بسم الله الرحمن الرحیم

تفسیر نسیم رحمت

نویسنده اکبر دهقان

ص: 2

تفسیر نسیم رحمت

جلد 12

ص: 3

اهداء به چهارده معصوم علیهم السلام

ص: 4

كفار لجوج، امتياز پيامبر بر مردم وحى خداوند به او، يگانه بودن خداوند، اوصاف مشركان، پاداش دائمى خداوند نسبت به مؤمنان صالح.

ب. مراد از نشنيدن اكثر مردم، به قرينه (فأعرض) اين است كه به سمع قبول نمى شنيدند نه اين كه گوششان نمى شنيده است.(1)

ج. فاستقيموا اليه واستغفروه؛ يعنى حال كه به جز يك اله بى شريك وجود ندارد، پس به توحيد او قيام وشركا را از او نفى كنيد واز او نسبت به شرك وگناهانى كه تاكنون مرتكب شده ايد طلب مغفرت كنيد.(2)

د. مراد از زكات، مطلق انفاق مال در راه خدا به فقرا ومساكين است؛ زيرا زكات به معناى صدقه واجب كه از احكام اسلام است در روزهايى كه اين سوره نازل مى شد، واجب نشده بود.(3)

ه -. مراد از تفصيل آيات قرآن اين است كه اجزاى آن را از يكديگر جدا ومتمايز كند، به اين كه آن را آن قدر نازل ودر خور فهم شنونده كند كه شنونده عارف به اسلوب هاى كلام بتواند معانى آن را بفهمد ومقاصدش را تعقّل كند.(4)

مرحله چهارم: مأمور شد همه قومش را دعوت كند: فاصدع بما تؤمر وأعرض عن المشركين. (حجر، 94)

مرحله پنجم: مأمور به دعوت عموم مردم شد: قل يا أيها الناس انّى رسول الله اليكم جميعا.(1)

3. قرآن به زبان عربى كه زبانى فصيح وشيواست نازل گرديده است. (كلمه «عربى» هم به معناى زبان عربى است وهم به معناى فصيح وشيوا).(2)

4. قرآن براى همه مردم نازل شده؛ هدى للناس (انعام، 91)، ليكن تنها اهل علم وتقوا از آن بهره مند مى شوند: لقوم يعملون... هدى للمتّقين.(3)

5. بيشتر مردم عصر بعثت، مصمم به نپذيرفتن پيام قرآن ومعارف آن بودند: فأعرض أكثرهم... وقالوا... فاعمل انّنا عاملون. تعبيرهاى سه گانه در آيه («أكنّة»، «وقر» و «حجاب») تأكيد وتصميم آنان را به نفوذناپذيرى در برابر قرآن مى رساند.(4)

6. اگر دل تحت يك پوشش باشد قابل هشدار است، اما چند پوشش كار را محال مى كند. («اكنة» به صورت جمع آمده است).(5)

7. شرط اول پذيرش حق، شنيدن سخن حقّ است كه معاندان خود را از آن محروم مى كنند: فى اذاننا وقر.(6)

8. تفاوت پاداش هاى دنيوى واخروى

الف) پاداش دنيوى مقطعى است، پاداش اخروى هميشگى است؛ واما الذين سعدوا ففى الجنة خالدين فيها (هود، 108).

ب) پاداش دنيوى هر چه باشد اندك باشد؛ قل متاع الدنيا قليل، ليكن پاداش اخروى بسيار وبزرگ است؛ ومن أوفى بما عاهد عليه الله فسيؤتيه أجرا عظيما. (فتح، 10)

ج) پاداش دنيوى گاهى شايسته ونيكو نيست، اما پاداش اخروى شايسته ونيكوست؛

ص: 7

فان تطيعوا يؤتكم الله أجرا حسنا. (فتح، 16)

د) پاداش دنيوى گاهى با كرامت نيست، ليكن پاداش اخروى باكرامت است؛ فالّذين ءامنوا وعملوا الصالحات لهم مغفرة ورزق كريم (حج، 50).

(ومقرّر) فرمود، وآسمان پايين را با چراغ هايى [= ستارگان] زينت بخشيديم، و (با شهاب ها از رخنه شياطين) حفظ كرديم؛ اين است تقدير خداوند توانا ودانا.» * اگر آن ها رويگردان شوند، بگو: «من شما را از صاعقه اى همانند صاعقه عاد وثمود مى ترسانم!» * در آن هنگام كه رسولان از پيش رو وپشت سر (واز هر سو) به سراغشان آمدند (وآنان را دعوت كردند) كه جز خدا را نپرستيد؛ آن ها گفتند: «اگر پروردگار ما مى خواست فرشتگانى نازل مى كرد؛ از اين رو ما به آنچه شما مبعوث به آن هستيد كافريم.» * امّا قوم عاد به ناحق در زمين تكبر ورزيدند وگفتند: «چه كسى از ما نيرومندتر است ؟!» آيا نمى دانستند خداوندى كه آنان را آفريده از آن ها قوى تر است ؟! و (به خاطر اين پندار) پيوسته آيات ما را انكار مى كردند. * سرانجام تندبادى شديد وهول انگيز وسرد وسخت در روزهايى شوم وپرغبار بر آن ها فرستاديم تا عذاب خواركننده را در زندگى دنيا به آن ها بچشانيم؛ وعذاب آخرت از آن هم خواركننده تر است، و (از هيچ طرف) يارى نمى شوند. * امّا ثمود را هدايت كرديم، ولى آن ها نابينايى را بر هدايت ترجيح دادند؛ به همين جهت صاعقه - آن عذاب خواركننده - به خاطر اعمالى كه انجام مى دادند آن ها را فروگرفت. * وكسانى را كه ايمان آوردند وپرهيزگار بودند نجات بخشيديم.

ج. منظور از «رواسى»، كوه هاست وبه عبارت ديگر «رواسى» صفت جبال است كه حذف شده است أى جبالاً راسيات.(1)

د. منظور از جمله بارك فيها، اشاره به معادن ومنابع زيرزمينى وروى زمينى ودرختان ونهرها ومنابع آب است كه مايه بركت واستفاده همه موجودات زنده زمين است. مقصود از تقدير اقوات در چهار روز تقدير آن در چهار فصل است.(2)

ه -. منظور از «سائلين»، انواع نباتات وحيوانات وانسان است كه همه در بقاى خود محتاج به ارزاق هستند وبه اعتبار اين احتياج ذاتى آنان را سائل خواند. چون با زبان حال از پروردگار خود رزق مى خواهند. نظير آيه شريفه، آيه يسأله من فى السموات والارض است.(3)

و. جمله وهى دخان، حال از كلمه «سماء» است ومعنايش اين است كه خداى تعالى متوجه آسمان شد تا آن را بيافريند در حالى كه چيزى بود كه خدا نامش را دود گذاشت وآن ماده اى بود كه خدا به صورت آسمانش در آورد وآن را هفت آسمان كرد بعد از آن كه از هم متمايز نبودند وهمه يكى بودند وبه همين مناسبت در آيه مورد بحث آن را مفرد آورد وفرمود: ثم استوى الى السماء.(4)

ز. جمله ائتيا طوعا أو كرها كلمه تكوين است، نه اين كه خداوند چنين سخنى گفته باشد، بلكه همان امر تكوينى است كه در هنگام ايجاد موجودى صادر مى كند. بنا بر اين دو جمله ائتيا طوعا او كرها و أتينا طائعين كه اولى فرمان خدا ودومى پاسخ زمين وآسمان است، صفت ايجاد تكوين را ممثل مى كند، تا فهم ساده مردم آن را درك كند.(5)

ح. معناى جمله واوحى فى كل سماء امرها اين است كه خداى سبحان در هر آسمانى، امر آن آسمان را كه متعلق به خود آن آسمان است به اهل آن آسمان يعنى ملائكه ساكن در آن وحى مى كند.(6)

ص: 10

ط. معناى صاعقه، صداى بسيار شديدى است كه در فضا بپيچد وبه دنبالش يا آتش باشد يا مرگ يا عذاب. بنا بر آنچه گذشت، صاعقه بر دو عذابى كه بر عاد وثمود نازل شد منطبق مى شود چون يكى از آن دو باد سخت بود وديگرى صداى بلند.(1)

ى. در تعبير من بين أيديهم ومن خلفهم دو احتمال وجود دارد:

1. ممكن است اشاره به اين باشد كه پيامبران الهى از تمام وسايل هدايت وتبليغ استفاده كردند.

2. ممكن است اشاره به پيامبرانى باشد كه در زمان هاى مختلف در ميان اين اقوام آمدند ومردم را به توحيد دعوت كردند.(2)

ك. «رسل» صيغه جمع، با اين كه رسول عاد وثمود دو تن بودند، به اين اعتبار بود كه رسولان خدا همه به يك دين دعوت مى كنند، در نتيجه هر كدام را كه در نظر بگيريم، هر چند در يك قوم خاصى مبعوث شده، ولى در حقيقت در همه بشر مبعوث شده است وبر همين حساب كسى كه يك پيغمبر را تكذيب كند، در حقيقت همه را تكذيب كرده است.(3)

ل. كلمه «بغير الحق» قيدى توضيحى است؛ چون استكبار در زمين دو گونه نيست يكى به حق وديگرى به غير حق.(4)

رويانديم تا رزق شما باشد. كشتى ها، نهرها، خورشيد وماه وشب وروز را مسخر شما كرديم وهر چه خواستيد داديم واگر نعمت هاى الهى را بشماريد نمى توانيد حسابش را بكنيد، ليكن مديريّت هاى ناقص وتوزيع هاى ناعادلانه واسراف وتبذيرها وكارهاى ظالمانه، اين بدبختى ها را براى شما آورده است ودر پايان مى فرمايد: ان الانسان لظلوم كفّار.(1)

3. ضميمه آوردن تقوا بعد از ايمان براى آن است كه بفهماند مؤمنين ميان عمل صالح وايمان جمع مى كردند واين جمع كردنشان سبب نجاتشان از عذابِ انقراض شد.(2)

4. آيه 12 دلالت مى كند بر اين كه آن آسمانى كه قرارگاه ستارگان است، نزديك ترين آسمان به كره زمين است.(3)

5. آمدن پيامبران پى در پى، نشانه عنايت خداوند به ارشاد مردم است: من بين أيديهم....(4)

6. نظير آيه 14 فصلت، آيات 23 و 24 مومنون است

ولَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحا إِلَى قَوْمِهِ فَقَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلهٍ غَيْرُهُ أَ فَلاَ تَتَّقُونَ. فَقَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ مَا هذَا إِلاَّ بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُرِيدُ أَنْ يَتَفَضَّلَ عَلَيْكُمْ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَأَنْزَلَ مَلاَئِكَةً مَا سَمِعْنَا بِهذَا فِى آبَائِنَا الْأَوَّلِينَ

7. مباهات به امور ناپايدار

در زندگى مادى، هر كس يا هر گروهى به يك چيزى مباهات مى كند وآن چيز را مايه افتخار خود مى داند كه تمام اين ها ناپايدار است:

الف. زيادى ثروت وفرزند؛ وقالوا نحن اكثر اموالاً واولادا وما نحن بمعذّبين. (سبأ، 35)

ب. علم ودانش؛ قارون گويد: انّما اوتيته على علم عندى. (قصص، 78)

ج. قدرت؛ فاما عاد فاستكبروا فى الارض بغير الحقّ وقالوا من اشدّ منّا قوّة (فصلت، 15).

د. نعمت؛ ولئن اذقناه نعماء بعد ضرّاء مسّته ليقولنّ ذهب السيئات عنّى انّه لفرح فخور. (هود، 10)

ه -. جمعيت؛ الهيكم التّكاثر * حتى زرتم المقابر. (تكاثر، 1-2)

ص: 12

8. آن چه كفار را به هلاكت مى رساند، استمرار در كفر ولجاجت است: كانوا... يجحدون.(1)

9. قهر الهى، گاهى در يك لحظه قومى را نابود مى كند وگاهى به تدريج ودر چند شبانه روز: فى ايام. حوادث خوب وبد كه در طول روز يا شب اتفاق مى افتد، آن روزها وشب ها را به مبارك ونحس تقسيم مى كند: ايّام نحسات.

10. نظير آيه 17 فصلت، آيات ذيل است:

وأَخَذَ الَّذِينَ ظَلَمُوا الصَّيْحَةُ فَأَصْبَحُوا فِى دِيَارِهِمْ جَاثِمِينَ. كَأَنْ لَمْ يَغْنَوْا فِيهَا أَلاَ إِنَّ ثَمُودَ كَفَرُوا رَبَّهُمْ أَلاَ بُعْدا لِثَمُودَ (هود، 67 و 68)

إِنَّا أَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ صَيْحَةً وَاحِدَةً فَكَانُوا كَهَشِيمِ الْمُحْتَظِر (القمر، 31)

ص: 13

سرنوشت اقوام گمراهى از جنّ وانس كه قبل از آن ها بودند گرفتار شدند؛ آن ها مسلّما زيانكار بودند. * كافران گفتند: «گوش به اين قرآن فرا ندهيد؛ وبه هنگام تلاوت آن جنجال كنيد، شايد پيروز شويد.» * به يقين به كافران عذاب شديدى مى چشانيم، وآن ها را به بدترين اعمالى كه انجام مى دادند كيفر مى دهيم. * اين آتش كيفر دشمنان خداست، سراى جاويدشان در آن خواهد بود، كيفرى است به خاطر اين كه آيات ما را انكار مى كردند. * كافران گفتند: «پروردگارا! آن هايى كه از جن وانس ما را گمراه كردند به ما نشان ده تا زير پاى خود نهيم (ولگدمالشان كنيم) تا از پست ترين مردم باشند.»

د. مراد از صبر در آيه 24، صبر محمود نيست، بلكه مراد امساك از اظهار شكايت واستغاثه است.(1)

ه -. مراد از جمله ما بين أيديهم وما خلفهم ممكن است:

1. اشاره به احاطه همه جانبه شياطين وتزيين آن ها باشد.

2. منظور از ما بين ايديهم لذات وزرق وبرق دنياست واز ما خلفهم انكار قيامت وروز رستاخيز است.

3. ما بين أيديهم اشاره به وضع دنياى كفار و ما خلفهم، آينده اى است كه براى آن ها وفرزندانشان در پيش است ومعمولاً بسيارى از جنايات را به خاطر تأمين آينده آن ها مى كنند.(2)

و. جمله قيّضنا لهم قرناء اشاره به اين است كه كفار استعداد اين را داشتند كه ايمان بياورند وتقوا پيشه كنند ودر نتيجه خداى تعالى قرين هايى بر ايشان معين كند كه ايشان را بيش از پيش تسديد وهدايت كنند، ولى چنين نكردند وخداى تعالى قرين هاى ديگر از شيطان ها برايشان قرار داد.(3)

ز. عذاب شديد در آيه 27 ممكن است در دنيا به صورت اسارت وكشته شدن به دست لشكريان ظفرمند اسلام باشد يا در آخرت يا هر دو.(4)

ح. منظور از جنّ وانس در اين جا گروه شياطين وانسان هاى اغواگر شيطان صفت هستند نه دو شخص معين وتثنيه فعل در جايى كه فاعل دو گروه باشد مانعى ندارد.(5)

ط. شهادت اعضا، شهادت اجبارى است واين گونه شهادت على رغم اجبارى بودنش حجت ونافذ است؛ زيرا شهادت اجبارى وقتى نافذ وحجت نيست كه برخلاف باشد؛ يعنى طرف را مجبور كنند دروغ بگويد، اما اگر مجبور كنند كه آنچه در ضمير دارد بگويد، هيچ ضررى به نفوذ وحجتش نمى زند.(6)

ص: 16

5. بى اعتقادى به علم گسترده الهى، موجب انحطاط، سقوط ونابودى انسان: أنّ الله لايعلم... ظننتم بربّكم أرديكم. «ارداء» (مصدر «اردى») به معناى نابود كردن وهلاك ساختن است.(1)

6. دوست بد، همچون شيطان، زشتى هاى انسان را زيبا جلوه مى دهد: زين لهم الشيطان أعمالهم (انفال، 48)، فزيّنوا لهم.(2)

7. دشمن حتى با احتمال پيروزى دست به كار مى شود: لعلكم تغلبون.(3)

8. تحمل صبورانه عذاب يا طلب عفو وبخشش دشمنان خدا در قيامت، بى تأثير در رهايى آنان از دوزخ است: فان يصبروا فالنار مثوى لهم وان يستعتبوا فما هم من المعتبين. «يستعتبون» در اصل از عتاب گرفته شده كه به معناى اظهار خشونت است ومفهومش اين است كه شخص گنهكار خود را تسليم سرزنش هاى صاحب حق كند تا او را مورد عفو قرار دهد.(4)

9. دشمنان دين حق، گرفتار هم نشينانى اغواگرند: وقيّضنا لهم قرناء فزيّنوا لهم. «تقييض» (مصدر «قيّضنا») به معناى مقدر ساختن است ولى در اين جا به مفهوم گرفتار ساختن مى باشد. «قرناء» (جمع «قرين») نيز به معناى هم نشينان وهمدمان است.(5)

10. معاشران وهمدمان، داراى نقشى اساسى در عقيده، عمل وسرنوشت انسان هستند: وقيّضنا لهم قرناء. نظير آيه 24 فصلت، آيه 57 روم است

فَيَوْمَئِذٍ لاَ يَنْفَعُ الَّذِينَ ظَلَمُوا مَعْذِرَتُهُمْ وَلاَ هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ

11. امت هايى از جن وانس در گذشته تاريخ بر اثر دشمنى با خداوند (شرك ورزى، انكار رسالت پيامبران و...) به عذاب الهى گرفتار شدند: وحقّ عليهم القول فى أمم قد خلت من قبلهم من الجنّ والانس. نظير آيه 26 فصلت، آيات ذيل است: وإِذَا عَلِمَ مِنْ آيَاتِنَا شَيْئا اتَّخَذَهَا هُزُوا أُولئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مُهِينٌ (الجاثية، 9)

ص: 18

وإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ تَعْرِفُ فِى وُجُوهِ الَّذِينَ كَفَرُوا الْمُنْكَرَ يَكَادُونَ يَسْطُونَ بِالَّذِينَ يَتْلُونَ عَلَيْهِمْ آيَاتِنَا (الحج، 72)

12. تلاش جبهه كفر وباطل، براى محروم ساختن انسان ها از شنيدن كلام حق: وقال الذين كفروا لاتسمعوا. نشانه ى افراد معاند

قرآن كريم از معاندان اوصافى را نقل وبرخوردهاى ناپسند آنان را بيان كرده است:

1. هر معجزه اى را ببينند ايمان نمى آورند؛ وان يروا كل ءاية لا يؤمنوا بها. (انعام، 25؛ اعراف، 146)

2. وقتى خداوند مطلبى را به آنان تفهيم مى كند اعراض مى كنند؛ ولو أسمعهم لتولوا وهم معرضون. (انفال، 23)

3. به مردم مى گويند: سخن وحى را نشنويد؛ لا تسمعوا لهذا القرءان. (فصلت، 26)

4. وقتى سخن حق را مى شنوند مسخره مى كنند؛ قالوا قد سمعنا لو نشاء لقلنا مثل هذا. (انفال، 31)

13. كيفر كسانى كه عليه قرآن تبليغات سوء مى كنند ومردم را از شنيدن آن باز مى دارند وبه كار لغو دستور مى دهند، بسيار سخت است. (حرف لام در اول جمله هاى «لنذيقنّ» و «لنجزينّهم» وحرف نون در آخر آن ها وكلمه «شديد» نشانه سخت ترين نوع عذاب است).(1)

14. اظهار تنفر وانزجار شديد كافران، از عاملان گمراهى خويش در قيامت:... نجعلهما تحت أقدامنا.(2)

15. برخورد جهنّمى ها با يكديگر

1. با يكديگر خصومت مى ورزند؛ انّ ذلك لحق تخاصم اهل النار. (ص، 64)

2. يكديگر را لعنت مى كنند؛ كلّما دخلت أمة لعنت اختها. (اعراف، 38)

3. به يكديگر كفر مى ورزند؛ يكفر بعضكم ببعض ويلعن بعضكم بعضا. (عنكبوت، 25)

4. گاهى تقاضا مى كنند كه عاملان گمراهى را ببيند وپايمالشان كنند؛ ارنا الذينأضلّنا من الجن والانس نجعلهما تحت أقدامنا. (فصّلت، 29)

ص: 19

وخورشيد وماه است؛ براى خورشيد وماه سجده نكنيد، براى خدايى كه آفريننده آن هاست سجده كنيد اگر مى خواهيد او را بپرستيد. * واگر (از عبادت پروردگار) تكبر كنند، كسانى كه نزد پروردگار تو هستند شب وروز براى او تسبيح مى گويند وخسته نمى شوند. * واز آيات او اين است كه زمين را خشك (وبى جان) مى بينى، امّا هنگامى كه آب (باران) بر آن مى فرستيم به جنبش در مى آيد ونمو مى كند؛ همان كس كه آن را زنده كرد، مردگان را نيز زنده مى كند؛ او بر هر چيز تواناست. * كسانى كه آيات ما را تحريف مى كنند بر ما پوشيده نخواهد بود. آيا كسى كه در آتش افكنده مى شود بهتر است يا كسى كه در نهايت امن وامان در قيامت به عرصه محشر مى آيد؟! هر كاريمى خواهيد بكنيد، او به آنچه انجام مى دهيد بيناست.

سعادتش راهنمايى مى كند.(1)

د. از آن جايى كه عمل صالح دلالت بر اعتقاد حق والتزام به آن ندارد واز آن جايى كه سخن آن كسى كه دعوت به سوى خدا مى كند وعمل صالح هم دارد، ولى ايمانى به حق نداشته والتزامى به آن ندارد، احسن القول نيست. شرط سومى هم اضافه شده است وآن اعتقاد به دين اسلام است؛ زيرا كلمه «قال» آن گونه كه از سياق بر مى آيد در اين جا معناى رأى واعتقاد دارد.(2)

ه -. مراد از «حسنة»، دعوت رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) به دين حق، صبر بر جهالت كفّار، ترك انتقام وترك التفات به كفار است ومراد از «سيّئة»، چيزهايى است كه كفار اظهار مى كردند مانند قلوبنا فى أكنة مما تدعونا اليه و لا تسمعوا لهذا القرءان والغوا فيه.(3)

و. منظور از «اهتزاز» وربوه زمين، به حركت در آمدن زمين به وسيله گياهانى است كه از آن سر در مى آورند وبلند مى شوند.(4)

ز. با اين كه بايد در مقابل دوزخ، بهشت قرار گيرد، در اين جا امنيّت از عذاب را در مقابل دوزخ قرار داده است، اين مطلب اشاره است به اين كه مهم ترين مسأله در روز قيامت امنيت است.(5)

نشانگر عنايت ويژه خداوند به موحدان پايدار بر توحيد است.(1)

3. از آيات ديگر قرآن نيز استفاده مى شود كه ايمان واستقامت نه تنها بركات معنوى رابه سوى انسان سرازير مى كند، بلكه از بركات مادى اين جهان نيز در سايه اين دو بهره مند خواهند شد. همان گونه كه مى فرمايد: وان لّو استقاموا على الطريقة لاسقيناهم ماء غدقا.(2)

4. خوف وترس مربوط به حوادث بيمناك آينده است وحزن واندوه مربوط به حوادث ناگوار گذشته، بر اين اساس تقديم خوف بر حزن، ممكن است به همين ملاحظه باشد كه نگرانى انسان باايمان بيشتر از حوادث آينده، مخصوصا دادگاه محشر است.(3)

5. مراد از ولايت ملائكه براى مؤمنين، تأييد مؤمنين است چون ملائكه مؤيّد آن هايند كه مختص به اهل ولايت خدايند، اما ملائكه اى كه حارس ونگهبان خلقند يا آن هايى كه موكل بر ارزاق واجل هاى مردم وساير شؤون آن هايند، اختصاصى به مؤمنين ندارند، بلكه مؤمن وكافر برايشان يكسان است.(4)

6. يك نمونه عملى دعوت به سوى خدا (كه در آيه قبل آمده بود) دفع بدى هاى مردم با برخوردهاى خوب: ادفع بالتى هى أحسن.(5)

7. در رفتارهاى شايسته، اگر دشمن دوست نشود لااقل حيا وشرمندگى در او به وجود مى آيد واو را به رفتار دوستانه وادار مى كند: كأنّه ولىّ حميم.(6)

8. در چهار آيه اخير، چهار مطلب در زمينه دعوت به سوى خدا آمده است:

1. خودسازى دعوت كنندگان از نظر ايمان وعمل صالح.

2. استفاده از روش دفع بدى ها به نيكى ها.

3. صبر وتحمل داشتن.

4. پناه بردن به خدا.

9. همان گونه كه دفع سيئه وبدى با رفتار زيبا نياز به صبر دارد: ادفع بالّتى هى أحسن...

ص: 23

وما يلقها الاّ الّذين صبروا...، از دنيا گذشتن وكسب ايمان وعمل صالح نيز نيازمند به صبر است. قرآن كريم هنگامى كه سخن اهل علم را در برابر دنياپرستان بيان مى كند چنين مى فرمايد كه دنياپرستان درخواست تقاضاى ثروت زياد كردند: يا ليت لنا مثل ما أوتى قارون... آنگاه اهل علم به آن ها گفتند: ويلكم ثواب الله خير لمن ءامن وعمل صالحا ولا يلقّها الاّ الصابرون. (قصص، 79-80)

10. تمامى انسان ها - حتى پيامبر (صلی الله علیه و آله) - در معرض وسوسه هاى شيطان قرار دارند: وإمّا ينزغنّك من الشيطان نزغ. «نزغ» در اصل به معناى تحريك كردن است ومراد از آن در آيه شريفه، وسوسه است.(1)

11. عبادت وپرستش، تنها شايسته آفريدگار جهان است نه در شأن مخلوقات او. تقديم «إيّاه» بر «تعبدون» مفيد حصر واختصاص است.(2)

12. حيات وخرمى زمين پژمرده با نزول باران، از آيات ونشانه هاى قدرت خداوند است: ومن ءاياته أنّك ترى الأرض خاشعة فاذا أنزلنا عليها الماء اهتزّت وربت. «خشوع» (مصدر «خاشعة») در اصل به معناى تضرع وتواضع است ودر مورد زمين كنايه از خشكى وافسردگى مى باشد.

13. قدرت خداوند در حيات بخشيدن به زمين، نشانگر قدرت او در حيات بخشيدن به مردگان است: إنّ الذى أحياها لمحى الموتى.(3)

14. وسوسه ى شيطان دائمى است. («ينزغنّك» فعل مضارع ورمز استمرار است).(4)

15. به كسى بايد پناه برد كه جامع همه كمالات وشنوا وآگاه باشد: فاستعذ بالله (كلمه «الله» به معناى ذات مقدّسى است كه تمام كمالات را داشته باشد).(5)

16. فرشتگان شبانه روز، تسبيح گو هستند. (كلمه «يسبحون» نشانه استمرار است به علاوه كلمه شب وروز نيز نشانه دوام است.)(6)

ص: 24

17. فرشتگان در تسبيح خداوند اخلاص دارند: يسبّحون له... ونفرمود «يسبّحونه»، پس ما نيز اخلاص داشته باشيم.(1)

18. در مورد دوزخيان تعبير به «القاء» شده است كه دليل بر اين است كه آن جا اختيارى از خود ندارند، اما در مورد بهشتيان تعبير به «يأتى» (آمدن) مى نمايد كه دليل بر احترام وآزادى اراده آن ها در انتخاب امنيت وآرامش است.(2)

ص: 25

آن همه دشمن، يك خبر غيبى است: عزيز... لا يأتيه الباطل.(1)

2. نظير آيه 42 فصلت، آيه 9 حجر است

إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ

3. خداوند حكيم است: تنزيل من حكيم... قرآن نيز حكيم است: يس والقرءان الحكيم وپيامبر معلم حكمت است: يعلمهم الكتاب والحكمة.(2)

4. رهبران دينى بايد تحمّل ناسزاگويى هاى مخالفان را داشته باشند: ما يقال لك الاّ قد قيل....(3)

5. بشارت وانذار، روش هدايتى وتربيتى قرآن كريم است: إنّ ربّك لذو مغفرة وذو عقاب أليم.(4)

6. كورى وكرى باطنى كفار

آنچه را كه خداوند در آيه 44 فصلت در زمينه كورى وكرى باطنى كفار بيان مى كند

والَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ فِى آذَانِهِمْ وَقْرٌ وَهُوَ عَلَيْهِمْ عَمًى أُولئِكَ يُنَادَوْنَ مِنْ مَكَانٍ بَعِيدٍ (فصلت، 44)

در آيه 5 فصلت خود كفار به آن اعتراف مى كنند: وقَالُوا قُلُوبُنَا فِى أَكِنَّةٍ مِمَّا تَدْعُونَا إِلَيْهِ وَفِى آذَانِنَا وَقْرٌ وَمِنْ بَيْنِنَا وَبَيْنِكَ حِجَابٌ فَاعْمَلْ إِنَّنَا عَامِلُونَ (فصلت، 5)

7. مقدم داشتن «مغفرت» بر «عقاب»، دليل بر پيشى گرفتن رحمت بر غضب است.(5)

8. منظور از سخنانى كه كفار به پيامبر اكرم ميگفتند: مَا يُقَالُ لَكَ إِلاَّ مَا قَدْ قِيلَ لِلرُّسُلِ مِنْ قَبْلِكَ إِنَّ رَبَّكَ لَذُو مَغْفِرَةٍ وَذُو عِقَابٍ أَلِيمٍ (فصلت، 43)

در آيات ديگر بطور مشروح بيان شده است: وعَجِبُوا أَنْ جَاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ وَقَالَ الْكَافِرُونَ هذَا سَاحِرٌ كَذَّابٌ (ص، 4)

وقَالُوا يَا أَيُّهَا الَّذِى نُزِّلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ إِنَّكَ لَمَجْنُونٌ (الحجر، 6)

ص: 28

ويَقُولُونَ أَ إِنَّا لَتَارِكُوا آلِهَتِنَا لِشَاعِرٍ مَجْنُونٍ (الصافات، 36)

9. جمله قل هو للذين ءامنوا هدى وشفاء اين نكته را بيان مى كند كه اثر وخاصيّت قرآن دائر مدار واژه عربى اش نيست، بلكه اين مردمند كه در مقابل آن دو طايفه هستند، طايفه اى باايمان وطايفه اى ديگر بى ايمانند وگرنه قرآن هدايت وشفا است.(1)

10. ايمان، شرط بهره ورى انسان از نور هدايت وشفابخشى قرآن است: قل هو للذين ءامنوا هدى وشفاء.(2)

11. تورات، مورد اختلاف وتحريف قرار گرفته است: ولقد ءاتينا موسى الكتاب فاختلف فيه.(3)

12. مهلت دادن به گنه كاران، از شئون ربوبيّت است تا شايد مردم توبه كنند وبه رشد برسند: سبقت من ربّك.(4)

13. كوچك ترين عملكرد شايسته ونيك آدمى، بدون پاداش نخواهد بود: من عمل صالحا... وما ربّك بظلاّم للعبيد. نكره بودن «صالحا» براى تقليل است.(5)

ص: 29

مخالفت شديدى قرار دارد؟! * به زودى نشانه هاى خود را در اطراف جهان ودر درون جانشان به آن ها نشان مى دهيم تا براى آنان آشكار گردد كه او حق است؛ آيا كافى نيست كه پروردگارت بر همه چيز شاهد وگواه است ؟! * آگاه باشيد كه آن ها از لقاى پروردگارشان در شك وترديدند؛ وآگاه باشيد كه خداوند به همه چيز احاطه دارد.

بى شمارش وموجودات گوناگون اسرارآميزش است، ومنظور از آيات انفسى، آفرينش دستگاه هاى مختلف جسم انسان ونظامى است كه بر ساختمان حيرت انگيز بدن انسان حاكم است.(1)

ح. با توجه به جمله (سنريهم) كه فعل مضارع ودليل بر استمرار است، اگر انسان صدها هزار سال نيز عمر كند، هر زمان كشف تازه وارائه جديدى از آيات الهى خواهد داشت؛ زيرا اسرار اين جهان پايان ناپذير است.(2)

لئن اذقناه رحمة... ليقولنّ هذا لى (چنان كه در اولين برخورد با شرّ از درون مأيوس مى شود؛ (يؤوس قنوط).(1)

6. سرچشمه رحمت از اوست: رحمة منّا، ولى سرچشمه سختى ها عملكرد وخصلت هاى خود انسان است: ضرّاء مسّته ونفرمود «ضراء منّا».(2)

7. انسان به هنگام گرفتارى، رو به سوى خدا مى آورد واصرار والتماس مى كند: وإذا مسّه الشرّ فذو دعاء عريض.(3)

8. سؤال: در آيه 49 خوانديم: اذا مسّه الشرّ كان يئوسا همين كه شرّى به انسان رسيد دچار يأس مى شود، ولى در اين آيه مى فرمايد: اذا مسّه الشرّ فذو دعاء عريض همين كه شرّى به انسان رسد، دعايى طولانى دارد، سؤال اين است كه چگونه انسان مأيوس دعا مى كند؟

پاسخ: مفسران به اين پرسش، پاسخ هاى متفاوتى داده اند: در تفسير روح البيان چنين آمده است: بعضى مردم به هنگام گرفتارى مأيوس مى شوند وبعضى ديگر دعا مى كنند. برخى در پاسخ اين سؤال گفته اند: انسان از اسباب عادّى مأيوس مى شود، ولى از خدا درخواست مى كند. ولى لحن آيه توبيخ است ويأس از اسباب عادى وتوجه به خدا كار نيكويى است وتوبيخ ندارد.

در تفسير نمونه آمده است كه انسان ابتدا دعا مى كند ولى كم كم مأيوس مى شود واين دعا ويأس در دو مرحله است. شايد بتوان گفت كه مراد از دعا، استمداد از خداوند نيست، بلكه همان يأس است كه به صورت جزع وجيغ وناله اظهار مى كند وهر دو آيه يك مسأله را مطرح مى كند، ليكن در يك جا مى فرمايد: مأيوس است ودر جاى ديگر مى فرمايد: به خاطر يأس جيغ وداد مى زند نظير آيه اذا مسّه الشر جزوعا.(4)

9. آيات آفاقى وانفسى خداوند در هستى، نشانى از ربوبيت وتدبير يگانه اوست: سنريهم ءاياتنا... أو لم يكف بربّك.(5)

ص: 33

10. تفكر در آيات آفاقى وانفسى

خداوند متعال آيات ونشانه هاى عظمت خويش را در انسان وجهان هستى نشان داده است؛ سنريهم ءاياتنا فى الافاق وفى انفسهم حتى يتبين لهم انّه الحق (فصلت، 53)

تفكر در آيات انفسى؛ او لم يتفكروا فى انفسهم (روم، 8) و فلينظر الانسان ممّ خلق * خلق من ماء دافق (طارق، 6-7).

تفكر در آيات آفاقى؛ ان فى خلق السموات والارض لايات لاولى الالباب * الّذين يذكرون الله قياما وقعودا ويتفكرون فى خلق السموات والارض ربّنا ما خلقت هذا باطلاً سبحانك فقنا عذاب النّار. (آل عمران، 190-191)

ص: 34

همواره در نسل هاى بشر جريان داشته ويك مطلب نوظهور وبى سابقه نيست.(1)

ه -. در دو آيه شريفه پنج وصف خداوند متعال بيان شده: عزيز حكيم، له ما فى السموات...، «علىّ» و «عظيم». اين چند وصف تعبير ديگرى از مالكيت خداوند است واگر مالكيت خداوند را به اين صورت (پنج وصف) بيان كرده براى آن است كه اصل وحى وسنت جاريه بودن آن را تعليل كند به دليل اين كه وحى عبارت است از قانون الهى كه مردم را به سعادت راهنمايى كند وهيچ كس نمى تواند مانع خداوند از تشريع چنين قوانينى شود چون او عزيز است وخداوند هدايت بندگانش را رها نمى كند چون او حكيم است ونيز حق اوست كه بندگانش را امر ونهى كند؛ چون هم علىّ است هم عظيم است وامور ايشان را هر گونه كه مى خواهد تصرف كند چون مالك آن هاست.

خلاصه اوصاف پنج گانه اين نتيجه را مى دهد كه خدا از هر جهت ولىّ وسرپرست بندگان است، از اين رو براى آن ها دين تشريع مى كند تا به سعادت برسند.(2)

و. منظور از پاره پاره شدن آسمان ها از بالاى سر، شكافتن آن هاست به وسيله وحى كه از ناحيه خداوند عظيم نازل مى شود وفرشتگان آن وحى را از آسمان ها عبور مى دهند تا به زمين نازل كنند وآسمان ها بر طبق آيه ولقد خلقنا فوقكم سبع طرائق (مؤمنون، 17)، راه هايى به سوى زمين است. به عبارت ديگر از آن جا كه وحى از عالم بالا نازل مى شود واز ناحيه خداوند متعال است كه فوق همه چيز است، از اين رو آسمان ها از بالا شكافته مى شود.(3)

ز. جمله وما أنت عليهم بوكيل بيانگر اين واقعيت است كه خداوند مى خواهد بندگان آزاد باشند وراه او را با اراده واختيار خود بپويند، چرا كه ارزش واقعى ايمان وعمل صالح در همين است وايمان وعمل اجبارى ارزش معنوى ندارد.(4)

ح. كلمه أم القرى به معناى مكه مكرمه است ومراد از انذار مكه، انذار اهل مكه است ومراد از من حولها ساير نقاط عربستان است. مؤيد اين معنا كلمه «عربيا» است.(5)

ص: 37

ط. مراد از «ظالمين»، معاندينى هستند كه منكر معادند؛ زيرا در آيه 45 سوره اعراف فرمود: فأذن مؤذن بينهم ان لعنة الله على الظالمين * الذين يصدون عن سبيل الله ويبغونها عوجا وهم بالاخرة كافرون. جارزنى در بين آنان جار مى زند كه لعنت خدا بر ظالمان يعنى آن هايى كه از راه خدا جلو مى گرفتند وآن را كج ومعوج مى خواستند ونيز به آخرت كفر مى ورزيدند.(1)

يسبحون... يستغفرون. هيچ مسئوليت وكارى (حتى تدبير امور هستى) نبايد مانع دعا واستغفار شود. (فرشتگانى كه تدبير امور هستى را به عهده دارند، دائما مشغول تسبيح خداوند ودعا براى انسان ها هستند): يسبحون بحمد ربهم... يستغفرون. مشركان بدانند كه خداوند عقايد واعمالشان را براى كيفر حفظ مى كند: الله حفيظ عليهم. وظيفه پيامبر، ابلاغ وحى است. اگر مردم به سراغ ديگران رفتند، پيامبر وظيفه اى ندارد: (ما انت عليهم بوكيل). درست است كه از ذيل آيه يعنى جمله فريق فى الجنة وفريق فى السعير استفاده مى شود كه وظيفه پيامبر (صلی الله علیه و آله) هم انذار وهم بشارت است، ولى از آن جا كه تأثير انذار در نفوس مخصوصا افراد نادان ولجوج عميق تر است، در آيه دو بار روى انذار تكيه شده است.(1)

6. يكى از اسامى قيامت «يوم الجمع» است، روزى كه همه مردم يك جا جمع مى شوند، روزى كه جسم با روح، عمل با انسان، ظالم با مظلوم وكيفر وپاداش با عامل آن جمع مى شود.(2)

7. سؤال: با اين كه قرآن كريم بارها ترديد وتعجب كفار را در باره معاد نقل كرده است پس چرا مى فرمايد: شكى در آن نيست: لا ريب فيه؟

پاسخ: در قرآن يازده بار جمله لا ريب فيه در باره معاد وچهار بار در باره قرآن ويك بار در باره اجل آمده است؛ يعنى با ديدن نمونه هاى رستاخيز در طبيعت وپديد آمدن بهار وپاييز وآفرينش خودتان سزاوار نيست در امكان زنده شدن دوباره مردگان شك وترديد كنيد. نه آن كه هيچ كس شك نمى كند، بلكه نبايد شك شود.(3)

8. در تبليغ به اولويت هاى منطقه اى، مكانى توجه شود. (به نقاط مركزى ومحورى اولويت دهيد.): امّ القرى ومن حولها. در ميان موارد انذار، مسأله معاد نقش ويژه اى دارد: وتنذر يوم الجمع. ممكن است سؤال شود كه اگر غرض از نازل كردن قرآن انذار خصوصى عرب زبان ها باشد با جهانى بودن قرآن نمى سازد؟ جوابش اين است: دعوت پيامبر اسلام در جهانى شدنش تدريجى ومرحله به مرحله بوده است:

ص: 39

در مرحله اول مأمور بود تنها فاميل خود را دعوت كند: وأنذر عشيرتك الأقربين. (شعراء، 214)

در مرحله دوم مأمور بود قرآن را به عموم عرب ابلاغ كند: قرءانا عربيا لقوم يعلمون. (فصلت، 3)

در مرحله سوم مأمور بود قرآن را به عموم مردم ابلاغ كند: وانزل الى هذا القرءان لانذركم به ومن بلغ.(1)

9. نظير آيه 7 شورى: وتُنْذِرَ يَوْمَ الْجَمْعِ لاَ رَيْبَ فِيهِ فَرِيقٌ فِى الْجَنَّةِ وَفَرِيقٌ فِى السَّعِيرِ

آيات ذيل است: إِنَّ فِى ذلِكَ لاَيَةً لِمَنْ خَافَ عَذَابَ الاْخِرَةِ ذلِكَ يَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَذلِكَ يَوْمٌ مَشْهُودٌ (هود، 103)

يَوْمَ يَجْمَعُكُمْ لِيَوْمِ الْجَمْعِ ذلِكَ يَوْمُ التَّغَابُنِ (التغابن، 9)

10. كلمه «ولىّ» مفرد وكلمه «اولياء» جمع آمده است؛ زيرا خداپرستان تنها ولايت خدا را مى پذيرند، ولى كسانى كه از خدا جدا شوند هر لحظه يك سرپرست دارند.(2)

11. مراد از يك دست كردن مردم اين است كه همه را يك جور خلق كرد، حال يا اين كه همه را به بهشت ببرد ويا همه را به دوزخ. ممكن است سؤال شود چرا از همان ابتدا مردم را يك جور خلق نكرد تا همه راه بهشت را طى كنند واحتياجى هم به وحى وانذار نباشد؟

آيه پاسخ مى دهد كه خداوند نخواست اين گونه شود؛ زيرا سنتش بر اين جارى شده كه خودش متولى امور طايفه اى از مردم باشد وآن طايفه مردم عادل وغيرستمگر است كه خواست آن ها را داخل در رحمت وبهشت خود كند.

بعضى گفته اند: آيه شريفه در صدد نفى ايمان اجبارى است؛ يعنى اگر خدا مى خواست همه انسان ها به حكم اجبار مؤمن مى شدند، اما از آن جا كه ايمان اجبارى ارزش ندارد ومنتهى به كمال نمى شود، بندگانش را مجبور به ايمان آوردن نكرد. در مورد تفاوت «ولى» و «نصير» بايد گفت كه «ولى» سرپرستى است كه به حكم ولايت وبدون درخواست كمك

ص: 40

مى كند، اما «نصير» فريادرسى است كه بعد از تقاضاى كمك به يارى انسان مى شتابد.(1)

12. مقابله انداختن ميان يدخل من يشاء فى رحمته و مالهم من ولىّ ولا نصير مى فهماند آن هايى كه داخل در رحمت خدا مى شوند هم ولىّ دارند كه خداوند متعال است وهم نصير ودر مقابل آن هايى كه ولىّ وناصر ندارند داخل در رحمت او نمى شوند ونيز مى فهماند مراد از رحمت، بهشت است ولازمه نداشتن ولى وناصر جهنم است.(2)

13. در آيه 8 و 9 خداوند چهار دليل ذكر مى كند بر اين كه واجب است خداوند را به عنوان ولى وسرپرست قرار دهند:

1. انحصار ولايت در او: فاللّه هو الولى.

2. زنده كردن مردگان به دست اوست: هو يحيى الموتى.

3. او بر همه چيز قدرت دارد: وهو على كل شىء قدير.

4. مرجع اختلاف اوست: وما اختلفتم فيه من شىء فحكمه الى الله؛ زيرا تنها چيزى كه مى تواند اختلاف بشر را حل كند قانونى است كه خداوند به عنوان دين براى بشر قرار داده است.(3)

ص: 41

پراكنده نشدند مگر بعد از آن كه علم وآگاهى به سراغشان آمد؛ واين تفرقه جويى به خاطر انحراف از حق (وعداوت وحسد) بود؛ واگر فرمانى از سوى پروردگارت صادر نشده بود كه تا سرآمد معيّنى (زنده وآزاد) باشند، در ميان آن ها داورى مى شد؛ وكسانى كه بعد از آن ها وارثان كتاب شدند نسبت به آن در شك وترديدند، شكى همراه با بدبينى! * پس به همين خاطر تو (نيز آنان را به سوى اين آيين واحد الهى) دعوت كن وآنچنان كه مأمور شده اى استقامت نما، واز هوا وهوس هاى آنان پيروى مكن، وبگو: «به هر كتابى كه خدا نازل كرده ايمان آورده ام ومأمورم در ميان شما عدالت كنم؛ خداوند پروردگار ما وشماست؛ نتيجه اعمال ما از آنِ ماست ونتيجه اعمال شما از آنِ شما؛ خصومت شخصى در ميان ما نيست؛ وخداوند ما وشما را در يك جا جمع مى كند، وبازگشت (همه) به سوى اوست.»

در دين توحيد اختلاف انداخته اند.(1)

د. مراد از كلمه، يكى از فرمان هايى است كه خدا در آغاز خلقت بشر صادر كرد؛ كه آن ها تا مدت معينى زنده وآزاد باشند چنان كه در آيه ديگر مى فرمايد: ولكم فى الارض مستقر ومتاع الى حين.(2)

ه -. اين اختلاف وتفرقه اى كه در آيه 14 بدان اشاره شده است، اختلاف در دين است كه باعث شد انشعاب ها وچنددستگى ها در بشر پيدا شود، اما اختلافى كه بشر قبل از نازل شدن شريعت داشت وباعث شد كه خدا شريعت را تشريع كند، اختلاف در شئون زندگى وتفرقه در امور معاش بود ومنشأ آن، اختلافى بود كه بشر در طبيعت وسليقه وهدف داشت.(3)

و. در آيه 15 مشار اليه (لذلك) تفرق واختلاف است. جمله كما امرت ممكن است اشاره به مرحله عالى استقامت يا اشاره به اين كه استقامت هم از نظر كميّت وكيفيّت ومدت وخصوصيات ديگر همه بايد منطبق بر دستور وبرنامه الهى باشد.(4)

ز. جمله لنا أعمالنا ولكم أعمالكم به اين نكته اشاره مى كند كه اعمال هر چند از حيث خوبى وبدى واز حيث پاداش وكيفر وثواب وعقاب مختلف است، ليكن از فاعلش تجاوز نمى كند وهر كسى گروگان عمل خويش است واحدى از افراد بشر نه از عمل ديگرى بهره مند مى شود ونه متضرر مى گردد.(5)

ح. جمله انّه بكلّ شىء عليم اشاره دارد به اين كه مسأله رزق ووسعت وتنگى آن بى حساب واز روى جهل نيست، بلكه از روى علم است؛ زيرا خداى عالم به هر چيز مى داند كه به هر مرزوقى چه رزقى بدهد وچه اندازه بدهد.(6)

ط. در باره حضرت نوح (علیه السلام) تعبير به وصيّت كرده ولى در باره رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) وحى به كار برده است. سرّ اين تفاوت در اين است كه وصيّت در جايى به كار مى رود كه بخواهيم از بين چند چيز به آنچه كه مورد اهميت است سفارش كنيم واين در باره شريعت نوح

ص: 44

وابراهيم (عليهما السلام) كه چند حكم بيشتر نبود صادق است، ولى در باره شريعت اسلام صادق نيست چون اين شريعت همه چيز را شامل است.(1)

ى. شرايع الهيه وآن اديانى كه مستند به وحى هستند، تنها همين شرايع پنج گانه است؛ زيرا اگر شريعت ديگرى مى بود، بايد در اين مقام كه مقام بيان جامعيت شريعت اسلام است، نام برده مى شد همان گونه كه انبياى صاحب شريعت كه قرآن كريم ايشان را اولواالعزم خوانده تنها همين پنج نفرند.(2)

ك. ترتيب در نام بردن انبيا (عليهم السلام) ترتيب ذكرى است كه مطابق با ترتيب زمانى است واگر نام رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را مقدم بر سايرين ذكر كرد به منظور برترى دادن بوده وخواسته بفرمايد شرافت بيشتر دارد واگر در آيه مورد بحث اول نام شريعت نوح (علیه السلام) را برد، براى اين بود كه بفهماند قديمى ترين شريعت ها، شريعت نوح (علیه السلام) است.(3)

ل. جمله الله يجتبى اليه من يشاء ويهدى اليه من ينيب اشاره مى كند به اين كه خداى تعالى بى نياز ازايمان مشركين است كه اين قدر از ايمان آوردن استكبار مى ورزند.(4)

م. در مورد چگونگى گزينش پيامبران تعبير به من يشاء كرده است، اما در مورد امت ها تعبير به من ينيب كرده است تا معيار هدايت الهى وشرايط آن براى همگان روشن گردد وراه وصول به درياى رحمتش را بيابند.(5)

3. در آيه 59 نسا مى فرمايد به هنگام اختلاف به خدا وپيامبر مراجعه كنيد: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِى الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِى شَىْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الاْخِرِ ذلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلاً

در آيه 10 شورى مى فرمايد به هنگام اختلاف به حكم خدا مراجعه كنيد: ومَا اخْتَلَفْتُمْ فِيهِ مِنْ شَىْءٍ فَحُكْمُهُ إِلَى اللَّهِ ذلِكُمُ اللَّهُ رَبِّى عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَإِلَيْهِ أُنِيبُ

پس معلوم ميشود حكم منحصر به خداست وپيغمبر اكرم نيز حكم خدا را بيان مى كند.

4. زوجيت موجودات

نظام آفرينش بر اساس زوجيت است:

1. زوجيت در گياهان؛ وانبتت من كل زوج بهيج. (حج، 5) 2. زوجيت در حيوانات؛ ومن الانعام ازواجا. (شورى، 11) 3. زوجيت در انسان؛ خلق لكم من أنفسكم أزواجا. (روم، 21) 4. زوجيت در همه چيز؛ ومن كل شىء خلقنا زوجين. (ذاريات، 49)

5. كليدهاى هستى گاهى عوامل مادى است كه واسطه فيض مى شوند، نظير باران كه وسيله زنده شدن خاك وزمين مى گردد: فاحيى به الارض (بقره، 164)، گاهى نيز اسماى الهى است كه نمونه آن را در دعاى سمات مى خوانيم:

«اسئلك باسمك الّذى اذا دعيت به على مغالق ابواب السماء للفتح بالرّحمة انفتحت»؛ خداوندا! تو را به آن اسمى مى خوانم كه اگر بر درهاى بسته آسمان ها خوانده شود، با رحمت تو گشوده مى شود.(1)

6. قرآن كليدهاى توسعه را به ما آموخته ومى فرمايد:

لئن شكرتم لازيدنّكم (ابراهيم، 7)؛ اگر شكر كنيد شما را با دادن روزى زياد مى كند.

استغفروا ربّكم... يرسل السماء عليكم مدرارا (هود، 52)؛ از پروردگارتان استغفار كنيد، او براى شما باران مى فرستد.

ومن يتّق الله يجعل له مخرجا * ويرزقه من حيث لا يحتسب (طلاق، 2-3)؛ هر كه نسبت به خدا پروا داشته باشد، او را از بن بست نجات داده واز راهى كه محاسبه نمى كند، روزى مى دهد.

7. توسعه رزق به زرنگى بستگى ندارد به دست خداست: لمن يشاء.

ص: 46

8. خداوند بر اساس علم بى پايان خود، شريعت ها را براى مردم قرار داد: انّه بكلّ شىء عليم شرع لكم....

9. دين وشريعت در راستاى منافع انسان است: شرع لكم.

10. قرآن كريم در آيه 13 شورى دستور به عدم تفرقه در دين ميدهد: وأَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَلاَ تَتَفَرَّقُوا فِيهِ

در آيه 159 انعام پيامد تفرقه در دين را بيان مى كند: إِنَّ الَّذِينَ فَرَّقُوا دِينَهُمْ وَكَانُوا شِيَعا لَسْتَ مِنْهُمْ فِى شَىْءٍ إِنَّمَا أَمْرُهُمْ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ يُنَبِّئُهُمْ بِمَا كَانُوا يَفْعَلُونَ

11. نبوّت، منصبى الهى است وخداوند افرادى را كه لايق مى داند بر مى گزيند: يجتبى اليه.

12. انسان با اعمال خويش زمينه دريافت الطاف الهى را به وجود مى آورد: يهدى اليه من ينيب.(1)

13. سه نمونه از حسد در قرآن

1. حسد قابيل بر هابيل باعث قتل او شد؛ فطوعت له نفسه قتل أخيه فأصبح من الخاسرين. (مائده، 30)

2. حسد فرزندان يعقوب باعث گرفتارى يوسف شد؛ انّ أبانا لفى ضلال مبين * اقتلوا يوسف أو اطرحوه أرضا يخل لكم وجه ابيكم. (يوسف، 8-9)

3. حسادت اهل كتاب؛ وما تفرقوا الا من بعد ما جاءهم العلم بغيا بينهم (شورى، 14) و ودّ كثير من أهل الكتاب لو يردّونكم من بعد ايمانكم كفارا حسدا. (بقره، 109)

14. تبليغ دين همراه با مشكلاتى است كه بايد تحمّل نمود: فادع واستقم.(2)

15. نظير آيه 15 شورى: فَلِذلِكَ فَادْعُ وَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ

آيه 112 هود است: فَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ وَمَنْ تَابَ مَعَكَ وَلاَ تَطْغَوْا إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ

با اين تفاوت كه آيه نخست دستور استقامت به پيامبر ميدهد وآيه دوم دستور استقامت بر پيامبر وامت او مى دهد.

ص: 47

ستمگران را مى بينى كه از اعمالى كه انجام داده اند سخت بيمناكند، ولى آن ها را فرا مى گيرد. امّا كسانى كه ايمان آورده وكارهاى شايسته انجام داده اند در باغ هاى بهشتند وهر چه بخواهند نزد پروردگارشان براى آن ها فراهم است؛ اين است فضل (وبخشش) بزرگ! * اين همان چيزى است كه خداوند بندگانش را كه ايمان آورده واعمال صالح انجام داده اند به آن نويد مى دهد. بگو: من هيچ پاداشى از شما بر رسالتم درخواست نمى كنم جز دوست داشتن نزديكانم [= اهل بيتم]؛ وهر كس كار نيكى انجام دهد، بر نيكى اش مى افزاييم؛ چرا كه خداوند آمرزنده وسپاسگزار است.

ه -. مراد از ميزان، به قرينه ذيل آيه وآيات بعد همان دينى است كه كتاب مشتمل بر آن است واز اين جهت دين را ميزان ناميده كه عقايد واعمال به وسيله آن سنجش مى شود. بنا بر اين ميزان عبارت است از دين با اصول وفروعش.(1)

و. منظور از كلمه «ساعة»، آمدن ساعت است وبه همين جهت است كه كلمه «قريب» كه خبر اين مبتدا است، مذكر آمده است وگرنه اگر منظور خود ساعت بود بايد مى فرمود «الساعة قريبة».(2)

ز. مراد از «ممارات» اين است كه مشركين در انكار قيامت پافشارى مى كنند واگر ضلالتشان را بعيد شمرد، بدين جهت است كه طريق زندگى صحيح را گم كرده اند واز آن راه دور شدند.(3)

ح. مراد از استعجال كفار به آمدن قيامت، استعجالى از باب مسخره است نه استعجال واقعى.(4)

ط. لطيف دو معنا دارد: يكى صاحب لطف ومحبّت ومرحمت وديگر آگاه بودن از امور دقيق وپنهانى واز آن جا كه روزى دادن به همه بندگان نياز به اين دارد كه از تمام آن ها در هر گوشه وكنار در سراسر آسمان وزمين آگاه وباخبر باشد در آغاز به لطيف بودنش اشاره مى كند وسپس به مقام رزاقيت.(5)

ى. منظور از رزق تنها ماديات نيست، بلكه اعمّ از آن واز موهبت هاى معنوى ودينى است كه بعضى از بندگان خود را كه مى خواهد از آن موهبت روزى مى كند. شاهد اين مدعا، آيه بعدى است كه در آن سخن از موهبت هاى مادى ومعنوى است ونيز آيه قبلى است كه در باره نازل كردن كتاب وميزان سخن گفته است.(6)

ك. جمله ولولا كلمة الفصل لقضى بينهم اشاره است به كلمه اى كه قبلاً از خدا صادر شده بود كه ابناى بشر تا مدتى معيّن در زمين زندگى كنند ومهلت مقرّرى است كه خداوند

ص: 50

به اين گونه افراد مى دهد تا آزادى عمل داشته باشند وبر آن ها اتمام حجّت شود.(1)

ل. مراد از ظالمين كسانى است كه دين خدا را ترك كردند، دينى كه خدا براى ايشان تشريع كرده بود واز قيامت اعراض نمودند.(2)

م. معناى زيادتر كردن حسن عمل اين است كه جهات نقص آن را تكميل كند واز همين باب است زيادتر كردن ثواب وعمل.(3)

دست آوردن نتايج دنيا كافى نيست، بلكه اراده عمل هم مى خواهد كما اين كه فرمود: ان ليس للانسان الاّ ما سعى.(1)

6. مهلت دادن به منحرفين يك لطف الهى است تا شايد به فكر توبه يا ايمان بيفتند واگر اين لطف نبود انسان با اولين گناه خود به كيفر نابودى مى رسيد: لولا كلمة الفصل لقضى بينهم.(2)

7. لهم ما يشاءون عند ربّهم؛ يعنى نظام دنيايى كه هر چيزى به وسيله سببش پديد آيد در آن جا جارى نيست ودر آن جا اين نظام برچيده شده، تنها سببى كه در آن جا كارگر است اراده وخواست آدمى است هر چه را بخواهد در همان لحظه، خدا برايش خلق مى كند.(3)

8. عند ربّهم تعبير جالبى است كه بيانگر لطف بى حساب خداوند متعال در باره مؤمنان است؛ همان گونه كه در باره شهدا مى گويد: بل أحياء عند ربّهم يرزقون، از اين رو بى جهت نيست كه در پايان آيه مى فرمايد: ذلك هو الفضل الكبير.(4)

9. آيه 22 از آياتى است كه دلالت بر تجسم اعمال مى كند.(5)

10. جمله ذلك هو الفضل الكبير دلالت دارد بر اين كه جزايى كه مترتب بر عمل مى شود، تنها از فضل خداوند متعال است نه از طريق استحقاق بندگان.(6)

11. قربى وخويشاوندان يعنى اهل بيت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) معصومند؛ زيرا مودت گناهكار نمى تواند مزد رسالت قرار گيرد: الاّ المودّة فى القربى.(7)

12. دوستى اهل بيت پيامبر (صلی الله علیه و آله)، زمينه دريافت مغفرت است: الاّ المودّة فى القربى... ان الله غفور. خداوند قدردان كسانى است كه به وظيفه خود در مودت اهل بيت عمل مى كنند: انّ الله غفور شكور. جالب اين كه غير از آيه مورد بحث (آيه 23) در قرآن مجيد در پانزده مورد ديگر كلمه «القربى» به كار رفته كه در تمام آن ها به معناى خويشاوندان ونزديكان است.

ص: 52

با اين حال معلوم نيست چرا بعضى اصرار دارند كه «قربى» منحصرا در اين جا به معناى «تقرب الى الله» بوده باشد؟!(1)

13. در آيه 23 شورى مى فرمايد هر كس حسنه اى را كسب كند ما آنرا افزايش ميدهيم: قُلْ لاَ أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرا إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِى الْقُرْبَى وَمَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيهَا حُسْنا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ

در آيه اى ديگر نمونه اى از افزايش را بيان كرده است: مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا وَمَنْ جَاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلاَ يُجْزَى إِلاَّ مِثْلَهَا وَهُمْ لاَ يُظْلَمُونَ (الأنعام، 160)

ص: 53

من فضله. ظاهر اين جمله آن است كه منظور از زيادتر كردن فضل خدا، زيادتر كردن ثواب است.(1)

ز. «بغى» به معناى ظلم وستم است نه به معناى طلب كه از ابن عباس نقل شده است؛ زيرا اولاً تعبير يبغون فى الارض كرارا در آيات قرآن به معناى فساد وظلم در زمين آمده است وثانيا هر چند «بغى» به معناى طلب نيز آمده است، اما هنگامى كه با فى الارض همراه شود به معناى فساد وظلم در زمين است.(2)

ح. جمله ولكن ينزل بقدر ما يشاء بيان سنت الهى در روزى دادن به مردم است، ليكن اين سنّت با طغيانى كه در بعضى ثروتمندان مشاهده مى كنيم كه روز به روز ثروتمندتر مى شوند منافات ندارد؛ زيرا خداى تعالى غير از آن سنت، سنّتى ديگر نيز دارد كه بر سنّت قبلى حاكم است وآن سنت آزمايش وامتحان است وهمچنين سنّت سومى هم دارد وآن سنت استدراج است.(3)

ط. «غيث» به باران مفيد گفته مى شود، اما «مطر» به هر نوع باران گفته مى شود (خواه مفيد وخواه مضرّ) چنان كه مى فرمايد: أُمطرت مطر السوء.(4)

ى. خطاب در آيه 30 اجتماعى ومتوجه جامعه است ولازمه اش اين است كه مراد از مصيبت، مصائب عمومى از قبيل قحطى وگرانى ووبا وزلزله وامثال آن باشد. ممكن هم هست خطاب در آيه منحل به خطاب هاى جزئى ومتوجه فرد باشد آن گاه مراد از مصيبت، ناملايماتى است كه متوجه جان ومال وفرزند وعرض تك تك افراد مى شود.(5)

ولَقَدْ أُوحِىَ إِلَيْكَ وَإِلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَلَتَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ (الزمر، 65)

ولَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنَا بَعْضَ الْأَقَاوِيلِ. لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْيَمِينِ. ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِينَ (الحاقة، 46)

2. خداوند تمام گناهان را مى بخشد: يعفوا عن السيئات (كلمه «سيئات» جمع همراه با الف ولام است يعنى همه گناهان).(1)

3. در آيه 25 شورى مى فرمايد خداوند توبه را از بندگانش مى پذيرد: وهُوَ الَّذِى يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَيَعْفُو عَنِ السَّيِّئَاتِ وَيَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ

در آيه 8 تحريم شرط آنرا كه اخلاص در توبه است بيان مى كند: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحا عَسَى رَبُّكُمْ أَنْ يُكَفِّرَ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَيُدْخِلَكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِى مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ

4. توبه بايد همراه تغيير در رفتار وگفتار باشد وگرنه نوعى تظاهر ورياكارى است كه خدا مى داند: ويعلم ما تفعلون. نكته اين كه دو باره در انتهاى آيه شريفه «عباده» را تكرار كرد وبه ضمير اكتفا نكرد انّه بعباده خبير بصير اين است كه خواست به بيان خبير وبصير بودن به حال بندگان اشاره كند وبفرمايد بدين جهت خبير وبصير به بندگان است كه مخلوق او وهيئشان قائم به اوست وديگر معقول نيست كه محجوب از او باشند، همچنين كلمه «لعباده» (اول) خالى از اين اشاره نيست كه چراى خداى تعالى رزق بندگان خوب را مى دهد؛ زيرا بندگان اويند.(2)

5. اين نكته قابل ذكر است كه تعبير به «عباده» هرگز منافاتى با طغيان بندگان در صورت گسترش روزى ندارد؛ زيرا اين تعبير در مورد بندگان خوب وبد ومتوسط الحال، همه به كار مى رود. مانند اين كه فرمود: قل يا عبادى الذين أسرفوا على أنفسهم لاتقنطوا من رحمة الله.(3)

6. اين نكته از جمله ولكن ينزّل بقدر ما يشاء قابل استفاده است كه اگر خداوند متعال رزق همه بندگان را به صورت يكسان ومساوى تقسيم مى كرد، ديگر بعضى از انسان ها خادم

ص: 57

بعض ديگر نمى شدند وبا اين وصف، نظام عالم از بين مى رفت ومصالح معطل مى ماند.(1)

7. ثروت زمينه ساز ستمگرى

قرآن كريم در برخى از آيات مى فرمايد: اگر رزق برخى را زياد كنيم در زمين ستم مى كنند؛ ولو بسط الله الرزق لعباده لبغوا فى الارض (شورى، 27)، در آيه ى ديگر به نمونه عينى آن اشاره مى كند ومى فرمايد: ثروت ورزق قارون زياد شد، به همين جهت ستمگرى كرد؛ انّ قارون كان من قوم موسى فبغى عليهم وءاتيناه من الكنوز ما أنّ مفاتحه لتنوأ بالعصبة. (قصص، 76)

8. نظير آيه 30 شورى: ومَا أَصَابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُو عَنْ كَثِيرٍ

آيه 53 انفال است: ذلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ يَكُ مُغَيِّرا نِعْمَةً أَنْعَمَهَا عَلَى قَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ وَأَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ

9. خطرات ثروت

1. تفكر باطل؛ الذى جمع مالاً وعدّده * يحسب أنّ ماله أخلده. (همزه، 3)

2. فخرفروشى؛ نحن أكثر أموالاً وأولادا. (سبأ، 35)

3. ستمگرى؛ ولو بسط الله الرزق لعباده لبغوا فى الارض. (شورى، 27)

4. عيب جويى وسخن چينى؛ همّاز مشّاء بنميم * ان كان ذا مال وبنين. (قلم، 13-14)

5. فرار از جبهه؛ واذا انزلت سورة ان ءامنوا بالله وجاهدوا مع رسوله استأذنك اولوا الطّول منهم. (توبه، 86)

10. علت مصائب وگرفتارى ها

قرآن كريم مى فرمايد: هر گاه مصيبتى به شما رسيد، به دليل اعمال خودتان است؛ وما أصابكم من مصيبة فبما كسبت أيديكم ويعفوا عن كثير (شورى، 30) و وما أصابك من سيئة فمن نفسك (نساء، 79)، در آيه ى ديگر مصداق ونمونه آن را جنگ احد معرفى مى كند كه شكست مسلمانان به علت عمل خود آن هاست؛ او لمّا أصابتكم مصيبة قد أصبتم مثليها قلتم انّى هذا قل هو من عند أنفسكم. (آل عمران، 165)

11. همان گونه كه عطاهاى الهى لطف است، گاهى محروميت ها نيز لطف است. مؤمنان

ص: 58

نبايد به خاطر تنگناى معيشت به خداوند سوء ظن داشته باشند: ولو بسط الله.(1)

12. نكته قابل ملاحظه اى كه از آيه 29 استفاده مى شود اين است كه دلالت بر وجود انواع موجودات زنده در آسمان ها دارد. قرآن كريم با جمله وما بثّ فيهما من دابّة با صراحت اين حقيقت را اعلام مى دارد كه در پهنه آسمان نيز جنبندگان زنده فراوان است واين كه بعضى جنبندگان آسمان را به ملائكه تفسير كرده اند صحيح نيست؛ زيرا اولاً: آيه شريفه مطلق است. ثانيا: اطلاق «دابة» بر فرشتگان معهود نيست.(2)

13. مشكلات انسان، تنها عكس العمل بخشى از خلاف هاى اوست، نه تمام آن؛ زيرا خداوند از بسيارى خطاهاى انسان در مى گذرد: ويعفو عن كثير.(3)

ص: 59

آن ها روزى داده ايم انفاق مى كنند، * وكسانى كه هر گاه ستمى به آن ها رسد، (تسليم ظلم نمى شوند و) يارى مى طلبند. * كيفر بدى، مجازاتى است همانند آن؛ وهر كس عفو واصلاح كند، پاداش او با خداست؛ خداوند ظالمان را دوست ندارد. * وكسى كه بعد از مظلوم شدن يارى طلبد، ايرادى بر او نيست؛ * ايراد ومجازات بر كسانى است كه به مردم ستم مى كنند ودر زمين به ناحق ظلم روا مى دارند؛ براى آنان عذاب دردناكى است! * امّا كسانى كه شكيبايى وعفو كنند، اين از كارهاى پرارزش است. * كسى را كه خدا گمراه كند، ولىّ وياورى جز او نخواهد داشت؛ وظالمان را (روز قيامت) مى بينى هنگامى كه عذاب الهى را مشاهده مى كنند مى گويند: «آيا راهى به سوى بازگشت (وجبران) وجود دارد؟!» * وآن ها را مى بينى كه بر آتش عرضه مى شوند در حالى كه از شدت مذلّت خاشع اند وزير چشمى (به آن) نگاه مى كنند؛ وكسانى كه ايمان آورده اند مى گويند: «زيانكاران واقعى آنان اند كه خود وخانواده خويش را روز قيامت از دست داده اند؛ آگاه باشيد كه ظالمان (آن روز) در عذاب دائم اند!» * آن هاجز خدا اوليا وياورانى ندارند كه ياريشان كنند؛ وهر كس را خدا گمراه سازد، هيچ راه نجاتى براى او نيست.

ج. منظور از اين كه فرمود: مؤمنين پرورگار خود را استجابت مى كنند به شهادت سياق اين است كه اعمال صالحه اى كه خدا از ايشان خواسته انجام مى دهند واگر بعد از آن در بين همه تكاليف الهى نام نماز را برد، از باب ذكر خاص بعد از عام است آن هم به خاطر اهميت وشرافت نماز است.(1)

د. مراد از آيه 39 اين است كه مؤمنين براى رفع ظلم مقاومت مى كنند، پس اين آيه با جمله قبلى كه مى فرمود: هم يغفرون منافات ندارد؛ براى اين كه مقاومت در برابر ظلم وجلوگيرى از اين كه ظلم در اجتماع رخنه كند، بر هر كسى كه قدرت بر آن داشته باشد به حكم فطرت واجب است.(2)

ه -. آيه 40 حكم مظلوم را كه طلب يارى مى كند بيان مى نمايد كه چنين كسى در انتصار خود مى تواند در مقابل ستمگر رفتارى چون رفتار او داشته باشد كه چنين تلافى وانتقامى ظلم وبغى نيست.(3)

و. مراد از اصلاح دو معنا مى تواند باشد:

1. مراد اين است كه مظلوم بين خود وپروردگارش را اصلاح كند.

2. مراد از اصلاح، اصلاح بين مظلوم وظالم است به اين كه مظلوم عفو واغماض كند.(4)

ز. مراد از صبر، قصاص نكردن است. همان طور كه مراد از غفران، تجاوز وگذشت است.(5)

ح. گويندگان اين سخن انّ الخاسرين الذين خسروا أنفسهم در قيامت همه مؤمنين حتى افراد ضعيف الايمان نيستند، بلكه مؤمنينى هستند كه ايمان كامل دارند؛ همان هايى كه در قيامت اجازه دارند سخن بگويند وهر چه هم مى گويند حق محض است مانند اصحاب اعراف وشهدا (گواهان اعمال)(6)

ط. «طرف خفى» به معناى نگاه ضعيف است واگر ظالمين نگاهى ضعيف به آتش دوزخ ومكاره هول انگيز قيامت مى كنند براى اين است كه نه مى توانند آن را ناديده گرفته واز آن

ص: 62

غافل شوند ونه برايشان امكان دارد كه درست وحسابى به آن نگاه كنند. مانند كسانى هستند كه قاتلش با شمشير بالاى سرش ايستاده چنين كسى نگاهى ضعيف به شمشير او مى كند.(1)

ى. جمله ومن يضلل الله فماله من سبيل كنايه است از اين كه هيچ راهى به سوى سعادت نيست مگر راهى كه خدا آن را براى بندگانش واز راه وحى ورسالت تشريع كرده است. پس كسى كه خدا به جرم كفر وتكذيبش گمراه ساخته او ديگر هيچ راهى ندارد كه با آن به سوى سعادت هدايت شود.(2)

ه -) استفاده از آراى ديگران طرح را پخته وجامع مى كند:

«من شاور الرجال شارك فى عقولهم».

و) مشورت نوعى احترام به مردم است، ممكن است در مشورت حرف تازه اى به دست نيايد ولى احترام به شخصيّت مردم است.

ز) وسيله شناخت ديگران است؛ تا مرد سخن نگفته باشد * عيب وهنرش نهفته باشد

ح) با مشورت مى توان درجه علمى وفكرى وتعهّد وبرنامه ريزى افراد را شناخت.

6. سؤال: آيا مشورت پيامبر با مردم جنبه ظاهرى داشت ؟

پاسخ: هرگز، زيرا اگر مشورت مى فرمود وخلاف آن را انجام مى داد نه تنها به امّت احترام نگذاشته بود، بلكه به نوعى روح آنان را جريحه دار مى كرد. پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) در جنگ هاى بدر، احد، خندق، حديبيه، جنگ با بنى قريظه وبنى نظير وفتح مكه وجنگ تبوك با مسلمانان مشورت فرمود.(1)

7. مشورت در مسائلى است كه مربوط به مردم باشد: وأمرهم شورى بينهم، ولى در امورى كه مربوط به خداوند است نظير بعثت، امامت وعبادت، جاى مشورت نيست. نماز پيمان الهى است؛ الصلوة عهد الله، عهد خدا را بايد انجام داد ونيازى به مشورت ندارد. امامت ورهبرى امت نيز عهد الهى است؛ زيرا همين كه حضرت ابراهيم از خداوند درخواست كرد كه نسل او رهبر جامعه شود، خداوند فرمود: رهبرى وامامت پيمان وعهد من است وسپردن آن مربوط به گزينش من است نه دعاى تو واگر از شخصى ظلمى سر بزند لايق رهبرى نيست: لا ينال عهدى الظالمين.

پس در رهبرى امت، بايد تسليم او باشيم چنان كه قرآن مى فرمايد: انى جاعلك للناس اماما؛ امامت به انتخاب من است.(2)

8. سؤال: اگر تلافى مظلوم، ظلم نيست چرا آيه شريفه آن را هم سيئه خوانده است ؟

پاسخ: الف. زيرا در مقابل سيئه ستمگر قرار گرفته است. همچنان كه در جاى ديگر قرآن مى فرمايد: فمن اعتدى فاعتدوا عليه. (توبه، 194)

ص: 64

ب. زمخشرى گفته از اين رو هر دو عمل را سيئه خوانده كه با هر كس چنان رفتار شود، ناراحتش مى كند. ظالم با ظلم خود، ومظلوم هم با انتقام خود هر كدام طرف مقابل را ناراحت مى كنند.(1)

9. انواع انتقام

انتقام در قرآن كريم به طور كلى به دو صورت بيان شده است: نخست انتقام خداوند از مجرمان مانند: ان الذين كفروا بايات الله لهم عذاب شديد والله عزيز ذوانتقام (آل عمران، 4)، 95 مائده، 47 ابراهيم، 22 سجده، 41 زخرف و 16 دخان. نوع دوم انتقام بشر از بشر است كه اين نوع خود بر دو قسم است:

الف. انتقام مجاز مانند: وجزاء سيئة سيئة مثلها. (شورى، 40)

ب. انتقام غير مجاز مانند: قال فرعون ءامنتم به قبل ان ءاذن لكم... لأقطّعنّ أيديكم وأرجلكم من خلاف... وما تنقم منا الا ان ءامنا بايات ربّنا لما جاءتنا. (اعراف، 123-126)

10. عفو واصلاح از كسى كه قدرت انتقام دارد، پاداش بزرگى در پى خواهد داشت: فمن عفا واصلح فاجره على الله.(2)

11. تنها برخورد قانونى كافى نيست، بلكه اخلاق وعاطفه نيز لازم است: سيئة مثلها قانون است و عفا واصلح عاطفه واخلاق است.(3)

12. تعبير به عزم الامور ممكن است اشاره باشد به اين كه:

الف. صبر وغفران از كارهايى است كه خداوند به آن فرمان داده است وهرگز نسخ نمى شود.

ب. صبر وغفران از كارهايى است كه انسان بايد نسبت به آن عزم راسخ داشته باشد.(4)

13. ظلمى را بايد افشا كرد كه رنگ فتنه وفساد وجنبه اجتماعى داشته باشد: يظلمون الناس ويبغون فى الارض.(5)

ص: 65

14. در روايتى از پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) وارده شده است كه روز قيامت منادى ندا مى دهد كه هر كس اجرش بر عهده خداوند است، داخل بهشت شود. از حضرت سؤال شد: چه كسى اجرش بر خداوند سبحان است ؟ حضرت فرمودند:

«العافون عن الناس فيدخلون الجنة بغير حساب».(1)

15. تكيه بر دو وصف (صبّار وشكور) اشاره به نكات لطيفى دارد:

الف. دو وصف «صبّار» و «شكور» مجموعا ترسيم گويايى از حقيقت ايمان است؛ زيرا مؤمن در مشكلات وگرفتارى ها صبور ودر نعمت ها شكور است، از اين رو در حديثى پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:

«الايمان نصفان؛ نصف صبر ونصف شكر».

ب. مطالعه اسرار نظام آفرينش از يك سو نياز به صبر وحوصله وپشتكار وصرف وقت دارد واز سوى ديگر انگيزه شكر منعم.

ج. هنگامى كه انسان سوار بر كشتى مى شود اين دو وصف در او از هر زمان ديگر نمايان تر است؛ صبر در برابر حوادث ومشكلات دريا وشكر به هنگام رسيدن به ساحل مقصود.(2)

16. اگر چه در آياتى از قرآن، گمراهى گمراهان به خداوند نسبت داده شده، ليكن آيات ديگر اين نسبت را تفسير مى كند ومى فرمايد: خداوند مسرفان وظالمان وكافران را گمراه مى كند؛ يضلّ اللّه من هو مسرف مرتاب (غافر، 34)؛ وما يضلّ به الاّ الفاسقين (بقره، 26)؛ ويضلّ الله الظالمين (ابراهيم، 27)؛ يضلّ الله الكافرين. (غافر، 74)

به عبارت ديگر گمراهى ابتدايى نداريم، ولى گمراهى كيفرى داريم كه خداوند به كيفر اسراف وكفر وفسق افرادى، آنان را به وادى گمراهى مى كشاند.(3)

17. ممكن است انسان زيان كار باشد، ولى فرزندانش به خاطر آن كه به كمالات رسيده اند، او را نجات دهند. زيان كار حقيقى كسى است كه نه خودش نجات يافته ونه از فرزندانش خيرى ديده است: الّذين خسروا انفسهم وأهليهم.(4)

ص: 66

18. نظير آيه 44 شورى: وتَرَى الظَّالِمِينَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ يَقُولُونَ هَلْ إِلَى مَرَدٍّ مِنْ سَبِيلٍ

آيات ذيل است: وهُمْ يَصْطَرِخُونَ فِيهَا رَبَّنَا أَخْرِجْنَا نَعْمَلْ صَالِحا غَيْرَ الَّذِى كُنَّا نَعْمَلُ أَ وَلَمْ نُعَمِّرْكُمْ مَا يَتَذَكَّرُ فِيهِ مَنْ تَذَكَّرَ (فاطر، 37)

فَلَوْ أَنَّ لَنَا كَرَّةً فَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ (الشعراء، 102)

أَوْ تَقُولَ حِينَ تَرَى الْعَذَابَ لَوْ أَنَّ لِى كَرَّةً فَأَكُونَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ (الزمر، 58)

ص: 67

هدايت مى كنى. * راه خداوندى كه تمامى آنچه در آسمان ها وآنچه در زمين است از آن اوست؛ آگاه باشيد كه همه كارها تنها به سوى خدا باز مى گردد.

از انبيا بوده است مانند نوح (علیه السلام) كه مى فرمايد: ان اصنع الفلك بأعيننا ووحينا (مؤمنون، 27). دو قسم اخير را مقيّد به قيد «حجاب - رسول» كرده است وظاهر اين مقابله، آن است كه تكليم بر دو قسم است:

1. تكليم خفى (كه هيچ واسطه اى بين خدا وطرف مقابلش نيست.) مانند: وحى هايى كه در عالم رؤيا به انبيا (عليهم السلام) مى شده است وهمچنين تكلّم خداى تعالى با حضرت موسى (علیه السلام) در كوه طور از قسم «من وراء حجاب» است.(1)

2. تكليم غيرخفى (كه واسطه اى بين خدا وطرف مقابلش است.)(2) چنان كه پيام خداوند سبحان نخست به جبرئيل داده مى شود واو نيز هر چه را خداى سبحان اذن داده باشد به پيامبر وحى مى كند ومراد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نيست؛ زيرا ايشان پيام خدا را به مردم ابلاغ مى كند نه وحى.(3)

ز. مراد از جمله ما كنت تدرى ما الكتاب اين است كه معارف جزئى عقايد وشرايع عملى را كه در كتاب آمده (پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله) نمى دانست؛ زيرا خداى تعالى بعد از نبوت ووحى، علم به اين جزئيات را به او داد. كما اين كه مراد از اين كه فرمود: تو نمى دانى ايمان چيست ؟ اين است كه تو واجد ايمان والتزام تفصيلى به يك يك معارفِ حقّه واعمال صالحه نبودى.(4)

ح. از سياق آيه شريفه استفاده مى شود كه كلمه «كذلك» اشاره به سه قسم وحى است كه در آيه قبل بيان شد. روايات بسيارى هم اين ظهور را تأييد مى كند؛ زيرا در آن روايات آمده كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) همان گونه كه با وساطت جبرئيل وحى الهى را مى گرفت، همچنين گاهى هم در خواب آن را دريافت مى كرد وگاهى هم بدون واسطه آن را تلقّى مى فرمود.(5)

ط. همچنان كه از ظاهر كلام خداى تعالى استفاده مى شود، روح از امر خداست، خلقى از عالم علوى است كه همراه فرشتگان در هنگام نازل شدن ايشان است.(6)

ص: 70

8. در آيه 51 شورى مى فرمايد خداوند به يكى از سه طريق با پيامبرش سخن ميگويد: ومَا كَانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلاَّ وَحْيا أَوْ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولاً فَيُوحِىَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاءُ إِنَّهُ عَلِىٌّ حَكِيمٌ (الشورى، 51)

به اين سه طريق در آيات ديگر اشاره شده است.

الف. وحى: فَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِ أَنِ اصْنَعِ الْفُلْكَ بِأَعْيُنِنَا وَوَحْيِنَا (المؤمنون، 27)

ب. از وراء حجاب: وكَلَّمَ اللَّهُ مُوسَى تَكْلِيما (النساء، 164)

ج. فرستادن رسول (جبرئيل): قُلْ مَنْ كَانَ عَدُوّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ (البقرة، 97)

9. آيه مورد بحث (آيه 52) منافات ندارد به اين كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) قبل از بعثت هم ايمان به خدا داشته باشد واعمالش همه صالح باشد؛ زيرا آنچه در اين آيه نفى شده علم به تفاصيل وجزئيات معارفى است كه در كتاب آمده والتزام اعتقادى وعملى به آن معارف است.(1)

10. روح مايه حيات وزندگى است وقرآن رمز حيات معنوى انسان است. همان گونه كه جسم بدون روح متلاشى ومتعفن مى شود، جامعه بدون كتاب وقرآن در معرض متلاشى شدن است. آن گونه كه حقيقت روح درك نشدنى است، حقيقت قرآن نيز درك ناشدنى است وآن گونه كه روح كهنه نمى شود قرآن نيز كهنه شدنى نيست.(2)

11. جمله ألا الى اللّه تصير الأمور علاوه بر اين كه بشارت پرهيزكاران وتهديد ظالمان است، دليلى است بر اين كه وحى بايد تنها از سوى خدا باشد؛ زيرا بازگشت همه اشيا وتدبير آن ها به سوى اوست وبه همين دليل او بايد مبدأ وحى بر پيامبران باشد.(3)

12. كسى كه مى خواهد ديگران را هدايت كند بايد خود بر راه حقّ مسلط باشد: انّك لمن المرسلين * على صراط مستقيم (يس، 3-4) و انّك لتهدى الى صراط المستقيم.(4)

13. قرآن به تنهايى كافى نيست، با اين كه قرآن نور هدايت است: نورا نهدى به...، ليكن باز هم نياز به رسول است: انّك لتهدى.(5)

ص: 72

است. ام الكتاب يا لوح محفوظ ريشه تمام كتب آسمانى از جمله قرآن است اين لوحى است نزد خدا كه از هر گونه تغيير وتحريف محفوظ است، اين لوح همان كتاب علم پروردگار است كه همه حقايق عالم وحوادث آينده وگذشته در آن درج است وهيچ كس به آن راه ندارد.

دو صفت «على» و «حكيم» مى فهمانند كه قرآن در حالى كه در ام الكتاب بوده قدر ومنزلتى مافوق عقول بشر داشت اما خداوند اين كتاب را از جايگاه اصلى اش پايين آورد واز حالت يكپارچه به صورت جزء جزء وسوره به سوره وآيه به آيه در آورد وبه زبان عربى نمود تا به مردم آن را بفهماند.(1)

د. عربى بودن قرآن يا به معناى نزول آن به زبان عربى است كه از گسترده ترين زبان هاى جهان براى بيان حقايق مى باشد وبه خوبى مى تواند ريزه كارى هاى مطالب را با ظرافت تمام منعكس سازد يا به معناى فصاحت آن است؛ زيرا يكى از معانى عربى همان فصيح است.(2)

ه -. تعبير به «لعلّ» به دليل اين نيست كه خداوند متعال در تأثير قرآن ترديدى داشته است يا سخن از اميد وآرزويى در ميان باشد كه رسيدن به آن مشكل است، نه اين تعبير اشاره به تفاوت زمينه هاى فكرى واخلاقى شنوندگان آيات قرآن است واشاره به اين است كه نفوذ قرآن شرايطى دارد كه با كلمه «لعلّ» اجمالاً به آن اشاره شده است.(3)

و. مسرف كه به معناى تجاوز از حدّ است، اشاره به اين است كه مشركان ودشمنان پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) در مخالفت وعداوت خود، هيچ حد ومرزى را به رسميت نمى شناختند.(4)

ز. مراد از ذكر، قرآن كريم است.(5)

شايد اشاره به اين است كه چيزى والاتر از قرآن نبود كه به آن سوگند ياد شود؛ زيرا كلام خداست وكلام خدا بيانگر ذات پاك اوست.(1)

2. آشنايى با مشكلات ديگران سبب تسلّى دل ونوعى آمادگى روحى است: ما يأتيهم... الا... يستهزؤن.(2)

3. استهزا، شيوه دائمى مخالفان انبيا بوده است: كانوا به يستهزؤن.(3)

تعبير به «اخراج» كرد براى اين است كه در اولى روياندن را امرى عظيم نشان دهد ودر دومى مسأله بعث ومعاد را كارى آسان جلوه داده باشد.(1)

ز. مراد از «ازواج» دو احتمال تفسيرى است:

الف. اصناف موجودات از نر وماده، سياه وسفيد وامثال آن.

ب. جفت از هر چيز است؛ چون هر موجودى سواى خداى تعالى جفتى دارد، بالا وپايينى دارد، راست وچپ ونر وماده اى دارد.(2)

ح. جمله لتستووا على ظهوره اشاره به اين است كه اين مراكب را به گونه اى آفريده است كه شما مى توانيد به خوبى بر آن ها سوار شويد وبه راحتى به مقصد برسيد.(3)

ط. مراد از به ياد آوردن نعمت ربّ بعد از استواء بر پشت حيوان يا كشتى اين است كه به ياد نعمت هايى بيفتى كه خدا آن ها را مسخر انسان كرده وانسان از آن ها استفاده مى كند مثلاً از يك محل به محل ديگر مى رود وبار وبنه خود را حمل مى كند وممكن هم هست مراد به يادآورى مطلق نعمت ها باشد؛ زيرا معمولاً آدمى از ياد يك نعمت به ياد نعمت هاى ديگر نيز مى افتد.(4)

ى. در روايات از حضرات معصومين (عليهم السلام) نقل شده است كه در هنگام سوار شدن بر مركب بگوييد: الحمد لله الذى سخّر لنا هذا وما كنّا له مقرنين.(5)

ج) اين اعتراف پايه اى است براى ابطال عبوديت بت ها؛ زيرا شايسته عبادت كسى است كه خالق ومدبّر عالم باشد.(1)

2. زمين به خودى خود قابل سكونت نبود، خداوند آن را براى انسان مهار وآماده كرد: جعل لكم الارض مهدا.(2)

3. هدف از آفريده ها بهره گيرى انسان است: جعل لكم... جعل لكم.

4. فصل بهار ورويش گياهان نمونه اى از رستاخيز است: كذلك تخرجون.

5. نعمت ها وتناسب آن ها با نيازها، جلوه اى از ربوبيت الهى است: نعمة ربكم.

6. اگر خداوند حيوانات را رام نمى ساخت، انسان از بهره گيرى آن عاجز بود وتوانايى بر رام كردن حيوان نداشت: ما كنّا له مقرنين. «مقرنين» از واژه «اقران» به معناى قدرت وتوانايى داشتن بر چيزى است.

7. به هنگام سوار شدن بر مركب براى سفر، خدا را سپاس گوييم وبه ياد سفر نهايى باشيم: تذكّروا نعمة ربّكم اذا استويتم عليه وتقولوا... انا الى ربّنا لمنقلبون.(3)

ص: 78

آيينى يافتيم، وما نيز به پيروى آنان هدايت يافته ايم.» * واين گونه در هيچ شهر وديارى پيش از تو پيامبر انذاركننده اى نفرستاديم مگر اين كه ثروتمندان مست ومغرور آن گفتند: «ما پدران خود را بر آيينى يافتيم وبه آثار آنان اقتدا مى كنيم.» * (پيامبرشان) گفت: «آيا اگر من آيينى هدايت بخش تر از آنچه پدرانتان را بر آن يافتيد آورده باشم (باز هم انكار مى كنيد)؟! گفتند: «(آرى،) ما به آنچه شما به آن فرستاده شده ايد كافريم.» * به همين جهت از آن ها انتقام گرفتيم؛ بنگر پايان كار تكذيب كنندگان چگونه بود!

كمتر وتعقل بيشترى است واز روشن ترين مظاهر قوت عاطفه زن علاقه شديدى است كه به زينت وزيور دارد واز تقرير حجت ودليل كه اساس قوه عاقله است ضعيف است.(1)

و. جمله أشهدوا خلقهم ستكتب شهادتهم ويسألون ردّ ادعاى مشركين بر مؤنث بودن ملائكه است؛ مى فرمايد: راه عالم شدن به مذكر ومؤنث بودن، حسّ است ومشركين ملائكه را نديده اند ودر هنگام خلقت ملائكه حاضر نبودند.(2)

ز. استدلال مشركان بر بت پرستى اين است كه اگر خدا مى خواست ما بت ها را پرستش نمى كرديم؛ زيرا محال است كه از اراده الهى تخلف شود. پاسخ اين كه اين ها ميان اراده تكوينى وتشريعى خلط كردند. اراده تكوينى خداوند تعلق گرفته به اين كه آن ها از روى اختيار بت را بپرستند يا نپرستند آن گاه پيامبران را فرستاد تا از ايشان بخواهند كه بت ها را نپرستند وتنها خدا را بپرستند.(3)

ح. در آيه 20 مشركين قائل شدند: لو شاء الرحمن ما عبدناهم. خداوند سبحان براى ابطال اين حرف آن ها دو دليل مى آورد:

1. دليل عقلى؛ ما لهم بذلك من علم ان هم الاّ يخرصون.

2. دليل نقلى؛ أم ءاتيناهم كتبا من قبله فهم به مستمسكون.(4)

ط. كلمه «بل» اعراض از خلاصه اى است كه از دو آيه قبلى به دست مى آمد، در نتيجه معناى آيه مورد بحث چنين مى شود: مشركين هيچ دليلى بر حقانيت بت پرستى خود ندارد، نه عقلى ونه نقلى، بلكه مى گفتند: ما پدران خود را بر دينى يافتيم وما با پيروى آثار ايشان هدايت مى يابيم. خلاصه دليلشان تنها تقليد كوركورانه از پدارن است وبس.(5)

ى. آيه 23 در صدد اين معناست كه تمسك به تقليد اختصاص به مشركين صدر اسلام ندارد، بلكه اين عادت ديرينه امت هاى گذشته شرك نيز بوده است وجهت اين كه اين كلام را تنها از توانگران متنعم اهل قريه ها نقل كرده، براى اين است كه اشاره كرده باشد به اين كه

ص: 81

طبع تنعّم ونازپروردگى همين است كه وادار مى كند انسان از بار سنگين تحقيق شانه خالى كرده دست به دامن تقليد شود.(1)

ك. هر چند در آيه قبل آمده بود انّا على ءاثارهم مهتدون، ولى در اين جا تعبير كرد به انّا على ءاثارهم مقتدون؛ گرچه هر دو تعبير در حقيقت به يك معنا باز مى گردد، ولى تعبير اوّل اشاره به دعواى حقانيت مذهب نياكان است وتعبير دوم اشاره به اصرار وپافشارى آن ها بر پيروى واقتداى به نياكان.(2)

لكنّا مؤمنين. (سبأ، 31)

3. گاهى مى گويند: مقصر نياكان ما هستند؛ انّا وجدنا ءاباءنا على أمّة وانّا على ءاثارهم مهتدون. (زخرف، 22)

4. ريشه شرك وخرافه، تقليد كوركورانه است: انّا وجدنا ءابائنا على امّة.

5. توجه به مشكلات پيشينيان سبب آرامش انسان مى شود: ما ارسلنا من قبلك....

6. در نهى از منكر ابتدا بايد معروف بهترى را عرضه كرد وسپس تقاضاى ترك منكر را نمود: جئتكم بأهدى.

7. با اين كه مى دانيم در بت پرستى هدايتى نيست تا دعوت به توحيد هدايت برتر باشد، اما جدال نيكو اقتضا مى كند كه براى دعوت به حقّ با مخالفان مماشات كرد: بأهدى مما وجدتم.

8. كيفر الهى، پس از اتمام حجّت است: جئتكم بأهدى... فانتقمنا.(1)

ص: 83

ح. مراد از بقاى كلمه در عقب وذريه ابراهيم (علیه السلام) اين است كه ذريه آن جناب چنان نباشد كه به كلّى وحتّى يك نفر موحد در آنان باقى نماند، بلكه همواره ومادام كه نسل آن جناب در روى زمين باقى است، افرادى موحد در بين آنان يافت بشود.(1)

ط. مراد از «حق»، قرآن كريم است ومراد از رسول مبين، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است.(2)

ى. مراد از (هولاء)، اهل مكه وذريه حضرت ابراهيم (علیه السلام) است؛ وتمتّعشان در طول عمر وتوسّع در نعمت بوده است.(3)

ك. منظور از «القريتين»، مكه وطائف است.(4)

ل. مراد از رجل من القريتين، مردى از يكى از دو قريه است؛ زيرا كلمه «احد» به منظور اختصار حذف شده است.(5)

م. مقصود از عظمت در اين آيه شريفه به طورى كه از سياق بر مى آيد، عظمت از حيث مال وجاه است؛ چون در نظر افراد مادى ودنياپرست ملاك عظمت وشرافت وعلو مقام همين چيزهاست.(6)

ن. در آيه 32 خداوند به طرز تفكر مشركان پاسخ مى دهد. آيا آن ها رحمت پروردگار را تقسيم مى كنند تا به هر كس بخواهند نبوت را ببخشند؟ آن ها اختياردار نبوت نيستند ونمى توانند بگويند چه كسى لايق اين مقام است؛ زيرا از تقسيم چيزى كه به مراتب پايين تر از نبوت است عاجز هستند وآن معيشت زندگى دنياست كه به دست ما تقسيم مى شود ودليل بر اين كه اختيار تقسيم رزق به دست انسان نيست، اختلاف انسان در ثروت وفقر، عافيت، مرض واولاد وعدم آن است.(7)

س. مراد از «رحمت» به طورى كه از سياق استفاده مى شود، نبوّت است.(8)

ص: 86

ع. مراد از كلمه «معيشت» هر چيزى است كه زندگى انسان را تشكيل مى دهد؛ چه مال وچه جاه، يا تنها مال است وغير مال را به تبع شامل مى شود همچنان كه ذيل آيه كه مى فرمايد: ورحمة ربك خير ممّا يجمعون، نيز مؤيد اين احتمال است؛ چون تنها شامل مال مى شود وغير مال را به تبع شامل مى گردد.(1)

ف. خداوند متعال هيچ انسانى را بر انسان هاى ديگر در تمام جهات امتياز نبخشيده، بلكه جمله رفع بعضهم اشاره به امتيازهاى مختلفى است كه هر گروهى بر گروه ديگر دارد وتسخير واستخدام هر گروه نسبت به گروه ديگر درست از همين امتيازات سرچشمه مى گيرد واين عين عدالت وتدبير وحكمت است.(2)

ص. اين تفاوتى كه خداى حكيم ميان مردم قرار داده است، به خاطر آن است كه اگر همه مردم در هر حال يكسان وبرابر بودند، ديگر كسى استخدام ومسخّر كسى نمى شد ودر چنين صورتى نظام دنيا خراب ونابود مى شد.(3)

ق. دو احتمال در أمة واحدة وارد شده است:

1. مراد اين است كه مردم بر يك سنت مجتمع بودند وآن سنت كفر به خداى سبحان است.

2. مراد اين است كه همه مردم در برابر اسباب وعوامل بهره هاى زندگى يك نسبت دارند ودر اين نسبت فرقى بين مؤمن وكافر نيست.(4)

ر. اين سرمايه هاى مادى واين وسايل تجملاتى دنيا به قدرى در پيشگاه پروردگار بى ارزش است كه مى بايست تنها نصيب افراد بى ارزش همچون كفار ومنكران حق باشد واگر مردم كم ظرفيت ودنياطلب به سوى بى ايمانى وكفر متمايل نمى شدند خداوند اين سرمايه ها را تنها نصيب اين گروه منفور ومطرود مى كرد تا همگان بدانند كه مقياس ارزش وشخصيت انسان به اين امور مادى نيست.(5)

ص: 87

ش. در آيه 34 كلمه «ابوابا» و «سررا» نكره وبدون الف ولام آمده واين به منظور عظمت دادن به ابواب وسرر است.(1)

حضرت ابراهيم از خداوند تقاضا كرد فرزندان او موحد باشند: وإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِنا وَاجْنُبْنِى وَبَنِىَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنَامَ (إبراهيم، 35)

دعاى ايشان به اجابت رسيد لذا در آيه ديگر مى فرمايد: وجَعَلَهَا كَلِمَةً بَاقِيَةً فِى عَقِبِهِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ (الزخرف، 28)

خداوند توحيد ويكتا پرستى را در نسل حضرت ابراهيم قرار داد تا جهانيان به سوى خدا برگردند.

8. براى اتمام حجت هم كتاب لازم است وهم رهبر: جاءهم الحقّ ورسول مبين.(1)

9. در آيه 31 زخرف مى فرمايد كفار ميگفتند چرا قرآن بر مردى بزرگ از دو شهر مكه وطائف نازل نشده است: وقَالُوا لَوْ لاَ نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلَى رَجُلٍ مِنَ الْقَرْيَتَيْنِ عَظِيمٍ

پاسخ اين اعتراض را در آيه 124 انعام ميدهد.: اللَّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ

10. بهانه گيران هر لحظه حرفى مى زنند، يك بار مى گويند: قرآن سحر است ويك بار مى گويند: چرا قرآن به فلانى نازل نشد: هذا سحر... لولا نزّل.(2)

11. برترى يافتن برخى انسان ها بر ديگران دو گونه است:

الف. برترى در ساختار جسمى، فكرى واستعدادهاست كه اين امر سبب احساس نياز به يكديگر وخدمت به همديگر است وبدين وسيله جامعه تشكيل مى شود. انسان در اين برترى نقشى ندارد: رفعنا بعضهم فوق بعض درجات.

ب. نوع ديگر برترى است كه خداوند بر اساس تلاش انسان عطا مى كند، نظير آيه يرفع الله الّذين ءامنوا منكم والّذين اوتوا العلم درجات (مجادله، 11) كه خداوند كسانى را كه به سراغ علم وايمان رفتند برترى مى دهد.(3)

12. برترى هاى جسمى وفكرى سبب غرورتان نگردد؛ زيرا همه از خداست: نحن قسمنا... رفعنا.(4)

ص: 89

عامش همگان را فرا گرفته روى گردان مى شوند واز ياد او غافل مى گردند؟(1)

ج. منظور از «السبيل» راه خداست، كه عبارت است از دين توحيد كه بشر را به سويش دعوت مى كند.(2)

د. منظور از حتّى اذا جاءنا (تا نزد ما بيايد) روز قيامت است.(3)

ه -. از سياق آيه شريفه استفاده مى شود كه افراد دور افتاده از رحمت خداى تعالى، غير از عذابى كه در آتش دارند، عذابى هم از هم نشينى با قرين ها مى چشند وبدين جهت آرزو مى كنند كه از آنان دور مى بودند واز بين همه عذاب ها تنها دورى از اين عذاب را ياد مى كنند. قابل توجه اين كه براى نشان دادن شدّت بيزارى به جاى فاصله مكانى از فاصله زمانى ياد مى كنند كه گوياتر است.(4)

و. قرآن براى انسان دو نوع گوش وچشم وحيات قائل است؛ گوش وچشم وحيات ظاهر وگوش وچشم وحيات باطن. مهم بخش دوم از درك وديد وحيات است كه وقتى از كار بيفتد، نه پند واندرز مفيد خواهد بود ونه انذار وهشدار.(5)

ز. مراد از بردن پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله)، بردن ايشان از دنياست قبل از انتقام گرفتن از كفار. اين گونه نيست كه اگر تو نباشى ما از آن ها دست خواهيم برداشت، بلكه وعده هاى عذاب ما كه به ايشان داده ايم حتى در غياب تو نيز عمل خواهيم كرد پس آن ها تصور نكنند كه با مرگ تو همه چيز پايان مى يابد. اگر در ميان آنان باشى باز آنچه را از عذاب به آن ها وعده داديم به تو نشان مى دهيم؛ در هر حال چه تو باشى چه نباشى ما بر آن ها مسلّط هستيم ونمى توانند از انتقام الهى فرار كنند.(6)

ص: 91

نشده، يا اين كه چرا فرشتگان دوشادوش او نيامده اند (تا گفتارش را تأييد كنند)؟!» * (فرعون) قوم خود را سبك شمرد، در نتيجه از او اطاعت كردند؛ آنان قومى فاسق بودند. * امّا هنگامى كه ما را به خشم آوردند، از آن ها انتقام گرفتيم وهمه را غرق كرديم. * وآن ها را پيشگامان (در عذاب) وعبرتى براى آيندگان قرار داديم.

وسيله آن اثبات مى كرد كه مهم ترين آن ها معجزه عصا ويد بيضا بود.(1)

و. تكيه بر عنوان ربّ العالمين در حقيقت از قبيل بيان مدعا توأم با دليل است؛ زيرا تنها كسى كه پروردگار جهانيان است ومالك ومربى آن هاست شايسته عبوديت است نه مخلوقات محتاج ونيازمندى همچون فراعنه وبت ها.(2)

ز. مراد از «العذاب»، عذاب دنيايى است. همان بلاهايى است كه بر بنى اسرائيل نازل شد؛ چون قحطى وكمى ثمرات وطوفان ومانند آن كه هر يك جدا جدا بلايى بزرگ بودند.(3)

ح. جمله يا أيها الساحر خطاب قوم فرعون به حضرت موسى (علیه السلام) است واين خطاب از باب استهزا واستكبار است همان گونه كه از جمله ادع لنا ربّك نيز اين استهزا واستكبار به چشم مى خورد؛ زيرا اگر اين منظور را نداشتند مى گفتند: خدا را بخوان.

چه تعبير عجيبى در آيه شريفه به كار رفته؛ از يك سو ساحرش مى خوانند واز سوى ديگر براى رفع بلا دست به دامن او مى شوند واز سوى سوم به او وعده قبول هدايت مى دهند. معلوم مى شود كه آن ها در عين احساس نياز به موسى باز از مركب غرور واستكبار پياده نمى شوند.(4)

ط. منطق موسى (علیه السلام) ومعجزات او وهمين طور دعاهايى كه آن حضرت براى رفع بلا كرد، سبب شد تا افكار توده ها نسبت به فرعون متزلزل گردد. فرعون در يك عكس العمل براى جلوگيرى از نفوذ موسى دست به دامن ارزش هاى پستى مى شود كه بر آن محيط حاكم بود. بر اين اساس خود را با موسى مقايسه مى كند تا برترى خويش را به اثبات برساند.

فرعون در ميان قوم خود ندا داد: اى قوم من آيا حكومت مصر از آن من نيست واين نهرهاى عظيم تحت فرمان من قرار ندارند آيا نمى بينيد؟ اما موسى چه دارد؟ يك عصا ويك لباس پشمينه. آيا شخصيت او بهتر است يا من ؟ با اين كه موسى نمى تواند سخن فصيح بگويد واگر راست مى گويد پس چرا دستبندهايى از طلا به او داده نشده وفرشتگان همراه او نيامدند تا گفتارش را تصديق كنند.

ص: 95

ى. تعبير ونادى فرعون نشان مى دهد كه فرعون مجلس عظيمى از سرشناسان مملكت تشكيل داد وبا صدايى رسا وبلند همه را مخاطب ساخته واين جمله ها را بازگو نمود يا اين كه دستور داد كه نداى او را به عنوان يك بخش نامه در سرتاسر كشور منعكس كنند.(1)

ك. تجرى من تحتى يا به اين معناست كه رود نيل از زير قصر فرعون مى گذرد يا منظور اين است كه اين رود تحت فرمان من است ونظام تقسيم آن بر آبادى ها طبق مقرراتى است كه من اراده مى كنم.(2)

ل. تعبير به «انهار» با اين كه منظور از آن رود نيل است به خاطر آن است كه اين رود عظيم كه همانند درياى پهناور است، به شعبه هاى بسيار زيادى تقسيم مى شود تا آن جا كه گفته اند رود نيل 360 شاخه داشت.(3)

م. معناى جمله ولا يكاد يبين اين است كه حضرت موسى (علیه السلام) هرگز نمى تواند مقصود خود را تفهيم كند وبعيد نيست اين سخن را فرعون از آن جهت گفته كه سابقه موسى (علیه السلام) قبل از رسالت را داشته كه مردى كم حرف بوده يا لكنتى در زبان داشته است وخبر نداشته از اين كه موسى (علیه السلام) از خدا خواست تا لكنتش را برطرف كند وخداى سبحان نيز مستجاب فرمود.(4)

ن. منظور از «مهين» حضرت موسى (علیه السلام) است؛ زيرا او مردى فقير وتهى دست بود.(5)

ص. منظور از آمدن ملائكه با موسى (علیه السلام) در حالى كه مقترن باشد اين است كه ملائكه همراه او بيايند ورسالتش را تصديق نمايند.(6)

ع. خداوند متعال مخصوصا از ميان تمام مجازات ها، مجازات غرق را براى آن ها انتخاب نمود؛ زيرا تمام عزت وشوكت وافتخار وقدرتشان با همان رود نيل بود وهمان چيزى كه مايه حيات وقدرتشان بود، عامل فنا ونابودى آن ها نيز بود تا همگان عبرت بگيرند.(7)

ف. منظور از خشم در خداى تعالى در آيه فلمّا ءاسفونا اراده عقوبت است.(8)

ص: 96

ناگهان به سراغشان آيد در حالى كه نمى فهمند؟! * دوستان در آن روز دشمن يكديگرند، مگر پرهيزكاران.

در زمين قرار مى دهيم كه جانشين شما باشند؛ فرشتگان سر به فرمان حق ومطيع پروردگار، پس ما نيازى به ايمان شما نداريم واين اصرار به خاطر آن است كه نفع ايمان عايد شما شود.

د. مراد از اين كه مى فرمايد: عيسى علم به قيامت است، اين است كه وسيله علم به قيامت است؛ زيرا هم خودش بدون پدر خلق شده وهم اين كه مرده را زنده مى كند. بنا بر اين براى خداى متعال كارى ندارد كه قيامت را به پا كند وموجودات مرده را زنده نمايد.(1)

ه -. مراد از «بيّنات»، آيات ومعجزات است ومنظور از حكمت، معارف الهى از عقايد حقه واخلاق فاضله است.(2)

و. در رابطه با اين سؤال كه چرا حضرت عيسى (علیه السلام) بعضى از امور مورد اختلاف را روشن مى كند نه همه آن ها را؟ اين گونه جواب داده شده است: اختلافات مردم دو دسته است: اختلافاتى كه در سرنوشت مردم تأثير دارد همانند عقايد مردم واختلافاتى كه در سرنوشت مردم تأثيرى ندارد همانند افلاك وستارگان. انبيا (عليهم السلام) مأمور بودند اختلافات دسته اول را برطرف نمايند.

ز. در آيه 64 «ربّ» دو بار تكرار شده تا روشن سازد كه هم پروردگار من وهم پروردگار شما يكى است، از اين رو من شايسته پرستش نيستم. با اين همه تأكيدات عيسى (علیه السلام)، باز در ميان امت او احزاب مختلفى ظهور كردند كه در باره عيسى (علیه السلام) اختلاف داشتند؛ بعضى او را خدا پنداشتند وبعضى فرزند خدا وگروه اندكى راه اعتدال را پيش گرفتند. در آيه 66 گروهى كه در مورد آن حضرت غلو كردند وبه او كافر شدند تهديد به عذاب مى كند.(3)

ح. مراد از جمله وهم لايشعرون اين است كه، غفلتشان از قيامت است به خاطر اين كه سرگرم امور دنيايند.(4)

ط. منظور از «ساعة» مانند بسيارى ديگر از آيات قرآن كريم روز قيامت است چرا كه حوادث آن به سرعت تحقق مى يابد وگويى همه در يك ساعت رخ مى دهد.(5)

ص: 100

ى. مراد از «الاخلاء» مطلق كسانى است كه با يكديگر محبت مى كنند چه متقين واهل آخرت كه دوستى شان با يكديگر به خاطر خداست نه به خاطر منافع مادى وچه اهل دنيا كه دوستى هايشان به منظور منافع مادى است. بنا بر اين استثناى «الاّ المتّقين»، استثناى متصل است؛ زيرا متقين نيز در گروه «الاخلاء» داخل هستند.(1)

ك. در جواب اين سؤال كه چرا همه دوستان به استثناى متقين دشمن يكديگرند؟ بايد گفته شود كه لازمه دوستى طرفينى اين است كه يك طرف، طرف ديگر را در مهمّاتش كمك كند واين كمك وقتى در غير رضاى خداى متعال باشد، در حقيقت كمكِ بدبختى وشقاوت وعذاب دائمى آن طرف است. به خلاف دوستى هاى متقين كه همه مايه پيشرفت آنان در راه خداست ودر روز قيامت همه به سود ايشان خواهد بود.(2)

3. ايجاد تفرقه واختلاف بعد از روشنگرى انبيا ظلم است: فاختلف الاحزاب... فويل للّذين ظلموا.(1)

4. حال كسانى كه بر اساس غير تقوا، دوستانى انتخاب كرده اند، در قيامت چنين است:

پشيمانى وحسرت كه چرا با او دوست شدم: يا ويلتى ليتنى لم اتّخذ فلانا خليلاً. (فرقان، 28)

دوستان هيچ نقشى براى كمك به يكديگر ندارند: ولايسئل حميم حميما. (معارج، 10)

دوستان، دشمن يكديگر مى شوند: الاخلاء يومئذ بعضهم لبعض عدوّ.

به يكديگر لعنت خواهند كرد: كلّما دخلت امّة لعنت اختها. (اعراف، 38)

گناهان خود را به گردن يكديگر مى اندازند: لولا انتم لكنّا مؤمنين. (سبأ، 31)

از يكديگر برائت دارند: يا ليت بينى وبينك بعد المشرقين.(2)

ص: 102

پروردگارت ما را بميراند (تا آسوده شويم)!» مى گويد: «شما در اين جا ماندنى هستيد.» * ما حق را براى شما آورديم؛ ولى بيشتر شما از حق كراهت داشتيد. * بلكه آن ها تصميم محكم بر توطئه گرفتند؛ ما نيز اراده محكمى (در باره آن ها) داريم. * آيا آنان مى پندارند كه ما اسرار نهانى وسخنان در گوشى آنان را نمى شنويم ؟! آرى، رسولان (وفرشتگان) ما نزد آن ها هستند ومى نويسند. * بگو: «اگر براى خداوند فرزندى بود، من نخستين پرستنده او بودم.» * منزه است پروردگار آسمان ها وزمين، پروردگار عرش، از توصيفى كه آن ها مى كنند! * آنان را به حال خود واگذار تا در باطل غوطه ور باشند وسرگرم بازى شوند تا روزى را كه به آن ها وعده داده شده است ملاقات كنند (ونتيجه كار خود را ببينند)! * او كسى است كه در آسمان معبود است ودر زمين معبود؛ واو حكيم وعليم است. * پربركت وپايدار است كسى كه حكومت آسمان ها وزمين وآنچه در ميان آن دو است از آن اوست؛ وآگاهى از قيام قيامت نزد اوست وبه سوى او بازگردانده مى شويد. * كسانى را كه غير از او مى خوانند قادر بر شفاعت نيستند؛ مگر آن ها كه شهادت به حق داده اند وبه خوبى آگاهند. * واگر از آن ها بپرسى چه كسى آنان را آفريده، قطعا مى گويند: خدا؛ پس چگونه از عبادت او منحرف مى شوند؟! * آن ها چگونه از شكايت پيامبر كه مى گويد: «پروردگارا! اين ها قومى هستند كه ايمان نمى آورند» (غافل مى شوند؟!) * پس (اكنون كه چنين است) از آنان روى برگردان وبگو: «سلام بر شما»، امّا به زودى خواهند دانست!

ملاقات روز كيفر، خداوند معبود يگانه در آسمان وزمين ومالكيت او در نظام هستى، عدم مالكيت معبودان باطل بر شفاعت، اعتراف مشركان به خالقيت خداوند وعدم اقرار آنان به يگانگى معبود، شكايت پيامبر از مشركان لجوج، دستور به اعراض از مشركان وجدايى از آنان تا روزى كه از حقيقت آگاه شوند.

ب. مراد از اين كه فرمود مسلمان بودند اين است كه تسليم اراده واوامر خداى عزّوجلّ بودند.(1)

ج. مراد از «ازواج»، همسران مؤمن در دنياست نه حور العين؛ زيرا حور العين در بهشت هستند وخارج آن نيستند تا با اين فرمان داخل بهشت شوند.(2)

د. اگر در آيه قبلى مؤمنين مخاطب فرض شده بودند وبه ايشان مى فرمود داخل بهشت شويد، ولى در اين آيه غايب فرض شده اند ومى فرمايد براى آنان دائما قدح مى آورند وجام مى برند، اين التفات به منظور تجليل واحترام از مؤمنين است؛ مى خواهد بفهماند آن قدر از مؤمنين تجليل به عمل مى آيد كه بايد آن را براى ديگران تعريف كرد.(3)

ه -. مسأله خواست دل از لذت چشم جدا بيان شده است؛ زيرا ممكن است اشاره باشد به:

1. اين كه لذت نظر اهميت فوق العاده اى دارد كه از لذات ديگر برتر وبالاتر است.

2. اين كه جمله ما تشتهيه الأنفس لذات ذائقه وشامه ولامسه را بيان مى كند، ولى جمله تلذ الأعين بيانگر لذّت چشم است.(4)

و. كلمه «مِنْ» براى تبعيض است؛ منها تأكلون واين كلمه خالى از اين اشاره نيست كه نعمت هاى بهشتى تمام شدنى نيست، هر قدر بخوريد بعضى از آن را خورده ايد.(5)

ز. مجرمين هم گنه كاران را شامل مى شود وهم كفّار را ومؤيد اين معنا اين است كه اين كلمه در مقابل كلمه «متّقين» قرار گرفته است كه از كلمه مؤمنين خصوصى تر است وتنها شامل مؤمنين باتقوا مى شود.(6)

ص: 105

ح. مجرمين كه در عذاب جهنّم قرار دارند، نااميد هستند ونااميدى هم يا از رحمت خدا يا از بيرون شدن از دوزخ است.(1)

ط. مجرمين مالك دوزخ را خطاب مى كنند وآن چه را كه بايد از خدا بخواهند از او مى خواهند واين بدان جهت است كه اهل دوزخ محجوب از خدا هستند.(2)

ى. معناى «قضاء»، ميراندن است ومنظور از اين مرگ، معدوم شدن وباطل محض گشتن است، بلكه به اين وسيله از عذاب اليم وشقاوتى كه دارند نجات يابند واين هم يكى از مواردى است كه ملكات دنيوى دوزخيان ظهور مى كند؛ چون در دنيا هم كه بودند مرگ را نابودى مى پنداشتند نه انتقال از سرايى به سراى ديگر، از اين رو در دوزخ تقاضاى مرگ مى كنند.(3)

ك. منظور از كلمه «مالك» همان فرشته مأمور دوزخ است كه در اخبار وروايات عامه وخاصه نيز به اين نام ناميده شده است.(4)

ل. مراد از حق در آيه 78 لقد جئتكم بالحق، مطلق حق است؛ هر چه مى خواهد باشد وبيشتر دوزخيان از هر چيزى كه مصداق حق بود كراهت وتنفر داشتند، اما حقى كه معهود اذهان است يعنى دين حق كه همان توحيد وقرآن باشد.(5)

م. منظور از اين كه فرمود از حق كراهت داشتند، كراهت به حسب طبع ثانوى است كه در اثر ارتكاب پى در پى گناهان در آدمى پيدا مى شود؛ زيرا هيچ بشرى نيست كه بر حسب طبع خدادادى اش وفطرت اولى اش از حق كراهت داشته باشد؛ زيرا خداى تعالى فطرت بشر را بر اساس حق نهاده است.(6)

ن. منظور از كلمه «سرّ»، اسرارى است كه در دل هاى خود پنهان مى دارند ومنظور از كلمه «نجوى» سخنان بيخ گوشى است كه با يكديگر دارند، سخنانى كه مى خواهند ديگران نشنوند وچون سرّ عبارت است از حديث نفس، از اين رو از اطلاع خداى متعال به آن واز اطلاع

ص: 106

خداى سبحان به سخنان بيخ گوشى آنان تعبير كرد به اين كه خدا آن را مى شنود.(1)

س. در آيه 81 اگر «انْ» شرطيه استعمال كرد و «لو» شرطيه را كه دلالت بر امتناع دارد استعمال نكرد با اين كه مقتضاى مقام چنين بود، براى اين است كه طرف مقابل را كمى از مقام لجبازى اشان پايين آورده وبه انصاف وادار سازد.(2)

ع. دو احتمال در تفسير ربّ العرش وجود دارد:

1. تعبير «ربّ العرش» بعد از رب السماوات والارض در حقيقت از قبيل ذكر عام بعد از خاص مى باشد؛ زيرا عرش به مجموعه عالم هستى كه تخت حكومت خداوند بزرگ است گفته مى شود.

2. احتمال دارد «عرش» اشاره به عالم ماوراى طبيعت باشد در مقابل سموات وارض كه اشاره به عالم ماده است.(3)

ف. تكرار كلمه «اله» در آيه شريفه هم تأكيد را افاده مى كند وهم دلالت مى كند بر اين كه اله بودن خداى متعال در آسمان وزمين به معناى آن است كه الوهيت او متعلق به آسمان ها وزمين است نه اين كه خداى متعال در آسمان ها وزمين يا در يكى از آن دو مكان جاى دارد.(4)

ص. مراد از كلمه «حق» در آيه 86 الاّ من شهد بالحقّ، دين توحيد است ومراد از شهادت به حقّ، اعتراف به آن دين است.(5)

ق. از آن جا كه علم مطلق آمده، آگاهى به حقيقت حال كسى است كه مى خواهند برايش شفاعت كنند. بنا بر اين تنها كسى مى تواند شفاعت كند كه معترف به توحيد باشد واز حقيقت حال واعمال كسى را كه مى خواهد شفاعتش كند واقف باشد.(6)

ر. در ميان مشركان عرب وغيرعرب كمتر كسى پيدا مى شد كه بت ها را خالق وآفريننده بداند، بلكه آن ها بت ها را به عنوان وساطت وشفاعت در پيشگاه خدا يا به عنوان اين كه

ص: 107

سمبل ونشانه اى هستند از وجودهاى مقدس اولياء الله، به ضميمه اين بهانه كه معبود ما بايد موجود محسوسى باشد، پرستش مى كردند، از اين رو هر گاه در باره خالق از آن ها سؤال مى شد خالق را خداوند معرفى مى كردند.(1)

ش. ضمير در كلمه «قيله» به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بر مى گردد وكلمه «قيل» مانند «قول» مصدر است وجمله «قيله» عطف است بر كلمه «الساعة» در جمله وعنده علم الساعة ومعنايش چنين مى شود كه نزد خداست علم قيامت وعلم به سخن پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) كه گفت اى پروردگار اينان كه قوم من هستند ايمان نمى آورند.(2)

ت. معناى جمله قل سلام اين است كه با ايشان خداحافظى ووداع كن؛ وداع كسى كه مى خواهد براى هميشه تركشان گويد واز ترك آنان هيچ باكى نداشته باش.(3)

4. سؤال: آيا با توجه به اين كه قرآن مى فرمايد: در بهشت هر چه نفس ها بخواهد در اختيار آنان قرار مى گيرد حال اگر اهل بهشت تقاضاى چيزهاى حرام كنند خداوند به آن ها مى دهد؟

پاسخ: چون تقاضا وخواهش هاى انسان متناسب با روح اوست وانسانى كه روح پاك دارد هيچ وقت تقاضاى محرمات را نمى كند پس اين سؤال بى جا خواهد بود.

5. دو كلمه «صحاف» و «اكواب» اشاره است به اين كه اهل بهشت هم داراى طعامند وهم داراى شراب؛ از صحاف طعام مى خورند واز اكواب آب مى نوشند.(1)

6. رسيدن به تمام خواسته ها، فقط در بهشت امكان پذير است: فيها ما تشتهيه الانفس.(2)

7. آزادى بهشتيان در انتخاب نعمت ها

بهشتيان در بهشت در انتخاب نعمتهاى مختلف آزاد هستند وهيچ گونه محدوديتى وجود ندارد از جمله:

1. انتخاب مسكن؛ وسيق الذين اتقوا ربهم الى الجنة زمرا... وقالوا الحمد لله الذى صدقنا وعده واورثنا الارض نتبؤا من الجنة حيث نشاء. (زمر، 73-74)

2. انتخاب غذاها وميوه ها؛ انّ المتّقين فى جنّات ونعيم * وأمددناهم بفاكهة ولحم مما يشتهون. (طور، 17-22)

3. بهره مندى از تمام خواسته هاى درونى؛ وفيها ما تشتهيه الأنفس وتلذّ الأعين وانتم فيها خالدون. (زخرف، 71)

8. در آيه 72 براى اين كه روشن شود اين همه نعمت هاى بهشتى را به بها مى دهند وبه بهانه نمى دهند، مى فرمايد اين بهشتى كه شما وارث آن مى شويد به خاطر اعمالى است كه انجام مى داديد.(3)

تعبير به ارث معمولاً جايى به كار مى رود كه انسان نعمتى را بى زحمت به دست آورد واين مى فهماند كه آنچه خدا به مؤمنين مى دهد در مقايسه با اعمالشان آن قدر برترى دارد كه گويى همه آن ها را به رايگان از فضل الهى به دست آورده اند. ممكن است تعبير به ارث اين

ص: 109

مطلب را هم بيان دارد كه هر انسان مسكنى در بهشت دارد وجايگاهى در دوزخ؛ بهشتيان وارث منازل دوزخيان مى شوند ودوزخيان وارث منازل بهشتيان.(1)

9. مجرم از ماده «جرم» در اصل به معناى قطع كردن است كه در مورد قطع ميوه از درخت وهمچنين خود درختان نيز به كار مى رود، ولى بعدا در مورد انجام هر گونه اعمال بد به كار رفته است. شايد به اين تناسب كه انسان را از خدا وارزش هاى انسانى جدا مى سازد.(2)

10. «مبلسون» از «ابلاس» به معناى اندوهى است كه همراه با يأس باشد. شايد كلمه «ابليس» نيز به خاطر يأس شيطان از رحمت خدا بر او اطلاق شده است.(3)

11. از آيه 78 استفاده مى شود كه ملاك در سعادت بشر تنها وتنها پذيرفتن حق وملاك در شقاوتش ردّ حق است.(4)

12. حكمت غير از علم است. چه بسيار عالمانى كه اهل حكمت نيستند، دانش دارند اما بينش ندارند. خداوند هم عليم است وهم حكيم: وهو الحكيم العليم.(5)

13. در آيه 85 قرآن كريم سه صفت براى خداوند ذكر مى كند كه هر يك به تنهايى اثبات ربوبيت او را در عالم هستى بيان مى كند: چون او مالك تمام هستى است پس فقط او مى تواند ملك خود را تدبير كند وچون علم قيامت منحصر به اوست وتنها او مى داند كه منتهى اليه حركت مخلوقات چه منزلى است، پس تنها او مدبّر موجودات است وسرانجام چون همه به او رجوع مى كنند تا به حساب آن ها رسيدگى شود روشن مى شود كه ربوبيت تنها از آن اوست.

14. خداوند از هر گونه نقص منزّه ودر برابر هر گونه كمال مبارك است: سبحان... تبارك....(6)

ص: 110

وديگرى مرحله تفصيل، از اين رو ليلة القدر، شبى است كه امور از مرحله احكام وابهام به مرحله فرق وتفصيل بيرون مى آيند واز جمله امور، قرآن كريم است كه در شب قدر از مرحله احكام در آمده وبه وسيله نازل شدنش در خور فهم بشر مى شود.(1)

ز. از ظاهر جمله فيها يفرق كه استمرار فهميده مى شود، استفاده مى شود كه همه امور ومسائل به طور حكيمانه ومستحكم مقرر وتنظيم مى گردد وهر سال از يكديگر جدا مى شود. بنا بر اين مراد از «امرحكيم» بايد امور تكوينى باشد كه در هر شب قدر بعد از احكام، تفريق وتقسيم مى شود ومعنا ندارد معارف واحكام الهيه هر سال تفريق وتقسيم شود، از اين رو اگر مراد از تفريق، تفريق معارف بود جا داشت كه تعبير به فعل ماضى كند؛ «فيها فرق».(2)

ح. مراد از كلمه «أمر» در اين آيه شريفه شأن است وممكن هم هست مراد از اين كلمه همان معناى مقابل نهى باشد، البته احتمال دوم بعيد است(3). بنا بر اين معناى آيه اين است: قرآن را در حالى كه امرى از ناحيه ما بود نازل كرديم؛ چون سنت ما بر همين جارى است كه انبيا را بفرستيم وكتب آسمانى نازل كنيم، اين ها به خاطر رحمتى است كه از سوى پروردگارت كه شنونده وداناست؛ يعنى علت اصلى نزول قرآن وارسال پيامبر ومقدرات شب قدر اين است كه رحمت بيكران حق ايجاب مى كند كه بندگانش را به حال خود رها نكند وبراى آن ها برنامه وراهنمايى بفرستد تا به سعادت نايل شوند.

ط. در آيه 6 گفت از سوى پروردگارت، در آيه 7 پروردگار را توضيح مى دهد؛ زيرا ممكن بود كه مشركان بگويند قرآن نيز مثل ما اعتقاد به چند ربّ را قبول دارد، از اين رو آيه مى فرمايد: پروردگار تو همان پروردگار آسمان ها وزمين وآنچه ميان آن دو است مى باشد كه همه اهل يقين او را مى شناسند واگر شما هم اهل يقين باشيد خواهيد دانست كه او ربّ همه چيز است.(4)

ى. اين اشتراط همان گونه كه زمخشرى هم گفته از قبيل اشتراطى است كه گاهى خود ما

ص: 113

در گفت وگوهايمان مى آوريم؛ مثلاً مى گوييم اين تحفه زيد است، البته اگر داستان سخاى او را شنيده باشى. در حقيقت معناى اين اشتراط اين است كه بفهمانيم سخاوت زيد را همه اهل يقين مى دانند. در آيه مورد بحث هم معناى اين اشتراط اين است كه بفهماند خدا همان كسى است كه همه اهل يقين او را مى شناسند.(1)

ك. اگر كسانى در حقانيت اين كتاب آسمانى ونبوت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) ترديد دارند به خاطر اين نيست كه مسأله پيچيده اى است، بلكه از اين جهت است كه آن را جدى نمى گيرند وبا شوخى ومسخره واستهزا وتجاهل با آن برخورد مى نمايند همان گونه كه تعبير به «يلعبون» شده است؛ زيرا ماده «لعاب» به گفته راغب آب دهان است به هنگامى كه راه مى افتد واز آن جا كه انسان موقع بازى وشوخى هدف مهمى از كار خود ندارد تشبيه به بزاق شده است كه بى اراده از دهان انسان بيرون مى ريزد.(2)

ل. كلمه «بَلْ» اعراض از مطلب محذوف است كه به سياق آيه معلوم است به اين تقدير كه ايشان با اين حرف ها يعنى رسالت رسول واوصاف كتابى كه بر او نازل شده صاحب يقين وداراى ايمان نمى شوند، بلكه همچنان در شك مى مانند وسرگرم بازى با اشتغالات دنيوى خود هستند.(3)

م. مفسرين در اين كه مراد از «دخان مبين» چيست كه عذاب اليم ناميده شده است، وجوهى بيان كرده اند از جمله:

1. مراد همان قحطى است كه اهل مكه بدان مبتلا شدند به دليل نفرينى كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در اثر كفر اهل مكه، در حقّشان كرده بود. طبق اين تفسير دخانى در حقيقت وجود نداشته، بلكه آسمان در نظر مردم گرسنه وتشنه تيره وتار جلوه مى كند. بنا بر اين، ذكر دخان در اين جا جنبه مجازى دارد كه اشاره به آن حالت سخت ودردناك است.

2. دخان در اين آيه از علامت هاى قيامت است كه هنوز محقق نشده وقبل از قيام قيامت محقق مى شود. براى اين تفسير رواياتى از پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) نقل شده است.

ص: 114

ن. در اين كه منظور از روزى كه خداوند كفار را به شدت مى گيرد وعذاب مى كند چيست ؟ دو احتمال ذكر شده:

1. وقتى كه كفار حق را تكذيب كردند، خداوند در جنگ بدر آن ها را هلاك كرد.

2. منظور روز قيامت است كه عذابش از هر نوع عذابى سخت تر است.(1)

وَ لَقَدْ فَتَنّا قَبْلَهُمْ قَوْمَ فِرْعَوْنَ وَ جاءَهُمْ رَسُولٌ كَريمٌ (17) أَنْ أَدُّوا إِلَيَّ عِبادَ اللّهِ إِنّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمينٌ (18) وَ أَنْ لا تَعْلُوا عَلَى اللّهِ إِنِّي آتيكُمْ بِسُلْطانٍ مُبينٍ (19) وَ إِنّي عُذْتُ بِرَبّي وَ رَبِّكُمْ أَنْ تَرْجُمُونِ (20) وَ إِنْ لَمْ تُؤْمِنُوا لي فَاعْتَزِلُونِ (21) فَدَعا رَبَّهُ أَنَّ هؤُلاءِ قَوْمٌ مُجْرِمُونَ (22) فَأَسْرِ بِعِبادي لَيْلاً إِنَّكُمْ مُتَّبَعُونَ (23) وَ اتْرُكِ الْبَحْرَ رَهْوًا إِنَّهُمْ جُنْدٌ مُغْرَقُونَ (24) كَمْ تَرَكُوا مِنْ جَنّاتٍ وَ عُيُونٍ (25) وَ زُرُوعٍ وَ مَقامٍ كَريمٍ (26) وَ نَعْمَةٍ كانُوا فيها فاكِهينَ (27) كَذلِكَ وَ أَوْرَثْناها قَوْمًا آخَرينَ (28) فَما بَكَتْ عَلَيْهِمُ السَّماءُ وَ اْلأَرْضُ وَ ما كانُوا مُنْظَرينَ (29) وَ لَقَدْ نَجَّيْنا بَني إِسْرائيلَ مِنَ الْعَذابِ الْمُهينِ (30) مِنْ فِرْعَوْنَ إِنَّهُ كانَ عالِيًا مِنَ الْمُسْرِفينَ (31) وَ لَقَدِ اخْتَرْناهُمْ عَلى عِلْمٍ عَلَى الْعالَمينَ (32) وَ آتَيْناهُمْ مِنَ اْلآياتِ ما فيهِ بَلؤُا مُبينٌ (33)

t ترجمه

ما پيش از اين ها قوم فرعون را آزموديم ورسول بزرگوارى به سراغشان آمد، * (وبه آنان گفت: امورِ) بندگان خدا را به من واگذاريد كه من فرستاده امينى براى شما هستم. * ودر برابر خداوند تكبّر نورزيد كه من براى شما دليل روشنى آورده ام. * ومن به پروردگار خود وپروردگار شما پناه مى برم از اين كه مرا متهم كنيد. * واگر به من ايمان نمى آوريد، از من كناره گيرى كنيد (ومانع ايمان آوردن مردم نشويد). * (آن ها هيچ يك از اين پندها را نپذيرفتند، وموسى) به پيشگاه پروردگارش عرضه داشت: اين ها قومى مجرم اند. * (به او دستور داده شد:) بندگان مرا شبانه حركت ده كه شما تعقيب مى شويد. * (هنگامى كه از دريا گذشتيد) دريا را آرام وگشاده بگذار (وبگذر) كه آن ها لشكرى غرق شده خواهند بود. * (سرانجام همگى نابود شدند و) چه بسيار باغ ها وچشمه ها كه از خود به جاى گذاشتند، *

ص: 115

وزراعت ها وقصرهاى زيبا وگران قيمت، * ونعمت هاى فراوان ديگر كه در آن (غرق) بودند! * اينچنين بود (ماجراى آنان!) وما (اموال وحكومت) اين ها را ميراث براى اقوام ديگرى قرار داديم. * نه آسمان بر آنان گريست ونه زمين، ونه به آن ها مهلتى داده شد. * ما بنى اسرائيل را از عذاب ذلت بار رهايى بخشيديم؛ * از فرعون كه مردى متكبر واز اسرافكاران بود. * ما آن ها را با علم (خويش) بر جهانيان برگزيديم وبرترى داديم، * وآياتى (از قدرت خويش) را به آن ها داديم كهآزمايش آشكارى در آن بود (ولى آنان كفران كردند ومجازات شدند).

ساخت، وبعد از غرق آن ها چه اندازه باغ ها وچشمه ها از خود به جا گذاشتند.

ج. مراد از رسول كريم حضرت موسى (علیه السلام) است.(1)

د. مراد از عباد الله، همان بنى اسرائيل است واگر از آنان اين طور تعبير كرد براى اين بود كه هم نسبت به آنان اظهار ترحمى كرده باشد وهم به فرعونيان فهمانده باشد استكبارى كه نسبت به بنى اسرائيل مى كنى وتعدى كه به حقوق آنان روا مى دارى، خود استكبار بر خداست؛ براى اين كه بنى اسرائيل بندگان خدايند.(2)

ه -. آيه 18 تفسيرى است براى آمدن رسول در جمله وجاءهم رسول كريم؛ زيرا معناى آمدن رسول، تبليغ رسالت است نه اين كه از جايى بيايد واز جمله پيام هاى الهى ورسالت هاى موسى به فرعون وقوم او، يكى اين بوده كه بنى اسرائيل را به سرپرستى موسى بسپارند ودست از آزار وشكنجه آنان بردارند.(3)

و. تعبير رسولٌ امينٌ در حقيقت به عنوان پيش گيرى از نسبت هاى ناروايى است كه فرعونيان به حضرت موسى (علیه السلام) دادند. مانند نسبت سحر، قصد برترى جويى وحكومت بر سرزمين مصر وبيرون راندن صاحبان اصلى آن سرزمين كه در آيات مختلف به آن اشاره شده است.(4)

ز. منظور از دريا در اين آيات همان رود عظيم نيل است.(5)

ح. تعبير به غرق شوندگان با اين كه هنوز غرق نشده بودند، اشاره به قطعى وحتمى بودن اين فرمان الهى است.(6)

ط. منظور از مقام كريم، قصرها وخانه هاى بزرگ ومجلل فرعونيان است.(7)

ى. منظور از قوما ءاخرين بنى اسرائيل است؛ زيرا در آيه 59 سوره شعراء به آن تصريح شده است: فاخرجناهم من جنات وعيون وكنوز ومقام كريم كذلك وأورثناها لبنى اسرائيل.(8)

ص: 117

ك. در اينكه منظور از گريه نكردن آسمان ها وزمين چيست سه احتمال وجود دارد:

1. كنايه از حقارت فرعونيان وعدم وجود يار وياور ودلسوز براى آن ها باشد؛ زيرا در ميان عرب معمول است هنگامى كه مى خواهند اهميت مقام كسى را كه مورد مصيبتى واقع شده بيان كنند مى گويند: آسمان وزمين بر او گريه كردند.

2. منظور گريستن اهل آسمان ها وزمين است؛ زيرا آن ها براى مؤمنان ومقرّبان درگاه خداوند گريه مى كنند نه براى جبّارانى همچون فرعونيان.

3. گريه آسمان وزمين يك گريه حقيقى است كه به صورت نوعى دگرگونى وسرخى مخصوص خودنمايى مى كند كه براى تبه كاران چنين امرى حاصل نشد.(1)

ل. جمله ما كانوا منظرين كنايه است از سرعت جريان قضاى الهى وقهر ربوبى در باره آنان واين كه هيچ مانعى جلوى اين جريان را نگرفت وهيچ چيزى چاره آن را نكرد تا به وسيله يكى از اين امور تأخيرى در قضاى الهى رخ دهد.(2)

م. منظور از عالى در اينجا علو مقام نيست، بلكه اشاره به برترى جويى فرعون وعلو در اسراف وتجاوز است.(3)

ن. عذابى كه بنى اسرائيل از آن نجات پيدا كردند عبارت است از اسارت در دست فرعونيان، كه فرزندانشان را سر مى بريدند وزنان ودختران را زنده مى گذاشتند وبلاهاى ديگرى كه بر بنى اسرائيل مى آوردند.(4)

س. در صورتى كه مراد از اختيار از بعضى جهات باشد، در اين صورت مراد از العالمين تمامى امت هاى عالم آن روز است؛ وآن بعضى جهات عبارت بود از اين كه ساير امت هاى دنياى آن روز انبياى بيشترى داشتند ونيز اين امتياز را داشتند كه سال هايى طولانى در بيابان سرگردان شدند ودر طول آن مدت ابر آسمان بر ايشان سايه مى افكند وطعامشان منّ وسلوى بود.

در صورتى كه از تمامى جهات باشد، در اين صورت مراد از العالمين تمامى امت ها

ص: 118

نمى تواند باشد؛ زيرا به طور مسلم بنى اسرائيل از امت اسلام برترى ندارد. دليل اين مدعا آيه 143 سوره بقره است.(1)

ع. مراد از آيات، شكافتن دريا وسايه افكندن ابر وإنزال منّ وسلوى وامثال اين موارد است.(2)

ومحترم بودى! * اين همان چيزى است كه پيوسته در آن ترديد مى كرديد. * (ولى) پرهيزكاران در جايگاه امنى قرار دارند، * در ميان باغ ها وچشمه ها؛ * آن ها لباس هايى از حرير نازك وضخيم مى پوشند ودر مقابل يكديگر مى نشينند؛ * ايچنين اند بهشتيان؛ وآن ها را با «حور العين» تزويج مى كنيم. * آن ها در آنجا هر نوع ميوه اى را بخواهند در اختيارشان قرار مى گيرد، ودر نهايت امنيت به سر مى برند. * هرگز مرگى جز همان مرگ اول (كه در دنيا چشيده اند) نخواهند چشيد، وخداوند آن ها را از عذاب دوزخ حفظ مى كند؛ * اين فضل وبخششى است از سوى پروردگارت، اين همان رستگارى بزرگ است. * ما آن [= قرآن] را بر زبان تو آسان ساختيم، شايد آنان متذكّر شوند. * (امّا اگر نپذيرفتند) منتظر باش، آن ها نيز منتظرند (تو منتظر پيروزى الهى وآن ها منتظر عذاب وشكست)!

د. منظور از الّذين من قبلهم اقوامى همچون قوم نوح وعاد وثمود است.(1)

ه -. مضمون دو آيه 38 و 39، دليل بر ثبوت معاد است؛ به اين بيان كه اگر فرض كنيم ماوراى اين عالم، عالم ديگرى ثابت نباشد، بلكه خداى تعالى هميشه موجوداتى خلق كند ودر آخر معدوم نموده وهمين طور الى الابد اين عمل را تكرار نمايد، در كارش بازيگرى وعبث خواهد بود وحال آن كه بازى وعبث بر خدا محال است، پس عمل او هر چه باشد حق است وغرض صحيحى به دنبال دارد، از اين رو بايد بگوييم كه در ماوراى اين عالم، عالم ديگرى است كه باقى ودائمى مى باشد وموجودات به آن جا منتقل مى شوند وآن چه كه در اين دنياى فانى وناپايدار هست، مقدمه است براى انتقال به آن عالم؛ وآن عالم عبارت است از همان زندگى آخرت.(2)

و. يوم الفصل يعنى: خداى تعالى در روز قيامت، بين حق وباطل جدايى مى افكند، ومتّقى را از مجرم جدا مى كند.(3)

ز. «أجمعين» ممكن است دو دسته منظور باشند:

احتمال اول: تمامى مردم از اولين وآخرين.

احتمال دوم: تمامى نامبردگان در سابق (يعنى قوم تبع وقوم فرعون وقريش وديگران).(4)

ح. فرق ميان اغنا ونصرت كه در اين آيه شريفه آمده است اين است كه اغنا (بى نياز كردن) در امورى است كه بى نيازكننده خودش به تنهايى ومستقلاً آن امر را عهده دار شود وبراى ديگرى وبه عوض او انجامش دهد وديگرى هيچ دخالتى نداشته باشد؛ ولى نصرت در جايى استعمال مى شود كه هم ناصر دخالت داشته باشد وهم منصور، ولى دخالت منصور به تنهايى براى انجام آن كار كافى نباشد وبا نصرت ناصر تكميل گردد.(5)

ط. مولاى اول در آيه شريفه، غير از مولاى دوم است؛ زيرا مولاى اول به معناى كسى است كه حقّ دارد در امور ديگرى تصرّف كند، ولى مولاى دوم به معناى كسى است كه

ص: 122

وى نسبت به او ولايت دارد.(1)

ى. از آيات 43 تا 46 روشن مى شود كه شجرة الزقوم سه خصيصه دارد:

1. طعام گناهكاران است. 2. چون سرب يا مس مذاب است. 3. در درون شكم ها چون آب جوش غل مى زند.(2)

ك. در آيه 47 «سواء» به معناى وسط است؛ زيرا فاصله آن نسبت به اطراف مساوى است وبردن اشخاص گناه كار به وسط جهنم به خاطر آن است كه حرارت طبعا شديدتر وشعله هاى آتش از هر سو آن ها را احاطه مى كند.(3)

ل. مراد از عذاب، وسيله عذاب است. بنا بر اين معناى آيه شريفه چنين است: سپس از بالاى سرش آن مايع مذاب وجوشانى كه وسيله عذاب اوست بر سرش بريزيد.(4)

م. در اينكه منظور از مرگ اول در آيه 56 چيست دو وجه ذكر شده است:

1. «إلاّ» به معناى بعد است. معناى آيه اين مى شود كه بعد از مرگ نخستين مرگ ديگرى را نخواهند چشيد.

2. در اين جا تقديرى ملحوظ است. به اين تقدير: الاّ الموتة الاولى الّتى ذاقوها؛ مگر مرگ نخستين كه آن را از قبل چشيده اند.(5)

ن. دو تفسير براى آيه 58 وجود دارد:

1. با اين كه محتواى قرآن كريم فوق العاده عميق وابعادش بسيار گسترده است، ولى ساده، روان، همه كس فهم وقابل استفاده براى همه قشرهاست تا در اعماق قلوب انسان ها نفوذ كند وبى خبران را آگاه كند ودل هاى آماده را متذكر سازد.

2. با اين كه رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) درس نخوانده بود، ولى به راحتى مى تواند اين آيات پرمحتوا را قرائت نمايد.(6)

ص: 123

واصولاً آسمان ها وزمين آياتى هستند كه دلالت بر هستى پديدآورنده خود مى كنند؛ زيرا اتحاد واتصال اجزاى عالم دلالت بر خالق يكتا دارد كه خودش مدبّر ومربّى هم هست؛ اگر خالقى نبود، عالمى نبود واگر يكتا نبود تناقض ميان اجزاى عالم به وجود مى آمد.

ج. آيه 2 به همين صورت در آغاز چهار سوره قرآن آمده است كه سه سوره از سوره هاى حواميم (مؤمن، جاثيه واحقاف) ويك سوره غير حواميم (زمر) است، اين تكرار وتأكيد به اين منظور است كه توجه همگان را به عمق اسرار قرآن وعظمت محتواى آن جلب كند تا هيچ تعبيرى را در آن ساده نينگارند وهيچ كلمه اى را بى حساب فكر نكنند وبه هيچ حدى از فهم ودرك آن قانع نشوند.(1)

د. آيات هم براى مؤمن است وهم براى كافر، ولى از آن جايى كه فقط مؤمن است كه از اين آيات منتفع مى شود، آيات را فقط مختصّ به مؤمنين كرده است نظير اين كه در باره قرآن كريم مى فرمايد: هدى للمتّقين با اين كه قرآن كريم براى همه مردم هدايت است: هدى للناس.(2)

ه -. تعبير از سرسبز شدن طبيعت ودرختان به زنده كردن بعد از موت، خالى از اشاره به مسأله معاد نيست.(3)

و. مراد از رزقى كه خداى تعالى از آسمان نازل مى كند باران است واگر باران را رزق ناميده است ممكن است يكى از دو جهت ذيل باشد:

1. از باب ناميدن سبب به اسم مسبّب است.

2. باران نيز رزق است؛ چون همه آب هاى زمين از باران است.(4)

ز. اختلاف شب وروز آيتى است بين زمين وآسمان ومنظور از اختلاف شب وروز، اختلاف آن دو از نظر كوتاهى وبلندى است ومى توان گفت منظور از اختلاف رفت وآمد شب وروز وجانشين شدن هر يك براى ديگرى باشد.(5)

ص: 126

ح. منظور از كلمه «سماء» بالاى سر ويا ابر است؛ چون ابر را هم مجازا آسمان مى گويند.(1)

ط. در تفسير آيه 6 دو احتمال است:

1. اين جمله ممكن است اشاره باشد به آيات قرآنى كه بر پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) تلاوت شده است.

2. اين جمله ممكن است اشاره باشد به آيات انفسى كه در سه آيه قبل بدان اشاره شده بود.(2)

ى. تعبير به «حقّ» اشاره به محتواى اين آيات وهم اشاره به حقانيّت نبوت پيامبر (صلی الله علیه و آله) ووحى الهى است؛ به عبارت ديگر اين آيات آن چنان گويا ومستدل است كه دليل حقانيت آن وآورنده آن در خودش نهفته است.(3)

ك. كلمه «ءايات» به معناى علامت هاى دلالت كننده است، پس آيات تكوينيه خدا عبارت است از امورى وجودى كه با وجود خارجى خود دلالت مى كند بر اين كه خداى تعالى در خلقت عالم يگانه است ودر اين كار شريكى ندارد وبه صفات كماليه متصف است واز هر نقص وحاجت منزه است.(4)

ل. آيات قرآن كريم به دو جهت آيات ناميده شده اند:

1. آيات قرآن كريم، بيانگر آيات تكوينى هستند؛ آيات تكوينيه اى كه بر هستى وصفات خداوند متعال دلالت دارند.

2. آيات قرآن كريم، بيانگر معارف اعتقادى يا احكام عملى ويا احكام اخلاقى مى باشند. احكامى كه خدا آن را مى پسندد وبدان امر مى كند.(5)

م. چرا در سه آيه شريفه نخست اهل ايمان وسپس اهل يقين وسرانجام اهل تعقل را ذكر كرد؟ شايد به اين علت باشد كه هر كس با اندك فهمى كه داشته باشد مى تواند از عظمت خلقت آسمان ها وزمين به راحتى به پديدآورنده اش راه يابد وانسان هاى مؤمن اين فهم را

ص: 127

دارند، اما درك اين معنا كه خالق موجودات باشعور وزنده است از عهده هر فردى بر نمى آيد؛ زيرا ارواح اين موجودات زنده وباشعور از عالم وراى اين عالم ماده هستند (عالم ملكوت)، از اين رو تنها اهل يقين كه داراى كمال ادراكند مى توانند اين معنا را بفهمند نه آن ها كه فهم ساده دارند.

اما آنچه از آيات در اختلاف شب وروز وباران وموت واحياى زمين وچرخش بادها... وفوايد بى شمار آن ها وجود دارد دركش محتاج تفكر عميق تر وتفصيلى تر است كه فقط از اهل تعقل بر مى آيد، از اين رو از مؤمنان تعبير به وصف واز اهل يقين وتعقل به صورت فعل مضارع (يوقنون - يعقلون) تعبير كرد كه دلالت بر استمرار دارد.(1)

ص: 128

1. به دست آوردن فضل الهى به سبب تجارت.

2. به دست آوردن فضل الهى به سبب غوص در دريا براى تحصيل لؤلؤ ومرجان.

3. به دست آوردن فضل الهى به سبب استخراج ماهى تازه.(1)

ح. معناى تسخير آنچه در آسمان ها وزمين است براى انسان، اين است كه اجزاى عالم مشهود همه بر طبق يك نظام جريان دارد ونظامى واحد بر همه آن ها حاكم است وبعضى را به بعضى ديگر مرتبط وهمه را با انسان مربوط ومتصل مى سازد ودر نتيجه انسان در زندگى خود از موجودات آسمانى وزمينى بهره مند مى شود، پس به همين جهت تمامى اين موجودات مسخّر انسان هستند.(2)

ط. گويا مؤمنين وقتى به مستكبرين مى رسيدند، در مقام دفاع بر مى آمدند غافل از اين كه حكم عذاب عليه آنان حتمى شده است، در نتيجه رسول گرامى خود را دستور مى دهد تا به اين گونه افراد از مؤمنين اعلام بدارد كه بايد از مشركين نامبرده عفو واغماض كنند ومتعرض حال ايشان نشوند؛ زيرا به زودى به كيفر اعمال خود خواهند رسيد. بنا بر اين مراد از مغفرت در جمله قل للّذين ءامنوا يغفروا عفو وناديده گرفتن رفتار وگفتار دشمن واعراض از ايشان است.(3)

مختلفى تفسير شده است. روز قيام حضرت مهدى (علیه السلام)، روز مرگ وروز رستاخيز.(1)

3. تعبير من عمل صالحا فلنفسه ومن أساء فعليها كه در آيات قرآن كرارا وبا عبارات مختلف آمده است، پاسخى است به آن ها كه مى گويند اطاعت وعصيان ما براى خدا چه سود وزيانى دارد؟ اين گونه تعبيرات بيانگر اين واقعيت است كه دعوت داعيان الى الله در تمام ابعادش خدمت گسترده اى است به انسان ها، نه خدمت به خدا كه از همه چيز بى نياز است ونه به پيامبرانش كه اجر آن ها فقط بر خداست. توجه به اين واقعيت عامل مؤثرى براى حركت به سوى اطاعت وپرهيز از گناه است.(2)

4. از آيه شريفه استفاده مى شود كه هيچ فردى حق ندارد به ديگرى بگويد من به فلان شخص خدمت كردم واين كار خير را به خاطر او انجام دادم؛ زيرا تمام آثار اين عمل متوجه خود او مى شود وتنها نسيمى از آن به ديگران مى رسد.

5. نظير آيه 15 جاثيه: مَنْ عَمِلَ صَالِحا فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ أَسَاءَ فَعَلَيْهَا ثُمَّ إِلَى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ

آيات ذيل است: إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ وَإِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا (الإسراء، 7)

مَنْ كَفَرَ فَعَلَيْهِ كُفْرُهُ وَمَنْ عَمِلَ صَالِحا فَلِأَنْفُسِهِمْ يَمْهَدُونَ (الروم، 44)

ص: 132

ايمان آورده واعمال صالح انجام داده اند كه حيات ومرگشان يكسان باشد؟! چه بد داورى مى كنند! * وخداوند آسمان ها وزمين را به حق آفريده است تا هر كس در برابر اعمالى كه انجام داده است جزا داده شود؛ وبه آن ها ستمى نخواهد شد. * آيا ديدى كسى را كه معبود خود را هواى نفس خويش قرار داده وخداوند او را با آگاهى (بر اين كه شايسته هدايت نيست) گمراه ساخته وبر گوش وقلبش مهر زده وبر چشمش پرده اى افكنده است ؟! با اين حال چه كسى مى تواند غير از خدا او را هدايت كند؟! آيا متذكر نمى شويد؟! * آن ها گفتند: «چيزى جز همين زندگى دنياى ما در كار نيست؛ گروهى از ما مى ميرند وگروهى جاى آن ها را مى گيرند؛ وجز طبيعت وروزگار ما را هلاك نمى كند.» آنان به اين سخن كه مى گويند علمى ندارند، بلكه تنها حدس مى زنند (وگمانى بى پايه دارند). * وهنگامى كه آيات روشن ما بر آن ها خوانده مى شود، دليلى در برابر آن ندارند جز اين كه مى گويند: «اگر راست مى گوييد پدران ما را (زنده كنيد و) بياوريد (تا گواهى دهند)!» * بگو: «خداوند شما را زنده مى كند، سپس مى ميراند، بار ديگر در روز قيامت كه در آن ترديدى نيست گردآورى مى كند؛ ولى بيشتر مردم نمى دانند.»

اين معنا تفريع ونتيجه گيرى است كه از اين جمله نموده ودنبالش فرموده: در نتيجه اختلاف نكردند مگر بعد از آن كه به حقانيت دعوت يقين پيدا كردند.(1)

د. «شريعت» به معناى راهى است كه براى رسيدن به آب در كنار نهرهايى كه سطح آب از ساحل نهر پايين تر است احداث مى كنند، سپس به هر راهى كه انسان را به مقصد ومقصودش مى رساند اطلاق شده است وبه كار گرفتن اين تعبير در مورد آيين حقّ به خاطر آن است كه انسان را به سرچشمه وحى ورضايت الهى وسعادت جاويدان كه همچون آب حيات است مى رساند؛ اين واژه يك بار در قرآن به كار رفته وتنها در مورد اسلام است وكلمه «امر» به معناى امر دين است.(2)

ه -. بعد از آن كه بيان كرد كه براى هر عملى آثارى هست كه به صاحب عمل مى رسد، در اين جا به پيامبر (صلی الله علیه و آله) مى فرمايد: براى تو شريعتى قرار داديم كه از آن پيروى كنى (مضمون آيه 18) وبراى آن كه بفهماند كه نبوت وفرستادن كتاب يك امر نوظهور نيست، به شش موهبت كه به بنى اسرائيل داده شده اشاره مى كند: تورات؛ مشتمل بودن تورات بر احكامى كه به واسطه آن مى توانستند اختلافات را حل كنند، نبوت، رزق پاكيزه، برترى بر مردم آن زمان ومعجزات روشن.

و. كفار هرگز نمى توانند تو را در برابر خدا بى نياز كنند واز عذاب برهانند؛ يعنى اگر گفتيم از هواهاى كفار پيروى نكن، به علت اين بود كه فقط خدا مى تواند نيازهاى تو را بر آورد آن هم به وسيله پيروى كردن از همين دين وآن ها عاجزتر از اين هستند كه حاجت تو را برآورده سازند؛ پيروى از آن ها يعنى در گروه ظالمين واقع شدن وولايت آن ها را پذيرفتن واين با ولايت الهى نمى سازد، پس از من پيروى كن تا من ولى تو باشم. زيرا من فقط ولىّ پرهيزكارانم.

ز. از سياق آيه 19 بر مى آيد كه مراد از «ظالمين» پيشوايانى هستند كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مأمور شده از «أهواء مبتدعه» آن ها پيروى نكند ومراد از «متقين» كسانى هستند كه دين خدا را پيروى مى كنند.(3)

ص: 135

ح. مراد از قومى كه يقين دارند، مردمى است كه به آيات خدا يقين دارند؛ آياتى كه بر اصول معارف دين دلالت دارد چون معهود در قرآن كريم اين است كه همواره كلمه يقين را در مورد اصول عقايد به كار مى برد.(1)

ط. كلمه «بصائر» جمع بصيرت است وبصيرت عبارت است از درك اشخاصى كه به واقع اصابت مى كند ومراد از بصيرت وسيله بصيرت است واگر شريعت را بصائر خوانده، بدين جهت است كه شريعت متضمن احكام وقوانينى است كه يك يك آن ها راهنماى سعادت آدمى است، پس شريعت عبارت است از بصيرت هايى چند، نه يك بصيرت ومنظور از هدايت ورحمت براى اهل يقين هدايت ورحمت خاصه است كه انسان را به مقصد نائل مى كند.(2)

ى. مشاراليه كلمه «هذا» يا شريعت است يا قرآنى است كه مشتمل بر شريعت است.(3)

ك. مراد از جمله اتخذ الهه هواه اين است كه از آن جا كه كلمه «الهه» مقدم بر كلمه «هواه» شده است، اين است كه بفهماند چنين كسى مى داند كه اله وخدايى دارد كه بايد او را بپرستد، ليكن به جاى خداى سبحان هواى خود را مى پرستد ودر جاى خدا قرار داده اطاعتش مى كند، پس چنين كسى آگاهانه به خداى عزيز كافر است وبه همين جهت دنبال جمله مورد بحث فرمود: وأضلّه الله على علم؛ خدا او را در عين داشتن علم گمراه كرد.(4)

ل. اطاعت كردن از هر كس به معناى عبادت كردن اوست. چون عبادت چيزى به جز اظهار خضوع ومجسم نمودن بندگى بنده نيست، عابد در عبادتش مى خواهد اين معنا را مجسم سازد كه من به جز آن چه معبودم اراده كرده اراده نمى كنم وبه جز آنچه او راضى است عمل نمى كنم. بنا بر اين هر كس هر چيزى را اطاعت كند در حقيقت او را عبادت كرده واو را معبود خود گرفته است، پس اگر هواى نفس خود را اطاعت كند، آن را اله خود گرفته وپرستيده با اين كه غير خدا وغير هر كسى كه خدا دستور دهد نبايد اطاعت شود.(5)

ص: 136

م. حرف «باء» در «بالحق» براى ملابست است؛ يعنى خلقت عالم در لباس حق صورت گرفت. در حقيقت آيه شريفه دو دليل بر معاد اقامه مى كند:

اولاً: آفرينش اين عالم حق است؛ يعنى براى خلقت هدف وغايتى است كه همان رسيدن به عالم ديگر است كه از هر جهت ثابت وجاودانه است.

ثانيا: از جمله ليجزى؛ تا جزا داده شوند، فهميده مى شود كه عدالت بر نظام هستى حاكم است؛ زيرا حاكميت عدالت به معناى رساندن هر صاحب عملى به جزاى متناسب اوست.(1)

ن. دهر دو معنا دارد: 1. به معناى روزگار. 2. به معناى مردم عصر وزمان وابناى روزگار. معناى اول مورد توجه دهريين در اين آيه شريفه است كه آن را حاكم بر نظام هستى وزندگى انسان ها مى پنداشتند.(2)

س. مفسران براى جمله نموت ونحيا چهار تفسير ذكر كرده اند؟

تفسير اول: بزرگ سالان مى روند ونوزادان قدم به عرصه حيات مى گذارند وجاى آن ها را مى گيرند.

تفسير دوم: اين جمله از قبيل تأخير وتقديم است ودر معنا چنين است: ما زنده مى شويم وسپس مى ميريم وجز اين حيات ومرگ چيز ديگرى در كار نيست.

تفسير سوم: بعضى مى ميرند وبعضى زنده مى مانند (هر چند سرانجام همه خواهند مرد).

تفسير چهارم: ما در آغاز مرده وبى جان بوديم، سپس لباس حيات بر ما پوشيده شد.

از همه مناسب تر همان تفسير اول است.(3)

ع. مراد از ءايات بيّنات آياتى است كه مشتمل بر حجت هايى بر اثبات معاد است وبيّنات بودن آن حجت ها، همان روشن بودن دلالت آن ها بر ثبوت معاد است به طورى كه ديگر شكّى باقى نمى گذارد. در عين حال مشركان به حرف هاى غيرمنطقى رو مى آورند وبه جاى اقامه دليل بر ردّ معاد فقط مى گويند اگر معاد هست، پس بايد زنده كردن پدران ما ممكن باشد، از اين رو پدران ما را بياوريد اگر راستگوييد. خلاصه در مقام جواب فقط

ص: 137

پيشنهاد داده ودليلى ارائه نمى كنند.(1)

ف. يكى از نام هاى قيامت كه در آيه فوق از آن ياد شده «يوم الجمع» است؛ زيرا تمام خلق اولين وآخرين وتمام قشرها واصناف انسان ها، همه در آن روز يك جا جمع مى شوند.(2)

ص. از آن جايى كه دهريين منكر مبدأ ومعاد بودند، محتواى اين آيه در حقيقت استدلال براى هر دو قسمت است؛ زيرا روى مسأله حيات نخستين تكيه شده است واين از يك سو دليلى است براى وجود عقل وعلم كل كه بر جهان حاكم است واز سوى ديگر، كسى كه قادر بر حيات نخستين است چگونه قادر بر اعاده آن نيست.(3)

أرسلناك الاّ رحمة للعالمين رحمتى مبعوث براى همه مردم است.(1)

4. طبيعى است آن ها كه هماهنگ با قانون حق وعدالت حركت مى كنند بايد از بركات عالم هستى والطاف الهى بهره مند شوند وآن ها كه بر ضد آن گام بر مى دارند بايد طعمه آتش سوزان قهر وغضب خدا شوند وعدالت همين را ايجاب مى كند واز اين جا روشن مى شود كه عدالت به معناى مساوات وبرابرى نيست، بلكه عدالت آن است كه هر كس بر طبق شايستگى هايش از مواهب بيشترى بهره گيرد.(2)

5. منافاتى ندارد كه آدمى راه را بداند ودر عين حال بيراهه برود يا به چيزى يقين داشته باشد در عين حال آن را انكار كند؛ براى اين كه علم ملازم هدايت نيست، بلكه آن علمى ملازم با هدايت است كه عالم ملتزم به لوازم علم خود نيز باشد وبه آن عمل كند تا دنبالش هدايت بيايد، اما اگر عالم باشد ولى به خاطر اين كه نمى تواند از هواى نفس صرف نظر كند ملتزم به مقتضا ولوازم علم خود نباشد، چنين علمى باعث هدايت او نمى شود، بلكه چنين علمى در عين اين كه علم است ضلالت هم هست، همچنين يقين اگر توأم با التزام به لوازم آن نباشد با انكار منافات ندارد.(3)

6. نظير آيه 24 جاثيه: وقَالُوا مَا هِىَ إِلاَّ حَيَاتُنَا الدُّنْيَا نَمُوتُ وَنَحْيَا

آيات ذيل است: أَ يَعِدُكُمْ أَنَّكُمْ إِذَا مِتُّمْ وَكُنْتُمْ تُرَابا وَعِظَاما أَنَّكُمْ مُخْرَجُونَ (المؤمنون، 35)

وضَرَبَ لَنَا مَثَلاً وَنَسِىَ خَلْقَهُ قَالَ مَنْ يُحْيِى الْعِظَامَ وَهِىَ رَمِيمٌ (يس، 78)

ص: 139

شما آيات خدا را به مسخره گرفتيد وزندگى دنيا شما را فريب داد.» امروز نه آنان را از دوزخ بيرون مى آورند، ونه هيچ گونه عذرى از آن ها پذيرفته مى شود. * پس حمد وستايش مخصوص خداست، پروردگار آسمان ها وپروردگار زمين وپروردگار همه جهانيان. * وبراى اوست كبريا وعظمت در آسمان ها وزمين، واوست عزيز وحكيم.

ه -. به طورى كه از سياق بر مى آيد، اشاره كلمه «هذا» به نامه اعمال است ودر عين حال اشاره به لوح محفوظ نيز هست. خداوند به اهل قيامت خطاب مى كند كه اين كتاب ماست كه به حق با شما سخن مى گويد، از اين رو ديگر هيچ جاى انكار وشبهه نيست وفردى نمى تواند بگويد اين عمل من يا كتاب من نيست. علت اين كه نامه عمل به حق شهادت مى دهد روشن است؛ چون كتاب اعمال شما جزئى از لوح محفوظ است كه محيط بر اعمال شماست.

توضيح اين كه: تمام حوادث از جمله اعمال انسان ها ونيز مقدمات عوامل مؤثر در انجام آن اعمال در لوح محفوظ نوشته شده وفرشتگان نامه اعمال انسان را از روى لوح محفوظ نسخه بردارى مى كنند، پس نامه اعمال در عين اين كه نامه اعمال است جزئى از لوح محفوظ نيز هست.(1)

و. مراد از «رحمت»، افاضه الهيه است كه به هر كس برسد سعادتمند مى شود ويكى از نتايج آن بهشت است.(2)

ز. معناى اين كه فرمود: انْ نظنّ الاّ ظنّا وما نحن بمستيقنين اين است كه اين دعوى شما چيزى است كه ما بدان يقين نداريم، بلكه تنها در باره آن گمانى داريم، گمانى كه نمى توانيم به آن اعتماد كنيم.(3)

ح. معناى اين كه كفار گفتند: ما ندرى ما الساعة اين است كه معناى اين حرف براى ما نامفهوم است؛ با اين كه اهل فهم ودرايت بودند. پس اين تعبير كنايه است از اين كه حرف اصلاً حرف غير معقولى است؛ چون اگر معقول بود ما مى فهميديم.(4)

ط. مراد از وعده اى كه مى فرمايد حق است، همان روز موعودى است كه خداوند به زبان پيامبرانش در خصوص قيامت وجزا وعده آن را داده است.(5)

ى. اضافه كلمه «سيئات» به «ما عملوا» دو احتمال دارد:

ص: 142

1. اين اضافه، اضافه بيانيه است كه در اين صورت اين معنا را افاده مى كند كه اعمالشان همه سيئه وبدى بود.

2. اين اضافه، همانند اضافه در «خاتُم فضةٍ» است كه به معناى انگشترى از نقره است، در اين صورت مى فهماند كه بعضى از اعمالشان بد بوده است.(1)

ك. نسيان در آيه 34 كنايه از اعراض وبى توجهى است؛ نسيان خدا در قيامت از كفار به اين است كه خدا از ايشان اعراض مى كند وآنان را در شدايد واهوال قيامت وا مى گذارد ونسيان كفار نسبت به روز قيامت به اين است كه در دنيا از ياد قيامت وآماده شدن براى آن روز اعراض مى كردند.(2)

ل. منظور از فراموش كردن لقاى روز قيامت، فراموش كردن لقاى كليه مسائل وحوادثى است كه در آن روز تحقّق مى يابد اعمّ از حساب وكتاب وغير آن كه همواره منكر آن بودند، اين احتمال نيز هست كه منظور فراموش كردن لقاى خداوند در آن روز است؛ زيرا روز قيامت به عنوان «يوم لقاء الله» در قرآن مجيد معرفى شده كه منظور از آن شهود باطنى است.(3)

م. دليل عذاب كفار دو چيز است: يكى غرور وديگرى استهزا؛ اصولاً اين دو از يكديگر جدا نيستند. افراد مغرور وخودبرتربين كه ديگران را با چشم حقارت نگاه مى كنند غالبا آنان را به باد استهزا وسخريه مى گيرند، سرچشمه اصلى غرور نيز متاع زندگى دنيا وقدرت وثروت وپيروزى هاى گذرا وموقت آن است كه افراد كم ظرفيت را چنان غافل مى سازد كه حتّى براى دعوت فرستادگان الهى كمترين ارزشى قائل نخواهند شد.(4)

ن. كلمه «ذلكم» اشاره است به آنچه قبلاً در باره عقاب كفّار به ظهور گناهانشان وحلول عذاب ذكر فرموده بود.(5)

س. در آيه 36 سه بار كلمه «ربّ» تكرار شده ودليل اين امر دو چيز است:

1. فرمود: ربّ السموات و ربّ الارض وآن گاه به جاى آن دو فرمود: ربّ العالمين

ص: 143

تا تصريحى روشن تر كرده باشد به اين كه ربوبيت وتدبير او شامل تمامى عالم هاست واگر از همان اول به كلمه «رب العالمين» اكتفا كرده بود، ممكن بود كسى توهّم كند كه خداى تعالى ربّ مجموع عالم است، ولى ربّ تك تك نواحى عالم ديگرانند مانند ربّ السموات وربّ الارض و... همچنان كه چه بسا وثنيّت نظير اين توهّم را داشته اند.

2. اگر چنانچه به همان ربّ السموات و ربّ الارض اكتفا مى كرد باز هم صريح در اين نبود كه خداى تعالى ربّ غير آن دو نيز هست وهمچنين است اگر به يكى از اين دو جمله اكتفا مى كرد.(1)

ع. تعبير وله الكبرياء مشعر است به اين كه تكبير بايد بعد از تحميد باشد واشاره است به اين كه حامدين بعد از حمدشان بايد معرفتشان به خداوند متعال چنين باشد كه او أعلى واكبر از حمد حامدين است.(2)

ف. كلمه «كبرياء» از كلمه «كبر» بليغ تر است؛ يعنى مبالغه در كبر را مى رساند ودر عظمت هاى غيرحسّى استعمال مى شود كه برگشت آن به كمال وجود وغير متناهى بودن كمال اوست.(3)

3. نظير آيه 34 جاثيه: وقِيلَ الْيَوْمَ نَنْسَاكُمْ كَمَا نَسِيتُمْ لِقَاءَ يَوْمِكُمْ هذَا وَمَأْوَاكُمُ النَّارُ وَمَا لَكُمْ مِنْ نَاصِرِينَ

آيه 14 سجده است: فَذُوقُوا بِمَا نَسِيتُمْ لِقَاءَ يَوْمِكُمْ هذَا إِنَّا نَسِينَاكُمْ وَذُوقُوا عَذَابَ الْخُلْدِ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ

4. همان گونه كه ريشه واساس استهزاى مردم مال وثروت زياد است: ويل لكلّ همزة لمزة * الّذى جمع مالاً وعدّده، ريشه واساس استهزاى آيات الهى نيز مغرور شدن به زندگى وثروت دنياست: اتخذتم ءايات الله هزوا وغرّتكم الحياة الدنيا.

ص: 145

ص: 146

مشركان كه در دنيا دست به سوى بتها دراز مى كردند، روز قيامت متوجه مى شوند كه بتها از آنان غافل بوده اند، از اين رو دشمن آنها مى شوند.(1)

و. وكانوا بعبادتهم كافرين؛ يعنى خداوند متعال اين بتهايى را كه مى پرستيد، به نطق در مى آورد ودر اين هنگام است كه آن بتها انكار مى كنند كه كسى را به عبادت خودشان فرا خوانده باشند وبه عبادت كفّار، كفر خواهند ورزيد.(2)

ز. مراد از ءاياتنا بينات، آيات قرآن است كه بر آنان تلاوت مى شد. در اين آيه وقتى مى خواهد از زبان كفّار نقل كند كه آيات بيّنات را سحر مى گفتند، به جاى «آيات بينات»، كلمه «حق» را مى آورد، حقّى كه به سويشان آمده ومى فرمايد: للحقّ لمّا جاءهم. با اينكه مقتضاى ظاهر آيه اين بود كه به جاى «للحق» بفرمايد «لها» واين بدان جهت است كه بفهماند «ءايات بينات» حق بود كه بر آنان تلاوت مى شد وهيچ مجوّزى نداشتند كه آن را سحر آشكار بخوانند.(3)

ما أصابكم من مصيبة فيما كسبت أيديكم.

3. بشر از آوردن كتابى نظير قرآن ناتوان است. از وصف خداوند به «عزيز» در آيه دوم نوعى تحدى استفاده مى شود ونزول قرآن در سطح فهم ودرك بشر نشانه حكمت الهى است، پس اصل محتواى كتاب دليل عزت خداوند وتنزّل آن دليل حكمت اوست.(1)

4. آفرينش جهان همان گونه كه آغازى دارد، سرانجامى نيز دارد: واجل مسمّى كه با فرا رسيدن آن دنيا فانى مى شود، وچون خلقت جهان هدف دارد، فناى آن نيز داراى هدف است؛ يعنى به دنبال اين جهان، جهان ديگرى هست تا مردم نتايج اعمال خود را ببينند وگرنه خلقت دنيا بيهوده خواهد بود.(2)

5. بتها قادر بر خلقت هيچ چيز در روى زمين نيستند حتى نمى توانند مگسى را بيافرينند چنان كه در جاى ديگر مى فرمايد: انّ الّذين تدعون من دون الله لن يخلقوا ذبابا ولواجتمعوا له.(3)

6. منكران هنگام شنيدن آيات قرآن، گفتارها وبرخوردهاى گوناگونى داشتند، از جمله:

الف. اينها را قبلاً شنيده ايم، اگر بخواهيم مثل آن را مى گوييم: اذا تتلى عليهم ءاياتنا قالوا قد سمعنا ولو نشاء لقلنا مثل هذا. (انفال، 31)

. قرآنى غير از اين بياور يا اين كتاب را تغيير بده: ائت بقرءان غير هذا او بدّله. (يونس، 15)

. متكبرانه پشت مى كردند: قد كانت ءاياتى تتلى عليكم وكنتم على اعقابكم تنكصون. (مؤمنون، 66)

. آن را تكذيب مى كردند: ألم تكن ءاياتى تتلى عليكم فكنتم بها تكذّبون. (مؤمنون، 105)

. خود را به كرى وناشنوايى مى زدند: اذا تتلى عليه ءاياتنا ولّى مستكبرا كأن لم يسمعها. (لقمان، 7)

. مدعى مى شدند كه آيات قرآن افسانه است وواقعيت ندارد: اذا تتلى عليه ءاياتنا قال

ص: 150

اساطير الاولين. (قلم، 15)

7. اعراض كفار از حقيقت، تكليف مبلغان الهى را ساقط نمى كند با اينكه كفار از انذار پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) اعراض كردند، در عين حال پيامبر (صلی الله علیه و آله) موظف است عدم لياقت بتها را براى پرستش بيان كند ورسالت خويش را انجام دهد: عما انذروا معرضون * قل أرأيتم ما تدعون من دون الله....(1)

8. در پذيرش اعتقادات، به گفته ديگران اكتفا نكنيد. آنچه را خود ديده ايد وفهميده ايد، قبول كنيد: أرأيتم... ارونى.(2)

9. تمامى موجودات حتى جمادات نيز شعور دارند؛ زيرا بتها از جمادات هستند وآيه شريفه وهم عن دعائهم غافلون نسبت غفلت به آنها داده وغفلت از خواص موجود داراى شعور است.(3)

ص: 151

ونه اندوهگين مى شوند. * آنها اهل بهشتند وجاودانه در آن مى مانند؛ اين پاداش اعمالى است كه انجام مى دادند.

مقتداى بنى اسرائيل باشد وبنى اسرائيل بايد در اعمال خود از آن پيروى كنند، از اين رو امام است. از سوى ديگر چون مايه اصلاح نفوس مردم با ايمان است، رحمت است.(1)

و. ذكر «لسان» در عبارت هذا كتابٌ مصدّقٌ لسانا عربيا به جهت تأكيد است؛ مانند مثال «جائنى زيد رجلاً صالحا» كه ذكر «رجلاً» به جهت تأكيد است.(2)

5. رهبر بايد با مردم صادقانه سخن بگويد: وما ادرى ما يفعل بى ولا بكم.(1)

6. نظير آيه 9 احقاف: قُلْ مَا كُنْتُ بِدْعا مِنَ الرُّسُلِ

آيه 56 نجم است: هذَا نَذِيرٌ مِنَ النُّذُرِ الْأُولَى

7. در بيان مشتركات، نخست از خود شروع كنيد بعد ديگران: ما يفعل بى ولا بكم.(2)

8. اين سخن پيامبر كه مى گويد: نمى دانم خداوند با من وبا شما چه كار خواهد كرد: وما أدرى ما يفعل بى ولا بكم منافاتى با داشتن علم غيب پيامبر (صلی الله علیه و آله) كه در برخى از آيات اثبات شده ندارد، زيرا آيه مورد بحث ناظر به علم غيب استقلالى است كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) مستقلاً چيزى نمى داند؛ اما آن آياتى كه علم غيب را اثبات كرده مى فرمايد: به بركت تعليم الهى، پيامبر (صلی الله علیه و آله) داراى علم غيب است: عالم الغيب فلا يظهر على غيبه احدا الاّ من ارتضى من رسول.(3)

9. مسئوليت اصلى پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) انذار مردم با بيانى واضح وروشن است: وما انا الاّ نذير مبين. بيان مبلغان دين نيز بايد روشن وخالى از پيچيدگى وابهام باشد.(4)

10. در تورات قرائنى بر حقانيت قرآن كريم وجود داشته است. گواهى دهنده بر حقانيت قرآن از ميان بنى اسرائيل، فردى دانا ومتشخص بوده كه قرآن گواهى وى را نقل كرده است.(5)

11. در گفتگو با مخالفان، بر عقايد خود تعصّب نشان ندهيد تا زمينه براى براى بحثِ آزاد فراهم شود؛ با آنكه پيامبر يقين دارد كه قرآن از سوى خداست، باز هم مى فرمايد: ان كان من عند الله.(6)

12. برخورد تحقيرآميز كافران نسبت به مؤمنان نشانه روحيه استكبارى آنهاست. از محتواى آيه استفاده مى شود كه كفار از طايفه اشراف ومؤمنان از طبقه محروم بودند، بدين جهت ابراز مى داشتند كه اگر قرآن خيرى در بر داشت، ما زودتر از ديگران به آن روى مى آورديم.(7)

ص: 155

13. يكى از اهداف قرآن دور داشتن انسان ها از ظلم وستم وتشويق به نيكى واحسان به مردم است: لينذر الّذين ظلموا.... «لام» در «لينذر» غايت وهدف را مى رساند.(1)

14. انذار قرآن همچون بشارت آن، دائمى ومستمر است. فعل (ينذر) مضارع ودالّ بر استمرار است.(2)

15. ريشه تمام اعتقادات صحيح اعتقاد به توحيد است: ربّنا الله وريشه همه اعمال صالح، صبر وشكيبايى در راه خداوند است وبا داشتن اين دو ويژگى اعتقادى واخلاقى، انسان به سعادت ابدى مى رسد وبشارت عدم خوف وحزن را از فرشتگان مى شنود، چنان كه در آيه ديگر مى فرمايد: انّ الّذين قالوا ربّنا الله ثم استقاموا تتنزّل عليهم الملائكة الا تخافوا ولا تحزنوا وابشروا بالجنة الّتى كنتم توعدون (فصّلت، 30)، بنا بر اين صرف اعتقاد به توحيد مايه آرامش در قيامت نيست، استقامت در راه توحيد نيز لازم است.(3)

16. «خوف» نسبت به آينده است و «حزن» مربوط به گذشته است.(4)

17. راه حق وبندگى خدا داراى سختى ها ومشكلات فراوانى است ونيازمند به پايدارى واستقامت است. واژه «استقامت» نشان دهنده دشوارى راه ونيازمندى به پايدارى است.(5)

18. جمله اولئك اصحاب الجنة حصر نيست وبه اصطلاح «نفى ماعدا نمى كند»، زيرا به ضرورت دين ثابت شده كه اگر كسى با ايمان از دنيا رود گرچه معصيت كار باشد به قسمتى از عقوبتهاى دنيوى يا عالم برزخ گرفتار مى شود، اما در نهايت اهل بهشت است.(6)

ص: 156

بر طبق اعمالى كه انجام داده اند، تا خداوند كارهايشان را بى كم وكاست به آنان تحويل دهد، وبه آنها هيچ ستمى نخواهد شد. * آن روز كه كافران را بر آتش عرضه مى كنند (به آنها گفته مى شود:) از طيبات ولذايذ در زندگى دنياى خود استفاده كرديد واز آن بهره گرفتيد؛ اما امروز عذاب ذلت بار به جهت استكبارى كه در زمين به ناحق كرديد وبه موجب گناهانى كه انجام مى داديد، جزاى شما خواهد بود.

كه مجموع آن 30 ماه مى شود. در درالمنثور روايتى نقل شده كه زنى بعد از مدت 6 ماه از ازدواجش فرزندى آورد، عثمان دستور داد او را سنگسار كنند خبر به امير المؤمنين رسيد. حضرت به عثمان فرمودند: چرا اين دستور را دادى ؟ گفت: مگر ممكن است زن شش ماهه وضع حمل كند؟ حضرت فرمود: آرى وبه استناد آيات فوق، حكم را براى او روشن ساخت.(1)

د. حتّى اذا بلغ أشدّه بلوغ أشدّ به معناى رسيدن به زمانى از عمر است، كه در آن قواى آدمى محكم مى شود. بلوغ به چهل سال عادتا ملازم با رسيدن به كمال عقل است. بسيارى از پيامبران در سن چهل سالگى به مقام رسالت مبعوث شدند: لم يبعث الله نبيا قطّ الاّ بعد أربعين سنة.(2)

ه -. خداى تعالى در جمله ربّ أوزعنى ان أشكر نعمتك آن نعمتى را كه سائل درخواست كرده نام نبرده تا همه نعمتهاى ظاهرى، چون حيات ورزق وشعور واراده، وهم نعمتهاى باطنى، چون ايمان به خدا واسلام وخشوع وتوكل بر خدا وتفويض به خدا را شامل شود.(3)

و. «درجات» جمع «درجه» معمولاً به پله هايى گفته مى شود كه از آن بالا مى روند و «دركات» جمع «درك» به پله هايى گفته مى شود كه از آن پايين مى آيند، از اين رو در مورد بهشت، درجات ودر مورد دوزخ دركات گفته مى شود؛ ولى در آيه مورد بحث كه هر دو باهم ذكر شده، با توجه به اهميت مقام بهشتيان، هر دو به عنوان درجات آمده وبه اصطلاح از باب تغليب است.(4)

ز. عرضه كردن آب بر حيوان به اين است كه آب را در جايى قرار دهى كه حيوان آن را ببيند وبتواند بنوشد. عرضه كردن كالا براى فروش به اين است كه آن را در جايى قرار دهى كه مانعى براى داد وستد نباشد. در قرآن كريم هم سخن از عرضه آتش براى كفار آمده:

ص: 159

وعرضنا جهنم يومئذٍ للكافرين عرضا (كهف، 100)، هم سخن از عرضه كفار به آتش مطرح شده: يوم يعرض الّذين كفروا على النار (آيه مورد بحث) نيز النار يعرضون عليها غدوا وعشيا(1).

مرحوم علامه طباطبايى در اين زمينه مى فرمايد: در قيامت دو نوع عرضه است؛ پيش از حساب آتش را بر مجرمان عرضه مى دارند تا وحشت وهراس، سراسر وجودشان را فرا گيرد وبعد از حساب وفرستادنشان به سوى دوزخ آنها را بر عذاب الهى عرضه مى دارند، بنا بر اين عرضه داشتن آتش بر كفار به معناى نشان دادن آتش به آنهاست وعرضه كفار بر آتش به معناى ورود آنها در آتش است وحقيقت عرضه اين است كه موانع ميان دو چيز برطرف گردد تا آنجا كه يكى در اختيار ديگرى قرار گيرد ودر مورد كفار ودوزخ اين چنين است.(2)

ح. جمله اذهبتم طيباتكم به معناى بهره گيرى از لذايذ دنياست وتعبير به «أذهبتم» براى آن است كه اين لذايذ ومواهب با بهره گيرى از بين مى روند.(3)

ط. «طيبات» معناى وسيع وگسترده اى دارد وهمه مواهب دنيا را شامل مى شود، هر چند بعضى از مفسران آن را فقط به معناى نيروى جوانى تفسير كرده اند؛ ولى حقّ اين است كه جوانى تنها يك مصداق مى تواند باشد.(4)

ى. در آيه 20 دو گناه براى دوزخيان بيان شده است: 1. استكبار در زمين. 2. فسق. اولى اشاره به عدم ايمان به آيات الهى وبعثت وقيامت است ودومى اشاره به انواع گناهان. يكى از ترك اصول دين سخن مى گويد وديگرى از پايمال كردن فروع دين، از اين رو خوارى در برابر استكبار آنهاست وعذاب در برابر فسق آنها: عذاب الهون.(5)

بيان شده است، چنان كه آيه قل تعالوا اتل ما حرّم ربّكم عليكم ان لا تشركوا به شيئا وبالوالدين احسانا (انعام، 151) بر اين مطلب دلالت دارد.(1)

2. حقّ مادر اعظم از حق پدر است، زيرا خداوند متعال اولاً مى فرمايد: ووصّينا الانسان بوالديه احسانا پدر ومادر را با هم ذكركرده است. سپس مى فرمايد: حملته امّه كرها ووضعته كرها اين عبارت دلالت مى كند كه حقّ مادر اعظم است، زيرا فقط مادر را مخصوص به ذكر كرده است ودليل آن هم سختيها ورنجهايى است كه مادر با تولّد فرزند متحمل مى شود.(2)

3. احسان به والدين معنايى وسيع تر از انفاق وكمك مالى دارد، چه بسا والدين از جهت مالى نيازمند نباشند، اما نيازمند به مهر ومحبت واحترام هستند.

4. نه تنها انفاق وامداد واحترام، بلكه هر نوع نيكى نسبت به والدين لازم است. («احسانا» به صورت نكره آمده كه شامل هر نوع احسانى شود.)(3)

5. توجه به زحمات گذشته والدين، خدمت كردن به آنان را بر انسان آسان مى كند: وصّينا الانسان... حملته امّه.(4)

6. سپاسگزارى در برابر نعمت دهنده حقيقى ودرخواست توفيق عمل صالح وتقاضاى اصلاح نسل نشانه رشد عقل انسان است: حتى اذا بلغ اشدّه... قال رب اوزعنى....

7. سعادت داراى سه مرتبه است: 1. سعادت نفسانى. 2. سعادت بدنى. 3. سعادت خارجى. در آيه شريفه به ترتيب به هر سه مرتبه اشاره شده است. شكر نعمت كه امرى قلبى است ناظر به سعادت نفسانى است: ان اشكر نعمتك. اشتغال بدن به طاعت الهى، سعادت بدنى است. عمل صالح ناظر بدين جهت است: ان اعمل صالحا. اصلاح ذريه، سعادت خارجى است كه جمله وأصلح لى فى ذريتى به آن اشاره دارد.(5)

8. قبولى اعمال داراى مراتبى است:

ص: 161

الف. قبول عادى: انما يتقبّل الله من المتّقين (مائده، 27)؛ فقط از اهل تقوا مى پذيريم.

ب. قبول نيكو: تقبّلها ربّها بقبول حسن (آل عمران، 37)؛ پروردگار، مريم را به خوبى پذيرفت.

ج. بهترين قبول: نتقبل عنهم أحسن ما عملوا ودر دعا مى خوانيم: خدايا به بهترين نوع ما را قبول كن؛ «باحسن قبولك».(1)

9. كسى از وعده خود تخلف مى كند كه يا هنگام وعده دادن توجه نداشته وعجولانه قول داده ويا پس از آن، ناتوان وپشيمان شده است وهيچ يك از اين نقايص واوصاف در باره خداوند صحيح نيست.(2)

10. نظير آيه 16 احقاف: أُولئِكَ الَّذِينَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَنَتَجَاوَزُ عَنْ سَيِّئَاتِهِمْ فِى أَصْحَابِ الْجَنَّةِ وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذِى كَانُوا يُوعَدُونَ (الأحقاف، 16)

آيات ذيل است: والَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَحْسَنَ الَّذِى كَانُوا يَعْمَلُونَ (العنكبوت، 7)

إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَنُدْخِلْكُمْ مُدْخَلاً كَرِيما (النساء، 31)

11. احسان به والدين وروحيه شكرگزارى در برابر نعمتهاى خدا ودرخواست اصلاح نسل، عواملى مؤثر براى پذيرش اعمال وعفو از گناهان است: أولئك الّذين....(3)

12. هر انسانى در قيامت از آثار ونتايج اعمال خويش برخوردار مى شود. اعمال شايسته موجب آرامش واعمال زشت مايه بلا ورنج خواهد بود. جمله وليوفيهم اعمالهم اشاره به تجسم عمل است.(4)

ص: 162

گوش وچشم ودل قرار داديم؛ (اما به هنگام نزول عذاب) نه گوشها وچشمها ونه عقلهايشان براى آنان هيچ سودى نداشت، چرا كه آيات خدا را انكار مى كردند؛ وسرانجام آنچه را استهزا مى كردند بر آنها وارد شد. * ما آباديهايى را كه پيرامون شما بودند نابود ساختيم، وآيات خود را به صورتهاى گوناگون (براى مردم آنها) بيان كرديم شايد باز گردند. * پس چرا معبودانى را كه غير از خدا بر گزيدند - به گمان اينكه به خدا نزديكشان سازد - آنها را يارى نكردند؟! بلكه از ميانشان گم شدند! اين بودنتيجه دروغ آنها وآنچه افترا مى بستند.

واين يكى از نشانه هاى آن عذاب است. «اوديه» جمع «وادى» به معناى درّه ومحل جريان سيلابهاست ومعناى قالوا هذا عارض ممطرنا اين است كه وقتى آن ابر را مى بينند به يكديگر بشارت مى دهند كه اين ابرى است كه بر ما خواهد باريد. جمله بل هو... ردّ كلام آنهاست وحقيقت امر را بيان مى كند كه اين ابر بادى است كه در آن عذابى دردناك است، وخصوصيت اين باد آن است كه هر چيزى را كه در سر راهش باشد هلاك مى كند؛ خواه انسان باشد يا حيوان ويا اموال: تدمّر كل شىء.(1)

و. «مكنّا» ماضى از مصدر تمكين به معناى پايدار كردن وثابت كردن چيزى است در مكان واين تعبير كنايه از دادن قدرت وتصرف است. حرف «إنْ» نافيه است؛ يعنى قدرتى از نظر نيروى جسمانى وامكانات طبيعى وقدرت جنگى به آنها داديم كه به شما كفار مكه نداديم.(2)

ز. وصرّفنا الايات لعلّهم يرجعون؛ يعنى ما آيات خود را به صورتهاى مختلف بيان كرديم شايد باز گردند. منظور از اين آيات:

الف) يا معجزاتى بود كه با آنها انبيا را تأييد نموديم.

ب) يا به صورت وحى بود كه بر آنان نازل مى كرديم.

ج) يا نعمتهايى بود كه روزى آنها كرديم، تا به وسيله آن متذكر شوند.

د) يا عذابهايى بود كه امتهاى انبيا را بدان مبتلا نموديم تا توبه كنند ودست از پرستش غير خداى سبحان برداشته به عبادت خدا بپردازند.(3)

3. جهت اساسى بدبختى قوم هود جهل آنان بود؛ جهلى توأم با لجاجت وغرور كه به آنها اجازه مطالعه دعوت پيامبرانشان را نمى داد وباعث نزول عذاب الهى ونابودى آنها شد.(1)

4. نظير آيه 24 احقاف: فَلَمَّا رَأَوْهُ عَارِضا مُسْتَقْبِلَ أَوْدِيَتِهِمْ قَالُوا هذَا عَارِضٌ مُمْطِرُنَا بَلْ هُوَ مَا اسْتَعْجَلْتُمْ بِهِ رِيحٌ فِيهَا عَذَابٌ أَلِيمٌ

آيات ذيل با توضيح بيشترى است: فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحا صَرْصَرا فِى أَيَّامٍ نَحِسَاتٍ لِنُذِيقَهُمْ عَذَابَ الْخِزْىِ فِى الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَلَعَذَابُ الاْخِرَةِ أَخْزَى وَهُمْ لاَ يُنْصَرُونَ (فصلت، 16)

وأَمَّا عَادٌ فَأُهْلِكُوا بِرِيحٍ صَرْصَرٍ عَاتِيَةٍ. سَخَّرَهَا عَلَيْهِمْ سَبْعَ لَيَالٍ وَثَمَانِيَةَ أَيَّامٍ حُسُوما فَتَرَى الْقَوْمَ فِيهَا صَرْعَى كَأَنَّهُمْ أَعْجَازُ نَخْلٍ خَاوِيَةٍ. فَهَلْ تَرَى لَهُمْ مِنْ بَاقِيَةٍ (الحاقة، 6 تا 8)

5. وزش طوفان بلا بر قوم عاد به فرمان الهى بود؛ نه پديده اى اتفاقى. جمله بأمر ربّها در حقيقت ردّ نظريه كسانى است كه همه پديده هاى هستى را به عوامل صرفا طبيعى نسبت مى دهند واراده الهى را ناديده مى گيرند.(2)

6. هلاكت قوم عاد نمونه اى از سنت الهى در مجازات تبه كاران است. از جمله كذلك نجزى با توجه به فعل مضارع كه مفيد استمرار است، سنت استفاده مى شود.(3)

7. مجازات اقوام مجرم پس از اتمام حجت است؛ تذكر به اعطاى چشم وگوش وقلب به قوم هلاك شده عاد در حقيقت اشاره به اين است كه هلاكت آنان پس از قرار گرفتن امكانات معرفت در اختيار ايشان واتمام حجت بر آنان صورت گرفته است.(4)

8. قدرتهاى ظاهرى ومال وثروت هرگز نمى تواند انسانها را از كيفر سخت خداوند رهايى بخشد. اگر چنين بود قوم عاد مى بايست نجات يابند. آيه ولقد مكنّاهم فيما ان مكناكم فيه شبيه آيه ألم تر كيف فعل ربك بعاد * ارم ذات العماد * الّتى لم يخلق مثلها فى البلاد (فجر، 6-8) وآيه وكم اهلكنا قبلهم من قرن هم اشدّ بطشا (ق، 36) است.(5)

ص: 166

وعده هايى را كه به آنها داده مى شود ببينند. (احساس مى كنند كه) گويى فقط ساعتى از يك روز (در دنيا) توقف داشتند. اين ابلاغى است براى همگان. آيا جز قوم فاسق هلاك مى شوند؟!

1) صبر، چنان كه خداوند متعال مى فرمايد: ولمن صبر وغفر انّ ذلك لمن عزم الامور. (شورى، 43)

2) وفاى به عهد: ولقد عهدنا الى ءادم من قبل فنسى ولم نجد له عزما. (طه، 115)

3) حكم وشريعت.

از همه مناسبتر معناى سوم است، چنان كه در روايات ائمه اهل بيت (عليهم السلام) نيز به اين معنا اشاره شده است كه صاحبان حكم وشريعت پنج نفرند: نوح، ابراهيم، موسى، عيسى وپيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) ودر آيه 13 شورى بدان اشاره شده است: شرع لكم من الدين ما وصّى به نوحا وما أوحينا اليك وما وصّينا به ابراهيم وموسى وعيسى.(1)

وبيم دهندگان هستند. «منذرين» در جايى معنا دارد كه گناه وانحرافى وجود داشته ويا زمينه آن فراهم باشد.(1)

6. نظير آيه 30 احقاف: قَالُوا يَا قَوْمَنَا إِنَّا سَمِعْنَا كِتَابا أُنْزِلَ مِنْ بَعْدِ مُوسَى مُصَدِّقا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ يَهْدِى إِلَى الْحَقِّ وَإِلَى طَرِيقٍ مُسْتَقِيمٍ آيه 1 جن است: قُلْ أُوحِىَ إِلَىَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ فَقَالُوا إِنَّا سَمِعْنَا قُرْآنا عَجَبا

7. در اين آيه به تمام اصول عقايد اسلامى اشاره شده است: توحيد: ءامنوا به، نبوت: داعى الله ومعاد: يجركم من عذاب اليم.(2)

8. در قرآن كريم هدايت به راه راست به خداوند وپيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) وقرآن نسبت داده شده است:

الف) خداوند: والله يهدى من يشاء الى صراط مستقيم. (بقره، 213)

ب) پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله): وانك لتهدى الى صراط مستقيم. (شورى، 52)

ج) قرآن كريم: يهدى الى الحق والى طريق مستقيم. (احقاف، 30)

از اينكه هدايت به سه امر فوق اسناد داده شده روشن مى شود كه خداوند به وسيله پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) وقرآن كريم مردم را به راه راست كه بندگى اوست هدايت مى كند: وان اعبدونى هذا صراط مستقيم.

9. نظير آيه 33 احقاف: أَ وَلَمْ يَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِى خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَلَمْ يَعْىَ بِخَلْقِهِنَّ بِقَادِرٍ عَلَى أَنْ يُحْيِىَ الْمَوْتَى بَلَى إِنَّهُ عَلَى كُلِّ شَىْءٍ قَدِيرٌ

آيه 81 يس است: أَ وَلَيْسَ الَّذِى خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِقَادِرٍ عَلَى أَنْ يَخْلُقَ مِثْلَهُمْ بَلَى وَهُوَ الْخَلاَّقُ الْعَلِيمُ

10. اجابت دعوت خدا وپيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) هم باعث حيات فكرى وروحى مى شود، هم عامل آمرزش گناهان ونجات از عذاب الهى مى گردد: يا أيّها الّذين ءامنوا استجيبوا لله وللرسول اذا دعاكم لما يحييكم (انفال، 24)؛ يا قومنا اجيبوا داعى الله وءامنوا به يغفر لكم من ذنوبكم ويجركم من عذاب اليم. (احقاف، 31)

ص: 170

11. كفار در قيامت به مجرم بودن خويش اقرار مى كنند؛ اما اين اقرار واعتراف به حال آنان سودى نخواهد داشت: أليس هذا بالحق قالوا بلى وربنا قال فذوقوا العذاب.(1)

12. فاصبر كما صبر اولوالعزم؛ اين دستور اشاره به اين معناست كه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) نيز از اولوالعزم است وگرنه تكليف به صبرى همچون صبر آن پيامبران بر حضرت روا نبود.(2)

13. تبليغ دين الهى نيازمند به صبر وشكيبايى است ودر مجازات مخالفان نبايد عجله كرد.(3)

14. توجه به اسوه هاى صبر، عامل تقويت روحيه صبر در انسان است: فاصبر كما صبر اولوالعزم من الرسل.(4)

15. مهلت خداوند به كفار

نظير آيه 35 احقاف: فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَلاَ تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ

آيات ذيل است: وذَرْنِى وَالْمُكَذِّبِينَ أُولِى النَّعْمَةِ وَمَهِّلْهُمْ قَلِيلاً (المزمل، 11)

فَمَهِّلِ الْكَافِرِينَ أَمْهِلْهُمْ رُوَيْدا (الطارق، 17)

نُمَتِّعُهُمْ قَلِيلاً ثُمَّ نَضْطَرُّهُمْ إِلَى عَذَابٍ غَلِيظٍ (لقمان، 24)

ص: 171

ص: 172

آن حضرت وبيانگر اين واقعيت است كه بدون ايمان به آنچه بر پيامبر (صلی الله علیه و آله) نازل شده هرگز ايمان به خدا تكميل نمى شود.

اين احتمال نيز وجود دارد كه جمله اول اشاره به ايمان به خداست وجنبه اعتقادى دارد واين جمله اشاره به ايمان به محتواى اسلام وتعليمات آن حضرت است وجنبه عملى دارد.(1)

و. «بال» به معانى مختلفى به مانند: حال، كار وقلب آمده است. راغب گويد به معناى حالات پر اهميت است، بنا بر اين اصلاح بال به معناى سر وسامان دادن به تمام شئون زندگى وامور سرنوشت ساز است كه طبعا پيروزى در دنيا ونجات در آخرت را شامل مى شود.(2)

ز. راغب در مفردات براى «مَثَل» سه معنا بيان مى كند:

1. سخنى است كه در باره چيزى گفته شود، همانند سخنى كه در باره مطالب مشابه آن گفته شده تا يكى ديگرى را تبيين كند.

2. مشابهت.

3. وصف.

ظاهرا در اينجا معناى اخير مراد است؛ يعنى خداوند اين گونه وصف حال مردم مى كند، همان گونه كه در آيه 15 سوره محمد (صلی الله علیه و آله) آمده است: مثل الجنة الّتى وعد المتقون؛ توصيف بهشتى كه به پرهيزكاران وعده داده شده چنين است...(3)

ح. جمله ولكن ليبلو بعضكم ببعض اشاره به فلسفه جنگ ونكته اصلى درگيرى حق وباطل دارد؛ يعنى اگر خداوند متعال مى خواست از طريق ديگر از كفّار انتقام مى گرفت؛ ولى چنين نكرد، زيرا در پيكارها وصفوف جنگ، مؤمنان واقعى وآنان كه اهل عمل اند از اهل سخن جدا مى شوند.(4)

ط. فضرب الرقاب. بديهى است گردن زدن كنايه از قتل است، بنا بر اين ضرورتى ندارد

ص: 175

كه جنگجويان كوشش خود را براى انجام خصوص اين امر به كار برند. هدف آن است كه دشمن از پاى در آيد؛ ليكن چون گردن زدن روشن ترين راه كشتن دشمن است، روى آن تكيه شده است.(1)

ى. در اين چند آيه دو بار از اصلاح بال سخن به ميان آمده است، زيرا مراد از اولى اصلاح دل آنان در دين ودنيا ومقصود از دومى اصلاح حالشان در نعيم آخرت است، پس در حقيقت اولى سبب نعيم است ودومى خودِ نعيم.(2)

ك. اثخنتموهم از ريشه «ثخن» به معناى عظمت وصلابت است وبه همين مناسبت به پيروزى وتسلط كامل بر دشمن اطلاق مى شود وسرّ اينكه غالب مفسران آن را به معناى كثرت وشدت كشتار از دشمن معنا كرده اند آن است كه گاهى جز با كشتار وسيع، خطر برطرف نمى شود، لذا اين معنا از مصاديق است؛ نه مفهوم اصلى آن.(3)

ل. «اوزار» جمع «وزر» به معناى بار سنگين است. معناى جمله حتى تضع الحرب أوْزارَها اين است كه اسير گرفتن بايد ادامه يابد تا جنگ بارهاى سنگين خود را بر زمين نهد. بارهاى سنگين كنايه از سلاحها ومشكلاتى است كه جنگجويان بر دوش دارند وتا جنگ پايان نپذيرد اين بار بر دوش آنهاست. حال چه زمانى جنگ ميان اسلام وكفر پايان مى پذيرد؟ مفسران پاسخهاى مختلفى داده اند:

1. تا زمانى كه بت پرستى بر صفحه زمين باقى نماند.

2. تا مسلمانان بر دجّال پيروز شوند. دجّال كنايه از مرد فريبكار يا مردان فريبكار است كه در آخر الزمان براى منحرف ساختن مردم به فعاليت مى پردازند وبه اين ترتيب تا دجّالان بر صفحه زمين زندگى مى كنند، پيكار حق با باطل ادامه دارد.(4)

م. معنايى كه از سياق آيه شريفه ويدخلهم الجنة عرّفها لهم استفاده مى شود اين است كه خداوند متعال به زودى كشته شدگان در راه خدا را داخل بهشت مى كند در حالى كه بهشت

ص: 176

را يا در دنيا وبه وسيله وحى انبيا ويا به وسيله بشارت در هنگام قبض روح، يا در قبر، يا در قيامت، ويا در همه اين مواقف به ايشان شناسانده باشد.(1)

احتمال مبتنى بر اين است كه «بال» به معناى قلب باشد.(1)

8. آيه چهار بيانگر اين حقيقت است كه پيش از درهم شكستن قطعى مقاومت دشمن، نبايد اقدام به گرفتن اسيران كرد، زيرا پرداختن به اين امر گاهى سبب تزلزل موقعيت مسلمانان در جنگ خواهد شد وپرداختن به امر اسيران وتخليه آنان در پشت جبهه، آنها را از وظيفه اصلى باز مى دارد.(2)

9. اسير جنگى را بعد از پايان جنگ نمى توان به قتل رسانيد، بلكه رهبر مسلمانان طبق مصالحى كه در نظر مى گيرد آنها را گاه بدون عوض وگاه با عوض آزاد مى كند واين عوض در حقيقت نوعى غرامت جنگى است كه دشمن بايد بپردازد، البته حكم سومى هم در اسلام وجود دارد كه اسيران را به صورت بردگان در آورند؛ ولى اين دستور الزامى نيست، بلكه در صورتى است كه رهبر مسلمانان در شرايط خاصى آن را لازم ببيند وشايد به همين جهت در متن قرآن نيامده وتنها در روايات بيان شده است.(3)

10. در جهاد اسلامى هم قدرت لازم است: فضرب الرقاب، هم عطوفت ومهربانى: فإمّا منّا بعد وإمّا فداء.(4)

11. خداوند اگر اراده كند كه كفار را هلاك سازد قدرت آن را دارد، بدون اينكه مسلمانان در ميدان جنگ حاضر شوند؛ ليكن او اين كار را نخواهد كرد. «لو» مفيد امتناع است وجهت عدم اراده او اين است كه مؤمنان را به وسيله كفار بيازمايد وبه جنگ با آنان وادار سازد تا روشن شود چه كسى مطيع است ورنج جنگ را تحمل مى كند وچه كسى عصيان مى ورزد. كفار را نيز به وسيله مؤمنان آزمايش مى كند تا روشن شود چه كسى اهل شقاوت است وچه كسى به توبه موفق مى گردد.(5)

12. شهيدان پس از شهادتشان از لطف الهى بهره مند هستند وبه سوى منزل سعادت وكرامت هدايت مى شوند. از ضميمه شدن آيه سيهديهم ويصلح بالهم با آيه ولا تحسبنّ

ص: 178

الّذين قتلوا فى سبيل الله امواتا بل احياء عند ربّهم يرزقون (آل عمران، 169) استفاده مى شود كه مقصود از اصلاح بال شهيدان در راه خدا، زنده كردن ايشان است به حياتى كه آنان را شايسته حضور نزد پروردگارشان كند، حياتى كه با كنار رفتن پرده ها حاصل مى شود.(1)

ص: 179

ونابودى كافران، پاداش مؤمنان صالح وكيفر تبه كاران، مقايسه اشخاص بامعرفت با هواپرستان.

ب. مراد از «ينصركم» اين است كه اسباب غلبه بر دشمن را برايتان فراهم مى سازد، مثلاً ترسى از شما در دل كفّار مى اندازد وامور را عليه كفّار وبه نفع شما جارى مى كند ودلهاى شما را محكم وشجاع مى سازد، بنا بر اين عطف يثبّت اقدامكم بر نصرت، عطف خاص بر عام مى شود.(1)

ج. اگر تثبيت را اختصاص به «أقدام» داد ودر بين انواع نصرت، فقط ثبات قدم را كه كنايه اى است از تقويت دلها ذكر كرد، براى اين است كه تقويت دلها از روشن ترين مصاديق نصرت است.(2)

د. در دو جمله فتعسا لهم و أضلّ أعمالهم دو احتمال است:

1. اين دو جمله نفرين بر كفار است؛ نظير جمله قاتلهم الله أنّى يؤفكون. (توبه، 30)

2. نفرين نيست، بلكه به طور كنايه خبرى از آينده كفار است واينكه اثر اعمالشان خنثى خواهد شد.(3)

ه -. مراد از ما أنزل الله قرآن شريف وشرايع واحكامى است كه خداى تعالى بر پيغمبرش نازل وخلق را مأمور به اطاعت وانقياد از آن كرده وكفار نسبت به آن كراهت داشته واز پيروى اش استكبار ورزيدند.(4)

و. در حديثى امام باقر (علیه السلام) در ذيل آيه شريفه كرهوا ما أنزل الله فرمودند: كراهت از چيزى داشتند كه در حقّ امير المؤمنين نازل شده بود.(5)

ز. «دمّر» از ماده «تدمير» در اصل به معناى هلاك كردن است، اما هنگامى كه با «على» ذكر مى شود به معناى نابود كردن همه چيز حتّى فرزندان وخانواده واموال مخصوص انسان است.

به اين ترتيب اين تعبير بيان مصيبت دردناك ترى است، مخصوصا با توجه به اينكه لفظ

ص: 181

«على» معمولاً در مورد سلطه به كار مى رود، مفهوم جمله اين مى شود كه خداوند هلاك ونابودى را بر سر اين اقوام واموال وآنچه مورد علاقه آنها بود فرو ريخت.(1)

ح. مولويّت خداى سبحان از دو جهت است:

1. «مولى» است، چون مالك بندگان وامور آنان در صراط تكوين است ونيز مدبّر آن امور است وهر طور بخواهد تدبير مى كند.

2. از اين جهت «مولى» است كه مدبّر امور بندگان در صراط سعادت است، ايشان را به سوى سعادتشان وبه سوى بهشت هدايت مى نمايد وبه اعمال صالح موفقشان مى كند وآنان را بر دشمنان يارى مى دهد.

مولويّت به معناى دوم، مختص به مؤمنان است؛ چون تنها ايشانند كه در راه عبوديت وپيروى خواسته هاى خداوند قرار دارند.(2)

ط. مراد از «قرية»، اهل قريه است، چون مى فرمايد: ايشان را هلاك كرديم: أهلكناهم همان گونه كه مراد از قريه اى كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) را بيرون كردند، مكه است.(3)

ى. در اين آيه شريفه خارج كردن را به شهر مكه نسبت مى دهد، در حالى كه منظور اهل شهر است، اين كنايه لطيفى است كه سلطه يك گروه را بر آن شهر مشخص مى كند.(4)

ك. مراد از «بيّنه»، يقين دينى وحجّت واضحى از اعتقادشان در توحيد وشرايع است.(5)

ل. انسان فطرتا با بدى مخالف است وهر كجا مى خواهد دست به كار زشتى بزند، ابتدا آن را رنگ ولعاب زيبا مى زند: زيّن له سوء عمله.(6)

م. با توجه به جمله واتّبعوا أهوائهم تزيين اعمال سوء، ناشى از پيروى هوا وهوس است، واين معنا كاملاً قابل درك است كه هوا وهوس، حسّ تشخيص ودرك صحيح

ص: 182

واقعيتها را از انسان مى گيرد. البته نسبت دادن آن به شيطان نيز صحيح است، زيرا او به هوا وهوسها دامن مى زند وپيوسته انسان را وسوسه مى كند.(1)

واخروى هستند، هر چند براى نابودى آن به بيش از يك عقوبت نيازى نيست.(1)

7. از اينكه قرآن كريم مى فرمايد: كافران مولا وولى ندارند: وانّ الكافرين لا مولى لهم، با اينكه در جاى ديگر اثبات مولا وولى براى آنان نموده: والذين كفروا أولياؤهم الطاغوت (بقره، 254) روشن مى شود اين مولا وولى، مولا وولى خيالى است نه حقيقى، زيرا مولاى حقيقى فقط خداوند است وولايت منحصر به اوست: أم اتخذوا من دونه أولياء فاللّه هو الولى.(2)

8. مراد از «مولى»، دوست وياور است وگرنه همه هستى تحت ولايت خدا مى باشد ودر اين جهت تفاوتى ميان مؤمن وكافر نمى باشد.(3)

9. تفاوت سرنوشت مؤمنان وكفار در قيامت به جهت تفاوت اوصاف واعمال دنيوى آنهاست. خداوند در قيامت مؤمنان را به دليل ايمان به خدا وانجام اعمال صالح، وارد باغهاى بهشت مى كند، ليكن كفار از آنجا كه در دنيا بى اعتناى به حق بودند وجز شكم وشهوت چيزى نمى فهميدند، جايگاه آنها آتش خواهد بود.(4)

10. دليل مقايسه كفار با انعام آن است كه سيره كفار همانند سيره انعام است كه جز لذت گرايى وشهوات مادى چيزى نمى فهمند.(5)

11. در آيه مورد بحث وبسيارى ديگر از آيات قرآن از ميان غذاهاى بهشتى بيشتر روى ميوه ها تكيه شده است، واين نشان مى دهد كه ميوه مهم ترين غذاى بهشتى است. حتّى بهترين وسالم ترين غذاى انسان در اين دنيا نيز ميوه است.(6)

12. تعبير مغفرة من ربّهم براى بهشتيان، با اينكه از انواع نعمت بهره مندند، براى اين است كه خداوند متعال گناهانشان را مى پوشاند وبه آنان فراموشى مى دهد، تا نعمتهاى بهشتى برايشان ناگوار نگردد.(7)

ص: 184

جز اين انتظارى دارند كه قيامت ناگهان فرا رسد (آن گاه ايمان آورند)، در حالى كه هم اكنون نشانه هاى آن آمده است؛ اما هنگامى كه بيايد، تذكّر (وايمان) آنها سودى نخواهد داشت. * پس بدان كه معبودى جز «الله» نيست؛ وبراى گناه خود ومردان وزنان با ايمان استغفار كن. وخداوند محل حركت وقرارگاه شما را مى داند. * كسانى كه ايمان آورده اند مى گويند: «چرا سوره اى نازل نمى شود (كه در آن فرمان جهاد باشد)؟!» اما هنگامى كه سوره واضح وروشنى نازل مى گردد كه در آن سخنى از جنگ است، منافقان بيماردل را مى بينى كه همچون كسى كه در آستانه مرگ قرار گرفته به تو نگاه مى كنند، پس مرگ ونابودى براى آنان سزاوارتر است! * (ولى) اطاعت وسخن سنجيده براى آنان بهتر است؛ واگر هنگامى كه فرمان جهاد قطعى مى شود به خدا راست گويند (واز در صدق وصفا در آيند) براى آنها بهتر مى باشد. * اگر (از اين دستورها) رويگردان شويد، جز اين انتظار مى رود كه در زمين فساد وقطع پيوند خويشاوندى كنيد؟! * آنها كسانى هستند كه خداوند از رحمت خويش دورشان ساخته، گوشهايشان را كر وچشمهايشان را كور كرده است. * آيا آنها در قرآن تدبّر نمى كنند، يا بر دلهايشان قفل نهاده شده است ؟!

نفس ما أخفى لهم من قرّة أعين (سجده، 17) به اين معنا اشاره كرده است.(1)

ج. مراد از گوش دادن كفار به رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، گوش دادن به قرآن خواندن آن جناب وبياناتى است كه در اصول معارف واحكام دين داشته است.(2)

د. «انفا» از ماده «انف» به معناى بينى است واز آنجا كه در صفحه صورت انسان برجستگى خاصى دارد، اين كلمه در باره افراد شريف يك قوم به كار مى رود. در مورد زمان مقدم بر زمان حال نيز اين تعبير به كار رفته، چنان كه در آيه شريفه به همين معناست واستفهام در آيه به منظور استهزا وتحقير است.(3)

ه -. زيادى هدايت در جمله زادهم هدى عبارت است از اينكه خداى سبحان درجه ايمان او را بالا ببرد واين زياد شدن هدايت مربوط به تكميل در ناحيه علم است.(4)

و. مراد از «تقوى» معنايى است مقابل پيروى هواها، كه به صورت پرهيز از محارم الهى واجتناب از ارتكاب گناهان جلوه مى كند، ودادن تقوا مربوط به ناحيه عمل است؛ يعنى آنها را موفق به تقوا مى كند.(5)

ز. «اشراط» جمع «شَرَط» به معناى علامت است واصل در معناى شرط توقف است منتها چون وجود شرط علامت وجود مشروط است، اين كلمه را در معناى علامت نيز استعمال مى كنند.(6)

ح. شايد مراد از علامتهاى قيامت، دو گروه بودن انسان هاست؛ يعنى گروهى صلحا ومتقيان هستند وگروهى مفسدان وفجّار كه خود همين دو گروه بودن، قيامتى مى خواهد تا ميان آنها جدايى بيندازد. يكى هم مرگ است كه آن نيز از اشراط ونشانه هاى وقوع قيامت است.(7)

ط. كريمه فاعلم أنّه لا اله الاّ الله سه گونه تفسير شده است:

ص: 187

1. مفهوم اين سخن آن نيست كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) از توحيد آگاه نبوده، بلكه منظور ادامه اين خط است؛ همانند اين آيه سوره حمد: اهدنا الصراط المستقيم.

2. منظور تفكّر بيشتر در امر توحيد وارتقاى به مقامات بالاتر است.

3. منظور جنبه هاى عملى توحيد است؛ يعنى بدان تنها پناهگاه در عالم، خداوند سبحان است.(1)

ى. امر به استغفار براى خود جناب پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) يا اشاره به مسئله ترك اولى است، همان گونه كه گفته اند:

حسنات الأبرار سيئات المقرّبين، ويا سرمشقى براى مسلمانان است.(2)

ك. خداوند آگاه از جميع احوال انسان است؛ هم حال دگرگونى وحركت انسان را مى داند، هم حال ثبات وسكون انسان را. «متقلب» مصدر ميمى به معناى انتقال از حالى به حالى است. «مثوى» مصدر ميمى به معناى استقرار وسكونت است.(3)

ل. در جمله فأولى لهم سه وجه بيان شده است: 1. نفرين است؛ مانند فويل لهم. 2. خبر براى مبتداى محذوف است؛ يعنى الموت اولى لهم. 3. فاولى لهم طاعة.(4)

م. مراد از سوره محكمه، سوره اى است كه بيانش روشن وبدون تشابه باشد.(5)

ن. كلمه «محكمةٌ» در تعبير سورةٌ محكمةٌ مفيد اين معناست كه با نزول سوره محكمه، ديگر كسانى كه در قلوبشان مرض است نمى توانند بگويند ظهور اين سوره چيز ديگرى غير از قتال است ويا اين آيه قتال نسخ شده است.(6)

ص. مراد از الّذين فى قلوبهم مرضٌ مؤمنانى هستند كه ايمانشان ضعيف است؛ نه منافقان؛ چون آيه صريح است در اينكه اظهار كنندگان مذكور كه آن حرفها را زدند، مؤمنان بوده اند؛ نه منافقين ونه اعمّ از مؤمنان ومنافقان، زيرا عبارت الّذين ءامنوا منافقان را شامل نمى شود.(7)

ص: 188

تذكر: بنابراين، تفسير «مرض» به مرض نفاق، چنان كه مرحوم طبرسى فرموده صحيح نيست.(1)

ع. جمله عزم الامر در اصل اشاره به محكم شدن كار است؛ ولى به قرينه آيات بعد وقبل منظور از آن جهاد است.(2)

ف. اينكه رفتن به قتال، اطاعتى از مؤمنان است، روشن است، واما اينكه قولى معروف است، دليلش اين است كه واجب شدن قتال وامر به دفاع از جامعه اسلامى به منظور خنثى كردن نقشه دشمن نيز قولى پسنديده است كه همه عقلا آن را مى پسندند.(3)

ظ. مراد از كلمه «تولّى» اعراض از كتاب خدا ومعارف آن وبرگشتن به شرك وترك كردن دين است.(4)

ق. رحم در اصل به معناى جايگاه جنين در شكم مادر است. سپس اين تعبير در باره همه خويشاوندان اطلاق شده است؛ به دليل اينكه از رحم واحدى نشأت گرفته اند.(5)

ر. مراد از «أصمّ» و «أعمى» شدن مفسدان فى الارض وقاطعين ارحام، آن است كه آنان نه از خبرى استفاده مى كنند نه از عبرتهايى كه معتبران مى گيرند، بصيرت مى يابند وحمل اصم واعمى بر اعضاى ظاهرى بدن صحيح نيست، زيرا در اين صورت نكوهش معنا ندارد.(6)

ش. لعن وطرد خداوند نسبت از اين گروه وهمچنين گرفتن قدرت درك حقايق از آنها هرگز مستلزم جبر نيست، زيرا اينها مجازات اعمال خود آنان وواكنش كردار ورفتارشان است.(7)

2. هدايت پذيرى، ظرفيّت روحى انسان را توسعه مى دهد: زادهم (ونفرمود «زاد هدايتهم»).(1)

3. والَّذِينَ اهْتَدَوْا زَادَهُمْ هُدًى وَآتَاهُمْ تَقْوَاهُمْ (محمد، 17)

نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ نَبَأَهُمْ بِالْحَقِّ إِنَّهُمْ فِتْيَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَزِدْنَاهُمْ هُدًى (الكهف، 13)

آيه دوم كه در باره اصحاب كهف است مصداقى براى آيه نخست است.

4. رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:

«إنّ من أشراط القيامة إضاعة الصلوات واتّباع الشهواتِ والميل إلى الأهواء وتعظيم أصحاب المال وبيع الدين بالدنيا»؛ از نشانه هاى قيامت، بى توجهى به نماز، پيروى از خواسته هاى نفسانى وتمايل به هوا وهوس وبزرگ دانستن صاحبان ثروت وفروختن دين به دنياست.(2)

5. ايمان وتوحيد بايد آگاهانه باشد: فاعلم انه لا اله الا الله (تقليد در اصول عقايد جايز نيست.)(3)

6. تذكر بعد از وقوع قيامت، سودى به حال كفار ندارد، زيرا در دنيا كه ظرف عمل بود، اعمال صالح انجام ندادند، قيامت هم كه مى خواهند عمل انجام دهند ظرف جزاست، نه ظرف عمل ومهلت عمل به پايان رسيده است: فانّى لهم اذا جاءتهم ذكراهم.(4)

7. فرمان به استغفار وطلب آمرزش نشانه آن است كه خداوند مى خواهد مردم را مشمول رحمت خويش قرار دهد وگرنه فرمان به استغفار نمى داد.(5)

8. دستور به جهاد وتكاليف دشوار دينى، زمينه ساز شناسايى منافقان وافراد ضعيف الايمان است وچنين افرادى قادر نيستند تزلزل درونى خويش را براى هميشه مخفى نگه دارند.(6)

9. نشانه صداقت واقعى با خداوند آن است كه انسان قبل از سخن معروف، تسليم عملى در برابر دستورات خداوند داشته باشد، از اين رو طاعت مقدم بر قول معروف آمده است.

10. حقايق ومعارف قرآن كريم قابل درك براى انسانهاست. تشويق به تدبّر وتفكّر در

ص: 190

معارف آن ونكوهش از عدم تدبر در آن در چهار آيه قرآن بيان شده است:

الف. أفلا يتدبرون القرءان أم على قلوبٍ أقفالها. (محمد، 24)

ب. أفلا يتدبرون القرءانَ ولو كان من عند غير الله لوجدوا فيه اختلافا كثيرا. (نساء، 82)

ج. أفلم يَدّبّروا القول. (مؤمنون، 68)

د. كتاب أنزلناه إليك مبارك ليدّبّروا ءاياته ويتذكر أُولوا الألباب. از ضميمه شدن آيه اول وچهارم استفاده مى شود كه خردمندان توان تدبر در قرآن را دارند وجهتش آن است كه قلب آنان به وسيله گناه بسته نشده است. (ص، 29)

11. اين آيه شريفه دلالت دارد بر اينكه عامل بيچارگى لعنت شدگان، يكى از دو چيز است: الف. در قرآن اين برنامه هدايت الهى تدبّر نمى كنند. ب. اگر هم تدبر كنند بر اثر هواپرستى واعمالى كه از قبل انجام داده اند قفلها بر دلهاى آنان است، به گونه اى كه هيچ حقيقتى در آن نفوذ نمى كند.(1)

ص: 191

چند مى توانى آنها را از طرز سخنانشان بشناسى؛ وخداوند اعمال شما را مى داند. * ما همه شما را قطعا مى آزماييم تا معلوم شود مجاهدان واقعى وصابران از ميان شما كيانند، واخبار شما را بيازماييم. * آنان كه كافر شدند و (مردم را) از راه خدا باز داشتند وبعد از روشن شدن هدايت براى آنان (باز) به مخالفت با رسول (خدا) برخاستند، هرگز زيانى به خدا نمى رسانند و (خداوند) به زودى اعمالشان را نابود مى كند. * اى كسانى كه ايمان آورده ايد! اطاعت كنيد خدا را، واطاعت كنيد رسول (خدا) را، واعمال خود را باطل نسازيد. * كسانى كه كافر شدند و (مردم را) از راه خدا باز داشتند سپس در حال كفر از دنيا رفتند، خدا هرگز آنها را نخواهد بخشيد. * پس هرگز سست نشويد و (دشمنان را) به صلح (ذلت بار) دعوت نكنيد، در حالى كه شما برتريد، وخداوند با شماست وچيزى از (ثواب) اعمالتان را كم نمى كند. * زندگى دنيا تنها بازى وسرگرمى است؛ واگر ايمان آوريد وتقوا پيشه كنيد، پاداشهاى شما را مى دهد واموال شما را نمى طلبد، * چرا كه هر گاه اموال شما را مطالبه كند وحتى اصرار نمايد، بخل مى ورزيد؛ وكينه وخشم شما را آشكار مى سازد. * آرى، شما همان گروهى هستيد كه براى انفاق در راه خدا دعوت مى شويد، بعضى از شما بخل مى ورزند؛ وهر كس بخل ورزد، به خود بخل كرده است؛ وخداوند بى نياز است وشما همه نيازمنديد؛ وهر گاه سرپيچى كنيد، خداوند گروه ديگرى را جاى شما مى آورد پس آنها مانند شما نخواهند بود (وسخاوتمندانه در راه خدا انفاق مى كنند).

ب. جمله ارتداد على الادبار به معناى برگشتن به عقب بعد از رو آوردن است واين استعاره اى است كه منظور از آن ترك كردن بعد از گرفتن است.(1)

ج. مقصود از مرتدين يهوديان نبودند، زيرا آنان ايمان نياوردند تا مرتد شوند، همه منافقان هم نبوده اند، چنان كه برخى گفته اند، بلكه قومى از منافقان بودند كه با كفار سر وسرّى داشته اند. مؤيد اين معنا جمله واللّه يعلم إسرارهم است ومنظور از «املاء» در أملى لهم ايجاد امل وآرزوهاى دور ودراز است.(2)

د. آيه 26، علت تسويلات شيطانى را چنين شرح مى دهد كه منافقان به كسانى كه از نزول وحى الهى بر پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) ناراحت بودند، گفتند: ما در برخى از امور از شما پيروى مى كنيم؛ واين نقشه را آن قدر پنهان نگه داشتند تا فرصت مناسب پيدا شود؛ اما خداوند تهديد مى كند كه از تمام مخفى كاريهاى آنان آگاه است وبه موقع آنان را مجازات مى كند. اين كارى است كه منافقان مدينه با يهود بنى نضير وبنى قريضه كردند وبه واسطه مساعد بودن زمينه، يهوديان نيز قول همكارى به آنها دادند.(3)

ه -. مراد از «إسرار» آن است كه كفّار نبوت حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) را پنهان مى داشتند. بنا بر اين، «اسرار» آن علمى است كه كفار بر صداقت نبوت حضرت داشتند؛ ولى برخلاف علمشان، عمل مى نمودند وآن را انكار مى كردند وبا آن به دشمنى برخاستند.(4)

و. مراد از جمله الّذين فى قلوبهم مرضٌ اشخاص ضعيف الايمان هستند وشايد كسانى باشند كه از اول با ايمانى ضعيف ايمان آوردند، پس از آن به سوى نفاق متمايل شده ودر پايان از ايمان به سوى كفر برگشته اند.(5)

ز. خشم وغضب وسخط در مورد خداوند، به معناى تأثر نفسانى نيست، همان گونه كه رضاى او نيز به معناى انبساط روح نمى باشد، بلكه طبق بعضى روايات، خشم خدا عقاب او ورضاى او ثواب وى است.(6)

ص: 194

ح. واللّه يعلم أعمالكم؛ يعنى خدا حقايق اعمال شما را مى داند واطلاع دارد كه مقصود ونيت شما از آن اعمال چيست وبه چه منظورى آن را انجام مى دهيد. وبر طبق آن نيات، مؤمنان را پاداش وغير مؤمنان را كيفر مى دهد، پس اين جمله هم وعده به مؤمنان است وهم تهديد به كفار.(1)

ط. مراد از دانستن خداى تعالى اين نيست كه چيزى را كه نمى داند بداند، بلكه منظور آشكار شدن باطن بندگان وبه نظر دقيق تر، علم فعلى خداست كه ربطى به علم ذاتى او ندارد.(2)

ى. آيه شريفه در بيان علّت واجب كردن قتال بر مؤمنان مى فرمايد: علّتش اين است كه خدا مى خواهد شما را بيازمايد، تا معلوم شود مجاهدان در راه خدا وصابران بر مشقت تكاليف الهى چه كسانى هستند.(3)

ك. در اينكه مقصود از آزمايش اخبار در لنبلو أخباركم چيست، سه وجه بيان شده است:

1. منظور اعمال است از اين جهت كه از صاحب عمل سر مى زند واز او خبر مى دهد. اين وجه را مرحوم علامه طباطبايى بيان كرده است.

2. منظور اسرار درونى است، زيرا اعمال مردم از اين اسرار حكايت دارد وخبر مى دهد.

3. منظور خبرهايى است كه مردم از وضع خود مى دهند وبعدا تخلف مى كنند؛ مانند منافقان كه قرآن مى فرمايد: ولقد كانوا عاهدوا الله من قبل لا يولّون الادبار (احزاب، 5)؛ اما به پيمان خود عمل نمى كردند يا بهانه هاى بيجا براى عدم شركت در جنگ ذكر مى كردند: ويستأذن فريق منهم يقولون انّ بيوتنا عورة وما هى بعورة ان يريدون الاّ فرارا.(4)

ل. مراد از الّذين كفروا در اين آيه شريفه، رؤساى كفر وضلالت در مكه است. البته ساير رؤساى كفر نيز به آنها ملحق اند وآيه شريفه شامل همه كسانى است كه مانع راه خدا مى شوند وبا رسول او دشمنى مى ورزند، چيزى كه هست كفار مكه فعلاً مورد بحث اند؛ چون آنها با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به شديدترين وجه آن هم پس از روشن شدن حقّ وهدايت برايشان، دشمنى ورزيدند.(5)

ص: 195

م. جمله وسيحبط أعملهم دو گونه تفسير شده است:

1. به زودى اعمالشان را خداوند متعال بى نتيجه مى كند ونيرويى كه براى خاموش كردن نور خدا به كار مى بندند از بين مى برد.(1)

2. مراد اين است كه اعمال نيكشان حبط گشته، در آخرت اجر نمى برند.(2)

ولى معناى اول با سياق آيه سازگارتر است، زيرا بنا بر معناى اول آيه شريفه در صدد تحريك وتشويق مؤمنان به قتال با مشركان نيز هست ونيز آنان را دل خوش مى كند به اينكه سرانجام، پيروزى نصيبشان مى شود واين نكته را آيات بعد خاطر نشان مى سازد.(3)

ن. مراد از أطيعوا الله به حسب مورد، اطاعت او در احكام مربوط به قتال است.

ص. مراد از أطيعوا الرسول اطاعت آن حضرت در هر دستورى است كه آن جناب مأمور به ابلاغ آن شده ونيز هر دستورى كه به مقتضاى مقدمه قتال وبه موجب ولايتى كه در آن داشته، داده است.(4)

ع. مراد از ولا تبطلوا أعمالكم تخلّف از حكم قتال است، آن گونه كه منافقان ومرتدان تخلّف كردند.(5)

ف. بعضى از فقها به جمله ولا تبطلوا أعمالكم براى حرمت شكستن نماز استدلال كرده اند؛ ولى همان گونه كه آيات قبل وبعد وخود آيه مورد بحث گواهى مى دهد مربوط به اين معنا نيست، بلكه هدف عدم ابطال از طريق شرك وريا ومنّت وامثال آن است.(6)

نقد: در پاسخ اين سخن مى توان گفت: منافاتى ندارد كه از يك قسمت آيه شريفه براى يك حكم فقهى استفاده شود، در حالى كه از آيات قبل وبعد معناى ديگرى را نيز استفاده مى كنيم.

س. در باره والله معكم دو تفسير شده است:

1. هدايت وارشاد است كه مؤمنان دچار عجب نشوند، زيرا قبلاً فرموده بود: وأنتم الأعلون واين جمله سبب افتخار است، از اين رو فرمود: والله معكم؛ يعنى استعلاء

ص: 196

وبرترى از جانب خودتان نيست، بلكه از جانب خداوند سبحان است.

2. چون از طرفى فرموده بود: وأنتم الأعلون واز طرفى بعضى مؤمنان ضعيف النفس، وقتى كثرت كفّار را مى ديدند، نزد خودشان مى گفتند چگونه مى توانيم بر آنها غلبه كنيم ؟ از اين رو خداوند متعال فرمود: واللّه معكم تا آن شك وارتياب را از بين ببرند.(1)

ق. مراد از معيّت (همراهى) خداى متعال با مؤمنان، معيت نصرت است؛ نه معيّت قيوميّت كه آيه وهو معكم أين ما كنتم (حديد، 4) بدان اشاره كرده است.(2)

ر. ظاهر سياق اين است كه مراد از اموال همه اموال باشد وآيه بعدى هم مؤيد اين معناست.(3)

ش. بخشى از جهاد، جهاد با اموال است. اصولاً هر گونه نبرد با دشمن نياز به هزينه هايى دارد كه بايد از سوى مسلمانان باايمان وپرهيزگار وآنها كه وابسته ودلبسته به دنيا نيستند گردآورى شود وآيات مورد بحث در حقيقت زمينه هاى فكرى وفرهنگى را براى اين مسئله آماده مى كند.(4)

ت. لعب (بازى) به كارهايى گفته مى شود كه داراى يك نوع نظم خيالى براى وصول به يك هدف خيالى است ولهو (سرگرمى) به هر كارى گفته مى شود كه انسان را به خود مشغول داشته واز مسائل اصولى منحرف سازد.(5)

ث. آفرينش الهى بر اساس لهو ولعب نيست: وما خلقنا السموات والارض وما بينهما لاعبين، بلكه اين انسان است كه به دليل عدم استفاده صحيح، آن را لهو ولعب ووسيله زينت وتفاخر وتكاثر قرار مى دهد.(6)

خ. مسئله انفاق در اين آيه شريفه بيشتر ناظر به انفاق براى جهاد است وتعبير به فى سبيل الله نيز تناسب با همين معنا دارد.(7)

ص: 197

إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَشَاقُّوا الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْهُدَى لَنْ يَضُرُّوا اللَّهَ شَيْئا وَسَيُحْبِطُ أَعْمَالَهُمْ

آيات ذيل كه درباره منافقان است مصداقى براى آيه فوق است كه صد عن سبيل الله را بيان مى كند: الَّذِينَ قَالُوا لاِءِخْوَانِهِمْ وَقَعَدُوا لَوْ أَطَاعُونَا مَا قُتِلُوا قُلْ فَادْرَءُوا عَنْ أَنْفُسِكُمُ الْمَوْتَ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ (آل عمران، 168)

قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِينَ مِنْكُمْ وَالْقَائِلِينَ لاِءِخْوَانِهِمْ هَلُمَّ إِلَيْنَا وَلاَ يَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلاَّ قَلِيلاً (الأحزاب، 18)

فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلاَفَ رَسُولِ اللَّهِ وَكَرِهُوا أَنْ يُجَاهِدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِى سَبِيلِ اللَّهِ وَقَالُوا لاَ تَنْفِرُوا فِى الْحَرِّ قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرّا لَوْ كَانُوا يَفْقَهُونَ (التوبة، 81)

9. يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَلاَ تُبْطِلُوا أَعْمَالَكُمْ (محمد، 33)

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاَ تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَى كَالَّذِى يُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَلاَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الاْخِرِ (البقرة، 264)

آيه دوم مصداقى براى آيه نخست است.

10. نظير آيه 34 محمد: إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ مَاتُوا وَهُمْ كُفَّارٌ فَلَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ دو آيه ذيل است:

إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَمَاتُوا وَهُمْ كُفَّارٌ أُولئِكَ عَلَيْهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ وَالْمَلاَئِكَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ (البقرة، 161)

إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَمَاتُوا وَهُمْ كُفَّارٌ فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْ أَحَدِهِمْ مِلْءُ الْأَرْضِ ذَهَبا وَلَوِ افْتَدَى بِهِ أُولئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِرِينَ (آل عمران، 91)

11. نظير آيه 35 محمد: فَلاَ تَهِنُوا وَتَدْعُوا إِلَى السَّلْمِ وَأَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَاللَّهُ مَعَكُمْ وَلَنْ يَتِرَكُمْ أَعْمَالَكُمْ آيه 139 آل عمران است: ولاَ تَهِنُوا وَلاَ تَحْزَنُوا وَأَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ

12. در آيات وروايات برخى از اعمال وگفتارها سبب بطلان اعمال معرفى شده است، از جمله:

الف) منت گذاشتن وآزار دادن نيازمندان، كه پاداش انفاق را از بين مى برد يَا أَيُّهَا الَّذِينَ

ص: 199

آمَنُوا لاَ تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَى كَالَّذِي يُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ

ب) بى ادبى نسبت به رهبران الهى: لا ترفعوا اصواتكم فوق صوت النبى أن تحبط اعمالكم (حجرات، 2)؛ صداى خود را بر صداى پيامبر برتر قرار ندهيد تا كارهايتان تباه نشود.

ج) عُجب وحسد:

«الهى عبّدنى لك ولا تفسد عبادتى بالعجب»(1) چنان كه امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«انّ الحسد يأكل الايمان كما تأكل النار الحطب»(2)؛ حسد نيكى را نابود مى كند همان گونه كه آتش هيزم را مى سوزاند.

د) شرك به خدا: لئن اشركت ليحبطنّ عملك (زمر، 65)؛ اگر شرك ورزى قطعا عمل تو را تباه مى كند.

13. ميان آيه شريفه ولا يسئلكم أموالكم با آيات انفاق تناقضى وجود ندارد، زيرا اين جمله بدين معناست كه خداوند وپيامبرش در برابر هدايت وراهنمايى وآن همه پاداشهاى عظيم در دنيا وآخرت، از شما مالى طلب نمى كنند، زيرا خداوند كه نيازى ندارد ونياز پيامبر فقط به خداوند است واگر مقدارى ناچيز از اموالتان به عنوان زكات وحقوق شرعى گرفته مى شود، آن هم براى خود شما هزينه مى شود؛ براى نگهدارى يتيمان ومستمندان، وبراى دفاع از امنيت واستقلال شما صرف مى گردد.(3)

14. هر كس از انفاق بخل بورزد، در حقيقت خود را از خير محروم ساخته، زيرا سود انفاق به خود انفاق كننده بر مى گردد؛ نه به خداوند، زيرا او غنى بالذات است: والله هو الغنى.(4)

15. روايت است كه بعد از نزول آيه وان تتولوا يستبدل قوما غيركم گروهى از اصحاب از پيامبر (صلی الله علیه و آله) پرسيدند اين افرادى كه خداوند در اين آيه به آنها اشاره كرده چه كسانى هستند؟ پيامبر (صلی الله علیه و آله) دست به شانه سلمان زد وفرمود: منظور اين مرد واقوام اوست. سوگند به كسى كه جانم به دست اوست، اگر ايمان به ثريّا بسته باشد گروهى از مردان فارس آن را به دست مى آورند؛

«هذا وقومه والذى نفسى بيده لو كان الايمان منوطا بالثريا

ص: 200

لَتَناوَلَه رجال من فارس».(1)

16. ترك انفاق به قدرى خطرناك است كه ممكن است خداوند ملت يا رژيمى را قلع وقمع كند: وان تتولّوا يستبدل....(2)

17. نوع مردم در انفاق بخيل هستند حتى اگر خداوند در طلب انفاق اصرار ورزد: إن يسئلكموها فيحفكم تبخلوا. «يحفكم» از واژه «احفاء» به معناى اصرار در سؤال است ودر اصل از «حفأ» به معناى پابرهنه راه رفتن است؛ اين تعبير كنايه از كارهايى است كه انسان تا آخرين حدّ آن را پى گيرى مى كند.(3)

ص: 201

ص: 202

وبراى تأكيد در اين امر مهم از ياران خود دعوت كرد با او تجديد بيعت كنند، از اين رو در زير درختى جمع شدند وبيعت كردند كه به «بيعت رضوان» معروف شد، ودر آيه 10 و 18 به آن اشاره شده است. اين موضوع به گوش مشركان رسيد، رعب ووحشتى در قلب آنان ايجاد شد وهمين امر سبب شد كه به اين صلح ناخوشايند تن در دهند وراضى شدند كه براى 10 سال صلح كنند ودر اين مدت هر يك از دو طرف به ديگرى پناه برد آزارش ندهند واو را تسليم نمايند ومقرر شد مسلمانان در آن سال از حج صرف نظر كنند ودر سال بعد به جا آورند ومردم مكه در سال بعد در موسم حج سه روز مكه را خالى كردند.

همين صلح مؤثرترين عامل براى فتح مكه در سال هشتم هجرى شد كه پيامبر با 10 يا 12 هزار نفر وارد مكه شدند، از اين رو نتايج واهداف اين فتح در آيه بعد بيان شده كه گناهانى كه مشركان به پيامبر قبل از هجرت يا بعد از آن نسبت مى دادند، مثل اينكه او جنگ طلب وآتش افروز است، با صلح حديبيه همه را پوشانيد. افزون بر اين، خداوند نعمت را بر او كامل ساخت؛ خواه در دنيا كه غلبه او بر مشركان بود يا در آخرت با ترفيع مقام پيامبر، زيرا بعد از اين صلح ورفع موانع از جانب كفار واقتدار روانى مسلمين، فتح خيبر تحقق يافت ودين خدا در اقطار جزيرة العرب گسترش يافت ودر آخر هم به فتح مكه منتهى شد كه مؤمنان منصور ومشركان مخذول شدند.

ج. در اينكه مقصود از مغفرتِ گناه گذشته وآينده پيامبر چيست، وجوهى ذكر شده از جمله: 1. خداوند گناهان متقدم امت تو را آمرزيد واز گناهان متأخر آنان نيز به وسيله شفاعت تو گذشت. اين احتمال مفاد برخى از روايات است وشايد از ظاهر تعبير «يغفر» كه به صورت فعل مضارع ناظر به روز قيامت است اين معنا را بتوان استفاده كرد.

2. گناهانى كه مشركان به پيامبر (صلی الله علیه و آله) قبل از هجرت يا پس از آن يا قبل از صلح حديبيه يا بعد از آن نسبت مى دادند؛ مثل اينكه او جنگ طلب است، همه را آمرزيد.

شاهد بر اين تفسير حديثى است كه از امام رضا (علیه السلام) نقل شده كه در پاسخ به سؤال مأمون از اين آيه، فرمود: «هيچ كس نزد مشركان مكه گناهش سنگين تر از پيامبر نبود، زيرا آنها 330 بت مى پرستيدند، هنگامى كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) آنان را دعوت به توحيد كرد، گفتند: آيا او همه خدايان ما را تبديل به يك خدا كرده، اين امر عجيبى است، اين فقط يك دروغ بزرگ است. هنگامى

ص: 205

كه خداوند مكه را براى پيامبرش (بعد از صلح حديبيه) گشود، خداوند فرمود: اى محمد ما فتح مبينى را براى تو فراهم كرديم تا گناهانى را كه نزد مشركان عرب به جهت دعوت آنان به توحيد داشته ودارى، ببخشد.»(1)

د. در اين آيه شريفه نصرت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) «عزيز»؛ يعنى كم نظير ويا بى نظير معرفى شده است، چون مكه وطائف را خداوند متعال برايش فتح كرد واسلام را در سرزمين جزيرة العرب گسترش داد وشرك را ريشه كن ويهود ونصارا ومجوس را برايش خاضع وتسليم نمود، وخداى تعالى دين مردم را تكميل ونعمتش را تمام واسلام را برايشان دينى پسنديده كرد.(2)

ه -. ظاهرا مراد از «سكينه»، آرامش وسكون نفس، نسبت به عقايدى است كه به آن ايمان آورده است، از اين رو علت نزول سكينه را اين دانسته كه: ليزدادوا ايمانا مع ايمانهم.(3)

و. خداى سبحان با فتح مكه، يا فتح حديبيه كه آن نيز منتهى به فتح مكه شد، شوكت ونيروى قريش را از آنان گرفت، ودر نتيجه گناهانى كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در نظر مشركان داشت، پوشانيد وآن جناب را از شرّ قريش ايمنى داد.

پس مراد از كلمه «ذنب»، تبعات بد وآثار خطرناكى است كه دعوت آن جناب از ناحيه كفار ومشركان به بار مى آورد، واين آثار از نظر لغت ذنب است، ذنبى كه در نظر كفار وى را در برابر آن مستحق عقوبت مى ساخت. اين معناى گناهان گذشته رسول خدا (صلی الله علیه و آله) قبل از هجرت است؛ اما گناهان آينده اش عبارت از خونهايى است كه بعد از هجرت از صناديد قريش ريخت ومغفرت خدا نسبت به گناهان آن جناب عبارت از پوشاندن آنها وابطال عقوبتهايى است كه به دنبال دارد، وآن به اين بود كه شوكت وبينه قريش را از آنان گرفت.(4)

ز. مراد از جمله ويتمّ نعمته عليك مقدمه چينى وفراهم شدن زمينه براى تماميت كلمه توحيد است. منظور اين است كه خداوند زمينه را براى يك نصرت عزيز براى تو آماده مى كند وموانع آن را به وسيله مغفرت گناهان گذشته وآينده تو برطرف مى سازد.

ص: 206

هدايت آن جناب بعد از آمادگى، زمينه براى پيشرفت او، وهدايت به سوى صراط مستقيم است، چون اين زمينه سازى سبب شد كه آن جناب بعد از مراجعت از حديبيه بتواند خيبر را فتح كند وسلطه دين را گسترش دهد ودر آخر پيشرفتش به فتح مكه وطائف منتهى گردد.(1)

ح. اگر در اين آيه شريفه مؤمنات را ضميمه مؤمنين كرد، براى اين است كه كسى توهّم نكند بهشت وتكفير گناهان، مخصوص مردان است، چون سياق آيه سخن از جهاد است، وجهاد وفتح به دست مردان انجام مى شود ودر چنين مقامى اگر كلمه مؤمنات را نمى آورد، جاى آن توهّم بود.(2)

ط. مراد از «ظن سوء» همان است كه خيال مى كردند خدا نمى تواند رسول خود را يارى كند.(3)

ى. منظور از جنود آسمان وزمين، معناى وسيعى است كه هم شامل فرشتگان الهى مى شود وهم شامل لشگريانى همچون صاعقه، زلزله، طوفانها، سيلابها وامواج ونيروهاى نامرئى ديگرى كه ما از آن آگاهى نداريم.(4)

مى فرمايد: «يتمّ نعمته»، اما در حجّة الوداع به آن وعده ها جامه عمل پوشاند وبا اعلام نصب حضرت على (علیه السلام) به امامت، نعمت را تمام كرد وفرمود: اليوم اكملت لكم دينكم وأتممت عليكم نعمتى.(1)

3. «فتح» را با صيغه متكلم مع الغير آورده، چون با وسايطى انجام مى شود؛ ولى «يغفر» را به خود نسبت داده چون متولى امر آمرزش ذات پروردگار است.(2)

4. مؤمنان قبل از صلح حديبيه داراى شرايط بحرانى واضطراب روحى بودند، زيرا نزول آرامش زمانى صادق است كه پيش از آن اضطراب وناآرامى وجود داشته باشد.(3)

5. توجه به اينكه نيروها ولشگريان آسمان وزمين تنها از آن خداوند است وتوجه به قدرت وعلم وحكمت پروردگار، باعث آرامش قلب انسان است.(4)

6. ايمان داراى درجات ومراتب مختلفى است، از اين رو مؤمن هرگز نبايد در يك مرحله از ايمان متوقف گردد، بلكه بايد سعى كند پيوسته به درجات برتر ايمان دست يابد. در حديثى 1 امام صادق (علیه السلام) مى فرمايد:

«إنّ الإيمان عشر درجاتٍ بِمنزلة السُلَّم يَصعد منه مرقاة بعد مرقاة»؛ ايمان ده درجه دارد همچون نردبان كه پله پله از آن بالا مى روند.(5)

7. جالب توجه اينكه در صحنه حديبيه، غالبا مردان مسلمان بودند ودر نقطه مقابل نيز مردان منافق ومشرك؛ ولى در آيات فوق قرآن زنان ومردان را در آن فوز عظيم واين عذاب اليم، مشترك شمرده، به دليل آن كه مردان باايمان كه در ميدان نبرد حاضر مى شوند بدون پشتيبانى زنان باايمان، ومردان منافق بدون همكارى زنان منافق، به اهداف خود نائل نمى شوند.

8. تقدّم منافقين ومنافقات قبل از مشركين ومشركات، براى اين است كه خطر آنها براى مسلمانان از خطر مشركان بيشتر است(6) وبراى اينكه عذاب اهل نفاق سخت تر از عذاب اهل شرك است.

ص: 208

9. از ارتباط آيه ليزدادوا ايمانا مع ايمانهم با آيه ويكفر عنهم سيئاتهم استفاده مى شود كه ممكن است مؤمنانى كه در درجات بالايى از ايمان هستند، گرفتار گناهان ولغزشهايى بشوند.(1)

10. قابل توجه اينكه به هنگام ذكر مؤمنان، خداوند خود را با وصف «علم وحكمت» آورده كه مناسب مقام رحمت است؛ ولى در مورد منافقان ومشركان به «قدرت وحكمت» وصف شده كه مناسب مقام عذاب است.(2)

11. آيه شريفه وللّه جنود السموات والأرض بار ديگر تكرار شده است با اينكه در آيه چهارم نيز آمده بود. دليل تكرار آن است كه بار اوّل متّصل به ذكر مؤمنان بود؛ يعنى خداوند سپاهيانى دارد كه قادرند شما مؤمنان را يارى كنند، ودر مرحله دوم، متّصل به ذكر كافرين است؛ يعنى خداوند سپاهيانى دارد كه قادرند از شما كافرين انتقام گيرند.(3)

12. نيروها وقواى آسمانها وزمين، ملك خداوند ودر خدمت تحقق اراده او هستند. «لام» در «للّه» مفيد اختصاص وملكيت است ومى رساند كه نيروهاى هستى مسخّر خداوند ودر خدمت تحقّق اهداف او هستند.(4)

ص: 209

مى دهيد آگاه است.» * ولى شما گمان كرديد پيامبر ومؤمنان هرگز به خانواده هاى خود باز نخواهند گشت؛ واين (پندار غلط) در دلهاى شما زينت يافته بود وگمان بد كرديد؛ وسرانجام (در دام شيطان افتاديد و) هلاك شديد. * آن كس كه به خدا وپيامبرش ايمان نياورده (سرنوشتش دوزخ است)، زيرا ما براى كافران آتش فروزان آماده كرده ايم! * مالكيّت وحاكميّت آسمانها وزمين از آنِ خداست؛ هر كس را بخواهد (وشايسته بداند) مى بخشد، وهر كس را بخواهد مجازات مى كند؛ وخداوند آمرزنده ورحيم است. * هنگامى كه شما براى به دست آوردن غنايمى حركت كنيد، بازماندگان (حديبيّه) مى گويند: «بگذاريد ما هم در پى شما بياييم، آنها مى خواهند كلام خدا را تغيير دهند؛ بگو: «هرگز نبايد به دنبال ما بياييد؛ اين گونه خداوند از قبل گفته است.» آنها به زودى مى گويند: «شما نسبت به ما حسد مى ورزيد.» ولى آنها جز اندكى نمى فهمند. * به بازماندگان از اعراب بگو: «به زودى از شما دعوت مى شود كه به سوى قومى نيرومند وجنگجو برويد وبا آنها پيكار كنيد تا اسلام بياورند. اگر اطاعت كنيد، خداوند پاداش نيكى به شما مى دهد، واگر سرپيچى نماييد - همان گونه كه در گذشته نيز سرپيچى كرديد - شما را با عذاب دردناكى كيفر مى دهد!»

بشارت مى داد ونذير بودنش بدين جهت بود كه كفار واعراض كنندگان را از عذاب دردناك خدا مى ترساند.(1)

د. «تعزروه» از ريشه «تعزير»، در اصل به معناى منع است سپس به هر گونه نصرت ويارى كردن در مقابل دشمنان اطلاق شده به برخى از مجازاتهايى كه مانع از گناه مى شود، نيز «تعزير» مى گويند.

«توقّروه» از ريشه «توقير» از «وقر» به معناى سنگينى است، بنا بر اين توقير در اينجا به معناى تعظيم وبزرگداشت است.(2)

ه -. «بيعت» به معناى پيمان بستن براى اطاعت از كسى است وچنين مرسوم بوده كه فردى كه پيمان مى بست دست خود را در دست پيشوا ورهبر خود مى گذاشت وپيمان وفادارى را از اين طريق اظهار مى داشت واز آنجا كه به هنگام معامله وبيع نيز دست به دست هم مى دادند وقرارداد معامله را مى بستند، واژه «بيعت» به اين پيمانها اطلاق شده است به خصوص اينكه آنها در پيمان خود گويى جان خويش را در معرض معامله با فردى قرار مى دادند كه با او اعلام وفادارى داشتند ومنظور از بيعت در آيه شريفه، بيعت حديبيه است كه همان بيعت رضوان گفته شده است.(3)

و. اگر «يد» در جمله يدالله فوق أيديهم كنايه از قدرت باشد، اين جمله هشدارى است به بيعت كنندگان كه از شكستن بيعتها بپرهيزند، زيرا با قدرت خداوند مواجه هستند واگر تعبير «يدالله» در مقام تأييد وتشويق ودلجويى باشد؛ يعنى اى بيعت كنندگان با پيامبر! شما با خدا بيعت كرديد واز حمايت او برخوردار خواهيد بود.(4)

ز. آيه 11 و 12، اعراب اطراف مدينه را رسوا مى كند كه پيامبر را در سفرش يارى نكردند؛ عذر آنها اين بود كه اموال وزن وفرزندانمان مانع شد تا در خدمت شما باشيم، زيرا بيم داشتيم در نبود ما حادثه اى براى آنها پيش آيد. حال كه مرتكب اين گناه شديم از خدا براى ما طلب آمرزش كن، خداى متعال دو جواب به آنها مى دهد:

ص: 212

1. آنها بايد بدانند كه اگر خدا چيزى را اراده كند، هيچ كس قادر بر تغيير اراده خدا نيست وبراى او آسان است تا در حضور شما مال وخانواده تان را نابود كند يا در غياب شما آنها را حفظ كند.

2. آنان دروغ مى گويند؛ يعنى نه گرفتار مال وفرزند بودند ونه اعتنايى به استغفار تو دارند كه با جمله كان الله بما تعملون خبيرا مى فهماند خداوند از نيات شما آگاه است ومى داند كه دروغ مى گوييد. در آيه بعد پرده را كنار مى زند وبه علت اصلى تخلف آنان از جهاد اشاره مى كند وآن اينكه علت عدم شركت در جنگ اين بود كه آنها گمان مى كردند هر كس در اين جهاد شركت كند زنده بر نخواهد گشت وعلت اين پندار غلط سوء ظنى بود كه به خدا داشتيد؛ گمان مى كردند خدا پيامبرش را يارى نمى كند.

ح. غالب مفسران معتقدند كه آيه 15 و 16 ناظر به فتح خيبر است كه بعد از صلح حديبيه ودر آغاز سال هفتم هجرت روى داد؛ طبق روايات هنگامى كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) از حديبيه بر مى گشت، مسلمانان شركت كننده در حديبيه را بشارت به فتح خيبر داد وفرمود غنايم جنگى مخصوص شماست ومتخلفان را نصيبى نخواهد بود؛ اما اين دنياپرستان ترسو همين كه فهميدند پيامبر در اين جنگى كه در پيش دارد قطعا پيروز مى شود وغنايم فراوانى به دست مى آورد، از فرصت استفاده كرده خواهان شركت در جنگ شدند غافل از اينكه آيات، قبل از اين نازل شده وسرّ آنان را فاش ساخته است كه به طمع دنيا مى خواهند در جنگ شركت كنند. پيامبر (صلی الله علیه و آله) دستور يافت به آنها بگويد: اگر خواهان شركت در جنگ هستيد، در غزوه حنين يا فتح مكه شركت كنيد كه با مشركان بجنگند تا آنها مسلمان شوند: تقاتلونهم او يسلمون.(1)

ط. تعبير يدالله فوق أيديهم كنايه از آن است كه بيعت با پيامبر (صلی الله علیه و آله) بيعت الهى است، گويا دست خدا بالاى دست آنها قرار گرفته، نه تنها با پيامبرش كه با خدا بيعت مى كنند.(2)

ى. از اينكه «مخلّفون» طلب استغفار كردند، پيداست كه تخلّف از جهاد را گناه مى دانسته ونمى خواسته اند مسئله زن وفرزند ومال ومنال را عذر موجهى دانسته، بگويند به دليل اين

ص: 213

عذر، گناه كرده ايم، بلكه خواسته اند بگويند علت ارتكاب اين گناه، علاقه به زن وفرزند ومال بوده است.(1)

ك. در جمله فانّا أعتدنا للكافرين سعيرا مقتضاى ظاهر اين بود كه بفرمايد «اعتدنا لهم»، چون كلمه «كافرين» قبلاً ذكر شده بود؛ اما اين گونه نفرمود؛ جهتش اين است كه اشاره كند به اينكه آماده كردن سعيرِ دوزخ براى آنان چه علّتى داشت، چون در اصطلاح اهل ادب معروف است كه تعليق حكم بر وصف، عليّت آن وصف براى حكم را مى رساند، بنا بر اين اگر براى كفّار آتش دوزخ فراهم شده است، بدين علّت است كه آنها كافرند.(2)

ل. كلمه «سعيرا» را نكره آورده، براى اينكه دلهره بيشترى ايجاد كند.(3)

م. اگر در اين آيه شريفه بين ايمان به خدا وايمان به رسول جمع شده، براى آن است كه بفهماند كفر به رسول واطاعت نكردن از او كفر به خدا هم هست.(4)

ن. اگر در ذيل آيه كه راجع به مالكيت مطلق خداست دو نام «غفور» و «رحيم» را آورده، براى اشاره به اين است كه رحمتش بر غضبش پيشى دارد، تا بندگانش به اين وسيله تشويق به استغفار واسترحام شوند.(5)

ص. مقصود از «مغانم» در آيه شريفه، غنايم جنگ خيبر است ودليل نفهمى متخلفان اين است كه گفتارشان: فسيقولون بل تحسدوننا، هرگز ربطى به كلام رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ندارد وآن جناب از غيب خبر داده بود كه شما هرگز ما را پيروى نمى كنيد وآنها در پاسخ گفتند: اولاً شما نمى گذاريد ما پيرويتان كنيم واين معنا از ناحيه خدا نيست. ثانيا جلوگيريتان از شركت ما در جنگ براى اين است كه مى خواهيد غنايم را خودتان به تنهايى ببريد وبه ما ندهيد، واين پاسخ كلام كسى است كه نه ايمان دارد ونه عقل.(6)

ع. منظور از قومى كه داراى بأس شديد هستند، بعضى از اقوامى است كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله)

ص: 214

بعد از فتح خيبر با آنها نبرد كرد؛ يعنى هوازن وثقيف وروم وموته. اين نظر از جمله ستدعون به دست مى آيد.(1)

ف. جمله تقاتلونهم أو يسلمون جمله اى استينافى است كه تنويع را مى رساند وشقّ سوم كه جزيه گرفتن باشد در آنان نيست؛ چون مشرك اند وجزيه از مشرك پذيرفته نمى شود وحكم جزيه مخصوص اهل كتاب است. مشرك يا بايد مسلمان شود ويا جنگ كند.(2)

3. متخلفان از شركت در صلح حديبيه، خصوصيات واوصاف زشتى داشتند؛ توجيه گناه (مانع بودن اموال وفرزند از شركت در جهاد)، عدم هماهنگى ميان گفتار وقلب، بدگمانى وترس از مرگ، فرصت طلبى وسودجويى، تبديل كلام خدا (يعنى مى خواستند با شركت در جنگ خيبر خود را مؤمن جلوه دهند وسخن خدا را در مورد خود نفى كنند) تهمت وحسادت به مؤمنان از ويژگيهاى آنان بود.

4. اراده الهى، حاكم بر سرنوشت ومقدّرات انسان است وهيچ انسانى از آنچه خداوند اراده كرده نمى تواند فرار كند: فمن يملك....(1)

5. عامل اصلى تخلف اعراب از همراهى پيامبر در سفر حديبيه، ترس از مرگ بود، وتخلفشان باعث بى ارزش شدن آنها شد. «بوار» به معناى هلاكت ودر اين آيه كنايه از بى ارزش بودن است.(2)

6. اختصاص غنايم خيبر به شركت كنندگان سفر حديبيه بر اساس وعده قبلى خداوند است: قال الله من قبل.(3)

7. متخلفان از سفر حديبيه، مردمى سطحى نگر وظاهربين بودند: لا يفقهون الاّ قليلاً.(4)

8. حاكميت مطلق خداوند بر هستى، پشتوانه تحقق اراده او بر كيفر كافران است: إنّاأعتدنا للكافرين سعيرا * لله ملك السموات والارض.(5)

9. بخشايش ورحمت اساس ومحور مشيت الهى است خداوند گرچه متعلق مشيّت را هم غفران وهم مجازات دانسته، ولى در نهايت بر مغفرت ورحمت خويش تأكيد كرده است.(6)

10. يؤتكم الله أجرا حسنا؛ اين نكته قابل توجه است كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) به آنها قول نمى دهد كه در جنگهاى آينده، شما غنايمى به چنگ مى آوريد، زيرا هدف از جهاد كسب غنيمت نيست، بلكه روى اين تكيه مى كند كه خداوند پاداش نيكى به شما خواهد داد كه معمولاً اين تعبير در مورد پاداشهاى آخرت است.(7)

ص: 216

و (همچنين) غنايم بسيارى كه آن را به دست مى آوريد؛ وخداوند شكست ناپذير وحكيم است. * خداوند غنايم فراوانى به شما وعده داده بود كه آنها را به دست مى آوريد؛ ولى اين يكى را زودتر براى شما فراهم ساخت؛ ودست تعدّى مردم [= دشمنان] را از شما بازداشت تا نشانه اى براى مؤمنان باشد وشما را به راه راست هدايت كند. * ونيز غنايم وفتوحات ديگرى (نصيبتان مى كند) كه شما توانايى آن را نداريد، ولى قدرت خدا به آن احاطه دارد؛ وخداوند بر همه چيز تواناست. * واگر كافران (در سرزمين حديبيّه) با شما پيكار مى كردند به زودى فرار مى كردند، سپس ولى وياورى نمى يافتند. * اين سنّت الهى است كه در گذشته نيز بوده است؛ وهرگز براى سنت الهى تغيير وتبديلى نخواهى يافت. * او كسى است كه دست آنها را از شما، ودست شما را از آنان در دل مكه كوتاه كرد، بعد از آنكه شما را بر آنها پيروز ساخت؛ وخداوند به آنچه انجام مى دهيد بيناست. * آنها كسانى هستند كه كافر شدند وشما را از (زيارت) مسجد الحرام ورسيدن قربانيهايتان به قربانگاه باز داشتند؛ وهر گاه مردان وزنان باايمانى در اين ميان بدون آگاهى شما، زير دست وپا، از بين نمى رفتند كه از اين راه عيب وعارى ناآگاهانه به شما مى رسيد، (خداوند هرگز مانع اين جنگ نمى شد). هدف اين بود كه خدا هر كس را مى خواهد در رحمت خود وارد كند؛ واگر مؤمنان وكفار (در مكه) از هم جدا مى شدند، كافران را عذاب دردناكى مى كرديم! * (به خاطر بياوريد) هنگامى را كه كافران در دلهاى خود خشم ونخوت جاهليّت داشتند؛ و (در مقابل،) خداوند آرامش وسكينه خود را بر فرستاده خويش ومؤمنان نازل فرمود وآنها را به حقيقت تقوا ملزم ساخت، وآنان از هر كس شايسته تر واهل آن بودند؛ وخداوند به همه چيز داناست. * خداوند آنچه را به پيامبرش در عالم خواب نشان داد راست گفت؛ به طور قطع همه شما به خواست خدا وارد مسجد الحرام مى شويد در نهايت امنيت ودر حالى كه سرهاى خود را تراشيده يا كوتاه كرده ايد واز هيچ كس ترس ووحشتى نداريد؛ ولى خداوند چيزهايى را مى دانست كه شما نمى دانستيد (ودر اين تأخير حكمتى بود)؛ وقبل از آن، فتح نزديكى (براى شما) قرار داده است.

ص: 218

چون خداوند احاطه وقدرت دارد، آن را نصيبشان مى كند.(1)

و. آيه 22 و 23 اشاره به صلح حديبيه دارد كه اگر هم پيكارى رخ مى داد باز غلبه با مؤمنان بود وكفار فرار مى كردند واين سنت خداست كه تا وقتى مؤمنان در ايمانشان صادق وخالص باشند بر دشمنان خود غلبه يابند. در آيه 24 مى فرمايد: خداوند كسى است كه در دل مكه دست آنها را از شما ودست شما را از آنها كوتاه كرد، بعد از آنكه شما را بر آنها پيروز گردانيد. حديبيه محلى است در بطن مكه وآن قدر به آن نزديك است كه از حدود حرم مى باشد.

در آيه 25 مى فرمايد: آنها كسانى هستند كه كافر شدند وشما را از زيارت مسجد الحرام باز داشته ومانع رسيدن قربانيهاى شما به قربانگاه شدند وجهت اينكه خداوند مانع از اين جنگ شد، اين بود كه در ميان مشركان مكه گروهى مسلمان بودند، در صورت وقوع جنگ آنان بدون جهت كشته مى شدند وبراى شما عيب بود. آن وقت مشركان زبان باز مى كردند كه مسلمانان به هم مسلكهاى خود هم رحم نمى كنند، پس خداوند دست شما را از قتال با آنها كوتاه كرد تا مؤمنان را داخل در رحمت خود كند. البته اگر مؤمنان در مكه از مشركان جدا زندگى مى كردند، آن وقت ما كفار ومشركان را عذاب دردناكى مى كرديم.

در آيه 26 مى فرمايد: به خاطر بياوريد هنگامى را كه كافران دلهاى خود را به جهت كفرشان پر از خشم كردند، از اين رو شما را از خانه خدا جلوگيرى كردند؛ اما اگر آنها چنين خشمى را در دل خود راه دادند، در عوض خداوند هم سكينه وآرامش را بر پيامبر ومؤمنان نازل كرد تا خشم كفار آنها را سست نكند ونيز روح تقوا را همراه آنان ساخت تا طبق خشنودى خدا عمل كنند وتابع احساسات نشوند. اگر تقوا را همراه آنان ساخت به اين دليل بود كه آنها به موجب اعمال صالح، نسبت به ديگران «احقّ» بودند وهمين طور اهل آن بودند؛ يعنى هيچ كس جز مؤمنان اهليت ولياقت دريافت تقوا را نداشت.

در آيه 27 اشاره به صداقت رؤيا وخواب پيامبر مى كند، زيرا پيامبر (صلی الله علیه و آله) در مكه خواب ديدند كه به اتفاق يارانش براى انجام مناسك عمره وارد مكه مى شوند، بازگو كردن اين خواب همه را خوشحال كرد؛ اما چون تعبير آن سال بعد از صلح حديبيه اتفاق نيفتاد، عده اى

ص: 220

گرفتار شك شدند. آيه شريفه مى فرمايد: آنچه را خدا به پيامبرش در خواب نشان داد، از ورود به مكه با انجام مناسك درست است ودر آينده محقق خواهد شد.(1)

ز. قرآن كريم روى عدم درگيرى در دل مكّه تكيه مى كند، اين تعبير ممكن است اشاره به دو نكته باشد:

1. مكّه كانون قدرت دشمن بود وقاعدتا مى بايست از اين فرصت مناسب استفاده مى كردند وبه مسلمانان حمله ور مى شدند، وقتى كه آنها را در زمين خودشان به چنگ آوردند نبايد به سادگى رها كنند؛ اما خداوند قدرت آنان را گرفت.

2. مكّه حرم امن خدا بود، اگر درگيرى وخونريزى در آنجا واقع مى شد از يك سو احترام حرم خدشه دار مى شد واز سوى ديگر عيب وعارى براى مسلمانان محسوب مى شد كه آنها امنيت سنّتى اين سرزمين مقدّس را در هم شكسته اند.(2)

ح. تعبير به من يشاء به معناى كسانى است كه شايستگى ولياقت دارند، زيرا مشيت الهى هميشه از حكمت او سرچشمه مى گيرد وحكيم بدون دليل اراده اى نمى كند وبى حساب كارى انجام نمى دهد.(3)

ط. مراد از كلمة التقوى، همان كلمه توحيد است، وبعيد نيست كه مراد از آن، روح ايمان باشد كه همواره آدمى را امر به تقوا مى كند.(4)

ى. «حميّت» در اصل از ريشه «حمى» بر وزن «حمد» به معناى حرارتى است كه از آتش يا خورشيد يا بدن انسان ومانند آن به وجود مى آيد وبه همين دليل به حالت تب «حمى» گفته مى شود وبه حالت خشم وتعصب خشم آلود ونخوت نيز «حميت» مى گويند. اين حالتى است كه بر اثر جهل وكوتاهى فكر وانحطاط فرهنگى مخصوصا در ميان اقوام جاهلى فراوان است وسرچشمه بسيارى از جنگها وخونريزيها مى شود.(5)

ك. جمله إن شاء اللّه سه احتمال دارد:

ص: 221

1. ممكن است اين جمله نوعى تعليم به بندگان باشد كه به هنگام خبر دادن از آينده تكيه بر مشيّت واراده الهى را فراموش نكنند وخود را در كارها مستقل وبى نياز از لطف او ندانند.

2. شايد اشاره به شرايطى باشد كه خداوند براى موفقيت قرار داده وآن باقى ماندن بر خط توحيد وسكينه وتقواست.

3. ممكن است اشاره به افرادى باشد كه در اين فاصله مدت عمرشان پايان مى گيرد وموفق به انجام زيارت بيت الله الحرام نمى شوند.

البته جمع ميان اين معانى كاملاً ميسر است.(1)

ل. جمله فعلم مالم تعلموا (خداوند مطالبى را مى دانست كه شما نمى دانستيد)، اشاره به اسرار مهمّى است كه در صلح حديبيه نهفته بود وبا گذشت زمان آشكار شد؛ پايه هاى اسلام تقويت شد وآوازه آن در همه جا پيچيد وتهمتهاى جنگ طلبى ومانند آن برچيده شد ومسلمانان توانستند با فراغت بال خيبر را فتح كنند ومبلّغان خود را به اطراف جزيره عربستان گسيل دارند.(2)

م. مراد از فتح قريب، فتح حديبيه است، چون اين فتح بود كه راه را براى داخل شدن مؤمنان به مسجد الحرام با كمال ايمنى وآسانى هموار كرد. اگر اين فتح نبود، ممكن نبود بدون خونريزى وكشت وكشتار داخل مسجد الحرام شوند وممكن نبود موفق به عمره شوند.(3)

كس به قدر توانايى خود بايد از كيان اسلام ووطن اسلامى وجان دفاع كند وهيچ استثنايى در اين زمينه وجود ندارد.(1)

3. ايمانى مورد رضايت خداوند است كه همراه با وفادارى نسبت به پيامبرش باشد: رضى الله عن المؤمنين اذ يبايعونك.(2)

4. خداوند به بيعت كنندگان با پيامبر (صلی الله علیه و آله) هم پاداش مادى عنايت كرد هم پاداش معنوى: فانزل الله السكينة عليهم... ومغانم كثيرة....(3)

5. نيت خالص وصادقانه، منافاتى با كاميابى هاى مادى ندارد: فعلم ما فى قلوبهم... ومغانم كثيرة.(4)

6. آيه 21 مجادله كَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَرُسُلِى إِنَّ اللَّهَ قَوِىٌّ عَزِيزٌ كه پيروزى پيامبران را بيان مى كند از مصاديق سنت هاى پروردگار متعال است كه قابل تغيير نيست.

سُنَّةَ اللَّهِ الَّتِى قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلاً (الفتح، 23)

7. آيه 27 وعده قطعى الهى واز اخبار غيبى قرآن كريم در باره حوادث آينده است. اين پيروزيها در مدت كوتاهى به وقوع پيوست وعظمت اين آيات را روشن ساخت، كه مكه معظمه به دست پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) ويارانش در سال بعد فتح شد. لام ونون در «لَتَدْخُلَنَّ» مفيد تأكيد است.(5)

8. قرآن كريم در آيه 26 داروى دردِ حميّت را بيان كرده، آنجا كه در نقطه مقابل حميّت، از مؤمنانى بحث مى كند كه داراى سكينه وروح تقوا هستند، بنا بر اين آنجا كه ايمان وسكينه وتقوا هست، حميّت جاهليّت نيست وآنجا كه حميّت جاهليّت هست، ايمان وسكينه وتقوا نيست.(6)

9. نظير آيه 26 فتح: فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَأَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوَى

آيه 22 مجادله است: أُولئِكَ كَتَبَ فِى قُلُوبِهِمُ الاْءِيمَانَ

ص: 223

10. تعصّب جاهلى وغرور مشركان مكه، عامل بستن راه مسجد الحرام بر مؤمنان در حديبيه بود؛ صدّوكم عن المسجد الحرام... اذ جعل الّذين كفروا فى قلوبهم الحميّة.(1)

11. تعصّب وايستادگى، اگر همراه با استدلال ومنطق باشد ارزش دارد، آنچه مورد انتقاد است خشم وتعصّب برخاسته از جاهليّت است: حمية الجاهلية.(2)

12. تعبير «كفروا» مى رساند كه كفر در شكل گيرى وشعله ورى تعصّبهاى جاهلى نقش اساسى دارد وبه تعبير ديگر وصف كفر مشعر به علّيت است.(3)

ص: 224

ورشد آنان در جنبه هاى مختلف است.(1)

ب. ليظهره على الدّين كلّه؛ در اينكه منظور از اين پيروزى، پيروزى منطقى است يا پيروزى نظامى، در ميان مفسران گفت وگو است؛ جمعى معتقدند اين پيروزى تنها پيروزى منطقى واستدلالى است واين امر حاصل شده است، زيرا اسلام از نظر قدرت منطق واستدلال بر همه آيينهاى موجود برترى دارد، در حالى كه جمعى ديگر، پيروزى را به معناى غلبه ظاهرى وغلبه قدرت گرفته اند.(2)

افزون بر دو احتمال مذكور، مرحوم طبرسى احتمال سومى نقل كرده است وآن اينكه: تماميّت اسلام هنگامى است كه مهدى موعود (علیه السلام) ظهور نمايد ودر اين صورت در زمين غير از دين اسلام، دينى نخواهد بود.(3)

ج. معناى اينكه فرمود: وكفى بالله شهيدا اين است كه خدا شاهد بر صدق نبوّت رسولش است ونيز شاهد بر صدق اين وعده است كه دينش به زودى بر همه اديان غلبه مى كند(4) ويا شاهد بر اين است كه رؤياى او صادقانه است.(5)

د. كريمه سيماهم فى وجوههم من أثر السجود دو احتمال دارد:

1. آن علامت در روز قيامت ظاهر مى شود، چنان كه فرمود: يوم تبيضّ وجوه.

2. آن علامت در دنياست كه به دو صورت توجيه پذير است:

- مراد علامتى است كه به سبب كثرت سجود در پيشانيهايشان ظاهر مى شود.

- مراد از آن، زيبايى است كه خداوند متعال به سبب مناجات شبانه، در روز برايشان آشكار مى كند، واين توجيه براى كسى كه تعقّل كند روشن است، زيرا دو نفر كه يكى از آنها در تمام شب مشغول شراب وقمار ولعب و... است وديگرى كه مشغول نماز، قرائت قرآن وطلب علم و... است، در روز بعد به چهره هايشان شناخته مى شوند.(6)

ص: 226

ه -. كلمه «مِنْ» در (منهم) تبعيض را مى رساند واز اين كلام استفاده مى شود كه مغفرت واجر عظيم در حدوث وبقايش هم مشروط به ايمان است وهم مشروط به عمل صالح، بنا بر اين افراد ذيل مغفرت واجر عظيم شامل حالشان نمى شود:

1. كسانى كه با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بودند ودر باطن ايمان نداشته اند ومانند منافقان ايمانشان زبانى بوده است.

2. كسانى كه با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بودند ودر آغاز ايمان آوردند، ولى بعدا به شرك وكفر گراييدند.

3. افرادى كه به پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) ايمان آوردند وبه سوى كفر وشرك هم برنگشتند، ولى عمل صالح انجام ندادند.(1)

5. جامعه اسلامى در عصر پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) جامعه اى مستحكم ومستقل بوده است. [استغلظ \استحكام]، استوى على [سوقه \استقلال]. با توجه به اينكه ضمير «شطأه» و «آزره» به «زرع» راجع است روشن مى شود كه در مسير رشد وتكامل اصلى وجود دارد وفروعى كه در پرتو آن تغذيه مى شوند وبدون شك وجود پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) ورهبرى الهى همان اصل به شمار آمده ونقش اساسى در استحكام واستقلال جامعه دارد.(1)

6. اوصافى كه در آغاز آيه گفته شد، ايمان وعمل صالح در آن جمع بود، بنا بر اين تكرار اين دو وصف در انتهاى آيه كه مى فرمايد: وعد اللّه الّذين ءامنوا وعملوا الصالحات، اشاره به تداوم آن است؛ يعنى خداوند وعده مغفرت واجر عظيم را تنها به آن گروه از ياران محمد (صلی الله علیه و آله) داده كه در خط او باقى بمانند وايمان وعمل صالح را تداوم بخشند.(2)

7. آيه كزرع اخرج به اين نكته اشاره مى كند كه خداى تعالى در مؤمنان بركت قرار داده وروز به روز به عده ونيروى آنان اضافه مى شود. به همين جهت دنبال اين كلام فرمود: ليغيظ بهم الكفّار تا خداوند به وسيله آنان كفّار را به خشم آورد.(3)

8. قرآن كريم در آيه 29 پيامبر وهمراهان مؤمن او را به صلابت در برابر كفار ورحمت در برابر مؤمنان مى ستايد: محمد رسول الله والّذين معه اشدّاء على الكفار رحماء بينهم. اين حقيقت در آيات ديگر به طور جداگانه مطرح شده است:

الف. برخورد شديد پيامبر در برابر كفار: يا أيّها النّبى جاهد الكفّار والمنافقين واغلظ عليهم. (توبه، 73)

ب. برخورد با رحمت پيامبر در برابر مؤمنان: فبما رحمة من الله لنت لهم ولو كنت فظّا غليظ القلب لانفضّوا من حولك. (آل عمران، 159)

ج. برخورد شديد مؤمنان در برابر كفار وبرخورد نرم در برابر مؤمنان: اذلّة على المؤمنين أعزّة على الكافرين. (مائده، 54)

ص: 228

كه حكم تشريعى ذاتا مختص خداوند است كه آن را به پيغمبرش واگذار كرده است. شاهد بر اينكه مراد از بين يدى حكم است، اين است كه آيه شريفه با جمله يا أيّها الذين ءامنوا آغاز وبا جمله واتقوا اللّه انّ اللّه سميع عليم ختم شده است كه از ظاهر آن بر مى آيد مراد از «بين يدى»، مقامى است كه ارتباط به مؤمنان متّقى دارد وهمان مقام حكم است كه مؤمنان احكام اعتقادى وعملى خود را از آن مقام مى گيرند.(1)

ج. منظور از بلند نكردن صدا اين است كه وقتى با آن حضرت صحبت مى كنيد، صدايتان بلندتر از صداى آن حضرت نباشد چون دو عيب در اين عمل هست: يا منظور شخصى كه صداى خود را بلند مى كند قصد توهين به آن حضرت دارد كه اين كفر است، ويا قصد سوئى ندارد وتنها بى ادب است ورعايت مقام آن حضرت را نمى كند واين خلاف دستور است؛ چون مسلمانان دستور دارند آن حضرت را احترام وتعظيم كنند.(2)

د. در عبارت أن تحبط أعمالكم براى وضوح معناى آيه شريفه يكى از دو امر را بايد در تقدير گرفت: الف. «كراهة ان تحبط أعمالكم». ب. «لئلا تحبط أعمالكم».(3)

ه -. از آنجا كه افرادى ناآگاهانه قبلاً مرتكب چنين كارى شده بودند وبا نزول اين دستور الهى طبعا به وحشت مى افتادند، قرآن به آنها نيز نويد مى دهد كه اگر توبه كنند مشمول رحمت خداوند واقع مى شوند، از اين رو در پايان آيه مى فرمايد: واللّه غفور رحيم.(4)

3. هر گونه حرام كردن نعمتهاى حلال خداوند يا حلال كردن حرامها، وهر گونه بدعت، مبالغه، ستايش نابجا، انتقاد نابجا، پيشى گرفتن از خدا ورسول است.

4. پيشى گرفتن از خدا ورسول، بى تقوايى است. (چون در اين آيه مى فرمايد: پيشى نگيريد وتقوا داشته باشيد)؛ لا تقدّموا... واتّقوا الله.

5. نمونه هايى از پيش افتادن:

الف. در عيد قربان گروهى قبل از پيامبر (صلی الله علیه و آله) قربانى كردند، به آنان گفته شد: لا تقدّموا بين يدى اللّه ورسوله.(1)

. گروهى قبل از آنكه ماه رمضان ثابت شود روزه گرفتند. به آنان گفته شد: لا تقدّموا بين يدى الله ورسوله.(2)

. امام صادق (علیه السلام) به شخصى فرمود: اين دعا را بخوان:

«يا مقلّب القلوب» شنونده اين گونه گفت: «يا مقلّب القلوب والابصار»، امام (علیه السلام) فرمود: ما كلمه «ابصار» را نگفته بوديم، قرآن مى فرمايد: از خدا وپيامبر جلو نيفتيد.(3)

. بعضى از اصحاب پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) خواب وخوراك وآميزش با همسر را بر خود حرام كردند. حضرت ناراحت شده وبه منبر رفتند وفرمودند: من غذا مى خورم، مى خوابم، با همسرم زندگى مى كنم وراه وروش من اين است، پس هر كس از اين راه پيروى نكند، از من نيست؛

فمن رغب عن سنّتى فليس منّى.(4)

. با اينكه پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) ازدواج موقت را قانونى اعلام فرمودند، خليفه دوم گفت: من آن را حرام كردم. اين يك نوع پيش افتادن از پيامبر (صلی الله علیه و آله) است كه در اين آيه از آن نهى شده است.(5)

. در سال هشتم هجرى كه پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) با مردم براى فتح مكه از مدينه حركت كرد، بعضى از مسلمانان در اين سفر روزه خود را افطار نكردند (با اينكه مى دانستند مسافر روزه

ص: 231

ندارد ومى ديدند كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) افطار كرده است). اينها كسانى هستند كه از پيامبر (صلی الله علیه و آله) پيشى مى گيرند: لا تقدّموا بين يدى الله ورسوله.(1)

6. در آيه نخست، از پيشى گرفتن بر رسول خدا در عمل، نهى شده ودر آيه دوم، شيوه گفت وگو با پيامبر (صلی الله علیه و آله) را بيان مى كند ومى فرمايد: احترام پيامبر (صلی الله علیه و آله) را حفظ كنيد. در آيه 63 سوره نور نيز سفارش شده كه نام پيامبر را مانند نامهاى خودتان نبريد، بلكه با عنوان ومؤدبانه نام ببريد.(2)

7. تعبير «مغفرة» به صورت نكره براى تعظيم واهميّت است؛ يعنى خداوند آمرزش كامل وبزرگ نصيبشان مى كند وبعد از پاك شدن از گناه، اجر عظيم به آنها عنايت مى فرمايد، زيرا نخست شست وشوى از گناه مطرح است سپس بهره مندى از پاداش عظيم الهى.(3)

8. اگر در اين آيات شريفه خداوند سبحان مؤمنان را امر به احترام نبى الله (صلی الله علیه و آله) مى كند، از طرف ديگر پيامبرش را نيز امر به رأفت ورحمت مى كند، همان گونه كه فرمود: واخْفض جناحك للمؤمنين (شعراء، 88) و واصبر نفسك مع الّذين يدعون ربّهم بالغداة والعشى (كهف، 28) و ولا تكن كصاحب الحوت (قلم، 48) وامثال اين آيات شريفه.

چنين اوامرى براى آن است كه اطاعت از آن حضرت مانند اطاعت از جبّاران وزورگويان نيست كه بندگان آزاد را به قهر وغلبه، مطيع وبنده خود مى كنند.(4)

9. در اين آيه از پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) تعبير به «رسول الله» كرد، ودر آيه قبلى تعبير به «نبى» تا اشاره اى باشد به ملاك حكم؛ يعنى شخص رسول بدان جهت كه رسول است هر قسم رفتارى كه با آن حضرت بشود با فرستنده او شده است؛ اگر او را تعظيم واحترام كنند خدا را احترام كرده اند ومداومت بر اين سيره كاشف از اين است كه اين كسانى كه چنين ادبى دارند، تقوا خلق آنان شده وخدا دلهايشان را براى تقوا تمرين داده است.(5)

10. صبر كردن براى ديدار پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) وعدم مزاحمت براى او از چند جهت خير است:

ص: 232

1. نشانه ادب است. 2. تعظيم واحترام به مقام رسالت است. 3. رعايت اين ادب آنان را به رحمت حق نزديك مى سازد: والله غفور رحيم.(1)

11. بعضى از مفسران آيات مورد بحث را توسعه داده، گفته اند مراحل پايين تر؛ مانند علما ودانشمندان ورهبران فكرى واخلاقى را نيز شامل مى شود؛ مسلمانان موظفند در برابر آنان نيز آداب را رعايت كنند. البته در برابر امامان معصوم (عليهم السلام) اين مسئله روشن تر است.(2)

12. حفظ عمل مهم تر از خود عمل است. اعمال ما گاهى از ابتدا تباه است، چون با قصد ريا وخودنمايى شروع مى شود، گاهى در وسط، عمل به موجب عجب وغرور از بين مى رود وگاهى در پايان كار به جهت بعضى از اعمال حبط مى شود. به همين دليل قرآن مى فرمايد: هر كسى عمل خود را تا قيامت بياورد واز آفات بيمه كند، ده برابر پاداش داده مى شود: من جاء بالحسنة....

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند: براى هر ذكرى درختى در بهشت كاشته مى شود، شخصى گفت: پس بهشت ما درختان زيادى دارد؟! حضرت فرمودند: بله، لكن گاهى گناهان واعمالى از شما سر مى زند كه آن درختان را مى سوزاند. سپس آن حضرت آيه ان تحبط أاعمالكم را تلاوت فرمودند.(3)

13. يكى از ياران پيامبر (صلی الله علیه و آله) كه بلند سخن مى گفت، همين كه شنيد صداى بلند سبب نابودى تمام كردار او مى شود، بسيار ناراحت شد. پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: صداى بلند تو براى خطابه وسخنرانى بوده است وحساب تو از ديگران جداست.(4)

14. بى ادبى نسبت به پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) سبب تباهى اعمال مى شود؛ به دو نمونه اشاره مى كنيم:

الف. پيامبر عزيز اسلام در آستانه رحلت، تقاضاى قلم ودواتى كرد وفرمود: مى خواهم براى شما چيزى بنويسم كه بعد از آن هرگز گمراه نشويد! خليفه دوم گفت: بيمارى پيامبر شديد شده وسخنانش بى ارزش است! شما قرآن داريد ونيازى به نوشتن نيست! سر وصدا

ص: 233

بلند شد حضرت فرمود: برخيزيد وبرويد، نزد من نزاع نكنيد!(1)

مرحوم علامه سيد شرف الدين (صاحب كتاب المراجعات) مى فرمايد: گرچه قلم وكاغذ نياوردند وچيزى نوشته نشد، ولى ما مى توانيم خط نانوشته را بخوانيم؛ زيرا پيامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: هدف من نوشتن چيزى است كه هرگز گمراه نشويد: «لن تضلّوا» با كمى دقّت خواهيم ديد كه اين كلمه را بارها در جاى ديگر در باره قرآن واهل بيت بيان فرموده است كه من از ميان شما مى روم ودو چيز گرانبها را به جا مى گذارم واگر به آن تمسّك كنيد، هرگز گمراه نشويد وآن دو چيز گرانبها قرآن واهل بيت من هستند.

پس چون بارها كلمه «لن تضلّوا» را در باره قرآن واهل بيت به كار برده اند، در اين جا نيز كه فرمود: براى شما چيزى مى خواهم بنويسم كه هرگز گمراه نشويد، مراد آن حضرت تمسك به قرآن واهل بيت است.

ب. چون امام حسن مجتبى (علیه السلام) شهيد شد وخواستند او را در كنار قبر جدّش رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دفن كنند، عايشه جلوگيرى كرد واين امر باعث بلند شدن سر وصداى مردم شد. امام حسين (علیه السلام) با تلاوت آيه لا ترفعوا اصواتكم... مردم را ساكت كرد وفرمود: احترام پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) پس از مرگ حضرت نيز، همچون زمان حيات او لازم است.(2)

15. پاداشهاى مردم، كوتاه مدت، كوچك، سطحى، وهمراه با منّت است. به علاوه غير خداوند (همسر، فرزند، شريك، دوست، حكومت وديگران) بسيارى از كارهاى ما را نمى دانند تا پاداش دهند. گاهى مى دانند ولى به جهت حسادت ناديده مى گيرند، گاهى از روى بخل پاداش نمى دهند وگاهى نيز ناتوانند وچيزى ندارند تا پاداش دهند.

16. در برابر افراد بى ادب وبى خرد، از درِ رحمت، گذشت ومهربانى وارد شويم وآنان را مأيوس نكنيم. خداوند ضمن سرزنش كسانى كه با فرياد، پيامبر را صدا مى زدند، صبر، مغفرت ورحمت خود را مطرح مى كند تا يكسره مأيوس نشوند وفرصت تغيير رويّه داشته باشند: لو انّهم صبروا... والله غفور رحيم.(3)

ص: 234

وضرورت قتال با متجاوزان، عوامل جلب رحمت الهى.

ب. دستور به تحقيق وبررسى خبر فاسق براى آن است كه مبادا به نادانى، گروهى را صدمه وآسيب رسانيد به تعبير ديگر انسان اگر خواست به گفته فاسق ترتيب اثر دهد وبه آن عمل كند، بايد به صحيح بودن مضمون خبر او علم حاصل كند ودر آيه شريفه همان چيزى اثبات شده كه عقلا آن را ثابت مى دانند وهمان عملى نفى شده كه عقلا هم آن را نفى مى كنند واين همان امضاى حكم عقلا است؛ نه تأسيس حكمى جديد.(1)

ج. محبوب كردن ايمان در دل مؤمنان به اين معناست كه خداى تعالى ايمان را به زيورى آراسته كه دلهاى شما را به سوى خود جلب مى كند، به گونه اى كه دلهاى شما به آسانى دست از آن بر نمى دارد واز آن، رو به سوى چيزهاى ديگر نمى كند. معناى مكروه كردن كفر وفسوق وعصيان اين است كه دلهاى شما را طورى كرده كه خود به خود از كفر وتوابع آن تنفر دارد.(2)

د. بعضى «فسوق» را به كذب ودروغ تفسير كرده اند؛ ولى با توجه به گسترش مفهوم لغوى آن وعدم وجود قيد در آيه، هر گونه گناه وخروج از اطاعت را شامل مى گردد. بنا بر اين، تعبير به «عصيان» بعد از فسوق، به عنوان تأكيد است، همان گونه كه جمله زيّنه فى قلوبكم تأكيدى بر جمله حبّب إليكم الايمان است.(3)

ه -. مراد از أمر الله، اطاعت خداوند متعال وترك قتال با طايفه مؤمنان است.(4)

و. فاصلحوا بينهما بالعدل اصلاح تنها به اين نيست كه سلاحها را زمين بگذاريد ودست از جنگ بكشيد، بلكه اصلاحى توأم با عدل باشد، به اين معنا كه احكام الهى را در باره هر كسى كه به او تجاوز شده (مثلاً كسى از او كشته شده ويا عرض ومال او يا حق او تضييع شده) اجرا كنيد.(5)

ز. هر چند كه «اقتتلوا» از ريشه قتال به معناى جنگ است؛ ولى در اينجا قراين گواهى

ص: 236

مى دهد كه هر گونه نزاع ودرگيرى را شامل مى شود، هر چند به مرحله جنگ ونبرد نيز نرسد، بلكه مى توان گفت اگر زمينه هاى درگيرى ونزاع فراهم شود همانند مشاجرات لفظى، اقدام به اصلاح طبق اين آيه لازم است، زيرا اين معنا را از آيه فوق از طريق الغاى خصوصيّت مى توان استفاده كرد.(1)

ح. اگر به جاى فأصلحوا بين الاخوين فرمود: فأصلحوا بين أخويكم براى اين بود كه در كوتاه ترين عبارت، لطيف ترين بيان را كرده باشد، چون جمله مورد بحث دو چيز را مى فهماند:

1. دو طايفه اى كه با هم جنگ مى كنند برادر يكديگرند وبايد صلح بين آن دو برقرار شود.

2. ساير مسلمانان هم برادر هر دو طرف جنگ هستند وآنان بايد رعايت برادرى واصلاح را در ميان هر دو طايفه بنمايند.(2)

4. اقدام به گزارشى بررسى نشده، مى تواند قومى را به نابودى بكشاند: ان تصيبوا قوما.(1)

5. اقدام عجولانه وبدون بررسى وتحقيق، نوعى جهالت است: تصيبوا قوما بجهالة.(2)

6. تقديم خبر بر مبتدا در جمله واعلموا أن فيكم رسول الله مفيد انحصار است؛ يعنى تنها شما هستيد كه چنين نعمتى در اختيار داريد، بنا بر اين از او اطاعت كنيد تا به سعادت برسيد وانتظار نداشته باشيد پيامبر (صلی الله علیه و آله) تابع هواهاى نفسانى شما باشد.(3)

7. جمله هاى قبل از جمله اولئك هم الراشدون به صورت خطاب به مؤمنان بود؛ اما اين جمله از آنها به صورت غايب ياد مى كند، اين تفاوت تعبير ظاهرا براى اين است كه نشان دهد اين حكم اختصاص به ياران پيامبر (صلی الله علیه و آله) ندارد، بلكه قانونى همگانى است كه هر كس در هر عصر وزمان صفاى فطرت خويش را حفظ كند، اهل نجات وهدايت است.(4)

8. محتواى آيه 7 با مسئله مشورت هرگز منافات ندارد، زيرا هدف از شورا اين است كه هر كس عقيده خود را بيان كند، ولى نظر نهايى با شخص پيامبر (صلی الله علیه و آله) است.(5)

9. كلمه «اولئك» (اينان)، اشاره به خصوص آنهايى است كه دلهايشان دوستدار ايمان ومتنفر از كفر وفسوق وعصيان است تا به اين وسيله هم اين افراد را مدح وهم آنهايى را كه چنين نبوده اند تشويق كرده باشد.(6)

10. قتال ميان مؤمنان زشت است ونبايد واقع شود. براى گوشزد همين نكته فرمود: وإنْ طائفتان من المؤمنين ونفرمود «طائفتان منكم» با اينكه خطاب مؤمنان قبلاً گذشته بود: يا أيّها الّذين ءامنوا ان جائكم فاسق... وكافى بود فقط به ضمير اكتفا شود. اين گونه تعبير تنبيه وهشدارى است بر مؤمنان كه اگر مؤمن هستند نبايد با يكديگر قتال كنند.(7)

11. آنچه از آيه 9 به ضميمه قراين ديگر مخصوصا اشاراتى كه در ابواب امر به معروف ونهى از منكر آمده است، مى توان استفاده كرد احكام زير است:

ص: 238

الف. اصلاح در ميان گروه هاى متخاصم مسلمانان واجب كفايى است.

ب. براى تحقق اين امر بايد نخست از مراحل ساده تر شروع كرد وبه اصطلاح قاعده «الاسهل فالاسهل» را رعايت نمود.

ج. خونهاى ياغيان ومتجاوزان كه در اين راه ريخته مى شود واموالى از آنها كه از بين مى رود هدر است، زيرا به حكم شرع واقع شده است واصل در اين گونه موارد عدم ضمان است.

د. در مراحل اصلاح از طريق گفت وگو اجازه حاكم شرع لازم نيست؛ اما در مرحله شدت عمل وخونريزى بدون اجازه حكومت اسلامى وحاكم شرع جايز نيست.

ه -. در صورتى كه طايفه ظالم، خونى از گروه مصلح ويا از گروه مظلوم ريخته باشد ويا مالى تلف كرده باشد، به حكم شرع ضامن است.

و. چون هدف از اين قتال وادار كردن طايفه ظالم به قبول است، از اين رو مسئله اسيران جنگى وغنايم مطرح نيست.

ز. در صورتى كه هر دو طايفه ظالم وياغى باشند، وظيفه مسلمين است كه هر دو طايفه را صلح دهند وگرنه با هر دو بجنگند تا به فرمان الهى گردن نهند.(1)

12. در حديث مى خوانيم: برادر دينى خود را خواه ظالم باشد يا مظلوم يارى كن؛ اگر مظلوم است، در گرفتن حق واگر ظالم است، در جلوگيرى از ظلمش او را نصرت ده.(2)

13. گرچه ايمان مانع درگير شدن نيست؛ ولى نزاع ميان مؤمنان جرقه است؛ نه جريان، موقّت است؛ نه دائمى زيرا كلمه «اقتتلوا» نشان از پديد آمدن نزاع است؛ نه دوام آن واگر دائمى بود، مى فرمود: «يقتتلون».(3)

14. ادب به ما مى گويد كه مسائل منفى وزشت را مستقيما به مخاطب خود نسبت ندهيم. (در اين آيه نفرمود واگر دو طايفه از شما، بلكه فرمود: از مؤمنان؛ يعنى شما اين چنين نيستيد) اقتتلوا

ص: 239

15. مسلمانان در برابر مشاهده واطلاع از درگيرى ميان خود، متعهّد ومسئولند وبى تفاوتى را ممنوع مى دانند: فأصلحوا(1)

16. براى آشتى دادن وبرقرارى صلح ميان مسلمانان با سرعت وبدون تأخير قيام كنيم. (حرف «فاء» در «فاصلحوا» نشانه سرعت است)(2)

17. در برابر خشونت بايد خشونت به خرج داد: فان بغت... فقاتلوا (در نظام اسلامى نبايد به ياغى مهلت وفرصت داده شود).(3)

18. در سركوب ياغى، هيچ شرط وملاحظه اى نداشته باشيم. افزون بر اين، كارى به خانواده، زن وفرزند او نداشته باشيم وتنها سراغ خود او برويم: فقاتلوا الّتى تبغى. در قرآن كريم از چهار نوع اصلاحات سخن به ميان آمده است:

1. اصلاح فردى. آن است كه انسان به وسيله توبه كارهاى خود را اصلاح كند: فمن تاب من بعد ظلمه وأصلح فأنّ الله يتوب عليه. (مائده، 39)

2. اصلاح خانوادگى. آن است كه يك نفر از خانواده مرد ويك نفر از خانواده زن ميان زن وشوهرى كه با يكديگر اختلاف دارند، اصلاح برقرار كنند: فإن خفتم شقاق بينهما فابعثوا حكما من أهله وحكما من أهلها ان يريدا اصلاحا يوفّق الله بينهما. (نساء، 35)

3. اصلاح ميان مؤمنان. آن است كه اگر دو گروه از مؤمنان با يكديگر به نزاع برخاستند، مردم موظفند ميان آن دو گروه اصلاح برقرار كنند: وإن طائفتان من المؤمنين اقتتلوا فأصلحوا بينهما... انّما المؤمنون اخوة فأصلحوا بين أخويكم. (حجرات، 9-10)

4. اصلاح جامعه اسلامى. اين امر مربوط به مسئولان حكومت اسلامى است كه بايد بكوشند در جامعه فساد برچيده شود. حضرت شعيب مى فرمايد: إن اريد إلا الإصلاح ما استطعت. (هود، 88)

19. در قرآن كريم پنج نوع برادرى مطرح شده است:

1. برادرى نسبى: يا بنى اذهبوا فتحسّسوا من يوسف واخيه. (يوسف، 87)

ص: 240

2. برادرى اسلامى: واعتصموا بحبل الله جميعا ولا تفرّقوا واذكروا نعمة الله عليكم إذ كنتم اعداء فألّف بين قلوبكم فأصبحتم بنعمة اخوانا. (آل عمران، 103)

3. برادرى ايمانى: انّما المؤمنون اخوة فأصلحوا بين أخويكم. (حجرات، 10)

4. برادرى شيطانى: انّ المبذّرين كانوا اخوان الشياطين. (اسراء، 27)

5. برادرى قومى وقبيله اى: قرآن كريم پيامبران الهى مانند حضرت هود وصالح وشعيب (عليهم السلام) را برادر مردم معرفى كرده است، با اينكه پيامبران موحد وآنان مشرك بوده اند. اين برادرى به اين معناست كه پيامبران در ميان آن قوم وقبيله به پيامبرى مبعوث شده اند: وإلى عاد أخاهم هودا قال يا قوم اعبدوا الله (اعراف، 65)، وإلى ثمود أخاهم صالحا قال يا قوم اعبدوا الله (اعراف، 73) و وإلى مدين أخاهم شعيبا قال يا قوم اعبدوا الله. (اعراف، 85)

ص: 241

ديگر وهيچ زنى زن ديگرى را مسخره نكند وگرنه ممكن است گاهى اوقات (يعنى در غير غالب) مردى زنى را يا زنى مردى را مسخره كند.(1)

ج. مراد از «قوم» در آيه مورد بحث، مردان است، زيرا اولاً در آيه در مقابل «نساء» قرار گرفته است. ثانيا «قوم» در اصل به معناى جماعتى از مردان است وشامل زنان نمى شود؛ چون مردانند كه به امور مهمّ قيام مى كنند.(2)

د. در معناى «اسم» در جمله بئس الاسم الفسوق دو وجه بيان شده است:

الف. اسم به معناى ياد است واز اين باب است كه در فارسى نيز مى گوييم اسم فلانى به سخاوت در رفته است؛ يعنى يادش سر زبانهاست، بنا بر اين معناى بئس الاسم الفسوق اين است كه بد يادى است ياد مردم مؤمن را به فسوق.

ب. به معناى علامت است ومعناى جمله اين است كه بد علامتى است اينكه انسانى را بعد از ايمان، به داغ فسوق علامت بگذارى وبه علامتى زشت يادش كنى، يا معنا اين است كه اين بد علامتى است كه تو با بدگويى مردم، براى خود قرار مى دهى وهمه تو را به نام مردى بدزبان بشناسند كه همواره افراد را به زشتى ياد مى كند.(3)

ج. در آيه 12 امور سه گانه اى كه بر يكديگر مرتب هستند، بيان شده است. بدين صورت كه اولاً مى فرمايد: اجتنبوا كثيرا من الظنّ. ثانيا مى فرمايد: لا تجسّسوا. ثالثا مى فرمايد: لا يغتب؛ زيرا پيروى از ظنّ منجر به تجسّس از عيوب مى شود كه آن نيز غيبت را به دنبال دارد.(4)

د. مراد از اينكه فرمود: كثيرا من الظنّ ممكن است اعمّ از خصوص ظنّ گناه باشد، مثلاً خواسته باشد بفرمايد از بسيارى از مظنه ها اجتناب كنيد چه آنهايى كه مى دانيد گناه است وچه آنهايى كه نمى دانيد تا در نتيجه يقين كنيد كه از ظنّ گناه اجتناب كرده ايد كه در اين صورت امر به اجتناب از بسيارى از ظنها امرى احتياطى خواهد بود.(5)

ص: 243

ه -. مراد از ظنّى كه مسلمانان در اين آيه مأمور به اجتناب از آن شده اند، «ظنّ سوء» است وگرنه ظنّ خير كه بسيار خوب است وبه آن سفارش نيز شده است. مراد از اجتناب از ظن، اجتناب از خود ظنّ نيست؛ چون ظن خود نوعى ادراك نفسانى است ودرِ دل باز است، ناگهان ظنى در آن وارد مى شود وآدمى نمى تواند براى نفس ودل خود درى بسازد تا از ورود ظن بد جلوگيرى كند، بنا بر اين نهى كردن از خود ظن صحيح نيست. پس منظور آيه مورد بحث، نهى از پذيرفتن ظن بد است، بنا بر اين اگر فرمود بعضى از ظنّها گناه است، باز خود ظنّ را نمى گويد، بلكه ترتيب اثر دادن به آن است كه در بعضى موارد گناه است.(1)

و. تقوا در جمله واتقوا اللّه انّ الله تواب رحيم دو احتمال دارد:

1. مراد، اجتناب از همين گناهانى باشد كه قبلاً مرتكب شده بودند وبعد از نزول اين دستور از آن توبه مى كنند.

2. مراد، اجتناب از مطلق گناهان باشد هر چند كه تاكنون مرتكب آن نشده باشند.

اين دو احتمال بدين جهت است كه توبه از جانب خدا دو گونه است؛ يكى توبه خدا قبل از توبه بنده است وآن به اين است كه به بنده خود رجوع نموده او را موفق به توبه مى نمايد. توبه ديگرش بعد از توبه بنده است؛ يعنى وقتى بنده اش توبه كرد، دو باره به او رجوع مى كند تا او را بيامرزد وتوبه اش را بپذيرد.(2)

3. مفسران در فرق ميان «شعوب» و «قبائل» سه احتمال داده اند:

- دايره شعوب گسترده تر از دايره قبائل است، همان گونه كه «شَعب» در اين زمان بر يك ملت اطلاق مى شود.

- شعوب را اشاره به طوائف عجم وقبائل را اشاره به طوائف عرب مى دانند.

- شعوب از نظر انتساب انسان به مناطق جغرافيايى است وقبائل ناظر به انتساب انسان به نژاد وخون است؛ ولى تفسير اول از همه مناسب تر به نظر مى رسد.(3)

ح. منظور از آفرينش مردم از يك مرد وزن همان بازگشت نسب انسانها به آدم وحوا

ص: 244

است، بنا بر اين چون همه از ريشه واحدى هستند معنا ندارد كه از نظر نسب وقبيله بر يكديگر افتخار كنند واگر خداوند براى هر قبيله وطايفه اى ويژگيهايى آفريده براى حفظ نظم زندگى اجتماعى مردم است، زيرا اين تفاوتها سبب شناسايى است وبدون شناسايى افراد، نظم در جامعه انسانى حكم فرما نمى شود؛ چون اگر همه يكسان وشبيه يكديگر وهمانند بودند هرج ومرج عظيمى سراسر جامعه انسانى را فرا مى گرفت.(1)

ط. انّ اللّه عليم خبير اشاره به اين معنا دارد كه اگر خداى متعال از بين ساير مزايا تقوا را براى كرامت يافتن انسانها برگزيد، براى اين بود كه او به علم واحاطه اى كه به مصالح بندگان خود دارد مى داند كه اين مزيّت، مزيّت حقيقى وواقعى است؛ نه آن مزايايى كه انسانها براى خود مايه كرامت وشرف قرار داده اند؛ چون آنها همه، مزايايى وهمى وباطل است.(2)

ى. وان تطيعوا اللّه ورسوله... مراد از اطاعت، اطاعت خالص وواقعى است به طورى كه باطن انسان با ظاهرش مطابقت داشته باشند، نه اينكه چون منافقان تقليد مطيعان واقعى را در آورد.

مراد از كلمه اعمال، جزاى اعمال است ومراد از نقص اعمال، ناقص نكردن جزاى آن است.(3)

2. در آيه 11 حجرات دستور ميدهد عيب جويى نكنيد: ولاَ تَلْمِزُوا أَنْفُسَكُمْ

در آيه ديگر مى فرمايد منافقان نسبت به پيامبر عيب جويى مى كردند: ومِنْهُمْ مَنْ يَلْمِزُكَ فِى الصَّدَقَاتِ فَإِنْ أُعْطُوا مِنْهَا رَضُوا وَإِنْ لَمْ يُعْطَوْا مِنْهَا إِذَا هُمْ يَسْخَطُونَ (التوبة، 58)

در آيه سوم كيفر عيب جويى را بيان مى كند: وَيْلٌ لِكُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ (الهمزة، 1)

3. مسخره، يك طرفه باقى نمى ماند، دير يا زود مسئله به دو طرف كشيده مى شود. (لاتنابزوا براى كار طرفينى است).(1)

4. استهزا، در ابتدا يك گناه؛ ولى در باطن چند گناه است؛ مثلاً در مسخره كردن، گناهانِ تحقير، كشف عيوب، اختلاف افكنى، غيبت، كينه، فتنه، انتقام وطعنه به ديگران نهفته است.

5. حرمت غيبت تنها در باره مسلمان ومؤمن است، به قرينه اينكه در تعليل حرمت غيبت، عبارت لحم اخيه را آورده است وما مى دانيم كه اخوت تنها در بين مؤمنان است.(2)

6. تعبير به «ميّت» به جهت آن است كه غيبت در غياب افراد صورت مى گيرد كه همچون مردگان قادر بر دفاع از خويشتن نيستند. اين تشبيه بيانگر زشتى فوق العاده غيبت وگناه عظيم آن است.(3)

7. اگر از بدن زنده قطعه اى جدا شود، امكان پر شدن جاى آن هست، ولى اگر از مرده اى چيزى كنده شود، جاى آن همچنان خالى مى ماند. آرى، غيبت آبروى مردم را بردن است وآبرو كه رفت ديگر جبران نمى شود: لحم اخيه ميتا.(4)

8. غيبت حرام است، از هر سنّ ونژاد ومقامى كه باشد. احدكم شامل كوچك وبزرگ مشهور وگمنام، عالم وجاهل، مرد وزن و... مى شود).(5)

9. اينكه فرمود فكرهتموه ونفرمود «فتكرهونه» اشعار دارد به اينكه كراهت شما امرى ثابت ومحقق است وهيچ شكّى در اين نيست كه شما هرگز راضى نمى شويد يك انسانى را كه برادر شماست ومرده است، بخوريد.(6)

ص: 246

10. تفاوتهايى كه در آفريده ها وجود دارد، حكيمانه وبراى شناسايى يكديگر است؛ نه براى تفاخر: لتعارفوا.

از خدا وپيامبر، ويژگيهاى مؤمنان راستين، علم خداوند به تمام نظام هستى، نكوهش از انسانهاى منت گذار به سبب پذيرفتن اسلام، لطف خداوند به انسانها در پرتو هدايت آنان به ايمان.

ب. تعريف مؤمنان به اينكه به خدا ورسول ايمان دارند وبه ساير صفاتى كه در آيه آمده، تعريفى است كه هم جامع صفات مؤمن است وهم مانع؛ يعنى هيچ غير مؤمنى مشمول آن نمى شود، در نتيجه هر كس متصف به اين صفات باشد مؤمن حقيقى است هم چنان كه هر كس يكى از اين صفات را نداشته باشد، مؤمن حقيقى نيست، وايمان به خدا ورسولش عقدى است قلبى بر توحيد خداى تعالى وحقانيت آنچه كه پيامبرش آورده ونيز عقد قلبى است بر صحت رسالت وپيروى رسول در آنچه دستور مى دهد.(1)

ج. در آغاز جمله ثمّ لم يرتابوا كلمه «ثمّ» را آورد؛ نه كلمه «واو» را براى اينكه دلالت كند بر اينكه شكّ نكردن آنان منحصر به يك زمان نيست، بلكه در زمانهاى آينده نيز شك نمى كنند. تو گويى عروض شك چيزى است كه دائما خطرش وجود دارد در نتيجه اين كلمه مى فهماند كه بايد ايمان استحكام اوليش باقى بماند، واگر فرموده بود «و لم يرتابوا» تنها ايمانى را شامل مى شد كه در آغاز مقارن با شك وترديد نباشد؛ ولى ديگر نسبت به ما بعد ساكت بود.(2)

د. منظور از مجاهده به اموال وانفس، كار گرفتن آخرين درجه قدرت در انجام تكاليف مالى الهى، از قبيل زكات وساير انفاقات واجب وانجام تكاليف بدنى چون نماز وروزه وحج وغير اينها از ساير عبادات است.(3)

ه -. آيه 16 اشاره دارد به اينكه سزاوار است دين فقط براى خداوند سبحان باشد وحال آنكه شما دينتان را براى خودتان آشكار مى كنيد؛ نه خداوند متعال، از اين رو چنين دينى از شما قبول نيست.(4)

و. برخى از مسلمانان به خاطر اسلام آوردن بر پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) منّت گذاشته اند كه اين

ص: 248

كارشان خطاست، زيرا اولاً حقيقت آن چيزى كه بر آن منّت مى گذارند ايمان است كه كليد سعادت دنيا وآخرت است؛ نه اسلامى كه جز فوائد صورى از قبيل تأمين جانى وشركت با مسلمانان واقعى در جواز نكاح وارث خاصيتى ندارد. ثانيا همين اسلام را هم نبايد بر پيامبر (صلی الله علیه و آله) منّت بگذارند؛ براى اينكه آن حضرت شخصى است كه از طرف خداى تعالى مأمور شده اسلام را به شما برساند، پس احدى از مسلمانان بر او منّتى ندارد واگر منّتى باشد براى خداى سبحان است كه ايشان را هدايت فرموده است وبه همين علت در ذيل آيه شريفه كلمه «اسلام» را مبدّل به ايمان كرد تا اشاره به همين دليل دوم باشد.(1)

ز. جمله انّ الله يعلم غيب السموات والارض خاتمه سوره است كه تمامى مطالب سوره را؛ يعنى آنچه كه از نهى وامر وحقايق در آن آمده بود وآنچه كه از ايمان قومى وعدم ايمان قومى ديگر خبر داده بود همه آنها را تعليل مى كند.(2)

وجَاءَ الْمُعَذِّرُونَ مِنَ الْأَعْرَابِ لِيُؤْذَنَ لَهُمْ (التوبة، 90)

د) بعضى از آنها در كفر ونفاق شديدند. الْأَعْرَابُ أَشَدُّ كُفْرا وَنِفَاقا (توبه 97)

2. وان تطيعوا الله ورسوله... در حقيقت اشاره به يك اصل مسلّم قرآنى است كه شرط قبولى اعمال، ايمان است. مى گويد: اگر شما ايمان قلبى به خدا وپيامبر (صلی الله علیه و آله) داشته باشيد كه نشانه آن اطاعت از فرمان خدا ورسول اوست، اعمال شما ارزش مى يابد وخداوند حتّى كوچك ترين حسنات شما را مى پذيرد وپاداش مى دهد وحتّى به بركت اين ايمان، گناهان شما را مى بخشد، زيرا خداوند غفور ورحيم است.(1)

3. از اينكه در اين آيه شريفه نخست ايمان را از اعراب نفى مى كند ودر عين حال اسلام را براى آنان قائل مى شود، فرق بين اسلام وايمان بر مى آيد؛ ايمان معنايى است قائم به قلب واز قبيل اعتقاد است واسلام معنايى است قائم به زبان واعضا، چون كلمه اسلام به معناى تسليم شدن وگردن نهادن است. تسليم شدن زبان به اقرار شهادتين وتسليم شدن ساير اعضا به اين است كه هر چه خدا دستور مى دهد ظاهرا انجام دهد؛ خواه واقعا وقلبا اعتقاد به حقانيت آنچه زبان وعملش مى گويد، داشته باشد ونداشته باشد. اين اسلام آثارى دارد كه عبارت است از محترم بودن جان ومال، وحلال بودن نكاح وجواز ارث بردن او.(2)

4. عرضه نمودن عقايد خود به اولياى خدا، اگر براى ارزيابى واصلاح ويا كسب اطمينان باشد، بسيار پسنديده است، چنان كه حضرت عبدالعظيم حسنى اين كار را انجام داد واگر اظهار عقايد رياكارانه باشد؛ مانند مخاطبان اين آيه، جاى سرزنش وتوبيخ است.(3)

5. تظاهر نزد پيامبر (صلی الله علیه و آله) در حقيقت تظاهر نزد خداست. با اينكه اين گروه نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تظاهر كردند؛ ولى قرآن مى فرمايد: أتعلّمون اللّه....(4)

6. بعضى از مسلمانان (مثل طايفه بنى اسد)، اسلام آوردن خود را منّتى بر پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) مى دانستند ومى گفتند: ما بدون جنگ وخونريزى اسلام آورديم وتو بايد قدر ما را داشته

ص: 250

باشى، كه اين آيه آنان را از اين عمل نهى فرمود.(1)

7. خداوند در قرآن كريم به چند چيز منت اطلاق كرده است مانند: ايمان، نبوت، امامت، پاداش خداوند ونجات از عذاب قيامت:

1) ايمان:

بل الله يمنّ عليكم ان هديكم للايمان ان كنتم صادقين. (حجرات، 17)

2) نبوت:

ولقد منّ الله على المؤمنين اذ بعث فيهم رسولاً من أنفسهم يتلوا عليهم ءاياته ويزكّيهم ويعلّمهم الكتاب والحكمة وان كانوا من قبل لفى ضلال مبين. (آل عمران، 164)

3) امامت:

ونريد ان نمنّ على الّذين استضعفوا فى الارض ونجعلهم أئمة ونجعلهم الوارثين (قصص، 5). اين آيه در روايات به امام معصوم تفسير شده است: قال على (علیه السلام) فى قوله تعالى ونريد ان نمنّ...

قال: «هم آل محمد يبعث مهديّهم بعد جهدهم فيعزّهم ويذلّ عدوّهم».(2)

4) پاداش خداوند:

قد منّ الله علينا انّه من يتّق ويصبر فانّ الله لا يضيع أجر المحسنين. (يوسف، 90)

5) نجات از عذاب خداوند:

قالوا انّا كنّا فى أهلنا مشفقين فمنّ الله علينا ووقينا عذاب السّموم. (طور، 26 و 27)

8. در قرآن كريم چهار آيه با جمله انّما المؤمنون شروع شده كه سيماى مؤمنان واقعى را براى ما ترسيم مى كند:

1) إنّما المؤمنون الّذين اذا ذكر الله وجلت قلوبهم واذا تليت عليهم ءاياته زادتهم ايمانا وعلى ربّهم يتوكّلون. (انفال، 2)

2) انّما المؤمنون الّذين ءامنوا بالله ورسوله واذا كانوا معه على امر جامع لم يذهبوا حتّى يستأذنوه. (نور، 62)

3) انّما المؤمنون اخوة. (حجرات، 10)

ص: 251

4) انّما المؤمنون الّذين ءامنوا بالله ورسوله ثمّ لم يرتابوا وجاهدوا بأموالهم وأنفسهم فى سبيل الله اولئك هم الصادقون. (حجرات، 15)

ص: 252

مى كنند رويانديم، * ونخلهاى بلند قامت كه ميوه هاى متراكم دارند. * همه اينها براى روزى بخشيدن به بندگان است وبه وسيله باران سرزمين مرده را زنده كرديم. (آرى) زنده شدن مردگان نيز همين گونه است. * پيش از آنان قوم نوح و «اصحاب الرسّ» [= قومى كه در يمامه زندگى مى كردند وپيامبرى به نام حنظله بن صفوان داشتند] وقوم ثمود (پيامبرانشان را) تكذيب كردند، * وهمچنين قوم عاد وفرعون وقوم لوط، * و «اصحاب ايكه» [= قوم شعيب] وقوم تُبَّع (كه در سرزمين يمن زندگى مى كردند)، هر يك از آنها فرستادگان الهى را تكذيب كردند ووعده عذاب در باره آنان تحقّق يافت. * آيا ما از آفرينش نخستين عاجز مانديم (كه قادر بر آفرينش رستاخيز نباشيم)؟! ولى آنها (با اين همه دلايل روشن) باز در آفرينش جديد ترديد دارند. * ما انسان را آفريديم ووسوسه هاى نفس او را مى دانيم، وما به او از رگ قلبش نزديك تريم.

د. جواب «اذا» در آيه 3 حذف شده چون جمله ذلك رجع بعيد بر آن دلالت مى كرد وتقدير كلام چنين است: ءإذا متنا وكنّا ترابا نبعث ونرجع ذلك رجع بعيد؛ آيا وقتى مرديم وخاك شديم مبعوث مى شويم وبر مى گرديم، اين چه برگشتن بعيدى است. استفهام در اين آيه به اصطلاح، استفهام تعجّبى است؛ يعنى استفهامى كه منظور از آن به شگفت واداشتن شنونده است.(1)

ه -. در جمله هذا شىء عجيب به مسئله بعث وبازگشت به سوى خدا اشاره دارد. مى گويند مسئله معاد امرى است عجيب، همچنان كه آيه سوم همين را تفسير مى كند.(2)

و. مشركان از روى تعجب مى گويند: وقتى ما مرديم وخاك شديم وذات ما آن چنان نابود گشت كه اثرى از آن باقى نماند، دو باره مبعوث مى شويم وبر مى گرديم ؟ نه باوركردنى نيست، زيرا عقل آن را نمى پذيرد. وجواب «اذا» به همين دليل حذف شده كه چنين مطلبى اصلاً گفتنى نيست.

آيه 4 جواب مى دهد كه: ما دانا هستيم به آنچه كه زمين از بدنهاى شما مى خورد وناقص مى سازد وعلم ما چنان نيست كه جزئى از اجزاى شما را از قلم بيندازد تا برگرداندن آن به سبب نامعلوم بودن، دشوار ويا نشدنى باشد.(3)

ز. وعندنا كتاب حفيظ دو معنا مى تواند داشته باشد:

1. نزد ما كتابى است كه حافظ هر چيز است، بلكه آثار واحوال هر چيزى را هم ضبط مى كند.

2. نزد ما كتابى است كه خود آن كتاب محفوظ است وحوادث، آن را دچار دگرگونى وتحريف نمى كند.(4)

كتاب حفيظ عبارت است از لوح محفوظ كه تمامى آنچه بوده وآنچه هست وآنچه تا

ص: 255

قيامت خواهد بود در آن محفوظ است.(1)

ح. منظور از حق

بَلْ كَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءَهُمْ فَهُمْ فِى أَمْرٍ مَرِيجٍ (ق، 5)

منظور از حق در آيه شريفه، قرآن كريم است. به دليل آيه 108 يونس كه ميفرمايد: قُلْ يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُمُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ

ط. منظور از تقييد «سماء» به كلمه «فوقهم» (\ بالاى سرشان) اين بوده كه بفهماند هر چيز را انكار كنند اين آسمان را نمى توانند انكار كنند؛ چون جلوى چشمشان وبالاى سرشان است. ومنظور از اينكه فرموده آسمان را زينت داديم، اين است كه ستارگان درخشان را با آن جمال بديعى كه دارند در آسمان آفريديم.(2)

ى. جمله (ومالها من فروج)، مى تواند سه معنا داشته باشد:

1. يا به معناى عدم وجود نقص وعيب وناموزونى است.

2. يا به معناى عدم وجود شكاف در خصوص آسمانى است كه اطراف زمين را احاطه كرده وجوّ زمين ناميده مى شود وبه گفته قرآن «سقف محفوظى» است.

3. يا اشاره به نظريه وجود «اتر» باشد؛ مطابق اين نظريه تمام عالم هستى وفواصل ستارگان پُر است از ماده اى بى رنگ وبى وزن به نام «اتر» كه حامل امواج نور است وآن را از نقطه اى به نقطه ديگر منتقل مى كند. طبق اين نظريه هيچ شكاف وفرجه اى در تمام عالم آفرينش نيست وسيّارات وثوابت در «اتر» غوطه ورند. (البته اين تفسير قابل اعتماد نيست چون موضوع «اتر» از نظر دانشمندان هنوز به طور قطع ثابت نشده است).(3)

ك. كلمه «تبصرة» مفعول له است وچنين معنا مى دهد كه:

اگر انجام داديم آنچه را كه انجام داديم واگر آسمان را بنا كرده وزمين را گسترانيديم واگر عجايبى از تدبير در آن جارى ساختيم، همه براى اين بود كه تبصره اى باشد تا انسانها بصيرت يابند وذكرايى باشد تا آنان تذكّر يابند. البته معلوم است تنها بصيرت وتذكّر آن

ص: 256

افرادى مفيد است كه زياد به سوى خدا رجوع مى كنند.(1)

ل. منظور از «ماء مبارك» باران است واگر آن را مبارك خوانده بدين جهت است كه خيرات آن به زمين واهل زمين عايد مى شود ومنظور از «حبّ الحصيد»، حبه ودانه درو شده است واضافه كلمه «حبّ» به كلمه «حصيد» از باب اضافه موصوف به صفت است.(2)

م. جمله وأحيينا به بلدة ميتا كذلك الخروج برهانى ديگر براى مسئله بعث ومعاد است، ضدّ ادعايى كه منكران معاد داشتند كه مى گفتند: زنده شدن مردگان هرگز امكان ندارد. در اين جمله با اثبات امكان آن از راه نشان دادن نمونه اى كه همان زنده كردن گياهان بعد از مردن آنهاست، اثبات مى كند كه پس چنين چيزى ممكن است، زيرا زنده كردن مردگان عينا مانند زنده كردن گياهان در زمين بعد از مردن واز رشد افتادن است. ن. در مورد اينكه اصحاب الرسّ چه كسانى هستند؟ سه نظريه وجود دارد:

الف. «رسّ» نام چاهى است. بسيارى عقيده دارند كه آنها طايفه اى بودند كه در سرزمين يمامه مى زيستند وپيامبرى به نام «حنظلة بن صفوان» داشتند، او را تكذيب كرده وكشتند وسرانجام در چاهش افكندند وآن قدر سنگ بر او زدند تا آن چاه پر از سنگ شد وخداوند آنها را هلاك كرد.

ب. بعضى ديگر آنها را قوم شعيب مى دانند كه چون چاههاى آب فراوانى داشتند اصحاب الرس ناميده شدند؛ امّا با توجه به اينكه اصحاب الايكة كه در آيات بعد آمده اشاره به همين قوم شعيب است، اين احتمال منتفى است.(3)

ج. بعضى نيز آنها را از بقاياى قوم ثمود مى دانند؛ ولى با توجه به اينكه ثمود جداگانه در آيات مورد بحث آمده است، اين معنا نيز بعيد به نظر مى رسد، بنا بر اين مناسب همان تفسير اول است كه در ميان مفسران شهرت دارد.(4)

ن. واخوان لوط وأصحاب الأيكة وقومُ تبّع منظور از برادران لوط همان قوم لوط

ص: 257

است، زيرا قرآن از اين پيامبران بزرگ به عنوان برادر ياد كرده است. «ايكه» به معناى درختان فراوان ودر هم پيچيده ويا به تعبير ديگر بيشه مانند است(1) واصحاب الايكه گروهى از قوم شعيب هستند كه در شهرى كه داراى درختان بسيار بود زندگى مى كردند ومنظور از «قوم تبّع» گروهى از مردم يمن است، زيرا «تبّع» لقبى است براى پادشاهان يمن به اعتبار اينكه مردم از آنان تبعيت مى كردند وظاهر تعبير قرآن در اينجا ودر آيه 37 دخان خصوص يكى از پادشاهان يمن است كه در برخى از روايات نام او «اسعد ابوكرب» ذكر شده وبعضى معتقدند كه او مرد مؤمنى بود ومردم را به پيروى از انبيا دعوت مى كرد، هر چند با او مخالفت كردند.(2)

ص. أفعيينا بالخلق الاول... مراد از خلق اول، نشأه طبيعت است ومراد از خلق جديد، تبديل نشأه دنيا به نظامى ديگر غير از نظام طبيعى است كه در دنيا حاكم است؛ براى اينكه در نشأه اخرى (كه همان خلق جديد است) ديگر مرگ وفنايى در كار نيست، تمامش زندگى وبقاست. آرى اگر انسان اهل سعادت باشد نعمتش خالص، ونقمت وعذابى ندارد، واگر اهل شقاوت باشد بهره اش يكسره نقمت وعذاب است ونعمتى ندارد.(3)

ع. حبل الوريد مفسران در باره معناى «وريد» تفسيرهاى گوناگون دارند. عده اى معتقدند كه «وريد» همان رگى است كه به قلب يا كبد انسان پيوسته است، وخون را به قلب مى رساند، وبعضى آن را به معناى تمام رگهايى كه در بدن انسان وجود دارد مى دانند، در حالى كه بعضى ديگر آن را به رگ گردن تفسير كرده اند.

ولى همه اينها بهانه هايى بود براى تسليم نشدن در برابر حق. قرآن در آيات مورد بحث پاسخى از اين ايراد نمى گويد، زيرا بارها به آن پاسخ داده است كه اگر فرضا فرشته اى مى فرستاديم آن را به صورت بشر قرار مى داديم؛ يعنى رهبر انسان تنها مى تواند انسان باشد تا از تمام دردها، نيازها وتمايلات بشر با خبر باشد واز سوى ديگر بتواند در جنبه هاى عملى الگويى براى آنها باشد.(1)

2. انكار معاد از سوى كافران متكى بر استبعاد است، نه دليل قطعى، وانذار پيامبران در همين مورد بوده است.(2)

3. نظير آيه 3 ق: أَ إِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَابا ذلِكَ رَجْعٌ بَعِيدٌ

آيات ذيل است: قَالُوا أَ إِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَابا وَعِظَاما أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ (المؤمنون، 82)

وضَرَبَ لَنَا مَثَلاً وَنَسِىَ خَلْقَهُ قَالَ مَنْ يُحْيِى الْعِظَامَ وَهِىَ رَمِيمٌ (يس، 78)

يَقُولُونَ أَ إِنَّا لَمَرْدُودُونَ فِى الْحَافِرَةِ. أَ إِذَا كُنَّا عِظَاما نَخِرَةً. قَالُوا تِلْكَ إِذا كَرَّةٌ خَاسِرَةٌ (النازعات، 10 تا 12)

4. علم خداوند به ذرّات هستى، منافاتى با ثبت وضبط امور ندارد: علمنا... وعندنا كتاب (مثل آنكه شما به كسى بگويى: من خودم مى دانم وضمنا اسناد ومدارك هم نشان بدهى.)(3)

5. انكار كفار از قيامت به دليل جهل به مقام وقدرت خداوند نيست، بلكه اينها به طور كلى منكر حق اند وچون فهميده اند معاد حق است آن را انكار مى كنند، پس اينها از اين جهت منكر حق اند كه با آن معاندند نه اينكه از ادراك حق قاصر باشند واين عنادورزى آنها را متحير مى سازد؛ گاهى دروغ، گاهى تهمت سحر به پيامبر مى زنند، پس در وضعى مريج به سر مى برند وبا وضعى نامنظم حق را درك مى كنند ولى تكذيب هم دارند.(4)

6. انسان در هر نقطه اى كه باشد آسمان بالاى سر اوست، از اين رو مى فرمايد: چرا به بالا نگاه نمى كنيد آسمان را ببينيد كه خداوند چگونه قدرت نمايى كرده بدون اينكه به جايى وصل

ص: 259

باشد: خلق السموات بغير عمد ترونها (لقمان، 9). جهت اينكه در آيه شريفه أفلم ينظروا الى السماء «سماء» به صورت مفرد بيان شده آن است كه آنچه ديده مى شود همان آسمان اول است وبقيه آسمانها مشهود انسان نيست.(1)

7. در مكتب انبيا، زيباييها وسرورها، وسيله غفلت نيست؛ بلكه وسيله رشد وقرب است: زيّنا... زوج بهيج... تبصرة وذكرى لكلّ عبد منيب.(2)

8. بهره ورى خلق از روزى خداوند مقتضى سر نهادن آنان به بندگى اوست. تعبير رزقا للعباد به جاى هر عنوان ديگرى مانند «للخلق»، «للناس» يا «لكم» بيانگر وجود رابطه مستحكم ميان رازقيت خدا وعبوديت انسان است.(3)

9. براى بيان معقولات، از محسوسات استفاده كنيم: احيينا به بلدة ميتا... كذلك الخروج.(4)

10. يادآورى روحيه حق ستيزى بسيارى از امتها در طول تاريخ در برابر پيام رسولان الهى، مى تواند از آن جهت باشد كه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) در برابر تكذيب كافران احساس نگرانى نداشته باشد.

11. در قرآن كريم دلايل وبراهين مختلفى بر امكان معاد اقامه شده است از جمله:

الف. آفرينش نخستين انسان: وضرب لنا مثلاً ونسى خلقه قال من يحيى العظام وهى رميم * قل يحييها الّذى أنشأها أوّل مرّة وهو بكلّ خلق عليم (يس، 79-80) و كما بدأنا أوّل خلق نعيده (انبياء، 104) و فسيقولون من يعيدنا قل الّذى فطركم اول مرّة. (اسراء، 51)

ب. قدرت خداوند: أو لم يروا انّ الله الّذى خلق السموات والارض ولم يعى بخلقهنّ بقادر على ان يحيى الموتى بلى انّه على كلّ شىء قدير. (احقاف، 33)

ج. زنده شدن زمين در فصل بهار: فانظر الى ءاثار رحمة الله كيف يحيى الارض بعد موتها ان ذلك لمحيى الموتى وهو على كلّ شىء قدير (روم، 50) و وأحيينا به بلدة ميتا كذلك الخروج (ق، 11) و فأحيينا به الارض بعد موتها كذلك النشور. (فاطر، 9)

ص: 260

12. نظير آيه 15 ق: أَ فَعَيِينَا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِى لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِيدٍ (ق، 15)

آيات ذيل است: وهُوَ الَّذِى يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَهُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ (الروم، 27)

قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِى أَنْشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ (يس، 79)

13. اينكه مى گويد: آنها رسولان الهى را تكذيب كردند، در حالى كه هر يك از آنان فقط پيامبر خود را تكذيب نمودند، براى آن است كه كارى كه از مجموع آنها سر زد روى هم رفته تكذيب همه انبيا بود، هر چند هر كدام يك پيامبر را تكذيب كردند.

يا از اين جهت است كه تكذيب يكى از پيامبران تكذيب بقيه نيز محسوب مى شود، زيرا محتواى دعوت همه يكى است.(1)

14. آيه شريفه 16 اشاره به اين حقيقت است كه چگونه ممكن است خالق بشر از جزئيات وجود او بى خبر باشد. در سوره ملك آيه 4 مى فرمايد: الا يعلم من خلق وهو اللطيف الخبير؛ يعنى بى اطلاع بودن او امرى محال است، آن هم در شرايطى كه اگر يك لحظه رابطه مخلوق با خالقش قطع شود نابود مى گردد. آرى، او خالق است وخلقت او مستمر، وما در جميع حالات به او وابسته هستيم. خداوند كه خطورات ووسوسه هاى نفس انسان را مى داند به طريق اولى از عقايد وگفتار وكردار انسان باخبر است وهمه را براى روز حساب نگه مى دارد. چگونه ممكن است اين گونه نباشد در حالى كه او از رگ گردن به ما نزديك تر است.(2)

ص: 261

(به خاطر بياوريد) روزى را كه به جهنم مى گوييم: «آيا پر شده اى ؟!» واو مى گويد: «آيا افزون بر اين هم هست ؟!»

مى شد وجمله دوم تنها راجع به تكلّم انسان است. اين تكرار از باب ذكر خاص بعد از عام است كه در همه جا مى فهماند گوينده نسبت به خاص عنايتى بيشتر دارد.(1)

ه -. در اينكه اين دو فرشته چه سخنانى را مى نويسند، در ميان مفسران گفت وگو است؛ جمعى معتقدند همه را مى نويسند، حتى ناله اى را كه دردمند در موقع درد، سر مى دهد، در حالى كه بعضى ديگر عقيده دارند تنها الفاظ خير وشر وواجب ومستحب يا حرام ومكروه را مى نويسند وكارى به مباحات ندارند. اما عموميت تعبير آيه نشان مى دهد كه تمامى الفاظ وگفتار آدمى ثبت مى شود.(2)

و. سكرة الموت؛ «سكره مرگ» حالتى است شبيه به مستى كه بر اثر فرا رسيدن مقدمات مرگ به انسان دست مى دهد چگونه چنين نباشد در حالى كه مرگ مرحله انتقالى مهم است كه بايد انسان در آن لحظه تمام پيوندهاى خود را با جهانى كه ساليان دراز با آن انس گرفته بود قطع كند ودر عالمى گام بگذارد كه براى او كاملاً تازه است، اينجاست كه وحشت عظيمى براى او مستولى مى گردد وحالتى شبيه مستى به او دست مى دهد؛ ولى مست نيست. اگر پديد آمدن مستى مرگ را مقيد به قيد حق كرد، براى آن است كه اشاره كند موضوع مرگ جزو قضاهاى حتمى است كه در جهان رخ مى دهد.(3)

ز. وجاءت كل نفس معها سائق وشهيد از سياق آيات چنين به ذهن مى رسد كه «سائق» و «شهيد» از جنس ملائكه اند. «سائق» او را به سوى دادگاه عدل الهى مى راند و «شهيد» بر اعمال او گواهى مى دهد، درست همچون دادگاه هاى اين جهان كه مأمورى همراه شخص متهم است وشاهدى بر اعمال او شهادت مى دهد.

همچنين در آيه شريفه تصريح نشده به اينكه در آن روز شهادت منحصر به اين يك شاهدى است كه در آيه آمده، ليكن آيات وارده در باره شهداى روز قيامت عدم انحصار آن را مى رساند، ونيز آيات بعدى كه بگو مگوى انسان را با قرين خود حكايت مى كند، دلالت دارد

ص: 264

بر اينكه با انسان در آن روز غير از سائق وشهيد كسانى ديگر نيز هستند.(1)

ح. خطاب كننده در آيه شريفه: لقد كنت فى غفلة خداوند متعال است ومخاطب، منكران معاد هستند مشار اليه (هذا) حقايقى است كه انسان در قيامت با چشم خود مى بيند ومى فهمد كه تمامى ابزار از كار افتاده وهمه چيز ويران گشته است.(2)

ط. بعضى گفته اند: منظور از «قرين» شيطان است. اين معنا نه تنها مناسب آيات گذشته وآيه اى كه بلافاصله بعد از اين آيه مى آيد نيست، زيرا طبق اين تفسير شيطان اعتراف به مسئوليت خويش در اغواى مجرمان مى كند، در حالى كه در آيات آينده مى خوانيم: قال قرينه ربّنا ما اطغيته ولكن كان فى ضلال بعيد كه در اين آيه خود را از اغواى مجرمان تبرئه مى كند واين دو معنا با هم سازگار نيستند. بنا بر اين، منظور از قرين شيطان نيست.(3)

ى. خداوند به دو فرشته موكل يعنى «سائق» و «شهيد» امر مى كند كه كسى را كه داراى كفر عنادى است، به جهنم بيفكنيد. در حقيقت فرشته اول مانع از فرار است وفرشته دوم مانع انكار. در اين چند آيه شش وصف براى اين گروه دوزخى بيان شده كه پنج وصف اول در حقيقت علت ومعلول يكديگرند ووصف ششم توضيحى است براى ريشه اصلى همه اين اوصاف. زيرا «كَفّار» به معناى كسى است كه بسيار در كفر اصرار مى ورزد واين منتهى به عناد مى شود. شخص معاند نيز اصرار بر منع خيرات دارد وچنين كسى طبعا متجاوز به حقوق ديگران وحدود الهى است. افراد متجاوز اصرار دارند كه ديگران را نيز به شك وترديد بيفكنند وايمان را از آنان سلب كنند، بنا بر اين اوصاف پنج گانه «كفّار»، «عنيد»، «منّاع للخير»، «معتد»، «مريب» پيوند ناگسستنى با هم دارند ولازم وملزوم يكديگرند. در ششمين وصف؛ يعنى الّذى جعل مع الله الها ءاخر ريشه اصلى تمام اينها را شرك مى داند.(4)

ك. ما يُبدّل القول لدى... منظور از «قول» مطلق قضاهاى حتمى است كه خدا رانده وخداى تعالى چنين حكم كرده كه هر كس با حال كفر بميرد داخل جهنم شود وقهرا وبه

ص: 265

حسب مورد با آن وعيدى كه خدا ابليس وپيروانش را تهديد به آن كرده منطبق مى شود.(1)

ل. منظور از جمله هل من مزيد طلب فزونى است؛ يعنى آيا باز هم افراد ديگرى پيدا مى شوند كه به دوزخ بيايند وبه تعبير ديگر جهنم به خاطر عظمت ووسعتى كه دارد هم سنخ خود را دائما جستجو مى كند وهرگز سير نمى شود.(2)

م. جمله هل امتلأت وتقول هل من مزيد خطابى از خداى تعالى به جهنم است وپاسخى است كه جهنم به خدا مى دهد. مفسران در حقيقت اين گفت وگو اختلاف كرده اند؛ وجه صحيح اين است كه اين خطاب وپاسخ به همان معناى ظاهرى است ودليلى هم نداريم كه اين خطاب وجواب جايز نباشد، با اينكه خداى سبحان در كلام مجيدش از سخن گفتن دستها وپاها وپوست بدنها خبر داده است وبه اين حقيقت بايد توجه داشت كه علم وشعور در تمامى موجودات جارى وسارى است.(3)

4. امير المؤمنان (علیه السلام) در مورد لحظه مرگ وسكرات آن چنين مى فرمايد: سكرات مرگ توأم با حسرت از دست دادن آنچه داشتند بر آنها هجوم مى آورد، اعضاى بدنشان سست مى گردد ورنگ از صورتهايشان مى پرد. كم كم مرگ در آنها نفوذ كرده ميان آنها وزبانشان جدايى مى افكند، در حالى كه او در ميان خانواده خويش است با چشمش مى بيند وبا گوشش مى شنود وعقل او سالم است؛ اما نمى تواند سخن بگويد. در اين مى انديشد كه عمرش را در چه فانى كرده وروزگارش را در چه راهى سپرى كرده است. به ياد ثروتهايى مى افتد كه در تهيه آن چشم بر هم گذارده واز حلال وحرام ومشكوك جمع آورى كرده ومسئوليت آن به دوشش مانده وزمان جدايى از آن فرا رسيده است:

«اجتمعت عليهم سكرةُ الموت وحسرة الفوت ففترت لها أطرافهم وتغيرت لها ألوانهم ثم ازداد الموت فيهم ولوجا فحيل بين أحدهم وبين منطقه وإنه لبين أهله ينظر ببصره ويسمع بأُذنه على صحةٍ من عقله وبقاءٍ من لبّه يُفكر فيما أفنى عمره وفيم أذهب دهره ويتذكر أموالاً جمعها أغمض فى مطالبها وأخذ من مصرحاتها ومشتبهاتها قد لزمته تبعات جمعها وأشرف على فراقها».(1)

5. موضوع مرگ سرنوشت حتمى براى هر انسان است تعبير به فعل ماضى «جاءت» بيانگر تحقّق حتمى سكرات مرگ است، علاوه بر اين واژه «بالحق» ممكن است براى تأكيد همين معنا باشد.(2)

6. نظير آيه 21 ق: وجَاءَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَعَهَا سَائِقٌ وَشَهِيدٌ

آيات ذيل است: إِلَى رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ الْمَسَاقُ (القيامة، 30)

وسِيقَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِلَى جَهَنَّمَ زُمَرا... وَسِيقَ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَرا (الزمر، 72 و 73)

7. تمام انسانها در قيامت براى محاسبه حضور پيدا مى كنند، اما تبه كاران هراسناك وبى رغبت به حضور هستند تعبير «سائق»؛ مأمور پيش برنده، بى رغبتى وهراس انسان را از حضور اختيارى در محكمه عدل الهى مى رساند.(3)

ص: 267

8. قَالَ قَرِينُهُ رَبَّنَا مَا أَطْغَيْتُهُ وَلكِنْ كَانَ فِى ضَلاَلٍ بَعِيدٍ (ق، 27)

دو آيه ذيل آيه فوق را تبيين ميكند.

ومَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطَانا فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ (الزخرف، 36)

وقَالَ الشَّيْطَانُ لَمَّا قُضِىَ الْأَمْرُ... فَلاَ تَلُومُونِى وَلُومُوا أَنْفُسَكُمْ... (إبراهيم، 22)

9. از آيه 22 دو مطلب استفاده مى شود:

الف) روز قيامت را به روزى معرفى مى كند كه در آن روز پرده غفلت از جلوى چشم بصيرت انسان كنار مى رود، در نتيجه حقيقت امر را مشاهده مى كند.

ب) آنچه خدا براى فرداى قيامت انسان تهيه ديده از همان روزى تهيه ديده كه انسان در دنيا بوده، چيزى كه هست از چشم بصيرت او پنهان بوده است ومخصوصا از همه بيشتر اين حقيقت براى او پنهان بوده كه روز قيامت روز كنار رفتن پرده ها ومشاهده پشت پرده است، زيرا اولاً غفلت وقتى تصور دارد كه در ميان چيزى باشد وما از بودنش غافل باشيم. ثانيا تعبير «غطاء» در جايى صحيح است كه پشت پرده چيزى باشد وپرده آن را پوشانده باشد. ثالثا تعبير حدّت وتيزبينى در جايى صحيح است كه چشم بخواهد يك ديدنى بسيار دقيقى را ببيند.(1)

10. در اين جا اين سؤال پيش مى آيد كه چگونه مى فرمايد: سخن من تغييرناپذير است، در حالى كه جمعى مشمول عفو او مى شوند؟

پاسخ اين است كه عفو نيز طبق برنامه حساب شده اى است وفرع بر اين است كه انسان عملى انجام داده باشد كه در عين مجرم بودن قابليت وشايستگى عفو را داشته باشد. اين خود يكى از سنتهاى الهى است كه آنها را كه شايسته عفوند مشمول عفو خويش قرار دهد واين نيز تغيير ناپذير است.(2)

11. اينكه از جمله وما أنا بظلاّم نفى ظلم كثير از ساحت قدس الهى استفاده مى شود، مستلزم آن نيست كه بگوييم ظلم كم مى كند؛ چون ظلمى كه در باره خداى تعالى تصور شود، هر قدر هم ناچيز باشد به سبب زياد بودن افرادش باز ظلمى بسيار مى شود وخطاب در آيه

ص: 268

هم خطاب به يك نفر نيست، بلكه خطابى به تمام انسانهاى مشرك در عصر نزول آيه در آينده است، با قرينهايى كه با خود همراه دارند. ومعلوم است كه اين گونه افراد بسيار زيادند وخداى سبحان اگر در جزا دادن به ايشان كمترين حدّ ظلم را به آنها بكند، باز هم ظلاّم وبسيار ستمگر خواهد بود.(1)

12. جهنم همواره مى گويد: «هل من مزيد»، چنانكه جهنميان نيز در دنياپرستى ومال ومقام وخوردن اموال مردم «هل من مزيد» مى گفتند.(2)

13. چگونه ممكن است دوزخ كه موجود فاقد شعور است مخاطب واقع شود وپاسخ گويد؟ به اين سؤال سه جواب داده اند:

الف. اين يك نوع تشبيه وبيان زبان حال است؛ يعنى خداوند به لسان تكوين از جهنم سؤال مى كند واو هم به زبان حال پاسخ مى گويد ونظير اين تعبير در زبانهاى مختلف فراوان است.

ب. سراى آخرت، سراى حيات وزندگى واقعى است. حتّى موجوداتى همچون بهشت وجهنم از يك نوع حيات ودرك وشعور برخوردار مى شوند، بلكه به اعتقاد بعضى در اين دنيا نيز تمام ذرات اين جهان از نوعى درك وشعور برخوردارند، از اين رو تسبيح وحمد خدا مى گويند كه در آيات مختلف قرآن منعكس است.

ج. مخاطب مأموران وخازنان دوزخند وهمانها هستند كه پاسخ مى گويند.(3)

ص: 269

روز خروج (از قبرها) است. * ماييم كه زنده مى كنيم ومى ميرانيم، وبازگشت تنها به سوى ماست. * روزى كه زمين به سرعت از روى آنها شكافته مى شود و (از قبرها) خارج مى گردند؛ واين جمع كردن براى ما آسان است. * ما به آنچه آنها مى گويند آگاه تريم، وتو مأمور به آنها (به ايمان) نيستى؛ پس به وسيله قرآن، كسانى را كه از عذاب من مى ترسند متذكّر ساز (وظيفه تو همين است).

كه از انسانها گرفته كه اطاعت او كنند وعبادت شيطان ننمايند ويا حفظ وقوانين وحدود الهى، يا به خاطر سپردن گناهان ويادآورى آن براى توبه وجبران يا همه اينها؟

با توجه به اطلاق اين حكم، تفسير اخير كه جامعيت دارد مناسب تر به نظر مى رسد.(1)

ه -. لهم ما يشاءون فيها ولدينا مزيد حاصل معناى اين آيه شريفه اين است كه اهل بهشت در حالى كه در بهشتند مالك وصاحب اختيار در هر چيزى هستند كه مشيّت واراده شان به آن تعلّق بگيرد وخلاصه هر چه را بخواهند بدون هيچ قيد واستثنائى در اختيارشان قرار مى گيرد، پس هر چيزى كه ممكن باشد اراده ومشيت انسان به آن تعلق بگيرد، آن را دارند.(2)

و. از تعبير ولدينا مزيد استفاده مى شود كه موازنه اى ميان پاداش الهى واعمال مؤمنان نيست، بلكه از آن افزون وبسيار برتر وبالاتر است ودر اين مرحله همه جا با فضل او روبرو هستيم ودر كيفرش با عدل او.(3)

ز. ادخلوها بسلام... معناى سلام اين است كه:

الف. به متقين گفته مى شود با سلامت داخل شويد در حالى كه از هر مكروه وناملايمى ايمن باشيد.

ب. يا اينكه داخل شويد در حالى كه خدا وملائكه بر شما سلام مى دهند.(4)

ح. ... نقّبوا فى البلاد «نقّبوا» از واژه «نقب» به معناى سوراخى است كه در ديوار يا پوست ايجاد مى كنند، اما «ثقب» تنها سوراخى را مى گويند كه در چوب ايجاد مى كنند. اين واژه هنگامى كه به صورت فعلى به كار رود به معناى سير وحركت وبه اصطلاح شكافتن راه وپيشروى مى آيد؛ به معناى كشور گشايى ونفوذ در مناطق مختلف نيز آمده است.

منقبت نيز از همين ريشه است وبه افعال وصفات اشخاص برجسته مى گويند به خاطر نفوذ وتأثيرى كه در مردم دارند ويا طريق را براى ترقّى صاحبش مى گشايد. «نقيب» به كسى گفته مى شود كه در باره جمعيتى بحث وبررسى مى كند واز اوضاع واحوال آنها باخبر است

ص: 272

ودر درون آنها نفوذ مى كند.

ط. جمله هل من محيص؛ آيا راه فرارى وجود دارد؟ ممكن است از زبان اقوام پيشين باشد كه به هنگام گرفتارى در چنگال عذاب اين مطلب را از هم مى پرسيدند ويا از سوى پروردگار نسبت به كفار لجوج معاصر پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) است؛ يعنى آيا اينها مى توانند از سرنوشت دردناكى كه اقوام متمرد پيشين داشتند فرار كنند؟(1)

ى. منظور از قلب در اينجا ودر ديگر آيات قرآن كه بحث از درك مسائل مى كند، همان عقل وشعور وادراك است، چنان كه از امام كاظم (علیه السلام) اين معنا نقل شده است. ريشه اين لغت در اصل به معناى تغيير وتحوّل وبه اصطلاح قلب وانقلاب است واز آنجا كه فكر وعقل انسان دائما در حال دگرگونى است، به آن قلب گفته شده است وبه همين دليل در آيات قرآن روى مسئله سكينه، آرامش دل ويا اطمينان قلب تكيه شده است.(2)

ك. ... لمن كان له قلب أو القى السمع وهو شهيد ترديد در آيه 37 بين كسى كه قلب دارد وكسى كه گوش دهد در حالى كه شاهد هم باشد، بدين جهت است كه مؤمن به حقّ دو جور است يا كسى است كه داراى عقل است ومى تواند حق را دريابد، يا كسى است كه تفكّرش نيرومند نيست تا حق وخير ونافع را از باطل وشرّ ومضرّ تميز دهد، چنين كسى بايد از ديگران بپرسد وپيروى كند؛ اما كسى كه نه نيروى تعقل دارد ونه حاضر است از گواهان، سخن حق را بشنود، هر چند آن گواه وشاهد، رسالت داشته باشد واو را انذار كند، چنين كسى جاهلى لجباز است؛ نه قلب دارد ونه گوش.(3)

ل. كلمه «يوم» در لغت عرب ومعادل آن در لغت فارسى روز ويا در ساير لغات در بسيارى از موارد به معناى دوران استعمال مى شود؛ نه به معناى بيست وچهار، يا دوازده ساعت، مثلاً مى گوييم: يك روز مردم در سايه پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) زندگى مى كردند وروز ديگر جباران بنى اميه وبنى عباس بر مردم مسلط شدند، بنا بر اين روز در اين تعبيرات به معناى «دوران» است واز آيه 38 استفاده مى شود كه خداوند آسمانها وزمين وتمامى موجودات آنها

ص: 273

را در 6 دوره ومرحله آفريده است.(1)

م. تسبيح قبل از طلوع آفتاب مى تواند با نماز صبح منطبق شود؛ يعنى مى شود گفت مراد از آن، نماز صبح ومراد از تسبيح قبل غروب، نماز عصر ويا ظهر وعصر باشد.(2)

ن. «لغوب» به معناى تعب وخستگى است. بديهى است كسى كه قدرتش محدود است اگر بخواهد كارى انجام دهد كه بيش از توان او باشد خسته ودرمانده مى شود؛ ولى در مورد وجودى كه قدرتش نامحدود است اين امور مفهومى ندارد، بنا بر اين كسى كه قادر است بى هيچ گونه تعب ورنجى آسمان وزمين را بيافريند، قادر است انسان را بعد از مرگ زنده كند.(3)

ص. تسبيح گفتن در پاره اى از شب مى تواند با نمازهاى مغرب وعشا منطبق باشد وگويا مراد از تسبيح ادبار السجود، تسبيح بعد از همه نمازهاست، چون سجده در آخر هر ركعت از نماز است وقهرا با تعقيبات نمازهاى پنج گانه منطبق مى شود.(4)

ع. اوقات عبادت در اسلام بر اساس علائم طبيعى همچون ماه وخورشيد است كه در دسترس همگان است: قبل طلوع الشمس وقبل غروبها.(5)

ف. در آيه 41: واستمع يوم... استماع را به معانى مختلفى تفسير كرده اند؛ از همه به ذهن نزديك تر اين است كه متضمن معناى انتظار باشد؛ يعنى منتظر روزى باش كه در آن روز بشنوى نداى منادى را از مكانى نزديك. ومراد از نداى منادى همان نفخه صور است كه مسئول آن در آن مى دمد.(6)