ساحت مقدس

ماه بی نشان حضرت زهرا (سلام الله عليها)

بانوی نور و برکت که دلها برای زیارت مزار پنهانش

بی تاب ..

و تقدیم به

قطب عالم امکان

مهدى موعود (عجل الله تعالى فرجه الشريف)

آنکه جهانی در انتظار عدالت و لطف اوست .

و تقدیم به

روح آسمانی

مادرم

که به من عشق و دوستی با اهلبیت را آموخت

و زینب وار

به من آموخت تا چگونه در عرصه زندگی، ایستادگی

را تجربه نمایم

ص: 2

زینب بیدارگر تاریخ

مؤلف: حسین کردی

ص: 3

ص: 4

روایت چهارم ............... 43

کنیه های دیگر............... 43

نتیجه گیری ................... 44

حضرت زینب و اهل کساء ............ 44

حضرت زینب و پیامبر ................. 45

راوی خطبه فدک .................. 45

زمان امام علی .................. 46

زمان امام حسن .............. 47

زمان امام حسین ................ 48

زمان امام سجاد .............. 48

هویت شناسی زینب و ام کلثوم ................ 49

دختران علی و فاطمه ................ 50

هویت ام کلثوم کبری ................. 51

زینب صغری یا کبری ................ 52

همسر و وفات ام کلثوم کبری .................. 53

هویت ام کلثوم صغری .................... 54

ام كلثوم و زینب در کربلا ................ 56

همسر ام کلثوم صغری .................. 58

جمع بندی ................. 59

همسر .................. 61

فرزندان .................... 63

حضرت زینب در کربلا .................. 64

منزل خزیمیه ......................... 65

روز تاسوعا ....................... 65

شب عاشورا ................... 66

روز عاشورا ................. 67

شهادت علی اکبر ............... 67

شهادت علی اصغر ................ 68

شهادت عبدالله ................... 68

ص: 6

شهادت امام حسین .............. 68

اسارت زینب در روز یازدهم ............... 69

رهبر کاروان اسرا ............... 70

تعداد سرا .............. 70

هدایت مدبّرانه ................ 72

حفاظت از اسرا ................ 72

دلداری به اسرا ............... 74

حمایت از ولایت ................. 75

تحریف زدایی از شخصیت زینب ................. 76

سر بر محمل کوبیدن ............... 78

اشکالات سندى ................ 79

اشکالات محتوایی ................. 80

قياس باطل ............... 80

ماجرای پیراهن کهنه ................. 81

تهمت طلاق ................. 83

عدم دليل معتبر .................. 83

منشاء شبهه ................ 85

نگرانی در شب عاشورا ................. 85

پریشان کردن مو و گیسو ................. 87

مخالفت با سیره .............. 88

مخالفت با امر امام ............... 88

بدون پوشش بودن در ماجرای کربلا ................. 89

تعابیر منابع و مقاتل ................. 90

حماسه عفاف و حجاب زینب ................. 92

اقدامات امام حسین.............. 93

اعطای زیورآلات به دشمن.............. 94

فرار بانوان از معرض خطر............... 94

مقاومت و مطالبه پوشش ................ 95

سخنرانی در کوفه .................... 96

حجاب در مجلس ابن زیاد ............... 96

ص: 7

حجاب در مجلس یزید .................. 98

امتحانات الهی حضرت زینب ........ 99

امتحان با خوف ........... 100

خروج از مدینه .............. 100

خروج از مکّه ............. 101

خوف در طی منازل ............. 102

لشكر حرّ ................. 102

ورود به کربلا ............. 103

خوف در شب عاشورا ............ 103

خوف در روز عاشورا .............. 103

اوج ترس و وحشت ................. 104

غارت خیمه ها .................. 104

آتش زدن خیمه ها ............... 105

شام غریبان.................. 105

زندان کوفه ............. 106

شام............... 107

امتحان با گرسنگی ................ 108

گرسنگی در کودکی ............... 108

گرسنگی در کربلا ............... 108

گرسنگی در راه شام ............... 109

امتحان با نقص اموال ................. 109

امتحان با رنج های جسمانی ............... 109

تازیانه خوردن در کربلا ................... 109

در مسیر کوفه وشام .............. 110

امتحان با نقص ثمرات ............. 111

رمز پیروزی زینب .............. 112

حضرت زینب پس از اسارت ............... 113

برگزاری سوگواری در شام ................ 113

برگزاری سوگواری در مدینه ............... 115

هجرت دوباره به شام ................ 117

ص: 8

وفات .............. 117

علت سفر دوم به شام .............. 118

آرامگاه ................. 119

قائلین به مزار در مدینه ............. 120

ادله ................. 120

قاعده استصحاب ................. 120

اخبار و روایات ......... 121

نقد دیدگاه اول ............. 122

رد دلیل اول ............... 122

رد دلیل دوم ............... 123

ام کلثوم مدفون در بقیع ............... 124

قائلین به مزار در مصر ............... 126

منابع .............. 127

اخبار الزينبيات ........... 127

کشف و شهود صوفیه .............. 129

رد دیدگاه دوم .............. 130

ضعف اخبار الزينبيات ............ 130

بطلان قول صوفيه ............... 132

عدم ورود اولاد علی به مصر .............. 133

عدم نقل جهانگردان ............... 134

عدم ثبت مورخان .............. 136

عدم اطلاع فاطمیان .............. 138

مزارهای معروف علویان ............. 139

اضطراب مورخان موافق ............ 141

صاحب مقبره زینبیه مصر ........... 141

قائلین به مزار در شام ........... 143

گروه اول ............. 144

گروه دوم .............. 145

گروه سوم ............... 146

گروه چهارم .............. 146

ص: 9

نقد و بررسی ................... 146

ادله دیدگاه سوم ............... 148

زیارت مرقد زینب .............. 149

شهرت تاریخی مزار ............... 150

کشف کتیبه مرقد .................. 152

گواهی بر وقف نامه ................ 153

شهادت مورخین و علما ............... 154

مرقد فضه در شام ........... 154

نتیجه گیری .................. 155

فضیلت زیارت حضرت زینب ............... 157

ارجاعات ................. 158

ص: 10

تاریخِ زن

آبرو می گیرد

وقتی پلک صبوری می گشایی

و نام حماسی ات

بر پیشانی دو جبهۀ نورانی می درخشد :

زینب !

شناخت ابعاد مختلف شخصیت حضرت زینب (سلام اللّٰه علیها)

در حقیقت درک زوایای مختلف قیام سرور و سالار شهیدان

است. کلام و منش او ، ترجمان همان مکتبی است که امام

حسین (علیه السّلام) در پی احیای آن ، همراه با خانواده و

یارانش ، قدم به دشت تفتیده کربلا گذاشت و با لب تشنه

به شهادت رسید.

در حادثه کربلا رسالت شهدا در نیمروز دهم محرم سال 61

هجری ، پایان یافت و این پایان ، آغازی بود بر رسالت عظیم

عقیله بنی هاشم. برای زینب (سلام اللّٰه علیها)، زمین، بی وجود

حسین (علیه السّلام)، غربت آباد است و زمان بی حضور او،

ملال انگیز ! ولی ماند ، تا فریاد گلویی بریده از حنجر او برخیزد

و در میان عربده باطل ، سکوت مظلومانه حقیقت را به

بلاغت کلام روشنگر خویش ، بشکند.

زینب (سلام اللّٰه علیها) به عنوان پیام رسان عاشورا، تنها زنی

است که در یک مقطع زمانی ، به عنوان نائب امام معصوم

ص: 11

انجام وظیفه نموده است . در اثبات الوصيه مسعودی آمده

است" حسین (علیه السّلام) به خواهرش زینب (سلام اللّٰه علیها)

وصیت کرد و در زمان امام چهارم ، علوم آل محمد (صلوات

اللّٰه علیهم) از زبان زینب (سلام اللّٰه عليها) دختر علی، نشر

می شد ، برای پرده پوشی بر امام چهارم و حفظ جان او(1) "

قهرمان کربلا بودن تنها یکی از جلوههای شخصیتی

حضرت زینب (سلام اللّٰه علیها) است و سیرۀ عملی ایشان در تمام

مراحل زندگی ، الگویی بسیار برجسته برای زنان مسلمان

است ، رنج بزرگی است که فقط به صبوری شناخته شود.

عظیم ترین مسئولیت او پیام رسانی نهضت عاشوراست

که تداوم این قیام در گرو این پیام رسانی است. پذیرش

این مسئولیت خطیر از یک سو ، حاکی از عزت نفس بالای

حضرت زینب (سلام اللّٰه علیها) است و از سوی دیگر، بر

اقتدار و هیبت ایشان می افزاید . از همین روست که ایشان

مقتدرانه اعمال و گفتار خود و دیگران را در راستای تحقق

اهداف نهضت مدیریت می کنند .

نسل امروز ما نیازمند بررسی مجدد شخصیت عظیم حضرت

زینب (سلام اللّٰه علیها) -آن بانوی عالم و مجاهد- است تا در

پرتوشناخت شخصیت نمونه -وی که برخاسته از ویژگی های

اسلامی است -الگویی برای زن مسلمان طراحی شود.

ص: 12

به یاری و لطف پروردگار در چند سال گذشته در حال تهیه

مجموعه ای متفاوت هستم که با نگاه ویژه ای به شخصیت

حضرت زینب (سلام الله علیها) می پردازد؛ و به دوره های

مختلفی از زندگی آن بزرگوار اشاره دارد ، به توصیه دوستان

و اساتید ارجمند مقرر گردید قبل از آنکه آن مجموعه

تکمیل و در اختیار عزیزان قرار گیرد ، در این مجموعه برای

آشنایی جویندگان و زائران حرم آن بانوی مکرّمه ، با زندگی و

شخصیت ویژه ایشان معرفی اجمالی و مختصری از زندگی آن

بانوی بزرگوار انجام پذیرد ، امید است اساتید فن و صاحب

نظران نواقصی مشاهده نمودند از رهنمودهای خویش

بنده حقیر را بهره مند گردانند.

بر خود واجب می دانم از تلاش همه ی عزیزانی که در این

مدت برای آماده شدن این مجموعه به هر شکلی همکاری

نموده اند صمیمانه تقدیر و تشکر نمایم.

اجرهم عندالله

حسین کردی

مردادماه 1401

ص: 13

ص: 14

در عصر پدر، به زنان کوفی درس تفسیر و معارف اسلامی می داد. پدرش او را به عقد برادرزاده اش

عبدالله بن جعفر درآورد. حاصل این ازدواج 5 فرزند به نام های علی ،عون ،عباس ، محمد و

ام کلثوم بود. (1) (2) (3) (4) شاهد حکومت کوتاه پدر و برادرش امام حسن مجتبی علیه السّلام و در نهایت شهادت آن بزرگواران بود. با حرکت اما حسین علیه السّلام از مدینه در بیست و هشتم رجب (5) (6) (7) و به نقلی سوم شعبان

سال 60 هجری.(8) (9)

حضرت زینب سلام اللّٰه علیها نیز به همراه فرزندان و بسیاری از خویشاوندان از جمله برادران ، خواهران و

برادرزاده ها ، رهسپار مکه شد.(10) (11)

در سفر طولانی مدینه تا مکه ، مکه تا کربلا ، کربلا تا کوفه ، کوفه تا شام ، شام تا کربلا و از کربلا تا

مدینه ، همراه برادر شهیدش امام حسین علیه السّلام و اسیران کوفه و شام بود. تلخ ترین صحنه ها

مصیبت ها را در ظهر عاشورا شاهد بود. حوادث دل خراش کوفه و شام موهایش را سفید و قامتش

را خمیده کرد. با این وجود ، هرگز دم از گفتن حقایق و مظلومیت شهدای کربلا فرو نبست و افشاگر

حاکمان مستبد عصر خود بود تا آنجا که خطبه های دشمن شکن وی در کوفه و شام معروف است.

حضرت زینب سلام اللّٰه علیها سرانجام در 57 سالگی و در سال 62 قمری چشم از جهان فروبست.

فَانَا وَلِيُّهُم وَ عُصبَتُهُم ، وهُم خُلِقُوا مِن طِیئَتِی.. ؛ فرزندان فاطمه (حسن، حسین، زینب ، و ام کلثوم و

محسن) که من ولی و سرپرست نَسَبی آنها هستم ، از طینت و خمیره ذات من آفریده شده اند... »

مادر این بانو فاطمه زهرا بنت رسول الله صلى اللّٰه عليه وسلم است که قرآن کریم در آیه تطهیر به طهارت وی

شهادت داده است. (إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهيرا) (1)

وی سیده نساء العالمین ،(2) (3) (4) (5) محبوب رسول الله (6) (7) (8) و اولین کسی اولین کسی است که به اذن الهی داخل در بهشت می شوند. (9) (10) (11) (12) (13) اما پدرش علی بن ابی طالب ، اولین ایمان آورنده به رسو الله (14) (15) حضرت امیر مؤمنان ، (16) (17)سید اوصیا (18) (19) (20) (21) (22)

مولای متقیان علیه السّلام و رهبر روسپیدان عالم قائد الغرّ «المُحجّلین می باشد .(23) (24) (25) (26) (27) (28) از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده است که درباره آن امام همام فرموده اند: «لو كانَ البَحرُ مِداداً و الاشجار اقلاماً و اوراقها قِرْطاساً، والجن والانس كتاباً، لما احصوا مَناقِبَهُ؛ اگر دریاها

مرکب ، درختان قلم ، برگ های درختان ورق ، و جن و انس نویسنده شوند ، نمی توانند

فضیلت های او را به شماره درآورند.» (لو ان الغياض اقلام ، والبحر مداد، والجن حساب ،

والانس كتاب ما احصوا فضائل علی بن ابی طالب علیه السّلام(29) (30) (31) (32) (33) (34) (35) (36) (37) (38) (39) (40) -(41) و امام حسن و حسین علیه السّلام دو سرور جوانان اهل بهشت ، برادرانش می باشند .(42) (43)-ترمذی ، محمد بن عیسی ، صحیح تمذی ، ج5 ، ص660-(44) (45) (46) (47) (48) (49) (50) (51)

پیامبر صلی اللّٰه علیه و آله و سلم امام سوم ، حضرت حسین بن علی علیه السّلام (1) (2) (3) (4)- (5) (6) (7) (8)در شهر مدینه چشم به جهان گشودند. (9) (10) (11) بر اساس منابع روایی و تاریخی شیعی ، سومین فرزند امام علی علیه السلام و حضرت زهرای مرضیه سلام اللّٰه علیها ، زینب کبری و پس از ایشان زینب صغری مکنی به ام کلثوم است ، که چهارمین فرزند علی علیه السّلام و فاطمه سلام اللّٰه علیها می.باشد حضرت زینب کبری دختر ارشد امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام و حضرت زهرا سلام اللّٰه علیها در روز پنجم جمادی الاولی سال پنجم یا ششم هجری در ایام حیات جد بزرگوار خود رسول خدا صلی اللّٰه علیه و آله و سلم در مدینه منوره به دنیا آمدند. (12) (13) (14)

امراة عاقلة لبيبة جزلة، (1) زینب بانویی عاقل ،خردمند و نیکورای بود.» ولی به تاریخ تولد زینب سلام اللّٰه علیها اشاره ای نکرده است. (2) (3)

بنابراین حضرت زینب کبری سلام اللّٰه علیها در ایام حیات جد بزرگوار خود رسول خدا صلی اللّٰه علیها و آله و سلم در مدینه منوره به دنیا آمده اند. برای میلاد این بانوی گرانقدر اقوال دیگری نیز گفته شده است؛ از قبیل «دهه

آخر ربیع الثانی سال هفتم هجری» پس از وفات زینب دختر پیامبر صلی اللّٰه علیه و آله و سلم ، که حضرت زهرا سلام اللّٰه علیها بر بدن وی نماز خواندند. (4) (5).

همچنین برخی تاریخ ولادت ایشان را «اواخر رمضان سال نهم هجری» دانسته اند؛ اما قول مشهور همان جمادی الاول سال پنجم یا ششم هجری است. (6) (7)

سپس جبرائیل مصایب و مشکلاتی را که بر آن حضرت وارد خواهد ، شد، بازگو کرد. پیامبر

اکرم صلی اللّٰه علیه و آله و سلم گریست و فرمود : هر کس بر این دختر بگرید ، همانند کسی است که بر برادرانش حسن و حسین گریسته باشد. «إن من بكى عليها، وعلى مصائبها يكون ثوابه كثواب من بكى

على أخويها.» (1) (2)

بنابر آنچه که بیان شد انتخاب نام حضرت زینب صلی اللّٰه علیه و آله و سلم از جانب خدا و از طریق وحی بوده که

این خود فضیلتی برای ایشان می باشد. در معنای لغوی زینب دو نظریه عنوان شده است :

1 . زينب یک کلمه ترکیبی از «زين» و «اب» به معنای «زینت پدر» می باشد .(3)

2 .زینب کلمه ای بسیط بوده و نام «درخت» و یا «گل» می باشد . در لسان العرب آمده: «زینب

درختی زیبا و خوش بو است از این رو این نام برای دختران انتخاب می گردد. (4) (5) در کنایات

و استعارات عرب هر شخص بزرگ و نفیس به «درخت» تشبیه می شود مانند: «مَثَلاً كَلِمَةً

طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ» (6) و يا حديث «اَنا و علىِّ من شجرهٍ واحدهٍ» (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13) (14) (15) (16) (17) (18) در هر صورت قدر متیقن از این دو نظریه این است که زینب نامی زیبا و پر معناست.

برخی گفته اند زینب کبری سلام اللّٰه علیها به نام و یاد زینب ،دختر پیامبر گرامی اسلام صلی اللّٰه علیه و آله و سلم که وفات کرده بود، «زینب» نام گذاری شده است . چنانکه در احادیث آمده است مردی از اهل قم از امام

صادق علیه السّلام سؤال کرد: آیا زنان می توانند بر جنازه نماز بخوانند؟ حضرت در پاسخ فرمودند: آری!

زینب دختر پیامبرصلی اللّٰه علیه و آله و سلم وفات یافت و فاطمه زهراسلام اللّٰه علیها با تعدادی از زنان رفتند و بر جنازه او نماز گزاردند. » «كُنْتُ عِنْدَ آبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام فَسَأَلَهُ رَجُلٌ مِنَ الْقُمِّيِّينَ فَقَالَ يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ! تُصَلِّى

النِّسَاءُ عَلَى الْجَنَائِزِ؟ قَالَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: إِنَّ زَيْنَبَ بِنْتَ النَّبِيِّ تُوُفِّيَتْ وَإِنَّ فَاطِمَةَ سلام اللّٰه علیها

خَرَجَتْ فِي نِسَائِهَا فَصَلَّتْ عَلَى أُخْتِهَا»(19)

عفّت همچون مادرش فاطمه سلام اللّٰه علیها ، در رسایی و شیوایی بیان ، مانند پدرش علی علیه السّلام در حلم و

بردباری چون امام حسن علیه السّلام و در شجاعت و قوّت قلب ،مانند برادرش حسین بود.

زینب کبری سلام اللّٰه علیها تحت تربیت پدر و مادری همچون حضرت علی علیه السّلام و حضرت فاطمه سلام اللّٰه علیها و با شایستگی و استعداد ذاتی که از آن بهره مند بود به مراتب عالی از فضائل و کمالات انسانی

دست یافت. او همانند پدر و مادرش جامع همه کمالات و صفات پسندیده بود. سخنرانی های

او در کوفه و شام خاطره خطبه های پدرش امیرمؤمنان علیه السّلام را در یادها زنده کرد.

زینب کبری سلام اللّٰه علیها یکی از محدثان و راویان حدیث به شمار می آید و در سنین کودکی، در حالی

که بیش از 5 یا 6 سال از عمرش نمی گذشت ، خطبه مادرش حضرت زهرا سلام اللّٰه علیها را با آن مضامین

بسیار بلند و عالی شنید و پس از آن برای دیگران نقل می کند . عبدالله بن عباس ، شاگرد

برجسته حضرت علی علیه السّلام و مفسر قرآن کریم ،خطبه فدک حضرت زهرا سلام اللّٰه علیها را از زینب نقل

می کند و از آن بانوی بزرگ با عنوان «عقیلتنا؛ عاقل و دانای ما » یاد می کند. زینب از جنبه عبادت در حدی بود که در دوران اسارت و سخت ترین شرایط جسمی و روحی که ممکن است برای یک انسان پیش آید ، شب زنده داری و نماز شبش ترک نگردید، در حالی که در شرایطی به مراتب آسان تر و سهل تر از آن انسان های معمولی قادر به حفظ برنامه های عادی و معمولی زندگی خود نیستند. عبادت و اطاعت خدا ، حضرت زینب سلام اللّٰه علیها را از مصادیق روشن و بارز این حدیث قدسی قرار داده بود که خداوند متعال می فرماید:

« يابن آدم ، انا اقول للشيء كن فيكون ، اطعنی فیما امرتک اجعلك تقول للشيء كن فيكون»(1) (2) (3) (4) (5) (6)

ای فرزند آدم! من به هر چه بگویم باش، موجود می شود ، در آنچه به تو دستور داده ام از من اطاعت کن تا تو را آن گونه قرار دهم که هر چیز بگویی باش، موجود شود! » حضرت زینب سلام اللّٰه علیها نیز بر اثر عبادت و اطاعت خدا به مقامی رسیده بود که از ولایت تکوینی برخوردار بود. روایت شده که آن حضرت پیش از سخنرانی خود در کوفه به مردم اشاره کرد ، با آن اشاره نفس ها در

ص: 21

سینه ها حبس شد و زنگ ها از صدا باز ایستاد و در یک کلام حضرت زینب سلام اللّٰه علیها به حق، زینت پدر ، آن شخصیت یگانه تاریخ بود ،همچنان که خداوند این نام را برای وی برگزید.

در کتاب مستدرک سفینة البحار چنین آمده است: «أما زينب الكبرى سلام اللّٰه علیها من رواة الحديث، أدركت النبى و ولدت فى حياته؛ (1) زینب کبری سلام اللّٰه علیها از راویان حدیث هستند که در زمان حیات پیامبر اسلام به دنیا آمدند و ایشان را درک نمودند.» همچنین در ادامه آمده است: «هِيَ عَقيلَةُ بَنی هاشِمِ وَ قَدْ حازَتْ مِنَ الصِّفاتِ الْحَمِيدَةِ ما لَم يُحرِّها بَعْدَ أُمِّها احَدٌ حَتى حَقَّ أَنْ يُقَالَ هِيَ الصِدِّيقَةُ الصَّغْرى، هِىَ فِى الْحِجابِ والْلِفَافِ مَزِيدَةٌ لَمْ يَر شَخْصَها أَحَدٌ مِنَ الرَّجالِ فِي زَمَانِ اَبيها وَ اَخَويها الاّيَومَ طَفٌ وَ هِيَ فِى الصبر وَ الثَّباتِ وَ قوَّةِ الايمانِ وَالتَّقوى وَحِيدَةٌ وَ هِيَ فِي الْفَصاحَةِ وَ الْبَلاغَةِ كَأَنَّها تَفْرَغُ عَنْ لِسانِ امیرالمؤمنين علیه السّلام ...(2) زینب بانوی بنی هاشم است که در صفات ستوده ، برترین است و کسی جز مادرش بر او افتخار و برتری ندارد، تا جایی که اگر بگوییم

او«صديقه صغری» است ، حق گفته ایم در پوشیدگی و حجاب ، چنان بود که کسی از مردان در زمان پدر و برادرانش او را ندید ، جز در واقعه کربلا . او در صبر و قوّت ایمان و تقوا منحصر به فرد بود و در فصاحت و بلاغت ، گویا از زبان امیرالمؤمنین علیه السّلام سخن می گوید .» علامه مجلسی نیز از آن حضرت ،

حدیث نقل کرده است. (3)سخنان و اشعار حضرت زینب سلام اللّٰه علیها درباره گفتار و حالات امام حسین علیه السّلام نیز به عنوان حدیث، از معصوم علیه السّلام محسوب می گردند. (4).

القابی هم که برای آن حضرت نقل شده است به گوشه هایی از عظمت شخصیت این بزرگ بانوی اسلام دلالت دارند . در ذیل گوشه هایی از فضیلت های زینب کبری سلام اللّٰه علیها ، در قالب القاب ایشان بیان می گردد :

وزن فِعاله به کسر فاء در زبان عربی دلالت بر شانی از شئونی جمعی و اجتماعی می کند ، مثل سقاية وتجارة. لذا ولایه به معنی تدبیر امور است و اگر نسبت به جامعه انسانها در نظر بگیریم ، یعنی تدبیر امور انسان ها و اگر به معنی مطلق بگیریم یعنی تدبیر ما سوى الله و كل عالم هستی . اما وَلایت به فتح و او به معنی محبت و دوستی است و در هر دوی اینها شدت قرب ملحوظ است؛ محب باید فانی در محبوبش باشد و نباید بین او و محبوب فاصله ای باشد. ولی الله به معنی اول ، کسی است که از جانب حق متعال تعیین شده و شان ولایت و شئون جمعی

را به عهده دارد و ولایت به معنی دوم یعنی عاشق و فانی خدا.

لقب ولية الله درباره حضرت زینب سلام اللّٰه علیها آمده است و هر دو معنی درباره شخصیت عظیم زینب کبری سلام اللّٰه علیها صدق می کند و این یعنی زینب سلام اللّٰه علیها کسی است که می تواند سرپرستی کند و در

حوادث و مشکلات و مصائب خویشتن دار باشد و تسلط بر نفس داشته باشد و اداره امور را بدست گیرد و همچنین ولی به معنی فانی در حق نیز بر این بانوی مجلله صادق است ، اگر این لقب امينة الله بودن را اساس قرار بدهیم قضيه عَالِمَةٌ غَيْرُ مُعَلَّمَةٍ بودن حضرت نیز روشن می شد. زینب چون ولی الله است عَالِمَةٌ غَيْرُ مُعَلَّمَةٍ فَهِمَةٌ غَيْرُ مُفَهَّمَة است. (1).

که می بینیم، هر که به نام زینب سلام اللّٰه علیها رسیده است اعم از شیعه و سنی از او با احترام یاد کرده است.

ابن حجر عسقلانی در الاصابه می نویسد: «وکانت عاقلة لبيبة جزلة زوجها ابوها ابن اخيه عبدالله بن جعفر فولدت له اولاداً وكانت مع اخيها لما قتل فحملت الى دمشق وحضرت عند يزيد بن معاوية و كلامها ليزيد بن معاوية حين طلب الشامى اختها فاطمة مشهور يدل على عقل وقوة جنان؛ (1) وی بانویی عاقله ، خردمند و نیکو رای بود. پدرش (امام علی علیه السّلام) او را به عقد پسر برادر خود یعنی عبدالله بن جعفر درآورد بن جعفر درآورد و زینب سلام اللّٰه علیها از او صاحب فرزندانی شد. در سفری که امام حسین علیه السّلام کشته شد، زینب همراه او بود و به دمشق نزد یزید به اسارت برده شد. سخنان او خطاب به یزید بن معاویه هنگامی که مرد شامی ، دخترش فاطمه را از یزید، هدیه خواست مشهور است و دلیلی است بر عقل و خردمندی آن بانو.»

مقام علمی آن بانو چنان بود که به شهادت تاریخ ، در روزگار امیرالمؤمنین علیه السّلام برای زنان کوفه مجلس

درس معارف و تفسیر قرآن داشته است. سخنان و خطابه های عالمانه، همراه با استدلال به آیات قرآن، در کربلا، بازارکوفه ، مجلس عبیداللّه بن زیاد ، در بین راه کوفه و شام ، و همچنین در دربار «یزید»، از سوی زینب سلام اللّٰه علیها هر کدام شاهدی بر عظمت دانش این بانوی بزرگوار است. حتی زمانی که در مجلس یزید آن خطبه آتشین را بیان کردند، یزید درباره اش گفت: اینان خاندانی هستند که فصاحت و دانش و معرفت را از پیامبر به ارث برده اند و آن را با شیر مادر نوشیده اند. (2)

از شیخ صدوق روایت شده است که زینب سلام اللّٰه علیها به جهت علم و دانش زیادی که داشتند ، از سوی امام حسین علیه السّلام نیابت خاص داشت (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9)

و مردم در مسائل شرعی (حلال و حرام) به ایشان رجوع میکردند و از جمله القاب آن مخدره نائبة الحسین است .وی دارای نیابت خاص از جانب امام حسین علیه السّلام بود و مردم درباره حلال و حرام به ایشان مراجعه می کردند. (10) (11) (12)

ابن حجر در الاصابه می نویسد: بانوی خردمند زینب سلام اللّٰه علیها همان کسی است که در مدرسه باب

مدينه العلم درس خواند و امام علی بن الحسین علیه السّلام ایشان را عالمه غیر معلمه خواند.(13)

ص: 24

در یک مورد نقل شده است روزی امام حسن و امام حسین علیه السّلام درباره بعضی از سخنان پیامبر

اکرم صلی اللّٰه علیه و آله و سلم با هم گفتگو می کردند ، حضرت زینب سلام اللّٰه علیها وارد شدند و در بحث ایشان شرکت کردند و مساله را با تمام صوری که داشت با تفصیل تمام تبیین فرمودند . حضرت امام حسن علیه السّلام وقتی این توانایی فوق العاده خواهر را دیدند ، خطاب به او فرمودند: «انک حقا من شجرة النبوة و من

معدن الرسالة... ؛ به راستی که تو از درخت نبوت و معدن رسالت هستی.»(1)

حضرت زینب کبری سلام اللّٰه علیها مقام بیان روایت و حدیث را دارا بوده است و راویان بزرگی چون عبدالله

بن عباس از او روایت های زیادی را نقل می کند که از جمله این روایات خطبه تاریخی حضرت سلام اللّٰه علیها است ، این در حالی است که زینب سلام اللّٰه علیها در زمان خوانده شدن این خطبه 5 یا 6 سال بیشتر نداشتند. ابن عباس هر زمان از حضرت زینب سلام اللّٰه علیها نقل حدیث می کرد می گفت: «حدثنی عقيلتنا زینب؛ (2) (3) (4) (5)بانوی فهیم و اندیشمند ما زینب بر من چنین روایت کردند. »

لذا یکی دیگر از القاب ایشان عقیله بنی هاشم است . عقیله بنی هاشم حتی آگاهی به حوادث آینده را از پدر بزرگوار خود فرا گرفته بود ، همان گونه که بعضی از اصحاب پیامبر صلی اللّٰه علیه و آله و سلم مانند سلمان، ابوذر و برخی از یاران علی علیه السّلام مانند میثم تمار ، رشید هجری، به این گونه اسرار آگاه بودند . زینب دانای اسرار بوده و خطبه او در مجلس یزید و پیشگویی هایش شاهد این مدّعاست.

«فَواللَّه لا تَمْحُو ذِكْرنَا، وَ لا تُميتُ وَحْيِنَا، وَ لا تُدْرك امدنا ، وَ لا تَرْحِضُ عَنْكَ عَارَهَا، وَ هَل رَايُّكَ الا فَنَدُ، وَ ايَّامُكَ الْاعَدَدُ، وَ جَمْعُكَ الْابَدَدُ؛(6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13) (14) (15).

اما به خدا سوگند هر چه کنی نمی توانی نام و نشان ما را محو کنی ، و سروش ما را بمیرانی و به حد ما نتوانی رسید و ننگ این اعمال ننگین و ستمها را نتوانی شست و بدان که رای و تدبیرت سست و روزگارت اندک و انگشت شمار و جمعیتت رو به پراکندگی است... » زینب دانش سرشار داشت ،طبیعی است کسی که از محضر پیامبر (شهرعلم) و علی علیه السّلام ( دروازه علم) کسب دانش نموده باشد ، بایستی دریای علم باشد.

ص: 25

لذا این امور در این خاندان امری بدیهی است و کسی که در چنین خانواده ای بزرگ شده است ، طبیعتا به سمت و سوی این امر سوق پیدا می کند ، لذا ایشان عابدة آل علی است به گونه ای که در حادثه کربلا و لو نشسته ، نماز شب اش را ترک نکرد. حضرت زینب سلام اللّٰه علیها در عبادت ثانی حضرت زهرا سلام اللّٰه علیها بود، تمام شبها را به عبادت ، تهجّد و تلاوت قرآن سپری می کرد .

زینب نمازهای مادرش زهراسلام اللّٰه علیها و پدرش علی علیه السّلام را شاهد بود ، او نیایشهای امام مجتبی علیه السّلام را در دل شب ها و روزها دیده بود، عبادت و مناجاتهای امام حسین علیه السّلام را به ویژه در شب و صبح عاشورا به تماشا نشسته بود و هر یک برای او درس و الگوی عبادت و مناجات بود. حضرت زینب کبری سلام اللّٰه علیها در دوران زندگی هیچ گاه تهجّد را ترک نکرد و آن چنان اشتغال به عبادت ورزید که ملقّب به «عابدة آل

علی» شد. حتّی در شب یازدهم محرم با آن همه خستگی و فرسودگی و مشاهده آن همه آلام روحی نماز شب خود را خواند . از امام سجاد علیه السّلام نقل شده است که : «ان عمتی زینب كانت تودى صلواتها من قيام الفرائض و النوافل عند مسيرنا من الكوفة الى الشام و فى بعض المنازل كانت تصلى من جلوس لشدة الجوع و الضعف منذ ثلات ليال لانها كانت تقسم ما يصيبها من الطعام على الاطفال لان القوم كانوا يدفعون لكل واحد منا رغيفا واحدا من الخبز في اليوم والليلة ؛(1) (2) (3) (4) (5)

عمه ام ،زینب نمازهای واجب و مستحبی اش را در طول مسیر کوفه به شام میخواند و در بعضی از توقفگاه ها از شدت گرسنگی و ضعف در مدّت شبانه روز نمازش را نشسته خواند. چون آنچه از غذا سهم او بود، بین کودکان تقسیم می کرد . چون آن قوم به هر یک از ما یک گرده نان در شبانه روز می دادند. »

در کتاب مثیر الاحزان از فاطمه دختر امام حسین علیه السّلام نقل شده است: «وَ امّا عَمَّتَى زَيْنَبَ فَأَنَّها لَمْ تَزَلْ قَائِمَةً فِي تِلْكَ اللَّيْلَةِ اى عاشِرَة مِنَ المُحَرّم فى مِحْرابِها تَسْتَغِيثُ الى رَبِّهَا، وَ ما هَدَات لَنا عَيْنٌ وَ لا سَكَنَتْ لَنا زَفْرَة؛ (6) (7) -(8) (9) و اما عمه ام زینب ، پس وی همچنان در آن شب در جایگاه عبادت خود ایستاده بود و به درگاه خدای تعالی استغاثه می کرد و در آن شب چشم هیچ یک از ما به خواب نرفت و صدای ناله ما قطع نشد. »

ص: 27

امام حسین علیه السّلام که خود معصوم و واسطه فیض الهی است هنگام وداع به خواهر عابده اش می فرماید:

« يا اختاه لا تنسينى عند نافلة الليل؛ (1) خواهرم مرا در نماز شب خود فراموش مکن. » همه این وقایع به خوبی از اهتمام کامل حضرت زینب سلام اللّٰه علیها به عبادات خبر می دهد و درست به دلیل برخورداری از این ویژگی بوده است که یکی از القاب آن حضرت «عابدة آل علی علیه السّلام) انتخاب شده است.

پس هیچ تردیدی نمی ماند که آن بزرگوار، در مرتبه بسیار بالایی از کمالات انسانی بوده و بالتبع معصوم از گناه بودند، اما مرتبه کمالی و عصمت ایشان و هیچکس دیگری ، در حد چهارده معصوم (علیهم السّلام) نبوده و نمی باشد .

در زیارت نامه حضرت زهرا سلام اللّٰه علیها چنین آمده است: «السَّلَامُ عَلَيْكِ أَيَّتُهَا الصِّدِّيقَةُ الشَّهِيدَةُ» (1)

بعد از زهرای مرضیه سلام اللّٰه علیها حضرت زینب کبری سلام اللّٰه علیها را صدیقه صغری لقب دادند. قید صغری

بعد از صدیقه از باب «تعظیماً لأمه» می باشد. لذا چون مادرش فاطمه زهرا به صدیقه کبری مشهور بود ، به وی صدیقه صغری می گفتند.

حماسه ای از حجاب و حیا را در عین انقلاب بر علیه طواغیت به نمایش گذاشت. وی در دوران اسارت و در حرکت از کربلا تا شام سخت بر عفت خویش پای می فشرد . مورخین نوشته اند: « وَهِيَ تَسْتُرُ وَجهَها يكَفِّها، لاِنَّ قِناعَها قَدْ أُخِذَ مِنها؛ (1) او صورت خود را با دستش می پوشاند چون روبنده را از او گرفته شده بود.»

آن بانوی بزرگوار بود که برای پاسداری از مرزهای حیا و عفاف بر سر یزید فریاد می آورد که «اَمِنَ العَدْلِ يَا بْنَ الطَّلَقَاءِ تَحْذِيرُكَ حَرائِرَكَ وَإِمَائِكَ وَسَوْقُكَ بَناتِ رُسُول اللَّه سَبايا ؟ قَدْ هَتَكْتَ ستُورَهُنَّ وَأَبْدَيْتَ وُجُوهَهُنَّ؛ (2) ای پسر آزاد شده! آیا این از عدالت است که زنان و کنیزکان خویش را پشت پرده نشانی، و دختران رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را به صورت اسیر به این سو و آن سو بکشانی؟ نقاب آنان را دریدی و صورت های آنان را آشکار ساختی.»

به جمعیت کرد ، همین جمعیتی که داشتند ضجه می زدند و گریه می کردند ، و یک عدّه هم سر و صدا می کردند، یک اشاره کرد که ساکت! نفس ها در سینه ها حبس شد. و جَرَس ها هم از صدا افتاد . حتّی دیگر صدای زنگونه حیوانات هم شنیده نشد.»

زینب کبری سلام اللّٰه علیها بدون آن که آموزش دیده و یا تمرین خطابه کرده باشد و در حال تشنگی ، گرسنگی ، خستگی اسارت ، داغدار و آواره با کسانی سخن می گوید که نه تنها با او هماهنگ نیستند بلکه حتی سنگ و خاکروبه بر سر او ریخته اند ، با این حال سخنان زینب سلام اللّٰه علیها چنان بود که وجدان خفته مردم را بیدار کرد و صدای گریه از زن و مرد و پیر و جوان و خردسال بلند شد.

خزیم اسدی می گوید: پیرمردی را در کنار خود دیدم که بر اثر گریه محاسنش غرق اشک شده بود و می گفت: پدر و مادرم فدای شما باد ، پیرمردان شما بهترین پیرمردها ، جوانان شما برترین جوان ها و زنان شما نیکوترین زنان هستند. نسل شما بهترین نسلی است که نه خوار می گردد و نه شکست می پذیرد. (1)

زینب سلام اللّٰه علیها نمونه و تجسم عالی صبر و پایداری است. مقاومت و شکیبایی در برابر مصایب و مشکلات ، به ویژه در نهضت عاشورا ، در راه پاسداری از حریم دین و کرامت انسانیت از خصیصه های بارز این بانوی بزرگ می باشد. صبر و ثبات شگفت انگیز زینب، همگان را به اعجاب واداشته است ، زیرا از 5 سالگی برای وی مصایب جانکاه یکی پس از دیگری شروع شد ، ولی زینب سلام اللّٰه علیها در برابر همه این مصیبت ها ، قامت برافراشت و صبر کرد. روزی شاهد رحلت جدّ بزرگوارش رسول اللّه و تاثیر آن بر مسلمانان به ویژه بر خاندان او بود، زمانی دیگر شاهد مظلومیت و شهادتِ بانوی نمونه اسلام، مادرش زهرا سلام اللّٰه علیها بود ، وی پس از آن مصیبت شهادت پدر بزرگوارش امیرمؤمنان را تحمّل نمود ، دختر علی علیه السّلام همچنان شاهد لخته لخته شدن جگر برادرش امام حسن علیه السّلام در اثر زهر جفا بود، ولی آنچه را که آن مخدّره در کربلا مشاهده کرد ، مصایب جانکاه و وصف ناپذیری است که کوه ها تاب تحمّل آن را نداشت. در زیارت نامه آن حضرت می خوانیم: «لَقَدْ َعجِبَتْ مِنْ صَبْركِ مَلائِكَةُ السَّماءِ؛ ملائکه آسمان از صبر تو به شگفت آمدند. »

زینب سلام اللّٰه علیها در وادی صبر و استقامت ، یکه تاز میدان است ، به گفته علاّمه مامقانی: «و هی فی

الصبر و الثبات وحيدة؛ زینب در صبر و ثبات بی نظیر و یگانه است .»(1) (2)

در بُلندای مقام صبر و بردباری آن گوهر عظیم الهی ، همین بس که وقتی در برابر پیکر نورانی و خونین برادرش حسین ایستاد ، رو به آسمان کرد و گفت: «بار خدایا ! این اندک قربانی و کشته شده در راه خودت را از ما (خاندان پیامبر) بپذیر.» (3) (4) (5) (6)

حضرت زینب سلام اللّٰه علیها در مهد شجاعت رشد یافته است و از شجاعت حیدری بهره مند است. لذا وی

را «لَبْوَةُ الْهاشِميَّة؛ شیرزن هاشمی» لقب داده اند . آن بانوی ارجمند سلام اللّٰه علیها چون مردان بر سر دشمن

فریاد می زند، توبیخ شان می کند، تحقیرشان می کند ، و از کسی هراسی به دل ندارد. وی از برق شمشیر خون چکان آدم کشان واهمه ندارد و در مجلس ابن زیاد ، بدون توجه به قدرت ظاهری او گوشه ای می نشیند و با بی اعتنایی به سؤالات او تحقیرش می کند ، او را «فاسق» و «فاجر» معرفی می کند و می گوید: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى أَكْرَمَنَا بِنَبِيِّهِ مُحَمَّدٍ (صلى الله عليه وآله) وَطَهَّرَنا مِنَ الرَّجْسِ تَطْهِيرًا وَإِنَّما يَفْتَضِحُ الْفَاسِقُ وَيَكْذِبُ الْفاجِرُ وَهُوَ غَيْرُنا ؛ (1)(2) سپاس خدای را که ما را با نبوت حضرت محمد (صلی الله علیه و آله )گرامی داشت ،و از پلیدیها پاک نمود . همانا فقط فاسق رسوا می شود، و بدکار دروغ می گوید، و او غیر ما می باشد. »

وی همچنین در مقابل یزید بن معاویه ، و دهن کجی ها و بدزبانی های او ، شجاعت حیدری را به نمایش گذارده ، چنین می گوید: «لَئِن جَرَتْ عَلَيَّ الدَّواهى مُخاطِبَتَكَ إِنِّي لَأَسْتَصْغِرُ قَدْرَكَ وَاَسْتَعْظِمُ تَقْرِيعَكَ وَاَسْتَكْبِرُ تَوْبِیخَكَ؛(3) اگر فشارهای روزگار مرا به سخن گفتن با تو واداشته بدان که من قدر و مقدار تو را کوچک پنداشته و سرزنش تو را بزرگ شمرده و توبیخ کردن تو را بزرگ می دانم. » ایشان جان امام سجاد علیه السّلام را از مرگ نجات داد ، و هرگز به ابن زیاد و یزید پسر معاویه اعتنایی نکرد، در حالی که آنان در اوج اقتدارشان بودند ، و پاسبان ها با شمشیرهای از نیام بیرون کشیده اطراف ایشان را

گرفته بودند.

زینب کبری سلام اللّٰه علیها در عاشورای حسینی هر آنچه داشت ، در طبق اخلاص گذاشت و به پیشگاه الهی

تقدیم نمود ، رها کردن همه زندگی و شوهر خود در مدینه، تقدیم کردن دو فرزند برای شهادت در رکاب برادر، تحمل قتل و غارت و به اسیری رفتن و هتک حرمت در جریان اسارت و بسیاری دشواری های دیگر، همه نشانه ایثار و از خود گذشتگی حضرت زینب سلام اللّٰه علیها است. اوج ایثار و فداکاری و گذشت دختر علی علیه السّلام در روز عاشورا به نمایش گذاشته می شود .نقل است که : صبح روز عاشورا در حالی که دو فرزند خود محمد و عون را به همراه داشت، خدمت امام حسین علیه السّلام رسید. عرض کرد :جدم ابراهیم خلیل قربانی خدا را به جای قربانی شدن اسماعیل از خداوند جلیل پذیرفت. برادر جان تو نیز امروز این دو قربانی مرا بپذیر و اگر دستور جهاد از بانوان برداشته نمی شد ، هزار بار جان خود را در راه محبوب فدا می کردم و هر ساعت خواستار هزار بار شهادت می شدم(1) وقتی که این

دو نوگل زینب، پس از پیکار با دشمن به درجه رفیع شهادت در رکاب امام حسین علیه السّلام نایل آمدند و

پیکرهای غرق به خون آنان را به کنار خیمه ها آوردند. همه زنان از خیمه ها بیرون آمدند اما زینب

کبری سلام اللّٰه علیها برای این که مبادا ابا عبدالله علیه السّلام خجالت زده شوند ، از خیمه خود بیرون نیامدند. ایشان در ماجرای کربلا حتی از سهمیه آب خویش استفاده نمی کرد و آن را نیز به کودکان می داد. در بین راه

کوفه و شام ، با اینکه خود گرسنه و تشنه بود، ایثار را به بند کشیده و آن را شرمنده ساخت. امام زین العابدین علیه السّلام می فرماید: «انتها كانَتْ تُقَدِّمُ ما يُصيبُها مِنَ الطَّعامِ عَلَى الاطفال لاِنَّ الْقَوْمَ كَانُوا يَدْفَعُونَ لِكُلِّ واحِدٍ مِنًا رَغيفا مِنَ الْخُبْز فِى الْيَوْمِ وَاللَّيْلَةِ ؛(2)

عمه ام زینب در مدت اسارت غذایی را که به عنوان سهمیه و جیره می دادند ، بین بچه ها تقسیم می کرد ، چون آنها در هر شبانه روز به هر یک از ما یک قرص نان می دادند. »

ایشان نسبت داده اند اما در برخی منابع دیگر همان سخن یا واقعه به ام کلثوم نسبت داده شده است . بنابراین می توان چنین نتیجه گرفت که مستفاد محدثان از مجموع اخبار و احادیث این است که زینب کبری سلام اللّٰه علیها دارای کنیه ام کلثوم بوده است. در ذیل به قرائن و شواهدی اشاره می گردد که نشان می دهد اولا حضرت زینب کبری سلام اللّٰه علیها مکنای به ام کلثوم بوده اند و ثانیا مراد از ام کلثوم در منابع روایی و مقاتل همان شخصیت حضرت زینب کبری علیه السّلام است مگر در مواردی خاص که مراد از ام کلثوم خواهر کوچکتر ایشان و از مادری غیر از حضرت زهرا سلام اللّٰه علیها است.

ابن عباس او را بانوی خردمند بنی هاشم می نامید و زهرا سلام اللّٰه علیها، دو سال بعد از ولادت حسین علیه السّلام وی را به دنیا آورد. (1)

5 . علامه سیدنورالدین ،جزائری مؤلف کتاب الخصائص الزینبیه به این موضوع تصریح کرده است که بیشتر خطبه ها و مرثیه هایی که به ام کلثوم نسبت داده می شود متعلق به همین بانوی محترم یعنی زینب الله است. این دیدگاه قوی ترین دیدگاه در این باره است. (2)

است . شیخ جعفر نقدی تصریح می کند که ام کلثوم در زبان محدثان ،همان بانوی خردمند، زینب سلام اللّٰه علیها است؛ چرا که اگر آنها غیر ایشان را اراده می کردند ، قیدی همانند وسطی یا صغری برای اسمش می آوردند. (1) همچنان که در «اعلام النساء»، نیز آمده است.(2)

تصوری که به هنگام سخن گفتن از اسم ام کلثوم در نزد محدثان شکل می گیرد ، همان زینب سلام اللّٰه علیها است. مرحوم آیت الله العظمی خویی نیز در «معجم رجال الحدیث» حضرت زینب سلام اللّٰه علیها را جزو راويات شمرده است و گفته است که «جابر بن عبدالله انصاری» و «عباد العامری» از او نقل حدیث کرده اند. (3)

شاید بتوان منشاء اطلاق ام کلثوم را بر حضرت زینب سلام اللّٰه علیها را شباهت وی به خاله اش دانست .چنان که رسول اکرم صلى اللّٰه عليه وسلم فرمودند: «به همه حاضران و غایبان امتم وصیت می کنم و می خواهم به همه خبر دهید که این دختر را احترام کنند؛ چرا که او شبیه خاله اش ام کلثوم است. » (4) (5)همچنین در زیارت زینب سلام اللّٰه علیها آمده است : «السلام علیک یا زینب التقية و السلام علیک یا ام کلثوم النقية؛ سلام بر تو ای زینب پرهیزکار و سلام بر تو ای امّ کلثوم پاک دامن » (6)

ابی طالب علیه السّلام سخنانش را می گرفت. به مردم اشاره کرد، نفس ها حبس شد و صداها ساکت شد ، سپس ایشان خطبه خواند ....و خطبه را تا آخر نقل می کند .(1) (2) (3) (4) (5)(6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13)

اما احمد بن ابی طاهر بن طیفور بغدادی (م 280 ه. ق) آن خطبه را به سه سند دیگر بیان می کند که دو سند آن ، به حزام اسدی یا حذیم اسدی منتهی می شود . او می گوید: «سمعت ام کلثوم بنت علىّ، وهى تقول فلم از خفرة والله انطلق منها، كانها تفرغ عن لسان امیرالمومنین؛ (14)از امّ کلثوم، بنت علی علیه السّلام شنیدم که سخن می گفت. به خدا قسم! هیچ زن پاکدامنی را سخنورتر از او ندیده ام. گویی که کلماتش از زبان امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السّلام خارج می شد. »

در سند دیگری می گوید: «اخبرنا یحیی بن حمار البصیری: رایت ام كلثوم و لم ار خفرة والله انطلق منها وكانما تنطق على لسان امیر المؤمنين...؛ (15) یحیی بن حمار بصیری روایت می کند: امّ کلثوم را دیدم، به خدا قسم، هیچ زن پاکدامنی را سخنورتر از او ندیده ام. گویی که

از زبان امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السّلام سخن می گفت. »

حال با مقایسه تمام روایات پیشین ، با اخبار ابن طیفور، برای ما به خوبی روشن می شود که بدون هیچ شک و تردیدی ، مراد از ام کلثوم در این روایت همان بانوی خردمند، زینب کبری سلام اللّٰه علیها است. هیچ کدام

از علمای شیعه و سنی ، شک ندارند که منظور از ام کلثوم ، در این خبر زینب کبری سلام اللّٰه علیها بوده است.

این گونه بلاغت و روانی زبان ،چگونه می تواند مربوط به غیر ایشان بوده باشد؟ پس این امر ثابت می کند

که ام کلثوم، در منابع حدیثی به عنوان کنیه بانوی خردمند، زینب کبری سلام اللّٰه علیها بوده است.

طبری می نویسد: «لما دخل براس حسین و صبیانه و اخواته و نسائه على عبیدالله بن زیاد لبست زينب ابنة فاطمة ارذل ثيابها... فقال عبیدالله ابن زياد : من هذه الجالسة؟... فقال بعض امائها: هذه زينب ابنة فاطمة... ؛ هنگامی که سر مبارک امام حسین علیه السّلام و فرزندان و خواهران و زنان اهل بیت حضرت را بر عبیدالله بن زیاد وارد کردند، زینب دختر فاطمه سلام اللّٰه علیها کهنه ترین لباسش را پوشید و ناشناس وارد شد و میان کنیزانش نشست . عبیداللّه پرسید: این زن کیست؟ زینب کبری

ص: 40

جواب نداد . تا سه بار این سؤال را تکرار کرد اما حضرت جوابی نداد. یکی از زنان گفت: او زینب دختر فاطمه سلام اللّٰه علیها است...» این مضمون در منابع متعدد دیگر در مورد زینب کبری نقل شده اما اسفراینی در کتاب نور العین ، این قضیه به ام کلثوم نسبت داده شده است.(1)

آن بانو تسلیت گفت و وی را آرام نمود و سپس او را به صبر توصیه کرد. ابن اثیر، طبری، خوارزمی و ابوالفرج اصفهانی، ماجرا را این گونه روایت کرده اند. (1) (2) (3) (4)

اما سید بن طاووس (م 644 ه. ق) این حدیث را با تبدیل اسم زینب به ام کلثوم روایت کرده اند.(5) ابن نما و ابو مخنف ، این روایت را درباره زینب، دختر علی آورده اند. بنابراین مسئله کاربرد کنیه ام کلثوم برای زینب کبری در این خبر، آشکار و روشن است. (6) (7)

رفت. این روایت را شیخ محمدباقر بهبهانی نقل کرده است. (1) اسفراینی نیز این روایت را نقل کرده و به جای اسم زینب ،کنیه ام کلثوم را آورده است.(2) این روایت هم بیانگر این است که منظور از ام کلثوم همان زینب کبری سلام اللّٰه علیها است.

لغت به دو معنا است معنای اول ، اساس و ریشه و معنای دوم ، پناهگاه ، ملجا و ماوی است ،شاید معنای اول به نحوی درست نباشد که بگوییم اساس و ریشه همه مصائب زینب است،بلکه معنی صحیح معنای دوم است و باید گفت: زینب پناهگاه مصیبت هاست، مصیبت که به تنهایی افراد را از پا در می آورند در مقابل عظمت زینب از پا میافتد و این معنا ، معنای دقیقی است و باید مورد توجه قرار بگیرد .

سالگی مادر را از دست داد اما در همین سنین اندک چنان تربیت شده بود که از فاطمه سلام اللّٰه علیها حدیث و روایت نقل کرده (1) و چند تن از تاریخ نویسان و محدثین سند خطبه «فدک» را به همین بانوی بزرگوار یعنی حضرت زینب سلام اللّٰه علیها رسانده و از او نقل کرده اند. بر کسی پوشیده نیست که نقل چنین خطبه ای از طرف دختری که در سن 5 یا 6 سالگی است و حفظ آن کلمات با آن همه بلاغت و جامعیت دلالت بر کمال رشد و فهم و علم و دانایی او می کند. به عنوان نمونه

ابوالفرج در مقاتل الطّالبیین در شرح حال «عون بن عبداللَّه بن جعفر» می نویسد: «مادر عون زینب عقیله، دختر علی بن ابی طالب است. » سپس ادامه می دهد: «زینب همان زنی است که ابن عباس خطبه فدک فاطمه سلام اللّٰه علیها او را از او روایت کرده است و در آغاز خطبه گوید: این خطبه را عقیله ما زینب دختر علی علیه السّلام برای ما روایت کرد. »(2) (3) (4) (5)

از میان محدثان، مرحوم شیخ صدوق در کتاب «علل الشّرایع» بخشی از اوایل خطبه فدک را که در آن علل احکام ذکر شده نقل و سند آن را این گونه ذکر می کند: «حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بنُ مُوسَى بن المُتَوَكِّل ، قالَ: حَدَّثنا عَلى ابن الحُسَين السَّعْدآبادى، عَنْ احْمَد بن ابي عَبْدِاللَّهِ البَرقى، عَنْ اسماعيل بن مِهْران عَنْ احمد بن مُحَمَّد ابن جابر، عَنْ زَيْنَب بِنْتِ عَلَى قَالَتْ: قالت فاطمة سلام اللّٰه علیهافي خُطَبَتِها...»(6)

پر واضح است که نقل چنین خطبه ای از طرف دختری در سن 5 یا 6 سالگی و حفظ کامل آن با آن همه بلاغت و جامعیت ، نشانه کمال رشد، فهم علم و دانایی اوست و می توان گفت که ایشان عطیّه الهی بوده و ویژگی های خاصّی داشته است.

زینب سلام اللّٰه علیها نیز با شوهرش عبداللَّه بن جعفر به کوفه آمد و در آنجا ساکن شدند. عبداللَّه بن جعفر در

جنگ صفین جزو لشکریان علی علیه السّلام بود و فرماندهی گروهی از سربازان آن حضرت را به عهده

داشت. در این مدت دختر بزرگوار آن حضرت یعنی زینب سلام اللّٰه علیها نیز به ارشاد و تعلیم زنان کوفه اشتغال داشت. در خصائص زینبیه جزایری (1) نقل شده است که زینب کبری در کوفه مجلس درسی برای زن ها تشکیل داد و برای آنها قرآن را تفسیر می کرد.

با توجه به مقام و احترامی که دختر امیرمؤمنان در کوفه پیدا کرده بود می توان دریافت که ماجرای اسارت زینب سلام اللّٰه علیها و بی احترامی های جنایت کاران بنی امیه و گماشتگان آنان که نسبت به آن بانوی بزرگوار پس از ماجرای جانگداز کربلا در این شهر انجام شد، تا چه اندازه برای دختر امیرمؤمنان ناگوار و دشوار بود و آن حضرت صبر و شکیبایی شگفت انگیزی در برابر این مصایب سخت از خود نشان داد و به خاطر رضای خدای سبحان این ناملایمات و اهانتها را برخود هموار کرد، تا آنجا که وقتی عبیداللَّه بن زیاد در آن مجلس شوم از وی پرسد: «كَيْفَ رَأَيْتِ صُنْعَ اللهِ بِأَخِيكِ؟؟،

رفتار خدا را نسبت به برادرت حسین چگونه دیدی؟» زینب سلام اللّٰه علیها با کمال شهامت و قدرتی که حکایت از نیروی فوق العاده ایمانی او می کرد در پاسخ آن جنایتکار تاریخ اظهار داشت: «ما رَأَيْتُ مِنْهُ الّا جَمِيلًا؛ من از خدای تعالی جز نیکی و زیبایی چیزی ندیدم.» به راستی اگر برای دختر بزرگوار علی علیه السّلام و این بانوی کم نظیر اسلام، در تاریخ جز همین یک فضیلت چیز دیگری به یادگار نمانده بود در معرفی عظمت و شخصیّت والای او کافی بود!

از سویی دیگر امام حسن علیه السّلام بعد از شهادت امام علی علیه السّلام عهده دار منصب الهی امامت گردیدند و زینب سلام اللّٰه علیها همواره مطیع و پیرو امام زمان خود بودند. سخنان حضرت زینب سلام اللّٰه علیها در هنگام شهادت امام حسن علیه السّلام گوشه ای از ارادت و علاقه ایشان به برادر را نشان می دهد. «وصاحت زينب: وا اخاه!

وا حسناه ! وا قلة ناصراه! یا اخی من الوذ به بعدک؟! وحزنى عليك لا ينقطع طول عمرى! ثم انها بكت على اخيها وهى تلثم خديه وتتمرغ عليه ، وتبكى طويلاً . » (1)

بیمارش امام زین العابدین علیه السّلام روانه میدان شد. زینب کبری با سرعت حرکت کرد تا او را از رفتن به میدان نبرد باز دارد، امام حسین علیه السّلام به خواهرش فرمود: او را باز گردان، اگر او کشته شود نسل پیامبر در روی زمین قطع می گردد.(1)

2 .در روز عاشورا؛ وقتی لشکر ابن سعد برای غارتگری به خمیه ها ریختند و خواستند آن حضرت را به قتل برسانند، زینب سلام اللّٰه علیها رو به دشمنان کرده و فرمود: «به خدا قسم نمی گذارم او را بکشید ،مگر این که اول مرا بکشید.» خواسته امویان پلید آن بود که ذرّیه علی علیه السّلام را نابود کنند و از نسل او کسی باقی نگذارند تا همه آثار امام اعلیه السّلام را از هستی ساقط سازند. بهترین دلیل این سخن ، گفته شمر بن ذی الجوشن است که گفت: «فرمان امیر عبیدالله بر این صادر شده است که همه اولاد حسین کشته شوند. »

شمر این سخن را وقتی گفت که برای کشتن امام زین العابدین علیه السّلام شمشیر برکشیده بود. همان هنگام ،

زینب ،عمّه امام سجادعلیه السّلام ، در میان آنان قرار گرفت و گفت «والله لا افارقه فان قتلته فاقتلنی معه؛ به خدا قسم هرگز او را رها نخواهم کرد، اگر می خواهی او را بکشی مرا نیز با او بکش.»(2) (3) (4) (5)

3 . روز یازدهم ،محرم امام سجاد علیه السّلام را به جهت بیماری روی شتر بستند. وقتی از کنار پیکر شهدا می گذشت، بغض سنگینی، راه گلویش را بست، تا آنجا که دیگران گمان کردند ایشان جان به جان آفرین تسلیم می کند ، در همین لحظه زینب سلام اللّٰه علیها سراسیمه خود را به او رساند و فرمود: «ای پسر برادر! شیطان تو را دور نکند از صبر و تحمل آنچه که می بینی. بدان که این عهدی است از جانب خدا که با جد و پدرت منعقد شده است.

2 .ام کلثوم همسر مسلم بن عقیل.

3.ام کلثوم صغرى.

4 .زینب که کنیه اش ام کلثوم است و قبرش در راویه دمشق است.(1)

همچنین شیخ مفید در بین دختران امیرالمومنین علی علیه السلام به دو زینب و دو ام کلثوم تصریح می کند. (2) این تعدد در نام و کنیه باعث شده تا هویت و شخصیت ام کلثومی که راوی احادیث فراوانی از اهل بیت است و یکی از نقش آفرینان اصلی در تبیین اهداف و پیام کربلا است ، در هاله ای از ابهام فرو رود . چنان که در بعضی از کتب شخصیت اصلی ماجرا بین حضرت زینب سلام اللّٰه علیها و ام کلثوم مردد است و دقیقا معلوم نیست که آیا ام کلثوم همان زینب کبری سلام اللّٰه علیها است و یا شخصیت دیگری است؟ اساسا ام کلثومی که در واقعه عاشورا حضور داشته کیست؟ آیا فقط یک ام کلثوم در کربلا حاضر بوده یا ام کلثوم های متعددی در کربلا حضور داشته اند؟ تحقیقی هر چند کوتاه در منابع تاریخی ، می تواند حقیقت امر را روشن کند.

حملتْ بالحسين ثم رزقتْ زينب و ام كلثوم و حملت بمحسن؛ چهل روز پس از تولد امام حسن، حضرت زهرا علیه السّلام امام حسین را باردار شد سپس زینب و ام کلثوم به دنیا آمدند و بعد، محسن را باردار شد.» (1) (2) (3) (4) (5)

4 .در جای دیگر آمده است: «... علی و فاطمة وابنيهما الحسن و الحسین و ابنتيهما زینب و ام كلثوم... ؛ علی و فاطمه و دو پسر آنها حسن و حسین و دو دختر آنها زینب و ام کلثوم. » (6)

بنابراین، قول مشهور در منابع شیعی این است که امام علی علیه السّلام و حضرت زهرا سلام اللّٰه علیها دو دختر به

نام زینب داشته اند. یکی زینب کبری و دیگری زینب صغری و کنیه زینب صغری ام کلثوم کبری بوده است .باید به این نکته توجه داشت که تعبیر ام کلثوم هم به عنوان کنیه برای حضرت زینب کبری سلام اللّٰه علیها به کار رفته و هم به عنوان کنیه برای خواهر وی به کار رفته است همین امر موجب شده است تا تعبیر ام کلثوم به کار رفته در برخی منابع در هاله ای از ابهام قرار گیرد. تا جایی که این سوال پیش می آید که آیا ام کلثوم حاضر در کربلا همان حضرت زینب سلام اللّٰه علیها بوده و یا خواهر کوچکتر حضرت زینب سلام اللّٰه علیها بوده است؟

کربلا حاضر بوده است او همان زینب مکنای به ام کلثوم و همسر عبدالله بن جعفر بوده است.

حال کوچک تر بودن یا بزرگ تر بودن وی از خواهرش تاثیری در اصل ماجرا ندارد . زیرا خواهر دیگر در زمان حیات امام حسن و امام حسین علیه السّلام وفات نمودند و در بقیع مدفون گریدند.

2. شیخ طوسی می گوید:« اخرجت جنازة ام كلثوم بنت علی علیه السّلام و ابنها زيد بن عمر و في الجنازة

الحسن علیه السّلام و الحسين علیه السّلام و عبدالله بن عمر و... .؛ جنازه ام کلثوم دختر علی علیه السّلام و پسرش زید بن عمر بیرون برده شد و پشت سر جنازه، حسن علیه السّلام و حسین علیه السّلام و عبداللّه بن عمر و... بودند. (1) (2) (3) (4) (5)

3. در منابع اهل سنت چنین آمده است: «توفی زید بن عمر و ام کلثوم فقدّموا عبدالله بن عمر خلفه الحسن و الحسین ؛ زید بن عمر و ام کلثوم از دنیا رفتند و عبداللّه بن عمر را برای نماز، جلو قرار دادند و پشت سر او حسن و حسین علیه السّلام بودند.» در جای دیگری بخاری از قول عبداللّه بهی می گوید: «شهدت ام کلثوم و زید بن عمر بن الخطاب صلى عليهما ابن عمر و شهد ذلک الحسن والحسين؛ حضور داشتم که ابن عمر بر ام کلثوم و زید بن عمر بن خطاب نماز خواند و حسن و حسین در نماز شرکت داشتند.» (6) (7) (8) (9)- (10) (11)

4. مالک بن انس چنین می گوید: «... وضعت جنازة ام كلثوم بنت على بن ابى طالب من فاطمة بنت رسول الله صلی اللّٰه علیه و آله و سلم و هى امراة عمر بن الخطاب؛ جنازه ام كلثوم دختر علی بن ابی طالب علیه السّلام از فاطمه سلام اللّٰه علیها بر زمین گذاشته شد و او همسر عمر بود. »(12) (13) (14) (15) (16) (17) (18)

آنچه در منابع تاریخی قطعی و یقینی به نظر می رسد این است که که ثمره ازدواج علی علیه السّلام و حضرت زهرا سلام اللّٰه علیها فقط دو دختر بوده است؛ یکی زینب کبری و دیگری زینب صغری که مکنای به ام کلثوم می باشد. زینب کبری با عبدالله بن جعفر ازدواج نمود و زینب صغری یا ام کلثوم کبری بنابر نقل تاریخ نویسان ، با عُمَر بن خطاب ازدواج کرد و قبل از واقعه کربلا درگذشت. (19) (20) (21)

برخی نقل ها که بر این مطلب دلالت می کنند عبارتند از:

1 .محمد بن سعد (م230 ق) در طبقات الکبری چنین می نویسد: «کان له من الولد: الحسن و الحسین و زینب الكبرى و ام کلثوم الكبرى و امهم فاطمة بنت رسول الله صلی اللّٰه علیه و آله و سلم... و ام كلثوم الصغرى

و... .؛ فرزندان علی علیه السّلام عبارتند از: حسن و حسین و زینب کبری و ام کلثوم کبری که مادر آنها فاطمه

دختر رسول خدا صلی اللّٰه علیه و آله و سلم است فرزندان دیگر... ام کلثوم صغری و... هستند. »(1)

2 .بلاذری در انساب الاشراف می نویسد: «ولد علی بن ابی طالب: الحسن و الحسین و محسن درج صغيرا و زينب الكبرى تزوجها عبدالله بن جعفر بن ابی طالب فولدت له و ام کلثوم الكبرى تزوجها عمر بن خطاب و امهم فاطمة بنت رسول الله صلی اللّٰه علیه و آله و سلم ... و رملة الصغرى و ام كلثوم الصغرى... ؛ فرزندان امام علی علیه السّلام عبارتند از : حسن و حسین و محسن که در کوچکی از دنیا رفت و زینب کبری که عبداللّه بن جعفر بن ابی طالب با او ازدواج کرد و از او فرزنددار شد و ام کلثوم کبری که عمر با او ازدواج کرد مادر همه اینها فاطمه سلام اللّٰه علیها است.... و رمله صغری و ام کلثوم صغری....» (2)

3 .محمد بن سلیمان کوفی چنین گزارش می دهد: «ولد لعلی بن ابی طالب: الحسن و الحسين و زینب و ام کلثوم امهم فاطمة بنت رسول الله صلی اللّٰه علیه و آله و سلم... و زینب الصغرى و نفيسة و ام كلثوم الصغرى و...»(3)

4. طبری در تاریخ طبری می نویسد: «و كان لها (فاطمة) منه من الولد: الحسن و الحسين و يذكر انه كان لها منه ابن آخر يسمى محسنا توفى صغيرا و زینب الكبرى و ام كلثوم الكبرى...

و كان له بنات من امهات شتى لم يسمّ لنا اسماء امهاتهن منهن... و رملة الصغرى و ام كلثوم الصغرى.... ؛ فرزندان فاطمه علیه السّلام از امام علی علیه السّلام عبارتند از: حسن و حسین و می گویند که پسر دیگری به نام محسن داشته که در کوچکی از دنیا رفته است و زینب کبری و ام کلثوم کبری ...

امام علی علیه السّلام دختران دیگری از زنان متعدد داشته که نام مادرانشان معلوم نیست. از جمله آنها رمله صغری و ام کلثوم صغری هستند.» (4)

5 .محمد بن حبان چنین گزارش می کند: «کان لعلى بن ابى طالب خمسة و عشرون ولدا. من

ص: 55

الولد الحسن و الحسين و محسن و ام کلثوم الكبرى و زینب الکبری و هؤلاء الخمسة من فاطمة بنت رسول الله صلی اللّٰه علیه و آله و سلم و كان له من غيرها محمد بن علی و عبیدالله و عمر و ابوبکر و یحیی و جعفر و العباس و عبدالله و رقية و رملة و ام الحسن و ام كلثوم الصغرى و... ؛ على بن ابی طالب علیه السّلام 25 فرزند داشت. از جمله آنها عبارتند از : حسن و حسین و محسن و ام کلثوم کبری و زینب کبری . مادر این پنج نفر فاطمه سلام اللّٰه علیها است . فرزندان وی از غیر فاطمه سلام اللّٰه علیها عبارتند از: محمد بن علی و عبیداللّه و عمر و ابوبکر و یحیی و جعفر و عباس و عبداللّه و رقیه و رمله و ام حسن و ام کلثوم صغری و...... »(1) (2) (3)

6 .ابن اثیر در اسد الغابه می نویسد: «اول زوجة تزوجها فاطمة بنت رسول الله صلی اللّٰه علیه و آله و سلم ... و كان له منها... زينب الصغرى و ام كلثوم الكبرى... و كان له بنات من امهات شتى لم يذكرن لنا ،منهن... ام كلثوم الصغری؛ اولین کسی که امام علی علیه السّلام با او ازدواج کرد فاطمه سلام اللّٰه علیها بود و از او زینب صغری و ام کلثوم کبری و.... را دارد. امام علی علیه السّلام از زنان متعدد که نام شان برای ما معلوم نیست ام کلثوم صغری و... را دارد.»(4)

7 .ابن خشاب (م 567 ق ) هنگام شمارش نام فرزندان امام علی علیه السّلام می نویسد: «ام کلثوم

الصغرى مِنْ ام ولد» (5) (6) (7) (8) (9) (10)

8. علامه اربلی نام دختران امام علی علیه السّلام را این گونه ذکر کرده است: «زینب الکبری و ام کلثوم الكبرى وام الحسن و رملة الکبری امهانی و میمونه و زینب الصغری و رملة الصغرى و ام کلثوم الصغرى و رقية و فاطمة و اَمامة و خديجة وام الكرام وام سلمة وام جعفر و جمانة و تقية. » علامه اربلی در ادامه اشاره می کند که مادر ام کلثوم دوم امولد بوده است. (11)

می رساند که حضرت زینب کبری سلام اللّٰه علیها فردی غیر از ام کلثوم است و اساسا ام کلثوم خواهر کوچک تر حضرت زینب کبری سلام اللّٰه علیها و از مادر دیگری است. گزارشات تاریخی و مقاتل به وضوح نشان می دهند که از میان خواهران امام حسین علیه السّلام حداقل دو خواهر ایشان در کربلا حضور داشته اند یکی زینب کبری سلام اللّٰه علیها و دیگری ام کلثوم، از طرفی هم نباید دو نکته را از نظر دور داشت؛

1 . ام كلثوم كبرى بنت فاطمه سلام اللّٰه علیها در زمان حیات پربرکت امام حسن علیه السّلام و قبل از واقعه عاشورا

درگذشت؛ لذا مراد از ام کلثوم حاضر در کربلا قطعا وی نیست.

2 .در مبحث کنیه های حضرت زینب سلام اللّٰه علیها ، ثابت نمودیم که کنیه حضرت زینب کبری سلام اللّٰه علیها نیز ام کلثوم بوده است ، و اساسا مراد از ام کلثوم در منابع حدیثی و روایی ، بصورت مطلق حضرت زينب سلام اللّٰه علیها است ، مگر اینکه قرینه ای در کلام باشد .

در پاسخ به این پرسش که آیا هویت ام کلثوم حاضر در کربلا با حضرت زینب سلام اللّٰه علیها است یا اینکه ام کلثوم شخصی غیر از حضرت زینب کبری سلام اللّٰه علیها است؟ باید گفت که آنچه از عبارات مقاتل و کتب تاریخی بر می آید این است که قطعا دو خواهر از خواهران امام حسین علیه السّلام در واقعه کربلا حضور داشته اند ، یکی با نام زینب و دیگری ام کلثوم . در زیر به قسمت هایی از کتب تاریخی و مقاتل به عنوان نمونه اشاره می گردد، که نام حضرت زینب سلام اللّٰه علیها و ام کلثوم در مقابل یکدیگر آمده و بر دوگانگی شخصیت ایشان دلالت می کند.

دینوری (م282ق) در کتاب اخبار الطوال نوشته است: «مضی الحسین (رضی الله عنه) ایضا نحو مكة و معه اختاه: ام کلثوم و زینب و ولد اخيه و.... ؛ حسین (رضی الله عنه) با همراهی خواهرانش ام کلثوم و زینب و فرزندان برادرش به طرف مکه حرکت کرد. » (1) (2)

در مقاتل و منابع نقل است که امام حسین علیه السّلام در شب و روز عاشورا فرمودند: «یا اختاه یا ام کلثوم و انتِ یا زینب و انتِ يا فاطمة و... »(3)

همچنین امام حسین در روز عاشورا در جای دیگر فرمودند: «یا زینب و یا ام کلثوم و یا سكينة و.....»(4) (5)

امام علیه السّلام در موردی دیگر می فرمایند: «یا سكينة يا فاطمة يا زينب يا ام کلثوم، عليكنّ منّی السلام. » (6) (7) (8)

ص: 57

همچنین امام در روز عاشورا فرموده اند: «الا يا زينب يا سكينة يا ولدى مَن ذا يكون لكم بعدى؟ الا يا رقية يا ام كلثوم انتم وديعة ربى اليوم..... »(1)

ابوالفرج اصفهانی (م356ق) هنگام شمارش اسرا چنین می نویسد: «... و زينب العقيلة و ام كلثوم بنت علی بن ابی طالب و سكينة بنت الحسين... »

از این گزارشات به وضوح بر می آید که حضرت زینب کبری و خواهر کوچک ترشان که ام کلثوم نام داشته اند در کربلا حضور داشته اند .بنابراین دو شخصیت از خواهران امام حسین علیه السّلام به نام های زینب و ام کلثوم در کربلا حضور داشته اند و اگر زینب و ام کلثوم عنوانی برای یک نفر بودند تکرار نام لزومی نداشت.

از آنجا که او خبر شهادت آنها در کربلا را با کلمه «قیل» نقل کرده ، به نظر می رسد قول به شهادت آن دو در صفین را پذیرفته است. اکنون در جنوب شهر دزفول بقعه ای به نام محمد بن جعفر طیار زیارتگاه است. (1)

برخی از معاصرین هم شهادت عون در کربلا را توهّم دانسته، می گویند آن که در کربلا به شهادت رسید عون بن عبدالله بن جعفر فرزند حضرت زینب کبری سلام اللّٰه علیها است نه عون بن جعفر. (2)

شاید یکی از دلائل توهم حضور عون بن جعفر بن ابی طالب علیه السّلام رجزی است که در آن چنین آمده است: • «انْ تَنْکرونی فانا بنُ جعفر شهید صدق فی الجنان ازهر؛ اگر مرا نمی شناسید، من پسر جعفرم که از روی صداقت به شهادت رسید. »(3) (4)

اما باید توجه داشت که فانا بنُ جعفر حتما به این معنا نیست که وی فرزند بلاواسطه جعفر است. لذا اکثر منابع رجز فوق را به عون بن عبدالله بن جعفر فرزند حضرت زینب کبری سلام اللّٰه علیها نسبت داده اند. (5) (6) (7)

2. قول دیگر این است که ام کلثوم صغری همسر مسلم بن عقیل بوده است. مسلم بن عقیل پس از ورود به دوران جوانی با رقیه (8) و به قولی ام الکثوم(9) دختر علی علیه السّلام، پیوند زناشویی بست . ابن قتیبه ثمره این ازدواج را دو پسر به نام های عبدالله بن مسلم بن عقیل | عبدالله و علی بن مسلم بن عقیل علی دانسته است.(10) بنابراین، به نظر می رسد یکی از خواهران امام حسین علیه السّلام که مکنای به ام کلثوم بوده و در واقعه کربلا حضور داشته ، همان زوجه مسلم بن عقیل است که به دنبال همسر و برادر بزرگوارش، ابا عبدالله الحسین علیه السّلام راهی کربلا شد. آن بانو سپس به همراه امام سجّاد علیه السّلام و حضرت زینب کبری به شام و پس از آن به مدینه رفت در همانجا از دنیا رفت و در بقیع مدفون گردید.

حضرت زهرا سللام اللّٰه علیها و مادر ام کلثوم صغری، کنیزی ام ولد بود. ام کلثوم کبری در مدینه در زمان حیات امام حسن علیه السّلام و امام حسین علیه السّلام از دنیا رفت و در بقیع مدفون شد. ام کلثوم صغری سال ها پس از شهادت حضرت زهرا سلام اللّٰه علیها به دنیا آمد و به همراه همسرش مسلم بن عقیل و برادرش امام حسین علیه السّلام به کربلا رفت و به همراه امام سجاد (علیه السّلام) ، حضرت زینب سلام اللّٰه علیها و کاروان اسرا به کوفه و شام سفر کرد و سپس به مدینه بازگشت و سندی بر بیرون رفتن او از مدینه نیست به احتمال قوی مراد از ام کلثومی که در بقیع مدفون است همین شخصیت است. از طرفی هم بر هیچ کسی پوشیده نیست که مراد محدثین از ام کلثومی که راوی بسیاری از احادیث بوده و نقش رهبری اهل بیت امام حسین علیه السّلام و کاروان اسرا را بر عهده داشته، حضرت زینب کبری سلام اللّٰه علیها است. بدین ترتیب ناهمگونی میان اخبار تاریخی حل می شود که از یک طرف می گویند: ام کلثوم در زمان حیات امام حسن علیه السّلام درگذشت و از سوی دیگر، حضور او در کربلا نقل شده است. از مطالعه مجموع منابع تاریخی و روایی و مقاتل می توان چنین گفت:

1. قطعا و یقینا سه تن از دختران امام علی علیه السّلام ، ام کلثوم نامیده شده اند؛ یکی ام کلثوم کبری است که مادرش حضرت زهرا سلام اللّٰه علیها بوده و بر اساس گزارشاتی به همسری عمر بن خطاب درآمد و در زمان امام حسن علیه السّلام درگذشت . دومین فرد ام کلثوم صغری است که نام مادرش در منابع نیامده ولی گفته شده که مادرش ام ولد بوده است .وی به همسری مسلم بن عقیل درآمد. سومین شخصیتی که از بین دختران امام علی علیه السّلام مکنای به ام کلثوم گردید ، حضرت زینب کبری سلام اللّٰه علیها است که در مبحث کنیه های ایشان، اثبات نمودیم که یکی از کنیه های ایشان ام کلثوم است .

2 .قطعا و یقینا دو تن از خواهران اما حسین علیه السّلام در کربلا حضور داشته اند که نام یکی زینب و نام دیگری ام کلثوم است. اگرچه هر دو شخصیت مکنای به ام کلثوم بوده و در کتب این تعبیر در مورد هر دو تن به کار رفته است اما هرگاه امام حسین علیه السّلام هر دو تن را در کنار هم خطاب می نماید یکی را با نام زینب و دیگری را با نام ام کلثوم صدا می زند. لذا دو ام کلثوم در کربلا حضور داشته اند و آنها یک شخص واحد نیستند.

ص: 60

3. قطعا و یقینا مراد از ام کلثوم بصورت مطلق ، در احادیث و اخبار به خصوص اخبار کربلا حضرت زینب سلام اللّٰه علیها است ، از جمله شواهد بر مکنا بودن ایشان به ام کلثوم تصریح برخی علما به این کنیه برای آن حضرت است. دومین شاهد بر مکنا بودن ایشان به ام کلثوم کثرت روایاتی است که راوی آنها ام کلثوم بوده است و این کثرت روایات فقط با جایگاه علمی و معرفتی حضرت زینب کبری سلام اللّٰه علیها یا سازگار است . سومین شاهد بر مکنا بودن ایشان به ام کلثوم این است که واقعه و یا خطابهای خاص که انتساب آن به حضرت زینب کبری سلام اللّٰه علیها در منابع تاریخی و روایی شهرت دارد در برخی از منابع همان واقعه یا خطابه را به ام کلثوم نسبت داده اند در حالی که برای ما قطعی است که آن حادثه یا سخن خاص منسوب به حضرت زینب کبری سلام اللّٰه علیها است.

بنابراین به شهادت اکثر قریب به اتفاق منابع تاریخی و روایی آن شخصیتی که نقش اساسی حفاظت از اهل بیت امام حسین علیه السّلام و حفظ جان اسرا به خصوص امام سجادعلیه السّلام را بر عهده داشت ، حضرت زینب کبری سلام اللّٰه علیها است، و اگر در منبعی از وی با نام ام کلثوم یاد شده ، به این جهت است که ایشان نیز مکنای به این کنیه بوده اند . بر اساس منابع متعدد ، وقتی دشمنان تصمیم گرفتند امام سجادعلیه السّلام را به شهادت برسانند، زینب کبری خود را روی حضرت انداخت و اظهار داشت: «اگر بناست کشته شود ، پیش از او من را بکشید.» چنانکه اسفراینی در کتاب نورالعین ، این قضیه را به ام کلثوم نسبت داده است.(1)

در روایتی می فرمایند: «بَناتُنا ،لبنينا وبنونا لبناتنا؛ دختران ما از آن پسران ما و پسران ما از آن دختران ما هستند..» (1) (2) (3) (4) (5) «عبداللَّه بن جعفر» همسر زینب(6)

یکی از شخصیت های مشهور اسلام و از سخاوتمندان بنام و معروف است. نام پدر عبدالله ،جعفر بن ابی طالب ، از مسلمانان شجاع و دلیر صدر اسلام و برادر علی علیه السّلام بود و مادرش آسماء بنت عُمَيْس بود .جعفر بن ابی طالب یکی از نخستین مسلمانان در شهر مکه بود . ایشان در جریان هجرت مسلمانان به حبشه، از طرف پیامبر به سرپرستی مهاجران برگزیده شد. وی در سال هفتم هجرت به مدینه بازگشت و در غزوه موته با لشکر روم به عنوان فرمانده اول مسلمانان شرکت کرد و در همان جنگ به شهادت رسید و « جعفر طیار» لقب گرفت. (7) عبداللَّه بن جعفر نخستین مولود مسلمان در سرزمین حبشه به شمار می آید.(8) از سویی، گفته شده که عبدالله، هنگام بیعت با پیامبرصلی اللّٰه علیه و آله و سلم ، 7 ساله و هنگام وفات پیامبرصلی اللّٰه علیه و آله و سلم، 10 ساله بوده است.(9) (10) (11) (12) (13) (14)

عبداللَّه بن جعفر در زمان امامت امام علی علیه السّلام با ایشان بیعت نمود و تقریبا در بیشتر حوادث، مانند جنگ جمل (15) و صفین (16) و ماجرای حکمیت (17) در سپاه امام حضور داشت. وی تا صلح امام حسن علیه السّلام با معاویه (در سال 41) ،همراه امام حسن علیه السّلام بود. (18)

اما با به خلافت رسیدن معاویه ،عبداللّه با دربار معاویه در دمشق ارتباط یافت (19) (20)و با جمعی از قریش نزد معاویه رفت . معاویه نیز هزار هزار درهم مقرری سالیانه برای وی تعیین کرد. (21) (22)

در دوره خلافت یزید ، عبداللّه همچنان ارتباط خود را با دربار شام حفظ کرد و یزید سالیانه 4000 هزار درهم به وی عطا نمود. (23) (24) (25) (26) (27) (28) (29) (30) عبداللّه نیز این عطایا را در بین اهالی مدینه توزیع می کرد. (31) (32) شاید بتوان منشاء احترام معاویه به عبداللّه بن جعفر را برخاسته از تلاش معاویه برای جذب بزرگان و سران قبایل و شاید برای کاستن از مقام فرزندان علی علیه السّلام دانست.

عبداللَّه بن جعفر علی رغم سوابق درخشان در کنار امام علی و امام حسن در کربلا حضور نداشت.

در جریان حرکت امام حسین از مکه به سوی کوفه، او برای امام حسین علیه السّلام نامه نوشت و آن

ص: 62

حضرت را پرچم هدایت و امید مؤمنان خواند و ایشان را از حرکت به سوی کوفیان بر حذر داشت گفت که پس از این نامه ، به امام خواهد پیوست اما هرگز به کربلا نرسید. (1) (2)

از طرفی هم براساس نقل منابع تاریخی برای امام حسین از حاکم مکه عمرو بن سعید امان نامه گرفت. (3) (4)

عبدالله حدود 18 سال بعد از وفات شهادت گونه حضرت زینب کبری در سال 62 زنده بود.

درباره تاریخ و محل وفات عبداللّه، اختلاف نظر وجود دارد. به روایت مشهورتر، وی در سال80 هجری (5) (6) (7) (8) و به روایات دیگر (9) در سال 82 یا 84 یا 85 یا 86 در مدینه درگذشت و در بقیع مدفون گردید. (10) (11) (12) (13) (14) (15) (16) (17)

عون اصغر را از شهدای واقعه حره دانسته و نقلی مطرح می کند که بر اساس آن ، عون اکبر نیز در همان واقعه به شهادت رسیده است. (1) (2) (3) (4)

علامه طبرسی (م548ق) تعداد فرزندان را 4 تن می داند؛ علی، جعفر، عون اكبر و امّ كلثوم.(5)

بنابراین در تعداد و نام فرزندان عبدالله بن جعفر از حضرت زینب سلام اللّٰه علیها اختلاف نظر وجود دارد که این موضوع در نقلهای تاریخی ، طبیعی است اما آنچه در آن اتفاق نظر وجود دارد این است که به هر حال؛ دو فرزند عبدالله بن جعفر به نامهای «عون» و «محمد» در کربلا به شهادت رسیدند. (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13) (14) (15) (16) (17) (18) که بر اساس منابع تاریخی ، نام مادر «عون»، حضرت زینب سلام اللّٰه علیها بود که برخی با نام «عون اکبر» از او یاد می کنند؛ چون عبدالله بن جعفر از جمانه نیز فرزندی با نام عون داشت که از او به عون «اصغر» (کوچک) یاد شده است و طبق برخی از منابع تاریخی دیگر (که به آن اشاره شد)؛ نام مادر «محمد» نیز حضرت زینب سلام اللّٰه علیها بوده است.

عون بن عبدالله در روز عاشورا به میدان آمد و این رجز را می خواند: «ان تنكروني فانا بن جعفر شهید صدق في الجنان از هر يطير فيها بجناح اخضر كفى بهذا شرفاً فی المحشر؛ اگر مرا نمی شناسید، من پسر جعفر طیارم ، شهید درست کاری که در بهشت است؛ او با بال های سبز رنگش در بهشت پرواز می کند، و این شرف در روز محشر کفایت می کند. »

محمد بن عبدالله بن جعفر که بعضی گفته اند او قبل از برادرش عون به میدان آمد و این رجز را می خواند: ناشكو الى الله من العدوان . قِتالَ قَوم فى الردى عُميان . قد بَدَّلُوا مَعالِمَ القرآن و مُحكمَ التنزيل والتبيان؛ به خدا شکایت می کنم از تجاوز و افعال گروهی که در پستی همانند کورانند؛ همان ها که معالم قرآن را دگرگون ساخته و محکمات تنزیل را جابجا کردند. »(19)

خواستند نزد آنها برود و از علت پیشروی آنان جویا شود. حضرت عباس علیه السّلام با بیست سوار که زهیر بن قین و حبیب بن مظاهر هم از جمله آنان بودند نزد سپاه دشمن آمدند و پرسیدند: «چه رخ داده و چه می خواهید؟» گفتند: «فرمان امیر است که به شما بگوییم یا بیعت کنید و یا آماده کارزار شوید. » عباس علیه السّلام گفت: «از جای خود حرکت نکنید تا نزد ابی عبدالله علیه السّلام رفته و پیام شما را به عرض ایشان برسانم.» آنان پذیرفتند پس عباس علیه السّلام به تنهایی نزد امام حسین علیه السّلام آمد تا موضوع را به ایشان خبر دهد. (1) (2) (3) (4) (5)

امام علیه السّلام به حضرت عباس علیه السّلام فرمودند: «اگر می توانی آنها را راضی کن که جنگ را تا فردا به

تاخیر اندازند و امشب را به ما مهلت دهند تا با خدای خود راز و نیاز کنیم و به درگاهش نماز بگزاریم خدا میداند که من به خاطر او نماز و تلاوت کتاب او را بسیار دوست می دارم. »(6) (7) (8)

نازل خواهد شد، اما عمه ام نیز آنچه را که من شنیدم، شنید و نتوانست خود را نگاه دارد. پس از جا جسته و در حالی که لباسش را بر روی زمین می کشید و سخت درمانده شده بود، خود را به امام علیه السّلام رساند و گفت: «وا مصیبتا! کاش پیش از این مرگم فرا رسیده بود. امروز، گویی مادرم حضرت فاطمه علیه السّلام و پدرم علی علیه السّلام و برادرم حسن علیه السّلام، از دنیا رفته اند، ای جانشین گذشتگان و پناه ..بازماندگان زینب سلام اللّٰه علیها گفت: «ای ابا عبدالله پدر و مادرم به فدایت، خود را آماده کشته شدن کرده ای جانم به فدایت.» ..... امام حسین علیه السّلام خواهرش را دلداری داد و به او فرمود:

«خواهرجان تو را قسم می دهم که در عزایم، گریبان چاک ندهی و صورت نخراشی و چون به شهادت رسیدم، ناله و فغان نکنی. » پس از اینکه عمه ام آرام گرفت پدرم، او را نزدیک من آورد و در کنارم نشاند و آنگاه به نزد یاران خویش رفت... » (1) (2) (3) (4) (5)

کبری سلام اللّٰه علیها به میان آمده است. نقل شده در آخرین لحظات حیات شریف امام حسین علیه السّلام و در

زمانی که سپاه دشمن امام علیه السّلام را در محاصره خود گرفته بودند تا به شهادت برسانند، شمر بن ذی الجوشن با تعدادی از مردان جنگی به سوی امام حسین علیه السّلام آمد که سنان بن اسد نخعی و خولی بن یزید اصبحی در میانشان بودند و حضرت را احاطه کردند، حضرت زینب سلام اللّٰه علیها از خیمه گاه بیرون آمد و با دیدن این اوضاع عمر بن سعد را خطاب قرار داد و فرمود: «وای بر تو ای عمر؟ آیا ابا عبدالله علیه السّلام را می کشند و تو نگاه می کنی؟ عمر پاسخ زینب سلام اللّٰه علیها را نگفت، پس زینب سلام اللّٰه علیها خطاب به لشکر عمر بن سعد فریاد زد: «وای بر شما؛ آیا یک مسلمان میان شما مردم نیست؟» در این هنگام اشک از چشمان پسر سعد بر گونه ها و ریشهای او جاری شد و از زینب سلام اللّٰه علیها روی برگرداند. (1) (2) (3) (4) (5) (6)

کشته شده اند ، باد صبا گرد و غبارش را بر آنان می گستراند!» پس هر دوست و دشمنی به گریه افتاد! به طوری که زنان صیحه زده بر صورتهای خویش سیلی می زدند. (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) بر اساس نقل مقاتل و منابع دوست و دشمن از دیدن این ماجرا به گریه افتادند. (8) (9) (10) (11)

در کوفه بودند آزاد شدند و ابن زیاد از آنها گذشت، و اُسرایی که به شام حرکت داده شدند فقط از بنی هاشم بودند.

طبق روایت حضرت سجّاد (علیه السّلام) در میان اُسرایی که به شام برده شدند، 12 مرد و بقیّه خانم ها و آقازادگان و کنیزکان بودند، که اسامی بعضی از آنها عبارت است از:

1. امام زین العابدین علی بن الحسين (عليه السلام).

2. امام محمّد باقر (علیه السلام) که چهار ساله بود.

3 .محمّد بن حسین بن علی (علیه السلام).

4 .عُمر بن حسین بن علی (علیه السلام)؛

5 .حسن بن حسن بن علی (علیه السلام) ، معروف به حسن مثنی .

6 .زید بن حسن بن علی (علیه السلام).

7 .عُمر بن حسن بن علی (علیه السلام).

8. حضرت زینب کبری سلام اللّه علیها.

9. ام كلثوم سلام اللّه علیها.

10 .فاطمه بنت على (عليها السلام).

11. صفيه بنت على (عليها السلام)؛

12. رقيّه بنت على (عليها السلام)؛

13 .ام هانی بنت على (عليها السلام)؛

14. فاطمه بنت الحسين علیه السّلام؛

15. سكينه بنت الحسين علیه السّلام؛

16 .بانوی محترم رُباب، همسر امام حسین علیه السّلام؛

17 .فضّه ،نُوَیبه، کنیز خاص امام حسین (علیه السلام)؛

18. مادر وهب بن عبدالله ..... (1) (2) (3) (4)

ص: 71

به نیابت از امام حسین (علیه السلام) این امانت ها را صحیح و سالم به وطن برساند. همه اطفال و زنان هنگامی که نیاز به کمک پیدا می کردند، به زینب سلام اللّٰه علیها پناه می بردند و هر کدام که با خشونت و ضرب و شَتم دشمنان مواجه می شدند ، زینب سلام اللّٰه علیها حمایت شان می کرد.

نمونه بارز و روشن این حمایت ها ، حفاظت و حمایت از «فاطمه بنت حسین سلام اللّٰه علیها) در مجلس یزید است . هنگامی که یزید اجازه داد اسرای اهل بیت (علیهم السّلام) را وارد مجلس کنند، مردی از شامیان نظرش به فاطمه دختر امام حسین (علیه السلام) افتاد. رو به یزید کرد و گفت:

این کنیزک را به من ببخش. فاطمه رو به زینب کبری سلام اللّٰه علیها(که پناه اسیران بود) آورد و گفت: «ای عمّه یتیمی مرا بس نَبود که به خدمت گزاری در من طمع دارند. » زینب کبری سلام اللّٰه علیها به او تسلّی داده فرمود: «عمّه جان! آرام باش، کسی جرات ندارد چنین کاری کند. » آن گاه با کمال شهامت رو به مرد شامی کرد و فرمود: «ای بی حیا !ساکت باش ،خداوند مقدّر نکرده که خاندان پیامبر صلی اللّٰه علیه و آله و سلم را به کنیزی به کسی ببخشند، نه تو و نه امیرت یزید، قادر نیستید چنین کاری بکنید. »

یزید عصبانی شد و گفت: «می توانم همه را ببخشم.» زینب سلام اللّٰه علیها فرمود: «به خدا قسم! نمی توانی ،

مگر آنکه از دین اسلام و از ملّت محمد خارج شوی و به دین و آئین دیگری درآیی. »

یزید گفت: «پدر و برادرت از دین خارج شدند. » زینب سلام اللّٰه علیها فرمود: «ای یزید! تو به دین پدر و

برادرم هدایت شدی ،جدّت به دست آنها اسلام آورد و آزاد شد. تو آزاد شده پدرم هستی!»

یزید گفت :«دروغ می گویی » زینب سلام اللّٰه علیها فرمود: «ما دروغ نمی گوییم، اصحاب رسول خدا صلی اللّٰه علیه و آله و سلم هنوز هستند و فتح مکّه را در نظر دارند که ابوسفیان جدّ تو اسیر شده بود و جدّم او را آزاد کرد.

تو ای یزید! امیر ظالم و بی حیایی هستی.» در این هنگام یزید ساکت شد. مرد شامی دوباره از او پرسید: «آیا این کنیزک را به من می بخشی؟» در این هنگام یزید خشمگین شد و گفت:

«برو خدا تو را بکشد!» (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10)

ص: 73

مولایم ،برادرانم ، عموهایم ، پسر عموهایم، و همه اعضای خانواده ام! در این بیابان به خاک و خون آغشته اند و بدن های آنها برهنه و عریان روی زمین افتاده است و کسی را کفن نمی کند و به فکر دفن آنها نیست.» (1) (2) (3) (4) (5) نکته مهمی که در این قسمت قابل توجّه است این است که ، زینب کبری سلام اللّٰه علیها در انجام رسالت خویش، احساسات و عواطفی را که مخصوص زنان است، به کلّی کنار گذاشته و همچون مردان صبور، انجام وظیفه نمود. زینبی که با شنیدن اشعار برادر در شب عاشورا بیهوش می شود ،هنگام دیدن پیکر بی سر برادرش، نه تنها عکس العمل غير عادّی نشان نمی دهد ،بلکه امام سجّاد (علیه السلام) را هم تسلیت می دهد. اینجاست که می توان به قدرت و قوّت ایمان و عُلوّ مرتبه و مقام زینب سلام اللّٰه علیها پی برد.

نمی گذارم او را بکشید ، مگر اینکه اوّل مرا بکشید! » و با این کار از کشته شدن امام سجّاد (علیه السلام جلوگیری کرد. (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9)

دوم: هنگام عبور اسرا به طرف قتلگاه که قبلاً ذکر شد.

سوم: در کاخ ابن زیاد، هنگامی که اسرا وارد مجلس شدند ،ابن زیاد متوجه امام سجاد (علیه السلام) شد و دستور داد گردن آن حضرت را بزنند. اینجا هم زینب سلام اللّٰه علیها مانع شده و امام را در بغل گرفت و فرمود: «يَابنَ زیاد! حَسْبُكَ مِنّا مِنْ دِمَائِنا وَ هَلا ابْقَيْتَ منا احدا اسأَلُكَ بِاللَّهِ إِنْ كُنْتَ مُؤْمِنا إِنْ قَتلَتَهُ لَمّا تَقْتُلَنِى مَعَهُ؛ ای ابن زیاد! از ما دست بردار ، مگر از خون های ما سیر نشده ای؟ مگر کسی از ما به جای گذاشته ای؟ تو را به خدا اگر ایمان داری، اگر او را می کُشی مرا نیز با وی بکُش.!» راوی که حُمید بن مسلم بود می گوید: ابن زیاد مدّتی به حضرت زینب سلام اللّٰه علیها و امام سجّاد (علیه السلام) نگریست، آن گاه به اطرافیان خود گفت: «شگفتا از این خویشاوندی، به خدا می دانم که خوش دارد او را نیز با وی بکُشم ، وی را رها کنید تا همراه زنان و همراهان خود

باشد.» و بدین ترتیب امام سجّاد (علیه السلام) از خطر مرگ نجات یافت. (10)-(11)-(12) - (13)-(14)

آری! این زینب شجاع است که با شجاعت و شهامتی وصف ناپذیر، همواره چون کوه استوار مانده و در زیر بار مصائب و سختی ها کمر خم نکرده بلکه با صبر و تحمّل خویش همه را به تعجّب واداشته و پیامی والا برای همه زنان در طول تاریخ ارسال نموده است. پیام وی به بانوان دعوت ، آنان به شناخت و انجام رسالت سیاسی - اجتماعی خویش و پشتیبانی از مبارزه شهیدان ،تلاش اجتماعی همراه با عفاف وپاکدامنی ، شهیدپروری و تربیت نسلی شهادت طلب، تبلیغ و تبیین مرام و اهداف شهیدان و صبر بر شهادت عزیزان است. این درس ها و پیام ها برای همیشه در تاریخ جاودانه خواهد ماند.

پس از وقوع حادثه کربلا ، اولین کسانی که این مصیبت عظما را با چشمانی اشک بار و دلی تافته از غم و حزن ، گزارش می کردند و بر خرمن هستی هر جنبندهای آتش می افکندند، حضرت سجاد علیه السّلام و عقیله بنی هاشم حضرت زینب سلام اللّٰه علیها او و دیگر بازماندگان عاشورا بودند. نقش فرهنگ عاشورا در جهل زدایی جوامع اسلامی و زمینه سازی برای حکومت جهانی اسلام، آن چنان برجسته است که اسلام ستیزان مستکبر، در دوران های مختلف تاریخ برای تحریف آن برنامه ریزی کنند. از عوامل مهمی که باعث رواج تحریفات حماسه عاشورا شده است تلاش بعضی از روضه خوانان برای ایجاد رقت قلب و گریه در مخاطبان بوده در این مسیر ، جستجوی سوزناک ترین و رقت بارترین وقایع این حادثه نیز سرلوحه کارهای آنان شمرده شده است و این

افراد اگر به چنین هدف و غرضی در مقاتل و منابع معتبر دسترسی پیدا نمی کردند براساس اقتضائات احوال حدسیه شهدای کربلا ، به جعل و پردازش اسطوره ها و افسانه های سوزناک و گریه آور اهتمام می ورزیدند تا به هر شکل ممکن ، به هدف و نیت خود که همان بکاء یا تباکی بود، جامه عمل بپوشانند. صاحب کتاب ارزشمند لؤلؤ و مرجان مرحوم محدث نوری دروغ و هر حرامی را که وسیله گریاندن باشد در زمره محرمات به شمار آورده است. (1)

در نظریات فقهی پاره ای از مراجع نیز ذکر مصائب ناروا و دروغین در ماه رمضان ، از مبطلات روزه شمرده شده است.

در این میان ، شخصیت بی نظیر حضرت زینب کبری سلام اللّٰه علیها که در کنار امام سجاد علیه السّلام یکی از ارکان انتقال پیام عاشورا و نهضت حماسی کربلا بوده اند ، نیز از گزند این تحریفات مصون نمانده است. این تحریفات تا آنجا ادامه یافته است که برخی گفته اند حضرت زینب سلام اللّٰه علیها و زنان و دختران حرم امام

در مصیبت عزای سالار شهیدان گیسو پریشان کردند یا حضرت زینب در کاخ ابن زیاد یا کاخ یزید چون سربریده برادر را پیش روی خود دید، بی تاب شد و گریبان چاک کرد و یا سر خود را به چوبه محمل کوبیدند، یا اینکه از کوفه تا شام حجاب نداشته اند، حال سوال اساسی این است که چگونه ممکن است، شخصیتی چون زینب کبری سلام اللّٰه علیها، آن هم در برابر چشم نامحرمان، چنان کارهایی

ص: 77

انجام دهند و اگر در خفا این کارها را کرده اند، ناقل از کجا چنان واقعه ای را که منقول معصوم نیست نقل می کند؟ به علاوه این گونه گزارش ها در هیچ یک از منابع معتبر تاریخی نیامده است و فقط در منابع متاخر آمده است و آنها هم از نظر سندی و محتوایی دارای اشکالات فراوانی هستند. از سوی دیگر این گونه حرکات و اعمال با سفارش امام حسین به زینب کبری سازگاری ندارد.

در روایت مفصلی از امام سجاد علیه السّلام آمده است: آن حضرت خواهرش را سوگند دادند که گریبان چاک نکند و صورت نخراشد. (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9)

آیا با وجود چنان سفارشی می توان گفت که عقیله بنی هاشم که به تعبیر معصوم عالمه غیر معلمه است و مطیع فرمان امام زمان خود است و عصمت صغری لقب گرفته به چنین کاری دست زده است، به ویژه آنکه نقل شده ، این کارها در حضور نامحرمان صورت گرفته است.

باشد یا خیر قیاس مع الفارق است .علاوه بر همه اینها ، این کار در جهان امروز ، موجب به زیر سؤال رفتن اصول مکتب شیعه می شود و زبان یاوه گویان و دشمنان را در استهزاء و خرافی خواندن تشیع باز می کند، هرگز نمی تواند جایز باشد.

البته این روایت در کتاب اصول کافی (1) و بسیاری از کتب روایی شیعه نقل شده است. در روایت دیگری امام صادق علیه السّلام می فرمایند: حضرت قائم (عجّل الله فرجه الشریف) با همین پیراهن قیام می کنند.(2)

این در حالی است که بر طبق آنچه که در روایات و مقاتل آمده هنگامی که جز سه یا چهار تن از اصحاب امام حسین باقی نماد، امام شلواری یمنی غیر از لباسی که به تن داشت طلب نمود و فرمودند: «اثْتُونِی بِثَوْب لا يُرْغَبُ فِيهِ، الْبِسُهُ غَيْرَ ثِيابى، لا أجَرَّدُ، فَإِنِّى مَقْتُولُ مَسْلُوبٌ؛

برایم جامه کهنه ای بیاورید که کسی به آن رغبت نکند تا آن را زیر لباس هایم بپوشم و بعد از شهادتم مرا برهنه نکنند زیرا می دانم پس از شهادت لباسهایم ربوده خواهد شد.» (3) (4) (5) (6) شلوار تنگ و کوتاهی آوردند ولی امام علیه السّلام آن را نپوشید و فرمود: «هذا لِباسُ أَهْلَ الذِّمَّهِ؛ این لباس اهل ذمّه (کفّار اهل کتاب) است. » (7) لباس بلندتری آوردند. امام علیه السّلام آن را پوشید سپس با بانوان حرم خداحافظی کرد و جای جایش را شکافت تا بعد از شهادتش آن را از تنش غارت نکنند، و سپس پوشید.(8) -(9) (10) (11) (12) (13) (14) (15) (16)

بنابراین در مقاتل و منابع معتبر خبری از پیراهنی که حضرت زینب سلام اللّٰه علیها در لحظه وداع، به امام حسین علیه السّلام داده نیست. شاید منشاء وجود آمدن این شبهه ، ترجمه نادرست ثوب در زبان فارسی باشد ،زیرا ثوب به معنای هر چیز بافتنی است و صرفا به معنای پیراهن نیست، چنانکه قرشی در قاموس قرآن نوشته است: «ثوب به معنی لباس است، لباس را بدان جهت ثوب گویند که بافته شده و به حالتی که در نظر بود رجوع کرده است زیرا در ابتدا از بافتن پارچه، لباس در نظر بود »(17) از سوی دیگر تعبیر شیخ مفید در الارشاد «دعا بسراویل یمانیه» (18)و بسیاری از منابع و مقاتل صراحت در شلوار یا شلوارک دارد. (19) (20) (21) (22) (23) (24) (25) در ادامه روایت آمده است هنگامی که لباس (شلوار) آوردند ،چند جایش را پاره کرد (تا ارزشی برای بیرون آوردن نداشته باشد) و آن را زیر لباس هایش پوشید، ولی پس از شهادت امام (دشمن ناجوان مرد پست) آن را نیز از بدنش بیرون آوردند.(26) (27)

ص: 82

لذا در منابع معتبر خبری از پیراهن کهنه نیست بلکه مطلب درباره شلواری است که خود امام چند جای آن را می شکافند.

گمانی است که گویا از فقدان نقل های تاریخی در مورد چگونگی زندگی این زوج بعد از واقعه کربلا سرچشمه گرفته است. از طرفی نقل ها و دلایلی هم وجود دارد که چنین برداشتی را تضعیف می کند، در اینجا به برخی از این نقل ها و دلایل اشاره می شود:

الف) طبق برخی از نقل ها، حضرت زینب سلام اللّٰه علیها بعد از بازگشت از شام با شوهرش عبدالله زندگی

نمود: «در مدینه قحطی (سال مجاعه) پیش آمد. زینب سلام اللّٰه علیها همراه شوهرش عبدالله بن جعفر به شام کوچ کردند و قطعه زمینی داشتند. زینب در همان جا درگذشت و در همان مکان دفن شد.» بنابر تحقیق و جستجو، این نقل در کتاب های زیر آمده استک

1. کتاب «خیرات حسان» (1) تالیف محمدحسن خان اعتماد السلطنه (متوفّی 1313. ق) (2)

و وزیر معارف ایران در عهد قاجاریه . (3) این اثر درباره شرح حال حدود 912 زن مشهور اسلام و نمونه اشعار گویندگان زن در سه جلد است. مؤلف، این کتاب را از مشاهیر النساء تالیف محمد ذهنی افندی از ادبای عثمانی ترجمه کرده و شرح حال بسیاری از زنان فاضله و دانشمند را بر آن افزوده است. (4)

2.«هدية الزائرين و بهجة الناظرین» ، تالیف شیخ عباس قمی (5)که تکمیل کتاب «تحية «الزائر محدث نوری (متوفی 1320 ه. ق) است. شیخ عباس قمی این نظریه را از محدث نوری نقل می کند .(6)اما خود شیخ عباس قمی این را نمی پذیرد که وفات حضرت زینب سلام اللّٰه علیها در شام باشد.(7)

3 .كتاب «نزهة اهل الحرمين فى تاريخ تعميرات المشهدين» ، تالیف سیدحسن بن هادی صدرالدین عاملی اصفهانی کاظمی (متوفّی 1354 ه. ق) که در هند به سال 1354 ه. ق چاپ شده است. (8)

طبق این نقل ها میان عبدالله بن جعفر و حضرت زینب سلام اللّٰه علیها طلاق و جدایی صورت نگرفته است؛ هر چند کتاب های تاریخی معتبر اشاره ای به قضیه مجاعه (قحطی) مدینه نکرده اند.

ص: 84

به راه افتادم. دیدم که آن حضرت گودال ها و تپه های مشرف به خیمه ها را بررسی می کند. چیزی نگذشت که متوجه حضور من شد و فرمود: کیستی؟ عرض کردم قربانت گردم هلال بن نافع هستم. در این دل شب ترسیدم که از دشمن به شما آسیبی برسد، پس پشت سر شما آمدم. امام فرمود: از خیمه ها بیرون آمدم تا تپه ها و گودال های این اطراف را بازرسی کنم، تا مبادا دشمن کمین کرده باشد سپس به من فرمودند: هلال نمی خواهی از میان این دو کوه بگذری و خود را نجات دهی؟ هلال می گوید: من به دست و پای امام افتادم و گفتم: مادرم به عزایم بنشیند، من این شمشیر و این اسب را هر کدام به هزار درهم خریده ام و از تو جدا نمی شوم تا در راه تو بمیرم.

هلال می گوید: امام به خیمه خواهرش زینب بازگشت. از گفتگوی زینب با امام فهمیدم که زینب نگران است زینب از امام پرسید: آیا اصحاب و یاران خود را امتحان کرده ای؟ نکند فردا که روز رویارویی با دشمن است، تو را تنها گذاشته یا به دشمن تسلیم کنند. امام پس از گریه فرمودند: آنها را آزمایش کرده ام و آنها یارانی ثابت قدم اند... وقتی هلال این سخنان را شنید با گریه نزد حبیب بن مظاهر رفت و آنچه دیده بود، به او گزارش داد سپس پیشنهاد کرد که اصحاب را جمع کرده و دختر علی را از نگرانی بیرون بیاورند. پس از آن نقل می کند: من از

طرفی و حبیب از طرفی رفت تا همه جمع شدند، حبیب به بنی هاشم گفت: شما بر گردید آن گاه در میان اصحاب سخنرانی کرد و گفت: هلال به من چنین و چنان خبر داده است. شما چه می کنید، همه با هم به پشت خیمه زینب و اهل بیت آمدند و اظهار وفاداری کردند، سپس هلال، عکس العمل امام حسین علیه السّلام را با این اصحاب آورده است. » (1) (2)

این گزارش از چند جهت مخدوش است:

1 .در میان یاران امام حسین علیه السّلام فردی به نام هلال وجود ندارد، او نه تنها از یاران امام نبود، بلکه از دشمنان آن بزرگوار و از سربازان عمر سعد بوده است. (3)

2 .به نظر می رسد که نویسندگان متاخر او را با نافع بن هلال که از یاران آن حضرت بوده، اشتباه کرده اند. علامه مجلسی در بحار الانوار همین اشتباه را مرتکب شده است. با این که

ص: 86

علامه مجلسی (رحمة الله علیه) چند صفحه پیشتر از آن، از نافع بن هلال بجلی به عنوان یکی از یاران امام حسین یاد کرده است.(1) -(2)

برخی با توجه به سخنان علامه در هر دو جای بحار الانوار پنداشته اند که هر کدام از هلال و نافع شهیدی از شهدای کربلایند و در نتیجه شهیدی به نام هلال بن نافع بجلی به شهدای عاشورا اضافه شده است. در حالی که اشاره کردیم او نه تنها در میان شهدای کربلا نیست که در جبهه دشمنان امام بوده و گزارش هایی نیز از او نقل شده است. (3) (4)

4 .برخی نویسندگان این گزارش را به شیخ مفید نسبت داده اند. (5) و حال آن که در آثار شیخ مفید از جمله در ارشاد، از این خبر جعلی اثری دیده نمی شود. شیخ مفید در ارشاد از نافع بن هلال بجلی به عنوان یکی از شهدای کربلا یاد کرده و او را ستوده است. (6)

5 .افزون بر همه این هاف اگر در متن این گزارش اندکی دقت و تامل کنیم، در می یابیم که سخنانی که از امام و زینب کبری سلام اللّٰه علیها نقل شده، با شان آن دو بزرگوار سازگاری ندارد. این قصه طولانی با اینکه هیچ گونه سندی ندارد، در میان مردم بسیار معروف و مشهور است. محدث نوری ضمن ردّ این گزارش می نویسد: واضعش در این فن (دروغگویی) مهارتی تمام بوده است. (7)

تاریخی نیامده است و فقط در برخی منابع متاخر آمده است و آنها هم از نظر سندی و محتوایی دارای اشکالات فراوانی هستند. از سوی دیگر این گونه حرکات و اعمال، با سفارش امام حسین علیه السّلام به زینب کبری سلام اللّٰه علیها سازگاری ندارد.

مواضع و موقعیت های گوناگون درباره نهی از انجام محرمات و چاک دادن جامه در عزایش است . ابن قولویه از جابر نقل می کند که امام محمد باقر علیه السّلام فرمود: «وقتی امام حسین علیه السّلام قصد خروج از مدینه را داشت، عده ای از زنان بنی عبدالمطلب اجتماع کرده، مشغول عزاداری و نوحه خوانی شدند تا اینکه امام حسین علیه السّلام نزد آنان رفت و فرمود: «شما را به خدا قسم ، مبادا اظهار این کار، موجب نافرمانی خدا و رسولش شود.(1) (2) (3)

امام حسین علیه السّلام در شب عاشورا خواهرش را دلداری داده و به وی امر می کند که: «خواهر جان تو را قسم می دهم که در عزایم ،گریبان چاک ندهی و صورت نخراشی و چون به شهادت رسیدم، ناله و فغان نکنی.» (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12)

لذا چگونه ممکن است ، شخصیتی چون زینب کبری، یا بانو لیلا بر فرض حضور در کربلا در برابر چشم نامحرمان، چنان کارهایی را انجام دهند و اگر در خفا این کارها را کرده اند، ناقل از کجا چنان واقعه ای را که منقول معصوم نیست نقل می کند؟ به علاوه این گونه گزارش ها در هیچ یک از منابع معتبر تاریخی نیامده است و فقط در برخی منابع متاخر آمده است و آنها از نظر سندی و محتوایی دارای اشکالات فراوانی هستند. از سوی دیگر این گونه حرکات و اعمال ،با سفارش امام حسین به زینب کبری سازگاری ندارد. با فرض پذیرش لیلا در کربلا چگونه ممکن است آن بانوی گرامی نسبت به مسئله مهم و حساس حجاب بی توجه باشند و امام هم از این کار نهی نکنند .

این بود که صورت بعضی از خانم ها معلوم شد و نقاب و روبنده ایشان برداشته شد .کشف وجه ،حرمت شرعی ندارد اما همین کشیدن روبند و معلوم شدن چهره ، هتک حرمت نسبت به زنان اهل بيت علیه السّلام محسوب می گردد، زنانی که هرگز چهره های آنها را نامحرمی ندیده بود.

البته بعید هم نیست به خاطر خباثت لشکر کوفه و شام، روسری یا مقنعه ای از سر زنی کشیده شده باشد و در آن هنگام سر او نمایان شده باشد. بر فرض که مقداری یا برای لحظاتی موی آنها پیدا شده باشد، اما این موضوع با شان اهل بیت و غیرت خداوند منافاتی ندارد، زیرا آن نوع از بی حجابی مذموم است که از روی اختیار باشد، نه اجبار . آن نوع از بی حجابی مذموم است در اثر کم توجهی به حجاب باشد وگرنه اهل حرم، یعنی مجموعه زنانی که همراه امام حسین علیه السّلام در کربلا شرکت داشتند، اصرار زیادی بر حفظ حجاب حداکثری خویش در برابر نامحرمان می ورزیدند و هیچ گاه از پوشش و حجاب تام و کامل غافل نمی شدند. به هر حال اگر چه جسارت هایی شده است اما یقینا بدان حدّ نبوده است که برای زنان کاروان عیب و نقص محسوب شود در روایتی از حضرت رقیه علیه السّلام کوچکترین دختر امام حسین علیه السّلام نقل شده است که وقتی چادر (عبایه) و معجر از سرشان برداشته شده، در این قضیه خیلی گریه و ناله کردند که چرا معجر را از سر ما برداشتند؟ نکته مهم اینجاست که یک دختر 3 ،4 ساله نسبت مسئله حجاب این قدر پای بند است که از معجر و عبایه استفاده می کند و در هتک حرمتش چنان می گرید. لذا دیگر بانوان و زنان اهل حرم در حد اعلا پای بند به این امر هستند.

ملحفه به معنای برهنه شدن و نمایان شدن موها و بدن زنان نیست ، در کتابهای لغت ملحفه به این معنا آمده است: «اللِّحَاف و المِلْحَفُ والمِلْحَفَه: اللِّباس الذي فوق سائر اللباس»(1) بنابر این چون زنان آن زمان علاوه بر رواندازهایی شبیه چادر، لباس زیرین دیگری نیز داشتند که موی سر و بدن را می پوشاند، و سپاه دشمن تنها لباس رویین آن ها را به غارت بردند. در برخی از مقاتل این عبارت «تُسْلَبُ الْمَرْاَهُ مِقْنَعَتُهَا مِنْ رَأْسِهَا» آمده است.(2) -(3) (4) (5) (6)

«قناع» در لغت عرب به معانی گوناگونی آمده است:

1 .چیزی که بالای مقنعه می پوشند که سر و چهره را کاملاً بپوشاند. (7) (8) (9) (10) (11)

2. آن چیزی که زن با آن سرش را می پوشاند، روسری. (12) (13)

3. برخی گفته اند مقنعه به معنای چیزی است که سر را می پوشاند، و قناع پوششی گسترده تر از مقنعه است.(14) (15) (16) (17) (18) (19) -(20) (21) (22) (23) (24) (25)

بر اساس این عبارت نیز باز نمی توان با قاطعیت گفت که روسری زنان و اسرا به طور کل برداشته شد، به گونه ای که تمام موها معلوم بود. لذا منظور از برداشته شدن حجاب همان پوشیه ظاهری یا نقاب بوده است نه آن عبایه ای که بر سر آنان بوده است ،زنان عرب علاوه بر عبایه ای که می پوشیدند (شبیه چادر عربی امروزی) در زیر آن لباس ضخیمی می پوشیدند؛ یعنی آن گونه نبود که زنان اهل بيت (عليهم السّلام) موهای سرشان یا بدنشان پیدا شود. همچنین از این تعبیر حضرت زینب سلام اللّٰه علیها در مجلس یزید، معلوم می شود که آن حضرت و دیگر زنان اهل بیت از روبند استفاده می کردند، ولی روبند آن بانوان والامقام در اثر جسارت آن قوم برداشته شد: «اَ مِنَ الْعَدْلِ يَا ابْنَ الطَّلَقَاءِ تَخْدِيرُكَ حَرَائِرَكَ وَ اِمَاءَكَ وَ سَوْقُكَ بَنَاتِ رَسُولِ اللَّهِ سَبَايَا قَدْ هَتَكْتَ سُتُورَهُنَّ وَ أَبْدَيْتَ وُجُوهَهُنَّ تَحْدُو بِهِنَّ الْاَعْدَاءُ مِنْ بَلَدٍ إِلَی بَلَد؛ ای یزید ! آیا این عدالت است؟ ای پسر آزاد شدگان که زنان حر و کنیزان

مملوک خود را در عقب پرده بنشانی و نگذاری چشم نامحرم به آنها بیفتد ولی دختران رسول خدا صلی اللّٰه علیه و آله و سلم را پیش روی تو مانند اسیران باشند در حالی که هتک پوشش آنها کردی و پوشش چهره آنان را بدری و روی آنان را بگشایی تا دشمنان آنان را از شهری به شهری ببرند.»(26) (27) (28) (29) (30) (31) (32) (33) (34)

ص: 91

بنابراین آنچه که به طور قطع و یقین می توان گفت این است که حضرت زینب کبری سلام اللّٰه علیها ، و دیگر زنان و دختران اهل حرم امام حسین علیه السّلام ، تاکید بسیاری بر رعایت حجاب حداکثری داشتند تا جایی که چهره های ایشان را تا آن موقع نامحرم ندیده بود. از طرفی هم تعابیر منابع و مقاتل و خطابه خود بانو زینب کبری سلام اللّٰه علیها در برابر یزید، ظهور در این دارد که حجاب از چهره زنان اهل بیت علیه السّلام برداشته شده است ، البته بعید هم نیست بخاطر خباثت لشکر کوفه و شام، روسری یا مقنعه ای از سر زنی کشیده شده باشد و در آن هنگام برای لحظاتی سر او نمایان شده باشد، اما این موضوع با شان زنان اهل بیت و غیرت خداوند منافاتی ندارد، زیرا آن نوع از بی حجابی مذموم است که از روی اختیار باشد، نه اجبار، آن نوع از بی حجابی مذموم است در اثر کم توجهی به حجاب باشد. از سوی دیگر اگر زنان در دربار ابن زیاد یا یزید از حجاب حداقلی برخوردار نبودند، حتما عقیله بنی هاشم آن را مطرح مینمودند و تقاضای روسری می نمودند نه اینکه یزید را به خاطر برداشتن روبند اهل خیام توبیخ نمایند، اگرچه کشف چهره های زنان اهل بیت هتک حرمت آن بانوان محترم محسوب می شود.

يَنزعونَ المَلاحِفَ عَن ظُهورنا»،(1) (2) (3) (4) «يَنتَزعونَ مِلحَفَةَ المَراهِ عَن ظَهرها» (5) (6) (7) (8) و «تُنازَعُ ثَوبَها عَلى ظهرها» (9) (10) (11) (12) (13) و «تُسْلَبُ الْمَرْاَهُ مِقْنَعَتُهَا مِنْ رَأْسِهَا » (14) (15) (16) (17) (18)

به وضوح و روشنی بر تلاش آن بانوان محترم برای حفظ عفاف و حجاب دلالت دارد.

در اینجا باید به این نکته توجه شود که تلاش عقیله بنی هاشم علیه السّلام در جهت حفظ کرامت عفاف و حجاب خویش و دیگر زنان و دختران از یک سو و خطابه های آتشین و رسواگر از دیگر سو خود حماسه ای است در کنار حماسه سید الشهداء علیه السّلام در کربلا، زیرا تاریخ چنین شیرزنی را که در حال اسیری و ماتم، چنان شجاعانه بر طواغیت زمانه بشورد و آنان را خوار و خفیف سازد به خود ندیده است.

ابی سفیان! ان لم یکن لکم دین و کنتم لاتخافون المعاد فكونوا احرارا في دنياكم وارجعوا الى احسابكم اذ كنتم اعرابا ؛ وای بر شما! ای رهپویان آل ابی سفیان! اگر دین ندارید و از روز حساب نمی ترسید، در دنیای خود آزادمرد باشید و به حسب شرافت قبیله ای... خود بنگرید چون شما عرب هستید. » در این لحظه شمر ندا برآورد که ای فرزند فاطمه! چه می گویی؟ امام فرمود: «اقول انا الذي اقاتلكم و تقاتلونى و النساء ليس عليهن جناح فامنعوا عتاكم عن التعرض لحرمى ما دمت حیا ؛ می گویم من با شما می جنگم و شما با من در نبردید. زنان گناهی ندارند، پس تا من زنده ام، عصیانگری خود را از حرم من باز دارید » (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7)(8)

نقل مقاتل، امام سجاد علیه السّلام که در خیمه های در حال سوختن با حالت نزار و بیمار حضور دارند،

حضرت زینب سلام اللّٰه علیها به خدمت حضرت امام زین العابدین علیه السّلام می رسد و از ایشان چاره جویی می نماید. حضرت امام سجاد علیه السّلام می فرماید: «علیکنّ بالفرار» (1) (2) (3) (4)

زنان اهل بیت علیه السّلام همگی از خیمه بیرون می روند اما حضرت زینب سلام اللّه علیها درون خیمه در حال

سوختن کنار حضرت امام سجاد علیه السّلام می ماند تا جان ایشان را نجات دهد.(5) (6)

زنان حرم در برابر سبوعیت و رفتار وحشیانه سپاه ابن زیاد چاره ای جز فرار نداشتند. علامه مجلسی (رحمة الله علیه) به نقل از فاطمه صغرا علیه السّلام ، دختر امام حسین علیه السّلام می نویسد: «دیدم سواری به سوی من می آید، با سرعت از آنجا گریختم ولی او به طرف من آمد و به یک باره ضربه سنگین ته نیزه را بر کتف خود احساس کردم و با صورت به زمین افتادم.... » (7) (8) (9) (10)

طریحی در منتخب می نویسد: «کانت تتخفى بين النساء وهى تستر وجهها بكمها لان قناعها اخذ منها؛ هنگامی که زینب سلام اللّٰه علیها به مجلس پسر زیاد وارد می شد، لباس کهنه ای به تن داشت و صورتش را با آستین پوشانده بود، او میان زنان ،خود را مخفی می کرد و صورتش را با آستین میپوشاند چون روبنده اش را از او گرفته بودند و در تاریخ طبری نیز آمده که در گوشه ای نشست و زنان و دختران دورادور او را گرفتند. (1) (2) (3) (4) (5)

به این ترتیب زینب سلام اللّٰه علیها در این مجلس نیز نهایت تلاش را برای حفظ عفاف و پوشش به کار برد

و با بی توجهی به ابن زیاد در دارالاماره اش او را خوار نمود. لذا ابن زیاد پرسید: «من هذه المتكبره؟» یا «من هذه المتنكره؟» (6) این زن کیست؟ پاسخی نشنید، بار دوم و بار سوم ، یکی از دختران جواب داد: «هذه زينب بنت فاطمه بنت رسول الله صلی اللّٰه علیه و آله و سلم ابن زیاد به گمان این که با این همه فشاری که بر بانوان آورده، حالا می تواند استفاده ای عوام فریبانه هم از وجود آنان ببرد، گفت: «الحمد لله الذي افضحكم و قتلكم و اكذب احدوثتكم؛ شکر خدایی را که شما را رسوا کرد و کشت و افسانه شما را دروغ نمود. » اما زینب سلام اللّٰه عیها سخن او را بی پاسخ نگذاشت و فرمود: «الحمد لله الذى اكرمنا بنبیه محمد و طهرنا من الرجس تطهيرا انما يفتضح الفاسق ويكذب الفاجر و هو غيرنا و الحمد لله...... ؛ ستایش خدای راست که ما را به وجود پیامبرش گرامی داشت و ما را از پلیدی پاک ساخت، به درستی که فاسق رسوا می شود و فاجر دروغ می گوید و او غیر از ماست و ستایش مخصوص خداست. » آن گاه ابن زیاد پرسید: رفتار خدا با برادر و خاندان خود را چگونه دیدی؟ حضرت زینب سلام اللّٰه علیها پاسخ داد: «ما رایت الا جميلا هؤلاء قوم كتب الله عليهم القتل فبرزوا الى مضاجعهم و سيجمع الله بینک و بينهم فتحاج و تخاصم فانظر لمن يكون الفلج یومئذ هبلتک ایک یابن مرجانه؛ من جز نیکی ندیدم. اینان مردمی بودند که خداوند کشته شدن را برای آن ها مقرر فرموده بود و آنان نیز به آرامگاه خود شتافتند. ولی بدان که به زودی خدا میان تو و ایشان جمع می کند و تو را بازخواست می کند. پس نگران باش که در آن روز پیروزی از آن کیست؟ ای پسر مرجانه! مادرت به عزایت بنشیند. » (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13) (14) (15) (16) (17) (18) (19) (20)

ص: 97

حرائک و امائک و سوقک بنات رسول الله سبايا ؟ قد هتکت ستورهن و ابدیت وجوههن تحدو بهن الاعداء من بلد الى بلد و يشرفهن اهل المناهل والمنافل و يتصفح وجوهى القريب والبعيد والدنى والشريف وليس معهن من رجالهن ولى ولا من حماتهن حمی... ؛ ای فرزند آزاد شدگان! این رسم عدالت است که زنان و کنیزان خود را پشت پرده جای داده ای ولی دختران رسول خدا را اسیر در برابرت، به طوری که پرده های احترام شان هتک شده و چهره های شان نمایان، آنان را دشمنان شهر به شهر می گردانند و در مقابل دیدگان مردم بیابانی و کوهستانی

و در چشم انداز هر نزدیک و دور و پست و شریف ، نه از مردانشان سرپرستی دارند و نه از یارانشان حمایت کننده ای؟» (1) (2) (3) (4)

بنابراین حضرت زینب سلام اللّٰه علیها در آخرین لحظات اسارت نیز دست از اعتراض به خاطر هتک حجاب بانوان برنمی دارد و آن را به عنوان سند خباثت یزید بارها و بارها مطرح می کند .

قطعا همه شما را با چیزی از ترس ،گرسنگی زیان مالی و جانی و کمبود ثمرات آزمایش می کنیم و بشارت ده به بردباران، آنهایی که هرگاه مصیبتی به آنها رسد، می گویند: ما از آن خدا هستیم و به سوی او باز می گردیم. اینها همان ها هستند که الطاف و رحمت خدا شامل حالشان شده و آنها هدایت یافتگان اند.

بنابراین مواضع امتحانات الهی را می توان بطور خلاصه در 5 مرتبه برشمرد:

1 .امتحان به ترس .

2 .امتحان به گرسنگی.

3.امتحان به زیان مالی.

4 .امتحان به زیان جانی.

5 .امتحان به زیان در ثمرات.

موسی از شهر خارج شد، در حالی که ترسان بود و هر لحظه در انتظار حادثه ای بود. عرض کرد: «پروردگارا مرا از این قوم ظالم رهایی بخش. » امام حسین علیه السّلام برای رفتن به مکّه راه اصلی و عمومی را اختیار کرده بود و در پاسخ کسانی که به او می گفتند: اگر ما نیز از راهی که ابن زبیر انتخاب کرده بود (بی راهه) می رفتیم، شاید از تعقیب دشمنان در امان بودیم، فرمود: نه! به خدا سوگند از راهی جز این نخواهیم رفت تا مشیت الهی به وقوع پیوندد. زینب سلام اللّٰه علیها بعد از امام حسین علیه السّلام در بالاترین سطح، این خوف را احساس می کرد. با این حال، هرگز بر خود نلرزید؛ بلکه با راضی کردن شوهرش عبد الله بن جعفر، ثابت قدم همراه پسرانش به سوی مکّه و از آنجا به سمت کربلا حرکت نمود.

گردید، عمرو بن سعید، جماعتی را به فرماندهی برادرش یحیی بن سعید فرستاد تا امام علیه السّلام را از رفتن به عراق باز دارد. آن گروه با یاران امام درگیر شده، با تازیانه بر آنها حمله ور شدند و امام و یارانش در برابر آنها شجاعانه مقاومت کرده، به طرف کوفه ادامه مسیر دادند.» به یقین زنان در این صحنه ها در معرض خوف بیشتری قرار داشتند، امّا هرگز از آنها و از جمله زینب سلام اللّٰه علیها چیزی شنیده نشد که نشان دهد این خوف در آنها اثر منفی گذاشته است.

در زیارت ناحیه می خوانیم: «هنگامی که بانوان حرم اسب تو را بدون سوار و با زین واژگون و یال پر از خون مشاهده کردند، از خیمه ها بیرون آمدند در حالی که... بر صورت خود سیلی می زدند و نقاب از چهره ها می افکندند و به صدای بلند شیون می کردند و به سوی قتلگاه می شتافتند. در همان حال، شمر ملعون بر سینه مبارکت نشسته بود و محاسن شریفت را در یک دست گرفته و با دست دیگر با خنجر سر از بدنت جدا می کرد. » (1) (2) (3) (4)

پس از شهادت آن بزرگوار، بر تمام هستی وحشت و ترس حاکم شد، تا آنجا که زمین به سختی لرزید و شرق و غرب تاریک شد و مردم را زلزله و برق فرو گرفت و آسمان خون بارید و هاتفی از آسمان ندا کرد که: «به خدا سوگند! امام، فرزند امام و برادر امام و پدر امامان حسین بن علی علیه السّلام کشته شد. »

در آن هنگام، غبار شدید توام با تاریکی و طوفان سرخی که امکان دیدن نمی گذاشت، آسمان را فرا گرفت که آن گروه گمان کردند عذاب بر آنها نازل گردیده است و ساعت ها ادامه داشت. سیر این ترس و وحشت ها پس از لحظه شهادت امام حسین علیه السّلام به سوی زینب سلام اللّٰه علیها روانه شد و آن بانو در عین حالیکه گریه های سوزناکی داشت امتحان خوف و ترس را به خوبی پشت سر گذاشت.

حمید بن مسلم می گوید: «زنی را دیدم از قبیله بنی بکر بن وائل با شوهرش در سپاه عمر بن سعد بود و هنگامی که دید آن گروه بر زنان حسین و خیام آنها یورش برده، غارت می کنند، شمشیری به دست گرفت و به سوی خیام آمده، قبیله خود را صدا زد و گفت: ای آل بکر بن وائل! آیا دختران رسول خدا را تاراج می کنند؟ و شما به خونخواهی برنمی خیزید؟»

بود و غلبه بر خوف و باز هم زینب سلام اللّٰه علیها بود و استقامتش. در این شب، زینب سلام اللّٰه علیها قافله سالار

اسیران بود و نقطه اتّکای یتیمان . مصیبت هرچند بسیار سنگین بود و گران، ولی زینب سلام اللّٰه علیها همچون کوهی استوار در برابر آن ایستاد و خم به ابرو نیاورد. به نگهبانی اسیران پرداخت، به گردآوردن زنان و کودکان همّت گماشت، به جمع آوری گمشدگان در بیابان مشغول شد، بیمار ناتوان را پرستاری کرد، نوای بینوایان بود و رمق بی رمقان، از این سو به آن سو می دوید و گم شدگان را می جست و از ضرب تازیانه پیکرش می سوخت.

خارهای بیابان به پایش فرو می رفت، ولی زینب سلام اللّٰه علیها یتیمان را می جست. همه بچه ها را جمع کرد. یکی یکی آنها را از جاهای مختلف، از جمله زیر خارها پیدا کرد و نگذاشت آتش به آنها زیان برساند. پس از آنکه از کارها فراغت یافت، به عبادت پرداخت و نماز شب به جای آورد.

آن قدر ناتوان و کوفته شده بود که نتوانست ایستاده بخواند. نماز شب را نشسته به جا آورد و با خدایِ خود به راز و نیاز پرداخت. (1) (2) (3) (4) (5)

زینب سلام اللّٰه علیها این خوف و ترس را نیز با شجاعت پشت سر گذاشت. ابن زیاد دستور داد اهل بیت را

به زندان برگردانند. طبری می گوید: «اهل بیت (علیهم السّلام) در زندان به سر می بردند که ناگهان سنگی در زندان افتاد و به آن نامه ای بسته شده بود. در آن نامه آمده بود که: پیکی تندرو به سوی شام نزد یزید رفته است و جریان شما را برای او گزارش کرده اند. با برگشت قاصد، اگر صدای تکبیر شنیدید، بدانید فرمان کشتن شما را آورده است و اگر صدای تکبیر نشنیدید ،امان و سلامتی است. هنوز دو یا سه روز به برگشت پیک مانده بود که نامه دیگری همراه سنگ و تیغی به زندان انداخته شد. در نامه آمده بود که: اگر وصیتی دارید، بکنید که

در فلان روز در انتظار بازگشت پیک خواهیم بود. به راستی، این نامه ها ترس و وحشت شدیدی را برای اسیران به وجود آورده بود و زینب سلام اللّٰه علیها این خطر را احساس می کرد، ولی اسیران را تسلّی می داد، روز موعود فرا رسید، ولی صدای تکبیر شنیده نشد و یزید نوشته بود که اسیران را به دمشق روانه کنند. »

دمشق شدند. در مجلس یزید ،زینب سلام اللّٰه علیها خطبه مفصّلی ایراد نمود و تمام ترس ها و تهدیدها را به بند کشید. آنجا که بر سر یزید فریاد کشید و چنین فرمود: «وَلَئِنْ جَرَّتْ عَلَيَّ الدَّوَاهِي مُخَاطَبَتَكَ إِنّى لأَسْتَصْغِرُ قَدْرَكَ وَاسْتَعْظِمُ تَقْرِيعَكَ وَ اَسْتَكْثِرُ تَوْبِیخَک؛ اگر مصائب روزگار با من چنین کرد که با تو سخن گویم، اما من ارزش تو را ناچیز و سرزنش تو را بزرگ می دانم و تو را بسیار نکوهش می کنم.»(1) (2) (3) (4) (5)

ابن زیاد گفت: «کار خدا را با برادرت و اهل بیت خود چگونه دیدی؟» زینب سلام اللّٰه علیها فرمود: «مَا

رَأَيْتُ إِلا جَمِيلاً ؛ من جز نیکی و زیبایی از خدا ندیدم.» اینان گروهی بودند که خداوند شهادت را برایشان تقدیر کرده بود و به سوی جایگاه ابدی خود شتافته ، در آن آرمیدند .» چنان که امام سجاد علیه السّلام به ابن زیاد فرمود: «اَ بِالْقَتْل تُهَدِّدُنِي يَابْنَ زِيَادٍ أَمَا عَلِمْتَ أَنَّ الْقَتْلَ لَنَا عَادَةً وَكَرَامَتُنَا الشَّهَادَةُ؛ مرا از مرگ می ترسانی؟ مگر نمی دانی که کشته شدن عادت ما است و شهادت در راه خدا برای ما کرامت است؟» (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9)

دیگری محمد بن عبداللّه جعفر است که او نیز در روز عاشورا توسط عامر بن نهثل تمیمی به شهادت رسید. (1)(2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13)

علاوه بر آن دو عبیداللّه بن عبداللّه بن جعفر، که مادرش خوصاء دختر حفصه بود و فرزند خوانده زینب سلام اللّٰه علیها شمرده می شد.(14) (15) و قاسم بن محمد بن جعفر که داماد حضرت زینب سلام اللّٰه علیها ، شوهر امّ کلثوم دختر آن بانو ، نیز به شهادت رسید و زینب سلام اللّٰه علیها چون کوه در مرگ آنان صبر و بردباری نمود.

ابن اثیر از مورّخین بزرگ اهل سنّت می گوید: «وَكَانَتْ زَيْنَبُ امْرَأَةً عَاقِلَةً لَبِيبَةً جَزْلَةً... وَهُوَ يَدُلُّ عَلَى عَقْل وَقُوَّةِ جَنَان؛ زینب زنی بود عاقل و خردمند و با زکاوت... و این یعنی کلام حضرت در مجلس یزید بر عقل و قوّت قلب و پایداری او دلالت دارد. » (1) (2) (3) (4)

جلال الدین سیوطی از مفسرین اهل سنّت می گوید:« وَكَانَتْ لبيبَةً جَذْلَةً عَاقِلَةً لَهَا قَوَّةُ جَنَان؛ زینب بانویی خردمند و عاقل بود و از قوت قلب و مقاومت برخوردار بود. » (5) (6) (7) (8)

و نیز علاّمه مامقانی از علمای شیعه می گوید: «وَهِيَ فِی الصَّبْرِ وَالثَّبَاتِ وَحِيدَةٌ؛ او در صبر و پایداری یکتا و بی همتا بود.» (9) (10)

شام صورت نگرفته است و هدفی جز عوام فریبی ندارد، باز هم از این فرصت کوتاه به دست آمده بهره برداری بیشتر کردند، و در جهت کامل کردن رسالت تاریخی خویش به او گفتند:

نخست ما را آزاد بگذار تا برای کشتگان خود عزاداری کنیم، چون از روز شهادت عزیزانمان ، نگذاشته اند برای آنها گریه کنیم و اشک بریزیم. تشکیل این چنین مجلسی به طور واضح به رسوایی بیشتر یزید و بنی امیه منجر می شد و تکمیل کننده مجلس ها و تبلیغات و سخنرانی های پیشین بود. یزید چون خودش قول داده بود که با هر خواسته آنها موافقت کند، به ناچار محلی در اختیار اهل بیت پیغمبر گذاشت و مراسم عزاداری امام علیه السّلام در کنار قصر یزید برپا شد. (1)

مرثیه خوان مجلس نیز بیشتر حضرت زینب کبری علیه السّلام بودند. از جمله مرثیه های منظوم آن

مخدّره در مجلس مزبور این است: «اما شَجاك يا سَكَن قَتْلَ الحُسَين وَ الحَسَن ظَمَآنَ مِنْ طول الحَزَن وَكُلُّ وَغْدٍ ناهِلُ . يَقُولُ يا قَومِ ابى عَلِيُّ البَرُّ الوَصَّى وَ فاطِمُ امّى التى لَهَا التَّقَى وَ النائِلُ . مَنْوُاعَلَى ابن المُصْطَفَى بِشَرْبَةٍ يُحْيِي بها . اطفالنا مِنَ الظَّما حَيْثُ الفُراتُ سائِلُ»

با تشکیل مجلس مزبور غُلغله ای در شام برپا شد و زنان شامی و دیگران دسته دسته و گروه گروه برای عرض تسلیت به زینب کبری و بازماندگان دیگر امام علیه السّلام به خانه مزبور می آمدند و دختر امیرالمؤمنین علیه السّلام نیز جزئیات شهادت امام علیه السّلام و مصایب دیگر وارد شده بر آنها را در قالب نثر و نظم برای زنان شامی تشریح می کرد .کار مجلس عزاداری تا آنجا بالا گرفت که حتی زنان آل ابوسفیان از جمله هند همسر یزید (در خرابه) به پیشواز اهل بیت علیه السّلام رفتند و دست و پای دختران رسول خدا صلی اللّٰه علیه و آله و سلم را می بوسیدند، گریه و زاری می کردند. این برنامه بنابر نقلی 7 و به نقلی 3 روز ادامه داشت. (2) (3) (4) (5) (6)

یزید به زودی دریافت که ادامه اقامت اهل بیت در شام روز به روز بر وخامت اوضاع به زیان او می افزاید، لذا ناچار شد به عناوین مختلف از ادامه آن وضع جلوگیری کند، و به گفته برخی خود آنها رفتن به مدینه را برماندن در شام ترجیح دادند و یزید نیز که منتظر چنین فرصتی بود آنان را به سرعت به مدینه فرستاد. (7) (8)

ص: 114

منابع تاریخی و مقاتل گفته اند یزید به نعمان بن بشیر دستور داد که وسایل حرکت خاندان عصمت را از شام به مدینه فراهم کند تا ایشان را بعد از آن همه مصیبت با احترام روانه مدینه کند. (1) (2)

السّنانِ، وَهذِهِ الرّريّةُ الَّتِى لا مِثْلَها رَزيَةٌ أَيُّهَا النَّاسُ! فَأَى رجالات مِنْكُمْ تَسُرُونَ بَعْدَ قَتْلِهِ؟! أَمْ اى فؤاد لا يَحْزُنُ مِنْ أَجْلِهِ؟ أَمْ آيَةُ عَيْن مِنْكُمْ تَحْبِسُ دَمْعَها وَتَضَنُّ عَنِ انْهمالِها؟! فَلَقَدْ بَكَتِ السّبْعُ الرِّدادُ لِقَتْلِهِ، وَبَكَتِ الْبِحارُ بِاَمْواجها، والسّمواتُ بِأَركانها، وَالأَرْضُ بِأَرْجائها، وَالأَشْجارُ بِأَغْصانها، وَالْحِيتانُ وَلُجَجُ الْبحار، وَالْمَلائِكَةُ الْمُقَرْبُونَ، وَأَهْلُ السَّمواتِ اَجْمَعُونَ. أَيُّهَا النَّاسُ! أَى قَلْب لا يَنْصَدِعُ لِقَتْلِهِ؟! أَمْ أَى فُؤاد لا يَحِنُّ إِلَيْهِ ؟ أَمْ أَى سَمْعِ يَسْمَعُ هذِهِ الثَّلْمَةَ الَّتِي تُلِمَتْ فِي الإِسْلامِ وَلا يُصَمُ أَيُّهَا النَّاسُ! اصْبَحْنا مَطْرُودِينَ مُشَرِّدِينَ مَذُودِينَ، شَاسِعِينَ عَنِ الأَمْصار،كَانَا أَوْلادُ تُرْك وَكَابُلَ مِنْ غَيْر جُرْمِ اجْتَرَمْناهُ، وَلا مَكْرُوهِ ارْتَكَبْناهُ، وَلا تُلْمَة فِي الإِسْلامِ ثَلَمْناها، ما سَمِعْنا بهذا فِي آبَائِنَا الأَوَّلِينَ (إِنْ هَذَا إِلا اخْتِلاقُ). وَاللهِ لَوْ اَنّ النّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ تَقَدِّمَ إِلَيْهِمْ فِي قِتالِنَا كَما تَقَدِّمَ إِلَيْهِمْ فِى الوصايَةِ بِنا لَمَا ازْدادُوا عَلى مَا فَعَلُوا بِنا، فَإِنَّا للهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ مِنْ مُصِيبَة ما أَعْظَمَها وَأَوْجَعَها وَأَفْجَعَها وَأَكَظُها وَأَفْطَعَها وَأَمَرَهَا وَأَفْدَحَهَا، فَعِنْدَ اللهِ نَحْتَسِبُ فِيما أصابَنا وَما بَلَغَ بِنا، إِنَّهُ عَزِيزٌ ذُوانْتِقام».

سپس قافله اهل بیت وارد شهر مدینه منوره شد زینب کبری سلام الله علیها و به محض ورود به مدینه به همراه دیگر زنان و دختران امام حسین وارد در مسجد النبی شدند و سخنان جان سوزی را با جد خویش دارند که در کتاب های مقاتل ضبط است. « یا جَدّاه إِنّى ناعِيهُ إِلَيْكَ اخى الْحُسَيْنَ؛ ای جدّا! من خبر مرگ برادرم حسین را برای تو آورده ام.» پس از ورود اهل بیت به مدینه، مردم مدینه دسته دسته برای عرض تسلیت شهادت فرزندان بنی هاشم و دو پسر عبدالله بن جعفر و امام حسین علیه السّلام به خانه عبدالله بن جعفر و زینب کبری می رفتند. (1)

با ورود اهل بیت به مدینه ،شهر یک پارچه صورت ماتم و عزا و شیون به خود گرفت و با گذشت هر روز از ورود آنان به ،شهر گویا مصیبت تازه تر و زمینه تازه ای برای انقلاب بر ضدّ حکومت مرکزی شام فراهم می شد. تا آنجا که پس از گذشت یکی دو سال شهر مدینه در «واقعه حرّه» بر ضدّ بنی امیه و یزید قیام کرد و شهرهای دیگر چون مکه و کوفه نیز به تدریج پرچم مخالفت با یزید برافراشتند و توانستند از سلطه یزید خارج شوند. همچنین پس از حدود چهارسال شرّ

ص: 116

این خاندان کثیف یعنی فرزندان ابوسفیان از سر مسلمانان کم شد و حکومت به بنی مروان منتقل گردید و پیشگویی های عقیله بنی هاشم درباره حکومت یزید محقق گردید.

است؟ علت اصلی وفات ام المصائب حضرت زینب سلام اللّٰه علیها کاملا مشخص نیست و در این باره گمانه های مختلفی وجود دارد. باید گفت: بر اساس برخی از نوشته ها آن حضرت مریض شد و به طور طبیعی وفات کردند.(1)

و این احتمال طبیعی تر به نظر می رسد چون آن حضرت آن همه سختی و مصیبت دید و در سایه آن ها

بیمار شد. بر اساس برخی از احتمالات حضرت زینب کبری توسط عوامل یزید مسموم شد و به شهادت رسید که این احتمال هم دور نیست چون حضرت زینب سلام اللّٰه علیها همه وقایع کربلا را دیده و وجود او یادآور

مصائب کربلا و یادآور فجایع حکومت یزید است و یزید نمی تواند او را تحمل کند. البته دشمن در انجام

این کارها سند به دست کسی نمی دهد و در خفا و پنهانی دست به این اعمال می زنند.(2)

به هر حال احتمال شهادت حضرت، توسط عوامل یزید احتمالی دور از ذهن نیست، اما دلیل قطعی تاریخی برای این روایت دیده نشده است. بیمار شدن حضرت مهم ترین و قابل قبول ترین احتمال برای وفات ایشان است. در این احتمال حضرت زینب سلام اللّٰه علیها بر اثر بیماری و یا مصائب و سختیهایی که از واقعه عاشورا به آن دچار شدند در سن 57 سالگی در شام وفات و یا به شهادت رسیدند. (3) (4)

همه نویسندگان مزارات آن را ذکر کرده اند؛ اما علت دفن ایشان در آنجا و زمان وفات ایشان را مشخص نکرده اند. مزار حر ریاحی نیز چنین وضعیتی داشته است. مشهور است که این مزار در یک فرسخی کربلا قرار داشته و فقیهان، آن را زیارت می کرده اند.(1)

همه گروه های چهارگانه ای که به وجود مزار زینب کبری سلام اللّٰه علیها دختر علی علیه السّلام در روستای راویه معتقد هستند، درباره علت آمدن آن حضرت به این مکان، سند تاریخی ارائه نکرده اند.

ما اعتراف می کنیم که تاریخ، با وجود وسعتش در نقل داستان های خرافی و برخی افسانه های گوناگون ، بسیاری از جزئیات موضوعات مهمی را که مطلوب و مورد نیاز یک پژوهش گر و محقق است، به صورت مبهم رها کرده است. این امر عجیب ،نیست چرا که تاریخ در بیشتر اوقات، اسیر دست های گنه کار، قلم های مزدور و حکومت های ظالم بوده است. باعث تعجب است که می بینیم درباره زندگی بانوی خردمند ،زینب سلام اللّٰه علیها تا قرن نهم هجری هیچ کتاب مستقلی نوشته نشده است یا اگر تالیف شده است، جایش در فهرست ها خالی است. اولین کتاب مستقلی که ما در این باره سراغ داریم، کتاب حافظ عبدالرحمن سخاوی (م 902ه. ق)

و بعد از آن کتاب ابن طولون دمشقی (م 952 ه. ق) است، اما سخاوی به بحث درباره محل دفن ایشان نپرداخته است. حافظ ابن طولون دمشقی، مرقد ایشان در روستای راویه شام را تایید کرده و گفته است که ایشان در واقعه حره به آنجا آمد، اما بیشتر از این، چیزی نگفته است.

اگرچه روایت هایی هم وجود دارد که دهان به دهان نقل شده، که در مدینه ، قحطی و گرانی رخ داد. از این رو عبدالله بن جعفر، به مزرعه اش در مکان مذکور (بیرون دمشق) سفر کرد. در آنجا، زینب سلام اللّٰه علیها مریض شد و درگذشت و در روستای راویه به خاک سپرده شد.

الف: مدینه منوره، کنار قبور خاندان اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السّلام) یعنی بقیع.

ب: قاهره مصر.

ج: مقام معروف و مشهور در قریه راویه ، واقع در منطقه غوطه دمشق .(1) (2)

مختلف قابل توجه و تامل است. مهم ترین دلیل ایشان بر این قول ،استصحاب اصولی است.

به این بیان که: می دانیم حضرت زینب سلام اللّٰه علیها پس از اسارت به مدینه بازگشتند. در اینجا شک حاصل می شود که آیا در شام فوت کرده یا خیر پس استصحاب جاری می کنیم که خیر اصل عدم فوت حضرت در شام بوده و در مدینه از دنیا رفته است.(1)

یا این که در آمدن حضرت زینب سلام اللّٰه علیها به مدینه قطع داریم، اما شک می کنیم که از مدینه خارج

شدند یا خیر، و چون دلیل قطعی بر خروج ایشان نداریم، پس استصحاب جاری می کنیم که حتماً از مدینه خارج نشده و در همین شهر از دنیا رفته است. (2)

استناد کرد. اگر روایتی وجود داشت که ثابت می کرد بانو زینب سلام اللّٰه علیها در مدینه وفات یافته است،

می پذیرفتیم که مرقد ایشان در آنجاست، اما چنین امری بعید است. تاریخ در این باره سکوت اختیار کرده است و کتاب های نوشته شده درباره مزارها نیز، در این باره سخنی نگفته اند.

مورخان قدیم و جدید همچون ابن نجار و سمهودی درباره مزارهای مخصوص اهل بیت و صحابه، قبور بقیع را ذکر کرده اند، اما در بین آنها ،چه در بین قبرهای موجود و پابرجا ،و چه در بین قبرهای از بین رفته ،هیچ نامی از قبر بانو زینب سلام اللّٰه علیها نیست . اگر قبر مطهر زینب سلام اللّٰه علیها، در بقیع و کنار این مزارها بود، باید در سده های نخست، ذکری از آن به میان می آمد، چرا که نه تنها قبر افرادی از بنی هاشم که رتبه و جایگاه شان پایین تر از ایشان بوده، بلکه حتی کسانی که دوست دار بنی هاشم نیز بوده اند، ذکر شده است، بنابراین به نظر می رسد این قول، جز حدس و تخمین و استصحاب، مدرک قابل قبولی نداشته باشد.(1)

مسعودی در شرح حال امام حسن مجتبی علیه السّلام می نویسد: حسن بن علی در کنار قبر مادرش فاطمه سلام اللّٰه علیها به خاک سپرده شد و در این قبرستان (بقیع) تا این زمان سنگی است که روی آن چنین نوشته شده است: «الحمد لله مبيد الامم و محيى الرمم، هذا قبر فاطمۀ بنت رسول الله ،سیدۀ نساء العالمین والحسن بن علی بن ابی طالب، و علی بن الحسین بن علی، و محمد بن علی، و جعفر بن محمد، (رضوان الله علیهم اجمعین). (1) (2) (3)

و این نشان می دهد که قبر آن بزرگوار در قرن چهارم، یعنی تا عصر مسعودی، مشخص بوده و اگر قبر حضرت زینب سلام الله علیها در بقیع واقع شده بود، نامش روی قبر نوشته شده و دست کم تا زمان مسعودی باقی مانده بود. از آنچه گفته شد، به سبب نبودن دلایل کافی ،نمی توان نتیجه گرفت که حضرت زینب سلام اللّٰه علیها تا پایان عمر مبارکش در مدینه مانده و در همان شهر از دنیا رفته و به خاک سپرده شده باشد.

بودم که ابن عمر بر ام کلثوم و زید بن عمر بن خطاب نماز خواند و زید به طرف امام جماعت گذارده شد و حسن و حسین در نماز شرکت داشتند.(1)

و در جای دیگری می گوید: «انه (ابن عمر) صلى على ام كلثوم بنت علی و ابنها زید و جعله مما يليه و كبّر عليهما اربعا... و خلفه الحسن و الحسین ابنا علی و.... ؛ ابن عمر بر ام کلثوم دختر علی علیه السّلام و فرزندش زید نماز خواند و زید را در طرف امام جماعت گذاردند و چهار بار بر او تکبیر گفت... و پشت سر او حسن و حسین فرزندان علی علیه السّلام در نماز شرکت داشتند. » (2)

2 .شیخ طوسی می گوید: «اخرجت جنازة ام كلثوم بنت على علیه السّلام و ابنها زید بن عمر و فی الجنازة الحسن علیه السّلام و الحسین علیه السّلام و عبدالله بن عمر و... ؛ جنازه ام کلثوم دختر علی علیه السّلام و

پسرش زید بن عمر بیرون برده شد و پشت سر جنازه، حسن علیه السّلام و حسین علیه السّلام و عبداللّه بن عمر و... بودند.» (3) (4) (5) (6) (7)

3. در سنن نسائی و سنن ابی داوود و منابع دیگر اهل سنت چنین آمده است: «توفی زید بن عمر و ام كلثوم فقدّموا عبدالله بن عمر و خلفه الحسن و الحسین؛ زید بن عمر و ام کلثوم از دنیا رفتند و عبدالله بن عمر را برای نماز، جلو قرار دادند و پشت سر او حسن و حسین علیه السّلام بودند. »

و در جای دیگری می گوید: «شهدت ام کلثوم و زید بن عمر بن الخطاب صلى عليهما ابن عمر و شهد ذلک الحسن والحسین؛ حضور داشتم که ابن عمر بر ام کلثوم و زید بن عمر بن خطاب نماز خواند و حسن و حسین در نماز شرکت داشتند.» (8) (9) (10) (11) (12) (13)

4. مالک بن انس چنین می گوید: «.... وضعت جنازة ام كلثوم بنت علی بن ابیطالب من فاطمة بنت رسول الله صلى الله عليه وسلم و هى امراة عمر بن الخطاب؛ جنازه ام كلثوم دختر علی بن ابی طالب علیه السّلام

از فاطمه سلام اللّٰه علیها بر زمین گذاشته شد و او همسر عمر بود. »(14) (15) (16) (17) (18) (19) (20)

بنابراین چهارمین فرزند امام علی علیه السّلام و حضرت زهرا سلام اللّٰه علیها که منابع از وی با نام ام کلثوم یاد

می کنند و شیخ مفید نام وی را زینب صغری ضبط کرده است؛ (21) در زمان حیات امام

حسن علیه السّلام و امام حسین علیه السّلام در مدینه وفات می کند و ایشان را در بقیع به خاک می سپارند.

ص: 125

دومین دختر از دختران امیرالمومنین علیه السّلام که ام کلثوم نام دارد، کسی است که همراه خواهرش

زینب کبری سلام اللّٰه علیها در کربلا حضور داشته است، (1) (2) (3) (4) (5) (6) منابع نام وی را ام کلثوم صغری نوشته اند که مادرش ام ولد بوده (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13) (14) (15) و ظاهرا همسر مسلم بن عقیل است(16) (17) و همراه

کاروان اسرا وارد مدینه شده و بعد از مدتی در همانجا چشم از جهان فرو می بندد. در کتاب «ناسخ التواريخ» روایتی آمده است که می گوید: ام کلثوم چهار ماه پس از ورود اهل بیت علیه السّلام به مدینه از دنیا رفت. (18)

همچنین مامقانی می نویسد: «ام کلثوم، دختر علی عیه السّلام، بعد از آنکه از کربلا بازگشت، در مدینه درگذشت . مدت حضور ایشان در مدینه، چهار ماه و ده روز بود. ایشان پیوسته در این مدت ،گریه و زاری میکرد و عزاداری و نوحه سرایی بر پا می نمود تا اینکه وفات یافت». بنابراین باید گفت که منظور از این ام کلثوم که بعد از گذشت 4 ماه در مدینه وفات می کنند، ام کلثوم صغری؛ خواهر زینب کبری است و الا حضرت زینب سلام اللّٰه علیها 18 ماه پس از شهادت امام حسین علیه السّلام و در دمشق وفات می نمایند.

بنابر آنچه گفته شد می توان نتیجه گرفت که اگر چه دو دختر از فرزندان امام علی علیه السّلام به نام ام کلثوم در بقیع مدفون گردیده اند ولی هیچ کدام زینب کبری سلام اللّٰه علیها، عقیله بنی هاشم نیستند، بلکه یکی ام کلثوم کبری است که ظاهرا به همسری عمر بن خطاب در آمد و دیگری ام کلثوم صغری است که ظاهرا همسر مسلم بن عقیل بوده است.

صار الينا قتل خيرنا و سقنا كما تساق الانعام و حملنا على الاقتاب، فوالله لا اخرج و ان اهرقت دماؤنا» (1) (2) (3) (4) (5)

بنی هاشم به ویژه زنان آنان جلسه مشورتی تشکیل دادند تا در این باره تصمیم بگیرند. در این جلسه زینب دختر عقیل خطاب به حضرت زینب سلام اللّٰه علیها دختر عمویش عرض کرد: «یا ابنۀعمّاه قد صدقنا الله وعده و اورثنا الارض نتبوّا منها حيث نشاء... و سجزى الله الظالمین اتريدين بعد هذا هواناً، ارحلى الى بلد اَمن»(6) (7) (8) (9) (10)

در پی سخن دختر عقیل ،حضرت زینب سلام اللّٰه علیها تصمیم گرفت تا مدینه را ترک کند. او مصر را برای

هجرت دوباره برگزید و با برادرزادگانش حضرت فاطمه و سکینه دختران امام حسین (سلام الله عليهم)(11) در ماه رجب سال 61 هجری به سوی مصر رهسپار شد و در اول شعبان سال 61 هجری وارد مصرشد. (12) (13) (14) (15) (16) (17)

والی مصر که «مسلمه بن مخلد انصاری» بود، با جمعی از یارانش به استقبال کاروان تازه وارد علویان شتافتند. هنگام ملاقات، اشک ها سرازیر شد و ناخودآگاه مجلس عزا برپا گردید: «فعزاها ،مسلمۀ، و بکی فبکت و بکی الحاضرون ،ثم احتملها الى داره، بالحمراء، فاقامت بها احد عشر شهراً و خمسۀ عشر يوماً ، و توفیت و شهدت جنازتها، و صلی علیها مسلمۀ بن مخلد في جمع بالجامع، و رجعوا بها فدفنوها بالحمراء... » (18) (19) (20) (21)

بنابراین روایت، حضرت زینب سلام اللّٰه علیها در خانه والی مصر ساکن شد. پس از 11 ماه و 15 روز (از شعبان سال 61 تا رجب سال 62 هجری) در روز یک شنبه 15 رجب سال 62 هجری حضرت، دعوت حق را لبیک گفت و بنا بر وصیتش، در خانه مسلمه (محل زندگی اش) دفن شد. (22) در «اخبارالزینبیات» با سند مرفوع از رقیه بنت عقبه بن نافع فهری نقل شده که گفت:

هنگامی که زینب دختر علی علیه السّلام پس از مصیبت کربلا به مصر آمد، من در میان استقبال کنندگان بودم. مسلمه بن مخلد و عبدالله بن حارث و ابو عمیره مزنی پیش رفتند.

ص: 128

مسلمه تعزیت گفت و آن دو و حاضران گریستند سپس این این آیه را تلاوت فرمود: «هذا ما وعد الرّحمن و صدق المرسلون» (1)

آن گاه مسلمه حضرت را به خانه اش در محله «الحمراء» برد. زینب کبری سلام اللّٰه علیها به مدت 11 ماه و 15 روز در آنجا ماند تا این که وفات یافت. من در تشییع جنازه حاضر بودم. مسلمه در مسجد جامع بر او نماز خواند و جنازه را به حمراء بازگرداندند و طبق وصیتش در استراحت گاه او در همان خانه دفن کردند.(2) (3) -(4)

اما انتساب اخبار الزینبات به عبیدلی پذیرفته نیست، و ظاهرا توسط کسانی ساخته شده که خواسته اند مزار زینب کبری سلام اللّٰه علیها را در مصر نشان دهند. بعضی از مواردی که برای نشان دادن ساختگی بودن اخبار الزینبات، ذکر می کنیم.

الف) عدم ذكر اخبار الزینبات جزء آثار عبیدلی؛ عبیدلی راوی و نشابه معروفی است که شرح حال او در منابع کهن، فراوان آمده است و هیچ کدام نه اسمی از این کتاب برده اند و نه گفته اند که او کتابی در معرفی زینب ها نوشته است. اما از سال 1333 ق که این رساله چاپ شد، نام آن در کتاب ها به عنوان اثری از عبیدلی ثبت گردید.

ب) اشکالات سندی؛ نام هایی در سلسله اسناد اخبار الزینبات آمده که در منابع رجالی و روایی نیامده است، نه تنها نام بعضی از آنها در منابع رجالی و روایی نیامده، بلکه در هیچ کتابی یافت نشدند. بر فرض صحت انتساب این رساله به عبیدلی نسابه تمام شش روایت مطرح شده در اخبار الزینبیات، از نظر سند، مرفوع و فاقد اعتبار لازم است. چه بسا اندک کسانی که نام شان در متن این روایات آمده یا به نوعی در صحت و سقم این روایات دخیل اند، از دشمنان اهل بیت علیه السّلام به شمار می آیند. به همین دلیل، سخن آنان نیز از درجه اعتبار ساقط است، به ویژه «سهل بن فضل» که از امام رضا علیه السّلام این روایت نقل کرده است. این فرد نیز شناخته شده نیست و

به احتمال زیاد همان «فضل بن سهل ذوالریاستین» وزیر مامون باشد که دشمنی و عداوتش با امام رضا علیه السّلام و اهل بیت علیه السّلام بر کسی پوشیده نیست. همین طور «مصعب بن عبدالله بن مصعب بن ثابت الزبیری» که کینه و عداوت زبیریان نسبت به اهل بیت علیه السّلام آشکار است.

ج) تناقضات محتوایی؛ از نظر محتوایی نیز روایات شش گانه عبیدلی، دارای معایب، ابهامات و تناقضات تاریخی است که با اندک تاملی، جعلی بودن آنها روشن است. در متن روایات عبیدلی نام افرادی آمده که از دشمنان اهل بیت علیه السّلام شناخته می شوند. از جمله آنها مسلمة بن مخلد انصاری و معاوية بن خدیج هستند که هر دو از دشمنان امام علی علیه السّلام و از دوستان فرماندار معاویه در مصر بودند. دشمنی آنان با اهل بیت علیه السّلام در منابع تاریخی مطرح شده و

ص: 131

درنگی باقی نمی گذارد. مسلمه از سرداران بنیامیه است و از بیعت با امام علی و امام حسن مجتبی علیه السّلام سر باز زده و در جنگ صفین در سپاه معاویه بوده است. در مصر نیز همراه دوستش ابن خدیج، به خون خواهی عثمان برخاسته و دعوت معاویه را لبیک گفته است. در مصر برای یزید کار کرده و به نفع او از مردم بیعت گرفته است. معاوية بن خدیج نیز قاتل محمد بن ابی بکر، یعنی پسرخوانده و فرزند ناتنی و تربیت شده امام علی علیه السّلام است. او پس از به شهادت رساندن محمد، جنازه او را در شکم الاغ مرده ای نهاد و آن را آتش زد. چون این خبر به امام علی علیه السّلام رسید، حضرت سخت اندوهگین شد .حال، از یک سو این افراد با آمدن زینب سلام اللّٰه علیها به مصر، به استقبال او می روند و اشک ریزان از او پذیرایی می کنند و او را در خانه خود جای می دهند و از سوی دیگر ، همان زینب عاشورایی و کربلا دیده و کوفه و شام گذرانده که آن خطبه های بیداری بخش را ایراد کرده، در منزل مسلمة بن مخلد فرود می آید و به مدت یک سال در آن جا زندگی می کند و سرانجام پیش از رحلت، وصیت می کند تا او در همان خانه به خاک بسپارند!

آیا استقبال افرادی با این گذشته ننگین، از حضرت زینب سلام اللّٰه علیها پذیرفتنی است؟ چگونه باور کنیم

زینب سلام اللّٰه علیها با آن همه سابقه مبارزه با دشمنان اهل بیت علیه السّلام، در خانه دشمن پدر و برادرش پناه

برده و آن دشمن مهربان تر از دوست! پس از مرگ زینب کبری سلام اللّٰه علیها بر او نماز خوانده و در منزلش دفن کرده است؟ مردان بنی هاشم در این لحظات پایان عمر حضرت زینب سلام اللّٰه علیهاکجا بودند؟ چگونه ممکن است در مدت اقامت آن حضرت در مصر، هیچ کدام از بنی هاشم و علویان به دیدار زینب نرفته باشند؟ عبدالله بن جعفر در این هنگام کجاست و چرا از همسرش خبر ندارد؟ وقتی در این تناقضات تاریخی درنگ می کنیم در می یابیم، که روایات عبیدلی بر اساس خواسته مخالفان اهل بيت علیه السّلام تنظیم و جعل شده است.

از جمله شیخ عبدالوهاب شعرانی (متوفای 973) که به سخن شیخ خود «علی مجذوب»، از سران صوفیه، اعتماد کرده است. مایه تعجب است که دیدگاه شعرانی درباره تایید و صحیح دانستن مزار منسوب به حضرت زینب سلام اللّٰه علیها در مصر، که مبتنی بر مکاشفه شیخ او ،(شیخ علی مجذوب) است برای کسانی که شناخت و تسلط صحیح و کافی به حقایق دین ندارند، پایه و اساس قرار گرفته است. در معرفی شخصیت علی مجذوب چنین آمده است: «او فردی بی سواد و مکتب ندیده بود و خواندن نمی دانست.»(1) (2) (3)

شعرانی از شیخ مجذوب نقل کرده است: «آن که در قنطرة السباع به خاک رفته، قطعاً زینب بنت علی علیه السّلام است. » و این سخن فاقد مدرک، مصدر و سند قطعی یک مطلب مهم تاریخی قرار گرفته و با کمال تاسف بسیاری از نویسندگان بدون تامل، این مطلب را در آثار خود نقل کرده اند، اما آشکار است که سخن و الهامات این شیخ صوفیه سندیت تاریخی ندارد و بی ارزش بودن نظریات شعرانی و کتاب هایش که سرشار از غلو، اشتباه و خرافه بافی است، بر کسی مخفی نیست.

3. شمس الدین محمد بن ناصرالدین مصری معروف به ابن زیات (م814ق) نقل می کند: «إن أول من دخل مصر من ولد على (كرم الله وجهه) سكينة بنت الحسین بن علی (رضی الله عنهم)؛ اولین شخص از فرزندان علی (کرّم الله وجهه) که وارد مصر شد، سکینه دختر علی بن حسین بود. »(1) (2) (3)

4 .علی مبارک پاشا نیز از سخاوی چنین نقل می کند: «ان المنقول عن السلف إنه لم يمت أحد من اولاد الامام على علیه السّلام لصلبه بمصر؛ از پیشینیان نقل شده که هیچ کدام از فرزندان بی واسطه امام علی علیه السّلام در مصر از دنیا نرفته اند.» (4) وارد نشدن هیچ یک از فرزندان امام علی علیه السّلام به مصر، حاصل پژوهشی بود که دانشمندان بزرگ مصر به آن پرداخته اند. حال چگونه معقول است که بانوی خردمند ،زینب کبری علیه السّلام ، وارد مصر شده و حدود یک سال آنجا اقامت داشته باشد، سپس جلوی دیدگان مردم مصر، به خاک سپرده شده باشد و این رویداد را هیچ کدام از مورخانی که فاصله زمانی کمی با این رخداد مهم داشته اند، ذکر نکرده باشند؟ حتی امام شافعی با وجود اینکه به صراحت دوستی خالص و صادقانه خود با اهل بیت (علیهم السّلام) را اعلام کرده بود، از وجود مزار حضرت زینب سلام اللّٰه علیها در مصر اطلاع ندارد و در آنجا به زیارت آن حضرت سلام اللّٰه علیها نمی رود، همان گونه که به تواتر اخبار مربوط به زیارت بانو نفیسه سلام اللّٰه علیها از سوی ایشان، ذکر شده است.

خود را از زیارتگاه های مشهوری ذکر کرده اند که خاستگاه مؤمنان در روزگارشان بوده است، ولی هیچ کدام از آنان قبر زینب کبری سلام اللّٰه علیها در مصر را ذکر نکرده اند. بی اطلاعی سیاحان و جهان گردان مسلمانی که جهان اسلام، به ویژه مصر را سیاحت کرده اند و از دفن حضرت زینب دختر امام علی علیه السّلام در آن سرزمین چیزی نگفته اند، دلیل دیگری بر رد دیدگاه مصر است.

1. ابوالحسن علی بن ابی بکر هروی (م611ه .ق)؛ او در کتابش «الاشارات في معرفة الزيارات» از مزار بانو نفیسه ،مزار فاطمه بنت محمد بن اسماعیل بن جعفر صادق علیه السّلام، مزار آمنه بنت محمد بن علی بن حسین علیه السّلام و مزار رقیه بنت علی علیه السّلام نام می برد؛ (1)

اما می بینیم که این جهانگرد، هیچ قبری را که منسوب به حضرت زینب سلام اللّٰه علیها باشد، ذکر نمی کند.

2.ابن جبیر اندلسی (م614 ه .ق)؛ ابن جبیر، زنان علوی و مزارهایشان را این گونه برشمرده است: «مزار امّ کلثوم بنت قاسم، مزار زینب بنت یحیی متوج ، مزار امّ کلثوم بنت محمد بن جعفر ،مزار امّ عبدالله و مزار مریم بنت علی»(2) با این همه نمی بینیم که این جهانگرد در بین مزارهای مذکور، قبر منسوب به زینب کبری سلام اللّٰه علیها را ذکر کرده باشد.

3. ابن بطوطه مغربی (م 777ه.ق)؛ او تعدادی از زیارتگاه های معروف مصر مانند مزار بانو نفیسه، مزار راس الحسین علیه السّلام و مقبره شافعی را ذکر کرده است.(3)

با این همه خواننده محترم در مشاهدات ابن بطوطه، هیچ اثری از مزار زینب سلام اللّٰه علیها نمی بیند.

4. حموی بغدادی (م624ه ق)؛ او نیز وارد مصر شده و تعدادی از مزارهای معروف متعلق به زنان علوی را ذکر کرده است. وی در بین آن بانوان بزرگوار علوی، مزار آمنه، رقیه، بانو نفیسه، فاطمه بنت محمد بن اسماعیل بن امام جعفر صادق علیه السّلام امّ عبدالله و امّ کلثوم بنت قاسم را برشمرده است.(4)

حال آنکه یاقوت در بین آنها ، از مزار منسوب به زینب کبری سلام اللّٰه علیها بنت امام علی علیه السّلام سخنی به

میان نیاورده است.

ص: 135

منحصر به فرد دارد که در آن به بیان بزرگواری، فضایل و مصیبت های ایشان پرداخته است، اما علی رغم تبحر و آگاهی گسترده اش در زمینه تاریخ کشورش مصر، مطلبی را در کتاب خود ذکر نکرده است که حاکی از مدفون بودن حضرت زینب سلام اللّٰه علیها در مصر باشد. او معتقد است که ،هیچ کدام از فرزندان نسل امام علی علیه السّلام در مصر از دنیا نرفته است. (1)

4 .حافظ سیوطی (م911 ه . ق)؛ وی درباره تاریخ مصر، کتاب با ارزشی به نام «حسن المحاضرة فی تاریخ مصر و القاهره» دارد که در آن از قبر بانو نفیسه صحبت به میان آورده و زندگی نامه ایشان را بیان کرده است.(2) (3)

او همچنین رساله دیگری دارد که درباره زندگی نامه آن دسته از مردان و زنان صحابی است که وارد مصر شده یا در آنجا درگذشته اند. وی این رساله را «درّ السحابة فيمن دخل مصر من الصحابة» نامیده است. این رساله به طور کامل در کتاب «حسن المحاضرة»،(4) آورده شده است و در آن زندگی نامه هفت بانوی صحابی که وارد مصر شده اند، ذکر شده است، اما در میان آنان نام حضرت زینب سلام اللّٰه علیها به چشم نمی خورد.

سیوطی، رساله دیگری به نام «العجاجة الزرنبية فى السلالة الزينبية» دارد که به رساله زینبیه معروف است. این رساله چاپ شده و بسیار مشهور است و در سراسر جهان اسلام نیز توزیع شده است. سیوطی در آن کتاب، کوچکترین اشاره ای به این مطلب نکرده است که زینب سلام اللّٰه علیها، آن بانوی خردمند، به مصر مسافرت کرده و در آنجا دیده از جهان فرو بسته است.

اما در رابطه با این ادعای شیخ جعفر نقدی نجفی که می گوید: «سیوطی یکی از مورخانی است که معتقد است زینب کبری سلام اللّٰه علیها در مصر مدفون است.» با حفظ احترام باید گفت که بدون شک، چنین ادعایی از سوی وی ، ناشی از بی دقتی می باشد، چون سیوطی در هیچ اثری چنین ادعایی نکرده است.(5)

بسیاری از دیگر مورخان مشهور مصری مانند ابن میسر مصری، ابن دقماق مصری، ابن تغری بردی و... نیز در کتب خود نامی از حضرت زینب کبری سلام اللّٰه علیها نیاورده اند.

ص: 137

بنت محمد بن جعفر صادق علیه السّلام گرد هم آمده و به نوحه سرایی و گریه می پرداختند. (1) (2) (3) (4) (5) (6)

این عادت آنان، تا زمان انقراض دولت فاطمی پابرجا بود. آنچه که مورخان در این باره، با وجود تفاوت عبارات شان نقل کرده اند، نشانگر آن است که در عصر فاطمیان، قبری که منسوب به بانوی خردمند، زینب، دختر امیرمؤمنان علیه السّلام باشد، وجود نداشته است. اگر چنین بود، چگونه ممکن بود که آنان مزار بانو نفیسه و بانو کلثوم را برای برگزاری مراسم نوحه و عزا انتخاب کنند، اما هیچ کس بر سر مزار بانوی خردمند ، زینب سلام اللّٰه علیهاکه سرپرست و رئیس بی چون و چرای خاندان امام حسین علیه السّلام و اسیران اهل بیت رسول الله صلی اللّٰه علیه و آله و سلم بعد از مصیبت کربلا بود، جمع نشوند؟ در عصر تمامی خلفای فاطمی در مصر ، هیچ قبری وجود نداشت که منسوب به زینب دختر ،امیرمؤمنان علیه السّلام باشد. ما این حقیقت را که یک بانوی زینب نام در مصر مدفون باشد، انکار نمی کنیم؛ اما آن بانوی زینب نام ،همان زینبی نیست که از فرزندان امیرمؤمنان علی علیه السّلام است.

است که در نزد عامه مردم این قبر به مزار بانو زینب معروف است. مقریزی و سخاوی، قبر وی

را در کتاب خود ذکر کرده اند و عبیدلی، زندگی نامه ایشان را نوشته است.(1) (2) (3) (4) (5) (6)

3.بانو زینب بنت یحیی بن حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابیطالب علیه السّلام ؛ ابن جباس، در كتاب «طبقات الاشراف» و عبیدلی در کتاب «اخبارالزینبات» از ایشان و مزارش صحبت

کرده اند. سخاوی درباره آن با نو گوید: درباره محل قرار گرفتن قبر ایشان، اختلاف نظر وجود ندارد. مردم مصر آن را زیارت می کرده اند و ظافر، خلیفه فاطمی، پیاده ایشان را زیارت می نمود. (7) (8)

این بانو در سال 240 ه. ق ، دیده از جهان فروبست. مصری ها کرامات بسیاری درباره ایشان نقل کرده اند که اگر آنها را بیان کنیم، بحث پیرامون آن به درازا می کشد. ابن زیات و دیگر مورخان، آن کرامات را در کتب خود آورده اند. (9) (10) (11) (12) (13) (14)

4. بانو آمنه وسطی بنت موسی بن جعفر علیه السّلام؛ ابوالحسن عمری نسب شناس، از ایشان در کتاب «المجدى» صحبت کرده و گفته است که قبر وی در مصر است. (15)

حموی، اسکندری و عبدالرزاق کمونه نجفی نیز در آثار خود از وی سخن به میان آورده اند. (16) (17) (18) (19)

5 .بانو ام كلثوم بنت محمد بن جعفر صادق علیه السّلام ؛ مقریزی از تجمع شیعیان در زمان فاطمی ها به همراه نوحه سرایی و گریه و زاری در کنار قبر ایشان در روز عاشورا سخن گفته است؛ همان گونه که پیش از این به آن اشاره شد. همچنین حموی، ابن جبیر و سیدمحمدکاظم موسوی در نسخه خطی كتاب «النفحة العنبريه» و جرجانی در حاشیه ای که بر کتاب «بحر الانساب» نوشته است، از مرقد آن بانو سخن گفته اند. (20) (21) (22) (23)

6.سید اسماعیل بن موسی بن جعفر علیه السّلام؛ نجاشی درباره وی گفته است: «ایشان در مصر ساکن گردید و در همان جا وفات نمود. سید اسماعیل، مؤلف کتاب «جعفریات» است، و فرزندان وی در مصر هستند. » (24) (25) (26) (27)

ص: 140

زیات انصاری (متوفای 814) در «کواکب السیاره» نام برخی از آنها را فهرست کرده که عبارتند از: زینب بنت اباجلی؛ زینب بنت سنان؛ زينب الكلثميه؛ زينب بنت مهذب؛ زینب بنت یونس؛ زینب بنت شعیب؛ زینب الفارسيه؛ زینب بنت هاشم؛ زینب بنت یحیی المتوج؛ زينب بنت محمد بن على بن على... بن الحسن المثنى؛ زينب بنت احمد بن جعفر بن محمد بن الحنفيه؛(1) (2)

زینب بنت حسن بن ابراهیم؛ زینب بنت قاسم بن محمد بن جعفر زینب بنت موسی بن جعفر؛ زینب بنت احمد بن محمد بن محمد بن عبدالله بن جعفر الصادق (سلام الله عليهم). (3) (4) این تفکر اشتباه، درباره قرار گرفتن قبر زینب، دختر امیرمؤمنان علیه السّلام در مصر ریشه، در فراوانی بانوان علوی و غیر علوی ای دارد که با ایشان تشابه اسمی داشته و در مصر به خاک سپرده شده اند. بدیهی است که ذهن، هنگام شنیدن یک اسم، متوجه اسمی می شود که مشهورتر و کامل تر از دیگر اسامی است و بانوانی که زینب نام دارند، در مصر فراوان هستند.

وقتی مورخان، نام و محل دفن این بانوان را که در علوّ درجه و مراتب کمال و انتساب به رسول خدا صلی اللّٰه علیه و آله و سلم قابل مقایسه با زینب کبری سلام الله علیها نیستند، در آثار خود آورده اند، اگر محل دفن زینب کبری سلام اللّٰه علیها در مصر می بود، نام و مشخصات کامل آن بانوى جليل القدر را در راس فهرست زینب های مدفون در مصر ثبت و ضبط می کردند.

ثانياً: پرواضح است که از گذشته های دور، هم شیعه و هم سنی، این گونه عادت داشته اند که علویان را مستقیم و بدون واسطه به رسول خدا صلی اللّٰه علیه و آله و سلم و امیرمؤمنان علیه السّلام نسبت می دادند، هرچند

که شخص علوی، به واسطه نسبت های دور و نزدیک فراوان، به آنها منسوب می شد. زنان علوی بسیاری به نام زینب در مصر دفن شده اند و عادت خاص و عام این بوده که سادات گرامی را به پیامبر عظیم الشان اسلام صلی اللّٰه علیه و آله و سلم و امیرالمؤمنین علیه السّلام نسبت دهند، هرچند بین ایشان واسطه هایی وجود داشته باشد. همین امر سبب شده تا مزار معروف در مصر که از آن زینب بنت یحیی المتوج است، به زینب کبری سلام اللّٰه علیها نسبت داده شود؛ چون زینب کبری، کامل ترین و مشهورترین بانویی است که در صدر اسلام به نام «زینب» شناخته شده و این، کاملا طبیعی است که ذهن انسان با

ص: 142

شنیدن یک نام، به فرد کامل و مشهور انتقال یابد. موفق بن عثمان در کتاب خود ذکر کرده است که پیشینیان به هنگام زیارت بانو نفیسه که در مصر مدفون است، می گفتند: «السلام علیک یا بنت الحسن المسموم، السلام علیک یا بنت فاطمة الزهراء». با این حال آیا خواننده گرامی می تواند معتقد باشد که بانونفیسه، دختر بی واسطه حضرت زهرا سلام اللّٰه علیها و یا امام حسن علیه السّلام است؟ خیر، چنین نیست. هدف پیشینیان از گفتن چنین عباراتی درباره بانو نفیسه، فقط احترام گذاشتن به این بانو و بزرگداشتش بوده است.(1) (2) (3)

آنان با این عادت، احترام خود را به نسب والای علویان ابراز می کردند .عالمان و حاکمان و سیاحانی که ادعا شده به زیارت مرقد شریف حضرت زینب سلام اللّٰه علیها رفته اند، در حقیقت «زینب بنت یحیی المتوج» را زیارت کرده اند نه زینب کبری سلام اللّٰه علیها را . وقتی به سنگ نوشته های روی قبور امامزادگان و علویان لازم التعظیم دقت می کنیم، چنین امری مشهود است؛ از جمله روی قبر رقيه بنت عبدالله بن احمد بن الحسین، با حذف واسطه ها نوشته اند: «رقیه بنت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام» یا روی قبر سیده زینب بنت يحيى المتوج، با حذف واسطه ها درج شده است: «زينب بنت الزهراء البتول سلام اللّٰه علیها بنت علی«علیه السّلام (4)؛ در حالی که زینب بنت یحیی، فرزند

بلاواسطه امیرالمؤمنین و زهرای بتول سلام اللّٰه علیها نیست و هیچکس چنین ادعایی نکرده است. محمد حسنین، ضمن طرح این نکته در اثر خود آورده است: پس از بررسی دقیق به این نتیجه رسیدیم که شبهه وجود قبر عقیله زینب دختر امیرالمؤمنین علیه السّلام در مصر از آنجا سرچشمه گرفته که نام بسیاری از علویینی که در مصر دفن شده اند، «زینب» بوده است و اندیشه انسان با شنیدن نام زینب، به آن فرد مشهورتر و کاملتر متوجه می شود (5)

کعبه پیروان، مکان حاجت روا شدن پیشگامان و مقصود دلهای مؤمنانی است که از تمام سرزمین های اسلامی به آنجا روی می آورند. این مزار، در قرن دوم هجری، زیارت می شده است. بانو نفیسه، همسر اسحاق مؤتمن، فرزند امام جعفر صادق علیه السّلام ، آن را زیارت کرده است.

این مزار، پیوسته محل اجابت دعا بوده و کرامات بسیاری از آن ظاهر شده است که بر سر زبان ها جاری شده، و سینه به سینه، نقل گردیده است. اقوال متفاوتی درباره دیدگاه شام وجود دارد، که می توان معتقدان به آنها را به چهار گروه تقسیم کرد:

برهان الدین ابواسحاق ابراهیم بن محمد بن محمود بن بدر بن عیسی حلبی دمشقی شافعی، (م900 ه. ق ) (1) قاضی نورالدین محمود بن علی بن موسی عدوی شافعی(م 1035 ه.ق) (2) ياسين بن مصطفی فرضی بقاعی (م 1095ه. ق)، شیخ حسن یزدی (م 1242 ه.ق)، میرزا علی کنی (م 1306 ه. ق )، مجدد شیرازی (م 1312 ه. ق) براقی نجفی(3) محمد حسن آشتیانی (م 1319 ه. ق)، (4) محمد حسین کاظمی (م 1308 ه. ق)،

محمد حسن مراغی (م 1312 ه. ق)، (5) حسین نوری طبرسی (م 1320 ه. ق)،(6) حسن صدر کاظمی (م 1388ه. ق)، محمد حسين آل كاشف الغطاء (م 1373ه. ق)، سید عبدالحسین شرف الدین (م 1377) ه . ق)، (7) سید هبة الدین شهرستانی (م 1388ه. ق)، شیخ عباس قمی (م 1335 ه. ق)، علی بن عبدالعظیم واعظ اصفهانی در کتاب وقائع الایام، شیخ هاشم خراسانی (م 1352ه. ق) ،سید محسن حکیم (م 1390ه. ق)، سید محمدکاظم شریعتمدار، علامه عبدالعلی سابقی پاکستانی (م 1384ه ق)، شیخ عباس قمی (8)و ...

(9) (10) (11) (12)

و بی پایه است و حقیقت ندارد. چون که مورخان در این زمینه اتفاق نظر دارند که ام کلثومی که بر اساس اقوالی به همسری عمر درآمد، (1) (2) (3) (4) در زمان حکومت سعید بن عاص بر مدینه، در سال 54 ه. ق در زمان حیات امام حسن و امام حسین علیه السّلام از دنیا رفتند و در بقیع مدفون گردیدند.(5) (6)- (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13) (14) از این رو هیچ گونه توجیهی وجود ندارد که ام کلثومی را که بر اساس اقوالی به همسری عمر درآمد، همان زینبی بدانیم که بعد از مصیبت برادرش حسین علیه السّلام، در شام وفات یافت.

راویه شام مدفون است، همان زینب دارای کنیه ام کلثوم و دختر امام علی علیه السّلام است. از طرفی بیشتر علمای شیعه و سنی بر اساس دیدگاه اول تصریح کرده اند که ایشان همان زینب کبری بنت علی علیه السّلام است که همسر عبدالله بن جعفر بوده است. بنابر دیدگاه سوم نیز بانوی مدفون در راویه ام کلثوم از اهل بیت است، وی نزدیک ترین مردم از نظر نسب به پیامبر صلی اللّٰه علیه و آله و سلم است.

این دیدگاه مخالف دیدگاه اول نیست بلکه موید آن است.

اما دیدگاه دوم نیز صراحت دارد که بانوی مدفون در شام ام کلثوم بنت علی علیه السّلام است. اما در ادامه گفته اند وی همان کسی است که خلیفه دوم با او ازدواج کرد. این ادعا سخنی موهوم و بی پایه و اساس است و حقیقت ندارد. زیرا مورخان همگی در این زمینه اتفاق دارند که ام کلثومی که همسر عمر بود در زمان حیات امام حسن و حسین علیه السّلام از دنیا رفت و در بقیع مدفون گردید. بنابراین ام کلثوم مدفون در شام قطعا و یقینا همسر خلیفه دوم نیست، اما منشاء اختلاف بین دیدگاه اول و سوم این است، کسانی که انکار می کنند این مزار، متعلق به زینب کبری ، دختر علی علیه السّلام است، انکارشان مبتنی بر این است که کنیه بانوی خردمند، حوراء

زینب سلام اللّٰه علیها ام کلثوم نبوده است. پس اگر این مطلب برایشان اثبات شود، دیگر موردی برای انکار باقی نمی ماند. ما در قسمت کنیه های حضرت زینب کبری سلام اللّٰه علیها اثبات نمودیم که مشهورترین کنیه آن حضرت در بین محدثین و مورخین ام کلثوم است.

اما در رابطه با دیدگاه چهارم که معتقدند بانوی دفن شده در شام زینب صغری است که مادرش ام ولد بوده است، باید گفت: این دیدگاه نامعتبر برگرفته از اجتهاد شخصی بوده است. چون که اولا از بین خواهران امام حسین علیه السّلام فقط دو خواهر ایشان با نام زینب و ام کلثوم در کربلا حاضر بودند و نامی از زینب صغری نیست. چنانکه امام چند بار اهل حرم را با نام صدا می زنند و می فرمایند: «... يا اختاه یا ام کلثوم، و انت یا زینب و انت يا فاطمة و انت يا رباب... » بدون شک مراد از زینب کسی غیر از زینب کبری سلام اللّٰه علیها این نیست و زینب نام، دیگری که خواهر امام باشد،در کربلا حضور نداشته است.

ص: 147

ثانیا آن خواهری که مادرش ام ولد بود و در کربلا حضور داشت، اصلا زینب نام نداشته است بلکه تمامی منابع و مقاتل نام وی را ام کلثوم صغری نوشته اند نه زینب صغری. مگر اینکه طرفداران این دیدگاه بگویند که ام کلثوم صغری همان زینب صغری است، که در این صورت نیز بر خلاف نقل منابع تاریخی اجتهاد به رای کرده اند. چون علامه محمدتقی شوشتری در قاموس الرجال درباره فرزندان امام علی علیه السّلام ام کلثوم صغری و زینب صغری را از دو مادر جداگانه دانسته که هر دو ام ولد بوده اند. «قالوا فی بناته عليه السّلام من فاطمة عليها السّلام: زينب الكبرى و امّ كلثوم الكبرى، و قالوا :زینب الصغرى و امّ كلثوم الصغرى من امّهات أولاد...» (1)

طبری نیز به این مطلب تصریح می کند که این دو خواهر از دو مادر ام ولد هستند که نام آنها در تاریخ ضبط نشده است. «کان له بنات من امهات شتى لم يسم لنا اسماء امهاتهن منهن امهانی و ميمونة وزينب الصغرى ورملة الصغرى و ام كلثوم الصغرى وفاطمة وامامة وخديجة وام الكرام وام سلمة وام جعفر وحمانة ونفيسة بنات على علیه السّلام امهاتهن امهات اولاد شتی»(2)

بنابراین با دقت در همه دیدگاه های شام می توان گفت که صاحب مقبره منوره راویه دمشق، فردی غیر از حضرت زینب کبری سلام اللّٰه علیها نیست.

شمس الدین محمد بن احمد بن عثمان ذهبی دمشقی (م 748 ه. ق)، ذکر کرده است که مزار زینب کبری، سلام اللّٰه علیها همسر عبدالله بن جعفر، در دمشق است.(1)

ابوعبدالله محمد بن عبدالله بن بطوطه مغربی (م 770 ه. ق)، از این مزار در روستای راویه ،به اسم زینب و با کنیه ام کلثوم از فاطمه زهرا سلام اللّٰه علیها ، و دختر علی بن ابی طالب علیه السّلام یاد کرده، گفته است که رسول الله صلی اللّٰه علیه و آله و سلم به خاطر شباهت ایشان به خاله اش ام کلثوم، این کنیه را به ایشان دادند. بر روی مزار ایشان ، مسجدی بنا شده است و درآمدها و موقوفاتی نیز دارد.

اهالی دمشق آن را «قبر الست» یا ام کلثوم می نامند.(2)

• سیدحسین موسی الموسوی، از شخصیت های بزرگ سادات موسوی در دمشق که از سال 768 ه. ق صاحب موقوفات مزار بانوی خردمند، زینب است ، در وقف نامه خود تصریح کرده است: «کسی که در روستای راویه مدفون است، همان ام کلثوم، زینب کبری ، دختر زهرا سلام اللّٰه علیها و خواهر دو سبط پیامبر اکرم صلی اللّٰه علیه و آله و سلم ، حسنین است. »

ابوالبقاء عبدالله بن محمد بدری (م 848)ه ،ق)، گفته است: «کسی که در راویه مدفون است، همان زینب کبری، دختر امام علی بن ابی طالب علیه السّلام، و خواهر همان ام کلثومی است که با عمر ازدواج نمود. »(3) برهان الدین ابواسحاق، ابراهیم بن محمد بن محمود حلبی شافعی، معروف به ناجی، شیخ و بزرگ محدثان زمان خویش، حافظ احادیث و انساب، فقیه و صاحب کرامات است در سال 900 ه. ق در دمشق درگذشت. وی تصریح کرده است، کسی که در راویه مدفون است، همان زینب کبری، دختر علی بن ابی طالب است.(4)

• حافظ شمس الدین محمد بن علی بن محمد بن طولون صالحی دمشقی (م 953 ه. ق) از بزرگ ترین حافظان دمشق بود. وی در رساله خود که درباره زندگی نامه زینب سلام اللّٰه علیها ، دختر امام على علیه السّلام نوشته است، می گوید: ایشان در روستای راویه مدفون است و در حادثه حره، به

ص: 151

آنجا آمده است. » به نقل از کتاب خطی ایشان در گنجینه آل جوهری نابلس، این خبر آمده است. عدوی نیز در «الزیارات» چاپ دمشق، از او روایت کرده است.(1)

• عثمان بن احمد بن محمد بن رجب بن سریح، معروف به ابن حورانی( م970 یا 1003ه. ق) تصریح کرده است: «کسی که در روستای راویه مدفون است، همان خانم زینب، ام کلثوم، دختر علی بن ابی طالب علیه السّلام است». او این خبر را از قول ابن عساکر و ناجی نیز نقل کرده است.

• احمد بن محمد بصراوی (م 1003 ه. ق)، از این مزار با کرامت، به اسم خانم زینب سلام اللّٰه علیها ، در کتاب خود به نام «تحفة الانام» ، در بخش چهارم، در لابه لای سخن گفتن درباره صحابه و تابعینی که در دمشق وفات یافته اند، سخن به میان آورده است. این کتاب از نسخه های خطی شماره 6626 ،کتابخانه ظاهریه است.