ص: 2

استقامت در اندیشه های مرجعیت

حضرت آیت الله العظمی شیخ محمد یعقوبی

تهیه و ترجمه

موسسه نور

ص: 3

ص: 4

رهبری دینی و مرجعیت...55

شکل اول:مرجعیت فردی...56

شکل دوم:مرجعیت اجتماعی...56

ص: 6

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمدلله رَبِّ العالمین وَ الصَّلَاةِ علی مُحَمَّدٍ وَ آله الطاهرین

نیز «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللَّهَ علی حَرْفٍ»؛ ایشان در بیانات خود امت اسلامی را برای رهایی از دسیسه ها و اهداف شیاطین، و رسیدن به کمال انسانی را، تنها در سایه استقامت بر اوامر و نواهی پروردگار دانسته است. با اینکه سخنرانی ها در مناسبت های گوناگونی ایراد شده اند و معمولاً باید دارای آهنگ و لحن متفاوتی باشند، اما در این کتاب سعی شده است تا خواننده با آهنگ و لحن متفاوت روبرو نشود و تغییر لحن و آهنگ برای او ملال آور نباشد، و همچنین تلاش شد تا لحن خطابی به نوشتاری تبدیل شود. در پایان امیدواریم این اثر مورد قبول خداوند متعال واقع شود و ما را در نشر معارف دین یاری بفرماید.

موسسه نور

بهار 99

ص: 8

الدُّنْيَا وَفِيُّ الْآخِرَةِ وَ لَكُمْ فِيها ما تَشْتَهِي أَنْفُسُكُمْ وَ لَكُمْ فِيها ما تَدَّعُونَ ، نُزُلاً مِنْ غَفُورٍ رَحِيمٍ». مفاد ذکر شده، به صورت مختصر در آیه شریفه ديگري هم ذکر شده است: [إِنَّ الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا فَلا خَوْفُ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ]. این آیات آموزه ای الهی، به نام «استقامت» را به ما آموزش می دهد؛ آموزه ای که داراي آثاری با اهمیت است و آیه ذکر شده در سوره فصلت به آنها اشاره دارد. [در این آیه اشاره شده که] ملائك، بر آنها که [استقامت بورزند]، فرود خواهند آمد و آنها را به آرامش و اطميناني دروني بشارت مي دهند، تا نترسند[خوف تا نترسند خوف نداشته باشند] و اندوهگین [محزون] نباشند؛

برخی فرق «خوف» و «حزن» را در این دانسته اند که اولی درباره امور پیش روست و دومی بخاطر تأسف خوردن درباره مسائل گذشته است؛ بنابراین کسانی که مصداق این آیه شریفه شوند از آنچه اتفاق خواهد افتاد ترسی به دل راه نمی دهند؛ اتفاقاتی همچون عدم تسلیم در مقابل طواغیت و سنن اجتماعی در دنیا و قبر و سختی های قیامت در آخرت؛ همچنین بخاطر امور زودگذر و فاني دنيوي هم دچار حزن نمي شوند چراکه مي دانند از خداوند کریم، در عوض گذشتن از آن امور فاني، به زودي بهشتی بهتر از دنيا و باقي براي هميشه، دریافت خواهند کرد. برخی دیگر، فرق این دو وصف خوف و حزن را چنین بیان کرده اند: «وصف خوف، دباره عذابي استفاده می شود که شخص توقع آن را دارد مانند دخول در جهنم یا محروم شدن از بهشت؛ اما صفت حزن درخصوص نواقص و شروری استفاده ميشود که ممکن است مؤمنان، در حال حاضر، به آنها گرفتار باشند مانند حزن مؤمن، بخاطر احتمال از دست دادن افعال خير يا حزن او بخاطر احتمال انجام گناهان». در این صورت، ملائك، مؤمنان را نوید می دهند که: از آنچه

ص: 10

می ترسید یا بخاطر آن محزون شده اید، در امان هستید؛ پس گناهان آنها مورد بخشش قرار گرفته و عذاب از آنها دور گشته است».

نفساني خود را پيروي کنيم و نابود شویم یا به نظر خودمان عمل کنيم و هلاك شويم».

2. تداوم و استمرار بر اطاعت از خدا و انجام اعمال خیر: انسان تنها با قدم گذاشتن در مسیر صحیح به اهدافش نمي رسد بلکه باید در آن مسیر بدرستي و با مداومت قدم بردارد. حضرت علي (علیه السلام) در معناي«اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ» مي فرمايد: «يعني خداوندا توفیقاتی را که در گذشته ارزانی داشتی و به برکت آن تو را اطاعت کردیم، همچنان ادامه ده تا در آینده عمرمان نیز، تو را اطاعت کنیم».

3. اعتدال؛ نه افراط و نه تفریط: چراکه افراط و تفريط، باعث دوري از مسير صحيح مي شود؛ خداوند متعال مي فرمايد:«فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ وَ مَنْ تابَ مَعَكَ وَ لا تَطْغَوْا إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرُ».طغيان به معناي خروج از حد اعتدال است.

4. وضوح در ایصال به هدف، بنابراین شبهه، شك، ابهام، تحیر و ترديدي باقي نمي ماند؛ همان طور که از جمله خصوصیات استقامت در مسیر، همین موارد است تا به طور کامل به هدف نائل شویم و کساني که در مسیر هستند گمراه نشوند.

5. اخلاص: استقامت تنها زماني معنا مي دهد كه براي که خدا و در راهي باشد که خداوند به آن امر کرده باشد؛ هدف استقامت اموري همچون شهرت، مال، منصب وعزت نیست؛ خداوند مي فرمايد:«فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ» نه آن طور که تمایل دارید و نه به هر طریق دیگری.

ص: 12

برخي گفته اند، آنچه باعث شده تا این آیه بر پیامبر (صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ) گران بیاید آن است که، در این آیه به ایشان امر شده که دست دیگران را هم، در مسیر استقامت بگیرد و به آنها كمك كند؛ چراکه در آیه«فَلِذلِكَ فَادْعُ وَ اسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ»، باز پیامبر(صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ )نسبت به استقامت، مورد امر قرارگرفته است اما جايي از ايشان بیان نشده که آن سوره، ایشان را پیر کرده است.

بنابراین وظايف متعدد و سختي بر دوش پيامبر(صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ )قرار داده شده است؛ چراکه ایشان اولاٌ باید در تمام لحظات عمر شریفشان، در مسير الهي و صراط مستقیم، استقامت بورزند -که خود این شامل تمامي افعال و اقوال مي شود و تكليف سختي است- علاوه بر این، باید آن استقامت در تمام لحظه ها، فقط براي خداوند متعال باشد - و این تکلیف از تکلیف اول سخت تر است-؛ اما مشکل ترین امر، این است که به ایشان دستور داده شده که دیگران را هم تمام اختلافاتی که در خلق و خوي، درجات و اصولی که دارند، مورد دستگيري قرار دهند. واضح است که این مسئولیت به تعداد تمامي كساني كه، هدایت و رهبري آنها برعهده پیامبر(صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ )است، سخت تر خواهد شد؛ علی الخصوص امروز که تمامي شرك، كفر، فسق، ظلم و استبداد با تمام افراد و امکانات به میدان آمده اند.

ما معرفی کرده و مشخصات آن را توصیف کرده است و فرموده است: «صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ»؛ آنها که مورد نعمت خداوند قرار گرفته اند، چه کساني هستند؟! خداوند مي فرمايد: «وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِينَ وَ حَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقاً»« وکسانی که ازخدا و رسول اطاعت کنند، پس آنان همدم انبیاء و صدیقین و شهداء و صالحین هستند که خدا آنها را مورد انعام قرار داده و چه نیکو رفیقانی هستند».

بنابراین استقامت، با اطاعت از خداوند متعال، رسولش و کساني که او دستور داده که از آنها اطاعت کنیم -يعني ائمه(علیهم السلام)- و نائبان حقيقي آنها، محقق مي شود؛ بنابراين تبعیت از رهبران حقيقي دين، ضامن تداوم استقامت، در صراط مستقیم است. در مجمع البیان نقل شده که از امام رضا(علیه السلام) پرسیدند: «استقامت چیست؟ آن حضرت فرمودند: بخدا، استقامت همان است که شما در آن قرار دارید»؛ در تفسير قمي هم آيه«إِنَّ الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا»، به استقامت بر ولایت امير المؤمنين(علیه السلام) تفسیر شده است؛ صاحب كافي هم از محمد بن مسلم نقل کرده: «از امام صادق(علیه السلام) درباره آيه«إِنَّ الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا»، سؤال کردم، ایشان فرمودند: استقامت بر امامت هرکدام از ائمه بعد از ديگري«تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ...»معاني الاخبار هم تفسير آيه«اهْدِنَا الصِّراطَ المستقیم»را از امام صادق(علیه السلام) چنین نقل کرده است «صراط مستقیم، راه شناخت خداوند است؛ دو صراط مستقیم وجود دارد، يکي در دنيا و ديگري در آخرت؛ صراطي که در دنياست همان امامي است که اطاعتش واجب است؛ هرکس او را بشناسد و به راهنمايي هاي او عمل کند، از صراطي که پل عبور از روي جهنم است، گذر

ص: 15

مي کند؛ و هر کس که او را در دنیا نشناسد، پاهایش بر روی پل آخرت می لغزد و در جهنم سقوط میکند».

اگر انسان در مسیر اطاعت از خدا و رسولش و ائمه(علیهم السلام)، استقامت بورزد، در دنیا هم متنعم خواهد شد تا چه رسد به آخرتي که احادیث آن بیان شد. خداوند مي فرمايد:«والواسْتَقامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْناهُمْ ماءً غَدَقاً»؛ مرحوم كافي با اسنادش، از امام باقر (علیه السلام)، تفسیر این آیه شریفه را چنین نقل کرده است:«والواستقاموا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْناهُمْ ماءً غَدَقاً»،يعني اگر مؤمنين بر ولايت علي(علیه اسلام) و جانشینان او استوار شوند و از آنها در امر و نهیشان اطاعت کنند، آب به آنها مي نوشانيم». امام(علیه السلام) مي فرمايد: به آنها ايمان مي نوشانيم؛ پس صراط مستقیم، ایمان به ولايت علي(علیه السلام) و اوصياي ايشان است.

این انحراف اموري مختلفي است همچون: تبعیت از شهوات، اعتماد به دنيا و زيبايي هاي پوچ و باطل آن، اضطراب و ترس از دست دادن امور دنيوي، و... . برخي عوامل انحراف انسان، در دست خود او نيست؛ اما مي توان با از بین بردن زمينه هاي انحراف، مانع آن شد. برخي عوامل انحراف اموري است همچون جهل، فراموشي، غفلت، سهل انگاري و... ؛ گاهي انحراف انسان از پايداري در صراط مستقيم، عمدي نيست، بلکه بخاطر جهل يا غفلتي است که مرتکب شده است و همین باعث مي شود که، خوبي هاي بسياري را از دست بدهد؛ بهمین خاطر مؤمنین هر روز حداقل ده مرتبه در نماز از خداوند طلب مي کنند تا علاوه بر ورود به صراط مستقیم، با حمایت و لطف او در این مسير ثبات قدم هم داشته باشند و از هر نوع انحرافي در ورود به این راه یا در استقامت در آن، مصون باشند؛ چراکه در هر لحظه ممکن است خطا، انحراف يا اغوايي ايجاد شود مگر آنکه خداوند متعال به لطفش از ما دستگیری کند.

اللَّهَ لَا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ»«و بر ظالمان تکیه ننمایید، که موجب می شود آتش شما را فرا گیرد؛ و در آن حال، هیچ ولّی و سرپرستی جز خدا نخواهید داشت؛ و یاری نمی شوید! در دو طرف روز، و اوایل شب، نماز را برپا دار؛ چرا که حسنات، سيئات (و آثار آنها را) از بین می برند؛ این تذکّری است برای کسانی که اهل تذکّرند! و شکیبایی کن، که خداوند پاداش نیکوکاران را ضایع نخواهد کرد!»

1. «تقوی»: تقوی ازجمله اموری است که باعث ثبات بر استقامت استقامت مي شود. امير المؤمنين(علیه السلام) می فرماید: «جز این نیست که من نفس (سرکش) خود را با تقوا ریاضت می دهم و رام می سازم تا در آن روز ترسناک عظیم، با امنیّت وارد (صحنه قیامت) شود و در کنار لغزشگاه ها ثابت قدم باشد»

2. اجتناب از محارم الهي؛ منقول است که از امام صادق(علیه السلام) درباره عوامل تثبیت ایمان بندگان سؤال شد، آن حضرت فرمودند «آنچه باعث تثبیت ايمان بندگان مي شود اجتناب از گناهان است و آنچه باعث زوال ایمان بندگان مي گردد، طمع است»

3. عمل صالح: ایمان مؤمن، تنها با عمل صالح مستقر می گردد و بارور مي شود؛ امام صادق(علیه السلام) فرموده است «ایمان تثبیت پیدا نمي کند مگر با عمل»؛ و امام باقر(علیه السلام) فرموده است: « رسول خدا - صلى الله علیه و آله و سلم - از کنار مردی گذر می کردند که رد باغش مشغول کاشتن درختی بود، حضرت ایستاد و به او فرمود: آیا درختی به تو معرفی کنم که ریشه اش استوارتر باشد و زودتر برسد و میوه های پاکتر و با دوامتر بدهد؟. عرض کرد: راهنمای کن مرا ای رسول خدا! فرمود: هرگاه وارد صبح و شام شدی، بگو:«سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا اله الَّا اللَّهِ وَ اکبر»، که اگر این

ص: 18

را بگویی برای تو در برابر هر یک تسبیح ، از هر میوه ای ده درخت در بهشت خواهد بود و این اذکار یکی از مصادیق باقیات صالحات است.»

4. زهد: از امام علي(علیه السلام) نقل شده « هر که دل از دنیا برگیرد،و از ذلتش نترسد،و به عزتش دل نبندد خداوند بدون واسطه مخلوقی هدایتش فرماید؛درس ناخوانده عالمش سازد، حکمت را (چون چشمه) در سینه اش جای دهد و(سیل آسا) بر زبانش جاری کند.» و در حدیث دیگری آمده: «هر کس حسین(علیه السلام) را در مرقدش زیارت کند، خداوند او را بر صراط ثابت مي کند در روزی که قدمها بر صراط لرزان است».

کساني که خداوند در کتابش آنها را یاد کرده و در وصف آنها فرموده است: آنها افعال خیر را اقامه مي کنند تا از هواهاي نفساني خارج شوند و اوامر الهي را اطاعت کرده، بر آن مدامت داشته باشند «وَ مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ تَثْبِيتاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوةٍ أَصابَها وابِلُ فَاتَتْ أُكُلَها ضِعْفَيْنِ فَإِنْ لَمْ يُصِبْها وابِلُ فَطَلُّ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرُ»«و مثل کسانی که اموال خویش را برای طلب رضای خدا از روی یقین و اعتقاد انفاق می کنند، مثل بوستانی است بر تپه ای، که بارانی تند، بر آن بارد و دو چندان میوه دهد، و اگر نه بارانی تند که نرم بارانی بر آن بارد. خدا به کارهای شما بیناست».

اگر عبد با معبود صادق باشد و براي كسب ثبات در استقامت، به دعا و عمل صالح متوسل شود و تمام تلاشش را انجام دهد، خداوند متعال هم او را بر صراط مستقیم، ثابت قدم ميكند و از لغزش هاي احتمالي، مصون مي دارد و در دنیا و آخرت سعادت مي گرداند: «يُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَفِيُّ الْآخِرَةِ وَ يُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِينَ وَ يَفْعَلُ اللَّهُ مَا يَشَاءُ» «خدا مؤمنان را به سبب استوارشان در دنیا و آخرت پایدار می دارد. و ظالمان را گمراه می سازد و هر چه خواهد همان می کند»؛ منقول است که امام صادق(علیه السلام) در تفسیر این آیه فرمودند: « همانا شیطان برای گمراه کردن دوستان ما به هنگام مرگشان، از چپ و راست به آنان نزدیک می شود. پس خداوند - عزوجل - ازگمراهی او مانع می شود».

چرا که ممکن است انسان در دنیا با لغزش گاها و امتحانهاي مختلفي، روبرو شود؛ و تنها چيزي که باعث نجات اوست، این است که اولاً از خداوند بخواهد، در صراط مستقیم ثبات قدم داشته باشد و ثانیاً در عمل هم، سعي در تحصیل آن داشته باشد. از این رو، خداوند کلام مؤمنین را، در مواجهه با شیطان، نفس و دشمنان، چنین نقل مي كند:«رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَيْنا صَبْراً وَثَبَتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْكافِرِينَ » «وَ كَأَيِّنْ مِنْ نَبِيٍّ قاتَلَ مَعَهُ رِبِّيُّونَ كَثِيرُ فَما وَهَنُوا لِما أَصابَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ ما ضَعُفُوا وَ مَا اسْتَكانُوا وَ اللَّهُ يُحِبُّ الصَّابِرِينَ ، وَ ما كانَ قَوْلَهُمْ إِلاَّ أَنْ قالُوا رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وإشرافنا فِي أَمْرِنَا وَثَبَتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْكافِرِين».

يکي از صفات بارز پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلّم) ثبات قدم در مواجهه با لغزش گاه ها بوده است. امير المؤمنين در دعاي صباح درباره این صفت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلّم) مي فرمايد:« وَ الثَّابِتُ الْقَدَمِ عَلَى زحاليفها فِي الزَّمَنِ الْأَوَّلِ»«و آن ثابت قدم در لغزشگاههاي دوران پیش از بعثت». ثبات قدم پیامبر در طول حیاتشان همواره نمایان بود چراکه هرگز با کافران خوشرويي و چرب زباني نکردند، در مقابل آنها سست نشدند و کوتاهي نکردند؛ تاریخ شواهد بسياري بر ثبات قدم پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلّم) ذکر کرده است.

همین رفتار پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلّم) مورد تبعيت وتأسي اهل بيت ایشان، و تابعين صالح آنها قرار گرفته است. سیره آنها همواره و تا آخرین لحظه عمر، بر ثبات قدم، تداوم بر آن، صبر در بلاها و توصيه به شکيبايي، جریان داشته است. در این سیره «نشستن»، جايي ندارد بطوري که پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: «اگر قیامت فرا رسد و در دست یکی از شما نهالی باشد، چنانچه بتواند برنخیزد تا آن را بکارد، باید آن را بکارد».

ص: 21

احتیاج به تثبیت و استقامت در این زمان بخاطر گسترش شبهات، انتشار مطالب گمراه کننده، فساد، اتحاد دشمنان، و تشطط مؤمنین، از هر زمان ديگري بيشتر احساس مي شود؛ و رستگاري و عاقبت به خيري تنها با ثبات و استقامت، محقق خواهد شد. نقل شده که امام زین العابدین(علیه السلام) فرمودند: «هر که در دوران غیبت قائم ما، بر ولايت ما ثابت قدم باشد، خداوند پاداش هزار شهید مانند شهدای بدر و احد را به او عطا می فرماید»؛ و از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلّم) نقل شده: «قسم به خدايي كه مرا بشیر و نذير مبعوث فرمود، کساني که در دوران غیبتش بر اعتقاد به او ثابت باشند، از گوگرد سرخ کمیاب تر هستند».

کسب استقامت در امور، تنها با لطف خاص خداوند و عمل مجدانه امکان پذیر است؛ از امام صادق(علیه السلام) نقل شده «خداوند اگر بخواهد تو را ثابت قدم گرداند، شیطان را برخود راه مده»؛ در روايت ديگري از آن حضرت آمده«به زودی گرفتار شبهه شده و بدون امام(حاضر) می مانید و در آن زمان نجات نمی یابد مگر کسی که دعای غریق را بخواند. گفتم دعای غریق چگونه است؟ فرمود بگوید: « یا اللَّهُ يَا رَحْمَانُ یا رحیم یا مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ ثَبِّتْ قَلْبِي عَلَى دِينِكَ ». يكي از دعاهاي وارده در قرآن هم«رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا» مي باشد؛ در مجمع البیان چنین آمده «گفته شده زمانی که آیه«وَ لَولَا أَنْ تبتناكَ» نازل شد، پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلّم) دعا کردند: «اللَّهُمَّ لَا تَكِلْنِي إِلَى نَفْسِي طَرْفَةَ عَيْنٍ أَبَداً».

بنابراین، تا در لحظات ابتلا و امتحان هايي که قدمها - بخاطر تبعیت از هواهاي نفساني، اعتماد به دنیا، دوري از امامان هدایت کننده-، لرزان مي شود، به ثبات در ایمان و استقامت در بلاها و امتحان ها نرسیده باشیم، نباید به ايماني

ص: 22

که داریم و افعالي که در ظاهر انجام مي دهيم، اعتمادکنیم.

تُفْلِحُونَ ، وَ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ رَسُولُهُ وَ لَا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ رِيحُكُمْ وَ اصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ ما يُوعَظُونَ بِهِ لَكانَ خَيْراً لَهُمْ وَ أَشَدَّ تثبیتاً»«ای کسانی که ایمان آورده اید! هرگاه با گروهی (از دشمن) روبرو شدید، ثابت قدم باشید و خدا را بسیار یاد کنید تا شما رستگار شوید. و از خداوند و فرستاده اش اطاعت کنید و با یکدیگر نزاع نکنید، که سست می شوید ومهابت و قوتتان از بین می رود، و صبر کنید، همانا خداوند با صابران است».

رقم زده اند که آتش آن دامن تمام نسل هاي بعد را هم خواهد گرفت: «به جان خودم سوگند! نطفه ی فساد بسته شد؛ اندکی مهلت دهید تا این بذر شوم به ثمر بنشیند و نتایج فسادش آشکار شود. آنگاه به جای شیر، قدحی پر از خون تازه و زهر کشنده بدوشید. «و این جاست که باطل پیشگان زیان می کنند» و فرجام آنچه را پیشینیان پایه نهادند آیندگان درمی یابند.»

اما با عدم اطاعت عده اي از اوامر خدا و وصاياي پیامبر(صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ) و همچنین با عدم توجه به نصاياي دلسوزانه حضرت زهرا(علیهاالسلام)، نسبت به پايداري و استقامت در تبعیت از حضرت علي (علیه السلام) و عدم انحراف از صراط مستقیم، متأسفانه نتايجي به وجود آمد که تأثیر آن تا زمان ما ادامه دارد. برخي از آن نتايج عبارتند از:

زندگی مبارکشان بارها متعرض ایشان شده و نسبت به فرامین و دستورات ایشان از خود تمرَد نشان داده اند. سرپیچی از همراهی ارتش أسامه(1) و مخالفت با درخواست نبی اکرم (صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ) در خصوص نوشتن وصیت در روز پنج شنبه از این جمله است.

آنان اشخاصی بودند که جاهلیت در اعماق جان و وجودشان ریشه دوانیده بود. چه آن که بخش اعظم حیات خویش را در دوره جاهلیت سپری کرده و لذا عدم شایستگی، جهالت و لغزش های مکرر از جمله شاخصه های اصلی رفتاری ایشان به شمار می آمد. امیرمومنان علی (علیه السلام) در خطبه معروف «شقشقیه» رهبر منحرف ایشان را این گونه معرفی می نماید:

«فَيَا عَجَباً ، بَيْنَا هُوَ يَسْتَقِيلُهَا فِي حَيَاتِهِ إِذْ عَقَدَهَا لِآخَرَ بَعْدَ وَفَاتِهِ - لَشَدَّ مَا تَشَطَّرَا ضَرْعَيْهَا - فَصَيِّرْهَا فِي حَوْزَةٍ خَشْنَاءَ ، يَغْلُظُ كَلْمُهَا - أَيْ تَجْرَحُ جُرْحاً عَظِيماً - ، وَ يَخْشُنُ مَسُّهَا ، وَ يَكْثُرُ الْعِثَارُ فِيهَا وَ الِاعْتِذَارُ مِنْهَا ، فَصَاحِبُهَا كَرَاكِبِ الصَّعْبَةِ ، إِنَّ أَشْتَقُّ لَهَا خَرْمٍ ، وَ إِنْ أَسْلَسَ لَهَا تَقَحَّمَ ، فمني النَّاسِ - لَعَمْرُ اللَّهُ - بِخَبْطٍ وَ شِمَاسٍ - وَ هُوَ إِبَاءً الْفَرَسِ عَنْ رکوب ظَهْرِهِ - ، وَ تَكُونُ وَ اعْتِرَاضُ - أَيْ سَيْرُ غَيْرِ مُسْتَقِيمٍ-»(2)

شگفتا! اولی با اینکه در زمان حیاتش می خواست حکومت را واگذارد، ولی برای بعد خود عقد خلافت را جهت دیگری بست. چه سخت هر کدام به یکی از دو پستان حکومت چسبیدند! حکومت را به فضایی خشن کشانیده، و به کسی رسید که کلامش درشت، و همراهی با او دشوار، و لغزشهایش فراوان، و معذرت خواهیش زیاد بود. بودن با حکومت او کسی را می ماند که بر شتر چموش سوار است،

ص: 26

که اگر مهارش را بکشد بینی اش زخم شود، و اگر رهایش کند خود و راکب را به هلاکت اندازد! به خدا قسم امت در زمان او دچار اشتباه و نا آرامی، و تلوّن مزاج و انحراف از راه خدا شدند.

برجسته ترین ویژگی ایشان را می بایست جهل ایشان به احکام الهی عنوان کرد که از جمله اساسی ترین شرایط رهبری و زعامت شرعی به شمار می آید. به عنوان مثال خلیفه دوم به جهل خود این گونه اعتراف کرده و می گوید: « كُلُّ النَّاسِ أَفْقَهُ مِنْ عُمَرَ حَتَّى رَبَّاتِ الْحَجَّالِ»(1) همه مردم حتی زن های پشت پرده به احکام شرع از عمر داناتراند. این اعتراف تلخ و از روی اجبار آن گاه بر زبان خلیفه جاری شد که از تعیین مهریه از میزانی معین منع نموده و زنی از پشت پرده پاسخ وی را این گونه داد که آیا این کلام خداوند متعال را نشنیده ای که فرموده است: «وَ آتَيْتُمْ إِحْداهُنَّ قِنْطاراً فَلا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَيْئاً أَ تَأْخُذُونَهُ بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِيناً»(2) اگر خواستید زنی به جای زنی دیگر بگیرید و او را قنطاری مال داده اید، نباید چیزی از او باز ستانید آیا به زنان تهمت می زنید تا مهرشان را باز پس گیرید، این گناهی آشکار است.

بررسی تاریخی نشانگر آن است که بسیاری از مسائل . حتی ابتدایی و عادی - که به طور مکرر در زمان حیات رسول خدا مُبتلا بِه بوده و همگان نسبت به آن آگاهی داشته اند (مانند نماز میت) خلفاء نسبت به آن جهل داشته اند. خلیفه دوم در پاسخ به چرایی استفاده علمی اندک از محضر رسول خدا (صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ) می گوید: « فعالیت های تجاری و بازرگانی مانع از آن شده بود (3)».

ص: 27

همچنین شواهد حاکی از آن است که آن ها حتی نسبت به اصل پیامبری و عصمت نبی خدا (صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ) نیز تشکیک می کردند و مستقیما حضرت را این گونه خطاب می کردند که «أَنْتَ الَّذِي تَزْعُمُ أَنَّكَ رَسُولُ اللَّهِ» تو همان کسی هستی که گمان می کنی رسول خدایی. یا در پاسخ به درخواست کاغذ برای نگارش وصیت نامه از سوی حضرت (صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ) پاسخ می دادند که : «إِنَّ الرَّجُلَ ليهجر»(1) این مرد[رسول خدا] هذیان می گوید.

در مقابل این جریان، علی بن ابی طالب بود که رسول خدا به شخصه و به طور خاص وی را برای تصدی این منصب الهی یعنی زعامت جامعه دینی مهیا کرده بود. علی (علیه السلام) خود در خصوص تربیت دینی و الهی پیامبر درباره وی می گوید:

«وَ قَدْ عَلِمْتُمْ موضعي مِنْ رَسُولِ اللَّهِ بِالْقَرَابَةِ الْقَرِيبَةِ ، وَ الْمَنْزِلَةِ الْخَصِيصَةِ ، وَضَعَنِي فِي حَجْرِهِ وَ أَنَا وَلَدُ ، يضمني إِلَى صَدْرِهِ ، وَ يكنفني فِي فِرَاشِهِ ، وَ يَمَسُّنِي جَسَدِهِ ، وَ يشمني عَرَفَهُ وكَانَ يَمْضَغُ الشَّيْ ءَ ثُمَّ يُلْقِمُنِيهِ ، وَ مَا وَجَدَ لِي كَذَبْتَ فِي قَوْلِ ، وَ لَا خَطْلَةً فِي فَعَلَ . . . وَ لَقَدْ كُنْتُ أَتَّبِعُهُ اتِّبَاعَ الْفَصِيلِ أَثَرَ أُمِّهِ ، يَرْفَعُ لِي فِيكُلِّ يَوْمٍ عِلْماً مِنْ أَخْلَاقِهِ ، وَ يَأْمُرُنِي بِالِاقْتِدَاءِ بِهِ وَ لَقَدْ كَانَ يُجَاوِرُ فِي كُلِّ سَنَةٍ بِحِرَاءَ ، فَأَرَاهُ وَ لَا يَرَاهُ غَيْرِي وَ لَمْ يَجْمَعْ بَيْتُ وَاحِدُ يَوْمَئِذٍ فِي الْإِسْلَامِ غَيْرَ رَسُولِ اللَّهِ وَ خَدِيجَةَ وَ أَنَا ثَالِثُهُمَا ، أَرَى نُورَ الْوَحْيِ وَ الرِّسَالَةِ ، وَ أَشُمُّ رِيحَ النُّبُوَّةِ ، وَ لَقَدْ سَمِعْتُ رَبِّهِ الشَّيْطَانِ حِينَ نَزَلَ الْوَحْيُ عَلَيْهِ ، فَقُلْتُ : يَا رَسُولَ اللَّهِ ، مَا هَذِهِ الرئة ؟ فَقَالَ : هَذَا الشَّيْطَانُ قَدْ أَيِسَ مِنْ عِبَادَتِهِ ، إِنَّكَ تَسْمَعُ مَا أَسْمَعُ ،َ

وترَى مَا أَرَى ، إِلَّا أَنَّكَ لَسْتَ بِنَبِيٍّ ، وَ لَكِنَّكَ وَزِيرُ ، وَ إِنَّكَ لَعَلَى خَيْرٍ»(2)

ص: 28

مرا نسبت به رسول خدا (صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ) به خاطر خویشی نزدیک و منزلت مخصوص می دانید، وقتی کودک بودم مرا در دامن می نشاند، در آغوشش می فشرد، در فراشش جای می داد، تنش را به تنم می سایید، و بوی خوشش را به من می بویانید، غذا را جویده در دهانم قرار می داد. هرگز دروغی در گفتار، و اشتباهی در عمل از من ندید. من همانند طفلی که به دنبال مادرش می رود دنبال او می رفتم، هر روز برای من از اخلاق پاک خود نشانه ای برپا می کرد، و مرا به پیروی از آن فرمان می داد. هر سال در حراء مجاورت می نمود، تنها من او را می دیدم و غیر من کسی وی را مشاهده نمی کرد. آن زمان در خانه ای جز خانه ای که رسول حق (صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ) و خدیجه در آن بودند اسلام وارد نشده بود و من سومی آنان بودم. نور وحی و رسالت را می دیدم، و بوی نبوت را استشمام می کردم. به هنگام نزول وحی بر ایشان (صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ) صدای ناله ای را شنیدم، عرضه داشتم: یا رسول الله، این صدای ناله چیست؟ فرمود: این ناله شیطان است که از پرستش شدن یأس و نا امید شده است؛ تو آنچه را می شنوم می شنوی، و آنچه را می بینم می بینی، جز اینکه پیامبر نیستی، ولی وزیر من و بر طریق خیر هستی.

تا بدانجا که ایشان در نهایت همین خطبه و با لحاظ مناقب خود و روش تربیتی نبوی خویش و با مقایسه میان خود و غاصبان خلافت می فرماید: «فَمَنْ ذَا أَحَقُّ بِهِ مِنِّي حَيّاً وَ مَيِّتاً؟»(1) - چه کسی از من نسبت به (جانشینی) رسول الله چه در هنگام حیات او و چه در هنگام مرگ - سزاوارتر است.

برنامه و طرح آماده سازی جانشین از سوی رسول خدا این گونه صورت گرفت. حال آن که رقیبان حضرت (علیه السلام) حتى

ص: 29

به اندازه سر سوزنی از این تربیت الهی بهره ای نبرده بودند.

با توجه به مقایسه صورت گرفته در فوق، تصدی مقام خلافت از سوی جریان یادشده و افراد ناشایست، نتایج و پیامدهای خطرناک علمی و نظری خاصی را در پی است که به آن ها اشاره ای گذرا می شود:

اول : تحریف چهره واقعی اسلام

از آن جا که بسیاری از امت ها و ملت ها پس از حیات مبارک رسول خدا (صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ) به دین مبین اسلام گرویدند، زعامت بر جامعه اسلامی موجب تحریف چهره واقعی اسلام و ارائه نسخه ای تحریف شده از این دیانت آسمانی به ایشان گردید. چرا که این عده، دین را نه از منبع اصلی آن که از کلام و سیره صحابه ای دریافت کرده بودند که خود از شایستگی کامل برای نمایندگی چهره اصیل و کامل اسلام برخوردار نبودند. از این رو مسلمانان جدید، تصویری جز آن چه توسط دستگاه خلافت و مبلغان آن ارائه گردیده بود، در اختیار نداشته و لذا آن را به عنوان اسلام حقیقی پذیرفتند. به طور طبیعی گذشت زمان و فاصله گرفتن از سده های نخست طلوع اسلام به تدریج بر ناخالص تر شدن و ناقص تر شدن این تصویر کمک نموده و به وضع امروزی درآمده که بسیاری از اقوام و ملت ها از اسلام چیزی جز نام اسلام و برخی از شعائر شکلی چیزی نمی دانند.

دوم: جرأت یافتن دشمنان اسلام و به ویژه یهودیان

از دیگر تبعات و آثار مخرب زعامت جریان غصب خلافت، جرأت یافتن دشمنان اسلام و به طور خاص یهودیان

ص: 30

علیه اسلام است. این دشمنان که در دوره حیات رسول خدا (صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ) و به واسطه عدم وجود رخنه گاه های نفوذ، توان هیچ گونه عرض اندام و اظهار وجودی نداشتند در دوره پس از ارتحال حضرت، و به دلیل تصدی مقام زعامت توسط افراد غیر شایسته، این فرصت را یافتند تا از طریق غلبه علمی بر خلفاء و در مخمصه قرار دادن ایشان و تکرار تجارب شکست آمیز ایشان، اعتماد و ایمان مسلمانان نسبت به دین اسلام را شست کرده و به مرور موجب دست کشیدن ایشان از دین شان گردند.

حملات سخت اعتقادی مشتمل بر پرسش های سخت و گوناگون از خلفاء که موجب گیر افتادن و عجز آن ها و در نتیجه متزلزل شدن اعتماد مردم و پیدایش احساس شکست در آنها می گردید، با توجه به چنین رویکردی از سوی دشمنان اسلام در دوره پس از رسول خدا (صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ) قابل تفسیر است. همچنین اعترافات مکرر خلفاء مبنی بر انحصار پاسخ ها و مشکل گشایی علمی در علی (علیه السلام) که همواره در کمین دشمنان نشسته و به همه پرسش ها و شبهات ایشان پاسخ داده و مکر و حیله آنان را به خودشان باز می گردانید، موید عجز و جهل آن ها در مقابل دشمنان اسلام است.(1)

سوم: چشم طمع مقام پرستان و جاه طلبان به منصب خلافت

از دیگر تبعات ویرانگر غصب خلافت می توان به باز شدن باب طمع و آز نسب به مقام شریف خلافت و جانشینی رسول خدا (صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ) از سوی مقام پرستان، جاه طلبان و هوا پرستان فاسق و فاجر اشاره کرد که دیگر حتی ظاهر مساله را رعایت نکرده و بدون احساس نیاز به بیعت از

ص: 31

روش هایی همچون زور و غلبه برای تصدی مقام خلافت بهره می جستند. ماجرای انتصاب فردی فاسق و فاجر همچون یزید بن معاویه به مقام خلافت و تقدیس وی از سوی بسیاری از علمای عامه و معرفی وی به عنوان ولی امر بهترین مدعای تاریخی است.

«وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ»(1)؛ هر کس به آنچه خدا نازل کرده است داوری نکند، از نافرمانان است.

علت جاهلی بودن چنین رویکردی آن است که تسلیم و اعتراف به فرامین الهی از جمله شرایط ایمان کامل است و روشن است که اجتهاد شخصی در برابر نص صریح فرامین الهی نشانگر عدم تسلیم و اعتراف به دستورات خداوند متعال و در نتیجه جاهلی بودن آن است. از همین رو آیه 65 سوره نساء ایمان را منوط به تسلیم محض بودن در برابر حکم الهی و پیامبر (صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ) عنوان می کند: « فَلا وَ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيما شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيماً» نه، سوگند به پروردگارت که ایمان نیاورند، مگر آنکه در نزاعی که میان آنهاست تو را داور قرار دهند و از حکمی که تو می دهی هیچ ناخشنود نشوند و سراسر تسلیم آن گردند.

با این حال اصحاب سقیفه در برابر فرامین الهی، باب اجتهاد گسترده ای را باز کرده و به دلایل متعدد نسبت به نصوص دینی بی توجهی نمودند که در ذیل به آن ها اشاره ای گذرا می شود:

1. جهالت و عدم اطلاع کامل نسبت به احکام ریعت که موجب آن می شد تا خلفاء با استنباط شخصی و تفسیر به رأی اقدام به حکم کردن نمایند.

2. حفظ منافع و اهداف شخصی و گروهی خود که در گروی تعطیل ساختن و حذف بسیاری از نص های صریح

ص: 33

الهی متعارض با خط و طریق ایشان و توجیه رفتارهای مخالف احکام الهی بود.

3. غایب ساختن و پرده انداختن بر تنها نماینده حقیقی و زبان ناطق شریعت (علی و اهل بیت علیهم السلام).

در هر صورت و با صرف نظر از چرایی اتخاذ رویکرد اجتهادی در برابر نصوص الهی، این اقدام خلفاء از یک سو به قیمت تعطیل شدن احکام الهی - که هر کدام، منبع خیری برای امت اسلامی بودند - انجامید. ازدواج موقت یکی از این احکام بود که توسط خلیفه دوم قدغن و ممنوع اعلام گردید. امیر مومنان علی (علیه السلام) در این خصوص می فرمایند که «لَولَا نُهِيَ فُلَانٍ عَنِ الْمُتْعَةِ مَا زَنَى إِلَّا شَقِيُّ»(1) اگر نهی فلانی خلیفه دوم از ازدواج موقت نبود، جز انسان تیره بخت کسی زنا نمی کرد.

از دیگر سو اجتهادگرایان در مقابل نص، با تفسیر به رأی خاص خود اقدام به توجیه بدترین منکرات ارتکابی از سوی یاران و نزدیکان خود می نمودند. به عنوان نمونه مالک بن نویره-(2) که رسول خدا (صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ) به بهشتی بودن وی شهادت داده بودند - توسط دستگاه خلافت کشته شده و خالد بن ولید در همان شب قتل مالک با همسر وی جماع کرده و خط خلافت با خونسردی و در توجیه این اقدام شنیع می گوید که خالد اجتهاد کرد و در اجتهاد خود به خطا رفت.(3)

ص: 34

آنها همچنین با استناد به اصل «اجتهاد» برای نبرد با خلیفه مشروع زمان خود یعنی علی (علیه السلام) مهیا شده و جنگ های جمل و صفین را به حضرتش تحمیل نموده(1) و مدعی آن شدند که این اقدام آن ها اجتهادی است که برای آن مستحق پاداش و ثواب بوده و حتی اگر به خطا نیز رفته باشند باز برایشان یک ثواب محفوظ است: «ثواب اجتهادورزی»!

فتح باب اجتهاد به مرور زمان از شکل بسیط و اولیه خویش خارج شده و در سال ها و قرن های بعد عمیق تر شده و اصول، قوانین و ضوابطی برای آن وضع شده و در نتیجه مذاهب متعددی در برابر مذهب حقه شیعه پدید آمد.

نتیجه اول:

از جمله مولفه ها و عناصر اصلی و مهم در تربیت، همانا مساله الگو می باشد که قرآن از آن تعبیر به «اسوه حسنه» می کند. چرا که انسان معیار و الگو نمونه ای عملی است که ارزش های تربیتی در وی تجلی یافته است. در نتیجه فقدان نمونه کامل تربیتی یا منحرف بودن نمونه معرفی شده به جامعه، موجب بی اثر شدن کلام و الگوی نظری تربیتی و تبدیل آن به نوشته ای بر روی کاغذ خواهد شد.

به طور طبیعی نمایندگان و راهبران دستگاه خلافت هرگز نماد یک پیشوای نمونه نبوده و نتوانسته اند نمایانگر چهره ای بی آلایش و خالص از رفتار اسلامی باشند. بر عکس به مرور زمان، تضاد و تناقض کامل رفتارهای ایشان با تعالیم اسلامی روشن گردید.

براستی چگونه می توان از چنین افرادی تربیت امت و پیشبرد آن به سوی کمال را توقع داشت.

در تبیین تضاد سیره تربیتی دستگاه خلافت با ارزش های اسلامی می توان به نمونه های فراوانی اشاره کرد. به عنوان مثال، مساله عدم برتری عرب بر عجم و بالعکس از بدیهی ترین ارزش های اخلاقی و فقهی اسلام است. همان گونه که رسول خدا (صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ) در این خصوص همواره می فرمودند: «لا فَضْلُ لِعَرَبِيٍّ عَلَى أَعْجَمِيٍّ إِلَّا بِالتَّقْوَى» عرب هیچ برتری بر عجم ندارد جز با رعایت تقوا. با این حال در کیفیت تعامل دستگاه خلافت با امت اسلامی، شاهد تبعیض اجتماعی، اقتصادی و سیاسی میان عرب و عجم، برتری بخشیدن به عرب و تحقیر نژاد و زبان عجم و نام گذاری عجم به «موالی» و احتساب ایشان به عنوان شهروندان درجه دوم بوده ایم.

ص: 36

نمونه دیگر در فهم ماهیت تعامل خطّ خلافت با اهل بیت نبی (صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ) است. که علیرغم دستور قرآن مبنی بر ضرورت محبت به نزدیکان و اهل بیت رسول خدا (صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ) به عنوان مزد رسالت حضرت (1)؛ شمرده شده اما با این حال تاریخ گواهی می دهد که دستگاه حاکمه اهل بیت پیامبر گرامی اسلام را به مدت قرن ها مورد قتل، ترور، شکنجه، زندان و آواره ساختن قرار داده است.

نمونه دیگر در ممنوعیت و حرمت شرب خمر است که مشاهده می شود که حاکمان منسوب به دستگاه خلافت منبر پیامبر مشروب نوشیده و در محراب ایشان آن را بالا آورده اند.

نتیجه دوم:

پدید آمدن فرصت های انحراف که در سایه خلافت انحرافی برای مردم پدید آمده بود، مانعی دیگر در فرآیند تربیت پذیری امت اسلامی به شمار می آید. چرا که با فقدان مانعی که امت را از انحراف بازدارد، نفس انسانی به اقتضای طبیعتش به شهوات میل داشته و انسان را به گمراهی می کشاند.

از همین رو جامعه برای تکامل پذیری خود در فرآیند قرب الی الله نیاز به موانعی سرسخت و محکم در برابر زمزمه های شیطانی و هواهای نفسانی دارد که مطابق مضمون آیه 104 سوره شریفه آل عمران، رهبر دینی نقش مهمی در این خصوص ایفا می نماید: «وَ لْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةُ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ»(2) و باید از میان شما، گروهی،[مردم را] به نیکی دعوت کنند

ص: 37

و به کار شایسته وادارند و از زشتی بازدارند، و آنان همان رستگارانند. روشن است که در صدر دعوت کنندگان به خیر امام معصوم است که هم خیرات را خوب ه خیرات را خوب می شناسد و هم به آن ها دعوت می کند.

ظهور و غلبه نفس اماره و رشد دنیاخواهی در قلوب دستگاه خلافت، از همان روزهای آغازین غصب خلافت به گونه ای متجلّی شد که به مرور در قالب یک سلسله امتیازات و منافع اجتماعی و سیاسی در آمده که آنان هرگز راضی به تغییر آن نمی گردیدند. از همین رو عبدالرحمن بن عوف - به عنوان حَکَم - در شورای شش نفره تعیین شده توسط خلیفه دوم برای تعیین خلیفه سوم، شرط عمل به کتاب خدا، سنت رسول الله و در نهایت سیره شیخین ( خلیفه اول و دوم) را برای بیعت با امیرالمومنین علی (علیه السلام) مطرح می کند.(1) براستی سیره شیخین چه بوده است که عبدالرحمن بن عوف آن را ضمیمه قرآن و سنت نبوی می نماید؟ حقیقت آن است که سیره شیخین، مجموعه ای از امتیازات طبقاتی و دنیوی محض بوده که در دوره خلافت خلیفه اول شکل گرفته بود. چنان که شخص عبدالرحمن بن عوف و افراد شبیه او - آن گونه که تاریخ نقل می کند -بر اثر بدعت هایی که به قانون در آمده بود و فرهنگ جامعه را با آن همساز کرده بودند که در دوره ابوبکر آن قدر ثروت های نجومی کسب نمودند که تنها طلاهای باقی مانده آن ها با تبر شکسته می شد.

به طور طبیعی علی (علیه السلام) هرگز نمی توانست با چنین شرطی موافقت نماید. چه آن که چنین عملی به مثابه امضاء و اعتراف و پذیرش این سیره باطل و بدعت ها بوده است.

ص: 38

براستی اگر این سیره موافق قرآن کریم و سنت رسول خدا (صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ) بود چه نیاز به ذکر و اشتراط آن بود و اگر مخالف آن دو بوده پس می بایست مطرود واقع می گردید؛ در نتیجه این پرسش انسانهای بیدار و منصف است که دلیل انضمام آن از سوی عبدالرحمن بن عوف به دو منبع اصلی تشریع (کتاب و سنت) چه بوده است؟

نتیجه سوم:

از دیگر نتایج سخت شدن ترتبیت پذیری امت اسلامی در شرایط غصب خلافت می بایست به تحریف چهره شریعت اسلامی و احکام اسلامی اشاره کرد که با ارائه تصویری جعلی و دروغین از آن توسط علما و راویان دروغین و دنیاپرست منصوب از سوی خلفاء امکان پذیر شد.

در چنان فضایی چگونه می توان از کسی که نه پیامبر گرامی اسلام (صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ) را دیده و نه بر مواضع علی (علیه السلام) اطلاع یافته می توان انتظار داشت که ولایت علی (علیه السلام) را پذیرفته و از وی تبعیت کند؟ به ویژه آن که از روحانیت درباری وقت می شنید که آیاتی از سوره بقره در شأن علی (علیه السلام) و در مذمت وی نازل شده است: « وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ يُشْهِدُ اللَّهَ عَلى ما فِي قَلْبِهِ وَ هُوَ أَلَدُّ الْخِصامِ ، وَ إِذا تَوَلَّى سَعى فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيها وَ يُهْلِكَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللَّهُ لا يُحِبُّ الْفَسَادَ»(1) و از مردم کسی است که گفتار او در باره ی زندگی دنیا و [پارسایی] مایه اعجاب توست و خدا را بدانچه که در دل دارد گواه می گیرد، و حال آن که او لجوج ترین دشمنان است. و چون باز گردد یا به مقامی رسد بکوشد تا در زمین فساد کند و

ص: 39

حاصل خلق و نسل بشر را تباه نماید، و خدا فساد را دوست ندارد.

با توجه به موارد پیش گفته نمی توان از بیشتر مسلمانان توقع داشت که چیزی جز این صورت جعلی و تحریف شده از اسلام را با قاطعیت پذیرفته باشند. چه آنکه چیزی جز اسلام دستگاه تبلیغاتی خلفاء نشنیده و غیر از آن ندیده اند.

از همین رو حکمت الهی اقتضاء می نماید که دوازدهمین امام معصوم (عج الله تعالی فرجه الشریف) مدتی طولانی در غیبت بسر ببرد. هدف از استمرار و طولانی شدن غیبت آن است تا امت اسلامی از گذرگاه تجارب، بلایا و آزمایش های مکرر و سخت به سطحی از پختگی و کمال مطلوب برسد که وی را شایسته همراهی فرآیند کمال پذیری با حضرت مهدی (عج الله تعالی فرجه الشریف) نماید. این در حالی است که اگر امت مسلمان از ابتدا در آغوش امامان معصوم (علیه السلام) تربیت شده بودند، بسیار قبل تر از این به درجه کمال می رسید.

فاطمه زهراء (علیهاالسلام) در خطبه مشهور خود پس از وفات پدر بزرگوارشان می فرمایند: « وَ جَعَلَ إِمَامَتَنَا نِظَاماً لِلْمِلَّةِ»(1) خداوند امامت ما را موجب نظام یافتن امور ملت قرار داده است. و همان طور که آیه 103 سوره شریفه آل عمران به چنگ زدن به ریسمان محکم الهی و پرهیز از تفرقه دستور می دهد که: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعاً وَ لَا تَفَرَّقُوا» و در تفاسیر متعدد مراد از ریسمان کشیده شده از آسمان به زمین را قرآن کریم و عترت رسول خدا (صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ) عنوان کرده اند.(2)

اضافه بر این جایگاه زعامت و خلافت جامعه اسلامی پس از غصب آن از سوی خطّ خلافت، مورد طمع بسیاری از قدرت طلبان قرار گرفته است تا با آن علف های هرز خودخواهی، تفرعُن و استکبارجویی ریشه دوانیده در جان خود را سیراب سازند. طبیعی است که رقابت بر سر چنین امتیازی، به افزایش درگیری های اجتماعی و سیاسی و در نتیجه نابودی تمامی ارزش های اخلاقی خواهد انجامید.

اندکی تامل و مطالعه ابتدایی تاریخ برای فهم میزان خسارت های سنگین انسانی، جانی و مالی که در نتیجه مبارزه بر سر کسب قدرت صورت گرفته است، کافی است. براستی چه کسی مسئولیت این فاجعه را برعهده می گیرد؟ چه کسی باب منازعه بر سر قدرت را بر روی مسلمانان گشود؟ و چه جنایت بزرگی کرده است کسی که این شکاف را در امت اسلامی ایجاد نمود؟

بهترین تعبیر از رنج ها، دردها و خسارت های یادشده، دعای «صنمی قریش» است که در لعن دشمنان آل محمد (صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ) و ضرورت تبّری از ایشان وارد شده است:

ص: 41

«اللَّهُمَّ الْعَنْهُمْ بِعَدَدِ كُلَّ مُنْكَرٍ أَتَوْهُ وَ حَقُّ أَخْفَوْهُ وَ مِنْبَرِ عُلُوِّهِ وَ مُنَافِقُ وُلُوهَ وَ مُؤْمِنُ أَرْجُوهُ وَ وَلِيَ آذَوْهُ وَ طَرِيدُ آووه وَ صَادِقٍ طردوه وَ کافر نَصَرُوهُ وَ إِمَامُ قهروه وَ فُرْهُ فَرَضَ غيروه وَ أَثَرِ آنگروه وَ شَرَّ أضمروه وَ دَمُ اراقوه وَ خَبَرُ بَدَّلُوهُ وَ حُكْمِ قلبوه وَ كَفَرَ أبدعوه وَ كَذَبَ دلسوه وَ إِرْثُ غَصَبُوهُ وَ فِيءِ اقتطعوه وَ سَخَتْ أَكَلُوهُ وَ خَمْسُ اسْتَحَلُّوهُ وَ باطِلُ أسسوه وَ جَوْرَ بسطوه وَ ظَلَمَ نشروه وَ وَعَدَ أَ خَلَّفُوهُ وَ عَهْدَ نقضوه وَ حَلَالِ حُرِمُوهُ وَ حَرَامُ حللوه وَ نِفَاقٍ أَسَرُّوهُ وَ غذر أضمروه وَ بَطْنُ فتقوه وَ ضَلَعِ كَسَرُوهُ وَ صَكٍّ مزقوه وَ شَمِلَ بددوه وَ دَلِيلُ أعزوه وَ عَزِيزُ أذلوه وَ حَقُّ مُنِعُوهُ وَ إِمَامُ خَالَفُوهُ اللَّهُمَّ الْعَنْهُمَا بِكُلِّ آيَةٍ حرفوها وَ فَرِيضَةُ تَرَكُوهَا وَ سُنَّةِ غيروها وَ أَحْكَامِ عطلوها وَ أَرْحَامِ قطعوها وَ شَهَادَاتٍ كَتَمُوهَا وَ وَصِيَّةَ ضيعوها»(1)

خدایا آن ها را به عدد هر حقی که مخفی داشتند، و هر منبری که به ظلم بر آن بالا رفتند، و هر منافقی که به کار گماردند، و هر مؤمنی که تبعیدش کردند، و هر ولیِ خدایی که آزردند، و هر تبعید شده ای که پناهش دادند، و هر راستگویی که راندند، و هر کافری که یاری کردند، و هر امام بر حقی که مقهورش کردند و هر واجبی که آن را تغییر دادند، و هر دلیلی که انکارش کردند، و هر امر زشتی که اختیار کردند، و خون هایی که به ناحق ریختند و هر خبری که آن را عوض کردند، و هر حکمی که خلاف آن را انجام دادند و هر کفری که به پا داشتند، و هر دروغی که راست جلوه دادند و هر ارثی که به زور گرفتند، و هر غنیمتی که به ناحقّ ملک خود ساختند و هر مال حرامی که خوردند، و هر خُمسی که برای غیر اهلش حلال شمردند، و هر باطلی که اساس آن را نهادند، و هر ستمی که گسترش دادند، و وعده هایی که بدان وفا نکردند، و

ص: 42

پیمان هایی که شکستند، و حلال هایی که تحریم نمودند، و حرام هایی که حلال کردند، و هر نفاقی که پنهان داشتند، و هر نیرنگی که انجامش را به دل گرفتند، و پهلوهایی که شکافتند، و جنینی که سبب سقط آن شدند و استخوانی که شکستند، و هر سندی که آن را دریدند، و هر اجتماعی که پراکندند، و هر خواری که عزت بخشیدند، و هر عزیزی که خوارش کردند، و هر حقی که از صاحبانش باز داشتند، به عدد هر آیه ای که آن را تغییر داده و تحریف کرده اند، و هر واجبی که آن را ترک کردند و هر روش پسندیده ای که تغییرش دادند، و هر حکمی که آن را وارونه کردند، و جلوی انجام آن را گرفتند. و ارحامی که آنها را از بین بردند. و هر شهادتی که مخفی داشتند و وصیتی را که ضایع کردند و ایمانی که از بین بردند و ادعای باطلی را که داشتند. و بیعتی را که انکار کردند و هر نیرنگی را که انجام دادند، و هر خیانتی که وارد دین کردند، و هر گردنه ای که بالای آن رفتند (برای کشتن پیامبر) و هر تقلبی که مقید به او بودند، و هر امانتی که به آن خیانت کردند لعنت کن.

اگر قرار بر ذکر مثال و شاهد بر هر فقره از این دعاء بود موارد متعددی را می شد ذکر کرد. لیکن مطالعه کننده تاریخ به خوبی می تواند موارد متعددی از هر فقره ای را اسقراء نماید و ما این مهم را به خواننده محترم وا می گذاریم.

جدایی دین از سیاست و تحکیم و ترویج آن دانست. چنین اقدامی عملا به منحصر سازی دین به ابعاد تعبدی و امور فردی انجامید.

گذشت که امام معصوم از دو شأن زعامت سیاسی (مرجعیت سیاسی) و زعامت دینی (مرجعیت دینی) برخوردار است. تلاش های دستگاه خلافت برای سلب حق زعامت ایشان بر جامعه اسلامی هیچ گاه از مرزهای زعامت سیاسی فراتر نرفته و نتوانست مانع از شکل گیری مرجعیت علمی و دینی ایشان در جامعه گردد. چرا که اهل بیت رسول خدا (علیهم السلام) از احترامی خاص و جایگاهی ویژه در قلب های مسلمانان برخوردار بوده و لذا خلفاء هیچ گاه موفق به بازداشتن مردم از مراجعه به ائمه اطهار در حوزه نیازهای دینی و شرعی و علمی نشدند. از همین رو هارون خلیفه عباسی در واکنش پسرش مامون که از تکریم بی نظیر امام موسى بن جعفر (علیه السلام) توسط پدرش به تعجب درآمده بود می گوید:«وَيْلَكَ ، هَذَا إِمَامِ الْقُلُوبِ وَ أَنَا إِمَامُ الْأَبْدَانُ»(1) واى بر تو! این [موسی بن جعفر] امام قلب ها و من امام بدن ها هستم.

در این میان ائمه نیز اگر چه با توجه به شرایط اجتماعی دوران خود و با هدف حفظ موجودیت اسلام و جامعه اسلامی عموما از مطالبه حق خود در زعامت و مرجعیت سیاسی امت خودداری کرده اند اما هیچ گاه و تحت هیچ شرایطی حاضر به دست کشیدن از زعامت دینی خود و پذیرش مرجعیت دینی خلفای جور نشده است. چرا که چنین اقدامی خیانت در حق خدا، رسول الله (صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ) و جامعه اسلامی است. زیرا که این حق نه یک امتیاز یا جایگاهی قابل تنازل که توان و قابلیتی برای پاسخ گویی به نیازهای

ص: 44

امت اسلامی است. بر اساس چنین دیدگاهی هر کس که قادر به پاسخگویی به تمامی احتیاجات فکری و اعتقادی جامعه بوده و جامعه نیز نیازها، آمال و آرزوهای خود را نزد وی بیابد، امام جامعه می شود. و علی (علیه السلام) این گونه بود؛ چرا که شنیده نشده است که به کسی نیازی داشته باشد و برعکس همه افراد (و حتی رهبران خطّ خلافت) در مسائل و مشکلات و تصمیم هایشان به ایشان مراجعه می نمودند. از همین رو برخی از متکلمین و علمای کلام (اعتقادات) با استناد به بی نیازی علی (علیه السلام) از مردم و نیاز ایشان به حضرت، به اثبات امامت امیرالمومنین می پردازند.(1)

مساله ای، حکم و دستوری دارد. آیا میتوان پذیرفت که شریعت اسلامی حتی از تنظیم ساده ترین حوزه های حیات بشری (همچون خواب ،خوردن ،جماع، تخلّى و...) غافل نمانده و برای هر کدام آداب و احکامی وضع کرده است، از وضع سازکارها و قوانینی که به صورت همه جانبه به حیات جامعه سامان دهد، میتواند چشم پوشی کند؟

با توجه به نکات پیش گفته پس چرا صاحبان خط ّخلافت حاضر به قبول این حقیقت واضح نبوده اند؟ در یک بررسی اجمالی مهم ترین دلیل این مساله را میتوان در موارد ذیل خلاصه کرد:

1.نا سازگاری احکام شریعت با هوای نفس و خودخواهی آنها و علاقه ایشان به اختصاصی کردن اموال عمومی (همچون فیء) و دیگر امتیازات قدرت، به پذیرش سکولاریسم انجامیده است.

2.حاکمیت شریعت موجب اظهار جهل ،کوتاهی و تقصیر ایشان بوده است و در ادامه منجر به رسوائی آنان می گشت که نفس اماره آن ها این اجازه را به آنها نمی داد و از آن إبا داشته اند.

3.پذیرش زعامت همه جانبه ائمه (علیهم السلام) به معنای قبول احتیاج ایشان به زعامت دینی و در عین حال سیاسی از سوی ایشان (علیه السلام) است، و در نتیجه پذیرش برتری ایشان بر رهبران خطّ خلافت که فاقد جنبه دینی بودند می گشت و این موجب اعتراف جریان خلفاء برای تصدی مقام زعامت سیاسی از جانب زُعمای دینی است که از آن پرهیز می کردند تا موجب سلب قدرت از آنان نگردد.

ص: 46

هيبت فراوانی در میان ایشان برخوردار بود.(1)

شدت علاقه و محبت یاران اهل بیت (علیهم السلام) با هدف تقرّب به خداوند متعال وفای به رسول الله(صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ)، و شناخت حق ائمه قابل تفسیر است.از همین رو و با چنین انگیزه ای است که در راه اهل بیت چنان سختی هایی را تحمل کرده اند که از شنیدن آنها بدن به لرزه می افتد. به عنوان مثال هر دو دست و هر دو پای میثم تّمار را قطع کرده و بر درخت خشک خرمایی به صلیب کشیدند، آن گاه بود که وی با همان حال از مردم خواست تا گردهم آیند تا برایشان از فضائل علی (علیه السلام) نقل کند. مساله ای که به خشم ستمگران و در نهایت قطع زبان وی منتهی شد.(2)

ص: 49

نمونه دیگر حجر ابن عدی است که به دستور معاویه دست بسته از عراق به شام آورده شد و قبری برای وی آماده شده، فرش معروف «نطع»(1) را برای وی گسترانیدند و وی را میان ناسزا گفتن به امیرالمومنین علی (علیه السلام) و یا انتخاب مرگ خود و پسرش مخیر گذاشتند و وی ولایت علی (علیه السلام) را برگزیده و حاضر شد که پسرش پیش از خودش شهید شود، تا از یک سو اجر شهادت فرزند را به دست آورد و از طرف دیگر مبادا پسرش با دیدن تیغ جلاد بالای سر پدرش، سست شده و دست از ولای علی بردارد. پس از آن خود نیز ردای شهادت را در آغوش کشیده و به دیدار مولایش شتافت.(2)

نمونه ی دیگر از دریای محبان علی (علیه السلام)، عمار ابن ياسر است که با سن بالا در صفین در رکاب علی (علیه السلام) با معاویه می جنگید و می گفت: «« وَ اللَّهِ مَا هُمْ مِنَ الْحَقِّ عَلَى مَا يقذى عَيْنٍ ذُبَابُ، وَ اللَّهِ لَوْ ضَرَبُونَا بِأَسْيَافِهِمْ حَتَّى أبلغونا سعفات هَجَرَ لَعَلِمْنَا أَنَّنَا عَلَى الْحَقِّ وَ أَنَّهُمْ عَلَى الْبَاطِلِ»(3) سوگند به خدا! به اندازه ی خاشاکی که در چشم پشه رفته، آنها بر حق نیستند. سوگند به خدا! اگر آنها با شمشیرهای خود ما را بزنند و تا کنار نخل های سرزمین هجر (بحرین) ما را به عقب برانند، ما علم و اطمینان داریم که بر حق هستیم و آنها بر باطل می باشند.

اصحاب سیدالشهداء حضرت حسین بن علی (علیه السلام) والاترین و باشکوه ترین اسوه ها از اقیانوس پُر تلاطم عُشّاق اهل بیت (علیه السلام) هستند که در وفاداری، صداقت، اخلاص و فداکاری کسی نظیر و مانند آن ها را ندیده و

ص: 50

خندان به استقبال مرگ می رفتند. مقاتل نوشته اند که در شب عاشورا حبیب ابن مظاهر را دیدند که از خیمه خویش خارج شده و خندان است، یکی از یاران امام به او گفت : برادر! این زمان، ساعت خنده نیست، چرا می خندی؟حبیب گفت: کدام جایگاه سزاوار تر از این لحظات برای کدام سُرور و شادمانی است، سوگند به خداوند جز این نیست که طاغوتیان با شمشیرها به سوی ما حمله کنند و ما به شهادت رسیم و خود را در آغوش پریان بهشتی ببینیم.(1)

قرآن کریم به سفر به فضا با مدد جستن از روش های علمی اشاره می کند که: « یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْأُنْسَ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطارِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ فَانْفُذُوا لَا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطانٍ»(1) ای گروه جنّیان و انسیان، اگر می توانید از کرانه های آسمانها و زمین به بیرون رخنه کنید، پس رخنه کنید. [ولی] جز با [به دست آوردن] نیرویی فوق العاده رخنه نمی کنید. در روایات متعددی مراد از «سلطان» در این آیه شریفه به علم تعبیر شده است. به طور طبیعی و با تعالیم خاص نبوی، تمامی این اسرار و کلیدهای علوم نزد امیرالمومنین علی (علیه السلام) وجود داشته است. علی (علیه السلام) خود در این خصوص می فرماید: «عَلَّمَنِي رَسُولُ اللَّهِ (صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ) أَلْفَ بَابٍ مِنَ الْعِلْمِ ، يَنْفَتِحُ لِي مِنْ كُلِّ بَابٍ أَلْفُ بَابٍ مِنَ الْعِلْمِ»(2) رسول خدا هزار باب علم به من آموخت که از هر باب، هزار باب جدید علمی باز می گردید.

با توجه به حضوری بودن علوم در نفس شریف ائمه اطهار (علیهم السلام)، در نتیجه نیاز به اجرای معادلات و قوانین احتمالی و یا آزمایشات طولانی مدت برای شناخت حقیقت، سالبه به انتفای موضوع بوده است. به عنوان مثال ائمه اطهار (علیهم السلام) در دوره ای اقدام به حفر چاه های آب و چشمه ها می نموده اند که دیگران عوماً حتی از شناخت مراکز برخوردار از آب نیز عاجز بوده اند. یا کلام مشهور علی (علیه السلام) که به تولید برق از آب اشاره کرده و می فرماید: اگر می خواستم از این آب برای تو نور تولید می کردم. که مراد از آن تولید انرژی الکتریسیته از آبشارها است. پس از امیرالمومنین (علیه السلام) نیز فرزندان بزرگوار ایشان همین مسیر را استمرار بخشیده و تا اندازه ای که معرفت و درک جامعه زمان خویش اجازه می داد به توسعه حوزه های مختلف

ص: 52

علمی همچون شیمی، ریاضیات، اخترشناسی، گیاه شناسی، جانورشناسی و... پرداختند.

اگر این اشکال مطرح شود که چه چیزی مانع از اعطای تمامی علوم خود به بشریت بدون برخورداری از مقام زعامت سیاسی و امامت جامعه گردیده است؟ در جواب می بایست این گونه گفت که پیشرفت مادی مساله ای کاملا مرتبط با تکامل روحی و از گذرگاه ساختن عقیده صحیح اسلامی امکان پذیر است. به دیگر بیان پیشرفت مادی و تکامل روحی نه دو پدیده مستقل از هم که دو مولفه اجتماعی همراه و همسفر هستند که اولی بدون دومی بشریت را به ورطه نابودی و فنا می کشاند. آن گونه که امروزه در رفتارها و سیاست های کشورهای موسوم به ابرقدرت و قدرت های بزرگ قابل مشاهده است. در نتیجه اگر بشریت در حوزه اعتقادی و اخلاقی به پسرفت و انحطاط مبتلا باشد، جز به آن اندازه که خطری برای وی ایجاد نکند نمی توان از چشمه علوم وی را سیراب نمود. از این رو حفظ توازن میان ایندو، یعنی پیشرفت مادی و تکامل روحی برای حفظ بشریت و جامعه انسانی بسیار مهم و ضروری به نظر می آید.

با این حال اگر امت اسلامی التزام خویش به خطّ امامت و ولایت را اثبات می کردند خداوند متعال نیز بُخل نورزیده و دریچه های علوم بی شماری را فراروی آنها می گشود.

تشویق امامان بر زنده نگهداشتن روز غدیر خم

در هر صورت موارد هفت گانه فوق تنها بخشی از زیان ها و خسارت های گسترده امت اسلامی در اثر عدم التزام

ص: 53

امت به وصیت آشکار رسول خدا (صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ) در خصوص خلیفه بر حق پس از خویش است. تمامی مشکلات و فجایعی که امروزه دین اسلام و امت اسلامی از روز وفات حضرتش (صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ) به آن مبتلا شده است، ناشی از همین کوتاهی و تقصیر امت اسلامی است.

در نتیجه، پاسداشت و بزرگداشت عید غدیر توسط شیعیان - که به خط امامت و وصایت رسول خدا ملتزم بوده اند - در واقع نه صرفا یکی از شعائر دینی که به مثابه عملی سیاسی و اجتماعی برای شناساندن مسیر صحیح تعالی معنوی و پیشرفت مادی جامعه است که متاسفانه با غصب منصب ائمه (علیهم السلام) با مشکلات جدی مواجه شده است.

برجستگی این عید در میان تمامی اعیاد دینی و تاکید ائمه (علیهم السلام) بر آن نیز از همین زاویه نگاه سیاسی - اجتماعی قابل فهم و تفسیر است. از امام صادق (علیه السلام) سوال شد که « هَلْ لِلْمُسْلِمِينَ عِيدُ غَيْرُ يَوْمِ الْجُمُعَةِ وَ الْأَضْحَى وَ الْفِطْرِ قَالَ نَعَمْ أَعْظَمُهَا حُزْمَةً قُلْتُ وَ أَيُّ عِيدٍ هُوَ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَالَ الْيَوْمُ الَّذِي نَصَبَ فِيهِ - رَسُولُ اللَّهِ (صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ) أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) وَ قَالَ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فعلی مَوْلَاهُ»(1)آیا مسلمانان عیدی غیر از جمعه و عید قربان وعید فطر دارند؟ امام (علیه السلام) فرمود: آری، عیدی که عظمت آن از همه ی عیدها بیشتر است. عرض کردم فدایت شوم کدام عید است؟ فرمودند: روزی که رسول خدا (صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ) امیرمؤمنان (علیه السلام) را (به خلافت و ولایت) منصوب کرده و فرمود هر که من مولای اویم این علی مولای اوست.

ابن ابی نصر بزنطی نیز از امام رضا (علیه السلام) روایت کرده که حضرت می فرمایند:

«يَا ابْنَ أَبِي نَضْرِ أَيْنَ ما كُنْتُ فاخضر يَوْمَ الْغَدِيرِ عِنْدَ أَمِيرِ

ص: 54

الْمُؤْمِنِينَ ع فَإِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ لِكُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ وَ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَةٍ ذُنُوبَ سِتِّينَ سَنَةً وَ يُعْتِقُ مِنَ النَّارِ ضِعْفَ مَا أَعْتَقَ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ وَ لَيْلَةِ الْقَدْرِ وَ لَيْلَةِ الْفِطْرِ وَ الدِّرْهَمُ فِيهِ بِأَلْفِ دِرْهَمٍ لِإِخْوَانِكَ الْعَارِفِينَ فَأَفْضِلْ عَلَى إِخْوَانِكَ فِي هَذَا الْيَوْمِ وَ سِرَ فِيهِ كُلَّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ . . . . وَ اللَّهِ لَوْ عَرَفَ النَّاسُ فَضْلَ هَذَا الْيَوْمِ بِحَقِيقَتِهِ لَصَافَحَتْهُمُ الْمَلَائِكَةُ فِي كُلِّ يَوْمٍ عَشْرَ مَرَّاتٍ»(1)

ای پسر آبی نصر! هر کجایی بودی، روز عید غدیر بر مزار امیرالمومنین حاضر شو! چرا که خداوند متعال برای هر مسلمان و مومنی گناهان شصت سال را آمرزیده و دو برابر آن چه در ماه رمضان و شب قدر و شب عید فطر از عذاب جهنم نجات می دهد، در این روز رهایی می دهد. یک درهم صدقه در این روز برابر با هزار درهم در روزهای دیگر است. در این روز بر برادرانت بخشش کن و در آن هر مومنی را شاد گردان.... به خدا قسم اگر مردم فضیلت واقعی این روز را می دانستند، ملائکه هر روز ده مرتبه با ایشان مصافحه می کردند.

همچنین گذشت که هدف از بیان این مطالب صرفا نه تثبیت اعتقادات و دفاع از آن (علیرغم ارزشمند بودن آن در جای خود) که عبرت گرفتن و درس گرفتن از این واقعه مهم تاریخی است. چرا که علم و دانش محض و غیر قابل استفاده در زندگی ارزشی ندارد.

تجربه را بر هر رسالت اصلاح گرایانه ای که در خصوص هدایت مردم و کمال بخشی به ایشان فعالیت دارد (همچون رسالت مرجعیت) نیز جاری خواهیم ساخت. رسالت مرجعیت خود دو شکل متفاوت دارد:

نمی کند و در نتیجه با توجه به قصور ذهنی کودک، به مرگ و نابودی وی منتهی می شود.

برعکس، مرجعیت اجتماعی به مادری شباهت دارد که فراتر از مهیا ساختن غذا، از تمامی مشوق ها برای خوراندن آن به کودک خویش بهره می جوید تا حفظ حیات کودک خود و بازگشت سلامتی به وی را تضمین نماید. روشن است که مرجعیت نوع دوم بیشتر با مردم در ارتباط بوده، تاثیر بیشتری بر ایشان گذارده و تعلق خاطر بیشتری نسبت به ایشان دارد و در نتیجه برای نمایندگی نقش امامان معصوم (علیهم السلام) سزاوارتر است.

در نتیجه چنین مرجعیتی بیشتر از مرجعیت فردی در معرض طمع دنیا پرستان و دشمنان است. در نتیجه اگر فردی غیر شایسته متصدی این منصب شده و برای دور ساختن افراد شایسته و لایق از این منصب شریف، سقیفه دومی را برساخت، تمامی یا برخی از آثار مترتب بر غصب مقام امامت که در قسمت های قبل به آن ها اشاره شد، بر آن مترتب می شود. از همین رو می بایست از تجربه سقیفه عبرت گرفته و با بیداری و احتیاط مانع از تکرار آن تجربه تلخ گردیم.

ص: 57