آستان قدس رضوی
معاونت تبلیغات اسلامی
اداره پاسخگویی به سوالات دینی
احکام خمس
گردآوری و ارزیابی: حجج اسلام خادم الخمسه، شریعتی، موسوی
بایگی، ملوندی، عنایتی، برسلان
در این نسخه تنها نظر چهار تن از فقها آمده است و مطالب کم کاربردتر نیز حذف شده است؛
(آخرین ویرایش: اسفندماه 1401)
فصل پنجم و ششم (مصرف خمس) انشاللّه در نسخه های آتی تکمیل خواهد شد.
ص: 1
مقدمه ... 17
تعریف ... 17
جایگاه خمس... 18
خمس در قرآن ... 18
خمس در روایات ... 20
برخی از روایات اهل سنت ... 20
حکم خمس در مذاهب اربعه ... 21
برخی از روایات مکتب اهل البیت علیهم السلام ... 21آثار و برکات خمس در روایات ... 22
عواقب نپرداختن خمس در روایات ... 24
روایات باب تحلیل ... 24
پاسخ آیت اللّه مکارم به أدله تحلیل ... 25
تحصل مما ذکرنا ... 29
حکم خمس و مالیات ... 29
پیشینه أخذ مالیات در اسلام ... 29
مالیات جایگزین خمس نیست ... 30
فصل اول: حکم خمس و مسائل سال خمسی ... 31
مبحث اول: حکم خمس ... 31
بیان اجمالی حکم خمس ... 31
تعلق خمس بر عین یا بر ذمّه ... 31
عدم تعلق مجدّد خمس به مال مخمس ... 31
حکم خمس افراد نابالغ ... 31
الف) منافع کسب نابالغ ... 32
ب) سایر اموال نابالغ (معدن، گنج، غوص، مال مخلوط به حرام) ... 32
زمان وجوب خمس به اموال نابالغ ... 33
جواز پرداخت خمس نابالغ توسط ولی ... 33
حکم خمس اموال مجنون ... 33
مجنون ... 33
آلزایمر ... 34سفیه ... 34
حکم خمس بر اشخاص حقوقی ... 34
خمس ثلث و درآمدهای آن... 34
خمس اموال کافر بعد از اسلام ... 35
خمس اموال مرتد ... 35
ص: 2
مبحث دوم: اشتراط قصد قربت در خمس ... 36
ریا کردن در پرداخت خمس ... 36
پرداخت احتیاطی خمس ... 36
حکم پرداخت خمس توسط دیگری ... 36
الف) از مال خودش ... 36
ب) از مال مدیون به خمس (بدون اذن او) ... 37
مبحث سوم: سال خمسی ... 38
ضرورت داشتن سال خمسی (در ارباح مکاسب) ... 38
ضرورت داشتن سال خمسی در دیگر اموال (غیر ارباح مکاسب) ... 38
ابتدای سال خمسی ... 38
الف. افراد شاغل: ... 39
حقوق بگیر ... 39
پرداخت اجرت به صورت مدت دار (چک) ... 39
سال خمسی نسبت به دوره ی آموزشی کارمندان ... 39
کاسب و تاجر ... 40تولیدی ها و ساخت و سازها ... 40
کشاورز و باغ دار ... 40
عدم تغییر سال خمسی با تغییر زمان برداشت در سالهای دیگر ... 41
جواز تغییر سال خمسی به تاریخ حصول اولین درآمد در سال جدید ... 41
ملاحظه نصاب زکات بعد از محاسبه خمس در صورت تعلق هر دو ... 41
دامدار ... 42
الف) دام در حکم ابزار کسب (مانند دامی که برای فروش شیرش نگهداری می شود) ... 42
ب) دام در حکم سرمایه است (مانند دامی که برای فروش پرورش داده می شود) ... 42
ب. افراد غیرشاغل: ... 43
سال خمسی جوانان مجرّد ... 43
تعیین سال به شمسی یا قمری ... 43
تخییر بدوی یا استمراری؟ ... 44
حکم تعیین سال مالی مشترک برای زن و شوهر ... 44
حکم تعیین سال جداگانه برای هر مال ... 44
الف) افراد شاغل ... 44
1. یک شغله ... 44
2. چند شغله ... 44
ب) افراد غیرشاغل ... 45
ملاک شاغلبودن ... 45
خطباء، مدرسین، سرمایه گذار در بانک، موجر و ... 45
ص: 3
زن خانه دار و بچه ها ... 46
شک در شاغل محسوب شدن ... 46
جواز پرداخت خمس اموال در بین سال ... 46
انتهای سال خمسی ... 46
الف) برای افراد شاغل ... 46
ب) برای افراد غیر شاغل ... 47
حکم شک در گذشتن سال خمسی بر مال ... 47
الف) مال موجود ... 47
ب) مشتبه شدن مالی که بر آن سال گذشته ... 48
ج) مالی که در نیاز زندگی مصرف شده و نمی داند قبل سال بوده یا بعد از آن ... 48
تقارن حقوق با سال خمسی ... 48
فوت مکلف و سال خمسی ... 49
کسر هزینه های کفن و دفن ... 49
تغییر سال خمسی ... 50
جواز تغییر سال خمسی به تاریخ حصول اولین درآمد در سال جدید ... 51
حکم تغییر شغل و سال خمسی ... 51
خلل به سال خمسی ... 51
کسانی که مدتها، حساب سال نداشتهاند ... 51
الف. اگر آن اموال را با درآمد بین سال تهیّه کرده ... 52
1. موونه بوده:... 52
2. موونه نبوده: ... 52ب. اگر آن اموال را با مال مخمّس یا در حکم مخمّس (مثل ارث) تهیّه کرده ... 52
ج. اگر آن اموال را با پول سالگشت شده خریداری کرده ... 53
1. در صورتی که ثمن معامله به صورت ک لّی در ذمّه بوده: ... 53
2. اگر آن را با عین درآمد سالگشت (عین پول خمس نداده) خریده: ... 53
د. اگر این اموال با ترکیبی از موارد فوق (موارد الف، ب، ج) تهیّه شده ... 54
ه. اگر معلوم نباشد این اموال را با چه مالی تهیّه کرده ... 54
سال خمسی در همان زمان مصالحه؟ ... 54
محاسبه ضروریات زندگی در مصالحه ... 54
کسانی که سال خمسی داشته اند ولی مدتی رها کرده اند ... 55
کسانی که خودشان تاریخی دلخواهی انتخاب کرده اند ... 55
الف( زمان حقیقی سال خمسی شخص معلوم است: ... 55
ب(زمان حقیقی سال خمسی شخص معلوم نیست: ... 55
فراموشی سال خمسی... 55
مسائل مختلفی در عدم پرداخت خمس در انتهای سال خمسی ... 56
ص: 4
حکم تأخیر در پرداخت خمس ... 56
پرداخت خمس با چند روز تاخیر ... 56
برخی از آثار شرعی تأخیر در پرداخت خمس ... 56
الف) عدم جواز تصرف در مال متعلق خمس ... 56
ب) لزوم تجویز یک پنجم معامله توسط حاکم شرع (با ملاحظه مبانی فقها) ... 57
ج) محاسبه خمس سود سرمایه ای که پرداخت خمسش به تاخیر افتاده ... 57د) مدیون بودن خمس اجاره های ملک ... 58
حکم خرید مالی که خمس آن پرداخت نشده ... 58
حکم جدا کردن خمس و تصرف در باقی مال ... 59
جداسازی خمس از همان مال متعلق خمس ... 59
تصرف در خمس جدا شده ... 60
حکم مصرف وجوهات شرعیّه توسط واسطه ... 60
تلف شدن مبلغ خمس در دست واسطه ... 60
به ذمه گرفتن خمس توسط بدهکار و تصرف در مال ... 61
اجازه حاکم شرع در انتقال خمس به ذمه ... 61
احکام دستگردان ... 61
کیفیت دستگردان ... 61
موارد دستگردان ... 62
زمان پرداخت دین بعد از دستگردان ... 62
دستگردان خمس و محاسبه تورم ... 62
نکاتی راجع به دستگردان و مهلت گرفتن (مطابق نظر آیت اللّه سیستانی) ... 62
ضرورت دستگردان یا مصالحه قبل از پرداخت خمس به مجازی و اینترنتی ... 62
وجوب اذن مجدد از حاکم شرع در اداء سهم سادات (بعد از دستگردان) ... 63
آثار مهلت گرفتن در تأخیر (بدون دستگردان) ... 63
تفاوت بین مهلت گرفتن برای تاخیر و دستگردان خمس ... 63
احکام مصالحه ... 64
مفهوم مصالحه در خمس ... 64موارد مصالحه ... 64
الف) اموال مشکوک به خمس مکلف ... 64
ب) جهل به مقدار اموال هزینه شده ای که خمس آن پرداخت نشده بوده ... 64
ج) مصالحه در مقدار تورم نامعلوم ... 65
حکم بخشش و مصالحه خمس قطعی ... 65
کیفیت مصالحه ... 65
قاعده ربع (پرداخت خمس پارسال از درآمد سال جدید) ... 66
استفاده از مال غیر و مسئله خمس ... 67
ص: 5
الف) شک در تعلق خمس به اموالش ... 67
ب) یقین به تعلق خمس و شک در پرداخت آن ... 67
ج) یقین به تعلق خمس و عدم پرداخت آن ... 67
تصرف زن و بچه در اموال متعلق خمس (آیت اللّه مکارم) ... 68
حکم شراکت با کسی که اهل خمس نیست ... 68
تصرّف وکیل در مالی که به آن خمس تعلّق گرفته است ... 68
فصل دوم: اموالی که خمس ندارد ... 70
مبحث اول: درآمدهای غیر کسبی ... 70
بیان اجمالی حکم خمس درآمد غیر کسبی ... 70
إرثیه ... 71
حکم خمس ارث ... 71
بررسی شرایط خمس نداشتن ارث و احکام هر یک ... 71
الف) به آن مال در زمان حیات مورث خمس تعلق نگرفته باشد ... 71
حکم ارثیهای که در حیات مورث به آن خمس تعلق گرفته است... 71
الف) میت معتقد به خمس بوده و عدم پرداخت هم عمدی نبوده: ... 72
ب) میت معتقد بوده ولی عمدا یا از روی کوتاهی خمس نمی داده: ... 72
ج) میت معتقد به خمس نبوده (مثل کافر یا اهل سنت): ... 72
د) نمی دانیم معتقد به خمس بوده یا نه: ... 73
ه) می دانیم معتقد بوده لکن نمی دانیم که عمدا نپرداخته یا سهوا؟ ... 73
حکم شک در مسئله ... 73
شک در تعلق خمس به ارثیه ... 73
الف) منشأ شک جهل به عنوان مال است (مثلا نمی داند مهریه است یا ربح؟): ... 73
ب) منشأ شک جهل در موونه شدن مال است (می داند ربح است): ... 73
شک در پرداخت خمس مورث ... 73
تقسیم مال متوفی قبل از پرداخت خمس ... 74
پرداخت خمس اموال میت (در موارد وجوب) به قیمت خرید یا قیمت فعلی؟ ... 74
1) آن مال به ذمه خریده شده و ثمن آن از درآمدی که سالگشت شده ادا شده ... 74
2) آن مال با عین پول خمس نداده خریده شده ... 74
ب) میت خمس بدهکار نباشد ... 75
مشغولبودن ذمۀ میت به خمس ... 75
ج) ارث متوقّع (مورد توقع و انتظار) باشد ... 75
حکم خمس میراث از مَن لایحتسب ... 75
مقصود از من لایحتسب ... 75د) ارثیه شرعی باشد و بر اساس قواعد معتبر در ارث به انسان برسد ... 76
ص: 6
مسائل متفرقه در خمس ارث ... 76
1- حکم خمس ترقی قیمت ارثیه ... 76
تبدیل مال موروثی ... 77
2- حکم نمائات ارثیه ... 78
الف) نمائات متصله ... 78
ب) نمائات منفصله ... 78
3- حکم خمس ارثیه از میت مجنون و یا صبی ... 78
4- حکم خمس مطالبات میت ... 79
5- جواز پرداخت خمس اموال میت بدون اذن سایر ورثه ... 79
6- وجوب تقدم پرداخت خمس و زکات از مال میت یا قرضهای او ... 80
الف. مالی که خمس و زکات آن واجب شده، از بین نرفته: ... 80
ب. عین مالی که خمس و زکات بر آن واجب شده، از بین رفته: ... 80
فیش حج میت ... 80
7- فتوای کدام مرجع ملاک پرداخت خمس ارثیه؟ ... 80
الف) میت نسبت به پرداخت خمس وصیت کرده ... 81
ب) میت نسبت به پرداخت خمس وصیت نکرده ... 81
حکم این فرض در صورتی که مرجع ورثه مختلف باشند ... 81
8- حکم خمس ما ملک بالوصیه ... 82
مهریه ... 82حکم خمس مهریه ... 82
حکم در عقد دائم و موقت ... 82
عوض طلاق خلع ... 82
خمس پولی که پدر عروس از داماد گرفته ... 83
خمس افزایش قیمت مهریّه ... 83
حکم خمس تورم در مهریه ای که پول بوده ... 83
پرداخت مهریه به جهت فرار از خمس ... 84
دیه ... 84
درآمد حاصل از فروش خون یا اعضای بدن ... 84
هدیه... 85
احکام خمس هدیه (مرتبط با موهوب له) ... 85
الف) حکم خمس هدیه دریافتی ... 85
حکم خمس پاداش کارگران و کارمندان ... 86
حکم خمس هبه مشروطه به عدم انتقال ملکیت... 86
حکم خمس ترقی قیمت هدیه ... 86
حکم ترقی قیمت منزلی که با پول هدیه تهیّه شده ... 87
ص: 7
حکم خمس نمائات هدیه ... 88
الف) نمائات متصلۀ ... 88
ب) نمائات منفصله ... 88
ب) حکم دریافت و تصرف در هدیهی متعلق خمس ... 88احکام خمس هدیه (مرتبط با واهب) ... 89
1. حکم هدیه دادن مالی که به آن خمس تعلق گرفته ... 89
2. حکم هدیه به قصد فرار از خمس ... 89
مالی که با فسخ دوباره به ملک مالک بر می گردد ... 90
3. حکم رجوع از هبه و وجوب خمس ... 90
خمس هدایایی که بعد از طلاق پس گرفته می شود ... 91
4. عدم اقباض هبه توسط واهب و حکم خمس ... 91
الف) تحویل ندادن هدیه، سوغاتی، بسته معیشتی و ... تا سال خمسی ... 91
خمس پولی که برای امور خیریّه کنار گذاشته شده ... 91
ب) نرسیدن هدیه ارسالی تا سال خمسی ... 92
ج) واریز پول به حساب موهوب له بدون اطلاعش ... 92
د) سند زدن به نام فرد و مسئله خمس... 92
ه) خمس در هبه دَین به شخص ثالث ... 93
و) ابراء مدیون از مطالبات ... 93
قبل از رسیدن سال خمسی ... 93
بعد از رسیدن سال خمسی ... 93
1) مطالبه قرض بوده ... 93
2) مطالبه قرض نبوده ... 93
الف) بابت حقوق و مزد بوده است... 94
ب) بابت ثمن مال التجاره بوده ... 94
ح) قبض در هدیه به نابالغ ... 95بررسی خمس مصادیقی از اموال (مرتبط با هدیه) ... 95
1. حکم خمس نفقه ... 95
2. حکم خمس یارانه ... 95
3. حکم خمس حقوق مستمری به بازماندگان ... 96
4. خمس حقوق بنیاد شهید و امور جانبازان ... 96
5. حکم خمس بیمه ... 96
الف) اموال دریافتی از شرکتهای بیمه ... 97
1. خمس بیمه تکمیلی ... 97
2. بیمه حوادث ... 97
3. بیمه بیکاری ... 97
ص: 8
4. بیمه شخص ثالث ... 97
5. بیمه عمر ... 97
ب) اموال پرداختی به شرکتهای بیمه ... 98
در بیمه عمر: ... 98
الف. تملیکی: ... 98
ب. سرمایهگذاری: ... 98
بیمه خودرو، تکمیلی، حوادث و ... ... 99
6. حکم خمس کالاهای تخفیفی ... 100
الف) ما به التفاوت توسط دولت یا غیر آن پرداخت می شود: ... 100
ب) جنس اساسا ارزان عرضه می شود: ... 100ج) بُن کالا اعطاء می شود: ... 100
7. حکم خمس جریمه های دریافتی مطابق قانونی ... 101
8. حکم خمس اموال موقوفه ... 101
الف) خمس اصل مال وقفی ... 101
حکم وقف خلاف شأن واقف ... 101
ب) خمس منافع و درآمدهای ملک وقفی ... 101
1. نماء و منافع حاصله از موقوفه بدون تکسّب ... 101
2. درآمدهای مال موقوفه با تکسّب ... 102
9. حکم خمس اموال نذری ... 102
الف) نسبت به ناذر ... 102
ب) نسبت به منذور له ... 103
10. حکم خمس مال موصی به ... 103
الف) نسبت به موصی ... 103
ب) نسبت به موصی له... 103
وجوهات شرعی ... 103
1. خمس و زکات ... 103
مالی که فقیر به عنوان خمس و زکات دریافت می کند ... 103
شهریه طلاب ... 104
خمس مرجوعی ... 104
خمس اجرت پرداختی به اجیر از محل وجوهات شرعیّه ... 104
منافع خمس و زکات ... 1042. کفارات و رد مظالم ... 105
3. صدقۀ مستحبی ... 105
حکم فروض متصور در شک در خمس (امام خامنه ای) ... 105
مبحث دوم: مؤونه ... 106
ص: 9
تعریف مؤونه ... 107
اقسام مؤونه ... 107
1. مخارج تحصیل درآمد ... 107
2. مخارج و هزینه های زندگی... 107
بیان اجمالی جزئیات این مخارج ... 107
1. کالاهای مصرفی ... 107
2. کالاهای ثابت و غیرمصرفی ... 107
3. هزینههای جاری زندگی ... 107
4. پس انداز برای تهیه مخارج زندگی ... 108
طرح کلی شرایط خمس نداشتن مخارج زندگی ... 108
توضیح هر کدام از شرایط: ... 108
1. مورد نیاز بودن ... 108
نیاز به پول برای رهن مسکن ... 108
کفن و قبر ... 109
ترقّی قیمت کفن به جهت نوشتن قرآن و ادعیه ... 109
نیازهای احتمالی ماه جاری ... 109حکم وسایل زینتی و دکوری در منزل ... 109
حکم نگهداری آلبوم و عتیقه جات ... 110
حکم حیوانات زینتی و ملزومات آن ... 110
گیاهان و حیوانات اهلی در منزل ... 111
حکم نماءات این حیوانات و گیاهان ... 111
2. متعارف و در حد شأن فرد و خانواده ... 111
مصرف غیرمتعارف اموال در کارهای خیر ... 112
حکم شک در تطابق با شأن ... 112
سخت گرفتن بر خود و خرج نکردن مطابق شأن (صرفه جویی) ... 112
3. مصداق اسراف و تبذیر و سایر مصارف حرام نبودن ... 112
برخی از مصادیق هزینه های حرام ... 113
حکم مالی که صرف خرید سگ زینتی می شود ... 113
کیفیت محاسبه خمس هزینه حرام... 113
4. مصرف آن تا انتهای سال ... 113
حکم خمس کالاهای مصرفی ... 113
حکم کالاهایی که مالیت دارند ولی خریدار ندارند ... 114
ملاک قیمت گذاری کالاهای مصرفی ... 114
کیفیت محاسبه خمس در اشیاء مثلی (در فرض عدم پرداخت خمس در سررسید سال) ... 114
ملاک قیمت در اجناس دولتی ... 114
ص: 10
حکم در معرض استفاده بودن ... 115استفاده از تعدادی از اشیاء دوره ای یا اشیاء دارای قطعات ... 116
وسایل ایمنی و امدادی ... 116
حکم اموالی که بدون تملیک برای استفاده در اختیار اطرافیان قرار گرفته ... 116
حکم استفاده صوری برای فرار از خمس ... 117
بررسی چند مسئله مرتبط با مصادیق موونه ... 117
عدم سکونت در منزل به جهت شرایط زندگی و کار ... 117
تامین منزل برای آینده فرزندان ... 117
خمس منزلی که به جهت تأمین قیمت خرید آن، اجاره یا رهن داده شده ... 118
تهیۀ تدریجی مسکن ... 118
پسانداز برای تهیۀ مسکن ... 118
معاملات سلف منزل یا خودرو ... 119
حکم سلف باطل ... 119
حکم مبالغ ثبت نامی خودرو ... 119
شهریه تحصیل فرزندان یا سرویس مدارس ... 120
اجارههای پرداختی برای سال بعد (جهت سکونت) ... 120
مبالغ پرداختی جهت خدمات مختلف بعد از سال ... 120
خمس پول واریزی جهت حج یا عمره... 121
واریزی تکمیلی سفر حج ... 122
ثبت نام حج با پول مخمس یا در حکم مخمس ... 122
پرداخت هزینه سفر به شرکت قبل سال خمسی و انجام سفر بعد از سال ... 122
پرداخت خمس و سلب استطاعت حج ... 123جهیزیه ... 123
حکم خمس جهیزیه (دختر و پسر) ... 123
حکم پس انداز برای جهیزیه... 124
حکم فروش جهیزیه توسط پدر ... 124
حکم تحویل ندادن جهیزیه توسط پدر ... 125
استفاده نشدن جهیزیه توسط دختر ... 125
سیسمونی ... 125
أداء دیون سالهای قبل و صدق عنوان موونه ... 126
أداء اقساط سالهای آینده و صدق عنوان موونه ... 126
پرداخت خمس دستگردان شده و صدق موونه ... 126
حکم شک در بودن شرایط مؤونه در یک مال ... 127
الف) منشأ شک، شأن بودن یا نبودن آن هزینه یا مال است: ... 127
ب) منشأ شک آن است که نمی داند با درآمد بین سال خریده یا پول سالگشت شده: ... 127
ص: 11
ج) منشأ شک در استفاده کردن یا نکردن از مال قبل از رسیدن سال است: ... 128
خروج از مؤونه ... 128
الف. قبل از سال خمسی اول، از آنها بینیاز شود: ... 128
ب. بعد از سال خمسی از آنها بینیاز شود: ... 128
فروش مؤونه ... 129
الف. مؤونه ی تهیهشده با درآمد بین سال ... 129
1. قبل از گذشت سال خمسی فروخته است: ... 1292.
بعد از گذشت سال خمسی فروخته است: ... 129
ب. مؤونه ی تهیهشده با مال مخمس یا در حکم مخمس: ... 130
معاوضه مؤونه... 130
نماءات موونه ... 130
الف) نمائات متصله (مثل رشد درختها) ... 131
ب) نمائات منفصله (مثل محصولات باغ) ... 131
فصل سوم: اموالی که خمس دارد (مازاد بر موونه) ... 132
مبحث اول: سرمایه و ابزار کار ... 132
تعریف سرمایه و ابزار کار ... 132
حکم خمس سرمایه در گردش (و حکم سرمایه اساسی) ... 132
ملاک محاسبۀ قیمت در خمس سرمایه ... 133
معیار در قیمت فعلی (کلی فروشی یا جزئی) ... 133
حکم محاسبه خمس بر اساس طلا و ارز ... 133
الف. کسی که شغلش فروش طلا یا ارز است ... 134
ب. کسی که شغلش غیر از فروش طلا و ارز است ... 134
ترقی قیمت سرمایه )مال التجارة(... 135
الف) سرمایه با معاوضه( مثل خرید و فروش) حاصل شده ... 135
1. از درآمد بین سال خریده شده: ... 135
حکم سود مالی که خمس به آن تعلق گرفته و ادا نشده... 135
2. از مال مخمس یا در حکم مخمس خریده شده: ... 136
3. از مال قرضی یا نسیه خریده و هنوز بدهکار است ... 137ب) سرمایه از غیرمعاوضه (مانند ارث، هدیه و ...) حاصل شده ... 137
حکم افزایش قیمت به سبب تورم ... 137
خمس سود بانکها با توجه به تورم... 138
حکم کاهش قیمت بعد از افزایش آن ... 139
الف) افزایش و کاهش در بین همان سال بوده: ... 139
ب) افزایش در سال خمسی و کاهش بعد از سال خمسی: ... 139
ص: 12
خمس سود سرمایه در صورت اقالۀ معامله ... 139
حکم خمس نماءات سرمایه در گردش ... 140
حکم خمس سهام بورس ... 140
1. به قصد تجارت تهیه شده (کسب سود از راه خرید و فروش سهام) ... 140
الف) با درآمد بین سال خریده شده: ... 140
ب) با پولی که متعلق خمس نیست خریده شده: ... 140
2. به قصد حفظ ارزش پول یا استفاده از سود سالیانه آن خریده شده: ... 141
الف) با درآمد بین سال خریده شده: ... 141
ب) با پولی که متعلق خمس نیست خریده شده: ... 141
خمس سهام عدالت ... 141
الف) خمس اصل سهام ... 141
ب) خمس سود سهام ... 142
چند مسئله در خمس سهام و سود آن (آیت اللّه سیستانی) ... 142
چند مسئله در خمس سرمایهگذاری بانکی و سود آن (آیت اللّه سیستانی) ... 143
حکم خمس ارز دیجیتال ... 144
حکم خمس مکان کسب و ابزار کار ... 145
الف) ابزار را با درآمد بین سال خریده: ... 145
ملاک قیمت گذاری در خمس مکان کسب ... 145
حکم وسایل رفاهی در محل کار ... 146
ب) ابزار را با عین پول سالگشت خریده: ... 146
ج) ابزار را به ذمه خریده و ثمن را از پول سالگشت پرداخت کرده ... 146
د) ابزار را با مال غیرمتعلق خمس خریده یا بعد از خرید خمسش را داده: ... 147
1. آن را نفروخته است: ... 147
2. آن را فروخته است: ... 147
3. آن را معاوضه کرده (طاق زده): ... 148
ه) ابزار کار بدون معاوضه به شخص منتقل شده (مثل ارث) ... 148
بررسی مسائلی مرتبط با خمس مکان کسب ... 148
1. حکم خمس ترقّی قیمت در ساخت و ساز آپارتمان ... 148
2. حکم خمس ترقّی قیمت مغازه به جهت تعمیرات و مانند آن ... 149
زمین و مصالح آن با مال مخ مّس بوده، ولی هزینۀ ساخت آن با درآمد بین سال بوده ... 149
ترقّی قیمت ملک به جهت دریافت مجوّز تجاری برای آن ... 150
3. حکم خمس نماءات أعیانی مخمس که برای کسب است ... 150
الف) نمائات متصله ... 150
ب) نمائات منفصله ... 150
خمس نماء مالی که خمسش پرداخت نشده ... 150
ص: 13
4. حکم خمس احداث باغ و بستان ... 151
الف. باغ را با درآمد بین سال احداث کرده است؛ ... 151
ب. باغ را با مال سالگشت شده آباد کرده است؛ ... 152
ج. باغ را با مال مخمّس یا در حکم مخمّس آباد کرده است؛ ... 152
حکم سود فروش محصولات چند سال آینده ... 152
5. حکم خمس ابزاری که هم برای استفادة شخصی است و هم وسیله کار ... 153
ابزاری که برای نیاز شخصی خریده شده و گاهی برای کار استفاده میشود ... 153
6. حکم خمس سرقفلی مغازه ... 153
مبحث دوم: غیر سرمایه... 154
1. حکم خمس پس انداز ... 154
پس انداز پول به جهت تهیه ضروریات زندگی ... 154
پس انداز درآمد از روی قناعت ... 154
تبدیل پس انداز مخمّس به کالا جهت حفظ مالیت و ارزش آن ... 155
صرف درآمد در خرجی زندگی و باقیگذاشتن مال مخمس ... 155
مخلوط شدن مال مخمس با درآمد و جدا کردن آنها با نیت ... 155
باقی ماندن حقوق و اجرت تا سال خمسی ... 156
حقوق بازنشستگی ... 156
دریافت حقوق قبل از سال خمسی و نیازهای احتمالی ماه جاری ... 157
پیش دریافت اجرت یا اجاره و پس انداز آن تا سال خمسی ... 157
الف) اجاره أبدان ... 157ب) اجاره أعیان... 158
2. حکم خمس وام ... 158
وام قرض الحسنه شخصی(مثل صندوقهای خانوادگی) ... 158
وام بانکی ... 159
الف) خمس وامی که خرج شده است: ... 159
1. صرف موونه شده است: ... 159
2. سرمایه شده است: ... 159
ب) خمس وامی که خرج نشده است: ... 159
1. هیچ مقدار از اقساط آن پرداخت نشده: ... 159
2. بخشی از اقساط پرداخت شده: ... 159
حکم پرداخت اقساط زودتر از موعد مقرر و قبل از سال خمسی ... 160
حکم خمس مبالغی که بابت کارمزد به بانک پرداخت می شود ... 160
3. حکم خمس مطالبات ... 160
1) طلبکاری حقوق و أجرت در سال خمسی ... 160
2) مطالبه سود معاملات نسیه ... 161
ص: 14
3) کالای پیش خرید شده (سلف) ... 162
الف) پیش خرید موونه ... 162
ب) پیش خرید سرمایه ... 162
4) طلب دستی (قرض دادن) ... 163
حکم خمس طلب حواله شده به غیر ... 1635) مطالبه إجاره بها ... 164
6) مطالبه منافع و خدمات... 164
خمس منافعی که مستاجر بعد از سال خمسی طلبکار است ولی اجاره آنرا پرداخته... 164
الف) منافع منزل استیجاری جهت سکونت شخصی ... 164
ب) منافع مغازه استیجاری ... 164
حکم خمس خدمات مختلف بعد از سال خمسی ... 164
7) مطالبه خسارات ... 165
مطالبه خسارت ناشی اتلاف مال مخمس یا در حکم مخمس ... 165
برگشت مبلغ کسر شده بابت ضمانت دیگران ... 165
فصل چهارم: قاعدۀ کسر و جبر ... 166
مبحث اول: قاعده کسر (نحوه محاسبه بدهکاری ها در خمس) ... 166
توضیح اجمالی قاعده کسر ... 166
شرایط اعمال قاعده کسر ... 166
الف) در بدهی بدون مدت ... 166
ب) در بدهی مدت دار یا اقساطی ... 168
توجه به نکاتی مهم در اجراء قاعده کسر ... 168
حکم کسر بدهی در مشاغلی که ربحش در سالهای بعد است ... 169
حکم مال معاف شده از خمس در صورت اداء بدهی ... 169
ملاک کسر در مال قرضی )طلا( که افزایش قیمت داشته ... 170
بررسی شمول قاعده کسر نسبت به برخی تعهدات و بدهی ها ... 170
الف) حکم بدهی های غیر موونه ... 170ب) حکم بدهی بابت کفاره، نذر، عهد و قسم ... 170
ج) حکم بدهکاری بابت اسباب ضمان (خسارات، اتلافات، دیه و ...) ... 170
د) حکم دَین ناشی از قرارداد ضمانت صحیح شرعی ... 171
ه) حکم تعهد مالی ناشی از شروط ضمن عقد ... 171
حکم وجه التزام ... 171
و) حکم مالیات و جرائم قانونی ... 172
ز) حکم بدهکاری بابت دستگردان و مصالحه ... 172
ح) حکم تورم ... 173
ص: 15
ط) حکم تعهد ناشی از تأخیر دین (ربای جاهلی) ... 173
مبحث دوم: قاعدة جبر ... 174
توضیح اجمالی قاعده جبر ... 174
موارد قاعده جبر و شرایط هر یک ... 174
الف) جبران مال مخمس یا در حکم مخمس صرف شده در موونه ... 174
بیان اجمالی شرایط اجراء قاعده جبر در غیر سرمایه ... 174
کیفیت اعمال قاعده جبر در مال مخمس یا در حکم مخمس صرف شده در موونه ... 174
نکاتی مهم در اعمال قاعده جبر در موونه ... 175
ب) جبران ضرر، خسارت و استهلاک در سرمایه (مخمس یا در حکم مخمس) ... 176
موارد جریان قاعده جبر در سرمایه ... 176
1. ضرر و خسران سرمایه ... 176
حکم جبران ضرر از درآمد سالهای بعد ... 177حکم مشاغلی که درآمدهایشان در سالهای آتی است ... 177
حکم شک در سال ایجاد ربح موجود ... 177
افراد چندشغله ... 178
2. تلف شدن سرمایه ... 178
الف) تلف شدن سرمایه در گردش (مال التجاره): ... 178
ب) تلف شدن ابزار کار و مکان کسب: ... 179
3. مصرف سرمایه در موونه ... 179
4. أفت قیمت و استهلاک سرمایه (ابزار کار) ... 179
ملاحظه نکاتی کاربردی در اعمال قاعده جبر در سرمایه ... 180
فصل پنجم: دیگر اموالی که خمس دارد ... 181
مبحث اول: مال حلال مخلوط به حرام ... 181
1. مقدار حرام و صاحبمال معلوم است: ... 181
2. مقدار حرام معلوم ولی صاحب مال کاملا مجهول؛ ... 181
3. مقدار حرام معلوم و صاحب مال هم بین چند نفر معین مردد است؛ ... 181
4. مقدار مال حرام را نداند؛ ولی صاحبش را بشناسد: ... 182
5. مقدار مال حرام و صاحبمال، هیچکدام معلوم نباشد: ... 183
پیداشدن صاحبمال بعد از صدقه دادن آن یا پرداخت خمس ... 183
کیفیت محاسبه خمس منفعت کسبی که با حرام مخلوط است ... 183
مصرف خمس حلال مخلوط به حرام ... 183
جزوه در حال تکمیل و ویرایش ... 184
ص: 16
خمس، در فرهنگ لغت به معنای « یک پنجم » و جمع آن « اخماس » است.(1)
صاحب جواهر : «هو حق مالی فرضه اللّه مالک الملک بالأصالۀ علی عباده فی مال مخصوص له و لبنی هاشم عوض اکرمه ایاهم بمنع الصدقۀ و الأوساخ عنهم»(2)
و هو من الفرائض و قد جعلها اللّه تعالی لمحمد و ذریته عوضاً عمن الزکماة اکرامماً « : مرحوم صاحب عروة الوثقی لهم؛ خمس یکی از فرایضی است که خداوند متعال برای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و ذریه اش به جای زکات و برای اکرام آنان واجب کرده است.»(3)
حضرت امام خمینی (ره): «و هو الذی جعله اللّه لمحمد و ذریته کثر اللّه نسلهم المبارک عوضاً عمن الزکاة التی أوساخ أیدی الناس إکراماً لهم؛ خمس آن است که خداوند تعالی، برای حضرت محمد صلی اللّه علیه و آله و ذریه آن حضرت، که خداوند نسل مبارکشان را زیاد کند، عوض از زکات که اوساخ دسمت مردم است، واجب کرده است.»(4)
پوشیده نماند که از تعریف هر فقیهی (5) دیدگاه فقهی او را می شود تشخیص داد. از تعریف مرحوم صاحب جواهر و همچنین حضرت امام اینگونه ظاهر می شود که خمس ملک طلق خداوند است و حتی اگر در اختیار پیامبر و معصومین علیهم السلام هم قرار گرفته است در طول اختیار خداوند است نه در عرض آن چه برسد به ایمن که شش (6)سهم شود.(7)
ص: 17
خمس از موضوعات مهم فقه اسلامی است. محاسبه و پرداخت خمس از تکالیف مالی است کمه شیعیان در طول زندگی به آن عنایتی ویژه دارند.
در قرآن مجید در آیات بسیاری به صورت ضمنی (1)و در یک آیه به صراحت (2)بحث از خمس مطرح است؛
وَ اعْلَمُوا اَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَىْء فَاَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِى الْقُرْبى وَ الیَتامى وَ « : در آیه 41 سوره انفال آمده است الْمَساکینِ وَ ابْنِ السَّبیلِ اِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللّهِ وَ ما اَنْزَلْنا عَلى عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ یَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ وَ اللّهُ عَلى کُل شَىء قَدیرٌ; بدانید هر غنیمتى که به دست شما مى رسد یک پنجم آن براى خدا و پیامبر و اهل بیت او و یتیمان و مستمندان و واماندگان در راه (از آنها) مى باشد، اگر به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جدائى حق از باطل، روز درگیرى دو گروه که به صراحت به ». (باایمان و بى ایمان در جنگ بدر) نازل کردیم، ایمان آورده اید; و خداوند بر هر چیزى توانا است موضوع خمس پرداخته است.
در آیه مذکور موضوع مهم و قابل بحث (بین مسلمین) این سوال است که آیما واژه "غنیمت" تنهما شمامل غنائم جنگى مى شود، یا هرگونه درآمد و فایده ای را در بر مى گیرد؟(3)
ص: 18
در پاسخ می گوییم گرچه شأن نزول آیه راجع به جنگ است (و همین ممکن است این تصور را در ذهن ایجاد کند که غنیمت فقط غنیمت جنگی است) اما هیچ مانعى ندارد که آیه معناى کلى خودش را داشته باشد و این مدعا نمونه های مشابه دیگری نیز در قرآن دارد؛ (نمونه هایی را در پانوشت مطالعه کنید)(1)
به علاوه مفسرین (2)(حتی از عامه)(3) نیز تصریح کرده اند که غنیمت در آیه معنى وسیعى دارد و شامل غیر غنائم نیز می شود.
و همچنین از کتب لغت استفاده مى شود، که ریشه ی لغوى این کلمه اختصاص به عنوان جنگ و آنچه از دشمن به دست مى آید ندارد که در پانوشت برخی از عبارات لغویین ذکر شده است.(4)
ص: 19
لغت "غنیمت"در احادیث نیز به معنای عام آن استعمال شده است؛ به عنوان مثال؛ در « نامه 45 نهج البلاغه » حضرت امیر علیه السلام به عثمان بن حنیف مى فرماید: «فَوَ اللّهِ ما کَنَزْتُ مِنْ دُنْیاکُم تِبْرأَ وَلا اَدَّخَرْتُ مِنْ غَنائِمِها وَفْراً؛ بخدا سوگند از دنیاى شما طلائى نیندوختم، و از درآمدهاى آن اندوخته اى فراهم نکردم!»(1)
پس با ملاحظه توضیحات متوجه می شویم واژه غنیمت در آیه منحصر در غنائم جنگی نخواهد بود.
البته ناگفته نماند: حتی اگر ما قائل شدیم که آیه مذکور تنها خمس غنائم جنگى را بیان مى کند، براى اثبات وجوب خمس در غیر از غنائم می توانیم از سنّت و روایات صحیح و معتبر استفاده کنیم و هیچ مانعى ندارد که قرآن به قسمتى از حکم به تناسب اشاره کند، و تبیین قسمت هاى دیگر این واجب به سنّت واگذار شده باشد.(2)
علامه در المیزان می نویسد: روایات در این باب از طریق علمای شیعه و اهل سنت بسیار است.3 که ما در ادامه به ذکر مواردی معدود اکتفاء می کنیم:
1. در سنن بیهقی آمده است که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله فرمود: « در رکاز خمس است. کسی پرسید: منظور از رکاز چیست؟ رسول خدا (ص) فرمود: معادن طلا و نقره است که خداوند از روزی که زمین را خلق کرده در آن قرارداده است»(3) ابن حجر عسقلانی می نویسد که وجوب خمس در رکاز متفق علیه است.(4)
2. در کنز العمال نقل شده است که در نامه ای که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله برای قبیله بنی قضاعه (5)نوشت، اهل قبیله را مأمور به دادن خمس فرمود: «بطون زمین و دشتها و اعماق دره ها و بیرون آنها همه در اختیمار شماست که از گیاهان آن استفاده کنید و آب آن را بنوشید و در برابر، خمس آن را بدهید.»(6)
ص: 20
خمس یکی از مسلّمات اسلام است(1) و همانطور که خواندیم قرآن مجید وجوب آن را به صراحت بیان نموده است و ادای خمس را با ایمان به خداوند پیوند زده است (... ان كُنتُمْ آمَنتُم بِاللّهِ وَ ما أَنْزَلْنا على عبدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الجمعان ...).(2) از اینجا روشن می شود که نه فقط اعتقاد به وجوب ،خمس بلکه اداء آن نیز از ضروریات دین اسلام است است و سایر فرق مسلمین نیز به اصل وجوب آن ملتزم هستند؛ به عنوان نمونه در صحیح بخاری اینگونه آمده است:
اتفق الفقهاء من السنة والشيعة على وجوب الخمس فى غنائم الحرب و في الركاز (دفين الجاهلیه و لا يعلم صاحبه) للنصوص الوارده فی ذلک.(3)
بله، باید دانست که فرق چهارگانه اهل سنت در وجوب خمس غنائم و همچنین رکاز (گنجینه طلا و نقره) اتفاق نظر دارند و نسبت به معادن اختلاف نظر است؛ که حنفیه و مالکیه نسبت به معادن نیز قائل به وجوب خمس هستند. حنفی ها در وجوب خمس در معادن، به قرآن و سنت و قیاس استدلال کرده و در استدلال به آیه «وَاعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُم مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خَمْسَهُ» معدن را از مصادیق غنیمت شمرده اند. (4)
1. على بن مهزیار از محمد بن الحسن نقل کرده است کتب بعض اصحابنا الى ابى جعفر الثاني عليه السلام (امام نهم): اخبرني عن الخمس أ على جميع ما يستفيد الرّجل من قليل و كثير من جميع الضّروب و على الصناع و كيف ذلك؟ فكتب (عليه السلام) بخطه الخمس بعد المؤونۀ. برخی از اصحاب به ابوجعفر ثانی نامه نوشتند و سؤال کردند: آیا همه آنچه شخص به دست می آورد چه زیاد باشد چه کم، بر صنایع خمس هست؟ حکم آن چیست؟ امام به دست مبارک خود نوشت: بعد از اخراج مؤونه سال بر این موارد خمس واجب است.(5)
که سند این حدیث صحیح(6) است و همچنین دلالتش کامل است چرا که سؤال کننده هم در عمومیت خمس شک داشته است، و هم در کیفیت آن، و امام با یک جمله کوتاه آنچنان که معمول نامه نگاری آن زمان بود به هر دو سؤال پاسخ گفته است.
ص: 21
2. علی بن مهزیار روایت می کند علی بن راشد گفته است من به امام گفتم: شما به من فرمان دادید که برای امر شما قیام کنم و حق شما را بگیرم و من این مطلب را به برخی موالیان شما گفتم، ولی برخی از آنان سؤال کردند که حق امام چیست. نمی دانستم چه جوابی به آنها بدهم حضرت فرمود: «بر آنها خمس واجب است.» من پرسیدم: بر چه چیز خمس واجب است؟ فرمود: «در کالاها و باغهایشان.» من پرسیدم: آیا تاجر و صنعتگر هم باید خمس بدهد؟ فرمود: «البته وقتی مخارج خود را تحصیل کردند و توانستند خمس بدهند باید بدهند.»(1)
3. عمران موسی می گوید: آیه خمس را بر امام موسی بن جعفر علیه السلام خواندم. آن حضرت فرمود: «ماکان اللّه فهو لرسوله فهو لنا ثم كان واللّه لقد يسر اللّه على المؤمنين ارزاقهم بخمسة دراهم قبلوا لربهم واحداً و اكلوا اربعة احلاء ثم قال هذا من حديثنا صعب مستصعب لا يعمل ولا يصبر عليه الا ممتحن قلبه للایمان؛ هر آنچه از آن خداست، به پیامبر صلی اللّه علیه و آله می رسد و هر آنچه از آن پیامبر گردد، به ما (اهل بیت) خواهد رسید. سپس فرمود: خداوند ارزاق مؤمنان را به پنج قسمت به آنان ارزانی داشته است، تا یکی را در راه خدا انفاق کنند و چهار قسمت را به حلال بخورند. این دستورها سخت و دشوار است و کسانی به آن عمل می کنند و سختیها را تحمل دارند که خداوند آنان را در راه ایمان امتحان کرده است.»(2)
اگر به تعبیراتی که در آیات و روایات آمده است توجه کنیم به آثار پرداخت خمس بیشتر آگاه خواهیم شد: (3)
1- نسل پاک: در روایات می خوانیم: «لتطيب ولادتهم» پرداخت خمس، مال را پاک می کند و مال پاک مقدمه نسل پاک است.(4)
2- تقویت دین: امام رضا علیه السلام فرمودند: «الخمس عوننا على ديننا» خمس، حق ما اهل بیت و پشتوانه مكتب و راه ما است.(5)
3- کمک به یاران: امام رضا علیه السلام فرمودند: خمس وسیله ای برای کمک ما بر بستگان و یاوران ماست. «ان الخمس عوننا على عيالاتنا»، «عوننا على موالينا»(6)
1 .
2 .
https://hawzah.net/fa/Note/View/51313/%D8%A2%D8%AB%D8%A7%D8%B1-%D9%88-%D8%A8%D8%B1%DA%A9%D8%A7%D8%AA%D9%BE%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%AE%D9%85%D8%B3-%D8%AF%D8%B1-%D8%B2%D9%86%D8%AF%DA%AF%DB%8C
ص: 22
4- پاکی مال: امام صادق علیه السلام فرمودند: من از گرفتن درهم شما هدفی جز پاک کردن شما ندارم، زیرا وضع مالی من امروز خوب است. «ما اريد بذلک الا ان تطهروا»(1)
5- حفظ آبرو در برابر مخالفان امام رضا علیه السلام فرمودند: به وسیله خمس، ما آبروی خود و طرفدارانمان را در برابر تهدیدات مخالفان حفظ می کنیم. و ما نبذله و نشترى من اعراضنا ممن نخاف سطوته»(2)
6- فقر زدائی از خاندان رسالت امام کاظم علیه السلام فرمودند: خداوند نیمی از خمس را برای فقر زدائی از بستگان پیامبر که از زکات و صدقات محرومند قرار داد. «و جعل للفقراء قرابة الرسول نصف الخمس فاغناهم به عن صدقات الناس...»(3)
7- کفاره گناهان و ذخیره قیامت: امام رضا علیه السلام فرمودند: خارج کردن خمس مال، وسیله آمرزش گناهان و ذخیره قیامت و روز نیاز شماست. «فان اخراجه ... تمحیص ذنوبكم و ما تمهدون لانفسكم ليوم فاقتكم»(4)
8- ضمانت بهشت: شخصی نزد امام باقر علیه السلام آمد و خمس مال خود را پرداخت، امام فرمودند: بر من و پدرم لازم است که بهشت را برای شما ضمانت کنیم. «ضمنت لک علی و علی ابی الجنّة»(5)
9- مشمول دعای امام: امام رضا علیه السلام فرمودند: خمس، کمک ما بر حفظ مکتب است، سپس فرمودند: خودتان را از دعای ما محروم نکنید. «ولا تحرموا انفسكم دعاءنا ما قدرتم عليه»(6)
ابن فضال عن الفقیه 2/44/1658، ابن بكير قال سمعت أبا عبد اللّه عليه السّلام يقول: إني لأخذ من أحدكم
ص: 23
10- کلید رزق: امام رضا علیه السلام فرمودند: پرداخت خمس کلید رزق شماست. «فان اخراجه مفتاح رزقکم».(1)
1. امام باقر(ع) فرمودند: «لا يحل لأحد أن يشترى من الخمس شيئاً حتى يصل الينا حقنا؛ برای هیچ کس جایز نیست از مالی که خمس به آن تعلق گرفته، چیزی بخرد؛ مگر اینکه حق ما را به ما برساند.»(2)
2. ابی بصیر می گوید: من به امام جعفر صادق علیه السلام عرض کردم: آسان ترین چیزی که انسان را جهنمی می کند چه است؟ امام فرمود: «من اكل مال اليتيم درهماً ونحن اليتيم؛ هر کس مال یتیمی را بخورد و ما یتیم هستیم.»(3)
3. در تفسیر قمی در ذیل آیه «و لم نک نطعم المسكين»(4) آمده است: «حقوق آل محمد من الخمس لذوي القربى واليتامى والمساكين وابن السبيل وهم آل محمد صلوات اللّه عليهم؛» مقصود از آن، حقوق آل محمد عليهم صلوات اللّه از خمس است که برای ذوی القربی، ایتام، مساکین و وامانده ها در سفر است و همه آنان از آل محمد عليهم صلوات اللّه هستند.(5)
4. از امام صادق(ع) نقل شده است « ليس من شيء عند اللّه يوم القيامه اعظم من الزنا انه ليقوم صاحب الخمس فيقول يا رب سل هولاء بما يبيحوا؛ در روز قیامت نزد پروردگار بزرگتر از زنا گناهی نیست مگر اینکه صاحب خمس به پا خیزد و بگوید پروردگارا آنچه را این مردم بر خودشان مباح کرده اند از آنها سؤال کن.»(6)
بنابراین می بینیم که در منابع شیعی احادیث صحیح که از تواتر فراتر است دلالت بر وجوب خمس دارد.
روایات باب تحلیل(7)
اما نکته ای باقی میماند و آن روایاتی از معصومین است که از مضمون آنها شبهه تحلیل خمس توسط ائمه عليهم السلام مطرح است. که در ادامه اجمالا به بیان برخی از این روایات و پاسخ آنها می پردازیم.
ص: 24
آیت اللّه ری شهری در درس خارج فقه خود روایات زیادی را معرفی می کند که ظاهر آنها دال بر حلال شدن خمس بر شیعیان است. به عنوان نمونه: از امام صادق علیه السلام پرسیده شد: ما اموالی داریم از غلات، تجارات و مانند اینها و می دانیم حق شما هم در آن هست، [تکلیف چیست؟] آن حضرت فرمود: «ما [حق خود را] برای شیعیان حلال نکردیم، مگر این که حلال زاده گردند، هر کسی که پدرانم را دوست داشته باشد، آنچه که از حق ما در دست او است، برای او حلال است و باید این مطلب را حاضران به غائبان برسانند».(1)
از نظر وی، این روایات چالشی ترین بحث در موضوع خمس است. او تعداد روایات تحلیل خمس ارباح مکاسب در زمان غیبت را دوازده روایت می داند.
ایشان در ادامه می فرمایند: این روایات مورد تبیین و توجیه فقها قرار گرفته است و روش فقها در برخورد با این روایات و پاسخ به آنها متفاوت است.(2) معدودی از فقهاء متقدمین(3) از امامیه این روایات را پذیرفته اند و مطابق آن عمل نموده اند و در مقابل اکثر قریب به اتفاق فقهاء قائل به وجوب پرداخت خمس در زمان غیبت هستند، و برای این روایات احتمالاتی را بیان کرده اند. که در این مقال به بیان فرمایش آیت اللّه مکارم در این باره اکتفا می شود.
پاسخ آیت اللّه مکارم(4) به أدله تحلیل
حضرت آیت اللّه مکارم در مقام پاسخ به روایات تحلیل آنها را به پنج دسته تقسیم می کنند:
دسته اول. روایاتی است که درباره غنائم جنگی و اسیران جنگی وارد شده و زنانی که جزء بردگان بودند و به عنوان کنیز به دست افراد می افتادند و آنها با این زنان ازدواج می کردند و صاحب فرزند می شدند.
می دانیم اگر جهاد به اذن امام نبوده باشد تمام غنائم جنگی که به دست می آید مربوط به بیت المال است و باید به اجازه امام مصرف شود و حتی اگر به اذن امام بوده باشد خمس به آن تعلق می گیرد و در صورت نپرداختن خمس آن، تصرف در آنها حرام است. بنابراین کنیزانی که به عنوان غنیمت به دست افراد می افتادند و خمس آنها پرداخته نشده بود بر صاحبان آنها حرام بوده است و حق نداشته اند به عنوان یک همسر با آنها رفتار کنند. لذا، اگر کسی توجه به این حکم داشته باشد فرزندی که از چنان زنی برای او متولد می شود فرزند نامشروع خواهد بود، لذا ائمه این قسمت از خمس را که مربوط به چنین زنانی بوده به شیعیان بخشیدند تا فرزندان آنها همگی حلال باشند. به برخی از این روایات در پانوشت اشاره شده است.(5)
ص: 25
دسته دوم. احادیثی است که دلیل بر تحلیل خمس در زمان خاص و معینی دارد، زیرا همانطور که سابقاً هم اشاره کردیم پیامبر و امامان به عنوان رئیس حکومت اسلامی حق داشتند که این مال را در شرائط خاصی که مصلحت مسلمانان اقتضا می کرده به مردم ببخشند.
همانطور که گاهی در شرائط سخت و سنگین ایجاب می کرده است که پرداختی فوق العاده دیگری موقتاً و بطور محدود بر آن بیفزایند، اینها از اختیارات حکومت اسلامی است که با در نظر گرفتن وضع مردم مسلمان می تواند بطور موقت از آن صرفنظر کند. برای (دیدن روایات به پانوشت مراجعه شود)(1) گواه زنده و دلیل روشن بر این مسئله این است که عده ای دیگر از امامان و یا شخص امام صادق (علیه السلام) و امام باقر (علیه السلام) در شرایط دیگری که شیعیان توانائی پرداخت خمس را داشتند با شدیدترین لحنی از آنها مطالبه نموده و آنان را موظف به انجام این وظیفه اسلامی کرده اند. (بخشی از این احادیث در پانوشت ذکر شده است)(2)
ص: 26
دسته سوم. آن روایاتی که مربوط به اشخاص معینی بوده است، یعنی شخص خاصی، خدمت امام (علیه السلام) رسیده و امام با در نظر گرفتن وضع حال او وی را از خمس معاف کرده است.
به عنوان نمونه: شخصی به نام «حکم بن عليا اسدی» خدمت امام باقر (علیه السلام) رسید در حالی که خمس مال خود را آورده بود، حضرت آن را پذیرفت و به او بخشید. زیرا شرایط این شخص چنان بوده که یا برای نیاز و یا برای تشویق و یا مقاصد دیگر، مصلحت بوده است که او را از خمس معاف دارند. و خود این جمله که امام (علیه السلام) می فرماید: من آن را بر تو حلال کردم دلیل بر این است که این حکم یک حکم عمومی و همگانی نبوده و الا این تعبیر موضوعیت نداشته است.(1)
دسته چهارم. روایاتی است که مضمون آن تحلیل است لکن با دقت بیشتر روشن می شود که منظور از آن
خمس نیست بلکه «انفال» می باشد. مانند روایت 12، از باب 4، از انفال، که مرحوم صاحب وسائل آن را با سایر روایات تحلیل در یک باب ذکر کرده ولی از ذیل روایت به خوبی استفاده می شود که مربوط به اراضی انفال است. و لذا تمام تکیه این روایت روی مسأله اراضی است و هم چنین روایت هفده این باب.
دسته پنجم. روایاتی است که مخصوص به زمان و شخص معینی نمی باشد و ظاهر آن تحلیل مطلق است، و آن سه روایت بیشتر نیست که ذیلاً آنها را مورد بررسی قرار می دهیم:
1. نخست روایتی است که «سالم بن مکرم» (ابو خدیجه) از امام صادق (علیه السلام) نقل می کند: که من حاضر بودم و کسی به خدمت امام (علیه السلام) عرض کرد می خواهم اجازه آمیزش جنسی با زنان به من بدهید حضرت از سخن او وحشت کرد، کسی از حضار عرض کرد منظور او این نیست که به نوامیس مردم تجاوز کند، بلکه منظورش کنیزی است که خریداری کند (از غنائم و اموالی که خمس آن را نپرداخته اند) و یا همسری که با آن ازدواج نماید، یا میراثی که به دست او می آید، یا درآمد تجارت و یا چیزی که به او اهدا می شود امام (علیه السلام) فرمود اینها برای شیعیان ما همگی حلال است، اعم از کسانی که حاضرند و یا غایبند، آنهائی که مرده اند و یا زنده اند، و یا آنهائی که تا روز قیامت متولد می شوند؛ برای همه حلال است.(2)
جواب: باید توجه داشت که اولاً، سند این حدیث ضعیف است(3) و ثانیا تمام حدیث بر محور زنان و همسرانی که در اختیار مسلمانی قرار می گیرند (و به نحوی از انحاء خودشان و یا مهرشان مورد تعلّق خمس بوده است) دور می
ص: 27
زند و جواب امام (علیه السلام) نیز مخصوص همین قسمت است نه تحلیل کامل.(1) بنابراین، با این روایت که نه دلالت کافی دارد و نه سند معتبر نمیتوان چیزی را اثبات کرد.
2. حدیثی است که «معاذ بن کثیر» از امام صادق (علیه السلام) نقل می کند که فرمود: بر شیعیان ما امر وسیع است که از آنچه در دست دارند در راه نیکی انفاق کنند، اما هنگامی که قائم ما قیام کند، بر هر کسی که گنجینه ای اندوخته است، گنجینه او حرام میشود تا به خدمت او بیاورند و حضرت صاحب از آن برای پیشبرد اهدافش استفاده کند.(2)
جواب: همانطور که با یک نظر دقیق روشن می شود در این حدیث هیچ گونه سخنی از مسأله خمس به میان نیامده است، بلکه اشاره به این است که سرمایه داران امت می توانند، چیزی را بیندوزند و چیزی را در راه خدا انفاق کنند، تا زمانی که حضرت مهدی قیام کند، آن روز تمام اندوخته های خود را باید به او بسپارند، تا در راه بسط عدالت در سراسر جهان از آن کمک بگیرد.
بهترین دلیل برای این که این حدیث ارتباطی به مسأله خمس ندارد، این است که می فرماید به هنگام قیام مهدی تمام اندوخته و گنجینه خود را در اختیار او بگذارند نه فقط خمس آن را، در حالی که اگر منظور از آن مسأله خمس بود، باید بگوید خمس آن را در اختیار او قرار دهند.
ضمناً باید توجه داشت که در سلسله راویان این حدیث «محمد بن سنان» است که وضع او در میان علمای علم رجال مبهم و محل گفتگو است.
3. حدیث مرسلی است که در «تفسیر عیاشی» از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که فرمود: «مشکلترین چیزی که مردم در روز قیامت با آن سر و کار دارند این است که صاحب خمس برمی خیزد و می گوید خداوندا خمس مرا (نپرداختند) ولی شیعیان ما از این موضوع معافند.»
جواب: ناگفته پیدا است که این حدیث مرسل است و شخص مجهول و ناشناسی آن را از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده و به هیچ وجه نمی توان از نظر علم حدیث روی آن تکیه کرد و این سخنی است که همه علماء رجال آن را قبول کرده اند.
ص: 28
آیت اللّه مکارم می فرمایند که: از مجموع آنچه گفتیم چنین نتیجه می گیریم که هیچ گونه دلیل قابل قبولی برای تحلیل خمس بطور مطلق در دست نیست، و آنها که چنین ادعا می کنند در حقیقت مطالعه دقیقی روی این روایات نداشته اند، وگرنه با توجه به تقسیم بندی بالا روشن می شود روایتی که مضمون آن معاف بودن عموم افراد از خمس بوده باشد وجود ندارد.
البته اگر روایات را با نظر ابتدائی بنگریم، ممکن است چنین توهمی پیش آید، ولی همانطور که دیدیم با تجزیه و تحلیل و دسته بندی صحیح در روایات و در نظر گرفتن قرائنی که در متن آنها موجود است معلوم می شود که توهم تحلیل بطور مطلق صحیح نیست، و خمس همچنان به عنوان یک قانون اسلامی باقی و برقرار است. و همه مردم موظفند همچون سایر فرایض به آن عمل کنند.
یکی دیگر از شبهاتی که برخی از افراد برایشان مطرح است این است که در حال حاضر که دولتها از صاحبان درآمد ماليات أخذ می کنند دیگر جایی برای پرداخت خمس باقی نمی ماند؛ در حالی که این مطلب صحیح نیست و علماء بر آن پاسخ داده اند.
خلاصه پاسخ در یک جمله این است که خمس یک واجب الهی و عبادی است ولی مالیات یک حکم قانونی و حکومتی و تابع شرایط زمان و مکان است و هیچ ارتباطی با مسئله خمس ندارد.
لذا باید گفت: بین خمس و مالیات هم از جهت دلیل وجوب و هم در محل هزینه و مصرف تفاوت است و هیچ شباهتی با هم ندارند. از این رو پرداخت مالیات، نمیتواند جایگزین خمس گردد.
نیازهای مالی حکومت اسلامی علاوه بر راههای شرعی تأمین آن (مانند: خمس، زکات) می تواند از طریق وضع مالیات نیز تدارک یابد و در صدر اسلام نیز مسبوق به سابقه بوده است.
برخی روایات گویای این است که امیرالمؤمنین علیه السلام در دوران حکومت خود مالیات برای اسبها وضع کرد .
از سوی دیگر، روایات مذمت عشر (یک دهم) گیرندگان - که مأموران حکومتهای جور در گرفتن مالیات بودند - تنها گویای حرمت این عمل از طرف حکومت های نامشروع قبل از اسلام و بعد از آن است و به هیچ وجه اصل گرفتن این وجوه را به طور مطلق تقبیح نمی کند.
همچنان که خداوند مسئولیت های مالی متعددی را بر عهده ولی امر امت قرار داده، اموال گوناگونی را هم در اختیارش نهاده است. این اموال یا تحت ملکیت اوست، مانند خمس و انفال و یا مالک آنها عموم مردم می باشند، مانند زمین های مفتوح العنوه و خِراج آنها و نیز جزیه اهل ذمه و گنج هایی که صاحبانشان آنها را در اختیار او قرار می دهند.
که هر دو قسم این اموال در اختیار ولی امر است تا آنها را صرف مصالح امت کند.
ص: 29
از بین این اموال و وجوه، خراج(1) شباهت بیشتری به مالیات امروزی دارد که علاوه بر خمس دریافت می شده است؛ که به عنوان نمونه یک روایت در این زمینه بیان می کنیم:
"مصعب مصعب بن یزید انصاری می گوید: حضرت علی علیه السلام ما را به دریافت خراج چهار روستا گماشت و دستور فرمود: از هر جریب.(2) زمین کشت انبوه یک درهم و نیم و هر جریب کشت متوسط یک درهم و هر جریب کم محصول دو ثلث درهم و بر هر جریب باغ انگور یا باغ درخت خرما یا مخلوط از انگور و خرما ده درهم بستانم و بابت نخل های تک تکی که از روستا جدا می باشند چیزی نگیرم تا رهگذاران از آنها استفاده کنند و فرمود: از خانها و دهبان ها که بر اسبهای تر سوار می شوند و ... هر یک 48 درهم و طبقه متوسط و کسبه بازار هر یک 24 درهم و طبقه ضعیف هر یک دوازده در هم بگیریم ...".(3)
البته مقدار خراج، به نظر حاکم شرع بستگی داشت و نصاب معینی نداشت. خراج را حاکم اسلامی در امور عام المنفعه؛ مانند بهداشت، تأمین هزینه جنگ و ... استفاده می کرد، اما زکات و خمس مصارف معینی دارند که در آیات و روایات به آنها اشاره شده است. هر چند با نظر ولی فقیه و اجازه ایشان میتوان زکات یا سهم امام را در موارد دیگر (افزون بر موارد تعیین شده) نیز مصرف کرد.
ناگفته نماند در حال حاضر جزیه و خراج دریافت نمی شود و در هر کشوری شکل جدیدی به خود گرفته است.
آیا مالیات در نظام اسلامی جایگزین خمس نمی شود؟(4)
- مالیات به جای سهمین محسوب نمی شود. (حضرت امام ره)
- مالیاتی که دولت ها براساس قوانین وضع می کنند هر چند پرداخت آن بر کسانی که قانون شامل آنان می شود واجب است و مالیات پرداختی هر سال از مؤونه ی همان سال حساب می شود ولی به جای خمس محسوب نمی شود و دادن خمس درآمد سالانه شان در زاید بر مؤونه ی سال به طور مستقل واجب است. (امام خامنه ای)
- مالیات نوعی هزینه کار اقتصادی است. یعنی کسی که فعالیت اقتصادی دارد، از جاده ها استفاده می کند، از امنیت بهره می گیرد، از رسانه های جمعی کمک می گیرد و از دیگر امکانات بهره مند می گردد. اگر این امکانات نبود، کار اقتصادی ممکن نمی شد، یا بهره کمی داشت، بنابراین وظیفه دارد سهمی از هزینه های کارهای عمومی دولت، که در انجام امور اقتصادی او مؤثر است را بپردازد، و این یک امر طبیعی است. بنابراین مالیات جزء خمس حساب نمی شود; بلکه مانند مال الاجاره منزل یا اجرت دکتر و کارگر است. اگر مثلاً شما کارگری را استخدام کنید که کوچه شما را تمیز کند، آیا هزینه آن از باب خمس حساب می شود، یا مؤونه سال شماست؟ مصارف مالیات همه از این قبیل است. (آیت اللّه مکارم)
ص: 30
بر چه افرادی واجب است خمس اموالشان را بدهند؟(1)
- پرداخت یک پنجم مازاد درآمد سالانه و همچنین یک پنجم مواردی دیگر مانند مال مختلط به حرام ،معدن،گنج و ... با وجود شروطی که در فقه آمده است واجب است و در این واجب فرقی بین زن و مرد، مجرد و متاهل، دارای زندگی مستقل و عدم آن نیست.
نکته: شرایط وجوب خمس بسیار مفصل است و همچنین نظرات مراجع تقلید متفاوت است که به طور مفصل در بخشهای مختلف جزوه به آنها اشاره خواهد شد.
تعلق خمس بر عین یا بر ذمه(2)
آيا خمس به عین اموال تعلق میگیرد یا به ذمه صاحبان اموال ؟
- خمس در تمام انواعش به عین تعلق می گیرد. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
- خمس بر عهده و ذمه صاحب مال است. (امام خامنه ای)
آیا مالی که خمس آن پرداخت شده است دوباره سال بعد باید خمس آن پرداخت شود؟(3)
- هر مالی را که یکبار خمس آن را بدهند و همان مال باقی باشد دیگر خمس به آن تعلق نمی گیرد، مگر این که رشد کند یا قیمت آن اضافه شود که با لحاظ (شرایطی که در مباحث آینده خواهد آمد) آن رشد و یا ترقی خمس دارد. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
اموال ایشان دو فرض دارد:
ص: 31
منافع کسب(1) نابالغ
حکم خمس منافع کسب نابالغ چیست؟(2)
- پرداخت خمس سود حاصل از تجارت با اموال او یا منافع کسبش بر ولی واجب نیست، البته در صورتی که سود به دست آمده تا رسیدن طفل به سن تکلیف باقی بماند، ادای خمس آن بنابر احتیاط واجب بر عهده ی طفل است. نسبت به سود حاصل از ارثی که به کودک می رسد و تا زمان رسیدن به بلوغ شرعی در ملک او باقی می ماند، بنابر احتیاط واجب باید بعد از رسیدن به سن تکلیف، خمس آن را بپردازد. (حضرت امام)
- کودکان نیز مثل سایر افراد اگر منافع کسبی داشته باشند و در بین سال در مؤونه آنان مصرف نشود، خمس به آن تعلق می گیرد و در این صورت ولی شرعی آنها می تواند آن را بپردازد، حکم مذکور شامل سایر موارد تعلق خمس مانند حلال مخلوط به حرام، معدن و گنج نیز می شود. (امام خامنه ای)
- اگر برای بچه نابالغ درآمد و منافعی بدست آید - هرچند از هدایا باشد - اگر در بین سال تلف نشده باشد مؤونه هم نشود، خمس به آن تعلق میگیرد و بر ولی بچه واجب است(3) که خمس آن را از مال او بدهد و چنانچه ولی، آن را پرداخت نکند، بر خود بچه پس از بلوغ، واجب است که خمس آن را بدهد. (آیت اللّه سیستانی)
- پرداخت خمس اموال صغیر توسط ولی جایز نیست و باید خودش کبیر شود و چنانچه تا زمان بلوغ موجود بوده و حداقل یک سال از تملیک آن گذشته و مورد استفاده قرار نگرفته باشد، بنابر احتیاط واجب باید زمانی که به بلوغ شرعی رسید خمس آن را بپردازد. (آیت اللّه مکارم)
اگر بچه ای معدنی را استخراج نماید، یا گنجی پیدا کند، یا با فرو رفتن در دریا جواهری بیرون آورد، یا مال حلال مخلوط به حرام داشته باشد وظیفه ولی او نسبت به خمسش چیست؟(4)
- باید ولی او خمس آن را بدهد و چنانچه ندهد باید خود او بعد از بلوغ، خمسش را بدهد. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی)
- مال حلال مخلوط به حرام، معدن و گنج هم همان حکم منافع کسب را دارد و در این صورت ولی شرعی آنها می تواند آن را بپردازد. (امام خامنه ای)
- پرداخت خمس معدن، گنج و غوص، قبل از بلوغ توسط ولی مشکل است ولی در مال حلال مخلوط به حرام پرداخت خمس توسط ولی واجب است. (آیت اللّه مکارم)
ص: 32
بر اساس نظر مراجعی که وجوب خمس اموال نابالغ را مشروط به بلوغ می دانند آیا با رسیدن به بلوغ فورا باید خمس بدهند یا تا یک سال خمسی فرصت دارند؟(1)
- باید فورا خمس بدهند؛ البته مشروط بر این که یک سال از مالکیت نابالغ بر آن مال گذشته باشد. (حضرت امام، امام خامنه ای،(2) آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
بر اساس نظر مراجعی که پرداخت خمس اموال (ارباح مکاسب) نابالغ را واجب نمی دانند آیا ولی او مجاز به پرداخت خمس از اموال صغیر می باشد؟(3)
- پرداخت خمس درآمد نابالغ قبل از بلوغ بر هیچ کس حتی ولی او جایز نیست. (آیت اللّه مکارم)
نکته 1: اگر بچه نابالغی که ممیز است از مجتهدی تقلید می کند که معتقد است مال بچه نابالغ خمس ندارد ولی
او حق پرداخت خمس مال او را از مال وی ندارد. (آیت اللّه سیستانی)
نکته 2: در صورتی که کسی از مسئله فوق معصیت کرد و خمس نابالغ را پرداخت کرد ضامن است.
اگر مجنون مالی به دست آورد حکم خمس آن چیست؟(4)
- شخص مجنون اگر عایداتی دارد در صورتیکه در بین سال در مؤونه او مصرف نشود متعلق خمس است و قیم شرعی او می تواند آن را بپردازد و اگر نپرداخت بر مجنون بعد از هوشیاری و سلامت واجب است که خود،
خمس آن را بدهد و در صورت عدم هوشیاری تا زمان فوت، بایستی از ترکه او پرداخت شود. (امام خامنه ای)(5)
- اگر برای مجنون (دیوانه)، درآمد و منافعی بدست آید - هر چند از هدایا باشد - اگر در بین سال تلف نشده باشد و در مؤونه او مصرف نشود، خمس به آن تعلق می گیرد و بر ولی مجنون واجب است که خمس آن را از مالش بدهد و چنانچه ولی آن را پرداخت نکند بر مجنون بعد از هوشیاری و سلامت واجب است که خودش خمس آن را بدهد. (آیت اللّه سیستانی)
- خمس به مال مجنون تعلق نمی گیرد ولی مجنون ادواری در آن زمانی که عاقل است باید خمسش را بپردازد. (آیت اللّه مکارم)
نکته: شایان ذکر است چنانچه مجنون سر سال خمسی یا بعد از آن هوشیار شد پرداخت خمس اموالی که سال بر آن گذشته است را باید (به فتوا یا احتیاط) فورا بپردازد.
ص: 33
آیا خمس به فردی که در حد شدید آلزایمر دارد واجب است؟(1)
- اگر آلزایمر به حدی باشد که مانند مجنون قوۀ تشخیص و تمیز ندارد، حکم مجنون را دارد. (امام خامنه ای)
- اگر این بیماری شدید باشد همان حکم مجنون را دارد. (آیت اللّه سیستانی)
- چنین فردی در حکم غیر عاقل است و اموالی که در این حالت بدست آورده خمس ندارد ولی خمس آنچه مربوط به زمان عاقل بودن اوست توسط ولی وی پرداخت می شود. (آیت اللّه مکارم)
نکته: شخص آلزایمری متناسب با حالتش در شدت و ضعف بر طبق مبنای هر مرجع ملحق به مجنون یا سفیه
خواهد بود.
سفيه(2)
اگر شخص سفیه (که شرعا محجور و ممنوع از تصرف در اموالش است) پولی به دست آورد، خمس آن بر عهده چه کسی است؟(3)
- ادای خمس مال سفیه با ولی اوست. (امام خامنه ای،(4) آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
نکته: در ذیل فتوای آیت اللّه سیستانی این مطلب اضافه شده است: البته، اگر فرد سفیه از مجتهدی تقلید کند که معتقد است مال وی خمس ندارد، ولی او حق پرداخت خمس مال سفیه را از اموال وی ندارد.
آیا خمس به اشخاص حقوقی مانند اموال و درآمدهای دولتی نیز تعلق می گیرد؟(5)
- خمس به اموال دولتی تعلق نمی گیرد. (امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
طبق وصیت مرحوم مبلغی از ثلث مخمس را در بانک قرار داده تا از عایدات آن خرج کارهای خیر گردد؛ اگر در پایان سال مالی مقداری از عایدات اضافه آید، آیا خمس دارد؟(6)
ص: 34
- در صورتی که ثلث مال مخمس بوده است خودش و منافعش خمس ندارد و الا باید بپردازد. (آیت اللّه سیستانی)
آیا کسی که تازه مسلمان شود باید خمس دارایی های قبلیش را بدهد؟(1)
- نسبت به آنچه خمس داشته و بعد از اسلام آوردن شما موجود نبوده، خمس ساقط است. (حضرت امام)
حکم خمس اموال زمان ارتداد چیست؟(2)
- درآمدهای مرتد که سال بر آن گذشته است خمسش واجب است هر چند تلف شده باشد. (حضرت امام)
ص: 35
آیا در هنگام پرداخت خمس به مجتهد یا نمایندۀ او، یا هنگام رساندن خمس به موارد مصرف آن، قصد قربت لازم است؟(1)
- در خمس قصد قربت لازم است. (حضرت امام، آیت اللّه مکارم)
- قصد قربت در خمس یک شرط تکلیفی است. (امام خامنه ای)
- بنا بر احتیاط واجب باید قصد قربت کند؛ یعنی خمس را به قصد انجام فرمان خداوند و برای نزدیک شدن به او بپردازد و اگر بدون قصد قربت خمس بدهد، معصیت کرده است؛ اما خمسی که پرداخت کرده، کافی است. (آیت اللّه سیستانی)
حکم خمسی که برای ریا پرداخت شود چیست؟ آیا مجددا باید داده شود؟(2)
- اگر بدون قصد قربت خمس بدهد، معصیت کرده است؛ اما خمسی که پرداخت کرده، کافی است. (امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی)
- در صورتی که آن مال از بین نرفته باشد میتواند در همان حال قصد قربت کند. (آیت اللّه مکارم)
اگر شخصی در مورد تعلق خمس به مالی تردید نماید و احتیاطاً خمس آن را بدهد و بعداً علم به تعلق خمس به آن مال پیدا نماید، آیا همان پرداخت قبلی، که با تردید صورت پذیرفته، کافی است؟(3)
- آری کافی است. (آیت اللّه مکارم)
نکته: مطابق نظر امام خامنه ای و آیت اللّه سیستانی نیز قاعدۀ حکم همین است.
اگر شخصی بخواهد از اموالش خمس، خمس اموال دیگری را بدون اجازه و اطلاعش بدهد، آیا
مجزی است؟(4)
ص: 36
- بدون اذن و اطلاع مکلف نیز پرداخت خمس کفایت می کند. (امام خامنه ای، آیت اللّه مکارم)
- اگر انسان بخواهد از مال خودش به صورت تبرعی و مجانی، خمس شخص دیگری را بپردازد، چنانچه خمس به اموال شخص مذکور تعلّق گرفته باشد، پرداخت خمس با درخواست وی اشکال ندارد، ولی بدون اطلاع و درخواست او کافی نیست؛
اما اگر خمس در ذمّه شخص مذکور باشد، پرداخت مجانی خمس از طرف وی - هرچند بدون اطلاع یا درخواست وی - اشکال ندارد و کافی است؛ مانند اینکه مالک یا شخص دیگر شیئی را که به آن خمس تعلّق گرفته، اتلاف یا مصرف کرده و ضامن خمس آن شده یا مالک، خمس را با حاکم شرع یا نمایندۀ وی دستگردان یا مصالحه کرده باشد. (آیت اللّه سیستانی)(1)
آیا جایز است از اموال کسی که خمس نمی دهد بدون رضایتش خمسش را جدا کرده و پرداخت کنیم و کفایت می کند؟(2)
- جایز نیست و کفایت نمی کند؛ بلی اگر عین مال موجود باشد صاحب مال می تواند فعلاً بابت خمس حساب کند (حضرت امام)
ص: 37
تعریف: سال خمسی زمانی است که مکلف باید در آن زمان (مطابق با مبنای مرجع تقلیدش) خمس اموالش را محاسبه نماید.
آیا تعیین سال خمسی ضروری است؟(1)
- افرادی که درآمد شخصی هرچند به مقدار کم داشته باشند، خواه مجرد باشند یا متأهل، واجب است سال خمسی داشته باشند و درآمد سالانه خود را محاسبه کنند تا اگر چیزی از درآمد تا پایان سال باقی ماند، خمسش را بپردازند. البته حساب سر سال خمسی و محاسبه درآمد سالانه واجب مستقل نیست؛ بلکه راهی برای شناخت مقدار خمس است و وقتی واجب می شود که انسان بداند خمسی به او تعلق گرفته، ولی مقدار آن را نمی داند؛ ولی اگر از منفعت کسب چیزی نزدش نماند و همۀ آن در مؤونه زندگی مصرف شود، خمس به او تعلق نمی گیرد تا آن را حساب کند. (امام خامنه ای)
- در حقیقت به ربح و سود به مجرد دریافت آن خمس تعلق می گیرد لكن شارع مقدس به جهت تفضل و تخفیف به مکلفین اذن داده است که موونه سال را از آن مصرف کنند و در صورتی که مازادی از آن در پایان سال باقی ماند خمسش را خارج نمایند؛ بنابراین بر مکلف لازم است سال خمسی داشته باشد تا بتواند مازاد از موونه سال را محاسبه نماید. (آیت اللّه سیستانی)
- کسی که درآمد اضافی ندارد نیاز به قرار دادن سال خمسی ندارد؛ به طور مثال کارمندانی که در ماه حقوق مشخصی می گیرند و مقدار حقوقشان به قدری است که معمولا تا پایان همان ماه (و حتی زودتر) خرج می شود، چنانچه درآمد دیگری نداشته باشند و مخارجشان بیش از درآمدشان یا مساوی آن باشد سال خمسی برای آنها لازم نیست ولی با توجه به اینکه غالباً درآمد اضافی جزئی دارند لازم است به خاطر همان، سال خمسی برای خود قرار دهند. (آیت اللّه مکارم)
مسئله: سال خمسی به مازاد درآمد سالیانه که یکی از موارد وجوب خمس است، اختصاص دارد و در موارد دیگر وجوب خمس، مانند غنائم جنگی و معادن جاری نیست.(2)
الف. افراد شاغل(1)
ابتدای سال خمسی برای کسانی که شاغل محسوب می شوند چه زمانی است؟ (بیان اجمالی)
- کسانی که درآمد تدریجی روزانه دارند (مانند کارگر روزمزد و یا کاسب) ابتدای سال خمسی ایشان روز شروع به کسب و کار است و کسانی که درآمد کارشان در زمان معینی به دست می آید(2) اول سال خمسی روزی است که درآمد در اختیارشان قرار می گیرد و می توانند آن را دریافت کنند. (حضرت امام، امام خامنه ای)(3)
- سر سال او از وقتی است که شروع به کار می کند. (آیت اللّه سیستانی)
- سال او اولین درآمد است. (آیت اللّه مکارم)
شاغلینی که مانند کارگران و کارمندان در تاریخ مضبوط و مشخصی شروع به کار کرده و در تاریخ مشخصی هم حقوق می گیرند دقیقا چه زمانی را سر سال قرار دهند؟(4)
- زمان دریافت اولین درآمد آغاز سال خمسی است. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه مکارم)
- شروع سال خمسی با شروع به کار است به این معنا که اولین روزی که در آن روز عمل را مباشرتا انجام دهد مثلا اگر وظیفه کارگری و معلمی را در آغاز بهار به عهده بگیرد و شروع به کار کند همان تاریخ ابتدای سال خمسی اوست نه زمانی که مراحل استخدام را طی می کند. (آیت اللّه سیستانی)
حقوق و اجرت کار مرا بصورت چکی پرداخت کرده اند حال آیا تاریخ گرفتن اولین چک را باید برای سال خمسی در نظر گرفت یا تاریخ نقد شدن آن را؟(5)
- تاریخ نقد شدن ملاک است. (امام خامنه ای)
اگر کارمندی برای شروع کار در دوره آموزشی شرکت میکند و حقوق دریافت می کند، شروع
سال خمسی از چه زمانی است؟
ص: 39
- اگر حقوق دوره ی آموزش به عنوان اجرت به شما داده شده است، از همان زمانی که اولین حقوق را دریافت کرده اید اوّل سال خمسی شماست، ولی اگر به شکل کمک و هدیه بوده است، خمس نداشته و اول سال خمسی شما زمانی است که اولین حقوق رسمی خود را دریافت می کنید. (امام خامنه ای)(1)
ابتدای سال در مورد کسانی که از همان روز اول شروع به کار درآمد نیز دارند چه زمانی است؟(2)
- کسانی که درآمدشان به تدریج - مثلا روزانه - است، مانند کسبه و رانندگان تاکسی، همان زمان آغاز به کارشان، سررسید سال خمسی آنان است. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم )
زمان دقیق ابتدای سال در مورد کسی که کار او خرید مواد اولیه و تولید است و یا مثلا بساز و بفروش است چه زمانی است؟(3)
- تولید کنندگان مانند قالی بافی ،پوشاک، ساختمان سازی و ... چنانچه مواد اولیه آن از اموال مخمس یا در حکم مخمس تهیه شده باشد ابتدای سال خمسی ایشان به این صورت است که اگر درآمد تدریجی دارند یعنی روز به روز درآمد بدست میآوردند ابتدای سال ایشان از زمان شروع به کار است اما اگر درآمد دفعی دارند یعنی در زمان خاصی درآمد حاصل می شود مانند قالی باف که مثلا بعد از چند ماه فایده اش حاصل می شود از زمان حصول سود و فایده است و چنانچه محصول را قبل از تکمیل به فروش برساند شروع سالش زمانی است که امکان دریافت پول فروش آن را داشته باشد. (حضرت امام، امام خامنه ای)
- سر سال او از وقتی است که شروع به کار می کند. (آیت اللّه سیستانی)
- در همه موارد آغاز سال خمسی زمان حصول درآمد است مثلا در قالی بافی بعد از آن که بافتن قالی تمام شد و آماده فروختن گردید هرگاه سال بر آن بگذرد و پول آن مصرف نشود خمس دارد. (آیت اللّه مکارم) نکته: تولید کننده ،کشاورز، دامدار یا باغدار چنانچه مواد اولیه اش از درآمد بین سال تهیه شده باشد، سر سال خمسی باید خمس آن را پرداخت کند. توضیح آنکه اگر مثلا دامدار دامهای خودش را از درآمدهای شغلی تهیه کرده است، در هر صورت باید سر سال خمسی خمس این دامها را باید پرداخت کند.
تاریخ دقیق سال خمسی کشاورزان چگونه تعیین می شود؟(4)
- ابتدای سال کشاورز، وقت پیدا شدن فایدۀ زراعت و رسیدن آن به دستش می باشد که همان وقتی است که غلّه را پاک می کند و کسی که دارای درخت های میوه است، ابتدای سالش وقت چیدن میوه و برداشت آن ها است، البته اگر زراعت و میوه ها را قبل از آن بفروشد ابتدای سالش وقتی است که پول جنس را بگیرد یا آن
ص: 40
که به مانند موجود باشد یعنی طوری باشد که تا مطالبه کند به دستش برسد. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه مکارم)
- زمانی که عرفا شروع به کار کند سال خمسی او شروع می شود. (آیت اللّه سیستانی)
نکته: تولید کننده ،کشاورز، دامدار یا باغدار، چنانچه مواد اولیهاش از درآمد بین سال تهیه شده باشد، سر سال خمسی باید خمس آن را پرداخت کند. توضیح آنکه اگر مثلا دامدار دامهای خودش را از درآمدهای شغلی تهیه کرده است، در هر صورت باید سر سال خمسی خمس این دامها را باید پرداخت کند.
کشاورزی در سال اول زراعت اول مرداد ماه برداشت محصول می کند و همان تاریخ را سال خمسی خویش قرار می دهد؛ در سال بعد اول تیرماه برداشت می کند، حال سوالش این است که این زودتر بودن برداشت محصول، تغییری در سال خمسی او دارد یا نه؟(1)
- سال خمسی در فرض مذکور تغییر نمی کند حضرت امام
من طلبه هستم و زمان دریافت حق تبلیغ مردمی که در ماه رمضان گرفته ام را ابتدای سال خمسی قرار داده بودم. اکنون در آموزش و پرورش استخدام شده و معلم هستم. انتهای سال خمسی من چگونه است؟(2)
- معیار شروع سال خمسی همان زمان دریافت اولین درآمد (یعنی همان حق التبلیغ) می باشد؛ البته در صورتی که پس از پایان سال خمسی و حصول اولین درآمد در سال جدید، فاصله زمانی واقع شود، می تواند مبدا سال خمسی جدید را از تاریخ حصول اولین درآمد بعد از اتمام سال خمسی قبلش قرار دهد. (امام خامنه ای)
کیفیت محاسبه خمس و زکات در اموالی که هم متعلق خمس می شوند و هم زکات به چه صورت است؟(3)
خمس از زمان حاصل شدن درآمد (تحقق ربح) به مال تعلق می گیرد، هر چند زمان استقرار آن برای شاغلین، انتهای سال خمسی و برای غیر شاغلین، پس از سپری شدن یک سال است و فرد می تواند مال را قبل از زمان مذکور صرف در مؤونه نماید؛
بر این اساس، نسبت به اموالی که متعلّق خمس و زکات هر دو می شوند، زمان تعلّق خمس بر زمان تعلّق زکات مقدّم است، هرچند گاهی زمان استقرار زکات مقدم بر زمان استقرار خمس می باشد.
مثلاً اگر به فرد غیر شاغلی «60» گوسفند هدیه شود، پس از سپری شدن 11 ماه از زمان مالکیت آنها با ورود به ماه دوازدهم به «40» گوسفند از گوسفندان مذکور – با تحقق شرایط وجوب زكات – زكات تعلّق می گیرد
ص: 41
و باید یک گوسفند را بابت زکات بپردازد و بعد از گذشت دوازده ماه از زمان مالکیت، باید فرد خمس باقیمانده گوسفندان (پنجاه و نه گوسفند) را در صورتی که مؤونه محسوب نشوند بپردازد؛(1)
اما چنانچه در مثال فوق، تعداد گوسفندان مذکور «40» عدد باشد، با ورود به ماه دوازدهم زکات به آنها تعلق نمی گیرد؛ زیرا یک پنجم مشاع گوسفندان، خمس محسوب می شود. بنابراین، تعداد گوسفندانی که وی شرعاً مالک است به حد نصاب اول زکات گوسفند نمی رسد، ولی وی باید بعد از گذشت 12 ماه از زمان مالکیت، خمس چهل گوسفند را که مؤونه محسوب نمی شود، بپردازد.
همچنین، اگر فرد شاغل مثلاً -6 ماه به انتهای سال خمسیش مانده، «60» گوسفند را مالک شود، در صورتی که گوسفندان مذکور باقی مانده و مؤونه محسوب نشوند، باید خمس آنها را در سر سال خمسی بپردازد و با ورود به ماه دوازدهم از زمان مالکیت گوسفندان - با تحقق شرایط وجوب زکات - باید زکات «40» گوسفند از گوسفندان باقیمانده را بپردازد؛ اما چنانچه در مثال فوق، تعداد گوسفندان «40» عدد باشد و در انتهای سال خمسی «8» گوسفند بابت خمس داده شود، باقیماندۀ گوسفندان کمتر از حد نصاب اول زکات گوسفند بوده، بنابراین زکات ندارند. (آیت اللّه سیستانی)
اول سال خمسی دامداران چه زمانی است؟ (2)
الف) دام در حکم ابزار کسب (3)(مانند دامی که برای فروش شیرش نگهداری می شود)(4)
- در این فرض هنگامی که نماءات منفصله قابل فروش باشد سال خمسی فرد شروع می شود. (حضرت امام، آیت اللّه مکارم)
- همان زمان شروع به کار است. (آیت اللّه سیستانی)
ب) دام در حکم سرمایه است(5) (مانند دامی که برای فروش پرورش داده می شود می شود)
- در صورتی که درآمدش از این مسیر، تدریجی و روز به روز حاصل می شود همان تاریخ شروع به کار اول سال خمسی اوست ولی اگر مثلا چند ماه دام را پروار می کند سال خمسی او همان زمانی است که عرفا حصول ربح و فایده صدق می کند که غالبا همان زمان عرفی فروش است. (حضرت امام)
- از اولین زمانی که امکان حصول فایده و سود است که در سود تدریجی و دفعی متناسب با آن تعریف می شود. (امام خامنه ای)
- از زمانی که مشغول به کار می شود. (آیت اللّه سیستانی)
ص: 42
نکته: تولید کننده ،کشاورز، دامدار یا باغدار، چنانچه مواد اولیهاش از درآمد بین سال تهیه شده باشد، سر سال خمسی باید خمس آن را پرداخت کند. توضیح آنکه اگر مثلا دامدار دامهای خودش را از درآمدهای شغلی تهیه کرده است، در هر صورت باید سر سال خمسی خمس این دامها را باید پرداخت کند.
ب. افراد غیر شاغل (1)
ابتدای سال خمسی برای کسانی که شاغل محسوب نمیشوند چه زمانی است؟(2)
ابتدای سال خمسی افراد غیر شاغل، زمان دریافت درآمد(3) است. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
نکته: مطابق نظر آیت اللّه سیستانی چنانچه مکلف مالی از طریق کمکهای مردمی و یا دولت (به صورت حساب به حساب نه واریزی نقدی) به دست آورد تا آن مال را به صورت نقدی برداشت نکرده است شرعا درآمد محسوب نمی شود و لذا خمس ندارد. (آیت اللّه سیستانی)(4)
آیا تعیین سال خمسی بر جوانان مجردی که با پدر و مادر خود زندگی می کنند، واجب است؟ در صورت وجوب ابتدای سال خمسی آنان از چه زمانی است و چگونه باید آن را حساب کنند؟(5)
- اگر جوان مجرد درآمد شخصی هرچند به مقدار کم داشته باشد، واجب است که سال خمسی تعیین نموده و درآمد سالانه ی خود را محاسبه کند تا در صورتی که چیزی از درآمد تا پایان سال باقی ماند، خمس آن را بپردازد و ابتدای سال خمسی او هنگام حصول اولین درآمد است. (امام خامنه ای)
- اگر شاغل نیست و از والدین خود مبالغی دریافت میکند، در صورتی که این پولها جزء نیاز او باشد حکم نفقه دارد و اگر در پایان سال خمسی چیزی از آن اضافه بیاید خمس دارد و اگر زائد بر نیاز باشد حکم هدیه را دارد و بنابر احتیاط واجب خمس دارد. (آیت اللّه مکارم)
نکته: مطابق نظر آیت اللّه سیستانی تفاوتی بین افراد وجود ندارد چه مجرد باشند یا متاهل، مطابق همان تفصیلی که در مطالب قبل گفته شد عمل شود.
شخصی اول ماه محرم اولین در آمدش را به دست آورده یا اینکه شروع به کار کرده (مطابق اختلاف مبانی)؛ هم اکنون اول ماه محرم سال بعد است، آیا واجب است خمسش را مطابق تاریخ قمری محاسبه کند یا اینکه تا ده روز دیگر (مطابق تاریخ شمسی) مهلت دارد؟(6)
- مخیر است به هر کدام که خواست حساب کند. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
ص: 43
اگر کسی سال اول خمسش را بر اساس قمری پرداخت کرد آیا می تواند در سر رسید سال دوم خمس اموال را بر اساس سال شمسی محاسبه کند و چند روز دیرتر حساب کند؟ (1)
- تخییر برای هر سال است (امام خامنه ای)
- اگر سال خمسی قمری وی به پایان رسیده، به درآمدهای مازادش خمس تعلق گرفته و تأخیر آن تا فرا رسیدن سال شمسی جایز نیست؛ ولی می تواند- سال خمسی جدیدش را سال شمسی قرار دهد. (آیت اللّه سیستانی)
- فقط سال اول مخیر است. (آیت اللّه مکارم)
آیا زن و شوهری که حقوق خود را به طور مشترک در امور منزل مصرف می کنند، می توانند سال خمسی مشترک داشته باشند؟(2)
- با توجه به اینکه تقدیم سال خمسی جایز است؛ هر کدام از زن یا شوهر که سالل خمسی اش عقبتر از دیگری است می تواند خمس درآمدش را در تاریخ سال خمسی همسرش محاسبه و پرداخت کند و از آن به بعد سال خمسی همین زمان جدید (که بین هر دو مشترک است) خواهد بود، (امام خامنه ای)
آیا انسان میتواند برای هر درآمدی یک سال مستقل قرار دهد؟(3)
- افراد شاغلی که فقط یک شغل دارند نمی توانند برای هر منفعت و سود کسبشان سال جداگانه ای در نظر بگیرند (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
نکته 1: شایان ذکر است که برخی از مراجع تقلید از جمله مرحوم آیت اللّه خویی ره و آیت اللّه شبیری زنجانی قائل به جواز هستند.(4)
نکته 2: افراد شاغل نمیتوانند برای درآمدهای اتفاقیشان مثل سودی که از فروش شیء دیگری که مورد کسب شغلی آنها نیست، بدست آمده یا مالی که به آنان هدیه داده شده، سال جداگانه ای قرار دهند. (آیت اللّه سیستانی)(5)
- افرادی که چند شغل متفاوت داشته باشند که حساب دخل و خرج هر کدام از هم جدا باشد، می توانند برای هر شغل سال جداگانه ای قرار دهند. (حضرت امام،(1) امام خامنه ای)
- اگر فرد شاغل، چند نوع کسب متفاوت داشته باشد - مانند کارمندی ،تجارت کشاورزی - که حساب دخل و خرج آنها از هم جدا می باشد در صورتی که درآمد حاصل از هر رشته، مقدار قابل توجهی باشد، می تواند برای هر رشته کسبی، سال جداگانه ای قرار دهد؛ اما اگر فرد از رشته کارمندی - مثلاً - درآمد قابل توجهی داشته باشد، ولی درآمد وی از رشته تجارت یا کشاورزی اندک باشد، نمی تواند برای درآمد حاصل از تجارت یا کشاورزی سال جداگانه قرار دهد و درآمد حاصل از آن، با همان سال خمسی رشتۀ کارمندی لحاظ می شود. (آیت اللّه سیستانی)(2)
- باید همه منافع را یکجا حساب کنند. (آیت اللّه مکارم)
ب) افراد غیر شاغل(3)
افراد غیر شاغل یعنی افرادی که یا درآمدهای غیر کسبی دارند مثل اینکه هدیه می گیرند یا از کمکهای دولت و یا مردم استفاده می کنند و یا اینکه درآمدهایی اتفاقی دارند مثل خانم خانه داری که گاهی اوقات خیاطی می کند و اجرت دریافت می کند که اینگونه افراد:
- نمی توانند چند سال خمسی داشته باشند و تمام درآمدها یک سال خمسی دارد. (امام خامنه ای،(4) آیت اللّه مکارم)
- می توانند برای هر درآمد خود، یک سال مستقل قرار دهند. (آیت اللّه سیستانی)
- ملاک شاغل بودن فرد در فصل «خمس» آن است که درآمد کسبی وی در طول سال، نسبت به مخارج و مصارف سالیانه اش، مقدار قابل توجهی باشد؛
مثلاً اگر درآمد کسبی فرد، به اندازۀ «5» درصد مخارج و مصارف وی باشد، این فرد، عرفاً شاغل به حساب نمی آید؛ اما اگر درآمد کسبی او «25» درصد مخارجش باشد، عرفاً شاغل می باشد و در موارد تردید عرفی، مراعات مقتضای احتیاط بین احکام شاغل و غیر شاغل، که در مسائل بعد ذکر می شود ترک نشود. (آیت اللّه سیستانی)(5)
خطباء ، مدرسین سرمایه گذار در بانک، موجر و ...
ص: 45
خطباء، مدرسین، موجرین (کسانی که زمین یا منزل یا مغازه اجاره می دهند) سپرده گذاری در بورس و بانک امثال این موارد مشروط بر رسیدن درآمد به مقدار مذکور (25 درصد) شرعا شاغل محسوب می شوند. (آیت اللّه سیستانی)
خانمی که با شوهرش زندگی می کند و همچنین فرزندانی که در منزل والدین زندگی می کنند و مخارج ایشان تأمین است در محاسبه شاغل بودن ملاک محاسبه چه هزینه هایی است؟(1)
- ملاک تمام هزینه های زندگی فرد است به استثنای سکونت. (آیت اللّه سیستانی)
کسی که شک دارد آیا درآمدش در حدی هست که شاغل محسوب می شود یا نه؛ چه وظیفه ای دارد؟ (2)
- در موارد تردید عرفی، مراعات مقتضای احتیاط بین احکام شاغل و غیر شاغل، ترک نشود.(3) (آیت اللّه سیستانی)
آیا انسان میتواند در بین سال هر وقت منفعتی به دستش ،آمد، خمسش را بدهد؟(4)
- می تواند؛ و البته جایز است تا آخر سال خمسی پرداخت خمس را به تأخیر بیندازد. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه مکارم)
- انسان میتواند در بین سال هر وقت درآمدی به دستش آید خمس آن را بدهد و می تواند پرداخت خمس را تا آخر سال به تأخیر بیندازد ولی اگر بداند تا آخر سال به آن درآمد نیاز پیدا نمی کند بنابر احتیاط واجب، باید فوراً خمس آن را بدهد. (آیت اللّه سیستانی)
- پس از گذشت یک سال از شروع به کسب و کار، انتهای سال فرا می رسد. (آیت اللّه سیستانی)
نکته: اگر فرد شاغل در بین سال خمسی، بازنشسته شده یا شغل خویش را رها نماید و بیکار گردد و قصد نداشته باشد مجدداً مشغول کار شود، لازم است تا پایان سال خمسی مربوط به شغلش، احکام فرد شاغل را مراعات نماید؛ پس از آن در صورتی که بیکار باشد و مشغول شغل جدیدی نشود، احکام مربوط به فرد غیر شاغل در مورد وی جاری می شود و می تواند برای هر درآمدی که مالک می شود، سال خمسی جداگانه ای قرار دهد. (آیت اللّه سیستانی) (1)
انتهای سال خمسی کسانی که شرعا شاغل نیستند چه زمانی است؟(2)
- بعد از حصول اولین درآمد و گذشت یک سال انتهای سال او بوده و باید خمس تمامی درآمدهای طول سال را با وجود شرایط بپردازد و نمی تواند برای هر درآمدی سال جداگانه قرار دهد. (امام خامنه ای، آیت اللّه مکارم)
- افراد غیر شاغل یعنی کسانی که شغلی ندارند که از آن مخارج زندگی را تحصیل کنند؛ و لذا از کمک دولت یا مردم استفاده می کنند یا آنکه اتفاقاً سودی بدست می آورند، بعد از آنکه یک سال از موقعی که آن فائده و سود را به دست آورده اند، بگذرد باید خمس مقداری را که از مخارج سالشان زیاد آمده بپردازند و می توانند برای هر منفعت و سودی، سال جداگانه ای در نظر بگیرند. (آیت اللّه سیستانی)
نکته: مطابق نظر آیت اللّه سیستانی چنانچه مکلف مالی از طریق کمکهای مردمی و یا دولت (به صورت حساب به حساب، نه واریزی نقدی) به دست آورد تا به صورت نقدی برداشت نکرده است یا اینکه واریزی حساب را تبدیل به کالایی نکرده باشد، شرعا درآمد محسوب نمی شود. (آیت اللّه سیستانی)(3)
شخصی درآمدی داشته است و آن پول در حسابش است لکن نمی داند آیا سالش رسیده است یا نه؛ تکلیف چیست؟(4)
- تا زمانی که یقین به رسیدن سال خمسی ندارد مهلت تاخیر دارد. (امام خامنه ای)
- تا زمانی که یقین به رسیدن سال خمسی ندارد پرداخت خمس آن واجب نیست البته اگر فرد مقصر محسوب می شود، مانند فرد شاغلی که حساب سال نداشته و در محاسبه خمس اموالش سهل انگاری نموده و بدین جهت زمان شروع در کسب خویش که آغاز سال خمسی وی محسوب می شود را به یاد ندارد یا زمان تحقق درآمدهایش را نمی داند احتیاط واجب است که با حاکم شرع به نسبت احتمال مصالحه نماید. (آیت اللّه سیستانی)
ص: 47
اگر شخصی پولی را لای کتابش پیدا کند و دچار تردید شود که آیا از درآمد سال قبل است که باید فورا خمس آن داده شود و یا از درآمد سال جدید است که تا پایان سال خمسی مهلت دارد صرف در مؤونه کند، حکم آن چیست؟(1)
- جزء در آمد سال جدید محسوب می شود. (امام خامنه ای)
شخصی مالک دو مال است و یقین به گذشتن سال بر یکی از آن دو را دارد ولی نمی داند به کدامیک بوده؛ حال چه وظیفه ای دارد؟(2)
- اگر آن دو مال در جنس و اوصاف با هم مساوی باشند واجب است خمس یکی از آنها را بپردازد و سپس تصرف در هر دو مال جایز می شود ولی اگر یکی از آن دو مال از دیگری بیشتر است باید به مقدار یقینی خمس بدهد و نسبت به مقدار زائد تا زمانی که یقین به گذشت سال ندارد می تواند تصرف نماید. اما اگر در جنس یا اوصاف مختلف باشند چنانچه هر دو در قیمت مساوی می باشند خمس یک کدام را بدهد و می تواند هر دو مال را مصرف کند تا زمانی که علم به گذشت سال خمسی بر آن مال مشکوک حاصل شود ولی اگر قیمتشان مساوی نباشد می تواند خمس بالاترین قیمت را به عنوان مالی که سال بر آن گذشته بپردازد و سپس در هر دو تصرف نماید تا زمانی که علم به گذشت سال خمسی بر آن مال مشکوک حاصل شود. (آیت اللّه سیستانی)
شخصی مالی را در زندگی مصرف کرده است و شک دارد که قبل از سال آنرا در نیاز زندگی مصرف کرده یا بعد از سال خمسی مصرف نموده است؟(3)
- اگر فرد در انتهای سال خمسی شک داشته باشد از کالایی که با درآمد بین سال خریده یا به صورت هدیه دریافت کرده،(4) استفاده نموده و آن کالا مؤونه اش شده یا از آن استفاده نکرده باید خمس آن را بپردازد؛ مگر از مواردی باشد که خود وجود کالا از مؤونۀ وی محسوب شود مانند جایی که خریدش در وقت نیاز ممکن نیست یا حرجی است یا نبودش کسر شان است.(5) (آیت اللّه سیستانی)
اگر حقوق انسان در روز سر رسید سال خمسی واریز شود یا در آن روز درآمدی کسب کند، آیا به آن درآمد خمس تعلق می گیرد؟(6)
ص: 48
- اگر از زمانی که در سال اول حقوق گرفته است یک سال کامل گذشته و بعد حقوقی گرفته است، از درآمد سال بعد محسوب می شود. (حضرت امام)
- اگر قبل از پایان سال خمسی واریز شده است باید خمس آن را بدهد؛ ملاک در پایان سال خمسی فرا رسیدن ساعتی است که فرد در آن ساعت شروع به شغل خویش نموده است و اگر شخص حساب سال نداشته - و روز آغاز به فعالیت شغلیش اصلاً معلوم نیست، چنانچه با مصالحه با حاکم شرع یا وکیل وی، خمس اموالش تا آن لحظه را محاسبه و اقدام به پرداخت آن نماید، زمان پرداخت خمس، ساعت خمسی او محسوب می شود و با سپری شدن یک سال، در همان ساعت، سال خمسی وی به پایان می رسد. (آیت اللّه سیستانی)(1)
- خمس ندارد. (آیت اللّه مکارم)
نکته: نسبت به نظر امام خامنه ای تا کنون مستند قابل اعتمادی یافت نشد.
نکته: پوشیده نماند که با توجه به اینکه آیت اللّه سیستانی قائل به وجوب خمس مطالبات هستند لذا مطابق مبانی ایشان آن مقداری را که کار کرده است ولو واریز هم نشده است با تفصیلی که در بحث مطالبات خواهد آمد خمس آن واجب است. به این معنا که اگر حتی کاری انجام داده است که حتی روزهای بعد اجرتش را پرداخت می کنند لازم است خمس را بپردازد.
اگر شخص در بین سال خمسی اش بمیرد، آیا به منافع بین سال، خمس واجب می شود؟(2)
- باید مخارجِ تا موقع مرگ او را از آن منفعت کسر کنند و خمس باقیمانده را بدهند. (حضرت امام، آیت اللّه مکارم)
- باید مخارجِ تا موقع مرگ او را از آن منفعت کسر کنند و خمس باقی مانده را بدهند؛ البته شایان ذکر است اگر برای تجهیز میت از ترکه او هزینه شود ادای خمس آنچه هزینه شده واجب نیست. (امام خامنه ای)
- اگر فرد درآمدی به دست آورد و در بین سال بمیرد، مقداری از درآمدش که تا موقع وفات وی صرف در مؤونه شده است خمس ندارد، ولی واجب است خمس درآمد باقیماندۀ او بدون انتظار کامل شدن سال، فوراً پرداخت شود و مخارج بعد فوت مانند هزینۀ کفن و دفن و مراسم ترحیم از درآمد باقیمانده قابل کسر نمی باشد.
البته اگر میت از کسانی بوده که عمداً خمس نمی داده و وصیت به دادن خمس هم ننموده است، پرداخت خمس درآمدهایش بر ورثه واجب نیست. (آیت اللّه سیستانی)
آیا می توان قبل از محاسبه خمس هزینه کفن و دفن را از اموال میت برداشت؟(3)
- باید فوراً خمسا پرداخت شود و کسر کردن مخارج بعد فوت، مانند هزینۀ کفن و دفن و مراسم ترحیم، از درآمد باقیمانده جایز نیست. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
- اگر برای تجهیز میت از ترکه او هزینه شود ادای خمس آنچه هزینه شده واجب نیست. (امام خامنه ای)
ص: 49
آیا تغییر زمان حساب سال خمسی جایز است؟(1)
- سال خمسی قهری است نه اختیاری و تغییر آن در صورتی که موجب ضرر برای صاحبان خمس نباشد، با اجازه مرجع تقلید جایز است. (حضرت امام)
- تقدیم سال خمسی جایز است؛ به این صورت که خمس درآمد تا آن زمان را محاسبه و پرداخت کند و از آن به بعد سال خمسی همین زمان جدید خواهد بود، اما تأخیر پرداخت خمس از سال خمسی به سال دیگر جایز نیست. لکن تأخیر در پرداخت خمس به مقدار چند روز(2) که عرفاً صرف مال در آن، صرف در مؤونه سال محسوب شود،(3) اشکال ندارد، مثلاً امروز سال خمسی فرد فرا رسیده و او نیاز دارد وسیله ای برای مایحتاج زندگی خود تهیه کند، یا اینکه دین خود را پرداخت کند؛ در این صورت مجاز است قبل از دادن خمس، آن وسیله را خریداری کرده یا دین خود را بدهد. (امام خامنه ای)
- تغییر دادن زمان سال خمسی به صورت ذیل جایز است:
الف. اگر فرد بخواهد سال خمسی خود را عقب بیندازد، مثلاً سال خمسیش اوّل فروردین بوده و بخواهد آن را اول تیرماه قرار دهد، باید اوّل فروردین، خمس مالش را پرداخت کند؛ سپس با فرا رسیدن اول تیرماه نیز خمس درآمد سه ماه اخیر را بپردازد؛ با این کار، سال خمسی فرد تغییر می کند.
ب. اگر فرد بخواهد سال خمسی اش را زودتر قرار دهد، مثلاً از اوّل فروردین به اوّل دی ماه تغییر دهد، باید اوّل دی ماه یعنی سه ماه زودتر خمس مجموع درآمدهایش را بپردازد، تا سالش عوض شود.
شایان ذکر است برای تقدیم یا تأخیر سال خمسی نیت تنها کافی نیست . بنابراین، اگر فرد قصد دارد سالش را مثلاً زودتر قرار دهد، باید درآمدهایی داشته باشد و خمس آن را بپردازد، در این صورت سال خمسی وی تغییر پیدا می نماید.
ناگفته نماند کسی که سال خمسی او قمری است، قبل از فرا رسیدن سال قمری، تغییر آن به سال شمسی جایز است. اما اگر سال خمسی قمری وی به پایان رسیده، به درآمدهای مازادش خمس تعلق گرفته و تأخیر آن تا فرا رسیدن سال شمسی جایز نیست؛ ولی می تواند سال خمسی جدیدش را سال شمسی قرار دهد. (آیت اللّه سیستانی)
- نمی توان با قصد و نیت اول سال خمسی را جلو یا عقب انداخت و اگر بخواهد اوّل سال را جلو بیندازد راهش این است که به حساب سال خود زودتر از موعد معین برسد و خمس خود را بپردازد، همان وقت اول سال او خواهد شد. البته عقب انداختن سال خمسی با اجازه مرجع، اشکال ندارد. (آیت اللّه مکارم)(4)
نکته: شایان ذکر است که اگر کسی سال خمسی خود را حتی برای فرار از خمس هم تغییر بدهد همین حکم جاری است.(5)
ص: 50
من طلبه هستم و زمان دریافت حق تبلیغ مردمی که در ماه رمضان گرفته ام را ابتدای سال خمسی قرار داده بودم. اکنون در آموزش و پرورش استخدام شده و معلم هستم. انتهای سال خمسی من چگونه است؟(1)
- معیار شروع سال خمسی همان زمان دریافت اولین درآمد (یعنی همان حق التبلیغ) می باشد؛ البته در صورتی که پس از پایان سال خمسی و حصول اولین درآمد در سال جدید، فاصله زمانی واقع شود، می تواند مبدا سال خمسی جدید را از تاریخ حصول اولین درآمد قرار دهد. (امام خامنه ای)
کارگری روز مزد کارش را رها می کند و در روستا روی زمینی مشغول کشاورزی می شود آیا می تواند سال خمسی اش را مطابق همان شغل کارگری ادامه دهد یا اینکه باید تغییر دهد؟(2)
- با تغییر شغل سال خمسی تغییر نمی کند؛ البته در صورتی که بعد از آخرین محاسبه و پرداخت خمس مدتی درآمد نداشته است شروع سال خمسی وی تاریخ وصول اولین درآمدش می باشد. (امام خامنه ای)
- اگر قبل از سال خمسی شغل دیگری انتخاب کند ملاک سال خمسی همان تاریخ سابق است و اگر شغل جدید را بعد از سال خمسی اتخاذ کند سال خمسی اش تغییر کرده و تاریخ شروع کار جدید ملاک است. (آیت اللّه سیستانی)
اگر فردی مدتی حساب سال خمسی نداشته است و اکنون بخواهد خمس مالش را پرداخت کند، چه مقدار باید خمس بدهد؟(3)
- اگر یقین دارد به مالی خمس تعلق گرفته و نپرداخته است، باید اکنون خمس مال را پرداخت کند و به مالی که یقین دارد از درآمدهای بین سال تهیه کرده و در مئونه مصرف کرده است، خمس تعلق نمی گیرد؛ اما چنانچه درباره درآمدی شک دارد که خمس تعلق گرفته است یا نه، بنا بر احتیاط واجب، با ولی امر خمس مصالحه کند. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی)
- باید در اولین فرصت نزد وکیل مرجع تقلید خمس اموالتان را بر اساس سال خمسی واقعی - اگر زمان آن را می دانید - محاسبه و پرداخت کنید، و اگر زمان آن را نمی دانید، با مصالحه با وکیل مرجع تقلید، زمان محاسبه خمس، سررسید سال خمسی شماست و هر سال باید در آن تاریخ محاسبه خمس را انجام دهید (امام خامنه ای)
ص: 51
- کسی که از اول تکلیف، خمس نداده و درآمدهایی پیدا کرده و وسایلی برای زندگی خود خریده است و الآن متوجه وظیفه خمس شده و می خواهد تکلیف خود را درباره آن ادا کند و زندگی خود را پاک نماید اگر از منافع کسب، چیزی را که به آن احتیاج ندارد خریده و یک سال از خرید آن گذشته باید خمس آن را بدهد و اگر اثاث خانه و چیزهای دیگری که به آنها نیاز دارد مطابق شأن خود خریده، پس اگر بداند در بین سالی که در آن سال فایده برده آنها را خریده است لازم نیست خمس آن را بدهد و اگر نداند که در بین سال یا بعد از تمام شدن سال بوده بنابر احتیاط واجب باید با حاکم شرع یا نماینده او مصالحه کند، یعنی تمام اموال مشکوک خود را حساب کرده و حاکم شرع بدهی او را از جهت خمس به مقداری تخمین می زند و با او مصالحه می کند و با پرداخت آن تمام اموالش پاک می شود. (آیت اللّه مکارم)
اگر فرد برای مدتی حساب سال نداشته و در این مدت درآمدهایی برایش حاصل شده که با قسمتی از این درآمد، اموالی را خریداری کرده و قسمتی را صرف هزینه های جاری زندگی یا کسبش نموده است و اکنون، قصد پرداخت خمس اموالش را داشته باشد، حکم خمس اموال وی از این قرار است:
1. موونه بوده:(1)
- چنانچه مؤونه بوده - مثل خانه مسکونی ،لباس، ماشین شخصی، اثاث منزل - و می داند در همان سال از آن استفاده کرده، به آنها خمس تعلق نمی گیرد. (مراجع تقلید)
2. موونه نبوده:(2)
- اگر مؤونه نبوده - مانند ابزار کار، مال التجاره، وسایلی که جزء لوازم فعلی زندگی نیست - باید خمسش را به قیمت فعلی پرداخت نماید. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
- مکلف باید ارزش کالا را در سررسید اولین سال خمسی محاسبه کرده و خمس آن را با ملاحظه تورم مبلغ خمس پرداخت نماید و نسبت به سرمایه در گردش در سالهای بعد هر ساله مبلغ مخمس سال قبل به اضافه ی تورم آن را کسر کرده و خمس آن را با ملاحظه (اضافه) تورم پرداخت نماید. مثلا اگر در اولین سال خمسی یک تومان داشته است باید 200 تومان آن را با تورم سال به عنوان خمس پرداخت کند و در سال بعد اگر مجموع سرمایه اش مثلا دو میلیون شده است مبلغ 800 هزار تومان آن (با فرض تورم 50 درصدی که می شود 1200 از مبلغ دو میلیون کسر شده) خمس دارد (خمس= 160 هزار تومان) البته با ملاحظه تورم آن (تورم همان 160 تومان در سالی که باید پرداخت می شد) و در سالهای بعد هم به همین صورت. (امام خامنه ای)
نکته: بحث سرمایه اساسی و استثنائات این مورد در عنوان خمس سرمایه به طور مفصل بیان شده است.
- این اموال خمس ندارد؛ مگر آنکه مال التجاره باشد که ترقی قیمتش خمس دارد. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی) (3)
- اصل قیمت خرید این اموال خمس ندارد؛ لکن ترقی قیمت مشمول خمس است هر چند مال التجاره نباشد. (آیت اللّه مکارم)(4)
ص: 52
ج. اگر آن اموال را با پول سالگشت شده(1) خریداری کرده
ج. اگر آن اموال را با پول سالگشت شده خریداری کرده
1. در صورتی که ثمن معامله(2) به صورت کلی در ذمه(3) بوده:(4)
- اگر قصدش این نبوده که از مال غیر مخمس پرداخت کند پرداخت خمس به قیمت خرید کافی است؛ مگر آنکه مال التجاره باشد که چنانچه قیمت آن افزایش یافته، طوری که امکان فروش آن با قیمت بیشتر و دریافت ثمن آن وجود داشته باشد، باید خمس آن را به قیمت فعلی حساب نماید ولی در صورتی که قصدش این بوده که از مال مشمول خمس ثمن معامله را بپردازد چنانچه حاکم شرع، معاملۀ یک پنجم آن را اجازه بدهد، معاملۀ آن مقدار صحیح است و خریدار باید یک پنجم جنسی را که خریده است، به حاکم شرع بدهد. (حضرت امام)
- مكلف باید خمس همان پول سالگشت شده را با ملاحظه تورم (از همان سالی که خمس بر آن گذشته) پرداخت کند و نسبت به سرمایه در گردش در سالهای بعد هر ساله مبلغ مخمس سال قبل به اضافه ی تورم آن را کسر کرده و خمس آن را با ملاحظه (اضافه) تورم پرداخت نماید مثلا اگر در اولین سال خمسی یک تومان داشته است باید 200 تومان آن را با تورم سال به عنوان خمس پرداخت کند و در سال بعد اگر مجموع سرمایه اش مثلا دو میلیون شده است مبلغ 800 هزار تومان آن (با فرض تورم 50 درصدی که می شود 1200 از مبلغ دو میلیون کسر شده) خمس دارد (خمس = 160 هزار تومان) البته با ملاحظه تورم آن (تورم همان 160 تومان در سالی که باید پرداخت می شد) و در سالهای بعد هم به همین صورت. (امام خامنه ای)
- پرداخت خمس به قیمت خرید کافی است؛(5) مگر آنکه مال التجاره باشد که چنانچه قیمت آن افزایش یافته، طوری که امکان فروش آن با قیمت بیشتر(6) و دریافت ثمن آن وجود داشته باشد، باید خمس آن را به قیمت فعلی حساب نماید. (آیت اللّه سیستانی)
- پرداخت خمس به قیمت خرید کافی است البته اگر مال موونه نباشد ترقی قیمت آن نیز مشمول خمس است. (آیت اللّه مکارم)
2. اگر آن را با عین درآمد سالگشت عین پول خمس نداده خریده:(7)
ص: 53
- اگر با عین پول خمس نداده جنسی بخرد، یعنی به فروشنده بگوید این جنس را با این پول می خرم، چنانچه حاکم شرع، معاملۀ یک پنجم آن را اجازه بدهد، معاملۀ آن مقدار صحیح است و خریدار باید یک پنجم جنسی را که خریده است (به قیمت فعلی)، به حاکم شرع بدهد. (حضرت امام، آیت اللّه مکارم)(1)
مكلف باید خمس همان پول سالگشت شده را با ملاحظه تورم (از همان سالی که خمس بر آن گذشته) پرداخت کند و نسبت به سرمایه در گردش در سالهای بعد هر ساله مبلغ مخمس سال قبل به اضافه ی تورم آن را کسر کرده و خمس آن را با ملاحظه (اضافه) تورم پرداخت نماید. مثلا اگر در اولین سال خمسی یک تومان داشته است باید 200 تومان آن را با تورم سال به عنوان خمس پرداخت کند و در سال بعد اگر مجموع سرمایه اش مثلا دو میلیون شده است مبلغ 800 هزار تومان آن (با فرض تورم 50 درصدی که می شود 1200 از مبلغ دو میلیون کسر شده) خمس دارد (خمس = 160 هزار تومان) البته با ملاحظه تورم آن (تورم همان 160 تومان در سالی که باید پرداخت می شد) و در سالهای بعد هم به همین صورت. (امام خامنه ای)
- در این صورت اگر فروشنده ای که شیعه دوازده امامی است جنس را خریده، در صورتی که قیمت آن افزایش یافته باشد، پرداخت خمس به قیمت فعلی واجب می باشد. (آیت اللّه سیستانی)
- سهم هر مورد را مشخص نموده و نسبت به هر مورد باید به حکم همان عمل شود.
- حکم آن در احکام مصالحه (در زیر عنوان موارد مصالحه) بیان خواهد شد.
نکته: شایان ذکر است اگر اموال مذکور، پول نقد اضافی، پول پس انداز شده برای مخارج ازدواج و مانند آن باشد که از درآمد بین سال ذخیره شده و سال خمسی بر آن سپری شده است، باید خمس آنها پرداخت شود. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی)
- باید خمس پول پس انداز شده در سررسید سال اول به همراه تورمش پرداخت شود. (امام خامنه ای)
کسی که تا به حال سال خمسی نداشته است و تاریخ شروع شرعی آن را نیز نمی داند و به دفتر مرجع تقلید برای محاسبه می رود و با نماینده ایشان مصالحه می کند تاریخ سال خمسی وی از چه تاریخی است؟(2)
- کسی که سال نداشته و اجمالاً می داند به او خمس تعلق گرفته با او مصالحه انجام دهید و سال را از همان وقت مصالحه قرار دهید. (حضرت امام)
- اگر شخص حساب سال نداشته - و روز آغاز به فعالیت شغلیش اصلاً معلوم نیست، چنانچه با مصالحه با حاکم شرع یا وکیل وی، خمس اموالش تا آن لحظه را محاسبه و اقدام به پرداخت آن نماید، زمان پرداخت خمس، ساعت خمسی او محسوب می شود و با سپری شدن یک سال، در همان ساعت، سال خمسی وی به پایان می رسد. (آیت اللّه سیستانی)
کسانی که تاکنون خمس نداده اند آیا ضروریات زندگی نیز محاسبه می شود؟
- تمام اموالشان را باید حساب کنند و نسبت به ضروریات و وسایل زندگی با حاکم شرع مصالحه نمایند. (آیت اللّه مکارم)(3)
ص: 54
نکته: از نظر باقی مراجع حکم ضروریات زندگی و غیر ضروریات یکسان است و مطابق همان تفصیلی که بیان شده است عمل شود.
وظیفه کسانی که سال خمسی داشته اند ولی مدتی خمس دادن را رها کرده اند چیست؟(1)
- تاریخ سال خمسی ایشان تغییر نمی کند و لازم است نسبت به خمس اموال در فاصله زمانی که محاسبه خمس اموال را نداشته اند مطابق وظیفه ی "کسانی که حساب سال نداشته اند" عمل شود.
حکم کسانی که سال خمسی شان مطابق مبنای مرجع نبوده است و خودشان یک روزی را به دلخواه انتخاب کرده اند چیست؟(2)
- مسئله دو صورت دارد:
- مثلا فردی سال خمسی حقیقی او اول مهر بوده است اما این شخص اول ماه مبارک رمضان (که مطابق با بهمن ماه بوده) محاسبه کرده است که در این صورت باید خمس درآمدهایی که در تاریخ سر رسید سال خمسی حقیقی موجود بوده است را بپردازد و در صورتی که هزینه شده است بر ذمه اوست.
- نسبت به محاسبه خمس اولین سال؛ در اموال مشکوک حکم مسئله سابق (کسانی که حساب سال
نداشته اند) را دارد.
شخصی که تاریخ سال خمسی را فراموش کرده است چه وظیفه ای دارد؟(3)
- باید برای مشخص کردن یک روز دیگر به نمایندگان مراجعه کند. (امام خامنه ای)
- فردی که درآمدهایی را به دست آورده، ولی هنوز آن را صرف در مؤونه نکرده و شک دارد که سال خمسی بر آن گذشته یا نه، در این صورت می تواند بناء بگذارد که هنوز سال خمسی بر آن سپری نشده است؛ مثلاً فرد شاغلی که حساب سال داشته ولی دفترچه حساب سالش مفقود شده و نداند سال خمسیش اول تیرماه، است یا اوّل مهرماه، چنانچه درآمدی در شهریورماه به دست آورده باشد، لازم نیست اوّل مهر خمس آن را بپردازد و می تواند آن را در مؤونه زندگیش تا قبل از فرا رسیدن اول تیرماه سال آینده هزینه نماید.
البته اگر فرد مقصر محسوب می شود، مانند فرد شاغلی که حساب سال نداشته و در محاسبۀ خمس اموالش سهل انگاری نموده و بدین جهت زمان شروع در کسب خویش که آغاز سال خمسی وی محسوب می شود را به یاد ندارد یا زمان تحقق درآمدهایش را نمی داند، احتیاط واجب است که با حاکم شرع به نسبت احتمال مصالحه نماید.. (آیت اللّه سیستانی)
- می تواند تاریخ جدید به میل خود انتخاب کرده و مطابق آن عمل کند. (آیت اللّه مکارم)
ص: 55
نکته: ظاهرا نظر باقی مراجع در این باره اذن از نماینده مرجع تقلید است.
تأخیر در پرداخت خمس تا سال آینده چه حکمی دارد؟(1)
- تأخیر بدون عذر جایز نیست و خمسی که بدهکار هستید را باید بپردازید. (حضرت امام، آیت اللّه مکارم)
- تأخیر عمدی در پرداخت خمس از سال خمسی به سال دیگر جایز نیست. البته هر وقت آن دین را (با ملاحظه تورم) بپردازد، بدهی ادا می شود. (امام خامنه ای)
نکته: اگر نسبت به مالی در بین اموالش در سالهای گذشته بی اطلاع بوده است و خمس آن را نپرداخته لازم است موقع محاسبه خمس آن مال را با ملاحظه تورم بپردازد و لو خمس آن از اصل آن مال بیشتر شود.(2)
- تاخیر جایز نیست البته در صورتی که فرد توانایی پرداخت نقدی و فوری خمس را نداشته باشد یا پرداخت آن موجب سختی زیادی که قابل تحمل نیست شود، حاکم شرع یا نماینده او مجاز است خمس را - که به صورت مشاع در اموال فرد وجود دارد - با همان مبلغ در ذمه او مصالحه یا آنکه آن مبلغ را دستگردان نماید تا خمس از اموال فرد به ذمه او منتقل گردد و تصرف در اموالش جایز گردد؛ ولی فرد باید بدهی خویش را با توجه به توانایی خود، بدون سهل انگاری و تأخیر بپردازد و نیز اگر شخص توانایی پرداخت اقساطی خمس را دارد، باید پس از مصالحه یا دستگردان اقساط آن را بدون تأخیر پرداخت نماید. (آیت اللّه سیستانی)
آیا پرداخت خمس با چند روز تاخیر از سر سال خمسی جایز است؟(3)
- جایز نیست و تا خمس مال را ندهد نمیتواند در آن مال تصرف کند مگر آنکه از حاکم شرع اجازه بگیرد. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
- در صورتیکه توان پرداخت خمس را داشته باشید، قابل امهال نیست و باید فورا پرداخت کنید و اگر توان پرداخت نداشته باشید، هر زمان و به هر مقدار که امکان پرداخت پیدا کردید بپردازید. (البته تأخیر در پرداخت خمس به مقداری که عرفاً صرف مال در آن، مثل صرف در مؤونه سال محسوب شود، اشکال ندارد، مثلاً امروز سال خمسی فرد فرا رسیده و او نیاز دارد تا وسیله ای برای مایحتاج زندگی خود تهیه کند ، یا اینکه بدهی خود را پرداخت کند؛ در این صورت مجاز است قبل از دادن خمس، آن وسیله را خریداری کرده یا بدهی خود را بدهد) (امام خامنه ای)
ص: 56
آیا در مالی که به آن خمس تعلق گرفته است قبل از پرداخت خمسش میتوان تصرف کرد؟(1)
- تا زمانی که خمس آن را نداده است، نمی تواند در آن مال تصرف کند؛ هرچند قصد پرداخت خمس را داشته باشد. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
- تصرف جایز است اما تاخیر در پرداخت خمس معصیت است. (امام خامنه ای)
اگر جنسی با عین مالی که خمسش پرداخت نشده است، فراهم شده باشد حکم چیست؟(2)
- اگر با عین پول خمس نداده جنسی را بخرد، یعنی به فروشنده بگوید این جنس را به این پول می خرم، چنانچه حاکم شرع معاملۀ یک پنجم آن را اجازه بدهد، معاملۀ آن مقدار صحیح است و انسان باید یک پنجم جنسی را که خریده است، به حاکم شرع بدهد. (حضرت امام، آیت اللّه مکارم)(3)
- در آثار و لوازم، باید حکم تعلق به ذمه بار شود بنابر این معامله صحیح است لکن تاخیر عمدی در پرداخت خمس جایز نیست. (امام خامنه ای)
- اگر فرد با عین پول خمس نداده جنسی را بخرد، یعنی به فروشنده بگوید این جنس را با همین پول می خرم، چنانچه فروشنده شیعه دوازده امامی باشد، معامله صحیح است و فروشنده می تواند در تمام آن پول تصرف نماید ولی به جنسی که خریدار با این پول خریده است خمس تعلق می گیرد و وی موظف است خمس کالا را به قیمت فعلی آن بپردازد. (آیت اللّه سیستانی)
کسی که پرداخت خمس سرمایه اش را تا چند سال به تاخیر انداخته است کیفیت محاسبه خمس آن چگونه است؟ آیا پرداخت خمس مال موجود در انتهای سال خمسی جدید، کافی است؟(4)
- مکلف باید ارزش کالا را در سررسید اولین سال خمسی محاسبه کرده و خمس آن را با ملاحظه تورم مبلغ خمس پرداخت نماید و در سالهای بعد هر ساله مبلغ مخمس سال قبل به اضافه ی تورم آن را کسر کرده و خمس آن را با ملاحظه (اضافه) تورم پرداخت نماید. مثلا اگر در اولین سال خمسی یک تومان داشته است باید 200 تومان آن را با تورم سال به عنوان خمس پرداخت کند و در سال بعد اگر مجموع سرمایه اش مثلا دو میلیون شده است مبلغ 800هزار تومان آن (با فرض تورم 50 درصدی که می شود 1200 از مبلغ دو میلیون کسر شده) خمس دارد (خمس = 160 هزار تومان) البته با ملاحظه تورم (آن تورم همان 160 تومان در سالی که باید پرداخت می شد) و در سالهای بعد هم به همین صورت. (امام خامنه ای)
- اگر فرد با درآمد بین سال کالایی را بخرد و کالای مذکور تا انتهای سال مؤونه نشود و به آن خمس تعلّق
بگیرد و وی خمس آن را نپردازد(5) و کالا در سال جدید، ترقی قیمت نماید و در بین همان سال آن را بفروشد ثمن آن تا پایان سال خمسی جدید باقی بماند، در فرضی که معامله صحیح باشد(6) یا با اجازۀ حاکم شرع نسبت
ص: 57
به سهم اهل خمس صحیح محسوب شود، چنانچه فرد مذکور بخواهد خمس بدهد، باید خمس اصل مال تمام سود حاصل از سهم خمس را بدهد. همچنین، لازم است خمس سود سهم خویش را نیز بپردازد و (آیت اللّه سیستانی: بنابر احتیاط واجب) تنها پرداخت خمس مال موجود در انتهای سال خمسی جدید، کافی نیست.
مثلاً فردی با درآمد بین سال کالایی را به قصد تجارت خریداری می کند؛ قیمت کالا سر سال خمسی 100 هزار تومان است که خمس آن را نمی دهد و در سال بعد که قیمت کالا 150 هزار تومان می شود آن را به شیعۀ دوازده امامی می فروشد و این 150 هزار تومان تا آخر سال خمسی باقی می ماند؛ اکنون فرد برای پرداخت خمس باید الف. 20 هزار تومان به عنوان خمس اصل مال بپردازد .ب. تمام سودی که از سهم خمس به دست آمده (10 هزار تومان) را نیز بپردازد .ج. خمس سود سهم خویش (40 هزار تومان) که 8 هزار تومان می باشد را نیز بپردازد که در نتیجه، مجموع مالی که فرد می پردازد، 38 هزار تومان می گردد و بنابر احتیاط واجب، پرداخت 30هزار تومان به عنوان خمس مال موجود در انتهای سال خمسی جدید، کافی نیست. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی)
- خمس اصل مال باید پرداخت شود و نسبت به سود آن بعد از آنکه حاکم شرع معامله را اجازه داد باید خمسش را پرداخت کند و احتیاط آن است که در این ربح مصالحه شود. (آیت اللّه مکارم)
اگر شیئی که خمس به آن تعلق گرفته از اشیایی باشد که در عرف اجاره داده می شود مثل خانه، مغازه ، تاکسی و مانند آن،(1) چنانچه فرد خمس آن را به موقع خودش نپردازد، کیفیت محاسبه خمس آن در زمان مراجعه چگونه است؟ (2)
- پرداخت خمس اجاره ها لازم نیست مگر آنکه اجاره تا سررسید سال خمسی باقی بماند که در این صورت باید خمس آن محاسبه شود. (امام خامنه ای)
- باید اجاره بهای یک پنجم آن مال را هم بابت مدتی که پرداخت خمس را به تأخیر انداخته، بپردازد، هرچند آن را به دیگری اجاره نداده باشد. همچنین، اگر فرد منزل یا مغازه ای را که به آن خمس تعلق گرفته است خمس آن را نداده به مبلغ کمتر به مستأجر اجاره دهد - هرچند به جهت دریافت مبلغی بابت قرض الحسنه از مستأجر - وی ضامن خمس ما به التفاوت بین اجرت قراردادی و اجرت المثل می باشد. (آیت اللّه سیستانی)
- پرداخت خمس آن املاک به ارزش روز کافی است. 2- اگر اجاره ای دریافت کرده هر مقدار از آن که مصرف نشده و سال خمسی بر آن گذشته خمس دارد و مبلغی که به عنوان قرض الحسنه دریافت کرده مشمول خمس نیست. (آیت اللّه مکارم)
چنانچه مالی که خمس آن پرداخت نشده است خریداری شود چه حکمی دارد؟(3)
- چنانچه حاکم شرع یک پنجم آن را اجازه ندهد معامله آن مقدار باطل است و حاکم شرع می تواند پنج یک آن مال را بگیرد و اگر اجازه بدهد معامله صحیح است و خریدار باید مقدار پنج یک پول آن را به حاکم شرع بدهد ، و اگر به فروشنده داده می تواند از او پس بگیرد. (حضرت امام)
ص: 58
- اگر فردی که به اموالش خمس تعلق گرفته ولی خمس آن را نمی دهد، معامله ای انجام دهد، آن معامله صحیح بوده و آنچه مورد معامله بوده به دیگری منتقل می شود. البته خمس بر عهده فروشنده است و باید خمس را بپردازد و تاخیر جایز نیست. (امام خامنه ای)
- فردی که خمس نمیدهد یا خمس بعضی از اموالش را نپرداخته است، چنانچه مالش را به ملک شیعه دوازده امامی در آورد، مثل آنکه مالش را از طریق یکی از راههای صحیح شرعی - مانند فروختن یا هدیه دادن یا اداء دين يا... - به وی منتقل ،نماید آن مال به ملکیت آن شیعه در میآید و برای او حلال است و نیازی هم به پرداخت خمس توسط او نیست هرچند یقین داشته باشد که خمس به این اموال تعلّق گرفته است و مالک آن، خمس این اموال را نپرداخته است.
بنابراین اگر شیعه اثنا عشری، شیئی را که خمس آن داده نشده و سال بر آن گذشته خریداری نماید، معامله صحیح می باشد و خمس به عهده فروشنده است و وی موظف به پرداخت آن می باشد و خریدار مالک تمام آن شی می شود و از این بابت تکلیفی ندارد. (آیت اللّه سیستانی)
- هرگاه کسی مالی را که خمسش را نداده اند خریداری کند، معامله او نسبت به خمس باطل است، مگر آنکه حاکم شرع اجازه دهد که در این صورت خمس پول معامله را باید به او داد و اگر به فروشنده داده باشد باید از او بگیرد و به حاکم شرع دهد. (آیت اللّه مکارم)
آیا می توان خمس مال را در انتهای سال خمسی از اموال جدا کرد و در باقی آن تصرف کرد؟(1)
- جایز نیست؛ (مگر اینکه از حاکم شرع اجازه داشته باشد). (حضرت امام ، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
- تصرف در کل مال جایز است و نیازی به جدا کردن خمس نیست چراکه خمس بر ذمه مکلف است، البته نباید در پرداخت خمس تاخیر کند. (امام خامنه ای)
اگر به مالی خمس تعلق گرفت آیا لازم است از عین همان مال خمسش پرداخت شود؟(2)
- با پرداخت وجه نقد به عنوان خمس صحیح است و لازم نیست از عین مال متعلق خمس پرداخت شود، البته در مورد حلالی که به حرام مخلوط شده است؛ بنابر احتیاط واجب از همان مال مخلوط به حرام خمس داده شود. (حضرت امام، امام خامنه ای)
- انسان میتواند خمس اموالی که متعلق خمس می باشد را از همان اموال بدهد یا به مقدار قیمت خمسی که واجب شده است، پول (وجه رایج نقد) بدهد و امّا اگر بخواهد خمس آن اموال را از جنس دیگری بپردازد، محل اشکال است مگر آنکه با اجازه حاکم شرع یا وکیل او باشد. (آیت اللّه سیستانی)
- لازم نیست آنها را از همان مال جدا کند بلکه باید در سر سال خمسی مقدار پول باقیمانده را از اصل مال خمس داده شده کم کند، باقیمانده مشمول خمس است. (آیت اللّه مکارم)
نکته: مواد مصرفی مانند برنج، حبوبات و دیگر موارد چنانچه در سررسید سال خمسی مقدار کمی از آن باقی بماند پرداخت خمس آن شرعا واجب است لکن بر مکلف واجب نیست الزاما قیمت آنها را محاسبه کرده و معادل پولی آن
ص: 59
را بپردازد؛ بلکه با توجه به مسئله مذکور می تواند از همان عین خمس را به دفتر بپردازد و چنانچه نماینده مرجع تقلید آن را ببخشد دیگر تکلیفی ندارد .
اگر مکلف خمس را از همان مالی که خمس تعلق گرفته جدا کند، ولی تحویل صاحبان خمس ندهد می تواند در آن موقتا تصرف کند؟ به عبارت دیگر آیا خمس در آن مال جدا شده تعیۀن پیدا کند؟(1)
- تا زمانی که خمس تحویل صاحبان خمس داده نشده بنابر احتیاط واجب تصرف در آن جایز نیست مگر با اذن از حاکم شرع. (حضرت امام، آیت اللّه مکارم)
- تصرف در آن مال جدا شده اشکال ندارد لكن تاخیر در اداء خمس جایز نیست. (امام خامنه ای)
- اگر مال فردی تا انتهای سال خمسی باقی بماند و خمس به آن تعلق بگیرد، تا زمانی که وی خمس آن را نداده، نمی تواند در آن مال تصرف کند، هرچند قصد پرداخت خمس را داشته باشد یا اینکه به مقدار خمس، از آن مال باقی بگذارد و یا به مقدار خمس، از آن مال جدا نموده و آن را کنار بگذارد؛
ولی در صورتی که برای این امور از حاکم شرع اجازه بگیرد، یا خمس را مصالحه یا دستگردان کند، می تواند در آن مال تصرف نماید.
البته، تصرفات اعتباری در سهم خود - نه سهم خمس - مانند فروختن یا مصالحۀ سهم خود (چهار پنجم مشاع از مال) طوری که موجب تصرف در مال نباشد، مثل آنکه فقط آن را با گفتن صیغۀ خرید و فروش، بفروشد، مانعی ندارد و نیاز به مصالحه یا دستگردان یا اجازه از حاکم شرع ندارد. (آیت اللّه سیستانی)
اگر شخصی که واسطه شده تا وجوهات شرعیه را به دفتر معظم له برساند، به دلیل نیاز شدید مالی این پول را خرج کرده حکم چیست؟(2)
- تصرف جایز نیست و در فرض تصرف ضامن است. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
نکته: در صورتی که آن مال کاهش ارزش پیدا کرده است لازم است مکلف نسبت به محاسبه تورم مطابق نظر مرجع تقلیدش عمل نماید.
اگر فردی مبلغی را به عنوان پول خمس به دیگری بدهد تا وی آن را به دفتر مرجعش برساند و در بین راه پول مورد نظر گم شده و یا به سرقت رود چه کس--ی ضامن است؟ آیا در چنین شرایطی تکلیف پرداخت خمس از عهده ی فرد بدهکار ساقط است؟(3)
ص: 60
- اگر شخص واسطه کوتاهی نکرده باشد ضامن نیست و لازم نیست از طرف خود جبران کند و در صورتی که واسطه وکیل مرجع تقلید نباشد، خمس از عهدهی بدهکار ساقط نیست و باید بپردازد. (امام خامنه ای)
اگر کسی به مالش خمس تعلق گرفت میتواند مقدار خمس را به ذمه گرفته و در مالش تصرف کند؟(1)
- کسی که خمس بدهکار است نمیتواند بدون مراجعه به حاکم شرع، آن را به ذمه بگیرد یعنی خود را بدهکار اهل خمس بداند و در آن مال تصرف کند و چنانچه تصرف کند و آن مال تلف شود، علاوه بر اینکه معصیت کرده ضامن است و باید خمس آن را بدهد (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
- تصرف در مال جایز است (چون بر طبق مبنا خمس بر ذمه افراد است) البته تاخیر عمدی در اداء خمس جایز نیست (امام خامنه ای)
در چه صورتی مکلف شرعا مجاز است خمس را به ذمه بگیرد؟(2)
- حاکم شرع و یا نماینده ایشان می تواند خمس را با دستگردان و یا مصالحه خمس را به ذمه شخص منتقل کند. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
نکته: به طور کلی به نظر امام خامنه ای حفظه اللّه در سر رسید سال خمسی خمس به ذمه منتقل می شود.
دستگردان به چه معنا است؟
- دست گردان این است که حاکم شرع (مجتهد جامع شرایط) یا وکیل او و یا فرد مستحق، وجوه شرعی، از قبیل زکات و خمس را از مالک بگیرد و آن را دوباره به وی قرض دهد.(3)
شیوۀ دست گردان چگونه است؟(4)
- دست گردان (مداوره) به سه شیوه انجام می شود: 1. فرد خمس مالش را به حاکم شرع می دهد. سپس حاکم شرع همان مبلغ خمس را به فرد قرض می دهد؛ 2. حاکم شرع به فرد مبلغی قرض می دهد و او آن مبلغ را بابت خمس اموالش به حاکم شرع پس می دهد. گاه این عمل چندین بار تکرار می شود تا خمس اموال مکلف کاملاً ادا شود؛ 3. همچنان جایز است این کار با مصالحه از راه اجرای صیغه، بدون نیاز به دست گردان انجام شود؛ مثلاً حاکم شرع یا نماینده اش می گوید: «سهم خمس را که به طور مشاع در اموال شماست، با همان مبلغ در ذمه شما مصالحه کردم» و فرد هم این مصالحه را قبول می کند. (آیت اللّه سیستانی)
ص: 61
دستگردان در چه مواردی انجام می شود؟(1)
- دستگردان (با توجه به مبنای معظم له در تعلق خمس به ذمه مکلف) وجهی ندارد و البته تاخیر در پرداخت خمس جایز نیست و این امر باید با اجازه دفتر معظم له یا یکی از وکلای مسلم ایشان در امر وجوهات شرعیه باشد. (امام خامنه ای)
- در صورتی که فرد توانایی پرداخت نقدی و فوری خمس را نداشته باشد یا پرداخت آن موجب سختی زیادی که قابل تحمل نیست شود مورد دستگردان است. (آیت اللّه سیستانی)
- اگر حاکم شرع مصلحت افراد مستحق را ملاحظه کند، می تواند مصالحه و دستگردان کند. (آیت اللّه مکارم)
مكلف بعد از دستگردان تا چه زمانی باید بدهی خود را تسویه کند؟(2)
- لازم است بدهی خویش را در هنگام تمکن و توانایی بدون تأخیر و سهل انگاری پرداخت نماید. (آیت اللّه سیستانی)
نکته: اگر مکلف نسبت به پرداخت خمس مهلت گرفته یا دستگردان کرده؛ لازم است مطابق تعهد عمل کند و به طور کلی تاخیر بدون عذر در اداء دین جایز نیست. (مراجع تقلید)(3)
اگر مکلف خمس را با دفتر دستگردان کند و سر موعد مقرر _ و لو در حد اقساط یک سال یا بیشتر _ پرداخت نماید آیا مکلف به پرداخت تورم نیز می باشد، آیا فرقی بین صورت اشتراط و غیر آن وجود دارد؟
- مکلف به پرداخت است مگر در موارد اجازه (امام خامنه ای)(4)
نکاتی راجع به دستگردان و مهلت گرفتن (مطابق نظر آیت اللّه سیستانی)(5)
- کسانی که میخواهند خمس اموال خویش را از طریق کارتهای اعتباری یا چک پرداخت نمایند یا بصورت انتقال اعتباری، پول را از شماره حساب بانکی خویش به شماره حساب بانکی دفتر معظم له واریز نمایند، لازم است خمس را با مراجعه یا تماس با نمایندگان معظم له دستگردان یا مصالحه نمایند. (آیت اللّه سیستانی)(6)
ص: 62
اگر کسی بعد از آنکه خمس واجبش را با نماینده مرجع دستگردان کرد آیا می تواند سهم سادات را خودش به سید فقیر برساند یا اینکه لازم است برای این امر از نماینده مرجع مجددا اذن بگیرد؟(1)
- با دستگردان خمس اداء شده است و ذمه مکلف به دین جدیدی مشغول است که در این صورت دیگر نمی تواند خودش سهم سادات را بپردازد و لازم است از حاکم شرع اذن جداگانه بگیرد. (آیت اللّه سیستانی)
- اذا تحققت المداورة مع الوكيل فرغت الذمة من الخمس و اشتغلت بدين جديد للمرجع فيفقد المالك صلاحيته في التصرف بسهم السادة فاذا اراد دفعه الى السادة فانّما هو باذن المرجع أو وکیله. (آیت اللّه سیستانی)
آثار مهلت گرفتن در تأخیر (بدون دستگردان)(2)
- افرادی که در سر سال خمسی نمی توانند بحساب سال خود رسیدگی کنند، تنها در صورتی می توانند از نمایندگان معظم له جهت تأخیر در محاسبه و پرداخت خمس (بدون دستگردان) کسب اجازه نمایند که توانایی پرداخت فوری خمس در سر سال خمسی شان را نداشته باشند یا اینکه با پرداخت آن به مشقت و سختی زیاد مبتلا می شوند، در این مورد، جهت پرداخت خمس لازم است به نکات ذیل توجه گردد:
1. اگر اموالی که خمس به آن تعلق گرفته پس از سال خمسی کاهش قیمت پیدا کند، خمس به قیمت سر
سال حساب شود و چنانچه افزایش قیمت پیدا کند، خمس به قیمت زمان پرداخت محاسبه گردد.
2. در صورت تلف شدن مال مشمول خمس، خمس آن را ضامن می باشد.
3. در صورتی که اموال مشمول خمس، فوائدی در مدت تأخیر داشته باشد، در زمان پرداخت خمس، باید یک پنجم آن فوائد هم پرداخت شود.
4. در صورتی که کالا یا مالی که خمس به آن تعلق گرفته، از اشیایی است که در عرف به اجاره داده می شود، باید یک پنجم مال الاجاره يا اجرت المثل مدت تأخیر نیز پرداخت شود هر چند فرد این کالا را اجاره نداده باشد. (آیت اللّه سیستانی)
- در صورت دستگردان، فرد همان مبلغ دستگردان را بدهکار می باشد و افزایش یا کاهش قیمت اموال بعد از دستگردان در مقدار خمس تأثیر ندارد. همچنین تمام فوائد و منافع بعد از دستگردان متعلق به خود فرد می باشد، بنابراین به مراجعین محترم توصیه می گردد تا حد امکان و در صورت فراهم بودن شرایط، جهت تأخیر در پرداخت خمس، به اجازه در تأخیر اکتفا ننموده و خمس را با نمایندگان معظم له دستگردان نمایند. (آیت اللّه سیستانی)(3)
ص: 63
مصالحه در خمس چیست؟(1)
- مصالحه در خمس آن است که بین مکلف و حاکم شرعی یا وکیل حاکم نسبت به مقدار خمس مكلف عقد صلح اجراء شود؛ مثلا يقول الحاكم الشرعي للمكلّف : صالحتك عن الخمس المتعلّق بالعين أو المتعلّق بالذمة بكذا ريال، فيقول المكلّف، قبلت المصالحه. (مراجع عظام تقلید)
اگر فرد موونه زندگی مثل خانه مسکونی ،لباس، ماشین شخصی، اثاث منزل و... را قبلاً خریداری کرده و اکنون هنگام محاسبه خمس، نمی داند آن را با درآمد سالگشت شده تهیه کرده یا با درآمد بین سال، یا آنکه نمی داند آن را با ثمن کلی در ذمه خریده یا با عین پول، نسبت به خمس وظیفه چیست؟(2)
- بنابر احتیاط واجب با حاکم شرع مصالحه کند. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
نکته: شایان ذکر است حضرت آیت اللّه مکارم در استفتائی در سایت نسبت به مسئله فوق اینگونه مصالحه را تبیین فرموده اند: سوال: بنده تا کنون خمس نداده ام و ازدواج کرده ام و وسایل و دارایی، متعلق به هر دو نفرمان می باشد چگونگی حساب و اینکه به چه چیزهایی تعلق می گیرد را راهنمایی فرمایید. در ضمن هر دو کارمند دولت و از لحاظ وضع مادی در حد متوسط بوده و خانه و ماشین و ... در حد متعارف می باشد.
- خمس منزل مسکونی و اسباب و اثاثیه منزل، و وسیله سواری (اگر دارید) را با شما مصالحه کردیم. بقیه اموال و دارایی ها مانند پول نقد و پس انداز و مطالبات و مواد خوراکی موجود در منزل و همچنین مواد مصرفی را محاسبه کنید بدهیهای مربوط به آن را کسر کرده، خمس باقیمانده را یکجا یا تدریجاً ارسال فرمایید. (آیت اللّه مکارم)(3)
مسئله: اموالی که هنگام محاسبۀ خمس موجود نیستند و تلف شده اند یا در هزینه های جاری زندگی یا کسب و کار مصرف شده اند،(4) چنانچه آن هزینهها از درآمد سالگشت انجام شده باشد، فرد ضامن خمس آن می باشد. (آیت اللّه سیستانی)
ص: 64
حال سوال این است که چنانچه فرد شک در مقدار آن داشته باشد، وظیفه چیست؟(1)
- در فرض مذکور کافی است تنها به مقداری که یقین یا اطمینان دارد مشمول خمس شده، خمس بپردازد؛ مگر آنکه مکلّف در این موضوع مقصّر(2) باشد که در این صورت بنابر احتیاط واجب، با حاکم شرع یا نمایندۀ وی به نسبت احتمال مصالحه نماید. (آیت اللّه سیستانی)
اگر خمس را سر سال خمسی به دلایلی نپردازیم و چند ماه با تاخیر بخواهیم بپردازیم آیا باید تورم آن را را هم محاسبه کنیم و یا همان قیمت اولیه (سرسال) کافی است؟3(3)
- کسی که خمس درآمد خود را سر سال نپردازد و پس از گذشت سال خمسی آن را صرف در زندگی یا تبدیل به سرمایه کند، این خمس بر عهدهی او می باشد که باید آن را با لحاظ تنزل ارزش پول پرداخت کند، بنابر این در مواردی که مقدار تنزل ارزش پول (تورم) معلوم است همان را می پردازد و در موارد مشکوک باید مصالحه شود (امام خامنه ای)
- در مواردی که مکلف باید خمس را به قیمت خرید محاسبه کند اگر هنگام پرداخت، کاهش فوق العاده داشته (مثلا 20 برابر) در این صورت بنابر احتیاط واجب باید به مبالغ بیشتر مصالحه شود. (آیت اللّه سیستانی)
من تصمیم به ازدواج گرفته ام و برای کسب درآمد، قسمتی از سرمایه خود را به دانشگاه سپرده ام، آیا مصالحه در رابطه با خمس آن امکان دارد؟ در چه مواردی بخشیدن خمس جایز است؟(4)
- خمس قطعی، قابل بخشش یا مصالحه نیست. (امام خامنه ای)
افرادی که تا کنون خمس مالشان را نپرداخته اند؛ در مواردی که نیاز به مصالحه است کیفیت آن چگونه است؟(5)
- تعیین کیفیت مصالحه با حاکم شرع و یا یکی از نمایندگان مسلّم ایشان در وجوهات شرعی می باشد. (امام خامنه ای)
- بنابر احتیاط واجب باید به نسبت احتمال با حاکم شرع مصالحه نماید. توضیح در دو مثال:
مثال 1: مالی را برای استفاده در مؤونه همان سال با ثمن کلّی در ذمّه خریده که 60 درصد احتمال می دهد با درآمد سالگشت شده خریده باشد و 40 درصد احتمال می دهد با درآمد بین همان سال خریده باشد، در این صورت خمس 60 درصد از مال را می دهد و به این صورت با حاکم شرع مصالحه می نماید.
ص: 65
مثال 2: اگر مالی غیر مال التجاره که در سال خرید، مؤونه هم نشده - مثل وسیله ای که می خواهد سال بعد از آن استفاده کند - را با ثمن کلّی در ذمّه خریده که 60 درصد احتمال می دهد آن را با درآمد بین سال و 40 درصد احتمال میدهد آن را از پول سالگشت شده خریده باشد، در این صورت خمس 40 درصد مال رابه قیمت خرید و خمس 60 درصد را به قیمت فعلی می پردازد و به این طریق با حاکم شرع مصالحه می نماید. (آیت اللّه سیستانی)
- خمس منزل مسکونی و اسباب و اثاثیه منزل، و وسیله سواری (اگر دارید) را با شما مصالحه کردیم. بقیه اموال و دارایی ها مانند پول نقد و پس انداز و مطالبات و مواد خوراکی موجود در منزل و همچنین مواد مصرفی را محاسبه کنید بدهیهای مربوط به آن را کسر کرده، خمس باقیمانده را یکجا یا تدریجاً ارسال فرمایید. (آیت اللّه مکارم)
در چه صورتی مکلف باید به جای یک پنجم، یک چهارم مال را بدهد؛ یعنی خمس را طبق قاعدۀ ربع حساب کند؟(1)
- اگر خمس سال قبل از درآمد سال جدید پرداخت شود واجب است که خمس درآمد سال جدید که به عنوان خمس پرداخت می شود نیز پرداخت شود یعنی اگر بخواهد با درآمد امسال، خمس سال قبلی را بدهد باید ابتدا پولی که با آن می خواهد خمس سال قبل را پرداخت کند را تخمیس نماید. مثلاً اگر خمس سال قبل 20 هزار تومان بوده است و بخواهد با 25 هزار تومانی که امسال به دست آورده است، خمس سال قبل را بدهد، ابتدا باید 5هزار تومان از 25هزار تومان را به عنوان خمس بدهد و سپس با 20 هزار تومان باقیمانده خمس سال قبل را بدهد. (حضرت امام)
- در بعضی از موارد هنگام محاسبه خمس، چنانچه فرد به اندازه یک پنجم مال را بپردازد، آن مال به طور کامل مخمس نمی شود بلکه چهار پنجمِ مال مخمّس می شود و در این شرایط، گاه لازم می شود سال بعد، خمس یک پنجم باقیمانده را بپردازد. توضیح کامل تر حکم از این قرار است: مالی را که فرد به عنوان خمس می پردازد چند صورت دارد:
الف. فرد قصد دارد خمس را از همان مالی که به آن خمس تعلّق گرفته بپردازد؛ مثلاً پولی دارد که از همان پول می خواهد خمس بدهد یا آنکه برنج دارد و می خواهد خمس برنجها را از همان برنج بپردازد. در این صورت پرداخت یک پنجم برای مخمس شدن کامل مال کافی است.
ب. فرد می خواهد خمس مال را از غیر آن مال ولی از درآمد همان سال که سالگشت شده پرداخت نماید؛ مثلاً قصد دارد خمس کتاب هایش را با پول درآمد همان سال که آن هم سالگشت شده بپردازد؛ در این صورت هم پرداخت یک پنجم قیمت کتابها و مجموع درآمد سالگشت شده برای مخمس شدن کامل مال کافی است.
ج. فرد قصد دارد خمس مالش را از مال دیگری که مخمس یا در حکم مخمس است بپردازد. در این صورت هم پرداخت یک پنجم مال را به طور کامل مخمس می کند.
د. فرد می خواهد خمس مالش را از درآمد اثناء سال بعد بپردازد.
در این صورت اگر آن مال یا بدلش تا آخر سال جدید تلف نشود و در مؤونه هم صرف یا استفاده نگردد، چنانچه قصد دارد مالش را مخمس کامل نماید، باید یک چهارم بپردازد. اما در صورتی که مال در این سال جدید تلف شده یا در مؤونه صرف می شود، پرداخت یک پنجم، کافی است.
مثلاً فردی در انتهای سال خمسی 93 به کتابهایش خمس تعلق می گیرد وی در ابتدای سال خمسی 94 می خواهد خمس کتابها را از درآمد سال 94 بپردازد، این شخص چنانچه به اندازه یک چهارم ارزش کتاب ها
ص: 66
را بپردازد، کتاب ها به طور کامل مخمس شده اند؛ و اگر به اندازه یک پنجم آن ها را بپردازد، چنانچه کتاب ها در سال خمسی 94 از بین برود یا مورد استفاده قرار گیرد، تکلیف دیگری بابت خمس آنها ندارد، اما اگر کتاب ها تا آخر سال خمسی 94 هم بدون استفاده در اختیارش باقی بماند، در انتهای سال خمسی 94 باید خمسِ یک پنجم کتابها را بپردازد.
شایان ذکر است مخمس نمودن کامل مال واجب نیست و اختیاری می باشد بنابر این فرد می تواند در انتهای سال اوّل یک پنجم پرداخت کند و در انتهای سال جدید چنانچه مال تلف یا در مؤونه صرف نشود، خمس یک پنجم آن را بپردازد. (آیت اللّه سیستانی)
- ما در تمام این موارد اجازه داده ایم فقط خمس بپردازند. (آیت اللّه مکارم)(1)
اگر مثلا منزل کسی میهمان شدیم و می دانیم که خمس نمی دهد ولی نمی دانیم به آن غذا امکاناتی که در اختیار ما می گذارد خمس تعلق گرفته است یا نه؛ آیا حق استفاده داریم؟(2)
- استفاده مانعی ندارد (مراجع تقلید)
اگر مثلا میهمان بداند به مالی از اموال میزبان خمس تعلق گرفته است ولی نمی داند که آیا خمسش پرداخت شده است یانه؛ می تواند از آن استفاده کند؟(3)
- استفاده کردن از آن مال مانعی ندارد. (مراجع تقلید)
اگر بدانیم به مالی خمس تعلق گرفته است و مالکش خمس آن را نداده؛ آیا حق استفاده از آن را داریم؟(4)
- انسان نمی تواند در مالی که یقین دارد خمسش را نداده اند تصرف کند. (حضرت امام)
- می تواند مصرف کند. (امام خامنه ای)
- فردی که عمدا خمس نمی دهد یا خمس بعضی از اموالش را نپرداخته است، چنانچه مالش را به ملک شیعه دوازده امامی در آورد مثل آنکه مالش را از طریق یکی از راههای صحیح شرعی - مانند فروختن یا هدیه دادن
ص: 67
یا اداء دین یا... - به وی منتقل نماید، آن مال به ملکیت آن شیعه در میآید و برای او حلال است و نیازی هم به پرداخت خمس توسط او نیست هرچند یقین داشته باشد که خمس به این اموال تعلّق گرفته است و مالک ،آن خمس این اموال را نپرداخته است.
شایان ذکر است، حکم مذکور در مورد شیعۀ دوازده امامی که خمس مالش را به جهت ندانستن حکم - چه جاهل قاصر باشد و چه جاهل مقصر - نپرداخته یا به فتوای مرجع تقلیدش آن مال خمس نداشته، نیز جاری می شود ولی این حکم، نسبت به فردی که از روی غفلت خمس مالش را نپرداخته، محل اشکال است مراعات مقتضای احتیاط ترک نشود. (آیت اللّه سیستانی)
- اگر یقین دارید ما به شما اجازه می دهیم تصرف کنید و معادل خمس آن را که تصرف کرده اید به سادات نیازمندی بپردازید و اگر تمکن ندارید بر ذمه بگیرید و هر موقع که توانستید بپردازید. (آیت اللّه مکارم)
خانمی است که مقید به نماز می باشد ولی همسر او گه گاه، آن هم به اجبار زن نماز می خواند و همچنین شوهر او حساب سال ندارد؛ در این صورت ماندن زن در خانه شوهر و استفاده از خوراک و پوشاک او جایز است؟
پاسخ: ماندن زن در خانه او جایز است و می تواند از خوراک و پوشاک او استفاده کند و ما اجازه می دهیم وجوه شرعیه آن را بر ذمه بگیرد و هر وقت توانایی پیدا کرد بپردازد و از امر به معروف و نهی از منکر با زبان نرم در مورد نماز و وجوه شرعیه خودداری نکند. (آیت اللّه مکارم)(1)
حکم شراکت یا ادامۀ شراکت با کسی که خمس اموالش را نمی دهد، چیست؟2
- کسی با دیگری شریک است (یعنی سرمایه مشاع دارند) اگر شریک خمس درآمد خود را نمی دهد و در سال جدید از همان مال خمس نداده برای سرمایه می گذارد، ادامۀ شرکت برای آن کس جایز نیست و هیچ کدام نمی توانند در آن تصرف کنند؛ مگر در دو صورت: 1. شریک، کافر یا مخالفی باشد که به خمس معتقد نیست؛ (2). برای تصرف در آن مال، از حاکم شرع اجازه بگیرد. (حضرت امام)
- مشارکت کردن و همچنین ادامه آن جایز است. (امام خامنه ای)
- اگر شریک عقیده به خمس ندارد یا خمس نمی دهد، و شریک دیگر شیعه دوازده امامی باشد و خمس سهم خودش را می دهد، مشارکت و همچنین ادامه آن جایز است. (آیت اللّه سیستانی)
- کسی که با دیگری شریک است و می داند شریکش خمس درآمد خود را نمی دهد، ادامه شرکت برای او جایز نیست، اما اگر یکی از شرکاء خمس سهم خود را بپردازد اجازه می دهیم به شراکتش با شریک دیگر ادامه دهد ولی امر به معروف و نهی از منکر را با زبان خوش فراموش نکند. (آیت اللّه مکارم)
اگر فردی مالی را که به آن خمس تعلق گرفته در اختیار شخصی قرار دهد و وی را وکیل کند تا آن را بفروشد یا اجاره دهد، آیا قبول وکالت برای وی جایز است؟(3)
ص: 68
- تصرف وکیل جایز نیست. (حضرت امام، آیت اللّه مکارم)
- قبول وکالت جایز است. (امام خامنه ای)
- اگر موکل خمس نمی دهد و وکیل شیعه دوازده امامی هست، می تواند وکالت را قبول کند و طبق وکالت عمل نماید و گناه خمس ندادن بر عهده موکل است. (آیت اللّه سیستانی)
ص: 69
در بین اموال مکلفین اموالی موجود است که به آنها خمس تعلق نمی گیرد که قصد داریم در این فصل به صورت مفصل به بیان آنها بپردازیم.
ما اموال مذکور را ضمن دو عنوان (الف) درآمدهای غیر کسبی و (ب) موونه متذکر شده و به بیان جزئیات مسائل آراء فقهاء در این باب اشاره می کنیم:
در یک تقسیم کلی اموال و دارایی های افراد به دو دسته تقسیم می شود: کسبی و غیر کسبی؛
درآمدهای کسبی: درآمدهای حاصل از تجارت ،صنعت ،کشاورزی ،دامداری، اجاره (اعیان و ابدان)، تعلیم و تدریس، صید حیوانات، جمع آوری اشیاء مباح مثل گیاهان دارویی از بیابانها و جنگلها (حیازت)، مالی که از طریق عبادات استیجاری بدست می آید و سایر معاملات و کسبهای شرعی از مصادیق درآمدهای کسبی محسوب می شوند.
درآمدهای غیر کسبی: درآمدهای حاصل از ارث مهریه، عوض خلع ،دیه، هدیه (پاداش پایان خدمت، جایزه ،جهیزیه، سوغاتی ،عیدی) ،نفقه، یارانه، اموال مرجوعی بیمه (با تفصیلی که خواهد آمد) مالی که به فقیر از باب وجوهات شرعی واجب و مستحب مانند خمس و زکات و کفارات و رد مظالم و صدقه مستحبی می رسد، حقوقی مستمری (که بعد از فوت به بازماندگان تعلق دارد)، مال موصی به و منذوربه، مال موقوفه، محصول وقف خاص (که با زراعت و کار به دست نیاید)، حقوق بنیاد جانبازان یا بنیاد شهید، شهریۀ طلاب و مرجوعی، نیز از مصادیق و موارد درآمدهای غیر کسبی می باشند.(1)
در این فصل به بررسی حکم این قسم (درآمدهای غیر کسبی) می پردازیم و فصل بعدی را به بیان احکام خمس درآمدهای کسبی اختصاص داده ایم.
حکم کلی خمس نسبت به درآمدهای غیر کسبی چیست؟(2)
- تمامی درآمدهای غیر کسبی خمس ندارد (حضرت امام، امام خامنه ای)
- درآمدهای غیر کسبی هم مشمول خمس است؛ البته در برخی موارد مثل ارث یا مهریه یا دیه خمس ندارد که تفصیلش خواهد آمد. (آیت اللّه سیستانی)
- درآمدهای غیر کسبی به فتوا یا احتیاط واجب خمس دارد البته برخی موارد مثل ارث یا مهریه یا دیه خمس ندارد که تفصیلش خواهد آمد. (آیت اللّه مکارم)
نکته: این عبارات بیانگر حکم کلی و اجمالی خمس درآمدهای غیر کسبی است و در ادامه با طرح تک تک موارد به صورت تفصیلی به احکام آن اشاره خواهد شد.
ص: 70
آیا به مالی که به انسان ارث می رسد خمس تعلق می گیرد؟(1)
- ارث خمس ندارد مگر اینکه وارث بداند مالی که به او ارث رسیده خمسش پرداخت نشده، یا اینکه بداند میت خمس بدهکار است. (حضرت امام، امام خامنه ای)
- آنچه را که انسان به ارث می برد، حتی در صورتی که سال بر آن بگذرد، با مراعات شروط ذیل خمس ندارد: الف. ارثیه شرعی باشد و بر اساس قواعد معتبر در مبحث ارث به انسان برسد. ب. فرد توقع ارث بردن داشته باشد. ج. به مالی که به ارث رسیده در زمان زنده بودن فرد، خمس تعلق نگرفته باشد. د. میت، خمس بدهکار نباشد. (آیت اللّه سیستانی)
- اموالی که به عنوان ارث به انسان می رسد مشمول خمس نیست، حتی اگر تبدیل به پول نقد شود، مگر این که بداند شخص میت خمس آن را نداده، یا به خاطر سایر اموالش بدهکار خمس است؛ و همچنین اگر از کسی ارثی به او رسد که خویشاوندی دوری با او دارد و اطلاعی از چنین خویشاوندی و انتظاری درباره چنین ارثی نداشته، در اینجا نیز احتیاط واجب آن است که خمس آن را بپردازد. (آیت اللّه مکارم)
شروطی که در فتاوی فوق برای عدم وجوب خمس ارثیه بیان شد اجمالا عبارت است از:
الف. ارثیه شرعی باشد و بر اساس قواعد معتبر در مبحث ارث به انسان برسد.
ب. فرد توقع ارث بردن داشته باشد.
ج. به مالی که به ارث رسیده در زمان زنده بودن فرد، خمس تعلق نگرفته باشد.
د. ،میت خمس بدهکار نباشد.
که قصد داریم برای واضحتر شدن جزئیات مسئله این شروط را یک به یک مورد بررسی قرار دهیم؛
در صورتی ارث خمس ندارد که :
مسئله: اموالی که در زمان حیات مورث به آن خمس تعلق نگرفته است، مانند خانه مسکونی و اثاثیه منزلی که مئونه شده است، چنانچه به ارث برسد بر ورثه پرداخت خمس آنها واجب نیست.
مالی به شخصی ارث میرسد و وارث میداند که به آن مال خمس تعلق گرفته ولی مورث خمس را پرداخت نکرده؛ وظیفه چیست؟
ص: 71
الف) میت معتقد به خمس بوده و عدم پرداخت هم عمدی نبوده ؛(1)
- وراث باید خمس آن را بدهند. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
ب) میت معتقد بوده ولی عمدا یا از روی کوتاهی خمس نمی داده؛(2)
- واجب است خمس آن پرداخته شود. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه مکارم)
- در این صورت پرداخت خمس بر ورثه (ورثه ای که شیعه دوازده امامی است)(3) واجب نیست؛(4) ضمنا این حکم، شامل موردی که فرد خمس را دستگردان کرده و بعداً با وجود توانایی مالی، عمداً آن را نپرداخته یا در پرداخت آن سهل انگاری و کوتاهی نموده نیز می شود؛ البته اگر میت وصیتی به پرداخت خمسی که برعهده اش واجب بوده داشته باشد، لازم است به وصیت او عمل شود و در این صورت، باید تمام خمس وصیت شده را از اصل مال پرداخت نمایند، هرچند مقدار خمسی که باید پرداخت شود از ثلث مالش (یک سوم) بیشتر باشد. (آیت اللّه سیستانی)
نکته: اگر متوفی که خمس به اموالش تعلق گرفته، بچه نابالغ یا مجنون باشد، این حکم نسبت به ولی شرعی او جاری است، یعنی اگر ولی بچه نابالغ یا مجنون به دادن خمس عقیده نداشته، یا عقیده داشته، ولی عمداً یا از روی کوتاهی و سهل انگاری خمس مال وی را نداده و وصیتی هم بر پرداخت خمس مذکور نکرده و اموال متوفّی بدون دادن خمس بین ورثه تقسیم شده است، پرداخت خمس بر وارثی که شیعه دوازده امامی است (غير ولى) واجب نیست؛ اما اگر ولی اهل خمس بوده و به جهت عذری مانند غفلت و فراموشی آن خمس را نپرداخته، پرداخت خمس واجب است. (آیت اللّه سیستانی)(5)
ج) میت معتقد به خمس نبوده (مثل کافر یا اهل سنت):(6)
- بر ورثه پرداخت خمس واجب نیست. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
نکته: شایان ذکر است به نظر حضرت امام، امام خامنه ای و آیت اللّه مکارم چنانچه میتی شیعه باشد و اعتقاد به وجوب اصل خمس (مثل خمس غنیمت) را داشته ولی می گفته است من اعتقادی به وجوب خمس منافع كسب ندارم (یا اینکه معتقد به وجوب هست ولی به ادله تحلیل معتقد است)، این شخص در حکم معتقد به خمس می باشد (یعنی باید خمس اموالش داده شود) ولی آیت اللّه سیستانی این شخص را در حکم غیر معتقد می داند (که پرداخت خمسش را واجب نمی داند.)(7)
ص: 72
د) نمی دانیم معتقد به خمس بوده یا نه:(1)
- پرداخت خمس آن واجب نیست. (آیت اللّه سیستانی)
نکته: ظاهرا فتوای مذکور با قواعد مطابقت دارد لکن در این موضوع تصریحی از باقی مراجع یافت نشد.
ه) میدانیم معتقد بوده لکن نمی دانیم که عمدا نپرداخته یا سهوا؟(2)
- پرداخت خمس بر ورثه واجب نیست. (آیت اللّه سیستانی)
نکته: بر طبق مبنای حضرت امام و آیت اللّه مکارم پرداخت خمس بر ورثه با وجود شرایط واجب است.
اگر مالی از میت به جا مانده است و ورثه نمی دانند که این مال مهریه یا دیه و ... بوده که به آن خمس تعلق نگرفته است و یا از ارباح بوده و خمس به آن تعلق گرفته است وظیفه چیست؟(3)
- در این صورت پرداخت خمس آن مال واجب نیست. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی)
نکته: با توجه به اینکه شبهه موضوعیه است، بنا بر اجرای اصل برائت است.
اگر شخصی از درآمد بین سال لباسی برای خودش خریده بوده و بعد از آن فوت شده است و نمی دانیم که آیا آن لباس موونه شده است یا خیر؛ تکلیف وراث چیست؟(4)
- اگر معتقد به خمس بوده واجب است خمس آن را بپردازند. (آیت اللّه سیستانی)
اگر ورثه شک کنند که متوفی در زمان حیاتش خمس مالی که به آن خمس تعلق گرفته است را پرداخته است یا نه وظیفه شان چیست؟(5)
ص: 73
- ورثه تکلیفی ندارند. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه مکارم)
- به احتیاط واجب باید خمس را از اصل ترکه ادا کنند مگر جزء استثنائاتی باشد که در فروعات قبلی توضیح داده شد مثل کسی که مالی از او به ارث رسیده است ولی به دادن خمس عقیده نداشته یا عقیده داشته ولی عمداً يا از روی کوتاهی و سهل انگاری خمس نمی داده است. (آیت اللّه سیستانی)
در مواردی که وظیفه ی ورثه پرداخت خمس مال متوفی میباشد اگر برخی از ورثه از پرداخت امتناع کنند، وظیفه چیست؟(1)
- هرکس به اندازه سهم خود خمس آن را بپردازد. (امام خامنه ای،(2) آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
اگر ورثه بدانند که آن مالی که باید خمسش را بدهند میت آن را به ذمه خریده بوده و پول آن را از درآمد سالگشت پرداخت کرده است؛ در این صورت ورثه خمس را باید به قیمت فعلی مال بدهند یا قیمت خرید؟(3)
- اگر میت در وقت خریدن آن مال قصدش این نبوده که از پول خمس نداده عوض را بدهد بر ورثه لازم است خمس را به قیمت خرید بدهند ولی اگر قصد دادن ثمن از پول خمس نداده را داشته (چنانچه حاکم شرع معامله پنج یک آن را اجازه بدهد) لازم است قیمت فعلی آن ملاک قرار گیرد. (حضرت امام)
- مبنا قیمت خرید است لکن اگر بهای آن پول بوده و ارزش آن هنگام پرداخت کاهش فوق العاده داشته (مثلا 20 برابر) در این صورت بنابر احتیاط واجب باید به مبالغ بیشتر مصالحه شود. (آیت اللّه سیستانی)
- ملاک قیمت خرید است البته اگر تورم زیاد باشد باید محاسبه گردد. (آیت اللّه مکارم)
اگر ورثه بدانند که آن مالی که باید خمسش را بدهند میت آن را با عین پولی که خمس نداده خریده است حکم چیست؟(4)
ص: 74
- اگر با عین پول خمس نداده جنسی بخرد (و حاکم یک پنجم آن معامله را اجازه داده بوده) لازم است برای پرداخت خمس قیمت فعلی مال مد نظر باشد. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
- ورثه باید خمس همان پول سالگشت شده را با ملاحظه تورم (از همان سالی که خمس بر آن گذشته) پرداخت کند ولی اگر میت کالا را برای تجارت و ترقی خریداری کرده بوده است نسبت به سرمایه در گردش در سالهای بعد هر ساله مبلغ مخمس سال قبل به اضافه ی تورم آن را کسر کرده و خمس آن را با ملاحظه (اضافه) تورم پرداخت نماید. (امام خامنه ای)
مسئله: اگر مالی به فردی به ارث برسد و وارث بداند کسی که آن مال از او به ارث رسیده، خمس بدهکار است، باید بدون خمسش را بپردازد.
اگر ورثه بدانند که متوفی خمس بدهکار بوده است، وظیفه چیست؟(1)
- باید از مال میت خمس را پرداخت کنند. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه مکارم)
- پرداخت خمس واجب نیست مگر اینکه ورثه بدانند که متوفی اهل خمس بوده و به جهت عذری مانند غفلت فراموشی آن را نپرداخته است که در این صورت واجب است خمس را بپردازند. (آیت اللّه سیستانی)
مسئله: اگر مالی از کسی که انتظار و توقع ارث بردن از او باشد به مکلف ارث برسد (مانند ارثیه پدر به فرزند) با بودن باقی شرایط خمس ندارد.
حکم خمس میراث از من لایحتسب(2)
آیا میراث لايحتسب خمس دارد؟(3)
- خمس ندارد لكن احتیاط مستحب، خمسش را بپردازد. (حضرت امام، امام خامنه ای)
- بنابر احتياط واجب، باید خمس آن را بدهد. (آیت اللّه مکارم، آیت اللّه سیستانی)
- با بودن سایر شرایط پرداخت خمس آن واجب است. (آیت اللّه وحید خراسانی)
- مورث خویشاوندی دوری با وارث دارد و وارث اطلاعی از چنین خویشاوندی و انتظار چنین ارثی را نداشته .است (حضرت امام، آیت اللّه مکارم)
- اگر ارثی به او برسد که توقع آن را نداشته و از غیر پدر و فرزند باشد. (آیت اللّه سیستانی)
نکته: اینگونه نیست که هر کس خویشاوندی دوری داشته باشد الزاما از موارد من لا یحتسب باشد و به حسب موارد متفاوت است.(1)
اگر یکی از ورثه شرعا ارثی را طلبکار نباشد اما از جهت قانونی (ارث زوجه از قیمت همه اموال) یا فتوای مذهب مخالف یا فتوای مرجع مخالف به او داده شود (در فرض جواز دریافت) حکم خمسش چیست؟(2)
- در فرض جواز دریافت خمس ندارد. (حضرت امام، امام خامنه ای)
- ارثی خمس ندارد که بر اساس قواعد معتبر در مبحث ارث به انسان برسد(3) لذا اگر مثلا مسلمانی که شیعه است مالی به غیر این راه مانند تعصیب(4) به او به ارث برسد حکم ارث را نداشته و حکم درآمدهای غیر کسبی را دارد. (آیت اللّه سیستانی
- ترقی قیمت ارث خمس ندارد؛ البته اگر مقصود از نگهداری آن مال تجارت(1) باشد خمس مقدار ترقی بعد از تمام شدن سال واجب است، بشرط آنکه فروش آنها و گرفتن قیمتش ممکن باشد. (حضرت امام)
- ارث و هبه و پول فروش آنها خمس ندارد، هر چند قیمت آنها افزایش یافته باشد، مگر اینکه نگهداری آن به قصد تجارت و زیاد شدن قیمت باشد که در اینصورت ارتفاع قیمت سوقیه اش (پس از کسر تورم) پس از فروش بنابر احتیاط واجب متعلق خمس است که اگر تا سر سال مصرف نشود خمس آن باید پرداخت شود. (امام خامنه ای)
- مسئله دو صورت دارد: 1. به قصد تجارت نگهداری شده و امکان معامله و گرفتن قیمت آن وجود دارد که در این صورت پرداخت خمس ترقی قیمت بازاری، در سر سال خمسی واجب است هر چند آن را نفروخته باشد.(2) 2. به قصد تجارت نگهداری نشده؛ در این صورت ترقّی قیمت آن حتی پس از فروش خمس ندارد. (آیت اللّه سیستانی)
- هرگاه غیر مال التجاره مالی دارد که خمس آن را داده یا اصلا خمس ندارد چنانچه قیمتش بالا رود، و آن را بفروشد اضافه قیمت آن جزو درآمد سال فروش است و چنانچه صرف موونه نشود مشمول خمس است. (آیت اللّه مکارم)(3)
مغازه ای که برای کاسبی با پول مخمس خریداری شده یا خمس آن را در سر سال خمسی اول داده است حال که فرد فوت کرده حکم خمس افزایش قیمت آن چه می باشد؟(4)
- مغازه مذکور خمس ندارد. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
شخصی زمین ارثی (غیر متعلق خمس) را برای احداث واحد مسکونی واگذار می کند و مثلا یک
واحد تحویل می گیرد و واحد مذکور برای سکونت شخصی نبوده است، حکم خمسش چیست؟(5)
- خمس ندارد مگر اینکه قصد تجارت داشته باشد. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
- مساله دو صورت دارد: 1. اگر این کار را به قصد تجارت (فروش آن و سود کردن) انجام داده باشد، چنانچه مشتری برای خرید وجود داشته، مقدار ترقی قیمت با کسر تورم متعلق خمس است. 2. قصد تجارت نداشته و
ص: 77
بلکه به جهت اجاره دادن و سود بردن از اجاره بوده، تا نفروخته خمس ندارد و پس از فروش افزایش قیمت آن پس از کسر اصل و مقدار تورم مابقی جزو درآمد سال فروش می شود (امام خامنه ای)
اگر به کسی باغی ارث برسد حکم خمس نمائات بعد از آن به چه صورت است؟(1)
- در صورتی که به قصد تجارت (معرض فروش) نگهداری نکرده است خمس ندارد و الا با رسیدن سال خمسی مشمول خمس است. (حضرت امام،(2) امام خامنه ای)(3)
- در صورتی که عرفا مصداق زیادی مال محسوب شود (مانند چاق شدن حیوانی که برای استفاده از گوشتش نگهداری شده است)، مشمول خمس است ولی اگر عرفا مصداق زیادی محسوب نشود (مانند چاق شدن گاو شیری) زیادی آن خمس ندارد. (آیت اللّه سیستانی)
- خمس ندارد مگر آنکه آن را بفروشد یا انکه مال را به هدف زیادی نگه داشته است؛ مثل گوسفندی که برای چاق شدن نگهداری می شود. (آیت اللّه مکارم)
- در صورتی که این ارثیه به قصد منفعت بردن و کسب نگه داشته شده است نماءاتش خمس دارد. (حضرت امام، امام خامنه ای)
- در صورتی که تا سر سال خمسی موونه نشود خمس دارد. (آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
نکته: در صورتی که نماء حین به ارث رسیدن موجود بوده است حکم ارث در آن جاری است.
اگر بچه نابالغ و یا فرد مجنون فوت کند حکم خمس اموال ایشان چگونه است؟(4)
ص: 78
- اگر ولی او اهل خمس بوده ولی به دلیل غفلت یا نسیان نپرداخته است باید ورثه خمس اموال میت را بپردازند و الا واجب نیست (آیت اللّه سیستانی)
اگر شخصی فوت کند و حقوق بازنشستگی و یا مزد کار او و یا سایر مطالباتش را بعد از فوتش
واریز کنند حکم خمس آن چیست؟(1)
- حقوق بازنشستگی که بعد از فوت واریز شده است خمس ندارد لكن خمس مطالبات بعد از وصول فورا باید پرداخت شود. (امام خامنه ای)
- در صورتی که میت اهل خمس بوده مطالباتش فورا خمس دارد ولی حقوق بازنشستگی اش(2) حکم ربح جدید را داشته و ورثه فرصت هزینه کردن آن مال را تا پایان سال خمسی خود دارند. (آیت اللّه سیستانی) - حقوق بازنشستگی برای ورثه حکم درآمد بین سال ایشان را دارد و لازم است خمس مطالبات فورا پرداخت شود. (آیت اللّه مکارم)
آیا برخی از ورثه می توانند بدون اذن بقیه ورثه (مثلا زوجه ميت بدون اذن فرزندان) خمس اموال میت را بپردازند؟(3)
- در صورتی که یقین داشته باشد بر عهده میت دینی وجود دارد واجب است قبل از تقسیم اموال، بدهی میت جدا شود و در این کار اجازه ورثه دیگر لازم نیست، بلکه اگر می داند، ورثه دیگر در صورت مطلع شدن، از پرداخت بدهی میت جلوگیری می کنند، جایز نیست با آنها در میان بگذارد. (امام خامنه ای)
- اگر میت معتقد به خمس بوده است پرداخت خمس در فرض مذکور با اذن حاکم شرع مانعی ندارد. (آیت اللّه سیستانی)
- مانعی ندارد ولی به گونه ای عمل کنند که موجب اختلاف نشود. (آیت اللّه مکارم)(4)
ص: 79
اگر میت، هم خمس و زکات بدهکار باشد و هم قرض و حج بر گردنش باشد و تمامی ترکه برای ادای دیونش کافی نباشد، وظیفه چیست؟
- باید اول خمس و زکات را بدهند. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)(1)
ب. عین مالی که خمس و زکات بر آن واجب شده، از بین رفته:(2)
- باید مال را بین همۀ بدهکاری ها تقسیم کنند. (حضرت امام، امام خامنه ای)(3)
- باید اول قرض را بدهند؛ بعد اگر حج مدیون است هزینۀ حج را و بعد خمس و زکات را بدهند. (آیت اللّه سیستانی)
- اگر آن مال موجود نیست احتیاط آن است که حق الناس را بر حق اللّه مقدم کنند. (آیت اللّه مکارم)(4)
شخصی برای رفتن به حج استحبابی مبلغی را به حساب سازمان حج واریز کرده، ولی قبل از تشرف به زیارت خانه ی خدا، فوت نموده است، این مبلغ چه حکمی دارد؟ آیا مصرف کردن آن در نیابت از حج میت واجب است؟ آیا خمس به آن تعلق می گیرد؟(5)
- فیش حج که در قبال مبلغی که به حساب سازمان حج واریز کرده، دریافت نموده، به قیمت فعلی اش از ترکه ی میت محسوب میشود، و میت اگر حج بر ذمه ندارد و وصیت به حج هم نکرده، صرف آن در حج نیابی برای میت واجب نیست، و خمس آن اگر پرداخت نشده باشد، در فرض سؤال واجب است پرداخت شود. (امام خامنه ای)
ص: 80
در مواردی که بر ورثه پرداخت خمس اموال میت واجب است ملاک محاسبه و اداء خمس نظر کدام مرجع تقلید است؟ مرجع تقلید میت یا وصی و یا ورثه؟(1)
- اگر میت نسبت به اداء خمس وصیت خاصی داشته است و جزئیات کیفیت محاسبه و اداء خمس را مشخص نموده است باید مطابق آن عمل شود ولی اگر جزئیات محاسبه و اداء مشخص نشده است وصی مطابق نظر مرجع تقلید خودش عمل کند. (امام خامنه ای، آیت اللّه مکارم)
- باید مطابق نظر مرجع تقلید میت عمل شود. (آیت اللّه سیستانی)
- ورثه یا وصی مطابق نظر مرجع تقلید خویش عمل نمایند. (امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
در صورتی که مرجع تقلید ورثه مختلف باشند نسبت به پرداخت خمس اموال میت معیار و مبنا چیست؟(2)
- مکلف مقلد رهبری می تواند مطابق نظر مرجع خودش خمس را بپردازد و در این کار اجازه ورثه دیگر لازم نیست، بلکه اگر می داند، ورثه دیگر در صورت مطلع شدن، از پرداخت بدهی میت جلوگیری می کنند، جایز نیست با آنها در میان بگذارد. (امام خامنه ای)
- اگر خمس به عین مال تعلق گرفته بوده و میت اهل خمس نمی باشد؛ در ابتدا اموال میت بین ورثه تقسیم شده، و بر مکلفی که مقلد آیت اللّه سیستانی است پرداخت خمس سهم خودش واجب نیست و همچنین است در صورتی که خمس به ذمه میت آمده باشد ولی اگر میت معتقد به خمس بوده است پرداخت خمس در فرض مذکور برای مکلف مقلد آیت اللّه سیستانی با اذن حاکم شرع مانعی ندارد. (آیت اللّه سیستانی)
- مانعی ندارد که مکلف مقلد آیت اللّه مکارم به نظر مرجع تقلید خودش خمس ماترک را بپردازد و اطلاع دادن به دیگران لازم نیست. (آیت اللّه مکارم)
ص: 81
آیا مالی که موصی له با وصیت مالک میشود متعلق خمس است؟(1)
- خمس ندارد. (حضرت امام، امام خامنه ای)
- با بودن سایر شرایط خمس دارد (آیت اللّه سیستانی)
- بنابر احتیاط واجب (با بودن شرایط) مشمول خمس است. (آیت اللّه مکارم)
آیا به مهریه خمس تعلق می گیرد؟(2)
- به مهریه خمس تعلق نمی گیرد، اگر چه احتیاط مستحب، دادن خمس است. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
آیا در حکم مذکور بین عقد دائم و موقت فرق هست؟(3)
- در حکم بالا فرقی بین مهریه در ازدواج دائم و موقت نیست. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
- مهریه در ازدواج دائم خمس ندارد ولی در ازدواج موقت اگر از مخارج سال زیاد بیاید بنابر احتیاط واجب خمس دارد. (آیت اللّه شبیری زنجانی)
طبق رسمی که در بین مردم افغانستان رایج می باشد پدر عروس مبلغی را از داماد می گیرد، این کار از نظر شرعی چه حکمی دارد؟ آیا خمس به آن تعلق می گیرد؟(1)
- اگر بخشی از مهریه باشد که دختر آن را در اختیار پدر قرارداده است خمس ندارد. اما اگر پول مزبور را به صورت شرط ضمن عقد جهت پدر قرار دهند حلال است اما با گذشتن سال، خمس آن واجب می شود. (آیت اللّه مکارم)
اگر مهریه زن افزایش قیمت پیدا کند خمس به مازاد آن تعلق گیرد؟(2)
- ترقی قیمت مهریه خمس ندارد البته این حکم در اموالی است که مال التجاره و سرمایه نباشد مثلا مقصود از خریدن آن و یا نگهداری آن صرف داشتن و استفاده از منافع و نماءات آن باشد و اما اگر مقصود از نگهداری آن تجارت(3) باشد خمس مقدار ترقی بعد از تمام شدن سال واجب است بشرط آنکه فروش آنها و گرفتن قیمتش ممکن باشد (حضرت امام)
- مهریه و پول فروش آن خمس ندارد، هر چند قیمت آن افزایش یافته باشد، مگر اینکه آن را سرمایه (در معرض فروش) قرار دهد؛ که در این صورت، ارزش افزوده ی (با کسر تورم) آن پس از فروش، بنابر احتیاط واجب از درآمد سال محسوب می شود و خمس آن باید داده شود. (امام خامنه ای)
- مسئله دو صورت دارد: 1. به قصد تجارت نگهداری شده و امکان معامله و گرفتن قیمت آن وجود دارد که در این صورت پرداخت خمس ترقی قیمت بازاری، در سر سال خمسی واجب است هر چند آن را نفروخته باشد.(4) 2. به قصد تجارت نگهداری نشده؛ در این صورت ترقّی قیمت آن حتی پس از فروش خمس ندارد. (آیت اللّه سیستانی)
- هرگاه غیر مال التجاره مالی دارد که خمس آن را داده یا اصلا خمس ندارد (مانند ارث)
- اگر مهر زن عین خارجی نبوده و چیزی در ذمه شوهرش باشد مثلا مهر او 14 سکه بهار آزادی در ذمه شوهرش باشد، اگر افزایش قیمت پیدا کند مشمول خمس نیست، اما اگر مهر او عین خارجی باشد چنانچه قیمتش بالا رود و آن را بفروشد اضافه و ترقی آن جزو درآمد سال فروش است و در صورتی که صرف در موونه نشود مشمول خمس است. (آیت اللّه مکارم)(5)
اگر فردی در گذشته مهریه اش مثلا 100 هزار تومان بوده است و الان ده میلیون شده است آیا پرداخت خمس مقدار تورم واجب است؟(6)
ص: 83
- افزایش قیمت ناشی از تورم خمس ندارد. (امام خامنه ای)
- چنانچه این افزایش قیمت ناشی از تورم باشد، ثبوت خمس در مورد آن محل اشکال است و بنابر احتیاط واجب احکام مربوط به ترقی قیمت بر آن جاری می گردد(1) و احتیاط مذکور در موردی است که افزایش قیمت جنس به مقداری باشد که با در نظر گرفتن نزول قیمت نقد رایج کشور و پایین آمدن قدرت خرید با آن، ربح و سود بودنش از نظر عرف محرز نباشد. (آیت اللّه سیستانی)
- اگر تفاوت مبلغ مهریه با توجه به ارزش فعلی، تفاوت فاحش باشد به کیفیتی که اداء مهریه گذشته، اداء بدهی محسوب نمی شود، دریافت تورم مهریه مطابق نرخ روز، خمس ندارد و در غیر این صورت زن حق مطالبه مهریه به نرخ روز ندارد و چنانچه مرد با رضایت خودش پرداخت کند، بنابر احتیاط واجب خمس دارد. (آیت اللّه مکارم)
آیا به مبالغی که مرد قبل از رسیدن سال خمسی به عنوان مهریه به همسرش می پردازد (حتی زیاد) اگر برای فرار از خمس هم باشد خمس ندارد؟(2)
- اگر واقعا مهریه زن باشد خمس ندارد ولی اگر صوری و برای فرار از خمس باشد نه مهریه واقعی زن در این صورت خمس دارد.
آیا دیۀ (اعم از دیه قتل، نقص یا آسیب به عضو) یا ارش خمس دارد؟(3)
- خمس ندارد. (حضرت امام ، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
نکته: دیه ای خمس ندارد که مطابق شرع اخذ شده باشد لذا اینکه شرکتهای بیمه دیه زن و مرد را مساوی
پرداخت کرده اند در مورد دیه زن آنچه اضافه گرفته می شود حکم درآمدهای غیر کسبی را دارد.(4)
بعضی از شرکتهای بیمه قانوناً متعهد شده اند که دیه زن را مساوی با دیه مرد پرداخت نمایند، آیا به مبلغ اضافه بر دیه شرعی زن که شرکتهای بیمه ، آن را به فرد یا وارث وی می پردازند، در انتهای سال خمسی، خمس تعلق می گیرد؟(5)
- مبلغ اضافه بر دیه شرعی جزء درآمد سال دریافت است که اگر تا سر سال خمسی فرد باقی بماند و صرف در مؤونه نگردد، خمس دارد. (آیت اللّه سیستانی)
- اگر کسی عضوی از بدن خود مانند کلیه اش را بفروشد که عرفاً نبود آن، موجب نقص در بدن می باشد، ثابت شدن خمس در آن محل اشکال است و مراعات مقتضای احتیاط ترک نشود. اما اگر آنچه معاوضه می کند از قبیل خون باشد که مجدداً در بدن تولید و جایگزین می شود و نبود آن عرفاً نقص در بدن به حساب نمی آید، باید خمس مبلغ دریافتی را در صورتی که تا انتهای سال خمسی صرف در مؤونه نشود، بپردازد. (آیت اللّه سیستانی)
مالی که از فروش کلیه به دست آمده و سال برآن گذشته خمس دارد؟
- خمس ندارد. (آیت اللّه مکارم)(1)
آیا شخصی که هدیه ای دریافت میکند و تا رسیدن سال خمسی صرف در موونه اش نشود باید خمسش را بپردازد؟(2)
- هديه مطلقا خمس ندارد. (حضرت امام، امام خامنه ای)
- با رسیدن سال خمسی پرداخت خمس آن واجب است.
شایان ذکر است اگر حتی شخصی کالایی که خمس آن را پرداخته است یا کالایی را که در حکم مخمس(3) می باشد، به دیگری اهدا نماید، باز هم آن کالا پس از دریافت، جزء درآمد بین سال هدیه گیرنده محسوب می شود، که چنانچه تا انتهای سال خمسی باقی بماند و صرف در مؤونه نشود، بر او (هدیه گیرنده)، لازم است خمس آن را بپردازد. (آیت اللّه سیستانی)
- چنانچه سال خمسی بر هدیه بگذرد و استفاده نشود، بنابر احتیاط واجب خمس دارد و فرقی بین هبه کلان و غیر کلان نیست، مگر هدیه های جزئی مانند نذورات اندکی که می آورند و چون احتیاط واجب داریم، مقلّدین ما می توانند به یکی از مراجع مشهور حوزه علمیه که اجازه می دهند خمس هدیه پرداخت نشود مراجعه کنند؛ ولی پرداخت خمس، برکات بسیار فراوانی دارد و ما به گونه ای عمل نمی کنیم که سبب فرار افراد از خمس شود. (آیت اللّه مکارم)
هدایا و اجناسی از قبیل پتو، لباس و طلایی که برای جشن تولد یا هدیه نوزاد می آورند به چه کسی تعلق دارد؟ آیا مشمول خمس می باشد؟(4)
- چنانچه لباس و چیزهایی باشد که مخصوص کودکان است تعلق به نوزاد دارد خمس ندارد (ولی اگر تا زمان تکلیف نوزاد باقی بماند و بعد از بلوغ تا یک سال مصرف نشود بنابر احتیاط واجب خمس دارد) و اگر هدیه به صورت پول و مانند آن باشد متعلق به پدر است و در اینصورت باقیمانده آن در سر سال خمسی بنابر احتیاط واجب خمس دارد (آیت اللّه مکارم)
ص: 85
آیا مبالغی که در پایان خدمت و کار به افراد داده میشود خمس دارد؟(1)
- به طور کلی هر مبلغ دریافتی که جزء قرارداد کاری ایشان نمی باشد حکم هدیه را داشته و خمس ندارد ولی اموالی که با اختیار خودش و مطابق قرارداد از حقوقش نگهداشته شده است مثل حق سنوات، حق مرخصی، و ... با رسیدن سال خمسی مشمول خمس است. (امام خامنه ای)
- فردی که با صندوق بازنشستگی قرارداد بسته تا درصد معینی از حقوق ماهانه اش در دوران خدمت را به صندوق بدهد(2) و در مقابل، صندوق بازنشستگی نیز متعهد شده پس از بازنشستگی، مبالغی بابت پاداش بازنشستگی یا حقوق بازنشستگی و مستمری - به صورت انتقال اعتباری - به حساب وی واریز نماید تا زمانی وجوه مذکور از حساب بانکی به صورت مبلغ نقدی برداشت نشده، مشمول خمس نمی باشد؛ اما اگر وجوه فوق برداشت و تملک شود، جزء درآمد همان سال محسوب میشود و چنانچه تا پایان سال باقی بماند و صرف در مؤونه نگردد، مشمول خمس خواهد بود. (آیت اللّه سیستانی)
- حقوق بازنشستگی و یا مبلغی که به عنوان بازخرید کار داده می شود جزء درآمد همان سال محسوب می گردد و اگر چیزی تا آخر سال از آن باقی نماند خمس ندارد، اما اگر اضافه بماند خمس دارد. (آیت اللّه مکارم)
حکم خمس هبه ای که مشروط به عدم انتقال ملکیت است، چیست (مثلا شخصی هدیه ای گرفته به شرط عدم فروش)؟(3)
- خمس ندارد. (حضرت امام، امام خامنه ای)
- خمس دارد؛ مگر آنکه اصل داشتن آن مال موهوبه برای او لازم باشد، طوری که نداشتن آن موجب کسر شأنش باشد.
شایان ذکر است برای محاسبه خمس قیمتش با ملاحظه شرط مذکور محاسبه گردد.(4) (آیت اللّه سیستانی)
- بنابر احتیاط واجب خمس دارد لكن قیمت مال موهوبه با ملاحظه آن شرط محاسبه گردد. (آیت اللّه مکارم)
نکته: شایان ذکر است که چنین شروطی که در قیمت مال موثر است در مقدار خمس نیز اثرگذار است.
اگر کسی شییء هدیه بگیرد و آن شیء ترقی قیمت داشته باشد؛ ترقی آن با رسیدن سال خمسی چه حکمی دارد؟ (مانند سکه طلا)(5)
ص: 86
- در صورتی که آن هدیه عین مال تجارت و سرمایه تجارت نباشند مانند این که مقصود او از نگهداشتن آن نگهداری و بهره بردن از منافع و نماء آن باشد خمس زیاده، بر او واجب نیست ولی اگر مقصود این باشد که با آن تجارت کند و خمس ترقی قیمت آن پس از تمام شدن سال واجب است به شرط آن که فروش آن گرفتن قیمتش ممکن باشد و اگر فروش یا اخذ قیمت فقط در سال بعد ممکن باشد زیادی قیمت از منافع همان سال بعد میباشد نه سال گذشته (یعنی فعلا خمس ندارد). (حضرت امام)
- اجناس اهدایی که به قصد تجارت نگهداری نشده است چنانچه فروخته شود، پرداخت خمس آن واجب نیست؛ هر چند افزایش قیمت داشته باشد. ولی چنانچه هبه را سرمایه (در معرض فروش) قرار دهد ارزش افزوده آن پس از فروش بنابر احتیاط واجب از درآمد سال محسوب می شود و متعلق خمس است. (امام خامنه ای)
- در صورتی که خمسش را نپرداخته و سال بر آن گذشته است خمس اصل و ترقی آن به قیمت روز واجب است؛ اما در صورتی که اصل آن را مخمس کرده و تا سال خمسی ترقی پیدا کند دو صورت دارد: الف) اگر به قصد تجارت نگهداری کرده است و امکان معامله و گرفتن قیمت آن وجود دارد پرداخت خمس ترقی قیمت بازاری آن، در سر سال خمسی واجب است هر چند آن را نفروخته باشد. ب) ولی اگر قصد تجارت نداشته ترقّی قیمت آن حتی پس از فروش خمس ندارد.(1) (آیت اللّه سیستانی)
- در صورتی که اصل آن مخمس نشده است با رسیدن سال خمسی اصل آن (بنابر احتیاط) و ترقی آن به فتوا خمس دارد؛ و همچنین اگر خمس اصل را داده است و سر سال خمسی ترقی قیمت پیدا کرده است با فروش آن ترقی اش با رسیدن سال خمسی مشمول خمس است. (آیت اللّه مکارم)(2)
آیا حکم خمس در صورت فروش موونه ای که خود آن هدیه بوده است با موونه ای که با پول هدیه خریداری شده است متفاوت است؟ (3)
- بله متفاوت است؛ اگر پدر پولی را جهت خرید منزل به فرزندش هدیه دهد و وی در بین سال با آن منزلی خریده که در طول سال مؤونه او محسوب - شود، چنانچه فرزند بعد از گذشت سال خمسی یا چندین سال، منزل را با ترقّی قیمت بفروشد، قیمت خرید آن خمس ندارد، هر چند سال خمسی بر آن بگذرد، ولی ترقی قیمت آن جزو درآمد سال فروش محسوب می شود؛ شایان ذکر است ثبوت خمس در آن مقدار افزایش قیمت که ناشی از تورم است محل اشکال است (به احتیاط واجب خمس دارد).
ص: 87
و این در حالی است که اگر پدر منزلی را به فرزندش هدیه - دهد و فرزند در بین سال در آن ساکن شود و خانه در طول سال جزء مؤونه وی - محسوب گردد، چنانچه بعد از گذشت سال خمسی یا چندین سال، فرزند منزل مذکور را با ترقی قیمت بفروشد، قیمت (ثمن) دریافتی بابت فروش خانه برای فرزند خمس ندارد، هرچند سال خمسی بر آن بگذرد. (آیت اللّه سیستانی)
حكم خمس نماء هدایا چیست؟(1)
- در صورتی که به قصد تجارت (معرض فروش) نگهداری نکرده است خمس ندارد و الا با رسیدن سال خمسی مشمول خمس است. (حضرت امام،(2) امام خامنه ای)(3)
- در صورتی که عرفا مصداق زیادی مال محسوب شود (مانند چاق شدن حیوانی که برای استفاده از گوشتش نگهداری شده است)، مشمول خمس است ولی اگر عرفا مصداق زیادی محسوب نشود (مانند چاق شدن گاو شیری) زیادی آن خمس ندارد. (آیت اللّه سیستانی)
- اگر مثلا گوسفندی (غیر مال التجاره) که خمسش داده شده چاق شود خمس آن مقدار زیادی از درآمد سال بوده و با رسیدن سال خمسی باید خمسش پرداخت شود. (آیت اللّه مکارم)(4)
- در صورتی که این هدیه به قصد منفعت بردن و کسب نگه داشته شده است نماء اتش خمس دارد. (حضرت امام، امام خامنه ای)
- در صورتی که صرف در موونه نشود مشمول خمس است. (آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
ب) حكم دریافت و تصرف در هدیهی متعلق خمس
وظیفه هدیه گیرنده در صورتی که بداند به هدیه اش خمس تعلق گرفته است چیست؟(5)
ص: 88
- هدیه گیرنده تا زمانی که خمس مال را ندهد نمی تواند در آن تصرف کند هر چند پرداخت خمس این مال بر عهده هر یک از ایشان(1) می باشد و به مقدار خمس را شرعا مالک نمی شود. (حضرت امام، آیت اللّه مکارم)
- خمس بر عهده واهب بوده و بر هدیه گیرنده چیزی واجب نیست. (امام خامنه ای)
- فردی که خمس نمی دهد یا خمس بعضی از اموالش را نپرداخته است، چنانچه مالش را به ملک شیعه دوازده امامی در آورد، مثل آنکه مالش را از طریق یکی از راههای صحیح شرعی - مانند فروختن یا هدیه دادن یا اداء دین یا... - به وی منتقل نماید، آن مال به ملکیت آن شیعه در می آید و برای او حلال است و نیازی هم به پرداخت خمس توسط او نیست هرچند یقین داشته باشد که خمس به این اموال تعلّق گرفته است و مالک آن ، خمس این اموال را نپرداخته است. (آیت اللّه سیستانی)(2)
آیا می توانیم مالی را که سال خمسی بر آن گذشته است را به کسی هدیه دهیم؟(3)
- هدیه دادن مال متعلق خمس جایز نیست و تا خمس مال را ندهد نمی تواند در آن مال هیچ تصرفی کند مگر آنکه از حاکم شرع اجازه گرفته باشد. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
- هدیه دادن جایز است؛ لکن تأخیر پرداخت خمس از سال خمسی به سال دیگر جایز نیست، البته هر وقت آن را بپردازند ادای بدهی محسوب میشود و در صورت کاهش ارزش پول، مقدار تنزّل نیز باید پرداخت شود و اگر مقدار تنزّل معلوم نباشد، باید با حاکم شرع مصالحه شود. (امام خامنه ای)
آیا به پول کسانی که خمس اموال خود را نمی پردازند و به مساجد و یا حسینیه ها کمک می کنند، خمس تعلق می گیرد؟(4)
- اگر در همان سال درآمد هدیه کنند خمس ندارد، و اگر یقین دارید که آن پول غیر مخمس است، باید خمس آن را داد و سپس مصرف کرد؛ ولی برای این که مؤمنین در زحمت نیفتند ما در این گونه موارد اجازه می دهیم آن خمس را در همان مسجد یا حسینیه مصرف کنند. (آیت اللّه مکارم)
آیا جایز است شخص قبل از رسیدن سال خمسی، اموال خود را به قصد فرار از خمس به همسرش یا شخص دیگری ببخشد؟(5)
ص: 89
- اگر بخشش غیر واقعی و صرفا برای فرار از خمس باشد (مثل آنکه مرد از روی حیله و غیر واقعی مال را به همسرش بدهد و بعدا همسر نیز مال را به وی برگرداند) ، پرداخت خمس مال واجب است. البته اگر کسی برای اینکه به اموالش خمس تعلق نگیرد آن را حقیقتا به همسرش ببخشد در صورتی که هدیه مطابق شأن باشد خمس ندارد. (حضرت امام، امام خامنه ای)(1)
- اگر فرد با شخصی به قصد فرار از خمس تبانی نماید تا پول یا وسائل مذکور را قبل از فرا رسیدن سال خمسی به وی ببخشد، مشروط به آنکه پس از سپری شدن سال خمسی، آن شخص آنها را مجدداً به وی ببخشد، این عمل موجب ساقط شدن خمس نمی شود. (آیت اللّه سیستانی)
- چنانچه واقعاً ببخشد و این مقدار بخشش در شأن او باشد خمس به او تعلق نمی گیرد؛ ولی از فضیلتی محروم شده است. البته اگر برای فرار از خمس باشد اشکال دارد و خمس (بنابر احتیاط واجب) ساقط نمی شود. (آیت اللّه مکارم)
نکته: اگر کسی قبل از فرارسیدن سال خمسی (ولو به هدف نپرداختن خمس) مالی را به کسی به طور واقعی و در حد شأنش هدیه کند مشمول حکم فرار از خمس نمی شود.
اگر فرد مالی را که از درآمد بین سالش تهیه کرده و مؤونه نیست، در اثنای همان سال به شخصی صلح خیاری(2) نماید و انجام صلح مذکور در حد شأن وی بوده و عرفاً از مؤونه اش محسوب شود، چنانچه بعد از گذشت سال خمسی، صلح مذکور را فسخ نماید و مال را پس ،بگیرد حکم خمس آن چیست؟(3)
- در فرض سوال آن مال درآمد سال جدید مکلف محسوب می شود (نه سال گذشته) و چنانچه صرف در مؤونه نشود و تا انتهای سال باقی بماند، باید خمس آن داده شود. اما اگر فرد، مال مخمس یا در حکم مخمس مثل ارث را به شخصی صلح خیاری نماید و بعد از گذشت سال خمسی، صلح مذکور را فسخ نماید و مال را پس بگیرد، لازم نیست خمس آن را بپردازد. (آیت اللّه سیستانی)
شخصی به شخص دیگری هدیه ای داده و قصد جدی نیز داشته و به قصد فرار از خمس نیست، بعد از سال خمسی از هبه خود رجوع میکند و آن را پس می گیرد، آیا باید خمس آن را بدهد؟
ص: 90
- به مجرد رجوع از هبه باید خمس آن را بدهد. (امام خامنه ای)(1)
شخصی زنی را برای خود عقد کرده و پس از مدتی او را طلاق میدهد و طلا و هدایایی که به او داده پس می گیرد؛ با توجه به این که هدایا را در سال قبل خریداری کرده است، خمس به آن تعلق می گیرد؟(2)
- با توجه به آنچه نوشته اید، خمس ندارد. (آیت اللّه مکارم)
با توجه به اینکه صحت هبه متوقف بر ایجاب و قبول است و تا به قبض موهوب له درنیاید شرعا محقق نمی شود و احکام آن نیز جاری نخواهد بود؛ بنابراین صرف نیت در اعطاء مال به غیر، هدیه صحیح نیست و مال در ملک مالک باقی است و با بودن شرایط به آن خمس تعلق می گیرد.
مطابق این قاعده چند مسئله بیان می شود:
اگر کسی قبل از فرا رسیدن سال خمسی، از درآمد بین سال در سفر زیارتی برای برخی هدایایی بخرد، ولی تا سال خمسی موفق نشود آنها را به افراد مدنظر تحویل دهد و بعد از سال خمسی تحویلشان دهد، آیا به آنها خمس تعلق می گیرد؟(3)
- باید خمس آن پرداخت شود. (حضرت امام)
- اگر از درآمد کسب خریده اید و به فاصله اندکی (چند روز) بعد از سال خمسی آن را به هدیه گیرنده تحویل دهید خمس ندارد و الا باید خمس آن را بدهید. (امام خامنه ای)
- خمس دارد. (آیت اللّه سیستانی)
- در صورتی که فاصله کمی وجود داشته باشد جزء موونه محسوب می شود. (آیت اللّه مکارم)
پولی که برای صدقه و یا خرج در امور خیریه کنار گذاشته شده است ولی قبل از خرج کامل پول در امور مذکور یک سال از آن می گذرد، آیا به این پول خمس تعلق می گیرد؟(4)
ص: 91
- خمس آن را میتواند جزو صدقه حساب کند. (آیت اللّه مکارم)
اگر شخصی برای دوست خود هدیه ای را پست کند و بعد از سال خمسی به دست او برسد در این صورت خمس بر عهده ی هدیه دهنده می باشد؟(1)
- اگر به فاصله اندکی (چند روز) بعد از سال خمسی به هدیه گیرنده تحویل می شود، خمس ندارد. (امام
خامنه ای)
- در مورد آن چیزی بر شما نیست. (آیت اللّه مکارم)
اینجانب مبلغی را به عنوان هدیه در یک حساب بلند مدت در بانک برای برادرم واریز کرده ام که خود ایشان اطلاع ندارد و تصمیم دارم در شرایط مناسب به ایشان اطلاع دهم که این حساب، هدیه من به ایشان است. اکنون سال خمسی من رسیده، خمس آن بر عهده ی من می باشد؟(2)
- اگر از درآمد بین سال بوده و به فاصله اندکی (چند روز) بعد از سال خمسی آن را به شخص اطلاع دهد، خمس ندارد و الا باید خمس آن را بدهید. (امام خامنه ای)
- در صورتی که مبلغ واریزی به حساب برادر پول دستی بوده است خمس بر واهب واجب نیست ولی اگر واهب مالی در حساب داشته و آن را مثلا اینترنتی به حساب برادر به عنوان هبه منتقل کند تا زمانی که وجه اعتباری هدیه شده توسط هدیه گیرنده یا وکیل وی به صورت مبلغ نقدی از حساب برداشت و تملک نشده یا تبدیل به کالایی نشده، هدیه گیرنده مالک آن نبوده و مال مذکور جزء اموال هدیه دهنده محسوب می شود(3) و چنانچه هديۀ مذکور از درآمد بین سال خمسی و در حد شأن صورت گرفته و در انتهای سال خمسی هدیه دهنده، استرداد آن ممکن نبوده یا عرفاً کسر شأن وی باشد، لازم نیست خمس آن را بپردازد. (آیت اللّه سیستانی)
- اگر به اسم ایشان و برای ایشان منظور کرده اید و آن را به او بخشیده اید خمس آن بر شما واجب نیست. (آیت اللّه مکارم)
ص: 92
با توجه به اینکه تحقق هبه متوقف بر ایجاب و قبول و قبض می باشد آیا سند زدن به نام موهوب له مصداق قبض است و خمس از واهب ساقط است؟(1)
- مجرد نوشتن سند برای قبض کافی نیست، البته اگر اموال و املاک خود را به نام کسی زده، به طوری که در اختیار و تحت تصرف مالکانه موهوب له قرار گیرد حکم قبض در هبه جاری است و الا هبه محقق نشده خمس از واهب ساقط نیست. (امام خامنه ای)
- انتقال رسمی سند در هبه، جایگزین قبض می شود؛ لذا دیگر از اموال واهب محسوب نمی شود؛ بنابر این اگر قبل از سال خمسی باشد و در شأن باشد خمس بر عهده واهب نیست. (آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
آیا هبه دیون به شخص ثالث صحیح است و ساقط کننده خمس از واهب است؟(2)
- هبه دین تا به تحویل هدیه گیرنده (شخص ثالث) نرسد از اموال و داراییهای واهب (طلبکار) خارج نشده است مگر اینکه به شخص ثالث صلح کند. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی)
حكم ابراء مديون قبل از رسیدن سال خمسی چیست؟(3)
- اگر طلبکار قبل از سال خمسی ذمه مدیون را ابراء کند و این ابراء و بخشش در شأن طلبکار باشد از اموال وی خارج شده و خمس بر وی واجب نیست. (مراجع تقلید)
شخصی مالی را از درآمد بین سال قرض می دهد و طلبکار بعد از رسیدن سال خمسی ذمه بدهکار را ابراء می کند و این ابراء مطابق شأنش است؛ حکم خمس در مسئله چیست؟(4)
- اگر بخواهد آن را بعد از سپری شدن سال خمسی ببخشد و قرض گیرنده را ابراء ذمه نماید، چنانچه قرض گیرنده شیعۀ دوازده امامی باشد، بخشش و ابراء ذمّۀ مدیون صحیح است و قرض دهنده باید خمس طلب مذکور را بپردازد. (آیت اللّه سیستانی)
- چنانچه در سر رسید سال خمسی قابل دریافت بوده است مشمول خمس است و الا خمس آن بر شخص واجب نیست. (آیت اللّه مکارم)
ص: 93
الف) بابت حقوق و مزد بوده است
شخصی برای کسی کاری انجام می دهد و بعد از رسیدن سال خمسی مزدش را ابراء می کند آیا خمس آن مال بر عهده اش است؟(1)
- چنانچه در سر رسید سال خمسی قابل دریافت بوده است مشمول خمس است و در غیر اینصورت (قابل وصول نبوده) در فرض مذکور (حال که ابراء کرده) خمس ندارد. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه مکارم)(2)
- فردی که در انتهای سال خمسی، طلب یا طلبهایی از مردم دارد که درآمد محسوب می شود، اگر طلب وی با مطالبه نمودن از بدهکار، قابل وصول است، باید خمس آن را بدهد هرچند به سبب ارفاق یا دلیل دیگر آن را مطالبه ننماید؛ اما اگر با مطالبه هم فعلاً (سر سال خمسی) وصول نمی شود، حکم مطالبات را دارد (که مخیر است بین اینکه صبر کند زمانی که وصول شد یک پنجم آنرا پرداخت کند و یا آنکه در سر سال خمسی خمس ارزش نقدی طلب را محاسبه کرده و پرداخت نماید).(3) (آیت اللّه سیستانی)
ب) بابت ثمن مال التجاره بوده
اگر شخصی مال التجاره غیر مخمس را به معامله نسیه فروش برساند و ثمن آن را طلبکار شود و بدهکار را بعد از سال خمسی ابراء کند تکلیف خمس چیست؟(4)
- خمس ارزش کالا به مقدار قیمت نقدی (آن در صورتی که سر سال خمسی قابل وصول بوده)(5) واجب است و نسبت به مقدار سودی که از معامله نسیه نصیبش شده است و هنوز زمان اداء آن نیامده خمس واجب نیست. (حضرت امام، امام خامنه ای،(6) آیت اللّه مکارم)
ص: 94
- فردی که در انتهای سال خمسی، طلب یا طلب هایی از مردم دارد که درآمد محسوب می شود، اگر طلب وی با مطالبه نمودن از بدهکار، قابل وصول است ، باید خمس آن را بدهد هر چند به سبب ارفاق یا دلیل دیگر آن را مطالبه ننماید؛ اما اگر با مطالبه هم فعلاً (سر سال خمسی) وصول نمی شود، حکم مطالبات را دارد (که مخیر است بین اینکه صبر کند زمانی که وصول شد یک پنجم آنرا پرداخت کند و یا آنکه در سر سال خمسی خمس ارزش نقدی طلب را محاسبه کرده و پرداخت نماید). (آیت اللّه سیستانی)
با توجه به شرعی نبودن قبض نابالغ و عدم کفایت آن از قبض، تکلیف قبض در هبه پدر به فرزند نابالغ خودش چیست؟(1)
- در هدیه ولی به فرزند نابالغ خویش همین که خودش قبض کند کافی است و حتی اطلاع دادن به فرزند نابالغش واجب نیست. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
آیا نفقه اگر تا سال خمسی اضافه بیاید برای گیرنده آن خمس دارد؟(2)
- نفقه ای که زن از شوهر، فرزند از پدر یا والدین از فرزند می گیرند، چنانچه چیزی از آن در سر سال خمسی اضافه بیاید، خمس ندارد. (حضرت امام، امام خامنه ای)
- چنانچه نفقه باقی بماند و سال بر آن بگذرد خمس دارد. (آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
2. حکم خمس یارانه(3)
آیا به یارانه هایی که دولت به حساب های بانکی افراد واریز می کند، خمس تعلق می گیرد؟(4)
- خمس آن واجب نیست لكن احتیاط مستحب است. (حضرت امام،(5) امام خامنه ای)
- تا زمانی که وجوه مذکور از حساب بانکی به صورت وجه نقد برداشت نشده است،(6) مشمول خمس نیست. در صورت برداشت جزو درآمد همان سال برداشت محسوب می شود که چنانچه تا پایان سال باقی بماند و صرف در مئونه نشود، مشمول خمس خواهد بود. (آیت اللّه سیستانی)
ص: 95
- یارانه ها در حکم هدیه هستند و اگر سال خمسی بر آن بگذرد، بنابر احتیاط واجب خمس دارد، ولی با توجه به هزینههای بالای زندگی قشرهای ضعیف و متوسط و برای رعایت حال افراد خمس آن را می بخشیم. (آیت اللّه مکارم)
آیا به حقوقی که مطابق قرارداد بعد از فوت شخص به بازماندگان داده می شود خمس تعلق می گیرد؟(1)
- به مبالغ مذکور خمس تعلق نمی گیرد. (حضرت امام، امام خامنه ای)
- فردی که با صندوق بازنشستگی قرارداد بسته تا درصد معینی از حقوق ماهانه اش در دوران خدمت را به صندوق بدهد(2) و در مقابل، صندوق بازنشستگی نیز متعهد شده پس از بازنشستگی، مبالغی بابت پاداش بازنشستگی یا حقوق بازنشستگی و مستمری - به صورت انتقال اعتباری - به حساب وی واریز نماید، تا زمانی که وجوه مذکور از حساب بانکی به صورت مبلغ نقدی برداشت نشده، مشمول خمس نمی باشد؛ اما اگر وجوه فوق برداشت و تملک شود، جزء درآمد همان سال محسوب می شود و چنانچه تا پایان سال باقی بماند و صرف در مؤونه نگردد، مشمول خمس خواهد بود. (آیت اللّه سیستانی)
- اگر سال خمسی بگذرد و چیزی از آنها باقی بماند خمس واجب است. (آیت اللّه مکارم)
آیا حقوقی که از طرف بنیاد شهید به خانواده محترم شهداء و جانبازان پرداخت می شود مشمول خمس است؟(3)
- مبالغ مذکور خمس ندارد. (حضرت امام، امام خامنه ای)
- مبالغ مذکور اگر به صورت انتقال اعتباری به حساب وی واریز شود، تا زمانی که از حساب بانکی به صورت مبلغ نقدی برداشت نشده،(4) مشمول خمس نمی باشد؛ اما اگر وجوه فوق برداشت و تملک شود، جزء درآمد همان سال محسوب می شود و چنانچه تا پایان سال باقی بماند و صرف در مؤونه نگردد، مشمول خمس خواهد بود. (آیت اللّه سیستانی)
- حقوقی که از طرف بنیاد شهید به خانواده شهدا و یا جانبازان پرداخت می شود، هبه است و بنابر احتیاط واجب سر سال، خمس باقی مانده آن را بدهند. (آیت اللّه مکارم)
ص: 96
مبالغی که به عنوان بیمه تکمیلی به افراد پرداخته می شود با رسیدن سال خمسی خمس دارد؟(1)
- اگر از درآمد بین سالتان هزینه می کنید و سپس بیمه تکمیلی مبلغی را بر می گرداند در این صورت مبلغی که برمی گرداند اگر تا سر سال خمسی باقی بماند خمس دارد یا اینکه شرکت بیمه بعد از سال خمسی پرداخت کند، به محض وصول خمس دارد. (امام خامنه ای)
- وجوه دریافتی از چنین بیمه هایی نیز جزء درآمد سال وصول محسوب شده که در صورت باقی ماندن تا انتهای سال و عدم صرف در مؤونه، مشمول خمس خواهد شد؛ البته چنانچه وجوه مذکور به صورت انتقال اعتباری از طریق شبکه شتاب بانکی به حساب - شخص واریز می گردد، حکم آن مانند یارانه(2) است. (آیت اللّه سیستانی)
حکم خمس پولی که شرکت های بیمه جهت جبران خسارت به بیمه گذار پرداخت می کنند؛ (مانند بیمه بدنه خودرو، آتش سوزی، محصولات کشاورزی و امثال آن) چیست؟(3)
- جزو درآمد کسب است و چنانچه تا سر سال خمسی صرف در هزینه نشود، پرداخت خمس آن واجب است. (امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
بیمه ی بیکاری و امثال آن که براساس قرارداد بین کارفرما و یا شخص دیگری (غیر از دریافت کننده ی مقرری مزبور) و ادارهی بیمه پرداخت می شود خمس دارد؟(4)
- بیمۀ بیکاری و امثال آن اگر بر اساس قرارداد بین کارفرما یا شخص دیگری (غیر از کارگر) و بین ادارۀ بیمه، پرداخت می شود، برای کارگر حکم هدیه را دارد و خمس ندارد. ولی اگر بر اساس قرارداد بین خود کارگر ادارۀ بیمه باشد یا کارفرما بر اساس شرط کارگر با او، با بیمه قرارداد بسته باشد، خمس دارد. (امام خامنه ای)
- وجوه دریافتی از چنین بیمه هایی نیز جزء درآمد سال وصول محسوب شده که در صورت باقی ماندن تا انتهای سال و عدم صرف در مؤونه مشمول خمس خواهد شد. (آیت اللّه سیستانی)
پولی که در حوادث رانندگی، فرد خسارت زننده و یا شرکت بیمه از طرف او، جهت جبران خسارت به فرد خسارت دیده پرداخت می کند (بیمه شخص ثالث) خمس دارد؟(5)
- مال مذکور درآمد کسب نبوده لذا با رسیدن سال خمسی خمس ندارد. (امام خامنه ای)
- وجوه دریافتی از چنین بیمه هایی نیز جزء درآمد سال وصول محسوب شده که در صورت باقی ماندن تا انتهای سال و عدم صرف در مؤونه مشمول خمس خواهد شد. (آیت اللّه سیستانی)
پولی که شرکتهای بیمه بابت بیمه عمر یا نقص عضو به فرد بیمه گذار پرداخت می کنند خمس دارد؟(6)
ص: 97
- پول پرداختی شرکت بیمه به همسر و فرزندان خمس ندارد؛ اما پول پرداختی به خود شخص (در صورتی که خودش طرف قرارداد با شرکت بیمه است) جزو درآمد سال وصول است و چنانچه تا سر سال خمسی آن سال بماند خمس دارد. (امام خامنه ای)
- وجوه دریافتی از چنین بیمه هایی نیز جزء درآمد سال وصول محسوب شده که در صورت باقی ماندن تا انتهای سال و عدم صرف در مؤونه، مشمول خمس خواهد شد. (آیت اللّه سیستانی) نکته: شایان ذکر است، مبالغی که شرکت بیمه به کسانی که بیمه گذار برای بعد از وفات خویش معین کرده می پردازد، ارث محسوب نمی شود، بلکه مربوط به شخص یا اشخاصی است که حسب مقررات بیمه و توافق بین بیمه گذار و بیمه گر به آنان داده می شود و چنانچه وجوه مذکور به صورت انتقال اعتباری پول از طریق شبکه شتاب بانکی به حساب شخص واریز می گردد، حکم آن مانند یارانه است. (آیت اللّه سیستانی)(1)
آیا به پولی که به شرکت بیمه بابت بیمۀ عمر پرداخت می شود خمس تعلق می گیرد؟(2)
بیمۀ عمر بر دو قسم است:
الف. تملیکی:(3)
- در صورتی که به چنین معامله ای نیاز باشد، خمس ندارد. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه مکارم)
- چنانچه این نوع بیمه شدن امری متعارف و معمول بوده و عرفاً از شأن فرد محسوب شود، مبالغ پرداختی از درآمد بین سال به شرکت بیمه خمس ندارد. (آیت اللّه سیستانی)
ب. سرمایه گذاری:
- شرکت بیمه بر اساس وکالتی که از بیمه شوندگان دارد، سرمایه ای را که از افراد دریافت می کند، در فعالیت های اقتصادی سودآور حلال مطابق با عقود اسلامی سرمایه گذاری می کند تا سودی به دست آید. اصل سرمایه و سودش خمس دارد و سودش چنانچه در سر رسید سال خمسی قابل دریافت نباشد جزو درآمد سال وصول است. (امام خامنه ای)(4)
ص: 98
- اگر فرد اقدام به انعقاد قرارداد شرعی سرمایه گذاری با شرکت بیمه نماید، مثلا شرکت بیمه را وکیل کند که طبق عقود اسلامی با سرمایۀ وی فعالیت اقتصادی نماید، در این صورت، حکم سرمایه گذاری بانکی(1)را دارد. (آیت اللّه سیستانی)(2)
- چنانچه سود آن بر اساس کار اقتصادی سالم با آن سرمایه باشد حلال است و خمس دارد اما اصل سرمایه اگر قابل برداشت نیست فعلا خمس ندارد و به محض وصول اصل آن فوری خمس دارد و سود آن جزو درآمد سال وصول است. (آیت اللّه مکارم)(3)
نکته: سودی که بانک بابت حساب سرمایه گذاری وکالتی پرداخت می کند، ولی فرد به بانک وکالت شرعی نداده، تا زمانی که سود مذکور از حساب بانکی به صورت وجه نقد برداشت نشده، مشمول خمس نمی باشد؛
اما اگر برداشت شود، چنانچه بانک دولتی یا مشترک در کشورهای اسلامی باشد، مال برداشت شده در حکم مجهول المالک می باشد(4) و فرد موظف است نصف آن را به فقرای متدین شیعه صدقه دهد و مجاز به تصرف در نصف دیگر می باشد؛
بنابراین، نسبت به نصف مذکور (که مجاز به تصرف آن شده) چنانچه آن را قبض و تملک نماید، جزء درآمد بین سال محسوب می شود و اگر تا پایان سال باقی بماند و صرف در مؤونه نگردد، مشمول خمس خواهد بود؛ در غیر این صورت، خمس ندارد مگر آنکه با آن کالایی خریداری نماید، که در این حالت کالای مذکور جزء درآمد بین سال محسوب می شود و اگر تا پایان سال صرف در مؤونه نشود خمس دارد. (آیت اللّه سیستانی)(5)
بیمه خودرو، تکمیلی، حوادث و ....
ص: 99
حکم خمس مالی که از حقوق به عنوان حق بیمه کسر می شود و یا اینکه مکلف در بین سال آن را دستی پرداخت می کند (مانند بیمه خودرو و ...) چیست؟(1)
- در رابطه با بیمه هایی که فرد پول را به تملیک شرکت بیمه در می آورد، چنانچه این نوع بیمه شدن متناسب با شأن فرد باشد، مبالغ پرداختی از درآمد بین سال خمس ندارد. (امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
اگر اجناسی به قیمت کمتر در اختیار افراد قرار گیرد و ما به التفاوت آن را دولت بپردازد، ملاک در پرداخت خمس آن چه مبلغی است؟(2)
- خمس مقدار باقیمانده ی آن به نسبت قیمت خرید با رعایت ارزش فعلی(3) آن لازم است. (حضرت امام، امام خامنه ای)
- خمس اجناس باید به قیمت روز محاسبه گردد. (آیت اللّه سیستانی)
نکته: مطابق مبنای آیت اللّه مکارم قیمت روز ملاک است البته بخشی را که دولت می پردازد بنابر احتیاط واجب واجب خمس دارد.
اگر کالایی به افراد ارزان فروخته شود با رسیدن سال خمسی ملاک در پرداخت خمس قیمتی است؟(4)
- با رسیدن سال خمسی به قیمت روز خمسش واجب است. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
نکته: چنانچه از طرف دولت، ممنوع از فروش در بازار باشند، ملاک هزینه ای است که بابت آن کالا پرداخته است.
- اگر هدیه باشد مشمول خمس، نیست ولی اگر طبق قرارداد و یا در قبال کار پرداخت می شود و تا چند روز پس از سال خمسی صرف در مخارج زندگی نشود خمس دارد و تشخیص موضوع به عهده مکلف است. (امام خامنه ای)
- بن کارمندی و مانند آن جزء حقوقشان محسوب می شود چنانچه چیزی از آن تا پایان سال خمس اضافه بماند خمس دارد. (آیت اللّه مکارم)
اگر شخصی بر اساس قانون جریمه ای را از فرد دیگری دریافت کند؛ مثلا همسایه ای به جهت پیش روی در ساخت ملک؛ قانونا ملزم به پرداخت جریمه شود، چنانچه همسایه آن را دریافت کند حکم خمس آن با رسیدن سال خمسی چیست؟(1)
- مال مذکور خمس ندارد. (حضرت امام، امام خامنه ای)
- در صورتی که حقی مشروع و یا هبه باشد با رسیدن سال خمسی باید خمسش داده شود. (آیت اللّه سیستانی)
آیا به اصل مال و ملک وقفی خمس تعلق می گیرد؟(2)
- اگر فردی ملکی را که با درآمد بین سال تهیه نموده قبل از گذشت سال، با رعایت شرائط تحقق وقف، و مطابق شأن وقف نماید، اصل آن ملک برای واقف و کسانی که ملک برای آنان وقف گردیده، خمس ندارد. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
اگر واقفی مالی را مازاد بر شأنش وقف نماید آیا مازاد بر شأن وی مشمول خمس است؟(3)
- مازاد بر شأن وی مشمول خمس است. (حضرت امام، آیت اللّه مکارم)
- اگر وقف برای مالک آن غیر متعارف و از شأن او بیشتر باشد، احتیاط واجب آن است که واقف خمس مقدار بیشتر از شأنش را بدهد. (آیت اللّه سیستانی)
نکته: شایان ذکر است اگر کسی موونه خویش را وقف کند حکم موونه در آن مال جاری است.
ص: 101
اگر ملکی را بر افراد معینی، وقف کنند، چنانچه آن ملک بدون اکتساب(1) درآمدی داشته باشد (مثل اجاره دادن عین موقوفه توسط متولی و پرداخت اجارههای آن به موقوف علیهم) و از مخارج سال آنها زیاد بیاید آیا خمس دارد؟(2)
- خمس به آن تعلق نمی گیرد. (حضرت امام، امام خامنه ای)(3)
- باید خمس آن را بدهد. (آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
اگر ملکی را بر افراد معینی مثلاً بر اولاد خود وقف نماید، چنانچه در آن ملک زراعت و درختکاری کنند و از آن، چیزی به دست آوردند و از مخارج سال آنان زیاد بیاید آیا خمس دارد؟(4)
- به درآمد مذکور خمس تعلق می گیرد. (مراجع تقلید)
آیا به چیزی که مورد نذر قرار گرفته ، خمس تعلق می گیرد؟ مثلا کسی برای مورد خاصی مبلغ یک میلیون تومان نذر شرعی کرده با صیغه معین آن ، (و این پول را از مالش جدا کرده یا جدا نکرده) ولی هنوز به مصرف آن نرسانده، آیا به این مقدار پول سر سال خمسی ، خمس تعلق می گیرد؟ آیا فرقی دارد که نذرش مطلق باشد یا مشروط؟(5)
- در هر صورت اگر مبلغ مذکور از درآمد کسب باشد و تا چند روز پس از سال خمسی به مصرف نذر نرسیده باشد، متعلق خمس است، و جدا کردن آن تأثیری در این امر ندارد البته اگر چیز معینی را نذر کند مثلا نذر کند خود این اسکناس های موجود را صدقه بدهد و یا صرف کار خیری کند در این صورت خمس ندارد. (حضرت امام، امام خامنه ای)
- به طور کلی اگر نذر کرده و تا قبل از سر رسید سال خمسی به مصرف نذر نرساند باید خمسش را بدهد. (آیت اللّه سیستانی)(6)
- اگر نذر مطلق کرده خمس ندارد و اگر نذر مشروط باشد چنانچه شرط حاصل شود خمس ندارد و اگر شرط حاصل نشود خمس دارد. (آیت اللّه مکارم)
ص: 102
آیا به مالی که از طریق وصیت به دست آید، و تا سال خمسی صرف در موونه نشود خمس تعلق می گیرد؟(1)
- خمس به آن تعلق نمی گیرد. (حضرت امام، امام خامنه ای)
- خمس دارد. (آیت اللّه سیستانی)
نکته: مطابق مبنای آیت اللّه مکارم نظر ایشان می تواند احتیاط واجب باشد لکن تصریحی از معظم له در این زمینه یافت نشد.
مکلف مالی را برای امری و یا شخصی وصیت می کند؛ آیا بر وصیت کننده نسبت به آن مال خمس واجب است؟(2)
- مال مذکور با وجود شرایط مشمول خمس است. (مراجع تقلید)
آیا به مالی که از طریق وصیت به دست آید، و تا سال خمسی صرف در موونه نشود خمس تعلق می گیرد؟(3)
- خمس به آن تعلق نمی گیرد. (حضرت امام، امام خامنه ای)
- خمس دارد. (آیت اللّه سیستانی)
- بنا بر احتیاط واجب خمس تعلق می گیرد. (آیت اللّه مکارم)
مالی که فقیر به عنوان خمس و زکات دریافت می کند
آیا مالی که فقیر بابت خمس یا زکات دریافت کرده است، خمس دارد؟(4)
- مالی که مستحق بابت خمس یا زکات گرفته است، خمس ندارد. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
ص: 103
آیا به شهریه ای که طلاب علوم دینی دریافت می کنند خمس تعلق می گیرد؟(1)
- شهریه خمس ندارد (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه مکارم)
- شهریه ای که به کارت ها به صورت اینترنتی واریز می شود تا زمانی که نقدا برداشت نشده و یا چیزی با آن خریداری نشده است خمس ندارد و در غیر اینصورت (دریافت دستی) چنانچه شهریه دریافتی به صورت تملیکی باشد (کما اینکه شهریه حضرت آیت اللّه سیستانی به طلبه ها تملیک می شود) اگر تا سر سال خمسی بماند و صرف در موونه نشود خمس دارد، ولی اگر تملیکی نباشد بلکه از بابت وجوهات شرعيه مثل سهم سادات خمس دریافت کرده خمس ندارد. (آیت اللّه سیستانی)
آیا وجه مسترد از سهمین به طلاب برای وی خمس دارد؟(2)
- مبالغ مذکور خمس ندارد. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه مکارم)
- اگر صرفا مبلغ دریافتی اباحه تصرف باشد (مانند دریافت مبالغ مرجوعی به نظر آیت اللّه سیستانی) تا زمانی که با آن چیزی خریداری نشده است خمس ندارد. (آیت اللّه سیستانی)(3)
آیا به حق الزحمه ای که از وجوهات شرعیه بابت کار پرداخت می شود خمس تعلق می گیرد؟(4)
- اجرت مذکور خمس دارد. (آیت اللّه مکارم)
نکته: با توجه به اینکه مبلغ دریافتی در این سوال اجرت کار محسوب می شود مطابق نظر همه مراجع با بودن شرایط خمس دارد.
آیا به منفعتی که از خمس یا زکات (بدون تكسب) برای او حاصل می شود خمس تعلق می گیرد؟ (مثلاً از درختی که بابت خمس به او داده اند، میوه ای به دست آورد)(5)
ص: 104
- خمس ندارد؛ مگر اینکه آن مال خمسی را به قصد منفعت و نمو نگه داشته باشد (مثل اینکه درختی را به عنوان خمس دریافت کرده تا میوه دهد). (حضرت امام)
- خمس دارد. (آیت اللّه مکارم، آیت اللّه سیستانی)
آیا مالی که فقیر بابت کفارات و رد مظالم دریافت کرده است، خمس دارد؟(1)
- خمس ندارد. (حضرت امام ، امام خامنه ای)
- بنا بر احتیاط واجب خمس دارد. (آیت اللّه سیستانی)
آیا به پولی که از راه زکات فطره یا کفارات و صدقه و رد مظالم جمع شود خمس تعلق می گیرد؟
- در مورد زکات فطره و کفارات و صدقه و رد مظالم جایز نیست مازاد بر موونه سال بگیرد. و هرگاه اضافه از نیاز بگیرد باید مقدار اضافه را به فقیر دیگری بدهد. (آیت اللّه مکارم)(2)
آیا به مالی که از طریق صدقۀ مستحبی به دست آمده است، خمس تعلق می گیرد؟(3)
- خمس به آن تعلق نمی گیرد. (حضرت امام ، امام خامنه ای)(4)
- بنا بر احتیاط واجب، خمس تعلق می گیرد. (آیت اللّه سیستانی)
- اگر از بابت فقیر بودن نگرفته است، بنا بر احتیاط واجب خمس دارد. (آیت اللّه مکارم)
شکهای متصور در مسئله خمس و حکم هر یک را بیان نمایید.(5)
- به طور کلی اقسام شک در خمس از قرار ذیل است:
الف. گاه شک در اصل صحت محاسبه گذشته است که حکم به صحت میشود.
ب. گاه شک در پرداخت خمس مال است که قطعا متعلق خمس بوده، اما اکنون شک دارد خمس آن داده شده یا خیر، خمس آن واجب است.
ج. گاه شک در این است که آیا مال منفعت کسب است یا از اموال غیر مشمول خمس مثل هدیه؛ که در این فرض حکم به عدم وجوب خمس میشود.
د. گاه شک در این است که مال مورد شبهه درآمد امسال است یا سال گذشته؟ که این خود دو فرض دارد:
اول: سر سال خمسی اش رسیده نمی داند این درآمد امسال است که متعلق خمس است یا درآمد سال
گذشته است که خمس آن را محاسبه کرده است. بنابر احتیاط با حاکم شرع مصالحه شود.
ص: 105
دوم: سر سال خمسیاش نرسیده، نمی داند این درآمد امسال است که متعلق خمس نیست یا درآمد سال
گذشته است که خمس آن را نداده؟ جزء درآمد سال جدید محسوب می شود.
ه. گاه شک در این است که فردی که سال خمسی دارد و خانه مسکونی یا چیز دیگری را که مؤونه محسوب می شود، با درآمد کسب خریده ولی نمی داند که آن را از درآمد بین سال خریده یا پس از پایان سال و پیش از پرداخت خمس خریداری کرده، که در این صورت نیز وظیفه ای نسبت به پرداخت خمس آن ندارد. (امام خامنه ای)
فصل دوم جزوه خمس به بیان اموالی که خمس ندارد می پردازد که قسم اول آن درآمدهای غیر کسبی بود که در مبحث اول همین فصل به بیان احکام آن پرداختیم.
اما قسم دوم از اموالی که خمس ندارد مؤونه است؛ در این بخش به توضیح این قسم می پردازیم:
ص: 106
مقصود از مؤونه که خمس ندارد چیست؟(1)
- مراد از موونه هزینه و مخارج سال است که بر دو قسم است:
- مؤونه تحصیل درآمد که به آن مؤونه کسب و کار یا هزینه های کسب و کار نیز گفته می شود: منظور از آن تمامی مصارف و هزینه هایی است که انسان در راه کسب درآمد انجام می دهد و در مقابل آن بدلی وجود ندارد و در حکم مال تلف شده می باشد؛ مانند اجرت شاگرد ،باربر ،دلال، نویسنده و پاسبان، اجاره مغازه، مالیات و سائر مخارجی که مصرف شده و در حکم تلف محسوب می گردد. (مراجع تقلید)(2)
- مانند مواد غذایی، مواد شوینده و ... که با استفاده کردن عین آن از بین می رود.
- کالاهای ثابت و غیر مصرفی که خودش باقی است و از منافعش استفاده می شود مانند خانه مسکونی، باغ برای استراحت و گذران اوقات فراغت، کلیه اثاث منزل مثل فرش ،لباس ،ظروف ،رایانه ،کتاب، وسیله نقلیه، زیور آلات بانوان، اشیاء تزیینی مثل گل ،گلدان، قاب عکس ،لوستر، دکور که فرد از آنها در تزیین منزل استفاده می کند و مانند آن .
نکته: چنانچه مال از چیزهایی است که مثلاً در بعضی از فصلهای سال مورداستفاده قرار می گیرد مثل لباس های زمستانی و تابستانی که برای زمستان و تابستان سال بعد کنار گذاشته می شود، پرداخت خمس، به علت کنار گذاشتن موقت آن لازم نیست.(3)
- هزینه های جاری زندگی مانند هدایا و جوایزی که فرد به دیگران می دهد، صدقاتی که به فقرا می پردازد، اتفاقاتی که به دیگران می کند، مخارجی که صرف پذیرایی از مهمانان می نماید، مبالغی که در سفرهای زیارتی یا تفریحی هزینه می کند، مبلغی را که بابت اداء نذر و کفارات می دهد، پولی که بابت اداء بدهی مربوط به
ص: 107
مخارج خود و خانواده اش پرداخت می کند، مالی که صرف هزینه ازدواج اولاد یا تحصیل آنها یا معالجه و درمان بیماری های خود و خانواده اش می کند دیه ای که می دهد، مالی که به عنوان غرامت خسارت وارده به اموال دیگران می دهد و مانند آن. (مراجع عظام تقليد)(1)
- مطابق نظر برخی از مراجع تقلید پس انداز برای برخی ضروریات می تواند حکم موونه را داشته باشد که توضیح این مورد در فصل سوم در مبحث غیر سرمایه خواهد آمد.
مخارج زندگی که همان قسم دوم از اقسام موونه بود با مراعات پنج شرط خمس ندارد:
1. مورد نیاز فرد در بین سال خمسی باشد؛
2. متعارف و در حد شأن فرد و خانواده اش باشد؛
3. مصداق اسراف و تبذیر و سایر مصارف حرام نباشد؛
4. با درآمد و منافع بین سال تهیه شده باشد، نه درآمدی که سال بر آن گذشته و خمس آن واجب شده و آن را نداده است.
5. در کالاهای مصرفی مثل آذوقۀ منزل لازم است تا انتهای سال مصرف شده باشد و همچنین در هزینه های جاری زندگی، لازم است تا انتهای سال (خمسی)، آن هزینه شرعا واقع شده باشد؛ و اما در کالاهای ثابت و غیر مصرفی باید تا سر سال خمسی استفاده شود یا (بنابر اختلافی که خواهد آمد) در معرض استفاده باشد. (حضرت امام ، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)(2)
هر نوع مخارجی را مؤونه نمی گویند، بلکه مقصود مخارج متعارفی است که مکلف در اصلاح امور دنیوی و اخروی (عقلا، شرعا و عرفا) به آنها نیاز دارد. البته این مخارج متعارف به اشخاص و شهرهای مختلف تفاوت پیدا می کند. در ادامه به برخی از مصادیق مورد سوال و مشکوک بررسی خواهد شد:
آیا پولی که مستأجر بابت رهن خانه می دهد، با گذشت سال خمس دارد؟(3)
- خمس دارد و هر وقت امکان وصول آن باشد، باید خمسش را بدهد. (حضرت امام)
ص: 108
- پولی که مستأجر ناچار است برای اجاره خانه به موجر قرض (رهن) دهد، در صورتی که توان پرداخت اجاره کامل را نداشته باشد یا موجر نمی پذیرد، به مقداری که برای اجاره مسکن مطابق شأن، باید طبق قرارداد اجاره به موجر قرض بدهد، خمس تعلق نمی گیرد و احکام مؤنه را دارد. (امام خامنه ای)
- پولی که بابت رهن منزل به عنوان قرض به موجر پرداخت می کند، از مئونه محسوب نمی شود و مانند سایر مطالبات است.
البته اگر مثلاً مبلغ رهن، یک پنجم قیمت منزلی است که مناسب شأن وی است و قصد دارد آن را برای استفاده شخصی اجاره کند، می تواند یک پنجم مشاع از منزل مذکور را با درآمد بین سال بخرد و فروشنده در ضمن معامله شرط نماید در صورت رد ثمن (قیمت معامله) در مدت معین حق فسخ معامله را دارا باشد (بیع الخیار) و چهار پنجم مشاع منزل هم هرچند به مبلغ کمتر اجاره داده شود، در این صورت، یک پنجم منزل برای مستأجر مؤونه محسوب شده و خمس ندارد. (آیت اللّه سیستانی)(1)
- پول رهن منزل تا زمانی که در رهن است خمس ندارد، ولی هرگاه از رهن آزاد شود و دیگر برای آن جهت مورد نیاز نباشد، و تا پایان سال خمسی هزینه نگردد خمس به آن تعلق می گیرد. (آیت اللّه مکارم)
کسی قبل از مرگ برای خود کفن تهیه کرده است و جاقبر خریداری کرده است؛ آیا می توان این خریدها را از مصادیق نیاز دانست؟(2)
- خمس دارد و از نیازهای زندگی محسوب نمی شود. (مراجع تقلید)
ترقی قیمت کفن به جهت نوشتن قرآن و ادعیه
حکم ترقی قیمت کفن به جهت نوشتن قرآن و ادعیه بر آن چیست؟(3)
- اگر فرد با مال مخمس یا در حکم مخمس کفن تهیه کرده و آن را به قصد فروش نگه نداشته و با گلاب و زعفران مثلاً، قرآن کریم و دعای جوشن کبیر بر روی آن بنویسد و این عمل، موجب افزایش قیمت کفن - گردد، چنانچه مواد مصرفی (گلاب و زعفران) مخمس یا در حکم مخمس بوده، ترقّی قیمت مذکور خمس ندارد؛ اما در صورتی که مواد مصرفی، از درآمد بین سال باشد، ترقّی قیمت مذکور در انتهای سال خمسی، خمس دارد. (آیت اللّه سیستانی)
افرادی که حقوق خود را قبل از سال خمسی می گیرند ولی آن را برای خرجی ماه بعد از سال خمسی نیاز دارند، آیا پرداخت خمس آن واجب است؟(4)
- پس انداز مقداری پول برای پیش آمدهای احتمالی چنانچه با دادن خمس، مقدار باقیمانده کفایت نمی کند و نگرانی شخص برطرف نمی شود خمس ندارد؛ هر چند احتیاط این است که پس از رفع نگرانی (با حصول درآمد جدید) خمس مقداری که مصرف نشده پرداخت شود. (امام خامنه ای)
- خمس دارد. (آیت اللّه سیستانی)
ص: 109
به وسایل دکوری (که فقط برای تزیین استفاده می شوند و هیچ استفاده دیگری ندارند) خمس تعلق می گیرد؟(1)
- اگر وسایل مزبور، مورد نیاز و به مقدار متناسب با شأن عرفی شخص باشد، خمس ندارد و تشخیص این موارد با خود مکلف است. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
آیا به تمبرهای یادگاری که از طرف وزارت پست، نشر می شده یا می شود و بعد از گذشت مدتی بر اثر بورس بازی قیمت آن تا چندین برابر قیمت اصلی می رسد، خمس تعلق می گیرد یا نه؟ و اگر بعد از گذشت مدتی و پرداخت خمس، مجدداً قیمت آن تغییر بکند، باز هم باید خمس مابه التفاوت آن را پرداخت یا نه؟(2)
- اگر برای تجارت تهیه نشده و قبلاً خمس آن داده شده، ترقی قیمت خمس ندارد. و آلبوم در حد شأن بدون قصد تجارت خمس ندارد. (حضرت امام)
- اگر کسی از روی علاقه شخصی آلبومی از اسکناس یا تمبرها را از درآمدهای بین سال جمع آوری میکند آیا از موونه محسوب می شود و خمس دارد؟(3)
- در صورتی که خرید و نگهداری و استفاده از آنها خارج از شان نباشد و به قصد تجارت خریداری و نگهداری نشده باشد، خمس ندارد. (امام خامنه ای)
- از موونه محسوب نمی شود خمس دارد. (آیت اللّه سیستانی)
در گذشته از روی علاقه و بدون قصد فروش، تمبر یادگاری جمع می کردم، حال قصد فروش آنها را دارم، آیا بعد از فروش به پولش خمس تعلق می گیرد؟ و اصولاً آیا خود تمبر یادگاری خمس دارد؟
- بعد از فروش، اگر تا آخر سال خمسی خرج نشود، خمس دارد. (آیت اللّه مکارم)(4)
کسی که در منزل پرنده نگه میدارد یا آکواریوم ماهی دارد آیا پرندگان یا ماهی ها خمس دارد خصوصاً اگر گران قیمت باشند یا جنبهی زینتی داشته باشند؟(5)
ص: 110
- اگر زاید بر مؤونه و شأن عرفی شخص باشد و از درآمد بین سال تهیه شده باشد، خمس دارد و در غیر این صورت خمس ندارد. (امام خامنه ای)
- اگر عرفاً مؤونه فرد به حساب می آید، خمس ندارد. (آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
شخصی به مقدار مصرف لبنیات منزل خود گاو و گوسفند دارد، آیا تخميس آن ها هم مثل سرمایهاش لازم است یا خیر؟
- پرداخت خمس آن لازم است. (حضرت امام)(1)
حکم خمس گیاهان یا حیواناتی که برای استفاده شخصی، در منزل نگهداری می شوند، چیست؟(2)
- گیاهانی که برای زیبایی منزل و حیواناتی مانند گوسفند و بز که به منظور استفادۀ شخصی از شیر آنها و مرغ مانند آن که به منظور استفاده از تخم مرغ آنها در منزل نگهداری می شوند، اگر از درآمد بین سال تهیه شده ،باشند در صورتی که عرفاً از مؤونه ضروری زندگی محسوب شوند، خمس ندارند. (امام خامنه ای ، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
حكم خمس زیادی منفصل(3) حیوان یا درختی که برای استفادۀ شخصی تهیه شده است، چیست؟(4)
- در صورتی که تا سر سال خمسی مصرف نشود خمس دارد. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
حکم خمس زیادیِ متصل حیوان یا درختی که برای استفادۀ شخصی تهیه شده است، چیست؟(5)
- زیادی متصل مانند چاق شدن حیوان که عرفاً مؤونه فرد به حساب می آید، خمس ندارد؛ هرچند قیمت آن افزایش یابد. (امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
دومین شرط از شروط خمس نداشتن مخارج زندگی آن است که آن مخارج متعارف و در حد شأن مکلف باشد.
ص: 111
در توضیح باید گفت: معیار در مؤونه، هزینهی متعارفی است که افراد نسبت به شرایط خویش دارند، بنابراین از یک سو این هزینه ها محدود و منحصر به لوازم ضروری و احتیاجات اولیه نیست و می تواند فراتر از آن باشد و از سوی دیگر شامل مخارجی که ولخرجی، اسراف و تبذیر یا اضافه بر شؤون است، نمی شود.
اگر فردی اموالش را به طور غیر متعارف در کارهای خیر مصرف کند، آیا خمس دارد؟ مثلاً تمام درآمد سالش را صرف آبادانی مسجدی کند.(1)
- مقداری که برای او غیر متعارف محسوب شود، بنابر احتیاط واجب خمس دارد. (آیت اللّه سیستانی)
اگر فردی درآمد بین سال را در نیاز زندگی مصرف کند و شک کند که مطابق شانش بوده ، وظیفه اش نسبت به خمس چیست؟
- چنانچه فرد شک نماید به صورت شبهۀ موضوعیه که - مثلاً - کالایی که خریده، به لحاظ شأنیت مؤونه وی محسوب می شود یا نه، باید خمس آن (خمس مقدار مشکوک) را بپردازد؛ البته اگر طوری است که قبلاً در شأنش بوده و شک داشته باشد که از شأنش خارج شده یا نه، حکم کالایی را دارد که در شأن وی می باشد. (آیت اللّه سیستانی)(2)
نکته: ملاک در تعیین شأن افراد، عرف است و عوامل عرفی متعددی ممکن است در میزان شؤون عرفی یک فرد مؤثر باشد؛ از جمله موقعیت خانوادگی فرد، سطح تحصیلات، نوع شغل، مجرد یا متأهل بودن، موقعیت خانوادگی همسر فرد، تعداد فرزندان، مقدار دخل و خرج، موقعیت و منزلت اجتماعی، محل سکونت، زمان و مکان.
شایان ذکر است، هرچند تعیین شأن افراد موکول به عرف شده، ولی از نظر شرعی این ضابط مشروط به آن است که هزینه های مذکور به حد اسراف و تبذیر نرسد و از سایر عناوین حرام نیز نباشد. (آیت اللّه سیستانی)(3)
فردی که زندگی را بر خود سخت گرفته و آنچه که متناسب با شؤون خود و خانواده اش است را تهیه نمی کند آیا مجاز است آن مقداری که می توانسته خرج کند و نکرده را مؤونه خویش به حساب آورد؟(4)
- مبالغ مذکور خمس دارد. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی)
- موارد مذکور به احتیاط واجب خمس دارد. (آیت اللّه مکارم)
- یکی از شروط ساقط بودن خمس از مخارج زندگی آن است که آن هزینه ها برای امور حرام نباشد و الا لازم است خمسش محاسبه گردد.(5)
ص: 112
- اموالی که صرف قمار ،ربا ،رشوه، اجرت نواختن موسیقی حرام می شود و همچنین هزینه های برگزاری مجالس حرام، اجرت ناخن مصنوعی، ریش تراشی و ... ؛ خرید فیلمهای مبتذل ،هزینه اینترنت در دانلود محتواهای حرام، خرید مواد مخدر مانند هروئین و شیشه و دیگر مخدرات، خرید طلای مردانه و .... برخی از مصادیق خرجهای حرام هستند که لازم است مکلف با بودن دیگر شرایط وجوب(1) خمس این هزینه ها را
بپردازد و از موونه محسوب نمی شوند. (مراجع تقلید)
آیا پولی که صرف خرید سگ زینتی میشود خمسش واجب است؟(2)
خرید سگهای زینتی شرعا جایز نیست؛ بنابر این پرداخت خمس مالی که برای این امر هزینه شده است واجب است. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
بنده به خاطر بی اطلاعی از حرمت استفاده از طلا برای مرد، چند سال گردن بند طلا همراه داشتم و الان متوجه حرام بودن استفاده از آن شدم. آیا این طلا خمس دارد؟(3)
- اگر از درآمد سال بوده باید خمس ارزش آن در پایان سال خمسی اول با محاسبه کاهش ارزش آن را بپردازید. (امام خامنه ای)
آیا به کالاهای مصرفی زندگی مثل مواد خوراکی عطر و لوازم بهداشتی، اگر در سر سال زیاد بیاید، خمس تعلق می گیرد؟(4)
- اگر از درآمد کسب و کار آذوقهای برای مصرف سالش خریده، اگر چیزی در آخر سال از آن زیاد بماند، چنانچه مقدار باقیمانده، ارزش مالی داشته باشد (این مقدار را در بازار می خرند) و سال خمسی بر آن بگذرد خمس دارد. در غیر اینصورت، پرداخت خمس آن واجب نیست اما احتیاط مستحب آن است که خمس آن را نیز بدهد. (حضرت امام، آیت اللّه مکارم)
- اگر از موادی است که تهیۀ آن به صورت فله و غیر بسته بندی ممکن است - مانند حبوبات، گوشت- ، باید خمس مقدار باقی مانده محاسبه شود، و اگر تهیه آن به صورت بسته بندی است و به مقدار نیاز خریداری شده، بسته ای که مقداری از آن مصرف شده است خمس ندارد. (امام خامنه ای)
ص: 113
- اگر کالاهای مصرفی زندگی مثل مواد خوراکی، عطر و لوازم بهداشتی (خمیردندان، شامپو و صابون) که در سر سال زیاد می آید، چنانچه فرد نمی توانسته کمتر از آن مقدار را تهیه کند و به تعبیری، مقدار خریده شده کمترین مقداری است که از نظر کمیت در بازار فروخته می شود خمس ندارد؛ مثلاً کوچکترین عطر موجود در بازار را برای استفاده اش خریده است اگر می توانسته کمتر از آن مقدار تهیه کند اما بیشتر تهیه کرده و مقداری اضافه آمده است، مقدار باقی مانده چنانچه قیمت داشته باشد هر چند اندک، خمس دارد. (آیت اللّه سیستانی)
به اعتبار باقیمانده کارتهای تلفن و شارژ موبایل اعتباری خمس تعلق می گیرد؟
- اگر به مقدار متعارف و مورد نیاز تهیه شده و مقدار باقیمانده قابل فروش نباشد خمس ندارد. (امام خامنه ای)(1)
حكم كالاهایی که مالیت دارند ولی خریدار ندارند
اگر کالای مصرفی باقیمانده در بازار قابلیت فروش ندارد ولی برای خود مکلف قابل استفاده است آیا محاسبه خمسش واجب است؟(2)
- چنانچه مقدار باقیمانده ارزش مالی نداشته باشد (یعنی این مقدار را در بازار از او نمی خرند) محاسبه خمس آن واجب نیست. (امام خامنه ای،(3) آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
خمس مواد مصرفی بر اساس چه قیمتی محاسبه می گردد؟(4)
- ملاک قیمت سر سال خمسی است (قیمتی که از وی کالا خریداری می شود). (مراجع تقلید)
کیفیت محاسبه خمس در اشیاء مثلی (در فرض عدم پرداخت خمس در سررسید سال)
اگر خمس اشیاء مصرفی (مثل برنج و ...) را سر سال خمسی حساب نکند و بعد از سال خمسی بخواهد حساب کند، به چه قیمتی باید حساب کند؟ (با فرض اینکه اشیا مصرفی هنوز موجود است)(5)
- همان قیمت فعلی کالا ملاک است. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
- در این فرض نیز ارزش آن بر ذمه شخص می باشد که در صورت تأخیر در پرداخت مقدار تورم را هم باید محاسبه نماید ولی احتیاط این است که بهای مثل در زمان حاضر نیز ملاحظه شود و هر کدام کمتر است از مکلف گرفته شود. (امام خامنه ای)
ص: 114
اگر جنس به قیمت کمتر در اختیار افراد قرار گیرد و ما به التفاوت آن را دولت بپردازد، ملاک در پرداخت خمس آن چه مبلغی است؟(1)
- مقداری را که خودش پرداخته است به قیمت روز خمس دارد؛ مثلا کیسه برنجی را به 100 هزار تومان با بن خریده است که فقط نصف آن را خودش پرداخته است و باقی آن پرداختی دولت است که در این صورت سر سال خمسی نصف اجناس باقیمانده به قیمت روز خمس دارد. (حضرت امام، امام خامنه ای) - خمس اجناس باید به قیمت روز محاسبه گردد. (آیت اللّه سیستانی)
نکته: مطابق مبنای آیت اللّه مکارم قیمت روز ملاک است البته بخشی را که دولت می پردازد بنابر احتیاط واجب واجب خمس دارد.
اگر کالا اساسا به مکلف ارزان فروخته شده با رسیدن سال خمسی ملاک در پرداخت خمس قیمتی است؟(2)
- با رسیدن سال خمسی به قیمت روز خمسش واجب است. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
نکته: چنانچه از طرف دولت، ممنوع از فروش در بازار باشند، به قیمت دولتی آن باید تخمیس شود. (حضرت امام)(3)
اگر کالایی که به آن نیاز بوده و در معرض استفاده باشد و اتفاقاً در همان سال خرید استفاده نشود آیا خمس دارد؟(4)
- اگر در موقع خرید به آن احتیاج بوده و اتفاقاً استفاده نشده است، خمس ندارد. (حضرت امام، آیت اللّه مکارم)
- ملاک عدم وجوب خمس در کالاهایی که عین آنها باقی می ماند، آن است که آن کالا مورد نیاز انسان مناسب با شأن عرفی او باشد؛ هر چند در طول سال از آنها استفاده نشود. بنابراین اگر فرش و ظروف و مانند آن در طول سال مورد استفاده قرار نگیرد ولی برای استفاده ی مثلاً میهمان به آنها نیاز باشد، خمس ندارد. (امام خامنه ای)
- مورد نیاز و استفاده بودن در کالاهای مصرفی و غیر مصرفی(5) به معنای نیاز عرفی و استفاده و استعمال آنها قبل از فرا رسیدن سال خمسی می باشد؛ پس خمس کالایی که تا سر سال مورد استفاده قرار نگرفته، هرچند مورد نیاز عرفی و در معرض استفاده بوده، باید پرداخت شود؛(6) مگر در دو مورد:
- الف. تهيه آن شیء قبل از وقت نیاز به آن، حسب شأن عرفی فرد، امری متعارف باشد، طوری که تهیه نکردن آن کسر شأن محسوب شود.(7)
ص: 115
- ب. تهيه آن شیء در آینده در وقت نیاز عرفی به آن، غیر ممکن یا دشوار و موجب سختی فوق العاده که معمولاً تحمّل نمی شود (حَرَج) باشد.(1) (آیت اللّه سیستانی)(2)
آیا استفاده از یک جلد از کتابی چند جلدی مانند وسائل الشیعه یا یک ظرف از سرویس ظروف، باعث ساقط شدن خمس تمام آنها می شود یا خمس بقیه را که استفاده نکرده است، باید بپردازد؟(3)
- اگر مجموع آن دوره مورد نیاز باشد و یا خرید جلدی که به آن احتیاج است متوقف بر خرید دوره ی کامل آن باشد، خمس ندارد، در غیر این صورت باید خمس مجلداتی که الآن مورد نیاز نیست، پرداخت شود و مجرد خواندن یک صفحه از هر جلد کتاب، برای ساقط شدن خمس کافی نیست. (امام خامنه ای) - اشیا و لوازم مجموعه ای که با درآمد بین سال تهیه شده است، مثل دوره های کتاب لغت و تفسیر یا بعضی از مجموعه های ظروف و لوازم خانگی که در بازار به طور دوره ای و مجموعه ای فروخته می شود نه تکی، در صورتی که در طول سال از بعضی از آنها استفاده شود، تمام دوره یا مجموعه آن خمس ندارد. (آیت اللّه سیستانی)
- چنانچه آنها را از درآمد کسب و کار خریده باشد و مورد نیازش باشد خمس ندارد، ولی اگر فعلا نیازی به آن ندارند و مقصودش استفاده در آینده است خمس به آن تعلق می گیرد (اگر در تمام طول سال نیز از آن استفاده نکند، ولی وجود آن کتاب برای مواقع ضروری در کتابخانه لازم است، نیاز محسوب می شود). (آیت اللّه مکارم)
حکم خمس وسایلی مانند کپسول آتش نشانی یا داروهای ضروری و کمکهای اولیه در خانه، که تا سال خمسی استفاده نشده اند چیست؟(4)
- جزء هزینه های زندگی محسوب می شود و خمس ندارد هر چند اتفاقاً در تمام سال از آنها استفاده نشود. (امام خامنه ای، آیت اللّه مکارم، آیت اللّه سیستانی)
داروهایی که تا سر سال خمسی باقی بماند، خمس به آن تعلق می گیرد؟(5)
- اگر لازم است دارو در اختیار بیمار باشد تا در صورت نیاز بدون تأخیر از آن استفاده کند، یا خرید کمتر از آن ممکن نیست، خمس ندارد. (امام خامنه ای)
حکم اموالی که بدون تملیک برای استفاده در اختیار اطرافیان قرار گرفته
ص: 116
اگر فرد با درآمد بین سال شیئی را تهیه کرده و بدون تملیک، جهت استفاده شخصی در اختیار اطرافیان خود قرار دهد، مانند اینکه شوهر، زیورآلات طلا تهیه کرده و آن را بدون تملیک برای استفاده در اختیار همسرش قرار دهد یا فرد کتابی را تهیه کرده و بدون تملیک آن را برای مطالعه در اختیار فرزندش بگذارد، آیا موونه محسوب شده و خمس آن ساقط است؟(1)
- چنانچه تهیه نمودن آن به کیفیت فوق عرفاً از شأن فرد به حساب آید و جزء مؤونه وی محسوب شود، خمس ندارد. (آیت اللّه سیستانی)
نکته: هر چند تصریحی از باقی فقهاء یافت نشد لکن در اموال مذکور احکام موونه جاری است که با مراجعه به مبنای هر مرجع حکمش مشخص است.
اگر فرد وسائلی مانند کتاب ،فرش ،ظرف، سرویس طلا را تهیه کند، ولی در طول سال عرفاً مورد احتیاج وی نباشد و تنها به قصد فرار از خمس از آنها استفاده نماید آیا مؤونه وی محسوب شده و خمس ندارد؟(2)
- وسائل مذکور مؤونه محسوب نشده و باید خمس آنها را بپردازد. (مراجع تقلید)
شخصی مسکن مورد نیازش را تهیه نموده و به عللی (مانند سکونت در منازل سازمانی، وضعیت مدرسه فرزندان، ماموریت، سکونت در منزل پدر برای فرزندی که در آستانه ازدواج است) نمی تواند در آن سکونت کند، آیا با رسیدن سال خمسی به آن خمس تعلق می گیرد؟(3)
- سکونت شرط نیست و اگر خانه، مورد نیاز برای سکونت بوده، و قصد سکونت هم داشته و مطابق شان هم باشد، مؤونه محسوب می شود و خمس ندارد. (امام خامنه ای)
- خمس اموالی که تا سر سال مورد استفاده قرار نگرفته هر چند مورد نیاز و در معرض استفاده بوده، لازم است پرداخت شود؛ مگر آنکه تهیه نکردن آن قبل از وقت نیاز به آن موجب کسر شأن باشد یا آنکه تهیه آن وسیله در وقت نیاز احتمالی به آن در بین سال غیر ممکن یا دشوار و موجب سختی فوق العاده باشد. (آیت اللّه سیستانی)
- اگر این مسکن اضافه محسوب نشود و جهت سکونت به آن نیاز داشته باشد ولو اینکه در حال حاضر به دلائلی در آن سکونت نکند، خمس ندارد. (آیت اللّه مکارم)
ص: 117
اگر پدر برای آینده فرزند خود خانه یا زمین تهیه کند، آیا با رسیدن سال خمسی خمسش واجب است؟
- در صورتی که عرفا تهیه مسکن بر عهدۀ او باشد و نتواند در زمان نیاز تهیه کند، به آن خمس تعلق نمی گیرد. (امام خامنه ای)(1)
اگر فرد خانه ای در حد شأن برای سکونت خودش بخرد و قسمتی از بهای منزل معامله را از درآمد بین سال بپردازد، ولی جهت تأمین بقیۀ ثمن معامله، مجبور شود آن را اجارۀ یا رهن و اجاره شرعی دهد تا پس از ادای بدهی منزل خود، در آن ساکن گردد؛ حكم خمس منزل چیست؟(2)
- سکونت شرط نیست و اگر خانه، مورد نیاز برای سکونت بوده، و قصد سکونت هم داشته اید در شأن هم باشد، مؤونه محسوب می شود و خمس ندارد. (امام خامنه ای)
- باید در انتهای سال، خمس آن خانه را پس از کسر بدهیش پرداخت نماید. البته اگر روش فوق تنها راه معمول خانه دار شدن برای فرد و امثال وی باشد، طوری که فراهم نکردن خانه - بدین صورت، عرفاً كسر شأن و عیب برای فرد و کوتاهی در حق خانواده اش و سهل انگاری نسبت به آینده آنان محسوب شود، در این صورت پرداخت خمس آن لازم نیست. (آیت اللّه سیستانی)
- اگر این مسکن اضافه محسوب نشود و جهت سکونت به آن نیاز داشته باشد ولو اینکه در حال حاضر به دلائلی در آن سکونت نکند، خمس ندارد. (آیت اللّه مکارم)
اگر کسی برای تهیۀ منزل، سال اول زمین بخرد، سال دوم آهن، سال سوم مثلاً آجر و به همین صورت مصالح منزل را به تدریج تهیه کند، آیا به آن اموال خمس تعلق می گیرد؟(3)
- اگر راهی جز این نباشد و به مسکن مذکور احتیاج داشته باشد، خمس ندارد. (حضرت امام، آیت اللّه مکارم)
- اگر زمین و مصالح را برای ساخت مسکن مورد نیاز خریداری کرده است و قصد سکونت در آن را هم دارد خمس ندارد. (امام خامنه ای)
- اگر مسکن، احتیاج فعلی او باشد و تنها راه خانه دار شدن فراهم کردن تدریجی آن باشد و تهیۀ تدریجی برای امثال آن فرد معمول باشد، طوری که فراهم نکردن مقدمات خانه دار شدن، عرفاً کسر شأن برای فرد و کوتاهی در حق خانوادۀ او و سهل انگاری دربارۀ آیندۀ آنان محسوب شود، در این صورت چنانچه به تدریج ساخته شود و در همان سالی که ساختش به پایان می رسد ساکن شود، خمس ندارد. (آیت اللّه سیستانی)
آیا به پولی که برای تهیه مسکن در طول چند سال کنار گذاشته می شود، خمس واجب می شود؟(4)
ص: 118
- خمس دارد. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی)
- خمس دارد؛ مگر اینکه بعد از سال خمسی، در آینده نزدیک (تا چند روز) در راه مذکور مصرف شود که در این صورت خمس ندارد. (امام خامنه ای)
- پولی که جهت تهیه منزل مسکونی یا وسیله نقلیه شخصی و امثال آن (نه مطلق پس انداز) پس انداز می شود و سال بر این پول جمع شده می گذرد، طبق فتوای ما خمس دارد؛ اما اگر بخواهد خمس را حساب کند و طبق گفته خودش یا ظاهر حال، دیگر امکان استفاده از آن پس انداز وجود نداشته باشد، ما در مرحله اول با دست گردان او را بدهکار بیت المال می کنیم تا به مرور زمان بپردازد، یا می گوییم خمس را به ذمه بگیرد و در دراز مدت به مرور زمان بپردازد و اگر پرداخت خمس این پس انداز برای او ایجاد زحمت شدید می کند خمس بخشی از آن را به او می بخشیم. (آیت اللّه مکارم)
پولی که بابت معاملۀ سلف صحیح مثل خرید خانه یا ماشین پرداخت می کنند، آیا سر سال خمس دارد؟(1)
- در صورتی که مورد نیاز و در شأن وی بوده است خمس ندارد. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه مکارم)
- خانه یا ماشین مذکور خمس دارد مگر اینکه منزل و یا ماشین احتیاج فعلی او باشد و فراهم نکردن آن، عرفاً کسر شأن برای فرد و کوتاهی در حق خانواده او و سهل انگاری درباره آینده آنان محسوب شود. (آیت اللّه سیستانی)
نکته: کسانی که معامله سلف ایشان شرعا باطل بوده است (مثلا ثمن معامله را به صورت اقساطی می پرداخته است) مبالغ مذکور حکم موونه را ندارد و لازم است خمسش پرداخته شود مگر به نحوی باشد که در حکم تلف محسوب شود که در این فرض اگر دیگر مال به دستش نیامد خمسی هم بر او واجب نیست.
آیا پولی که برای ثبت نام ماشین داده ایم خمس دارد؟(2)
- اگر ثبت نام خودرو به معنای خرید قطعی خودرو باشد چنانچه ماشین ثبت نام شده با توجه به موقعیت اجتماعی شما برای شما لازم است خمس ندارد؛ اما اگر ثبت نام به صورت مشارکت و سرمایه گذاری بوده است که نشانه آن اضافه شدن سود به مبلغ اولیه است در این صورت اصل پول اگر از درآمد کسب بوده و سود حاصل از آن خمس دارد. (امام خامنه ای)
ص: 119
- اگر به عنوان پیش خرید به حساب ریخته شود و برای استفاده شخصی (نه کسب درآمد) ثبت نام نموده اید به آن نیاز دارید، مبلغ واریز شده مشمول خمس نیست. ولی چنانچه به صورت ودیعه باشد خمس دارد. (آیت اللّه مکارم)
- مبالغ مذکور خمس دارد مگر معامله ای صحیح انجام شده است و این ماشین برای استفاده شخصی و احتیاج فعلی او باشد و فراهم نکردن آن، عرفاً کسر شأن برای فرد و کوتاهی در حق خانوادۀ او و سهل انگاری دربارۀ آینده آنان محسوب شود. (آیت اللّه سیستانی)
شهریه دانش آموزان و دانشجویان موونه چه سالی است؟ با توجه به اینکه سال تحصیلی در دو سال خمسی واقع می شود.(1)
- اگر مقصود این است که از ربح کنار بگذارد تا در سال بعد پرداخت کند: در سر سال خمسی به مقداری که کار انجام داده و قرارداد شما بعد از حصول ربح بوده، از درآمد سال کسر می شود. ولی نسبت به مقداری که قرار است در سال بعد انجام بگیرد، جزو مؤونه بعد است و از درآمد سال اول کسر نمی شود. اگر مقصود این باشد که در همین سال اول تمام اقساط و بدهی ها را پرداخت نماید: از مؤونه سال پرداخت می باشد، گرچه می توانسته اقساطی پرداخت کند. (امام خامنه ای)
- مبالغ پرداختی خمس ندارد. (آیت اللّه مکارم)
اگر کسی (مستأجر) منزلی را اجاره کند و اجاره را تا پایان مدت یکجا بپردازد، آیا خمس اجاره هایی که مربوط به سال بعد است را باید بپردازد؟(2)
- اجاره های مذکور خمس ندارد. (امام خامنه ای، آیت اللّه مکارم)
- فردی که منزل را برای سکونت اجاره کرده و از درآمد بین سال خمسی تمام مبلغ اجاره بها را به صاحب منزل پرداخت کرده چنانچه در بین مدت اجاره سال خمسی فرد فرا برسد واجب است خمس منافع منزل در مدت باقیمانده از اجاره را بپردازد البته اگر نمی توانسته منزلی در حد شأن تهیه نماید مگر به این صورت که تمام اجاره بها را همان ابتدا بپردازد طوری که اگر این کار را انجام ندهد عرفاً كسر شأن وی محسوب شده و مقصر در حق خویش و خانواده اش محسوب شود در این صورت پرداخت خمس منافع منزل در مدت باقی مانده از اجاره لازم نیست. (آیت اللّه سیستانی)
بنده مبلغی را برای ثبت نام تور مسافرت و هتل پیش پرداخت کردم که هنوز موعد سفر نشده و الان پایان سال خمسی ام فرا رسیده، آیا این مبالغ جزو مؤونه بنده حساب می شود یا باید جزو موجودی ام حساب نمایم؟(3)
ص: 120
- اگر عرفا لازم بود در این زمان اقدام به ثبت نام کنید، جزو مؤونۀ سال پرداخت است و خمس ندارد. (امام خامنه ای)
بلیط هواپیمایی را برای مشهد تهیه کردم ولی قبل از رفتن به مشهد سال خمسی ام فرا رسید، آیا باید خمس بلیط را پرداخت کنم؟(1)
- اگر زمان مسافرت به صورتی باشد که عرفاً لازم است بلیط آن زودتر تهیه شود، خمس ندارد. (امام خامنه ای)
اگر کسی مالی را به جهت گرفتن خدمتی بپردازد (مثلا بلیط هواپیما تهیه کند، هزینه مسافرت را پیشاپیش بپردازد، اجرت کارگر در منزل را جلوتر از عمل بدهد و ...) و قبل از دریافت خدمت سال خمسی اش فرا رسد آیا باید خمس مال را بپردازد؟(2)
- در این صورت باید وی خمس مالیت طلب خویش(3) را بپردازد مگر سفر حج یا عمره واجب بوده و یا قبلاً با استطاعت یا نذر شرعی و مانند آن بر ذمه فرد آمده (مستقر شده) باشد؛ در این حالت، چنانچه برای تشرف، راه دیگری جز ثبت نام و در نوبت قرار گرفتن وجود نداشته باشد و مال دیگری که از آن، خمس این پول را پرداخت کند نداشته باشد، خمس ندارد. (آیت اللّه سیستانی)
آیا سپرده حج یا عمره و سود آن خمس دارد؟(4)
- اگر حج بر فرد مستقر شده (مثل کسی که سالیان قبل مستطیع شده و به حج نرفته و حج مستقر شده) و راهی برای رفتن به حج بجز ثبت نام ندارد، خمس ندارد و اگر حج مستقر نشده است مبلغ ثبت نام خمس دارد. (حضرت امام ره)
- مبلغی که برای تشرف به حج یا عمره به بانک سپرده می شود، تا زمانی که نوبت آنها فرا می رسد اصل پول و سود آن را دریافت کرده و به عمره و حج مشرف شوند، چنانچه در همان سال خمسی سپرده گذاری به حج یا عمره بروند خمس ندارد، ولی اگر نوبت آنها پس از سال خمسی باشد به اصل سپرده اگر از درآمد بین سال بوده خمس تعلق می گیرد، اما سود حاصل در صورتی که پیش از سال تشرف، قابل وصول نباشد، جزو درآمد سال وصول محسوب میشود که در صورت هزینه شدن در آن سال، خمس ندارد. (امام خامنه ای)
- پولی را که فرد با آن از درآمد بین سال برای حج یا عمره ثبت نام کرده و پس از سال خمسی یا در سالهای بعد مشرف می شود، در یک صورت خمس ندارد و آن صورت این است که حج یا عمره واجب بوده و قبلاً با استطاعت یا نذر شرعی بر ذمه او آمده (مستقر شده) باشد. در این حالت این پول خمس ندارد به شرط آن که:
الف. برای تشرف، راه دیگری جز ثبت نام و در نوبت قرار گرفتن وجود نداشته باشد.
ب. مال دیگری که از آن خمس این پول را پرداخت کند نداشته باشد.
اما در غیر این صورت مثل آنکه حج یا عمره مستحبی باشد یا آنکه سال اول استطاعت حج واجب باشد - که هنوز حج بر ذمه او به طور قطعی ثابت نشده - یا آنکه قبلاً حج بر ذمه او آمده و نرفته ولی اکنون توانایی خرید فیش آزاد را داشته باشد، پول ثبت نام در انتهای سال خمس دارد.(5) (آیت اللّه سیستانی)
ص: 121
- هزینه سفر حج یا زیارتهای مستحبی اگر از درآمد همان سال باشد اصل و سود آن خمس ندارد و اگر ناچار باشد از چند سال قبل اسم نویسی کند و هزینه را بدهد، جزء مخارج همان سالش محسوب می شود و خمس ندارد نه در آن سال و نه در سالهای بعد. البته اشخاصی که سال خمسی ندارند و دارای سرمایه ای هستند که خمس آن را نپرداخته اند؛ باید خمس پولی را که برای حج یا عمره هزینه کرده اند و خمس سود آن را بپردازند. (آیت اللّه مکارم)
شخصی نوبت سفر حجش می شود و مبلغ تکمیلی سفر را نیز واریز می کند ولی سفر بعد از رسیدن سال خمسی انجام می شود (مشابه اتفاقی که با شروع کرونا برای زائرین پیش آمد) آیا مبلغ تکمیلی مشمول خمس است؟(1)
- مبلغ مذکور اگر از درآمد بین سال پرداخته شده بوده خمس ندارد. (امام خامنه ای، آیت اللّه مکارم، آیت اللّه بهجت)
- مبلغ مذکور (اگر مصداقی از مطالباتی باشد که قابلیت نقد شدن دارد) خمس دارد مگر آنکه قبلا حج بر او مستقر بوده است و سر سال خمسی مال دیگری که از آن مال، خمس آن پول را بدهد نداشته باشد. (آیت اللّه سیستانی)
- مبلغ مذکور بنابر احتیاط واجب خمس دارد. (آیت اللّه وحید خراسانی)
اگر کسی با پولی که خمسش پرداخت شده است ثبت نام کند و چند سال بگذرد حکم چیست؟(2)
- اصل آن خمس ندارد ولی سود آن (با کسر مقدار تورم) اگر قابل وصول بوده است خمس دارد. (امام خامنه ای)
- چنانچه برای معامله شرعی سود آور وکالت داده است و احتمال عقلایی عمل به قرارداد را داشته است سود مذکور خمس دارد و الا (عدم وکالت شرعی) در صورت عدم دریافت نقدی آن (و مشرف شدن) خمس ندارد. (آیت اللّه سیستانی)
- خمس ندارد. (آیت اللّه مکارم)
پرداخت هزینه سفر به شرکت قبل سال خمسی و انجام سفر بعد از سال
ص: 122
اگر فرد از درآمد بین سال خمسی، اقدام به انعقاد قرارداد با شرکتی مسافرتی مثلا برای تشرف به عتبات در زمانی معین نماید و سازمان یا شرکت مذکور فیشی بابت آن در اختیار وی قرار ،دهد ولی حسب نوبت، زمان تشرف پس از گذشت سال خمسی فرد واقع می شود حکم خمس آن چیست؟(1)
- مبلغ مذکور خمس ندارد. (امام خامنه ای، آیت اللّه مکارم)
- باید خمس مبلغ واریزی را بپردازد مگر اینکه مکلف اقدام به انعقاد قرارداد اجاره - با رعایت شرایط صحیح بودن آن - با شرکت مذکور کرده است که در این صورت باید خمس مالیت طلب خویش(2) را بپردازد. (آیت اللّه سیستانی)
اگر فردی مستطیع شده و سال خمسی اش نیز قبل از ثبت نام حج تمتع فرا می رسد، اگر بخواهد خمس بپردازد دیگر وجه کافی برای ثبت نام نخواهد داشت. آیا خمس به آن تعلق می گیرد؟ و آیا این فرد از استطاعت ساقط می شود؟
- پرداخت خمس در سر سال خمسی واجب است و اگر در سالهای گذشته حج بر او مستقر نشده است و با پرداخت خمس استطاعت ندارد، حج بر او واجب نیست. (امام خامنه ای)(3)
آیا به جهیزیه خمس تعلق می گیرد؟(4)
- جهیزیه با شرائط ذیل خمس ندارد:
1) از درآمد بین سال باشد.
2) زیادتر از شان خریدار نباشد.
3) عرفا تهیه آن مقدار از جهیزیه در یک سال جزء هزینه های سالانه متعارف او شمرده شود مثل اینکه تهیه نکردن جهیزیه در آن زمان برای وی کسر شأن و عیب محسوب شود یا اینکه مجبور به تهیه تدریجی آن است چراکه در زمان نیاز توان تهیه دفعی آن را ندارد. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
نکته1: در حکم مذکور فرقی بین جهیزیه دختر و پسر نیست.(5)
نکته2: لوازمی که افراد مجرد با شرایط مذکور برای ازدواج و زندگی آینده خود تهیه می کنند همین حکم را دارد .(6)
ص: 123
نکته3 : خرید یا ساخت مسکن برای فرزند با شرایط فوق خمس ندارد.(1)
آیا کنار گذاشتن پول برای خرید جهیزیه خمس دارد؟(2)
- پول کنار گذاشته شده خمس دارد. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی)
- پس انداز پول برای جهیزیه در سر سال خمسی خمس دارد، بله پس انداز برای صرف در مؤونه در سال بعد، اگر در آستانه صرف در مؤونه - از جمله جهیزیه مورد نیاز - تا چند روز آینده(3) باشد، خمس ندارد. (امام خامنه ای)
- اگر در جایی خرید جهیزیه و کنار گذاشتن خود آن یا حتی پول آن عرفا مؤونه به حساب بیاید خمس ندارد. (آیت اللّه مکارم)
اگر کسی جهیزیه را از درآمد بین سال تهیه کند و سپس آنرا بفروشد حکم خمس آن چیست؟(4)
الف: فروش قبل از سررسید سال خمسی باشد:
- اگر در همان سال خمسی (قبل از رسیدن سال خمسی) صرف در موونه شود یا تبدیل به جهیزیه ی دیگری گردد، خمس ندارد ولی اگر مبلغ فروش تا سررسید سال خمسی بماند، باید خمس آنرا پرداخت نماید. (حضرت امام)
- در این صورت اگر در همان سال خمسی صرف در موونه شود یا تبدیل به جهیزیه ای دیگر گردد، خمس ندارد ولی اگر مبلغ فروش تا سررسید سال خمسی بماند، باید خمس آنرا پرداخت نماید؛ البته اگر تا چند روز پس از سال خمسی صرف در موونه گردد خمس ندارد. (امام خامنه ای)
- اگر در همان سال خمسی صرف در موونه شود یا تبدیل به جهیزیه دیگری گردد، خمس ندارد ولی اگر مبلغ فروش تا سررسید سال خمسی بماند، بنابر احتیاط واجب خمس آنرا پرداخت نماید. (آیت اللّه سیستانی)
- خمس ندارد. (آیت اللّه مکارم)
ب: فروش بعد از سررسید سال خمسی باشد:
- فورا خمس دارد. (حضرت امام)
- خمس ندارد. (امام خامنه ای، آیت اللّه مکارم)
- اگر تا قبل از سررسید سال آینده صرف در موونه شود خمس ندارد ولی اگر تا رسیدن سال جدید در موونه مصرف نشود به مقدار قیمت خرید اولیه خمس ندارد و نسبت به ترقی قیمت آن چنانچه جهیزیه را از طریق معاوضه بدست آورده (مثلا خریده است) خمس دارد (البته در صورتی که بخشی از ترقی ناشی از تورم باشد خمس آن محل احتیاط است) ولی اگر از طریق غیر معاوضه بوده (مثلا کسی به او هدیه داده است) ترقی قیمتش نیز خمس ندارد. (آیت اللّه سیستانی)
ص: 124
نکته: در صورتی که دختر جهیزیه را از پدر هدیه گرفته و می فروشد حکم فروش هدیه جاری است که در مبحث هدیه بدان اشاره شد.
اگر پدر یا مادر از درآمد بین سال برای فرزندش جهیزیه را تهیه کند و سپس تصمیم می گیرد که اصلا جهیزیه را به او تحویل ندهد (از جهیزیه بودنش منصرف شود) حکم خمس آن چیست؟(1)
الف) تصمیم بر تحویل ندادن قبل از سررسید سال خمسی:
- اگر قبل از سررسید سال خمسی صرف در موونه نشود بنابر احتیاط واجب خمس دارد. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی)
- اگر قبل از سررسید سال خمسی صرف در موونه نشود خمس دارد. (امام خامنه ای)
- خمس ندارد. (آیت اللّه مکارم)
ب) تصمیم بر تحویل ندادن بعد از سررسید سال خمسی:
- خمس ندارد. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
اگر جهیزیه تا سررسید سال خمسی برای دختر شرعا موونه نشود، (مثلا دختر آنرا استفاده نکند و در معرض استفاده اش هم نباشد) حکم خمس آن چیست؟(2)
الف) جهیزیه را هدیه گرفته است (مثل آنچه مرسوم است):
- خمس ندارد. (حضرت امام، امام خامنه ای)
- خمس دارد. (آیت اللّه سیستانی)
- بنابر احتیاط واجب خمس دارد. (آیت اللّه مکارم)
ب) جهیزیه را خودش با درآمد بین سال تهیه کرده است :
- اگر شرایط خمس نداشتن جهیزیه را موقع تهیه داشته است حکم موونه را داشته است و اگر بعدا از موونه خارج شده است حکم آن در عنوان "خروج از موونه" خواهد آمد و در صورتی که شرایط مذکور در خمس جهیزیه را نداشته است خمس آن پرداخت شود.(3)
اخیرا اینگونه متعارف شده است که با نزدیک شدن تولد نوزاد خانواده مادر زوجه به آماده کردن وسایل نوزاد اقدام می کنند؛ حکم خمس این وسایل چیست؟(4)
ص: 125
- در صورت داشتن تمام شرایط و قیود مذکور در بحث جهیزیه همان حکم در اینجا هم جاری است.
آیا پرداخت بدهی ها جزء موونه محسوب می شود؟(1)
- بدهی ای که به طور قهری (غیر اختیاری) پیدا می شود مانند قیمت چیزهایی که تلف نموده و ارش جنایات - و نذرها و کفارات هم ملحق به آنها می باشد - ادای آن در هر سال از مؤونه همان سال می باشد؛ و همچنین است بدهی ای که با قرض گرفتن و نسیه خریدن و غیر اینها جهت مؤونۀ سال های قبل، پیدا شده است، در صورتی که آن را در سال درآمد پرداخت نماید. (حضرت امام)
- پرداخت بدهی به عنوان موونه محسوب می گردد یعنی مالی را که انسان از درآمد بین سال قبل از فرا رسیدن سال خمسی صرف در پرداخت بدهی کرده خود آن مال خمس ندارد در این حکم فرقی نیست بین اینکه بدهی در همان سال ایجاد شده یا در سال های قبل، هم چنین فرقی ندارد که سال های قبل توانایی پرداخت بدهی را داشته یا خیر؛ ضمناً چنانچه ادای بدهی بابت مالی باشد که موجود است و موونه محسوب نمی شود حکم مال سرمایه یا پس انداز یا ابزار کار را خواهد داشت که باید در جای خودش بررسی شود. (آیت اللّه سیستانی)
- اگر فرد برای موونه همان سال بدهکار شده و بدهی را از درآمد بین سال پرداخت کرده است پرداخت بدهی جزء موونه محسوب می شود و همچنین چنانچه سال های گذشته بدهکار شده و در گذشته تمکن از اداء آن نداشته است سپس از درآمد بین سال ادا شده، پرداخت بدهی خمس ندارد اما اگر برای خرید کالا یا زمین و مانند اینها که جزء موونه محسوب نمی شود بدهکار شده و عین آن اموال موجود است اداء دین از موونه محسوب نمی شود. (آیت اللّه مکارم)
اگر فردی بابت موونه، بدهکار شود و بخشی از بدهکاری اش مربوط به بعد از سال خمسی باشد (مثل اقساط وام)؛ در صورتی از درآمد بین سال بدهی و اقساطی که مربوط به سال آینده خمسی می باشد را پرداخت نماید، حکم خمس اقساط پرداخت شده چگونه است؟ (مثلا کسی بابت خرید منزل وام گرفته است و سر سال خمسی اش مثلا اول برج 4 می باشد، آیا اگر از درآمد بین سال خمسی اقساط ماههای بعد از برج 4 را جلو جلو پرداخت کند باید خمس این اقساط را بپردازد؟)(2)
- به پولی که از درآمد بین سال بابت ادای چنین قسطی پرداخت می شود، خمس تعلق می گیرد. (حضرت امام)
- پرداخت خمس اقساط پرداختی واجب نیست. (امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی)
- به پولی که بابت ادای چنین قسطی پرداخت می شود خمس تعلق می گیرد البته اگر شأنش این باشد که قسطها را سریع تر پرداخت کند، خمس ندارد. (آیت اللّه مکارم)
ص: 126
آیا پرداخت بدهی بابت دستگردان از درآمد سال بعد، از هزینه های جاری زندگی بوده و از موونه محسوب می شود؟(1)
- بدهی ای که از طریق قرض کردن از ولی امر (حاکم شرع) از مال خمس - که از آن به دستگردان تعبیر می شود - حاصل شود از مؤونه حساب نمی شود؛ اگرچه در سال درآمد آن را بپردازد یا زمان ادای آن در همان سال باشد و بپردازد، بلکه واجب است خمس همۀ درآمد را محاسبه سپس آن بدهی را از مخمس ادا نماید یا آن بدهی را پرداخت کند و در وقت ادای خمس، آن بدهی را نیز به حساب درآمد بیاورد و خمس آن را رد کند. (حضرت امام)
- در یک صورت از هزینه های جاری می باشد؛ اگر فرد میخواهد خمس مالش را از درآمد اثناء سال جدید خمسی بپردازد. در این صورت اگر آن مال (مقدار خمس مال گذشته) یا بدلش تا آخر سال جدید تلف نشود و در مؤونه هم صرف یا استفاده نگردد، چنانچه قصد دارد مالش را به طور کامل مخمس نماید، باید یک چهارم بپردازد. اما در صورتی که مال در این سال جدید تلف شده یا در مؤونه صرف می شود، پرداخت یک پنجم از درآمد سال جدید، کافی است؛ مثلاً فردی در انتهای سال خمسی 94 به برنج هایش خمس تعلق می گیرد وی در ابتدای سال خمسی 95 میخواهد خمس برنجها را از درآمد سال 95 بپردازد، این شخص چنانچه به اندازه یک چهارم ارزش برنجها را بپردازد، برنجها به طور کامل مخمس شده اند؛ و اگر به اندازه یک پنجم آنها را بپردازد، چنانچه برنج ها در سال خمسی 95 از بین برود یا مورد استفاده قرار گیرد، تکلیف دیگری بابت خمس آنها ندارد، اما اگر برنج ها تا آخر سال خمسی 95 هم بدون استفاده در اختیارش باقی بماند، در انتهای سال خمسی 95 باید خمس یک پنجم برنج ها را بپردازد. (آیت اللّه سیستانی)
- می تواند بدهی خود را از منافع سال جدید بپردازد و به عبارتی این اداء دین جزء موونه محسوب می شود. (آیت اللّه مکارم)(2)
- شرایط موونه عبارت بود از 1- نیاز 2- شأن و -3 مصرف مباح 4- استفاده از مال تا قبل سال، حال اگر کسی در وجود این شرایط یا برخی از آنها شک کند تکلیف چیست؟
الف) منشأ شک، شأن بودن یا نبودن آن هزینه یا مال است:(3)
- چنانچه فرد شک نماید به صورت شبهه موضوعیه که - مثلاً - کالایی که خریده، به لحاظ شأنیت مؤونه وی محسوب می شود یا نه، باید خمس آن (خمس مقدار مشکوک) را بپردازد؛ البته اگر طوری است که قبلاً در شأنش بوده و شک داشته باشد که از شأنش خارج شده یا نه حکم کالایی را دارد که در شأن وی می باشد. (آیت اللّه سیستانی)
ب) منشأ شک آن است که نمی داند با درآمد بین سال خریده یا پول سالگشت شده:(4)
ص: 127
- بنابراحتیاط واجب با حاکم شرع مصالحه کند. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
چند سالی هست که متاسفانه موفق به محاسبه خمسم نشده ام و در این مدت وسایل زندگی و مؤونه خریده ام که نمی دانم کدام را با پول درآمد در بین سال و کدام را با درآمد سال گشتم تهیه کرده ام، لطفا در این رابطه راهنمایی بفرمائید.
- اگر حساب سال نداشته اید و نمیدانید هنگام صرف پول در خرید مایحتاج، سال خمسی بر آن گذشته یا نه، در مورد پول خرید آنها بنابر احتیاط واجب باید با یکی از نمایندگان ما مصالحه نمایید. (امام خامنه ای)(1)
- اگر فرد در انتهای سال خمسی شک داشته باشد از کالایی که با درآمد بین سال خریده یا به صورت هدیه دریافت کرده،(2) استفاده نموده و آن کالا مؤونه اش شده یا از آن استفاده نکرده، باید خمس آن را بپردازد؛ مگر از مواردی باشد که خود وجود کالا از مؤونۀ وی محسوب شود مانند جایی که خریدش در وقت نیاز ممکن نیست یا حرجی است یا نبودش کسر شأن است؟(3) (آیت اللّه سیستانی)(4)
اگر فرد از درآمد اَثنای سال، کالایی برای مؤونه زندگی اش بخرد، مثلاً اثاثیۀ منزل یا فرش یا لباس بخرد و سپس از آن بی نیاز شود، آیا خمس آنها واجب است؟(5)
الف. قبل از سال خمسی، اول از آنها بی نیاز شود:(6)
- بنا بر احتیاط واجب خمس دارد. (حضرت امام ،(7) آیت اللّه سیستانی)
- باید خمس آن را به قیمت روز سررسید سال خمسی بپردازد. (امام خامنه ای)
- خمس ندارد. (آیت اللّه مکارم)
ب. بعد از سال خمسی از آنها بی نیاز شود:(8)
- خمس ندارد. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه مکارم، آیت اللّه سیستانی)
نکته 1: شایان ذکر است افرادی که شاغل نیستند نسبت به خروج قبل از سال و یا بعد از سال ملاک شروع سال خمسی از زمان درآمد است لذا اگر فرد غیر شاغلی درآمدی را در اول فروردین ماه مالک شود و با درآمد مذکور در
ص: 128
اول دی ماه همان سال کالایی که مؤونه محسوب می شود- را خریداری نماید، ولی بعد از گذشت یک ماه استفاده از آن در مؤونه، دیگر بدان احتیاج نداشته باشد، حکم خروج از موونه قبل از رسیدن سال خمسی را دارد چراکه از اولین روز دریافت درآمد هنوز یک سال نگذشته است. (آیت اللّه سیستانی)(1)
نکته 2: چنانچه مال از چیزهایی است که مثلاً در بعضی از فصل های سال مورد استفاده قرار می گیرد، مثل لباس های زمستانی و تابستانی که برای زمستان و تابستان سال بعد کنار گذاشته می شود، حکم خروج از موونه را ندارد.(2)
آیا پول فروش کالایی که موونه بوده و از منافع بین سال تهیه شده و سپس فروخته شده است، خمس دارد؟
1. قبل از گذشت سال خمسی فروخته است:(3)
- تا سررسید سال خمسی مهلت دارد آن را در موونه مصرف کند و چنانچه در موونه مصرف نشود، تمام مبلغ فروش (اصل و ترقی) خمس دارد. (حضرت امام، امام خامنه ای)
- دربارۀ افراد شاغل قبل از گذشت سال خمسی و دربارۀ افراد غیر شاغل قبل از گذشت یک سال، اگر قیمت فروش آن تا انتهای سال باقی بماند و در مؤونه سال مصرف نشود، اصل قیمت جنس بنابر احتیاط واجب خمس دارد و ترقی قیمت آن، اگر آن شیء از درآمد بین سال و از طریق معاوضه باشد، بنابرفتوا خمس دارد (البته در خمس آن مقدار از افزایش قیمت که ناشی از تورم است اشکال است) و اگر از طریق غیر معاوضه بوده، بنابر احتیاط واجب خمس دارد. (آیت اللّه سیستانی)
- خمس ندارد؛ هر چند قیمتش افزایش یافته باشد. (آیت اللّه مکارم)
2. بعد از گذشت سال خمسی فروخته است:(4)
- اصل و ترقی قیمت آن فورا خمس دارد. (حضرت امام)
- اصل و ترقی قیمت آن خمس ندارد. (امام خامنه ای، آیت اللّه مکارم)
- قیمت اولیه آن خمس ندارد و ترقّی قیمت آن ،چنانچه، آن شیء از طریق غیر معاوضه - مانند هدیه - به او رسیده خمس ندارد؛ ولی اگر آن را از درآمد بین سال و از طریق معاوضه - مثل خرید و فروش - تهیه کرده، این ترقی قیمت(5) درآمد سال فروش محسوب می شود که اگر تا آخر آن سال در مؤونه صرف نشود، باید خمسش پرداخت گردد البته در خمس مقدار زیادی قیمت ناشی از تورم احتیاط واجب است. (آیت اللّه سیستانی)
ص: 129
اگر مکلف موونه ای را که از مال مخمس یا در حکم مخمس تهیه کرده را بفروشد حکم خمس پول فروش چیست؟(1)
- اصل و سود آن خمس ندارد. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه مکارم)
- اصل آن خمس ندارد و حکم خمس ترقی قیمت آن دو صورت دارد:
الف. مال، از طریق غیر معاوضه مثل ارث»، به فرد منتقل شده؛ در این صورت ترقّی قیمت آن حتی پس از فروش خمس ندارد، هر چند سال خمسی بر آن بگذرد.
ب. مال از طریق معاوضه مثل خرید و فروش»، به فرد منتقل شده: افزایش قیمت آن جزء درآمد سال فروش است که اگر تا سر سال در مؤونۀ آن سال صرف نشود، باید خمسش پرداخت شود البته در خمس مقدار زیادی قیمت ناشی از تورم احتیاط واجب است.(2) (آیت اللّه سیستانی)
اگر شخصی، خانۀ کلنگی خود را تحویل دهد تا در محل آن، چند واحد آپارتمان احداث شود و در مقابل مثلا دو واحد آپارتمان دریافت کند؛ آیا واحد اضافی که مورد استفاده و نیاز شخصی او نیست خمس دارد؟(3)
- اگر قصد تجارت (قصد فروش و کسب سود) داشته و مشتری برای خرید آن موجود باشد، مقدار افزایش قیمت پس از کسر تورم، متعلق خمس است. اما اگر قصد فروش نداشته و تنها قصد اجاره دادن داشته باشد، تا زمانی که نفروخته، خمس ندارد و پس از فروش، افزایش قیمت آن (پس از کسر اصل و مقدار تورم)، جزء درآمد سال فروش خواهد بود. (امام خامنه ای)
- اگر انسان منزل قدیمی خویش را - که سال یا سالیانی در آن سکونت داشته و مؤونه محسوب می شده و در این مدت ترقی قیمت نموده - به پیمانکاری برای ساخت و ساز بدهد و حسب توافق مثلاً نصف مشاع از زمین را به پیمانکار تملیک نماید، در ازای مثلاً دو واحد آپارتمان با خصوصیات مشخص، که پیمانکار آن را در زمان معین پس از گذشت سال خمسی فرد به وی تحویل دهد تا از آن خودش استفاده نماید یا آن را اجاره دهد، در صورتی که در زمان توافق ارزش نصف زمین با دو واحد آپارتمان مذکور برابر باشد، آن آپارتمانها خمس .ندارد. (آیت اللّه سیستانی)
- چنانچه آن واحد مسکونی مورد سکونت و استفاده او نباشد مشمول خمس خواهد بود؛ البته در صورتی که در پرداخت خمس در زحمت باشد، می تواند خمس آن را به ذمه گرفته و هر زمان که توانست پرداخت نماید. (آیت اللّه مکارم)
- خمس ندارد. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
- اگر به هدف امرار معاش از آن نماءات منفصله نگهداری شده است، مقداری که از مخارج و معاش زندگی اش اضافه بیاید خمس دارد. (حضرت امام، امام خامنه ای)
- در صورتی که تا سر سال خمسی موونه نشود خمس دارد. (آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
ص: 131
خمس به چه چیزهای تعلق می گیرد؟ (اجمالا)(1)
- در هفت چیز خمس واجب می شود: اوّل: منفعت کسب. دوم: معدن. سوم: گنج. چهارم: مال حلال مخلوط به حرام. پنجم: جواهری که بواسطه غواصی یعنی فرورفتن در دریا به دست می آید. ششم: غنیمت جنگ. هفتم: زمینی که کافر ذمی از مسلمان بخرد. (حضرت امام، امام خامنه ای)
- در چند مورد خمس واجب می شود: اول: درآمد کسبی و در مواردی هم درآمد حاصل از غیر کسب؛ دوم: مال حلال مخلوط به حرام؛ سوم: معدن؛ چهارم: گنج؛ پنجم: جواهری که با غواصی، یعنی فرو رفتن در دریا به دست می آید؛ ششم: غنیمت جنگ؛ هفتم: بنابر مشهور، زمینی که کافر ذمّی از مسلمان بخرد. (آیت اللّه سیستانی)
- در هفت چیز خمس واجب می شود: اول: منفعت کسب. دوم: معدن. سوم: گنج. چهارم: مال حلال مخلوط به حرام. پنجم: جواهری که بواسطه غواصی یعنی فرورفتن در دریا به دست می آید. ششم: غنیمت جنگ. هفتم: زمینی که کافر ذمی از مسلمان بخرد (بنابر احتیاط واجب). (آیت اللّه مکارم)
شایان ذکر است: انشاللّه در این فصل از بین موارد فوق به حکم خمس منافع زائد بر موونه پرداخته می شود و باقی موارد در فصل پنجم همین درسنامه خواهد آمد.
در این فصل احکام خمس اموال زائد بر موونه در ذیل دو مبحث 1- سرمایه و ابزار کار 2- غیر سرمایه؛ بیان خواهد شد.
مراد از سرمایه در احکام خمس چیست؟(2)
- سرمایه کالا یا پولی است که در دسترس بازرگان و کاسب قرار دارد و با آن به منظور امرار معاش یا تحصیل سود، دادوستد می کند و عین آن ثابت نیست و تبدیل و تعویض می شود. این را سرمایه یا رأس المال می گویند. (مراجع عظام تقلید)
مراد از ابزار کار در احکام خمس چیست؟(3)
- ابزار کار به وسایل و ابزاری گفته می شود که عین آن ثابت است و مقصود از نگهداری آن کسب درآمد است؛ از قبيل مغازه ،پاساژ ،هتل، کارخانه و سایر مکانهای تجاری و اقتصادی، ابزار آلات نجاری، آهنگری، بزازی ،بافندگی ،بنایی ،معماری، مهندسی و کشاورزی، وسایل نقلیه برای حمل و نقل بار یا مسافر، دستگاههای صنعتی و مانند آن ، نیز جاری می شود. (مراجع عظام تقلید)
- سرمایه ای که از طریق درآمد بین سال تهیه شده است، خمس دارد، مگر به مقداری باشد که با پرداخت خمس آن، باقی مانده آن سرمایه و سودش برای مخارج زندگی در حد شانش کافی نیست که در این صورت خمس ندارد حتی در صورتی که بتواند در سالهای آینده خمس آن را بدهد. (حضرت امام، امام خامنه ای)
- سرمایه چنانچه از درآمد بین سال تهیه شده باشد خمس دارد مگر آنکه فرد هم اکنون یا در آیندۀ نه چندان دور نتواند خمس سرمایه اساسی(1) را بپردازد؛ به این معنا که اگر خمس آن را هرچند با دستگردان و پرداخت به صورت اقساط در طی چند سال بپردازد، ادارۀ امور زندگی مناسب با شأن و به صورت معمول، غیر ممکن یا همراه با سختی طاقت فرسا که معمولاً تحمل نمی شود بوده یا آنکه مجبور می شود به کسبی که شایسته شأن او نیست مشغول شود. که در این صورت، پرداخت خمس سرمایه لازم نیست؛ البته اگر می تواند خمس قسمتی از سرمایه را به صورت نقد یا اقساط بدهد، پرداخت همان مقدار لازم می باشد. (آیت اللّه سیستانی)
- سرمایه خمس دارد، مگر سرمایه ای که اگر خمس آن را هر چند به صورت تدریجی بدهد با بقیه آن، زندگی او در حد آبرو و شؤونش اداره نمی شود. بنابراین، اگر با پرداخت خمس آن، لطمه ای به کار او نمی خورد، باید خمس آن را بدهد، خواه سرمایه تجارت باشد یا زمین و آب و ملک برای زراعت، یا ابزار کار. (آیت اللّه مکارم)
خمس سرمایه (در گردش) بر اساس چه قیمتی محاسبه می شود؟(2)
- باید در سررسید اولین سال خمسی خمسش را به قیمت فعلی پرداخت کنند. (مراجع عظام تقلید)
معیار در قیمت فعلی (کلی فروشی یا جزئی)
آیا مقصود از قیمت فعلی در خمس سرمایه، قیمت کلی فروشی آن است یا جزئی فروشی یا قیمت حراجی؟(3)
- منظور قیمتی است که اجناس تجاری بدون صرف یا لحاظ هزینۀ اضافی در عرضۀ آن و بدون انتظار برای فروش آن به قیمت بیشتر، ممکن است به آن قیمت فروخته شوند؛ همانند آنچه در هنگام حراج کالا صورت می گیرد. البته نباید به گونه ای صورت بگیرد که عرفاً زیان شمرده شود؛ بلکه باید قیمت مناسب با این شیوه از عرضه کالا باشد و خمس را بر آن اساس پرداخت کند. (امام خامنه ای،(4) آیت اللّه سیستانی)
ص: 133
ملاک در قیمت گذاری برای محاسبه خمس سرمایه برای کسی که سرمایه کسبش را «طلا» یا «ارز» قرار داده مانند طلا فروش یا ارز فروش، چیست؟(1)
- این افراد می توانند به هر یک از دو روش زیر رفتار نمایند:
روش اول: سود و زیان حاصل در سرمایۀ طلا یا ارز را با نقد رایج بسنجد و ترقی و کاهش قیمت طلا و ارز را نسبت به نقد رایج لحاظ نماید. بنابراین، اگر خمس طلا یا ارز را بدهد و در سال بعد از نظر وزن یا مقدار به آنها اضافه نشود، ولی قیمت آن ترقّی نماید، افزایش قیمت درآمد محسوب شده و خمس دارد و اگر قیمت کاهش یابد این کاهش، زیان به حساب می آید. روش دوم: سود و زیان سرمایۀ طلا را با خود طلا (وزن آن و در مواردی مثل سکه، تعداد آن) و ارز را با خود ارز (تعداد آن) حساب کند، یعنی میزان سود و زیان را بر اساس نقد رايج لحاظ نکند؛ بلکه مبنای محاسبات خویش را در زمانهای حسابرسی معمول در معاملات (روزانه یا ماهانه یا سالانه)، مقدار طلا یا مقدار ارز قرار دهد. بنابراین، اگر خمس طلا یا ارز را بدهد و سال بعد طلا و ارز از نظر وزن و عدد اضافه نشود، ولی قیمت آنها بر اساس نقد رایج ترقی کند، خمس بر او واجب نیست و در این صورت اگر قیمت طلا یا ارز کم شود، نمی تواند آن را ضرر حساب نماید. (آیت اللّه سیستانی)(2)
کسی که دارای سرمایۀ کسب (مال التجاره) غیر از طلا و ارز می باشد و این امکان برایش فراهم است تا سرمایۀ کسب خویش را بر حسب طلا یا یکی از ارزهای خارجی - مثل دینار، درهم، یورو، یوآن - محاسبه کند، آیا می تواند ابتدا مجموع سرمایۀ خویش را به طلا یا آن ارز معین، تبدیل نماید؛(3) سپس، سود و زیان ناشی از کسب خویش را بر اساس طلا یا آن ارز معین حساب کند و مبنای محاسبات خویش را در زمانهای حسابرسی معمول در تجارت (روزانه یا ماهانه یا
ص: 134
سالانه) بالنسبه به طلا یا همان ارز معین قرار دهد و پول رایج در کشور (ریال) را معیار محاسبات سود و زیان قرار ندهد؟(1)
- لازم است پس از کسر مقدار تورم، خمس به پول رایج کشور محاسبه شود. (امام خامنه ای)
- بله میتواند چنین کند. شایان ذکر است، چنانچه فردی سال خمسی اش فرا رسیده است و تاکنون توجه نداشته است که می تواند معیار را در مال التجاره، طلا یا یکی از ارزهای خارجی قرار دهد، ابتدا باید خمس سرمایه اش را بر اساس قیمت نقد رایج پرداخت نماید و از آن به بعد پس از تبدیل سرمایه مخمس به طلا یا ارز خارجی معین، در سالیان بعد می تواند معیار را همان طلا یا ارز خارجی مورد نظر قرار دهد و سود و زیان خویش را بر اساس آن بسنجد.(2) نکته: این حکم شامل وجه نقد و پول رایجی که جزء سرمایۀ کسب و مال التجاره فرد میباشد نیز می گردد.(آیت اللّه سیستانی)
شخصی که چندین سال است (بیشتر از یک سال) خمس اجناس مغازه اش را نپرداخته است خمس سرمایه را باید بر اساس چه قیمتی محاسبه کند؟ (سرمایه از طریق معاوضه (مانند خرید و فروش) حاصل شده است)(3)
- ملاک قیمت فعلی اجناس است. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
- مکلف باید ارزش کالا را در سررسید اولین سال خمسی محاسبه کرده و خمس آن را با ملاحظه تورم مبلغ خمس پرداخت نماید و در سالهای بعد هر ساله مبلغ مخمس سال قبل به اضافه ی تورم آن را کسر کرده و خمس آن را با ملاحظه (اضافه) تورم پرداخت نماید. مثلا اگر در اولین سال خمسی یک تومان داشته است باید 200 تومان آن را با تورم سال به عنوان خمس پرداخت کند و در سال بعد اگر مجموع سرمایه اش مثلا دو میلیون شده است مبلغ 800 هزار تومان آن (با فرض تورم 50 درصدی که می شود 1200 از مبلغ دو میلیون کسر شده) خمس دارد (خمس=160 هزار تومان) البته با ملاحظه تورم آن (تورم همان 160 تومان در سالی که باید پرداخت می شد) و در سالهای بعد هم به همین صورت. (امام خامنه ای)
ص: 135
اگر فردی با درآمد بین سال، کالایی به قصد تجارت بخرد و در سررسید سال خمسی اول، خمس کالا پرداخت نشود، چنانچه سال دوم خمسی فرا برسد، آیا علاوه بر پرداخت خمس کالا، باید سود خمس هم پرداخت شود؟(1)
- مکلف باید ارزش کالا را در سررسید اولین سال خمسی محاسبه کرده و خمس آن را با ملاحظه تورم مبلغ خمس پرداخت نماید و در سالهای بعد هر ساله مبلغ مخمس سال قبل به اضافه ی تورم آن را کسر کرده و خمس آن را با ملاحظه (اضافه) تورم پرداخت نماید. مثلا اگر در اولین سال خمسی یک تومان داشته است باید 200 تومان آن را با تورم سال به عنوان خمس پرداخت کند و در سال بعد اگر مجموع سرمایه اش مثلا دو میلیون شده است مبلغ 800 هزار تومان آن (با فرض تورم 50 درصدی که می شود 1200 از مبلغ دو میلیون کسر شده) خمس دارد (خمس=160 هزار تومان) البته با ملاحظه تورم آن (تورم همان 160 تومان در سالی که باید پرداخت می شد) و در سالهای بعد هم به همین صورت. (امام خامنه ای)
- اگر فرد با درآمد بین سال کالایی را بخرد و کالای مذکور تا انتهای سال مؤونه نشود و به آن خمس تعلق بگیرد و وی خمس آن را نپردازد(2) و کالا در سال جدید، ترقّی قیمت نماید و در بین همان سال آن را بفروشد و ثمن آن تا پایان سال خمسی جدید باقی بماند، در فرضی که معامله صحیح باشد(3) یا با اجازۀ حاکم شرع نسبت به سهم اهل خمس صحیح محسوب شود، چنانچه فرد مذکور بخواهد خمس بدهد، باید خمس اصل مال و تمام سود حاصل از سهم خمس را بدهد. همچنین، لازم است خمس سود سهم خویش را نیز بپردازد و (آیت اللّه سیستانی: بنابر احتیاط واجب) تنها پرداخت خمس مال موجود در انتهای سال خمسی جدید، کافی نیست.
مثلاً فردی با درآمد بین سال کالایی را به قصد تجارت خریداری می کند؛ قیمت کالا سر سال خمسی 100 هزار تومان است که خمس آن را نمی دهد و در سال بعد که قیمت کالا 150 هزار تومان می شود آن را به شیعه دوازده امامی می فروشد و این 150 هزار تومان تا آخر سال خمسی باقی می ماند؛ اکنون فرد برای پرداخت خمس باید: الف. 20 هزار تومان به عنوان خمس اصل مال بپردازد. ب. تمام سودی که از سهم خمس به دست آمده (10 هزار تومان) را نیز بپردازد. ج. خمس سود سهم خویش (40 هزار تومان) که 8 هزار تومان می باشد را نیز بپردازد که در نتیجه، مجموع مالی که فرد می پردازد، 38 هزار تومان می گردد و بنابر احتیاط واجب، پرداخت 30 هزار تومان به عنوان خمس مال موجود در انتهای سال خمسی جدید، کافی نیست. (آیت اللّه سیستانی)(4)
- خمس اصل مال باید پرداخت شود و نسبت به سود آن بعد از آنکه حاکم شرع معامله را اجازه داد باید خمسش را پرداخت کند و احتیاط آن است که در این ربح مصالحه شود. (آیت اللّه مکارم)
مالی که به آن خمس تعلق نمی گیرد یا خمس تعلق گرفته و خمس آن پرداخت شده، چنانچه به قصد تجارت نگهداری شود (سرمایه اش کند) و امکان فروش و اخذ قیمت آن وجود داشته باشد، خمس آن به چه نحو محاسبه می شود؟(5)
ص: 136
- پرداخت خمس ترقی واجب است؛ هر چند به فروش نرسد. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
- محاسبه مانند فرض قبلی است البته محاسبه مجدد سال اول لازم نیست. (امام خامنه ای)
اگر فرد شیء یا کالایی را با قرض یا معاملۀ نسیه، به قصد تجارت به عنوان مال التجاره خریداری نماید و تا سر سال خمسی بدهیش را پرداخت نکرده باشد، حکم ترقی قیمت سرمایه چیست؟(1)
- ارزش افزوده آن با کسر تورم خمس دارد. (امام خامنه ای)
- چنانچه قیمت کالای مذکور که همچنان در سر سال موجود است افزایش یافته باشد، طوری که به قیمت بیشتر قابل فروش باشد، این ترقّی قیمت جزء درآمد همین سال محسوب می گردد و خمس دارد، هرچند اصل قیمت خرید کالا به علت اینکه فرد بدهی خود را تا انتهای سال پرداخت نکرده است، خمس ندارد؛ البته، اگر ترقی قیمت مذکور ناشی از تورم و کاهش ارزش پول باشد، ثبوت خمس در آن محل اشکال است. (آیت اللّه سیستانی)
- ترقی قیمت مشمول خمس است. (آیت اللّه مکارم)
اگر مالی از غیر معاوضه مانند ارث یا هدیه به ملکیت انسان در بیاید، چنانچه به قصد تجارت نگهداری شود و امکان فروش و اخذ قیمت آن وجود داشته باشد، خمس آن به چه صورت محاسبه می شود؟(2)
- خمس ترقّی قیمت پس از تمام شدن سال واجب است به شرط آن که فروش آن و گرفتن قیمتش ممکن باشد و اگر فروش یا اخذ قیمت فقط در سال بعد ممکن باشد زیادی قیمت از منافع همان سال بعد می باشد نه سال گذشته (یعنی فعلا خمس ندارد). (حضرت امام، آیت اللّه مکارم)
- ارزش افزودهی آن پس از فروش، بنابر احتیاط واجب از درآمد سال محسوب می شود و خمس آن باید پس از کسر تورم پرداخت شود. (امام خامنه ای)
- پرداخت خمس ترقّی قیمت بازاری آن، در سر سال خمسی واجب است هر چند آن را نفروخته باشد. (آیت اللّه سیستانی)
آیا افزایش قیمت سرمایه که بر اثر تورم (کاهش ارزش پول) حاصل شده خمس دارد؟(3)
- چنانچه آن مال از اموالی باشد که خمس به آن تعلق نمی گیرد (مثلا خمس آن قبلا پرداخت شده یا هدیه و پاداش و مانند آن است)، تورم کسر می شود(4) ولی اگر از درآمد بین سال و غیر مخمس باشد، تورم کسر نمی شود. (امام خامنه ای)
ص: 137
- در مواردی که افزایش قیمت کالای مخمس یا در حکم مخمس خمس دارد(1) چنانچه این افزایش قیمت ناشی از تورم باشد، ثبوت خمس در مورد آن محل اشکال است و بنابر احتیاط واجب احکام مربوط به ترقی قیمت بر آن جاری می گردد(2) و احتیاط مذکور در موردی است که افزایش قیمت جنس به مقداری باشد که با در نظر گرفتن نزول قیمت نقد رایج کشور و پایین آمدن قدرت خرید با آن، ربح و سود بودنش از نظر عرف محرز نباشد. (آیت اللّه سیستانی)(3)
- باید خمس افزایش قیمت پرداخت شود. (آیت اللّه مکارم)(4)
ص: 138
با توجه به وجود تورم، سودی که بانکها به سپرده گذاران می پردازند عملاً جبران افت و کاهش ارزش پول محسوب می گردد. با این حال، آیا به این سود خمس تعلق می گیرد؟(1)
- اگر سپرده مخمس باشد و سود بیش از مقدار تورم نباشد، خمس ندارد. (امام خامنه ای)
اگر فرد جنسی را برای تجارت (مال التجاره) خریداری نماید و قیمت آن بالا برود، ولی آن را نفروشد و در بین همان سال، قیمتش پایین آید، آیا آن افزایش قیمت خمس دارد؟(2)
- پرداخت خمس مقداری که بالا رفته بر او واجب نیست. (مراجع تقلید)
اگر قیمت جنسی که شخص برای تجارت خریده است، افزایش یابد و به منظور اضافه شدن قیمت، آن را نگه دارد و بعد از سال خمسی، قیمت کاهش یابد، در این صورت آیا خمس مقداری را که افزایش یافته بود باید پرداخت کند؟(3)
- خمس مقداری را که افزایش یافته بود، بنابر احتیاط واجب باید بدهد؛ بلکه اگر به اندازه ای هم نگه داشته که تجار معمولاً برای گران شدن جنس آن را نگه می دارند، خمس مقداری را که افزایش یافته بود، باید بدهد. (حضرت امام)
- اگر امکان فروش و اخذ قیمت وجود دارد، سپس قیمتش کاهش یابد، خمس مقدار افزایش یافته بنابر احتیاط واجب است. (آیت اللّه سیستانی)
- اگر قیمت آن تا آخر سال همچنان زیاد باشد، باید سر سال، خمس آن را بدهد؛ هرچند قیمت بعد از گذشتن سال کاهش یابد. این در صورتی است که آخر سال، وقت فروش آن باشد و به میل خود آن را نگه دارد. (آیت اللّه مکارم)
اگر انسان معامله ای انجام دهد و در آن سود نماید، و سال خمسی بر آن بگذرد؛ سپس طرف مقابل - با وجود آنکه معامله لازم بوده و خیار فسخ ندارد - از وی بخواهد که معامله را اقاله نماید و وی بپذیرد، حکم خمس سود حاصله (که حالا از جیبش رفته است) چیست؟ آیا ساقط است؟(4)
- خمس سود ساقط است. (حضرت امام)
- خمس سودی که کرده ساقط نمی شود و باید آن را بپردازد؛ مگر آنکه از شانش پذیرش اقاله باشد و اقاله قبل از فرا رسیدن سال خمسی او صورت گیرد؛ مانند اینکه فردی به دلیل احتیاج مالی، زمینش را به نصف قیمت بازاری
ص: 139
به شخصی بفروشد، مشروط به اینکه اگر ثمن معامله را در موعد مقرر شده پس دهد، حق فسخ معامله را داشته باشد (بیع خیاری)، ولی فروشنده به علت مشکلات مالی نتواند در مدت معین شده ثمن معامله را به خریدار پس دهد و معامله لازم شود و بعد از سپری شدن مدتی، وی ثمن معامله را حاضر کرده و تقاضای اقالۀ معامله را نماید، در این صورت چنانچه سال خمسی خریدار فرا نرسیده و عرفاً از شأن وی قبولی اقالۀ مذکور باشد - همچنان که شاید در بسیاری از موارد بیع خیاری چنین باشد - لازم نیست خمس سودی را که نصیب خریدار شده بپردازد؛ اما اگر سال خمسی خریدار فرا رسیده و خمس به مال مذکور تعلّق گرفته (مستقر شده) باشد،(1) با انجام اقاله خمس ساقط نمی شود.(2) (آیت اللّه سیستانی)
- خمس سود ساقط نیست و این اقاله نسبت به سهم صاحبان خمس فضولی بوده است.(3) (آیت اللّه مکارم)
اگر مثلا کسی گوسفندانی برای خرید و فروش و تجارت دارد و این گوسفندان نماء داشته باشند حکم خمس آن نماءات چیست؟(4)
- نماءات چه منفصله و چه متصله چنانچه صرف در موونه نشود به قیمت سر سال خمسی مشمول خمس است. (مراجع تقلید)
حکم خمس سهام بورس چیست؟(5)
- در این صورت در سررسید سال خمسی اول باید به قیمت روز، محاسبه و خمس آن پرداخت شود و در سررسید سالهای بعد، اصل آن خمس ندارد ولی ارزش افزوده آن پس از کسر مقدار تورم، خمس دارد و چنانچه سودی به آن تعلق گرفته (سود سالیانه سهام) چنانچه تا سر سال خمسی بماند و قابل دریافت باشد خمس دارد. (امام خامنه ای)
- اگر سهام در سر رسید سال اول خمسی قابل فروش است اصل و ترقی آن مشمول خمس است و چنانچه سودی به آن تعلق گرفته (سود سالیانه سهام) چنانچه تا سر سال خمسی بماند و قابل دریافت باشد خمس دارد. (آیت اللّه مکارم)
- در این صورت در سررسید هر سال خمسی، اصل آن خمس ندارد ولی ارزش افزوده آن، پس از کسر مقدار تورم، خمس دارد. (امام خامنه ای)
ص: 140
نکته: اگر خود سهام ارث یا هبه باشد و به قصد تجارت نگهداری شده تورم آن کسر شده و ترقی اش بنابر اجتياط واجب جزء درآمد سال فروش است. (امام خامنه ای)
- اصل آن خمس ندارد ولی خمس ترقی قیمت پس از تمام شدن سال واجب است به شرط آن که فروش آن و گرفتن قیمتش ممکن باشد و چنانچه سودی به آن تعلق گرفته (سود سالیانه سهام) چنانچه تا سر سال خمسی بماند و قابل دریافت باشد خمس دارد. (آیت اللّه مکارم)
- در این صورت در سررسید سال خمسی، باید به قیمت روز محاسبه و خمس آن پرداخت شود و در سال های بعد تا زمانی که فروخته نشده خمس ندارد اما پس از فروش ارزش افزوده آن (با کسر مقدار تورم) جزء درآمد سال فروش است که اگر تا پایان سال خمسی در امور زندگی مصرف نشود، خمس دارد و چنانچه سودی به آن تعلق گرفته (سود سالیانه سهام) چنانچه تا سر سال خمسی بماند و قابل دریافت باشد خمس دارد. (امام خامنه ای)
- در این صورت در سررسید سال خمسی، باید به قیمت روز محاسبه و خمس آن پرداخت شود و در سالهای بعد ترقی قیمت آن خمس دارد، ولی نیازی به فروش و نقد نمودن آن نیست، در سال روز سال خمسی، باید قیمت آن را به قیمتی که همان روز معامله می شود، محاسبه نمایید و می توانید خمس آن را از سایر درآمدهایتان بپردازید؛ و چنانچه سودی به آن تعلق گرفته (سود سالیانه سهام) چنانچه تا سر سال خمسی بماند و قابل دریافت باشد خمس دارد. (آیت اللّه مکارم)
- در این صورت تا زمانی که فروخته نشده، خمس ندارد اما پس از فروش، ارزش افزوده آن (با کسر مقدار تورم) جزء درآمد سال فروش است که اگر تا پایان سال خمسی در امور زندگی مصرف نشود، خمس دارد و چنانچه سودی به آن تعلق گرفته (سود سالیانه سهام) چنانچه تا سر سال خمسی بماند و قابل دریافت باشد خمس دارد. (امام خامنه ای)
- در این صورت ترقی قیمت سهام خمس دارد، در سال روز سال خمسی، باید قیمت آن را به قیمتی که همان روز معامله می شود، محاسبه نمایید و می توانید خمس آن را از سایر درآمدهایتان بپردازید؛ و چنانچه سودی به آن تعلق گرفته (سود سالیانه سهام) چنانچه تا سر سال خمسی بماند و قابل دریافت باشد خمس دارد. (آیت اللّه مکارم)
در ارتباط با خمس سهام عدالت سوالاتی مطرح شده که با توجه به محل ابتلاء بودن مسأله خواهشمند است نظر مبارک را امر به ابلاغ فرمائید:
1. با توجه به ماهیت واگذاری سهام عدالت که به صورت بیع نسیه انجام شده و قیمت آن به صورت اقساط از محل سود حاصل از سهام وصول شده است، آیا این سهام متعلق خمس است؟ بر فرض وجوب، زمان تعلق چه زمانی است؟
ص: 141
- پس از آزاد شدن سهام عدالت، مقداری که قابل فروش است، در اولین سال خمسی، خمس آن به قیمتی که خریدار دارد، باید پرداخت شود. (امام خامنه ای)
- پس از وصول و گذشت سال خمسی خمس دارد ولی کسانی که در مشقت هستند، خمسشان را می بخشیم. (آیت اللّه مکارم)
2. دولت برای برخی از اقشار ضعیف (دهک اول و دوم)، قیمت سهام را با تخفیف محاسبه کرده و تفاوت قیمت را از محل منابع خود تأمین کرده است، آیا برای این اقشار نیز مانند دیگران کل سهام متعلق خمس است، یا به مقداری که اقساط آن از سود تأدیه شده است؟
- در این صورت نصف سهام متعلق خمس است و نصف دیگر در حکم هبه است و خمس ندارد.
در دو صورت قبل کسانی که برای گذران زندگی به این سهام و سود حاصل از آن نیاز دارند به طوری که با تخمیس آن، سود حاصل از سهام باقیمانده برای زندگی در حد شأن کافی نیست، پرداخت خمس سهام واجب نیست. (امام خامنه ای)
- مشمول کل سهام است و مطابق آنچه در پاسخ به سوال اول بیان شد محاسبه و پرداخت می شود. (آیت اللّه مکارم)
3. حكم خمس سودهایی که قبل از آزادسازی (بعد از سال 95) حاصل شده و به افراد پرداخت شده یا نشده است، چیست؟(1)
- سودهای مذکور جزو درآمد سالی است که قابل وصول است (هر چند دریافت نشده باشد) در این صورت اگر سال خمسی بر آن گذشته است، باید پس از دریافت بلافاصله خمس آن پرداخت شود. (امام خامنه ای)
در ادامه سوالات نسبت به سهام عدالت؛ حکم خمس سودهایی که قبل از آزادسازی حاصل شده و به افراد پرداخت شده یا نشده است، چیست؟(2)
- سودهای مذکور جزو درآمد سالی است که قابل وصول است - هر چند دریافت نشود- ، در این صورت اگر سال خمسی بر آن گذشته است، باید پس از دریافت بلافاصله خمس آن پرداخت شود. (امام خامنه ای)
- سود حاصله جزو درآمد سالی است که قابل وصول است که اگر تا پایان سال صرف در موونه نشود مشمول خمس است. (آیت اللّه مکارم)
چند مسئله در خمس سهام و سود آن (آیت اللّه سیستانی)(3)
مسئله :1 آن دسته از شخصیت های حقوقی که از تجمع و تشکل شخصیت های حقیقی حاصل شده مانن--د شرکت های سهامی،(4) چنانچه مدیران شرکت جهت پرداخت خمس سهام یا سود حاصل از سهام (سود شرکت) از طرف سهامداران اذن یا وکالت داشته باشند، می توانند خمس سهام یا سود شرکت را حسب موازین شرعی محاسبه کرده و پرداخت نمایند، و گرنه هر کس باید خمس سهام خودش یا سود حاصل از آن را بپردازد.
اما سایر شخصیت های حقوقی مثل مسجد و حسینیه و مانند آنها، به اموالشان خمس تعلق نمی گیرد.
ص: 142
مسئله2: اگر فرد سهام خود را از مال مخمس یا در حکم مخمس خریداری نماید و قصد تجارت با خود سهام را داشته باشد، ترقی قیمت آن در صورتی که فروش سهام به آن قیمت و دریافت ثمن آن ممکن باشد درآمد محسوب می شود، هر چند آن را هنوز نفروخته باشد.
بنابراین، باید خمس درآمد مذکور چنانچه تا انتهای سال خمسی صرف در مؤونه نشده، پرداخت شود. مسئله3: اگر فرد سهام خود را از مال مخمس یا در حکم مخمس خریداری نماید و قصد تجارت و سود آوری با خرید و فروش خود سهام نداشته باشد،1(1) ترقی قیمت بازاری آن تا به فروش نرسد، خمس ندارد و چنانچه به فروش برسد، ترقی مذکور جزء درآمد سال فروش محسوب می شود؛(2)
بنابراین، اگر در همان سال و قبل از رسیدن سال خمسی صرف در مؤونه شود، خمس ندارد، وگرنه باید خمس آن را بپردازد.
مسئله4: اگر فرد سهام خود را با درآمد اثنای سال خریداری کرده است، مؤونه محسوب نمی شود و باید خمس آن را به قیمت انتهای سال خمسی بپردازد؛ مگر مورد استثنایی که در مبحث خمس سرمایه کسب بیان شد.
مسئله5: «سود سهام» احکام مختلفی دارد که به بخشی از آنها در ذیل اشاره می شود:
1. خمس سود شرکت که توسط سهام دار دریافت شده یا به حساب وی واریز گردیده و مازاد بر مؤونه است باید پرداخت شود.
2. چنانچه نظام مالی شرکت طوری است که سود، حاصل شده، ولی سهام دار نمی تواند در وقت حاضر آن سود را بگیرد و پس از گذشت سال خمسی پرداخت می شود، در این صورت می تواند در انتهای سال خمسی، خمس سود را به قیمت فعلی آن نقداً بپردازد یا صبر کند هر وقت شرکت آن سود را داد، آن را از درآمد و ارباح سال قبل حساب نموده و خمس آن را فوراً بپردازد.(3)
3. چنانچه نظام مالی شرکت طوری است که مقداری از سود حاصل شده، حسب وکالت یا اذنی که از طرف سهامداران به شرکت داده شده، به عنوان «سود انباشته» برای افزایش سهام یا سرمایه گذاری مجدد یا هزینه های آتی استهلاکی(4) شرکت، کنار گذاشته و به سهامدار داده نمی شود، سود مذکور مؤونه محسوب نشده و خمس دارد.(5)
4. اگر سود، حاصل نشده، ولی شرکت سهامی مبلغی «علی الحساب» به سهامداران پرداخت نماید، مبلغ مذکور خمس ندارد و چنانچه حصول سود مشکوک باشد و فحص از آن میسر نبوده و مبلغی علی الحساب به سهامداران پرداخت شود، پرداخت خمس آن فعلاً لازم نیست.(6) (آیت اللّه سیستانی)
چند مسئله در خمس سرمایه گذاری بانکی و سود آن (آیت اللّه سیستانی)
چند مسئله در خمس سرمایه گذاری بانکی و سود آن (آیت اللّه سیستانی)(7)
ص: 143
مسئله1: سود دریافتی از بانک بابت حسابهای سرمایه گذاری وکالتی، در صورتی که فرد به بانک وکالت شرعی داده چند صورت دارد:
الف. سودی که به حساب واریز شده قطعی باشد؛ در این صورت جزء درآمد سال حصول آن محسوب می شود؛
ب. سود حاصل نشده، ولی بانک مبلغی «علی الحساب» پرداخت کرده؛ در این صورت مبلغ مذکور فعلاً خمس ندارد و حکم مال قرض را دارد؛
ج. حصول سود مشکوک باشد و مبلغی علی الحساب پرداخت شده و تحقیق در مورد آن آسان و میسر نباشد؛ در این صورت نیز فعلاً خمس ندارد.(1)
مسئله2: سودی که بانک بابت حساب سرمایه گذاری وکالتی پرداخت می کند، ولی فرد به بانک وکالت شرعی نداده، تا زمانی که سود مذکور از حساب بانکی به صورت وجه نقد برداشت نشده، مشمول خمس نمی باشد؛
اما اگر برداشت شود، چنانچه بانک دولتی یا مشترک در کشورهای اسلامی باشد،(2) مال برداشت شده در حکم مجهول المالک می باشد(3) و فرد موظف است نصف آن را به فقرای متدین شیعه صدقه دهد و مجاز به تصرف نصف دیگر می باشد؛
بنابراین، نسبت به نصف مذکور (که مجاز به تصرف آن شده) چنانچه آن را قبض و تملک نماید، جزء درآمد بین سال محسوب می شود و اگر تا پایان سال باقی بماند و صرف در مؤونه نگردد، مشمول خمس خواهد بود؛ در غیر این صورت خمس ندارد مگر آنکه با آن کالایی خریداری نماید، که در این حالت کالای مذکور جزء درآمد بین سال محسوب می شود و اگر تا پایان سال صرف در مؤونه نشود، خمس دارد. (آیت اللّه سیستانی)
نکته: اگر اموال و داراییهای شرکت سهامی عام (غیر از بانکها) به طور مشاع سهم بندی و در بورس فروخته شود و سایر شرایط صحیح بودن معامله رعایت گردد (مانند معلوم بودن قیمت و نوع، مقدار، اوصاف و خصوصیات داراییهای واگذار شده برای خریدار و فروشنده) چنین معامله ای اشکال ندارد و صحیح است؛
ولی چنانچه نوع دارایی های مورد معامله در فروش سهام از نظر مقدار و اوصاف و خصوصیات آنها به تفصیل در هنگام معامله معلوم نباشد، صحیح بودن خرید و فروش سهام از این جهت محل اشکال است و مراعات مقتضای احتیاط در مورد آن ترک نشود.
شایان ذکر است که خرید سهام بانکهایی از بلاد اسلامی که فعالیت- آنها مبتنی بر قوانین مشتمل بر ربا باشد (مانند دریافت دیر کرد و خسارت تأخیر تأدیه دین و کارمزد قرض)، چنانچه همراه با اذن یا وکالت به مدیران بانک برای انجام معاملات ربوی باشد، تکلیفاً حرام است. و برای مطالعه تفصیل مسئله مراجعه نمایید.(4) (آیت اللّه سیستانی)(5)
- ارز دیجیتال (بر فرض قانونی و مشروع بودن ارز دیجیتال)، اگر با درآمد کسب و به قصد تجارت (کسب سود از راه خرید و فروش آن) خریداری کرده باشید؛ در این صورت در سررسید سال خمسی اول باید به قیمت روز، محاسبه و خمس آن پرداخت شود و در سررسید ساله ای بعد، اصل آن خمس ندارد ولی ارزش افزوده آن پس از کسر مقدار تورم، خمس دارد. (امام خامنه ای)
نکته: چون آیت اللّه مکارم درآمدزایی از مسیر ارز دیجیتال را نامشروع می دانند کسی که به این نحو درآمدی بدست آورده است حکم خمس آن در عنوان "مال مخلوط به حرام" بررسی و دنبال خواهد شد.
خمس ابزار کار و مکان کسبی که با درآمد بین سال خریداری شده است به چه صورت محاسبه می شود؟(1)
- ابزار کاری که از طریق درآمد بین سال تهیه شده است، خمس دارد، مگر به مقداری باشد که با پرداخت خمس آن، باقی مانده آن برای تامین مخارج زندگی در حد شأنش کافی نیست که در این صورت خمس ندارد حتی در صورتی که بتواند در سالهای آینده خمس آن را بدهد. (حضرت امام، امام خامنه ای)(2)
- ابزار کار چنانچه از درآمد بین سال تهیه شده باشد خمس دارد مگر آنکه فرد هم اکنون یا در آیندۀ نه چندان دور نتواند خمسش(3) را بپردازد؛ به این معنا که اگر خمس آن را هر چند با دستگردان و پرداخت به صورت اقساط در طی چند سال بپردازد، اداره امور زندگی مناسب با شأن و به صورت معمول، غیر ممکن یا همراه با سختی طاقت فرسا که معمولاً تحمل نمی شود بوده یا آنکه مجبور می شود به کسبی که شایستۀ شأن او نیست مشغول شود. که در این صورت، پرداخت خمس ابزار کار لازم نیست؛ البته اگر می تواند خمس قسمتی از آن را به صورت نقد یا اقساط بدهد، پرداخت همان مقدار لازم می باشد. (آیت اللّه سیستانی)
- ابزار خمس دارد، مگر ابزاری که اگر خمس آن را هر چند به صورت تدریجی بدهد با بقیه آن، زندگی او در حدّ آبرو و شؤونش اداره نمی شود. بنابراین، اگر با پرداخت خمس آن، لطمه ای به کار او نمی خورد، باید خمس آن را بدهد. (آیت اللّه مکارم)
ص: 145
نکته: اگر مکلف ابزار کار و یا مکان کسب (مانند مغازه) را با عین درآمد بین سال خریده باشد یا به ذمه خریده باشد از درآمد بین سال دینش را ادا کرده باشد، در سررسید سال خمسی، خمس آن بر اساس قیمت فعلی محاسبه می شود. (مراجع عظام تقلید)(1)
آیا وسایل موجود در محل کسب و کار، از جمله: میز، صندلی ،کمد ،تابلو، کولر و ... مورد خمس تعلق می گیرد؟(2)
- اگر با درآمد تهیه شده باشد خمس دارد. (امام خامنه ای)
حکم خمس ابزار کار در صورتی که با عین مالی که سال بر آن گذشته و خمسش پرداخت نشده، تهیه شده باشد چیست؟(3)
- اگر با عین پول خمس نداده جنسی بخرد، یعنی به فروشنده بگوید این جنس را با این پول می خرم، چنانچه حاکم شرع، معامله یک پنجم آن را اجازه بدهد، معاملۀ آن مقدار صحیح است و خریدار باید یک پنجم جنسی را که خریده است به حاکم شرع بدهد. (حضرت امام، آیت اللّه مکارم)(4)
- معامله صحیح است و ملاک محاسبه خمس ابزار کار، قیمت سررسید اولین سال خمسی است. (البته تاخیر در پرداخت خمس جایز نیست). (امام خامنه ای)
- اگر فروشنده شیعه باشد، معامله در همۀ مال صحیح است و به جنسی که با این پول خریده است، خمس تعلق می گیرد و وی موظف است خمس ابزار کار را به قیمت فعلی آن بپردازد و به اجازۀ حاکم شرع نیازی نیست. (آیت اللّه سیستانی)
اگر ابزار کار به ذمه خریداری شده و پول آن را با مالی که مشمول خمس است، پرداخت کرده است، حال خمس را باید به قیمت خرید محاسبه شود یا به قیمت فعلی؟(5)
- در صورتی که قصدش این بوده که از مال مشمول خمس ثمن معامله را بپردازد چنانچه حاکم شرع، معاملۀ یک پنجم آن را اجازه بدهد، معاملۀ آن مقدار صحیح است و خریدار باید یک پنجم جنسی را که خریده است، به حاکم شرع بدهد ولی اگر چنین قصدی نداشته معامله وی صحیح است ولی چون از پولی که خمس در آن است به فروشنده داده به مقدار پنج یک آن پول به او مدیون می باشد و پولی را که به فروشنده داده اگر از بین
ص: 146
نرفته، حاکم شرع پنج یک همان را می گیرد و اگر از بین رفته، عوض آن را از خریدار یا فروشنده مطالبه می کند. (حضرت امام)
- معامله صحیح است و ملاک محاسبه خمس ابزار کار، قیمت سررسید اولین سال خمسی (با محاسبه تورم) است (البته تاخیر در پرداخت خمس جایز نیست). (امام خامنه ای)
- پرداخت خمس به قیمت خرید کافی است به عبارت دیگر، خمسی که بر او واجب بوده، به مال خریداری شده منتقل نگردیده و کافی است خمس پول سالگشت شده ای که بابت بهای مال به فروشنده داده را بپردازد و اگر ارزش آن پول، هنگام پرداخت خمس، کاهش فوق العاده - مثل 20 برابر یا بیشتر- پیدا کرده، بنابر احتیاط واجب باید به مبالغی بیشتر مصالحه شود. (آیت اللّه سیستانی)
- اگر جنسی را به ذمه بخرد ولی بعد از معامله قیمت آن را از پولی که خمس آن را نداده بپردازد معامله او صحیح تصرفاتش در آن جنس جایز است، ولی چون از پولی که خمس در آن است به فروشنده داده به مقدار خمس آن پول به او مدیون است و در صورتی که آن مقدار در دست فروشنده موجود باشد حاکم شرع همان را می گیرد و اگر از بین برود عوض آن را از خریدار یا فروشنده مطالبه می کند. (آیت اللّه مکارم)
اگر ابزار کار را با پولی که به آن خمس تعلق نمی گیرد خریداری کرده است و یا اینکه بعد از خرید خمس آن را اداء نموده و در حال حاضر از آن استفاده می کند و نفروخته است آیا خمس دارد؟(1)
- تا زمانی که به فروش نرسیده است خمس ندارد. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
اگر ابزار کار با پولی تهیه شده باشد که خمس به آن تعلق نمی گیرد، یا تعلق گرفته بوده و خمس را پرداخت کرده است، و آن ابزار و یا مکان (مغازه) را بعد از چندین سال می فروشد حکم خمس آن چیست؟(2)
- خمس ندارد؛ هرچند به مبلغ بیشتر از قیمت خرید بفروشد. (حضرت امام)
- تا زمانی که به فروش نرسیده است خمس ندارد و بعد از فروش ترقی قیمت آن پس از کسر مقدار تورم جزو درآمد سال فروش محسوب می شود که اگر تا سر سال خمسی ، صرف در موونه نشود متعلق خمس است. (امام خامنه ای)
- خمس ندارد؛ اما چنانچه قیمتش افزایش یابد، اگر آن را بفروشد خمس مقداری را که بر قیمتش اضافه شده و از مخارج سال زیاد آمده است، باید خمسش را بدهد.
شایان ذکر است خمس مقدار افزایش قیمت که ناشی از تورم است محل احتیاط است. (آیت اللّه سیستانی)
ص: 147
- ترقی قیمت جزو درآمد سال فروش است و با رسیدن سال خمسی باید خمسش پرداخت شود مگر اینکه اگر خمس آن را هر چند به صورت تدریجی بدهد با بقیه آن زندگی در حد آبرو و شوون شما اداره نمی شود، بنابر این اگر با پرداخت خمس آن لطمه ای به کار شما نمی خورد باید خمس آن را بدهید. (آیت اللّه مکارم)
اگر فردی مغازه اش را که با پول مخمس یا در حکم مخمس مانند ارث خریداری نموده و پس از آن که ترقی قیمت پیدا کرده، با مغازه دیگری که قصد دارد به عنوان محل کسب از آن استفاده نماید، معاوضه کند و طاق بزند (بدون آنکه مغازه خویش را به پول بفروشد و مغازه دیگر را با پول بخرد.) در این صورت حکم خمس مغازه جدید چیست؟(1)
- خمس ندارد. (حضرت امام، امام خامنه ای)
- مغازۀ جدید خمس ندارد؛ مگر آنکه معاوضه مشتمل بر نوعی ارفاق مالی باشد و فرد بدون پرداخت مبلغ اضافی، مغازه اش را با مغازۀ با ارزش تری معاوضه کرده باشد که در این صورت، مغازه جدید بالنسبه به مقدار ما به التفاوت از درآمد سال معاوضه محسوب می شود و پرداخت خمس مقدار تفاوت از آن به نرخ روز واجب می باشد؛ اما اگر فرد با پرداخت ما به التفاوت، مغازه اش را با مغازه با ارزش تری طاق زده است، چنانچه ما به التفاوت را از درآمد بین سال خویش پرداخت کرده، همان حکم را دارد و اگر ما به التفاوت را با مال مخمس یا در حکم مخمس پرداخته، مغازه مذکور خمس ندارد. این حکم، در مورد سایر ابزارهای کار (غیر از مغازه) نیز جاری است. (آیت اللّه سیستانی)
اگر مکلف ابزار کسب را خریداری نکرده است بلکه به غیر معاوضه بدست آورده مثلا ماشینی به او ارث رسیده است؛ حکم خمس ترقی قیمت آن چیست؟(2)
- ترقی قیمت خمس ندارد حتی در فرض فروش آن. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی) - هرگاه غیر مال التجاره مالی دارد که خمس آن را داده یا اصلا خمس ندارد (مانند ارث) چنانچه قیمتش بالا رود، اگر آن را بفروشد باید خمس اضافه قیمت را بدهد (شایان ذکر مقدار ترقی بعد از فروش جزو درآمد سال محسوب شده و پرداخت خمسش فوری نیست.). (آیت اللّه مکارم)
اگر انسان اموال مخمس یا در حکم مخمسی در اختیار داشته که با بخشی از آن، زمینی را خریداری نموده و قصد داشته باشد با قسمت دیگر از آن اموال، چند واحد مسکونی آپارتمان
ص: 148
در آن زمین در طی چند سال - مثلاً سه سال - احداث نماید و بعد از ساخت آپارتمان ها - مثلاً در سال چهارم - اقدام به فروش آنها نماید حکم ترقی قیمت چیست؟(1)
- چنانچه قیمت زمین در بین ساخت و ساز ترقی نماید، از آنجا که قصد فروش زمین را قبل از اتمام ساخت آپارتمان ها نداشته، ترقّی مذکور خمس ندارد. نکته: بعد از فروش آنها، ترقّی قیمت مذکور، جزء درآمد سال فروش محسوب می شود که اگر صرف در مؤونه نشود، خمس دارد.(2) (آیت اللّه سیستانی)
اگر انسان مغازه و مکان تجاری داشته که خمسش را پرداخت نموده(3) و مغازه مذکور را به قصد فروش نگه نداشته باشد، چنانچه تغییراتی در مغازه ایجاد کند، مانند اینکه نمای بیرونی یا داخلی آن را سنگ مرمر نموده یا دکوراسیون آن را تغییر داده و انجام این امور، موجب افزایش قیمت مغازه گردد، حکم خمس ترقی قیمت مذکور چیست(4)
- افزایش قیمت ناشی از صرف درآمد در جهات مذکور مشمول خمس است. (امام خامنه ای)
- مسئله چند صورت دارد:
الف. تغييرات مذکور با درآمد بین سال ایجاد شده باشد؛ در این صورت، فرد باید خمس ترقی قیمت را در انتهای سال خمسی بپردازد؛
ب. تغییرات مذکور از مال مخمس یا در حکم مخمس (مثل ارث) انجام شده؛ در این صورت، ترقی قیمت مغازه خمس ندارد.
ج. تغییرات مغازه با قرض انجام شده باشد؛ در این صورت چنانچه چیزی از مبلغ قرض تا انتهای سال خمسی پرداخت نشده، خمس ندارد و اگر قرض مذکور مثلاً در بین سال بعد پرداخت شده، چنانچه با مال مخمس یا در حكم مخمس ادای دین شده، ترقّی قیمت مغازه خمس ندارد و در صورتی که با درآمد بین سال ادای دین ،شده ترقی قیمت مذکور خمس دارد. (آیت اللّه سیستانی)
بنده برای دکور و طراحی مغازه چند میلیون هزینه کرده ام آیا این دکور خمس دارد؟(5)
- به طور کلی اگر به صورتی است که موجب ارتقاء ارزش و قیمت محل کار شده است یا قابلیت نقل و فروش دارد، خمس دارد ،وگرنه، در حکم تلف است و خمس ندارد. (امام خامنه ای)
اگر انسان منزلی را که مؤونه اش نیست ساخته و قصد اجاره دادن آن را داشته باشد و این در حالی باشد که زمین و کلیّۀ مصالح ساختمانی مصرفی را از مال مخمس تهیه کرده، اما
ص: 149
هزینه های استهلاکی ساخت منزل مثل اجرت کارگران و حمل بار و مانند آن را از درآمد بین سال پرداخته است حکم خمس آن چیست؟(1)
- ارزش افزوده مربوط به هزینه های استهلاکی (یعنی ارزش افزوده ای که در قبال هیئت اتصالی است)، سرسال خمسی مشمول خمس است. (امام خامنه ای)
- در این صورت منزل مذکور به نسبت آن هزینه ها متعلّق خمس می باشد. (آیت اللّه سیستانی)
اگر انسان منزلی را که مؤونه اش نیست ساخته و قصد اجاره دادن آن را داشته باشد و این در حالی باشد که زمین و کلیه مصالح ساختمانی مصرفی را از مال مخمس تهیه کرده، اما هزینه های استهلاکی ساخت منزل مثل اجرت کارگران و حمل بار و مانند آن را از درآمد بین سال پرداخته است حکم خمس آن چیست؟(2)
- خمس قیمت خانه در پایان سال خمسی اول - پس از کسر قیمت مصالح و تورم آن - را بپردازد. (امام خامنه ای)
اگر کسی که خمس مغازه اش را پرداخت کرده و آن را به قصد فروش نگه نداشته باشد، در صورتی که مبلغی را از درآمد بین سال برای دریافت مجوز تجاری -هزینه نماید و بدین سبب، قیمت مغازه افزایش یابد، حکم خمس ترقی قیمت چیست؟(3)
- لازم است خمس ترقی قیمت مذکور را در انتهای سال خمسی بپردازد. (آیت اللّه سیستانی)
حکم خمس نمائات أعيان و ابزار کسب و درآمد (در صورتی که خمس اصل آن پرداخت شده است) مانند باغ و دام که به هدف کسب درآمد از منافع آنها (مثل شیر و میوه) نگهداری می شود چیست؟(4)
- خمس ندارد. (حضرت امام، امام خامنه ای)
- اگر عرفاً مصداق زیادی مال محسوب شود (مثلا فردی نهالی برای فروش محصول آن نگهداری می کرده است که الان رشد قابل توجهی داشته است) باید خمسش را بپردازد. (آیت اللّه سیستانی)
- چنانچه صرف در موونه نشود به قیمت سر سال خمسی مشمول خمس است. (مراجع تقلید)
ص: 150
اگر بذری که خمس به آن تعلق گرفته است، پیش از پرداخت خمسش کشت شود و محصول به دست بیاید یا تخم مرغی که خمسش پرداخت نشده، تبدیل به جوجه شود، آیا خمس محصول و جوجه هم باید پرداخت شود یا پرداخت خمس بذر و تخم مرغ کافی است؟(1)
- در صورتی که در سال بعد، نموّ (رشد) کرده باشد در انتهای سال خمسی جدید، باید خمس درخت در سال اول و نمو آن خمس و خمس نمو سهم خود در سال جدید را بپردازد و بنابر احتیاط واجب، تنها پرداخت خمس محصول در انتهای سال خمسی جدید، کافی نیست.
همچنین، اگر زارع بذری را با درآمد بین سالش بخرد و بذر مذکور سالگشت شده و به آن خمس تعلّق بگیرد و وی خمس آن را نداده، بکارد و تبدیل به محصول شود، همین حکم جاری است. (آیت اللّه سیستانی)
کشاورز با بذری که خمس آن را نپرداخته زراعت کرده است؛ پس از برداشت، خمس فقط به محصول تعلق میگیرد یا بایستی خمس بذر را نیز محاسبه کند؟(2)
- خمس بذر و تورم آن را نیز باید بپردازد. (امام خامنه ای)
اگر نهالی که خمس به آن تعلق گرفته است، پیش از پرداخت خمسش، کاشته و درخت شود، خمس درخت باید پرداخت شود یا پرداخت خمس نهال کافی است؟(3)
- خمس درخت باید پرداخت شود. (حضرت امام)
- نهالی که خمس آن پرداخت نشده است در اولین سال خمسی به قیمت روز تخمیس می گردد؛ حال در صورتی که در سال خمسی اول به تکلیف عمل نشد در سال خمسی بعد بین دو عمل مخیر است: 1. تخمیس قیمت درخت به قیمت روز 2. پرداخت خمس قیمت نهال در سال خمسی اول با احتساب تورم به اضافه خمس ارزش افزوده آن به قیمت روز. (امام خامنه ای)
- اگر فردی نهال بید، چنار و مانند اینها را با درآمد بین سال، خریداری و آن را به قصد استفادۀ تجاری از چوبشان بکارد، در صورتی که خمس آن درخت را در سال اول نپردازد و در سال بعد نمو (رشد) کرده باشد، در انتهای سال خمسی جدید باید خمس درخت در سال اوّل و نمو آن خمس و خمس نمو سهم خود در سال جدید را بپردازد و بنابر احتیاط واجب، تنها پرداخت خمس درخت در انتهای سال خمسی جدید، کافی نیست. (آیت اللّه سیستانی)
اگر انسان باغی را آباد کند و در آن درختانی بکارد و هدف وی تجارت با میوه ها و محصولات باغ باشد، نه تجارت با خود باغ، حکم خمس آن چیست؟(4)
- مسئله سه صورت دارد:
ص: 151
- در این صورت باید سر سال خمسی، خمس زمین و آنچه کاشته یا در آن احداث نموده را – پس از کسر مخارج - به قیمت فعلی بپردازد. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی)(1)
- اگر باغی احداث کند برای آن که بعد از بالا رفتن قیمتش بفروشد چنانچه وقت فروش آن رسیده باشد باید خمس آن را بدهد، ولی اگر قصدش این باشد که از میوه آن استفاده کند باید خمس میوه ها را بدهد و خمس خود باغ را هنگام فروش می دهد. (آیت اللّه مکارم)
- نظر مراجع در حکم خمس مکان کسب و ابزار کار (با تفصیل خرید به عین(2) و ذمه)(3) گذشت.
- در این صورت، باغ خمس ندارد. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی)(4)
- باغ مزبور خمس ندارد ولی میوهها خمس دارد و نسبت به قیمت اضافی بعد از فروش جزو درآمد سال است و در پایان سال خمسی مشمول خمس است. (آیت اللّه مکارم)(5)
اگر انسان باغ و بستان مخمس یا در حکم مخمس داشته باشد و میوه و محصولات آن را برای چند سال بفروشد، خمس مال دریافتی چگونه محاسبه میشود؟ آیا افت قیمت باغ و استهلاک آن از مبلغ اجاره کسر می شود؟(6)
- بله؛ افت قیمت کسر می گردد. (امام خامنه ای)
- تمام قیمت معامله، جزء درآمد سال فروش محسوب می شود. بنابراین، مقداری که تا سر سال خمسی در مؤونۀ آن سال صرف نشده، ابتدا کاهش و افت قیمت باغ و بستان مذکور از آن کسر شده، سپس خمس باقیمانده پرداخت می شود. شایان ذکر است، کاهش قیمت که هنگام محاسبۀ خمس کسر می شود، گاهی به این جهت
ص: 152
است که محصول و منافع آن تا چند سال در اختیار دیگری است(1) و گاهی ممکن است به دلیل استهلاک هایی باشد که در طول این چند سال (که محصول در اختیار خریدار قرار می گیرد) بر باغ وارد می شود و جزء مؤونه تحصیل درآمد محسوب می گردد. (آیت اللّه سیستانی)
فردی وسیله ای خریده است که عملاً هم برای کارهای شخصی و هم کار شغلی از آن استفاده می کند و انگیزه خرید، هر دو کار بوده است تکلیف خمس آن چیست؟(2)
- به آن مقدار از سرمایه ماشین که با آن کار می کند، خمس تعلق می گیرد و به مقداری که جهت نیاز شخصی مورد استفاده قرار می گیرد و با موقعیت و شأن او تناسب ،دارد خمس تعلق نمی گیرد مثلا اگر شش ماه در طول سال با آن کار میکند و شش ماه برای نیازهای شخصی اش اختصاص دارد، باید نصف مبلغ آن را بابت خمس محاسبه کند. (امام خامنه ای، آیت اللّه مکارم)
- اگر برای هر دو جهت باشد خمس ندارد مگر آنکه استفاده شخصی آن به قدری کم باشد که عرفاً جزء مؤونه زندگی محسوب نگردد. (آیت اللّه سیستانی)
ابزاری که برای نیاز شخصی خریده شده و گاهی برای کار استفاده می شود
حکم خمس ابزاری که به قصد نیاز شخصی خریده شده و گاهی اوقات برای کار استفاده می شود، چیست؟(3)
- خمس ندارد. (امام خامنه ای،(4) آیت اللّه سیستانی)
- به مقداری که به عنوان ابزار کار استفاده می شود، خمس دارد. (آیت اللّه مکارم)
6. حکم خمس سرقفلی مغازه
آیا پولی که شخص بابت سرقفلی مغازه از درآمد سالش پرداخت کرده است، حکم سرمایه را دارد؟(5)
- حکم سرمایه را دارد (مراجع عظام تقلید)
ص: 153
در صورتی که کسی برای خرید منزل مورد نیاز یا خودرو و یا... پول پس انداز کند آیا خمس دارد؟(1)
- پس انداز مذکور با رسیدن سال خمسی مشمول خمس است. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی)
- پس انداز منفعت کسب اگر برای تأمین هزینه های زندگی در آینده باشد، سر سال خمسی، خمس دارد مگر این که پس انداز برای تهیه لوازم ضروری زندگی و یا تأمین هزینه های لازم باشد که در این صورت اگر بعد از سال خمسی در آینده نزدیک(2) در راه های مذکور مصرف شود، خمس ندارد. (امام خامنه ای)
- پولی که جهت تهیه منزل مسکونی یا وسیله نقلیه شخصی یا جهیزیه و امثال آن (نه مطلق پس انداز) پس انداز می شود و سال بر این پول جمع شده می گذرد، طبق فتوای ما خمس دارد؛ اما اگر بخواهد خمس را حساب کند و طبق گفته خودش یا ظاهر حال دیگر امکان استفاده از آن پس انداز وجود نداشته باشد، ما در مرحله اول با دست گردان او را بدهکار بیت المال می کنیم تا به مرور زمان بپردازد یا می گوییم خمس را به ذمّه بگیرد و در دراز مدت به مرور زمان بپردازد و اگر پرداخت خمس این پس انداز برای او ایجاد زحمت شدید می کند خمس بخشی از آن را به او می بخشیم. (آیت اللّه مکارم)
اگر از روی قناعت مقداری از درآمد خود را پس انداز کنیم، آیا به آن خمس تعلق می گیرد؟(3)
- چنانچه یک سال از آن بگذرد، خمس دارد. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی)
- بنا بر احتیاط واجب، خمس دارد. (آیت اللّه مکارم)
ص: 154
اگر فردی پول مخمس یا در حکم مخمّس خویش را فقط به جهت «حفظ مالیت آن» تبدیل به کالایی مانند سکه طلا یا زمین نماید در حالی که طبعاً قصد دارد بعداً آن سکّه یا زمین را فروخته و در زندگیش هزینه نماید، حکم خمس آن چیست؟(1)
- مال مذکور حتی پس از فروش خمس ندارد (حضرت امام)
- اگر آن مال صرفاً به جهت حفظ ارزش پول و نه به قصد تجارت نگهداری شده باشد، وقتی فروخته شود ارزش افزوده آن پس از کسر تورم اصل آن جزء درآمد سال فروش است که اگر تا سر سال خمسی، صرف در مؤونه نشود، خمس دارد. (امام خامنه ای)
- مال مذکور حکم مال التجاره را ندارد و ترقی قیمت سالیانۀ - آن کالا، خمس ندارد و اگر آن را بعداً به بیشتر از قیمت خرید بفروشد، ترقّی قیمت آن درآمد بین سال فروش محسوب می شود که اگر تا انتهای سال خمسی صرف در مؤونه نشود، لازم است خمس آن پرداخت شود.(2) (آیت اللّه سیستانی)
- اصل سکه ها خمس ندارد و اگر سکه ها صرفاً به جهت حفظ ارزش پول و نه به قصد تجارت نگهداری شده باشد، وقتی فروخته شود ارزش افزوده آن جزء درآمد سال فروش است که اگر تا سر سال خمسی، صرف در مؤونه نشود، خمس دارد. (آیت اللّه مکارم)
اگر چند مال داشته باشد که بعضی از آنها متعلق خمس نیست، آیا می تواند خرجی زندگی را از درآمدش هزینه کند و اموالی که خمس ندارد را پس انداز نماید؟
- کسی که از کسب و تجارت یا غیر آنها درآمدی داشته باشد، اگر مال دیگری هم دارد که پرداخت خمس آن واجب نیست (مال در حکم مخمس) یا اینکه خمسش را داده باشد (مال مخمس)، می تواند مخارج سال خود را فقط از درآمد کسبش صرف کند. (مراجع عظام تقلید)(3)
اگر مال مخمس با غیر مخمس مثلاً در یک حساب باشد، آیا می تواند خرجی را از مال غیر مخمس بردارد؟(4)
- می تواند با نیت از مال غیر مخمس بردارد. (حضرت امام)
- اگر مال متعلق خمس از درآمد سال با غیر متعلق خمس در یک حساب باشد، تا زمانی که مال متعلق خمس در آن موجود است، هر برداشتی که برای صرف در مؤونه از حساب انجام می شود - با نیت با بدون نیت -، از مال متعلق خمس کسر می شود و مال غیر متعلق خمس محفوظ می ماند. (امام خامنه ای)
- اگر مال مخمس و درآمد اثنای سال فرد با هم مخلوط شده و تمییزی بین آنها نبوده و قابل تشخیص از هم نباشند مثل آنکه فرد مجموع مالش را در صندوق یا دخل واحدی قرار دهد، در هنگام برداشت از عین موجود ،
ص: 155
نیّت ذى اثر محسوب نمی شود، لذا چنانچه مال مختلط شرعاً مشاع باشد، آنچه برداشت می شود بالنسبه از مخمّس و درآمد حساب می گردد و اگر مال مختلط مشاع نباشد، آنچه برداشت می شود از درآمد اثنای سال به حساب می آید و اگر مقدار درآمد کافی نباشد، آنچه اضافه بر مقدار درآمد برداشت می شود، از مال مخمس محسوب می گردد.
بنابراین اگر درآمد بین سال و مال مخمس فرد به صورت دین بر عهده دیگری باشد و طلبکار بخواهد بخشی از طلب خود را بگیرد، برای آنکه آنچه می گیرد مال مخمس حساب شود، باید هر یک از دو طرف (طلبکار و بدهکار) قصد کنند که آنچه به طلبکار بابت ادای دین داده می شود از مال مخمس باشد.
البته این نکته غفلت نشود که اگر فرد بخواهد بخشی از دین را از بانک یا مؤسسه دولتی یا نیمه دولتی بگیرد تنها نیت گیرنده (صاحب حساب) کافی است و اگر هر دو یا یکی از آن دو چنین نیتی نکنند، طلبکار مال دریافتی را بالنسبه از مخمس و درآمد حساب نماید. (آیت اللّه سیستانی)
نکته: شایان ذکر است در تمام مواردی که مال مخمس صرف در موونه شده حکم جبران آن از درآمد اثناء سال در مسائل مربوط به قاعده جبر خواهد آمد.(1)
- کسی که درآمدی از کسب و کار به دست آورده اگر مال دیگری هم دارد که خمس آن واجب نیست یا خمس آن را داده، لازم نیست آنها را از هم جدا کند، بلکه می تواند از هر دو خرج کند و در پایان سال خمسی آنچه نسبت به سرمایه ی مخمس سال قبل اضافه دارد را تخمیس کند. (آیت اللّه مکارم)
مطابق فتوای مراجع تقلید مزد کار و حق الزحمه و درآمد مکلف در صورتی که تا سال خمسی صرف در موونه نشود مشمول خمس است.
آیا حقوق بازنشستگی خمس دارد؟(2)
- چنانچه طبق قرارداد، باید پس از بازنشستگی حقوق را دریافت کند، جزء درآمد سال است و پس از کسر مؤونه سر سال باید خمس آن را پرداخت کند. (حضرت امام)
- پرداخت خمس حقوق بازنشستگی و پولی که به خاطر مرخصیِ استفاده نشده پرداخت می شود، اگر تا سر سال خمسی باقی بماند، واجب است. (امام خامنه ای)(3)
ص: 156
- این مبالغ تا زمانی که از حساب بانکی قبض (اعم از اینکه به صورت نقدی برداشت نماید یا با آن کالایی بخرد و یا به بانک وکالت در سرمایه گذاری دهد)(1) نشود خمس ندارد و چنانچه قبض شود جزء درآمد سال برداشت است. (آیت اللّه سیستانی)(2)
- حقوق بازنشستگی و یا مبلغی که به عنوان بازخرید کار داده می شود جزء درآمد همان سال محسوب می گردد و اگر چیزی تا آخر سال از آن باقی نماند خمس ندارد، اما اگر اضافه بماند خمس دارد. (آیت اللّه مکارم)
افرادی که حقوق خود را قبل از سال خمسی می گیرند ولی آن را برای خرجی ماهِ بعد از سال خمسی نیاز دارند، آیا پرداخت خمس آن واجب است؟(3)
- چنانچه با پرداخت خمس آن حقوق نیازهای احتمالی آن ماه برطرف نمی شود و لنگ می ماند خمس ندارد. (امام خامنه ای)
- خمس دارد. (آیت اللّه سیستانی)
اگر قبل از رسیدن سر سال خمسی پولی را بابت کاری دریافت کنیم و بخشی از کار قبل از سال خمسی انجام شود و بخش دیگر هنوز انجام نشده، آیا پرداخت خمس كل مبلغ دریافتی واجب است؟(4)
- اگر فرد اجیر شود که مثلاً نماز بخواند یا روزه بگیرد یا عملی دیگر انجام دهد، اجرت وی به ازای مقدار عملی که در سال انعقاد قرارداد اجاره انجام می شود، از درآمد آن سال محسوب می شود که اگر صرف در مؤونه نشود،
ص: 157
خمس دارد و مقداری از مال الاجاره که به ازای مقدار عملی است که در سالیان بعد انجام می شود از درآمد سال های بعد محسوب می شود. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی)
اگر صاحب خانه یا مغازهای تمام اجاره بها را یکجا دریافت کند با رسیدن سال خمسی و باقیماندن آن مبلغ باید خمس تمام مبلغ را بپردازد؟(1)
- مقداری که بابت اجرت سال بعد است جزو درآمد سال بعد محسوب است. (حضرت امام)
- اگر انسان منزل یا مغازه مخمس یا در حکم مخمس خود را برای چند سال اجاره دهد، اجاره بها، جزء درآمد سالی که قرارداد اجاره منعقد شده، محسوب می شود. بنابراین، مقداری که سر سال خمسی صرف مؤونه نشده، ابتدا کاهش و افت قیمت خانه یا مغازه(2) از آن کسر شده، سپس خمس باقیمانده پرداخت می شود.
بر این اساس، حتی اگر اجاره بها اقساطی باشد، اقساطی که موجر در سالیان بعد دریافت می کند جزء درآمد سال انعقاد قرارداد اجاره به حساب میآید که بعد از کسر افت و استهلاک - در صورتی که در سالیان قبل این افت و استهلاک کسر نشده - فوراً خمس دارد.3(3) (آیت اللّه سیستانی)
وام قرض الحسنه شخصی (مثل صندوقهای خانوادگی)
آیا به پولی که قرض گرفته میشود و هنوز هزینه نشده است با رسیدن سال خمسی خمس تعلق می گیرد؟
- اگر انسان چیزی را به عنوان وام (قرض) از دیگری بگیرد خمس ندارد؛ مگر آن مقدار از وام که اقساط آن پرداخت شده و معادل آن تا پایان سال خمسی موجود باشد. (مراجع تقلید)(4)
ص: 158
اگر کسی وامی از بانک برداشته است و طبق قرارداد بانکی آن را هزینه کرده است حکم خمس با رسیدن سال خمسی چیست؟
- در فرض مذکور خمس ندارد.(1) (که توضیحات آن در فصل مربوطه گذشت).
- درصدی از سرمایه که قسط آن پرداخت شده است به قیمت روز خمس دارد (مگر آنکه اقساط از مالی اداء شده است که مخمس بوده یا در حکم مخمس باشد) مثلا اگر شخصی با وام مغازهای خریداری کرده است و تا سال خمسی 10 درصد اقساط وام را پرداخت کرده لازم است خمس 10 درصد مغازه را به ارزش فعلی آن در سر سال خمسی اول محاسبه کند و در سالهای بعد نیز به همین ترتیب. (مراجع تقلید)(2)
نکته 1: حکم مذکور در صورتی جاری است که مطابق قرارداد شرعی وام گیرنده شرعا مالک سرمایه باشد مانند وام مرابحه که وام گیرنده مثلا مغازه را ابتداءا برای بانک نقدی خریده و بعد نسیه به خودش فروخته است؛ ولی اگر با توجه به نوع قرارداد، سرمایه برای بانک خریداری شده است و وام گیرنده سر سال خمسی مالک آن نیست خمس ندارد مانند قرارداد اجاره به شرط تملیک یا مضاربه.
نکته 2: حکم مذکور مربوط به اصل سرمایه مذکور است و حکم خمس ترقی قیمت آن در فصل مربوطه گذشت لازم است برای تکمیل بحث به آنجا مراجعه شود.
- در صورتی که شرعا حق پس انداز و ام را داشته است (مانند وام قرض الحسنه) خمس مقدار اقساطی که از اصل وام پرداخت شده واجب است مگر آنکه اقساط از مالی اداء شده است که مخمس بوده یا در حکم مخمس باشد. (مشهور مراجع)
- اگر مقدار موجود بیش از مقدار باقی مانده اقساط باشد، پرداخت خمس مقدار زائد واجب است؛ مثلا از وام 100 میلیونی 50 میلیون موجود است و از طرفی 40 میلیون از اقساط پرداخت نشده است، در این صورت باید خمس 10 میلیون پرداخت شود، یعنی 2 میلیون. (امام خامنه ای)
من از بانک مقداری وام گرفتم که وقت پرداخت آن بعد از تاریخ سال خمسی ام فرا میرسد و میترسم که اگر آن مبلغ را امسال نپردازم، سال آینده قادر به ادای آن نباشم، تکلیف من هنگام رسیدن سال خمسی ام در رابطه با پرداخت خمس چیست؟(1)
- پرداخت اقساط - حتی قسط های آینده - اشکال ندارد، اما اگر وام مصرف نشده یا سرمایه شده است، باید خمس آنها محاسبه و پرداخت شود. (امام خامنه ای)
آیا مبالغی که بابت کارمزد وام از وام گیرنده اخذ می شود خمس دارد؟(2)
- اگر وامی قرض الحسنه بوده و آن را هزینه نکرده است بخشی از اقساط که بابت کارمزد پرداخت شده است خمس ندارد. (امام خامنه ای، آیت اللّه مکارم)
- در فرض مشروعیت گرفتن وام(3) خمس ندارد. (آیت اللّه سیستانی)
در این بخش حکم خمس طلبهای مکلف از مردم (مثل حقوق معوقه و سود معاملات سلف یا نسیه و ...) و همچنین موارد آن به تفصیل مورد بررسی قرار می گیرد.
اگر أجرت یا حقوق مکلفی بعد از سال خمسی اش پرداخت شود، آیا پرداخت خمسش واجب است؟(4)
ص: 160
- حقوق معوقه اگر بگونه ای بوده که قبل از سال خمسی امکان گرفتن آن را نداشته اید، از درآمد سال جدید محسوب می شود که اگر تا سر سال خمسی صرف در مؤونه شود خمس ندارد. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه مکارم)
- پرداخت خمس واجب است البته اگر با مطالبه از بدهکار قابل وصول نیست سر سال خمسی بین دو کار مخیر است: 1. صبر کند و سال آینده پس از وصول طلب، آن را جزو درآمد سال گذشته محسوب کند و هنگام دریافت طلب، بدون اینکه منتظر رسیدن سر سال بعد شود، خمس کل را پرداخت کند؛ 2.سر سال خمسی اش، ارزش نقدی آن طلب مدتدار را محاسبه و خمسش را پرداخت کند. (آیت اللّه سیستانی)(1)
اگر مکلف مال التجاره ای را که خمسش را پرداخته است، به صورت نسیه گران تر از قیمت اصلی
فروخته باشد و زمان وصول طلبکاری، بعد از سال خمسی باشد حکم خمس سود چگونه است؟(2)
- سود معاملات نسیه که تاریخ وصول آن مال بعد از سال است و سر سال خمسی نمی توان آن را وصول کرد، فعلاً خمس ندارد و جزو درآمد سال وصول است که اگر تا انتهای سال خمسی باقی بماند، باید خمس آن پرداخت شود. همچنین است حکم سود معاملات اقساطی نسیه در اقساطی که تاریخ وصول آن بعد از سال خمسی است: جزو درآمد سال بعد است. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه مکارم)
نکته: خمس اصل قیمت (زمان فروش) اجناس اگر از درآمد بین سال باشد واجب است.
ص: 161
- برای خمس سود معاملات نسیه سر سال خمسی مخیر است: 1. صبر کند و سال آینده پس از وصول طلب، آن را جزو درآمد سال گذشته محسوب کند و هنگام دریافت طلب، بدون اینکه منتظر رسیدن سر سال بعد شود، خمس کل را پرداخت کند؛ 2. سر سال خمسی،اش ارزش نقدی آن طلب مدت دار را محاسبه و خمسش را پرداخت کند. (آیت اللّه سیستانی)
آیا پولی که برای خرید موونه با معاملۀ سلف صحیح پرداخت می شود، سر سال خمس دارد؟(1)
- در صورتی که مورد نیاز و در شان وی بوده است خمس ندارد. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه مکارم)
- خمس دارد مگر آن خرید صحیح شرعی احتیاج فعلی او باشد و فراهم نکردن آن، عرفاً کسر شأن برای فرد و کوتاهی در حق خانوادۀ او و سهل انگاری دربارۀ آیندۀ آنان محسوب شود. (آیت اللّه سیستانی)
اگر شخصی با پول غیر مخمس، کالایی را برای سرمایه پیش خرید (سلف صحیح) کرده است و تحویل آن برای بعد از سال خمسی است، در سررسید سال خمسی حکم خمسش چیست؟(2)
- راس المال در سررسید سال خمسی مشمول خمس است و باید موقع وصول فورا خمس آن مقدار را بپردازد و ربح آن جزو درآمد سال وصول است. (حضرت امام)
- سر سال خمسی بین دو کار مخیر است: 1. صبر کند و سال آینده پس از تحویل، آن را جزو درآمد سال گذشته محسوب کند و هنگام دریافت بدون اینکه منتظر رسیدن سر سال بعد شود، خمس کل را پرداخت کند؛ 2. سال خمسی اش، ارزش نقدی آن کالا را محاسبه و خمسش را پرداخت کند. (آیت اللّه سیستانی)(3)
ص: 162
اگر انسان از درآمد بین سال به فردی قرض بدهد، آیا در سررسید سال خمسی، به این مبلغ خمس تعلق می گیرد؟(1)
- اگر بتواند تا آخر سال قرضش را از بدهکار بگیرد، واجب است که هنگام رسیدن سال خمسی اش خمس آن را بپردازد و اگر نتواند قرض خود را تا پایان سال بگیرد، فعلاً پرداخت خمس آن واجب نیست؛ لکن هر وقت قابل وصول بود باید خمسش را بدهد. (حضرت امام، امام خامنه ای)
- اگر با مطالبه از بدهکار طلب وصول می شود، باید خمس آن را بدهد؛ هر چند به سبب ارفاق یا دلیل دیگر، آن را مطالبه نکند؛ وگرنه در سر سال خمسی بین دو کار مخیر است: 1. صبر کند و سال آینده طلب را پس از وصول، جزو درآمد سال گذشته محسوب کند و هنگام دریافت طلب، بدون اینکه منتظر رسیدن سر سال بعد شود، خمس کل را پرداخت کند؛ 2. سر سال خمسی اش، ارزش نقدی آن طلب مدت دار را محاسبه و خمسش را پرداخت کند.(2) (آیت اللّه سیستانی)
- چنانچه بازپس گیری آن پول برای شما براحتی ممکن باشد و سال خمسی بر آن بگذرد هر زمانی که پول را به شما برگرداند باید خمس آن را بپردازید اما اگر باز پس گیری به راحتی امکان ندارد چنانچه از زمانی که پول را برگرداند تا سال خمسی بعدی چیزی از آن باقی مانده باشد خمس دارد. (آیت اللّه مکارم)
نکته: خمس فقط بر مکلف و شخص حقیقی واجب است و بر شخصیت های حقوقی از قبیل دولت ها، مؤسسه ها، بانک ها و مانند آن واجب نیست.(3)
نکته: حکم خمس رهن منزل و مغازه که حقیقتش قرض الحسنه است در بحث موونه گذشت.
اگر فردی مبلغی را از شخصی طلبکار است آیا اگر قبل از سال خمسی بدهکارش را به او حواله دهد خمس از او ساقط می شود؟(4)
- در صورت بودن تمام شرایط صحت حواله آن طلب منتقل شده و خمس از عهده اش ساقط می شود. (مراجع تقلید)
ص: 163
کسی منزلی را اجاره داده است و مستاجر اجاره های چند ماه گذشته را نپرداخته و سال خمسی رسیده است و یا اینکه اجاره های ماههای بعد سال خمسی را نپرداخته؛ حکم خمس چیست؟(1)
- در صورتی که تا سر سال خمسی قابل وصول نبوده جزو درآمد سال وصول است. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه مکارم)
- اجاره بها، جزء درآمد سال انعقاد قرارداد اجاره به حساب می آید که در سررسید سال خمسی بعد از کسر افت و استهلاک، بین دو کار مخیر است: 1. آن طلب را به قیمت نقدی آن محاسبه کرده و خمسش را بپردازد. 2. در سال وصول خمس آن را فورا بپردازد. (آیت اللّه سیستانی)
اگر مستأجر منزلی را اجاره کند و اجاره را تا پایان مدت یکجا بپردازد، آیا خمس آن منافعی که مربوط به سال بعد است و هنوز استفاده نکرده است را باید بپردازد؟(2)
- واجب است خمس منافع منزل در مدت باقیمانده از اجاره را بپردازد البته اگر نمی توانسته منزلی در حد شأن تهیه نماید مگر به این صورت که تمام اجاره بها را همان ابتدا بپردازد طوری که اگر این کار را انجام ندهد عرفاً کسر شأن وی محسوب شده و مقصر در حق خویش و خانواده اش محسوب شود در این صورت پرداخت خمس منافع منزل در مدت باقی مانده از اجاره لازم نیست. (آیت اللّه سیستانی)
- در فرض سوال خمس ندارد. (آیت اللّه مکارم)
شخصی مغازه ای را برای کسب و کار اجاره کرده است و تمام اجاره یک سال را در همان آغاز پرداخته است، حکم خمس نسبت به منافعی که مطالبه دارد چیست؟(3)
- خمس دارد. (اما خامنه ای، آیت اللّه سیستانی)
نکته: شایان ذکر است پاسخگو و محاسبه در پاسخ به این سوالات از قاعده جبر غفلت نکند که در فصل چهارم همین جزوه خواهد آمد.
حکم خمس خدمات مختلف بعد از سال خمسی
اگر کسی مالی را به جهت گرفتن خدمتی بپردازد (مثلا بلیط هواپیما تهیه کند، هزینه مسافرت را پیشاپیش بپردازد، اجرت کارگر در منزل را جلوتر از عمل بدهد و ...) و قبل از دریافت خدمت سال خمسی اش فرا رسد آیا باید خمس منافع را بپردازد؟(4)
ص: 164
- اگر زمان مسافرت به صورتی باشد که عرفاً لازم است بلیط آن زودتر تهیه شود، خمس ندارد. (امام خامنه ای)
- واجب است خمس آن منافع یا خدمات را بپردازد البته اگر لازم بوده این هزینه را در آن زمان بپردازد به نحوی که اگر این کار را انجام ندهد عرفاً كسر شأن وی محسوب شده و مقصر در حق خویش یا خانواده اش محسوب شود در این صورت پرداخت خمس آن واجب نیست. (آیت اللّه سیستانی)
اگر فردی (شاغل یا غیر شاغل) مال مخمس یا در حکم مخمس (مانند ارث) داشته و شخص دیگری آن را اتلاف نماید یا بر آن نقصی وارد کند و بابت آن طلبکار شود، حکم خمس طلب مذکور چیست؟(1)
- طلب مذکور که عوض مال مخمس یا در حکم مخمس محسوب می شود، خمس ندارد. (آیت اللّه سیستانی)
من ضامن فردی در یک وام بانکی هستم. وی پس از پرداخت چند قسط، سایر اقساط را نپرداخته و به همین دلیل اقساط وامش از فیش حقوقی بنده کسر گردیده است:
الف: اگر وی مبالغ کسر شده از فیش حقوقی مرا پس از سال خمسی به من برگرداند، با توجه به اینکه مبالغ کسر شده از فیش حقوقی ام، قبل از اینکه به دست بنده برسد به حساب بانک وام دهنده واریز شده است، آیا به آن خمس تعلق می گیرد؟
ب: اگر بنده برای خودداری از پرداخت هزینه های اضافی دیگر (سود وام و جریمه ها)، سایر اقساط او را یکجا به بانک بپردازم و وام گیرنده، آن مبالغ را پس از سال خمسی به من بپردازد، آیا به آن خمس تعلق می گیرد؟
- در فرض سؤال، باید خمس مبالغی را که از فیش حقوقی شما کسر شده و پس از سال خمسی به دستتان می رسد، در همان زمان دریافت بپردازید. (امام خامنه ای)(2)
ص: 165
برای محاسبه خمس علاوه بر فراگیری مباحث گذشته؛ بر مکلف لازم است نسبت به بدهکاری ها و همچنین خرج کردن از اموالی که خمس ندارند، و آثار این امور در محاسبه خمس اطلاع پیدا کند، که این مهم در ضمن قاعده کسر جبر بررسی خواهد شد.
اگر فرد بابت موونه (زندگی یا تحصیل ربح)(1) خود بدهکار گردد (با وجود شرایطی که در مباحث آینده خواهد آمد) در پایان سال معادل مقدار بدهی هایش، معاف از خمس می گردد. (مراجع تقلید)(2)
شرایط معتبر در اعمال کسر را بیان کنید.(3)
- الف) بدهی برای موونه (زندگی یا تحصیل ربح)(4) باشد. ب) بدهی مذکور و حصول درآمد (درآمدی که از پرداخت خمس آن معاف می شود) مربوط به یک سال خمسی باشد. (هر دو تقارن سالی داشته باشند).(5) ج) بدهی بعد از شروع سال خمسی به وجود آمده باشد. (حضرت امام، آیت اللّه مکارم)
- الف) بدهی برای موونه (زندگی یا تحصیل ربح) باشد. ب) ایجاد بدهی مذکور و حصول درآمد (درآمدی که از پرداخت خمس آن معاف می شود) مربوط به یک سال خمسی باشد. (هر دو تقارن سالی داشته باشند) ج) قبل از ایجاد بدهی برای موونه درآمدی برای فرد حاصل شده باشد (مثال: اگر کسی پایان سال خمسی اش 31 تیرماه باشد در صورتی که اولین درآمدش مثلا 5 مرداد حاصل شده است اگر بعد از این تاریخ برای موونه بدهکار شود در سر رسید سال خمسی معادل آن بدهی از خمس معاف خواهد بود). (امام خامنه ای)
- 1. برای افراد شاغل: الف) بدهی برای موونه (زندگی یا تحصیل ربح) باشد. ب) بدهی برای موونه بعد از شروع در کسب و کار باشد.(6) ج) زمان تحقق مؤونه(7) و حصول درآمد درآمدی که از پرداخت خمس آن
ص: 166
می شود) مربوط به یک سال خمسی باشد. (هر دو تقارن سالی داشته باشند)(1) البته، این شرط در مورد «مؤونه های غیر مستمر - »(2) می باشد. اما در مورد «مؤونه های مستمر»،(3) چنانچه موقعی که مؤونه مستمر مورد استفاده قرار گرفته است، درآمدی نداشته باشد که بابت دین مؤونه کسر شود یا درآمد مذکور کمتر از مقدار بدهی بوده، می تواند- در صورت عدم پرداخت بدهی آن را از درآمد بعد کسر نماید.(4)
2. شروط برای افراد غیر شاغل: الف) بدهی برای مؤونه باشد. ب) از زمان حاصل شدن آن درآمد تا زمان تحقق مؤونه،(5) دوازده ماه و بیشتر نگذشته باشد. ج) در زمان تحقق مؤونه آن درآمد (درآمدی که از پرداخت خمس آن معاف می شود)، وجود داشته باشد هرچند به صورت طلبکاری از دیگران باشد؛ البته این شرط در مورد «مؤونه های غیر مستمر» می باشد؛ اما در مورد «مؤونه های مستمر» چنانچه موقعی که مؤونه مستمر مورد استفاده قرار گرفته است، درآمدی نداشته باشد که بابت دین مؤونه کسر شود یا درآمد مذکور کمتر از مقدار بدهی بوده، میتواند- در صورت عدم پرداخت بدهی آن را از درآمد بعد کسر نماید.(6)
شایان ذکر است(7) اگر فرد غیر شاغل، مثلاً در اول مهرماه مبلغی را قرض کند و آن مبلغ را در ابتدای آذرماه صرف هزینه های ازدواجش نماید یا اینکه فرد مذکور در اول مهرماه ماشینی را به طور نسیه خریداری کند- و- در اوّل آذرماه آن را به عنوان وسیلۀ شخصی (مؤونه) استفاده نماید، در این هنگام می تواند معادل مبلغ قرضی که صرف در مؤونه شده را از درآمدی که تا ابتدای آذرماه موجود بوده کسر نماید؛
ص: 167
هر چند درآمد مذکور در اول مهر ماه موجود نباشد و در فاصلۀ زمانی بین اول مهرماه تا اول آذرماه پدید آمده باشد. (آیت اللّه سیستانی)
اگر مکلف جهت موونه بدهکار شده است، مثلا خانه ای در سال 1400 به 100 میلیون با اقساط 10 ساله خریده و هر سال باید 10 میلیون قسط را پرداخت کند آیا می تواند تمامی اقساط سالهای دوم تا دهم یا برخی از آنها را از موجودی همان سال 1400 کسر کند؟(1)
- اقساط سالهای بعد کسر نمی شود و اقساط هر سال مربوط به سال خودش است. (حضرت امام، آیه اللّه مکارم)
- تمام بدهی (حتی اقساط سالهای بعد) از درآمد همان سال اول (1400) کسر می گردد (با رعایت شرایط قاعده کسر) و در این حکم فرقی بین دیون مدت دار یا بدون مدت نمی باشد، همچنین فرقی نیست که دین مدت دار رأسی باشد(2) یا اقساطی. (امام خامنه ای)
- تمام بدهی (حتی اقساط سالهای بعد) از درآمد همان سال اول (1400) کسر می گردد (با رعایت شرایط قاعده کسر) و در این حکم فرقی بین دیون مدت دار یا بدون مدت نمی باشد، همچنین فرقی نیست که دین مدت دار رأسی باشد یا اقساط، البته در صورت کسر نشدن(3) اقساط از سال اول، نسبت به کسر اقساط هر سال از درآمد همان سال (مثلا کسر اقساط سال سوم از درآمد سال سوم) تنها در صورتی صحیح است که بدهی بابت موونه مستمر(4)باشد. (آیت اللّه سیستانی)
توجه به چند نکته، در مورد قاعده کسر لازم است:
1. در اجرای قاعدۀ کسر، فرقی نیست که شخص قصد پرداخت بدهی خود را با مبلغ درآمدی که شرایط کسر از آن وجود دارد، داشته باشد یا آنکه بدهی را از خود مال ندهد، بلکه بخواهد با مبلغی دیگر، آن بدهی را پرداخت نماید یا نخواهد فعلاً بدهی خود را پرداخت نماید.
2. در مورد درآمدی که بابت بدهی مؤونه استثنا میشود، فرقی بین پول، کالا، آذوقه اضافی، ملک، زمین و آن از اشیایی که در ملکیت اوست، نمی باشد.
3. قاعده کسر خود به خود جاری می گردد. بنابراین چنانچه فرد توجه نداشته و مبلغ بدهی را از درآمد کسر ننموده و خمس اضافی پرداخت کرده است، آن مبلغ خمس محسوب نمی شود؛ مگر آنکه با اجازۀ حاکم شرع یا نماینده او، آن را بابت خمس سالیان آینده حساب نماید.(5)
4. اگر فرد طبق قاعده ،کسر به جهت داشتن بدهی مؤونه، درآمدش را معادل مقدار بدهی استثنا نمود، تا وقتی که بدهی خویش را پرداخت نکرده، هرچند چندین سال طول بکشد، درآمد استثنا شده خمس ندارد؛ مگر آنکه کالایی باشد
ص: 168
که آن را مال التجاره قرار داده است که در این صورت، اصل کالا خمس ندارد، ولی در مورد افزایش قیمت آن، احکام ترقی قیمت مال التجاره جاری می شود.(1)
5. اگر بدهی مؤونه کسب و کار تا پایان سال پرداخت نشود فقط در صورتی قابل کسر و استثناء از درآمد می باشد که آن بدهی مربوط به تحصیل همان درآمد باشد. بنابراین اگر بدهی مثلا مربوط به تجارت است ولی درآمد سال مربوط به حقوق کارمندی است این بدهی نیز از درآمد سال کارمندی قابل کسر است مگر آنکه دخل و خرج دو شغل مجزا باشد. (امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی)(2)
برخی از افراد در شغلهایی فعالیت دارند که اقتضای آن شغل این است که فرد، ابتدا مالی را صرف آن شغل می نماید در حالی که درآمد آن، در سال خمسی بعد یا سال های بعد پدید می آید، مانند شغل حفاری معدن یا کشاورزی یا باغداری که درآمدش بعد از سال خمسی حاصل می شود؛ آیا قاعده کسر در این بدهی ها نیز جاری است؟(3)
- این گونه افراد، چنانچه قبل از فرا رسیدن سال خمسی به سبب مؤونۀ تحصیل و به دست آوردن درآمد (مخارج کسب و کار)، بدهکار شوند، بدهی مذکور در آن سال از درآمد سال خمسی بعد یا سال های بعد که مؤونه مذکور برای حصول آن بوده، استثنا می شود. (آیت اللّه سیستانی)
چنانچه فرد به دلیل داشتن بدهی طبق قاعده کسر، مقداری از درآمد یا تمام درآمدش از خمس معاف شده باشد، حکم این درآمد معاف شده در سالهای بعد در صورت پرداخت آن دین ،چیست؟
- الف. اگر بدهی را با همان مالی که به دلیل وجود بدهی از پرداخت خمسش معاف شده بپردازد، تکلیفی بابت خمس آن ندارد.
ب. اگر بدهی را فرد شاغل با درآمد سال جدید و غیر شاغل با درآمدی که بعد از تحقق مؤونه به دست آمده، بپردازد چنانچه مال معاف شده یا بدل آن موجود باشد،(4) این مال یا بدلش، درآمد سال جدید است که اگر تا آخر سال(5) باقی مانده و صرف در مؤونه نشود خمس دارد(6) و چنانچه مال معاف شده یا بدلش تلف یا صرف در مؤونه گردد، تکلیفی بابت خمس آن ندارد.
ج. اگر بدهی را با مال مخمس یا در حکم مخمس بپردازد، مال معاف شده یا بدلش در حکم مال مخمس است که اگر موجود باشد مثل مال مخمس بوده و اگر تلف یا صرف در مؤونه شده مثل آن است که مال مخمس، تلف یا صرف در مؤونه شده است که احکامش قبلاً ذکر شد.
د. اگر بدهی را با قرض جدید بپردازد، مثل آن است که هنوز بدهی را پرداخت نکرده است.
ص: 169
شایان ذکر است، در صورتی که فرد قسمتی از بدهی خویش را بپردازد، احکام مذکور نسبت به همان مقدار جاری است. (آیه اللّه سیستانی)(1)
اگر فرد از دیگری، مثلاً طلا یا یورو قرض گرفته و پول فروش آن را صرف در مؤونه کرده باشد، چنانچه قیمت طلا یا ارز در انتهای سال خمسی نسبت به زمان قرض افزایش یافته باشد، ملاک کسر چه قیمتی است؟(2)
- می تواند قیمت طلا یا ارز را در پایان سال کسر نماید. (آیت اللّه سیستانی)
اگر شخصی برای امری غیر موونه مانند خرید ملکی که به آن احتیاجی ندارد قرض نماید، آیا می تواند آن را از منافع سال کم کند؟(3)
- اگر برای زیاد کردن مال یا خریدن ملکی که به آن احتیاج ندارد قرض کند نمی تواند آن قرض را از منافع سال کم کند، ولی اگر مالی را که قرض کرده یا چیزی را که از قرض خریده به علتی از بین برود و ناچار شود قرض خود را بدهد می تواند از منافع و درآمدهای آن سال قرض خود را ادا کند. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
اگر کسی در بین سال خمسی کفاره یا نذر مالی و امثال آن بر عهده اش آمده است و نپرداخته است، آیا این موارد نیز از موجودی کسر می شود؟(4)
- بدهی های مذکور کسر نمی شود. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
اگر شخصی بابت خسارات و اتلافات بین سال بدهکار شد (مثل غرامت وارد شده به اموال دیگران و یا دیه) آیا این امور نیز مشمول قاعده کسر است؟ یعنی اگر تا پایان سال آن را اداء نکرد می تواند از درآمد پایان سال معادل این مبالغ را کسر کند و معاف از خمس باشد؟(5)
- اگر تا پایان سال خمسی پرداخت نکند نمی تواند معادل آن از ربح کسر کند. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
ص: 170
اگر انسان ضامن دین کسی شده باشد آیا این دین ضمانت شده (نقل دین یا ضم ذمه)(1) مشمول قاعده کسر می شود؟
- این نوع دین مشمول قاعده کسر نیست. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
اگر شخصی مثلا زمینی فروخته است و در ضمن عقد بر خریدار شرط شده که علاوه بر ثمن معامله یک واحد آپارتمان نیز تحویل فروشنده دهد، آیا این تعهد، دین محسوب شده که در پایان سال از ربح کسر شود؟(2)
- مبلغی که شخص به عنوان شرط ضمن عقد ملتزم به پرداخت آن میشود دین شرعی محسوب نشده(3) (گرچه تکلیفا باید پرداخته شود) و مکلف نمیتواند از درآمد و ربح آخر سال آن را کسر کند. (آیت اللّه سیستانی)
نکته: مطابق نظر مرجع عالیقدر امام خامنه ای و آیت اللّه مکارم حفظهما اللّه، وجه التزام (شرط جریمه و خسارت در ضمن قرارداد) هر چند مشروع است ولی دین شرعی محسوب نمی شود؛ لکن نسبت به شمول قاعده کسر در مورد آن مستندی از ایشان یافت نشد.
آیا بدهی های مالیاتی و یا قانونی (مانند جرائم رانندگی) را مکلف می تواند از درآمدش کسر کند؟(1)
- بله، اگر مالیات مربوط به کسب و درآمد همان سال باشد، از درآمد کسر می شود. (امام خامنه ای)
- اگر تا پایان سال خمسی پرداخت نکند نمی تواند معادل آن از ربح کسر کند. (آیت اللّه سیستانی)
- در جرائم رانندگی در صورتی که مربوط به همان سال باشد می تواند کسر کند. (آیت اللّه مکارم)
اگر شخصی از سال گذشته خمس بدهکار باشد آیا میتواند آن را از منافع سال کسر کند؟(2)
- اگر خمس را با حاکم شرع یا وکیل او دستگردان کند و بخواهد در سال بعد بپردازد نمی تواند از منافع آن سال کسر کند، مثلا اگر دو هزار تومان خمس بدهکار است و از منافع سال بعد بیست هزار تومان بیشتر از مخارجش دارد باید خمس بیست هزار تومان را بدهد و دو هزار تومانی که از باب خمس بدهکار است از بقیه بپردازد. (حضرت امام، آیت اللّه مکارم)
- اگر خمس با دستگردان به ذمه فرد منتقل شده است و بدهکار گردیده، به همان مقدار از موجودی کسر می شود. به عنوان مثال اگر سرمایه در گردش فعالیت کسبی فرد شاغلی، در انتهای سال خمسی مثلاً 10 میلیون تومان باشد و وی به جهت ناتوانی از پرداخت نقدی خمس، آن را با حاکم شرع یا وکیل وی به مبلغ 2 میلیون تومان دستگردان یا مصالحه نماید، در این صورت پایۀ سرمایۀ مخمس وی 8 میلیون تومان خواهد بود؛ حال چنانچه وی بدهی مذکور را در بین سال آینده تسویه نکرده و مجموع سرمایۀ کسبی او در انتهای سال خمسی جدید 12 میلیون و 500 هزار تومان باشد، در این صورت ابتدا مبلغ مخمس پارسال (8 میلیون تومان) و بدهی خمس (2 میلیون تومان) از موجودی کسر می شود و به 2 میلیون و 500 هزار تومان باقیمانده درآمد، خمس تعلق می گیرد.(3) (آیت اللّه سیستانی)
ص: 172
آیا تورم بدهی مشمول قاعده کسر قرار می گیرد؟(1)
- تورم با وجود باقی شرایط مشمول قاعده کسر می شود. (امام خامنه ای(2)، آیت اللّه مکارم)(3)
- تورم بدهی محسوب نشده و مشمول این قاعده نیست، مگر اینکه تورم فاحش(4) باشد که با وجود دیگر شرایط اعمل قاعده کسر بنابر احتیاط در مقدار کسر آن با حاکم شرع مصالحه نماید. (آیت اللّه سیستانی)
اگر طلبکار به بدهکار بابت تاخیر اداء دین مهلت بدهد و بابت این إمهال وجهی را مشخص کند آیا وجه مذکور مشمول قاعده کسر می شود؟(5)
- وجه مذکور ربا و حرام است و برای بدهکار دین محسوب نمی شود و بدیهی است که مشمول قاعده کسر نیست. (مراجع تقلید)
ص: 173
اگر مکلف مال مخمس و یا در حکم مخمسی داشته باشد و آن را در موونه (زندگی یا تحصیل ربح)(1)مصرف کند یا آنکه سرمایه ای را که از مال مخمس یا در حکم مخمس داشته است خسارت ببیند و یا افت قیمت داشته باشد با وجود شرایطی میتواند معادل آن را از درآمد سال جبران نماید، که به آن قاعده جبر می گویند.
1. آن مال مخمس یا در حکم مخمس در موونه مصرف شده باشد.
2. مصرف مذکور و درآمد جبرانی مربوط به یک سال خمسی باشد.
اگر کسی از مال مخمس یا مالی که به آن خمس تعلق نمی گیرد، و سرمایه نیز نمی باشد در موونه استفاده کند، آیا از منافع بین سال می تواند مقدار مصرف شده را جبران کند؟ مثلاً اگر فردی به پول یا آذوقۀ وی خمس تعلق گرفته و خمس آن را از خود آن مال داده است، چنانچه در سال بعد، آن پول یا آذوقۀ مخمس را در مؤونۀ خانوادگی یا کسب و کار خویش صرف کند و در انتهای این سال جدید درآمدی از خرج سالش زیاد بیاید، آیا می تواند به مقدار مصرف شده از درآمد پایان سال جبران نماید؟(2)
- نمی تواند مخارج را از منافع بین سال جبران کند. (حضرت امام)
- اگر بعد از حصول اولین درآمد سال جدید مصرف کرده باشید، در پایان سال به همان مقدار از درآمد استثناء شود. (امام خامنه ای)
- در صورتی که فرد، شاغل محسوب شود میتواند جبران کند چه اینکه درآمد، قبل از صرف مال در مؤونه ایجاد شده باشد و چه بعد از آن؛ ولی در صورتی که شاغل محسوب نشود تنها می تواند آن را از منافع و درآمدی که هنگام مصرف مال مخمس یا در حکم مخمس موجود بوده(3) و سالگشت(4) نیز محسوب نمی شود جبران نماید؛ اما نمی تواند مقدار مصرف شده را از سود و درآمدی که بعد از مصرف مال مخمس پدید آمده،
ص: 174
جبران نماید لذا اگر ابتدا آذوقه مخمس قدیم را مصرف نموده، سپس با درآمدی که بعد از مصرف آذوقۀ مخمس قدیم پدید آمده، آذوقه یا کالای مصرفی جدید را خریداری ،کرده باید خمس تمام آذوقه یا کالای مصرفی را در صورتی که صرف در مؤونه نشده و سال خمسی بر آن بگذرد بپردازد. (مثال در پاورقی ذکر شده است).(1) (آیت اللّه سیستانی)
- می تواند جبران کند. (آیت اللّه مکارم)
1. این حکم شامل کالاهای ثابت زندگی که خود جنس باقی مانده و از منافعش استفاده می شود (مثل اثاث منزل) نمی گردد؛ مثلاً اگر فرش مخمس را مورد استفاده قرار دهد، نمی تواند به اندازه قیمتش از درآمد آن سال جبران نماید.(2)
2. اگر فرد در یک سال درآمد و سودی نداشته باشد و مقداری از مال مخمس یا در حکم مخمس خود را در مؤونۀ خانوادگی خرج کند، (آیت اللّه مکارم: به احتیاط واجب) نمی تواند مخارج مذکور در آن سال را از درآمد و سودی در سال بعد میبرد جبران نماید.(3)
3. تلف یا استهلاک و افت قیمت اموال مخمس یا در حکم مخمس غیر سرمایه و ابزار کسب، مثل خانه مسکونی یا ماشین شخصی، قابل جبران از درآمد آن سال نیست. (4) (5)
4. اگر فردی به جهت بدهکاری برای مؤونه از پرداخت خمس درآمدش در انتهای سال خمسی معاف شود، چنانچه در بین سال خمسی بعد، مقدار معاف شده را صرف در مؤونه نماید، در حالی که بدهی سال گذشته اش بابت مؤونه را نیز در سال جاری نپردازد، می تواند مقدار مذکور را - با رعایت شرایط قاعدۀ جبر که در مسائل قبل بیان شد - از درآمد سالش جبران نماید.
ص: 175
-
مثلاً فرد شاغلی که - 100 میلیون تومان بابت خرید منزل مسکونی که مؤونه محسوب می شود بدهکار شده و -100 میلیون تومان نیز در همان سال درآمد داشته و در انتهای سال خمسی از پرداخت خمس 100 میلیون تومان درآمدش به جهت بدهی خویش بابت منزل مسکونی به طور موقت معاف شده است، اگر 100 میلیون تومان مذکور را در بین سال خمسی بعد، صرف خرید اثاث منزل که مؤونه محسوب می شود نماید، چنانچه در انتهای سال خمسی جاری 150 میلیون تومان درآمد داشته باشد و بدهی سال گذشته اش بابت خرید منزل مسکونی را نیز پرداخت نکرده باشد، 100 میلیون تومان از درآمد امسالش جایگزین 100 میلیون تومان مال معاف شده سال گذشته محسوب شده و لازم است فقط خمس 50 میلیون تومان را بپردازد.(1)
5. اگر انسان کالاهای مصرفی در مؤونۀ سالش - مانند برنج، حبوبات ،شکر، روغن - را با پول مخمس خریداری نماید و در بین سال در حالی که قیمت این کالاها افزایش یافته، آنها را صرف در مؤونه- کند، از آنجا که وی پول مخمس را صرف در مؤونه نموده، می تواند- مقدار پول مخمس مصرف شده را با درآمد همان سال با وجود دیگر شرایط جبران نماید. لکن اگر فردی کالاهای مصرفی در مؤونۀ سالش - مانند برنج، حبوبات، شکر - که از «اشیای مثلی» محسوب می شوند را با درآمد و ارباح بین سالش خریداری نماید و در انتهای سال خمسی، خمس مقداری که صرف در مؤونه نشده را بپردازد چنانچه در بین سال بعد، آنها را صرف در مؤونه کند، از آنجا که اشیای مخمس مذکور «مثلی» هستند، می تواند مثل آنها را با درآمد همان سال جبران نماید؛ مثلاً اگر فرد شاغلی که برنج و حبوبات منزلش را سال گذشته مخمس کرده و مثلاً -500 هزار تومان آذوقه مخمس دارد و آنها را در بین سال بعد صرف در مؤونه کرده و در انتهای سال خمسی جدید مجموع درآمد وی، مقداری پول و آذوقه به قیمت 2 میلیون تومان باشد، چنانچه مثل آذوقه مذکور در روز سال خمسی 800 هزار تومان ارزش داشته باشد، از پرداخت خمس 800 هزار تومان معاف شده و کافی است خمس 1 میلیون و 200 هزار تومان را بپردازد. (آیت اللّه سیستانی)(2)
تاجری 500 میلیون پارچه مخمس را به کشوری به قیمت 550 میلیون صادر می کند ولی به یکباره هزینه نقل و گمرک و دیگر هزینه های جانبی بالا میرود و لازم است برای این هزینه ها
ص: 176
حتی بخشی از مال مخمس را هزینه کند و در پایان این معامله 480 میلیون برایش باقی می ماند. آیا می تواند 20 میلیون ضرر را از درآمدهای دیگر در پایان سال جبران نماید؟(1)
- ضرر مذکور جبران می شود. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
- در سررسید سال خمسی خسارات وارده بر سرمایه - استهلاک و افت قیمت ابزار و حادثه - از درآمد جبران می شود و در این مورد - بر خلاف مؤونه - تفاوت نمی کند خسارت قبل از حصول اولین درآمد بر سرمایه وارد شده باشد یا بعد از آن. (امام خامنه ای)
اگر فرد شاغل در یک سال در آمد و سودی نداشته باشد و مقداری از مال مخمس یا در حکم مخمس وی تلف شود یا در معاملاتش ضرر نماید، آیا میتواند از درآمد سال آینده آن را جبران نماید؟(2)
- نمی تواند تلف یا ضرر آن سال را از درآمد و سودی که در سال بعد می برد، جبران نماید؛ بنابراین، در این صورت، میزان مال مخمس یا در حکم مخمس فرد، کاسته شده و در نتیجه، پایۀ خمسی او در آن سال کاهش می یابد. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
برخی از افراد در شغل هایی فعالیت دارند که اقتضای آن شغل این است که فرد، ابتدا مال خویش را صرف آن شغل می نماید در حالی که درآمد آن، در سال خمسی بعد یا سال های بعد پدید می آید، مانند شغل حفاری معدن که فرد مال مخمّس خویش را ابتدا صرف حفر معدن می کند، در حالی که درآمد معدن در سالیان بعد پدید می آید؛ اعمال قاعده جیر در این مشاغل به چه کیفیتی است؟
- این گونه افراد می توانند مقدار مال مخمس مصرف شده در سال قبل را از درآمد سال یا سالیان بعد که مؤونه مذکور برای حصول آن بوده کسر کرده و خمس بقیه را بپردازند.
همچنین، افراد مذکور میتوانند نقص و استهلاک وارد بر وسایل کسب و کار خود را که آن وسایل، مخمس یا در حکم مخمس می باشند و این استهلاک در راه درآمد سال بعد ایجاد شده، از درآمد سال جدید کسر کرده و خمس بقیه را بپردازند. (آیت اللّه سیستانی)(3)
اگر فرد شاغل در بین سال خمسی دچار ضرر در معاملات شود و بعداً درآمدی برایش حاصل گردد و شک نماید که درآمد مذکور مربوط به بین همان سال است که ضرر وارد بر سرمایه کسب را جبران می نماید یا مربوط به سال خمسی بعد او می باشد، تکلیف چیست؟(4)
ص: 177
- در این صورت نمی تواند ضرر وارد بر سرمایه کسب را از آن جبران کند. (آیت اللّه سیستانی)
کسی که در چند رشته کسب دارد، مثلاً اجاره ملک می گیرد و خرید و فروش و زراعت هم می کند، چنانچه در برخی رشته ها خسارت ببیند، آیا می تواند از درآمد رشته دیگر جبران کند؟(1)
- کسی که چند رشته کسب دارد مثلاً اجارۀ ملک می گیرد و خرید و فروش و زراعت هم می کند، چنانچه در هر رشته کسبی که دارد، سرمایه و دخل و خرج و حساب جداگانه دارد، باید در پایان سال خمسی منافع همان رشته را حساب کند و خمس آن را بدهد، و اگر در آن رشته ضرر کند، از رشته دیگر جبران نمی شود و اگر رشته های مختلف در دخل و خرج و حساب صندوق یکی باشند، باید همه را آخر سال یک جا حساب کند و اگر مازاد داشت خمس آن را بدهد. (حضرت امام، امام خامنه ای)
- کسی که در چند رشتۀ تجاری فعالیت می کند؛ مثلاً به شغل برنج فروشی، شکر فروشی، روغن فروشی اشتغال دارد، چنانچه همۀ آنها در امور تجارت - مانند دخل و خرج و حساب صندوق و سود و زیان - متحد و یکی باشند، سود و زیان آنها برای محاسبۀ خمس، با هم و یکی لحاظ می شود و چنانچه از یک رشته سود ببرد و از رشتۀ دیگر ضرر کند، می تواند ضرر یک رشته را با سود رشتۀ دیگر جبران نماید؛
ولی اگر دو کسب مختلف داشته باشد، مثلاً تجارت و زراعت می کند یا اینکه کسب وی تجارت است و مثلاً هم پارچه فروشی دارد و هم کفش فروشی، ولی حساب دخل و خرج این دو رشتۀ تجاری از هم جدا باشد، در این دو صورت، بنابر احتیاط واجب نمی تواند ضرر یکی را با سود دیگری جبران نماید. (آیت اللّه سیستانی)
- کسی که دارای چند رشتۀ کسب و کار است، مثلاً هم زراعت دارد و هم صنعت و هم درآمد کارگری، باید منافع همه را در آخر سال یکجا حساب کند، چنانچه چیزی زائد بر مخارج داشت خمس آن را بدهد. (آیت اللّه مکارم) (یعنی: در تمام موارد جبران میشود و هیچ فرقی ندارد.)
به علت حادثه آتش سوزی نصف اجناس مخمس یا در حکم مخمس مغازه کاسبی نابود می شود، آیا می تواند به ارزش آن مقداری که تلف شده است از درآمدهای جدید همان سال جبران نماید؟(2)
- تلف شدن یا معیوب شدن(3) مال التجاره و سرمایه مخمس یا در حکم مخمس در اثر حوادثی مثل سرقت، آتش سوزی، زلزله و مانند آن، حکم ضرر در معامله را دارد و فرد می تواند آن را از درآمد همان سال جبران نماید. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی)
- اگر چیزی از سرمایه به خاطر کسب و کار از بین برود بطوری که جزء ضرر معامله حساب شود، می تواند مقدار آن را از منافع بردارد، ولی اگر به واسطه حوادث دیگری از بین برود (مانند سرقت و امثال آن) نمی تواند آن را از منافع کم کند، مگر این که با سرمایه باقیمانده نتواند کسبی که سزاوار شأن اوست انجام دهد. (آیت اللّه مکارم)
ص: 178
اگر تولید کننده پوشاکی چرخهای خیاطی مخمس او به سرقت رود یا مثلا کارگاه دچار حریق شده و ابزارش نابود شود؛ آیا می تواند به مقدار ارزش ابزار کار از درآمدهای جدید همان سالش جبران نماید؟(1)
- تلف وسایل کسب و ابزار کار مخمس یا در حکم مخمس، چنانچه فقط به سبب کسب و کار و در مسیر به دست آمدن درآمد ایجاد شده، حکم ضرر در معامله را دارد و از درآمد آن سال قابل جبران می باشد؛ بنابراین موارد مذکور قابل جبران نیست. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی)
- اگر چیزی از سرمایه به خاطر کسب و کار از بین برود بطوری که جزء ضرر معامله حساب شود، می تواند مقدار آن را از منافع بردارد، ولی اگر به واسطه حوادث دیگری از بین برود (مانند سرقت و امثال آن) نمی تواند آن را از منافع کم کند، مگر این که با سرمایه باقیمانده نتواند کسبی که سزاوار شأن اوست انجام دهد. (آیت اللّه مکارم)
اگر کسی سرمایه مخمس یا در حکم مخمسش را در موونه (زندگی یا تحصیل ربح) هزینه کند، آیا می تواند به مقدار آن از درآمد همان سال جبران نماید؟(2)
- می تواند به مقدار آن از درآمد همان سال جبران کند. (حضرت امام، امام خامنه ای،(3) آیت اللّه سیستانی،(4) آیت اللّه مکارم)
4. افت قیمت و استهلاک سرمایه (ابزار کار)
اگر ابزار کار یا مکان کسب در طول سال دچار استهلاک شود و قیمتش کاهش یابد، حکم جبران این افت قیمت از درآمد پایان سال چیست؟(5)
ص: 179
- استهلاک وسایل کسب و ابزار کار مخمس یا در حکم مخمس، چنانچه به سبب کسب و کار و در مسیر به دست آمدن درآمد ایجاد شده، حکم ضرر در معامله را دارد و از درآمد آن سال قابل جبران می باشد. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
اگر مکلف منزل یا مغازه ای (یا موارد دیگر) که مخمس یا در حکم مخمس است را مثلا به مدت یک سال اجاره دهد و در این بین سال خمسی اش فرا رسد با توجه به اینکه به سبب این اجاره دادن آن مکان افت قیمت یافته است میتوانیم این افت را در پایان سال جبران کنیم؟(1) (بنابر مبنای وجوب پرداخت خمس تمام اجاره بها تا پایان قرار داد)(2)
- اگر به جهت اجاره دادن قیمت آن مکان افت کرده است با بودن سایر شرایط قابل جبران است.(3) (آیت اللّه سیستانی)
1. محل اجرای قاعده جبر در جایی است که سرمایه مخمس یا در حکم مخمس باشد.
2. استهلاک ابزار کار چنانچه سبب افت قیمت شود از درآمد بین سال قابل جبران است اما اگر موونه زندگی (مانند خودروی شخصی و یا وسایل زندگی) به جهت استهلاک دچار افت قیمت شود نمی توان این افت قیمت ناشی از استهلاک را جبران کرد.
3. جریان قاعده جبر در سرمایه مبنی بر اینکه هزینه و یا خسارت و همچنین حصول درآمد در یک سال باشد اختلافی است که در ابتدای بحث تفصیل آن گذشت.
ص: 180
در آغاز فصل سوم گفتیم در چند مورد خمس واجب می شود:
اوّل: درآمد کسبی و در مواردی هم، درآمد حاصل از غیر کسب؛ که توضیحات آن در فصول قبل گذشت. در این فصل به مقدار نیاز به توضیح دیگر اموالی که خمس بر آن واجب میشود می پردازیم :
دوم: مال حلال مخلوط به حرام؛
سوم: معدن؛
چهارم: گنج؛
پنجم: جواهری که با غواصی، یعنی فرو رفتن در دریا به دست می آید؛
ششم: غنیمت جنگ؛
هفتم: زمینی که کافر ذمی از مسلمان بخرد.
اگر مال حلالی با مال حرام مخلوط شود تکلیف چیست؟ مثلا کسی ربا گرفته است و آن ربا با اموالش مخلوط است، برای حلال شدن مال باید چه کند؟
این مسئله چند صورت دارد که حکم هر کدام جداگانه بررسی می شود:
1. مقدار حرام و صاحب مال معلوم است:(1)
- باید همان مقدار را به صاحبش برگرداند. (مراجع عظام تقلید)
2. مقدار حرام معلوم ولی صاحب مال کاملا مجهول؛(2)
مثلاً یک سوم اموالش از راه حرام است؛ ولی صاحبِ مال حرام را حتی به صورت اجمالی هم نمی شناسد:
- باید آن مقدار حرام را به نیت صاحبش صدقه بدهد و احتیاط واجب آن است که از حاکم شرع هم اذن بگیرد. (حضرت امام، آیت اللّه سیستانی)
- باید آن مقدار حرام را به نیت صاحبش صدقه بدهد و احتیاط مستحب اذن از حاکم شرع است. (امام خامنه ای)
- بنابر احتیاط واجب آن مقدار را به مصرفی برساند که هم مصرف خمس باشد و هم صدقه؛ مانند پرداخت به سادات فقیر. (آیت اللّه مکارم)
3. مقدار حرام معلوم و صاحب مال هم بین چند نفر معین مردد است؛(3)
اگر کسی می داند یک سوم اموالش از راه حرام است؛ ولی صاحب مال مردد بین چند نفر است:
ص: 181
- احتياط واجب آن است که خود را از دین همه آنها خلاص کند (و بنحوی رضایتشان را تحصیل نماید) و اگر ممکن نشد بین آنها قرعه بیندازد (حضرت امام)
- باید به آنها اطلاع دهد؛ پس چنانچه یکی گفت که مال من است و دیگران گفتند مال ما نیست یا او را تصدیق کردند، به همان شخص اول بدهد و اگر دو نفر یا بیشتر گفتند که آن مال ماست، چنانچه با مصالحه و مانند آن نزاع آنها حل نشود، باید برای فیصلۀ نزاع به حاکم شرع مراجعه کنند و اگر همه اظهار بی اطلاعی کردند و حاضر به مصالحه هم نشدند، ظاهر آن است که صاحب آن مال به قرعه تعیین می شود و احتیاط آن است که حاکم شرع یا وکیل او متصدی قرعه باشد. (آیت اللّه سیستانی)
- هرگاه انسان بداند مال او با اموال دیگران مخلوط شده و مقدار آن معلوم باشد و بداند که مالک آن از چند نفر معین بیرون نیست، ولی نتواند مالک را بطور معین تشخیص دهد، باید در بین همه آنها بطور مساوی تقسیم کند. (آیت اللّه مکارم)(1)
4. مقدار مال حرام را نداند؛ ولی صاحبش را بشناسد:(2)
- باید یکدیگر را راضی کنند. چنانچه صاحب مال راضی نشود، در صورتی که انسان بداند مقدار معینی قطعاً مال اوست، مثلاً یک چهارم مال، مقدار یقینی را بدهد کافی است؛ هرچند بهتر است مقدار بیشتری را که احتمال می دهد، پرداخت کند. (حضرت امام)
- اگر صاحبان اموال حرام، معلوم هستند، باید رضایت آنان را جلب کند، ولی چنانچه صاحب مال راضی نشود:
مسئله چهار صورت دارد:
الف) مال در اختیار یک نفر است، در این صورت اگر حداقل مقداری را که می داند مال او نیست به مالکش برگرداند، کافی است و مقدار بیشتر که مشکوک است در ملکش باقی می ماند.
ب) مال در اختیار هر دو مالک می باشد، در این صورت مال بین دو مالک نصف می شود.
ج) مال در اختیار فرد ثالثی است که مالک نیست؛ در این صورت این فرد موظف است مال را به تساوی بین افرادی که ملکیت مال بین آنها مشکوک است، تقسیم نماید.
د) مال در اختیار کسی نیست، مانند اینکه کیسه های گندم در بیابانی باشد؛ در این صورت چنانچه احتمال تعلّقِ مال به هر یک از مالک ها برابر باشد، جایز است مال به تساوی بین صاحبان آن تقسیم شود، یا با قرعه صاحب مقدار مال مشکوک مشخص شود. (امام خامنه ای)
- اگر ممکن است رضایت صاحبش را با صلح و مانند آن به دست آورد، باید این کار را بکند و چنانچه نتوانند یکدیگر را راضی کنند، در صورتی که مخلوط شدن مال حرام با حلال به تقصیر خود فرد نباشد، باید مقداری را که یقین یا اطمینان دارد مال آن شخص است، به او بدهد و در این صورت، پرداخت بیشتر از مقدار اطمینان، لازم نیست. اگر در مخلوط شدن دو مال حلال و حرام با یکدیگر، خودش مقصر باشد، علاوه بر پرداخت مقدار یقینی، بنا بر احتیاط واجب باید مقدار بیشتری را که احتمال می دهد، مال طرف مقابل است نیز به او بدهد.
شایان ذکر است، این مطلب در صورتی است که طرفین با هم در تعیین مقدار یا در اینکه سهم هر کس از کدام قسمت مال داده شود نزاع و مشاجره نداشته باشند، و گرنه باید نزد حاکم شرع بروند تا نزاع بین آن دو را حل و فصل نماید. (آیت اللّه سیستانی)
- باید یکدیگر را راضی کنند و چنانچه صاحب مال راضی نشود در صورتی که بداند مقدار معینی قطعا مال اوست (مثلا یک چهارم مال) و در بیشتر از آن شک داشته باشد باید مقداری را که یقین دارد به او بدهد و مقدار بیشتر را که احتمال می دهد مال اوست با او نصف کند. (آیت اللّه مکارم)
ص: 182
5. مقدار مال حرام و صاحب ،مال هیچ کدام معلوم نباشد:(1)
- اگر مال حلال با حرام طوری مخلوط شود که انسان نتواند آنها را از هم تشخیص دهد، باید خمس تمام مال را بدهد. بعد از دادن خمس، بقیۀ مال حلال می شود. (حضرت امام، امام خامنه ای، آیت اللّه مکارم)
- اگر مال حلال با مال حرام طوری مخلوط شود که انسان نتواند آنها را از یکدیگر تشخیص دهد و صاحب مال حرام و مقدار آن، هیچ کدام معلوم نباشد و نداند که مقدار حرام کمتر از خمس (یک پنجم آن مال) است یا زیادتر یا مساوی آن، با پرداخت خمس آن حلال می شود. (آیت اللّه سیستانی)
نکته: شایان ذکر است تمامی صورت ها و مسئله هایی که دربارۀ مال حلال مخلوط به حرام گفته شد، در صورتی است که مال حرام موجود باشد و در ذمۀ انسان نباشد؛ وگرنه چنانچه مال حرام را مصرف کرده و مدیون شده است، دیگر به موضوع خمس ارتباطی ندارد؛ بلکه داخل در موضوع حق الناس و رد مظالم است.(2)
اگر خمس مال حلال مخلوط به حرام را بدهد یا مالی که صاحبش را نمی شناسد، به نیت او صدقه بدهد، سپس صاحبش پیدا شود و راضی نشود، وظیفه چیست؟(3)
- بنا بر احتیاط واجب، باید به مقدار مالش به صاحبش بدهد. (حضرت امام ، آیت اللّه سیستانی، آیت اللّه مکارم)
- چنانچه بعد از آنکه مالِ مجهول المالک، صدقه داده شد، مالک آن پیدا شود و به صدقه دادن آن رضایت ندهد، صدقه دهنده ضامن نیست و لازم نیست مثل یا قیمت آن مال را به مالک بدهد. (امام خامنه ای)(4)
اگر مقداری از درآمدم - که به آن خمس تعلق گرفته است - با مال حرام مخلوط شده است که مقدار هیچیک را نمی دانم و مالک حرام را هم نمی شناسم، محاسبه خمس چگونه است؟(5)
- ابتدا برای حلال شدن مال باید خمس مجموع حلال و حرام را بپردازید، مثلا اگر مجموع حلال و حرام صد میلیون باشد، باید بیست میلیون خمس بپردازید تا حلال شود و بتوانید در آن تصرف کنید، سپس برای پرداخت خمسی که به درآمد تعلق گرفته است میتوانید به یکی از دو روش عمل کند:
الف. اگر خمس قدر متیقن حلال کمتر از خمس بقیه - 80 میلیون - باشد یعنی از 16 میلیون کمتر باشد، خمس قدر متیقن را بپردازید.
ب. و اگر خمس قدر متیقن حلال مساوی با خمس بقیه یا بیشتر باشد، - یعنی حداقل 16 میلیون باشد - می توانید خمس بقیه را بپردازد. (امام خامنه ای)
محل مصرف خمس مال حلال مخلوط به حرام کجاست؟(6)
- خمس مال حلال مخلوط به حرام که در مسأله قبل ذکر شد، بنابر احتیاط واجب، باید به قصد اعم از خمس و صدقه از طرف مالک مال، به کسی که مستحق خمس و رد مظالم هر دو می باشد داده شود.
ص: 183
بنابراین، فرد می تواند نصف آن را به فقیر سید دارای شرایط استحقاق و نصف دیگر را به فقیر برای تأمین حوائج ضروری اش پرداخت نماید، چه سید باشد و چه عام و در هر دو صورت، بنابر احتیاط واجب، این کار با کسب اجازه از مرجع اعلم باشد. (آیت اللّه سیستانی)
جزوه در حال تکمیل و ویرایش
ص: 184