او را سبك گردانيده است). در هر صورت اين فرد بيش از پنجاه سال عضو حزب كنگره بود و در نهايت وزير شد و پس از مدتى درگذشت. وزرا براى بزرگداشت او به روستايش كه چندين كيلومتر از پايتخت هند دور بود، رفتند. اين روستا محل سكونت آن وزير به هنگام وزارتش بود كه

ص: 101

در مدت كار براى اداره وزارت از آنجا به پايتخت مى آمد و روزهاى تعطيلى باز مى گشت.

وقتى هيئت وزيران به همراه نخست وزير و رئيس جمهور و شخصيّت هاى برجسته حكومت و توده مردم به آن روستا رفتند، خانه او را بسيار كوچك و محقّر يافتند. اين همان خانه اى بود كه وزير، در دوره مبارزاتش در آن زندگى مى كرد و به جهت كوچكى، فقدان اثاثيه و نداشتن آب و برق از خانه هاى درجه سه به شمار مى آمد.

آنان همگى شگفت زده شدند و به پاس چنين شيوه اى از زندگى، چنان از او تجليل كردند كه در ايام حياتش سابقه نداشت، چون نه مالى اندوخته، نه كاخى بنا كرده و نه اثاثيه اى جمع كرده بود. آنان خانه او را با همين وضع فقيرانه اش به موزه تبديل كردند تا مردم از آن جا بازديد كنند و از چنين انسان مخلص و فداكار در راه هدفش درس زندگى و خدمت گيرند. آنان به پاس احترام به او دستور دادند كه آب و برق به روستا برسانند، راه آن را آسفالت كنند، خطوط تلفن بكشند و وضع روستا را بهبود دهند.

در تاريخ اسلام از اين قبيل زاهدها، نمونه هاى والايى مى توان يافت. رسول خدا صلى الله عليه و آله، امام على عليه السلام، حضرت فاطمه عليهاالسلامو همه امامان و اهل بيت عليهم السلام، ابوذر غفارى، سلمان فارسى و ديگر شاگردان پيامبر صلى الله عليه و آلهو امامان عليهم السلاماز اين نمونه هستند، اما اين كه ما به داستان زندگى اين وزير اشاره كرديم از آن روست كه بدانيم انسان هدفمند، اگر مسلمان هم نباشد بايد هدف خود را در نظر داشته باشد و در كارش پايدار و درستكار بماند، نه آن كه تبار، گذشته و ويژگى هاى سابقش را فراموش كند، همان بلايى كه بسيارى از رهبران را گرفتار مى كند؛ همان ها كه از افراد معمولى و همچون ديگرانند، امّا وقتى به مال، شهرت، مقام و منصب دست يابند، دگرگون مى شوند. اينان نه تنها هدف را محترم نمى شمارند، بلكه به هدف نيز ضربه وارد مى كنند، چون با كارشان، دروغ بودن گفتارشان را برملا مى سازند.

امام صادق عليه السلام در اين باره مى فرمايد: «كونوا دعاة للناس بغير ألسنتكم؛(1) نه با زبان [ كه با رفتار]تان مردم را [ به سوى نيكى ها ]فراخوانيد».

ص: 102

اين سخن بدان معناست كه انسان راستى را توصيف نكند، امّا خود دروغ گويد، از مشورت در حكومت سخن نگويد، ولى چون به حكومت دست يافت، خودكامگى در پيش گيرد، خود را عدالت خواه ننماياند و از عدالت دم نزند، ولى با رسيدن به قدرت، ستمكارترين افراد شود، به توصيف اسلام و قوانين اسلامى و مزاياى آن نپردازد و چون به قدرت رسيد همه چيز را به ديوار بكوبد و بدان بى اعتنا شود.

بنا به نقل مورّخان وقتى اميرمؤمنان عليه السلام به كوفه رسيد، شهرى كه پايتخت خلافت امام و مركز دولت اسلامى به گستردگى پنجاه دولت كنونى بود، فردى او را ديد كه از سرماى سخت كوفه مى لرزد. به حضرت عليه السلام گفت: تو در اين وضعيت به سر مى برى حال آن كه خليفه، امام و اميرمؤمنانى و در عراق اموال، بسيار است و ثروت هنگفتى كه نه فقط اموال حكومتى، بلكه اموال شخصى (چون امام هنگام دورى از خلافت پس از رسول اكرم صلى الله عليه و آله باغ هاى بسيارى آباد كرد) نيز در اختيار توست. بنابراين، چرا از سرما مى لرزى؟

امام عليه السلام پاسخى داد كه بايد همه نسل ها از آن درس بگيرند. حضرت فرمود: «به خدا سوگند، اگر از نزد شما با افزون بر مركب و توشه ام خارج شوم (از دنيا روم) خائن خواهم بود و اين همان لباسى است كه با آن از مدينه آمده ام»(1).

امام تا آخر همان گونه زيست كه فرمود. اگر رهبرى امت را كسى بر عهده مى گرفت كه از اين امام عليه السلام و رسول خدا صلى الله عليه و آلهپيروى مى كرد، آيا تنها در هند - طبق گزارش جهانى - سيصد ميليون گرسنه وجود داشت؟ آيا در امريكا سى و يك ميليون گرسنه خواهد بود؟(2)

در هر صورت، متولّيان نهضت بايد به اصول كلّى نهضت كه پايدارى از آن جمله است مجهز باشند؛ پايدارى كامل تا به هدف دست يابند و اين پايدارى موجب لطف خداوند نسبت به ما گردد، چنان كه اميرمؤمنان عليه السلام در يكى از خطبه هاى خود فرمود: «فلمّا علم اللّه منّا الصدق أنزل علينا النصر؛(3) چون خداوند ما را راستگو يافت، يارى اش را بر ما فرو فرستاد».

ص: 103

اگر ما پايدار بمانيم و خداى متعال ما را راست گفتار و استوار يابد، بى ترديد يارى اش را بر ما نيز فروخواهد فرستاد. اين يارى از سوى خدا و از سوى غيب خواهد بود، امّا از سوى جامعه، مردم به طور طبيعى گرد افراد صادق و پايدار جمع مى گردند و خداوند در قرآن فرموده است: «... اتَّقُوا اللَّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّدِقِينَ»؛(1) «از خدا پروا كنيد و با راستان باشيد».

از خدا مى خواهيم كه به اين كار موفق مان بدارد و در شمار كسانى قرارمان دهد كه به آنچه مى گويند، عمل مى كنند و به آنچه عمل مى كنند فرامى خوانند كه توفيق از اوست.

مى بينيم كه خانه خدا پاك، كتاب او پاك، قانون او پاك، رهبران دين او پاك هستند. بنابراين، بايد رهبر حركت اسلامى جهانى در نهايتِ مسلمان بودن، آراستگى و نظافت باشد، در لذّت[ هاى افسارگسيخته] از قبيل كاخ نشينى و تجملات غرق نگردد، حتى اگر از راه حلال فراهم شده باشد، چون بدين معنا نيست كه لزوماً هر كار حلالى حتماً انجام داده شود، به ويژه براى فردى كه مى خواهد جهان اسلام را رهبرى كند و الگويى براى پاكى، معنويت، فضيلت و تقوا باشد، بلكه چنين فردى بايد در نهايت ساده زيستى، آراستگى و پاكى باشد و اين بايستگى از آن روست كه توفيق الهى منوط به داشتن چنين ويژگى هايى است. شاعرى از طلبه هاى علوم دينى بود و نزد عالمى به نام «وكيع» براى تحصيل مى رفت

امّا موفق نشد و نتيجه اى نگرفت. او سروده است:

شكوت إلى وكيع سوء حفظى *** فأرشدنى إلى ترك المعاصي

و علّله بأنّ العلم فضل *** و فضل اللّه لا يؤتى لعاصي

«نزد وكيع از بدى حافظه ام شكايت كردم، او مرا به ترك گناه سفارش كرد و دليل آن را چنين آورد كه علم، فضيلت است و فضل خدا به گناه كار داده نمى شود».

اميرمؤمنان على عليه السلاممى فرمايد: «فلمّا علم اللّه منّا الصدق أنزل علينا النصر؛ وقتى خداوند از ما صدق را ديد، يارى اش را بر ما فرو فرستاد»؛ يعنى چون ما در كارهايمان و در نظافت و پاكى و... صادق بوديم پس از آن، خداى سبحان پيروزى اش را بر ما فرو فرستاد.

رهبران نهضت بايد نظيف باشند، نهضت نيز بايد پاك باشد، چه پيش از دستيابى، چه در حين موفقيت و چه وقتى كه نهضت به حكومت اسلامى يك پارچه برخوردار از يك ميليارد شهروند دست يابد، امّا اگر رهبر پاك نباشد، حركت پاك نباشد، يا كسانى كه به جريان فراگير اسلامى اقدام كرده اند غرق در فساد، رشوه خوارى، شهرت طلبى، مسائل جنسى، كاخ نشينى، تجمّلات و غير آن باشد، بى ترديد نهضت شكست خواهد خورد، نه خدا توفيقى خواهد داد و نه مردم بدان خواهند گرويد، زيرا مردم جز بر گرد رهبرى پاك، درست و برخوردار از فضيلت و تقوا جمع نمى شوند.

ص: 105

در تاريخ از عالمى ياد شده كه گام از دايره پاكى بيرون نهاده، به پادشاهان پيوست و از ستايشگران و ابزار حكومت گرديد. يكى از خلفا همواره شمارى از عالمان را گرد خود داشت و آنها را در شمار ابواب جمعى دربار خود در مى آورد. در آن زمان عالمى پرهيزگار و زاهد و رويگردان از سرگرمى و لذّت ها بود، به نام «شريك» كه به جمع درباريان خليفه نپيوست. روزى خليفه او را خواسته، به وى گفت: از آن رو كه تو فردى عالم و باتقوا هستى مى خواهم مشاورم باشى، چون مشورت نيازمند عالمى عامل است و تو مى دانى وقتى فردى باتقوا و پرهيزگار طرف مشورت خليفه باشد، مردم از چنين خليفه اى سود مى برند.

شريك گفت: چنين كارى نمى كنم.

خليفه گفت: پس منصب قاضى القضاتى (وزير دادگسترى) را بپذير، چون قاضيان بسيار هستند و بعضى از آنان روش درستى ندارند. اگر مى خواهى امّت رسول خدا صلى الله عليه و آله را به سامان آورى، به اين منصب تن ده تا آنان را به حق و راه مستقيم هدايت كنى.

شريك گفت: چنين كارى را انجام نمى دهم.

او مى دانست كه مشورت نوعى مشاركت است و منصب قاضى القضاتى در واقع دامى است كه خليفه مى خواست به وسيله آن وى را شكار كند و به دربار خود پيوندش دهد.

خليفه گفت: اگر اين كار را هم نمى پذيرى، درخواست مى كنم كه معلم فرزندانم باشى، زيرا آنان در آينده خليفه خواهند شد و اگر تربيت اسلامى صحيح داشته باشند، كشورها را اصلاح و به مردم خدمت خواهند نمود، ولى اگر درستْ پرورش نيابند، فاسد گشته، جامعه را فاسد خواهند كرد.

شريك گفت: اين كار را هم انجام نمى دهم.

وقتى خليفه ديد شريك درخواست هاى او را قبول نمى كند گفت: اى شريك، در اين صورت يك درخواست مرا قبول كن و آن اين كه امروز ناهار را با ما بخور.

شريك گفت: ايراد ندارد، چون رسول خدا صلى الله عليه و آلهقبول دعوت مؤمن را مستحب دانسته.

شريك تا ظهر در دربار ماند و از سفره رنگين و چرب خليفه خورد، حال آن كه تا آن

ص: 106

روز زهد ورزيده، به نان جويى بسنده مى كرد. غذاى دربار در روح او تأثير گذاشت. رئيس آشپزخانه از يكى از اطرافيان او پرسيد: آيا شريك از غذاى خليفه خورد؟ گفت: آرى.

سرآشپز گفت: به خداى كعبه سوگند كه شريك از اين پس هرگز رستگار نخواهد شد.

جريان همان شد كه سرآشپز گفته بود. شريك پس از خوردن غذا به خليفه گفت: فكر كردم بهتر است به كشور و مردم خدمت كنم، لذا آماده ام به عنوان مشاور تو خدمت كنم.

خليفه گفت: آفرين، خدا به تو بركت دهد.

آن گاه شريك گفت: همچنين به نظرم رسيد كه رئيس قضات گردم، چون در اين كار خدمت به ستمديدگان و بازگرداندن كارها به جايگاه آن است.

خليفه گفت: خدا از سوى اسلام و مسلمانان به تو جزاى خير دهد.

شريك گفت: نيز فكر مى كنم كه معلّم فرزندانت باشم تا پس از تو خلفاى هدايت يافته و پيشوايان عادل باشند.

خليفه گفت: خدا به تو نيكى كند، آن گونه كه به من نيكى كردى.

از آن پس شريك به دربار خليفه پيوست و از كارگزاران ستمگران شد. همگى مى دانيم كه خلفاى عباسى همانند خلفاى اموى بسيار به اسلام بدى كردند كه آثار آن تا به امروز باقى است. كسانى كه از حريم پاكى پا بيرون مى نهند به ناچار به جمع عمّال ستم پيوسته، در راه نابودى اسلام گام مى نهند و از اين رو رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده: «إذا رأيتم العلماء على أبواب الملوك فبئس العلماء و بئس الملوك، و إذا رأيتم الملوك على أبواب العلماء فنعم العلماء و نعم الملوك؛(1) هر گاه عالمان را به در سراى شاهان ديديد، پس بد پاشاهان و بد عالمانى هستند و زمانى كه شاهان را بر در سراى عالمان ديديد پس نيك پادشاهان و نيك عالمانى هستند».

روشن است، وقتى عالمى به دربار شاهان آمدوشد داشته باشد، آن هم نه به منظور برآوردن حاجت مردم يا اضطرار، خوف و امثال آن كه از موارد تقيّه بوده و در قرآن كريم آمده است، بى ترديد چنين عالمى دنياطلب است و هرگاه عالم به دنبال دنيا باشد، بدا به حال او و بدا به

ص: 107

حال پادشاه، زيرا پادشاه در اين صورت به پندهاى او گوش نداده، يقيناً عالم نيز پادشاه را پند نخواهد داد، زيرا نيازمند دنياى اوست. در مقابل، اگر شاهان، اميران و بزرگان به درِ خانه عالمان پرهيزگار رفتند، نشان دهنده پاكى عالمان است، زيرا خود را به پادشاهان نزديك نمى كنند و پادشاهان نيز خوبند، چون به خانه عالمان رفت وآمد دارند.

جان سخن اين كه نهضت اسلامى بايد در نهايت پاكى و پيراستگى باشد تا بتواند مردم را گرد خود جمع كند. از خداى متعال يارى مى خواهيم تا هدايت را براى ما رقم زند كه اين، بر خداى توانا دشوار نيست.

أترك هذا الأمر حتّى يظهره اللّه أو أهلك فيه ما تركته؛(1) به خدا سوگند اى عمو، اگر خورشيد را در دست راست من و ماه را در دست چپ من بگذارند كه اين كار را رها كنم، چنين نخواهم كرد تا كارى را كه خدا مى خواهد، انجام گيرد، يا در اين راه كشته شوم».

پايدارى انقلابيون به جهت ستايش مردم، دست زدن هايشان و احترامات كنونى يا در آينده نيست، زيرا اگر چنين بود، مفهوم آن اين است كه اينان به منظور رسيدن به هدف و خشنودى خدا كار نمى كنند و در انديشه پاداش الهى نيستند و در كنار خداخواهى و قربت، جوياى چيز ديگرى هستند. بايسته تذكر است كه در روز قيامت به رياكاران گفته خواهد شد: «برويد و مزد خود را از كسانى بخواهيد كه براى آنان كار مى كرديد». مسلّم اين است كه بايد تنها براى خدا پايدارى كرد و با دريادلى، ضربه هاى دوست و دشمن را تحمل كرد.

امام حسين عليه السلامدر روز عاشورا فرمود: «هوّن عليَّ ما نزل بي أنّه بعين اللّه؛(2) همين كه اين كارها از نظر خداى متعال پنهان و دور نيست، بلا را بر من آسان مى سازد».

انسان بايد به منظور نيل به پاداش و خشنودى خدا پايدارى كند، نه آن كه در اين فكر باشد كه اكنون يا در آينده به دنيا دست يابد. اين قبيل پاى ورزان ثابت قدم خواهند توانست نهضت اسلامى پديد آورند كه البته از اين نمونه ها بسيار، مى توان يافت. حكومت نورى السعيد (نخست وزير وقت عراق) مرد مسلمان و مجاهد و مبارزى را دستگير و او را به زندان ابد محكوم كرد، چون او به ايجاد حكومت اسلامى فرا مى خواند. يكى از سخنوران برايم نقل كرد كه: اين فرد دوستم بود، پدرش از من خواست كه نزد نورى السعيد بروم و با ميانجيگرى پسرش را آزاد كنم. به بغداد رفتم و با دشوارى خود را به نورى السعيد رساندم و به او گفتم: اين جوان گول خورده، ديگر اين كه پدر پير، عالم و باتقوا و مادرى كهنسال دارد و تنها فرزند خانواده است و زن جوان و فرزندى دارد، اگر ممكن است او را آزاد كن.

نورى السعيد به من گفت: نزد اين جوان در زندان «نُقرة سلمان» (گودال سلمان) برو و

ص: 109

به او بگو: تا با خط خودش نوشته اى مبنى بر برائت از كار قبلى خودش و عذرخواهى از من بنويسد، اگر به اين خواسته تن دردهد، او را آزاد مى كنم.

خطيب گفت: بسيار خوشحال شدم و به زندان «نقرة سلمان» رفتم. در آن هواى گرم در زندان حتى پنكه وجود نداشت. جوان را ديدم كه تحت تأثير تابش آفتاب رنگش تيره و بسيار برنزه و به شدت ضعيف شده است. با ديدنم به استقبالم آمد. داستان را برايش نقل كردم و علاقه و دلتنگى پدر و مادرش را بيان كردم و از فرزند كوچكش ياد كردم و گفتم: به خودت، پدر و مادرت، خانواده ات رحم كن و به آينده ات بينديش. اگر طبق نوشته اى از كارهاى گذشته ات بيزارى بجويى و از نورى السعيد عذر بخواهى او آزادت مى كند.

خطيب گفت: جوان تبسمى كرد و گفت: فلانى پيش نورى السعيد برو و به او بگو: كه اگر مرا تا آخرين نفسم در اين زندان و در شرايطى بدتر از شرايط فعلى ام نگه دارى، يا قطعه قطعه ام كنى از اصول و انديشه ام دست نخواهم كشيد و آينده من بهشت است. در مورد پدر، مادر، زن و فرزندم بدانيد كه خداى مهربان سرپرست آنان است و آنان برتر از حضرت زينب عليهاالسلام و خانواده امام حسين عليه السلامنيستند. به نورى السعيد بگو: او بايد به دليل جنايت هايى كه نسبت به اسلام و مسلمانان مرتكب شده است، عذرخواهى كند.

خطيب گفت: هرچه تلاش كردم او را به اندازه سر سوزنى پشيمان كنم، پشيمان نشد و من نااميد شدم و برگشتم و آنچه را كه ديده بودم براى پدر، مادر و زن او نقل كردم.

اين پايدارى شگفت را در رسول خدا صلى الله عليه و آله، على عليه السلام، فاطمه عليهاالسلام، حسن، حسين و ائمه اطهار عليهم السلام، در علماى مجاهد، در پاكان نيك سرشت مى يابيم و گسترش اسلام تا اين حدّى كه شاهد آنيم، در گرو همين مقاومت هاست. اگر نهضت جهانى اسلام چنين پايدارى را شعار و راهبرد خود سازند، به يارى خداى توانا، دستيابى به هدف مورد نظر كه حكومت اسلامى با يك ميليارد مسلمان تحقق خواهد يافت. راه دشوار است و در آن سرزنش، اهانت، تهمت، زندان، اعدام و همه چيز وجود دارد، امّا اگر مسلمانان دشوارى هاى اين راه

را تحمل كنند و در آن گام زنند، به هدف والاى خود خواهند رسيد.

ص: 110

تاريخ مسلمان شدن مردم برخى از مناطق روسيه تزارى را مى خواندم. آمده بود كه: در يكى از مناطق روسيه، به نام قفقاز (كه در زمان نگارش كتاب در دست كمونيست ها بود) بدترين نوع سركوب، وحشت، زندان، شكنجه و تبعيد وجود داشت. هفت تن از علماى يكى از مدارس قفقاز با خود انديشيدند كه در مدرسه نشسته اند و مردم، در گمراهى هستند و كافران بر آنان حكومت مى كنند. بنابراين وظيفه دارند رسالت الهى را ابلاغ كنند و بدترين منطقه هاى روسيه را از نظر توحش و بت پرست بودن ساكنان آن، براى تبليغ برگزيدند و با هم قرار گذاشتند كه يكى از آنان به آن جا برود و رسالت الهى را به آن مردم ابلاغ كند، اگر پذيرفتند، نامه اى به دوستانش بنويسد تا آنان نيز به او بپيوندند و اگر خبرى از او نرسيد، مفهوم آن اين است كه آنان نپذيرفته، او را كشته اند.

يكى از آنان بدان سو روانه شد تا رسالت الهى را به آنان ابلاغ كند. بت پرستان عليه او همداستان شده، او را كشتند و چون از وى خبرى به دوستانش نرسيد، فرد دوم با آگاهى از خطر به همان منطقه رفت و سرانجام همانند فرد قبلى شد. بى خبرى از او، نفر سوم را به آن جا گسيل داشت و پس از او تا آخرين فرد به آن جا رفتند و همگى در راه انجام وظيفه كشته شدند. پس از آن خداوند دل آن افراد خشن و وحشى را روشن كرده و كم كم ايمان به دل آنان راه يافت، به گونه اى كه اسلام بر آن منطقه حاكم شد. در كتاب كيف انتشر الاسلام به چگونگى اين ماجرا پرداخته ام. آرامگاه اين هفت عالم مجاهد هنوز در آن منطقه وجود دارد. اينان چنين پايدارى، شكيبايى و ايستادگى كردند و به حقيقت، سخن و آموزه الهى را به كار بستند، آن جا كه مى فرمايد: «يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا اصْبِرُوا وَ صَابِرُوا وَ رَابِطُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»؛(1) «اى كسانى كه ايمان آورده ايد، صبر كنيد و ايستادگى ورزيد و مرزها را نگهبانى كنيد و از خدا پروا نماييد، اميد است كه رستگار شويد».

در حديث نيز آمده است: «لا يخدع اللّه عن جنته؛(2) با نيرنگ كردن با خدا نمى توان بهشتش را به دست آورد». اين سخن سراسر حكمت، بدان معناست كه انسان نمى تواند بدون انجام

ص: 111

كارى و بدون پايدارى، شكيبايى و جهاد، خداى را گول بزند. همه ما مى دانيم كه جهاد از فروع دين است و جهاد از ريشه «جهد» به معناى تلاش گرفته شده است و از همين ريشه، ماده «اجتهد» گرفته شده است، يعنى انسان با تلاش، شكيبايى، پيمودن راه، پايدارى و بردبارى در مسير پيشرفت قرار خواهد گرفت. بنابراين لازم است كه نهضت جهانى فراگير اسلامى، پايدارى را به عنوان يكى از شعارهاى خود برگزيند، زيرا پايدارى از اصول نهضت است كه - به خواست خدا - به حكومت اسلامى درخشان فراهم از يك ميليارد مسلمان خواهد انجاميد واين بر خدا دشوار نيست.

خليفه عثمانى - كه تركيه در زمان او سقوط كرد - تابلو نوشته اى بالاى سرش در قصرش نصب كرده بود كه محتواى آن، اين روايت رسول خدا صلى الله عليه و آلهبود كه فرموده: «الإسلام يعلو و لا يُعلى عليه؛(1) اسلام [ هماره] برترى مى گيرد و چيزى بر آن برترى نخواهد يافت».

وقتى به وى گفته مى شد كه غرب در تشكيلات، در زمينه اسلحه، صنعت و امثال آن پيشرفت كرده و بيم آن مى رود كه بر كشورهاى اسلامى چيره شود سلطان عبدالحميد به آن نوشته اشاره مى كرد، يعنى «اسلام برتر است و چيزى بر آن برتر نخواهد بود» بنابراين چون ما مسلمانيم و آنان كافرند، بر ما چيره نمى گردند.

خردمندان مى ترسيدند كه نظر عبدالحميد را رد كنند، چون ديكتاتور دوست ندارد كه كسى در برابر او سخنى بگويد كه خوش ندارد و فقط ستايش، تملّق و تحسين مى خواهد، امّا آنان پيش خود مى انديشيدند كه اسلام با وسيله و كار و تلاش برتر مى شود نه بدون ابزار و حق نيز همين است. پيامبرى كه فرمود: «اسلام برتر است و چيزى بر آن برتر نمى شود» خود را در راه تجهيز سپاه و جمع آورى نيرو و اسلحه، شب و روز به زحمت مى افكند و خداى سبحان مى فرمايد: «وَ أَعِدُّوا لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ وَ مِن رِّبَاطِ الْخَيْلِ»؛(2) «و هر چه در توان داريد از نيرو و اسب هاى آماده بسيج كنيد». يعنى نيروى اسلحه، سازمان، پول، دانش، پيمان ها و ديگر نيروهاى شبيه به آن را گرد آوريد. در مقابل اين فرمان خداى

قادر متعال، عبدالحميد به زبان حال مى گويد كه نياز به نيرو نداريم، زيرا «اسلام برتر مى شود و چيزى بر آن برتر نمى گردد» و به علت درك اشتباه و ديكتاتورى اش سرانجام دولت پردامنه و پرديرينه عثمانى از پاى درآمد كه آثار زشت اين سقوط تاكنون باقى است.

متوليان نهضت اسلامى بايد درك كنند كه خداى متعال درباره منافقان مى فرمايد: «...وَ لَكِنَّ الْمُنَفِقِينَ لاَ يَعْلَمُونَ»؛(3) «ليكن اين دورويان نمى دانند».

به ديگر بيان، ندانستن صفت منافق است، در حالى كه اخلاق مسلمان علم، درك

ص: 113

وآگاهى است «...لِّيَتَفَقَّهُوا فِى الدِّينِ...»؛(1) «تا در دين آگاهى پيدا كنند».

فقه در زبان قرآن كريم، همان فهم، و دين آن چيزى است كه مناسب شأن انسان در دنيا و آخرتش باشد. نهضت اسلامىِ همگانى كه مى خواهد حكومت اسلامى يك ميلياردى ايجاد كند، بايد بداند چگونه بايد عمل كند، ياد بگيرد، تعامل داشته باشد، ارتباط برقرار كند پيمان ببندد، و چيزهايى ديگر كه از عناصر نهضت است و تمام آنچه را كه بيان شد فهم كند و بشناسد، حال اگر نهضت چيزى را درك نكند فرجامش چونان منافق بى درك است كه در نهايت سقوط مى كند، چون خدا هستى را تنها براى منافقان قرار نداده، بلكه براى عاملان آگاه و مخلص قرار داده است، خواه در دينش اخلاص داشته باشد يا در امور دنيايى. حضرتش در اين باره مى فرمايد: «كُلاًّ نُّمِدُّ هَؤُلاَءِ وَ هَؤُلاَءِ مِنْ عَطَآءِ رَبِّكَ وَ مَا كَانَ عَطَآءُ رَبِّكَ مَحْظُورًا»؛(2) «هر دو [ دسته: ]اينان و آنان را از عطاى پروردگارت مدد مى بخشيم، و عطاى پروردگارت [ از كسى ]منع نشده است». اين سخن الهى بدان معناست كه عطاى دنيايى خدا شامل كافر و مؤمن و عطاى اخروى حضرتش فقط به مؤمن داده مى شود. در هر حال تفكّر، تدبّر، مشورت، درك پيوندها، علت و معلول و اسباب و مسبَّبات، نهضت را در مسيرش و نيز فرجامش كمك كرده، از نظر كمّ و كيف آن را توسعه مى بخشند.

حديث شريفى درباره ابوذر رحمه الله مى گويد: «بخش زيادى از عبادت ابوذر تفكّر بود».

يعنى اكثر عبادتش آن بود كه بينديشد چه كار كند، چگونه كار كند، چگونه پيشرفت كند، در چه شرايطى بجنگد، سكوت كند و چگونه پايدارى كند. از اين رو در سيماى تاريخ ديديم كه او چگونه با سخنان، پيام ها و موضع گيرى مشهورش، انحراف بزرگى را كه در دولت اسلامى چهره نموده بود، مداوا كرد، چون او مى انديشيد، تدبّر مى كرد و كار مى كرد.

در حديث ديگر درباره لقمان حكيم آمده است كه: «لقمان بسيار درباره علت ها و معلول ها و اسباب و مسبّبات مى انديشيد». بديهى است انسانى چون لقمان كه مى انديشيد، مى دانست و مشورت مى كرد، نه سه هزار سال، بلكه ميليون ها سال و بيشتر بماند كه اين

ص: 114

ماندگارى، سنت خداست، چنان كه مى فرمايد: «سُنَّةَ اللَّهِ فِى الَّذِينَ خَلَوْا مِن قَبْلُ وَ كَانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَرًا مَّقْدُورًا»؛(1) «[اين ]سنّت خداست كه از دير باز در ميان گذشتگان [معمول] بوده، و فرمان خدا همواره به اندازه مقرّر [و متناسب با توانايى ]است».

نيز مى فرمايد: «فَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِيلاً وَ لَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِيلاً»؛(2) «هرگز براى سنّت خدا تبديلى نمى يابى و هرگز براى سنّت خدا دگرگونى نخواهى يافت».

درباره منصور دوانيقى، خليفه غاصب عباسى نقل شده: «سالخورده مردى از بنى عباس را فراخواند و به او گفت: فردى در مدينه عليه من خروج كرده، به نظر تو با او چه كنم؟

پيرمرد از باب نادان نماى آگاه چندين پرسش از او پرسيد: مدينه كجاست؟ گفت: شهر رسول خدا. پرسيد: اقتصاد آن جا چگونه است؟ گفت: اقتصادى پررونق ندارد جز خرما و تعدادى نخل! پيرمرد پرسيد: مردان ساكن در آن چند تن هستند؟ گفت: مردانش اندكند، به پنجاه هزار نفر نمى رسند. گفت: در چه موقعيتى قرار دارد؟ پاسخ داد: در بيابان قرار دارد.

پيرمرد پرسيد: كسى كه عليه تو خروج كرده كيست؟ پاسخ داد: يكى از فرزندان رسول خدا از على و فاطمه. پيرمرد پرسيد: آيا او در بين مردم محبوب است؟ گفت: آرى. پرسيد: آيا در غير مدينه هم يارانى دارد؟ گفت: آرى. در جاهاى ديگر مثل كوفه، بصره، مصر و ايران يارانى دارد. پس از اين پرسش ها پيرمرد به منصور گفت: اگر مى خواهى با او بجنگى شهر بصره را از اسلحه و جنگجو پر كن. منصور به حرمت پيرمرد، چيزى به او نگفت، امّا او را در دلش به تمسخر گرفت، آن گاه به او گفت: برو به سلامت، از مشورت تو متشكرم.

آن گاه منصور به همنشينانش گفت: اين سالخورده مرد، پير و خرفت گشته است. من مى گويم: در مدينه كسى عليه من خروج كرده است، او مى گويد: بصره را از سلاح و جنگجو پر كن (شايان توجه است فاصله آن روز بين بصره و مدينه يك ماه و يا بيشتر راه بود). همنشينان خليفه از اين مشورت در شگفت شدند، امّا چيزى نگذشت كه منصور در بغداد شنيد آن شورشى بر ضد ظلم به بصره آمده است و مردم گرد او جمع شده اند و

ص: 115

بى امان با دولت مى جنگد. او سخت شگفت زده شد و به فكر فرو رفت. آن گاه كسى را پى آن پيرمرد فرستاد. وقتى پيرمرد آمد، منصور به او گفت: آيا تو علم غيب داشتى كه گفتى بصره را پر از اسلحه و جنگجو كن؟

پاسخ شنيد: من از پاسخ هاى تو آن مشورت را به تو دادم. تو گفتى آن مرد انقلابى در بين مردم مدينه و ديگر شهرها محبوبيت دارد و از فرزندان رسول خدا و على و فاطمه است و در جهان اسلام پيروان بسيار دارد. لذا دانستم اين مرد در مدينه با آن اقتصاد اندك و جنگجويان كم باقى نمى ماند، چرا كه مدينه در صحرا قرار گرفته و اطراف آن هيچ شهر آبادى وجود ندارد و اولين شهر آباد در اطراف مدينه، بصره است كه هم جنگجو و هم اسلحه دارد. انديشيدم كه اين مرد در مدينه باقى نخواهد ماند، چون در آن جا نمى تواند با سپاه انبوهى كه براى جنگ با او مى فرستى، برخورد كند و چاره اى ندارد جز آن كه به جايى بيايد كه در آن جا جنگجو، ثروت و اسلحه وجود دارد.

منصور از تيزهوشى و درايت پيرمرد شگفت زده شد و مشورت او را نيكو شمرد، سپس سپاهى به سوى بصره گسيل داشت و جنگى بين آن دو درگرفت كه به شكست جزئى مرد انقلابى انجاميد، امّا ناخشنودى از منصور و عباسيان در دل مسلمانان بالا گرفت و خطاهاى حكومت و انحراف آن از جاده اسلام و خرد، برملا شد.

در هر صورت درك پيوند بين كارها و ارتباط ها و اين كه چه چيزى در چه چيزى تأثير دارد و هر چيزى چه نتيجه اى مى دهد؟ و هر نتيجه اى از چه چيزى به دست مى آيد؟ سبب چيست و مسبّب كدام است؟ چرا ما مسلمانان سقوط كرده ايم؟ چرا غربى ها و شرقى ها پيشرفت كرده اند؟ چرا ما پراكنده و آواره شده ايم؟ چاره چيست؟ راه كدام است، فرجام كار چه خواهد بود و نهايت اين كه چگونه مى توانيم حكومت يك ميلياردى از مسلمانان آگاه، كارا، مقاوم، استوار، پيش رونده و فداكار به وجود آوريم؟ همه اين ها براى دستيابى به حكومت يك ميلياردى مسلمانان لازم و ضرورى است، حكومتى كه تحقق آن در گرو همت مسلمانان و اذن خداست.

ص: 116

سيّد جمال الدين افغانى معروف به اسدآبادى كه خويشاوندان او هنوز در اسدآباد ايران (همدان) هستند و از شاگردان شيخ مرتضى انصارى رحمه اللهبود، تقريباً قبل از صد سال پاسخ آن را داده است. اين مرد دلير و مبارزى كه شرق را به جنبش واداشت، وقتى وارد مصر شد، تشكيلاتى به راه انداخت، تلاش كرد و مردم را به حركت درآورد، بيدارشان ساخت، آگاهى شان بخشيد و به حكومت بريتانيا هشدار داد، چنان كه مايه ترس آنان شد. در نتيجه، دولت انگليس به مزدوران خود در مصر دستور داد وى را بيرون كنند و زمانى كه به اين انگيزه او را سوار قطار كردند، گروهى از يارانش آمدند و يك كيسه پر از ليره (پوند) طلا به او دادند و گفتند: مولاى ما، شما در سفريد و نياز به پول داريد. اين هديه ناقابلى است كه در خورد و خوراك و كرايه منزل مصرف كنيد تا وقتى كه به هدف برسيد.

سيد جمال الدين اسدآبادى در جواب آنان گفت: اين پول را هزينه كارها و طرح هاى خود كنيد، من نياز به آن ندارم. پرسيدند: شما كه پول ندارى، چه خواهى كرد. پاسخ داد: آرى، پول ندارم امّا شير هرجا كه باشد طعمه اش را پيدا مى كند و در حالى كه روز را با گرسنگى آغاز مى كند امّا شب نشده با شكارى، خود را سير مى كند. انسان مجاهد و مبلّغ همانند شير است كه نياز به پول ندارد، هرجا كه قدم گذاشت، آن جا زمين خداست و آن جا روزى خدا وجود دارد و خداى منّان روزى بندگانش را متعهد شده و حتّى اگر غذاى گوارا و دلنشين پيدا نكند مى تواند با خوردن گياه و نوشيدن آب شور زنده بماند.

بدين ترتيب سيد جمال الدين از پذيرفتن كيسه سرباز زد و به آنان بازگرداند تا هزينه طرح هاى خود كنند. نبايد غافل بود كه زهدورزى در اين دنياى پست با زرق و برق آن، اخلاق پيامبران و رسولان الهى، ائمه اطهار، بندگان صالح و مصلح خداست و دليل آن، رهايى از بار سنگين آن است، چه اين كه وقتى علاقه انسان به دنيا گسسته شد، مى تواند سبك بار و بدور از هر تعلق خاطرى به پيش رود. آيه كريمه به همين امر اشاره مى كند: «مَا لَكُمْ إِذَا قِيلَ لَكُمُ انفِرُوا فِى سَبِيلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الأَْرْضِ أَرَضِيتُم بِالْحَيَوةِ الدُّنْيَا مِنَ الأَْخِرَةِ»؛(1)

ص: 118

«شما را چه شده است كه چون به شما گفته شود: در راه خدا بسيج شويد، كندى به خرج دهيد؟ آيا به جاى آخرت به زندگى دنيا دل خوش كرده ايد؟».

انسان بايد سبك بار و سبك كار باشد [ و البته سبك بارى هرگونه كه باشد پسنديده است]. رسول خدا صلى الله عليه و آله نسبت به سبك بودن مهريه زنان فرموده: «أفضل نساء امّتي، أقلّهنّ مهراً...؛(1) بهترين زنان امت من، سبك مهرترين آنان است».

در حديث صحيح در كتاب كافى آمده است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله با مهريه سى و شش درهم، يعنى حدود هجده مثقال نقره دخترش فاطمه عليهاالسلام را به ازدواج اميرمؤمنان على بن ابى طالب عليه السلام در آورد، با آن كه رئيس حكومت بود و مى توانست بيش از آن بخواهد.

در حديثى آمده است: «اميرمؤمنان عليه السلام در شب ازدواج مقدارى ماسه آورد و با آن كف خانه را پوشاند تا ماسه ها افزون بر هموار كردن زمين، به جاى فرش، خانه را مفروش كند»(2). آن حضرت به ابوتراب شهرت داشت، چون بر زمين مى نشست. بر آن مى خوابيد و به خاك تكيه مى داد.

در حديثى آمده است: «روزى زنى بددهان پيامبر صلى الله عليه و آله را ديد كه روى خاك نشسته، فروتنانه مشغول خوردن بود. لذا به حضرت گفت: مثل برده ها نشسته اى.

رسول خدا صلى الله عليه و آله در پاسخ او فرمود: من جز يك بنده هستم؟».

آرى او بنده خدا بود و البته بندگى خدا و رهبرى مردم، مقتضاى يكديگر است و به همين جهت هر روز حداقل نه بار در تشهّد نماز مى گوييم: «گواهى مى دهم كه محمد بنده و رسول اوست». و واژه بنده را بر رسول پيش مى داريم، چون مقام بندگى خدا برتر و والاتر از هر چيزى است. در هر صورت، بر رهبران لازم است كه در برابر زرق و برق زندگى دنيوى تسليم نشده، از سطح بالايى از زهد برخوردار باشند. هرگاه كسى بر اساس مهر السنه ازدواج كرد و لباس، زيرانداز، خورد و خوراك، سفر و حضر و ديگر شؤون زندگى اش سبك باشد، مى تواند حركت كند و الگوى مردم باشد و مردم گرد او حلقه

ص: 119

خواهند زد و زمانى كه مردم گرد او حلقه زدند مى تواند آنان را به سوى هدف پيش ببرد.

مسلمانان صالح از اصحاب رسول خدا صلى الله عليه و آله، ائمه اطهار و ديگر عالمان هدايت شده و راه يافته و مصلحان در هر نسلى در مسير زهد حركت كردند و اخبار زهد و پارسايى آنان و اهتمامشان به هدف زبانزد عام و خاص است.

يكى از علماى ما شيخ مرتضى انصارى قدس سره است كه صد سال قبل مى زيست. در همه حوزه هاى علميه دو عدد از كتاب هاى او به عنوان مادّه درسى، تدريس مى شود، رسائل و مكاسب و اين دو افزون بر نوشته هاى كوچك او از قبيل رساله: لا ضرر، تسامح در ادله سنن، عدالت، كتاب الصلاة، كتاب الطهارة و غير آن است. او چنان در دانش پيش رفت كرد كه از يك قرن پيش در همه جهان اسلام شاخص گشت، زيرا وى در زندگى اش زهد مى ورزيد و به خوراك، لباس و محل سكونتش اهمّيت نمى داد، بلكه تمام وقتش را در تحصيل علم، تحقيق، كار، عبادت و پرورش افراد مى گذراند.

درباره اين شيخ بزرگ - كه بايد او را به عنوان الگوى زهد و دانش برگزينيم - نقل شده است: خليفه عثمانى در شهر آستانه (استانبول) تركيه درباره زهد شيخ انصارى مطالبى شنيد و يكى از افراد خشن و درشت خوى خود را به نجف اشرف گسيل داشت تا ببيند آنچه درباره زهد اين مرد بر سر زبان هاست درست است يا آن كه فردى است دل به جهان بسته كه زهدفروشى مى كند.

وى به نجف اشرف رفت و به عنوان ديدار كننده عادى وارد خانه شيخ شد و خود را به عنوان فرستاده خليفه معرفى نكرد. او شيخ را ديد كه روى حصيرى از نى (بوريا) نشسته و - به دليل سرماى زمستان - در برابرش اجاقى روشن است و شيخ مشغول مطالعه است و پوشاكى فوق العاده كم بها بر تن دارد. وى نزد شيخ نشست و احوال او را پرسيد. شيخ دستور داد براى او نوشيدنى كه از آب و شيره خرما تهيه مى شد براى ميهمان بياورند و خواسته او را در ظرفى سفالين نزد شيخ حاضر كردند و مهمان آن را نوشيد، سپس رو به شيخ كرد و گفت: خليفه به شما سلام رساندند و من فرستاده ويژه او به سوى شما هستم.

ص: 120

پيك خليفه مى گفت: از بى اعتنايى شيخ تعجّب كردم، زيرا او همچون كوهِ استوار نشسته بود و حالش نسبت به قبل هيچ فرقى نكرد و گفت: جواب سلام مرا به او برسان.

سپس گفتم: خليفه از شما مى خواهد در صورتى كه نيازى دارى مطرح كن.

شيخ گفت: نيازى ندارم، سپس افزود: وقت تدريس نزديك شده است و نمى تواند به جهت حضور فرستاده خليفه درس را تعطيل كند، زيرا علم واجب كفايى است و رسول خدا صلى الله عليه و آلهطلب علم را فريضه (واجب) خوانده است، ولى مهمان دارى مستحب است و واجب فرصتى براى مستحب نمى گذارد. اين را گفت و برخاست و من نيز همراه او برخاستم. سپس فرستاده خليفه به آستانه برگشته، به حضور خليفه رسيد و گفت: شيخ را در زهد آن گونه ديدم كه درباره رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل مى كنند.

متوليان و طلايه دارانِ نهضت بايد نسبت به دنيا زهد ورزند، نه زهدى كه بيمارشان كند، بلكه بى اعتنايى به آرايه هاى زندگى است. در حديثى از رسول خدا صلى الله عليه و آله آمده كه فرمود: «لو كانت الدنيا تعدل عند اللّه جناح بعوضة ما سقى منها كافراً شربة ماءٍ؛(1) اگر دنيا نزد خداوند به مقدار بال پشه اى ارزش مى داشت، از آن به مقدار قطره آبى به كافرى نمى نوشاند».

به ديگر بيان دنيا نزد خدا نكوهيده است، مگر به جهت نيل به آخرت، چنان كه مى فرمايد: «وَ ابْتَغِ فِيمَآ ءَاتَاكَ اللَّهُ الدَّارَ الْأَخِرَةَ وَ لاَ تَنسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا...»؛(2) «به آنچه خدايت داده سراى آخرت را بجوى و سهم خود را از دنيا فراموش مكن».

اين آيه تصريح دارد كه هدف فقط آخرت است و دنيا گذرگاهى است براى رسيدن به آن. حضرت عيسى عليه السلام فرمود: «دنيا پل است، پس، از آن عبور كنيد» يعنى اين كه انسان براى پل چيزى هزينه نمى كند و در حدّ گذشتن از آن هزينه مى كند و آن را هدف واقعى نمى داند. بنابراين متوليان نهضت جهانى اسلامى، يعنى پايه گذاران حكومتى با يك ميليارد مسلمان - كه به خواست خدا تحقق خواهد يافت - بايد در اصول نهضت خود زهد ورزند و دنيا را جز به مقدار ضرورت، ترك كنند. از خدا مى خواهيم كه ما را بدان موفّق كند.

ص: 121

بود كه مى خوردند، اين انسان بود، اكنون درنگ كن و ببين به كجا رفته و چه شده اند».

اين دنيايى است كه گاه انسان از امور مادى آن زهد مى ورزد و ما در بخش پيشين گفتيم كه نهضت اسلامى كه در پى ايجاد حكومت اسلامى يك ميلياردى است، دست اندركاران آن بايد نسبت به اين دنيا زهد داشته باشند كه اين يك نوع زهد است.

نوع دوّم زهد دشوارتر است و آن، زهدورزى نسبت به شهرت است، يعنى دست اندركاران نهضت بايد در اين انديشه نباشند كه مردم آنان را ستايش كنند و بزرگ شان بدارند، از ايشان تجليل نمايند و در تاريخ نامشان را در كنار بزرگان بنويسند يا در رسانه ها، يا گردهم آيى ها، جلسه ها و بر فراز منبرها از آنان نام ببرند، چون دلبستگى به اين امور با چعلاقه مندى به خداى سبحان در يك دل جمع نمى شوند. اين دو دو هدف متضادند كه نمى توان هر دو را با هم به دست آورد و بين آن دو فاصله بسيار است.

شهرت طلبى، آوازه خواهى و اين كه همواره از انسان به خوبى ياد كنند، موجب تضييع حق ديگران مى شود، زيرا با ديگران مشورت نمى كند تا مردم همواره نظر او را عين درستى بدانند. لذا ديكتاتورها و خودكامگان و آنان كه خدا ايمان را از دل شان بركنده است، فقط خودخواهى را مى پسندند، فردگرايى را مى جويند و همواره دوست دارند از خوبى شان سخن گفته شود و از ديگران به بدى و شرارت ياد شود يا دست كم اين كه از غير آنان نامى به ميان نيايد. اينان همواره دوستان و همقطاران خود را متهم مى كنند تا از چشم مردم بيندازند و هرگاه يكى از آنان قدرتى به دست آورد، قدرتش را - اعم از اسلحه، پول، تبليغات رسانه اى - در راه بالابردن خود و بر زمين زدن ديگران به كار مى گيرند.

از اين رو گاه دو سياست مدار كه در آغاز فعاليت مبارزاتى خود در يك درجه اند و گاه يكى بر ديگرى برترى دارد، اما زمانى كه يكى از آن دو به سطح بالاترى از حكومت دست مى يابد، همقطار و همراه سياستمدارش را رها كرده، از مشورت كردن با وى و نظرخواهى از او سرباز زده، به اين بسنده نكرده، بلكه در بسيارى از اوقات او را متهم و در رسانه هاى گروهى رسوا مى كند. و در راستاى شهرت طلبى، همه امكانات رسانه اى حكومت و اموال

ص: 123

مسلمانان را براى فتنه، فساد، تهمت، و بهتان به زشتى ها و گناه به كار مى گيرد، هرچند ممكن است همين فرد، در زندگى شخصى خود فردى زاهد باشد، يعنى اندك بخورد، لباس عادى بپوشد، در خانه اجاره اى زندگى كند و به امورى از اين دست پايبند باشد.

دست اندركاران نهضت اسلامى كه در پى ايجاد حكومت يكپارچه اسلامى هستند، بايد از شهرت طلبى پرهيز كنند و گرنه ديكتاتور و مستبد هستند، هرچند با هزار و يك دليل، كارهاى خود را توجيه كنند. و لذا براى پيشبرد اسلام شايسته نيستند، زيرا چيز ناپاك نمى تواند مقدمه چيز پاك باشد، چنان كه بنيان كج نمى تواند، پى چيز راست قرار گيرد.

دست اندركاران نهضت اسلامى بدانند كه اگر در ستايش خواهى و شخصيّت جويى و امثال آن زهد نورزند، مسلّما به هدف نخواهند رسيد، مردم از گرد آنان پراكنده مى شوند و بدى هاى آنان آشكار خواهد گشت، چنان كه در حديثى آمده: «افرادى كه بدى هاى ديگران را آشكار كنند، پوشيده هاى خود و خانواده شان نيز آشكار مى گردد»(1).

پيشتر نيز سخن شاعر را در اين خصوص آورديم كه سروده است:

لسانك لا تبدي به سوءة امرى ء *** فكلك سوآت و للناس ألسن

و عينك إن أهدت إليك معايبا *** من الناس قل: يا عين للناس أعين

با زبان خود عيب كسى را آشكار مكن؛ كه سراسرِ وجودت عيب است و مردم نيز زبان دارند.

و اگر چشمت عيب هايى از مردم را به تو نماياند؛ بگو: اى چشم، مردم نيز چشم دارند.

بايد به چنين فردى گفت: وقتى دوست و همقطار سياسى خود را سرنگون كردى، بايد بدانى كه دست روزگار نيز روزى تو را سرنگون خواهد كرد. اميرمؤمنان عليه السلام در اين باره به فرزندش امام حسين عليه السلام فرمود: «... من حفر بئراً لأخيه وقع فيها؛(2) هر كس چاهى براى

برادرش بكند، خود در آن خواهد افتاد».

دست اندركاران نهضت اسلامى بايد اصل زهدورزى نسبت به شخص و شخصيت را

ص: 124

لحاظ دارند. امام حسين عليه السلاماز آن رو به هدف خود دست يافت كه در عين فداكردن خود، خانواده، خويشان، دوستان و دارايى اش، شهرت خود را نيز فدا كرد، زيرا يزيديان آنان را خوارج، كافر، بدعت گذار خواندند كه بر سنّت رسول خدا صلى الله عليه و آله خروج كردند، اما خداوند براى امام حسين عليه السلام در برابر فداكردن همه چيز خود، اين جايگاه والا را در دنيا قرار داد كه همه والايى ها را در بر مى گيرد و جايگاه او در آخرت برتر و بلندتر است.

پيامبران بزرگ عليهم السلام، امامان پاك عليهم السلام، حضرت صديقه طاهره فاطمه زهرا عليهاالسلام، حضرت مريم عليهاالسلام و ديگر شخصيت ها و علماى بزرگ را مى بينيم كه جاه طلبى را دور افكندند و بدان بى توجّه بودند. به عنوان نمونه مى توان از ميان عالمان، به شيخ انصارى اشاره كرد. وى زاهدى بود كه حتى در نوشته هايش زهد مى ورزيد و نام خود را در كتاب رسائل، مكاسب و ديگر آثارش ننوشت و ديگران پس از او نامش را بر روى كتاب هايش نوشتند. شيخ افزون بر زهد در امور مادى، در شهرت و امثال آن زهد مى ورزيد و از آن گريزان بود و از اين رو خداى بزرگ او را شخصيتى بزرگ بخشيد و از يك قرن پيش كتاب هاى او در حوزه هاى علميّه تدريس مى شود و كسانى كه پس از شيخ آمدند، بر كتاب ها و رساله هاى او تعليقه هاى فراوان نوشتند و شيخ همچنان شخصيت باقى خواهد ماند، زيرا «آنچه براى خدا باشد، رشد مى كند». وانگهى خداى سبحان مى فرمايد: «وَ الْبَقِيَتُ الصَّ--لِحَتُ خَيْرٌ عِندَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَ خَيْرٌ مَّرَدًّا»؛(1) «و نيكى هاى ماندگار، نزد پروردگارت از حيث پاداش، بهتر و خوش فرجام تر است».

شايان توجه است كه آنچه به خداى سبحان مرتبط مى شود، ماندگار بوده و آنچه مربوط به غير خداست، فنا مى شود كه خود مى فرمايد: «مَا عِندَكُمْ يَنفَدُ وَ مَا عِندَ اللَّهِ بَاقٍ»؛ «آنچه پيش شماست تمام مى شود و آنچه نزد خداست پايدار است».

از اين رو اگر دست اندركاران نهضت اسلامى تا اين حدّ مخلص باشند و نسبت به زرق و برق دنيا زهد ورزند و از ماديّات، عشق به شهرت و بلندآوازگى و امثال آن دل بركنند، به

ص: 125

خواست خدا به هدف دست خواهند يافت. از خداى سبحان درخواست داريم ما را از خالصان و مخلصان و از بندگان صالح خود قرار دهد و از درجات اين دنياى پست و زرق و برق آن روى گردانمان سازد كه او بر انجام هرچه بخواهد تواناست.

دليل همه اين ها واضح است، زيرا انسانِ نادان به دليل نافرمانى خداى متعال در امر فراگيرى دانش نابود شده است و اگر آموزش ببيند و به دانسته هاى خود عمل نكند، نيز نابود است، زيرا در روز قيامت از او پرسيده مى شود كه: چرا عمل نكردى؟

چنان كه اين مطلب در حديثى در ذيل تفسير كلام خداى سبحان آمده، آن جا كه مى فرمايد: «وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُم مَّسْٔولُونَ»؛(1) «بازداشت شان نماييد كه آن ها مسئولند».

حال اگر انسان بداند و عمل كند، ولى عملش همراه با اخلاص نباشد و غير خدا را در اعمالش شريك سازد، باز هم از هلاك شدگان است، زيرا خداوند تنها چيزى را مى پذيرد كه فقط براى او باشد. داستان به همين ختم نمى شود، زيرا افراد با اخلاص نيز در خطر بزرگى هستند. راستى اين خطر چيست؟ پاسخ اين است كه خطر ارتداد آنان را تهديد مى كند. البته مفهوم آن تنها بازگشت به كفر نيست، بلكه مقصود روى تافتن از راه خداوند به صورت هاى گوناگون است. از اين رو خداوند درباره اصحاب رسول خدا صلى الله عليه و آلهفرموده: «...أَفَإِين مَّاتَ أَوْ قُتِلَ انقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَبِكُمْ وَمَن يَنقَلِبْ عَلَى عَقِبَيْهِ فَلَن يَضُرَّ اللَّهَ شَئْا وَ سَيَجْزِى اللَّهُ الشَّكِرِينَ»؛(2) «آيا اگر بميرد و يا كشته شود، از عقيده خود باز مى گرديد؟ و هر كس از عقيده خود بازگردد، هيچ زيانى به خدا نمى رساند، و به زودى خدا سپاسگزاران را پاداش مى دهد».

در هر صورت نخستين فايده اخلاص، برخوردارى انسان مخلص از لطف خداست.

فايده دوّم: فراهم آمدن مردم بر گرد مخلصان است، اما كسانى كه با انگيزه مادى و دستيابى به پول، قدرت، رياست و جز آن كار مى كنند، مردم از گرد آنان پراكنده مى شوند و در نتيجه، از نيل به اهدافشان باز مى مانند. افراد بسيارى را ديده ايم كه فرياد دين و وطن سر مى دادند، امّا مخلص نبودند. در نتيجه، مدعيان وطن از چشم وطن دوستان و مدعيان دين از چشم دين داران افتادند. شاعرى از اين قبيل افراد و امثال آن چنين ياد مى كند:

لا يخدعنّك هتاف الناس بالوطن *** فالقوم في السر غير القوم في العلن

احبولة الدين ركّت من تقادمها *** فاعتاض عنها الورى احبولة الوطن

ص: 127

فرياد وطن خواهى مردم فريبت ندهد؛ كه مردم، در نهان غير آنانى هستند كه به نظر مى آيند.

رشته دين خواهى كهنگى گرفت؛ و مردم، رشته [ شعار] وطن خواهى را جايگزين آن كردند.

اگر منادى وطن خواهى، حمايت از مستضعفان و فقيران و امثال آن اخلاص نداشته باشد، شعارهايش رسوا خواهند گشت. بى اخلاصان هر قدر گوهر و درون خويشتن را پنهان كنند، آنچه در دل دارند برون خواهد افتاد. اميرمؤمنان على عليه السلام مى فرمايد: «ما أضمر أحد شيئاً إلاّ ظهر في فلتات لسانه، و صفحات وجهه؛(1) انسان اگر چيزى را در دل پنهان دارد، به

يقين آثار آن در چهره اش آشكار و در لغزش گفتارش آشكار خواهد شد».

شاعرى در اين باره سروده است:

و مهما تكن عند امرء من خليقة *** و ان خالها تخفى على الناس تعلن

«هرگاه خصلتى در كسى باشد، هرچند مى پندارد كه آن را از مردم پنهان مى دارد امّا آشكار و برملا خواهد شد».

از آن گذشته خداى سبحان جز اعمال خالص را نمى پذيرد كه خود مى فرمايد: «وَ مَآ أُمِرُوا إِلاَّ لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ»؛(2) «و فرمان نيافته بودند جز اين كه خدا را بپرستند، و دين [ خود] را براى او خالص گردانند».

در حديث شريف آمده است كه: «رسول خدا صلى الله عليه و آله پس از پايان جنگ هايش بر كشتگان مسلمانان نماز مى خواند، سپس همان گونه كه همه شهيدان دفن مى شدند، فرمان مى داد آنان را بدون غسل و كفن و حنوط، با لباس هايشان دفن كنند. در يكى از جنگ ها، كشته ها را نزد او آوردند و ايشان بر آنان نماز خواند، سپس كشته اى را نزد وى آوردند، ولى پيامبر بر آن نماز نخواند و فرمود: «اين كشته، در راه خدا و رسول او نجنگيده، بلكه چون در سپاه دشمن الاغى زيبا و راهوار ديده بود، لذا براى دستيابى به آن جنگيد». پس از اين سخن پيامبر صلى الله عليه و آله مسلمانان او را «شهيد الاغ» نام گذاردند.

دست اندركاران نهضت بايد به هوش باشند كه مبادا به سرنوشت «شهيد راه الاغ»

ص: 128

گرفتار شوند و براى دستيابى به پول، موقعيّت، امتياز ويژه يا اين كه نشان و عنوان مجاهد به دست آورند، مبارزه نكنند، چون در اين صورت، شهيدِ منصب، مقام و شهرت شده، از لطف خدا محروم مى گردند و مردم آنان را رها مى كنند. در حديث ديگرى آمده است كه: «روزى پس از جنگ، پيامبر صلى الله عليه و آله بر پيكر يكى از كشته شدگان نماز نخواند و چون علّت آن را پرسيدند در پاسخ فرمود: او براى خدا نجنگيد، بلكه به خاطر دستيابى به زن زيبارويى از سپاه دشمن جنگيد. مسلمانان وى را شهيد ام جميل (نام آن زن) خواندند».

در تاريخ اسلام شواهد زيادى بر اين حقيقت وجود دارد. به عنوان مثال عبداللّه بن زبير و امام حسين عليه السلام هر دو بى امان عليه امويان جنگيدند و هر دو كشته شدند؛ امام حسين عليه السلام در كربلا و ابن زبير در مكه كشته شد و پيكرش را به دار آويختند؛ اما بين آن دو كشته فاصله بسيار است. حضرت سيدالشهدا عليه السلام به مشعل و نورى تبديل شد كه فرا راه نسل ها را روشنى بخشيد و در همه جا بيرق او برافراشته شد و نامش پس از هزار و سيصد و اندى سال از شهادتش، همچنان بر زبان مؤمنان است. در مقابل، ابن زبير فراموش شد و به تاريخ پيوست. علّت اين تفاوت نتيجه، اين بود كه امام حسين عليه السلام هدفى جز خدا نداشت و فرمود: «و إنّما خرجت لطلب الإصلاح في امّة جدّي، اريد أن آمر بالمعروف و أنهى عن المنكر؛(1) من براى اصلاح كار امّت جدّم قيام كرده ام... مى خواهم به معروف امر كنم و از منكر نهى كنم».

برخلاف اين نگرش و هدف مقدس، ابن زبير مى خواست بر تخت خلافت تكيه زند و او را «اميرمؤمنان» بخوانند. در نتيجه اخلاص پيروز شد و منفعت خواهى شكست خورد.

انجاميده و به اذن خداى سبحان، به حكومت يك ميلياردى مسلمانان خواهد رسيد.

آنان كه در پى نهضت هستند، بايد بدانند كه زمان سستى، تنبلى، خواب فراوان و امثال آن گذشته است. حضرت خديجه ام المؤمنين عليهاالسلامروايت كرده است: «وقتى بر رسول خدا صلى الله عليه و آله وحى فرود آمد، وى هر آسايشى را رها كرد و شب و روز به كار و عبادت مشغول بود. به رسول خدا صلى الله عليه و آلهگفتم: اى رسول خدا، آيا استراحت نمى كنى؟ آيا نمى خوابى؟ فرمود: اى خديجه، وقت خواب تمام شده است».

اين مطلب تصريح دارد كه وقتى انسان مى خواهد كارى را به سامان برساند، خشنودى خداى سبحان و پيشرفت مسلمانان را بخواهد، بايد در انجام آن كار مداومت داشته و كوشا باشد، به ياد دارم كه مرحوم والد - خدايش رحمت كند - همواره مرا به خواب اندك و فكر نكردن به امور دنيوى، مطالعه، استوارى، عبادت و امثال آن سفارش مى كرد و خود نيز كم خواب بود. روزى به او گفتم: پدر چرا نمى خوابى؟ گفت: در گور بسيار خواهم خوابيد، من خوابم را براى گورم گذاشته ام.

كسانى كه كار مى كنند بايد خود و دوستانشان را براى كار مداوم و خستگى ناپذير آماده كنند؛ كار در عرصه نويسندگى، سخنرانى، ديدار با افراد و ديدار با گروه هاى مردم، تشويق ثروتمندان براى يارى رسانى به طرح هاى اسلامى و همواره چنين باشند. حضرت فاطمه زهرا عليهاالسلام، اميرمؤمنان عليه السلام را توصيف كرده، از جمله آن كه فرمود: «مكدوداً في ذات اللّه...؛(1) در راه خدا خود را سخت به زحمت مى اندازد» يعنى شب و روز براى خداى سبحان كار مى كرد.

اصبغ بن نباته شاگرد امام عليه السلام مى گفت: «اميرالمؤمنين در كوفه شب را به عبادت صبح مى كرد و با بيدارخوابى و كار، خود را مى فرسود، همه شب نماز مى خواند، آن گاه نماز صبح را مى گزارد، سپس به تعقيب نماز، خواندن قرآن، دعا و ياد خدا مشغول مى شد تا كه آفتاب مى زد. آن گاه مدتى كوتاه به خانه خود مى رفت، سپس بازگشته، تا وقت خود را بين گشتن در بازار براى امر و نهى و پنددهى و بين حضور در مسجد كوفه براى برآوردن

ص: 130

نيازهاى مردم تقسيم كند. در جايى به نام «دكّة القضاء» مى نشست و ميان آنان داورى مى كرد. ظهر كه مى شد نماز مى گزارد و بدين ترتيب وقتش را از ظهر تا شب سپرى مى كرد سپس نماز مغرب و عشاء مى خواند و پس از گذشت پاسى از شب به خانه مى رفت.

روزى با ايشان بودم، پاسى از شب كه گذشت همراه او به خانه رفتم و در حياط خانه خوابيدم. امام به يكى از اتاق هاى خوانه رفت. هنوز خوابم نبرده بود كه امام را ديدم از پله ها پايين مى آيد و از شدت خستگى خم شده و در آن حال دست به ديوار گرفته بود. پنداشتم كه چيزى مى خواهد، پرسيدم: اى اميرمؤمنان، چه مى خواهيد؟ فرمود: مى خواهم چند ركعت نماز براى پروردگارم بگزارم. گفتم: اى اميرمؤمنان، اندكى قبل به خانه آمديد، اندكى بيش نخوابيديد چرا برخاستيد، چرا به خود رحم نمى كنيد، چرا اندكى نمى آساييد؟ امام عليه السلام فرمود: اى اصبغ، چگونه بخوابم، كه اگر در روز بخوابم مردم را تباه كرده ام و اگر شب بخوابم خود را ضايع كرده ام».

اين جمله اى است كه ما مسلمانان اگر مى خواهيم در راه نجات اسلام و كشورهاى اسلامى، كارى انجام دهيم، بايد آن را در همه كارهايمان به كار گيريم و نسل ها را بر آن پايه تربيت كنيم. بايد همواره در حركت، هدايت، ارشاد، آگاهى بخشى، سازمان دهى، ساختن، كنار زدن مفاسد، امر به معروف و نهى از منكر، يارى براى نيكى و تقوا باشيم، تا بتوانيم مسلمانان و مستضعفان را از چنگال مستكبران نجات دهيم.

شرقى ها و غربى ها بر جهان چيره شده اند و بشريت را به نابودى كشانده اند. به عنوان مثال فقط در هند سيصد ميليون گرسنه وجود دارد، در آفريقا كودكان از گرسنگى مى ميرند، در افغانستان استعمارگران كمونيست بيش از يك ميليون نفر را كشتند و نزديك به پنج ميليون نفر را آواره كردند. در چين مائوتسه تونگ بيش از بيست ميليون انسان را كشت. عادت كشورهاى غربى كشتار، غارت و چپاول است. در مدت دو سال آغازين جنگ بين عراق و ايران، امريكايى ها، اسرائيلى ها و انگليسى ها (اربابان حزب بعث) بيش از سيصد هزار نفر را كشتند و اين غير از زندانيان و مفقودان و مواردى هست كه در اثر

ص: 131

انفجار، سوختگى يا عوارض سلاح هاى شيميايى، صدمات حادّى ديده اند.

اگر بخواهيم مسلمانان را از چنگال مستكبران، استعمارگران، مزدوران آنان و تاجران اسلحه نجات دهيم بايد شب و روز در راه خدا كار كنيم؛ كوششى بى امان، چنان كه خداى متعال مى فرمايد: «يأَيُّهَا الاْءِنسَنُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَى رَبِّكَ كَدْحًا فَمُلَقِيهِ»؛(1) «اى انسان، حقا كه تو به سوى پروردگار خود به سختى در تلاشى و او را ملاقات خواهى كرد».

بايد تلاش كنيم تا خداى متعال ما را از چنگال شرقيان، غربيان و مزدوران صهيونيسم، بعثى ها و امثال آنان نجات مان دهد كه اين امر بر خداوند دشوار نيست.

كه فرمودند: «تواضعوا لمن تتعلمون منه، و تواضعوا لمن تعلمون(1)؛ نسبت به كسى كه از او دانش مى آموزيد و كسى كه به او تعليم دانش مى كنيد، فروتنى ورزيد».

پيامبران بزرگ، امامان والا مقام و عالمان عامل بهترين نمونه هاى تواضع در برابر حق و مردم بودند و به همين وسيله توده ها را به سوى هدفشان جذب كردند. رسول خدا صلى الله عليه و آلهبه كوچك و بزرگ، سياه و سفيد، ثروتمند و فقير، مهتر و كهتر سلام مى كرد. اميرمؤمنان عليه السلام نيز دركوفه، پايتخت خلافت همين شيوه را داشت. بنابراين، وقتى كه رسول اكرم صلى الله عليه و آلهكه پيامبر و رئيس حكومت بود به كودكانى كه در كوى و برزن مى ديد سلام مى كرد و اميرمؤمنان عليه السلامكه خليفه و رئيس بزرگ ترين دولت آن روز بود به فرودست ترين افراد از نظر اجتماعى سلام مى كرد، بر ما واجب است كه به آن دو تأسى كرده، دنبال رو ايشان باشيم تا بتوانيم مردم را گرد اسلام و حكومت اسلامى جمع كنيم.

نهضت را چه در سطح رهبرى و چه در سطح پايگاه بايد مردانى فروتن عهده دار پيشبرد آن باشند و فروتنى آنان بايد همه جانبه باشد، در خوردن، پوشيدن، مسكن، سلام دادن، خدمت به مردم و برآوردن نيازهايشان و ديگر امور. حضرت عيسى مسيح عليه السلامكه همچون ديگر پيامبران، معلم اخلاق، مربى نسل ها و الگو براى جويندگان پيشرفت بود، روزى از حواريون خود خواست تا پايشان را بشويد. آنان گفتند: پناه به خدا مى بريم، تو پيامبر خدا هستى و ما شاگردان توايم! چگونه شما پاهاى ما را بشوييد؟ عيسى عليه السلام فرمود: به حقى كه بر گردنتان دارم سوگند كه اجازه دهيد پاهايتان را بشويم. گفتند: آقا و معلم ما، چرا مى خواهى چنين كارى كنى؟ عيسى عليه السلام پاسخ داد: تا از من ياد بگيريد و در بين مردم چنين باشيد، يعنى به مردم احترام بگذاريد و آن قدر در برابرشان فروتنى كنيد كه پاهايشان

را بشوييد. شاگردانش به ناچار پذيرفتند و عيسى عليه السلامپاهايشان را شست. راستى كه چه فروتنى بزرگى است از پيامبرى كه براى شرق و غرب عالم برانگيخته شد.

درباره فروتنى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و خاندانش تاريخ نمونه هاى بسيار نقل كرده، از جمله:

ص: 133

«روزى دو مهمان - كه پدر و فرزند بودند - بر اميرمؤمنان عليه السلام وارد شدند - پس از صرف غذا، امام عليه السلام ابريق را برداشت تا دست مهمان را بشويد. ميهمان گفت: اى اميرمؤمنان، خدا را، خدا را، چگونه شما كه اميرمؤمنان هستيد دست مرا بشوييد؟ اما امام عليه السلام از او خواست كه دستش را دراز كند و او از سر بى ميلى و اكراه دستش را دراز كرد و امام آن را شست.

سپس ابريق را به فرزندش محمد بن حنفيه رحمه الله داده، فرمود: دست پسر را بشوى. اين اقدام امام عليه السلام بدان جهت بود كه نمى خواست فرزند را چونان پدر مورد احترام قرار دهد، آن گاه به پسر فرمود: اگر تنها مى آمدى دستت را مى شستم»(1).

از اين كار حضرت اوج فروتنى ايشان را ببينيم، تا آن جا كه دست ديگران را مى شويد. اين سيره پند و درس براى همه مؤمنان به خدا و روز قيامت، به ويژه براى كسى كه مى خواهد هدفى را تحقق بخشد و در پى نهضت اسلامى فراگير با هدف ايجاد حكومت يك ميليارد مسلمان است. آموزش عملى رفتار خوب براى جذب مردم و جمع كردن آنان بر گرد اهداف بلند است.

در حديث ديگرى آمده است: «روزى مردى يهودى در صحراى كوفه در حركت بود كه دربين راه فردى را ديد، لذا از او پرسيد: كجا مى روى اى بنده خدا؟ گفت: به كوفه مى روم، شما به كجا مى روى؟ گفت: به حيره مى روم. هر دو همراه شدند و با هم به گفتگو پرداختند تا به دو راهى بين حيره و كوفه رسيدند. يهودى به سمت حيره رفت و آن مرد هم به دنبال او راه افتاد. يهودى گفت: مگر شما نمى خواهى به كوفه بروى؟ گفت: آرى. يهودى گفت: اين راه حيره است و كوفه نيست. مرد گفت: مى دانم كه اين راه حيره است، اما پيامبر ما به ما آموخته است كه همراه و همسفر خود را چند قدمى بدرقه كنيم.

آن مرد، يهودى را بدرقه كرد و به راه كوفه بازگشت و داستان به پايان رسيد. پس از مدتى، مرد يهودى به جهت كارى به كوفه آمد و گذرش به مسجد جامع شهر افتاد و ديد انبوه مردم در مسجد جمع شده اند و به سخنان خطيب گوش مى دهند. چون به دقت در

ص: 134

خطيب نگريست، همسفر را شناخت. يهودى از يكى از افراد پرسيد: اين سخنران كيست؟ وى پاسخ داد: او اميرمؤمنان على بن ابى طالب عليه السلام است.

مرد يهودى بسيار تعجب كرد، زيرا خود شاهد بود كه فرمانرواى دولت بزرگ اسلامى و بزرگ ترين دولت آن روز جهان، به تنهايى بيابان پيمايى مى كند و با آن كه مسلمان است با او كه يهودى است همراه مى شود و فراتر از اين، در راه حيره نيز چند قدمى او را مشايعت مى كند. شگفتى او به جا بود. به هر حال ايستاد تا سخنرانى امام تمام شد و از مسجد خارج گشت. مرد يهودى در برابر امام ايستاد و پرسيد: تو اميرمؤمنانى؟ امام عليه السلامدر پاسخ فرمود: آرى، من على بن ابى طالب هستم. مرد يهودى پرسيد: شروط مسلمان شدن چيست؟

امام فرمود: اين كه گواهى دهى خدايى جز اللّه نيست و محمد رسول خداست.

پس از آن امام بعضى از شروط مسلمان شدن را ياد كرد. مرد يهودى گفت: دستت را بده تا با تو بيعت كنم و شهادتين را بگويم، آن گاه شهادتين را بر زبان آورد و به دست امام مسلمان شد. مردم از او پرسيدند: اى يهودى، چه چيزى تو را به مسلمان شدن وا داشت؟

گفت: چرا اسلام نياورم، آيا دينى بهتر از اين دين وجود دارد؟ دينى كه در آن بالاترين مقام حكومتى، در راه با يك يهودى هم سخن مى شود، آن گاه چند قدم هم او را مشايعت مى كند. هيچ دينى برتر از اين دين نيست»(1).

اين داستان كوتاه بيانگر آن است كه چگونه امام عليه السلام با منش بزرگوارانه و فروتنى شكوهمند خود، يهودى را به اسلام جذب كرد. پس، بر ما كه در پى جنبش اسلامى هستيم و در نهايت به حكومت يك ميليارد مسلمان مى انجامد، واجب است در برابر خداى سبحان و در برابر خلق خدا فروتن باشيم، چرا كه فروتنى در برابر مسلمانان به جهت پاس داشتن اسلام و در برابر غير مسلمانان به جهت جذب آنان به راه خداى سبحان است.

در احاديث، از جمله در بيان امام صادق عليه السلام آمده است كه فرمود: «كونوا دعاة الناس بأعمالكم، و لا تكونوا دعاة بألسنتكم(2)؛ مردم را با اعمال خود [به مسلمانى و نيك رفتارى ] فرا

ص: 135

خوانيد، و با زبان [بدون عمل] خود فرا مخوانيد».

پر واضح است كه مردم پيش از آن كه به گفتار كسى بنگرند به رفتار او توجه دارند. لذا بر ما لازم است فروتنى را از اصول كلّى جنبش اسلامى قرار دهيم تا به اذن خدا حكومت يك ميلياردى مسلمانان تحقق يابد. از خدا مى خواهيم ما را از فروتنان در برابر خود و آفريدگانش قرار دهد كه هرچه خواهد همان كند.

مرد، پسرش آمد و وارد كاخ امير شد و طبق عادت پدرش و على رغم وجود عالمان و ريش سفيدان، در صدر مجلس نشست. امير از او پرسيد: توكى هستى؟

گفت: من فرزند شيخ جبائى هستم.

امير از اين حركت جوان خوشش نيامد، چون بر پيرمردان پيشى گرفته، در كنار امير نشست. امير پرسشى كرد، امّا جوان نتوانست آن را پاسخ دهد. امير همان مطلب را از فردى كه در سمت چپ جوان نشسته بود، پرسيد و او پاسخ كافى داد. امير رو به جوان كرد و گفت: اين شيخ در دانش و فضيلت بر تو پيش است، بنابراين نبايد در جايى بنشينى كه او به آن شايسته تر است، برخيز و بعد از او بنشين.

امير پرسش ديگرى از پسر جبائى كرد و او نتوانست پاسخ بدهد. سپس همان مسأله را از فردى كه قبل از او بود پرسيد و او پاسخ داد. امير مجددا رو به جبائىِ پسر كرد و گفت: برخيز و بعد از اين فردى كه از تو برتر است، بنشين. امير همچنان به پرسش هاى خود از پسر جبائى ادامه داد و او نتوانست پاسخ گويد و همان پرسش ها را از افراد بعدى پرسيد و آنان پاسخ دادند و امير دستور داد كه بعد از آنان بنشيند و آن قدر اين كار را ادامه داد كه جبائى پسر به كفش كن نزديك شد و در حالى كه غرقِ عرقِ شرم شده بود از جا برخاست. امير رو به او كرد و گفت: پسر، پدرت به دانش، نه به جهت نسب يا نام، شايسته اين جايگاه والا و بر تمام مشايخ مقدم شد.

فرزند جبائى از مجلس خارج شد و به جدّ به تحصيل دانش پرداخت، شب ها را بيدار مى ماند و به مطالعه سپرى مى كرد و سرانجام پس از چند ده سال تحمل مشقت، به عالمى بزرگ تبديل شد و شايسته برترى بر تمام مشايخ گشت تا آن جا كه وارد مجالس كه مى شد همه او را بر خود مقدم مى داشتند و علوم دينى با نام آن دو شناخته شد و به لقب «جبائيين» (دو جبائى) مشهور گشتند. در شرح تجريد علامه حلّى و كتب ديگر ياد آنان آمده است.

آنچه در خور تأمل است، اين كه زندگى چنين است و بيهودگى در آن جايى ندارد و ممكن نيست كسى با سستى، تنبلى، تن پرورى و آرزومندى بدان مرحله دست يابد.

ص: 137

خداوند مى فرمايد: «لَيْسَ بِأَمَانِيِّكُمْ وَلاَ أَمَانِىِّ أَهْلِ الْكِتَبِ مَن يَعْمَلْ سُوءًا يُجْزَ بِهِ»(1)؛ «[پاداش و كيفر] به دلخواه شما و به دلخواه اهل كتاب نيست، هركس بدى كند، در برابر آن كيفر مى بيند».

شاعر درباره ناكارآمدى تنبلى سروده است:

و ما نيل الأماني بالتمني *** و لكن تؤخذ الدنيا غِلابا

«به تمنا نمى توان به آرزوها رسيد، بلكه دنيا با كشمكش و جدال و منازعه به دست مى آيد». مقصود كشمكش، منازعه و جدال در عرصه: علم، عمل، استحكام و استوارى است و به يك سخن دنيا جاى رقابت است، چنان كه آخرت جاى رقابت است. قرآن كريم در اين باره مى فرمايد: «...وَ فِى ذَ لِكَ فَلْيَتَنَافَسِ الْمُتَنَفِسُونَ»(2)؛ و در اين [نعمت ها] مشتاقان بر يكديگر پيشى گيرند». بنابراين، هر انسانى و هر يك از اعضاى نهضت اسلامى اگر خواهان پيشرفت هستند بايد در دو بعد دينى و دنيايى كار كنند، بايد در دو بعد علم و عمل سخت بكوشند و توجه داشته باشند كه دشنام گويى، آرزومندى و بيهوده گرايى انسان را به جايى نمى رساند. دست اندركار نهضت بايد در خود و در فعاليت هاى شان شايستگى را ايجاد كنند تا مردم گردشان جمع شوند. مردم گرد هر كسى جمع نمى شوند، بلكه بر گرد اشيا و افراد: ستوده، خوب و زيبا گرد مى آيند.

يكى از شاگردان مرحوم صاحب جواهر (از شخصيت هاى بزرگ و از اعاظم حوزوى و جامعه علمى ما) داستانى قابل تأمل نقل مى كند كه: يكى از شيوخ «العماره» (در جنوب عراق) بر جوانى از عشيره خود خشم گرفت زيرا آن جوان به خواسته او تن نمى داد. وى دستور داد به كيفر مخالفت جوان با دستوراتش، دست او را قطع كنند. جوان گريخت و در صدد جايى برآمد كه دست شيخ قبيله به او نرسد، لذا به نجف رفت و به اميرمؤمنان عليه السلام پناه برد. در آن جا شيفته جلسه هاى درس كه در صحن مطهر و مدارس وجود داشت شد. اين جذبه او را به فراگيرى دروس حوزوى وا داشت و نهايتا به درجه هاى بالاى اين دروس رسيد و در جلسات درس خارج، از جمله در درس آية اللّه العظمى شيخ محمد

ص: 138

حسن صاحب جواهر قدس سرهشركت كرد و عالمى كامل، عادل، شريف، عفيف و پيراسته شد.

روزى افرادى از عشيره اين مرد به نجف آمدند و دريافتند كه فرزندشان از شاگردان برجسته صاحب جواهر است. از اين رو از صاحب جواهر خواستند تا او را به عنوان وكيل خود نزد عشيره اش در العماره اعزام كند. صاحب جواهر پذيرفت و وكالتى براى او نوشت و جوان فرارى از عشيره، پس از حدود بيست سال اكنون كه روحانى برجسته و كامل مردى بود به قبيله خود بازگشت و افراد عشيره به استقبالش رفتند و به بوسيدن دست و صورتش پرداختند و رئيس قبيله دست او را بوسيد. در بين استقبال كنندگان مرد فرزانه اى بود. وى به دوستش گفت: «در انسان در وجود والا و برخوردار از علم و دانش و تفاوت او با آدم عادى نابرخوردار از دانش بنگر. اين عالم هنگامى كه جوان بود، همين رئيس قبيله مى خواست دستش را قطع كند، اما وقتى به پاس دانش و عمل جايگاهى والا يافت، همان رئيس قبيله به استقبالش آمده، با او معانقه مى كند و دستش را مى بوسد».

انسان در زندگى با رنجش خاطر، آرزومدارى، ديكتاتورى، استبداد، غوغاسالارى و تبليغات باطل و پوشالى پيشرفتى نمى كند زيرا پيشرفت در گرو درستى و استوارى در كار، فضيلت، فروتنى و شايستگى هاست. لذا همه افراد جنبش بايد خود را از شايستگى هايى برخوردار كنند كه زمام نهضت را به دست آنان بدهند تا به خواست خدا، زمام امور يك ميليارد مسلمان را در دست گيرند و اين امر براى خداى بزرگ دشوار نيست.

در جامعه ديده مى شود كه هر مهندس، پزشك، سخنور، عالم، دسته، حزب، سازمان يا هر فرد و گروه آراسته به آداب، در آسايش است و مردم با عشق گرد او حلقه مى زنند. در مقابل، مردم از گرد افراد يا دسته هاى بى بهره از اين ويژگى پراكنده مى شوند.

همچنين مى بينيم وقتى حكومتى گستاخ و بدزبان، بدگو و عيب جو باشد، مردم دور آن جمع نمى شوند و گاه حاكم خود را نيز ساقط مى كنند. نهضت نيز چنين است، چه اين كه اگر بخواهد مردمى باشد و از سويى در دل مردم جا باز كند و از سوى ديگر به هدف دست يابد و بتواند بيشترين نيروى مردم را در ميدان گرد خود نگه دارد، بايد دست اندركاران نهضت در گفتار، عمل، حركت، انديشه و نوشتار حريم ادب را حفظ كنند. شيخ مرتضى انصارى (يكى از دانشوران بزرگ ما) در تمام آثار خود، همچون كتاب هاى: الطهارة، الصلاة، المكاسب و الرسائل با افرادى كه ديدگاه او را ندارند با كمال ادب و احترام مناظره مى كند، در حالى كه بعضى از نويسندگان را مى بينيم كه با مردم با بى ادبى سخن مى گويند و مى نويسند و در نتيجه، مردم را از نوشته هاى خود رويگردان مى كنند.

انسان بايد به آداب والا پايبند و پر تحمل باشد تا بتواند در تمام لحظه هاى زندگى و حركات و سكناتش و در تعامل با دوستان و دشمنانش بر اعصاب خود مسلط باشد. مى بينيم رسول اكرم صلى الله عليه و آله ادب و منش والاى خود را وسيله اى ساخت براى جذب كافران سخت و درشت خو كه دورترين موجودات از ادب بودند. وقتى ابوسفيان، بزرگ ترين دشمن رسول اكرم صلى الله عليه و آله نزد او آمد، پيامبر صلى الله عليه و آلهبه او فرمود: «آيا هنگام آن نرسيده كه گواهى دهى خدايى جز اللّه نيست؟» و با لطف تمام افزود: «آيا هنگام آن نرسيده كه بدانى من رسول خدايم؟»(1) و بدى هاى او را در آن داستان معروف به نيكى جواب داد به گونه اى كه زيباترين مثل براى انسان مؤدب به آداب والا گشت.

نيز در حديثى آمده است كه با اشاره به همين خوى والا، رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «أدبني ربي فأحسن تأديبي(2)؛ پروردگارم مرا ادب كرد و نيك تربيتم نمود».

ص: 140

در احاديث بسيار آمده است كه اميرمؤمنان على عليه السلام فرمود: «إنّ اللّه أدّب نبيّه بآدابه ففوّض إليه دينه(1)؛ خداوند پيامبر خود را پروراند، آن گاه دين خود را بدو تفويض نمود».

از اين رو بر نهضت لازم است كه به اين اصل انسانىِ اساسى، يعنى اصل ادب والاى اسلامى كه جنبش را به هدف نزديك مى كند پايبند باشد.

در تاريخ آمده است كه اميرمؤمنان على عليه السلام هزار والى و هزار قاضى داشت. قاضيانى را كه امام عليه السلام برگزيده بود در بالاترين و والاترين درجه عدالت، پاكى و ادب اسلامى قرار داشتند. از جمله آن ها ابو الاسود دؤلى رضوان اللّه عليه بود. در حديث آمده است: «روزى اميرمؤمنان عليه السلامابو الاسود را خواسته، او را از قضاوت عزل كرد. ابو الاسود، اندوهناك به امام عليه السلام گفت: اى اميرمؤمنان، در حالى كه در اموال مسلمانان خيانت نورزيده و آبروى شان را نريخته و به ناحق دست به خون آن ها نيالودم، پس دليل عزلم چيست؟ امام عليه السلام فرمود: آرى [خيانت و جنايت نكردى] اما صدايت را بر صداى دو متخاصم بلند كرده اى»(2).

امام عليه السلام قاضى عادل و پاكش را كه به عدالت او معترف است، از كارش عزل مى كند، چون به هنگام داورى صدايش را بر صداى طرف دعوا بلند مى كند. از نظر حاكم درستكار و عادلى چون اميرمؤمنان بلند كردن صدا لزومى ندارد، چرا كه داورى در اختيار قاضى است و بايد بر اساس حق، بگويد كه اين خانه از آن فلانى است و يا اين زن از آن يكى از دو متخاصم است، اما اين كه فرياد بكشد و يا صدايش را از صداى طرف دعوا بلندتر كند، روا نيست. اسلام تا اين حد مراعات ادب مى كند، زيرا دين اسلام، دين انسان، رحمت، مهربانى، فضيلت و كمال است، اما اين منش و تعامل در دنياى كنونى غريب، نامأنوس و بيگانه است. بنابراين بايد نهضت از پيامبران، پيشوايان و امامان عليهم السلام ادب بياموزد.

در تاريخ آمده است: «مردى به امام سجاد عليه السلام دشنام داد. امام عليه السلام چنان وا نمود كرد كه دشنام وى را نشنيده، بار ديگر به امام عليه السلام دشنام داد، اما آن حضرت همچنان سكوت كرد و

ص: 141

از كارش چشم پوشيد. آن مرد ديگر بار دشنام داد و امام همچنان ساكت بود. بدگو نتوانست سكوت امام عليه السلام را تحمل كند و گفت: إيّاك أعني؛ منظورم تو هستى.

امام عليه السلامدر پاسخ فرمود: و عنك أغضي؛ من هم از تو چشم پوشيده ام»(1).

اين سخن امام عليه السلام بدين معناست كه مقصودت را دانستم، اما از سخنت چشم پوشيدم، چون شايسته انسان والا آن نيست كه بدگويى را با بدگويى پاسخ دهد.

از امام صادق عليه السلامنقل شده كه فرمود: «معاشرة الناس ثلاثة أثلاث: ثلثان التغافل، و ثلث المداراة؛ معاشرت با مردم سه بخش دارد كه دو بخش آن تغافل و يك بخش آن مدارا است».

جان سخن اين كه انسان به ويژه هنگامى كه هدفى بلند دارد بايد به نشنيدن بدگويى، تمسخر، ناسزا و زخم زبان تظاهر كند. شاعر در اين باره سروده است:

و لقد أمرّ على اللئيم يسبّني *** فمضيت ثمت قلت: لا يعنيني

«بر فرومايه انسانى مى گذشتم و او دشنامم مى داد؛ راه خود را پيش گرفته، رفتم و با خود گفتم: مرا دشنام نمى دهد».

اين رفتار همان دو سوم است و يك سوم باقى مانده مدارا و نيكى با او است كه شاعر سروده است:

و دارِهم ما دمت في دارهم *** و أرضهم ما دمت في أرضهم

«با آنان تا زمانى كه در كوى و برزن شان هستى مدارا كن و تا وقتى كه در سرزمينشان هستى خشنودشان ساز».

در حديث شريف آمده است كه رسول خدا عليه السلام فرمود: «كلّما نزل عليَّ جبرئيل أمرني بمداراة الرجال(2)؛ هر بار كه جبرئيل بر من نازل مى شد، مرا به مدارا كردن با مردم فرمان داد». مسلّم اين كه سود مدارا به انسان، نهضت، سازمان، انجمن و حزب بر مى گردد؛ به انسانى

ص: 142

بر مى گردد كه به تحقق هدف بزرگى در زندگى مى انديشد. نهضت بايد در همه شؤون خود از ادب بالايى برخوردار باشد. شيخ عباس قمى رحمه اللهدر كتاب ارزشمند الكنى و الألقاب آورده است: «شخصى طىِّ نامه اى خطاب به خواجه نصيرالدين طوسى، او را «سگ» خواند، اما خواجه پاسخى بسيار نرم و لطيف برايش نوشت».

پيامبران، پيشوايان و عالمان صالح و رهيافته و خردورز كه توانستند پيشرفت كنند و جامعه را به اهداف والا و بلند برسانند، چنين بودند.

داستانى از يكى از علماى عامل و بزرگ نقل مى كنند كه: «روزى اين عالم در جمع دوستان دانشورش نشسته بود كه مردى روستايى مقدارى خيار نوبرانه براى آن عالم هديه آورد. عالم يكى از خيارها را چشيد و سپس تمام آن ها را خورد و چيزى به همنشينان خود نداد و آنان شگفت زده شدند. عالم از مرد روستايى تشكّر كرد و هديه اى به او داد و او مجلس را ترك كرد. پس از آن به افراد مجلس رو كرد و گفت: شايد از اين كه خيارها را خوردم و چيزى به شما ندادم، تعجب كرده باشيد. ابتدا مى خواستم، خيار را پوست كرده، به شما تقديم كنم، اما وقتى آن را چشيدم ديدم بسيار تلخ است. با خود انديشيدم كه اگر آن را به شما تقديم كنم ممكن است از بين شما كسى پس از چشيدن بگويد كه تلخ است و در نتيجه مرد روستايى از آوردن چنين هديه اى شرمگين گردد. لذا ترجيح دادم خودم آن را بخورم و تلخى آن را تحمل كنم تا مرد روستايى شرمنده نشود.

با اين ادب والا، پيامبران، پيشوايان، عالمان و افراد بااخلاص توانستند پيشرفت كنند. نهضت نيز بايد در آغاز، فرجام و در روش همواره برخوردار از آداب والا و بر اساس آن حركت كند و بى ترديد اگر چنين باشيم - به اذن خدا - به هدف مورد نظر خواهيم رسيد.

نزديك شدن به شاهان و ياران شان ناخواسته مى لغزند، چه اين كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده: «المرء على دين خليله(1)؛ انسان بر روش و دين دوستش است».

ممكن است انسان بگويد: «من به آلودگى نزديك مى شوم، اما آلوده نمى گردم» چه اين كه اين ناممكن ادعايى، امرى ممكن و حتى قطعى است، همان گونه كه اگر انسانى نزديك عطر باشد، خواسته يا ناخواسته، بوى عطر به خود مى گيرد. شايد سرّ سخن خدا در همين است، آن جا كه مى فرمايد: «وَ لاَ تَقْرَبُوا الزِّنَى(2)؛ و به زنا نزديك مشويد» يعنى در نزديكى به زنا بيم افتادن به دام آن وجود دارد.

بنابراين لازم است كه نهضت بى نهايت پاك باشد و به پادشاهان، اميران و رؤسا هيچ ارتباط دور و نزديك نداشته باشد. انسان نبايد گول اين سخن را بخورد كه فلانى رئيس جمهور است و چون هر چهار سال خود و يارانش منصب خود را ترك مى كنند، ديگر خودكامه نيستند. بنابراين نهضت پاكى كه مى خواهد حكومت خداوند را در قالب نظامى با يك ميليارد جمعيت مسلمان ايجاد كند، به طور كامل بايد از قدرت ها دورى گزيند، چه قدرت وراثتى (سلطنتى) يا با كودتاى نظامى و يا رياست جمهورى خودكامه يا نظام هاى استبدادى و امثال آن باشد، چرا كه نزديكى به قدرت، اولا موجب كندى خود نهضت مى گردد و ثانياً نهضت و افراد آن از سوى مردم متهم مى شوند، چه اين كه در حديث است: «رحم اللّه من جبّ الغيبة عن نفسه؛ خدا رحمت كند كسى كه غيبت را از خويش دور كند»

نيز آمده است: «من دخل مداخل السوء اتهم(3)؛ هر كس به جايگاه هاى بد (اتهام خيز) درآيد، متهم مى شود».

روشن است وقتى فردى از خانه زنى بدكاره بيرون آيد و نزد خداى سبحان معصوم نباشد، مردم نسبت به او بدگمان مى شوند. بنابراين بايد انسان از جايگاه هاى اتهام دورى كند. جايگاه اتهام كجاست؟ ثروت جايگاه اتهام است، نزديك شدن به قدرت جايگاه اتهام

ص: 144

است، اسراف و... جايگاه اتهام است، هرچند چنين مردى اخلاص داشته باشد. به هر حال اين اصلى است كه بايد دست اندركاران نهضت به طور جدّى از آن پيروى كنند و گرنه سقوط مى كنند. از همين رو در تاريخ مى نگريم كه هر عالم و هر نهضتى وقتى به قدرت نزديك شده است در اكثر مواقع لغزش پيدا كرده و سقوط مى كند، برعكس هر نهضت و فردى كه از قدرت ها دور باشد، مورد اعتماد قرار مى گيرد. البته سخن در اصل كلّى و در قاعده اوليه است و هر قاعده اى استثناهايى دارد، مانند موسى عليه السلام كه براى نصيحت فرعون به قصر او رفت و ابراهيم عليه السلامكه براى ارشاد نمرود، به او نزديك شد و پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله براى هدايت ابوجهل و ابولهب كه در روزگار جاهلى از بزرگان قدرت در مكه بودند، به آنها نزديك شد. بنابراين دورى فرد يا نهضت از مراكز قدرت يك ضرورت است.

در تاريخ براى هر دو مورد، مثال هايى وجود دارد، مثلا يكى از كسانى كه به قدرت نزديك شده، فساد كرد و خود نيز فاسد شد، شيخ ابويوسف قاضى بود كه به هارون عباسى با همه فسق و فجور، خون ريزى و شراب خوارى اش نزديك گشت. روزگار هارون الرشيد رشد نايافته گمراه، سراسر ستمگرى و تيره و تار و هراسناك بود. با نگاهى گذرا به تاريخ نوشته شده به وسيله افراد بى طرف و ناوابسته به دربار عباسيان اين حقيقت روشن و آشكار مى شود. در مقابل، تاريخ نويسان دربارى، سليقه حاكم را لحاظ داشته، بى حساب و واهمه، قلم فرسايى مى كردند و حقايق را وارونه و باطل را حق جلوه مى دادند و بدين ترتيب براى دستيابى به خواسته هاى خود، به جعل تاريخ مى پرداختند.

اين ابويوسف به قدرت، به ويژه به هارون عباسى نزديك شد و در نتيجه، در امور گوناگون و حتى در مورد خون و آبروى مردم فتواى مغاير حكم خدا مى داد. از داستان هاى مشهورى كه در مورد ابويوسف در تاريخ آمده است اين كه: «هارون عباسى مى خواست با زن پدرش ازدواج كند، كه از نظر كتاب، سنّت، اجماع و عقل حرام است. زن پدرش شريف تر از او و نسبت به دين پايبندتر بود، در اين مورد با خليفه مخالفت كرد و گفت: چنين چيزى چگونه ممكن است، حال آن كه من زن پدرت بودم!.

ص: 145

اما شهوات و تمايلات هارون اجازه نمى داد كه به نداى عقل و شرع گوش دهد و در پاسخ گفت: از مرجع دينى خواهم پرسيد، آن گاه نزد ابويوسف رفت و گفت: اين زن ادّعا مى كند كه پدرم با او نزديكى كرده است. حال، درباره ازدواج من با او چه مى گويى؟

چون ابويوسف تمايل خليفه را نسبت به او ديد، گفت: اين زن دروغ مى گويد، از گفته اش هراس به دل راه مده و با او نزديكى كن، گناهش بر گردن من.

ابويوسف قاعده مشهور: «هنّ مصدّقات على فروجهنّ؛ زنان در مورد مسايل زوجيت شان مورد تصديق هستند» را به ديوار كوبيد. هارون با زن نزديكى كرد و يكصد هزار درهم، معادل پنجاه هزار مثقال نقره به عنوان پاداش اين فتوا به ابويوسف داد.

بى ترديد وضع كسى كه به قدرت هاى خودكامه و حاكمان مستبد نزديك شود، چنين است. در برابر اين داستان، داستان ديگرى از عالم شريف و ارجمند، آية اللّه حاج ملاهادى سبزوارى صاحب شرح منظومه است. اين مرد، زاهد و عابد بود. ناصرالدين شاه آوازه علم و زهد او را شنيده بود، لذا از اطرافيانش خواست تا از اين عالم بخواهند از سبزوار به تهران بيايد تا او را ببيند. به شاه گفتند: اگر او را بخواهيد هم نمى آيد، چون او با خدا در ارتباط است و با پادشاهان ميانه اى ندارد. ناصرالدين شاه پرسيد: آيا او به سفر حج نمى رود كه در ميانه راه او را ببينم؟ گفتند: به حج واجب رفته و اكنون مشغول علم است و علم را واجب و حج را پس از حج واجب مستحب مى داند.

به اطرافيان خود گفت: آيا او به زيارت عتبات مقدسه نمى رود؟ گفتند: به عتبات رفته و رفتن به آن جا را مستحب و دانش آموزى را واجب مى داند، زيرا وى حوزه علميه سبزوار را اداره مى كند و حوزه به وجود او پايدار است و اگر به سفر برود، كارهاى مدرسه به هم مى ريزد و او اين كار را مشروع نمى داند. ناصرالدين شاه گفت: ما به خراسان مى رويم و به اين بهانه از سبزوار مى گذريم و او را هم مى بينيم. وقتى پادشاه به سبزوار رسيد، بسيارى از مردم از جاهاى گوناگون به ديدن او رفتند. شاه هرگاه مى پرسيد: حاج ملاهادى هم آمده است، پاسخ منفى مى شنيد. ناچار كسى را فرستاد تا به اطلاع او برسانند كه پادشاه

ص: 146

مى خواهد او را ببيند. فرستاده شاه رفت و برگشت و به پادشاه گفت: ملاهادى مى گويد من كارى با پادشاه ندارم و دوست ندارم به ديدن من بيايد، چون من به كار خود مشغولم.

ناصرالدين شاه به صدراعظم خود نگاه كرد و گفت: بر ما لازم است كه بدون اطلاع او و به صورت ناشناس به ديدن او برويم. صدراعظم گفت: نظر درستى است و آن دو همچون دو فرد عادى رفتند و در زدند. خادم آمد و به او گفتند: مى خواهيم شيخ را ببينيم. رفت و برگشت و گفت: وارد شويد. آن دو وارد شدند و ديدند كه عالم، روى بوريايى نشسته و مشغول تأليف است. سلام دادند و نشستند. شيخ جواب سلام آن دو را داد و پرسيد: شما كه هستيد و چه مى خواهيد؟ شاه گفت: من ناصرالدين شاه هستم و اين صدراعظم من. شيخ گفت: چه مى خواهيد؟ گفتند: ما به قصد زيارت آمده ايم، آيا نيازى دارى؟ گفت: هرگز، من نيازى به نيازمند ندارم، اما از فرق سر تا نوك پايم نيازمند آن برآورنده نيازهاست، نه كسى كه او را شاه مى نامند. ناصرالدين شاه گفت: نمى خواهى ماليات را از تو برداريم؟ شيخ گفت: نه، چون فايده اى ندارد. اگر ماليات را از همه كشور بردارى سودمند است، اما اگر از من بردارى و آن را بر غير من بنهى، درست نيست و من آن را نمى خواهم، زيرا نوعى رشوه دادن به من است.

پس از آن شاه گفت: اجازه مى دهى در خانه ات بمانيم و غذاى ظهر را با هم بخوريم؟ شيخ گفت: اشكال ندارد، آن گاه دستور داد غذايش را حاضر كنند. نزديك ظهر بود و خادم طبقى از برگ نخل آورد كه دو قرص نان جو، ظرفى آب و ظرفى نمك و يك قاشق چوبى در آن قرار داشت. ملاهادى شاه و وزير را با تعارف «بفرماييد» به خوردن غذا دعوت كرد. ناصرالدين شاه و صدراعظم كمى از آن خوردند، سپس ناصرالدين شاه يك تكه نان و مقدارى نمك برداشت و در پارچه اى پيچيد و از مجلس شيخ بيرون آمد. و تا آخر عمر مى گفت: او (ملا هادى) عالم ربّانى است كه با خدا پيوسته و از دنيا گسسته است.

بدين ترتيب حقيقت و درستى حديث رسول خدا صلى الله عليه و آله را در اين ماجرا حس مى كنيم كه فرمود: «هرگاه عالمان را بر در پادشاهان ديديد، بگوئيد: بد عالمان و بد پادشاهانى

ص: 147

هستند و اگر پادشاهان را بر در سراى عالمان ديديد [كه هدفشان گرفتن احكام و مسائل از عالمان باشد و نه بهره مندى از شخصيّت، آوازه و موقعيت آنان] بگوئيد: پادشاهانى نيك و عالمانى نيك هستند.

بنابراين، نهضت اسلامى كه فقط رضايت خدا را در نظر دارد و خواهان حاكميت يك ميليارد مسلمانان است، بايد از دربار پادشاهان و سراى اميران و امثال آنان دورى گزيند تا از سويى نهضت پاك بماند و از سوى ديگر، آماج اتهام مردم قرار نگيرند كه چنين حالتى موجب پراكندگى مردم از گرد حركت مى شود. مجاهدى كه با خدا باشد، خدا نيز او را يارى مى كند كه خود فرموده است: «إِن يَنصُرْكُمُ اللَّهُ فَلاَ غَالِبَ لَكُمْ...»(1)؛ اگر خدا شما را يارى كند هيچ كس بر شما غالب نخواهد بود».

نياز درخواست كننده را برآورده ساز، آن را به عنوان وام بر عهده مى گرفت. جابر بن عبداللّه انصارى در اين باره مى گويد: «در غزوه اى همراه پيامبر صلى الله عليه و آله بوديم، در بازگشت به شب خورديم و از جمعيت عقب ماندم و شترم خوابيد و سركشى آغاز كرد و نتوانستم آن را برخيزانم. سرگردان و تنها در تاريكى در بيابان ماندم و از دشمن مى ترسيدم. ناگهان صدايى از پشت سر شنيدم كه مى گفت: اين جابر است.

صداى رسول خدا را شناختم و مى دانستم كه عادت رسول خدا صلى الله عليه و آله در جنگ ها، عقب ايستادن از قافله است تا اگر ناتوانى، بيمارى و يا مجروحى برجاى مانده باشد، او را كمك كند. گفتم: آرى اى رسول خدا، من جابر هستم.

آن زمان جوان بودم، پيامبر صلى الله عليه و آله پيشم آمد و فرمود: چرا اين جايى و با سواره ها نرفتى؟ گفتم: اى رسول خدا، شترم خوابيد و سركشى كرد و نتوانستم آن را برخيزانم. رسول خدا كه در هر چيزى مهارت داشت، پيش آمد و شتر را بلند كرد و دست ها را به هم گره زد و آن را باز كرد و فرمود: جابر، يك پايت را روى كف دستم و پاى ديگرت را روى شانه ام بگذار و سوار شو. گفتم: اى رسول خدا، چنين نمى كنم. فرمود: هرچه مى گويم انجام بده، زيرا تنها از روى بلندى مى توان بر شتر سوار شد. آن گاه فرمود: اى جابر، آيا زن دارى؟ گفتم: نه اى رسول خدا. پرسيد: چرا؟ گفتم: چون پدرم فوت كرده و وام هايى از او بر عهده من است، به همين جهت نمى توانم اكنون همسر بگيرم.

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: اى جابر، من اكنون چيزى ندارم كه قرض هاى پدرت را بپردازم اما در فصل خرما بيا تا به مقدارى كه بتوانى قرض هاى پدرت را بدهى، به تو بدهم، آن گاه مرا به ازدواج تشويق كرد. با رسيدن فصل خرما نزد حضرت رفتم و ايشان از زكاتى كه نزدش جمع شده بود، قرض پدرم را ادا كرد.

بدين ترتيب، رسول خدا صلى الله عليه و آله به هر مقدارى كه در توان داشت نياز مردم را برآورده مى كرد و به نيازها و كارهاى كوچك و بزرگ آنان رسيدگى مى كرد. مورخان نقل كرده اند كه بعضى از اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله كودكان خود را خدمت آن حضرت مى آوردند تا در گوش

ص: 149

راست و چپ شان اقامه بخواند. روشن باشد اين كار مستحب است و اهميت آن نيز از نظر علم جديد ثابت شده است، چون مغز كودك همچون نوار است كه هرچه از راه گوش، چشم و ديگر جوارح و حواسش بدان برسد، آن را مى گيرد و اين آگاهى ها در آموزه هايش در بزرگسالى، به طور خودكار در گفتار، رفتار و انديشه انسان تأثير خواهد گذارد. لذا رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «اطلبوا العلم من المهد إلى اللحد(1)؛ از گهواره تا گور دانش بجوييد».

همچنين هرگاه انسان بميرد جسم او مى ميرد، اما روحش زنده مى ماند و از همين رو مستحب است كه ميّت را در لحد و گور طبق آنچه در كتب فقهى آمده است تلقين دهند. از نظر علمى نيز ثابت شده است كه روح انسان پس از مرگ، درك مى كند. پس، اين حديث نه تنها از نظر شرعى، بلكه از نظر علمى نيز نسبت به كودك و ميّت ثابت شده است.

در هر صورت مردم بچه هايشان را پيش رسول اكرم صلى الله عليه و آلهمى آوردند و ايشان با سعه صدر در گوش راست آنان اذان و در گوش چپ آنان اقامه مى خواند. چه بسا در آن حال كودكى در دامن رسول خدا صلى الله عليه و آله ادرار مى كرد و لباس هاى حضرت را آلوده مى ساخت و مادر بچه از بول او جلوگيرى مى كرد، اما رسول خدا صلى الله عليه و آله با مهربانى مى فرمود: مانع نشويد، من لباسم را مى شويم و آثار بول از بين مى رود، اما آثار آزردگى كودك [در جسم او و چه بسا در روح او مى ماند و كودك به اين خاطر دچار مشكل مى گردد] مى ماند.

رسول خدا صلى الله عليه و آله با اين اخلاق والا، ابتدا راه رضايت الهى و سپس روش جمع كردن مردم بر گرد نهضت اسلامى را به ما مى آموزد. اميرمؤمنان عليه السلام به عنوان دست پرورده رسول خدا صلى الله عليه و آله نيز چنين بود. او در وسط شهر كوفه خانه اى به نام «صندوق خانه» درست كرده بود. اين اقدام از آن رو صورت گرفت تا اگر كسى نيازى مى داشت و از روبه رو شدن با امام شرم مى كرد، نيازش را در ورقه اى مى نوشت و در آن خانه مى انداخت و امام عليه السلام در آن را گشوده، ورقه ها را بر مى خواند و با اطلاع يافتن از نياز مردم آن را برآورده مى نمود. اين در حالى بود كه همه مى دانستند حضرت در دسترس همگان بوده، در بين آنان حضور

ص: 150

دارد و ديكتاتور و مستبدى نيست كه از مردم دورى گزيند يا مردم از حضرتش گريزان باشند و چنان كه يكى از شاگردان ايشان (ضرار بن ضمره) در حضور معاوية بن ابى سفيان گفت: «كان واللّه فينا كأحدنا(1)؛ به خدا سوگند، در بين ما چون يكى از ما بود».

در بازار مسلمانان آمد و شد مى كرد، در مسجد بين آنان به داورى مى نشست، نيازهايشان را برآورده مى ساخت، برايشان سخنرانى مى كرد، در جمعشان نماز مى گزارد و با اين حال خانه اى به نام «صندوق خانه» بنيان نهاد تا اگر كسى به ايشان دسترسى نداشته باشد و يا از او شرم دارد، بدين وسيله به حضرتش دسترسى پيدا كند.

تاريخ درباره امام رضا عليه السلام نيز نقل مى كند كه در روزگارى كه در خراسان بود روزى به حمامى رفت. اين در حالى است كه ايشان امام معصوم از سوى خدا و در ظاهر ولى عهد خليفه بود و شرق و غرب كشورهاى اسلامى زير نفوذ حضرتش قرار داشت، اما بدون خدم و حشم به حمام مى رفت، چون امام، پيامبر، رهبر و مصلح حقيقى بايد در بين مردم باشد. وقتى امام در حمام بود، فردى كه امام را نمى شناخت، پيش وى آمد و گفت: فلانى پشت مرا كيسه بكش. امام كيسه را گرفته، او را كيسه كرد. در همين هنگام فرد ديگرى كه امام را مى شناخت وارد حمام شد و امام را ديد كه پشت يك كشاورز را كيسه مى كشد. رو به كشاورز كرد و گفت: اى مرد، چه مى كنى؟ گفت: كارى نكردم، از اين مرد خواستم پشتم را كيسه بكشد. گفت: اين امام تو و ولىّ عهد است.

وقتى مرد كشاورز امام را شناخت، از اين كه توسط امام كيسه كشيده شود، امتناع كرد و امام عليه السلامفرمود: به حقّى كه بر تو دارم، در جاى خود قرار گيرد تا كار نظافت تو را تمام كنم. امام عليه السلامطبق درخواست او، زمانى كه حضرتش را نمى شناخت، به تميز كردن او پرداخت. معصومان عليهم السلام اين گونه و به همين سادگى نيازهاى مادى مردم را در كنار نيازهاى آموزشى و تربيتى شان بر اخلاق و فضيلت، برآورده مى كردند.

هر نهضتى كه بخواهد از مقبوليت مردم برخوردار شود و مردم گرد آن جمع شوند،

ص: 151

بايد نياز آنان را در حدّ توان برآورده كند. اين اصلى است كه بايد مراعات شود، تا نهضت بتواند در توده ها تأثير بگذارد و پيشرفت كند كه چنين پيشرفتى بر خداوند دشوار نيست.

گرد آن مى چرخيد. وقتى جنازه سعد در گور نهاده شد، رسول خدا صلى الله عليه و آله وارد گور شد و پيكر او را گرفته، در لحد قرار داد و با سنگ و گل آن را پوشاند و به افرادى كه ايشان را كمك مى كردند مى فرمود: «گل و خشت به من بدهيد» و لحد را پوشاند و حاضران گور را از خاك پر كردند. مادر سعد كه آن جا بود، گفت: اى سعد! بهشت گوارايت باد.

پيامبر فرمود: اى ام سعد بهشت را بر خدا حتمى مكن (به چنين چيزى مطمئن مباش).

پس از پراكنده شدن مسلمانان بعضى از ياران رسول خدا صلى الله عليه و آلهگفتند: اى رسول خدا، امروز كارى شگفت از شما ديديم؛ پشت جنازه سعد بدون ردا حركت كرديد؟

پيامبر فرمود: فرشتگان را اين گونه ديدم، من نيز به آنان اقتدا كردم.

گفتند: اى رسول خدا، روى پنجه پا حركت مى كرديد! فرمود: اين رفتار من از آن رو بود كه فرشتگان از ازدحام چنين مى رفتند. (روشن باشد پيامبر صلى الله عليه و آله مى خواست اين حقيقت را به ذهن مسلمانان نزديك و به آنان بنماياند و گرنه فرشتگان مثل انسان ها جسم نيستند).

پرسيدند: اى رسول خدا، گاه سمت چپ و گاه سمت راست تابوت را مى گرفتيد؟

فرمود: دستم در دست جبرئيل بود و هر طرف كه مى رفت، من نيز مى رفتم و جبرئيل، گاه سمت راست و گاه چپ را مى گرفت و من نيز گاه راست و گاه چپ را مى گرفتم.

گفتند: اى رسول خدا، ديديم كه ميان سنگ و خشت لحد را با گل محكم مى گرفتيد. فرمود: آرى، خدا رحمت كند آن كه را هرگاه كارى انجام مى دهد آن را محكم انجام دهد.

با اين سخن، رسول خدا مى خواست در اين كار نيز دقت به خرج داده، محكم كارى كند، هرچند كه زير خاك است و به زودى نابود مى شود. به لزوم اين اتقان در هر چيز حتّى در ساخت درون گور كه نه نمايى دارد، نه آينده اى، نه خريدارى و نه فروشنده اى، بنگريد.

مسلمان نيز بايد در هر كارى - كوچك باشد يا بزرگ - دقت و محكم كارى كند.

مسلمانان گفتند: گذشته از اين چرا به مادر سعد گفتيد: اى مادر سعد، بهشت را بر خدا حتمى مكن؟ مگر سعد با توجه به اين كارهايى كه در حق او كرديد، اهل بهشت نيست؟

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: چرا، اما گور، سعد را به سختى فشرد.

ص: 153

پرسيدند: چرا اى رسول خدا؟ فرمود: چون رفتارش با خانواده اش خوب نبود و با آنان به درشتى سخن مى گفت(1).

مسأله اسلام شگفت نيست، بلكه شگفت آن است كه انسان خلاف آن را تصور كند، زيرا پاداش، در گرو عمل انسان است چنان كه خداوند مى فرمايد: «وَأَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُرَى»(2)؛ «و [نتيجه] كوشش او به زودى ديده خواهد شد» حتى اگر هم وزن دانه خردل باشد. هر چيزى مهم است و جاى خود و اندازه مشخص و ثمره اى و پاداشى دارد كه خداى متعال مى فرمايد: «إِنَّمَا تُجْزَوْنَ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ»(3)؛ «تنها به آنچه كه مى كرديد، مجازات مى يابيد».

بايد توجه داشت كسى نگويد كه من اهل عمل و فعّالم، مجاهد در راه خدا و اسلام هستم، مى خواهم حكومت اسلامى ايجاد كنم و كارهاى زياد دارم، آن گاه بعضى از واجبات را ترك كند و بپندارد ترك واجبات و يا انجام بعضى از محرمات چندان مهم نيست. نه، هر چيزى مهم است. «وَ كُلُّ شَىْ ءٍ عِندَهُ بِمِقْدَارٍ»(4)؛ «و هرچيزى نزد او اندازه اى دارد».

گور سعد را فشرد، زيرا اخلاق او با خانواده اش خوب نبود. به هر حال، اين ها درس هاى رسايى است براى كسانى كه مى خواهند همه جانبه دست به نهضت بزنند. جهتى كه در اين مبحث مورد نظر ماست، درستكارى و دقت در كار است. انسان با دقت در كار پيشرفت مى كند و در غير اين صورت عقب مى ماند. وانگهى نبايد در انديشه، كار، نگارش، گفتار، حركت، مبارزه و ديگر شؤونش شكننده باشد. حاكم، عالم، سخنور و انقلابى كه در جنبش، پيشرفت و رهايى مسلمانان را دنبال مى كند، بايد در كارهايش كاملاً محكم كارى داشته باشد.

مطلب زير شايد در نگاه ما شگفت آيد، چون نظير آن را در روزگارمان نمى بينيم و در دنياى معاصر وجود ندارد در تاريخ آمده است: «اميرمؤمنان على عليه السلام از گذرگاه هاى كوفه مى گذشت كه فقيرى سالخورده را ديد كه گدايى مى كرد. امام ايستاد و همراهانش نيز

ص: 154

ايستادند. امام عليه السلام رو به همراهان كرده فرمود: اين چيست؟ واژه «ما» در زبان عربى براى اشياء شگفت و «من» براى ذوى العقول به كار مى رود، گويى امام چيزى شگفت ديده بود.

همراهان گفتند: اى اميرمؤمنان، مردى است مسيحى كه پير شده و گدايى مى كند.

امام عليه السلام فرمود: در حقش انصاف روا نداشته ايد. در جوانى و روزگار توانمندى اش به كارش گرفتيد حال كه پير و ناتوان گشته است رهايش كرده ايد! سپس امام عليه السلام دستور داد از بيت المال به او مقررى بدهند.

بنا به گزارش بعضى از مورّخان كوفه روزگار اميرمؤمنان عليه السلام چهار ميليون نفر سكنه داشت. در اين شهر گسترده، امام عليه السلاماز اين كه حتى فردى غيرمسلمان گدايى مى كند، تعجّب كرده، فرمود: در حق او انصاف نكرده ايد. سخن امام عليه السلام بدين مطلب تصريح داشت كه وقتى كه او جوان بود كار مى كرد، زحمت مى كشيد، مال به دست مى آورد و روزگار مى گذراند و حال كه ناتوان گشته او را رها كرده ايد و از نظر آن حضرت، اين رفتار، نكوهيده است و آن گاه دستور مى دهد كه برايش حقوق در نظر بگيرند. به اين دقتِ امام بنگريد؛ دقتى كه سبب مى شود در حكومت اميرمؤمنان عليه السلام حتى يك فقير هم پيدا نشود.

در كلام ديگرى امام عليه السلاممى فرمايد: «...و لعلّ بالحجاز او اليمامة من لا طمع له في القرص، و لا عهد له بالشبع...(1)؛ بسا كه در حجاز يا يمامه كسى باشد كه به [يافتن] قرصى نان اميد نداشته و شكمى سير به ياد نداشته باشد». دولت گسترده امت اسلامى كه در آن روز بزرگ ترين حكومت جهان به شمار مى رفت و اداره آن با امام عليه السلامبود در نيازمندترين مناطق آن، يك نيازمند هم يافت نمى شد و اين معناى دقت در كار است. به روزگار خودمان بازگرديم. پيشتر گفتيم كه در كتاب التحدي العالمي (چالش) كه از زبان غربى به عربى ترجمه شده، آمده است: «تنها در امريكا بيش از سى ميليون فقير وجود دارد».

آيا اين [پديده، نتيجه] دقت در كار است؟ يا نظام اسلامى از دقت همه جانبه برخوردار است؟ روزنامه هاى جهان در مناسبت هاى گوناگون مى نويسند كه در جهان بيش از يك

ص: 155

ميليارد فقير وجود دارد، يعنى نزديك به يك چهارم جمعيت جهان.

معناى دقت و محكم كارى، فقط لحاظ داشتن آن در تأليف، كشاورزى و صنعت نيست بلكه مراد، دقت در همه چيز است از جمله دقت در حكومت، مديريت و سياست، دقت و درست كارى در رئيس حكومت و شخصيت هاى انقلاب و دولت. بنابراين، اگر جنبش جهانى اسلام بخواهد حكومت اسلامى يك ميلياردى تشكيل دهد بايد اصول متعدّدى را رعايت كند كه از جمله آن ها محكم كارى و دقت است. خدا ما را به آنچه مايه خشنودى اوست موفق بدارد و آخرين دعايمان اين است كه سپاس از آن خداى عالميان است.

آنان وفادار ماند. به عنوان مثال، يكى از ياران رسول خدا صلى الله عليه و آله به نام «حاطب بن ابى بلتعه» در داستان فتح مكّه عليه مسلمانان جاسوسى كرد. اگر جاسوسى حاطب نتيجه مى داد و خبر به دشمنان رسول خدا صلى الله عليه و آله در مكه مى رسيد، خون هاى بسيارى به زمين مى ريخت و معلوم نبود كه در آن جنگ چه كسى پيروز مى شد، پيامبر يا مشركان.

لازم به يادآورى است كه پيامبر صلى الله عليه و آله در نظر داشت مكه را مخفيانه، بدون خون ريزى و مسالمت آميز فتح كند و با غافلگيرى آنان را در مقابل عمل انجام شده قرار دهد، مكه سقوط كند و مردم آن در برابر اسلام و حكومت خداوند تسليم شوند. اين اقدام پيامبر صلى الله عليه و آله در پى پيمان شكنى مكيان نسبت به پيمانى بود كه با رسول خدا بسته بودند، پيمان شكنى آنها به پيامبر افزون بر مجوّز شرعى، مجوز عرفى براى فتح مكه مى داد. وقتى رسول اكرم تصميم گرفت براى فتح مكه مخفيانه بدان سو روانه شود، حاطب بن ابى بلتعه نامه اى به كفار مكه نوشت و آنان را از تصميم پيامبر صلى الله عليه و آلهآگاه ساخت. پيامبر صلى الله عليه و آله از نوشته شدن نامه مطلع شد و على عليه السلام و زبير را فرستاد تا نامه را از زنى كه از سوى حاطب به سوى مكيان فرستاده شده بود، بگيرند. على عليه السلامنامه را از آن زن گرفته، آن را نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله آورد.

در آن هنگام يكى از ياران آن حضرت صلى الله عليه و آله بر آن شد تا حاطب را به كيفر اين خيانت بزرگ بكشد. روشن باشد كه شرع و عرف، به پيامبر صلى الله عليه و آله حق مى داد كه حاطب را بكشند و بدين ترتيب از او انتقام بگيرد، زيرا كيفر جاسوس قتل است، اما وفاى پيامبر صلى الله عليه و آلهمانع از قتل شد و ايشان از جرم حاطب چشم پوشيد. داستانى كه تاريخ تاكنون از تجلى شكوه و سترگىِ وفادارى در آن، در شگفت است. پيامبر صلى الله عليه و آلهوفادار بود، اما نه تنها به دوستان كه با كسانى چون حاطب كه چنان خيانت بزرگى را مرتكب شده بود نيز وفادارى كرد.

در داستان ديگرى، گروهى عليه پيامبر صلى الله عليه و آله توطئه كرده، قصد جان ايشان كردند. پس از آشكار شدن توطئه، پيامبر صلى الله عليه و آلهآنان را بخشود. اين را مى توان از خردمندى، وفادارى يا تدبير آن حضرت شمرد، چه اين كه با اين شيوه توانست مردم را متحد كند و جامعه را پيش برد. پيامبر از حاطبِ جاسوس و از توطئه گران كه مى خواستند ايشان را بكشند چشم

ص: 157

پوشيد، چون وفا مردم را بر گرد انسان باوفا گرد مى آورد، خواه فردى عادى باشد يا عالم، سخنور، تاجر، مرد يا زن يا حزب، سازمان، هيئت، جنبش، جمعيت و يا غير آن باشد.

دست اندركاران نهضت اسلامى كه مى خواهند به هدف خود برسند بايد وفادارى را از مبانى اصلى اخلاقى خود قرار دهند، يعنى هم به هنگام حركت و پس از آن كه حزب به حكومت يك ميليارد مسلمان دست يابد. مسلّما بدون اين اصل مردم گرد كسى جمع نمى شوند و هرگاه انسان به منظور رسيدن به هدفى كه در راه تحقق آن با گروهى كار مى كند، صادق باشد و در بين راه آنان از او جدا شوند، بايد تا آن جايى كه در توان دارد، آنان را گرد نهضت جمع و متحد كند و حتى اگر نتوانست آنان را گرد آورد، بايد همچنان دوست بماند و به دشمنانى ستيزه جو تبديل نشوند، چون فرجام انشعاب و جداشدن جنبش ها، نابودى است، چه اين كه خداى متعال مى فرمايد: «...وَ لاَ تَنَزَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ رِيحُكُمْ...»(1)؛ «و با هم نزاع مكنيد كه سست شويد و مهابت شما از بين برود».

در زندگى پيامبران و امامان عليهم السلامو علما نيز نمونه هاى زيبايى از وفادارى با دوست و دشمن و با همه گروه ها مى بينيم. به عنوان مثال، در داستان اسماعيل صادق الوعد (غير از اسماعيل بن ابراهيم عليه السلام) آمده است كه خداوند درباره اش مى فرمايد: «وَاذْكُرْ فِى الْكِتَبِ إِسْمَعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ...»(2)؛ «و در اين كتاب از اسماعيل ياد كن، زيرا او درست وعده بود».

علت اين كه خدا وى را صادق الوعد ناميده آن است كه با فردى در خارج شهر وعده گذاشته بود، آن فرد گفت: من وعده اى در شهر دارم، مى روم و تو همين جا باش تا برگردم. آن گاه به شهر رفت و قرارش را با اسماعيل از ياد برد و از صبح تا شب به كارهاى خود پرداخت و از اين ماجرا سه سال گذشت و اسماعيل عليه السلامبه جهت وفاى به وعده از جايش تكان نخورد و به تبليغ و كارهاى ديگر در روستاهاى نزديك به آن جا مشغول شد و هرگاه به جايى مى رفت، به همان مكان باز مى گشت و به هركه آن جا بود يادآورى مى كرد كه اگر دوستش برگشت به او بگويد: اسماعيل به فلان روستا رفته و شب و يا عصر بر مى گردد.

ص: 158

اسماعيل سه سال به انتظار آن در آن جا ماند. روزى از سر اتفاق، آن مرد از آن جا مى گذشت كه اسماعيل را در آن محل ديد. در آن هنگام به ياد قرارش افتاد و گفت: اسماعيل، چه شد كه اين جا مانده اى؟

گفت: به جهت وفاى به وعده ام ماندم، زيرا با من قرار گذاشتى كه بر مى گردى، اما وقت بازگشتت را معيّن نكردى، لذا در انتظار آمدنت ماندم. من به كارم كه تبليغ رسالت الهى است در اين اطراف مشغول بودم قابل توجه است كه تبليغ اختصاص به جاى مشخص ندارد و در همه جا لازم است انسان تبليغ كند. سه سال باقى ماندن اسماعيل به منظور وفاى به عهد و انتظار آمدن دوستش دليل مهمى داشت و آن اين كه پيامبران و امامان عليهم السلام الگوى امت هستند و از همين رو خداى متعال در آيه اى كه ذكر شد عملكرد اسماعيل را جاودانه ساخت تا مردم وفاى به عهد را از او بياموزند و به وى اقتدا كنند.

بر هر نهضت اسلامى كه در راه نجات توده هاى امت اسلامى مى كوشد تا آن را از استعمار، عقب ماندگى و نادانى نجات دهد بايد اين اصل مهمّ اخلاقى، يعنى «وفا» را به طور دقيق مراعات كند. اما اگر به دليل اختلاف در انديشه، سياست يا در روش كار با همديگر تعارض و تضاد داشته باشند و رابطه عميق و محكم بين خود را فراموش نمايند، نهضت ناكارآمد شده، مردم از گرد آن پراكنده و بدان بى اعتماد خواهند شد و در نتيجه از آن جدا شده و عليه آن اقدام خواهند كرد. در شرح حال سيد ابوالحسن اصفهانى رحمه اللهآمده كه از جمله اخلاق نيكوى او وفاى با تمام لوازم و ظرافت هاى آن بود. وى يك بار در آغاز رهبرى اش براى زيارت امام كاظم و امام جواد عليهماالسلام به كاظمين رفت. او به يكى از دوستان خود گفت: سى سال قبل هنگامى كه در حوزه به تحصيل مشغول بودم، كاسبى جزء نزديك حرم بود كه برخى نيازمندى هاى خود را از او مى خريدم، آيا هنوز وجود دارد؟

گروهى در پى او گشتند و آن فروشنده را كه پير و سالخورده شده بود يافتند. به او گفتند: سيد ابوالحسن اصفهانى مى خواهد تو را ببيند. آن مرد فوراً آمد. سيد به او گفت: مرا به ياد مى آورى؟ گفت: نه. سيد گفت: سى سال قبل كه در حوزه طلبه بودم به دكان تو

ص: 159

مى آمدم و از تو چيزهايى مى خريدم. آن مرد گفت: يادم نمى آيد. سيد گفت: اما من يادم هست و به ياد دارم كه به من گفتى: خانه ندارم و از اجاره در مضيقه هستم و عيالوارم. آيا اكنون نيز همان وضعيت را دارى؟ گفت: نه، چند تن از دخترهايم ازدواج كرده اند و مخارجم كم شده است، اما هنوز مستأجرم. سيد گفت: برو خانه اى بخر من كمك مى كنم. آن مرد رفت و خانه اى خريد و سيد از بيت المال به وى كمك كرد.

اين داستان نمونه اى گشت كه از زندگى سيد نقل مى شد. از ويژگى هاى او وفا بود، چنان كه حتّى پس از سى سال از كاسب جزئى كه در زمانى از او چيزهاى خرد و ريز مى خريد، غافل نبود.

نهضت جهانى اسلام اگر بخواهد به حق و با اخلاص، همه جريان هاى تلاشگر در فضاى اسلامى را براى نجات امت از چنگال كفار و استعمارگران شرق و غرب و دست ساخته آنان، يعنى صهيونيسم و مزدوران محلّى آنان نجات دهد، بايد با كمال دقت و امانت، وفادارى را مراعات كند. بايد توجه داشت كه ما از آن جهت عباسيان و امويان را سرزنش مى كنيم كه پيمان شكستند و به وعده هاى خود پايبند نبودند.

در داستان هاى مشهورى مانند آنچه بين معاويه و امام حسن عليه السلام، يزيد و ديگران، خلفاى عباسى و ابومسلم خراسانى، امام رضا عليه السلام و فضل بن سهل و جز آنان گذشت، پيمان شكنى و بى وفايى كاملا مشهود است. مسلّما اين ها پندهايى است كه بايد بدان ها توجه كنيم و در نهضت خود، با هركه مستحق وفاست، وفادار باشيم كه خدا توفيق دهنده است و از همو يارى خواسته مى شود.

ص: 160

حتى در جنگ هايشان، صلح شعارشان بود. پيروزى بى نظير پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و ائمه اطهار عليهم السلام دلايلى داشت، از آن جمله، صلح خواهى بود كه در همه شؤون زندگى شان به آن آراسته بودند. از همين رو با آن كه عباسيان، امويان و عثمانيان رخت از جهان بربستند و هماره از آنان به بدى ياد مى شود، اما از رهبران حقيقى اسلام به نيكى ياد مى شود و مردم آنان را به صلح خواهى و گذشت مى شناسند، شاعر درباره آنان اين گونه سروده است:

ملكنا فكان العفو منّا سجية *** و لمّا ملكتم سال الدم أبطح

فحسبكم هذا التفاوت بيننا *** و كلّ إناء بالذي فيه ينضح(1)«چون حكومت يافتيم، گذشت شيوه ما بود؛ و آن گاه كه شما به قدرت رسيديد، در ابطح (صحراى ريگزار مكه) از خونريزى تان خون روان شد.

همين تفاوت، ميان ما و شما بسنده است كه از كوزه همان برون تراود كه در اوست».

برخوردارى اسلام از صلح، باعث پيشرفت آن در آغاز بود و على رغم آن كه صليبيان از سوى غرب و مغولان از سوى شرق عليه كشورهاى اسلامى يورش بردند، اما اسلام براى بار دوم پيشرفت كرد و اميدواريم در اين قرن انباشته از جنگ شرق و غرب عليه جهان اسلام، باز هم آن را به پيش ببريم. همان گونه كه گفته شد، پيامبر صلى الله عليه و آله با انتخاب صلح به عنوان شعار خود پيشرفت كرد. مكه پايتخت كفر و بت پرستى و جنگ با رسول خدا صلى الله عليه و آله بود. مردم مشرك مكه با هر وسيله اى با پيامبر مقابله كرده، او را آواره ساخته، زينب دختر آن حضرت و شمارى از يارانش را كشتند، اموالش را مصادره كردند و براى كشتن آن حضرت همداستان شدند كه در نهايت آن حضرت مخفيانه به مدينه مهاجرت كرد.

توطئه آنان عليه حركت مقدس رسول خدا صلى الله عليه و آله ادامه داشت. با اين حال، پس از بيست سال وقتى پيامبر صلى الله عليه و آله خواست مكه را فتح كند، براى آن مقدماتى چيد و پيش رفت و مكه را در كمال صلح و بدون آن كه قطره اى خون ريخته شود، فتح كرد. از جمله مقدماتى كه پيامبر صلى الله عليه و آله انجام داد آن بود كه وقتى بر خيبر چيره شد، مقدار زيادى ظرف طلا - كه تعداد

ص: 162

آن به بيست هزار مى رسيد كه در حجم هاى گوناگون بود - به غنيمت گرفت، رسول خدا صلى الله عليه و آله مقدارى از آن ها را براى تقسيم بين مستمندان و سران مكه فرستاد، حال آن كه آنان هنوز كافر و مشرك و با رسول خدا صلى الله عليه و آله در جنگ بودند. وقتى اين ظرف هاى طلايى به دست مردم مكه رسيد، متحيّر و شگفت زده شدند و از شگفتى در برابرش تسليم گشتند و گفتند: ما با اين مرد در حال جنگيم، اموالش را مصادره كرديم، ياران و خويشانش را كشتيم، با اين حال او با ما چنين مهرآميز برخورد مى كند!

اين زمينه سازى از سوى رسول اكرم صلى الله عليه و آلهبراى حاكميت اسلام در مكه و نابودى بت ها و اصلاح بين مردم بود. وقتى حضرت مكه را فتح كرد، ابوسفيان كه بزرگ ترين دشمن رسول خدا صلى الله عليه و آلهبود، نزد وى آمد و پيامبر او را بخشيد و افزون بر آن، خانه اش را مأمن قرار داد و فرمود: «من دخل دار أبيسفيان فهو آمن(1)؛ هركه وارد خانه ابوسفيان شود، در امان است».

آن گاه پيامبر صلى الله عليه و آله كسى را نزد هند زن ابوسفيان فرستاد و امان نامه اى به او داد. همو كه در هرزگى و بى بندوبارى شهره بود و شب و روزش را در دشمنى و جنگ با پيامبر صلى الله عليه و آله سپرى كرد، شكم حمزه سيدالشهدا را دريد، گوشش را بريد، دماغش را شكست و به بدترين صورت او را مثله كرد و جگرش را درآورد و آن را به دندان كشيد و به يك سخن، جنايت كار جنگى بود، اما پيامبر صلى الله عليه و آله با اين موضع گيرى زيباترين جلوه اخلاق بزرگوارانه و گذشت زيبا را در مورد بدترين و سرسخت ترين دشمنان خود به نمايش گذاشت و آن گاه كه هند اظهار اسلام كرد، رسول خدا صلى الله عليه و آله اسلام او را پذيرفت و با وى شرط كرد كه از آن پس زنا نكند. اين شرط دلالت بر آن دارد كه وى پيش از اسلام زناكار پرآوازه بود. آيه زير را كه پيامبر صلى الله عليه و آله براى هند خواند اشاره به اين موضوع دارد، آن جا كه خداوند مى فرمايد: «يَأَيُّهَا النَّبِىُّ إِذَا جَآءَكَ الْمُؤْمِنَتُ يُبَايِعْنَكَ عَلَى أَن لاَّ يُشْرِكْنَ بِاللَّهِ شَئْا وَ لاَ يَسْرِقْنَ وَ لاَ يَزْنِينَ»؛(2) «اى پيامبر، چون زنان با ايمان نزد تو آيند كه [با اين شرط ]با تو بيعت كنند كه چيزى را با خدا شريك نسازند و دزدى نكنند و زنا نكنند».

ص: 163

پيامبر صلى الله عليه و آله همچنين مردم مكه را بخشيد، و با جمله تاريخى خود خطاب به آنان فرمود: «إذهبوا أنتم الطلقاء(1)؛ برويد، شما آزادشدگانيد». رسول خدا صلى الله عليه و آله خانه خود و اصحاب را كه مشركان مصادره كرده بودند، باز پس نگرفت و به نقل برخى تفسيرها آمده است، وقتى رسول اكرم صلى الله عليه و آله كليد كعبه را از كليددار آن گرفت اين آيه كريمه نازل شد كه مى فرمايد: «إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَن تُؤَدُّوا الْأَمَنَتِ إِلَى أَهْلِهَا...»(2)؛ «خدا به شما فرمان مى دهد كه سپرده ها را به صاحبان آن ها رد كنيد». رسول خدا صلى الله عليه و آله پس از شكستن بت ها كليد را به كليددار بازگرداند.

همچنين پيامبر صلى الله عليه و آله براى جلب «خالد بن وليد» به جمع مسلمانان زمينه را آماده كرد و به برادرش «وليد بن وليد» فرمود: از برادرت خالد در شگفتم، با آن كه مرد زيركى است چطور داخل اسلام نشده است! و چطور شهادتين را بر زبان نمى آورد؟ وقتى خالد پيش برادرش وليد آمد و او سخن رسول خدا صلى الله عليه و آله را برايش باز گفت، خالد شگفت زده شد زيرا او جنگ سختى با رسول خدا صلى الله عليه و آلهداشت. با اين حال، رسول اكرم صلى الله عليه و آله با لطف و مهربانى او را به اسلام متمايل ساخت و همين امر موجب اسلام آوردن خالد گشت و او را چنان كه در تاريخ ثبت شده است وارد سپاه مسلمانان كردند. رسول خدا صلى الله عليه و آله با اين روش صلح جويانه، پيش از آن كه بر تن مكيان چيره شوند، بر دل و جانشان سلطنت يافت و پس از اين تحول، مردم مكه سر به فرمان حضرتش نهاده، به ايشان گفتند: «أخ كريم، و ابن أخ كريم؛ برادرى بزرگوار و فرزندِ برادرى بزرگوار».

مورخان آورده اند: وقتى پيامبر صلى الله عليه و آله بر مكه، مركز كفر، شرك، دورويى، خون ريزى، خودخواهى و تكبّر چيره شد، بيشتر مكيان اظهار اسلام نكرده و بر شرك خود باقى ماندند و پيامبر صلى الله عليه و آله آنان را به پذيرش اسلام وادار نكرد و آزادشان گذاشت تا خودشان حكومت اسلام و والايى هاى آن را احساس كنند و در آينده اسلام آورند. رسول خدا صلى الله عليه و آله«عتاب بن اُسَيد» را كه جوان مسلمان و بسيار باايمان بود و حدود بيست سال داشت، به عنوان حاكم مكه منصوب كرد و حدود دو مثقال نقره به عنوان حقوق روزانه برايش مقرر كرد.

ص: 164

مورخان همچنين آورده اند كه پس از آن در مكه جنگى نشد و بدون لشكر، شرطه، اسلحه و نيرو مردم مكه در برابر حكومت «عتاب» تسليم شدند. اين تحول از آن روست كه پيامبر صلى الله عليه و آله بر جان و خِرَد مردم آن سامان حاكم شده بود و بديهى است كه اگر دل به كسى علاقه مند شود، بر ضد او هرگز انقلاب و شورش نمى كند. به اين شكل مردم مكّه درستى دين اسلام را احساس كردند و دريافتند كه بر همان آقايى، رياست و عزّت خود باقى خواهند ماند و اموالشان در اختيارشان و حرمت هايشان محفوظ خواهد بود.

در لحظه هاى نخستين فتح مكه «سعد بن عباده» بيرق را در دست گرفته، در مكه جولان مى داد و فرياد مى زد: اليوم يوم الملحمة، اليوم تسبى الحرمة؛ امروز، روز كشتار است و امروز، روز به اسارت گرفتن زنان است (يعنى زنانتان را اسير خواهيم كرد).

وقتى پيامبر صلى الله عليه و آله آن شعارها را شنيد به على بن ابى طالب عليه السلام فرمود: اى على، بيرق را از سعد بگير و شعار برخلاف شعار او سر ده.

على عليه السلام بيرق را گرفته، در گذرگاه هاى مكه ندا سر داد: «اليوم يوم المرحمة، اليوم تحفظ حرمة(1)؛ امروز روز رحمت است، امروز حرمت ها حفظ مى شود».

اين شعار بدان معناست كه ما براى رحمت آمده ايم و بايد صف هايمان متحد شود و در بين ما برادرى برقرار باشد. امروز آمده ايم تا حريم شما در عزت و صيانت بماند. اين رفتارهاى بى نظير رسول خدا صلى الله عليه و آله علّت اصلى سر فرود آوردن بى نظير مردم مكه مكرمه در برابر رسول خدا صلى الله عليه و آله بود. بنابراين، جنگ، تهمت، بدگويى، عيب جويى، دشمنى، كينه توزى، خودخواهى، تكبّر، غرور و امثال آن، دولت ها و افراد را به سقوط مى كشاند، در مقابل انسان بنده نيكى است و اميرمؤمنان عليه السلام فرمود: «عجبت لمن يشتري العبيد بماله فيعتقهم كيف لا يشتري الأحرار بحسن خلقه(2)؛ در شگفتم از كسى كه بردگان را با مال خود مى خرد و آزادشان مى كند، اما آزادگان را با اخلاق [خوش] خويش نمى خرد!».

ص: 165

به هر حال، نهضت اسلامى كه براى دولت جهانى اسلام تلاش مى كند، بايد صلح را شعار و برنامه و روش خودش براى جذب توده هاى بيشتر، برگزيند و - به خواست خدا - با اين شيوه به پيروزى دست يابد.

نهضتى كه مى خواهد مردم را جمع كند و آنان را به راه راست هدايت نمايد، شايسته است كه نرم خو باشد، زيرا مردم گرد كسى جمع مى شوند كه آسان گير، نرم خو، خندان و بشاش باشد، همان گونه كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در وصف مؤمن فرموده: «المؤمن هيّن، ليّن، سمح، له خلق حسن...(1)؛ مؤمن، ساده، آسان گير است و خلق خوش دارد».

اميرمؤمنان عليه السلامنيز در توصيف مؤمن مى فرمايد: «المؤمن بشره في وجهه، وحزنه في قلبه(2)؛ مؤمن [كسى است كه ]شادمانى اش را در چهره اش نمايان و اندوهش را در دل نهفته مى دارد».

انسانى كه مى خواهد محور باشد بايد چنين باشد، اما هنگامى كه شعار نهضت، خشونت باشد، مشروعيت خودش را در نزد مردم از دست مى دهد و هركس وقتى مى بيند نهضت در برخورد با دشمنان و مخالفان خود خشن است، فكر مى كند كه روزى عليه او نيز خشن خواهد بود. شاعرى مى گويد:

إصبر على حسد الحسود فإنّ صبرك قاتله *** كالنار تأكل بعضها إن لم تجد ما تأكله

«بر حسد حسادت گر شكيبا باش كه شكيبايى تو او را مى كشد؛ همانند آتشى كه چون هيزم نيابد خود را مى خورد (مى سوزاند)».

اين يك حقيقت است كه انسان خشن با دوست، بيگانه و دشمن خشن است و فرد نرم خو با دوستان و بيگانگان نرم خو است. از اين رو در احاديث بسيارى به نرمى، مهربانى و محبت سفارش شده است. به عنوان مثال در جمله زيبايى كه به حضرت عيسى بن مريم عليه السلام منسوب است مى خوانيم: «قيل لكم: أحبّوا أصدقائكم و لكن ليس ذلك بمهم، فإنّ العشّارين أيضا يحبون أصدقائهم، و إنّما أقول لكم: أحبّوا أعدائكم؛ به شما گفته شده كه دوستانتان را دوست داشته باشيد اما اين مهم نيست، چون باج گيران نيز دوستان خود را دوست مى دارند، من به شما مى گويم دشمنانتان را نيز دوست داشته باشيد».

از اين سخن حضرت عيسى عليه السلام به دست مى آيد كه سود محبت به دشمن بر نمى گردد بلكه به سود خود انسان است، چون فردى كه دشمن را دوست بدارد به پيوند و ارتباط با

ص: 167

او اقدام مى كند و اين موجب دست كشيدن دشمن از دشمنى با او مى گردد.

در حديثى از رسول خدا صلى الله عليه و آله آمده است كه فرمود: «تهادوا تحابوا، تهادوا فإنّها تذهب بالضغائن(1)؛ به يكديگر هديه دهيد، [تا] يكديگر را دوست بداريد، به يكديگر هديه دهيد، چرا كه هديه دادن، كينه ها را مى زدايد». اين سخن رسول خدا صلى الله عليه و آله تصريح دارد كه هديه دادن به يكديگر، ميان آنان دوستى پديد آورده، آن استحكام مى بخشد. البته در اين معنا روايات بسيارى از پيامبران معصوم عليهم السلام و ائمه اطهار عليهم السلام رسيده است.

نهضت بايد متصف به صلح باشد و آن را شعار خود قرار دهد تا مردم به آن اعتماد پيدا كنند. هرگاه يك يا دو حركت خشن از نهضتى سر زند، پس از آن هر كار خشنى كه در جامعه پيدا شود مردم آن را به آن نهضت نسبت خواهند داد. مثل آن كه انسانى يك بار دزدى مى كند كه هرگاه دزدى ديگرى صورت گيرد مردم آن را به اين فرد نسبت مى دهند، در مثل است كه: «الظن يلحق الشيء بالأعم الأغلب؛ گمان هر چيز را به اعمِّ اغلب ملحق مى كند» هرگاه به نهضت گمان بد، خشونت طلبى و امثال آن برود، مردم از گرد آن پراكنده شده و نهضت به هدف خود نمى رسد.

جنبش و نهضت در كنار شرايط پيشين، يعنى آگاهى بخشى، سازمان دهى، مراعات اصول كلى، بايد اين بنيان چهارم را هم داشته باشد كه همان صلح، سلم، مسالمت، نرمى، مهربانى و لطف است. سخنان، داستان ها، تاريخ، جنگ ها، غزوات و سريه هاى پيامبر صلى الله عليه و آله همگى بيانگر نرمى و صلح جويى پيامبر صلى الله عليه و آله و دست آوردهاى پاكى است كه در پى آن به دست آورده است. به عنوان نمونه رسول خدا صلى الله عليه و آله پس از فتح مكه، نسبت به مردم آن با الطاف عالى، بلند و نرمى برخورد كردند و از اين راه دو چيز را تحقق بخشيد:

نخست آن كه از صفوان بن اميه كه از بزرگان مشركان بود چهارصد زره قرض گرفت. يادآورى مى شود كه صفوان در جاهليت در مرتبه وزير دفاع يا وزير جنگ براى مشركان بود و زره هاى بسيارى داشت كه جنگجويان به هنگام جنگ بين قبايل و عشاير و جز آن،

ص: 168

از آن بهره مى گرفتند. وقتى رسول خدا صلى الله عليه و آله از صفوان خواست آن زره ها را قرض بدهد، او در دادن آنها به پيامبر صلى الله عليه و آله هيچ ترديدى به خود راه نداد، چون در سايه لطف پيامبر زندگى كرده بود و در جريان فتح مكه طعم شيرين و گواراى صلح خواهى او را چشيده بود.

دوم آن كه پيامبر صلى الله عليه و آله توانست بلافاصله پس از فتح مكه دو هزار جنگجو را از بين آنان به اختيار و تمايل خودشان براى جنگ حنين آماده كند، لازم به تذكر است كه سى هزار نفر جنگجو از قبيله هوازن و غير هوازن در وادى حنين نزديك مكه جمع شدند تا بر رسول خدا صلى الله عليه و آله هجوم آورند و او و يارانش را به قتل برسانند. به همراه پيامبر صلى الله عليه و آله از مردم مدينه ده هزار مجاهد وجود داشت. پيامبر صلى الله عليه و آله دو هزار نفر ديگر از اهالى مكه را با خود همراه كرد كه سپاه حضرت رسول صلى الله عليه و آله به دوازده هزار نفر مبارز، جنگجو، سواره نظام و زره پو ش رسيد و توانستند از عهده آن جنگ دشوار و تلخ را كه قرآن ذكر كرده، برآيند. پيامبر صلى الله عليه و آله با سپاهى كه از مدينه با حضرتش آمده بود و با آنچه كه از مكه به او ملحق شده بود توانستند سپاه دشمن را نابود كند و اسلام پيروز شود و مقاومت كافران در جزيرة العرب از بين برود و همه اين ها به لطف اخلاق نيكو، صلح خواهى، لطف، مهربانى، دَهِش، صدق و امانت دارى رسول خدا صلى الله عليه و آله به دست آمد.

پس از پايان جنگ حنين، پيامبر صلى الله عليه و آلهزره ها را به صفوان بازگرداند و مسلمانان در آن جنگ غنايم بسيارى به دست آوردند. در تاريخ آمده كه صفوان به شترانى كه پيامبر صلى الله عليه و آله به غنيمت گرفته بود، مى نگريست. پيامبر صلى الله عليه و آله به او فرمود: آيا از اين شترها مى خواهى؟

صفوان گفت: آرى اى رسول خدا!

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود به صفوان ده شتر بدهيد و دادند و همچنان بر تعداد آن ها افزود كه شمارشان به صد شتر رسيد. در واقع اين دَهِش، به مردم مكه بود، زيرا صفوان داراى عشيره و خويشاوند بود و در آن روز، دستيابى رئيس قبيله به چيزى به مفهوم دستيابى پيروان و عشيره او به آن چيز بود. پيامبر صلى الله عليه و آله با اين شيوه مشركان مكه را به سوى خود جذب كرد و آنان به تدريج و بدون خشونت، جنگ و خون ريزى شهادتين را پذيرفتند و

ص: 169

مسلمان شدند و فقط به جهت عشق به اسلام شهادتين گفتند، چون اسلام را ملجأ و پناه يافتند و در آن رياست، صداقت، ثروت، برادرى، كم شدن مشكلات را ديدند.

جان سخن اين كه نهضت بايد اين گونه از رسول خدا صلى الله عليه و آله بياموزد. از خداى متعال مسألت داريم ما را به اين كار موفق بدارد كه او شنونده و پاسخگو است.

را - كه درود خدا بر آنان باد - بكشى آزادت مى كنم و چنين و چنان به تو خواهم داد.

وحشى در پاسخ گفت: محمد را نمى توانم بكشم، چون يارانش گرد او را گرفته اند، امّا به على دسترسى نخواهم داشت، زيرا وقتى او وارد ميدان جنگ مى شود، از خود غافل نبوده، چهار جهت خود را (روبه رو، پشت سر و چپ و راست) زير نظر دارد، امّا مى توانم حمزه را بكشم، زيرا وقتى وارد ميدان مى شود، خود را فراموش مى كند و به دل جنگ قدم مى گذارد و مى توانم فرصتى به دست آورم و با پرتاب نيزه او را از پاى در آورم»(1). بدين ترتيب، وحشى حمزه را كشت، سپس هند، با درنده خويى و سنگدلى حمزه را مثله كرد.

و اين بود كه رسول خدا صلى الله عليه و آله به شدت بر وحشى خشم گرفت. پس از مدّتى يكى از ياران رسول خدا صلى الله عليه و آله نزد حضرت آمد و گفت: اى رسول خدا، آيا از وحشى مى گذرى؟ او مى خواهد مسلمان شود.

رسول خدا صلى الله عليه و آلهفرمود: از او گذشتم. از او در گذشت و وحشى مسلمان شد و اسلامش نيك گرديد او از آن پس مى گفت: من بايد اسلام را يارى كنم، همان گونه كه كفر را عليه اسلام يارى مى كردم. وحشى در جنگ ها شركت مى كرد و نقشى مؤثر داشت و بدين ترتيب، به اسلام خدمت كرد، از جمله در جنگ يمامه شركت كرد همان گونه كه قبل از مسلمان شدن به كفر خدمت كرده بود. مى بينيم كه فرجام ستوده، در گذشت و چشم پوشى رسول خدا صلى الله عليه و آله و پذيرش اسلام وحشى از سوى آن حضرت بود.

داستان ديگر، چشم پوشى و گذشت، رسول خدا صلى الله عليه و آله از «هبّار» بود. وى از افراد خشن و گستاخ مكّه و فتنه انگيز و مشكل ساز براى مسلمانان بود و باعث قتل زينب دختر رسول خدا صلى الله عليه و آله شد. زينب زن عفيف و پاكدامن بود كه در اخلاق و شباهت همانند پيامبر صلى الله عليه و آله و مادرش خديجه كبرى عليهاالسلام بود. وى باردار بود. هبّار با رماندن شتر او موجب سقوطش از

هودج را فراهم آورد و در نتيجه، بچه اش سقط و خودش مريض شد و بر اثر آن بيمارى درگذشت. رسول خدا صلى الله عليه و آله بسيار اندوهگين شد و خون «هبّار» را هدر خواند. پس از فتح

ص: 171

مكه هبّار به كوهستان گريخت، چون پيامبر صلى الله عليه و آله فرموده بود: «هبّار را بكشيد گرچه به پرده كعبه درآويخته باشد». اين فرمان رسول خدا صلى الله عليه و آله از آن جهت بود كه او فردى خشن و فتنه انگيز بود. به هر حال پس از گريختن هبار از مكه، كسى نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله آمد و گفت: اى رسول خدا، تو از همه درگذشتى، از هبّار نيز درگذر كه تو با گذشت و ارجمندى.

پيامبر صلى الله عليه و آلهفرمود: از او گذشتم.

تاريخ بردبارى، شكيبايى، خردورزى و دورانديشى رسول خدا صلى الله عليه و آله را ياد كرده و ضبط نموده است. اين بزرگوارى ها را بايد به عنوان معجزه هاى روحى ثبت كرد. حق اين است كه انسان بايد آن مقدار با عظمت باشد كه به اين مرحله از گذشت و كرامت نايل آيد.

آن حضرت با برخوردارى از همين بزرگى، از قاتل عموى شان حمزه و قاتل دختر و نوه شان، زينب و بچه وى، چشم پوشى كرده، آنان را مورد عفو خود قرار داد، لذا اسلام گسترش يافت، چون اخلاقيّات اسلام آنان را مبهوت ساخته بود. خوشا كه انسان به اسلامى ايمان بياورد كه هر خير و سلامتى در زير بيرق آن گرد آمده باشد.

نهضت جهانى اسلام بايد در تعامل با دوستان و خويشان، بلكه با بيگانگان و دشمنان نيز رفتارى از گذشت، صلح جويى و مسالمت داشته باشد؛ چيزى است كه ما آن را در جاى جاى زندگى مصلحان بزرگ مى بينيم. يكى از اميران مسلمان پس از جنگ داخلى بر منطقه اى چيره شد و شورشيان را از ميان برد و گروهى از افسران را كه از جنايتكاران جنگى بودند، بازداشت كرد. دادگاه حكم به قتل آنان داد و چون براى اجراى اعدام بايد حكم را رئيس دولت امضا مى كرد، حكم را نزد امير آوردند. وقتى رئيسِ شكيبا، باوفا، بردبار و خردمند، حكم اعدام را گرفت، آن را بر زمين انداخت و گفت: وجود اين افسران زنده بر زمين بهتر از مرده شان در زير خاك است. از همه آنان گذشتم، رهايشان كنيد.

آنان كه ورقه را آورده بودند، شگفت زده شدند، امّا مجبور بودند دستورات وى را اجرا كنند. از اين رو رفتند و افسران محكوم را آزاد كردند. نتيجه اين كار امير اين شد كه افسران از افراد با اخلاص گشتند كه به اسلام خدمت كردند و براى جبران گذشته ناشايست خود

ص: 172

در جنگى ديگر به كشورشان خدمت كردند. رئيس گفت: نتيجه بردبارى، شكيبايى، گذشت و صلح جويى را ديديد؟ اگر ما فرمان به كشتن شان مى داديم چه كسى اين سپاه را هدايت مى كرد و چه كسى به هنگام صف كشيدن دشمن در برابرمان، آنان را نابود مى كرد؟

بنابراين بايد صلح جويى شعار نهضت باشد؛ صلح در گفتار، رفتار، نوشتار و در هر موقعيتى و با هر كسى.

كه ميان تو و ميان او دشمنى است، گويى دوستى يكدل مى گردد. و اين [خصلت] را جز كسانى كه شكيبا بوده اند نمى يابند، و آن را جز صاحب بهره اى بزرگ، نخواهد يافت».

بنابراين، دست اندركاران نهضت بايد در انديشه، گفتار، نوشتار و در برخوردهايشان آراسته به صلح باشند و حتى اگر تظاهرات، اعتصابات و امثال آن به راه انداختند بايد اعتصاب ها و تظاهراتشان با نرمى همراه باشد. مهم اين است كه به هدف برسند، نه اين كه در پى عقده گشايى و فرو ريختن خشم و كينه جويى و امثال آن باشند، چرا كه كينه جز كينه نمى زايد و خشم جز خشم به بار نمى آورد. در مثل عربى است كه: «لا يجتني الجاني من الشوك العنب؛ كسى از بوته خار، انگور نچيده است».

پر واضح است كه هر چيزى ثمره اى دارد. به عنوان مثال اخلاق نيكوى انسان، اخلاق نيكوى طرف مقابل را در پى دارد، امّا اخلاق بد باعث عكس العمل بد مى شود. نسبت به صلح و مخالف صلح نيز چنين است و هر كدام موجب پيدايش همگون خود مى گردد. صلح خواهى، نيازمند كنترل اعصاب و سعه صدر است، چه اين كه اميرمؤمنان عليه السلام فرموده:

«آلة الرئاسة سعة الصدر(1)؛ ابزار رياست [در گرو داشتن] سعه صدر است».

اين سخن بدين معناست كه سينه ات نه در يك جهت، بلكه در همه جهات اخلاقى، اجتماعى، فكرى، مبارزاتى و غيره فراخ باشد. ابزار رياست سعه صدر است و هرچه سعه صدر نهضت در همه ابعاد آن بيشتر باشد، براى جذب مردم و دستيابى به هدف مورد نظر قوى تر مى گردد. لذا در پيامبران خدا، پيشوايان پاك و مصلحان بزرگ اين ويژگى را مى بينيم؛ ويژگى هايى چون: خوش اخلاقى، گذشت، صلح، سعه صدر، بردبارى، فروتنى، صبورى، مقابله به مثل نكردن و پاسخ بدى را به نيكى دادن.

وقتى جنگ بصره عليه اميرمؤمنان عليه السلام (كه نخستين جنگى بود كه عليه امام به راه افتاد) پايان يافت، صلح را استحكام بخشيد، سپس كسى را نزد عايشه فرستاد تا به او بگويد كه در امنيت و با اطمينان خاطر به خانه اش در مدينه برگردد. حضرت بدين منظور فرمان داد

ص: 174

تا چهل تن از زنان را لباس مردانه به تن كنند، آن گاه آنان را همراه عايشه كردند تا وى را با حرمت و كرامت به مدينه بازگردانند. امام از آن روى به آنان لباس مردانه پوشاند تا قافله ها و غير آنان پندارند كه آنان مرد هستند و بر آنان يورش نبرند و از سوى ديگر عايشه زن رسول خدا صلى الله عليه و آله بود و امام عليه السلامخوش نداشت وى را همراه مردان بفرستد و لذا زنان را با او همراه كرد و كاروان عايشه به مدينه منوره رفت. راستى اين چه اخلاق والايى است!

امام عليه السلام از كسانى كه جنگ را به وجود آورده بودند و در جمعشان افرادى بودند كه امروزه جنايتكار جنگى خوانده مى شوند مانند مروان و عبداللّه بن زبير، گذشت كرد. همچنين امام سپاه خصم را بخشوده، فرمود: «فإنّي مننت على أهل البصرة كما منّ رسول اللّه على أهل مكة...(1)؛ همان گونه كه رسول خدا صلى الله عليه و آله بر مردم مكّه منّت گذاشت [و آزادشان نمود] من نيز بر مردم بصره منّت مى نهم [و آزادشان مى كنم]».

امام، آنان را رها كرد و از آنان انتقام نگرفت و بدى آنان را به بدى پاسخ نداد، بلكه با احسان و گذشت برخورد كرد و به افرادى كه از اموال سپاه شكست خورده چيزى برداشته بودند، فرمان داد كه اموال را به آنان بازگردانند. يكى از افراد سپاه ديگى از سپاه دشمن شكست خورده برداشته و در آن غذايى گذاشته و بر آتش نهاده بود وقتى دستور امام مبنى بر بازگرداندن غنيمت ها را شنيد، ديگ را خالى كرد و آن رابه صاحبش بازگرداند.

امام در جستجوى خود به خانه بزرگى رسيد كه به امام گفته شد زنان در آن جا جمع شده اند و بر كشته هاى خود از سپاه شكست خورده مى گريند و به امام عليه السلام و يارانش دشنام مى دهند. امام وارد خانه شدد، خانه بسيار بزرگ و انباشته از زنان سپاه شكست خورده بود. امام عليه السلام به ياران خود فرمود: «و لا تهيجوا إمرأة بأذى و إن شتمن أعراضكم و سببن امراءكم و صلحاءكم...(2)؛ با آزردن زنانِ [كشتگان،] آنها را بر نينگيزانيد اگرچه به عِرض (ناموس)تان دشنام

دهند و اميران و صالحانتان را به باد ناسزا گيرند».

امام عليه السلام اين چنين آنان را در امان خواست و بدگويى هايشان را به نيكى پاسخ داد. زنان

ص: 175

خطاب به امام عليه السلام فرياد برآوردند: «...يا قاتل الأحبة، يا مفرّق الجماعة...(1)؛ اى كُشنده عزيزان و پراكننده جماعت!» امام عليه السلام به اتاق ها اشاره كرد و فرمود: اگر من قاتل عزيزان بودم افرادى را كه در اين اتاق ها هستند مى كشتم.

زن ها يك باره سكوت كرده و بهت زده شدند و ديگر سخنى نگفتند. مردم از اين جريان تعجّب كردند، مگر امام چه گفت؟ و چه چيز موجب سكوت زنان گشت؟ پس از آن جريان براى ياران على عليه السلامروشن شد كه بزرگان سپاهِ شكست خورده در آن اتاق ها پنهان شده اند و زنان براى پوشش دادن، گمراه كردن و به اشتباه افكندن آن جا گرد آمده، شعار سر مى دادند و زمانى كه امام به اتاق ها اشاره كرد و فرمود: اگر من قاتل عزيزان بودم، كسانى را كه در اين اتاق ها هستند مى كشتم، آنان سكوت كرده و آرام شدند.

در هر صورت سيره رسول خدا صلى الله عليه و آلهو اميرمؤمنان عليه السلامو ائمه اطهار و پيامبران بزرگ و مصلحان بزرگ و خردمندان، صلح خواهى است. بنابراين براى نهضت فراگير و جهانى اسلام واجب است پيش از حركت، در زمان حركت، پس از حركت و نيل به پيروزى و برپا داشتن حكومت اسلامى، در همه كارهايش به طور دقيق صلح را لحاظ بدارد. بر رهبران نيز لازم است كه دست اندركاران و افراد نهضت را از نظر زبان، انديشه، نگارش و كردار، به هر قيمت بر اساس صلح خواهى تربيت كنند و توفيق از آن خداست.

بايد در اين مورد به آنان اقتدا كنيم، خواه در آغاز و تهيه مقدمات حكومت باشيم و يا - به خواست خدا - به حكومت رسيده باشيم. در اين مورد بحثى مطرح مى شود كه رسول خدا معصوم بود و در مورد كارهاى شان مورد بازخواست قرار نخواهد گرفت، حال آن كه تكليف ما غير از تكليف ايشان است، چون مى بينيم رسول خدا صلى الله عليه و آلهگروهى از منافقان را به حال خود گذاشت و همان ها مشكلات بسيارى براى حضرتش به وجود آوردند. اگر رسول خدا صلى الله عليه و آله در روز فتح مكّه ابوسفيان و معاويه را مى كشت، دولت اموى به وجود نمى آمد كه همه اسلام را نابود كند و مشكلات بى حدّ و حصرى براى مسلمانان ايجاد كند.

همچنين اگر در جنگ جمل اميرمؤمنان عليه السلاممروان را مى كشت، نمى ماند تا به حكومت برسد و خود و پسرش مشكلاتى براى اسلام و جامعه مسلمانان بيافرينند. بنابراين آنان خود به تكليف خودشان آگاه تر بودند و ما بايد تكليف ديگرى داشته باشيم.

اين ايراد مردود است، زيرا اولاً: پيامبر صلى الله عليه و آله و امام عليه السلام الگو هستند و بايد از الگو پيروى كرد، خواه مصلحت در كارهايشان شناخته شود، خواه نشود، چرا كه خداوند مى فرمايد: «وَ مَآ أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلاَّ لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ...»(1)؛ «و ما هيچ پيامبرى را نفرستاديم مگر آن كه به توفيق الهى از او اطاعت شود».

همچنين مى فرمايد: «...وَ مَآ ءَاتَ--كُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مَا نَهَكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا...»(2)؛ «و آنچه را فرستاده [او] به شما داد، آن را بگيريد و از آنچه شما را بازداشت، باز ايستيد».

و مى فرمايد: «فَلاَ وَ رَبِّكَ لاَ يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيَما شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لاَ يَجِدُوا فِى أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيًما»(3)؛ «ولى چنين نيست، به پروردگارت قسم كه ايمان نمى آورند مگر آن كه تو را در مورد آنچه ميان آنان مايه اختلاف است داور گردانند، سپس از حكمى كه كرده اى در دل هايشان احساس ناراحتى [و ترديد] نكنند و كاملاً سر تسليم فرود آورند».

اين از جهت اعتقاد شرعى، امّا وقتى به جنبه عقلى برسيم مى بينيم كه اگر رسول خدا

ص: 177

ابوسفيان و امثال او را مى كشت، اسلام بر پا نمى شد و ريشه نمى گرفت و مشركان اسلام را در آغاز راهش نابود مى كردند، زيرا ابوسفيان تنها نبود و در جزيرة العرب هزاران ابوسفيان وجود داشت و هر يك خويشان و دوستان و قبيله و خاندان داشتند. اينان عليه اسلام قيام مى كردند و اسلام را همان ابتدا از بين مى بردند و ما امروزه نامى از رسول خدا صلى الله عليه و آله را نمى شنيديم همان گونه كه نام بسيارى از پيامبران را كه كشته شدند، نمى شنويم، چنان كه قرآن كريم در اين باره مى فرمايد: «...فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنبِيَآءَ اللَّهِ مِن قَبْلُ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ»(1)؛ «اگر

مؤمن بوديد، پس چرا پيش از اين، پيامبران را مى كشتيد؟».

اين سخن خدا تصريح دارد كه مردم، پيش از اين، عده اى از پيامبران را كشته بودند. لذا پيامبر صلى الله عليه و آله كه ديدند موضوع بين اهمّ و مهمّ داير است و از ديگر سو منافقان نيز مشكلاتى ايجاد كرد، امّا روزگار - همان گونه كه ديديم - اين مشكلات را حل كرد، چنان كه امويان را از ميان برداشت و به دست هزار توى تاريك تاريخ سپرد. پيامبر صلى الله عليه و آلهرها كردن منافقين را - كه لاجرم از بين مى رفتند - بر كشيدن شمشير و به راه انداختن كشتار، به گونه اى كه قبايل بر ضدش برخاسته، او و ياران مخلصش را مى كشتند و در نهايت اسمى از اسلام باقى نماند، ترجيح داد. در مورد حضرت على عليه السلام نيز وضعيت چنين بود.

راستى آيا شمشير كشيدن و كشتن آنان براى امام بهتر بود؟ قطعا نه، چرا كه آنان عشاير و خويشان و دوستانشان را بر ضدّ امام بر مى شوراندند و روميان نيز آنان را يارى مى كردند و ريشه امام عليه السلام و در نتيجه، ريشه اسلام حقيقى را از بن بر مى كندند و اسلام به دينى انحرافى نظير مسيحيّت و يا يهوديّت تبديل مى شد، چنان كه قرآن درباره آنان فرموده: «...يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَن مَّوَاضِعِهِ...»(2)؛ «كلمات را از مواضع خود تحريف مى كنند».

پس بهتر اين بود كه حضرتش آنان را با همه بدى كه به اسلام كردند، رها كند. فقدان يك ويژگى براى مدت كوتاه، از فقدان كامل آن بهتر است.

بدين ترتيب مى بينيم كه برنامه ريزى پيامبر صلى الله عليه و آله و على عليه السلام، به تمام معناى كلمه،

ص: 178

حكيمانه بود. از اين رو يكى از ياران على عليه السلامدر توصيف اميرمؤمنان عليه السلام مى گويد: «...كان واللّه بعيد المدى، شديد القوى(1)؛ به خدا سوگند، [آن چنان در اوج عظمت و بالندگى كه ]دست

يافتنى نبود و سخت نيرومند بود».

اين سخن بدان معناست كه او دورنگر بود. از همين روست كه پس از هزار و چهارصد سال از شهادت آن بزرگوار، بيش از يك ميليارد انسان مسلمان و غير مسلمان به او معتقد هستند، در حالى كه امويان و عباسيان از بين رفته اند و به بوته تاريخ سپرده شدند و بدى، تنها يادگار آنان است. ياد رسول خدا صلى الله عليه و آله نيز باقى ماند، اما افرادى كه با او مخالفت كردند، از قبيل: ابوجهل، ابوسفيان و ابولهب نابود گشتند. از جمله دستاوردهاى صلح جويى، جاودان شدن فرد صلح جو و ماندگارى نام، معيارها، قوانين، ضوابط و روش اوست، در حالى كه فرد ستيزه جو حتى اگر فرض شود كه حق هم با اوست باز هم باقى نمى ماند. از اين رو رسول خدا صلى الله عليه و آلهفرمود: «كلّما نزل عليَّ جبرئيل أمرني بمداراة الرجال(2)؛ هر بار كه جبرئيل بر من نازل مى شد، به مردم دارى فرمانم مى داد».

در روزگارى نه چندان دور، افرادى چون: استالين، هيتلر و موسولينى را ديديم كه دست به خشونت زدند و نيز ياسين الهاشمى را در عراق، پهلوى را در ايران و آتاتورك را در تركيه و بسيارى امثال آنان را ديديم كه همگى از بين رفتند. استالين را از گورش بيرون كشانده، به آتش كشيدند و با رفتن او، اصول استالينى نيز نابود گشت. هيتلر سرزمينش تقسيم شد، بخشى به دست امريكايى ها و بخشى به دست روس ها افتاد. كشور موسولينى (ايتاليا) از چهل سال پيش تا به امروز صحنه هرج و مرج، ويرانى و حضور دسته هاى مافيايى، ترور، سرقت و امثال آن شد. پهلوى اوّل (رضا خان) تبعيد و سپس در جزيره موريس كشته شد، ياسين الهاشمى از عراق تبعيد و كشته شد و اتاتورك نيز به همين سرنوشت گرفتار شد. افزون بر همه اينها، مشمول نفرين تاريخ شدند، آنان رفتند و اصول

ص: 179

آنان نيز از بين رفت و تاريخ آنان را فقط براى پندآموزى نگه داشت، همان گونه كه [نام و سرگذشت] فرعون، شداد، هارون، معاويه، يزيد، حجّاج، ابن زياد و نمرود را براى پندگيرى ديگران حفظ كرد، تا افرادى كه بعد از آنان مى آيند ديده بگشايند و به ديكتاتورى و خشونت روى نياورند، بلكه به عقل، دور انديشى، صلح جويى، دادن آزادى، نگاه دوستانه و برادرانه به مردم بگروند، هرچند آن ديگران كافر باشند، چه اين كه اميرمؤمنان على عليه السلاممى فرمايد: «...الناس صنفان: أما أخ لك في الدين، و اما نظير لك في الخلق...(1)؛ مردم دو

گروهند: برادر دينى تو، يا در آفرينش همانند تو».

خداى سبحان نيز در قرآن كريم از مؤمنان و كافران به عنوان برادر ياد كره، مى فرمايد: «وَ إِلَى عَادٍ أَخَاهُمْ هُودًا...»(2)؛ «و به سوى عاد برادرشان هود [ فرستاديم]».

با توجه به اين كه هود پيامبر مرسل بود و قبيله عاد كافر بودند، اما خداى سبحان از آنان با تعبير برادران هود ياد مى كند.

مهم آن است كه دست اندركاران نهضت اسلامى به اين حقيقت توجّه داشته باشند، شكيبايى كنند و امّت هاى ديگر را مورد توجّه قرار دهند، چه اين كه خداوند مى فرمايد: «...قُلْ سِيرُوا فِى الْأَرْضِ...»(3)؛ «بگو: در زمين بگرديد». و نيز مى فرمايد: «...فَامْشُوا فِى مَنَاكِبِهَا وَ كُلُوا مِن رِّزْقِهِ....»(4)؛ «پس در فراخناى آن (زمين) رهسپار شويد و از روزى او (خدا) بخوريد».

بنابراين بر انسان لازم است به منظور شناختن امت هاى گذشته و نيز امّت هاى هم عصر خود بنگرد. آنان كه صلح خواه بودند در كشورهاى خود و خارج آن به عنوان شخصيت هاى نامى باقى ماندند، امّا خشونت طلبان، و سخت گيران از بين رفتند و جز نفرت و گريز مردم از آنان چيزى باقى نماند. از اين رو خداوند نسبت به پيامبرش صلى الله عليه و آله مى فرمايد: «فَبَِما رَحْمَةٍ مِّنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ...»(5)؛

ص: 180

«پس به [بركت] رحمت الهى، با آنان نرمخو [و پر مهر] شدى، و اگر تندخو و سختدل بودى، قطعا از پيرامون تو پراكنده مى شدند».

حال اگر صلح و نرم خويى را به عنوان قانون عملى دائمى برگزينيم، به خواست خدا، خواهيم توانست جريانى اسلامى و فراگير براى نهضت اسلامى به وجود آوريم تا مقدمه براى نجات كشورهاى اسلامى از دست استعمارگران و خودكامگان و نيز مقدمه براى برپايى حكومت اسلامى يك ميلياردى باشد و اين امر براى خداى توانا دشوار نيست.

در مورد مشكل دوم، انسان نبايد ديگران را پست شمارد و در ديگران به ديده تحقير بنگرد. خداوند مى فرمايد: «يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ»(1)؛ «اى كسانى كه ايمان آورده ايد، از بسيارى از گمان ها بپرهيزيد كه پاره اى از گمان ها گناه است».

بنابراين انسان نبايد به برادرش گمان بد ببرد. اميرمؤمنان عليه السلام مى فرمايد: «ضع أمر أخيك على أحسنه(2)؛ امر (عمل) برادرت را به نيكوترين وجه تفسير كن».

در روايت ديگرى از امام صادق عليه السلامنقل است كه فرمود: «فإن شهد عندك خمسون قسّامة: أنه قال قولاً، و قال: لم أقله، فصدّقه و كذّبهم(3)؛ هرگاه پنجاه تن گواه در حضورت سوگند ياد كنند كه او سخنى گفته، اما او بگويد: چنين چيزى نگفته ام، او را تصديق و آنان را تكذيب كن».

اين سخن به آن معناست كه به گفته سخن چينان ترتيب اثر نده، در صورتى كه معيار گواهى شرعى وجود نداشته باشد، بلكه سخن او را بپذيرد. اين دستور از آن روست كه افراد نسبت به يكديگر خوشدلى داشته باشند و در صدد ضديت عليه يكديگر نباشند و به اين وسيله بتوانند به بهترين وجه به كار نهضت بپردازند. يكى از پيشوايان پاك در شرايط اضطرارى نزد خليفه اى رفت. خليفه به او گفت: اى فرزند رسول خدا صلى الله عليه و آلهمرا پند ده.

امام عليه السلام سخنى فرمود كه مضمون آن چنين است: از بين مسلمانان افرادى را كه بزرگ تر از تو هستند، به جاى پدرت در نظر بگير، آنان كه كوچك تر از تو هستند، فرزند خود بدان و آنان را كه با تو هم عمر هستند، به منزله برادران شمار و به پدرت نيكى، در حق برادرت برابرى را مراعات كن و به فرزندت ترحّم نما.

لازم است كه انسان اين گونه به همه با نگاه رحمت و مهربانى و لطف و شفقت بنگرد و در انديشه همسو و همراه كردن نظرها باشد و گرنه هرچه انسان قوى باشد، باز پيروز نمى گردد و اين بنيانى است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله دولت اسلامى را بر آن پايه بنيان نهاد. و پيشوايان پاك، روح مؤمنان را بر آن پايه تربيت نمودند.

ص: 182

در روايت است كه امام صادق عليه السلام براى زيارت امام حسين عليه السلام به كربلا رفت و به يكى از اصحاب فرمود: به اين اطراف برو و هركه را ديدى به زيارت امام حسين عليه السلام فراخوان.

او رفت و بدون آن كه كسى را همراه بياورد بازگشت. امام عليه السلامپرسيد: چرا تنها برگشتى؟

گفت: اى فرزند رسول خدا، ديدم كه در اين سطح نيستند.

امام عليه السلام فرمود: «ما شما را همان گونه مى بينيم كه شما آنان را مى بينيد».

يعنى اگر آنها در رتبه هاى گوناگون هستند و بين تو و آنها فرق بسيار است، بين من و تو نيز فرق است. لذا همان گونه كه بزرگ تر حق ندارد فرد متوسط را طرد كند، فرد متوسط نيز حق ندارد فرد كوچك تر و پايين تر را كنار بگذارد. افراد دست اندركار نهضت بايد در بين خود وفاق و صلح و دوستى داشته باشند، نه خصلت تحقير، خود برتر بينى و طرد ديگران. تا وقتى كه خود نهضت راه راست نپيمايد، نمى تواند مردم را به راه راست هدايت كند.

در حكمت، قاعده معروفى است كه مى گويد: «فاقد الشيء لا يعطيه؛ ذات نايافته از هستى بخش كى تواند شود هستى بخش». وقتى عالم نباشى آيا مى توانى به ديگرى علم بياموزى؟ وقتى دينارى در اختيار نداشته باشى آيا مى توانى به ديگرى دينارى كمك كنى؟ همچنين وقتى عناصر بايسته نهضت، از قبيل: انصاف، عدالت، مردم دوستى، فروتنى، نگاه مهرآميز، لطف ورزى و انسانيت نسبت به ديگران نداشته باشى آيا مى توانى آن را در دل ديگران پديد آورى؟ اين كارى غيرممكن است.

لذا بر دست اندركاران نهضت لازم است كه به ديده برابرى، برادرى و عدالت در ديگران بنگرند تا به خواست خداوند پيشرفت كنند و گرنه مردم مى گويند: «اگر در نهضت آنان خيرى وجود مى داشت، خود آنان به آنچه بدان فرا مى خوانند ملتزم مى بودند».

پيش از اين بسيارى از نهضت هاى اسلامى در جاى جاى جهان اسلام به علت عدم التزام به اخلاقيات در فعاليت ها و صلح جويى، از بين رفتند. بنابراين بايد از اين نهضت ها درس عبرت بگيريم و كارى انجام دهيم كه نهضت را قوام بخشد و به خواست خداوند دولت يك ميلياردى مسلمانان را محقق سازيم و اين امر بر خداى توانا دشوار نيست.

ص: 183

شنيد گفت: «خدا بكشد كافر را چقدر مى فهمد» يعنى على كافر است اما بسيار داناست. ياران امام عليه السلامخواستند آن خارجى را تنبيه كنند، اما امام عليه السلام فرمود: «دعوه، فإنّما سبّ بسب، أو عفو عن ذنب و أنا أولى بالعفو(1)؛ رهايش كنيد، دشنامى در برابر دشنام است يا گذشت از گناه و من به گذشت كردن شايسته ترم». يعنى او به من بد گفت، براى من رواست كه او را بد گويم يا آن كه از او درگذرم، اما من شايسته گذشت ام و گذشت مى كنم.

امام عليه السلام توانست با نرمى و آرامش، بر جنبش خوارج كه حركتى انحرافى بود چيره گردد. در تاريخ آمده است كه وقتى جنگ تمام شد امام عليه السلام نجات يافتگان از جنگ را مورد عفو قرار داد و هيچ كدام را زندانى نكرد و كيفر نداد. آنان آزادانه و بدون هيچ تعرضى در كوفه و جاهاى ديگر زندگى و از امام بدگويى مى كردند و امام عليه السلام كارى به آنان نداشت، چون مى دانست كه انسان مسالمت جو پيروز مى گردد. آنها در حوادث بسيارى بر امام عليه السلام فشار مى آوردند، مثلا در مسجد حاضر مى شدند، اما به همراه امام عليه السلام نماز نمى گذاردند. يك بار در حالى كه امام عليه السلام در نماز بود، يكى از خوارج به منظور تعريض به آن حضرت اين آيه را خواند: «وَ لَقَدْ أُوحِىَ إِلَيْكَ وَ إِلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْخَسِرِينَ»(2)؛ «و قطعا به تو و كسانى كه پيش از تو بودند وحى شده است: اگر شرك ورزى

حتما كردارت تباه شده و مسلّما از زيانكاران خواهى شد»(3).

مقصودش آن بود كه امام عليه السلاممشرك شده و اعمالش از بين رفته است، اما امام عليه السلام رفتار او را ناديده گرفت. مى بينيم كه امام عليه السلامدر برابر انتقاد حتى انتقاد ستمگرانه شكيبايى و در برابر فشارها صبورى مى كرد، هرچند فشارها از سوى افرادى منحرف مى بود، چون مى دانست كه مسالمت جويى فرجامى نيكو دارد و انسان مسالمت جو ماندگار خواهد بود و چنان كه امروزه مى بينيم، امام عليه السلام پس از هزار و چهارصد سال هنوز ماندگار است و در طول تاريخ و حتى با تغيير شرايط، به عنوان هادى و شخصيت خواهد ماند.

ص: 185

در بيان منش امام عليه السلام در جنگ صفين كه دشوارترين جنگ عليه امام عليه السلام بود، آمده است كه وقتى امام عليه السلام سربازى از سربازان معاويه را مى گرفت او را قسم مى داد كه معاويه را كمك نكند و بعد رهايش مى كرد. آيا جز در تاريخ پيشوايان، پيامبران و مصلحان بزرگى كه پيرو آنان بودند، چنين چيزى پيدا مى شود؟ به جهت همين برخوردها بود كه على رغم فشار همه جانبه و حدود يكصد ساله امويان بر ضد امام عليه السلام و با اين كه بر فراز بيش از هفتاد هزار منبر امام را لعن مى كردند و دشنام مى دادند، اما آن حضرت چون كوه استوار، ماند. افزون بر اين ها عباسيان ستم بارترين فشارها را وارد كردند كه از جمله آن ها خصومت و ستيز متوكل با امام و بدگويى از امام و كشتن و زندانى ساختن فرزندان او بود.

به عنوان مثال در تاريخ آمده است: «متوكل دو بار قبر امام حسين عليه السلام را با خاك يكسان و كربلا را ويران كرد. فردى به نام «عباده مخنث» را به مجلس خود مى خواند و او بالشى زير لباس به شكمش مى بست و در مجلس راه مى رفت و خود را به على عليه السلام تشبيه كرده مى خواند و مى گفت: «من طاسِ شكم برآمده ام، من اميرالمؤمنين ام» و امام عليه السلام را مسخره مى كرد و حاضران مى خنديدند، اما عاقبت چه شد؟ آنها به خود بد مى كردند، نه به امام.

يك بار امام عليه السلام فرمود: «به كسى نيكويى نكردم و كسى به من بدى نكرد».گفته شد: اى اميرمؤمنان، تو به افراد زيادى نيكى كردى و افراد زيادى هم به تو بدى كردند. امام پاسخ داد: آيا اين سخن خداوند را نشنيده ايد كه فرمود: «إِنْ أَحْسَنتُمْ أَحْسَنتُمْ لِأَنفُسِكُمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا»(1)؛ «اگر نيكى كنيد به خود نيكى كرده ايد و اگر بدى كنيد، به خود [بد نموده ايد]» من با نيكى به ديگران به خودم نيكى كرده ام و ديگران با بدى بر من به خودشان بدى كرده اند(2).

در هر حال آن عده از امويان و عباسيان و امثال آنان كه بر امام فشار آورده و نسبت به ايشان بدى كردند، در واقع به خود بدى كردند. لذا متوكل و وزيرش فتح بن خاقان كشته و قطعه قطعه شدند. افراد پيش و پس از او نيز به كيفر اعمال خود گرفتار گشتند، اما امام چون كوه استوار و خورشيد درخشان باقى ماند و بيش از يك ميليارد مسلمان از نورافشانى آن

ص: 186

حضرت بهره مند مى شوند همه اين ها به دليل طبيعت حركت امام و مسالمت جويى اوست كه در زندگى فردى، خانوادگى و اجتماعى خود، آن را شعار قرار داده بود.

به نوشته تاريخ، وقتى ابن ملجم بر امام عليه السلامضربه زد، امام عليه السلام به او فرمود: آيا به تو نيكى نكردم؟ آيا حقوقت را افزايش ندادم؟ امام عليه السلام در عين آن كه از رسول خدا صلى الله عليه و آله شنيده بود ابن ملجم او را مى كشد، حقوقش را زياد كرده و به او نيكى مى كرد. پس از آن كه ابن ملجم با ضربه اش امام عليه السلام را از پاى درآورد، آن حضرت دستور به مدارا با وى را داد و هرگاه شير مى نوشيد مقدارى از آن را براى او نگاه داشته، و مى فرمود: اسيرتان را اطعام كنيد.

امام عليه السلام به فرزندان خود فرمود: اگر من شفا يافتم از او خواهم گذشت و اگر شفا نيافتم شما حق قصاص داريد و مبادا او را مثله كنيد، چون از رسول خدا صلى الله عليه و آلهشنيدم مى فرمود: «إياكم و المثلة و لو بالكلب العقور؛ مثله نكنيد حتى اگر سگ هار باشد»(1).

امام عليه السلام گذشت آنان از قاتل خود را خوش مى داشت.

به هر حال معاويه از بين رفت، خوارج نابود شدند، فتنه اصحاب جمل پايان يافت و هارون و متوكل و مأمون و جز آنان كه با امام عليه السلامدشمنى مى كردند همگى از بين رفتند، ولى امام عليه السلام چون مشعلى فروزان فرا راه رهروان باقى ماند. بنابراين نهضت اسلامى كه مى خواهد براى ايجاد حكومت يك ميليارد مسلمان به پا خيزد، بايد مسالمت جويى را به عنوان شعار عملى خود برگزيند تا بتواند مردم را گرد خود جمع كند و دشمنان را دفع نمايد. در صورتى كه نهضت سقوط كند و يا با دشوارى ها مواجه شود، بايد از نو حركت كند. چون طبيعت مردم، يارى رسانى به مسالمت جويان و انتقام از جنگ خواهان است.

بنابراين اگر نهضت اسلامى به طور حقيقى و نه شعارى صلح خواهى را ملاك عمل خود در گفتار، كردار، انديشه، نگارش، سخنرانى و جامعه قرار دهد، خواهد توانست آن را گسترش داده و همه كشورهاى اسلامى را فراگيرد و مقدمه برپايى حكومت اسلامى يك ميليارد مسلمان به خواست خدا باشد و اين براى خداوند دشوار نيست.

ص: 187

حضرت عيسى عليه السلام مى خواست پيروانش پيروز گردند و توده ها بر گرد آنان جمع شوند و از اين روى تا اين حد مسالمت جويى را به آنان مى آموخت. از همين رو پيروز گشت و اكنون بيش از دو ميليارد انسان، عيسى عليه السلام را گرامى داشته، بزرگ مى شمارند، يك ميليارد مسلمان و يك ميليارد مسيحى و نيز خردمندان ديگرى از بشريت او را ارج مى نهند.

در داستان حكمت آميز ديگرى درباره عيسى عليه السلام نقل شده است كه وى با جمعى از شاگردانش بر گروهى از يهوديان گذشت و آنان به وى بد گفتند. عيسى عليه السلام از نيكى آنان سخن گفت و به طور طبيعى وى در گفتار خودش صادق بود، چون در اغلب افراد شرور نيز از جهتى خير پيدا مى شود. گفته شد: اى روح اللّه، آنان درباره تو بد مى گويند و تو درباره آنان خير مى گويى؟ فرمود: هر كس هرچه دارد انفاق مى كند.

منظور آن حضرت اين بود كه بد نهاد، بد مى گويد و پاك نهاد، از پاكى خود انفاق مى كند. به ديگر سخن همان گونه كه انسان بى پول نمى تواند دينارى به كسى بدهد، دارنده آن مى تواند به ديگران پول بدهد. كسى كه جز عقرب سمّى در اختيار ندارد جز عقرب به كسى نمى تواند بدهد. برخوردار از خير يا شرّ هم چنين است. بنابراين نگاه، شنيدن، الفاظ، نوشتن و امثال آن اگر از دلى آكنده از خير و رحمت برخيزد مالامال از خير و رحمت خواهد بود و برعكس اگر دلى انباشته از شرّ، دروغ و امثال آن باشد، زبان و ديگر جوارح جز آنچه كه از قلب مى تراود، بيان نمى كند. حضرت عيسى عليه السلامچنين به ما آموزش مى دهد كه اگر طرف مقابل اهل خير نبود، تو اهل خير باش.

در دعاى ماه رجب آمده است: «يا من أرجوه لكلّ خير و آمن سخطه عند كلّ شرّ يا من يعطي الكثير بالقليل يا من يعطي من سأله يا من يعطي من لم يسأله و من لم يعرفه تحنّناً منه ورحمة؛ اى آن كه اميد هر خيرى از او دارم و به گاه رسيدن هر شرى، از خشم او در امانم، اى آن كه بسيار در برابر اندك مى دهد اى آن كه هركه درخواست كند عطا مى كند و اى آن كه به كسانى مى دهد كه نه مى شناسندش و نه از او چيزى مى خواهند؛ دهشى كه از رحمت و مهربانى اوست».

خداى متعال به مؤمنان و به كسانى كه او را نمى شناسند و با او دشمنى نمى ورزند و

ص: 189

حتى آنان كه با او دشمنى مى ورزند، از عنايت خود برخوردار مى كند. خداوند با اشاره به اين موضوع مى فرمايد: «كُلاًّ نُّمِدُّ هَؤُلاَءِ وَ هَؤُلاَءِ مِنْ عَطَآءِ رَبِّكَ...»(1)؛ «هر دو [دسته:] اينان و آنان را از عطاى پروردگارت مدد مى بخشيم». خداوند به مؤمن عطا مى كند و به مستضعفى كه او را نمى شناسد و با او دشمنى نمى كند عنايت مى كند و حتى به كافر ستيزگر عطا مى كند.

حال اگر بخواهيم به اخلاق خدايى آراسته شويم بايد در انديشه و كردار متوازن باشيم، نه آن كه دوستانمان را به بالاترين درجه ها رسانيم و افراد [و جريان هاى] بى طرف را ناديده بينگاريم، چه رسد به دشمنان [كه در آن صورت سخت مورد جفا قرار خواهند گرفت]. هر چيزى بايد متوازن باشد، چرا كه از فوايد توازن انديشه و عمل در انسان آن است كه مردم او را به عنوان داور قبول دارند و بر گرد او جمع مى شوند. اين كار نيازمند دو امر دشوار، يعنى كنترل اعصاب و انتقادپذيرى است، ولى نتيجه اى شيرين به بار مى آورد.

در حديثى از رسول خدا صلى الله عليه و آله آمده است: وقتى تلاش و رنج حضرت فاطمه عليهاالسلامرا ديد به وى فرمود: «بنيّة، تعجّلي مرارة الدنيا لحلاوة الآخرة(2)؛ دخترم، به دشوارى هاى دنيا بشتاب تا شيرينى آخرت را دريابى».

دشوارى ها جز نتيجه شيرين نمى دهد. بى ترديد، مهندس، پزشك، وكيل، رياضى دان، فقيه، سخنور توانا يا نويسنده قدرتمند، تنها با تحمل رنج و با تلاش به هدفش مى رسد. در مورد رسيدن به حكومت يك ميليارد مسلمان - ان شاء اللّه - نيز بايد اين گونه باشيم.

همه اين ها نيازمند كنترل اعصاب و توازن فكرى، نقدپذيرى و درست قانع كردن مردم، همراه با پرهيز از گونه هاى خودكامگى و جز اين ها است، زيرا خودكامگى، افراط و تفريط در انديشه، كردار، گفتار و مديريت، فقط و فقط به نتايج بد منتهى مى شود، چون بدى نتيجه اى جز بدى نمى دهد. در حديث است كه عيسى عليه السلامبر كشته اى گذشت و فرمود: «چه كسى را كشته اى؟ [اما بدان كه] روزى خواهد رسيد كه قاتل تو را خواهند كشت».

اين موضوع به شكل قضيّه طبيعى است، زيرا انسانى كه ديگرى را بدون گناه بكشد،

ص: 190

روزى نيز خودش كشته خواهد شد. وارد شده است كه: «بشّر القاتل بالقتل و الزاني بالفقر؛ قاتل را به قتل و زانى را به فقر بشارت بده».

از بايسته هاى كلى نهضت اسلامى از سويى در پيش گرفتن مسالمت و صلح جويى و از سوى ديگر توازن در انديشه و عمل و اداى حق هر چيزى است. در قرآن حكيم آمده است: «...وَلاَ تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْيَآءَهُمْ...»(1)؛ «و اموال مردم را كم مدهيد».

يعنى اگر كسى كتاب نوشت و خود را ستود و ديگران ده كتاب مطلوب و عالى نوشتند، اما او نوشته آنان را چون كار خود نستود، جزاى طبيعى اش اين است كه در زندگى عقب بماند. افزون بر آن كه مردم از گرد او پراكنده شده، در وى به عنوان فردى افراط گرا يا تفريط گر مى نگرند. به همين جهت در نگاه علما مشهور است كه مرجع تقليد، امام جماعت و قاضى بايد از حبّ و بغض بى ملاك و مبنا دورى گزينند.

پيشتر گفتيم كه مردى خطاب به شيخ انصارى گفت: «عالم شدن آسان است اما انسان شدن محال است». قصدش آن بود كه تو عالم شده اى و اين آسان است، اما انسان نشده اى و انسان شدن محال است. شيخ گفت: عالم شدن دشوار است و انسان شدن دشوارتر. اين يك حقيقت است زيرا انسان پنجاه، شصت سال شب و روز زحمت مى كشد تا عالم گردد اما اگر كسى بخواهد انسان شود، نيازمند تلاشى ژرف تر است تا هدفش محقق شود. از خداوند خواهانيم ما را به آنچه موجب رضايت اوست موفق بدارد و در ايجاد حكومت اسلامى جهانى آن گونه كه خود دوست مى دارد و بدان خشنود است، يارى مان فرمايد.

را ندارد، خواه اين نهضت در جهان اسلام باشد يا جز آن. بنابراين بايد نهضت از آغاز پيدايش خود تا دستيابى به هدف مورد نظر دو امر را مدنظر قرار دهد كه عبارت است از: انتخابات آزاد در درون حكومت و همبستگى نيروها در داخل نهضت، بدين معنا كه نهضت به شكل طبيعى به چند بخش منشعب مى شود، چنان كه عادت زندگى چنين است و اين انشعاب ها بايد همسنگ، متوازى و برابر باشند تا گروهى نتواند بر كل نهضت چيره شود و آن را از واقع گرايى و ماهيت ضد استبدادى اش به ديكتاتورى سوق دهد، زيرا همين كه گروهى بر نهضت سلطه يابد آن را از واقعيت به ديكتاتورى مى كشاند و اين، يعنى نابودى نهضت، هرچند در ظاهر موجوديت خود را حفظ كرده، بدان ادامه دهد.

پيش از كودتاهاى پياپى نظاميان وابسته به غرب در عراق، احزابى وجود داشت كه بعضى از آن ها نام حزب ميهنى داشتند، بعضى نام ترقى خواه و بعضى ها نام اسلامى داشتند كه همگى سقوط كردند. علت سقوط آن ها اين بود كه از آغاز امر گروهى وابسته به استعمار يا مستبد، زمام جنبش را در دست داشتند و هيچ انتخابات آزاد، موازنه قدرت يا توزيع قدرت در كار نبود، در عين حال، حاكميت و سلطه استعمار انگليسى در عراق آن روزگار كه حكومت، پادشاهى بود به اين شدت نبود كه مدعيان جمهوريت كه پس از دوران پادشاهى آن را دامن زدند، از قبيل: عبدالكريم قاسم، عبدالسلام عارف، برادرش عبدالرحمن عارف، احمد حسن البكر و جانشين وى (صدام حسين) بلكه آنان مزدوران بريتانيا، اسرائيل و امريكا بودند.

اين امر براى ما پند است، لذا نهضت اسلامى بايد از نيرو، توان، همسنگى و رقابت برخوردار باشد. البته رقابت در نيكى، نه رقابت در شرارت، رقابت براى كار و جذب توانمندى ها و توده ها در راستاى ارتقا بخشيدن به فرهنگ مردم. خداى متعال مسأله رقابت سالم بين مؤمنان را مطرح كرده، مى فرمايد: «...وَ فِى ذَ لِكَ فَلْيَتَنَافَسِ الْمُتَنَفِسُونَ»(1)؛ «و در آن بايد مشتاقان بر يكديگر پيشى گيرند».

ص: 192

و فرموده: «وَسَارِعُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّكُمْ»(1)؛«و براى نيل به آمرزش از پروردگارتان بشتابيد».

نيز مى فرمايد: «...فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَ تِ...»(2)؛ «پس در كارهاى نيك بر يكديگر پيشى بگيريد».

به هر حال، لحاظ داشتن مسالمت بين گروه هاى نهضت اسلامى لازم است، چرا كه اگر ديكتاتورى بر نهضت حاكم باشد، صلحى در كار نخواهد بود، زيرا صلح از دستآوردهاى توازن قواست، اما اگر گروهى مستبد بر نهضت چيره شود، به تبديل و تغيير اميدى نخواهد بود و نهضت نخواهد توانست چيزى را تغيير دهد. اين فرايند از آن جهت است كه اين گروه ثروت، شهرت، اراده وانديشه را در انحصار خود در خواهد آورد، توده ها از ميدان رانده خواهند شد و تنها چند تن ميدان دار خواهند بود. در نتيجه استعمار به آسانى آمده و زمام ديكتاتوران را در دست مى گيرد، حال اگر نهضت، مردمى باشد، بى ترديد استعمار نمى تواند توده مردمى را مهار كند. بنابراين در نهضت بايد دو چيز در نظر گرفته شود:

نخست: بايد جناح هاى آزاد و نيروهاى همسنگ و گروه هاى مختلف با رويكردهاى متعدد وجود داشته، در عين حال در چارچوبى واحد كه همان نهضت اسلامى مردمى است فعاليت داشته باشد. البته روشن و طبيعى است كه ذائقه ها مختلف است، لذا بايد همگى با كمال آزادى مشرب خود و گرايش خود را در سخنرانى، نوشتار، اجتماعات، سفرها و غير آن بيان كند.

وجود قواى گوناگون توازن قوا را در پى داشته، موجب ظهور شايستگى ها مى شود و هر كس طبق اجتهادش كار كند، چنان كه فقها و مجتهدان اين گونه عمل مى كنند، فقيهان و مجتهدان در چارچوب مورد نظر، يعنى كتاب، سنّت، اجماع و عقل عمل مى كنند، اما با اين حال در جزئيات از كتاب طهارت تا كتاب ديات اختلاف نظر دارند. اين مسأله در بين پزشكان، مهندسان، ستاره شناسان و در مجالس ملّى آزاد و شبه آزاد نيز ديده مى شود.

دوم: انتخابات آزاد در درون نهضت است كه بايد طبق تصميم اكثريت هر سال يا دو سال يا بيشتر برگزار شود. علامت آزادى انتخابات تغيير فراگير از هرم تا قاعده است، نه

ص: 193

آن گونه كه پاره اى از دولت ها، احزاب يا سازمان ها انتخاباتى تقلبى برگزار كرده، بدون هيچ جابه جايى در ميان افراد رده بالا تنها به تغييرى پيش پا افتاده و تاكتيكى مى پردازند. ديگر مشخصه انتخابات آزاد آن است كه آرا بين اقليت و اكثريت باشد، مانند 55 يا 60 درصد و امثال آن، اما انتخابات ساختگى كه در بين نظام هايى از جمله بعثى ها يا ملّى گراها مى بينيم كه مثلا 99 درصد به رئيس پيشين (در حال انقضاى دوره رياست و كانديداى فعلى) و يك درصد و يا كمتر از آن نصيب رقيبش مى گردد، اين نوع انتخابات دروغ، ساختگى و دغل بازى است و فقط براى استحكام بخشيدن به ديكتاتورى است.

يكى از دانشوران علم سياست مى گويد: با دو معيار مى توان دريافت كه در كشورى آزادى هست يا نيست: معيار اول آن كه آيا مثلا هر چهار سال رهبرى عوض مى شود يا نه؟ دوم آن كه آيا مردم مى توانند هر آنچه بخواهند، در مجامع عمومى مطرح كنند و هرچه مى خواهند بنويسند يا روزنامه ها و مجلات را آن گونه كه مى خواهند منتشر كنند؟

اين دو مشخصه آزادى را بايد در درون نهضت نيز لحاظ بداريم تا نهضت به تمام معناى كلمه آزاد باشد، البته آزادى در چارچوب اسلام باشد كه در اين صورت نهضت راه گسترش دائم و پيشرفت مستمر را خواهد پيمود و اين حركت لازمه صلح و صلح لازمه حركت خواهد بود. چنين حركتى - به خواست خداى متعال - به حكومت يك ميليارد مسلمان مى انجامد و البته تحقق آن، بر خدا دشوار نيست.

انسان شب و روز و ماه و سال چنين مطالبى را به خود تلقين كند، سرشت صلح جويى در نهادش حك خواهد شد و خواهد توانست نهضت را حتى در فضايى آكنده از دشمنى ها، جنگ ها، انقلاب ها، كودتاها و امثال آن پيش برد. در حديثى آمده است: «ما من شيء أحقّ بطول السجن من اللّسان(1)؛ شايسته ترين چيزها به زندانى شدن هميشگى زبان است».

بنابراين، انسان بايد خود را به حفظ زبان و قلب عادت بدهد. در حديث ديگرى آمده است: «إذا رأيتم المؤمن صموتا فادنوا منه فإنّه يُلقي الحكمة(2)؛ چون مؤمنى را خموش يافتيد، به او نزديك شويد، چرا كه حكمت القا مى كند».

همچنين بر انسان لازم است كه از دست، قلم، حركت، سكون و هر چيز مربوط به خودش، نگاهبانى كند تا بتواند امت را به پيش سير دهد. كسانى كه مى گويند: ما متعصب و كم تحمل هستيم و يا فلانى نظر ما را ناچيز انگاشت يا فلانى در باطل است، پس چطور در برابرش سكوت كنيم؟ و امثال اين سخنان را مى گويند، نمى توانند نهضت را پيش ببرند. در تاريخ رسول خدا صلى الله عليه و آله و نيز نهضت هاى موفق اين مسائل را مى بينيم. روايت شده است: كافرى بدكردار و بداخلاق نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله- كه در مسجدالحرام بود و قرآن مى خواند - رفت و ايشان را دشنام گفت. پيامبر سكوت كرد و چيزى به او نگفت. آن مرد مى خواست حضرت را تحريك كند و با پيامبر وارد منازعه گردد، اما پيامبر صلى الله عليه و آلهبردبارى به خرج داد. آن مرد چند بار به حضرت دشنام داد، اما پيامبر همچنان ساكت بود. در نهايت، بى ادبى را به اوج رساند و آب دهن بر چهره پيامبر صلى الله عليه و آلهافكند. آن مرد مى گويد: محمد جز اين كه آب دهان را از صورت شريف خود پاك كرد، كارى انجام نداد و سخنى نگفت.

راستى چه چيزى رسول خدا صلى الله عليه و آله را به اين كار واداشت با آن كه مى توانست مقابله به مثل كند؛ تعاملى كه خداى متعال در قرآن بدان تصريح كرده، مى فرمايد: «فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ...»(3)؛ «پس هر كس بر شما تعدّى كرد، همان گونه كه بر شما

ص: 195

تعدّى كرده، بر او تعدى كنيد».

منتها پيامبر صلى الله عليه و آله ديد كه واردشدن با اين كافر در نزاع، اقدامى جنبى است كه كمكى به هدف نمى كند. به همين جهت تعاملى مسالمت آميز در پيش گرفت و راهى را پيمود كه خداى متعال براى حضرتش ترسيم كرده بود و نهضت اسلامى به بركت بردبارى، صبورى و نرمخويى رسول خدا صلى الله عليه و آله موفق شد. شاعر مى گويد: «و لن تستطيع العلم حتّى تحلما؛ نمى توانى بردبار باشى مگر آن كه خود را به بردبارى وادارى».

اين بيان بدان معناست كه اگر در درون انسان جوش و خروشى باشد، آن را بيرون نريخته، آشكار نكند، بلكه بردبارى و صبورى ورزد و بر اعصاب خود مسلط باشد تا آن كه در سخت ترين حالات هيجان و ناراحتى و شكنندگى روحى بتواند مسالمت جو باشد. در داستان ديگرى آمده است: «رسول خدا صلى الله عليه و آله بر خاندان ياسر (ياسر، سميه و عمار) گذشت و ديد كه مشركان آنان را سخت شكنجه مى دادند. آن حضرت با نگاه مهربانانه اى در آنان نگريسته، به آنان فرمود: «صبرا يا آل ياسر، فإنّ موعدكم الجنة(1)؛ اى آل ياسر، صبر ورزيد كه وعده گاه شما بهشت است» و افزون بر آن چيزى نگفت.

راستى چرا؟ چون رسول خدا صلى الله عليه و آلهمى دانست كه اگر با آن شكنجه گران وارد امر مناقشه جنبى شود، حركت اساسى خود را از دست داده، به هدف خويش كه همان اقامه ستون و كيان اسلام است نخواهد رسيد. پيامبر صلى الله عليه و آله و ياران نيكوكار و خاندان پاكش بسيار مسالمت جو، صلح خواه بوده، اراده، زبان، دست و هر حركت خود را در حد كمال در كنترل داشتند و با همين خوى مسالمت جويى توانستند پيشرفت كنند.

پاره اى از مصلحان كه توانستند كشورشان را از دست استعمار نجات بدهند، افرادى بودند كه بر خويش مسلط بودند. يكى از آنان اين گونه نبود و با كوچك ترين ناراحتى، تحريك مى شد، اما به تلقين خود مى پرداخت و با خود مى گفت: من مردى مسالمت جو و خيرخواه همه هستم وى مى گفت: هر صبح كه از خواب بر مى خاستم و به هنگام رفتن به

ص: 196

بستر همين كلمات را به خود تلقين مى كردم و اين كار را آن قدر ادامه دادم تا توانستم بر اعصابم مسلط شده، فشار و اهانت و امثال آن را تحمل كنم.

قابل توجه است كه هر مسلمانى همه روزه صبح، ظهر، عصر، مغرب و عشا به خودش تلقين مى كند و در نمازهاى واجب خود اين جمله را تكرار مى كند: «السلام عليك ايّها النبيّ و رحمة اللّه و بركاته السلام علينا و على عباده اللّه الصالحين السلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته؛ درود و رحمت و بركت خدا برتو - اى پيامبر خدا - باد، سلام بر ما و بر بندگان صالح خدا، سلام و رحمت و بركت خدا بر شما باد». درود بر رهبر كه همان رسول خدا صلى الله عليه و آله است و درود بر خود و درود بر همگان در اين بخش از نماز نهفته است. اين واژه ها نماد صلح جويى رهبر، فرد

و جامعه اسلامى است و افزون بر آن را نيز فرا مى گيرد، چون فرد مى گويد: «سلام بر شما» يعنى همگى در صلح باشيد.

فرد مسلمان بدين ترتيب هر روز حداقل ده بار صلح خواهى را به خود تلقين مى كند. و البته در اين صورت مى تواند به روح مسالمت و صلح جويى دست يابد و خواهد توانست رهبرى و پيشرفت را به دست گيرد، همگان را همصدا و متحد و تحمل مصائب را بر خود هموار كند، از قبيل تحريك ناپذيرى در برابر سخنان ناشايست، بدگويى، عيبجويى، طعن، نفرين و امثال آن. روايت شده است: رسول خدا صلى الله عليه و آله دو نفر را ديد كه يكديگر را دشنام مى دادند. فرمود: «شيطانان يتسابّان(1)؛ دو شيطانند كه يكديگر را دشنام مى دهند».

در هر حال براى نهضت اسلامى كه مى خواهد به حكومت جهانى اسلام دست يابد، بايد صلح جويى را شعار و پوشش خود قرار دهد و روشن است كه تنها با تلقين مداوم، نهضت به اين صلح جويى دست خواهد يافت، بدين معنا كه به خود بباورانيم ما مردمى صلح دوستيم و براى صلح تلاش مى كنيم، نه صلح كمونيست ها را كه اين صلح، صلح كفر و قتل است، در حالى كه ما اسلامى در سايه صلح مى خواهيم و مقصودمان، صلح در سايه مسالمت آميز خداوند است، چرا كه «سلام» (مسالمت جويى و صلح خواهى) از نام هاى

ص: 197

خداوند است، چنان كه در قرآن كريم مى خوانيم: «هُوَ اللَّهُ الَّذِى لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلَمُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ الْمُتَكَبِّرُ»(1) «اوست خدايى كه جز او معبودى نيست؛ همان فرمانرواى پاك سلامت [بخش، و ]مؤمن [به حقيقت حقه خود كه ]نگهبان، عزيز، جبار [و] متكبر [است]». ما صلح را در سايه «سلام» يعنى در سايه خدا و سايه اسلام مى خواهيم.

بنابراين بر ماست كه همواره صلح دائمى و مهربانى را حتى نسبت به دشمنان خود تلقين كنيم تا آنان را به راه راست بكشانيم. درباره رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت شده است كه وقتى آزار خويشانش بر ايشان سخت مى شد مى فرمود: «أللّهم اهد قومي فإنّهم لا يعلمون(2)؛ بار خدايا قوم مرا هدايت كن كه آنان نادانانند».

آن حضرت قوم خود را نفرين نكرده، بلكه براى هدايتشان دعا مى كرد و در نتيجه، رسول خدا صلى الله عليه و آلهچنين پيروزى بى نظيرى در جهان به دست آورد. از خدا مى خواهيم كه ما را به اين كار موفق بدارد كه بهترين توفيق دهنده و يارى گر است.

ص: 198

چون به كسى نيكى كنى، فرمانروايش شوى». لذا تا زمانى كه مسلمانان در لوازم زندگى، يعنى لباس، لوازم بهداشتى، خوردنى و نوشيدنى، مركب و غير آن به امريكا، فرانسه، بريتانيا، روسيه، چين، ژاپن و يا غير آن نيازمند باشند، اسير دست آنان خواهند بود. ما اكنون چنين هستيم، استقلالى نداريم، آزاد نيستيم، كسى به سخن ما گوش نمى دهد و رأى ما مورد توجه قرار نمى گيرد. ما اكنون اسير هستيم و در شرايط اسارت امكان ندارد كه حكومت يك پارچه اسلامى ايجاد كرد، چنان كه امكان ندارد حركتى واقعى به وجود آورد كه مسلمانان را به حكومت يك ميليارد مسلمان برساند.

بنيان پنجم، خودكفايى و بى نيازى از بيگانگان در زمينه دارو، غذا، لباس، خودرو، كشتى و ديگر موارد است. در اين راستا بايد توليدات داخلى را به كار گرفته، و از توليدات خارجى [حتى الامكان] دورى جسته، آن ها را استفاده نكنيم. اگر بر اين كار مصمم باشيم، كار برايمان آسان خواهد بود. به نقل تاريخ وقتى رسول خدا صلى الله عليه و آله به مدينه منوره مهاجرت كرد، ديد يهوديان، مردم مدينه را در قبضه خود گرفته اند يهوديانِ بنى قينقاع، بنى النضير، خيبر، فدك، تيماء، عوالى، بنى المصطلق و ديگران مدينه را در ميان گرفته اند. پيامبر مى ديد كه اينان به جهت باسواد بودن و اين كه تاجرانى بودند كه بازار را در اختيار داشتند، بر مردم مدينه چيره بودند و واردات و صادرات كالا و حتى تجارت اسلحه در اختيارشان بود. البته

اسلحه گرچه در آن روز چيزى بيش از شمشير، تير، نيزه و امثال آن نبود، اما همين ابزار را نيز يهوديان در انحصار خود داشتند. آن حضرت همچنين مى ديد كه يهوديان مردم مدينه را با شراب، زنا، انحرافات جنسى و امثال آن به فساد مى كشاندند.

ايشان به فرمان خداوند تصميم بر رهايى مردم مدينه از دست يهود گرفت و زمانى كه جمعى از بدريان را اسير كرد، فديه (سر بها)ى آزادى هر يك از آنان را كه خواندن و نوشتن مى دانستند در گرو با سواد كردن ده نفر از مسلمانان قرار داد و در آن ماجرا آموزش به جاى آزادى با پرداخت پول، فديه شخص آموزش دهنده گشت. بدين شكل گروهى از كافران كه سواد خواندن و نوشتن داشتند، هر يك ده تن از فرزندان مسلمان را آموزش

ص: 200

دادند. وقتى تمام اين ده نفر خواندن و نوشتن ياد مى گرفتند، كافر اسير، آزاد شده، به خانه اش باز مى گشت. مسلمانانى كه آموزش ديده بودند، ديگران را آموزش مى دادند و در نتيجه، دانش از انحصار يهوديان خارج شد و مسلمانان به آموزش يكديگر پرداختند و در كنار آموزش شفاهى رسول خدا صلى الله عليه و آلهبه آنان، دانش خواندن و نوشتن هم نضج گرفت. پيامبر صلى الله عليه و آلهآنان را شب و روز آموزش مى داد، چنان كه خداى متعال در اين باره مى فرمايد: «هُوَ الَّذِى بَعَثَ فِى الْأُمِّيِّينَ رَسُولاً مِّنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ ءَايَتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتَبَ وَالْحِكْمَةَ وَ إِن كَانُوا مِن قَبْلُ لَفِى ضَلَلٍ مُّبِينٍ»(1)؛ «اوست آن كس كه در ميان بى سوادان فرستاده اى از خودشان برانگيخت تا آيات او را بر آنان بخواند و پاكشان گرداند و كتاب و حكمت بديشان بياموزد، و [آنان] قطعا پيش از آن در گمراهى آشكارى بودند».

بدين گونه مردم مدينه در زمينه دانش از شر يهوديان رهايى يافتند. آن گاه پيامبر صلى الله عليه و آلهبه آنان فرمود: شما خود تجارت كنيد. گفتند: اى رسول خدا ما دكان و محل داد و ستد نداريم. آن گونه كه در تاريخى خوانده ام، پيامبر صلى الله عليه و آله به آنها فرمود: در خيابان و كوچه بساط كاسبى بگسترانيد. مسلمانان شروع به خريدن برخى كالاهاى مورد نياز كردند و در كنار خيابان ها

و گذرگاه ها به فروش رساندند و بدين وسيله از خريد از يهوديان بى نياز شدند و در كنار قطع پيوند فرهنگى مردم مدينه و يهوديان، ارتباط تجارى آنان نيز قطع شد. سپس پيامبر به مسلمانان فرمان داد كه بروند و صنعت اسلحه سازى را فرا گيرند. لذا برخى از آنها به يمن رفته و اسلحه سازى را آن جا آموختند. ساخت توپ هايى ابتدايى، شمشير، نيزه، تير، سپر، كلاه خود و امثال آن را نيز فرا گرفتند و ساختند و از اسلحه يهوديان بى نياز گشتند و بدين شكل پيوند نظامى مسلمانان از يهود نيز قطع شد كه خود نوعى استقلال بود.

رسول خدا صلى الله عليه و آله به فرمان خداوند، زنا، لواط، شراب، قمار و ديگر ابزار بازى فسادانگيز را حرام كرد؛ چيزهايى كه پيش از اسلام يهوديان در بين مردم مدينه گسترش مى دادند تا آنان را به لقمه گوارايى براى خود تبديل سازند، چون چنان كه معروف است، فساد امت ها

ص: 201

را نابود مى كند. وقتى رسول خدا صلى الله عليه و آله استقلال اقتصادى، فرهنگى، نظامى و دورى گزيدن و بريدن از شهوت ها و مبارزه با نفس اماره را تحقق بخشيد، مسلمانان مدينه روى پاى خود ايستادند و در لذت ها، سرگرمى ها، فريبايى ها و مفاسد، غرق نگشتند و بى هيچ نيازى به يهوديان و مشركان روى پاى خود ايستادند تا آن كه كيان شان استوار شد و اسلام در زمان رسول خدا صلى الله عليه و آله به آن مرحله از شكوفايى رسيد. قابل توجه است كه در روزگار پيامبر اسلام پنج كشور (به اصطلاح و بر اساس تقسيمات امروزى) يعنى كويت (كه بنا به نقل بعضى تاريخ ها محل سكونت برخى قبايل عربى بود) حجاز، بحرين، يمن شمالى و جنوبى زير بيرق اسلام بود.

بنابراين ما مسلمانان اگر خواهان استقلال از شرق و غرب باشيم، و به سوى اسلام باز گرديم و حكومت جهانى اسلام برخوردار از يك ميليارد مسلمان تأسيس كنيم، بايد به خودكفايى برسيم، به كالا، فرآورده، صنعت، دانش خود و به داشته هاى خود كه از زمين بيرون مى آيد، از قبيل: رستنى ها، معادن و جز آن بسنده كنيم، و در نتيجه از شرق و غرب بى نياز شده، به خودى خود همسنگ و رقيب غرب و شرق خواهيم شد. حال اگر در هر چيزى نيازمند شرق و غرب باشيم، بى ترديد گاه غرب و گاه شرق و گاه فرزند نامشروع آنان، يعنى صهيونيسم بر كشورهاى ما آقايى خواهند كرد.

اين پرسش پيش مى آيد كه تا كى بايد نيازمند آنان و به آنها وابسته باشيم؟ ما بعثى گرى، كمونيسم، دموكراسى غربى، نظام هاى شرقى و غربى را آزموديم، ولى جز زيان چيزى نديديم و اكنون فقط اسلام فرارويمان قرار دارد؛ اسلام حقيقى كه در قرآن و سنت پاك آمده است. نيز سيره رسول خدا صلى الله عليه و آله و اصحاب بزرگوار و اهل بيت پاك وى را پيش رو داريم. پس بايد در كنار فراگيرى [احكام] نماز، روزه، حج، راستى، امانت، آزادى و غير آن، درس خودكفايى نيز از آنان فرا گيريم. اگر چنين كنيم، به اذن خدا نهضت متحد اسلامى را به حكومت يك ميليارد مسلمان نزديك خواهيم ساخت و اين براى خداى متعال دشوار نيست.

ص: 202

مشكل سوم: فشار روانى است، چرا كه در آن صورت، تحريم كنندگان، عقب مانده، مرتجع، واپسگرا و وحشى اند كه مفهوم زندگى را درك نمى كنند. ما مى پرسيم: مفهوم عقب مانده و واپسگرا چيست؟ آيا اين گونه نيست كه هر صاحب ايده (مكتب و بدعت) يا استعمارگرى، كسانى را كه پيرو اصول يا استعمارگرى او نيستند، به عقب ماندگى، جمود، و واپسگرايى متهم مى كند؟ كمونيست ها معيار را كمونيسم مى دانند، لذا هركه كمونيست نباشد در نظرشان عقب افتاده است. سرمايه داران سرمايه دارى و نظام هاى غربى را معيار مى دانند و هركه را كه با آنان همسو نباشد عقب مانده و مرتجع مى نامند. بعثى ها، ملى گراها، دمكرات هاى غربى، اگزيستانسيالسيت ها و حتى صهيونيست ها يهوديانى را كه همراه آنان نيستند، يهودى نمى شمارند. فاسدان و مفسدان نيز افرادى را كه در انجام گناه و زشتى ها

همگامشان نيستند، عقب مانده و مرتجع مى شمارند. آيا از اين كه آنها ما مسلمانها را مرتجع بخوانند، بايد بترسيم؟ ما بايد عقب ماندگى، پيشرفت، ارتجاع و جمود را با ميزان فضايل انسانى، يعنى پاكى و نزاهت كه همانا برآوردن نيازهاى روحى و جسمى است، بسنجيم و اين به معناى نجات مستضعفان از چنگال فرصت طلبان و استعمارگران است.

آيا انسان هاى پيشرو و ترقى خواه، همانند كمونيست ها دست به كشتار هزاران انسان مى زنند؟ يا چونان امريكايى ها و اروپايى ها هزاران نفر را به زندان مى افكنند؟ ديگر اين كه آيا افراد ترقى خواه مانند بعثيان و جز آنان به قتل، غارت و هتك حرمت دست مى يازند؟ به راستى آيا اين پيشرفت است؟ و آيا ما بايد از اتهام اينان بترسيم؟ اگر از سوى اين افراد به ارتجاع، عقب ماندگى، واپسگرايى متهم نگردى بايد همراه ستمگران باشى. اگر پرونده كسى در دفتر جاسوسى بعثيان، ملى گراها و كمونيست ها سفيد باشد، يقينا سازش كار بوده، در برابر ستمگرى آنان سكوت كرده و از كارشان خشنود است. در مقابل اگر به اصطلاح آنان پرونده كسى سياه باشد، در آن صورت آن فرد، مجاهد حقيقى و از كسانى است كه خدايش دوست مى دارد، زيرا در راه خدا با آنان مى جنگد. بنابراين از اين كه ما را به جهت تحريم كالاهاى خارجى به ارتجاع، جمود، عقب ماندگى و عدم همراهى با قافله

ص: 204

استعمارى و استبدادى جهان شرق و غرب متهم كنند، بيمى نداريم.

مثال عربى مشهورى مى گويد: «حشر مع الناس عيد(1)؛ همراهى با مردم عيد است» اما اين سخن، باطل و عكس آن صحيح است، چنان كه در توصيف حضرت ابراهيم آمده است: «إِنَّ إِبْرَ هِيمَ كَانَ أُمَّةً قَانِتًا...»(2)؛ «راستى ابراهيم، پيشوايى مطيع خدا [و ]حق گراى بود».

مسلّم اين كه حضرت ابراهيم عليه السلام اين مثل را به كار نگرفت و هيچ كدام از موسى، عيسى و محمد صلى الله عليه و آله آن را نگفتند. اگر امام موسى بن جعفر عليه السلام پيرو اين نگرش بود زندانى نمى شد. اگر امام صادق عليه السلامو يا ديگر امامان آن را مى گفتند، مسموم نمى شدند. ديگر مصلحان كه آواره شدند، مورد هجوم قرار گرفتند، زندانى گشتند، شكنجه ديدند و كشته شدند، از آن جهت بود كه «همرنگى با جماعت» را نپذيرفتند. پس لازم است بدانيم كه تحريم كالاهاى شرقى و غربى و روى آوردن به كالاهايى كه در كشورهاى اسلامى نظير: ايران، مصر، عراق و غير آن ساخته مى شود، در آينده، آسايش ما و همه مسلمانان و مستضعفان غير مسلمان را فراهم مى كند. اكنون بيش از يك ميليارد گرسنه در جهان وجود دارد. راستى چه كسى بايد اينان را نجات دهد؟ رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «ما آمن بي من بات شبعان و جاره جائع(3)؛ آن كه با شكم سير سر به بالين نهد و همسايه اش گرسنه باشد، [به يقين] به من ايمان نياورده است».

اميرمؤمنان عليه السلامبه عنوان الگو و رهبر پس از رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «...و لعلّ بالحجاز أو اليمامة من لا طمع له في القرص و لا عهد له بالشبع أو ابيت مبطانا و حولي بطون غرثى، و أكباد حرى، أو أكون كما قال القائل:

و حسبك داءٌ أن تبيت ببطنة *** و حولك أكباد تحنّ إلى القد

أأقنع من نفسي بأن يقال: هذا أميرالمؤمنين، و لا اشاركهم في مكاره الدهر؟(4)؛ در حالى كه شايد

ص: 205

در حجاز يا يمامه بى نوايى باشد كه به يافتن قرص نانى اميد ندارد، و هرگز مزه سيرى را نچشيده باشد يا شب با شكم انباشته از غذا سر بر بالين نهم و در اطراف من شكم هايى گرسنه و جگرهاى سوزان باشد، يا چنان باشم كه شاعر مى گويد: "تو را اين درد و ننگ بس كه شب با شكم سير بخوابى و در اطراف تو گرسنگانى باشند كه پوستى را براى خوردن آرزو كنند". آيا به همين خشنود باشم كه مرا اميرمؤمنان گويند و با مردم در سختى هاى روزگارشان مشاركت نداشته باشم؟».

در تاريخ آمده كه روزى قصابى به اميرمؤمنان عليه السلام كه در آن روز رئيس بزرگ ترين حكومت جهان بود، گفت: «اى اميرمؤمنان، گوشت خوبى دارم. امام عليه السلام فرمود: براى خريدن گوشت پولى ندارم». روشن باشد قيمت گوشت كمتر از يك درهم بود، اما امام آن مبلغ ناچيز را نيز نداشت. چرا؟ امام واقعاً مالك يك درهم نبود؟ نه از بيت المال و نه از املاك شخصى و مزرعه هاى بسيارى كه كاشته بود؟ آرى. امام نمى توانست هم عدالت ورزد و هم گوشت بخورد، در حالى كه خليفه مسلمانان است و شايد مسلمانى باشد كه گوشت پيدا نكند و شايد غير مسلمانى نيز در كشورش به گوشت دسترسى نداشته باشد.

امام عليه السلام نه تنها براى مسلمان كه براى كفّار نيز دل مى سوزاند. چنان كه در داستان هجوم دشمن به شهر انبار و آزردن زنان مسيحى پيش آمد كه امام بسيار متأثر گشت و در سخنرانى خود فرمود: «و الاُخرى المعاهدة(1)؛ ...و يا [زن ]معاهده (در پيمان)». يعنى كسى كه با مسلمانان پيمان بسته بود و شايد مسيحى هم نبود، بلكه بت پرست بود. روشن باشد كه بت پرست ها تا روزگار امام عليه السلاموجود داشتند، چه اين كه وقتى تسليم دولت اسلامى شدند و به شروط معاهده عمل مى كردند، فشارى بر آنان وجود نداشت.

به هر حال امام عليه السلامدر نامه خود به مالك اشتر فرمود: «...الناس صنفان: إما أخ لك في الدين، أو نظير لك في الخلق...(2)؛ آنان (مردم) دو گروهند: يا همكيشان تو هستند، يا انسان هايى مانند تو».

همگونى در آفرينش شامل كافر و مشرك و آن كه اصلاً به خدا ايمان ندارد مى شود. در هر صورت اين مسأله اى فقهى است كه آن را در كتاب الفقه؛ الجهاد ذكر كرده ايم.

ص: 206

امام با محروم ساختن خود مى خواستند براى مسلمانان و غير مسلمانان رفاه و آسايش به وجود آورد و در اين كار هم موفق شدد. در تاريخ آمده است كه امام عليه السلام جمله اى به اين مضمون فرمود: «در روزگار من هر خانواده اى خانه، آب و نان داشت».

امروزه ثروتمندترين حكومتى چون امريكا نتوانسته چنين دستاوردى فراهم آورد. در روسيه اكثر مردم گرسنه هستند، گرچه رسانه هاى آنان، حاكميت آن سامان را «حكومت كارگران و كشاورزان» مى خواند. حال اگر ما بتوانيم خودمان را محروم سازيم مى توانيم محرومان را هم نجات بدهيم. در تاريخ آمده است كه در صدر اسلام، در جنگ نخست مسلمانان و ايرانيان، وقتى در آن واقعه مشهور، ايرانيان به مسلمانان حمله كردند و مسلمانان، ناگزير با آن ها وارد جنگ گشتند، ايرانيان از چگونگى پيشرفت مسلمانان كه حكومتى جديد و نوپا داشتند، در شگفت شدند. رستم فرخزاد فرمانده سپاه ايرانيان، افسران و بزرگان سپاهش را گرد آورد و در اين مورد با آنان به مشورت پرداخت و گفت: شگفتا، آيا فرشتگان در كنار اينان هستند؟ آنان باور نداشتند كه مسلمانان صاحب دين حقيقى هستند و فرشتگانى آنان را همراهى نمى كنند [، بلكه با قدرت ايمان مى جنگند] و از آن گذشته، فرشتگان جز در يك معجزه خارق عادت جنگ نمى كنند، زيرا خداوند اِبا دارد كه كارها جز از طريق علل و اسباب آن ها، انجام پذيرد... آيا جنيان در كنار آنان عليه دشمنانشان مى جنگيدند؟ نه اين و نه آن بود، آيا آنان افسون داشتند؟ شگفتا، آيا افسون

دولت زدا يا دولت آفرين است؟ چنين چيزى امكان ندارد.

رستم فرخزاد گفت: نيروى انسانى و اسلحه از آن ماست، افزون بر آن ما بيش از هزار سال سابقه جنگى داريم و اينان بيابان نشينانى هستند كه نه نيروى انسانى دارند، نه اسلحه، نه سازماندهى، بلكه زندگى بدوى دارند. حكومتشان نوپاست و بيش از بيست سال بر آن نمى گذرد. پس چطور با ما مى جنگند و بر ما و ديگران چيره مى شوند؟ در نهايت، رستم و يارانش بر آن شدند كه يكى از مسلمانان را بياورند و از او علت پيروزى شان را جويا شوند. مسلمانى را فرا خواندند و بر اساس نقل برخى از منابع تاريخى، يكى از مسلمانان

ص: 207

پراكنده شده در بيابان را ربوده، او را به خيمه پر ابهتى آوردند؛ همان ابهت و شكوه بلند آوازه ايرانى در آن روز. وقتى نگاه مسلمان ربوده شده به فرش هاى زيبا افتاد، آن را كنار زد و روى زمين نشست. حاضران از اين كار، در شگفت شدند. رستم به او گفت: ما پرسشى داشتيم و اكنون دو پرسش برايمان پيش آمده است كه نخست، پرسش دوم را پاسخ ده: چرا فرش را جمع كردى و روى زمين نشستى؟

مسلمان - كه محل شاهد هم همين سخن وى است - گفت: از آن روى اين كار را انجام دادم كه برادران من در بيابان روى خاك مى نشينند و من نخواستم جايگاهى برتر از آنان داشته باشم. وانگهى چطور من روى فرش بنشينم و اينان روى زمين بنشينند؟

وقتى مرد مسلمان رفت، آنان به همديگر نگريستند و گفتند: اين همان چيزى است كه از آن در هراسيم. افرادى چون اينان بر ما پيشى مى گيرند و چيزى نخواهد گذشت كه بر كشور ما چيره خواهند شد و چنين شد.

انسان مسلمان آن روز، خود را در نظر نمى گرفت و نمى گفت: خانه من، اسب من، اثاث من، باغ من، املاك من، دستاورد من، سهام من و امثال آن. بلكه همگى را در نظر مى گرفت و مى گفت: ما برادران، ما گروه و ما به عنوان امت بايد در خوردن، نوشيدن، پوشيدن و چيزهاى ديگر برابر باشيم. به همين جهت پيشرفت كردند. ما مسلمانان اگر خودمان را از كالاهاى رفاهى و تجملاتى بيگانگان محروم سازيم، خواه به صورت كلى، خواه چيزى دشوارتر جايگزين آن كنيم، در شمار كسانى قرار خواهيم گرفت كه خداوند آنان را در رسيدن به هدف موفق خواهد ساخت و اين امر براى خداى توانا دشوار نيست.

مسلمانان را براى برقرارى حكومت يك ميليارد مسلمان به حركت درآورد و در اين راستا تصميم بگيرد كه مسلمانان به خودكفايى برسند تا به شرق و غرب نياز نداشته باشند، بايد مسلمانان را به كنار گذاشتن كالا و خدمات بيگانگان فراخواند و كالاهاى بومى توليد شده در جهان اسلام را جايگزين كالاهاى وارداتى نمايند. همچنين نياز خود را به مواد غذايى وارداتى به سوى توليدات داخلى جهان اسلام از قبيل: گوشت و مشتقات آن، گندم، برنج، لبنيات، مربّاجات و شيرينى ها هدايت كنند.

به اين ترتيب توليد كالاهاى داخلى رشد يافته، واردات كالاهاى خارجى قطع مى گردد و سرانجام خودكفايى تحقق مى يابد به گونه اى كه فرد مسلمان آقاى خود مى گردد و دست نياز به شرق يا غرب و شمال يا جنوب را باز پس كشيده، در مسكن، خورد و خوراك، لباس و نيازهايش آنچه را كه در كشورهاى اسلامى ساخته مى شود به كار مى برد. قابل توجه است جهان اسلام يك كشور است و تمام مرزهاى جغرافيايى كه به آن جلوه قانونى داده اند، در برابر اين اراده در هم فرو خواهد ريخت و مسلمانان برترى پيدا مى كنند.

انسان نبايد نسبت به نيازهاى كوچك هم - اگرچه به يك تخم مرغ باشد - بى تفاوتى ورزد و بگويد كه چنين نيازى به كشور زيان نمى رساند يا به حال غربى ها سودى نخواهد داشت. در حديث آمده است: روزى پيامبر صلى الله عليه و آله نشسته بود، مسلمانى يك دينار آورد و گفت: اى رسول خدا، اين صدقه (زكات) ده دينار است. مسلمان ديگرى ده دينار آورد و گفت: اى رسول خدا، اين صدقه (زكات) صد دينار است. مسلمان سومى آمد و يكصد دينار آورد و گفت: اى رسول خدا، اين صدقه (زكات) هزار دينار است. چون از نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله رفتند، آن حضرت رو به ياران خود كرده، فرمود: همگى در پاداش برابرند زيرا هر يك از آنان يك دهم دارايى خود را بخشيده است(1).

از اين حديث چندين باب گشوده مى شود، بدين معنا نياز كوچك همچون نياز بزرگ است و هر كدام موجب تقويت شرق و غرب مى گردد و اگر ما مسلمانان نيازهاى خود را

ص: 209

از كشورهاى خود تأمين كنيم، اين اقدام سبب از بين رفتن سلطه شرق و غرب خواهد شد. بين اين كه انسان يك تخم مرغ كم قيمت از غرب يا شرق وارد كند يا خودرو گران قيمت تفاوتى نيست، چرا كه هر دو نياز و عامل وابستگى و ماهيت هر دو يكى است، درست مانند نوشيدن شراب است كه يك قطره و يك جام آن، حرام است. دادن يك درهم به فقير بر پايه توانايى از نظر اطاعت فرمان خدا همچون بخشيدن يك دينار بر پايه توانايى است و هر دو به يك اندازه پاداش دارد. كارها تنها بر پايه حجم و اندازه سنجيده نمى شود بلكه كيفيت نيز در اين سنجش مدخليت دارد و گاه كيفيت مهم تر از كميت است.

در حديث مشهورى آمده است: على، فاطمه، حسن، حسين عليهم السلام و خادمه آنها فضّه در سه روز پانزده قرص نان خود را بخشيدند، لذا سوره «هل اتى» درباره آنان نازل گشت، آن جا كه مى فرمايد: «وَ يُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَ يَتِيًما وَ أَسِيرًا * إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لاَ نُرِيدُ مِنكُمْ جَزَآءً وَ لاَ شُكُورًا * إِنَّا نَخَافُ مِن رَّبِّنَا يَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِيرًا»(1)؛ «و به [پاس] دوستى [خدا]، بينوا و يتيم و اسير را خوراك مى دهند. ما براى خشنودى خدا به شما مى خورانيم و پاداش و سپاس از شما نمى خواهيم. ما از پروردگارمان از روز عبوس سخت هراسناكيم».

خداى متعال پانزده قرص نان را نمى ستايد، چرا كه ممكن است كسى پنج هزار، پنجاه هزار يا پانصد هزار قرص نان انفاق كند، اما حضرتش، به آن دل هاى پاك مى نگرد كه در آن

شب ها، نان هايى را كه داشتند و تمام دارايى آنان بود، بخشيدند و لذا عمل آنان را ستود. از همين رو مى بينيم وقتى آنان فدك را در اختيار گرفتند و يا آن باغ هاى هفت گانه را (كه داستانش مشهور است) مالك گشتند يا وقتى اميرمؤمنان عليه السلام كشورهاى اسلامى را كه در آن روز بزرگ ترين كشور جهان بود، در اختيار داشت، همان روحيه اى را داشتند كه در زمان بخشيدن چند قرص نان داشتند. وقتى دل ها در فرمانبردارى و يا نافرمانى، دل هايى خالص باشد هيچ فرقى بين طاعت و معصيت بزرگ و كوچك نيست. آن كه در پى تحريم كالاهاى استعمارى بيگانگان است نبايد بر اين تصور و گفتار باشد كه يك تخم مرغ چه

ص: 210

اهميتى دارد؟ يا يك متر پارچه چه ارزشى دارد؟ و يا كالايى با قيمت اندك چه اهميتى دارد؟ نه، لازم است همه كالاهاى كوچك و بزرگ به طور كامل تحريم گردد، چه اين كه «قطره قطره جمع گردد وانگهى دريا شود». و چنان كه شاعر سروده است: «و معظم النار من مستصغر الشرر؛ از جرقه اى كه كوچك به نظر مى رسد، آتشى بزرگ به وجود آيد». گاه شعله كوچك كبريت، انبار بزرگى از چوب، كاغذ، نفت، فرش و امثال آن را به آتش مى كشد.

استعمارگران به همين روش كار مى كنند. آنان تنها به كميّت نمى نگرند، بلكه به كيفيت نيز توجه دارند. يكى از سياستمداران يكى از كشورهاى اسلامى مى گويد: دولت ما رئيس بانكى را از كارش عزل كرد و علت آن مشخص نبود. من نزد رئيس جمهور كه از دوستانم و مزدور استعمار بريتانيا بود رفتم و از علت بركنارى رئيس بانك پرسيدم. او گفت: موضوع محرمانه است، اما به تو مى گويم. سفير بريتانيا پيش من آمد و ناراحتى حكومتش را از اين كه اين فرد با مدرك دكتراى اقتصاد رئيس بانك مركزى باشد، اعلام كرد. از سفير پرسيدم: چرا حكومت شما از اين كار دلگير است؟ گفت: زيرا وى كتابى درباره بانكدارى بدون ربا نوشته است، چطور ممكن است بانكدارى بدون ربا باشد؟ به سفير انگليس گفتم: مشكلى نيست، هم اكنون به وزير اقتصاد دستور مى دهم كه او را عوض كند.

نيك تأمل كنيد. سفير بريتانيا ناراحتى دولتش را به جهت نگارش يك كتاب درباره بانكدارى بدون ربا به رئيس جمهور كشورى اسلامى - كه به طور طبيعى مزدور آنان بود - اعلام مى دارد. استعمار در كارهايش، چيزهاى كوچك را نيز از نظر دور نمى دارد. روشن است كه كوچك ها جمع مى گردند تا چون قطره ها چشمه و چشمه ها نهرهاى كوچك پديد آورند و نهرهاى كوچك به رودى بزرگ و رودهاى بزرگ به دريا تبديل شوند.

ما بايد از خداى متعال ياد بگيريم كه درياها را از قطره هاى كوچك فراهم آورد. جريان زندگى نيز بر همين منوال بوده و هست. سپاه بزرگى كه كشورگشايى مى كند از افراد فراهم مى آيد و انسان نيز از سلّول هاى زنده اى تشكيل مى شود كه هر يك از آن ها بدون چشم مسلح ديده نمى شوند. بر اين اساس ما در تحريم كالاهاى خارجى و در خودكفايى بايد

ص: 211

چيزهاى كوچك و جزئى را همچون چيزهاى بزرگ لحاظ كنيم. يعنى ما بايد كالاهاى خارجى، همچون: شير، گوشت، تخم مرغ، لوازم بهداشتى و ديگر امور كوچك را كم كم تحريم كنيم تا به تحريم كالاهاى بزرگى چون: هواپيما، ماشين، تراكتور، چاپخانه ها، كارگاه ها، قطار و امثال آن برسيم. اگر چنين كنيم، به معناى آن است كه بنيان ديگرى از بنيان هاى كلى نهضت اسلامى را برپا داشته ايم كه به خواست خدا حكومت يك ميليارد مسلمان را در پى خواهد داشت.

نيازمند كمك كنند، توليد كالاهاى داخلى رونق مى گيرد و به پيشرفت دست خواهد يافت.

5. هماهنگى. يعنى تشكيلاتى براى هماهنگ ساختن توليدكننده و مصرف كننده و صندوق هاى قرض الحسنه و تعاونى ها به وجود آيد، چون هماهنگى باعث مى شود كارها با سرعت لازم و به شكل مطلوب پيش برود.

6. تبليغات لازم براى اين كار در كتاب ها، مطبوعات، رسانه هاى ديدارى و شنيدارى و غير آن. تبليغ و بيان اين كه استعمار به علل گوناگون از جمله اقتصاد، وارد كشور مى شود، تأثير كارسازى در گردآمدن مردم گرد نهضت خواهد داشت. تبليغ موجب مى شود كه كارها طبق نقشه پيش برود، لذا با تحقق بخشيدن به اين امور مى توانيم در راه خودكفايى گام برداريم. اگر تاريخ پيامبر صلى الله عليه و آله و على بن ابى طالب را مرور كنيم خواهيم ديد كه آن دو بزرگوار در راه خودكفايى به تمام مسائل جزئى و كلى اهميت مى دادند و گاه كارهايى انجام مى دادند كه به نظر ما كوچك مى آيد. رسول خدا در حج، شخصا يك صد شتر را نحر و على عليه السلام را در آن شريك كرد. اين در حالى بود كه رسول اكرم آن روز، طبق تقسيمات جغرافيايى روزگار ما رئيس پنج كشور: حجاز، بحرين، كويت، يمن جنوبى و شمالى بود.

چرا پيامبر صلى الله عليه و آله چنين كارى كرد؟ با آن كه طبق بعضى از تاريخ ها صد و هشتاد هزار نفر همراه او به حج آمده بودند؟ رسول اكرم صلى الله عليه و آله مى خواست خودكفايى را به مسلمانان بياموزد و اين كه هر مسلمانى خود به كارهاى خويش بپردازد. «ابوالفتوح رازى» در تفسير خودش درباره ازدواج حضرت فاطمه عليهاالسلام و على عليه السلام مى نويسد: «وقتى قرار ازدواج گذاشته شد، يكى از ياران پيامبر صلى الله عليه و آله شترى اهدا كرد و ديگرى گاوى و بعضى ديگر گوسفندى پيشكش كردند و چارپايان بسيارى جمع شد. قبل از عروسى، شب هنگام، رسول خدا صلى الله عليه و آله به على عليه السلام فرمود: با هم در آماده كردن گوشت ها براى اطعام فرداى مسلمانان همكارى كنيم. على عليه السلام شتران و چهارپايان را ذبح و نحر نمود و پس از سلاخى، رسول خدا صلى الله عليه و آله تا صبح گوشت ها را قطعه قطعه كرد». اين امر بيانگر زيادى شتران، گوسفندان و گاوها بود كه همه را به مسلمانان خوراندند.

ص: 213

اين نقل، بر چه چيزى دلالت مى كند؟ ما مى دانيم كه شمار بسيارى از مسلمانان همراه پيامبر صلى الله عليه و آله بودند و آمادگى داشتند در هر كارى او را يارى كنند. در بعضى از تاريخ ها آمده است: افراد موجود در صفّه حدود چهارصد نفر بودند و اين ها همچون سربازان ذخيره پيامبر صلى الله عليه و آله در همه كارهاى حكومتى و دينى كه بر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شده و آن حضرت مأمور ابلاغ آن بود، عمل مى كردند. با اين حال، رسول خدا صلى الله عليه و آله و على عليه السلام با داشتن كارهاى زياد از اول شب تا صبح به ذبح، پوست كندن و قطعه قطعه كردن گوشت ها پرداختند. رسول خدا مى خواست به ما بياموزد كه بايد به آنچه در اختيار داريم بسنده كنيم و از نظر صنعت، كشاورزى، تجارت، عمران و غير آن خود را آماده كنيم كه كارهايمان را خود انجام دهيم.

از جمله داستان هاى معروف و طولانى كه بر كسى پوشيده نيست و در كتاب ها آمده و بر فراز منبرها بيان مى شود آن است كه رسول اكرم صلى الله عليه و آله خود و يارانش به ساختن مسجد و خانه هاى اطراف آن پرداختند. نيز در كتب حديث آمده است كه على عليه السلام يك صد هزار نخل كاشت و اگر بين هر دو نخل فاصله دو متر را در نظر بگيريم، معناى آن اين است كه على عليه السلام دويست كيلومتر مربع از زمين را زير كشت برد. روشن است كه دويست كيلومتر مربع از زمين چه مقدار در پيشرفت اقتصاد و بالابردن سطح كشاورزى نقش دارد و اگر فرض كنيم على عليه السلام روزى پنجاه نخل مى كاشت، مفهوم آن اين است كه دست كم على عليه السلام شش سال از دوره دورى از خلافت را به كشت نخل پرداخته است.

از اين مطلب روشن مى شود كه پيامبر صلى الله عليه و آله على عليه السلام و ديگر پيشوايان عليهم السلام مى خواستند خودكفايى رابه ما بياموزند تا نيازمند ديگران نباشيم؛ نه شرق و نه غرب و نه استعمارگران. اكنون موضوع مهمّ آن است كه با اقدام منفى، يعنى تحريم كالاهاى خارجى و از راه هاى مثبت، يعنى مسلح كردن خود به سلاحى كه موجب رشد كشاورزى، صنعت، تجارت، حيازت مباحات و عمران و غير آن مى شود، خودكفايى را محقق كنيم. لذا بر نهضت مردمىِ خواهان دستيابى به حكومت يك ميليارد مسلمان لازم است كه در درون خود خيزشى براى تشويق توليدكننده، مصرف كننده، صندوق هاى قرض الحسنه و امثال آن و نيز

ص: 214

براى آگاهى بخشيدن به توده ها درباره اين موضوع و سازمان دهى آن پديد آورد. قطعا چنين فرايندى بى نيازى ما را از شرق و غرب در پى خواهد داشت و چون از آنان بى نياز شويم بنيان استوارى ساخته ايم كه - به خواست خدا - در كنار ديگر امورى كه پيشتر گفتيم و يا در فصل هاى بعدى خواهيم گفت، به حكومت يك ميليارد مسلمان خواهيم رسيد و اين امر بر خداى توانا دشوار نيست.

هيتلر، ديكتاتور معروف بنا به خوى ديكتاتوران هميشه تاريخ كشور خودش و جهان را به فساد كشيد. در زمان جنگ جهانى دوم، يك بار در مجلس كشورش سخنانى داغ ايراد كرد كه يك و نيم ساعت طول كشيد. او نمايندگان مجلس و اعضاى حزب را مورد سرزنش قرار داد كه چرا كشور ما حتى كالاهايى پيش پا افتاده، همچون تيغ ريش تراشى را از خارج وارد مى كند؟ به گزارش روزنامه ها سراسر اين سخنرانى كه در آن، مجلس و اعضاى آن را مورد تاخت و تاز قرار مى داد، درباره چنين چيزى بود كه به نظر بيهوده مى آيد، و در واقع بى ارزش نبود. در اين كه هيتلر ديكتاتور و از موازين عقلى به دور بود ترديدى نيست، اما اين سخن او درست بود. در احاديث آمده است كه: «خذ الحكمة و لو من غير أهلها(1)؛ «حكمت را فرا گير هرچند از غير اهل آن باشد».

نيز فرموده اند: «الحكمة ضالة المؤمن، يأخذها حيث وجدها(2)؛ حكمت، گم شده مؤمن است، هرجا آن را بيابد فرا مى گيرد».

مى گويند كه از يكى از بزرگان پرسيدند: «ادب را از كه آموخته اى؟ گفت: از بى ادبان». اين نكته، تصريح دارد كه ايرادى ندارد انسان حكمت را از بى ادب بگيرد. در صورتى كه هيتلر به مسئولان كشور و اعضاى حزب و مجلس خود به خاطر آن كه تيغ ريش تراشى وارد مى كند، مى تازد، درباره كشورهاى اسلامى كه همه چيز را از سوزن گرفته تا هواپيما وارد مى كند چه بايد گفت و چه كرد؟ ما كشورهاى صنعتى را مشاهده مى كنيم كه انسان را در كره ماه پياده كرده اند، ولى ما تخم مرغ را نيز وارد مى كنيم. اين امر تنها و تنها بر فاصله بسيار بين ما و آنان دلالت دارد و اين كه ما از لحاظ اقتصادى استعمار شده ايم. پر واضح است كه استعمار اقتصادى، استعمار فرهنگى، سياسى و گاه حتى استعمار نظامى در پى دارد، چون استعمار ماهيتى تفكيك ناپذير دارد.

در هر حال بر ماست كه براى دستيابى به خودكفايى همه داشته ها و منابع خود، حتى

ص: 216

چيزهاى كوچك و نيز اوقات تفريح و فراغت خود را به كار گيريم. چندين سال پيش در گزارشى آمده بود كه: اسرائيليان در روز جشن درختكارى در بهار به بيرون شهرهاى خود - كه اشغال كرده اند - مى روند و همه از نخست وزير گرفته تا كودكى كه خوب و بد را باز مى شناسد، درختى مى كارند و وزارت كشاورزى پيش تر، زمين را آماده و به مقدار لازم نهال و درخت هاى كوچك آماده كشت مى كند. در آن گزارش آمده بود كه در يكى از سال ها در روز جشن درخت كارى يك ميليون درخت كاشته شد. آنان در ايام عيد و روزهاى استراحتشان نيز فرصت را بيهوده از دست نمى دهند.

انسانى كه مى خواهد در زندگى صنعتى، كشاورزى، ايمانى، اخلاقى و جز آن پيشرفت داشته باشد بايد از اوقات فراغت خود نيز استفاده كرده، آن را به بيهودگى سپرى نكند.

چندين سال پيش در مجله اى آمده بود كه كليسايى در يكى از كشورهاى غربى كه اعلام ورشكستگى كرده بود، به اين فكر افتاد كه به اقتصادش جان بخشد. از اين رو گروهى از كارگران را براى جمع آورى زباله استخدام كرد و در طول يك سال، اشياء دورريختنى را جمع آورى كرده، آن را فروختند و از اين راه بيش از سه ميليون دلار به دست آوردند.

وقتى از زباله بتوان چنين ثروتى را به دست آورد، به يقين ثروت حاصله از موارد ديگر بهتر و بيشتر خواهد بود. اگر ما بتوانيم فرصت هاى زمانى، مادى، توان كوچك و بزرگ بشرى و غيربشرى، رفاهى و غيررفاهى خود را به كار گيريم، بى ترديد به پيشرفت و خودكفايى دست خواهيم يافت.

به ياد دارم چهل سال پيش كه در عراق بودم و هنوز حكومت اسرائيلى غاصب به وجود نيامده بود، بعضى از يهوديان در عراق زندگى مى كردند. آنان در روزهاى پنج شنبه به كوچه ها و خيابان ها مى آمدند و هر چيز بى ارزش، شكسته و پاره حتى حصيرهاى پاره و ظروف شكسته را - البته با قيمت اندك - مى خريدند. پرسيدم كه با اين ضايعات چه مى كنند؟ گفتند: آن ها را در كارگاه هايشان بازيافت كرده، با آنها ابزار جديد مى سازند. آنان استخوان ها را هم مى خريدند، چرا كه در فرآورى شكر و قند و در كارهاى ديگر، كاربرد

ص: 217

داشت. در هر صورت، ما بايد همه فرصت ها ،توان ها، امكانات و كارهاى كوچك و بزرگمان را براى پيشرفت و نيل به خودكفايى بكار گيريم.

در حديثى آمده است: «رسول خدا صلى الله عليه و آله روزى خرما مى خورد، با دست راست خرما را بر مى داشت، وقتى مى خورد هسته هاى آن را در دست چپ خود جمع مى كرد. حاضران از كار رسول خدا تعجب مى نمودند كه چرا هسته ها را نگه مى دارد؟ در همان حال پيامبر بره اى ديد كه از آن جا مى گذشت. حضرت با اشاره بره را نزد خود خواند و حيوان نزديك آمد. رسول خدا صلى الله عليه و آلهدستش را نزديك دهان بره برد و حيوان، مشغول خوردن هسته هاى درون دست پيامبر شد». رسول خدا صلى الله عليه و آله مى توانست هسته ها را دور اندازد يا آن ها را بر روى زمين بگذارد، اما با اين كار از سويى نظافت را رعايت كرد و از ديگر سو عدم اسراف

حتى در مثل هسته خرما را لحاظ داشت.

حال اگر خواهان پيشرفت باشيم، بايد از تمام اوقات، فرصت ها و حتى تعطيلات و زمان استراحت مان بهره جوييم و از كارها حتى كارهاى كوچك، براى نيل به پيشرفت اقتصادى و خودكفايى در تمام شؤون زندگى غافل نشويم. از خدا مى خواهيم كه به ما توفيق بدهد كه او توفيق دهنده يارى گر است.

زادن و تربيت فرزند آفريده شده است.

وانگهى ازدواج اولاً بايد در نهايت سادگى باشد، چه اين كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده: «خير نساء امتي... أقلّهن مهرا(1)؛ بهترين زنان امتم كسانى هستند كه مهريه شان اندك باشد».

بنابراين مهريه هر قدر كمتر باشد پر بركت تر است. پيش تر نيز گفتيم كه از بعضى از احاديث به دست مى آيد كه مهريه تمام همسران رسول خدا و نيز مهر حضرت زهرا عليهاالسلام معادل هجده مثقال نقره بوده است. همچنين جهيزيه نيز بايد ساده باشد و هيچ ضرورتى براى تجملات و خريد كالاهاى خارجى و انبار كردن آن در خانه ها نيست. چنان كه داشتن خانه مستقل براى عروس و داماد ضرورى به نظر نمى رسد، بلكه مى توانند در خانه پدر داماد زندگى كنند، چنان كه ما چنين مى كرديم و پدرانمان نيز اين گونه عمل كردند و ازدواج ساده بود و به طور طبيعى ازدواج ساده، آسان است.

جهيزيه نيز بايد از توليدات كشور بزرگ و يكپارچه اسلامى باشد. كالاهايى همچون يخچال، ماشين لباسشويى، تلويزيون و وسايل خارجى تماما تجملاتى هستند كه چندان ضرورتى ندارند. كسانى كه دنبال چنين تجملاتى هستند، همواره اسير سنت، عادت هاى وارداتى و اسير عرف منحرف هستند. از اين رو اينان نمى توانند پيشرفت كنند و اسلام را پيش ببرند و حكومت يك ميليارد مسلمان را برپا دارند. پس، مقوله ازدواج بايد خودكفا و تا حدّ ممكن ساده باشد. پدرم رحمه الله نقل مى كند كه سيّد عبدالهادى شيرازى - كه بعدها بزرگ ترين مرجع تقليد مسلمانان گشت - وقتى ازدواج كرد، تنها تفاوتى كه بين شب قبل از ازدواج و شب ازدواج او به چشم مى خورد، اين بود كه براى عروس لباس جديد و فرش جديدى تهيّه شد و عروس (كه عمه ام بود) از اتاقش به اتاق سيّد عبدالهادى منتقل شد و هر دو خوشبخت زيستند و مدارج كمال را طى كردند.

بنابراين، ساده زيستى نوعى خودكفايى و يكى از ابعاد آن است. و بعد ديگر خودكفايى در زمينه دارو است. در كشورهاى اسلامى انباشتِ داروهاى گوناگونِ گياهى، علفى، مواد

ص: 219

معدنى، حيوانى و غير آن وجود دارد. با اين حال چرا ما نيازمند واردات انواع دارو از كشورهاى متعدد اجنبى (غير مسلمان) هستيم. ما بايد به داروهاى گياهى ساده بسنده كنيم؛ همان داروهاى سابقى كه از اول اسلام تا حدود يك قرن قبل آن ها را تجربه كرده ايم و به خواست خدا، از آن داروها شفاى كامل ديده ايم. به عنوان مثال تنها در ايران بيش از سه هزار نوع داروى گياهى وجود دارد. در مصر، پاكستان، افغانستان، سوريه، عراق و غير آن نيز داروهاى گياهى بسيارى در دسترس است و ما مى توانيم از آن ها بهره مند شويم.

طب اسلامى - كه آميزه اى از طب يونانى، ايرانى، هندى، چينى كه دانش اسلامى نيز بدان افزوده شده است - غنى گشته است. منظورم نيست كه ما پيشرفت علوم را رها كنيم، بلكه بدان معناست كه تا وقتى در پى بازگرداندن استقلال كشورمان و رهايى يك ميليارد مسلمان هستيم، بايد به حداقل هر چيزى بسنده كنيم و اگر نيازمند داروهاى بيگانگان گشتيم بايد به همان مقدار ضرورت بسنده كنيم، همچون ضرورت خوردن مردار، گوشت خوك و شراب و اگر به داروى خارجى نياز پيدا نكنيم بايد به داروهايى كه در كشورمان يافت مى شود، البته زير نظر پزشكان مسلمان بسنده كنيم.

اين نيز يكى از ابعاد زندگى است كه مى توانيم از اين رهگذر، واردات فراوان مان از شرق و غرب را قطع نموده، از اسارت آن ها رها شويم. در ديگر ابعاد اجتماعى، اقتصادى، سياسى، پرورشى، عمرانى و جز آن، بايد به داشته هاى خود بسنده كنيم و احتياجات مان به ديگران را به حداقل رسانده، در حد دشوارترين مرتبه ضرورت كاهش دهيم و بدين شيوه از ملتى مصرف كننده به توليدكننده مبدل شويم. بدين ترتيب زمينه خودكفايى فراهم آمده، سرانجام بدان خواهيم رسيد. در حديثى ديدم كه يكى از فرمانروايان عباسى (آنها را خليفه نمى نامم، چون آنان خليفه پيامبر صلى الله عليه و آلهنبودند و نيز از راه مشورت با مسلمانان به حكومت نرسيدند تا آنان را خليفه بر مسلمانان بخوانيم) در سامرا مى خواست امام هادى عليه السلام را

بترساند، لذا به سپاهش فرمان داد تا هر كدام توبره اى (كيسه اى كه در آن علوفه ريخته به گردن چارپا مى آويزند تا به راحتى علف بخورد) از خاك را در جايى بريزند. حسب الامر،

ص: 220

هر يك از آنان توبره اى خاك آورد و در جايى ريخت. از آن خاك ها تپه اى بسيار بزرگ پديد آمد كه از هزار و دويست سال قبل تا كنون در نزديكى «ملويه» (مناره متوكل كه پله آن از بيرون است و گرد مناره مى چرخد) همچنان باقى است. مردم سامرا هنوز هم آن تپه بزرگ را «تل العليج» (تپّه توبره) مى خوانند.

غرض از اين بيان اين است كه يك توبره گرچه به تنهايى نمى تواند تپه اى خاك درست كند، اما وقتى توبره هاى خاك جمع گشت، چنان چيزى به وجود مى آورد. اين مطلب صورت واقعى جمع شدن چيزهاى اندك است كه به مرور زمان تبديل به چيزهاى بزرگ مى شود، به گونه اى كه گذشت هزار سال نيز بر آن تأثير نمى گذارد.

در تاريخ آمده است: روزى رسول خدا صلى الله عليه و آله با ياران خود از صحرايى خشك و بى آب و علف و خار و خاشاك، مى گذشتند. به ياران دستور داد كه هيزم جمع كنند. گفتند: اى رسول خدا، در اين صحرا هيزمى يافت نمى شود. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: برويد و هرچه يافتيد جمع كنيد. آنان رفتند و پس از جستجو مقدار زيادى هيزم جمع كردند. رسول خدا به آنها فرمود: از شما خواستم هيزم بياوريد تا بدانيد كه گناهان شما نيز چنين جمع مى شوند(1).

اين سخن بدين معناست كه نبايد گناهان كوچك را خرد و ناچيز انگاشت، زيرا گناهان كوچك جمع شده، به كوهى از گناه بدل مى شوند و لذا پيامبر صلى الله عليه و آله آنان را به اين كار فرمان داد تا مثالى محسوس و ملموس باشد.

مى بينيم اگر توبره هاى كوچكِ خاك و قطعه هاى ريز خس و خاشاك جمع شود، پشته هايى بزرگ از خاك و هيزم فراهم مى آيد و قطره هاى باران به رود و دريا تبديل مى گردد. بنابراين در مقوله خودكفايى بايد آن را در تمام ابعاد زندگى مان توسعه دهيم كه از پيش از تولد تا پس از فوت مان را در بر گيرد و تنها به يك بُعد آن بسنده نكنيم. بايد در ازدواج، درمان و امثال آن از تشريفات بگذريم. در كشاورزى اگر نمى توانيم از تراكتورهاى ساخت داخلى بهره مند شويم، بايد به همان روش هاى ابتدايى در كشاورزى

ص: 221

بازگرديم و به اين وسيله از ديگران بى نياز شويم. در خصوص خانه، پوشاك، زيرانداز و ديگر وسايل زندگى، نيازى به تشريفات و تجملات نيست. مثلا براى سفر و حمل و نقل به واردات ماشين هاى خارجى نيازى نداريم و بايد بر پايه خودكفايى عمل كنيم.

زنان ما بايد ريسندگى كنند و خودشان پارچه ببافند و در صورت امكان در خانه ها به فرش بافى بپردازند و اگر براى كودكان دشوار نباشد آنها را نيز به اين كار بگمارند. همچنين مى توانيم در خانه هايمان مرغ پرورش دهيم. مثلاً روستايى كه هزار خانوار دارد، اگر در هر خانه اى يك گوسفند باشد، اين گوسفندها مى زايند و از پشم آن ها مى توان بهره گرفت و شير مى دهند و از شيرشان فرآورده هاى لبنى به دست مى آيد. در چنين روستاى كوچكى به مقدار زيادى گوشت، پيه، پوست، لباس هاى تهيه شده از پشم و غير آن به دست خواهد آمد، بنابراين اگر تصميم به خودكفايى گرفتيم بايد آن را به تمام بخش هاى زندگى تسرى دهيم. اگر چنين كرديم و خدا ياريمان كرد و آن گاه راستى در گفتار شب بيدارى، توكل بر خدا در پيش گرفته، متحد شويم و در صفى استوار و يك پارچه قرار گرفتيم و به وحدت كلمه دست يافتيم، آن روز از سوى خداوند گشايشى حاصل خواهد شد و حكومت يك ميليارد مسلمان را به ما ارزانى خواهد داشت و اين امر، بر خداى منان دشوار نيست.

اسلامى است برود، نه آن كه به كشورهاى بيگانه سفر كند، چه اين كه چنين رويكردى اقتصاد بيگانگان را رونق بخشيده، به همان نسبت، اقتصاد اسلامى را نابود مى كند.

همچنين عمليات بانكى، مانند سپرده گذارى، حواله كردن پول، صادرات و واردات، كارهاى ضمانتى و جز آن، در بانك اسلامى كه پيوندى تنگاتنگ با اقتصاد اسلامى داشته و با اقتصاد خارجى بيگانه است، صورت گيرد و از داد و ستد با بانك هاى ربوى كه قوانين غربى بر آن ها حاكم است، دورى گزيد. روشن باشد كه بانك هاى ربوى همگى در مسير اقتصاد جهانى شرق و غرب حركت مى كنند، اما عمليات بانك هاى مستقل وطن اسلامى به طور طبيعى به نفع خود مسلمانان است.

همچنين در امور پزشكى و درمانى به كشورهاى اسلامى برويم و نيازى براى رفتن به لندن، نيويورك، اسپانيا، يوگسلاوى و امثال آن نيست زيرا علم پزشكى ما در سطح مقبولى است. حال اگر - فرضا - گفته شود كه پزشكى كشورهاى اسلامى در سطح ديگر كشورها نيست، آيا بايد اقتصاد و وطنمان را رها كنيم و از خود ببريم و به كشورهاى بيگانه برويم و به آنان اعتبار و پول بدهيم و استعمار و استثمار و امثال آن را به كشورمان وارد كنيم؟

مسلّما بايد اقتصاد بومى و داخلى را براى كارگران كشورمان و كمپانى هاى اسلامى تقويت كنيم. بنابراين، اگر در صدد ساخت فرودگاه، ايستگاه قطار، واگن قطار يا برپايى كارگاهى و امثال آن ها هستيم و به متخصصان نياز داشته باشيم، نياز خود را از كشورهاى اسلامى تأمين كنيم، نه آن كه مشاوران و متخصصان از كشورهاى غير وارد كنيم و يا شركت هاى استعمارى را براى پروژه هاى خود به كار گيريم، زيرا همه اين ها، استعمار، استثمار، نابودى اقتصاد ملى و تقويت اقتصاد بيگانگان را در پى خواهد داشت.

در مورد طرح هاى بى شمار ديگر نيز بايد همين گونه عمل كرد. گاهى گفته مى شود كه پاره اى از كارهاى بيگانگان بهتر از آن چيزى است كه در كشور ماست. بر فرض قبول چنين چيزى، مى گوييم: اگر فزرند كسى زيبا نبود، اما فرزند همسايه اش زيبا بود، آيا حاضر است فرزند نازيباى خود را با فرزند زيباى همسايه عوض كند؟ هرگز، چرا كه او با

ص: 223

فرزندش زندگى خوشى داشته، وى را دوست مى دارد. وانگهى بايد تمام جوانب امور را در نظر گرفت. حال اين پرسش مطرح است كه آيا رفتن به كشورهاى بيگانه، يا سپردن اقتصاد، تبليغات و ديگر توان هايمان به آنان بهتر است يا تأمين بهداشت، ساختن فرودگاه، ايستگاه قطار و امثال آن هرچند در سطحى پايين تر از سوى خودمان؟

بنابراين، بايد امور را به صورت كلى در نظر بگيريم، نه آن كه فقط پاره اى از كارها را لحاظ داريم. به ديگر بيان، آيا اين بهتر است كه اسرائيل در سرزمين اسلامى مان بماند و فرزندانمان را بكشد، دخترانمان را تصاحب كند، حريم عفاف مان را درهم شكند و كرامت سرزمين هاى اسلامى را لگدمال كند؟ يا با تحمل پاره اى مشكلات، آزاد و بر فراز و برخوردار از استقلال زندگى كنيم؟ وقتى اين مطلب و آن امور جزئى را در نظر بگيريم، در خواهيم يافت كه بايد شرق و غرب را تحريم كنيم تا غرب، فلسطين را و شرق، افغانستان را و ساير استعمارگران، ديگر كشورهاى تحت سلطه را در برابر امور جزئى و اندك مورد سوء استفاده قرار ندهند. بايد توجه داشت كه قاعده «اهم و مهم» قاعده اى عقلانى است كه بايد از آن پيروى كنيم.

بعضى از اساتيد بزرگ مان نقل مى كنند كه شيخ محمد تقى شيرازى رحمه الله، پيشواى انقلابى كه عراق را على رغم كمى توان و تعداد نفوسش از دست بريتانيا با همه توان و فزونى نيروهايش خارج كرد و آن را استقلال بخشيد، سوار ماشين شدن را حرام كرده بود و مى گفت: ماشين سوار شدن شما به واردات توليدات انگلستان به عراق مى انجامد.

مفهوم اين سخن، عدم تقويت بنيه اقتصادى بريتانياست، حال آن كه آنان با ما مى جنگيدند، خونمان را مى ريختند، حريم خانواده مان را مورد تعرض و كشورمان را مورد تجاوز قرار داده و مى دهند. به همين جهت در روزگار شيخ محمد تقى شيرازى افراد متدين سوار ماشين نمى شدند و تنها مزدوران استعمار و پيروان هواى نفس و آنان كه تحت تأثير تبليغات استعمارى قرار داشتند سوار ماشين مى شدند.

داستان تحريم تنباكو از سوى پيشواى احياگر سيد محمد حسن شيرازى، با هويت

ص: 224

استعمارستيزى اش، مشهور است. وى مى فرمود: اگر تنباكو مصرف كنيد، موجب تقويت استعمار در ايران مى گردد. بنابراين، تنباكو را تحريم كنيد تا استعمارگران از ايران رانده شوند. توده هاى ايرانى فراخوان او را پذيرفتند و تنباكو را تحريم كردند، آن سان كه به شدت ناياب گشت. در تاريخ آمده است كه مدت شش ماه واحدهاى تجارى در اصفهان، شيراز، تبريز، تهران و ديگر شهرها بسته شد. و در واقع، مردم شش ماه در حال اعتصاب، تظاهرات و امثال آن بودند تا سرانجام توانستند استعمار بريتانيا را از ايران رانده، استقلال ايران را به آن باز گردانند. بايد توجه داشت كه انگلستان مى خواست از راه تجارت بر ايران مسلط شود چنان كه از همين راه و تحت عنوان «كمپانى هند شرقى» بر هند چيره گشتند و از راه «كمپانى بصره - بريتانيا» كه در بصره گشوده بودند، مى خواستند بر عراق نيز چيره شوند، چه اين كه تجارت، بهانه و راه نفوذ آنان در كشورها بود.

از اين قبيل ماجراها بسيار است، از جمله اين كه وقتى استعمارگران، پهلوى اول را - كه ارمنى و از مردم گرجستان روسيه امروزى و به دروغ اظهار اسلام مى كرد - به ايران آوردند. علما هر چيزى را كه در ارتباط با او بود تحريم كردند. يكى از علماى بزرگ تبريز به نام آية اللّه شيخ صادق رحمه الله، صاحب كتاب «المشتق» و آثارى جز آن، كه در آن روز از مراجع تقليد و رئيس حوزه علميه و رهبر مسلمانان در منطقه آذربايجان بود، در اين تحريم چنان پيش رفت كه رفتن به حج را براى افراد مستطيع حرام كرد و دليل آن را چنين بيان كرد كه رفتن به حج، يعنى اين كه پهلوى از طريق ويزا و گذرنامه، سيطره خودش را بر ملت تثبيت خواهد كرد و لذا براى فرد مسلمان جايز نيست كه بر دست و پاى خود قيد و بند بزند، چون خداى متعال قيد و بندهاى گران را از مسلمانان برداشته است، آن جا كه مى فرمايد: «...وَ يَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالأَْغْلَلَ الَّتِى كَانَتْ عَلَيْهِمْ...»(1)؛ «و از [دوش] آنان، قيد و بندهايى كه بر ايشان بوده است بر مى دارد».

استعمارگران در آن روز كوشيدند تا از طريق گذرنامه، شناسنامه، كارت شناسايى و

ص: 225

امثال آن، سلطه پهلوى را بر ايران كامل و استوار كنند. از اين رو شيخ صادق آقا تبريزى رحمه الله ارتباط مسلمانان با استعمار بريتانيا و سلطه پهلوى را هرچند محدود به سفر حج باشد حرام كرد. وى موضوع را از باب اهم و مهم لحاظ كرده بود زيرا رفتن به حج مهمّ و واجب است، اما تقويت استعمار و مزدوران آنان در كشورهاى اسلامى شديدترين حرام هاست و لذا اين حرام، آن واجب، يعنى حج را ساقط مى كند، چنان كه در مسائل اهم و مهم نزد فقيهان اسلام معروف است. علماى آزاده و نيك كردار كه ديدى دورانديش داشتند، تا اين حدّ تقويت استعمار اقتصادى، سياسى، اجتماعى، قانونى و غير آن را حرام مى كردند.

نقل شده كه در پايتخت يكى از كشورهاى اسلامى جمعيت ناچيزى ارمنى زندگى مى كردند كه به كارهاى تجارى گوناگون مى پرداختند، اما كالاهاى خودشان را از ديگران نمى خريدند. اين ارمنى ها در آن كشور پراكنده بودند و شمارشان يك درصد جمعيت آن شهر بود و هرگاه نيازى داشتند 20 - 30 كيلومتر طى كرده، به مغازه هاى دوستانشان مى رفتند، ولى از مسلمانان كه در همسايگى شان بودند خريد نمى كردند. وقتى از آنان در اين مورد پرسيدند، در پاسخ گفتند: درست است كه پيمودن اين مسير طولانى هزينه هايى را بر ما تحميل مى كند، اما تقويت اقتصادى خودمان مهم تر است.

نبايد غافل بود كه اين منطق و اين فلسفه كه عامل تقويت اقتصاد ملّى مى گردد، تضمين كننده تحقق خودكفايى در تمام عرصه ها است. از خداى متعال مسألت داريم ما را به اين كار موفق بدارد كه توفيق و تأييد از اوست و همو يارى رسان است.

بيوه زن، زندانى، تبعيدى، سركوب شده و جز اينان پيدا مى شوند. لذا بايد براى اين امور كميته ها، جمعيت ها و هيئت هايى تشكيل شود. مثلاً تشكيل هيئت پزشكان براى درمان رايگان بازماندگان شهدا، زندانيان و دست اندركاران نهضت، به قصد قربت و براى تسهيل كار آنان. تأسيس انجمن وكلا براى دفاع رايگان از ستمديدگان، سركوب شدگان، زندانيان و تبعيديان. تشكيل گروهى براى خدمت به بيوه زنان، يتيمان، از كارافتادگان، فراهم آوردن امكان ازدواج افراد مجرد و بيوه زنان. و ايجاد مدرسه هايى براى يتيمان وابسته به نهضت فراگير، كسانى كه پدرانشان، برادرانشان و يا شوهرانشان مرده اند يا شهيد شده اند يا در زندانند. اين امور نهضت را تقويت مى كند و دست اندركاران را اطمينان مى بخشد كه به هنگام گرفتارى كسانى هستند كه پشت سر، كارهايشان را انجام مى دهند.

همچنين كانونى براى اشتغال بيكاران تشكيل گردد، چون در بسيارى موارد مبارزان، از كار، مسؤوليت و از شغل بركنار مى شوند و افرادى هستند كه از ترس بيكارى و رويارويى با مشكلات، فعاليت سياسى را سخت مى شمارند و در اين صورت فرد بيكار خود را بر سر دو راهى رها كردن زندگى و پرداختن به حركت و نهضت اسلامى يا ترك جنبش و رفتن دنبال كار، تدريس و امثال آن مى بيند. بنابراين، وجود جمعيت يا اتحاديه اى براى به كارگيرى افراد بيكار و پشتيبانى از آنان، فرد ياد شده را به حركت در مسير با همه مشكلات اش، تشويق مى كند، زيرا مطمئن است كه اگر كارش را از دست دهد، پشت سر، فرد يا تشكلى وجود دارد كه او را به كار بگمارد.

همچنين اتحاديه اى براى بازنشستگان و افرادى كه كار پيدا نمى كنند يا كهنسالانى كه نمى توانند كار كنند و پس اندازى ندارند تا با آن، زندگى خود و اطرافيانشان را بچرخانند، وجود داشته باشد. يادآورى مى شود كه در بين اديان پيشين الهى، اتحاديه وجود داشته كه چيز خوبى است. به عنوان مثال در آيه قرآن آمده است: «وَ بَعَثْنَا مِنْهُمُ اثْنَىْ عَشَرَ نَقِيبًا...»(1)؛ «و از آنان دوازده سركرده برانگيختيم».

ص: 227

در اسلام هزار سال قبل يا بيشتر، نقابه يا اتحاديه «علويّان» و «طالبيان» وجود داشت و شريف ناصر و سيد مرتضى رحمه اللهدر زمان خود سرپرست و رئيس علويان و طالبيان بودند كه آنان را جمع مى كردند، گريختگانشان را به خانه و كاشانه باز مى گرداندند، نيازهايشان را بر مى آوردند و منحرفانشان را تأديب مى كردند. پس از آن، بزرگانِ فرزندان سيد ابن طاووس - كه رضوان خدا بر همگى شان باد - عهده دار امر نقابت بودند، حتى در سخت ترين زمانى كه كشورهاى اسلامى گرفتار بودند مانند دوران يورش مغولان. سيد ابن طاووس از اين رو به بغداد رفت و چندين سال نقابت علويان را در اين دوران پذيرفت و با مشكلات زيادى در اين راه مواجه شد، از جمله موضوع غربت بود، زيرا وى در حلّه مى زيست و حال در بغداد به دشوارى، روزگار مى گذراند و با حاكمان ضد اسلامى برخورد داشت.

در تاريخ رسول خدا صلى الله عليه و آله و احوالات على صلى الله عليه و آله و ائمه اطهار عليهم السلام مى بينيم كه آنان نيز به اين كارها مى پرداختند. ما اگر بخواهيم خودكفا شويم بايد نهضت اسلامى همه اين كارها را انجام دهد تا بتواند پيشرفت نمايد. در روايتى آمده است: «روزى شخص بيكارى پيش رسول خدا صلى الله عليه و آله آمد و پيامبر صلى الله عليه و آله به او دو درهم داد. وى با آن پول، ريسمانى و تبرى خريد و به صحرا رفت و هيزم جمع كرد و به مدينه منوره برگشت و هيزم را فروخت و بدين ترتيب به لطف و عنايت خداى سبحان روزى خود را به دست مى آورد. او چندين روز پى در پى همين كار را انجام داد تا كاسبى محترم شد. رسول خدا صلى الله عليه و آله چنين افراد را گرد خود فراهم آورده، آنان را به سوى مصلحت دين و دنياشان پيش مى برد.

همچنين آن حضرت تأكيد فراوانى بر ازدواج دختران بزرگسال و بيوه گان مى كرد، تا آن جا كه در تاريخ آمده است كه همه صحابگان زن ازدواج كردند، بدين معنا كه زن و مرد در مسجد رسول خدا جمع مى شدند و به هنگام نماز، زنان پشت سر مردان مى ايستادند، سپس همه مى نشستند و به موعظه رسول خدا صلى الله عليه و آله گوش مى دادند. روزى زنى برخاست و گفت: اى رسول خدا من زنى بى شوهرم و مى خواهم ازدواج كنم. رسول خدا صلى الله عليه و آله رو به اصحاب خود كرد و فرمود: چه كسى با اين زن ازدواج مى كند؟ فردى برخاست و گفت:

ص: 228

من، اى رسول خدا. حضرت پرسيد: چه چيز براى مهريه دارى؟ گفت: مالك چيزى نيستم. رسول خدا صلى الله عليه و آله پرسيد: آيا سوره هايى از قرآن مى دانى؟ گفت: آرى اى رسول خدا. حضرت فرمود: اين زن را به همسرى تو در آوردم و مهر او را آموختن سوره اى از قرآن به وى قرار دادم و هر دو پذيرفتند و پيوند زناشويى ميان آنان برقرار شد.

بدين ترتيب رسول خدا صلى الله عليه و آله ياران خود را گرد مى آورد، نيازهايشان را برآورده مى كرد، امورشان را سامان مى داد و مصلحت دنيا و آخرتشان را به ايشان مى نماياند. لذا ملت ها گرد حضرتش جمع شدند و زير بيرق اسلام درآمدند و تا به امروز مى بينيم كه مردم به دليل سجاياى والاى اخلاقى و خدمات ارزشمند، وى را دوست مى دارند.

رسول خدا صلى الله عليه و آله نسبت به يتيمان مى فرمود: «خير بيوتكم بيت فيه يتيم يحسن إليه، و شر بيوتكم بيت يُساء إليه(1)؛ بهترين خانه هاى شما خانه اى است كه يتيمى در آن باشد و مورد محبت و احسان قرار گيرد و بدترين خانه هاى شما آن است كه در حق يتيم بدرفتارى شود».

چنان كه از بعضى احاديث بر مى آيد همواره در خانه پيامبر صلى الله عليه و آله يتيمى وجود داشت و زمانى كه يتيمى در خانه رسول خدا درگذشت، مسلمانان حضرت را بسيار اندوهگين و دلشكسته ديدند. لذا به ايشان گفتند: اى رسول خدا، يتيم بسيار است و يتيمى ديگر برايت مى آوريم. رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: آرى، اما در خدمت به اين يتيم پاداش بزرگى بود زيرا او بداخلاق بود و مرا مى آزرد. (يعنى در آن جا يتيم ديگرى با اين اوصاف نمى شناخت).

اميرمؤمنان عليه السلام نيز نسبت به شؤون گوناگون چنين بود. در تاريخ آمده است: روزى ايشان وارد خانه يتيمى شد و چون در يتيم نگريست، گريست و اين دو بيت را خواند:

ما إن تأوّهت من شيء رزئت به *** كما تأوّهت للأطفال في الصغر

قد مات والدهم من كان يكفلهم *** في النائبات و في الأسفار و الحضر(2)

«در هيچ مصيبت و اندوهى آن سان آه نكشيدم؛ كه بر يتيمان خردسال اندوهگنانه آه كشيدم. پدرشان در گذشته، همو كه در گرفتارى ها و در سفر و حضر آنها را كفالت و اداره مى كرد».

ص: 229

حال سخن اين است كه وقتى نهضت خود پراكندگى، بيماران، از كارافتادگان، پيرمردان و پيرزنان، بيوه زنان و دختران مجرد، ستمديدگان، آوارگان و زندانيان خود را به اجتماع مبدل كند، محل اميد و وفا خواهد شد و مردم گرد آن جمع خواهند گشت و در نتيجه، رشد كمى و كيفى آن را به همراه خواهد داشت. در حديثى آمده است: «دو نفر به حج رفتند و يكى از آن دو در مدينه منوره بيمار شد. رفيقش كه همدمش بود، روزى خواست به زيارت رسول خدا صلى الله عليه و آله برود، چرا كه فرصت كمى براى ماندن در مدينه داشتند و از راه بسيار دور آمده بودند و آن مرد سخت مشتاق زيارت حرم رسول خدا صلى الله عليه و آله بود. مرد بيمار به وى گفت: نرو، من با تو اُنس گرفته ام و اگر به زيارت بروى تنها مى مانم.

دوستش نپذيرفت و گفت: اجر زيارت رسول خدا صلى الله عليه و آلهبسيار بسيار عظيم است و من زيارت را ترك نمى كنم، مى روم و نزد تو بر مى گردم، آن گاه به زيارت رفت. پس از مدتى به ديدار امام صادق عليه السلام رفت و داستان را براى آن حضرت نقل كرد. امام صادق عليه السلامبه او فرمود: با آن كه زيارت قبر رسول خدا صلى الله عليه و آله بسيار بزرگ و با عظمت است اما ماندن تو نزد دوستت كه مريض بود و همدم او شدن و وى را مأنوس كردن، نزد خدا برتر از زيارت قبر رسول خداست (اين مضمون حديث است و در ذهنم چنين تداعى مى شود).

بدين ترتيب، ائمه اطهار عليهم السلام كمك به يكديگر و گرد آوردن پراكندگى آنان را از واجبات و حقوق دوستى مى دانند، به گونه اى كه از نظر آنان بهتر است فرد سالم به زيارت نرود، بلكه بايد در كنار بيمار بماند، زيرا ثواب اين كار نزد خداى متعال فزون تر است. اگر نهضت از مجموعه عطوفت، دوستى و محبت متقابل برخوردار باشد هماره رشد مى كند و بى گسست، به پيش مى رود تا آن كه به نهضتى جهانىِ داراى شعبه هايى در همه كشورهاى اسلامى تبديل مى گردد و مقدمه اى مى شود براى ايجاد حكومت يك ميليارد مسلمان.

از خداى متعال توفيق علم و عمل مى خواهيم و اين كه دست ما را گرفته، به سوى آنچه مايه خشنودى او است رهسپار سازد و از سوى خود ما را رشد و هدايت نمايد.

ص: 230

مخالف قرار دهد، پيروز نمى گردد و به حكومت دست نخواهد يافت و اگر هم در منطقه كوچكى قدرت را به دست گيرد، ديرى نمى گذرد كه نابود خواهد شد، چون هر حكومتى كه مقبوليت مردمى نداشته باشد، به حتم به زودى فرو خواهد ريخت. روشى را كه - به خواست خدا - مى خواهيم به پا داريم، مى تواند همه مسلمانان را در تمام كشورها فراگيرد و غير مسلمانان را بدان علاقه مند كند تا آن جا كه آنان نيز در سايه اين حكومت و نظام در خواهند آمد و بدان تن خواهند داد.

چنان كه پيش تر گفتيم، يكى از نويسندگان آورده است: رسول خدا صلى الله عليه و آله در آن مدت كوتاه توانست، آن جماعتِ بيزار از يكديگر، مخالف با يكديگر، هماره در جنگ را كه خودخواهى ها، قوم گرايى ها، تفرقه و تعصب بر آنان چيره بود، جمع كند، فقط از آن جهت بود كه آنان فهميدند حكومت پيامبر صلى الله عليه و آله بر اساس مشورت، مهربانى و عطوفت استوار است، به گونه اى كه حتى دشمن ترين دشمنانش - در صورتى كه اسلحه بر زمين بگذارد - مى تواند با امنيت و آسايش، زير بيرق آن حضرت زندگى كند و حتى آقايى و رياست خود را داشته باشد، چون رسول خدا صلى الله عليه و آله جمله اى به اين مضمون به آنان فرمود: «گواهى دهيد كه خدايى جز اللّه نيست و من رسول خدا هستم تا پادشاه باشيد»(1).

پيامبر صلى الله عليه و آله با اين روش توانست قبايل از هم گريزان و ستيزه گر عرب و ملت هاى مختلف و جوامع از يكديگر دور را گرد آورد. بايد توجه داشت كه مسأله سفيد، سياه و زرد و عرب، عجم، هندى و تركى، مرزهاى ساختگى جغرافيايى، نژادپرستى و امثال آن نيست، بلكه مسأله برادرى اسلامى فراگير است. فراتر از اين اگر فردى مسلمان هم نبود، رسول خدا صلى الله عليه و آله او را در پناه خود مى گرفت، به عنوان مثال، وقتى پيامبر صلى الله عليه و آله مكه را فتح كرد، تنها اندكى از مردم آن جا مسلمان شدند و پيامبر صلى الله عليه و آله حتى يكى از آنان را به پذيرش اسلام مجبور نكرد، بلكه بدى همه آنها را ناديده گرفته، به گونه اى با آنان رفتار كرد كه آن مردم با تمام وجود احساس كردند اسلام براى آنها از جاهليت بهتر است و آبرو، مال، جان

ص: 232

و آقايى شان را پايندگى بهترى مى بخشد.

مورخان نقل كرده اند: وقتى رسول خدا صلى الله عليه و آله مكه را فتح كرد، جوانى به نام «عتاب» را حاكم آن جا قرار داد و حقوق روزانه چهار درهم يعنى حدوداً دو مثقال نقره برايش مقرر نموده، و به او فرمود: «در حق نيكانشان نيكى كن و از بدكارشان درگذر».

اين سفارش، پايه اى شد تا سرزمينى كه بيست سال با رسول خدا صلى الله عليه و آله جنگيد و در آن سركشان، كافران، قاتلان و مجرمان وجود داشتند به دست «عتاب» به كشورى بسيار فروتن تبديل گشت، زيرا دريافته بودند كه اگر هم بدى كنند از آنان مى گذرند و اگر نيكى كنند به آنان نيكى مى شود. به بركت اين دستور هرگز مكه عليه رسول خدا صلى الله عليه و آله قيام نكرد، با آن كه مى دانيم رسول خدا در آن جا لشكر يا نگهبان و نيروى ضربت مستقر نكرد بلكه با لطف، توجّه، محبّت و نيكى دلهاى شان را اسير خود ساخت.

بى ترديد بايد اين روش را، در عمل، نه صرفا شعارى، قرار دهيم. بسيارى از گروه ها، حكومت ها و احزاب شعارهايى را مطرح مى كنند، اما در پس اين شعارها چيزهاى ديگرى نهفته است كه با شعارهاى ادعايى متناقض هستند. بنابراين بايد آموزه «به نيكوكارشان نيكويى كن و از بدشان درگذر». روش و قانون حكومت قرار بدهيم نهضت اسلامى هم پيش از دستيابى به قدرت، بايد اين امر را به عنوان شعار و شيوه عملى خود قرار دهد، يعنى در آگاهى دادن، نمود، عمل و سخن، چنين باشد تا مردم مطمئن شوند كه اگر حكومتى را از دست دادند بهتر از آن را به دست آورده اند.

در تاريخ است كه: يكى از دانشوران، وزير يكى از پادشاهان بزرگ بود و اين عالم مبالغ هنگفتى در راه مردمى كه در حكومت آن پادشاه روزگار مى گذراندند، هزينه مى كرد. سخن چينان پيش پادشاه با بدگويى از وى گفتند: وزير، پول ها را بى حساب خرج مى كند.

پادشاه وزير را احضار كرد و به وى گفت: اى وزير، با پول ها چكار مى كنى؟

وزير دانشمند متوجه سخن چينى ها شد و گفت: اى پادشاه، تو جوانى زيبا هستى و اگر تو را در بازار برده فروشان بفروشند ارزش تو شصت درهم خواهد بود و من پيرمردى

ص: 233

ناتوان هستم كه اگر مرا در بازار برده فروشان بفروشند بيش از بيست درهم قيمت نخواهم داشت. اين، تفاوت ارزش من و توست. و اما سپاهيانت، نيزه هاى آنان از دو ذرع تجاوز نمى كند و تيرهايشان نيز از صد ذرع در نمى گذرد. آيا مى توانيم اين حكومت گسترده را با قيمت تو و من و با تيرها و نيزه هايمان با همه دشمنانى كه داريم حفاظت كنيم؟ من براى تو دو سپاه درست كردم، سپاهى در شب و سپاهى در روز. سپاه شب دست سوى خدا فراز مى كند و دعا و توسل مى نمايد و سپاه روز از تو، كشوردارى و حكومتت و از اسلام و مسلمانان دفاع مى كند و من اين پول ها را براى اين دو سپاه خرج مى كنم: و همين علت پايدارى و بقاى دراز مدت حكومت تو است.

پادشاه سخن وزير را پسنديد و قانع شد و او را بيش از پيش به خود نزديك كرد. آرى، مردم با جنگ افزار، زندان، دشنام گويى، تهمت و تبعيد تسليم حكومتى نمى شوند، بلكه بايد دل ها را تسخير كرد. وقتى حكومتى دل ها را با خود داشته باشد استوار، بادوام، پايدار، مستمر مى ماند و دشمنان نمى توانند آن را متزلزل كنند.

امروزه مسلمانان در محاصره دشمنان كينه توزى چون: صليبيان، صهيونيست ها، كمونيست ها و مزدوران داخلى و خارجى آنان قرار دارند. با اين حال آيا جز به روش رسول خدا صلى الله عليه و آله مى توان حكومتى را برپا داشت و اصولاً چنين چيزى مى سزد؟ بايد حكومت، روشى را در پيش گيرد كه دل ها را گرد آورد، پراكندگى را به جمعيت تبديل كند و از دشمنى دشمنان بكاهد، چه اين كه - به خواست خدا - از اين رهگذر، حكومت يك ميليارد مسلمان پا خواهد گرفت و اين امر، بر خداى متعال دشوار نيست.

و آن را تأييد كنند. اين مسأله فقط در خصوص پس از برپايى حكومت نيست، بلكه قبل از به دست گرفتن قدرت را نيز شامل مى شود. بايد حكومت نسبت به مخالفان و نسبت به افراد بى طرف، شرح صدر داشته باشد. اين در مرحله نخست امرى عقلى است، زيرا انسان در صورتى كه در مقام ضديت با مخالفان باشد، به هدف خود نمى رسد. اميرمؤمنان عليه السلام در اين باره فرموده: «آلة الرياسة سعة الصدر(1)؛ سعه صدر ابزار رياست است».

سعه صدر كنايه از بزرگى روح، در زمينه گذشت، چشم پوشى، بخشش، كرم، بردبارى، صبورى ورزيدن در ناراحتى ها و مصيبت ها و غير آن است. وقتى مردم بدانند كه آموزه قرآنىِ «عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَفَ»(2)؛ «خدا از آنچه در گذشته واقع شده عفو كرده است» سرلوحه كار حكومت خواهد بود و اگر به قدرت برسد انتقام در پيش نخواهد گرفت، مردم گرد اين حركت جمع مى شوند و از طرف ديگر كسانى كه در حكومت پيشين بودند، بر خود نمى ترسند و لذا چوب لاى چرخ ارابه نهضت نگذاشته، مانع پيشرفت آن نخواهند شد، بلكه در اين انديشه خواهند بود كه نهضت در صورتى پيروزى اموال مصادره، زمين و ثروتشان را به يغما نبرده، مصادره نمى نمايد. و به زندان نمى اندازد، شكنجه شان نمى دهد، برخورد بد نمى كند و مستحقان اعدام را اعدام نمى كند و به تدريج به ياران و هواداران

نهضت و حكومت اسلامى تبديل مى شوند.

بسيارى از مردم از حكومت اسلامى مى ترسند چون از اسلام جز خشونت و كيفرهاى سخت نمى شناسند و مى گويند اگر نهضت اسلامى به وجود آيد، قطعا به حكومت اسلامى منجر مى شود و حكومت اسلامى نيز از آنان انتقام مى گيرد و نتيجه اين معادله تمايل آنان به سپاه دشمن خواهد بود. البته اينان به جهت علاقه مندى به دشمن، جذب آنها نمى شوند، بلكه به دليل هراس از اسلام چنين مى كنند. حال اگر دريابند كه نهضت و حكومت بر پايه سيره پيامبران و ائمه عليهم السلام حركت خواهد كرد و در پى انتقام گيرى نيست و شعارش «ناديده گرفتن گذشته» است، بى ترديد شمار زيادى گرد نهضت فراهم خواهند آمد.

ص: 235

در نظر بگيريم در حال حاضر، نزديك به بيست ميليون كارمند در كشورهاى اسلامى وجود دارند. اينان اگر از نهضت و از حكومت اسلامى ترسى نداشته باشند، كسانى كه در پى تأسيس حكومت اسلامى هستند از اين نيروها استفاده فراوانى خواهند كرد، اما اگر از حكومت اسلامى بترسند، تبديل به دشمنان آن شده و با همه توان و امكانات خود در برابر آن مى ايستند و با توجه به ماهيت شغل دولتى آنان، از توانمندى بسيار براى رويارويى با نهضت و حكومت برخوردارند. ديگر اين كه با دشمنان نهضت و حكومت اسلامى رابطه برقرار كرده، دشمنان را عليه نهضت، جذب مى نمايند.

به طور كلى اگر ما اين كار را انجام ندهيم، مفهوم آن از دست دادن هدف براى چيزى اندك است. از همين رو در برنامه پيامبران همواره آموزه «عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَفَ» را مى بينيم. روايت شده است كه: حضرت عيسى عليه السلام از اجراى حدّ بر زنى روسپى، خوددارى نمود.

بى ترديد حضرت عيسى عليه السلام اين مطلب را در نظر داشت و هدف او تعطيل حكم خداى متعال نبود، بلكه اهم و مهمّ را لحاظ مى كرد. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نيز وقتى به حكومت دست يافت، فرمود: «الإسلام يجُبُّ ما قبله(1)؛ اسلام گذشته را ناديده گرفته، آن را مى پوشاند». اين سخن بدين معناست، هر كس پيش از اين مرتكب بدى شده و دست به ريختن خون، غارت و جنگ آلوده و زير بيرق مشركان قرار گرفته، اگر اسلام بياورد، مورد عفو قرار مى گيرد. وقتى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آلهمكه را فتح كرد، از حضرتش پرسيدند: «آيا در خانه خود سكونت نمى كنى؟» چون رسول خدا در مكه مكرّمه خانه اى داشت. پيامبر صلى الله عليه و آلهپرسيد: «مگر ما خانه داريم؟» منظور پيامبر صلى الله عليه و آلهاز اين بيان اين بود كه از خانه اش كه كافران پيش از رسيدن او به مكه مصادره كرده بودند، چشم پوشيد. چيزى كه پيامبر صلى الله عليه و آلهلحاظ مى كرد اين بود كه كافرى خانه وى را مصادره كرده و حتما كسانى را - به عنوان اجاره يا خويشاوندى و امثال آن - در آن خانه اسكان داده است. اگر پيامبر صلى الله عليه و آله آن خانه را باز مى گرداند، مفهومش اين بود كه ساكنان آن خانه را از آن جا بيرون كند، اما آن حضرت تا اين اندازه از

ص: 236

حق خود گذشت تا مبادا كسى بگويد: حال كه پيامبر بر مكه چيره شد، ما را از خانه اى كه در آن زندگى مى كرديم و پناهگاه ما بود، بيرون كرد.

اين سيره از خردورزى پيامبر بزرگ نشان دارد كه آن را از خداى سبحان گرفته است. اميرمؤمنان على عليه السلام نيز وقتى به حكومت رسيد، چيزى را حتى فدك را كه ملك شخصى خود و فرزندانش بود و از طريق ميراث حضرت زهرا عليهاالسلام به آنان رسيده بود، باز پس نستاند. روشن باشد كه آن روز فدك تحت سيطره امام عليه السلام بود و حتى به حضرتش پيشنهاد شد كه آن را بازگرداند، ولى - چنان كه ماجراى اين گفتگو در نهج البلاغه آمده است - در پاسخ فرمود: نيازى به فدك و جز آن ندارد. به نظر مى آيد كه امام عليه السلام از اين منظر و اين كه فدك چه سودى براى امام دارد به ماجرا مى نگريست.

از آن گذشته امام عليه السلام اهل دنيا نبود تا به اثاثيه گران قيمت، كاخ ها، چهارپايان و مركب ها و امثال آن نيازمند باشد، بلكه افق هاى دور را لحاظ مى داشت و مى انديشيد كه چگونه مسلمانان را زير لواى اسلام گرد آورد و قلب مسلمانان را تسخير كند. اگر ايشان فدك را باز مى گرداند، حتماً كسانى كه در زمان عثمان از آن بهره مى گرفتند، از اين بهره مندى باز مى ماندند و نهايتا مى گفتند: اگر على نبود براى ما بهتر بود.

نهضت اسلامى پيش از رسيدن به حكومت بايد روش خودش را بر اصل «ناديده گرفتن گذشته» و حفظ هر چيز در همان حال پيشين استوار كند و فقط آينده را تغيير دهد. در بحث آينده به خواست خدا، پاره اى از احاديث وارد در اين خصوص را ذكر خواهيم كرد. در اين جا پرسشى مطرح است و آن اين كه كسانى كه مرتكب قتل شده يا غارت كردند و يا در زمين فساد نموده اند، آيا مورد كيفر واقع نمى شوند؟

پاسخ آن است: آرى كيفر نمى شوند، چون كار رسول خدا صلى الله عليه و آله و على عليه السلام و عيسى مسيح عليه السلام حجت است. چنان كه در مسأله اصولى استصحاب شرايع پيشين ثابت شده است و شيخ مرتضى انصارى در رسائل و ديگران در كتب اصولى خود ذكر كرده اند، كار پيامبران پيشين نسبت به بعد از آمدن اسلام حجّت است.

ص: 237

براى نجات مسلمانان از يوغ استعمارگران و استثمارگران، بايد ساده ترين روش را در پيش بگيريم و راه ساده تر، آسان تر و كوتاه تر، راه افرادى است كه «ناديده گرفتن گذشته» را روش حكومت خود قرار داده اند. فقيه داراى مشروعيت را كه اكثريت امّت برگزيده اند و يا شوراى فقيهان كه قدرت را در دست دارند و اكثريت امت آنان را برگزيده، حق گذشت از هرچه بخواهند، دارند و اگر مصلحت را در جلب رضايت اولياى دم، مال باختگان، تبعيد شدگان يا كسانى كه حرمت شان مورد تعرض قرار گرفته و بدين جهت اعتبار و آبرويشان خدشه دار شده است، مى تواند با استفاده از موجودى بيت المال چنين كارى را بكنند و خدا توفيق دهنده است و از همو يارى خواسته مى شود.

عين نجاست موجود باشد، از قبيل: عين خون، عين غائط يا عين بول. اين قاعده اى است و فقيهان از اول تا آخر فقه به آن تمسك مى جويند.

قاعده دوم: اين كه وقتى دولت اسلامى بر پا شد، رئيس حكومت، از گذشته افراد مى گذرد، حتى اگر از مسلمان جرمى و خلافى صادر شده باشد. شيخ طوسى حديثى از امام رضا عليه السلام آورده است كه فرمود: «لو أفضى إليه الحكم لأقرّ الناس على ما في أيديهم، و لم ينظر في شيء إلا بما حدث في سلطانه(1)؛ اگر حكومت به او برسد، آنچه در دست مردم است، به

اختيارشان وا مى گذارد، مگر آن كه در زمان قدرت و حكومت او اتفاقى بيفتد».

نيز فرمود: «إنّ النبي صلى الله عليه و آله لم ينظر في حدث أحدثوه و هم مشركون، و أنّ من أسلم أقرّه على ما في يده(2)؛ پيامبر صلى الله عليه و آله نسبت به آنچه در زمان شرك از مشركان سرزده كارى نداشتند و هركس اسلام آورد، آنچه در اختيار داشت بدو وا گذاشتند».

به اين قاعده استدلال مى شود كه اگر دولت اسلامى ايجاد شد، رئيس دولت مى گويد: «خدا از اعمال گذشته، گذشته است» اما نسبت به آينده جاى چشم پوشى و گذشت نيست. وقتى اميرمؤمنان عليه السلام به حكومت رسيد، قاعده دوم را به كار گرفت. همه مى دانستند كه در روزگار پيش از حكومت امام عليه السلامحق كشى ها، قتل، سرقت، غارت و مصادره اموال ديگران سخت شايع بود، با اين حال - چنان كه بر كسى پوشيده نيست - امام چيزى را تغيير نداد. البته سخن امام عليه السلامدرباره تيول هاى خليفه پيشين، فقط به منظور آگاهى بخشى براى اجرا بود، چرا كه امام عليه السلامآن را به مرحله اجرا در نياورد؛ مطلبى كه تاريخ گوياى آن است. وانگهى بين بيان حكم و عملى كردن آن فرق است. لذا مى بينيم كه در قرآن حكيم از اين قبيل احكام، آمده كه فقط براى بيان حكم است و اجرايى در كار نيست و فايده بيان حكم آن است كه دزدان و بدكاران بترسند و سرقت نكنند و در آينده كار ناروا انجام ندهند.

خداوند در قرآن كريم مى فرمايد: «يَأَيُّهَا النَّبِىُّ جَهِدِ الْكُفَّارَ وَالْمُنَفِقِينَ وَاغْلُظْ عَلَيْهِمْ»(3)؛

ص: 239

«اى پيامبر، با كافران و منافقان جهاد كن و بر آنان سخت بگير».

تاريخ حتى يك مورد را ثبت نكرده است كه پيامبر صلى الله عليه و آله عليه منافقان جنگيده باشند. پيامبر صلى الله عليه و آله با كافران جنگيد، اما آيا با منافقان نيز جنگيد؟ هرگز، بلكه رسول خدا صلى الله عليه و آلهبسيار با منافقان مدارا مى كرد حتى پيامبر صلى الله عليه و آله «عبداللّه بن اُبى» را (كه از رؤساى منافقان در زمان رسول خدا صلى الله عليه و آلهبود و سوره منافقان درباره او نازل شده است)، مورد تعرض قرار نداد. از اين فراتر، پسر عبداللّه بن ابى پيش رسول خدا صلى الله عليه و آله آمد و گفت: «اى رسول خدا، اگر مى خواهى او را بكشى، فرمانم ده تا او را بكشم». رسول خدا صلى الله عليه و آلهاو را از اين كار منع كرد و زمانى كه عبداللّه مرد رسول خدا صلى الله عليه و آله بر او نماز گزارد و لباس خود را داد تا عبداللّه را در آن كفن كنند و حضرت سر قبرش رفت. اين در حالى بود كه حضرت مى دانست خداى سبحان در مورد منافقان گفته است: «وَ لاَ تُصَلِّ عَلَى أَحَدٍ مِّنْهُم مَّاتَ أَبَدًا وَ لاَ تَقُمْ عَلَى قَبْرِهِ...»(1)؛ «و هرگز بر هيچ مرده اى از آنان نماز مگزار و بر سر قبرش نايست».

حتى افرادى كه همراه رسول خدا صلى الله عليه و آله بودند، بر پيامبر صلى الله عليه و آله اعتراض كردند و گفتند: «خداوند از اين كار نهى كرده است، ولى پيامبر صلى الله عليه و آله به حكم آگاه و نسبت به قانون اهم و مهمّ - كه جاى بحث آن اين جا نيست داناتر بود -. در هر صورت، بحث ما در اين جا درباره منافقان نيست و فقط مى خواستيم سخن اميرمؤمنان عليه السلام را درباره تيول هاى حكومت هاى قبل از حضرت توضيح دهيم كه اين سخن بيشتر به تهديد مى ماند تا به قصد اجرا، زيرا همان گونه كه بيان شد امام عليه السلام حتى فدك را كه ملك فاطمه زهرا عليهاالسلام و پس از فاطمه ملك على و فرزندان فاطمه، حسن، حسين، زينب و ام كلثوم عليهم السلامبود، بازنگرداند، چه رسد به ديگر موارد، از جمله موردى كه در خطبه خود بدان تصريح كرد.

ما با استناد به كتاب، سنّت و عقل، بر اين باور هستيم كه روش حكومت اسلامى «ناديده گرفتن گذشته» است و حكومت اسلامى درباره مسائل حال و آينده مى انديشد، نه درباره مسائل گذشته، مگر آن كه مسأله گذشته تا حال ادامه پيدا كند، مانند كافرانى كه پس

ص: 240

از اسلام آوردنشان در بدنشان نجاست وجود داشته باشد يا در خانه هايشان شراب يا گوشت خوك وجود داشته باشد. اين موارد قابل چشم پوشى نيست، چون مثل مسأله آينده است، اما نسبت به گذشته، خداى منان از گذشته، گذشته است.

واقعيت اين است كه اگر مسلمانان منحرف و روى برتافته بدانند كه روش حكومت در اسلام چنين است، حتماً باور خود را درباره مجازات اسلامى تغيير داده، در زير بيرق اسلام در مى آيند و بدين وسيله نهضت اسلامى پيشرفت كرده، خواهد توانست مردم را گرد خود جمع كند تا جايى كه - به خواست خداى سبحان - به قدرت دست پيدا كند. اين فرايند، در اصطلاح فقه اسلامى قانون «اهمّ و مهمّ» نام دارد. فقيهان براى اين قانون در كتاب جهاد، مثال هايى را ارائه مى كنند و به عنوان نمونه: وقتى كافران از مسلمانان در جنگ به عنوان سپر انسانى استفاده مى كنند، امير بين دو چيز داير است، كشتن مسلمانانى كه كافران آنان را سپر خود قرار داده اند و شكست دادن كافران متجاوز و پرهيز از كشتن مسلمانان. در مورد دوم، كافران پيشروى كرده، تباهى و فساد به بار خواهند آورد. در اين حالت فقيهان مى گويند: مسلمانان كه سپر قرار داده شده اند كشته شوند تا به كافرانى كه پشت سر ايشان پناه گرفته دسترسى يابند و در اين صورت، قاتل و مقتول در بهشت خواهند بود، زيرا اين نحوه مردن، كشته شدن، در راه خداست.

فقيهان براى اين قاعده مثال ديگرى به اين نحو ارائه مى كنند كه اگر ستمگرى انسانى را بين بريدن دست و بريدن سر مخيّر ساخت، در اين صورت عقلاً و شرعاً بر او لازم است كه دست را قطع كند، زيرا قطع دست به مرگ نمى انجامد، اما قطع سر جان فرد را مى گيرد. از اين رو اهم بر مهمّ مقدم مى شود. براى اين قانون مثال هاى فراوانى متصور است.

نتيجه اين كه بايد اصل «ناديده گرفتن گذشته» را برنامه حكومت اسلامى قرار داد. دقيقاً همان گونه كه امام رضا عليه السلامفرمود و على بن ابى طالب عليه السلامآن را به كار گرفت و نيز آن گونه كه قانون اهمّ و مهمّ - عقلاً و شرعاً ثابت است - اقتضا مى كند. اگر حكومت چنين كند، كسانى كه در كشورهاى اسلامى زندگى مى كنند، و در طول حكومت هاى پيشين دچار

ص: 241

لغزش هايى شده، اما بر سر راه نهضت مانع تراشى نكرده، بلكه نهضت را در راه رسيدن به هدفش يارى كرده اند، آرامش خاطر خواهند يافت.

گروهى از حاكمان و اميران پيشين را در محل كارشان ابقا كرد و فقط گروه خاصى را از كار بركنار نمود كه توده هاى مردم با آنان مخالف بودند، وانگهى عدم شايستگى آنان نيز اثبات شده بود. جان سخن اين كه اسلام شايستگى ها را در نظر مى گيرد.

روايت شده است كه: «فردى كافر و مستحق قتل را نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آوردند. در آن حال جبرئيل بر حضرت نازل شد و گفت: اى رسول خدا، خدايت سلامت مى رساند و مى گويد از اين فرد درگذر، چون انسان كريمى است. پيامبر صلى الله عليه و آله به آن شخص فرمود: تو بخشوده شدى، هرجا كه مى خواهى برو. او پرسيد: چرا اى محمد؟ پيامبر صلى الله عليه و آلهفرمود: چون جبرئيل به من خبر داد كه تو كريم و بخشنده اى و خداوند، انسان كريم را دوست مى دارد»(1).

همين امر موجب اسلام آوردن آن شخص گشت. رسول خدا صلى الله عليه و آله در اين فرد كرامت را مورد توجه قرار داد و او را بخشود، با آن كه وى مشرك بود و دست به كارى زده بود كه از نظر قوانين اسلامى مى بايست كشته مى شد.

بنابراين، اگر در بين كارمندان پيشين شايستگى هاى ايمانى وجود داشته باشد كه در آينده نيز آنان را پايبند كند و بتوانند كارهايى را كه به آنان محول مى شود، به نيكى انجام دهند، در كارشان ابقا مى شوند، چرا كه اسلام از گذشته افراد در مى گذرد، اما اگر افراد نادرى وجود دارند كه فاقد شايستگى هستند، خودشان نيز مى پذيرند كه شايستگى و اميد ماندن در حكومت هاى غير اسلامى را ندارند، چه رسد به حكومت اسلامى نو پا.

البته كسى هم كه از كارى كنار گذاشته مى شود. بايد حكومت به او كارى بدهد كه مناسب او باشد و اگر فرد معاف شده از وظيفه، توان انجام كارى را نداشته باشد حكومت بايد او را اداره كند. اين شيوه را در رفتار على عليه السلام مشاهده مى كنيم. وقتى اسيران ايرانى را به مدينه آوردند، خليفه وقت مى خواست آنان را به بردگى گيرد، اما آن حضرت، فرصت اين كار را از خليفه گرفت، بدين ترتيب كه سهم خود را از آن اسيران بخشيد و آنان به همان اندازه آزاد شدند و وقتى بنى هاشم اين كار را از امام ديدند، آنان نيز سهم خود را از

ص: 243

اسيران ايرانى بخشيدند.

در فقه اسلامى آمده است كه هرگاه آزادى در جايى به وجود آمد، تسرّى پيدا مى كند، به گونه اى كه امكان ندارد فردى براى هميشه نيمه آزاد و نيمه عبد باقى بماند. از اين رو همه آنان آزاد گشتند. وقتى خليفه وقت به امام عليه السلام گفت كه تصميم مرا در مورد اينان خراب كردى، امام به او فرمود: آرى، چون رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «إرحموا عزيز قوم ذل(1)؛ عزيز قومى كه خوار گشته است، ترحم كنيد» و اين افراد، عزيزان قوم خود بودند و من در مورد آنان به وصيّت رسول خدا صلى الله عليه و آله عمل كردم.

امام عليه السلام اينان را كه كافر بودند و به جنگ مسلمانان و اسلام آمدند آزاد كرد، چون افراد شايسته و عزيز ملت خودشان بودند. بعدها تاريخ شايستگى اين گروه را به اثبات رساند و در موارد معروفى به مرحله والايى دست يافتند.

آرى اسلام بر محور شايستگى ها مى چرخد، نه بر محور ديكتاتورى و انتقام گيرى. وانگهى سوابق افراد بر پايه قانون «خدا گذشته ها را ناديده مى گيرد و از آن مى گذرد» لحاظ مى گردد. پس هركه شايستگى اسلامى داشته باشد در قدرت مى ماند و هركه از اين ويژگى برخوردار نباشد خود مى پذيرد كه نبايد در حكومت بماند، چنان كه در حكومت هاى امروزى كسى كه نتواند در منصب خود كار كند، بازنشسته مى شود. اسلام آمده است تا بندگان خدا را از بندگى مردم رهايى بخشيده، به بندگى خداوند در آورد. اين سخن را در جنگى كه بين مسلمانان و ايرانيان در گرفت، مرد مسلمانى به رستم فرخزاد سردار ايرانى گفت. وقتى فرمانده ايرانى در ماجرايى مفصل و پس از گفتگوى طولانى خطاب به آن مرد گفت: اگر ما ايمان بياوريم و به احكام اسلام ملتزم شويم آيا شما مسلمانان به كشورتان باز مى گرديد؟ مرد مسلمان گفت: آرى به خدا، ما براى مال، مقام و امثال آن به اين سرزمين

نيامده ايم، بلكه آمده ايم تا بندگان خدا را از پرستش مردم به پرستش خدا گرايش دهيم».

اسلام دين استعمار و كينه نيست كه به گذشته بنگرد، بلكه به آينده مى نگرد و گذشته را

ص: 244

مى بخشد و عفو مى كند و در چنين حكومتى اگر كسى شايستگى داشت در منصب خود باقى مى ماند. نقل شده است: در يكى از جنگ ها اسيرانى را پيش پيامبر صلى الله عليه و آلهآوردند. پيامبر صلى الله عليه و آله با ديدن آنان لبخندى زد. يكى از اسيران بى پروا گفت: اى محمد، ما را اسير كرده اى، حال لبخند مى زنى؟ پيامبر صلى الله عليه و آله مطلبى به اين مضمون فرمود: من از آن رو لبخند زدم كه مى خواهم شما را به سوى خوشبختى و بهشت هدايت كنم و شما مى خواهيد به سوى بدبختى و جهنم فرار كنيد.

رسول خدا صلى الله عليه و آلهمى خواست مردم را به سوى خير دنيا و آخرتشان بكشاند و در پى ديكتاتورى، ثروت و مقام نبود تا از اين رهگذر براى خود شكوه و عظمت دست و پا كند، آن سان كه خسروان، قيصرها و حاكمان ديگر به جهت رسيدن به دنيا انجام مى دهند. پس تا زمانى كه اسلام دين شايستگى ها باشد، وقتى به حكومت رسيد، بايد چشم پوشيدن بر گذشته را روش خود قرار دهد و شايستگى هاى در آينده را لحاظ دارد. در اسلام پاكسازى كارمندان به مفهوم قلع و قمع كردن آنان مطرح نيست؛ چيزى كه در بسيارى موارد آن پاكسازى به معناى لگدمال كردن شايستگى هاست و به قدرت رساندن مزدوران، فرصت طلبان و وابستگان به حاكم ديكتاتور است و البته اين تعامل از اخلاق اسلامى نيست. از خداى سبحان خواستاريم كه ما را براى اجراى اسلام موفق بدارد و فرجام كارمان را به خير گرداند تا روشمان همان روش اسلام باشد، و خداوند دهنده توفيق است.

2. بايد در اين حكومت، بالاترين قدرت، از آنِ «فقيهان عادل» باشد و فقيهان عادل كسانى هستند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و پيشوايان پاك، آنان را براى حكومت تعيين كرده اند. از رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت شده كه فرمود: «اللّهم إرحم خلفائي؛ خدايا بر جانشينانم رحمت آر». گفته شد: اى رسول خدا، جانشينان شما كيانند؟ فرمود: «الّذين يأتون من بعدي و يروون حديثي و سنّتي؛ آنان كه پس از من مى آيند و حديث و سنت مرا نقل مى كنند»(1).

بنابراين اگر عالمان در كشورها پراكنده باشند، مثلاً در پاكستان، در ايران، در عراق، در مصر و در ديگر كشورها حضور داشته باشند، اينان، پس از آن كه امت، افراد صالح را از بينشان برگزيد، مجلسى براى اداره كارهاى جامعه بر پايه اكثريت آرا تشكيل مى دهند.

مقصود از صلاحيت، فقط در فهم احكام شرعى نيست، چون احكام شرعى روشن است، بلكه بايد در تطبيق احكام شرعى بر قضاياى زمنى (وضعى) نيز صلاحيّت داشته باشند. در سايه رهبرى اين دانشمندان مشاور، احزاب اسلامى آزاد شكل مى گيرد، يعنى احزاب اسلامى آزادى وجود خواهند داشت كه در فضاى كاملا اسلامى فعاليت خواهند كرد، گرچه اينان در زمينه تطبيق و اجراى احكام، برداشت هاى گوناگون خواهند داشت. مثلاً ممكن است حزبى در مورد همسايه اى متجاوز، جنگ را برگزيند و حزب ديگرى به صلح باور داشته باشد. يا آن كه حزبى به پيشرفت در تقويت بنيان اقتصاد كشاورزى معتقد باشد و حزب ديگرى صلاح را در پيشرفت و تقويت اقتصاد صنعتى ببيند.

همچنين اختلاف برداشت هاى ديگر در چارچوب اسلامى باشد، نظير اختلافى كه بين مراجع فقيه در احكام فقهى با توجّه به درك آنان از كتاب، سنّت، اجماع و عقل به وجود مى آيد. اين اختلاف ها بايد طبق معيارهايى باشد كه اسلام آن را قبول دارد. اين احزاب آزاد اسلامى موجود در همه جهان اسلام بايد مدرسه اى باشد براى سياست اسلامى و پيشرفت اقتصادى، اجتماعى و سياسى. بنابراين پس از مشورت در اصل حكومت و تشكيل مجلس اعلاى فقيهان كه در واقع بالاترين قدرت جامعه خواهند بود، نوبت به

ص: 246

احزاب آزاد خواهد رسيد و انتخابات براى مجلس شوراى ملّى و مجلس سنا تحقق خواهد يافت. البته مقصود از مجلس سنا، مجلسى است كه از فقهاى بزرگ و آگاه به سياست و يا سياستمداران بزرگ و متدين تشكيل شود و بايد طبق معيارهاى اسلامى باشد. مجالس سنا در كشورهايى چون انگليس و آمريكا، بازيچه اى است در دست دولت كه وابستگى شان در جريان ها و رخدادهاى مشهور، بر كسى پوشيده نيست.

در هر صورت اين، اساسنامه اى براى حكومت مشورتى، مجلس فقها و احزاب آزاد است كه از روزنامه، مجلّه، جمعيّت، برنامه هاى راديوئى و تلويزيونى و جز آن برخوردار هستند. اين احزاب در راه تقويت كشورهاى اسلامى، پيش گيرى از ستم بر مردم، جلب رضايت آنان، جذب جوانان و ديگر عرصه ها رقابت خواهند كرد. از سوى ديگر عناصر ماندگارى حكومت اسلامى مورد انتظار يك ميليارد مسلمان، بر پايه آزادى عقيده، آزادى بيان و آزادى در كار خواهد بود، زيرا اسلام، ديكتاتور نيست و خداى متعال فرموده است:

«لاَ إِكْرَاهَ فِى الدِّينِ...»(1)؛ «در دين هيچ اجبارى نيست».

نيز فرموده است: «وَ إِنْ أَحَدٌ مِّنَ الْمُشْرِكِينَ اسْتَجَارَكَ فَأَجِرْهُ حَتَّى يَسْمَعَ كَلَمَ اللَّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ...»(2)؛ «و اگر يكى از مشركان از تو پناه خواست، پناه بده تا كلام خداوند را بشنود و سپس او را به جايگاه امنش برسان».

همه مى دانيم كه كافران پيش رسول خدا صلى الله عليه و آله مى آمدند و با او مناقشه مى كردند و پيامبر به نيكوترين روش با آنان مجادله مى كرد، چنان كه خداى متعال دستور داده، فرموده است: «اُدع إلى سبيل ربك بالحكمة و الموعظة الحسنة و جادلهم بالتى هي احسن...(3)؛ با اندرز و پند نيكو به راه پروردگارت دعوت كن و با آنان به [شيوه اى] كه نيكوتر است، مجادله نماى».

آنان با اميرمؤمنان على عليهم السلام و ائمه اطهار عليهم السلامنيز چنين مناقشه مى كردند.

بنابراين در اسلام آزادى عقيده و آزادى ابراز عقيده و آزادى كار، كشاورزى، تجارت،

ص: 247

صنعت، حيازت مباحات، در اختيار گرفتن زمين، شكار، سفر، اقامت، خانه سازى و عمران و ايجاد باغ و غيره آزاد است. و حكومت بايد اين آزادى ها را براى مردم فراهم كند. البته بايد در زمينه آزادى ها از قبيل قوانين احياء موات و امثال آن، قوانين اسلامى لحاظ شود.

لازم است روش دولتى - كه به خواست خدا به هنگام تحقق يافتن حكومت اسلامى - به وجود مى آيد، به گونه اى باشد كه همه مردم از آزادى برخوردار باشند، حتى شهروند مشرك مجبور به ترك شرك نگردد. گاوپرستان، وطن پرستان، بت پرستان، آتش پرستان و جز آنان با زور سر نيزه و زندان، مجبور به ترك اعتقاداتشان نشوند. بايد توجه داشت كه پيامبر صلى الله عليه و آلهو على بن ابى طالب عليه السلام آنان را به ترك باورهايشان مجبور نكردند. بخشى از اين آزادى ها را در نوشته هايمان از قبيل: الفقه: الجهاد، الحكم في الاسلام، الى حكم الاسلام، هكذا الاسلام، نريدها حكومة اسلامية، الى حكومة الف مليون مسلم و غير آن ذكر كرديم.

«عدم آزادى» يك قانون استثنايى است، همانند ديگر قوانين اضطرارى از قبيل اضطرار براى خوردن گوشت مردار و شرب خمر. بنابراين، آزادى اصل است و عدم آزادى امرى نادر و استثنايى است. البته بديهى است كه آزادى در چارچوب شناخته شده اسلامى خواهد بود، يعنى نه آزادى افسارگسيخته چنان كه در كشورهاى غربى وجود دارد و سرمايه دارى بر آن چيره است و آن را از واقعيت تهى كرده است و نه سركوب شده، بسان آنچه در كشورهاى كمونيستى رخ مى دهد كه در آن ديكتاتورى تك حزبى، ديكتاتورى حكومت و ديكتاتورى طبقه كارگر، چنان كه خود چنين مدعى اند [، اما كارگر هيچ اراده و اختيارى ندارد] در آن حاكم است. اين، مقوله دوم در روش حكومت در اسلام است.

3. اين حكومت وظايفى دارد كه عبارت است:

الف. حفظ عدالت اجتماعى، تا مبادا كسى به ديگرى تجاوز كند.

ب. حفظ كشور از تجاوز دشمنان خارجى.

ج. پيش برد جامعه در همه زمينه هاى زندگى، مانند: سازمان دهى، بهداشت، كار، صنعت، كشاورزى، فرهنگ، اقتصاد، معنويت، فضيلت، تقوا، ايمان و غير آن.

ص: 248

حاكم در كشورهاى اسلامى فردى ديكتاتور نيست و به تعبير اميرمؤمنان عليه السلام «ليس سبعا ضاريا؛ درنده اى خون ريز نيست» كه اموال و آزادى هاى مردم را مصادره و آنها را سركوب نمايد و رفتارشان را محدود كند. در روش حكومت اسلامى، اموال و آبرو و جان و آزادى مردم حتى كافرانى كه در كشورهاى اسلامى زندگى مى كنند، در امنيّت، سلامت، رفاه و آسايش است. در حديث است كه پيامبر صلى الله عليه و آله خالد بن وليد را به سوى گروهى از كافران گسيل داشت. آنان اظهار اسلام كردند، اما خالد جمعى از آنها را كشت. پيامبر صلى الله عليه و آلهدست خود را بالا برده، فرمود: خدايا، من از كرده خالد بيزارى مى جويم (و اين جمله را سه بار تكرار فرمود). وقتى خالد نزد رسول خدا آمد، پيامبر صلى الله عليه و آلهاو را به جهت رفتارش نكوهش كرد. خالد گفت: اى رسول خدا، آنان از روى كيد، نيرنگ و دروغ اظهار اسلام كردند.

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «آيا دل هايشان را شكافتى؟» يعنى از درون شان به كيد و دروغ آنها در مورد مسلمان شدن شان آگاه شدى؟ آن گاه پيامبر صلى الله عليه و آله مبلغى مال (درهم و دينار) به على عليه السلام داده، و فرمود: نزدشان برو و ديه كشتگان شان را بپرداز. على عليه السلامنزد آنها رفته، آنها را راضى كرد و ديه شان را پرداخت. امام عليه السلام حتى خسارت حيواناتى را كه با آنها كشته شده بودند، پرداخت. آن گاه مقدارى پول به جهت هراس و ترسى كه بر زنان وارد شده بود پرداخت و نيز هرچه از اموال شان از بين رفته بود حتى زانوبند شتران شان را جبران كرد(1).

بايد توجه داشت كه داورى و حكومت اسلام چنين است، نه آن كه طبق خواسته نفس، حاكم به مصادره، ترور، كشتار و خون ريزى بپردازد. آزادى هاى اسلام همچون آزادى هاى غربى نيست، چرا كه در غرب، آزادى هاى نيم بندى وجود دارد كه در اختيار سرمايه دارى است، و مانند آزادى هاى دروغين شرق نيز نمى باشد، زيرا در آن جا [كه شعار حمايت از كارگر و كشاورز سر داده مى شود،] كارگر و كشاورز بيش از هر طبقه اى سركوب مى شود. از خدا مى خواهيم ما را در برپايى حكومت اسلامى جهانىِ مبتنى بر كتاب و سنّت و براى آزادى انسان از هر نوع سركوب و استثمار موفق كند كه اين كار بر خداوند دشوار نيست.

ص: 249

«أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَآ ءَاتَهُمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ...»(1)؛ «بلكه به مردم، براى آنچه خدا از فضل خويش به آنان عطا كرده رشك مى ورزند».

اين مسأله به جهت فقدان تقوا، امرى طبيعى است و شاعر خطاب به على عليه السلام سروده:

إن يحسدوك على عُلاك فإنّما *** متسافل الدرجات يحسد من علا

«اگر بر والايى تو حسادت مى كنند، فرومايگانى هستند كه به بلندمرتبگان حسد مى ورزند».

ديگر مشكل حكومت، با مخالفان و دشمنان نظام است كه كشور را ترك كرده، در جايى استقرار يافته اند كه نظام به آنان دسترسى ندارد.

مشكل بعدى در اين مقوله، مشكل حكومت با كشورهاى همسايه است، چرا كه اين دولت ها نمى توانند حكومتى را تحمل كنند كه در حال پيشرفت است، اما خود عقب مانده باشند. وانگهى مردم به طور طبيعى گرد حكومت جديد جمع مى شوند، گرچه اين گرد آمدن فقط قلبى باشد. با اين احوال چگونه ممكن است حكومتى يا فرمانروايى خارج از جهان اسلام بپذيرد كه دل هاى مردم با حكومت جديد باشد.

اين ها مشكلاتى است كه بسيارى از متولّيان نهضت ها مدنظر قرار نداده، يا آن ها را موقتى و كوچك مى پندارند يا فكر مى كنند كه نبايد به آن ها توجّه كرد، اما اين درست نيست، زيرا در مثل است كه «قطره قطره جمع گردد وانگهى دريا شود» يا «سيل از قطره ها و سپاه از افراد فراهم مى آيد». نيز در اين مورد مثل معروفى است كه پيشتر بيان شد كه مى گويد: سه چيز است كه كوچكش بزرگ و اندكش بسيار است: دشمن، بيمارى و آتش.

بنابراين، بر ما كه در راه ايجاد حكومت يك ميلياردى مى كوشيم، لازم است اين مشكلات را به طور جدّى مدنظر قرار داده، بدان بينديشيم و براى آن راه حلّ درستى پيدا كنيم؛ راه حل هايى كه بايد در چارچوب زير قرار گيرد:

1. انقلاب فرهنگى فراگيرى كه مردم را قانع كند و آنان را جذب نهضت و حكومتاسلامى كند، چرا كه انقلاب فرهنگى باعث روشنى مردم مى شود و نور تاريكى را زدوده،

ص: 251

ستم را نابود مى كند.

2. بايد دست اندركاران حكومت، سياست اسلامى را در پيش گيرند، آن جا كه قرآن كريم مى فرمايد: «ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جَدِلْهُم بِالَّتِى هِىَ أَحْسَنُ»(1)؛ «با حكمت و اندرز نيكو به راه پروردگارت دعوت كن با آنان به [شيوه ]نيكو مجادله نماى».

3. مدارا كردن با دشمنان و در حد امكان، كاستن از شمار آنان. اين كار با پرداخت، مال، دادن منصب، كاستن از فضاى خشونت و تلطيف فضا و امثال آن ممكن مى شود. بدين ترتيب، مخالفان، افراد بى تفاوت و غير فعال، تشكيلات نظام پيشين و امثال آن نخواهند توانست از قدرت حكومت بكاهند.

4. سير صعودى آرام. زيرا رشد تدريجى، زوال در پى دارد و رشد شتابان، نابودى شتابان به دنبال دارد. به ديگر بيان نبايد حكومت فكر كند كه مى تواند در يك شبانه روز همه معيارها را تغيير دهد و هر چيزى را در جاى خود قرار دهد. ما بايد پيامبر اسلام را در برپا داشتن احكام خدا و اجراى آن الگو و نمونه خود قرار دهيم، چه اين كه ايشان احكام اسلامى را به تدريج اجرا كرد و از اين رو توانست حكومتى استوار ايجاد كند. بر حكومت اسلامى لازم است كه در اجراى قوانين اسلام به صورت تدريجى و طبق برنامه اى معقول و مطالعه شده، قانون اهمّ و مهمّ را در نظر بگيرد. حال اگر ما چنين كنيم و راه حل هاى خردمندانه را در پيش بگيريم حتماً پيشرفت خواهيم كرد.

5. حكومت بايد به تمام معناى كلمه، شورايى باشد، نه به صورت صورى. بايد توجه كرد كه نه عكس شير، درنده نه عكس حلوا، شيرين نه عكس دارو، شفابخش است، بلكه واقعيت ها هستند كه تأثير مى گذارند. وقتى حكومت را شورايى قرار داديم و همه قواى موجود در داخل را كه علاقه مند به اسلام هستند از قبيل: رهبران، دانشوران، سخنوران، فرهنگيان، وكيلان، مهندسان، پزشكان و غير آنان را در حكومت وارد كنيم، تنها اندكى از مشكلات باقى خواهد ماند كه قادر نخواهد بود حكومت را براندازد يا بى اعتبارش كند.

ص: 252

رسول خدا صلى الله عليه و آله با اين روش خردمندانه و حكيمانه به مصاف مشكلات حكومت اسلامى رفت. يكى از مورخان مى نويسد: وقتى عدى بن حاتم سيطره پيامبر صلى الله عليه و آله را ديد از حجاز به شام گريخت و به دشمنى با حكومت جديد پرداخت، ولى يكى از دوستان وى نامه اى به او نوشت و يادآور شد كه محمد پيامبر است، نه پادشاه. پيامبر رحم مى كند، مهر مى ورزد، نيكى مى كند و مشورت مى نمايد. او عاقل، دورانديش، مدير و مدبر است. پس دليلى براى فرار نيست، به سرزمين خود برگرد. عدى كه به دوستش اعتماد داشت، بازگشت. وقتى بازگشت، بيرون مسجد رسول خدا صلى الله عليه و آله ايستاد. وقتى پيامبر صلى الله عليه و آله از مسجد خارج شد، عدى ديد كه پيرزنى در برابر پيامبر صلى الله عليه و آله ايستاد و از وى چيزى پرسيد و پيامبر با مهر و لطف ايستاد و به پرسش هاى او پاسخ داد و مشكل او را حل نمود.

عدى پيش خود گفت: اين مرد، پادشاه نيست و اين منش شاهان و اميران نيست، بلكه اخلاق پيامبران و مرتبطان با آسمان است. وقتى عشق پيامبر صلى الله عليه و آله در دل او جاى گرفت، نزد پيامبر آمد و خود را معرفى كرد چون پيامبر صلى الله عليه و آله او را شناخت، گرامى اش داشته، مورد لطف قرار داده، با خوشرويى، احترام و مهربانى با او برخورد كرد و به خانه خويش برد. چون عدى، اخلاق خوش و سعه صدر پيامبر را ديد به دست حضرتش مسلمان شد. پس از آن كه از نزد پيامبر صلى الله عليه و آلهبيرون آمد، دوستش از او پرسيد: چه شد كه اسلام آوردى؟ گفت: اسلام آوردم زيرا اخلاق پيامبران و ويژگى هاى رسولان را در او ديدم.

ما نيز مى توانيم از سيره رسول خدا صلى الله عليه و آله و سيره اميرمؤمنان و ائمه اطهار عليهم السلام و ديگر پيامبران براى چگونگى حلّ مشكلات حكومت الگو بگيريم و توفيق دهنده خداست.

بنيان گذارى حكومت اسلامى يك ميلياردى. حال اگر نابود كردن و باز ساختن را مستلزم وجود صد عنصر بدانيم، يك عنصر آن نابود كردن و نود و نه عنصر آن بازسازى است. بايد توجه داشت كه ساختن، نيازمند افرادى است كه خلأ ناشى از بين رفتن نظام پيشين را پر كنند، چرا كه بى هيچ ترديدى نظام پيشين تشكيلات، بنيان، افراد، كادرها، مؤسسات و امثال آن داشته است. لذا وقتى كشور آن ها را از دست مى دهد وجود مؤسسه هاى ديگرى را مى طلبد كه جايگزين آن شود تا خلأ ناشى از سقوط نظام پيشين را پر كند و اين كار ساده اى نيست. از اين رو رهبران نهضت، بايد براى اين امر دو كار را تدارك ببينند:

الف. به تربيت كادر حكومتى كامل اهتمام ورزند، بدين معنا جمعى را براى امنيّت، جمعى را براى پليس، گروهى را براى وزارتخانه ها، عده اى را براى سفارت خانه ها، شمارى را براى فرماندهى ارتش، برخى را براى امداد، گروهى را براى رسانه ها، عده اى را براى برنامه ريزى و نيز براى كارهاى ديگر افرادى را تربيت كنند و در واقع حكومت سايه تشكيل دهند تا با از بين رفتن حكومت، متصديان نهضت، بتوانند خلأ پيش آمده در مراكز گوناگون، رهبرى، ارتش، پليس، امنيت، امداد، رسانه، بانك و جز آن را پر كنند.

ب. عناصر مطلوب و سالم حكومت سابق را كه عضو نهضت هم نيستند، جذب نموده تا خلأ موجود را پر كنند و بدين ترتيب، از بروز بدبينى مردم نسبت به حكومت جديد جلوگيرى كند تا مبادا حكومت پيشين را بهتر از حكومت جديد بخوانند.

هر دوى اين امر يعنى تربيت افراد و جذب ديگران، به برنامه ريزى سالم و انديشه اى فراگير و گسترده همراه با سعه صدر نياز دارد، و گرنه حكومت با دو خطر مواجه خواهد گشت، يكى نارضايتى مردم است، چون خواهند ديد كه حكومت نمى تواند حتى به مقدار حكومت هاى پيشين به اداره آنان اقدام كند و خطر دوم اين است كه حكومت هاى استعمارگر شرقى و غربى خلأ موجود را پر خواهند كرد، زيرا حكومت به ظرفى مى ماند كه ممكن نيست از هوا، مايع، جامد و امثال آن تهى بماند. وقتى انسان نتوانست ظرف را پر كند، قطعا هوا يا غير هوا - در صورتى كه مثلاً در مسير آب باشد - آن را پر خواهد كرد.

ص: 254

2. اين كه همواره آرمان گرايى با واقعيت، متفاوت است. اگر حكومت اين موضوع را به عنوان ملاك عمل در نظر نگيرد و آن را سرسرى تصور نمايد، فساد و ناراحتى مردم را در پى خواهد داشت. بايد از نظر تفكر و انديشه آرمان گرا بود، اما در عالم واقع، امور صورت ديگرى دارند. پس انسان بايد آرمان گرا و واقع بين باشد، زيرا آرمان گرايى چيزى است كه به سرعت تحقق نمى يابد. در برخى روايات به اين مطلب اشاره شده است، چنان كه امام صادق عليه السلام فرمود: «...و المؤمن أعز من الكبريت الأحمر(1)؛ مؤمن از كبريت احمر كمياب تر است».

كبريت احمر - چنان كه در بعضى تاريخ ها آمده است - كنايه از بخشى از دانشِ شيمى است كه به وسيله آن از مس طلا مى ساختند. آرمان گرايى هميشه كارآمد نيست و اگر چنين كسى نتواند آرمان هايش را تحقق بخشد، در نتيجه با شكست روبه رو شده و امور، بدتر از گذشته خواهد شد. لذا پيامبر صلى الله عليه و آله در حكومت مبارك خود از دست پروردگان خود از جمله: حضرت على عليه السلام، حمزه، اسامه، زيد، ابوذر، سلمان، مقداد، عمار و نيز از افرادى كه خود تربيت نكرده بود، مانند ابوسفيان و جز او بهره گرفت. اين اقدام پيامبر صلى الله عليه و آلهاز آن جهت بود كه مى بايست ميان خالى گذاشتن نقاط حساس و در نتيجه تسلط ايران، روم و ديگر دشمنان و بين پر كردن موقتىِ آن تا تأمين نيروى شايسته و افراد ايده آل كه خلأها را پر كنند، يكى را انتخاب كند. در نتيجه پيش داشت اهم بر مهمّ را برگزيد. بين حكيمان مثل مشهورى است كه مى گويد: «وجود ناقص بهتر از عدم همه جانبه است»، بلكه وجود ناقص خير و عدم تام - چنان كه معروف است - شرّ است، زيرا عدم ها شرّ هستند.

نيز مى بينيم كه رسول خدا صلى الله عليه و آله افرادى چون زيد بن حارثه و جعفر بن ابى طالب را در حكومت به كار گمارد و هم در كنار آن ها از عمرو بن عاص و معاويه سود برد. حضرت على عليه السلام نيز در حكومت و روش خود هم از افراد نمونه و آرمانى، مانند: امام حسن عليه السلام امام حسين عليه السلام و مالك اشتر بهره مند گشت و در عين حال از افراد ديگرى هم براى پركردن خلأها بهره گرفت از قبيل: اشعب در مقام فرماندهى سپاه، ابوموسى در جايگاه

ص: 255

امارت و شريح در منصب قضاوت. همه اين ها به اين جهت بود كه پيامبر صلى الله عليه و آله و امام عليه السلام امر را داير مدار آرمان گرايى كه پيش از آن كه خلأها را با كادرهايى پر كند، اصل حكومت سقوط خواهد كرد و بين جمع آرمان گرايى و واقعيّت ديدند تا طبق قانون اهمّ و مهمّ عمل كنند و تا آن كه خداى متعال افرادى آرمانى فراهم آورد كه خلأها را پر كنند.

آنچه لازم به نظر مى رسد اين است كه بين آرمان گرايى و واقعيت و بين كادرهايى كه تربيت شده و اشخاص بيرونى را كه جذب شده و بودشان بهتر از نبودشان است جمع گردد. حال اگر حكومت بين آرمان گرايى و واقع بينى جمع نكند، خلأ باقى مى ماند و دشمنان براى ضربه زدن به اسلام و دولت اسلامى از آن خلأ استفاده خواهند كرد.

1. زهدورزى حاكمان، يعنى حاكمان در زندگى دنيايى خود زاهد باشند و دل به شكوه آن نبندند و از دنيا به مقدار ضرورى بسنده كنند، زيرا وقتى حاكم ساده زى باشد و از اسراف و رفاه زدگى دورى گزيده، و دل به دنيا نبندد، مردم نسبت به حكومت او اطمينان خاطر پيدا مى كنند. البته نه تنها حاكم، بلكه مسؤولان سطح بالا نيز بايد چنين باشند، چرا كه دل بستن به كاخ و تجملات، اثاثيه و امثال آن كه روش و خوى حاكمان دنياگرا و روى گردان از خداوند است، مردم را از جمع شدن گرد چنين حكومتى گريزان مى كند.

2. آرمان گرايى قضايى، يعنى حكومت در داورى خود نه تنها عادل، بلكه بايد نيكوكار باشد. اعدام، مصادره اموال، زندان و شكنجه در اسلام وجود ندارد و اگر هم باشد به مقدار ضرورت و همچون خوردن گوشت مردار و آشاميدن شراب است - چنان كه به تفصيل در فقه اسلامى آمده است - در اين صورت مردم خواهند ديد كه اسلام مهربان است و از اعدام، مصادره اموال، شكنجه، زندان كردن و تبعيد ناحق دريغ دارد، بى ترديد گرد آن جمع خواهند شد. بر همين اساس، پيامبر صلى الله عليه و آلهو امام على عليه السلام با آن كه مى توانستند با درشتى و خشونت برخورد كنند، اما نرمخويى در پيش گرفتند و در موارد گوناگون - كه تاريخ آن را ثبت كرده است - جانب گذشت، نرمى و چشم پوشى را نسبت به مجرمان ترجيح دادند.

3. حكومت بايد با دادن آزادى ها به احزاب گوناگون اسلامى، در پيش برد مسلمانان الگو باشد و در شؤون تجارت، كشاورزى، صنعت، سفر، اقامت مردم، اظهارنظرها و اجتماعات آنان دخالت نكند و اگر چنين باشد، جهان به مزاياى آن توجه كرده، گرد آن فراهم خواهد آمد، آن سان كه به پيامبر صلى الله عليه و آله و على عليه السلام با وجود مخالفان و دشمنان شان، توجه كرد. در تاريخ آمده است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله دستور داد كه اسيران بدر را نگاه دارند و آنان را تا صبح نگه داشتند. چون صبح شد پيامبر صلى الله عليه و آلهبه گروهى از ياران خود فرمود: من تا صبح نخوابيدم. گفتند: چرا اى رسول خدا؟ حضرت فرمود: چون يكى از اسيران بسته شده در بند، ناله دردناك سر مى داد. برويد و بند او را برگيريد.

پيامبر در زهد نيز نمونه بود و به دنيا دل نبسته بود. در حديثى آمده است كه يك بار

ص: 257

لباس خود را شست و بى لباس ماند يا آن كه لباسش را به فقيرى داد لذا بدون لباس ماند، چون لباس ديگرى نداشت. از اين رو حصيرى را بر خود پيچيد. در بعضى از تفسيرها آمده است كه مقصود از كلام خداوند كه فرمود: «طه * مَآ أَنزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْءَانَ لِتَشْقَى»(1)؛ «طه قرآن را بر تو نازل نكرديم تا به رنج اُفتى» اين است كه از تو خواسته نشده تا آن سان بر خود سخت بگيرى و دو جامه نداشته باشى و در نتيجه، هنگامى كه لباسى به فقيرى بدهى يا آن را بشويى، بى تن پوش بمانى و حصير بر خود بپيچى. اين در واقع لطف و توجّهى از

سوى خداوند نسبت به پيامبرش صلى الله عليه و آله بود كه او به كمتر از اين مقدار از نمونه و الگو بودن كه پيامبر صلى الله عليه و آلهدر پيش گرفته بود - نيز راضى است.

على عليه السلام هم با آن كه خوارج با زبان و شمشير با او مى جنگيدند، سفارش به نيكى مى كرد، چنان كه در نهج البلاغه آمده است كه فرموده: «لا تقتلوا الخوارج بعدي، فليس من طلب الحق فاخطأه، كمن طلب الباطل فأدركه(2)؛ پس از من خوارج را نكشيد، زيرا آن كس كه در طلب حق باشد، ولى دچار خطا شود، مانند جوياى باطل نيست كه بدان دست يابد». در واقع امام به نيكى براى كسانى سفارش مى كرد كه با شمشير در برابرش ايستادند، جنگيدند، شمارى از ياران حضرتش را كشتند، از ايشان بدگويى كردند و در كشورش به فساد پرداختند.

چنان كه روشن است، طراحان ترور ايشان پنج نفر بودند، اما ايشان چهار نفر آنان را بخشود. البته يكى از آنان شمشير كشيده و مى خواست بر سر آن حضرت فرود آورد، ولى شمشير به سقف مسجد گير كرد و به سر امام عليه السلامنخورد. حضرت نسبت به ضارب خود، ابن ملجم، به نيكى سفارش كرد و هرگاه شير مى نوشيد، به فرزندان خود مى فرمود: «بقيه شير را براى اسيرتان ببريد».

به جهت چنين نمونه بودن بود كه آن روز جهانيان آن گونه شگفت انگيز گرد پيامبر صلى الله عليه و آله و امام عليه السلام حلقه زدند و تاكنون هم نام رسول اكرم صلى الله عليه و آله هر روز صبح، ظهر و شام بر زبان يك ميليارد مسلمان تكرار مى گردد و نام اميرمؤمنان را نيمى از مسلمانان در اذان صبح،

ص: 258

ظهر و شام مطرح مى كنند. راستى اين از كجاست؟ مسلما از آن نمونه بودنى است كه آن دو بزرگوار در زندگى شان بدان پايبند بودند. بى ترديد نمونه بودن دل ها را مجذوب انسان مى كند، خواه در حياتِ فرد، خواه پس از مرگ. اگر حكومت يك ميلياردى مسلمانان چنين نمونه باشد و حاكمان آن زاهد، عادل، باگذشت باشند و آزادى ها را به همه مردم در همه كارها طبق آنچه خدا مقرر داشته بدهند، جهانيان قطعا به آن توجّه كرده، از آن الگو خواهند گرفت و جامعه اسلامى براى بار ديگر، بهترين امّتى خواهد بود كه براى مردم برآمده و بزرگ ترين قدرت جهان خواهد گشت و اين براى خداى بزرگ دشوار نيست.

حفظ عدالت، نظم و پيشرفت يا براى دفاع هنگام هجوم دشمنان داخلى و خارجى باشد.

در هر حال، وقتى ادارات در حدّ ضرورت باشد و قوانين در حدّ ضرورت وضع و اعمال شود، آزادى هاى مردم فزون تر مى شود و هر كس به مقدار شايستگى اش در زمينه علم، ثروت و حكومت رشد خواهد كرد. حال اگر چنين نشد، همه شايستگى ها پيشرفت نمى كند. به عنوان نمونه، دانش را در جامعه سرمايه دارى امريكا كه مدعى آزادى است، در نظر بگيريم. آيا در آن جا هر كسى مى تواند به دانشگاه و مدارج بالاتر دست پيدا كند؟ هرگز، چون دانشگاه شرايطى دارد كه از جمله آن داشتن امكانات مالى است و البته ثروت را - كه راهگشاست - همه ندارند.

در كتابى كه رئيس شوراى امنيت ملّى امريكا منتشر كرده بود آمده: در ايالات متحده امريكا 25 ميليون فقير وجود دارد كه توان رفتن به دانشگاه را ندارند و بسيارى حتّى به دبيرستان هم نمى توانند بروند، زيرا دبيرستان نيز به پول، كتاب، قلم، دفتر، وسايل آزمايشگاهى و امثال آن نياز دارد. لذا اينان نمى توانند به خواسته هاى خود دست يابند.

در مورد ثروت نيز شرايط مالى وجود دارد كه با سرنوشت افراد بازى مى كند و فضايى اجبارآلود ايجاد مى كند، گرچه اجبار فردى در كار نيست و از اين رو انسان نمى تواند به مقدار توانايى اش پيشرفت مالى داشته باشد. به فرض اگر در كشورى شركتى انحصارى وجود داشته باشد كه هزار مغازه خواربار فروشى داشته باشد و در شهر هزار مغازه ديگر وجود داشته باشد كه صاحبان آن ها از محل درآمد مغازه خود امرار معاش مى كنند. در اين صورت، شركت ياد شده به راحتى مى تواند با بازار بازى كند و قيمت ها را به نوسان درآورد، يعنى اگر قيمت كالايى يك دينار باشد، اين مغازه هاى آزاد مى توانند آن را به همين قيمت بفروشند و سودى به دست آورند و از آن طريق زندگى كنند، اما اگر شركت انحصارى كالايى را به 75 درصد قيمت بفروشد، موجب شكست مغازه داران ياد شده مى شود، معيشت آنها را دستخوش نابسامانى خواهد كرد. چنين فضا و شرايطى اجبارآلود و فاقد معيار و محكوم قوانين سرمايه دارى مى باشد. در زمينه حكومت، دستيابى به قدرت

ص: 260

براى همه امكان پذير نيست، مگر در صورتى كه رقيب ها از نظر مليت برابر باشند، زيرا گروه هاى فشار، رشوه خوارى، فضاهاى ساختگى و تبليغات گمراه كننده مانع دستيابى شايستگان به قدرت مى شود، حتى اگر در كشورى به ظاهر انتخابات آزاد وجود داشته باشد، چون در واقع انتخابات آزاد نيست، بلكه انتخاباتى در فضاى آلوده مى باشد.

اما اسلام از همه اين موارد منع مى كند و فضاى مناسب براى رشد علمى، اقتصادى و حكومتى افراد را ايجاد مى كند، چنان كه در كتاب هاى فقهى خود، به ويژه در كتاب الحكم في الإسلام، السياسة، الاقتصاد و غير آن مطرح كرده ايم. از اين رو ضرورت دارد كه روش حكومتى، اسلامى و طبق شرايط زمان باشد، زيرا متون اسلامى در هر زمانى مطابق مصداق متداول آن زمان است. خداى متعال مى فرمايد: «وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً»(1)؛ «و براى خدا، حج آن خانه، بر عهده مردم است، [البته] كسى كه بتواند به

سوى آن راه يابد». در روزگاران گذشته، استطاعت، در سفر با چارپا محقق مى شد، ولى امروزه با هواپيما، ماشين و كشتى حاصل مى شود. ديگر اين كه خداوند مى فرمايد: «وَأَعِدُّوا لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ»(2)؛ «و هرچه در توان داريد از نيرو و اسب هاى آماده بسيج كنيد».

پر واضح است كه نيرو و سازبرگ در آن زمان، شمشير و سر نيزه بود، بعدها تفنگ، سپس توپ و بعد هواپيماهاى جنگى جاى آن را گرفت. در ساير موارد نيز مصاديق حكم با تغيير زمان، تغيير پيدا مى كند، البته حكم كلّى - چنانچه اسلام گفته - تغيير پيدا نمى كند. امام صادق عليه السلام مى فرمايد: «حلال محمد حلال أبدا إلى يوم القيامة، و حرامه حرام أبدا إلى يوم القيامة...(3)؛ حلال محمد براى هميشه تا روز قيامت حلال است و حرام او براى هميشه تا روز

قيامت حرام است».

لذا اسلام حكم اكراه را برداشته، گرچه اين اكراه فردى هم نبوده، بلكه اكراه اجتماعى است. به عنوان نمونه زن زناكارى را نزد حضرت على عليه السلام آوردند. امام از علّت زنايش

ص: 261

پرسيد، زن اظهار داشت كه در بيابان بود و از شدت تشنگى در آستانه مرگ قرار گرفت. لذا از فردى كه آب داشت، طلب كرد، ولى حاضر نشد به او آب دهد، مگر آن كه دامن عفت او را لكه دار كند او افزود: از پيش او گريختم، اما وقتى بسيار تشنه شدم، بار ديگر به او پناه بردم و او همان شرط پيشين را مطرح كرد. مجددا از نزد او بازگشتم. وقتى از تشنگى به سرحد مرگ رسيدم، نزدش بازگشتم و او از من كام گرفت، آن گاه به من آب داد. حضرت فرمود: حدّ از تو برداشته است و حدّ نزد، زيرا اين اقدام زن، از سر اضطرار و اجبار بود.

از امام صادق عليه السلام روايت شده است كه فرمود: «ما حرّم اللّه شيئا إلا و قد أحلَّه لمن اضطرّ إليه(1)؛ هر چيزى را كه خداوند حرام كرد، همان را براى فرد مضطر و مجبور، حلال نمود».

ديگر در مورد فضا و شرايط اجبار اين است كه - مثلاً - وقتى قحطى فراگير شود و لقمه نانى براى رفع گرسنگى يافت نشود، در اين حال اگر انسانى غذايى را سرقت كند، دست او قطع و حدّ بر او جارى نمى شود، زيرا حدّ وقتى جارى مى شود كه اجبارى در كار نباشد و انسانى كه مرتكب جرم مى شود مُكرَه نباشد و گرنه اگر جوّ اجبارى باشد يا انسان مجبور باشد يعنى مكره شخصى بوده و فردى او را به انجام كار بد مجبور كند، اسلام حدّ و كيفر را از او بر مى دارد. قوانين و روش هاى اسلامى فضاى آزاد را بيشتر مى كند تا هر انسانى به قدر امكان به علم، حكومت و ثروت دست پيدا كند و اين از روش هاى حكومت يك ميليارد مسلمان است كه انتظار تحقق آن وجود دارد. از خداوند درخواست علم با عمل داريم و اين كه ما را به حكومت يك ميليارد مسلمان برساند و ما ذلك على اللّه بعزيز(2).

ص: 262

ص: 264

البته چنين حكومتى به خواست مردم بى توجه است، از نظر چنين حكومتى امت محور نمى باشد، بلكه محور اسلحه است و چنين حكومتى اراده و كرامت امت را لگدمال مى كند. بايسته توجه است. مقصود ما از دولت كودتا تنها كودتاى نظامى نيست، بلكه گاهى فرد كودتاگر به اراده مردم زمام امور را به دست مى گيرد، ولى بعدها به اسلحه اى تكيه مى كند كه امّت، آن را بدو سپرده اند، چنان كه در بنى عباس ديديم. آنان با كودتا به حكومت[ى مورد حمايت مردم خسته شده از ستمگرى بنى اميه] رسيدند، ولى بعداً به گرگى درنده عليه امّت تبديل شدند.

پس بايد حكومت از آغاز تا فرجام بر انتخاب و اراده امّت تكيه داشته باشد، يعنى حاكم اول با اراده مردم به قدرت برسد و در زمان هاى معيّن، حاكمان با اراده و انتخاب جامعه عوض شوند، بدون آن كه حاكمان دوره قبلى فضاى كاذب و ساختگى ايجاد كنند و گرنه حكومت جوّ زده در شمار حكومت هاى خودكامه قرار خواهد گرفت.

بنابراين به منظور جلوگيرى از پديدار شدن دولتى خودكامه، بايد از بروز جريان گمراه سازى، وحشت و تطميع ممانعت كرد، كه در غير اين صورت، حكومت دچار ديكتاتورى مى گردد. حال اين پرسش مطرح است كه شاخصه حكومت منتخب چيست؟ در روزگار ما وجود احزاب آزاد، مطبوعات آزاد، بودن راديو و تلويزيون در دست همه گروه ها و تغيير حاكم در هر 3 - 5 سال نماد حكومت منتخب از سوى مردم است. حال اگر حاكمى از راه انتخابات به قدرت برسد، اما شاخصه هاى پيش گفته را نداشته باشد، بدانيم ديكتاتور شده است، هرچند عملكرد خود را توجيه كند. حكومت استبدادى، كشور را به طعمه اى براى حاكمان و گاه براى اربابان استعمارگرشان - اگر استعمارگرى وجود داشته باشد - تبديل مى كنند، چنان كه امروزه در كشورهاى اسلامى مى بينيم، چون حكومت ها يا پادشاهى موروثى هستند يا كودتايى ديكتاتورى كه هر دو از سوى شرق و غرب پشتيبانى مى شوند و به همين جهت عقب ماندگى وحشتناك و نفرت انگيزى براى يك ميليارد مسلمان به همراه دارند.

ص: 266

حكومت در اسلام، از آنِ رسول خدا صلى الله عليه و آله و امام منصوب از سوى خداى متعال است و عصمت شان، آنان را از ارتكاب خلاف هرچند كوچك باشد، باز مى دارد. حال اگر امام معصوم حضور نداشته باشد، حاكم بايد دو ويژگى داشته باشد:

نخست آن كه جامع شروط فتوا دادن باشد كه عبارت است از علم به امور دين و دنيا، عدالت، مرد بودن، ايمان و چيزهاى ديگرى كه در كتب فقهى و اصولى ذكر شده است.

دوم آن كه از سوى اكثريت مردم انتخاب شود. چنين حاكمى بالاترين منصب را در دولت خواهد داشت و پس از او هيئت تطبيق كننده اى قرار دارد كه اسلام را با شرايط و اوضاع تطبيق مى دهد كه از آن به «شوراى اسلامى امت» تعبير مى شود، سپس «قوّه قضائيه» و «قوّه مجريه» قرار دارد. البته براى دور ماندن از ديكتاتورى، بهتر است جامعه سه نوع انتخابات داشته باشد:

نخست: انتخاب شوراى رهبرى كه از بين فقهايى خواهد بود كه به طور واقعى، مرجع تقليد جامعه هستند، نه صورى و تحت شرايط فضاسازى و جوزدگى. اينان شورايى تشكيل خواهند داد و تا زمانى كه در آن باشند، حكومت و مرجعيت تقليد را با هم در اختيار خواهند داشت و طبق رأى اكثريت حكومت خواهند كرد و هرگاه يكى از آنان از حكومت كناره گيرد تا ديگرى در جاى او قرار گيرد، در اين صورت آن كه بيرون رفته، مرجعيّت بدون حكومت خواهد داشت.

دوّم: انتخاب رئيس دولت است كه به اصطلاح امروز «رئيس جمهور» خوانده مى شود و چه بسا عنوان «رئيس دولت اسلامى» براى منتخب اين منصب بهتر باشد، چون نيكوتر آن است كه حكومت كشور اسلامى عنوان «دولت اسلامى» داشته باشد. اين انتخاب با توافقِ «شوراى رهبرى»، «مجلس امت» و «توده مردم» خواهد بود.

سوم: انتخاب «مجلس امت» براى وكلاى مردم در يك انتخاب آزاد، آن گونه كه بيان شد. بنابراين، فرق بين «حكومت اسلامى» و «حكومت دموكراسى» در اين خواهد بود:

الف. وجود حاكميت برتر از سوى فقيهان.

ص: 267

ب. مقيد بودن حكومت به چهارچوب اسلام.

بر اين اساس «مجلس امت» براى اجرايى كردن خواهد بود، نه براى قانونگذارى.

با اين تعريف، حكومت اسلامى برتر از حكومت دموكراتيك است، چون مردم اولاً: از طريق مراجع تقليد، بر حكومت سلطه خواهند داشت. ثانياً: از طريق وكلاى جامعه و رئيس دولت بر آن سلطه خواهند داشت، در حالى كه در حكومت دموكراتيك فقط از طريق دوّم، مردم بر حكومت تسلط خواهند داشت. روشن است كه وجود دو وكيل براى يك نفر كه بر كارهايش اشراف داشته باشد، بهتر از اشراف يك وكيل است. همه اين ها افزون بر آن است كه در حكومت اسلامى عدالت و آزادى هايى وجود دارد كه در حكومت دموكراتيك كه در آن قانونگذارى به دست جامعه است، نخواهد بود.

قواى سه گانه، يعنى عالى ترين مقام، رياست دولت و مجلس، مى توانند شورايى تشكيل شده از بزرگان امّت كه از نظر دانش، تخصص و پاكى سرآمد هستند، در نظر بگيرند تا همچون مجلس اعيان در حكومت هاى دموكراتيك، امورى را كه مى خواهند اجرا شود، از نظر بگذرانند تا كارها استوارتر باشد، چه اين كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «رحم اللّه امرءا عمل عملاً فأتقنه(1)؛ خدا رحمت كند كسى را كه كارى انجام مى دهد، و آن را محكم كند».

بنابراين، روش طبيعى براى حكومت اسلامى اين است كه مردم با اختيار خود، از ميان فقيهان عادل، مراجع تقليد خود را برگزينند، و اينان «عالى ترين مقام» را تشكيل دهند و با مشورت اينان، مردم نمايندگان مجلس شورا را انتخاب نمايند و با مشورت با هر دوى اينان، مردم رئيس دولت را برگزينند. بر اين اساس «عالى ترين مقام» حق نخواهد داشت در انتخاب نمايندگان و يا رئيس حكومت استبداد به خرج دهد، خواه استبداد صريح و آشكار باشد كه «انتصاب» خوانده مى شود، خواه استبداد با فضاسازى دروغين براى آوردن نمايندگان و رئيس حكومت باشد كه در نتيجه اراده مردم امرى صورى و فريبكارى باشد، زيرا اسلام حكومت را به مشورت با مردم قرار داده است. همچنين هيچ كس - در

ص: 268

هر جايگاه و موقعيتى كه باشد - حق ندارد با هر نامى «عالى ترين مقام» را در انحصار خود درآورد، بلكه لازم است شوراى مراجع وجود داشته باشد؛ مراجعى كه امت آنان را پذيرفته و از ايشان تقليد مى كند.

آورد و بر سر راه پيشرفتش سنگ اندازى خواهند كرد.

4. حاكمان جديد در بين خودشان دچار اختلاف خواهند شد و در نتيجه پاره اى از آنان كشته خواهند شد، پاره اى به زندان خواهند افتاد و بعضى ديگر تبعيد خواهند گشت، چنان كه در شمارى از كشورهاى اروپايى چنين اتفاق هايى افتاده است و اين حكومت را تضعيف كرده، و در مرحله بعدى باعث بدبينى جامعه نسبت به حكومت مى گردد. درمان اين مشكلات فقط در مشورت واقعى با امت است، به چند دليل:

الف. وقتى كه همه مردم - و نه گروه برگزيدگان كه حاكم با تطميع، ارعاب و گمراه ساختن، آنان را گرد خود جمع مى كند - در حكومت مشاركت داشته باشند، عليه حكومت جديد انقلاب نخواهند كرد و مشكلات قابل حلّ را شناخته، به حلّ آن خواهند پرداخت. از ديگر سو، در مورد مشكلاتى كه حلّ آن نيازمند زمان است، از حاكم جديد انتظار رفع فورى آن را نخواهد داشت، لذا حاكمان از توده مردم و جامعه گريزان نخواهند شد.

ب. نداشتن تخصص كافى، شاخصه حاكمان جديد است، لذا وجود شورا شايستگان و توانمندان را بر سر كار خواهد آورد كه از خبرويّت كافى برخوردارند و اگر هم در مواردى تخصص نداشته باشند بر حاكمان جديد خشم نخواهند گرفت، چون در حكومت شريكند و لذا جدايى در كار نسيت تا خشم گرفته اى و مغضوبى در كار باشد.

ج. در مورد حاكمان پيشين، چند فرض وجود دارد:

نخست: اين كه افرادى از آنان كه شايسته هستند وارد حكومت خواهند شد، اما تحت شرايط جديد و با نظارت امت چنان كه ديديم رسول اكرم صلى الله عليه و آله زمام قبيله ها را به رؤساى آن ها سپرد، حاكمان مكّه را به فرماندهى سپاه و كارهاى ديگر گماشت و اوس و خزرج و جز آنان را در رهبرى و مشورت شريك گردانيد.

دوم: حاكمان پيشين در برابر اكثريت مردم جايگاهى نخواهند داشت، ولى اگر حاكمان جديد استبداد به خرج دهند و از توده مردم جدا شوند، حاكمان پيشين از ياران خود بهره جسته، به مدد آنان، در برابر حاكمان جديد و ياران شان جبهه مى گيرند، با اين تفاوت كه

ص: 270

گروه اول از خبرويّت برخوردارند و دسته دوم تازه كارند و به همين جهت حاكمان پيشين مى توانند مشكلاتى براى حاكمان جديد ايجاد كنند.

د. اختلاف حاكمان جديد، زاييده ديكتاتورى است و گرنه چرا بايد دچار اختلاف شوند، حال آن كه در مورد اختلاف ناخواسته، راه حلّ براى حاكمان، مراجعه به اكثريت آرا از طريق شوراست. در صورتى كه آرا مساوى شود، راه حل قرعه خواهد بود، «القُرعَةُ لِكُلِّ أمرٍ مُشتَبَه؛ زيرا قرعه براى هر امر مبهم است». يا اين كه با نظرسنجى عمومى، يكى از دو نظريه حاكم گردد و بدين ترتيب مشكل حلّ شود. در صورتى كه نمى توان مراجع جامعه را در يك جا جمع كرد، هر يك از آنان مى تواند نماينده اى از طرف خويش تعيين كند، زيرا آنان اعضاى مجلس عالى هستند و در صورتى كه با اكثريت آرا بر چيزى متفق شدند، اتفاقشان نافذ خواهد بود.

مسلمانان قرار گرفته است، از قبيل: فلسطين، اريتره، مورو، مسلمانان در هند و اتحاد جماهير شوروى و چين. از اين رو براى باز گرداندن حكومت اسلامى به جامعه چند چيز ضرورى به نظر مى رسد:

1. موانع روانى كنار گذاشته شود، چه مسلمانان همگى برادرند، البته نه به صورتى شفاهى و تبليغاتى كه در زندگى واقعى بايد چنين باشند.

2. موانع قانونى را كنار گذاشت، زيرا قانون يكى است كه در كتاب و سنّت ريشه دارد و براى همه جهان اسلام يكسان است و اگر فرقى هم وجود داشته باشد در تفاوت اجتهاد با حفظ چارچوب ادله اربعه است.

3. موانع جغرافيايى را بايد از ميان برداشت، چرا كه سرزمين [اسلامى] از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب يكى است، به گونه اى كه هر مسلمانى بدون نياز به كارت شناسايى، پاسپورت، ويزا و جز آن، بتواند به همه جا به خراسان، كراچى، قاهره، دمشق، خارطوم و جز آن، سفر كند و آن را كشور خود بداند. اگر چنين شود - كه به خواست خدا خواهد شد - هر كسى مى تواند در هر جايى سكونت گزيند يا سرزمين محل سكونت خود را ترك كند تا آن جا كه مردمان از مليت هاى گوناگون با هم مختلط شوند، چنانكه امروزه در هر كشورى - با مرزهاى ساختگى - چنين است، بدين معنا كه امروز فرد بغدادى در بصره، كربلايى در نجف، اهل حله در ناصريّه، مغربى در حجاز، اردنى در تهران، سودانى در كابل و... سكونت مى كند. و اين از لوازم بازگشت امّت به وحدت مورد انتظار است.

فراموش نشود كه در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله و خلفاى طاهرين عليهم السلام آن حضرت نيز چنين بود. اين روش غير از روش استعمارگران است، چرا كه آن ها مهاجران را جاى داده، شهروندان را به كوچ اجبارى وا مى دارند تا از قيام آنان عليه خود در امان باشند. در تاريخ قديم و جديد نمونه هاى زيادى از رفتار استعمارگران با كشورهايى كه با زور سرنيزه در آن وارد شده، تحت سلطه خود درآوردند، ديده مى شود. امويان چنين كردند و سپاهى از شام به عراق آوردند و آنان را در واسط، نزديك كوفه مستقر كردند تا به وسيله قدرت سرنيزه آنان

ص: 272

[عراقيان] را به اطاعت خود در آورند و استمرار آن را تضمين كنند. اشعريون نيز به كوچ اجبارى از يمن و سكونت در شهر قم وا داشته شدند. اين اقدام از آن جهت بود تا حاكمان سركش از قيام شان در امان باشند.

در روزگارى نه چندان دور، انگليسى ها شمار زيادى از هندى ها را در قالب نيروهاى نظامى مزدور انگليس، به عراق و خليج آوردند تا ساكنان آن جا را به اطاعت وا دارند. همچنين يهوديان را به قصد تداوم بخشيدن به پراكندگى مسلمانان به فلسطين آوردند. در همين روزگار ما امريكايى ها شمارى از مصريان را براى مجبور كردن مردم عراق به پذيرش استعمار به عراق آوردند. همين عملكرد را كمونيست ها ضمن حوادثى غمبار - كه در تاريخ مذكور است - در حق مسلمانان روا داشتند.

جان سخن اين كه بايد جامعه اسلامى از جهت قانون، جغرافيا و روانى متحد شوند.

وظيفه دولت نسبت به افراد ضعيف جامعه و نظام اين است كه آنان را تقويت كند و بدين ترتيب دولت خواهد توانست علاقه مندى و هوادارى آنان را نسبت به خود تضمين كند و روح عشق به دولت را در بين آنان پديد آورد. پس، وقتى شمار افراد قوى در حكومت فزونى گرفت در برابر اجانب و نيرنگ نيرنگ بازان قوى خواهد گشت، زيرا اقتدار حكومت به قدرت افرادش بستگى دارد پر واضح است كه قدرتمندان برخوردار از امتياز - كه استثمار ضعيفان از آن جمله است - حاضر نيستند از امتيازات خود دست كشيده، ضعيفان را در آن شريك كنند. اما تهذيب نفس و فراوانى آزادى ها در اسلام، قدرتمندان را چنان مى پروراند كه به جاى انحراف و كجروى، در راه راست قرار گيرند و البته تأثير توده ها را در اين زمينه نبايد ناديده گرفت.

به عنوان گواه مى توان به آنچه در پاره اى از دولت هاى دمكراتيك مى بينيم اشاره كرد كه چگونه حاكمان در برابر خواست توده ها از قدرت كنار مى روند با آن كه معمولاً اگر حاكمان اختيار در دست خودشان باشد حتى براى يك روز و به مقدار يك هزارم از قدرتشان، آمادگى كنار كشيدن را ندارند.

در مورد اقليّت هاى دينى شايان توجه است كه بايد در چارچوبى خاص كه در اسلام ذكر شده است حرمتشان را پاس داشت. از رسول خدا صلى الله عليه و آلهروايت شده است كه فرمودند: «من آذى ذميا فقد آذاني(1)؛ هركس يكى از اهل ذمه را آزار دهد، به يقين مرا آزار داده است».

وقتى آنان از سوى اسلام احترام ببينند و منطق درست اسلام، را با تمام وجود لمس كنند، بى ترديد گروه گروه به دين اسلام خواهند گرويد، آن سان كه در صدر اسلام رخ داد. آنچه مسلّم است اين كه رسول خدا صلى الله عليه و آله هيچ كس را به پذيرش اسلام مجبور نكرد و مردم مدينه با رضايت و اختيار مسلمان شدند و مردم مكه - پس از تسلط پيامبر صلى الله عليه و آله بر آن شهر - به تدريج و بدون اجبار اسلام را پذيرفتند. تنها كارى كه پيامبر صلى الله عليه و آلهدر مكه انجام داد، كنار زدن موانع پيش روى مسلمان شدن مردم بود و آزادشدگان و غير آنان را مجبور به پذيرش

ص: 274

اسلام نكرد. مردم يمن پس از آن كه اميرمؤمنان اسلام را به آنان رساند، در كمال آزادى و اختيار مسلمان شدند. وانگهى جنگ هاى رسول خدا صلى الله عليه و آله همگى دفاعى بود. ما در كتاب كيف انتشر الاسلام؟ بخش هايى از اين مقوله را آورده ايم.

رفتار پاره اى از اميران مسلمانان كه شمشير كشيده و با اهل ذمه بدرفتارى كردند، اشتباه بود و نتيجه آن اين بود كه مردم بت پرست اروپا از ترس شمشير اسلام و بدرفتارى آن حاكمان - كه مى پنداشتند اين تعامل ها ريشه در اسلام دارد و اسلامى است - به مسيحيّت گرويدند و اگر اعمال آن حاكمان نبود مسيحيّت به روم محدود مى ماند و در اروپا، چين و هند جاى پايى براى خود باز نمى كرد. اگر اشتباه آن حاكمان در آن دو كار نبود و از سيره رسول خدا صلى الله عليه و آله پيروى مى كردند، امروزه اسلام جهان گير مى شد.

جان سخن اين كه پس از برقرارى دولت اسلامى، اگر جهانيان رفتار نيك حاكمان مسلمان را در سرزمين شان مى ديدند و اين كه در كشورهاى اسلامى اثرى از زندان، شكنجه، قتل، مصادره اموال، سركوب آزادى ها و طبقه برتر منتخب حاكمان وجود ندارد، از ديگر سو مى ديدنند، مسلمانان با اهل ذمّه كه تحت حمايتشان به سر مى برند، خوش رفتارى مى كنند، بى ترديد، شتابان به اسلام گرويده، آن گونه كه ابتدا، گروه گروه داخل اسلام مى شدند، اينان نيز وارد اسلام خواهند شد. قابل توجه است كه نيكى در حق غير مسلمانان افزون بر منطق انسانى اسلام مشوق هايى بسيار قوى و انگيزه ساز براى ورود غير مسلمانان به اسلام است.

خداى سبحان مى فرمايد: «وَ لاَ تَسْتَوِى الْحَسَنَةُ وَ لاَ السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِى هِىَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِى بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ عَدَ وَةٌ كَأَنَّهُ وَلِىٌّ حَمِيمٌ * وَمَا يُلَقَّاهَآ إِلاَّ الَّذِينَ صَبَرُوا وَ مَا يُلَقَّاهَآ إِلاَّ ذُو حَظٍّ عَظِيمٍ»(1)؛ «و نيكى با بدى يكسان نيست. [بدى را] به آنچه خود بهتر است دفع كن، آن گاه كسى كه ميان تو

و ميان او دشمن است، گوئى دوستى يكدل مى گردد. و اين را جز كسانى كه شكيبا بوده اند نمى يابند و آن را جز صاحب بهره اى بزرگ، نخواهد يافت».

ص: 275

اميرمؤمنان عليه السلام فرموده: «عجبتُ لمن يشتري العبيد بماله فيعتقهم، كيف لا يشتري الأحرار بإحسانه فيسترقهم(1)؛ در شگفتم از كسى كه بنده اى را به مالى مى خرد و آزاد مى كند، اما چگونه است كه آزادگان را با نيكى به آنان نمى خرد و در قيد بندگى دلبستگى خود در نمى آورد!».

آرى انسان بنده نيكى است. بنابراين، دولت اسلامى بايد چند چيز را لحاظ دارد:

1. آزادى هاى معقول طبق آنچه اسلام داده است و سيره رسول خدا صلى الله عليه و آله و على عليه السلام و ديگر حاكمان پيرو آن دو كه در مقوله حكومت بر آن استوار بوده، به مردم بدهد، چه اين كه آزادى سوپاپ اطمينان است و در چنين فضايى خفقان و سركوب وجود ندارد تا انفجار در پى داشته باشد. در مثل عربى است كه مى گويد: «فشار، انفجار در پى دارد».

2. مطالعه آينده تا از اين راه به ناآرامى ها پى برد و پيش از رخ دادنشان به چاره جويى

براى آن پردازد، چون ناآرامى ها تماما ريشه دار هستند. بنابراين اگر دولت از رشد ريشه ها جلوگيرى كند، ناآرامى به وجود نخواهد آمد، چه اين كه مى گويند: «قيراط من الوقاية خير من قنطار من العلاج؛ اندكى پيشگيرى، از درمانِ بسيار بهتر است». بايد توجه داشت كه ناآرامى نيز همانند بيمارى است، نه يك باره و بدون مقدمه كه به تدريج پديدار مى شود.

3. تشكيل كميته راه بردى كه گاه «كميته مصالحه» (آشتى ملى) خوانه مى شود. در اين زمينه، دولت گروهى از عقلا و ريش سفيدان را به منظور آشتى ملى و حتى آشتى با ديگر كشورها در قالب كميته اى گرد آورد تا هرگاه حالتى غير طبيعىِ اجتماعى و تنش آلود پديد آيد، تنش زدايى كرده، مشكل را برطرف كند، زيرا فروتنى دولت در برابر مشكلات بهتر از سخت گيرى و در غلتيدن در مشكلات است كه در نتيجه، همه چيز از بين مى رود و پيشتر در همين معنا آيه شريفه «دفع كن به آنچه كه خود بهتر است» بيان شد و نيز خداى متعال مى فرمايد: «يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا ادْخُلُوا فِى السِّلْمِ كَآفَّةً وَ لاَ تَتَّبِعُوا خُطُوَ تِ الشَّيْطَنِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُّبِينٌ»(2)؛ «اى كسانى كه ايمان آورده ايد، همگى به اطاعت [خدا] در آييد [و راه صلح بپوييد] و گام هاى شيطان را دنبال مكنيد كه او براى شما دشمنى آشكار است».

ص: 276

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «إنّي بعثت لاُتمّم مكارم الأخلاق(1)؛ من براى كمال بخشيدن به والايى هاى اخلاق برانگيخته شدم».

حكومتى كه عملكردى مغاير با عملكرد حكومت آن پاكان داشته باشد، در واقع نام اسلام را دارد و از حقيقت اسلام بى بهره است. حكومت اسلامى از آن روى برتر است كه هم نيازهاى دل را برآورده مى كند، چون مردمى كه در سايه آن زندگى مى كنند به حاكمان آن ايمان دارند. و اطاعت از آن را اطاعت از خدا و رسول او و در نتيجه، از پاداش الهى برخوردار مى دانند. و هم نيازهاى جسم را برآورده مى كند، زيرا در سايه قوانين اسلام انسان مى تواند زندگى خوش و پيشرفت واقعى، درخور و مطلوب داشته باشد.

از نشانه هاى ماندگارى و پايدارى حكومت ها و در رأس آن ها حكومت اسلامى فراوانى مساجد، مدارس و آزادى ها و اندك بودن زندان ويرانه نشين و جوانان مجرد است و عدم مراجعه انبوه مردم به ادارات و نيز وجود كارگاه ها و بيمارستان ها و امثال آن به مقدار نياز است. روشن است كه مسجد براى عبادت و مدرسه براى آموزش بوده و آزادى ها براى آن است كه سنگ بناى پيشرفت و رفاه انسان است. خداى سبحان در بيان وظيفه رسول خدا صلى الله عليه و آلهفرموده است: «...وَ يَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالأَْغْلَلَ الَّتِى كَانَتْ عَلَيْهِمْ...»(1)؛ «و از [دوش] آنان قيد و بندهايى را كه برايشان بوده است بر مى دارد».

در اين مبحث، چهار حالت وجود دارد:

1. آشوب و هرج و مرج كه آزادى هاى بى رويه و زيانبارى براى انسان به شمار مى آيد، خواه زيانش به خود آشوبگر برسد يا به ديگران، زيرا جَستن از ارتفاع بلند، شكستن استخوان فرد را در پى دارد، سرعت زياد در رانندگى باعث تصادف مى شود، استفاده از مواد مخدر، مشت زدن به چشم و گوش كه موجب كرى و كورى گردد، تنبلى و كارنكردن و چيزهايى از اين دست، همگى استفاده از آزادى است، اما اين آزادى، آشوب است. همچنين تجاوز به دختران، كشتن مردم، دزديدن اموال، مخالفت با نظام هاى خِردمند و خردگرا كه نتيجه آن آزار رساندن به مردم است، از قبيل سدّ معبر، ترساندن مردم و امثال آنها آزادى است، اما آزادىِ هرج و مرج طلبانه است.

ص: 278

2. سركوب آشكار و بى پرده، مانند مصادره آزادى هاى بازرگانى، كشاورزى، صنعت، عقيده و رأى، عمران، سفر، اقامت، تحصيل، نگارش، تجمع، دستيابى به مراتب بالا در حكومت و امثال آن - چنان كه در كشورهاى كمونيستى حاكم بودنش را مى بينيم - همگى سركوب آشكار است.

3. سركوب پنهان كه با فضا سازى انجام مى گيرد و انسان مى پندارد آزاد است، در حالى كه واقعاً آزاد نيست. اين جوّ به جهت سيطره سرمايه دارى و تبليغات و انباشتن بازارها از كالا، پركردن وقت مردم با سرگرمى هاى پوچ و باطل كه انسان را به سوى پندار «آزادى وهمى» سوق مى دهد كه در نتيجه، نسبت به آزادى واقعى احساس بى نيازى مى كند. چنين كسى به خفته اى مى ماند كه در عالم رؤيا صورت هاى موهوم و غير واقعى، را حقايق مى پندارد و چون بيدار شود در مى يابد كه تمام آنچه ديده اوهام بوده است. اين نوع سركوب را در كشورهاى سرمايه دارى مى بينيم كه گونه هايى از آن را در كتاب هاى فقهى از قبيل: الفقه: الاقتصاد، الفقه: السياسة و الفقه: الاجتماع آورده ايم.

4. وجود آزادى به معناى واقعى آن، يعنى فرد واقعاً آزاد باشد، نه اين كه هرج و مرج و سركوب آشكار و پنهان حاكم باشد و البته چنين آزادى تنها در نظام اسلامى پيدا مى شود.

در اسلام آزادى عقيده وجود دارد، عقيده با خرافات آميخته نيست، دليل بر تقليد مقدم است و آزادى نقد و پژوهش وجود دارد، چيزى كه از آن به آزادى بيان تعبير مى شود.

در اسلام آزادى اقتصادى وجود دارد، بدين معنا كه هركس بر پايه شايستگى هايش مى تواند كار كند و سودش از آنِ اوست، بدون اين كه سركوب صنفى و شغلى وجود داشته باشد و اندكى از درآمدش سهم سرمايه دار يا دولت نيست. البته كار بايد براى فرد و جامعه اش زيانبار نباشد.

در اسلام آزادى سياسى وجود دارد، يعنى هر كسى مى تواند بر اساس شايستگى هايش و بدون فضاسازى كاذب به بالاترين مناصب دولتى دست يابد. قابل توجه است كه جوّ كاذب موجب مى شود انسان در مسيرى كه قبلاً براى وى تدارك ديده شده حركت كند و

ص: 279

در عين حال تصور كند آزاد است. اين كار به تعبير ديگر چنين خواهد بود كه بگويى: «تو برده اى، امّا در انتخاب ارباب آزادى».

آزادى فرهنگى از ديگر آزادى هاى اسلام است، چرا كه هر كسى حق دارد به علم و فرهنگى كه مى خواهد دست پيدا كند و در اين راه فراروى انسان هيچ مانع مالى و جز آن براى تحصيلات دانشگاهى و بالاتر نيست. آزادى اجتماعى نيز در اسلام وجود دارد، چون امتياز طبقاتى جايگاهى در اسلام ندارد؛ امتيازاتى كه به وسيله قوانين بين نژادها، قوميّت ها، زبان ها، رنگ ها و منطقه ها، تبعيض قائل مى شود.

در نوع دوم، امرى كاملاً معكوس است، بدين معنا كه ساقط كردن آسان است، چون حكومت در كشور پراكنده است و حاكم جديد مى تواند اميران و حاكمان متعدد را يكايك شكست دهد، اما نگاه داشتن حكومت دشوار است، زيرا رؤساى پيشين و ياران آن ها، نيروهاى متعدّدى هستند كه از ميدان خارج شده اند. حال اگر حاكم جديد آتش شورش يكى از آنان عليه حكومتش را خاموش كند، آتش ديگرى افروخته مى شود و زمانى كه يك سوى كشور را سامان دهد، ديگر سوى آن دچار نابسامانى مى گردد.

گاه در يك كشور ديكتاتورى در حكومت و در كنار آن، رؤساى متعدّد - مثلاً - دينى وجود دارد. در اين صورت دو مشكل فراروى حاكم جديد قرار دارد. يكى دشوارى ساقط كردن ديكتاتور و ديگر، مقابله با رهبران دينى كه هر كدام از آنان استقلال و ياران خود را دارد. به همين جهت بريتانياى خودسر و مغرور را در عراق ديديم كه چگونه نخست با حكومت عثمانى كه ديكتاتورى سرشت آن شده بود برخورد كرد و پس از شكست عثمانى ها، علماى دين به رهبرى مرحوم آية اللّه ميرزا محمدتقى شيرازى در برابر آنان ايستادند و به ترك عراق وادارشان كردند.

بنابراين اتحاد جهان اسلام در زير لواى يك حكومت اسلامى با مشكل دوّم مواجه است، چرا كه جهان اسلامى در روزگار ما به چندين دولت كوچك تبديل شده و هر دولتى حاكمى و يارانى دارد. البته حاكم اسلامى كه مى خواهد اين كشورها را متحد كند آن چنان با مشكل مواجه نيست كه اگر تمام كشورها زير نفوذ يك حكومت قرار داشته باشد.

آرى، حاكم جديد بايد وحدت حاكمان و يارى رسانى استعمار خارجى به هر كدام از آن حاكمان را محتمل بداند و از آن غافل نباشد. بنابراين، نبايد به حاكمان اجازه دهد در برابر اسلام پيشرو و متحد شوند و در برابر حق مسلمانان ستمديده بايستند. نيز استعمار خارجى را نبايد اجازه داد تا به حاكمى كه آفتاب قدرتش در حال افول است، يارى رساند. وقتى حكومت يكپارچه اسلامى ايجاد شد، مهم آن است كه حاكم جديد، بايد روش استبداد در حكومت را ملغى كند و خود از آن پرهيز كند و همه حاكمان پيشين و ياران آنان

ص: 281

را نيكوكار و بدكردارشان را كنار نگذارد تا فرصت براى توطئه پيدا نكنند، بلكه بايد همانند پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله حاكمان صالح پيشين را در حكومت شريك كند كه در غير اين صورت بايد يكى از دو شيوه را در پيش گيرد: يا براى مقابله با حاكمان پيشين و بدنام كردن خود و اسلام هماره آماده باشد، چرا كه مردم خواهند ديد او نيز مانند آنان است. يا آن كه همه حاكمان سابق و ياران آنان را از بين ببرد كه اين بدترين انتخاب است، زيرا حكومت از روز نخست زيبايى و گيرايى خود را از دست خواهد داد. وانگهى براى آن حاكمان خون خواهانى پيدا خواهد شد و در نتيجه همواره درگيرى به وجود خواهد آمد.

در هر صورت، بهترين گزينه از بين سه راه حلّ ياد شده، همان راه حلّ اسلام است كه پيامبر صلى الله عليه و آله آن را به كار بست. اين راه حل بدون ترديد با بيشترين فشار بر حاكم جديد همراه خواهد بود، امّا فشار دوستان آسان تر و خوش فرجام تر از فشار دشمنان است و در حديثى آمده است كه: «الحق مرٌّ هنيء، و الباطل حلو وبيٌّ(1)؛ حق، تلخ است و گوارا و باطل، شيرين اما بيمارى زا».

شركت دادن حاكمان صالح پيشين و ياران آنان به حاكم جديد دو نوع راحتى مى دهد:

نخست: راحتى كارشناسان را به همراه دارد، زيرا حكومت به شمار زيادى افراد كارآزموده نياز دارد كه نمى توان يك شبه آن را به دست آورد. اگر حاكم جديد كارآزموده نباشد، اوضاع بد خواهد گشت و كارها آشفته خواهد شد، به گونه اى كه مردم حكومت پيشين را با همه فسادش بر حكومت جديد با همه خوبى هايش ترجيح خواهند داد.

دوّم: اين كه چون كارآزمودگى و كاردانى بيشتر مى شود و خوبى هاى حكومت جديد فزون مى گردد، همه مردم به آن روى مى آورند و در نتيجه ناآرامى ها در حكومت جديد كاستى خواهد گرفت و ناآرامى هاى همراه انقلاب، شتابان برچيده مى شود و در نهايت استقرار حكومت و خوبى هاى آن بقاى آن را تضمين مى كند و پس از فقدان حاكم جديد، مردم گرد حكومت مطلوب جمع شده، آن را حفظ مى كنند.

ص: 282

قضيه برعكس است، چرا كه بسيارى مواقع چنين توانايى از سوى حاكم بر وحشت آفرينى حاكم و ترس مردم دلالت دارد و البته رعب و وحشت حتماً روزى از بين مى رود و در آن هنگام سقوط حاكم قطعى و گران خواهد بود.

مردم عراق خوب به ياد دارند كه عبدالكريم قاسم چگونه آنها را به خيابان ها مى كشاند و جمال عبدالناصر در مصر چنين بود. با اين حال همانند فرعون و نمرود از اريكه قدرت سقوط كردند. اگر آزادى در كار باشد همه مردم به تظاهرات نمى آيند و مغازه هايشان را نمى بندند، بلكه گروهى از مردم كه غالباً به يك چهارم از كل جمعيت نمى رسند، به خيابان مى آيند. آرى در شرايط بسيار نادر همه مردم مغازه ها را بسته و با عقيده اى راسخ و ايمان و آگاهى، تظاهراتى توفنده به راه مى اندازند. اين گونه تظاهرات را در كشورهاى نسبتا آزاد پيدا نمى كنيم، اما در كشورهاى زير فرمان خودكامگان، نظير روسيه، چينِ تحت حاكميت مائو و ويتنامِ زير سلطه هوشى مينه آن را مى بينيم. نتيجه آن رفتارها چه شد؟

پس از دفن استالين مردم، جنازه اش را از گور درآوردند و به كيفر پاره اى از اعمالش او را آتش زدند. مائو، و اقمارش نيز مورد لعن و نفرين قرار گرفتند. ويتنامى ها پس از استقلال از امريكا از هوشى مينه متنفر شده، روى برتافتند. البته آنان از دام استعمار امريكا رهيده، در دام استعمار ديگرى گرفتار شدند. بنابراين، حاكم نبايد از هورا كشيدن و كف زدن ها و تظاهرات و هياهويى كه با اراده او هدايت مى شود، مغرور گردد، زيرا همه اين ها نشانه سقوط دير يا زود هنگام اوست و علامت دوستى مردم و پيروزى وى نيست.

دوّم: مقوله اموال مردم است. اميرمؤمنان عليه السلام در اين باره مى فرمايد: «إنَّ الرجل يَنام على الثُّكلِ، و لا يَنام على الحَرَبِ(1)؛ انسان با داشتن داغ عزيزى بر دل به خواب مى رود، اما بر مصيبتِ

از دست دادن مال و غارت زدگى، نمى تواند بخسبد».

اين سخن امام عليه السلام به تجربه ثابت شده است، چه اين كه مردم اين آمادگى را ندارند كه حاكمان با هر نامى اموال شان را دستخوش تمايلات خود كنند. بعضى از حاكمان با وضع

ص: 284

ماليات بر مردم، زير عنوان مجلس ملت و اين كه نظر نمايندگان چنين است يا به اين بهانه كه در حال بحران و جنگ هستيم و براى دفع دشمن و بيرون كشيدن كشور از بحران آن را لازم داريم، نيرنگ كرده، اموال مردم را به جيب مى زنند. اين نوع حيله گرى و هر حيله و خدعه اى زاييده ساده انديشى نسبت به كارآمدىِ آن است. به همين جهت امام عليه السلام در پاسخ كسى كه از حضرتش پرسيده بود: چاره چيست؟ فرمود: «ترك الحيلة(1)؛ در ترك نيرنگ است» و چه زيبا و درست گفتارى است. از اين رو مى بينيم كه معاويه حيله گر چگونه رسوا گشت و امام پرهيزگار، يعنى اميرمؤمنان عليه السلام همچون كوهى استوار جاودان ماند و گذشت زمان بر درخشش و استوارى و سربلندى آن حضرت افزوده و مى افزايد.

مردم از چنين حاكمى - كه خود را مسلمان مى شمارد، ولى همچون بسيارى از رؤساى كشورهاى اسلامى در راه معاوية بن ابى سفيان گام بر مى دارد - به هنگام اخذ ماليات زير پوشش مجلس ملّى، مى پرسند: آيا مجلس آزاد است يا در بند خودكامگى تو اسير است؟ اگر مى پندارد آزاد است، پس چرا براى يك مرتبه هم شده از تو انتقاد نمى كنند؟ راستى آيا امكان دارد كه مجلس آزاد باشد، اما از عالى ترين مقام حكومتى انتقاد نكند؟ و اگر مجلس زير سلطه توست، پس اين پرده نخ نما از لابه لاى تارهايش زشتى هاى تو را نشان خواهد داد. بنابراين حيله گرى ات بر جامعه چندان طولانى نبوده، چنان است كه خداوند فرموده:

«إِنَّ الْمُنَفِقِينَ يُخَدِعُونَ اللَّهَ وَ هُوَ خَدِعُهُمْ...»(2)؛ «منافقان، با خدا نيرنگ مى كنند، و حال آن كه او با آنان نيرنگ خواهد كرد».

«...وَ مَا يَمْكُرُونَ إِلاَّ بِأَنفُسِهِمْ...»(3)؛ «و [لى] آنان جز به خودشان نيرنگ نمى زنند».

«وَ مَكَرُوا وَ مَكَرَ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَكِرِينَ»(4)؛ «و [دشمنان] مكر ورزيدند و خدا [در پاسخ شان] مكر در ميان آورد، و خداوند بهترين مكرانگيزان است».

همچنين مردم از حاكمى كه به نام بحران و جنگ ماليات مى گيرد، مى پرسند: آيا مردم

ص: 285

هم در حلّ بحران و چاره انديشى براى جنگ نظرى دارند؟ اگر نظر دارند، پس روزنامه هاى آزادشان كجاست؟ احزاب آزادشان كجاست؟ راديوهاى آزادشان كجاست؟ و اگر از رأى برخوردار نيستند، اين مشكلات را حاكم ايجاد كرده و جنگ به دليل مديريّت او به وجود آمده است و زمانى كه جنگ و بحران، ساخته حاكم باشد مردم براى آن آمادگى پرداختن پول ندارند. اين افزون بر آن است كه حاكم اسلامى بايد به شرع اسلام مقيّد باشد و روشن است كه شريعت جز خمس، زكات، جزيه و خراج، مالياتى مقرر نكرده است و اگر واقعاً بحرانى وجود دارد، گرفتن ماليات، آن هم به قدر ضرورت، واجب مى گردد و «ضرورت ها به مقدار خودشان در نظر گرفته مى شود». البته در تعيين ضرورت بايد مردم مشاركت داشته باشند و نبايد در تعيين آن استبداد به كار برد چه اين كه خداوند به مشورت

امر كرده، مى فرمايد: «وَ أَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ»(1)؛ «و كارشان در ميان شان مشورت است».

دخالت در امور مالى مردم تنها گرفتن ماليات هاى بى مبنا نيست، بلكه مصادره، محدود كردن تجارت، زراعت، صنعت و ساخت و ساز و امثال آن را در بر مى گيرد كه بسيارى از حاكمان در كشورهاى اسلامى اين روند را در پيش گرفته و بدان پايبندند.

حال پرسشى مطرح مى شود و آن اين كه: دولت در اين روزگار بدون ماليات هاى افزون بر آنچه كه اسلام تعيين كرده است، چگونه مى تواند هزينه هاى سنگين خود را تأمين كند؟ در كتاب الفقه: الاقتصاد و جاهاى ديگر پاسخ آن را داده ام، كه در سه امر خلاصه مى شود:

1. دولت بايد از شمار كارمندان خودش بكاهد، چرا كه نيازى به كارمندان زياد نيست و با اين كار، هزينه هاى دولت كاهش خواهد يافت.

2. دولت بسيارى از كارها را به دوش مردم بگذارد، از قبيل: بيمارستان ها، مدرسه ها، مخابرات، آب، برق، پست، حمل و نقل و موارد ديگر و دولت فقط براى برطرف كردن نواقص و پيش گيرى از تجاوز و اجحاف بر مردم، بر كارها نظارت داشته باشد.

3. اگر دولت ناچار به وضع ماليات هاى افزون گشت با موافقت و جلب نظر مردم

ص: 286

چنين كارى را انجام دهد. مسلما مردم وقتى در درك نياز مشاركت داشته باشند و در چگونگى حل مشكل در فضايى آزاد و نه با جوّسازى هاى كاذب، آن گونه كه حاكمان ديكتاتور انجام مى دهند، نظر آنان گرفته شود، با كمال ميل، به پرداخت ماليات تن خواهند داد و پرداخت ماليات بر دوش آنان سنگينى نخواهد كرد.

آرزوى خود رسيده، قدرت برترش آشكار مى شود، چون چاره كردن دشوارى ها بيانگر قدرت چاره ساز و توان شايستگى هاى اوست. مهم آن است كه بايد در كمال صبورى، استوارى و درايت، خردورزى، اخلاق نيكو و اراده اى قوى همه نيروها را جمع كرد تا به هدف دست يافت، كشورها را نجات داد و مردم را رهايى بخشيد.

همچنين بايد بدانيم كه حكومت اسلامى چگونه حاكميت مى يابد و به چه صورتى پس از حاكميت يافتن، كشورها زير لواى آن مى مانند. در گذشته نزديك ديديم كه آخوند خراسانى رحمه الله توانست ايران را از استبداد رهايى بخشد، اما شهيد شد و مسلمانان پس از او در سطحى نبودند كه دستاورد بزرگى را كه به دست آمده بود نگاه دارند. همچنين ميرزا محمدتقى شيرازى رحمه الله را ديديم كه توانست عراق را با يارى مردم، از دست استعمار بريتانيا بيرون كشد، آن هم در شرايطى كه بريتانيا بزرگ ترين حكومت بود و يك ميليارد آدم پشت آن بودند و پيشرفته ترين اسلحه ها و بهترين سازمان را داشت و جمعيّت چند ميليونى عراق كه نه اسلحه داشتند، نه سپاه و نه نظام. سرانجام آن مرحوم نيز شهيد شد و افرادى كه پس از او آمدند و تلاش و كوشش در خور ستايش كردند و حتى تبعيد شدند اما شرايط و زمينه حفظ استقلال كشور براى آنان فراهم نشد. در سيره پيامبر صلى الله عليه و آله مى بينيم كه:

نخست: حركتِ گام به گام و آهسته را پى نهاد تا پس از رسيدن به قدرت، بيم سقوط آن نرود، چون حركت، هر قدر شتابنده باشد با همان سرعت هم از بين مى رود و در مثل عربى است كه: «بَطى ءُ النّمو بَطى ءُ الزوال و سَريعُ النموْ سَريعُ الزوال؛ رشد آرام، آرام (ديرتر) نابود مى شود و رشد سريع نابودى سريع در پى دارد».

از اين رو پيامبر صلى الله عليه و آله از آغازين روز رسالتش تا واپسين دم زندگى خود به تربيت مردم پرداخت آن هم نه فقط تربيت با گفتار، بلكه تربيت عملى تا آن كه «أُمَّةً وَسَطًا»(1)؛ «امتى ميانه» و «خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ...»(2)؛ «بهترين امتى كه براى مردم پديدار شد» را پديد آورد. به همين جهت توانست اعتماد جهان را به خود به عنوان پيامبر و به دين خود به عنوان

ص: 288

روش زندگى جلب كند. وقتى به مردم مبدأى ارائه شود آنان آورنده و خود آن مبدأ را مى آزمايند. آيا آورنده چنين مبدأى شايستگى آن را دارد كه زير بيرقش بروند؟ و آيا اين مبدأ براى آنچه در دستشان است جايگزينى مناسب است؟ به اين بسنده نكرده، مى سنجند كه آيا آورنده مبدأ بهتر از كسى است كه اكنون زير بيرق او هستند و مبدأ جديد بهتر ا مبدأى است كه اكنون در دستشان است. اگر در اين مبدأ امتياز و برترى هايى وجود نداشته باشد، انسان به چه دليل و انگيزه اى بزرگ و مهترش را با فردى همسنگِ مهتر خود عوض كند؟ و چه انگيزه اى مى ماند كه انسان روش خود را با روش مشابه آن مبادله نمايد؟

اين كه كسى فرومايگان را گرد خود جمع كند تا برايش كف بزنند و مبدأ او را ستايش نمايند، بدى هايش را ناديده گرفته، خوبى هايش را برشمارند، كارش سامان نمى يابد، زيرا هياهو و شعار موجب دورى و نفرت عقلاى جامعه مى گردد. وقتى آنان نتوانستند مبدأ جديدِ همراه با شعارهاى پوشالى را از بين برند و آورنده آن اصل را كه كف زدن هاى تو خالى او را در ميان گرفته، به سرعت از ميدان بيرون كنند، قطعا با صبورى و مقدمه چينى، در راه نابودى آن پيش خواهند رفت و زمانى نخواهد گذشت كه آورنده مبدأ در ليست سركشان قرار خواهد گرفت و مبدأش به فراموش كدۀ تاريخ افكنده خواهد شد.

دوم: پيامبر صلى الله عليه و آله چگونه بر قبايل و كشورها حاكميت يافت؟ بى شك، رفتار حضرتش ترجمان عملىِ قدرت اخلاق و مبادى والاى شان بود و به اين وسيله توانست قدرت را در دست گرفته، و حفظ كند. به عنوان نمونه، در فتح مكه بزرگ ترين درايت ممكن را به خرج داد، كه تاريخِ قبل و بعد از پيامبر صلى الله عليه و آله مانندش را نشان نداده است. مكه پايتخت شرك و سركشان تبه كار بود. آنانى كه سخت ترين جنگ هاى سرد و گرم را از آغاز دعوت پيامبر تا

روز فتح مكه، عليه حضرتش به راه انداختند، در عين حال، پيامبر با سهولت تمام بر مكّه چيره شد و توانست سيطره اش را بر آن حفظ كند و مكه پس از فتح شدن كم ترين ناآرامى را به خود نديد، با آن كه رسول خدا صلى الله عليه و آله هيچ نيروى نظامى در آن قرار نداد، مهاجرانى در اطراف ساكن نكرد، مردان مكه را اخراج نكرد و اموال آنها را مصادره نكرد. پيروزى بزرگ

ص: 289

در آغاز و ادامه يافتن آن، در گرو حكمت پيامبر صلى الله عليه و آلهبود كه در موارد زير چهره نمود:

1. وقتى پيامبر صلى الله عليه و آله خيبر را فتح كرد با آن كه مردم مكّه در حال جنگ با پيامبر و هنوز مشرك بودند، مقدار زيادى مال به دست آمده از خيبر را براى تقسيم بين اهل مكه فرستاد.

2. پيش از فتح وقتى ابن عباس ابوسفيان را پنهانى نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آورد، او را بخشيد.

3. روز فتح مكه را روز رحمت و حفظ حرمت ناميد نه روز انتقام و نابودى حرمت ها.

4. خانه مخالفانش را امن اعلام كرد و به آنان - در صورتى كه اسلحه شان را بر زمين بگذارند و وارد خانه هايشان و يا مسجدالحرام گردند - امان داد و البته به پيمان خويش پايدار ماند و پس از تسلط بر مكه از آنان انتقام نگرفت، چنان كه شيوه حاكمان است كه نخست اعلام عفو مى كنند و چون به قدرت رسيده و چيره شدند از آنان انتقام مى گيرند.

5. مجرمان را با همه روشنى جرمشان آزاد گذاشت و به آنان فرمود: أقول لكم كما قال أخي يوسف لإخوته: «لاَ تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ اللَّهُ لَكُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّ حِمِينَ»(1)... فاذهبوا فأنتم الطلقاء(2)؛ آن سخنى را كه برادرم يوسف به برادرانش گفت، به شما مى گويم: "امروز بر شما سرزنشى نيست. خدا شما را مى آمرزد و او مهربان ترين مهربانان است"... برويد شما آزادشدگانيد».

6. خانه هاى مسلمانان كه توسط كافران مصادره شده بود پس نگرفت و چون به ايشان گفته شد: به خانه ات نمى روى؟ فرمود: آيا فلانى براى ما خانه اى به جا گذاشته است؟

7. چيزى از اموال آنان را مصادره نكرد.

8. كليد كعبه را به همان مشرك باز گرداند تا آنان بدانند ايشان هيچ طمعى براى به دست آوردن امتيازات آنان ندار.

9. سلاح هاى صفوان را به او بازگرداند با آن كه او از جنايتكاران جنگ هايى به شمار مى رفت كه عليه رسول خدا صلى الله عليه و آله به راه افتاد و او در مكه همچون وزير دفاع بود. اين رفتار پيامبر صلى الله عليه و آله به گونه اى بزرگوارانه بود كه صفوان خود نيز از اين اخلاق والا در شگفت شد.

10. به سران مخالفان، كسانى كه مستحق قتل، مصادره اموال و الغاى امتيازات بودند از

ص: 290

غنايم حُنين بسيار داد.

11. خسارت جنگ هايى را كه عليه آن حضرت به راه انداخته بودند، حتى ديه ياران و خويشان خود را كه كشته بودند، از آنان نستاند و اين از آن رو نبود كه آنان اسلام آورده بودند و اسلام گذشته را مى پوشاند، چون اكثر آنان مسلمان نشده بودند.

12. آنان را به پذيرش اسلام مجبور نكرد و به گفته خداى متعال عمل كرد كه فرموده: «لاَ إِكْرَاهَ فِى الدِّينِ»(1)؛ «در دين هيچ اجبارى نيست».

13. آنان را در حكومت شريك كرده، افرادى از آنان را به فرماندهى سپاه خود گمارد و فوراً به سوى حنين حركت كرد.

14. به حاكم خود در مكه عتاب بن اُسيد، فرمود: «أحسن إلى محسنهم، و تجاوز عن مسيئهم؛ در حق نيكانشان نيكى كن و از بدكارانشان درگذر».

اين ها فقط به گفتار محدود نبود، چنان كه شيوه حاكمان است كه مى گويند، سپس براى تصفيه فيزيكى مخالفان، زمينه سازى مى كنند و مى خواهند همزمان انتقام بگيرند و در عين حال خود را بزرگوار و جوانمرد نشان دهند. آرى، گفتار و عمل پيامبر صلى الله عليه و آله يكى بود، چه اين كه أسيد ديد كه آن حضرت چگونه زمينه ساز قتل حمزه، يعنى هند را بخشود؛ كسى كه قلب حمزه را جويد و از گوش، دماغ انگشتان و... گردن بند درست كرد و بر زنان مشرك فخر فروخت. نيز شاهد بود كه پيامبر صلى الله عليه و آله از هبّار كه شتر زينب، دختر حضرت را رماند و آن بانو را از هودج بر زمين افكند و در نتيجه، بچه اش سقط شد، چشم پوشى كرد، حال آن كه زينب نيز در پى اين حادثه و پس از مدتى بيمارى، درگذشت و به ملكوت اعلا پيوست.

باشد. در سرنوشت ساز بودن جنگ، شكى نيست، اما بحث در چهار امر است:

1. آيا اسلحه از راه جنگ در اختيار نهضت اسلامى قرار مى گيرد يا از راه سازمان دهى و آگاهى بخشى؟

2. پس از آن كه نهضت اسلامى رهبرى توده ها را به دست گرفت، مى تواند نظام پيشين را با جنگ ساقط كند يا بدون جنگ و با فلج كردن توان نظام پيشين به اين نتيجه برسد؟

3. وقتى نهضت - حتى پس از دستيابى به حكومت - مجبور به جنگ گشت، جنگ با افرادى كه مى خواهند نهضت را براندازند، آيا بهتر است كه فرصت دهد تا طرف مقابل جنگ را شروع كند و در نتيجه براى نهضت اسلامى خوش نامى به وجود آيد يا آن كه نهضت، جنگ را آغاز كند و به عنوان نماد ستمگر متجاوز شناخته شود؟

4. در صورتى كه مجبور به جنگ گشت، اين اجبار ضرورتى است كه بايد به اندازه ضرورت باشد، زيرا سه چهارم پيروزى ها در گرو تلاش هاى ديپلماسى است. در اين صورت آيا به دست آوردن پيروزى از طريق يك چهارم راه حل، يعنى جنگ و سه چهارم ديپلماسى بهتر است يا آن كه همه آن را از راه جنگ به دست آورند؟

اگر پاسخ اين پرسش ها روشن است، پس نهضت اسلامى بايد نخست به گردآورى نيرو و سازماندهى و آگاهى بپردازد و آن گاه تشكيلات استعمارى را به طور مستقيم از بين ببرد و نظام هاى مزدور را با تظاهرات، اعتصاب و شورش از بين ببرد. حال اگر مجبور به جنگ گشت، فوراً آغاز به جنگ نكند تا در برابر جهانيان عليه متجاوز حجّت داشته باشد و اگر ممكن است جنگ را از راه هاى صلح آميز دفع كند و اگر از اين راه ها نشد، اقدام نظامى را به عنوان يك چهارم و راه حل هاى سياسى را به عنوان سه چهارم قضيه در نظر بگيرد. سيره پيامبر صلى الله عليه و آله و امام على عليه السلام نيز اشاره به اين امر دارد كه پرداختن به آن ضرورتى ندارد.

در اين باره، اشاره به مطلب ديگرى مفيد به نظر مى رسد و آن اين كه جريان اسلامى پيش از دستيابى به دولت و حكومت اسلامى، بايد با تمام توان از كشتار پرهيز كند، چون كشتار، مردم را تحريك مى كند و مردم هرگز كشته شدن و قاتلان فرزندان، خويشان و

ص: 292

دوستانشان را از ياد نخواهند برد. اين مسأله اگر در آغاز قدرت گرفتن جريان اسلامى و يا قدرت حكومت اسلامى تأثير نداشته باشد، قطعا در دراز مدت تأثيرش را مى گذارد.

كشتار در مرحله نخست، ديگر ملّت ها را به واكنش وا مى دارد، چرا كه اسلام را دين كشتار و خونريزى خواهند خواند. پر واضح است كه مردم رفتار حاكمان هر اصل و مبدئى را تجربه علمى آن اصل مى شمارند. از اين رو به نازيسم، فاشيسم و كمونيسم از منظر قربانيان هيتلر، موسيلينى و استالين مى نگرند. وقتى در بين ملّت ها عكس العمل به وجود آمد، بى شك آنان براى ساقط كردن نظام، دست به كار شده، نيرنگ خواهند كرد و نيرنگ ملت ها نتيجه خواهد داد. پس چرا فرد كارى كند كه موجب سقوط خود و اصولش گردد.

دوم آن كه قتل، جامعه را عليه حكومتِ وقت همصدا مى كند. گرچه جامعه به هنگام قدرت يافتن جريان يا قدرت گرفتن دولت، ضعيف است، اما معادله تغيير مى كند و به زودى جامعه قوى و جريان و حكومت ضعيف مى شود و در اين شرايط، سقوط، بلكه نابودى كامل حتمى است، چه اين كه در جريان نابودى امويان و جز آنان به دست مردم ديديم؛ همان هايى كه كشتار را روش حكومتى خود قرار دادند.

در سيره پيامبر صلى الله عليه و آله و على عليه السلام مى بينيم كه تا حد ممكن، از كشتن پرهيز مى كردند. رسول خدا صلى الله عليه و آله كفار مدينه و نيز كسانى را كه در شب عقبه، براى كشتن حضرتش نقشه كشيده بودند، بخشود و علت آن اين بود كه مبادا مردم بگويند: محمد ياران خود را كشت. حضرت على عليه السلام نيز پس از آن كه با ضربه ابن ملجم - كه گروهى نيز در آن دست داشتند - در بستر شهادت افتاد، فرمود: «يا بني عبدالمطلب، لا ألفينّكم تخوضون دماء المسلمين خوضا، تقولون: قتل اميرالمؤمنين. ألا لا تقتلنّ بي إلا قاتلي(1)؛ اى بنى عبدالمطلب، نبينم كه خون مسلمانان را بريزيد و بگوييد: اميرمؤمنان كشته شده است. هشدار كه جز قاتلم كسى را نكشيد».

به نقل بعضى از مورخان، تمام كشته شدگان در جنگ هاى پيامبر صلى الله عليه و آله از هر دو طرف، هزار و هشت نفر بودند. على عليه السلام نيز در همان خط پيامبر حركت كرد و پس از پيروزى،

ص: 293

سپاه جمل و نهروان را مورد عفو قرار داد و هرگاه ياران معاويه را دستگير مى كرد آنان را سوگند مى داد كه معاويه را يارى نرسانند، آن گاه آنان را بخشوده، آزاد مى كرد. در اين معنا داستان هاى فراوانى از گذشت آن حضرت نقل شده است. به دليل همين منش و روش، اين دو رهبر الهى جايگاه والايى در دل مسلمانان، بلكه در دل همه مردم پيدا كردند و همين امر موجب پيشرفت دائمى اسلام گشت.

به نقل برخى مورخان افرادى را كه على عليه السلام به علت جناياتشان در كل آن دولت پهناور - كه در نقشه امروزى جهان، پنجاه كشور را در خود دارد و در آن روز بزرگ ترين دولت جهان بود - كشتند، حدود يكصد نفر بود، آن هم در تمام پنج سال، با توجه به اين كه اَشكال گوناگون جرم و هرج و مرج، به جهت عملكرد بد حاكم سابق، فراگير شده بود. از اين جا به گستره سياست پيامبر صلى الله عليه و آله و على عليه السلامدر اين زمينه، همچون ديگر زمينه ها پى مى بريم. آن گونه كه ضرار در توصيف امام على عليه السلامخطاب به معاويه مى گويد: «كان واللّه بعيد المدى(1)؛ سوگند به خدا [كه به جهت بزرگى اش] دست نايافتنى بود» و چنان كه از عمق اشعارى كه يكى از شاعران درباره آن پاكان از زبان پيامبر و خاندانش سروده، متجلّى است:

ملكنا فكان العفو منا سجية *** فلما ملكتم سال بالدم أبطح

و حلَّلتم قتل الاُسارى و طالما *** غدونا عن الأسرى نعف و نصفح

و حسبكم هذا التفاوت بيننا *** و كل إناء بالذي فيه ينضح

چون حكومت يافتيم، گذشت منش ما بود؛ و شما كه حاكم شديد، ابطح (مكه) غرق خون شد.

كشتن اسيران را حلال ساختيد و حال آن كه همواره ما از اسيران مى گذشتيم و عفو مى كرديم.

همين تفاوت، بين ما و شما بسنده است؛ كه از كوزه همان تراود كه در اوست.

سخن آخر اين است كه جريان اسلامى يا دولت اسلامى با حدود شرعىِ كشتن چگونه بايد عمل كند؟ پاسخ آن است كه غالباً مى توان از كشتن دورى جست [به اين نحو كه]:

1. در مورد قصاص مى توان با جلب رضايت اولياى مقتول، قصاص را به ديه تبديل

ص: 294

كرد و امام سجاد عليه السلام به منظور جلب رضايت ميانجيگرى كرد.

2. در مورد لواط و زنا كه موجب قتل مى شوند. با توجه به لزوم چهار شاهد عادل كه عمل را خود ديده باشند و بر دخول گواهى دهند، معمولاً جز در موارد نادر، چنين شاهدانى پيدا نمى شوند و چهار بار اقرار فرد مرتكب زنا يا لواط هم بسيار كم پيش مى آيد [و لذا حدّ ياد شده منتفى است].

3. ارتداد در پى شبهه، موجب قتل نيست و ارتداد بدون شبهه نيز بسيار اندك است.

4. اين كه انسانى مرتكب معصيت كبيره بشود و سه بار حدّ بخورد و باز به انجام آن مبادرت ورزد، كه اين مورد نيز اگر بسيار اندك نباشد، دست كم اندك است.

5. آنان كه با خدا و رسول او مى جنگند و در زمين ايجاد فساد مى نمايند، حاكم مى تواند آنان را تبعيد كند و يا تبعيد را به زندان تبديل نمايد، آن سان كه در كتاب الفقه: الحدود و التعزيرات ذكر كرده ايم، و جز آن كه از موارد ياد شده كمتر است.

ممكن است گفته شود: اگر رسول خدا صلى الله عليه و آله منافقان را مى كشت، پس از ايشان، آن مشكلات پيش نمى آمد. و اگر على عليه السلامدشمنان خويش را مى كشت، آن كه پس از حضرتش زمام امور را در دست گرفت (معاويه) به قدرت نمى رسيد.

كسانى كه اين پندارها را در سر مى پرورانند از اوضاع اجتماعى و تاريخى آگاهى ندارند، چون قتل منافق خود نفاق و گاه محارب به وجود مى آورد و كشتن مخالفان نيز مخالف و گاه جنگ جو به وجود مى آورد. اگر رسول اكرم صلى الله عليه و آله منافقان را مى كشت اسلام در همان روز نخست از بين مى رفت. همان گونه كه على عليه السلام وقتى به فاطمه عليهاالسلام مى فرمود: «ديگر اين نام را نخواهى شنيد»(1) به همين مطلب اشاره مى كرد. على عليه السلام هم اگر مخالفان را مى كشت، آنان همان آغاز و در اولين فرصت خاندانش را نابود مى كردند، چنان كه بنى اميه در اولين فرصت دست به چنين كارى زدند. روشن است كه در آن صورت نوبت به وجود امام باقر عليه السلام، امام صادق عليه السلام، امام كاظم عليه السلام و جز آنان نمى رسيد.

ص: 295

يكى از امامان عليهم السلام علت چشم پوشى حضرت على عليه السلام از سپاه جمل را همين امر خواند. افزون بر آنچه بيان شد، در آن صورت، تاريخ، رسول خدا صلى الله عليه و آله و على عليه السلام را در ستيغ آرمانى بشريت «كه از آن سيل ها فرو ريزد و پرنده اى به اوج آن نمى رسد»(1) قرار نمى داد. بنابراين، بر جريان اسلامى و دولت اسلامى لازم است كه قتل را در ليست «نه» قرار دهند، نه در ليست «آرى» تا به خواست خدا به پيشرفت و شكوفايى مورد نظر برسند.

زير بيرق جديد نمى روند، مگر آن كه يقين كنند برتر از بيرق پيشين است. كسى كه به تاريخ مراجعه كند، چگونگى پيشرفت پيامبر صلى الله عليه و آله را خواهد ديد، چون آن حضرت دين خود را به عنوان دين آزادى بخش، دين ايجاد وحدت در بين مردم، دين مساوات در برابر قانون، دين خرد، دين دادن حق به صاحب حق معرفى كرد و البته خود، همه اين ها را به اجرا در آورد تا آن كه بهترين رهبرى گشت كه مردم ديده بودند. آنان نيز از اين كه رهبرى او را به جاى رهبرى هاى پيشين خود پذيرا باشند مانعى نمى ديدند.

بنابراين لازم است روش كار به گونه اى باشد كه فرهيختگان جهان اسلام بلكه سراسر جهان، آزادى اين جنبش را برتر از آزادى هاى جهان معاصر ببينند و حكومت آن را نيكوتر از حاكميت دمكراتيك بدانند و اقتصادش را بهتر از اقتصاد كمونيسم، سرمايه دارى و سوسياليسم بشمارند و باور كنند كه رفاه آن فراتر از رفاهى است كه در جهان آزاد وجود دارد. از ديگر سو دست اندركاران نهضت بايد به گونه اى عمل كنند كه صلاحيت شان براى رهبرى به جاى رهبرى پيشين براى همگان محرز شود و همه بدانند حكومتى كه انتظار آن مى رود فرصت كافى در اختيار آنان مى گذارد كه در صورت شايستگى شان بتوانند به درجات بالاتر صعود كنند. در مقابل وقتى احساس كنند كه با همه شايستگى ها، همچنان شهروند درجه دو خواهند بود، از گرايش به چنين حركت يا نظامى، سرباز خواهند زد. لذا لازم است در نهضت انتخابات ادوارى وجود داشته باشد، نه اين كه رؤسا همواره رئيس و ديگران هميشه شهروند درجه دو بمانند. حكومت نيز بايد با انتخاب مردم باشد، نه موروثى و نه جانشينى و نه آن كه فردى براى هميشه حكومت را در دست داشته باشد.

بنابراين، طرح بايد جنبه مثبت باشد كه خوبى هاى حكومت اسلامى را كه مى بايست به منصه ظهور برسد بيان كند و بدى هاى حكومت غير اسلامى را باز گويد به اين منظور بايد نخست به نقد سازمان ملل متحد پرداخت. سازمان ملل، با آن كه همه ملت ها در قبول آن متفق هستند، نقائص جدّى دارد، مانند:

1. دولت هايى با جمعيت چند ميليونى با دولت هايى با يك چهارم يك ميليون جمعيت

ص: 297

در رأى برابرند، با آن كه مقتضاى قاعده عقلايى برابرى افراد بشر است نه برابرى دولت ها.

2. سازمان ملل نيز حكومت هاى موروثى و رژيم هاى كودتا را پذيرفته، در حالى كه هر دو اين حكومت ها شايستگى ها را لگدكوب مى كنند، در صورتى كه بايد شايستگى و مديريت حكومت كند نه آن كه چون فردى خويشاوند فلان كس است، يا قدرت دارد، پس حكومت را نيز بايد در اختيار گيرد. حال در وراثت فرزند ناطبيبِ طبيب از پدر طبيب و اين كه كسى به جهت داشتن قدرت، خود را طبيب بداند و بين وراثت در حكومت، چه فرقى وجود دارد؟ حكومت شايستگى فردى و انتخاب شدن حاكم از سوى اكثريت را مى طلبد، همان گونه كه دانش پزشكى شايستگى است و بيمار، وى را به عنوان پزشك خود بر مى گزيند. ديگر شايستگى ها نيز چنين است.

3. دادن حق وتو به بعضى دولت ها از سوى سازمان ملل. آيا اين بدان معنا نيست كه مثلاً حق وتو به يك تاجر بسيار پولدار در برابر تاجران ديگرى داده شود كه مال كمترى دارند؟ اگر فرق وجود دارد آن تفاوت در چيست [و چه پيامدى خواهد داشت]؟

4. پذيرش تفاوت گذارى ها بر پايه محل ولادت كه انسان هيچ دخالتى در آن ندارد. مثلا در بعضى كشورها براى بعضى از مسئوليّت ها غيرعرب صلاحيّت ندارد و در كشور ديگرى غيرترك اجازه برعهده گرفتن آن را ندارد و مثال هاى ديگرى از اين دست. البته نقايص ديگرى در قوانين به چشم مى خورد كه بر خلاف عقل و منطق است.

زمينه را براى رسيدن وى به حكومت آماده مى كند، چون تبليغات، پول و زندان (زور سر نيزه) در دست رئيس است و روشن است كه اين امور دستيابى هر كسى را كه رئيس مى پسندد به هر كارى كه مى خواهد تضمين مى كند. نسبت به ديگر منصب ها نيز وضع به همين منوال است. تنها راه حل اين مشكل، آن است كه قدرت بين احزاب، روزنامه و رسانه هاى آزاد تقسيم گردد تا از اين رهگذر افراد توانمند بتوانند در برابر قدرت رئيس ايستادگى كنند. در صورت توزيع قدرت و نيز وجود روش درست، مردم طعمه دستورات رؤسا نخواهند بود؛ سرانى كه هرچه بخواهند به نام حق الهى، دمكراسى يا با شعار «من پروردگار برتر شمايم» [چنان كه قرآن كريم از زبان فرعون روايت مى كند ]انجام دهند.

2. خدعه پردازى، بدين معنا كه گروهى از نظاميان و وابستگان شان جمع شوند و با زور اسلحه به قدرت دست يابند و هر كارى را كه بخواهند انجام دهند، از قبيل: غرق شدن در لذت ها، كشتن و مصادره اموال مردم، پركردن زندان ها و خراب كردن شهرها. چنان كه جمال عبدالناصر، عبدالكريم قاسم، عبدالسلام عارف، احمد حسن البكر، صدام حسين، ببرك كارمل و امثال آنان كه با زور اسلحه به قدرت رسيدند، انجام دادند. اين شيوه در زمان هاى گذشته، بدون پشتوانه استعمار متداول بود و در روزگار ما - چنان كه همه مى دانند - به يارى استعمار انجام مى گيرد. كشورها در پى به قدرت رسيدن اين قبيل حاكمان، دست آوردى جز خون ريزى، ويرانى، قتل، جنگ، زندان، شكنجه، ناآرامى، تظاهرات، شورش و انقلاب، نداشته و ندارند.

پس از آن كه حاكمى به قدرت رسيد، زمينه را براى خودش فراهم مى كند تا اعمال خشونت كند، آزادى ها را سلب كند، اموال را مصادره نمايد، زندان ها را پر كند، كشور را از نظر اجتماعى، اقتصادى و سياسى با از بين بردن و سركوب شايستگان و جذب افراد بى شخصيّت، اما پرمدعا نابود كند. روشن است كه حكومت با خشونت باقى نمى ماند. وانگهى اميرمؤمنان عليه السلامفرمود: «من علائم زوال الحكومات تقديم الأراذل و تأخير الأفاضل(1)؛ از

ص: 299

نشانه هاى زوال حكومت ها پيش داشتن فرومايگان و پس زدن افراد با فضل است».

علّت آن روشن است، زيرا افراد بى شخصيت، به جهت عدم شايستگى نمى توانند مديريت كنند و حكومت روزبه روز ضعيف مى شود تا سرانجام سقوط مى كند. حاكمى كه چنين باشد پيمانش را با دوستانش مى شكند، از كسانى كه به او نيكى كرده اند انتقام مى گيرد، مردم را مى كشد، پيمان خويش با آنان را ناديده گرفته، منكر آن مى شود، ترحّم را وا مى نهد، اموال مردم را به نفع خودش در صورتى كه شهوت جمع مال داشته باشد يا با نام طرح هاى عمرانى يا زير پوشش ديگرى غصب مى كند. در روزگار چنين حاكمى شهرها بيشتر شعار زده هستند تا حقيقت گرا همه حاكم را مى ستايند و صفت هايى براى او بر مى شمرند كه ندارد و كارهاى ديگران را كوچك مى نمايانند و كارهاى ديگرى كه از لوازم فردگرايى است انجام مى دهد.

اگر شرح حال پيشينيانى، چون فرعون و شدّاد را و يا در روزگار ميانه، احوال افرادى ميان معاويه و هارون را و در روزگار نزديك شرح حال آتاتورك، پهلوى، عبدالناصر، مائو، استالين و امثال آن را بخوانيم، تمام آنچه كه بيان شد در زندگى شان به وضوح خواهيم ديد. لازمه چنين حالتى آن است كه شايستگان در برابر چنين حاكمى صف بندى كرده، او را بى مقدار و بدى هايش را يادآورى نمايند و جوّ را عليه او آماده كنند تا او را ساقط كنند، جرايم و رسوايى هايش را در خيابان، باشگاه، كتاب و جز آن، به اطلاع همگان برسانند.

3. شايستگى. از نظر دمكرات ها، حاكم بايد افزون بر مقبوليت و انتخاب شدن از سوى توده مردم از شرايط ويژه اى برخوردار باشد، اما اسلام، شرايط بهترى لحاظ مى دارد، بدين معنا كه خداترسى، عدالت، مقبوليت مردمى و انتخاب شده از سوى مردم و داشتن شرايط ويژه ديگر را بايسته حاكم مى داند. روشن است كسى كه واقعا از خدا بترسد ستم نكرده، و به جهت مصالح خود و هواى نفس قانون شكنى نخواهد كرد.

اما آنچه كه در بعضى افراد مى بينيم كه ظاهراً از خدا مى ترسند و طبق هواى نفس عمل مى كنند، از آن روست كه ترس آنان سطحى است و عمق كار وقتى آشكار مى گردد كه به

ص: 300

حكومت دست پيدا كنند. البته احتمال دارد كه تغيير پيدا كنند، چرا كه خداوند مى فرمايد: «أَفَإِين مَّاتَ أَوْ قُتِلَ انقَلَبْتُمْ...»(1)؛ «آيا اگر او بميرد يا كشته شود، از عقيده خود بر مى گرديد؟».

در هر حال، جمع بين نظارت الهى و نظارت مردمى بر حاكم از شرط نظارت مردمى بهتر است. از نشانه هاى حاكم شايسته و كارآمد، توانمندى اش در موارد زير است:

1. بالابردن روحيه. 2. افزايش جمعيت شايستگان. 3. تكيه بر شايستگى فرد، نه بر وابستگى ها و كسانى كه براى او دست مى زنند و تمجيدش مى كنند. 4. پيش برد امت به سوى كمال يافتگى اقتصادى. 5. نيكى ناگسستنى به مردم كه البته نه از اين ديدگاه كه اين كار لطف و صدقه است، بلكه بايد اين باور را داشته باشد كه انجام وظيفه مى كند.

بايد توجه داشت كه بدى هميشگى يا حتى يك بار و نيكى در پاره اى موارد و ترك آن در موارد ديگر، روش و منش خودكامگان است، چون بعضى از آنان ملت را حيوان و خود و مصالح خود را مهم مى پندارند، غافل از اين كه ملّت، رفتارشان را تماما زير نظر دارد و هرگز آن را فراموش نمى كند. البته صبر مى كند تا زمان مناسب براى پاسخگويى به آن برسد. بعضى از خودكامگان فكر مى كنند كه احسان در پاره اى موارد كافى است، در حالى كه مردم به حاكم به عنوان خدمتگذار مى نگرند و همان گونه كه خدمت كار را كنترل مى كنند تا كارش را به طور كامل انجام دهد در مورد حاكم نيز چنين رفتارى دارند، با اين تفاوت كه اسلحه حاكم مانع از طرد او با اولين بى توجهى مى شود و آن قدر به كوتاهى و بى توجهى ادامه مى دهد تا بدى ها جمع آيند و سپس از سوى ملت طرد مى شود.

مسلّم اين كه مردم باهوشند و زمانى كه مى بينند حاكم فقط به هنگام گرفتارى اش به آنان نيكى مى كند، در برابر نيكى اش از او اطاعت نمى كنند، چون مى دانند كه اين كار نوعى معامله است و نيكى او به آنان در واقع خريدن حمايت آنان است و در واقع خدمتش براى خودش است، نه براى آنان. شايان توجه است كه مردم زمانى جذب حاكم شده، از او فرمانبردارى خواهند داشت كه در فراخنا و تنگناها از او نيكى ببينند. در رابطه انسان با

ص: 301

خداى سبحان در حديث آمده است: «اذكروا اللّه في الرخاء، يذكركم في الشدة؛ خداوند را به هنگام آسايش ها ياد كنيد، شما را به هنگام سختى ياد خواهد كرد».

حال اگر انسان مصداق اين سخن خدا باشد كه: «فَإِذَا رَكِبُوا فِى الْفُلْكِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ يُشْرِكُونَ»(1)؛ «هنگامى كه بر كشتى سوار مى شوند، خدا را پاكدلانه مى خوانند و[لى] چون به سوى خشكى رساند و نجاتشان داد، به ناگاه شرك مى ورزند» به يقين، اين نيرنگى است كه نمى تواند انسان را بفريبد، چه رسد به خداى سبحان را.

زمامدار خردمند - چه رسد به مسلمان - بايد همواره به توده مردم خدمت كند، حتى اگر براى مردم هم نباشد، بلكه براى بقاى خود چنين كند، زيرا خدمتِ پايدار، او را از دوستى و فداكارى برخوردار كرده، سبب مى شود تا در هنگامه رويارويى با مشكلات، با حمايت مردم پيروز ميدان باشد.

از نمونه هاى جديد براى حاكمانى كه به توده مردم بدى كردند و در مقابل، مردم به هنگام گرفتارى اش دست از حمايتش كشيدند پهلوى در ايران بود. وقتى كه نيروهاى هم پيمان از جنوب و شمال وارد ايران شدند، پهلوى اول هيچ كس را نيافت تا از يارى اش برخوردار شود و در كمتر از يك روز سقوط كرد. همچنين مى توان از نظام پادشاهى عراق نام برد. اين نظام بدترين بدى ها را در حق بيشتر ملّت عراق اعمال كرد و وقتى عبدالكريم قاسم با كمتر از هزار سرباز بر ضد اين خاندان كودتا كرد، همچون برگ پاييزى فرو ريخت و سراسر عراق از سقوط نظام سلطنتى غرق شادى گشت.

ارتش، رؤساى قبايل و رهبران احزاب ارتباط دارند. رأس اين هرم با قاعده، دو نوع برخورد دارد: 1. برخورد مستقيم. 2. به واسطه طبقه متوسط.

طبيعت طبقه متوسط به دليل داشتن قدرت آن است كه: 1. زيرك و نيرنگ باز است. 2. فرصت طلب و سودجوست.

طبيعت قاعده اين هرم نيز در پى آن است كه زندگى آرام داشته باشد، مورد ستم قرار نگيرد، كارها بر دوش اين طبقه است و ثروت، سپاه و طرفداران حكومت از بين اين طبقه است. همواره بين قاعده و طبقه وسط برخورد وجود دارد. چون طبقه متوسط در پى بهره كشى است و قاعده هرم بهره كشى را بر نمى تابد. همچنين بين طبقه متوسط و رأس قدرت نوعى رقابت بر سر قدرت و بهره گيرى از توده ها وجود دارد.

بنابراين، حاكم بايد همواره با هر دو بخش در ارتباط باشد، نه اين كه يكى از آن دو طبقه را جذب و طبقه ديگر را وانهد، زيرا اگر طبقه ميانى را جذب كند، طبقه ميانى بر طبقه پايينى ستم مى ورزد و طبقه پايينى از گرد حاكم پراكنده مى شود. از اين رو در روزگار آسايش و فراخنا به كشور خدمت نمى كنند، زيرا ستم طبقه ميانى و كمك نكردن حاكم به طبقه پايين تر، آنان را از خدمت خالصانه دلسرد مى كند و به هنگام دشوارى ها، تنگناها به يارى اش نشتافته، او را نجات نمى دهند، زيرا منطق آنان در چنين روزى اين است كه: «من له الغنم له الغرم؛ هر كس سود برده زيانش را هم بكشد».

حال اگر حاكم قاعده جامعه يا طبقه پايينى را جذب كند، طبقه ميانى عليه حكومت به پا مى خيزد و مردم را از گرد حاكم مى پراكند و مردم از دور حاكم دور مى شوند و در نتيجه، طبقه بالاى جامعه سقوط مى كند، درست مثل هنگامى كه ستون هاى ساختمانى فرو ريزد و در پى آن سقف و بدنه عمارت خراب مى شود.

از مثال هاى بسيار نزديك براى اين دو مورد، جريان مصدّق است كه بخشى از طبقه پايين جامعه را جذب و توده هاى خشم گرفته ميانى را بر ضد خود وا نهاد. كار به جايى رسيد كه رجّالگان او خودروى مرحوم بروجردى را سنگ باران، عالمان و خطيبان را

ص: 303

تهديد كردند و با مالكان و كارخانه داران رفتارى ناشايست در پيش گرفتند. از اين رو مصدق شتابان در سراشيبى سقوط قرار گرفت.

شاه نيز از اين قاعده مستثنا نبود، چرا كه سران ارتش و ثروتمندان و وابستگان آنان را گرد خود جمع نمود و اكثريت مردم را رها كرد تا لگدكوب فقر، گرسنگى و بيمارى شوند، به گونه اى كه از هر تعداد كودك ايرانى يكى مى مرد. اين مسأله بر طبقه ميانى اثر گذاشت؛ طبقه اى كه حاكميت نتوانست آنان را جذب خود كند، از قبيل علما و فرهنگيان غير وابسته به دربار. نتيجه اين شيوه حاكميت، سقوط حاكم بود.

بنابراين بر حاكم لازم است كه طبقه متوسط را در كنار طبقه پايين جامعه براى خود نگه دارد و با پشت گرمى يكى از اين دو طبقه، طبقه ديگر را رها نكند. بدين معنا كه از سويى با طبقه ميانى دوستى كند، در عين حال در برابر ستمگرى آن طبقه بايستد و غالباً وقتى طبقه متوسط ديد كه به مقدار شايستگى هايش از سوى حاكم برخوردار است به فكر سرنگونى حكومت نمى افتد، زيرا مى ترسد فرد ديگرى به حكومت برسد كه از اولى بدتر باشد و به مقدار شايستگى اش براى آن طبقه ارزش قايل نشود و همين امر، طبقه ميانى را از انديشيدن به سرنگون كردن حاكم باز مى دارد.

از سوى ديگر، با طبقه پايين ارتباط خود را حفظ كند و حق آنان را بدهد و مانع از آن شود كه كسى به آنان ستم كند و از همين رو به وى دوستى بى شائبه ورزيده، در راهش فداكارى خواهند كرد و گسستى ميان حاكم و طبقه پايين به وجود نخواهد آمد و در نهايت، افراد زيرك طبقه متوسط نخواهند توانست آنان را عليه حاكم به شورش وادارند. بايد توجه داشت كه ارتباط حاكم با آنان، بدين معنا نيست كه به هر مناسبتى در جمع شان حضور يافته، برايشان سخنرانى كند، بلكه مفهوم آن نشستن با آنان، گوش كردن به سخنان و برآوردن نيازهاى شان است، همان گونه كه روش پيامبر صلى الله عليه و آله و حضرت على عليه السلام بود و با مردم اين گونه رفتار مى كردند.

ص: 304

شود، بدين معنا كه چگونگى دريافت ماليات، نحوه آزادى ها و تقسيم قدرت را بيان كند، راه مبارزه با قاچاق كالا به خارج از كشور و واردات افسار گسيخته و بى حساب كالا به كشور كه موجب بهم ريختن توازن اقتصاد مى گردد - آن هم بدون وجود گمرگ - ارائه دهد. ديگر بايسته هاى معرفى برنامه هاى دولت اسلامى عبارت است از: مسئوليت كشور اسلامى در برابر ديگر مسلمانانى كه هنوز كشورشان آزاد نشده، نحوه الغاى قوانين: مليّت، شناسنامه، پاسپورت، اقامه، مجوز كار و امثال آن به منظور دستيابى مردم به آزادى سفر، اقامت و جز آن، فراهم آوردن امكان مساوى دستيابى مردم به علم، ثروت و حكومت به نحوى كه هر شايسته اى بر اساس توانمندى خود بدان دست يابد، چگونگى اجراى حدود شرعى پيراسته از خشونت كه در عين حال با جرايم مبارزه كند و مباحثى از اين دست.

اين روند سه مرحله دارد:

1. مرحله تشريح، توضيح و مقارنه ميان شاخصه هاى دولت اسلامى مورد انتظار و دولت هاى موجود در جهان امروز.

2. مرحله تطبيق خارجى قوانين، به هنگام برپايى حكومت اسلامى تا مردم خود به تفاوت اصلى بين دولت اسلامى و ديگر دولت ها پى ببرند، چنان كه رسول اكرم صلى الله عليه و آلهچنين كرد و تفاوت عمده بين دولتى را كه ايجاد كرد با دو دولت آن روز، يعنى ايران و روم نشان داد، فراتر از اين، دولت آرمانى را كه پيامبر اسلام ايجاد كرد - چنان كه همگان معتقدند - تا به امروز آرزوى هر مسلمان و غيرمسلمان است.

3. مرحله حفظ حكومت اسلامى از نابودى و شكست كه در گرو دو امر مى باشد:

يكم: امت را به گونه اى پروراند كه حكومت را در اعماق قلب خود احساس كرده، با دلى آكنده از محبّت پذيراى آن باشند، آن سان كه دوستدار، دلداده محبوب خود است.

دوم: ارتشى علاقه مند ايجاد كرد، آموزش خوب و پول و حقوق خوبى داد تا چونان دژى محكم و رخنه ناپذير، حكومت را در ميان گيرد. در اين جا به نكاتى بايد توجه كرد:

الف. در اين صورت ارتش گاه علاقه مند دولت است، بدين معنا كه بر پايه انديشه

ص: 306

حكومت تربيت يافته است و زمانى ارتش، مزدور است. روشن باشد كه مقصود از ارتش مزدور اعمّ از آن است كه شهروندان در مقابل حقوق به استخدام ارتش درآيند يا نيرو از خارج استخدام شده باشد. ارتش دوستدار، فداكارى مى كند و تا مرحله پيروزى پايدارى مى ورزد، در حالى كه ارتش استخدامى از بين مردم به منظور كسب معاش كار مى كند و آن كه با انگيزه مالى و اقتصادى به استخدام ارتش درآيد، مسلما در اولين رويارويى مى گريزد و هنگام آرامش و استقرار، زبانى گزنده، تند و بى پروا دارد و طلب كار است، زيرا اخلاص ندارد و فقط به پول عشق مى ورزد، نه به كشور و هركه شيفته مال باشد، آن را از هر راهى كه بتواند به دست مى آورد. بنابراين گزندگى و بى پروايى زبانش در روزگار آرامش، به منظور فخرفروشى و - مثلاً - قدرت نمايى است و به هنگام بروز جنگ و كارزار بزدل و سست اراده است. با اين توصيف، چنين ارتشى در هر دو حالت بارى بر دوش دولت است. حال اگر ارتش مزدور خارجى باشد، اگر فرار كند - كه غالباً چنين است، زيرا مخلص و با انگيزه نيست - موجب سقوط دولت مى شود و اگر فداكارى كند، سرور و آقاى دولت مى گردد كه در اين صورت، چنين ارتشى همانند مستشاران خارجى خواهد بود.

در اين زمينه قبلاً ديديم ارتش امريكا در ايران ارباب شهرها بود و ارتش روسيه در مصر آقاى كشور بود و نمونه هاى ديگر از اين قبيل. بنابراين خردمندانه نيست ارتشى به کار برد كه در دو حالت به سود دولت نباشد، بلكه هماره براى دولت و كشور خطرآفرين باشد. معمولا دولت هاى ضعيف و نالايق، مزدور استخدام مى كنند كه دو دليل براى آن متصور است: رئيس دولت شايستگى ندارد يا آن كه ديكتاتور است و البته شايستگان از گرد ديكتاتور مى گريزند و در نتيجه، يارانى ندارد تا به وسيله آنان سپاه را آموزش و سازمان دهد.

ب. ارتش، گاه خوب آموزش ديده و گاه آموزش بد داشته است. به ارتش خوب آموزش نديده نمى توان اعتماد كرد. روشن باشد كه آموزش خوب فقط آموزش نظامى خوب نيست، بلكه افراد، بايد از نظر روحى و نظامى آموزش ديده شوند و اگر در ارتش

ص: 307

آموزش روحى و نظامى يكجا وجود نداشته باشد، ارتشى كارآمد و مفيد نخواهد بود. بهترين شرايط آموزش روحى آن است كه ارتش متكى به امت باشد، چون از فرزندان جامعه تشكيل شده است و اگر جامعه از حكومت ناخشنود باشد، ارتش را براى حمايت از حكومت تشويق نمى كند و همين باعث سردى ارتش مى گردد.

البته بعضى از حكومت هاى جديد به داشتن ارتشى از جوان هاى پرجوش و خروش مغرور مى گردند، اما اين ويژگى نيز فايده اى ندارد، زيرا ارتش، مجموعه تكنيك و دانايى است و توفندگى در اين جا كارآمد نخواهد بود، چنان كه در پزشكى و مهندسى سودمند نيست. لذا ديديم گروه هاى مقاومت ملى كه عبدالكريم قاسم بنيان نهاده بود برايش سودى نداشت، و «الحرس القومى» (گارد ملى) عبدالسلام عارف او را سودى نبخشيد. استالين كه سازمان ملل را دخمه دزدان مى خواند، وقتى هيتلر به مسكو رسيد، با خفت و خوارى به غرب روى آورد و به تملق آنان پرداخت و شرايط آنان را پذيرفت، از آن جمله بازگشايى معبدها و كليساها، اجازه مالكيّت فردى و حق داشتن خانواده بود. پس از اين كه به شرط ها تن داد، توانست از يوغ نازى ها رهايى يابد. اين ضعف و وادادگى او در برابر تهاجم هيتلر و غرب، از آن جهت بود كه ارتش او از نظر روحى آموزش نديده، روحيه خود را باخته بود، چرا كه مردم روسيه ارتش را حمايت نمى كردند و اين واكنش به جهت استبداد دولت روسيه بود و هم از اين رو در راه آنان اخلاص و از خودگذشتگى نورزيدند. آنچه بيان شد، از جنبه آموزش هاى معنوى و روحى بود.

از نظر آموزش هاى نظامى، ارتش بايد خشن، فرمانبردار از مافوق و نظام مند باشد و گرنه در هنگام سختى ها نمى تواند در برابر دشمن مقاومت كند. به همين جهت ارتش فرانسه در جنگ دوم جهانى در برابر ارتش آلمان به سختى شكست خورد و درهم فرو ريخت. اين شكست از آن جهت بود كه ارتش فرانسه دچار بى ثباتى و سستى شده بود.

نبايد فراموش كرد كه آموزش معنوى را مى توان از مقوله دوستى و هوادارى به حساب آورد، چرا كه عدم حمايت و پشتيبانى مردم از دولت، دولت را از حمايت مادى و معنوى

ص: 308

ارتش محروم خواهد كرد.

ج. ارتش بايد از نظر مالى تأمين باشد، و گرنه نظر به اين كه اگر افراد سپاه ديدند توانايى تأمين معاش خود را ندارند، فداكارى نخواهند كرد. وانگهى چگونه مى توان انتظار داشت كه چنين ارتشى با شرايط نامطلوب معيشتى فداكارى كند؟

بنابراين بايد حكومت نيازهاى مالى ارتش را تأمين كند، همزمان، آن را تحت كنترل قرار دهد تا دست به تجاوز نزند، زيرا ارتش با در دست داشتن اسلحه ممكن است دچار غرور قدرت شده، بر مردم ستم روا دارد و در ورطه سركشى گرفتار شود. از اين رو كشورهايى كه تحت سيطره استعمارِ نامرئى هستند، چندان به ارتش خود توجّه ندارند. مثلاً در عراق در زمان پادشاهى، يك ارتشى حقوقى معادل يك چهارم حقوق يك معلم داشت و البته هدف، خواركردن افراد ارتش بود تا از روشن شدن شان جلوگيرى شود و در پى استقلال برنيايند. در جنگ دوم جهانى وقتى آيات عظام: اصفهانى، قمى و ديگر علما رحمهم الله بر وجوب اخراج نيروهاى انگليسى از عراق فتوا دادند و در پذيرش اين فراخوان نقش اصلى از آن عشاير بود، در مقابل، ارتش سست اراده بود كه به اندازه پر كاهى در جريان بيرون راندن نيروهاى انگليسى تأثير نداشت.

د. در نهايت بايد توزيع نيروى ارتش درست باشد، زيرا كشورهاى بزرگ و از جمله آن ها - به خواست خدا - حكومت يك ميلياردىِ مسلمانان بايد در برابر تهاجم دشمن داراى استحكام و نفوذناپذير باشند و بتوانند، ماجراجويان قدرت طلب را كه در صدد كودتا عليه حكومت هستند، باز پس زنند. دولت اسلامى در حفظ خود نبايد به معادلات بين المللى تكيه كند، زيرا آن كه با بال ديگرى پرواز كند، قطعا سقوط خواهد كرد. بى ترديد حفظ كشورها از گزند دشمنان و توطئه گران تنها با تقسيم منطقى افراد ارتش در سراسر حوزه حكومتى امكان پذير است. از منظر تاريخ ديديم كه ارتش عباسيان از خراسان دور بر امويان در پايتخت شان دمشق شوريده، حكومت شان را ساقط كرد و امپراتورى عثمانى از سوى حجاز شكست خورد. مثال هاى ديگرى از اين دست بسيار وجود دارد.

ص: 309

در اين جا اشاره به چند مطلب ضرورى مى نمايد:

1. حفظ كشورها تنها به وسيله ارتش امكان پذير نيست، بلكه - پس از خداى سبحان - مهم ترين نگهبان، امت است، چرا كه امت ناراضى از حكومت، دير يا زود آن را سرنگون خواهد كرد. بعضى دولت ها فريب تبليغات دروغين رسانه ها و گمراه سازى متملقانِ فرومايه، اما پرمدعا و نيز جوانان پرشور را خورده، در نتيجه دولتشان از بين مى رود. در مورد جمال عبدالناصر ديديم با پنجاه ميليون جمعيت، در جنگ شش ساعته نتوانست حتى نصف روز در برابر سه ميليون اسرائيلى مقاومت كند، زيرا دولت اسرائيل از پشتيبانى مردم برخوردار بود، ولى مردم مصر از عبدالناصر ديكتاتور ناخشنود بودند و تنها متملقان را كه برايش كف مى زدند و هورا مى كشيدند، گرد خود جمع كرده بود.

2. ارتش به آتش مى ماند و چنان كه زندگى به وجود آتش بستگى دارد، حيات يك كشور نيز به وجود ارتش وابسته است. با اين توضيح، اگر آتش در مهار نباشد زندگى را نابود مى كند. ارتش نيز از آن جهت كه قدرت زيادى دارد، بايد كنترل شود كه در غير اين صورت عامل نابودى خواهد بود. در انقلاب ها و كودتاهاى نظامى ديديم دولت هايى قربانى كودتاى ارتش شدند كه كم تدبير بودند و به چنين روزهايى نمى انديشيدند. در نتيجه آنچه كه كيان و وجودشان را حيات مى بخشيد، باعث نابوديشان شد. بنابراين اگر فرماندهان ارتش افرادى شايسته و توانمند نباشند، كشور را در برابر بيگانگان حمايت نمى كنند و اگر شايسته باشند براى تسلط بر قدرت به ماجراجويى خواهند پرداخت. از اين رو بايد شايستگى ارتش در فرماندهى و امور نظامى و جز آن و حفظ حكومت از خطر كودتا را جمع كرد تا از اين رهگذر كشور در امنيت بماند.

حفظ حكومت و قدرت از دو راه ممكن است:

1. فرماندهان ارتش را در برابر هم قرار داد تا هر كدام از رقيب خود بترسد و بداند كه اگر براى وارد كردن ضربه به حكومت اقدام كند، رقيبش براى اقدام متقابل و عكس العمل دست به كار خواهد شد.

ص: 310

2. در برابر نيروى ارتش نيروى ديگرى از قبيل: قدرت پليس، نيروى مقاومت و امثال آن ايجاد كرد. البته نيروى دوّم، يعنى نيروى ناظر نيز بايد از نظر قدرت، با طرف مقابل همسنگ باشد تا مبادا به دليل ترس از حريف، توان واكنش نداشته باشد.

افزون بر آن بايد امنيت و اداره نظامى پايتخت به چند بخش تقسيم شود، به گونه اى كه هر بخشى مستقل و بى ارتباط با بخش ديگر عمل كند تا اگر بخشى براى ضربه زدن به حكومت اقدامى كرد، ديگر بخش ها واكنش نشان دهند و بدين ترتيب كسى براى ضربه زدن به حكومت وسوسه نخواهد شد و در غير اين صورت كشور در معرض كودتا خواهد بود، به ويژه آن كه استعمارگران شرق و غرب هر كدام در پى كودتا در كشورها هستند تا مزدوران خود را به قدرت برسانند. به همين جهت در مصر كودتاى امريكايى به رهبرى جمال عبدالناصر، در عراق كودتاى انگليسى به رهبرى عبدالكريم قاسم، در افغانستان انقلاب كمونيستى و در اندونزى انقلاب چينى به وقوع پيوست و اين روند ادامه يافت و در تركيه، يمن، سودان، پاكستان، بنگلادش كودتا شد و خردمندان مى دانند كه تمام اين كودتاها استعمارى بود و از يك هزارم واقعيّت اسلام برخوردار نبوده است.

[چنان كه آشكار و روشن است،] ماهيت تمام كودتاها، غارت، چپاول، كشتار، زندان، شكنجه، ديكتاتورى، مزدورى روزافزون براى بيگانگان، سركوب اسلام و آزادى ها و تبعيد شهروندان به نام پيشرفت، كمونيسم، بعثى گرايى، ملّى گرايى، دمكراسى و امثال آن و از اندوخته استعمارگران براى فريفتن نادانان است. پس تا وقتى كه نادانى و غفلت بر كشورهاى اسلامى چيره باشد، امثال اين كودتاها همچنان پايا خواهد بود، همان گونه كه مزدورى در قالب حكومت هاى موروثى ادامه خواهد يافت و راه رهايى از آن، آگاهى فراگير است كه بتواند ريشه استعمارگران و مزدورانش را قطع كند.

3. دولت اسلامى بايد به ساخت اسلحه همت بورزد و گرنه اسير فروشندگان اسلحه خواهد بود. ممكن است گفته شود كه اسلحه را از بازار آزاد مى خريم. اين پرسش وجود دارد كه چه كسانى اين اسلحه ها را به بازار آزاد سرازير مى كند؟ حقيقت اين است كه همان

ص: 311

استعمارگران، نياز بازار آزاد اسلحه را تأمين و آن را اداره مى كنند كه اين كار دو دليل دارد:

الف. از سود چند برابر آن بهره مند شوند.

ب. زمام جنگ را در دست داشته باشند و هر وقت خواستند جنگ را متوقف كنند، از گسيل محموله هاى اسلحه به بازارهاى آزاد خوددارى كنند.

4. دولت اسلامى بايد آمادگى نظامى و آموزش هاى لازم و پياپى را با نزديك بودن افراد ارتش به خانواده، به ويژه به زنان و فرزندانشان جمع كند، زيرا مجرد بودن افراد

نظامى بى ترديد موجب فساد مى شود. ارتش بايد همچون طلبه هاى مدارس باشد كه جز به هنگام درس خواندن، معمولاً در بين خانواده هايشان هستند. در شرايط كنونى، غالباً افراد ارتش عزب هستند و آنان كه همسر دارند معمولاً در هفته يك بار و گاهى كمتر زنانشان را مى بينند كه اين وضعيت، افراد ارتش و همسران شان را در معرض خطر قرار داده، تباهى فرزندان را در پى خواهد داشت. از آن گذشته بى همسر ماندن اكثر ارتشيان - آن گونه كه نظام ارتش در غرب آن را تشويق مى كند و كشورهاى اسلامى نيز بدون آگاهى از آن پيروى مى كنند - با مجرد ماندن بسيارى از دختران همراه خواهد بود كه خود مفسده اى مضاعف به شمار مى رود.

5. دولت اسلامى بايد همواره آماده شرايط جنگى باشد، زيرا حكومت خردورز، حكومتى است كه آمادگى جنگ را داشته باشد و گرنه بازنده جنگ خواهد بود. از اين رو خداى سبحان فرموده است: «وَ أَعِدُّوا لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ...»(1)؛ «و هرچه در توان داريد از نيرو...بسيج كنيد». از اين رو بايد آمادگى هميشگى و صرف توان به مقدار لازم و به كار گرفتن نيروى ارتش را در ديگر كارها جمع كرد، زيرا صرف همه توان در جنگ به مفهوم نابرخوردارى از بسيارى از توان هاست زيرا آمادگى نمى تواند همه توان ارتش را به كار بگيرد و اگر بقيه نيروى ارتش در ديگر امور حياتى به كار گرفته نشود، بى ترديد از بين مى رود و ارتش بارى بر دوش دولت و مصرف كننده درآمد دولت مى شود، حال آن كه

ص: 312

ارتش بايد به مقدار توان بخشى از امكانات توليدى خودش را در راه توليد به كار گيرد. ما در پاره اى از كتاب هايمان، چگونگى و بايسته هاى ارتش در اسلام را ذكر كرده ايم.

همچنين بر جريان اسلامى است شرح حال بزرگان و امت هاى كنونى و پيشينيان را مورد مطالعه قرار دهد تا از افراد موفق پيروى كند و علت پيدايش امت ها و چرايى نابودى شان را بشناسد. در اين مقوله اميرمؤمنان عليه السلام فرمود: «...و سِر في ديارهم و آثارهم، فانظر فيما فعلوا...(1)؛ در ديار و آثار آنان سير كن و در آنچه كرده اند بنگر».

و در سخن ديگرى فرمود: «أعلم الناس من جمع علم الناس إلى علمه...(2)؛ دانشمندترين مردم كسى است كه دانش ديگران را بر دانش خود بيفزايد».

اين سخنان امام، برآمده از كلام خداست كه فرموده: «أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِى الْأَرْضِ»(3)؛ «مگر در زمين نگشته اند؟». و نيز: «وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ»(4)؛ «كارهايشان در ميانشان مشورت است».

وانگهى حكومت اسلامى بايد با مجموعه قواى چهارگانه اش، يعنى شوراى فقيهان، قوه مقننه، قوه مجريه و قوه قضائيه، بيشترين شمار از فرهيختگان و عالمان دينى را گرد آورد، زيرا زندگى پيچيده گشته است و اگر در اطراف حكومت، گروه زيادى از عالمان و فرهيختگان نباشند، امر دنيا و يا امر دين مختل مى گردد و دست كم شهروندان كشورهاى غير اسلامى به ديده توحش و عقب ماندگى به كشورهاى اسلامى خواهند نگريست؛ و همين مردم را از ورود به اسلام يا الگو گرفتن از اسلام در حكومت و مديريت رويگردان مى كند. مثلاً در اين زمينه كه دولت چگونه بر مبناى اصول اسلام، فقر، بيكارى، تبهكارى، بيمارى و بى سوادى را از بين ببرد؟ اين امور تماما نيازمند همكارى گروهىِ عالمان دينى و فرهيختگان است، اما اين كه دولت اسلامى خودسرانه و با خودكامگى به حلّ مشكلات بپردازد، نابودى و هرج و مرج برايش در پى داشته و از سوى مردم جهان تحقير خواهد شد. لذا دولت اسلامى بايد در كارها ميانه رو باشد و از افراط بپرهيزد، زيرا افراطيون غالبا كارشان به استبداد و خودكامگى مى انجامد و همين امر، موجب بدنامى دولت، به ويژه براى دولت هاى نوپا مى شود. مهمّ نيست كه دولت از سوى بوق هاى تبليغاتى دولتى مورد

ص: 314

ستايش قرار گيرد، بلكه مهمّ آن است كه خردمندان كشور و عقلاى جهان آن را ستايش كنند و گرنه هر دولتى از چپِ چپ تا راستِ راست، بوق هايى براى ستايش دارند، چنان كه با ترساندن، گمراه ساختن و تطميع، مزدورانى گرد خود فراهم آورده اند.

شاخصه هاى ميانه روى عبارتند از:

1. دولت بايد در انديشه كارهاى ممكن باشد، نه غرق در رؤياى بايسته ها، زيرا كسى كه در انديشه ايده آل هاى غيرقابل اجرا باشد، فرصت كارهاى ممكن را نيز از دست داده، به آنچه در پى اش بود، نخواهد رسيد.

2. در بخشش و خسّت ميانه رو باشد، چرا كه گاهى دولت خارج از توان خود بذل و بخشش نموده، در هزينه كردن براى طرح ها، دوستان و جنگ زياده روى مى كند، به اين عنوان كه مى خواهد به مردمش نيكى كند، اين كه نسبت به دوستانش با سخاوت است، مى خواهد به دشمنان خود درس فراموش نشدنى بدهد و مواردى از اين قبيل. در نتيجه نابودى را براى خود و ملتش به بار مى آورد. بنابراين به نفع دولت است كه دچار غرور نشود. رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده: «إن هذا الدين متين فأوغل فيه برفق، و لا تكرهوا عبادة اللّه إلى عباد اللّه، فتكونوا كالراكب المنبت الّذي لا سفرا قطع، و لا ظهرا أبقى(1)؛ اين دين، سخت است، پس به نرمى در آن وارد شويد و [با سخت گيرى در آن،] بندگى خدا را براى بندگانش نكوهيده و ناخوشايند نسازيد كه در آن صورت، به سواره اى مى مانيد كه [گرد خود سرگردان بوده،] راهى نپيموده و مركب را فرسوده است».

بنابراين ابراز چهره اى بخشنده كه زيان و خسارت در پى داشته باشد، لزومى ندارد.

3. همچنين در مقوله مهربانى و نظام مندى بايد راه ميانه را برگزيند، چرا كه مهربانى و چشم پوشى بيش از حد، از كيسه نظام، اشتباه است، چنان كه نظام آميخته به قاطعيتِ قساوت آميز و دور از رأفت، باعث نابودى است. انسان همچون جنگل نيست كه كسى وارد آن شود و هرچه را خواست قطع كند و هرچه را خواست وا نهد، بلكه موجودى

ص: 315

ضعيف و داراى احساسات، نيازها و خردورزى ها آفريده شده است و بايد با وى مدارا كرد، اما نه آن سان كه ايجاد فساد كند. مثال حكومت و شهروندان در اين مقوله به پدر و فرزندان مى ماند كه اگر بيش از حد بر آنان سخت گرفته، خشونت به خرج دهد، آنان را فاسد مى كند و مهربانى بيش از حد او نيز سبب فسادشان مى شود.

4. بين محبوبيت و متانت و شكوهمندى جمع كند، زيرا اگر دولت محبوبيت مردمى نداشته باشد، آنان را تحقير و سركوب مى كند. و البته تحقير شدن ملت، پيش درآمد سقوط حكومت است. قابل توجه است كه اگر دولت، مهابت و اقتدارش را از دست دهد، فضايى از ناآرامى بر قلمرو او حاكم خواهد شد و اعتماد از آن سلب مى شود و زمانى كه مردم به دولت اعتماد نداشته باشند، از گرد او پراكنده مى شوند و دولت دير يا زود سقوط خواهد كرد. به عنوان مثال، دولت نبايد خيلى پيش پا افتاده و به طور غير معقول در دسترس باشد و نه در برج عاج زندگى كند، چون نوع اول مهابت و اقتدار ندارد، چنان كه حاكم مستقر در برج عاج نيز از اوضاع قلمرو حكومت خود بى خبر خواهد بود و اين امر زمينه مفاسدى چون: رشوه خوارى، بى برنامگى، انتقام هاى شخصى را فراهم مى كند. لذا اقتدار و حرمت دولت از بين رفته، زمينه براى توطئه بر ضد دولت و از ميان برداشتن آن مهيا مى شود.

5. از ديگر وظايف مهم دولت نگه داشتن مردم و برخوردارى از محبوبيت نزد آن ها است و البته اين كار، بسيار دشوار است، چون توده ها نيازها و توقّعاتى دارند كه اگر دولت نتواند نيازهاى روحى و جسمى آنان را برآورد و رضايت شان را به دست آورد، قطعا از دولت دورى مى كنند و اين امر، دير يا زود باعث سقوط حكومت مى شود.

6. هيچ دولتى نمى تواند ادعا كند قادر است مردم را به خيابان بكشد يا شمار انبوه آنان را به جنگ گسيل دارد و اين حكومتى با مقبوليت توده اى است. البته اين ادعا در صورتى درست خواهد بود كه تمايل صادقانه مردم آن را تأييد كند. گاه برخى دولت هاى ديكتاتور دچار اين توهّم شده، خود را محبوب ملت ها مى دانند. حال اگر دولتى و حاكميتى در كشورهايى داراى آزادى هاى: بيان، مطبوعات، تجارت، كشاورزى و صنعت مردم را به

ص: 316

خيابان بكشد يا آنان را به جبهه هاى جنگ گسيل دارد، در آن صورت محبوب و مردمى است و نبايد از سقوط بترسد، اما اگر اين وضعيت در كشورى به وجود آيد كه تك حزبى و درِ زندان ها براى مخالفان حكومت باز باشد و روزنامه ها و غير آن آزاد نباشند، بيانگر آن است كه مردمى بودن ادعايى و دولت در آستانه نابودى است.

همگى به ياد دارند كه عبدالناصر و عبدالكريم قاسم توده ها را به دنبال خود مى كشيدند و همگى نيز به ياد دارند كه آن دو چه فرجامى داشتند؟ و هر دولت ديكتاتورى بايد در انتظار چنين فرجامى براى خود و ملتش باشد. ديكتاتورى كه با تطميع، ارعاب و گمراه ساختن بتواند ارتش ها را به جبهه بفرستد بايد در انتظار شكست سنگينى باشد، زيرا ارتش اگر از سوى مردم پشتيبانى نشود نمى تواند پيروز گردد. سقوط هيتلر و موسيلينى و نيز حكومت هايى كه در برابر اسرائيل شكست خوردند، از اين قاعده جدا نبودند، زيرا اين حكومت ها با مردم خود خودكامگى مى ورزيدند، در حالى كه اسرائيل تا حدودى رفتارى آزادانه و مردمى داشت. اين سرنوشت ناگوار در انتظار هر حكومت غيرمردمى است، گرچه ادّعاى مردمى بودن داشته باشد.

7. حاكم بايد سعه صدر داشته باشد، چه اين كه در حكومت هاى دمكرات افرادى كه سعه صدر ندارند به قدرت نمى رسند و در دولت هاى موروثى و انقلابى اگر هم فردى تنگ نظر به قدرت برسد به زودى مردم از گرد او پراكنده مى شوند و گاه جنگ مسلحانه عليه او به راه انداخته، او را از قدرت به زير مى كشند و فرد ديگرى به جاى او مى گمارند. اميرمؤمنان عليه السلام در اين باره فرموده: «آلة الرياسة سعة الصدر(1)؛ سعه صدر ابزار رياست است».

مقصود از سعه صدر، سعه صدر در همه كارهاست و نه فقط در مسائل مالى. بنابراين سرپوش گذاشتن بر بدى ها، بخشش در جاى بايسته، دادن حقوق ديگران، حسد نورزيدن و سرزنش نكردن و چيزهاى ديگر از نشانه هاى سعه صدر است. گاه مى بينى كه فردى به قدرت رسيده و كشور وسيعى در اختيار دارد، اما به جهت كينه ديرينه، تحمل اين را ندارد

ص: 317

كه دوستش موقعيتى ارزشمند داشته باشد، بلكه گاه از در اختيار گذاشتن گورى در خور و شايسته براى انسان بزرگى كه شايسته آن گور است، بخل مى ورزد.

انسان تنگ نظر نبايد بپندارد همه چيز با آرامش سپرى خواهد شد، بلكه، قضيه عكس است، چرا كه انباشته شده، در آن صورت، طومار دولت و آوازه آن تا ابد در هم مى پيچد.

تاريخ گواه رفتار امويان با خاندان رسالت بود و اين كه امام حسين عليه السلامرا از آب محروم و همراه فرزندان، برادران و يارانش شهيد كردند و زنان و خانواده اش را اسير نمودند، جسد زيد را آتش زدند، اما در نهايت دشمنان شان بر آنان چيره گشتند و آنان را آواره شهرها و از غذا و آب محروم كردند، به گونه اى كه امويان به غارها پناه بردند و به خوردن ماسه و گل روى آوردند و براى رفع تشنگى در دستان خود ادرار مى كردند و آن را مى خوردند. زنانشان نيز اسير و با آنان زنا نمودند و بدن شان طعمه سگان و گربه ها شد، چنانكه شمر طعمه سگان شد و زبان يكى از خلفا را بريده، پيش گربه انداختند و گربه آن را خورد و غير اين دو نفر، از افراد ديگرى نيز چنين سرنوشتى يافتند. مرده آنان را از گور بيرون آوردند و شلاق زدند و پيكرهايشان را سوزاندند و به يك سخن، براى هميشه تاريخ گرفتار لعن و نفرين گشتند. اميرمؤمنان عليه السلام فرموده است: «إذا ملكت فارفق(1)؛ وقتى خود به قدرت رسيدى، [با مردم ]نرمى در پيش گير».

در قرآن كريم در مورد پرهيز از درشت خويى و درشت گويى آمده است: «إِنَّ هَذَآ أَخِى لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً وَ لِىَ نَعْجَةٌ وَ حِدَةٌ فَقَالَ أَكْفِلْنِيهَا وَ عَزَّنِى فِى الْخِطَابِ»(2)؛ «اين [شخص] برادر من است. او را نود و نه ميش، و مرا يك ميش است، و مى گويد: آن را بمن بسپار، و در سخنورى بر من غالب آمده است».

اميرمؤمنان على عليه السلام مى فرمايد: «يوم المظلوم على الظالم أشد من يوم الظالم على المظلوم(3)؛ روز ستمديده بر ستمگر دشوارتر از روز ستمگر بر ستمديده است».

ص: 318

مسلّم اين كه آبرو، مال، شهرت، حقوق و مسكن مردم، همگى محترم است و هر نوع تجاوز ناحق بر يكى از اين موارد نشانه كينه، جهل و امثال آن است. فراتر از اين اگر حاكمى به ناحق بر كسى تازيانه اى بزند يا او را بترساند و بر سرش فرياد بكشد، بايد او را قصاص كرد، يا زيان وارد شده را بپردازد يا از قدرتش كنار گذاشته شود. از همين رو وقتى قنبر، خادم اميرمؤمنان عليه السلامدر هنگام اجراى حد يا تعزير يك ضربه فزون تر به محكوم زد، امام عليه السلام او را يك شلاق زد. رسول اكرم صلى الله عليه و آله نيز از آن جهت كه خالد، افرادى را به ناحق ترسانده بود، به آنان پول داد، و على عليه السلامقاضى خود أبوالاسود دؤلى را از آن جهت كه هنگام داورى صدايش بالاتر از صداى طرفين دعوا بود كنار گذاشت. داستان هاى ديگرى از اين دست وجود دارد كه جامعه بشرى تلاش مى كند به آنها دست يابد و البته رسيدن به اين مرحله تنها با تلاش هاى همه جانبه و بى امان امكان پذير است؛ وقايعى كه مسلمانان از چهارده قرن پيش در برابر جهانيان به آن افتخار مى كنند و آن را براى حكومت اسلامى فراگير آينده شان - كه به خواست خدا - تحقق خواهد يافت - مدّ نظر دارند.

بر بعضى از حاكمان سخت دشوار است كه افراد مخالف با خط و سياست شان بزرگى يابند. در حقيقت چنين حاكمى تنها خود را دوست مى دارد و اگر در ادعايش مبنى بر علاقه مندى به هدف - هدف هر چه مى خواهد باشد، ميهن پرستى، اسلام، قوم و مليّت يا جز آن - صادق باشد، بايد هر فرد لايق و با كفايتى را مورد احترام قرار دهد، چون جنگل وقتى جنگل است كه درختان بزرگ بسيارى داشته باشد و كشور زمانى قوى و مقتدر است كه بزرگان و شخصيت هاى فراوانى داشته باشد.

يكى از مراجع مى گفت: كه هر صاحب لياقتى را بزرگ مى دارد، چون عظمت اسلام را مى خواهد و ايستادگى و قد برافراشتن اسلام در برابر بيگانگان را خواستار است و چنين چيزى در گرو وجود گسترده نخبگان و افراد با كفايت است.

حكومت دچار اين توهم نشود كه اگر بزرگان بزرگتر شوند با آن مخالفت خواهند كرد، بلكه اگر حكومت آنها را بزرگ شمارد و احترام كند، از ياران و هواداران حكومت خواهند

ص: 319

شد، چون انسان بنده احسان است و نسبت به آن واكنش مثبت دارد، لذا اميرمؤمنان عليه السلام فرموده: «عجبت لمن يشتري العبيد بماله فيعتقهم، كيف لا يشتري الأحرار بإحسانه فيسترقّهم(1)؛ در شگفتم از كسى كه با مال خود بردگان را مى خرد و آزادشان مى كند، اما چگونه و چرا با احسان

و نيكى خود آزادمردان را نمى خرد و در بند [احسان] خود در نمى آورد!».

8. حاكم تا آن جا كه مى تواند بايد درست كردار باشد به وعده ها و پيمان هايش وفادار بماند و از نيرنگ بازى و توطئه بر ضد مردم بپرهيزد، چه اين كه پاره اى از حاكمان خود را مسالمت جو و خيرخواه نشان مى دهد، اما با همدستى بعضى از يارانش عليه مردم توطئه مى كند. تا از اين رهگذر به مقبوليت ظاهرى و اهداف و آرزوهايش دست يابد.

البته با تمام اين ترفندها، نيرنگ، غدر، خدعه و توطئه، روزى چهره مى نمايد و در نتيجه حاكم، قدرت و آوازه اش را از دست مى دهد. قابل توجه است كه مردم اين گونه خو گرفته اند كه وقتى به نيرنگ و خدعه حاكم در بعضى از كارها پى ببرند، هر نوع پستى را به او نسبت مى دهند و رفتار و گفتارش را در هيچ موردى نپذيرفته، آن را باور نمى كنند، درست مانند ماجراى چوپان دروغگو كه چند بار با فرياد: گرگ، گرگ مردم را فريب داد، اما هنگامى كه گرگ به او حمله كرد، كمك خواهى او بى نتيجه ماند و آنچه كه بايد، شد. مثال ديگر، ماجراى كودك بازى گوشى است كه در حال شنا كردن وا نمود مى كرد كه در حال غرق شدن است و كمك مى خواست و رهگذران به كمكش مى شتافتند و چون بدو نزديك مى شدند به دروغگويى اش پى مى بردند، اما يك بار كه در حال غرق شدن بود و مردم را به يارى طلبيد، ديگر مردم سخنانش را باور نمى كردند و در نهايت، بر سر نيرنگ و دروغ خود جان باخت.

بعضى مى پندارند كه اگر حاكم چون شيرى درنده و روباهى مكار نباشد كه فرصت ها را حتى با شكستن پيمان و خلف وعده، به دست بياورد، نمى تواند زندگى كند و بسا كه حكومتش سقوط خواهد كرد. آنان معتقدند كه مردم غافل گير كننده اند و اگر به ديگران

ص: 320

هجوم نبرى بر تو يورش خواهند آورد. بنابراين بايد توطئه گر، رياكار، مكّار و اهل خدعه باشى. آنها در واقع پيرو اصل [غير اخلاقى] «هدف وسيله را توجيه مى كند» هستند. راستى هدف چيست؟ هدف آنان دستيابى به قدرت يا مدت بيشترى در قدرت ماندن است [و لذا به هر دريوزگى و نيرنگ و فريب دست مى زنند تا به هدف نامشروع خود برسند].

اين انديشه، باطل است، زيرا بشر [متعهد و خردمند] نيرنگ، خدعه و پيمان شكنى را در پيش نمى گيرد و كار خود را بر آن بنيان نمى نهد. از اين رو در تاريخ مى بينيم كه هر حكومتى با اين باور به وجود آمده، لاجرم سقوط كرده و زشتى هايش آشكار شده و در آنچه كه از آن فرار مى كرده گرفتار آمده و گاهى سرنوشتى بدتر براى خود رقم زده است. چنين افرادى به كسى مى مانند كه از گرماى كويرى به آتش پناه برد. با نگاهى به هيردوس و جالوت، سليمان، داوود، ابوجهل، ابوسفيان و ديگر حاكمان مكّه و رسول خدا صلى الله عليه و آله، على عليه السلام و معاويه، مختار و ابن زياد، ببينيم و بسنجيم كدام يك قدرتش در روزگار خود بيشتر و پس از مرگش خوش عاقبت تر بود؟

وانگهى آيا حاكمان كليسا و حاكمان باستيل، حكومتى همراه با آرامش داشتند و از فرجامى نيكوتر برخوردار بودند يا دمكرات هايى كه پس از آنان آمدند؟ به گذشته ها باز گرديم و ببينيم آيا اسپارت ها فرجامى بهتر داشتند يا آتنى ها؟ البته از اين نمونه ها در تاريخ بسيار است. غالب افراد و جريان هاى با گرايش فرصت طلبى، نگاهشان به حاكم شكست خورده و حاكم موفّق در حكومت دارى است و شكست خورده را به عدم شايستگى منسوب مى كنند و نه به لياقت هايى كه در او است.اگر اين سخن درست باشد، چرا استالين را از گور بيرون آورده و آتش زدند؟ چرا مردم عليه امويان قيام كرده و آنان را كشتند؟ چرا عليه حاكميت كليسا قيام كردند و حكومتش را به پايان رساندند؟ و صدها چراى ديگر. وانگهى چرا استعمارگران انگليسى از هند، آمريكايى ها از ويتنام، فرانسوى ها از الجزاير، هلندى ها از اندونزى و روس ها از آذربايجان ايران در ماجراى پيشه ورى، اخراج شدند؟ و مواردى از اين قبيل.

ص: 321

گاهى برخى از مسلمانان براى اثبات درستى نظريه پيش گفته (هدف وسيله را توجيه مى كند) استدلال كرده، از اميرمؤمنان عليه السلام و امام حسن عليه السلام و معاويه و امام حسين عليه السلام و يزيد و امام كاظم عليه السلامو هارون نام مى برند [بدين ترتيب كه امامان نتوانستند مديريت كنند، اما معاويه، يزيد، هارون و جز آنان در اين كار موفق بودند]. همه اين مثال ها نادرست است، چرا كه اميرمؤمنان عليه السلام نيكوترين حكومت را داشتند و همين موجب سيادت و سرورى ابدى فرزندان ايشان شد. امام حسن عليه السلام نيز خوش نامى را تا روز قيامت از آن خود ساختند. ولى معاويه بدترين حكومت را داشت و در نتيجه در معرض اهانت، خوارى و تحقير قرار گرفت و در پى آن ضربه اى كه خورد، مرد و تا ابد بدنامى را براى خود خريد و باعث نابودى و از بين رفتن فرزندانش گشت.

كدام يك به امور حكومت آشناتر و در حكومت دارى فهيم تر، مديرتر بود؟ امام حسن و امام حسين و امام كاظم و ديگر ائمه عليهم السلام حكومت نخواستند. البته اين نخواستن دلايلى دارد كه آن را در كتاب ثورة الامام الحسن عليه السلام و تحويل معنوية الاسلام بر شمرده ام. از آن گذشته اين غيرعادى است كه طعم هندوانه ابوجهل شيرين و مزه نيشكر تلخ باشد. در خور توجه است كه حكومت هاى دمكراتيك چيزهايى را فهم و درك مى كنند كه بسيارى از مردم آن را نمى فهمند، از قبيل: شرايط و اوضاعى كه موجب موضع گيرى خاص مى گردد. بنابراين بايد حكومت با رسانه هاى گوناگون و بهره گيرى از شخصيت هاى كارآزموده سياسى و رابطه با مردم، همواره در پى قانع ساختن مردم نسبت به موضع گيرى هايش باشد تا زمينه ايجاد آشوب براى بدخواهان فراهم نگردد؛ چيزى كه اگر مورد غفلت قرار گيرد، چه بسا كار به جايى برسد كه فرجامش خوش نباشد، اما دولت ديكتاتورى - گرچه تشكيلات صورى دمكراسى هم داشته باشد - از اين مباحث جداست و اگر گروه هاى تفاهم و رسانه تبيين كننده نيز داشته باشد، آن را سودى نخواهد بخشيد، چون اين مطلب فرع بر مشروعيت آن است و حكومت ديكتاتورى اساسا فاقد مشروعيت است.

رسول خدا صلى الله عليه و آله و اميرمؤمنان عليه السلام تا آخرين روزهاى حكومت خود از چنين ويژگى

ص: 322

برخوردار بودند و فراتر از آن، رسول خدا صلى الله عليه و آلهمى فرمود: «أشيروا عليّ أيها الناس(1)؛ اى مردم! به من مشورت بدهيد».

اميرمؤمنان على عليه السلام از جمله حق توده ها بر خود را دادن مشورت به وى خوانده اند.

حرّ عاملى رحمه الله در كتاب وسائل الشيعه نقل مى كند كه امام صادق عليه السلام فرمود: «أحبّ إخواني إليّ من أهدى إليّ عيوبي(2)؛ محبوب ترين برادرانم نزد من كسى است كه مرا به عيوبم آگاه كند».

با اين اوصاف، آيا حاكم اسلامى خود را بهتر از اين پاكان مى بيند؟ بعضى از حاكمان ديكتاتور خودشان را فريفته، مى گويند: «ما نيز مشورت مى كنيم». بله، آنان با فرومايگانى پر مدعا كه گرد خود جمع كرده اند مشورت مى كنند، اما اين نيرنگ برايشان سودى ندارد. مسلّم اين است كه روش مشورت پيامبر صلى الله عليه و آله چنين نبود و سخن امام صادق عليه السلام شامل چنين مواردى نمى شود و به طور قطع چنين مشورتى مردم را خشنود و قانع و نگرش آنان را عوض نكرده، جامعه را به صلاح نمى آورد.

دولت حاصل نمى شود و رضايت مردم فراهم نمى آيد مگر آن كه دولتى آزاد و برخوردار از انتخاباتى حقيقى - و نه صورى - و آزادى هاى تضمين شده باشد. با بودن چنين دولتى، گروه هاى ترور و احزاب زيرزمينى مخالف حكومت به وجود نمى آيد، چون در اين حالت اندك شمار مخالفان حكومت خلع سلاح شده اند و نمى توانند تشكيلات زير زمينى يا گروه هاى ترور ايجاد نمايند. همچنين مخالفان جرأت توطئه و برنامه ريزى و كودتا عليه حكومت را نخواهند يافت و اين امر چند دليل دارد:

1. به مقدار لازم طرفدار نخواهند داشت، زيرا هيچ انگيزه اى براى مردم وجود ندارد كه بر ضد حكومت دمكراتيك كه به مقدار توانش نيازهاى مردم را برآورده مى كند، برآشوبند.

2. بيم آن دارند كه اگر انقلاب كنند و حكومت را در دست گيرند، مردم آنان را نپذيرند، زيرا توطئه گران مى دانند كه اگر شورش كنند از سوى مردم پاسخى نخواهند يافت و معلوم است كه در اين صورت هيچ كودتا و شورشى پيروز نمى گردد. از اين رو حكومت هاى استعمارى، تنها در كشورهايى كه ملّت ها كاملاً از حاكمانشان خشمگين هستند دست به كودتا مى زنند، چون در اين كشورها مردم از توطئه گران كه در كودتا [ى مردمى ]ظاهر مى شوند با كف زدن و گشاده رويى استقبال مى كنند و البته تحت همين شرايط گروهى از افسران در مصر چهل ميليونى به رهبرى جمال عبدالناصر و در عراق دوازده ميليونى به رهبرى عبدالكريم قاسم توانستند معادله را برهم زده، به قدرت برسند. كشورهاى كودتازده ديگر نيز همين شرايط را دارند.

اگر كودتايى به اين شكل [بدون حمايت خارجى و استعمارگران] امكان پذير است، چرا در اروپا، امريكا و حتّى در اسرائيل بوجود نمى آيد؟ با آن كه توطئه گران دوستداران قدرت و طراحان در همه كشورها وجود دارند مسلّم اين كه اولاً همراهانى پيدا نمى كنند و ديگر اين كه: مى دانند مردم آن كشورها تن به كودتا نمى دهند و اگر گروهى دست به كودتا بزنند آنان را گرفته، تحويل دادگاه مى دهند. وانگهى حكومت هاى آن كشورها احتياط هاى لازم را براى رويارويى با ماجراجويان توطئه گر لحاظ مى دارند تا آنان بر راديو يا كاخ

ص: 324

رياست جمهورى حتى به مدت چند ساعت هم تسلط پيدا نكنند، چنان كه در فصل پيشين روش حفظ حكومت در برابر كودتاهاى احتمالى را ذكر كرديم.

تا اين جا سخن از چگونگى ثبات داخلى بود، اما چگونگى حفظ ثبات خارجى به شرح زير است:

1. برخوردارى از قدرت اسلحه و ارتش از داخل.

2. رضايت مردم از حكومت.

3. فزونى دوستان دولت در خارج كشور.

فراهم آمدن اين امور سبب مى شود كه اگر ارتش هاى بيگانه بخواهند به كشور حمله كنند، در مورد قدرت ارتش كشور مقابل و استحكام آن بينديشند و دست از ماجراجويى و هجوم بردارند. از اين گذشته ستون پنجم نيز در درون كشور كه او را از داخل كمك كند نخواهد يافت و البته بدون ستون پنجم، كشورگشايى دشوار است. از ديگر سو نگه داشتن كشور تحت سيطره استعمار سخت تر است. آنچه كه حكومت هاى استعمارى انجام مى دهند ايجاد پايگاه در كشورها قبل از هجوم به آن ها و راه انداختن كودتا در آنهاست.

فراوانى دوستان خارجى كشور نيز مانع ماجراجويى ارتش بيگانه است، زيرا ارتش بيگانه تا از سوى ديگر كشورها حمايت نشود، به كشورى يورش نمى برد. پس حكومتى كه دوستان بسيارى دارد، ارتش هاى خارجى را از دست زدن به يورش باز مى دارد. لذا امريكا، روسيه و انگليس شمارى دولت هاى اقمارى را در اطراف خود نگه مى دارند تا هرگاه به كشورى هجوم برند، از حمايت و تشويق [سياسى و مادى ]آنان برخوردار باشند چنان كه وقتى امريكا به ويتنام هجوم برد و انگليس به چين حمله كرد و روسيه به افغانستان يورش برد همين كار را كردند. از اين رو در مثل ها آمده است: «هزار دوست كم است و يك دشمن بسيار».

در پى همين مسأله است كه حكومت هاى استعمارى مبالغ هنگفتى براى جلب دوستان هزينه مى كنند. به عنوان مثال روسيه هر روز يك ميليون دلار به كوبا مى دهد و

ص: 325

امريكا به بسيارى از كشورها كمك هاى مالى و غيرمالى مى كند و بريتانيا و فرانسه به كشورهاى عضو در بازار مشترك كمك مى كنند. گرچه آنان چندين برابر آن كمك را باز پس مى گيرند، ولى اين را هم مى دانند كه تاجر چگونه كار مى كند، كالا را با پايين ترين قيمت مى خرد تا به بالاترين قيمت بفروشد. آنها حالت مديريت دارند، اما از نوع استعمارى، نه مديريت درست بر پايه شايستگى، عدالت و حق.

اسلام به كاستن و كم رنگ كردن دشمنى هاى خارجى و به خشنود سازى مردم در درون كشور فوق العاده اهتمام مى ورزد. نسبت به موضوع اول، خداى سبحان مى فرمايد: «وَلاَ تَسُبُّوا الَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ فَيَسُبُّوا اللَّهَ عَدْوَا بِغَيْرِ عِلْمٍ...»(1)؛ «و آنانى را كه جز خدا مى خوانند دشنام مدهيد كه آنان از روى دشمنى [و] به نادانى خدا را دشنام خواهند داد».

«ادْفَعْ بِالَّتِى هِىَ أَحْسَنُ»(2)؛ «به آنچه نيكوتر است دفع كنيد».

«ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جَدِلْهُم بِالَّتِى هِىَ أَحْسَنُ...»(3)؛ «با حكمت و اندرز نيكو به راه پروردگارت دعوت كن و با آنان به [شيوه اى] كه نيكوتر است مجادله نماى».

«ادْخُلُوا فِى السِّلْمِ كَآفَّةً...»(4)؛ «همگى در صلح وارد شويد».

«وَإِن جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا...»(5)؛ «و اگر به صلح گردن نهادند تو [نيز ]به صلح گردن بنه».

اميرمؤمنان عليه السلام مى فرمايد: «إنّي أكره أن تكونوا سبّابين(6)؛ من خوش ندارم دشنام دهنده باشيد» و روايات ديگر در اين زمينه.

در مورد مقوله دوّم، در تاريخ آمده است كه نوان خواهى بى جهت بر رسول خدا صلى الله عليه و آله خشم گرفت. رسول خدا صلى الله عليه و آله آن قدر به وى بخشيد كه راضى گشت، سپس به وى فرمود: نزد اصحاب من برو و به آنان بگو كه من از رسول خدا راضى هستم.

رسول خدا صلى الله عليه و آله با اين كار مى خواست به ياران خود بفهماند كه حتى يك نفر

ص: 326

خشمگين بر آن حضرت يافت نمى شود. نيز در تاريخ است كه اميرمؤمنان عليه السلام از كسى خواستند به حق عمل كند. آن فرد امام را نمى شناخت و لذا او را با دست خود هل داد، اما وقتى فهميد كه او امام است، عذرخواهى كرد و از امام عليه السلام خواست كه از او راضى باشد. امام عليه السلام به او فرمود: «زمانى از تو راضى مى شوم كه مردم را از خودت خشنود سازى» و در روايت ديگرى آمده است: «هل الدين إلا الحب...؟(1)؛ آيا دين جز دوستى است؟»

چيزهايى كه دولت اسلامى براى خشنود ساختن مردم بايد انجام دهد عبارت است از:

1. مؤسسات (نهادهاى مدنى، فرهنگى، اجتماعى و...) را فراوان كند.

2. افراد توانمند و داراى تخصص را به كار گمارد، زيرا فرد متخصص وقتى كارى را كه براى خودش مناسب مى بيند، پيدا نكند، خشنود نخواهد شد و براى گسترش نارضايتى و تبليغات منفى بين مردم انگيزه پيدا مى كند.

3. نهاد قضاوت را تا جايى كه ممكن است منزه سازد.

4. مجلس شورايى به وجود آورد كه اعضاى آن مقبوليت مردمى داشته باشند، نه فقط به وضع قوانين اهتمام ورزند، بلكه با مردم مراوده داشته باشند، ديدگاه آنان را بگيرند،

نيازشان را برطرف و مشكلاتشان را حلّ كنند.

5. طبقه متوسط را ارج نهند، چنان كه بيان آن رفت.

6. عالى ترين مقام، يعنى شوراى فقيهان را محل اعتماد و علاقه مردم قرار دهد، چون اينان نماد اسلام و جانشينان و وكيلان امام عليه السلام هستند، چه اين كه اگر مردم از آنان ناخشنود باشند از اسلام ناخشنود مى گردند و به رهبرى اسلام بدگمان مى شوند و ايرادهاى ديگرى كه پيشتر به پاره اى از آن ها اشاره كرديم.

هدف از آنچه ذكر شد اين نيست كه حكومت به گونه اى رفتار كند كه مهابت خود را از دست بدهد، چون نيكى در غير موردش همچون خشونت بيش از حد است كه هر دو موجب تزلزل قدرت و عدم استقرار حكومت مى گردد. در مثل آمده است «مى توان با نيزه

ص: 327

هر كارى كرد، اما نمى توان بر آن نشست». در مورد نيكى فزون از اندازه، قاعده مشهورى وجود دارد كه مى گويد: «هر چيزى وقتى از اندازه درگذرد به ضدّ خودش تبديل مى شود».

مشكل دولت آن است كه در بين دو افراط قرار دارد و افراط به هر سمت كشيده شود، به زيان حكومت است. مثلا افراط در خشونت، مردم را عليه حكومت مى شوراند، چنان كه افراط در نرمخويى موجب طمع مردم در آن مى گردد. اين مطلب فقط در مورد نرمى و درشتى نيست، بلكه در ديگر كارها نيز چنين است. مثلا ارتش علاقه به خشونت و جنگ دارد، چون بر همين اساس آموزش ديده است و توان آن در همين امر آشكار مى گردد و مراتب شان بالا مى رود، در حالى كه مردم صلح، آرامش و نرمى مى طلبند، زيرا موجب پيشرفت، رفاه و ظهور شايستگى ها مى گردد و دولت در بين آن دو قرار دارد. از اين رو دولت بايد هر دو طرف را به گونه اى راضى نگه دارد تا باعث دلگيرى طرف ديگر نشود كه در غير اين صورت، ارتش يا مردم عليه حكومت شورش خواهند كرد.

همچنين دولت بين دو طبقه سالخوردگان و نسل جوان قرار دارد كه اولى به وزانت، آرامش و خردمندى تمايل دارد و دومى به شتاب، تحرك و فعاليت ميل دارد و اگر دولت نتواند دو طرف را خشنود سازد، نيمى از ملت از دولت ناراضى خواهند بود و حكومتى با نصف جمعيت ناخشنود، دوام نمى آورد.

مطلب ديگر اين كه دولت بين داخل كشور با ديدگاه و مفاهيم خاص و خارج كشور كه از مفاهيم ديگرى برخوردار است، قرار دارد. اگر با گفتمان و عملكرد خود داخل را از خود خشنود كند، طرف خارجى را ناخشنود مى سازد و اگر خارجى ها را خشنود كند داخلى ها ناخشنود مى گردند. از اين رو خشنودى يكى، ناخشنودى ديگرى را در پى خواهد داشت. از مصاديق اين تضاد آن است كه دولت در يك جريان كلى حركت مى كند، از قبيل جوامع جهانى، وزارتخانه و امثال آن و معلوم است كه بين مصلحت هاى خاص يك دولت با مصالح آن جريان اختلاف وجود دارد. بهترين راه حلّ براى مشكلات متضاد دولت، وجود احزاب آزاد است هر چهار سال رئيس دولت تغيير كند، زيرا احزاب آزاد و

ص: 328

از جمله احزاب اسلامى در كشورهاى اسلامى با توجه به اختلاف نظر و خواسته ها و مطالباتشان، بر دولت فشار روزافزون مى آورند و همين موجب تعديل دولت مى شود.

وانگهى جابه جايى دولت در دوره هاى معيّن [ از راه انتخابات] از انباشت نارضايتى ها جلوگيرى مى كند و هر گروهى خواسته خود را در يكى از آن دوره ها پيدا خواهد كرد. پس، با وجود احزاب و تغيير دوره اى دولت، دولت روندى معتدل خواهد داشت و از جمود ناشى از استمرار حاكميت يك فرد يا جريان و از آشوب حاصل از تغييرهاى ناخواسته دولت در امان خواهد بود. بسيارى از دولت ها بر اين باورند كه نجاتشان در گرو ايجاد اختلاف بين مردم است؛ باورى كه فرعون بدان رسيده بود و قرآن كريم درباره اش مى فرمايد: «إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلاَ فِى الْأَرْضِ وَ جَعَلَ أَهْلَهَا شِيَعًا...»(1)؛ «فرعون در سرزمين [مصر] سر برافراشت، و مرمِ آن را طبقه طبقه ساخت».

قاعده معروف «تفرقه بينداز و حكومت كن» از همين قاعده برآمده است كه بزرگترين اشتباه است، زيرا ديرى نخواهد پاييد كه فرد يا گروه تفرقه انداز رسوا و ماهيتش آشكار خواهد شد و البته نارضايتى هر دو طرف را در پى خواهد داشت، درست بسان فردى است كه ميان دو نفر تفرقه مى اندازد و در نهايت، دورويى اش بر ملا و مبغوض دو طرف خواهد شد. و هر دو براى دور كردن و اخراجش از ميدان توافق مى كنند. از اين رو فرعون با آن باور و عملكرد، سرانجام چنان خوار و ذليل از دنيا رفت و آنچه داشت بر جاى نهاد، چنان كه قرآن كريم درباره او و همگنان و همفكرانش مى فرمايد: «كَمْ تَرَكُوا مِن جَنَّتٍ وَ عُيُونٍ * وَزُرُوعٍ وَمَقَامٍ كَرِيمٍ * وَنَعْمَةٍ كَانُوا فِيهَا فَكِهِينَ»(2)؛ «[وه!] چه باغ ها و چشمه سارانى [كه آن هابعد از خود] برجاى نهادند، و كشتزارها و جايگاه هاى نيكو و نعمتى كه از آن برخوردار بودند».

دولت استعمارگر نيز پس از اخراج مبغوض مردم بوده، برايش هميشه داغ ننگ بر پيشانى و لعن و نفرين بدرقه راه خود دارند، زيرا در كشورهاى تحت سلطه خود به تفرقه و فتنه انگيزى مى پردازند، چنان كه در هند ديديم پس از اخراج بريتانيا از آن جا، انگ

ص: 329

خورده و نفرين شده باقى ماند چون با كشتن گاوها به نام مسلمانان و افكندن لاشه آن ها در معابد هندوها و با آلوده ساختن مساجد مسلمانان به نام هندوها بين آنان اختلاف مى افكند. در عراق نيز بيكار ننشسته، با نگارش كتاب هايى به نام اهل سنت عليه شيعيان ونوشتن جمله هايى عليه اهل تسنن بر ديوارها به نام شيعه، اختلاف افكنى مى كرد. فرجام كار اين بود كه آن دولت مورد نفرت هندوان و مسلمانان، شيعيان و سنيان قرار گرفت و به نام دولت نفاق شناخته شد.

اگر دولت ها بخواهند از رفتارهاى اعتراض آلود مردم در امان باشند لازم است:

الف. وظايف خود را درست انجام دهند و نيازها را برطرف نمايند، چه اين كه آمده است: «من أصلح فاسده، ارغم حاسده(1)؛ هر كس تباهى خود را اصلاح كند، حسودان خود را شكست خواهد داد».

ب. مردم را وارد ميدان ساختن و رقابت آزاد نمايند. اين تعامل از شاخصه هاى قدرت دولت صالح است. خداى سبحان - البته نه در مورد حكومت، بلكه براى آشكار شدن نيكى ها تا حدّ ممكن - مردم را حتى در امر آخرت به رقابت مى خواند، آن جا كه مى فرمايد:

«...فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَ تِ...»(2)؛ «پس در كارهاى نيك بر يكديگر پيشى بگيريد».

«وَ سَارِعُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّكُمْ...»(3)؛ «و براى نيل به آمرزش از پروردگار خود بشتابيد».

«وَ فِى ذَ لِكَ فَلْيَتَنَافَسِ الْمُتَنَفِسُونَ»(4)؛ «و در اين [نعمت ها ]مشتاقان بايد بر يكديگر پيشى گيرند». آنچه كه پيشتر گفتيم كه دولت بايد در برابر ارتش، پليس قرار دهد و هر كدام از ارتش و پليس تشكيلاتى جدا باشد به منظور دو دستگى نبوده، از اين قاعده جداست، بلكه براى توزيع قدرت است، چون قدرت همچون آب و آتش است كه اگر با درايت كنترل نشود، خود فاسد شده و فساد ايجاد مى كند و اگر كنترل شود، بشر از هر دوى آنها بهره مى برد. از اين رو نظام هاى تك حزبى فاسد مى شوند و فساد مى كنند، چون قدرت در

ص: 330

انحصار گروهى كوچك است. حكومت هاى موروثى نيز چنين اند، زيرا قدرت در نزد آنان انباشت مى شود و هيچ رقابت و تقابلى با آنان وجود ندارد، در حالى كه در نظام هاى دمكراتيك كه احزاب، متعدد دارد و رئيس دولت به صورت دوره اى تغيير مى كند پر واضح است كه مردم در سايه چنين حكومتى در صلح و آرامش روزگار سپرى مى كنند.

فساد انباشت قدرت در كنار فساد عدم تخصص و ضعف مديريت در حكومت هاى كودتايى جمع مى گردد، زيرا ارتش بر تمام مراكز قدرت چيره مى شود. در حالى كه از خبرگى و توان مديريتى بى بهره است. البته اين در صورتى است كه كودتا، خودجوش بوده، هيچ دست خارجى و استعمارگر پشت آن نباشد كه در آن صورت، اوضاع به مراتب وخيم تر خواهد بود.

منحصر در آن است؟ از تمام اين ها كه بگذريم، قطعا دشمن چونان موريانه، به ريشه وجود انسان افتاده تا بر او چيره شود يا اين كه انسان را همواره به مسائلى كه هيچ ضرورتى ندارد، دل مشغول مى كند. همچنين انسان نبايد در دشمنى ورزيدن با دشمن خود از حد بگذراند، چنان كه نبايد انسان به دوست خود كاملاً اعتماد كند، مگر در موارد بسيار نادر، چون بسيارى وقت ها دشمن دوست مى گردد، بنابراين لزومى ندارد كه سابقه بد بزرگى بين آن دو به وجود آيد و بسا كه دوست، روزى دشمن گردد، در حالى كه همه نقاط ضعف شخص را مى داند. شاعر به همين نكته اشاره مى كند:

إحذر عدوّك مرّة *** و احذر صديقك ألف مرة

فلربّما إنقلب الصديق *** فكان أعلم بالمضرّة

«از دشمنت يك بار بر حذر باش و از دوستت هزار بار.

چه بسا كه دوست برگردد در اين صورت به [شيوه] زيان [رساندن به تو] آگاه تر است».

قابل توجه است افرادى را كه در آغاز با حكومتى دشمنى مى كنند، مى توان جذب دولت جديد كرد، مشروط به اين كه دولت، دورانديش و آينده نگر باشد به ويژه وقتى كه دشمن موقعيتى داشته و بيم از دست دادن آن و نياز به ماندن در آن جايگاه را داشته باشد. حال اگر دولت چنين فردى را جذب كند، او براى جبران گذشته خود و ماندن در جايگاهش، نسبت به حكومت اخلاص خواهد ورزيد. همچنين وقتى دشمن در انديشه دستيابى به موقعيتى عالى باشد و حكومت براى دستيابى به آن او را كمك كرده باشد، چنين دستاوردى براى دولت خواهد داشت. گاه چنين افرادى كه پيش از اين دشمنى مى ورزيده اند، به مراتب بيش از دوستان قديم خدمت خواهند كرد، چرا كه دوستان خلئى ندارند كه در پى پر كردن آن باشند، برخلاف اين قبيل دشمنان. البته مشروط به آن كه دشمن ها از گروه فرصت طلبان نباشند.

بر دولت خردورز است كه از دوستى دوستان صيانت و حفاظت كرده، به جذب دشمنان اهتمام بورزد، همان گونه كه رسول خدا صلى الله عليه و آله از دوستى مهاجران و انصار صيانت و

ص: 332

مردم مكّه را كه نزديك به دو دهه با تمام وجود با حضرتش دشمنى كرده بودند، جذب خود كرد و حتى وقتى بر يهوديان خيبر چيره شد، به آنان محبت كرد و يكى از دختران آنان به نام «صفيّه» را به همسرى گرفت و خانه هايشان را در اختيارشان گذاشت و زمين هاى كشاورزى و باغ هايشان را به مقاسمه و در قبال بخشى از درآمد آن، به آنان واگذار نمود. پر واضح است كه چنين حكومتى روز به روز قوى تر مى گردد و همواره پيشرفت مى كند، بر خلاف حكومتى كه تنور دشمنى دشمنانش را تفتيده تر و آتش آن را شعله ورتر و دوستان را به دشمن تبديل مى كند و باعث تفرقه و اختلاف مى گردد. در حديثى آمده است: «خير الولاة من جمع المختلف، و شرّ الولاة من فرّق المؤتلف؛ بهترين واليان كسانى هستند كه پراكندگان را جمع كنند و بدترين شان كسانى هستند كه الفت گزيدگان را پراكنده نمايند».

حكومت بايد نسبت به دوستان ابراز محبت كند تا خلوص آنان فزون گردد و خشم و غضب خود را پنهان دارند تا دشمنانش اندك گردند يا - دست كم - در همان حدى كه بوده اند بماند. و هرگاه جنگى عليه حكومت به وجود آمد، مهم ترين كار حكومت آن است كه اگر نتواند دولت ها را جذب كرده، در صف ياران خود درآورد، آنها را نسبت به خودش بى طرف نگه دارد، چون ورود آنان به صف دشمن مشكلات بسيارى براى دولت ايجاد مى كند كه پديد آوردن آن ها ضرورتى نداشته، حتى ممكن است دولت را نابود كند.

وقتى دو دولت با يكديگر درگير شدند، مهم ترين چيز براى دولت آن است كه نسبت به آن دو بى طرف بماند، چون ورود به مناقشه به نفع يكى از آن دو بسا كه به نابودى اش انجامد، چنان كه امپراتورى عثمانى وقتى در كنار آلمان عليه انگليس وارد جنگ شد، از بين رفت. افزون بر آن كه در كنار يكى از آن دو دوست بودن دو خطر جدّى دارد، چون چنين دولتى يا در كنار دولت پيروز قرار خواهد داشت يا در سمت شكست خورده و هر دوى آن ها خطرناك است، زيرا طرف پيروز دستخوش غرور شده، به فكر برترى بر همپيمان خود مى افتد و طرف شكست خورده، همپيمان خود را در زير فشار دولت پيروز رها مى كند و دولت همپيمان را با دشمنش، تنها مى گذارد.

ص: 333

حكومت اسلامى بايد هواداران و دوستداران دولت پيشين را به خود جذب كند، چون آنان همان گونه كه از حكومت پيشين با همه فشارهايش خشنود بودند، در صورتى كه حكومت جديد مال، جان و اموالشان را محترم بشمارد و آنان را آزاد گذاشته، از ايشان چشم پوشى كند، قطعا از خشنودى و رضامندى شان برخوردار خواهد شد. از اين رو بود كه پيامبر صلى الله عليه و آلهاز مردم مكه و جز آنان گذشت كرد و اميرمؤمنان عليه السلام از افراد سپاه جمل و نهروانيان گذشت كرد و اينان در شمار شهروندان درآمده دست از آزار كشيدند، مگر به مقدارى كه مردم هر حكومتى نسبت به دولتشان روا مى دارند. اگر در مقابل، با آنان به خشونت و درشتى رفتار مى شد، مشكل را زيادتر مى كرد. برخى مى پندارند كه اگر رسول خدا صلى الله عليه و آله معاويه را مى كشت، او نمى ماند تا با على عليه السلام دشمنى بورزد.

مى پرسيم مگر تنها معاويه بود؟ با طلحه و زبير، با خوارج و آن هايى كه بعداً آمدند، مانند: هشام، هارون و مأمون چه مى بايست مى كرد؟ ما بحث هايى در اين زمينه، به اختصار در كتاب تحويل معنويّة الاسلام ارائه كرده ايم.

قدرت به آنان كمك كردند. 3. افراد بى طرف.

چنان كه بيان شد، دشمنان را بايد جذب كرد. دوستان همواره بيشترين فشار را بر دولت وارد مى كنند، زيرا آنان كه به جهت حق ستيزى و عدالت گريزى دولت پيشين در برابرش ايستاده پايدارى كرده بودند، [در صورت مشاهده چنين رفتارى ]شتابان بر دولت جديد خشم خواهند گرفت. همان گونه كه در فصل قبل گفتيم، مى بايست تا جايى كه امكان دارد با آنان مدارا كرد. و اما افراد بى طرف تنها زندگى آرام مى خواهند.

بنابراين دولت چه نيازى به ساختن دژ و امثال آن دارد؟ مگر آن كه ديكتاتور باشد و بخواهد حكومت، ثروت، اسلحه و امتيازها را به خود اختصاص دهد كه در آن صورت، هيچ دژ و استحكاماتى وى را سود نمى بخشد، زيرا وقتى ملت بر ضد دولت شوريده، انقلاب كند، چيزى باقى نمى گذارد و دژها نمى توانند در برابر اراده ملت مقاومت كنند، چنان كه دژ متوكل، امويان و غير آنان نتوانست مقاومت كند. بنابراين، دژها - در شكل قديم و جديد آن - دليل نارضايتى ملت از حاكم است.

پس از تقسيم بندى پيش گفته، اندك افراد ماجراجوى مى مانند كه بايد دولت با شمارى از افراد مسلح شرّ آنان را كم كند. البته ملت ها بين حاكمى كه از دست مردمش خود را در دژها پنهان مى دارد و آن كه از دست ماجراجويان به وسيله اسلحه خود را محافظت مى كند فرق مى گذارند.

دولت به جاى آن كه خود را درگير جنگ ها و دشمنى ها كند، بايد به طرح هاى بزرگ، تقويت ارتش، ساختن زيربناهاى استوار براى رفاه و بقا از راه گسترش دانش، تربيت افراد و رشد دادن تخصّص با ايجاد آزادى ها و آسان كردن دستيابى مردم به گنجينه هاى خردى كه در وجودشان به امانت نهاده شده است، بپردازد و نخبگان را با دادن پاداش و ارج نهادن تشويق كند، به گونه اى كه مردم از بزرگداشتن ها سخن بگويند و انگيزه اى براى سير به سوى كمال باشد.

در دولت اسلامى بايد عقيده و شريعت در همه سطوح و زمينه ها گسترش پيدا كند،

ص: 335

مجالس ذكر مصائب اهل بيت عليهم السلام و باز گفتن تاريخ، سيره، غيبت و ديگر امور مرتبط با امام مهدى (عجل اللّه فرجه) در گسترده ترين سطح، برگزار شود. اين سه كار اولاً: امت را نيرو و نشاط مى بخشد، ديگر اين كه توسعه در پى خواهد داشت، زيرا آن كه تاريخ امت ها و چگونگى اضمحلال ملّت ها و خروجشان از ميدان زندگى را مى شنود يا مى خواند، آن را نتيجه سه علّت خواهد دانست:

1. ضعف مبدأ و عدم تطابق آن با دليل و برهان.

2. فرود آمدن مصيبت ها بر ملت ها كه نتوانستند در برابر آن مقاومت كنند و در نتيجه از ميدان خارج گشتند.

3. ملت ها بى يار و ياور مانده، همچون ارتشى شكست خورده گشتند كه اميد يارى شدن ندارد و از ميدان مى گريزد.

از آن جايى كه مبانى اعتقادى و شريعت اسلام، قوى ترين اصول و مبانى است كه تك تك مواد آن با عقل و منطق هماهنگ است، نشر آن اين رخنه را در دل امت مى بندد. نيز توجه دادن جامعه به مصيبت هايى كه بر اهل بيت عليهم السلاموارد شد و آنان با سعه صدر كامل آن را تحمل كردند، موجب مى شود امت به آنان اقتدا كند و دل هايشان استوار و اراده شان محكم گردد و بلاها - هرچند هم فراوان باشد - نتواند آنان را شكست بدهد. از ديگر سو امام مهدى (عجل اللّه فرجه) اميد مسلمانان است و چون احتمال ظهور او را مى دهند در هر روز و ساعت، پشت گرم حضور و ظهور اويند. بنابراين اگر اعتقاد به او تقويت شود، استوارى ملت فزون تر و پايداريشان بيشتر مى شود و سختى ها در آنان رخنه نخواهد كرد.

اين امور سه گانه، همان گونه كه عامل بقا هستند، نيز عامل توسعه اند، زيرا همين روح باورمند، در جان انسان معتقد به اسلام، خواهد دميد. از اين روست كه متفكران كافر تلاش مى كنند با هر وسيله و راه ممكن و با انواع اتهام و انگ زدن، اين سه اصل را از بين ببرند.

حكومت بايد هماره سياست هايش را به دو دليل در معرض پرسش و ترديد قرار دهد:

1. احتمال كشف خطاهاى سياسى در آينده.

ص: 336

2. ممكن است شرايط عوض شود و در نتيجه چيزى كه براى گذشته مناسب بوده براى زمان بعدى مناسب نباشد. اگر حكومتى بر پايه سياست پيشين خود حركت كند و هيچ توجّه مستمر و مراقبت كافى در نظر نگيرد، در معرض نابودى خواهد بود و ملت نيز در آستانه فروپاشى قرار خواهد گرفت. عالمان اخلاق اعتقاد به لزوم مراقبت هميشگى براى فرد دارند، چه رسد به لزوم مراقبت حكومت!

همچنين دولت بايد ملت را با اعياد و مناسبت ها پيوند زند، البته نه با اعمال زور و خودكامگى، بلكه با منطق آنان را به پذيرش آن قانع كند، زيرا از سويى تنوع در زندگى مردم لازم است تا جامعه از يكنواختى و زندگى خسته كننده و كسالت بار در آيد و در نتيجه، جامعه اى فعّال و پرنشاط شود. روشن است كه نشاط و سرزندگى برآمده از مناسبت ها، در زندگى جامعه مؤثر است. نشاط جامعه در حكم نشاط فرد است و در همه دوره هاى زندگى تأثير دارد. دولت بايد برنامه هاى شگفت انگيز و غير منتظره اى براى تحول و پيشرفت داشته باشد تا پيوند ملت و دولت را استوارى و دوام بخشد؛ اين نوآورى هاى موجب رفع نيازمندى ها و پركردن خلأها و پيشرفت جامعه مى گردد. مثلاً در يك سال مردم را داراى خانه هاى مسكونى كند، سال دوم تمام شهرها را از آب و برق برخوردار سازد، در سال سوم بى سوادى را از بين ببرد و دانش را گسترش بدهد، در سال چهارم زمين هاى باير را آباد كند و در سال پنجم صنايع مورد نياز را ايجاد نمايد و به همين ترتيب ديگر نيازهاى جامعه را برطرف كند.

اين امور در صورتى تحقق مى يابد كه حكومت ديكتاتورى نباشد، آزادى هاى مشروع را گسترش دهد و در پيشرفت مردم مشاركت نمايد. لذا بر حكومت مخلص - كه حكومت اسلامى بايد چنين باشد - لازم است به هر كيانى، اعم از افراد، احزاب، مؤسسات و تشكل ها، جايگاه واقعى شان را بدهد، نه بيشتر، نه كمتر، زيرا اندازه و جايگاه واقعى هر چيزى در زندگى مؤثر است. در مقابل، ارزشگذارى خلاف واقع و مبالغه آميز، روش و منش خود كامگان است؛ همان هايى كه خود را محور قرار مى دهند و به هر كس كه در

ص: 337

دايره شان باشد، جايگاهى فراتر از شايستگى اش مى دهند و اگر در مدار آنان نباشند، موقعيتى بى مقدار به او مى دهند. خداى متعال اين منش را رد كرده، مى فرمايد: «...وَلاَ تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْيَآءَهُمْ...»(1)؛ «و اموال مردم را كم مدهيد».

اگر دولت براى انسانى با توان اندك ارزش زيادى قايل شده، كارهاى بزرگ بدو بسپارد مازاد بر توانايى او بدون مديريت مى ماند، چنان كه كارى كوچك به انسان بزرگ سپردن موجب بهره نگرفتن از تمام شايستگى هاى او مى گردد و هر دو حالت باعث ناكارآمدى حكومت و از بين رفتن اعتبار و سست شدن و ناموفق گشتن طرح هايش مى گردد.

ديگر بايسته دولت اين است كه اعضاى كابينه را از ميان كسانى برگزيند كه به فكر جامعه باشند، نه به فكر خودشان، زيرا اينان بهترين دليل و گواه بر شخصيت رهبر هستند. در حديثى آمده است كه: «المرء على دين خليله(2)؛ انسان بر دين دوستش است».

ديگر اطرافيان حكومت نيز چنين اند و بهترين گواه بر درستكارى يا انحراف دولت اند.

همين طور امام عليه السلام فرمود: «اما الحوادث الواقعة فارجعوا فيها إلى رواة حديثنا(1)؛ امّا در حوادث پيش آمده به راويان حديث ما رجوع كنيد» و دلايل ديگر.

عالى ترين مقام، تحت فشار جامعه و به خواست مردم تعيين مى شود و وقتى امت به اين شيوه انتخاب خو بگيرد، هيچ فرد فرصت طلبى در لباس اهل علم نخواهد توانست آن را در اختيار گيرد و هيچ يك از اعضاى عالى ترين مقام (شوراى فقها و مراجع) نمى تواند طبق نظر خود انجام دهد، همان طور كه فشار مردم در كشورهاى دمكراتيك، فرصتى باقى نمى گذارد تا كسى طبق اراده خود و نه اراده ملّت بر سر كار بيايد و ديكتاتورى ورزد يا حاكم پيشين طبق اراده و تمايلاتش، حاكم بعدى را جانشين خود سازد.

نامزد كردن افراد براى اين مقام، يعنى مرجع اعلى يا شوراى مراجع، در دست دولت نيست، زيرا دولت بايد تحت نظر آن مقام باشد، نه عكس آن. شيوه گزينش اين گونه است كه مردم، نخست مراجع تقليد را تعيين مى كنند و اينان به عنوان شوراى فقها، عالى ترين مقام را تشكيل مى دهند. اينان و ديگر خبرگان، مراجع آينده را به جامعه معرفى مى كنند و هرگاه يكى از افراد عضو اين مقام از بين رفت، يكى از نامزدهاى مرجعيت جايش را مى گيرد و بدين ترتيب بعدى ها مقام را از قبلى ها تحويل مى گيرند.

اگر جامعه اسلامى آگاهى سياسى دينى داشته باشد اين حقيقت را سهل الوصول خواهد يافت، زيرا در اين روش، موقعيّت مراجع را كه نايبان امام عليه السلام هستند استوار مى كند، آن هم با آزادى كاملِ امت و به دور از ديكتاتورى و سلطه دولت بر مراجع و به يارى كاردانانى كه جامعه به آنان اعتماد دارد و با تأييد عالى ترين مقام پيشين كه جامعه آنان را به عنوان مرجع برمى گزيند. در اين صورت، مسأله تقليد نيز با فشار و تحميل همراه نخواهد بود و اگر كسى خواست تا از فرد ديگرى خارج از مجموعه عالى ترين مقام تقليد كند، چنين حقى خواهد داشت و هيچ مزاحمتى در كار نخواهد بود.

آرى اگر حادثه اى پيش بيايد كه در آن رأى عالى ترين مقام با رأى آن مرجع اختلاف

ص: 339

داشته باشد، در نهايت رأى عالى ترين مقام برگزيده مى شود، چنان كه فقها در لزوم اين كه مجتهد بايد از ديدگاه خود در صورتى كه با ديدگاه مجتهد ديگرى در مورد مال، جان، همسر (زن) و امثال آن اختلاف داشته باشد، صرف نظر كند و آن دو به قاضى مجتهد جامع شرايط فتوا مراجعه كنند و او حكم به نفع يكى از دو طرف دعوا خواهد كرد، زيرا دليل مجتهدان در مورد قضاوت به طريق اولى در اين جا كاربرد دارد و ما در كتاب هاى القضاء، الشهادات و احياء المواتِ از دوره الفقه به تفصيل بدان پرداخته ايم. بنابراين:

1. عالى ترين مقام يا شوراى مراجع به كمك خبره هاى اهل علم و عدل نامزد مى شوند.

2. بدون دخالت قواى سه گانه مقننه، اجرايى و قضايى اين كار انجام مى گيرد، زيرا اين قوا زير نظر عالى ترين مقام هستند، نه بالاتر و فراتر از آن.

3. رهبران احزاب آزاد اسلامى در شمار خبرگان هستند.

4. گزينش با جامعه است و از آن جايى كه بدون مخالفت كسى مراجع عالى ترين مقام را در دست مى گيرند، البته نه براى كنار زدن كسى و مراجع آينده جزء مشاوران و خبرگان هستند و از سوى جامعه و عالى ترين مقام نامزد مى گردند، هيچ منازعه اى در كار نخواهد بود و گرد آمدن آنان در مجلس مشورتى لزومى نخواهد داشت، بلكه مانعى وجود ندارد كه يكى از آنان در خراسان، ديگرى در قم، سومى در نجف، چهارمى در كربلا و... زندگى كند، امّا همگى از طريق وكلاى خود در مجلس مشورتى فرعى حضور داشته باشند و ديدگاهشان را بيان كنند، درست نظير مجامع بين المللى خواهد بود كه اعضاى آن هر وقت خواستند در مجمع حاضر مى شوند و هر وقت خواستند حاضر نمى شوند.

بنابراين قواى سه گانه حكومت به طور طبيعى تابع اراده آنان خواهد بود، بدون آن كه مرجع تقليد از دولت جدا باشد و بدون آن كه دولت بر مرجعيت تسلط داشته باشد. در غير اين شكلى كه مطرح كرديم يا دولت از مرجعيت جدا مى گردد يا بر مرجعيت چيره مى شود و چون شكل دوّم امكان ندارد، مسأله اوّل به وقوع خواهد پيوست و نتيجه آن، جدايى دين از سياست خواهد بود، و زمينه براى تسلط شرق و غرب به وجود خواهد آمد.

ص: 340

همچنين شوراى مراجع و قواى سه گانه بايد شمار زيادى از مستشاران آگاه به دين و دنيا، پاك و مورد اعتماد را در كنار خود داشته باشند تا كارها تماما به طور دقيق و درست پيش برود. شوراى مراجع و قواى مزبور بايد ميانه رو باشند و از آزادى افسارگسيخته و تمركزگرايى كه موجب نفاق در مشورت هايشان گردد دورى گزينند، چون حاكم اگر با هر كس مشورت كند، مشورت هايش به ابتذال كشيده شده موجب تجرّى، تحقير و خوارى و در نتيجه تضعيف حكومت مى شود و اگر تمركزگرا باشد، موجب نفاق مشاوران مى شود و حقايقى را كه مى دانند از وى پنهان خواهند داشت و بر طبق خواسته و تمايل حاكم سخن مى گويند، چيزى كه حكومت را نابود خواهد كرد. بنابراين مشورت بايد پايا و با افراد صاحب فضل و از رجحان كارآزمودگى، رأى و ديانت برخوردار باشند و در برابر حاكميت، رأيى صريح و در نقد عملكرد حاكم، بى پروا و صراحتِ گفتار داشته باشند.

حاكم نيز نبايد در دادن حكم شتاب ورزد، زيرا آن كه شتاب ورزد، در موارد بسيارى دچار خطا مى شود و در نتيجه حاكم يا بايد خطايش را عملى كند كه موجب مفسده و از بين رفتن مصلحت مى گردد يا آن كه از نظرش برگردد و اين امر نيز حكومت را رو به زوال كشانده، حاكم را در نظر امت خوار مى كند و هرگاه احترام حاكم از دست رود، حكومت شكوه و جلالش را از دست مى دهد و در نتيجه، دولت ضعيف و شكننده خواهد شد.

حاكم بايد به وضع كنونى و وضع آينده اهتمام بورزد. تا خلأ ناشى از گذشته را از بين ببرد و امت را به پيش ببرد، زيرا وقتى امت، زمان حال را همراه با آسايش و آينده را توأم با رفاه ببيند، ديگر به بدى هاى گذشته توجه نكرده، دلمشغول كاستى هاى گذشته نمى شود.

حاكم بايد براى بحران هاى احتمالى اقتصادى، سياسى، نظامى و غير آن، حساب لازم را باز كند تا بحران ها به آرامى بگذرد و گرنه دولت در مشكلات قرار مى گيرد و بسا كه موجب سقوط آن مى گردد. از مواردى كه در روزگارهاى نه چندان دور چهره نمود، مسأله حكومت قاجار و عثمانى هاست. اگر اعتدال در پيش گرفته، چنان كه بايد، به اسلام عمل مى كردند و حساب آينده را در نظر مى گرفتند، دستخوش اضمحلال و فروپاشى نمى شدند

ص: 341

و كشورهاى اسلامى در آتش تجزيه نمى سوختند و در نهايت، تحت سلطه مستقيم و يا غيرمستقيم دشمن واقع نمى شدند؟

برخى حاكمان اشتباهاتشان را توجيه كرده، حوادث پيش آمده را قضا و قدر مى خوانند در حالى كه دايره قضا و قدر به امور غيراختيارى مرتبط است، اما در امور اختيارى، قضا و قدر آن است كه فرد انجام مى دهد. مثلا اگر بيمار به پزشك مراجعه نكند و بميرد يا ناتوان و ناكارآمد شود، تنها خود را نكوهش كند، ولى اگر به پزشك مراجعه و دستورات او را عملى كند، اما بهبود نيابد و از دنيا برود، جاى سرزنش نيست و اين جا قدر مفهوم مى يابد.

در مورد مشكلات عمومى جامعه نيز چنين است، بدين معنا كه اگر دولت براى جلوگيرى از سيل ها سدهايى نسازد، و نسبت به بهداشت بى توجه باشد، در نتيجه سيل شهرها و مردم را به كام خود خواهد كشيد و طاعون و ديگر بيمارى ها كه زاييده آلودگى است، ده ها هزار نفر را از بين خواهد برد، چنين دولتى حق ندارد بى توجهى و ناكارآمدى خود را به قضا و قدر نسبت بدهد، بلكه مقصّر دولت است و بايد به دليل اهمال كارى و عدم تأمين بهداشت، مورد بازخواست قرار گيرد.

دولت بايد شرايط را درك كند و بداند هر شرايطى چيزى را مى طلبد، و گرنه در معرض هجوم سيل حوادث قرار خواهد گرفت، چه اين كه شرايط و اوضاع جامعه به زمستان و تابستان مى ماند. پس اگر بازرگانى بدون شناخت و درك از شرايط زمانى همه اموال خود را در زمستان به توليد يخ و در تابستان به تهيه هيزم اختصاص دهد، قطعا زيان مى كند و نابود مى شود. دولت بايد بر پايه شرايط زمانى و همراه آن حركت كند و گرنه زمان مى گذرد و او همچنان غير فعال خواهد ماند. در اين مقام، امام صادق عليه السلام فرموده: «...العالم بزمانه لا تهجم عليه اللوابس...(1)؛ آگاه به زمان، مورد تهاجم شبهه ها قرار نمى گيرد».

البته آگاهى به زمان جداى از فرصت طلبى و با آن بيگانه است، چون در فرصت طلبى هدف، كاميابى و دستيابى فرد به اهدافش است، و مى خواهد به منافع خويش دست يابد

ص: 342

بدون آن كه بداند راه دستيابى به هدف شرافتمندانه است يا نه، در حالى كه شناخت شرايط آن است كه انسان راه هاى شرافتمندانه براى دستيابى به هدف ارجمند را پيدا كند و در آن صورت ديگر براى او مهم نيست كه كدام يك از آن ها او را به هدف مى رساند.

در پايان يادآورى مى كنم كه تشكل ها و نيروهاى اسلامى بايد در راستاى متحد ساختن كشورهاى اسلامى گام بردارد و براى ايجاد حكومتى يكپارچه براى كشورى يگانه و نجات بشر از چنگال خرافات و مشكلات جامعه كوشش نمايد، زيرا شرايط جهانى براى برپايى چنين حكومت و جامعه اى مهيا است، زيرا مسلمانان از پراكندگى و قوانين وضعى، فوق العاده تلخ كام شده، و كشورهايشان غارت و پاره پاره شده است، ثروتشان به يغما رفته، كرامتشان لگد شده، آبرويشان برباد رفته و در فشار و تنگناى سختى گرفتار آمده اند؛ همان چيزى كه قرآن كريم، كسانى را كه از يادكرد خداوند روى تاخته اند، از سر رسيدنش، برحذر داشته است(1).

در مورد جوامع غيرمسلمان و افراد آن جامعه در خور توجه است كه به جهت روى گرداندن و دورى گزيدن از قوانين خداى سبحان به مشكلاتى غير قابل شمارش گرفتار شدند، از قبيل: جنگ ها، انقلاب ها، بيمارى ها، از بين رفتن نظام خانواده، فقر، اضطراب و غير آن. بنابراين اگر مسلمانان با جديّت و اخلاص تمام، براى بازگرداندن اسلام به زندگى بكوشند، خود را نجات داده، سهم قابل توجهى در نجات ديگر مردم خواهند داشت و خدا توفيق دهنده و از حضرتش يارى خواسته مى شود.

ص: 343

ص: 344

رومى، برادرى برقرار كرد. همچنين صفيّه يهودى الاصل را با ماريه مسيحى الاصل و سوده با پيشينه شرك آلوده را با يكديگر خواهر قرار داد.

مى توانست هرجا كه مى خواست مسافرت و كسب معاش كند، بدين معنا كه معادن، صيد، درختان، جنگل هاى مباح و امثال آن را از آن خود ساخته سود ببرد و والى هم در اموال مردم حتى به مقدار يك انسان عادى دخالت و تصرف نمى كرد. با اين احوال طبيعى بود كه مردم از خانه، نان و آب برخوردار باشند.

(همان جايى كه ضربتى بر ايشان وارد شد و به شهادتش انجاميد) سكونت مى كرد و همان جا چشم از جهان فرو بست و تا واپسين دم، همان ياران سابق گرد حضرتش جمع بودند. در اين جا بايد درباره بخش هايى از زندگى اين دو رهبر بزرگ سخن بگوييم؛ دو رهبرى كه بايد نهضت جهانى اسلامى براى دستيابى به حكومت يك ميلياردى آن پاكان را الگوى خود قرار دهد و پس از دستيابى به حكومت، بايد حاكمان اسلامى سيره آن دو بزرگوار را در پيش گيرند.

ص: 349

ص: 350

چون كسرايان و قيصران، مردم گريز بودند، بر مردم برترى مى فروختند، با آنان معاشرت نداشتند و ماليات سنگين از آنان مى گرفتند و حكومت و ثروت را براى خود مى خواستند و مردم را در فقر، بيمارى، نادانى و آشوب رها كرده بودند.

از خودگذشتگى هاست. چنان كه خداى متعال در اين باره مى فرمايد: «وَ يُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَ يَتِيًما وَ أَسِيرًا * إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لاَ نُرِيدُ مِنكُمْ جَزَآءً وَ لاَ شُكُورًا»(1)؛ «و به [ پاس ]دوستى خدا، بينوا و يتيم و اسير را خوراك مى دادند. ما براى خشنودى خداست كه به شما مى خورانيم و پاداش و سپاسى از شما نمى خواهيم».

رسد، و ببينى كه مردم دسته دسته در دين خدا درآيند، پس به ستايش پروردگارت نيايشگر باش و از او آمرزش بخواه كه وى همواره توبه پذير است».

اما از مرز حق نمى گذشت. هنگامى كه نادانان، حضرتش را مى آزردند آنان را نفرين نكرده، مى فرمود: «بارالها، قوم مرا هدايت كن آنان نمى دانند». وقتى در جنگ احد چهره حضرتش زخمى شد و دندانهايش شكست، اين كار بر اصحاب ايشان گران آمد و گفتند: «اى رسول خدا، آنان را نفرين كنيد». پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: «إنّي لم اُبعث لعاناً و لكنّي بعثت داعياً و رحمة اللّهم اهد قومي فإنّهم لا يعلمون(1)؛ من براى نفرين برانگيخته نشده ام، بلكه به عنوان پيامبر رحمت و دعا كننده مبعوث گشته ام، پروردگارا، قوم مرا هدايت كن كه آنان نمى دانند».

اصحاب او به ايشان گفتند: اى رسول خدا پشت شما لگدكوب و چهره تان بر اثر زخم خونين شده و دندانتان شكسته است و در عين حال جز خير چيزى نگفته، مى فرماييد: خداوندا قوم مرا ببخش كه آنان نمى دانند.

آرى، پيامبر صلى الله عليه و آلهچنين بودند و مانند پدرى مهربان، نه تنها در برابر آزار آنان سكوت كرده، بلكه از رفتار نكوهيده آنان چشم مى پوشيد و بر آنان مهر ورزيده، برايشان دعا مى كرد و براى بدكارى شان با عبارت «آنان نمى فهمند» عذر مى آورد.

مشركان را از نظر مالى و جنگ افزار، همه گونه كمك مى كرد و مى توان گفت كه او وزير دفاع كافران بود، اما بعدا پيامبر صلى الله عليه و آله همه اين ها را مورد بخشش قرار داد.

فاغفر فدا لك والديَّ كلاهما *** زللي فإنك راحم مرحوم

و لقد شهدت بأن دينك صادق *** حق و إنك في العباد جسيم

«از هرچه [بدى] كه بر تو روا داشته ام عذر مى خواهم، چون در وادى گمراهى سرگردان بودم.

پدر و مادرم فدايت گردند، لغزش هاى مرا ببخشاى كه تو مهربان و مورد مهر قرار گرفته اى.

گواهى مى دهم كه دين تو راست و حق است و تو در بين مردم بزرگى».

پيامبر صلى الله عليه و آله همچنين هند را با آن همه تبهكارى ها و جناياتش، بخشود.

شتر مى داشتم، آن را ميان شما تقسيم مى كردم و آن گاه مى ديديد كه نه بزدلم، نه بخيل»(1).

آن حضرت در بيمارى ارتحالشان به عباس فرمود: اى عموى رسول خدا، آيا وصيت مرا مى پذيرى و وعده هاى مرا تحقق مى بخشى و وام هايم را مى پردازى؟ عباس گفت: عموى تو پير و فرتوت است، خانواده اى پرجمعيت دارد و تو در بخشش و كرم گوى سبقت را از بادها ربوده، وعده هاى بسيارى داده اى كه عمويت در انجام آن ناتوان است.

به نقل مورخان، هرگاه كسى از پيامبر صلى الله عليه و آله چيزى مى خواست، اگر داشت مى داد و گرنه، وعده اش را مى داد. وقتى عباس وصيت پيامبر را نپذيرفت، پيامبر صلى الله عليه و آله به على عليه السلامپيشنهاد كرد و ايشان پذيرفت و بدان عمل كرد(2). جابر بن عبدالله نقل مى كند: «ما سُئل رسول اللّه شيء قط، قال: لا(3)؛ هرگز از پيامبر صلى الله عليه و آله چيزى خواسته نشد كه او در جواب آن "نه" بگويد».

مى بود و آن را بى پاداش نمى گذاشت. براى پروردگار خود خشم مى گرفت، اما براى خود نه. خوش خلق و نرم خوى بود و از فرياد كشيدن، بد زبانى، عيب جويى چاپلوسى پرهيز داشت. آنچه را كه نمى پسنديد، نسبت به آن تغافل مى كرد. كسى از ايشان نوميد نمى شد و هماره از حضرتش انتظار خير مى رفت و ايشان هرگز به كسى گزند و شرى نمى رساند. خداى سبحان درباره نرمخويى آن حضرت و تأثير شگرف آن در جذب مردم مى فرمايد: «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ...»(1)؛ «پس به [بركت]- رحمت الهى، با آنان نرمخو [و پر مهر] شدى، و اگر تندخو و سخت دل بودى قطعا از پيرامون تو پراكنده مى شدند».

نيز درباره حضرت مى فرمايد: «وَ إِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ»(2)؛ «و راستى تو را خويى والاست».

دعا مى نمود و اگر در سفر نبود به ديدنش و اگر مريض بود به عيادتش مى رفت»(1).

نيز نقل شده است: «رسول خدا صلى الله عليه و آله هرگاه سواره بود، اجازه نمى داد كسى پياده وى را همراهى كند و او را سوار مركب مى كرد و اگر نمى پذيرفت به او مى فرمود: جلوتر برو و در جايى كه مى خواهى خود را به من برسان»(2).

زمانى مجلس را ترك مى كرد كه آن فرد مجلس را ترك مى كرد. در برابر همنشين خود پاى دراز نمى كرد و هر كس را مى ديد، آغاز به سلام مى كرد، حتى نسبت به كودكان و زنان و در مورد اصحاب، ايشان در مصافحه پيشقدم بود.

دارى آنچه كه گفتى، نزد آنان هم بازگو تا خشمى كه از تو در دل دارند از بين برود.

اعرابى گفت: چنين خواهم كرد و روز بعد يا شب هنگام پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و فرمود: اين اعرابى ديروز حرف هايى گفت. به او چيز فزون ترى دادم و خشنود شد، همين طور است [اى اعرابى]؟ اعرابى گفت: آرى، خدا از سوى كسان و قبيله[ام] خيرت دهد. آن گاه رسول خدا صلى الله عليه و آلهبه ياران خود فرمود: من و اين مرد همچون كسى هستيم كه شترش گريخته است و مردم به دنبال آن افتاده اند و اين پيگيرى جز بر فرار آن نمى افزايد. صاحب شتر فرياد مى زند: من و شترم را به حال خود بگذاريد من نسبت به او از شما آگاه تر و مهربان تر هستم. آن گاه خود در پى او مى رود و آن را برمى گرداند و شتر مى خوابد، آن گاه پايش را مى بندد و بر او چيره مى شود. اگر هنگامى كه آن سخنان را بر زبان راند شما را آزاد مى گذاشتم و او را مى كشتيد، وارد دوزخ مى گشت.

هستند و پاره اى از سخنان افسون هستند. شعر تو نيكوست، اما كتاب خدا نيكوتر است».

دوست دارم با دلى پاك [از هر كدورتى] نزد شما بيايم».

يكى از همسران پيامبر صلى الله عليه و آله نقل مى كند كه: روزى مردى يهودى پيش پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و گفت: «السام عليكم؛ سام (مرگ) بر تو»، سپس يهودى ديگرى از در درآمد و او نيز گفت: سام بر تو. همسر پيامبر صلى الله عليه و آله خشمگين شد و گفت: سام بر شما و خشم و لعنت بر شما يهوديان باد، اى برادران بوزينگان و خوكان.

پيامبر صلى الله عليه و آله به همسرشان فرمود: فلانى!اگر دشنام صورت خارجى پيدا كند، بد وجودى خواهد بود. مدارا بر چيزى قرار نمى گيرد جز آن كه آن را آراستگى و زيبايى مى بخشد و از هر چيزى گرفته شود، آن را بى مقدار و نكوهيده و نازيبا مى كند(1).

نبود، لذا به صاحب خانه فرمود: خوب بود براى اين خروس جفتى مى گرفتى!.

برادر رضاعى حضرت سر رسيد و ايشان برخاست و او را نزد خود نشاند.

كارى از منزل خارج شد كه فضل بن عباس را ديد. فرمود: اين جوان را پشت ترك من سوار كنيد. او را سوار كردند و پيامبر صلى الله عليه و آله با دست خود فضل را از پشت سر نگاه داشته، به او فرمود: «اى جوان، پرواى خدا داشته باش، او را پيش روى خود خواهى يافت. اى جوان، از او پروا كن تا تو را از [شر] آفريدگان كفايت (بى نيازت) كند(1).

ص: 376

بين مى برد، ناخشنودى خاصان با خشنودى همگان بخشيده و جبران مى گردد. و بايد دورترين و دشمن ترين رعيت تو از تو، كسى باشد كه در عيبجويى از مردم كوشاتر است. بدترين وزيران تو آنانى هستند كه پيش از تو براى شروران وزير بودند. كسانى كه در گناه با آنان شريك بودند، به تو علاقه مند نخواهند بود. وانگهى حق گوترين و مهربان ترين شان نسبت به پارسايان و راستگويان، برگزيده ترين ها نزد تو باشند و سپس آنان را چنان بپروران كه تو را بسيار نستوده و به باطلى كه تن نداده اى، خرسندت نكنند.

ذميان و مسلمانان، و شمارى بازرگان، و پاره اى صنعتگر، و عده اى فرو دست ترند كه نيازمند و زمينگيرند. خداوند سهم هر كدام را نامبرده و تعيين كرده و در كتابش و يا سنت پيامبرش آن را واجب گردانيده است.

وانگهى والى، درباريان و خاصگانى دارد كه زياده خواهى، دست درازى و كم انصافى در بين آنان وجود دارد. پس با قطع اسباب آن حالات، ريشه آنها را بركن و تا زمانى كه دور و نزديك، حق را مراعات كنند، تو نيز بدان پايبند باش.

حالت، از سبك مغزى و پريشانى است. كسى را كه چون تو نيست در مجلست دعوت نكن. براى دوستى ات [نيكان را] برگزين، و به ظاهر داورى كن و باطن را به [خداى] دانا واگذار و از گفتن «گمان مى كنم»، «به نظرم» و جز آن خوددارى كن. در دين ايرادى نيست. و از مراء و جدل با سفيه و فقيه دورى گزين، چرا كه فقيه تو را از خير خود محروم و نادان با شرش [و سخن نامناسب] خوار و رسوايت خواهد كرد. با اهل كتاب فقط به روش نيكو و بر پايه كتاب و سنت مجادله كن. خودت را به خنديدن عادت مده، زيرا اعتبارت را از بين خواهد برد و دشمنان را بر جسارت، جرئت خواهد داد.

سرزمين هاى خدا، پرواى الهى در پيش گيريد چه اين كه درباره سرزمين ها و حيوانات نيز بازخواست خواهيد شد»(1).

زمانى كه مردم به بيعت با حضرتش پافشارى كردند به آنان فرمود: «مرا رها كنيد و در پى ديگرى باشيد، زيرا فراروى ما جريانى است، چند رويه و با چند رنگ كه دل ها بر آن آرام نمى گيرد و خردها بر آن استوار نيست. افق ها مه آلود و راه، ناآشنا گشته است. بدانيد كه اگر من پذيرا گردم شما را طبق آنچه كه خود مى دانم پيش خواهم برد، به سخن كسى گوش نخواهم داد و به سرزنش سرزنشگرى توجه نخواهم كرد»(2).

وقتى مردم بر بعيت پافشارى كردند و حضرت پذيرفت، مردم با ايشان بيعت كردند، فرمود: «ذمه ام در گرو گفته ام مى باشد و خود ضامن آن هستم. كسى كه حوادث عبرت آميز روزگار را فرارويش ديده، از آن عبرت گيرد، تقوايش وى را از گرفتارى به امور شبهه آلود باز مى دارد. آگاه باشيد كه شما همانند روزى كه خدا پيامبرتان را برانگيخت در بوته آزمون قرار گرفته ايد. سوگند به آن كه او را به حق برانگيخت، هر آيينه درهم آميخته و غربال خواهيد شد و چون محتواى ديگِ [در حال جوشش،] زير و رو و بالا و پايين خواهيد شد [تا درست كارتان از بدكارتان جدا شوند] تا فرودستتان فرادست و فرادستتان فرودست گردند، عقب افتادگان تان پيش افتند و سبقت گرفتگان شما به عقب رانده شوند»(3).

ناتوانِ فرتوتِ كهنسال، زير پا افتاد»(1).

در خطبه ديگرى فرمود: «ناگاه انبوه مرم را ديدم كه چون يال كفتار، مرا در ميان گرفتند، آن سان دو شست پاى (و به تعبيرى حسن و حسين) من كوبيده شدند و دو سوى ردايم دريده شد و همچون گله گوسفندان، مرا در ميان گرفتند»(2).

امام عليه السلامافرادى همچون عبدالله بن عمر و غير او را كه با حضرتش بيعت نكردند، به حال خود رهايشان كرد و از وا داشتن آن ها به بيعت كردن، خوددارى كرد.

سيره پيامبر، سركوب ضعيفان، تقويت احتكارگران و استثمارگران. آن حضرت خط نخست را با همه گرفتارى ها و مشكلاتى كه اين گزينش براى حضرتش به بار آورد، انتخاب كرد و به همين جهت، آن حضرت افزون بر اين كه خشنودى خدا را خواهان بود، تا به امروز و تا واپسين لحظه عمر جهان مردمى باقى مانده و خواهد ماند و از اين كه آن خط ديگر با او جنگ خواهد كرد، باكى نداشت؛ خطى كه:

1. فقط به ظاهر دينى بود، همچون جريان و خط خوارج،

2. دنيايى صرف بود، از قبيل خط معاويه و ياران او،

3. آميزه اى از دين و دنيا بود، آن سان كه در سپاه جمل وجود داشت.

مى خورد، آن گاه با اشاره به لباس خود فرمود: و خشن تر از اين را مى پوشيد. پس اگر روش او را در پيش نگيرم، مى ترسم به وى ملحق نگردم»(1).

اين كار امام عليه السلام به پيروى از رسول خدا صلى الله عليه و آلهبود، چرا كه خانه رسول خدا صلى الله عليه و آله با همه كوچكى اش از يتيمان تهى نبود و همواره مى فرمود: «خير بيوتكم بيت فيه يتيم يحسن إليه(1)؛ بهترين خانه هاى شما خانه اى است كه در آن يتيمى وجود داشته باشد كه به او احسان شود».

قدر وصله زده ام كه از پاره دوز[ى كه] آن [را وصله زده] خجالت مى كشم».

سيد ابن طاووس به سند خود از اميرمؤمنان عليه السلام روايت مى كند كه فرمود: «تزوّجت فاطمة و ما كان لي فراش(1)؛ با فاطمه عليهاالسلام ازدواج كردم در حالى كه فرش و زير اندازى نداشتم».

در پاره اى از منابع تاريخى آمده است كه امام عليه السلام مقدارى ماسه آورد و در شب ازدواج با فاطمه عليهاالسلام خانه خود را با آن فرش كرد(2).

خود اشاره كرد و افزود: اين از بافته هاى خانواده ام است»(1).

لباس آن حضرت گاه با پوست و گاه با ليف خرما وصله شده بود و كفشهاى ايشان از جنس ليف بود. امام عليه السلام كرباس درشت مى پوشيد و اگر آستين آن بلند بود آن را با كارد كوتاه مى كرد. نان خورش حضرتش سركه يا نمك بود و اگر از آن فزون تر مى شد، مقدارى از رستنى ها و گياهان بود و اگر از آن هم پا فراتر مى نهاد، مقدارى شير شتر مى خورد. كم گوشت مى خورد و مى فرمود: «شكمتان را گور حيوانات قرار ندهيد»(1).

بسيارى از مردم دنيا و طبق آنچه كه بندگان خدا در روى زمين انجام مى دهند.

مهمان نشست. امام عليه السلام به او فرمود: تو را به حق بزرگ من كه مى شناسى، سوگند مى دهم دست هايت را با آرامش بشوى، همان گونه كه اگر قنبر آب مى ريخت مى شستى.

آن مرد چنين كرد. وقتى كه از شستن فارغ شد، امام عليه السلام آبدست را به محمد بن حنفيه سپرد و فرمود: پسرم اگر اين پسر بدون پدرش آمده بود خودم براى شستن دستش آب مى ريختم، اما خداى متعال خوش نمى دارد وقتى پدر و پسرى در يك جا حضور داشته باشند، بين آن دو برابرى باشد، بلكه بايد پدر آب روى دست پدر و پسر آب روى دست پسر بريزد، لذا محمد بن حنفيه آب روى دست پسر ريخت(1).

از امام صادق عليه السلام نقل شده كه فرمود: «كان اميرالمؤمنين عليه السلام يحتطب و يستقي و يكنس و كانت فاطمة عليهاالسلام تطحن و تعجن و تخبز(2)؛ اميرمؤمنان عليه السلام هيزم جمع مى كرد، آب مى آورد و خانه را جاروب مى زد و فاطمه عليهاالسلام غله آرد مى كرد، خمير تهيه مى كرد و نان مى پخت».

عيادت و در تشييع جنازه و مى فرمود: «اين ها دوست داشتنى ترين جايگاه ها نزد خداست و دوست دارم كه در اين موارد پابرهنه باشم»(1).

نگارنده بر آن است كه عيد فطر، قربان و جمعه موارد تواضع براى خداى سبحان و عيادت و تشييع جنازه نوعى فروتنى در برابر مؤمن است.

امام عليه السلام اين آيه را خواند: «فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لاَ يَسْتَخِفَّنَّكَ الَّذِينَ لاَ يُوقِنُونَ»(1)؛ «پس صبر كن كه وعده خدا حق است، و زنهار تا كسانى كه يقين ندارند، تو را به سبكسرى وا ندارند»(2).

تأسف مى گفت: «حرمت مرا شكست و تعدادى مرد را بر من گماشت». زنان همراه عايشه او را از ماهيت خود آگاه نكردند و وقتى به مدينه رسيدند، با برداشتن دستارها و گزاردن سلاح از راز خود پرده بر داشتند(1).

از اين حديث به دست مى آيد كه همراهان عايشه به هنگام نماز و موارد مشابه، خود را از ديد او پنهان مى داشتند.

مردم بصره ظالمانه با امام عليه السلام جنگيدند و شمشير بر وى كشيدند و به او دشنام دادند، اما هنگامى كه امام عليه السلام بر آنان چيره شد، شمشير از آنان برداشت و جارچى آن حضرت در ميان سپاه ندا بر آورد: «هان، بدانيد كه نبايد فرارى دنبال شود زخمى مورد آزار قرار گيرد و اسيرى كشته شود و هركس شمشير بر زمين نهد در امان است و هركس به سپاه من بپيوندد، در امان است»(2).

مى بينيم كه امام عليه السلام در تعامل با چنين جريانى، بزرگوارانه از آنان گذشت كرد و بار و بنه آنان را نگرفت، زنانشان را اسير نكرد، چيزى از اموالشان را به غنيمت نگرفت و آنان را عفو كرد و فرمود: بر بصريان منت نهادم [و آنان را بخشودم]، همان گونه كه رسول خدا صلى الله عليه و آله بر مردم مكه منت نهاد [و آنان را بخشود]».

داشت. امام عليه السلام فرمود: پدرت راست گفته است و آن مبلغ را به وى داد. ابن زبير ديگر بار نزد امام رفت و گفت: من اشتباه كردم، بلكه پدر تو از پدر من آن مبلغ را مى خواست. امام عليه السلام فرمود: طلب پدرت را بخشيدم و آنچه را كه تو گرفتى از آن تو باشد(1).

امام عليه السلام خود زحمت مى كشيد و با حاصل دست رنج خود برده اى خريده، آزاد مى كرد.

برداشت و نوشت: «به نام خداى بخشايشگر مهربان. «...قَدْ جَآءَتْكُم بَيِّنَةٌ مِّن رَّبِّكُمْ فَأَوْفُوا الْكَيْلَ وَالْمِيزَانَ وَ لاَ تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْيَآءَهُمْ وَ لاَ تُفْسِدُوافِى الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَحِهَا ذَ لِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ»(1)؛ «در حقيقت، شما را از جانب پروردگارتان برهانى روشن آمده است. پس پيمانه و ترازو را تمام نهيد، و اموال مردم را كم مدهيد، و در زمين، پس از اصلاح آن فساد مكنيد. اين [رهنمودها] اگر مؤمنيد براى شما بهتر است». پس وقتى اين نامه مرا خواندى، مسؤوليتى را كه از سوى ما داشتى حفظ كن تا كسى را بفرستم كه آن را از تو بگيرد، والسلام».

سپس نامه را به من داد. به خدا سوگند نه آن را بست و نه مهر و موم كرد. آن را آوردم و كارگزار على عليه السلام عزل شده، آن جا را ترك كرد(2).

برو بدون آن كه او را بترسانى و يا وعده اى جز خير به وى دهى. وقتى به [محل انباشت] اموال او رسيدى تنها با اجازه او وارد آن جا شو، زيرا بيشتر آن ها از آن او است و به او بگو: اى بنده خدا، آيا به من اجازه مى دهى كه وارد اموال تو شوم؟ اگر به تو اجازه داد، سلطه گرانه در آن وارد مشو. سپس آن اموال را دو قسمت كن و سپس وى را مخير كن تا هر كدام را كه خواست برگزيند. هر كدام را برگزيد به آن تعرض نكن سپس باقى مانده را دو بخش كن و او را در گزينش مخير نما. هر كدام را برگزيد به آن تعرض نكن. همين طور ادامه بده تا به مقدارى كه حق الهى به اموال او تعلق گرفته، برسد. وقتى مال را گرفتى، آن را نزد ما بياور. اگر از تو خواست كه گزينش را تكرار كنى چنان كن و آن ها را درهم آميز و همان روال پيشين را در پيش گير تا حق خداوند را از اموال او بستانى»(1).

يك بار مقدار كمى شير براى حضرت آوردند و ايشان تمام آن را نوشيد و به فرزند خود فرمود: من تمام شير را نوشيدم و چيزى براى اسيرتان نگذاشتم. بدانيد كه اين آخرين روزى من از دنيا بود، سپس خطاب به فرزند خود فرمود: فرزندم تو را به خدا سوگند مى دهم از آنچه نوشيدم او را نيز بنوشانيد. از اين رو همان مقدار شير به ابن ملجم دادند و او آن را خورد(1).

خدا را درباره همسايگان، چرا كه خدا و رسولش هماره درباره آنان سفارش مى كردند، به طورى كه گمان برديم همسايه را ميراث بر همسايه قرار مى دهد. خدا را خدا را درباره خانه پروردگارتان، تا زمانى كه هستيد از وجودتان تهى نماند، چون اگر تهى شود، مهلت داده نخواهيد شد. خدا را خدا را درباره نماز، كه بهترين عمل و ستون دين شماست.

خدا را خدا را درباره روزه ماه رمضان، كه روزه ماه رمضان سپر دوزخ است. خدا را خدا را درباره زكات، چه اين كه [آتش] خشم پروردگارتان را فرو مى نشاند. خدا را خدا را درباره جهاد در راه خدا با اموال، جان ها و زبان تان، همانا دو شخص در راه خدا جهاد مى كنند: پيشواى هدايت و فرمانبردارى كه از هدايت او پيروى مى نمايد.

خدا را خدا را درباره ذريه پيامبرتان، مبادا كه در جمع شما بر آنان ستم رود. خدا را خدا را درباره ياران پيامبرتان؛ آنان كه نه خود بدعت گذاشتند و نه بدعتگزار و مجرمى را پناه داده باشند، زيرا اينان سفارش شده رسول خدا صلى الله عليه و آله هستند. خدا را خدا را درباره نيازمندان و مساكين، پس آنان را در زندگى تان شريك [و از داشته خود برخوردارشان] كنيد. خدا را خدا را درباره دو طبقه ضعيف: زنان و كنيزكانتان، زيرا آخرين سفارش شدگان رسول خدا بودند كه درباره شان فرمود: «شما را نسبت به دو گروه ناتوان سفارش مى كنم، زنانتان و كنيزكانتان».

سپس فرمود: نماز را، نماز را، نماز را، در راه خدا از سرزنش هيچ سرزنشگرى نترسيد كه هركس نسبت به شما اراده بد كند و بر شما ستم نمايد، حضرتش شما را كفايت خواهد كرد. و چنان كه خداى عزوجل فرمان داده «و با مردم [به زبان ]خوش سخن بگوئيد»(1).

امر به معروف و نهى از منكر را رها نكنيد كه اشرارتان بر شما چيره خواهند شد و سپس دعا خواهيد كرد، اما مورد اجابت قرار نخواهد گرفت. بر شما باد به برقرارى پيوند و رفت و آمد و به يكديگر نيكى كردن. و بپرهيزيد از قطع پيوند، جدايى از همديگر و پراكندگى. «و در نيكوكارى و پرهيزگارى با يكديگر همكارى كنيد، و در گناه و تعدّى

ص: 405

دستيار يكديگر نشويد، و از خدا پروا كنيد كه سخت كيفر است»(1).

خدا شما اهل بيت را حفظ و به وسيله شما پيامبرتان را حفظ خواهد كرد(2).

گرفته - دورى مى جست.

مى گويد حق است از آسمان بر ما سنگ فرو ريز و يا عذابى دردناك براى ما بفرست»(1).

دو ماجراى فوق در تاريخ ذكر شده است.

صادر كن. هرگز قصاص، حدى از حدود الهى يا حقى از حقوق مسلمانان را پيش از آن كه با من در ميان گذارى، جارى مكن و در مجلس قضا منشين، مگر آن كه غذا خورده باشى»(1).

چنان كه در منابع تاريخى آمده است، امام عليه السلام در برابر قضا چنان منشى از خود نشان داد كه تنها درباره رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل شده است.