ص: 2

درسنامه

نقد و بررسی

جریان احمد الحسن بصری

| مدعی دروغین وصایت و سفارت امام دوازدهم علیه السلام |

دوره مقدماتی

| علی محمدی هوشیار |

ص: 3

ص: 4

ب. وصیت رسول خدا صلی الله علیه واله وسلم به امور شخصی...45

ج. وصیت رسول خداصلی الله علیه واله وسلم به مردم...47

روایات موسوم به وصیت...48

دیدگاه علماء شیعه درباره روایت...49

بررسی سندی روایت...51

دفاع احمد الحسن از سند حدیث...55

بررسی متن روایت ...58

ناخوانی روایت موسوم به وصیت با سایر روایات ...60

د. وصیت به مردم؛ جهت تصریح به جانشین بلافصل ...62

وصیت معیار ...63

نکته...65

| درس سوم

بررسی ادعاهای احمدالحسن بصری | 67

تطبيق احمد الحسن با نام مذکور در حدیث وصیت ...69

احمد در روایات ...70

تطبيق روایات با مصداق احمد ...73

احمد یمانی؟!...79

| درس چهارم

بررسی ادعاهای احمدالحسن بصری | 87

محتوای وصیت رسول گرامی اسلام صلی الله علیه واله وسلم...89

حصر عدد ائمه معصومین علیهم السلام در اثنی عشر...95

روایات اثنی عشر...96

ابهام زدایی از چند حدیث...99

ص: 6

| درس پنجم

بررسی ادعاهای احمدالحسن بصری | 105

مهدویت...107

مهدویت نوعيه ...107

شاخصه مهدیین ...108

مهدویت نوعیه و حجت الهی...109

شاخصه شناخت حجت الهی ...110

مهدویت شخصيه ...112

قائمیت ...114

شارعيت ...118

| درس ششم

بررسی ادعاهای احمدالحسن بصری | 121

عصمت ...123

الف. ادعای عصمت ...123

ب. تعريف و محدوده عصمت ...126

واژه شناسی سهو و نسیان ...128

اجماع علمای شیعه ...128

سهو و نسیان معصومین در روایات...130

روایات اهل سنت در اثبات سهو و نسیان معصومین علیهم السلام....131

بررسی آیات مربوط به سهوالنبي صلی الله علیه واله وسلم ....132

| درس هفتم

بررسی ادعاهای احمد الحسن بصری | 141

رجعت...143

امام حسین علیه السلام...144

ص: 7

حکومت ائمه رجعت علیهم السلام....146

خلافت ....148

| درس هشتم

بررسی ادعاهای احمدالحسن بصری | 151

نیابت و سفارت گرایی ...153

برسی سند توقيع سمری ....157

امکان دیدار ...159

توقیت گرایی نوین ...160

تعجیل گرایی...161

| درس نهم

بررسی ادعاهای احمدالحسن بصری | 165

خواب و رؤيا ...167

حقیقت رؤيا ...169

استخاره با قران کریم ...171

حقیقت استخاره با قرآن ...172

ابهام زدایی از یک حدیث...175

| درس دهم

بررسی ادعاهای احمدالحسن بصری | 177

معجزه...179

درخواست معجزه ...181

ارکان معجزه ...183

معجزه ادعایی احمدالحسن بصری ...184

بررسی معجزه احمد الحسن ...185

ص: 8

نمونه ای ازاعجاز واقعی...187

فصاحت و بلاغت قرآن...187

اعجاز محتوایی قرآن...187

اعجاز از جانب آورنده قرآن...188

| درس یازدهم

اخباری گری واحمدالحسن بصری | 189

اخباری گری...191

حدیث گرایی ...194

اصول اربعه ...194

نیاز به علم رجال ...196

پاسخ به ادله مخالفین علم رجال...198

اجتهاد...201

1.معنای لغوی و اصطلاحی اجتهاد...201

2. تاریخ اجتهاد...201

اجتهاد در عصر معصومین علیه السلام ...203

اجتهاد در عصر غیبت کبری ...204

منابع اجتهاد ...205

اجتهاد در برابر نص...206

مراجعه مستقیم مردم به روایات ...206

اختلاف درفتوا...207

|درس دوازدهم

اخباری گری واحمدالحسن بصری |211

تقلید از فقيه ...213

تفقه دردین...214

ص: 9

قرآن و منع تقلید ...216

استدلال عقلی بروجوب تقلید ...218

| درس سیزدهم

محدوده آخرالزمان | 221

آخرالزمان ...223

محدوده آخرالزمان...224

علمای آخرالزمان ...227

| درس چهاردهم

مشابهت احمدالحسن بصری با سایر مدعیان دروغین | 231

مدعیان دروغین مهدویت...233

ایدئولوژی ها ...235

ایدئولوژی شیخیه...235

ایدئولوژی بابیت...236

ایدئولوژی بهائیت ...237

ایدئولوژی احمد الحسن...237

ایدئولوژی مشترک ...238

مشابهت های شیخیه، بابیت و بهائیت با احمد الحسن ...239

ادرس پانزدهم

روش شناسی نقد ایدئولوژی مدعیان دروغین مهدویت | 241

روش نقد و بررسی مدعیان دروغین مهدویت ...243

تحلیل محتوا ....245

هدف از تحلیل محتوای ایدئولوژی فرقه...245

مراحل تحلیل محتوای ایدئولوژی فرقه ...245

ص: 10

1. توصیف کامل ایدئولوژی فرقه ...246

2. تشریح پیشینه، خط و مشی و حالات ایدئولوگ فرقه ...246

3. ترسیم ابعاد اصلی ایدئولوژی فرقه ...246

کشف مغالطات درسخنان ایدئولوگ فرقه...247

نقد محتوای ایدئولوژی فرقه ...248

الف). نقد بعد انگیزشی فرقه...248

ب). نقد بعد انگیخته ای فرقه...249

ج). نقډ بعد فراوردهای فرقه ...249

چند نکته مهم پیرامون نقد؛ ...

نتيجه ...250

| درس شانزدهم

شیوه های تبلیغی مدعیان دروغین مهدویت | 251

شیوه های تبلیغ در جریان های مدعی مهدویت...253

1. توجه به خلاءها و نقاط ضعف مردم ...253

2. برخورد عاطفی و محبت آمیز ...254

3. اعلام انحصاری بودن راه نجات در آموزه های خود ...254

4. ایجاد تشکیلات و عضوگیری ...254

5. ایجاد خوف و رجاء ...254

6. ارائه محتوای جذاب ...255

7. تولید اصطلاحات جذاب ...255

اهداف رفتاری مدعیان دروغین مهدویت ...256

1. دعوت به خود ...256

2. مبارزه با علمای شیعه ...256

3. حاکمیت تفکر التقاطی ...257

4. از میان برداشتن ابزارهای کشف حقیقت...257

کتابنامه ...259

ص: 11

ص: 12

فارق از دلایل و علل بوجود آمدن چنین جریاناتی در بین شیعه، چند سالی است که با ظهور فرقه ای جدید موسوم به "یمانی" از مصدر بصره عراق مواجه هستیم که طرفدارانی نیز برای خود دست و پا کرده است و در مصر ( مکتب قاهره) عراق و ایران به دنبال عضوگیری است.

آنچه در باره این فرقه باید محل تامل قرار گیرد این است که :

1. متاسفانه تجربه تاریخی نشان داده است که برخی فرقه سازی ها على الخصوص در حوزه مهدویت پس از گذران چند سال تبدیل به یک پدیده کاملا ضد دینی می شوند (نه انشعابی ولومعوج از مذهب اولیه خود) برای نمونه می توان به شیخیه اشاره نمود که در بستری مهدوی شکل گرفت و پس از چندی از دل آن بابیت و پس از آن بهائیتی بیرون آمد که فرقه و جریانی کاملا ضد اسلامی و ضد شیعی و البته کاملا صهیونیستی است.

2. بازی با نشانه های ظهور و على الخصوص نمونه سازی از افراد سرشناس واقعه شریف ظهور مانند: نفس زکیه، سید خراسانی، یمانی و ... موجبات دلسردی مردم و تردید ایشان را درمواجهه با شخص حقیقی این بزرگواران سبب خواهد شد.

3. یارگیری و ایجاد انحراف در میان محبان حضرت ولی عصر(عج) که عمده گروندگان به فرقه مذکور هستند حقیقتا تاسف برانگیز و درد آور است.

مگر در دنیای هفت میلیاردی کنونی ما چند تن هستند که حضرت حجت ابن الحسن العسکری را می شناسند و حاضرند در دوران غیبت و این عصر پرآشوب معتقد به ولایت ایشان و پایند به اصولش باشند که هراز گاهی عده ای نیز دسته دسته و فوج فوج به این فرقه و آن فرقه بپیوندند و از این بدنه بکاهند آن هم کسانی که اهل جهد و کوشش در راه تبلیغ معارف مهدوی هستند.

4. به عنوان یک مدرس دانشگاه که از قضا "مدیریت رسانه" نیز تدریس کرده است عرض میکنم : قدرت رسانه ای پشت پرده و حمایت کننده از این فرقه ضاله توانش بسیار بیشتر از آنی است که آن را ماحصل فعالیت عده ای عمدتا جوان کم تجربه دانست.

5. همزمانی ظهور این فرقه با فعالیت های مسیحیان اوانجلیست (صهیونیست های مسیحی) در منطقه بویژه عراق که به شدت ضد شیعی بوده و امام زمان (عج) را العياذ بالله

ص: 14

دجال مسیحیت میدانند و البته نقش کلیدی نیز در شکل گیری داعش داشته اند، پشتوانه صهیونیستی این فرقه (یمانی) به عنوان تکه ای از پازل ظهور اوانجلیست ها را بیش از پیش آشکار می کند.

6. بهرگیری صوفی مآبانه این فرقه از عالم خیال و خواب سازی (که در بسیاری دیگر از فرقه ها نیز مشهود است) برای عده ای که چنین شعبده بازی هایی را نشان از تاییدات ماورایی میدانند .

همه و همه بردقت و تامل بیشتر براین فرقه نوظهور تاکید می کند و شایسته است در فضایی علمی و دور از هیاهوی گروندگان و مخالفان به بررسی و تحلیل عقاید انحرافی بر مبنا و اصول اسلام حقیق و راستین پرداخت .

موسسه جنبش مصاف ایرانیان

علی اکبر رائفی پور

ص: 15

ص: 16

عمران(1) ... من قال أن محمدا قد مات قتلته بسیفی هذا و إنما رفع إلى السماء كما رفع عیسی علیه السلام(2) ... ونادوه على الباب لا تدفنوه فإن رسول الله لم يمت».(3) مبادا از کسی بشنوم که بگوید محمد صلی الله علیه واله وسلم وفات کرده است. ولكن همانند موسی علیه السلام به سوی خدا رفته است تا پس از مدتی بازگردد... هرکس بگوید محمد صلی الله علیه واله وسلم وفات کرده است او را با این شمشیر میکشم چرا که او همانند عیسی علیه السلام به آسمان رفعت کرده است ... و از کنار درب فریاد برآورد که پیامبر را دفن نکنید، رسول خدا وفات نکرده است.

با صرف نظر از تمامی مدعیان دروغین در صدر اسلام، مدعیان معاصر با امام دوازدهم علیه السلام ، مسأله مدعیان را پیچیده تر کرده است که با بررسی توقيعات مبارک امام دوازدهم علیه السلام ، میزان انزجار ایشان از تبار این مدعیان به دست می آید. یکی از افرادی که در زمان غیبت صغری مدعی ارتباط و نیابت از جانب حضرت مهدي عجل الله تعالی فرجه شریف بوده و درباره وی توقیعی از جانب حضرت صادر شده است؛ شخصی بنام محمد بن علی بن ابی العزاقرمشهور به شلمغانی از یاران امام حسن عسکری علیه السلام وازمحدثان شیعی در بغداد است که مدتی در غیاب حسین بن روح، سومین نایب خاص امام مهدی علیه السلام به بعضی از امور شیعیان رسیدگی میکرد. شلمغانی پس از آنکه ادعای نیابت امام زمان علیه السلام را علنی کرد، مورد لعن امام مهدی علیه السلام قرار گرفت و بعد از مدتی به دستور حاکم عباسی به دار آویخته شد.(4) امام علیه السلام درتوقيع شريفش به حسین ابن روح در رابطه با دیدگاه خود نسبت به ادعاهای شلمغانی فرمود: «... محمد بن على، معروف به شلمغانی، از کسانی است که خداوند کیفر او را تعجیل کند و مهلتی به او عطا نفرماید. او از اسلام منحرف شده و خود را از آن جدا ساخته است. وی از دین خدا مرتد شده و ادعاهایی می کند که دلالت برانکار ذات خداوند متعال دارد. دروغ پردازی و دروغگویی می کند. باطل ها را بر زبان می آورد و متخلف بزرگی است. آنان که به خدا نسبتی باطل می دهند در خطای محض بوده و مسلما در خسران اند. در حقیقت برائت خود را در محضر خداوند متعال و پیامبر و خاندان گرامیش صلی الله علیه واله وسلم از هرگونه رابطه ای باشلمغانی اعلام

ص: 18

میداریم. به او (شلمغانی) لعن می فرستیم ولعنت دائم خداوند بر او باد، در آشکار و نهان، در هر زمان و مکان و لعنت خداوندی برموافقان و پیروان او باد و نیز بر آنانکه با شنیدن این اعلام پیوند خود را با او ادامه دهند. بنابراین به اطلاع آنان ( وکلای امامیه) برسان که خود را از او حفاظت کرده و احتیاط می کنیم، آنچنان که در برابر پیشینیان او همچون؛ شریعی، نمیری، هلالی، بلالی و دیگران چنین کردیم و دیدگاه مشابهی داشتیم. راضی به سنن الهی هستیم. خداوند ما را در تمام امور کفایت میکند و بهترین نگهبان است».(1)

آنچه در پایان توقيع مبارک حضرت مشاهده می شود، معرفی چند تن از مدعیان دروغین در باب مهدویت است که خود، اشاره ای واضح به این مطلب دارد که بحث ادعای نیابت، مسألهای تازه نبوده و ممکن است تا زمان ظهور ادامه داشته باشد. لذا با بررسی تبار انحراف در باب مدعیان دروغین مهدویت، مدل های متفاوتی از ادعاها به دست می آید که هر کدام در پس نقاب و تصویری زیبا و خیرخواهانه، چهره واقعی خود را پنهان کرده و با استفاده از همین روش، عده زیادی از مومنان را فریب داده و از دین اسلام خارج نموده اند. با این وجود، اکنون نیز از آسیب چنین ادعاهای ناصوابی در امان نبوده و شاهد بروز افرادی همچون احمد الحسن بصری هستیم که مردم را با ادعاهای دروغین خود فریب داده و به وادی هلاکت می کشانند.

درسنامه حاضر، با هدف آشنایی مقدماتی و نقد ادعاهای انحرافی احمد الحسن بصری تدوین شده و به جهت رعایت اختصار وسطح علمی دانش پژوهان محترم، از طرح بسیاری از ادعاها و پاسخها خودداری شده و ادامه مباحث، به کتاب های تکمیلی واگذار گردیده است. نکته قابل توجه اینکه؛ بخشی از مطالب پایانی این درسنامه در سایت kajrah.ir که مدیریت آن با نویسنده این کتاب است منتشر گردید تا مورد استفاده علاقمندان قرار بگیرد.

این درسنامه ، صرف ویژه طلاب سطح دو حوزه و دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد در نظر گرفته شده است.

ص: 19

در پایان از حجج اسلام استاد علیرضا روزبهانی، استاد وحید حاجی آقا زاده، دکتر علی امیرخانی و سایر اساتید و دوستانی که بنده را در مسیر تألیف این درسنامه حمایت و یاری کردند تقدیر و تشکر کرده و همچنین از جناب حجت الاسلام دکتر سید هادی سید وکیلی و جناب حجت الاسلام سید محمد مهدی حجازی نسب که ارزیابی این کتاب را پذیرفته و با نظرات محققانه و مدققانه خود بر اتقان این اثر افزودند، کمال امتنان را دارم.

والسلام على عباد الله الصالحين

على محمدی هوشیار

ص: 20

این اثر: با کمال احترام به

ام المومنین حضرت خدیجه کبری علیها السلام

تقدیم می گردد که با حمایت های بی دریغ خود از رسول اکرم صلی الله علیه واله وسلم درنشر و گسترش اسلام و لوی و علوی ایفای نقش نموده و در بالاترین درجه ایمان و عمل، به لقاءالله رسید.

ص: 21

ص: 22

ص: 24

و در همان سال به علت انجام فعالیت های سیاسی برعلیه دولت عراق به همراه فردی به نام «حيدر مشتت المنشداوي المحمداوي القحطانی»(1) تا سال (2001م) در زندان ابوغریب زندانی شدند که پس از مدتی بنا به درخواست صلیب سرخ جهانی، نام آنان در میان لیست زندانیان ابوغریب در روزنامه های بغداد منتشر گردید.(2) پس از آزادی از زندان دوباره به حوزه برگشته و پس از تحصیل دروس حوزوی تا سال 2004 م)،(3) با زیر سئوال بردن نیابت عامه فقهاء وادعای فساد مالی در حوزه های علمیه و ناکارآمدی دروس، مقدمات ایجاد تفرقه در حوزه علمیه نجف را آغاز کردند.(4)

احمدالحسن در سایت رسمی خود درباره ماجرای تحصیل علوم حوزوی خود می گوید: من به نجف اشرف رفته و با هدف تحصیل علوم دینیه در آنجا سکونت کردم ولی بعد از آنکه وارد حوزه شدم و از مجموعه دراسات این حوزه مطلع شدم، دیدم که در حوزه یک سری خلل بسیار بزرگ دیده می شود (لا اقل در نظر من) و صرفا لغت عرب و اصول فقه و کلام ومنطق و فلسفه و عقاید و فقه و احکام شرعیه را مطالعه می کنند و هیچ گاه قرآن کریم یا سنت شریف نبوی یا أحاديث محمد و آل محمد تدریس نمی شود و آنها درس اخلاق الهی که بر هر مومنی تخلق به آن اخلاق واجب است را کنار گذاشته اند. پس به این دلیل تصمیم گرفتم از حوزه دوری کنم و در خانه ام گوشه عزلت گرفته و علوم حوزوی را بدون هیچ کمک کاری تنها خواندم و فقط صرفا با بعضی از روحانیون حوزه نجف در ارتباط باشم... ولی آنچه که باعث شد تا من به حوزه علمیه نجف اشرف راه یابم این بود که من در رؤيا امام زمان علیه السلام را دیدم که به من دستور داد تا به حوزه علمیه نجف بروم و وی از آنچه برایم اتفاق خواهد افتاد خبر داد و هرآنچه که وی گفته بود همان شد».(5)

احمدالحسن همزمان با تحصیل در حوزه علمیه صدر، در سال (2003 م) با همراهی حیدر

ص: 26

مشتت ادعای مشترکی را آغاز کرده و خود را فرزند و فرستاده حضرت صاحب الامر علیه السلام و حيدر مشتت را با عنوان يمانى آل محمد صلی الله علیه واله وسلم معرفی نمود. لذا جهت نشر عقاید و تجهيز قوای نظامی خود، خانه ای را به عنوان مکتب امام احمد الحسن و یمانی موعود در محله صريفه در منطقه سهله در نظر گرفته و در آنجا سکونت یافتند.(1)

احمد الحسن در اواخر سال (2003م) طی بیانیه ای یمانیت حيدر مشتت را اعلام کرده و بحث وصایت و سفارت خود را از یمانیت جدا نمود و گفت: «فاعلموا أيها الناس أنه لايماني إلا كان لى کیمینی داعي لأمري هادى لصراط الله الذي أسير عليه بإرشاد أبى الإمام المهدي محمد بن الحسن علیه السلام ...».(2) ای مردم بدانید! هیچ یمانی وجود ندارد مگر اینکه در سمت راست من قرار گرفته و فراخوان کننده به امر مااست. امری که هدایت کننده به راه خداست ویمانی با ارشاد پدرم مهدی علیه السلام حرکت می کند.

برهمین اساس، حيدر مشتت(3) اولین مسافرت تبلیغی اش را به زادگاه خود ( العمارة در جنوب عراق) آغاز کرده و مردم را به سوی سفیر و فرزند امام دوازدهم علیه السلام دعوت کرد. وی پس از مدتی به همراه شخصی به نام «عيسى المزرعاوی» وارد ایران شد. عيسى المزرعاوي تبلیغ خود را در شادگان خوزستان آغاز کرده و عده ای از مردم را به بیعت با احمد الحسن در آورد. اما حیدر مشتت به سمت شهر مقدس قم آمده و پس از دیدار با آیت الله روحانی و شیخ علی کورانی(4) راهی از پیش نبرده و پس از تحمل هفت ماه زندان در ایران، به عراق بازگشت.

در (سال 2005 م) با بروز اختلافات عدیده ای بین احمدالحسن و حيدر مشتت ، احمد بصری در تناقضی آشکار، طی بیانیه ای خود را به صورت توأمان وصی امام و یمانی موعود معرفی کرده و گفت: «وأمري أبين من الشمس في رابعه النهار وإني أول المهديين و اليماني الموعود» .(5) امر

ص: 27

من روشن تر از خورشید در وسط روز است و من اولین مهدی و همان یمانی موعود هستم.(1)

وی پس از سقوط صدام، فرصت را برای طرح ادعاهای خود مناسب دیده و تشکیلات وسیعی را در شهرهای نجف، کربلا، ناصریه و بصره به راه انداخت. وی با تشكيل لجنه های مختلف، فرقه خود را ساماندهی کرد و جان دوباره ای به این حرکت انحرافی داد که عبارتند از:

لجنه علمی:

مأموریت اصلی این گروه، تالیف کتب و تنظیم آثار احمد بصری است که تا کنون 47 جلد کتاب توسط احمد الحسن(2) و تعداد 124 عنوان کتاب از سوی انصاراحمدالحسن(3) به رشته تحریر در آمده است.

لجنه دینی:

وظایف این گروه عبارت است از: تعيين ائمه جمعه و جماعات در شهرها و استان ها، تدوین بانک اطلاعات مبلغین حوزوی احمدالحسن، اداره حوزه های علمیه احمدالحسن، تعيين قاضی برای حل مشکلات و دعاوی انصار احمدالحسن، تبلیغ و نشر دعوت انحرافی احمد الحسن، تعیین پاسخگویان و مناظره کنندگان رسمی دعوت احمد الحسن.

لجنه امنیتی:

مأموریت این گروه ، تأمین امنیت جانی و مالی انصار احمد الحسن در شهرها و همچنین تامین امنیت مراسمات و موکب های مناسبتی احمدالحسن می باشد.

لجنه اطلاع رسانی:

مسئولیت این گروه ، انتشار بیانیه ها و سخنرانی های احمد الحسن بوده و علاوه بر آن، مدیریت سایت و فضای مجازی نیز به عهده این گروه می باشد.

ص: 28

لجنه مالی:

این گروه، علاوه بر دریافت وجوهات شرعی و نذورات وهدايا ، مسئولیت هزینه این مبالغ را بر عهده دارند. این مبالغ در سه بخش مصرف می گردد که عبارتند از:

الف. شهریه طلاب و مبلغین.(1)

ب. چاپ و نشر کتب انصار و همچنین تجهیز کتابخانه های انصار و حسینه ها.

ج. خرید تسلیحات و مهمات جنگی و آموزش های نظامی انصار

لجنه نظامی:

این گروه با هدف جذب و آموزش نظامی انصار، خرید تسلیحات و فرماندهی عملیات های نظامی تشکیل شده است که با عنوان «سرايا القائم» فعالیت می کنند.(2)

با سرگرفتن فعالیت های این جریان در منطقه و سرایت آن به ایران اسلامی، عده ای پس از مواجهه با ادله احمد الحسن، با وی بیعت کرده و خود را «انصار امام احمدالحسن» نامیدند. پس از مدتی این جریان توسط انصاراحمدالحسن دچارانشقاق شده و به دو گروه «انصار پرچم یا رايات سود» و «انصار مکتب» تقسیم شدند. در باور انصار مکتب؛ براساس روایات موجود، فردی به نام احمد که فرزند و فرستاده امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف است وجود داشته و با هدف آماده سازی قیام حضرت ظهور کرده و در حال حاضر از طریق فیسبوک و پالتاک با مردم در ارتباط می باشد. در حالیکه انصار پرچم چنین شخصی را قبول نداشته و از وی و انصارش تبری می جویند. به طور کلی باورهای انصار پرچم در موارد زیر خلاصه می گردد که اساس اختلافات آن را با انصار مكتب رقم می زند:

1.گروه پرچم (رايات سود)، گروهی از اتباع و پیروان احمد بصری هستند که براساس مجموعه ای از روایات، مدعی غیبت احمد بصری می باشند. آنان بر این باورند که احمد الحسن بصری از سال (2008م) و همزمان با قیام احمد الحسن و درگیری پادگان الزرگه، در غیبت به سر می برد. یکی از ادعاهای این گروه این است که در روز مرگ ملک عبدالله

ص: 29

پادشاه عربستان، احمد الحسن 12 نفر از اتباع رايات سود را انتخاب کرده و به دیدار با امام مهدی علیه السلام برده و امام مهدی علیه السلام از خیانت مکتب نجف، ابراز ناراحتی کرده است.

2. رايات سود براین باورند که احمد الحسن در کتب اولیه خود، به خیانت و ارتداد بعضی از انصار (همچون شیوخ مکتب نجف)، هشدار داده و آنها بخاطر جمع آوری اموال به کذب گویی مرتکب شده اند.

3. رايات سود معتقدند؛ کتبی که بعد از غیبت احمد الحسن بصری به اسم او منتشر شده است، دارای اشکالات علمی فراوان بوده و هیچکدام از آنان نوشته وی نیست.

4. رايات سود اذعان دارند که مکتب نجف، قوانین و كلمات احمد الحسن و قانون حاکمیت الله را نقض کرده است، چرا که از دولت و حکومت عراق درخواست نماینده در مجلس استان بصره عراق نموده و این مطلب علاوه بر تایید حکومت عراق، به منزله خیانت و نقض قانون حاکمیت الله به شمار می رود.

5. در باور رايات سود؛ عبد الله هاشم( مستند ساز)(1)، پس از احمدالحسن، همان مهدی دوم در حدیث وصیت شیخ طوسی رحمه الله علیه است.(2)

در این میان، على الغريفي و عبدالله هاشم از جمله کسانی هستند که پیرو پرچم بوده و با مکتب مخالفت و درگیری آشکاری دارند و آن سوی دعوا نیز افرادی همچون؛ ناظم العقیلی، سید واثق حسینی، عبدالرحيم ابومعاذ، علاء سالم و حسن حمامی به عنوان پیرو مکتب بوده و مدیریت علمی و نظامی آن را بر عهده دارند.

ص: 30

مخالفت کرده اند.(1) لذا احمدالحسن براساس القائات تکفیری خود و همچنین براساس اعلام قائمیت خود، بینش خون آلود و انتقام گیرنده ای را به پیروان خود داده است تا به محض تمکن آنان در روی زمین، به رؤیاهای خود جامه عمل بپوشانند. این در حالی است که؛ پیروان احمدالحسن بر این عقیده اند که احمد بن اسماعیل همان قائمی است که با شمشیر قیام خواهد کرد و به مدت هشت ماه شمشیر کشیده و مردم را قتل عام خواهد کرد. لذا این مسأله به این معناست که بر اساس پندار آنان، اگراحمد بصری در زمین تمگن پیدا کند، به مدت هشت ماه متوالی و متصل خون های مردم را بر زمین می ریزد، بدون اینکه ذره ای شفقت و رحمتی داشته باشد.(2)

نکته قابل توجه اینکه؛ این تکفیر و تمامی بینش های تکفیری موجود در جهان اسلام، ریشه در نقل گرایی افراطی و دوری از عقل داشته و می توان مهمترین علل پیدایش این بینش را در دو مسأله مذکور جستجو کرد. لذا پرسشی که قرن های نخستین اسلام را به التهاب کشانده و منجر به تأسیس مکاتب مختلفی شده است، ناظر به حد و مرز عقل و نقل می باشد. براین اساس، گروهی با نادیده گرفتن سنت و حتی تفسیر به رأی قرآن کریم، در دامن عقل گرایی افراطی افتاده و ارزش و اهمیت نقل را نادیده گرفتند و برخی نیز با انکار کامل عقل، به ورطه عمیق نقل گرایی افراطی افتاده اند.

لذا جریان احمد بصری با کنارگذاشتن عقل و با رویکردی افراطی به حديث (البته با تدلیس، تقطيع و تأويل احادیث)، توان فهم روایات را از پیروان خود سلب کرده و فضا را به نوعی ترسیم کرده است که حتی در صورت تعارض بدیهیات عقلی با روایات ضعیف و حتی مجعول، بدیهیات عقلی را انکار می کنند. از اینرو، حدیث گرایی افراطی و دوری از عقل، از ویژگی هایی است که با اندیشه این جریان گره خورده و از این مسیر در ورطه بینش تکفیری افتاده اند.

ص: 33

پرسش های درس

1. علت دستگیری احمد الحسن و خروج وی از حوزه علمیه را بیان کنید.

2. سه نمونه از لجنه های تشکیلاتی احمدالحسن را نام ببرید.

3. تفاوت بین انصار پرچم و مکتب را تبیین کنید.

4. بینش تکفیری احمد الحسن از چه مقوله ای نشأت یافته است.

5. اهداف کلی جریان احمدالحسن را تشریح کنید.

ص: 34

ص: 36

الحسن عجل الله تعالی فرجه الشریف» .(1)

5. اولین مهدی از 12 مهدی است. «أول المهديين الاثني عشر».

6. اولین مؤمن به امام علیه السلام بعد از ظهور است. «أول المؤمنين بالإمام المهدي بعد ظهوره».

7. معصوم است. نه به این معنی که خطا نکرده باشد زیرا تا کنون خطاهای زیادی از وی دیده شده است. «معصوم لا بمعنى أني لا يخطىء، لأنه قد ثبت أخطاءه كثيرة وانما بمعنى اني لا اخرج الناس من هدى ولا ادخلهم في ضلالة».(2)

8. امام سیزدهم است. «الإمام الثالث عشر»(3)

9. وزیر امام مهدی علیه السلام بعد از ظهور است. «وزير الإمام المهدي علیه السلام بعد ظهوره».(4)

10. برای او دعوت ویژه ای همانند دعوت نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و پیامبر اکرم صلی الله علیه واله وسلم است. «أن لي دعوة خاصة وان دعوتی مشابهة لدعوة نوح وإبراهيم وموسى وعيسی علیهم السلام ومحمد صلی الله علیه واله وسلم»(5)

11. او روشن ترین ستارگان ، نشانه داوود، ستاره شش پروستاره صبح است. «انه سعد النجوم و درع داوود والنجمة السداسية و نجمة الصبح» .(6)

21. کتاب خدا و قرآن ناطق است. «انا کتاب الله والقرآن الكريم الناطق».(7)

13. رسول خدا به او وصیت کرده و اسم وی و نسب وصفت وی را ذکر کرده است. «ان رسول الله صلی الله علیه واله وسلم وصی به وذكر اسمي ونسبي وصفتی».(8)

14. ائمه علیهم السلام او را با اسم ونسب وصفت و محلش ذکر کرده اند. «ان الائمة علیهم السلام ذكرني باسمی ونسبی وصفتي وسکنی».(9)

15. اشعیا وارمیا و دانیال ويوحنا مردم زمین را به آمدنش بشارت داده اند. «ان اشعیا وارمیا

ص: 38

ودانيال ويوحنا البربری بینوا أمرى لأهل الأرض قبل سنين طويلة».(1)

16. خون امام حسین عليه السلام به خاطر خدا و پدرش واحمد الحسن ریخته شده است. «ان دماء الإمام الحسين عليه السلام سالت في كربلاء لله ولأجل أبيه عليه السلام ولأجل أحمد اسماعيل نفسه»(2)

17. آیات بسیاری به وی اشاره کرده است که بعضی از آیات عبارتند از: «وما کنا معذبين حتى نبعث رسولا» الاسراء:15؛ «أنى لهم الذكرى وقد جاءهم رسول مبين» الدخان: 13؛ «هو الذي بعث في الأمين رسولا منهم يتلو عليهم آياته ويزكيهم ويعلمهم الكتب والحكمة وان كانو من قبل لفی ضلل مبين» الجمعة :2؛«ولكل أمة رسول فاذا جاء رسولهم قضى بينهم بالقسط وهم لا يظلمو» يونس:47.(3)

18. قائم آل محمد ای است. «انا قائم آل محمد المذكور في كثير من الروايات».(4)

19. زمین را از عدل و داد پر خواهد کرد بعد از آنکه از ظلم و جور پرشده است. «انه يملأ الارض قسطا وعدلا, بعدما ملئت ظلما وجورا».(5)

20. دولت و حکومت را برای امام مهدی علیه السلام آماده خواهد کرد و پس از ایشان اولین حاکم خواهد بود. «انه الممهد الرئيسي لها والحاكم الأول بعد قائدها الامام المهدی علیه السلام».(6)

21. باقیمانده آل محمد صلی الله علیه واله است. «انا بقية آل محمد».

22. ركن شديد است. «انا الركن الشديد».

23. تأیید شده جبرائیل است. «انا مؤيد بجبرائیل».

24. استوار و محکم شده توسط میکائیل است. «انا مسدد بمیکائیل».

25. یاری شده توسط اسرافیل است. «انا منصور باسرافیل».(7)

26. يمانی مذکور در روایات است. «انا اليماني المذكور في الروايات».(8)

27. کسی که به او ایمان نیاورد وارد جهنم می شود. «من لم يؤمن بي فهو في النار» .

ص: 39

28. یاری او واجب است. «يجب على الامة نصرتی».(1)

29. مؤيد به روح القدس است. «انا مؤيد بروح القدس».(2)

30. نامش در تورات آمده است. «انا مذكور في التوراة» .

31. نامش در انجیل ذکر شده است. «انا مذكور في الإنجيل».(3)

32. معزی ذکر شده در انجیل است. «انا المعزى المذكور في الإنجيل» .(4)

33. برتر از عیسی بن مریم است. «أفضل من نبي الله عیسی بن مریم علیهماالسلام».

34. گوسفند بپاخاسته در خواب يوحنا است. «انا الخروف القائم في رؤيا يوحنا اللاهوتي» .

35. شبیه عیسی علیه السلام است. «انا شبیه عیسی بن مریم علیه السلام الذي فداه بنفسه فقتل دونه» .(5)

36. عالم ترین مردم به تورات و انجیل و قرآن است. «انا اعلم الناس بالتوراة والإنجيل والقرآن» .(6)

37. خبر عظیم است. «انه النبأ العظيم».(7)

38. سنگ نجات دهنده کشتی نوح دردست على علیه السلام است. «انا حجر في يمين على بن أبي طالب ألقاه في يوم ليهدی به سفينة نوح» .(8)

39. به واسطه او ابراهیم از آتش نجات یافت. «ان الله نجی به نبیه ابراهیم علیه السلام من نار نمرود» .(9)

40. به واسطه او يونس از شکم ماهی نجات یافت. «ان الله خلص به نبيه يونس علیه السلام من بطن

الحوت».(10)

41.به واسطه او موسی علیه السلام با خدا سخن گفت. «ان الله كلم به موسی بن عمران علیه السلام على

الطور» .(11)

ص: 40

42. عصای موسی است. «جعله عصا تفلق البحار» .(1)

43. نشانه داوود است. «جعله درعا لداوود علیه السلام».(2)

44. نشانه امیرالمومنین علیه السلام در روز احد است. «تدرع به أمير المؤمنين علیه السلام يوم احد وطواني بيمينه في صفين».(3)

45. فرستاده مسیح علیه السلام است. «انا رسول السيد المسيح علیه السلام».(4)

46. فرستاده حضرت ایلیا است. «انا رسول إيليا».

74. فرستاده حضرت خضر است. «انا رسول الخضر».(5)

48. دابة الأرض است. «انا دابة الأرض التي تكلم الناس في آخر الزمان» .(6)

49. مهر نبوت است. «انا بظهر خاتم النبوة» .(7)

50. باغی از باغ های بهشت است. «اني روضة من رياض الجنة أخبر عنها رسول الله صلی الله علیه و اله وسلم» .

51. سنگ حجر الاسود است. «اني الحجر الاسود» .(8)

52. یارانش اولین کسانی هستند که وارد بهشت می شوند. «انصاری أول من يدخلون الجنة» .(9)

53. روح القدس نازل نمیشد مگر به همراه محمدصلی الله علیه و اله وسلم و پس از وفات ایشان به على علیه السلام منتقل گردید و سپس به امامان بعد از ایشان و پس از آنان به مهدیین دوازده گانه نازل خواهد شد. «روح القدس الاعظم لم ينزل الا مع محمد صلی الله علیه و اله وسلم انتقل بعد وفاته الى على علیه السلام ثم الى الائمه ثم بعدهم إلى المهديين الاثني عشر»(10)

54. تحت تعلیم مستقیم از امام مهدی علیه السلام است. «درس السيد احمد الحسن على يد الامام المهدی علیه السلام و دخل له ما درسه او يدرسه المراجع».(11) و...

ص: 41

ادعاهای مذکور، برخی از سخنان احمد الحسن است که با بررسی هر کدام از آنها به کذب و واهی بودن ادله وی پی برده می شود. نکته قابل توجه اینکه احمد الحسن بصری برای هیچکدام از ادعاهای خود ادله عقلی و نقلی معتبری ذکر نکرده و حتی برخی از این اوصاف، مختص به رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و اله وسلم، حضرت امیرالمومنین علیه السلام، امام مهدی علیه السلام ويا حتی در خصوص جبرائیل علیه السلام صادر شده اند. علاوه بر آن، هر آنچه از سنگ و چوب و باغ و حتی گوسفندانی که در انجیل تقدیس شده است را جلوه ای از خود دانسته است.

چهار نوع وصیت برخوردار است که احمد الحسن به جهت دست یابی به اغراض خود، این چهار مورد را با یکدیگر خلط و مصادره به مطلوب کرده است. لذا جهت تبیین بهتر بحث به این چهار وصیت اشاره کرده و مورد بررسی قرار می گیرند:

الف. وصیت رسول خداصلی الله علیه و اله وسلم به ائمه معصومین علیهم السلام که در کتاب مختوم و ملفوف بوده و از آن به عنوان «عهدالنبی» نیز یاد می شود.

ب. وصیت رسول خداصلی الله علیه و اله وسلم این به انجام امور شخصی که برای هر مسلمانی لازم است.

ج. وصیت رسول خداصلی الله علیه و اله وسلم این به مردم، جهت معرفی اسامی و تعداد جانشینان پس از خود .

د. وصیت آشکار به مردم، به جهت معرفی مصداقی جانشین بلافصل خود، توسط نص صریح و تعیین کننده که از آن با عنوان «وصية ظاهرة» نیز یاد می شود.

هستند؟ فرمود: علی بن ابیطالب و اولادش علیه السلام و بر آن مکتوب چند مهر از طلا بود، پیغمبرصلی الله علیه و اله وسلم آن را به امیرالمؤمنین علیه السلام داد و دستور فرمود که یک مهر آنرا بگشاید و به آنچه در آن است عمل کند، امیرالمؤمنین علیه السلام یک مهر را گشود و به آن عمل کرد... سپس آن را به پسرش موسی علیه السلام داد و همچنین موسی علیه السلام به امام بعد از خود می دهد و تا قیام حضرت مهدی علیه السلام اینچنین است.

آنچه در اول این روایت مشخص شده است ، وصیت پیامبراکرم صلی الله علیه و اله وسلم به نجباء و خلفای پس از خود است که با عبارت «يَا مُحَمَّدُ هَذِهِ وَصِيَّتُكَ إِلَى اَلنُّجَبَةِ مِنْ أَهْلِكَ» از آن یاد شده است که بر اساس قرائن روایی، این وصیت؛ همان عهد النبی صلی الله علیه و اله وسلم است که در حال حاضر در اختیار امام دوازدهم علیه السلام می باشد. چنانچه امام صادق علیه السلام فرمود: «كَأَنِّي أَنْظُرُ إِلَى اَلْقَائِمِ صَلِّي اللَّهُ عليهِ وَ اله وسَلَّمَ عَلَى مِنبَرِ الكُوفَةِ وحَوْلَهُ أصحابُهُ ثَلاثُمِائَةٍ و ثَلاَثَةَ عَشَرَ رَجُلاً أَهْلُ بَدْرٍ وَ هُمْ أَصْحابُ اَلْأَلْوِيَةِ وَهُمْ حُكَّامُ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ عَلَى خَلْقِهِ حَتَّى يَسْتَخْرِجَ مِنْ قَبَائِهِ كِتَاباً مَخْتُوماً بِخَاتَمٍ مِنْ ذَهَبٍ عَهْدٌ مَعْهُودٌ مِنْ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّي اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ اِلْهِ » . گویی می بینم قائم ما علیه السلام در کوفه بالای منبر نشسته و اصحاب مخصوص که سیصد و سیزده تن و به عدد اصحاب بدر هستند... در خدمت حضور دارند. ناگهان امام زمان علیه السلام نامه ای با مهرطلایی از جیب قبای خود بیرون می آورد که البته عهدنامه ای است از رسول خدا صلی الله علیه و اله وسلم برای آن حضرت.(1)

براساس روایات صادر شده از معصومین علیهم السلام، محتوای عهد رسول الله صلی الله علیه و اله وسلم، وظایف و برنامه هایی است که بایستی ائمه علیهم السلام یکی پس از دیگری انجام دهند. ریزمی گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: قربانت گردم، با وجود احتیاجی که مردم به شما دارند، چقدر عمر شما اهل بیت کوتاه و اجل شما خانواده به یکدیگر نزدیک است !! فرمود: «برای هریک از ما مکتوبی است که آنچه در مدت عمرش راجع به وظایف و برنامه کارهایش احتیاج دارد در آن نوشته است، چون اوامر و دستوراتی که در آن است پایان یابد، امام می فهمد که اجل او رسیده است. سپس پیغمبرصلی الله علیه و اله وسلم به نزد او می آید و خبر وفاتش را به او می گوید و آنچه نزد خدا دارد را به او گزارش می دهد...».(2)

ص: 44

نکته قابل توجه اینکه نزول این وصیت مختوم به لحاظ تقدم و تأخرزمانی، پیش از وصیت پیامبرصلی الله علیه و اله وسلم به مردم(1) بوده است. چنانچه ابوموسی ضریر(نابینا) می گوید: حضرت موسی بن جعفر علیه السلام به من فرمود: من به امام صادق علیه السلام گفتم: «مگر امیرالمؤمنین علیه السلام كاتب وصیت و پیامبرصلی الله علیه و اله وسلم املاء کننده و جبرئیل و ملائکه مقربون شهود آن نبودند ؟! حضرت مدتی سر به زیر انداخت و سپس فرمود: چنان بود که گفتی، ای ابوالحسن؛ زمانیکه وفات رسول خداصلی الله علیه و اله وسلم در رسید، امروصیت از جانب خدا در مکتوبی سر به مهر فرود آمد، آن مکتوب را جبرئیل همراه ملائکه امین خدای تبارک و تعالی فرود آورد. جبرئیل گفت: ای محمد! دستور بده هرکه نزدت هست، جزوصی و جانشینت] یعنی علی علیه السلام [ بیرون روند، تا او مکتوب وصیت را از ما بگیرد و ما را گواه گیرد که تو آن را به او دادی و خودش ضامن ومعتهد آن شود، پیغمبرصلی الله علیه و اله وسلم به اخراج هرکه در خانه بود، جز علی علیه السلام دستور داد و فاطمه در میان درو پرده بود...» .(2)

جانشین ایشان در امر امامت خواهد بود.

امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: «وقتی رسول خدا صلی الله علیه و اله وسلم در مریضی آخر خود در بستر بیماری افتاده بود، من سر مبارک وی را بر روی سینه خود نهاده بودم و خانه حضرت صلی الله علیه و اله وسلم انباشته از مهاجرو انصار بود و عباس عموی پیامبرصلی الله علیه و اله وسلم رو به روی او نشسته بود و رسول خدا صلی الله علیه و اله وسلم گاهی به هوش می آمد و گاهی هم از هوش می رفت... اندکی که حال ایشان بهتر شد فرمود: یا علی علیه السلام بدان که این حق توست واحدی نباید در این امر با توستيزه کند، اکنون وصیت مرا بپذیر و آنچه به مردمان وعده داده ام به جای آر و قرض مرا ادا کن. یا على علیه السلام پس از من امر خاندانم به دست توست و پیام مرا به کسانی که پس از من می آیند برسان. من وقتی دیدم که رسول خدا صلی الله علیه و اله وسلم از مرگ خود سخن می گوید، قلبم لرزید و به خاطر آن به گریه درآمدم و نتوانستم که درخواست پیامبر را با سخنی پاسخ گویم. پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله وسلم دوباره فرمود: یا علی آیا وصیت من را قبول میکنی!؟ و من در حالتی که گریه گلویم را می فشرد و کلمات را نمی توانستم به درستی ادا نمایم، گفتم: آری ای رسول خدا صلی الله علیه و اله وسلم! آن گاه رو به بلال کرد و گفت: ای بلال ! کلاهخود و زره و پرچم مرا که «عقاب» نام دارد و شمشیرم ذوالفقار و عمامه ام را که «سحاب» نام دارد برایم بیاور... سپس رسول خدا صلی الله علیه و اله وسلم آنچه که مختص خود وی بود از جمله لباسی که در شب معراج پوشیده بود و لباسی که در جنگ احد برتن داشت و کلاه هایی که مربوط به سفر، روزهای عید و مجالس دوستانه بود و حیواناتی که در خدمت آن حضرت بود را طلب کرد و بلال همه را آورد مگر زره پیامبر صلی الله علیه و اله وسلم در گرو بود.

آن گاه رو به من کرد و فرمود: یا علی علیه السلام برخیز و اینها را در حالی که من زنده ام، در حضور

این جمع بگیر تا کسی پس از من بر سر آنها با تونزاع نجوید. من برخاستم و با این که توانایی راه رفتن نداشتم، آنچه بود گرفتم و به خانه خود بردم و چون بازگشتم و رو به روی پیامبرصلی الله علیه و اله وسلم ایستادم، به من نگریست و بعد انگشتری خود را از دست بیرون آورد و به من داد و گفت: بگیر یا علی این مال توست در دنیا و آخرت!...» .(1)

پاسخ امام صادق علیه السلام در خصوص سخنان دو نفر از زیدیه که ادعا می کردند، شمشیر رسول خدا صلی الله علیه و اله وسلم در نزد عبدالله بن حسن است این بود که؛ دروغ گفته اند و خداوند هردوی

ص: 46

آنان را لعنت کند. عبدالله شمشیر را ندیده است. حتی پدرش نیز آن را ندیده مگردر نزد على بن الحسین علیه السلام . اگر راست میگویند بگویند که علامتی که در دسته شمشیر است چیست؟ آنان حتى غلاف شمشیر را هم ندیده اند. همانا شمشیر و زره و کلاه خود رسول خدا نزد من است. اگر راست می گویند بگویند علامت زره چیست؟ همانا پرچم رسول خدا در نزد من است. همانا الواح موسی و عصا او و انگشتر سلیمان و... در نزد من است...».(1)

ج. وصیت رسول خداصلی الله علیه و اله وسلم به مردم

معرفی جانشین، یکی از سنن انبیاء الهی است که هریک، جانشین پس از خود را به مردم معرفی کرده و میراث نبوت را به دیگری سپرده اند. امیرالمومنین علی علیه السلام می فرماید: «چنین است که هر پیامبری یک وصی به جای گذارد تا این که خداوند پیامبر را مبعوث نمود و زمانی که دوران نبوت او به پایان رسید، خداوند به او وحی نمود که آنچه از علم و ایمان و اسم اكبرو میراث علم و آثار علم نبوت نزد توست را به علی بسپارو من آنها را از ذریه تو جدا نمی سازم چنان که از انبیای قبل از تو جدا نساختم و آیه شریفه: «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى العالمین ذُرِّيَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِيعُ عَلِيمُ»(2) بر آن دلالت دارد.(3)

طبق این سخن، بایستی پیامبراکرم صلی الله علیه و اله وسلم براساس این سنت نبوی، جانشینان پس از

ص: 47

خود را برای مردم معرفی کرده و آنان را از گمراهی نجات دهد. اگرچه شیخ مفید رحمه الله علیه در خصوص ماجرای وفات و اتهام هزیان گویی برخی به رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و اله وسلم، قائل به عدم کتابت وصیت شده و می نویسد: «فَلَمَّا أَفَاقَ صلی اللَّهِ علیه وَ اله وَ سَلَّمَ قَالَ بَعْضُهُمْ أَلَا نأتیک بکتف یا رَسُولَ اللَّهِ وَ دَوَاةً ؟ فَقَالَ : أَبْعَدُ الَّذِى قُلْتُمْ ؟ لَا وَ لكننی أُوصِيكُمْ بِأَهْلِ بَيْتِي خیرا».(1) هنگامی که دوباره حال رسول خدا صلی الله علیه و اله وسلم بهترشد، برخی گفتند آیا اجازه می دهید تا دوات و کتف حاضر نمائیم؟ آن حضرت فرمود: آیا بعد از این سخنی که گفتید؟ نه؛ ولی شما را سفارش می کنم که با اهل بیتم به نیکی رفتار کنید. اما با این وجود، روایات متضاد و ناقصی که درخصوص کتابت وصیت حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و اله وسلم توسط امیرالمومنین علی علیه السلام صادر شده است، مورد بررسی قرار گرفته و مدعا و پاسخ احمد الحسن بیان می شود.

پینه بسته) واگذار کند، هرگاه وفاتش رسید آن را به پسرش محمد باقر علیه السلام واگذار کند، هرگاه وفاتش رسید آن را به پسرش جعفر صادق علیه السلام واگذار کند، هرگاه وفاتش رسید آن را به پسرش موسی کاظم علیه السلام واگذار کند، هرگاه وفاتش رسید آن را به پسرش علی رضا علیه السلام واگذار کند، هرگاه وفاتش رسید آن را به پسرش محمد ثقه تقی علیه السلام واگذار کند، هرگاه وفاتش رسید آن را به پسرش علی ناصح علیه السلام واگذار کند، هرگاه وفاتش رسید آن را به پسرش حسن فاضل علیه السلام واگذار کند، هرگاه وفاتش رسید آن را به پسرش محمد علیه السلام مستحفظ از آل محمد صلی الله علیه و اله وسلم واگذار کند، پس آنها دوازده امام هستند. سپس بعد از او دوازده مهدی می باشند. هرگاه وفاتش رسید آن را به پسرش مهدی اول واگذار کند، برای او سه اسم است. یک اسمش مانند اسم من، واسم دیگرش اسم پدر من است، و آنها عبد الله واحمد هستند، و نام سوم مهدی است. و او اولین مومنان است.(1)

مشهور معرفی کرده اند که به برخی از آراء و نظریات اشاره می گردد:(1)

الف. شیخ حرعاملی رحمه الله علیه در توضیح این روایت آورده است: «اما درباره حدیث دوازده مهدی پس از دوازده امام علیه السلام ، اخباری در این مضمون صادر شده است که خالی از اشکال و مخالفت نیستند... به خاطر اینکه با سایر روایات تعارض داشته و بالجمله محل توقف می باشد... ضمن اینکه شیخ طوسی این روایت را در ردیف احادیثی که از طریق مخالفین (اهل سنت) در نص ائمه صادر شده است آورده است».(2)

ب. علامه مجلسی رحمه الله علیه پس از ذکر چند خبر در خصوص مهديين بعد از ائمه اثنی عشر علیه السلام می فرماید: «این اخبار مخالف با مشهور هستند» .(3)

ج. علامه علی بن يونس بیاضی عاملی در کتاب الصراط المستقیم می فرماید: «روایت دوازده مهدی بعد از دوازده امام جزو روایات شاذه است و این روایت با تمامی روایات صحیح السند و متواتر مشهور مخالفت دارد.(4) زیرا طبق این روایات، بعد از دولت قائم علیه السلام دولت دیگری نخواهد بود... شيخ طوسی رحمه الله علیه در کتاب الغيبة ، این روایت را در ردیف روایاتی که از طرق عامه نقل شده آورده است».(5)

علامه بیاضی عاملی در ادامه آورده است: «هذه الروايه آحادیه، توجب ظنا و مسأله الإمامه علمیه». حديث وصيت جزو اخبار واحد بوده و افاده ظت می کند در حالیکه مسأله امامت باید با احاديث قطع آور و مفید علم به اثبات برسد. همچنین شیخ مفید در کتاب

ص: 50

الارشاد در خصوص این روایت می فرماید: «بعد از دولت قائم علیه السلام هیچ دولتی نخواهد بود مگر در روایت [وصیت) آمده است که اگر خدا بخواهد فرزند آن حضرت برگزار خواهد نمود و این در حالی است که این روایت قطعی الصدور والاثبات نیست».(1)

همانطور که اشاره شد، بسیاری از علمای شیعه ، این روایت را مخالف مشهور دانسته و آن را به عنوان خبر شاذ و نادر معرفی کرده اند. با این حال حكم خبر شاذ و نادر از منظر اهل بیت علیه السلام حائز اهمیت است که به یک نمونه اشاره می گردد: عمربن حنظله درباره حکم صحت روایت از دو راوی نقل می کند که امام صادق علیه السلام فرمودند: «سخن صحیح از آن کسی است که در نقل حديث عادل تر و فقیه تر و صادق تر و با تقواتر باشد و به سخن دیگری توجه و اعتنا نمی شود. به ایشان عرض کردم که هردو راوی عادل و مورد قبول اصحاب ما هستند بطوری که یکی بر دیگری برتری ندارد. فرمود: بین روایت کدامیک از آنان مورد اجتماع واتفاق اصحابت است. در این صورت حکم ما را از آنکه مورد اتفاق است دریاب و آن کدام که شاذ و نایاب بوده و در بین اصحابت مشهور نیست را ترک کن. پس آنچه مورد اتفاق و مشهور باشد شکی در آن نیست».(2)

صحیح السند، بایستی شرایط عمومی دیگری نیز در روایات باشد تا بتواند به درجه اعتبار برسد که از آن جمله، شرط ضابط بودن راوی است.(1) لذا در صورتی که ضبط صحیحی در روایت مشاهده نشده و نقصانی در آن وجود داشته باشد، احتمال ضابط نبودن یک یا چند راوی به دست می آید که با وجود مجاهیل در سند روایت، این احتمال تقویت می شود. بنابراین روایت موسوم به وصیت نبی گرامی اسلام صلی الله علیه واله وسلم با لحاظ این دو شرط موجود در روایت صحیح و شرط ضابط بودن راوی بررسی می گردد:

الف). با بررسی متن این روایت به این نکته پی برده می شود که حداقل یکی از راویان بعد از معصوم، ضابط نبوده و بخشی از روایت را فراموش نموده و روایت را ناقص نقل کرده است. زیرا هم از ابتدا و هم از انتهای روایت، بخش معظمی حذف شده است. چنانچه در ابتدای روایت آمده است: «قال: قال رسول الله صلی الله علیه واله وسلم في الليلة التي كانت فيها وفاته لعلى علیه السلام : يا أبا الحسن أحضر صحيفة ودواة . فاملاء رسول الله صلی الله علیه واله وسلم وصيته حتى انتهى إلى هذا الموضع...». پیامبر اکرم صلی الله علیه واله وسلم درشب وفاتش به على علیه السلام فرمود ای ابالحسن! ورق و دواتی حاضر کن. پس حضرت رسول اکرم وصیتش را املاء کرد تا اینکه به اینجا رسید و....

این متن به صورت شفاف بیانگر آن است که قبل از عبارت حتى انتهى الى هذا الموضع، موارد دیگری گفته شده است که در متن این روایت ذکر نشده است و همچنین در بخشی دیگر، از وجود 12 مهدی پس از 12 امام خبرداده شده و در پایان روایت به شمارش مهديين شروع می شود اما با معرفی اولین مهدی روایت تمام می گردد. چنانچه فرمود: «... ثم يكون من بعده اثنا عشر مهديا، فإذا حضرته الوفاة فليسلمها إلى ابنه أول المقربين له ثلاثة أسامي: إسم إسمي وإسم أبي وهو عبد الله وأحمد، والاسم الثالث: المهدی، هو أول المؤمنين». این بدین معناست که آخر روایت نیز ناقص می باشد.

بدیهی است که شخص غیرضابط از انجام سایر خطاهای ضبطی مصون نمی باشد و ممکن است در سایر موارد این روایت نیز دچار اشتباه در ضبط شده باشد. به عنوان مثال:

ص: 52

انچه از آیه قرآن کریم در سوره بقره آیه 180 در خصوص وصیت متوجه می شویم، وصیت به ما ترک است که پیامبراکرم صلی الله علیه واله وسلم در روز غدیر خم، ماترک خود را که قرآن و عترت اهل بیتش بود را وصیت کرد و فرمود: «إنی تارک فیکم الثقلین، کتاب الله و عترتی اهل بیتی» اما آنچه در متن وصیت کذایی مشاهده می گردد، ماترک حضرت رسول الله به صورت ناقص مطرح گردیده و قرآن کریم که ثقل الله الاكبر است را از آن حذف کرده و تنها ثقل الله الاصغر را آورده است.

ب). با بررسی سند این روایت با افرادی مواجهه می گردیم که در کتب رجالی از اهل تسنن بوده و یا از مجهولين و ناشناخته ها می باشند. به عنوان نمونه:

على بن سنان الموصل العدل

این شخص در کتب رجالی از مجهولين و ناشناخته ها است بطوری که هیچ مدح و قدحی درباره اش وجود ندارد. حضرت آیت الله خوئی رحمه الله علیه در خصوص این فرد می فرماید:

«بعید نیست که وی از اهل تسنن بوده و کلمه «العدل» نیز از القاب شغلی این شخص بوده باشد. چراکه کلمه عدل به کتاب در محکمه قضاوت اطلاق می شده است.(1) همچنین کلمه (العدل) در مشایخ شیخ صدوق رحمه الله علیه به عامه و اهل سنت اطلاق شده است» .(2)

برخی از اتباع احمد الحسن بصری در صدد آن هستند تا با وصف «العدل» ، صحيح

العقیده بودن این راوی را اثبات کرده و شبهه سنی مذهب بودن وی را رفع کنند. این درحالی است که بسیاری از مخالفین مذهب تشیع در کتب رجالی یا در حتی در سند روایات با عبارت «العدول» توصیف شده اند، درحالی که صحیح العقیده نیز نبوده و در گروه منحرفين هستند. به عنوان نمونه؛ کشی رحمه الله علیه در کتاب رجالی خود نام محمد بن الوليد الخزاز، معاوية بن حکیم، مصدق بن صدقة و محمد بن سالم بن عبدالحمید را نام برده و سپس گفته است: «هؤلاء كلهم فطحية وهم أجلة العلماء والفقهاء و العدول».(3) تمامی آنان فطحی مذهب و از

ص: 53

بزرگان علماء وفقهاء و عادلان آن مذهب بوده اند.

بنابراین عبارت «العدل» در توصیف راویان ، لزوما به معنای شیعه بودن و صحیح العقیده بودن آنان نیست.

نکته اول: این راوی در سند برخی از روایات با عنوان «المعدل» آمده است که می تواند به عنوان کنیه برای وی بوده باشد. چنانچه در کتاب مقتصب الاثر، در سند روایتی می گوید: حدثنا علي بن سنان الموصلى المعدل قال أخبرنا أحمد بن محمد الخليلي قال حدثنا محمد بن صالح الهمداني ....(1)

نکته دوم: در تمامی روایاتی که از علی بن سنان الموصلي العدل نقل شده است ، وی روایات خود را بدون واسطه از احمد بن محمد بن خليل نقل کرده است، در حالیکه در روایت موسوم به وصیت، با وساطت على بن الحسین نقل روایت کرده و این برخلاف مسلک روایی این راوی است. به عنوان نمونه:

1. أخبرنا جماعة عن التلعکبری عن أحمد بن على الرازي الأيادي عن الحسين بن على عن على بن سنان

الموصلى العدل عن أحمد بن محمد بن الخليل عن على بن صالح الهمدانی.(2)

2. حدثنا علي بن سنان الموصلي، عن أحمد بن محمد الخليل عن محمد بن صالح الهمداني.(3)

نکته سوم: علی بن سنان الموصلى العدل در هیچ روایتی از علی بن الحسین (غیراز روایت موسوم به وصیت) نقل روایت نکرده است.(4)

على بن الحسين

وی یکی دیگر از مجهولين و ناشناخته ها در این روایت است. لازم به توضیح است که این شخص غیر از علی بن الحسين بن بابویه (پدر شیخ صدوق) است. چراکه هیچگاه پدر شیخ صدوق از احمد بن خليل و علی بن سنان موصلی عدل روایت نکرده است. مضاف بر اینکه شیخ طوسی رحمه الله علیه با دو واسطه (شیخ مفید و شیخ صدوق) از پدر شیخ رحمه الله علیه صدوق نقل روایت کرده است.

ص: 54

احمد بن محمد بن خليل

این شخص در کتب رجالی از ناشناخته ها است. بطوری که درباره اش هیچ مدح وذمی وجود ندارد. جالب اینکه خود ناظم العقیلی که از بزرگان تشکیلات احمد الحسن است، در کتاب انتصارا للوصية به مجهول بودن این شخص اعتراف کرده و می گوید: «ولم يبق احد من روات الوصيه لم يعلم تشیعه الا احمد بن محمد بن الخليل».(1) یعنی غیر از احمد بن محمد بن الخليل احدی از راویانی که شیعه بودنشان محرز نشده باشد باقی نمانده است.

جعفر بن احمد المصرى

این فرد یکی دیگر از مجهولين و ناشناخته های رجالی است. تنها یک مورد در کتاب ابن حجر عسقلانی (از علمای اهل سنت) جعفر بن احمد المصری را با عنوان رافضی و فاسد العقيده معرفی کرده است(2) که آنهم نمی تواند شیعه بودن و وثاقت وی را ثابت کند، چراکه فاسد العقیده خواندن شخصی از سوی اهل سنت، به معنای وثاقت وی در نزد تشیع نیست. لذا در کتب رجالی شیعه و سایر کتب رجالی اهل سنت نیز نامی از این فرد به میان نیامده است.

حسن بن على عم جعفر بن احمد المصرى

وی در کتب رجالی شیعه معرفی نشده و حتی در خصوص این فرد، مدح و قدح صادر نشده و در ردیف مجهولين و ناشناخته ها است.

علی بن بیان؛ والد حسن بن على

این شخص همان علی بن بیان بن زید بن سیابه المصری است که در گروه ناشناخته های رجالی بوده و در هیچ یک از کتب رجالی درباره وی مدح و قدحی وجود ندارد.(3)

کرده و می گوید: «فقد بينا لهم أن الوصية سندها صحيح و أنه يكفي شهادة الشيخ الطوسي لرواتها بأنهم من الخاصة أي من الشيعة ... إذن، فالصحيح أن نحكم بصدق المؤمن حتى يأتي دليل قطعي على كذبه».(1)

پس تبیین کردیم برای آنان که همانا سند روایت وصیت صحیح است و سخن شیخ طوسی که فرمود: «فأما ما روی من جهت الخاصة» در شیعه بودن راویان این حدیث کفایت میکند...

نتیجه اینکه؛ روش درست این است که حکم به راستگویی مؤمن بدهیم تا اینکه دلیلی قطعی برکذب وی به دست آمده باشد.

احمدالحسن بصری در این دفاعیه، به دو نکته کلی اشاره کرده است که عبارتند از:

الف. به استناد و شهادت شیخ طوسی (با بیان؛ فأما ما روی من جهت الخاصة) تمامی راویان این حدیث شیعه هستند.

در پاسخ به این سخن باید گفت:

نهایت چیزی که از عبارت شیخ طوسی رحمه الله علیه استفاده می شود این است که این روایت از طريق عامة (اهل سنت) نقل نشده و تمامی راویان آن را عامه تشکیل نمی دهند. اما این سخن که در سند آن هیچ یک از راویان سنی قرار نگرفته اند، برداشت نمی شود. ضمن اینکه؛ اگر یک یا دو راوی از اهل سنت در سلسه سند روایتی وجود داشته باشد، نمی توان آن را روایت اهل سنت نامید. چنانچه در برخی از روایات موجود در منابع شیعه، راویانی از اهل تسنن و حتی راویانی از نواصب هستند، اما با این وجود، آن روایات را روايات عامة (اهل تسنن) نمینامیم. به عنوان نمونه:

1.الحُسيْنِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلاَلٍ قَالَ حَدَّثَنَا عُثْمَانُ بْنُ عِيسَى عَنْ خَالِدِ بْنِ نَجِيْحٍ عَنْ زُرَارَةَ بْنِ أَعْيَنَ.(2)درسند این روایت احمد بن هلال وجود دارد که به شهادت شیخ صدوق رحمه الله علیه در کتاب من لا يحضره الفقيه(3) ناصبی می باشد. اما با این وجود در سند روایت شیعی قرار گرفته است.

ص: 56

2. اَلصَّدُوقِ فِي اَلْخِصَالِ وَ اَلْعِلَلِ و امالى عن محمَّد بْنِ مُوسِي بْنِ اَلْمُتَوَكِّلِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ اَلْحُسَيْنِ السعدآبادي عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خالد البَرقي عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِيَادٍ اَلْأَزْدِيِّ عَنْ مَالِكِ بْنِ أَنْسَ.

در سند این روایت که از طريق شیعی نقل شده، مالك بن أنس، أمام مذهب مالکی در اهل سنت قرار گرفته است.

نتیجه اینکه؛ سخن شیخ طوسی(فأما ما روی من جهت الخاصة) به معنای این نیست که تمامی راویان این حدیث شیعه هستند، بلکه سخن ایشان ناظر بر طريق (أخبرنا جماعة) نقل است نه سند روایان حديث.

ب. تا زمانی که فسق و کذب شیعه ثابت نشده باشد، اصل بر راستگویی و عدالت (اصالة العدالة) است. لذا مجهول بودن راویان حديث خدشه ای به روایت وارد نمی کند، چراکه بر اساس قواعد حدیثی، در صورت مواجهه با روات مجهول، بایستی به اصالة العدالة مراجعه کنیم تا بدینوسیله حکم به عدالت راویان مجهول داده و روایت را پذیریم.(1)

در پاسخ به این سخن گفته می شود:

اولا؛ صدق و کذب و همچنین عدل و فسق از امور وجودیه هستند و امور وجودیه بعد از نبودن ضلع مقابل و ضد خود بروز می کنند. لذا زمانی صدق می آید که کذب نباشد و زمانی عدل می آید که فسق نباشد. بنابراین قاعده، اصالة با هیچکدام از صدق و کذب و یا عدل و فسق نبوده و هر کدام در موضع خود و با نبود دیگری تحقق می یابد.(2)

ثانیا؛ معنای اصالة العدالة، شهادت به عدالت نبوده و به معنای این است که اگر به شیعه بودن یک راوی اعتماد داشته و همزمان به عدالت آن شک شد، می توان به اصالة العدالة يا اصالة الصدق تمسک کرده و حکم به عادل و راستگو بودن وی نمود.(3)

ثالثا؛ اصالة العدالة از اصول نامعتبر و غیرقابل قبول در مباحث حدیثی است.(4)

رابعا: درباره راویانی که آنان را شیخ طوسی رحمه الله علیه و سایر علماء درک نکرده اند و یا اینکه حتی درباره راویانی که نام آنان در اسناد روایت موجود بوده و هیچ درکی از تشیع و حسن ظاهر

ص: 57

رفتاری آنان در دست نیست، اصالة العدالة معنایی نداشته و سالبه به انتفاء موضوع خواهد بود. لذا در عصر حاضر به محض مواجهه با مجاهیل روایی، مجاز به اجرای اصالة العدالة نخواهیم بود.(1)

لَاحَدُّ غَيْرِكَ» خداوند در آسمانها نام تورا على المرتضی و أمير المؤمنین و صدیق اکبرو فاروق اعظم و مأمون و مهدی نهاد، پس این اسم ها بر کس دیگری غیر توصحیح نیست.

صراحتا در ابتدای روایت آمده است که نام مهدی بر کسی غیر از امیرالمؤمنین علی علیه السلام صدق نمی کند، در حالیکه اولا، بر اساس روایات متواتر، نام مهدی به نحو عام بر تمامی ائمه معصومین علیهم السلام صدق کرده و به نحو خاص، ویژه امام دوازدهم علیه السلام می باشد. ثانیا؛ ذیل روایت با آنچه در صدر روایت آمده تغایرونا همخوانی داشته و در ذیل روایت نام مهدی را بر فرزند امام دوازدهم علیه السلام نهاده است.(1)

ه. آنچه در روایت با عنوان «فليستمها» آمده است، مبهم بوده و مرجع ضمير مشخص نشده است. چنانچه مرجع ضمير به «خلافة» برگردد، با باور مسلم شیعه که اعتقاد به خلافت امامان دوازده گانه دارد در تضاد خواهد بود و از طرفی با روایات متواتره که عدد خلفاء پیامبر اکرم صلی الله علیه واله و سلم را 12 دانسته اند معارضه خواهد کرد. چنانچه پیامبر اکرم صلی الله علیه واله و سلم فرمود: «ان عدة الخلفاء بعدی عده نقباء موسی». همانا عدد خلفاء بعد از من به تعداد نقباء موسى علیه السلام است.(2) همچنین می فرماید: «بعدی اثنی عشر خليفه كلهم من بنی هاشم». بعد از من دوازده خلیفه است که همه آنان از قریش می باشند.(3) وهمچنین روایات متواتره در این زمینه که در کتب معتبر شیعه و سنی بدان اشاره شده است.(4)

اما در صورتی که ضمیر به «امامة» مستتر در جمله برگردانده شود، در آن صورت بایستی قائل به امامت مهدیین شویم، در حالیکه اولا؛ این باور با صدر روایت که امامت را از مهديين جدا کرده است «فذلک اثنا عشر إماما» تعارض داشته و ثانیا؛ با سایر روایاتی که تصریح بر عدم امامت مهدیین دارند ناسازگار می باشند. چنانچه ابوبصیر می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! من از پدر شما شنیدم که می فرمود: پس از قائم دوازده مهدی خواهد بود، امام صادق علیه السلام فرمود: «دوازده مهدی گفته است نه دوازده امام آنها قومی

ص: 59

از شیعیان ما هستند که مردم را به موالات و معرفت حق ما می خوانند» .(1)

هد. روایت 12 مهدی پس از 12 امام، با برخی از روایات هم ردیف ( به لحاظ سندی) خود، در تعارض عددی می باشند. به عنوان نمونه در روایت منسوب به امام صادق علیه السلام عدد مهديين پس از قائم علیه السلام را یازده نفر از فرزندان ایشان دانسته است. ابی حمزه از امام صادق علیه السلام در حدیثی طولانی نقل می کند که فرمود: «ای ابا حمزه به درستی که بعد از قائم علیه السلام یازده مهدی از فرزندان حسین علیه السلام خواهد بود».(2)

و. وجود فرزندی به نام «احمد» و همچنین وجود «وصی» و جانشینی برای امام مهدی علیه السلام در هیچ روایتی ذکر نشده است و این روایت متفرد است.

رَجُلًا رَجُلًا وَ عَلَى علیه السَّلَامُ يَخُطَّهُ بِيَدِهِ . وَ قَالَ صَلَّى اللَّهُ عَلَيَّ وَ آلِهِ : إِنِّى أُشْهِدُكُمْ أَنْ أخی وَ وزیری وَ وارثی وَ خلیفتی فِي أُمَّتِي عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ ، ثُمَّ الْحَسَنِ ثُمَّ الحسین ثُمَّ مِنْ بَعْدِهِمْ تَسَعُهُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَيْنُ».(1)

ب). روایت مربوط به طلحه که در آن، حضرت علی علیه السلام در صدد احتجاج به مسأله امامت بوده و ماجرای شب وفات حضرت رسول اکرم صلی الله علیه واله و سلم را به عنوان مؤيد مسأله امامت و وصایت خود و یازده فرزندش ذکر می فرمایند.

«یا طلحة أليس قد شهدت رسول الله صلی الله علیه واله و سلم حين دعانا بالكتف ليكتب فيها ما لا تضل الأمة بعده ولا تختلف، فقال صاحبک ما قال "إن رسول الله یهجر" فغضب رسول الله صلی الله علیه واله و سلم و تركها ؟ قال : بلى قد شهدته، قال: فإنكم لما خرجتم أخبرني رسول الله صلی الله علیه واله و سلم بالذي أراد أن يكتب فيها ويشهد عليه العامة، وأن جبرئیل أخبره بأن الله تعالى قد علم أن الأمة ستختلف وتفترق، ثم دعا بصحيفة فأملى على ما أراد أن يكتب في الكتف، وأشهد على ذلك ثلاثة رهط : سلمان الفارسي وأبا ذر والمقداد، وسمي من يكون من أئمة الهدى الذين أمر المؤمنين بطاعتهم إلى يوم القيامة، فسماني أولهم، ثم ابني هذا حسن، ثم ابني هذا حسين ، ثم تسعة من ولد ابني هذا حسين، كذلک یا أبا ذر وأنت یا مقداد؟ قالا: نشهد بذلك على رسول الله صلی الله علیه واله و سلم، فقال طلحة: والله لقد سمعت من رسول الله صلی الله علیه واله و سلم يقول لابي ذر: "ما أقلت الغبراء، ولا أظلت الخضراء ذا لهجة أصدق ولا أبر من أبي ذر" أشهد أنهما لم يشهدا إلا بالحق، وأنت أصدق وأبر عندي منهما».(2)

ج). روایت خطاب امام صادق علیه السلام به حمران، که گزارشی از روز بیماری حضرت رسول اکرم صلی الله علیه واله و سلم بوده و در صدد بیان مظلومیت اهل بیت علیه السلام و عدد اوصیاء ایشان می باشد. «اخبرنا احمد بن محمد بن يعقوب قال حدثنا ابوعبدالله الحسين بن محمد قراءة عليه قال حدثنا محمد بن أبي قيس عن جعفر الرمانی عن محمد بن القاسم قال حدثنا عبدالوهاب الثقفي عن جعفر ابن محمدع عن ابيه محمد بن على علیه السلام : انه نظرالى مران فبكى ثم قال: يا حمران عجبا للناس كيف غفلوا ام نسوا ام تناسوا فنسوا قول رسول الله ص حين مرض فأتاه الناس يعودونه و يسلمون عليه حتى اذا غص باهله البيت. جاء على ع فسلم ... انهم اثنا عشر وصيا ....» .(3)

د). روایت جناب شیخ مفید (استاد شیخ طوسی) که در خصوص ماجرای وصیت شب

ص: 61

وفات آورده است: «قال رسول الله صلی الله علیه واله و سلم إيتوني بداوة و كتف أكتب لكم كتابا لا تضلوا بعده ابدا... فقال عمر: إرجع فانه يهجر... قال بعضهم ألا نأتیک بدواة و كتف یا رسول الله؟ فقال أبعد الذي قلتم؟ لا ولكني اوصیکم باهل بیتی خیرا. ثم أعرض بوجهه عن القوم, فنهضوا وبقي عنده العباس والفضل و علی بن ابی طالب و اهل بیته خاصة. فقال يا عباس يا عم رسول الله . تقبل وصیتی و تنجز عدتى تقضى دینی؟ ...».(1)

در توصیف آشکار بودن این وصیت آمده است که باید طوری باشد که همگانی بوده و حتی انسان های کوچه و بازار هم از این جانشینی آگاه باشند. لذا اگر در حال حاضر از مردم پرسیده شود که وصی امام حسن عسگری علیه السلام چه کسی است، بی درنگ خواهند گفت امام مهدی علیه السلام و اگر پرسیده شود که وصی امام مهدی چه کسی است خواهند گفت؛ هنوز نیامده است تا وصی خود را مشخص و علنی کند.

بنابراین، وصیت ظاهره ، همان وصیت مهمی است که در آن تصریح به امامت بعد از خود شده و مصداق خارجی وصی تعیین می گردد. لذا پیامبراکرم صلی الله علیه واله و سلم در روز غدیر خم، امام و جانشین پس از خود را به صورت آشکار به مردم معرفی کرد و سایر معصومین علیهم السلام نیز در معرفی جانشین خود از این روش تبعیت کردند. بنابراین به اقتضای زمان خود، امام بعد از خود را رسما به مردم معرفی فرمودند.

وَ اللَّهُ إِلَيْنَا».(1)

مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اَلحُسينِ عنْ يَزِيد شعْرٍ عَنْ هَارُونَ بْنِ حَمْزَةَ عَنْ عَبْدِ الاعليِّ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ اَلْمُتَوَثِّب عَلَى هَذَا اَلْأَمْرِ اَلْمُدَّعي لَهُ مَا الحَجُّهُ عَلَيهِ قَالَ يُسْأَلُ عَنِ الحَلالِ وَالحَرامِ قالَ ثُمَّ أقبَلَ عَلى فَقالَ «ثَلاَثَةٌ مِنَ اَلْحُجَّةِ لَمْ تَجْتَمِعْ فِي أَحَدٍ إِلاَّ كَانَ صَاحِبُ هَذَا اَلْأَمْرِ أَنْ يَكُونَ أَوْلَى النَّاسِ بِمَنْ كَانَ قَبْلَهُ وَ يَكونُ عِنْدَهُ السِّلَاحُ وَ يَكُونَ صَاحِبَ الْوَصِيَّةِ الظَّاهِرَةِ الَّتِي إِذَا قَدِمْتَ الْمَدِينَةَ سَأَلْتَ عَنْهَا الْعَامَّةَ والصِّبْيَانَ إلى مَن أوْصَى فَلا فَيَقُولُونَ إلى فُلانٍ بَنِي فُلانٍ».(2)

با توجه به اینکه هر امامی قبل از شهادت خود، امام بعد از خود را تعیین کرده(3) و این سنت تا امام دوازدهم شیعیان ادامه داشته و کتاب مختوم و وصية ظاهره و سلاح و پرچم را به امام بعد از خود داده اند،(4) لذا چنانچه فردی همچون احمد الحسن بصری بخواهد مدعی وصایت پیامبر اکرم صلی الله علیه واله و سلم باشد، بایستی برای اثبات ادعای خود، علاوه بر ارائه وصیت نوع اول که در قالب کتاب مختوم بر پیامبر اکرم صلی الله علیه واله و سلم نازل گردیده است ، سلاح، پرچم و نص تعیین کننده (وصية ظاهرة) از سوی امام قبل از خود به همراه داشته باشد.

نتیجه اینکه؛ احمد بصری برای اثبات وصایت خود، نیاز به سه وصیت «عهد رسول الله و برخورداری از لوازم رسول خدا صلی الله علیه واله و سلم و وصية ظاهره» دارد تا بتواند خود را به واسطه آن اثبات کند. لذا مشابهت اسمی در یک حدیث موسوم به وصیت که جنبه توصیفی داشته وده ها اشکال سندی ودلالی بر آن وارد شده است، نمی تواند مثبت امامت و وصایت این فرد کذاب باشد.

ص: 64

پرسش های درس

1. سه نمونه از ادعاهای احمدالحسن را بیان کنید.

2. انواع وصیت صادره از رسول اکرم صلی الله علیه و اله وسلم را نام ببرید.

3. وصیت ظاهره را تعریف کنید.

4. اشکالات سندی بر حديث موسوم به وصیت را تشریح کنید.

5. وصیت معیار جهت شناخت امام چیست؟

ص: 66

ص: 68

ندا سر می دهد.(1)

علاوه برآن؛ احمد، عبدالله و مهدی، از جمله اسامی امام دوازدهم علیه السلام است که میرزا حسین طبرسی نوری رحمه الله علیه در باب دوم کتاب نجم الثاقب از آنها یاد کرده است.(2)

روایت دوم: عن الصادق علیه السلام : ... «وَ مَنِ الْبَصْرَةِ : عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنِ الأعطف بْنِ سَعْدٍ ، وَ أَحْمَدُ بْنُ ملیح وَ حَمَّادِ بْنِ جَابِرٍ».(3) آنچه در این روایت آمده است، معرفی فردی از بصره با نام احمد است که احمد الحسن آنرا به خود تطبیق داده است. همانطور که در روایت ذکر شده است، نام پدر احمد، ملیح است در حالیکه نام پدر احمدالحسن، اسماعیل می باشد. البته در روایات به افراد دیگری از بصره اشاره شده است که نامشان علی و محارب بوده و با احمد همخوانی ندارد. چنانچه امام علی علیه السلام فرمود: «پس گوش کنید که نام انصار قائم علیه السلام را برایتان می گویم . نخستین آنها از بصره و آخرین آنها از ابدال هستند، اما از بصره دو نفرند؛ علی و محارب، و دو نفر از کاشان؛ عبدالله وعبیدالله».(4)

روایت سوم: وَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السَّلَامَ وَ هُوَ عَلَى الْمِنْبَرِ : « يَخْرُجُ رَجُلُ مِنْ وُلْدِي فِي آخِرِ الزَّمَانِ . . . لَهُ اسْمَانِ

ص: 71

اسم يخفى و اسم يعلن فأما الذي يخفى فاحمد و أما الذي يعلن فمحمد...».(1) احمد الحسن بصری از این روایت استفاده کرده و اسمی را که مخفی بوده و نامش احمد است را به خود اختصاص داده و نام دیگری را که علنی می باشد را به امام دوازدهم علیه السلام منسوب می کند. مضمون توجيه وی برای این سخن این است که چگونه ممکن که امام علیه السلام یکی از اسامی قائم را که مخفی میداند، معرفی می کند؟ پس حکمت آن این است که من وجهه مخفی قائم هستم و پدرم وجهه آشکار قائم!

توضیح اینکه؛ مفروض روایت، قضیه مهمله نبوده و از «رجل من ولدی» شخصیت متعینی را اراده کرده و بلافاصله درباره آن شخص متعین را توضیح می دهد. لذا نمی توان ادعا کرد که مراد از دو اسم، دو شخصیت جداگانه است. «يَخْرُجُ رَجُلٌ مِنْ وُلْدِي فِي آخِرِ اَلزَّمَانِ أَبْيَضُ مُشْرَبٌ حُمْرَةً منْدَحُ اَلْبَطْنِ عَرِيضُ اَلْفَخِذَيْنِ عظيم مُشَاشُ اَلْمَنْكِبَيْنِ بِظَهْرِهِ شَامَتانِ شَامَةٌ عَلَى لُؤْنِ جِلْدِهِ وَ شامة على شِبْهِ شَامٍ اَلنَّبِيِّ صَلي اَللَّهُ عَلَيْهِ وَالِه»(2)

علاوه بر آن، امام رضا علیه السلام نام مخفی و آشکار قائم آل محمدصلی الله علیه واله وسلم را توضیح داده است: و عَنْهُ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الحَسنِ بن فَضالَةَ عَنِ الرَّيَّانِ بْنِ الصَّلْتِ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا عَلَيْهِ السَّلاَمُ يَقُولُ اَلْقَائِمُ الْمَهْدِيُّ بْنُ الحَسَنِ لا يُري جِسمَهُ ولا يُسَمِّي بِاسْمِهِ أحَدٌ بَعدَ غَيبَتَةِ حُتّي يَراهُ وَ يُعْلِنُ بِاسْمِهِ و يَسْمَعُهُ كُلُّ الخَلْقِ فَقُلْنَا لَهُ يَا سَيِّدَنَا وَ إِنْ قُلْنَا صَاحِبُ الْغَيْبَةِ وَ صَاحِبُ الزَّمَانِ وَ المهدئ قَالَ هُوَ كُلُّهُ جايزٌ مُطْلَقٌ وَ إِنَّمَا نُهِيكُمْ عَنِ اَلتَّصْرِيحِ بِاسْمِهِ لِيُخْفِيَ اِسْمُهُ عَنْ اَعْدَائِنَا فَلاَ يَعْرِفُوهُ...»(3)

براساس این روایت، شخصی که نامش مخفی است، امام دوازدهم حجت بن الحسن ال می باشد و علت آنرا مخفی ماندن از دشمنان ذکر فرموده اند. همچنین در خصوص اینکه چرا نام احمد را اعلان کرده و سپس آن را مخفی دانستند باید گفت: منظور انست که استعمال

ص: 72

آن به قدری در میان مردم کم است که از آن به نام مخفی و کم استعمال اشاره شده و در برخی روایات بیان آن نام را حرام دانسته اند.

پاسخ نمی تواند به عنوان ملاک و میزان برای پاسخ به سئوالات مشابه باشد.

ثانيا: توصیفات پیامبراکرم صلی الله علیه واله وسلم در کتب آسمانی تا حدی بیان شده است که حتی علمای یهود و مسیح ایشان را به درستی می شناختند. بطوری که هیچ شکی در حقانیت پیامبر آخر الزمان نداشته و حتی از زمان و محل تولد آن حضرت اطلاعات دقیقی در دست داشتند. لذا مقاومت جاثليق به علت عناد با اسلام بوده و با حقیقت مسأله بیگانه نبوده است. مؤید این سخن، کلام وحی است که می فرماید: «الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعرِفون أبناءَهم وَ إنَّ فَرِيقاً مِنهُم لَيَكْتُمُونَ الحَقَّ وَهُم يَعلَمُونَ».(1) کسانی که به ایشان کتاب آسمانی) داده ایم، همان گونه که پسران خود را می شناسند، اور محمد را می شناسند و مسلما گروهی از ایشان حقیقت را نهفته می دارند و خودشان هم می دانند.

با حفظ این نکته، هیچ نشانی از حقانیت احمد الحسن بصری در روایات شیعی وجود نداشته و حتی در برخی از موارد، روایاتی حاکی از دجل و فریبکاری فردی از بصره در دست می باشد.(2) مضاف بر آن، وی با روایتی ضعیف و غیر قابل اعتماد ظهور کرده و حتی علماء اسلام را در مورد خود به مرحله ظن نرسانده است.

ثالثا؛ هیچگاه نمی توان به صرف انطباق نام یک مدعی با اسامی ذکر شده در روایات به حقانیت مدعی پی برد. چرا که برای اثبات حقانیت وی در مسأله مهمی همچون امامت و سفارت، نیاز به دلائل و براهین قطعی است. چنانچه يزيد بن أبي حازم می گوید: از کوفه بیرون آمدم و چون به مدینه رسیدم برامام صادق علیه السلام وارد شدم و براو سلام کردم. پس آن

ص: 74

حضرت از من پرسید: «آیا کسی با توهم صحبت و همراه بود؟ عرض کردم بله . پس فرمود: آیا با یکدیگر سخن هم گفتید؟ عرض کردم بله . مردی از مغيرية با من هم صحبت شد. حضرت فرمود چه میگفت؟ عرض کردم او می پنداشت که محمد بن عبدالله بن الحسن همان قائم است و دلیل بر آن این است که اسم او اسم پیامبر و اسم پدرش همنام با پدر پیامبرصلى الله عليه وآله است.

من در جواب به او گفتم اگر نام ها را ملاک می گیری پس اینکه در فرزندان حسین نیز محمد بن عبدالله بن على وجود دارد. پس به این مقام اولویت دارند. وی به من گفت همانا این فرزند کنیز است ولی این یکی فرزند زنی آزاد است.

پس امام صادق علیه السلام فرمود چه جوابی دادی ؟ عرض کردم چیزی در اختیارم نبود که به او پاسخ گویم . آن حضرت فرمود: آیا نمیدانید که او(قائم) فرزند آن زن اسیر شده است ؟».(1)

صَارَ أَبْتَرِلا عَقَّبَ لَه».(1)

2. یا اینکه آن را به معنای بریده شدن از ایمان و خیردر زندگی دنیوی بدانیم که خداوند در پاسخ مشرکان فرمود: «فَانْزِلِ اَللَّهُ فِيهِ ان شَانِئَكَ هُوَ اِبْتَرْ يَعْنِي اِبْتَرِ مِنَ اَلاِيْمَانِ وَ مِنْ كُلِّ خَيْر».(2) که در هر دو صورت عبارت به معنای قتل نفس و کشته شدن توسط خداوند نمی باشد.

3. اینکه عبارت «بترالله» به معنای هلاکت و مرگ از سوی خدا بوده باشد. البته ظاهر روایت، دلالتی برتعجیل یا مهلت برای مرگ ندارد، مگر اینکه قرینهای برترجیح یکی از دو صورت دلالت کرده باشد.

ثانية؛ این عبارت نه تنها درباره مدعی امامت، بلکه درباره کسانی که راه خیر را بر دیگران می بندد نیز استفاده شده است و حال آنکه قانونی به نام کشته شدن مسدود کنندگان راه خیر توسط خداوند وجود ندارد. چنانچه امام باقر علیه السلام فرمود: «مَنْ سَدَّ طَرِيقاً بَتَرَ اللَّهُ عُمُرَهُ».(3)

ثالثا؛ این روایت در خصوص امر امامت بوده و هیچ ارتباطی به ادعای وصیت، سفارت، یمانیت و سایر ادعاهای احمدالحسن ندارد چرا که در این صورت بایستی در متن روایت به وصیت اشاره می شد و مدعای وصیت را مورد خطاب قرار می داد.

رابعا؛ با چه استنادی می توان ثابت کرد که احمد الحسن پس از ادعای سفارت و وصایت به هلاکت نرسیده و هنوز زنده است؟ این درحالی است که تاکنون هیچ علائمی مبنی بر حیات وی ارائه نشده و همین مسأله مستمسک انصار پرچم قرار گرفته است.

خامسا: در طول تاریخ بسیاری از مدعیان دروغین وصایت و امامت دیده شده است که هرکدام دارای عمر طولانی بوده و به محض ادعا به هلاکت نرسیده اند. به عنوان نمونه:

1. در سال (1372ش)، یعنی10 سال پیش از آغاز ادعای احمدالحسن بصری، فردی به نام «علیرضا پیغان»، در صفحه 37 کتاب القائم ، برای اولین بار به روایت وصیت مذکور در کتاب شیخ طوسی رحمه الله علیه استناد کرده و خود را جانشین امام دوازدهم و مهدی اول معرفی کرد، اما این فرد دقیقا 15 سال پس از اعلام ادعای وصایت، در دی ماه سال (1387ش) در شهر مقدس قم اعدام گردید.

ص: 76

2. ملا عرشی کاشانی در سال (850 ه ق) ادعای مهدویت کرده و در سال (880 ه ق) کشته شد. در بعضی از مجامع نوشته اند که جسد او را پس از کشته شدن سوزانیدند. یعنی 30 سال ادعای امامت !!

3. در سال (840 ه ق) رئیس فرقه مشعشعیه (سید محمد مشعشع) که به تأسیس حکومت مشعشعین موفق شده بود به طریق مکاشفه مدعی مهدویت شد. وی در سال (870 ه.ق) به هلاکت رسید. یعنی 30 سال ادعای امامت !!!

4. میرزا احمد قادیانی که در سال (1839م) ادعای مهدویت کرده و در سال (1908 م) با مرض طاعوت به هلاکت رسید. یعنی 57 سال ادعای امامت !!!

سادسا؛ از همه مهم تر اینکه؛ در عصر حاضر، فردی به نام «عبدالله هاشم»، مستند ساز معروف و یکی از بزرگان انصار پرچم، به صورت صریح ادعای وصایت کرده و با استناد به حدیث وصیت شیخ طوسی رحمه الله علیه ، خود را مهدی دوم بعد از احمد الحسن معرفی نموده است. این در حالی است که تاکنون به هلاکت نرسیده و از زمان ادعای وی یک سال کامل گذشته است.

همه این موارد دلالت بر این دارند که لزوما مدعی امرامامت توسط خداوند قتل نفس نشده و آنچه مشخص می باشد این است که، خداوند فرد مدعی را از دایره الطاف رحمانی خود خارج کرده و برای همیشه چشم و گوش وقلب او را ممهور می کند. چنانچه قرآن کریم فرمود: «خَتَمَ اللَّهُ علی قُلُوبُهُمْ وَ علی أَبْصِرْهُمْ غشوة وَ لَهُمْ عَذابُ عَظِيمُ» .(1)

علاوه بر آن، احمدالحسن برای اثبات استدلال خود به آیه ای از قرآن متمسک شده و می گوید: همانطور که قرآن کریم درباره رسولان دروغین فرمود: « وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنَا بَعْضُ الاقَاوِيلِ لَاخُذْنَا مِنْهُ بِالْيَمِينِ ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ اَلْوَتِينَ».(2) سرانجام مدعی امروصایت نیز همین خواهد بود!

در پاسخ به این قیاس مع الفارق، به سخن علامه طباطبایی رحمه الله علیه استناد می گردد که در ذیل همین آیه آورده است: «این آیات خاص مدعی حقیقی نبوت پیامبر اکرم صلى الله عليه وآله بوده و تهدیدی است به ایشان. بر فرضی که آن جناب سخنی را که از خدا نیست به خدا نسبت

ص: 77

دهد و چگونه ممکن است این فرض تحقق یابد، با اینکه او فرستاده ای است از ناحیه خدا و خدای تعالی او را به نبوت گرامی داشته و به رسالت خود برگزیده ؟ ! پس آیات مورد بحث، در معنای آیه زیر است که می فرماید: «وَ لُؤُلاً أَنْ ثَبَّتْنَاكَ لَقَدْ كِدْتَ تَرْكَنُ إِلَيْهِمْ شَيْئاً قَلِيلاً إِذَا لاَذَقْنَاكَ ضَعْفَ الحَياةِ وضُعْفَ المَماتِ ثُمَّ لا تَجِدُ لَكَ عَلَيْنا نَصِيراً».(1) و نیز در معنای آیه زیر که بعد از ذکر نعمت های بزرگی که به انبیائش داده می فرماید: «وَ لَوْ أشرکوا لَحَبِطَ عَنْهُمْ ما كانُوا يَعْمَلُونَ»(2)

پس دیگر ایراد نشود که مقتضای آیات این است که هر کس به دروغ ادعای نبوت کند و سخنانی به خدا نسبت دهد خدا او را هلاک میکند و در دنیا به شدیدترین عقاب گرفتار می سازد و این با آنچه در خارج می بینیم منافات دارد، زیرا چه بسیار کسانی که به دروغ ادعای نبوت کردند و به چنین عقابی هم مبتلا نشدند! نادرستی این ایراد بدین جهت است که تهدید در آیه مورد بحث متوجه شخص رسول صادق است، چنین رسولی که در ادعای رسالتش صادق است، اگر چیزی به دروغ به خدا نسبت دهد خدا با او چنین معامله ای می کند، نه تهدید به مطلق مدعیان نبوت ، ومفتريان بر خدا در ادعای نبوت و در خبردادن از ناحیه خدای تعالی».(3)

ص: 78

«أَوَّلُ الدِّينِ مَعْرِفَتُهُ وَ كَمَالُ مَعْرِفَتِهِ التَّصْدِيقُ بِهِ» .(1)

3. روایاتی که افضل الاعمال را به موارد گوناگونی اختصاص داده اند: « أفضل الاعمال انتظار الفرج»(2) و«أفضل الأعمال احمزها».(3)

پاسخ دوم: اگر همه اولین ایمان آورندگان و بیعت کنندگان پس از ظهور، ملاک تطبيق بر احمد الحسن است، پس بایستی پیامبراکرم صلی الله علیه واله و سلم و علی ابن ابی طالب علیه السلام و جبرائیل علیه السلام را نیز در این جمع وارد نمایید تا (نعوذ بالله) بایمانی و احمد یک پیکره شوند. زیرا براساس روایات شیعی، پیامبر اکرم صلی الله علیه واله و سلم و علی ابن ابی طالب علیه السلام حضرت جبرائیل اولین کسانی هستند که با حضرت بیعت می کند.

چنانچه امام باقر علیه السلام می فرماید: «لوخرج قائم آل محمد عليهم السلام ... اول من یبایعه محمد رسول اللہ صلی الله علیه واله و سلم وعلى علیه السلام الثاني».(4) موید این روایت عبارتست از: «وَ يُبَايِعُهُ جبرئیل وَ میکائیل وَ يَقُومُ مَعَهُمَا رَسُولِ اللَّهِ وَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ فيدفعان إِلَيْهِ كِتَاباً جَدِيداً هُوَ عَلَى الْعَرَبِ شَدِيدُ».(5)

همچنین امام صادق علیه السلام می فرماید: «إِنَّ أَوَّلَ مَنْ يُبَايَعُ الْقَائِمِ علیه السَّلَامُ جَبْرَئِيلُ علیه السَّلَامُ».(6) و در روایتی دیگر آمده است:«فيقول جبرئیل: أنا أول من يبايعك، أبسط يدک فيمسح على يده وقد وافاه ثلاثمائة و

ص: 80

بضعة عشر رجلا فيبايعونه و يقيم بمكة حتى يتم أصحابه عشرة آلاف نفس ثم يسير منها إلى المدينة».(1)

پاسخ سوم: براساس روایات متواتر، نام و محل قیام یمانی با مشخصات احمد بصری متفاوت است و هیچ همخوانی با یکدیگر ندارند. بنابراین به برخی از شاخصه های یمانی که از سوی اهل بیت علیه السلام معرفی شده اند اشاره می گردد:(2)

الف). يمانی از یمن است

در خصوص موقعیت جغرافیایی قیام یمانی، به شهرهایی هم چون: صنعا، عدن، کنده ومنطقة ابين اشاره شده است؛ البته روایات صنعا مستفيض بوده و از طريق شیعه و سنی نقل شده است .(3)

1. «وَ إِنَّ مِن عَلاماتِ خُرُوجِهِ خُرُوجَ السُّفْيَانِيِّ مِنَ الشَّامِ وَ خُرُوجُ اَلْيَمَانِيِّ مِنَ الْيَمِينِ وَ صَيْحَةٌ مِنَ السَّماءِ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ وَ مُنَادٍ يُنَادِي مِنَ اَلسَّمَاءِ بِاسْمِهِ وَ اِسْمِ أَبِيهِ».(4) همانا از علامات خروج حضرت مهدی علیه السلام: خروج سفیانی از شام و خروج یمانی از یمن و فریاد آسمانی در ماه رمضان و ندای آسمانی که اسم مهدی و نام پدر وی را ندا درخواهد داد.

2. «أَنَّى يَخرجُ ذَلِكَ وَ لَمْ يَخْرُجْ كَاسِرٌ عَيْنِهِ بِصَنْعَاءَ».(5) «سفیانی کجا خواهد بود؟ و حال آنکه هنوز شکننده چشم او از صنعاء (پایتخت یمن) خروج نکرده است.

3. «و يظهر ملک من صنعاء اليمن ابيض كالقطن اسمه حسين أو حسن فيذهب بخروجه غمر الفتن».(6)بزرگواری از صنعاء یمن ظهور می کند که مانند پنبه سفید بوده و اسمش حسین یا حسن است و با خروج وی فتنه ها خاموش می گردد.

4. «خُرُوجُ رَايَةٍ مِنَ اَلْمَشْرِقِ وَ رَايَةٍ مِنَ الْمَغْرِبِ وَ فِتنَةٌ تُظِلُّ أَهْلَ اَلزَّؤْرَاءِ و خُرُوجُ رَجُلٍ مِنْ وُلِّ عَمِّي زَيْدٍ بِالْيَمَنِ وَ اِنْتِهَابُ سِتَارَةِ اَلْبَيْتِ».(7) خروج پرچمی از شرق و پرچمی از مغرب و فتنه ای که اهل زوراء

ص: 81

را فرا می گیرد و خروج مردی از نسب عمویم زید در یمن وغارت پرده از خانه .

همه این موارد درحالی است که احمدالحسن از بصره بوده و حتی در تمامی بیانیه هایش مردم را به سمت بصره متوجه کرده است. در حالیکه برخی از روایات ، اشاره به این مسأله دارند که حتی یک یاری کننده از بصره برای حضرت نخواهد بود. به عنوان نمونه:

1. عن جعفر بن محمد علیه السلام أنه قال لقوم من أهل الكوفة: «ما يقوم مع قائمنا من أهل الكوفة إلا خمسون رجلا، وما من بلدة الا ومعه طائفه الا أهل البصرة فإنه لا يخرج معه منهم انسان».(1) همراه قائم ما فقط پنجاه نفر از کوفه قیام خواهد کرد و هیچ سرزمینی نیست مگر اینکه گروهی به یاری وی می شتابند الا اهل بصره، پس همانا حتی یک انسان به همراه قائم خروج نمی کند.

2. بِالْإِسْنَادِ يَرْفَعُهُ إِلَى أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع فِي حَدِيثٍ طَوِيلٍ إِلَى أَنْ قَالَ ... «مَا مِنْ بَلَدٍ لاَ يَخْرُجُ مَعَهُ مِنهُم طائفَةٌ إِلاَّ أَهْلَ اَلْبَصْرَةِ فَإِنَّهُ لاَ يَخْرُجُ مَعَهُ مِنْهَا أَحَد».(2) هیچ سرزمینی نیست مگر اینکه گروهی به یاری امام دوازدهم علیه السلام بشتابند مگر اهل بصره. پس همانا هیچکسی از آنجا با او قیام نمی کند.

ب). نام یمانی

آنچه در روایات پیرامون نام یمانی ذکر شده است، مردد بين «حسن یا حسین»(3)، «صالح»(4)،«اصبغ بن زید» ،(5) بوده و گاهی او را «سعید» و «نصر»(6) و «منصور»(7) نیز خوانده اند.

ص: 82

ج). هم زمانی خروج یمانی با سفیانی

آنچه از مسلمات خروج یمانی بشمار می رود، خروج ایشان به صورت همزمان با سفیانی است. چنانچه حضرت امام رضا علیه السلام می فرمایند: «خُرُوجِ السُّفْيَانِيِّ وَ الْيَمَانِيِّ و اَلْخُرَاسَانِيِّ فِي سَنَةٍ وَاحِدَةٍ فِي شَهْرٍ وَاحِدَةٍ فِي يَوْمٍ وَاحِدٍ نِظَامٌ كَنِظَامِ الخَرَزِ يَتْبَعُ بَعْضُهُ بَعْضاً فَيَكُونُ اَلْبَاسُ مِنْ كُلِّ وَجْهٍ وَيْلٌ لِمَنْ نَاوَاهُمْ...». خروج سفیانی، یمانی و خراسانی در یک سال، یک ماه و یک روز و ترتیب آنها همچون رشته مهره ها پشت سر هم خواهد بود. سختی از هر سو پدید آید، وای بر کسی که با آنها مخالفت و دشمنی کند».(1)

در حالیکه احمد الحسن ضمن ادعای یمانی بودن خود، بیش از 10 سال است که دعوت خود را علنی کرده است و حال آنکه تا کنون از خروج سفیانی هیچ خبری نیست. شاید انصاراحمدالحسن به این سخن ایراد گرفته و بگویند که وی در حال دعوت است و فعلا خروج ننموده است. در پاسخ باید گفت که:

اولا؛ معنای خروج الزاما به معنای قتال و جنگ نیست و در برخی روایات مترادف با ظهور می باشد که تاکنون با علنی کردن دعوت، نفس ظهور برای وی صادق گردیده است. به عنوان نمونه؛ «و يظهر ملک من صنعاء اليمن ابيض كالقطن اسمه حسين أو حسن فيذهب بخروجه غمر الفتن».(2) که در این مورد؛ ظهور و خروج مترادف یکدیگر می باشد.

ثانيا؛ اگر خروج به معنای قتال باشد، احمد الحسن در بین سال های (2008 م) و (2009 م) با فرماندهی گرعاوی و حسن حمامی جنگی را آغاز کرد که به قیمت کشته شدن چندین بیگناه تمام شد.

پاسخ چهارم: گذشته از همه مسائلی که در رد یمانی بودن احمد بصری گفته شد، باید توجه داشت که مهم تر از آنچه در توصیف یمانی موعود در روایات آمده است، پیرامون علماء دین در عصر غیبت است که در برخی روایات، آنان را به عنوان دعوت کننده و راهنمایی کننده به سوی امام دوازدهم علیه السلام ، مرزبانان دین، علم هدایت و ناخدای کشتی هدایت شیعیان در عصر غیبت، سرپرست ایتام آل محمد صلی الله علیه واله وسلم معرفی شده و کسانی را که از علماء

ص: 83

می گریزند و از آنان دوری می کنند را گرفتار در عذاب دانسته و آنان را بی ایمان می دانند. لذا همین اوصاف، هدایتگر بودن پرچم(1) یمانی (أهدى الرايات) و حرام بودن مخالفت با او (لا يحل لمسلم أن يلتوي عليه) را از انحصار خارج کرده و در صورتی که احمد الحسن بخواهد با روایات مربوط هدایتگر بودن یمانی، عصمت و برتری او را ثابت کند، با این حساب علمای آخرالزمان به این درجه مستحق تر خواهند بود زیرا عبارات صادر شده در خصوص آنان قوی تر است ! و حال آنکه تا کنون هیچکدام از علمای اسلام چنین ادعایی نداشته و نخواهند داشت. بنابراین تلاش احمد بصری برای اثبات يمانیتش مشکلی را حل نخواهد کرد.

به عنوان نمونه به چند روایت صادر شده در خصوص علمای آخرالزمان اشاره میگردد:

• قَالَ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ علیه السَّلَامُ: «لُؤُلاَ مَنْ يَبْقَى بَعْدَ غَيْبَةِ قَائِمِكُمْ عَلَيْهِ السَّلاَمُ مِنَ العُلَماءِ الدَّاعينَ إلَيهِ وَالدَّالّينَ عَلَيهِ وَالذَّابّينَ عَن دينِهِ بِحُجَجِ اللَّهِ والْمُنْقِذِينَ لِضُعَفَاءِ عِبَادِ اللَّهِ مِنْ شِبَاكِ إِبْلِيسَ و مَرَدَتِهِ ومِنْ فِخَاخِ النَّوَاصِبِ لَما بَقِيَ أَحَدٌ إِلاَّ اِرْتَدَّ عَنْ دِينِ اَللَّهِ وَ لَكِنَّهُمُ اَلَّذِينَ يُمْسِكُونَ أَزِمَّةَ قُلُوبِ ضُعَفاءِ الشَّعِيَّةِ كَمَا يُمْسِكُ صَاحِبُ السَّفِينَةِ شكانَهَا أُولَئِكَ هُمُ اَلْأَفْضَلُونَ عند اللّه عزّ و جلّ».(2) اگر در دوران غیبت قائم آل محمد صلی الله علیه واله و سلم علمائی نبودند که مردم را به سوی او هدایت و راهنمایی کنند و با حجت های الهی از دینش دفاع نمایند و شیعیان ضعیف را از دامهای شیطان و پیروانش رهایی داده و از دام ناصبی ها نجات بخشند کسی در دین خدا پا برجا نمی ماند و همه مرتد می شدند؛ ولی آنان رهبری دلهای شیعیان ضعیف را با قدرت در دست گرفته و حفظ می کنند؛ چنانکه ناخدای کشتی سكان و فرمان کشتی را نگاه می دارد. بنابراین آنان نزد خدا والاترین انسانها هستند.

• قَالَ جَعفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیه السَّلَامُ: «اَلْعُلَمَاءُ شِيعَتُنَا مُرَابِطُونَ فِي اَلثَّغْرَالَذِي يَلِي إِبْلِيسُ وَ عَفَارِيتُهُ يَمْنَعُونَهُمْ عَنِ اَلْخُرُوجِ عَلَى ضُعَفَاءِ شِيعَتِنَا وَ عَنْ أَنْ يَتَسَلَّطَ عَلَيْهِمْ إبليسُ وَ شِيعَتُهُ اَلنَّوَاصِبُ آلاً فَمَنِ اِنْتَصَبَ لِذَلِكَ مِنْ شِيعَتِنَا كَانَ أَفْضَلَ مِمَّنْ جَاهَدَ اَلرُّومَ وَ اَلتُّرْكَ وَ الخزرالف أَلْفَ مَرَّةٍ لاَنَّهُ يَدْفَعُ عَنْ أَدْيَانِ مُحِبِّينَا وَ ذَلِكَ يَدْفَعُ عَنْ أَبْدَانِهِمْ».(3) علماء شیعیان ما، مرزدارانی هستند که در برابر ابلیس و لشکریانش صف کشیده اند، و از حمله آنها به شیعیان ما که توانایی دفاع از عقاید و آموزه های خود را

ص: 84

تدارند جلوگیری می کنند و از تسلط ابلیس و پیروان او بر شیعیان جلوگیری می نمایند. آگاه باشید ارزش آن عالمان شیعه که این چنین خود را در معرض دفاع قرار داده اند، هزاران بار بالاتر از سپاهیان ومجاهدانی است که در برابر هجوم دشمنان اسلام (از کفار گرفته تا روم و ترک و خزر) مبارزه می کنند. زیرا علمای شیعه نگهبانان دین شیعیان و دوستان ما هستند، در حالی که مجاهدان، حافظ مرزهای جغرافیایی می باشند.

• قَالَ عَلِيُّ بْنُ مُوسَى اَلرِّضَا عَلَيْهِ السَّلاَمُ يُقَالُ لِلْفَقِيهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَا أَيُّهَا الْكَافِلُ لَايَتامُ آلُ مُحَمَّدٍ الْهَادِي لِضُعَفَاءِ مُحِبِّيهِ وَ مَوَالِيهِ قِفْ حَتَّى تَشْفَعَ لِكُلِّ مَنْ أَخَذَ عَنْكَ».(1) روز قیامت به فقیه گفته می شود: ای سرپرست ایتام آل محمد صلی الله علیه واله وسلم ! ای هدایت کننده ضعفاء و دوستداران آل محمد صلی الله علیه واله وسلم ! بایست و هر کدام از آنان را خواستی شفاعت کن.

• قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی اللَّهِ علیه واله وَ سَلَّمَ: «سَيَأْتِي زَمَانٌ عَلَى أُمَّتِي يَفِرُّونَ مِنَ اَلْعُلَمَاءِ كَمَا يَفِرَّا اَلْغَنَمُ عَنِ اَلذِّئْبِ فَإِذَا كَانَ كَذَلِكَ اِبْتَلاَهُمُ اَللَّهُ تَعَالَى بِثَلاَثَةِ أَشْيَاءَ اَلْأَوَّلُ يَرْفَعُ اَلْبَرَكَةَ مِنْ أَمْوَالِهِمْ وَ اَلثَّانِي سَلَّطَ اَللَّهُ عَلَيْهِمْ سُلْطَاناً جَائِراً وَ اَلثَّالِثُ يَخْرُجُونَ مِنَ اَلدُّنْيَا بِلاَ إِيمَان».(2) به زودی زمانی برای مردم فرا رسد که از علماء فرار می کنند چنانچه گوسفند از گرگ می گریزد. در آن صورت خداوند آنان را به سه چیز مبتلا می کند: اول: برکت را از اموالشان برمی دارد. دوم: سلطانی ستمگر برآنان مسلط می گرداند. سوم: بدون ایمان از دنیا می روند.

• قال اميرالمؤمنين عليه السلام: « أَهْدى سَبِيلًا فِي الْعُلَمَاءِ وَ الْفُقَهَاءِ».(3) هدایتگر ترین راه ها در بین شما؛ راه علماء وفقهاء است.

پاسخ پنجم: احمد بصری تمام تلاش خود را مصروف کرده است تا خود را یمانی پیش از ظهور حضرت معرفی نموده و به عنوان وکیل وسفير تام الاختیار حضرت، امورات تشیع را به عهده بگیرد. این در حالی است که بر اساس روایات، خروج یمانی از نشانه های قیام حضرت بوده و پیش از ظهور نخواهد بود.(4) لذا این یمانی دروغین بایستی صبر پیشه کند و پس از ظهور

ص: 85

حضرت اعلام وجود نماید نه قبل از ظهورا. چنانچه در روایات آمده است: عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ الحميری ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بَنِي مهزیار عَنْ أَخِيهِ عَلِيٍّ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سعید ، عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَكِيْمٍ ، عَنْ مَيْمُونِ الْبَانُ ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلَامُ ، قَالَ: «خَمْسٌ قَبْلَ قِيَامِ الْقَائِمِ الْيَمَانِيُّ وَ السُّفْيَانِيِّ وَ اَلْمُنَادِي يُنادِي مِنَ السَّمَاءِ وَ خَسْفٌ بِالبَيْداءِ وقَتْلُ النَّفْسِ التَّزْكِيَةِ».(1) امام صادق عليه السلام فرمود: قبل از قیام قائم عليه السلام پنج نشانه خواهد بود: یمانی، سفیانی، ندای آسمانی، فرورفتگی در بیداء و قتل نفس الزكية.

پرسش های درس

1. پاسخ استناد به مناظره جاثلیق در ادله احمد الحسن را بیان کنید.

2. مراد از عبارت بترالله عمره در روایت امام عليه السلام چیست؟

3. دو نمونه از افرادی که ادعای امامت کرده و عمر طولانی هم داشته اند را نام ببرید .

4. آیه لقطعنا منه الوتين شامل حال چه کسانی می گردد؟

5. دلیل احمدالحسن بریمانی بودن خود چیست؟ به همراه یک پاسخ تقریر گردد.

ص: 86

ص: 88

گذار آن را که او را تنها بگذارد. سپس فرمود: بدانید که همانا من فرستاده و علی امام و وصی پس از من است. و امامان پس از او فرزندان اویند.

آگاه باشید! من والد آنانم ولی ایشان از نسل على خواهند بود. آگاه باشید! همانا آخرين امام، مهدی قائم از ماست. هان ! او بر تمامی ادیان چیره خواهد شد. آگاه باشید! که اوست حجت پایدار و پس از او حجتی نخواهد بود. درستی و راستی و نور و روشنایی تنها نزد اوست(1) ... سپس عمربن خطاب در حالی که کمی برافروخته بود برخواست و گفت: ای رسول خدا، آیا همه اهل بیت تو وصی(2) هستند؟ حضرت پاسخ داد: نه ولكن برادرم از اوصیاء است که وزیرو وارث و خلیفه من در امتم بوده و ولی تمامی مومنان بعد از من است. و همچنین یازده نفر از فرزندان وی . این علی اولشان و بهترین شان است سپس دو فرزندم حسن و حسین سپس وصی فرزندم که همنام برادرم علی و فرزند حسین است سپس وصی و فرزند علی که اسمش محمد است سپس جعفر فرزند محمد و سپس موسی فرزند جعفر و سپس على فرزند موسی و سپس محمد فرزند علی و سپس علی فرزند محمد و حسن فرزند علی و سپس محمد فرزند حسن که مهدی این امت بوده و همنام وهم طینت من است و امر می کند به امر من و نهی می کند به نهی من، زمین را از عدل و داد پر می کند کما اینکه از ظلم و جور پرشده است. می آیند یکی پس از دیگری».(3)

ص: 90

طبق این خطبه بلند که بخشی از آن آورده شد، مواردی برای همگان آشکار می گردد که عبارتند از:

الف. حضرت رسول اکرم صلی الله علیه واله وسلم رسالت خود را به طور کامل برای مردم ابلاغ کرد.

ب. ایشان به حقیقت امامت از اولاد امیرالمومنین عليه السلام اشاره کرده و ائمه معصومین را حق امامت دانسته و اسامی یک یک آنان را نام برده است.

ج. امام زمان عليه السلام را آخرین حجت خدا دانسته و بعد از او هم حجت دیگری را معرفی نفرموده است. البته این نکته با رجعت منافاتی نداشته و ائمه رجعت، څجج پیشینی هستند که دوباره برخواهند گشت و این عبارت حضرت ، حصر بر عدد حجج الهی است که اولينش على عليه السلام بوده و آخرین حجت الهی حضرت بقیت الله عجل الله تعالی فرجه الشریف می باشد.

د. هیچ نامی از مهدیین به عنوان اوصیاء و حجج الهی برده نشده است و صد البته چنانچه حقیقتی به نام مهدیین وجود داشت، بایستی مردم را در اجتماع عظیم غدير از آن آگاه می ساخت (آنهم با ذکر اسامی دقیق هر دوازده مهدی) تا رسالت خود را به اتمام برساند، درحالیکه بدون اشاره به مهدیین، رسالت خود را تمام شده و کامل اعلام نموده و فرمود: «اليوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دينا».

تلاوت این آیه بدین معناست که خارج از اوصیاء یاد شده، وصی دیگری پس از امام دوازدهم عليه السلام نیست و ائمه دوازده گانه ، کامل شده دین و نعمت خدا و رسالت حضرت رسول اکرم صلی الله علیه واله وسلم هستند.

این وصیت، کامل ترین وصیت حضرت رسول اکرم صلی الله علیه واله وسلم به مردم است که به دستور خداوند متعال انجام داده و دین اسلام و رسالت خود را کامل فرمود. وصیتی که در اجتماع بزرگ مسلمین اتفاق افتاد و بیش از ده هزار نفر نظاره گر و شاهد آن بوده اند.

البته براساس قرائن روایی می توان گفت؛ وصیت شفاهی حضرت رسول اکرم صلی الله علیه واله وسلم در غدیر خم اتفاق افتاده است و همین وصیت می تواند به عنوان وصیت آن حضرت که جامع وصیت توصیفی و وصیت ظاهره است، مورد قبول و پذیرش قرار گیرد. چنانچه امام صادق عليه السلام است که فرمود: «أوصى موسى عليه السلام إلى يوشع بن نون عليه السلام و أوصى يوشع بن نون إلى ولد هارون ... فلم تزل الوصية في عالم بعد عالم حتى دفعوها الى محمد صلی الله علیه واله وسلم ... ثم أنزل الله عليه: أن أعلن فضل

ص: 91

وصیک... فقال الله تعالى: فاذا فرغت فانصب و الی ربک فارغب. يقول: فاذا فرغت فانصب علمک و أعلن وصيک فاعلمهم فضله علانيه فقال: من کنت مولاه فعلى مولاه اللهم وال من والاه وعاد من عاداه ثلاث مرات ... وقال إنی تارک فیکم أمرين إن أخذتم بهما لن تضلوا. کتاب الله وأهل بیتی عترتی. فلما رجع رسول الله ص من حجة الوداع ، نزل علیه جبرائیل عليه السلام ... ». امام صادق عليه السلام فرمود: موسی عليه السلام به یوشع وصیت کرد ويوشع بن نون به فرزند هارون ... پس سنت وصیت از بین نرفت از پیامبری به پیامبر دیگر از بین نرفت تا اینکه وصیت به حضرت رسول اکرم صلی الله علیه واله وسلم رسید. سپس خداوند به ایشان فرمود: اینکه برترین وصی خودش را اعلام واعلان کند... پس زمانی که فراغت کردی او را منصوب کن و به سوی پروردگارت متوجه باش. یعنی پس زمانی که فراغت داشتی نشانه خود را نصب کن و وصی خود را اعلان کن و فضیلتش را آشکارنما. پس حضرت رسول اکرم صلی الله علیه واله وسلم سه مرتبه فرمود: هر کسی من مولای او هستم علی مولای اوست. خدایا دوست بدار کسی را که او را دوست دارد و دشمن بدار کسی را که او را دشمن میدارد. سپس فرمود: همانا من بین شما در امر را ترک کرده و به جا گذاشتم که اگر به آن دو تمسک جویید گمراه نخواهید شد. کتاب خدا و اهل بیتم از عترتم. پس زمانی که رسول خدا از حجت الوداع برگشت، جبرائیل نازل شد و عرض کرد:....

این حدیث مؤید این مسأله است که در بین اهل بیت عليه السلام ، خطبه غدیر به عنوان وصیت حضرت رسول اکرم صلی الله علیه واله وسلم مورد قبول بوده است.

ممکن است اشخاصی براین مطلب اشکال کنند که؛ اگر وصیت در روز غدیر انجام شده است، دیگر چه نیازی به اصرار حضرت رسول اکرم صلی الله علیه واله وسلم مبنی بر آوردن لوح و دوات در شب وفاتشان بود تا متنی را بنویسد که هیچگاه مردم با دانستن آن به گمراهی نروند؟!

باید توجه داشت که حضرت رسول اکرم صلی الله علیه واله وسلم توجه به آیه «إِنْ تَرَكَ خَيْراً الْوَصِيَّةُ لِلْوالِدَيْنِ وَ الْأَقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ» ، در اجتماع عظیم غدیرخم، وصیت و ماترک خود را برای مسلمین اعلام کرده و کتاب خدا و عترت واهل بیتش را در میانشان به جای گذاشته و فرمود: «إنى تار فيكم الثقلين كتاب الله و عترتی اهل بیتی» . اما بایستی به جهت معرفی اسامی این شجره طیبه و همچنین به جهت محافظت از آن، به بعد دیگر رسالت خود، یعنی معرفی مصادیق شجره خبیثه، به عنوان دشمنان اهل بیت و غاصبان حق اوصیاء اشاره کند تا آنان را از آسیب ها و توطئه های احتمالی مصون بدارد. هر چند که ایشان با در نظر گرفتن این مسئله، کلیاتی از

ص: 92

آن را در بخشی از خطبه غدیر فرمودند: «معاشر الناس ... و سيجعلون الإمامة بعدى ملكا واغتصابا ،

(ألا لعن الله الغاصبين المغتصبين)، و عندها سيفرغ لكم أيها الثقلان (من يفرغ) و يرسل علیکما شواظ من نار و نحاس فلا تنتصران». هان ای مردم! به زودی پس از من امامت را با پادشاهی جا به جا نموده و آن را غصب کرده و به تصرف خویش درآورند. هان! نفرین و خشم خدا بر غاصبان و چپاول گران ! و البته در آن هنگام خداوند آتش عذاب - شعله هي آتش و مس گداخته - بر سرشما جن و انس خواهد ریخت. آن جاست که دیگر یاری نخواهید شد.

هرچند پیامبر اکرم صلی الله علیه واله وسلم در این بخش از خطبه غدیر، مردم را به صورت کلی از خطر غاصبان آگاه ساخته اند، اما لازمه معرفی مصاديق غاصبین طرح دیگری را می طلبید تا حضرت رسول اکرم صلی الله علیه واله وسلم مصداق الغاصبين المغتصبين را مشخص کند. لذا دستور فرمود تا برایشان قلم و کتف حاضر کنند تا برای امت مسلمان مطلبی بنویسد که با تمسک به آن، هیچگاه گمراه نشوند. ولی بلافاصله پس از بیان این سخن و درخواست کتف، با واکنش توهین آمیز غاصب امامت مواجه شدند. لذا حضرت رسول اکرم صلی الله علیه واله وسلم با این کار مصداق دشمنان شماره اول اهل بیت عليه السلام را مشخص نمود.

بنابراین، آنچه از روایت شلیم بن قیس هلالی که از تابعین بوده و محضر اهل بیت عليه السلام را درک کرده است، بر می آید این است که حضرت رسول اکرم صلی الله علیه واله وسلم به دنبال افشای ماهیت افرادی بوده است که غاصب ولایت و امامت بوده اند و حتی این مسأله به عنوان مأموریتی از جانب خداوند متعال قلمداد شده است. اما در نهایت امر، با مخالفت آن فرد مورد نظر، ماهیتش بر همگان آشکار گردیده و حضرت رسول اکرم صلی الله علیه واله وسلم پس از خروج وی ، به آن مأموریت الهی اشاره می فرمایند.

سلیم بن قیس می گوید: از سلمان شنیدم که می گفت: بعد از آنکه آن مرد آن سخن را گفت و پیامبرصلی الله علیه واله وسلم غضبناک شد و کتف را رها کرد، از امیر المؤمنین عليه السلام شنیدم که فرمود: «آیا از پیامبرصلی الله علیه واله وسلم نپرسیم چه مطلبی می خواست در کتف بنویسد که اگر آن را می نوشت احدی گمراه نمی شد و دو نفر هم اختلاف نمی کردند؟ من سکوت کردم تا کسانی که در خانه بودند برخاستند و فقط امیرالمؤمنین و فاطمه و حسن و حسین عليه السلام باقی ماندند. من و دو رفیقم ابوذر و مقداد هم خواستیم برخیزیم که علی عليه السلام به ما فرمود: بنشینید.

ص: 93

حضرت می خواست از پیامبرصلی الله علیه واله وسلم سؤال کند و ما هم می شنیدیم. پس حضرت رسول خدا صلی الله علیه واله وسلم شروع به سخن کرده و فرمودند: ای برادرم علی! آیا نشنیدی دشمن خدا چه گفت؟ همانا جبرائیل از قبل برمن نازل شد و خبر داد که این مرد سامری این امت است و همراه وی گاو اوست و اینکه خداوند جدایی و اختلاف را برای امت من مقدر کرده است و جبرائیل از جانب خداوند مرا امر کرد تا این سخنان را برای شما بنویسم. همان چیزهایی را که اراده کردم برایتان بنویسم (که البته نگذاشت و این سه نفر را برای آن سخنان شاهد بگیرم. برای حضرت ورقه ای آوردند. پیامبر صلی الله علیه واله وسلم نام امامان هدایت کننده بعد از خود را یکی یکی املاء می فرمود و علی عليه السلام بدست خویش می نوشت. همچنین فرمود: من شما را شاهد میگیرم که برادرم و وزیرم و وارثم و خلیفه ام درامتم علی بن ابی طالب است و سپس حسن وبعد حسین و بعد از آنان نه نفر از فرزندان حسین اند».(1)

نکته اول؛ حضرت رسول اکرم صلی الله علیه واله وسلم در واقعه غدیرخم واعلام وصیت عظیم و همچنین چندین بار، بنا به مناسبت ها و بهانه های گوناگون، بخشی از وصیت مقدسه را برای مردم بازگو کرده و اسامی و تعداد(2) اوصیاء عليه السلام را برای همگان معرفی فرموده بودند. اما با این وجود،

ص: 94

پس از آن ماجرای تلخ، باری دیگر از اوصیای اثنی عشریاد کرده و امیرالمومنین عليه السلام آنها را املاء کردند.

نکته دوم؛ تمام مدعای احمد الحسن بصری بر آن است که پیامبر صلی الله علیه واله وسلم در رزية الخميس وصیت نکردند و وصیت شب وفات همان وصیت عاصم از ضلال است. در حالیکه با روایت سلیم بن قیس و سایر روایات صريحه ثابت می شود که وصیت عاصم از ضلال در رزية الخميس نگاشته شده و تعداد امامان نیز 12 نفر ذکر شده است. ضمن اینکه در حديث موسوم به وصیت شیخ طوسی رحمه الله علیه سخنی از عاصم از ضلال بودن حديث نیست.

2. امام حسن عليه السلام از رسول خدا صلی الله علیه واله وسلم نقل می کند که فرمود: «این امر (امامت) را پس از من دوازده نفر امام مالک شوند، که نه نفرشان از صلب حسینند، و خداوند علم و فهم مرا به آنها عنایت و مرحمت فرموده، چی شده گروهی را که مرا در باره ایشان اذیت می کنند، خداوند شفاعت مرا به ایشان نرساند».(1)

3. عبد الله بن مسعود از رسول خدا صلی الله علیه واله وسلم نقل می کند که می فرمود: «پیشوایان بعد از من دوازده نفراند، نه نفر آنان از نسل حسین می باشند و نهمین آنها مهدی شان است».(2)

4. ابی سعید از رسول خدا صلی الله علیه واله وسلم نقل می کند که می فرمود: «امامان پس از من دوازده نفراند، نه نفر آنان از نسل حسین و نهمین آنان قائم شان است ، خوشا به حال کسی که آنان را دوست بدارد وای بر کسی که آنان را دشمن دارد».(3)

5. امیرمؤمنان عليه السلام از رسول خدا صلی الله علیه واله وسلم نقل می کند که فرمود: «هنگامی که مرا به آسمان سیر دادند، پروردگارم جل جلاله به من وحی کرد و فرمود: ای محمد! به راستی من یک نظری به زمین کردم و تو را از آن برگزیدم و پیامبر قرار دادم. و از نام خودم برای تونامی باز گرفتم من محمودم و تو محمدی . سپس دوباره نظری افکندم و علی را در آن انتخاب کردم و او را وصی وخليفه توو شوهر دخترت و پدر نژاد تونمودم و برای او نیز نامی از نامهای خود برگرفتم، من على اعلایم واوعلی است و فاطمه و حسن و حسین را از نور شما آفریدم. سپس ولایت آنها را به فرشتگان عرضه داشتم، هرکس پذیرفت نزد من از مقربین شد. ای محمد اگر بندهای مرا عبادت کند تا بریده شود و مانند مشک پوسیده گردد اما منکر ولایت آنان نزد من آید، من او

ص: 97

را در بهشتم جا ندهم وزیر عرشم سایه نبخشم. ای محمد دوست داری آنها را ببینی؟

عرض کردم آری خدای عزوجل فرمود: سربلند کن، سر بلند کردم و ناگاه انوار علی و فاطمه و حسن و حسین و علی بن الحسين و محمد بن علي و جعفر بن محمد و موسی بن جعفر و علی بن موسی و محمد بن علی و علی بن محمد و الحسن بن علی و محمد بن الحسن قائم را دیدم و قائم در وسط آنها مانند ستاره درخشان بود، عرض کردم پروردگار اینها کیانند؟ فرمود امامان و این قائم است ، آنکه حلال مرا حلال کند و حرام مرا حرام کند و به وسیله او از دشمنانم انتقام گیرم و او مایه راحتی دوستان من است و او است که دل شیعیانت را از ظالمان و منکران و کافران شفا می دهد. و لات و عزی را ترو تازه بیرون می آورد و آنها را می سوزاند و مردم در آن روز به آنها فریفته شوند و در آزمایش قرار گیرند سخت تر از فتنه گوساله و سامری».(1)

نکته

با توجه به روایات اثنی عشر، برخی از روایات صادر شده از معصومین عليهم السلام باور به 13 و

بیشتر را در خصوص ائمه عليهم السلام رد کرده و فرموده اند:

عَنْ سَدِيرٍ الصَّيْرِ فِيَّ قَالَ دَخَلْتُ أَنَا وَ اَلْمُفَضَّلُ بْنُ عَمْرٍو أَبُو بصيرو أَبَانُ بْنُ تَغْلِبَ عَلَى مَؤْلاَنَا أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ اَلصَّادِقِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ ... أَمَّا غَيْبَةُ عِيسِي ع فَإِنَّ اَلْيَهُودَ وَ النصاري اتَّفَقَتْ عَلَى أَنَّهُ قُتِلَ فَكذبهم اللَّهُ جَلَّ ذِكْرُهُ بِقَولِهِ وَ ما قَتَلُوهُ ومَا صَلَبُوهُ وَلَكِن شُبِّهَ لَهُمْ كَذلِكَ غَيْبَةُ اَلْقَائِمِ فِي اَلْأُمَّةِ سَتُنْكِرُهَا لِطُولِهَا فَمِنْ قَائِلٍ يَهْذِي بَانهُ لَم

ص: 98

يُولَدْ و قَائِلٍ يَقُولُ إِنَّهُ مَاتَ وَ قائِلٍ يَكْفُرُ بقولهِ ان حادِيَ عَشَرِنا كانَ عَقِيماً وَ قَائِلٍ اِنَّهُ يَتَعَدَّي اِلَيَّ ثَلاَثَةَ عَشْرُو صَاعِداً (1) وَ قَائِلٍ يَعْصِي اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بقوله اَن رُوحَ الْقَائِمِ يَنْطِقُ فِي هَيكَلِ غَيْرِه».(2)

امام صادق عليه السلام فرمود: ... اما در غیبت عیسی عليه السلام ، یهود و نصاری متفق شدند بر اینکه او کشته شده است پس خداوند آنها را تکذیب کرد بقولش «و نکشتند او را و به صلیب نکردند او را» ولكن غیبت قائم نیزاین چنین است. زیرا عده ای به خاطر طولانی شدن غیبت قائم که گروهی انکار خواهند کرد. پس کسی هزیان گوید که او متولد نشده، گوینده ای دیگر این کلام کفر آمیز را گوید که یازدهمین ما ائمه عقیم است و گوینده ای دیگر با این کلام از دین خارج شود که تعداد ائمه به سیزده و یا بیشتر رسیده است و گوینده ای دیگر به نافرمانی خدا پرداخته و گوید روح قائم در جسد دیگری سخن می گوید.

این روایت با سه متن متفاوت نقل شده است که عبارتند از:

متن أول: «فَكَّرْتُ فِي مَؤْلُودٍ يَكُونُ مِنْ ظَهْرَى اَلْحَادَى عَشَرَ مِنْ وُلْدَى هُوَ اَلْمُهْدِئُ اَلَّذِي يَمِلا اَلْأَرْضَ عَدْلاً وَ قِسْطاً كَما مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً تَكُونُ لَهُ غَيْبَةٌ وَ حَيْرَةٌ يَضِلُّ فِيهَا اقوام وَ يَهْتَدِي فِيهَا اخْرُون».(1)

متن دوم: «فَكَّرْتُ فِي مَؤْلُودٍ يَكُونُ مِنْ ظَهْرَى اَلْحَادَى عَشَرَ مِنْ وُلْدَى هُوَ اَلْمُهْدِئُ اَلَّذِي يَمِلا اَلْأَرْضَ عَدْلاً وَ قِسْطاً كَما مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً تَكُونُ لَهُ غَيْبَةٌ وَ حَيْرَةٌ يَضِلُّ فِيهَا اقوام وَ يَهْتَدِي فِيهَا اخْرُون».(2)

متن سوم: «فَكَّرْتُ فِي مَؤْلُودٍ يَكُونُ مِنْ ظَهْرَى اَلْحَادَى عَشَرَ مِنْ وُلْدَى هُوَ اَلْمُهْدِئُ اَلَّذِي يَمِلا اَلْأَرْضَ عَدْلاً وَ قِسْطاً كَما مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً تَكُونُ لَهُ غَيْبَةٌ وَ حَيْرَةٌ يَضِلُّ فِيهَا اقوام وَ يَهْتَدِي فِيهَا اخْرُون».(3)

این سه متن که به شکل مختلف ذکر شده است در عبارت اول؛ (مولود من ظهري الحادي عشر من ولدی) است که در عبارت دوم؛ (کلمه ظهری بدون یاء و به شکل مولود من ظهر الحادي عشر من ولدی) آمده و در عبارت سوم عبارت؛ عبارت (ولدی) ذکر نشده است.

جهت تبیین این اختلاف نسخ به موارد ذیل توجه گردد:

اولا: سند این روایات طبق نظر شیخ طوسی(4) و آیت الله خوئی(5) به خاطر مالک الجهني تضعیف شده است.

ثانيا: قرائت دوم و سوم به جهت تعارض با نصوصی که مهدی را یازدهمین از اولاد امام على عليه السلام معرفی میکند غیر قابل پذیرش است.

ثالثا؛ در صورت پذیرش این روایت، این اشکال پیش می آید که «من ولدی» صفت برای مولود است و به عنوان متعلق بالحادی عشر نیست. زیرا در آن صورت اینگونه تلقی می شود که: مولود من ولدي من ظهر الحادي عشر من الأئمة عليه السلام.

بنابراین لفظ (ظهر الحادي عشر) دلالت براین ندارد که موصوف فرزند امام باشد بلکه منعوت خود امام است. البته شیخ مفید در الاختصاص وشیخ طوسی در الغيبه به همین

ص: 100

نکته اشاره کرده و افزوده اند: قوله: «من ولدى» ليس بيان للحادي عشر فان المهدي عليه السلام هو ابن التاسع من ولده عليه السلام بل «من» تبعيضيه أي ان الامام الحادي عشر هو من ولدى.

رابعا؛ شیخ صدوق در کمال الدين آورده است: حَدَّثَنَا أحمد بن زياد جَعْفَرٌ اَلْهَمْدَانِيُّ رِضَى اَللَّهِ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ موسي الرِّضَا عَن ابيه موسي بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَن ابِيهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍ ان ابيه عَلِيِّ بْنِ اَلْحُسَيْنِ عَنْ اَبِيهِ اَلْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍ عَنْ ابِيهِ اميرالمُومِنِينَ عَلِيِّ بْنِ اَبِي طالِبٍ عَلَيْهِ السَّلامُ اَنَّهُ قَال: التَّاسِعُ مِنْ وُلْدِكَ يَا حُسَيْنُ هُوَ الْقائِمُ بِالْحَقِّ اَلْمُظْهِرُ لِلدِّينِ وَ اَلْبَاسِطُ لِلْعَدْلِ قَالَ اَلْحُسَيْنُ فَقُلْتُ لَهُ يَا اَمِيرَمُومِنِينَ وَ اَنَّ ذَلِكَ لَكَائِنٌ فَقَالَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ اي وَ اَلَّذِي بَعَثَ مُحَمَّداً ص بِالنُّبُوَّةِ و اصطفاه عَليَّ جَمِيعُ اَلْبَرِيَّةِ وَ لَكِنْ بَعْدَ غَيْبَةٍ وَ حَيْرَةٍ فَلا يَثْبُتُ فِيها عَلَيَّ دِينُهُ اِلاّ الْمُخْلِصُونَ الْمُبَاشِرُونَ لِرَوْحِ اَلْيَقِينِ اَلَّذِينَ اَخَذَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِيثَاقَهُمْ بِوَلايَتِنَا وَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الايمانَ و ايدَهمْ بِرُوحٍ مِنْه».(1)امیرالمومنین علی علیه السلام فرمود: «ای حسین! نهمین از فرزندانت همان قائم بالحق است که برای دین ظاهر می شود و عدالت را گسترش می دهد. امام حسین علیه السلام فرمود: پرسیدم یا امیرالمومنین علیه السلام آیا این امر حتمی است ؟ جواب داد: بله. قسم به کسی که محمد را برای نبوت مبعوث کرده و او را برای همه خلائق برگزید. ولكن بعد از یک غیبت و سرگردانی که در آن باقی نمی ماند بردینش مگر خالصان و دارندگان روح يقين. همانانی که خداوند از آنان میثاقی برای ولایتش گرفته و ایمان را در قلبشان مکتوب کرده و آنان را توسط روح تأیید کرده است.

این روایت که غیبت و حیرت را برای امام دوازدهم علیه السلام به صورت صریح قائل شده است

مؤيد ادله پیشین است که مراد از روایت الحادي عشر، همان امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف است.

روایت دوم: عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السَّلَامُ قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی اللَّهِ علیه واله وَ سَلَّمَ: « مِنْ وُلْدِي اِثْنَا عَشَرَ نَقِيباً نُجَبَاءُ مُحَدَّثُونَ مُفَهَّمُونَ آخِرُهُمُ القائِمُ بِالْحَقِّ يَمْلَأُها عَدْلاً كَما مُلِئَتْ جَوْراً» .(2) از این روایت استفاده می شود که امامان دوازده گانه از فرزندان پیامبرصلی الله علیه واله وسلم می باشند و چون امیرالمومنین علیه السلام جزو ائمه معصومین بوده و از فرزندان پیامبر صلی الله علیه واله وسلم نیست، با این حساب عدد امامان سیزده خواهد بود.

ص: 101

در پاسخ به این روایت بایستی به دو نکته مهم توجه کرد:

اولا این روایت در سایر منابع به شکل دیگر نقل شده است. که به دو مورد اشاره میگردد:

1. روایتی که به جای «اثنی عشر» از عبارت «احد عشر» استفاده شده است: عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السَّلَامُ قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی اللَّهِ علیه واله وَ سَلَّمَ: « مِنْ وُلْدِي اِثْنَا عَشَرَ نَقِيباً نُجَبَاءُ مُحَدَّثُونَ مُفَهَّمُونَ آخِرُهُمُ القائِمُ بِالْحَقِّ يَمْلَأُها عَدْلاً كَما مُلِئَتْ جَوْراً».(1)

2. روایتی که به جای «من ولدی» از عبارت «من اهل بیتی» استفاده شده است: عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السَّلَامُ قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی اللَّهِ علیه واله وَ سَلَّمَ: « مِنْ وُلْدِي اِثْنَا عَشَرَ نَقِيباً نُجَبَاءُ مُحَدَّثُونَ مُفَهَّمُونَ آخِرُهُمُ القائِمُ بِالْحَقِّ يَمْلَأُها عَدْلاً كَما مُلِئَتْ جَوْراً».(2)

ثانيا؛ نظر به اینکه یازده تن از ائمه معصومین علیهم السلام از اولاد رسول گرامی اسلام صلی الله علیه واله وسلم هستند، بنابراین، از باب تغلیب، تمامی ائمه اثنی عشر را از اولاد و ذریه پیامبر صلی الله علیه واله وسلم شمار آورده اند. چنانچه در روایتی از رسول گرامی اسلام صلی الله علیه واله وسلم به آن تصریح شده و على علیه السلام را از ذریه آن حضرت دانسته است. امام حسین علیه السلام می فرماید: مرد اعرابی به محضر رسول خداصلی الله علیه واله وسلم آمده و عرض کرد: ای رسول خداصلی الله علیه واله وسلم مرا مطلع کن آیا بعد از تونبی دیگری خواهد آمد؟ «فرمود: نه! من خاتم پیامبران هستم. لكن بعد از من امامانی از ذریه من هستند که عدالت را برپا خواهند کرد. شمارش آنان به عدد نقبای بنی اسرائیل است. اولین آنها علی بن ابی طالب علیه السلام است که امام و جانشین پس از من است. سپس پیامبر دست خود را بر سینه من گذاشت و فرمود: نه نفر از امامان، از نسل این است و قائم علیه السلام نهمین نفر آنان است و در آخرالزمان دین را بر پای خواهد کرد».(3)

همچنین روایتی که پنجمین فرزند از هفتمین فرزند پیامبر را همان قائم علیه السلام معرفی کرده است از همین باب می باشد که در این صورت عدد امامان معصوم علیه السلام سیزده نفر خواهد شد!

ص: 102

این درحالی است که اولا در متن روایت؛ على علیه السلام را نیز در جمع فرزندان حضرت شمارش کرده اند.

ثانيا؛ نام امام غائب و نام پدر ایشان در متن روایت مشخص شده است.(1)

ثالثا؛ مشابه همین روایت از بیان ائمه معصومین علیهم السلام صادر شده است که پنجمین از فرزندان هفتمین را امام قائم وغائب دانسته اند.(2) لذا براساس این روایت، نمی توان به امام غائبی که سیزدهمین باشد معتقد شد. بنابراین، پنجمین فرزند از هفتمین فرزندان رسول خدا صلی الله علیه واله وسلم امام دوازدهم علیه السلام خواهد بود.(3)

پرسش های درس

1. طبق خطبه غدیر، چه مواردی در خصوص مساله امامت آشکار می گردد؟

2. با وجود خطبه غدیر، چه نیازی به تاکید بر آوردن لوح و قلم بود؟

3. عدد امامان معصوم علیه السلام بر اساس چه ادله ای ثابت می گردد؟

4. خلاصه ای از روایت امام صادق علیه السلام در باره ادعای 13 امام را تقریر کنید.

5. اشکال و پاسخ به ابهام در روایت اصبغ بن نباته را بیان کنید.

ص: 103

ص: 104

ص: 106

طَاهِرُونَ اَلسَّلاَمُ عَلَيْكُمْ يَا مَهْدِيُّونَ وَ اَلسَّلاَمُ عَلَيْكُمْ يَا أَبْرَارَ ...»(1)

همچنین در روایتی از امام صادق علیه السلام از وجود دوازده مهدی پس از امام دوازدهم خبر داده شده و آنها را گروهی از شیعیان اهل بیت معرفی فرموده است. ابی بصیر می گوید از امام صادق علیه السلام پرسیدم: من از پدر شما شنیدم که می فرمود بعد از قائم دوازده مهدی خواهد بود؟ امام صادق علیه السلام فرمود: «بله فرموده است دوازده مهدی و نه دوازده امام. بلکه آنها قومی از شیعیان ما هستند که مردم را به ولایت ما و معرفت حق ما فرا می خوانند» .(2)

ایمان می آورند.

5. به رستاخیزیقین دارند.(1)

نتیجه اینکه؛ اولا در آیات و روایات معتبر، بر مهدویت نوعیه هیچ شخصی تصریح نشده است، ثاني اوصاف هدایت شدگان در قرآن کریم مشخص بوده و هر آنکه از اوصاف مذکور برخوردار باشد، مهدی بوده و دارای مهدویت نوعیه خواهد بود. ثالثا چنین افرادی برای اثبات خود نیاز به وصیتی از پیامبرصلی الله علیه واله وسلم نداشته و چه بسا بسیاری از آنان گمنام بوده و هیچگاه برای مردم معرفی نشده اند. بنابراین در صورت اثبات شاخصه های فوق برای فرد احمدالحسن، نهایت چیزی که می توان برای او در نظر گرفت ، مهدویت نوعیه است، و این درحالی است که کذب این مدعی آشکار بوده و مقام مهديين اجل از این مراتب است.

الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ فَلَوْ شاءَ لَهَداكُمُ اَجْمَعِينَ».(1) بگو حجت آشکار و رسا ویژه خداوند است و اگر او می خواست، قطعا همه شما را هدایت می کرد.

علاوه برآن ، روایات متعددی صادر شده است که حجت های را تبیین کرده و از آنان پرده برداشته اند. به عنوان نمونه؛ امام کاظم علیه السلام می فرماید: « انَّ اَللَّهُ عَلَيَّ اَلنَّاسَ حُجَّتَيْن حُجَّةً ظاهِرَةً وَ حُجَّةً باطِنَةً فاما اَلظَّاهِرَةُ فَالرُّسُلُ وَ اَلاِنْبِيَاءُ وَ اَلائِمَةُ و اما اَلْبَاطِنَةُ فَالْعُقُولُ ».(2) همانا برای خداوند بر مردم دو حجت است، حجت آشکار و حجت پنهان، اما حجت آشکار عبارت است از: رسولان و پیامبران و امامان علیهم السلام و حجت پنهانی عبارت است از عقول مردمان .

برخوردار نبوده و از جانب خداوند مأموريت و رسالت نیافته و داخل در شاخصه چهارم نیستند. به عبارت دیگر؛ دوشاخصه اصلی حجت الهی این است که بایستی به صورت آشکار دارای نبوت یا وصایت بوده باشند، درحالیکه مهدیین از آن دو شاخصه محروم بوده و در ردیف رسولان و انبیاء و ائمه معصومین نیستند. لذا در صورت فقدان رسول و نبی الهی، وصی و جانشین انبیاء ، همان حجج الهی بر خلق هستند که مردم را هدایت می کنند. براین اساس این قانون، هیچگاه زمین از وجود حجت الهی خالی نبوده و نمی تواند باشد. چراکه ابن طيار از امام صادق علیه السلام روایت می کند: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِاللهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ يَقُولُ : «لَوْ لَمْ يَبْقَ فِي الْأَرْضِ إِلَّا اثْنَانِ لَكَانَ أَحَدُهُمَا الْحُجَّةَ».(1) از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: اگر در روی زمین بیش از دو نفر باقی نماند، یکی از آنها حجت خدا خواهد بود.

اگر اشکال شود که مگر خضرعلیه السلام که به لحاظ علمی بر حضرت موسی علیه السلام تفوق داشته و حجت خدا بود، آیا پیامبر الهی و یا از اوصیاء ایشان بود؟ پاسخ داده می شود: هر چند که درباره پیامبری ایشان اختلافات گوناگونی وجود دارد، اما با این وجود أغلب بزرگان شیعه قائل به نبوت حضرت خضر هستند.

از جمله، مرحوم علامه طباطبایی رحمه الله علیه می گوید: آن جناب ، پیغمبر مرسلی بوده که خدا به سوی قومش مبعوث کرد و او مردم خود را به سوی توحید و قبول رسالت انبیاء و فرستادگان خدا و کتاب های او دعوت می کرد. معجزه خضراین بود که روی هر چوب خشکی می نشست سبز می شد. بر هر زمین بی علفی می نشست سبز و خرم میگشت. اگر او را خضر نامیده اند به همین جهت بوده است.

از آیات مربوط به داستان خضر و موسی علیه السلام برداشت می شود که وی نبی بوده است. چطور ممکن است بگوییم نبی نبوده، در حالی که در برخی آیات(2) اشاره شده است که وی دارای علم لدنی بوده و بر او حکم نازل می شده است.(3) لذا در صورت نبود انبیاء الهی، اوصیاء آنان به عنوان حجت های خدا در روی زمین بوده اند.

ص: 111

نکته قابل توجه اینکه ممکن است در یک زمان بیش از یک حجت برای خلق وجود داشته باشد، چنانچه حضرت یحیی وذکریا علیه السلام معاصر حضرت عیسی بوده و سه حجت و سه پیامبر خدا بودند که در یک عصرانجام وظیفه می کردند.

نتیجه اینکه مهدیین حجت الهی نبوده و حداکثر چیزی که می توان برای آنان قائل شد، حجیت اعتباری از سوی انبياء واهل بیت علیه السلام برای مدت و کاری معین است که آنان را به عنوان حجت خود بر مردم معرفی نمایند. چنانچه امام دوازدهم علیه السلام در پاسخ به سؤالات اسحاق بن يعقوب ، فقهاء و راویان حدیث را در زمان غیبت ، به عنوان حجت خود بر مردم معرفی کرده و فرمودند: «وَ أَمَّا اَلْحَوَادِثُ اَلْوَاقِعَةُ فَارْجِعُوا فِيهَا إِلَى رُوَاةٍ حَيْثُنَا فَإِنَّهُمْ حُجَّتِي عَلَيْكُمْ وَ أَنَا حُجَّةُ اَللَّهِ عَلَيْكُم».(1) و اما در حوادثی که رخ می دهد به راویان حديث ما مراجعه کنید، آنها حجت من بر شما هستند و من حجت خدا بر آنان هستم.

حضرت و با عناوین «اَلْمَهْدِيُّ مِنَ اَلْ مُحَمَّدٍ (1)،اَلْقَائِمُ اَلْمَهْدِيُّ (2)،مَهْدِيُّ هَذِهِ اَلاَّمَّةِ (3)،مُحَمَّدُ بْنُ اَلْحَسَنِ مَهْدِيُّ اَلامَّةِ (4)،مَهْدِيُّ اُمَّتِي (5)،اَلْمَهْدِيُّ (6)،مَهدِیَ(7)» صادر شده اند، اشاره به امام دوازدهم علیه السلام دارند که به برخی از این روایات اشاره می گردد:

• وَ عَنْهُ عَنْ ابِي مُحَمَّدٍ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ اسماعيل الحسني عَنْ اَبِي مُحَمَّدٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ قَالَ لَمَّا وَهَبَ لِي رَبِّي مَهْدِيَّ هَذِهِ اَلامَّةِ اُرْسُلَ مَلَكَيْنِ فحملاه الي سُرَادِقَ اَلْعَرْشِ حَتَّي وَقَفَ بَيْنَ يَدَيِ اَللَّهِ فَقَالَ لَهُ مَرْحَباً بِعَبْدِيَ الْمُخْتارِ لِنُصْرَةِ دِينِي وَ اظْهارِ اَمْرِي وَ مَهْدِيِّ خَلْقِي...».(8) امام حسن عسکری علیه السلام فرمود: هنگامی که خداوند مهدی این امت را بر من بخشید، دو فرشته از جانب آسمان فرستاد تا وی را عرش بردند. خداوند فرمود: مرحبا به بنده من. کسی که اختیاردار نصرت و یاری از دین من بوده و امر مرا آشکار می کند و هدایت کننده خلق من است.

• وَ عَنْهُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عِيسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ ، عَنْ جَعْفَرِ ، عَنْ ابی الْحَسَنِ موسی بْنِ جَعْفَرٍ ( علیهم السَّلَامُ ) قَالَ : اذا فُقِدَ الْخَامِسُ مِنْ وُلْدِ السَّابِعِ فَاللَّهَ اللَّهَ في اديانكُم ... قُلْتُ يَا سَيِّدِي مَنِ الْخَامِسُ مِنْ وُلْدِ اَلسَّابِعِ قَالَ اَنَا السَّابِعُ وَ ابْنِي عَلِيٌ الرِّضَا الثَّامِن و ابْنُهُ مُحَمَّدٌ التَّاسِعُ و ابْنُهُ عَلِيٌ الْعَاشِرُ وَ اِبْنهُ الحَسَنِ حَادِيَ عَشَرَ وَ اِبْنُهُ مُحَمَّدٌ سَمِيُّ جَدِّهِ رَسُولِ اَللَّهِ وَ كُنْيَتُهُ المهْدِيُّ اَلْخَامِسُ بَعْدَ اَلسَّابِعِ».(9) امام کاظم علیه السلام فرمود: زمانی که پنجمین از فرزندان هفتمین نباشد، خدا را خدا را که مراقب دین خود باشید. راوی پرسید؛ ای آقای من. پنجمین از هفتمین کیست؟ فرمود: من هفتمین هستم و فرزندم رضا هشتمین و فرزندش محمد نهمین و فرزندش علی دهمین و فرزندش حسن یازدهمین است و فرزندش محمد که جدش رسول خدا به این نام نامیده و کنیه اش مهدی است. که می شود پنجمین از هفتمین.

ص: 113

• بسنده عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اَللَّهِ صَلي الله عليه واله وَ سَلَّمَ يَقُولُ اَلأَئِمَّة بعدى اثنا عَشَرَتِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ اَلْحُسَيْنِ وَ اَلتَّاسِعُ مَهدِيُّهُم».(1)پیامبر اکرم صلی الله علیه واله و سلم فرمود: امامان بعد از من دوازده هستند که نه امام از فرزندان حسین علیه السلام بوده و نهمین آنان مهدی آنها است.

• حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ حَسَنِ بْنِ مندة بسنده عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اَللَّهِ اَلْأَنْصَارِيِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صلي الله عليه واله وَ سَلَّمَ لِلْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ يَا حُسَيْنُ يَخْرُجُ مِنْ صُلْبِكَ تِسْعَةٌ مِنَ اَلاَئِمَةِ مِنْهُمْ مَهْدِيُّ هَذِهِ اَلامَّةِ فَاِذا اُسْتُشْهِدَ اَبوكَ فَالْحَسَنُ بَعْدَهُ فاذا سمَّ الْحَسَنِ فَاَنْتَ فَاِذا اُسْتُشْهِدْتَ فَعَليٌ ابْنُكَ فَاِذا مُضي عَلِيٍ فَمُحَمَّدٌ ابنُهُ فاِذا مُضِيُّ مُحَمَّدٍ فَجَعفَرٌ اِبْنُهُ فَاِذا مُضِيُّ جَعْفَرٍ فموسي اِبْنُهُ فَاِذا مضي موسي فَعَلِيٌ اِبْنُهُ فَاِذا مُضِيُّ عَلِيٍ فَمُحَمَّدٌ ابْنُهُ فَاِذا وَ اَلْأُمَّةِ فَإِذَا اِشْتَشْهَدَ أَبُوكَ الخ بَغَدٍ فَإِذَا شَمُّ اَلْحُمَمِ فَأَنْتَ إِذَا اِشْتَشْهِدْتَ فعَلَ اَيْكَ فَإِذَا مَضَى عَلَى محمد ائه فَإِذَا مَضَي مُحَمَّدٌ فَعَلِيٌ ابنُهُ فاِذا مُضِي عَلِيٍ فَالْحَسَنُ اِبْنُهُ فاِذا مُضِيُّ الْحَسَنِ فَالحُجَّةُ بَعْدَ الْحَسَنِ يَمُلا اَلاِرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلاً كَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً».(2) پیامبر اکرم صلی الله علیه واله و سلم به امام حسین علیه السلام فرمود: ای حسین! نه امام از فرزندان توبه وجود می آیند. یکی از آنان مهدی این امت است . پس زمانی که پدرت شهید شد، حسن علیه السلام بعد از ایشان و زمانی که حسن مسموم شد توو زمانی که توشهید شدی پسرت علی و زمانی که علی رفت پس محمد و زمانی که محمد رفت پس فرزندش جعفرو زمانی که جعفر رفت فرزندش موسی و زمانی که موسی رفت فرزندش علی و زمانی که على رفت فرزندش محمد و زمانی که محمد رفت فرزندش علی زمانی که علی رفت فرزندش حسن و زمانی که حسن رفت پس فرزندش حجت بعد از حسن است که زمین را از عدل و داد پر میکند همانطور که از ظلم و جور پر شده است.

که قبل از قیام قائم علیه السلام برافراشته شود، پس صاحب آن پرچم طاغوت بوده و غیر از خدا را پرستش می کند.

همچنین فرموده است: «يَا مُفَضَّلُ كُلُّ بَيْعَةٍ قَبْلَ ظُهُورِ الْقَائِمِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ فَبَيْعَةُ كُفْرٍ وَ نِفَاقٍ وَ خَدِيعَةٍ لَعَنَ اَللَّهُ اَلْمُبَايِعَ لَهَا اَلْمُبَايِعَ لَهُ».(1) ای مفضل! هربیعتی قبل از ظهور قائم علیه السلام بیعت با کفر و نفاق و نیرنگ است. خدا بیعت کننده و بیعت گیرنده را لعنت کند.

این دو روایت ، اشاره صریح به شخصیه بودن قائمیت داشته و قبل از ظهور و قیام قائم آل محمد علیه السلام، هیچ فردی نمی تواند ادعای قائمیت کرده و خود را قائم بنامد. لذا کسانی که بخواهند به نام، یا به عنوان یا به نیابت از قائم آل محمد علیه السلام از دیگران بیعت گرفته و پرچم حکومت امام را برافرازند، يقينا در انحراف بوده و بیعت با آنان حرام خواهد بود. بنابراین افرادی همچون احمد الحسن که خود را مهد ظهور معرفی کرده و ادعای سفارت از جانب ایشان را دارد، حق بیعت گرفتن نداشته و تشکیل «سرايا القائم» و برافراشتن پرچم «البيعه لله » جایز نمی باشد.

اگر برای برخی سئوال ایجاد شود که با این مبنا، آیا تشکیل جمهوری اسلامی ایران نیز شامل همین حکم خواهد شد یا نه؟ در پاسخ گفته می شود: آنچه در این خصوص جائز نمی باشد، ادعای قیام به نام قائم آل محمد علیه السلام واخذ بيعت از مردم برای ایشان است تا با این بهانه شعار حکومت امام سرداده شود، اما جهت تبیین بحث درباره جمهوری اسلامی باید به نکاتی توجه داشت که عبارتند از:

اولا؛ حاکم وقائم دو مقوله جدا از هم است، بدین معنا که لزوما قائم بایستی از جانب خدا باشد اما درباره حاکم چنین الزامی وجود ندارد.

ثانية؛ حق انتخاب حاکم در زمان غیبت امام دوازدهم علیه السلام بر عهده مردم بوده و جمهوری اسلامی ایران نیز بر پایه حرکت مردمی بر علیه ظلم و جور شاهنشاهی برپا شده است.

ثالثا؛ هیچگاه جمهوری اسلامی، به نام قائم علیه السلام از کسی بیعت نگرفته و پرچم خود را پرچم امام معرفی نکرده است. لذا جمهوری اسلامی، حکومت فقیه عادل و جامع الشرایطی است که با استمداد از احکام اولیه و ثانویه، سعی بر اجرای احکام الهی در زمین داشته و در

ص: 115

عین حال، خلافت را حق امام معصوم علیه السلام می داند.

رابعا؛ روایات متعددی مبنی بر ضرورت وجود حاکم برای مردم صادر شده است که حتی در صورت نبود حاکم عادل، وجود حاكم جائر را نیز دارای برکات دانسته اند. چرا که زندگی مردم بدون وجود محکمه ها و دستگاه های امنیتی و نظارتی و ... ممکن نخواهد بود. چنانچه امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرمود: «لاَ أَرَى هَؤُلاَءِ اَلْقَوْمَ إِلاَّ ظَاهِرِينَ عَلَيْكُم بِتَفَرُّقِكُمْ عَنْ حَقِّكُمْ وَ اجْتِمَاعِهِم عَلَى بَاطِلِهِم فَإِذَا كَانَ عَلَيْكُمْ إِمامٌ يَعْدِلُ فِي الرَّعِيَّةِ وَ يَقْسِمُ بِالسَّوِيَّةِ فَاسْمَعُوا لَهُ وَ أَطِيعُوا فَانَّ النَّاسَ لَايُصْلِحُهُمْ إِلَّا إِمَامٌ أَوْ فَاجِرٌ فَإِنْ كَانَ بَرّاً فَلِلرَّاعِي وَ الرَّعِيَّةِ وَ إِنْ كَانَ فَاجِراً عَبَدَ الْمُؤْمِنُ رَبَّهُ فِيهَا وَ عَمِلَ فِيهَا الفاجِرُ إِلى أَجَلِهِ».(1) معتقدم ، به خاطر همین ناهماهنگی و سستی شما در حق، بر شما غلبه خواهند کرد. این پیروزی به خاطر همبستگی و همدلی آنها بر باطل است. پس چون در میان شما امامی است که به عدالت با مردم برخورد می کند و در تقسیم منابع تساوی را رعایت می کند، به حرفش گوش دهید و از او اطاعت نمایید؛ زیرا امور مردم اصلاح نمی شود، مگر به واسطه یک امام و رهبر، اعم از اینکه عادل باشد و يا فاجر. پس اگر نیکوکار بود، هم به نفع رهبر است و هم به نفع مردم و اگر بد کردار بود، مؤمن (در سایه امنیت به وجود آمده)، بندگی خدا را می کند و فاجرنیز تا هنگامی که حکومتش زائل شود، به کار خود ادامه خواهد داد. با این وجود، هر عقل سلیم و متشرعی، بین حاکم فقیه و عادل و حاکم جاهل و جائر، حکومت فقیه را انتخاب کرده و از حکومت ظلم و جور دوری می کند.

گذشته از همه این موارد، روایات صادره از معصومین علیهم السلام ، قائم آل محمد علیه السلام را مشخص کرده و بدین وسیله قائمیت را از تمامی مدعیان دروغین سلب کرده اند. چنانچه در روایتی از ابوحمزه ثمالی آمده است که می گوید: از حضرت امام محمد باقر علیه السلام پرسیدم: ای فرزند رسول خدا! مگر شما ائمه، همه قائم به حق نیستید؟ فرمود: بلی. عرض کردم: پس چرا فقط امام دوازدهم علیه السلام قائم نامیده شده است ؟ حضرت فرمود: هنگامی که جدم حسین بن علی علیه السلام به شهادت رسید، فرشتگان آسمان به درگاه خداوند متعال نالیدند و گریستند و عرض کردند: پروردگارا! آیا کسی را که برگزیده ترین خلق تو را به قتل رسانده است به حال خود را می گذاری؟ خداوند متعال به آنها وحی فرستاد: آرام گیرید! به عزت و جلالم سوگند از

ص: 116

آنها انتقام خواهد کشید، هرچند بعد از گذشت زمانی باشد! آنگاه پرده حجاب را کنار زده و فرزندان حسین علیه السلام را که وارثان امامت بودند، به آنها نشان داد. ملائکه از دیدن این صحنه بسیار مسرور شدند. یکی از آنها در حال قيام نماز می خواند. حق تعالی فرمود: به وسیله این قائم از آنها انتقام خواهم گرفت».(1)

همچنین در روایتی از امام جواد علیه السلام که امامان پس از خود را برای صَقْرُ بْنِ أبی دُلَفُ شمارش می کرد آمده است: «اَلْإِمَامُ بَعْدِي اِبْنِي عَلَى أَمْرِهِ أَمْرِى وَ قَوْلُهُ قُؤْلَى وَ طَاعتهُ طَاعَتِي وَ اَلْإِمَامُ بَعْدَهُ اِبْنُهُ اَلْحَسَنُ أَمْرُهُ أَمْرُ أَبِيهِ وَ قوله قَوْلُ أَبِيهِ وَ طَاعَتهُ طَاعَةُ أَبِيهِ ثُمَّ سَكَتَ فَقُلْتُ لَهُ يَا اِبْنَ رَسُولِ اَللَّهِ فَمَنِ اَلْإِمَامُ بَعْدَهُ اَلْحَسَنُ فَبَكي عليه السّلام بُكَاءً شَدِيداً ثُمَّ قَالَ إِنَّ بَعْدَ اَلْحَسَنِ اِبْنُهُ اَلْقَائِمُ بِالْحَقِّ اَلْمُنْتَظَر».(2) امام بعد از من پسرم علی است که امرش امر من و سخنش سخن من و طاعتش طاعت من است و امام بعد از او فرزندش حسن است که امرش امراو و سخنش سخن او و طاعتش طاعت اوست. سپس ساکت شد. پرسیدم ای فرزند رسول خدا پس امام بعد از حسن کیست؟ پس امام گریه شدیدی کرده و فرمود: همانا بعد از حسن فرزندش قائم به حق بوده و مورد انتظار قرار می گیرد.

ضمن اینکه براساس روایات معصومین علیهم السلام ، لزوما قائم علیه السلام فرزند بلافصل امام است و این سخن نقض کننده ادعای قائمیت احمد الحسن بصری می باشد. زیرا احمد بصری مدعی فرزندی با واسطه حضرت بوده و تاکنون پدران خود (اسماعيل، صالح، حسین، سلمان) را امام ندانسته است.

ص: 117

به عنوان نمونه؛ عَنِ اَلْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي اَلْعَلاَءِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ قَالَ قُلْتُ لَهُ تَكُونُ الْأَرْضُ بِغَيْرِ إِمَامٍ قَالَ قُلْتُ اَلْقَائِمُ إِمَامٌ قَالَ نَعَمْ إِمَامُ بْنُ إِمَامٍ ...».(1) حسين ابن ابی علاء از امام صادق علیه السلام پرسید: آیا ممکن است زمین بدون امام باشد؟ فرمود: نه! تا اینکه پرسید: آیا قائم هم امام است ؟ فرمود: بله. او امام و فرزند امام است. همچنین در جایی دیگر به حرث بن مغيرة می فرماید: «اَلْقَائِمُ إِمَامٌ اِبْنُ إِمَامٍ».(2) قائم امام و فرزند امام است.

این جهت است که مردم را به دینی که از آن گمراه شده اند، هدایت می کند».

2. از سویی احمدالحسن، مدعی وصایت پیامبر اکرم صلی الله علیه واله وسلم بوده و از طرفی ادعای شارعيت کرده است. این در حالی است که این دو ادعا در نهایت تعارض بوده و با یکدیگر ناسازگار می باشند. چرا که معنای شارعیت این است که وی وصی پیامبر اسلام و یا امامان قبل از خود نبوده و به طور استقلالی دارای شریعت است و حال آنکه اگر وصی پیامبر باشد، بایستی وصایت ایشان را با حفظ امانت انجام داده و به روایت « إِنَّ حَلاَلَ مُحَمَّدٍ حَلاَلٌ إِلَى يَوْمِ اَلْقِيَامَةِ وَ حَرَامُهُ حَرَامٌ إِلَى يَوْمِ اَلْقِيَامَة»(1) پایبند بوده و دین و شریعت آن حضرت را تغییر ندهد. علاوه بر آن، امام باقر علیه السلام خطاب به جابر بن عبدالله فرمودند:

« يَا جَابرلُو كُنَّا نُفْتِي اَلنَّاسَ بَرَّايَنَا وَ هَوَانَا لَكُنَّا مِنَ اَلْهَالِكِينَ وَ لَكِنَّا نُفْتِيهِمْ بِهِ اثار مِنْ رَسُولِ اَللَّهِ وَ اُصُولُ عِلْمٍ عِنْدَنَا نَتَوَارَثُهَا كَابِراً عَنْ كَابِرٍ نَكْنِزُهَا كَمَا يَكْنِزُ هَوَلاَءُ ذَهَبِهِمْ وَ فِضَّتُهُمْ»(2) ای جابر! اگر ما به مردم به رای هوا و هوس خود فتوا میدادیم هرآینه تباه می شدیم، ولی ما با آثر رسول خدا و اصول دانشی که نزدمان است فتوا می دهیم و آنها را یکی از دیگری به ارث می بریم و به مانند گنجی پاس میداریم.

علاوه بر همه این موارد؛ باور به شارعیت قائم علیه السلام ، نادرست بوده و با انبوهی از آیات و روایاتی که دین اسلام و شریعت نبوی را ابدی دانسته و آن حضرت را ختم رسولان معرفی کرده اند در تقابلی آشکار می باشد.

به عنوان نمونه؛ برخی از تشريعيات ونسخ احكام احمد الحسن بصری عبارتند از:

1. جایگزینی یک روز نماز قضاء با نمازهای قضاء شده در تمامی عمر انسان:

احمدالحسن در حکمی ناسازگار با روایات معصومین علیهم السلام می گوید: «نسبت به قضای نماز؛ پس قضاء در شب بیست و سه رمضان معادل هزار ماه است، پس مثلا اگر در گردن شخصی یک سال قضاء یا ده سال و یا حتی هزار ماه باشد، با خواندن یک روز نماز در شب قدر او را کفایت کرده و نمازهایش ادا می شود» .(3)

ص: 119

2. حکم به عدم جواز ازدواج موقت در کمتر از 6 ماه:

احمد الحسن در پاسخ به مدت حداقلی ازدواج موقت، آن را 6 ماه دانسته و در پاسخ به سئوالی دیگر که به این حکم اعتراض کرده و آن را با روایات معصومین متعارض دانسته است می گوید: «احکام الهی شرعیه نسخ می شوند و چه آسان و کوچک است این مورد از نسخی که سوال کردی. پس قطعا در آینده نسخهایی بسیار بزرگتر و عظیم تر از این واقع خواهد شد».(1)

پرسش های درس

1. معنای لغوی و اصطلاحی مهدی را بیان کنید.

2. ادله شخصيه بودن مهدویت را تقریر کنید.

3. شاخصیه مهدیین را ذکر کنید.

4. حجت الهی را تعریف کرده و شاخصه های شناخت حجت را بیان کنید.

5. ادله شخصيه بودن قائم را تشریح کنید.

6. شارعيت را تعریف کنید.

ص: 120

ص: 122

ائمه معصومین علیهم السلام گفته شده و با توجه به اینکه فرد دیگری غیر از معصوم نمی تواند سکاندار این کشتی باشد، لذا پرچم دار پرچم هدایت، فردی غیر از معصوم نخواهد بود.

در پاسخ به قیاس صورت گرفته از سوی احمد بصری گفته می شود:

عصمت مقوله ای است که با قیاس و یا نشانه های ظاهری قابل فهم نیست و برای اثبات آن به نص صریح از رسول گرامی اسلام صلی الله علیه واله وسلم نیاز می باشد. چنانچه امام سجاد علیه السلام در اینباره می فرماید: «الْإِمَامَ مِنَّا لاَ يَكُونُ إِلاَّ مَعْصُوماً وَ لَيْسَ الْعِصْمَةُ فِي ظَاهِرِ اَلْخِلْقَةِ فَيُعْرَفَ بِهَا وَ لِذَلِكَ لاَ يَكُونُ إِلاَّ مَنْصُوصاً»(1) امامی نیست مگر اینکه معصوم باشد و عصمت نشانی در ظاهر خلقت نیست که همگان به وسیله آن معصوم را بشناسند، به همین دلیل، امام معصوم فقط با نص صریح شناخته می شود.

با توجه به این سخن، بایستی به نصوص صادر شده از پیامبراکرم صلی الله علیه واله وسلم مراجعه کرده و اسامی معصومین علیهم السلام را مورد بررسی قرار داد. بنابراین کسانی که اسامی آنان در نص آن حضرت بوده باشد، به عنوان معصوم شناخته شده و غیر از آن حضرات، افراد دیگری را نمی توان با قیاس عقلی در ردیف معصومین علیهم السلام دانست.

1. عن عمار قال: قال رسول الله صلی الله علیه واله وسلم لفاطمة عليهاسلام عند وفاته: «لا تَبْكِي وَلا تَحْزَنِي فَإِنَّ سَيِّدَهُ نِسَاءُ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ أَباكِ سَيِّدُ الْأَنْبِياءِ وَ ابْنُ عَمِّكَ سَيِّدُ الْأَوْصِيَاءِ وَ أَبْنِيك سَيِّدَا شَبَابِ أَهْلِ اَلْجَنَّةِ وَ مِنْ صُلْبِ اَلْحُسَيْنِ يُخْرِجُ اَللَّهُ اَلْأَئِمَّة اَلتِّسْعَةَ مُطَهَّرونَ مَعْصُومُونَ وَ مِنَّا مهدِيُّ هذه اَلأُمَّةِ».(2) پیامبراکرم صلی الله علیه واله وسلم هنگام وفاتش به حضرت فاطمه علیها السلام فرمود: گریه نکن و ناراحت نباش! پس همانا توسیده زنان اهل بهشت هستی و پدرت سید انبیاء و پسر عمویت علی علیه السلام سید اوصیاء و دو پسرت سید جوانان بهشت هستند. خداوند از صلب حسين علیه السلام نه امام پاک و معصوم خارج می کند و مهدی این است از ماست.

توجه شود که این روایت در هنگام وفات پیامبر اکرم صلی الله علیه واله وسلم بوده و تعداد معصومین را چهارده شمارش کرده و برآن نیافزوده است. در حالیکه چنانچه مهديين و هر مدعی دیگری دارای عصمت بود بایستی نام وی در بین این اسامی بوده باشد.

ص: 124

2. عن ابن عباس قال رسول الله صلی الله علیه واله وسلم: «اَلْأَئِمَّةُ بَعْدِي اِثْنَا عَشَرَ اَوْلُهُمْ عَلِى بنُ أَبِي طَالِبٍ و بَعْدَهُ سِبْطَايَ الحَسَنُ وَالحُسَيْنُ فَإِذَا انْقَضَى الْحُسَيْنُ فَابْنُهُ عَلِيٌ فإذا انقضى على فابنه مُحَمَّدٍ فَإِذَا اِنْقَضَى مُحَمَّدٌ فَابْنُهُ جَعْفَرٌ فَاِذا اِنْقَضَيَ جَعْفَرٌ فَابْنُهُ موسي فَاِذا اِنْقَضَيَ موسي فَابْنُهُ عَلِيٌ فَاِذا انْقَضَيَ عَلِيٌ فَابنُهُ مُحَمَّدٌ فَاِذا انقَضي مُحَمَّدٌ فَابنُهُ عَلِيٌ فَاِذا انْقَضَيَ عَلِيٌ فَابْنُهُ الْحَسَنُ فَاِذَا انقَضَي الْحَسَنُ فَابْنُهُ اَلحُجَّةُ قَالَ اِبْنُ عَبَّاسٍ قُلْتُ يَا رَسُولَ اَللَّهِ اسَامِي لَمْ اِسْمَعْ بِهِنَّ قَطُّ قَالَ لِي يَا اِبْنَ عَبَّاسٍ هُمُ اَلاَئِمَةُ بَعْدِي وَ اِنْ نَهَرُوا اِمْنَاءَ مَعْصُومُونَ نُجَبَاءُ اِخْيَار»(1) امامان بعد از من دوازدهم نفرند که اولین آنها علی بن ابی طالب و پس از او دو فرزندش حسن و حسین هستند. پس زمانی که مدت حسین به پایان رسید، فرزندش علی و زمانی که مدت علی به پایان رسید، فرزندش محمد و زمانی که مدت محمد به پایان رسید، فرزندش جعفر و زمانی که مدت جعفر به پایان رسید، فرزندش موسی و زمانی که مدت موسی به پایان رسید، فرزندش علی و زمانی که مدت على به پایان رسید، فرزندش محمد و زمانی که مدت محمد به پایان رسید، فزرندش علی و زمانی که مدت على به پایان رسید، فرزندش حسن و زمانی که مدت حسن به پایان رسید، فرزندش حجت خواهد بود... ای ابن عباس! آنها امامان بعد از من هستند و آنان امناء معصوم و برگزیدگان نجیبند.

3. عَنْ سَلْمَانُ الْفَارِسِيُّ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَيْهِ قَالَ : دَخَلْتُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلی اللَّهِ علیه واله وَ سَلَّمَ ... ثُمَّ وَضَعَ يَدَهُ عَلَى كَتِفِ اَلْحُسَيْنِ عليه السلام فَقَالَ إِنَّهُ اَلْإِمَامُ اِبْنُ اَلْإِمَامِ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِهِ أَئِمَّةٌ أَبْرَارٌ أُمَنَاءُ مَعْصُومُونَ وَ اَلتَّاسِعُ قَائِمُهُمْ».(2) سلمان فارسی میگوید: به محضر رسول خدا وارد شدم ... سپس دستش را بر شانه حسین علیه السلام گذاشته و فرمود: همانا او امام فرزند امام است که نه نفراز ذریه او امامان نیکو و امناء معصوم خواهد بود که نهمین آنها قائم آنان است.

در مباحث گذشته به اثبات رسید که اوصاف صادر شده در خصوص یمانی، همانند اوصافی علماء دین بوده و چیز خاصی افزون بر آنان ندارد. با این تفاوت که در روایت امام صادق علیه السلام پرچم یمانی پرچم هدایت دانسته شده و در سایر روایات، علماء دین، خود به عنوان هدایتگران ضعفای شیعه معرفی شده اند. گذشته از همه اینها، مواردی در تاریخ به دست می آید که رسول گرامی اسلام صلی الله علیه واله وسلم به پاکی و درستی و مطاع بودن دستورات آنان امر

ص: 125

کرده است که هیچکدام از فقهاء به عصمت آنان رأی نداده اند. به عنوان نمونه می توان به أسامة بن زید اشاره کرد رسول گرامی اسلام صلی الله علیه واله وسلم، صحابه خود را تحت فرماندهی وی قرار داده وامر او را مطاع و نافذ و مخالفت با ایشان را حرام دانسته است .(1)

ناحیه شیطان است؛ لیکن مخالفت این دو نفر، زیانی به اجماع نمی رساند (و باطل بودن سهو النبی به حال خویش باقی است). اما سهودر غیر واجبات و محرمات . مانند مباحات و مکروهات .ظاهرا بیشتر اصحاب ما امامیه، نیز اجماع بر عدم صدور آنها دارند؛ چنان که آیات و روایاتی چند نیز بر آن ها دلالت دارند».(1)

این در صورتی است که احمد بصری؛ اجماع علماء شیعه را نپذیرفته و مطابق با دیدگاه اهل سنت و با استناد ناقص به رأى ابن بابویه صدوق و شیخ محمد بن الحسن بن الوليد رحمه الله علیه، پیامبر خدا و به تبع آن ائمه معصومین علیهم السلام را در غیر از امر تبلیغ رسالت، حتى در عبادات نیز جائز السهوو النسيان دانسته است .(2)

البته این استناد درحالی است که احمد بصری ادامه سخن شیخ صدوق رحمه الله علیه را ذکر نکرده و نظریه ایشان را تقطیع کرده است. ایشان در ادامه قول به سهو النبی می فرماید: «سهو نبی، مانند سهودیگر مردمان نیست؛ زیرا سهواو از ناحیه خداوند عزوجل است و در حقیقت، نوعی به سهوافکندن است تا معلوم شود پیامبر نیز بشری مخلوق است و مبادا که مردم او را به معبودیت فرا خوانند و از خداوند روی برتابند و این، برخلاف سهوسایر مردم است که از ناحیه شیطان و نفوذ اوست و حال آن که شیطان بر پیامبر و پیشوایان دین، سلطه و چیرگی ندارد: «إنما سلطانه على الذين يتولونه و الذين هم به مشركون وعلى من اتبعه من الغاوين».(3)

ص: 127

في النبي ...أن لا يصح عليه السهولئلا يسهوما أمر بتبليغه» سهو براو روا نیست تا برخی از آنچه مأمور به تبلیغ آن است، فراموشش نشود.(1)

محقق اول رحمه الله علیه در کتاب نافع آورده است: «و الحق رفع منصب الإمامة عن السهو في العبادة» ؛ حق، آن است که منصب امامت (اعم از نبوت و امامت) بالاتر از آن است که در عبادت ها سهو داشته باشد.(2)

شهید اول رحمه الله علیه در کتاب ذکری بعد از ذکر خبرذي اليدين گفته است: «وهو متروک بین الإمامية لقيام الدليل العقلى على عصمة النبي عن السهو» .(3)

فاضل مقداد رحمه الله علیه می نویسد: «لايجوز على النبي صلی الله علیه واله وسلم السهو مطلقا، أي في الشرع و غيره».(4)

همچنین شیخ مفید رحمه الله علیه سخن را به نهایت رسانده و حدیث های مربوط به سهوالنبی را

از جانب نواصب دانسته و می نویسد: «شستی این روایت (روایت ذوالیدین)، مانند شستی همان خبری است که در آن آمده است که پیامبرصلی الله علیه واله وسلم در نماز صبح سهو کرد و در رکعت اول، سوره التجم را تا آیات «أفرأيتم اللات والعزى ومناة الثالثة الأخرى» تلاوت فرمود؛ آنگاه شیطان جمله تلک الغرانيق العلي وإن شفاعته لترتجی» را بر زبانش جاری کرد، سپس پیامبر متوجه شد. از این رو، به سجده افتاد و مسلمانان نیز به پیروی او سجده کردند.

مشرکان نیز از روی خوش حالی و شادمانی سجده کردند و پنداشتند پیامبر به دین آنان داخل شده است... اگر ممکن باشد که پیامبر در نمازش سهوکند (در حالی که امام جماعت است) و پیش از اتمام نماز روی برگرداند و مردم ببینند و به او گوشزد کنند، باید ممکن باشد در روزه نیز سهم کند و در روز ماه مبارک رمضان، در میان مردم به خوردن و آشامیدن بپردازد و مردم نیز به او خیره شوند و به او بگویند: ماه رمضان است، این چه خلافی است که انجام می دهی؟ دست از این خلاف بردار... و در هنگام مناسک حج و در احرام، مجامعت کند و سعی را قبل از طواف انجام دهد و نداند چگونه رمی جمرات کند؛ بلکه باید ممکن باشد در همه اعمال شریعت، سهو کند و آنها را از حد خود به جای دیگر ببرد و

ص: 129

در غیر اوقاتشان قرار دهد، و عیب نباشد اگر ناسيا شرب خمر کرد یا به نظرش آمد که شرابی حلال است و سپس امر بر او روشن شود، و عیبی نداشته باشد که او از خود خبر می دهد یا از کس دیگر که پروردگارش نیست و... اینها، همه چیزهایی است که هیچ مسلمانی و نه هیچ غالی و نه هیچ موحدی ، آن را اجازه نمی دهد. بنابراین، کسی که سهو النبی را تجویز می کند، از حد اعتدال خارج شده، رسوایی به بار آورده است.... (افزون بر همه اینها) شخصی به نام ذو اليدين شناخته شده نیست و ما، نه در اصول و نه در راویان، نه حدیثی از این مرد پیدا کرده ایم ونه ذکری از او به میان آمده است».(1)

صفات الإمام: «فَهُوَ مَعْصُومٌ مويد موفق مُسَدَّدٌ أَمِنَ مِنَ اَلْخَطَايَا وَ الزَّلَلِ وَ اَلْعِثَارِ يَخُصُّهُ اللَّهُ بِذَلِكَ لِيَكُونَ حُجَّتَهُ عَليَّ عِبَادَهُ وَ شَاهِدَهُ عَلي خَلْقَه».(1) امام معصوم است و مورد تأیید و یاری شده است تا از خطاها و تأثیر پذیری ها و غفلت ها در امان باشد. خداون این امر را به امام اختصاص داده است تا حجت بر بندگان و شاهد بر آفریدگانش باشند.

ثانيا: برفرض صحت متن و حکم نمودن به حجیت آن، باز این روایت با روایات دال بر عصمت نبی از سهو بویژه صحیحه زراره (که گفته پیامبر هیچگاه سجده سهو انجام نداده است) در تعارض است و در باب تعارض هم به ادله عقلی و نقلی ثابت شده است که روایت مخالف قرآن و یا روایتی که موافق عامه است باید کنار گذاشته شود و روایت موافق قرآن یا مخالف عامه مورد عمل قرار گیرد. وصحيحه زراره، هم موافق قرآن است که انبیا را معصوم از سهو و نسیان می داند هم مخالف عامه است، زیرا آنان سهو و نسیان را بر نبی تجویز کرده اند) پس صحيحه زراره بر روایت سهونبی که موافق عامه و مخالف قرآن است ترجیح دارد و روایت سهونبی باید کنار گذاشته شود و قابل استناد نخواهد بود.(1)

ثالثا: قریب به اتفاق علمای امامیه، روایات منسوب به امامان معصوم درنقل داستان اسهاء نبی را حمل برتقیه کرده اند؛ زیرا در آن زمان این حکایت در بین عامه بسیار رواج داشت و همگی مبالغه در وقوع آن داشته اند از این رو امامان معصوم مصلحت را در تقیه و جواب بر طبق مذهب آنان می دیدند.(2)

پس با عنایت به اشکالات وارده بر روایات سهونبی، نتیجه می گیریم که این روایات به خودی خود قابلیت تصديق واثبات سهونبی را ندارند، از این رویا باید آنها را تأويل برده یا به دیوار بکوبیم یا حمل برتقیه نماییم .(3)

مفصل و در قالب کتابی مستقل به این شبهات پرداخته است، حضرت آیت الله معرفت در کتاب «تنزيه الانبياء» است که پاسخ ایشان به برخی از شبهات، در این بخش نقل به مضمون میگردد:

1. «وَ لاَ تَقُولَنَّ لِشَيْءٍ إنى فَاعِلٌ ذَلِكَ غَداً إلاَّ أَنْ يَشَاءَ اَللّهُ وَ اُذْكُر رَبَّكَ إذا نَسيتَ وَ قُل عسى أن يَهدِيَنَّ رَبِّي لاقُربَ مِن هذا رُشداً ».(1) ای رسول ما، توهرگز نگو که من این کار را فردا خواهم کرد مگر آن که بگویی (ان شاء الله) اگر خدا بخواهد و خدا را لحظه ای فراموش نکن و به خلق بگو(این قدر بر سرقه یاران کهف بحث و جدل برپا نکنند که) امید است خدای من، مرا به حقایقی بهتر و علومی برتر از این قصه هدایت فرماید.

شبهه: اگر پیامبرصلی الله علیه واله وسلم اهل سهو و نسیان نبود، این توصیه قرآنی چه مفهومی داشت؟ پس معلوم می شود که پیامبر اکرم صلی الله علیه واله وسلم برخی اوقات دچار فراموشی می شد و برای رفع فراموشی نیازمند به عنایت و یاد خدا بود، تا آنچه فراموش می شد به یادش آورد!

پاسخ: با توجه به خطاب های زیادی که در قرآن کریم آمده است، قسم اعظم آنها به منظور ابلاغ یک دستور و فرمان جدید، خطاب به پیامبر نازل شده و تعدادی از همین آیات هم به قصد تبیین رسول اکرم صلی الله علیه واله وسلم برای مردم می باشد و تعدادی نیز شامل حالات خاص آن حضرت است و همچنین جمعی از آیات نیز خطاب عمومی دارد. لذا نمی توان نتیجه گرفت که چون آیه، حضرت رسول را به خطاب خود درآورده پس نبی خدا هم اشتباه می کند. بلکه از این باب «ایاک اعنی واسمع يا جاره» این را من به تو می گویم تا دیگران بشنوند، است یعنی مقصود شخص پیامبر نیست، بلکه جنبه عمومی دارد و از این گونه آیات در قرآن فراوان است.

2. «وَ إِذْ قَالَ موسى لِفتاه لاَ أَبْرَحُ حَتِّي اُبْلُغْ مجمعَ اَلْبَحْرَيْنِيِّ أَوْ أَمْضِيَ حُقُباً فَلَمَّا بَلَغَا مجمع بَيْنَهِمَا نسيَا حُوتَهُمَا فَاتَّخَذَ سَبِيلَهُ فِي اَلْبَحْرِ سَرَباً فَلَمَّا جَاوَزَا قَالَ لِفَتَاهُ اِتِّنَا غَدَاءَنَا لَقَدْ لَقِينَا مِنْ سَفَرِنَا هَذَا نَصَباً قَالَ اَ رايت اذ اوينا الي اَلصَّخْرَةَ فَاِنِّي نَسِيتُ الْحُوتَ وَ ما اَنْسانِيهِ اِلاّ الشَّيْطانُ اَنْ اَذْكُرْهُ وَ اِتَّخَذَ سَبِيلَهُ فِي اَلْبَحْرِ عَجَباً قَالَ ذَلِكَ مَا كُنَّا نَبِغُّ فَارْتَدَا عَلَيَّ اثَارَهُمَا قِصَصاً فَوَجَدَا عَبْداً مِنْ عِبَادِنَا اِتَّيْنَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنَا وَ عَلَّمْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا

ص: 133

عِلْماً قالَ لَهُ مُوسى هَلْ أَتَّبِعُكَ عَلى أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْداً».(1) هنگامی که موسی به دوست خود گفت: دست از جستجو برنمی دارم تا به محل تلاقی دو دریا برسم؛ هر چند مدت طولانی به راه خود ادامه بدهم. (ولی) هنگامی که به محل تلاقی آن دو دریا رسیدند؛ ماهی خود را (که برای تغذیه همراه داشتند) فراموش کردند؛ و ماهی راه خود را در دریا پیش گرفت (و روان شد). آنگاه که از آن مکان بگذشتند موسی به آن جوان گفت: غذای چاشت ما را بیاور که ما در این سفر رنج بسیار دیدیم (یوشع) گفت: در نظر داری آن جا که بر سر سنگی منزل گرفتیم من آن جا ماهی را فراموش کردم و شیطان را از یاد بردم و شگفت آن که ماهی راه دریا گرفت و رفت. موسی گفت: آن جا همان مقصدی است که ما در طلب آنیم. و سپس از آن راهی که آمدند به آن جا برگشتند در آن جا بنده ای از بندگان خاص ما را یافتند که او را رحمت و لطف خاصی عطا کردیم و هم از نزد خود وی را علم (لدنی و اسرار غیب الهی) بیاموختیم موسی به آن شخص دانا گفت: آیا اگرمن تبعیت و خدمت تو کنم از علم خود مرا خواهی آموخت؟

شبهه: چگونه برای حضرت یوشع حالت فراموشی و غفلت اتفاق افتاد؟ آیا مراد از «نسیا» حضرت یوشع و حضرت موسی علیه السلام است، یا فقط حضرت یوشع منظور است؟

جواب اول: علامه طباطبایی رحمه الله علیه در اینباره گفته است: «اگر ما بگوییم یوشع علیه السلام نبی بود باز هم وسوسه شیطان مانعی ندارد، چون وسوسه شيطان حتی راجع به انبیاء اگر در حد آزار رساندن وایذاء و در تعب انداختن باشد اشکالی متوجه آنان نمی شود. زیرا هیچ دلیل عقلی بر منع آن نداریم. آری، اگر وسوسه درباره ارتکاب گناه و معصیت و نافرمانی از خدا باشد ما دلیل بر منع داریم. اینک برای این که حضرت موسی و یوشع به هدفشان نرسند و به آن موعدی که وعده کردند، دست نیابند این حالت غفلت و فراموشی را بر حضرت یوشع القاء کرد، تا آنان را به زحمت و مشقت بیندازد».(2)

جواب دوم: نظر مفسران بر این است که مثلا اگر گفتیم این گروه آمدند و یادشان رفت، صحیح است که این فراموشی را به تک تک قوم نسبت بدهیم. در آیه هم «یوشع» مسؤل

ص: 134

غذا بود، چون همراه با حضرت موسی علیه السلام بود این غفلت و نسیان به هر دو نسبت داده شده است وگرنه به حضرت موسی ربطی ندارد.

جواب سوم : دوست حضرت موسی علیه السلام نه پیامبر بود و نه وصی پیامبر، بلکه فقط در سفر

همراه او بود. اگر قرار بود همراه حضرت موسی «یوشع» باشد در این جا نمیگفت «فتی» لابد کسی دیگر باید باشد و یا این که اصولا مثل حضرت موسی علیه السلام فراموشی براو عارض نشده و نمی شود.

3. «وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ استوى آتَيْنَاهُ حُكْماً وَ عِلْماً وَ كَذَلِكَ نَجْزِي اَلْمُحْسِنِينَ وَ دَخَلَ اَلْمَدِينَةَ عَلَى حِينِ غَفْلَةٍ مِنْ أَهْلِهَا فَوَجَدَ فِيهَا رَجُلَيْنِ يَقْتَتِلاَنِ هَذَا مِنْ شِيعَتِهِ وَ هَذَا مِنْ عَدُوِّهِ فَاستَغاثَهُ الَّذي مِنْ شِيعَتِهِ عَلَى اَلَّذِى مِنْ عَدُوِّهِ فَوَكَزَهُ موسى فَقَضَى عَلَيْهِ قَالَ هَذَا مِنْ عَمَلِ اَلشَّيْطَانِ إِنَّهُ عَدُوٌ مُضِلٌ مُبِينٌ».(1) آنگاه که موسی به سن عقل و رشد رسید و حد و كمال یافت ما به او مقام علم و نبوت عطا کردیم و چنین است پاداش ما به مردم نیکوکار. و موسی (روزی) مخفیانه وارد مصر شد و آن جا دید که دو مرد با هم به جنگ و نزاع مشغولند این یک از شیعیان و پیروان وی (از بنی اسرائیل) بود و دیگری از دشمنان (از فرعونیان) بود. در آن حال آن شخص شیعه از موسی دادخواهی و یاری بر علیه آن دشمن خواست (موسی خشمناک به یاری مؤمن شتافت) و مشت محکمی بر سینه او زد و بر زمین افتاد و مرد. موسی گفت: این کار از فریب و وسوسه شیطان بود که او دشمن و گمراه کننده آشکاری است».

شبهه: براساس «هَذَا مِنْ عَمَلِ اَلشَّيْطَانِ» شیطان در موسی وسوسه کرد و او را واداشت که مرد فرعونی را بکشد و این، دلیل بر این است که گاهی شیطان بر انبیا چیره می شود.

پاسخ: از این که حضرت موسی علیه السلام گفت این عمل از شیطان است به این معنا نیست که شیطان در من وسوسه کرده و بر من چیره گشت، بلکه شیطان مقدماتی را فراهم کرد که منجر شد من به این زحمت دچار شوم چون شیطان گاهی برای اولیاء خدا ایجاد مزاحمت می کند. این آیه همانند «وَ اذْكُرْ عَبْدَنا اَيُّوبُ اِذَّ نادِي رَبِّهِ اِنِّي مَسَّنِيَ الشَّيْطانُ بِنَصْبٍ وَ عَذابٍ» است.

پس شیطان نمی تواند شخصا بر انبیا چیره شود و آنها را وسوسه کند، و تحت فرمان خویش درآورد بلکه مقدماتی را فراهم می آورد تا بر انبیا آسیب و آزار برساند. چون شیطان

ص: 135

رانده شده؛ به هر حیله ای دست می زند، اعم از اقتصادی، سیاسی و اجتماعی و جز آن. ولی « كُتُبِ اَللَّهِ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رسلى إِنَّ اَللَّهَ قَوِيٌ عَزِيزٌ» خدا (به لطف خود در لوح محفوظ) نگاشته و حتم گردانیده که البته من و رسولانم (بردشمنان) غالب شویم که خدا بی حد قوی و مقتدر است.

4. «وَ إِذَا رَأَيْتَ اَلَّذِي يَخُوصُونَ فِي آيَاتِنَا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّى يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ وَ إمَّا يُنْسِيَنَّكَ الشَّيطانُ فَلاتَقعُد بَعْدَ الذِّكْري مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ».(1) چون گروهی را دیدی که آیات ما را استهزاء می کنند از آنان دوری بجوی تا در سخنی دیگر وارد شوند و چنانچه شیطان البته فراموشت ساخت بعد از آن که متذکر کلام خدا شدی دیگر با گروه ستمگران مجالست مكن».

شبهه: در این آیه، خدای حکیم، رسول گرامیش را از مؤانست با منافقان پرهیز میدهد.

اگر پیش از این برای حضرت مهم نبود، اما از این زمان دیگر حق ندارد این کار را بکند. پس معلوم می شود که برای شیطان امکان چیره شدن بر شعور و فهم و اراده پیامبر وجود دارد.

پاسخ: این آیه، نظیر آیه «وَ اذکر رَبَّكَ إِذا نسیت وَ قُلْ عَسى أَنْ يَهْدِيَنِ رَبِّى لَا قَرُبَ مِنْ هذا رَشَداً » است. این آیات در حکم تعلیم و خطاب به پیامبرصلی الله علیه واله وسلم است گرچه مخاطب ممکن است شخص پیامبر باشد، اما لحن آن خطاب عام است، و دستور برای تمام مسلمانان. چون اصلا پیامبر با اینها نمی نشست، و اینها را کاملا می شناخت، و این سفارش و هشدار خدا، از باب «اَيَّاكَ اَعْنِّي وَ اَسْمَعِي يا جارَهُ» به در می زنند تا دیوار بشنود است، که در واقع ما مسلمانها مورد نهی قرار گرفتیم نه پیامبر اکرم صلی الله علیه واله وسلم .

5. «سَنُقْرِئُكَ فَلاَ تُنْسِي الاّ مَا شَاءَ اَللَّهُ اِنْه يَعْلَمُ اَلْجُهْرُو مَا يُخْفِي».(2) ما آیات قرآن را برتو(مكرر) قرائت میکنیم تا هیچ فراموش نکنی مگر آنچه خدا خواهد؛ که او به امور آشکار و پنهان عالم، آگاه است.

شبهه: دو نکته در این آیه نهفته است که از آن بوی سهو و نسیان در وجود شریف پیامبر عظیم الشأن به مشام می رسد. یکی این که جمله «سَنُقْرِئُكَ فَلاَ تُنْسِي» یعنی ما قرآن را برای تو می خوانیم و ضمانت می کنیم که فراموش نکنی، یعنی چه؟ و چرا رسول خدا صلی الله علیه واله وسلم شروع به بازگو کردن آیات می کرد تا کاتبان وحی آنرا بنویسند؟ دوم این که: جمله «إِلاَّ مَا شَاءَ اَللَّهُ» به چه

ص: 136

معناست، و این استثنا در جمله یعنی چه؟

پاسخ پرسش اول: به این ترتیب است که چون حضرت این را می دانست که قرآن کریم دو بعد اساسی دارد و صرفا معانی و پیامهای الهی مقصود نیست، بلکه الفاظ، عبارتها، جمله ها و ترکیب ساختاری ادیبانه نیز هدف است. چون قرآن علاوه بر این که کتاب قانون است، دلیل اعجاز نبوت هم محسوب می شود و دلیل اعجاز نه فقط در معانی است بلکه در الفاظ و تعابیر هم هست چون قرآن با ارائه بهترین الگوهای سخنوری و شیواترین واژه های ادیبانه باعث شد تا تمام سخنوران زبده تاریخ، انگشت حیرت به دندان گیرند. لذا سراسر قرآن اعجاز است که اعجاز هم در قرآن به سه نوع تقسیم می گردد: اعجاز بیانی، علمی، تشریعی.

اعجاز علمی و تشریعی مربوط به معانی و کلام است. اما اعجاز بیانی، معنا و لفظ توأمان را در برمی گیرد، یعنی هر آیه ای از آیات قرآن یک تابلویی است که در آن فرمان ازلی به صورت فتی در هم پیچیده است. تک تک جملات و عبارتهای قرآن خود یک قطعه ادبی منحصر به فرد و فتی می باشد. به این ترتیب بود که عالیترین سخن شناسان سخنور، قرآن را یک معجزه بی همتا میدانند.

از این رو پیامبر اکرم صلی الله علیه واله وسلم با آگاهی بر این که روی الفاظ قرآن عنایت ویژه ای شده تا این ترکیب فعلی دست دهد، جهت حفظ در امانت، فورا شروع به بازگو کردن می کرد تا کاتبان وحی آن را بنویسند. به عنوان مثال، حرف فاء و یا واو در کجا باید باشد، کجا جمله اسمیه باشد، کجا حرفیه، و کجا موصوله و کجا اسم اشاره . تمام این خصوصیات در الفاظ قرآن مورد عنایت است و پیامبر نیز اینها را می دانست، لذا برای این که مبادا وقتی که می خواهد قرآن را نقل کند در حین بیان آن و یا کتابت، سهوی در این مراحل ایجاد شود، و یا در آن جابه جایی پدید آید. به همین علت خداوند حضرت رسول را از عجله کردن در تلاوت و تصمیم گیری نهی فرمودند. «وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُقْضى إليک وَحْيُهُ وَ قُلْ رَبِّ عِلْماً»(1)ای رسول ! پیش از آن که وحی قرآن تمام و کامل به تو رسد تعجیل (در تلاوت و تعلیم) آن مکن و دائم بگو پروردگارا بر علم من بیفزا.

این بود که خداوند نیز به خواهش رسولش اطمینان داد که «سَنُقْرِئُكَ فَلاَ تُنْسِي» ما بزودی

ص: 137

قرآن را بر تو می خوانیم وتوفراموش نمی کنی. اطمینان خاطری که به پیامبر می دهد به مثابه پشتوانه قابل اعتماد برای رسول خدا به شمار می آید. پس مقصود از «سَنُقْرِئُكَ فَلاَ تُنْسِي» تضمین وتأمين است، چون خداوند وعده داده که قرآن را از هر تحریفی وغلطی حفظ کند. «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنا الذكرو أَنَا لَهُ لَحافِظُونَ» ما قرآن را بر تو نازل کردیم و آن را محققا (از آسیب حسودان و منکران) محفوظ خواهیم داشت.

در واقع این آیه بشارت میدهد که ای پیامبر فراموش کاری در توراه ندارد. به این جهت که ما تضمین کردیم . پس این آیه نمی خواهد بگوید وجود گرانمایه پیامبر از فراموشی مبراست، بلکه رسول خدا صلی الله علیه واله وسلم به دلیل شدت اهتمامی که به قرآن داشت فکر می کرد شاید از حیث بشر بودن ممکن است بعضی از کلمات کم و زیاد شود. در نتیجه خدا او را دل قوی داشت که برای چون تو پیامبری، این مشکل پیش نخواهد آمد.

علامه طباطبایی رحمه الله علیه می فرماید: «منظور از اقراء این است که ما قدرتی به تو می دهیم که

درست بخوانی، و آن طور که نازل شده بدون کم و کاست و غلط و تحریف بخوانی و فراموش نکنی و جمله (سَنُقْرِئُكَ فَلاَ تُنْسِي) وعده ای است که از خدایتعالی به پیامبرش، به این که علم به قرآن و حفظ قرآن را در اختیارش بگذارد، بطوری که قرآن را آن طوری که نازل شده همواره حافظ باشد، و هرگز دچار نسیان نگردد»(1)

پاسخ پرسش دوم: که استثنا (الا ما شاء الله) در آیه به چه معناست؟

مفسر عالیقدر علامه طباطبائی رحمه الله علیه در این زمینه می فرماید: «این جمله برای بیان تداوم قدرت حق تعالی است. و این استثنا نظير استثنایی است که در آیه شریفه «وَ أَمَّا الَّذِينَ سُعِدُوا فَفِي الْجَنَّةِ خَالِدِينَ فِيهَا مَا دَامَتِ اَلسَّمَاوَاتُ وَ اَلْأَرْضُ إِلاَّ مَا شَاءَ رَبُّكَ عَطَاءً غَيْرَ مَجْذُوذٍ» آمده است. اگر خداوند گفت که انسانها در بهشت خالد و جاوید هستند با این وعده از خدا سلب قدرت نشده، چون مقصود از استثناء مشیت، اثبات بقاء مطلق قدرت اوست و می خواهد بفهماند که با این که بهشت عطایی قطع نشدنی و نعمتی دائمی است مع ذلک چنین نیست...».(2) در نتیجه معنای «اِلاّ مَا شَاءَ اَللَّهُ» این است که: خداوند می خواهد بفهماند که علاوه بر این که

ص: 138

ما به وعده خود عمل می کنیم ولی این طور نیست که نتوانیم تخلف کنیم و وعده ی خود را پس بگیریم ! گرچه پس نمی گیریم.

پرسش های درس

1. ادله احمدالحسن بر عصمت خود چیست؟

2. عصمت را تعریف کرده و محدوده آن را بیان کنید.

3. روش اثبات عصمت در روایات را بیان کنید.

4. سهو و نسیان را تعریف کنید.

5. نظر علمای شیعه در خصوص سهو النبی صلی الله علیه واله وسلم را تشریح کنید.

ص: 139

ص: 140

ص: 142

اواخر حکومت امام دوازدهم علیه السلام بوده و ثانيا اجرای حکومت عدل الهی توسط ائمه رجعت می باشد و با وجود آن معصومین، خلافت به دیگری تعلق نخواهد یافت.

حدثنا الحسن بن محبوب عن مالک بن عطيه عن ابی صفیه ثابت بن دینار عن أبي جعفرعلیه السلام قال: «قال الحسين بن على بن ابیطالب قبل أن يقتل بليله واحده: أن رسول الله قال لي: يا بني، انک ستساق إلى العراق، وتنزل في ارض يقال لها(عموراء) و کربلا، وانک تستشهد بها ويستشهد معک جماعه. وقد قرب ما عهد إلى رسول اللہ صلی الله علیه واله وسلم وآني راحل اليه غدا فمن احب منكم الانصراف فلينصرف في هذه اليله، فائی قد آذنت له، و هومنى في حل واگد فيما قاله تاكیدا بليغا وقالوا: والله مانفارقک ابدا حتى نرد موردک. فلما رای ذلک قال : فابشروا بالجنه فوالله انما نمكث ماشاء الله تعالى بعد مايجرى علينا ثم يخرجنا الله واياكم حين يظهر قائنا فينتقم من الظالمين و انا وانتم نشاهدهم في السلاسل والأغلال وانواع العذاب والنكال. فقيل له: من قائمكم يا بن رسول الله؟ قال: السابع من ولد ابني محمد بن على الباقر وهو الحجة بن الحسن بن على بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی ابني وهو الذي يغيب مده طويله، ثم يظهرويملا الارض قسطا وعدلا كما ملئت جورا و ظلما».(1)

امام صادق علیه السلام فرمودند: امام حسین بن علی علیه السلام یک شب قبل از شهادتش به اصحاب خود خطاب کرده فرمود که: روزی رسول خداصلی الله علیه واله وسلم با من گفت که ای فرزند من زود باشد که ترا بسوی عراق برسانند و فرود آورند تو را به زمینی که آن را عمورا و کربلا گویند و تو در آن زمین شهید شوی و جماعتی با توشهید شوند. به تحقیق که نزدیک شده است آن عهدی که رسول خدا صلی الله علیه واله وسلم با من کرده و من فردا به نزد آن حضرت رحلت خواهم کرد، پس هر کس از شما که برگشتن را دوست می دارد، می باید که در همین شب برگردد که من او را اذن برگشتن دادم و او از من در حل و اجازه است. در این باب آن جناب تاکید و مبالغه تمام نمود، ایشان راضی به برگشتن نشدند و گفتند که: به خدا قسم که ترا وا نمی گذاریم و از تو هرگز جدا نمی شویم تا به جائی که وارد میگردی ما نیز وارد گردیم . آن حضرت چون حال آنان را مشاهده نمود فرمود که: بشارت باد شما را به بهشت، به خدا قسم که بعد از آنچه بر ما جاری شود آنقدر مکث خواهیم کرد تا خداوند تعالی ما را و شما را در آن هنگام که قائم ما ظاهر شود بیرون آورد، پس انتقام خواهد کشید از ظالمان وما و شما مشاهده خواهیم کرد ایشان را در سلاسل واغلال و گرفتار به انواع عذاب و نکال. گفتند با آن حضرت که: کیست قائم شما ای فرزند رسول خدا؟ آن حضرت فرمود که: فرزند هفتمین است از اولاد فرزند من محمد بن علی که ملقب است

ص: 145

به باقرو او حجت بن حسن بن علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علیست فرزند من و اوست آن کسی که غایب خواهد شد مدتی دراز و بعد از آن ظاهر خواهد شد و پر خواهد کرد زمین را از عدل و داد آنچنانکه پرشده باشد از جور و ظلم.

همچنین در روایتی دیگر از امام صادق علیه السلام آمده است: «عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اَلْحَسَنِ بْنِ شمون عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ عَبْدِ اَلرَّحْمَنِ الأَصَمِّ عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ القاسِمِ اَلْبَطَلِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ فِي قَوْلِهِ تَعَالَى ... وَ كَانَ وَعْداً مَفْعُولاً خُرُوجُ الْقَائِمِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ ثُمَّ رَدَدْنَا لَكُمُ اَلْكَرَّةَ عَلَيْهِمْ خُرُوج اَلْحُسَيْنِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ فِي سَبْعِينَ مِنْ أَصْحَابِهِ عَلَيْهِمُ اَلْبَيْضُ اَلْمُذَهَّبُ لِكُلِّ بَيْضَةٍ وَ جهان المودون إِلَى اَلنَّاسِ أَنَّ هَذَا اَلْحُسَيْنَ قَدْ خَرَجَ حَتَّى لاَ يَشُكَّ المُومِنونَ فيهِ وَ أنَّهُ لَيسَ بِدَجَّالٍ و لا شَيْطَانٍ والْحُجَّةُ القائِمُ بَينَ أَظْهُرِهِمْ فَإِذَا استَقَرَّت المَعْرِفَةُ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ أَنَّهُ اَلْحُسَيْنُ عليه السَّلاَمُ جَاءَ الْحُجَّةُ الْمُؤْتُ فَيَكونُ الَّذي يُغَسِّلُهُ وَ يُكَفِّنُهُ وَ يُحَنِّطُهُ وَ يَلْحَدُهُ فِي حُفْرَتِهِ اَلْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ وَ لاَ يَلِى اَلْوَصَى إِلاَّ اَلْوَصِي».(1)

...« وَكَانَ وَعْداً مَفْعُولاً» یعنی ظهور امام قائم علیه السلام، و مقصود از آیه شریفه: «ثُمَّ رَدَدْنَا لَكُمُ اَلْكَرَّةَ عَلَيْهِمْ ...» رجعت امام حسین علیه السلام است که با هفتاد تن از یاران وفادار خود که کلاه خودهای زرین بر سر دارند از دو سو به مردم خبر می دهند که این حسین علیه السلام است که رجعت کرده و بیرون آمده تا هیچ مؤمنی درباره آن حضرت شک و تردید نکند و بدون تردید، او دجال و شیطان نیست و هنوز حجت قائم علیه السلام میان مردم است، و چون در دل مؤمنان استوار شود که او حسین علیه السلام است اجل امام دوازدهم که حجت است فرا رسد، و همان امام حسین علیه السلام خواهد بود که او را غسل میدهد و کفن و حنوط می کند و به خاکش می سپارد، و عهده دار تجهیز جنازه وصی نشود مگر وصی وامام.

بنابراین، توجیه اینکه رجعت ائمه علیهم السلام پس از مهدی دوازدهم خواهد بود، سخن نادرستی بوده و از درجه اعتبار ساقط می باشد، چرا که بر اساس روایات ، امام حسین علیه السلام بلافاصله پس از امام دوازدهم علیه السلام در مسند حکومت و خلافت قرار خواهد گرفت.

بوده و اولین رجعت کننده پس از ایشان، امام حسین بن علی علیه السلام خواهد بود، نوبت به آن می رسد تا حکومت آن معصومین لالی به اثبات برسد.

در روایات متعددی از ائمه علیهم السلام به حکومت جهانی آنان در عصر رجعت اشاره شده و ایشان را در آن زمان صاحب الامر وصاحب حکم دانسته اند. همین مسأله، امرو حکم هر شخصی غیر از ایشان را نفی کرده و آن را در وجود ائمه رجعت علیه السلام منحصر می نماید. لازم به ذکر است که فلسفه رجعت ائمه علیهم السلام نیز در همین تشکیل حکومت عدل الهی جمع شده و هیچ دلیل دیگری غیر از آن برای مسأله رجعت متصور نیست. لذا در صورتی که ائمه رجعت علیهم السلام فاقد حکومت و خلافت بدانیم، نقض غرض خواهد شد. چنانچه در روایتی از امام رضا علیه السلام در خصوص زیارتنامه معصومین علیهم السلام آمده است: وَ رُوِيتُ باسنادى اَلْمُتَّصِلِ عَنِ اَلصَّدُوقِ أَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بن بابويه قَالَ رَوَى مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ اَلْبَرْمَكِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا موسي بْنُ عَبْدِ اَللَّهِ النخعِيِّ قَالَ قُلْتُ لِعَلِيِّ بْنِ مُحمدِ بْنِ عَلِيِّ بن موسي بْنِ جَعفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ اَلْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ : عَلِّمْنِي يَا اِبْنَ رَسُولِ اَللَّهِ قَؤُلاً أَقُولُ بِهِ بَلِيغاً كَامِلاً إِذَا زُرْتُ وَاحِداً مِنْكُمْ فَقَالَ وَاجِدٌ بَيْنَكُمْ فَقَالَ قُلْ وَ ذَكَرَ اَلزِّيَارَةَ بِتَمَامِهَا وَ ذَكَرَ فِي أَثْنَائِهَا مَا يَدُلُّ عَلَى رَجْعَتِهِمْ عَلَيْهِ السَّلاَمُ فَمِنْهَا: «فانا . . . مُصَدِّقُ برجعتکم ، مُنْتَظِرُ لامرکم ، مُرْتَقِبُ لدؤلتكم . . . يُحْشَرُ فِي زُمْرَتِكُم وَ يَكُرُّ في رَجْعَتِكُمْ وَ يَملك في دَلَّتِكُم وَ يُشْرَّفُ فِي عَافِيَتِكُمْ وَ يَكمُنُ في اَيامِكُم وَ تَقَرُّ عَيْنُهُ غَداً بِرُؤْيَتِكُمْ وَ مَكَّنَنِي فِي دَوْلَتِكُمْ وَ احْيانِي فِي رَجْعَتِكُمْ وَ مَلَّكَنِي فِي اَيامِكُم»(1)

موسی بن عبدالله نخعی از امام رضا علیه السلام نقل می کند. به ایشان عرض کردم در هنگام زیارت هرکدام از شما چه بگویم؟ لذا زیارت نامه را تماما فرمود و در اثناء آن به رجعت اشاره کرد که از جمله فرمود: پس من رجعت تان را تصدیق می کنم و چشم به راه امر شما هستم، در انتظار حکومت شما به سر می برم... مرا از از کسانی قرار بده که در گروه شما محشور می شوند، و در زمان رجعتتان دوباره به دنیا باز می گردد، و در دولت شما به فرمانروایی می رسند و در دوران سلامت کامل شما مفتخر می گردند، و در روزگار شما اقتدار می یابند.

با این وجود، تشکیل حکومت افرادی با عنوان مهدیین، آنهم با وجود ائمه معصومین علیهم السلام که دلیل رجعتشان به تشکیل حکومت و خلافت عدل الهی است، بی معنی بوده و این

ص: 147

تضادی غیرقابل حل خواهد بود. مگر اینکه قائل به آن باشیم که مهدیین از ځکام و والیانی هستند که توسط ائمه رجعت علیه السلام به ولایت های دور و نزدیک منصوب خواهند شد که آنهم مساله ای غیر از خلافت مهدیین است.

وَ اَلْمُنْكِرُ لَهُمْ كَافِرٌ».(1) امامان بعد از من دوازده نفرند. اولین آنها علی بن ابی طالب وآخرين آنها قائم آنان است. آنها خلفاء و اوصیاء و حجت های الهی بر امتم بعد از من هستند. قبول کنندگان آنان مومن بوده و منکرین آنان کافر هستند.

همچنین فرمود: « ... أُولَئِكَ أولِياءُ اللَّهِ حَقَّاً وَخُلَقائي صِدْقاً عِدَّتُهُم عِدَّةُ الشُّهُورِ وَ هِيَ اِثْنَا عَشَرَ شَهْراً وَ عِدَّتُهُمْ عِدَّةُ نِقَاءِ موسي بْنِ عِمْرَانَ ... فَالائِمَةُ بَعْدِي أَوَّلُهُمْ عَلِيٌ وَ آخِرُهُمُ اَلْمَهْدِيُّ صَلَوَاتُ اَللَّهِ عَلَيْهِمْ أَجْمَعِينَ».(2) آنان حقیقتا اولیاء خدا هستند و به راستی خلفاء من هستند که عدد آنان به تعداد ماه های سال است که دوازده ماه می باشند و عده آنان به تعداد نقباء موسی بن عمران است. پس ائمه بعد از من اولشان علی و آخرشان مهدی است.

علاوه بر بیان تعداد خلفاء، در روایتی دیگر از پیامبراکرم صلی الله علیه واله وسلم به اسامی خلفاء اشاره شده و آمده است: «یا على أنا أولى بالمؤمنين من أنفسهم ثم أنت یا على أولى بالمؤمنين من أنفسهم ثم الحسن ثم الحسين ثم على بن الحسين ثم محمد بن على، ثم جعفر بن محمد، ثم موسی بن جعفر، ثم على بن موسى، ثم محمد بن على، ثم علی بن محمد، ثم الحسن بن على، ثم الحجة بن الحسن الذي تنتهى إليه الخلافة و الوصاية و يغيب مدة طويلة، ثم يظهر ويملأ الأرض عدلا و قسطا كما ملئت جورا و ظلما».(3) ای علی! من اولی به مؤمنین از خودشان هستم و سپس توو سپس حسن و سپس حسین و سپس علی بن حسین و سپس محمد بن علی و سپس جعفر بن محمد و سپس موسی بن جعفر و سپس علی بن موسی و سپس علی بن موسی و سپس محمد بن علی و سپس علی بن محمد وسپس حسن بن على و سپس حجت بن الحسن است که خلافت و وصایت به واسطه وی به پایان می رسد ومدت طولانی غایب شده و سپس ظاهر می شود و زمین را از عدل پر می کند همانطور که از جور و ظلم پر شده است.

براساس روایات متعدد و معتبر، عدد خلفاء بعد از رسول اکرم صلی الله علیه واله وسلم دوازده بوده و اسامی یک یک آنان بیان گردیده است که ختم خلافت نیز به واسطه امام دوزادهم بوده و پس از ایشان خلیفه ای با عنوان مهدیین نخواهد بود چرا که در این صورت به عدد خلفاء افزدوده

ص: 149

شده و با روایات مذکور ناسازگار خواهد شد.

پرسش های درس

1. نظر احمدالحسن درباره رجعت چیست و تضاد آن را با مهدیین چگونه حل می کند؟

2. زمان اولین رجعت بعد از امام دوازدهم علیه السلام را با بیان روایت توضیح دهید.

3. حکومت ائمه رجعت به چه ادله ای ثابت می شود؟

4. خلافت را تعریف کرده و تعداد خلفای بعد از رسول اکرم علیه واله وسلم را بیان کنید.

5. انحصار تعیین خلیفه توسط خداوند با چه دلایلی به اثبات می رسد؟

ص: 150

ص: 152

دروغگووافتراگو می باشند، چنانچه روایات متعددی به آن اشاره کرده است که به عنوان نمونه به مواردی اشاره میگردد:

اَلْحُسَيْنُ بْنُ حَمْدَان عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ وَ عَلِيِّ بْنِ عَبْدِ اَللَّهِ الحسنيين عَنْ أَبِي شُعيْبٍ مُحَمَّدِ بْنِ نَصْرٍ عَنْ عمر بن الفرات عَنْ محمد اَلْمُفَضَّلِ عَنِ اَلْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ سَأَلْتُ سَيِّدَى اَلصَّادِقِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ يَا سَيِّدِي ففي اي بقعة يظْهَرُ المَهْدِيُّ عليْه السّلامُ قال عليه السّلام:« لاَ تَرَاهُ عَيْنٌ فِي وَقْتِ ظَهرِهِ وَ لاَ رَاتهُ كُلُّ عَيْنٍ فَمَن قالَ لكُم غير هذا فكَذِّبوه».(1) به امام صادق علیه السلام عرض کردم: ای سرور من! مهدی در چه سرزمینی ظهور می کند؟ حضرت فرمود: چشمی در زمان ظهور او را نمی بیند مگر این که همه چشمها او را ببینند و هرکسی جز این را به شما گفت او را تکذیب کنید.

حَدَّثَنَا عَبْدالْوَاحِدِ بْنُ عَبْدِ اَللَّهِ قَالَ حَدَّثَنَا احمذ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ رَبَاحٍ الزُّهْرِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا اِحْمَدُ بْنُ عَلِيٍ اَلْحِمْيَرِيُّ عَنِ اَلْحَسَنِ بْنِ ايوب عَنْ عَبْدِ الْكَرِيمِ بْنِ عَمْرٍو اَلْخَثْعَمِيِّ عَنْ رَجُلٍ عَنْ اَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ انه قَال :«لاَ يَقُومُ اَلْقَائِمُ حَتَّى يَقُومَ اِثْنَا عَشَرَ رَجُلاً كُلُّهُ يُجمِع عَلَى قَوْلِ أَنَّهُمْ قَدْ رَأَوْهُ فَيُكَذِّبُهُمْ».(2) قائم قیام نمی کند تا اینکه 12 مرد که همگی بردیدن حضرت اتفاق نظر دارند ظهور کنند در حالیکه امام علیه السلام همه آنها را تکذیب می کند.

براساس دیدگاه و نظرات تمامی علمای شیعه، ادعای نیابت خاصه و همچنین سفارت در زمان غیبت کبری مساوی با کفر بوده و هر کس مدعی آن باشد گمراه و گمراهگر می باشد. به عنوان نمونه شیخ طوسی از قول ابن قولويه رحمه الله علیه(3) در باب ذکر مذمت مدعیان بابیت و نیابت می فرماید: «إِنَّ عِنْدَنَا ( أَيِ الطَّائِفَةِ الْإِمَامِيَّةِ ) أَنَّ کل مَنِ ادَّعَى الْأَمْرِ بَعْدَ السَّمُرِيِّ رَحِمَهُ اللَّهِ فَهُوَ کافر منمس ضَالُّ مُضِلُّ وَ بِاللَّهِ التَّوْفِيقُ».(4) همانا در نزد ما طائفه امامیه نظر بر این است که؛ هر کسی که بعد از سمری رحمه الله علیه ادعای امر( سفارت و نیابت خاصه) کند، کافر گمراه و گمراه گر است.

با وجود چنین فتوایی که پایه و اساس آن، توقيع سمری، نایب چهارم امام دوازدهم علیه السلام می باشد، به بررسی آن توقيع شریف، پرداخته می شود:

حَدَّثَنَا أَبُو مُحَمَّدٍ اَلْحَسَنُ بْنُ أَحْمَدَ الْمُكْتَبِ قَالَ كُنْتُ بِمَدِينَةِ السَّلَامِ فِي اَلسَّنَّةِ اَلَّتِي تُؤْفِي فِيهَا اَلشَّيْخَ عَلَى

ص: 154

بْنُ مُحَمَّدٍ السمری قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ فَحَضَرَتْهُ قَبْلَ وَفَاتِهِ بایام فَاخْرُجْ الی النَّاسِ تَوْقِيعُ نُسْخَتُهُ : « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ- يا عَلِيَّ بْنَ مُحَمَّدٍ السَّمُرِيَّ اُعْظَمِ اللَّهُ اَجْرَ اخْوانِكَ فِيكَ فَاِنَّكَ مَيِّتٌ ما بَيْنَكَ وَ بَيْنَ سِتَّةِ اَيامٍ فَاجْمَعْ اَمْرَكَ وَ لاَ تُوصِ اليَّ اَحِدٌ يَقُومُ مَقامَكَ بَعْدَ وَفَاتِكَ فَقَدْ وَقَعَتِ اَلْغَيْبَةُ اَلثَّانِيهِ فلا الا بَعدَ إِذنِ اللّه عزّ وَ جَلَّ وَ ذَلِكَ بَعْدَ طُولِ اَلْأَمَدِ وَ قَسْوَةِ الْقُلُوبِ وَ امْتِلاءِ اَلْأَرْضِ جُؤراً وَ سَيَأْتِي شِيعَتِى مَنْ يَدَّعِي الْمُشَاهَدَةَ ألاَ من إِدْعَى الْمُشَاهَدَةِ قَبْلَ خُرُوجِ السُّفيانيِّ وَالصَّيحَةِ فَهُوَ كَاذِبٌ مُفْتَرِوٌ لا حَوْلَ وَ لاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ اَلْعَلِيِّ اَلْعَظِيمِ- قَالَ فَنَسَخْنَا هَذَا اَلتَّوْقِيعَ وَخَرَجْنَا مِن عِندِهِ فَلَمَّا كَانَ الْيَوْمُ السَّادِسُ عُدْنَا إِلَيْهِ وَ هُوَ يَجُودُ بِنَفْسِهِ فَقِيلَ لَهُ مَنْ وَصِيُّكَ مِنْ بَعْدِكَ فَقَالَ لِلَّهِ أَمرهُو بَالِغَةٌ وَ مضي رَضِيَ اَللَّهُ عَنْهُ فَهَذَا اُخِر كَلاَمٍ سُمِعَ مِنْه».(1) ای علی بن محمد سمرى! خداوند اجربرادرانت را در عزای تو عظیم گرداند که تو ظرف شش روز آینده خواهی مرد، پس خود را برای مرگ مهیا کن و به احدی وصیت مکن که پس از وفاتت قائم مقام تو شود زیرا غیبت تامه واقع شده و ظهوری نیست مگر پس از اذن خدای تعالی و آن پس از مدتی طولانی و قساوت دلها و پر شدن زمین از ستم واقع خواهد شد و به زودی کسانی نزد شیعیان من آیند و ادعای مشاهده کنند، بدانید هرکه پیش از خروج سفیانی و صیحه آسمانی آدعای مشاهده کند دروغگوی افترا بند است و لا حول ولا قوة الا بالله العلى العظيم. پس؛ حاضرین از آن توقيع استنساخ کردند و از نزد او خارج شدند و چون روز ششم فرا رسید نزد او بازگشته و او را در حال احتضار بود، یکی از مردمان پرسید: وصی پس از شما کیست؟ گفت: خداوند را امری است که خود او رساننده آن است و فوت کرد و این آخرین کلامی بود که از او شنیده شد.

آنچه در این توقيع بدان اشاره شده است نکاتی است که حائز اهمیت بوده و بایستی بدان اشاره کرد:

الف: تعيين نایب خاص

براساس متن توقيع، تعيين نایب خاص و سفارت ، بایستی توسط نائب قبلی باشد. چنانچه امام علیه السلام فرموده است: «وَ لاَ تُوصِ إِلَى أَحَدٍ يَقُومُ مَقَامَكَ بَعْدَ وَفَاتِكَ»، لذا علی بن محمد

ص: 155

سمری حق انتخاب شخص دیگری به عنوان قائم مقام خود به عنوان نائب خاص حضرت نداشته و بر این اساس، باب نیابت تا موعدى خاص بسته شده است.

ب: علت انسداد باب نیابت خاص

علت ممنوعیت وصیت سمری به شخص دیگر، آغاز غیبت کبری است. چنانچه امام علیه السلام در متن توقيع بدان اشاره فرموده و آمده است: «فَقَدْ وَقَعَتِ الغَيْبه الثَّانيهِ فَلاَ ظُهورَ إِلاَّ بَعْدَ إِذْنِ اللَّهِ عز وَ جلَّ وذَلِكَ بَعْدَ طُولِ الأَمَدِ وَ قَسْوَةِ الْقُلُوبِ وَ امْتِلاءِ الاَرْضِ جَوْرا»، بنابراین با توجه به اینکه «فاء» در «فَقَدْ وَقَعَتْ» تعليليه است، لذا آغاز غیبت کبری علت اصلی انسداد باب نیابت بوده و دلیلی بر نقض این مسأله از جانب حضرت وجود ندارد.

ج: پیشگویی ظهور مدعیان دروغین

حضرت درادامه توقيع به ظهور زود هنگام مدعیان دروغین نیابت خاصه اشاره فرموده و شیعیان را از آن خطر بزرگ برحذر می دارند. لذا فرمودند: «سَيَأْتِي شِيعَتِي مَنْ يُدْعَى الْمُشَاهَدَةَ».

د: ادعای مشاهده تا موعد خاص

ادعای مشاهده و نیابت تا قبل از خروج سفیانی و ندای آسمانی مورد قبول نیست. چنانچه حضرت فرمودند: « ألا فَمِن إِدْعَى المُشَاهَدَةِ قَبْلَ خُرُوجِ السُّفْيَانِيِّ وَ الصَّيْحَةِ فَهُوَ كَاذِبٌ مُفْتَر» . لذا چنانچه فردی همچون احمد الحسن در صدد ادعای نیابت خاصه است ، از دو حالت خارج نیست. یا اینکه بایستی از نایب چهارم وصیتی به همراه داشته باشد که دال بر نیابتش باشد، که صدور آنهم بنا به دستور حضرت ممنوع گردیده است. یا اینکه تا خروج سفیانی و ندای آسمانی صبر کرده و پس از آن بر ادعای خود پافشاری نماید.

اگر اشکال شود که در این توقيع، مدعیان مشاهده تکذیب شده اند و ربطی به مدعیان نیابت و سفارت ندارد، اینگونه پاسخ داده می شود:

اولا شأن صدور توقیع، پیرامون مسأله نیابت خاص بوده و حضرت، علی بن محمد سمری را از انتخاب وصی و قائم مقام بعدی برحذر داشته اند و این به این معناست که حضرت با صدور این توقيع مبارک، در صدد انکار مدعیان نیابت و سفارت، بعد از نایب

ص: 156

چهارم می باشد.

ثانية؛ حضرت در ادامه این توقیع می فرماید: «فَمِن إِدْعَى المُشَاهَدَةِ ... فَهُوَ كَاذِبٌ مُفْتَر». یعنی مدعی مشاهده كذاب و افتراگواست. باید توجه داشت که بین كذاب و مفتر فرق واضحی است. لذا اگر کسی صرف ادعای مشاهده داشته باشد، کذاب می باشد اما اگر همان شخص ادعای نیابت یا توکیل کند و آن استنابه را به حضرت منتسب نماید، این شخص افتراگو بوده و چیزی را به دروغ به ایشان نسبت می دهد. لذا در متن توقيع هردو عبارت در کنار هم آمده است تا کسانی را که ادعای مشاهده و توکیل می کنند را رد نماید. بنابراین اگر حضرت فقط می فرمود: «فَمِن إِدْعَى المُشَاهَدَةِ فَهُوَ كَاذِبٌ» در آن صورت این حکم شامل تمامی افرادی که ادعای دیدار با حضرت را داشتند می شد، در حالیکه بیش از هزار داستان معتبر از احوالات تشرف یافتگان در کتب شیعه ذکر شده است که هیچ کدام کذاب نبوده و در ادعای خود صادق هستند.

نکته قابل توجه اینکه احمدالحسن برخلاف مبنای خود در خصوص عدم پذیرش علم رجال و نادرست بودن بررسی سندی روایات، اینبار مجبور به تمسک به علم رجال شده و این توقيع مبارک را ضعيف السند دانسته و می گوید: «فهی مطعون في سنده و غير تامة السند» . این روایت مورد طعنه علماء قرار گرفته و سند آن به معصوم نمی رسد.(1)

صدور فتاوای علمای بزرگ شیعه، مبنی بر کفر مدعی سفارت و نیابت در غیبت کبری بوده است که همین مسأله دلالت بر قوت سندی توقيع دارد.(1)

برخی در راستای اثبات مرسله بودن این توقیع، به جلد 35 کتاب بحارالانوار مرحوم مجلسی رحمه الله علیه استناد کرده اند که در آنجا آمده است: «أنه خبر واحد مرسل» این توقيع خبر واحد و بوده و سند آن به معصوم متصل نشده است.(2) در پاسخ به این استناد باطل گفته می شود: اولا این عبارت در جلد 53 بحار الانوار آمده است که مؤلف كتاب مع عبد الصالح آن را به اشتباه یا به عمد (الله اعلم) با عنوان جلد 35 معرفی کرده است.

ثانيا: این سخن و نظر علامه مجلسی نبوده، بلکه رأي و نظر میرزای نوری است که در قالب کتاب «جنة المأوی» در جلد 53 بحارالانوار نقل شده است.

ثالثا؛ میرزای نوری رحمه الله علیه این توقیع را از الاحتجاج طبرسی رحمه الله علیه نقل کرده است که در آنجا سندی برای توقيع ذکر نشده و همین مسأله موجب اشتباه میرزای نوری در خصوص مرسله بودن توقيع شده است. چنانچه خود نیز در کتاب جنة المأوی به این برداشت اشاره کرده است.(3)

2. برخی از اتباع احمد بصری، از جمله ضياء الزیدی بر این باور هستند که «ابو محمد حسن بن احمد کب» مجهول بوده و از جانب علمای رجالی توثیق نشده است.(4) این سخن در حالی است که اولا؛ کتب علماء شیعه، عباراتی مبنی بر وثاقت ایشان صادر شده و او را به عظمت یاد کرده اند. ثانیا؛ توثيق از طریق ترضى وترحم شیخ صدوق رحمه الله علیه درباره ایشان فراوان بوده و مرحوم مامقانی رحمه الله علیه نیز در این باره می نویسد: «إنه يروى الصدوق رحمه الله علیه عنه مترضيا و مترحما».(5) صدوق رحمه الله علیه از ایشان نقل حدیث میکرد در حالیکه از او اعلام رضایت کرده و بروی رحمت می فرستاد. همچنین در مکیال المکارم آمده است: «ویروی عنه الصدوق رحمه الله علیه مکررا مترضيا مترحما و هذا من أمارات الصحة و الوثاقة».(6) بارها شیخ صدوق رحمه الله علیه

ص: 158

در حالی از وی یاد می کرد که رضایت داشته و بروی رحمت می فرستاد و این عمل شیخ، از نشانه های صحت و وثاقت راوی توقیع است.

3. از جناب «ابومحمد حسن بن احمد» با کنیه های گوناگونی یاد شده است. لذا در برخی اسانید از وی با عنوان «المؤدب» یا «المكتب» یا «الكاتب » تعبیر شده است. این در حالی است که اکثریت غریب به اتفاق در کتب علمای شیعه از جمله؛ مستدرکات علم رجال (1)، المعجم الموضوعی احادیث الامام المهدي علیه السلام (2)، مکیال المکارم (3)، الموسوعة الرجالية (4) و... این سه کنیه را به یک فرد منسوب دانسته و به کسی جزراوی مذکور ارتباط نداده اند. چنانچه در کتاب الموسوعة الرجالية آمده است: «المؤدب، المكيب، الكاتب روى عنه في الفقيه والعلل والتهذيب، وقع في مشيخة الفقيه وهومن مشايخ الصدوق ترضى عليه في جميع الموارد».(5)

مِنْ بَعْدِكَ وَ أَضَلَّهُمُ اَلسَّامِرِيُّ»(1) ما از پی تو قومت را امتحان کردیم و سامری گمراهشان کرد. لذا با دوری حضرت موسی از قوم خود، ابلیس مردم را از بازگشت ایشان ناامید کرد و مردم که به حجت ظاهره عادت کرده بودند، در رسیدن به حجت ظاهره تعجیل کرده و گوساله سامری را به عنوان جانشینی برای خدای خود در روی زمین پذیرفتند.

در تفسیر قمی آمده است: وقتی حضرت موسی برای گرفتن تورات و الواح به کوه طور رفت و در موعد مقرر بازنگشت، بنی اسرائیل با فریب ابلیس سر به طغیان نهادند و خواستند جانشین او هارون را بکشند؛ در این میان ابلیس به صورت مردی نزد ایشان آمد و گفت: موسی فرار کرده و دیگر برنمیگردد، برای این که بدون خدا نمانید، زیورهایتان را جمع کنید تا برایتان معبودی بسازم که عبادتش کنید ... سامری با خاکی که از زیر پای اسب جبرئیل برداشته و آن را مایه مباهات خویش می دانست، گوساله ای از طلا ساخت و آن خاک را در آن ریخت، گوساله به صدا در آمد و بنی اسرائیل در برابر آن به سجده افتادند، و عدد آنهایی که به سجده افتادند هفتاد هزار نفر بود ...(2)

بنابراین، این انحراف عاقبت کسانی است که در تعیین ولی خدا عجله کرده و تحمل انتظار را ندارند در حالیکه قرآن کریم فرمود: «أَتَى أَمْرَ اَللَّهِ فَلاَ تَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ».(3) امرخدا آمدنی است، پس درباره آن شتاب نکنید، او منزه و برتر است از آنچه آنها شرک می ورزند.

3. براساس قرآن کریم، تعجیل در امر ظهور ناپسند بوده و علاوه بر آن، کسانی که در امر ظهور تعجیل می کنند، به آن حضرت ایمان ندارند. لذا در قرآن آمده است: «يَسْتَعْجِلُ بِهَا الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بها والّذِينَ آمَنُوا مُشْفِقُونَ مِنْهَا وَ يَعْلَمُونَ أَنَّهَا الْحَقُّ ألاَ إِنَّ اَلَّذِينَ يُمَارُونَ فِي اَلسَّاعَةِ لَفِي ضَلاَلٍ بَعِيدٍ»(4) کسانی که به آن ایمان ندارند، به آمدنش شتاب دارند و کسانی که ایمان دارند، از آن بیمناکند و می دانند که بی تردید آن حق است، یقینا کسانی که درباره آن ساعت تردید میکنند، در گمراهی دور و درازی هستند.

ص: 162

از امام صادق علیه السلام درباره این آیه سئوال شد و ایشان فرمودند: «حَاشَ لِلَّهِ أَنْ يُوَقِّتْ لَهُ وَقْتُ وَقْتاً أَوْ تُوَقَّتُ شیعتنا قِلَّةٍ : يا مولاى مَا مَعْنَى : یمارون قَالَ : يَقُولُونَ : مَتَى وَلَدُ ؟ وَ مَنْ رَآهُ ؟ وَ أَيْنَ هُوَ ؟ وَ أَيْنَ يَكُونُ ؟ وَ مَتَى يَظْهَرُ ؟ کل ذلک اسْتِعْجَالًا لِأَمْرِ اللَّهِ وَ شَكّاً فِي قضائة وَ قُدْرَتِهِ».(1) مبادا شیعیان ما برای او وقت تعیین کنند. گفتم ای مولای من! معنای يمارون در آیه چیست؟ فرمود: یعنی کسانی که بگویند؛ کی به دنیا آمد؟ چه کسی او را دیده است ؟ او کجاست؟ کی ظهور می کند؟ همه این سخنان، عجله کردن در امر خداوند و شک در حکم و قدرش است.

4. روایات متعددی در دست هستند که حاکی از عدم هماهنگی و وعده قبلی یاران قائم علیه السلام برای ظهور می باشند. که به چند نمونه اشاره می گردد

5. عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ فِي قَوْلِهِ فَاسْتَبِقُوا اَلْخَيْرَاتِ اين مَا تكونوا يَاتَ بِكُمُ اَللَّهُ جَمِيعاً قَالَ«نَزَلَتْ فِي اَلْقَائِمِ وَ اِصْحَابِهِ يَجْتَمِعُونَ عَلَيَّ غَيْرَ مِيعَادٍ »(2)

6. جَابِرِ بْنِ يَزِيدَ الْجُعْفِيُّ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍ اَلْبَاقِرُ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ «فَيَجْمَعُ اللَّهُ عَلَيْهِ أَصْحَابُهُ ثَلَاثَمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ رَجُلًا وَ يَجْمَعُهُمْ اللَّهُ لَهُ عَلَى غَيْرِ مِيعَادُ».(3)

7. عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السَّلَامُ«بَيْنَا شَبَابُ اَلشِّيعَةِ عَلَى ظُهُورٍ سُطُوحُهُمْ نِيَامٌ اَذْ تَوَافَوْا إِلَى صَاحِبِهِمْ فِي لَيْلَةٍ وَاحِدَةٍ عَلَيَّ غَيْرُ مِيعَادٍ فَيَصْحَبُونَ بِمَكَّةَ».(4)

پرسش های درس

1. وجه تمایز غیبت کبری و صغری را بیان کنید. دو مورد.

2. سه مورد از نکات ذکر شده در متن توقيع سمری را تشریح کنید.

3. ارتباط توقيع سمری با مساله نیابت را بیان کنید.

4. توقیت گرایی نوین را تعریف کرده و نظر تشیع را در این خصوص بفرمایید.

5. نظر اسلام در باره تعجیل گرایی چیست ؟

ص: 163

ص: 164

ص: 166

• سید محمد نوربخش ( بنیانگذار نوربخشيه)، مدعی مهدویت؛ وی جهت اثبات مهدویت خود به خواب برخی از افراد در خصوص مهدی بودن خود استناد کرده و می گوید:«خليل الدين بن رکن الدین بغلانی گفت: رسول خدا صلی الله علیه واله وسلم را دیدم که به مردم خطاب می کرد که بیایید و با فرزند من بیعت کنید و با دست به تو اشاره می کرد و آنان یقین داشتند که تو همان مهدی موعود هستی».(1)

• علی یعقوبی (بنیانگذار فرقه یعقوبی)، مدعی ارتباط با حضرت زهرا علیها السلام؛ وی می گوید: اگر سلمان یک صحنه دید و ایمان آورد، یعنی یک رفتار دید، من آن رفتار را هم ندیدم، یک صحنه نسبتا ثابت دیدم، عکس نبودها، صحنه سه بعدی بود(در خواب) ولی شخص ایستاده بود نگاه می کرد، معلم ایستاده بود نگاه می کرد. تمام زندگیم را از آن لحظه به بعد برایش گذاشتم، تا کجا؟ تا آن جا که گفتیم همه چیزمان باید از فاطمه باشه، با فاطمه، همیشه باید با فاطمه باشیم».(2)

• فضل الله حروفی (بنیانگذار حروفیه)، مدعی مهدویت؛ وی برای اثبات مهدویت خود می گوید: «در اوايل جمادی الاولی (768 ه) دیدم در ذی حجه که جامه من سپید و پاک به غایت شسته بودند و بیانداخته و من دانستم که جامه من است و می دانستم که جامه مهدی است. امام، یعنی می دانستم منم».(3)

• سید کاظم رشتی (از ارکان بابیت)، مدعی رکن رابع؛ وی می گوید: «پس فاطمه زهراء علیها السلام را در خواب دید و آن حضرت او را بر شیخ بزرگوار شیخ احمد احسائی دلالت فرمود سپس بار دیگر آن حضرت علیها السلام را در شب چهارم از شب خواب اول دید که ایشان او را به جا و مکان شیخ آگاه نمود».(4)

• میرزا احمد قادیانی(بنیانگذار فرقه قادیانیه)، مدعی مهدویت و نبوت؛ وی می گوید: «پس اولین باب ملاقات ایشان که به رویم باز شد خواب و رؤیای صالحه بود و من خوابی نمیدیدم جز اینکه در نهایت وضوح باشد و من در آن روزها قریب به دو هزار یا بیشتر خواب صادقه و

ص: 168

صالحه دیدم که برخی از آنها در ذهنم هست و بسیاری را فراموش کرده ام».(1)

با توجه به گزارشاتی که در خصوص رؤیای احمد الحسن به دست رسیده است ، رؤیاهای مربوط به وی ، تنها برای کسانی اتفاق افتاده است که با نام و جریان او آشنا بوده و مدتی با آن درگیر هستند و حتی در این میان یک نمونه گزارش نشده است که شخصی بدون اطلاع از نام و جریان و دل مشغولی های ایجاد شده در این خصوص، خواب احمدالحسن را دیده باشد. لذا بر اساس تقسیم بندی رؤیا، این نوع از رؤیاها در گروه رؤیای کاذبه قرار گرفته و قابل تعبیر نمی باشند. گذشته از آن، گزارشاتی بوده است که ناحق بودن احمد الحسن را در خواب دیده و از پیوستن به وی نهی گردیده اند.

اما در خصوص رؤیاهای صادقه که برخی بر این باورند که احمدالحسن را در رؤیای صادقه دیده اند، باید گفت؛ حتی در صورتی که فردی وی را در رؤیای صادقه دیده باشد که البته تشخیص آن به عهده کسانی است که از جانب خداوند به علم تعبیر آگاهی دارند بازهم برای آن فرد تکلیف ساز نخواهد بود، بنابراین، نهایت چیزی که می توان برای رؤیای صادقه قائل شد، مبشرات و عتاب هایی است که در خواب حاصل می شود، که البته هیچکدام شأنیت معرفی وصی حضرت رسول اکرم صلی الله علیه واله وسلم و تعیین تکلیف شرعی را ندارند.

شاید برخی از انصاراحمدالحسن ادعا کنند که ائمه معصومین علیهم السلام را در رؤیا دیده اند که به حقانیت وی شهادت داده اند و برای اثبات حجیت سخن خود به روایتی از پیامبرصلی الله علیه واله وسلم استناد کنند که فرمود: «مَنْ رَآنِي فِي اَلْمَنَامِ فَقَدْ رَآنِي فَإِنِّي اَلشَّيْطَانُ لاَ يَتَمَثَّلُ بي فِيَّ نُؤُمٍ وَ لا يَقَظَةٍ ولا بِأَحَدٍ مِن أوصِيائِي إلى يَومِ القِيَامَةِ».(1) هر کسی مرا در خواب دید، به درستی که مرا دیده است. زیرا شیاطین به صورت من در خواب و بیداری مجسم نمی شوند. حتی به صورت اوصياء من نیز تا روز قیامت در نمی آیند.

در پاسخ باید گفت:

اولا: حقیقت خواب سازی توسط شیطان و جن، توسط احمد الحسن نیز تأیید شده است.(2) لذا بعید نیست که ابلیس و نیروهای آن، در خواب افراد تصرف کرده و خود را به عنوان معصوم معرفی کرده و احمد الحسن را تأیید کنند.

ص: 170

ثانیا؛ مرحوم نراقی رحمه الله علیه در این خصوص می فرماید: دیدار معصوم در خواب ، فرع آن است که او را در بیداری دیده باشیم و گرنه چگونه می توان گفت: آنکه را در خواب دیده ایم همان معصوم است. لذا آنچه مسلم است حجیت کلام معصوم در بیداری و وضع عادی است، نه در خواب و رؤيا.(1)

ثالثا؛ علامه حلی رحمه الله علیه در جواب پرسشگری - سید مهنا- که گفته است: در صورتی که شخصی در قالب معصوم به رؤیای افراد ظاهر شده و دستورات و القائاتی داشته باشد تکلیف چیست، گفته است: در این صورت مسأله از دو حالت خارج نیست:

الف: دستوراتی که خلاف ظواهرکتاب و سنت است.

ب: دستوراتی که موافق کتاب و سنت است.

با این وجود، گروه اول مردود بوده و گروه دوم جائز العمل است نه واجب العمل.(2) این در حالی است که تمامی رؤیاهای دیده شده در خصوص احمد بصری با دستورات کتاب و سنت مخالف می باشند که در درس های قبلی بدان اشاره شده و به اثبات رسید. گذشته از آن، در فرض محال، اگر حقانیت احمد الحسن با کتاب و سنت موافق بود باز هم واجب العمل نبوده و تکلیف ساز نمی شد.

قابل توجه اینکه تاکنون هیچ پیامبری از جانب خداوند به واسطه خواب و رؤیا به مردم معرفی نشده و حتی رسالت هیچ پیامبری، در خواب به وی اعطا نگردیده است. آنچه بوده، با برهان قاطع واعجاز ساطع بوده و اعلام رسالتشان به واسطه فرشتگان و ملائک در عالم بیداری بوده است.

خواهد کرد.(1) البته با مطالعه در کارنامه سایر مدعیان دروغین مهدویت، مشاهده می شود که افرادی که این ادعا را داشته و مردم را با استخاره فریب داده اند کم نبوده و با همین روش حقانیت خود را اعلام کرده اند. به عنوان نمونه؛ میرزا غلام احمد قادیانی (1265 ه. ق) که در ابتدا ادعای مهدویت کرده و سپس خود را نبی خدا نامید، استخاره را به عنوان اولین شهادت خدا بر حقانیت خود معرفی کرد.(2) وی می گوید: «من شبانه روز قوم خود را انذار داده و آنها را بحق دعوت کردم؛ آنها را آشکارا و نهان به ایمان فرا خواندم و در خلوت هاشان و اجتماعاتشان آنها را بسوی حق دعوت کرده و گفتم: استغفروا ربكم واستخيروا واستخبروا. از خدا طلب مغفرت کرده و استخاره کنید تا خبردار شوید! و از خداوند بخواهید که در امر من شما را با الهامات یاری کند!».(3)

مؤید این سخن، کلام سید بن طاووس است که می فرماید: «یکی از پادشاهان بزرگ دنیا، بارها به من نامه نوشت تا در سرایی از او دیدار کنم که بسیاری از مردم غافل، آرزوی به آنجا رفتن را داشتند. من نیز بارها به او نوشتم، چیزی که در آغاز زندگی دیدار پادشاهان را برمن تحمیل می کرد، اعتماد به استخاره بود. اما اکنون به موهبت انواری که خداوند به من عنایت فرموده است متوجه شدم که استخاره کردن در این موراد، دور از صواب و مبارزه با رب الارباب است».(1)

2. با توجه به روایات استخاره با قرآن ، روشن می گردد که منسوب کردن نتیجه استخاره با قرآن به خداوند، هیچ توجیه شرعی نداشته و کاری که مستند به این نوع استخاره باشد، حجیت و قابلیت دفاع در محضر خداوند را دارا نیست. البته برای رهایی از شک و تردید، توصیه های فراوانی در روایات معتبر وارد شده است که در بعضی از روایات به نماز استخاره وذکر و دعا، مخصوصا در مکان مقدسی مثل مسجد توصیه شده و در بعضی روایات دیگر، مثل صحيحه هارون بن خارجه، امام توصیه میکند که از خدا طلب خیر کند و سپس مشورت کند که خدا خیر را به زبان هرکس از خلق که بخواهد جاری می کند.

چنانچه از امام باقر علیه السلام نقل شده است: « إِنِّى إِذَا أَرَدْتُ الإِسْتخَارَةَ فِي اَلْأَمْرِ اَلْعَظِيمِ اسْتَخَرْتُ اللَّهَ فِي مَقْعَدٍ مِائَةَ مَرَّةٍ وَ ان كَانَ شِرَاءَ رَاسٍ اَوْ شُبْهَةٍ اسْتَخَرْتُهُ ثَلاثَ مَرَّاتٍ فِي مَقْعَد اَقُولُ اَللَّهُمَّ اِنِّي اَسْاَلُكَ بانَكَ عالِمَ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ اِنْ كُنْتَ تَعْلَمُ اَنَّ كَذا وَ كَذا خَيْرٌ لِي فَخِرْهُ لِي وَ يَسِّرْهُ وَ اِنْ كُنتَ تَعْلَمُ اَنَّهُ شَرْلِي فِي دِينِي وَ دُنْيايَ وَ اَخْرَتِي فَاصْرِفْهُ عَنِّي اِلَيَّ مَا هُوَ خَيْرٌ لِي وَ رَضِّنِي فِي ذَلِكَ بِقَضائِكَ فَاِنَّكَ تَعْلَمُ وَ لا اَعْلَمُ وَ تَقَدِرُو لاَ اَقْدِرُو تَقْضِي وَ لاَ اِقْضِي اِنَّكَ عَلاَّمُ الْغُيُوبِ».(2) هرگاه اراده استخاره (طلب خیر) در یک کار مهم را داشتم، صد بار از خدای متعال در سجده طلب خیر می کردم و اگر امری مانند فروش گوسفند یا مانند آن بود، سه بار در سجده طلب خیر از خدا می کردم. استخاره و طلب خیر من چنین بود که می گفتم: خدایا ! از تو که عالم غیب و شهادت هستی درخواست می کنم، اگر این کاری که می خواهم انجام دهم برای من خیردارد، آن را برای من انجام بده و یاریم کن و اگر علم داری که شرمن در انجام آن است، مرا از انجامش منصرف کن و مرا به امر خیر

ص: 173

هدایت فرما.

3. هیچ دلیل عقلی و نقلی وجود ندارد که تشخیص وصی حضرت رسول گرامی صلی الله علیه واله وسلم را به استخاره با قرآن توصیه کرده باشد. چنانچه شیخ طوسی رحمه الله علیه در پاسخ به ادله واقفيه نسبت به سست جلوه دادن دلیل پذیرش امامت علی بن موسی الرضا علیه السلام توسط صفوان بن یحیی آورده است:

«روی علی بن معاذ قال: قلت لصفوان بن يحيی: بأي شيء قطعت على على؟ قال: صليت ودعوت الله واستخرت (علیه) و قطعت عليه. قال شيخ الطوسی: فهذا ليس فيه أكثر من التشنيع على رجل بالتقليد ، وإن صح ذلک فليس فيه حجة على غيره، على أن الرجل الذي ذكر ذلک عنه فوق هذه المنزله لموضعه وفضله وزهده ودينه، فكيف يستحسن أن يقول لخصمه في مسأله علميه: أنه قال فيها بالإستخاره؛ اللهم إلا أن يعتقد فيه من البله والغفله ما يخرجه عن التكليف، فيسقط المعارضة لقوله».(1) علی بن معاذ گفته است: به صفوان بن یحیی گفتم: به چه دلیلی یقین به امامت علی ابن موسی الرضا پیدا کردی؟ گفت: اقامه نماز کردم و بعد از خداوند خواسته و استخاره کردم و نتیجه این شد که به امامت او قطع و یقین برایم حاصل شد. شیخ طوسی در توضیح این خبر می فرماید: این خبر صرف سرزنش و پلید جلوه دادن شخصی است که در امور اعتقادی تقلید کرده است و حتی اگر خبر صحیح باشد این خبرهیچ حجتی برای دیگران نیست؛ همچنین شخصی که این خبر بروی منتسب شده (صفوان بن یحیی) بحسب مقامات و زهد و دیانتی که دارد اجل و برتر از اینچنین مطلبی است. بنابراین چطور برای او درست است که در مسأله علمی آن هم اهم مسائل به مخالف بگوید که به خاطر استخاره به امامت ایشان معتقد شدم. مگر این که بگوییم صفوان معتقد بوده که شخص سؤال کننده در درجه ای از بلاهت و نادانی است که ابلهی اش موجب خروج او از دایره تکلیف شده (مثل مجنون] اگر چنین باشد، معارضه و بحث ساقط است. یعنی به خاطر بلاهت فرد سئوال کننده ، از بیان ادله و براهین قطعی اعراض کرده و این پاسخ را به وی داده است.

بنابراین شیخ طوسی رحمه الله علیه ؛ تمسک به استخاره در امر مهم امامت و حجت الهی را تقبیح و تمسخر کرده و دور از شأن صفوان بن یحیی می داند و براین باور است که اگر هم کسی

ص: 174

1بخواهد دیگران را به انتخاب حجت الهی به وسیله استخاره دعوت کند، مخاطبین را نادان میداند.

ثانيا؛ در لسان عرب نیز، عبارت «خَارَ اَللَّهُ لَكَ» به معنای استخاره کردن و طلب خیر نبوده و به معنای عطای خیر می باشد که به دو نمونه اشاره می گردد:

• همسر زهیر بن قین هنگام خداحافظی با همسرش گفت: «خَارَ اَللَّهُ لَكَ أَسْأَلُكَ أَنْ تَذْكُرَنِي فِي اَلْقِيَامَةِ عِنْدَ جَدِّ اَلْحُسَيْنِ عَلَيْهِ السَّلام ».(1) خدا به تو خیردهد، درخواست می کنم که مرا در قیامت نزد جد حسین علیه السلام شفاعت کنی.

• عبد الله بن سليمان ومنذر بن مشمول نقل می کنند که به امام حسین علیه السلام شهادت مسلم بن عقیل را دادیم و ایشان فرمود: «لاَ خَيْرَ فِي اَلْعَيْشِ بَعْدَ هؤلاَءِ فَعَلِمْنَا أَنَّهُ قَدْ عَزَمَ رَأْيَهُ عَلَى اَلْمَسِيرِ فَقُلْنَا لَهُ خَارَاللَهُ لَك».(2) خیری در دنیا بعد از مرگ این جوان نیست. پس ما فهمیدیم که امام علیه السلام قصد ادامه مسیر دارد. پس عرض کردیم: خداوند به شما خیر عطا کند.

پرسش های درس

1. دو نمونه از افرادی که بر اساس رؤيا ادعای خود را علنی کردند را نان ببرید.

2. تقسیم کلی رؤیا از نگاه علما را بیان کنید.

3. پاسخ علامه حلی به سید مهتا را تشریح کنید.

4. نهایت چیزی که با استخاره با قرآن ثابت می گردد را بیان کنید.

5. پاسخ به ابهام در روایت فإن خارالله لک را توضیح دهید.

ص: 176

ص: 178

منصبی از جانب خداوند بوده است، پس از شنیدن و قبول ادله عقلی و نقلی او، از وی معجزه ای برای اثبات الهی بودن آن منصب خواسته شده است. چنانچه امام صادق علیه السلام درباره علامات امام علیه السلام می فرماید: «عشر خصال من صفات الامام: العصمة و النصوص و ان یکون اعلم الناس و اتقاهم الله و اعلمهم بکتاب الله و ان یکون صاحب الوصیة الظاهرة و یکون له المعجز و الدلیل و تنام عینه و لا ینام قلبه و لا یکون له فیء و یری من خلفه کما یری من بین یدیه».(1) ده خصلت ، از علامات امام علیه السلام است، عصمت (پاکی از عیب و گناه و اشتباه )، نصوص (متون یا گفتارهای الهی) و از تمامی مردم عالمترو داناتر باشد و پرهیزگارترین آنها نسبت به خداوند باشد و آگاه ترین مردم به کتاب خدا باشد و دارای وصیت ظاهره (نص ودلالتی صریح بر تعیین مصداق امامت) باشد و معجزه و برهان داشته باشد و دیده اش می خوابد در حالی که قلب او بیدار است و سایه ندارد.

علاوه بر همه اینها، در برخی از روایات اهل بیت علیه السلام ، ارائه معجزه از جانب صاحب الامر، امام دوازدهم علیه السلام ، به عنوان یکی از نشانه های هدایت معرفی شده است. که به مواردی اشاره میگردد:

امام على علیه السلام فرموده است: «... وَ لاَ تَزُولُوا عَنْ صَاحِبِ اَلاَمْرِ فتذقوا فَتُذَمُّوا غِبَّ أَفْعَالِكُمْ أَلاَ فَتَمَسَّكُوا مِنْ امام اَلْهَدْيِ بِمُعْجِزَتِهِ وَ خُذُو مَنْ يَهْدِيكُمْ وَ لاَ يُضِلُّكُمْ».(2) از صاحب این امر منحرف نشوید! چراکه دچار بد رفتاری خواهید شد. آگاه باشید. کسی که به اعجاز امام هدایتگر تمسک کند و هدایتش را دریابد، گمراه نمی شود.

امام صادق علیه السلام فرمود: «إن المهدي علیه السلام إنما يفتحها بالتسبيح والتكبير لذي الجلال من غير قتال فيكون ذلك من المعاجز الجليلة الخارجة عن قوة الطاقة البشرية».(3) همانا مهدی علیه السلام شهرها را با ذکر وتكبیرخدا و بدون کشتار فتح می کند، پس این همان معجزه آشکار و نمایان اوست که از توان و طاقت انسان ها خارج است.

سید حسنی در مواجهه با امام دوازدهم علیه السلام عرض خواهد کرد: «یا ابن العم أنا أحق منک

ص: 180

بهذا الأمر لأنى من ولد الحسن وهو أكبر من الحسين فيقول المهدي: إنى أنا المهدي فيقول له: هل عندك آية أو معجزة أو علامة فينظر المهدي إلى طير في الهواء فيومى إليه فيسقط في كفه فينطق بقدرة الله تعالى و يشهد له بالإمامة».(1) ای پسرعموا من برای این امر نسبت به توسزاوارترم ، زیرا من فرزند حسن علیه السلام هستم که از حسین علیه السلام بزرگتر بود. امام علیه السلام پاسخ خواهد داد: من مهدی هستم. سید حسنی می گوید: آیا دلیل یا معجزه یا نشانه ای داری ؟ امام علیه السلام به آسمان نگاه می کند و به پرنده ای اشاره کرده و در دست ایشان می نشیند و به قدرت خداوند با حضرت سخن گفته و به امامت حضرت شهادت می دهد.

و عالم تاب (همانند معجزه شق القمر) ظاهر کند.

گذشته از توان انبیاء و معصومین علیهم السلام برآوردن معجزه، حتی نواب وسفرای آنان نیز دارای قدرت اعجاز بوده و در صورت مواجهه با درخواست مردم، معجزه(1) می آورند. چنانچه شیخ طبرسی رحمه الله علیه می گوید: «هیچ کدام از از سفراء و سفیران امام مهدی علیه السلام ادعای سفارت از طرف ناحیه شریفه نمی کردند مگر این که نص، کلام، و یا توقیعی (در مورد منصب وی) از جانب امام عصر علیه السلام یا از طرف یکی از نواب ایشان که قبل از وی بوده نصب شده باشد، به دست شیعیان برسد. علاوه بر آن، شیعیان هیچگاه کلام سفراء را قبول نمی کردند، مگر اینکه نشانه و معجزه ای که از طرف امام علیه السلام باشد، به دست یکی از آنان ظاهر شده باشد، تا دلالت بر راستی کلامشان کند».(2)

به عنوان نمونه به دو مورد از معجزات امام عصرعلیه السلام که به دست نائب ایشان؛ جناب حسین بن روح نوبختی رحمه الله علیه محقق شده است اشاره میگردد:

1. شیخ صدوق رحمه الله علیه از محمد بن حسن صیرفی حکایتی نقل می کند که: از بلخ برای حج خارج شدم و اموالی نزد من بود که باید آنها را به حسین بن روح نوبختی رحمه الله علیه تحویل میدادم. در بین راه یکی از کیسه ها گم شد و من مقداری از مال خود را به جای آن قرار دادم و وقتی به نزد شیخ حسین بن روح رحمه الله علیه رسیدم اموال را تحویل دادم. شیخ آن کیسه ای را که از اموال خود جایگزین کرده بودم را خارج کرد و به من برگرداند و گفت این از اموال ما نیست . کیسه ما در فلان محل جا مانده است برگرد و آن را از همان جا پیدا کن و بیاور. اما وقتی باز گردی من از دنیا رفته ام. محمد بن حسن صیرفی می گوید: بازگشتم و در همان محل که حسین بن روح رحمه الله علیه آدرس داد، کیسه را پیدا کردم. وقتی برگشتم شیخ از دنیا رفته بود و على بن محمد سمری رحمه الله علیه جانشین او شده بود و کیسه را به او تحویل دادم.(3)

ص: 182

2. جناب حسین بن روح نوبختی رحمه الله علیه : شخصی مقداری طلا و پول به محضر مبارک حسین بن روح رحمه الله علیه آورد تا آنها را بگیرد و رسید آن را از جانب حضرت ، تحویل بدهد. ظاهرا آن شخص، درباره حسین بن روح الله رحمه الله علیه در ذهنش بود که آیا اموال را به دست حضرت می رساند؟ لذا گفت: رسید می خواهم. حسین بن روح رحمه الله علیه فرمود: «برو و طلاها را در دجله بینداز و بیا رسید آن را بگیر و برو». گفت: در دجله؟ فرمود: بله. او هم رفت و طلاها را در دجله انداخت و پس از آن که آمد، حسین بن روح رحمه الله علیه کیسه ای نشانش داد و فرمود: «کیسه ای که می خواستی به من بدهی، همین است؟» گفت: بله آقا! همین بود. من آن را در دجله انداختم. دست شما چه می کند؟و ... (1)

نشان دهم(1) و هم چنین این مسائل را تبیین کنم که من وصی او هستم و اولین پسر او هستم که حکومت می کند و نیز اینکه باغی از باغهای بهشت هستم که رسول خدا صلی الله علیه واله از آن خبر داده بود... و اولین معجزه ای که برای مسلمانان و برای تمام مردم - نه تنها مسلمانان، بلکه تمام مردم - اظهار می کنم، این است که من موضع قبر حضرت زهراء علیها السلام دختر حضرت محمد صلی الله علیه واله را می دانم و این در حالی است که تمام مسلمانان اجماع(2) بر این مسأله دارند که قبر حضرت زهراء علیها السلام مخفی و مغيب است و هیچ کس جز حضرت مهدی علیه السلام از موضع آن اطلاع ندارد و تمامی مسلمانان عقیده دارند که قبر حضرت زهراء عن مخفی است».(3)

جالب اینکه وی پس از نا امیدی از پاسخ علماء، اعلام کرد: «معجزه من این است که همه جا را طاعون فرا خواهد گرفت، اما من هیچگاه دچار مرض طاعون نمی شوم ...».(1) ضمن اینکه در تاریخ آمده است که وی با مرض طاعون به هلاکت رسید.

2. چنانچه فقهای شیعه از وی درخواست معجزه اقتراحی نکرده اند، چه لزومی بر ارائه معجزه ابتدایی از سوی وی بوده است.

3. به همان ضرورتی که در زمان دفن حضرت زهراء علیها السلام موضع قبر مخفی شد، الان نیز همان ضرورت به قوت خود باقی است. پس دلیلی ندارد که موضع شریف کشف سر شده و با وجود حاکمیت وهابیت تکفیری بر عربستان سعودی، موضع قبر فاش شود.

با حفظ نکات فوق، جهت بررسی و نقد معجزه ادعایی وی به نکاتی اشاره می گردد:

اولا: این اعلام موضع، یک خبر است و جمله خبریه احتمال صدق و کذب دارد، پس چگونه و از کجای این جمله خبریه می توان بر مردم اقامه حجت کرد، در حالیکه شأنیت معجزه، جداسازی صادق از کاذب است!

ثانيا؛ معجزه باید کار خارق العاده ای باشد که در توان دیگری نباشد، در حالیکه بیان چنین سخنان بی اساسی در توان همگان است.

ثالثا؛ معجزه باید عوام فهم، خواص پذیر، آشکار و رسا باشد. لذا وقتی که ادعای احمد الحسن، بدور از شفافیت بوده و سرشار از ابهام است، چگونه ممکن است از عوام و خواص مردم آن را بپذیرند، در حالیکه در حد یک ادعای ثابت نبوده و اثبات آن مستلزم ارتکاب به حرام ونبش قبر است! (نعوذ بالله).

با توجه به شرایط معجزه و عدم انطباق آن با معجزه ادعایی احمد الحسن بصری، کذب الهی بودن وی به اثبات می رسد.

ص: 186

همانند: «غُلِبَتِ الرُّومُ فِي أَدْنَى الْأَرْضِ وَهُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ».(1) رومیان مغلوب شدند! (و این شکست) در سرزمین نزدیکی رخ داد اما آنان پس از (این) مغلوبیت بزودی غلبه خواهند کرد.

ج. عجز از ابطال علوم و معارفی که در قرآن است. درستی معارف قرآن پس از گذشت سال ها هنوز بر جای خود باقی است.

ص: 190

و محقق حلی و مخصوصا به علامه حلی شدیدا حمله کرد. چون علامه می گفت اخباری که ما الان داریم همه معتبر نیست و اخبار را از نظر سند تقسیم کرد به اخبار صحيح، اخبار موثق، اخبار حسن و اخبار ضعیف. تاریخ، احوال روات را کم و بیش نشان داده است. (البته افرادی هم هستند که مجهولند). نتیجه این می شود که اخباری که ما در دست داریم همه قابل اعتماد نیست، ما باید ببینیم چه کسانی نقل کرده اند.

ملا امین گفت: این علامه با این کار، روایات ما را دسته دسته کرد و عده ای از روایات ما

را انداخته است. هر چه روایت داریم، همه یک جا درست است. اگر بگوئیم روایتی ضعیف است ، این توهینی است به امام صادق علیه السلام. مگر می شود روایتی از امام صادق باشد و ضعیف باشد».(1)

بعدها افرادی همچون؛ عبدالله بن صالح بن جمعه سماهیجی بحرانی(2) و میرزا محمد اخباری(3) از همین روش تبعیت کرده و دامنه اخباری گری را گسترش دادند. با این وجود، باور تمامی اخباری ها در محورهای زیر خلاصه می گردد که عبارتند از:

• اخباریان، ادله احکام را تنها کتاب و سنت میدانند. بعضی از آنها نیز دلیل را تنها سنت ذکر می کنند.

• اخباریان ، احادیث را دو قسم می دانند: صحيح وضعيف.

• اجتهاد نزد اخباریان، حرام است. . در نگرش اخباری ، تقليد فقهی از غیر معصوم علیه السلام جایز نیست.

• اخباریان، دستیابی به احکام شرعی را از راه گمان(ظ)، حرام و تنها راه تحصیل احکام را علم و اطمینان می دانند.

ص: 192

• در مکتب اخباری، تمامی احادیث «کتب اربعه»(1) و دیگر کتاب های حدیثی که عالمان بزرگ شیعه آنها را تدوین کرده و به صحت احادیث نقل شده گواهی داده اند، صحيح می باشد و باید بر طبق آن عمل کرد. به عنوان مثال؛ بر اساس روایتی از کتاب من لا يحضره الفقيه، بستن تحت الحنک عمامه را حرام دانسته و آن را نشانه شرک می دانند. چنانچه آمده است: «الْفَرْقُ بَيْنَ الْمُسْلِمِينَ وَ اَلْمُشْرِكِينَ التَّلحِّي بِالْعَمائِمِ»(2) فرق بین مسلمانان و مشرکان، در تلخی عمامه (گوشه عمامه را از زیر چانه رد کردن) است .(3)

لذا ملامحسن فیض کاشانی در کتاب وافی، دراین باره می گوید: در قدیم ، مشرکان شعاری داشتند که تحت الحنک را به بالا می بستند و نام این عمل را «اقتعاط»(4) می گذاشته اند. اگر کسی این کار را می کرد معنایش این بود که من جزو آنها هستم. این حدیث دستور مبارزه و عدم پیروی از آن شعار را می دهد، ولی امروز دیگر آن شعاراز بین رفته، پس موضوعی برای این حديث باقی نیست. حالا برعکس؛ چون همه تحت الحنک را به بالا می بندند اگر کسی تحت الحنک را در زیر چانه چرخ بدهد لباس شهرت می شود و از لباس شهرت نهی شده است.(5)

• در مکتب اخباری، اشیاء یا حلال هستند یا حرام و یا مشتبه و چنانچه حلیت و حرمت چیزی معلوم نباشد و نصی از معصومین علیهم السلام درباره آن نرسیده باشد، باید در فتوا، توقف و در عمل، احتیاط کرد.

احمدالحسن، از جمله کسانی است که با بهره گیری از نظریات اخباری ها، دیدگاه آنان را دستاویزی برای نیل به اغراض فرقه ای خود قرار داده است. هر چند که مقایسه جریان اخباری گری با فرقه ضاله احمدالحسن صحیح نبوده و با یکدیگر تمایز استراتژیک دارند، اما با توجه به اینکه آراء هر دو به یک نتیجه ختم گردیده و دارای اشتراکات نظری می باشند، هر دو در این مجال مورد نقد و بررسی تطبیقی قرار گرفته اند.

ص: 193

بنابراین جهت تبیین بحث به اشتراک دیدگاه برخی از آراء اخباریون با احمد الحسن اشاره شده و مورد بررسی قرار می گیرند:

1. صحيح: خبریست که سلسله سند، توسط رجالی عادل و امامی مذهب از معصوم منتقل گردد.

2. حسن: خبریست که رجال سند تماما و در هر طبقه امامی مذهب و ممدوح باشند ولی تنصيص برعدالت هریک نشده باشد. وجه تسمیه حسن بدین نام از آن جهت است که نسبت به راویان آن حسن ظن داریم.

3. موثق: خبریست که نسبت به کلیه افراد ناقلین، تنصیص بتوثیق شده باشد. گرچه بعضی از رجال سلسله سند غیر امامی باشند.

4. ضعیف: خبریست که شروط یکی از اقسام نامبرده در آن جمع نباشد. مضاف بر آن، ضعیف بر روایت مجروح نیز اطلاق می گردد که انواع آن عبارتند از: موقوف، مقطوع و منقطع، معضل، شاذ، منکر، متروک، معلل، مضطرب، مقلوب، مدلس، مرسل.(1)

این تقسیم بندی که براساس رجال سلسله سند حدیث به وجود آمده است، حاکی از آن است که تمامی روایات منصوب به معصومین علیهم السلام مورد اعتماد نمی باشند. لذا برای تشخیص اقسام و انواع روایات ، نیاز به علمی داریم تا با استفاده از آن از خطر سود جویان و معاندین در امان باشیم. براساس این نیاز، علمای شیعه، با توجه به روایات و دستورات معصومین علیهم السلام علم رجال را مدون کرده و در اختیار پژوهشگران قرار دادند.

هرچند که احمدالحسن، علم رجال را ساخته و پرداخته علمای معاصر دانسته و آن را یکی از بدعت های دینی برشمرده است ، اما بایستی جهت اطلاع وی خاطر نشان نمود که این علم از صدر اسلام تاکنون جریان داشته و حتی در زمان و حیات اهل بیت علیه السلام نیز از آن استفاده می شده است. لذا سابقه این علم به نیمه اول قرن نخستین رسیده و عبيد الله بن ابی رافع، کاتب امیرالمؤمنین علیه السلام اولین کسی بود که در رجال کتاب نوشت . چنانچه شیخ طوسی رحمه الله در کتاب الفهرست خود از این کتاب به نام «تسمیه من شهد مع امیرالمؤمنین علیه السلام الجمل و صفین و النهروان من الصحابة» یاد کرده و سند خود را بدان ذکر نموده است.

ص: 195

پس از آن، بر اثر شیوع کتب حدیث و رواج اصول و مصنفات این علم، فن رجال نیز رونق گرفته و کتاب های نسبتا زیادی در این فن تدوین و تالیف شد که برخی از آنها تاکنون موجود است. از جمله کتاب های تدوین شده در زمان اهل بیت علیه السلام عبارتند از؛

1. کتاب ابو محمد عبد الله بن جبلة بن حيان بن ابجر الكنانی، (م219 ه) که شیخ طوسی در کتاب رجال او را از اصحاب امام کاظم علیه السلام شمرده و نجاشی کتب متعددی از جمله کتابی در رجال را به او نسبت داده است.

2.كتاب طبقات الرجال؛ تالیف احمد بن ابی عبد الله برقی (م 274 ه) که از اصحاب امام جواد و امام هادی علیه السلام بوده و صاحب کتاب المحاسن است .

3. رجال حسن بن علی بن فضال ، (م 224 ه) که از اصحاب خاص امام رضا علیه السلام بوده است.

4. کتاب معرفة رواة الاخبار: تأليف حسن بن محبوب ، (م 224 ه) که از اصحاب امام کاظم، امام رضا و امام جواد(ع و یکی از ارکان چهارگانه شیعه در فقه و حدیث است.

5.كتاب رجال ابراهيم بن محمد بن سعيد ثقفی (م 283 ه) که از فقهای بزرگ امامیه به حساب می آید.

6.كتاب رجال حافظ ابو محمد عبدالرحمن بن يوسف بن خراش المروزي البغدادی (م283 ه).

دلالت بر بررسی حالات راوی دارد. بدین معنا که اولین وظیفه هر شخصی در مواجهه با خبر، بررسی حالات راوی است. که از آن با عنوان «رجال الحديث» یاد می شود.

ب). پس از بررسی حالات راوی، نوبت به مرحله بعدی «فَتَبَيَّنُوا »، یعنی بررسی متن خبر رسیده و بدون تبیین حقیقت مجاز به اعتماد نخواهیم بود. که از آن با عنوان «دراية الحديث» یاد می شود.

براساس این دسته بندی که برگرفته از قرآن کریم است، وظیفه ما در مواجهه با روایات و اخبار ائمه معصومین علیهم السلام مشخص شده و بدون بررسی حالات راوی و بدون تحقیق درباره گفته راویان، محتوای خبر مورد پذیرش نخواهد بود.

جهت تأیید برداشت ابتدایی از آیه فوق، به مواردی اشاره می شود که مثبت نیاز به علم رجال ( بررسی حالات راوی) می باشند که عبارتند از:

1. وجود دروغگویان و دشمنان اهل بیت علیه السلام در میان راویان حدیث:

این باور در حالی است که هیچ سندی مبنی بر مصون ماندن روایات معصومین علیهم السلام از شر تحریفات ، دستبردها و فراموشی های برخی از راویان در دست نبوده و اعتماد کورکورانه به تمامی روایات، عقلا مورد قبول نمی باشد. مضاف بر آن، روایاتی در دست است که حاکی از جعل جاعلان حديث می باشد که به دو نمونه اشاره میگردد:

الف. سعد بن عبد الله، قال: حدثني محمد بن خالد الطيالسي، عن عبد الرحمن بن أبي نجران ، عن ابن سنان، قال: قال أبو عبد الله علیه السلام : «إنا أهل بیت صادقون لا نخلو من كذاب يكذب علينا، فی سقط صدقنا بكذبه علينا عند الناس».(1) امام صادق علیه السلام فرمود: ما خاندانی راستگو هستیم ولی همواره دورغگویانی هستند که بر ما افتراء می بندند تا سخن راست ما به وسیله دورغ آنان نزد مردم بی اعتبار شود.

ب. حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ قَالَ حَدَّثَنِي زِيَادُ بْنُ اَبِي اَلْحَلاَلِ قَالَ اِخْتَلَفَ اَلنَّاسُ فِي جَابِرَبَنَّ يَزِيدَ وَ احاديثه وَ اعاجيبه قَالَ فَدَخَلْتُ عَلَيَّ اَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ السَّلامُ وَ اَنَا اُريدُ اَنْ اَسْاَلهُ عَنْهُ فَابْتَدَ اَنِّي مِنْ غِيرانِ اَساَلهُ:« رَحِمَ اَللَّهُ جَارَ بْنَ يَزِيدَ اَلْجُعْفِيَّ كَانَ يَصدُقُ عَلَيْنَا وَ لَعَنَ اَللَّهُ اَلْمُغِيرَةَ بْنَ شُعْبَةَ كَانَ يَكْذِبُ عَلَيْنَا».(2)

ص: 197

زیاد بن ابی حلال گفت: مردم درباره روایت ها و کارهای عجیب جابر بن یزید اختلاف کردند. من خدمت حضرت صادق علیه السلام رسیدم می خواستم در این مورد از او سؤالی بکنم. قبل از اینکه من چیزی بپرسم فرمود خدا رحمت کند جابر بن یزید جعفی را که احاديث ما را درست نقل می کرد ولی خدا لعنت کند مغيرة بن سعید را که بر ما دروغ می بندد.

2. وجود راویان اهل سنت در سند روایات اهل بیت علیه السلام:

وجود دسته ای از راویان سنی مذهب در سلسله راویان که اولا بسیاری از پاسخهای معصومین علیهم السلام به سئوال آنها با تکیه بر تقیه صادر شده است در حالیکه حکم واقعی الهی نبوده است. ثانیا هیچ تضمینی وجود ندارد که راویان اهل سنت، روایات معصومین را به نفع مذهب خود تغییر داده و بر خلاف واقع ثبت کنند.

3. توصیه به مراجعه در خصوص صفات راوی در اخبار علاجيه:

در باب تعادل و تراجیح(تعارض دو خبر)، احادیثی با عنوان اخبارعلاجيه صادر شده است که ما را به رجوع به صفات راوی در انتخاب روایات توصیه می کند.(1) همانند مقبوله حنظله که فرمود: «الْحُكْمِ مَا حَكَمَ بِهِ أَعْدَلُهُمَا و افْقَهُهُمَا وَ أَصْدَقُهُمَا فِي اَلْحَدِيثِ وَ أَوْرَعُهُمَا وَ لا يَلْتَفِتُ اِلَي ما يَحْكُمُ بِهِ الاَخْر».(2)

پاسخ: اولا پس از ثبوت حجیت و وثاقت مؤلف یک کتاب رجالی، به تبع به حجیت آن کتاب نیز یقین پیدا می شود و در این خصوص، بین گفتار و نوشتار مؤلف ثقه تفاوتی نیست. کما اینکه تمامی وصیت های مکتوب اموات و موقوفات، پس از یقین به انتساب آن به وصیت کننده و واقف، مورد پذیرش بوده و نیازی به شهادت حضوری ندارند. لذا اعتماد ما برکتب رجالی نیز به خاطر تواتریا شهرت یا اطمینان عقلایی نسبت آنها به مؤلف ثابت شده است.

ثانیا؛ بنا به گفته علامه مامقانی رحمه الله علیه(1) : تزکیه و بیان عدالت و وثاقت یا تضعیف و بیان فسق آن، از باب شهادت نیست تا شرایط شهادت (شفاهی بودن، حسی بودن) را داشته باشد، بلکه با مراجعه به علم رجال، شواهد و قرائنی تحصیل می شود که می توان به آن مراجعه کرد.

2. اختلاف در معنای عدالت و فسق: در بین بزرگان و علمای شیعه، در معنای عدالت و فسق اختلاف نظر است. برخی همچون شیخ طوسی رحمه الله علیه در معنای عدالت به اسلام ظاهری کفایت کرده است در حالیکه برخی دیگر؛ عدالت را ملکه نفسانی و برخی هم عدالت را به حسن ظاهر تعبیر کرده اند. لذا این تشتت تعابیر در خصوص معنای عدالت برای ما درد سر ساز شده و هنگامی که گفته می شود فلان راوی عادل است، ما نمی دانیم منظور از آن کدام معنای عدالت است. لذا مراجعه به علم رجال نیز برایمان مفید نخواهد بود.

پاسخ: اولا مبنای علماء مبتنی بر اصالة العدالة نبوده و در بسیاری از موارد، در پی روایتی که نقل شده است، عبارت عادل یا ثقة نیاورده اند.

ثانيا: براساس نظر علامه مامقانی که گذشت، رجوع به کتب رجال، با هدف گردآوری قرائن و شواهدی بر عدالت و وثاقت راویان است تا از این طریق به اطمینان عدالت برسیم، ولو اینکه در معنای عدالت و فسق اختلاف نظر داشته باشیم.

3. حرام بودن محتوای علم رجال: در باور آنان، علم رجال علمی است که دسته ای از راویان را تفسیق یا تکفیر کرده و این عمل مصداق تفضيح الناس بوده و حرام است. بنابراین علم رجال که به این عمل پرداخته است حرام می باشد.

ص: 199

پاسخ: اولا تکفیر و تفسیق برخی از روات براساس حدس و گمان نبوده و مصداق عمل به ظن نمی باشد. بلکه این عمل براساس یافته های روایی یا اخبار متواتراز ثقات شیعی می باشد.

ثانيا؛ چنانچه بگویند این عمل مصداق غیبت برشمرده می شود، خاطرنشان خواهد شد که غیبت دارای استثناهایی است که فاسقان علنی و باب مشورت و باب شهادت را از این مساله خارج می کند.

ثالثا؛ حفظ احکام و شریعت اسلامی از حفظ اسرار شخصی برخی راویان (غیرعادل) مهم تر است.(1)

4. وجود بیشمار راویان مجهول: برخی از اتباع احمدالحسن بر این باورند که تعداد راویان مجهول و ناشناخته در سلسله سند روایات، بیش از راویان شناخته شده است، لذا این امر بیانگر ناقص بودن علم رجال بوده و این امر همانند خط کش پنج سانتی است که بنا دارد زمینی هزار متری را متر کند. بنا براین علم رجال نمی تواند معیار خوبی برای تفکیک روایات به صحیح و غیره باشد.

پاسخ: اولا این مسأله نشانگر دقت و ظرافت و حساسیت علم رجال در خصوص روایات بوده و این امر نه تنها از درجه علم رجال نکاسته ، بلکه بر درجه اعتماد و اعتبار آن علم خواهد افزود.

ثانيا؛ راویان ناشناخته، أغلب کسانی هستند که دارای دو یا سه روایت انگشت شمار بوده و از کثرت روایت برخوردار نمی باشند تا از رهگذر کنار گذاشتن آنان، برمعظم روایات خللی وارد شود.

ثالثا؛ در صورت مطابقت متن و محتوای روایت با اصول و مسلمات تشيع، وجود یک راوی ناشناخته مخل سند نبوده و اعتبار روایت را مخدوش نمیکند.

رابعا؛ در صورتی که روایت مشهور بوده و در طول تاریخ اسلام به مضمون آن اعتماد شده و یا مورد عمل قرار گرفته است، وجود یک یا چند راوی ناشناخته و مجهول بر اعتبار حديث خدشه وارد نکرده و این شهرت، جبران کننده ضعف روایت خواهد بود.

ص: 200

اَلتَّفَرُّغُ».(1) وظیفه ما القای اصول و وظیفه شما تفریع آن است.

بنابراین، تفريع اصول ائمه معصومين علیهم السلام ، بهترین نوع اجتهاد است و همین معنا در عصر ما نیز رائج بوده و از آن بهره می جوییم. به عنوان مثال، در سخن امام صادق علیه السلام ، عبارت «وَ لاَ يَنْقُضُ اَلْيَقِينَ بِالشَّكِّ»،(2) به عنوان اصل بوده و احکامی که مجتهد از آن استنباط میکند، تفريعات است. لذا باید توجه داشت که بازگرداندن فرع به اصل حکم، همانند قياس نبوده و بلکه استنباط فروع از کبرای کلی است. همچنین روايات «عَلَى اَلْيَدِ مَا أُخَذَتْ حَتَّى تُوَدَّى»(3) و«وَ لاَ ضَرَرُو لاَ ضِرَارَ»(4) و« فَرُدُّوا مُتَشَابِهِماً إِلَى مُحْكَمِهَا»(5) از جمله اصول القاء شده از جانب معصومین علیهم السلام بوده است که بایستی مورد تفریع قرار گیرند. علاوه بر آن، روایات دیگری هستند که قواعد اصولی را مستقیما به مجتهدین آموخته و آنان را به چنین ابزارهایی مجهز کرده اند. به عنوان نمونه؛ قاعده عام و خاص،(6) انصراف،(7) برائت ،(8) احتیاط،(9) ناسخ و منسوخ،(10) قواعد ناظر به موارد تعارض ادله (11)و....

لذا براساس همین روایات، رسول گرامی اسلام صلی الله علیه واله وسلم فرمود: «مَن أفتى النَّاسَ وَ هُوَ لا يَعْلَمُ النَّاسِخَ وَالمَنشوحَ وَ الحُكمَ وَالمُتَشابِةَ فَقَد هَلَكَ وَ أهلَك»(12) کسی که به مردم فتوا دهد، درحالیکه علم به ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه ندارد، هم خودش و هم دیگری را هلاک کرده است. تعداد روایات مربوط به قواعد اصول فقه بقدری زیاد است که علامه سید هاشم خوانساری (م 1318) با تألیف کتاب «اصول آل الرسول الله صلی الله علیه و اله وسلم» ، تمامی این روایت را جمع آوری

ص: 202

کرد. صاحب كتاب الذريعة از قول علامه خوانساری می نویسد: بی گمان بیش از 4000 حديث را که مربوط به اصول فقه است را در این کتاب آورده ام .(1) همچنین محدث شبری(م1242) با تأليف كتاب «الاصول الاصلية» در قالب 134 آیه و 1903 روایت ، به قواعد اصول فقه اشاره کرده و یک یک آنها را بررسی کرده است .(2)

اساسی این دو به دست می آید. چنانچه در فقه اجتهادی اهل سنت، به گونه ای است که فقیه در صورت فقدان نص، عملا اجازه پیدا می کند تا دست به تشریع احکام و تکالیف شرعی بزند، اما اجتهاد شیعی؛ به معنای تشریع حکم از سوی فقیه نبوده، بلکه به معنای بکارگیری تمام نیروی علمی در کشف و استنباط احکامی است که خداوند آنها را جعل فرموده است. به عبارت دیگر، اجتهاد در نزد اهل سنت، به خودی خود؛ قانون مستقلی در عرض کتاب وسنت است اما اجتهاد در نگاه شیعه؛ ابزاری است برای استنباط قانون از کتاب خدا و سنت معصومین علیهم السلام . لذا چنین روشی نسبت به استخراج مسائل و تکالیف دینی از منابع معتبر، نه تنها مذموم نیست، بلکه همواره مورد توجه و تأكید معصومین علیهم السلام بوده است.(1)

5. شیخ طوسی(م460)؛ با کتاب «العدة في أصول الفقه».

6. علامه سالار دیلمی (م448)؛ با کتاب «التقريب في أصول الفقه»

7. ابن ادریس حلی (م 598)؛ با کتاب «السرائر الحاوی لتحرير الفتاوى».

8. محقق حلی (م 676)؛ با کتاب «نهج الوصول الى معرفة الاصول» و «معارج الاصول».

8. علامه حلی (م726)؛ با کتاب های «مبادى الوصول الى علم الاصول»، «تهذيب الوصول الى علم الاصول»، «نهاية الوصول الى علم الاصول»، «النكت البديعة في تحرير الذريعة»، «شرح غاية الوصول الى علم الاصول»، «منتهى الوصول الى علمى الكلام و الاصول»، «نهج الوصول الى علم الاصول».(1)

و روایات، جهت استنباط احکام جایز است؟

در پاسخ به این سخن باید گفت: اولا؛ اولین مسئله ای که در کتب فقهی به آن اشاره شده است ، تقسیم بندی مکلف است. لذا گفته شده: «يجب على كل مكلف في عباداته ومعاملاته أن يكون مجتهدأ، أو مقلدا، أو محتاطا». لذا تمامی فقهاء بر این باورند که کسی که مقلد بوده و از توانایی علمی در خصوص استنباط احکام از روایات و آیات برخوردار نیست، مراجعه مستقیم وی به آیات و روایات جهت استخراج و استنباط احکام جایز نمی باشد، چرا که آیات و روایات ، دارای محکمات و متشابهات بوده و توان فهم آنها برای افراد غیر متخصص میسر نمی باشد.

ثانيا؛ علاوه بر مراجعه مستقیم افراد غیر متخصص به روایات، حتی خواندن برخی روایات برای افرادی که توان فهم و درک آن را ندارند نیز منع شده است. چنانچه از امام صادق علیه السلام نقل شده است: «إِنَّهُ لَيْسَ مِنِ احْتِمَالِ أَمْرِنَا التَّصديقَ لَهُ والْقَبُولُ فَقَطُّ مِن احْتِمَالِ أَمْرِنَا سَتْرُهُ و صِيَّانَهُ مِن غَيْرِ أَهْلِهِ فَأَقْرِئْهُمُ السَّلامَ وقُلْ لَهُمْ رَحِمَ اَللَّهُ عَبْدٌ اجترمودة اَلنَّاسِ إِلَى نَفْسِهِ حَدِّثُوهُمْ بِمَا يَعْرِفُونَ وَ اُسْتُرُوا عَنْهُمْ مَا يُنْكِرُونَ ثُمَّ قَالَ وَ اَللَّهِ مَا اَلنَّاصِبُ لَنَا حَرْباً بِأَشَدَّ عَلَيْنا مَئُونَةً مِنَ النَّاطِقِ عَلَيْنا بِما نَكْرَه».(1) تحمل امر ما تنها به تصدیق و پذیرفتن آن نیست، از جمله تحمل امرما پنهان داری و نگهداشتن آن از نا اهلش باشد. به شیعیان ما سلام برسان و به آنها بگو: خدا رحمت کند بنده ای را که دوستی مردم را بسوی خود کشاند، آنچه را می فهمند به آنها بگوئید و آنچه را نمی پذیرند از آنها بپوشید. سپس فرمود: بخدا کسی که به جنگ ما برخاسته زحمتش برای ما از کسی که چیزی را که نمی خواهیم از قول ما می گوید بیشتر نیست.

نزدیک به عصر آنان، سند و مدرک روایات و شناخت راویان احادیث ، کمتر مورد نیاز بود، زیرا احادیث واحکام را یا از خود معصوم علیه السلام می پرسیدند و یا راوی و ناقل آنها را به جهت نزدیکی زمانی با معصوم، می شناختند. اما در زمانهای بعد، روایات و احادیث با واسطه های زیادی نقل می شد و اشخاصی مانند ابوهریره ها نیز گاهی تا حدود چهار هزار حدیث دروغی را جعل می کردند. از این رو مجتهدی که می خواهد طبق حدیث و روایتی فتوا دهد، باید راویان وناقلان آن را بشناسد و به معتبر بودن سند روایات پی ببرد و نیز به علم «حديث» و « رجال» آگاهی داشته باشد. همین تحقیق در سند احادیث و شناخت راویان آنها (علم رجال)، باعث می شود که گاهی یک حدیث به نظر مجتهدی صحیح و معتبر باشد؛ اما همین حدیث در نظر مجتهد دیگر از صحت و اعتبار برخوردار نباشد و در نتیجه موجب اختلاف فتوا بین آنان گردد.

دلیل دوم: اختلاف در معانی و مفاهیم احكام؛ گاهی بعضی از آیات و روایات از نظر کلمات، جملات و ترکیبات، به گونه ای است که در معانی و مفاهیم آنها، احتمالات مختلفی داده می شود. بدین جهت در معانی و مفاهیم احکام، بين مجتهدان اختلاف نظر و در نتیجه اختلاف فتوا به وجود می آید؛ مثلا در آیه مربوط به تیمم «... فلم تجدوا ماء فتيمموا صعيدا طيبا؛ در صورتی که برای طهارت به آب دسترسی نداشتید، بر «صعید» پاکیزه تیمم کنید»؛ در معنا و مفهوم کلمه «صعید» ، اختلاف نظر پیش آمده که آیا معنای «صعید» فقط خاک است یا معنای آن تمام چیزهایی است که پوسته ظاهری زمین را تشکیل می دهد (مانند سنگ، شن، ریگ و جز آن). از این رو در این که بر چه چیزهایی تیمم کردن صحیح است و یا غير صحيح، بين مجتهدان اختلاف فتوا به وجود می آید.

دلیل سوم: اختلاف در مصادیق و موضوعات احکام؛ گاهی مجتهدان در خود حکم شرعی با یکدیگر اتفاق نظر دارند که یا در مصداق و موضوع حکم اختلاف پیدا می کنند؛ مثلا اگر بر بدن یا لباس نمازگزار خونی باشد که مقدار آن کمتر از «درهم» است، نماز صحیح می باشد. در زمانی که این حکم از سوی معصوم علیه السلام صادر شده، درهم در میان مردم معمول بوده است و همه اندازه آن را می دانسته اند. ویا در زمان های بعد به جهت عدم آگاهی از اندازه درهم آن روز، اختلاف نظرهایی به وجود آمده است که آیا اندازه درهم، مساوی با گودی

ص: 208

کف دست است، یا سرانگشتی ابهام، ووسطی ویا سبابه . همین اختلاف نظر در مصداق و موضوع حکم، باعث اختلاف فتوا در حکم شرعی آن شده است.

دلیل چهارم: اختلاف در مقاصد و اهداف احکام، چون در زمان ائمه اطهار علیه السلام و طبقه اول راویان احادیث و ناقلان احکام شرعی، حکومت و قدرت در دست مخالفان شیعه بوده است. از این رو آنان نمی توانستند، در همه جا احکام «واقعی» الهی را بدون پرده بیان کنند و به اصطلاح رعایت تقیه می کردند. همین امر موجب شده است تا بعضی از احادیث با بعضی دیگر، توافق نداشته باشند و مقصود و هدف اصلی معصوم علیه السلام فهمیده نشود. یکی از کارهای فقیهان و مجتهدان؛ این است که چنین احادیثی را که در نظر نخستین با یکدیگر منافات و تعارض دارند، با هم جمع کنند تا مقصود و هدف اصلی آنها معلوم و شناخته شود. در نتیجه، آنها را مأخذ و دلیل فتوای خود قرار دهند. گاهی در جمع بین احادیث و وفق دادن یک حدیث با حدیث دیگر، در میان آنان اختلاف نظر پیش می آید و همین موجب تفاوت فتوای آنان می گردد.

با در نظر گرفتن این چهار علت ، گاهی بین مراجع تقلید در مسائل جزئی فقهی، اختلاف فتوا پیش می آید و این دلیلی محکم بر پوایایی فقه تشیع است. برخلاف فقه اهل سنت که پاسخی برای احکام مستحدثه ندارند زیرا از نعمت مرجعیت محروم می باشند.(1)

ص: 209

پرسش های درس

1. دیرینه اخباریگری از نگاه شهید مطهری را تشریح کنید.

2. چهار مورد از محورهای اعتقادی اخباریون را بیان کنید.

3. اشکال تقسيم حدیث به صحیح و ضعیف را تقریر کنید.

4. دو نمونه از اصحاب ائمه که دارای کتاب رجالی هستند را نام ببرید.

5. ادله مخالفین علم رجال را نام برده و یک مورد را پاسخ دهید.

6. اجتهاد در برابر نص را تعریف کرده و یک نمونه مصداقی برای آن بیان کنید.

ص: 210

ص: 212

عملی است لذا توقع و مطلوب خداوند این است که مردم بعد از آنکه احکام الهی برای آنها بیان شد، عملا متحذر شوند و این حذر و پرهیز جز با عمل به فتوای فقیه تحقق پیدا نمی کند. چرا که مراد از حذر عملی؛ حجیت فتوای مجتهد و لزوم قبول قول مجتهد به صورت عملی بوده و صرف التزام قلبی ملاک نمی باشد.

باته به اینکه گاهی انذار کردن از باب دلالت مطابقه و گاهی از جهت دلالت تضمن و گاهی از طریق دلالت التزام است. همانگونه که بیان شد، آیه شریفه صراحت در وجوب انذار برای فقیه دارد، لذا اگر مجتهدی بر حرمت و یا وجوب مطلبی فتوا داد، آن فتوا به دلالت تضمن، حکم الهی محسوب می شود و عدم اتيان آن، مستوجب عقاب خواهد بود.

شاید برخی به این باور باشند که فقاهت و اجتهادی که در صدر اسلام و در زمان پیامبر اسلام صلی الله علیه واله وسلم و ائمه معصومین علیه السلام مطرح بوده است، غیراز فقاهت واجتهادی است که در زمانهای متأخرمورد نظر می باشد؛ چون فقاهت و اجتهاد در صدر به صورت سؤال از معصومین بوده است و در آن زمان اجتهاد مصطلح مد نظر نبوده است، بنابراین، آیه بر انذار فقيه دلالت ندارد تا بر حجيت فقاهت هم دلالت کند؛ بلکه، آیه بر حجیت نقل روایت وحجیت خبر واحد دلالت دارد وانذار فقیه در اینجا به معنی نقل روایت است به همان صورتی که از معصومین علیهم السلام شنیده است، که در این صورت چنین پاسخ داده می شود که:

اولا: از آنجا که در آیه شریفه، عنوان فقاهت در وجوب تحذر اخذ شده است، آیه با نقل روایت و حجیت خبر واحد ارتباطی ندارد. دلیل اول اینکه، در حجیت روایت ، التفات راوی به معنی روایت شرط نشده است، تا چه رسد به این که راوی، فقیه هم باشد؛ زیرا در نقل روایت، جزوثاقت راوی ، چیز دیگری معتبر نیست و دوم اینکه لازم نیست که عنوان فقيه در نقل روایت بر راوی صدق کند؛ چون هرگز راوی با صرف نقل تعدادی روایت و لواینکه معنی آنها را هم بداند، مستحق عنوان فقیه نخواهد بود؛ زیرا روشن است که علم به یک یا چند حکم، در صدق عنوان فقاهت کفایت نمی کند، در حالیکه روایت او صحیح است؛ نتیجه این است که آیه شریفه، ارتباطی به حجیت روایت ندارد و از سویی، وظیفه راویان، نقل روایت بوده و وظیفه فقهاء ، تفریع اصول است، چنانچه امام رضا علیه السلام فرمود: «عَلَيْنَا إِلْقَاءٌ

ص: 215

اَلاَصُولُ وَ عَلَيْكُمُ اَلتَّفْرِيعُ».(1) توجه شود که تفريع اصول کاری تخصصی بوده و از عهده ناقلان حدیث و عوام مردم خارج است.

ثانيا؛ ماهیت فقاهت و اجتهاد به معنی معرفت احکام از روی دلیل، امر واحدی است که حقیقت آن با تغییر زمان متفاوت نمی شود و در زمان حاضر و صدراول یکی است و در این معنی اختلافی وجود ندارد؛ بلکه تفاوت اجتهاد امروز و صدر اول در صعوبت و سهولت است؛ چون تفقه در صدر اول ، به شنیدن حدیث بوده است و متوقف بر علوم و مقدمات مورد نیاز فعلی نبوده است. اما در زمانهای متأخر، اگرچه نیل به مرتبه اجتهاد بر مقدمات زیادی متوقف است، ولی این فرق به معنی متغیر بودن معنی اجتهاد نمی باشد. البته مسأله تعارض بين اخبار، هم دراجتهاد مصطلح مطرح است و هم در اعصار سابق بوده است. از این روی، در مورد تعارض اخبار، بین اجتهاد این زمان با آن زمان فرقی نیست؛ لذا ادعای مغایرت مفهوم اجتهاد در امروز و صدر اول هم وجهی ندارد.(2)

نتیجه اینکه بر اساس آیه نفر، تفقه وانذار واجب کفایی است و لازمه این وجوب، تبعیت و حذر عملی عوام از فقها می باشد. توجه به این نکته ضروری است که نگاه اولین اسلام بر تفقه بوده و کسانی را که از استعانة تفقه برخوردارند را براین امردعوت کرده است. از سویی باب تقلید را باز گذاشته و رجوع مقلدین به هر کدام از فقهاء که دارای اعلمیت می باشد را باز گذاشته است تا مردم بتوانند به تشخیص آگانه خود، احکام شان را از آنان دریافت نمایند. لذا می توان همین نوع از تقلید که بر پایه علم و آگاهی می باشد را نوعی از تفقه در مرحله نازل تر دانست.

و آرزوها نمیدانستند و دنبال گمان و وهم می رفتند.

این آیه در مقام مذمت عوام و بی سوادان یهود است که در اصول دینی خود از علماء و پیشوایان خود پیروی و تقلید می کردند. در ذیل این آیه آمده است: شخصی به امام صادق علیه السلام عرض می کند که عوام و بی سوادان یهود راهی نداشتند جز اینکه از علماء خود هر چه می شنوند قبول کنند و پیروی نمایند. اگر تقصیری هست، متوجه علماء يهود است. چرا قرآن کریم عوام الناس بیچاره را که چیزی نمی دانستند و فقط از علماء خود پیروی می کردند را مذمت می کند؟ چه فرقی بین عوام يهود و بین عوام ما هست؟ اگر تقلید و پیروی عوام از علماء مذموم است پس عوام ما نیز که از علماء ما پیروی می کنند باید مورد ملامت و مذمت قرار گیرند. اگر آنها نمی بایست قول علماء خود را بپذیرند اینها نیز نباید بپذیرند.

حضرت فرمود: «بَيْنَ عَوَامِّنَا وَ عُلَمَائِنَا وَ عَوَامِّ الْيَهُودِ وَ عُلَمَائِهِمْ فَرْقٌ مِنْ جِهَةٍ وَ تَسْوِيَةٍ مِنْ جِهَةٍ اما مِن حَيْثُ اسْتَوَوْا فَانَّ اللَّهَ قَد ذَمَّ عَوامَّنا بِتَقْلِيدِهِمْ عُلَمَاءَهُمْ كَمَا ذَمَّ عَوَامَّهُمْ وَ امّا مِنْ حَيْثُ اِفْتَرَقُوا فَلاَ»، عوام وعلماء ما و عوام و علماء يهود از یک جهت فرق دارند و از یک جهت مثل هم اند. از آن جهت که مثل هم می باشند، خداوند عوام را نیز به آن نوع تقلید از علماء مذمت کرده واما از آن جهت که فرق دارند نه. آن شخص عرض کرد: یا ابن رسول الله توضیح بدهید. فرمود: عوام يهود علماء خود را در عمل دیده بودند که صریحا دروغ می گویند، از رشوه پرهیز ندارند، احکام و قضاءها را به خاطر رودربایستیها و رشوه ها تغییر می دهند، می دانستند که درباره افراد و اشخاص عصبیت به خرج می دهند، حب و بغض شخصی را دخالت می دهند و حق یکی را به دیگری می دهند. آنگاه فرمود: به حکم الهامات فطری عمومی که خداوند در سرشت هرکس تکوینی قرار داده می دانستند که هرکس که چنین اعمالی داشته باشد نباید قول او را پیروی کرد، نباید قول خدا و پیغمبران خدا را با زبان او قبول کرد و به همین منوال است حال عوام ما، اینها نیز اگر در فقهاء خود، اعمال خلاف، تعصب شدید، تزاحم برسر دنیا، طرفداری از طرفداران خود هر چند ناصالح باشند، کوبیدن مخالفین خود هرچند مستحق احسان و نیکی باشند، اگر این اعمال را در آنها حس کنند و بازهم چشم خود را ببندند و از آنها پیروی کنند عینا مانند همان عوام یهودند و مورد مذمت و ملامت هستند و فرمودند: «أَمَّا مَنْ كَانَ مِنَ الْفُقَهَاءِ صَائِناً لِنَفْسِهِ حَافِظاً لِدِينِهِ مُخَالِفاً عَلَى هَوَاهُ مُطِيعاً لِأَمْرِ مَوْلاَهُ فَلِلْعَوَامِّ أَنْ

ص: 217

يُقَلِّدُوهُ» واما هریک از فقهاء که خوددارو حافظ دین خود و مخالف هوای نفس و مطیع فرمان مولای خود باشد باید عوام از او تقلید کنند.(1)

نکات این روایت عبارتند از:

1. تقلید از فقیه جامع الشرایط جایز بوده و اگر فقیهی که از شرایط اخلاقی مذکور در روایت برخوردار نباشد، قابل تقلید نمی باشد.

2. لام در «فَلِلْعَوَامِّ أَنْ يُقَلِّدُوهُ» همانند لام در «وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا»(2) برای تکلیف است که در صورت جمع شدن شرایط ، حق ثابتی از جانب مردم برای خداوند ایجاد می گردد. لذا در صورتی که شرایط تقلید برای هر کدام از عوام فراهم شد، بایستی آن را پذیرفته و انجام دهند.

پرسش های درس

1. نگاه قرآن به مکلفین با چه تقسیم بندی مطرح شده است؟

2. دلالت آیه نفربر وجوب تفقه و تقلید را بیان کنید.

3. آیا تقلید در زمان معصومین با تقلید کنونی تفاوت دارد؟ توضیح دهید.

4. مخالفت قرآن با تقلید در چه شرایطی است؟

5. چگونه می توان از حديث فللعوام أن يقلدوه وجوب تقلید را استنباط کرد؟

ص: 219

ص: 220

ص: 222

شده است. چنانچه در آخرین رساله های پولس و در انجیل یوحنا آمده است: «مسیح یک شخص معین نیست، بلکه اصلی است الهی و فوق طبیعی، فراتر از تاریخ و زمان، که پیش از آفرینش جهان بوده و بعد از پایان آن نیز خواهد بود. مسیح علت فاعلی و علت غایی هستی است و آفرینش عالم به واسطه او و برای اوست. همچنان که همه در آدم مرده اند، همه در مسیح زنده خواهند شد.(1) مسیح خود قیامت و حیات است، او راه و دروازه نجات است. او خود آخرالزمان است».(2)

حتی در میان مسلمین نیز درباره محدوده آخرالزمان ، برداشت های متفاوتی ارائه شده است که می توان تمامی آنها را در دو معنای کلی دسته بندی کرد:

الف). آخرالزمان به یک فاصله زمانی، بین ولادت پیامبر اسلام صلی الله علیه واله وسلم تا قیامت کبری

اطلاق می گردد و از این رو آن حضرت را پیامبر آخرالزمان نیز نامیده اند.

ب). فاصله زمانی بین ولادت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف تا پایان قیام ایشان راآخرالزمان

می نامند.

با وجود این آشفتگی، برخی از فرقه های انحرافی همچون احمد الحسن بصری ، از فضای مبهم آن سوء استفاده نموده و روایات مربوط به آخرالزمان را به نحو دلخواه تأویل می کنند.

إِنَّمَا بَعَثَ أَنَا وَ السَّاعَةُ کهاتین قَالَ ثُمَّ ضَمَّ السَّبَّاحَتَيْنِ».(1) ای گروه مسلمانان! بعثت من و روز قیامت مانند این دو انگشت سبابه است.

لذا رسول اکرم صلی الله علیه واله وسلم نشانه های این فاصله زمانی را با عنوان «اشراط الساعة» که مقصود از آن علایم و نشانه های نزدیک شدن به روز رستاخیز است را برشمرده اند. چنانچه ابن عباس می گوید: ما با رسول خدا صلی الله علیه واله وسلم در حجة الوداع به حج مشرف شدیم. رسول خدا حلقه در خانه خدا را گرفت و رو به ما نموده و با سیمای مبارکش ما را مخاطب قرار داد و فرمود:

«أَلاَ أُخْبِرُكُمْ بِأَشْرَاطِ اَلسَّاعَةِ؟ كَانَ أَدْنَى اَلنَّاسِ مِنْهُ يُؤْمَئِذُ سَلْمَانُ رِضَى اَللَّهُ عَنْهُ فَقَالَ بَلَى يَا رَسُولَ اَللَّهِ فَقَالَ صلى اللَّهُ عَلَيَّ وَآلِ وسَلَمَ إِنَّ مِنْ أَشْرَاطِ الْقِيَامَةِ إِضَاعَةَ الصَّلَوةِ وَ اتِّبَاعَ الشَّهَوَاتِ وَ اَلْمِيلُ مَعَ اَلْأَ هَوَاءٌ وَ تَعْظِيمُ اَلْمَالِ وَ بَيْعُ اَلدِّينِ بِالدُّنْيَا...

يَا سَلْمَانُ فَلَمْ يَلْبَثُوا الاّ قَليلاً حَتّي تَخُورُ الاَرْضُ خَوْرَةً فَلايَظُنُّ كُلُّ قَوْمٍ اِلاّ اِنَّها خَارَتْ في نَاحِيَتِهِم فَيَمكُثُونَ مَاشَاءَ اَللَّهِ ثُمَّ يَنْكُتُونَ فِي مَكْثِهِمْ فَتُلْقِي لَهُمُ الارضُ افْلاذَ كَبْدُهَاقَالَ ذَهَبٌ وفِضَّةً ثُمَّ اوْماً بِيَدِهِ الَيَ الا سَاطِينَ فَقَالَمَثْلُ هَذَافِيَوْمَئِذٍ لَاَيَنْفَعُ ذَهَبٌ وَ لَا فِضَّةٌفَهَذَا مَعْنِي قَوْلُهُ فَقَدْ جَاءَ اشْرَاطُهَا».(2)

گفت: آیا می خواهید من شما را به علائم و نشانه های قیامت باخبر کنم؟ در آن هنگام نزدیک ترین افراد به رسول خدا سلمان بود و گفت: ای رسول خدا! بله ما می خواهیم ما را باخبر کنی!

پس از آن رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم فرمود: بدرستی که از علامات قیامت آن است که مردم نماز را خراب می کنند، و از شهوات پیروی می نمایند، و تمایلشان بسوی هوای نفسانی است ، مال را بزرگ می شمرند، و دین را به دنیا می فروشند...

ای سلمان ! چون این قضایا واقع گردد و این علائم تحقق یابد دیگر مدت درازی به طول نمی انجامد، بلکه درنگ نمی کنند مردم، مگر زمان اندکی که ناگهان زمین صیحه عجیبی میکشد و این صدا و صیحه بطوری تمام بسيط زمین را فرا می گیرد که هر کس چنین می پندارد که این صیحه در ناحیه و موطن او واقع شده است و پس از صیحه به قدری که خداوند اراده اش تعلق گیرد، باز مردم در روی زمین درنگ می کنند و در این اقامت و درنگ

ص: 225

دچار گرفتاری ها و مشقات و تکان ها می گردند. و زمین پاره های جگر خود را بیرون می ریزد و منظور از پاره های جگرطلاها و نقره هاست. حضرت رسول اکرم صلى الله عليه وآله وسلم در این حال با دست خود اشاره کردند به ستون هائی که در آنجا نصب شده بود و فرمودند: پاره های جگر زمین و قطعات طلا و نقره مثل این ستون ها. اما در آن روز، دیگرطلا و نقره فائده ای ندارد و اینست معنای گفتار خدای تعالی: «فَقَدْ جَاءَ أَشْرَاطُهَا» پس به درستی که حقا علائم قیامت به وقوع پیوسته است.

براساس این تقسیم بندی قرآنی، زمان پس از بعثت پیامبر اکرم صلى الله عليه وآله وسلم، آغاز آخرالزمان بوده و تمامی علائمی که با عنوان اشراط الساعة یا آخرالزمان صادر شده است، مختص به محدوده زمانی بعثت تا قیامت می باشد. لذا انحصار آن علائم به زمان خاصی مانند زمان ظهور حضرت بقیه الله الاعظم علیه السلام صحیح نبوده و حتی خود ظهور نیز یکی از علائم آخر است.

نکته

در برخی از روایات صادر شده از رسول گرامی اسلام صلى الله عليه وآله وسلم، ظهور امام دوازدهم علیه السلام را در آخرالزمان و قیام خود در اول الزمان دانسته است.(1) از سویی روایاتی هستند که پیامبراکرم صلى الله عليه وآله وسلم را پیامبر آخرالزمان معرفی نموده اند،(2) با این وجود، وجه جمع بین این دو روایت که در یکی به اول الزمانی و در دیگری به آخرالزمانی بودن پیامبرصلى الله عليه وآله وسلم اشاره شده است، بدین گونه است که؛ هر پیامبری که صاحب الشريعة باشد، تا پایان مدت شریعت خود، به صورت عام صاحب الزمان خواهد بود. لذا با توجه به اینکه نبی اکرم صلى الله عليه وآله وسلم آخرین پیامبر خداست، به عنوان پیامبر آخرالزمان معرفی گردیده و صاحب آخرالزمان می باشد. بنابراین، در اول آخرالزمان قیام کرده

ص: 226

و فرزندش مهدی علیه السلام نیز در پایان آخرالزمان خواهد آمد.(1)

جنگ با آن حضرت می پردازند. امام عصر، سه روز به آنها مهلت می دهد تا از مواضع خود دست بردارند و سپس همه آنها را به قتل خواهد رساند.(1)

ثالثا؛ برخی از متونی که احمدالحسن و انصارش به آن استشهاد کرده و فقهاء را دشمنان حضرت دانسته اند، ریشه روایی نداشته و برگرفته از کتاب فتوحات مکیه محى الدين ابن عربی می باشد که گفته است: «أَعْدَائِهِ مُقَلَّذِ اَلْعُلَمَاءِ أَهْلُ اَلْإِجْتِهَادِ... وَلَولا السَّيْفُ بِيَدِهِ لَأفْتَى الفُقَهاءُ بِقَتْلِهِ...»(2) دشمنان(قائم) همان مقلدین علماء أهل اجتهاد هستند که اگر امام شمشیر نداشته باشد، فقهاء بر قتل وی فتوا خواهند داد. چنانچه همین اعتراف را سید علاء الاعرجی در کتاب «اهلا يابن فاطمه» و در ابتدای عبارت می نویسد: و نقلا من كتاب الفتوحات القدس لابن عربي في له عن الامام المهدي علیه السلام جاء فيه...(3)

رابعا امکان وجود علمای فاسد در عصر حاضر ودر عصر ظهور مسأله قابل انکار نبوده و حتی در باورما افرادی همچون؛ ناظم العقیلی، حسن حمامی، واثق حسینی و ... که در لباس علماء بوده و مردم را به سوی احمد الحسن می خوانند، همانانی هستند که برای دفاع از احمد بصری، در برابر امام زمان علیه السلام ایستاده و با ایجاد انحراف در بین مسلمین، مصداق علمای فاسد العقیده هستند.

براین اساس؛ نهی از ارتباط با علماء و فاسق خواندن همه آنان، باور باطلی است که جریان های انحرافی احمد الحسن بصری برای دستیابی به اهداف و اغراض باطل خود و فرار از ردیه های علما به آن متسمک می شوند. چنانچه از پیامبر خدا روایت شده است که فرمود: در آخرالزمان دغلبازان و فریبکارانی بیایند که حديث هایی نوو روایت هایی جدید از دین بر شما بخوانند، آنچنان که به شما و نه پدرانتان چنین حدیث هایی نشنیده باشید. پس دوری گزینید از آنها، مبادا به دام تزویر و فریب شان بیافتید».(4)

ص: 228

پرسش های درس

1. آخرالزمان از نگاه یهودیت و مسیحیت را تشریح کنید.

2. نگرش مسلمین به مساله آخرالزمان را توضیح دهید.

3. محدوده زمانی آخرالزمان را بر اساس قرآن تبیین کنید.

4. اشکال ناسازگاری روایات آخرالزمانی و اول الزمانی بودن رسول خدا چگونه حل می شود ؟

5. پاسخ به شبهات احمد الحسن درباره علمای آخر الزمان را بیان کنید.

ص: 229

ص: 230

ص: 232

اقتدار دولت، پایه های فرهنگی و تبلیغی خود را تقویت کرده و مکتبی در برابر اقتدار مراجع تقلید شیعه بنا نمود. با به ثمر نشستن تلاش های ضد مرجعیت شیعه توسط جریان شیخیه، زمینه برای به وجود آمدن بابیه در دوران محمد شاه قاجار فراهم گردید تا اینکه در اواخر دولت وی، با بهانه جویی در خصوص وضعیت اسف بار مردم، شورش بابیه آغاز شد. با به روی کار آمدن ناصرالدین شاه و با مقاومت امیرکبیر، شورش بابیه سرکوب شده و علی محمد باب اعدام شد. اما بلافاصله پس از این دوران، بهائیت ظهور کرده و با بهانه ظلم دولت علیه مردم و با علم کردن نیاز مردم به منجی آخرالزمان ، پروژه جدیدی را آغاز کرده و با توجه به اینکه در دوره ناصرالدين شاه، ارتباطات خارجی رشد بیشتری داشت، مرکز بهائیت در عکا بنا نهاده شد تا بدون تهدید خطر خاصی، به فعالیت های جهانی خود ادامه دهند.

شیخیه پس از کاشت دانه های اخباریگری و اعلام اتصال به حضرت صاحب الزمان علیه السلام با ارائه نظریه قراء ظاهره، شبهه بی نیازی مردم از مراجع تقلید را در اذهان عمومی ایجاد کرد. لذا شیخیه با شیوع این باورهای مسموم، رسما مبارزه با علمای اصولی و مراجع تقلید را آغاز کرده و به عنوان اولین قطعه از پازل اسلام ستیزی، زمینه را برای بابیت فراهم نمود. بابیه نیز با باب دانستن خود، قرائت جدیدی از دین اسلام را برای مردم ارائه داده و دومین قطعه از پازل اسلام ستیزی را جای گذاری نمود. در این میان به قطعه سومی نیاز بود تا علاوه بر حفظ باورهای بابیت ، نظریه منسوخ شدن اسلام را گسترش داده و دین جدیدی را برای مردم ارائه دهد.

بنابراین، بهائیت با بهره از تشکیلات سازمان یافته ای آغاز به کار کرده و زمینه را برای پرده برداری از آخرین قطعه، یعنی جریان احمد الحسن فراهم کرد. جالب اینکه هر کدام از این

جریان ها که در پی یکدیگر به وجود آمده اند، علاوه بر حفظ باورهای جریان قبلی، افزودهای برای جریان بعد از خودشان داشته اند. لذا جریان احمد الحسن نیز، ضمن حفظ باورهای اخباریگری و تقابل با مرجعیت شیعه و ادعای بابیت امام زمان علیه السلام و تفسیر به رأی قرآن کریم و روایات اهل بیت علیه السلام ، خود را مهدی و قائم آل محمدصلی الله علیه و اله وسلم دانسته و القاب و اوصاف امام زمان علیه السلام را به عاریه برداشته است.

ص: 234

قابل توجه اینکه؛ أغلب ادعاهای شیخ احمد احسائی به دیدارهایی نسبت داده می شود که در عالم خواب با ائمه معصومین علیهم السلام داشته است.(1) البته سید کاظم رشتی نیز به عنوان یکی از ارکان شیخیه، سخنان وی را تأیید کرده و مردم را به یافتن رکن رابع توصیه می نمود تا توسط آنان به معرفت خدا، رسول و امام برسند.(2)

احمد الحسن با نوشتن چندین کتاب در حوزه فقه اسلامی و تفسیر قرآن کریم، بیشترین انحرافات را وارد تشیع کرده(1) و در صورتی که نظراتش با روایات صریح و متواتر شیعه نیز مخالفت داشته باشد، با ارائه نظریه بسط يد امام، آن را توجیه می کند. در حالیکه حتی امامان معصوم نیز، علم خود را از امام پیش از خود گرفته و هیچگاه برخلاف نظر آنان فتوا و سخنی ندارند. امام باقرعلیه السلام خطاب به جابر فرمودند:

«يَا جَابِرُ لَوْ كُنَّا نُفْتِي اَلنَّاسَ بَرَّايَنَا وَ هَوَانَا لَكُنَّا مِنَ اَلْهَالِكِينَ وَ لَكِنَّا نُفْتِيهِمْ بِهِ اثار مِنْ رَسُولِ اَللَّهِ وَ اُصُولُ عِلْمٍ عِنْدَنَا نَتَوَارَثُهَا كَابِراً عَنْ كَابِرٍ نَكْنِزُهَا كَمَا يَكْنِزُ هَوْلاَءُ ذَهَبهسُم وَ فِضَّتُهُمْ».(2) اگر ما به مردم به رای هوا و هوس خود فتوا میدادیم هرآینه تباه می شدیم، ولی ما با آثر رسول خدا و اصول دانشی که نزدمان است فتوا دهیم و آن ها را یکی از دیگری به ارث می بریم و به مانند گنجی پاس میداریم.

ص: 240

ص: 242

اطلاق می گردد. این تعبیری محدود از ایدئولوژی است که دو مورد بالا را زیر پوشش می گیرد. این تعبیر تا دهه 1960 میلادی برداشت غالب از مقوله ایدئولوژی در بحث های فلسفی و سیاسی بود. در این تعریف، ایدئولوژی نظامی است از باورها که قسمتی از آن به صورت آگاهانه توسط فرد انتخاب می شود و قسمتی از آن به صورت ناخودآگاه در اجتماع توسط فرد کسب می شود.

4. ایدئولوژی رسانه کما بیش ناآگاهانه رفتارهای مرسوم محسوب می شود که به آن ایدئولوژی عملی هم اطلاق می شود. این تعریفی مبسوطی است که توسط مارکس مطرح شده است و بعدها آنتونیو گرامشی و لویی آلتوسر آن را توسعه داده اند. این برداشت، از دهه 60 به بعد مقبول تر بوده است. این تعریف ادامه تعریف مارکسیستی از ایدئولوژی است با این تفاوت که ایدئولوژی را آگاهی کاملا کاذب نمیداند بلکه قسمتی از آن را که ناآگاهانه است را مسئول قسمتی از عملکرد انسانها در جامعه میداند.(1)

براساس تعاریف فوق، می توان به این نتیجه رسید که غالبا ایدئولوژی ها با هدف مقابله با تفکرات موجود در جامعه به پا خواسته و خود را بهترین جایگزین برای آن معرفی می کنند. در بین چهار برداشت موجود از ایدئولوژی ، آنچه منطبق با فرقه ها و جریان های دروغین مهدویت است، نوع اول از برداشت ایدئولوژی است که نوعی اندیشه انحرافی کاذب و غیرواقعی است. نقش ایدئولوژی در تشکیل و تثبیت یک فرقه، بسیار چشمگیر بوده و می تواند عامل امتداد آن فرقه در جامعه باشد. بنابراین، یک ایدئولوگ، ناگزیر از برنامه سازی ایدئولوژی خود، با رعایت مؤلفه های علمی و عملی است تا نیازهای علمی و معنوی پیروانش را به شکل تکامل یافته ای تأمین کند.

طبق این سخن، باید به این نکته توجه داشت که نقد، علم ارزیابی و سنجش اعتبار «علمی» یک ایدئولوژی است. که به طبع آن، آموزه ها و برنامه های کاربردی آن نیز مورد بررسی قرار میگیرد. لذا نباید نقد را ابزاری برای اشکال یابی صرف و خرده گیری و تخریب ایدئولوژی ها دانست. گذشته از آن، نقد و بررسی یک ایدئولوژی ، مستلزم آشنایی و رعایت

ص: 244

قواعد و روش های کاربردی آن است. بنابراین، شخص نقد کننده، در صورت عدم رعایت این قواعد، نه تنها به هدف مورد نظر نائل نشده، بلکه احتمال ابتلاء به بی تقوایی علمی شده ونقد نامنصفانه ای را نیز ارائه دهد. لذا مخاطب ، در اولین نگاه، واکنش منفی نشان داده و ناقد را به دخالت اغراض غیر علمی متهم خواهد کرد.

واسطه تحلیل محتوا برای ناقد حاصل می گردد:

2. بعد انگیخته ای(1) ایدئولوژی فرقه .

3. بعد فرآوردهای(2) ایدئولوژی فرقه.

اماما اوصیائی الى يوم القيامه، كلهم هادون مهديون . أول أوصياء بعد أخي الحسن ثم الحسين ثم تسعه من ولد الحسين في منزل واحد في الجنه ...».

وعناصر تشکیل دهنده فرقه، هدف اصلی نقد در این مرحله می باشد. به عنوان مثال، در نقد مبانی ایدئولوژی و اجزای تشکیل دهنده فرقه احمد الحسن، محورهای زیر قابل بررسی می باشد:

محور اول: ساختار شکنی اعتقادی

تأويل، تحریف ، تفسیر به رأی هایی که احمد الحسن در کتب فقهی و تفسیری خود آورده است، مصداق بارز ساختار شکنی است. شاید برخی همین ساختارشکنی را پسند کرده و آن را گامی در اصلاحات بپندارند، اما باید توجه داشت که ساختار شکنی احمد الحسن بانیت اصلاح نبوده و صرفا شعار اصلاحات را علم خود کرده است تا بتواند به راحتی در میراث اهل بیت علیه السلام دخل و تصرف نماید.

محور دوم: ایجاد تغییر در ارکان تشیع

احمدالحسن با تلاش جهت تغییر در نظام رهبری شیعه و تبدیل نیابت عامه انتخابی فقیه به نیابت خاص انتسابی، در صدد آن است تا در بلند مدت، شور و شعور شیعه را خنثی کرده و در نهایت آن را حذف کند.

نقد محورهای فکری و عناصر تشکیل دهنده آن به صورت مجزا، قلب و مرکز ثقل نقد را تشکیل میدهد.

می باشند که ناقد در مسیر نقد از آنها بهرمند می گردد.

ص: 252

و دل نشین مانند: دفاع از امام زمان، مبارزه با علمای فاسد، تحقق جامعه نبوی ، آزادی، عدالت و...، خود را به آنان نزدیک نموده و از نارضایتی های مردم به تفصیل سخن گویند تا به این وسیله به قلوب پیروان خود راه یابند.

جریان های انحرافی و مدعیان دروغین می باشد. لذا عموم مدعیان دروغین خود را در مقام خليفة اللهی قرار داده و مخالفت با خود را برابر با مخالفت از دستورات خداوند متعال اعلام

میکند.

پرسش های درس

1. چند مورد از شیوه های تبلیغ در جریان های مدعیان دروغین را بیان کنید.

2. روش دریافت نیازهای و خواسته های مردم در جریان های انحرافی مهدویت چگونه است ؟

3. اعلام انحصاری بودن راه نجات در آموزه های مدعیان دروغین را بیان کنید.

4. انحرافات مشترک مدعیان دروغین را نام برده و یک مورد را توضیح دهید.

ص: 258

12. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، دارالفکر، 1417ق.

13. الدوری، عبدالعزيز، اخبار الدولة العباسیه، دارالطلیعه، 1391ق.

14. بیات، عزیزالله ، تاریخ ایران از ظهور اسلام تا دیالمه، 1380ش.

15. ابن منادی، احمد بن جعفر، الملاحم، دارالسيره، 1418ق.

16. البستوی، عبدالعليم، الموسوعه في احاديث المهدی، دار ابن حزم، 1420ق.

17. نعمان بن محمد، شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار، جامعه مدرسین، 1409ق.

18. ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، اسلامیه، 1395ق.

19. ابن طاووس، علی بن موسی، التشريف بالمنن في التعريف بالفتن، صاحب الأمر،1416ق.

20. مصعب بن عبدالله، نسب قریش، دارالمعارف، بی تا.

21. احمد فرج الله، أدعياء المهدويه، المركز الاسلامي للدراسات الاستراتيجيه، 2015م.

22. ذوالفقار علی ذوالفقار، الحركات المهدويه، مرکز بانقيا للابحاث والدراسات، 2005م.

23. ع. س، دراسة تحليلية حول الحركات المهدويه، بنك المعلومات الوطنية، 2005م.

24. حسنی، مدعى المهدويه احمدالحسن، بنك المعلومات الوطنية ، بغداد، 2006م.

25. هندی، علی المتقی، کنزالعمال، نشر الرساله، 1409ق.

26. کلینی، محمد بن يعقوب، اصول کافی، دار الكتب الإسلامية، 1407 ق.

27. نهاوندی، علی اکبر، العبقري الحسان، جمکران، 1390ش.

28. طوسی، محمد بن الحسن، الامالی، دار الثقافة، 1414 ق.

29. صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات في فضائل آل محمد صلی الله عل ی هم، مكتبة آية الله المرعشي النجفی، 1404 ق.

30. بیاضی عاملی، علی بن يونس، الصراط المستقيم، 1414ق.

31. سیوطی، جلال الدين، جامع الصغير، دارالکتب، 1410ق.

32. هلالی، سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس الهلالي، الهادی، 1405 ق.

33. طباطبایی، محمد حسین، المیزان، جامعه مدرسین، 1388ش.

34. مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصية، انصاریان، 1426ق.

ص: 260

35. مفید، محمد بن محمد، الإرشاد في معرفة حجج الله على العباد، کنگره شیخ مفید، 1403ق.

36. ابن بابویه، محمد بن على، معانی الأخبار، انتشارات اسلامی، 1403 ق.

37. بحرانی، سید هاشم بن سليمان، البرهان في تفسير القرآن، بعثه، 1374ش.

38. مظفر، شیخ محمد رضا، عقائد الإمامية، 1387ش 39. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، دار الفكر، 1414 ق.

40. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات في غريب القرآن، الدار الشامية 1412ق.

41. خویی، موسوی، سید ابو القاسم، موسوعة الإمام الخوئی، 1390ش.

42. قمی، علی بن ابراهیم، تفسير القمی، دارالکتاب، 1404 ق.

43. النیشابوری، فضل بن الشاذان، اثبات الرجعة، تراثنا، 1406ق.

44. شیخ حرعاملی، محمد بن حسن، إثبات الهداة بالنصوص والمعجزات، اعلمی، 1425ق.

45. شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، الإيقاظ من الهجعة بالبرهان على الرجعة، نوید، 1400ق.

46. طوسی، محمد بن علی بن حمزه ، الثاقب في المناقب، انصاریان، 1419 ق.

47. ابن طاووس، علی بن موسی، الطرائف في معرفة مذاهب الطوائف، 1417ق.

48. نوربخش، سید محمد، رسالة الهدی، بی تا.

49. قادیانی، غلام أحمد، التبليغ، بی تا، بی جا.

50. جامی، عبدالرحمن، نفحات الانس، انتشارات اطلاعات، 1370ش.

51. قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، 1388ش.

52. ابن طاووس، علی بن موسی، کشف المحجة لثمرة المهجة، بوستان، 1375ش.

53. برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، دار الكتب الإسلامية ،1371ش.

54. صاحب بن عباد، إسماعيل بن عباد، المحيط، عالم الكتاب، 1414ق.

55. ابن نما حلی، جعفر بن محمد، مثير الأحزان، مدرسه امام مهدی، 1406 ق.

ص: 261

56. جمعی از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیه السلام ، 1394ش.

57. بحرانی، یوسف، لؤلؤه البحرين، مطبعة النعمان، 1969م.

58. کشمیری، محمد علی، نجوم السماء، سازمان تبلیغات، 1387ش.

59. فیض کاشانی، محمد محسن، الوافی، کتابخانه امام أمير المؤمنین علی، 1406 ق.

60. القاسمی الدمشقی، محمد جمال الدين، قواعد التحديث، 1313ش.

61. حسینی، سید محمد، مصباح الاصول، الداوری، 1417ق.

62. طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، اسلاميه، 1390ش.

63. طبری آملی صغیر، محمد بن جریر بن رستم ، دلائل الإمامة، بعثت، 1413 ق.

64. قطب الدین راوندی، سعید بن هبة الله ، فقه القرآن، مكتبة آية الله المرعشي النجفی، 1405 ق.

65. حمیری، عبد الله بن جعفر، قرب الإسناد، مؤسسة آل البيت عليهم السلام، 1413 ق.

66. ابن بابویه، محمد بن علی، عیون أخبار الرضا علیه السلام ، جهان، 1378ش.

67. خصیبی، حسین بن حمدان، الهداية الكبرى، البلاغ، 1419 ق.

68.گرجی، ابوالقاسم، تاریخ فقه و فقهاء، س د، 1381ش.

69. حکیم، محمد تقی، الاصول العامة للفقه المقارن، آل البيت، 1979 ق.

70. ابن بابویه، علی بن حسین، الإمامة والتبصرة من الحيرة، مدرسة الإمام المهدی، 1404 ق.

71. ابن بابویه، محمد بن علی، من لای یحضره الفقيه، انتشارات اسلامی، 1413ق.

72. یزدی حایری، علی، إلزام الناصب في إثبات الحجة الغائب ، اعلمی، 1422ق.

73. شرف الدين، عبدالحسين، النص والاجتهاد، سید الشهدا، 1404ق.

74. حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشيعة، آل البيت، 1412ق.

75. احسائی، شیخ احمد، جوامع الكلام، بی تا، بی جا.

76. مدرسی چهاردهی، شیخیگری و بابیگری، تهران، 1354ش.

77. نوری، میرزا حسینعلی، ایقان، مصر، 1308ش.

78. زاهدانی، سید سعید زاهد، بهائیت در ایران، مرکز اسناد، 1391ش.

79. راجردی، ویمرو جوزف آر. دومینیک، تحقیق در رسانه های جمعی، 1390ش.

ص: 262

80. اسماعیل، احمد الحسن، المتشابهات، اصدارات أنصار.

18. ------------- الجواب المنير عبر الاثير، اصدارات أنصار.

28 .-------------، بيان الحق و السد من الاعداد، اصدارات انصار.

38 .-------------، نصيحتی برای طلاب حوزه های علمیه، اصدارات انصار.

84. ناظم العقیلی، الوصية و الوصي احمد الحسن، اصدارات انصار.

ص: 263

ص: 264