فهرست نویسی پیش از انتشار کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران

سرشناسنامه :کریمیان، علی، 1342 -

عنوان و نام پدیدآور: ته نقش های اسناد آرشیوی در ایران/ تحقیق و گردآوری علی کریمیان زهرا میرزایی پری.

مشخصات نشر :تهران سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران 1388

مشخصات ظاهری: 446 ص؛ مصور (رنگی)

شابک:9-239-446-964-978

وضعیت فهرست نویسی :فيپا

یادداشت پشت جلد به انگلیسی :Watermarks of Iranian archival documents

یادداشت: کتابنامه: ص.153-154؛ همچنین به صورت زیرنویس

موضوع :آب نقش ها - ایران

موضوع :اسناد ملی - ایران

موضوع :آب نقش ها

شناسه افزوده :میرزایی پری زهرا 1349 -

شناسه افزوده :سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران

رده بندی کنگره :13388 9 ت4ک/237 Z

رده بندی دیویی :676/28027

شماره کتابشناسی ملی: 1701714

www.nlai.ir

ته نقش های اسناد آرشیوی در ایران

تحقیق و گردآوری: علی کریمیان و زهرا میرزایی پری

ناشر :سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران

نوبت چاپ: اول

شمارگان: 1000

چاپ و صحافی :دفتر نشر فرهنگ اسلامی

تاریخ انتشار: 1388

بها: 6000 تومان

بزرگراه شهید حقانی( غرب به شرق)، بعد از ایستگاه مترو، بلوار کتابخانه ملی تلفن فروشگاه: 88941946؛ دورنگار: 88947496

ص: 2

انقلاب مشروطیت و پرچم ایران...30

پرچم بعد از انقلاب اسلامی...31

فصل سوم :کاغذ...35

پیشینه کاغذ ...38

ساخت کاغذ در ایران ...42

کاغذ سمرقندی ...46

کاغذسازی در ایران( عصر قاجاریه )...49

کارخانه کاغذسازی در عصر پهلوی ...57

فصل چهارم :تاریخ چاپ و چاپخانه در ایران...71

صنعت چاپ در ایران ...73

واژه چاپ و چاپخانه به معنی امروزی...74

نخستین چاپخانه و چاپ اولین کتاب در ایران ...77

کتابهای چاپ تهران ...84

چاپ روزنامه ...85

تاریخ چاپخانه در ایران [تدوین استاد مهدی بیانی]...87

فصل پنجم: سیری در تاریخچه اسکناس ( گرایش ته نقش در اسکناس )...91

واژه اسکناس ...93

تاریخ نشر اسکناس در ایران ...93

تشکیل بانک شاهنشاهی ...95

تلاش برای ایجاد بانک ملی در ایران ...98

بانک اهلی در تهران و سبب تأسیس آن...98

امتیاز نامه بانک ملی در تهران...104

تأسیس بانک ملی در تهران( عصر قاجار)...106

اسکناسهای دوره قاجار...106

اسکناس در دوره پهلوی اول...108

اسکناس در دوره پهلوی دوم ...110

تاریخچه بانک مرکزی ایران ...111

ص: 4

تأسیس بانک مرکزی ایران ...111

وظایف بانکهای مرکزی در حال حاضر...114

اسکناسهای منتشر شده توسط بانک مرکزی ...114

سری های اسکناس چاپ شده بعد از تاسیس بانک مرکزی ...114

ملی شدن بانکها پس از انقلاب اسلامی...117

انتشار اسکناس پس از انقلاب اسلامی ...118

فصل ششم :تمبر در جهان...127

تمبر در ایران ...131

تمبرهای دوره قاجاریه ...134

تمبرهای نمونه ریستر (Riester)...134

تمبرهایی که رسماً در پست کار شده است ...135

شیر و خورشیدی سری کاردی ...136

ته نقش در تمبر ...137

انواع دیگر تمبرها ...138

زبان تمبر....140

كاغذ تمبر...143

انواع تمبرهای ایران ...144

فصل هفتم: امنیت دیجیتالی با بهره گیری از ته نقش...147

دی .وی. دی مجهز به فناوری ته نقش ضد تکثیر غیر مجاز ...150

منابع و مآخذ ...153

فصل هشتم: پرچم نماد ته نقش( فیلیگران) ...157

برگرفته از پرچم برخی کشورهای جهان

ته نقش های اسناد با تقدم تاریخی در آرشیو سازمان اسناد ملی ایران ...199

طرح های خارجی ته نقش ...433

ص: 5

بدین ترتیب وسیله ای خاص انتخاب می شود تا کاملا نشان دهندۀ کاربرد آن باشد و یا تصویری

غالبا در قالب بشری و گاه حیوانی یا نباتی مثلا«زن بالدار» که تمثیل پیروزی است «شاخ نعمت» تمثیل فراوانی و سعادت و عدد رمز که بهترین بیان ممکن از یک واقعیت است. گستره طرح ها و نقوش تزئینی متأثر از فلسفه و بینش اسلامی بوده است و گسترۀ آن به گستردگی فرهنگ و هنر ملت هاست و مدیون تفسیرهای نو از اساطیر و اندیشههای کهن است.(1)

مطالب و تصاویری که در این کتاب آمده است به استناد بخشی از میلیون ها برگ از اسناد ملی موجود در آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران بررسی و فراهم آوری گردیده است. همچنین به منظور جمع آوری کلیه ته نقش های اسناد ملی کاربرگه ای تحت عنوان «کاربرگه تنظیم و توصیف آرایه های اسناد مکتوب »طراحی و ارائه گردیده امید است که در دستور کار کارشناسان اسناد قرار گیرد تا در صورت مشاهده ته نقش ها اطلاعات مربوط به آنها را در کاربرگه ها درج کنند تا مورد استفاده محققان و پژوهشگران قرار گیرد.

اسناد ملی جلوه گاه دانش و هنر این سرزمین است که از جنبه های مختلف همچون تاریخ و سیاست فرهنگ و هنر ارزش مطالعه دارد .در هر دوره علاوه بر شناخت عمیق از اوضاع گذشته هرکشف جدیدی در عرصه های علمی بویژه در زمینهٔ تاریخ این مرز و بوم چراغی خواهد بود فراسوی آیندگان و گره گشای نادیده ها و شنیده های مکتوم و این امر میسر نمی شود مگر آنکه افزون بر غور و بررسی در تاریخ ایران اجزا و مصادیق سند به عنوان هویت کشور مورد بررسی جامع قرار گیرد.

امتنان

لازم می دانیم از ریاست محترم سازمان اسناد و کتابخانه ملی جناب آقای علی اکبر اشعری به خاطر حمایت هایشان برای به ثمر رسیدن و چاپ این اثر قدردانی کنیم. همچنین از همکاری صمیمانه همه همکارانمان در اتاق تحقیق و خزانه تشکر می نماییم و از علی محمدی و محمد طحانی به پاس همکاریشان و از سرکار خانم فرزانه دخانی که در استفاده از منابع اینترنتی همکاری داشتند همچنین آقای محمود فاخری رئیس کتابخانه بانک مرکزی و همکارشان سرکار خانم الهه قیاسی به پاس همکاری در دستیابی به منابع فصل تاریخچه اسکناس بسیار سپاسگزاریم.

در پایان لازم می دانیم از مدیر کل پژوهش و آموزش آقای عبدالله نجفی و همکاری صمیمانه انتشارات بخصوص سرکار خانم ها :پروانه درویش( مدیر انتشارات )برای مرور دقیق دستنوشته ها و رفع ایرادهای آن طاهره ،معمار، منیر کریمی چایجانی و آمنه هزارخانی تشکر

کنیم .

علی کریمیان - زهرا میرزایی پری

ص: 7

کار برگه تنظیم و توصیف آرایه های اسناد مکتوب

الف - نوع آرایه نقش برجسته فیلیگران تذهيب ترصيع تشعير طغرا

ب - مشخصات آرایه

1- منشاء سند

2-تشریح ته نقش:

3- دوره تاریخی

الف : سال مندرج در ته نقش

ب: سال تولید سند

4-اندازه

5- رنگ

6- زبان ته نقش فارسی ترکی آلمانی عربی روسی انگلیسی فرانسه سایر

7- سند حامل ته نقش

كتاب

اسناد دولتی

نسخ خطى

بيوتات

اسكناس

خریداری

تمبر

اهدایی

8- رنگ :کاغذ

سبز و شتری

فستقى

آبی

نخودی

حنایی

قهوه ای

نارنجی

ساير

«پیشنهاد کاربرگه تنظیم و توصیف آرایه ها و ته نقشهای اسناد مکتوب »

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

امید است که در دستور کار کارشناسان اسناد قرار گیرد تا در صورت مشاهده ته نقش ها اطلاعات مربوط به آنها را در کاربرگه ها درج کنند تا مورد استفاده محققان و پژوهشگران قرار گیرد .

کاغذ :چینی ها اولین قومی هستند که کاغذ را ساختند ،کاغذ چینی یکی از متاع هایی بوده است که تجار مسلمان آن را در مسافرت های خود از بلاد شرق می آورده اند. در ساخت کاغذ از پنبه و مواد نباتی دیگر استفاده می کردند، و اقسام کاغذ به نسبت موادی که در آنها به کار می رفت به لحاظ کلفتی و نازکی و دوام و شفافی و رنگ متفاوت بوده ،به طور کلی کاغذ در ایران از خمیر کردن پنبه و لته های کهنه کرباس ساخته می شد. محل هایی که در آنها کاغذ ساخته می شد عبارت بودند :از اصفهان ،تبریز ،تهران ،قزوین ،قهستان ،کاغذکنان ،کرمان ،مشهد همدان و یزد .در عهد قاجار کاغذ از روسیه و ممالک اروپا به ایران می آمد. چنانکه در منابع و مآخذ از ساخت کارخانه کاغذسازی در اصفهان یاد شده است - در فصل های بعدی این کتاب به طور مشروح راجع به ساخت ،کاغذ پیشینه آن در ایران و شناخت کاغذ و کارخانههای تولید کننده کاغذ در ایران پرداخته شده است - .

خط :مهمترین عنصر بصری در سند خط است که یکی از هنرهای بصری ایران یعنی خوشنویسی را معرفی می کند و در اسناد مورد بررسی شیوه های گوناگون خطاطی وجود دارد که به این شرح است :نستعلیق شکسته نستعلیق ،نسخ ،ثلث، تعلیق و سیاق که در نوشتن اسناد مالی استفاده می شد .

علائم و نوشته های چاپی: نخستین چاپخانه در تهران در سال 1239ه .ق. دایر شد. صنعت چاپ در عهد ناصرالدین شاه رواج یافت اولین نشانه های چاپی در فرمان ها و رقم ها از دوره ناصرالدین شاه به بعد شامل تاج ،شیر و خورشید و فرشته و نرگس دان بوده و سپس تا ،مهر طغرا و متون چاپی و کلیشه ای گسترش یافت.

از دیگر اجزای تشکیل دهنده یک سند معتبر مهر است که به لحاظ شکل و اندازه محل آن روی سند، نقش و نیز سجع مهر متن آن جلوه خاصی به اسناد می بخشیدند، تنوع و گوناگونی مهرها در دوران اسلامی قابل تأمل است استفاده از مهرها در فرمان های شاهان و شاهزادگان و بزرگان در دوره های صفویه، افشاریه ، زندیه و قاجاریه رایج و در نوشتن سجع مهرها از عبارات منظوم و آهنگین و ابیات و آیات و احادیث استفاده می شده و گرداگرد سجع مهرها بر روی فرامین به شکل زیبایی به انواع آرایه های تذهیب و تشعیر و توشیح و ترصیع، تحریر و حل کاری مزین می گردیده اند. در دوره پهلوی مهرهای خشک و (یا) برجسته یا نقش نما حک می گردید نقش مورد نظر (مهر) به صورت مقعر در دل سنگ یا فلز نقر می شد و به گونه ای بر فرمان ها و رقم ها و احکام و نامه ها زده می شد که بدون رنگ بوده، فقط برجستگی از خود به جای می گذاشت که اکثراً به رنگ خود کاغذ در نامه ها و پاکت های رسمی به رنگ طلایی بنفش و یا سرخ است.

ص: 13

امضا :عمدتا از دوره ناصرالدین شاه و بعد از آن به سند افزوده شده. پیش از آن تنها نشانه صاحب اثر بوده است از این زمان علاوه بر مهر پادشاهان و فرمانروایان که بیشتر جنبه توشیح داشت و در بالای سند قرار می گرفت امضا یا توشیح آنان نیز در کنار سند و معمولاً در مقابل سطر اول مشاهده می شود که هنرمندان درباری اطراف بسیاری از آنها را تزئین نموده اند.

آرایه های تزئینی :اگر تزئین را به معنی وسیع کلمه در نظر بگیریم، می توانیم بگوییم در عموم اسناد مورد بررسی حتی در ساده ترین آنها تزئین وجود دارد .چرا که وجود خط خوب و چشم نواز در سند خود نوعی تزئین به حساب می آید .رعایت تناسب در تحریر، فاصله های بین خطوط انحنای پایان سطرها و بالاخره شروع و ختم نوشته ها همه به یک سند ساده شکوه و زینت خاصی می بخشد و آن را شایسته تأمل و تحسین می سازد.

تذهیب :یکی از آرایه های اصلی در اسناد به شمار می رود، تذهیب یا زرنگاری از هنرهای قدیم در ایران است و آن آرایش کتاب با حل زر و سیم بوده که حواشی کتاب ها را با آب زر و سیم به نقش گل و بوته تزئین می کرده اند و به آن آذین می گفتند .رنگ هایی که به کار می بردند لاجورد و سفیداب زعفران و شنگرف و سیاهی بود که علاوه برحاشیه و لابه لای سطور گاهی زمینه خود کاغذ سند را با نقاشی و تذهیب تزئین می کردند .در مورد تذهیب اسناد خاص؛ اسناد معمولا ابتدا مکتوب می شد و سپس هنرمندان به تزئین و تذهیب اطراف ،نوشته ها مهرها و یا امضاها می پرداختند. اما برخی از اسناد مثل عقدنامه ها چنین نیست و طراح یا هنرمند ابتدا به طراحی، نقاشی و تذهیب بخش های عمده ای از اثر می پرداختند، و حتى فضاهای خالی را برای مهر ،عاقد اولیای عروس و داماد شهود عقد و ... در حاشیه عقدنامه ایجاد می کردند .

ترصیع :تزئین نسخه های خطی با الوانی نظیر شنگرف و لاجورد و زرنگار است .

تشعیر: رسم نقوش حیوانات و طلاکاری عموماً در حواشی کتب خطی است. تشعیر سازی یا تشعیر اندازی نوعی تزئین نسخ خطی است که در حاشیه نسخ یا مرقعات و معمولا با طلا اندازند. نقوش تشعیر سازی خطوط غیر منظم است که گاه تصاویر جانوران و بیشتر طیور در

آن دیده می شود.

طلااندازی :میان سطور کتاب برای آنکه جلوه و جلال ،یابد طلاکاری می کردند. طلااندازی به اشکال مختلف است که از همه نوع آن مرغوبتر دندانه موشی است ،در طلااندازی تمام سطوح سفید میان مسطور مکتوب را با آب زر می پوشانیدند و اطراف حروف را قلم زر می گرفتند.

جدول کشی: در اطراف سطور کتاب و بخصوص اشعار را با زر و سیم و رنگ جدول می کشیدند به طوری که متن از حاشیه جدا می شد و این کار به زیبایی صفحات کتاب می افزود.

ص: 14

تحریر: گاهی اطراف نقوش و یا کلمات و عباراتی را که به آب زر یا رنگ های دیگر مانند سفیداب انداخته و نوشته اند برای آنکه بهتر نمود و خوانده شود با قلم بسیار باریک با مرکب مشکی محصور می کنند .این عمل را «تحریر»و نقوش کلمات محدود شده را «محرّر»گویند.

حل کاری :عبارت است از طلاکاری یک پارچه بدون خطوط تحریر که شامل تصویر جانوران و بیشتر ،شاخ ،برگ ،گل بوته پرندگان و حیوانات افسانه ای مانند اژدها و سیمرغ که حواشی کتاب های تزئینی و بیشتر در حواشی مرقعات و صفحه های بدرقه و صفحه های سفید در انتهای کتاب با آن تزئین می شد .

افشان گری :در بعضی از نسخ تمام مطالب کتاب روی متن زرافشان نوشته می شد و گاهی

بر خلاف حاشیه ،افشان متن صفحه ها ساده است .و گاهی متن و حاشیه هر دو افشان است.

قطاعی: آن است که نقوش یا کلمات و عبارات را با مقراض و قلم تراش از کاغذ می چینند و قطعات بریده شده را اگر از کاغذ سفید باشد روی کاغذ رنگین و اگر رنگین باشد روی کاغذ سفید می چسبانند و صفحه ای را که از آن قطعاتی بریده شده است روی کاغذ به رنگ مخالف می اندازند.

از دیگر تزئینات مختلف می توان این صور و اشکال را نام برد: جدول، کمند، سرلوح، سرفصل، تصاویر، مشمسه(نقشی که به شکل دایره و مذهب و مرصع که شعاع هایی ازاطراف آن خارج شده و آن را به شکل خورشید نمایش می دهد) ترنج، سرترنج و لچکی.

مشخصات نمادی یک سند چنانکه ذکر آن آمد از مهمترین اجزای تشکیل دهنده هستند، اما یک عامل و یا یکی دیگر از اجزای سند که در شناسایی و اهمیت و صحت و سقم اسناد اصل از ،غیر می توان بر آن تأکید کرد و باعث محرز شدن ارزش تاریخی اسناد بر دانش پژوهان مورخان ،است وجود ته نقش (1)بر خمیره کاغذ اسناد مکتوب می باشد. یکی دیگر از جلوه های هنر نقاشی آنچه که باعث نوشتن این سطور شده ته نقش ها طرح ها و یا الگوهایی هستند که بر روی کاغذ طی تولید گذاشته می شوند و هدف از ته نقش ها در کاغذ، اساسا تعیین هویت کاغذ به عنوان امضای صاحب کارخانه و یا به عنوان یک مقیاس امنیتی برای جلوگیری از حمایت های بی دریغ سندسازی و امضاسازی اسناد می باشد.

هدف و انگیزه پژوهش طرح ته نقش

از پیشامد روزگار برگی از سندی در حین مطالعه به قصد استنساخ به دست نگارندگان این سطور افتاد که متوجه نقشی در دل کاغذ شدیم و وقتی به دقت همچون عکس های رادیولوژی آن را در مقابل نور قرار دادیم وضوح تصویری در دل کاغذ سند بیشتر نمایان گشت، نقشی زیبا از نوجوانی احمدشاه قاجار؛ این نقش مؤلفان این اثر را به این اندیشه واداشت که درباره

ص: 15

خاستگاه و تاریخچه این هنر زیبا در الیاف کاغذ اسناد به جست و جو و پژوهش و اتود زدن آن بپردازیم و آگاهی هایی در این زمینه به دست آوریم .در این تحقیق با نظری کوتاه به هنر طراحی و آرایه های تزئینی اسناد که نمود عینی دارند به ته نقش های موجود در اسناد که به دو صورت اصل یا رونوشت به جای مانده است پرداخته شده که نمونه های سوادی آن در مجموعه هایی به نام منشآت و ترسل ها جمع آوری شده که به صورت نسخ خطی در دسترس است و یک سری از اسناد که شامل مکاتبات دوستانه و نامه های خانوادگی می باشند و مکاتیب درباری که بین پادشاهان و شاهزادگان رواج داشته و رسته ای دیگر به نام دیوانیات که درباره مسائل و امور دولتی و کشوری در دستگاه های اداری تهیه شده اند بررسی و تحقیق دربارۀ اسناد تاریخی جدای از خواندن سند ،استنساخ ،مرجع ،موضوع، آمر، تهیه کننده، تاریخ نگارش و صدور سند که قابل توجه است به مشخصات ظاهری یک سند می پردازد که شامل نوع و اندازه و شکل کاغذ ،خط رنگ مرکب و اضافات ترکیبی و تحمیدیه، طغرا، توشیح (مهر) فواصل سطور و اندازه حاشیه ها است(1). اما در این مجال سعی بر آن داشته ایم تا جلوه- ای از هنر نقاشی بر خمیرۀ کاغذ اسناد مکتوب را به محققان و هنر دوستان باز نماییم.

ته نقش اسناد آرشیوی ایران

در تحقیق حاضر علاوه بر به تصویر کشیدن و ارائه نقوش و طرحها و سمبل های موجود در اسناد به طور مختصر به اطلاعات به دست آمده از وجود ته نقش ها در دل کاغذ فرامین و رقم های دوره های حکومتی قاجاریه می پردازیم :

-در دوره آقامحمدخان قاجار: اسناد دارای ته نقش RMAD می می باشند.

-در دوره فتحعلی شاه فرامین 100٪ از اسناد دارای ته نقش بودند و در رقم ها 83٪ دارای حروف سمبل مانند: لنگر کشتی و دسته گل بودند (البته لازم به ذکر است که تاریخ این اسناد مربوط به سال های 1800 تا 1832 م. است. )

-در دوره محمد شاه :از اسناد بررسی شده 37 %فرمانها و 33% رقم ها دارای حروف سمبل لنگر کشتی و تاریخ ذکر شده در آنها بین سال های 1810 تا 1834 می باشد.

-در دوره ناصرالدین شاه :از اسناد بررسی شده در این دوره 19 %هم در فرامین و همچنین رقم ها با حروف و نوشته ها و سمبل ماه و ستاره شیر و خورشید قرینه تاج (در سنه 1280) دیده می شود .و تاریخ ذکر شده بین سالهای 1827 تا 1880 می باشد .

-در دوره مظفرالدین شاه :فرامین 7٪ و رقمها 30٪ که غالباً دارای سمبل نوشته های روسی و تاریخ آنها بین سالهای 1882 تا 1896 بود.

- در دوره محمد علیشاه: فرامین 20% که دارای علامت تاج و یا دارای این نوشته: «سرکی

ص: 16

اعلا فرانسز کاغذی»،«سرکی عمو مینگ خاطره سی »و یا دارای علامت شیر ایستاده خورشید و شمشیر و نیز این نوشته حاجی علی اکبر شیرازی و پسران ،لندن بودند.

-در دوره احمدشاه :از اسناد بررسی شده فرامین 8% و رقم ها 70 ٪ با نوشته های روسی

سمبل و تاریخ آنها بین سال های 1882 تا 1896 بود .(1)

در طول زمان کسانی هم بوده اند که این ته نقش را جعل کرده اند، برای جلوگیری از آن برای اولین بار«بارتولوس»(2) نقطه نظرهای قانونی را مطرح کرد که جلوگیری از سرقت و جعل و تقلید از نقوش ته نقش را در برداشت آیین نامه سال 1688م .کاغذسازان را به استفاده از دو حرف آغازین به شکل ته نقش برای قالب هر کاغذ ملزم ساخت و نقض قوانین یک جریمه 500 لیوری - پول سابق فرانسه - که معادل یک پوند نقره بود را در پی داشت.از ته نقش های استخراج شده می توان دریافت که غالب کاغذها فرنگی بوده است و به دلیل وجود ته نقش در قسمتهای مختلف اسناد (در طول یا ،عرض بالا ،وسط یا پایین سند)می توان نتیجه گرفت که کاغذها برشی بوده است و تنها تصاویر به عنوان ته نقش به کار برده نمی شده بلکه تواریخ علائم و سمبل ها که (تصاویر آن اتود زده شده )نیز وجود داشته که از نظر شرکت و کارخانه سازنده کاغذ قابل درک بوده است.

در این کتاب نمونه های جالبی از ته نقش ها از دل اسناد بیرون کشیده شده، چه بسا آثار عالی و زیبای دیگری نیز در لابه لای اسناد ملی و مجموعه های شخصی وجود دارد که باید در آینده با حمایت و پشتیبانی ریاست محترم سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و کارشناسان واحدهای مختلف سازمان اسناد جمع آوری، ترسیم و طراحی و نمایشگاهی زیبا و فراخور آن برپا شود.

به طور کلی شاخص های ذیل را می توان در اهمیت ته نقش اسناد برشمرد :

1- ته نقش حدود قدمت تولید کاغذ سند را مشخص می کند .

2-با شناسایی ته نقش ها منشأ تولید کننده کاغذ مشخص می شود.

3- با شناسایی ته نقش می توان سیر تحول ساخت صنعت کاغذ در کشورها را معین کرد .

4-ته نقش در اصالت بخشیدن به سند حائز اهمیت است.

5- ته نقش به عنوان سمبل و نشان مراکز اقتصادی شناخت هویت و تاریخچه آنها را تسهیل

می نماید.

6- شناسایی ته نقش در تعیین سره از ناسره در اسناد میتواند یکی از ارکان اساسی باشد.

7-گاهی ته نقش ها بیانگر ،وقایع حوادث و تحولات اساسی در یک جامعه و کشور می باشد.

ص: 17

8- ته نقش نشان دهنده جلوه های هنری ممالک و اقوام است.

9 -تعبيه ته نقش در سرلوحه های جاری باعث کاهش سوء استفاده از اسناد جاری می گردد.

10 - امنیت اسناد دیجیتالی با بهره گیری از ته نقش به منظور حفظ حقوق مخترعان، مؤلفان و مصنفان(1).

ص: 18

سیم ها می گردد) ایجاد می شود .در کاغذسازی ماشینی ،این مفتول ها با استفاده از استوانه ای به نام «غلتک نقش» بر روی الیاف خیس کاغذ فشرده می شود. در قرن سیزدهم در غرب کاغذسازان از مدل هایی استفاده می کردند که از سیم های نازک و شکل داده شده یک نقش را به وجود می آوردند ،و این شیوه تا امروز متداول است. طی مراحل ساخت کاغذ با نازک تر یا ضخیم تر ساختن لایه خمیر کاغذ( زمانی که هنوز نمناک و خیس است )ته نقش طرح ها یا الگوهایی تعبیه می شود. هدف از ته نقش ها در کاغذ اساسا اصالت بخشیدن و هویت دادن به کاغذ به عنوان یک شاخص و یک شاخص و تأیید ساخت یا امضای صاحب کارخانه و یا به عنوان یک مقیاس امنیتی برای جلوگیری از سندسازی و امضاسازی اسناد است مانند :یادداشتهای بانکی ،گذرنامه ها ،بن ارزاق ،بلیت های ورودی و غیره. امروزه کاغذ نوشتاری با کیفیت و همچنین کاغذ طراحی هنری یا کاغذهای مخصوص انتشار «bibliophile »معمولا یک ته نقش تعیین کننده دارند اما وجود ته نقش های موجود در کاغذهای قدیمی یا به تعبیر بهتر در اسناد تاریخی و یا پاکت های نامه ،خود نامه ،اسناد ،تمبر ،اسکناس و اوراق بهادار در مطالعه اسناد قدیمی می تواند نقش اساسی در هویت بخشی سره از ناسره داشته باشد یا تعیین حدود یا قریب به یقین تاریخ تولید سند باشد. همچنین می توان گفت سازندگان کاغذ از به وجود آوردن جلوه های هنری که در قالب نقش ها زیبایی خاصی روی کاغذ ایجاد می کنند لذت می برند و این امتیازی است که از وجود ته نقش در کاغذ به وجود می آید .بدین منظور سازندگان کاغذ نقوش متعددی را هنگام ساخت کاغذ انتخاب می کردند: مارپیچ، خوشه انگور، گل رز، و حتی یک امضا می توان هر نقش قابل تصور را برای این منظور به کار برد. در حالی که کوشش مورخان در نشان دادن منشأ و تاریخ ساخت اوراق مخصوص است، (همچون انجمن بین المللی مورخان کاغذ(1) IPH). سایر دانش پژوهان درصدد جستجوی نمادهای مختلف پنهان در ته نقش می باشند، عده ای بر این باورند که ته نقش ها فقط علامت هایی هستند که اندازه قالب کاغذهایی که ساخته می شدند معین می کردند .عده دیگر به ته نقش ها با دید والایی می نگرند و آنها را یک نشان تجارتی برای کارهای هنری و استادانه می دانند، برخی هم به طور قاطع بیان می کنند که آنها صرفاً علامت های تجملی و تفننی بوده اند و بالاخره گروهی نیز ته نقش یا واتر مارک را فقط یک وسیله امنیتی می دانند.

ص: 21

سه تپه ای مثلثها که به فیلیگران زمینه ای معروفند.

2-طرح های بسیار متنوعی در مورد انسان ها و شغل هایشان .

3-گل ها ،میوه ها ،غلات ،گیاهان برگ ها درختان و سبزی ها .

4-حيوانات اهلی افسانه ای و وحشی؛ مانند خرچنگ ،ماهی، کژدم و انواع حشره ها که به فیلیگران مجرد معروفند.

5- طرح هایی از حروف و اعداد و علائم اختصاری که به فیلیگران متوالی مشهورند.

6- طرح هایی از نوشته های فارسی و لاتین یا اشیا که به فیلیگران مرکب مشهورند.

7-فیلیگران بخیه ای - در خمیر کاغذ تصویر شبیه بخیه است .

8-فیلیگران وارو - تصویر به طور وارونه نقش بسته است.

الک های کاغذ متداول گردید. )شکل ذیل نشانگر نوع دیگری از واتر مارک یا ته نقش است یک ته نقش سیم برجسته که بر روی سطح قالب لحیم شده است.

شکل شماره 2

تذکر :برای نقش انداختن حروف و زیور ،چاپی خرده پارچه سیمی بسیار ظریف و ریز یک میله آهنی سرپخ (به طوری که بتوانید پارچه سیمی را به طور عمیق در طرح پرداخت کنید، بدون این که سوراخی در آن ایجاد شود) احتیاج دارید.

1- حروف و زیور چاپی را طوری تنظیم کنید که فضای بین قطعاتی که ته نقش را تشکیل می دهد خوش آیند ،باشد سپس آنها را به همدیگر ببندید .

2-قطعات را در یک گیره قفل کنید .

3- پارچه ظریف سیمی (از جنس برنج یا برنز )را روی آن قرار دهید و با میله سریخ، یا اسکنه و یا مغار ظریف آن را عمیقاً پرداخت کنید. این پرداخت باید عمیق بوده و تمام پستی و بلندی های شکل را بپوشاند. توجه داشته باشید که در حین عمل را جابه جا و سوراخ نکنید و از ایجاد کیس و پارگی اجتناب کنید.

4- پارچه سیمی را به طور آراسته و پاکیزه بچینید.

5 - این واتر مارک را با نقطه جوش به قالب متصل و حتی الامکان از لحیم یا جوش کمتری استفاده کنید.

ص: 25

صفحهٔ برنزی یا برنجی بسیار ظریف( 48 تا 60مش )را بین دو قالب بگذارید و آن را تحت فشار قرار دهید بدین صورت یک لوح با پیکر متشکل در آن به دست می آید.

6-این لوح (پرده) را به قالب ببندید. اکنون می توانید کاغذهایی با واترمارک سایه روشن بسازید. قابل توجه است که در ساختن کاغذ دارای واتر مارک سایه روشن الیاف در خمیر باید ظریف تر و کوتاه تر باشند.(1) در اسکناس ها این نوع ته نقش ها دارای اهمیت بیشتری هستند.

درخاتمه سازندگان کاغذ (یا) کاغذسازان مدرن سعی دارند تا روشهای سنتی را به کارگیرند در حالی که با تکنیک های جدیدتر مثل تصویر سیاه قلم منیزیمی ته نقش ها را آزمایش می کنند. در تابستان سال 1996م با درج یک مقاله و یک نمونه از" Katie McGregor and Brenie Vinzani " با استفاده از تصویرهای تولید شده و تجهیزات علامت سازی از کامپیوتر ته نقش های پیچیده ای خلق کردند. آنها با استفاده از تکنیک سنتی و مدرن هدف یکسانی را دنبال می کنند تا طرحی جذاب، متنوع و ظریف با استفاده از ضخامت کاغذ خلق کنند.

ص: 27

بودند. ابومسلم پرچمی یکسره سیاه رنگ داشت و بابک سرخ رنگ به همین روی بود که طرفداران این دو را سیاه جامگان و سرخ جامگان می خواندند از آن پس چون تصویرپردازی و نگارگری را حرام می دانستند تا سال های مدید هیچ نقش و نگاری از جانداران بر روی درفش ها تصویر نمی شد .

چسبیده به آن به استناد سیاحتنامه «ژان شاردن» جهانگرد فرانسوی استفاده از بیرق های نوک تیز و باریک که بر روی آن آیه ای از قرآن و تصویر شمشیر دو سر حضرت علی (علیه السلام) یا شیر و خورشید بوده در دوران صفویان رسم بوده است. به نظر می آید که پرچم ایران تا زمان قاجارها مانند پرچم ،اعراب سه گوشه بوده نه چهار گوش.

که استفاده از پرچم سفید رنگ برای مقاصد دیپلماتیک و سیاسی مرسوم شد در تصویری که یک نقاش روس از ورود سفیر ایران «ابوالحسن خان شیرازی» به دربار تزار روس کشیده پرچمی سفید رنگ منقوش به شیر و خورشید و شمشیر پیشاپیش سفیر در حرکت است.

سال ها بعد امیرکبیر از این ویژگی پرچم های سه گانه دوره فتحعلی شاه استفاده کرد و طرح پرچم امروزی را ریخت .برای نخستین بار در زمان محمد شاه قاجار (جانشین فتحعلیشاه) تاجی بر بالای خورشید قرار داده شد. در این دوره هم دو درفش یا پرچم به کار می رفته است که بر روی یکی شمشیر دو سر حضرت علی و بر دیگری شیر و خورشید قرار داشت که پرچم اول درفش شاهی و دومی درفش ملی و نظامی بود.

بنابراین پیشنهاد می شود رنگ سبز در بالای پرچم ملی ایران قرار گیرد، در مورد رنگ سفید نیز به این حقیقت تاریخی استناد شد که رنگ سفید رنگ مورد علاقهٔ زرتشتیان است اقلیت دینی که هزاران سال در ایران به صلح و صفا زندگی کرده اند و این که سفید نماد صلح، آشتی و پاکدامنی است و لازم است در زیر رنگ سبز قرار گیرد .در مورد رنگ سرخ نیز با اشاره به ارزش خون شهید در اسلام به ویژه امام حسین (علیه السلام) و جان باختگان انقلاب مشروطیت به ضرورت پاسداشت خون شهیدان اشاره گردید وقتی نمایندگان با این استدلالات مجاب شده بودند و زمینه مساعد شده بود نواندیشان حاضر در مجلس سخن را به موضوع شیر و خورشید کشاندند و این موضوع را این گونه توجیه کردند که انقلاب مشروطیت در مرداد (سال 1285ش. و 1906 میلادی) به پیروزی رسید یعنی در برج اسد (شیر). از سوی دیگر چون اکثر ایرانیان مسلمان و شیعه و پیرو علی (علیه السلام) هستند و اسدالله از القاب حضرت علی(علیه السلام) است، بنابراین شیر هم نشانه مرداد است و هم نشانۀ امام اول شیعیان، در مورد خورشید نیز چون انقلاب مشروطه در میانه ماه مرداد به پیروزی رسید و خورشید در این ایام در اوج نیرومندی و گرمای خود است پیشنهاد می کنیم خورشید را نیز بر پشت شیر سوار کنیم این شیر و خورشید نشانه ملی باشد و هم نشانه ماه مرداد و هم نشانه چهاردهم مرداد یعنی روز پیروزی مشروطه خواهان و البته وقتی شیر را نشانۀ امام اول بدانیم لازم است شمشیر ذوالفقار را نیز به پشتش بدهیم .بدین ترتیب برای اولین بار پرچم ملی ایران به طور رسمی در قانون اساسی به عنوان نماد استقلال و حاکمیت ملی مطرح شد. در سال 1336ش. منوچهر اقبال نخست وزیر وقت به پیشنهاد هیأتی از نمایندگان وزارت خانه های خارجه آموزش و پرورش و جنگ طی بخش نامه ای ابعاد و جزئیات دیگر پرچم را مشخص کرد .بخشنامه دیگری در سال 1337 ش. در مورد تناسب طول و عرض پرچم صادر شد و طی آن مقرر گردید طول پرچم اندکی بیش از یک برابر و نیم عرضش باشد (1).

جمهوری اسلامی ایران

تشریح رنگها :در علت انتخاب این سه رنگ برای پرچم، گفته شده است که:

«سبز» نشانه اعتقاد ما به اسلام است این رنگ در پرچم بیشتر کشورهای اسلامی دیده می شود.

«سفید »نشانه علاقه ما به صلح و آرامش است.

«سرخ» نشانه آن است که ما از استقلال و آزادی و جمهوری اسلامی خود با نثار خون خویش دفاع خواهیم کرد .

شعار الله اکبر: شعار الله اکبر در پرچم ما در محل اتصال رنگ های سبز و سرخ به رنگ سفید ، «بیست و دو بار» با خطی که به خط «بنایی »معروف است تکرار شده است. عدد بیست و دو، یادآور روز مبارک بیست و دوم بهمن یکهزار و سیصد و پنجاه و هفت است که روز پیروزی انقلاب اسلامی ماست .

شعار«الله اکبر »در پرچم ما نشانه اعتقاد ما به این است که خدا از همه نیروها و قدرت ها،

برتر و بزرگتر است و در مقابل او هر قدرت دیگری پست و پوچ و باطل است.

انقلاب اسلامی ما که به هیچ یک از قدرت های بزرگ جهانی تکیه نداشت با همین شعار پیروز شد ملت ما این کلمه را در پرچم خود ثبت کرده است تا فریادهای«الله اکبر »

ص: 34

رزمندگان قهرمان و شهیدان فداکار انقلاب اسلامی را که همواره به گوش می رسد همیشه پیش چشم داشته باشد.

تشریح علامت مخصوص جمهوری اسلامی ایران این علامت در عین سادگی زیباست زیبایی ،آن بیننده را به یاد «گل لاله »می اندازد لاله سرخی که از خاک خون آلود شهیدان انقلاب سربرآورده است و ما را به ادامه راه آنان دعوت می کند .این علامت، بیانگر کلمه «الله» نیز هست که اساس انقلاب ما و هدف نهایی ملت ماست.

علامت جمهوری اسلامی دارای«پنج »جزء است که نشانۀ «پنج اصل اعتقادی»در اسلام است (توحید، نبوت، معاد، عدل و امامت )چهار جزء آن به شکل هلالی است و جزء قائم میانی همراه با تشدید یادآور شکل «شمشیر»است و چون قائم و ایستاده است، نشانه ای از «قدرت و استحکام و ایستادگی »ملت مسلمان ایران است .

این پنج قسمت به نحوی ترکیب شده اند تا به کلمۀ توحید یعنی «لااله الا الله» نیز اشاره داشته باشند و از آنجا که کاملاً قرینه یکدیگرند بیانگر حالت تعادل و توازن و به طور کلی «عدالت» در نظام جمهوری اسلامی است .(1)

ص: 35

که در بیت مسعود سعد کاغد( از کاغیدن به معنی ناله کردن بانگ دادن )با کاغد (کاغذ) قافیه شده است و می توان گفت که شاعر به صورت معرّب کاغذ توجه نداشته است. اما کاربرد کاغذ نگارش های نویسندگان عصر صفوی و قاجار و نیز در میان فارسی نویسان آسیای میانه و شبه قاره مسلم می دارد که فارسی زبانان دوره های مذکور به هیأت معرّب کاغذ نظر داشته اند(1)، عبدالواسع جبلی نیز نوشته :

ایا مکان لطافت ایا جهان خرد *** سمر به خصلت نیکو بری از عادت بد

دلم چون کاغذ آماجگاه مجروح است *** ز رنج مدح مرا نیست صد طبق کاغد

چو در مدیح تو زین پس قصیده گویم *** مگر سواد کنم بر بیاض دیده خود

اما از دیرباز ساخت کاغذ در چین متداول بوده و از ریزه های ابریشم کاغذ می ساخته اند و كاغذ خان بالیغ یعنی همان کاغذ چینی که مرقوم شد و بیکن یعنی شهر بای یعنی دولتمند، خان بالیغ همان است یعنی شهرخان و به معنی مکتوب و نامه و قباله و مجاز در مجاز باشد،محمد قلی سلیم می گوید :

عجب که زحمت چشمی دگر تواند داد *** بخاکپای تو داده است توتیا کاغذ

به زندگی پی میراث خواریم صدبار *** گرفت همچو کبوتر ز من هما كاغذ

کند بهار ببرگ شکوفه یاد ترا *** چو آشنا که فرستد به آشنا کاغذ(2)

مصریان، قریب سه هزار سال پیش از میلاد مسیح برای نخستین بار از برگ درخت نخل و سپس از پوست گیاه مخصوصی که در مصر و در کناره رود نیل به وفور یافت می شد و آن را پاپیروس می نامیدند برای نوشتن استفاده کردند. پاپیروس از مصر به ایتالیا و یونان رفت و این نام را نیز با خود به همراه برد آنچه مسلم است نام کاغذ در برخی از زبان های مختلف اروپایی از ریشه پاپیروس مصری گرفته شده است.

در آسیا چون کاغذ از چین به دیگر ممالک آمده است نام ترکی یا چینی آن که به صورت« کاک - دز»یا کوکدز ثبت شده ،است در زبان این کشورها وارد شده و با تغییرات مختصری کماکان باقی مانده است .

چینی ها در ساختن کاغذ از پوست درخت توت استفاده می کردند، و بعدها یعنی در قرن های اول و دوم میلادی گرد فشرده ساقهٔ خیزران را برای تهیه کاغذ به کار بردند.

در اروپا تا حدود قرن اول میلادی از کاغذ پاپیروس استفاده می شد ولی در آن زمان با پیدایش نوع جدیدی از کاغذ که پارشمن نامیده می شد رقابتی بین این دو نوع کاغذ به وجود آمد.

پارشمن را به ویژه از پوست بره و بزغاله درست می کردند .روش کار این گونه بود که پوست این حیوانات را در آب جوش می گذاشتند و پشم آن را می زدودند، سپس پوست ها را بدون آن که دباغی کنند برای نوشتن مورد استفاده قرار می دادند.

به این ،ترتیب تا تهیه کاغذ به صورت امروزی( یعنی تهیه کاغذ از موادی چون الیاف پارچه و چوب )برای نوشتن از پارشمن و پاپیروس استفاده می شد.

بسیاری معتقدند که چاپ با تأثیری که روی ارتباطات و نشر و پخش دانش داشته، بیشتر از هر عامل دیگری در توسعه تمدن ها نقش داشته است. اگر چنین نظری را بپذیریم اختراع و تکامل فرایندهای تولید کاغذ را نیز باید از نظر اهمیت هم تراز یا برابر با چاپ بدانیم زیرا بدون یکی دیگری نیز نمی توانسته است چندان ثمر بخش باشد ،البته، در واقع اختراع کاغذ تقدم قابل ملاحظه ای بر چاپ دارد و به حدود 5500 سال قبل بر می گردد؛ زمانی که مصریان پاپیروس را برای نوشتن به کار می بردند .

پاپیروس نوعی نی است که در باتلاق های نیل می روید .با چیدن متقاطع و متناوب لایه های پاپیروس روی یکدیگر و سپس خیس کردن و فشردن آنها، کاغذی خشن ساخته می شود که توان جذب بالایی دارد .

اولین کاغذی که شبیه کاغذهای امروزی بوده است (1)در سال 105 میلادی توسط شخصی به نام تسای لون( Tasay Lun) و شاگردش تسوپو (Tso-Po) ساخته شد. تسای لون از خیساندن تکه های بدون مصرف ابریشم در آب توانست خمیری به دست آورد که با

ص: 39

پهن کردن روی صفحه و خشک کردن آن اولین نوع کاغذ به وجود آمد.وی بعدها به جای ابریشم از چوب درخت توت و خیزران استفاده کرد .این بار کاغذ به دست آمده بدون چین و تاخوردگی بود و کیفیت بهتری داشت .تا پنج قرن متمادی فن تولید کاغذ به کشور چین اختصاص داشت. قدیمی ترین کاغذ کشف شده به 150 میلادی یعنی 45 سال بعد از اختراع کاغذ توسط تسای لون تعلق دارد. این کاغذ توسط سر اور استین (Sir Aurel Stin) در سال 1907م در دیوار بزرگ چین کشف شد که وقایع سالهای 21-137م روی آن نوشته شده است. باید متذکر شد که از این گونه کاغذها نیز تعدادی در سال 1900 در دیوار چین توسط سون آندرسن هدين (Seven Anderson Hedin) سیاح معروف سوئدی کشف شده بود که زمان ساخت آنها مشخص نیست (1).

اما در مورد قرطاس؛ در مصر سفلی جنگل های زیادی است که گیاه پاپیروس در آنها می روید. مصری ها مغز این گیاه بلند قامت زیبا را می گرفتند و آن را قطعه قطعه می کردند بعد با فشار، صفحاتی از آن درست می نمودند سپس با آلتی از عاج آنها را صیقل می دادند بعد آن صفحات را به هم می چسباندند و به این ترتیب مجموعه هایی درست می کردند که در نوشتن استفاده از آنها آسان باشد.هر سال مقدار کثیری پاپیروس از طریق بندر پرجمعیت اسکندریه مصر به خارج حمل می شد .درست معلوم نیست که این تجارت چه وقت از میان رفت و چه پیش آمد که کشت این گیاه از مصر برافتاد.

بلاذی در کتاب فتوح البلدان می گوید:«کاغذ پاپیروس را از مصر به سایر بلاد عالم مخصوصاً به ممالک روم می بردند»این کاغذ را در بسیاری از مآخذ قدیمی «قرطاس» خوانده اند و سیوطی - متوفی به سال 911 هجری - یکی از امتیازات مصر را انواع قرطاس آن می شمارد و می گوید این را که به صورت طومار مهیا می شود - و بهترین چیز برای نوشتن است - در مصر از گیاه خشک درست می کنند این طومارها بعضی تا سی ذراع طول و بیش از یک وجب عرض دارند .

ابن حوقل - یکی از مشهورترین جغرافی دانان عرب که در قرن چهارم هجری می زیست -در کتاب صورت الارض به وجود پاپیروس در جزیره سیسیل اشاره می کند و می گوید: «در میان اراضی این جزیره اماکنی است که در آنها گیاه بربیر می روید( همان بردی که از آن طومار می سازند) و من در هیچ منطقۀ دنیا غیر از سیسیل از این نوع بردی که در مصر هم وجود دارد ندیده ام مردم جزیره بیشتر این گیاه را در ساختن طناب جهت لنگر کشتی ها به کار می برند.»

ابوریحان بیرونی در کتاب تحقیق ماللهند خود به وجود پاپیروس - بردی - اشاره می کند و می گوید :«مصریان نوشته های خود را روی بردی می نوشتند که قابل پاک کردن نباشد». در صدر اسلام مسلمین اوراق پاپیروس را از مصریان اقتباس کردند. در قرن اخیر مقدار

ص: 40

زیادی از این اوراق که بر آنها خط عربی کتابت شده در مصر به دست آمده و پس از قرائت آن اسناد گرانبها، پرده از روی بسیاری مسائل مبهم راجع به ادارۀ مصر توسط مسلمین برداشته

شده است.

استعمال کاغذ قرطاس مدت های مدید بعد از فتح عراق به دست مسلمین در آنجا معمول بود و ابن عبدوس جهشیاری - متوفی به سال 331 هجری - در کتاب الوزراء والكتاب می گوید که ابوجعفر منصور خليفة بغداد اطلاع یافت که قرطاس هایی که در خزاین او جمع آمده زیاد شده است به همین جهت به مصالح صاحب مصلای خود گفت که آنها را از خزانه ها بیرون آورد و او را مأمور فروش آنها کرد و گفت اگرچه هر طومار از آنها را به دانگی - یک ششم در هم بخرند بفروش .چه پولی که از این راه عاید شود از نگهداری آنها بهتر است .صالح چون دید که هر طومار قرطاس در آن ایام یک در هم قیمت دارد از این کار ابا کرد و دیگر به خدمت خلیفه نرفت .خود او می گوید که خلیفه فردا مرا به حضور خواست و گفت من در باب احتیاجات نوشتن خود فکر کردم و دیدم که اوضاع مصر مورد اطمینان نیست و ممکن است فرستادن قرطاس از آن سرزمین برای ما مشکل شود و ما برای نوشتن به چیزی محتاج شویم که تهیۀ آن در بلاد ما میسر نگردد به همین علت طومارهای قرطاس را به همان حال خود باقی بگذار .ایرانی ها حق داشتند که جز بر پوست کلفت و نازک بر چیز دیگری نمی نوشتند و می گفتند که ما جز بر آنچه در مملکت ما فراهم می شود بر چیز دیگر کتابت نمی کنیم. در قسمت غربی شهر بغداد یعنی در محلهٔ کرخ دربندی بود که آن را «درب القراطیس»می خواندند و ذکر آن در کتب کسانی مثل جاحظ صاحب المحاسن و الاضداد و طبری صاحب تاریخ طبری آمده است اما هیچ کدام نگفته اند که در این دربند کاغذ قرطاس ساخته شده است یا آن جا محل فروش آنها بوده است(1). در اشاره به همین قرطاس های مصری یکی از شعرا می گوید :

حملت الیک عروس الثناء *** على هودج ماله من يعير

على هودج من قراطيس مصر *** يلين على الطى لين الحرير

ابوریحان بیرونی در کتاب تحقیق ماللهند خود (ص18) به پاپیروس (بردی) اشاره می کند و میگوید: «قرطاسی که در مصر ساخته می شود از مغز گیاه بردی است و آن را از گوشت آن درخت می تراشند و تا نزدیک به عهد ما خلفا نوشته های خود را بر آنها می نوشتند چه اگر کسی می خواست که نوشته هایی را که بر قرطاس مصری نقش شده پاک کند یا تغییر دهد ممکن نمی شد بلکه به علت خرابی که بر اثر این اعمال در آن نوشته ها پدید می آن نوشته ها پدید می آمد تصرف در آنها واضح می گردید».(2)

ص: 41

در اروپا اولین کارخانه های کاغذسازی را مسلمانان اندلس و سیسیل (ایتالیا) دائر کردند و عیسوی های دو ملک مذکور و ممالک دیگر از ایشان آموختند. در ابتدا همه جا با دست می ساختند تا در سال 1798 میلادی در پاریس ماشین کاغذسازی اختراع شد.

در مصر قدیم بر کاغذی می نوشتند که از نی پاپیروس ساخته می شد. آن قسم کاغذ چند هزار سال قبل از میلاد مورد استفاده مصری ها بود و یونان و روم هم از ایشان گرفته بودند. بسیاری از نوشته های پاپیروس مصری ها در موزه مصر و موزه های اروپا محفوظ است و قدیمی ترین آنها پاپیروس پریسه (Prisse) است که متعلق به یک نفر از خانواده سلطنت پنجم مصر در دو هزار سال قبل از میلاد بوده که در موزه پاریس محفوظ است(1).

مردم از پی بنا به سازنده و پایه گذار آن پی بردند. زیرا در سال های گذشته گوشه ای از ساختمان سارویه ویران گردید و در آن سعی (دالانی) نمایان شد که با گل سفت (ساروج) ساخته شده بود و در آن کتاب های زیادی از نوشته های پیشینیان نهاده بودند که بر پوست خدنگ نوشته بودند در دانش های گوناگون به خط پارسی باستان.

از این کتاب ها تعدادی به دست کسی رسید که در خواندن آنها دانا و توانا بود. در آنها نوشته ای از برخی شاهان ایران یافت که چنین بود «به تهمورث شاه که دوستدار دانش و دانش پژوهان بود خبر دادند که بر اثر یک حادثه آسمانی که در مغرب به ظهور خواهد پیوست به علت ریزش باران های پی در پی جهان را آب فرا خواهد گرفت.زمان وقوع آن با گذشتن دویست و سی و یک سال و سیصد روز از آغاز پادشاهی وی خواهد بود».

منجمان تهمورث شاه را بر آن داشتند که برای پرهیز از زیان و خسران آن توفان چاره ای اندیشد و گفتند زیان و خسران آن باران و توفان تا انتهای مشرق کشیده خواهد شد. تهمورث شاه مهندسان و کارآگاهان را فرمان داد در سراسر ایرانشهر کاوش کنند و جویا شوند جایی را که از همه جهت برتری داشته باشد برای ساختمان بنایی به منظور حفظ آثار دانش برگزیدگان.

آنها از جست وجو جی را در اصفهان برگزیدند و سارویه را ساختند .پس از این که سارویه در جی ساخته شد فرمان داد تا آنچه از کتاب های علوم مختلف که بر پوست خدنگ نوشته شده بود در خزائن سارویه جا دادند تا پس از برطرف شدن توفان دانش های کهن برای مردم جهان باقی بماند».

و ابن ندیم در این باره می نویسد:«یکی از اشخاص ثقه به من خبر داد که در سال سیصد و پنجاه هجری در سارویه جی دالانی خراب گردید که جایش معلوم نشد زیرا از بلند بودن سطح آن گمان می کردند که درون آن خالی نبوده و پر است تا زمانی که آن خود به خود فرو ریخت و در آن کتاب های زیادی به دست آمد که هیچکس نمی توانست آنها را بخواند. آنچه من با چشم خود دیدم و ابوالفضل عمید آنها را در سال سیصد و چهل و اندی فرستاده بود کتاب هایی بودند پاره پاره که از باروی اصفهان میان صندوق هایی به دست ،آمده و به زبان یونانی بود و کسانی که آن زبان را می دانستند مانند یوحنا و دیگران آن را ترجمه کردند و آشکار شد که نام سربازان و جیره آنان است و کتاب ها چنان گندزا بودند که گویی تازه از دباغی درآمده اند، ولی پس از آن که یک سال در بغداد ماندند خشک شدند و تغییر کردند و عفونتشان برطرف شد و پاره ای از آنها اکنون نزد شیخ ابوسليمان موجود است. گویند سارویه یکی از بناهای محکم باستانی است که ساختمان معجزه آسایی دارد و در مشرق چون اهرام مصر در مغرب از نظر عظمت و اعجاب است(1)».و حتی با کاوش های علمی که در اورامان و فسا در

ص: 43

سال های اخیر به همت ایران شناسان به عمل ،آمده اسناد و آثار پرارزشی که از دل خاک بیرون کشیده شده است این نکته را مسلم می دارد که در دوران پارت ها بیشتر بر پوست گاو می نوشته اند و ضمنا تحولی هم در نوشته های گلی پدید آمده بود و آن این که بر قطعه های سفالی با رنگ های مختلف آنچه را می خواستند می نوشتند، و سپس لعاب می دادند، و لوح هایی که با این روش به دست می آمد هم استحکام بیشتری داشته، و هم در اثر داشتن لعاب رطوبت نمی توانست رنگ آنها را زائل کند .از اینگونه لوح ها، یکی لوحی است که در فسا به دست آمده است.

در فسا و اورامان و دورا اوروپوس قطعات بسیاری از چرم های نوشته شده متعلق به زمان پارت ها به دست آمده که بر آنها مطالبی درباره امور اقتصادی و سیاسی نوشته شده است.

در فسا بایگانی عظیمی توسط هیأت های باستان شناسی کشف گردیده و تاکنون فقط مقدار ناچیزی از آنها خوانده شده است بدیهی است این مقدار آثار و اسناد گرانبها، سرمایه قابل توجهی برای زبان پارتی (پهلوی) خواهد بود(1).

ساخت کاغذ در ایران چنانکه شایسته بود در قرن اول اسلام رواج نیافته (2)اسرار ساختن کاغذ تا سال 751 میلادی که تعدادی از چینی ها اسیر مسلمانان ،شدند برای چینی ها باقی ماند. بین عده ای از اسیران چینی که به سمرقند برده شده بودند اشخاصی بودند که به فن کاغذسازی آگاه بودند. بنابراین ساختن کاغذ را در سمرقند رواج دادند، و از کتاب و شاهدانه کاغذ می ساختند و طولی نکشید که یکی از کالاهای صادراتی سمرقند به سایر کشورهای اسلامی کاغذهای خوب ساخت آن جا شد.(3)

سمرقند به سال 78 هجری (برابر 704م)م به تصرف مسلمانان درآمد و به سال 134ه .ق (برابر 751م)مسلمانان وارد چین شدند .این جنگ در کنار رودخانه تاراز (Tharaz) به سرداری زیاد بن طاس رخ داد(4).

مؤلف كتاب المسالک الممالک می نویسد :«از جمله اسیرانی که صالح بن زیاد در جنگ اطلح از چین به سمرقند آورد کسانی بودند که در ساختن کاغذ مهارت داشتند و آنها در سمرقند آغاز به ساختن کاغذ کردند و این هنر در آنجا رونق گرفت، و کم کم از سمرقند به خراسان سرایت کرد و از آن جا به سایر نقاط برده شده و صنعت کاغذسازی از سمرقند به سایر بلاد اسلامی برده شد(5). اما صنعت کاغذسازی پیش از آن که از سمرقند به بخارا منتقل

ص: 44

شود ،می بایست در ایران معمول ،باشد ولی از اطلاعات تاریخی چیزی در این خصوص

استنباط نمی گردد (1).

گویا ایرانیان نخستین ملتی بودند که این فن را از تعدادی از اسیران جنگی که متخصص کاغذ سازی بودند فرا گرفتند .دیری نگذشت که کاغذهای تولیدی از شهرت فراوانی برخوردار شدند و سمرقند مرکز تجارت این کاغذ شد .کاغذ در 793م. 177ه . ق. از طریق جاده ابریشم به بغداد(2)، دمشق، مصر و از آن جا در امتداد دریای مدیترانه به آسیای ،مرکزی و سپس به اسپانیا و دیگر کشورهای اروپایی برده شد. بنابراین می توان ادعا کرد ملتی که کاغذ را در میان اعراب و سپس میان دیگر ملل متمدن جهان رواج داد ایرانیان بودند .تکمیل و ترویج صنعت کاغذسازی موجب افتخار ایرانیان و مسلمانان است زیرا نقش مهمی در تمدن جهانی ایفا کرده است .(3)اما آنچه از مدارک و مستندات تاریخی بر می آید،این است که صنعت کاغذ سازی از قرن ششم هجری به بعد در ایران وجود داشته و گسترش یافته است. این کاغذها به طریق دستی درست می شد(4)؛ و از مشهورترین شهرهای ایران که در ساخت کاغذ شهرت داشته شهر خونج یا خونه بوده است، و یاقوت در اوایل قرن هفتم هجری در خصوص این آبادی می گوید که نام امروزی آن کاغذکنان یعنی مسکن کاغذسازان ،است و آن در دو روز فاصله از زنجان واقع شده (5)و به طور کلی کاغذ در ایران از خمیر کردن پنبه و لته های کهنه کرباسین(6) و در خراسان از کتان(7) ساخته می شد و شهرهایی که در آنها کاغذ ساخته می شد عبارت بودند از: اصفهان ،تبریز ،تهران ،قزوین ،قهستان ،کاغذکنان ،کرمان مشهد همدان و یزد (8).اما عده ای بر این باورند که این کار در زمان بنی امیه و به قولی در زمان بنی عباس رواج یافته(9) و برخی آن را قدیم و برخی آن را جدید دانسته اند و نیز گویند: کارگران چینی آن را در خراسان

ص: 45

همانند کاغذ چینی می ساختند و انواع آن ،طلحی ،نحی ،فرعونی، جعفری و طاهری است. در بغداد مردم سالها بر نوعی کاغذ می نوشتند که ممکن بود آن را پاک کرده و دوباره نوشت و کاغذهای ایرانی به نام های ،طلحی ،نوحی ،سلیمانی، سمرقندی، جعفری، ،طاهری ،منصوری دولت آبادی ،بخارایی، اصفهانی و غیر آن شهرت زیادی داشتند، به ویژه کاغذ دولت آبادی و سمرقندی که نسبت به کاغذ چینی که در ایران به «خان بالیغ» معروف بود، کیفیت بیشتری داشت.

ابن عبدوس جهشیاری(متوفی به 331 ه.ق.)در کتاب الوزراء و الکتاب می نویسد: «نظر گذشتگان درباره بهترین کاغذ آن بود که سفید درخشان و سنگین وزن و جادار با قطعی

مناسب و پردوام باشد.»(1)

بودند که به صنعت ساخت کاغذ آشنایی داشتند و ایشان در آن شهر به این صنعت پرداختند به تدریج تهیه کاغذ در سمرقند اهمیت یافت و آنجا بازار تجارت این متاع شد و شهرهای دیگر از سمرقند کاغذ وارد می کردند ».

نویری در کتاب نهاية الأرب (ج 1ص 354) نیز به کاغذ سمرقند اشاره می کند و آن را از جمله مزایای این شهر می شمارد و عبارت او در این مورد عین عبارت ثعالبی است در ثمار القلوب. و همین کار را کرده است ابن الوردی در کتاب خريدة العجائب (ص 231).

کاغذ سمرقندی به علت خوبی و گرانی مورد مثل بوده چنانکه ابوبکر خوارزمی در نامه ای که به ابوالحسین علی بن دایه نوشته در گله از دیر رسیدن نامۀ او چنین می نویسد: «...ام الآن سمرقند بعدت عليه و الكاغذ عزّ لديه ؟ فانا اجهز اليه قوافل تحمل من الكاغد اوقارا و يتصل منى اليه قطاراً قطاراً.»

سمعانی در کتاب الانساب در نسبت الکاغذی می گوید که این نسبت به کسی داده می شود که کار او ساختن کاغذ تحریر یا فروش آن است و ساخت آن در بلاد مشرق جز در سمرقند در جایی دیگر معمول نیست .یاقوت حموی که به سال 626 ه . ق. وفات یافته در شرح حال ابوالفضل جعفر بن فرات معروف به ابن حنزابه( متوفی سال 391 ه . ق .) می گوید :این وزیر از سمرقند کاغذ وارد می کرد تا کتابت کنندگانی که برای کتابخانه او کتاب استنساخ می کردند آنها را به کار ببرند.

و محمد بن طاهر مقدسی می گوید:«در سمرقند مخصوصاً برای ابوالفضل وزیر کاغذ می ساختند و از مصر نیز هر سال مقداری کاغذ می آوردند .در کتابخانه او همیشه یک عده کاتب به کار استنساخ مشغول بودند ،اتفاقا یکی از ایشان از شغل خود استعفا کرد، ابوالفضل امر داد که به حساب او برسند و عذرش را بخواهند و صد دینار نیز اضافه به او بدهند. آن کاتب چون چنین ،دید به شغل خود برگشت و از استعفا صرف نظر نمود...»(1)

سیوطی از قول ،بعضی روایت می کند که قراطیس سمرقند برای مردم مشرق همان حکم قراطیس مصر را برای اهل مغرب دارد با این همه کاغذ سمرقندی در شرق جهان اسلام به نیکویی شهرتی بیش از آنچه که ثعالبی و سیوطی گفته اند داشته است و برای این که اهمیت آن را حتی در دوره های متأخر در نسخه نویسی و کتابت دریابیم به ابیات ذیل استناد می کنیم:

حبذا كاغذ سمرقندی *** زود یابی اگر خردمندی

خط بر اوصاف و خوب می آید *** صاف و پاک از عیوب می آید

چون نویسم وصف لعلت نامه گلبندی شود *** دفتری باشد اگر کاغذ سمرقندی شود (2)

ص: 47

اما قدما کیفیت کاغذهای (1)دیگر را بر سمرقندی رجحان داده که در این سطور آرای آنها را

می آوریم:

محمد بخاری در رساله«فوائد الخطوط »می نویسد: «بدان هیچ کاغذی بهتر از خطایی نیست، بعد او کاغذ سمرقندی است که در اوصاف می آید .اما پاکیزه و سفید می باید و دیگر رنگ ها به از رنگ حنایی نیست»(2).

حسینقلی رستمداری نیز در رساله «خط و مرکب»می نویسد:«بهترین کاغذهای عالم کاغذ دمشقی و هندی و بغدادی است پس از اینها سمرقندی و بعد از سمرقند کاغذ آمل، و بعد از اینها کاغذ دیگر بلاد حشو و ضایع است.(3)»

«رساله در بیان ،کاغذ مرکب و حل الوان» هم درباره کاغذ آورده است: کاغذهای جمیع بلاد را تجربه کرده اند آنچه پسندیده تر و پاینده تر است کاغذ بغدادی و دمشق و آمل و سمرقند است که خطوط را قابل ،است و کاغذهای جای های دیگر اکثر شکننده و نشر کننده و ناپایدار است و کاغذ را اگر اندک گونه (رنگ) دهند بهتر است(4)؛

حتی در بعضی از رساله ها در اوصاف کاغذ ابیاتی مذکور است که از آن جمله می توان به« رساله در بیان خط و مرکب و كاغذ »و نیز «صراط السطور »سلطان على مشهدی اشاره نمود

که به نمونه ای از آن خواهیم پرداخت.

کاغذی بهتر از ختایی نیست *** حاجت آن که آزمایی نیست

حبّذا كاغذ سمرقندی *** مکنش رد اگر خردمندی

خط بر آن صاف و خوب می آید *** لیک پاک و سفید می باید(5)

یا صرفی در «گلزار صفا »در وصف کاغذ مجموع می گوید:

ای دلم سر به خط فرمانت *** مایل خط به از ریحانت

میل مشقت چو شود ای دلدار ***کاغذ خوب طلب اول بار

زان که بر کاغذ زیبا خط خوب *** می توان کرد بخوبی مرغوب

بهترین کاغذ مجموع بلاد *** از دمشق آید و هند و بغداد

پس سمرقند باشد مرغوب *** آید از آمل هم کاغذ خوب (6)

ص: 48

بسیار بزرگ .ورقی شش عباسی می فروخت. کاغذ به آن خوبی دیده نشد. برخی ترجیح به خانبالق می دادند و نمونه اش در بعضی خانه ها پیدا می شود .یکی کاغذ متعارفی این زمان است که چندان تعریفی ندارد و کارخانه کاغذگری اصفهان الان درست گردش نمی کند»(1) اما طبق اسناد پراکنده ای که در موضوع کارخانه کاغذسازی و ضرورت تأسیس آن در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و نشریه تربیت موجود است که برای هر چه روشن تر شدن و استفاده سایر تاریخ پژوهان اسناد و بازنویسی شد و به طور کلی در ذیل می آید:

قربان خاکپای مبارکت شوم در باب کارخانه کاغذسازی که شاهزاده اعتضادالسلطنه عرض گردیده بود که از حیز انتفاع افتاده است عرض جهانگیرخان سرتیپ این است که دیوان از دو کاری را که با او قرار بگذارند. یا این که از قرار صورتی که داده می شود اسباب کارخانه را کارگزاران دیوانی ابتیاع کرده به مشارالیه تسلیم کنند ،و بعد از اتمام کارخانه مصارف کارخانه را برسانند و منافعش را برداشت نمایند یا این که علی الحساب تنخواهی به مشارالیه داده شود و بعد از اتمام کارخانه از قرار با قدر مخارج او را منظور نموده یا به خود او واگذار کنند یا به طور مزدور اجرت گرفته مشغول کار شود .در باب سایر کارخانه ها هم کاغذی که شاهزاده اعتضادالسلطنه به این غلام نوشته است ملفوف عريضه فرستاد لیکن اعتقاد خود این غلام این است یک مجلس با حضور شاهزاده وزیر علوم جهانگیرخان را بخواهند به هر چه از گفتگو و قرارداد طرفین صرفه دیوان را معلوم داشت در طی عرایض به خاکپای همایون معروض دارد باز رأی همایون چه اقتضا ،فرماید امر امر جهانمطاع همایونی است(2).

عرض شد دستخط آفتاب نمط همایونی را زیارت کرد اولا در خصوص کارخانجات کارخانه شماعی از قراری که سابقاً به عرض جنابعالی رسیده همان مشخص فرهنگی مشغول کار کردن و ریختن شمع می باشد کارخانه بلورسازی که سابقاً تحویل جهانگیرخان سرتیپ شد. کارخانه کاغذسازی که به جهت غلامخانه سابقا مقرر شد خرج و اسباب اسقاطی که داشت انبار کرده اند و به هیچ مصرفی نمی آید، قدغن فرمائید سرتیپ بیاید تحویل بگیرد. درخصوص سرباز ملایر که در طی حکم مبارک امر مقرر شده از این که فوج آراسته می باشد هزار نفر تمام گرفته شود، بدیهی است ملایر و سایر ولایات ممالک محروسه در اطاعت حکم همایونی حکم واحد دارند آنچه امر و مقرر شود از گرفتن سرباز و غیر عرضی نخواهد بود ولی در این باب چیزی که به خاطر قاصر مخلص می رسد با پست به عرض جناب عالی ،برساند قبل از تشریف فرمایی موکب جهانگشاه به ارض اقدس امر و مقرر شد یکصد نفر سرباز علاوه بر یکصد و پنجاه نفر سرباز مهندس گرفته شود .امتثالا لامر والاعلی. در این اوقات یکصد نفر سرباز علاوه گرفته شده در این یکی دو روز

ص: 50

ص: 51

وارد می شوند قطع نظر از این سرباز کرده به موجب حکم جناب عالی که به عهده علیقلی خان و چهار دولی صادر گردید یکصد نفر شمخالچی بایست گرفته شود .اگر ملایر در این زمان قلیلی استعداد و بیش از [ا]ین نوکر دادن به دیوان دارد جناب عالی می رساند به هر طور بفرمایند عرض ندارد. و اگر رأی عالی علاقه یابد سرباز گرفته شود بایست در ضمن دستورالعمل عسکرخان مقرر دارند آنچه علاوه سرباز گرفته می شود بصوابدید میرزا اسدالله خان و نوعی نشود باعث اغتشاش و شکایت تمامی ملایر شود احکامی هم که مرقوم می شود در این باب بایست نجف میرزا اسدالله خان مرقوم گردد، مثل سرباز مهندسی که اصلا صدایی از احدی بیرون نیاید سرباز را گرفته یا دایم نماید و اگر قسم دیگر صلاح باشد و یا موقوف می فرمایند مختار خواهند بود دستخط و ابلاغ حکم مبارک رالفا فرستاد زیاده چه عرض کند از طرف اعتضادالسلطنه(1).

قربان خاکپای مبارکت شوم زیارت دستخط مبارک و صحت ذات همایون کمال سرافرازی و شکرگزاری بحمدالله تعالى حاصل آمد. اولاً امر و مقرر شده بود که در باب کارخانجات اهتمامی بعمل آید گویا این غلام ساعتی در پیشرفت کار دولت را بر خود ترجیح دهد از آن جمله در عمل ریسمان ،ریسی اگر کارشان منحصر به کشیدن ریسمان و فروختن او می شد سه ماه طول نمی کشید که از عهده خرج آنجا برنیامدند .جهانگیرخان را آورده و این فقره را به او مدلل ،داشت پس برای رواج کار او قرارداد بیست هزار دست ملبوس سرباز را مدرک بیاورند و خودش بدوزد بدهد، و اینقدر را در ملبوس اصفهان موضوع داشته به او رجوع داشت. امسال را این طور قرارداد سال دیگران ان شاء الله پنجاه هزار دست ملبوس اصفهان را تبدیل به این خواهد کرد.

همین قدر که امسال پیشرفت کار او ملاحظه شد عرض می کند که چادر افواج هم در []ین کارخانه دوخته شود و آن وقت کارخانه می شود که بعد از وضع خرج خودش مبلغی هم عاید دیوان شود اگر غیر این باشد حاصلی ندارد.

در باب کارخانه بلورسازی قراری که مرتب گذارده یک ماه دیگر انشاءالله از حاصل او به نظر مبارک می رسد .

در کارخانه کاغذسازی هر چه مانده باشد بدست نیاید دستخط مبارک را فرستاده نواب اعتضاد السلطنه زیارت ،کرد جوابی ،نوشته این است که به نظر همایون می رسد از ملبوس چوخای کاشان را قرار داد که چند توپ ببافند بیاورند.(2)

قربان خاکپای مبارکت شوم در خصوص کارخانجات شماعی و بلورسازی و غیره دستخط جهانمطاع مبارک که به افتخار جناب سردار کل شرف صدور یافته بود، جان نثار تسلیم جهانگیرخان سرتیپ نماید .چاکر با این که مبلغ خطیری در بنا و بنیاد کارخانه شماعی و دایر شدن آن و سایر کارخانجات خرج کرده و خسارت کشیده بود محض امتثال حکم مبارک

ص: 52

ص: 53

و مزید پیشرفت خدمات مقرره ،تقدیم در اجرای حکم همایون ،نمود، کارخانه شماعی از این که در سنه ماضیه و پس از عزل جناب سپهسالار اعظم بعد از عرض و حصول اجازه از خاکپای مبارک کارخانه مزبوره را به مسیو ماتیو که از مهندسین فرانسه بود به موجب قرارنامه واگذار نمود .مشارالیه در این مدت بعد از آن که چندی مشغول پاک کردن اسباب و تهیه لوازم بود، دو سه دفعه قدری هم شمع بیرون آورد. چاکر به ملاحظه این که مبادا مثل سابق دوام و ثبوتی نداشته باشد بعرض خاکپای مبارک نرساند. در این اوقات خود او خاطرجمعی از راه افتادن و دایر شدن کارخانه مزبوره حاصل کرده شمعی هم که خوب و ممتاز است بیرون آورده ششصد تومان تنخواهی از چاکر به اطلاع سفارت فرانسه قرض کرده و تعهد این کار را که نفع و ضرر با خود او باشد نموده در این مدت هم از دادن و جهت عمله و غیره مخارجی کرده بعد از اطلاع از حکم جهانمطاع ملوکانه موافق قرارنامه که داده و برده بود اظهار، و اگر با این تفصیل زحمت و خسارت و بیرون آوردن شمع کارخانه مزبوره را ریخته جهت تعویض نماید. چاکر مراتب را به جناب سردار کل اظهار داشت، ایشان در این باب به وزارت خارجه اظهار کردند. موافق قرارنامه که در دست او بود با این که شمع او بیرون آورده و مبلغی خرج کرده، ایرادی از گرفتن او وارد ،نبود و قبل از انقضای موعد قرارنامه باید در دست او باشد.

اگر در این مدت نتواند تقاعد و بطوری که متصور است کارخانه را دایر نگاه دارد همین ایراد را می توان مستمسک قرار داد، و کارخانه را از او گرفته به جهانگیرخان تحویل داد. غیر از این قسم حالا ممکن نیست چاکر هم به فرق فرقدان سای مبارک مؤکدات لازمه مراقبت و اهتمام را در پیشرفت کار او بعمل آورده و می آورد و هیچ مقصود و منظوری جز انجام این خدمت نداشته و ندارد .در این مدت هم که این کارخانه بطور دلخواه .... به این بود که چاکر غفلت و مسامحه داشته با زحمت و خسارتی که کشیده است نخواهد خدمت دیوان برود با حسن مراقبت این دارد ،امیدوار است بنحوی که خاطر خطیر ملوکانه دایر شده راه بروند .

کارخانه بلورسازی اگرچه با دلایژ قرار داده و مشغول بدل سازی ،بود، چون موعد قرارنامه او منقضی شده بود کارخانه مزبوره را تحویل جهانگیرخان ،داده کارخانه کاغذسازی هم سابقاً امر و مقرر گردید به صوابدید معیرالممالک غلامخانه ساخته شود چاکر هم چون آب به قدر کفایت راه افتادن کارخانه ،نداشت اسباب ورود از چرخ و غیره انبار کرده، کارخانه را خالی ،کرده اکنون به همان حالت حاضر است جهت حصول اطلاع خاطر خطير ملوکانه مراتب را معروض داشت. امر امر همایون است.

روزنامه تلگرافخانه و مدرسه را لفا ارسال حضور مبارک داشته، روزنامه علمی هم طبع شده حاضر بود و ایفاد خاکپای مبارک گردید حکم حکم همایون است (1).

ص: 54

ص: 55

پس که الحمدلله وطن پرست و نیکخواه می باشیم و همه چیز هم می دانیم خوب است هریک به قدر قوه خود در خیر وطن بکوشیم گوینده ،بگوید کننده بکند، در وی این سخنان البته می دانید به بزرگان است و مخصوصا آنها که از قرب حضور سلطان متنفع اند، و امروز روزی است که ذمه شخص سلطنت بری ،است یعنی ثابت و مبرهن شده که خیر رعایا خود را می خواهد و هرکس به خیر دلالت کند می پذیرد و پس هر کس تن به قدر قربی که دارد می تواند منشأ اثر خیری شود. شخص اول بودن لازم نیست اگر شخص دهم راه انداختن یک کارخانه کاغذسازی شود مملکت را از این احتیاج بیرون آرد آیا به افتخار و اشتهار نایل نخواهد شد و نیکنام نخواهد بود؟ آیا اگر شخص پانزدهم یک مطبعه چاپ حروف کامل دایر نماید و مردم را از ذلت و ننگ این چاپخانه های کثیف فارغ سازد ذکر جمیل او به اقطار عالم مثل مَثَل سایر سیر نمی نماید؟ و هزار کار دیگر که بنده شرم از اظهار آن دارم و نمی خواهم اشخاص دور دست بدانند ما در چه حالیم برخلاف سلیقه آنها که برای اغراض نفسانی دولت و ملت را متهم می نمایند .که قدری بر رواج بازار چپو بیفزاید(1).

وقایع نگار مخصوص تربیت از گیلان شرحی نوشتند که یکی از آنها توجه کارخانه به کاغذ سازی بود، او می نویسد: مسئله مهم این است که مردم گیلان ملتفت بعضی وقایع شده چنانکه در همین اواخر چندین کارخانه پیله ابریشم به سبک کارخانه های فرنگ راه انداخته، و قدرت و استطاعت کارهای دیگر هم دارند. مثلا می توانند به شرکت و کمپانی کارخانه کاغذسازی دایر کنند و رفع احتیاج بزرگی از مملکت نمایند و خود و همشهریها به سُود و فیض و فایده عظیم فایض شوند و از همت والای حضرت اقدس شاهنشاه زاده بلندنظر آگاه و اجزا و اعضاء همه چیزدان اینقدرها مشکل نیست بلکه آسان است و بزرگان گفته اند:تتمه الرجال تقلع الجبال چون کار بدست کاردان افتد آهن را موم نماید و طلسم اسکندر را بگشاید (2).

در این ایام سعادت نظام که بواسطه عود موکب معلای خسروانی از سفر خیرت اثر فرنگ خاص و عام گرم شادی و مسرت اند و سرتا پا خرمی و بهجت خبرهای خوش دیگر نیز ممد نشاط است و مورث مزید انبساط یعنی نتایج سودمند که اسباب نفع عموم و خصوص است و فواید و منافع مخصوص از مسافرت ملوکانه روایت می کنند و بشارت می دهند. مثلا از دایر شدن بعضی کارخانه ها مثل کاغذسازی و غیره که لوازم آن در این سفر ابتیاع شده سخن می گویند و از خیال برخی اصطلاحات لازمه گفتگو می نمایند و با وجود کمال عقل و دانش و قلب خیراندیش و گوهر عالی و حسنات وطن دوستی و دولتخواهی و سایر صفات

ص: 56

وخصال ستوده حضرت مستطاب اشرف ارفع معظم اتابک اعظم عين الدوله دامت شوكته این اقدام و اقبال یا بالاتر و والاتر از آن بعید نیست بلکه قریب است و می توان یقین کرد و هرگونه اطمینان و خاطر جمعی حاصل نمود، و از قول منجیک ترمذی تواند و گفت وزیر ،باید ملک هزار ساله چه سود (1).

به طوری که از اسناد و مطالب نشریه تربیت استنباط ،شد تکاپو و تلاشهایی در راستای تأسیس کارخانه کاغذسازی در ایران انجام گرفته مؤلف کتاب«تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران» نیز در ذیل فعالیتهای اقتصادی و صنعتی صنیع الدوله آورده اند: «... مجددا در سنه 1300 دومین کارخانه را جهت کارهای ریخته گری دایر کرد بعداً در مقام تأسیس کارخانه ریسمان ریسی برآمد .موضوع در آوردن سرب مربوط است به اوایل بازگشت او از آلمان که پدرش می خواست او را داماد میرزا داودخان وزیر لشکر پسر میرزا آقاخان نوری نماید و بواسطه آن وصلت هم محل ساختمان را داودیه که متعلق به داودخان بود انتخاب نمود.

جریان تأسیس کارخانه ریسمان ریسی از این قرار است که «حاجی محمدتقی شاهرودی... نزد صنیع الدوله آمد و در آوردن کارخانه کاغذسازی شور ،کرد گفتند ریسمان ریسی و چلوار بافی اولی است قرار شد ریسمان ریسی را مقدمه بخواهند...»(2).

حكام و مأمورین آن وزارت جلیله در ولایات مزبور صادر فرمایند که از بذل مساعدت های لازمه درباره مشارالیه مضایقه نشود موجب مزید امتنان است. [امضا]: كيخسرو شاهرخ.

[حاشیه]: فوری. اداره شمال صادره کرده به اداره مباشرت ارسال فرمایند. 6/22/[1307ه. ش.] [ دستور به حکام ولایات ]:وزارت داخله اداره شمال، تاریخ 1307/6/21.

حکومت جلیله ،گیلان حکومت جلیله ،مازندران حکومت جلیله استرآباد :

مطابق اشعاریه اداره مباشرت مجلس شورای ملی مسیو رویدا که برای مطالعه در تأسیس کارخانه کاغذسازی استخدام شده است برای تحصیل اطلاعات راجع به این کار محتاج به معاینه ولایات سواحل دریای خزر می باشد قدغن فرمایید در انجام این منظور نسبت به مشارالیه مساعدت های لازمه بعمل آورند که مأموریت خود را به انجام برساند [امضا]

[حاشیه]: توسط این جانب تقدیم ریاست محترم کابینه گردید. عبیدی (1)

دوره هفتم تقنینیه

نمره ترتیب طبع 87

خبر اداره مباشرت مجلس شورای ملی راجع به کارخانه کاغذسازی مقام منيع مجلس مقدس شورای ملی شیدالله ارکانه

با موافقت به نیات مقدسه آقایان نمایندگان عظام که مستلزم مقتضیات ترقیات عصر است و مطابق نظر و مصوبات آن دولت محترم اداره مباشرت مجلس پس از استخدام مسیو ماریو رويدا متخصص كاغذسازی ایتالیایی و مراقبت در تعیین وظایف مشارالیه و انجام آن در نتیجه مطالعات و مشاهدات مشارالیه در احصاییه های گمرکی و سیر در جنگل های گیلان و استرآباد و مازندران و کسب سایر اطلاعات ممکنه مشاراليه خبر جامعی که میسر بوده است از حيث انواع اشجار و سایر مصالح لازمه برای کارخانه کاغذسازی - هوا و آب و تناسب محلی از حیث دسترسی به دریا از یک طرف و راه آهن از جانبی دیگر، و اصول فنی و اقتصادی و آنچه لازمه دقت و مطالعه بوده است که جزئیات کار و طریق عمل را در آن شرح داده است به اداره مباشرت فرستاده که در تحت مطالعه قرار گرفته و چون انتشار تمام اظهارات و اطلاعات مشارالیه موکول به مواقع و موارد لازمه می باشد، عجالتاً آنچه اساساً برای مطالعۀ آقایان نمایندگان محترم مورد فوریت داشته از آن گزارش مبسوط مشارالیه استخراج گردیده و با قسمتهایی که اداره مباشرت لازم به تشریحات یا اصلاحاتی دانسته است اینک برای اطلاع و مطالعهٔ آقایان عظام به عرض می رسد تا هر چه زودتر در اثر مطالعه و دقت خویش تکلیف را معین فرمایند تا اگر اقداماتی دیگر لازم است در بقیه مدت اقامت مشارالیه در طهران به مورد عمل گذارده شود.

ص: 58

بدیهی است با ملاحظه شرح ذیل تصدیق خواهند فرمود که اگر اداره مباشرت مجلس بود قبل از دعوت یک نفر متخصص مجرب فنی و مطالعات دقیقه اساسی مقدماتی به تهیه ماشین آلات و تأسیسات پردازد فقط فقط از آن نقطه نظر بوده است که بی مطالعه قدم در کار نگذارده موجبات اتلاف پول و ندامت را فراهم نیاورد اینک که اهتمام در انجام وظیفه مآل اندیشانه بعمل آورده منتظر است بعد از مطالعات دقیقانه آن ذوات محترم برای تکمیل مقصود به هر نحو مقتضی رأی صلاح اندیشانه باشد و مقرر فرمایند اطاعت شود.

قسمت اول - مطالعه در انواع کاغذهای وارده و نتیجه حاصله

نظر به این که قبل از هر اقدامی لازم بوده است از روی احصاییه های گمرکی از کیفیت و کمیت کاغذهای وارده به این مملکت مأخذی به دست آید هر چند تا اندازه معلوم گردیده است که در ظرف بیست سال اخیر به تفاوت مقدار چه قسم کاغذها وارد سرحدات مملکت شده است ولی میسر نگردیده است معین شود پس از ورود کاغذ به سرحدات در داخله مملکت از روی چه تناسب تقسیم و چه مقداری در هر شهری مصرف گردیده است. اما همین قدر روی هم رفته معلوم شده است کاغذهایی که خصوصا در سنوات اخیر وارد مملکت ایران گردیده است به اقسام مذکوره در ذیل بوده که می توان آنها را به شش قسمت تقسیم نمود.

(الف) كاغذ مخصوص طبع و کاغذهای معمولی برای نوشتن .

(ب) کاغذ و پاکت های اعلی و تجملی.

(پ) کاغذهای الوان و منقوش برای دیوارهای اتاق .

(ت) کاغذ سیگار .

(ث) انواع کاغذهای مختلفه و کاغذ لفاف و مقوا.

(ج) اشیای کاغذی از قبیل دفاتر و آنچه از کاغذ ساخته شده باشد.

از قسمت های فوق آنچه بیش از همه مورد احتیاج و مصرف عمومی بوده است کاغذهای قسمت (الف) و کاغذهای لفاف از قسمت (ث) بوده که در دو سال گذشته بیش از سنوات پیش وارد گردیده ،و مقدار اینها جمعا به دو هزار تن رسیده است که معادل شش هزار وششصد وشصت و شش خروار به وزن تبریز باشد.

ورود و مصرف این مقدار کاغذ از روی تناسب سایر ممالک متمدنه زیاد نبوده است زیرا با مطالعه احصاییه سایر ممالک وقتی که مصرف کاغذ آن مملکت بر افراد جمعیت آن مملکت تقسیم شود درجه مصرف کاغذ را که ناشی از کثرت مدارس و سواد اهالی، توسعهٔ تجارت و شرکت ها و سایر مؤسسات بزرگ می باشد می رساند.

مثلا وقتی که میزان مصرف سالیانه کاغذ در اتازونی نسبت به افراد جمعیت آنجا مطالعه شود هر فردی در سال شش من و نیم تبریز کاغذ مصرف می نماید ولی مصرف فعلی ایران نسبت به جمعیت آن بر فرض که ده میلیون جمعیت گرفته شود از روی تقسیم به افراد به

ص: 59

هر فردی بیش از حداکثر چهار سیر کاغذ تعلق نمی گیرد .لیکن در عین حال نباید تصور نمود در سایر ممالک هم یکباره مصرف کاغذ به آن نحو بوده است بلکه اگر در مثل مصرف کاغذ سالیانه در سوئد در سال 1920 میلادی به شرح ذیل مطالعه شود برای ترقیات بعدی ایران فرصتی به سزا به دست می دهد :

سال 1877 میلادی برای هر فرد

"1887"

"1889"

"1907"

"1917"

"1920"

2,06 کیلو گرم

3,15 "

8,49 "

15,85 "

27,24 "

30 "

در گذشته ایرانیان به علت کثرت بی سوادی نه فقط مصرف زیادی نداشته اند بلکه کاغذ را از حوایج اولیه ندانسته و از اشیای تجملی فرض کرده اند و حال آنکه در عالم تمدن تشخیص داده شده است کاغذ اسلحه دانش است که در مقابل جهل مبارزه می نماید .و جای تردید نیست با این طرح ترقی ایران که نقشه سازی شده است انتظار می رود با توسعه تحصیلات اجباری قشون ،وظیفه ،بلدیه ها راه آهن و غیره در ظرف ده سال آینده لااقل برای هر فردی از ساکنین ایران 9 الی 10 سیر کاغذ لازم شود.

با مطالعه اقسام کاغذهایی که به ایران وارد و مصرف می شود عجالتا آنچه بیشتر اهمیت دارد و استفاده از آن اجباری است و در عمل ممکن است از تأسیس کارخانه نه اینکه زیانی متوجه نگردد بلکه متدرجا بیشتر از هر حیث مقرون به صرفه باشد به شرح مذکوره در فوق رقم های قسمت (الف) و کاغذ لفاف قسمت (ث) می باشد که مقدار وارده در دو ساله اخیر ذکر شد - آنچه مسلم است در گذشته از مقدار وارده بیش از یک عشر در جنوب ایران مصرف نداشته است.

چون از تاریخ صدور دستور برای تهیه ماشین آلات و لوازم به علت وضعيات محلی ممکن است از دو الی سه سال طول تأسیسات شود تا موقعی که مؤسسه دائر و قابل استفاده گردد لهذا میتوان در نظر گرفت که مصرف کاغذهای مذکوره فوق در تمام ایران به سه هزار تن يا حدود ده هزار خروار برسد - فلهذا در نتیجه مطالعات در نظر گرفته شده است کارخانه منظوره به طوری تهیه شود که بتواند روزی ده تن( هر تن سیصد و سی و سه من تبریز) کاغذ بدهد که در ظرف سیصد روز در سال 3000 تن کاغذ از کارخانه خارج شده باشد.

توضیح: ساختن سایر انواع کاغذها نیز در ایران ممکن و مصالح آن میسر است، ولی چون اقدام به ساختن هر رقم مستلزم تهیه های خاصی است خصوصا کاغذ سیگار که از حيث ماشين آلات و مصالح به کلی متفاوت می باشد و تهیه رقم های دیگر کاغذ فعلاً مقرون به صرفه نیست فلهذا عجالتا صرف نظر کرده موکول به موقع مقتضی خود می باشد.

ص: 60

قسمت دوم - در تشخیص محل متناسب و مصالح

هر چند به قدری که ضرورت ایجاب مینموده است از حيث مدت و وسایل برای مطالعات و تجربه و به دست آوردن مقیاس کامل موجبات آن به طور بایسته فراهم نبوده است معهذا در نتیجه مطالعات ممکنه آنچه استنباط شده است در صفحات گیلان و استرآباد به نحوی که باید و شاید از حیث اشجار و مصالح لازمه برای انجام این مقصود در تنگنا بوده ولی قسمت های خاصی از صفحات مازندران هم موجبات فعلی و هما تهیههای آتیه را بهتر در بردارد.

برای تأسیس کارخانه کاغذسازی چند اصل مسلم را باید در نظر گرفت تا بعداً در مضیقه واقع نشد:

اولاً - فراهم بودن اشجاری که متناسب با ساختن خمیر کاغذ و مصرف مغز چوب یا چوب تراشیده برای کاغذسازی ،باشد و آن نیز به اندازه کافی.

ثانياً - میسر بودن سوخت برای کارخانه هم به حد فراوان و هم مناسب اعم از ذغال سنگ یا چوب (بدیهی است این اصل فراوانی و ارزانی نسبت به همه قسمت ها ملحوظ است.)

ثالثاً - مصالح دیگر که برای آمیختن با چوب یا جداگانه برای ساختن کاغذ لازم شود.

رابعاً - آهک و نمک که از مواد مسلمی برای کاغذ است که سنگ آهک خوب و به حد ضرورت فراوان باشد و دوم این که یا معدن نزدیک باشد و یا دریا که بتوان از آب آن استفاده و نمک را تحصیل نمود .

خامساً -آب فراوان و خوب که بتوان استفادات لازمه نمود، خصوصاً استفاده از تأسیس ماشین برق.

سادساً - هوای آنجا نه خیلی خشک و نه خیلی مرطوب باشد.

سابعاً - از حيث واردات و صادرات از یک طرف وصل به دریا و از جانبی نزدیک به ایستگاه راه آهن باشد ،و در صورتی که ممکن شود رودخانه نیز از میان جنگل گذشته، یا [به] تأسیس نزدیک باشد که علاوه بر سایر استفادات بتوان اشجار را به آن وسیله به کارخانه آورد بر سایر مزایا می افزاید .

ثامناً - فقط در آن نقطه به قدر کفایت دارای اشجار مفیده باشد بلکه وسعت و استعداد ارضی طوری متناسب باشد که بتوان با عرض اشجار مفیده همیشه ارزان و به اندازه کفایت و خوب مصالح لازمه را در دسترس خود داشت با این که جمع بودن همۀ این محسنات در یک نقطه کار مشکلی است ولی خوشبختانه به طوری طبیعت در قسمت های مخصوص مازندران همۀ اینها را برای انجام آن مقصود جمع نموده که از این حیثیات جای نگرانی نیست، و تنها آنچه باید این محسنات را برای منظور تکمیل نماید دست توانا و نظر مآل اندیشانه متصدیان عمل که امر تهیه را قبل از فوت وقت به موقع خود دیده باشند.

بدیهی است همه قسمتهای مذکوره فوق به استثنای اشجار لازم به جهت تهیه خمیر و کاغذ به اندازه میسر است که فکری از آن جهات ،نباید الا تهیه اشجار نرم که باید به

ص: 61

توسط خود متصدیان تدارک و برای موقع خود مقدار لازم غرس شود. تا نه فقط همیشه به مقدار لازم حاضر باشد بلکه قیمت را ارزان و ارزان تر نگاه داشته از سوء استفاده محتکرین جلوگیری ،نماید تا سود به زیان مبدل نگردد، و مسلماً برای انجام این مقصود مقدار لازم زمین باید مالکانه در دست متصدیان باشد که در فصل خود خواهد آمد.

برای ساختن کاغذ یکی از مواد مهمه خمیری است که از درخت های جنس مخصوصی تهیه می شود و در موقع ساختن کاغذ باید به حد متوسط در حدود صدى شصت خمیر مخلوط کرد. هرچند در مشاهدات جنگل ها از آن جنس مخصوص اشجار که در خارجه تحصیل خمیر از آن می نماید به قدر کفایت که تمام حوائج کارخانه از آن نوع اشجار برآورده شود دیده نشده، ولی خوشبختانه رقم های دیگر اشجار نیز موجود بوده که پس از تجزیه معلوم گردیده است می توان به قدر کفایت از آن جنس ها خمیر تهیه نمود، چنانکه نمونه ساخته شده آن را ملاحظه فرموده و می فرمایید.

نسبت به سوخت کارخانه با اطلاعات حاصله ذغال سنگ مقرون به صرفه نیست ولی چوب های کوهستانی که در آنجا به قدر لازم فراوان است نزدیک به صرفه و کاملاً رفع حاجت می نماید.

قسمت سوم - در طریق ساختن کاغذ و قیمت آن

از روی مأخذ احصاییه گمرکی قیمت کاغذهایی که در نظر گرفته شده است در ایران ساخته شود رقم های قسمت (الف) هر تنی دویست و بیست تومان و کاغذ لفاف یکصد و شصت تومان از خارجه وارد سرحد ایران میشود که به واقع این قیمت در بندر یا سرحد ایران است، پس اگر از روی تناسب مقدار و رقم حساب شود روی هم رفته تنی دویست تومان می ایستد.

جای تردید نیست وقتی که اتخاذ تصمیم ،شود در مملکتی که نه متخصص این فن دارد و نه ماشین آلات و لوازم اولیه و تمام اینها را باید به خرج گزاف از خارجه وارد و تأسیس، و قسمت های عمده اولیه را مستهلک و ذخیره نمود عجب نخواهد بود اگر گران تر از اروپا یا امریکا تمام شود، و حال آنکه در همه جای دنیا در ابتدای تأسیس هر مؤسسه تا موردی که بتواند کار خود را به جریان صحیح اندازد محصول آن کارخانه گران تر است. ولی به مرور ایام و فزونی مصرف و تجربیات حاصله و آموزش عده از کارکنان داخلی و استهلاکات و ذخایر اولیه وضعیت کار را ممکن است متدرجا به قیمت آن تنزل دهد و اصل دیگری که در این موارد بخصوص ملحوظ است به عمل آوردن مایحتاج در خود مملکت و مشغول و تربیت نمودن عده ای و به کار بردن مواد خام و بی مصرف در داخله.

یکی دیگر از جهات عمده ترویج محصول فراهم بودن وسایل نقلیه می باشد که بتواند آن محصول را به سهولت و با کرایه ارزان و به موقع به همه جا برساند که مخصوصا این اصل در ایران روز افزون میباشد و به مقصود اصلی خیلی کمک خواهد ،کرد بنابر آن با مطال

ص: 62

ارقامی که بعد خواهد آمد و در نظر گرفتن انواع مخارج و فروع و استهلاکات و با ملاحظه آنکه مؤسس تمام آن وجه را از جایی دیگر قرض کرده به مصرف رساند، و در ضمن هم قرض و خرج اولیه را مستهلک و هم معادل آن را نقد ذخیره ،نماید با همه این ملاحظات در نتیجه قیمت کاغذهای محصول از کارخانه در ایران در خود کارخانه که به منزله سرحد یا بندر ایران باشد کمتر از تنی 192 تومان میسر نخواهد بود و در صورتی که به تمام نقاط ایران خود حمل کند با ملاحظه ارزان و گرانی کرایه و قرب و بعد مسافات می تواند در هر نقطه از نقاط مرکزی (ایران مقصود حاکم نشین است) از قرار تنی 204 تومان بفروشد.

این نکته را هم باید تذکر داد که ممکن است تصور شود کارخانه کوچک تری تهیه نمود، اما در موقع حساب معلوم خواهد شد که مقرون به صرفه نیست بدیهی است وقتی که این اصل اساسی مسلم باشد که عمده نظر در کاهش از واردات و در عین حال رفع حوائج عمومی به دست خود است اولیای امور راست به حمایت از این اصل اساسی در این قسمت بخصوص در حقوق گمرکی تجدید نظر نمایند و یا ورود و فروش کاغذ مثل چند فقره دیگر منحصر به خود اولیای امور شود.

قسمت چهارم - شرح دستگاه هایی که برای کارخانه لازم است

کارخانه را می توان به قسمت های ذیل منقسم نمود

1 - دستگاه برق

2 - کارخانه تهیه نمک و الکترولیز( تغییر ماهیت دادن شیمیایی)

3 - تهیه خمیر کاغذ

4 - تهیه مغز چوب برای کاغذ( مقصود چوب بی پوست است که تراشیده شده)

5- دستگاه کاغذسازی

6 - ادوات و ابنیه و لوازم کمکی و عمومی

1 - دستگاه برق

دستگاه برقی که برای این کارخانه لازم است باید لااقل در محل نصب، معادل 1500 کیلووات یا 2040 قوۀ اسب قوای برقی از آن صادر شود که می توان بنای این دستگاه را روی رودخانه منظوره قرار داد و استفاده متصوره را به وسیله ساختن سدی در کوه و مجرایی در زمین و تهیه سایر قسمت ها حاصل نمود.

2 - کارخانه تهیه نمک و الکترولیز

این دستگاه برای تغییر ماهیت دادن 5000 کیلوگرم (هرسه کیلوگرم یک من تبریز است. )

نمک در هر روز و همچنین دارای دستگاهی برای ساختن نمک می باشد.

ص: 63

3 - دستگاه تهیه خمیر کاغذ

این دستگاه را برای تمام ماشین های لازمه برای قطع و پوست کندن چوب و قطعه قطعه نمودن آن به پارچه های کوچک متناسب با عمل - ادوات لازم برای عمل آوردن چوب - اشیای لازم حل به جهت مواد لازمه چوبی - مجزا کردن مواد چسبندگی الیاف - جدا کردن قطعات چوبی که حل نشده - ادوات به جهت شستن و سفید کردن - برای انقباض خمیر کاغذ و اتاق های مخصوص مخزن خمیر مستخرجه می باشد .

4 - دستگاه تهیه مغز چوب یا چوب تراشیده شده

این دستگاه عبارت است از تمام ماشین های لازمه برای حاضر کردن چوب به قطعات متناسب که پوست آن کنده و گره های آن برداشته شده باشد .اسباب به جهت جدا کردن و تجزيه الياف - ادوات تصفیه اتاقهای مخزن و اسباب انقباض می باشد .

5 - دستگاه کاغذسازی

مواد حاصله از دستگاه اخیر (4) باید طوری به عمل آورده شود که نوع کاغذ لازم از آنها به دست ،آید و این قسمت فقط در دستگاه کاغذسازی انجام می گیرد. خمیر کاغذ و مغز چوب پس از اندازه گرفته شدن در عرابه های مخصوص حمل و در جای مشخصی قرار داده می شود که الیاف را به طول مناسب در آورده و در آنجا مواد لازمه و چسب و در صورت لزوم رنگ به آنها زده شده و سپس مواد عمل آورده شده در مخزنی قرار می گیرد که اسباب مخصوص آنها را مخلوط می نماید و بعد از آن زیر ماشین کاغذسازی ،رفته و به اوراق ممتد کاغذ تغییر می یابد، و پس از آن کاغذ مزبور را زیر فشار قرار داده و به اندازه های لازم بریده و در صورت لزوم سوهان زده و بعد انتخاب و عدل بندی شده به مخزن حمل ارسال می گردد.

6 - ادوات و ابنیه و لوازم کمکی و عمومی

کمکی ها عبارت است از دستگاه های آب کارخانه بخار و قوه ،برق،مجراهای تخلیه آب، دستگاه تعمیرات فلزی و چوبی دستگاه چوب بری برای تهیه قطعات چوب به جهت عدل ،بندی انبارهای مواد اولیه لوازم و قطعات یدکی کوره آهک سازی جهت سفید کردن، گاراژ برای وسایط نقلیه ارضی محلی کوچک برای بارکردن یا خالی کردن مال التجاره وارده یا صادره از کارخانه به وسیله دریا عمارات دفتر و ،دربانی تالار کارگران و منازل مدیر و اعضا و کارگران .

قسمت پنجم - برآورد

به نحوی که قبلا عرض ،شد مقدار کاغذی که در نظر گرفته شده است، در چنین کارخانه

ص: 64

ساخته شود عبارت خواهد بود از :سه هزار تن در سال( تخمینا ده هزار خروار) که در ظرف سیصد روز در سال هر روزی 33 خروار و سی من تبریز کاغذ حاضر بیرون دهد.

زمینی که برای عمل آوردن اشجار مهم برای کارخانه لازم است به حداقل در حدود دوازده هزار جریب (هر جریبی ده هزار ذرع )و در حداکثر و احتیاطی بیست هزار جریب لازم خواهد بود.

برای همچو کارخانه ای افراد و کارکنان از این قرار لازم می باشد :

1 - مدیر کل و رؤسای قسمت به تفاوت حقوق 18 نفر سالیانه

312,000 قرآن

2 - رئیس و اعضای دفتری و معاونین و سایر رؤسا به تفاوت حقوق 13 نفر

129,000 قرآن

3 - کارگران مرد و زن( به استثنای قسمت جنگل و کارهای خارجی) 237 نفر

472,920 قرآن

جمع

914,520 قرآن

روی هم رفته مطابق جزئیات شرحی که در دست است کلیه سرمایه که برای تأسیسات و عملیات همچو کارخانه پیش بینی شده است عبارت از دو قسم سرمایه می باشد، یکی ثابت و دیگری سیار.

سرمایه ثابت به شرح ذیل، معادل مبلغ 14,300,000 قرآن می باشد که در بدایت تأسیس به مصرف خرید ماشین آلات - تأسیس ابنیه و سایر لوازم برسد:

برای دستگاه برق با سدبندی و کل لوازم

برای ماشین آلات و کامیون و غیره

برای ساختمان

برای خرید جنگل و اراضی و تهیه

3,380,000 قرآن

6,920,00 قرآن

2,000,000 قران

2,000,000 قران

جمع

14,300,000 قرآن

توضیح: برای دستگاه برق اختصاصاً و جداگانه مخارج از حیث ساختمان سد و مجاری و عمارت و قیمت ماشین و سیم و حمل و نقل و فرع پول در مدتی که هنوز دایر نشده، محسوب گردیده است که جمعاً بر مبلغ فوق بالغ شده است. و قسمت دیگر سرمایه ای به حدود 4,000,000 قرآن به جهت جریان امور و تهیه های لازمه می باشد.

با مراجعه به ارقام ذیل و با آنکه تصور شود اصل سرمایه از محلی دیگر قرض شده و باید اصلا و فرعا مستهلک شود که بعد از استهلاک به مدتهای معینه نه فقط کارخانه و لوازم آن برای مؤسس بلاعوض خواهد ماند بلکه معادل عین آن وجه نیز به انضمام چهارصد هزار تومان سرمایه جاری برای مؤسس ذخیره خواهد گردید و به عبارت اخری معدل وجهى

ص: 65

تصور شده است برای تأسیس همچو کارخانه ضرورت دارد چنین درنظر گرفته شده است. مؤسس تمام آن مبلغ را از جایی دیگر قرض کرده و باید در مدت معین به انضمام فرع تأدیه نماید. در این صورت بلاتردید باید اصل و فرع آن در مدت معینه تأدیه شود، و از طرفی چون قاعدتاً باید در ظرف مدت معین فوق علاوه بر تأدیه اصل و فرع قرض به میزان مؤسسه هم وجه نقد سال به سال ذخیره نمود تا بعد از انقضای آن مدت معینه معادل تمام آن مبلغ نقد در ذخیره باشد که شرایط استهلاکی مؤسسه به جا آمده باشد.

لهذا مطابق همان مبلغی که برای استهلاک قرض از عوائد تهیه و پرداخته می شود همان میزان نیز وجه نقد برای مؤسس ذخیره می شود که پس از انقضای مدت معینه در ضمن صورت ذیل هم اصل و فرع قرض مستهلک گردیده هم معادل آن مبلغ علاوه بر عایدات مشخصه به عنوان نفع عمل وجه نقد برای مؤسس ذخیره ،مانده و هم بنا و ماشین آلات و غیره برای مؤسس بلاعوض باقی مانده است.

از روی میزان مخارج متصوره و استهلاکات به شرح ذیل مقیاس قیمت کاغذ که برای

کارخانه تمام میشود تشخیص عمل را واضح مدلل می.کند تعیین میزان حد متوسط کاغذ که برای کارخانه در سال تمام می شود:

1 - استهلاک عمارات

از روى مأخذ 2,000,000 قرآن در سی سال با صدی پنج فرع مرکب

30,200

2 - استهلاک ماشین آلات

از روی مأخذ 6,920,000 قرآن در بیست سال با صدی پنج فرع مرکب

208,940

3 - منافع مجموع سرمایه به کار برده شده

از روی مأخذ 8,920,000 قرآن با صدی پنج فرع در هر سال

445,000

4 - منافع سرمایه جاری

از قرار 4,000,000 قران فی صدی پنج در هر سال

200,000

5- حقوق کارکنان و کارگران کارخانه

914,520

6 - قوه برق

قیمت 12,240,000 کیلووات ساعتي في تقريباً 77 دينار

937,800

7 - چوب برای ساختن کاغذ

قیمت 300 در 90 متر مکعب = 27,000 متر مكعب فى 11 قرآن

297,000

8 - چوب برای سوخت کارخانه

قیمت 300 در 55 متر مكعب = 16,500 متر مكعب فى 11 قرآن

181,500

9 - لوازم تکمیلی

400,000

آهک - رزین - سولفات و الومین - رنگ

10 - نمک دریا 5000 در 300 کیلوگرم فی 90 دینار

135,000

ص: 66

11 - نگاهداری و تعمیرات دستگاهها

فی %6 از سرمایه برای هر سال یعنی 6% از 8,920,000 قران

12- بیمه حمل و نقل عدل ،بندی ،اعلانات مكاتبات و غیره

13 - مبلغ سالیانه برای پرداخت سرمایهٔ استقراضی 8٬920,000 قرآن

14 - مخارج پیش بینی نشده مختلفه

535,200

800,000

479,894

944,654

6,020,000

جمع

عوائد

مقدار کاغذی که در ظرف سال ساخته می شود 3000 تن فى 2040 قرآن 6,130,000قرآن قیمتی که کاغذ مزبور به شرح فوق برای کارخانه تمام می شود

نفع پیش بینی شده خالص در سال

6,020,00

100,000 قران

توضیح :مبلغی که در قسمت 13 فوق پیشبینی شده است به تصور این است که سرمایه از مؤسسه دیگر قرض شود و سالیانه به حدود 0/05 فرع پرداخته شود، فلهذا برای استهلاک آن در ظرف پانزده سال که سال به سال نسبت به مبلغ پس انداز شده 0/03 فرع تعلق بگیرد، در این صورت لازم است برای هر سالی به شرح فوق 479,896 قران جزء خرج محسوب و پس انداز ،شود بدیهی است در صورتی که تمام یا مبلغی از سرمایه از خارج قرض نشود و متعلق به خود مؤسسه باشد به همان تناسب تفاوت حاصل و به منفعت مزید خواهد گردید.

علاوه بر ارقام و توضیحات فوق این نکته هم مسلماً ملحوظ نظر خواهد بود که در حال و در صورت مقیاس به همان سالی سه هزار تن سالی ششصد هزار تومان در این قسمت از واردات مملکت خواهد کاست و حال آنکه انتظار می رود در اثر ترقیات منظوره مملکت تا ده سال بعد مصرف کاغذ هر فردی از افراد مملکت در سال از روی تناسب به ده سیر رسیده باشد در این صورت در ده سال بعد مصرف این رقم کاغذهای معینه به 25 هزار خروار خواهد رسید که معادل است با 6708 تن و به قیمت وارده از خارجه به سرحد ،مملکت از این حیث 13,416,000 قرآن پول از این مملکت خارج خواهد شد و به همین تناسب هر چند سال پیش رود بر واردات کاغذ به مملکت و صادرات پول از مملکت خواهد افزود.

خلاصه

خلاصه شرح فوق آنکه در نتیجه معلوم شده است بلا تردید می توان کارخانه تأسیس و در حدود منظوره از مملکت رفع حاجت و از واردات این قسمت جلوگیری نمود. اما شاید در بدایت امر از ملاحظه آن ارقام خرج در مقابل سرمایه موجوده که با اجرا شدن مصوبات

ص: 67

مجلس در آخر 1307 بیش از معادل 2,200,000 قرآن موجود نخواهیم داشت اقدام در عمل دشوار به نظر ،رسد ولی حد هر دشواری خصوصا در مقابل اقتصادیات و خدمت به مملکت با بذل توجهات خیرخواهانه مشکل نیست فلهذا اداره مباشرت منتظر است بعد از توجه آقایان نمایندگان عظام و مطالعه معروضات فوق در صورت صلاح به هر یک از کمیسیون های مربوطه موجوده و یا هیأتی خاص که مصلحت باشد مراجعه فرمایند، راجع به طریق عملی شدن آن مذاکره و مشاوره شود و بعد از اتخاذ تصمیم نتیجه به عرض مجلس مقدس برسد تا به هر نحو تصویب و اجازه فرمایند اجرا گردد.

از طرف اداره مباشرت مجلس

کیخسرو شاهرخ

تاریخ طبع اول اسفند 1307

اولین کارخانه کاغذسازی قبل از جنگ جهانی دوم، در زمان حکومت رضاشاه تأسیس شد اما موفق نبود، سپس کارخانه دست دومی از خارج وارد و در کرج نصب گردید، اما تبدیل به مقواسازی شد.

کارشناسان بعد از جنگ جهانی دوم گیلان مازندران و خوزستان را مناسب ترین مکان برای احداث کارخانه کاغذسازی تشخیص دادند. گیلان به دلیل داشتن چوب های جنگلی کاه و پوست ،برنج و خوزستان به دلیل داشتن الیاف نی و تفاله نیشکر مازاد کارخانه نیشکر (بهترین مواد اولیه مورد نیاز کارخانه) بود و هر دو منطقه به سبب داشتن آب و برق کافی بهترین شرایط را داشتند(1).

دومین کارخانه کاغذسازی در سال 1326 ه.ش. شرکتی با سرمایه گذاری چند نفر از جمله «حسن علی حکمت»، «دکتر صلح دوست» و «ژرژ عیسانیان »و توسط فرانسوی ها تأسیس شد که خوراک آن کاغذهای باطله ادارات و سازمان ها ،بود این کارخانه در منطقه ورامین تأسیس گردید (2)اما علی رغم تلاشهای انجام یافته بعد از ملی شدن نفت ناموفق ماند. از آن پس تعدادی واحد تولیدی مقوا از ضایعات کاغذ در ایران به وجود آمد (3).و بعدها ضرورت تأسیس کارخانه کاغذسازی محسوس تر شد و گویا فعالیت هایی نیز در این راستا انجام یافته به طوری که در یکی از اسناد موجود در سال 1335 ه . ش. آمده است.

جناب آقای وزیر دارایی دولت علیه ایران - تهران

موضوع :اعتبار مبلغ سه میلیون دلار جهت کارخانه کاغذسازی

ص: 68

محترما به عرض می رساند این مؤسسه که یکی از بزرگترین موسسات آلمان میباشد قبلاً با سازمان برنامه هفت ساله (در خصوص معامله خرید کلیه لوازمات جهت شهرستان ها ضمن قراردادی که با تجارتخانه کوکی( مهندسین مشاور) منعقد نموده )تماس گرفته است.

به موجب گزارشی رسمی اقتصادی که به این مؤسسه رسیده ملاحظه شد که وزارت دارایی به وسیله بنگاه انحصار دخانیات هر ساله مبالغ معتنابهی ارز جهت خرید کاغذ و کارتن از خارج کشور به مصرف می رساند با توجه به اینکه کلیه مواد اولیه که برای ساختن کاغذ و کارتن لازم است در ایران موجود می باشد مسلما از نقطه نظر اقتصادی و در عین حال برای تقلیل قیمت تمام شده کالا و تهیه کالا برای کارگران ایرانی اقدام به ساختن یک کارخانه کاغذسازی در ایران به نفع دولت ایران خواهد بود. این مؤسسه حاضر است مبلغ سه میلیون دلار اعتبار برای تهیه و تحویل یک کارخانه کاغذسازی و کارتن به آن وزارتخانه تقدیم نماید و ضمناً در صورت تصویب کردن پیشنهاد (پروژه) این شرکت آماده است که کارشناسان خود را به ایران اعزام و از نزدیک در محل مواد اولیه را بررسی کرده تا با در نظر گرفتن وسایل دفترچه مشخصاتی را که برای ساختمان کارخانه منظور بایستی تهیه شود در اختیار آن وزارتخانه قرار دهند.

در این قسمت به جنابعالی اطمینان می دهد که تهیه (پروژه) و حمل و نقل و حتی ساختمان کارخانه با در نظر گرفتن شرایط فنی که کاملا با اسلوب جدید مطابقه می کند با بهای بسیار مناسب در مدت کمی تحویل ماشین آلات آن صورت خواهد گرفت و از طرفی مقتضی است که این مؤسسه از جریان پرداخت 70 درصد بهای تمام شده کارخانه به انضمام منافع حاصله از دستگاه کارخانه در مدت پنج سال عمل کرد به وسیله وزارت دارایی اطمینان حاصل نماید. از طرفی در چند سال قبل به وسیله یک مؤسسه خصوصی ایرانی اقدام به خرید یک دستگاه کارخانه کاغذسازی فرسوده انگلیسی نموده اند که طبق اطلاعات محرمانه کارخانه موصوف به هیچ وجه از نظر اقتصادی تأمین احتیاجات را نخواهد کرد. انتظار تصمیم مساعد مراتب احترامات فایقه را تقدیم می دارد - محل امضای مدیریت (1)

عاقبت نخستین کارخانه مهم تولید خمیر و کاغذ ایران کارخانه «گروه کاغذسازی پارس» با استفاده از تفاله نیشکر و خمیر وارداتی کاغذ نوشتنی تولید می کند(2). این کارخانه در سال 1346ه.ش. در هفت تپه خوزستان در مساحت 850,000 متر مربع و در آذرماه 1349، با ظرفیت 35000 تن کاغذ افتتاح شد و بعد کارخانه های کاغذسازی دیگری از جمله «شرکت چوب و کاغذ ایران »«چوکا» تأسیس گردید (3)

ص: 69

احکام می زدند پس از آن اعیان و اشراف درباری و سایر مردم هم از شاهان و حاکمان تقلید کردند و هر یک مهرهایی برای خود ساختند و بر روی کاغذهای معمولی آن دوره می زدند.

یکی از مدارکی که در این زمینه به دست آمده مهر ،داریوش پادشاه هخامنشی است که هم اکنون در موزه لندن انگلستان نگهداری می شود .این مهر تصویر و نقش داریوش را در حالی که سوار بر ارابه سلطنتی و در حال شکار شیر می باشد، نشان می دهد. در زیر آن سه سطر نوشته شده هم به چشم می خورد.

در موزه ایران باستان نیز مهرهای استوانه ای شکل باقی مانده که بر روی آن نقش هایی از حروف و کلمات مربوط به دوره های گذشته وجود دارد، این مهرها به نام «سول» معروف است. از اینها برای نوشتن بر روی خشت و موم و غیره استفاده می شده است. لوحه های گلی اسناد و مدارک مربوط به مخارج بنای تخت جمشید، نمونه هایی از این مهرهای استوانه ای می باشد که در کاوش های باستان شناسی به دست آمده است.

نمونه های دیگر این صنعت چاپ انواع پارچه های ابریشمی و نخی بود که به وسیله قالب بر روی پارچه ساده و رنگین صورت می گرفته و به نام «قلمکار» معروف بوده است.

استفاده از گراور روی چاپ نیز سابقا در ایران رایج بوده است مهر و اسامی شاهان مغول ایران یک نوع گراور روی چوب بوده که بر روی قطعات چوبی 20×20 سانتی متر و حتی بزرگ تر تهیه می شد و بر روی سطح برجسته آن مرکب مخصوصی قرار می گرفته (مانند استامپ )که زیر فرمان ها و طومارها می زده اند (1).

میان مغول ها به تصویر پادشاهان مغول «بَصمه» می گفتند(1)، اما بعضی از دانشمندان منشأ واژه های امروزه چاپ را مأخوذ از «چاو»که در هندوستان گاهی «چاپ» و گاه «چهاپ» هم نوشته می دانند(2).

لفظ چاو در اواخر قرن هفتم هجری قمری به صورت «چاو »(3)به زبان فارسی وارد گردید؛ واژه «چاپ» به قولی از اصل چینی (کاو CAU )گرفته شده است و این نام در عهد پادشاهی کیخاتون، یکی از شاهان مغول که در ایران فرمانروایی داشته رایج گردید. در سال 694ه.ق. (1294م.) در عهد پادشاهی او کشور دچار بحران مالی و اقتصادی گردید و خزانه از زر و سیم تهی ماند .در این زمان شخصی به نام عزالدین محمد بن مظفر بن عمید که قبلا به کشور چین سفر کرده و از اوضاع آنجا اطلاع کافی داشت به وزیر وقت «صدرجهان زنجانی» پیشنهاد کرد به جای زر و سیم به رسم مملکت ،چین نوعی برگه بهادار به نام «چاو»در مملکت رایج ،کند تا بدین وسیله بتواند بحران مالی را مرتفع نماید.

طرح او مورد پسند واقع شد در ماه جمادى الأولى سال 694 ه . ق از طرف پادشاه فرمانی صادر شد که به موجب آن معامله زر و سیم از آن تاریخ ممنوع و به جای آن از مردم خواسته شد که در معاملات خود از برگه «چاو» استفاده نمایند و به هر یک از شهرها نیز امیری فرستاد که برای اجرای این ،فرمان اداره و کارخانه ای را در هر شهر برای اشاعه «چاو» دائر کنند که آن اداره یا کارخانه را «چاوخانه» نامیدند. بعدها مردم را با جبر و تهدید به قبول آن پول کاغذی که «چاو مبارک »نامیده می شد و ادار ساختند اما به واسطه نارضایتی های مردم تبریز، شیراز(4) و سایر شهرها و کشته شدن عزالدین مظفر که باعث و بانی چاو بود(5)، شاه ناچار شد که فرمان «چاو مبارک» را فسخ کند و فرمانی در ابطال آن صادر نماید. از آن پس مردم، وزیر وقت را که عامل رواج پول کاغذی در ایران بود به لقب «چاویان» به معنی«چاپ زن» یا فریبکار نامیدند(6).

برای هرچه روشن تر شدن مطلب و روند توسعه صنعت چاپ و چگونگی ایجاد و تکمیل آن در کشور چین بهتر است از قسمتی از مقاله مجتبی مینوی که در این خصوص به نقل از

ص: 73

کتاب نسخه خطی فارسی آوردند استفاده کنیم :مینوی در مقاله ای تحت عنوان ترجمه علوم چینی به فارسی در قرن هشتم هجری می نویسد:« یکی از نسخه های خطی منحصر به فرد فارسی که در استانبول دیدم کتاب موسوم به «تانگسوق نامه ایلخانی در فنون علوم ختایی» است که در عهد غازان خان به اهتمام رشیدالدین فضل الله وزیر همدانی تهیه شده است و ترجمه قسمتی از کتب طبی و علمی چینی به زبان فارسی است و در کتابخانه ایاصوفیه به شماره 3596 محفوظ است...» سپس مقاله خود را ادامه می دهند و پس از بیان شرح حال رشیدالدین را و معرفی کتاب«تانگسوق نامه...»و نقل مطالبی از فصول مختلف این کتاب می نویسد: «این کتاب رشیدالدین از قرار معلوم قدیمی ترین مأخذ در باب وجود صنعت چاپ در چین است. چاپ کتاب را چینی ها در عصر سلسله سلاطین تانگ به کمال رسانیدند، یعنی مقارن قرن اول سوم هجری شیوه متداول همان بود که وصف آن را رشیدالدین کرده است و عن قریب عين عبارات او نقل خواهد شد یعنی روی یک قطعه چوب تمام مطالبی را که باید در دو صفحه متوالی بیابد بعلاوه یک ستون عنوان باب و فصل و ممیزات دیگر در میان دو صفحه وارونه می کندند و سپس آن را مرکب زده روی کاغذ بر می گرداندند و آن کاغذ را از وسط تا می زدند و کتاب هر چند ورق می شد از این اوراق تا کرده مرکب بود که پهلوی یکدیگر گذاشته می دوختند... و شیوه دیگری که گویا در عصر رشیدالدین هنوز معمول نشده بود و ابداع آن یا در همان عهد و یا اندکی بعدتر باید شده باشد آن طریقه این بود که قالب های متعدد که برای تمام اشکال و صورت های معمولی خط چینی لازم بود تعبیه کرده بودند، و این قالب ها عده بسیاری مکعب های گلی یا فلزی متساوی بیرون می ریختند که بر سطح هر یک از آنها نقش یکی از آن اشکال به طور معکوس و برجسته منقور بود و یا آنکه مکعب های چوبی متساوی می گرفتند و نقش وارونه هر شکلی را بر یک سمت هر مکعبی به طور برجسته نقر می کردند و مقدار بسیار زیادی از هر شکلی و صورتی تهیه کرده و حاضر داشتند و این مکعب های گلی یا چوبی یا فلزی برای ایشان همان عملی را انجام می داد که امروزه حروف سربی برای ما انجام می دهد...(1) و همانطور که گفته شد گرچه قرن ها قبل از گوتنبرگ در ممالک آسوری و چین و در قرن دوازدهم میلادی در هولاند و اندلس با لوحه های محکوک و منقور(2) شروع شده اما نخستین گام بزرگ در فن چاپ اختراع حروف متحرک فلزی (Movable Types) بود که توسط گوتنبرگ آلمانی در سال 1453م.انجام گرفت که صنعت چاپ را از شکل چوبی به صورت سربی در آورد اختراع چاپ با حروف متحرک این امکان را به وجود آورد که دروازه- های تمدن بشری بر روی همه افراد طالب علم و دانش گشوده شود و به تدریج از کشور مبدأ

ص: 74

آلمان به فرانسه ،هلند انگستان ،سوئیس و ایتالیا راه یافت (1)به طوری که این دستگاه تا اواخر قرن پانزدهم در اغلب شهرهای اروپا دایر شد (2).

پادریان کرملیت میدانی میر بصمه خانه عربی و پارسی در عبادتخانه خودشان در اصفهان برپا و دایر کرده بودند و هنوز دارند و ارامنه نیز در جلفا بصمه ارمنی دارند».

و بر حسب نگارش تاورنیه یک نفر از ارامنه جلفا نیز که یعقوب ژان نام داشته و نجار بوده است در تاریخ 1641 مطبعه ای از اروپا به جلفا آورده و بعضی رسائل ادعیه و اوراد مذهبی در آن دستگاه به طبع رسانیده است و قبل از ورود آن ،مطبعه کتابی در جلفای اصفهان به عنوان Wark Harantz «حیات اجدادی» نیز چاپ شده که حروف آن مطبعه به همت و دستیاری خاچاطور گیساراتی خلیفه ارامنه ساخته شده و در حال حاضر نسخه ای از آن کتاب در کلیسای آنجا با نمونه حروف برنجی به اندازه یک وجب موجود و کاغذهای آن نیز از معمولات خود اصفهان بود(1).

چاپخانه ای که توسط خاچاطور دایر شده بود تا سال 1098ه. ق . (1987م.) فعالیت داشت و چندین کتاب و کارهای چاپی دیگر را نیز به زبان ارمنی به چاپ رسانید. در حدود سال 1113 ه . ق. نیز یکی از کشیشان ارمنی به نام «آسادو» چاپخانه ای وارد اصفهان کرد که حروف آن چوبی بود.

در سال 1259ه . ق . (1844م.) ، یک بازرگان ارمنی اهل جلفا به نام «مانوک هورتانیان» که در جاوه سکونت ،داشت یک ماشین چاپ خوب که به وسایل جدیدتری مجهز بود به کلیسای وانک هدیه کرد اما در آن تاریخ کسی از فن چاپ در جلفا اطلاع نداشته و این ماشین نو و مجهز حدود چهل سال در انبار کلیسا ماند و معلوم نیست بعداً مورد استفاده قرار گرفت یا نه؟ این دستگاه چاپ هم اکنون به نام «عقاب» معروف شده است.(2)

در مدت330 سال که چاپخانه در کلیسای وانک دایر بوده است علاوه بر تقویم،ها گزارش هایی به مؤسسات مذهبی و غیره در حدود 263 جلد کتاب به کوشش خلیفه های کلیسا چاپ و منتشر شده است(3).

در دایرةالمعارف بریتانی در موضوع «ادبیات ارمنی»نیز یک ورق بزرگ به زبان ارمنی چاپ جلفای اصفهان دیده شده که در سال 1050ه . ق . طبع شده و موضوع این فقره نیز دینی است و عبارت است از« گزارش پدران کویر» (Les Peres de desent )از این رو معلوم می شود که ورود مطبعه عربی در ایران قبل از دخول آن به عثمانی بوده به طوری که در عثمانی ابتدا در سال 1141ه . ق بود که چاپ عربی آمد و اولین کتاب چاپی به آن حروف ترجمه ترکی «صاحح جوهری بود اگرچه چاپ با حروف دیگر در عثمانی قدیمی تر است و در سال 953

ص: 76

اوّلین کتاب عربی که در آن مطبعه چاپ شد تورات عربی بود ولی با حروف عبرانی»(1)

اما خود فارسی زبانان ایران سالیان دراز توجهی به چاپخانه نداشتند و خیلی دیر از مزایای

آن بهره مند شدند و اگر هم گاهی صحبتی از آن می رفت از مرحله حرف تجاوز نمی کرد.(2)

چنان که شاردن جهانگرد فرانسوی (1643-1713م) که در زمان شاه سلیمان صفوی به ایران در سیاحتنامه خود می نویسد: «ایرانیان اشتیاق وافری دارند که صنایع چاپ در کشورشان پدید آید و به فواید آن کاملا پی برده اند، مع هذا کسی پیدا نمی شود که چاپخانه به وجود آورد. برادر وزیر دربار که یک شخص بسیار عالم مقرب حضور شاهنشاه ،است، در سال 1087ه .ق. می خواست با من قرار و مداری بگذارد تا کارگرانی به ایران آیند و این فن ظریف را به ایشان بیاموزند. مشارالیه کتاب های عربی و فارسی چاپی را که برایش برده بودم، به نظر اعلی حضرت همایونی رسانید با پیشنهاد او موافقت حاصل شد ولی وقتی که مسئله پرداخت پول آنها به میان ،آمد هر چه رشته شده بود پنبه گشت»(3).

اما ایرانیان در مورد ایجاد چاپخانه های فارسی در ،ایران مدتی در حدود یکصد و پنجاه سال(4) به واسطه بعضی از حوادث چاپخانه در عصر قاجاریه و وقایع و تغییراتی که در اواخر سلسله صفویه و بعد از آن به عمل آمد، در این خصوص هیچ پیشرفتی نشد و حتی چرخ های مطابع مزبوره نیز از کار افتاده و به کلی عاطل و باطل مانده(5) تا این که در تاریخ 1213ه . ق. عباس میرزا نایب السلطنه که مروج علوم و ادبیات محلی بود و عشق سرشار به تواریخ و سیر داشت از طرف فتحعلی شاه به حکمرانی آذربایجان منصوب گشت(6). در دوره زمامداری وی دو جنگ ایران و روس روی داد او در اثنای کشمکش و

ص: 77

تلاش برای نجات و بازگشت ایالات از دست رفته ماورای رود ارس دریافت که با بقای اوضاع به صورت حاضر و تکیه بر اسباب و وسایل و طرق معمول در جنگ و دفاع سنتی دیگر امیدی به رهایی و رهاندن نیست و از راه قبول شکل نظام جدید اروپایی و جلب معلم و مشتاق و فرمانده و توپچی و توپریز و تفنگ ساز و باروت ساز از انگلیس و فرانسه و تشکیل افواج و تنظیم امور آنها بر طبق الگوی فرنگی باید کار تازه ای را آغاز کرد .(1)او بسیاری از علما و ادبا و ارباب ترجمه و تألیف و استادان صنایع و فنون را به دور خود جمع کرده (2)و کوشش و جنبشی علی - الظاهر در تحول وضع کارها پدید آمد. در مرحله نخست افرادی برای آموختن کارها و هنرهای لازم به خارج از ایران اعزام شدند. در این ضمن افرادی دیگر هم که ناظر چنین تحول وضع و روحیه ای از دور و نزدیک بودند کمر همت بستند و در صدد جلب اسباب و وسایل کارهای تازه برآمدند و همان طور که گفته شد استادان صنایع و فنون نیز صنعت طبع را بالخصوص مورد توجه قرار داده و اشخاص زیادی هم به امر و تشویق ،وی مطبعه های متعددی از سربی (Typography) و سنگی (Lithography) به تبریز وارد و دایر کردند. (3)از جمله میرزا زین- العابدین تبریزی در سال 1231ه. ق .چاپخانه حروفی را از روس یا عثمانی وارد و در تبریز دایر کرد که در سال 1231ق رساله جهادیه میرزا بزرگ قائم مقام را انتشار داد. هوتم شیندلر در نامه خود به سیدحسن تقی زاده در این باره می نویسد: «... در سال 1233ه . ق. شخصی موسوم به آقا زین العابدین تبریزی اسباب و آلت مختصر باصمه خانه طیپور گرافی یعنی چاپ حروفی به تبریز آورده در تحت حمایت عباس میرزا نایب السلطنه که در آن زمان حکمران آذربایجان بود، مطبعه کوچکی را برقرار نمود و بعد از مدتی کتابی را موسوم به «فتح نامه» تمام کرد. این نخستین کتابی بود که در ایران به حروف عربی مطبوع شد. مصنف کتاب مزبور میرزا ابوالقاسم قائم مقام بود و قصه های گفته از جنگی که در سال 1227ه . ق. میان دولتین روس و ایران واقع شد و به توسط صلحنامه گلستان مورخه 12 اکتبر 1813م = 16 ذيقعده 1228ه. ق. به اتمام رسید ».(4)که شامل دو رساله کوچک و بزرگ بود که در آن تواریخ راجع به جهاد تألیف کردند، رساله کوچکش به فاصله پانزده ماه دو مرتبه در مطابع تبریز چاپ شده و در آخر آن چنین نوشته اند:« قدتم الكتاب الجهادية على يد اضعف العباد محمد علی بن محمد حسین الاشتیانی المامور بعمل الطبع من الدولة القاجاريه فى دار الاطباع الواقعة في بلدة التبريز به تاريخ خمس و عشرين شهر رمضان المبارک سنه 1233 هجریه.

ص: 78

قدتم الكتاب الجهاديه على يد اقل الخلايق العبد المذنب المراحي المحناج عفو ربه الكريم زين العابدين بن ملک محمد التبريزى المامور من الدولة القاجاريه فى دار الانطباع الواقعه في دار السلطنه تبريز في يوم ثلثا سابع شهر ذى الحجة الحرام اربع و ثلثين و ماتين بعدالف من الهجرة النبويه»(1).

در اواخر سال 1234ه . ق . ميرزا صالح شیرازی نیز - یکی از پنج شاگرد دوره دوم اعزامیه خارج در دوره فتحعلی شاه - که ضمن تحصیل زبان های انگلیسی و فرانسه در انگلستان از فرصت استفاده کرده اطلاعاتی نیز در فنون ،چاپ تهیه ،حروف، حکاکی و ساختن مرکب آن و تهیه حروف مقطعه به دست آورده بود همین که متوجه شد که به احتمال باید شش ماه دیگر لندن را ترک کند با خود اندیشید که چیزی به ایران ببرد که به کار دولت ایران بیاید .مدت ها بود که خیال بردن یک دستگاه چاپ و وسایل صنعت باصمه (یعنی گراور کردن روی مس )به سرش افتاده بود با یک نفر استاد فن چاپ که در کارخانه اش انجیل را به زبان های فارسی و هندی و عربی و سریانی و زبان های دیگر چاپ می کرد قرار گذاشت که هر روزی دو ساعت در کارخانه او کار کند و فن چاپ را بیاموزد. بنابراین در نزدیکی کارخانه او سه اتاق گرفت. یکی ،نشیمن یکی برای معلمش مسقر بالقور و یکی برای خودش.

و قرار گذاشت که تا موقع ورود ایلچی- ابوالحسن خان ایلچی در 29 جمادی الاخر 1234ه . ق، شب و روز در آنجا مشغول کار شد و به این ترتیب هر روزه از ساعت دو و نیم بعدازظهر تا چهار و نیم با لباس انگلیسی در کارخانه چاپ زنی کار می کرد.(2) او بدین ترتیب در اواخر اقامت خود در لندن از طریق همان استادی که فنون چاپ را به وی آموخته با مبلغ معتدبهی اجناس چاپ سازی و پرس کوچکی با لوازم خریداری نمود و پس از سه سال و نه ماه و بیست روز به ایران بازگشت. (3)

ظاهرا این دستگاه چاپ حروفی را که با خود به ایران آورده بود در تبریز به کار انداخت(4).

ص: 79

او درباره فراگرفتن فن چاپ و ساختن مرکب در کتابش – گزارش سفرنامه میرزا صالح - می نویسد :«... روز جمعه هفدهم ژوئن 1819 میلادی مطابق بیستم ماه شعبان 1235قمری »از قولوئل خان( کلنل خان) - منظور مستر میچر دارسی افسر عضو قشون عباس میرزا که در ایران بوده است – استماع افتاد که در دهم ماه جولای عازم ایران هستیم و بنده به دیدن

«مستر واتس »رفته چون در آن مدت در کارخانه او مستمر رفته یعنی هر روز دوساعت در خانه او رفته الحق از ابتدا تا انتها کار آموخته و مشارالیه از راه خیرخواهی و نیک ذاتی و صداقت و راستی کار خود را به من نموده (یاد داده )او و زن او نوع رفتار با بنده کرده، مبالغی متعددی اجناس چاپ سازی را با پرس کوچکی برای من خریده و هرچه خریده در نهایت ارزانی بود و قدری از وجه اسباب چاپ زنی باقی بود از «سرگور اوزلی»- قبلا نماینده انگلیس در تهران بود – قرض کرده و قدری دیگر نیز به «مستروانس» قرض داده شده و از سوئی قونونل خان اسباب و اثاثیه هرکس را آماده کرده...»(1) و چنانکه مشارالیه در سیاحتنامه اش یادآور شده است که در موقع مراجعت به تبریز 1234 مطبعه ای نیز همراه خود آورده است و بعد از مدتی که جزو سفارت فوق العاده به لندن و پطرز سبورغ رفته، چندین دستگاه دیگر نیز به تبریز وارد کرده است. (2)مجتبی مینوی نیز معتقد است که دستگاه چاپی که میرزا صالح با خود از انگلستان به تبریز آورده اولین مطبعه ای بود که برای چاپ کتب فارسی در سرزمین ایران دایر شده است (3).

در سال 1233 ه. ق. محمد حسین خان عندلیب ،کاشانی ملک الشعرای عصر فتحعلی شاه برای نشر دیوان های شعر خود و پدرش فتحعلی خان صبا میرزا زین العابدین را از تبریز به تهران آورد .شیندلر نیز دربارۀ آمدن میرزا زین العابدین به تهران می نویسد: «فتحعلی شاه میرزا زین العابدین را در سال 1240ه . ق به دارالخلافه احضار کرد و میرزای مزبور ابتدا به منزل ملک الشعرای ثانی آمد ولی چون ملک از کیفیت بصیرتی نداشتند منوچهرخان معتمدالدوله(4)،

ص: 80

میرزا را جذب کرد و در تکیه منوچهر خان منزل داد. کمی بعد از آن میرزا زین العابدین قرآن مجید اعلی را به خط میرزای نیریزی که به«قرآن معتمدی »مشهور شد به چاپ حروفی درآورد.

چند نفر پیش میرزا زین العابدین شاگرد بودند و یکی از آنها مرحوم میرباقر بود که بعدها نسخه ناسخ التواریخ تألیف لسان الملک را به چاپ لیتوگرافی درآورد(1).

در میان نخستین کتابهایی که در تبریز به زیور طبع آراسته گردیده(2)، مآثر سلطانیه است که به سعی ملامحمد تبریزی در اواخر شهر رجب 1241 در تبریز به چاپ حروفی به طبع رسیده. در ضمن وصف طبع این کتاب اشاره به میرزا زین العابدین مزبور هست« که به اهتمام منوچهرخان مجلدات از کتب حدیث باسمه کرده» چاپخانه طیپوگرافی تبریز بعد از فوت عباس میرزا تعطیل شد(3).

اما عباس میرزا تنها به این دو نفر بسنده نکرد او میرزا جعفر تبریزی را نیز برای فراگرفتن صنعت چاپ به مسکو .فرستاد وی در سال 1238ه. ق. یک دستگاه چاپخانه سربی به تبریز وارد کرد و در همین چاپخانه بود که در سال 1240ه . ق . یک نسخه گلستان سعدی به چاپ رسید (4).

ميرزا محمد صالح شیرازی هم بنا به نوشته محمدعلی خان تربیت پس از آن که وزیر تهران شد میرزا اسدالله نامی را از اهل فارس با مخارج زیادی برای فراگرفتن صنعت چاپ به پطرزبورغ فرستاد و مشارالیه پس از بازگشت در تبریز با دستیاری آقا رضا مطبعه سنگی دایر کرد.(5) ظاهراً میرزا اسدالله در روسیه هم همین روش چاپ سنگی را آموخته و آن را در تبریز معمول داشته زیرا همان طور که گذشت در مآثر سلطانیه بدین نکته اشاره شده که «یکی از هوشمندان دارالسلطنه تبریز اسباب اقلام او آورد... حسن خطش رشک اقلام خوشنویسان

آمده»(6).

در هر صورت چاپ حروفی تبریز کمی بعد از فوت عباس میرزا، ظاهراً در سال 1250ه .ق. متوقف گردید و تقریباً ده سال بعد چاپخانه حروفی تبریز نیز به سال 1261 يا 1262ه.ق. بسته شد و مدتی بیش از شصت سال چاپخانه ایران منحصر به چاپ سنگی بود (7)و اولین کتاب چاپ سنگی که از زیر دست میرزا اسدالله بیرون ،آمد قرآن بود که به سال 1248ه.ق.

ص: 81

چاپ شد و پس از آن در غره ذیحجه سال 1251ه.ق. كتاب زادالمعاد به طبع رسید و این هر دو به خط میرزا حسین خوشنویس بود.(1)

از اولین مبلغین آمریکایی در ارومیه در کتاب خود به عنوان هشت سال در ایران در باب اولین مطبعه خودشان چنین می نویسد: در 7 نوامبر 1840 میلادی (12 رمضان 1256ه-. ق) مطبعه چی آقای بریت از آمریکا برگشته و مطبعه ما که کوچک و قابل نقل بود آورد. در 21 نوامبر (26 رمضان) مطبعه را به کار انداخته و بعضی قطعات به زبان سریانی چاپ کردیم. مسلمانان شهر نیز از ورود مطبعه ما ممنون بودند .منجم باشی ارومی به اداره ما رجوع کرده و خواهش کرد که او را برای سال 1257 چاپ کنیم در 30 نوامبر (5 شوال )شروع به طبع زبور در زبان سریانی قدیم کردیم ...(1)

بعد از ارومیه ظاهرا به ترتیب تاریخی ذیل در شهر ،بوشهر ،مشهد بندر انزلی ،رشت ،اردبیل ،همدان ،خوی ،قزوین ،کرمانشاه کرمان گروس و کاشان مطبعه دایر گردید(2).

ناصرالدین شاه نیز در بازگشت از سفر اول خود یک دستگاه حروفچینی و سربی به مبلغ پانصد لیره عثمانی در استانبول خرید و با یک حروفچینی به تهران آورد، ولی در بهره برداری از آن کوتاهی شد و سرانجام بارن نرمان، که اجازه نشر روزنامه فرانسوی Lapatrie را تحصیل کرده بود آن را تعمیر کرد و به کار انداخت و حروف سربی لاتینی به ایران آورد(3).

کاغذ اخبار مرسوم بوده و به تدریج کلمه روزنامه هم به معنای قدیم به کار رفته هم به معنای جدید تا آنکه از زمان ناصرالدین شاه به بعد کلمه روزنامه به همان معنای امروزین معمول شده و به تدریج معنای پیشین آن متروک گشته است(1).

و به نوشته سعید نفیسی در یکی از اسناد موجود در خزانه سازمان اسناد ملی ایران این

روزنامه ظاهراً اسم خاصی نداشته است (2).

اما میرزا صالح پیش از آن که به انتشار روزنامه بپردازد، مبادرت به انتشار «طلیعه کاغذ اخبار »و به اصطلاح امروزه« فوق العاده»(3)یا «اعلامنامه »نمود که تاریخ انتشار آن روز دوشنبه 25 محرم الحرام 1253ه. ق می باشد.(4) در طلیعه، مطالب مفصلی در لزوم تربیت مردم از طریق آگاه کردن آنان آمده و سپس شرحی از رفتار خوب محمدشاه با مردم خاصه مردمی که در راه ترقی کشور و بی نیازی مملکت از محصولات فرنگی و ایجاد کارخانه و کارگاه ها می کوشند و عنایاتی که بدین جهات از جانب محمدشاه شامل حال آنان شده آمده است؛ (5)که اینک به ذکر قسمتی از آن می پردازیم:

«اعلام نامه ای است که به جهت استحضار ساکنین ممالک محروسه ایران قلمی و تذکره می نماید .بر رأی صوابنمای ساکنین ممالک محروسه مخفی نماناد که همت ملوکانه اولیای دولت علیه مصروف بر این گشته است که ساکنین ممالک محروسه تربیت شوند و از آنجا که اعظم تربیت آگاه ساختن از کار جهان است، لهذا برحسب حکم شاهنشاهی کاغذ اخباری مشتمل بر اخبار شرقیه و غربیه در دارالطباعه ثبت و به اطراف و اکناف فرستاده خواهد شد...»(6). این طلیعه در دو برگ منتشر شده و دیگر نمی دانیم که طلیعه یا فوق العاده دیگری هم منتشر گردیده یا نه؟ ولی سه ماه بعد روزنامه میرزا صالح منتشر شده و این نخستین روزنامه ای است که به زبان فارسی و در خاک ایران انتشار یافته است .(7)و از نظر شكل ،محتوا و موضوع، این روزنامه دولتی بوده و فاصله انتشار آن ماهیانه بوده، و چنان که گفته شد توسط میرزا صالح شیرازی، به قطع یک ورق بزرگ از کاغذ خانبالیغ و چاپ آن

ص: 84

عالی نبود. (1)یک روی آن سفید و با چاپ سنگی انتشار می یافته و در روی دیگر بعد از ذکر عبارت «در دارالخلافه طهران انطباع یافته »و وقایع شهر تهران و شهرستان ها و آناطولی و ارمن... چاپ می شده است. (2)مؤلف کتاب«تاریخ جراید و مجلات ایران »می نویسد: مجموع سطور آن با عنوان مقالات 217 سطر است(3).

علی مشیری دو شماره دیگر از این روزنامه را که به نشانی O.P.3(13) در کتابخانه موزه بریتانیا ضبط است، دیده و مشخصات آن را ضمن مقاله ای که در مجله سخن انتشار داده چنین آورده است :این روزنامه به قطع 40 سانتی متر عرض در دو صفحه با خط نسخ در تیترها و خط نستعلیق در متن ،با چاپ سنگی ،بدون نام و عنوان چاپ می گردید. صفحه اول به «اخبار ممالک شرقیه» و صفحه دوم به «اخبار ممالک غربیه »تخصیص یافته بود و در بالای صفحه در وسط ،علامت شیر و خورشید با قطر 5 در 5 سانتی متر و در زیر آن به اندازه دو سانتی متر، سمت راست با خط نسخ چنین نوشته« اخبار شهر ربیع الثانی سنه 1253 »و در سمت چپ باز با خط نسخ نوشته شده که«به دارالخلافه طهران سمت انطباع یافته »(4)از کاغذ اخبار یا نخستین روزنامه ای که در ایران منتشر گردیده تاکنون متن کامل سه شماره به دست آمده که یک نسخه به صورت رونوشت از شماره محرم سال 1253ه . ق. در مجله سلطنتی آسیایی لندن و دو نسخه اصلی از شماره های ربیع الثانی و جمادی الاول سال 1253 ه . ق. در موزه بریتانیا نگهداری می شود.(5)

در بین سنوات 1252 و 1293ه . ق چند روزنامه مهم دیگر تأسیس و منتشر شده که عبارتند از :«روزنامه ملتی»،«روزنامه علمیه دولت علیه ایران»،« روزنامه دولت علیه ایران» و روزنامه «مریخ »و بعد از آن روزنامه های دیگر چاپ و منتشر شدند.

ظاهراً اولین چاپخانه که به ایران آمده معروف به بصمه خانه شده بود، چنانکه «آنژ دوسنت ژوزف( Anage de saint gooeif) از مبلغین عیسوی در کتاب لغت لاتین و فارسی خود که در حدود سال 1081 میلادی تألیف کرده در زیر عنوان واژه باصمه خانه چنین می نویسد:«مبلغین مسیحی بصمه خانه عربی و فارسی در پرستشگاه خودشان در اصفهان برپا و دایر کرده بودند. ارامنه نیز در جلفا بسمه ارمنی دارند».از گفته این روحانی استنباط می شود که چاپخانه نامبرده در آغاز سده یازدهم هجری به ایران آمده زیرا مبلغین مسیحی کاتولیک از آغاز این سده به اصفهان آمده و برقرار شدند، بنابراین باید ورود چاپخانه را به ایران در حدود سال 1025 تا 1030 دانست که همین روحانیان آورده اند و ابتدا بعضی یادداشت ها به زبان عربی و فارسی و ادعیه مسیحی به چاپ رسانیدند.

چاپخانه ارامنه پس از این که شاه عباس اول در سال 1013 چند هزار خانواده ارمنی را از جلفای قفقاز به اصفهان کوچانید، پس از سی و دو سال اولین چاپخانه را دایر و به چاپ کتاب ها پرداخت و اکنون هم بعضی از آنها در کلیساهای جلفای اصفهان موجود است.

خود ایرانی ها سالیان درازی بی چاپخانه بودند. شاردن مسافر فرانسوی در دربار شاه عباس دوم و شاه سلیمان، پادشاهان صفویه در کتاب سفرنامه معروف خود گوید: «ایرانیان صد دفعه تا حال خواسته اند چاپخانه داشته باشند ،فواید و سود آن را می دانند لکن تاکنون کامیاب نشده اند ».این کامیاب نشدن تا صد سال به طول انجامید تا این که در زمان فتحعلی شاه اولین چاپخانه در تبریز برقرار شد، در این خصوص نوشته اند: «در سال 1233 شخصی موسوم به آقا به زین العابدین تبریزی اسباب و آلت مختصر باسمه خانه تیپوگرافی یعنی چاپ حروفی تبریز آورده در زیر حمایت عباس میرزا نایب السلطنه که در آن زمان فرمانروای آذربایجان بوده چاپخانه کوچکی را دایر نموده و پس از مدتی کتابی را به نام «فتح نامه» تمام ،کرد این کتاب نخستین کتابی بود که در ایران به حروف عربی به چاپ رسید.»

فتحعلی شاه میرزا زین العابدین را در سال 1240 به تهران احضار کرد و میرزای نامبرده پس از مدتی موفق شد که قرآن را به چاپ برساند .پس از مرگ عباس میرزا در سال 1249

چاپخانه تبریز به حال وقفه باقی ماند و چاپخانه تهران هم در سال 1261 از میان رفت.

در سال 1246 شخصی روسی اسباب مختصر چاپ سنگی به تبریز آورد در سال 1259 آقا عبدالعلی نامی چاپ سنگی را در تهران دایر نمود، و بلافاصله دو کتاب یکی «معجم فی آثار ملوک العجم »و دیگری« تاریخ پطر کبیر» را به چاپ رسانید .این نوع چاپخانه در سال 1254 در شیراز و در 1260 در اصفهان ایجاد گردید. پس از تبریز ،طهران و ظاهرا بعد از شیراز و اصفهان اولین شهری که چاپخانه در آن پیدا شد رضاییه (ارومیه فعلی) بود که از سال 1256 به این طرف مبلغین عیسوی آمریکایی در آنجا یک چاپخانه سربی عربی و سریانی و انگلیسی

ص: 86

تأسیس کردند. دکتر پرکین Perkin از اولین مبلغین آمریکایی در رضاییه در کتاب خود به عنوان «هشت سال در ایران »در باب اولین چاپخانه خودشان چنین می نویسد:« در 7 نوامبر 1840 میلادی مطبعه چی آقای بریث Breath از آمریکا برگشته و چاپخانه ما را که کوچک و قابل نقل بود آورد .در 21 نوامبر مطبعه را به کار انداخته و بعضی دعاها را به زبان سریانی چاپ کردیم. مسلمانان شهر نیز از ورود چاپخانه ما ممنون بودند منجم باشی به اداره ما رجوع کرده خواهش نمود که سالنامه ای را برای سال 1257 چاپ کنیم. در 30 نوامبر شروع به چاپ زبور به زبان سریانی کردیم ».

پس از رضاییه ظاهراً به ترتیب تاریخی در سایر شهرهای ایران چاپخانه تأسیس گردید :بوشهر، مشهد، بندر پهلوی ،رشت ،اردبیل ،همدان ،خوی ،یزد ،قزوین ،کرمانشاه ،کرمان گروس (بیجار)، کاشان .

پس از مدتی تا آن که در ایران اول چاپخانه سربی داخل شده بود بعدها مدت های دراز منسوخ شده و چاپ سنگی دایر شد تا آن که در سال 1920 در زمان مسافرت ناصرالدین شاه به اروپا در اثنای توقف در استانبول یک دستگاه چاپخانه با حروف عربی و اروپایی به بهای پانصد لیره عثمانی خریده شد و آن دستگاه را با یک حروفچین روانه تهران کردند ولی در تهران اهمال شده همین که به کار افتادن آن به عقب افتاد تا آنکه در سال 1293 یک نفر فرانسوی اجازه نشر روزنامه فرانسوی به نام پاتری( میهن) را تحصیل کرده و چرخ های چاپخانه را تعمیر و حروف را مرمت و منظم کرده به کار انداخت .در تبریز هم قاسم خان در سال 1317 باز یک دستگاه چاپخانه سربی دایر کرد و در همان زمان یک چاپخانه کوچک هم در تبریز به کار افتاد که شرح نهج البلاغه در آن به چاپ رسید.

امروز صنعت چاپ مانند سایر احتیاجات کشور در راه ترقی و پیشرفت بوده در گوشه و کنار چاپخانه های مهم و بزرگ با اختراعات نوینی که درباره آن به عمل آمده در کار بوده نیازمندی های علمی و فرهنگی و انتشارات را به اسرع اوقات برآورده می کند.

[امضا]: بیانی خرداد 1320

ص: 87

او نیز در عوض آنکه جلوی این اسراف بی وجه را بگیرد در بخشش و تبذیر راه افراط رفت، مخصوصاً جهت به دست آوردن دل مردم بخصوص طبقۀ عبّاد و زهاد مال فراوان به ایشان بخشید و در عرض دو سال وزارت قریب پانصد تومان مقروض شد، و کار بی پولی بالا گرفت. بعلاوه در ابتدای سلطنت ،گیخاتو و بایی در میان گله و رمهٔ مغول افتاده و اکثر گوسفندان حشم مخصوصا در دیاربکر و موصل و بغداد و خراسان از بین رفت و خزانه دولتی برای کمک به رؤسای شاهزادگان مغول و اصلاح حال ایشان وجهی نداشت، این مسئله نیز بر فقر مغول و خراجی وضع معیشت لشکر افزود. مجموع عایدات سالیانه خزانه در عهد صدر جهان و گیخاتو به مبلغ 1800 تومان برآورد شده بود. از این مقدار 700 تومان آن صرف مخارج دیوان و مقرری دیوانیان می شد و بقیه جهت گذراندن مهمات ملکی و بذل و بخشش ایلخان کفایت نمی کرد. در زمان اباقا و سلطان احمد فقط 40 تومان به مصرف غذا و مطبخ شاهزادگان و خوانین می رسید ،در عهد گیخاتو و صدرجهان 165 تومان در این کار خرج می شد و باز همه اظهار نارضامندی می کردند و آن را کافی نمی دانستند. خلاصه فقر مالی دولت و نایابی پول تا آنجا کشید که گاهی برای خرید یک رأس گوسفند جهت مطبخ ایلخان پول در خزانه فراهم نبود و صدر جهان یک نفر یهود را که رشیدالدوله نام داشت مأمور تهیه لوازم مطبخ ایلخانی نمود ،و او ادارۀ این کار را به مقاطعه تعهد کرد. رشیدالدوله از جیب شخصی خود مقداری زیاد گاو و گوسفند خرید و عده ای آشپز استخدام نمود و قرار شد که در آخر هر ماه پولی را که او از جیب خود داده خزانه به او مسترد دارد ولی چون خزانه پولی نداشت و عمال دیوانی ولایات هم به مناسبت نداشتن قوه قادر به پرداخت حوالجات صدر جهان نشدند رشیدالدوله پس از صرف تمام دارایی خود چون دیگر توانایی اجرای تعهدی را که کرده بود نداشت گریخت و کار مطبخ ایلخانی همچنان مختل ماند .

در این اثنا شخصی عزالدین محمّد بن مظفر بن عمید نام که از اوضاع چین و ممالک قاآنی اطلاعاتی داشت خود را به صدر جهان نزدیک کرد و مشاور او گردید و به صدر جهان پیشنهاد نمود که به جای زر و سیم رایج به وضع چین پول کاغذی چاو را در ممالک ایلخانی نیز رایج و بحرانی را که پیش آمده به این شکل مرتفع سازند.

طرح پیشنهادی عزّالدین مقبول طبع صدر جهان و گیخاتو افتاد و با وجود مخالفت سنگتورنویان، صدر جهان با مشاوره پولاد چینگ سانگ سفیر قاآن به تهیه چاو و رایج کردن آن به جای پول طلا و نقره تصمیم گرفت و پرلیغی به تاریخ جمادی الاخری سال 693 از طرف ايلخان صادر شد که از آن تاریخ به بعد هیچکس با زر و معامله نکند و بافت پارچه های زربفت جز آنچه اختصاص به ایلخان و شاهزادگان دارد و ساخت ظروف زرین و سیمین و هر عملی که موجب صرف زر و سیم شود موقوف باشد و برای تهیه و روان کردن چاو به هر یک از بلاد امیری از امرای بزرگ فرستاده شد و برای این کار در هر شهری اداره و دستگاهی به اسم چاوخانه ایجاد گردید، از آن جمله در تبریز امیر طغاجار و آق بوقا

ص: 91

و صدرجهان به ترتیب به عنوان چاو مشغول شدند و پول کاغذی با صرف مخارج گزاف تهیه نموده مردم را به جبر و عنف به قبول آن واداشتند.(1)

چاو عهد گیخاتو که در ابتدا آن را چاومبارک خواندند کاغذ پاره مربع مستطیل بود و چند کلمه به خط ختایی بر آن نوشته شده و بر دو طرف آن کلمه لا اله الا الله محمد رسول الله ثبت و پایین تر از آن لفظ ایرنجین توریج که قاآن ختاء به آن کلمه پادشاه را ملقب گردانیده بودند، ثبت ساخته و در میانه کاغذ دایره کشیده و خارج از مرکز نیم درم تا ده درم بنا درم بنا بر اختلاف

چاو رقم زده و چند سطر در قلم آورده بود.(2)

در تاریخ شوال سال (3)693 اول مرتبه چاو در تبریز منتشر گردید و انتشار آن در همان قدم اول به مشکلات بزرگ برخورد مردم از قبول آن امتناع کردند و چون مجبور به پذیرفتن آن بودند جمعی از شهر مهاجرت نمودند ،و بقیه دکاکین خود را بستند تا اجناس خود را در مقابل چاوی که خالی از وجه محسوب می شد از دست ندهند، این مسئله سد باب معاملات کرد. در تبریز مردم سر به شورش برداشتند و به طعن و لعن واضعين آن پرداختند و درصدد برآمدند که عز الدین مظفر مؤسس آن را به قتل برسانند در شیراز نیز همین حال بروز کرد و شکایت مردم از هر طرف بلند شد. امرا و صدر جهان به گیخاتو فهماندند که اگر این حال دوام کند بیم آن می رود که عواقبی وخیم از آن ناشی شود و شورش مردم به انقلاب کلی مبدل گردد. گیخاتو یرلیغی دایر به نسخ چاو صادر نمود، و مردم از این بابت آسوده خاطر گردیدند و پول کاغذی مزبور را که باعث زحمت عمومی شده و یادی زشت از خود در خاطرها گذاشته بود چاو نامبارک خواندند .و صدر جهان به لقب چاویان معروف شد.(4)

سال 1306 ه. ق برابر 30 ژانویه 1889 م. و در زمان صدارت «حاج امین السلطان» به امضا رسید. بدین ترتیب و به موجب این امتیازنامه اجازه تأسیس یک بانک مرکزی به نام«بانک شاهنشاهی ایران »با داشتن حق انحصاری انتشار اسکناس برای مدت شصت سال به بارون جوليوس رویتر داده شد(1).

بانک شاهنشاهی

این بانک گذشته از اعمال راجع به صرافی می توانست به خرج خود یا به خرج ثالثی اقدام در تمام کارهای محاسبه ،صنعتی و تجارتی که برای این مقصود نافع بداند بنماید؛ و بعلاوه حق استخراج و بهره برداری تمام معادن ایران بجز معادن فلزات قیمتی و معادنی که قبلاً به دیگران واگذار شده است متعلق به صاحب امتیاز بود .ژولیوس رویتر پس از تحصيل امتیاز نامه شرکتی مرکب :از عده ای از سرمایه داران انگلیس مثل بارون شرویدر روین سامسون و جفری کلین که همه از بانکداران معروف انگلیس بودند برای تأسیس بانک شاهنشاهی با سرمایه چهار میلیون لیره انگلیس (صد میلیون فرانک فرانسه) تشکیل داد و کلیه امور بانکداری به عهده این بانک گذاشته شد(2).

ص: 93

شاهنشاهی حواله نموده بدهند .چون اطلاع و آرای وکلا در این باب شرط است به مجلس اظهار و آرای آنها را در این باب گرفته بیاورید .

پس از قرائت دستخط صدارت عظمی صورت قرارنامه که با دولتین روس و انگلیس مذاکره شده بود تقریباً به این مضمون قرائت شد:دولتین روس و انگلیس بیست کرور تومان بالاشتراک به دولت علیه ایران از قرار صد هفت قرض میدهند و به شرط ذیل:

اول - آنکه دولت علیه مصارف خرج این وجه را باید به اطلاع دولتین روس و انگلیس بنماید.

دوم - دولت روس از این وجه حق مطالبه اقساط استقراضی قبل را ندارد و نباید از این وجه بردارد.

سوم - قرارنامه این بیست کرور تومان قرض که دولتین روس و انگلیس به دولت علیه ایران می دهند مطابق و موافق به اقرارنامه استقراض دولت علیه ایران از دولت روس است که در سنهٔ یکهزار و نهصد و دو نموده است.

چهارم - چهار کرور این وجه از امروز تا شب عید نوروز دولت علیه ایران از دولت روس و انگلیس مساعده یعنی (پیشکی) خواهد گرفت و مدت ادای این چهار کرور یک سال است و چهار ماه هم مهلت دارد.

پنجم – گرو و ضامن این چهار کرور تومان نزد دولت روس گمرکات شمالی و نزد دولت انگلیس پستخانه و تلگرافخانه که سابق داده شده است می باشد هرگاه هم مکفی نباشد گمرکات بنادر خلیج فارس ضمیمه گرو نزد دولت انگلیس خواهد بود.

ششم – بقیه وجه این قرارنامه استقراض وقتی داده خواهد شد که دولت ایران چند ماه قبل از لزوم اطلاع به دولتین روس و انگلیس بدهد.

بعد از قرائت این قرارنامه صورت قروض و مخارجی که فعلاً و الساعه لازم است قرائت

شد و تقریبا از قرار ذیل است.

مخارج دربار که عقب افتاده و الساعه باید مساعده به آنها داده شود فلان مقدار.

مواجب سفرای ایران که در خارجه مقیم می باشند فلان مقدار .

مواجب قشون فلان قدر .

مواجب اربابان حقوق غيره فلان ،قدر مخارج متفرقه فلان ميزان.

مخارج غیر مترقبه فلان مقدار .

جمیع اینها چهار کرور گردید که الساعه دو کرور آن اگر به دولت نرسد تمام ادارات دولتی می خوابد، و دو کرور دیگر آن شب عید برای ادای قروض معروضه باید به دولت برسد، ضمیمه صورت ریز قرض از بانک های خارجه روس و انگلیس یعنی از بانک استقراضی و از بانک شاهنشاهی؛ بعد از خواندن آن گفتگو و قال و مقال در مجلس در گرفت. جماعتی که با فرنگیان عموماً و با روس و انگلیس خصوصاً مایل و شرف خود را فقط به دادن رأی

ص: 96

می دانند اعم اینکه رأی ایشان مفید به حال دولت و ملت و مملکت باشد یا نباشد رأی دادند، که این قرض فعلا چون لازم و کار دولت پریشان است ضرری ندارد به ملاحظه اینکه موعد ادای آن یک سال است عیبی ندارد و از دو دولت است دیگر زور به ماها نخواهند گفت.

جماعتی که فقط نظرشان بر این است که قرض کلیتاً بد است رأی دادند که نباید قرض بشود جمعی رأی دادند که باید دولت ریز قروض را به مجلس شورای ملی بفرستد بلکه خود بتوانیم دزدی هایی را که در آن قروض شده پیدا نماییم که از مأخذ قرض مساعده و قرض کلی کم شود و مخارج این پول هم به اطلاع (شورا) باید بشود هر کس از هر طرف صدایی بلند می کرد و رأیی می داد ،جماعتی که از وخامت این استقراض و خرابی ملک و ملت به سبب این قرض مطلع و بصیر در مواد خانه برانداز دولت و ملت بودند و نیز می دانستند که می خواهند علاوه بر اینکه چنگال خود را بیش از پیش بر جسد مقدس دولت و ملت ایران فرو برند امضای دو قرض سابق را که خانۀ دولت و ملت را خراب کرده است از ملت بگیرند که بدون معاوضه هر چه منظورشان است به روزگار ملک و ملت ما بیاورند ساکت بودند، آن جماعت که ساکت بودند تجار و جمعی دیگر از طبقات مختلف بودند. به هر جهت از طبقهٔ چند رأی خواستند جناب حاجی آقا محمد معین التجار بوشهری نطقی بلیغ نمود و صورت قرارنامه را به دست گرفته یک یک از مواد آن را قرائت و مضار آن را بیان نمود و بعد رأی داد بر اینکه عقیده من این است که زمینه خالی دولت که بیست کرور است صحت ندارد ابداً دولت مقروض نیست زیرا که شاهزاده اتابک فخریه مینمود که من جمع و خرج دولت را موازنه نمودم، ششصد هزار تومان هم فعلا اضافه دارم که در نزد (تومانیانس) گذاشته ایم برای بعضی مخارج فوق العاده غیر مترقبه دولت ما تا این درجه اتابک را دروغ گو و بی اطلاع و یاوه سرا نمی دانیم، باید دولت صورت جمع سه ساله و مخارج آن را به مجلس بفرستد تا از روی دقت رسیدگی نماییم، اگر واقعیت دارد که دولت مقروض مانده است البته بر ذمه ملت است که کار دولت را راه بیندازد ولی نه آنکه از روس و انگلیس قرض شود، آنهم با این شروط ،سخت آنهم برای چهار کرور مملکت را تسلیم نماییم ،به علاوه شاید ما در رسیدگی جمع و خرج محلی پیدا نماییم که فعلا این چهار کرور از آن جمع و خرج پیدا شود ،و اگر در شکم ها مانده باشد آن وقت بیرون می آوریم نه محتاج استقراض از خارجه و نه محتاج به قرض داخله شویم، فعلاً این بنده کورکورانه نمی توانم رأی بدهم که قرض به هر جهت بنماید یا ننماید باید دولت اولا - بودجۀ جمع و خرج سه سالۀ خود را قلم به قلم به مجلس بدهد، و بعد صورت قرارنامه و معاهده قرض سنۀ یکهزار و نهصد و یکهزار و نهصد و دو را به مجلس ارایه نماید تا مواد آن را ملاحظه و دقت نمایم و مسبوق باشیم، این اطلاع ما از مواد آن نه برای این چهار کرور است بلکه برای این است که دولت صد کرور اقلا پول برای اصلاحات مملکتی لازم ،دارد و مسلما محتاج به قرض خارجه خواهیم شد، پس باید قبل از آن و کلا از مواد معاهده مسبوق باشند تا بتوانند تدارک قروض کلی برای اصلاح مملکتی چه

ص: 97

از داخله و چه از خارجه بنمایند ،فایدهٔ دیگر اطلاع ملت از مواد آن معاهده این است که اگر منافی با استقلال دولت است اقدامی نمایند تدارک و جهی در داخله به هر قسمی که پیشرفت کند بشود، و دو قرض روس را داده خود را از این ننگ و عار باز برهانیم، آن وقت به اندازه درآمد خودمان مخارجی به طور صحیح معین نماییم و نیز مبلغی از دخل مملکت را برای تعمیرات اصلاحات لازمه معین نموده که سال به سال به امضای [ نمایندگان] ملت به مصروف ،برسد و خود را بی نیاز از قرض کردن از سایر همسایگان که محل مخاطره آنان هم ،فرضاً اگر محتاج به قرض برای تعمیرات معادن و راه آهن یا غیره یا غیره بشویم، قرض را ملتی قرار دهیم یعنی تشکیل بانکی به اسم ملت نموده و اسناد آن را در خارجه منتشر نماییم تا موعد معین به هر جهت رأی من این است که باید دولت در قرض از داخله و از خارجه خیلی دقت ،نماید به این عجله امروز بنده رأی نمیدهم قرض بشود... .

بعد از این بیان و نطق و رأی همهمه و ولولۀ غریبی در مجلس افتاد، جماعت تجار که عموماً قبل از این نطق حاجی معین التجار بوشهری با رأی ایشان شرکت داشتند یک زبان و رأی تصدیق آرای حاجی معین التجار را نموده شریک رأی ایشان شدند و عیناً رأی دادند که نباید این قرض بشود سایر وکلا نیز از رأی اولیه خودشان منحرف و شریک آرای تجار ،شدند جماعت اولیه که طالب نفوذ و پلتیک اجانب در داخله می باشند چنان برآشفتند که بر مجلسیان عموما اغراضشان معلوم گردید ،چون قوت نداشتند ساکت ماندند، و مقرر گردید

مجلس شورای ملی

ص: 98

که صورت مجلس و آرای وکلا و استدعای فرستادن صورت جمع و خرج قرارنامه استقراض سابق را جناب مخبرالسلطنه به هیأت دولت ابلاغ نماید.

یکشنبه 23 تیر نیز جناب مخبرالسلطنه از طرف دولت به مجلس آمده دولت در فرستادن جمع و خرج مملکت به مجلس کمال میل را دارد .ولی چون این امر فعلاً نتیجه برای مخارج ضروریۀ دولت ندارد عجالتا پولی که لازم است( و اگر نرسد اداره دولت برهم می خورد )دو کرور است این دو کرور را فعلا یا امضا نمایید از دو دولت قرض شود، یا اینکه از جای دیگر برای دولت راه بیندازید تا بعد برای قرض کلی فکری بنمایید، و این دو کرور باید در ظرف همین دو سه روزه به دستگاه دولت برسد ورنه عرابه های دستگاه دولت عموما از کار می افتد .

وکلای ملی نظر به نطق حاجی معین التجار و اغلبیت آرای در باب عدم استقراض، یک مرتبه برآشفتند که ملت نمی تواند خانه و لانه خود را به روس و انگلیس بدهد که چه خبر است امیر.... و فلان وزیر و فلان ،دبیر فلان امیر... پول می خواهد غوغا و گفتگوی آزادانه خیلی شد که ذکرش چندان لازم نیست یعنی معلوم است ملتی که بیدار شود و آزاد باشد و یک اندازه هم مغرور و غیور در جواب این سخنان چه عباراتی که نخواهد گفت، باز جناب صنیع الدوله از تجار رأیی خواستند، مجدداً جناب حاجي آقا محمد معين التجار بوشهری برخاسته گفت: چون دولت از ملت و ملت از دولت است فرقی ندارند این فرق اصطلاحی می باشد معلوم است نقدا دولتیان که راضی به دو کرور قرض شدند خیلی دستگاهشان بی پول است ،باید ملت همراهی نماید ولی با این عجله گمانم این است که اگر از دولت روس و انگلیس هم بخواهیم به ما وصلت ،ندهد لابد باید چند روزی به ما مهلت بدهد تا تدبیر بنمائیم .جناب مخبرالسلطنه گفت که دو کرور در بانک ها موجود است فقط رضایت شما را دولت منظور دارد حاجی معین التجار گفتند که اگر بانک ها بدون ضمانت دو کرور می دهند بسیار خوب صدارت بگیرند به مصرف ،بزنند ولی باید باز به اطلاع وکلای باشد.

جناب مخبرالسلطنه گفت بانک ها بی ضمانت نمی دهند و باید همین قرار نامه را قدری حک و اصلاح نمود و عجالتاً دو کرور ،گرفت بعد از اینکه شما فکری برای بقیه کردید یا از داخله یا از خارجه این دو کرور را رد نمایید.

حاجی معین التجار گفت: با این عجله قرض کردن ولو به یک صدهزار تومان هم باشد برای دولت و ملت عاقبت نیکو ندارد ،دولت یا آنکه این وجه را از بانک ها بدون گرو و شرط قرض نماید، صدارت ضمانت کند که قرض دولتی و ملتی نباشد، یا آنکه از بانک بگیرد، چند نفر ما يعنى تجار (نه ملت )ضمانت می کنیم یا آنکه دولت اذن بدهد چند نفر تجار از بانک قرض تجارتی نماییم بی ضامن هم ممکن است این قدرها بلکه خیلی بیشتر نزد بانک ها تجار اعتبار دارند.

جناب مخبرالسلطنه گفت چون امروز این طریق قرض منافی صرفه پلتیکی آنها می باشد .

ص: 99

شاید به این قسمی که شما بیان کردید به شما و به دولت قرض ندهند، تا مجبور شوید با همان قرار و شروط استقراض نمایید.

حاجی معین گفت: اگر دولت به این طریق اذن بدهد بانک ها نمی توانند در صورتی که از طرف دولت و ملت صاحب میلیون ها شده و الساعه هر کدام مبالغ گزافی از داخله یعنی از ما طلب دارند این جزئی پول را ندهند حالا فرض می کنم بانک ها ندادند، شاید ما بتوانیم از سرمایه خودمان دو کرور به دولت موقتاً قرض بدهیم یا آنکه خارج از این مجلس مجلسی منعقد کنیم مرکب از تجار ،این پول را فراهم آورده ،و زیر بار ننگ اجانب مجددا نرویم.

مخبرالسلطنه گفت: من می دانم هیچ کدام از این خیالات شما وجود خارجی پیدا نخواهد کرد و کار دولت پریشان تر خواهد شد.

معین التجار گفت:شما این اذن را با مهلت از دولت برای ما بگیرید ما از فرنگستان بیش از این مبلغ جزئی بدون شرط و گرو پول قرض نماییم و داخل مملکت کنیم ،این را هم می گویم که تلگرافخانه و پستخانه ابدا تا به حال به انگلیس داده نشده، یعنی در صدارت شاهزاده عین الدوله به گرو نرفته است، به هر جهت اکثریت آرا نیز امروز با رأی حاجی معین التجار قرار گرفت و مجلس ختم گردید.

ولی کشمکش میان حکومت و نواب ملت روز افزون شد تا اینکه جناب ناصر الملک - وزیر بصیر خبير ماليه - به مجلس شورا آمد و گفتگوها سر گرفت و فراوان مکالمات آغازیده شد که شرح آنها بدین مختصر نگنجد .و نتیجه بر این مقرر شد که بانک اهلی از طرف ملت باز شود و سرمایه اولی آن قریب به پنج میلیون لیر انگلیس بدواً برآورد شد.

در روز پنجشنبه 27 تیر معلوم شد دولت مهلت داده است و تجار درصدد تشکیل بانک ملتی می باشند که سرمایهٔ کافی و معین نموده اسناد آن را در داخله به شروط موقتاً می خواهند بفروشند ،چنانچه حضرات مؤسسین لایحه به مجلس فرستاده بودند که تشکیل بانک ملتی بدهند، پس از گفتگوی زیاد و تصدیق پادشاه مینو آرامگاه تأسیس بانک اهلی و تشویق و تحریض حضرات حجج اسلامیه در مجالس و محافل و تبیین و تشریح غوامض مطلب از خطبا وعاظ حضرات مذکورین به القاب هم اعلان نامۀ ابتدایی چاپ و توزیع کرده و جمع فقیر هم به سمت مؤسس شریک تشکیل و تأسیس بانک اهلی شدند که نامشان در اعلان نامچه تأسیس بانک مذکور خواهد شد صورت اعلان اولی این است :

«بسمه تعالی »

«اعلان تأسیس بانک ملی ایران »

امروزه که دوره ترقی و سعادت به طرف ایران رو نهاده و اول قدمی است که به استقبال آن با جان و مال اهالی برداشته اند، و در تدارک و تهیه این امر محترم از بذل جان و مال مضایقه ندارند. و برای انتظام این نیت مقدس اولیای دولت محتاج به وجه بودند و گفتگویی با

ص: 100

دولتین متحابتین انگلیس و روس نموده بودند که از آنها استقراض نمایند. دولتین معزى اليهما نیز حاضر شده بودند که به قدر لزوم کارگشایی نمایند.از طرف قرین الشرف مقدس بندگان

اعلیحضرت اقدس شاهنشاه خلد الله ملکه مسئله را رجوع و اخطار به مجلس ملی فرمودند.

اهل مجلس محض پاس و حقوق شاهانه و حفظ شئونات ملتی و ملاحظات خیرخواهانه دولت و ملت قرض از خارجه را تصویب ننمودند، عموم اهالی غیرتمند وطن پرست که خدای، حافظ و ناصرشان باد حتى مخدّرات محترمه در مجالس و مساجد و منابر به صدا درآمدند که این وجه را ولو اینکه مجانا باشد و بلاعوض خودمان حاضریم که به دولت داده و از خارجه استقراض نشود .

لهذا اعضای مجلس شورای ملی چنین صلاح دانسته که بانک ملی تأسیس شود که اهالی ایران در آن بانک شرکت داشته باشند، هر کس به قدر قوه و حمیت وطن پرستی خود وجهی به عنوان سرمایه شرکتی در این بانک بگذارد ،قبض و سهام دریافت دارد که بانک با این سرمایه داد و ستد ،نماید حالاً و مالاً رفع حوائج دولت و ملت را بنماید.

مراتب به توسط حضرت مستطاب اجل اشرف آقای صدر اعظم مدظله العالی به عرض خاکپای مهر اعتلای مقدس شاهانه خلد الله ملکه و سلطانه رسیده ،تأسیس این بانک را اجازه فرمودند، لهذا جمعی از وزرای عظام و رجال محترم و تجار با یک دیگر همراهی و اتحاد نموده و تشکیل این بانک را در صدد برآمدند و فعلاً سرمایه این بانک را در مبلغ (سی کرور تومان) معين نمودند که بعد لدى الاقتضاء به (صد کرور )تومان بالغ خواهد شد، تعداد مؤسسین این بانک صد نفراند که این یکصد نفر هر کدام از( پنج هزار تومان) الى (پنجاه هزار تومان) وجه سرمایه تأسيس داد، و خواهند داد، ولی عموم اهالی غیرتمند ایران از تمام ممالک محروسه مجاز و مختار است که در این بانک ملی به قدر قوه خود (از پنج تومان) الی هر میزانی که بخواهد وجه داده و شرکت ،نماید قبض و (سهام) دریافت داشته و خیر دنیا و آخرتی را برای خود تحصیل نماید.

چون تا موقع نوشتن قوانین صحیحه و شرایط آن مدتی لازم است که از روی بصیرت و صحت و اعتبار موافق ترتیبات بانک های ملی ملل متمدنه ترتیبات اساس بانک فراهم شود و مبلغی عمده فعلاً دولتی که تأخیر و تعویق آن ممکن نیست لازم است و عموم اهالی وطن دوست عجله در راه انداختن وجه و دفع احتیاج دولت از استقراض از خارجه داشتند خواهش نمودند اعلانی نوشته شود و چندین محل برای تحویل دادن وجوهات معین شود(1).

که محض تکمیل علائم رأفت و افتتاح ابواب ثروت و سعادت نسبت به قاطبه اهالی دولتخواه ایران اداره بانک ملی در تمام ممالک محروسه تأسیس و دایر شود - به موجب این فرمان همایون که از تاریخ شهر ذى الحجة الحرام يونت ئیل 1324 شرف صدور می باشد دولت علیه ایران اجازه ایجاد بانک ملی به مؤسسین بانک مزبور مرحمت نموده و محض تشویق مؤسسین و امیدواری عموم ملت ایران امتیازات مندرجه در این فرمان همایون مطابق فصول مرقومه به بانک ملی واگذار می فرمایند

فصل اول - بانک ملی از شرکت عامه تبعه ایران تشکیل و ایجاد میشود که هرکس به تفاوت وجهی در بانک گذارده اسهام از بانک بگیرد.

(2) جميع عایدات دیوانی از هر قبیل در طهران و سایر بلاد باید تحویل بانک ملی شود و تمام مخارج دولت از هر قبیل در این بانک و با حواله وزیر مالیه خواهد بود.

(3) بانک ملی می تواند معاملات زراعتی در املاک را قانون شروع مطاع انور بنماید همچنین خرید و فروش بروات تجارتی داخله و خارجه و قرض و استقراض را بتراضی براساس طرفین دایر نماید.

(4) مطابق قرار جداگانه که مرتب خواهد شد،حق انتشار بلیت رایج بانک در تمام ممالک محروسه بعد از انقضای مدت امتیاز بانک شاهنشاهی بالانحصار مخصوص بانک ملی خواهد بود.

(5) بانک حق دارد در تمام نقاط ایران احداث راه های آهن مطابق قراردادی که بعد مرتب خواهد شد، بنماید، و اگر کمپانی دیگری برای کشیدن راه آهن و شوسه تشکیل و حاضر گردد، بانک ملی با تساوی شروط حق تقدم را دارد.

(6) بانک ملی می تواند در اراضی موات و املاک دولتی اکتشاف و استخراج معادن نماید و از منافع و عواید آن بعد از وضع کلیه مخارج از 10 تا 100 به دولت علیه عاید دارد سایر شروط موجب قرارداد جداگانه است که بین دولت و بانک ملی معین خواهد شد، و گاه معادن طلا و نقره و جواهرات این بانک انکشاف و استخراج نماید حق دولت از منافع آن موجب قرارداد جداگانه خواهد بود.

(7) امتیاز غواصی در خلیج فارس و استخراج مروارید به بانک ملی ایران است، و بعد از رفع مخارج از( 10-100) از منافع حاصله حق دولت خواهد بود.

(8) در مواقعی که برای مسکوکات رایجه نقره جهت ضرابخانه دولتی لازم بشود این بانک در آوردن نقره و فروش به ضرابخانه حق تقدم خواهد داشت با تساوی شرط.

(9) از آنجا که معاملات خزانه دولت راجع به این بانک است و در آتیه بلیت بانک هم به توسط این بانک منتشر خواهد شد لهذا دولت علیه حق مأمور نمودن دو نفر مفتش برای این بانک خواهد داشت و در تمام امور این بانک تفتیش و رسیدگی نماید .مفتشین مذکور هر وقت مقتضی بدانند می توانند انجمن اداره و انجمن عمومی شرکا را اخبار و احضار نمایند

ص: 102

و در مشاورات آنها خود حاضر شده داخل مذاکرات بشوند ،نیز هر زمان می توانند رسیدگی به دفاتر و محاسبات و معاملات بانک نمایند.

(10) فروش و انتقال امتیازات مندرجه در این فرمان به تبعه و با شرکت خارجه از هر قبيل ممنوع است ،و هكذا فروش انتقال سهام این بانک به تبعه خارجه قوياً ممنوع است اگرچه به وراثت یا تبدیل تابعیت باشد.

(11) در مواردی که برای دولت علیه تنخواهی به طور استقراض لازم باشد این بانک به اندازه یک خمس سرمایه خود را به موجب قرارداد جداگانه به دولت قرض خواهد داد.

(12) مدت امتیاز این بانک یکصد و ده سال است پس از انقضای مدت بانک حق دارد به همین شروط تجدید مدت نماید.

این صورت گویا مال قبل از امضای همایونی است و بعد از رسیدن نسخه نظامنامه مطبوعه صحیحه اگر مغایرتی دارد مجددا نشر می دهیم .

سری دوم

در اسکناسهای سری دوم تصویر ناصرالدین شاه در سمت راست، و فیلیگران در سمت چپ به استثنای یک ،تومان تصویر شاه در سمت چپ و فیلیگران در سمت راست به امضاهای والتر - موری - و با ارزش ،1 ، 2 ، 5 ، 10 ، 50 ، 100 تومان در چاپخانه های نامبرده در طی سال های 1303 - 1311 ه . ق. به چاپ و منتشر شد در اسکناس های این دوره مهر محل ادا نیز قید گردیده بود مثلا :«فقط در شیراز ادا خواهد شد.»

از اول سال 1311 به جای اسکناس های بانک شاهی اسکناس هایی با نام و آرم بانک ملی ایران به گردش درآمد. از آن هنگام بانک ملی ایران هم به صورت بانک ناشر اسکناس و هم به شکل بانک بازرگانی به فعالیت خود ادامه داد تا این که در سال 1317 با تغییراتی که در اساسنامه بانک به عمل ،آمد بانک ملی ایران هم وظایف بانک ملی ایران و هم وظایف بانک مرکزی و هم عملیات یک بانک بازرگانی را برعهده گرفت(1).

این اسکناس ها با ارزش500،100،50،20،10 و1000 در شرکت چاپ اسکناس آمریکا و در سال 1314ه. ش به چاپ رسیده است و در بعضی از اسکناس ها به جای ته نقش تصویر شاه آمده است. در سری سوم نیز به امضای رضاقلی امیر خسروی - مدیرکل- و عبدالحسین هژیر - مفتش دولت - و با ارزش 5 ، 10 ، 20 ، 50 ، 100 و 1000 ریال منتشر شد.این اسکناس ها در سال 1314 ه. ش و در چاپخانه اسکناس آمریکا به چاپ رسید ،و ته نقش همانند سری قبل بود.

بین سری سوم و چهارم اسکناس با ارزش 500 ریال با تصویر رضاشاه با کلاه کاسکت چاپ شد که فیلیگران آن تصویر نیم رخ رضاشاه و روی اسکناس اصطلاح SPECIMENEN به رنگ قرمز ،چاپ ولی این اسکناس عرضه نشده است.

سری چهارم و پنجم

با تصویر نیم رخ رضاشاه و بدون کلاه این اسکناس ها با امضای رضاقلی امیر خسروی مدیر کل - و عبدالحسین هژیر - مفتش دولت - با شماره و نام بانک در پشت اسکناس به لاتین( بدون مهر )در سال 1315 ه . ش. در فرانسه چاپ شده است. نوبت «ب» آن در سال 1316 ه . ش. و نوبت «ج» در فاصله سال های 1319 تا 1321 ه. ش. چاپ شده است. ارزش این اسکناس ها 5 ، 10 ، 20 ، 50 و 100 ریال بوده و ته نقش آنها تاج بوده است ولی در اسکناس های 100 و 1000 ریال ته نقش نیم رخ رضا شاه در اسکناس های سری پنجم (اسکناس های 5 ، 10 ، 50 ریالی )ته نقش تاج و در اسکناس های 100 و 1000 ریالی همانند اسکناس های سری چهارم بود .

سری ششم

اسکناس های این سری نیز با تصویر نیم رخ رضا شاه و بدون کلاه چاپ شد و تفاوت آن با سری قبل این بود که پشت اسکناس ها شماره به لاتین آورده شده ولی نام بانک ملی ایران در پشت اسکناس نیز به فارسی نوشته شده بود و به جای کلمه «مفتش دولت»«بازرس دولت»نوشته شده بود همچنین در این سری اسکناس 500 ریال نیز چاپ شد که ته نقش آن نیم رخ رضاشاه بود .تاریخ 11 فروردین 1317 و در زیر آن پنج پهلوی و در ذیل 1000 ریال « فروردین 1317» و ده پهلوی در هر دو طرف اسکناس نوشته شده بود.

سری هفتم و هشتم

اسکناس های این سری نیز همانند سری قبل بود با این تفاوت که روی اسکناسهای 100 ، 500 و 1000 ریال ته نقش نیم رخ رضا شاه پهلوی و روی صد ریال یک پهلوی، پانصد ریال پنج پهلوی و هزار ریال ده پهلوی نوشته شده بود همه شماره های رو و پشت این اسکناس ها

ص: 106

به فارسی بود. اسکناس های این سری در چهار نوبت طی سال های 1319 تا 1321 چاپ شده و ته نقش آن همانند سری های قبل بود.

دوره پهلوی دوم (از سال 1320 تا 1357)

سری اول و دوم

با استفاده از تصاویر سری قبل و تصویر محمدرضا پهلوی و با امضای ابوالحسن ابتهاج- مدير كل - و على بامداد - بازرس دولت – و با ارزش 5 ، 10 ، 20 و 100 ریال، در سال 1323 ه. ش. در چاپخانه هاریسون (انگلستان) به چاپ رسید. یک طرف اسکناس ها بانک ملی ایران به فارسی و پشت آن BANK MELLI IRAN نوشته شده است، اما کلیه شماره ها به فارسی می باشد .سری دوم اسکناس ها همانند سری قبل بود با این تفاوت که در این سری اسکناس 500 ریال در سال 1325 به چاپ رسید و ته نقش این اسکناس ها «تاج» بود.

سری سوم

اسکناس ها با تصویر محمدرضا پهلوی و در بعضی از اسکناس ها مثل 10 ریال با زمینه آبی و بنفش و 100 ریال پررنگ و کم رنگ چاپ شد ته نقش این اسکناس ها نیم رخ محمدرضا پهلوی بود.اسکناس های این سری در فاصله سال های 1327 تا 1330ش. چاپ و منتشر شده است.

سری چهارم

روی اسکناس ها همانند سری قبل و اسکناسهای 10 ، 20 ، 200 ریال با امضاهای ابراهیم زند - مدیر کل - و احمد رضوی - بازرس دولت - ؛ و اسکناس های 50 و 100 ریال به امضای ابراهیم زند -مدير كل و محمدعلی وارسته -بازرس دولت - بود، و ته نقش این اسکناس ها نیم رخ محمدرضا پهلوی بود. اسکناس های این سری در سال 1330 ه. ش منتشر شدند .

سری پنجم و ششم

روی اسکناس ها تصویر محمدرضا پهلوی؛ در اسکناس های 10 ، 20 و 100 ریال با امضاهای علی اصغر ناصر -مدیر کل - و نظام الدین امامی – بازرس دولت - و در اسکناس 50 ریال امضاهای علی اصغر ناصر - مدیر کل - و نصر الله جهانگیر - بازرس دولت - حک شده، ته نقش اسکناس ها همانند سری قبل بوده .این سری اسکناس ها در سال 1332 ه. ش. چاپ و منتشر شده است. سری ششم در سال 1333 اسکناس هایی با ارزش 10 ، 20 ، 50 و100ریال به چاپ رسید .سایر مشخصات این سری همانند سری پنجم بود.

ص: 107

سری هفتم

روی اسکناس های این سری تصویر نیم رخ محمدرضا پهلوی؛ و با امضاهای ابراهیم کاشانی -مدير كل - و محمدرضا ویشکایی - بازرس دولت - نقش بسته است. اسکناس ها باارزش 10، 20، 200 ریال منتشر شده و تاریخ انتشار آن در سال 1337 ه. ش. بود. ته نقش این اسکناس ها نیز تصویر نیم رخ محمدرضا پهلوی بود.

(از 7 خرداد 1339 ه. ش به موجب ،قانون وظیفه چاپ و نشر اسکناس به بانک مرکزی سپرده شد، از این رو ابتدا تاریخچه ای از بانک مرکزی می آوریم و سپس به سیری در چاپ و نشر اسکناس توسط این بانک خواهیم پرداخت).

مرکزی ایران تشکیل می گردد که دارای حقوق انحصاری انتشار اسکناس و پول فلزی خواهد بود.

1 - مرکز اصلی بانک مرکزی ایران تهران است ولی در صورت اقتضای مصالح عالیه

کشور می تواند به موجب تصویبنامه هیأت وزیران از مرکز به محل دیگری تغییر کند.

2 - بانک مرکزی می تواند شعب یا نمایندگی در هرجا ضروری بداند تأسیس نماید،و یا به بانک ملی ایران نمایندگی ،بدهد به موجب ماده 30 سرمایه بانک مرکزی سه میلیارد و ششصد میلیون ریال تعیین شده که از طرف محل تفاوت ارزیابی پشتوانه تأمین شده است :

الف - نگاهداری حساب برای دولت و شهرداری ها و مؤسسات دیگر که تمام و یا قسمتی از سرمایه آنها متعلق به دولت می باشد و انجام کارهای بانکی آنها و قانونا صندوق دار آنها می باشد .

ب - انجام کلیه عملیات مربوط به اسناد قرضه دولت طبق قرارداد با وزارت دارایی .

ج - در مؤسسات مالی بین المللی نماینده دولت بوده در اجرای موافقت نامه های مالی و بازرگانی بین دولت و سایر کشورها قراردادهای پرداخت منعقد و به حساب دولت اجرا خواهد نمود. دولت می تواند برای جبران زیان احتمالی ناشی از تبدیل ارز و یا عدم وصول مطالبات و اعتبارهای اعطا شده یا نظایر آن که ممکن است در اجرای اینگونه قراردادها پیش آمد کند اسناد خزانه صادر و به بانک مرکزی ایران تسلیم نماید.

د - حفظ موازنه ارزی کشور و در صورت لزوم پیشنهاد تنظیم مقررات مربوط به معاملات ارزی به شورای پول و اعتبار .مقررات مزبور پس از تصویب هیأت وزیران قابل اجرا خواهد

بود.

ه-افتتاح و نگهداری حساب جاری نزد بانک های خارجه و یا نگاهداری حساب بانک های داخله و خارجه نزد خود و انجام کلیه عملیات مجاز بانکی دیگر و تحصیل اعتبارات در داخله و خارجه به حساب خود و یا به حساب بانک های داخلی .عملیات بانک مرکزی به موجب ماده 32 قانون به قرار زیر است:

الف) کلیه معاملات مربوط به طلا و ارز .

ب )تنزيل مجدد بروات و اسناد بازرگانی و اسناد وام های صنعتی و کشاورزی که از طرف بانک های ثبت شده در ایران ارایه می شود و یا اعطای وام و اعتبارات به آنها .

ج )اعطای وام به دولت با تضمین دولت و یا تضمین اعتبارات اعطایی به دولت یا به اشخاص ثالث به ضمانت دولت طبق قانون و یا صدور اوراق قرضه در مقابل این گونه وام ها طبق قرارداد جداگانه با وزارت دارایی .دولت قبل از تقدیم هرگونه محاسبه وام به مجلسین نظر صریح شورای پول و اعتبار را تحصیل و ضمیمه لایحه خواهد نمود.

د )خرید و فروش اوراق قرضه صادر یا تضمین شده از طرف دولت و یا اوراق قرضه

ص: 109

صادره یا تضمین شده از طرف دولتهای خارجی و یا مؤسسات مالی معتبر.

ارکان بانک به موجب ماده 34 عبارتند از مجمع عمومی، رئیس کل شورای پول و اعتبار، هیأت عامل، هیأت نظارت اندوخته اسکناس هیأت نظارت بازرس دولت. مجمع عمومی بانک از اعضای شورای پول و اعتبار، هیأت عامل هیأت نظارت و بازرس دولت تحت ریاست وزیر دارایی تشکیل می شود.

وظايف مجمع عبارت است از:رسیدگی و اظهار نظر درباره گزارش وضع بانک که رئیس کل بانک به مجمع داده، انتخاب هیأت نظارت ،تصویب ترازنامه بانک و پیشنهاد تقسیم ،سود تصویب گزارش سالیانه عملیات بانک قبل از تقدیم به هیأت دولت، اتخاذ تصمیم نهایی نسبت به نظریات و تصمیمات هیأت نظارت .

در ماده 37 ذکر شده که تصمیمات مجمع عمومی در صورتی معتبر است که اکثریت هر یک از دو گروه شورای پول و اعتبار و هیأت نظارت حاضر باشند .تصمیم ها به اکثریت آرای عده حاضری که حق رأی رئیس جزو آن است قابل اجرا می باشد. و در ضمن هیأت عامل هیأت نظارت و بازرس دولت در مجمع عمومی حق رأی ندارند. رئیس کل بانک به پیشنهاد وزیر دارایی و تصویب هیأت وزیران به موجب فرمان ملوکانه برای مدت سه سال منصوب،و انتخاب مجدد او بلامانع است. رئیس کل بانک علاوه بر ریاست شورای پول و اعتبار، عضویت شورای عالی اقتصاد را نیز خواهد داشت .

در ماده 139 اختیارات رئیس کل بانک چنین بیان شد: رئیس کل بانک بالاترین مقام اداری بانک بوده و علاوه بر اختیار استخدام و تعلیق و یا اخراج کارمندان و مستخدمين و تعیین شغل و تعیین حقوق و ترفیع آنها و به طور کلی انجام تمام امور داخلی و اداری در حدود آیین نامه ها و بودجه ای که به تصویب شورای پول و اعتبار خواهد رسید دارای وظایف و اختیارات ذیل می باشد :

الف - اجرای تصمیمات شورای پول و اعتبار و هیأت عامل بانک .

ب- نظارت بر اجرای این قانون و اساسنامه و آیین نامه های بانک.

ج - نمایندگی بانک در کلیه مراجع قضایی و یا غیر قضایی با حق وکیل.

د-اتخاذ تصمیم نسبت به کلیه امور جاری بانک که این را قانون صراحتا جزو وظايف و اختیارات سایر ارکان بانک قرار نداده است.

ه- تفویض قسمتی از اختیارات خود و حق امضا به قائم مقام و معاونین و یا کارمندان دیگر.

و - تقدیم گزارش از وضع حساب های بانک به مجمع عمومی و شورای پول و اعتبار.

ز - آگاه ساختن هیأت نظارت از کلیه تصمیمات شورای پول و اعتبار(1).

ص: 110

ریال منتشر شد .تاریخ انتشار در ذیل اسکناس ها سال 1341 ه. ش. قید گردیده، ته نقش این اسکناس ها تصویر نیم رخ محمدرضا پهلوی بود.

سری سوم ،چهارم و پنجم

اسکناس های این سری نیز همانند سری قبل و با ارزش 50 و 100 ریال بود و تفاوت این سری با ،قبل امضاهای مهدی سمیعی - رئیس کل بانک مرکزی - و قید شدن سال انتشار این اسکناس ها( 1343 ه . ش.) می باشد. ته نقش اسکناس ها نیز تصویر نیم رخ محمدرضا پهلوی می باشد .سری چهارم اسکناس هایی با ارزش 20 ، 50 ، 200 ، 500 و 1000 ریالی بود و مابقی مشخصات همانند سری سوم بود و در سری پنجم با امضای امیرعباس هویدا - وزیر دارایی - و ارزش اسکناس ها 20 ، 50 و 100 ریالی بود و در سری «آ» در 100 ریالی نخ اسکناس پیدا بود.

سری ششم

روی اسکناس ها تصویر محمدرضا پهلوی و با امضاهای جمشید آموزگار - وزیر دارایی -و مهدی سمیعی - رئیس کل - بود. ارزش اسکناس ها20 ، 50، 100 ،200 ،500 ،1000 و 5000ریال و ته نقش این اسکناس ها نیم رخ محمدرضا پهلوی بود.

سری هفتم و هشتم

روی اسکناس ها تصویر محمدرضا پهلوی و با امضاهای جمشید آموزگار – وزیر دارایی – و خداداد فرمانفرما - رئیس کل بود. ارزش اسکناس ها 50 ، 100 و 200 ریال، و ته نقش اسکناس ها تصویر نیم رخ محمدرضا پهلوی بود. در سری هشتم مشخصات اسکناس همانند سری هفتم ،بود فقط اسکناس هایی با ارزش 100 ، 200 ، 500 ، 1000 و 5000 ریال به

چاپ رسید.

سری نهم و دهم

روی اسکناس ها تصویر محمدرضا پهلوی و با امضاهای جمشید آموزگار - وزیر دارایی -و مهدی سمیعی – رئیس کل – حک شده، ارزش اسکناس ها 100، 200 ،500، 1000 و 10000 ریال بود .ته نقش اسکناس ها نیم رخ محمدرضا پهلوی بود. در سری دهم اسکناس هایی با ارزش 50 و 100 ریال در سال 1350 چاپ و منتشر شد.

سری یازدهم

سری یازدهم نیز همانند سری قبل بود و فقط امضای عبدالعلی جهانشاهی به عنوان -رئیس

ص: 112

کل - را داشت و ارزش اسکناس ها 50 ، 100 ،200، 500 ، 1000، 5000 و10000ریال و تاریخ چاپ اسکناس ها سال 1350 بود. پشت اسکناس 10000 ریالی تصویر نمای مجلس شورای ملی سابق - واقع در میدان بهارستان - ترسیم گردید.

سری دوازدهم

اسکناس این سری با تصویر محمدرضا پهلوی و در دو نوبت «الف» و «ب» به ترتیب طی دو سال 1353 و 1354 شمسی به چاپ رسید اسکناس های سری الف به امضاهای جمشید آموزگار – وزیر دارایی - و محمد یگانه - رئیس کل -چاپ شده، در این نوبت فقط اسکناسی با ارزش 50 ریال به چاپ رسید، و در سری«ب» به امضاهای هوشنگ انصاری- وزیر دارایی - و محمد یگانه – رئیس کل - و با ارزش 50 ، 100 (به دو صورت شماره روی ته نقش و خارج از ته نقش )200 ،500، 1000، 5000 ، 10000 ریال و با ته نقش نیم رخ محمدرضا بود.

سری سیزدهم و چهاردهم

اسکناس های سری سیزدهم با تصویر محمدرضا و با امضاهای هوشنگ انصاری - وزیر دارایی - و حسنعلی مهران - رئیس کل - و با ارزش20، 50، 100 ،200، 500 ،1000، 5000 و 10000 ریال و ته نقش کلیه اسکناس ها نیم رخ تصویر محمدرضا پهلوی بود. (100 ریالی چاپ این سری به مناسبت یادبود پنجاهمین سال سلسله پهلوی در سال 1355 منتشر شد، با تصویر محمدرضا و رضا شاه و پشت اسکناس نماد پنجاهمین سال سلطنت پهلوی به چاپ رسیده بود. در سری چهاردهم اسکناس هایی با ارزش 20 ، 50 ، 100 ، 200 ،500 و 1000 ریال و با امضای محمد یگانه – وزیر دارایی -و مابقی مشخصات همانند سری سیزدهم بود.

سری پانزدهم

اسکناس های این سری تصویر محمدرضا پهلوی و با امضای محمد یگانه - وزیر اقتصاد و دارایی- و یوسف خوش کیش – رئیس کل – و با ارزش 20 ، 50 ، 100 ، 200 ، 500 ، 1000 ، 5000 و 10000 ریالی به چاپ رسید و ته نقش آنها تصویر نیم رخ محمدرضا پهلوی بود .از اسفند 1357 شمسی – پس از پیروزی انقلاب اسلامی – اسکناس های رایج و در ،جریان با پوشاندن صورت و فیلیگران (ته نقش) آنها در اندازه های مختلف سورشارژ

شدند .

ص: 113

عمده ترین آنها عبارت بودند از:

-بالا بودن هزینه های نیروی انسانی و اداری (هزینه های غیر بهره ای )

-اتلاف منابع مالی و نیروی انسانی

-افزایش نرخ سودآوری گروهی از بانک ها از راههای نامتعارف

-کسری منابع مالی گروهی از بانک ها و تأمین آنها از طریق اخذ وام های خارجی با هزینه های بسیار به دلیل نبود رابطه صحیح مالی بین بانک ها

-ایجاد پاره ای مشکلات در زمینه اجرای صحیح سیاست های پولی و اعتباری به علت تعداد واحدهای اجرا کننده (بانک ها )و نبود هماهنگی احتمالی میان مدیران این واحدها

-از این رو در مهرماه 1358 شورای انقلاب اسلامی ایران با هدف اصلاح شبکه بانکی و به منظور تعیین ارکان و سازمان جدید بانک ها «لایحه قانونی اداره امور بانک ها »را تصویب کرد. به استناد ماده 17 این ،قانون مجمع عمومی بانک ها در تاریخ بیست و پنجم مهرماه 1358 طرح ادغام بانک ها را از تصویب گذراند. این طرح با وجود نارسایی هایی که داشت، از تاریخ دوم دی ماه همان سال به مرحله اجرا درآمد و براساس آن تعداد بانک های کشور از 36 بانک به 9 بانک تقلیل یافت(1).

وزیر اقتصاد و دارایی و محمد یگانه از 1352 تا 1354 شمسی رئیس کل بانک مرکزی بودند]، در حالی که این اسکناس ها در سال 1358 شمسی چاپ شد و وزیر اقتصاد و دارایی ابوالحسن بنی صدر و رئیس کل بانک مرکزی علیرضا نبوی ،بود ارزش اسکناس این نوبت 200 ریال بود.

در نوبت «ب» سورشارژ فقط روی تصویر شاه به رنگ سیاه و با امضاهای هوشنگ انصاری - وزیر اقتصاد و دارایی – و حسنعلی مهران - رئيس كل - [ هوشنگ انصاری وزیر دارایی در سال 1353 و حسنعلی مهران از سال 1354 تا 1356 رئیس کل بانک مرکزی بودند] و در این زمان ابوالحسن بنی صدر وزیر اقتصاد و دارایی و علیرضا نبوى رئيس كل بانک مرکزی بود، نوبت «ب» سورشارژ فقط روی صورت به رنگ سیاه و با امضای هوشنگ انصاری - وزیر اقتصاد و دارایی – و حسنعلی مهران - رئيس كل - وزرای دوره پهلوی و با ارزش 20، 50، 200 ، 50 و 1000 ریال و در چند نوبت به چاپ رسید.

نوبت «ج» نیز به همان ترتیب قبلی و با امضای محمد یگانه و حسنعلی مهران در سال 1358 به چاپ رسید.

نوبت «د» به همان ترتیب سری قبل و با امضای محمد یگانه و یوسف خوش کیش، در

سال 1358 به چاپ رسید.

سری سوم

نوبت «الف»؛ سورشارژ روی صورت و جمله کتیبه ای «جمهوری اسلامی ایران»روی فیلیگران به رنگ های مختلف با امضای هوشنگ انصاری و حسنعلی مهران با ارزش 50 ،

و ریالی در چند دفعه چاپ شد.

نوبت «ب» به همان ترتیب نوبت الف فقط امضاهای محمد یگانه و یوسف خوش کیش حک شد و نیز «کتیبه »جمهوری اسلامی ایران به رنگ مشکی - بنفش روی ته نقش چاپ شد. در این نوبت اسکناس 200 ریالی که روی آن بارگاه امام رضا (ع) در سمت راست و مُهر شیر و خورشید در سمت چپ با امضای علی اردلان - وزیر اقتصاد و دارایی – محمدعلی مولوی - رئيس کل - و پشت اسکناس نیز از کلیشه سری سیزدهم به نام «آزادی» به جای «شهیاد» بود چاپ شد.

سری چهارم

اسکناسهای این سری با تصویر بارگاه امام رضا (ع) و عبارت کتیبه ای «جمهوری اسلامی ایران» با زمینه تیره و خط روشن روی اسکناس و آرم انقلاب اسلامی( 21 ستاره) به شکل دایره در پشت اسکناس به منظور پوشاندن ته نقش داخل ،کاغذ و به امضای علی اردلان - وزیر اقتصاد و دارایی - و محمدعلی مولوی – رئيس كل -و با ارزش 200 ریال (در چند نوبت با ته نقش های تصویر شاه شیر و خورشید و آرم جمهوری اسلامی ایران )

وزیر

ص: 116

،500 ، 1000 ، 5000 و 10000 ریالی به چاپ رسید سورشارژ جمهوری اسلامی ایران و آرم انقلاب اسلامی بر روی اسکناس های 200 و 5000 ریالی در چاپخانه و به رنگ اصلی اسکناس زده شد. سورشارژ روی اسکناس های 500 و 1000 و 10000 ریال در تهران روی اسکناس ها زده شد در نتیجه انواع مختلف اشتباهات عمدی یا سهوی برای فروش به مجموعه داران پیش آمد واریته رنگها بسیار زیاد دیده می شود.

فیلیگران اسکناسهای 10000 ریالی به دو شکل نیم رخ محمدرضا پهلوی و شیر و خورشید است.

به منظور پوشش نیمرخ شاه در فیلیگران اسکناس روی پشت اسکناس با دو نوع شیر و خورشید پوشیده شدند. در اسکناس نوع (1) در روی اسکناس به رنگ بنفش کمرنگ و در پشت اسکناس به قطع کوچک تر و به رنگ زرد سورشارژ شدند تعدادی اسکناس بدون سورشارژ به صورت سفید با ته نقش نیم رخ محمدرضا پهلوی دیده شده و یا سورشارژ در یک طرف وجود دارد. در مرحله بعد در تهران در روی اسکناس ها که قبلا دارای سورشارژ شیر و خورشید بودند با آرم انقلاب اسلامی (جمهوری اسلامی ایران )با زمینه تیره پوشیده شده است. رنگ سورشارژ در نوع (1) قهوه ای و در نوع دوم سیاه می باشد. سورشارژ در دو اندازه گرد و بیضی دیده می شوند .اسکناس این سری در چاپخانه توماس دلارو (انگلستان )به چاپ رسیده اند.

ص: 117

سری پنجم

در این سری اسکناس 100 ریالی روی اسکناس بارگاه حضرت رضا (ع)، و پشت اسکناس مدرسه چهارباغ (اصفهان )با امضاهای ابوالحسن بنی صدر - وزیر اقتصاد و دارایی – و علیرضا نبوی - رئیس کل - و با ته نقش آرم جمهوری اسلامی ایران در چاپخانه توماس دلارو (انگلستان) به چاپ رسید.

اسکناس 5000 ریالی روی اسکناس تظاهرات پشت اسکناس بارگاه حضرت معصومه (س) و مابقی مشخصات مانند اسکناس بالا بود .

اسکناس 10000 ریالی روی اسکناس تظاهرات پشت اسکناس بارگاه حضرت رضا (ع) و سایر مشخصات همانند سایر اسکناسهای فوق به چاپ رسید.

سری ششم

در اسکناس های این سری اسکناس 100 ریالی روی اسکناس بارگاه حضرت رضا (ع)- 200 ریالی روی اسکناس مسجد جامع یزد و پشت اسکناس جهاد سازندگی - 500 ریالی، روی اسکناس نماز جمعه و پشت اسکناس نمای سر در دانشگاه تهران - 1000 ریالی، روی اسکناس مدرسه فیضیه قم پشت اسکناس نمای مسجد الاقصی - 2000 ریالی، روی اسکناس تظاهرات پشت اسکناس نمای کعبه - 5000 ،ریالی روی اسکناس تظاهرات پشت اسکناس بارگاه حضرت معصومه (س) به امضای حسین نمازی - وزیر اقتصاد و دارایی -و محسن نوربخش - رئیس کل -و فیلیگران آرم جمهوری اسلامی ایران به چاپ رسید. در ضمن در این سری اسکناس 10000 ،ریالی روی اسکناس تظاهرات مردم در جریان انقلاب اسلامی و پشت اسکناس بارگاه حضرت رضا (ع) با ته نقش الله (آرم جمهوری اسلامی ایران) به چاپ رسید .و روی اسکناس 100 ریالی« بانک مرکزی ایران »و مابقی اسکناس ها «بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران» آورده شده است.

اسکناس 100 ،ریالی روی اسکناس آیت الله مدرس (با نقل جمله ای از ایشان - دیانت ما عين سیاست ماست و سیاست ما عین دیانت ماست )پشت اسکناس ساختمان مجلس شورای اسلامی ته نقش الله (آرم جمهوری اسلامی ایران) با امضای حسین نمازی - وزیر اقتصاد و دارایی - و محسن نوربخش - رئیس کل - در چاپخانه توماس دلارو (انگلستان) به چاپ رسید.

سری هفتم

اسکناس های این سری با همان طرح های قبلی به ارزش 100 500، 1000، 2000 ، 5000 و 10000 ریال با امضای محمد جواد ایروانی - وزیر اقتصاد و دارایی- و محسن نوربخش - رئيس كل - با ته نقش الله(آرم جمهوری اسلامی ایران) به چاپ رسید.

ص: 118

سری هشتم

اسکناس های سری هشتم با همان طرح ها ،فیلیگران امضاها و ارزش ریالی قبلی به چاپ رسید.

سری نهم

اسکناس های این سری با ارزش 500 ، 1000 (در چهار نوبت) و 2000 ریال با امضاهای محمد جواد ایروانی - وزیر اقتصاد و دارایی - و مجید قاسمی - رئیس کل - و با ته نقش شهید محمد حسین فهمیده به چاپ رسید.

سری دهم

اسکناس با ارزش 500 (در دو نوبت )و 2000 ریال با امضای محسن نوربخش – وزیر اقتصاد و دارایی و مجید قاسمی – رئيس كل - با ته نقش شهید محمدحسین فهمیده به چاپ رسیده در ضمن یک نوبت ته نقش اسکناس 500 ریالی الله (آرم جمهوری اسلامی ، ایران) بود.

ص: 119

سری یازدهم

اسکناسها با ارزش 100 ، 500 ، 1000 و 2000 در سه نوبت با امضای محسن نوربخش -

وزیر اقتصاد و دارایی دارایی - و محمد حسین عادلی - رئیس کل – با ته نقش الله بود. در

اسکناس 500 ریالی برای یک بار ته نقش شهید فهمیده بود.

سری دوازدهم

اسکناس ها با ارزش 500 (در سه نوبت) 1000 (در سه نوبت )و 2000 (در هفت نوبت )با

امضاهای سری قبل و با ته نقش شهید محمد حسین فهمیده به چاپ رسید.

سری سیزدهم

اسکناس 1000 ریالی با تصویر امام خمینی (ره) و با امضاها و ته نقش سری قبل در اسکناس5000و10000 ریال با تصویر و ته نقش امام خمینی «ره» به چاپ رسید.

سری چهاردهم

اسکناس 100 ،ریالی با امضاهای مرتضی محمدخان- وزیر اقتصاد و دارایی- و محمدحسین عادلی - رئيس كل - با ته نقش الله و مابقی اسکناسها با ارزش 1000 ریال (در سه نوبت) و

امام خمینی (ه)

ص: 120

2000 ریال با امضاهای بالا و ته نقش شهید محمد حسین فهمیده و اسکناس با ارزش 10000 ریال با تصویر و ته نقش امام خمینی (ره) و مابقی مشخصات به همان ترتیب بالا بود.

سری پانزدهم

اسکناس ها با ارزش 500 ، 1000 و 2000 (در دو نوبت) و با امضای مرتضی محمدخان - وزیر اقتصاد و دارایی - و محسن نوربخش - رئيس كل - ؛ ته نقش اسکناس 500 ریالی شهید فهمیده و مابقی اسکناس ها الله بود و در نوبت دیگر اسکناس 500 (در دو نوبت که یک بار ته نقش نداشت) و 2000 ریالی با ته نقش الله چاپ شد در نوبت دیگر 1000 ریال( با ته نقش شهید فهمیده )و اسکناس های 5000 ، 10000 (در دو نوبت )با ته نقش امام خمینی (ره) منتشر شد.

سری شانزدهم

اسکناس های این سری با ارزش 1000 ریال (در سه نوبت)، 2000 ریال (در دو نوبت )و 5000 (در دو نوبت) و پشت اسکناس

ISLAMIC REPUBLIC OF IRAN CENTRAL BANK OF ISLAMIC

BANK MARKAZI IRAN REPUBLIC OF IRAN

نوشته شده 2000 ریال 5000 و 10000 ریال (در دو نوبت )با تصویر و ته نقش امام خمینی (ره) و با امضای حسین نمازی - وزیر اقتصاد و دارایی - و محسن نوربخش رئیس کل - منتشر شد.

سری هفدهم

اسکناس با ارزش 1000 ریال با مشخصات اسکناس های بالا با تصویر امام خمینی (ره) و ته نقش شهید فهمیده منتشر شد.

سری هجدهم

اسکناس ها با ارزش 500 ، 1000 ریال (با نمای مدرسه فیضیه قم )و 2000 ریال با ته نقش شهید فهمیده و سایر مشخصات به همان شکل اسکناس های سابق بود.

سری نوزدهم

اسکناس با ارزش 500 و 1000 ریال؛ با مشخصات اسکناس های قبلی و با ته نقش الله منتشر

شد.

ص: 121

سری بیستم

اسکناسهای این سری با ارزش 5000 ریال( در دو نوبت) و 10000 ریال با امضای طهماسب مظاهری - وزیر اقتصاد و دارایی - و محسن نوربخش – رئیس کل - با تصویر و ته نقش امام خمینی (ره) منتشر شد.

سری بیست و یکم

در این اسکناس ها با ارزش 500 ، 5000 ، 10000 و برای نخستین بار اسکناس 20000 ریالی( با تصویر امام خمینی و میدان نقش جهان اصفهان )و امضای طهماسب مظاهری - وزیر اقتصاد و دارایی - و ابراهیم شیبانی - رئیس کل - با تصویر و ته نقش امام خمینی (ره) منتشر شد.

سری بیست و دوم

در این سری اسکناس ها با ارزش 100 ، 200 ،500 ، 1000، 20000 ریال( در سه نوبت)

با امضاهای صفدر حسینی - وزیر اقتصاد و دارایی - و ابراهیم شیبانی – رئیس کل - و با ته نقش امام خمینی (ره) منتشر شد.

و در سمت راست و پایین اسکناس Fifty Thousand Rials و در قسمت سمت چپ بالای اسکناس 50000 به سه رنگ ،سبز سفید و قرمز چاپ شده است .

ص: 123

چاپ و مقررات استفاده از تمبر را توضیح داد و به این ترتیب دولت انگلیس از چاپخانه ها خواست نمونه تمبر چاپ کنند .پس از این درخواست 50 نمونه تمبر به اداره پست ارائه شد که سازمان پست نیز آنها را بررسی و مورد تأیید قرار داد .فردی دیگر از اعضای پست بریتانیا- «مولردی» - ضمن ارسال نمونه تمبر طراحی شده اش ، پیشنهاد استفاده از تمبر بر مبنای وزن مرسوله را ارائه کرد. بالاخره جریانهای مربوط به این درخواست ها و پاسخ ها در ششم اوت 1840 با قبول و تأیید تمبر به پایان رسید .به این ترتیب اولین تمبر - به صورت امروزی- در تاریخ ششم ماه می 1840 در کشور انگلیس به تعداد 68/158 قطعه چاپ و منتشر شد. این تمبر که به پنی سیاه معروف است همان طور که گفته شد حاوی تصویری نیم رخ از ملکه ویکتوریاست .این تمبر دارای سطحی برابر 1/09 در 2/25 است.

دومین کشوری که بعد از انگلستان به چاپ تمبر پرداخت برزیل بود. در سال 1842 اولین تمبر این کشور چاپ شد و به دنبال آن سوئیس و سایر کشورها به این امر روی آوردند. طراحی ،تمبرها، کیفیت آنها نوع کاغذ و رنگ آمیزی مورد استفاده، به سرعت میدان رقابتی به وجود آورد؛ میدانی که میشد انواع طرح ها، نقشه ها و ایده های مختلف را در آن پیاده کرد. ارائه محصولات پستی ،بهتر اعم از انواع پاکتها و تمبرها نشان از پیشرفت صنعت و علم در کشور مورد نظر ،بود چنانکه امروز نیز به همین صورت است به آرامی شخصیتهای مهم و مکانهای تاریخی، فرهنگ ممالک و بسیاری از ویژگی های ساختاری آن دیار در قاب کوچک تمبر جای گرفتند و به این ترتیب ،تمبر پیغام بر کوچکی شد که درونش حرف ها و پیغام های عظیمی نهفته بود. به همین منوال انواع تمبرها رواج یافت و دنیای تمبر به وجود آمد.

ص: 126

گرفت سری موسوم به باقری است که در سال 1285ه .ق. برابر 1247ه. ش چاپ و منتشر گردید. گرچه نخستین دسته تمبر چاپ ایران را آقای محبوبی اردکانی سال 1288ه .ق. و آقای ایرج کیا سال 1285 ه .ق می دانند اما به نظر می رسد شروع تهیه و مصرف تمبرهای 1285ه- پستی باقری از اواخر سال 1284ه .ق باشد. با استناد به گفته های مرحوم دکتر دادخواه چنانکه در این باره می نویسد:« قدیمی ترین سند مورد مصرف آن( تمبر باقری) پاکتی است که در موزه بریتانیا وجود دارد و تاریخ روی آن جمادی الثانی 1285 ه .ق. را نشان می دهد که مطابق با سال 1868 میلادی می باشد ».در اینجا لازم به توضیح است که در کاتالوگ گیبونز و مجله پست و تلگراف (ش 2 سال 1304ش) مشخصات اولین تمبر پستی مصرف شده در ایران را تمبر دو شاهی سبز از نمونه «بار» و در همان سال 1285ه .ق ذکر کرده اند که این نظر غلط بوده و اولین تمبر پستی استفاده شده همان سری تمبرهای باقری است این تمبرها بر حسب دستور و نظر منشی حضور یعنی میرزا علی خان امین الدوله که در آن وقت متصدی امر پست هم بود انتشار یافت .مدتی که این تمبرها در پست هر چند به طور نامرتب استفاده می شد هفت سال تا اواسط سال 1299ه .ق است .علت معروف شدن این سری به باقری دقیقا معلوم نیست ولی به نظر می رسد :

1 - ممکن است چاپخانه تهیه کننده تمبرها به چاپخانه باقری معروف بوده باشد.

2 - وجه تسمیه این تمبرها به باقری شاید منتسب به شخص چاپ کننده آن باشد.

چنانکه ذکر آن رفت شروع استفاده از تمبر پست و سرویس های پستی به سبک اروپایی در ایران را همان تاريخ 1285ه. ق . قرار داده اند. بعد از امیرنظام، میرزا علی خان امین الملک(1) به ریاست تشکیلات چاپاری و پست ایران منصوب ،شد، امین الملک به مجرد قبول مسئولیت پست ،و با همکاری گوستاوریدرر(2) مستشار اتریشی سرویس جدید و منظم پست در ایران را تأسیس کرد و پستخانه های کشور در سال 1292ه .ق. با وضع تشکیلات پیشرفته سازمان یافت و مورد بهره برداری قرار گرفت نخستین سری تمبر که به وسیله پستخانه جدید انتشاریافت و مورد بهره برداری قرار گرفت سری معروف به «کاردی» بود که به علت فقدان ابزار آلات مربوطه توسط گوستاوریدرر به وسیله دست ساخته شد. ریدرر طی مدت اقامت خود در ایران به جمع آوری تدریجی تمبرهای باقری و از دور خارج کردن

ص: 128

آنها پرداخت. او با کمک شخصی به نام «مک لاکلان »با استفاده از کلیشه های تمبرهای شیر و خورشید موجود که تغییراتی در آنها داده بود تمبرهای جدیدی با رنگ و مشخصات متفاوت با تمبرهای باقری تهیه نموده بین پستخانه هایی که به تدریج دایر می نمود توزیع کرد. چنانکه ذکر آن رفت این تمبرها بعدها به سری «کاردی» معروف شد. از مقررات و نظامنامه پستی ریدرر بند 10 آن قابل توجه است تمبر به فرانسه عبارت است از مهرهای چاپ شده به شیر و خورشید که در وسط آن به خط هندسه و فرانسه عدد قیمت آن معین است و برای علامت وصول کرایه نوشتجات یا امانات بر روی پاکت و بسته چسبانده می شود و محل فروش آن در اتاق های پست دولت علیه و نزد بعضی از تجار و قیمت آن از این قرار است :تمبر سیاه ،یکشاهی تمبر آبی صد ،دینار تمبر قرمز یک عباسی، تمبر سبز دو عباسی.» از کارهای دیگری که ریدرر طی مدت اقامت خود در ایران موفق به انجام آن ،شد سفارش تهیه تمبرهایی با تصویر ناصرالدین شاه بود که به مجرد رسیدن آنها از اتریش ریدرر تمبرهای شیر و خورشیدی موجود را که تا آن تاریخ چاپ کرده بود جمع آوری و از دور خارج نموده تمبرهای جدید را برای مصرف به پستخانه ها ارسال نمود. این سری بعدها به «ناصری چهارجور» معروف شد .همراه با تهیه این تمبرها پاکت هایی نیز با تصویر شاه و به ارزش پنج شاهی تهیه شده بود که از همان تاریخ به همراه تمبرهای «ناصری چهارجور »برای مصرف به کلیه پستخانه ها فرستاده شد .بعد از برکناری ریدرر از مسئولیت پست شخصی روسی الاصل به نام «اشتال »به ریاست کل تشکیلات پست انتخاب شد. در زمان اشتال به علت تمام شدن تمبرهای موجود صورت شاه (ناصری چهارجور) چاپ اتریش و نرسیدن تمبرهای سفارش داده شده جدید( که بعد از آمدن و استفاده به ناصری دور الوان با تصویر ناصرالدین شاه معروف شد.) اشتال مجددا از کلیشه های تمبرهای شیر و خورشیدی که هنوز در انبار پست بود و معدوم نشده بود استفاده کرده بعد از روتوش کلیشه ها و دادن تغییراتی در آنها مجدداً اقدام به چاپ تمبرهای شیر و خورشیدی جدید با رنگ ها و قیمت های جدید نمود. علاوه بر این ابتکار دیگری که اشتال انجام داد مصرف تمبرهای نصفه ناصری و نصفه پنج شاهی به جای دو و نیم شاهی بود که این کار به علت بودن تمبرهای پنج شاهی و اتمام تمبرهای دو شاهی انجام شد که در پست این کار بی سابقه بود .هنگامی که مستشاران بلژیکی پست ایران را به دست گرفتند، یکی از آنان «ویکتور کاستینی» (Victor Castaiyne) به ریاست پست و گمرک خراسان منصوب شد.وی دستور داد که یک سری تمبر تهیه نمایند با دو حرف V.C و کلیه نشانههای مملکتی را از آن حذف کنند اما این تمبری که برخلاف قانون و رسوم بین المللی و از روی خودسری و خیره رأیی چاپ شده بود مورد اعتراض قرار گرفت و به زودی از جریان خارج شد. از آن پس سفارشات عدیده ای برای چاپ تمبر به کشورهای مختلف چون ،اتریش هلند آلمان داده شد.

ص: 129

می شود و خورشید نیز در پشت شیر می درخشد. در پشت شیر نیز خطی که مشخص کننده افق است دیده می شود.

تمبرهای نمونه «بار»:هیأت اعزامی ایران به پاریس پس از بررسی های فراوان با آلبرت بار (A.Barre )کارمند ضرابخانه پاریس تماس گرفته با وی به توافق رسیدند کلیشه هایی را که توسط نامبرده تهیه شده بود تأیید نموده برای تصویب با خود به ایران آوردند. نقش تمبر عبارت است از یک کادر مستطیل شکل دو خطه که در چهار زاویه داخل آن چهار دایره با زمینه رنگی قرار دارد در وسط کادر یک دایره بزرگ دو خطی دیده می شود که کنار داخلی محیط آن یک رشته زنجیر مروارید شکل شامل هشتاد و شش دانه مروارید قرار گرفته است و در زمینهٔ رنگی سطح دایره نشان رسمی ایران یعنی شیر و خورشید قرار دارد (شیر ایستاده با شمشیر در دست و خورشید که از پشت شیر می درخشد ).بقیه زمینه تمبر یعنی فاصله بین دوایر کوچک در داخل قاب و سطح زیر پای شیر را نقشهای اسلیمی ظریفی پر کرده است.

این موارد در تمبرهای دولت های هند و افغانستان که دارای ته نقش ستاره و پنج ستاره پنج پر است به چشم می خورد(1). از آن پس چاپ تمبر در ایران عمومیت یافت که هنوز هم ادامه دارد و معمولا تمبرهای عادی هر دوره دارای تصویر شاه وقت بوده است. چنانکه تمبرهای دوره پهلوی اول، اولین سری با تصویر رضاشاه پهلوی و در چاپخانه مجلس به طبع رسید، طرح این تمبرها از مخبرالدوله و گراور آن از صنیع السلطان می باشد. سری بعدی تمبرها چاپ مطبعۀ انشده و پسران هارلم بود که طرح تمبرها غالبا تصاویری از ساختمان های مهم ،دولتی مراکز فرهنگی و آثار و بقایای باستانی را شامل می شد و یا تمبرهای یادگاری بود .و سری تمبرهای دوره پهلوی دوم محمدرضا پهلوی نیز شامل تصاویر محمدرضا شاه پهلوی و تصاویری از ساختمان های مختلف ایران و تمبرهایی به یادگار مساعی ایران در راه پیروزی

(عمران و آبادی) را شامل می گشت که اکثر آنها دارای فیلیگران بوده است.

بی نظیر بود و همه دور طلایی بودند. در سال 1909م .«تمبرهای لار» تمبرهای انقلابی منتشر و در پست مصرف شد ولی رسمیت پیدا نکرد در این تاریخ نهضت انقلابی در لار به رهبری سید عبدالحسین مجتهد(1) ظهور کرد و تمبر مخصوصی که روی آن عبارت «پست ملت اسلام »نوشته شده و شامل 5 رقم بود چاپ شد این نوع تمبرها در مدت کوتاهی به مصرف رسید.

در سال 1916م. نهضت انقلابی دیگری در این برهه در کازرون به نام «کمیته ملی کازرون» به وجود آمد و تمبرهای صورت احمدشاه را با مهر« ملت کازرون1335» سورشارژ کردند و را برای مدت تقریبا 3 ماه مصرف شد. در سال 1920م. در ناحیه گیلان و رشت که دستجاتی به رهبری میرزاکوچک خان معروف به جنگلی برخاستند تمبر مخصوص که دارای عکس کاوه آهنگر با پرچم قرمز پست انقلابی ایران در« گیلان 25 ثور 1299» بود چاپ و منتشر شد و علاوه بر آن مهر مخصوص دیگری که دارای عبارت«پست دولت جمهوری شوروی در ایران »بود تهیه شد طی سال های 1287ش .تا 1298ش .ستارخان و شیخ محمد خیابانی در مقام ریاست دستجات مخالف دولت مرکزی در تبریز قیام و تمبرهایی که آماده نموده بودند با سور شارژ آزادستان چاپ شد ولی به مصرف پست نرسید. در 21 آذر 1324ش. پس از جنگ جهانی دوم و تخلیه قوای شوروی از ایران جمعیتی به نام فرقه دموکرات آذربایجان در تبریز اعلام خود مختاری نموده و آذربایجان را زیر نظر داشتند .تمبرهای موجود در ادارات پست آذربایجان با مهر« آذربایجان ملی حکومتی» تا 12 آذر 1324 سورشارژ شد و تمبرها در پست مرکزی به مصرف رسید(2). اولین سری تمبر هوایی ایران در بهمن ماه سال 1305ش. انتشار یافت که بعد از سری تمبرهای شیر و خورشیدی از تمبرهای نفیس ایران به شمار می آید و پس از آن می توان سری دیگری را که به سری مشهد موسوم است جزو تمبرهای نفیس به حساب آورد .در اواخر سال 1280ش. به منظور جبران کمبود تمبر در دفاتر پستی مشهد و

ص: 135

شهرهای اطراف ویکتور ،کستنی رئیس پست مشهد بدون اجازه دولت مرکزی یک سری تمبر طراحی و چاپ کرد این تمبرها از اسفند 1280 تا اردیبهشت 1281 در دفاتر پستی ،مشهد بجنورد و قوچان به فروش رسید و مورد استفاده قرار گرفت. مقامات دولت مرکزی به محض اطلاع از اقدام کستنی دستور دادند تمبرها جمع آوری شوند. تمبرهای مشهد به علت تیراژ پایین و این که تنها به مدت دو ماه در دسترس عموم قرار داشتند از نایاب ترین و در نتیجه گرانقیمت ترین تمبرهای ایران است .با توجه به امکانات محدود کستنی در شهر مشهد این تمبرها به صورت ابتدایی چاپ شدند که البته تمبرهای چاپی در تهران وضعیت بهتری نداشتند. طرح تمبرها شبیه به تمبرهای مظفری سال 1277 بود. سری تمبرهای مشهد دارای هفت تمبر به شرح زیر بود :

1 - یک شاهی( به رنگ سیاه)

2 - دو شاهی (سیاه)

3 - سه شاهی (سیاه)

4 - پنج شاهی (سیاه)

5 - پنج شاهی (بنفش)

6 - دوازده شاهی (آبی)

7 - یک قرآن (قرمز)

امضای دستی کستنی بر روی تمبرهای یک تا 12 شاهی به رنگ قرمز و بر روی تمبر یک قرآن به رنگ بنفش بود .طرح تمبر یک قرآن اندکی با تمبرهای دیگر تفاوت داشت - در این جا ذکر این نکته لازم است که برای باطل کردن تمبرهای اولیه ایران، ادارات پستی هنوز مهر مخصوصی نداشتند و این خود باعث سوء استفاده هایی در این زمینه می شد تا این که پس از ورود «ریدرر» پست سروسامان گرفت و در همین زمان دستور تهیه مهر پستی نیز داده شد که می توان تاریخ ابطال صحیح تمبرهای ایران را از سال 1292 ش .1875م. دانست و اولین سری تمبری که با مهر پستی باطل شد سری دوم شیر و خورشید معروف به کاردی بود(1).

آلمان – تشکیل شد. همه مسائل مربوط به پست و چگونگی کار اداره های پست و مقررات پستی در این اتحادیه بررسی می شود و پس از تصویب نمایندگان به کشورهای عضو ابلاغ می شود. ایران در سال 1877م .به عضویت این اتحادیه درآمد. تمامی کشورهای عضو اتحادیه از نظر پستی یک سرزمین واحد را تشکیل می دهند. نرخ ها و مقررات یکسانی در مورد مراسلات مبادله شده بین کشورهای عضو اعمال می شود و تمامی آنها آزادی ترانزیت مراسلاتی را که از قلمرو آنها می گذرد تضمین می کنند.

ارور: به معنی خطا و اشتباه است .تمبرهایی که هرگونه اشکالی در چاپ آنها باشد و از تمبرهای دیگر یک سری متفاوت باشند لقب ارور می گیرند. اینگونه تمبرها نزد کلکسیونرها دارای ارزش بسیاری است و چاپخانه های چاپ تمبر دقت زیادی به خرج می دهند که هیچ یک از تمبرهای ارور از چاپخانه بیرون نرود.

امانات: تمبرهای امانات تمبرهای مخصوصی هستند که آنها را روی بسته ها و یا قبض ارسال بسته که در اداره پست نگهداری می شوند الصاق می کنند. مبلغ دریافتی بهای تمبر امانات به عنوان کرایه حمل بسته های ارسالی به شهرهاست.

باند یا ردیف: تعدادی تمبر که به صورت ردیفی یعنی پهلوی هم از ورق اصلی جدا شده باشد را باند یا ردیف می گویند .

بلوک: چهار قطعه تمبر که دو به دو کنار و روی هم چیده شده و از ورق اصلی جدا باشد

پرفراژ: ایجاد سوراخ های ریز بر روی یک ورق کاغذ یا کارت برای سهولت پاره کردن آن در طول خطی معین را پرفراژ می گویند. ماشین پرفره (سوراخ کن) دستگاهی است مجهز به سوزن هایی نصب شده بر روی تیغه یا دیسک گردان که در طول یک خط سوراخ های ریزی در کاغذ ایجاد می کند پس از استفاده از تمبر چسب دار در اداره های پست شکل جدا کردن تمبرها به وسیله دندانه زدن لبه های آن حل شد .نخستین ماشین دندانه زنی (پرفراژ )تمبر، صد سال پیش توسط «هانری ارجر» اختراع شد.

تت بش :وقتی دو تمبر به صورت وارونه یا پهلوی هم چاپ شوند این اصطلاح اطلاق می شود. البته این نوع اشتباه چاپی بود که امروزه با استفاده از چاپ به طریقه به کارگیری فیلم و زینک اتفاق نمی افتد.

تمبر پست محلی :یک نوع تمبر خاص که فقط برای مصرف روی مراسلات بین شهرهای یک ناحیه و یا یک ایالت به کار می رفته است مانند تمبرهایی که برای پست تبریز چاپ شد و مهر P.I که روی بسته های چاپ تهران دوران مظفرالدین شاه و محمدعلی شاه زده می شد.

تمبر تاکس: روی مراسلاتی که کاملا از پرداخت هزینه پستی معاف نبوده و یا کسر تمبر دارند یک نوع تمبر خاص الصاق و یا مُهری به نام تاکس می زنند.

ص: 137

تمبر خيريه :تمبر خیریه در بسیاری از کشورها مرسوم است. به منظور کمک به مؤسسات خیریه و جمع آوری اعانات، تمبر مخصوصی چاپ می شود و علاوه بر نرخ مقرر روی مراسلات می زنند .در زمان احمدشاه روی تمبرهای مالیه را جهت ایجاد تمبرهای خیریه سورشارژ کردند. در شهرهای تبریز و خوی هم تمبر مخصوص جهت دار العجزه و ایتام چاپ کردند.

تمبر سرویس: در بعضی از کشورها برای مصارف پاکت های دولتی، تمبر مخصوص و یا

روی تمبرهای موجود پستی سورشارژ می زنند.

تمبرهای نمونه: نمونه تمبرهای آزمایشی که قبل از انتشار با طرح یا رنگ های مختلف تهیه می شوند یا نمونه های رنگی که برای انتخاب یک رنگ از بین آنها موقت چاپ می شوند این نمونه دارای ارزش است.

تیراژ: تعداد معینی از هر تمبر که نشر و از طرف مسئولان اداره پست به طور رسمی اعلام

می شود تیراژ آن تمبر نامیده می شود.

جاری: تمبرهایی که برای مصارف عمومی پست منتشر می شود تمبرهای جاری نام دارد. اینگونه تمبرها معمولا به تعداد زیاد چاپ می شوند. هر سری تمبر جاری از چند قطعه تشکیل و با قیمت های متفاوت عرضه می شوند. قطع این تمبرها از تمبرهای یادگاری کوچک تر است

تا همه آنها فروخته نشده اند در باجه های پست قابل خریداری هستند.

جفتی :دو تمبر مجاور هم را که به طور افقی یا عمودی به هم متصل باشند جفتی گویند خواه دندانه دار باشند یا نباشند .

جفت های همسایه :یک جفت تمبر را که به یکدیگر چسبیده و از هم جدا نشده اند و دارای طرح و رنگ متفاوت باشند به شرط آن که رقم قیمت و نام کشور به طور جداگانه روی هر یک از آنها نوشته شده باشد جفت های همسایه گویند .

دندانه :تمبرها پس از این که از یکدیگر جدا می شوند معمولا لبه هایشان کنگره ای است .هر یک از این کنگره ها را یک دندانه مینامند شمار دندانه های تمبر هر سری یکی از مشخصات اساسی در شناسایی تمبرهاست .در تمبرهای قدیمی گاهی اختلاف دندانه ها و بعضی از تمبرها از این نظر دارای ارزش بیشتری هستند.برای تخمین تعداد دندانه ها از کارت اندازه گیری دندانه ها استفاده می شود .

دو بار چاپ: وقتی ورق تمبر دو بار از زیر چاپ بگذرد .

دو رو چاپ :گاه اتفاق می افتد که ورق تمبر اشتباها از دو طرف چاپ می شود.

دولتی: تمبر دولتی به طور انحصاری توسط سازمان های دولتی روی پاکت های دولتی که از طریق پست ارسال می شوند به کار می رود .

ردیف :ردیف یا باند مجموع چند تمبر از یک نوع است که به طور افقی یا عمودی پشت

سر هم قرار گرفته و از هم جدا نشده اند.

ص: 138

ردیف های همسایه: هرگاه در تمبر ویژگی های جفت همسایه بیش از یک جفت دیده ،شود آن را ردیف همسایه می نامند.

سری: تمبرهایی را که در یک روز به مناسبت خاصی منتشر شود، سری گویند. سری تمبرهای جاری ممکن است در یک روز منتشر نشود و به تدریج انتشار یابد ولی تمبرهای یادگاری همه در یک روز منتشر می شود. تمبر به هر مناسبت که انتشار یابد ممکن است از یک، دو، سه و یا چندین قطعه تشکیل شده باشد. به هر حال تمبر چه به صورت یکسان و چه متنوع چاپ شود ،سری نامیده می شود .اگر تمبرهای یک سری همه یکسان باشند آن را تک سری می خوانند .سورشارژ (1):فلز یا پلاستیکی که برای تغییر قیمت یا رسمی شدن تمبر یا معرفی آن به منظور مصارف مختلف حتی تغییر رژیم بر روی تمبر زده می شود، بدون آن که ارزش آن را پایین بیاورد.

فیلیگران یا ته نقش :ته ،نقش طرح یا نوشته ای است که در متن اوراق تمبر وجود دارد و مشخصه کشور چاپ کننده تمبر است .در ایران فیلیگران اول به شکل شیر بود.

9 - کاغذ دو لایه: یک لایه از آن در قسمت چسب دار تمبر ریز ریز شده و جدا می شود.

10 - کاغذ ديكنسون :به ندرت از آن استفاده می شود. در بافت آن نخ ابریشم استفاده شده است.

11 - کاغذ رگه دار :در بافت آن خطوط موازی بسیار فشرده وجود دارد که با یکدیگر برخورد می کنند تا مقاومتش زیاد شود.

12 – کاغذ زبر: به وسیله سیلندر ساخته می شود. سطح آن راه راه و ناصاف است.

13 - کاغذ زرد سبک و محکم که یک طرفش صاف و طرف دیگرش زبر و خشن

است.

14 - کاغذ زرورقی بسیار سبک

15 - کاغذ سیگاری :نازک نیمه شفاف و بدون چسب تمبرهای ستونی در سال 1919م. بر روی این کاغذ چاپ می شد.

16 - کاغذ شفاف :ورقه ،صاف شفاف و چسبیده .پوشیده از سرشیم دارای پوست سفید آب رنگ را خوب نگه نمی دارد .

17 - كاغذ صاف و براق.

18 - کاغذ کتابچه ای :دارای خطوط آبی

19 - كاغذ لعابدار: سطح آن با ماده ای براق پوشیده شده.

20 - كاغذ مانیل: روشن و محکم متمایل به قهوه ای.

21 - کاغذ نخ ابریشمی: با رشته های بلند و بسیار ظریف ابریشم.

22 - كاغذ نرم: ضخیم و بادوام برای تجدید چاپ یک تمبر استفاده می شود .

23 - کاغذ نقطه چین :با نقطه های کوچک و نزدیک به هم.

24 - كاغذ هند نازک و مقاوم

کم و زیاد و در حد وسیع و بین المللی هستند و معمولا با توجه به مناسبت های مختلف منتشر می شوند. تمبرهای یاد بود ضمایمی دارند :

الف - پاکت اولین روز انتشار

ب – مهر اولین روز انتشار

ج - کارت روز انتشار

د – ورقه کوچک تمبر یادبود

3- تمبر هوایی :ویژگی های سایر انواع تمبر را دارد و تنها تفاوت آن مورد مصرفش است.

4 - تمبر امانات: تمبرهای ویژه ای که هزینه ارسال امانات پستی از طریق آنها دریافت

می شود.

5 - تمبرهای روزنامه: در گذشته برای حمل و نقل مطبوعات تخفیفات ویژه ای در نظر گرفته شده بود به همین دلیل تمبرهای ارزانی چاپ می شد که به روزنامه ها و بسته های حاوی کتاب و سایر مطبوعات الصاق می شد.

6 - تمبرهای سفارشی: تمبرهایی که الصاق آنها سفارشی بودن پاکت پستی را مشخص می کند.

7 - تمبرهای دولتی :تمبرهای ویژه ای که برای مصرف ادارات دولتی و یا وصول عوارض و حقوق قانونی از طریق الصاق بر اوراق و اسناد مالی و تجاری چاپ می شوند .

3 - تاریخ پست در ایران. دکتر فریدون عبدلی ،فرد ،تهران نشر هیرمند 1375

4 - راهنمای تمبرهای ایران .از انتشارات مؤسسه نوین فرح بخش و پسران تهران، 1347. 5 - اسناد پست و تلگراف و تلفن در دوره رضاشاه به کوشش مرضیه یزدانی. سازمان اسناد ملی ،ایران پژوهشکده اسناد، 1378.

ص: 142

برای اعضای خود ارسال کند می توان به اشکال تقریباً غیر محسوسی آرایش پیکسل های هر فیلم را نسبت به دیگری تغییر داد. با این کار اگر فیلمی کپی شود معلوم خواهد شد که کدام عضو آکادمی مسئول است(1).

هم به این نسخه های اضافی اجازه پخش نمی دهد.

لوح های فشرده ای که نسخه فیلم بر روی آن ضبط شده و به خریداران فروخته می شود دارای یک ته نقش اختصاصی هستند و دستگاه میتواند اصیل بودن یا تقلبی بودن آنها را مشخص سازد.

به گفته بل در دستگاه جدید نهایت دقت به کار رفته تا از بروز اشتباهات ناخواسته جلوگیری شود.

به طور مثال در یک میهمانی خانوادگی مثلاً یک جشن تولد ممکن است یک فیلم جدید که به طور مجاز خریداری شده با دستگاه پخش شود .در همین حال ممکن است افراد با دوربین های خود از صحنه فیلمبرداری کنند و در این حال صحنه هایی از فیلم دوربین را که بر روی دستگاه در حال پخش شدن است بر روی فیلمی که افراد با دوربین های دستی خود می گیرند ضبط شود.

اگر خود این فیلم ها بعداً از طریق دستگاه DVD جدید پخش شوند، دستگاه با وجود آنکه ته نقش فیلم سینمایی را در روی فیلم خانوادگی تشخیص می دهد از قطع برنامه خودداری می کند.

به عبارت دیگر دستگاه به گونه ای برنامه ریزی شده که تنها در صورتی که بخش های زیادی از فیلم سینمایی به نمایش درآید از ادامه نمایش آن جلوگیری می کند، اما پخش یکی دو دقیقه از این فیلم مشکلی به وجود نمی آورد.

اما به گفته «فردون لومن»وکیل دعاوی در بنیاد مرزهای الکترونیک واقع در سانفرانسیسکو اشکال سامانه جدید در آن است که همه دستگاههای خانگی پخش DVD باید به گونه ای طراحی شوند که قادر به تشخیص ته نقشی که هالیوود بر روی فیلم ها می گذارد باشند و به این ترتیب به نظر می رسد هالیوود در نظر دارد اراده خود را برای طراحی همه انواع دستگاه های پخش کننده اعم از گرداننده های( Drive) رایانه ای DVD و CD به بازار تحمیل کند.

ص: 146

15 .رنجبری محمد ،کاغذ ترجمه علیرضا پورممتاز (تهران :خانه کتاب 1380).

16.ذابح ابو الفضل «کاغذسازی در تمدن اسلامی »کیهان ،فرهنگی سال دوم، شماره 6 (شهریور 1364)

17. کورکیس عواد« ساخت کاغذ در دوره تمدن اسلامی »یادگار سال چهارم شماره نهم و

دهم (خرداد - تیر 1328 ).

18 .داعی الاسلام سید محمد علی فرهنگ نظام (تهران: شرکت دانش 1364).

19.همایونفرح، رکن الدین تاریخچه کتاب و کتابخانه در ایران (از دوران باستان تا به امروز). نشریه فرهنگ و ،مردم شماره 34 (اردیبهشت 1345 )

20. نشریه جوان «کاغذ و پیشینه آن »سال هفتم شماره 1741 (دوشنبه 26 اردیبهشت 1384).

21.نصری زرین «آشنایی با صنعت کاغذ»نشریه،شیمی صنعت و زندگی، دوره هفدهم، شماره 3 (1383).

22.جی بی اولیویه .سفرنامه اولیویه .تاریخ اجتماعی - اقتصادی ایران در دوران آغازین عصر قاجار ترجمه :محمد طاهر میرزا، تصحیح و حواشی غلامرضا ورهرام (تهران: انتشارات روزنامه اطلاعات 1371)

23 .ارنست هولتسر ایران در یکصد و سیزده سال پیش (بخش نخست :اصفهان)،ترجمه: محمد عاصمی (تهران وزارت فرهنگ و هنر 1355)

24.كلمنت ماركام تاریخ ایران در دوره قاجاریه ترجمه رحیم فرزانه به کوشش ایرج افشار :(تهران نشر فرهنگ ایران 1365 )

25. تحویلدار حسين جغرافیای اصفهان (جغرافیای طبیعی و انسانی و آمار اصناف شهر)، به

کوشش :منوچهر ستوده تهران دانشگاه تهران 1342 )

26. نشریه تربیت سال پنجم نمره دویست و چهل و یکم (پنجشنبه سیم رجب سنه 1319 قمری)

27 .نشریه تربیت .سال ششم نمره دویست و نودوهشتم (پنجشنبه بیست و نهم شعبان 1319

قمری)

28.نشریه تربیت .سال ،هشتم نمره سیصد و هشتاد و پنجم (پنجشنبه چهارم رمضان 1343

قمری)

29. محبوبی ،اردکانی حسین تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران (تهران: انتشارات دانشگاه تهران 1376)

30.کمیسیون ملی یونسکو در ایران ایرانشهر (تهران: کمیسیون ملی یونسکو در ایران 1342).

ص: 148

31. مطلق محمد یک کالای استراتژیک»(کاغذ دیروز ،امروز فردا) روزنامه همشهری

شماره 3703 (شنبه /13 اردیبهشت 1384)

32. بابازاده شهلا تاریخ چاپ در ایران( تهران کتابخانه طهوری، 1378).

33.گلپایگانی حسین .«تاریخ چاپ و چاپخانه در ایران ».نشریه صنعت چاپ، ش 110 (آذر

1370).

34 .پرتو ،ابوالقاسم فرهنگ واژه یاب (تهران انتشارات اساطیر 1373).

35.تقی زاده حسن .«چاپخانه و روزنامه در ایران» نشریه ،کاوه سال دوم( دوره جدید) شماره 5.

36. تربیت میرزا محمد علی تاریخ مطبعه و مطبوعات ،ایران »نشریه تعلیم و تربیت، سال

،چهارم شماره 11 (اردیبهشت 1313)

37 .مصاحب ،غلامحسین دایره المعارف فارسی (تهران: انتشارات امیرکبیر 1380 )چاپ دوم .

38.آرین ،پور یحیی از صبا تا نیما (تهران: انتشارات زوار 1372)

39 .محیط طباطبایی محمد تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران (تهران انتشارات بعثت، 1375

ش.)

40 .مینوی، مجتبی «اولین کاروان معرفت» یغما سال ششم ش 8 (آبان1332)

41.قاسمی سیدفرید نخستین کوشش( تهران: خانه مطبوعات 1372).

42.محبوبی اردکانی حسین .«کارآموزان و دانشجویان ایرانی در روسیه در زمان قاجاریه»

راهنمای کتاب سال دهم شماره ششم (اسفند 1346).

43.نوایی ،عبدالحسین ایران و جهان(تهران: موسسه نشر هما 1368).

44.صدر هاشمی، محمد تاریخ جراید و مجلات ایران( اصفهان: انتشارات كمال 1363).

45 .خاتمی احمد .«پیدایش روزنامه و نقش آن در تحولات سیاسی و ادبی» ماهنامه ادبیات

معاصر، سال اول (اردیبهشت 1375)

46.ه.ل. رابينو روزنامه های ایران از آغاز تا سال 1329 ه.ق، ترجمه جعفر خمامی زاده ( تهران: انتشارات اطلاعات، 1372).

47. اقبال عباس تاریخ مفصل ایران( از استیلای مغولان تا اعلان مشروطیت)، (تهران:

انتشارات امیر کبیر ، 1347) چاپ سوم .

48.محمد بن خاوندشاه میرخواند .روضه الصفا (تهران: خیام، 1338- 1390 ه.ق).

49. تیموری ابراهیم عصر بیخبری یا تاریخ امتیازات در ایران (تهران: اقبال 1332)

50. والی ،نژاد مرتضی سیری در تاریخچه نظام بانکی در ایران»، فصلنامه بانک، سال پنجم، ش 61(بهمن 1380).

ص: 149

51.روزنامه حکمت سال ،پانزدهم شماره 870 سه شنبه 15 ذيحجه 1324 قمرى

52 .روزنامه حکمت سال ،پانزدهم شماره 882 آدینه 15 صفر 1325 قمری.

53. میر مطهری سید جلال الدین «بانک ملی »نشریه سپهر شماره 04 (آذر 1372).

54 .بهمنی محمد و محمود بهمنی .«بانکداری داخلی»( تجهیز منابع پولی)( تهران موسسه

عالی بانکداری ،ایران بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران 1379)

55. رفیعی، احمد بانک و بانکداری( تهران چاپخانه بهمن 1351)

56.نوین فرحبخش ،فریدون. راهنمای اسکناس های ایران (تهران: نشر فرح بخش، 1384). 57 .سلیمانی کریم القاب رجال دوره قاجاریه( تهران: نشر نی، 1379).

58.کیا ایرج مروری بر تاریخ پست ایران (تهران :انتشارات ،نگین 1376)

59.نوین ،فرح ،بخش فریدون راهنمای تمبرهای ایران (تهران: انتشارات موسسه نوین فرح بخش و پسران، 1347).

60.عبدلی ،فرد فریدون تاریخ پست ایران( تمبرهای شیر و خورشید اولیه ایران) .

61.اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران (با منشاءهای نخست وزیری

وزارت مالیه وزارت ،کشور وزارت معارف و ...).

ص: 150

ص: 152

ص: 153

ص: 154

ص: 155

ص: 156

ص: 157

ص: 158

ص: 159

ص: 160

ص: 161

ص: 162

ص: 163

ص: 164

ص: 165

ص: 166

ص: 167

ص: 168

ص: 169

ص: 170

ص: 171

ص: 172

ص: 173

ص: 174

ص: 175

ص: 176

ص: 177

ص: 178

ص: 179

ص: 180

ص: 181

ص: 182

ص: 183

ص: 184

ص: 185

ص: 186

ص: 187

ص: 188

ص: 189

ص: 190

ص: 191

ص: 193

ص: 194

ص: 195

ص: 196

ص: 197

ص: 198

ص: 199

ص: 200

ص: 201

ص: 202

ص: 203

ص: 204

ص: 205

ص: 206

ص: 207

ص: 208

ص: 209

ص: 210

ص: 211

ص: 212

ص: 213

ص: 214

ص: 215

ص: 216

ص: 217

ص: 218

ص: 219

ص: 220

ص: 221

ص: 222

ص: 223

ص: 224

ص: 225

ص: 226

ص: 227

ص: 228

ص: 229

ص: 230

ص: 231

ص: 232

ص: 233

ص: 234

ص: 235

ص: 236

ص: 237

ص: 238

ص: 239

ص: 240

ص: 241

ص: 242

ص: 243

ص: 244

ص: 245

ص: 246

ص: 247

ص: 248

ص: 249

ص: 250

ص: 251

ص: 252

ص: 253

ص: 254

ص: 255

ص: 256

ص: 257

ص: 258

ص: 259

ص: 260

ص: 261

ص: 262

ص: 263

ص: 264

ص: 265

ص: 266

ص: 267

ص: 268

ص: 269

ص: 270

ص: 271

ص: 272

ص: 273

ص: 274

ص: 275

ص: 276

ص: 277

ص: 278

ص: 279

ص: 280

ص: 281

ص: 282

ص: 283

ص: 284

ص: 285

ص: 286

ص: 287

ص: 288

ص: 289

ص: 290

ص: 291

ص: 292

ص: 293

ص: 294

ص: 295

ص: 296

ص: 297

ص: 298

ص: 299

ص: 300

ص: 301

ص: 302

ص: 303

ص: 304

ص: 305

ص: 306

ص: 307

ص: 308

ص: 309

ص: 310

ص: 311

ص: 312

ص: 313

ص: 314

ص: 315

ص: 316

ص: 317

ص: 318

ص: 319

ص: 320

ص: 321

ص: 322

ص: 323

ص: 324

ص: 325

ص: 326

ص: 327

ص: 328

ص: 329

ص: 330

ص: 331

ص: 332

ص: 333

ص: 334

ص: 335

ص: 336

ص: 337

ص: 338

ص: 339

ص: 340

ص: 341

ص: 342

ص: 343

ص: 344

ص: 345

ص: 346

ص: 347

ص: 348

ص: 349

ص: 350

ص: 351

ص: 352

ص: 353

ص: 354

ص: 355

ص: 356

ص: 357

ص: 358

ص: 359

ص: 360

ص: 361

ص: 362

ص: 363

ص: 364

ص: 365

ص: 366

ص: 367

ص: 368

ص: 369

ص: 370

ص: 371

ص: 372

ص: 373

ص: 374

ص: 375

ص: 376

ص: 377

ص: 378

ص: 379

ص: 380

ص: 381

ص: 382

ص: 383

ص: 384

ص: 385

ص: 386

ص: 387

ص: 388

ص: 389

ص: 390

ص: 391

ص: 392

ص: 393

ص: 394

ص: 395

ص: 396

ص: 397

ص: 398

ص: 399

ص: 400

ص: 401

ص: 402

ص: 403

ص: 404

ص: 405

ص: 406

ص: 407

ص: 408

ص: 409

ص: 410

ص: 411

ص: 412

ص: 413

ص: 414

ص: 415

ص: 416

ص: 417

ص: 418

ص: 419

ص: 420

ص: 421

ص: 422

ص: 423

ص: 424

ص: 425

ص: 427

ص: 428

ص: 429

ص: 430

ص: 431

ص: 432

ص: 433

ص: 434

ص: 435

ص: 436

Watermarks of Iranian

Archival Documents

Ali Karimian

Zahra mirza'i Pari

ص: 438