سرشناسه: حسینی قمی، سید حسین، 1341-

عنوان و نام پدیدآور" سیره علوی ( تربیتی، اقتصادی و حکومتی) سید حسین حسینی قمی

مشخصات نشر : قم عطش، 1394.

مشخصات ظاهری : 375 ص: 14/5×17/5 س م .

شابک:7-32-7429-600-978

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

موضوع : علی بن ابی طالب (علیه السلام)، امام اول 23 قبل از هجرت - 40 ق .

موضوع: علی بن ابی طالب (علیه السلام)، امام اول ، 23 قبل از هجرت - 40 ق. -- فضایل

موضوع : اخلاق اسلامی

رده بندی کنگره :91394س 565ح/35/ 37BP

رده بندی دیویی :297/951

شماره کتابشناسی ملی : 3886411

ص: 2

سلسله مباحث برنامه سمت خدا

سیره ی علوی

تربیتی ، اخلاقی، حکومتی

سید حسین حسینی قمی

ص: 3

اللهم صل علی محمد و آل محمد

ص: 4

توصیف امام سجاد علیه السلام از عبادتهای امیر مؤمنان علیه السلام...39

گفتار سوم:زهدورزی علی علیه السلام...41

5.زهد ...41

زهد چیست؟...41

انگیزه ها و مراحل زهد...43

مرحله اول زهد: خدمت به دیگران...43

زهد در خوراک...43

با این تغذيه على علیه السلام، قدرت بدنی او از کجا؟...45

زهد در لباس...46

نصيحت على علیه السلام به علاء بن زیاد...48

نحوه استفاده صحیح از خانه وسیع...48

مرحله دوم زهد: همدردی با تهی دستان...49

اعتراض آیت الله وحید بهبهانی به عروس خود...51

توبيخ عثمان بن حنیف...51

مرحله سوم زهد: آزادگی...52

بخش دوم: سیره تربیتی

گفتار چهارم:اهمیت تربیت، در سیره امیرمؤمنان علیه السلام...57

اهمیت آموزش قرآن...59

رسالت تربیتی حاکم و زمامدار...60

گفتار پنجم:ویژگی های انسان کامل(1)...63

1.کوچک بودن دنیا در چشم او...64

على علیه السلام، فقير ثروتمند...65

فقیر و غنی واقعی...66

مدارا با نیازمندان...68

وضع پیامبران الهی در دنیا...69

زهد پیامبر صلی الله علیه و آله...72

راه خوار شدن دنیا؛ مجالست با نیکان...73

نمونه های معاصر ما...75

آيت الله خوانساری...75

فاضل لنکرانی...76

ص: 6

آية الله بروجردی...77

ویژگی دوم: دور شدن از سلطنت شکم...78

انحراف ابوموسی اشعری با یک وعده غذا...78

مراقبت امیرمؤمنان علیه السلام از نحوه سفره های کارگزاران...80

گفتار ششم:ویژگی سوم: سکوت...81

سکوت امام خمینی...82

موعظه همیشگی مرحوم فاطمی...82

چوپان الگو...83

خاطره ای از آیه الله شرعی...84

گریه محدث قمی...85

هجرت مؤسس حوزه برای فرار از غیبت...86

دلیل عدالت آیه الله بروجردی...87

گناه حرف های بی ضابطه سیاسی...87

حرف زدن، همچون عمل...89

سکوت و ارزش آن...90

سکوت، عامل موفقیت اولیای خدا...91

کسب فضائل اخلاقی از راه زبان...92

اهمیت خون، مال و آبرو...94

توصیه امام خمینی به فرزندش...96

اهمیت حق الناس و آبروی مردم...96

زبان و دریدن شخصیت و آبرو...98

نقش عقل در کنترل زبان...98

هشت ویژگی انسان ممتاز...100

سنجيده و گزیده گویی...101

پرگویی و پرخطایی...103

گفتار هفتم:دنیا و آزمایش های آن...107

ناامید نشدن از موعظه...107

موعظه در صحرای کربلا...108

دنیا برای آزمایش...109

شیرینی و تلخی دنیا خواب است...113

ثروت، وسیله ازمایش...113

ص: 7

ضرورت اصلاح رفتار مسئولان...114

خسرت معاویه...115

آزمایش انسانها به یکدیگر...116

فلسفه آزمون های الهی...117

راه تشخیص نعمت از عذاب...119

مبرا بودن امیر مؤمنان علیه السلام از قتل عثمان...120

پنج اصل نجات بخش...121

4-رئوف و مهربان است...122

5. بخشنده و کریم است:...123

آزمایش بی اولادی...124

نکته اول- تلاش برای درمان:...124

نکته دوم - همدردی به جای ملامت:...126

نکته سوم - توجه به مصلحت خدا:...126

نکته چهارم - فقط اولاد باقیات الصالحات نیست:...127

گفتار هشتم: کار و تلاش و آرزو...129

ملاک تشخیص آرزوهای خیالی و واقعی...129

جوانان و ارزو...132

سه باور مهم...133

1.تقدير الهی در معیشت...133

2.به دنبال مال حلال...135

3. مصلحت خواهی خدا برای ما...136

آرزوها و خطرات ...138

قرض برای تجملات و آرزوها...140

گفتار نهم:اشتغال بانوان در سیره على وفاطمه...143

دوران کودکی و نوجوانی على علیه السلام...143

خواستگاری علی علیه السلام ازفاطمه علیها السلام...144

عروسی علی علیه السلام وفاطمه علیها السلام...146

ارزش کار در خانه...148

پیامبر صلی الله علیه و آله و تقسیم کار میان علی علیه السلام و فاطمه علیها السلام...148

فلسفه دور کردن زنان از کارهای سخت...149

ص: 8

تأكيد پیامبر صلی الله علیه و آله بر قاضی نشدن زنان...150

تحصیل بانوان...151

شرط اول: مفید بودن...152

شرط دوم: علاقه...153

شرط سوم - انتخاب شغل مناسب...153

چند نکته درباره شغل زنان...154

اهمیت خانه داری...156

زن؛ محور آرامش...157

گفتار دهم:نکته هایی درباره اشتغال بانوان...159

سه دسته زنان شاغل...159

چگونگی اداره زنان سرپرست خانوار...160

مشکلات اشتغال زنان دسته سوم...163

1.بیکاری مردان و محدود کردن ازدواج...163

2. اسيب به تربیت فرزندان...165

3. کاهش جمعیت...166

پیشنهادها...166

1.جلوگیری از تبلیغ تجمل گرایی و مصرف بیشتر...167

2.کمک نظام اسلامی به زنان خانه دار...167

2.رونق دادن به کارها و صنایع خانگی زنان...168

3.تأمین مالی زن از سوی مرد...168

گفتار یازدهم:اشتغال بانوان و جابه جایی معروف و منکر...171

ده نمونه از معروف هایی که منکر شده است...172

گفتار دوازدهم: جهاد و شهادت...181

شوق على علیه السلام به شهادت...181

زیباترین سخن در مورد مقام شهید...183

ویژگیهای معنوی مجاهدان...184

1.اخلاص و صداقت...184

اخلاص و صداقت در دوران انقلاب و جنگ...185

2.ارتباط با خدا...188

3.زهد و دوری از تعلقات دنیوی...188

زهد امام خمینی...189

ص: 9

زهد سلمان فارسی...192

زهد امیرمؤمنان علیه السلام...192

زهد و صداقت عامل پیروزی و تداوم انقلاب...193

در عرصه جهاد فرهنگی...193

خاطره ای از سرلشکر بابائی...195

کمرنگ شدن صداقت...196

گفتار سیزدهم:اخرت طلبی واقعی، توبه و شکر...197

1.امید واهی به سعادت اخروی بدون عمل گزارشی از یک شب عبادت على علیه السلام....200

مغرور نشدن به عمل...202

2.تعجیل در توبه...203

توبه...205

نماز، دعا و غسل توبه...205

از بین بردن زمینه های گناه...206

خطر شبکه های ماهواره ای...207

3.ناهم آهنگی میان گفتار و رفتار در آخرت طلبی...207

4. سیری ناپذیری...208

5. ناسپاسی...209

شکر عملی...210

کمک به ازدواج جوانان بهترین شکر عملی...211

گفتار چهاردهم:هشت نکته مهم تربیتی به حارث همدانی...213

1. تمسک به قرآن...214

قصه های قرآن...215

2. عبرت گیری از دنیا...216

عبرت از مرگ...217

خاطره ای از أية الله شیخ عبدالکریم حائری...217

موعظه در عین قدرت...218

3. یاد خدا...219

4.یاد مرگ...220

5. رعایت انصاف...220

6. یکی بودن ظاهر و باطن...221

ص: 10

درد دل یک جانباز...221

7.پرهیز از مواضع تهمت...222

8. نگاه به پایین تر از خود...223

آثار مفيد نگاه به پایین دست...224

پیدا کردن روحیه شکر...224

2. آسان گرفتن دنيا...224

3. دوری از غم و غصه:...225

سخن امام صادق علیه السلام در توجه به داشته ها...225

1. ايمان...225

2. سلامتی...226

3. قناعت...226

بخش سوم:سيرۀ اقتصادی

گفتار پانزدهم:ضرورت آموزش آداب و احکام تجارت...229

اعتدال در کسب و کار...231

گریه امیرالمومنین علیه السلام در بازار...232

ضرورت آموزش آداب تجارت...234

أفت های یاد نگرفتن احکام تجارت...235

یادآوری هر روز امیرمؤمنان به بازاریان...236

گفتار شانزدهم:اخلاق و آداب تجارت (1)...239

ویژگیهای کاسب مطلوب...239

اول، پس گرفتن جنس...239

دوم، مهلت به بدهکار...240

اقاله (برهم زدن معامله)...241

جنگ با شمشیر، آسان تر از لقمه حلال...241

سود نگرفتن زیاد از مؤمن...243

نمونه هایی از معاملات شبهه ناک و باطل...244

چند مسئله در احکام خرید و فروش...244

اهتمام به آموزش احکام...248

پول حرام، صرف کار خیر!...249

خاطره ای از آیة الله گلپایگانی...249

تاجران خوب و بد...250

ص: 11

گفتار هفدهم:اخلاق و آداب تجارت (2)...253

پرهیز از رشوه و اختلاس...253

دوری از ربا...255

پرداخت به موقع حقوق کارگران...256

تعیین حقوق کارگران...258

پرهیز از فریب و نیرنگ...259

آشکار کردن جنس خوب و بد...

داستانی از آية الله بهجت و محدث قمی...261

گفتار هیجدهم:اخلاق و آداب تجارت (3)...265

پرهیز از کم فروشی...265

نحوه احتضار کم فروش...266

کم فروشی کیفی...267

کارآفرینی خلاق و شخصی...268

فروش زمین کشاورزی...269

نگارش قرار داد...270

پرهیز از تنبلی...270

نحوه اشتغال در دوران بازنشستگی...273

کار و شخصیت...273

گفتار نوزدهم:اخلاق و آداب تجارت (4)...275

مدارا با مشتری...275

ظلم مدارا نکردن...276

راستگویی...277

توصیه امام باقر علیه السلام...277

اگر خریدار به فروشنده اعتماد کرد...278

غم روزی مخور بر هم مزن اوراق دفتر را...279

تجارت و نماز اول وقت...281

خیررسانی...282

دستورالعمل امام صادق علیه السلام برای رونق کسب و کار...282

انتخاب شریک خوب...283

پاداش ترک شراب خواری...284

شراب خواری، مساوی بت پرستی...285

ص: 12

توجه به سرگرمی های مفید...286

گفتار بیستم:اخلاق و آداب تجارت (5)...289

کتمان نکردن عيب كالا...289

استفاده از تولیدات داخلی...290

رابطه دین و اقتصاد...291

کارآفرین باش نه کارگر...292

رعایت انصاف...294

خوش قولی...295

ارزان نخریدن کار...296

ارزان خریدن از مضطرين...296

بیکاری، بهانه بهره کشی...297

توصیه به کارفرمایان ...299

رسیدگی به کارگران، عامل برکت...300

عواقب ناگوار خوردن حق کارگر...301

تأثیر خوردن حق کارگر در تربیت فرزندان...303

ترحم بر کارگران، عامل رحمت الهی...304

قناعت ورزی...305

بخش چهارم:سیره حکومتی

گفتار بیست و یکم:عدالت و تقوا، سر لوحه حکومت امیرمؤمنان علیه السلام...311

اهداف امیرمؤمنان علیه السلام از پذیرش حکومت...311

برخورد امیر مومنان علیه السلام با مفاسد اقتصادی...313

برخورد على علیه السلام خواهرش...397

برخورد با قنبر...317

برخورد با کارگزار بصره...318

شایسته سالاری...320

وظایف استانداران ...322

نظارت بر کارگزاران...324

دستور به خودسازی...326

کم خوری مسئولان...326

هماهنگی حرف و عمل...328

گفتار بیست و دوم: اهمیت بیت المال...331

ص: 13

بیت المال...331

حق الناس بودن بیت المال...332

حفظ اموال مسلمين و پرهیز از اسراف...334

اهتمام امام خمینی به حفظ بیت المال...335

محبت به مردم...337

چشم پوشی از خطاها...338

بی اعتنایی به سخن چینان...338

گفتار بیست و سوم: نظارت بر رفتار کارگزاران...341

میهمانی های خطرناک برای مسئولان...341

یادآوری زهد على علیه السلام...343

داستان فدک...345

دام میهمانی ها برای مسئولان...347

گواهی پیامبر صلی الله علیه و آله بر سخت گیری علی علیه السلام بر بیت المال...349

سفارش به محمد بن ابی بکر...350

دقت امیرمؤمنان علیه السلام در اجرای عدالت...351

برخورد على علیه السلام با برادرش عقيل...352

برخوردی دیگر با عقيل...354

پایان سخن...355

کتاب نامه...357

نمايه...365

ص: 14

ص: 16

ص: 18

می کنیم. وی یکی از دانشمندان برجسته شیعه است که در هزار و صد سال پیش زندگی می کرده است. این عالم بزرگوار از خانواده اصیل و شریف و بیت علم و دانش بود. کتابهای فراوانی دارد که جمع آوری سخنان امیرمؤمنان علیه السلام با نام «نهج البلاغه» از مشهورترین آنهاست. او در مقدمه نهج البلاغه می نویسد:

من در آغاز جوانی و طراوت زندگی، دست به تألیف کتابی در خصائص و ویژگیهای اهل بیت علیهم السلام زدم که مشتمل بر خبرهای جالب و سخنان برجسته آنها بود. پس از جمع آوری خصائص امير مؤمنان علی علیه السلام مشکلات و حوادث روزگار مرا از اتمام بقيه كتاب بازداشت

برخی دوستان از من خواستند کتابی تأليف کنم که سخنان برگزیده امیرمؤمنان علی علیه السلام در جميع فنون و بخشهای مختلف از خطبه ها، نامه ها، مواعظ و ادب در آن گرد آید، زیرا میدانستند این کتاب دربردارنده شگفتیهای بلاغت و نمونه های ارزنده فصاحت و جواهر سخنان عرب و نکات درخشان از سخنان دینی و دنیوی خواهد بود که در هیچ کتابی جمع آوری نشده و در هیچ نوشته ای، تمام جوانب آن گردآوری نگردیده است. چرا که على علیه السلام منشأ فصاحت است و منبع بلاغت و پدید آورنده آن می باشد.

من خواسته آنها را اجابت کردم و این کار را شروع نمودم، در حالی که یقین داشتم سود و نفع معنوی آن بسیار است، و به زودی همه جا را تحت سیطره خود قرار خواهد داد. منظورم این بود که علاوه بر فضایل بی شمار دیگر، بزرگی قدر و شخصيت على علیه السلام را از این نظر روشن سازم، زیرا او تنها فردی است از میان تمام گذشتگان که به آخرین مرحله فصاحت و بلاغت رسیده، گفتار او اقیانوسی است

ص: 20

بی کرانه، که سخن هیچ بلیغی به پای آن نمی رسد.(1)

سپس می نویسد:

«وَ مَنْ عَجَائِبُهُ علیه السَّلَامِ الَّتِي انْفَرَدَ بِهَا وَ أَمِنَ الْمُشَارَكَةِ فِيهَا أَنَّ كَلَامَهُ الْوَارِدِ فِي الزُّهْدِ وَ الْمَوَاعِظُ وَ التَّذْكِيرَ وَ الزواجر إِذَا تَأَمَّلَهُ الْمُتَأَمِّلِ وَ فَكِّرْ فِيهِ المتفکر وَ خَلَعَ مِنْ قَلْبِهِ أَنَّهُ كَلَامُ مِثْلَهُ مِمَّنْ عَظُمَ قَدَرُهُ وَ نَقَدَ أَمْرِهِ وَ أَحَاطَ بالرقاب مِلْكِهِ لَمْ يَعْتَرِضُهُ الشَّكِّ فِي أَنَّهُ كَلَامِ مَنْ لَا حَظَّ لَهُ فِي غَيْرِ الزَّهَادَةِ وَ لَا شُغْلٍ لَهُ بِغَيْرِ الْعِبَادَةِ قَدْ قبع فی کسربَيْتُ أَوِ انْقَطِعْ إِلَى سَفْحِ جَبَلٍ لا يَسْمَعُ إِلَّا حِسَّهُ وَ لَا يَرَى إِلَّا نَفْسَهُ وَ لَا يَكَادُ يُوقِنْ بِأَنَّهُ كَلَامِ مَنْ يَنْغَمِسُ فِي الْحَرْبِ مصلتا سیفه فَيَقْطَعُ

ص: 21

الرِّقابِ وَ يَجِدُ الْأَبْطَالِ وَ يَعُودُ بِهِ ينطف دَماً وَ يُقَطَّرُ مهجا وَ هُوَ مَعَ تِلْكَ الْحَالِ زَاهِدِ الزُّهَّادُ وَ بَدَّلَ الْأَبْدَالِ وَ هَذِهِ مِنْ فَضَائِلِهِ العجيبة وَ خَصَائِصِهِ اللَّطِيفَةِ الَّتِي جَمَعَ بِهَا بَيْنَ الْأَضْدَادِ وَ أَلِّفْ بَيْنَ الأشتات وَ كَثِيراً مَا أَ ذَاكِرُ الْإِخْوَانِ بِهَا وَ أستخرج عُجْبَهُمْ مِنْهَا وَهَى مَوْضِعٍ للعبرة بِهَا وَ الْفِكْرَةُ فِيهَا.»

از شگفتی های سخن امام علیه السلام که او در این زمینه تنها است، و شریک و همتایی در آنها ندارد این است که هر گاه کسی سخن آن حضرت را که دربارۀ زهد و مواعظ است تأمل کند شک و تردید نخواهد کرد که گوینده این سخن کسی است که جز در وادی زهد و پارسایی قدم نگذاشته و هیچ اشتغالی جز عبادت نداشته است. یقین می کند که این سخن از کسی است که در گوشه خانه ای تنها و دور از اجتماع یا در یکی از غارها سکنی گزیده که جز صدای خودش را نمی شنود و غیر خویش، دیگری را نمی بیند و همواره مشغول عبادت میباشد.

و هیچ گاه نمی تواند باور کند که این سخن کسی است که به هنگام جنگ در دریای لشکر دشمن فرو می رود و پهلوانان و جنگجویان نیرومند را بر زمین می افکند.

این است فضایل عجیب و شگفتی زا و ویژگی های لطیف او که «جمع میان اضداد» کرده است. بسیار می شد که من در این باره با برادران مذاکره می کردم و شگفتی آنها را از این ویژگی خاص امام علیه السلام بر می انگیختم و راستی این خود جای عبرت و شایسته اندیشه و فکر است.»(1)

ص: 22

سخن ابن عباس درباره على علیه السلام

وقتی ابن جبير از ابن عباس درباره حضرت علی علیه السلام سؤال کرد، ابن عباس جواب داد:

«چه بگویم درباره مردی که بر او یک شب (شب قدر) سه هزار و سه فرشته سلام نموده و منقبت او را گفتند. او صاحب لوا، حوض کوثر و شفاعت رسول خدا صلی الله علیه و آله است. قسم به آن کسی که جان ابن عباس در قبضه قدرت اوست! اگر دریاهای عالم مركب، درختان جهان قلم و اهل عالم (جن، انس و فرشتگان) از آغاز عالم تا پایان آن نویسنده شوند نمی توانند یک دهم از مناقب او را بنویسند(1) و هیچ کس، غیر از رسول خدا صلی الله علیه و آله از اولین و آخرین به فضایل او نرسیده و او را درک نکرده است.»(2)

ابن ابی الحدید می نویسد:

على علیه السلام شخصیتی است که اسلام را گاهی با دست و شمشیر، زمانی با زبان و نطق، گاهی با فکر و اندیشه اش یاری کرده است و هیچ فضیلت و كمالی نیست مگر این که علی علیه السلام در حد اعلی و اکمل آن را دارد. اگر از جنگ و جهاد صحبت شود، على علیه السلام «سيد المجاهدين» است و چنان که از موعظه و اندرز سخن گفته شود، على علیه السلام «ابلغ الواعظین»می باشد و اگر از فقه و تفسیر سخن به میان آید «رئيس الفقهاء و المفسرین»به حساب می آید و چنان که از عدالت و توحید سخن گفته شود، على علیه السلام، امام و امیر اهل عدل و توحید است، و برای خداوند سخت

ص: 23

نیست که عالم را در یک نفر جمع کند.»(1)

شجاع شمشیرزن بی باک بودی و هم اهل عبادت و دعا، فقیر بودی و در عین حال بخشنده.

هرگز جهان در گذشته، حال و آینده نسخه ای مانند او ندیده است و نخواهد دید. او شجاع، اما مهربان بود، حاکم قلمرو بسیار وسیعی بود، اما به شدت زاهد بود.(1)

حقوق بشر مقایسه می کند. او همه بیست و هشت ماده اعلامیه جهانی حقوق بشر را با عهدنامه امیرمؤمنان به مالک اشتر و سایر کارگزاران مقایسه و در پایان، جمع بندی کرده است. وی چند فرق اساسی بین اعلامیه جهانی حقوق بشر و عهدنامه های امیرمؤمنان علیه السلام ذكر می کند:

فرق اول این که امیرمؤمنان علیه السلام 1400 سال پیش این حقوق را برای بشر نوشت و شما امروز بعد از چهارده قرن به فکر آن افتاده اید. امیرمؤمنان علیه السلام دائما و در هر شرایطی به فکر آن بود که همه چیز بر محور قانون و عدالت و هماهنگ با کرامت انسان باشد، حتی هنگامی که در بستر شهادت افتاد به فرزندان خود فرمود:

«إِنْ أَبْقَ فَأَنَا وَلِیُّ دَمِی، وَ إِنْ أَفْنَ فَالْفَنَاءُ مِیعَادِی، وَ إِنْ أَعْفُ فَالْعَفْوُ لِی قُرْبَةٌ، وَ لَکُمْ حَسَنَةٌ، فَاعْفُوا: (أَ لَا تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ»؛ (1)

اگر زنده ماندم خود، ولی خون خویشم و اگر بمیرم مرگ میعاد و قرارگاه من است. اگر عفو کنم، عفو برای من موجب تقرب به خداست و برای شما نیکی و حسنه است، بنابراین عفو کنید «آیا دوست ندارید خدا، شما را مشمول عفو و آمرزش خویش قرار دهد»

تفاوت دومش این است که: امیرمؤمنان در نگارش حقوق بشر، یکه و تنها بود، وی قلم به دست می گرفت و به استاندارها و فرماندارها نامه می نوشت. اما شما امروز همه دانشمندان جهان را جمع کردید و فکرهای خود را روی هم ریختید تا این اعلامیه را نوشتید.

فرق سوم این که: شما با نوشتن اعلامیه حقوق بشر بر سر مردم عالم منت

ص: 27

گذاشتید که ما حقوق شما را نوشتیم، اما امیرمومنان منتی نمی گذاشت چون، این موارد را حقوق اساسی مردم می دانست که رعایت آن مجوز منت گذاشتن بر کسی نیست.

فرق چهارم این که: امیر مؤمنان علیه السلام اگر این حقوق را نوشت پای آنها ایستاد و تا پایان عمر و آخرین نفس در اجرای آن کوشید. (1)

این داستان بسیار مشهور است که: امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: به من خبر رسیده است که خلخال از پای یک زن یهودی بیرون آورده اند، اگر کسی با شنیدن این خبر از غصه بمیرد نباید او را ملامت کرد.(2) اما می بینید کسانی که اعلامیه جهانی حقوق بشر را نوشتند، خود، عامل این همه ظلم و جنایت و کشتار در کشورهای مختلف به ویژه کشورهای اسلامی هستند. چرا مدعیان حقوق بشر از عاملان ظلم و کشتار، حمایت می کنند، اکنون میلیونها زن و مرد و کودک و کهنسال در سوریه و عراق، اسير ظلم و بیدادگری کسانی هستند که مدعیان حمایت از حقوق بشر، از آنها پشتیبانی می کنند.

ص: 28

زیرا عدالت گشایش می آورد و کسی که عدالت بر وی گران آید تحمل ظلم و ستم بر او گرانبارتر خواهد بود.»

این سخنان تند، ولی صریح و آشکار درباره بازگرداندن اموالی بود که عثمان به جمعی از بستگان و یاران و دوستانش بدون این که خدمتی به اسلام و مسلمین کرده باشند بخشیده بود»(1)

ابي رافع نقل می کند:

طلحه و زبیر نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمدند و گفتند: عمر از بیت المال به ما سهم بیشتری می داد. امام علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله چقدر میداد؟ آنها ساکت شدند، امام علیه السلام فرمود: مگر نه این که رسول خدا صلی الله علیه و آله اموال را به طور مساوی بین مسلمین تقسیم می کرد؟ گفتند: چنین بود. امام علیه السلام فرمود: روش پیامبر صلی الله علیه و آله نزد شما درست تر است یا راه عمر؟ گفتند: البته روش رسول خدا صلی الله علیه و آله، ولی ما سابقه بیشتری در اسلام داریم و زحمت بیشتری متحمل شده ایم و نیز از بستگان رسول خدا صلی الله علیه و آله هستیم؟ امام علیه السلام فرمود: سابقه شما به اسلام بیشتر است یا سابقه من؟ گفتند: سابقه شما. فرمود: قرابت و بستگی شما به رسول خدا صلی الله علیه و آله بیشتر است یا من؟ گفتند: شما. فرمود: تلاش من در راه اسلام بیشتر است یا شما؟ گفتند: تلاش شما. سپس فرمود: به خدا سوگند! بین من و این اجیرم امتیازی نیست. سپس با دست خود به اجیرش اشاره کرد.(2)

ص: 30

به امیرمؤمنان علیه السلام گفت: چرا ناراحت شدی؟ حضرت فرمود: ناراحتی من از این است که چرا در برابر شاکی من که یک یهودی بود مرا با کنیه صدا زدی و گفتی «يا أبا الحسن»؛ یعنی به من احترام بیشتری گذاشتی، (چون صدا زدن با " كنيه" در میان عرب نشانه احترام است؛ مثل این است که در فارسی کسی را با نام خانوادگی اش صدا بزنیم): «لِأَنَّكَ كتيتني بِحَضْرَةِ خَصْمِي هَلَّا قُلْتَ قُمْ يَا عَلِيُّ »چرا مرا با نام صدا نزدی و نگفتی یا علی در کنار شاكی خود بنشین.(1)

کرده بود آورد و با هم نوشیدند! با سروصدای آنها در اثر بدمستی همسایه ها فهمیدند در این گیر و دار صاحب خانه فرار کرد اما نجاشی دستگیر شد و او را خدمت امیرمؤمنان علیه السلام می بردند. شب بود حضرت فرمود: فردا صبح، حکم الهی را اجرا می کنم. بستگان و خویشاوندانش شبانه خدمت حضرت آمدند و گفتند: یا علی می دانید چه کسی امروز در بند شما است؟ کسی که با شعر خود، سلاح برنده لشکر و از دوستداران شماست. فردا چه خواهید کرد؟ فرمود: حد الهی را جاری می کنم و برای من نزدیک و غیر نزدیک فرقی ندارد.

فردا صبح حد الهی را بر او جاری کردند. هشتاد ضربه حد شراب خواری و بیست ضربه هم اضافه زد، نجاشی گفت: چرا اضافه زدید؟ فرمود: این اضافه هم به جرم شکستن حرمت ماه رمضان بود. (1)

سخن درباره عدالت امیرمؤمنان علیه السلام فراوان است که به مناسبت در همین سلسله مباحث به آنها خواهیم پرداخت.

چیزی بر مبارزان غلبه کردی فرمود:

«مَا لَقِيتُ أَحَدًا إِلَّا أَعَانَنِي عَلَى نَفْسِهِ»(1)

کسی را ملاقات نکردم جز این که او مرا عليه خود کمک نمود.

آن حضرت می فرمود:

«وَ اللَّهُ لَابْنُ أَبِي طَالِبٍ آنَسُ بِالْمَوْتِ مِنَ الطِّفْلِ بئدي أُمِّهِ»(2)

به خدا سوگند پسر ابی طالب به مرگ بیشتر از طفل شیرخوار به پستان مادرش مأنوس و مشتاق است.

در جنگ صفین بدون زره در میان دو لشگر می گشت، امام حسن علیه السلام عرض کرد: این عمل در موقع جنگ بی احتیاطی است فرمود:

«یا بَنَى إِنَّ أَبَاكَ لَا يُبَالِي وَقَعَ عَلَى الْمَوْتِ أَوْ وَقَعَ الْمَوْتُ عَلَيْهِ»(3)

پسر جانم، پدرت باکی ندارد که رو به مرگ رود یا مرگ به سوی او آید.

گذاشت. این منظره آن چنان مؤثر و جالب بود که یکی از اصحاب گفت: «لَوَدِدْتُ انَّی کُنتَ يَتِيمأ»؛ ای کاش من هم يتيم بودم و این چنین مورد الطاف على قرار می گرفتم.(1)

مالک! خدا را، خدا را در مورد طبقات پایین، آنها که راه چاره ندارند یعنی نیازمندان و مستمندان و تهیدستان و از کار افتادگان در نظر داشته باشی.

بعد جمله ای در ادامه دارد که خیلی مهم است! خطاب به مالک اشتر است، شخصیتی با آن عظمت، که ما هر چه در عظمت او بگوییم کم گفته ایم. یعنی اگر بخواهیم پنج نفر از یاران خوب و باوفای حضرت را نام ببریم یکی از آنها مالک است. ولی حضرت به او هشدار می دهد:

«وَ لَا يَشْغَلَنَّكَ عَنْهُمْ بَطَرُ فانک لَا تُعْذَرُ بتَضعییکَ التَاقَةَ لأحكامِکَ الْكَثِيرَ الْمُهِمَّ »؛(1)

هرگز نباید سرمستی زمام داری، تو را به خود مشغول سازد (و به طبقات پایین رسیدگی نکنی) چرا که هرگز به خاطر کارهای فراوان و مهمی که انجام میدهی از انجام نشدن کارهای کوچک معذور نیستی.

یکی از کارهای بسیار خوبی که در صدر اسلام بود و حالا دیده نمی شود این است که در گذشته، فرمانداران و استانداران، ائمه جمعه و جماعت بودند و همین، باعث می شد که دائم در میان مردم باشند، چون والی مثل دیگران بشر است و علم غيب ندارد. بنابراین باید میان مردم باشد، بین خود و مردم، حجابی ایجاد نکند، تا از اخبار و گرفتاری های مردم باخبر باشد.

پیامبر فرمود:

«أیُّمَا وَالِ أحتَجَبَ عَنْ حَوَائِجِ النَّاسِ احْتَجَبَ اللَّهُ عَنْهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ عَنْ حَوَائِجِهِ »(1)

اگر حاکمی بین خود و مردم مانع ایجاد کند خداوند در روز قیامت بین او و حوایجش پرده ایجاد می کند.

جمله پایانی حضرت این است که: «مَعَ أَنَّ أَكْثَرَ حَاجَاتِ النَّاسِ إِلَيْكَ مِمَّا لَا مثونة فِيهِ عَلَيْكَ»:(2) مالک، بدان این که من اصرار دارم مردم به تو دسترسی داشته باشند به خاطر این است که بیشتر خواسته های مردم از تو بار مالی و هزینه ندارد «مِنْ شَكَاةِ مَظْلِمَةٍ أَوْ طَلَبِ إِنْصَافٍ فِي مُعَامَلَةٍ »مثلا می خواهند از ظلمی که به آنها شده است شکایت کنند، کسی به آنها ظلم کرده است، در حکومت اسلامی مظلوم واقع شده اند و می خواهند شکایت کنند. این طرح مشکل، هزینه ای ندارد، جلوی ظلم را بگیر. جلوی ظلم را گرفتن که مؤنه و هزینه ندارد. نترس! فکر نکن اگر الآن مردم بیایند هر کدام یک نیاز مالی دارند. نه! می خواهند از آنها رفع ظلم

ص: 37

بشود. «أَوْ طَلَبِ إِنْصَافٍ فِي مُعَامَلَةٍ»یا معامله ای کرده اند و با آنها منصفانه برخورد نشده است. و اکنون از تو می خواهند جلوی بی انصافی ها گرفته شود.

اگر کسی صفت «حب المساکین»داشته باشد، یعنی ضعیفان و بیچارگان را دوست داشته باشد، دائما در فکر مشکل گشایی از کار آنهاست

و هو البكاء في المحراب ليلا *** و هو الضحاك إذا اشتد الضراب(1)

او در محراب عبادت به شدت گریان و در هنگام جنگ خندان بود.

ابودرداء که یکی از اصحاب پیغمبر صلی الله علیه و اله است می گوید در شب تاریکی از نخلستانی عبور می کردم صدای کسی را شنیدم که با خدا مناجات میکرد چون نزدیک شدم دیدم على علیه السلام است، خود را پشت درختی مخفی کردم، دیدم با خوف و خشیت تمام با آهنگ حزین مناجات می کرد و از ترس آتش سوزان جهنم گریه مینمود و به خدا پناه برده و طلب عفو و بخشش می نمود و آن قدر گریه کرد که بی حس و حرکت افتاد! گفتم شاید خوابش برده است نزدیکش رفتم چون چوب خشکی افتاده بود، او را تکان دادم حرکت نکرد، گفتم حتما از دنیا رفته است شتابان به منزلش رفتم و خبر مرگ او را به حضرت زهرا علیها السلام دادم فرمود: مگر او را چگونه دیدی؟ من جریان را شرح دادم،فاطمه علیها السلام گفت: او نمرده بلکه از خوف خدا غش نموده است.(2)

در ليلة الهریر نزدیکی های صبح به افق مینگریست ابن عباس پرسید: مگر از أن سو نگرانی، آیا گروهی از دشمنان در آن جا کمین کرده اند؟ فرمود: نه، می خواهم ببینم وقت نماز رسیده است یا نه!

به «سجاد» و «زین العابدین» ملقب شده بود در برابر سؤال دیگران که چرا این قدر مشقت و رنج بر خورد روا می دارید فرمود:

«وَ مَنْ يَقْدِرُ عَلَى عِبَادَةِ عَلِىُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ»(1)

کیست که بتواند مثل جدم على علیه السلام عبادت كند؟

ابن ابی الحدید به نحو دیگری این مطلب را بیان کرده و می نویسد: به علی بن الحسین علیهما السلام که در عبادت به نهایت رسیده بود عرض کردند: عبادت تو نسبت به عبادت جدت به چه میزان است؟ فرمود: عبادت من نسبت به عبادت جدم مانند عبادت جدم نسبت به عبادت رسول خدا صلی الله علیه و آله است.(2)

از ام سعید کنیز آن حضرت پرسیدند که علی علیه السلام در ماه رمضان بیشتر عبادت می کند یا در سایر ماهها؟

کنیز گفت: علی علیه السلام هر شب با خدای خود به راز و نیاز مشغول است و برای او رمضان و دیگر اوقات یکسان است.

وقتی که آن حضرت را پس از ضربت خوردن از مسجد به خانه می بردند نگاهی به محل طلوع فجر افکند و فرمود:ای صبح تو شاهد باش که علی را فقط اکنون (به حکم اجبار) دراز کشیده می بینی!

ابن ابی الحدید می گوید: عبادت على علیه السلام بیشتر از عبادت همه کس بود، زیرا او اغلب روزها روزه و تمام شبها مشغول نماز بود، حتی هنگام جنگ نیز نمازش ترک نمی شد، او عالمی بود با عمل که نوافل و ادعیه و تهجد را به مردم آموخت.(3)

ص: 40

«الزُّهْدُ كُلُّهُ بَيْنَ كَلِمَتَيْنِ مِنَ الْقُرْآنِ(1) «لِكَيْلَا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَكُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاكُمْ»(2)

تمام زهد در دو جمله از قرآن آمده است؛ خداوند می فرماید: «تا بر آنچه از دست داده اید تأسف مخورید و به آن چه به شما داده است دل بسته و شادمان نباشید. »

با دیدن این تعریف از زهد ممکن است برای بعضی این سوال مطرح شود که: آیا نباید شادی کرد؟ پاسخ این است که شادی عیب ندارد، اما انسان نباید مست و مغرور شود. اگر چیزی به دست آورد، اگر دنیا در اختیار او بود مست و مغرور نشود و وظایف خود را از یاد نبرد. اگر چیزی را از دست داد، تاسف نخورد، اگر دنیا به او اقبال نکرد ناراحت نشود.

على علیه السلام در یک بیان نورانی می فرماید: «أَنَا الَّذِي أَهَنَةُ الدُّنْيَا»؛(3) من کسی هستم که دنیا را ذلیل کردم. خوار کردن آن به ثروت و دارایی نیست، ممکن است کسی خیلی فقیر باشد ولی دنیا او را ذلیل کرده باشد، چون همیشه غم و غصه دارد و عدالت خدا را زیر سؤال می برد که چرا زندگی من فقیرانه است. چنین کسی دنیا او را ذلیل کرده است.

اما ممکن است انسان همه چیز داشته باشد ولی با داراییهای خود به وظیفه اش عمل کند، تکالیف خود را انجام دهد. چنین کسی دنیا را ذلیل کرده است.

ص: 42

می گوید: حضرت خیلی کم مواد گوشتی مصرف می کردند و به اصحاب خود نیز می فرمودند: «لاتَجعَلوا بُطونَکُم مَقابِرَ الحَیَوانِ»(1)شکم های خود را قبرستان حيوانات قرار ندهید. امروزه هم پزشکان و متخصصان تغذیه و سلامت، سفارش زیادی به استفاده کمتر از گوشت، خصوصا گوشت قرمز، می کنند و می گویند: بسیاری از بیماری هایی که امروز جامعه ما متأسفانه گرفتار آن است به خاطر همین بی حساب غذا خوردن و مصرف بی رویه غذاهای گوشتی است.

امیر مؤمنان علیه السلام با این که غذای خودشان ساده بود، اما بهترین غذاها را به فقرا و نیازمندان - که شاید سالها نان و گوشت نخورده بودند - می دادند. پس انسان زاهد زندگی می کند تا دیگران را سیر کند. زاهدانه زندگی کردن برای ایثار است.

در تاریخ آمده است:

«أكَلَ عَلِیٌ عَلَیه السَّلام تَمرَ دَقَلٍ وَ شَرِبَ عَلَيهِ المَاءَ وَ ضَرَبَ عَلَى بَطنِهِ وَ قَالَ مَن أدخَلَ بَطنَهُ النّارَ فَأبعَدَهُ الله»؛(2)

«امیرمؤمنان علیه السلام، روزی چند دانه خرما که از نوع غير مرغوب بود خوردند و فرمودند: از رحمت خداوند دور باد کسی که شکمش او را جهنمی کند.

قنبر- سفره افطار امیر مؤمنان علیه السلام را خدمت حضرت آورد. کیسه مهر و موم شده ای بود. کسی آنجا بود، وقتی این کیسه را دید به امام عرض کرد: چرا آن را مهر و موم کرده ای، مگر شما بخیل هستید، اگر کسی هم مقداری از آن را بردارد چه میشود؟ حضرت، تبسمی کرد و فرمود: «لَا أحِبَّ أن يَدخُلَ بَطنِي إلا شَيءٌ

ص: 44

اُعرِفَ سَبِيلَهُ»(1)دوست ندارم غذایی را مصرف کنم مگر آن که مسیر تهیه آن را بدانم.

ابن ابی الحدید می نویسد: وقتی دوران خلافت ایشان شروع شد با آن که بیت المال کشور اسلامی در اختیار حضرت بود اما:

«فَمَا كَانَ حَلوَاهُ إلّا التَّمرَ وَ لَا ثِيَابُهُ إلّا الكَرَابيسَ»(2)

شیرینی حضرت، جز خرما و لباسش جز کرباس نبود.

در زندگی سلاطین و حاکمان بسیار خوانده ایم که چه سفره هایی دارند و انواع و اقسام غذاها و شیرینی جات را مصرف می کنند، و لباسهای بسیار فاخر می پوشند، اما شیرینی علی علیه السلام فقط خرما و لباس اش فقط کرباس بوده است.

وُقُودًا وَ أَبْطَأُ خُمُوداً»؛ (1)

گویا می بینیم گوینده ای از شما می گوید: اگر این (دو قرص نان) قوت و خوراک فرزند ابوطالب است، باید هم اکنون نیرویش به سستی گراییده باشد و از مبارزه با همتایان و نبرد با شجاعان بازماند. آگاه باشید درختان بیابانی چوبشان محکم تر است اما در ختان سرسبز که همواره در کنار آب قرار دارند پوستشان نازک تر (و کم دوام ترند). درختانی که در بیابان روییده و جز با آب باران سیراب نمی گردند آتششان شعله ورتر و پردوام تر است.

السِّلْعَةَ وَ تَمْحَقُ الْبَرَكَةَ»؛(1) در خرید و فروش، سوگند مخورید، زیرا برکت را از بین می برد.

به عده دیگری از بازاری ها فرمودند: «أَطْعِمُوا الْمَسَاكِينِ يَرْبُو کَسبُکُم»(2) به نیازمندان رسیدگی کنید تا کسب شما برکت پیدا کند.

من همین طور دنبال حضرت میرفتم به اصناف مختلف که می رسیدند به تناسب شغلشان موعظه ای می کردند تا به صنف پارچه فروشها رسیدند، آن جا ایستادند تا پیراهنی بخرند، فروشنده حضرت را شناخت، لذا حضرت خرید نکردند. مسیر را ادامه دادند به مغازه دیگری رسیدند، جوانی بود که حضرت را نمی شناخت، فرمود: پیراهنی به سه در هم می خواهم. پیراهن را آماده کرد و حضرت پول آن را داد. ایشان راه افتادند و مسیر بازار کوفه را پیمودند تا به مسجد آمدند و در آنجا برای رفع حاجات مردم نشستند، صاحب آن مغازه ای که حضرت از او پیراهن خریده بود وقتی به بازار رسیده بود دیگران به او می گویند امیرالمؤمنین از پسر شما پیراهنی خرید. مرد به پسرش گفت: چند فروختی؟ گفت: سه درهم. با عجله خدمت حضرت آمد که یک درهم را برگرداند. حضرت فرمود: نه معامله تمام شده است، من راضی بودم او هم راضی بود. حضرت هنگامی که پیراهن را خریدند دعایی هم خواندند «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي رَزَقَنِي مِنَ الرِّيَاشِ »...سپاس خدایی که لباسی روزی من کرد. به حضرت گفتند: این از کجا آموختی؟ فرمودند: دعا را ازپیامبر صلی الله علیه و آله،ایشان وقتی پیراهنی می خریدند و می پوشیدند این دعا را می خواندند(3). "

ص: 47

امیرمؤمنان على علیه السلام پس از این که به «علاء بن زياد»، فرمودند این خانه بزرگ را برای چه می خواهی، در ادامه نحوه استفاده از آن را این گونه یادآور شدند:

«بَلَى إِنْ شِئْتَ بَلَغْتَ بِهَا الْأَخِيرَةِ»؛ اگر بخواهی می توانی با انجام این امور با این خانه به آخرت هم برسی

1-«تَقْرِى فِيهَا الضَّيْفِ»؛ در آن از مهمان پذیرایی کنی؛

2-«وَ تَصِلُ فِيهَا الرَّحِمَ»، صله رحم نمایی و از خویشاوندان پذیرایی کنی؛

3-«وَ تُطْلِعُ مِنْهَا الْحُقُوقَ مَطَالِعَهَا»؛ حقوقی که به گردن داری پرداخت کنی.

اگر این کارها را در این خانه انجام دهی «فَإِذًا أَنْتَ قَدْ بَلَغْتَ بِهَا الأخرَةَ»، در این صورت از طریق آن به آخرت نیز خواهی رسید. اصلا این خانه، خانه آخرت است.

بعضی ها خانه وسیعی دارند و منتظرند تا اگر کسی مجلس شادی یاعزا و مهمانی دارد در آن برگزار کند. این خانه، خانه آخرت است. اتفاقا گاهی خانه کوچک بهانه می شود که برخی مهمان دعوت نکنند و واقعا هم در فشارند، اما اگر خانه وسیع بود و در آن، مهمانداری و صله رحم شد و حقوق أن إدا گردید، بسیار خوب است.

دنیا را کنار گذاشته و یکسره در بیابان به عبادت و نماز و روزه مشغول است و از کسب و کار و زن و فرزند بریده است.

حضرت ناراحت شدند و فرمودند: عاصم را فرا خوانید، او به حضور حضرت رسید، ایشان با تندی فرمودند:

«یا عُدَىَّ تفسه ؛ لَقَدِ اسْتَهَامَ بِكَ الْخَبِيثُ أَ مَا رَحِمْتَ أهلک وَ وَلَدِى أَ تَرَى اللَّهَ أَحَلَّ لَكَ الطَّيِّبَاتِ وَ هُوَ يَكْرَهُ أَنْ تَأْخُذَهَا أَنْتَ أَهْوَنُ عَلَى اللَّهِ مِنْ ذَلک»؛ (1)

ای دشمنک جان خود، شیطان در تو راه یافته و هدف تیر او قرار گرفته ای آیا به خانواده و فرزندانت رحم نمی کنی؟ تو خیال می کنی خداوند (به ظاهر) طيبات را بر تو حلال کرده، اما (در واقع) دوست ندارد که از آن ها استفاده کنی؟! تو در پیشگاه خداوند، کمتر از آن هستی که بدین گونه با تو رفتار کند.

عاصم گفت:ای امیرمؤمنان، اما تو خود با این لباس خشن و آن غذای ناگوار به سر می بری، در حالی که پیشوا و امام ما هستی و بر ما لازم است به تو اقتدا کنیم. حضرت در پاسخ او فرمود:

«وَيْحَكَ إِنِّي لَسْتُ كَانَتْ إِنَّ اللَّهَ تعالی فَرَضَ عَلَى أَئِمَّةِ الْحَقِّ أَنْ يُقَدِّرُوا أَنْفُسَهُمْ بَضْعَةُ النَّاسِ کیلا يَتَبَيَّغَ بِالْفَقِيرِ فَقْرُهُ »؛(2)

وای بر تو! من مثل تو نیستم (وظیفه من غير از شماست) خداوند بر پیشوایان حق واجب شمرده که بر خود سخت گیرند و همچون طبقه

ص: 50

ضعیف مردم باشند تا فقر و نداری او را به هیجان نیاورد و به طغیان نكشاند.

این شیوه زندگی حاکم، از نظر روحی و روانی برای تهیدستان بسیار مؤثر است، چون آنها وقتی به نحوه زندگی ساده و بی آلایش رهبر، رئیس جمهور، استاندار و فرماندار نگاه می کنند، رنجهای خود را آسان تر، تحمل می کنند.

به من خبر رسیده است یکی از ثروتمندان بصره تو را به سفره رنگینی دعوت کرده که نیازمندان از این سفره محروم و ثروتمندان دعوت بوده اند. سپس حضرت او را به شدت توبیخ و از تکرار این کار باز می دارند و عواقب سوء آن را یادآور می شوند و روش زاهدانه خود را به او این گونه گوشزد می کنند:

«أَنَا وَ إِنَّ لِكُلِّ مَأْمُومٍ إِمَاماً يَسْتَضِي ءُ بِنُورِ عِلْمِهِ أَلَا وَ إِنَّ إمامکم قَدْ اکتفی مِنْ دُنْيَاهُ بِطِمْرَيْهِ وَ مِنْ طَعْمِهِ بِقُرصَیهِ»(1)

آگاه باش، هر مأمومی، امام و پیشوایی دارد که باید به او اقتدا کند و از نور دانش و بهره گیرد، بدان، امام شما از دنیا به همین دو جامه کهنه و از غذاها به دو قرص نان اکتفا کرده است.

شرح مفصل این نامه را در بخش سیره حکومتی امیرمؤمنان علیه السلام خواهیم آورد.

جان شما بهایی جز بهشت ندارد، به کمتر از آن نفروشید.

اگر انسان بخواهد آزاده باشد، أسير هواها، طمع دیگران و اسیر استعمار و بیگانه نباشد باید زهدانه زندگی کند. ما دنيا و تجملات و زرق و برق آن را به هر قیمتی می خواهیم، و همین آغاز اسارت ماست. شکی نیست که باید از زندگی دینا و نعمتها و زینت های آن استفاده کرد و خداوند نیز به همین معنا توصیه فرموده، اما نه به هر قیمتی و نه در هر شرایطی. اصل اساسی و اولیه، حفظ استقلال و آزادگی فرد و کشور است، هر گاه به این اصل لطمه بخورد، در واقع همه چیز فنا شده است. ارزش انسان و آزادگی او برتر از همه چیز است.

ص: 53

ص: 54

ص: 56

حلقه می زدند و ایشان، فقه و قرآن را به آنان تعلیم می دادند.

این کار پیام دارد یعنی اولین کار ایشان، قضاوت، سرکشی به امور اجرایی و کارهای دیگر نبود، بلکه تعلیم و تربیت بوده است. این سیره برای ما باید درس آموز باشد که تعلیم و تربیت را جدی بگیریم و از همین نقطه، به اصلاح امور فرد و اجتماع بپردازیم.

حضرت حتی این روش را به استانداران خود هم اكيدا يادآور می شدند؛ چنان که به مالک اشتر مینویسند:

«وَ أكثِر مُدارَسَةَ العُلَماءِ وَ مُثَافَثَهَ الحُكَمَاءِ»(1)ای مالک، با دانشمندان فراوان گفت و گو کن و با حكيمان فراوان بحث کن

یعنی استاندار موفق در سیره علوی کسی نیست که فقط بگوید من پروژههای عمرانی را خوب به سامان می رسانم، بلکه کسی است که پیش از هر چیز به تعلیم و تربیت و آموزش مردم اهمیت دهد.

با این که مالک اشتر، خود شخصیتی برجسته و فرزانه و از اصحاب خاص امیرمؤمنان به شمار می رفت، ولی باز حضرت می فرماید وقتی به شهری می روی گفت و گوی تو با دانشمندان و با اهل علم و حکمت زیاد باشد.

ابن ابی الحدید می نویسد: شخصی با فرزند خود، خدمت امیرمؤمنان علیه السلام آمد، حضرت فرمودند: این نوجوانی که همراه شماست کیست؟ گفت: پسرم و نامش «فرزدق» است، به او شعر یاد میدهم و امیدوارم در آینده شاعر زبردستی

ص: 58

شود. حضرت فرمود: «لَو أقرأتُهُ القُرآنَ فَهُوَ خَيرٌ لَه»؛(1) اگر قرآن به او آموزش دهی برای او بهتر است. فرزدق می گوید: کلام حضرت آن چنان در من اثر گذاشت که همیشه این سخن حضرت را در خاطر داشتم و قسم خورد تا حافظ قرآن نشده است به کار دیگری نپردازد.

این توجه و اهتمام امیرمؤمنان علیه السلام، نشان از اهمیت تربیت در زندگی فردی و اجتماعی دارد. حتی روزی در جنگ جمل، کسی در مورد توحید سؤالی کرد، مردم به او اعتراض نمودند که در این هنگامه جنگ و نبرد، چه جایی برای این سؤال است؟! اما حضرت به اعتراض کنندگان فرمود: اساسأما برای همین چیزها می جنگیم. (او از توحید سوال می کند ما هم مخالفان خود را به توحید کلمه دعوت می کنیم) یعنی مسائل علمی و دینی و تربیتی، بر جنگ، مقدم است. (1)

نهان، خیرخواه من باشید. هر وقت شما را بخوانم اجابت نمایید و هر گاه فرمان دادم اطاعت کنید.

حضرت در این کلام گهربار، وظایف متقابل حاکم و مردم را در چهار بند به شرح زیر معرفی می کند:

1. فالنصيحة لكم؛ برای شما خیرخواهی کنم و کارهایتان را برنامه ریزی نمایم (نصیحت یعنی برنامه ریزی)(1) تدبير و برنامه ریزی بسیار پر اهمیت است، چنان که رسول خدا فرمود: «مَا أخَافُ عَلَى أمَّتِی الفَقرَ وَ لَكِن أخَافُ عَلَيهِم سُوءَ التَّدبِير»(2) من بر امتم نگران فقر نیستم، زیرا جامعه دینی گاهی دچار فقر هم می شود بلکه نگران بی برنامگی آنان هستم.

در زندگی فردی و اجتماعی، بی برنامگی به انسان ضربه می زند. اما با فقر می توان ساخت و زندگی آبرومندانه هم داشت.

2.«وَ تَوفِيرُ فَيکُم»؛ توزیع عادلانه بیت المال؛

3.«تَعلِيمُكُم»؛ آموزش مردم؛

4.«تَأديبُكُم»؛ تربیت جامعه.

از میان این چهار وظیفه حاكم، دو وظیفه آن مستقیما به کار فرهنگی مربوط است؛ یعنی آموزش و تربیت، که اهمیت رسالت تربیتی حاکم را می رساند.

ص: 61

ص: 62

هم باشد، ولی از متن کلام حضرت، فرد مشخصی به دست نمی آید.

حضرت به قدری به این ویژگی ها اهمیت می دهند که در پایان می فرمایند «فَالزَمُوهَا وَ تَنَافَسُوا فِيهَا»این هشت ویژگی را در زندگی خود داشته باشید و در کسب آنها مسابقه دهید. البته ایشان اشاره می کنند که اگر همه را نمی توانید حداقل بعضی از این ویژگی ها را در زندگی خود داشته باشید: «فَإن لَم تَستَطِيعُوهَا فَاعلَمُوا أنَ أخذَ القَلِيلِ خَيرٌ مِن تَركِ الكَثير»

اکنون به اختصار به بعضی از این ویژگی ها اشاره می کنیم:

دنیا نباید ما را ذلیل کند. در روزگار ما، خیلی از گرفتاری ها، ناراحتی ها و افسردگی هایی که در خانه و جامعه وجود دارد برای این است که اسیر دنیائیم و دنیا ما را در چنگال خود گرفته است، چرا غصه میخوریم، چون نتوانسته ایم خانه خود را توسعه دهیم، یا مدل ماشین خود را بالا ببریم یا لوازم زندگی خود را نو و جدید کنیم. یعنی دنیا در نظرمان جلوه دارد و بزرگ است، اما امیرمؤمنان می فرماید: «أنَا الّذي أهَنتُ الدُّنيَا»؛ من کسی هستم که دنیا را خوار و ذلیل کردم.

کردند. حضرت با خادم خود هماهنگ کرده بود که به تو میگویم برو کاری انجام بده؛ مثلا آب بیاور. تو برو عمدا خودت را به این تپه ای که پول و طلا و نقره است، بزن تا پیدا شوند. خادم همین دستور را اجرا کرد و ناگهان همه دیدند که حجم زیادی از طلا و نقره و پول پیدا شد. آنان با تعجب به امیرمؤمنان نگاه کردند و گفتند: اینها چیست و برای کیست؟ فرمود: اینها برای همان کسی است که پشت سر او می گفتید فقير و تهی دست است، می خواستم بدانید که من دارم، ولی در راه خدا میدهم.

پس این که امیرمؤمنان دنیا را مذمت می کند به این معنا نیست که پی کار و تلاش نبوده یا ثروتی نداشته و فقیر بوده است، بلکه به این معنا است که به آن وابسته نبوده و از طریق همین عدم وابستگی، دنیا را خوار و ذلیل کرده و به این خوار کردن دنیا با این جمله زیبا افتخار می کند: «أنَا الّذي أهَنتُ الدُّنيَا»

دارویی، آرام بخش تر است.

در دنیا معلوم نمی شود فقیر و غنی چه کسی است، بلکه فردای قیامت، و پس از این که اعمالمان بر خدا عرضه شد مشخص می شود. ممکن است کسی اینجا در نهایت فقر باشد، اما آن جا غنی ترین و ثروتمندترین انسانها باشد. و برعکس، ممکن است، این جا در نهایت ثروت باشد اما آنجا فقیرترین انسانها باشد. ملاک انسانیت و تقرب به خداوند، نداشتن و داشتن مادیات نیست. کسی که فقیر است و کار هم می کند، ولی بیش از این در توان او نیست، اما بر این فقر صبر کرده فردای قیامت غنی ترین و ثروتمندترین است. اما کسی که این جا در اوج ثروت بوده، از این ثروت استفاده نکرده و به دیگران خیری نرسانده است، آنجا فقیرترین انسان ها است.

ثروتمندانی که با پول و امکانات خود به دیگران خیری نرسانده اند در روز قیامت، فقیرترین آدم ها هستند.

روزی شخصی وصیت نامه پدر خود را آورد و گفت: این وصیت نامه از نظر شرعی چگونه است و ما باید برای عمل به آن، چه کنیم؟ گفتم: ثروت پدر شما چقدر است؟ گفت: نمی دانیم، دو، سه نفر حسابدار حرفه ای را استخدام کرده ایم تا دارایی او را محاسبه کنند، چون خانه و زمین و باغ و املاک و مستغلات زیادی دارد، شاید اموالش از بیست میلیارد تومان کمتر نباشد، ولی رقم دقیق آن را حسابدارها تعیین می کنند. گفتم: ایشان به کار خیر هم وصیت کرده است؟ گفت: هر چه هست در همین وصیت نامه است. من وصیت نامه را از اول تا آخر به دقت خواندم، فقط در یک جا نوشته بود که بعد از مرگ من صد هزار تومان به فقرا

ص: 67

بدهید، همین! من به فرزندش گفتم: ایشان نگفته این صد هزار تومان را یک جا به فقرا بدهید یا قسطی؟؟

صاحبان زمین و سرمایه و مستغلات، اگر توانستند از امکاناتی که خداوند در اختیارشان نهاده به خوبی استفاده کنند، شکر نعمت کرده اند و در دنیای دیگر در آسایشند، وگرنه با جمع آوری املاک و اموال و بخل ورزیدن، برای خود، آتش و عذاب فراهم کرده اند.

بزرگ شد، قطعأ نزد امیرمؤمنان منزلتی نداری.

حضرت می فرماید: کسانی که املاکی دارند اگر اندکی بیندیشند خواهند فهمید که چند صباحی دیگر، از همه عرض و طول این املاک، جز یک متر زمین، صاحب هیچ چیز دیگر نیستند؛ این نکته ای است که امیر مؤمنان علیه السلام این گونه به ما یادآور می شود:

«إِنَّمَا حَظُّ أَحَدِكُمْ مِنَ الْأَرْضِ ذَاتِ الطُّوْلِ وَ الْعَرْضِ قِيدُ قَدِّهِ منعقرأ عَلَى خَدِّهِ »؛(1)

تنها بهره هر یک از شما از زمین با همه طول و عرضش به اندازه قامت اوست، در حالی که گونه ها بر خاک ساییده می شود. ببینید طول شما چقدر است، زمینی که برای قبرتان آماده می کنند، به همین اندازه است. اگر هکتارها زمین و صدها خانه داشته باشید، سهم شما به اندازه طول قد شماست «قَيدُ قَدِّهِ»؛ آن هم در حالی که انسان را به پهلو می خوابانند: «مُنعَفِراً عَلَى خَدِّهِ» وقتی انسان به پهلو می خوابد، قهرا جای کمتری می گیرد تا وقتی که طاق باز می خوابد.

«وَ لَقَدْ كَانَ فِي رَسُولِ اللَّهِ صلی اللَّهِ علیه وَ اله كَافٍ لَكَ فِي الْأُسْوَةِ وَ دَلِيلُ لَكَ عَلَى ذَمِّ الدُّنْيَا وَ عَيْبِهَا وَ كَثْرَةِ مخازیها وَ مَسَاوِيهَا إِذْ قُبِضَتْ عَنْهُ أَطْرَافُهَا»؛

کافی است که روش پیامبر صلی الله علیه و آله را سرمشق خویش قرار دهی و نیز او سرمشق توست در بی ارزش بودن و نقصان دنیا و فراوانی رسوایی ها و بدی هایش چه این که دنیا از او گرفته شده، اما برای دیگران مهیا گردید.

ایشان در ادامه می فرماید: می خواهید برای شما از موسی کلیم الله، مثال بزنم؟ هنگامی که به خداوند گفت:

«رَبِّ إِنِّي لِمَا أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ»(1)وَ اللَّهِ مَا ساله إِلَّا خُبْزاً يَأْكُلُهُ لِأَنَّهُ كَانَ يَأْكُلُ بَقْلَةَ الْأَرْضِ وَ لَقَدْ كَانَتْ خُضْرَةُ الْبَقْلِ تُرَى مِنْ شَفِيفِ صِفَاقِ بطيه لِهُزَالِهِ وَ تشدب لَحْمُهُ»؛(2)

«پروردگارا! هر چه به من از نیکی عطا کنی نیازمندم» به خدا سوگند (آن روز) موسی غیر از قرص نانی که بخورد از خدا نخواست، زیرا وی (مدتی بود) از گیاهان زمین استفاده می کرد تا آن جا که در اثر لاغری شدید (و جذب شدن مواد این گیاهان) سبزی گیاه از پشت پرده شکمش آشکار بود.

در ادامه این خطبه، امیرمؤمنان علی علیه السلام حضرت داود را مثال می زند و می فرماید:

«وَ إِنْ شِئْتَ ثَلَّثْتَ بِدَاوُدَ صَاحِبِ الْمَزَامِيرِ وَ قَارِئِ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَلَقَدْ

ص: 70

كَانَ يَعْمَلُ مِنَ سقائف الْخُوصِ بِيَدِهِ وَ يَقُولُ لِجُلَسَائِهِ أیکم يَكْفِينِي بَيْعَهَا وَ يَأْكُلُ قُرْصَ الشَّعِيرِ مِنْ ثَمَنِهَا »؛

اگر بخواهی سومین نفر داود علیه السلام، صاحب مزامير و قاری بهشتیان را نمونه آورم! وی با دست خویش از لیف خرما زنبیل می بافت و به دوستان و رفقایش می گفت: کدام یک از شما می توانید برای من اینها را بفروشد و از بهای آن، قرص نان جوی، تهیه کرده مصرف می نمود.

بعضی از شارحین نهج البلاغه گفته اند: ممکن است این در همان دورانی باشد که داود، پادشاهی داشت. چون قرآن کریم می فرماید: «وَ شَدَدْنَا مُلکَهُ»(1)در اوج عظمت بود، ولی از لیف خرما زنبیل می بافت و از پول آن نان جو میخورد: «يَأْكُلُ قُرْصَ الشَّعِيرِ مِنْ ثَمَنِهَا».

حضرت علیه السلام، نمونه سوم را برای اصحاب خود، یادآور می شود و آن حضرت عيسى علیه السلام است که:

«فَلَقَدْ كَانَ يَتَوَسَّدُ الْحَجَرَ وَ يَلْبَسُ الْخَشِنَ وَ يَأْكُلُ الْجَشِبَ وَ کان إِدَامُهُ الْجُوعَ وَ سِرَاجُهُ بِاللَّيْلِ الْقَمَرَ وَ ظِلَالُهُ فِي الشِّتَاءِ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبَهَا وَ فَاكِهَتُهُ وَ رَيْحَانُهُ مَا تُنْبِتُ الْأَرْضُ لِلْبَهَائِمِ وَ لَمْ تکن لَهُ زَوْجَةُ تَفْتِنُهُ وَ لَا وَلَدُ يَحْزُنُهُ وَ لَا مَالُ يَلْفِتُهُ وَ لَا طَمَعُ يُذِلُّهُ دَابَّتُهُ رِجْلَاهُ وَ خَادِمُهُ يَدَاهُ»؛

او سنگ را بالش خویش قرار میداد، لباس خشن می پوشید، نان خشک می خورد، نان خورش او گرسنگی، چراغ شبهایش ماه، مسکنش در

ص: 71

زمستان مشرق و مغرب آفتاب بود (صبح ها در جانب مغرب و عصرها در جانب مشرق روبه روی آفتاب قرار می گرفت) میوه و سبزی اش، گیاهانی بود که زمین برای چارپایان می رویاند. نه همسری داشت که وی را بفریبد و نه فرزندی که او را غمگین نماید و نه ثروتی که او را به خود مشغول دارد و نه طمعی که خوارش سازد. مرکبش پاهایش و خادمش دستهایش بود.

مرکب برهنه سوار می شد و حتی کسی را پشت سر خویش سوار می نمود پرده ای را بر در اتاقش دید که در آن تصویرهایی بود، همسرش را صدا زد و گفت: «آن را از نظرم پنهان کن که هرگاه چشمم به آن می افتد به یاد دنیا و زرق و برقش می افتم».او با تمام قلب خویش از زرق و برق دنیا اعراض و یاد آن را در وجوش ميرانده بود، وی سخت علاقه مند بود که زینت ها و زیورهای دنیا از چشمش پنهان گردد تا از آن، لباس زیبایی تهیه نکند و آن را قرارگاه همیشگی نداند و امید اقامت دائم در آن نداشته باشد ...

و در آخر نیز نحوه زندگی خودش را مثال می زند که:

«وَ اللَّهِ لَقَدْ رَقَّعْتُ مدرعتی هَذِهِ حَتَّى اسْتَحْيَيْتُ مِنْ رَاقِعِهَا »؛ به خدا قسم آن قدر لباس خود را وصله زدم که از وصله کننده آن شرم دارم.

ارزشی قائل نیستند.

«حمران بن أعين»-یکی از اصحاب برجسته امام صادق علیه السلام - خدمت ایشان رسید و گفت:

«أَنَّا نَأْتِيكَ مَا تَخْرُجُ مِنْ عِنْدِكَ حَتَّى تَرِقَّ قُلُوبُنَا ، وَ تَسْلُوَ أَنْفُسُنَا عَنِ الدُّنْيَا ، وَ يَهُونَ عَلَيْنَا مَا فِي أَيْدِي النَّاسِ»؛(1)

ما وقتی خدمت شما می آییم، (در اثر مجالست با شما) دلهایمان نرم میشود و از دنیا دل می کنیم و هر چه از دارایی مردم می بینیم در نظر ما بی ارزش جلوه می کند.

اما مدتی که می گذرد و سرگرم کسب و کار و تجارت می شویم دوباره همان آدم قبلی میشویم.

حضرت برای او داستانی از اصحاب پیامبر نقل کردند و فرمودند: این مشکل را اصحاب پیامبر هم داشتند، لذا به آن حضرت می گفتند: «یا رَسُولَ اللَّهِ . . . إِذَا كُنَّا عندک فَذَكَّرْتَنَا وَ رَغَّبْتَنَا وَجِلْنَا وَ نَسِينَا . . . أَ فَتَخَافُ عَلَيْنَا أَنْ يَكُونَ ذَلِكَ نِفَاقاً»؛ (2) ما تا در محضر شما هستیم، دنیا را فراموش می کنیم و همه وجودمان آسمانی می شود، زهد در دنیا پیدا می کنیم. اما وقتی از محضر شما می رویم و به کسب و تجارت و زن و فرزند مشغول می شویم، دوباره همان حالت بر می گردد، آیا این حالت به معنای وجود نفاق در ما نیست.

حضرت فرمودند: نگران نباشید این وسوسه های شیطان است: «إِنَّ هذِهِ

ص: 74

خُطُوَاتُ الشَّيْطَانِ».سپس پیامبر گرامی این جمله بسیار زیبا را فرمودند:

«وَ اللَّهِ لَوْ تَدُومُونَ عَلَى الْحَالَةِ الَّتِي وَ صفتم أَنْفُسَكُمْ بِهَا لَصَافَحَتْكُمُ الْمَلَائِكَةُ وَ مَشَيْتُمْ عَلَى الْمَاءِ»؛

اگر آن حالی که نزد من هستید ادامه پیدا می کرد، به جایی می رسیدید که فرشتگان با شما مصافحه می کردند و می توانستید روی أب راه بروید.

بزرگ جلوه می کند و آلوده می شویم.

آب می خورده است. آخرین شب عمر ایشان عده ای در اطرافش بودند. ایشان می گوید: برایم آب بیاورید، آب می آورند و آب سیری می خورد. کسی که آب برای او ضرر داشته و همیشه کم می خورده است، در آن وقت، آب سیری می خورد و می گوید: آب خوبی خوردیم، یک مرگ خوبی هم بکنیم. بلافاصله سر خود را زمین می گذارد مثل این که سال هاست از دنیا رفته است. (1)

این است نمونه انسان وارسته ایی که ذره ای به دنیا تعلق نداشته و دنیا در چشمش کوچک است: «يُعْظِمُهُ فِي عَيْنِي صُفْرِ الدُّنْيَا فِي عَيْنَيْهِ» چنین افرادی شایسته مجالست هستند.

این نمونه ها امروز در زندگی ما بسیار کارساز است؛ یعنی در زندگی فردی و اجتماعی ما تأثیرگذار می باشد. امروز که ما بر سر تصاحب کوچک ترین مناصب اجتماعی حاضریم اصول اخلاقی را زیر پا بگذاریم، نقل این نمونه ها می تواند ما را از غفلت بیرون آورد. این بداخلاقی های سیاسی و این دشنامهایی که عده ای به هم می دهند به خاطر چیست؟ به خاطر تصرف پستها و سمتهای دنیایی است، اینها برای رسیدن به این مناصب، مسابقه بداخلاقی می دهند، اما ببینید مردان خدا، چگونه از مسئولیت ها فرار کردند! یک نمونه دیگر از معاصرین را نقل می کنیم:

نفر از علمای بزرگ در قم، محل رجوع مردم بودند و به آنان «آیات ثلاث» می گفتند؛ یعنی آیات عظام: صدر، حجت و خوانساری. این بزرگواران از آية الله العظمی بروجردی دعوت می کنند و ایشان را به اصرار به قم می آورند و تمام موقعیت و آبروی خود را، فدای آية الله العظمی بروجردی می کنند. این بزرگواران محل نماز جماعت و درس و بحث خود را در اختیار ایشان می گذارند. آية الله بروجردی می فرموده است: ما علم و دانش را از قدمای قمیون آموختیم. (منظور ایشان شخصیت هایی مانند شیخ صدوق و پدرش علی بن بابویه بوده است ولی ایمان و تقوا را از معاصرین قمی یعنی آقایان صدر، خوانساری و حجت یاد گرفتیم. این نمونه دیگری است از کوچک و حقیر بودن دنیا در نظر انسان ها و اسوه هایی که میتوان با آنها همنشینی و مجالست کرد و خوار بودن دنیا را از آنان آموخت.

که اسیر دنیا و تحت سلطه شکم بودند. ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه خود مینویسد:

وقتی جنگ صفین تمام شد و کار به حکمیت کشید و قرار شد از هر دو طرف یک نماینده برای مذاکره انتخاب شوند، امیرمؤمنان در آغاز مالک اشتر و سپس ابن عباس را از طرف خود پیشنهاد کرد، ولی مردم نپذیرفتند و نظرشان ابوموسی شعری بود. حضرت با ابوموسی موافق نبودند، چون او شایستگی نمایندگی امیرمؤمنان را برای حکمت در برابر آدمی مثل عمروعاص نداشت. بالاخره مردم در اثر نادانی، ابوموسی اشعری را بر امام علیه السلام تحمیل کردند. در واقع در این جنگ، سه چیز بر حضرت تحمیل شد: اصل جنگ، پذیرش حکمت و در نهایت، حَکَم و داور.

ابوموسی به محل مذاکره رفت. شب قبل از جلسه حکمیت عمروعاص به دوستان و یاران خود گفت: «أكثروا لأبي موسى من الطعام الطيب»(1)امشب تا می توانید انواع غذاهای خوشمزه و رنگارنگ را به او بدهید، پرسیدند: غذا چه تناسبی با جلسه فردا دارد؟ جواب داد: «فو الله ما بطن قوم قط إلا فقدوا عقولهم»؛ به خدا سوگند هیچ قومی شکمشان سیر نشد مگر آن که عقل خود را از دست دادند.

امشب غذاهای مختلف به او بدهید، او را سیر کنید، چون با غذاهای رنگارنگ، تحت تأثیر قرار می گیرد و عقل خود را از دست می دهد. همین کار را هم کرد و نتیجه گرفت. غذاهای رنگارنگی که ابوموسی اشعری آن شب خورد، کمر اسلام را شکست.

ص: 79

امیر مؤمنان می فرماید: ویژگی برادر من این بود که اسیر شکم نبود و شکم بر او سلطنت نداشت.

اگر در سخن گفتن مغلوب می شد در سکوت کسی بر او غلبه نمی یافت و بر شنیدن، حریص تر بود تا گفتن.

دقیقا برعکس حالاتی است که ما داریم، یعنی همیشه سعی داریم در مجالس دائما حرف بزنیم، چون به هر ترتیب، گفتن و حرف زدن، نوعی اظهار وجود است، اما مردان خدا تا ضرورت ایجاب نکند و تا از آنان نپرسند حرف نمی زنند،

از ملازمین مرحوم آیت الله میرزا جواد آقا ملکی تبریزی رحمه الله بوده است و با ایشان محشور بودند. شبهای جمعه در خانه خود منبر می رفتند و موعظه می کردند. هر شب جمعه بدون استثنا حداقل یک بار و گاهی چند بار در همه سخنرانی خود این شعر را می خوانده اند:

صَمت و جُوع و سَهَر و عُزلت و ذکر به دوام ***ناتمامان جهان را بکند کار تمام (1)

یعنی صمت (سکوت)، جوع (گرسنگی و کم غذایی)، سهر (شب زنده داری)، عزلت (خلوت و تنهایی) و ذکر (یاد خدا)، انسان را به کمال می رساند.

ویژگی های انسان کامل در شعر بالا ترسیم شده است، اولین آن صمت است، صمت یعنی سکوت، همین که حضرت می فرمایند: «كَانَ أَكْثَرَ دَهْرِهِ صَامِتاً».

پنجمین آن هم ذکر به دوام است، دائم الذكر بودن هم در روایات ما وجود دارد. البته درست است ذكر لفظی و زبانی خوب است ولی بالاتر از آن ذکر قلبی است. امام خمینی رحمه الله جمله معروفی دارند که: «عالم محضر خداست در محضر خدا گناه نکنید». ذکر قلبی آن است که آدمی باور کند عالم محضر خدا است.

از میان آن چه گفته شد، سکوت، ارزش فراوانی دارد و در همه دستورالعمل های علمای اخلاق، سکوت و کنترل زبان، اصل بسیار مهمی است، زیرا زبان، باعث نجات یا بدبختی فرد می شود، عالمان ربانی مواظب بودند که از طریق زبان، حتی دروغ مصلحتی هم نگویند، اگر گاهی می گفتند بسیار ناراحت بودند و می گریستند و توبه می کردند.

مصلحت آمیز نبوده است و آن دروغ مصلحتی این بود که در مکه بودم علمای حجاز از من پرسیدند: چرا شیعیان فلان کار را انجام می دهند؟ من از روی مصلحتی گفتم: این کار عوام شیعه است، مفهوم آن این بود که کار علما نیست.

علامه طباطبائی رحمه الله در تفسیر این آیه می فرماید: شریک شدن شیطان در انسان، دو معنا دارد: یکی این که انسان از راه حرام به دنیا أید و دیگری این که تربیت او شیطانی باشد و شیطان در روحیات او اثر بگذارد.(1)

بعضی ها در روزنامه ها و سایتهای خود وقتی قلم به دست می گیرد برای شان مهم نیست که فردا در مورد آنها چه می گویند. طرف مخالف خود را کوچک می کنند بدترین اتهامات را به او می زنند و می گویند قصد ما این است که مخالف را از میدان بیرون کنیم حالا هر چه می خواهد بشود.

امیرمؤمنان در نامه ای به حارث همدانی نوشتند:

« لَا تُحَدِّثِ النَّاسَ بِكُلِّ مَا سَمِعْتَ بِهِ فَكَفَى بِذَلِكَ كَذِباً وَ لَا تَرُدَّ عَلَى النَّاسِ كُلَّ مَا حَدَّثُوكَ بِهِ فَكَفَى بذلک جَهْلًا»؛(2)

تمام آنچه را میشنوی برای مردم بازگو مکن (چرا که راست و دروغ با هم مخلوط است) و این تو را به دروغ آلوده می کند و نیز تمام آنچه را برای تو نقل می کنند تکذیب مکن زیرا این برای نادانی تو بس است.

به پیامبر خدا در معراج خطاب شد: «هَلْ تَعْلَمُ مَا میراث الصَّوْمِ میراث الصَّوْمُ قِلَّةُ الْأَكْلِ وَ قِلَّةِ الْكَلَامِ»(3)آیا میدانی ارث روزه چیست؟ کم خوردن و کم گفتن.

از روزه چه ارثی باید به ما برسد؟ و در آخر ماه رمضان برای ما چه چیزی بماند؟ بی تردید بهترین و ماندگارترین ارث، همانا سکوت و کم خوردن است.

ص: 88

امام صادق علیه السلام می فرمود:

«مَا عُبِدَ اللَّهُ بِشَيْ ءٍ أَفْضَلَ مِنَ الصَّمْتِ وَ الْمَشْيِ إِلَى بَيْتِهِ »؛(1)

خدا به چیزی بالاتر از سکوت و حج، پرستیده نشده است.

کسی به قنبر، خادم امیرمؤمنان علیه السلام دشنام داد، قنبر بلافاصله خواست جواب او را بدهد، امیرمؤمنان فرمودند:

«مَهْلًا يَا قَنْبَرُ فَوَ الَّذِي فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرًّا النَّسَمَةَ مَا أَرْضَى الْمُؤْمِنُ رَبَّهُ بِمِثْلِ الْحِلْمِ وَ لَا أَسْخَطَ الشَّيْطَانَ بِمِثْلِ الصَّمْتِ»(2)

آرام بگیر، سوگند به آن که عالم را آفرید، مؤمن با هیچ چیزی مثل حلم و بردباری نمی تواند خدا را راضی کند و شیطان را با چیزی جز سکوت نمی تواند خشمگین سازد.

خوبی کردیم. اما حرف را کار و عمل حساب نمی کنیم، اما امیرمؤمنان به ما یاد میدهد که حرف زدن نیز جزء اعمال است.

روزی امیرمؤمنان از جایی عبور می کردند، کسی را دیدند که خیلی حرف میزد، ایستادند و به او فرمودند: «إنَّکَ تُملِی عَلَی حافِظَیکَ کِتَاباً»(1)کمتر حرف بزن، حرفهای تو هم (به وسیله دو فرشته) نوشته می شود.

وقتی تو حرفی میزنی، در واقع املاء میکنی و خدا تصحیح می کند:

«ما يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبُ عَتِيدُ»؛(2) هیچ سخنی را بر زبان نمی آورد مگر این که مراقبی آماده نزد اوست.

اگر باور کنیم که سخن گفتن ما هم جزء اعمال ماست قطعا در زندگی ما اثر می گذارد.

... طَوِيلِ السُّكُوتِ»(1)پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله همیشه در فکر و اندیشه بود و سکوتش طولانی بود.

حافظه را کم می کند.

ریشه این سخن، در کلمات امير مؤمنان علیه السلام است که فرمود: سکوت خود را فراوان کن که دو سود دارد: اندیشه تو زیاد و نورانیت قلبت، فراوان می شود.

به بدگویی می کنیم. این علامت نفاق است. قرآن کریم یکی از صفات منافقین را این میداند که:

«وَإِذَا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَإِذَا خَلَوْا إِلَىٰ شَيَاطِينِهِمْ قَالُوا إِنَّا مَعَكُمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِئُونَ»؛ (1) و چون با مومنان روبه رو شوند گویند: ایمان آورده ایم و چون با یاران شیطانی خود تنها شوند، گویند ما بی تردید با شما هستیم، جز این نیست که ما آنها را به مسخره گرفته ایم.

2.«وَ ليخزن الرَّجُلُ لِسَانَهُ فَإِنَّ هَذَا اللِّسَانَ جَمُوحُ بِصَاحِبِهِ»هر کسی زبان خود را باید در خزانه نگه دارد. ما معمولا چیزهای گران قیمت را در خزانه نگه می داریم؟ حضرت می فرماید زبان چیز گران بهایی است، مواظب باشید و آن را در خزانه نگه بدارید. «فَإِنَّ هَذَا اللِّسَانَ جَمُوحُ بِصَاحِبِهِ»چون اگر آزاد باشد، صاحب خود را زمین می زند. حضرت زبان را به مرکب چموشی تشبیه کردند که اگر رها شود صاحب خود را زمین می زند.

امیرمؤمنان قسم خورده است: «وَ اللَّهِ مَا أَرَى عبدأ یتقي تُقَوِّي تَنْفَعُهُ حتی يَخْزُنَ لِسَانَهُ»؛ به خدا قسم باور نمی کنم بنده ای تقوای سودمندی به دست آورد، مگر آن که زبانش را نگه دارد. در ادامه همین خطبه 176 امام فرمود:

«وَ إِنَّ لِسَانَ الْمُؤْمِنِ مِنْ وَرَاءِ قَلْبِهِ وَ إِنَّ قَلْبَ الْمُنَافِقِ مِنْ وَرَاءِ لِسَانِهِ»؛

زبان مؤمن، پشت قلب او و قلب و عقل منافق، پشت زبانش قرار دارد. حضرت این حدیث را در جای دیگری از نهج البلاغه هم بیان کرده و

ص: 93

فرموده اند: مؤمن وقتی می خواهد حرف بزند ابتدا می اندیشد. در تعبیری دیگری دارد: عاقل وقتی می خواهد حرف بزند ابتدا فکر می کند و سپس سخن می گوید. اما آدم جاهل و منافق، اول حرف می زند، بعد بررسی می کند که این حرف من، چه پیامدهایی داشت. نظیر همین تعبیر در کلمات قصار آمده است: «لِسَانُ الْعَاقِلِ وَرَاءَ قَلْبِهِ»(1)زبان عاقل، در پشت قلب اوست. دلیل این امر را حضرت این گونه بیان می کنند

«لِأَنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا أَرادَ أَنْ يَتَكَلَّمَ بِكَلامٍ تَدَبَّرَهُ فِي نَفْسِهِ : فَإِنْ كَانَ خَيْراً أَبْدَاهُ ، وَ إِنْ كَانَ شَرّاً وَارَاهُ . وَ إِنَّ الْمُنَافِقَ يَتَكَلَّمُ بِمَا أَتى عَلى لِسَانِهِ ، لايَدْرِي مَاذَا لَهُ وَ مَاذَا عَلَيْهِ وَ لَقَد قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلی الله علیه و آله وَ لَا یَسْتَقِیمُ إِیمَانُ عَبْدٍ حَتَّی یَسْتَقِیمَ قَلْبُهُ، وَ لاَ یَسْتَقِیمُ قَلْبُهُ حَتَّی یَسْتَقِیمَ لِسَانُهُ»؛ مؤمن هرگاه بخواهد سخنی بگوید نخست می اندیشد، اگر نیک بود اظهار می کند و چنانچه ناپسند و بد بود پنهانش می دارد. ولی شخص منافق و دورو، آنچه بر زبانش آمد می گوید و پیش از آن نمی اندیشد که کدام به سود و کدام به زیان اوست؟ و پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله و فرمود: «ایمان بنده ای استوار نگردد تا دل او استوار شود و دل، استوار نشود تا زبان استوار گردد.»

الْمُسْلِمِينَ وَ أَمْوَالِهِمْ سَلِيمُ اللِّسَانِ مِنْ أَعْرَاضِهِمْ فَلْيَفْعَلْ»؛

هر کس از شما توانایی داشته باشد که خدا را در حالی ملاقات کند که دستش از خون و اموال مسلمانان پاک و زبانش از عرض و آبروی آنان سالم بماند باید چنین کند.

در این فراز از سخن حضرت، بر اهمیت رعایت سه چیز در رستگاری انسان و نجات از عذاب قیامت تاکید شده است: خون، مال و آبروی مسلمانان. اگر همه مردم به این سه عامل سعادت عمل کنند، جامعه بسیار مطلوب ایجاد خواهد شد.

آن گاه در ادامه با فاصله ای می فرماید:

«أَلَا وَ إِنَّ الظُّلْمَ ثَلَاثَةُ فَظُلْمُ لَا يُغْفَرُ وَ ظُلْمُ لَا یترک وَ ظَلَمَ مغفورلا يُطْلَبُ فَأَمَّا الظُّلْمُ الَّذِي لَا يُغْفَرُ الشِّرْكُ بِاللَّهِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى «إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ »(1)وَ أَمَّا الظُّلْمُ الَّذِي يُغْفَرُ فَظُلْمُ الْعَبْدِ نَفْسَهُ عِنْدَ بَعْضِ الْهَنَاتِ وَ أَمَّا الظُّلْمُ الَّذِي لَا يُتْرَكُ فَظُلْمُ الْعِبَادِ بَعْضِهِمْ بَعْضاً القِصاصُ هُناكَ شَدِيدٌ لَيْسَ هُوَ جَرْحاً بألمدي وَ لَا ضَرْباً بِالسِّيَاطِ وَ لَكِنَّهُ مَا يُسْتَصْغَرُ لَكَ مَعَهُ»؛(2)

آگاه باشید که ظلم سه قسم است: ظلمی که نابخشودنی است و ظلمی که بدون مجازات نمی ماند و ظلمی که بخشودنی و جبران شدنی است. اما ظلمی که نابخشودنی است شرک به خدای سبحان است که فرمود: خداوند هیچ گاه از شرک به خود نمی گذرد، و اما ظلمی که بخشودنی

ص: 95

است ستمی که بنده با گناهان بر خویش روا داشته است و ظلمی که بدون مجازات نیست، ستم بعضی از بندگان بر بعضی دیگر است، قصاص در آن جا سخت است، چون قصاص و مجازات آن جا مجروح کردن با کارد یا تازیانه نیست بلکه اینها در برابرش کوچک است.

می ترسانید؟ پاسخ این است که: خداوند در برابر گناهان صغیره، ارحم الراحمين است، اما در مورد حق الناس و آبروی مردم، از کسی نمی گذرد.

آبروی مردم، نزد خدا از كعبه ارزشمندتر است. کسی سالها آبرومندانه زندگی کرده اگر ما با یک مقاله یا کلیپ، همه را بر باد دهیم گناه قابل گذشتی نیست. حتی اگر گاهی کسی جرمی مرتکب شده و دادگاه او را محکوم کرده، باید ببینیم آيا مجوز اعلام این محکومیت به دیگران را داریم یا نه. اگر مجوز و مصلحتی در کار است حرفی نیست؛ مثلا باید به صورت عمومی اعلام و رسوا شود تا درس عبرتی برای دیگران باشد، چنان که در زمان امیرمؤمنان علیه السلام مسئول مالی بازار اهواز مرتکب خلاف و فساد مالی شد، حضرت او را به شدت مجازات کرد و دستور اعلام و اعلان جرمش را صادر نمود، چون مصلحت بزرگی در آن نهفته بود. دست درازی های مسئولان به اموال عمومی و بیت المال را باید آشکار کرد و مفسدان را رسوا ساخت، چون اگر مخفی باشد، تأثیری ندارد. اما بیشتر این افشاگری های ما این گونه نیست.

اگر سرمایه هفتاد ساله کسی را از بین بردند، فردای قیامت چقدر باید عذاب شوند؟

حضرت فرمودند: برخی گناهان بین بنده و خداست یعنی حق الله است و قطعا با توبه آمرزیده می شود خدا می آمرزد، اما آن را که خدا نمی آمرزد حق الناس است و خدا به بدترین نحو، مجازات می کند؛

ص: 97

اگر عقل انسان به کمال رسید، کلام او کم می شود.

انسان هایی که عقل آنها کامل شده، به جا و سنجیده و به اندازه سخن می گویند، لذا کم گو و گزیده گو هستند. سخنان نغز و دلنشینی که امروزه در جهان باقی مانده از همین انسان های گزیده گوست که از روی عقل و اندیشه، سخن گفته اند. انبیای الهی و ائمه معصومین علیهم السلام، برجسته ترین انسان هایی هستند که به همین گزیده گویی مشهورند.

امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید:

«إِذَا رَأَيْتُمُ الْمُؤْمِنَ صَمُوتاً فَادْنُوا مِنْهُ فَإِنَّهُ يُلْقِي الْحِكْمَةَ »؛(1)

اگر مؤمن ساکتی دیدید به او نزدیک شوید، زیرا حکمت از او میتراود. صامت یعنی ساکت، صیغه مبالغه أن «صموت» است یعنی خیلی اهل سکوت. بگردید اگر ولی خدا، و مؤمنی دیدید با او طرح دوستی و رفاقت بریزید. شاید بگویید: ما کجا اولیاء خدا را می بینیم؛ ما نه مرحوم آقا سید علی قاضی را دیدیم و نه مرحوم علامه طباطبائی را، اولیا خدا کجایند؟ پاسخ این است که: خیلی سخت نگیرید اگر یک مؤمنی دیدید که تا حدودی مراقب خود است، به او نزدیک بشوید. مؤمن مراقب، قطعا پر حرف نیست، پس حرفی که میزند حکمت آمیز است. چون مواظب کلام خود است: «إِذَا تَمَّ الْعَقْلُ نَقَصَ الْكَلَامُ».

امیرمؤمنان در تشییع جنازهای کسی را دیدند که می خندد و بر خلاف آداب تشییع جنازه عمل می کنند! چون از آداب مهم تشییع جنازه این است که انسان باید در فکر فرو رود و بداند که چنین روزی هم در انتظار اوست. حضرت به او فرمود:

ص: 99

«كَانَ الْمَوْتَ فِيهَا عَلَى غَيْرِنَا كُتِبَ وَ كَانَ الْحَقَّ فِيهَا عَلَى غَيْرِنَا وَجَبَ وَ كَأَنَّ الَّذِي نُرِي مِنَ الْأَمْوَاتِ سَفْرُ عَمَّا قَلِيلٍ إِلَيْنَا رَاجِعُونَ نُبَوِّئُهُمْ أَجْدَاثَهُمْ وَ نَأْكُلُ تُرَاثَهُمْ كَأَنَّا مُخَلَّدُونَ بَعْدَهُمْ ثُمَّ قَدْ نَسِينَا کل وَاعِظٍ وَ وَاعِظَةٍ وَ رُمِينَا بِكُلِّ فَادِحُ وَ جَائِحَةٍ»(1)

گویی مرگ در دنیا بر غير ما نوشته شده و گویی حق بر غير ما واجب گشته و گویی این مردگانی را که می بینیم مسافرانی هستند که به زودی به سوی ما باز می گردند. آنها را در قبرشان می گذاریم و میراث آنها را می خوریم، گویی بعد از آنها جاودانیم. ما هر واعظ و اندرز دهنده ای را فراموش کرده ایم و هدف مصایب سنگین و آفاتی قرار گرفته ایم که هر اصل و فرعی را نابود می کند.

4.«حَسُنَتْ خَلِيقَتُهُ» اخلاق او نیک است؛

5.«أَنْفَقَ الْفَضْلَ مِنْ مَالِهِ»زیادی مال خود را در راه خدا اتفاق می کند؛

6.«أَمْسَكَ الْفَضْلَ مِنْ لِسَانِهِ» سخنان زائد و بیجا نمی گوید.

7.«عَزَلَ عَنِ النَّاسِ شَرَّهُ»آزار او به مردم نرسد؛

8.«وَسِعَتْهُ السُّنَّةُ وَ لَمْ يُنْسَبْ إِلَى بِدْعَةٍ»سنت و روش پیامبر صلی الله علیه و آله برای او کافی است (به همین دلیل) بدعتی در دین خدا نمی گذارد.(1)

انسان برای این که ارزش وجودی خود را نشان دهد باید سخن بگوید، امیرمؤمنان علیه السلام فرمود:

«تَكَلَّمُوا تُعْرَفُوا فَإِنَّ الْمَرْءَ مَخْبُوءُ تَحْتَ لِسَانِهِ»(1)سخن بگویید تا شناخته بشوید، چرا که انسان در زیر زبان خود پنهان است.

تا مرد سخن نگفته باشد *** عیب و هنرش نهفته باشد(2)

باید حرف بزنیم و علوم و معارف و خواسته های خود را به یکدیگر منتقل کنیم. این همان روشی است که خداوند به اولیا و انبیای خود، توصیه فرموده است.

از امیر مومنان علیه السلام سؤال می کنند: سخن گفتن بهتر است یا سکوت؟ می فرماید:

«لا خَيْرَ فِي الصَّمْتِ عَنِ الْحُكْمِ كَمَا أَنَّهُ لَا خَيْرَ فِي الْقَوْلِ بِالْجَهْلِ»:(3)

خاموش ماندن از گفتار حکمت آمیز بد است؛ همان گونه که سخن گفتن نابخردانه.

شخصی از امام سجاد علیه السلام سؤال کرد: سکوت بهتر است یا حرف زدن؟ کلام بهتر است یا صمت؟ حضرت فرمودند: هر یک از سکوت و کلام، آفاتی دارد؛ انسان گاهی اوقات با حرف زدن نیش می زند، این آفت کلام است و گاهی وقت سخن گفتن است سکوت می کند، باید با زبان امر به معروف و خیرخواهی می کرد، سخن تشکر آمیز بر زبان می راند، درس می گفت، شهادت حق میداد، اما نکرد و ساکت ماند، اینها آفت است. اما اگر هر دو حالت یعنی سکوت و حرف زدن، از آفات

ص: 102

مصون باشند، قطعا کلام بهتر از سکوت است. و حضرت استدلال جالبی کردند، فرمودند:

«لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مَا بَعَثَ الْأَنْبِيَاءَ وَ الْأَوْصِيَاءَ بالسُکُوت»؛(1)

چون خداوند متعال، انبیا و اوصیا را به سکوت، مبعوث نکرده است.

همه پیامبران الهی و علمای علم اخلاق حرف زدند و با زبان و کلام، ارزشها را ترویج کردند.

می کند حیای او کم می شود و کسی که حیایش کم شد ورعش کم می شود و کسی که ورعش کم شد قلبش می میرد و کسی که قلبش بمیرد داخل دوزخ میشود.

آدمی که روزی چندین دروغ می گوید، تهمت می زند و خطاهای دیگر، برای او مهم نیست که مردم درباره او چه می گویند و شخصیتش چه سرنوشتی پیدا می کند.

در روایت آمده است:

«مِنْ كُمِّ يُبَالِ بِمَا قَالَ وَ مَا قِيلَ فِيهِ فَهُوَ شِرْكُ الشَّيْطَانِ»(1)

کسی که برای او مهم نیست چه می گوید و در درباره او چه گفته می شود، شیطان در کار او شریک است

مرحوم آیة الله سید احمد زنجانی (پدر بزرگوار آیة الله سید موسی شبیری زنجانی از مراجع تقلید معاصر) در کتاب خود به نام «الكلام يجر الكلام» می نویسد: کسی وسواس داشت و مشغول نماز بود، یک نفر که شاهد بود میخندید و او را مسخره می کرد! چیزی نگذشت که آن فرد مسخره کننده - که قبلا هیچ گونه وسواسی نداشت- به همین مرض مبتلا شد و پانزده سال طول کشید!

پس ما نباید هر چه خواستیم انجام دهیم، گاهی در همین دنیا در اثر این اعمال مجازات می شویم. آن فرد مسخره کننده می گفت: من میدانم که گرفتاری پانزده ساله من به وسواس در اثر همان مسخره کردن بوده است.

ص: 104

امیرمؤمنان در سخن دیگری می فرماید:

«الْكَلَامُ فِي وثاقک مَا لَمْ تَتَكَلَّمْ بِهِ فَإِذَا تَكَلَّمْتَ بِهِ صِرْتَ فِي وَثَاقِهِ»؛(1)

سخن، مادام که نگفته ای در اختیار توست، اما همین که از دهان خارج شد تو در اختیار آن خواهی بود.

کلام، اسیر توست، اما اگر گفتی تو اسیر او هستی. گاهی انسان به یک نفر حرفی میزند، اما دردسرهای فراوانی برای منتشر شدن آن کلام برایش پیدا می شود.

در کلام دیگری می فرماید:

«لَا تَقُلْ بِمَا لَا تَعْلَمُ بَلْ لَا تَقُلْ كُلَّ مَا تَعْلَمُ»؛(2)

آنچه نمی دانی مگو، بلکه همه آنچه را میدانی نیز مگو.

این سخن عمیقی است که حتی ما همه اخبار و اطلاعات خود را هم نباید همه جا و با هر کس در میان گذاریم.

ص: 105

ص: 106

عَن شِمَالِهِ»(1)

از معاویه بر حذر باش، چون او شیطانی است که از پیش روی، از پشت سر، از سمت راست و سمت چپ بر انسان وارد می شود.

چون شیطان از چهار طرف انسان را در محاصره قرار داده است. حضرت در این نامه، معاویه را به شیطان تشبیه کرده که از چهار طرف انسان را محاصره می کند، ولی امیرمؤمنان علیه السلام به همین شیطان چندین نامه نوشتند و او را موعظه کردند. این کار، این پیام را دارد که نباید از تأثير موعظه در هیچ فردی ناامید باشیم.

است و حدود هفتصد سال از تاریخ تأليف آن می گذرد، آمده است.

شب عاشورا «بُریر» مشغول نماز بود. ناگهان دید یکی از سپاهیان کوفه جمله اهانت آمیزی به امام حسین گفت. (چون سپاهیان کوفه اطراف خیمه های امام حسین قدم می زدند تا از اخبار داخل خیمه های سیدالشهدا مطلع شوند.) «فَقَطَعَ بُرير الصلاة»(1)نماز خود را قطع کرد. (انسان نماز مستحبی را می تواند قطع کند) و فرد توهین کننده را نصیحت کرد.

یا در داستان کربلا آمده است: «قرة بن قیس» از طرف عمربن سعد برای امام حسین علیه السلام پیام آورد، پیام خود را که رساند خواست برگردد، حبیب بن مظاهر او را نگه داشت «فوثب اليه» و گفت: نمی گذارم بروی. تو از جنس یزیدیان نیستی، تو باید در اردوگاه حسین علیه السلام باشی، من تو را می شناسم او را موعظه کرد. اما او گفت: من پیام رسان هستم و میخواهم پیام را ببرم، حبیب گفت: پیام را کسی دیگر میبرد، تو بمان.(2) بالاخره او نماند چون سعادت شهادت در اردوگاه حق را نداشت.

منظور از نقل این حکایت آن است، که پیام دادن، موعظه و نامه نگاری های ارشادی با همه افراد - حتی سنگدل ترین آنها- به یکی از برنامه های اولیای خدا بوده است.

بخش دارد که در بخش اول، می فرماید:

«أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ قَدْ جَعَلَ الدُّنْيَا مَا بَعْدَهَا وَ ابْتَلَى فِيهَا أَهْلَهَا لِيَعْلَمَ أَهُمُّ أَحْسَنُ عَمَلًا »؛(1)

اما بعد، خداوند سبحان، دنیا را مقدمه ای برای بعد از آن (آخرت) قرار داده و اهل دنیا را در بوته امتحان برده تا روشن شود که کدام یک بهتر عمل می کنند.

این قسمت نامه اشاره به این آیه مبارکه است که: «الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ اليبلوکم ایکم أَحْسَنُ عَمَلًا »(2) تمام آفرینش برای آزمون انسان است تا معلوم شود کدام یک از ما بهتر عمل می کنیم. حضرت فرمودند: «وَ لَسْنَا لِلدُّنْيَا خُلِقْنَا»؛ هدف آفرینش ما دنیا نیست. «وَ لَا بِالسَّعْيِ فِيهَا أَمْرِنَا» و تنها به سعی و تلاش در دنیا امر نشده ایم بلکه دنیا مقدمه ای برای رسیدن به اهداف عالی انسانی و الهی است.

قبل از ادامه این نامه به نامه دیگری از حضرت اشاره کنم که همین پیام را دارد. نامه 32، نهج البلاغه. حضرت این نامه را به معاویه نوشته اند که در آن نصیحت و موعظه فراوان است. البته سید رضی رحمه الله در نهج البلاغه همه نامه را نقل نکرده و نامه به صورت کامل در کتاب «مکاتیب الائمه» تألیف آیت الله احمدی میانجی آمده است.

«أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ الدُّنْيَا دَارُ تِجَارَةُ»(3) حضرت معاویه را نصیحت می کنند که دنیا

ص: 110

تجارت خانه است. «رِبْحِهَا أَوْ خسرها الْآخِرَةِ» این جا معلوم نمی شود چه کسی سود یا زیان کرده است، بلکه در قیامت معلوم می شود. «فَالسَّعِيدُ مَنْ كَانَتْ بِضَاعَتُهُ فِيهَا الْأَعْمَالِ الصَّالِحَةِ» سعادتمند کسی است که سرمایه او در دنیا اعمال صالح و شایسته باشد، «وَ إنِّي لَأعِظُکَ»ای معاویه من تو را موعظه می کنم با این که می دانم این موعظه ها تأثیر چندانی ندارد. «وَ لَكِنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَخَذَ عَلَى الْعُلَمَاءِ أَنْ يُؤَدُّوا الْأَمَانَةِ وَ أَنْ ینصحوا الغوی وَ الرَّشِيدِ فَاتَّقِ اللَّهُ»:لكن خدا از علما پیمان گرفته است که امانت را (که در این جا منظور موعظه است) ادا کنند و گمراه و راه یافته را نصیحت نمایند. پس تقوا داشته باش.

تا می رسد به این جا که می فرماید: «وَ إِنَّ دُنیَاکَ سَتُدبِرُ عَنکَ وَ سَتَعُودُ حَسْرَةً عَلَیکَ »؛ به زودی دنیا تمام می شود و برای تو حسرتی می ماند. «فَأَقْلَعَ عَمَّا أَنْتَ عَلَيْهِ مِنِ الْغَىُّ وَ الضَّلَالُ عَلَى كِبَرِ سِنَّک ، وَ فَنَاءِ عُمُرِكَ ، فَإِنْ حَالَكَ الْيَوْمَ كحَالِ الثَّوْبِ المهيل الَّذِي لَا يَصْلُحُ مِنَ جَانِبِ إلافسد مِنْ آخَرَ»؛ دست از گمراهی و ضلالت بردار، سیتی از تو گذشته است و به پیری رسیده ای، امروز در این سن و سال، حال تو مثل لباسی است که از هم در رفته است و هرگاه گوشه ای از آن را درست کنی و وصله بزنی، طرف دیگر آن خراب میشود.

حتما دیده اید لباس هایی که خیلی کهنه شده اند اگر یک طرف آن را درست کنید و مقداری بکشید طرف دیگر آن خراب می شود. فرمود وضع تو مانند چنین لباسی است.

قرآن می فرماید: «وَ مَنْ نُعَمِّرْهُ ننکسه فِي الْخَلْقِّ »(1)؛ هر کس را عمر طولانی

ص: 111

دهیم در آفرینش دگرگونش کنیم. طبیعت زندگی این است، اگر جایی را درست کنی، جای دیگر خراب می شود، انسان در سنین بالا هر بیماری خود را درمان می کند، بیماری دیگری پیدا می کند. حضرت می فرمایند امروز عمر تو با این سن و سال مثل لباس فرسوده است. هر طرف آن را درست کنی، یک گوشه دیگر آن از هم می گسلد.

فراز آخر نامه این است: «فَاتَّقِ اللَّهَ يَا مُعَاوِيَةُ فِي نَفسِکَ وَ جَاذِبِ الشَّيْطَانَ قِیَادَکَ»!ای معاویه تقوا داشته باش و رهبری خود را از دست شیطان بگیر. گاهی ما رهبری خود را به دست شیطان می دهیم، شیطان ما را می برد. خود معاویه شیطان بود ولی باز بخشی از رهبری او به دست شیطان رجيم و ابلیس بود. «فَإِنَّ الدُّنْيَا مُنْقَطِعَةُ عَنْكَ وَ الْآَخِرَةُ قَرِيبَةُ مِنکَ» دنیا از تو جدا می شود و آخرت به تو نزدیک است.

اگر ما همین حقایق را باور بکنیم، همه چیزمان آباد میشود. مشکل ما این است که باورهایمان ضعیف است. یعنی فکر می کنیم ما در دنیا جاودانه خواهیم بود.

تقریبا شبیه همین روش امیرمؤمنان علیه السلام را امام حسین علیه السلام در عاشورا داشتند؛ یعنی همین موعظه ها، نصيحتها، جلسات، نامه نگاری ها و گفت و گوها بود. اما در قلب أن سنگ دلان مؤثر نیفتاد.

شب عاشورا امام حسین به اصحاب و یاران خود فرمودند: هر کس می خواهد برود از فرصت استفاده کند و از این سرزمین دور شود، شما که با این عدد، با سپاه دشمن هم تراز نیستید. آنها چندین هزار نفرند و ما 72 نفر، اگر می خواهید بروید،

ص: 112

از تاریکی شب استفاده کنید، من بیعت خود را برداشتم. اما آنان اعلام وفاداری کردند و گفتند ما تا آخر می مانیم. سپس حضرت خطبه ای خواندند که فرازی از آن این است:

ثروتشان وسیله تهیه صدها جهیزیه و سامان گرفتن هزاران زندگی شده یا کارخانه ای تأسیس کرده و ضمن تولید و کمک به خودکفایی کشور، هزاران جوان را به کار واداشته اند یا بیمارستانی تأسیس کرده و هزاران بیمار مداوا شده اند.

داشته باشد و هیچ کس گرفتار نباشد، باز هم تجملات، پسندیده نیست. اما اگر با این همه گرفتاری ها باز ما چنین هزینه هایی را به بیت المال تحمیل کنیم و چنین جلساتی برگزار کنیم، ظلم آشکار است.

مُلْكُهُ ارْحَمْ عَلَى مَنْ زَالَ مُلْكُهُ»:(1) ای خدایی که سلطنت تو زوال پذیر نیست، رحم کن به کسی که حکومتش پایان یافت.

کسانی که ثروت و قدرت دارند باید بدانند که این امکانات و توان ها وسیله افتخار و فخر فروشی نیست، بلکه وسیله آزمایش آن هاست. اندکی به خود آیند و از سرگذشت انسان های خوب و بد، عبرت بگیرند؛ روش خوبان را پیش بگیرند و از روش آدمهای گمراه و خودخواه دوری جویند. از تعلقات دنیوی فاصله بگیرند، زیرا این تعلقات، عامل مهمی در بی تاثیری موعظه است.

این که تسلیم ظلم او نشود. بسیاری از بزرگان به على علیه السلام پیشنهاد می کردند با معاویه کاری نداشته باشید، استان ها و مناطق دیگر را داشته باشید، شام هم در اختیار معاویه باشد، اگر ظلم می کند گناهش به گردن اوست! این آزمون امیرمؤمنان بود که از آن، سربلند بیرون آمد و در طول پنج سال حکومتش در فکر از میان برداشتن این ظالم بود.

آزمون معاویه چه بود؟ این بود که حق را بپذیرید و با حکومت عدل درنیفتد و جلوی گسترش معارف الهی را نگیرد. اما چنین نکرد و سرشکسته بیرون آمد.

همین طور که در کربلا امام حسین علیه السلام به وسیله یزید آزمایش شد، که از آن با سربلندی تمام بیرون آمد و تا پای شهادت ایستاد. یزید هم آزمایش شد.

کرامةٌ وَ أَنَّ ذَلِكَ لِعِظَمِ خَطَرِکَ عِنْدَهُ»؛(1)

ای یزید، اینک که با شقاوت و بی رحمی خود، کرانه های زمین و افقهای بلند آسمان ها را بر ما تنگ گرفته و راه ها را بر ما بستی و ما را شهر به شهر و کوچه به کوچه، هم چون اسیران و بردگان می گردانی، به راستی چنین می پنداری که ما نزد خدا بی ارزش و خواریم و تو نزد او گرامی هستی

«فَشَمَخَتْ بأنفک وَ نَظَرْتَ فِي عَطْفَكَ جذلان مَسْرُوراً حِينَ رَأَيْتَ الدُّنْيَا لَكَ مستوسقة وَ الْأُمُورُ متسقة وَ حِينَ صَفّاً لک ملکناو سُلْطَانِنَا مَهْلًا مَهْلًا أُنْسِيتُ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى«وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ خَيْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ ۚ إِنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدَادُوا إِثْمًا ۚ وَلَهُمْ عَذَابٌ مُهِينٌ»(2)

با این خیال، باد به دماغ خود انداختی و با نگاه غرور و نخوت به اطراف خود می نگری؟! در حالی که مسروری از این که دنیایت آباد شده و امور بر وفق مراد توست و مقام و منصبی که سزاوار ماست در دست گرفتی؟! (اگر چنین تصور باطلی کردی) مگر فراموش کردی گفتار خداوند متعال را که می فرماید: کافران مپندارند مهلتی که به آنان می دهیم به سودشان است، ما به آنها مهلت میدهیم فقط برای این که بر گناهان خود بیفزایند و برای آنها عذاب خوار کننده ای است.

ص: 118

امیر مومنان علیه السلام بارها برای روشن شدن افکار عمومی، خود را از قتل عثمان، مبرا دانست، اما معاویه عوام فریبی می کرد تا بتواند مردم را عليه امیر مومنان علیه السلام بشوراند و به خواسته های شیطانی خود برسد.

بخش پایان نامه هم توصیه حضرت به تقوا است:

«فَاتَّقِ اَللَّهَ فِی نَفْسِکَ وَ نَازِعِ الشَّيْطَانَ قيادک ، وَ اصْرِفْ إِلَى الْآخِرَةِ وَجْهَكَ فَهِيَ طَرِيقِنَا وَ طریقت وَ احْذَرْ أَنْ يُصِيبَكَ اللَّهُ مِنْهُ بِعَاجِلِ قَارِعَةٍ تَمَسُّ الْأَصْلَ وَ تَقْطَعُ الدَّابِرَ فإنی أولی لک بِاللَّهِ اليه غَيْرَ فَاجِرَةٍ لَئِنْ جمعتنی وَ إياک جَوَامِعُ الْأَقْدَارِ لَا أَزَالُ بباحتک «حَتَّى يَحْكُمَ اللَّهُ بَيْنَنا وَ هُوَ خَيْرُ الْحاكِمِينَ»؛(1)

ای معاویه! از خدا بترس و با شیطانی که تو را می کشد در آویز، و به سوی آخرت که راه من و توست باز گرد و بترس از خدا که به زودی با بلایی کوبنده، ریشه ات را برکند و نسل تو را قطع نماید.

همانا برای تو به خدا سوگند می خورم؛ سوگندی که بر آن وفا دارم، اگر روزگار، من و تو را یک جا گرد آورد، هم چنان بر سر راه تو خواهم ماند تا خدا میان ما داوری کند که او بهترین داور است.

بیماری و سایر مصیبت ها به آنها توجه کنند، برای آنها بسیار آرام بخش است:

1.خدا داناست: او از همه چیز خبر دارد و ریز و درشت زندگی همه انسانها را می داند. غيب و حضور را میداند: «عَالِمُ الغَيبِ وَ الشَّهَادَةِ؛(1) حتی از خیانت چشم ها و از آن چه در سینه ها پنهان میداریم باخبر است: «يَعلَمُ خَائِنَةَ الأَعيُنِ وَ مَا تُخفِی الصُّدُورُ».(2)آیات فروان دیگری هم در باره فراگیر بودن علم خداوند وجود دارد.

2.خدا تواناست: علاوه بر این که خدا می داند، باور ما این است که او بر هر کاری تواناست؛ یعنی این طور نیست که بداند، ولی نتواند مشکل ما را حل کند، همه خزانه های آسمان و زمین برای اوست: وَ لِلَّهِ خَزَائِنُ السَّمَاوَاتِ وَ الأَرضِ»(3) «لَّهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَ الأَرضِ»(4)؛ آنچه در آسمانها و زمین است از آن اوست.

پس خداوند هم دانا و هم قادر به حل مشکلات است.

3.خدا، بی نیاز است:حضرت باری تعالی، علاوه بر این که می تواند، نیازی هم ندارد لكن بعضی می توانند، اما به خاطر این که خود نیازمند هستند، اول می خواهند نیازهای خود را برطرف کنند. ولی خدا این گونه نیست و هیچ نیازی ندارد: «هُوَ الغَنِیُّ»(5)

مهربان هم می باشد: «وَ اِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَوُوفٌ رَحِيمٌ».(1)

اکنون با خدا و همه اوليا و ائمه قهر هستیم. در حالی که از اصل حکمت و مصلحت الهی غافل اند.

اگر شما خدایی را قبول دارید که دانا، توانا، بی نیاز، مهربان و حکیم است، ایمان به حکمت خدا، همه شبهه های شما را در این زمینه پاسخ می دهد. باید بگویید: ای خدای حکیم لابد بیش از این مصلحت نبوده است، ما باید فعلا تحمل کنیم. به هر ترتیب، اگر بیماری، گرفتاری و مصیبتی برای ما پیش آمد و خودمان هم در اثر بی تدبیری عامل آن، نبودیم، باید به حکمت الهی توجه کنیم.

که طبق همین آمار هشتاد درصد این گروه با مبلغی از سه تا هفت میلیون تومان قابل درمان هستند.

حرفی که با مردم و مسئولین داریم این است که تلاش و کوشش در این راه یکی از خدمات مهم انسانی و الهی است. چه خدمتی بهتر از کمک به تکثیر نسل، بعضی بودجه ها و پولها را می توان به جای تجملات و جایزه های بی حساب و کتاب، در این زمینه ها هزینه کرد. از سوی دیگر فکر نکنیم کار خیر تنها مسجد و حسینیه و مدرسه ساختن است، بلکه کار خیر، گستره وسیعی دارد؛ از جمله ساختن درمانگاه هایی برای درمان این گونه بیماران. اگر کانون سرد خانواده ای را گرم کنید پاداش فراوانی دارد. جمله بسیار زیبایی در زیارت ناحیه مقدسه خطاب به قمر بنی هاشم - سلام الله عليه - هست، که در آن زیارت، امام و ولی خدا به قمر بنی هاشم این گونه سلام میدهد: «السَّلَامُ عَلَى الْعَبَّاسِ بْنِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ . . . الْأَخْذُ لِغَدِهِ مِنْ أَمْسِهِ»؛(1) درود و سلام بر تو، ای کسی که برای فردای خود از دنیا زاد و توشه گرفتی

یعنی وقتی ولی خدا می خواهد به علمدار کربلا قمر بنی هاشم سلام دهد این گونه سلام می دهد: تو کسی بودی که «الْأَخْذُ لِغَدِهِ مِنْ أَمْسِهِ»از دنیا زاد و توشه برای فردای قیامت خود گرفتی. اگر کسی دنبال زاد و توشه آخرت است، چیزی بهتر از این نیست.

امام صادق علیه السلام فرمود:

«لَوْ عَلِمْتَ مَا مَنْزِلَةُ الْمُؤْمِنِ مِنْ رَبِّهِ مَا توانیت فِي حَاجَتَهُ»؛(2)

ص: 125

اگر می دانستی مؤمن چه جایگاهی در نزد خدا دارد در برآوردن حاجت او سستی نمی کردی.

یکی از کارهای مهمی که می توانیم از طریق آن برای فردای خود، زاد و توشه بیندوزیم روا ساختن حاجت مؤمن است که نزد خداوند، جایگاه رفیعی دارد.

عَلِيمٌ قَدِيرٌ»؛(1)

فرمانروایی آسمانها و زمین از آن اوست، هر چه بخواهد می آفریند، به هر که بخواهد دخترانی می بخشد و هر که را خواهد پسرانی می دهد. یا اگر بخواهد پسران و دختران را با هم میدهد و هر که را بخواهد عقيم و نازا می کند، به راستی که او دانای تواناست. اگر ایمان داشته باشم که همه خزائن آسمان و زمین در اختیار خداست و بخشنده و مهربان نیز هست و هیچ گونه بخلی ندارد و قادر و توانا و دانا هم می باشد، در این صورت تسلیم تقديرات الهی خواهیم شد.

مجلس درس یا جلسه قرآن و حدیث و زیارت و دعا و نماز در آن تشکیل شده و نام بانی آن به همین سبب زنده است، پس آثار ماندگار، همیشه وابسته به داشتن فرزند نیست، حتی گاهی اقدامات کوچک هم جاودانه می شود؛ مثلا مدرسه بسیار کوچکی که اکنون داخل محدوده حرم امام رضا علیه السلام قرار گرفته، و بنیانگذار آن خانمی است به نام «پریزاد» (خادمه خانم گوهرشاد) مساحت آن حدود سیصد متر مربع است، ولی قرن هاست که در آن، جلسات علمی و مذهبی تشکیل می شود، وقتی مسجد گوهرشاد با آن عظمت ساخته شد خانم «پریزاد» که خادمه بانو گوهرشاد بود از او اجازه گرفت که با مصالح ساختمانی اضافه آمده از ساخت مسجد، او هم مدرسه ای به نام خود بنا کند.

اکنون هیچ کس، نسل و اولاد و فرزندان خانم گوهرشاد را نمی شناسد، ولی این دو بناء در نزد همگان شناخته شده و منشأ بركات و خیرات، فراوانی می باشد.

خلاصه سخن این که: دنیا، محل آزمایش و امتحان ماست و به آنچه که خداوند داده و میدهد باید راضی بود.

ص: 128

انسان را به وادی هلاکت می کشاند و ذهن و زندگی را اسير خود می سازد. کسی که این نوع آرزوها را از خود دور سازد در مسیر سعادت گام نهاده است.

پس ملاک مهم برای تشخیص آرزوهای خیالی، هماهنگ نبودن آن با واقعیت هاست. امیرمؤمنان علیه السلام در نامه ای به فرزندشان امام حسن مجتبی علیه السلام بر همین نکته تکیه دارند. در واقع ایشان خواسته اند ضمن نامه ای به فرزندشان به همه مردم موعظه اکید کنند که آرزوها را با واقعیت های زندگی هماهنگ نمایند و بدانند که به همه آرزوهای خود نمی رسند و باید طریق اعتدال و میانه روی را پیشه سازند. یک فراز نامه این است:

«وَ اعْلَمْ يَقِيناً أَنَّكَ لَنْ تَبْلُغَ أملک وَ لَنْ تَعْدُوَ أَجَلَكَ وَ أَنَّكَ فِي سَبِيلِ مَنْ كَانَ قبلک فَخَفِّضْ فِي الطَّلَبِ وَ أَجْمِلْ فِي الْمُكْتَسَبِ فَإِنَّهُ رُبَّ طَلَبٍ قَدْ جَرَّ إِلَى حَرْبٍ وَ لَيْسَ كُلُّ طَالِبٍ بِمَرْزُوقٍ وَ لَا کلمُجْمِلُ بِمَحْرُومٍ فَأَكْرِمْ نَفْسَكَ عَنْ كُلِّ دَنِيَّةٍ وَ إِنْ سَاقَتْكَ إِلَى الرَّغَائِبِ فَإِنَّكَ لَنْ تَعْتَاضَ بِمَا تَبْذُلُ مِنْ نَفْسِكَ عِوَضاً وَ لَا تَكُنْ عَبْدَ غَيْرِكَ وَ قَدْ جَعَلَكَ اللَّهُ حُرّاً وَ مَا خیر خَيْرُ لَا يُنَالُ إِلَّا بِشَرٍّ وَ يُسْرُ لَا يُنَالُ إِلَّا بِعُسْرٍ وَ إِيَّاكَ أَنْ تُوجِفَ بک مَطَايَا الطَّمَعِ فتوردک مَنَاهِلَ الْهَلَكَةِ »:(1)

به یقین بدان که تو، به همه آرزوهای خود نخواهی رسید و تا زمان مرگ، بیشتر زندگی نخواهی کرد و بر راه کسی میروی که پیش از تو می رفت، پس در به دست آوردن دنيا آرام باش و در مصرف آن چه به دست آوردی

ص: 130

نیکو عمل کن، زیرا چه بسا تلاش بی اندازه برای دنیا که به تاراج رفتن اموال کشانده شد.

پس هر تلاشگری به روزی دل خواه نخواهد رسید و هر مدارا کننده ای محروم نخواهد شد. نفس خود را از هر گونه پستی باز دار، هر چند تو را به اهدافت رساند، زیرا نمی توانی به اندازه آبرویی که از دست میدهی بهایی به دست آوری. برده دیگری مباش که خدا تو را آزاد آفرید. آن نیک که جز با شر به دست نیاید نیکی نیست و آن راحتی که با سختی های فراوان به دست آید آسایش نخواهد بود. بپرهیز از آن که مرکب طمع ورزی، تو را به سوی هلاکت به پیش راند.

این رهنمود بسیار حکیمانه و لطیفی است که نکته های فراوانی در آن نهفته است. انسان باید بداند که آرزوهای خیالی، همچون سرابی است که او را به طرف خود می کشد، اما بهره ای برای وی ندارد، به قول شاعر عرب:

ما كانَ مَا يَتَمَنَّى الْمَرْءِ يُدْرِكُهُ *** تَجْرِي الرِّيَاحُ بِمَا لَا تَشْتَهِي السُّفُنِ (1)

انسان، هر آنچه آرزو می کند به دست نمی آورد. در مواقع بسیاری، بادها بر خلاف جریان حرکت کشتی در جریان است.

ناخداها دوست دارند که مسیر باد همیشه در جهت حرکت کشتی باشد، تا سریع و راحت و روان بروند اما همواره این طور نیست، و بسیاری از اوقات باد

ص: 131

مخالفت می ورزد

خدا کشتی آن جا که خواهد برد *** اگر ناخدا جامه بر تن درد(1)

اگر ناخدا جامه خود را هم پاره پاره کند، کشتی آن جا خواهد رفت که خدا می خواهد و به میل و آرزوی ناخدا نیست. جریان زندگی هم چنین است و باید واقعیتها را پذیرفت.

یادمان باشد که آرزوها باید با واقعیت هم آهنگ باشد.

خلاصه این که کلام امیرمؤمنان علیه السلام سه بخش دارد:

1. مواظب باشید که آرزوها با واقعیتها هماهنگ باشد، انسان همیشه به آرزوهای خود نمی رسد.

2. برای رسیدن به آرزوهای خود به این دو نکته توجه کن:

الف) برای رسیدن به آرزوها، دست به هر کار طاقت فرسائی نزن و اعتدال را رعایت کن.

ب) کرامت انسانی خود را از دست نده. عزت نفس انسان باید محفوظ بماند. خداوند همه چیز را به ما واگذار کرده اما به ما اجازه نداده است که خود را ذلیل کنیم: «إِنَّ اللَّهَ فَوَّضَ إِلَى الْمُؤْمِنِ كُلَّ شَيْ ءٍ إِلَّا إِذْلَالَ نَفْسِهِ»:(1)«لَا تَكُنْ عِنْدَ غَيْرِكَ وَ قَدْ جَعَلَكَ اللَّهُ حُرّاً »(2)برده دیگری مباش که خدا تو را آزاد آفریده است.

3. در راه رسیدن به آرزوها طمع نداشته باش.

«نَحْنُ قَسَمْنَا بَیْنَهُم مَعِيشَتَهُمْ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ رَفَعْناَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ »(1)

ما معیشت آنان را در زندگی دنیا میانشان تقسیم کرده ایم و بعضی از آنها را بر بعضی به مراتبی برتری دادیم. اگر شما کار و کوشش خود را انجام دادید، بقیه آن را به خدا واگذار کنید. تقسیم روزی با اوست. علامه طباطبائی رحمه الله ذیل این آیه می فرماید: قرآن می گوید ما روزی را تقسیم کردیم، نشانه اش این است که اگر تقسیم روزی دست انسان ها بود، هم آنان دوست داشتند در بالاترین درجه ثروت باشند. به تعبیر علامه طباطبائی اگر دست انسان بود نباید دو نفر در جامعه باشند که وضع مالی یکی پایین تر از دیگری باشد، بلکه همه باید در بالاترین درجه باشند.(2) چون همه می خواهند بهترین وضع مالی را داشته باشند. حال آن که می بینیم با این که همه کار و کوشش می کند، اما به آنچه می خواهند، نمی رسند و وضعشان مساوی نیست. از همین جا معلوم می شود تقسیم روزی دست خداست.

علامه طباطبائی رحمه الله می فرماید: کار و کوشش سبب کوچکی است اما یک اسباب الهی تکوینی هم هست که بر همه علل و اسباب برتری دارد:

به نادان آن چنان روزی رساند *** که صد دانا در آن حیران بماند

امیرمؤمنان در نهج البلاغه در ادامه نامه می فرماید: «الرِّزقَ رِزقَانِ رِزقٌ تَطلُبُهُ

ص: 134

وَ رِزقٌ يَطلُبُکَ»؛(1) روزی دو نوع است: یکی آن که تو دنبال آن می روی، دیگری آن که به دنبال تو می آید.

میانه روی در روزی. یعنی در طلب روزی، حرص و طمع نورزیم و با همین حرص، خود را به زحمت نیندازیم و عزت خود را از دست ندهیم.(1)

قرآن می فرماید: « وَمَا مِن دَآبَّةٍ فِي الأَرْضِ إِلاَّ عَلَى اللّهِ رِزْقُهَا»(2) که هیچ جنبنده ای، در زمین نیست مگر آن که روزی او بر خداست.

مرحوم علامه طباطبائی می فرماید: وقتی روزی مقدر شده و به عهده خداست، و از طرفی می دانیم خداوند قطعأ از راه حلال ما را بهره مند خواهد ساخت نه از راه حرام. پس این باور دوم را باید داشته باشیم که اگر به دنبال حرام رفتیم حتما از روزی حلال خود کم کرده ایم نه این که چیز اضافه ای به دست آورده باشیم.

ابن فهد حلی حدیث بسیار تکان دهنده ای آورده است، که پیامبر فرمود:

«مَنْ لَمْ يُبَالِ مِنْ أَيْنَ اكْتَسَبَ الْمَالَ لَمْ يُبَالِ اللَّهُ مِنْ أَيْنَ أَدْخَلَهُ النَّارَ»؛ (3)

کسی که اهمیت نمی دهد چگونه و از کجا مال به دست بیاورد. خدا هم اهمیت نمی دهد که از کجا او را وارد آتش کند.

کوشش کردیم اما کار ما آن چنان توفیقی پیدا نکرد، در این جا باید باور کنیم که مصلحت ما در همین است. قرآن می فرماید:

«وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِي الْأَرْضِ وَلَٰكِنْ يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ مَا يَشَاءُ ۚ إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِيرٌ بَصِيرٌ»(1)

اگر خداوند، روزی را بر بندگانش وسعت بخشد در زمین، طغیان و ستم می کنند، ولی به مقداری که می خواهد (و مصلحت میداند) نازل می کند، چرا که او نسبت به بندگانش آگاه و بیناست.

مرحوم علامه طباطبائی در این جا نکته لطیفی دارد و می فرماید: سنت الهی این است که به هر کسی به اندازه ای که مصلحت اوست روزی بدهد، این یک سنت الهی است، شاید بعضی اعتراض کنند که: مصلحت یعنی چه؟ چرا خداوند به آدمهای ثروتمندی که سر به سجده الهی هم نمی گذارند، این همه ثروت داده، آیا به مصلحت آنها بوده ولی به مصلحت ما که نماز گزاریم و حلال و حرام را رعایت می کنیم نبوده است؟ ایشان جواب میدهند: در این جا باید به سه سنت از سنت های الهی توجه کرد: اول به سنت اصلاح یا مصلحت دوم: سنت ابتلاء و آزمون و سوم: سنت استدراج. یک سنت این است که هر چه به مصلحت بندگان است به آنان داده شود سنت الهی دیگر، سنت ابتلاء و آزمون است:«إِنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ»(2) فتنه گاهی ثروت وسیله آزمایش است. سنت سوم خدا، «استدراج » است؛ یعنی خدا به بعضی می دهد تا به تدریج آنها را هلاک سازد، نه این که

ص: 137

آنها را دوست داشته باشد.

حضرت زینب علیها السلام در مجلس یزید خطاب به او که افتخار می کرد خدا این قدرت و امکانات را به او داده است، فرمود:ای یزید آیا این آیه قرآن را نخواندی:

«وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ خَيْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ ۚ إِنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدَادُوا إِثْمًا ۚ وَلَهُمْ عَذَابٌ مُهِينٌ»(1)

آنها که کافر شدند (و راه طغیان پیش گرفتند) گمان نکنند مهلتی که به آنان می دهیم به سودشان است، بلکه به آنان مهلت میدهیم فقط برای این که بر گناهان خود بیفزایند و برای آنان عذاب خوار کننده ای است.

اگر واقعا این باور را داشته باشیم حسرت ثروت دیگران را نمی خوریم و به مصلحت الهی راضی می شویم. اگر امروز می بینیم با وجود کوشش و تلاش، زندگی و وضع مالی ما بهتر نمی شود. باید باور کنیم که از این بیشتر به مصلحت ما نیست.

پس باید کار و تلاش معتدلانه را پیشه خود سازیم و به مصلحت الهی راضی

باشیم، و گرنه عزت و اعتبار و آبروی خود را از دست می دهیم.

مطابق مصلحت بندگان تقسیم می کند.

در اثر فراموشی این سه اصل است که برخی جوانان می گویند در ایران زندگی ما اداره نمی شود پس به کشورهای دیگر می رویم و در آن جا با کار کمتر، رفاه بیشتر به دست می آوریم. بنده با توجه به تجارب فراوانی که در برخورد با این گونه افراد دارم به کسانی که در فکر خارج رفتن هستند می گویم: اگر برای تحصیل یا تجارت ضروری و امثال اینها باشد مانعی ندارد؛ یعنی اگر ضرورت تحصیلی یا تجاری، ایجاب کرد که از راههای صحیح و قانونی، به خارج از کشور بروید، حرفی نیست، اما کسانی که جویای کار هستند، مخصوصا کسانی که هیچ تخصصی ندارند، رفتن آنها به ویژه از راه های غیر قانونی چیزی جز گرفتاری و سرگردانی، به دنبال ندارد.

بنده بسیاری از افراد را با همین تصور خام دیده ام که از راههای غیرقانونی و با پیمودن مسافت های زیاد و روبه رو شدن با خطرات دریایی و غرق شدن کشتی و سرگردانی چند ساله در کشور غریب، هیچ چیز جز اتلاف وقت و گرفتاری، نصیبشان نشده است، لذا اگر امروز، توصیه می کنم که چنین افکاری را از ذهن خود بیرون کنید، به سبب تجربه هایی است که در برخورد با این گونه افراد پشیمان و سرگردان در اروپا و مغرب زمین داشته ام.

اگر در ایران یک مرد، با تلاش منظم و قاعده مند می تواند یک خانواده پنج - شش نفره را اداره کند، در غرب و اروپا زن و مرد بدون استثناء با دو شغله بودن هر دو زندگی خود را به سختی اداره و تامین می کنند. پس بی جهت و بدون آگاهی وضع خودمان را با کشورهای دیگر مقایسه نکنیم، آن جا بهشت نیست، در همین جا می توانیم با کار و تلاش و قناعت و توکل، زندگی راحتی داشته باشیم. اساسا

ص: 139

سفرهای دور و دراز برای کسب روزی، پسندیده نیست. اگر امیرمؤمنان می گوید:

«أجمِل فِي الطَلَبِ» (1)ناظر به همین معناست.پیامبر خدا فرمودند:

«مَا أَجْمَلَ فِي الطَّلَبِ مَنْ رَكِبَ الْبَحْرَ لِلتِّجَارَةِ»:(2)

کسی که برای تجارت سفر دریایی کنند در طلب روزی میانه روزی نکرده است.

در گذشته سفرهای دریایی سخت و خطرناک بود، ماهها می رفتند و زن و فرزند، در انتظار و دلهره بودند. حضرت می فرماید این سفرها برای کسب در آمد مناسب نیست.

در روایت آمده است(3) که:

«مِنْ سَعَادَةِ الْمَرْءِ الْخَطَاءِ الصَّالِحُونَ وَ الْوَلَدُ الْبَارُّ وَ الزَّوْجَةُ الْمُوَاتِيَةُ وَ أَنْ یرزق مَعِيشَتَهُ فِي بَلْدَتِهِ» از سعادت انسان (چهار چیز است): دوستان شایسته، فرزند نیکو کار، همسر سازگار و تأمین شدن زندگی در شهر خویش.

نگاه دین، اجمال در طلب روزی است؛ یعنی دنبال کسب و کاری باش که شب پیش زن و فرزند خود باشی

قبل از اقامه نماز بر جنازه کسی، ابتدا می پرسید: آیا بدهی دارد یا نه؟ اگر بدهی داشت و ارثی برای پرداخت آن، باقی نگذاشته بود، بر جنازه او نماز نمی خواند!(1)

البته شکی نیست که گاهی انسان ناچار می شود قرض بگیرد، اما سخن در این جاست که اولا: برای امور غیرضروری و تجملی نباید قرض گرفت. ثانیأ: اگر قرض ضروری هم می گیریم باید امکان پرداخت آن را داشته باشیم.

برای این که به اعتدال در طلب روزی برسیم و زندگی سعادتمندانه داشته باشیم باید از مقایسه درآمد خود با ثروت و دارایی دیگران دست بکشیم، طمع نورزیم و آرزوهای دور و دراز نداشته باشیم.

ص: 141

ص: 142

در دهانم می گذاشت. هرگز دروغی در گفتارم نیافت و اشتباهی در کردارم پیدا ننمود...

و من همچون سایه ای به دنبال آن حضرت حرکت می کردم و او هر روز، نکته تازه ای از اخلاق نیک را برای من آشکار می ساخت و مرا فرمان میداد که به او اقتدا کنم.

مِنْ فَاطِمَةَ بِنْتِ أَسَدٍ وَ أَنَا صبی فغذیتني بغذائک وَ ادبتنی بادبک فَكُنْتُ إِلَى أَفْضَلَ مِنْ أَبِي طَالِبٍ وَ مِنْ فَاطِمَةَ بِنْتِ أَسَدٍ فِي الْبَرِّ وَ الشَّفَقَةِ وَ إِنَّ اللَّهَ تعالی هدانی بک وَ عَلَى يدیک وَ إِنَّكَ وَ اللَّهِ يَا رَسُولَ اللَّهِ ذخرى وَ ذخيرتي فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ»؛ (1)

پدر و مادرم فدای تان. شما از سر لطف و مهربانی، مرا از پدر و مادرم گرفتید، در حالی که کودک بودم، مرا از غذای خود خوراندید و به ادب خود، تربیت کردید، پس شما از پدر و مادرم در نیکی و مهربانی به من برترید. خداوند مرا به وسیله شما هدایت ساخت به خدا قسم شما ذخيرۀ دنيا و آخرت من هستی.

پس از آن که علی علیه السلام این مطالب را حضورپیامبر صلی الله علیه و آله طرح کرد، گفت: اکنون می خواهم سر و سامانی پیدا کنم عرض کرد: یا رسول الله شما که از زندگی من خبر دارید من چیزی ندارم (امیرمؤمنان علیه السلام در این سالها در نهایت فقر بود ولی بعدها مخصوصا در 25 سال خانه نشینی مزارع و نخلستان هایی داشتند) ولی من از همه عالم سه چیز دارم: شمشير، زره و شتری که با آن آبیاری می کنم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: شتر و شمشیر را که لازم داری، چون مرد میدان هستی. اما زره خود را می توانی بفروشی و مهریه قرار دهی

رسول خدا به اتاقی که فاطمه زهرا آنجا بودند رفتند و سؤال کردند تا نظر آن بانوی بزرگ را جویا شوند. (چون رضایت عروس شرط است) به فاطمه زهرا علیها السلام

ص: 145

فرمودند «إِنَّ عَلِيّاً قَدْ ذَکَرَکِ »(1)امیرمؤمنان برای خواستگاری شما آمده است.فاطمه سکوت کرد، لذا حضرت فرمود: «سُكُوتُها رِضاها» سکوت نشانه رضایت دخترم فاطمه است.

عقد على وفاطمه بسته خدای فاطمه *** سزد که جان عالمی شود فدای فاطمه(2)

بعضی دیگر از اصحاب، وسایل ضروری دیگر را بر عهده گرفتند،پیامبر هم مقداری پول برای خرید خرما، روغن و کشک دادند آب گوشتی تهیه شد و با خرما و روغن و کشک هم شیرینی خاصی درست کردند. برای مسکن هم فاطمه زهرا پیشنهادی داد و گفت: پدر جان، حارثة بن نعمان (از اصحاب پیامبر) چند خانه دارد، آیا میشود یکی از خانه های خود را به ما بدهد؟ حضرت فرمود: من دیگر خجالت میکشم، چون برای کارهای مختلف از او خانه گرفتم. خبر به گوش این صحابی عالی قدر رسید، با عجله آمد و گفت: یا رسول الله، جان، مال و هستی من فدای شما. خانه من خانه زهرا و على باشد! چه افتخاری از این بالاتر.

جهیزیه هم با همان پول مهریه یعنی زره حضرت علی علیه السلام تهیه شد.(1) ليست جهیزیه در کتابهای زیادی ثبت شده است. وقتی جهیزیه را مقابل پیامبر صلی الله علیه و آله آوردند، حضرت نگاهی کردند و دیدند که اکثر ظروف آن از سفال است، اشک شوق از چشمانش جاری شد و این گونه دعا کرد: «اللَّهُمَّ بَارِكْ لِقَوْمٍ جَلَّ آنِيَتِهِمْ الْخَزَفِ »(2) خدایا این زندگی را مبارک گردان که بیشتر ظرفهای آن از سفال است.

سپس پیامبر صلی الله علیه و آله به زن ها فرمودند: فردا عروسی است بروید شعاری بخوانید، ولی حرف باطلی نزنید. شعر می خواندند و تکبیر میگفتند.

به هر ترتیب با سلام و صلوات و شعر، صديقه طاهره به خانه على علیه السلام رفت.پیامبر خدا تنها یک سفارش به امیرمؤمنان کردند و فرمودند: یا علی با همسر خود

ص: 147

مهربان باش و با او مدارا کن: «أَلْطَفَ بزوجتك وَ ارْفُقْ بِهَا»(1)

انجام دهند و علی علیه السلام کارهای بیرون خانه را.

امام باقر علیه السلام می گوید:فاطمه فرمود: جز خدا نمی داند که من چقدر خوشحال شدم از این که رسول خدا صلی الله علیه و آله کارهای بیرون خانه را به عهده من قرار نداد و مرا از معاشرت با مردان نجات داد. حضرت فاطمه علیها السلام نه تنها کار خانه را انجام میداد، بلکه به آن افتخار هم می کرد و به همسایگان هم کمک می کرد همین آسیای دستی که حضرت داشت بعضی از همسایه ها و فقرای مدینه نداشتند. لذا بعضی از آنها به خانه حضرت فاطمه زهرا علیها السلام می آمدند، و ایشان برخی از کارهای آنها را هم انجام میداد.

خدا نشو و نمو زن و خلقت و آفرینش او را در زیور قرار داده است. در آفرینش، زن و مرد مکمل یکدیگرند، زن مکمل مرد و مرد مکمل زن است. زن، مظهر عاطفه و مهربانی است و اهل جنگ نیست.

بریده است: «مَن جُعِلَ قاضياً ذُبِحَ بِغَيرِ سِکّینٍ».(1)یعنی اگر مراقب نباشد آرام، آرام دین خود را از دست میدهد. گاهی انسان می داند دین خود را از دست می دهد، اما گاهی ندانسته همه چیز را از دست می دهد. حال اگر اسلام گفت این کار برای مردها باشد؛ و خانم ها را از این آزمایش معاف کرد، ظلم است یا لطف؟ مرد قاضی چه می کند؟ گاهی باید آدمهای جلاد، شیاد، قاتل، قاچاقچی و هزار چهره را محاکمه کند، حال اگر به زنان با آن روحیه لطيف و عاطفی گفتند شما را از این ابتلاء و امتحان معاف کردیم، به آن ظلم شده است؟!

نکته دوم مرحوم علامه طباطبائی در این باره آن است که پیامبر در هیچ جنگی زنها را دعوت به شمشیر زدن و نبرد نکرد. البته زنان به میدان های نبرد می آمدند و کار مداوای مجروحین را به عهده داشتند، و پیامبر صلی الله علیه و آله هم آنان را تشویق می کرد؛ حتی به زنی که در یکی از نبردها مجروحین بسیاری را مداوا کرد، گردن بندی هدیه داد.

نکته سوم مرحوم علامه این است که: پیامبر در ده سال حکومت خود هیچ گاه زنها را حاکم و والی قرار نداد. در تاریخ نمی بینید که پیامبر یک جا زنی را فرماندار یا استاندار یا بخشدار کرده باشد.(2) نه فقط پیامبر صلی الله علیه و آله بلکه سيرۀ امیرمؤمنان هم در دوره پنج ساله خلافت همین بود.

از این رفتارها متوجه می شویم که قضاوت و مرجعیت آزمایش و ابتلاست نه امتیاز.

پس شرط اول در تحصیل بانوان این است که رشته تحصیلی شان مفید باشد.

به عنوان یک ارزش پخش می کرد! آیا واقعا چنین شغلی برای یک زن، مایه افتخار و مباهات است؟! آیا این شغل با وضعیت جسمی و روحی زن، تناسب دارد؟ در این باره چند نکته را یادآور می شویم.

هر دو خسته هستند، و وقتی به خانه می آیند می خواهند فرزندان خود را به گونه ای مشغول کنند که به آنها کاری نداشته باشند، لذا برنامه های رایانه ای و فیلم ها و کارتون ها رونق می گیرد.

نکته دوم:

اشتغال زنان موجب کاهش جمعیت می شود، لطمه های جبران ناپذیری به کشور از جنبه های مختلف انسانی و مدیریتی میزند. زنان شاغل، می کوشند حداکثر دو فرزند داشته باشند؛ برخی هم طرفدار تک فرزندی هستند. اگر ما پیرو فاطمه زهرا علیها السلام هستیم باید ببینیم که ایشان نه سال در خانه امیر مومنان علیه السلام بودند و در این نه سال چهار فرزند پشت سر هم به دنیا آوردند. الآن اگر خانم شاغلی چهار فرزند داشته باشد، همه او را سرزنش می کنند! کمتر خانم شاغلی است که چهار فرزند داشته باشد؟

نکته سوم:

حقوقی که خانم های شاغل می گیرند کجا هزینه می شود؟ انسان به شدت متأسف می شود وقتی می بیند خانمها در شرکتها و مؤسسات خصوصی دوازده ساعت با کمترین حقوق و دستمزد می کنند و همین در آمد اندک را باید صرف درمان بیماری های فرزند و سرویس رفت و برگشت کنند. یعنی فرزند از محبت و تربیت صحیح محروم می شود و مادر هم خسته و کوفته و پول آن هم هزینه دارو و درمان و سرویس و گاهی غذای آماده می گردد.

ص: 155

نکته چهارم:

اشتغال زنان، علاوه بر ایجاد مشکلات برای خود و فرزندانشان، برای جامعه هم به شدت دردسرساز می شود و بیکاری مردان را افزایش میدهد. فرض کنید در خانه ای زن و مردی با تحصیلات و مدرک و امکانات یکسان هستند، سوال این است: کدام یک برای کار در بیرون خانه مناسب ترند؛ مرد یا زن؟ بی تردید همه می گویند اگر زن، نزد بچه ها باشد و مادری کند خیلی بهتر است. اکنون حدود دو میلیون خانم شاغل داریم، این آمار بدین معناست که ما دو میلیون مرد را بیکار کرده ایم. پس می بینید که بیکاری، معمای بی جوابی نیست و زنان، جای مردان را گرفته اند.

امروز که دو میلیون مرد بیکار وجود دارد. یعنی دو میلیون زنی که باید نقش مادری خود را ایفا کنند، وظیفه خود را انجام نمی دهند و دو میلیون مرد که باید بیرون بروند، نقش مادری را بازی می کنند!

و امیرمؤمنان مجروح بودند و فاطمه و زنان دیگر به مداوا مشغول می شدند.

این جمله مشهور امام خمینی که: «از دامن زن، مرد به معراج می رود»(1)ناظر به نقش زنان است. زن در کارهایی که متناسب با فطرت و ساختمان جسمی و روحی اوست بی همتاست، پس اگر مسئولیتهای سنگین اجتماعی مثل قضاوت و یا مرجعیت و حکومت و به او سپرده نمی شود برای حفظ کرامت اوست. مثلا همین مرجعیت یا امامت جماعت را در نظر بگیرید. چقدر علما و بزرگانی بودند که از پذیرفتن مرجعیت یا امامت جماعت فرار می کردند و در همه عمر خود امام جماعت نشدند و می گفتند: دیگران هستند ما را گرفتار نکنید. آنچه ثواب دارد نماز جماعت و جمعه است که خانم ها هم می توانند شرکت کنند.

قلبم زائل می شد: «وَ لَقَدْ كُنْتُ أَنْظُرُ إِلَيْهَا فَتَنْكَشِفُ عَنَى الْهُمُومِ وَ الْأَحْزَانِ».(1)

زنی که همراه با مرد خود صبح زود از خانه بیرون می رود و دیروقت به خانه برمی گردد می تواند آرامشی به خانه بیاورد؛ و وقتی مرد وارد خانه می شود با نگاه به همسرش، غم و غصه از دل او برطرف شود؟ فاطمه، برای علی علیه السلام این چنین بود، لذا امیرمؤمنان در خاک سپاری حضرت فرمودند: «اللَّهُمَّ إِنِّى رَاضٍ عَنِ ابْنَةِ نَبِیِّکَ»؛(2) خدایا من از فاطمه دختر پیامبر تو راضی هستم. امام باقر علیه السلام فرمود: هیچ شفیعی برای زن از رضایت شوهر بهتر نیست.(3)

ص: 158

رشته های تخصصی و فوق تخصصی پزشکی شاغلند. یا معلمان و اساتید زن در مدارس و دانشگاهها و حوزه ها حضور دارند، که بسیار سودمند است. اینان با این که مادر هم هستند، اما ایثار کرده و به خدمت مشغولند. اعتقاد ما این است که شغل آنان ایثار و مجاهدت است، و دیگران باید کمک کنند که اگر مشکلاتی در نگهداری فرزند و امثال دارند برطرف شود.

دسته دوم:

زنانی که به دلیل فوت، بیماری یا از کار افتادگی و اعتیاد شوهر و یا طلاق چاره ای جز اشتغال در بیرون منزل و سرپرستی خانواده را ندارند.

شخصی از امام عسکری علیه السلام سؤال کرد: زنی است شوهرش او را طلاق داده و نفقه اش را نمی دهد. آیا این زن حق دارد از خانه بیرون برود و کار کند؟ (آن زمان حکومت دست ائمه نبود تا او را از بیت المال تأمین کنند، بلکه حکومت دست عباسیها و خلفای ظلم بود که اموال مردم را صرف عیاشیها و خوش گذرانی های خود می کردند) حضرت فرمودند: مانعی ندارد که در بیرون خانه کار کند.

عمل کند قطعا باید برای این دسته از زنان چاره ای بیندیشند. ما واقعا متاسفیم که از حکومت اسلامی فاصله داریم.

من از نزدیک در بعضی از کشورهای اروپایی، که خدمات اجتماعی به مردم زیاد است، دیدم که اگر خانمی سرپرست خود را از دست دهد یا سرپرست او معلول شود، کاملا به او رسیدگی می شود. دولت به این خانم می گوید حالا که شوهرت معلول است، شبانه روز در سه شیفت سه نفر را به خدمت او می گمارم یا اگر نمی خواهی، حقوقی را که به آن سه نفر میدهم به خودت پرداخت می کنیم و خودت این کار را انجام بده و معمولا خانم ها می گویند خودمان انجام می دهیم تا در آمدی هم برای ما باشد.

اما در کشورهای اسلامی، زن بی سرپرست یا زنی که شوهر معلول دارد باید دوازده ساعت در اداره ها یا شرکتها و مؤسسات خصوصی کار کند، دیگر چه وقت می خواهد مادری کند. امیدواریم به جایی برسیم که نظام اسلامی به فکر این خانم ها باشند. بیمه های تأمین اجتماعی برای همین است.

امیرمؤمنان علیه السلام پیرمردی را دید که گدایی می کرد، فرمود:

«مَا هَذَا فَقَالُوا يَا أمِيرَ المُؤمِنينَ نَصرانِيُّ قَالَ فَقَالَ أمِيرُ المُؤمِنينَ عَلَیهِ السَّلام استَعمَلتُمُوهُ حَتَّى إذَا كَبِرَ وَ عَجَزَ مَنَعتُمُوهُ أنفِقُوا عَلَيه مِن بَيتِ المَال»؛(1)

چرا گدایی می کند؟ گفتند:ای امیرالمؤمنین، نصرانی است، فرمود: تا دیروز که توان کار داشته از نیروی کار او استفاده کردید، امروز که پیر و ناتوان

ص: 161

شده باید در جامعه اسلامی گدایی کند؟ از بیت المال زندگی او را تأمین کنید.

این بیمه ای که امروز این همه در دنیا سر و صدا پیدا کرده 1400 سال پیش در حکومت علوی اجرا شد، امیرمؤمنان فرمود: هزینه پیرمرد یهودی از کار افتاده با بیت المال است. ما متأسفانه از سیره علوی فاصله داریم.

در رساله امام خمینی این مسئله آمده است که: حکومت اسلامی وظیفه دارد اگر کسی برای گرفتاری و مشکلی قرضی کرد و نتوانست قرض خود را ادا کند باید از بیت المال آن را تأمین کرد. زیرا قرآن می فرماید:

«اِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلفُقَرَاء وَ المَسَاکِینِ وَ العَامِلِینَ عَلَیهَا وَ المُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُم وَ فِی الرَّقَابِ وَ الغَارِمِینَ»(1)

صدقه ها (زکات اموال) فقط به فقرا و بینوایان و عاملان جمع آوری زکات و دل جویی شدگان و آزادی بردگان و بدهکاران و در راه خدا و در راه ماندگان تعلق دارد.

دسته سوم:

این دسته، بیشتر محور صحبت است، یعنی خانم هایی که نه مشاغل ضروری دسته اول را دارند (مثل پزشکی و معلمی و پرستاری)، نه همانند دسته دوم بی سرپرست و بدسرپرست هستند، بلکه شغل های اداری و دفتری و فروشندگی و امثال اینها را دارند. اکنون همین نوع سوم بازار کار را پر کرده اند و مشکلاتی

ص: 162

برای اجتماع به وجود آورده اند. اینان به دنبال رفاه بیشتر و برای باز بودن دستشان در تجملات و امور غیرضروری، بیرون خانه کار می کنند.

در مورد بهداشت کودکان به تازگی آماری منتشر شده که عجیب و نگران کننده است. طبق این آمار بچه هایی که در مهد کودک ها هستند 2 تا 18 برابر بچه هایی که در خانه هستند بیماریهای عفونی پیدا می کنند. خانم های کارمند می گویند: حقوق ما خرج بیماری کودک، سرویس، هزینه لباسهای خودمان در اداره و شرکت یا خرید غذاهای آماده بیرون می شود، چون اگر زن و شوهر در طول روز مشغول کار در خارج از منزل باشند دیگر وقت و حوصله ای برای تهیه غذا در منزل نمی ماند.

است. در حال حاضر جوانان می گویند چگونه ما ازدواج کنیم، شغل و درآمد نداریم؛ شما دو میلیون خانم را سرکار گذاشتید (در شغل های دسته سوم) و دو میلیون جوان را بیکار کردید. جالب است من نظرسنجی ها را که می خواندم بیش از نود درصد خانم ها هم با اشتغال زنها مخالف بودند؛ چه خانم هایی که خودشان شاغلند و چه آنهایی که شاغل نیستند.

نکته مهم در این باره این است که عمده اصرار بر اشتغال زنان از سوی سرمایه داران و کارخانه داران است، زیرا نیروی کار زن ارزان تر است. مخصوصا در مؤسسات و شرکتهای خصوصی با کار فوق العاده و ساعات کار بسیار زیاد و حقوق اندک، به زنان ظلم می کنند. در اروپا، دو دسته در مورد اشتغال زنان نظر دارند: یک عده سرمایه داران هستند که کار ارزان می خواهند، عده دیگر دانشمندان هستند که با کار زنان به شدت مخالف هستند، آنها می گویند با کار یا اشتغال زن خانواده از هم می پاشد، و از بین می رود، خانواده در غرب واقعأ نابود شده است، شهید مطهری رحمه الله مینویسد:

بعضی گمان می کنند اگر اروپا و غرب در صنعت پیشرفت کرده، هواپیما ماشین و بسیاری از وسایل صنعتی دیگر ساخته است در خانواده هم پیشرفت کرده است، حال آن که چنین نیست. ما قبول داریم که باید تلاش کنیم و در عرصه علم و دانش و نهضت علمی پیش برویم، اما نباید خانواده را از بین ببریم. اگر غرب در صنعت پیشرفت کرد معنای آن این نیست که در خانواده هم پیشرفت کرده است، اصول خانواده را آن ها نباید به ما یاد دهند.

بر اساس برخی از آمارها در بعضی از کشورهای اروپایی تنها 2٪ از بچه ها با

ص: 164

پدر و مادر خود زندگی می کنند و 98٪ دیگر تنها با یکی از والدین زندگی کرده و یا در مراکزی مانند مهد کودک و شیرخوارگاه بزرگ می شوند.

آیا چنین شرایطی مطلوب است و جا دارد که ما به نداشتن آن حسرت بخوریم؟؟

شش درصد است؟

زن و مرد شاغل وقتی خسته از کار می آیند یک وسیله بازی و یا فیلم برای بچه تهیه می کنند تا دست از سر آنها بردارد و یک نفسی بکشند.

هر چه هست مربوط به زنان شاغل است؟ اگر خانمی هم کار نکند او را تحقیر می کنند و می گویند بیکاری مادری و خانه داری هم شغل است! آن کسی هم که کار می کند موقعیت بهتری دارد. جمله «از دامن زن مرد به معراج می رسد»، فقط یک حرف و شعار است و برای تابلو خوب است، همه رسانه و تلویزیون و فیلم و سریال و موقعیت و دولت و قانون و همه چیز برای زنان شاغل است، نه زنی که می خواهد مادر باشد و مرد را به معراج برساند. اگر ما به زن خانه دار امتیاز بدهیم و قانون را به نفع آنان بنویسیم، مشکلات حل می شود.

است. ما چقدر حدیث از پیامبر خدا داریم که فرمود: «بهترین مرد کسی است که کاری نکند که دست همسرش جلوی دیگری دراز شود»، برعکس، بدترین مرد کسی است که دست همسرش پیش دیگران دراز شود: «المُلجِئَ عِيَالَهُ إلى غَيرِهِ»(1)

خانمها هم راست می گویند، مردها کاری کنند که کسری مالی آنها را جبران کنند، نگذارند در مضیقه باشند. درست است که زنان باید صرفه جویی کنند و قناعت پیشه سازند، اما به این معنا نیست که مردان، هر هفته یا ماهیانه، مقرری برای شان در نظر نگیرند.

باز هم تأکید کنم که از نظر شرعی، وظیفه نان آوری با مرد است. چون خیلی از خانم ها می گویند شما خبر ندارید، شکم شما سیر است و از گرفتاری ما اطلاع ندارید. با یک حقوق هم اداره نمی شویم، یک نفر یا دو نفر یا سه نفر هم که سر کار می رویم باز کم می آوریم. در این باره گفتم: وظیفه تأمین زندگی با مرد است، او باید تلاش کند. خانم ها هم اگر کمک می کنند و در موارد اضطراری کار می کنند، از خودگذشتگی آنان است. ولی حرف من این است که اگر اندکی انتظارات را کم کنیم، مشکلات حل می شود. در روایت هست که: اگر زنی با فقر و تنگدستی شوهر خود بسازد فردای قیامت با فاطمه زهرا علیها السلام محشور می شود، اگر مراعات کنیم و بسازیم و کمتر سراغ تجملات برویم می توان با همین درآمد کم زندگی آبرومندانه ای داشت.

ص: 169

ص: 170

انجام بده و على کار بیرون خانه را انجام دهد.(1) این یک معروف است، اما چرا نمیپذیریم و مقاومت می کنیم؟ چرا برای ما سخت است؟

پیامبر خدا از اصحاب خود پرسید: نزدیک ترین حالت زن به خدا چه حالتي است: نماز، روزہ، حج، اعتكاف، در کدام حالت از همه به خدا نزدیک تر است؟ کسی جواب نداد. از صدیقه طاهره علیهاالسلام سؤال کردند، ایشان فرمود: به پدرم بگویید: نزدیک ترین حالت زن به خدا حالتی است که در خانه باشد.(2) وقتی پیامبر این جواب را از فاطمه زهرا علیهاالسلام شنیدند فرمودند: «فَاطِمَةُ بَضْعَةٌ مِنِّی»؛ فاطمه، پاره تن من است. بینید پیامبر چه وقت این جمله را فرمودند: هنگامی که فاطمه زهرا آن پاسخ را در جواب پرسش پیامبر دادند. آیا خانمها ناراحت نمی شوند اگر به آنان بگویم: معروف این است که تا ضرورتی ایجاب نکرده خروج از خانه را به حداقل برسانید.

خود تلاش کرده اما بیش از این نتوانسته و تقدیر و مصلحت او نبوده است. اگر زن بر فقر و تنگدستی شوهر خود بسازد فردای قیامت با فاطمه زهرا محشور می شود و عذاب قبر ندارد.

این که زن با تنگدستی شوهر بسازد. معروف است ولی امروز به منکر تبدیل شده است. در عصر ما خانم ها این سخن را نمی پسندند و می گویند مرد باید سه شیفت کار کند.

سوار تاکسی شدم، ساعت 12 شب بود، راننده از من پرسید: ساعت چند است؟ گفتم: دوازده، گفت: آیا میدانید از ساعت چند پشت فرمان نشسته ام؟ گفتم: نه، گفت: از ساعت 6 صبح پشت فرمانم! و معلوم است مردی که این مقدار کار کرده تنها جنازه خود را تحویل خانواده اش میدهد و به انواع بیماری های جسمی و روحی دچار می شود و قطعا زندگی برای او و خانواده اش شیرین نخواهد بود.

فاطمه زهرا عرض می کرد: «اَللّهُمَّ اِنّی اَسْاَلُکَ الرِّضا بَعْدَ الْقَضاءِ»؛ پروردگارا رضای به مقدرات را از تو خواستارم.

از دعاهای حضرت زهرا این است که: «اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ الْقَصْدُ فِي الْغِنَى وَ الْفَقْرِ»(1) خدایا از تو در هنگام فقر و غنی حالت اعتدال را در خواست دارم. یعنی ما در حالت ثروتمندی هم باید معتدل باشیم و از تشریفات و تجملات زائد بپرهیزیم.

بعضی می پرسند: الآن در خانه همه جور وسایل و تجهیزات برقی مثل لباسشویی، ظرفشویی، جاروبرقی و دیگر وسایل وجود دارد و زنان کار چندانی در خانه ندارند که خسته شوند، لذا برای دور شدن از بی کاری به بیرون می آیند. پاسخ بنده این است که اکنون هم ما می توانیم خیلی از کارها را در محیط خانه انجام دهیم؛ مثلا آموزش دیگران. من اطلاع دارم که خانه برخی از خانم ها محیط آموزشی است؛ یعنی عده ای از خانم ها که نمی توانند با شرایط موجود در حوزه های علمیه یا دانشگاه تحصیل کنند، آن جا درس می خوانند: مانند آموزش زبان، قرآن، مسائل دینی و دروس دیگر. یا برخی از خانم ها منازلشان را مرکز خدمات خیریه قرار داده اند و صدها جهیزیه برای نیازمندان جمع آوری می کنند.

خانمی می گفت: سال ها است صندوق قرض الحسنه ای تأسیس کرده ایم، از یک میلیون تومان شروع کردیم و اکنون حدود صد میلیون سرمایه داریم. این گونه کارها هم کار است و کار، تنها اشتغال در خارج از منزل با آن همه مشکلات و مفاسد نیست.

می آموخت شوخی کرد. خدمت امام جعفر صادق علیه السلام رسید، حضرت به او فرمود: به آن خانم چه گفتی؟ چرا این حرف را زدی؟ ابوبصیر می گوید از خجالت دست خود را مقابل صورت گرفتم، امام صادق علیه السلام فرمود: «لاَ تَعُودُ إِلَیْهَا»(1) جلسه خود را با او تعطیل کن.

این منکر است، اما در جامعه ما معروف شده است. الآن معروف این است که آقا و خانم در اداره یا محل کار یا کوچه و بازار با هم بگو و بخند داشته باشند، و این کار را منکر، نمیدانند.

شخصی به نام «محمد طیار» خدمت امام صادق علیه السلام آمده بود، تا دو سال در مدینه محضر حضرت درس بخواند، دنبال خانه ای برای اجاره میگشت تا این که محلی را پیدا کرد. در خانه بود، ولی در خانه به یک دیگر راه داشت یعنی دری بود که به وسیله آن بین این دو خانه ارتباط برقرار میشد. محمد طیار به صاحب خانه که زنی بود گفت: من مردی جوان و نامحرم هستم و تو هم زنی جوان این کار جایز نیست. زن گفت: شما اثاث خود را بیاور من از دو طرف در را میبندم. او رفت و اثاث خود را آورد و گفت: اکنون در را ببند، زن گفت: نه بگذار باز باشد، این، چه کاری است؟ محمدبن طيار، اثاث خود را گذاشت و به محضر امام صادق علیه السلام آمد و داستان را تعریف کرد، حضرت فرمود: اثاث خود را از آن جا بردار و برو، چون سومی شما شیطان است. «تَحَوَّلْ مِنْهُ فَإِنَّ الرَّجُلَ وَ الْمَرْأَةَ إِذَا خُلِّيَا فِي بَيْتٍ كَانَ ثَالِثُهُمَا الشَّيْطَانَ»(2)

اگر زن و مرد در مکان خلوتی باشند سومی آنها شیطان است. بودن اینها

ص: 176

منکر است، نبودن اینها معروف است.

الأن چقدر این منکر رواج دارد؟ مخصوصا در شرکتها و مؤسسات خصوصی، اگر زن و مرد در محلی باشند که شخص ثالثی نمی تواند به آنجا وارد شود اگر در آن مکان نماز بخوانند، اشکال دارد- این یک منکر است؛ و از نظر فقهی جایز نیست امام صادق علیه السلام فرمود: اگر زن و مرد در جای خلوتی باشند سومین آنها شیطان است. خانم و آقا! اگر شما در شرکت یا مؤسسه ای شاغل هستید و امکان ورود شخص دیگر در آن جا نیست بودن شما در آنجا حرام است. این یک منکر است، الآن بعضی ها ناراحت می شوند. ولی توجه ندارند که ریشه خیلی از حوادث و روابط حرام و گناهان از همین جا پیدا شده است.

رشته تنفر داريم، الآن بعد از این که سال ها گذشته وقتی تحصیل در آن رشته را به یاد می آوریم ناراحت میشویم. می پرسیم: اگر علاقه نداشتید چرا این رشته را انتخاب کردید؟ می گویند: فقط به خاطر این که مدرک بگیریم و هر جا پرسیدند سرشکسته نباشیم

دخترم از این زندگی مرفه و راحت به یک روستا رفته که امکانات اولیه رفاهی را هم ندارد، غصه میخورم. دخترم باید هر روز با طی مسافت زیادی از چشمه، آب بیاورد! وقی به داماد می گویم این کار تو که ادعای ایمان داری از اسلام به دور است، می گوید: اسلام گفته نفقه زن را تأمین کن، من هم نفقه او را میدهم. الزامأ که نباید بالای شهر باشد، باید به او مسکن بدهم، در روستا به او مسکن داده ام!

این اشتباه است، چون اسلام می گوید اگر تو با خانمی ازدواج کردی، باید شئون او را رعایت کنی، نفقه این خانم با نفقه دیگری متفاوت است.

به طور کلی می گویم: اگر مردی نفقه همسر خود را ندهد از نظر فقهی مدیون است، یعنی بعد از مرگ، ورثه او - اگر متدین باشند-باید از میراثش به عنوان بدهی میت بپردازند.

اگر من چند سال با همسر خود زندگی کردم ولی نفقه او را ندادم یا در شأن همسرم ندادم به عهده ورثه است که هنگام تقسیم ارث، ابتدا دیون مرا بپردازند که یکی از آنها نفقه همسر است. اگر این دین را نپردازند، فردای قیامت، گرفتار خواهم بود.

خوب است به این مسئله هم توجه شود که زن، مالک نفقه خود است و اگر شوهر برای مدتی به مسافرت رفت (مثلا یک هفته، یک ماه با یک سال) و گفت: مثلا این یک میلیون تومان نفقه این مدت توست، اگر خانم در این مدتی که شوهر او در سفر رفته زندگی را به خود سخت گرفت و پول را ذخیره کرد، در هنگام برگشت نمی تواند پول را از او مطالبه کند چون زن، مالک آن پول شده است.(1)

ص: 179

کوتاهی می کردند، این خطبه در روزهای آخر عمر حضرت ایراد شده و گلايه فراوانی از مردم خود کرده است، یکی از مواردی که مظلومیت و تنهایی علی علیه السلام را نشان می دهد، همین خطبه است. فرمود: شما آن قدر مرا تنها گذاشتید که عده ای گفتند: «انَّ ابْنَ أَبِي طَالِب رَجُلٌ شُجَاعٌ، وَلکِنْ لاَعِلْمَ لَهُ بِالْحَرْبِ»،(1) على شجاع است ولی فنون نظامی را نمی داند، فرمود:

«لَقَدْ نَهَضْتُ فِيهَا وَ مَا بَلَغْتُ الْعِشْرِينَ وَ هَا أَنَا ذَا قَدْ ذَرَّفْتُ عَلَى السِّتِّينَ»؛(2)

من زمانی پا به عرصه نبرد گذاشتم که هنوز بیست سال از عمرم نگذشته بود و هم اکنون از شصت سال گذشته ام.

حضرت از آغاز جوانی، دوشادوش پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و اله در مکه با مشرکین در نبرد بود.

شوق آن بزرگوار به جهاد و شهادت در راه خدا به گونه ای بود که حاضر بود هزاران ضربت شمشیر بخورد اما در بستر نمیرد؛ چنان که فرمود:

«إِنَّ أَكْرَمَ الْمَوْتِ الْقَتْلُ، وَ الَّذِي نَفْسُ ابْنِ أَبِي طَالِبٍ بِيَدِهِ لَأَلْفُ ضَرْبَةٍ بِالسَّيْفِ أَهْوَنُ عَلَيَّ مِنْ ميتة عَلَى الْفِراشِ فى غَيرِ طاعَةِ اللّه»(3)

گرامی ترین مرگ شهادت است. قسم به آن خدایی که جان فرزند ابوطالب در اختیار اوست، هزار ضربه شمشیر برای من آسان تر است از مرگ در بستر در غير طاعت پروردگار

ص: 182

شیخ صدوق رحمه الله می نویسد:

وقتی امیرمؤمنان علیه السلام به شهادت رسیدند آثار جراحت هایی که بر بدن حضرت در طول دوران مبارزات ایشان باقی مانده بود، از سر تا قدم هزار اثر زخم شمشیر و نیزه و تیر بود:

«عُدَّ مَا بِهِ مِنْ اَثَرِ الْجِرَاحَاتِ عِنْدَ خُرُوجِهِ مِنَ الدُّنْیَا فَکَانَتْ اَلْفَ جِرَاحَةٍ مِنْ قَرْنِهِ اِلَى قَدَمِهِ»(1)

خود حضرت در نهج البلاغه می فرماید:

بعد از جنگ احد به محضر رسول خدا گلایه کردم که من به شهادت نرسیدم، در حالی که شما در روز احد فرمودید که من به شهادت خواهم رسید: «قَدْ قُلْتَ لِي يَوْمَ أُحُدٍ حَيْثُ اسْتُشْهِدَ مَنِ اسْتُشْهِدَ مِنَ الْمُسْلِمِينَ»(2)

رسول خدا فرمودند: «فَکَیْفَ صَبْرُکَ»، وقتی شهادت به سراغ تو بیاید صبر تو چگونه است؟ جواب دادم: «لَیْسَ هَذَا مِنْ مَوَاطِنِ اَلصَّبْرِ وَ لَکِنْ مِنْ مَوَاطِنِ اَلْبُشْرَی وَ اَلشُّکْرِ»، چنین موردی از موارد صبر نیست، جای بشارت و سپاسگزاری است.

تو به آنها داده ای برای من هم برآورده کن. بسیار پسندیده است که انسان کار را به خدا واگذار کند تا هر چیزی که خوب است برای ما رقم بزند. پیامبر خدا به آن مرد فرمودند: «إِنِ اُسْتُجِیبَ لَکَ أُهَرِیقَ دَمُکَ فِی سَبِیلِ اَللَّهِ»؛(1) اگر دعای تو مستجاب شود خون تو در راه خدا بر زمین ریخته می شود. یعنی شهادت بهترین دعایی است که بندگان خاص الهی در طول تاریخ از خدا خواسته اند.

در رکاب پیامبر صلی الله علیه و آله خدا بودیم و با پدران و فرزندان و برادران و عموهای خود، جنگ می کردیم، که این مبارزه بر ایمان و تسليم ما می افزود.

مثلا «شیبه» پسر عموی حمزه سیدالشهداء علیه السلام بود که در جنگ بدر در برابر هم قرار گرفتند و با هم جنگیدند، ابولهب، عموی پیامبر در برابر حضرت در مکه بود یا نمونه های دیگر

حضرت در ادامه می فرماید:

«این پیکار، جز بر تسلیم و ایمان ما نمی افزود و ما را در جایگاه وسیع حق و صبر و بردباری در برابر ناراحتیها و جهاد و کوشش پیگیر با دشمن ثابت قدم تر می ساخت. گاهی یک نفر از ما و دیگری از دشمنان ما همانند دو قهرمان با یکدیگر نبرد می کردند تا کدام یک جان مرگ را به دیگری بنوشاند. گاهی مابر دشمن پیروز شدیم و زمانی دشمن بر ما.»

شاهد من این جمله زیباست که باید تابلو شود، چون در اوج نورانیت است، حضرت فرمود:

«فَلَمَّا رَأَی اللَّهُ صِدْقَنَا أَنْزَلَ بِعَدُوِّنَا الْکَبْتَ، وَأَنْزَلَ عَلَینَا النَّصْرَ»؛(1)

هنگامی که خداوند، راستی و اخلاص ما را دید خواری و ذلت را بر دشمنان ما و نصرت و پیروزی را بر ما نازل کرد.

اخلاص و صداقت، خود را آشکارا نشان داد و فتح و نصرت را نصیب مردم ایران کرد و دست آوردهای فراوانی داشت.

اکنون، جنگ نظامی نداریم اما در مسائل فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی در حال نبردیم. اما آیا آن صداقت را داریم یا خیر؟ آیا آن استحکام و پایداری و تلاش بی وقفه وجود دارد؟ امیرمؤمنان در آرزوی پایداری و شهادت طلبي روزگار پیامبر با حسرت و آه می فرماید:

«أينَ القَومُ الذينَ دُعُوا إلَى الإسلامِ فَقَبِلُوهُ ، و قَرَؤوا القرآنَ فَأحكَموهُ وَ هِیجُوا إِلَی اَلْجِهَادِ فَوَلِهُوا وَلَهَ اَللِّقَاحِ إِلَی أَوْلاَدِهَا وَ سَلَبُوا اَلسُّیُوفَ أَغْمَادَهَا وَ أَخَذُوا بِأَطْرَافِ اَلْأَرْضِ زَحْفاً زَحْفاً وَ صَفّاً صَفّاً بَعْضٌ هَلَکَ وَ بَعْضٌ نَجَا لاَ یُبَشَّرُونَ بِالْأَحْیَاءِ وَ لاَ یُعَزَّوْنَ عَنِ اَلْمَوْتَی»؛(1)

کجایند مردمی که به اسلام دعوت شدند و پذیرفتند؟ قرآن را تلاوت کردند معانی آن را شناختند؟ به سوی جهاد برانگیخته شدند و عاشقانه همچون عشق «ناقه» به فرزندانش به سوی آن به راه افتادند؟ غلاف شمشیرها را کنار انداختند و گرداگرد زمین را گروه گروه و صف به صف احاطه کردند؟ بعضی شهید گشتند و برخی نجات یافتند. هیچ گاه از زنده ماندن کسی در میدان جنگ شاد نمی شدند و در مرگ شهدا، نیازی به تسلیت نداشتند

به اتفاق یکی از اساتید بزرگوار، در نجف حضور آیت الله سیستانی رسیدیم. این ملاقات به احترام آن استاد بزرگوار حدود پنجاه دقیقه طول کشید. بسیار برای من جالب بود، ایشان در این مدت، چند بار، این جمله را تکرار کردند که «اگر

ص: 186

انقلاب پیروز شد و اگر مردم در ایران به امام علاقه نشان دادند به خاطر «صداقت» ایشان بود. مردم زندگی صادقانه امام و بی تعلقی ایشان به دنیا را می دیدند و ایمان می آوردند. ایشان می فرمود: 56 سال است که در نجف هستم، همه مردم نجف رفتار امام را در این شهر میدیدند. حدود پانزده سال سادگی و بی تعلقی و صداقت امام را دیدند.

یک نمونه دیگر از صداقت امام را باید در داستان اقامت موقت ایشان در پاریس جست و جو کنیم

وقتی امام در فرانسه در دهکده نوفل لوشاتو بودند خبرنگاری می خواست از زندگی 24 ساعته امام فیلم برداری کند؛ یعنی از مطالعه، استراحت، نحوه گفت وگو، و از جمله غذا خوردن ایشان برای فیلم برداری از غذای امام سفره ای پهن کرده و نان و ماستی در میان آن گذاشت، امام فرموده بود: من که همیشه نان و ماست نمی خورم، گاهی هم نان و خورشت یا نان و مرغ می خورم. این کار شما خلاف صداقت و در واقع، دروغ است

من در یکی از شهرهای استان یزد بودم، بزرگواری می گفت: پدرم از علمای بزرگ یزد بود، مردم هم خیلی به او علاقه داشتند، ایشان حاضر نمیشد انگشتر به دست کند. هر چه مردم می گفتند: مگر انگشتر دست کردن مستحب نیست؟ می فرمود: بله مستحب است، ولی من نگرانم و میترسم اگر انگشتر دست کنم، مردم تصور کنند می خواهم به آنها القاء کنم که من تمام مستحبات و مکروهات را رعایت می کنم! البته این بدان معنا نیست که هر کس انگشتر به دست می کند، چنین نیتی دارد، بلکه در درون آن بزرگوار چنین چیزی گذشته بود و میخواست با

ص: 187

آن مبارزه می کند.

نمی بینم. آنها (در تنگناهای مشکلات صدر اسلام) موهایی پراکنده و چهره هایی غبار آلود داشتند، شب تا به صبح در حال سجده و قیام بودند.

زهد یعنی وابستگی نداشتن به تعلقات دنیوی را در زندگی رهبران دینی معاصر هم به خوبی شاهدیم؛ برای نمونه به خانه و وسایل زندگی امام خمینی توجه کنید که چقدر ساده و زاهدانه است.

پیشنهاد می کنم زائرینی که به نجف مشرف می شوند، خانه علما و مراجع را هم ببینند. از جمله منزل امام در آن جاست که از نظر سادگی، دیدنی است. من فکر می کنم خانه ای است که الان خیلی از ما حاضر نیستیم در آن زندگی کنیم. امام حدود پانزده سال در این خانه زندگی کردند.

بی تعلقی به دنیا بسیار مهم است؛ این که انسان هیچ وابستگی به دنیا نداشته باشد، امیرمؤمنان در دوران حکومت خود بسیار مواظب بودند تا کسانی که پست و مسئولیتی دارند، به دنیا و زخارف أن آلوده نشوند. رهبران دینی و مسئولان حکومت اسلامی وقتی می توانند موفق بشوند که از زخارف و تجملات و تشریفات دور باشند و رمز موفقیت امام همین بود.

نمونه ای از مراقبت امیر مومنان علیه السلام را می توان در برخورد ایشان با شریح قاضی مشاهده کرد در نهج البلاغه آمده است:

«شریح بن حارث»، قاضی امیرمؤمنان خانه ای به قیمت هشتاد دینار خرید. این گزارش به امام رسید حضرت او را احضار کرد و فرمود:

به من خبر رسیده که خانه ای به قیمت هشتاد دینار خریده و سندی بر آن تنظیم کرده ای و بر آن شاهد و گواه گرفته ای. شریح پاسخ داد: آری همین طور است.

امام نگاهی خشم آلود به او کرد و فرمود:

«یَا شُرَیْحُ أَمَا إِنَّهُ سَیَأْتِیکَ مَنْ لاَ یَنْظُرُ فِی کِتَابِکَ وَ لاَ یَسْأَلُکَ عَنْ بَیِّنَتِکَ حَتَّی یُخْرِجَکَ مِنْهَا شَاخِصاً وَ یُسْلِمَکَ إِلَی قَبْرِکَ خَالِصاً فَانْظُرْ یَا شُرَیْحُ لاَ تَکُونُ ابْتَعْتَ هَذِهِ الدَّارَ مِنْ غَیْرِ مَالِکَ أَوْ نَقَدْتَ الثَّمَنَ مِنْ غَیْرِ حَلاَلِکَ فَإِذَا أَنْتَ قَدْ خَسِرْتَ دَارَ الدُّنْیَا وَ دَارَ الْآخِرَهِ. أَمَا إِنَّکَ لَوْ کُنْتَ أَتَیْتَنِی عِنْدَ شِرَائِکَ مَا اشْتَرَیْتَ لَکَتَبْتُ لَکَ کِتَاباً عَلَی هَذِهِ النُّسْخَهِ فَلَمْ تَرْغَبْ فِی شِرَاءِ هَذِهِ الدَّارِ [بِالدِرْهَمٍ] بدِرْهَمٍ فَمَا فَوْقُ وَ النُّسْخَهُ هَذِهِ هَذَا مَا اشْتَرَی عَبْدٌ ذَلِیلٌ مِنْ مَیِّتٍ قَدْ أُزْعِجَ

ص: 190

لِلرَّحِیلِ اشْتَرَی مِنْهُ دَاراً مِنْ دَارِ الْغُرُورِ مِنْ جَانِبِ الْفَانِینَ وَ خِطَّهِ الْهَالِکِینَ. وَ تَجْمَعُ هَذِهِ الدَّارَ حُدُودٌ أَرْبَعَهٌ الْحَدُّ الْأَوَّلُ یَنْتَهِی إِلَی دَوَاعِی الْآفَاتِ وَ الْحَدُّ الثَّانِی یَنْتَهِی إِلَی دَوَاعِی الْمُصِیبَاتِ وَ الْحَدُّ الثَّالِثُ یَنْتَهِی إِلَی الْهَوَی الْمُرْدِی وَ الْحَدُّ الرَّابِعُ یَنْتَهِی إِلَی الشَّیْطَانِ الْمُغْوِی وَ فِیهِ یُشْرَعُ بَابُ هَذِهِ الدَّارِ».(1)

ای شریح! به زودی کسی به سراغت می آید که به نوشته ات نگاه نمی کند و از گواهانت نمی پرسد، تا تو را از آن خانه بیرون کرده و تنها به قبر بسپارد. ای شریح! اندیشه کن که آن خانه را با مال دیگران با پول حرام نخریده باشی که آن گاه خانه دنیا و آخرت را از دست داده ای.

اما گر هنگام خرید خانه، نزد من آمده بودی، برای تو سندی مینوشتم که دیگر برای خرید آن به درهمی یا بیشتر، رغبت نمی کردی، و آن سند را چنین می نوشتم

این خانه ای است که بنده ای خوار شده و مرده ای آماده کوچ کردن، آن را خریده، خانه ای از سرای غرور که در محله نابود شوندگان و کوچه هلاک شدگان قرار دارد، این خانه به چهار جهت منتهی می گردد:

یک سوی آن خانه به آفتها و بلاها، سوی دوم آن به مصیبتها و سوی سوم به هوا و هوسهای سست کننده و سری چهارم آن به سوی شیطان گمراه کننده ختم می شود و در خانه به روی شیطان گشوده است.»

ص: 191

خانه نشینی کارهای کشاورزی فراوانی کردند). سپس فرمودند: امروز در آمد و زندگی مرا ببینید. «فَإِنْ انَا خَرَجْتُ مِنْ عِنْدِکمْ بِأکثَرَ مِمّا تَروْنَ فَانَا عِنْدَاللَّهِ مِنَ الْخائنین» اگر روزی که رفتم بیش از این بود به شما خیانت کردم.

قدر که این ویژگی ها کمرنگ شود به همان اندازه، پیروزی از دست میرود.

بازماندگان دوران دفاع مقدس که سختی های فراوانی کشیدند، انتظار تقویت ارزشهای دینی را دارند و هر گاه مشاهده کنند که معیارهای دینی در جایی تضعیف می شود نگران می شوند.

خانمی هیجده نفر از محارم او به شهادت رسیده بودند، وقتی خبرنگار با او مصاحبه کرد و پرسید: شما چه پیامی برای مسئولان دارید؟ گفت: پیام من حفظ ارزش هاست و تنها یک نگرانی دارم و آن، این که گاهی می بینیم به احکام و ارزشهای الهی، بی اعتنایی می شود. هیجده شهید ما و دیگر شهدا برای دین به شهادت رسیدند، برای نمونه حجاب و عفاف اکنون در جامعه کمرنگ شده است.

وقتی در همان کوران جنگ، یک خبرنگار زن، در عراق با اسرای ما در اردوگاه اسیران، مصاحبه می کرد، چون حجاب نداشت، رزمنده نوجوان ما حاضر نشد با او مصاحبه کند و این شعر را خواند:

ای زن به تو از فاطمه این گونه خطاب است

ارزنده ترین زینت زن، حفظ حجاب است

این صحنه را سیمای جمهوری اسلامی و بیشتر شبکه های جهان، پخش کردند و بسیار تأثیرگذار بود. او به قدری در این کار خود، صادق و استوار بود که همه را به تعجب و تحسین واداشت. آری آنان صادقانه جنگیدند و صادقانه به شهادت رسیدند و صادقانه دوران اسارت را تحمل کردند، امروز هم ما باید در مسائل فرهنگی صادقانه وارد شویم. سکوت در برابر بدحجابی و بی حجابی، با صداقت نمیسازد.

ص: 194

ناکثین و مارقین و قاسطین در نبردهای جمل، نهروان و صفین، خسارتهای سنگینی به مسلمانان وارد ساخته و جمع زیادی از یاران حضرت را به شهادت رسانده بودند در همین موقعیت کسی از حضرت موعظه خواست، ایشان بالای منبر رفتند و پس از حمد و ثنای خدا به شدت گریستند؛ به طوری که اشک، محاسن ایشان را پر کرد و بر صورتشان جاری شد؛ به قدری محاسن حضرت پر از اشک بود که روی صورت برخی که پای منبر حضرت نشسته بودند ریخت.(1)

به هر حال، اصحاب سست عنصر، فضای تیره و تاری را برای حضرت به وجود آوردند و ظلم رعیت به حدی رسید که قلب ایشان پر از اندوه و غم بود. در این فضا امیرمؤمنان حکمت 150 نهج البلاغه را بیان کردند. سید رضی در پایان این کلام حکمت آمیز می نویسد:

ص: 198

«لَوْ لَمْ يَكُنْ فِي هَذَا الْكِتَابِ إِلَّا هَذَا الْكَلَامَ لَكَفَى بِهِ مَوْعِظَةُ ناجعة ، وَ حِكْمَةُ بَالِغَةُ ، وَ بَصِيرَةُ»(1)

اگر در همه نهج البلاغه نبود جز این حکمت، برای اندرز دادن کافی بود. این سخن، حکمتی رسا و عامل بینایی انسان آگاه و عبرت آموز صاحب اندیشه است.

ابن عباس که از شاگردان برجسته امیرمؤمنان علیه السلام بود به فرزند خود سفارش می کرد: این کلام امیرمؤمنان را مواظبت کن؛ همان طور که بر طلا و نقره مواظبت می کنی.

در این حکمت، حدود سی نکته عمیق تربیتی وجود دارد که در این جا فقط چند فراز آن را نقل می کنیم

امام صادق علیه السلام در مورد امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: «یَعْمَلُ عَمَلَ رَجُلٍ کَأَنَّهُ یَنْظُرُ إِلَی اَلْجَنَّهِ وَ اَلنَّارِ»(1) امیرمؤمنان برای آخرت خود، مثل کسی می کوشید که گویی بهشت و جهنم را می بیند. به طوری که در عبادت سرآمد عابدان و در شجاعت، سرآمد شجاعان و در ایثار، برترین ایثارگران است. آن بزرگوار از غفلت و خواب آلودگی و بی تلاشی انسانها برای رسیدن به بهشت و دوری از جهنم، در شگفت بود و می فرمود:

«إِنِّي لَمْ أَرَ كَالْجَنَّةِ نَامَ طَالِبُهَا وَ لَا كَالنَّارِ نَامَ هَارِبُهَا»؛(2)

چیزی مثل بهشت ندیدم که طالبین آن به خواب رفته باشند و نه همانند آتش که فراریان از آن، این چنین در خواب رفته باشند.

گریه شما اجازه میدهد کسی بخوابد، ما هم بیداریم و گریه می کنیم، آنگاه فرمود: گریه کنید، زیرا قطره ای اشک از خوف خدا دریاهایی از آتش را خاموش می کند: «ما مَن قَطْرَةٍ قَطَرَتْ مِنْ عَيْنِ رَجُلٍ مِنْ خَشْيَةِ اَللَّهِ إِلاَّ أَطْفَأَتْ بِحَاراً مِنَ اَلنِّيرَانِ»؛(1)

به امیرمؤمنان علیه السلام عرض کردیم: ما به حال و روز خود، در پیشگاه خدا گریه می کنیم، اما شما چرا؟ شما که به فرموده پیامبر صلی الله علیه و آله تنها یک ضربه شمشیرتان در روز خندق از عبادت جن و انس برتر است: «لضَرْبَهُ عَلِیٍِّّ یَوْمَ اَلْخَنْدَقِ أَفْضَلُ مِنْ عِبَادَهِ اَلثَّقَلَیْنِ».(2) حضرت در پاسخ، فرمودند:

« إِنَّ لِلَّهِ مَوْقِفاً وَ لَنَا بَیْنَ یَدَیْهِ مَوْقِفاً لَا یَخْفَی عَلَیْهِ شَیْءٌ مِنْ أَعْمَالِنَا يَا حَبَّةُ إِنَّ اللّهَ أَقرَبُ إِلَيَّ وَ إِلَيْكَ»؛(3)

ما فردای قیامت در پیشگاه الهی موقفی داریم که هیچ یک از اعمال مابر خدا مخفی نیست. خدا به من و شما از رگ گردن نزدیک تر است.

امیر مؤمنان از ما جدا شد نگاهی به آسمان کرد و با این جمله، با خدا، راز و نیاز می کرد: «لَیتَ شِعری فی غَفَلاتی أمُعرِضٌ أنتَ عَنّی أم ناظِرٌ»؛(4) خدایا کاش میدانستم آیا در لحظات غفلتم، روی خود را از من برمی گردانی یا باز به من توجه داری؟

امیر مومنان علیه السلام پیشوای معصوم است و هیچ گاه از خدا غافل نیست، و این

ص: 201

کلام از باب «حَسَنَاتُ اَلْأَبْرَارِ سَيِّئَاتُ اَلْمُقَرَّبِينَ»(1) است؛ یعنی چیزی که ما آن را حسنه و نیکو میدانیم حضرت برای خود گناه می داند، لذا به پیشگاه حق تعالی عرضه می دارد: خدایا ای کاش می دانستم آیا در لحظه غفلت، روی خود را از من برمی گردانی یا باز به من توجه داری؟ آری این است عمل خود حضرت، که با گفتارش هم آهنگ است.

اکنون او پیش من درس می خواند و قدرت بر احضار ارواح دارد و گاهی که برای من مشکلات علمی پیش می آید به او می گویم روح بوعلی علیه السلام سینا را احضار کن و فلان مسئله فلسفی را از او بپرس، او هم احضار می کند و می پرسد، جواب بوعلی سینا را به من منتقل می کند اگرچه، خود او متوجه نمی شود، گاهی مباحث سنگین است و او در حد یک ضبط و واسطه، عمل می کند.

روزی به او گفتم: روح پدر ما را احضار کن. در گفت و گویی که با پدر داشتم از شما گلایه داشت که چرا مرا در ثواب تفسير الميزان، شریک نکرده ای

علامه طباطبائی در جواب نامه برادر می نویسد: من تفسير را کار مهمی ندیدم که بخواهم پدر را در ثواب آن سهیم کنم!(1) اما اکنون عرضه می دارم: پروردگارا اگر تألیف این تفسیر پاداش و ثوابی دارد پدرم را در ثواب آن شریک فرما

بعد از مدتی دوباره نامه ای از برادر برای او می آید که ما باز روح پدر را احضار کردیم، پدر از شما راضی شد، چون ایشان را سهیم کردید.

منظور این است که اگر کاری هم انجام دادیم آن را بزرگ نبینیم.

بزرگ خداوند متعال به بندگان، پذیرش توبه است. او نه فقط توبه را می پذیرد بلکه توبه کنندگان را دوست دارد. «اِنَّ اللهَ یُحِبُّ التَّوّابینَ»(1)

پیامبر صلی الله علی و آله و فرمود:

«لَيْسَ شَيْءٌ أَحَبَّ إِلَى اَللَّهِ تعالی مِنْ مُؤْمِنٍ تَائِبٍ اوَ مُؤْمِنَةٍ تائبةٍ»(2)

نزد خدا چیزی محبوب تر از مرد و زن توبه کننده نیست.

امیر مؤمنان علیه السلام در این باره فرموده است:

«لَا تَكُنْ مِمَّنْ يَرْجُو الْآخِرَةَ بِغَيْرِ عَمَلٍ وَ يُرَجِّي التَّوْبَةَ بِطُولِ الْأَمَلِ»(3)

از کسانی مباش که بدون عمل، امید سعادت آخرت را دارند و توبه را با آرزوهای دراز، به تأخیر می اندازند.

وسوسه مهم شیطان در امر توبه این است که دائمأ انسان را به تأخیر آن تشویق می کند و می گوید: هنوز جوانی، فرصت داری، بگذار ماه و سال دیگر یا برای ماه رمضان و شب احیاء یا برای زمان پیری. و با این وسوسه ها توفیق توبه را از انسان می گیرد تا مرگ انسان می رسد و در آن هنگام دیگر، توبه مقبول نیست، قرآن می فرماید:

«وَ لَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئاتِ حَتَّى إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنِّي تُبْتُ الْآنَ»(4)

ولی توبه کسانی که کارهای بد انجام می دهند تا هنگامی که مرگ یکی از

ص: 204

آنها فرا می رسد می گوید: «الان توبه کردم» پذیرفته نیست.

را از قبله برنمی گرداند، مگر این که خداوند تمام گناهان او را می آمرزد.(1)

«مَنْ صَلَّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ بِمِائَتَیْ مَرَّهٍ قُلْ هُوَ اَللّهُ أَحَدٌ فِی کُلِّ رَکْعَهٍ خَمْسُونَ مَرَّهً لَمْ یَنْفَتِلْ وَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اَللَّهِ ذَنْبٌ إِلاَّ غُفِرَ لَهُ».

دعای توبه هم در مفاتیح و صحیفه سجاد آمده است، غسل توبه هم مانند سایر غسلها است، با نیت غسل توبه

«يَقُولُ فِي الدُّنْيَا بِقَوْلِ الزَّاهِدِينَ وَ يَعْمَلُ فِيهَا بِعَمَلِ الرَّاغِبِينَ»:

(از کسانی مباش) که درباره دنیا همچون زاهدان سخن می گویند، ولی همچون دنیاپرستان عمل می کنند.

برخی هنگام صحبت از آخرت و قیامت، به گونه ای سخن می گویند که انسان می پندارد که آخرت و ترس از خدا و عمل به احکام، محور اصلی کارهای آنهاست: «يَقُولُ فِي الدُّنْيَا بِقَوْلِ الزَّاهِدِينَ»، اما عمل أو خلاف این را نشان میدهد و تمایل به دنیا و تأمین هوا و هوس و خواسته های دنیوی، مهم ترین خواسته اوست: «وَ يَعْمَلُ فِيهَا بِعَمَلِ الرَّاغِبِينَ»

بدانم و بمیرم بهتر است یا ندانم و بمیرم؟ طالب دنیا نیز همین طور است.

حضرت می فرماید: «إن اُعطِيَ مِنها لَم يَشبَعْ»، اگر از دنیا به او بدهند سیر نمی شود، «إن مُنِعَ مِنها لَم يَقنَعْ» و در محرومیت، قناعت ندارد.

دوباره گفت: «الْحَمْدُ لِلَّهِ هَذَا مِنْكَ وَحْدَكَ لَا شَرِيكَ لَكَ»، در این هنگام حضرت، پیراهن خود را از تن بیرون آوردند و فرمودند: این پیراهن را همین جا بپوش. سائل گفت: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی کَسَانِی وَ سَتَرَنِي»؛ شکر خدایی که مرا پوشاند.

نیازمندان کنار می گذاشتند و سپس این آیات را می خواندند: «فَلَا اقتَحَم َ العَقَبَةَ * وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْعَقَبَةُ * فَكُّ رَقَبَةٍ * أَو إِطعام ٌ في يَوْمٍ ذِي مَسْغَبَةٍ»،(1) ولی او از آن گردنه مهم نگذشت. و تو چه میدانی آن گردنه چیست؟ آزاد کردن برده ای یا غذا دادن در روز گرسنگی

چرا انسان از گردنه بالا نمی رود؟ فردای قیامت چگونه می توانیم از گردنه ها و سختیها عبور کنیم؟ با دست گیری از دیگران، اطعام کردن و حل مشکلات آنان.

همان طور که آزمون فقر، سخت است، آزمون ثروت، کمتر از آن نیست، فقر، آزمون سختی است، ثروت نیز همین طور.

ص: 212

یاران با وفای حضرت می باشد. در اینجا فقط برخی فرازهای آن را در هشت نکته، شرح می کنیم.

حارث همدانی، چند نمونه از تمسک به قرآن را يادآور شدند

1.از آن اندرز و نصیحت بخواه: «و اِسْتَنْصَحَهُ». بخش عمده ای از قرآن، موعظه و نصیحت های سودمندست. اگر قرآن را با توجه بخوانیم و در معانی آن، دقت کنیم، نصایحش را در می یابیم.

2. حلالش را حلال بشمار و حرامش را حرام: «وَ أَحَلَّ حَلاَلَهُ وَ حَرَّمَ حَرَامَهُ».

رعایت حریم حلال ها و حرامهای قرآن، نشانه ایمان و تقوا و باعث رستگاری است. این مجموعه حلال و حرام، در واقع «قانون»های فردی و اجتماعی است و هر انسان و جامعه ای به «قانون» و باید و نباید، نیاز دارد، که جامع ترین و بهترین آنها در قرآن آمده است. ما باید قوانین و ضوابط قضائی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی خود را از قرآن بگیریم تا جامعه قرآنی داشته باشیم.

3. آنچه از حقایق و داستان های گذشتگان در قرآن آمده است، تصدیق کن «و صَدِّقْ بِمَا سَلَفَ مِنَ اَلْحَقِّ».

به زبان فارسی درباره قصص قرآن موجود است که یکی از آنها که به طور جامع و با قلم روان به این مهم پرداخته، کتاب «قصه های قرآن»، تألیف آیة الله مکارم شیرازی است، که از خرافه پردازی، خیال بافی آفتهای داستان سرایی، به دور است.

آیت الله شیخ عبدالکریم حائری بودیم، از پله های طبقه اول مدرسه فیضیه به طبقه دوم میرفتیم. ایشان در پله ها توقفی می کردند، پرسیدم: چرا سریع تشریف نمی برید؟ می فرمود: این پله ها را نگاه کن، بعضی از آنها زدگی و ساییدگی پیدا کرده است، من دقت می کنم تا ببینم کدام قسمت پله ساییدگی بیشتری دارد، تا پای خود را آن جا بگذارم و کمی فاصله بین دو پله کمتر بشود، چون کهنسال شده بود پله های کوتاه تر را انتخاب می کرد تا کمتر اذیت شود.

پس آدمی که امروز در حال فتح قله هاست و از صخره های سخت بالا می رود به یاد داشته باشد که روزی به جایی می رسد که باید بین پله ها بگردد تا ببیند ساییدگی کدام قسمت پله بیشتر و فاصله کدام، کمتر است. حضرت می فرماید: به یاد داشته باش نعمت های دنیا متغیر است، پایدار و جاودانه نیست، بنابراین تا فرصت باقی است باید استفاده کرد.

ای که دستت می رسد کاری بکن *** پیش از آن کز تو نیاید هیچ کار(1)

استان های آن حکومت بود.(1)

کسی که این طور دنیا در اختیار اوست می گوید «وَ اعْتَبِرْ بِمَا مَضَى مِنَ الدُّنْيَا لِمَا بَقِيَ مِنْهَا» از آنچه که از دنیا گذشته برای آینده خود عبرت بگیر.

سال حتی یک شب راحت نخوابیده ام. ما این زحمات را متحمل شده و میشویم تا ارزشهای دینی پابرجا باشد.

سخن من این است که ما در برابر این خیل عظیم رنج دیدگان، چه پاسخی داریم؟ و چرا ارزش هایی را که این عزیزان در راه آن فداکاری کرده و سلامت خود را از دست دادند زیر پا می گذاریم؟!

نمی کردیم، شما پیامبر هستید. فرمود: «إن الشَّيْطان يَجْرِي ... مَجْرَى الدَّم»؛(1) چگونه خون در تمام وجود انسان جریان دارد، گاهی شیطان این گونه در انسان نفوذ می کند.

حقارت و پستی در دنیا نظر نکردند، مگر آن که خداوند متعال، عيش گوارا به آنان داد.

ص: 228

وَ لاَ حَلاَلٍ ارتَطَمَ في الرِّبا ثُمّ ارتَطَمَ»؛(1)

وای بر تو، اول احکام فقهی معاملات را یاد بگیر سپس به تجارت بپردازی پس همانا کسی که خرید و فروش کند و از حلال و حرام سؤال نکند در ورطه ربا افتاده است.

اصبغ بن نباته می گوید: از امام علی علیه السلام شنیدم که فرمود:

«يَا مَعْشَرَ اَلتُّجَّارِ اَلْفِقْهَ ثُمَّ اَلْمَتْجَرَ اَلْفِقْهَ ثُمَّ اَلْمَتْجَرَ وَ اَللَّهِ لَلرِّبَا فِي هَذِهِ اَلْأُمَّةِ دَبِيبٌ أَخْفَى مِنْ دَبِيبِ اَلنَّمْلِ عَلَى اَلصَّفَا»(2) ای اهل تجارت، اول فقه بعد تجارت، اول فقه بعد تجارت، اول فقه بعد تجارت، به خدا سوگند «ربا» در بین مردم، پنهان تر از حرکت مورچگان بر روی سنگهای صاف است.

یعنی بسیاری از معاملات ربوی صورت می گیرد، در حالی که افراد اصلا متوجه آن نیستند.

بنابراین، اولین وظیفه هر مسلمانی که به کسب و کار و تجارت و فعالیت اقتصادی می پردازد، آن است که احکام شرعی مورد نیاز را یاد بگیرد تا معامله به صورت صحیح انجام شود و اموالی که از این راه به دست می آید، حلال باشد و بتواند در آن تصرف کند، همچنین در باتلاق ربا و دیگر محرمات الهی فرو نرود.

احکام و آداب تجارت، فراوان است و بحث درباره همه آنها، کتاب گسترده ای می طلبد، اما در این گفتارها، تلاش می کنیم مهمترین آسیب هایی را که بر کسب و کار ، وارد می شود از زبان امیرمؤمنان علیه السلام به اختصار بازگو کنیم.

ص: 230

داشته باشد، صله رحم کند.

کم نیستند افرادی که آن چنان به کار چسبیده اند که زن و فرزندان هم آنها را کمتر می بینند؛ چه رسد به برادر و خواهر، پدر و مادر و ارحام. افرادی نماز جماعت و مسجد، زیارت و تفریح را رها کرده و یک سره در کار، غرق شده اند. معنای «أجمِلْ في المُكتَسَبِ» این است که انسان باید در کسب و کار اعتدال داشته باشد، نه افراط و نه تفريط.

امیرمؤمنان علیه السلام فرمود:

«سِتَّهٌ یُخْتَبَرُ بِهَا دِینُ اَلرَّجُلِ: قُوَّهُ اَلدِّینِ وَ صِدْقُ اَلْیَقِینِ، وَ شِدَّهُ اَلتَّقْوَی، وَ مُغَالَبَهُ اَلْهَوَی، وَ قِلَّهُ اَلرَّغَبِ، وَ اَلْإِجْمَالُ فِی اَلطَّلَب»(1)

شش چیز وسیله آزمون دین انسان است: قوت و استحکام در دین، یقین صحیح، تقوای شدید، غلبه بر هوا و هوس، کم رغبتی به دنیا و اعتدال در کسب و کار.

دیدند مردم به شدت سرگرم داد و ستد هستند. وقتی این اشتغال شدید مردم را دیدند به شدت گریستند: «فَبَکی بُکاءً شَدِیداً». گریه امیرمؤمنان، خلیفه مسلمین، در وسط بازار، در اوج داد و ستد مردم، حواس همه را به طرف ایشان جلب کرد که ببینند گریه حضرت برای چیست. حضرت فرمودند: «إِذَا کُنْتُمْ بِالنَّهَارِ تَحْلِفُونَ» شما تمام روز که مشغول داد و ستد و قسم خوردن هستید و برای هر چیزی سوگند می خورید. «بِاللَّیْلِ فی فُرُشِکُمْ تَنامُونَ» شب هم خسته به خانه می رسید و میخوابید. و صبح دوباره بر می گردید و تکرار روز قبل است، در این میان از آخرت خود غافل هستید: «وَ فِی خِلاَلِ ذَلِکَ عَنِ اَلْآخِرَهِ تَغْفُلُونَ». هیچ کدام به یاد قیامت و آخرت و برنامه های دینی خود نیستید، پس چه زمانی بنا دارید زاد و توشه خود را برای قیامت آماده کنید: به فکر مرگ و قیامت خود باشید «فَمَتَی تُحْرِزُونَ اَلزَّادَ وَ تُفَکِّرُونَ فِی اَلْمَعَادِ».

حضرت وقتی این جمله را فرمودند: یکی از بازاری ها، گفت: یا امیرالمؤمنین، جانم به فدای شما ما چاره ای نداریم، باید دنبال کسب و کار باشیم: «لاَ بُدَّ لَنَا مِنَ اَلْمَعَاشِ» حضرت فرمودند: منظورم این نیست که بازار را تعطیل کنید، بلکه منظورم اعتدال است. اگر شما از راه حلال به دنبال روزی باشید، روزی حلالی با آداب تجارت و شرایط صحيح، انسان را از آخرت باز نمی دارد، اما من نگران حرام خواری های شما هستم، نگران هستم آن چنان به دنبال کسب و کار باشید که دیگر حلال و حرام را فراموش کنید.

پس این که حضرت نگران است و با صدای بلند گریه می کند به سبب دوری از اعتدال است. و این که تمام فکر و ذکر و هم و غم مردم کسب و کار شده است،

ص: 233

آداب شرعی را هم رعایت نمی کنند، شب خسته به خانه می روند و می خوابند، فردا دوباره همان برنامه تکرار می شود. گویی ما آفریده شده ایم که از صبح تا شب بدویم و شب خسته به خانه برویم، دعا و عبادت، راز و نیاز، صله رحم، نماز اول وقت، خودسازی، رسیدگی به امور تربیتی فرزندان، سرکشی به گرفتاران، همه فراموش شده است.

گذشته ها گذشت، به آن جا که نمیرسیم، حداقل احکام تجارت را یاد بگیریم، من تقاضا می کنم در مجالس خود و در مساجدی که در بازار هست، بازاری ها و اصناف مختلف، یک روحانی را دعوت کنند تا آداب تجارت را آموزش دهد. کتاب های خوبی هم در این زمینه چاپ شده است.

مورد مسائل دینی انجام نمی دهیم؟! اگر می خواهیم معامله ای انجام دهیم با کارشناسان دینی در میان بگذاریم که آیا این معامله درست است یا نه

چندی پیش در دفتر یکی از مراجع تقلید، آقایی می پرسید: من رفتم از فروشنده ای ده قلم جنس برای جهیزیه دختر خود بخرم. نه قلم را داشت، اما جنس دهم (ماشین لباسشویی) را نداشت، به فروشنده گفتم: پول آن را به شما میدهم تا به نوسان های قیمت گرفتار نشوم. فروشنده گفت: معلوم نیست این جنس چه موقعی برای ما بیاید، دو هفته یا دو ماه یا شش ماه دیگر، گفتم: اشکال ندارد. من پول آن را به شما میدهم، هر زمان شما جنس را آوردی تحویل می گیرم. این معامله درست است یا خیر؟ قطعا این معامله باطل است، زیرا زمان تحویل کالا باید معین باشد.

عکس آن را در نظر بگیرید؛ اگر برای خرید جنسی به بازار بروید و کالایی را مشخص کنید، اما پول آن را نداشته باشید و فروشنده بگوید: اشکال ندارد جنس را ببرید و هر وقت داشتید پول آن را بدهید، این معامله اشکال شرعی دارد، چون زمان تحویل پول باید مشخص باشد.

اینها ساده ترین مسئله هاست، دهها مسئله به این شکل داریم، که مردم از بسیاری از آنها غافل هستند.

امیرمؤمنان علیه السلام هر روز و به صورت مستمر، در کوفه در بازارها می گشتند؛ یعنی به راسته ها و بازارهای مختلف سر می زدند: خرمافروشها، قصابها، ماهی فروشهای پارچه فروشها صنف به صنف قدم می زدند و به آنها تذکر می دادند. «فَيَقِفُ عَلَى أَهْلِ كُلِّ سُوقٍ» در میان هر صنفی می ایستادند و ندا میدادند: «یا مَعْشَرَ التُّجّارِ اتَّقُوا اللهَ» ای بازرگانان تقوا داشته باشید. بازاریان وقتی صدای حضرت را می شنیدند، همه از کسب و کار دست می کشیدند و توجه می کردند که حضرت می خواهند چه بگویند. در این هنگام، حضرت چند تذکر به شرح زیر میدادند:

1. « قَدِّمُوا اَلاِسْتِخَارَهَ»، در آغاز خير را از خدا بخواهید.

روزی دست خداست، ما باید به دنبال کسب و کار باشیم، ولی باور کنیم تقسیم روزی دست خداست، تنها به کار و کوشش ما نیست. ما وظیفه خود را انجام بدهیم، باقی را به خدا واگذار کنیم.

2. «وَ تَبَرَّکُوا بِالسُّهُولَهِ»، اگر می خواهید خدا به کسب و کار شما برکت بدهد، آسان بگیرید

پیامبر خدا فرمود: خداوند می آمرزد کسی را که در خرید و فروش آسان بگیرد. شما موقع فروختن، زیاد سخت نگیرید. اگر مشتری تخفیفی خواست مدارا کنید.

3. «و اِقْتَرِبُوا» به خریدارها نزدیک شوید؛ یعنی با مشتری مدارا کنید و کاری نکنید که او فرار کند.

4. «وَ تَزَیَّنُوا بِالْحِلْمِ»، خود را به زیور حلم آراسته کنید.

ویژگی کاسب مطلوب، صبور بودن است، کسی که زود عصبانی می شود مشتریان خود را از دست خواهد داد.

ص: 237

5. «وَ تَنَاهَوْا عَنِ اَلْیَمِینِ»، قسم نخورید. الآن بازار ما چقدر گرفتار قسم خوردن است. در روایت آمده است:

«وَیْلٌ لِلتَّاجِرِ مِنْ لاَ وَ اَللَّهِ وَ بَلَی وَ اَللَّهِ»؛(1) وای بر آنهایی که با نه به خدا و بله به خدا، خرید و فروش می کنند.

امام کاظم علیه السلام فرمودند: سه دسته هستند که خداوند به آنها نظر رحمت نمی کند: «رَجُلٌ اِتَّخَذَ اَللَّهَ بِضَاعَهً لاَ یَشْتَرِی إِلاَّ بِیَمِینٍ»(2) کسی که خدا را سرمایه خود قرار داده است نمی خرد و نمی فروشد مگر با سوگند، قسم به خدا، جزء سرمایه های زندگی او شده است. تا چند قسم نخورد نمی فروشد و نمی خرد.

6. «و جَانِبُوا اَلْکِذْبَ»، دروغ نگویید. اگر باور کنیم رزاق خداست در کسب و کار خود دروغ نمی گوییم، چون باور نداریم. فکر می کنیم اگر دروغ بگوییم کسب ما رونق پیدا می کند و مشتری زیاد می شود.

7. «وَ تَجَافَوْا عَنِ اَلظُّلْمِ، وَ أَنْصِفُوا اَلْمَظْلُومِینَ»، با مظلومین کنار بیایید و به کسی ظلم نکنید.

8. «وَ لاَ تَقْرَبُوا اَلرِّبَا»، به ربا نزدیک نشوید.

ص: 238

گرفتن و اقاله هیچ فرقی ندارد. آیا اکنون بازار اسلامی ما این گونه است؟

امام صادق علیه السلام فرمود: اگر جنس را از مشتری پس بگیری (اقاله نمایی) خداوند هم می گوید: تو با بندگان من کنار آمدی، من هم فردای قیامت اقاله تو را می پذیرم، آن جا هم که تو پشیمان شدی، من میپذیرم: «أَقَالَهُ اللَّهُ تَعَالَی عَثْرَتَهُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ»،(1)

دوم، مهلت به بدهکار: اگر کسی بدهکار شد، به او مهلت بدهی: «إِنْظَارِ اَلْمُعْسِرِ». در روایت متعددی آمده است که: «المؤمن سَهلِ القَضاءِ ، سَهلِ الاِقتِضاءِ»،(2) مؤمن وقتی از کسی پول گرفت، قرض مردم را به آسانی می پردازد. ولی از آن طرف اگر کسی از او قرض خواست، راحت قرض می دهد. قرآن هم می فرماید: «فَنَظِرَةٌ إِلى مَيْسَرَةٍ»(3)

در روایت دیگر پیامبر فرمود: «أَرْبَعٌ مَنْ كُنَّ فِيهِ فَقَدْ طَابَ مَكْسَبُهُ»(4) اگر کسی این چهار ویژگی را داشته باشد کسب او پاکیزه است:

1.«إِذَا اِشْتَرَی لَمْ یَعِبْ»: وقتی جنسی را می خرد، عیب روی آن نگذارد. الآن در بازار مثلا اگر شما بخواهید ماشین خود را بفروشید، عیبهای فراوانی روی آن می گذارند. اما اگر بخواهد همان جنس را بفروشد، آن عیوب نادیده گرفته میشود.

2. «وَ إِذَا بَاعَ لَمْ یَحْمَدْ»، وقتی می خواهد جنس را بفروشد، از آن جنس تعریف نکند.

ص: 240

3. «ولا یُدَلِّسُ»: مشتری را فریب ندهند.

4. «وَ فِیمَا بَیْنَ ذَلِکَ لاَ یَحْلِفُ»: قسم نخورد.

هزینه های زندگی من زیاد شده است، این هزار دینار را بگیر و با آن تجارت کن یعنی مضاربه (پول از حضرت، کار از مصادف) او به دنبال کسب و کار رفت. مصادف می گوید: با گروهی از بازرگانان، جنسی را که از مایحتاج عمومی مردم بود خریدیم تا در شهر دیگری بفروشیم، قبل از ورود به آن شهر، قافله ای بیرون می آمد، آنها به ما خبر دادند که این کالا در این شهر نایاب است. «وَ کَانَ مَتَاعَ اَلْعَامَّهِ»(1) أن جسن هم مایحتاج مردم بود. مصادف و هم قافله ای های او هم قسم شدند، حال که مردم مجبورند این جنس را از ما بخرند، صددرصد سود روی آن بکشند. مصادف، کالا را با همان سود بالا فروخت و بازگشت و خوش حال خدمت امام صادق علیه السلام رسید و دو کیسه مقابل حضرت گذاشت و گفت: این هزار دینار اصل پول شما و این هم هزار دینار سود آن حضرت فرمودند: چه معامله ای بوده که شما صددرصد سود کرده اید؟ مصادف، حقیقت قضیه را گفت. حضرت به محض این که شنیدند از راه گران فروختن به این سود رسیده اند، نپذیرفتند و فرمودند:

«سُبْحَانَ اَللَّهِ تَحْلِفُونَ عَلَی قَوْمٍ مُسْلِمِینَ أَنْ لاَ تَبِیعُوهُمْ إِلاَّ بِرِبْحِ اَلدِّینَارِ دِینَاراً»، سبحان الله، شما هم قسم می شوید که از مسلمان ها صد در صد سود بگیرید؟ سپس حضرت هزار دینار خود را برداشتند و فرمودند: «لاَ حَاجَهَ لَنَا فِی هَذَا اَلرِّبْحِ»، ما احتیاجی به این سود نداریم. بعد جمله ای فرمودند که باید آن را بازاری ها تابلو کنند:

«یَا مُصَادِفُ مُجَادَلَةُ السُّيُوفِ أَهْوَنُ مِنْ طَلَبِ الْحَلَالِ»(2)

ص: 242

ای مصادف، جنگ با شمشیر آسان تر از طلب لقمه حلال است.

اگر ما بودیم می گفتیم ماشاء الله، خدا برکت داده است. قسمتی از آن را هم خرج هیئت و مسجد و مکه و مشهد می کردیم. امام هم می توانست آن پول را بردارد و با آن کار خیری انجام بدهد، اما این کار را نکردند و با قاطعیت، آن سود را پس دادند.

است اگر بیماری آمد و گفت پول ندارم، از او پول نگیر. بالاتر از این کسانی هستند که نزد مغازه دار یا قصابی پول می گذارند و می گویند: اگر مشتری آمد و نمی تواند پولی بپردازد، شما به حساب من به او بده.

مشخص باشد؛ نه این که شما بگویی من ندارم، فروشنده هم بگوید هر زمان داشتی بیاور.

2. همچنین در نسیه، قیمت کالا باید معلوم باشد. برخی در مغازه محل خود حساب دفتری دارند، لذا به فروشنده می گوید: یک بسته چای بده و به حسابم بنویس. فروشنده هم بدون ذكر قیمت، آن را یادداشت می کند. این کار، صحيح نیست. زیرا در نسیه، قیمت کالا باید مشخص باشد.

3.حالا عکس مسئله اول، شما برای خرید یخچال به بازار رفته اید، فروشنده می گوید من یخچال ندارم؛ شما می گویید: اشکالی ندارد من پول آن را میدهم، هر وقت آوردی تحویل بده. این معامله اشکال دارد، چون در چنین معامله ای که بعدأ می خواهید کالا را تحویل بگیرید زمان تحویل کالا باید مشخص باشد.

4. در معامله ای که شما بعدا میخواهید جنس را تحویل بگیرید که به اصطلاح فقهی «سلف» می گویند، شما باید تمام قیمت را هنگام خرید پرداخت کنید. اگر فقط بخشی از آن را بپردازید معامله تنها نسبت به همان بخش صحیح است. و صاحب همه كالا نیستید.

5.الآن رسم شده واحدهای آپارتمانی را نسیه می خرند که هنوز هیچ چیز آن ساخته نشده است می گویم من یک واحد از شما خریدم. در حالی که نه من پول داده ام نه چیزی از واحد ساخته شده است، این معامله حتما باطل است؛ درست مثل این که شما می گویی من یک کتاب از شما خریدم من هم می گویم یک کتاب به شما فروختم در حالی که نه شما پول دادی و نه من کتاب دارم. این معامله صحیح نیست و شما مالک چیزی نیستید. نحوه معامله بعضی واحدهای آپارتمانی

ص: 245

هم همین طور است. در این موارد اگر من تمام پول را دادم این معامله صحيح است. اما اگر من همه پول را ندهم، بلکه بخشی از آن را بپردازم، معامله فقط به همان مقدار صحیح است. مثلا اگر خریدار یک سوم از صد میلیون تومان قیمت آپارتمان را پرداخت کرده معامله به همین مقدار صحیح است، البته در این صورت فروشنده می تواند معامله را به هم بزند و بگوید شما همه پول را نداده اید. درصد بالایی از پرونده های دادگاهها سر همین مسائل است. گاهی مبلغ سنگینی به وکیل می دهند تا از حق آنها دفاع کند و پس از سرگردانی های زیاد و هدر رفتن پول و وقت، به جایی هم نمی رسند.

6.گاهی دولتی ها این کار را انجام میدهند؛ مثلا شرکتی می خواهد خودرو بفروشد و شش ماه دیگر تحویل بدهد، پول را از شما می گیرد، اما قیمت خودرو را مشخص نمی کند و می گوید پنج درصد زیر قیمت بازار روز تحویل. این کار، اشکال دارد، چون قیمت مشخص نیست. مگر این که به عنوان ودیعه باشد.

7. مسئله دیگر این که محل تحویل کالا باید مشخص باشد، فرض کنید شما جنسی (مثلا فرش) خریده اید و قرار است دو ماه دیگر به شما تحویل بدهند، از تهران به کاشان رفته و ده قطعه فرش خریده اید. این که کجا قرار است این کالا را به شما تحویل بدهند؟ کاشان به شما تحویل می دهد یا قم یا تهران؟ باید مشخص باشد.

8. کسی منزلی اجاره کرده است، اما مدت اجاره را مشخص نکرده، صاحب خانه می گوید: مهم نیست شما ماهی 200 هزار تومان بده هر چند وقت خواستی در این جا باش. این اجاره باطل است، چون باید مدت اجاره مشخص باشد.

ص: 246

اگر وارد بحث مضاربه و صلح و شرکت و رهن و جعاله بشویم معلوم می شود معاملات ما اشکال های شرعی فراوانی دارد. فقها سر این مسائل چقدر بحث کرده و می کنند، چون مسائل پیچیده ای است، آن وقت ما بدون اطلاع از مسائل شرعی با هم قرارداد مضاربه می نویسیم، خانه می خریم، اجاره می کنیم، خانه میفروشیم، معامله انجام می دهیم.

امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید:

«مَنِ اتَّجَرَ بِغَيْرِ فِقْه فَقَد اِرْتَطَمَ فِى الرِّبا»(1)

اگر کسی بدون آشنایی به مسائل فقهی سراغ تجارت برود، در ربا فرو می رود.

9. در اداره به کسی برنج داده اند (در اداره ها گاهی سبد کالا به کارمندان میدهند) اما برنج اعلایی نیست و کارمندی که تحویل گرفته نمی خواهد، لذا به مغازه می آید و می گوید دولت به ما بیست کیلو برنج داده اما درجه سه است و من نمیخواهم. شما این بیست کیلو را بگیر و پنج کیلو برنج درجه یک به من بده. این کالا را با آن کالا معاوضه میکند. این معامله قطعأ باطل است، چون در جنس هایی که مشابه هم هستند هر دو برنج است شما حق ندارید یکی را کمتر بدهید. آن پنج کیلو است این بیست کیلو. یک مصداق واضح ربا همین است. برای این که معامله بدون اشکال باشد شما این برنج را جداگانه بفروش، بعد برنج اعلا بخر.

مثال دیگر: شما ده لیتر روغن نباتی دارید به مغازه می روید و می گویید: این ده

ص: 247

لیتر روغن نباتی را از من بگیر و در عوض، سه کیلو روغن ذرت بده. قطعا این معامله باطل است.

مثال دیگر: النگوی خانم شکسته است به مغازه زرگری می رود تا عوض کند؛ می گوید: این ده مثقال طلای شکسته را بگیر و در مقابل، یک النگو به وزن هشت مثقال به من بده. این معامله اشکال دارد. باید ابتدا النگوی شکسته را به طلافروش بفروشد، سپس از او جنس مورد نظرش را بخرد.

در خاطرات مرحوم آیت الله العظمی گلپایگانی رحمه الله می خواندم: قبل از انقلاب، کسی خدمت ایشان آمده بود تا حساب سال خمسی خود را بکند. او واردکننده گوشت های ذبح غیر اسلامی بود حساب می کند و خمس مال او دویست هزار تومان شده بود، (در آن زمان این مبلغ، پول زیادی بوده) آقا فرموده بودند: شغل شما چیست؟ گفته بود: گوشت می فروشم. آقا سؤال کرده بودند چه گوشتی؟ پاسخ داده بود: گوشت های ذبح غیر اسلامی. آقا فرموده بود: من این پول را بر نمی دارم، چون از راه غیرحلال به دست آمده است

روزی به یک راننده محترم تاکسی گفتم: چرا شما به خاطر پنج یا ده تومان خود را مدیون مردم میکنی، گاهی کسی سه هزار میلیارد می خورد لااقل رقم بالایی است، اما شما به خاطر مبلغ ناچیزی خود را مدیون مردم می کنی؟ فوری جواب داد: غصه نخور من از در منزل که بیرون می آیم آن قدر به این فقیر و آن فقیر میدهم که طلبکار خدا هم هستم

آیا اگر من از این طرف از مردم پول اضافه بگیرم و از آن طرف بگویم به فقیر میدهم! کافی است؟ این بخششها آن مسئله را جبران نمی کند. پیامبر خدا فرمود: اگر پولی که از حرام به دست آمده در راه حج، یا امور خیر هزینه شود به اندازه بال یک پشه ارزش ندارد. چون کار خیر باید با مال پاک انجام شود.

امام صادق علیه السلام فرمود: «التَّاجِرَ الصَّدُوقَ مَعَ السَّفَرَةِ الْكِرَامِ الْبَرَرَةِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ»(1) تاجری که راستگو باشد جایگاه او با انبیاء و اولیاء و فرشتگان است.

از سوی دیگر، پیامبر به بازار آمدند، نگاهی به مغازه ها و تجار کردند و فرمودند: «التّاجِرُ فاجِرٌ وَ الْفاجِرُ فِی النّارِ»(2)، تاجر، فاجر است، فاجر هم در آتش است. مردم مغازه ها را بستند. حضرت فردا آمدند، دیدند همه مغازه ها بسته است، (فرمودند: بازاری ها کجا رفتند؟ گفتند: شما دیروز فرمودید «التّاجِرُ فاجِرٌ» همه بستند و رفتند. حضرت فرمود من امروز نیز همان را می گویم ولی آن سخن من، ادامه ای هم دارد و آن این است که: «إِلَّا مَنْ أَخَذَ الْحَقَّ وَأَعْطَى الْحَقَّ»، مگر کسی که وقتی معامله می کند، حق بگیرد و حق هم بدهد؛ یعنی معامله او صحيح باشد.

بعضی کارها با این که در دین ما واجب است ولی هشدار داده اند که مواظب باشید، چون در لب پرتگاه آتش هستید؛ مثلا قضاوت گاهی واجب عینی است و گاهی واجب کفایی، ولی راجع به قاضی فرمودند: «مَنْ جُعِلَ قَاضِیاً فَقَدْ ذُبِحَ بِغَیْرِ سِکِّینٍ»،(3) اگر کسی منصب قضا را بپذیرد با پنبه سر خود را بریده است. یعنی این قدر لب پرتگاه است.

تجارت هم لازم است اما باید مواظب بود که از کدام دسته از بازرگانان و كاسبها هستیم؛ آیا از تاجران صدوق و راستگوییم یا از تجار فاجر؛

ص: 251

ص: 252

اموال خود را به باطل و ناحق در میان یکدیگر نخورید و برای خوردن بخشی از اموال مردم به گناه و دادن قسمتی از آن به حكام، دست اندازی نکنید، در حالی که می دانید

یکی از مصادیق اكل مال به باطل، رشوه و اختلاس است که صورتهای گوناگون دارد: گاهی در اموال شخصی است، زمانی در اموال عمومی و دولتی

این حرام خواری و مال اندوزی باطل، در کلام پیشوایان معصوم علیه السلام به شدت، مورد مذمت و سرزنش قرار گرفته است، به طوری که پیامبر صلی الله علیه و آله و فرمود:

«إيّاكُم و الرّشوَةَ فإنّها مَحضُ الكُفرِ ، و لا يَشُمُّ صاحِبُ الرّشوةِ رِيحَ الجَنَّةِ»(1)

از رشوه بپرهیزید زیرا کفر خالص است و رشوه خوار، بوی بهشت را استشمام نمی کند.

امیرمؤمنان علیه السلام در نهج البلاغه، از قول پیامبر صلی الله علیه و اله حدیثی را نقل می فرماید که فرمود:

«یَا عَلِیُّ إِنَّ اَلْقَوْمَ سَیُفْتَنُونَ بِأَمْوَالِهِمْ و ...فَیَسْتَحِلُّونَ الْخَمْرَ بِالنَّبِیذِ ، وَالسُّحْتَ بِالْهَدِیَّةِ ، وَ الرِّبَا بِالْبَیْعِ»(2)

یا علی، این مردم پس از من با اموال خود آزمایش می شوند، آنان «شراب» را به نام «نبيذ»، «رشوه» را به نام «هدیه» و «ربا» را به اسم «تجارت»، حلال می دانند.

ص: 254

«مَنِ اِتَّجَرَ بِغَیْرِ فِقْهٍ فَقَدِ اِرْتَطَمَ فِی اَلرِّبَا»؛

کسی که بدون آشنایی با احکام فقهی به تجارت بپردازد در ربا فرود می رود.

و به موقع میدهیم.

5. باقی مانده را به مدینه برده و بخشی از آن را بین فقرا تقسیم می کنیم.

مرد سؤال کننده تعجب کرد و گفت: این گونه که شما تقسیم کردید چه چیزی برای خودتان باقی می ماند؟ حضرت فرمود: معادل چهارصد دینار برای ما باقی می ماند. گفت: اگر این کار را نمی کردید چقدر برای شما می ماند؟ فرمود: چهارهزار دینار یعنی حضرت یک دهم را برمی دارد، نه دهم آن را می بخشد:

«قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ بَلَغَنِي أَنَّكَ كُنْتَ تَفْعَلُ فِي غَلَّةِ عَيْنِ زِيَادٍ شَيْئاً وَ أَنَا أُحِبُّ أَنْ أَسْمَعَهُ مِنْكَ قَالَ فَقَالَ لِي نَعَمْ كُنْتُ آمُرُ إِذَا أَدْرَكَتِ الثَّمَرَةُ أَنْ يُثْلَمَ فِي حِيطَانِهَا الثُّلَمُ لِيَدْخُلَ النَّاسُ وَ يَأْكُلُوا وَ كُنْتُ آمُرُ فِي كُلِّ يَوْمٍ أَنْ يُوضَعَ عَشْرُ بُنَيَّاتٍ يَقْعُدُ عَلَى كُلِّ بُنَيَّةٍ عَشَرَةٌ كُلَّمَا أَكَلَ عَشَرَةٌ جَاءَ عَشَرَةٌ أُخْرَى يُلْقَى لِكُلِّ نَفْسٍ مِنْهُمْ مُدٌّ مِنْ رُطَبٍ وَ كُنْتُ آمُرُ لِجِيرَانِ الضَّيْعَةِ كُلِّهِمْ الشَّيْخِ وَ الْعَجُوزِ وَ الصَّبِيِّ وَ الْمَرِيضِ وَ الْمَرْأَةِ وَ مَنْ لَا يَقْدِرُ أَنْ يَجِي ءَ فَيَأْكُلَ مِنْهَا لِكُلِّ إِنْسَانٍ مِنْهُمْ مُدٌّ فَإِذَا كَانَ الْجَذَاذُ اوَفَيْتُ الْقُوَّامَ وَ الْوُكَلَاءَ وَ الرِّجَالَ أُجْرَتَهُمْ وَ أَحْمِلُ الْبَاقِيَ إِلَى الْمَدِينَةِ فَفَرَّقْتُ فِي أَهْلِ الْبُيُوتَاتِ وَ الْمُسْتَحِقِّينَ الرَّاحِلَتَيْنِ وَ الثَّلَاثَةَ وَ الْأَقَلَّ وَ الْأَكْثَرَ عَلَى قَدْرِ اسْتِحْقَاقِهِمْ وَ حَصَلَ لِي بَعْدَ ذَلِكَ أَرْبَعُمِائَةِ دِينَارٍ وَ كَانَ غَلَّتُهَا أَرْبَعَةَ آلَافِ دِينَارٍ ».(1)

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله می فرمود:

«اَعْطِ الاَْجیرَ حَقَّهُ قَبْلَ اَنْ یَجُفَّ عَرَقُهُ»(2)

ص: 257

مزد کارگر را قبل از خشک شدن عرقش بپردازید

این دستور دینی باید درسی برای همه کارفرمایان مسلمان باشد که حقوق کارگر خود را به تأخیر نیندازند. اقشار ضعیف و کارگر، زندگی شان معمولا با همان حقوق مختصری که آخر ماه، یا پایان هفته یا آخر روز می گیرند، اداره می شود اگر به تأخیر افتد در معاش خود، دچار مشکل می شوند و در مقابل زن و فرزند و خانواده شرمسار می شوند. ما نباید به خود اجازه دهیم کارگری که چرخ تولید ما را پررونق می کند برای معیشت معمولی خود، درمانده شود. اکنون در خبرها می خوانیم و میشنویم که فلان شرکت یا کارخانه، چند ماه، حقوق کارگران خود را نداده است. این کار، از آیین و منش مسلمانی به دور است. گاهی کارخانه ای مبالغ بسیار سنگین و بالایی را برای ورزش و خرید بازیکن و مربی و تشکیل اردوهای آمادگی و سفرهای خارجی هزینه می کنند، اما حقوق کارگرانش عقب افتاده است

کسی که ایمان به خدا و روز قیامت دارد، کارگری را به کار نمی گیرد مگر آن که مزد او را معلوم کند.

این دستور امام رضا علیه السلام بسیار خواندنی است:

روزی حضرت ملاحظه کردند کارگری به تعداد کارگران اضافه شده است. فرمودند: این کارگر چرا آمده است؟ گفتند: کار زیاد شده و امروز او را آورده ایم. فرمود: آیا مزد او را تعیین کرده اید؟ گفتند: خیر، هر مبلغی به او بدهیم راضی خواهد شد. حضرت بسیار ناراحت شدند و فرمودند: اگر دستمزد او را معین نکنید، حتی اگر سه برابر دستمزد واقعی به او بدهید می گوید حق مرا نپرداختید. ولی وقتی دستمزدش را تمام کردید اگر مقداری بیشتر هم اضافه کنید راضی و دعاگو خواهد شد(1)

نمایید. وقتی می خواهید خرما بفروشید فقط خرمای درجه یک را نشان ندهید، طبقات پایین را هم در معرض دید قرار دهید.

کسی خدمت امام صادق آمد و گفت: ما کلاه درست می کنیم اما داخل آن از پنبه های کهنه و دسته دوم استفاده می کنیم. حضرت فرمود: این کار را انجام ندهید، من دوست دارم که برای آنها توضیح دهید که داخل آن چیست(1)

سایه جنس می فروشی؟ «اِنَّ الْبَیْعَ فِی الظِّلالِ غِشٌّ وَ الْغِشُّ لایَحِلُّ.»(1) فروش در جاهای سایه (و کم نور) فریب و خیانت است و خیانت حلال نیست، این پارچه را در سایه و در تاریکی بردی که کیفیت آن معلوم نباشد. فرمود: این فریب مردم و غش در معامله است.

محدث قمی چنین گفته است، کتاب فروش می گوید: نه، کتاب برای من نبود برای کسی بود من قیمت گذاشتم، بیشتر از این قیمت ندارد، آسوده خاطر باشید.

محدث قمی مدتی ساکن نجف بود، پس از آن که به ایران برمی گردد. از ایران به آقای بهجت - که در آن زمان هنوز در نجف بود-نامه می نویسد که شما یک بار دیگر از آن کتاب فروش بپرسد، اگر او می خواهد بیشتر پول بگیرد یا پس بگیرد، در هر دو صورت من آماده ام.

مرحوم آقای دوانی وقتی این داستان را نقل کردند در پایان می نویسد: مرحوم آية الله بهجت می فرمودند: «سبحان الله، لا إله إلا الله» سابقا چه افرادی پیدا می شدند.

اما امروزه ما دنبال کسی می گردیم که از قیمت بازار خبر نداشته باشد تا جنسی را به او بفروشیم یا از او بخریم.»

انسان های مقید به آداب اسلامی، مواظب بودند که در خرید و فروش هایی که انجام می دهند کوچک ترین شبهه ای وجود نداشته باشد. به همین سبب بود که برکت های معنوی و مادی در زندگی شان جریان داشت. اگر کسی از این راه دور شود، خداوند وی را به خودش را می گذارد، چنان که پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:

«مَن غَشَّ أخاهُ المُسلِمَ نَزَعَ اللّهُ مِنهُ بَرَکَهَ رِزقِهِ، و أفسَدَ عَلَیهِ مَعیشَتَهُ، و وَکَلَهُ إلی نَفسِهِ.»(1)

کسی که با برادر مسلمان خود، غش بورزد، خداوند، برکت را از روزی او

ص: 262

می برد زندگی اش را تباه می کند و او را به خودش را می گذارد.

به خود واگذاشتن، یعنی نابودی و سرگردانی و حیرت انسان، لذا در دعاها فراوان آمده است که پیامبر عرضه می داشت: ای پروردگار من و پروردگار پدران من، مرا حتی به اندازه یک چشم بر هم زدن به خودم وامگذار: «إِلَهِی وَ إِلَهَ آبَائِی لَا تَکِلْنِی إِلَی نَفْسِی طَرْفَهَ عَیْنٍ»(1)

ص: 263

ص: 264

می گیرند (حق خود را) به طور کامل دریافت می دارند، ولی هنگامی که برای دیگران، پیمانه یا وزن می کنند، کم می گذارند. آیا آنها گمان نمی کنند که برانگیخته می شوند، در روزی بزرگ، روزی که مردم در پیشگاه پروردگار جهانیان می ایستند.

عَلَيْكُمْ بِحَفِيظٍ»(1)

و به سوی «دین» برادرشان شعیب را فرستادیم؛ گفت: ای قوم من، خدا را پرستش کنید که جز او معبودی برای شما نیست. پیمانه و وزن را کم نکنید (و دست به کم فروشی نزنید) که من خیر خواه شما هستم و از عذاب روز فراگیر، بر شما بیمناکم. و ای قوم من، حق و پیمانه و وزن را با عدالت ادا کنید و از اموال مردم چیزی کم نگذارید و در زمین به فساد نکوشید. آنچه (از سرمایه های حلال) خداوند برای شما باقی گذارده برایتان بهتر است اگر ایمان داشته باشید و من نگهبان شما (و مأمور بر اجبارتان به ایمان نیستم.

کارهاست؛ حتی آن بزرگواران در امور بسیار جزئی هم مواظب بودند که دقیق کار کنند و از چیزی سرسری نگذرند؛ مثلا رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله روزی هنگام دفن جنازه ای، در چیدن لحد میت محکم کاری می کرد، کسی به ایشان عرض کرد: ای رسول خدا، این قبر به زودی خراب می شود، چه لزومی در این دقت هست؟ پیامبر صلی الله علیه و آله و فرمود: «مسلمان، کاری که انجام می دهد باید همراه با محکم کاری باشد».

یکی از علل این کم فروشی ها در کیفیت، این است که گاهی اوقات، افراد شایسته و کاردان، متصدی امور نیستند و متأسفانه این افراد، هر شغل و سمتی را- هر چند که تخصص لازم و وقت کافی نداشته باشند- می پذیرند. امروزه برخی در ده شورا و مجمع عضو هستند و اگر ده پیشنهاد دیگر هم داشته باشند رد نمی کنند.

شخصی خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و از حضرت تقاضا کرد تا او را در شغلی که مورد نظرش بود منصوب کند حضرت فرمود:

«إِنَّكَ ضَعِيفٌ، إِنَّهَا أَمَانَةٌ، والأمانَةُ ثَقِیلَةٌ إِنَّهَا يَوْمَ القِيَامَةِ خِزيٌ»؛(1)

تو برای این کار ضعیف هستی، این کار امانت است و امانت، سنگین است و در قیامت ذلت و خواری برای تو خواهد بود.

خود را محدود به کارهای دولتی و استخدامی نکند. در دین ما، اجاره دادن وقت و استعداد خود، أمر مكروهی است، به طوری که در کتابهای حدیثی، بابی در همین باره وجود دارد؛ برای نمونه در کتاب عظیم القدر «کافی» بابی است تحت عنوان «كراهية اجارة الرجل نفسه»

دیدن این باب و تأمل در روایات آن، هر جوانی را به اعتماد به نفس و روی پای خود ایستادن، تشویق می کند. متأسفانه سالهاست شاهدیم که جوانان پر استعداد فقط منتظرند تا در جایی استخدام شوند و در این کار موفق نمی شوند و استعدادهای آنان هدر می رود. در روایت آمده است:

«مَنْ آجَرَ نَفْسَهُ فَقَدْ حَظَرَ عَلَى نَفْسِهِ اَلرِّزْقَ»؛(1)

کسی که خود را اجاره دهد، رزق خود را محدود می کند.

اینها توصیه های اخلاقی نیست، بلکه واقعیت هایی است که همه زندگانی را پوشش می دهد. توجه به این دستورالعملها، بیکاری را از بین می برد و تولید و اقتصاد ما را رونق می بخشد و بسیاری از نتایج دیگر، از آن به دست می آید.

حضور در مجالس دینی و عبادی، سرکشی به ضعیفان هم از وظایف انسان است.

توصیه امیرمؤمنان علیه السلام در این مورد «اعتدال» بود: «أَجْمَلَ فِی اَلطَّلَبِ» در این باره به تفصیل، گفت وگو کردیم.

اما در این جا باید بگوییم برعکس روش فوق يعنی افراط، گروهی گرفتار تنبلی در کسب و کار هستند، که این هم، شیوه مذمومی است. این دو روش افراط و تفریط در کار کردن و تجارت و کسبه، در سیره امیرمؤمنان، مردود اعلام شده است. تنبلی و تن آسایی، به دو انگیزه صورت می گیرد: یکی به انگیزه دینی و به خیال زهدورزی. دیگری به خاطر راحت طلبی و آسان خوری و بی فکری و بی برنامگی. هر دوی اینها باطل است. انگیزه دوم. اگر به نیت عبادت و زهد ساختگی هم باشد در سیره امیرمؤمنان علیه السلام مورد سرزنش قرار گرفته است. «علاء» از برادرش «عاصم» نزد امیرمؤمنان شکایت کرد که از دنیا بریده و خانه و زندگی و کار و تلاش را رها کرده است. حضرت ناراحت شد و دستور داد او را نزد ایشان بیاورند عاصم را در بیابان یافتند و نزد حضرت آوردند، امام خطاب به او فرمود:

«یَا عُدَیَّ نَفْسِهِ! لَقَدِ اسْتَهَامَ بِکَ الْخَبِیثُ! أَمَا رَحِمْتَ أَهْلَکَ وَ وَلَدَکَ! أَتَرَى اللّهَ أَحَلَّ لَکَ الطَّیِّبَاتِ، وَ هُوَ یَکْرَهُ أَنْ تَأْخُذَهَا! أَنْتَ أَهْوَنُ عَلَى اللّهِ مِنْ ذلِکَ...»(1)

ای دشمنک جان خود، شیطان در تو راه یافته و هدف تیر او قرار گرفته ای، آیا به خانواده و فرزندانت رحم نمی کنی؟ تو خیال می کنی خداوند (به ظاهر) طيبات را بر تو حلال کرده، اما (در واقع) دوست ندارد که از آنها استفاده

ص: 271

کنی؟ تو در پیشگاه خداوند، بی ارزش تر از آنی که بدین گونه با تو رفتار کند

عاصم گفت:ای امیرمؤمنان، اما تو خود با این لباس خشن و آن غذای بسیار اندک و ساده به سر می بری! امام فرمود:

«وَيْحَكَ إِنِّي لَسْتُ كَأَنْتَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى فَرَضَ عَلَى أَئِمَّةِ الْعَدْلِ أَنْ يُقَدِّرُوا أَنْفُسَهُمْ بِضَعَفَةِ النَّاسِ كَيْلَا يَتَبَيَّغَ بِالْفَقِيرِ فَقْرُهُ»؛(1)

وای بر تو! من مثل تو نیستم (وظیفه من غیر از شماست)، خداوند بر پیشوایان حق و عدالت، واجب شمرده که بر خود سخت گیرند و همچون طبقه ضعیف مردم باشند تا فقر، آنها را به هیجان نیاورد که سر از فرمان خداوند برتابند.

امام صادق علیه السلام نقل می کند که: «امیرمؤمنان علی علیه السلام تمام کارهای زندگی را خودش انجام میداد: هیزم جمع می کرد، آب از چاه می کشید، خانه را جارو میزد و...»(2)

آن بزرگوار در کشاورزی هم نمونه بود. در منابع معتبر آمده است: «روزی امیرمؤمنان علی علیه السلام از خانه بیرون آمد و به طرف صحرا و نخلستان رفت، در حالی که باری از هسته خرما به همراه داشت، از آن حضرت سؤال کردند. این بار چیست؟ فرمود: صد هزار درخت خرما انشاء الله پس از مدتی، همه تبدیل به درخت خرما شد.»(3)

ص: 272

کارمندی را نگه دارند، خود بازنشستگان باید کارها و سرگرمی های مفیدی برای خودشان به وجود آورند تا نشاط آنها از بین نرود.

ص: 274

مگر ما نمی گوییم «الهنا عامِلْنا بِفَضْلِكَ وَ لا تُعامِلْنا بِعَدْلِكَ»؛ خدایا با فضلت با ما رفتار کن، به عدالتت با ما رفتار نکن، چون اگر چنین کند بیچاره می شویم.

شروع کنم، ولی با خدا عهد کرده ام که تا خدمت شما نیایم و اجازه نگیرم و مشورت نکنم، چنین کاری را انجام ندهم، آیا شما توصیه و سفارشی ندارید؟ حضرت چند دستور به او دادند، یکی همین بود که فرمودند: «عَلَيْكَ بِصِدْقِ اَللِّسَانِ فِي حَدِيثِكَ»؛ بر تو باد به راستگویی

اگر می خواهی دنبال کسب و کار بروی، راست گو باش و دروغ نگو.

دوم: «لَا تَکْتُمْ عَیْباً یَکُونُ فِی تِجَارَتِکَ»؛(1) اگر جنس و کالای تو عیبی دارد، آن را مخفی نکن.

کسی را که به تو اعتماد کرده فریب نده، همانا فريب او حرام است.

در حدیث دیگری آمده است:

«غَبْنُ اَلْمُسْتَرْسِلِ سُحْتٌ»(1)

فریب دادن کسی که به تو اعتماد کرده، حرام شدید است.

مثلا خانمی، می خواهد ده میلیون تومان برای دختر خود جهیزیه بخرد، وارد بازار می شود، او همانند بیشتر مردم، از لوازم برقی سررشته ندارد، لذا به فروشنده می گوید: من به شما اعتماد دارم، این یخچال یا ماشین لباسشویی خوب است که برای دخترم بخرم یا نه؟ در این جا فروشنده باید صادقانه برخورد کند و جنس خوب، به مشتری بدهد.

نیامده غذای او را آماده نموده است.

3. روزی که مهمان پدر و مادر خود بوده است. آن قدر پدر و مادر به این اولاد محبت داشتند که روزی او را با کمال میل و رغبت دادند. لقمان حکیم می گوید: چطور شما در آن جا غصه نخوردید؟ هیچ کاری هم نمی توانستید بکنید، حالا که بزرگ شدید و خود شما به دنبال کسب و کار هستید، غصه می خورید و به خدا بدگمان هستید؟

می گویید: شاید روزی من نرسد و نگران هستید، لذا یا حقوق الهی را نمی دهید و می پندارید اگر پرداخت کنید دچار کسادی و بی رونقی بشوید. یا از ترس فقر به زن و فرزند خود نمی رسید و بر آنها سخت می گیرید.(1)

امام صادق علیه السلام می فرماید:

«يَاْتي عَلَي الناسِ زَمانٌ يَشْکُونَ فيهِ رَبَّهُمْ قُلْتُ: وَ کَيْفَ يَشْکُونَ فيهِ رَبَّهُمْ قالَ يَقُولُ الرَّجُلُ وَ اللهِ ما رَبِحْتُ شَيْئاً مُنْذُ کَذا وَ کَذا ولاآکُلُ وَ لااَشْرَبُ اِلامِنْ رَأِْس مالِي، وَيْحَکَ وَ هَلْ اَصْلُ مالِکَ وَ ذِرْوَتُهُ اِلاّ مِنْ رَبِّکَ»(2)

زمانی می رسد که مردم از خدا شکایت می کنند. گفتند: چه شکایتی؟ فرمود: شخص می گوید: من مدتی است سودی نکرده ام و از سرمایه میخورم. حضرت فرمود: وای بر تو، آیا اصل سرمایه تو و سود آن از خدا نیست؟

ص: 280

دوستی می گفت: گاهی در خانه به پدرم اصرار می کردیم شما امروز بمانید و در کاری که داریم به ما کمک کنید، بالاخره پدر را در خانه نگه می داشتیم. ایشان که در خانه می ماند، می گفت: امروز دو هزار تومان به من ضرر زدید. به ایشان می گفتیم: ما نفهمیدیم، شما روزی که به بازار می روی، می گویی بازار کساد است یک روز هم که ما شما را در منزل نگه میداریم، می گویید دو هزار تومان به من ضرر زدید! گاهی از کاسب ها می پرسیم: کاسبی چطور است؟ می گویند: خبری نیست! اگر خبری نیست یک روز در خانه بماند و به امور خانه و فرزندان، رسیدگی کند.

فرمودند و آن هدیه را نپذیرفتند.

قَدِمْتَ الْكُوفَةَ فَبِعْ وِسَادَةً مِنْ بَيْتِكَ» وقتی به کوفه رسیدی یکی از بالش های خانه (یعنی از لوازم غیر ضروری خانه) را بفروش و با پول آن ده نفر از برادران ایمانی خود را دعوت کن، سفره ای پهن کن و به آنها غذا بده، پس از صرف غذا بگو برای تو دعا کنند: «وَ أَعِدَّ لَهُمْ طَعَاماً وَ سَلْهُمْ یَدْعُونَ اَللَّهَ لَکَ»(1)

شاید منشأ دعای سر سفره که میان ما مرسوم است چنین روایتی باشد. آن فرد گرفتار می گوید من این کار را کردم، بعد از مدت کوتاهی مشکلات مالی ام برطرف شد. بنابراین به یاد داشته باشیم که درآمد بیشتر و رونق کسب و کار همیشه به زرنگی و دویدن و شب و روز کار کردن و مشتری را فریب دادن و دروغ گفتن و اینها نیست. اگر به چند نفر نان رساندیم، مطمئنا در زندگی ما تأثیر دارد.

نداری فلانی شراب خوار است؟ گفت: من به شراب خواری او چه کار دارم؟ او به راهنمایی حضرت گوش نکرد و رفت پول خود را به رفیق شراب خوار خود داد و او هم پولش را خورد.

در سفر حج امام صادق علیه السلام او را دیدند، همین طور که دور كعبه طواف می کرد، مدام می گفت: خدایا به من اجر بده، خدایا پول مرا خوردند، اجر آن را از تو میخواهم. حضرت ناراحت شد و همین طور که طواف می کرد، او را نگه داشتند و فرمودند: ساکت باش، برای چه به اینجا آمده ای و از خدا اجر و پاداش می خواهی؟ مگر من به تو نگفتم او شراب خوار است؟ گفت: من به عقل تجاری او اطمینان داشتم، حضرت فرمود:

«وَ لاَ تَأْتَمِنْ شَارِبَ اَلْخَمْرِ؛ فَإِنَّ اَللَّهَ-عَزَّ وَ جَلَّ- یَقُولُ فِی کِتَابِهِ «وَ لا تُؤْتُوا اَلسُّفَهاءَ أَمْوالَکُمُ» فَأَیُّ سَفِیهٍ أَسْفَهُ مِنْ شَارِبِ اَلْخَمْرِ؟»(1)

به شراب خوار، اطمینان مکن، زیرا خداوند در قرآن فرموده است: «اموال خود را به دست سفیهان مسپارید» و سفیه تر از شراب خوار چه کسی است.

فَیَتْرُکُهُ لِغَیْرِ وَجْهِ اَللَّهِ قَالَ نَعَمْ صِیَانَهً لِنَفْسِهِ»؛(1)

کسی که شراب خواری را (حتی) به خاطر غیر خدا ترک کند، خداوند از نوشیدنی های سر به مهر (رحیق مختوم) به او مینوشاند. عرض کردم: آيا برای غیر خدا هم باشد؟ فرمود: آری برای سلامت خودش.

آری، اگر فردی برای حفظ جان و سلامتی خود شراب را کنار بگذارد نه برای خدا، پروردگار از «رحیق مختوم یعنی شراب های بهشتی» به او مینوشاند، زیرا دین به سلامت جسم و روح انسانها اهمیت می دهد.

حرفهای تکرای و کم ارزش بزنیم یا خدای ناکرده به غیبت، دچار شویم. رادیوها و شبکه های دینی قرآنی، در شبانه روز، برنامه های سودمند قرآن و احکام و حدیث و تفسیر دارند. یا از یک کانال علمی و مستندهای سودمند استفاده کنیم. به هر ترتیب به سرگرمی مفیدی مشغول شویم که وقت ما بیهوده نگذرد.

ص: 287

ص: 288

1. «عَلَيْكَ بِصِدْقِ اَللِّسَانِ فِي حَدِيثِكَ»؛(1) راست گو باش و در معامله دروغ نگو.

2. «وَ لَا تَکْتُمْ عَیْباً یَکُونُ فِی تِجَارَتِکَ»؛ اگر کالای تو، عیب و ایرادی دارد آن را کتمان نکن.

در اینجا این پرسش مطرح می شود که: گفتن عیب کالا جزء آداب مستحب است یا واجب؟ بعضی از فقها فرموده اند: اگر عیب مخفی است حتما باید بگویید. یک زمان عيب آشکار است اگر شما کمی در این کالا دقت کنید، نقص أن جنس مشخص می شود؛ مثلا من می خواهم کتابی خریداری کنم با نگاهی متوجه می شوم که جلد و صحافی کتاب مشکل دارد و سالم نیست، اما گاهی نقصی دارد که من متوجه نمی شوم و در کالا مخفی است. آن جا فرموده اند حتما باید بگویم وگرنه، غش در معامله است و حرام می باشد. برخی از فقها هم فرموده اند: عیب کالا، چه مخفی و چه آشکار، باید گفته شود.

امیرمؤمنان علی علیه السلام پیوسته می فرمود: این امت در خیر و نیکی است تا زمانی که لباس بیگانه را نمی پوشد و غذای بیگانه را نمی خورد. اما اگر چنین کند (و از لباس و غذای بیگانه استفاده نماید) خداوند آنها را خوار و ذلیل می کند.

یعنی امیرمؤمنان، دائما این تذکر را می داد. گاهی در روایت هست که: «قالَ مِيرَ الْمُؤْمِنِينَ»، اما زمانی این عبارت هست که: «كٰانَ يَقُولُ». یعنی دائمأ به مسلمانها تذکر میداد.

این طبیعی است و تحلیل پیچیده ای هم ندارد. اگر مردمی وسایل و تولیدات داخلی خود را کنار گذاشتند و سراغ تولیدات بیگانگان رفتند طبیعی است که آنان از همین نقطه ضعف در هنگام گرفتاری استفاده می کنند و ملت را تحت فشار قرار می دهند. در تحریم های هسته ای اگر هیچ نیازی به دشمن نداشتیم، این همه از ابزار تحریم استفاده نمی کردند و فشارها خیلی کمتر میشد.

این نکته را هم باید به تولید کنندگان داخلی یادآور شد که برای تشویق مردم به کالاهای داخلی باید جنس خوب و مرغوب تولید کنند. دنیای امروز، دنیای رقابت است، در بازار، همه جور، جنس و کالا هست و خریدار با مصرف کننده به طرف اجناسی می رود که برایش آسایش و راحتی بیاورد.

فراوانی آمده که حتی اگر سرمایه شما کم است با همان سرمایه کم حرکت کنید و کار را شروع کنید: از شما حرکت، از خدا برکت

شخصی خدمت امام صادق علیه السلام آمد و گفت: وقتی می خواهیم دنبال روزی برویم تکلیف ما چیست؟ حضرت فرمودند:

«إِذَا فَتَحْتَ بَابَكَ وَ بَسَطْتَ بِسَاطَكَ فَقَدْ قَضَيْتَ مَا عَلَيْكَ»؛(1)

هنگامی که مغازه خود را باز کردی و اجناس خود را در معرض دید قرار دادی، تکلیف خود را انجام داده ای

این روایت دقیقا به معنای همان ضرب المثل معروف است که: «از تو حرکت از خدا برکت»؛ با همین شروع و حرکت، خدا برکت آن را می دهد.

من هم درک می کنم که انسان اگر بخواهد کار آفرین باشد سرمایه می خواهد، اما تقاضا می کنم کمی هم خاطرات کسانی را که اکنون سرمایه های بالایی دارند و قبلا روزگار سختی را گذرانده اند بخوانید، که از کجا شروع کرده اند. اگر بخواهم خاطره بگویم، کتاب مستقلی می طلبد. من کسی را میشناسم که اکنون در یکی از کشورهای اروپایی چندین هتل دارد، خود او تعریف می کرد که من از نگهبانی هتل شروع کردم. می گفت روز اول، کار را عیب نمیدانستم، لذا نگهبان هتل شدم بعد متوجه شدم که می توانم بالاتر بیایم، استعداد خود را نشان دادم و در مدیریت هتل شرکت کردم، بعد راه هایی برای شریک شدن در سهام هتل پیدا کردم و رفته رفته هتل خریدم، تا به امروز که چند هتل دارم.

درست است که سرمایه میخواهد اما در بسیاری از مواقع، همت و فکر و

ص: 293

برنامه ریزی انسان، سرمایه می آورد. برخی منتظرند یا کار استخدامی پیدا کنند یا یک سرمایه آماده کلانی داشته باشند آن وقت دست به کار شوند.

ما وقتی به مطب یک پزشک می رویم، گاهی حساب تعداد بیماران و مقدار درآمد او را هم می کنیم و تعجب می کنیم که چقدر درآمد دارد، یا حساب درآمد کارخانه دارها را می کنیم و حسرت میخوریم و ای کاش می گوییم. این طرز رفتار و آرزو، اشتباه است، بلکه باید گذشته آنها و نحوه فعالیت شان را نگاه کنید و از تلاش و کار آنان و زحمات و رنجهایی که کشیده اند باخبر شوید.

شده هستند شخصأ برای خرید به بازار نروند یا اگر رفتند و فروشنده، آنها را شناخت خرید نکنند، تا مبادا به خاطر موقعیتشان به آنها تخفیف دهد و بعدها طمعی داشته باشد. روزی امیرمؤمنان علیه السلام برای خرید پیراهن به بازار رفتند. فروشنده اول، حضرت را شناخت، از او نخریدند، فروشنده دوم، جوانی بود که حضرت را نمی شناخت لذا از او خرید کردند.(1)

این هم بی انصافی است که فروشنده ای به یک مدیر و مسئول، جنس را به قیمت مناسب تری بدهد، اما به مردم عادی نه. در گذشته علما و بزرگان به خرید نمیرفتند، از ترس این که مبادا فروشنده به سبب شناخت او تخفیفی بدهد.

آدم های مضطر نشسته اند تا کار و کالاهای آنان را به قیمت ارزان بخرند، چنین کسانی به تعبیر امام باقر علیه السلام، از بدترین مردم و جزء اشرار میباشند: «... أَقْوَامٌ يُبَايِعُونَ اَلْمُضْطَرِّينَ أُولَئِكَ هُمْ شِرَارُ اَلنَّاسِ»(1)

گاهی کسی مجبور است جنسی را بفروشد، اما زمانی مضطر است، فرق أن چیست؟ مجبور، کسی است که به زور و جبر، و بدون اختیار خودش، جنسی را بفروشد. اما «مضطر» فردی است که به میل و تصمیم خود جنس را می فروشد ولی عواملی چون بیماری و قرض و امثال اینها او را وادار به فروش کرده است. وقتی کسی را مجبور کنند که جنس خود را بفروشد، این معامله حتما باطل است. اگر من شما را مجبور کنم که حتما باید این کتاب خود را بفروشید، چنین معامله ای باطل است. اما یک درجه پایین ترش این است که من شما را مجبور نمی کنم، بلکه خود شما مضطر می شوید و چون مریضی دارید از باب اضطرار فرش، خانه و زندگی خود را به قیمت نازل تری میفروشید. این معامله از نظر فقهی صحیح است، ولی از آن صحیح هایی است که شرارت و بدی در آن است: «أُولَئِكَ هُمْ شِرَارُ اَلنَّاسِ». کسانی که از اضطرار مردم سوءاستفاده می کنند، بدترین مردم هستند.

کمتری پیدا می شد، همان را انتخاب می کردند. آیا درست است ما در این فضا از اضطرار مردم سوءاستفاده کنیم؟ کارگری که از صبح زود تا ده شب در یک رستوران کار می کند، پنج شنبه و جمعه هم سر کار است با پانصدهزار تومان حقوق. واقعا این معامله صحیح است؟ آیا این سوءاستفاده کردن نیست؟ اگر ما مؤمن و مسلمان هستیم باید این مشکلات و دردها را طرح کنیم و بگوییم که هر چند از نظر شرعی و فقهی این گونه معاملات صحیح است، اما باطن آن، ظلم و ستم و بی انصافی است و کسانی که این گونه سوءاستفاده می کنند، بدترین مردم هستند «أُولَئِکَ هُمْ شِرَارُ اَلنَّاسِ».

روزی رادیو معارف، مصاحبه ای با یکی از نمایندگان مجلس داشت، این نماینده محترم می گفت: چند روز پیش به کارخانه ای در شهرک صنعتی شکوهیه شهر قم رفتم، دیدم افرادی با ماهی 150 هزار تومان کار می کنند. البته این کارخانه خصوصی است، ولی آیا نباید نظارتی بر آن باشد؟ نمایندگان با کارمندان قوه قضائیه و قضات یا حتی کارمندان رده پایین، با 150 هزار تومان حقوق کار می کنند؟ این بیگاری و برده داری عصر جدید است. حرف من این است که:ای کارخانه دار عزیز یا مغازه دار و رستوان دار و هتل دار محترم اگر به قرآن و نهج البلاغه امیرمؤمنان ایمان داری، امیر مؤمنان به قرآن استناد کرده که می فرماید: «وَ لا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَيْنَكُمْ»(1) گذشت و نیکوکاری و بزرگواری را در بین خود فراموش مکنید. کارگری می گفت: من 18 ساعت در رستوران کار می کنم، پانصد هزار تومان می گیرم. وظیفه دولتی ها در جای خود، آنها باید نظارت داشته باشند الآن می گویند حداقل حقوق بالای ششصد هزار تومان است، چطور شما 150 هزار

ص: 298

تومان به یک نفر میدهید که هشت تا ده ساعت کار کند؟

بیایند، راست هم می گویند، الآن متأسفانه وقتی آگهی استخدام میدهند، اگر ده نفر می خواهند، پنج هزار نفر اسم مینویسند. اینها صف کشیده اند و مجبورند با 150 هزار تومان بدون بیمه بسازند، ولی شما انصاف داشته باشید و به آنها حقوق کم ندهید.

قبلا این داستان را نقل کردیم که مردی خدمت امام صادق علیه السلام آمد و گفت: وضع مالی من خوب بوده، اما اکنون به هم خورده، چه کنم؟ حضرت فرمود: به کوفه که برگشتی، اگر پول نداری برخی از لوازم خانه خود را بفروش، و ده مسلمان مؤمن را اطعام كن، سپس دعا کنند، با این کار مشکل تو برطرف می شود. وی می گوید: این کار را کردم، و برکت به من رو آورد.

سه دسته اند که روز قیامت من دشمن آنان هستم: کسی که انسان حر و آزادی را بفروشد و پول آن را بخورد، کسی که حقوق کارگر را کامل ندهد و شخصی که بیعت کند و سپس نیرنگ زند.

کسی محضر امام جواد علیه السلام آمد و گفت: می خواهم به مکه و مدینه بروم، ولی مدیون کسی هستم چه کنم؟ امام فرمود:

«ارجع فاده إلى مؤدی دینک، و انظر أن تلقى الله تعالی و لیس علیک دین؛ إن المؤمن لايخون»(1)

باز گرد و بدهی خود را بپرداز، تا هنگامی که خدا را ملاقات می کنی، دینی بر عهده تو نباشد، همانا که مؤمن خیانت نمی کند.

در حدیث دیگری پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

«إِنَّ اَللَّهَ يَغْفِرُ كُلَّ ذَنْبٍ يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ إِلاَّ مَهْرَ اِمْرَأَةٍ وَ مَنِ اِغْتَصَبَ أَجِيراً أَجْرَهُ وَ مَنْ بَاعَ حُرّاً»(2)

خداوند در روز قیامت، همه گناهان را می بخشد مگر (سه گناه را): کسی که مهریه همسرش را نپردازد، فردی که حقوق کارگرش را غصب نماید و شخصی که آزادهای را بفروشد.

در حدیث مشابه دیگر، یک دسته دیگر هم آمده که گناهش بخشیده نمی شود:

«إِنَّ اَللَّهَ يَغْفِرُ كُلَّ ذَنْبٍ يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ إِلاَّ مَهْرَ اِمْرَأَةٍ وَ مَنِ اِغْتَصَبَ أَجِيراً أَجْرَهُ...»(3)

ص: 302

خداوند از همه گناهان در می گذرد مگر کسی که دین و مذهبی را تأسیس کند یا حقوق کارگر را غصب نماید.

در این حدیث شریف، کسانی که حق کارگر را ندهند یا مهریه همسر خود را نداده اند، در ردیف کسانی قلمداد شده اند که مذهب باطل تأسیس نموده اند. این تعبير، بسیار تکان دهنده است و باید برای برخی کارفرمایان بی انصاف درس آموز باشد

البته نه آن که راه اصلاح بر آنها بسته شود بلکه کار برای آنها دشوار می شود و زحمات فراوانی باید متحمل شوند.

روایت دیگر از پیامبر خداست که فرمود:

«مَا جَاءَنِي جِبْرِيل إِلَّا أَمرنِي: اللَّهُمَّ ارْزُقْنِي طَيِّباً وَ اسْتَعْمِلْنِي صَالِحاً»؛(1)

هر گاه جبرائیل بر من نازل میشد مرا امر می کرد که این دو مطلب را از خدا بخواهم: خدایا روزی طیب و حلال، نصیبم کن و مرا به کار نیک وادار.

گاهی انسان عمری فعالیت می کند اما تلاش او باطل و بی ثمر است.

دست او را نمی گیرید و به بازار نمی برید تا خرید کند؟ آن کارگر شما دختر ندارد؟ او آرزو ندارد؟ نباید او روزی به آرزوهای کودکانه خود برسد؟ او هم اسباب بازی و لباس نو می خواهد، پدر و مادر این فرزند به مسافرت و تفریح نیاز دارند، پس شما هم اندکی به این نیازها توجه کنید تا زندگی و مسافرت شما هم بدون خطر و توأم با آرامش باشد.

اگر می خواهید کار خیری انجام دهید، مقدم بر هر کار خیری، همین کارهاست. یک خانه چهل متری را در نظر بگیرید که پنج نفر در آن زندگی می کنند. چقدر در سختی و عذابند، اگر دستت می رسد کمکی کن، لااقل حق او را کامل بده.

من قبول دارم بسیاری از کارهای خیری که شده و می شود، مثل ساخت بیمارستان، مدرسه، مسجد و از این قبیل به دست همین کارفرمایان و سرمایه داران است، اما اولا: روی سخن ما با کسانی است که از کار خیر، غفلت کرده اند. ثانيا: با افرادی است که کار خیر بیرونی می کنند، اما به کارگر خود نمی رسند.

عزیز به پدر فشار نیاورید، اگر یک پدر سالم داشته باشید بهتر است، یا وسایل جديد؟ با قناعت می توانید خانواده آرام و تندرستی داشته باشید.

امیرمؤمنان از بازار کوفه عبور می کردند، به قصابی برخوردند، قصاب گفت: یا امیرالمؤمنین گوشت خیلی خوبی آورده ام، بفرمایید خریداری کنید، حضرت فرمود: اکنون پول ندارم. گفت: من صبر می کنم، شما را قبول دارم، نسیه بخرید. حضرت فرمود: من در گوشت نخوردن، صبر می کنم و به شکم خود وعده می دهم که صبر کن، هر وقت پول دستم آمد میخرم.(1)

چه ضرورتی دارد برای لوازم غیر ضروری و دکور خانه قرض کنم؟

واقعیت جامعه ما این است که خیلی ها معطل خرج خود می باشند، ولی باور کنید خیلی ها هم معطل برج خود هستند. چرا دائما قرض کنیم؟ قرض چیز خوبی نیست، به هر مقدار در روایات سفارش شده قرض بدهید، از آن طرف گرفتن قرض کراهت دارد. این وام های بانکی با سود کلان، کمرشکن است، کسی می گفت: ما از بانكی وام گرفتیم، بعد از مدتها که چندین قسط دادیم، گفتیم برویم سری به بانک بزنیم، شاید نصف وام خود را داده باشیم. پرسیدم: چقدر از وام من مانده است؟ حساب کردند و گفتند: فعلا سود آن تمام شده، هنوز أصل أن مانده است. الآن در بانکها اول سود را می گیرند و اگر شما یک روز پشیمان شدید و خواستید پول را کامل برگردانید و تسویه کنید، می گویند تسویه کنید، ماسود خود را

ص: 306

گرفته ایم.

چه ضرورتی دارد ما از بانک یا غیربانک، وام - حتى قرض الحسنه - بگیریم؟ امیرمؤمنان به قصاب فرمود: به جای این که به تو وعده بدهم، به خودم وعده می دهم.

من از خانم ها و فرزندان می پرسم: آرامش زندگی بهتر است یا رفاه زندگی؟ الآن خیلی از ما رفاه داریم، مثل تلویزیون زیبا و بزرگ، یخچال جدید و لوازم دیگر، ولی آرامش نیست. مرد بیچاره با سیلی صورت خود را سرخ کرده است. از ساعت 6 صبح تا 12 شب کار می کند و آخر شب، جنازه او به خانه می رسد، نه جسم او سالم است و نه روح او.

انسان غصه می خورد، وقتی در تیتر اول روزنامه از قول بعضی از پزشکان متخصص می خواند که ایران پایتخت جراحی بینی است. یکی از پزشکان در مصاحبه خود، آمار جراحی بینی در ایران را با تمام کشورهای غربی (اروپا و آمریکا) مقایسه کرده بود و به این نتیجه رسیده بود که ایران پایتخت جراحی بینی از نوع زیبایی است. خود همین پزشک نوشته است: بعضی از افرادی که برای جراحی بینی نزد من می آیند، به نان شب خود محتاج هستند. من به نان شب محتاج باشم، اما وام بگیرم تا بینی خود را جراحی کنم؟ این که دیگر به دولت و کارفرما ربطی ندارد، بلکه به روحیه تنوع طلبی و اسراف ما مربوط است.

ص: 307

ص: 308

ص: 310

«دَعُوني وَالْ-تَمِسُوا غَيْرِي فإِنَّا مُسْتَقْبِلُونَ أَمْراً لَهُ وُجُوهٌ وَأَلْوَانٌ لاَ تَقُومُ لَهُ الْقُلُوبُ، وَلاَ تَثْبُتُ عَلَيْهِ الْعُقُولُ وَ إِنَّ الاْفَاقَ قَدْ أَغَامَتْ وَالْ-مَحَجَّةَ قَدْ تَنَكَّرَتْ وَاعْلَمُوا أَنِّي إنْ أَجَبْتُكُمْ رَكِبْتُ بِكُمْ مَا أَعْلَمُ، وَلَمْ أُصْغِ إِلَى قَوْلِ الْقَائِلِ وَعَتْبِ الْعَاتِبِ،»؛(1)

مرا رها کنید و دیگری را طلب کنید، زیرا ما به استقبال چیزی می رویم که چهره های مختلف و جهات گوناگون دارد. دلها بر این امر استوار و عقلها ثابت نمی ماند، چهره افق حقیقت را ابرهای تیره فساد گرفته و راه مستقیم حق، ناشناس مانده است.

آگاه باشید اگر دعوت شما را اجابت کنم طبق آنچه خود می دانم با شما رفتار می کنم و به سخن این و آن و سرزنش سرزنش کنندگان گوش فرا نخواهم داد.

ایشان در نهج البلاغه در موارد متعددی به اهداف پذیرش حکومت اشاره فرمودند و این که چرا بعد از 25 سال خانه نشینی خلافت را پذیرفتند. از جمله می فرماید:

«اللَّهُمَّ إنَّکَ تَعْلَمُ أَنَّهُ لَمْ یَکُنِ الَّذِی کَانَ مِنَّا مُنَافَسَةً فِی سُلْطَان، وَ لاَ الْتِمَاسَ شَیْء مِنْ فُضُولِ الْحُطَامِ»؛

خدایا، تو میدانی که جنگ و درگیری ما برای به دست آوردن قدرت و حکومت و دنیا و ثروت نبود بلکه به خاطر این بود که:

«لِنَرِدَ الْمَعَالِمَ مِنْ دِينِكَ» نشانه هایی را که از دین محو شده برگردانیم.

ص: 312

2. «وَ نُظْهِرَ الاِصْلاحَ فِی بِلادِکَ» و اصلاح را در شهرهایت آشکار سازیم.

3. « فیَأْمَنَ الْمَظْلُومُونَ مِنْ عِبادِکَ» تا بندگان مظلوم تو به امنیت برسند.

4. «وَ تُقَامَ الْمُعَطَّلَةُ مِنْ حُدُودِكَ»(1) حدود و فرمان های تو که تعطیل شده دوباره احیا گردد.

در سال های پیش از حکومت امیر مومنان علیه السلام مخصوصا سالهای آخر، بسیاری از حدود الهی تعطیل شد و مفاسد مالی فراوانی به وجود آمد. امیر مومنان علیه السلام در چهار جمله، اهداف کلی پذیرش حکومت را تشریح فرمود. در این میان، مبارزه با مفاسد اقتصادی، حفظ بیت المال و تقسیم عادلانه آن، نظارت بر کارگزاران، محبت مسئولان به مردم، از اهداف اصلی آن حضرت بود، لذا در این بحثهای کوتاه، گذری بر این اهداف خواهیم داشت.

استاندار اهواز، نامه نوشتند و دستور دادند برای مجازات «ابن هرمه» این چهارده دستور را اجرا کن

1.«فَنَحِّ اِبْنَ هَرْمَهَ عَنِ اَلسُّوقِ» بلافاصله او را از مسئولیت بازار برکنار کن،

2. «أَوْقِفْهُ لِلنَّاسِ» او را به مردم معرفی نما

3. «و أَسْجُنُهُ» او را به زندان بینداز،

4. «وَ نَادِ عَلَیْهِ» او را رسوا کن تا همه او را بشناسند.

5. «وَ اكْتُبْ إِلَى أَهْلِ عملک تُعْلِمَهُمْ رَأْيِي فِيهِ» به تمام فرمانداران و زیر مجموعه خود بنویس و به آنها بگو که من درباره او به تو چنین دستوری داده ام.

6. «وَ لَا تَأْخُذْك فِيهِ غَفْلَةٌ وَ لَا تَفْرِيطٌ» درباره او غفلت و کوتاهی نکن که اگر غفلت یا کوتاهی کنی، هم پیش خدا مواخذه میشوی و هم من تو را مؤاخذه میکنم «وَ أَعْزِلُك أَخْبَثَ عُزْلَةٍ» اگر تو در برخورد با وی کوتاهی کردی، تو را به زشت ترین نوع برکنار می کنم، حضرت، استاندار را تهدید کرده و فرمودند: «وَ أُعِیذُکَ بِاللَّهِ مِنْ ذَلِکَ» خدا چنین روزی را نیاورد، اگر کوتاهی کنی، به زشت ترین شكل اگر تو را برکنار می کنم.

7. «فإذا كانَ يَومُ الجُمُعةِ فأخْرِجْهُ مِن السِّجنِ واضْرِبْهُ خَمسةً وثلاثينَ سَوْطاً» روز جمعه که شد او را از زندان بیرون بیاور و 35 تازیانه به او بزن.

8 «و طُفْ بهِ في الأسْواقِ» او را در تمام بازار بگردان،

9. «فَمَنْ أَتَی عَلَیْهِ بِشَاهِدٍ» وقتی او را گرداندی مردم می آیند و می گویند این همان کسی است که از ما رشوه گرفته است، اگر کسی آمد و شاهدی آورد که وی

ص: 314

در این جریان فساد مالی از ما پولی گرفته است، «حَلَّفَهُ مَعَ شَاهِدَهُ» بگو قسم هم بخورد. (شاهد و یک قسم در مسائل مالی کافی است) اگر قسم خورد و شاهد داشت از آن پول هایی که جمع کرده به مدعی بده؛ یعنی بلافاصله باید پولها را برگرداند.

10. «مُرْ بِهِ إِلَى السِّجْنِ مِهَانًا مَقْبوحاً مَنْبوحاً» پس از تازیانه زدن و گرداندن در بازار، دوباره او را به زندان برگردان، ولی نه زندان محترمانه، بلکه با خواری و سرافکندگی و بی آبرویی

متأسفانه امروزه، گاهی وقتی جرم سنگین کسی ثابت می شود آن قدر با او محترمانه رفتار می کنند و با نام مستعار و با حروف الفبا از او نام می برند، اما امیر مومنان علیه السلام در این دستور می فرماید که این مجرم و مفسد اقتصادی را رسوا کن.

اکنون در کشورهای اروپایی که ما هزار ایراد به آنها داریم، بدترین فساد در نزد آنان فساد مالی است. به یاد دارم وزیری در یکی از این کشورها رأي آورد، به مجلس معرفی شد، روزنامه ها موردی از فساد مالی او را قبل از وزارتش منتشر کردند، وزیر مجبور به استعفا شد. جالب این که فسادش این بوده که در خانه برای فرزند خود مربی گرفته بود، ولی حقوق آن را از اداره ای که در آن بوده، پرداخت می کرده است.

11. «وَ لَا تَدَعْ أَحَداً يدْخُلُ إِلَيهِ» در زندان نگذار کسی با او ملاقات کند. معمولا همدستان این مفسدان به آنها یاد می دهند که چگونه جرم خود را سبک کنند و در محاکمه از خود دفاع نمایند و از دادن حق مردم بگریزند.

ص: 315

12. «فإنْ صَحَّ عندکَ أنَّ أحَداً لَقّنَهُ ما یَضُرُّ بهِ مُسلماً فاضْرِبْهُ بالدَّرّهِ فاحْبِسهُ حتّی یَتوبَ» اگر خبردار شدی که کسی رفته و به او مطلبی رسانده که به ضرر مسلمانها تمام شده است، او را هم تازیانه بزن و به زندان بینداز تا توبه کند.

13. «فَإِنْ رَأَیْتَ بِهِ طَاقَهً أَوِ اِسْتِطَاعَهً فَاضْرِبْهُ بَعْدَ ثَلاَثِینَ یَوْماً خَمْسَهً وَ ثَلاَثِینَ سَوْطاً» اگر دیدی بعد از یک ماه تاب و توان دارد 35 تازیانه دیگر به او بزن.

14. «وَ اقْطَعْ عَنِ الْخَائِنِ رِزْقَهُ»(1) (حضرت اسمی از او نمی برد، می داند که اسم کارگزار خود چیست اما برای تحقیر وی فرمود) حقوق این خائن را هم قطع کن.

سپس گزارش کار خود را در مورد بازار برای من بنویس و این که بعد از این خائن چه کسی را بر آن جا گماردی و چگونه ظلمی را که وی کرده جبران نموده ای.

می بینیم علی علیه السلام که مظهر رحمت و رافت است با کسی که رشوه خواری، فساد و اختلاس نموده، چگونه با شدت برخورد کرده است.

ممکن است برخی بپرسند: آیا حضرت با نزدیکان خود هم این گونه برخورد می کرد شیخ مفید رحمه الله می نویسد:

روزی که امیر مومنان علیه السلام تقسیم بیت المال را شروع کرد، فرمود:

«فأنتُم عِبادُ اللّه ِ ، و المالُ مالُ اللّه ِ ، يُقسَّمُ بَينَكُم بالسَّوِيَّةِ لا فَضلَ فيهِ لأحَدٍ على أحَدٍ ، و للمُتَّقينَ عِندَ اللَّهِ غَداً خیر الْجَزَاءُ»:(2)

شما بندگان خدایید و مال، مال خداست و میان شما برابر تقسیم خواهد شد

ص: 316

و هیچ کس را بر دیگری برتری نیست و به پرهیزکاران فردا در نزد خدا نیکوترین جزا داده خواهد شد

اضافه خورده باید این سه تازیانه را به تو بزند و قصاص کند و او قصاص کرد.(1)

پس امیر مؤمنان علیه السلام با نزدیکان خود هم اگر خطایی می کردند به شدت برخورد مینمودند.

نمیترسی؟ ای کسی که در پیش ما از خردمندان به شمار می آمدی، چگونه خوردنی و آشامیدنی را در دهان فرو می بری، در حالی که می دانی حرام می خوری و حرام می آشامی؟ چگونه با اموال ایتام و مساکین و مومنان و مجاهدان راه خدا، کنیز می خری و زنان را به همسری میگیری؟ در حالی که میدانی این اموال را خداوند به آنان اختصاص داده و به وسیله آن، مجاهدين بلاد اسلام را نگاه داری و حفظ می نماید. از خدا بترس و اموال مردم را به سوی شان بازگردان.»

در قسمت پایانی نامه حضرت، با سوگند، او را این گونه خطاب می کند:

«فَاتَّقِ اللَّهَ وَ ارْدُدْ إِلَى هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ أَمْوَالَهُمْ، فَإِنَّكَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ ثُمَّ أَمْكَنَنِي اللَّهُ مِنْكَ لَأُعْذِرَنَّ إِلَى اللَّهِ فِيكَ وَ لَأَضْرِبَنَّكَ بِسَيْفِي الَّذِي مَا ضَرَبْتُ بِهِ أَحَداً إِلَّا دَخَلَ النَّارَ»؛(1)

پس از خدا بترس و اموال آنان را بازگردان و اگر چنین نکنی و خدا مرا فرصت دهد تا بر تو دست یابم، تو را کیفر خواهم نمود، که نزد خدا، عذرخواه من باشد و با شمشیری تو را میزنم که به هر کس زدم وارد دوزخ گردید

در سیره امیرمومنان علیه السلام این گونه عدالت خواهی و مبارزه با مفاسد، نه تنها با مسئولان و کارگزاران، بلکه با نزدیکان خویش نیز بوده است، چنان که در همین نامه 41 می فرماید:

«وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ فَعَلَا مِثْلَ الَّذِي فَعَلْتَ مَا كَانَتْ لَهُمَا عِنْدِي هَوَادَةٌ وَ لَا ظَفِرَا مِنِّي بِإِرَادَةٍ»

ص: 319

سوگند به خدا، اگر حسن و حسین چنان می کردند که تو انجام دادی از من روی خوش نمی دیدند و به آرزو نمی رسیدند تا آن که حق را از آنان باز پس ستانم.

ای اباذر، من تو را در مدیریت ضعیف می بینم لذا حکومت بر دو نفر را نپذیر، و سرپرستی مال يتيم را قبول نکن.

ممکن است کسی شایستگی امامت جماعت و سخنرانی را داشته باشد یا مثل حضرت اباذر، انقلابی باشد و فریاد بزند اما لازمه اش این نیست که شایستگی مدیریت و مسئولیت اجتماعی را هم داشته باشد.

گاهی برخی در انتخاب ها می گویند: فلانی آدم خوبی است، آدم خوب بودن با مدیر خوب بودن فرق دارد.

سیره امیرمومنان علیه السلام نیز همین بود که افراد دین دار، امانت دار و مدیر و کاردان را به مناطق اعزام می کرد و شایسته سالاری را در نظر داشت. ایشان هیچ گاه به فامیل سالاری عمل نکرد. آن بزرگوار، وقتی به حکومت رسیدند تقریبا بسیاری از استاندارهای قبلی را برکنار کردند و کارگزارانی جدید را به کار گماردند؛ از جمله عبدالله بن عباس، عبيد الله بن عباس و قثم بن عباس (سه برادر از فرزندان عباس) که هر یک را به استانهای حجاز، یمن و عراق فرستادند. کسی از اصحاب امیرمومنان، اعتراض کرد که چرا سه نفر از فامیل خود را به کار گمارده ای؟ اگر بنا بود این طور باشد چرا ما با خليفه قبل جنگیدیم؟ حضرت با مهربانی به ایشان فرمودند: من چند سوال از تو دارم، «فَهَلْ وَلَّیْتُ حَسَناً أَوْ حُسَیْناً»،(1) أيا من به حسن و حسین (فرزندان خود) پست و مقامی دادم؛ میدانید امام حسن و امام حسین در زمان حکومت امیر مومنان علیه السلام در میدان نبرد پیشگام بودند، تا جایی که امیر مومنان گاهی نگران می شدند که نکند با کشته شدن این دو، نسل پیامبر صلی الله علیه و اله

ص: 321

از بین برود، لذا می فرمودند: مواظب باشید این دو بزرگوار از بین نروند. ولی در روز تقسیم پست ها به این دو آقازاده، پستی ندادند. باز، حضرت در پاسخ أن صحابی خود ادامه داد: آیا من به فرزندان جعفر طیار، برادر شهید خود پستی دادم؟ آیا به برادر خود عقیل پستی دادم؟ آیا به فرزندان برادر خود سمتی واگذار کردم؟ بعد با مهربانی به او فرمودند: «فَإِنْ عَلِمْتَ أَحَداً هُوَ خَیْرٌ مِنْهُمْ»(1) اگر کسی بهتر از اینها را سراغ داری به من معرفی کن

شاید کسانی بپرسند: قطعا شایستگی امام حسن و امام حسین بالاتر است، پس چرا به آنها سمتی نداد؟ حضرت بنا به مصالحی نمی خواستند نزدیکان خود و امام حسن و امام حسین را به مسئولیتهای اجتماعی بگمارند، بلکه آنان باید برای یک ماموریت الهی دیگری می ماندند.

إِلَى النَّاسِ سَفِيرٌ إِلَّا لِسَانُكَ وَ لَا حَاجِبٌ إِلَّا وَجْهُكَ وَ لَا تَحْجُبَنَّ ذَا حَاجَةٍ عَنْ لِقَائِكَ بِهَا فَإِنَّهَا إِنْ ذِيدَتْ عَنْ أَبْوَابِكَ فِي أَوَّلِ وِرْدِهَا لَمْ تُحْمَدْ فِيمَا بَعْدُ عَلَى قَضَائِهَا وَ انْظُرْ إِلَى مَا اجْتَمَعَ عِنْدَكَ مِنْ مَالِ اللَّهِ فَاصْرِفْهُ إِلَى مَنْ قِبَلَكَ مِنْ ذَوِي الْعِيَالِ وَ الْمَجَاعَةِ مُصِيباً بِهِ مَوَاضِعَ الْفَاقَةِ وَ الْخَلَّاتِ وَ مَا فَضَلَ عَنْ ذَلِكَ فَاحْمِلْهُ إِلَيْنَا لِنَقْسِمَهُ فِيمَنْ قِبَلَنَا»؛(1)

برای مردم حج را به پای دار و روزهای خدا را به یادشان آور، در بامداد و شامگاهان در یک مجلس عمومی با مردم بنشین و حکم الهی را برای کسانی که پرسش دینی دارند بیان کن و ناآگاه را آموزش ده و با دانشمندان به گفت و گو بپرداز، جز زبانت چیز دیگری پیام رسانت با مردم و جز چهره ات درباتی وجود نداشته باشد و هیچ نیازمندی را از دیدار خود محروم مگردان، زیرا اگر در آغاز از درگاه تو رانده شود، دیگر تو را نستاید گرچه در پایان، حاجت او برآورده شود.

در مصرف بیت المالی که در دست تو جمع شده اندیشه کن و آن را به عيال مندان و گرسنگان پیرامونت ببخش و به مستمندان و نیازمندانی که سخت به کمک مالی تو احتیاج دارند برسان.

سيرة خود امیرمومنان علیه السلام نیز همین بود و در سیره تربیتی به آن اشاره کردیم که برنامه حضرت پس از طلوع آفتاب آموزش قرآن، شنیدن مشکلات مردم و یاد دادن احکام دین بوده است. امروزه یکی از مشکلات جامعه، دور بودن برخی از

ص: 323

مسئولان از مردم است. درست است که مسائل امنیتی و شیوه جنایت کارانه ای که تروریست ها در ترور مسئولان رده بالا در پیش گرفتند، مانع از آن می شود که آنان دائما در میان مردم، حضور فیزیکی داشته باشند، اما استانداران که در واقع، نماینده حکومت هستند، نباید از این حضور مستقیم و دائمی غفلت ورزند.

بهترین روش «تکریم ارباب رجوع» که شعار اداره ها و وزارت خانه های ما شده، همین است که در کلام امیر مومنان علیه السلام آمده است. این تکریم نباید شعاری و یا اقداماتی برای گزارش کار باشد، بلکه باید شکل واقعی به خود بگیرد و به دور از شعار، در عمل خود را نشان دهد. یکی از راههای مهم تکریم ارباب رجوع آن است که مسئول رده بالای اداره یا وزارت خانه، خود را از مردم پنهان نکند و حجابی بین او و مردم نباشد، رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:

«أَيُّمَا وَالٍ اِحْتَجَبَ عَنْ حَوَائِجِ اَلنَّاسِ اِحْتَجَبَ اَللَّهُ يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ عَنْ حَوَائِجِهِ»؛(1)

هر کس در هر رده ای و پست و مقامی، اگر بین خود و گرفتاری های مردم، حجاب و مانع ایجاد کند، خداوند هم روز قیامت، بین او و رحمتش، حجاب ایجاد می نماید.

دست اوست، خود را رها بداند، حتمأ وسوسه های گوناگون به او هجوم می آورد و او را از مسیر واقعی دور می سازد، لذا در سیره حکومتی امیر مومنان علیه السلام، نظارت بر کار مسئولان کشوری و لشکری اهمیت ویژه ای داشت و آن بزرگوار، هیچ گاه از نحوه عملکرد آنان غافل نبود. در این جا نمونه هایی را نقل می کنیم

به حضرت خبر رسید که استاندار بصره (زیاد بن ابیه) خیانتی در اموال کرده، مالیات و پولی که در اختیار اوست میخواهد به بهانه ای قسمتی از آن را برای خود بردارد. حضرت این نامه را برای او نوشتند:

«إِنِّي أُقْسِمُ بِاللَّهِ قَسَماً صَادِقاً لَئِنْ بَلَغَنِي أَنَّكَ خُنْتَ مِنْ فَيْءِ الْمُسْلِمِينَ شَيْئاً صَغِيراً أَوْ كَبِيراً، لَأَشُدَّنَّ عَلَيْكَ شَدَّةً تَدَعُكَ قَلِيلَ الْوَفْرِ، ثَقِيلَ الظَّهْرِ، ضَئِيلَ الْأَمْرِ؛ وَ السَّلَام»؛(1)

صادقانه به خدا سوگند یاد می کنم اگر گزارش رسد که از غنائم و بیت المال مسلمین چیزی کم یا زیاد به خیانت برداشته ای، آن چنان بر توسخت بگیرم که در زندگی، کم بهره و بی نوا و حقیر و ضعیف شوی. والسلام.

در این نامه، حضرت علیه السلام با برخوردی تند همراه با سوگند «زیاد بن أبيه» کارگزار خود را تهدید می کند که اگر به بیت المال دست اندازی کنی، با تو به شدت برخورد خواهم کرد.

از آن جا که به امیرمومنان علیه السلام گزارش داده بودند که او سفره های رنگین می گسترد و به سر و وضع خود، به صورت تجملی و تشریفاتی رسیدگی می کند و تکبر میورزد، در ادامه نامه به او فرمود:

ص: 325

«فَدَعِ الْإِسْرَافَ مُقْتَصِداً وَ اذْكُرْ فِي الْيَوْمِ غَداً وَ أَمْسِكْ مِنَ الْمَالِ بِقَدْرِ ضَرُورَتِكَ وَ قَدِّمِ الْفَضْلَ لِيَوْمِ حَاجَتِک...»(1)

ای زیاد، از اسراف بپرهیز و میانه روی را برگزین، از امروز به فکر فردا باش و از اموال دنیا به اندازه کفاف خویش نگه دار و زیادی را برای روز نیازمندیت در آخرت، پیش فرست.

آیا امید داری خداوند، پاداش فروتتان را به تو بدهد، در حالی که از متکبران باشی؟ و آیا طمع داری ثواب انفاق کنندگان را دریابی در حالی که در ناز و نعمت قرار داری؟ و تهیدستان و بیوه زنان را از آن نعمت ها محروم می کنی؟ همانا انسان به آنچه پیش فرستاده و نزد خدا ذخیره ساخته پاداش داده خواهد شد.

مصرف می کنی. سپس حضرت به او نهیب زدند و سه دستور خودسازی به او دادند:

الف. «فَما عَلیْکَ لو صُمْتَ للّه ِ أیَّاما» چه خبر است؟! چند روز هم به خاطر خدا روزه بگیر، چه میشود؟

ب. «و تَصَدَّقتَ بِبَعضِ ما عِندَکَ مُحتَسِبا» از مال خود (نه از بیت المال) صدقه بده.

ج. «وأَکلتَ طعامَکَ مِرارا قَفارا» چندی هم نان بدون خورش مصرف کن. (قفار، یعنی نان بدون خورش)، زیرا این کار، شعار صالحین است: «فَإِنَّ ذلِکَ شِعارُ الصّالِحینَ».(1)

البته حضرت انتظار نداشتند آنها مثل خود ایشان باشند، بلکه اولا: نظرشان آن بود که به خودسازی توجه جدی کنند و ثانيا: مواظب باشند که چون مسئولیت مهم و سنگین دارند و نماینده امیرمومنان علیه السلام هستند، به خوردن غذاهای رنگارنگ و تجملی عادت نکنند و رعایت حال مردم فقیر را هم بکنند.

نکته جالب در این دستور آن است که: «حضرت دوری از تشریفات و تجملات و توجه به سادگی را شعار صالحین می نامند».

اکنون سوال این است: ما که ادعای پیروی از سیره علوی داریم، آیاسر سفره های تجملی نمی نشینیم، گویی مد شده که سمینار و همایش و اجلاسیه ها را در جاهای خیلی خوب و با پذیرایی هایی سنگین بگیرند. بنا به برخی گزارشها

ص: 327

بعضی غذاها را در مکان های تجملی و گران قیمت، باید لقمه ای حساب کرد! رفتن به برج میلاد و فلان مکان گران قیمت و صرف هزینه های زیاد برای همایش به چه معناست؟ از پول چه کسی؟ اگر از جیب خودمان هم بدهیم امیر مومنان اعتراض می کند وای اگر از بیت المال باشد؟

حضرت می فرماید: چه می شود اگر روزه بگیری و صدقه بدهی و نان خالی بخوری. اگر استانداران و مسئولان تأثیرگذار، نان خالی بخورند، می فهمند که مشکلات معیشتی مردم چیست.

بعد در ادامه حضرت می فرماید:

«اتَرْجُو انْ یُعْطِیَکَ اللَّهُ اجْرَ الْمُتَوَاضِعِینَ وَ انْتَ عِنْدَهُ مِنَ الْمُتَکَبِّرِینَ وَ تَطْمَعُ وَ انْتَ مُتَمَرِّغٌ فِی النَّعِیمِ تَمْنَعُهُ الضَّعِیفَ و الأرمَلة»(1)

انتظار داری خدا پاداش متواضعان را به تو بدهد در حالی که نزد او از متکبران محسوب می شوی؟ و آیا امید داری که خداوند ثواب انفاق کنندگان را به تو عنایت کند در صورتی که در زندگی پرنعمت و ناز قرار داری؟ مستمندان و بیوه زنان را از آن منع می کنی؟

نیکان صحبت می کنی (چون این استاندار خطيب هم بوده خطبه های زیادی از او نقل کرده اند، در فصاحت و بلاغت، استاد بوده است) اما عمل تو، همانند خطاکاران است.

این گناه بزرگی است که کسی، گفتار و کردارش، همخوانی نداشته باشند، یعنی حرفهای خوبی بزند اما عملش به گونه دیگری باشد، چنین افرادی در روز قیامت، حسرت بزرگی میخورند چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله این فرمود:

«إِنَّ مِنْ أَشَدِّ اَلنَّاسِ حَسْرَةً يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ مَنْ وَصَفَ عَدْلاً ثُمَّ عَمِلَ بِغَيْرِهِ»(1)

پر حسرت ترین مردم در روز قیامت کسی است که عدالت را توصیف می کند، اما کردار خلاف آن است.

گاهی افرادی، ادعای عدالت و کردار نیک و صالح ندارند و با زبان خود، هم می گویند که ما اهل عدالت و عمل صالح نیستیم، اینها هر چند که مجرمند و عذاب می بینند و روز قیامت هم حسرت می خورند، ولی عذاب و حسرتشان به اندازه دسته اول نیست.

در پایان این نامه، حضرت سه دستور به او می دهد:

1.توبه کن و برگرد: «فَتُبْ إلی ربِّکَ»؛

2. در زندگی خود اعتدال پیشه کن: «وَاقتَصِدْ فی أمرِکَ»

3. برای روز قیامت خود، چیزی بفرست: «قَدِمَ إلی ربک الْفَضْلَ لِيَوْمِ حَاجَتِکَ».(2)

ص: 329

امیر مومنان علیه السلام در اوج گرفتاری های پنج ساله حکومت خود باز به استانداران، فرمانداران و امرای لشکر، نظارت دقیق داشتند و آنان را به خود سازی و توشه اندوختن برای فردای قیامت، توصیه می فرمودند. ایشان در اوج جنگ و چکاچک شمشیرها در نبردهای سنگین جمل، نهروان و صفین، آموزش مردم و صاحب منصبان حکومت را وظیفه اصلی خود می دانست و مرگ و قیامت و عذاب و آتش الهی، را به آنان یادآور می شد. نمونه ای از این شیوه را با «زیاد بن ابیه» دیدیم.

ص: 330

آوری مالیات فرستاده بود می نویسد:

«وَ إِنَّ لَكَ فِي هَذِهِ الصَّدَقَةِ نَصِيباً مَفْرُوضاً وَ حَقّاً مَعْلُوماً، شُرَكَاءَ أَهْلَ مَسْكَنَةٍ وَ ضُعَفَاءَ ذَوِي فَاقَةٍ، وَ إِنَّا مُوَفُّوكَ حَقَّكَ؛ فَوَفِّهِمْ حُقُوقَهُمْ وَ إِلَّا تَفْعَلْ فَإِنَّكَ مِنْ أَكْثَرِ النَّاسِ خُصُوماً يَوْمَ الْقِيَامَةِ، وَ بُؤْسَى لِمَنْ خَصْمُهُ عِنْدَ اللَّهِ الْفُقَرَاءُ وَ الْمَسَاكِينُ وَ السَّائِلُونَ وَ الْمَدْفُوعُونَ وَ الْغَارِمُونَ وَ ابْنُ السَّبِيلِ»؛(1)

(بدان) برای تو در این زکات، نصیب مشخص و حق معینی است و شریکانی از مستمندان و ضعیفان بینوا داری، همان گونه که ما حق تو را میدهیم تو هم باید نسبت به حقوق آنها وفادار باشی، اگر چنین نکنی از مردمی خواهی بود که در رستاخیز بیش از همه، دشمن و شکایت کننده داری.

بدا به حال آن که در پیشگاه خداوند، فقرا و مساکین و سائلان و آنها که از حقشان محروم مانده اند و بدهکاران و ورشکستگان و در راه ماندگان، خصم و شاکی او باشند.

خمینی به فرزند خود، مرحوم سید احمد آقا این گونه توصیه می فرمایند:

«پسرم، سعی کن که با حق الناس از این جهان رخت نبندی که کار، بسیار مشکل می شود. سر و کار انسان با خدای تعالی که ارحم الراحمین است بسیار سهل تر است تا سر و کار با انسان ها. به خدا پناه می برم از گرفتاری خود و توو مومنین در حقوق مردم و سر و کار با انسان های گرفتار و این نه به آن معناست که در حقوق الله و معاصی، سهل انگاری کنی. اگر آنچه از ظاهر بعضی آیات کریمه استفاده می شود در نظر گرفته شود مصیبت بسیار افزون می شود و نجات اهل معصیت به وسیله شفاعت به گذشت مرحله های طولانی انجام می گیرد.»(1)

امیر مومنان علی علیه السلام به مالک اشتر، علاقه وافری داشت و از میان اصحاب، أو را بسیار ستوده و از شجاعت و درایت و امانت داری او سخن گفته است. وی واقعا صحابی وفادار على علیه السلام بود و تا آخر عمر بر عهد و پیمان خود باقی ماند. اما همین مالک با همه منزلتی که در نزد امیر مومنان علیه السلام داشت، وقتی حضرت خواست او را به مصر فرستادند پس از تمجید فراوان از ایمان و شخصیت وی و دستور دادن به مردم به اطاعت از فرمان هایش، در آخر هم این سخن را یادآور شد که:

«و قَدْ بَعَثْتُ إِلَيْكُمْ عَبْداً مِنْ عِبَادِاللهِ... وَ أَطِيعُوا أَمْرَهُ فِيمَا طَابَقَ الْحَقَّ»(2) من بنده ای از بندگان خدا را به سوی شما فرستادم که به هنگام خوف (مردم از جنگ خواب) به چشم راه نمی دهد و در ساعات ترس و وحشت از دشمن هراس

ص: 333

نخواهد داشت و نسبت به بدکاران از شعله آتش سوزنده تر است. او «مالک بن حارث» است، سخن او را بشنوید و فرمانش را در آن جا که مطابق حق است اطاعت کنید ...».

در ادامه، حضرت می فرماید: «وَ قَدْ آثَرْتُكُمْ بِهِ عَلَى نَفْسِي» من ایثار کردم که مالک را از خود جدا کردم و به سوی شما فرستادم. مالک چه عظمتی داشت که شخصیتی مثل امیر مومنان علیه السلام به خاطر از دست دادن او و فرستادنش به سوی مردم مصر، می فرماید من ایثار کردم که مالک را به شما دادم، اما این سخن را هم دارد که «أَطِيعُوا أَمْرَهُ فِيمَا طَابَقَ الْحَقَّ»؛ حرف او را بشنوید و امرش را اطاعت کنید؛ در آنچه مطابق حق باشد.

تَحْتَمِلُ الاْءضْرَارَ»؛(1)

قلمهای خود را نازک کنید و سطرهای (نوشته ها و نامه ها) را به هم نزدیک کنید و مطالب اضافی را حذف نمایید؛ زیرا اموال مسلمانان تحمل ضرر و زیان را ندارد.

مرحوم حاج احمد آقا و حاج آقا قرهی، که مسئول مالی امام و بسیار مورد اعتماد ایشان بودند، می گویند: شما و احمد دست به دست هم داده اید که مرا جهنمی کنید!

قبل از این که امام به منزل محقر فعلی در جماران بیایند، ایشان را در تهران به خانه سه طبقه بزرگی برده بودند، اما چند روز نمی گذرد که ایشان می فرمایند: اگر بناست من در تهران بمانم، در این خانه سه طبقه زندگی نمی کنم، بلکه خانه دیگری برای من پیدا کنید

مرحوم حاج احمد آقا نقل کرده اند: امام خبردار شدند که می خواهند حسينية جماران را سفید کاری کنند، خرج چندانی هم نداشت، اما ایشان فرمود: صبر کنید من بمیرم، آن وقت هر کاری خواستید انجام بدهید. تا من زنده هستم، دست نزنید.

چندی پیش به نجف اشرف مشرف شده بودم، همراه یکی از اساتید بزرگوار خدمت آیت الله سیستانی رسیدیم، ایشان حدود 45 دقیقه برای آن استاد بزرگوار صحبت کردند، ما هم کناری نشسته بودیم و گوش می کردیم. در این 45 دقیقه هر بار مطلبی می فرمودند، نمونه آن را از زندگی زاهدانه امام خمینی مثال میزدند و می فرمودند: اگر انقلاب شما پیشرفت کرد، اگر امام در دل مردم نفوذ یافت رمز و رازش این بود که ایشان در زندگی خود خیلی مواظب بود، سپس فرمودند: من 56 سال است در نجف هستم، زندگی امام را در نجف دیده ام، نه فقط من بلکه همه مردم نجف و طلبه ها می دیدند، که چقدر ساده زیست بود. بازاریها می دیدند وقتی خادم ایشان، به بازار نجف می آمد و لوازم مورد نیاز غذای امام را تهیه می کرد یک سبد کوچک همراه داشت که در آن دو سیر گوشت و چند عدد بادمجان

ص: 336

می گذاشت تمام خوراک امام این بود. ایشان می فرمودند: با این که من در کتابها خوانده بودم که امام ثروت پدری داشتند، اما از آن استفاده نمی کردند.

نادرستی به مسئولان می رسانند و بدین وسیله آنان را به خشم می آورند. مسئولین نباید به حرف سخن چینان گوش دهند و تصمیم فوری بگیرند.

حتی در امور غیر حکومتی و سیاسی نباید به حرف سخن چینان گوش داد و با اندک حرفی به خشم آمد. مشکلات و مفاسد فراوانی از همین طریق، به جامعه یا فرد وارد می شود که جبران آنها سخت و دشوار می باشد. یک حرف بی جا و یا سخن چینی گاهی پی آمدهایی دارد که نه فقط فرد بلکه جامعه و گروهی را درگیر می سازد و خون بی گناهانی را بر زمین می ریزد. به پیامبر خدا خبر دادند که جنازه ای در فلان محل افتاده و قاتل او معلوم نیست. پیامبر به آن محل آمدند و فرمودند: قاتل چه کسی است؟ هیچ کس به گردن نگرفت. فرمود: کسی کشته شده و خونی بر زمین ریخته شده، اما هیچ کسی اعتراف نمی کند؟ بعد این جمله را فرمودند:

«لَو أَنَّ أَهْلَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ شَرِكُوا فِي دَمِ امْرِئٍ مُسْلِمٍ وَ رَضُوا بِهِ لَأَكَبَّهُمُ اللَّهُ »؛(1)

اگر تمام اهل آسمان و زمین در خون یک مسلمان شریک باشند و به آن راضی، خدا همه آنها را در آتش مجازات می کند.

ص: 339

ص: 340

أَلْحَی فَرَدُّوکَ أَمْرَدَ إِلَیَّ»(1) روزی که تو را به سوی بصره فرستادم پیرمرد صاحب محاسن بودی، اما تو را جوان برگرداندند. یعنی آن قدر موهای این پیرمردی را کنده بودند که هیچ مویی در صورتش نبود حضرت در حق جملي ها نفرین کردند.

به هر جهت، با همه علاقه ای که حضرت به عثمان بن حنیف داشت، اما وقتی متوجه شد که او بر سفره ای رنگین نشسته است، به شدت واکنش نشان داد و در نامه ای به او نوشت:

«یَا ابْنَ حُنَیْفٍ: فَقَدْ بَلَغَنِی أَنَّ رَجُلاً مِنْ فِتْیَهِ أَهْلِ الْبَصْرَهِ دَعَاکَ إِلَی مَأْدُبَهٍ فَأَسْرَعْتَ إِلَیْهَا تُسْتَطَابُ لَکَ الْأَلْوَانُ، وَ تُنْقَلُ إِلَیْکَ الْجِفَانُ! وَ مَا ظَنَنْتُ أَنَّکَ تُجِیبُ إِلَی طَعَامِ قَوْمٍ، عَائِلُهُمْ مَجْفُوٌّ، وَ غَنِیُّهُمْ مَدْعُوٌّ. فَانْظُرْ إِلَی مَا تَقْضَمُهُ مِنْ هَذَا الْمَقْضَمِ فَمَا اشْتَبَهَ عَلَیْکَ عِلْمُهُ فَالْفِظْهُ، وَ مَا أَیْقَنْتَ بِطِیبِ [وجهه] وُجُوهِهِ فَنَلْ مِنْهُ»(2)

ای پسر حنیف، به من گزارش داده شده که مردی از متمکنان اهل بصره، تو را به خوان میهمانی اش دعوت کرده و تو به سرعت به سوى أن شتافته ای، در حالی که طعامهای رنگارنگ و ظرف های بزرگ غذا یکی بعد از دیگری پیش تو قرار داده می شد. من گمان نمی کردم که تو دعوت جمعیتی را قبول کنی که نیازمندانشان ممنوع و ثروتمندانشان دعوت شدهاند. به آنچه می خوری بنگر (آیا حلال است یا حرام؟) آن گاه آنچه حلال بودنش برای تو مشتبه بود از دهان بینداز و آنچه را یقین به پاکیزگی

ص: 342

و حلیتش داری تناول کن.

این گونه نظارت و آگاهی، در آن زمان که هیچ گونه وسایل ارتباطی امروزی نبود، در آن قلمرو گسترده حکومتی، بسیار عجیب است؛ حتی خبرهایی کوچک از این قبیل که یک کارگزاری به میهمانی یکی از اشراف رفته به حضرت گزارش می شد. ممکن است کسی بپرسد: به میهمانی رفتن یک استاندار، چه اشکالی دارد؟ این میهمانی چند اشکال داشته است:

1. سفره رنگارنگ خوب نیست؛ هر چند نیازمندان هم بر سر آن باشند.

2. سفره ای بود که فقط اغنيا در آن شرکت داشتند و فقرا نبودند.

3. غذاها هم شبهه ناک بوده است. چون حضرت به او می فرماید مواظب باش سر چه سفره ای مینشینی، چه غذایی را می خوری: «فَمَا اشْتَبَهَ عَلَیْكِ عِلْمُهُ فَالْفِظْهُ» اگر دیدی غذا شبهه ناک است رها کن.

هم از شما چنین انتظاری ندارم: «اَلا وَ اِنَّکُم لا تَقدِرونَ عَلی ذلِک وَ لکِن اَعینونی بِوَرَعٍ وَ اجتِهادٍ وَ عِفَّةٍ وَ سُدادٍ» اما با ورع و کوشش و پاکدامنی و پیمودن راه صحیح مرا یاری کنید.

در حالات نبی مکرم اسلام آمده است که: «وَ لَا اتَّخَذَ مِنَ شیء زَوْجَیْنِ وَ لَا قَمِيصَيْنِ وَ لَا مِنِ النِّعَالِ»(1) پیامبر خدا در طول عمر نورانی خود هیچ گاه از لوازم زندگی دو عدد نگه نمی داشتند دو پیراهن و دو کفش نداشتند.

داستان آن نوجوان را نقل کردیم که با پدر خود پای خطبه های امیر مومنان علیه السلام رفته بود، دید امیر مومنان علیه السلام ما هنگام خواندن خطبه آستین پیراهن خود را تکان می دهد. از پدر خود سوال کرد: چرا ایشان چنین می کند؟ گفت: پیراهن خود را شسته و چون پیراهن دیگری نداشته و وقت نماز جمعه هم بوده است ناچار تکان می دهد تا خشک شود.(2)

در مورد پیراهن خود، در نهج البلاغه می فرماید:

«وَ اللَّهِ لَقَدْ رَقَّعْتُ مِدْرَعَتِی هَذهِ حَتَّی اسْتَحْیَیْتُ مِنْ رَاقِعِهَا، وَ لَقَدْ قَالَ لِی قَائِلٌ أَلَا تَنْبذُهَا عَنْکَ فَقُلْتُ: اغْرُبْ عَنِّی، فَعِنْدَ الصَّبَاحِ یَحْمَدُ الْقَوْمُ السُّرَى»(3)

به خدا سوگند، آن قدر این پیراهن خود را وصله زدم که از وصله کننده آن شرم دارم. کسی به من گفت: چرا این لباس کهنه را دور نمی اندازی؟ گفتم: از من دور شو، صبح گاهان، رهروان شب ستایش می شوند.» (آنها که بیدار

ص: 344

بودند و ره سپردند و به مقصد رسیدند از آنها که خواب ماندند و به مقصد نرسیدند شناخته می شوند).

نُفُوسُ قَوْمٍ وَ سَخَتْ عَنْهَا نُفُوسُ آخَرِينَ؛ وَ نعم الْحَكَمُ اللَّهُ»

آری، از آنچه آسمان بر آن سایه افکنده، فدک در دست ما بود که مردمی بر آن بخل ورزیده و مردمی دیگر سخاوتمندانه از آن چشم پوشیدند و خداوند داور خوبی است.

امیر مومنان علی علیه السلام امکانات زیادی در اختیار داشت و به راحتی می توانست از آنها بهره مند شود ولی چنین نکرد و حتی از مردم معمولی هم، پایین تر زندگی می کرد، چنان که می فرماید:

«وَ لَوْ شِئْتُ لاَهْتَدَيْتُ اَلطَّرِيقَ إِلَى مُصَفَّى هَذَا اَلْعَسَلِ وَ لُبَابِ هَذَا اَلْقَمْحِ وَ نَسَائِجِ هَذَا اَلْقَزِّ وَ لَكِنْ هَيْهَاتَ هَيْهَاتَ أَنْ يَغْلِبَنِي هَوَايَ وَ يَقُودَنِي جَشَعِي إِلَى تَخَيُّرِ اَلْأَطْعِمَةِ وَ لَعَلَّ بالْحِجَازِ أَوِ اَلْيَمَامَةِ مَنْ لاَ طَمَعَ لَهُ فِي اَلْقُرْصِ وَ لاَ عَهْدَ لَهُ بِالشِّبَعِ أوْ أبِیتَ مِبْطانَا وَّ حَوْلی بُطُونٌ غَرْثی وَ أکْبادٌ حَرّی، أوْ أکُونَ کَما قالَ القائِلُ

وَ حَسْبُکَ داءً أنْ تَبِیتَ بِبِطْنَهٍ *** وَ حَوْلَکَ أکْبادٌ تَحِنُّ إلَی الْقِدِّ

أ أقْنَعُ مِنْ نَفْسی بِأن یُقالَ: أمیرُالمُؤمِنینَ! وَ لا اُشارِکَهُمْ فی مَکارِهِ الدَّهْرِ أوْ أکونَ اُسْوَهً لَهُمْ فِی جُشُوبَهِ الْعَیْشِ»(1)

اگر می خواستم می توانستم از عسل مصفا و مغز گندم و بافته های ابریشم برای خود (بهترین) غذا و لباس را تهیه کنم، ولی هیهات که هوای نفس بر من پیروز شود و شدت حرص مرا به برگزیدن خوراکها برانگیزد، در حالی که شاید در حجاز يا يمامه کسی باشد که امید به قرص نانی نداشته باشد و هیچ گاه یک شکم سیر نخورده باشد. هیهات که من با شکم سیر بخوابم و

ص: 346

در اطراف من، شکم هایی گرسنه و جگرهایی تشنه باشند یا چنان باشم که شاعر گفته است:

«این درد برای تو بس که شب هنگام با شکم پر بخوابی، در صورتی که پیرامون تو جگر سوختگانی به سر برند در آرزوی دیدن کاسه ای.»

آیا باید تنها به این خرسند باشم که مرا امیرالمومنین علیه السلام بخوانند و در تلخیهای روزگار، شریک مردم نباشم و در تحمل سختی زندگی نتوانم برای مردم نمونه باشم.

«مهدی» خلیفه عباسی روزی به او گفت: یکی از این سه کار را برای من انجام بده: يا معلم فرزندان من باش یا منصب قضاوت را بپذیر یا یک مهمانی نزد من بیا. فکر کرد و گفت: قضاوت که هرگز، معلمی فرزندانت را هم نمی پذیرم، چون نمی خواهم به دربار تو راه پیدا کنم. اما میهمانی او را نپذیرفت. او پیش خود فکر کرد که یک شب است و می آیم و نجات پیدا می کنم. غذایی می خورم و می روم. با همین محاسبه بود که به میهمانی آمد. خلیفه به سر آشپز خود گفت: غذایی درست کن که او را ماندگار و نمک گیر کنی، ساعتی گذشت سر آشپز به خلیفه گفت: من غذایی برای او درست کرده ام که دیگر روی رستگاری نخواهد دید

مهدی عباسی سفره رنگارنگی برای او انداخت. ضیافت که تمام شد شریک بن عبدالله به خلیفه گفت: پیشنهاد دوم شما چه بود؟ گفت: قضاوت. گفت: مگر می شود ما قضاوت شما را قبول نکنیم، چه کسی از شما بهتر؟

سپس گفت: پیشنهاد سوم شما چه بود؟ گفت: معلمی فرزندانم، گفت: چه کسی بهتر از شما، معلمی که اشکال ندارد بدین ترتیب او هم قضاوت را پذیرفت و هم معلمی را. او هر ماه از بیت المال حقوق می گرفت. روزی طبق معمول برای گرفتن حقوق خود أمد مسئول بیت المال، مقداری از حقوق او را کم گذاشت؛ مثلا باید صد دینار به او میداد، نود دینار داد، شریک گفت: چرا پول مرا کم میدهی؟ گفت: تو فکر می کنی چه چیزی به ما فروختی که حالا دقیق می خواهی دینارهای آن را حساب کنی؟ شریک بن عبدالله با دنیایی از حسرت گفت: دینم را فروختم.(1)

ص: 348

و جَلَّ ، غَیرُ مُداهِنٍ فی دینِهِ»؛(1)

زبان های خود را کوتاه کنید، علی در دین خود با کسی تعارف ندارد و اهل مداهنه نیست.

کن، پر و بالت را برابر رعیت بگستران، با مردم، گشاده رو و فروتن باش و در نگاه و اشاره چشم در سلام کردن و اشاره نمودن، با همگان یک سان باش تا زورمندان در نقض عدالت به نفع خودشان، طمع نکنند و ناتوانان از عدالت تو مایوس نگردند.

شراب خواری او را دادند، ولی گزارش ها اثر نداشت و عجیب تر این که شهود و گزارش گران را تازیانه زدند که چرا شما چنین شهادت و گزارشی دادید. امیر مومنان علیه السلام پیش خلیفه آمدند و فرمودند: «عَطَّلْتَ اَلْحُدُودَ وَ ضَرَبْتَ اَلشُّهُودَ» حد الهی را تعطیل کرده و شاهدها را تازیانه زدی؟ والی تو شراب خواری می کند اما مردم را تازیانه میزنی؟

در فضایی که امیر مومنان علیه السلام ایجاد کرده بود عثمان ناچار شد استاندار را احضار کند. هیچ کسی جرئت نمی کرد حد الهی را بر «وليد» استاندار عثمان وارد کند، امیر مومنان علیه السلام فرمودند: خود من حد را جاری می کنم. حضرت به وليد هشتاد ضربه تازيانه (حد شراب خوار) را زدند.(1)

پس حضرت نه تنها در دورانی که خود، حکومت را در دست داشتند مواظب بودند تا کسی از قانون فرار نکند، بلکه در دوره خانه نشینی هم بر این مهم، اهتمام ویژه داشتند.

چیزی بده تا قرض هایم را بپردازم و زودتر مرا رها کن تا از خانه تو بروم. امیرمومنان فرمود: چقدر بدهکاری؟ گفت: صد هزار درهم. فرمود: به خدا قسم، من چنین پولی ندارم، ولی می توانی صبر کنی تا سهم من از بیت المال داده شود و آن را با تو تقسیم کنم و اگر برای اهل خانه، چیزی لازم نبود همه آن را به تو میدادم. عقیل گفت: بیت المال در دست توست و تو مرا وعده به سهم خود از بیت المال میدهی؟ تازه، مگر سهم تو چه اندازه است و اگر همه آن را به من بدهی چقدر خواهد بود؟ حضرت فرمود: «من و تو در استفاده از اموال بیت المال، مثل دیگر مسلمانان هستیم».

آن جا که حضرت با برادرش عقیل با هم سخن می گفتند پشت بام بود و به بازار کوفه اشراف داشتند، لذا فرمود: برادر، نگاه کن اکنون در این وقت شب، بازار تعطیل است، هیچ کسی هم نیست، اگر می خواهی پایین برو قفل این مغازه ها را بشکن و اموالشان را سرقت کن. عقیل گفت: یا علی اینها اموال خود را به امید خدا گذاشته و رفته اند، حال من بروم به صندوق بازار خیانت کنم! حضرت علیه السلام فرمودند: من پیشنهاد دیگری به تو میدهم. گفت: چیست؟ فرمود: به اتفاق به حیره (منطقه ای در کوفه) می رویم و به گروه ها و کاروان های تجاری شبیخون می زنیم! عقيل گفت: مگر من برای دزدی آمده ام. در این هنگام بود که امیر مومنان علیه السلام فرمود:

«تَسرِقُ مِن واحدٍ خَیرٌ من أن تَسرِقَ مِنَ المُسلِمینَ جَمیعا»؛(1)

سرقت از یک نفر، بهتر از سرقت از همه مسلمین است.

ص: 353

درد مینالند سر داد و چیزی نمانده بود که از حرارت آن بسوزد، به او گفتم: هان ای عقیل! زنان سوگند در سوگ تو بگریند، از آهن تفتیده ای که انسانی آن را به صورت بازیچه سرخ کرده ناله می کنی، اما مرا به سوی آتشی می کشانی که خداوند جبار با شعله خشم و غضبش آن را برافروخته است. تو از این رنج می نالی و من از آتش سوزان، نالان نشوم.

ص: 356

بوستان کتاب، قم 1406 ق.

10. ابن فهد حلی، احمد بن محمد، عدة الداعی و نجاح الساعي، دار الكتب الاسلامی، تهران 1407 ق

11. ابن کثیر دمشقی، البداية و النهاية، نشر دارالفکر، بیروت [بی تا].

12. احمدی میانجی، علی علیه السلام، مکاتیب الائمه علیهم السلام ، دار الحديث، قم 1426.

13. اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه في معرفة الائمه علی علیه السلامهم السلام، دارالكتب الاسلامی، بیروت 1401 ق.

14. بحرانی، سید هاشم، حلية الأبرار في احوال محمد و آله الأطهار علیهم السلام موسسه المعارف الاسلاميه، قم [بی تا].

15. حائری، حاج شیخ مرتضی، سر دلبران، نشر برگزیده، قم 1386 ش.

16. حرانی، ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، موسسه نشر اسلامی، قم 1404 ق.

17. حر عاملی، محمد بن حسن، الفصول المهمه في اصول الائمه، موسسه معارف اسلامی امام رضا علیه السلام، قم 1376 ش.

18.وسائل الشيعة الى تحصیل مسائل الشریعه، موسسه آل البيت، قم 1409 ق

19. خمینی، سید روح الله (امام خمینی)، صحیفه امام، موسسه تنظیم و نشر آثار امام، تهران

20. خوئی، میرزا حبیب الله، منهاج البراعه في شرح نهج البلاغه، مکتبة الاسلامیه، تهران 1400 ق.

ص: 358

21. دیلمی، محمد حسن، ارشاد القلوب، انتشارات شریف رضی، قم 1412 ق

22. سعدی، مصلح الدين، گلستان، موسسه انتشارات قدیانی، تهران 1392 ش.

23. شوشتری، قاضی نورالله، احقاق الحق و ازهاق الباطل، مكتبة آية الله مرعشی نجفی، قم 1409 ق.

24. صدوق، محمد بن علی بن بابویه، الامالی، کتابخانه اسلامیه، تهران، 1364 ش

25. معانی الاخبار، موسسه نشر اسلامی، قم 1379 ش.

26. الخصال، مكتبة الصدوق، تهران 1389 ق.

27. من لایحضره الفقیه، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم 1413 ق.

28. طباطبائی، سید محمد حسین، الميزان في تفسير القرآن، انتشارات اسلامی، قم.

29. طوسی، محمد بن الحسن، تهذیب الاحکام، دارالکتب الاسلامیه، تهران 1407 ق

30. فیض کاشانی، ملامحسن، الوافی، منشورات مكتبة الامام امیرالمومینن، اصفهان

31. قطب الدین راوندی، سعید بن هبة الله، الخرائج و الجرائح، مدرسة الامام المهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، قم 1409 ق.

32. کراجکی، محمد بن على، الرسالة العلويه في فضل امیرالمؤمنین علیه السلام

ص: 359

نشر دلیل ما، قم 1427 ق.

33. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، دار الكتاب الاسلامیه، تهران 1388 ق.

34. مازندرانی، محمدصالح بن احمد، شرح الكافي، الأصول و الروضة، المكتبة الاسلامیه، تهران 1382 ق

35. مجلسی، محمدباقر ، بحارالانوار، موسسة الوفاء، بیروت 1404 ق

36. مجلسی، محمدتقی، روضة المتقين في شرح من لایحضره الفقیه، نشر کوشانپور، قم 1406 ق.

37. محدث قمی، حاج شیخ عباس، منتهی الامال، انتشارات اسلامی، قم 1412 ق

38. وقایع الایام، [بی نا، بی تا).

39. نفس المهموم، المكتبة الحيدريه، نجف [بی تا]

40. مصطفوی، حسن، التحقيق في كلمات القرآن، وزارة الثقافة و الارشاد الاسلامی، تهران 1365 ش.

41. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، انتشارات صدرا، تهران.

42. مفید، محمد بن نعمان (شیخ مفید)، الارشاد، موسسه آل البيت، قم 1413 ق

43. المقنعه، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، قم 141 ق.

44. الجمل و النصرة سيد العترة في حرب

ص: 360

البصره، کنگره شیخ مفید، قم 1413 ق.

45. میبدی، رشيد الدين، كشف الاسرار و عدة الأبرار، انتشارات امیرکبیر، تهران 1371 ش.

46. نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، موسسه آل البيت، قم 1407 ق.

47. ورام بن ابي فراس، مسعود بن عیسی، مجموعه ورام، نشر مکتبۂ فقیه، قم 1410 ق.

ص: 361

ص: 362

ص: 364

وَ شَدَدْنَا مُلْكَهُ...71

وَلَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ...253

وَ لَا تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَةً لِأَيْمَانِكُمْ...219

و لا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَیْنَکُمْ...298

وَ لَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّمَا...138

وَ لِلَّهِ خَزَائِنُ السَّمَاوَاتِ...122

وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ...123, 137

وَ لَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئاتِ...204

وَ مَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ...136

وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ...120

وَ مَنْ نُعَمِّرْهُ نُنَكِّسْهُ فِي الْخَلْقِ...111

وَ هُوَ فِي الْخِصَامِ غَيْرُ مُبِينٍ...150

وَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ يَخافُونَ...276

وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفِينَ...265

هَذَا مِنْ فَضْلِ رَبِّي...211

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا تَدَايَنْتُمْ...270

يَعْلَمُ خَائِنَةَ الْأَعْيُنِ...122

ص: 366

روایات

اِرحَمُوا مَن فیِ الاَرضِ یَرحَمُکُم...304

وَ كَانَ إِذَا غُلِبَ عَلَى الْكَلَامِ لَمْ يُغْلَبْ...81

أَتَرْجُو أَنْ یُعْطِیَکَ اللَّهُ أَجْرَ...328

أَظَنَنْتَ يَا يَزِيدُ حِيث أَخَذْتَ...117

أَدِقُّوا أَقْلاَمَكُمْ وَ قَارِبُوا بَيْنَ...334

إِذَا تَمَّ الْعَقْلُ، نَقَصَ الْكَلَامُ...98, 99

إِذَا رَأَيْتُمُ الرَّجُلَ لَا يُبَالِی مَا...87

اذا رَأيتُمُ المؤمنَ صَمُوتا...99

إِذَا فَتَحْتَ بَابَكَ وَ بَسَطْتَ...293

إِذَا قَدِمْتَ اَلْکُوفَهَ ، فَبِعْ وِسَادَهً مِنْ بَیْتِکَ...283

اِرْجِعْ فَأَدِّهِ إِلَی مُؤَدَّی دَیْنِکَ...302

إِرفَعُوا أَلسِنَتَکُم عَن عَلِیٍّ...349

أَطْعِمُوا الْمَسَاكِينَ يَرْبُو كَسْبُكُم...47

أظهِروا مِن رَدیءِ بَیعِکُم...259

اعْتَبِرْ بِمَا مَضَى مِنَ الدُّنْيَا لمَا بَقِيَ مِنْهَا...216 217, 219

أَعطِ الأَجيرَ اَجرَهُ قَبلَ أَن يَجِفَّ عَرقُهُ...257

أَقْوَامٌ یُبَایِعُونَ اَلْمُضْطَرِّینَ...297

ألا څيد هذه الماظة لأهلها...52

إِلاَّ مَنْ أَخَذَ اَلْحَقَّ وَ أَعْطَى اَلْحَقَّ...251

ص: 367

أَلا وَ إِنَّ الظُّلْمَ ثَلاثَهٌ: فَظُلْمٌ لایُغْفَرُ...95

الا و إِنَّ لِكُلِّ مَأْمُومٍ إِمَاماً...52

أَلاَ وَ إِنِّی لَمْ أَرَ کَالْجَنَّهِ نَامَ...200

اَلْأَمَلُ رَحْمَةٌ لِأُمَّتِي وَ لَوْ لاَ...129

اَلتَّاجِرَ اَلصَّدُوقَ مَعَ اَلسَّفَرَهِ...251

السَّلامُ عَلَى الْعَبَّاسِ بْنِ أَمِيرِ...125

اَلْغِنَی وَ اَلْفَقْرُ بَعْدَ اَلْعَرْضِ...66, 113

اَلْكَلاَمُ فِي وَثَاقِكَ مَا لَمْ...105

اللِّسَانُ سَبُعٌ إِنْ خُلِّيَ عَنْهُ عَقَرَ...98

اللهَ اللهَ فِي الطَّبَقَةِ السُّفْلَى...35

اللَّهُمَّ إِنَّكَ تَعْلَمُ أَنَّهُ لَمْ يَكُنِ الَّذِي كَانَ مُنَافَسَةً فِي سُلْطَانٍ...312

اللَّهمَّ إنِّي أسألُكَ الرِّضا...173

أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ الدُّنْيَا دَارُ تِجَارَةٍ...110

أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ...110

أَمَّا بَعْدُ فَأَقِمْ لِلنَّاسِ الْحَجَّ...322

إِنْ أَبْقَ فَأَنَا وَلِيُّ دَمِي وَ إِنْ أَفْنَ...27

إِنَّ ابْنَ أَبِي طَالِبٍ رَجُلٌ شُجَاعٌ وَ لَكِنْ...182

إِنَّ أَشَدَّ اَلنَّاسِ حَسْرَةً يَوْمَ...329

إن اُعطِيَ مِنها لَم يَشبَعْ ، و إن...208

إنّ أكرَمَ المَوتِ القَتلُ ، و الذي نَفسُ...182

إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى خَلْقِهِ في ثَلاَثَةَ...279

إِنَّ اَللَّهَ غَافِرُ كُلِّ ذَنْبٍ إِلاَّ مَنْ...302

انَّ اللّه َ فَوَّضَ إلَى المُؤمِنِ...133

إِنَّ اَللَّهَ يَغْفِرُ كُلَّ ذَنْبٍ يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ...174

اَللّهُمَّ بارِکْ لِقَوْمٍ جُلُّ آنِیَتِهِمُ الْخَزَفُ...147

أَنَّ آثَارَ الذَّنْبِ یبلغ إلی الْبَطْنِ السَّابِعِ...303

إِنَّ عَلِیّاً قَدْ ذَکَرَکِ...146

إِلَهِی وَ إِلَهَ آبَائِی لَا تَکِلْنِی إِلَی نَفْسِی...263

أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ الْجِهَادَ بَابٌ...181

ص: 368

إِنَّ لِلَّهِ مَوْقِفاً وَ لَنَا بَیْنَ یَدَیْهِ مَوْقِفاً...201

أَهِینُوا اَلدُّنْیَا وَ تَهَاوَنُوا بِهَا فَإِنَّهَا...224

إِنَّ مَنْ صَرَّحَتْ لَهُ اَلْعِبَرُ عَمَّا بَیْنَ...216

إيّاكُم و الرّشوَةَ فإنّها مَحضُ الكُفرِ...254

إِيَّاکُمْ وَ تَهْزِيعَ آلْأَخْلاقِ وَ تَصْرِيفَهَا...92

أَنَّا نَأْتِیکَ فَمَا نَخْرُجُ مِنْ عِنْدِکَ...74

اَنزَلَ عَلَینا النَّصر...195

اُنْظُرْ إِلَی مَنْ هُوَ دُونَکَ، فَتَکُونَ لِأَنْعُمِ اَللَّهِ شَاکِراً...224

اُنْظُرْ إِلَى مَنْ هُوَ دُونَكَ فِي اَلْمَقْدُرَةِ...223

أَيُّمَا وَالٍ اِحْتَجَبَ عَنْ حَوَائِجِ اَلنَّاسِ...324 ,37

أَیْنَ الْقَوْمُ الَّذِینَ دُعُوا إلَى الإسْلاَمِ...186

أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ لِي عَلَيْكُمْ حَقّاً وَ لَكُمْ...60

إِنَّمَا حَظُّ أَحَدِكُمْ مِنَ الْأَرْضِ...69

إِنَّمَا وُضِعْنَا فِیهَا لِنُبْتَلَی بِهَا...116

إِنِّي أُحِبُّ لَكَ مَا أُحِبُّ لِنَفْسِي...320

بَائِعَ اَلضَّیْعَهِ مَمْحُوقٌ...269

بَلَى إِنْ شِئْتَ بَلَغْتَ بِهَا اَلآْخِرَةَ...49

تَحَوَّلْ مِنْهُ فَإِنَّ الرَّجُلَ وَ الْمَرْأَةَ...176

تَسْرِقُ مِنْ وَاحِدٍ خَیْرٌ مِنْ...353

تَكَلَّمُوا تُعْرَفُوا فَإِنَّ اَلْمَرْءَ مَخْبُوءٌ...102

إِلَى أَرَاكَ ضَعِيفاً فَلَا تأمرن...320

أُقْسِمُ بِاللَّهِ قَسَماً صَادِقاً ...325

إِنِّی سَأَلْتُ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَنْ یَرْزُقَنِی...119

انْصُرْ فِي رَحِمَكِ اللَّهُ مَا وَجَدْنَا فِي كِتَابِ اللَّهِ...317

لاثَةٌ أنا خَصْمُهُمْ يَومَ القِيامَةِ رَجُلٌ...301

ص: 369

حَتَّى ضَمِنَ لَهُ إِقَالَةَ اَلنَّادِمِ...239

حَسَنَاتُ اَلْأَبْرَارِ سَيِّئَاتُ اَلْمُقَرَّبِينَ...202

فإنّ الدُّنيا مُنقَطِعةٌ عنكَ...112

فإنَّ المَرأَةَ رَيحانَةٌ و لَيسَت بِقَهرَماَنةٍ...149

فَإِنْ انَا خَرَجْتُ مِنْ عِنْدِکمْ بِأکثَرَ مِمّا تَروْنَ...193

فَاِنَّ بَعْضَها يُشْبِهُ بَعْضا، وَ آخِرَها...217 216

دَعُونِي وَ الْتَمِسُوا غَيْرِي فَإِنَّا مُسْتَقْبِلُونَ...312

رِبْحُ اَلْمُؤْمِنِ عَلَى اَلْمُؤْمِنِ رِبًا...243

رَدُّ اَلْمُعْتَادِ عَنْ عَادَتِهِ كَالْمُعْجِزِ...206

زِدْهَا ؛ فَإِنَّهُ أَعْظَمُ الْبَرَكَةُ...275

سُبْحَانَ اللَّهِ تَحْلِفُونَ عَلَى...242

سِتَّهٌ یُخْتَبَرُ بِهَا دِینُ اَلرَّجُلِ...232

عَدَّ مَا بِهِ مِنْ أَثَرِ الْجِرَاحَاتِ عِنْدَ خُرُوجِهِ مِنَ الدُّنْيَا...183

عَلَيْكَ بِصِدْقِ اَللِّسَانِ فِي حَدِيثِكَ...290

فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِيعُوهَا، فَاعْلَمُوا أَنَّ...64

فَأَنْتُمْ عِبَادُ اللَّهِ وَ الْمَالُ...316

فَإِنَّكَ مِمَّنْ أَسْتَظْهِرُ بِهِ عَلَى...350

فَخَفِّضْ في الطَّلَبِ ، و أجمِلْ في المُكتَسَبِ...231

فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی إِنَّکَ لَتَعْلَمُ...144

فَدَعِ الْإِسْرَافَ مُقْتَصِداً وَ اذْكُرْ...326

فَشَمَخْتَ بِأَنْفِکَ وَ نَظَرْتَ فِي عَطْفَكَ...118

فَعَدَوتَ علَى الدنيا بِتأويلِ القرآنِ...120

غَبْنُ اَلْمُسْتَرْسِلِ سُحْتٌ...279

فَاتَّقِ اَللَّهَ فِی نَفْسِکَ وَ نَازِعِ...121

فَاتَّقِ اللّهَ، وَارْدُدْ إِلَی هَؤُلَاءِ...319

فاحْذَرْهُ، فَإِنَّمَا هُوَ الشَّيْطَانُ...107

فَأَقلِع عَمّا أنتَ عَلَیهِ مِنَ الغَیِّ...111

فَالسَّعیدُ مَن کانَت بِضاعَتُهُ...111

فَلاَ تُطَوِّلَنَّ احْتِجَابَکَ عَنْ رَعِيَّتِکَ...36

ص: 370

کَانَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ بِالْکُوفَهِ...236

فَلَا یَشْتَهِی مَا لا یَجِدُ...78

فَلَقَدْ کَانَ یَتَوَسَّدُ اَلْحَجَرَ وَ یَلْبَسُ...71

فَلَمَّا رَأَی اللهُ صِدْقَنَا أَنْزَلَ بِعَدُوِّنَا...185

فَمَا کَانَ حَلْوَاهُ إِلاَّ اَلتَّمْرَ وَ...45

فَمَتَی تُحْرِزُونَ اَلزَّادَ وَ تُفَکِّرُونَ...233

کَانَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَقُولُ: لاَ تَزَالُ هَذِهِ اَلْأُمَّهُ بِخَیْرٍ...290

كَانَ خَارِجاً مِنْ سُلْطَانِ بَطْنِهِ...80

کانَ عَلِیٌّ علیه السلام إذا صَلَّی...57

کَانَ لِی فِیمَا مَضَی أَخٌ فِی اَللَّهِ...63

كَأَنِّي بِقَائِلِكُمْ يَقُولُ إِذَا كَانَ هَذَا...45

سبُ الحَرام يَبينُ فِي الذُّرِيَّةِ...303

لاَ أُحِبُّ أَنْ یَدْخُلَ بَطْنِی...24

تَجعَلوا بُطونَکُم مَقابِرَ الحَیَوانِ...44

مَنِ استَطاعَ مِنکُم أن یَلقَی اللَّهَ تعالی...94

فَنَظَرَ إلَی النّاسِ یَبیعونَ و یَشتَرونَ...232

فَتَحَ ابْنَ هَرْمَةَ عَنِ السُّوقِ...314

فَهَلْ وَلَّيْتُ حَسَناً أو حَسَناً...321

قَالَتْ يَا أَمِيرَ اَلْمُؤْمِنِينَ اِشْتَرَيْتُ مِنْ هَذَا تَمْراً...241

قَدْ قُلْتَ لِي يَوْمَ أُحُدٍ حَيْثُ...183

قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ بَلَغَنِي أَنَّكَ...257

لاَ تُحَدِّثِ اَلنَّاسَ بِكُلِّ مَا سَمِعْتَ...88

لاَ تَحْلِفُوا فَإِنَّ اَلْیَمِینَ تُنْفِقُ...46

لاَ تَسْرَعَنَّ إِلَی بَادِرَهٍ...338

لَا تَغْبِنِ الْمُسْتَرْسِلَ فَإِنَّ غَبْنَهُ لَا يَحِلُّ...278

لَا تَقُلْ بِمَا لَا تَعْلَمُ بَلْ...105

لاَ تَکُنْ مِمَّنْ یَرْجُو اَلْآخِرَهَ ...199

كَأَنَّ الْمَوْتَ فِيهَا عَلى غَيْرِنَا...100

ص: 371

ما أراکَ إلّا وقَد جَمَعتَ خِیانَهً...260

لاَ تَنْدِمَنَّ عَلَى عَفْوٍ...337

لأنَّ اللّه َ عَزَّوجلَّ ما بَعَثَ...103

لأنّ المؤمنَ إذا أرادَ أن يَتكَلّمَ...94

لِأَنَّكَ كنيتني بِحَضْرَةِ خَصمی ...32

لَقَدْ رَأَيْتُ أَصْحَابَ مُحَمَّدٍ...188

لَقَدْ نَهَضْتُ فِيهَا وَ مَا بَلَغْتُ الْعِشْرِينَ...182

لَوْ أَنَّ أَهْلَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ...339

لَوْ أَنْفَقْتَهُ فِی حَجٍّ أَوْ جِهَادٍ لَمْ...249

لو شِئْتُ لَاهْتَدَیتُ الطَّرِیقَ...346

لَوْ عَلِمْتَ مَا مَنْزِلَهُ اَلْمُؤْمِنِ ...125

لَوْ قَرَأْتَ اَلْقُرْآنَ لَکَانَ خَیْراً...286

لَوْلاَ الْأَجَلُ الَّذِي كَتَبَ اللهُ عَلَيْهِمُ...220

مَا أَرَى طَعَامَكَ إِلاَّ طَيِّباً...260

ما أظَلَّتِ الخَضراءُ، ولا أَقلَّتِ...320

ما جاءَني جِبريلُ إلاّ أمَرَني...304

مَا عُبِدَ اللَّهُ بِشَيْ ءٍ أَفْضَلَ...89

مَا کُنْتَ تَصْنَعُ بِسَعَهِ هَذِهِ اَلدَّارِ...48

مَا لَقِیتُ أَحَداً إِلاَّ أَعَانَنِی عَلَی نَفْسِهِ...34

مَا مِنْ قَطْرَةٍ قَطَرَتْ مِنْ عَيْنِ...201

مَا وَدَّعَنَا قَطُّ إِلاَّ أَوْصَانَا بِخَصْلَتَيْنِ...277

ما هذا فَقَالُوا يَا أَمِيرَ اَلْمُؤْمِنِينَ نَصْرَانِيٌّ...161

مُرْهُ الْعُيُونِ مِنَ الْبُكَاءِ، خُمْصُ...188

مَنِ ابْتُلِيَ بِالْقَضَاءِ بَيْنَ الْمُسْلِمِينَ...150

لَیتَ شِعری فی غَفَلاتی...201

لَیْسَ شَیْءٌ أَحَبَّ إِلَی اَللَّهِ تَعَالَی...204

مَا أَجْمَلَ فِی اَلطَّلَبِ مَنْ رَکِبَ...140

مَا أَخَافُ عَلَی أُمَّتِی اَلْفَقْرَ...61

مَنِ اتَّجَرَ بِغَيْرِ فِقْهٍ فَقَدِ ارْتَطَمَ فِى الرِّبا...247

مَنِ اتَّجَرَ بغَيرِ فِقهٍ فَقَدِ ارتَطَمَ...256

ص: 372

مَن آجَرَ نَفسَهُ فَقَد حَظَرَ...269

مَن لَم يُبالِ مِن أينَ اكتَسَبَ...136

مَهْلاً يا قَنبرُ فَوَالذي فَلَقَ الحَبَّةَ...89

وأجْمِلُوا في الطَّلَبِ ، و لا يحْمِلَنَّكم...135

مَنْ بَاعَ وَ اِشْتَرَى فَلْيَحْفَظْ خَمْسَ...289

مَن تَرَكَ الخَمرَ لغَيرِ اللّه ِسَقاهُ اللّهُ...284

وَ احْذَرْ كُلَّ عَمَلٍ يَرْضَاهُ صَاحِبُهُ...220

مَنْ جُعِلَ قَاضِياً فَقَدْ ذُبِحَ بِغَيْرِ سِكِّينٍ...151

احْذَرْ كُلَّ عَمَلٍ يُعْمَلُ بِهِ فِي السِّرِّ...221

مَنْ خَافَ اَلنَّاسُ لِسَانَهُ فَهُوَ فِی اَلنَّارِ...98

مِنْ سَعَادَةِ اَلْمَرْءِ اَلْخُلَطَاءُ اَلصَّالِحُونَ...140

وأشعِر قَلبَكَ الرَّحمَةَ لِلرَّعِيَّةِ...337

واِعْتَبِرْ بِمَا مَضَى مِنَ اَلدُّنْيَا...216

وَ اعْلَمْ يَقِيناً أَنَّكَ لَنْ تَبْلُغَ أَمَلَكَ...130

مَنْ صَلَّى أَرْبَعَ رَكَعَاتٍ بِمِائَتَيْ...206

مَنْ ظَلَمَ أَجِيراً أَجْرَهُ، أَحْبَطَ اَللَّهُ...301

واِعلَمُوا أَنَّ الدُّنيا حُلوَها...113

و أكثِرْ أن تَنظُرَ إلى مَن فُضِّلتَ...223

وَ أَكْثِرْ ذِكْرَ الْمَوْتِ وَ مَا بَعْدَ الْمَوْتِ...220

مَنْ عَلِمَ أَنَّ كَلاَمَهُ مِنْ عَمَلِهِ...89

مَن غَشَّ أخاهُ المسلِمَ نَزَعَ اللّه ُ...262

مَنْ كٰانَ يُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَ اَلْيَوْمِ...258

مَن كَثُرَ كلامُهُ كَثُرَ خَطَؤُهُ...103

مَنْ لَمْ یُبَالِ بِمَا قَالَ وَ مَا قِیلَ...104

وَ أَکْثِرْ مُدَارَسَهَ الْعُلَمَاءِ...58

وَاللهِ اِنَّهُما لِمَن غَزلِ اَهلی...192

وَ اللَّهِ لَابْنُ أَبِي طَالِبٍ آنَسُ...34

ص: 373

وَ اللَّهِ لَقَدْ رَقَّعْتُ مِدْرَعَتِي...73, 334

واللّه ِ لَلرِّبا في هذِهِ الاُمَّةِ...230, 235

و قَدْ بَعَثْتُ إِلَیْکُمْ عَبْداً...333

وَ قَبَضَ عَلَى لِحْيَتِهِ وَ هَمَّ بِقَتْلِهِ...108

وَ كَانَ أَكْثَرَ دَهْرِهِ صَامِتاً...81

وَ لاَ تَأْتَمِنْ شَارِبَ اَلْخَمْرِ...284

وَ لَا تَجْعَلْ عِرْضَكَ غَرَضاً...222

وَ لَا تَکْتُمْ عَیْباً یَکُونُ فِی تِجَارَتِکَ...290

وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ...319

وَ اللَّهِ لَوْ تَدُومُونَ عَلَى الْحَالَةِ...75

وَ اللَّهِ لَوْ وَجَدْتُهُ قَدْ تُزُوِّجَ...29

وَ إِنْ شِئْتَ ثَلَّثْتُ بِدَاوُدَ صَاحِبِ الْمَزَامِيرِ...70

و إِنَّ لِسَانَ اَلْمُؤْمِنِ وَرَاءَ...93

إِنَّ لَکَ فِی هَذِهِ اَلصَّدَقَهِ...332

وَأَنَا وَلَدٌ [وليدٌ] يَضُمُّنِي...143

وَ تَجَافَوْا عَنِ اَلظُّلْمِ وَ أَنْصِفُوا اَلْمَظْلُومِينَ...238

وَ تَغَابَ عَنْ کُلِّ مَا لاَ يَضِحُ لَکَ...338

وَ لاَ يَشْغَلَنَّکَ عَنْهُمْ بَطَرٌ، فَإِنَّکَ...36

وَ لَقَدْ كَانَ فِي رَسُولِ اللَّهِ كَافٍ لَكَ...70

وَ لَقَدْ كُنَّا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ...184

وَ لَقَدْ کُنْتُ أَنْظُرُ إِلَیْهَا فَتَنْکَشِفُ...158

وَ لَكِنْ خَافُوا اَلاِسْتِقْصَاءَ فَسَمَّاهُ...276

وَ مَنْ يَقْدِرُ عَلَى عِبَادَةُ...40

وَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَيْتُ عَقِيلًا...354

وَیْحَکَ اَلْفِقْهَ ثُمَّ اَلْمَتْجَرَ فَإِنَّهُ...229

وَيْحَكَ إِنِّي لَسْتُ كَأَنْتَ، إِنَّ اَللَّهَ...50، 272

وَ تَمَسَّكْ بِحَبْلِ الْقُرْآنِ وَ اسْتَنْصِحْهُ...214

وَ عَظِّمِ اسْمَ اللَّهِ أَنْ تَذْكُرَهُ...219

ص: 374

ويل لصناع أمتي من اليوم و غيد...259

يَا عَلِيُّ إِنَّ الْقَوْمَ سَيُفْتَنُونَ بِأَمْوَالِهِمْ...254

وَیْلٌ لِلتَّاجِرِ مِنْ لاَ وَ اَللَّهِ...238

هَلْ تَعْلَمُ مَا مِيرَاثُ الصَّوْمِ...88

هَیَّجْتَ مِنِّی سَاکِناً وَ أَیْقَظْتَنِی...144

یَا مَنْ لاَ یَزُولُ مُلْکُهُ اِرْحَمْ على...116

مُصَادِفُ مُجَادَلَةُ السُّيوفِ أَهْوَنُ مِنْ طَلَبِ الْحَلَالِ...242

يَا مَعْشَرَ اَلتُّجَّارِ اَلْفِقْهَ ثُمَّ اَلْمَتْجَرَ...230

يُعْظِمُهُ فِي عَيْنِي صِغَرُ الدُّنْيَا...68

يَا اِبْنَ آدَمَ إِذَا رَأَيْتَ رَبَّكَ سُبْحَانَهُ...119