ص: 2

تعلیم و تربیت در تفسیر نمونه

مکارم شیرازی

تهیه و تنظیم محمدجواد اسکندرلو.

ص: 3

ص: 4

عقيدۀ برخى از فلاسفه دربارۀ علم... 48

علومى كه علم نيست... 48

علم هدف نيست، وسيله است... 50

مغروران به علم... 50

علم حقيقى... 53

علم را براى عمل بايد آموخت... 54

درس هاى داستان موسى و خضر عليهما السلام... 54

در علم افزون طلب باش... 56

فصل دوم: عالِم... 59

عالمان در منطق قرآن... 61

عالمان در لسان روايات اهل بيت عليهم السلام... 62

دانشمندان در سخن امام صادق عليه السلام... 63

موقعيّت دانشمندان... 64

مقام علما و دانشمندان... 65

دانشمندان و بقاى آن ها، در سخن على عليه السلام... 67

دانشمندان به مقام عالى «خشيت» نائل شدن... 67

علما و دانشمندان جزء شفيعان اند... 68

نبودن علما و دانشمندان، سبب نقصان زمين... 68

تعبير به «بئر معطله» در مورد دانشمندانى كه در جامعه تنها مانده اند... 69

وظيفۀ بزرگ دانشمندان... 70

سخن گفتن آتش دوزخ با دانشمندان... 72

خطر دانشمندانى كه دانش خود را در اختيار جباران قرار دهند... 73

دانشمندى كه به خدمت فراعنه درآيد... 74

«بلعم باعورا» دانشمند دنياپرست و منحرف... 76

عالم بى عمل... 79

ص: 6

نكته: گفتار بى عمل... 81

عالم بى عمل در روايات... 82

گوياترين مثال براى عالم بى عمل: چارپايى بر او كتابى چند... 84

فصل سوم: تعلّم و فراگيرى... 87

انسان بايد به علم خود بنگرد كه آن را از چه كسى گرفته است... 89

پيدا كردن رهبر دانشمند و بهره گيرى از پرتو علم او... 91

اگر نمى دانيد بپرسيد... 91

نكته: اهل ذكر چه كسانى هستند؟... 94

پرسش هاى بى جا... 97

شأن نزول... 97

اگر سؤالات بى جا ست چرا با اصرار جواب داده مى شود؟... 100

سؤال توضيحى و سؤال اعتراضى... 102

سؤال تحقيقى و سؤال سرزنشى... 104

فصل چهارم: چگونگى تعليم و تبليغ دين... 107

مقدمه... 109

تحصيل علم و نشر آن هر دو واجب است... 110

جهاد فكرى و تبليغاتى... 110

جملۀ «تواصوا بالحّق» و مسألۀ تبليغ... 111

مجلس علم، باغى از باغ هاى بهشت... 112

نقش مؤثر «گفتار» در سرنوشت انسان ها... 113

اعتبار «سخن گفتن» نسبت به ديدن و شنيدن... 114

شرايط مبلّغين اسلام... 114

چهار مورد از وظايف مبلّغان... 116

مبلّغان راستين چه كسانى هستند؟... 118

ص: 7

شرط پيروزى در تبليغات... 119

ويژگى هايى مورد نياز گويندگان... 120

بهترين گويندگان... 123

بدى را با نيكى دفع كن!... 125

برنامۀ چهار مرحله اى داعيان الى اللّه... 129

انسان دربرابر طوفان وسوسه ها... 130

دعوت داعيان الى اللّه، خدمت گسترده اى به انسان ها... 131

مجادله در قرآن مجيد... 132

الف) مفهوم «جدال» و «مراء»... 133

ب) جدال حق و باطل... 134

مناظرات اهل بيت عليهم السلام با مخالفان... 135

ج) آثار شوم مجادلۀ باطل... 136

د) روش مجادله به احسن... 138

تبليغات مؤثر... 140

راه و رسم تبليغ... 143

نكته ها:... 146

1. راه و رسم تبليغ... 146

2. فرار از حقيقت چرا؟... 147

مؤثرترين راه تبليغ... 148

از تبليغات عجولانه بپرهيزيد... 149

اميد اثر، شرط صرف نيروهاى تبليغى... 150

اهميت مبارزات منطقى و عقيدتى... 152

دعوت به استدلال منطقى در همه جا... 154

لزوم بحث منطقى... 155

منطق آزادانديشى اسلام... 155

نكته ها:... 158

ص: 8

1. منطق آزادانديشى اسلام... 158

2. پاسخ به چند سؤال... 159

3. نمونه اى از روايات اسلامى در زمينۀ آزادانديشى... 161

منطق بى اعتنايى، يكى از روش هاى مبارزه با لجوجان... 162

روش جالب در برخورد با افراد لجوج... 164

پنج روش براى نفوذ در قلب تيرۀ متكبران جبّار... 166

پنج دستور مهم براى موفقيت در اجراى حكم خدا... 168

براى بحث، بهترين روش را برگزينيد... 173

يكى از بهترين روش هاى مناظره و بحث... 175

روش هاى برخورد با دشمنان... 179

برخورد منطقى با همۀ مخالفان... 187

برخورد ملايم و محبت آميز با دشمنان... 190

يك دستور اخلاقى براى زمان برخورد با كفار... 191

راه نفوذ در ديگران... 193

سه نكته در اين آيات... 193

بيان رسا و مؤثر... 194

داستان «حبيب نجّار»... 197

نكته هاى آموزندۀ اين داستان... 202

مجادله به باطل... 203

آثار شوم مجادلۀ باطل... 205

كبر و غرور سرچشمۀ اصلى مجادله به باطل... 207

ادب قرآن در بحث و محاجه... 210

بخش دوم: تربيت و سازندگى / 211

فصل اول: كلّيات... 213

برنامه ريزى براى تعليم و تربيت... 215

ص: 9

نقش پيامبران در تربيت انسان... 216

مربى و قابليّت... 217

ميدان پرورش و تربيت... 218

چهار مرحله از مراحل تربيت... 220

برنامۀ چهار ماده اى خوشبختى... 221

يك روش مؤثر تربيتى... 225

تأثير سريع تربيت الهى... 226

نكاتى آموزنده و تربيتى در باب حق و باطل... 227

1. دشوارى تشخيص حق و باطل... 228

2. معناى زبد... 229

3. هميشه بهره ها به ميزان آمادگى ها و لياقت هاست... 230

4. باطل دنبال بازار آشفته مى گردد... 230

5. باطل تنها در يك لباس ظاهر نمى شود... 231

6. بقاى هر موجودى بسته به ميزان سودرسانى آن است... 231

7. چگونه حق، باطل را بيرون مى ريزد... 232

8. باطل بقاى خود را مديون حق است... 232

9. مبارزۀ حق و باطل هميشگى است... 232

10. زندگى در پرتو تلاش و جهاد... 233

اثرات اجتماعى و تربيتى پناهگاه امن كعبه... 234

نفى به تنهايى كافى نيست... 235

عوامل حيات و مرگ ملت ها... 239

روزهاى حساس زندگى... 244

دنيا دار دردها و رنج ها... 248

دورنماى زندگى دنيا... 249

مزرعۀ دنيا، و آخرت... 251

جامع ترين آيۀ اخلاقى (تربيتى و سازنده)... 255

ص: 10

فصل دوم: انسان در قرآن... 259

هدف خلقت انسان از ديدگاه قرآن... 261

فلسفۀ آفرينش از ديدگاه فلسفه... 264

اين حديث با آنچه گفتيد چه تناسبى دارد؟... 269

نظرى به روايات اسلامى دربارۀ فلسفۀ آفرينش انسان... 270

ارزش انسان از نظر قرآن... 273

ارزش معنوى مرد و زن... 274

چگونه اسلام اجازۀ تنبيه زن را داده است؟... 276

اوصاف انسان هاى شايسته... 281

الگوهاى جاويدان... 287

نتيجه... 291

راست قامتان جادۀ توحيد... 292

انسان هاى آزاده و اسير... 294

تعبيرات مختلف دربارۀ «انسان» در قرآن مجيد... 296

فصل سوم: نقش قرآن در تربيت انسان... 299

تأثير آيات قرآن بر دل هاى آماده... 301

چند نكته:... 302

قرآن كتاب انديشه و عمل... 304

حديثى از امام صادق عليه السلام دربارۀ فراز (اَم عَلى قُلُوبٍ اَقفالُها)... 306

قرآن، هدايت و درمان... 306

قرآن، نسخۀ شفابخش... 308

نكته ها:... 308

1. مفهوم كلمۀ «مِن» در «مِن القرآن»... 308

2. تفاوت ميان شفاء و رحمت... 309

3. چرا ظالمان نتيجۀ معكوس مى گيرند؟... 309

ص: 11

4. يك داروى مؤثر براى همۀ دردهاى اجتماعى و اخلاقى... 310

نفوذ فوق العادۀ قرآن... 314

قيام شبانه براى تلاوت قرآن... 315

نكته ها:... 318

1. قيام شبانه براى تلاوت قرآن و نيايش... 318

2. معنى «ترتيل»... 319

هرچه براى شما امكان دارد قرآن بخوانيد... 321

نكته ها:... 325

1. ضرورت آمادگى عقيدتى و فرهنگى... 325

2. تلاوت قرآن همراه با تفكر... 326

تنها دست پاكان به دامن قرآن مى رسد... 327

فصل چهارم: نظام خانواده... 331

تعليم و تربيت خانواده... 333

اهميت نظام خانواده... 337

ترغيب به ازدواج آسان... 338

نكته ها:... 344

1. ازدواج، سنت الهى... 344

2. منظور از جملۀ (وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَاِمَائِكُمْ) چيست؟... 347

پيوند محبّت دو همسر... 348

اوصاف همسر شايسته... 351

اهميت فرزندان صالح در معرفى شخصيّت انسان... 352

نكته ها:... 354

1. فرزندان پيامبر... 354

2. چرا نام اين پيامبران در سه گروه در سه آيه بيان شده است؟... 355

3. اهميت فرزندان صالح در معرفى شخصيت انسان... 356

ص: 12

4. پاسخ به يك ايراد... 356

سه نكتۀ مهم:... 356

1. چرا فرزند نوح عليه السلام عمل غيرصالح بود؟... 356

2. آيا نوح عليه السلام نمى دانست كه فرزندش مشمول وعدۀ الهى نيست؟... 358

3. آنجا كه پيوندها گسسته مى شود!... 358

اموال و فرزندان، وسيلۀ آزمايش شما هستند... 360

شأن نزول... 360

اموال و فرزندان، شما را از ياد خدا غافل نكند... 365

اهميت نيكى به پدر و مادر... 366

توحيد و نيكى به پدر و مادر... 367

دقت فوق العاده در احترام به پدر و مادر... 369

نكته: احترام پدر و مادر در منطق اسلام... 371

احترام پدر و مادر... 374

تفسير... 375

اى انسان! به پدر و مادر نيكى كن... 382

تفسير... 382

نيكى به پدر... 387

آداب ورود به جايگاه خصوصى پدر و مادر... 388

تفسير... 389

فلسفۀ اجازه گرفتن و مفاسد عدم توجه به آن... 392

فصل پنجم: تشويق و مجازات... 395

اهميت و ضرورت تشويق و مجازات... 397

نتيجۀ تشويق كار نيك يا بد... 398

تربيت از طريق انذار... 401

تفسير... 402

ص: 13

اگر هشدار مؤثر نيفتد... 404

تفسير... 405

مجازات هاى تربيتى... 407

تفسير... 407

زندان يا كانون تربيت... 410

نكته ها:... 414

1. زندان، كانون ارشاد يا دانشگاه فساد؟... 414

2. آنجا كه نيكوكاران بر سر دار مى روند... 416

3. بزرگ ترين درس آزادى!... 416

4. سوءاستفاده از يك شعار سازنده... 417

توجه به غير خدا... 418

مجازات هم حسابى دارد... 419

مجازات هاى بيداركننده... 424

تفسير... 424

مجازات استدراج... 427

مجازات تهمت... 431

تفسير... 431

نكته ها:... 434

1. معنى «رمى» در آيه چيست؟... 434

2. چرا چهار شاهد؟... 435

3. شرط قبولى توبه... 436

4. احكام قذف... 437

مجازات شديد براى چه بود؟... 438

مجازات در حضور جمع چرا؟... 439

ص: 14

تا آيات او را بر آنها بخواند، و آنها را پاكيزه سازد و كتاب و حكمت بياموزد؛ هر چند پيش از آن، در گمراهى آشكارى بودند».(1)

در دوران ما نيز به تعليم و تربيت به جد پرداخته شده است بدين جهت مكتب هاى گوناگون در تعليم و تربيت پيدا شده اند تا مگر برنامه هاى كارساز به جوامع بشرى عرضه بدارند تا انسان را به سر منزل مقصود برساند، ولى عيب و كاستى اين مكتب ها در اين است كه تنها به رفتار ظاهرى انسان بذل توجه مى كنند و اما به اعماق وجود انسان چندان توجه ندارند، برخلاف قرآن كريم كه بر اين جنبه تأكيد فراوان دارد. براين اساس دربارۀ تربيت نفس انسانى مى فرمايد: (قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكّاها) ؛ «كه هر كس نفس خود را پاك و تزكيه كرده، رستگار شده».(2)

و باز مى فرمايد: (قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكّى) ؛ «به يقين كسى كه خود را پاكيزه ساخت، رستگار شد».(3)

بدين سبب، مكتب تعليمى و تربيتى قرآن كريم، مكتبى بى بديل است و چون موافق فطرت انسانى است بهترين راه و روش در تعليم و تربيت بشمار مى آيد.

تفسير نمونه كه مورد توجه بسيار خوانندگان در زبان هاى گوناگون قرار گرفته است - در سايۀ آيات پرارج قرآنى - به طور جامع و عميق به اين امر مهم پرداخته است.

براى اين كه مطالب گوناگون آن در جاى جاى اين تفسير در يك جا جمع گردد تا خوانندگان به طور متمركز از آن بهره ببرند، فاضل ارجمند دكتر محمدجواد اسكندرلو تلاش كرده است كه در اين راه گام بردارد، اميد است كه اين اثر ارزشمند مورد توجه خوانندگان محترم قرار گرفته، از آن بهرۀ كافى و وافى ببرند.

قم - حوزۀ علميه

ناصر مكارم شيرازى

ص: 16

و دوم، پرورش عالمان و متخصصان علوم اسلامى، براساس تربيت جامع و متوازن معنوى و اسلامى.

همچنان كه خداوند حكيم، هدف اصلى از بعثت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله را تعليم كتاب و حكمت، و تزكيه نفوس انسان ها معرفى كرده است:

(هُوَ اَلَّذِي بَعَثَ فِي اَلْأُمِّيِّينَ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ اَلْكِتابَ وَ اَلْحِكْمَةَ وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ) ؛ «او كسى است كه در ميان جمعيت درس نخوانده پيامبرى از خودشان برانگيخت كه آياتش را بر آنها بخواند و آنها را تزكيه كند و به آنان كتاب (قرآن) و حكمت بياموزد، هر چند پيش از آن در گمراهى آشكارى بودند».(1)

قرآن كريم، كتاب هدايت و تربيت و سازندگى است. ارتباط و انس با قرآن، بارقۀ اميد به زندگى و پيمودن راه سعادت را در دل هاى مضطرب، نگران و مأيوس زنده مى كند و نور قرآن، انسان گرفتار آمده در تاريكى ها را به سوى روشنايى و راه هاى امن و سلامت جسم و جان رهنمون مى سازد: (قَدْ جاءَكُمْ مِنَ اَللّهِ نُورٌ وَ كِتابٌ مُبِينٌ * يَهْدِي بِهِ اَللّهُ مَنِ اِتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ اَلسَّلامِ وَ يُخْرِجُهُمْ مِنَ اَلظُّلُماتِ إِلَى اَلنُّورِ بِإِذْنِهِ) .(2)

گرچه نياز انسان به قرآن، مختص به زمان خاصى نيست، اما به جرأت مى توان مدعى شد كه نياز انسان عصر حاضر به اين كتاب حيات بخش، به مراتب بيش از گذشته است؛ چون در اين برهه از زمان حساس، فقر و نياز انسان دورافتاده از خويشتن خويش و فاصله گرفته از فضايل اخلاقى و عواطف انسانى و محبوس شده در اضطراب ها و نگرانى ها، به هدايت گرى كه به بهترين راه ها هدايت كند، به مراتب بيشتر است و انسان عصر مدرن از عمق جان به دنبال

ص: 18

حقيقت ناب و آب حيات است و آن را جز در دين سراسر معنويت اسلام و كتاب روح نواز و هدايت گر آن (قرآن) نخواهد يافت.

از اين رو، مراجعه به تفاسير قرآن و آشنايى با مفاهيم و پيام هاى اين كتاب آسمانى امرى مسلّم و بديهى است. بى شك عشق ورزى به ساحت قرآن و بهره مندى از هدايت هاى آن در گرو درك و فهم صحيح آيات است و اين مهم جز در پرتو تفسير روشمند قرآن ميسر نمى شود. تفسير روشمند، راه را براى تحليل، شناخت و دريافت صحيح مفاهيم و معارف قرآن هموار مى سازد.

و اينك نگارندۀ اين اثر، به منظور تحقّق بخشيدن به هدف مذكور و عملى ساختن پيشنهاد بسيار سودمند معظم له درصدد برآمدم تا مصداق ديگرى از معارف قرآنى را از مجموعۀ 27 جلدى تفسير نمونه، تحت عنوان تعليم و تربيت در تفسير نمونه، ارائه دهم؛ باشد كه مرضّى حق تعالى و مورد پسند حضرت آيت اللّه العظمى مكارم شيرازى قرار گيرد و همۀ تشنگان معارف ناب قرآن به ويژه در مباحث تعليم و تربيت بتوانند از آن بهره مند شوند.

ص: 19

اينجانب هنگامى كه به فهرست موضوعى تفسير نمونه بادقت مراجعه كردم، مباحث بسيار مناسبى را در اين رابطه يافتم، از قبيل: اهميت مقام علم، «علم» معيار برترى انسان، علم حقيقى، «اخلاق» زائيدۀ علم است، عالمان در منطق قرآن، مقام علما و دانشمندان، اهميت «تعليم و تعّلم»، برنامه ريزى براى تعليم و تربيت، مراحل چهارگانۀ تربيت، مربّى و قابليت، روش هاى مؤثر تربيتى، الگوهاى جاويدان، تأثير سريع تربيت الهى، چگونگى تبليغ دين، فكر، تفكر، تعقّل، يقين، ادب، تقوا، نيايش و...

همۀ مباحث يادشده در قالب دو بخش اساسى (بخش يكم: تعليم، و بخش دوم: تربيت) به حول و قوّۀ الهى ساماندهى و تنظيم خواهد شد.

«و ما توفيقى الّا باللّه العلىّ العظيم»

محمّدجواد اسكندرلو

دانشيار جامعة المصطفى صلى الله عليه و آله العالميّة

ص: 20

- «تعليم» بيش از هر چيز سپردن دانستنى هاست به ديگران، اما دانستنى ها آنگاه سودمندند كه به كار آيند و تعليم (آموزش) آنگاه به كار آيد كه زمينه اى براى پديد آمدن تغييرى در نوآموز گردد... «آموزش» راهى است كه مقصد آن پديد آوردن دگرگونى و تحّول است.(1)

- تربيت به فعليت رساندن استعداد و به كمال رساندن مستعد كمال است.(1)

- مجموع امورى است كه در سازندگى شخصيّت روحانى انسان مدخليت دارد.(2)

به گونه اى كه مهم ترين بخش آموزه ها و معارف اسلام را تعليم و تربيت تشكيل مى دهد و هيچ مسئله اى به اندازۀ تعليم و تربيت يا آموزش و پرورش دينى در اسلام از اولويت و اهميت ويژه برخوردار نيست.

از نظر اسلام، هدف اساسى خلقت بشر، علم و معرفت به صفات پروردگار جهانيان است. شهيد ثانى دراين باره مى نويسد: «دانش، هدف اساسى آفرينش است»(1) قرآن كريم در اين زمينه مى فرمايد: (اَللّهُ اَلَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ اَلْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ اَلْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اَللّهَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ) ؛ «خداوند همان كسى است كه هفت آسمان را آفريد و از زمين نيز همانند آنها را؛ فرمان (و تدبير) او در ميان آنها پيوسته فرود مى آيد تا بدانيد خداوند بر هر چيز تواناست».(2)

شايان توجه است كه مطلق علم، هدف آفرينش آسمان ها و زمين نيست، بلكه علم مقيّد به خداشناسى، هدف مى باشد.

يكى از علل اساسى و مهم بعثت پيامبران الهى، تعليم و تربيت انسان ها بوده است، چنان كه قرآن كريم دراين مورد مى فرمايد: (هُوَ اَلَّذِي بَعَثَ فِي اَلْأُمِّيِّينَ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ اَلْكِتابَ وَ اَلْحِكْمَةَ وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ) .(3)

انبياى الهى از جانب خداوند متعال مأموريت داشتند كه انسان ها را از جهت فكرى و اخلاقى تربيت كنند و رشد دهند، به گونه اى كه استعدادهاى نهفته و فضايل و مكارم اخلاقى آن ها را شكوفا سازد تا هدف والاى خلقت انسان كه

ص: 24

همان تعليم و تربيت است تحقق پذيرد. بنابراين، هدف تشريع اديان الهى ازجمله دين مقدس اسلام، تعليم و تربيت انسان ها بوده است.

انسان در آغاز خلقتش از هيچ علم و دانشى برخوردار نيست، قرآن كريم در اين زمينه مى فرمايد: (وَ اَللّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِكُمْ لا تَعْلَمُونَ شَيْئاً وَ جَعَلَ لَكُمُ اَلسَّمْعَ وَ اَلْأَبْصارَ وَ اَلْأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ) ؛ «و خداوند شما را از شكم مادرانتان خارج نمود در حالى كه هيچ چيز نمى دانستيد؛ و براى شما، گوش و چشم و عقل قرار داد، تا شكر به جا آوريد!».(1)

استاد شهيد مطهرى در اين زمينه مى نويسد: «انسان تنها موجودى است كه از خودش تفكيك پذير است، يعنى هنگام تولد، انسان بودنش را بالفعل ندارد، بلكه انسان بودنش را بالقّوه داراست و بايد خود آن را تحصيل نمايد و اين امر ميسر نيست مگر با تعليم و تربيت».(2)

اهميت تعليم و تربيت در اسلام به حدى است كه قرآن كريم بيش از هر عنوانى خداى متعال را با عنوان «ربّ» و صدها مرتبه با وصف عالم و عليم ذكر كرده است، ازجمله (رَبُّنَا اَلَّذِي أَعْطى كُلَّ شَيْ ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى) ؛ «پروردگار ما همان كسى است كه به هر موجودى آنچه را لازمۀ آفرينش او بوده داده، سپس هدايت كرده است».(3)

قرآن كريم، اين كتاب سراسر تربيت، نه تنها مهم ترين وسيلۀ تكامل انسان را، پيمودن مسير علم، تفكر، تعقل مى داند، بلكه فلسفۀ وجودى اديان الهى و رسالت انبياى الهى را تعليم و تربيت معرفى كرده است: (كَما أَرْسَلْنا فِيكُمْ رَسُولاً مِنْكُمْ يَتْلُوا عَلَيْكُمْ آياتِنا وَ يُزَكِّيكُمْ وَ يُعَلِّمُكُمُ اَلْكِتابَ وَ اَلْحِكْمَةَ وَ يُعَلِّمُكُمْ ما لَمْ تَكُونُوا

ص: 25

تَعْلَمُونَ) ؛ «همان گونه كه (براى هدايت شما) پيامبرى از خودتان در ميان شما فرستاديم؛ تا آيات ما را بر شما بخواند و شما را پاكيزه سازد و به شما كتاب و حكمت بياموزد و آنچه را نمى دانستيد به شما ياد دهد».(1)

همچنين در آيات 30 و 31 سورۀ بقره، حضرت آدم عليه السلام را از پرتو تعليم و تربيت حق، مسجود ملائكه مى خواند:

(وَ إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جاعِلٌ فِي اَلْأَرْضِ خَلِيفَةً قالُوا أَ تَجْعَلُ فِيها مَنْ يُفْسِدُ فِيها وَ يَسْفِكُ اَلدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ قالَ إِنِّي أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ * وَ عَلَّمَ آدَمَ اَلْأَسْماءَ كُلَّها...) ؛ «و (به يادآور) هنگامى را كه پروردگارت به فرشتگان فرمود: «من بر روى زمين، جانشينى [= نماينده اى] قرار خواهم داد. فرشتگان گفتند: «(پروردگارا) آيا كسى را در آن قرار مى دهى كه فساد و خونريزى كند؟! حال آنكه ما تسبيح و حمد تو را به جا مى آوريم، و تو را تقديس مى كنيم (و براى جانشينى شايسته تريم)». فرمود: «من حقايقى را مى دانم كه شما نمى دانيد.» سپس تمام علم اسماء [= علم اسرار آفرينش و نام گذارى موجودات] را به آدم آموخت».

در روايات اسلامى نيز از تعليم و تربيت سخن بسيار به ميان آمده است، به عنوان نمونه پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله به على عليه السلام مى فرمايد:

«لاَِنْ يَهْدِىَ اللّهُ عَلَى يَدَيْكَ رَجُلاً خَيْرٌ لَّكَ مِمّا طَلَعَتْ عَلَيْهِ الشَّمْسُ ؛ اينكه خداوند يك نفر را به دست تو هدايت كند برايت از آنچه خورشيد بر آن طلوع مى كند بهتر است».(2)

آيين مقدس اسلام، تعليم و تربيت را حقّ واجب كودك و فرزند بر پدر شمرده است؛ امام سجاد عليه السلام براى انجام اين مسئوليت خطير از خداوند استمداد مى كند: «وَأَعِنِّي عَلَى تَرْبِيَتِهِمْ وَتَأْديبِهِمْ وَ بِرِّهِمْ ؛ پروردگارا! مرا براى تربيت و تأديب و نيكى به فرزندانم يارى نما!».(3)

ص: 26

از طرف ديگر، در آنچه به طور مسلم مى دانيم، دچار اشتباه و خطا مى شويم، لذا غير از مسائل بديهى كمتر مسأله اى است كه دانشمندان در آن اختلاف نظر نداشته باشند.

بنابراين، با آن معلومات كم و مجهولات زياد و با اينكه ما در معلومات خود نيز دچار اشتباه و خطا مى شويم آيا نيازمند به كسى نيستيم كه داراى علوم بسيار و تشخيص صحيح و خالى از هرگونه اشتباه باشد تا هم آنچه نمى دانيم را به ما بياموزد، هم اشتباهات و خطاهاى ما را برطرف كند، و هم روى آنچه درست فهميده ايم صحّه بگذارد تا آرامشى در ما به وجود آيد؟

و آيا چنين كسى جز پيامبران كه از طريق وحى با مبدأ جهان آفرينش ارتباط دارند شخص ديگرى مى تواند باشد؟ اين از نظر تعليم.

باز همه مى دانيم كه نيمى از شخصيّت ما را علم و نيمى را غرايز تشكيل مى دهد، لذا در پرورش وجود خود به علم محتاجيم و مقدار بيشترى به تعديل غرايز، بلكه مشكل اساسى در تربيت، همان كنترل غرايز است، به اين معنى كه علاوه بر راهنمايى عقل، و درك عوامل سعادت و فضيلت، مى بايست غرايز و اميال را آن چنان پرورش دهيم كه با نداى عقل و وجدان هماهنگ شود.

و از جانب ديگر، يك مربى خوب علاوه بر آشنايى كامل با خوبى ها و بدى ها و اطلاع دقيق از اسرار وجود انسان مى بايست خود شخصاً فردى كامل از نظر اخلاق و عمل باشد، زيرا يك اصل روانى (اصل محاكات) به ما مى گويد: انسان كششى در وجود خود در همرنگ شدن با ديگران مى يابد.

اين احساس دربرابر افرادى كه انسان به آن ها ايمان دارد خيلى نيرومند و قوى تر است، بنابراين مسلم مى شود كه مربى بايد خود يك فرد كامل باشد و بايد مورد اطمينان و علاقه نيز باشد تا افرادى كه مى خواهند در سايۀ او تربيت شوند براساس اصل «محاكات» به زودى تحت تأثير او قرار بگيرند و اين

ص: 28

امكان ندارد جز اينكه از ناحيۀ يك مبدأ مطمئن و غيرقابل ترديد، كامل بودن او امضا شده باشد.

آيا چنين كسى جز «پيامبر معصوم» كه از طرف خداى جهان به عنوان مربى و راهنما تعيين شده و علاوه بر علم سرشار، از هرگونه گناه و انحراف و خطا مصونيت دارد مى تواند باشد؟ نه...

طبق اين گفته، مطلب ديگرى نيز روشن مى شود، كه پيامبر نيز بايد از جنس خود ما باشد، زيرا در غير اين صورت اصل «محاكات» اثرى نخواهد داشت، يعنى جنبۀ تربيت خنثى مى شود و فقط جنبۀ تذكر و تعليم آن باقى خواهد ماند.(1)

اين است كه ابراهيم عليه السلام پيامبر بزرگ خدا از پروردگار قادر و حكيم درخواست مى كند كه پيامبرى از جانب خويش در ميان نوادگانش مبعوث نمايد تا هم آنان را تعليم دهد و آيات الهى كه طريق صحيح سعادت را نشان مى دهد بر آنان بخواند و قرآن را به آن ها ياد دهد، هم حكمت و تدبير صحيح را بياموزد و هم آن ها را به طور كامل در سايۀ خويش پرورش دهد.

در آيۀ ياد شده، سه مرحله از مراحل تربيتى پيامبران ذكر شده است: مرحلۀ اول: آشنا ساختن گوش ها با حقايق جديد (يتلو عليهم). مرحلۀ دوم: آماده شدن افراد براى پذيرش تعليمات جدّى (يعلّمهم). مرحلۀ نهايى: تزكيه و تربيت (يزكّيهم) كه هدف اصلى را تشكيل مى دهد و باقى همه به خاطر آن انجام مى شود.

نكتۀ ديگر اينكه مضمون اين آيه در چهار مورد از قرآن مجيد آمده است، ولى جالب توجه اينكه در سه مورد تربيت بر تعليم مقدّم افتاده، و تنها در يك مورد تعليم بر تربيت، و گويا در موردى كه تعليم بر تربيت مقدم داشته شده اشاره به

ص: 29

ترتيب طبيعى آن دو است، زيرا طبعاً بايد تعليم بر تربيت مقدم باشد، اما در سه مورد كه تربيت بر تعليم مقدم شده به خاطر اهميت آن است، يعنى: هدف و نتيجه و مرحلۀ نهايى همان تربيت است و باقى همه مقدمه مى باشد.

ص: 30

ص: 32

ص: 34

در حديث ديگرى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم:

«إنَّ العُلَماءَ وَرَثَةُ الأنبِياءِ وَ ذاكَ أنَّ الأنبِياءَ لَم يُورِثوا دِرهَماً وَ لا ديناراً وَ إنَّما أورَثوا أحادِيثَ مِن أحادِيثِهِم فَمَن أخَذَ بِشَيءٍ مِنها فَقَد أخَذَ حَظّاً وافِراً فَانظُرُوا عِلمَكُم هذا عَمَّن تَأخُذونَهُ فَإنَّ فِينا أهلَ البَيتِ في كُلِّ خَلَفٍ عُدُولاً يَنفُونَ عَنهُ تَحريفَ الغالِينَ وَ انتِحالَ المُبطِلِينَ وَتَأويلَ الجاهِلِينَ ؛ دانشمندان وارثان پيامبران اند، چراكه پيامبران درهم و دينارى از خود به يادگار نگذاشتند، بلكه علوم و احاديثى از آن ها به يادگار ماند. هركس بهره اى از آن داشته باشد بهرۀ فراوانى از ميراث پيامبران دارد. امام عليه السلام سپس مى افزايد: بنگريد علم خود را از چه كسى مى گيريد (از علماى واقعى، يا عالم نماها؟) بدانيد در ميان ما اهل بيت در هر عصرى افراد عادل و مورد اعتمادى هستند كه تحريف غلوكنندگان، و ادعاهاى بى اساس منحرفان، و توجيهات جاهلان را از اين آيين پاك نفى مى كنند».(1)

نكته: علم در آيات قرآن به معنى دانستن يك مشت اصطلاحات يا روابط مادى ميان اشيا و به اصطلاح «علوم رسمى» نيست؛ بلكه منظور از آن، معرفت و آگاهى خاصى است كه انسان را به «قنوت» يعنى اطاعت پروردگار، و ترس از دادگاه او و اميد به رحمت خدا دعوت مى كند، اين است حقيقت علم، و علوم رسمى نيز اگر در خدمت چنين معرفتى باشد علم است و اگر مايۀ غرور و غفلت و ظلم و فساد در ارض شود و از آن «كيفيت و حالى» حاصل نگردد «قيل و قالى» بيش نيست.(2)

هذَا الحالِ ماتَ شَهِيداً ؛ كسى كه در طريق تحصيل علم از دنيا برود شهيد از دنيا رفته است».(1)

اميرمؤمنان على عليه السلام مى فرمايد: «مَن ماتَ مِنكُم عَلى فِراشِهِ وَ هُوَ عَلى مَعرِفَةِ حَقِّ رَبِّهِ وَحَقِّ رَسُولِهِ وَ أهلِ بَيتِهِ ماتَ شَهيداً ؛ كسى كه در بستر از دنيا رود اما معرفت حق پروردگار و معرفت واقعى پيامبر او و اهل بيتش را داشته باشد شهيد از دنيا رفته است».(2)

اسلامى در تمام زمينه هاى زندگى مادى و معنوى است و به همۀ مسلمانان تأكيد مى كند كه آنچه را نمى دانند از اهل اطلاعش بپرسند و در مسائلى كه آگاهى ندارند دخالت نكنند.

بنابراين، قرآن نه تنها «مسألۀ تخّصص» را در زمينۀ مسائل اسلامى و دينى به رسميّت شناخته، بلكه در همۀ زمينه ها مورد قبول و تأكيد قرار داده است و روى اين حساب بر همۀ مسلمانان لازم است كه در هر عصر و زمان، افراد آگاه و صاحب نظر در همۀ زمينه ها داشته باشند كه اگر كسانى مسائلى را نمى دانند به آن ها مراجعه كنند.

ولى ذكر اين نكته نيز لازم است كه بايد به متخصصان و صاحب نظرانى مراجعه كرد كه صداقت و درستى و بى نظرى آن ها ثابت و محّقق است. آيا ما هرگز به يك طبيب آگاه و متخصص در رشتۀ خود كه از صداقت و دستكارى اش در همان كار خود، مطمئن نيستيم مراجعه مى كنيم؟ لذا در مباحث مربوط به تقليد و مرجعيت، صفت عدالت را در كنار اجتهاد و يا اعلميت قرار داده اند، يعنى مرجع تقليد هم بايد عالم و آگاه به مسائل اسلامى باشد و هم باتقوا و پرهيزكار.

منظور از (اَلَّذِينَ أُوتُوا اَلْعِلْمَ وَ اَلْإِيمانَ) چه كسانى هستند، بعضى از مفسران آن را به فرشتگان الهى، كه هم داراى علم اند و هم ايمان، اشاره دانسته اند، و جمعى ديگر به مؤمنان آگاه، و معنى دوم ظاهرتر است. همچنين اينكه در بعضى از روايات، به فرزندان اميرمؤمنان على عليه السلام و ائمۀ طاهرين عليهم السلام تفسير شده، از قبيل بيان مصداق هاى روشن است و معنى گستردۀ آيه را محدود نمى كند.

ولى روشن است كه «علم» در اينجا معنى گسترده و وسيعى دارد كه علم توحيد و اعتقادات مذهبى و قوانين دينى، و همچنين علم قضاوت، و تمام علومى را كه براى تشكيل چنان حكومت وسيع و نيرومندى لازم بوده است دربر مى گيرد، زيرا تأسيس يك حكومت الهى براساس عدل و داد، حكومتى آباد و آزاد، بدون بهره گيرى از يك علم سرشار امكان پذير نيست، بنابراين، قرآن مقام علم را در جامعۀ انسانى و در تشكيل حكومت، نخستين سنگ زيربنا دانسته و به دنبال اين جمله از زبان داود و سليمان عليهما السلام چنين نقل مى كند:

«و آن ها گفتند: حمد و ستايش از آن خداوندى است كه ما را بر بسيارى از بندگان مؤمنش برترى بخشيد».

اين دگرگونى عجيب كه در روحيۀ ساحران پيدا شد و آن ها در يك لحظۀ كوتاه از ظلمت مطلق به روشنايى خيره كننده اى گام نهادند و به تمام منافعى كه از فرعون انتظار داشتند پشت پا زدند، و از اين هم عجيب تر، جان خود را نيز به خطر افكندند، همه به خاطر اين بود كه آن ها علم و دانشى داشتند و در پرتو آن توانستند حق را از باطل بشناسند و دست به دامن حق زنند.

آيۀ 19 سورۀ رعد، مردم را به فراگيرى علم دعوت مى كند:(1)

(أَ فَمَنْ يَعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ اَلْحَقُّ كَمَنْ هُوَ أَعْمى إِنَّما يَتَذَكَّرُ أُولُوا اَلْأَلْبابِ) ؛ «پس، آيا كسى كه مى داند آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده حق است، همانند كسى است كه نابيناست؟! تنها خردمندان متذكّر مى شوند».

چه تعبير جالبى؟ نمى گويد: آيا كسى كه مى داند اين قرآن بر حق است مانند كسى است كه نمى داند؟! بلكه مى گويد: آيا كسى كه اين را مى داند همانند اعمى است؟ اين تعبير اشارۀ لطيفى است به اينكه ندانستن اين واقعيت به هيچ وجه امكان پذير نيست، مگر اينكه چشم دل انسان به كلى از كار افتاده باشد، وگرنه چگونه ممكن است دارندۀ چشم بينا و سالم، چهرۀ آفتاب را نبيند؟ كه عظمت اين قرآن درست همانند نور آفتاب است. ولذا در پايان آيه اضافه مى كند: «تنها كسانى متذكر مى شوند كه اولوا الالباب و صاحبان مغز و انديشه اند»؛ (إِنَّما يَتَذَكَّرُ أُولُوا اَلْأَلْبابِ) .

«الباب» جمع «لب» به معنى «مغز» هر چيز است، بنابراين نقطۀ مقابل «اولوا الالباب» افراد بى مغز و پوك و ميان تهى و بى محتوا هستند.

اين آيه به گفتۀ بعضى از مفسران بزرگ، با تأكيد هرچه بيشتر، مردم را به فراگيرى علم و مبارزه با جهل دعوت مى كند، چراكه افراد فاقد علم را نابينا و أعمى شمرده است.

ص: 41

آنچه را به آن فرستاده شده ام به شما ابلاغ مى كنم، (وظيفۀ من همين است!) ولى شما را گروهى مى بينم كه پيوسته در نادانى هستيد!».

قوم سركش و لجوج هود عليه السلام در پاسخ به آن حضرت كه آن ها را به عبادت خداى يگانه دعوت كرده بود و از عذاب دردناك و بزرگ ترسانده بود، گفتند: اگر راست مى گويى عذابى را كه به ما وعده مى دهى بياور: «فَأْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا اِن كُنتَ مِنَ الصَّادِقِينَ» ولى هود عليه السلام در پاسخ اين تقاضاى نابخردانه چنين گفت: علم و آگاهى تنها نزد خداوند است. اوست كه مى داند در چه زمان و با چه شرايطى عذاب استيصال نازل مى شود؟ نه به تقاضاى شما مربوط است و نه به ميل و ارادۀ من، بايد هدف كه اتمام حجت است حاصل شود، چراكه حكمت خدا چنين اقتضامى كند.

سپس افزود: «وظيفۀ اصلى من اين است كه آنچه را به آن فرستاده شدم به شما ابلاغ كنم» مسئوليت اصلى من همين است، اما تصميم گيرى درمورد اطاعت پروردگار با شماست و اراده و مشيت عذاب نيز با خداست. «ولى من شما را گروهى مى بينم كه پيوسته بر جهل و نادانى اصرار داريد».

ريشۀ بدبختى شما نيز همين جهل است، جهلى توأم با لجاجت و كبر و غرور كه به شما اجازۀ مطالعۀ دعوت فرستادگان خدا را نمى دهد، جهلى كه شما را وادار به اصرار بر نزول عذاب الهى و نابودى تان مى كند، اگر مختصرى آگاهى داشتيد حداقل احتمال مى داديد كه دربرابر تمام احتمالات نفى، يك احتمال اثبات نيز باشد كه اگر صورت پذيرد چيزى از شما باقى نخواهد ماند.

«شايسته نيست مؤمنان همگى (به سوى ميدان جهاد) كوچ كنند؛ چرا از هر گروهى از آنان، طايفه اى كوچ نمى كند (تا طايفه اى در مدينه بماند)، كه در دين (و معارف و احكام اسلام) آگاهى يابند و به هنگام بازگشت به سوى قوم خود، آنها را بيم دهند؟! شايد (از مخالفت فرمان پروردگار) بترسند و خوددارى كنند!».

اين آيه كه با آيات گذشته در زمينۀ جهاد پيوند دارد، به واقعيتى اشاره مى كند كه براى مسلمانان جنبۀ حياتى دارد و آن اينكه: گرچه جهاد بسيار پراهميت است و تخلف از آن ننگ و گناه، ولى در مواردى كه ضرورتى ايجاب نمى كند كه همۀ مؤمنان در ميدان جهاد شركت كنند، به ويژه در مواقعى كه پيامبر صلى الله عليه و آله شخصاً در مدينه باقى مانده «نبايد همه به جهاد بروند بلكه لازم است هر جمعيتى از مسلمانان به دو گروه تقسيم شوند، گروهى فريضۀ جهاد را انجام دهند و گروه ديگرى در مدينه بمانند و معارف و احكام اسلام را بياموزند».

در اينجا به چند نكته بايد توجه كرد:

يك: آنچه در تفسير آيه گفته شد علاوه بر اينكه با شأن نزول معروف آن سازگار است، با ظاهر جمله هاى آيه نيز از هر تفسير ديگر موافق تر است، تنها نكته اى كه در آن است، اين است كه بايد جملۀ «لتبقى طائفة» بعد از «من كل فرقة طائفة» درتقديرگرفته شود، يعنى از هرفرقه اى گروهى بروند وگروه ديگرى بمانند، البته اين موضوع با توجه به قرائن موجود در آيه مشكلى ايجاد نخواهد كرد.

ولى بعضى از مفسران احتمال داده اند كه در آيه هيچ گونه تقديرى وجود ندارد و منظور اين است كه گروهى از مسلمانان به عنوان واجب كفايى به ميدان بروند و در صحنۀ جهاد با تعليمات اسلام آشنا شوند، و پيروزى مسلمانان را بر دشمنان كه نمونه اى از آثار عظمت و حقانيت اين آيين است با چشم خود ببينند و هنگام بازگشت، به دوستان خود گوشزد كنند.(1)

ص: 44

احتمال سومى كه بعضى ديگر از مفسران داده اند اين است كه آيه حكم مستقلى را جدا از مباحث جهاد بيان مى كند و آن اينكه مسلمانان وظيفه دارند به عنوان يك واجب كفايى از هر قوم و جمعيتى از آن ها عده اى برخيزند و براى فراگرفتن معارف و تعليمات اسلام به مراكز بزرگ اسلامى بروند و پس از فراگرفتن علوم، به شهر و ديار خود بازگردند و به تعليم ديگران بپردازند.(1)

ولى همان گونه كه گفتيم، تفسير اول به مفهوم آيه نزديك تر است، هرچند ارادۀ همۀ اين معانى هم چندان بعيد نيست.

دو: بعضى چنين تصور كرده اند كه ميان آيه و آيات سابق نوعى منافات ديده مى شود، زيرا در آيات گذشته به همه دستور شركت در ميدان جهاد داده شده و تخلف كنندگان به شدت مورد سرزنش قرار گرفته اند، ولى در آيۀ مورد بحث، دستور مى دهد كه همه نبايد به سوى ميدان جهاد حركت كنند.

اما روشن است كه اين دو دستور با توجه به شرايط مختلف صادر شده، مثلاً درمورد جنگ تبوك و روبه رو شدن با ارتش نيرومند امپراطورى روم، چاره اى جز اين نبود كه همۀ مسلمانان آمادۀ جهاد شوند، ولى درمورد مقابله با گروه هاى كوچك تر، ضرورتى ندارد كه همۀ مسلمانان حركت كنند، به ويژه در مواردى كه خود پيامبر صلى الله عليه و آله در مدينه مى ماند، نبايد مدينه را خالى نمايند و خطرات احتمالى آن را ناديده بگيرند و از فراگيرى معارف و احكام اسلام غافل بمانند.

بنابراين هيچ گونه نسخى در آيات فوق وجود ندارد و اينكه بعضى چنين تصور كرده اند اشتباه است.

سه: شكى نيست كه منظور از «تفقّه» در دين، فراگيرى همۀ معارف و احكام اسلام، اعم از اصول و فروع است، زيرا در مفهوم تفقّه، همۀ اين امور جمع است، بنابراين آيۀ فوق دليل روشنى است بر اينكه همواره گروهى از مسلمانان به عنوان

ص: 45

انجام يك واجب كفايى بايد به تحصيل علم و دانش در زمينۀ تمام مسائل اسلامى بپردازند و پس از فراغت از تحصيل براى تبليغ احكام اسلام به نقاط مختلف، به ويژه به قوم و جمعيت خود بازگردند و آن ها را با مسائل اسلامى آشنا سازند.

بنابراين، آيۀ فوق دليل روشنى است بر وجوب تعليم و تعلم در مسائل اسلامى، و به تعبير ديگر: هم تحصيل را واجب مى كند و هم ياد دادن را، و اگر دنياى امروز به تعليمات اجبارى افتخار مى كند، قرآن در چهارده قرن پيش، علاوه بر آن اين وظيفه را بر معلمين نيز واجب كرده است.

چهار: گروهى از علماى اسلامى به آيۀ فوق براى مسألۀ جواز تقليد استدلال كرده اند، زيرا فراگيرى تعليمات اسلامى و رساندن آن به ديگران در مسائل فروع دين و لزوم پيروى شنوندگان از آن ها همان تقليد است.

البته همان گونه كه گفتيم، آيۀ فوق، تنها دربارۀ فروع دين بحث نمى كند و مسائل اصول را نيز شامل مى شود، ولى به هر حال فروع دين را نيز دربر دارد.

تنها اشكالى كه در اينجا به نظر مى رسد اين است كه آن روز سخنى از اجتهاد و تقليد در ميان نبود و كسانى كه مسائل اسلامى را فرامى گرفتند و به ديگران مى رساندند، حكم مسأله گوهاى زمان ما را داشتند، نه حكم مجتهدان را، يعنى مسأله را از پيامبر صلى الله عليه و آله گرفته و عيناً بدون هيچ گونه اظهارنظرى براى ديگران نقل مى كردند. ولى با توجه به اينكه اجتهاد و تقليد، مفهوم وسيعى دارد، مى توان اشكال فوق را پاسخ داد.

توضيح: شكى نيست كه علم فقه با وسعتى كه امروز دارد در آن زمان وجود نداشت و مسلمانان به راحتى مسائل را از پيامبر صلى الله عليه و آله مى آموختند، با اين حال چنان نبوده كه همۀ بزرگان اسلام در حكم مسأله گويان زمان ما باشند، زيرا بسيارى از

ص: 46

آن ها براى قضاوت و يا امارت به نقاط ديگر مى رفتند و طبعاً مسائلى پيش مى آمد كه عين آن را از پيامبر صلى الله عليه و آله نشنيده بودند، ولى در عمومات و اطلاقات آيات قرآن مجيد، وجود داشت. به يقين آن ها با تطبيق كليات بر جزئيات، و به اصطلاح علمى «ردّ فروع بر اصول» و «ردّ اصول بر فروع»، احكام آن ها را درك مى كردند و اين يك نوع اجتهاد ساده بوده است.

بدون شك اين كار و امثال آن در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله بوده و به همين دليل ريشۀ اصلى اجتهاد در ميان صحابه و ياران او وجود داشت، هرچند همۀ ياران و اصحاب در اين حد نبودند.

و از آنجا كه آيۀ فوق مفهومى عام دارد، هم قبول گفتار مسأله گويان را شامل مى شود و هم قبول قول مجتهدان را، و به اين صورت با عموم آيه مى توان بر جواز تقليد استدلال كرد.

پنج: مسألۀ مهم ديگرى كه از آيه مى توان استفاده كرد، احترام و اهميت خاصى است كه اسلام براى «تعليم» و «تعلّم» قائل شده است، تا آنجا كه مسلمانان را ملزم مى سازد كه همه در ميدان جنگ شركت نكنند، بلكه گروهى بمانند و معارف اسلامى را بياموزند. يعنى جهاد با جهل همانند جهاد با دشمن بر آن ها واجب است و اهميت يكى كمتر از ديگرى نيست، بلكه تا مسلمانان در جهاد با جهل، پيروز نشوند در جهاد با دشمن پيروز نخواهند شد، زيرا يك ملت جاهل همواره محكوم به شكست است.

يكى از مفسران معاصر در ذيل اين آيه مطلب جالبى دارد، او مى گويد: من در «طرابلس» مشغول تحصيل علم بودم. روزى فرماندار آنجا كه خود از معارف اسلامى اطلاعات قابل ملاحظه اى داشت، به من گفت: چرا دولت، علما و طلاب علوم دينى را از خدمت سربازى معاف مى كند، در حالى كه اين خدمت مقدس، شرعاً بر همه واجب است و طلاب علوم دينى از همۀ مردم به انجام اين فريضۀ دينى شايسته ترند، آيا اين كار اشتباه نيست؟

ص: 47

من بدون مقدمه به فكر آيۀ فوق افتادم و گفتم: اين كار ريشه اى در قرآن مجيد دارد آنجا كه مى گويد: گروهى جهاد كنند و گروهى به تحصيل علم پردازند.

او بسيار از اين جواب لذت برد، به خصوص كه از يك فرد مبتدى مانند من كه در آن روز تازه مشغول به تحصيل شده بودم صادر شده بود.(1)

ملائكه طرح كنند و در ظلمات اوهام و خرافات دست و پا زنند، و اين است آخرين نقطۀ همت آن ها كه خدا را به فراموشى بسپارند و به دنيا اقبال كنند و تمام شرف و حيثيّت انسانى خود را با درهم و دينارى معاوضه نمايند.

جملۀ (ذلِكَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ اَلْعِلْمِ) مى تواند به خرافاتى همچون بت پرستى و فرشتگان را دختران خدا دانستن اشاره باشد، يعنى نهايت آگاهى اين گروه همين موهومات است. يا اشاره به دنياپرستى و اسارت آن ها در چنگال ماديات، يعنى نهايت فهم و شعورشان اين است كه به خواب و خور و عيش و نوش و متاع فانى و زودگذر و زرق و برق دنيا قناعت كرده اند.

در دعاى معروفى كه در اعمال ماه شعبان از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله نقل شده، مى خوانيم: «وَ لا تَجعَلِ الدُّنيا أكبَرَ هَمِّنا وَ لا مَبلَغَ عِلمِنا ؛ خداوندا! دنيا را بزرگ ترين مشغوليات فكرى ما و نهايت علم و آگاهى ما قرار مده!».(1)

قابل توجه اينكه در آيات فوق در عين اينكه براى دنياپرستان علمى قائل شده آن ها را گمراه مى شمرد، اين دليل بر آن است كه از ديدگاه قرآن علمى كه هدف نهايى آن تنها وصول به ماديات باشد و در ماوراى آن هدفى والاتر تعقيب نشود علم نيست، ضلالت و گمراهى است، و اتفاقاً تمام بدبختى هايى كه در دنياى امروز وجود دارد، تمام جنگ ها و خون ريزى ها، ظلم ها و تجاوزها، فسادها و آلودگى ها، از همين علوم ضلالت آفرين سرچشمه مى گيرد، از كسانى كه مبلغ و منتهاى علمشان حيات دنياست و افق ديدشان از نيازهاى حيوانى شان فراتر نمى رود.

آرى، تا علم ابزارى براى اهداف والاترى نشود جهل است و تا سرچشمۀ نور ايمان و وسيله اى در مسير آن نگردد ضلال است.

ص: 49

زاييدۀ جهل يا ترس بشر پنداشتند و گفتند: با فرا رسيدن دوران شكوفايى علم، ديگر نيازى به اين مسائل نيست!

حتى گاه پا را از اين فراتر نهادند و دوران زندگى بشر را از نظر فكر به چهار دوران تقسيم كردند:

يك: دوران افسانه ها

دو: دوران مذهب

سه: دوران فلسفه

چهار: دوران علم

(كه منظورشان علوم طبيعى و تجربى بود).

البته مذاهبى كه در محيط فعاليت اين گروه از دانشمندان وجود داشت به دليل آكنده بودن از خرافات بسيار، به اين هدف باطل نيز كمك كرد (منظور، عمدتاً خرافات ارباب كليساست) و به اين شكل به گمان خود براى هميشه مذهب و تعليمات انبيا را از صحنۀ زندگى بشر بيرون ساختند.

ولى خوشبختانه اين مستى و غرور ديرى نپاييد و عوامل ديگرى دست به دست هم داد و بر اين پندارهاى بى اساس خط بطلان كشيد و به مصداق آيات فوق «هنگامى كه به علوم خود مغرور شدند يأس الهى دامانشان را گرفت و فريادهايشان به جايى نرسيد».

از يك سو جنگ هاى جهانى اول و دوم نشان داد كه پيشرفت هاى علمى و صنعتى بشر نه تنها او را خوشبخت نكرده، بلكه او را از هر زمانى به لبۀ پرتگاه نزديك تر ساخته است.

از سوى ديگر، بروز انواع مفاسد اخلاقى و اجتماعى، و بروز انواع نابسامانى ها، قتل ها و كشتارها و بيمارى هاى روانى و انواع تجاوزهاى مالى و ناموسى، نشان داد كه علوم انسانى هرگز نتوانسته است به تنهايى

ص: 51

جلوى نابسامانى ها را بگيرد، بلكه بدآموزى هايى كه معمولاً از آن جدا نيست گاهى بر دامنۀ آن افزوده است.

از سوى سوم، معماهاى فراوانى كه در علوم پيدا شد و انسان خود را از حل آن عاجز ديد، و دنياهاى وسيعى كه دربرابر ديدگان او خودنمايى كرد (چه عوالم بسيار بزرگ و چه فوق العاده كوچك) و خود را از شناخت آن ناتوان مشاهده كرد، سبب شد كه بار ديگر دست به دامان تعليمات انبيا بزند و گروه عظيمى دوباره به سايۀ وحى بازگردند و درمان اين بيمارى هاى جانكاه را در دستورات انبيا جستجو كنند. كليساها رونق گرفت و تعليمات مذهبى جزء برنامۀ زندگى بسيارى شد.

در اين ميان «اسلام» با تعليمات ويژه و مترقى و جامع خود بروز و ظهور تازه اى يافت و حركت ها به سوى شناخت اسلام اصيل شروع شد.

اميد است پيش از آنكه يأس الهى بار ديگر دامان گروهى از مردم اين جهان را بگيرد اين بيدارى همگانى شود و آثار آن غرور محو و نابود گردد تا به خسران و زيان منتهى نشود.

همچنين از آيات آغازين سورۀ تكاثر: (... كَلاّ سَوْفَ تَعْلَمُونَ * ثُمَّ كَلاّ سَوْفَ تَعْلَمُونَ * كَلاّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ اَلْيَقِينِ...) استفاده مى شود كه يكى از عوامل اصلى تفاخر و تكاثر و فخرفروشى، همان جهل و نادانى نسبت به پاداش و كيفر الهى و عدم ايمان به معاد است.

از اين گذشته، جهل انسان به ضعف ها و آسيب پذيرى هايش، و به آغاز پيدايش و سرانجامش، از عوامل ديگر اين كبر و غرور و تفاخر است، به همين دليل قرآن مجيد براى درهم شكستن اين تفاخر و تكاثر، سرگذشت اقوام پيشين را در آيات مختلف بازگو مى كند كه چگونه اقوامى با داشتن امكانات و قدرت فراوان با وسايل ساده اى نابود شده اند؛ با وزش بادها، با يك جرقۀ آسمانى

ص: 52

(صاعقه)، با يك زمين لرزه، با نزول باران بيش از حد، خلاصه با «آب» و «باد» و «خاك» و گاه با «سجيل» و «پرندگان كوچك»، نابود شدند و از ميان رفتند.

با اين حال اين همه تفاخر و غرور براى چيست؟!

در روايات زيادى كه از طرق اهل بيت عليهم السلام وارد شده اين آيه به ائمۀ اهل بيت عليهم السلام تفسير گرديده، اين به معنى انحصار نيست، بلكه بيان مصداق روشنى است براى (اَلَّذِينَ أُوتُوا اَلْعِلْمَ) .(1)

و اگر مى بينيم در بعضى از روايات، تصريح شده كه منظور خصوص امامان است، درحقيقت اشاره به مرحلۀ علم كامل قرآن مى باشد كه در اختيار آن هاست و هيچ مانعى ندارد كه علما و دانشمندان بلكه توده هاى فهميدۀ مردم بهره اى از اين علوم قرآن داشته باشند. همچنين اين آيه نشان مى دهد كه علم و دانش منحصر به آنچه در كتاب مى خوانند و از محضر استاد مى آموزند نيست، چراكه پيامبر صلى الله عليه و آله طبق صريح آيات گذشته، به مكتب نرفت و خط ننوشت، ولى برترين مصداق (اَلَّذِينَ أُوتُوا اَلْعِلْمَ) بود، پس در وراى علم رسمى، علمى است برتر و والاتر كه از سوى پروردگار به صورت نورى در قلب آدمى القا مى شود كه «اَلعِلْمُ نورٌ يَقْذِفُهُ اللّهُ فِى قَلْبِ مَن يَشاء» و اين جوهرۀ علم است و علوم ديگر پوستۀ علم.

ج) همواره علم را براى عمل بايد آموخت، چنان كه موسى عليه السلام به دوست عالمش مى گويد: «مما علمت رشدا» (دانشى به من بياموز كه راهگشاى من به سوى هدف و مقصد باشد) يعنى من دانش را تنها براى خودش نمى خواهم، بلكه براى رسيدن به هدف مى طلبم.

د) در كارها نبايد عجله كرد، چراكه بسيارى از امور نياز به فرصت مناسب دارد به خصوص در مسائل پراهميت و به همين دليل اين مرد عالم رمز كارهاى خود را در فرصت مناسبى براى موسى عليه السلام بيان كرد.

ه) مردم دشمن چيزى هستند كه نمى دانند! بسيار مى شود كه كسى دربارۀ ما نيكى مى كند، اما چون از باطن كار خبر نداريم آن را دشمنى مى پنداريم و آشفته مى شويم، به ويژه دربرابر آنچه نمى دانيم كم صبر و بى حوصله هستيم، البته اين يك امر طبيعى است كه انسان دربرابر امورى كه تنها يك رو يا يك زاويۀ آن را مى بيند ناشكيبا باشد، اما داستان مذكور به ما مى گويد كه نبايد در قضاوت شتاب كرد، بلكه بايد ابعاد مختلف هر موضوعى را بررسى نمود.

در حديثى از اميرالمؤمنين عليه السلام مى خوانيم: «مردم دشمن چيزى هستند كه نمى دانند»(1) و بنابراين هر قدر سطح آگاهى مردم بالا رود برخورد آن ها با مسائل، منطقى تر خواهد شد و به تعبير ديگر: زيربناى «صبر» آگاهى است.

البته موسى عليه السلام از يك نظر حق داشت ناراحت شود، چراكه او مى ديد در اين سه حادثه تقريباً بخش اعظم شريعت به خطر افتاده است: در حادثۀ اول مصونيت اموال مردم، در حادثۀ دوم مصونيت جان مردم، و در حادثۀ سوم مسائل حقوقى، يا به تعبير ديگر: برخورد منطقى با حقوق مردم، بنابراين تعجبى ندارد كه آن قدر ناراحت شود كه پيمان مؤكد خويش را با آن عالم بزرگ فراموش كند، اما همين كه از باطن امر آگاه شد آرام گرفت و ديگر اعتراضى نكرد، و اين خود بيانگر آن است كه عدم اطلاع از باطن رويدادها چه اندازه نگران كننده است.

ص: 55

نظر ميزان تلاش و كوشش نيز ندارد، به اعماق درياها فرو مى رود و كسب دانش مى كند و حتى در راه كسب آن جان عزيزش را مى دهد. بر اين اساس، در منطق اسلام، كلمۀ «فارغ التحصيل» يك كلمۀ بى معنى است، يك مسلمان راستين هرگز تحصيل علمش پايان نمى پذيرد، همواره دانشجوست و طالب علم، حتى اگر برترين استاد شود.

جالب اينكه در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم كه به يكى از يارانش فرمود: ما در هر شب جمعه سرور و شادى خاصى داريم. او عرض كرد:

خداوند اين شادى را افزون كند، اين چه شادى اى است؟ فرمود: «إذا كانَ لَيلَةُ الجُمُعَةِ وافى رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله العَرشَ وَ وافَى الأئمَّةُ عليهم السلام وَ وافَينا مَعَهُم فَلا تُرَدُّ أرواحُنا بِأبدانِنا إلّابِعِلمٍ مُستَفادٍ وَ لَولا ذلِكَ لَأنفَدنا ؛ هنگامى كه شب جمعه مى شود روح پاك پيامبر صلى الله عليه و آله و ارواح ائمه عليه السلام و ما با آن ها به عرش خدا مى رويم و ارواح ما به بدن ها بازنمى گردد مگر با علم و دانش تازه اى و اگر چنين نبود، علوم ما پايان مى گرفت».(1)

اين مضمون در روايات متعددى با عبارات گوناگون بيان شده و نشان مى دهد كه تا پايان جهان، بر علم و دانش پيامبر و امامان عليهم السلام افزوده مى شود.

در روايت ديگرى از پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله مى خوانيم كه فرمود: «إذا أتى عَلَىَّ يَومٌ لا أزدادُ فيهِ عِلماً يُقَرِّبُني إلَى اللّهِ فَلا بارَكَ اللّهُ لي في طُلوعِ شَمسِهِ ؛ آن روز كه فرا رسد و علم و دانشى كه مرا به خدا نزديك كند بر علم من افزوده نشود طلوع آفتاب آن روز بر من مبارك مباد».(2)

باز در حديث ديگرى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى خوانيم: «أعلَمُ النّاسِ مَن جَمَعَ عِلمَ

ص: 57

النّاسِ إلى عِلمِهِ، وَ أكثَرُ النّاسِ قيمَةً أكثَرُهُم عِلماً وَ أقَلُّ النّاسِ قيمَةً أقَلُّهُم عِلماً ؛ داناترين مردم كسى است كه دانش مردم را بر دانش خود بيفزايد، و گران بهاترين مردم كسى است كه از همه داناتر باشد و كم بهاترين مردم كسى است كه دانشش از همه كمتر باشد».(1)

و اين است ارزش علم از ديدگاه تعليمات اسلام.

ص: 58

ص: 60

بِالعُلَماءِ مَن صَدَّقَ قَولَهُ فِعلُهُ وَ مَن لَم يُصَدِّق قَولَهُ فِعلُهُ فَلَيسَ بِعالِمٍ ؛ منظور از علما كسانى هستند كه اعمال آن ها هماهنگ با سخنان آن ها باشد. كسى كه گفتار و كردارش هماهنگ نباشد عالم نيست».(1)

و در حديث ديگرى آمده است: «أعلَمُكُم بِاللّهِ أخوَفُكُم لِلّهِ ؛ از همۀ شما عالم تر كسى است كه ترسش از خدا از همه بيشتر باشد».(2)

كوتاه سخن اينكه «عالمان» در منطق قرآن كسانى نيستند كه مغزشان صندوقچۀ آرا و افكار اين و آن، و انباشته از قوانين و فرمول هاى علمى جهان، زبانشان گوياى اين مسائل، و محل زندگى شان مدارس و دانشگاه ها و كتابخانه هاست، بلكه علما آن گروه از صاحب نظران و دانشمندانى هستند كه نور علم و دانش تمام وجودشان را به نور خدا و ايمان و تقوا روشن ساخته و نسبت به وظايفشان سخت احساس مسئوليت مى كنند و از همه پاى بندترند.

در سورۀ قصص نيز خوانديم كه وقتى قارون مغرور و ازخودراضى كه مدعى مقام علم نيز بود، ثروت خود را به نمايش گذاشت جمعيت دنياپرستان كه سخت تحت تأثير آن زرق و برق قرار گرفته بودند آرزو كردند كه اى كاش آن ها نيز داراى چنين بهره اى از اموال دنيا بودند، ولى «عالمان» بنى اسرائيل بر آن ها فرياد زدند كه واى بر شما! پاداش الهى براى كسانى كه ايمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند بهتر است و اين مقام تنها در اختيار شكيبايان و افراد پراستقامت قرار مى گيرد.(3)

يَخْشَى اَللّهَ مِنْ عِبادِهِ اَلْعُلَماءُ) كسانى هستند كه اعمال آن ها هماهنگ با سخنان آن ها باشد، كسى كه گفتار و كردارش هماهنگ نباشد عالم نيست».(1)

و در حديث ديگرى آمده است: «أعلَمُكُم بِاللّهِ أخوَفُكُم لِلّهِ ؛ از همۀ شما عالم تر كسى است كه ترسش از خدا بيشتر باشد».(2)

در ذيل اين حديث مقام و موقعيّت آن ها برتر و بالاتر از افسران و مرزدارانى شمرده شده كه دربرابر هجوم دشمنان اسلام پيكار مى كنند به اين دليل كه آن ها نگهبانان عقايد و فرهنگ اسلام اند، در حالى كه اين ها حافظ مرزهاى جغرافيايى هستند، به يقين ملّتى كه مرزهاى عقيده اى و فرهنگى او، مورد حملات دشمن قرار گيرد و نتواند به خوبى از آن دفاع كند در مدّت كوتاهى از نظر سياسى و نظامى نيز شكست خواهد خورد.

يَنظُرُ في عِلمِهِ خَيرٌ مِن عِبادَةِ العابِدِ سَبعينَ عاماً ؛ يك ساعت از زندگى دانشمندى كه بر بستر خود تكيه كرده و در اندوخته هاى علمى خود مى انديشد، بهتر از هفتاد سال عبادت عابد است».(1)

مى دانيم كه در شب هاى مهتابى به ويژه شب چهاردهم ماه كه «بدر كامل» است، ستارگان در نور ماه محو مى شوند، و جالب اينكه در مقايسۀ عالم و عابد در حديث ديگرى از پيامبر صلى الله عليه و آله آمده است: «فَضلُ العالِمِ عَلَى العابِدِ كَفَضلِ القَمَرِ لَيلَةَ البَدرِ عَلى سائِرِ الكَواكِبِ ؛ برترى عالم بر عابد همچون برترى ماه در شب بدر، بر ساير ستارگان است».(1)

جالب اينكه عابد كارى را انجام مى دهد كه هدف آفرينش انسان است، يعنى عبادت، ولى از آنجا كه روح عبادت معرفت است عالم بر او برترى فوق العاده دارد.

منظور از آنچه دربارۀ برترى عالم بر عابد در روايات فوق آمده، فاصلۀ عظيم ميان اين دو است، ولذا در حديث ديگرى تفاوت ميان اين دو به جاى يك درجه، يك صد درجه ذكر شده كه فاصلۀ هر درجه با درجۀ ديگر، مقدار حركت سريع اسب در هفتاد سال است.(2)

اين نيز واضح است كه مقام شفاعت در قيامت از آن هر كسى نيست، بلكه مقام مقربان درگاه خداست، اما در حديثى از پيامبر صلى الله عليه و آله مى خوانيم: «يَشفَعُ يَومَ القِيامَةِ ثَلاثَةٌ: الأنبِياءُ ثُمَّ العُلَماءُ ثُمَّ الشُّهَداءُ ؛ سه گروه در قيامت شفاعت مى كنند، پيامبران، علما و شهيدان».(3)

درحقيقت موفقيت در مسير تكامل و جلب خشنودى خدا و قرب او مرهون دو عامل است: ايمان و علم يا آگاهى و تقوا و هيچ كدام بدون ديگرى براى هدايت و پيروزى كافى نيست.

ص: 66

«نَنقُصُها بِذهابِ عُلَمائها، وَ فُقَهائها وَ خِيارِ أهلِها ؛ ما از زمين مى كاهيم با از ميان رفتن علما و فقها و اخيار و نيكان».(1)

و در حديث ديگرى مى خوانيم كه «عبداللّه بن عمر» هنگامى كه اميرمؤمنان على عليه السلام شهيد شد اين آيه را تلاوت كرد: (أَنّا نَأْتِي اَلْأَرْضَ نَنْقُصُها مِنْ أَطْرافِها) سپس گفت: «يا أمير المؤمنينَ لَقَد كُنتَ الطَّرَفَ الأكبَرَ فِى العِلمِ، اليَومَ نَقَصَ عِلمُ الإسلامِ وَمَضى رُكنُ الإيمانِ ... ؛ اى اميرمؤمنان! تو جانب بزرگ علم در جهان بودى و با شهادتت امروز علم اسلام به كاستى گراييد و ستون ايمان از ميان رفت».(2)

البته همان گونه كه گفتيم، آيه معنى وسيعى دارد كه هرگونه نقصان و كمبود و از ميان رفتن افراد و جامعه ها و به طور كلى اهل زمين را شامل مى شود و هشدارى است به همۀ مردم اعم از بد و نيك، حتى علما و دانشمندان كه اركان جوامع بشرى هستند و با از ميان رفتن يك تن آن ها گاهى دنيايى به نقصان مى گرايد، هشدارى است گويا و تكان دهنده.

جالب اينكه در رواياتى كه از طرق اهل بيت عليهم السلام به ما رسيده جملۀ «و بئر معطلة» به علما و دانشمندانى كه در جامعه تنها مانده اند و كسى از علوم شان بهره نمى گيرد تفسير شده است. از امام موسى بن جعفر عليه السلام در تفسير جملۀ (وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشِيدٍ) نقل شده كه فرمود: «البِئرُ المُعَطَّلَةُ الاِمامُ الصّامِتُ، وَالقَصرُ المَشيدُ الاِمامُ النّاطِقُ ؛ چاه معطل كه از آن بهره نمى گيرد، امام خاموش، و قصر محكم سربرافراشته، امام ناطق است».

نظير همين مضمون از امام صادق عليه السلام نيز نقل شده است.(1)

اين تفسير درحقيقت نوعى از تشبيه است (همان گونه كه حضرت مهدى عليه السلام و عدالت عالم گير او در روايات به «ماءِ معين» (آب جارى) تشبيه شده است) يعنى هنگامى كه امام در مسند حكومت قرار گيرد همچون قصر رفيع محكمى است كه از دور و نزديك ديده ها را به خود جلب مى كند و پناهگاهى براى همگان است، اما هنگامى كه از مسند حكومت دور شود و مردم اطراف او را خالى كرده، نااهلان به جاى او بنشينند به چاه پر آبى مى ماند كه به دست فراموشى سپرده شود، نه تشنه كامان از آن بهره مى گيرند و نه درختان و گياهان با آن پرورش مى يابند. در همين زمينه شاعر عرب سروده اى دارد كه معنايش چنين است:

«چاه متروك و قصر برافراشته مثال زيبايى براى آل محمد صلى الله عليه و آله است. «قصر»، مجد و عظمت آن هاست كه كسى به آن نمى رسد و «چاه»، علم و دانش آن هاست كه هرگز پايان نمى گيرد».(2)

لَتُبَيِّنُنَّهُ لِلنّاسِ وَ لا تَكْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ وَ اِشْتَرَوْا بِهِ ثَمَناً قَلِيلاً فَبِئْسَ ما يَشْتَرُونَ) : «و (به خاطر بياوريد) هنگامى را كه خدا از كسانى كه كتاب آسمانى به آنها داده شده، پيمان گرفت كه حتماً آن را براى مردم آشكار سازيد و كتمان نكنيد! ولى آنها آن را پشت سر افكندند و به بهاى ناچيزى فروختند؛ و چه بد متاعى مى خرند؟!».

آيۀ فوق گرچه دربارۀ دانشمندان اهل كتاب (يهود و نصارى) نازل شده، ولى درحقيقت اخطارى به تمام دانشمندان و علماى مذهبى است، كه موظف اند در تبيين و روشن ساختن فرمان هاى الهى و معارف دينى بكوشند و خداوند از همۀ آن ها پيمان مؤكدى در اين زمينه گرفته است.

توجه به مادۀ «تبيين» كه در آيۀ فوق به كار رفته نشان مى دهد كه منظور، تنها تلاوت آيات خدا و يا نشر كتب آسمانى نيست، بلكه بايد حقايق آن ها را عريان و آشكار در اختيار مردم بگذارند تا همۀ توده ها به روشنى از آن آگاه شوند، و به روح و جان آن ها برسند و كسانى كه در تبيين و توضيح و تفسير و روشن ساختن مسلمانان كوتاهى كنند، مشمول همان سرنوشتى هستند كه خداوند در اين آيه و مانند آن براى علماى يهود بيان كرده است. از پيغمبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: «مَن كَتَمَ عِلماً عَن أهلِهِ أُلجِمَ يَومَ القِيامَةِ بِلِجامٍ مِن نارٍ ؛ هر كس كه علم و دانشى را از آن ها كه اهل آن هستند (و نياز به آن دارند) كتمان كند خداوند در روز رستاخيز، دهنه اى از آتش به دهان او مى زند».

حسن بن عمار مى گويد: بعد از آنكه «زهرى» نقل حديث را براى مردم ترك گفته بود روزى نزد او رفتم و گفتم: احاديثى را كه شنيده اى براى من بازگو كن! به من گفت: مگر نمى دانى كه من ديگر براى كسى حديث نقل نمى كنم؟ گفتم: به هر حال يا تو براى من حديث بگو يا من براى تو حديث نقل مى كنم، گفت: تو حديث بگو.

ص: 71

گفتم: از على عليه السلام نقل شده كه مى فرمود: «ما أخَذَ اللّهُ عَلى أهلِ الجَهلِ أن يَتَعَلَّموا حَتّى أخَذَ عَلى أهلِ العِلمِ أن يُعَلِّموا ؛ خداوند پيش از آنكه از افراد نادان پيمان بگيرد كه دنبال علم و دانش بروند از علما و دانشمندان پيمان گرفته است كه به آن ها علم بياموزند».

هنگامى كه اين حديث تكان دهنده را براى او خواندم، سكوت خود را شكست و گفت: «اكنون بشنو تا براى تو بگويم» و در همان مجلس، چهل حديث براى من روايت كرد.(1)

فَأبى إلّابُخلًا فَتَزدَرِدُهُ ؛ در روز رستاخيز آتش دوزخ با سه گروه سخن مى گويد:

زمامداران، دانشمندان و ثروتمندان. به زمامداران مى گويد: اى كسانى كه خدا به شما قدرت داد اما اصول عدالت را به كار نبستيد! و در اين هنگام آتش آن ها را مى بلعد همان گونه كه پرندگان دانۀ كنجد را. به دانشمند مى گويد: اى كسى كه ظاهر خود را براى مردم زيبا ساختى، اما به معصيت خدا پرداختى! سپس او را مى بلعد.

و به ثروتمند مى گويد: اى كسى كه خداوند به تو امكانات وسيعى بخشيد و از تو خواست مختصرى از آن را انفاق كنى، اما تو بخل كردى! سپس او را نيز مى بلعد».

سيراب نمى شود!) اين مَثَل گروهى است كه آيات ما را تكذيب كردند؛ اين داستان ها را (براى آنها) بازگو كن، شايد بينديشند (و بيدار شوند). چه بد است مَثَل گروهى كه آيات ما را تكذيب كردند؛ و تنها به خودشان ستم مى نمودند! هركس را كه خدا هدايت كند، هدايت يافته (ى واقعى) اوست؛ و هركس را كه (به خاطر اعمالش) گمراه سازد، همان ها زيانكارانند».

از تعبير «فاتبعه الشيطان» چنين استفاده مى شود كه در آغاز شيطان تقريباً از او قطع اميد كرده بود، چراكه او كاملاً در مسير حق قرار داشت، امّا پس از انحراف مزبور، شيطان به سرعت او را تعقيب كرد و به او رسيد و بر سر راهش نشست و به وسوسه گرى پرداخت وسرانجام او را در صف گمراهان وشقاوتمندان قرار داد.

آيۀ بعد اين موضوع را چنين تكميل مى كند كه «اگر مى خواستيم، مى توانستيم او را در همان مسير حق به اجبار نگاه داريم و به وسيلۀ آن آيات و علوم، به او مقام والا دهيم» ولى مسلم است كه نگاهدارى اجبارى افراد در مسير حق با سنت پروردگار كه سنّت اختيار و آزادى اراده است، سازگار نيست و نشانۀ شخصيّت و عظمت كسى نخواهد بود، لذا بلافاصله اضافه مى كند:

ما او را به اختيارش وانهاديم و او به جاى اينكه با استفاده از علوم و دانش خويش هر روز مقام بالاترى را بپيمايد «به پستى گراييد و براثر پيروى از هوى و هوس مراحل سقوط را طى كرد»؛ (وَ لكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى اَلْأَرْضِ وَ اِتَّبَعَ هَواهُ) .

«اخلد» از مادۀ «اخلاد» به معنى سكونت دائمى در يك جا اختيار كردن است، بنابراين «أَخْلَدَ اِلَى الأَرْضِ» يعنى براى هميشه به زمين چسبيد، كه در اينجا كنايه از جهان ماده و زرق و برق و لذات نامشروع زندگى مادى است.

سپس اين شخص را به سگى تشبيه مى كند كه هميشه زبان خود را همانند حيوانات تشنه بيرون آورده است، مى گويد: «او همانند سگ است كه اگر به او حمله كنى دهانش باز و زبانش بيرون است و اگر او را به حال خود واگذارى باز چنين است».

او براثر شدت هوى پرستى و چسبيدن به لذات جهان ماده، يك حال عطش نامحدود و پايان ناپذير به خود گرفته كه همواره دنبال دنياپرستى مى رود، نه به خاطر نياز و احتياج، بلكه به شكل بيمارگونه اى همچون يك «سگ هار» كه

ص: 75

براثر بيمارى هارى حالت عطش كاذب به او دست مى دهد و هيچ گاه سيراب نمى شود. اين همان حالت دنياپرستان و هوى پرستان دون همت است كه هر قدر بيندوزند باز هم احساس سيرى نمى كنند.

سپس اضافه مى كند كه اين مَثَل، مخصوص اين شخص معين نيست، بلكه «مثالى است براى همۀ جمعيت هايى كه آيات خدا را تكذيب كنند».

«اين داستان ها را براى آن ها بازگو كن، شايد دربارۀ آن بينديشند و مسير صحيحى را پيدا كنند».

معروف زمان جاهليت است كه نخست براثر آگاهى از كتب آسمانى پيشين در انتظار ظهور آخرين پيامبر بود، ولى كم كم به اين فكر فرو رفت كه ممكن است پيامبر خودش باشد و به همين دليل پس از بعثت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله نسبت به او حسد ورزيد و بناى مخالفت را گذاشت.

و يا اينكه منظور، «ابوعامر»، راهب معروف است كه در زمان جاهليت، مردم را به ظهور پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله نويد مى داد، اما پس از ظهور آن حضرت، راه مخالفت را پيش گرفت؛ هر دو احتمال بسيار بعيد به نظر مى رسد، زيرا جملۀ «واتل» و كلمۀ «نبأ» و جملۀ «فاقصص القصص» نشان مى دهد كه اين جريان مربوط به افراد معاصر صلى الله عليه و آله نبوده، بلكه از سرگذشت اقوام پيشين است. به علاوه سورۀ اعراف از سوره هايى است كه در مكه نازل شده و داستان «ابوعامر راهب» و «امية بن صلت» مربوط به مدينه است، ولى از آنجا كه افرادى همانند «بلعم» در عصر و زمان پيامبر صلى الله عليه و آله همانند «ابوعامر» و «امية بن ابى الصلت» وجود داشته اند، مفهوم آيات بر آن ها تطبيق شده است، همان گونه كه بر افراد مشابه او در هر عصر و زمان نيز منطبق خواهد شد، وگرنه اصل داستان مربوط به غير «بلعم» نيست.

در تفسير المنار از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله چنين نقل شده كه مَثَل بلعم بن باعورا در بنى اسرائيل همانند امية بن ابى الصلت در اين امت است.(1)

همچنين از امام باقر عليه السلام روايت شده كه فرمود: «الأصلُ في ذلِكَ بَلعَمُ، ثُمَّ ضَرَبَهُ اللّهُ مَثَلًا لِكُلِّ مُؤثِرٍ هَواهُ عَلى هُدَى اللّهِ مِن أهلِ القِبلَةِ ؛ اصل آيه دربارۀ بلعم است، سپس خداوند آن را به عنوان يك مثال دربارۀ كسانى كه هوى پرستى را بر خداپرستى و هدايت الهى در اين امت مقدم بشمرند، بيان كرده است».(2)

ص: 77

اصولاً كمتر خطرى در جوامع انسانى به اندازۀ خطر دانشمندانى است كه علم و دانش خود را در اختيار فراعنه و جباران عصر خود قرار مى دهند و براثر هوى پرستى و تمايل به زرق و برق جهان ماده (أَخْلَدَ إِلَى اَلْأَرْضِ) همۀ سرمايه هاى فكرى خود را در اختيار طاغوت ها مى گذارند و آن ها نيز براى تحميق مردم عوام از وجود اين گونه افراد حداكثر سوء استفاده را مى كنند. اين موضوع به زمان موسى عليه السلام يا ساير پيامبران اختصاص نداشته و بعد از عصر پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و تا امروز نيز ادامه دارد كه «بلعم باعوراها» و «ابوعامرها» و «امية بن ابى الصلت ها» دربرابر درهم و دينار يا مقام و يا به خاطر انگيزۀ حسد در اختيار گروه هاى منافق و دشمنان حق، و فراعنه و بنى اميه ها و بنى عباس ها و طاغوت ها علم و دانش و نفوذ اجتماعى خود را داده و مى دهند.

اين گروه از دانشمندان نشانه هايى دارند كه در آيات فوق بيان شده و به وسيلۀ آن مى توان آن ها را شناخت، آن ها هوى پرستانى هستند كه خداى خود را فراموش كرده اند، آن ها همت هاى پَستى دارند كه به جاى توجه به شخصيت برتر و مقام والا در پيشگاه خدا و خلق خدا به پستى مى گرايند و به خاطر همين دون همتى همه چيز خود را از دست مى دهند؛ آن ها تحت وسوسه هاى شديد شيطان قرار دارند و به آسانى قابل خريد و فروش اند؛ آن ها همانند سگ هاى بيمارى هستند كه هرگز سيراب نمى شوند و به همين دليل مسير حق را رها كرده، در بيراهه ها سرگردان مى شوند و آن ها پيشواى گمراهان اند. بايد اين گونه افراد را شناخت و به شدت از آن ها برحذر بود.

دو آيۀ بعد درواقع يك نتيجۀ كلى و عمومى از سرگذشت «بلعم» و علماى دنياپرست گرفته، نخست مى گويد: «چه بد مَثَلى دارند كسانى كه آيات ما را انكار كردند و چه بد عاقبت و سرنوشتى در انتظار آن هاست، ولى آن ها به ما ظلم و ستم نمى كردند، بلكه بر خويشتن ستم روا مى داشتند».

ص: 78

چه ستمى از اين بالاتر كه سرمايه هاى معنوى علوم و دانش هاى خويش را كه مى تواند باعث سربلندى خود آن ها و جامعه هايشان شود در اختيار صاحبان «زر» و «زور» مى گذارند و به بهاى ناچيزى مى فروشند و سرانجام خود و جامعه اى را به سقوط مى كشانند.

اما به هوش باشيد كه رهايى از اين گونه لغزش ها و دام هاى شيطانى، بدون توفيق و هدايت الهى ممكن نيست و دام بسيار سختى است، مگر يار شود لطف خدا «آن كس را كه خدا هدايت كند و توفيق را رفيق راهش سازد، هدايت يافتۀ واقعى اوست»؛ (مَنْ يَهْدِ اَللّهُ فَهُوَ اَلْمُهْتَدِي) .

«و كسى را كه خداوند براثر اعمالش به حال خود رها سازد يا وسايل پيروزى و موفقيت را دربرابر وسوسه هاى شيطانى از او بگيرد، زيان كار واقعى اوست».

(وَ مَنْ يُضْلِلْ فَأُولئِكَ هُمُ اَلْخاسِرُونَ) .

بارها گفته ايم كه «هدايت» و «اضلال» الهى نه جنبۀ اجبارى دارد و نه بى دليل و بى حساب است. منظور از اين دو، فراهم ساختن زمينه هاى هدايت، و يا باز گرفتن اين گونه زمينه هاست، آن هم به خاطر اعمال نيك و بدى كه انسان قبلاً انجام داده و در هر حال تصميم نهايى با خود انسان است، بنابراين آيۀ فوق با آيات گذشته كه اصل آزادى اراده را تأييد مى كرد كاملاً انطباق دارد و منافاتى ميان آن ها نيست.

از نشانه هاى مهم مؤمنان راستين اين است كه گفتار و كردارشان صددرصد هماهنگ باشد، و هر قدر انسان از اين اصل دور شود از حقيقت ايمان دور شده است.

«مقت» در اصل به معنى بغض شديد نسبت به كسى است كه كار قبيحى انجام داده است، ولذا در ميان عرب جاهلى به ازدواج كسى كه همسر پدرش را به نكاح خود درمى آورد «نكاح مقت» مى گفتند. در جملۀ «كبر مقتاً» واژۀ «مقت» با «كبر» كه آن نيز دليل بر شدت و عظمت است توأم شده و دليل بر خشم عظيم خداست نسبت به گفتار خالى از عمل.

«علامه طباطبايى» در الميزان مى گويد: «فرق است بين اينكه انسان سخنى را بگويد كه انجام نخواهد داد، و انجام ندهد كارى را كه مى گويد، اولى دليل بر نفاق است و دومى دليل بر ضعف اراده».(1)

ظاهراً منظور اين است كه گاه انسان سخنى مى گويد كه از اول تصميم دارد انجام ندهد، اين يك نوع نفاق است، اما گاه از اول تصميم بر عمل دارد، ولى بعداً پشيمان مى شود، اين به دليل ضعف اراده است.

به هر حال، آيۀ فوق هرگونه تخلف از عهد و پيمان و وعده و - حتى به گفتۀ بعضى - نذر را نيز شامل مى شود، ولذا در فرمان مالك اشتر مى خوانيم كه على عليه السلام به او فرمود: «إيّاكَ... أن تَعِدَهُم فَتُتبِعَ مَوعِدَكَ بِخُلفِكَ... وَالخُلفَ يُوجِبُ المَقتَ عِندَ اللّهِ وَالنّاسِ، قالَ اللّهُ تَعالى: كَبُرَ مَقتاً عِندَ اللّهِ أن تَقُولُوا ما لا تَفعَلُونَ: (كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اَللّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ) ؛ از اينكه به مردم وعده بدهى و تخلف كنى سخت بپرهيز، زيرا اين موجب خشم عظيم در نزد خدا و مردم خواهد شد، چنان كه قرآن مى گويد: (كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اَللّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ) ».(2)

ص: 80

و در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم: «عِدَةُ المُؤمِنِ أخاهُ نَذرٌ لا كَفّارَةَ لَهُ، فَمَن أخلَفَ فَبِخُلفِ اللّهِ بَدَأ وَلِمَقتِهِ تَعَرَّضَ، وَ ذلِكَ قَولُهُ (يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اَللّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ) ؛ «وعدۀ مؤمن به برادرش نوعى نذر است، هرچند كفاره ندارد، و هر كس خلف وعده كند با خدا مخالفت كرده و خويش را در معرض خشم او قرار داده، و اين همان است كه قرآن مى گويد: (يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ) .(1)

مى گويد: «اى مردمى كه بدن هايتان جمع و دل ها و افكارتان پراكنده است، سخنان داغ شما سنگ هاى سخت را درهم مى شكند، ولى اعمال سست شما دشمنان تان را به طمع وامى دارد، در مجالس و محافل چنين و چنان مى گوييد، امّا هنگام پيكار فرياد مى زنيد كه اى جنگ از ما دور شو!».(1)

در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم كه فرمود: «يَعني بِالعُلَماءِ مَن صَدَّقَ فِعلُهُقَولَهُ، وَ مَن لَم يُصَدِّق فِعلُهُ قَولَهُ فَلَيسَ بِعالِمٍ ؛ عالم كسى است كه عملش گفتارش را تصديق كند و هر كس عملش گفتارش را تصديق نكند عالم نيست».(2)

يكى از شعراى معاصر، سرنوشت ملت هايى را كه اهل سخن اند و نه اهل عمل، و به همين دليل هميشه اسير چنگال دشمنان اند در داستان زيبايى كه از زبان يك باز شكارى مطرح كرده مجسم ساخته است:

دوش مى گفت بلبلى با باز كز چه حال تو خوش تر است از من؟

تو كه زشتى و بد عبوس و مهيب تو كه لالى و گنگ و بسته دهن

مست و آزاد روى دست شهان با دو صد ناز مى كنى مسكن

من بدين ناطقى و خوش خوانى با خوش اندامى و ظريفى تن

قفسم مسكن است و روزم شب بهره ام غصه است و رنج و محن

باز گفتا كه راست مى گويى ليك سرّش بود بسى روشن

دأب تو گفتن است و نا كردن خوى من كردن است و ناگفتن

باشد دربرابر بركات حاصل از علم ناچيز است، بيچارگى انسان روزى خواهد بود كه زحمت تحصيل علم را بر خود هموار كند، اما چيزى از بركاتش عايد او نشود، درست بسان چهارپايى كه سنگينى بار كتاب را به پشت خود احساس مى كند، بى آنكه از محتواى آن بهره گيرد.

در بعضى از تعبيرات، عالم بى عمل به «شجر بلاثمر» (درخت بى ميوه) يا «سحاب بلامطر» (ابر بى باران) يا شمعى كه مى سوزد و اطراف خود را روشن مى كند، ولى خودش از بين مى رود يا چهارپايى كه به «طاحونه» (آسياب) مى بندند و به طور دائم زحمت مى كشد و حركت مى كند، اما چون به دور خود مى گردد، هرگز راهى را طى نمى كند و به جايى نمى رسد، و مانند اين تشبيهات كه هر كدام بيانگر گوشه اى از سرنوشت شوم عالم بى عمل است.

در روايات اسلامى نيز در نكوهش اين گونه عالمان، تعبيرات تكان دهنده اى آمده است، ازجمله: از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل شده كه فرمود:

«هر كس علمش افزوده شود، ولى بر هدايتش نيفزايد، اين علم جز دورى از خدا براى او حاصلى ندارد»؛ (مَن إزدادَ عِلماً وَ لَم يَزدَد هُدىً لَم يَزدَد مِنَ اللّهِ إلاّ بُعداً) .(1)

اميرمؤمنان على عليه السلام نيز مى فرمايد: «علم با عمل توأم است، هر كس چيزى را مى داند بايد به آن عمل كند، و علم فرياد مى زند و عمل را دعوت مى كند، اگر به او پاسخ مثبت نداد، از آنجا كوچ مى كند»؛ (اَلعِلمُ مَقرونٌ بِالعَمَلِ، فَمَن عَلِمَ عَمِلَ، وَالعِلمُ يَهتِفُ بِالعَمَلِ فَإن أجابَهُ وَإلاّ إرتَحِلَ عَنهُ) .(2)

اصولاً از بعضى روايات استفاده مى شود كه عالم بى عمل، شايستۀ نام «عالم» نيست؛ رسول خدا صلى الله عليه و آله مى فرمايد: «لا يَكونُ المَرءُ عالِماً حَتّى يَكونُ بِعِلمِهِ عامِلاً ».(3)

ص: 83

و از اين بالاتر اين كه: او تمام مسئوليت عالم را بر دوش مى كشد، بى آنكه از مزاياى علم بهره مند باشد، لذا در حديثى از اميرمؤمنان على عليه السلام مى خوانيم كه ضمن خطبه اى فرمود: «أيُّها النّاسُ، إذا عَلِمتُم فاعمَلُوا بِما عَلِمتُم لَعَلَّكُم تَهتَدونَ، إنَّ العالِمَ العامِلَ بِغَيرِهِ كالجاهِلِ الحائِرِ الَّذي لا يَستَفيقُ عَن جَهلِهِ بَل قَد رَأيتُ أنَّ الحُجَّةَ عَلَيهِ أعظَمُ وَالحَسرَةَ أدوَمُ ؛ اى مردم! هنگامى كه چيزى را دانستيد عمل كنيد تا هدايت يابيد، زيرا عالمى كه برخلاف علمش عمل مى كند، مانند جاهل سرگردانى است كه هرگز از جهلش هشيار نمى شود، بلكه من براى چنين عالمى حجت را بزرگ تر، و حسرت را پايدارتر مى بينم».(1)

و بدون شك، وجود چنين علما و دانشمندانى، بزرگ ترين بلا براى يك جامعه محسوب مى شود و سرنوشت مردمى كه عالمشان چنين باشد، سرنوشت خطرناكى است، چنان كه گفته شده است: شبان، گوسفندان را از چنگال گرگ نجات مى دهد، اما واى به حال گوسفندانى كه شبانشان گرگان باشند.

است كه كتاب هايى حمل مى كند (اما چيزى از آن نمى فهمد)».(1)

چنين حيوانى از كتاب چيزى جز سنگينى احساس نمى كند و برايش تفاوت ندارد كه سنگ و چوب بر پشت دارد يا كتاب هايى كه دقيق ترين اسرار آفرينش و مفيدترين برنامه هاى زندگى در آن است.

اين قوم ازخودراضى كه تنها به نام تورات يا تلاوت آن قناعت كردند، بى آنكه در محتواى آن انديشه نموده و به آن عمل كنند همانند حيوانى هستند كه در حماقت و نادانى ضرب المثل و مشهور خاص و عام است.

اين گوياترين مثالى است كه براى عالم بى عمل مى توان بيان كرد كه سنگينى مسئوليت علم را بر دوش دارد بى آنكه از بركات آن بهره گيرد، و افرادى نيز كه با الفاظ قرآن سروكار دارند، ولى از محتوا و برنامۀ عملى آن بى خبرند (و چه بسيارند اين افراد در بين صفوف مسلمين) مشمول همين آيه اند. اين احتمال نيز وجود دارد كه يهود با شنيدن آيات نخستين اين سوره و مانند آن كه از موهبت بعثت پيامبر صلى الله عليه و آله سخن مى گويد گفته باشند كه ما نيز اهل كتابيم و مفتخر به بعثت حضرت موساى كليم هستيم. قرآن در پاسخ آن ها مى گويد: چه فايده كه دستورهاى تورات را زير پا نهاديد و آن را در زندگى خود هرگز پياده نكرديد!

ولى به هر حال هشدارى است به همۀ مسلمانان كه مراقب باشند سرنوشتى همچون يهود پيدا نكنند. اين فضل عظيم الهى كه شامل حال آن ها شده و اين قرآن مجيد كه بر آن ها نازل گرديده، براى اين نيست كه در خانه ها خاك بخورد، يا آن را فقط به عنوان «تعويذ چشم زخم» حمايل كنند يا براى حفظ از حوادث هنگام سفر از زير آن رد شوند، يا براى ميمنت و شگون خانۀ جديد همراه «آيينه»

ص: 85

و «جاروب» به خانۀ تازه بفرستند و تا اين حد آن را تنزل دهند، و يا آخرين همت آن ها تلاش و كوشش براى تجويد و تلاوت زيبا و ترتيل و حفظ آن باشد، ولى در زندگى فردى و اجتماعى كوچك ترين انعكاسى نداشته باشد و در عقيده و عمل از آن اثرى به چشم نخورد.

ص: 86

ص: 88

بعضى نيز معتقدند كه منظور از نگاه كردن به مواد غذايى اين است كه انسان هنگامى كه بر سر سفره مى نشيند به دقت بنگرد كه آن ها را از چه راهى تهيه كرده، حلال يا حرام؟ مشروع يا نامشروع؟ و به اين صورت جنبه هاى اخلاقى و تشريعى را مورد توجه قرار دهد.

در بعضى از روايات نيز كه از معصومين عليهم السلام نقل شده، آمده است كه منظور از «طعام» در اينجا «علم و دانشى» است كه غذاى روح انسان است، بايد بنگرد كه آن را از چه كسى گرفته است؟ ازجمله از امام باقر عليه السلام نقل شده كه در تفسير اين آيه فرمود: «عِلمُهُ الَّذِي يَأخُذُهُ عَمَّن يَأخُذُهُ؟»(1) نظير همين معنى از امام صادق عليه السلام نيز نقل شده است.(2)

بدون شك، معنى ظاهرى آيه همان غذاهاى جسمانى است كه در آيات بعد به طور مشروح ذكر شده، ولى غذاى روح را نيز از طريق قياس اولويت مى توان استفاده كرد، چراكه انسان تركيبى است از روح و جسم، همان گونه كه جسم او نياز به غذاى مادى دارد، روح او نيز محتاج به غذاى روحانى است و جايى كه انسان بايد در غذاى جسمانى اش دقيق شود و - طبق آيات بعد - سرچشمۀ آن را كه باران حيات بخش است بشناسد، در غذاى روحانى خود نيز بايد دقت به خرج دهد كه از طريق باران وحى بر سرزمين قلب پاك پيامبر صلى الله عليه و آله نازل مى گردد و از آنجا در سينه هاى معصومين عليه السلام ذخيره مى شود و همچون چشمه هاى جوشانى در صفحۀ قلوب جارى مى گردد و انواع ميوه هاى لذت بخش ايمان و تقوا و فضايل اخلاقى را پرورش مى دهد.

آرى، انسان بايد درست بنگرد كه سرچشمۀ اصلى علم و دانش او كه غذاى

ص: 90

روحانى اوست كجاست، مبادا از سرچشمۀ آلوده اى تغذيه شود و روح و جان او را بيمار كند يا به هلاكت افكند.

همچنين از طريق قياس اولويت مى توان مسألۀ «حلال و حرام» و مشروع و نامشروع را به وسيلۀ «دلالت التزامى» از آيه استفاده كرد.

اين احتمال نيز وجود دارد كه هم «طعام» در آيۀ شريفه معنى وسيع و گسترده دارد و هم «نگاه كردن»، بنابراين تفسيرهاى سه گانۀ فوق در آن جمع مى شود.

إِلَيْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ اَلذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ * بِالْبَيِّناتِ وَ اَلزُّبُرِ وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ اَلذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ) ؛ «و پيش از تو، جز مردانى كه به آنها وحى مى كرديم، نفرستاديم! اگر نمى دانيد، از آگاهان بپرسيد تا از دلايل روشن و كتب (پيامبران پيشين) آگاه شويد و بر تو نيز، قرآن را نازل كرديم، تا آنچه را كه به سوى مردم نازل شده است براى آنها روشن سازى؛ و شايد انديشه كنند».

گرچه دو آيۀ اخير به تناسب بحث هاى مربوط به مشركان، سخن از مهاجران راستين مى گفت، ولى آيات مورد بحث بار ديگر به بيان مسائل گذشته دربارۀ اصول دين مى پردازد و به يكى از اشكالات معروف مشركان پاسخ مى گويد:

آن ها مى گفتند: چرا خداوند فرشته اى را براى ابلاغ رسالت نازل نكرده است (و يا مى گفتند: چرا پيامبر صلى الله عليه و آله مجهز به يك نيروى فوق العاده نيست كه ما را به ترك كارهايمان مجبور كند)؟

خداوند در پاسخ آن ها مى گويد: «ما پيش از تو نيز رسولانى فرستاديم و اين رسولان جز مردانى كه وحى به آن ها فرستاده مى شد نبودند».

آرى، اين مردان از جنس بشر بودند، با تمام غرايز و عواطف انسانى، دردهاى آن ها را از همه بهتر تشخيص مى دادند و نيازهاى آن ها را به خوبى درك مى كردند، در حالى كه هيچ فرشته اى نمى تواند از اين امور به خوبى آگاه شود، و آنچه را در درون يك انسان مى گذرد به وضوح درك كند.

بى ترديد، مردان وحى وظيفه اى جز ابلاغ رسالت نداشتند، كار آن ها گرفتن وحى و رساندن به انسان و كوشش از مسير عادى براى تحقق بخشيدن به اهداف وحى بود، نه اينكه با يك نيروى خارق العادۀ الهى، و برهم زدن همۀ قوانين طبيعت، مردم را به قبول دعوت و ترك همۀ انحرافات مجبور كنند، كه اگر چنين مى كردند ايمان آوردن، افتخار و تكامل نبود.

ص: 92

سپس براى تأكيد و تأييد اين واقعيت اضافه كند: «اگر اين موضوع را نمى دانيد برويد و از اهل اطلاع بپرسيد»؛ (فَسْئَلُوا أَهْلَ اَلذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ) .

«ذكر» به معنى آگاهى و اطلاع است و «اهل ذكر» مفهوم وسيعى دارد كه همۀ آگاهان و اهل اطلاع را در زمينه هاى مختلف شامل مى شود و اگر بسيارى از مفسران اهل ذكر را در اينجا به معنى علماى اهل كتاب تفسير كرده اند نه به اين معنى است كه اهل ذكر مفهوم محدودى داشته باشد، بلكه درواقع از قبيل تطبيق كلى بر مصداق است، زيرا سؤال دربارۀ پيامبران و رسولان پيشين و اينكه آن ها مردانى از جنس بشر با برنامه هاى تبليغى و اجرايى بودند قاعدتاً بايد از دانشمندان اهل كتاب و علماى يهود و نصارى بشود، درست است كه آن ها يا مشركان در تمام جهات هم عقيده نبودند، ولى همگى در اين جهت كه با اسلام مخالفت داشتند، هماهنگ بودند، بنابراين علماى اهل كتاب براى بيان حال پيامبران پيشين منبع خوبى براى مشركان محسوب مى شدند.

«راغب» در مفردات مى گويد: «ذكر» دو معنى دارد: گاهى به معنى حفظ و گاهى به معنى يادآورى است، البته اين يادآورى ممكن است به وسيلۀ دل باشد (كه ذكر درونى و باطنى محسوب مى شود) و ممكن است به وسيلۀ زبان باشد (كه ذكر لفظى محسوب مى گردد) و اگر مى بينيم به قرآن، ذكر گفته شده به همين دليل است كه حقايقى را بازگو مى كند.

آيۀ بعد مى گويد: «اگر شما از دلايل روشن پيامبران و كتب آن ها آگاه نيستيد به آگاهان مراجعه كنيد»؛ (بِالْبَيِّناتِ وَ اَلزُّبُرِ) . «بيّنات» جمع «بيّنه» به معنى دلايل روشن است و ممكن است در اينجا اشاره به معجزات و ساير دلايل اثبات حقانيت انبيا باشد. «زبر» جمع «زبور» به معنى كتاب است، درواقع «بيّنات»، دلايل اثبات نبوت را مى گويد و «زبر» اشاره به كتاب هايى است كه تعليمات انبيا در آن جمع بوده است.

ص: 93

سپس روى سخن را به پيامبر صلى الله عليه و آله كرده و مى گويد: «ما اين ذكر را (قرآن را) بر تو نازل كرديم تا آنچه را به سوى مردم نازل شده است براى آن ها تبيين كنى»؛ (وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ اَلذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيْهِمْ) «و تا اينكه آن ها در اين آيات و وظايفى كه دربرابر آن دارند، بينديشند»؛ (وَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ) . درواقع دعوت و برنامۀ رسالت تو از نظر اصولى چيز نوظهور و بى سابقه اى نيست و همان گونه كه بر رسولان پيشين، كتب آسمانى نازل كرديم تا مردم را به وظايف شان دربرابر خدا و خلق و خويشتن آشنا سازند، بر تو نيز اين قرآن را نازل كرديم تا به تبيين مفاهيم و تعاليم آن بپردازى و انديشۀ انسان ها را بيدار سازى، تا با احساس تعهد و مسئوليت (نه از طريق اجبار و قوۀ قهريۀ ناشناختۀ الهى) در راه حق گام بگذارند و به سوى تكامل پيش روند.

در بعضى ديگر مى خوانيم كه «ذكر» شخص پيامبر صلى الله عليه و آله است و اهل بيت او عليهم السلام اهل الذكر هستند.(1)

روايات متعدد ديگرى نيز به همين مضمون نقل شده است.

در بسيارى از تفاسير و كتب اهل سنت نيز رواياتى به همين مضمون مى خوانيم، از جمله در تفسيرهاى دوازده گانۀ معروف اهل سنت از ابن عباس در ذيل آيۀ فوق چنين نقل شده كه گفت: «هُوَ مُحَمَّدٌ وَ عَلِىٌّ وَ فاطِمَةُ وَالحَسَنُ وَالحُسَينُ عليهم السلام هُم أهلُ الذِّكرِ وَالعِلمِ وَالعَقلِ وَالبَيانِ ؛ اينان محمّد و على و فاطمه و حسن و حسين عليهم السلام هستند، آن ها اهل ذكرند و اهل علم و عقل و بيان».(2)

اين نخستين بار نيست كه ما در رواياتى كه در تفسير آيات قرآن وارد شده است بيان مصداق هاى معينى را مى بينيم كه مفهوم وسيع آيه را هرگز محدود نمى كند و همان گونه كه گفتيم، ذكر به معنى هرگونه آگاهى و يادآورى و اطلاع است و اهل الذكر، آگاهان و مطلعين را در همۀ زمينه ها دربر مى گيرد، ولى از آنجا كه قرآن مجيد نمونۀ بارز يادآورى و علم و آگاهى است به آن «ذكر» اطلاق شده و همچنين شخص پيامبر صلى الله عليه و آله نيز مصداق روشن ذكر است و به همين صورت، امامان معصوم عليهم السلام كه اهل بيت او و وارث علم او هستند، روشن ترين مصداق اهل الذكرند.

ولى قبول همۀ اين مصداق ها هيچ گونه منافاتى با عموميت مفهوم آيه و همچنين مورد نزول آن، كه دانشمندان اهل كتاب است، ندارد و به همين دليل علماى اصول و فقهاى ما در مباحث مربوط به اجتهاد و تقليد و پيروى ناآگاهان در مسائل دينى از آگاهان و مجتهدان، به اين آيه استدلال كرده اند.

ص: 95

در اينجا اين سؤال پيش مى آيد كه در روايتى كه در عيون الاخبار از امام على بن موسى الرضا عليه السلام نقل شده است مى خوانيم كه آن حضرت به كسانى كه آيۀ فوق را به دانشمندان يهود و نصارى تفسير كرده بودند خرده مى گيرد و مى گويد:

«سبحان اللّه! مگر چنين چيزى ممكن است؟ اگر ما به علماى يهود و نصارى مراجعه كنيم به يقين ما را به مذهب خود دعوت مى كنند، سپس فرمود: اهل ذكر ما هستيم».(1)

ولى پاسخ اين سؤال روشن است، امام عليه السلام اين سخن را به كسانى مى گويد كه آيه را فقط به معنى مراجعه به علماى اهل كتاب در هر عصر و زمان تفسير كرده بودند، در حالى كه به يقين چنين نيست؛ در عصر و زمانى همچون عصر و زمان امام على بن موسى الرضا عليه السلام هرگز مردم موظف نبودند كه براى درك حقايق به علماى يهود و نصارى مراجعه كنند. در اين گونه اعصار، مرجع، علماى اسلام بودند كه در رأس آن ها ائمۀ اهل بيت عليهم السلام قرار داشتند.

به عبارت ديگر: اگر مشركان عصر پيامبر صلى الله عليه و آله براى آگاهى از اين مسأله كه پيامبران خدا هميشه از جنس بشر بودند وظيفه داشتند به آگاهان از اهل كتاب مراجعه كنند، مفهومش اين نيست كه تمام مردم در هر زمانى بايد به آن ها مراجعه نمايند، بلكه هر مسأله اى را در هر زمانى بايد از آگاهان نسبت به آن مسأله پرسيد، و اين مطلب روشنى است.

به هر حال آيۀ فوق بيانگر يك اصل اساسى اسلامى در تمام زمينه هاى زندگى مادى و معنوى است و آن اين كه به همۀ مسلمانان تأكيد مى كند كه آنچه را نمى دانند از اهل اطلاعش بپرسند و در مسائلى كه از آن ها آگاهى ندارند دخالت نكنند.

ص: 96

چيزى نهى مى كنم خوددارى كنيد. در اين جا آيات فوق نازل شد و آن ها را از اين كار بازداشت.(1)

اشتباه نشود، منظور از اين شأن نزول اين نيست كه راه سؤال و پرسش و فراگيرى مطالب را به روى مردم ببندد، زيرا قرآن در آيات خود باصراحت دستور مى دهد كه مردم آنچه را نمى دانند از اهل اطلاع بپرسند (فَسْئَلُوا أَهْلَ اَلذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ) (2) بلكه منظور، سؤال هاى نابجا و بهانه گيرى ها و لجاجت هايى است كه بيشتر، سبب پريشان شدن اذهان مردم، مزاحمت براى گوينده، و پراكندگى رشتۀ سخن و برنامۀ او مى شود.

شكى نيست كه سؤال كردن، كليد فهم حقايق است، به همين دليل كسانى كه كمتر مى پرسند كمتر مى دانند، و در آيات و روايات اسلامى نيز به مسلمانان دستور اكيد داده شده كه هرچه را نمى دانند بپرسند، ولى از آنجا كه هر قانونى معمولاً استثنايى دارد، اين اصل اساسى تعليم و تربيت نيز استثنايى دارد و آن اين است كه گاهى پاره اى از مسائل، پنهان بودنش براى حفظ نظام اجتماع و تأمين مصالح افراد بهتر است. در اين گونه موارد جستجوها و پرسش هاى پى درپى براى پرده برداشتن از روى واقعيت، نه تنها فضيلتى نيست، بلكه مذموم و ناپسند نيز مى باشد، مثلاً غالب پزشكان صلاح مى دانند كه بيمارى هاى سخت و وحشتناك را از شخص بيمار مكتوم دارند. گاهى تنها اطرافيان را در جريان مى گذارند، با اين قيد كه از بيمار پنهان دارند، زيرا تجربه نشان داده كه بيشتر مردم اگر از عمق بيمارى خود آگاه شوند گرفتار وحشتى مى گردند كه اگر كشنده نباشد لااقل بهبودى را به تأخير مى اندازد.

ص: 98

در اين گونه موارد بيمار هرگز نبايد دربرابر طبيب دلسوز خود به سؤال و اصرار بپردازد، زيرا اصرارهاى مكرر او گاهى چنان ميدان را بر طبيب تنگ مى كند كه براى آسودگى خود و رسيدگى به ساير بيماران، راهى جز اين نمى بيند كه حقيقت را براى اين «بيمار لجوج» آشكار سازد، اگرچه او از اين رهگذر زيان هايى ببيند.

همچنين مردم در همكارى هاى خود نياز به خوش بينى دارند و براى حفظ اين سرمايۀ بزرگ، صلاح اين است كه از تمام جزئيات حال يكديگر باخبر نباشند، زيرا بالاخره هر كس نقطۀ ضعفى دارد و فاش شدن تمام نقطه هاى ضعف، همكارى هاى افراد را با اشكال مواجه مى كند، مثلاً ممكن است يك فرد باشخصيت و مؤثر، در يك خانوادۀ پست و پايين متولد شده باشد، اكنون اگر سابقۀ او فاش شود، ممكن است آثار وجودى او در جامعه متزلزل شود. در اين گونه موارد به هيچ وجه نبايد افراد اصرارى داشته باشند و اقدام به جستجو كنند.

و يا اينكه بسيارى از نقشه ها و طرح هاى مبارزات اجتماعى بايد تا هنگام عمل مكتوم باشد و اصرار در افشاى آن ها ضربه اى بر موفقيت و پيروزى اجتماع است.

اين ها و امثال آن، مواردى است كه سؤال كردن دربارۀ آن ها صحيح نيست و رهبران تا در فشار زياد قرار نگيرند، نبايد آن ها را پاسخ گويند.

قرآن در آيۀ فوق به اين موضوع اشاره كرده، باصراحت مى گويد: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! دربارۀ امورى كه افشاى آن ها باعث ناراحتى و دردسر شما مى شود پرسش نكنيد».

ولى از آنجا كه سؤالات پى درپى افراد و پاسخ نگفتن به آن ها ممكن است موجب شك و ترديد براى ديگران شود و مفاسد بيشترى به بار آورد اضافه مى كند: «اگر در اين گونه موارد زياد اصرار كنيد به وسيلۀ آيات قرآن بر شما افشاء مى شود» و به زحمت خواهيد افتاد.

ص: 99

و اينكه افشا كردن اين ها را به زمان نزول قرآن اختصاص مى دهد به اين دليل است كه سؤال مربوط به مسائلى بوده كه مى بايست از طريق وحى روشن شود.

سپس اضافه مى كند: «تصور نكنيد اگر خداوند از بيان پاره اى از مسائل سكوت كرده، از آن غفلت داشته است، بلكه مى خواسته شما را در توسعه قرار دهد و آن ها را بخشوده است و خداوند بخشندۀ حليم است»؛ (عَفَا اَللّهُ عَنْها وَ اَللّهُ غَفُورٌ حَلِيمٌ) .

در حديثى از على عليه السلام مى خوانيم: «إنَّ اللّهَ افتَرَضَ عَلَيكُم فَرائِضَ فَلا تُضَيِّعُوها وَحَدَّ لَكُم حُدُوداً فَلا تَعتَدُوها وَ نَهى عَن أشياءَ فَلا تَنتَهِكُوها وَ سَكَتَ لَكُم عَن أشياءَ وَلَم يَدَعها نِسياناً فَلا تَتَكَلَّفُوها ؛خداوند واجباتى براى شما قرار داده آن ها را ضايع مكنيد و حدود و مرزهايى تعيين كرده از آن ها تجاوز ننماييد و از امورى نهى كرده دربرابر آن ها پرده بردارى نكنيد، و از امورى ساكت شده و صلاح در كتمان آن ديده و هيچ گاه اين كتمان از روى نسيان نبوده، دربرابر اين گونه امور، اصرارى براى افشا نداشته باشيد».(1)

كه اصولاً بيمارى او ناشناخته مانده، و دستورات او را به كار نبندد، در اين جا طبيب چاره اى جز افشاى بيمارى ندارد، اگرچه بيمار از اين رهگذر دردسرهايى پيدا كند.

در آيۀ بعد براى تأكيد بر اين مطلب مى گويد: بعضى از اقوام پيشين، اين گونه سؤالات را كردند و پس از پاسخ آن ها به مخالفت و عصيان برخاستند: (قَدْ سَأَلَها قَوْمٌ مِنْ قَبْلِكُمْ ثُمَّ أَصْبَحُوا بِها كافِرِينَ) .

دربارۀ اينكه اين اشارۀ كلى دربارۀ اقوام پيشين، مربوط به كدام يك از آن هاست، ميان مفسران بحث است: بعضى احتمال داده اند كه مربوط به درخواست مائدۀ آسمانى از مسيح عليه السلام توسط شاگردان بوده كه بعد از تحقق يافتن آن برخى به مخالفت برخاستند. و بعضى نيز احتمال داده اند كه مربوط به تقاضاى معجزه از حضرت صالح عليه السلام بوده است، ولى به ظاهر، تمام اين احتمالات اشتباه است، زيرا آيه دربارۀ سؤال به معنى «پرسش» و كشف مجهول سخن مى گويد، نه سؤال به معنى «تقاضا» و درخواست چيزى؛ گويا استعمال كلمۀ «سؤال» در هر دو معنى باعث چنين اشتباهى شده است.

ولى ممكن است مراد، جمعيت بنى اسرائيل باشد كه چون مأمور به ذبح گاوى براى تحقيق دربارۀ جنايتى شدند. موسى عليه السلام را سؤال پيچ كرده و از جزئيات گاوى كه هرگز دستور خاصى درمورد آن نداشتند پى درپى پرسش كردند، به همين علت كار را براى خود بسيار سخت كردند تا جايى كه به دست آوردن چنان گاوى آن قدر مشكل و پرهزينه شد كه نزديك بود از آن صرف نظر كنند.

در معنى جملۀ (أَصْبَحُوا بِها كافِرِينَ) دو احتمال وجود دارد: نخست اينكه مراد از «كفر» عصيان و مخالفت باشد - همان طور كه در بالا اشاره كرديم - و ديگر اينكه «كفر» به معنى معروف آن باشد، زيرا گاهى شنيدن پاسخ هاى ناراحت كننده

ص: 101

كه براى ذهن شنونده سنگين آيد، سبب مى شود كه به انكار اصل موضوع و صلاحيت گوينده روى آورد، مانند اينكه گاهى شنيدن يك پاسخ ناراحت كننده از طبيب، سبب مى شود كه بيمار عكس العمل از خود نشان دهد و صلاحيت او را انكار كند و اين تشخيص را - براى مثال - ناشى از پيرى و خرفت شدن پزشك معرفى كند.

در پايان اين بحث، تكرار نكته اى را كه در آغاز گفتيم لازم مى دانيم كه آيه هاى فوق به هيچ وجه راه سؤالات منطقى و آموزنده و سازنده را به روى مردم نمى بندد، بلكه فقط مربوط به سؤالات نابجا و جستجو دربارۀ امورى است كه نه تنها موردنياز نيست، بلكه مكتوم ماندن آن بهتر و حتى گاهى لازم است.

خدايانى از زمين برگزيدند، خدايانى كه مى توانند موجودات زنده را بيافرينند و در جهان پخش كنند؟».

اين جمله درحقيقت اشاره به اين است كه معبود بايد خالق باشد، به ويژه خالق حيات و زندگى كه روشن ترين چهره هاى خلقت است.

آيۀ بعد، يكى از دلايل روشن نفى «آلهه» و خدايان مشركان را به اين صورت بيان مى كند: «اگر در آسمان و زمين، معبودها و خدايانى جز اللّه بود هر دو فاسد مى شدند و نظام جهان برهم مى خورد. منزه و پاك است خداوند، پروردگار عرش، از توصيفى كه آن ها مى كنند».

اين نسبت هاى ناروا، و اين خدايان ساختگى و آلهۀ پندارى، اوهامى بيش نيستند و دامان كبريايى ذات پاك او با اين نسبت هاى ناروا آلوده نمى شود.

دليلى كه براى توحيد و نفى آلهه در آيۀ فوق آمده است، در عين سادگى و روشنى، يكى از براهين دقيق فلسفى در اين زمينه است كه دانشمندان از آن، به عنوان «برهان تمانع» ياد مى كنند كه خلاصۀ آن چنين است: اگر دو يا چند اراده در عالم حاكم بود، هر يك اقتضايى داشت و هر كدام اثر ديگرى را خنثى مى كرد و سرانجام جهان به فساد مى گراييد.

پس از اين كه با استدلالى كه در آيه آمد توحيد مدبر و اداره كنندۀ اين جهان اثبات شد، در آيۀ بعد مى گويد: او آن چنان حكيمانه جهان را نظم بخشيده كه جاى هيچ ايراد و گفتگو در آن نيست، آرى «هيچ كس نمى تواند بر كار او خرده بگيرد و دربارۀ آن سؤال كند، در حالى كه ديگران چنين نيستند و در افعال شان جاى ايراد و سؤال بسيار است»؛ (لا يُسْئَلُ عَمّا يَفْعَلُ وَ هُمْ يُسْئَلُونَ) گرچه در تفسير اين آيه مفسران سخن بسيار گفته اند، ولى آنچه در بالا گفته شد از همه نزديك تر به نظر مى رسد.

توضيح: دو نوع سؤال وجود دارد: يكى، سؤال توضيحى، به اين مفهوم

ص: 103

كه انسان از مسائل بى خبر است و مايل است حقيقت آن را درك كند، حتى با علم و ايمان به اينكه كارِ انجام شده كار صحيحى بوده باز مى خواهد نكتۀ اصلى و هدف واقعى آن را بداند. اين گونه سؤال در افعال خدا نيز جايز است، بلكه اين همان سؤالى است كه سرچشمۀ كاوشگرى و پژوهش در جهان خلقت و مسائل علمى محسوب مى شود. ياران پيامبر و امامان عليهم السلام از اين گونه سؤالات - چه دربارۀ عالم تكوين، و چه تشريع - بسيار داشتند. اما نوع ديگر سؤال، سؤال اعتراضى است و مفهومش اين است كه عمل انجام شده نادرست و غلط بوده، مانند اينكه به كسى كه عهد خود را بى دليل شكسته مى گوييم: تو چرا عهدشكنى مى كنى؟ هدف اين نيست كه توضيح بخواهيم بلكه مى خواهيم اعتراض كنيم.

به يقين اين نوع سؤال در افعال خداوند حكيم معنى ندارد و اگر گاهى از كسى سربزند حتماً به دليل ناآگاهى است، ولى جاى اين گونه سؤال در افعال ديگران بسيار است.

در حديثى از امام باقر عليه السلام مى خوانيم كه در جواب سؤال «جابر جعفى» دربارۀ اين آيه چنين فرمود: «لِأنَّهُ لا يَفعَلُ إلّاما كانَ حِكمَةً وَ صَواباً ؛ براى اينكه او كارى را جز از روى حكمت و صواب انجام نمى دهد».(1)

همچنين از اين سخن به خوبى مى توان نتيجه گرفت كه اگر كسى سؤال از نوع دوم داشته باشد دليل بر اين است كه هنوز خدا را به خوبى نشناخته و از حكيم بودن او آگاه نيست.

اَلْمُجْرِمُونَ) ؛ «(و هنگامى كه عذاب الهى فرا رسد) مجرمان دربارۀ گناهشان سؤال نمى شوند».

يعنى امروز آگاهان بنى اسرائيل، قارون را نصيحت مى كنند و مجال انديشه و پاسخ به او مى دهند، اما هنگامى كه اتمام حجت شد و عذاب الهى فرا رسيد، ديگر مجالى براى انديشه يا سخنان ناموزون و كبرآلود نيست، عذاب الهى همان و نابودى همان.

در اين جا اين سؤال مطرح است كه اين تعبير با آيۀ 92 سورۀ حجر كه مى گويد: «به پروردگارت سوگند، (در قيامت) از همۀ آن ها سؤال خواهيم كرد»؛ (فَوَ رَبِّكَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ) چگونه سازگار است؟

اين سؤال را از دو راه مى توان پاسخ گفت: نخست اينكه قيامت، مواقف متعددى دارد، در بعضى از مواقف سؤال مى كنند، اما در بعضى ديگر از مواقف همه چيز روشن است و نياز به سؤال نيست.

ديگر اينكه سؤال دوگونه است: «سؤال براى تحقيق» و «سؤال براى سرزنش»، در قيامت نياز به «سؤال براى تحقيق» نيست، چراكه همه چيز عيان است و حاجت به بيان نيست، ولى «سؤال سرزنش آميز» در آن جا وجود دارد كه اين خود يك نوع مجازات روانى براى مجرمان است.

درست همانند سؤالى كه پدر از فرزند ناخلفش مى كند و مى گويد: آيا من اين همه به تو خدمت نكردم؟ آيا جزاى آن، خيانت و فساد بود؟ (در حالى كه هر دو از جريان ها باخبرند و منظور پدر، سرزنش فرزند است).

ص: 105

ص: 106

ص: 108

بزرگ ترين جهادهاست و حتى ممكن است حديث معروف پيامبر صلى الله عليه و آله: «رَجَعنا مِنَ الجِهادِ الأصغَرِ اِلى الجِهادِ الأكبَرِ ؛ ما از جهاد كوچك به سوى جهاد بزرگ بازگشتيم» اشاره به همين جهاد و عظمت كار دانشمندان و علما در تبليغ دين باشد.

اين تعبير، عظمت مقام قرآن را نيز بازگو مى كند، چراكه وسيله اى است براى اين جهاد كبير، و سلاحى است برنده، كه قدرت بيان و استدلال و تأثير عميق و جاذبه اش مافوق تصور و قدرت انسان هاست.

وسيله مؤثرى است به درخشندگى آفتاب و روشنايى روز، به آرام بخشى پرده هاى شب، به حركت آفرينى بادها، به عظمت ابرها و به حيات بخشى قطره هاى باران كه در آيات گذشته به آن اشاره رفته بود.

به هر حال، جملۀ (وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ) معنى بسيار وسيعى دارد كه هم «امر به معروف و نهى از منكر» را شامل مى شود و هم «تعليم و ارشاد جاهل» و «تنبيه غافل» و «تبليغ» ايمان و عمل صالح را.

بديهى است كسانى كه يكديگر را به حق سفارش مى كنند، خود بايد طرفدار حق و عامل به آن باشند.

پردازند، در ضمن مشتى اذكار اختراعى بيان كنند و بدعت هايى را رواج دهند، و اگر در حديثى مى خوانيم كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «بادِروا اِلى رِياضِ الجَنَّةِ ؛به سوى باغ هاى بهشت بشتابيد» ياران عرض كردند: «وَ ما رِياضُ الجَنَّةِ؟ ؛ باغ هاى بهشت چيست؟»

فرمود: «حِلَقُ الذِّكرِ ؛ مجالس ذكر است». منظور جلساتى است كه در آن علوم اسلامى احيا شود و بحث هاى آموزنده و تربيت كننده مطرح گردد، انسان ها در آن ساخته شوند و گنهكاران پاك گردند و به راه خدا آيند.

به علاوه گاهى بى اعتنايى و دورى لازم است، تا هم از شرشان در امان بماند و هم درسى از اين طريق به آنان بدهد، ولى اين هجران و دورى نبايد به معنى قطع برنامه هاى تربيتى، و تبليغ و دعوت به سوى خدا باشد.

بنابراين، آيات فوق به پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و تمام كسانى كه در خط او گام برمى دارند نسخۀ جامع و كاملى مى دهد كه از عبادات شبانه و نيايش پروردگار در سحرگاهان مدد بگيرند و سپس اين نهال را با آب ياد خدا و اخلاص و توكل و صبر و هجران جميل، آبيارى كنند، چه نسخۀ جامع و جالبى!

تعبير به (رَبُّ اَلْمَشْرِقِ وَ اَلْمَغْرِبِ) ؛ «خداوند مشرق و مغرب» اشاره به حاكميت و ربوبيت او بر تمام جهان هستى است، همان گونه كه در تعبيرات روزمره مى گوييم: فلان كس شرق و غرب زمين را در سيطرۀ خود قرار داد، يعنى تمام روى زمين را، نه فقط نقطۀ مغرب و مشرق. «هجر جميل» (دورى و جدايى شايسته) - همان گونه كه اشاره كرديم - به معنى هجران توأم با دلسوزى و دعوت و تبليغ به سوى حق است، كه يكى از روش هاى تربيتى در زمان هاى خاصى محسوب مى شود و هرگز با مسألۀ «جهاد» در زمان هاى ديگر منافات ندارد، كه هر سخن جايى و هر نكته مقامى دارد. به تعبير ديگر: اين دورى، بى اعتنايى نيست، بلكه خود نوعى اعتناست و به هر حال، اينكه بعضى حكم آيۀ فوق را منسوخ با آيات جهاد دانسته اند صحيح نيست.

مرحوم «طبرسى» در مجمع البيان در ذيل آيه مى گويد: «وَ فِى هذا دِلالَةٌ عَلى وُجُوبِ الصَّبرِ عَلَى الأَذى، لِمَن يَدعُو اِلَى الدِّينَ وَالمُعاشِرَةِ بِأَحسَنِ الأَخلاقِ وَاِستِعمالِ الرِّفقِ لِيَكُونُوا أَقرَبَ اِلَى الاِجابَةِ؛ اين آيه دلالت مى كند كه مبلّغين اسلام و دعوت كنندگان به سوى دين، بايد درمقابل ناملايمات شكيبايى پيشه كنند و با حسن خلق و مدارا، با مردم معاشرت نمايند، تا سخنان آن ها زودتر پذيرفته شود».(1)

ص: 115

همان طور كه قرآن مجيد مى گويد: (وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ اَلْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ) ؛ «اگر خشن و سنگ دل بودى از اطراف تو پراكنده مى شدند».(1)

سپس دومين دستور را به اين صورت مى دهد: «مردم را به كارهاى نيك و آنچه عقل و خرد، شايسته مى داند و خداوند آن را نيك معرفى كرده، دستور ده» (و امر بالمعروف). اشاره به اينكه ترك سخت گيرى مفهومش مجامله كارى نيست، بلكه بايد رهبران و مبلغان همۀ حقايق را بگويند و مردم را به سوى حق دعوت كنند و چيزى را فروگذار ننمايند.

در مرحلۀ سوم دستور به تحمل و بردبارى دربرابر جاهلان داده، مى گويد: «و از جاهلان روى بگردان و با آن ها ستيزه مكن»؛ (وَ أَعْرِضْ عَنِ اَلْجاهِلِينَ) .

رهبران و مبلغان در مسير خود با افراد متعصب، لجوج، جاهل و بى خبر، و افرادى كه سطح فكر و اخلاق آن ها بسيار پايين است، روبه رو مى شوند، از آن ها دشنام مى شنوند، هدف تهمت شان قرار مى گيرند و آن ها سنگ در راهشان مى افكنند. راه پيروزى بر اين مشكل، گلاويز شدن با جاهلان نيست، بلكه بهترين راه، تحمل و حوصله و ناديده و نشنيده گرفتن اين گونه كارهاست، و تجربه نشان مى دهد كه براى بيدار ساختن جاهلان و خاموش كردن آتش خشم و حسد و تعصب شان، اين بهترين راه است.

در آيۀ بعد دستور ديگرى مى دهد كه درحقيقت چهارمين وظيفۀ رهبران و مبلغان است و آن اينكه بر سر راه آن ها همواره وسوسه هاى شيطانى در شكل مقام، مال، شهوت و امثال اين ها خودنمايى مى كند و شيطان و شيطان صفتان مى كوشند آن ها را از طريق اين وسوسه ها از مسيرشان منحرف سازند و از

ص: 117

هدفشان بازدارند. قرآن دستور مى دهد كه «اگر وسوسه هاى شيطانى متوجه تو شد به خدا پناه ببر، و خود را به او بسپار و از لطفش مدد بخواه، زيرا او سخن تو را مى شنود و از اسرار درونت آگاه و از وسوسه هاى شياطين باخبر است».

لذا در پايان آيه مى فرمايد: «همين بس كه خداوند حافظ اعمال بندگان و حساب گر و جزادهندۀ آن هاست»؛ (وَ كَفى بِاللّهِ حَسِيباً) . هم حساب ايثار و فداكارى پيامبران را در اين راه نگه مى دارد و پاداش مى دهد و هم سخنان ناموزون و ياوه سرايى دشمنان را محاسبه مى كند و كيفر مى دهد.

درحقيقت جملۀ (وَ كَفى بِاللّهِ حَسِيباً) دليلى است براى اين موضوع كه رهبران الهى نبايد در ابلاغ رسالات خود وحشتى داشته باشند، چون حسابگر زحمات آن ها و پاداش دهنده خداست.

و باز به همين دليل است كه مبلغان راستين نبايد به مردم نيازى داشته باشند و نه ترسى از هيچ مقامى، كه آن «نياز» و اين «ترس» بر افكار و ارادۀ آن ها خواه ناخواه اثر مى گذارد.

يك مبلّغ الهى به مقتصاى: (وَ كَفى بِاللّهِ حَسِيباً) تنها به اين مى انديشد كه حسابگر اعمال او خداست و پاداشش به دست اوست و همين آگاهى و عرفان، به او در اين راه پرنشيب و فراز مدد مى دهد.

كه دربرابر مخالفان در عين طرح بحث هاى منطقى چنان آن را با اصول اخلاقى بياميزيم كه در اعماق روح آن ها نفوذ كند.

شرط نفوذ اين است كه طرف مقابل احساس كند گوينده واجد اوصاف زير است:

يك: به گفته هاى خود ايمان دارد و آنچه مى گويد از اعماق جانش برمى خيزد.

دو: هدفش از بحث، حق جويى و حق طلبى است، نه برترى جويى و تفوق طلبى.

سه: هرگز نمى خواهد طرف را تحقير كند و خود را بزرگ نمايد.

چهار: آنچه مى گويد از روى دلسوزى مى گويد و منافع شخصى و خصوصى در اين كار ندارد.

پنج: براى طرف مقابل احترام قائل است و به همين دليل در تعبيرات خود نزاكت در بحث را فراموش نمى كند.

شش: نمى خواهد حس لجاجت طرف را بى جهت برانگيزد و اگر دربارۀ موضوعى به اندازۀ كافى بحث شده به همان قناعت مى كند و از اصرار در بحث و به كرسى نشاندن حرف خويش پرهيز دارد.

هفت: منصف است و جانب انصاف را هرگز از دست نمى دهد، هرچند طرف مقابل اين اصول را رعايت نكند.

هشت: نمى خواهد افكار خود را به ديگران تحميل كند، بلكه علاقه دارد جوششى در ديگران ايجاد كند تا در عين آزادى، اين خودجوشى، آن ها را به حقيقت برساند.

دقت در آيات قرآن و طرز برخورد پيامبر صلى الله عليه و آله - به فرمان خدا - با مخالفان كه همراه با ريزه كارى هاى جالبى بود گواه بسيار زنده اى براى بحث هاى بالاست.

او گاهى تا آنجا پيش مى رود كه حتى دقيقاً تعيين نمى كند كه ما در راه هدايتيم

ص: 121

و شما در راه گمراهى، بلكه مى گويد: «ما يا شما در راه هدايتيم يا در ضلالت» تا در فكر روند كه نشانه هاى هدايت و ضلالت در كدامين گروه است؟

و يا اينكه مى گويد: «روز قيامت خداوند در ميان همۀ ما داورى مى كند و هركس را به آنچه لايق است جزا مى دهد».

البته انكار نمى توان كرد كه اين ها همه درمورد كسانى است كه به هدايت آن ها اميد باشد، وگرنه قرآن با دشمنان لجوج و ستمگر و بى رحم كه اميدى به پذيرش آن ها نيست طور ديگرى برخورد مى كند.

بررسى روش بحث هاى پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و امامان عليهم السلام با مخالفانشان الگوى بسيار زنده اى براى اين موضوع است، به عنوان نمونه به آنچه از امام صادق عليه السلام در اين زمينه در كتب حديث آمده توجه كنيد:

در مقدمۀ حديث معروف توحيد «مفضل بن عمر» چنين مى خوانيم:

او مى گويد: من در كنار قبر پيغمبر صلى الله عليه و آله بودم و در عظمت مقام پيامبر صلى الله عليه و آله انديشه مى كردم، ناگهان ديدم «ابن ابى العوجاء» (مرد مادى معروف) وارد شد و در گوشه اى نشست به طورى كه سخنش را مى شنيدم.

هنگامى كه دوستانش اطراف او جمع شدند شروع به گفتن سخنان كفرآميزى كرد كه نتيجۀ آن انكار نبوت محمّد صلى الله عليه و آله و از آن بالاتر انكار خداوند تبارك و تعالى بود. بسيار شيطنت آميز و حساب شده بيان كرد.

من از شنيدن سخنان او سخت خشمگين و ناراحت شدم، برخاستم و فرياد زدم: اى دشمن خدا! راه الحاد پيش گرفتى؟ و خداوندى كه تو را در بهترين صورت آفريد انكار كردى؟ «ابن ابى الوجاء» رو به من كرد و گفت: «تو كيستى؟ اگر از دانشمندان علم كلامى دليل بياور تا از تو پيروى كنيم و اگر نيستى سخن مگو، و اگر از پيروان جعفر بن محمّد صادق هستى او اين چنين با ما سخن نمى گويد و مانند برخورد تو برخورد نمى كند. او از اين بالاتر را از ما شنيده

ص: 122

است، اما هرگز به ما فحش و ناسزا نگفته و در پاسخ ما راه خشونت و تعدى نپيموده، او مرد بردبار، عاقل، هوشيار و متينى است كه هرگز سبك سرى دامن گيرش نمى شود، او به خوبى به سخنان ما گوش فرا مى دهد و از دلايل ما آگاه مى شود، هنگامى كه تمام حرف خود را زديم و گمان كرديم كه بر او پيروز شديم با متانت شروع به سخن گفتن مى كند، با جمله هاى كوتاه و سخنانى فشرده تمام دلايل ما را پاسخ مى گويد و بهانه هاى ما را قطع مى كند، آن چنان كه قدرت بر پاسخ گفتن نداريم. تو اگر از ياران او هستى اين چنين با ما سخن بگو».(1)

اين آيه باصراحت، بهترين گويندگان را كسانى معرفى كرده كه داراى اين سه وصف اند: دعوت به اللّه، عمل صالح، و تسليم بودن دربرابر حق.

درحقيقت چنين كسانى علاوه بر سه ركن معروف ايمان: اقرار به لسان، عمل به اركان، و ايمان به جنان (قلب)، بر ركن چهارمى نيز چنگ زده اند و آن تبليغ و نشر آيين حق و اقامۀ دليل براى مبانى دين و زدودن آثار شك و ترديد از قلوب بندگان خداست. اين مناديان با اين چهار وصف بهترين مناديان جهان اند.

گرچه گروهى از مفسران اين اوصاف را بر شخص پيامبر صلى الله عليه و آله و يا پيامبر و امامانى كه به سوى حق دعوت مى كردند و يا خصوص مؤذن ها تطبيق كرده اند، ولى پيداست كه آيه مفهوم وسيع و گسترده اى دارد كه تمام مناديان توحيد را كه واجد اين صفات اند فرامى گيرد، هرچند برترين مصداقش شخص پيامبر صلى الله عليه و آله است (به ويژه با توجه به زمان نزول آيه) و در درجۀ بعد ائمۀ معصومين عليهم السلام و بعد از آن ها تمام علما و دانشمندان و مجاهدان راه حق و آمرين به معروف و ناهين از منكر و مبلغان اسلام از هر قشر و گروه، و اين آيه بشارتى است بزرگ و افتخارى است بى نظير براى همۀ كسانى كه مى توانند به آن دلگرم باشند، و اگر گفته اند در اين آيه مدح «بلال حبشى» مؤذن مخصوص پيامبر صلى الله عليه و آله است، اين نيز به همين دليل است كه او در دورانى تاريك و وحشتناك نغمۀ توحيد را سر داد و جان خود را دربرابر آن سپر ساخت و با ايمان راسخ و استقامت كم نظير و اعمال صالح و تداوم خط صحيح اسلام اين اوصاف را تكميل نمود.

جملۀ «و قال اننى من المسلمين» را دوگونه تفسير كرده اند: نخست اين كه «قال» در اين جا از مادۀ «قول» به معنى اعتقاد است، يعنى اعتقاد راسخ به اسلام دارد. ديگر اينكه «قول» در اين جا به همان معنى «سخن گفتن» است، يعنى از روى افتخار و مباهات به آيين پاك خداوند صدا مى زند: من از مسلمانان هستم.

معنى اول مناسب تر است هرچند هر دو در مفهوم آيه امكان دارد.

ص: 124

بعد از بيان دعوت به سوى خداوند و اوصاف داعيان الى اللّه روش دعوت را شرح داده است:

البته اين حديث ناظر به مقامى است كه افشا كردن عقيده موجب اتلاف نيروها و از بين رفتن نقشه ها و هدف ها شود.

سپس براى تكميل اين سخن مى افزايد: «با روشى كه بهتر است، بدى ها را پاسخ گوى و دفع كن»؛ (اِدْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ) . به وسيلۀ حق باطل را دفع كن، با حلم و مدارا جهل و خشونت را، و با عفو و گذشت به مقابله با خشونت ها برخيز. هرگز بدى را با بدى، و زشتى را با زشتى پاسخ مگو، كه اين روش انتقام جويان است و موجب لجاجت و سرسختى منحرفان مى شود».

در پايان آيه به فلسفۀ عميق اين برنامه در يك جملۀ كوتاه اشاره كرده، مى فرمايد: نتيجۀ اين كار آن خواهد شد كه دشمنان سرسخت، همچون دوستان گرم و صميمى مى شوند. (فَإِذَا اَلَّذِي بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ عَداوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ) .

آنچه قرآن در اين آيه بيان كرده و در آيۀ 96 سورۀ مؤمنون نيز به شكل ديگرى آمده (اِدْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ اَلسَّيِّئَةَ) از مهم ترين و ظريف ترين و پربارترين روش هاى تبليغ، به ويژه دربرابر دشمنان نادان و لجوج است و آخرين تحقيقات روان شناسان نيز به آن منتهى شده است.

زيرا هركس بدى كند انتظار مقابله به مثل را دارد، به ويژه افراد بد چون خودشان از اين قماش اند و گاه يك بدى را با چند بدى پاسخ مى گويند، هنگامى كه ببينند طرف مقابل نه تنها بدى را با بدى پاسخ نمى دهد، بلكه با خوبى و نيكى پاسخ مى دهد، طوفانى در وجودشان برپا مى شود و وجدانشان تحت فشار شديدى قرار مى گيرد و بيدار مى گردد، انقلابى در درون جانشان صورت مى گيرد، شرمنده مى شوند، احساس حقارت مى كنند و براى طرف مقابل عظمت قائل مى شوند.

اين جاست كه كينه ها و عداوت ها با طوفانى از درون جان برخاسته و جاى آن را محبت و صميميت مى گيرد. بديهى است كه اين يك قانون غالبى است نه

ص: 126

دائمى، زيرا هميشه اقليتى هستند كه از اين روش سوءِ استفاده مى كنند و تا زير ضربات خردكنندۀ شلاق مجازات قرار نگيرند آدم نمى شوند و دست از اعمال زشت خود برنمى دارند.

البته حساب اين گروه جداست و بايد دربرابر آن ها از شدت عمل استفاده كرد، ولى نبايد فراموش كرد كه اين دسته هميشه در اقليت هستند، قانونى كه حاكم بر اكثريت است همان قانون «دفع سيّئه با حسنه» مى باشد.

ولذا ملاحظه مى كنيم كه پيغمبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و پيشوايان معصوم عليه السلام هميشه از اين روش عالى قرآن بهره مى گرفتند، براى نمونه، هنگام فتح مكه كه نه تنها دشمنان بلكه دوستان انتظار انتقام جويى شديد مسلمين، و به راه انداختن حمام خون در آن سرزمين كفر و شرك و نفاق و كانون دشمنان سنگ دل و بى رحم داشتند و حتى بعضى از پرچمداران سپاه اسلام در آن روز رو به سوى ابوسفيان كرده و شعار «اليوم يوم الملحمة، اليوم تسبى الحرمة، اليوم اذل اللّه قريشا؛ امروز روز انتقام، روز از بين رفتن احترام نفوس و اموال دشمنان، و روز ذلت و خوارى قريش است» سردادند، پيغمبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله با جملۀ «اذهبوا فأنتم الطلقاء ؛ برويد كه همه آزاديد» همه را مشمول عفو خود قرار داد و شعار انتقام جويانه را به اين شعار محبت آميز تبديل فرمود:

«اليوم يوم المرحمة اليوم اعزاللّه قريشاً ؛ امروز روز رحمت است، امروز روز عزّت قريش است».(1)

همين عمل چنان طوفانى در سرزمين دل هاى مكيان مشرك برپا كرد كه به گفتۀ قرآن (يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اَللّهِ أَفْواجاً) ؛ «گروه گروه وارد دين خدا مى شوند».(2)

ولى با تمام اين احوال، آن گونه كه در تواريخ اسلام آمده است، پيامبر صلى الله عليه و آله چند

ص: 127

نفر را نام برد و از عفو عمومى مستثنا كرد، چراكه افرادى خطرناك و غيرقابل بخشش بودند، اما بقيه را جز اين چند نفر مشمول عفو عمومى ساخت و درضمن، اين جملۀ پرمعنى را بيان كرد: «من دربارۀ شما همان چيزى را مى گويم كه يوسف دربارۀ برادران خود كه به او ستم كرده بودند گفت»:

(لا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ اَلْيَوْمَ يَغْفِرُ اَللّهُ لَكُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ اَلرّاحِمِينَ) ؛ «امروز ملامت و توبيخى بر شما نيست! خداوند شما را مى آمرزد و او مهربان ترين مهربانان است».(1)

«ولى» در آيۀ مورد بحث به معنى «دوست»، و «حميم» در اصل به معنى آب داغ و سوزان است و اگر به عرق بدن حميم گفته مى شود به دليل گرمى آن است، و حمام را نيز به همين مناسبت حمام مى گويند. به دوستان پرمحبت و گرم و داغ نيز «حميم» گفته مى شود و منظور در آيه همين است. قابل توجه اينكه مى فرمايد:

«كانه ولىّ حميم» «گويا يك دوست گرم و صميمى است» اشاره به اينكه اگر واقعاً در صف دوستان صميمى هم درنيايد حداقل در ظاهر چنين خواهد بود.

از آنجا كه چنين برخوردى با مخالفان كار ساده و آسانى نيست و رسيدن به چنين مقامى نياز به خودسازى عميق اخلاقى دارد، در آيۀ بعد مبانى اخلاقى اين گونه برخورد با دشمنان را در عبارتى كوتاه و پرمعنى بيان كرده، مى فرمايد:

«به اين خصلت نمى رسد مگر كسانى كه داراى صبر و استقامت اند»؛ (وَ ما يُلَقّاها إِلاَّ اَلَّذِينَ صَبَرُوا) «و به اين خوى و خلق عظيم نمى رسد مگر كسانى كه بهرۀ بزرگى از ايمان و تقوا و اخلاق دارند»؛ (وَ ما يُلَقّاها إِلاّ ذُو حَظٍّ عَظِيمٍ) .

آرى، انسان مدت ها بايد خودسازى كند تا بتواند بر خشم و غضب خويش چيره گردد، بايد در پرتو ايمان و تقوا آن قدر روح او وسيع و قوى شود كه به آسانى از آزار دشمنان متأثر نگردد و حس انتقام جويى در او شعله ور نشود؛ روحى بزرگ، و شرح صدر كافى لازم است تا شخص به چنين مرحله اى از كمال

ص: 128

انسانيت برسد كه بدى ها را با نيكى پاسخ گويد و در راه خدا و براى رسيدن به اهداف مقدسش حتى از مرحلۀ عفو و گذشت فراتر رود و به مقام «دفع سيّئه با حسنه» برسد.

اللّهُ نَبِيَّهُ فَقالَ: و لا تَستَوِى الحَسَنَةُ وَ لَاالسَّيِّئَةُ إدفَع بِالَّتي هِىَ أَحسَنُ، قالَ ادفَع سَيِّئَةَ مَن أساءَ إلَيكَ بِحَسَنَتِكَ، حَتّى يَكُونُ الَّذي بَينَكَ وَ بَينَهُ عَداوَةٌ كَأنَّهُ وَلِىٌّ حَمِيمٌ ؛ خداوند پيامبرش را به اين آداب مؤدب ساخته و فرموده است: نيكى و بدى يكسان نيست، بدى را با روشى كه بهترين روش است دفع كن، يعنى عمل كسانى را كه در حق تو بد كرده اند به نيكى پاسخ ده، تا كسانى كه با تو عداوت دارند دوست صميمى شوند».(1)

پناه بر»(1) اشاره به اينكه طوفان غضب از وسوسه هاى شيطان است، همان گونه كه طوفان شهوت و هوى و هوس هر كدام يكى از آن وسوسه هاست.

در كتاب خصال مى خوانيم: اميرمؤمنان على عليه السلام چهارصد باب دربارۀ امورى كه به نفع دين و دنياى مسلمانان است به اصحابش تعليم داد و از آن جمله اين بود: «إِذا وَسوَسَ الشَّيطانُ إلى أحَدِكُم فَليَستَعِذ بِاللّهِ وَليَقُل آمَنتُ بِاللّهِ مُخلِصاً لَهُ الدِّينَ ؛ هرگاه شيطان يكى از شما را وسوسه كند بايد به خدا پناه برد و بگويد: به خداوند ايمان آوردم و دين خود را براى او خالص مى كنم».(2)

و انزال كتب، همه براى همين منظور است، لذا قرآن در يك جا مى گويد: (وَ مَنْ يَشْكُرْ فَإِنَّما يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اَللّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ) ؛ «هركس شكرگزارى كند تنها به سود خويش شكر مى كند و آن كس كه كفران كند (زيانى به خدا نمى رساند)، چراكه خداوند بى نياز و ستوده است».(1)

در جاى ديگر مى گويد: (فَمَنِ اِهْتَدى فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّما يَضِلُّ عَلَيْها) ؛ «هركس (در پرتو آن) هدايت شود به نفع خود اوست، و هركس گمراهى را برگزيند، تنها به زيان خود گمراه مى گردد».(2)

و در جاى ديگر مى خوانيم: (وَ مَنْ تَزَكّى فَإِنَّما يَتَزَكّى لِنَفْسِهِ وَ إِلَى اَللّهِ اَلْمَصِيرُ) ؛ «هركس پاكى و (تقوا) پيشه كند، نتيجۀ آن به خودش باز مى گردد، و بازگشت (همگان) به سوى خداست».(3)

خلاصه، اين گونه تعبيرات بيانگر اين واقعيت است كه دعوت «داعيان الى اللّه» در تمام ابعادش خدمت گسترده اى است به انسان ها، نه خدمتى است به خدا كه از همه چيز بى نياز است، و نه به پيامبرانش كه اجر آن ها فقط بر خداست. توجه به اين واقعيت عامل مؤثرى براى حركت به سوى اطاعت و پرهيز از گناه است.

اسلامى دربارۀ آن زياد بحث شده و در اين زمينه ابتدا بايد مفهوم اين دو كلمه روشن شود، سپس اقسام جدال (جدال به حق و جدال به باطل) و نشانه هاى هر كدام تبيين گردد و سرانجام ضررهاى جدال به باطل و نيز عوامل پيروزى در مجادلۀ به حق تشريح شود.

را زنده مى كند در حالى كه پوسيده است؟»(1) براى مسألۀ معاد و قدرت خداوند بر احياى مردگان، چندين دليل اقامه مى كند.

و نيز در آيۀ 258 سورۀ بقره گفتگوهاى ابراهيم عليه السلام و دلايل دندان شكن او را دربرابر نمرود، و در آيات 47 تا 54 سورۀ طه احتجاج موسى عليه السلام را دربرابر فرعون منعكس ساخته كه نمونۀ روشنى از مجادلۀ شايسته است. همچنين قرآن پر است از دلايل مختلفى كه پيامبر صلى الله عليه و آله درمقابل بت پرستان و مشركان و بهانه جويان اقامه مى كرد. اما دربرابر آن، موارد زيادى را نقل مى كند كه طرفداران باطل براى به كرسى نشاندن سخنان بى اساس خود دست به مجادلات زشتى مى زدند و با انواع سفسطه ها و بهانه جويى ها براى ابطال حق و اغواى مردم ساده دل تلاش مى كردند، سخريه و استهزا، تهديد، افترا و انكار بدون دليل، از روش هاى معمولى اقوام گمراه و سركش درمقابل پيامبران بود و استدلال منطقى و آميخته با مهر و محبت، روش پيامبران الهى.

صورت به جاى اينكه جبهۀ حق تقويت شود تضعيف مى گردد و مخالفان جسورتر و سرسخت تر مى شوند.

لذا در حديثى مى خوانيم كه يكى از دوستان امام صادق عليه السلام به نام «طيّار» (حمزة بن محمّد) مى گويد: به امام عليه السلام عرض كردم: «بَلَغَنِى أنَّكَ كَرِهتَ مُناظَرَةَ النّاسِ ؛ به من رسيده كه شما از مناظره كردن با مخالفان ناخشنود هستيد».

امام عليه السلام در پاسخ فرمود: «أمّا مِثلُكَ فَلا يَكرَهُ، مَن إذا طارَ يُحسِنُ أن يَقَعَ وَ إن وَقَعَ يُحسِنُ أن يَطيرَ، فَمَن كانَ هذا لا نَكرَهُهُ ؛ اگر كسى چون تو باشد (از مناظرۀ او با مخالفان) ناخشنود نيستيم، همان كسانى كه وقتى پرواز مى كنند و اوج مى گيرند به خوبى مى توانند بنشينند و هنگامى كه مى نشينند به خوبى مى توانند پرواز كنند و اوج گيرند، كسى كه چنين باشد ما از مناظرۀ او خشنود نيستيم»(1) اين تعبير زيبا كه اشارۀ روشنى به قدرت اوج گيرى در استدلال، سپس جمع و جور كردن و پايان دادن به بحث مى باشد نشان مى دهد كه بايد افرادى در اين ميدان ها حضور يابند كه از تسلط كافى بر بحث هاى استدلال برخوردار باشند، مبادا ضعف منطق آن ها به حساب ضعف مكتب آن ها گذاشته شود.

و جنجال برخيزد، نتيجه اى جز دور شدن از حق، تاريكى دل، ريشه دار شدن خصومت ها و كيفرها نخواهد داشت.

و به همين دليل در روايات اسلامى از مراء و مجادله به باطل نهى شده و اشارات پرمعنايى به ضررهاى اين نوع مجادلات در اين روايات وارد گرديده است؛ در حديثى از اميرمؤمنان على عليه السلام مى خوانيم: «مَن ضَنَّ بِعِرضِهِ فَليَدَع المَراءَ ؛ هر كس به آبروى خويش علاقه مند است مجادله و ستيزه جويى را ترك كند»،(1) زيرا در اين گونه مباحثات، كار به تدريج به بى حرمتى و توهين و حتى دشنام و انواع سخنان زشت و ركيك و نسبت هاى ناروا مى رسد.

در حديث ديگرى از همان امام عليه السلام مى خوانيم: «إيّاكُم وَالمِراءَ وَالخُصُومَةَ فَإنَّهُما يَمرِضانِ القُلُوبَ عَلَى الإخوانِ، وَ يُنبِتُ عَلَيهِمَا النِّفاقَ ؛ از مجادله و ستيز در گفتگو بپرهيزيد، زيرا اين دو دل هاى برادران دينى را نسبت به يكديگر بيمار و مكدر مى كند و بذر نفاق را پرورش مى دهد».(2)

چراكه اين گونه پرخاشگرى ها كه غالباً عارى از اصول صحيح بحث و استدلال است، روح لجاجت و تعصب را در افراد تقويت مى كند تا آن جا كه هر كدام مى خواهد براى غلبه بر ديگرى از هر وسيله اى حتى دروغ و تهمت و بى حرمتى استفاده كند، و اين كار نتيجه اى جز كينه توزى و پرورش بذرهاى نفاق در دل ها نخواهد داشت.

يكى ديگر از مفاسد بزرگ «جدال به باطل» اين است كه طرفين در انحراف و اشتباه خود سخت تر و راسخ تر مى شوند، زيرا هر كدام تلاش مى كند براى اثبات مقصود خود به هر دليل باطلى متوسل شود و تا آن جا كه مى تواند سخنان

ص: 137

حق طرف را ناديده بگيرد و يا با ديدۀ عدم رضا و قبول بنگرد و اين خود موجب تقويت اشتباه و كج روى است.

سه: در بحث ها بايد درمقابل هركس و هر گروه نهايت انصاف را رعايت كرد تا طرف حس كند گوينده به راستى درصدد روشن كردن واقعيات است، براى نمونه هنگامى كه قرآن سخن از زيان هاى شراب و قمار مى گويد منافع جزيى مادى و اقتصادى آن را كه براى گروهى حاصل مى شود ناديده نمى گيرد؛ مى فرمايد: (قُلْ فِيهِما إِثْمٌ كَبِيرٌ وَ مَنافِعُ لِلنّاسِ وَ إِثْمُهُما أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما) ؛ «بگو: در آن دو گناه و زيان بزرگى است؛ و منافعى (از نظر مادى) براى مردم دربر دارد؛ ولى گناه آن ها از نفعشان بيشتر است».(1)

اين طرز سخن به يقين در شنونده تأثير عميق ترى مى گذارد.

چهار: دربرابر بدى ها و كينه توزى ها نبايد مقابله به مثل كرد، بلكه بايد راه محبت و رأفت و گذشت را پيش گرفت كه اين «مقابله به ضد» در اين گونه موارد تأثير فوق العاده اى در نرم كردن قلب دشمنان لجوج دارد، چنان كه قرآن مجيد مى گويد: (اِدْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا اَلَّذِي بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ عَداوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ) ؛ «بدى را با نيكى دفع كن، ناگاه (خواهى ديد) همان كس كه ميان تو و او دشمنى است؛ گويى دوستى، گرم و صميمى است».(2)

خلاصه هرگاه گفتگوهاى پيامبران را با دشمنان جبار و سرسخت، كه در قرآن منعكس است و گفتگوهاى پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمۀ معصومين عليهم السلام را در برخورد با دشمنان هنگام بحث هاى عقيدتى به دقت بررسى كنيم، درس هاى آموزنده اى در اين زمينه مى يابيم كه بيانگر دقيق ترين مسائل روانى است كه راه نفوذ در ديگران را صاف و هموار مى سازد. مرحوم علامه مجلسى حديث مفصلى از پيغمبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله در اين زمينه نقل مى كند كه ضمن آن، مناظرۀ طولانى پيامبر صلى الله عليه و آله با پنج گروه يهود و نصارا و دهريين و ثنويين (دوگانه پرستان) و مشركان عرب

ص: 139

مطرح شده كه با لحن جذاب و گيرا آن ها را به قبول و تسليم وامى دارد، مناظرۀ آموزنده اى كه مى تواند الگويى براى مناظرات ما باشد.(1)

آن هاست و نشانه هايى كه در كتب پيشين آمده است در آن به خوبى ديده مى شود»؛ (مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ) .

وصف ديگر اينكه «همگان را به سوى حق هدايت مى نمايد»؛ (يَهْدِي إِلَى اَلْحَقِّ) .

به گونه اى كه هركس عقل و فطرت خويش را به كار گيرد نشانه هاى حقانيت را به روشنى در آن مى يابد.

و آخرين ويژگى اينكه «به سوى راه مستقيم دعوت مى كند»؛ (إِلى طَرِيقٍ مُسْتَقِيمٍ) .

تفاوت دعوت به حق، با دعوت به راه مستقيم، به ظاهر در اين است كه اوّلى به اعتقادات حق اشاره مى كند، و دومى به برنامه هاى عملى مستقيم و صحيح.

جملۀ (أُنْزِلَ مِنْ بَعْدِ مُوسى) و جملۀ (مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ) مؤيد اين مطلب است كه اين گروه به كتب آسمانى پيشين به ويژه كتاب موسى عليه السلام ايمان داشتند و در جستجوى حق بودند و اگر مى بينيم سخنى از كتاب عيسى عليه السلام كه بعد از آن نازل شده به ميان نيامده نه به دليل چيزى است كه «ابن عبّاس» گفته كه «طايفۀ جن هرگز از نزول انجيل آگاه نبودند»، چراكه آن ها از اخبار آسمان ها باخبر بودند چگونه ممكن است از اخبار زمين تا اين حد غافل بمانند؟ بلكه به اين علت است كه تورات كتاب اصلى بود كه حتّى مسيحيان احكام شرايع خود را از آن گرفته و مى گيرند.

سپس افزودند: «اى قوم ما! دعوت كنندۀ الهى را اجابت كنيد و به او ايمان آوريد كه دو پاداش بزرگ به شما ارزانى مى دارد»: «گناهانتان را مى بخشد و شما را از عذاب اليم پناه مى دهد». منظور از داعى اللّه (دعوت كنندۀ الهى) پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله است كه آن ها را به سوى «اللّه» رهنمون مى شد و از آن جا كه بيشترين ترس و وحشت انسان، از گناهان و عذاب دردناك قيامت است، امنيت دربرابر اين دو امر را مطرح كردند تا بيش از همه جلب توجه كند.

ص: 141

در آخرين آيۀ مورد بحث، آخرين سخن مبلغان جن را چنين بازگو مى كند:

«آن ها به قوم خود گفتند: هركس دعوت داعى الهى را پاسخ نگويد نمى تواند از چنگال الهى در زمين فرار كند و ياور و سرپرستى غير از خدا براى او نخواهد بود و اين گروه در گمراهى آشكارند».

چه گمراهى از اين بدتر و آشكارتر كه انسان به ستيزه جويى با حق و پيامبر خدا، و حتى با خدا برخيزد كه نه در تمام عالم هستى جز او پناهگاهى وجود دارد و نه انسان مى تواند از محيط كشورش بگريزد و به جاى ديگرى فرار كند.

آنچه از آيات مورد بحث استفاده مى شود اين است كه جنيان موجوداتى عاقل و صاحب شعورند و مكلف به تكليف هاى الهى، و داراى دو گروه مؤمن و كافرند، و از دعوت هاى الهى آگاهى كافى دارند. مسألۀ جالب در اين آيات روشى است كه آن ها براى تبليغ اسلام در ميان قوم خود پيش گرفتند. آن ها پس از حضور در محضر پيامبر صلى الله عليه و آله و شنيدن آيات قرآن، و پى بردن به محتواى آن، به سرعت به سراغ طايفۀ خود رفته و به تبليغ آن ها پرداختند.

نخست از حقانيت قرآن سخن گفتند و با سه دليل اين مطلب را اثبات كردند، سپس به تشويق آن ها پرداختند، نجات و رهايى از چنگال عذاب آخرت را در سايۀ ايمان به اين كتاب آسمانى به آن ها بشارت دادند، كه هم تأكيدى بود بر مسألۀ «معاد» و هم توجهى به ارزش هاى اصيل آخرت دربرابر ارزش هاى ناپايدار دنيا.

در سومين مرحله خطرات ترك ايمان را به آن ها گوشزد كردند و هشدارى توأم با استدلال و دلسوزى به آن ها دادند و سرانجام، انحراف از اين مسير را كه «ضلال مبين» يعنى گمراهى آشكار است گوشزد كردند.

اين شيوۀ تبليغ شيوه اى است مؤثر براى هر كس و هر گروه.

ص: 142

درمقابل آن مقاومت به خرج مى دهند و همين مقاومت، آن ها را از خدا دورتر مى كند و كفر و نفاق را راسخ تر مى سازد.

اين درست همانند چيزى است كه در آيۀ 82 سورۀ اسراء آمده است:

(وَ نُنَزِّلُ مِنَ اَلْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ لا يَزِيدُ اَلظّالِمِينَ إِلاّ خَساراً) ؛ «و از قرآن، آنچه شفا و رحمت براى مؤمنان است، نازل مى كنيم؛ ولى ستمكاران را جز خسران (و زيان) نمى افزايد». و اينكه در آيات قرآن مى خوانيم كه اين كتاب آسمانى مايۀ هدايت پرهيزكاران است (هُدىً لِلْمُتَّقِينَ) (1) به همين علت است كه بايد مرحله اى از تقوا هرچند ضعيف، در وجود انسان باشد تا آمادۀ پذيرش حق شود، اين مرحله همان «روح حقيقت جويى» و آمادگى براى پذيرش گفتار حق است. سپس نوح عليه السلام در ادامۀ اين سخن مى افزايد:

«خداوندا! من هر زمان آن ها را دعوت كردم كه ايمان بياورند تا تو آن ها را مشمول آمرزش خود قرار دهى، آن ها انگشتان خويش را در گوش هاى خود قرار داده و لباس هايشان را بر خود پيچيدند و در مخالفت و عدم ايمان اصرار ورزيدند و به شدت استكبار كردند».

گذاشتن انگشت در گوش ها براى اين بوده كه صداى حق را نشنوند و پيچيدن لباس بر خويشتن يا به اين معنى است كه لباس پشتوانه اى براى انگشتان فرو كرده در گوش باشد و كمترين امواج صوتى به پردۀ صماخ آن ها نرسد و از آن جا پيامى به مغز منتقل نگردد و يا مى خواستند صورت خود را بپوشانند، مبادا چشمانشان به چهرۀ ملكوتى نوح عليه السلام اين پيامبر بزرگ بيفتد، درواقع اصرار داشتند هم گوش از شنيدن باز ماند و هم چشم از ديدن. اين راستى حيرت انگيز است كه انسان به اين مرحله از عداوت و دشمنى با حق برسد كه حتى اجازۀ ديدن و شنيدن و انديشيدن را به خود ندهد.

در بعضى از تفاسير اسلامى آمده است كه بعضى از آن قوم منحرف دست

ص: 144

فرزندان خويش را گرفته و نزد «نوح» مى بردند، و به فرزند خود چنين مى گفتند:

از اين مرد بترس! مبادا تو را گمراه كند، اين وصيتى است كه پدرم به من كرده و من اكنون همان سفارش را به تو مى كنم (تا حق وصيت و خيرخواهى را ادا كرده باشم).(1)

اين آيه نشان مى دهد كه نوح عليه السلام با عمر طولانى خود در طى چند نسل همچنان به دعوت الهى خويش ادامه مى داد و هرگز خسته نمى شد.

و همچنين نشان مى دهد كه يكى از عوامل مهم بدبختى آن ها استكبار و غرور بود، زيرا خود را بالاتر از اين مى ديدند كه كه در برابر انسانى مانند خود، هر چند نمايندۀ خدا و قلبش كانون علم و دانش و تقوا باشد سر تسليم فرود آورند. اين كبر و غرور هميشه يكى از موانع مهم راه حق بوده و ثمرۀ شوم آن را در تمام طول تاريخ بشر در زندگى افراد بى ايمان مشاهده مى كنيم.

نوح عليه السلام همچنان به سخنان خود در پيشگاه پروردگار ادامه داده، مى گويد: «خداوندا! سپس آن ها را آشكارا به توحيد و عبادت تو دعوت كردم» و در جلسات عمومى و با صداى بلند آن ها را به سوى ايمان فراخواندم.

به اين نيز قناعت نكردم و «آشكارا و نهان، حقيقت توحيد و ايمان را براى آن ها بيان داشتم». به گفتۀ بعضى از مفسران، نوح عليه السلام براى نفوذ در اين جمعيت لجوج و خودخواه دعوت خود را از سه طريق مختلف دنبال كرد: گاه تنها دعوت مخفيانه مى نمود، كه با عكس العمل هاى چهارگانه مواجه شد (انگشت ها را در گوش گذاشته، لباس ها را به خود پيچيدند و در كفر اصرار ورزيدند و استكبار نمودند) و گاه تنها دعوت علنى و آشكار داشت. گاهى نيز از روش آميختن دعوت آشكار و نهان استفاده مى كرد، ولى هيچ يك از اين ها مؤثر نيفتاد.(2)

ص: 145

اصولاً انسان چنين است كه اگر در مسير باطل آن قدر پيش برود كه ريشه هاى فساد در وجود او مستحكم شود، و در اعماق وجودش نفوذ كرده، به صورت طبيعت ثانوى درآيد، نه دعوت مردان خدا در او اثر مى كند، و نه پيام هاى رساى الهى فايده اى مى بخشد.

نفر به او ايمان آوردند كه اگر اين دو عدد را بر يكديگر تقسيم كنيم روشن مى شود كه براى هدايت هر يك نفر به طور متوسط حدود دوازده سال تبليغ كرد!

آيا اگر مبلّغان اسلامى از يك چنين استقامت و پشتكارى برخوردار باشند اسلام با اين محتواى غنى و جالب عالم گير نخواهد شد؟

باطل با انواع سرگرمى هاى ناسالم، موسيقى هاى مخرب، موادمخدر و مانند آن چنان جوى فراهم كرده اند كه مردم، به ويژه جوانان نتوانند صداى دلنواز مردان خدا را بشنوند.

درضمن نمى گويد: من تو را پاك كنم، بلكه مى گويد: «پاكى را پذيرا شوى» و اين نشان مى دهد كه پاك شدن بايد به صورت خودجوش باشد نه تحميل از برون.

چهار: ذكر «هدايت» بعد از «پاك شدن» دليل بر اين است كه بايد در آغاز شستشويى كرد سپس به كوى دوست گام نهاد.

پنج: تعبير به «ربّك» (پروردگارت) درحقيقت تأكيد بر اين نكته است كه تو را به سوى كسى مى برم كه مالك و مربى و پرورش دهندۀ توست، چرا از مسير سعادتت مى گريزى؟

شش: «خشيت» و خداترسى نتيجۀ هدايت به سوى خداست. آرى، ثمرۀ درخت هدايت و توحيد همان احساس مسئوليت دربرابر خداوند بزرگ است، چراكه هرگز خشيت بدون معرفت حاصل نمى شود، ولذا در آيۀ 28 سورۀ فاطر مى خوانيم: (إِنَّما يَخْشَى اَللّهَ مِنْ عِبادِهِ اَلْعُلَماءُ) ؛ «از ميان بندگان او، دانشمندان خدا ترسند».

هفت: موسى عليه السلام نخست به سراغ هدايت عاطفى او مى رود، بعد هدايت عقلى و منطقى از طريق نشان دادن آيت كبرى و معجزۀ بزرگ، و اين مؤثرترين راه تبليغ است كه نخست از طريق خيرخواهى و محبت در عواطف طرف نفوذ كنند سپس به طرح استدلال و بيان حجت بپردازند.

آن ها مهلت ده و براى نابودى شان عجله مكن، بگذار به قدر كافى اتمام حجت شود، بگذار كسانى كه مختصرى آمادگى دارند سرانجام به اسلام بپيوندند، اصولاً عجله كار كسى است كه از فوت فرصت ها و از دست رفتن امكانات مى ترسد، و اين دربارۀ خداوند قاهر و قادر مفهوم ندارد.

قابل توجه اينكه نخست مى فرمايد: (فَمَهِّلِ اَلْكافِرِينَ) ؛ «كافران را مهلت ده» و بار ديگر تأكيد كرده، مى گويد: (أَمْهِلْهُمْ) ؛ «آن ها را مهلت ده» كه يكى، از باب «تفعيل» است و ديگرى از باب «افعال» و تكرار آن براى تأكيد است، بى آنكه لفظ عيناً تكرار شده باشد، تا براى گوش ها سنگين نيايد.

«رُوَيْدا» از مادۀ «رود» (بر وزن عود) به معنى رفت و آمد و تلاش براى انجام چيزى توأم با ملايمت است و در اين جا معنى مصدرى دارد و توأم با «تصغير» است، يعنى مهلت مختصرى به آن ها ده.

و به اين صورت، خداوند در اين جملۀ كوتاه سه بار به پيامبرش دستور مدارا و مهلت به آن ها مى دهد، و اين سرمشقى است براى همۀ مسلمانان كه در كارهاى خود به ويژه هنگامى كه درمقابل دشمنانى نيرومند و خطرناك قرار مى گيرند باحوصله و صبر و شكيبايى و دقت رفتار كنند و از هرگونه شتاب زدگى و كارهاى بى نقشه يا بى موقع بپرهيزند.

به علاوه در راه تبليغ آيين حق همواره بايد از عجله پرهيز كرد، تا تمام كسانى كه احتمال هدايت شان مى رود، ايمان بياورند و نسبت به همه اتمام حجت شود.

اَلدُّنْيا) ؛ «حال كه چنين است از كسى كه از ياد ما روى گردانده و جز زندگى دنيا را نخواسته، اعراض كن».

خداوند براى اينكه روشن كند كه منكران معاد، اهل استدلال و منطق نيستند و حب دنيا و فراموش كردن ياد خدا آن ها را در لجن زار اين موهومات و خرافات غوطه ور ساخته، مى فرمايد: «چون چنين است، از كسانى كه از ياد ما اعراض كرده اند و جز زندگى مادى دنيا را نمى خواهند و نمى جويند، روى بگردان (و به آن ها اعتنا مكن كه شايستۀ سخن گفتن نيستند) (فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلّى عَنْ ذِكْرِنا...) . منظور از «ذكر خدا» به عقيدۀ بعضى از مفسران قرآن است و گاهى احتمال داده شده كه منظور دلايل منطقى و عقلى است كه انسان را به خدا مى رساند، و نيز احتمال داده اند همان ياد خداست كه نقطۀ مقابل عفلت است. ولى ظاهر اين است كه اين تعبير مفهوم گسترده اى دارد كه هرگونه توجه به خدا را چه از طريق قرآن، چه دليل عقل، چه از طريق سنت و چه ياد قيامت شامل مى شود، همچنين اين نكته نيز از آيه استفاده مى شود كه رابطه اى ميان غفلت از ياد خدا، و اقبال به ماديات، و زرق و برق دنيا وجود دارد، و قابل توجه اينكه ميان اين دو تأثير متقابل است، غفلت از ياد خدا انسان را به سوى دنياپرستى سوق مى دهد، همان گونه كه دنياپرستى انسان را از ياد خدا غافل مى سازد، و هر دوى اين ها با هوى پرستى همراه است و طبعاً خرافاتى كه هماهنگ با آن باشد در نظر انسان جلوه مى كند و به تدريج تبديل به يك اعتقاد مى شود.

شايد نياز به تذكر نباشد كه امر به اعراض از اين گروه هرگز منافاتى با تبليغ رسالت كه وظيفۀ اصلى پيامبر صلى الله عليه و آله است ندارد، چراكه تبليغ و انذار و بشارت مخصوص مواردى است كه حداقل احتمال تأثير وجود داشته باشد، آنجا كه يقين به عدم تأثير است نبايد نيروها را به هدر داد و بعد از اتمام حجت بايد اعراض كرد.

ص: 151

اين نيز قابل توجه است كه اين دستور، مخصوص پيامبر صلى الله عليه و آله نيست، بلكه همۀ مناديان راه حق را شامل مى شود، تا نيروهاى ارزشمند تبليغى خود را تنها در زمينه هايى صرف كنند كه اميد اثر وجود دارد، اما دنياپرستان مغرور سياه دل كه هيچ اميدى به هدايت شان نيست بايد بعد از اتمام حجت آن ها را به حال خود رها ساخت، تا خداوند دربارۀ آن ها داورى كند.

ولى در شب دوم همين برنامه تكرار شد و باز هنگام بازگشت با يكديگر روبه رو شدند و ناراحت و نگران گشتند و همان سخنان قبل را تكرار و تأكيد نمودند.

شب سوم نيز همان برنامه تجديد شد و هنگامى كه يكديگر را ديدند گفتند: ما از اين جا نبايد حركت كنيم تا عهد و پيمان ببنديم كه ديگر اين كار تكرار نشود، عهد و پيمان بستند و از هم جدا شدند.

فردا صبح يكى از مشركان به نام «اخنس بن شريق» عصاى خود را برگرفت و به سوى خانۀ «ابوسفيان» آمد و به او گفت: بگو ببينم عقيدۀ تو دربارۀ آنچه از محمّد صلى الله عليه و آله شنيدى چيست؟ ابوسفيان گفت: به خدا قسم مطالبى شنيدم كه معناى آن را به خوبى درك كردم، ولى مسائلى را هم شنيدم كه معنا و مراد آن را نفهميدم.

اخنس از نزد ابوسفيان بيرون رفت، و به سراغ «ابوجهل» رفت و به او گفت: تو دربارۀ آنچه از محمّد شنيدى چه مى گويى؟

ابوجهل گفت: چه شنيدم؟ مطلب اين است كه ما و فرزندان ابوعبدمناف در افتخارات با هم رقابت داريم، آن ها گرسنگان را اطعام كردند ما هم كرديم، بى مركبان را مركب دادند، ما هم داديم، بخشيدند و انفاق كردند، ما هم كرديم و دوش به دوش هم جلو مى آمديم، اما آن ها ادعا كردند كه از ما پيامبرى برخاسته كه وحى آسمانى به او مى رسد، ما چگونه مى توانيم در اين امر با آن ها رقابت كنيم؟

حال كه چنين است به خدا سوگند به او ايمان نمى آوريم و هرگز او را تصديق نخواهيم كرد. «اخنس» برخاست و او را ترك كرد.(1)

آرى، جاذبۀ قرآن آن ها را شب هاى متوالى به سوى خود مى كشاند و آنان تا سپيدۀ صبح غرق اين جاذبۀ الهى بودند، ولى خودخواهى و تعصب و حفظ منافع

ص: 153

مادى آن چنان بر آن ها مسلّط بود كه مانع از پذيرش حق مى شد. بدون ترديد اين نور الهى اين قدرت را دارد كه هر قلب آماده اى را هرجا باشد به سوى خود جذب كند و به همين دليل در آيات مورد بحث، قرآن وسيلۀ جهاد كبير معرفى شده است.

عظمت اين برنامۀ اسلامى (تكيه بر برهان و دعوت مخالفان به استدلال منطقى) هنگامى آشكارتر مى شود كه توجه كنيم اسلام از محيطى آشكار شد كه بيشترين محتواى فكرى محيط را خرافات بى پايه و مسائل غيرمنطقى تشكيل مى داد.

اين دو آيه كه به صورت يك شعار اسلامى درآمده، آزادانديشى مسلمانان، و انتخابگرى آن ها را در مسائل مختلف به خوبى نشان مى دهد.

نخست مى گويد: «بندگان مرا بشارت ده» و سپس اين بندگان ويژه را به اين صورت معرفى مى كند: «آن ها به سخنان اين و آن بدون در نظر گرفتن گوينده و خصوصيات ديگر گوش فرامى دهند و با نيروى عقل و خرد، بهترين آن ها را برمى گزينند، هيچ گونه تعصب و لجاجتى در كار آن ها نيست و هيچ گونه محدوديتى در فكر و انديشۀ آن ها وجود ندارد، آن ها جوياى حق اند و تشنۀ حقيقت، هرجا آن را بيابند با تمام وجود از آن استقبال مى كنند و از چشمۀ زلال آن بى دريغ مى نوشند و سيراب مى شوند».

آن ها نه تنها طالب حق و تشنۀ گفتار نيك هستند، بلكه ميان «خوب» و «خوب تر» و «نيكو» و «نيكوتر» دومى را برمى گزينند و به طور كلى خواهان بهترين و برترين اند.

آرى، اين است نشانۀ يك مسلمان راستين و مؤمن حق طلب.

دربارۀ اينكه منظور از «قول» در جملۀ (يَسْتَمِعُونَ اَلْقَوْلَ) ؛ «سخنان را مى شنوند» چيست، مفسران تفسيرهاى گوناگونى دارند:

بعضى آن را به «قرآن» و آنچه در آن از طاعات و مباحات است تفسير كرده اند، و پيروى از احسن را به معنى پيروى از طاعات مى دانند.

بعضى ديگر آن را به مطلق اوامر الهى تفسير كرده اند، چه در قرآن باشد چه در غيرقرآن، ولى هيچ گونه دليلى براى اين تفسيرهاى محدود در دست نيست، بلكه ظاهر آيه هرگونه قول و سخن را شامل مى شود، بندگان باايمان خداوند از ميان تمام سخنان، سخنى را برمى گزينند كه «احسن» است، و از آن تبعيت مى كنند و در عمل خويش به كار مى بندند.

جالب اينكه قرآن در آيۀ فوق، صاحبان «هدايت الهى» را منحصر در اين قوم

ص: 156

شمرده، همان گونه كه خردمندان را منحصر به اين گروه دانسته است، اشاره به اينكه اين گروه مشمول هدايت ظاهر و باطن اند، هدايت ظاهر از طريق عقل و خرد، و هدايت باطن از طريق نور الهى و امداد غيبى، و اين دو افتخار بزرگ براى اين حقيقت جويان آزادانديش است.

و از آن جا كه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله به هدايت گمراهان و مشركان، سخت علاقه داشت و از انحراف كسانى كه دربرابر حقايق گوش شنوا نداشتند رنج مى برد، آيۀ بعد از طريق بيان اين حقيقت كه اين عالم، عالم آزادى و امتحان است و گروهى سرانجام مستوجب آتش اند، به او دلدارى داده، مى گويد: «آيا تو مى توانى كسى را كه فرمان عذاب دربارۀ او قطعى شده رهايى بخشى؟ آيا مى توانى كسى را كه در درون آتش است برگيرى و نجات دهى؟»؛ (أَ فَمَنْ حَقَّ عَلَيْهِ كَلِمَةُ اَلْعَذابِ أَ فَأَنْتَ تُنْقِذُ مَنْ فِي اَلنّارِ) .

جملۀ (حَقَّ عَلَيْهِ كَلِمَةُ اَلْعَذابِ) ؛ «فرمان عذاب دربارۀ او محقق شده» اشاره به آياتى همچون آيۀ 85 سورۀ ص است كه دربارۀ شيطان و پيروانش مى گويد:

(لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكَ وَ مِمَّنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ أَجْمَعِينَ) : «كه جهنّم را از تو و هر كدام از آنان كه از تو پيروى كند، پر خواهم كرد».

بديهى است كه قطعى شدن فرمان عذاب دربارۀ اين گروه جنبۀ اجبارى نداشته، بلكه به خاطر اعمالى است كه مرتكب شده اند و اصرارى است كه در ظلم و فساد و گناه داشته اند، به گونه اى كه روح ايمان و تشخيص براى هميشه در آنان مرده و وجود آنان يكپارچه وجود جهنمى شده است، و از اين جا روشن مى شود كه جملۀ «أَفَأَنتَ تُنقِذُ مَن فِى النَّارِ»: «آيا تو مى توانى كسى را كه در دل آتش است نجات دهى؟» اشارۀ لطيفى به اين حقيقت است كه دوزخى بودن آنان آن قدر مسلم است كه گويى هم اكنون در دل آتش اند، و مى دانيم كه چنين كسانى كه تمام راه هاى ارتباطى خود را با خدا بريده اند راه نجاتى ندارند، حتى پيغمبر اسلام صلى الله عليه و آله با اينكه «رحمة للعالمين» است، نمى تواند آنان را از عذاب رهايى بخشد.

ص: 157

اما براى شادى قلب پيامبر صلى الله عليه و آله و اميدوارى مؤمنان، در آخرين آيه چنين مى گويد: «ولى كسانى كه تقواى الهى پيشه كردند غرفه هايى در بهشت از آن آن هاست كه بر فراز آن ها غرفه هاى ديگرى بنا شده است»؛ (لكِنِ اَلَّذِينَ اِتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِها غُرَفٌ) اگر دوزخيان در ميان پرده هاى آتش قرار دارند و به تعبير آيات گذشته: (لَهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِنَ اَلنّارِ وَ مِنْ تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ) بهشتيان غرفه هايى دارند بر فراز غرفه ها، و قصرهايى بر فراز قصرها، چراكه ديدن منظرۀ گل ها و آب و نهرها و باغ ها از فراز غرفه ها لذت بخش تر و دلپذيرتر است.

است: (وَ إِنِّي كُلَّما دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ جَعَلُوا أَصابِعَهُمْ فِي آذانِهِمْ وَ اِسْتَغْشَوْا ثِيابَهُمْ وَ أَصَرُّوا وَ اِسْتَكْبَرُوا اِسْتِكْباراً) ؛ «و من! هر زمان آن ها را دعوت كردم (كه ايمان بياورند) تا تو آن ها را بيامرزى، انگشتان خويش را در گوش هايشان قرار داده و لباس هايشان را بر خود پيچيدند، و در مخالفت اصرار ورزيدند و به شدت استكبار كردند».(1)

اصولاً مكتبى كه داراى منطق نيرومندى است دليلى ندارد كه از گفته هاى ديگران وحشت داشته باشد و از طرح مسائل آن ها هراس به خود راه دهد، كسانى بايد بترسند كه ضعيف اند و بى منطق اين آيه در عين حال، چشم و گوش بسته هايى را كه هر سخنى را بى قيد و شرط مى پذيرند و حتى به اندازۀ گوسفندانى كه به علفزار مى روند در انتخاب خوراك خود تحقيق و بررسى نمى كنند، از صف «اولواالالباب» و «هدايت يافتگان» بيرون دانسته، و اين دو وصف را مخصوص كسانى مى داند كه نه گرفتار افراط تسليم بى قيد و شرط هستند و نه تفريط تعصب هاى خشك و جاهلانه.

اميد هدايت در آن باشد، اگر بعد از بررسى و دقت ثابت شد كه فلان كتاب گمراه كننده است ديگر از موضوع اين دستور خارج مى شود، اسلام هرگز اجازه نمى دهد مردم در راهى كه نادرست بودنش به ثبوت رسيده گام بگذارند.

البته تا زمانى كه اين امر بر كسى ثابت نشده و به اصطلاح در حال تحقيق دربارۀ مذاهب مختلف براى پذيرش دين صحيح است مى تواند همۀ اين كتب را مورد بررسى قرار دهد، ولى بعد از ثبوت مطلب بايد آن را به عنوان يك مادۀ سمى از دسترس اين و آن خارج كرد.

و اما درمورد سؤال دوم در صورتى دادن قرآن به دست غيرمسلمان جايز نيست كه مايۀ هتك و بى حرمتى باشد، ولى اگر بدانيم غيرمسلمانى به راستى در فكر تحقيق دربارۀ اسلام است و مى خواهد قرآن را براى اين منظور و هدف بررسى كند، نه تنها گذاشتن قرآن در اختيارش بى مانع است، بلكه شايد واجب باشد و كسانى كه اين امر را تحريم كرده اند منظورشان غير از اين صورت است.

ولذا مجامع بزرگ اسلامى اصرار دارند كه قرآن را به زبان هاى زندۀ دنيا ترجمه كنند و براى نشر دعوت اسلامى در اختيار حق طلبان و تشنگان حقايق قرار دهند. درمورد سؤال سوم نيز بايد به اين نكته توجه داشت كه بسيار مى شود انسان شخصاً از عهدۀ كار برنمى آيد، اما هنگامى كه ديگرى آن را انجام دهد مى تواند خوب را از بد تشخيص دهد و با نيروى خرد و سرمايۀ وجدان بهترين آن ها را برگزيند.

براى نمونه، ممكن است كسانى باشند كه از فن معمارى و بنايى آگاه نباشند، حتى نتوانند دو آجر را به صورت صحيح روى هم بگذارند، ولى يك ساختمان خوب و با كيفيت عالى را از يك ساختمان زشت و بى قواره و ناموزون تشخيص مى دهند.

افراد زيادى را مى شناسيم كه خود شاعر نيستند، اما ارزش اشعار شعراى

ص: 160

بزرگ را تشخيص مى دهند و آن را از اشعار بى ارزش متكلفان جدا مى سازند.

همچنين كسانى هستند كه ورزشكار نمى باشند اما به خوبى در ميان ورزشكاران داورى و انتخاب مى كنند.

در نهج البلاغه در كلمات قصار اميرمؤمنان على عليه السلام مى خوانيم: «الحِكمَةُ ضالَّةُ المُؤمِنِ فَخُذِ الحِكمَةَ وَ لَو مِن أهلِ النِّفاقِ ؛ گفتار حكمت آميز، گم شدۀ مؤمن است، پس حكمت را بگير هرچند از اهل نفاق صادر شود».(1)

در دو آيۀ بعد (وَ مِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُونَ إِلَيْكَ أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ اَلصُّمَّ وَ لَوْ كانُوا لا يَعْقِلُونَ * وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنْظُرُ إِلَيْكَ أَ فَأَنْتَ تَهْدِي اَلْعُمْيَ وَ لَوْ كانُوا لا يُبْصِرُونَ) به دليل انحراف و تسليم نشدن آن ها دربرابر حق اشاره مى كند، مى گويد: «براى هدايت يك انسان، تنها تعليمات صحيح و آيات تكان دهنده و اعجازآميز و دلايل روشن كافى نيست، بلكه آمادگى و استعداد پذيرش و شايستگى براى قبول حق نيز لازم است، همان گونه كه براى پرورش سبزه و گل، تنها بذر آماده كافى نمى باشد، زمين مستعد نيز لازم است».

لذا نخست مى گويد: «گروهى از آن ها به تو گوش فرامى دهند اما گويى كر هستند»؛ (وَ مِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُونَ إِلَيْكَ) .(1)

«با اين حال كه آن ها گوش شنوايى ندارند، آيا تو مى توانى سخن خود را به گوش كران برسانى هرچند نفهمند؟!»؛ (أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ اَلصُّمَّ وَ لَوْ كانُوا لا يَعْقِلُونَ) .

«و گروهى ديگر از آنان چشم به تو مى دوزند و اعمال تو را مى نگرند كه هر يك نشانه اى از حقانيت و صدق گفتار تو را دربر دارد، اما گويى كورند و نابينا»؛ (وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنْظُرُ إِلَيْكَ) .(2)

«آيا تو مى توانى كوران را هدايت كنى هرچند نبينند؟!»؛ (أَ فَأَنْتَ تَهْدِي اَلْعُمْيَ وَ لَوْ كانُوا لا يُبْصِرُونَ) .

ولى بدان و آن ها نيز بايد بدانند كه اين نارسايى فكر و عدم بصيرت و نابينايى از ديدن چهرۀ حق و ناشنوايى دربرابر گفتار خدا، چيزى نيست كه با خود از مادر به اين جهان آورده باشند و خداوند به آن ها ستمى كرده باشد، بلكه اين خود آن ها بوده اند كه با اعمال نادرست شان و دشمنى و عصيان دربرابر حق، روح خود را تاريك و چشم بصيرت و گوش شنوايشان را از كار انداختند، چراكه «خداوند

ص: 163

هيچ به مردم ستم نمى كند، ولى اين مردم اند كه به خويشتن ستم مى كنند»؛ (إِنَّ اَللّهَ لا يَظْلِمُ اَلنّاسَ شَيْئاً وَ لكِنَّ اَلنّاسَ أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ) .(1)

در اين جا به دو نكته بايد توجه كرد:

يك: اينكه در آيۀ دوم مى خوانيم: به تو گوش فرامى دهند و در آيۀ سوم مى خوانيم: به تو نگاه مى كنند، اشاره به اين است كه گروهى از آنان سخنان اعجازآميز تو را مى شنوند و گروه ديگرى اعمال معجزنشانت را كه همگى دليل روشنى بر صدق گفتار و حقانيت دعوت توست مى نگرند، ولى هيچ كدام از اين دو گروه از شنيده ها و ديده هاى خود بهره نمى گيرند، چراكه شنيدن و ديدن آن ها براى فهم و درك نيست، بلكه براى انتقاد و عيب جويى و مخالفت است.

آن ها مى خواهند دستاويزى براى تكذيب و انكار پيدا كنند و مى دانيم كه قصد و نيت انسان به اعمال او شكل مى دهد و اثرات آن را دگرگون مى سازد.

دو: در آخر آيۀ دوم جملۀ (وَ لَوْ كانُوا لا يَعْقِلُونَ) و در آخر آيۀ سوم جملۀ (وَ لَوْ كانُوا لا يُبْصِرُونَ) آمده است، اشاره به اينكه استماع، يعنى پذيرش الفاظ و راه دادن آن ها به گوش، به تنهايى كافى نيست، بلكه تفكر و تدبر لازم است تا انسان از محتواى آن بهره گيرد. همچنين نگاه به تنهايى اثرى ندارد، بلكه بصيرت (درك مفاهيم آنچه انسان مى بيند) لازم است تا به عمق آن برسد و هدايت شود.

توجيهات مختلفى پرداخته اند كه بعضى بسيار عجيب به نظر مى رسد (مانند اينكه بعضى از مفسران «ان» را به معنى نفى و «أَنَا أَوَّلُ الْعَابِدِينَ» را به معنى نخستين عبادت كنندۀ خدا گرفته اند كه طبق اين تفسير معنى آيه چنين مى شود:

«براى خداوند هرگز فرزندى نيست و من نخستين عبادت كنندۀ خدا هستم».

بعضى ديگر «عابدين» را به معنى اباكننده از عبادت گرفته اند كه معنى آيه چنين مى شود: «اگر خدا فرزندى داشته باشد من هرگز چنين خدايى را پرستش نخواهم كرد، چراكه با داشتن فرزند نمى تواند خدا باشد». واضح است كه اين گونه تفسيرها به هيچ وجه با ظاهر آيه سازگار نيست)، ولى محتواى آيه هيچ گونه پيچيدگى اى ندارد و اين روش جالبى است كه دربرابر افراد لجوج به كار مى رود، مانند اينكه به شخصى كه از روى اشتباه دربارۀ كسى كه علم بالايى ندارد، مى گويد: فلان كس از همه اعلم است؛ مى گوييم: اگر او اعلم باشد اولين كسى كه از وى پيروى مى كند ما هستيم؛ تا او در انديشه فرو رود و به فكر يافتن استدلالى براى مدعاى خويش بيفتد و بعداً كه سرش به سنگ خورد از خواب غفلت بيدار شود، منتها در اين جا به دو نكته بايد توجه داشت:

نخست اينكه عبادت همه جا به معنى پرستش نيست، گاهى نيز به معنى اطاعت و تعظيم و احترام مى آيد و در اين جا به همين معنى است، زيرا به فرض محال كه خدا فرزندى داشته باشد دليلى براى پرستش آن فرزند وجود ندارد، ولى چون طبق اين فرض محال، فرزند خداست بايد مورد احترام و اطاعت قرار گيرد.

ديگر اينكه از نظر ادبيات عرب در اين گونه موارد معمولاً كلمۀ «لو» به جاى «ان» به كار مى رود كه دليل بر محال بودن است، اگر در آيۀ مورد بحث چنين كارى نشده تنها به خاطر مماشات و هماهنگى در سخن با طرف مقابل است.

در نتيجه پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله براى اينكه آن ها را مطمئن كند كه محال است خدا فرزندى داشته باشد مى گويد: اگر او فرزندى داشت من قبل از شما او را محترم مى شمردم.

ص: 165

و پيوندهاى آن به هم نخورده است و آن مسأله نبوت «يوسف عليه السلام» بود كه از اجداد موسى عليه السلام بود، و طرز برخورد آن ها را با دعوت او مطرح مى كند. در آيۀ اول مى گويد: «پيش از اين، يوسف با دلايل روشن براى هدايت شما آمد»؛ (وَ لَقَدْ جاءَكُمْ يُوسُفُ مِنْ قَبْلُ بِالْبَيِّناتِ) . «اما شما همچنان در دعوت او شك و ترديد داشتيد»؛ (فَما زِلْتُمْ فِي شَكٍّ مِمّا جاءَكُمْ بِهِ) .

نه به اين دليل كه دعوت او پيچيدگى داشت و نشانه ها و دلايل او كافى نبود، بلكه به دليل ادامه دادن خودكامگى هايتان. سپس براى اينكه خود را از هرگونه تعهد و مسئوليت خلاص كنيد و به خودكامگى و هوس رانى خويش ادامه دهيد «هنگامى كه يوسف از دنيا رفت گفتيد: هرگز خداوند بعد از او رسولى مبعوث نخواهد كرد»؛ (حَتّى إِذا هَلَكَ قُلْتُمْ لَنْ يَبْعَثَ اَللّهُ مِنْ بَعْدِهِ رَسُولاً) .

و به خاطر اين روش نادرست تان مشمول هدايت الهى نشديد. آرى «اين گونه خداوند هر اسراف كار ترديدكنندۀ وسوسه گر را گمراه مى كند»؛ (رَسُولاً كَذلِكَ يُضِلُّ اَللّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُرْتابٌ) . شما از يك سو راه اسراف و تجاوز از حدود الهى را پيش گرفتيد و از سوى ديگر در همه چيز شك و ترديد و وسوسه نموديد، اين دو كار سبب شد كه خداوند دامنۀ لطفش را از شما برگيرد و شما را در وادى ضلالت رها سازد، و جز اين سرنوشتى در انتظارتان نبود. اكنون نيز اگر دربرابر دعوت موسى عليه السلام همان روش را پيش گيريد و به بحث و تحقيق نپردازيد، ممكن است او پيامبرى باشد از سوى خدا، اما نور هدايتش هرگز بر قلوب مستور و محجوب شما نتابد.

آيۀ بعد به معرفى «مسرفان مرتاب» پرداخته، مى گويد: «آن ها كسانى هستند كه در آيات الهى بدون اينكه دليلى براى آن ها آمده باشد به مجادله برمى خيزند»؛ (اَلَّذِينَ يُجادِلُونَ فِي آياتِ اَللّهِ بِغَيْرِ سُلْطانٍ أَتاهُمْ) . بى آنكه هيچ دليل روشنى از عقل و نقل براى سخنان خود داشته باشند، دربرابر آيات بينات الهى موضع گيرى

ص: 167

مى كنند و با احتمالات خرافى و وسوسه هاى بى اساس و بهانه جويى ها به مخالفت خود ادامه مى دهند.

سپس براى نشان دادن زشتى اين عمل مى افزايد: «اين گونه جدال بى اساس درمقابل حق، خشم عظيمى نزد خداوند و نزد كسانى كه ايمان آورده اند برمى انگيزد»؛ (كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اَللّهِ وَ...) چراكه «جدال به باطل» و موضع گيرى بى دليل و بى منطق دربرابر آيات الهى، هم مايۀ گمراهى مجادله كنندگان، و هم اسباب ضلالت ديگران است، نور حق را در محيط خاموش مى كند و پايه هاى حاكميت باطل را محكم مى سازد.

و در پايان آيه به دليل تسليم نشدن آن ها درمقابل حق اشاره كرده، مى فرمايد «اين گونه خداوند بر قلب هر متكبر جبارى مهر مى نهد»؛ (كَذلِكَ يَطْبَعُ اَللّهُ عَلى كُلِّ قَلْبِ مُتَكَبِّرٍ جَبّارٍ) . لجاجت و عناد دربرابر حق پردهاى ظلمانى بر فكر انسان مى اندازد و حس تشخيص را از او مى گيرد، كار به جايى مى رسد كه قلب او همچون يك ظرف دربستۀ مهرشده مى گردد كه نه محتواى فاسد آن بيرون مى آيد و نه محتواى صحيح و جان پرورى وارد آن مى شود. آرى، كسانى كه به خاطر داشتن اين دو صفت زشت (تكبر و جباريت) تصميم گرفته اند درمقابل حق بايستند و هيچ واقعيتى را پذيرا نشوند خداوند روح حق طلبى را از آن ها مى گيرد، آن چنان كه حق در ذائقۀ آن ها تلخ، و باطل شيرين مى آيد.

(تبليغ و اجراى) حكم پروردگارت شكيبا و با استقامت باش، و از هيچ گنهكار يا كافرى از آنان اطاعت مكن! و نام پروردگارت را هر صبح و شام ياد كرده و پاسى از شب را براى او سجده كن، و مقدارى طولانى از شب، او را تسبيح گوى».

آيات اين سوره از آغاز تا اين جا دربارۀ خلقت انسان و سپس معاد و رستاخيز او سخن مى گويد، ولى در آيات مورد بحث، روى سخن را به پيامبر صلى الله عليه و آله كرده، دستورات مؤكدى براى هدايت انسان ها و صبر و مقاومت در اين راه به او مى دهد. درواقع اين آيات راه وصول به آن همه نعمت هاى بى مانند را نشان داده است كه تنها از طريق تمسك به قرآن و پيروى از رهبرى چون پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و الهام گرفتن از دستورات او امكان پذير است.

نخست مى فرمايد: «به يقين ما قرآن را بر تو نازل كرديم»؛ (إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنا عَلَيْكَ اَلْقُرْآنَ تَنْزِيلاً) . بعضى از مفسران «تَنزِيلاً» را كه به صورت «مفعول مطلق» در آيۀ فوق آمده، اشاره به نزول تدريجى قرآن دانسته اند كه اثر تربيتى آن روشن است، و بعضى اشاره به عظمت مقام اين كتاب آسمانى و تأكيدى بر نزول قرآن از ناحيۀ خداوند، به ويژه با توجه به تأكيدات ديگر كه در آيه آمده است (تأكيد به وسيلۀ «انّ» و «نحن» و «جملۀ اسميه»)، و درحقيقت پاسخى است به كسانى كه پيامبر صلى الله عليه و آله را به كهانت و سحر و افترا بر خداوند متهم مى كردند.

سپس پنج دستور مهم به پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله مى دهد كه نخستين آن دعوت به صبر و استقامت است، مى فرمايد: «اكنون كه چنين است در طريق تبليغ و اجراى احكام پروردگارت صابر و شكيبا باش»؛ (فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ) .

از مشكلات و موانع راه و كثرت دشمنان و سرسختى آن ها ترس و هراسى به خود راه مده، و همچنان به پيش حركت كن.

قابل توجه اينكه دستور به استقامت را (با توجه به «فاء تفريع» در «فاصبر») فرع بر نزول قرآن از سوى خدا مى گيرد، يعنى چون پشتيبان تو خداست،

ص: 169

بى ترديد در اين راه استقامت كن، و تعبير به «رب» اشارۀ لطيف ديگرى به همين معنى است.

و در دومين دستور، پيامبر صلى الله عليه و آله را از هرگونه سازش با منحرفان برحذر داشته، مى گويد: «از هيچ گنهكار و كافرى از آن ها اطاعت مكن»؛ (وَ لا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ كَفُوراً) .

درحقيقت اين حكم دوم تأكيدى است بر حكم اول، چراكه دشمنان تلاش مى كردند از طرق مختلف پيامبر صلى الله عليه و آله را در مسير باطل به سازش بكشانند، چنان كه نقل شده كه «عتبة بن ربيه» و «وليد بن مغيره» به پيامبر صلى الله عليه و آله مى گفتند: «از دعوت خود بازگرد، ما آن قدر ثروت در اختيار تو مى گذاريم كه راضى شوى، و زيباترين دختران عرب را به همسرى تو درمى آوريم» و پيشنهادهاى ديگرى از اين قبيل. پيامبر صلى الله عليه و آله به عنوان يك رهبر بزرگ راستين بايد دربرابر اين وسوسه هاى شيطانى، يا تهديداتى كه بعد از بى اثر ماندن اين تطميعات عنوان مى شود، صبر و استقامت به خرج دهد، نه تسليم تطميع گردد، و نه تهديد.

درست است كه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله هرگز تسليم نشد، ولى اين تأكيدى است بر اهميت اين موضوع درمورد آن حضرت و سرمشقى است جاودانى براى ساير رهبران راه خدا.

گرچه بعضى از مفسران «آثم» را به «عتبة بن ربيعه» و «كفور» را به «وليد بن مغيره» يا «ابوجهل» كه هر سه از مشركان عرب بودند تفسير كرده اند، ولى روشن است كه «آثم» (گنهكار) و «كفور» (كافر و كفران كننده) مفهوم وسيع و گسترده اى دارد كه همۀ مجرمان و مشركان را شامل مى گردد، هرچند اين سه نفر از مصداق هاى روشن آن بوده اند.

اين نكته نيز قابل توجه است كه «آثم» مفهوم عامى دارد كه «كفور» را نيز شامل مى شود، بنابراين ذكر «كفور» از قبيل ذكر «خاص» بعد از «عام» و براى تأكيد است.

ص: 170

ولى از آن جا كه صبر و استقامت دربرابر هجوم اين مشكلات عظيم كار آسانى نيست و پيمودن اين راه دو توشۀ خاصى لازم دارد، در آيۀ بعد مى افزايد:

«نام پروردگارت را هر صبح و شام به ياد آور»؛ (وَ اُذْكُرِ اِسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَ أَصِيلاً) .

«و شبانگاه براى او سجده كن، و مقدار زيادى از شب او را تسبيح گوى» (وَ مِنَ اَللَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَيْلاً طَوِيلاً) . تا در سايۀ آن «ذكر» و اين «سجده» و «تسبيح»، نيروى لازم و قدرت معنوى و پشتوانۀ كافى را براى مبارزه با مشكلات اين راه فراهم سازى.

«بكرة» (بر وزن نكته) به معنى آغاز روز است و «اصيل» نقطۀ مقابل آن يعنى شامگاهان و آخر روز است.

بعضى گفته اند اطلاق اين واژه بر آخر روز با توجه به اينكه از مادۀ «اصل» گرفته شده، به اين سبب است كه آخر روز، اصل و اساس شب را تشكيل مى دهد.

از بعضى از تعبيرات استفاده مى شود كه «اصيل» گاه به فاصلۀ ميان ظهر و غروب اطلاق مى گردد (مفردات راغب)، و از بعضى ديگر برمى آيد كه «اصيل» به اوايل شب نيز گفته مى شود، چراكه آن را به «عشى» تفسير كرده اند و «عشى» آغاز شب است، چنان كه نماز مغرب و عشا راه «عشائين» مى گويند، حتى از بعضى كلمات استفاده مى شود كه «عشى» از زوال ظهر تا صبح فردا را نيز شامل مى شود (مفردات راغب).

ولى با توجه به اينكه «اصيل» در آيۀ شريفه درمقابل «بكرة» (صبحگاهان) قرار گرفته، و بعد از آن نيز سخن از عبادت شبانه به ميان آمده، روشن مى شود كه منظور، همان طرف آخر روز است. به هر حال اين دو آيه درحقيقت بيانگر لزوم توجه شبانه روزى و مستمر به ذات مقدس پروردگار است.

بعضى آن را به خصوص نمازهاى پنج گانه، يا به اضافۀ نماز شب، يا خصوص نماز صبح و عصر و مغرب و عشا تفسير كرده اند، ولى ظاهر اين است كه اين

ص: 171

نمازها مصداق هايى از اين ذكر مستمر الهى، وتسبيح و سجده در پيشگاه مقدس اوست.

تعبير به «ليلا طويلا» اشاره به اين است كه مقدار زيادى از شب را تسبيح خدا گو. در حديثى از امام على بن موسى الرضا عليه السلام در تفسير آن آمده كه در پاسخ اين سؤال كه منظور از اين تسبيح چيست، فرمود: منظور، نماز شب است.(1)

ولى بعيد نيست كه اين تفسير نيز از قبيل بيان مصداق روشن باشد، چراكه نماز شب در تقويت روح ايمان، و تهذيب نفوس، و زنده نگهداشتن ارادۀ انسان در طريق اطاعت خدا، تأثير فوق العاده اى دارد.

در اين جا بايد به اين نكته توجه داشت كه دستورهاى پنج گانۀ آيات فوق گرچه به صورت برنامه اى براى پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله ذكر شده، ولى درحقيقت سرمشقى است براى همۀ كسانى كه در مسير رهبرى معنوى و انسانى جامعۀ بشرى گام برمى دارند.

آن ها بايد بدانند كه بعد از اطمينان و ايمان كامل به هدف و رسالتى كه دارند لازم است صبر و استقامت پيشه كنند و از انبوه مشكلات راه، وحشت نداشته باشند، چراكه هدايت يك جمعيت، به خصوص زمانى كه درمقابل انسان، افراد ناآگاه و دشمنان لجوج وجود داشته باشند، هميشه با مشكلات عظيم همراه بوده و هست و اگر صبر و استقامت رهبران نباشد هيچ رسالتى به ثمر نمى رسد.

در مرحلۀ بعد بايد دربرابر وسوسه هاى شياطينى كه مصداق آثم و كفورند و با انواع حيل و تزوير سعى در منحرف ساختن رهبران و پيشوايان مى كنند تا رسالت آن ها عقيم ماند، با كمال قدرت مقاومت كنند، نه فريب تطميع را بخورند و نه واهمه اى از تهديد به خود راه دهند. و در تمام مراحل براى كسب قدرت روحى، و نيروى اراده، عزم راسخ، و تصميم آهنين، هر صبح و شام به ياد خدا

ص: 172

باشند و پيشانى را بر درگاهش بسايند، به ويژه از عبادت هاى شبانه و راز و نياز با او مدد گيرند كه اگر اين امور رعايت شود پيروزى حتمى است، و اگر در پاره اى از مراحل مصيبت و شكستى رخ دهد در پرتو اين اصول مى توان آن ها را جبران كرد. برنامۀ زندگى پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و دعوت و رسالت او سرمشق مؤثرى براى رهروان اين راه است.

دوستانه، محتواى آن مستدل، آهنگ صدا خالى از فرياد و جنجال و هرگونه خشونت و هتك احترام باشد و همچنين حركات دست و چشم و ابرو كه معمولاً مكمل بيان انسان هستند همه بايد در راستاى همين شيوه و روش انجام شود.

و چه زيباست تعبيرات قرآن كه در يك جملۀ كوتاه يك دنيا معنى نهفته است!

اين ها همه به اين دليل است كه هدف از بحث و مجادله، برترى جويى و تفوق طلبى و شرمنده ساختن طرف مقابل نيست، بلكه تأثير كلام و نفوذ سخن در اعماق روح اوست و بهترين راه براى رسيدن به اين هدف، همين شيوۀ قرآن است.

حتى بسيار مى شود كه انسان اگر سخن حق را به صورتى منعكس كند كه طرف مقابل آن را فكر خود بداند نه فكر گوينده، زودتر انعطاف نشان مى دهد.

چراكه انسان به افكار خود همچون فرزندان خود علاقه مند است.

درست به همين دليل است كه قرآن مجيد بسيارى از مسائل را به صورت «سؤال و استفهام» طرح مى كند، تا جوابش از درون فكر مخاطب بجوشد و آن را از خود بداند.

ولى البته هر قانونى استثنايى هم دارد، ازجمله همين اصل كلى در بحث و مجادلۀ اسلامى در مواردى ممكن است حمل بر ضعف و زبونى شود و يا طرف مقابل آن چنان مست و مغرور باشد كه اين طرز برخورد انسانى، بر جرأت و جسارتش بيفزايد، لذا در دنبال آيه به صورت يك استثنا مى فرمايد: «مگر كسانى از آن ها كه مرتكب ظلم و ستم شدند»؛ (إِلاَّ اَلَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ) همان هايى كه به خود و ديگران ظلم كردند و بسيارى از آيات الهى را كتمان نمودند تا مردم با اوصاف پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله آشنا نشوند.

آن هايى كه ظلم كردند و فرمان هاى الهى را در آنجا كه برخلاف منافع شان بود زيرپا گذاشتند.

ص: 174

كسانى كه ظلم كردند و خرافاتى همچون مشركان به ميان آوردند و «مسيح» يا «عزير» عليهما السلام را فرزند خدا خواندند.

و بالاخره همان هايى كه ظلم كردند و به جاى بحث منطقى دست به شمشير برده و متوسل به زور شدند و به شيطنت و توطئه چينى پرداختند.

و در آخر آيه يكى از مصداق هاى روشن «مجادله به احسن» را كه مى تواند الگوى زنده اى براى اين بحث باشد به ميان آورده، مى فرمايد:

«بگوييد: ما به تمام آنچه از سوى خدا بر ما و شما نازل شده است ايمان داريم، معبود ما و شما يكى است، و دربرابر او تسليم هستيم».

چه تعبير زيبا و چه آهنگ جالبى! آهنگ وحدت و ايمان به همۀ آنچه از سوى خداى واحد نازل شده، و حذف همۀ تعصب ها، و ما و شماها، و توحيد معبود و تسليم بودن بى قيد و شرط دربرابر «اللّه». اين يك نمونه از «مجادله به احسن» است كه هر كس بشنود مجذوب آن مى شود و نشان مى دهد كه اسلام، گروه گرا و تفرقه طلب نيست، آواى اسلام آواى وحدت است و تسليم بودن دربرابر هر سخن حق.

نمونه هاى اين بحث در قرآن فراوان است، ازجمله نمونه اى كه امام صادق عليه السلام در حديثى به آن اشاره كرده، مى فرمايد: «مجادله به احسن، مانند مطلبى است كه در آخر «سورۀ يس» درمورد منكران معاد آمده است، هنگامى كه استخوان پوسيده را نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آوردند و گفتند: چه كسى قدرت دارد آن را احيا كند؟ فرمود: (يُحْيِيهَا اَلَّذِي أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ...) ؛ «همان خدايى كه روز نخست آن را آفريد، زنده مى كند، همان خدايى كه از درخت سبز، براى شما آتش بيرون مى فرستد».(1)

قُلِ اَللّهُ وَ إِنّا أَوْ إِيّاكُمْ لَعَلى هُدىً أَوْ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ * قُلْ لا تُسْئَلُونَ عَمّا أَجْرَمْنا وَ لا نُسْئَلُ عَمّا تَعْمَلُونَ * قُلْ يَجْمَعُ بَيْنَنا رَبُّنا ثُمَّ يَفْتَحُ بَيْنَنا بِالْحَقِّ وَ هُوَ اَلْفَتّاحُ اَلْعَلِيمُ) ؛ «بگو: چه كسى شما را از آسمان ها و زمين روزى مى دهد؟ بگو: خداوند [يگانه] و ما يا شما بر (طريق) هدايت يا در گمراهى آشكارى هستيم. بگو: شما از گناهى كه ما كرده ايم سؤال نخواهيد شد، (همان گونه كه) ما دربرابر آنچه شما انجام مى دهيد سؤال نخواهيم شد.

بگو: پروردگار ما همۀ ما را جمع مى كند، سپس در ميان ما به حق داورى مى نمايد (و مجرمان را از نيكوكاران جدا مى سازد)، و اوست داور آگاه».

در اين جا خداوند براى ابطال عقايد مشركان، مسألۀ «رازقيت» را عنوان مى كند. اين دليل نيز به صورت سؤال و جواب است تا وجدان خفتۀ آن ها را از اين طريق بيدار سازد و به وسيلۀ پاسخى كه از دورن شان مى جوشد به اشتباه خود پى ببرند.

مى گويد: «بگو: چه كسى شما را از آسمان ها و زمين روزى مى دهد و بركات آن را در اختيارتان مى گذارد؟». بديهى است كه هيچ كس از آن ها نمى توانستند بگويند اين بت هاى سنگى و چوبى باران را از آسمان نازل مى كنند، گياهان را از زمين مى رويانند و منابع ارضى و سماوى را در اختيار ما مى گذارند.

جالب اينكه بدون انتظار براى پاسخ آن ها بلافاصله مى فرمايد: «بگو: اللّه» (قُلِ اَللّهُ) بگو: خداست كه منبع همۀ اين بركات است، يعنى مطلب به قدرى واضح و روشن است كه نياز به پاسخ مخاطب ندارد، بلكه سؤال كننده و شنونده با يكديگر هم صدا هستند، چراكه حتى مشركان، خداوند را خالق و معطى ارزاق مى دانستند و براى بت ها تنها مقام شفاعت قائل بودند.

اين نكته نيز قابل توجه است كه روزى هاى پروردگار كه از آسمان به انسان ها مى رسد منحصر به باران نيست، «نور و حرارت خورشيد» و «هوا» كه در جو زمين وجود دارد، از قطرات حيات بخش باران نيز مهم تر است.

ص: 176

همان گونه كه بركات زمين نيز منحصر به گياهان نيست، بلكه انواع منابع آب هاى زيرزمينى، معادن گوناگون كه بعضى در آن زمان كشف شده بود و بعضى با گذشت زمان آشكار گشت، همه در اين عنوان جمع اند.

در پايان آيه به مطلبى اشاره مى كند كه خود مى تواند پايۀ دليل را تشكيل دهد، دليلى واقع بينانه و همراه با نهايت انصاف و ادب، به گونه اى كه طرف از مركب لجاج و غرور پايين آيد و به انديشه و فكر بپردازد، مى گويد: «به يقين ما يا شما بر هدايت يا ضلالت آشكار هستيم».

اشاره به اينكه عقيدۀ ما و شما با هم تضاد روشنى دارد، بنابراين ممكن نيست هر دو حق باشد، چراكه جمع بين نقيضين و ضدين امكان ندارد، پس حتماً يك گروه اهل هدايت است و گروه دوم گرفتار ضلالت. اكنون بينديشيد كه كدام يك هدايت يافته و كدام يك گمراه است؟ در هر دو گروه بنگريد كه در كدام يك نشانه هاى هدايت وجود دارد و در كدام ضلالت؟

و اين يكى از بهترين روش هاى مناظره و بحث است كه طرف را به انديشه و خودجوشى وادارند، و اينكه بعضى آن را يك نوع تقيه پنداشته اند نهايت اشتباه است.

جالب اينكه «هدايت» را با كلمۀ «على» ذكر كرده و «ضلالت» را با «فى». اشاره به اينكه هدايت يافتگان گويى بر مركب راهوارى نشسته، يا بر فراز بلندى قرار گرفته و كاملاً بر همه چيز مسلطاند، در حالى كه گمراهان در گمراهى و ظلمت جهل شان فرو رفته اند.

اين نيز قابل توجه است كه نخست از «هدايت» سخن گفته، سپس از «ضلالت»، چراكه در آغاز جملۀ نخست مى گويد «ما» و بعد مى گويد «شما»، تا اشارۀ لطيف و كم رنگى به هدايت گروه اول و عدم هدايت گروه دوم باشد.

گرچه جمعى از مفسران، توصيف «مبين» را تنها مربوط به «ضلال» مى دانند،

ص: 177

چراكه ضلالت انواعى دارد و ضلالت شرك از همه آشكارتر است، ولى اين احتمال نيز وجود دارد كه اين توصيف براى «هدايت» و «ضلالت» هر دو باشد، زيرا در اين گونه موارد در كلمات فصحا وصف تكرار نمى شود، بنابراين، هم «هدايت» توصيف به «مبين» شده و هم «ضلالت»، همان گونه كه در ساير آيات قرآن اين توصيف در هر دو قسمت ديده مى شود.

آيۀ بعد دوباره همان استدلال را به شكل ديگرى باز با همان لحن منصفانه اى كه خصم را از مركب لجاجت و غرور فرود آورد ادامه مى دهد؛ مى گويد: «بگو:

شما مسئول گناهان ما نيستيد و ما نيز دربرابر اعمال شما مسئول نخواهيم بود».

عجيب اينكه در اين جا پيامبر صلى الله عليه و آله مأمور است درمورد خودش تعبير به «جرم» كند و درمورد مخالفان تعبير به كارهايى كه انجام مى دهند و به اين صورت اين حقيقت را روشن سازد كه هر كس بايد پاسخ گوى اعمال و كردار خويش باشد، چراكه نتايج اعمال هر انسانى چه زشت و چه زيبا به خود او مى رسد.

همچنين اشارۀ لطيفى به اين نكته نيز دارد كه اگر ما اصرار بر راهنمايى شما داريم براى اين نيست كه گناه شما را پاى ما مى نويسند و يا شرك شما ضررى به ما مى زند، ما از روى دلسوزى و حق جويى و حق طلبى بر اين كار اصرار مى ورزيم.

آيۀ بعد درحقيقت بيان نتيجۀ دو آيۀ قبل است، زيرا هنگامى كه به آن ها اخطار كرد كه يكى از ما دو گروه بر حق و ديگرى بر باطليم و نيز اخطار كرد كه هر كدام از ما مسئول اعمال خويشتن هستيم، به بيان اين حقيقت مى پردازد كه چگونه به وضع همگى رسيدگى مى شود و حق و باطل از هم جدا مى گردد و هر كدام بر اساس مسئوليت هايشان پاداش و كيفر مى بينند؛ مى فرمايد: «به آن ها بگو:

پروردگار ما همۀ ما را در روز رستاخيز جمع مى كند، سپس ميان ما به حق داورى مى نمايد» و ما را از يكديگر جدا مى سازد، تا هدايت شدگان از گمراهان

ص: 178

بازشناخته شوند و هر كدام به نتيجۀ اعمالشان برسند (قُلْ يَجْمَعُ بَيْنَنا رَبُّنا ثُمَّ يَفْتَحُ بَيْنَنا بِالْحَقِّ) .

اگر مى بينيد امروز همه با هم آميخته اند و هر كس ادعا مى كند من بر حق و اهل نجاتم، اين وضع براى هميشه ادامه پيدا نخواهد كرد و روز جدايى صفوف سرانجام فراخواهد رسيد، چراكه «ربوبيت» پروردگار چنين اقتضا مى كند كه «سره» از «ناسره» و «خالص» از «ناخالص» و «حق» از «باطل» سرانجام جدا شوند و هر كدام در بستر خويش قرار گيرند. اكنون بينديشيد در آن روز چه خواهيد كرد و در كدامين صف قرار خواهيد گرفت؟ و آيا پاسخى براى سؤالات پروردگار در آن روز آماده كرده ايد؟!

(كارهاى) آنها، اندوهگين و (دلسرد) مشو! و از توطئه هاى آنها، در تنگنا قرار مگير! زيرا خداوند با كسانى است كه تقوا پيشه كرده اند و كسانى كه نيكوكارند».

در لابه لاى آيات مختلف اين سوره بحث هاى گوناگونى گاهى ملايم و گاهى تند، با مشركان و يهود و به طور كلى با گروه هاى مخالف به ميان آمده، به ويژه در آيات اخير عمق و شدت بيشترى دارد.

در پايان اين بحث ها كه پايان سورۀ نحل محسوب مى شود يك رشته دستورات مهم اخلاقى از نظر برخورد منطقى، طرز بحث، چگونگى كيفر و عفو، و نحوۀ ايستادگى دربرابر توطئه ها و مانند آن، بيان شده است كه مى توان آن را به عنوان اصول تاكتيكى و روش مبارزه درمقابل مخالفين در اسلام نام گذارى كرد و به عنوان يك قانون كلى در هر زمان و در همه جا از آن استفاده نمود. اين برنامه در ده اصل خلاصه مى شود كه با توجه به آيات مورد بحث به ترتيب زير است:

يك: نخست مى گويد: «به وسيلۀ حكمت به سوى راه پروردگارت دعوت كن». «حكمت» به معنى علم و دانش و منطق و استدلال است و در اصل به معنى منع آمده و از آن جا كه علم و دانش و منطق و استدلال مانع از فساد و انحراف است به آن حكمت گفته شده، و به هر حال نخستين گام در دعوت به سوى حق استفاده از منطق صحيح و استدلالات حساب شده است، و به تعبير ديگر: دست انداختن در درون فكر و انديشۀ مردم و به حركت درآوردن آن و بيدار ساختن عقل هاى خفته، نخستين گام محسوب مى شود.

دو: «به وسيلۀ اندرزهاى نيكو»؛ (وَ اَلْمَوْعِظَةِ اَلْحَسَنَةِ) ، و اين دومين گام در طريق دعوت به راه خداست، يعنى استفاده كردن از عواطف انسان ها، چراكه موعظه و اندرز، بيشتر جنبۀ عاطفى دارند، كه با تحريك آن مى توان توده هاى عظيم مردم را به طرف حق متوجه ساخت. درحقيقت حكمت از «بعد عقلى» وجود انسان

ص: 180

استفاده مى كند و موعظۀ حسنه از «بُعد عاطفى»(1) و مقيد ساختن «موعظه» به «حسنه» شايد اشاره به اين است كه اندرز در صورتى مؤثر مى افتد كه خالى از هرگونه خشونت، برترى جويى، تحقير طرف مقابل، تحريك حسّ لجاجت او و مانند آن باشد. چه بسيارند اندرزهايى كه اثر معكوسى مى گذارند به خاطر اين دليل كه مثلاً در حضور ديگران و همراه با تحقير بوده و يا از آن بوى برترى جويى گوينده استشمام شده است، بنابراين موعظه هنگامى اثر عميق خود را مى بخشد كه «حسنه» باشد و به صورت زيبايى پياده شود.

سه: «و با آن ها (يعنى مخالفان) به طريقى كه نيكوتر است به مناظره بپرداز»؛ (اَلْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ) . اين سومين گام، مخصوص كسانى است كه ذهن آن ها پيش تر از مسائل نادرستى انباشه شده و بايد از طريق مناظره ذهن شان را خالى كرد تا براى پذيرش حق آمادگى پيدا كنند.

بديهى است كه مجادله و مناظره نيز هنگامى مؤثر مى افتد كه «بالتى هى احسن» باشد، حق و عدالت و درستى و امانت و صدق و راستى بر آن حكومت كند و از هرگونه توهين و تحقير و خلاف گويى و استكبار خالى باشد و خلاصه تمام جنبه هاى انسانى آن حفظ شود.

و در پايان آيۀ نخستين اضافه مى كند: «پروردگار تو از هر كسى بهتر مى داند چه كسانى از طريق او گمراه شده و چه كسانى هدايت يافته اند».

اشاره به اينكه وظيفۀ شما دعوت به راه حق است، از راه هاى سه گانۀ حساب شدۀ فوق، اما چه كسانى سرانجام هدايت مى شوند و چه كسانى در راه ضلالت پافشارى خواهند كرد، آن را تنها خدا مى داند و بس.

ص: 181

اين احتمال نيز وجود دارد كه منظور از اين جمله بيان دليلى باشد براى دستورات سه گانۀ فوق، يعنى دليل اينكه خداوند براى هنگام مقابله با منحرفان اين سه دستور را داده، به اين دليل است كه مى داند عامل تأثير در گمراهان و وسيلۀ هدايت چه عاملى است.

چهار: تاكنون سخن از اين بود كه در يك بحث منطقى، عاطفى و يا مناظرۀ معقول با مخالفان شركت كنيم، اما اگر كار از اين فراتر رفت و درگيرى حاصل شد و آن ها دست به تعدى و تجاوز زدند، در اين جا دستور مى دهد: اگر خواستيد مجازات كنيد فقط به مقدارى كه به شما تعدى شده كيفر دهيد و نه بيشتر از آن (وَ إِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ بِهِ) .

پنج: «ولى اگر شكيبايى، عفو و گذشت پيشه كنيد، اين كار براى شكيبابان بهتر است». در بعضى از روايات مى خوانيم كه اين آيه در جنگ «احد» نازل شده، هنگامى كه پيامبر صلى الله عليه و آله وضع دردناك شهادت عمويش حمزة بن عبدالمطلب را ديد (كه دشمن به كشتن او قناعت نكرده، بلكه سينه و پهلوى او را با قساوت عجيبى دريده، و كبد يا قلب او را بيرون كشيده است، و گوش و بينى او را قطع كرده، بسيار منقلب و ناراحت شد و) فرمود: «أللّهُمَّ لَكَ الحَمدُ وَ اِلَيكَ المُشتَكى وَأنتَ المُستَعانُ عَلى ما أرى ؛ خدايا! حمد از آن توست و شكايت به تو مى آورم و تو دربرابر آنچه مى بينيم يار و مددكار مايى».

سپس فرمود: «لَئن ظَفَرتُ لَاُمَثِّلَنَّ وَ لَاُمَثِّلَنَّ وَ لَاُمَثِّلَنَّ ؛ اگر من بر آن ها چيره شوم آن ها را مثله مى كنم، آن ها را مثله مى كنم (و طبق روايت ديگرى فرمود: هفتاد نفر از آن ها را مثله خواهم كرد)».

در اين هنگام آيه نازل شد (وَ إِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ بِهِ وَ لَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصّابِرِينَ) .

پيامبر صلى الله عليه و آله بلافاصله عرض كرد: «اصبر اصبر»: «خدايا صبر مى كنم، صبر مى كنم».(1)

ص: 182

با اينكه اين لحظه شايد دردناك ترين لحظه اى بود كه در تمام عمر پيامبر صلى الله عليه و آله براو گذشت، ولى باز بر اعصاب خود مسلط شد و راه دوم را كه راه عفو و گذشت بود انتخاب كرد، و چنان كه در تاريخ در سرگذشت فتح مكّه مى خوانيم، روزى كه پيامبر صلى الله عليه و آله بر اين سنگدلان پيروز و مسلط شد فرمان عفو عمومى صادر كرد و به وعدۀ خود در جنگ احد وفا نمود.(1)

و به راستى اگر انسان بخواهد نمونۀ عالى بزرگوارى و عواطف انسانى را ببيند بايد داستان احد را در كنار داستان فتح مكه بگذارد و آن دو را با هم مقايسه كند.

شايد تاكنون هيچ ملت پيروز مسلطى با قوم شكست خوردۀ مقابل، اين معامله اى را كه پيامبر صلى الله عليه و آله و مسلمانان پس از پيروزى، با مشركان مكه كردند نكرده باشد، آن هم در محيطى كه انتقام و كينه توزى در بافت جامعۀ آن نفوذ كرده بود و كينه ها را نسل به نسل به ميراث مى گذاشتند و اصلاً ترك انتقام جويى در آن محيط عيب بزرگى بود.

نتيجۀ اين همه بزرگوارى و عفو و گذشت اين شد كه اين ملت جاهل و لجوج چنان تكان خوردند و بيدار شدند كه به گفتۀ قرآن: (يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اَللّهِ أَفْواجاً) ؛ «گروه گروه در آيين خدا وارد شدند».

شش: اين عفو و گذشت و صبر و شكيبايى در صورتى اثر قطعى خواهد گذاشت كه بدون هيچ چشم داشتى انجام شود، يعنى فقط به خاطر خدا باشد، ولذا قرآن اضافه مى كند: «شكيبايى پيشه كن و اين شكيبايى تو جز براى خدا و به توفيق پروردگار نمى تواند باشد».

آيا انسان مى تواند دربرابر اين صحنه هاى جانسوز كه تمام وجودش را به آتش مى كشد بدون يك نيروى الهى و انگيزۀ معنوى صبر و استقامت كند؟ و اين

ص: 183

همه ناراحتى را در روح خود پذيرا باشد و شكيبايى را از دست ندهد؟ آرى، اين تنها در صورتى ممكن است كه براى خدا و به توفيق خدا باشد.

هفت: هرگاه تمام اين زحمات در زمينۀ تبليغ و دعوت به سوى خدا و در زمينۀ عفو و گذشت و شكيبايى كارگر نيفتاد باز نبايد مأيوس و دلسرد شد و يا بى تابى و جزع نمود، بلكه بايد با حوصله و خونسردى هرچه بيشتر همچنان به تبليغ ادامه داد، لذا در هفتمين دستور مى گويد: «براى آن ها اندوهگين مباش»؛ (وَ لا تَحْزَنْ عَلَيْهِمْ) .

اين حزن و اندوه كه حتماً به دليل ايمان نياوردن آن هاست ممكن است يكى از اين دو پديده را در انسان به وجود آورد: يا او را براى هميشه دلسرد سازد و يا او را به جزع و بى تابى و بى حوصلگى وادارد، بنابراين نهى از حزن و اندوه درواقع از هر دو پديده است، يعنى در راه دعوت به سوى حق نه بى تابى كن و نه مأيوس باش.

هشت: با تمام اين اوصاف باز ممكن است دشمن لجوج دست از توطئه برندارد و به طراحى نقشه هاى خطرناك بپردازد، در چنين شرايطى موضع گيرى صحيح همان است كه قرآن مى گويد: «از توطئه هاى آن ها نگران مباش و محدود نشو»؛ (وَ لا تَكُ فِي ضَيْقٍ مِمّا يَمْكُرُونَ) .

اين توطئه ها هر قدر وسيع و حساب شده و خطرناك باشد باز نبايد شما را از ميدان بيرون كند، و نبايد گمان ببريد كه در تنگنا قرار گرفته و محاصره شده ايد، چراكه تكيه گاه شما خداست و با استمداد از نيروى ايمان و استقامت و پشتكار و عقل و درايت مى توانيد اين توطئه ها را خنثى و نقش بر آب كنيد.

آخرين آيۀ مورد بحث كه سورۀ نحل با آن پايان مى گيرد به نهمين و دهمين برنامه اشاره كرده است؛ مى گويد:

نه: «خداوند با كسانى است كه تقوا را پيشه كنند»؛ (إِنَّ اَللّهَ مَعَ اَلَّذِينَ اِتَّقَوْا) .

ص: 184

منظور از «تقوا» در همۀ ابعاد و در مفهوم وسيعش، ازجمله تقوا دربرابر مخالفان است، يعنى حتى دربرابر دشمن بايد اصول اخلاق اسلامى را رعايت كرد، با اسيران معاملۀ اسلامى نمود، با منحرفان رعايت انصاف و ادب كرد، از دروغ و تهمت پرهيز نمود و حتى در ميدان جنگ همان گونه كه در اصول تعليمات جنگى اسلام وارد شده، بايد تقوا و موازين اسلامى حفظ شود: به بى دفاعان نبايد حمله كرد، متعرض كودكان و پيران ازكارافتاده نبايد شد، حتى چهارپايان را نبايد از بين برد، مزارع را نبايد نابود كرد، و آب را نبايد به روى دشمن بست. خلاصه، تقوا و رعايت اصول عدالت دربرابر دوست و دشمن عموماً بايد انجام شود و اجرا گردد (البته موارد استثنايى كه بسيار نادر است از اين حكم خارج مى باشد).

ده: «و خداوند با كسانى است كه نيكوكارند»؛ (وَ اَلَّذِينَ هُمْ مُحْسِنُونَ) .

چنان كه قرآن در ساير آيات بيان كرده، گاهى بايد پاسخ بدى را با نيكى داد و دشمن را از اين طريق شرمنده و شرمسار نمود، چراكه اين كار، پرخصومت ترين دشمنان و «الدّ الخصام» را به دوست مهربان و «ولى حميم» مبدل مى سازد.

احسان و نيكى اگر به موقع و در جاى خود انجام شود، يكى از بهترين روش هاى مبارزه است و تاريخ اسلام پر است از مظاهر اين برنامه. رفتارى كه پيامبر صلى الله عليه و آله با مشركان مكه بعد از فتح نمود، معامله اى كه با وحشى، قاتل حمزه كرد، برخوردى كه با اسيران بدر داشت، رفتارى كه با يهوديانى كه انواع اذيت و آزار را دربارۀ او روا مى داشتند، انجام داد و همچنين نظاير اين برنامه در زندگى على عليه السلام و ساير پيشوايان بزرگ، خود بيانگر اين دستور اسلامى است.

جالب اينكه در نهج البلاغه در خطبۀ معروف همام كه مرد زاهد و عابد و هوشيارى بود، مى خوانيم: هنگامى كه از اميرمؤمنان على عليه السلام تقاضاى توضيح

ص: 185

جامعى در زمينۀ صفات پرهيزكاران كرد، امام عليه السلام تنها به ذكر همين آيه قناعت فرمود و گفت:

«اتَّقِ اللَّهَ و أحسن (إِنَّ اَللّهَ مَعَ اَلَّذِينَ اِتَّقَوْا وَ اَلَّذِينَ هُمْ مُحْسِنُونَ) ؛ «تقوا را پيشه كن و نيكى نما كه خدا با كسانى است كه پرهيزكار و نيكوكارند».(1)

گرچه اين سؤال كنندۀ عاشق حق، عطش تقاضايش با اين بيان كوتاه فروننشست و امام عليه السلام ناچار، به بيان مشروح ترى پرداخت و جامع ترين خطبه را در زمينه صفات پرهيزكاران كه از يك صد خصلت تجاوز مى كند بيان فرمود، ولى از جواب كوتاه نخست امام عليه السلام استفاده مى شود كه اين آيه درواقع فهرستى است از تمام صفات پرهيزكاران.

دقت در موادّ ده گانۀ برنامۀ فوق كه تمام خطوط اصلى و فرعى برخورد با مخالفان را مشخص مى كند نشان مى دهد كه از تمام اصول منطقى، عاطفى، روانى، تاكتيكى و خلاصه همۀ امورى كه سبب نفوذ در مخالفين مى گردد استفاده شده است.

ولى با اين حال اسلام هرگز نمى گويد كه تنها به منطق و استدلال قناعت كنيد، بلكه در بسيارى از موارد ضرورت پيدا مى كند كه درمقابل توطئه هاى دشمن به طور عملى وارد ميدان شويم و در صورت لزوم درمقابل خشونت ها به خشونت توسل جوييم و دربرابر توطئه ها به ضد توطئه پردازيم، ولى حتّى در اين مرحله نيز بايد اصل عدالت و اصول تقوا و اخلاق اسلامى نبايد به دست فراموشى سپرده شود و اگر مسلمانان دربرابر مخالفان خود اين برنامۀ جامعه الاطراف را به كار مى بستند، شايد اسلام امروز، سراسر جهان يا بخش عمدۀ آن را فراگرفته بود.

ص: 186

يك: منظور از «عباد» بندگان مشرك اند، گرچه آن ها راه خطا را پيش گرفته اند، امّا خداوند براى تحريك عواطف انسانى آن ها با تعبير به «عبادى» (بندگانم) از آن ها ياد كرده و آنان را دعوت مى كند كه به سراغ «احسن» يعنى كلمۀ توحيد و نفى شرك بروند و مراقب وسوسه هاى شيطان باشند و در نتيجه هدف از بيان اين آيات بعد از ذكر دلايل توحيد و معاد، نفوذ در دل مشركان است تا كسانى كه آمادگى دارند، بيدار شوند و به راه آيند. آيات بعد نيز متناسب با اين معنى است.

مكى بودن اين سوره نيز با توجه به اينكه در آن زمان حكم جهاد نازل نشده بود و تنها راه مبارزه، مبارزۀ منطقى بود اين معنى را تأييد مى كند.

دو: كلمۀ «عبادى» اشاره به مؤمنان است و روش بحث با دشمنان را به آن ها مى آموزد، چراكه گاهى مؤمنان تازه كار طبق روشى كه از پيش داشتند با هر كس كه در عقيده با آن ها مخالف بود با خشونت برخورد مى كردند و آن ها را با صراحت اهل جهنم و عذاب، و شقى و گمراه مى خواندند و خود را اهل نجات، و اين سبب مى شد كه مخالفان يك حالت منفى دربرابر دعوت پيامبر صلى الله عليه و آله به خود بگيرند.

از اين گذشته، تعبيرات توهين آميز مخالفان نسبت به پيامبر صلى الله عليه و آله كه بعضى از آن ها در آيات پيشين گذشت مانند مسحور، مجنون، كاهن و شاعر، گاهى سبب مى شد كه مؤمنان عنان اختيار را از دست بدهند و به مقابله با آن ها در يك مشاجرۀ لفظى خشن برخيزند و هرچه مى خواهند بگويند.

«قرآن» مؤمنان را از اين كار بازمى دارد و به نرمش و لطافت در بيان و انتخاب بهترين كلمات دعوت مى كند تا از فساد شيطان بپرهيزند.

البته كلمۀ «بينهم» (در ميان آن ها) طبق اين تفسير مفهومش اين است كه شيطان سعى مى كند ميان مؤمنان و مخالفانشان فساد كند و يا سعى مى كند در دل هاى مؤمنان به طرز مرموزى نفوذ نمايد و آن ها را به فساد و افساد دعوت كند

ص: 188

(زيرا «ينزغ» از مادۀ «نزغ» به معنى ورود در كارى به نيت افساد است)، ولى با توجه به مجموع قرائن، تفسير دوم با ظاهر آيه سازگارتر است چراكه در قرآن كلمۀ «عبادى» معمولاً براى مؤمنان ذكر مى شود.

علاوه بر اين، در شأن نزولى كه بعضى از مفسران نقل كرده اند مى خوانيم كه مشركان در مكّه ياران پيامبر صلى الله عليه و آله را آزار مى دادند هنگامى كه آن ها در فشار قرار مى گرفتند به پيامبر صلى الله عليه و آله اصرار مى كردند كه به ما اجازۀ جهاد بده (يا اجازۀ خشونت در سخن و مبارزه به مثل) پيامبر صلى الله عليه و آله مى فرمود: هنوز چنين دستورهايى به من داده نشده است. در اين هنگام آيات فوق نازل گشت (و به آن ها دستور داد تنها به مبارزۀ منطقى ادامه دهند).(1)

آيۀ بعد اضافه مى كند: «پروردگار شما از نيات و اعمال شما آگاه تر است، اگر بخواهد شما را مشمول رحمت خود مى سازد و اگر بخواهد مجازاتتان خواهد كرد»؛ (رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِكُمْ إِنْ يَشَأْ يَرْحَمْكُمْ أَوْ إِنْ يَشَأْ يُعَذِّبْكُمْ) در ارتباط با دو تفسير آيۀ قبل، اين آيه نيز تاب دو تفسير دارد:

نخست اينكه اى مشركان و اى افراد بى ايمان! خداى شما هم رحمت واسعه دارد و هم مجازات دردناك و شما را شايسته هر كدام كه ببيند، مشمول آن مى سازد، چه بهتر كه دست به دامن رحمت واسعۀ او بزنيد و از عذابش بپرهيزيد.

اما طبق تفسير دوم مفهومش چنين است: گمان نكنيد كه شما مؤمنان تنها اهل نجاتيد و ديگران اهل دوزخ اند، خدا از اعمال شما و دل هاى شما آگاه تر است، اگر بخواهد، به سبب گناهانتان شما را مجازات مى كند و اگر بخواهد مشمول رحمت خود مى سازد، كمى به حال خود بينديشيد و دربارۀ خود و ديگران عادلانه تر قضاوت كنيد.

ص: 189

به هر حال در پايان آيه روى سخن را به پيامبر صلى الله عليه و آله كرده و به عنوان دلدارى و پيشگيرى از ناراحتى فوق العادۀ پيامبر صلى الله عليه و آله از ايمان نياوردن مشركان مى فرمايد: «ما تو را وكيل بر آن ها نساخته ايم كه ملزم باشى حتماً آن ها ايمان بياورند» وظيفۀ تو ابلاغ آشكار و دعوت مجدّانه به سوى حق است، اگر ايمان آوردند چه بهتر، وگرنه زيانى به تو نخواهد رسيد، تو وظيفۀ خود را انجام داده اى.

گرچه مخاطب در اين جمله شخص پيامبر صلى الله عليه و آله است، ولى بعيد نيست - مانند بسيارى ديگر از خطاب هاى قرآن - هدف همۀ مؤمنان باشند، در اين صورت قرينۀ ديگرى خواهد بود بر تفسير دوم، چراكه قرآن مى گويد:

وظيفۀ شما مسلمين دعوت به حق است، چه مخاطبين تان ايمان بياورند چه نياورند، بنابراين جوش و خروش بى حد كه موجب توسل به خشونت در سخن، و هتاكى و توهين شود دليلى ندارد.

است، اما نه به عنوان يك اصل كلى و براى آغاز كار، نخستين برنامه محبت است و ملايمت، و اين همان درسى است كه آيات فوق به روشنى به ما مى دهد.

جالب اينكه در بعضى از روايات مى خوانيم: حتّى موسى عليه السلام مأمور بود فرعون را با بهترين نامش صدا كند، شايد در دل تاريك او اثر بگذارد.

البته اين يك قاعدۀ كلى نيست، زيرا انكار نمى توان كرد كه مواردى نيز پيش مى آيد كه چاره اى جز خشونت و مجازات نمى باشد، ولى اين در اقليت است.

نكتۀ ديگر اينكه همۀ روزها روزهاى خداست، ولى «ايام اللّه» به ايام مخصوصى اطلاق شده، چراكه نشانۀ اهميت و عظمت آن است.

اين تعبير در دو جا از قرآن مجيد آمده، يكى در آيۀ مورد بحث و ديگرى در آيۀ پنجم سورۀ ابراهيم كه در آنجا معنى گسترده ترى دارد.

در احاديث اسلامى «ايّام اللّه» به روزهاى مختلفى تفسير شده، ازجمله در تفسير على بن ابراهيم آمده كه ايام اللّه سه روز است: روز قيام مهدى عليه السلام، روز مرگ، و روز رستاخيز.(1)

در حديث ديگرى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى خوانيم: «ايّامُ اللّهِ نَعمائُهُ وَ بَلائُهُ بِبَلائِهِ سُبحانَهُ ؛ ايام اللّه روزهاى نعمت هاى او، و آزمايش هاى او به وسيلۀ بلاهاست».(2)

به هر حال اين تعبير نشانۀ اهميت روز قيامت است، روز حاكميت آشكار خداوند بر همه كس و همه چيز، و روز عدل و داد بزرگ.

ولى براى اينكه اين گونه افراد از اين بزرگوارى و عفو و گذشت سوءاستفاده نكنند در پايان آيه مى افزايد: «اين به خاطر آن است كه خداوند در آن روز هر قومى را به اعمالى كه انجام مى دادند جزا دهد»؛ (لِيَجْزِيَ قَوْماً بِما كانُوا يَكْسِبُونَ) .

جمعى از مفسران اين جمله را تهديدى براى كفار و مجرمان دانسته اند، در حالى كه بعضى ديگر آن را بشارتى نيز براى مؤمنان دربرابر اين عفو و گذشت شمرده اند. ولى مانعى ندارد كه هم تهديد آن گروه باشد و هم بشارت به اين گروه.

ص: 192

اينكه قاعدتاً عمويش از نظر سن از او بسيار بزرگ تر بوده و در آن جامعه سرشناس تر، و دليل آن را اين مسأله بيان مى كند كه «من علومى دارم كه نزد تو نيست»؛ (قَدْ جاءَنِي مِنَ اَلْعِلْمِ ما لَمْ يَأْتِكَ) .

اين يك قانون كلى است دربارۀ همه كه در آنچه آگاه نيستند از كسانى كه آگاه اند پيروى كنند و اين درواقع برنامۀ رجوع به متخصصان هر فن و ازجمله مسألۀ تقليد از مجتهد را در فروع احكام اسلامى مشخص مى سازد. البته بحث ابراهيم عليه السلام در مسائل مربوط به فروع دين نبود، بلكه از اساسى ترين مسألۀ اصول دين سخن مى گفت، ولى حتى در اين گونه مسائل نيز بايد از راهنمايى هاى دانشمندان استفاده كرد تا هدايت به صراط سوىّ كه همان «صراط مستقيم» است حاصل شود.

3. در اين سوره پنج بار هنگام شروع داستان پيامبران بزرگ و مريم عليها السلام، واژۀ «أذكر» (يادآورى كن) آمده است و به خاطر آن مى توان اين سوره را سورۀ يادآورى ها ناميد، يادآورى پيامبران و مردان و زنان بزرگ و حركت توحيدى آن ها و تلاششان در راه مبارزه با شرك و بت پرستى و ظلم و بيدادگرى.

و از آن جا كه معمولاً «ذكر» به معنى يادآورى بعد از نسيان است، ممكن است اشاره به اين واقعيت نيز باشد كه ريشۀ توحيد و عشق به مردان حق و ايمان به مبارزات حق طلبانۀ آن ها در اعماق جان هر انسانى ريشه دوانيده و سخن از آن ها درواقع يك نوع ذكر و يادآورى و بازگويى است.

به سوى فرعون برو، كه او طغيان كرده است. (موسى) گفت: پروردگارا! سينه ام را گشاده كن و كارم را برايم آسان گردان و گره از زبانم بگشاى تا سخن مرا بفهمند».

آرى، براى اصلاح يك محيط فاسد و ايجاد يك انقلاب همه جانبه بايد از سردمداران فساد و ائمۀ كفر شروع كرد، از كسانى كه در تمام اركان جامعه نقش دارند، خودشان، با افكار و اعوان و انصارشان همه جا حاضرند، آن هايى كه تمام سازمان هاى تبليغاتى و اقتصادى و سياسى را در قبضۀ خود گرفته اند، كه اگر آن ها اصلاح شوند و يا در صورت عدم اصلاح، ريشه كن گردند، مى توان به نجات جامعه اميدوار بود، وگرنه هرگونه اصلاحى بشود، سطحى و موقتى و گذراست.

جالب اينكه دليل لزوم آغاز كردن دعوت، از فرعون، در يك جملۀ كوتاه «اِنَّهُ طَغَى» (او طغيان كرده است) بيان شده كه در اين كلمۀ «طغيان» همه چيز جمع است، آرى، طغيان و تجاوز از حد و مرز در تمام ابعاد زندگى، و به همين علت به اين گونه افراد «طاغوت» گفته مى شود كه از همين ماده گرفته شده است.

موسى عليه السلام نه تنها از چنين مأموريت سنگينى وحشت نكرد و حتى كمترين تخفيفى از خداوند نخواست، بلكه با آغوش باز از آن استقبال نمود ولى وسايل پيروزى در اين مأموريت را از خدا خواست، و از آن جا كه نخستين وسيلۀ پيروزى، روح بزرگ، فكر بلند و عقل توانا و به عبارت ديگر: گشادگى سينه است عرض كرد: «پروردگارا! سينۀ مرا گشاده بدار!»؛ (قالَ رَبِّ اِشْرَحْ لِي صَدْرِي) .

آرى، نخستين سرمايه براى يك رهبر انقلابى، سينۀ گشاده، حوصلۀ فراوان، استقامت و شهامت و تحمل بار مشكلات است و به همين دليل در حديثى از اميرمؤمنان على عليه السلام مى خوانيم: «آلَةُ الرِئاسَةِ سِعَةُ الصَّدْرِ ؛ وسيلۀ رهبرى و رياست، سينۀ گشاده است».(1)

ص: 195

و از آن جا كه اين راه مشكلات فراوانى دارد كه جز به لطف خدا برطرف نمى شود، در مرحلۀ دوم از خدا تقاضا كرد كه كارها را بر او آسان گرداند و مشكلات را از سر راهش بردارد؛ عرض كرد: «كار مرا آسان گردان!»؛ (وَ يَسِّرْ لِي أَمْرِي) .

موسى عليه السلام سپس تقاضاى قدرت بيان هرچه بيشتر كرد: «گره از زبانم بگشا!». (وَ اُحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِي) .

درست است كه داشتن شرح صدر، مهم ترين سرمايه است، ولى كارسازى اين سرمايه در صورتى است كه قدرت ارائه و اظهار آن به صورت كامل وجود داشته باشد، به همين دليل، موسى عليه السلام بعد از تقاضاى شرح صدر و برطرف شدن موانع، تقاضا كرد خداوند گره از زبانش بردارد.

و علت آن را چنين بيان كرد: «تا سخنان مرا درك كنند»؛ (يَفْقَهُوا قَوْلِي) .

اين جمله درحقيقت آيۀ قبلى را تفسير مى كند و از آن، روشن مى شود كه منظور از گشوده شدن گره زبان، اين نبوده كه زبان موسى عليه السلام به خاطر سوختگى در دوران طفوليت يك نوع گرفتگى داشته (آن گونه كه بعضى از مفسران از ابن عباس نقل كرده اند) بلكه منظور، گره هاى سخن است كه مانع درك و فهم شنونده مى شود، يعنى آن چنان فصيح و بليغ و رسا و گويا سخن بگويم كه هر شنونده اى منظور مرا به خوبى درك كند.

شاهد ديگر اين تفسير، آيۀ 34 سورۀ قصص است: (وَ أَخِي هارُونُ هُوَ أَفْصَحُ مِنِّي لِساناً) ؛ «برادرم هارون زبانش از من فصيح تر است».

جالب اينكه: «افصح» از مادۀ «فصيح» در اصل به معنى خالص بودن چيزى از زوايد است و سپس به سخنى كه رسا و گويا و خالى از حشو و زوايد باشد گفته شده است. به هر حال يك رهبر و پيشواى موفق و پيروز كسى است كه علاوه بر سعۀ فكر و قدرت روح، داراى بيانى گويا و خالى از هرگونه ابهام و نارسايى باشد.

ص: 196

است كه او يك فرد عادل بود، قدرت و شوكتى نداشت و در مسير خود تك و تنها بود، در عين حال نور و حرارت ايمان آن چنان او را روشن و گرم ساخته بود كه بى اعتنا به پيامدهاى اين دفاع سرسختانه از مبارزان راه توحيد، وارد معركه شد، تا مؤمنان عصر پيامبر صلى الله عليه و آله در آغاز اسلام كه عدۀ قليلى بيش نبودند سرمشق بگيرند و بدانند كه حتى يك نفر مؤمن تنها نيز داراى مسئوليت است و سكوت براى او جايز نيست.

تعبير به «أَقْصَى الْمَدِينَةِ» نشان مى دهد كه دعوت اين رسولان به نقاط دوردست شهر نيز كشيده شده و دل هاى آماده را تحت تأثير خود قرار داده بود.

گذشته از اين، نقاط دوردست شهر هميشه مركز مستضعفانى است كه آمادگى بيشترى براى پذيرش حق دارند، به عكس، در قلب شهرها مردم مرفهى زندگى مى كنند كه جذب آن ها به سوى حق به سادگى ممكن نيست.

تعبير به «يا قوم» (اى قوم من) بيانگر دلسوزى اين مرد نسبت به اهل شهر و مردم آن ديار است و دعوت به پيروى از رسولان، دعوتى است خالصانه كه هيچ نفعى براى شخص او در آن مطرح نيست.

اكنون ببينيم اين مؤمن مجاهد به چه منطق و دليلى براى جلب توجه همشهريانش متوسل شد؟ نخست از اين در وارد شد كه «از كسانى پيروى كنيد كه از شما اجر و مزدى دربرابر دعوت خود نمى خواهند»؛ (اِتَّبِعُوا مَنْ لا يَسْئَلُكُمْ أَجْراً) .

اين خود نخستين نشانۀ صدق آن هاست كه هيچ منفعت مادى در دعوتشان ندارند، نه از شما مالى مى خواهند، نه جاه و مقام، نه حتى تشكر و سپاسگزارى و نه هيچ اجر و پاداش ديگرى. اين همان چيزى است كه بارها در آيات قرآن درمورد انبياى بزرگ به عنوان نشانه اى از اخلاص و بى نظرى و صفاى قلب آنان روى آن تكيه شده، تا جايى كه در سورۀ شعرا پنج بار اين جمله (وَ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ) تكرار گرديده است.(1)

ص: 198

سپس مى افزايد: به علاوه «اين رسولان چنان كه از محتواى دعوت و سخنانشان برمى آيد، افرادى هدايت يافته اند»؛ (وَ هُمْ مُهْتَدُونَ) .

اشاره به اينكه تسليم نشدن دربرابر دعوت كسى، يا به خاطر اين است كه دعوتش حق نيست و به بيراهه و گمراهى مى كشاند و يا اينكه حق است، اما مطرح كنندگان، منافع خاصى در سايۀ آن كسب مى كنند كه اين خود مايۀ بدبينى به چنان دعوتى است، اما هنگامى كه نه آن باشد و نه اين، ديگر چه جاى تأمل و ترديد است؟

سپس به دليل ديگرى مى پردازد، به سراغ اصل توحيد مى رود كه عمده ترين نكتۀ دعوت اين رسولان بوده است؛ مى گويد: «من چرا كسى را پرستش نكنم كه مرا آفريده است؟»؛ (وَ ما لِيَ لا أَعْبُدُ اَلَّذِي فَطَرَنِي) .

كسى شايستۀ پرستش است كه خالق و مالك و بخشندۀ مواهب باشد نه اين بت ها كه هيچ كارى از آنان ساخته نيست. فطرت سليم مى گويد بايد خالق را پرستيد، نه اين مخلوقات بى ارزش را.

تكيه روى «فطرنى» (مرا آفريده) ممكن است اشاره به اين نكته نيز باشد كه من وقتى به فطرت اصلى و سرشت حقيقى خود بازمى گردم به خوبى مى بينم كه از درونم فريادى رسا و گويا بلند است كه مرا دعوت به پرستش خالقم مى كند، دعوتى كه هماهنگ با عقل و خرد است، من چگونه اين دعوت مضاعف «فطرت» و «خرد» را ناديده بگيرم؟

جالب اينكه نمى گويد: «ما لكم لا تعبدون الذى فطركم»: «چرا خدايى را پرستش نمى كنيد كه شما را آفريده است؟» بلكه مى گويد: «چرا من چنين نكنم؟» يعنى از خود شروع مى كند تا مؤثرتر واقع شود.

و به دنبال آن هشدار مى دهد كه مراقب باشيد «همۀ شما سرانجام به سوى او بازمى گرديد»؛ (وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ) .

ص: 199

يعنى نه تنها سروكار شما در زندگى اين جهان با اوست، بلكه در جهان ديگر نيز تمام سرنوشت شما در دست قدرت او مى باشد، آرى، به سراغ كسى برويد كه در هر دو جهان سرنوشت شما را به دست گرفته است.

و در سومين استدلال خود، به وضع بت ها پرداخته و اثبات عبوديت را براى خداوند با نفى عبوديت از بت ها تكميل مى كند، مى گويد: «آيا غير از خداوند معبودانى را انتخاب كنم كه اگر خداوند رحمن بخواهد زيانى به من برساند شفاعت آن ها كمترين فايده اى براى من نخواهد داشت و مرا از مجازات او هرگز نجات نخواهند داد؟!»؛ (أَ أَتَّخِذُ مِنْ دُونِهِ آلِهَةً إِنْ يُرِدْنِ اَلرَّحْمنُ بِضُرٍّ لا تُغْنِ عَنِّي شَفاعَتُهُمْ شَيْئاً وَ لا يُنْقِذُونِ) .

باز در اين جا از خودش سخن مى گويد تا جبنۀ تحكم و آمريت نداشته باشد و ديگران حساب كار خود را برسند.

او درحقيقت روى بهانۀ اصلى بت پرستان انگشت مى گذارد كه مى گفتند: «ما اين ها را به خاطر اين پرستش مى كنيم كه شفيعان ما در درگاه خدا باشند» مى گويد: چه شفاعتى؟ و چه كمك و نجاتى؟ آن ها خود نيازمند به كمك و حمايت شما هستند، در تنگناى حوادث چه كارى از آن ها براى شما ساخته است؟ تعبير به «الرحمن» در اين جا علاوه بر اينكه اشاره به گستردگى رحمت خداوند و بازگشت همۀ نعمت ها و مواهب به سوى اوست و اين خود دليلى بر توحيد عبادت مى باشد، بيانگر اين نكته است كه خداوند رحمن ضرر و زيانى براى كسى نمى خواهد مگر اينكه خلاف كارى انسان به آخرين درجۀ خود برسد كه او را از محيط گستردۀ الهى دور و در وادى غضبش گرفتار سازد.

سپس اين مؤمن مجاهد براى تأكيد و توضيح بيشتر افزود: «هرگاه من چنين بت هايى را پرستش كنم و آن ها را شريك پروردگار قرار دهم در گمراهى آشكار خواهم بود»؛ (إِنِّي إِذاً لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ) .

ص: 200

كدام گمراهى از اين آشكارتر كه انسان عاقل و باشعور دربرابر اين موجودات بى شعور زانو زند و آن ها را در كنار خالق زمين وآسمان قرار دهد!

اين مؤمن تلاشگر و مبارز پس از اين استدلالات و تبليغات مؤثر و گيرا با صداى رسا در حضور جمع اعلام كرد: «همه بدانيد كه من به پروردگار شما ايمان آورده ام و دعوت اين رسولان را پذيرا شده ام»؛ (إِنِّي آمَنْتُ بِرَبِّكُمْ) .

«پس اين سخنان مرا بشنويد» و بدانيد كه من به دعوت اين رسولان مؤمنم و گفتار مرا به كار بنديد كه به سود شماست (فَاسْمَعُونِ) .

مخاطب اين جمله و همچنين جملۀ (إِنِّي آمَنْتُ بِرَبِّكُمْ) كيست؟

ظاهر آيات قبل نشان مى دهد كه همان گروه مشركان و بت پرستانى هستند كه در آن ديار بودند، تعبير به «ربكم» (پروردگار شما) نيز منافاتى با اين معنى ندارد، چراكه اين تعبير در آيات زيادى از قرآن مجيد دربرابر كفار و هنگام بيان استدلالات توحيدى آمده است.(1)

و نيز جملۀ «فَاسْمَعُونِ» (به سخنان من گوش فرادهيد) مخالفتى با آنچه گفته شد ندارد، چراكه اين جمله را براى دعوت آن ها به پيروى از گفتار خويش ذكر كرده، همان گونه كه در داستان مؤمن آل فرعون آمده است، آنجا كه خطاب به فرعونيان مى گويد: (يا قَوْمِ اِتَّبِعُونِ أَهْدِكُمْ سَبِيلَ اَلرَّشادِ) ؛ «اى قوم من! از من پيروى كنيد تا شما را به راه راست هدايت كنم».(2)

و از اين جا روشن مى شود اينكه بعضى از مفسران گفته اند مخاطب اين جمله همان رسولانى هستند كه از سوى خدا براى دعوت اين قوم آمده بودند و تعبير به «ربكم» و جملۀ «فاسمعون» را قرينه براى آن گرفته اند هيچ گونه دليلى براى آن در دست نيست.

ص: 201

در هر صورت، پايان كار اين مرد مؤمن [و مبلّغ] و مجاهد راستين چنين بود كه در انجام رسالت خويش و حمايت از پيامبران الهى كوتاهى نكرد و سرانجام شربت شهادت نوشيد و به جوار قرب رحمت خداوند راه يافت.

9. وظيفۀ پيامبران و رهروان راه آن ها «بلاغ مبين» و دعوت آشكار در همۀ زمينه هاست، چه مردم پذيرا شوند، چه نشوند.

10. اجتماع و جمعيت از عوامل مهم پيروزى و عزت و قوت است.

11. خداوند براى درهم كوبيدن ياغيان سركش لشكرهاى عظيم آسمان و زمين را بسيج نمى كند، بلكه با يك اشارت همه چيز آن ها را درهم مى كوبد.

12. ميان شهادت و بهشت فاصله اى وجود ندارد و شهيد قبل از آنكه از مَركب بر زمين بيفتد در آغوش حورالعين قرار مى گيرد.

13. خداوند نخست انسان را از گناه شستشو مى كند و بعد او را در جوار رحمتش جاى مى دهد.

14. از مخالفت و سرسختى دشمنان حق نبايد وحشت كرد، چراكه اين برنامۀ هميشگى آن ها در طول تاريخ بوده است.

15. اولين ايمان آورندگان به انبيا مستضعفان هر جامعه بودند.

16. همان ها بوده اند كه در راه طلب هرگز خسته نمى شدند و تلاش و كوشش آن ها محدود به هيچ حدّى نبود.

17. شيوۀ تبليغ را بايد از رسولان الهى آموخت كه از تمام روش ها و تاكتيك هاى مؤثر براى نفوذ در دل هاى بى خبران استفاده مى كردند كه نمونه اى از آن در آيۀ فوق مشاهده مى شود.

در اين جا سخن از مجادله كنندگانى است كه دربارۀ مبدأ و معاد به جدال بى پايه و بى اساس مى پردازند.

جملۀ (وَ مِنَ اَلنّاسِ مَنْ يُجادِلُ فِي اَللّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ) درست همان تعبيرى است كه در چند آيه قبل گذشت و تكرار آن نشان مى دهد كه جملۀ اول اشاره به گروهى است و جملۀ دوم اشاره به گروهى ديگر.

جمعى از مفسران تفاوت اين دو گروه را در اين دانسته اند كه آيۀ گذشته ناظر به حال پيروان گمراه و بى خبر است، در حالى كه اين آيه ناظر به رهبران اين گروه گمراه مى باشد.(1)

جملۀ (لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِ اَللّهِ) نشان مى دهد كه برنامۀ اين گروه، گمراه ساختن ديگران است و قرينۀ روشنى براى اين تفاوت محسوب مى شود، همان گونه كه جملۀ (يَتَّبِعُ كُلَّ شَيْطانٍ مَرِيدٍ) در آيات گذشته نيز كه سخن از پيروى شياطين مى گويد اين معنى را روشن تر مى سازد.

دربارۀ اين مطلب نيز كه تفاوت ميان «علم» و «هدى» و «كتاب منير» چيست، مفسران بحث هايى دارند. آنچه نزديك تر به نظر مى رسد اين است كه «علم» اشاره به استدلالات عقلى است و «هدى» به هدايت و راهنمايى رهبران الهى، و «كتاب منير» اشاره به كتب آسمانى مى باشد.

به تعبير ساده تر: همان دلايل سه گانۀ معروف «كتاب» و «سنت» و «دليل عقل» را بازگو مى كند و با توجه به اينكه «اجماع» نيز طبق تحقيقات دانشمندان به «سنت» بازمى گردد همۀ دلايل اربعه در اين عبارت جمع است.

بعضى از مفسران نيز احتمال داده اند كه «هدى» اشاره به هدايت هاى معنوى است كه در پرتو خودسازى و تقوا و تهذيب نفس براى انسان حاصل مى شود.

ص: 204

درحقيقت بحث و جدال علمى در صورتى مى تواند ثمربخش باشد كه متكى به يكى از اين دلايل گردد: دليل عقل يا كتاب يا سنت.

سپس در يك عبارت كوتاه و پرمعنى به بيان يكى از علل انحراف و گمراهى اين رهبران ضلالت پرداخته، مى گويد: «آن ها با تكبر و بى اعتنايى (نسبت به سخنان الهى) مى خواهند مردم را از راه خدا گمراه سازند»؛ (ثانِيَ عِطْفِهِ لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِ اَللّهِ) .

«ثانى» از مادۀ «ثنى» به معنى پيچيدن است و «عطف» به معنى پهلوست و پيچيدن پهلو كنايه از بى اعتنايى به اعراض از چيزى است.

جملۀ «ليضل» ممكن است هدف اين اعراض و روى گردانى باشد، يعنى آن ها براى گمراه ساختن مردم آيات و هدايت هاى الهى را به هيچ مى گيرند، و ممكن است نتيجۀ آن شود، يعنى محصول بى اعتنايى آن ها اين است كه مردم را از راه حق بازمى دارد. سپس كيفر شديد آن ها را در دنيا و آخرت به اين صورت تشريح مى كند: «براى آنان در دنيا رسوايى و بدبختى است و در قيامت عذاب سوزان را به آن ها مى چشانيم»؛ (لَهُ فِي اَلدُّنْيا خِزْيٌ وَ نُذِيقُهُ يَوْمَ اَلْقِيامَةِ عَذابَ اَلْحَرِيقِ) .

و به او مى گوييم: «اين نتيجۀ چيزى است كه دست هايت از پيش براى تو فرستاده است»؛ (ذلِكَ بِما قَدَّمَتْ يَداكَ) .

«و خداوند هرگز به بندگان ستم نمى كند»؛ (وَ أَنَّ اَللّهَ لَيْسَ بِظَلاّمٍ لِلْعَبِيدِ) .

نه كسى را بى جهت كيفر مى دهد و نه بدون دليل بر ميزان مجازات كسى مى افزايد؛ برنامۀ او عدالت محض و محض عدالت است.

بحث طالب حق و در جستجوى راه باشند و يا حداقل اگر يك طرف از راه لجاجت وارد مى شود طرف مقابل در فكر احقاق حق و رسيدن به واقع باشد، اما هرگاه گفتگو ميان كسانى روى دهد كه هر كدام براى خودخواهى و اظهار تفوق بر ديگرى، و به كرسى نشاندن حرف خويش، به ستيزه و جنجال برخيزد، نتيجه اى جز دور شدن از حق، تاريكى دل و ريشه دار شدن خصومت ها و كينه ها نخواهد داشت.

و به همين دليل در روايات اسلامى از مراء و مجادله به باطل نهى شده و اشارات پرمعنايى به ضررهاى اين نوع مجادلات شده است.

در حديثى از اميرمؤمنان على عليه السلام مى خوانيم: «مَن ضَنَّ بِعِرضِهِ فَليَدَع المَراءَ ؛هر كس به آبروى خويش علاقه مند است مجادله و ستيزه جويى را ترك كند».(1)

زيرا در اين گونه مباحثات، كار به تدريج به بى حرمتى و توهين و حتى دشنام و انواع سخنان زشت و ركيك و نسبت هاى ناروا مى كشد.

در حديث ديگرى از همان امام عليه السلام مى خوانيم: «إيّاكُم وَالمِراءَ وَالخُصُومَةَ فَإنَّهُما يَمرِضانِ القُلُوبَ عَلَى الإخوانِ، وَ يُنبِتُ عَلَيهِمَا النِّفاقَ ؛ از مجادله و ستيز در گفتگو بپرهيزيد، زيرا اين دو دل هاى برادران دينى را نسبت به يكديگر بيمار و مكدر مى كند و بذر نفاق را پرورش مى دهد».(2)

چراكه اين گونه پرخاشگرى ها كه در بيشتر مواقع از اصول صحيح بحث و استدلال تهى است، روح لجاجت و تعصب را در افراد تقويت مى كند تا آنجا كه هر كدام مى خواهد براى غلبه بر ديگرى از هر وسيله اى حتى دروغ و تهمت و بى حرمتى استفاده كند، و اين كار نتيجه اى جز كينه توزى و پرورش بذرهاى نفاق در دل ها نخواهد داشت. يكى ديگر از مفاسد بزرگ «جدال به باطل» اين

ص: 206

است كه طرفين در انحراف و اشتباه خود سخت تر و راسخ تر مى شوند، زيرا هر كدام تلاش مى كند براى اثبات مقصود خود به هر دليل باطلى متوسل شود و تا آنجا كه مى تواند سخنان حق طرف را ناديده بگيرد و يا با ديدۀ نارضايتى و نپذيرفتن بنگرد و اين خود موجب تقويت اشتباه و كج روى است.

تعبير به «ان» اشاره به اين است كه عامل منحصر در اين گونه موارد همان كبر و خودبرتربينى است، والا چگونه ممكن است انسان بدون دليل و مدرك، اين همه بر گفتار خود ايستادگى كند؟!

«صدور» (سينه ها) در اين جا اشاره به قلب هاست و منظور از قلب، روح و جان و فكر است كه در آيات قرآن بارها به اين معنى آمده است.

بعضى از مفسران «كبر» را در آيۀ فوق به معنى «حسد» تفسير كرده اند و عامل مجادلۀ آن ها را حسادتشان نسبت به پيامبر صلى الله عليه و آله و مقام معنوى و ظاهرى او مى دانند، در حالى كه «كبر» در لغت به اين معنى نيست، ولى ممكن است ملازم آن باشد، چراكه افراد متكبر و خودمحور معمولاً حسود نيز هستند، همۀ مواهب را براى خود مى خواهند و از اينكه ديگران از نعمت ها بهره گيرند ناراحت مى شوند.

سپس مى افزايد: «آن ها هرگز به هدف خود نخواهند رسيد»؛ (ما هُمْ بِبالِغِيهِ) .

هدف آنان اين است كه خود را بزرگ ببينند، فخر بفروشند و بر جامعه حكومت كنند، اما جز ذلت و زيردست بودن بهره اى نخواهند گرفت، نه به هدفى كه از كبر و غرور دارند مى رسند و نه به هدفى كه براى مجادله هاى باطل و بى اساس دارند كه حق را ابطال كنند و باطل را بر كرسى بنشانند.

در پايان آيه به پيامبر صلى الله عليه و آله دستور مى دهد كه از شر اين گونه افراد مغرور و خودخواه و بى منطق به خدا پناه ببرد: «اكنون كه چنين است به خدا پناه ببر كه او شنوا و بيناست»؛ (فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ إِنَّهُ هُوَ اَلسَّمِيعُ اَلْبَصِيرُ) .

هم سخنان بى اساس آن ها را مى شنود و هم توطئه ها و اعمال زشت شان را مى بيند. نه تنها پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله، بلكه همۀ رهروان راه حق بايد در طوفان هاى حوادث دربرابر ستيزه جويان بى منطق، خود را به خدا بسپارند.

لذا يوسف عليه السلام پيامبر بزرگ خدا هنگامى كه دربرابر طوفان هوس هاى زليخا قرار مى گيرد مى گويد: (مَعاذَ اَللّهِ إِنَّهُ رَبِّي أَحْسَنَ مَثْوايَ) ؛ «به خدا پناه مى برم! عزيز

ص: 208

مصر صاحب نعمت من است، مقام مرا گرامى داشته، چگونه ممكن است به او خيانت كنم؟». در آيات قبلى همين سوره نيز از زبان موسى عليه السلام خوانديم: (إِنِّي عُذْتُ بِرَبِّي وَ رَبِّكُمْ مِنْ كُلِّ مُتَكَبِّرٍ لا يُؤْمِنُ بِيَوْمِ اَلْحِسابِ) ؛ «من به پروردگارم و پروردگار شما پناه مى برم از هر متكبّرى كه به روز حساب ايمان نمى آورد»(1)و از آنجا كه يكى از موضوعات مهم مجادلۀ كفار دربرابر پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله مسألۀ معاد و زنده شدن انسان ها بعد از مرگ بود، در آيۀ بعد با يك بيان روشن مسألۀ معاد را متذكر مى شود؛ مى فرمايد: «آفرينش آسمان ها و زمين از آفرينش انسان ها مهم تر و بالاتر است، ولى اكثر مردم نمى دانند»؛ (لَخَلْقُ اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ أَكْبَرُ مِنْ خَلْقِ اَلنّاسِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ اَلنّاسِ لا يَعْلَمُونَ) .

كسى كه توانايى دارد اين كرات عظيم و كهكشان هاى وسيع و گسترده را با آن همه عظمت بيافريند و اداره و تدبير كند چگونه از احياى مردگان عاجز و ناتوان خواهد بود؟ اين جهل گروهى از مردم است كه به آن ها اجازۀ درك اين حقايق را نمى دهد.

غالب مفسران اين آيه را پاسخى به مجادلۀ مشركان درمورد «معاد» دانسته اند.(2)

ولى بعضى نيز احتمال داده اند كه منظور، پاسخى است به كبر متكبران مغرور كه خود و افكار كوتاهشان را بزرگ مى پنداشتند، در حالى كه در مقايسه با عظمت عالم هستى ذرۀ ناچيزى بيش نبودند. اين معنى از مفهوم آيات چندان دور نيست، ولى با توجه به آيات بعد، معنى اول مناسب تر به نظر مى رسد.

به هر حال در اين آيه يكى ديگر از عوامل «مجادلۀ باطل» را ذكر كرده كه «جهل» است، در حالى كه در آيات قبل، «كبر» مطرح شده بود و اين دو رابطۀ

ص: 209

نزديكى باهم دارند، چراكه سرچشمۀ كبر، جهل و نادانى و نشناختن قدر خود يا مقدار علم و دانايى خويشتن است.

ص: 212

ص: 214

شود؟ و يا ميوه اى بر درخت يك ساعته شيرين و رسيده گردد؟ بنابراين، چگونه مى توان انتظار داشت كه به ويژه در مرحلۀ سازندگى يك جامعه، از نظر فكرى و فرهنگى و يا از نظر اقتصادى و سياسى يك شبه همه چيز اصلاح شود؟

اين سخن بدين معنى نيز هست كه اگر از تلاش هاى خود در كوتاه مدت نتيجه نگرفتيم، هرگز نبايد يأس و نوميدى به خود راه دهيم و دست از ادامۀ تلاش و كوشش برداريم، بلكه بايد توجه داشته باشيم كه در بيشتر مواقع پيروزهاى نهايى و كامل در درازمدّت است.

بگيرند. و اين امكان ندارد جز اينكه كامل بودن او توسط يك مبدأ مطمئن و غيرقابل ترديد امضا شده باشد.

و آيا چنين كسى جز «پيامبر معصوم» كه از طرف خداى جهان به عنوان مربى و راهنما تعيين شده و علاوه بر علم سرشار، از هرگونه گناه و انحراف و خطا مصونيت دارد كس ديگرى مى تواند باشد؟ نه!

طبق اين گفته مطلب ديگرى نيز روشن مى شود و آن اين كه پيامبر نيز بايد از جنس خود ما باشد، زيرا در غير اين صورت اصل «محاكات» اثرى نخواهد داشت، يعنى جنبۀ تربيت خنثى مى شود و فقط جنبۀ تذكر و تعليم آن باقى خواهند ماند.(1)

اين است كه ابراهيم عليه السلام پيامبر بزرگ خدا از پروردگار قادر و حكيم درخواست مى كند كه پيامبرى از جانب خويش در ميان نوادگانش مبعوث دارد، تا هم آنان را تعليم دهد و آيات الهى را كه راه صحيح سعادت را نشان مى دهد بر آنان بخواند و قرآن را به آن ها ياد دهد، هم حكمت و تدبير صحيح را بياموزد و هم آن ها را به طور كامل در سايۀ خويش پرورش دهد.

در اين آيه براى اينكه گمان نشود يكنواخت بودن باران دليل بر اين است كه همۀ سرزمين ها يكسان زنده شوند و براى اينكه روشن گردد استعدادها و آمادگى هاى متفاوت سبب استفاده هاى مختلف از مواهب الهى مى شود، مى گويد: «سرزمين شيرين و پاكيزه گياهان پربركت و مفيد و سودمند خود را به اذن پروردگارش بيرون مى فرستد، اما زمين هاى شوره زار و خبيث و زشت، چيزى جز گياهان ناچيز و كم ارزش نمى روياند».

آيۀ فوق درحقيقت اشاره به مسألۀ مهمى است كه در زندگى اين جهان و جهان ديگر در همه جا تجلى مى كند، و آن اينكه «فاعليت فاعل» براى به ثمر رسيدن يك موضوع، كافى نيست، بلكه استعداد و «قابليت قابل» نيز شرط است.

از دانه هاى باران، چيزى حيات بخش تر و لطيف تر تصور نمى شود، اما همين بارانى كه در لطافت طبعش كلامى نيست در يك جا سبزه و گل مى روياند و در جاى ديگر خس و خاشاك.

در اين آيه به يكى ديگر از نتايج طبيعى شكست جنگ احد اشاره شده است و آن اينكه اين گونه شكست ها نقاط ضعف و عيوب جمعيت ها را آشكار مى سازد و فرصت مناسبى است براى شستشو از اين عيوب. قرآن مى گويد: خدا مى خواست در اين ميدان جنگ، افراد باايمان را خالص گرداند و نقاطضعف شان را به آن ها نشان دهد. آن ها بايد براى پيروزى هاى آينده در چنين بوتۀ آزمايشى قرار گيرند و همان طور كه على عليه السلام مى فرمايد: «فِي تَقَلُّبِ الْأحْوالِ عِلْمُ جَواهِرِ الرِّجالِ ؛ دگرگونى هاى روزگار و حوادث سخت زندگى، حقيقت اشخاص را روشن مى سازد»، به عيار شخصيت خود واقف شوند.

اين جاست كه گاهى پاره اى از شكست ها آن چنان سازنده است كه اثر آن به مراتب در سرنوشت جوامع انسانى از پيروزى هاى خواب كنندۀ ظاهرى بيشتر است.

جالب اينكه نويسندۀ تفسير المنار از استادش «محمّد عبده» مفتى بزرگ مصر، نقل مى كند كه پيامبر صلى الله عليه و آله را در خواب ديد كه به او فرمود:

«اگر مرا ميان پيروزى و شكست در ميدان احد مخير ساخته بودند من درخصوص آن ميدان، شكست را ترجيح مى دادم» زيرا اين شكست عامل سازنده اى در تاريخ اسلام شد.

(وَ يَمْحَقَ اَلْكافِرِينَ) . اين جمله درحقيقت نتيجه اى است براى جملۀ قبل، زيرا هنگامى كه مؤمنان در كورۀ حوادث پاك شدند آمادگى كافى براى از بين بردن تدريجى شرك و كفر و پاك ساختن جامعۀ خود از اين آلودگى ها پيدا مى كنند، يعنى نخست بايد پاك شد و سپس پاك كرد. درحقيقت همان طور كه ماه با آن جلوه گرى و فريبندگى مخصوص خود به تدريج كم نور مى شود و در محاق فرو مى رود، شكوه و عظمت كفر و شرك و حاميان آن ها نيز با تصفيه و پاك شدن مسلمانان، به زوال و نيستى مى گرايد.

ص: 219

(أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا اَلْجَنَّةَ وَ لَمّا يَعْلَمِ اَللّهُ اَلَّذِينَ جاهَدُوا مِنْكُمْ وَ يَعْلَمَ اَلصّابِرِينَ)

در اينجا قرآن با استفاده از حادثۀ احد براى تصحيح يك اشتباه فكرى مسلمانان اقدام مى كند؛ مى گويد: شما چنين پنداشتيد كه بدون جهاد و استقامت در راه خدا مى توانيد در بهشت برين جاى گيريد، آيا شما گمان كرديد داخل شدن در عمق آن سعادت معنوى تنها با انتخاب نام مسلمان و يا عقيدۀ بدون عمل ممكن است؟ اگر چنين بود مسأله بسيار ساده بود، ولى هرگز چنين نبوده است و تا اعتقادات واقعى در ميدان عمل پياده نشود كسى بهره اى از آن سعادت ها نخواهد برد؛ در اينجاست كه بايد صفوف از هم مشخص شود و مجاهدان و صابران از افراد بى ارزش شناخته شوند.

هر يك از اين مراحل به دنبال ديگرى قرار دارد و جالب اينكه تمام آن ها در پرتو قرآن انجام مى شود. قرآن است كه انسان ها را اندرز مى دهد و قرآن است كه زنگار گناه و صفات زشت را از قلب آن ها مى شويد و قرآن است كه نور هدايت را به دل ها مى تاباند و نيز قرآن است كه نعمت هاى الهى را بر فرد و جامعه نازل مى گرداند.

على عليه السلام در گفتار جامع خود در نهج البلاغه با رساترين تعبير، اين حقيقت را توضيح داده است، آنجا كه مى فرمايد:

«... فَاستَشفوهُ مِن اَدوائكُم، وَاستَعينوا بِهِ عَلى لَأوائكُم، فَإنَّ فيهِ شِفاءً مِن أكبَرِ الدّاءِ، وَ هُوَ الكُفرُ والنِّفاقُ، وَالغَىُّ وَالضَّلالُ ؛ از قرآن براى بيمارى هاى خود شفا بطلبيد و از آن براى حل مشكلاتتان استعانت جوييد، چراكه در قرآن شفاى بزرگ ترين دردهاست كه آن درد كفر و نفاق و گمراهى و ضلالت است».(1)

و اين نشان مى دهد كه قرآن نسخه اى است براى بهبودى فرد و جامعه از انواع بيمارى هاى اخلاقى و اجتماعى، و اين همان حقيقتى است كه مسلمانان آن را به دست فراموشى سپرده و به جاى اينكه از اين داروى شفابخش بهره گيرند درمان خود را در مكتب هاى ديگر جستجو مى كنند و اين كتاب بزرگ آسمانى را فقط يك كتاب خواندنى قرار داده اند نه انديشيدنى و عمل كردنى.

قرآن براى نجات از آن خسران عظيم برنامۀ جامعى تنظيم كرده كه در آن بر چهار اصل تكيه شده است:

اصل اول در اين برنامه «ايمان» است كه زيربناى همۀ فعاليت هاى انسان را تشكيل مى دهد، چراكه تلاش هاى عملى انسان از مبانى فكرى و اعتقادى او سرچشمه مى گيرد، نه همچون حيوانات كه حركاتشان نشأت گرفته از انگيزه هاى غريزى است.

به تعبير ديگر: اعمال انسان تبلورى است از عقايد و افكار او، به همين دليل تمام انبياى الهى قبل از هر چيز به اصلاح مبانى عقيدتى امت ها مى پرداختند و به ويژه با شرك كه سرچشمۀ انواع رذايل و بدبختى ها و پراكندگى هاست مبارزه مى كردند.

جالب اينكه «ايمان» در اينجا به طور مطلق ذكر شده تا شامل ايمان به همۀ مقدسات گردد، يعنى از ايمان به خدا و صفات او گرفته، تا ايمان به قيامت و حساب و جزا و كتب آسمانى و انبياى الهى و اوصياى آنها.

در اصل دوم، به ميوۀ درخت بارور و پرثمره ايمان پرداخته، از «اعمال صالح» سخن مى گويد. چه تعبير وسيع و پرمحتوايى! آرى «صالحات» همان «اعمال شايسته» نه فقط عبادات و انفاق فى سبيل اللّه و جهاد در راه خدا و كسب علم و دانش، بلكه هر كار شايسته اى است كه وسيلۀ تكامل نفوس و پرورش اخلاق و قرب الى اللّه و پيشرفت جامعۀ انسانى در تمام زمينه ها شود.

اين تعبير حتى كارهاى كوچكى همچون برداشتن يك سنگ مزاحم از سر راه مردم را شامل مى شود، تا كارهاى بزرگى مانند نجات ميليون ها ميليون انسان از گمراهى و ضلالت، و نشر آيين حق و عدالت در تمام جهان، و اگر در حديثى از امام صادق عليه السلام «اعمال صالح» به «مواسات و مساوات با برادران دينى» تفسير شده، از قبيل بيان مصداق روشن است.

ص: 222

ممكن است گاهى اوقات اعمال صالح از بعضى از انسان هاى غيرمؤمن سر زند، ولى به يقين ريشه دار و پايدار و گسترده نيست، چراكه از انگيزه هاى عميق الهى سرچشمه نمى گيرد و جامعيت ندارد.

قرآن در اينجا «صالحات» را مخصوصاً به صورت «جمع» آورده، جمعى كه «با الف و لام» همراه است و معنى عموم دارد و بيانگر اين حقيقت است كه راه جلوگيرى از آن خسران طبيعى و قهرى، بعد از ايمان، انجام همۀ اعمال صالح است، نه قناعت فقط به يك يا چند عمل صالح، و به راستى اگر ايمان در عمق جان انسان جاى گيرد، چنين آثارى را از خود ظاهر مى سازد.

ايمان، تنها يك انديشه و اعتقاد در زواياى روح و فاقد هرگونه تأثير نيست، ايمان تمام وجود انسان را به رنگ خود درمى آورد.

ايمان همانند چراغ پرنورى است كه درون اطاقى روشن شود، نه تنها فضاى اطاق را نورانى مى كند، بلكه شعاع آن از تمام دريچه هاى اطاق به بيرون مى افتد و هر كس از خارج بگذرد به خوبى مى فهمد آنجا چراغ پرنورى روشن است.

همين گونه وقتى چراغ ايمان در سراى قلب انسان روشن شود نور آن از «زبان» و «چشم» و «گوش» و «دست و پاى انسان» منعكس مى گردد و حركات هر كدام از آن ها نشان مى دهد نورى در قلب است كه پرتوش بيرون تابيده.

به همين دليل در آيات قرآن در بيشتر موارد، «عمل صالح» همراه «ايمان» به عنوان «لازم و ملزوم» يكديگر آمده است؛ در آيۀ 97 سورۀ نحل مى خوانيم:

(مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً) ؛ «هر كسى كار شايسته اى انجام دهد خواه مرد باشد يا زن، در حالى كه مؤمن است، به طور مسلّم او را حيات پاكيزه اى مى بخشيم» و در آيۀ 100 سورۀ مؤمنون مى خوانيم: تأسف بدكاران بعد از جدايى از اين عالم در اين است كه چرا عمل صالحى انجام نداده اند، ولذا براى انجام عمل صالح، با اصرار زياد تقاضاى بازگشت مى كنند:

(رَبِّ اِرْجِعُونِ * لَعَلِّي أَعْمَلُ صالِحاً فِيما تَرَكْتُ) .

ص: 223

و در آيۀ 51 سورۀ مؤمنون آمده است كه خداوند به رسولانش دستور مى دهد:

«از طيبات تناول كنيد و عمل صالح به جا آوريد»؛ (يا أَيُّهَا اَلرُّسُلُ كُلُوا مِنَ اَلطَّيِّباتِ وَ اِعْمَلُوا صالِحاً) و از آنجا كه ايمان و اعمال صالح هرگز تداوم نمى يابد مگر اينكه در اجتماع براى دعوت به سوى حق و شناخت و معرفت آن از يك سو، و دعوت به استقامت و صبر در راه انجام اين دعوت، از سوى ديگر، حركتى صورت پذيرد، به دنبال اين دو اصل، به دو اصل ديگر اشاره مى فرمايد كه درحقيقت ضامن اجراى دو اصل اساسى «ايمان» و «عمل صالح» است.

در اصل سوم، به مسألۀ «تواصى به حق» يعنى دعوت همگانى و عمومى به سوى حق اشاره مى كند، تا همگان حق را از باطل به خوبى بشناسند و هرگز آن را فراموش نكنند و در مسير زندگى از آن منحرف نشوند.

«تواصوا» از مادۀ «تواصى» همان گونه كه راغب در مفردات آورده، به اين معنى است كه بعضى بعض ديگر را سفارش كنند.

و «حق» به معنى واقعيت يا مطابقت با واقعيت است. در كتاب وجوه قرآن دوازده معنى و مورد استعمال براى اين كلمه در قرآن مجيد ذكر شده است، مانند خدا، قرآن، اسلام، توحيد، عدل، صدق، آشكار بودن، واجب بودن و مانند اينها، ولى همۀ آن ها به ريشه اى كه در بالا گفتيم بازمى گردد.

به هر حال جملۀ «تواصوا بالحق» معنى بسيار وسيعى دارد كه هم «امر به معروف و نهى از منكر» را شامل مى شود، و هم «تعليم و ارشاد جاهل» و «تنبيه غافل» و «تشويق» و «تبليغ» ايمان و عمل صالح را.

بديهى است كسانى كه يكديگر را به حق سفارش مى كنند، خود بايد طرفدار حق و عامل به آن باشند.

در اصل چهارم، مسألۀ شكيبايى و «صبر» و استقامت و سفارش كردن يكديگر به آن مطرح است، چراكه بعد از مسألۀ شناخت و آگاهى، هر كس در مسير عمل

ص: 224

در هر گام با موانعى روبه روست، اگر استقامت و صبر نداشته باشد هرگز نمى تواند احقاق حق كند و عمل صالحى انجام دهد و يا ايمان خود را حفظ كند.

آرى، احقاق حق، اجراى حق، و اداى حق در جامعه جز با يك حركت و تصميم گيرى عمومى و استقامت و ايستادگى دربرابر موانع ممكن نيست.

«صبر» در اينجا نيز معنى وسيع و گسترده اى دارد كه هم صبر در مسير اطاعت را شامل مى شود، هم صبر دربرابر انگيزه هاى معصيت، و هم صبر دربرابر مصائب و حوادث ناگوار، و از دست دادن نيروها و سرمايه ها و ثمرات.

با توجه به آنچه درمورد اين اصول چهارگانه كه به حق، جامع ترين برنامۀ حيات و سعادت انسان هاست گفته شد روشن مى گردد كه چرا در روايات آمده است كه وقتى اصحاب و ياران پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله به يكديگر مى رسيدند پيش از اين كه از هم جدا شوند سورۀ «و العصر» را مى خواندند و محتواى بزرگ اين سورۀ كوچك را يادآور مى شدند، سپس با يكديگر خداحافظى كرده به سراغ كار خود مى رفتند.(1)

آن، مقاومت به خرج مى دهد و همچون يك فكر بيگانه به آن مى نگرد، ولى هنگامى كه به صورت سؤال طرح شود و پاسخ را از درون وجدان و قلب خود بشنود آن را فكر و تشخيص خود مى داند و به عنوان «يك فكر و طرح آشنا» به آن مى نگرد ولذا درمقابل آن مقاومت به خرج نمى دهد. اين روش تعليم به ويژه دربرابر افراد لجوج و همچنين كودكان مؤثر است.

در قرآن از اين روش استفادۀ فراوان شده كه به چند نمونه از آن در اينجا اشاره مى كنيم:

1. (هَلْ يَسْتَوِي اَلَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَ اَلَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ) ؛ «آيا كسانى كه مى دانند با كسانى كه نمى دانند يكسانند؟!».(1)

2. (هَلْ يَسْتَوِي اَلْأَعْمى وَ اَلْبَصِيرُ أَ فَلا تَتَفَكَّرُونَ) ؛ «آيا نابينا و بينا يكسانند؟! آيا فكر نمى كنيد؟»

3. (هَلْ يَسْتَوِي اَلْأَعْمى وَ اَلْبَصِيرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِي اَلظُّلُماتُ وَ اَلنُّورُ) ؛ «آيا نابينا و بينا يكسانند؟ يا ظلمت ها و نور برابرند؟!».(2)

قرآن دربارۀ آن ها مى گويد: هنگامى كه خبر اجتماع دشمن براى حمله، به آن ها رسيد، آن ها نه تنها نهراسيدند، بلكه ايمانشان و به دنبال آن استقامتشان افزوده شد. اين خاصيت ايمان به هدف است كه هرقدر انسان مشكلات و مصائب را بيشتر و نزديك تر ببيند، پايمردى و استقامت او بيشتر مى شود و درحقيقت تمام نيروهاى معنوى و مادى او براى مقابله با خطر، بسيج مى گردد. اين دگرگونى عجيب در اين فاصلۀ كوتاه، انسان را با عمق و سرعت تأثير تربيتى آيات قرآن و بيانات گيرا و مؤثر پيغمبر اسلام صلى الله عليه و آله آشنا مى سازد كه خود در حدّ يك اعجاز است.

را به عالى ترين صورتى ترسيم كرده، حقايق فراوانى نهفته است كه در اينجا به قسمتى از آن اشاره مى كنيم:

كه «هر دروغى از راست فروغ مى گيرد»؛ اگر سخن راستى در جهان نبود، كسى هرگز دروغى را باور نمى كرد، و اگر جنس خالص در جهان نبود، كسى فريب جنس قلابى را نمى خورد، بنابراين حتى فروغ زودگذر باطل و آبروى و حيثيت موقت آن به بركت حق است، اما حق همه جا متكى به خويشتن و آبرو و اثر خويش است.

كدام به اندازۀ وسعت وجودشان بهره مى گيرند، و سوم «وسوسه هاى شيطانى» كه به كف هاى آلودۀ روى آب تشبيه شده، كه اين كف ها از آب پيدا نشده، بلكه از آلودگى محل ريزش آب پيدا مى شود و به همين علت وسوسه هاى نفس و شيطان از تعليمات الهى نيست، بلكه از آلودگى قلب انسان است و به هر حال، سرانجام، اين وسوسه ها از دل مؤمنان برطرف مى شود و آب زلال وحى كه موجب هدايت و حيات انسان هاست باقى مى ماند.

تازه اى از تاريخ خود گردد، اما تا زمانى كه اين مرحلۀ تاريخى فرانرسد بايد همه جا در انتظار برخورد حق و باطل بود و موضع گيرى لازم را در اين ميان دربرابر باطل نشان داشت.

در آيۀ 214 سورۀ بقره مى خوانيم: (أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا اَلْجَنَّةَ وَ لَمّا يَأْتِكُمْ مَثَلُ اَلَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِكُمْ مَسَّتْهُمُ اَلْبَأْساءُ وَ اَلضَّرّاءُ وَ زُلْزِلُوا حَتّى يَقُولَ اَلرَّسُولُ وَ اَلَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ مَتى نَصْرُ اَللّهِ أَلا إِنَّ نَصْرَ اَللّهِ قَرِيبٌ) ؛ «آيا گمان كرديد داخل بهشت مى شويد، بى آنكه حوادثى همچون حوادث گذشتگان به شما برسد؟! همانان كه سختى ها و زيان ها به آن ها رسيد و آن چنان بى قرار شدند كه پيامبر و افرادى كه با او ايمان آورده بودند گفتند: پس يارى خدا كى خواهد آمد؟! (به آنها گفته شد:) آگاه باشيد، يارىِ خدا نزديك است!».

كه هميشه كشمكش وجود داشته و خواهد داشت وجود چنين مركزى اثر عميق و خاصى براى حل مشكلات دنيوى مردم دارد زيرا امنيت اين منطقه سبب مى شود كه مردم با تمام اختلافاتى كه دارند در پناه آن در كنار هم بنشينند و مهم ترين مشكل براى فتح باب مذاكرات جهت رفع خصومت ها و نزاع ها به اين صورت حل شود، در حالى كه غير مسلمانان محلى كه براى هر دو طرف مقدس و محترم و مركز امن و امان شناخته شود پيدا نمى كنند، ولى در اسلام و بعضى اديان پيشين آسمانى چنين مكانى پيش بينى شده است. هم اكنون تمام مسلمانان جهان (در صورتى كه بيدار باشند و از اين موقعيت استفاده كنند) مى توانند با استفاده از قداست و امنيت مطلق اين سرزمين در اين حرم امن پروردگار در كنار هم بنشينند و از طريق مذاكرات صريح و دوستانه كه معنويت اين مكان مقدس موجبات آن را در افكار و دل ها ايجاد خواهد كرد به هرگونه نزاع خاتمه دهند.

داستان مسجد ضرار درسى است براى عموم مسلمانان در سراسر تاريخ زندگى شان. گفتار خداوند و عمل پيامبر صلى الله عليه و آله به روشنى نشان مى دهد كه مسلمانان هرگز نبايد آن چنان ظاهربين باشند كه تنها به قيافه هاى حق به جانب نگاه كنند و از اهداف اصلى بى خبر و بركنار مانند.

مسلمان كسى است كه نفاق و منافق را در هر زمان، در هر مكان، و در هر لباس و چهره بشناسد، حتى اگر در چهرۀ دين و مذهب، و در لباس طرفدارى از قرآن و مسجد باشد!

استفاده از «مذهب بر ضد مذهب» چيز تازه اى نيست، همواره راه و رسم استعمارگران، و دستگاه هاى جبار، و منافقان، در هر اجتماعى اين بوده كه اگر مردم گرايش خاصى به مطلبى دارند از همان گرايش براى اغفال، و سپس استعمار آن ها استفاده كنند، و حتى از نيروى مذهب بر ضد مذهب كمك بگيرند.

اصولاً فلسفۀ ساختن پيامبران قلّابى و مذاهب باطل همين بوده كه از اين راه گرايش هاى مذهبى مردم را در مسير دلخواهشان بيندازند.

بديهى است كه در محيطى مانند «مدينه» آن هم در عصر پيامبر صلى الله عليه و آله با آن نفوذ فوق العادۀ اسلام و قرآن، مبارزۀ آشكار بر ضد اسلام ممكن نبود، بلكه بايد لامذهبى را در لفّافۀ مذهب، و باطل را در لباس حق بپيچند و عرضه كنند، تا مردم ساده لوح جذب شوند و نيات سوء دشمنان لباس عمل به خود بپوشد. ولى مسلمان راستين كسى نيست كه آن چنان سطحى باشد كه فريب اين گونه ظواهر را بخورد، بايد با دقت در عوامل و دست هايى كه براى اين گونه برنامه ها شروع به كار مى كند و بررسى قرائن ديگر به ماهيت اصلى پى ببرد و چهرۀ باطنى افراد را در پشت چهرۀ ظاهرى ببيند.

مسلمان كسى نيست كه هر ندايى از هر حلقومى برخاست همين اندازه كه در ظاهر حق به جانب باشد بپذيرد و به آن لبيك گويد، مسلمان كسى نيست كه هر

ص: 236

دستى به سويش دراز شد آن را بفشارد و هر حركت به ظاهر دينى را مشاهده كرد با آن همگام شود و هر كسى پرچمى به نام مذهب برافراشت پاى آن سينه زند و هر بنايى به نام مذهب ساخته شد به سوى آن جذب گردد.

مسلمان بايد هوشيار، آگاه، واقع بين، آينده نگر و اهل تجزيه و تحليل در همۀ مسائل اجتماعى باشد.

ديوان را در لباس فرشته بشناسد، گرگ ها را در لباس چوپان تشخيص دهد و خود را براى مبارزه با اين دشمنان به ظاهر دوست آماده سازد.

يك اصل اساسى در اسلام اين است كه بايد قبل از همه چيز نيات بررسى شود و ارزش هر عمل بستگى به نيت آن دارد، نه به ظاهر آن، گرچه نيت، يك امر باطنى است، اما ممكن نيست كسى نيتى در دل داشته باشد، ولى اثر آن در گوشه و كنار عملش ظاهر نشود، هرچند در پرده پوشى، فوق العاده استاد و ماهر باشد.

از اينجا جواب اين سؤال روشن مى شود كه چرا پيامبر صلى الله عليه و آله با آن عظمت مقام، دستور داد مسجد، يعنى خانۀ خدا را آتش بزنند و مسجدى را كه يك ريگ آن را نمى توان بيرون برد ويران سازند و مكانى را كه اگر آلوده شود بايد به سرعت تطهير كنند مزبله گاه شهر سازند!

پاسخ همۀ اين سؤال ها يك مطلب است و آن اينكه مسجد ضرار مسجد نبود درواقع بت خانه بود، مكان مقدس نبود، كانون تفرقه و نفاق بود، خانۀ خدا نبود، بلكه خانۀ شيطان بود. هرگز اسم و عنوان ظاهرى و ماسك ها، واقعيت چيزى را دگرگون نمى سازد. اين بود درس بزرگى كه داستان مسجد ضرار به همۀ مسلمانان براى همۀ اعصار و قرون دارد.

از اين بحث اين موضوع نيز روشن مى شود كه اهميت اتحاد صفوف مسلمين در نظر اسلام به قدرى زياد است كه حتى اگر ساختن مسجدى در كنار مسجد ديگر باعث ايجاد تفرقه و اختلاف و شكاف ميان صفوف مسلمانان گردد آن مسجد تفرقه انداز، نامقدس است.

ص: 237

دومين درسى كه مى گيريم اين است كه خداوند در اين آيات به پيامبر صلى الله عليه و آله دستور مى دهد در مسجد ضرار نماز نخوان، بلكه در مسجدى نماز بخوان كه پايۀ آن بر شالودۀ تقوا بنا شده است.

اين «نفى» و «اثبات» كه از شعار اصلى اسلام «لا اله الّا اللّه» گرفته تا برنامه هاى بزرگ و كوچك ديگر، همه جلوه هاى آن است، اين واقعيت را بيان مى كند كه هميشه در كنار هر نفى بايد اثباتى باشد تا جامۀ عمل به خود بپوشد. اگر ما مردم را از رفتن به مراكز فساد نهى مى كنيم، بايد درمقابل آن كانون هاى پاكى براى اجتماع و ارضاى روح زندگى گروهى فراهم سازيم، اگر از مدارس استعمارى نهى مى كنيم بايد فرهنگى سالم و مراكزى پاك براى آموزش و پرورش تشكيل دهيم، اگر بى عفتى را محكوم مى سازيم بايد وسايل ازدواج آسان در اختيار جوانان بگذاريم.

كسانى كه تمام قدرت خود را در «نفى» به كار مى اندازند و در برنامه هايشان خبرى از «اثبات» نيست، يقين داشته باشند كه نفى شان هم كمتر به جايى خواهد رسيد، چراكه اين سنت آفرينش است كه بايد همۀ غرايز و احساسات را از طريق صحيح اشباع كرد، چراكه اين برنامۀ مسلم اسلام است كه «لا» بايد با «الاّ» همراه گردد تا از آن، توحيدى حيات بخش متولد شود.

و اين درسى است كه متأسفانه بسيارى از مسلمانان آن را به دست فراموشى سپرده اند و باز هم شكايت مى كنند كه چرا برنامه هاى اسلامى پيش نمى رود، در حالى كه برنامۀ اسلام منحصر به نفى نيست، آن چنان كه آن ها خيال مى كنند، اگر نفى و اثبات را با هم قرين مى ساختند پيشرفت شان حتمى بود.

سومين درس ارزنده اى كه از جريان مسجد ضرار و آيات فوق فرامى گيريم اين است كه يك كانون فعال و مثبت دينى و اجتماعى كانونى است كه از دو عنصر مثبت تشكيل شود: نخست شالوده و هدف آن از آغاز پاك باشد (أُسِّسَ

ص: 238

عَلَى اَلتَّقْوى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ) ، و ديگر اينكه حاميان و پاسدارانش انسان هايى پاك و درست كار و باايمان و مصمم باشند (فِيهِ رِجالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا) .

از ميان رفتن هر يك از اين دو ركن اساسى باعث فقدان نتيجه و نرسيدن به مقصد است.

و شكست انگشت گذاشته، مى گويد: براى يافتن عامل اصلى لازم نيست آسمان ها و زمين ها را جستجو كنيد و يا به دنبال عوامل موهوم و پندارى بگرديد، بلكه كافى است تنها در وجود، در فكر و روحيه و اخلاق خود، و در نظامات اجتماعى خودتان جستجو كنيد، هرچه هست در اينجاست.

ملت هايى كه فكر و انديشۀ خود را به كار انداختند، دست اتحاد و برادرى به هم دادند، سعى و تلاش و اراده و تصميم نيرومند داشتند و هنگام لزوم، جانبازى و فداكارى كردند و قربانى دادند، به يقين پيروز شدند، امّا هنگامى كه ركود و سستى و تنبلى جاى سعى و كوشش را گرفت، غفلت و بى خبرى به جاى آگاهى، ترديد و دودلى به جاى تصميم، محافظه كارى به جاى شهامت، و نفاق و تفرقه به جاى اخلاص و ايمان نشست، سقوط و نكبت آغاز شد.

درحقيقت جملۀ (ذلِكَ بِأَنَّ اَللّهَ لَمْ يَكُ مُغَيِّراً نِعْمَةً أَنْعَمَها عَلى قَوْمٍ حَتّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ) برترين قانون حيات انسان ها را بيان مى كند و روشن مى سازد كه مكتب قرآن در زمينۀ حيات جامعه ها اصيل ترين و روشن ترين مكتب هاست، حتّى به كسانى كه در عصر اتم و فضا انسان را فراموش كرده و گردانندۀ چرخ هاى تاريخ را ابزارهاى توليد و مسائل اقتصادى كه خود مولود انسان است - مى پندارند، اعلام مى كند كه شما نيز سخت در اشتباهيد، شما معلول را گرفته و علت اصلى را كه خود ايشان و دگرگونى انسان هاست فراموش كرده ايد، به شاخه چسبيده ايد آن هم فقط يك شاخه و ريشۀ اصلى را از خاطر برده ايد!

راه دور نرويم، تاريخ اسلام و يا صحيح تر: تاريخ زندگى مسلمين، شاهد پيروزى هاى درخشان در آغاز كار و شكست هاى تلخ و دردناكى به دنبال آن است. در قرون نخستين، اسلام به سرعت در جهان پيش مى رفت، و در همه جا نور علم و آزادى مى پاشيد، بر سر اقوام سايۀ علم و دانش مى گسترد، نيروآفرين و قدرت بخش و تكان دهنده و آبادكننده بود و تمدّنى خيره كننده به وجود آورد كه

ص: 240

در تاريخ سابقه نداشت، امّا چند قرن بيشتر نگذشت كه اين جوشش به خاموشى گراييد، تفرقه و پراكندگى، انزوا و بى تفاوتى، ضعف و ناتوانى و درنتيجه عقب ماندگى، جاى آن همه ترقّى را گرفت، تا آنجا كه مسلمانان جهان براى وسايل ابتدايى زندگى ناچار شدند دست به دامان ديگران بزنند، فرزندان خود را براى فراگرفتن علم و دانش راهى ديار بيگانه كنند، در حالى كه يك روز دانشگاه هاى مسلمانان برترين دانشگاه هاى جهان و مركز دانشجويان دوست و بيگانه بود، ولى كار به جايى رسيد كه نه تنها صادركنندۀ علم و صنعت و تكنولوژى نشدند بلكه موادّ ابتدايى غذايى را نيز از خارج از كشورهاى خود وارد كردند.

سرزمين فلسطين را كه يك روز كانون مجد و عظمت مسلمين بود و حتى جنگجويان صليبى با ميليون ها كشته و مجروح در طىّ دويست سال نتوانستند آن را از دست سربازان اسلام بيرون آورند، در مدت شش روز به آسانى از دست دادند، در حالى كه براى پس گرفتن يك وجب آن از دشمن بايد ماه ها و سال ها چانه بزنند، چانه اى كه معلوم نيست پايانش به كجا بينجامد؟

آيا اين وعدۀ الهى كه مى فرمايد: (وَ كانَ حَقًّا عَلَيْنا نَصْرُ اَلْمُؤْمِنِينَ) ؛ «يارى مؤمنان همواره حقّى است بر عهدۀ ما»(1) تخلف پذيرفته است؟

و يا اينكه مى گويد: (وَ لِلّهِ اَلْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ) ؛ «در حالى كه عزت مخصوص خدا و پيامبر او و مؤمنان است»(2) منسوخ گشته است؟

و يا اين سخن كه مى گويد: (وَ لَقَدْ كَتَبْنا فِي اَلزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ اَلذِّكْرِ أَنَّ اَلْأَرْضَ يَرِثُها عِبادِيَ اَلصّالِحُونَ) ؛ «در «زبور» بعد از ذكر (تورات) نوشتيم: بندگان شايسته ام وارث (حكومت) زمين خواهند شد»(3) دگرگون شده است؟

ص: 241

آيا خداوند العياذ اللّه - از انجام وعده هاى خود عاجز است؟ و يا وعده هاى خويش را به دست فراموشى سپرده؟ و يا تغيير داده است؟... اگر چنين نيست پس چرا آن همه مجد و عظمت و قدرت و سربلندى و افتخار از ميان رفت؟

قرآن مجيد در آيۀ كوتاه فوق به همۀ اين سؤال ها و صدها سؤال مانند آن يك پاسخ بيشتر نمى گويد و آن اينكه سرى به اعماق قلب تان بزنيد و نگاهى به زواياى اجتماعتان بيفكنيد، ببينيد كه دگرگونى ها از خود شما شروع شده است، لطف و رحمت خدا براى همگان گسترده است، اين شماييد كه شايستگى ها و لياقت ها را از ميان برديد و به چنين روز غم انگيزى افتاديد.

اين آيه تنها از گذشته سخن نمى گويد كه بگوييم گذشته با همۀ تلخى و شيرينى هايش گذشته است و ديگر بازنمى گردد و سخن دربارۀ آن بيهوده است، بلكه از امروز و آينده نيز سخن مى گويد، كه اگر بار ديگر به سوى خدا آييد، پايه هاى ايمان را محكم كنيد، انديشه ها را بيدار سازيد، تعهدها و مسئوليت هايتان را به ياد آريد، دست ها را به يكديگر بفشاريد، به پا خيزيد و فرياد كشيد و بخروشيد و بجوشيد، قربانى دهيد و جهاد كنيد، و تلاش و كوشش را در همۀ زمينه ها به كار گيريد، باز هم آب رفته به جوى آيد، روزهاى تيره و تاريك سپرى مى شود، افقى درخشان و سرنوشتى روشن دربرابر شما آشكار مى گردد و مجد و عظمت ديرين در سطحى عالى تر تجديد خواهد شد.

بياييد عوض شويد، دانشمندان بگويند و بنويسند، جنگجويانتان پيكار كنند، تجار و زحمت كشانتان تلاش كنند، جوانانتان بيشتر و بيشتر درس بخوانند و پاك شوند و تلاش كنند آگاهى بيندوزند، تا خون تازه اى در عروق جامعۀ شما به جريان بيفتد و آن چنان قدرت پيدا كنيد كه دشمن سرسختى كه امروز يك وجب زمين را با خواهش پس نمى دهد تمام زمين ها را با التماس به شما برگرداند.

ولى اين ها حقايقى است كه گفتنش آسان، و دانستن و باور كردنش مشكل،

ص: 242

و عمل كردن به آن مشكل تر است، ولى به هر حال بايد در پرتو نور اميد به پيش رفت.

ذكر اين نكته نيز لازم است كه مسألۀ رهبرى نقش بسيار مؤثرى در سرنوشت اقوام و ملل دارد، ولى نبايد فراموش كرد كه ملت هاى بيدار همواره رهبران لايق را به رهبرى خويش مى پذيرند و رهبران نالايق و زورگو و ستمكار، دربرابر خشم و ارادۀ آهنين ملت ها درهم كوبيده مى شوند.

اين را نيز نبايد فراموش كرد كه ماوراى اسباب و عوامل ظاهرى، يك سلسله مددهاى غيبى و الطاف الهى وجود دارد كه در انتظار بندگان باايمان و پرجوش و بااخلاص است، ولى آن ها را نيز بى حساب به كسى نمى دهند، بلكه شايستگى و آمادگى لازم دارد.

اين بحث را با ذكر دو روايت پايان مى دهيم:

از امام صادق عليه السلام نقل شده است: «ما أنعَمَ اللّهُ عَلى عَبدٍ بِنِعمَةٍ فَسَلَبَها إيّاهُ حَتّى يُذنِبَ ذَنباً يَستَحِقُّ بِذلِكَ السَّلبَ ؛ خداوند هيچ نعمتى را كه به بنده اى بخشيده از او نمى گيرد مگر اينكه گناهى كند كه به خاطر آن مستحق سلب آن نعمت شود».(1)

در حديث ديگرى از آن امام عليه السلام مى خوانيم:

«خداوند پيامبرى را مأمور كرد كه اين سخن را به قوم خود بگويد: هيچ جمعيت و گروهى كه در پرتو اطاعت من در خوشى و آسايش بوده اند از آنچه موجب رضايت من است تغيير حالت نداده اند مگر اينكه من نيز آن ها را از آنچه دوست مى دارند به آنچه ناخوش دارند تغيير حال داده ام، و هر گروه و خانواده اى كه به خاطر معصيت گرفتار ناراحتى بوده اند، سپس از آنچه موجب عدم رضايت من است تغيير موضع داده اند من نيز آن ها را به آنچه دوست دارند رسانده و تغيير موضع داده ام».

ص: 243

آن است، همچنين عنوان «ايام اللّه» بدون شك، اشاره به روزهاى مخصوصى است كه امتياز و روشنايى و درخشش فوق العاده اى دارد. به همين دليل مفسران در تفسير آن احتمالات مختلفى داده اند، بعضى گفته اند: اشاره به روزهاى پيروزى پيامبران پيشين و امت هاى راستين آن ها مى باشد، و روزهايى كه انواع نعمت هاى الهى به دليل شايستگى ها شامل حال آن ها مى باشد. بعضى ديگر گفته اند: اشاره به روزهايى است كه خداوند اقوام سركش را به زنجير عذاب مى كشيد و طاغوت ها را با يك فرمان درو مى كرد.

و بعضى نيز آن را اشاره به هر دو قسمت دانسته اند. امّا اصولاً نمى توان اين تعبير گويا و رسا را محدود ساخت؛ ايام اللّه، تمام روزهايى است كه داراى عظمتى در تاريخ زندگى بشر است. هر روزى كه يكى از فرمان هاى خدا در آن چنان درخشيده كه بقيۀ امور را تحت الشعاع خود قرار داده، از ايام اللّه است.

هر روزى كه فصل تازه اى در زندگى انسان ها گشوده و درس عبرتى به آن ها داده و ظهور و قيام پيامبرى در آن بوده، يا طاغوت و فرعون گردنكشى در آن به قعر درّۀ نيستى فرستاده شده، خلاصه هر روزى كه حق و عدالتى بر پا شده و ظلم و بدعتى خاموش گشته، همۀ آن ها از ايام اللّه است.

و چنان كه خواهيم ديد، در روايات ائمۀ معصومين عليهم السلام در تفسير اين آيه نيز انگشت روى روزهاى حساسى گذاشته شده است.

در پايان آيه مى فرمايد: «در اين سخن و در همۀ ايام اللّه، آيات و نشانه هايى است براى هر انسان شكيبا و پراستقامت و شكرگزار»؛ (إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِكُلِّ صَبّارٍ شَكُورٍ) .

«صبار» و «شكور» هر دو صيغۀ مبالغه است كه يكى فزونى صبر و استقامت را مى رساند و ديگرى فزونى شكرگزارى نعمت را. اشاره به اينكه افراد باايمان، نه در مشكلات و روزهاى سخت دست و پاى خود را گم مى كنند و تسليم حوادث

ص: 245

مى شوند و نه در روزهاى پيروزى و نعمت گرفتار غرور و غفلت مى گردند، و ذكر اين دو بعد از اشاره به «ايام اللّه» گويا ناظر به همين مطلب است.

در آيۀ بعد به يكى از آن ايام اللّه و روزهاى درخشان و پربارى كه در تاريخ بنى اسرائيل وجود داشته و ذكر آن تذكرى براى مسلمانان است، اشاره كرده، مى گويد: «به خاطر بياوريد هنگامى را كه موسى به قوم خود گفت: نعمت خدا را متذكر شويد آن زمان كه شما را از چنگال آل فرعون رهايى بخشيد».

همان فرعونيان بى رحمى كه «بدترين عذاب را بر شما تحميل مى كردند، پسرانتان را سر مى بريدند و زنانتان را براى خدمت و كنيزى زنده نگه مى داشتند و اين آزمايش بزرگى از سوى پروردگارتان براى شما بود».

چه روزى از اين پربركت تر كه شرّ جمعيت خودكامه و سنگدل و استعمارگرى را از سر شما كوتاه كرد، همان ها كه بزرگ ترين جنايت را در حق شما قائل مى شدند. چه جنايتى از اين بدتر كه پسران شما را همچون حيوانات سر مى بريدند (توجه داشته باشيد كه قرآن تعبير به «ذبح» مى كند نه قتل) و از اين مهم تر نواميس شما به عنوان كنيزانى در چنگال دشمن بى آزرم بودند.

نه تنها درمورد بنى اسرائيل، بلكه درمورد همۀ اقوام و ملت ها، روز رسيدنشان به آزادى و استقلال و كوتاه شدن دست طاغوت ها، از ايّام اللّه است كه بايد همواره آن را به خاطر داشته باشند، خاطره اى كه توجه به آن از ارتجاع و بازگشت به وضع گذشته آن ها را حفظ مى كند. آيا اين درد كوچكى است كه نيروى فعال يك جمعيت را از ميان ببرند و زنان آن ها را بدون سرپرست، به عنوان كنيزانى در چنگال يك مشت افراد ظالم و ستمگر باقى بگذارند؟

سپس اضافه مى كند كه اين را نيز «به خاطر بياوريد كه پروردگار شما اعلام كرد: اگر شكر نعمت هاى مرا به جا آوريد، به يقين نعمت هاى شما را افزون مى كنم و اگر كفران كنيد عذاب و مجازات من شديد است».

ص: 246

نكته: همان گونه كه گفتيم، اضافۀ «ايام» به «اللّه»، اشاره به روزهاى سرنوشت ساز و مهم زندگى انسان هاست كه به دليل عظمتش به نام «اللّه» اضافه شده است، و نيز به دليل اينكه يك نعمت بزرگ الهى شامل حال قوم و ملتى شايسته و يا يك مجازات بزرگ و دردناك الهى دامن گير ملتى سركش و طغيانگر شده است، كه در هر دو صورت شايستۀ تذكر و يادآورى است.

در حديثى از امام باقر عليه السلام مى خوانيم كه فرمود: «ايّامُ اللّهِ، يَومَ يَقومُ القائِمُ عليه السلام وَيَومُ الكَرَّةِ وَ يَومُ القِيامَةِ ؛ ايام اللّه روز قيام مهدى موعود و روز رجعت و روز قيامت است»(1) و در تفسير على بن ابراهيم آمده كه «ايام اللّه» سه روز است:

روز قيام مهدى عليه السلام و روز مرگ و روز رستاخيز.(2)

در حديث ديگرى از پيامبر صلى الله عليه و آله مى خوانيم: «ايّامُ اللّهِ نَعمائُهُ وَ بَلائُهُ بِبَلائِهِ سُبحانَهُ ؛ايام اللّه (روزهاى) نعمت هاى او و آزمايش هاى او به وسيلۀ بلاهاى اوست».(3)

همان گونه كه بارها گفته ايم، هرگز اين گونه احاديث دليل بر انحصار نيست، بلكه بيان قسمتى از مصداق هاى روشن است.

و به هر حال يادآورى روزهاى بزرگ (اعم از روزهاى پيروزى يا روزهاى سخت و طاقت فرسا) نقش مؤثرى در بيدارى و هشيارى ملت ها دارد و با الهام از همين پيام آسمانى است كه ما خاطرۀ روزهاى بزرگى را كه در تاريخ اسلام بوده همواره گرامى و جاودان مى داريم و هر سال براى تجديد اين خاطره ها روزهاى معينى را اختصاص مى دهيم، كه در آن به تاريخ گذشته بازگشته و درس هاى مهمى از آن مى آموزيم، درس هايى كه براى امروز ما فوق العاده مؤثر است.

ص: 247

همچنين در تاريخ معاصر خود، به ويژه در تاريخ پرشكوه انقلاب اسلامى ايران روزهاى فوق العاده اى وجود دارد كه مصداق زندۀ «ايام اللّه» است و بايد در هر سال خاطرۀ آن ها را زنده كرد كه آميخته با خاطرۀ شهيدان، رزمندگان، مجاهدان و مبارزان بزرگ است، و سپس از آن ها الهام گرفت و از ميراث بزرگشان پاسدارى كرد، و بر همين اساس بايد اين روزهاى بزرگ در متن كتاب هاى درسى در مدارس ما و در تعليم و تربيت فرزندان ما داخل گردد و وظيفۀ ذكّرهم (آن ها را يادآورى كن) دربارۀ نسل هاى آينده نيز پياده شود.

در قرآن مجيد نيز بارها ايّام اللّه تذكر داده شده، يعنى هم نسبت به بنى اسرائيل و هم نسبت به مسلمان ها روزهاى نعمت و مجازات خاطرنشان گرديده است.

وَالنَّصَبُ خُلِقا فِى الدُّنيا، وَ لاِهلِ الدُّنيا، وَ ما اُعطِىَ أَحَدٌ مِنها جَفنَةً إلّااُعطِىَ مِنَ الحِرصِ مِثلَيها، وَ مَن أَصابَ مِنَ الدُّنيا أَكثَرَ، كانَ فِيها أَشَدَّ فَقرا لاِنَّهُ يَفتَقِرُ إَلَى النّاسِ فِى حِفظِ أَموالِهِ، وَ تَفتَقِرُ إلى كُلِّ آلَةٍ مِن آلا تِ الدُّنيا، فَلَيَس فِى غِنَى الدُّنيا الرّاحَةُ ؛ راحتى و آسايش در دنيا و براى اهل دنيا وجود ندارد، راحتى و آسايش تنها در بهشت است و براى اهل بهشت! رنج و تعب در دنيا آفريده شده و براى اهل دنيا، و (به همين دليل) هر كسى كه پيمانه اى از آن به دست مى آورد دو برابر آن حرص نصيب او مى شود، و كسانى كه از دنيا بيشتر دارند فقيرترند! زيرا براى حفظ اموال خويش محتاج ديگران اند، و به وسايل و ادوات زيادى براى حفظ آن نيازمندند، بنابراين در ثروت دنيا نيز راحتى وجود ندارد».

سپس در ادامۀ اين حديث فرمود:

«كَلّا ما تَعِبَ أَولِياءُ اللّهِ فِى الدُّنيا لِلدُّنيا، بَل تَعِبُوا فِى الدُّنيا لِلآخِرَةِ ؛ دوستان خدا هرگز در دنيا به خاطر دنيا رنج نمى كشند، بلكه رنج آن ها در دنيا براى آخرت است».(1)

و آراسته گرديد، و اهل آن مطمئن شدند كه مى توانند (بى هيچ مانعى) از آن بهره مند گردند، (ناگهان) فرمان ما، شب هنگام يا در روز، فرامى رسد؛ (و سرما يا صاعقه اى را بر آن مسلّط مى سازيم؛) و آن چنان آن را درو مى كنيم كه گويى ديروز هرگز (چنين كشتزارى) نبوده است! اين گونه آيات خود را براى گروهى كه مى انديشند، شرح مى دهيم!».

در اين آيه ناپايدارى زندگى دنيا ضمن مثال جالبى تشريح شده تا پرده هاى غرور و غفلت را از مقابل ديده هاى غافلان و طغيانگران كنار زند.

آنچه در اين آيه آمده ترسيم روشن و گويايى از زندگى زودگذر و فريبنده و پرزرق و برق دنياى مادى است كه نه مقام و ثروتش دوام دارد و نه امنيت و سلامت آن.

لذا در آيۀ بعد با يك جملۀ كوتاه به نقطۀ مقابل اين گونه زندگى اشاره كرده، مى فرمايد: «خداوند به دارالسلام، خانۀ صلح و سلامت و امنيت دعوت مى كند»؛ (وَ اَللّهُ يَدْعُوا إِلى دارِ اَلسَّلامِ) .

جايى كه نه از اين كشمكش هاى غارتگران دنياى مادى خبرى است، نه از مزاحمت هاى احمقانۀ ثروت اندوزان ازخدا بى خبر، و نه از جنگ و خون ريزى و استعمار و استثمار، و تمام اين مفاهيم در كلمۀ دارالسلام (خانۀ صلح و سلامت) جمع است.

و هرگاه زندگى در اين دنيا نيز شكل توحيدى و رستاخيزى به خود گيرد آن نيز تبديل به «دارالسلام» مى شود و از صورت آن «مزرعۀ بلاديدۀ طوفان زده» درمى آيد. سپس اضافه مى كند: «خدا هر كس را بخواهد (شايسته و لايق ببيند) به سوى راه مستقيم، همان راهى كه به دارالسلام و مركز امن و امان منتهى مى شود، هدايت مى كند»؛ (وَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ) .

در اينجا به دو نكته بايد توجه كرد:

يك: از آنجا كه قرآن كتاب انسان سازى و تربيت است، در بسيارى از موارد براى روشن ساختن حقايق عقلى به ذكر مثال متوسل مى شود و گاهى

ص: 250

موضوعاتى را كه آغاز و انجامش سال ها طول مى كشد، در يك صحنۀ زودگذر و قابل مطالعه دربرابر چشمان مردم مجسم مى سازد.

بررسى تاريخ پرماجراى عمر يك انسان يا يك نسل كه گاهى يك صد سال طول مى كشد براى افراد عادى كار آسانى نيست، اما هنگامى كه صحنه اى همانند زندگى بسيارى از گياهان را كه در چند ماه خلاصه مى شود (از تولد و رشد و نمو و زيبايى، تا پژمردگى و نابودى) درمقابل او قرار دهند بسيار راحت مى تواند چگونگى زندگى خود را در اين آيينۀ شفاف ببيند.

درست اين صحنه را درمقابل چشم خود مجسم كنيد: باغى است پر از درخت و سبزه و گياه كه همگى به ثمر نشسته و غوغاى حيات در سرتاسر آن نمايان است، اما در يك شب تاريك يا يك روز روشن ناگهان ابرهاى سياه، آسمان را مى پوشاند، رعد و برق و سپس طوفان و رگبارهاى شديد و تگرگ هاى دانه درشت آن را از هر سو درهم مى كوبد.

فرداكه به ديدن آن باغ مى رويم درختانِ درهم شكسته، گياهان از هم پاشيده وپژمرده، و همه چيز را درهم به روى خاك ريخته درمقابل خود مشاهده مى كنيم، آن چنان كه باور نمى كنيم اين همان باغ سرسبز خرمى است كه ديروز به روى ما مى خنديد.

آرى، چنين است ماجراى زندگى انسان ها به ويژه در عصر و زمان ما كه گاه يك زلزله يا يك جنگ چند ساعته چنان يك شهر آباد و خرم را درهم مى كوبد كه چيزى جز يك ويرانه با يك مشت اجساد قطعه قطعه شده باقى نمى گذارد، و چه غافل اند مردمى كه به چنين زندگى ناپايدارى دل خوش كرده اند!

حَرْثِهِ وَ مَنْ كانَ يُرِيدُ حَرْثَ اَلدُّنْيا نُؤْتِهِ مِنْها وَ ما لَهُ فِي اَلْآخِرَةِ مِنْ نَصِيبٍ) ؛ «كسى كه زراعت آخرت را بخواهد، به كشت او فزونى مى بخشيم (و بر محصولش مى افزاييم)؛ و كسى كه فقط كشت دنيا را بطلبد، بهره اى از آن به او مى دهيم، امّا در آخرت هيچ بهره اى ندارد!».

در اين آيه با يك تشبيه لطيف، مردم جهان را دربرابر روزى هاى پروردگار و چگونگى استفاده از آن، به كشاورزانى تشبيه مى كند كه گروهى براى آخرت كشت مى كنند و گروهى براى دنيا، و نتيجۀ هر يك از اين دو زراعت را مشخص مى كند؛ مى فرمايد: «كسى كه زراعت آخرت را طالب باشد به او بركت مى دهيم و بر محصولش مى افزاييم و كسانى كه فقط براى دنيا كشت كنند و تلاش و كوششان براى بهره گيرى از اين متاع زودگذر و فانى باشد، تنها كمى از آنچه را مى طلبند به آن ها مى دهيم، اما در آخرت هيچ نصيب و بهره اى نخواهند داشت».

تشبيه جالب و كنايۀ زيبايى است! انسان ها همگى زارع اند و اين جهان مزرعۀ ماست، اعمال ما بذرهاى آن، و امكانات الهى بارانى است كه بر آن مى بارد، اما اين بذرها بسيار متفاوت اند، محصول بعضى از آن ها نامحدود، جاودانى و درختانش هميشه خرم و سرسبز و پرميوه، اما محصولات بعضى ديگر بسيار كم، عمرش كوتاه و زودگذر است و ميوه هايى تلخ و ناگوار دارد.

تعبير به «يريد» (مى خواهد و اراده مى كند) درحقيقت اشاره به تفاوت نيّت هاى مردم است، و مجموع آيه شرحى است دربارۀ مواهب و روزى هاى پروردگار كه در آيۀ قبل آمده، كه گروهى، از اين مواهب به صورت بذرهايى براى آخرت استفاده مى كنند و گروهى براى تمتع دنيا.

جالب اينكه درمورد كشت كاران آخرت مى گويد: (نَزِدْ لَهُ فِي حَرْثِهِ) ؛ «زراعت او را افزون مى كنيم» ولى نمى گويد از تمتع دنيا نيز بى نصيب اند، اما درمورد كشت كاران دنيا مى گويد: «مقدارى از آن را كه مى خواهند به آن ها مى دهيم»، بعد مى افزايد: «در آخرت هيچ نصيب و بهره اى ندارند».

ص: 252

بنابراين نه دنياپرستان به آنچه مى خواهند مى رسند و نه طالبان آخرت از دنيا محروم مى شوند، اما با اين تفاوت كه گروه اول با دست خالى به سراى آخرت مى روند و گروه دوم با دست هاى پر!

نظير همين معنى در آيات 18 و 19 سورۀ اسراء به شكل ديگرى آمده است:

(مَنْ كانَ يُرِيدُ اَلْعاجِلَةَ عَجَّلْنا لَهُ فِيها ما نَشاءُ لِمَنْ نُرِيدُ ثُمَّ جَعَلْنا لَهُ جَهَنَّمَ يَصْلاها مَذْمُوماً مَدْحُوراً * وَ مَنْ أَرادَ اَلْآخِرَةَ وَ سَعى لَها سَعْيَها وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِكَ كانَ سَعْيُهُمْ مَشْكُوراً) ؛ «هر كس كه (تنها) زندگى زودگذر (دنيا) را مى طلبد، آن مقدار از آن را كه بخواهيم - و به هر كس اراده كنيم مى دهيم؛ سپس دوزخ را براى او قرار خواهيم داد، كه در آتش سوزانش مى سوزد، در حالى كه نكوهيده و رانده (درگاه خدا) است، و هركس كه سراى آخرت را بطلبد و براى آن سعى و كوشش كند - در حالى كه ايمان داشته باشد - چنين كسانى سعى و تلاش آن ها، (از سوى خدا) پاداش داده خواهد شد».

تعبير (نَزِدْ لَهُ فِي حَرْثِهِ) با آنچه در آيات ديگر قرآن آمده هماهنگ است، ازجمله (مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها) ؛ «كسى كه كار نيكى انجام دهد ده برابر پاداش اوست»(1)و (لِيُوَفِّيَهُمْ أُجُورَهُمْ وَ يَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ) ؛ «(آن ها اين اعمال صالح را انجام مى دهند) تا خداوند اجر و پاداش كامل به آن ها دهد و از فضلش بر (پاداش) آن ها بيفزايد».(2)

به هر حال آيۀ فوق ترسيم گويايى از بينش اسلامى دربارۀ زندگى دنياست، دنيايى كه مطلوب بالذات است و دنيايى كه مقدمۀ جهان ديگر و مطلوب بالغير.

اسلام به دنيا به عنوان يك مزرعه مى نگرد كه محصولش در قيامت چيده مى شود.

تعبيراتى كه در لسان روايات يا بعضى ديگر از آيات قرآن آمده تأييد و تأكيدى بر

ص: 253

همين معناست. مثلاً در آيۀ 261 سورۀ بقره انفاق كنندگان را به بذرى تشبيه مى كند كه از آن هفت خوشه برمى خيزد و از هر خوشه اى يك صد دانه و گاه بيشتر، اين نمونۀ بذرافشانى آخرت است.

در حديثى از پيامبر صلى الله عليه و آله نيز مى خوانيم: «وَ هَل تَكُبُّ النّاس عَلى مَناخِرِهِم فِى النّارِ إلّاحَصائِدُ ألسِنَتِهِم ؛ آيا مردم را چيزى جز محصولات درو شدۀ زبان هاى آن ها به رو در آتش مى افكند؟».(1)

و در حديث ديگرى از اميرمؤمنان على عليه السلام آمده است: «إنَّ المالَ وَالبَنِينَ حَرثَ الدُّنيا، وَالعَمَلَ الصّالِحَ حَرثُ الآخِرَةِ وَ قَد يَجمَعُهُمَا اللّهُ لِاَقوامٍ ؛ مال و فرزندان كشت دنيا هستند و عمل صالح كشت آخرت، و گاه خداوند هر دوى اين ها را براى قومى جمع مى كند».(2)

اين نكته را نيز از آيۀ فوق مى توان استفاده كرد كه دنيا و آخرت هر دو نياز به تلاش و سعى و كوشش دارد و هيچ كدام بى زحمت و رنج به دست نمى آيد، همان گونه كه هيچ بذر و محصولى بى رنج و زحمت نيست. چه بهتر كه انسان با رنج و زحمتش درختى پرورش دهد كه بارش شيرين و هميشگى و دائم و برقرار باشد، نه درختى كه زود خزان مى شود و نابود مى گردد.

اين سخن را با حديثى از پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله پايان مى دهيم كه فرمود: «مَن كانَت نِيَّتُهُ الدُّنيا فَرَّقَ اللّهُ عَلَيهِ أمرَهُ، وَ جَعَلَ الفَقرَ بَينَ عَينَيهِ، وَ لَم يَأتِهِ مِنَ الدُّنيا إلاّ ما كَتَبَ لَهُ، وَ مَن كانَت نِيَّتُهُ الآخِرَةَ جَمَعَ اللّهُ شَملَهُ وَ جَعَلَ غِناهُ في قَلبِهِ، وَ أَتَتهُ الدُّنيا وَ هِىَ راغِمَةٌ ؛ كسى كه نيتش دنيا باشد خداوند كار او را پريشان مى سازد، فقر را دربرابر او قرار مى دهد و جز آنچه براى او مقرر شده چيزى از دنيا به چنگ نمى آورد، و كسى كه نيّتش سراى آخرت باشد خداوند پراكندگى او را به جمعيت مبدل

ص: 254

مى سازد و غنا و بى نيازى را در قلبش قرار مى دهد، دنيا تسليم او مى شود و به سراغ او مى آيد».(1)

اينكه ميان علما مشهور است: «الدُّنيا مَزرَعَةُ الآخِرَةِ» درحقيقت اقتباسى از مجموع بيانات فوق است.

حديث فوق را چه به اين صورتى كه مفسران گفته اند تفسير كنيم و چه به صورت شرايط رهبر كه ما عنوان كرديم، اين واقعيت را بيان مى كند كه جمله هاى كوتاه و فشردۀ آيۀ فوق متضمن يك برنامۀ جامع و وسيع و كلى در زمينه هاى اخلاقى و اجتماعى است، به طورى كه مى توان همۀ برنامه هاى مثبت و سازنده و فضايل انسانى را در آن پيدا كرد، و به گفتۀ بعضى از مفسران، اعجاز قرآن در شكل «فشرده گويى» آميخته با وسعت و عمق معنى، در آيۀ فوق كاملاً منعكس است.

در ضمن، توجه به دو نكته لازم است: نخست اين كه مخاطب آيه گرچه شخص پيامبر صلى الله عليه و آله است، ولى همۀ امت و تمامى رهبران و مبلغان را شامل مى شود.

و دوم اين كه در آيات فوق، هيچ مطلبى كه مخالف مقام عصمت باشد وجود ندارد، زيرا پيامبران و معصومان نيز دربرابر وسوسه هاى شيطان بايد خود را به خدا بسپارند و هيچ كس، از لطف و حمايت خدا دربرابر وساوس شياطين و نفس بى نياز نيست، حتى معصومان.

در بعضى از روايات نقل شده كه وقتى آيۀ فوق نازل شد، پيامبر صلى الله عليه و آله از جبرئيل دربارۀ آن توضيح خواست (كه چگونه با مردم مدارا و ترك سخت گيرى كند). جبرئيل گفت: نمى دانم، بايد از كسى كه مى داند سؤال كنم، سپس بار ديگر بر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شد و گفت: «يا مُحَمَّدُ اِنَّ اللّهَ يَأمُرُكَ أن تَعفُو عَمَّن ظَلَمَكَ وَ تُعطِى مَن حَرَمَكَ وَ تَصِلُ مَن قَطَعَكَ ؛ اى محمّد! خداوند به تو دستور مى دهد از كسانى كه به تو ستم كرده اند (هنگامى كه قدرت پيدا كردى، انتقام نگيرى و) گذشت نمايى و به كسانى كه تو را محروم ساخته اند، عطا كنى و با كسانى كه از تو بريده اند پيوند برقرار سازى».(1)

ص: 256

و در حديث ديگرى نقل شده است: هنگامى كه آيۀ فوق نازل شد و به پيامبر صلى الله عليه و آله دستور داد دربرابر جاهلان تحمل كند، پيامبر صلى الله عليه و آله عرضه داشت: پروردگارا! با وجود خشم و غضب چگونه مى توان تحمل كرد؟ آيۀ دوم (وَ إِمّا يَنْزَغَنَّكَ مِنَ اَلشَّيْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ إِنَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ) نازل شد و به پيامبر صلى الله عليه و آله دستور داد كه چنين هنگامى خود را به خدا بسپارد.(1)

ذكر اين نكته نيز مناسب است كه عين آيۀ دوم مورد بحث، در سورۀ فصلت، آيۀ 36 آمده است، تنها تفاوتى كه دارد به جاى (إِنَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ) ، (إِنَّهُ هُوَ اَلسَّمِيعُ اَلْعَلِيمُ) مى باشد. در آيۀ بعد راه غلبه و پيروزى بر وسوسه هاى شيطان را به اين صورت بيان مى كند: «پرهيزكاران هنگامى كه وسوسه هاى شيطانى، آن ها را احاطه مى كند به ياد خدا و نعمت هاى بى پايانش و به ياد عواقب شوم گناه و مجازات دردناك خدا مى افتند. در اين هنگام ابرهاى تيره و تار وسوسه از اطراف قلب آن ها كنار مى رود و راه حق را به روشنى مى بينند و انتخاب مى كنند»؛ (إِنَّ اَلَّذِينَ اِتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ اَلشَّيْطانِ تَذَكَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ) .

«طائف» به معنى طواف كننده است، گويا وسوسه هاى شيطانى همچون طواف كننده اى پيرامون فكر و روح انسان پيوسته گردش مى كنند تا راهى براى نفوذ بيابند، اگر انسان در اين هنگام به ياد خدا و عواقب شوم گناه بيفتد، آن ها را از خود دور ساخته و رهايى مى يابد، وگرنه سرانجام دربرابر اين وسوسه ها تسليم مى شود. اصولاً هر كسى در هر مرحله اى از ايمان و در هر سن و سال، گهگاه گرفتار وسوسه هاى شيطانى مى شود، و گاه در خود احساس مى كند كه نيروى محرك شديدى در درون جانش آشكار شده و او را به سوى گناه دعوت مى كند، اين وسوسه ها و تحريك ها، به يقين در سنين جوانى بيشتر است،

ص: 257

همچنين در محيطهاى آلوده همچون محيطهاى امروز كه مراكز فساد در آن فراوان و آزادى نه به معنى حقيقى، بلكه به شكل بى بندوبارى، همه جا را فراگرفته و بيشتر دستگاه هاى تبليغاتى در خدمت شيطان و وسوسه هاى شيطانى هستند، فزون تر مى باشد. تنها راه نجات از آلودگى در چنين شرايطى، نخست فراهم ساختن سرمايۀ «تقوا» است كه در آيۀ مورد بحث به آن اشاره شده، سپس «مراقبت» و توجه به خويشتن و سرانجام پناه بردن به خدا و ياد كردن الطاف و نعمت هاى او، و مجازات هاى دردناك خطاكاران.

در روايات بارها به اثر عميق ذكر خدا در كنار زدن وسوسه هاى شيطان اشاره شده است. حتى افراد بسيار باايمان و دانشمند و باشخصيت هميشه درمقابل وسوسه هاى شيطانى احساس خطر مى كردند و از طريق مراقبت كه در علم اخلاق بحث مشروحى دارد با آن مى جنگيدند.

اصولاً وسوسه هاى نفس و شيطان همانند ميكروب هاى بيمارى زاست كه در همه وجود دارند، ولى به دنبال بنيه هاى ضعيف و جسم هاى ناتوان مى گردند تا در آنجا نفوذ كنند، اما كسانى كه جسمى سالم و نيرومند و قوى دارند، اين ميكروب ها را از خود دفع مى كنند. جملۀ (فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ) ؛ (هنگام ياد خدا چشمانشان بينا مى شود و حق را مى بينند) اشاره به اين حقيقت است كه وسوسه هاى شيطانى پرده بر ديد باطنى انسان مى افكند، آن چنان كه راه را از چاه و دوست را از دشمن و نيك را از بد نمى شناسد، ولى ياد خدا به انسان بينايى و روشنايى مى بخشد و قدرت شناخت واقعيت ها را به او مى دهد، شناختى كه نتيجه اش نجات از چنگال وسوسه هاست.

ص: 258

ص: 260

روزى دهند و هيچ گاه نمى خواهم مرا اطعام كنند. خداوند است كه به تمام بندگانش روزى مى دهد و صاحب قوت و قدرت است».

اين چند آيه كه درنهايت اختصار و فشردگى است پرده از روى حقيقتى كه همه خواهان آگاهى از آن هستند برمى دارد و ما دربرابر هدفى بزرگ قرار مى دهد.

توضيح: بدون شك، هر فرد عاقل و حكيمى كه كارى انجام مى دهد هدفى براى آن در نظر دارد، و از آنجا كه خداوند از همه عالم تر و حكيم تر است، بلكه با هيچ كس قابل مقايسه نيست، اين سؤال پيش مى آيد كه او چرا انسان را آفريد؟ آيا كمبودى داشت كه با آفرينش انسان برطرف مى شد؟ آيا نيازى داشته كه ما را براى پاسخ گويى به آن آفريده است؟! در حالى كه مى دانيم وجود او از هر جهت كامل و بى نهايت در بى نهايت و غنى بالذات است.

پس طبق مقدمۀ اول بايد قبول كنيم كه او هدفى داشته، و طبق مقدمۀ دوم بايد بپذيريم كه هدف او از آفرينش انسان چيزى نيست كه به ذات پاكش بازگشت كند. درنتيجه بايد اين هدف را در بيرون ذات او جستجو كرد، هدفى كه به خود مخلوقات بازمى گردد و مايۀ كمال خود آن هاست، اين از يك سو.

از سوى ديگر در آيات قرآن تعبيرهاى مختلفى دربارۀ هدف آفرينش انسان آمده است؛ در يك جا مى خوانيم: (اَلَّذِي خَلَقَ اَلْمَوْتَ وَ اَلْحَياةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً) ؛ «آن كس كه مرگ و حيات را آفريد تا شما را بيازمايد، كدام يك از شما بهتر عمل مى كنيد؟»(1) در اينجا مسألۀ آزمايش و امتحان انسان ها از نظر «حسن عمل» به عنوان يك هدف معرفى شده است.

و در آيۀ ديگر آمده است: (اَللّهُ اَلَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ اَلْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ اَلْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اَللّهَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ وَ أَنَّ اَللّهَ قَدْ أَحاطَ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عِلْماً) ؛ «خداوند همان كسى است كه هفت آسمان را آفريد و از زمين نيز همانند آنها را؛

ص: 262

فرمان (و تدبير) او در ميان آنها پيوسته فرود مى آيد تا بدانيد خداوند بر هر چيز تواناست و اينكه علم خدا به همه چيز احاطه دارد».(1)

و در اينجا «علم و آگاهى از قدرت و علم خداوند» به عنوان هدفى براى آفرينش آسمان ها و زمين (و آنچه در آن هاست) ذكر شده است.

در آيۀ ديگر مى خوانيم: (وَ لَوْ شاءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ اَلنّاسَ أُمَّةً واحِدَةً وَ لا يَزالُونَ مُخْتَلِفِينَ إِلاّ مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ وَ لِذلِكَ خَلَقَهُمْ) ؛ «و اگر پروردگارت مى خواست، همۀ مردم را (به اجبار) «امت واحدى» (و بدون هيچ گونه اختلاف) قرار مى داد، ولى آن ها همواره با هم اختلاف دارند مگر كسى را كه پروردگارت رحم كند و براى همين (پذيرش رحمت) آن ها را آفريده است».(2)

براساس اين آيه، رحمت الهى هدف اصلى آفرينش انسان است. اما آيۀ مورد بحث (56 ذاريات) تنها روى مسألۀ عبوديت و بندگى تكيه مى كند و با صراحت تمام، آن را به عنوان هدف نهايى آفرينش جن و انسان معرفى مى نمايد.

اندكى تأمل در مفهوم اين آيات و آنچه مشابه آن است، نشان مى دهد كه هيچ تضاد و اختلافى ميان آن ها نيست و درواقع بعضى هدف مقدماتى، بعضى متوسط و بعضى هدف نهايى اند و بعضى نتيجۀ آن.

هدف اصلى همان «عبوديت» است و مسألۀ «علم و دانش» و «امتحان و آزمايش» اهدافى هستند كه در مسير عبوديت قرار مى گيرند، و «رحمت واسعۀ خداوند» نتيجۀ اين عبوديت است.

بنابراين روشن مى شود كه ما همه براى عبادت پروردگار آفريده شده ايم، اما مهم اين است كه بدانيم حقيقت «عبادت» چيست؟ آيا تنها انجام مراسمى مانند ركوع و سجود و قيام و قعود و نماز و روزه است؟ يا حقيقتى است ماوراى

ص: 263

اين ها؟ هرچند عبادات رسمى نيز همگى واجد اهميت اند. براى يافتن پاسخ اين سؤال بايد روى واژۀ «عبد» و «عبوديت» تكيه كرد و به تحليل آن ها پرداخت.

«عبد» از نظر لغت عرب به انسانى مى گويند كه سرتاپا به مولا و صاحب خود تعلق دارد، اراده اش تابع ارادۀ او و خواستش تابع خواست اوست، دربرابر او مالك چيزى نيست و در اطاعت او هرگز سستى به خود راه نمى دهد.

به تعبير ديگر: «عبوديت» - آن گونه كه در متون لغت آمده است اظهار آخرين درجۀ خضوع دربرابر معبود است و به همين دليل تنها كسى مى تواند معبود باشد كه نهايت انعام و اكرام را كرده است و او كسى جز خدا نيست. بنابراين، عبوديت، نهايت اوج تكامل يك انسان و قرب او به خداست. عبوديت نهايت تسليم بودن دربرابر ذات پاك اوست. عبوديت، اطاعت بى قيد و شرط و فرمانبردارى در تمام زمينه هاست و بالاخره عبوديت كامل اين است كه انسان جز به معبود واقعى يعنى كمال مطلق نينديشد، جز در راه او گام برندارد و هرچه را كه غير اوست فراموش كند، حتى خويشتن را!

و اين است هدف نهايى آفرينش بشر كه خدا براى وصول به آن، ميدان آزمايشى فراهم ساخته و علم و آگاهى به انسان داده و نتيجۀ نهايى اش نيز غرق شدن در اقيانوس «رحمت» اوست.

خراب مى شد و چه مشكلى به وجود مى آمد؟ آيا ما بايد بدانيم چرا آمديم و چرا مى رويم؟ و اگر بخواهيم از اين معنى آگاه شويم آيا قدرت داريم؟

و به دنبال اين سؤال ها، انبوهى از سؤال هاى ديگر فكر انسان را احاطه مى كند.

اگر اين سؤال را بخواهيم بر اساس ديدگاه ماديين پاسخ دهيم، به ظاهر هيچ پاسخى براى آن وجود ندارد، چراكه ماده و طبيعت اصلاً عقل و شعورى ندارد كه هدفى داشته باشد، به همين دليل آن ها خود را از اين نظر آسوده كرده و معتقد به پوچى آفرينش و بى هدفى خلقت اند! و چه زجرآور است كه انسان براى جزئيات زندگى خود اعم از تحصيل و كسب و كار، و درمان و بهداشت و ورزش، هدف هاى دقيق و برنامه هاى منظمى در نظر گيرد، ولى مجموعۀ زندگى را پوچ و بى هدفى بداند! لذا جاى تعجب نيست كه گروهى از آنان هنگامى كه دربارۀ اين مسائل مى انديشند از اين زندگى پوچ و بى هدف سير مى شوند و دست به انتحار مى زنند.

اما هنگامى كه اين سؤال را يك خداپرست از خود مى كند هرگز با بن بست روبه رو نمى شود، زيرا از يك سو مى داند خالق اين جهان حكيم است، حتماً آفرينش او حكمتى داشته، هرچند ما از آن بى خبر باشيم، و از سوى ديگر هنگامى كه به جزءجزء اعضاى بدن خود مى نگرد براى هر يك هدف و فلسفه اى مى يابد. نه تنها اعضايى همچون قلب و مغز و عروق و اعصاب، بلكه اعضايى همانند ناخن ها، مژه ها، خطوط سرانگشت ها، گودى كف دست ها و پاها هر كدام فلسفه اى دارد كه امروز همگى شناخته شده است.

چقدر ساده انديشى است كه ما براى همۀ اين ها هدف قائل باشيم، ولى مجموع را بى هدف بدانيم!

اين چه قضاوت ساده لوحانه اى است كه ما براى هر يك از بناهاى يك شهر فلسفه اى قائل شويم، اما براى تمام آن هيچ؟!

ص: 265

آيا ممكن است مهندسى بناى عظيمى بسازد، اطاق ها، سالن ها، درها، حوض ها و باغچه ها و دكورها هر كدام روى حساب و براى منظورى ساخته شده باشد، ولى مجموعۀ آن بناى عظيم هيچ هدفى را تعقيب نكند؟

اين هاست كه به يك انسان خداپرست و مؤمن اطمينان مى دهد كه آفرينش او هدفى بس عظيم داشته، كه بايد بكوشد و با نيروى عقل و علم آن را بيابد. عجيب است كه اين طرفداران پوچى خلقت در هر رشته اى از علوم طبيعى وارد مى شوند براى تفسير پديده هاى مختلف دنبال هدفى مى گردند و تا هدف را نيابند آرام نمى نشينند، حتى حاضر نيستند وجود يك غدۀ طبيعى كوچك را در گوشه اى از بدن بيكار بدانند، و براى پيدا كردن فلسفۀ وجودى آن ممكن است سال ها مطالعه و آزمايش كنند، اما وقتى به اصل آفرينش انسان مى رسند با صراحت مى گويند: هيچ هدفى ندارد! چه تناقض شگفت آورى؟!

به هر حال، ايمان به حكمت خداوند از يك سو، و توجه به فلسفه هاى اجزاى وجود انسان از سوى ديگر، ما را مؤمن مى سازد كه هدف بزرگى از آفرينش انسان بوده است.

اكنون بايد به دنبال اين هدف بگرديم و تا آنجا كه در توان داريم آن را مشخص سازيم و در مسيرش گام برداريم.

توجه به چند مقدمه مى تواند چراغ ها و نورافكن هايى بسازد كه اين مسير تاريك را براى ما روشن كند:

1. ما هميشه در كارهاى خود هدفى داريم كه اين هدف معمولاً دفع كمبودها و نيازهاى ماست، حتى اگر به ديگرى خدمت مى كنيم يا دست گرفتارى را مى گيريم و از گرفتارى نجات مى بخشيم و يا حتى ايثار و فداكارى مى كنيم، آن ها نيز نوعى كمبود معنوى ما را برطرف مى سازد و نيازهاى مقدسى از ما را برآورده مى كند و چون درمورد صفات و افعال خدا بيشتر اوقات گرفتار مقايسه با خود

ص: 266

مى شويم گاه ممكن است اين تصور به وجود آيد كه خداوند چه كمبودى داشت كه با خلقت ما مرتفع مى شد؟ و يا اگر در آيات فوق مى خوانيم كه هدف آفرينش انسان عبادت است، مى گوييم او چه نيازى به عبادت ما دارد؟

2. اين طرز تفكرها ناشى از مقايسۀ صفات خالق و مخلوق و واجب و ممكن است.

ما به حكم اينكه وجودمان محدود است، براى رفع كمبودهايمان تلاش مى كنيم و اعمالمان همه در اين مسير است، ولى دربارۀ يك وجود نامحدود اين معنى امكان پذير نيست، بايد هدف افعال او را در غير وجود او جستجو كنيم. او چشمه اى است فياض و مبدئى است نعمت آفرين كه موجودات را در كنف حمايت خود مى گيرد و آن ها را پرورش داده، از نقص به كمال مى برد، و اين است هدف واقعى عبوديت و بندگى ما، و اين است فلسفۀ عبادات و نيايش هاى ما كه همگى كلاس هاى تربيت براى تكامل ماست.

بنابراين، نتيجه مى گيريم كه هدف آفرينش ما پيشرفت و تكامل هستى ماست.

3. اساساً اصل آفرينش، يك گام تكاملى عظيم است، يعنى چيزى را از عدم به وجود آوردن و از نيست هست كردن، و از صفر به مرحلۀ عدد رساندن.

و بعد از اين گام تكاملى عظيم، مراحل ديگر تكامل شروع مى شود، و تمام برنامه هاى دينى و الهى در همين مسير است.

در اينجا سؤالى پيش مى آيد كه اگر هدف خلقت، جود بر بندگان است، نه سود براى آفريدگار، و اين جود از طريق تكامل انسان هاست، چرا اين خداوند جواد و كريم، از آغاز بندگان را كامل نيافريد تا همگى در جوار قرب او جاى گيرند و از بركات نزديكى به ذات پاكش بهره مند شوند؟

جواب اين سؤال روشن است، تكامل انسانى چيزى نيست كه بتوان آن را به «اجبار» آفريد، بلكه راه طولانى و درازى است كه انسان ها بايد با پاى خود آن را طى كنند و با اراده و تصميم و افعال اختيارى خويش، طرح آن را بريزند.

ص: 267

آيا اگر از كسى به اجبار و با زور سر نيزه مبلغ هنگفتى براى ساختن يك بيمارستان بگيرند اين عمل هيچ اثر اخلاقى و تكامل روحى براى او دارد؟ به يقين نه، اما اگر به اراده و ميل خويش، حتى يك ريال به چنين هدف مقدسى كمك كند به همان نسبت راه كمال اخلاقى را پيموده است.

از اين سخن چنين نتيجه مى گيريم كه خداوند بايد با اوامر و تكاليف و برنامه هاى تربيتى كه به واسطۀ پيامبران او و نيروى عقل ابلاغ مى شود، اين مسير را براى ما مشخص كند و ما با اختيار و ارادۀ خويش اين راه را بپيماييم.

باز در اينجا سؤال ديگرى مطرح است: برخى هنگامى كه توضيحات بالا را مى شنوند مى پرسند: اگر هدف از آفرينش ما تكامل انسانى، يا به تعبير ديگر، قرب به پروردگار و حركت وجودى ناقص به سوى وجودى بى نهايت كامل بوده، پس هدف از اين تكامل چيست؟

پاسخ اين سؤال نيز با اين جمله روشن مى شود كه تكامل، هدف نهايى و يا به تعبير ديگر: «غاية الغايات» است.

توضيح: اگر از محصلى سؤال كنيم كه براى چه درس مى خوانى؟ مى گويد:

براى اينكه به دانشگاه راه يابم. باز اگر سؤال كنيم: دانشگاه را براى چه مى خواهى؟ مى گويد: براى اينكه براى مثال دكتر يا مهندس لايقى شوم.

مى پرسيم: آن را براى چه مى خواهى؟ مى گويد: هم براى اينكه فعاليت مثبتى كنم و هم درآمد خوبى داشته باشم.

مى گوييم: درآمد خوب را براى چه مى خواهى؟ مى گويد: براى اينكه زندگى آبرومند و مرفهى داشته باشم. مى پرسيم: زندگى مرفه و آبرومند را براى چه مى خواهى؟ در اينجا مى بينيم لحن سخن او عوض مى شود و مى گويد: خوب، براى اينكه زندگى مرفه و آبرومندى داشته باشم ديگر، يعنى همان پاسخ سابق را تكرار مى كند.

ص: 268

اين دليل بر آن است كه او به پاسخ نهايى، و به اصطلاح به «غاية الغايات» كار خويش رسيده كه ماوراى آن پاسخ ديگرى نيست و هدف نهايى را تشكيل مى دهد، اين در مسائل زندگى مادى.

در زندگى معنوى نيز مطلب همين گونه است، وقتى پرسيده مى شود: آمدن انبيا و نزول كتب آسمانى، و تكاليف و برنامه هاى تربيتى براى چيست؟

مى گوييم: براى تكامل انسانى و قرب به خدا.

و اگر سؤال كنند: تكامل و قرب به پروردگار براى چه منظورى است؟

مى گوييم: براى قرب به پروردگار! يعنى اين هدف نهايى است و به تعبير ديگر: ما همه چيز را براى تكامل و قرب به خدا مى خواهيم، اما قرب به خدا را براى خودش (يعنى براى قرب به پروردگار).

ديگربار سؤالى در اينجا مطرح مى شود و آن اين كه در حديثى آمده است كه خداوند مى فرمايد: «كُنتُ كَنزاً مَخفِيّاً فَاَحبَبتُ اَن اُعرَفُ وَ خَلَقتُ الخَلقَ لِكَى اُعرَفَ ؛ من گنجى پنهان بودم، دوست داشتم شناخته شوم، خلايق را آفريدم تا شناخته شوم».

جرقه اى از آن صفات كمال و جلال در وجودشان بدرخشد. تكامل و قرب به خدا جز از طريق تخلق به اخلاق او ممكن نيست و اين تخلق، فرع بر شناخت است.

با توجه به آنچه در فرازهاى بالا گفتيم به نتيجه گيرى نهايى نزديك مى شويم و مى گوييم: عبادت و عبوديت خدا يعنى در مسير خواست او گام برداشتن، و روح و جان را به او سپردن، عشق او را در دل جاى دادن، و خود را به اخلاق او آراستن.

و اگر در آيات فوق، «عبادت» به عنوان هدف نهايى آفرينش معرفى شده، مفهومش همين است كه به تعبير ديگر به عنوان «تكامل انسانى» از آن ياد مى شود.

آرى، انسان كامل همان بندۀ راستين خداست!

فالوَيلُ لِمَن استَحَبَّ العَمى عَلَى الهُدى ؛ خداوند بزرگ جن و انس را براى اين آفريده كه او را عبادت و اطاعت كنند، براى اين نيافريده كه نافرمانى اش نمايند، و اين همان است كه مى فرمايد: (وَ ما خَلَقْتُ اَلْجِنَّ وَ اَلْإِنْسَ إِلاّ لِيَعْبُدُونِ) ، و چون آن ها را براى اطاعت آفريده راه را براى رسيدن به اين هدف براى آنان آسان و هموار ساخته، پس واى به حال كسانى كه چشم برهم گذارند و نابينايى را بر هدايت ترجيح دهند».(1)

اين حديث اشارۀ پرمعنايى است به اين حقيقت كه چون خداوند انسان ها را براى هدف تكاملى آفريده، وسايل آن را از نظر تكوين و تشريع فراهم ساخته و در اختيار او گذاشته است.

در حديث ديگرى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم: امام حسين عليه السلام دربرابر اصحابش آمد و چنين فرمود: «اِنَّ اللّهَ عَزَّ وَجَلَّ ما خَلَقَ العِبادَ اِلّا لِيَعرِفُوهُ، فَاِذا عَرَفُوهُ عَبَدُوهُ، فَاِذا عَبَدُوهُ اِستَغنُوا بِعِبادَتِهِ عَن عِبادَةِ مَن سِواهُ ؛ خداوند بزرگ بندگان را نيافريده مگر به خاطر اين كه او را بشناسند، هنگامى كه او را بشناسند عبادتش مى كنند و هنگامى كه بندگى او كنند از بندگى غير او بى نياز مى شوند».(2)

سؤال ديگرى كه در اينجا مطرح مى شود اين است كه اگر خداوند بندگان را براى عبوديت آفريده است پس چرا گروهى راه كفر را پيش مى گيرند؟ آيا ممكن است ارادۀ خداوند از هدفش تخلف پذيرد؟

كسانى كه اين ايراد را مطرح مى كنند درحقيقت ارادۀ تكوينى و تشريعى را با هم اشتباه گرفته اند، زيرا هدف، عبادت اجبارى نيست، بلكه عبادت و بندگى همراه با اراده و اختيار است و در چنين زمينه اى هدف به صورت آماده كردن زمينه ها تجلى مى كند و براى مثال هنگامى كه گفته مى شود: من اين مسجد را

ص: 271

براى نماز خواندن مردم ساخته ام، مفهومش اين است كه آن را براى اين كار آماده كرده ام، نه اينكه مردم را به اجبار به نماز وادارم، همچنين در موارد ديگر، مانند ساختن مدرسه براى تحصيل، و بيمارستان براى درمان، و كتابخانه براى مطالعه.

بنابراين، خداوند اين انسان را براى اطاعت و بندگى آماده ساخته و هرگونه وسيله اى را اعم از عقل و عواطف و قواى مختلف، از درون، و پيامبران و كتب آسمانى و برنامه هاى تشريعى از برون، براى او فراهم كرده است. مسلّم است كه اين معنى در مؤمن و كافر يكسان است، هرچند مؤمن از امكانات بهره بردارى نموده و كافر ننموده است.

لذا در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم كه وقتى از تفسير آيۀ (وَ ما خَلَقْتُ اَلْجِنَّ وَ اَلْإِنْسَ إِلاّ لِيَعْبُدُونِ) را از آن حضرت سؤال كردند، فرمود: «خَلَقَهُم لِلعِبادَةِ ؛آن ها را براى عبوديت آفريده است».

راوى مى گويد: سؤال كردم: آيا گروه خاصى منظور است يا همۀ مردم؟ امام عليه السلام فرمود: «همۀ مردم».(1)

و در حديث ديگرى از همان امام عليه السلام نقل شده كه وقتى تفسير اين آيه را سؤال كردند، فرمود: «خَلَقَهُم لِيَأمُرَهُم بِالعِبادَةِ ؛ آن ها را آفريد تا دستور عبادت به آن ها دهد».(2)

اشاره به اينكه هدف، اجبار به عبادت و بندگى نبوده، بلكه زمينه سازى براى آن بوده است و اين دربارۀ عموم مردم صادق مى باشد.(3)

ص: 272

اَلْفُلْكَ...) ، (وَ سَخَّرَ لَكُمُ اَلْأَنْهارَ...) ، (وَ سَخَّرَ لَكُمُ اَللَّيْلَ وَ اَلنَّهارَ...) ؛ «كشتى ها را مسخر شما ساخت...

نهرها را نيز مسخّر شما نمود... شب و روز را (نيز) مسخر شما نمود...».(1)

(وَ هُوَ اَلَّذِي سَخَّرَ اَلْبَحْرَ...) ؛ «شما را بر درياها مسلّط گردانيد».(2)

(وَ سَخَّرَ لَكُمُ اَلشَّمْسَ وَ اَلْقَمَرَ...) ؛ «خورشيد و ماه را مسخر شما قرار داد».

از اين نمونه آيات در قرآن فراوان است كه خداوند همه چيز را مسخر اين انسان ساخته و همه را براى او آفريده است.

و در وصول به مقامات معنوى در شرايط مشابه يكسان مى شمارد و هرگز اختلاف جنسيّت و تفاوت ساختمان جسمانى و به دنبال آن پاره اى از تفاوت ها در مسئوليت هاى اجتماعى را دليل بر تفاوت ميان اين دو در مسير تكامل انسانى نمى داند، بلكه هر دو را از اين نظر كاملاً در يك سطح قرار مى دهد، ولذا آن ها را باهم ذكر كرده است. اين موضوع درست به آن مى ماند كه از نظر انضباط ادارى، يك نفر را به عنوان رئيس انتخاب مى كنند و ديگرى را به عنوان معاون و يا عضو.

رئيس بايد توانايى بيشتر و يا تجربه و اطلاعات وسيع ترى در كار خود داشته باشد، ولى اين تفاوت و سلسله مراتب هرگز دليل بر اين نيست كه شخصيت انسانى و ارزش وجودى رئيس از معاون يا كارمندانش بيشتر است.

قرآن مجيد با صراحت مى گويد: (وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِكَ يَدْخُلُونَ اَلْجَنَّةَ يُرْزَقُونَ فِيها بِغَيْرِ حِسابٍ) ؛(1) «ولى هر كس كار شايسته اى انجام دهد - خواه مرد يا زن - در حالى كه مؤمن باشد چنين كسانى وارد بهشت مى شوند و در آن روزى بى حسابى به آن ها داده خواهد شد» (و از مواهب روحانى و جسمانى آن جهان برخوردار مى گردد)».

و در آيۀ ديگر مى خوانيم: (مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً وَ لَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما كانُوا يَعْمَلُونَ) ؛(2) «هر كس كار شايسته اى انجام دهد، خواه مرد باشد يا زن، در حالى كه مؤمن است، به طور مسلم او را حيات پاكيزه اى مى بخشيم؛ و پاداش آنها را مطابق بهترين اعمالى كه انجام مى دادند، خواهيم داد».

اين آيات و آيات فراوان ديگر در عصر و زمانى نازل شد كه بسيارى از ملل دنيا در انسان بودن جنس زن ترديد داشتند و آن را يك موجود نفرين شده و سرچشمۀ گناه و انحراف و مرگ مى دانستند!

ص: 275

بسيارى از ملل پيشين حتّى معتقد بودند كه عبادات زن در پيشگاه خدا مقبول نيست. بسيارى از يونانى ها زن را يك موجود پليد و از عمل شيطان مى دانستند.

رومى ها و بعضى از يونانى ها معتقد بودند كه اصولاً زن داراى روح انسانى نيست و بنابراين روح انسانى فقط در اختيار مردان است.

جالب اينكه تا همين اواخر، علماى مسيحى در اسپانيا دراين باره بحث مى كردند كه آيا زن مثل مرد، روح انسانى دارد و روح او بعد از مرگ، جاودان خواهد ماند يا نه؟ و پس از مباحثاتى به اينجا رسيدند كه چون روح زن، برزخى است ميان روح انسان و حيوان، جاويدان نيست، به جز روح مريم عليها السلام.(1)

از اينجا روشن مى شود، اينكه عده اى از افراد بى اطلاع گاهى اسلام را متّهم مى كنند كه دين مردهاست نه زن ها، چه اندازه از حقيقت دورند! به طور كلّى اگر در پاره اى از قوانين اسلام به خاطر تفاوت هاى جسمى و عاطفى كه ميان زن و مرد وجود دارد تفاوت هايى از نظر مسئوليت هاى اجتماعى ديده مى شود به هيچ وجه به ارزش معنوى زن لطمه نمى زند و از اين لحاظ زن و مرد با يكديگر تفاوتى ندارند و درهاى سعادت به طور يكسان به روى هر دو باز است، چنان كه در آيۀ مورد بحث خوانديم: (بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ) ؛ «همه از يك جنس و يك جامعه هستيد».

تَخافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَ اُهْجُرُوهُنَّ فِي اَلْمَضاجِعِ وَ اِضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلاً إِنَّ اَللّهَ كانَ عَلِيًّا كَبِيراً) ؛ «مردان، سرپرست و نگهبان زنان اند، بخاطر برترى هايى كه خداوند (از نظر نظام اجتماع) براى بعضى نسبت به بعضى ديگر قرار داده است و بخاطر هزينه هايى كه از اموالشان (درمورد زنان) مى كنند؛ و زنان شايسته، زنانى هستند كه متواضع اند و در غياب (همسر خود)، اسرار و حقوق او را درمقابل حقوقى كه خدا براى آنان قرار داده، حفظ مى كنند؛ و زنانى را كه از سركشى و مخالفتشان بيم داريد، پند و اندرز دهيد! و (اگر مؤثر واقع نشد،) در بستر از آنها دورى نماييد! و (اگر راهى جز شدت عمل نبود)، آنها را تنبيه كنيد! و اگر از شما پيروى كردند، راهى براى تعدّى بر آنها نجوييد! (بدانيد) خداوند، بلندمرتبه و بزرگ است (و قدرت او، بالاترين قدرت هاست)».

ابتدا مى فرمايد: (اَلرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَى اَلنِّساءِ) .

براى توضيح اين جمله بايد توجه داشت كه خانواده يك واحد كوچك اجتماعى است و همانند يك اجتماع بزرگ بايد رهبر و سرپرست واحدى داشته باشد، زيرا رهبرى و سرپرستى اى كه زن و مرد به صورت مشترك آن را به عهده بگيرند مفهومى ندارد، درنتيجه فقط يكى از آن ها بايد «رئيس» خانواده و ديگرى «معاون» و تحت نظارت او باشد. قرآن در اينجا تصريح مى كند كه مقام سرپرستى بايد به مرد داده شود (اشتباه نشود! منظور از اين تعبير، استبداد و اجحاف و تعدى نيست، بلكه منظور، رهبرى واحد منظم با توجه به مسئوليت ها و مشورت ها است).

اين مسأله در دنياى امروز بيش از هر زمان ديگرى روشن است كه اگر هيأتى (حتى دو نفرى) مأمور انجام كارى شود حتماً بايد يكى از آن دو، «رئيس» و ديگرى «معاون يا عضو» باشد، وگرنه هرج ومرج در كار آن ها پيدا مى شود؛ سرپرستى مرد در خانواده نيز از همين قبيل است.

ص: 277

و اين موقعيت به دليل وجود خصوصياتى در مرد است، مانند ترجيع قدرت تفكر او بر نيروى عاطفه و احساسات (به عكس زن كه از نيروى سرشار عواطف بيشترى بهره مند است) و ديگرى داشتن بنيه و نيروى جسمى بيشتر كه با اوّلى بتواند بينديشد و نقشه طرح كند و با دومى بتواند از حريم خانوادۀ خود دفاع نمايد.

به علاوه تعهد او دربرابر زن و فرزندان نسبت به پرداختن هزينه هاى زندگى، و پرداخت مهر و تأمين زندگى آبرومندانۀ همسر و فرزند، اين حق را به او مى دهد كه وظيفۀ سرپرستى به عهدۀ او باشد.

البته ممكن است زنانى در اين مسائل گفته شده، بر شوهران خود برترى داشته باشند، ولى بارها گفته ايم كه قوانين به تك تك افراد و نفرات نظر ندارد، بلكه نوع و كل را در نظر مى گيرد، و شكى نيست كه از نظر كلى، مردان نسبت به زنان براى اين كار آمادگى بيشترى دارند، اگرچه زنان نيز وظايفى مى توانند به عهده بگيرند كه اهميت آن مورد ترديد نيست. جملۀ «بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ »نيز اشاره به همين حقيقت است، زيرا در قسمت اول مى فرمايد: «اين سرپرستى به دليل تفاوت هايى است كه خداوند از نظر آفرينش، براساس مصلحت نوع بشر، ميان آن ها قرار داده است» و در قسمت آخر مى فرمايد: «و نيز اين سرپرستى به علت تعهداتى است كه مردان درمورد انفاق كردن و پرداخت هاى مالى دربرابر زنان و خانواده به عهده دارند».

ولى ناگفته پيداست كه سپردن اين وظيفه به مردان، نه دليل بالاتر بودن شخصيت انسانى آن هاست و نه سبب امتياز آن ها در جهان ديگر، زيرا اين دو مورد فقط بستگى به تقوا و پرهيزكارى دارد، همان طور كه شخصيت انسانى يك معاون از يك رئيس ممكن است در جنبه هاى مختلفى بيشتر باشد، اما رئيس براى سرپرستى كارى كه به او محول شده از معاون خود شايسته تر است.

ص: 278

(فَالصّالِحاتُ قانِتاتٌ حافِظاتٌ لِلْغَيْبِ) ؛ در اينجا اضافه مى فرمايد كه زنان دربرابر وظايفى كه در خانواده به عهده دارند دو دسته اند: دستۀ اول، «صالحان و درستكاران، و آن ها كسانى هستند كه دربرابر نظام خانواده خاضع و متعهد مى باشند و نه تنها در حضور شوهر، بلكه در غياب او، «حفظ الغيب» مى كنند، يعنى چه از نظر مال، چه از نظر ناموس و چه از نظر حفظ شخصيت شوهر و اسرار خانواده، در غياب او مرتكب خيانت نمى شوند و دربرابر حقوقى كه خداوند براى آن ها قائل شده و با جملۀ «بما حفظ اللّه» به آن اشاره كرده وظايف و مسئوليت هاى خود را به خوبى انجام مى دهند».

بديهى است كه مردان موظف اند دربارۀ اين گونه زنان نهايت احترام و حق شناسى را انجام دهند. دستۀ دوم، زنانى هستند كه از وظايف خود سرپيچى مى كنند و نشانه هاى ناسازگارى در آن ها ديده مى شود. مردان دربرابر اين گونه زنان وظايف و مسئوليت هايى دارند كه بايد مرحله به مرحله انجام شود و در هر صورت بايد مراقب باشند كه از حريم عدالت تجاوز نكنند. اين وظايف به ترتيب زير در آيه بيان شده است:

(وَ اَللاّتِي تَخافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ) . مرحلۀ اول درمورد زنانى است كه نشانه هاى سركشى و عداوت و دشمنى در آن ها آشكار مى شود كه قرآن در جملۀ فوق از آن ها چنين تعبير مى كند: «زنانى را كه از طغيان و سركشى آن ها مى ترسيد موعظه كنيد و پند و اندرز دهيد» و اين گونه، زنانى را كه پا از حريم نظام خانوادگى فراتر مى گذارند، قبل از هر چيز بايد با اندرزهاى دوستانه و بيان نتايج سوء اين گونه كارها، به راه آورد و متوجه مسئوليت خود كرد.

(وَ اُهْجُرُوهُنَّ فِي اَلْمَضاجِعِ) ؛ «در صورتى كه اندرزهاى شما سودى نداد، در بستر از آن ها دورى كنيد» و با اين عكس العمل و بى اعتنايى و به اصطلاح قهر كردن، عدم رضايت خود را از رفتار آن ها آشكار سازيد. شايد همين «واكنش خفيف» در روح آنان مؤثر شود.

ص: 279

(وَ اِضْرِبُوهُنَّ) . در صورتى كه سركشى و پشت پا زدن به وظايف و مسئوليت ها از حد بگذرد و همچنان در راه قانون شكنى با لجاجت و سرسختى گام بردارند، نه اندرزها تأثير كند و نه جدا شدن در بستر و كم اعتنايى نفعى ببخشد و راهى جز «شدت عمل» باقى نماند و براى وادار كردن آن ها به انجام تعهدها و مسئوليت هاى خود، تنها راه، خشونت و شدّت عمل باشد، در اينجا اجازه داده شده كه به وسيلۀ «تنبيه بدنى» آن ها را به انجام وظايف خويش وادار كنند.

اشكال: در اين جا ممكن است اين سؤال مطرح شود كه چگونه اسلام به مردان اجازه داده كه درمورد زنان متوسل به تنبيه بدنى شوند؟!

پاسخ: با توجه به معنى آيه و رواياتى كه در بيان آن وارد شده و توضيح آن در كتب فقهى آمده است و همچنين با توضيحاتى كه روانشناسان امروز مى دهند، پاسخ اين سؤال چندان پيچيده نيست، زيرا:

اولاً آيه، مسئلۀ تنبيه بدنى را درمورد افراد وظيفه نشناسى مجاز شمرده كه هيچ وسيلۀ ديگرى دربارۀ آنان مفيد واقع نشود، و اتفاقاً اين، موضوع تازه اى نيست كه منحصر به اسلام باشد، در تمام قوانين دنيا هنگامى كه راه هاى مسالمت آميز براى وادار كردن افراد به انجام وظيفه، مؤثر واقع نشود، به خشونت متوسل مى شوند، نه تنها از راه ضرب، بلكه گاهى در موارد خاصى مجازات هايى شديدتر از آن نيز قائل مى شوند كه تا سر حدّ اعدام پيش مى رود.

ثانياً «تنبيه بدنى» در اين جا همان طور كه در كتب فقهى نيز آمده است بايد ملايم و خفيف باشد به گونه اى كه نه موجب شكستگى شود، نه مجروح شدن گردد و نه كبودى بدن.

ثالثاً روانكاوان امروز معتقدند كه جمعى از زنان داراى حالتى به نام «مازوشيسم» (آزارطلبى) هستند و گاه كه اين حالت در آن ها تشديد مى شود تنها راه آرامش آنان تنبيه مختصر بدنى است، بنابراين ممكن است ناظر به چنين

ص: 280

افرادى باشد كه تنبيه خفيف بدنى درمورد آنان جنبۀ آرام بخشى دارد و يك نوع درمان روانى است. مسلّم است كه اگر يكى از اين مراحل مؤثر واقع شود و زن به انجام وظيفۀ خود اقدام كند مرد حق ندارد بهانه گيرى كرده، درصدد آزار زن برآيد، لذا به دنبال اين جمله مى فرمايد: (فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلاً) ؛ «آگر آن ها اطاعت كنند به آن ها تعدى نكنيد».

و اگر گفته شود كه نظير اين طغيان و سركشى و تجاوز در مردان نيز ممكن است، آيا مردان نيز مشمول چنين مجازات هايى خواهند شد؟ در پاسخ مى گوييم: آرى، مردان هم درست مانند زنان در صورت تخلف از وظايف مجازات مى شوند، حتى مجازات بدنى، ولى چون اين كار غالباً از عهدۀ زنان خارج است حاكم شرع موظف مى باشد كه مردان متخلف را از راه هاى گوناگون و حتى از طريق تعزير (مجازات بدنى) با وظايف خود آشنا سازد.

داستان مردى كه به همسر خود احجاف كرده بود و به هيچ قيمت حاضر به تسليم شدن دربرابر حق نبود و على عليه السلام او را با شدت عمل و حتى با تهديد به شمشير وادار به تسليم كرد معروف است.

(إِنَّ اَللّهَ كانَ عَلِيًّا كَبِيراً) . در پايان دوباره به مردان هشدار مى دهد كه از موقعيت سرپرستى خود در خانواده سوءاستفاده نكنند و قدرت خدا را كه بالاتر از همۀ قدرت هاست در نظر داشته باشند «زيرا خداوند بلندمرتبه و بزرگ است».

هُمْ مِنْ عَذابِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ * إِنَّ عَذابَ رَبِّهِمْ غَيْرُ مَأْمُونٍ) ؛ «به يقين انسان حريص و كم طاقت آفريده شده است، هنگامى كه بدى به او رسد بى تابى مى كند و هنگامى كه خوبى به او رسد مانع ديگران مى شود (و بخل مى ورزد)، مگر نمازگزاران، كسانى كه نمازهايشان را دائماً به جا مى آورند، و كسانى كه در اموالشان حق معيّنى است براى سائل و محروم، و آن ها كه به روز جزا ايمان دارند و آنها كه از عذاب پروردگارشان بيمناك اند، چراكه هيچ كس از عذاب پروردگارش در امان نيست».

جمعى از مفسران و ارباب لغت، «هلوع» را به معنى «حرص» و جمعى به «كم طاقت» تفسير كرده اند، بنابر تفسير اول، در اينجا به سه ويژگى منفى اخلاقى در وجود اين گونه انسان ها اشاره شده است: «حرص»، «جزع» و «بخل» و بنابر تفسير دوم به دو ويژگى «جزع» و «بخل»، زيرا آيات دوم و سوم تفسيرى است براى معنى «هلوع».

اين احتمال نيز وجود دارد كه هر دو معنى در اين واژه جمع باشد، چراكه اين دو وصف لازم و ملزوم يكديگرند؛ بيشتر انسان حريص بخيل اند و دربرابر حوادث سوء كم تحمل، و عكس آن نيز صادق است.

در اينجا سؤال هايى مطرح مى شود، از جمله اين كه اگر خداوند انسان را براى سعادت و كمال آفريده چگونه در طبيعت او شر و بدى قرار داده است؟

وانگهى آيا ممكن است خداوند چيزى را با صفتى بيافريند و سپس آفرينش خود را مذمت كند؟ از همۀ اين ها گذشته، قرآن در آيۀ 4 سورۀ تين باصراحت مى گويد: (لَقَدْ خَلَقْنَا اَلْإِنْسانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ) ؛ «ما انسان را در بهترين صورت و نظام آفريديم».

به يقين منظور اين نيست كه ظاهر انسان خوب و باطنش زشت و بد است، بلكه كل خلقت انسان به صورت «احسن تقويم» است. همچنين آيات ديگرى كه

ص: 282

مقام والاى انسان را مى ستايند. اين آيات با آيۀ مورد بحث چگونه سازگار است؟

پاسخ همۀ اين سؤالات با توجه به يك نكته روشن مى شود و آن اين است كه خداوند نيروها و غرايز و صفاتى در انسان آفريده كه بالقوّه وسيلۀ تكامل و ترقى و سعات او محسوب مى شوند، بنابراين صفات و غرايز مزبور ذاتاً بد نيست، بلكه وسيلۀ كمال است، اما هنگامى كه همين صفات در مسير انحرافى قرار گيرد و از آن سوءِ استفاده شود، مايۀ نكبت و بدبختى و شر و فساد خواهد بود.

براى نمونه همين «حرص» نيرويى است كه به انسان اجازه نمى دهد به زودى از تلاش و كوشش بازايستد و با رسيدن به نعمتى سير شود، اين يك عطش سوزان است كه بر وجود انسان مسلط مى باشد؛ اگر اين صفت در مسير تحصيل علم و دانش به كار افتد و انسان، حريص در علم و يا به تعبير ديگر: تشنه و عاشق بى قرار علم باشد، به يقين مايۀ كمال اوست، امّا اگر اين ويژگى حرص در مسير ماديات به كار افتد مايۀ شر و بدبختى و بخل مى شود.

به تعبير ديگر: اين صفت شاخه اى از حب ذات است و مى دانيم كه حب ذات چيزى است كه انسان را به سوى كمال مى فرستد، اما اگر در مسير انحرافى واقع شود به سوى انحصارطلبى، بخل، حسد و مانند آن پيش مى رود.

درمورد مواهب ديگر نيز مطلب همين گونه است، خداوند قدرت عظيمى در دل اتم آفريده كه به يقين مفيد و سودمند است، ولى اگر از اين قدرت درونى اتم سوءاستفاده شود و از آن بمب هاى ويرانگر بسازند، مايۀ شر و فساد خواهد بود.

با توجه به توضيحات بالا، نبود منافات ميان تمام آياتى كه در قرآن مجيد دربارۀ انسان وارد شده است مشخص مى شود.(1)

ص: 283

سپس به صورت يك استثنا به ذكر اوصاف انسان هاى شايسته ضمن بيان نه صفت از اوصاف برجستۀ آن ها پرداخته، مى گويد: «مگر نمازگزاران»؛ (إِلاَّ اَلْمُصَلِّينَ) .

«همان نمازگزارانى كه نمازهاى خود را تداوم مى بخشند»؛ (اَلَّذِينَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ دائِمُونَ) .

اين نخستين ويژگى آن هاست كه ارتباط مستمر با درگاه پروردگار متعال دارند و اين ارتباط از راه نماز تأمين مى شود، نمازى كه انسان را از فحشا و منكر بازمى دارد، نمازى كه روح و جان انسان را پرورش مى دهد و او را همواره به ياد خدا نگه مى دارد و اين توجه مستمر مانع از غفلت و غرور، و فرورفتن در درياى شهوات، و اسارت در چنگال شيطان و هواى نفس مى شود.

بديهى است كه منظور از مداومت بر نماز اين نيست كه هميشه در حال نماز باشند، بلكه منظور اين است كه در اوقات معين، نماز را انجام مى دهند.

اصولاً هر كار خيرى آنگاه در انسان اثر مثبت مى گذارد كه تداوم داشته باشد، ولذا در حديثى از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله مى خوانيم: انّ احبّ الاعمال الى اللّه مادام و ان قل: «محبوب ترين اعمال نزد خدا چيزى است كه مداومت داشته باشد، هرچند كم باشد».(1)

قابل توجه اينكه در حديثى از امام باقر عليه السلام دربارۀ اين آيه مى خوانيم:

منظور اين است كه هرگاه انسان چيزى از نوافل را بر خود فرض مى كند همواره به آن ادامه دهد.(2)

و در حديث ديگرى از همان امام عليه السلام نقل شده كه فرمود: «اين آيه اشاره به

ص: 284

نافله است، و آيۀ (وَ اَلَّذِينَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ يُحافِظُونَ) (كه در چند آيه بعد آمده است) ناظر به نماز فريضه است.(1)

اين تفاوت ممكن است از اينجا باشد كه تعبير «محافظت» مناسب نمازهاى واجب است كه آن ها را بايد در وقت هاى معين انجام داد، اما تعبير به «تداوم» مناسب نمازهاى مستحب است، چراكه انسان مى تواند گاهى آن ها را انجام دهد و گاهى ترك كند.

به هر حال بعد از ذكر نماز كه بهترين اعمال و بهترين حالات مؤمنان است، به دومين ويژگى آن ها پرداخته، مى افزايد: «كسانى كه در اموالشان حق معلومى است»؛ (وَ اَلَّذِينَ فِي أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ) .

«براى تقاضاكنندگان و محرومان»؛ (لِلسّائِلِ وَ اَلْمَحْرُومِ) .

و به اين شكل، هم ارتباطشان را با خالق حفظ مى كنند و هم پيوندشان را با خلق خدا. بعضى از مفسران معتقدند كه منظور از «حق معلوم» در اينجا همان «زكات» است كه مقدار معينى دارد و از مصارف آن «سائل» و «محروم» است، در حالى كه مى دانيم اين سوره مكى است و حكم زكات در مكه نازل نشده بود، يا اگر نازل شده بود مقدار معين نداشت، لذا بعضى ديگر معتقدند: مراد از «حق معلوم» چيزى غير از زكات است كه انسان بر خود لازم مى شمرد كه به نيازمندان بدهد. شاهد اين تفسير حديثى است كه از امام صادق عليه السلام نقل شده كه وقتى دربارۀ تفسير اين آيه سؤال كردند كه آيا اين چيزى غير از زكات است؟ فرمود:

«هُوَ الرَّجُلُ يُؤتِيهِ اللَّهُ الثَّروَةَ مِنَ المالِ، فَيُخرِجُ مِنهُ الألفَ وَ الألفَينِ وَ الثَّلاثَةَ الآلافِ وَ الأقَلَّ وَ الأكثَرَ، فَيَصِلُ بِهِ رَحِمَهُ، وَ يَحمِلُ بِهِ الكَلَّ عَن قَومِهِ ؛ آرى، اين دربارۀ كسى است كه خداوند ثروت و مالى به او مى بخشد و او به مقدار هزار يا دو هزار يا سه

ص: 285

هزار يا بيشتر و كمتر از آن جدا كرده و با آن صلۀ رحم مى كند و از قوم خود سختى را برمى دارد».(1)

تفاوت «سائل» با «محروم» اين است كه «سائل» حاجت خود را مى گويد و تقاضا مى كند، ولى «محروم» كسى است كه شرم و حيا مانع تقاضاى اوست، و در حديثى از امام صادق عليه السلام آمده است: «محروم كسى است كه در كسب و كار زحمت مى كشد ولى زندگى او پيچيده شده است».(2)

اين حديث نيز مناسب همان تفسيرى است كه ذكر شده، زيرا چنين اشخاصى كمتر روى سؤال دارند.(3)

به هر حال انجام اين كار از يك سو اثر اجتماعى دارد و با فقر و محروميت مبارزه مى كند و از سوى ديگر روى كسانى كه به آن عمل مى كنند اثر اخلاقى مى گذارد و قلب و جانشان را از حرص و بخل و دنياپرستى مى شويد.

آيه بعد به سومين ويژگى آن ها اشاره كرده، مى فرمايد: «كسانى كه به روز جزا ايمان دارند»؛ (وَ اَلَّذِينَ يُصَدِّقُونَ بِيَوْمِ اَلدِّينِ) .

و دربارۀ ويژگى چهارم مى گويد: «و كسانى كه از عذاب پروردگارشان بيمناك اند»؛ (وَ اَلَّذِينَ هُمْ مِنْ عَذابِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ) .

«چراكه هيچ كس را از عذاب پروردگار در امان نمى بينند»؛ (إِنَّ عَذابَ رَبِّهِمْ غَيْرُ مَأْمُونٍ) . آن ها از يك سو به روز جزا ايمان دارند، و با توجه به تعبير «يصدقون» كه فعل مضارع است و دلالت بر استمرار دارد، آن ها پيوسته توجه دارند كه حساب و كتاب و جزايى در كار است.

ص: 286

بعضى از مفسران آن را به معنى «تصديق عملى» يعنى انجام وظايف و ترك محرمات تفسير كرده اند، ولى ظاهر آيه مطلق است، هم تصديق علمى و هم عملى را شامل مى شود، ولى از آنجا كه ممكن است كسى به روز جزا ايمان داشته باشد، اما خود را مشمول مجازات نشمرد، مى گويد: «آن ها هرگز خود را در امان نمى بينند»، يعنى هميشه احساس مسئوليت مى كنند، حسنات خود را ناچيز و سيئات خويش را بزرگ محسوب مى دارند. در حديثى از اميرمؤمنان عليه السلام آمده است كه به فرزندش نصيحت كرد و فرمود: فرزندم! «خَفِ اللّهَ خَوفاً أَنَّكَ لَو أَتَيتَهُبِحَسَناتِ أَهلِ الأرضِ لَم يَقبَلها مِنكَ، وَ ارجُ اللّهَ رَجاءً أَنَّكَ لَو أَتَيتَهُ بِسَيِّئاتِ أَهلِ الأرضِ غَفَرَها لَكَ ؛ آن چنان از خدا بترس كه اگر تمام حسنات مردم روز زمين را بياورى احتمال دهى كه از تو نپذيرد! و آن چنان به او اميدوار باش كه اگر تمام گناهان اهل زمين را داشته باشى احتمال دهى كه تو را بيامرزد».(1)

حتى خود پيامبر صلى الله عليه و آله مى فرمود: «لَن يُدخِلَ الجَنَّةَ أَحَداً عَمَلُهُ، قالُوا: وَ لا أَنتَ يا رَسُولَ اللّهِ؟ قالَ: وَ لا أَنَا، اِلّا أَن يَتَغَمَّدَنِى اللّهُ بِرَحمَتِهِ ؛ هيچ كس با عملش وارد بهشت نمى شود.

عرض كردند: حتى خود شما اى رسول خدا؟! فرمود: آرى، من هم چنين هستم، مگر آنكه رحمت خدا شامل من شود!».

سرمشق نيكويى در زندگى ابراهيم و كسانى كه با او بودند وجود داشت، در آن هنگامى كه به قوم (مشرك) خود گفتند: «ما از شما و آنچه غير از خدا مى پرستيد بيزاريم؛ ما نسبت به شما كافريم؛ و ميان ما و شما دشمنى و كينۀ آشكار شده است؛ تا آن زمان كه به خداى يگانه ايمان بياوريد! - جز آن سخن ابراهيم كه به پدرش [عمويش آزر] گفت (و وعده داد) كه براى تو آمرزش طلب مى كنم و در عين حال دربرابر خداوند براى تو مالك چيزى نيستم (و اختيارى ندارم)! - پروردگارا! ما بر تو توكّل كرديم و به سوى تو بازگشتيم و بازگشت همه به سوى توست».

از آنجا كه قرآن مجيد در بسيارى از موارد براى تكميل تعليمات خود، از الگوهاى مهمى كه در ميان انسان ها وجود داشته شاهد مى آورد، در آيات مورد بحث نيز به دنبال نهى شديدى كه از دوستى با دشمنان خدا در آيات قبل شده، سخن از ابراهيم عليه السلام و برنامۀ او به عنوان پيشواى بزرگى كه مورد احترام همۀ اقوام، به ويژه قوم عرب بوده به ميان مى آورد و مى فرمايد: «براى شما در زندگى ابراهيم و كسانى كه با او بودند اسوۀ خوبى وجود داشت»، ابراهيم عليه السلام بزرگِ پيامبران، كسى كه زندگى اش سرتاسر درس بندگى و عبوديت خدا، جهاد فى سبيل اللّه، و عشق به ذات پاك او بود، ابراهيمى كه امت اسلامى از بركت دعاى او و مفتخر به نام گذارى او مى باشد، مى تواند براى شما سرمشق خوبى در اين زمينه شود. منظور از تعبير (وَ اَلَّذِينَ مَعَهُ) (آن ها كه با ابراهيم بودند) مؤمنانى است كه او را در اين راه همراهى مى كردند، هرچند قليل و اندك بودند، و اين كه منظور، پيامبرانى است كه با او هم صدا شدند، يا انبياى معاصر او چنان كه بعضى احتمال داده اند بعيد به نظر مى رسد، به خصوص كه مناسب اين است كه قرآن در اينجا پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله را به «ابراهيم»، و مسلمانان را به اصحاب و ياران او تشبيه كند. در تواريخ نيز آمده است كه گروهى در بابل بعد از مشاهدۀ معجزات ابراهيم عليه السلام

ص: 288

به او ايمان آوردند و در هجرت به سوى شام او را همراهى كردند، و اين نشان مى دهد كه او ياران وفادارى داشته است.(1)

سپس در توضيح اين معنى مى افزايد: «آن روز كه به قوم مشرك و بت پرستشان گفتند: ما از شما و آنچه غير از خدا مى پرستيد بيزاريم».

ما نه شما را قبول داريم و نه آيين و مذهبتان را، ما هم از خودتان و هم از بت هاى بى ارزشتان متنفريم.

و باز براى تأكيد افزودند: «ما به شما كافريم»: (كَفَرْنا بِكُمْ) .

البته اين كفر همان كفر برائت و بيزارى است كه در بعضى از روايات ضمن برشمردن اقسام پنج گانۀ كفر به آن اشاره شده است.

و سومين بار براى تأكيد بيشتر افزودند: «در ميان ما و شما عداوت و دشمنى هميشگى آشكار شده است»؛ (وَ بَدا بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمُ اَلْعَداوَةُ وَ اَلْبَغْضاءُ أَبَداً) .

و اين وضع همچنان ادامه دارد تا به خداى يگانه ايمان بياوريد (حَتّى تُؤْمِنُوا بِاللّهِ وَحْدَهُ) . و اين گونه با نهايت قاطعيت و بدون هيچ گونه پرده پوشى اعلام جدايى و بيزارى از دشمنان خدا كردند و تصريح نمودند كه اين جدايى به هيچ قيمت قابل برگشت و تجديدنظر نيست و تا ابد ادامه دارد، مگر اين كه آن ها مسير خود را تغيير دهند و به راه ايمان آيند.

ولى از آنجا كه اين قانون كلى و عمومى در زندگى ابراهيم عليه السلام استثنايى داشته كه آن نيز به علت هدايت بعضى از مشركان صورت گرفته، به دنبال آن مى فرمايد: آن ها هرگونه ارتباطشان را با قوم كافر قطع كردند و هيچ سخن محبت آميزى به آن ها نگفتند: «جز اين سخن ابراهيم كه به پدرش (عمويش آذر) وعده داد كه براى تو از خدا طلب آمرزش مى كنم، ولى در عين حال من دربرابر خداوند براى تو مالك چيزى نيستم و آمرزش تنها به دست اوست».(2)

ص: 289

اين درحقيقت استثنايى است از مسألۀ قطع هرگونه ارتباط ابراهيم عليه السلام و يارانش از بت پرستان كه آن نيز داراى شرايط و مصلحت خاصى بود، زيرا قرائن نشان مى دهد كه ابراهيم عليه السلام احتمالاً آمادگى براى ايمان را در عمويش آزر مشاهده كرده بود، ولى آزر از اين مسأله نگران بود كه اگر راه توحيد را پيش گيرد دوران بت پرستى او چه خواهد شد؟ ابراهيم عليه السلام به او وعده داد كه در پيشگاه خدا براى تو استغفار مى كنم؛ و به اين وعدۀ خود نيز عمل كرد، ولى آزر ايمان نياورد و هنگامى كه بر ابراهيم عليه السلام روشن شد كه او دشمن خداست و هرگز ايمان نمى آورد ديگر براى او استغفار نكرد و با او قطع رابطه نمود.

و از آنجا كه مسلمانان از اين برنامۀ ابراهيم عليه السلام و آزر به طور اجمالى باخبر بودند و ممكن بود همين مطلب بهانه اى شود براى افرادى همچون «حاطب ابن ابى بلتعه» كه با كفار سر و سرّى برقرار نمايند، قرآن مى گويد: اين استثنا در شرايط خاصى صورت گرفته و وسيله اى براى جلب آزر به ايمان بوده، نه براى اهداف دنيوى، ولذا در آيۀ 114 سورۀ توبه مى فرمايد: (وَ ما كانَ اِسْتِغْفارُ إِبْراهِيمَ لِأَبِيهِ إِلاّ عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَها إِيّاهُ فَلَمّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْراهِيمَ لَأَوّاهٌ حَلِيمٌ) ؛ «و استغفار ابراهيم براى پدرش [سرپرستش كه در آن زمان عمويش آزر بود]، فقط به خاطر وعده اى بود كه به او داده بود (تا وى را به سوى ايمان جذب كند)؛ امّا هنگامى كه براى او روشن شد كه وى دشمن خداست، از او بيزارى جست؛ به يقين، ابراهيم دلسوز و بردبار بود».

ولى جمعى از مفسران آن را استثنا از «اسوه بودن ابراهيم عليه السلام» دانسته، و گفته اند: بايد در همه چيز به او اقتدا كرد، جز استغفارش براى عمويش آزر.

اين معنى گرچه در كلام عده اى از مفسران آمده، ولى بسيار بعيد به نظر مى رسد، زيرا اولاً او در همه چيز «اسوه» بود، حتى در اين برنامه، چراكه اگر همان شرايط «آزر» در بعضى از مشركان پيدا مى شد اظهار محبت نسبت به آن ها براى جلب و جذبشان به سوى ايمان كار خوبى بود. ثانياً ابراهيم عليه السلام يك پيامبر

ص: 290

معصوم، و از انبياى بزرگ و مجاهد بود و همۀ افعالش سرمشق است، معنى ندارد كه اين مسأله را استثنا كنيم.

كوتاه سخن اين كه ابراهيم عليه السلام و پيروانش به طور جدى با بت پرستان مخالف بودند و بايد اين درس را از آن ها سرمشق گرفت، و داستان آزر شرايط خاصى داشته كه اگر براى ما نيز پيدا شود قابل تأسى است.

و از آنجا كه مبارزه با دشمنان خدا با اين صراحت و قاطعيت، به ويژه در زمانى كه آن ها از قدرت ظاهرى برخوردارند جز با توكل بر ذات خدا ممكن نيست. در پايان آيه مى افزايد: آن ها گفتند: پروردگارا! ما بر تو توكل كرديم و به سوى تو بازگشت نموديم و بازگشت نهايى همه سرانجام به سوى توست. (رَبَّنا عَلَيْكَ تَوَكَّلْنا وَ إِلَيْكَ أَنَبْنا وَ إِلَيْكَ اَلْمَصِيرُ) .

درحقيقت آن ها سه مطلب را در اين عبارت به پيشگاه الهى عرضه داشتند:

نخست توكل بر ذات او، دوم توبه و بازگشت به سوى او، و سوم توجه به اين حقيقت كه رجوع نهايى همه چيز به سوى اوست كه علت و معلول يكديگرند، ايمان به معاد و بازگشت نهايى سبب توبه مى شود و توبه روح توكل را در انسان زنده مى كند.

و «تقرير» معصوم، يعنى پيشوايان معصوم سخن و عمل و سكوتشان همه حجت و راهنماست، و نيز به همين دليل است كه عصمت در تمام پيامبران و امامان شرط است تا الگوهايى در همۀ زمينه ها باشند.

قرآن نيز بر اين مسألۀ مهم صحّه گذاشته و الگوها و سرمشق هايى در همۀ زمينه ها براى مؤمنان معرفى مى كند، ازجمله در آيات مورد بحث كه دو بار از ابراهيم عليه السلام و يارانش سخن مى گويد، و در سورۀ احزاب، شخص پيامبر صلى الله عليه و آله را به عنوان الگو و اسوه، به مسلمانان معرفى مى نمايد.

در جنگ پرمخاطرۀ احزاب، در ايّامى كه مسلمانان، سخت در بوتۀ آزمايش قرار گرفته بودند و حوادث كوبنده نيرومندترين افراد را به لرزه درمى آورد، خداوند پيامبر صلى الله عليه و آله را به عنوان الگو و اسوه اى از استقامت و ايمان و اخلاص، و آرامش در ميان طوفان، معرّفى مى كند و البتّه اين امر منحصر به ميدان «احزاب» نبود، بلكه در همه جا پيامبر صلى الله عليه و آله سرمشق عظيمى براى مسلمانان محسوب مى شد.

شعار «كُونُوا دُعاةَ النّاسِ بِأعمالِكُم وَ لا تَكونوا دُعاةً بِألسِنَتِكُم ؛ مردم را با اعمال خويش به سوى خدا دعوت كنيد نه با زبان خود» كه از حديث امام صادق عليه السلام گرفته شده،(1) دليل بر اين است كه همۀ مسلمانان راستين نيز خود بايد الگو و اسوه براى ديگران باشند و با زبان عمل، اسلام را به دنيا معرفى كنند، كه اگر اين كار مى شد، اسلام عالم گير شده بود!

سَوِيًّا عَلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ) ؛ «آيا كسى كه به رو افتاده راه مى رود به هدايت نزديك تر است يا كسى كه راست قامت در صراط مستقيم گام برمى دارد؟».

در اينجا افراد بى ايمان و ظالمان لجوج مغرور، به كسى تشبيه شده اند كه از جاده اى ناهموار و پرپيچ و خم مى گذرد، در حالى كه به رو افتاده و با دست و پا، يا به روى سينه حركت مى كند، نه راه را به درستى مى بيند، و نه قادر به كنترل خويشتن است، نه از موانع باخبر است و نه سرعتى دارد، كمى پيش مى رود و سپس درمانده مى شود.

ولى مؤمنان را به شخص راست قامتى تشبيه مى كند كه از جاده اى هموار و صاف، مستقيم و با سرعت و قدرت و آگاهى تمام، به راحتى پيش مى رود.

چه تشبيه جالب و دقيقى كه آثار آن در زندگى اين دو گروه كاملاً نمايان است و با چشم خود مى بينيم!

بعضى مظهر اين دو گروه را پيامبر صلى الله عليه و آله و ابوجهل شمرده اند، البته اين ها مصداق هاى روشنى براى آيۀ فوق است، ولى عموميّت مفهوم آيه را محدود نمى كند. دربارۀ تفسير (مُكِبًّا عَلى وَجْهِهِ) ، احتمالات متعددى گفته شده است:

آنچه با مفهوم لغوى آن سازگارتر است همان است كه در بالا گفتيم، و آن كسى است كه به رو افتاده و با دست و پا و سينه به پيش مى رود.

ولى بعضى ديگر گفته اند: منظور اين است كه ايستاده راه مى رود، اما سر به زير افكنده و مسير خود را به هيچ وجه مشاهده نمى كند.

در حالى كه بعضى ديگر معتقدند: منظور كسى است كه تعادل خود را حفظ نمى كند، چند گام پيش مى رود، بر زمين مى خورد و برمى خيزد، و اين وضع پى درپى تكرار مى شود.

از بعضى از كلمات راغب نيز در مفردات چنين برمى آيد كه منظور كسى است كه تمام توجهش به وضع خويش است و از غير خود غافل است. ولى معنى اول

ص: 293

به قرينۀ مقابلۀ با وضع مؤمنان كه از آن تعبير به «سوياً» شده است، مناسب تر به نظر مى رسد. به هر حال دربارۀ اين كه اين، وضع كافر و مؤمن در آخرت است يا در هر دو جهان، دليلى بر محدود بودن معنى آيه در دست نيست، آن ها هم در زندگى دنيا چنين اند و هم در آخرت.

آرى، افراد بى ايمان چون خودخواه و خودپرست و لجوج اند و جز منافع مادى و زودگذر خويش را نمى بينند، و از آنجا كه مسير آن ها مسير هوى پرستى است، به كسى مى مانند كه از سنگلاخى عبور مى كند در حالى كه بر سينه و دست و پا مى خزد، اما كسانى كه در پرتو ايمان از قيد هواى نفس رسته اند بينشى عميق و مسيرى صاف و روشن دارند.

عَلى مَوْلاهُ أَيْنَما يُوَجِّهْهُ لا يَأْتِ بِخَيْرٍ هَلْ يَسْتَوِي هُوَ وَ مَنْ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ هُوَ عَلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ) ؛ «خداوند مثالى زده:

بردۀ مملوكى را كه قادر به هيچ چيز نيست؛ و شخص (آزاد و با ايمانى) را كه از جانب خود، رزقى نيكو به او بخشيده ايم و او پنهان و آشكار از آن، انفاق مى كند؛ آيا آنها يكسان اند؟! ستايش مخصوص خداست، ولى اكثر آنها نمى دانند. خداوند مثالى (ديگر) زده است: دو نفر كه يكى از آن دو، گنگ مادرزاد است و قادر به هيچ كارى نيست و سربار صاحبش مى باشد كه او را درپى هر كارى بفرستد، كارى از پيش نمى برد؛ آيا او، با كسى كه امر به عدل و داد مى كند و بر راهى راست قرار دارد، برابر است؟».

در آيات فوق، اين واقعيت در لباس مثال چنان زيبا بيان شده كه رساتر از آن ممكن نيست. مشرك «أَبْكَمُ» است، گنگ است، گنگ مادرزاد، كه عملش از ضعف فكر و نداشتن منطق عقلى حكايت مى كند و به خاطر اسارت در چنگال شرك توانايى هيچ كار مثبتى را ندارد. (لا يَقْدِرُ عَلى شَيْ ءٍ) .

او يك انسان آزاده نيست، بلكه اسير چنگال خرافات و موهومات است و به دليل همين صفات، سربار جامعه محسوب مى شود، چراكه مقدرات خود را به دست بت ها و يا انسان هاى استعمارگر مى پندارد.

او هميشه وابسته است و تا طعم توحيد را كه آيين آزادگى و استقلال است نچشد از اين وابستگى بيرون نمى آيد (وَ هُوَ كَلٌّ عَلى مَوْلاهُ) .

او با اين طرز تفكر در هر مسيرى گام بگذارد ناكام خواهد بود و به هر سو روى آورد خيرى نصيبش نخواهد شد (أَيْنَما يُوَجِّهْهُ لا يَأْتِ بِخَيْرٍ) .

چقدر ميان يك چنين انسان كوتاه فكر و خرافى و اسير و ناتوان و فاقد برنامه اى با انسان آزادۀ شجاعى كه نه تنها خود، اصول دادگرى را به كار مى بندد، بلكه همواره در جامعۀ خود منادى عدل و داد است، فاصله وجود دارد!

علاوه بر اين، او به دليل داشتن تفكر منطقى، و هماهنگى با نظام توحيدى

ص: 295

آفرينش، هميشه بر جادۀ مستقيم كه نزديك ترين جاده هاست گام برمى دارد، به سرعت به مقصود مى رسد و سرمايه هاى وجودى خويش را در راه هاى كج و انحرافى نابود نمى كند.

كوتاه سخن اينكه توحيد و شرك تنها يك عقيده نيست، يك الگوى كامل براى تمام زندگى است، يك برنامۀ وسيع و گسترده است كه فكر و اخلاق و عواطف و زندگى فردى و اجتماعى، سياسى و اقتصادى و فرهنگى را دربر مى گيرد و مقايسۀ عرب هاى مشرك عصر جاهليت با مسلمانان موحد آغاز اسلام مى تواند ترسيم روشنى از اين دو برنامه و مسير باشد.

همان ها كه تا ديروز آن چنان گرفتار جهل و تفرقه و انحطاط و بدبختى بودند كه غير از محيط محدود مملو از فقر و فساد خود را نمى شناختند، پس از اين كه در وادى توحيد گام نهادند، از چنان وحدت و آگاهى و قدرتى برخوردار شدند كه سراسر جهان متمدن آن روز را زير بال و پر گرفتند.

و در جايى ديگر بخيل (وَ كانَ اَلْإِنْسانُ قَتُوراً) (1)

و در مورد ديگر موجودى عجول (وَ كانَ اَلْإِنْسانُ عَجُولاً) (2)

و در جاى ديگر كفور و كفران كننده (وَ كانَ اَلْإِنْسانُ كَفُوراً) (3)

و در مورد ديگر موجودى پرخاشگر (وَ كانَ اَلْإِنْسانُ أَكْثَرَ شَيْ ءٍ جَدَلاً) (4)

و در جاى ديگر كفور مبين و كفران كنندۀ آشكار (إِنَّ اَلْإِنْسانَ لَكَفُورٌ مُبِينٌ) (5)

و در موردى ديگر موجودى كم ظرفيت و دمدمى مزاج كه هنگام نعمت بخيل و هنگام بلا پرجزع است (إِنَّ اَلْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً * إِذا مَسَّهُ اَلشَّرُّ جَزُوعاً * وَ إِذا مَسَّهُ اَلْخَيْرُ مَنُوعاً) (6)

و در جاى ديگر مغرور حتى دربرابر خدا (يا أَيُّهَا اَلْإِنْسانُ ما غَرَّكَ بِرَبِّكَ اَلْكَرِيمِ) (7)

و در آيه اى ديگر موجودى كه هنگام نعمت طغيان مى كند (كَلاّ إِنَّ اَلْإِنْسانَ لَيَطْغى * أَنْ رَآهُ اِسْتَغْنى) (8)

همان گونه كه مى بينيم، «انسان» در قرآن مجيد موجودى معرفى شده كه داراى جنبه هاى منفى فراوان و نقطه هاى ضعف متعددى است.

آيا اين همان انسانى است كه خدا او را در «احسن تقويم» و «بهترين ساختمان» آفريده است؟ (لَقَدْ خَلَقْنَا اَلْإِنْسانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ) .(9)

و همان انسانى است كه خدا معلم او بوده و آنچه را نمى دانسته، به وى آموخته است؟ (عَلَّمَ اَلْإِنْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ) .(10)

ص: 297

و همان انسانى كه خدا به او بيان آموخته است؟ (خَلَقَ اَلْإِنْسانَ * عَلَّمَهُ اَلْبَيانَ) .(1)

و بالاخره آيا اين همان انسانى است كه خدا او را در مسير پروردگارش به سعى و تلاش واداشته است؟ (يا أَيُّهَا اَلْإِنْسانُ إِنَّكَ كادِحٌ إِلى رَبِّكَ كَدْحاً) .(2)

بايد ديد اين ها چه انسان هايى هستند كه با آن همه كرامت و محبت الهى، اين همه نقاط ضعف و نارسايى از خود نشان مى دهند!

ظاهر اين است كه اين بحث ها همه مربوط به انسان هايى است كه تحت تربيت رهبران الهى قرار نگرفته اند، بلكه به صورت گياهى خودرو پرورش يافته اند، نه معلمى داشته اند، نه راهنمايى و نه بيداركننده اى، شهواتشان آزاد بوده و در ميان هوس ها غوطه ور هستند.

بديهى است كه چنين انسانى نه تنها از امكانات فراوان و سرمايه هاى عظيم وجود خويش بهره نمى گيرد، بلكه با به كار انداختن آن ها در مسيرهاى انحرافى و غلط به صورت موجودى خطرناك و سرانجام ناتوان و بينوا درمى آيد، وگرنه انسانى كه با استفاده از وجود رهبران الهى و به كار گرفتن انديشه و فكر و قرار گرفتن در مسير حركت تكاملى و حق و عدالت، به مرحلۀ «آدميت» گام مى نهد و شايستۀ نام «بنى آدم» مى شود، به جايى مى رسد كه به جز خدا نمى بيند.(3)

ص: 298

ص: 300

امّا قرآن با لحن قاطعى به آن ها پاسخ مى دهد و ضمن تقسيم مردم به دو گروه، مى گويد: «كسانى كه ايمان آورده اند، نزول اين آيات، بر ايمانشان مى افزايد و آثار شادى و خوشحالى را در چهره هايشان آشكار مى سازد، امّا كسانى كه در دل هايشان بيمارى نفاق و جهل و عناد و حسد است، پليدى تازه اى بر پليدى شان مى افزايد و سرانجام در حال كفر و بى ايمانى از دنيا خواهند رفت».

دو: «رجس» در لغت به معنى موجود پليد و ناپاك است و به گفتۀ «راغب» در كتاب مفردات، اين پليدى چهارگونه است: گاهى از نظر غريزه و طبع، گاهى از نظر فكر و عقل، گاهى از جهت شرع، و گاهى از تمام جهات.

البته شكى نيست كه پليدى ناشى از نفاق و لجاجت و سرسختى درمقابل حق، نوعى پليدى باطنى و معنوى است كه اثر آن سرانجام در تمام وجود انسان و سخنان و كردارش آشكار مى شود.

سه: جملۀ (وَ هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ) با توجه به ريشۀ كلمۀ «بشارت» كه به معنى خوشحالى و سرورى است كه آثارش در چهرۀ انسان ظاهر شود، نشان مى دهد كه اثر تربيتى آيات قرآن به قدرى در مؤمنان آشكار بود كه به سرعت علائمش در چهره هايشان نمايان مى شد.

چهار: در آيات فوق، «نفاق» و صفات زشتى كه لازمۀ آن است، بيمارى قلبى شمرده شده، و «قلب» در اين گونه موارد به معنى روح و عقل است، و بيمارى قلبى، در اين موارد به معنى رذايل اخلاقى و انحرافات روانى است. اين تعبير نشان مى دهد كه اگر انسان از روحيۀ سالمى برخوردار باشد، هيچ يك از اين صفات زشت نبايد در وجود او ريشه بدواند. اين گونه اخلاق همچون بيمارى جسمانى برخلاف طبيعت انسان است، بنابراين آلودگى به اين صفات دليل بر انحراف از مسير اصلى طبيعى، و نشانۀ بيمارى روحى و روانى است.

پنج: آيات فوق درس عجيبى به همۀ ما مسلمانان مى دهد، زيرا اين واقعيت را بيان مى كند كه مسلمانان نخستين با نزول هر سوره اى از قرآن روح تازه اى پيدا مى كردند و تربيت نوينى مى يافتند، آن چنان كه آثارش به سرعت در چهره هاشان نمايان مى شد، در حالى كه امروز افراد به ظاهر مسلمانى را مى بينيم كه نه تنها خواندن يك سوره در آن ها اثر نمى گذارد، بلكه ختم تمام قرآن نيز چنين است.

آيا سوره ها و آيات قرآن اثر خود را از دست داده اند يا آلودگى افكار و بيمارى

ص: 303

دل ها و وجود حجاب ها كه از اعمال سوء ما ناشى مى شود چنين حالت بى تفاوتى و نفوذناپذيرى را به قلب هاى ما داده است؟ بايد از اين حال به خدا پناه ببريم و از درگاه پاكش بخواهيم كه قلبى همچون قلب مسلمانان نخستين به ما ببخشد.

مسلمانان قرار گيرد و آن را قدوه و اسوۀ خويش قرار دهند، دستوراتش را موبه مو اجرا كنند و تمام خطوط زندگى خويش را با آن هماهنگ سازند. اما متأسفانه برخورد گروهى از مسلمانان با قرآن برخورد با يك مشت اوراد نامفهوم است، تنها به تلاوت سرسرى مى پردازند و درنهايت به تجويد و مخارج حروف و زيبايى صوت اهميت مى دهند. بيشترين بدبختى مسلمانان از همين جاست كه قرآن را از شكل يك برنامۀ جامع زندگى خارج ساخته و تنها به الفاظ آن قناعت كرده اند. قابل توجه اينكه در آيات مورد بحث باصراحت مى گويد: اين منافقان بيماردل در قرآن تدبر نكردند كه به اين روز سياه افتادند.

«تدبر» از مادۀ «دبر» (بر وزن ابر) به معنى بررسى نتايج و عواقب چيزى است، به عكس تفكر كه بيشتر به بررسى علل و اسباب چيزى گفته مى شود، و به كار بردن هر دو تعبير در قرآن مجيد پرمعنى است.

اما نبايد فراموش كرد كه بهره گيرى از قرآن نياز به نوعى خودسازى دارد، هرچند خود قرآن نيز به خودسازى كمك مى كند، چراكه اگر بر دل ها قفل ها باشد، قفل هايى از هوى و هوس، كبر و غرور، لجاجت و تعصب، اجازۀ ورود نور حق به آن نمى دهد و در آيات مورد بحث به همين امر نيز اشاره شده است.

و چه زيبا مى گويد اميرمؤمنان على عليه السلام در خطبه اى كه پيرامون صفات پرهيزكاران فرموده است:

«أَمَّا الليلَ فَصافُّونَ أقدامَهُم تالينَ لِأجزاءِ القُرآنِ يُرَتِّلُونَها تَرتِيلاً يُحَزِّنُونَ بِهِ أنفُسَهُم وَ يَستَثيرونَ بِهِ دَواءَ دائِهِم فَإذا مَرُّوا بِآيَةٍ فِيها تَشويقٌ رَكَنُوا إلَيها طَمَعاً وَ تَطَلَّعَت نُفُوسُهُم إلَيها شَوقاً وَ ظَنُّوا أنَّها نُصبُ أعيُنِهِم وَ إذا مَرُّوا بِآيَةٍ فِيها تَخويفٌ أصغَوا إلَيها مَسامِعَ قُلُوبِهِم وَ ظَنُّوا أنَّ زَفيرَ جَهَنَّمَ وَ شَهيقَها في اُصُولِ آذانِهِم ؛ آن ها شب هنگام بر پا ايستاده، قرآن را به صورت شمرده و با تدبر تلاوت مى كنند و جان خود را با آن محزون مى سازند، داروى درد خود را از آن مى گيرند، هرگاه به آيه اى رسند كه در

ص: 305

آن تشويق است با علاقۀ فراوان به آن روى مى آورند و با چشم جانشان با شوق بسيار در آن خيره مى شوند و آن را همواره نصب العين خود مى سازند، و هرگاه به آيه اى رسند كه در آن بيم و انذار است گوش هاى دل خود را براى شنيدنش باز كرده، فكر مى كنند صداى نالۀ آتش سوزان دوزخ و به هم خوردن زبانه هايش در گوش جانشان طنين انداز است».(1)

عربى؟!» بگو: «اين (كتاب) براى كسانى كه ايمان آورده اند هدايت و شفا است؛ ولى كسانى كه ايمان نمى آورند، در گوش هايشان سنگينى است و از مشاهدۀ آن نابينا هستند؛ آنها (همچون كسانى هستند كه گويى) از راه دور صدا زده مى شوند».

خلاصه، آن ها بيماردلانى هستند كه هر طرحى ريخته شود و هر برنامه اى پياده گردد از آن ايرادى مى گيرند، و در برابر آن بهانه اى مى تراشند، اگر عربى باشد سحر و افسونش مى خوانند، و اگر عجمى باشد نامفهومش مى شمرند، و اگر مخلوطى از الفاظ عربى و عجمى باشد آن را ناموزون معرفى مى كنند.

بايد توجه داشت كه «اعجمى» از مادۀ «عجمه» (بر وزن لقمه) به معنى نداشتن فصاحت، و ابهام در سخن است، و «عجم» را به غيرعرب مى گويند چراكه زبان آن ها را به خوبى نمى فهمند، و «اعجم» به كسى گفته مى شود كه مطالب را خوب ادا نمى كند (چه عرب باشد چه غيرعرب).

بنابراين، واژۀ «اعجمى» همان «اعجم» مى باشد كه با ياء نسبت همراه شده است. سپس قرآن خطاب به پيامبر صلى الله عليه و آله مى افزايد: «بگو: اين كتاب آسمانى براى كسانى كه ايمان آورده اند مايۀ هدايت و درمان است»؛ (قُلْ هُوَ لِلَّذِينَ آمَنُوا هُدىً وَ شِفاءٌ) . «اما كسانى كه ايمان نمى آورند گوش هايشان سنگين است (و آن را درك نمى كنند) و براثر نابينايى آن را نمى بينند، درست مانند كسانى كه افرادى آن ها را از راه دور صدا مى زنند» و معلوم است كه چنين كسانى نه مى شنوند و نه مى بينند.

آرى، براى پيدا كردن راه، و رسيدن به مقصد، تنها وجود نور كافى نيست، چشم بينا نيز لازم است، براى تعليم يافتن نيز تنها وجود مبلغ دانشمند و فصيح كفايت نمى كند، گوش شنوايى نيز بايد باشد.

در لطافت دانه هاى باران و تأثير حيات بخش آن شكى نيست، اما «در باغ سبزه رويد و در شوره زار خس».

ص: 307

كسانى كه با روح حق طلبى به سراغ قرآن مى آمدند هدايت و شفا از آن مى يافتند، بيمارى هاى اخلاقى و روحى آن ها در شفاخانۀ قرآن درمان مى شد، سپس بار سفر را مى بستند و در پرتو نور هدايت قرآن با سرعت به سوى كوى دوست حركت مى كردند، اما لجوجان متعصب، و دشمنان حق و حقيقت، و آن هايى كه از قبل تصميم خود را بر مخالفت با انبيا گرفته بودند چه بهره اى مى توانستند از آن بگيرند؟

آن ها همچون كوران و كرانى بودند كه در نقطۀ دوردستى قرار داشتند، آن ها گرفتار ناشنوايى و نابينايى مضاعف بودند، هم از نظر ابزار ديد و شنود و هم از نظر بعد مكان! بعضى از مفسران نقل كرده اند كه اهل لغت دربارۀ كسى كه مى فهمد مى گويند: «انت تسمع من قريب» (تو از نزديك مى شنوى) و براى كسى كه نمى فهمد مى گويند: «انت تنادى من بعيد» (تو از دور صدا زده مى شوى كه اگر همهمه اى نيز بشنوى مفهوم مطالب را درك نمى كنى).(1)

شفاء و رحمت، مخصوص قسمتى از قرآن نيست، بلكه اثر قطعى همۀ آيات قرآن است، مفسران بزرگ كلمۀ «مِن» را در اينجا «بيانيه» دانسته اند.

ولى بعضى اين احتمال را داده اند كه «مِن» در اينجا نيز به همان معنى تبعيض است و اشاره به نزول تدريجى قرآن مى باشد (به خصوص كه واژۀ «تنزل» فعل مضارع است) در اين صورت معنى جمله چنين مى شود: «ما قرآن را نازل مى كنيم و هر بخشى از آن كه نازل مى شود به تنهايى مايۀ شفاء و رحمت است...».

و اين مقابله و ستيز با حق، بر پليدى آن ها مى افزايد و روح طغيان و سركشى را در آن ها تقويت مى كند.

يك غذاى نيروبخش را اگر به عالم مجاهد و دانشمند مبارزى بدهيم، از آن براى تعليم و تربيت و يا جهاد در راه حق نيروى كافى مى گيرد، ولى همين غذاى نيروبخش را اگر به ظالم بيدادگرى بدهيم، از نيروى آن براى ظلم بيشتر استفاده مى كند، تفاوت در غذا نيست، تفاوت در مزاج ها و طرز تفكرهاست.

آيات قرآن طبق مثل معروف، همچون قطره هاى حيات بخش باران است كه در باغ ها، با آن لاله مى رويد و در شوره زارها خس!

و درست به همين دليل، براى استفاده از قرآن بايد ابتدا آمادگى پذيرش را پيدا كرد، و به اصطلاح، علاوه بر فعاليت فاعل، قابليت محل نيز شرط است.

و از اين جا پاسخ اين سؤال نيز روشن مى شود: چگونه قرآن كه مايۀ هدايت است اين افراد را هدايت نمى كند؟ پاسخ: بدون شك، قرآن مايۀ هدايت گمراهان است، امّا به يك شرط، گمراهانى كه در جستجوى حق هستند، با همين انگيزه به سراغ دعوت قرآن مى آيند و انديشۀ خود را براى درك حق به كار مى گيرند.

امّا متعصبان لجوج و دشمنان قسم خوردۀ حق كه با حالت صدردرصد منفى به سراغ قرآن مى آيند به يقين بهره اى از آن نخواهند داشت، بلكه بر عناد و كفرشان افزوده مى شود، چراكه تكرار عمل خلاف، عمق بيشترى در جان آدمى پيدا مى كند.

هر دو گاهى به مرحله اى مى رسند كه غيرقابل علاج اند، ولى در بيشتر موارد مى توان آن ها را درمان كرد.

چه تشبيه جالب و پرمعنى و پرمايه اى! آرى، قرآن نسخۀ حيات بخشى است براى كسانى كه مى خواهند با جهل و كبر و غرور و حسد و نفاق به مبارزه برخيزند.

قرآن نسخۀ شفابخشى است براى برطرف ساختن ضعف ها و زبونى ها و ترس هاى بى دليل، اختلاف ها و پراكندگى ها.

قرآن داروى شفابخشى است براى كسانى كه از بيمارى عشق به دنيا، وابستگى به ماديات، و تسليم بودن بى قيد و شرط دربرابر شهوت ها رنج مى برند.

قرآن نسخۀ شفابخشى است براى دنيايى كه آتش جنگ ها در هر سوى آن افروخته و در زير بار مسابقۀ تسليحاتى كمرش خم شده و مهم ترين سرمايه هاى اقتصادى و انسانى خود را در پاى غول جنگ و تسليحات مى ريزد.

و سرانجام، قرآن نسخۀ شفابخشى است براى آن هايى كه پرده هاى ظلمانى شهوات، آن ها را از رسيدن به قرب پروردگار مانع شده است.

در آيۀ 57 سورۀ يونس مى خوانيم: (يا أَيُّهَا اَلنّاسُ قَدْ جاءَتْكُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ شِفاءٌ لِما فِي اَلصُّدُورِ) ؛ «اى مردم! اندرزى از سوى پروردگارتان براى شما آمده است و درمانى براى آنچه در سينه هاست».

در آيۀ 44 سورۀ فصلت نيز مى خوانيم: (قُلْ هُوَ لِلَّذِينَ آمَنُوا هُدىً وَ شِفاءٌ) ؛ «بگو: اين (قرآن) براى كسانى كه ايمان آورده اند هدايت و شفاست».

على عليه السلام در سخن بسيار جامع خود در نهج البلاغه اين حقيقت را با شيواترين عبارات بيان فرموده است: «فَاستَشفوهُ مِن أدوائكُم وَاستَعينوا بِهِ عَلى أدوائكُم فَإنَّ فيهِ شِفاءً مِن أكبَرِ الدّاءِ وَهُوَ الكُفرُ وَالنِّفاقُ وَالغَيُّ وَالضَّلالُ ؛ از اين كتاب بزرگ آسمانى براى بيمارى هاى خود شفا بخواهيد و براى حل مشكلاتتان از آن يارى بطلبيد:

چراكه در اين كتاب، درمان بزرگ ترين دردها است: درد كفر و نفاق و گمراهى و ضلالت».(1)

ص: 311

و در عبارت ديگرى از همان حضرت مى خوانيم: «ألا إنَّ فيهِ عِلمَ ما يَأتي وَالحَديثَ عَنِ الماضي وَ دَواءَ دائكُم وَ نَظمَ ما بَينَكُم ؛ آگاه باشيد! در اين كتاب خبرهاى آينده است و بيان حوادث اقوام گذشته و درمان بيمارى هاى شما و برنامۀ نظم زندگى اجتماعى شما».(1)

و در جاى ديگر از همان امام بزرگ مى خوانيم:

«وَ عَلَيكُم بِكِتابِ اللّهِ فَإنَّهُ الحَبلُ المَتينُ وَالنّورُ المُبينُ وَالشِّفاءُ النّافِعُ وَالرّيُّ النّاقِعُ وَالعِصمَةُ لِلمُتَمَسِّكِ وَالنَّجاةُ لِلمُتَعَلِّقِ لا يَعوَجُّ فَيُقامَ وَ لا يَزيغُ فَيُستَعتَبَ وَ لا تُخلِقُهُ كَثرَةُ الرَّدِّ وَ وُلوجُ السَّمعِ مَن قالَ بِهِ صَدَقَ وَ مَن عَمِلَ بِهِ سَبَقَ ؛كتاب خدا را محكم بگيريد، زيرا رشته اى است بسيار مستحكم، و نورى است آشكار، دارويى است شفابخش و پربركت، و آب حياتى است كه عطش تشنگان حق را فرو مى نشاند. هركس به آن تمسك جويد او را حفظ مى كند و آن كس كه به دامنش چنگ زند نجاتش مى بخشد، انحراف در آن راه ندارد تا نياز به راست نمودن داشته باشد، و هرگز خطا نمى كند تا از خوانندگانش پوزش بطلبد، و تكرارش موجب كهنگى و يا ناراحتى گوش نمى شود (و هر قدر آن را بخوانند، شيرين تر و دلپذيرتر خواهد بود). كسى كه با قرآن سخن بگويد راست مى گويد و كسى كه به آن عمل كند گوى سبقت را از همگان مى برد».(2)

اين تعبيرهاى رسا و گويا كه نظير آن در سخنان پيامبر صلى الله عليه و آله و ساير گفته هاى على عليه السلام و ائمۀ هدى عليهم السلام نيست، به خوبى ثابت مى كند كه قرآن نسخه اى است براى سامان بخشيدن به همۀ نابسامانى ها و بهبودى فرد و جامعه از انواع بيمارى هاى اخلاقى و اجتماعى.

بهترين دليل براى اثبات اين واقعيت، مقايسۀ وضع عرب جاهلى با

ص: 312

تربيت شدگان مكتب پيامبر صلى الله عليه و آله در آغاز اسلام است. ديديم كه چگونه آن قوم خون خوار و جاهل و نادان كه انواع بيمارى هاى اجتماعى و اخلاقى سرتاپاى وجودشان را فراگرفته بود، با استفاده از اين نسخۀ شفابخش نه تنها درمان يافتند، بلكه آن چنان قوى و نيرومند شدند كه ابرقدرت هاى جبار جهان را به زانو درآوردند. و اين درست همان حقيقتى است كه مسلمانان امروز آن را از ياد برده اند و به حال و روزى كه مى دانيم و مى دانيد گرفتار شده اند. تفرقه ميانشان غوغا مى كند، غارتگران بر منابعشان مسلط شده اند، سرنوشت شان به دست ديگران تعيين مى شود، و انواع وابستگى ها آن ها را به ضعف و زبونى و ذلت كشانده است.

و اين است سرانجام كار كسانى كه نسخۀ شفابخش در خانه هاشان باشد، ولى براى شفاى دردهاى خود به سوى كسانى دست دراز كنند كه از آن ها بيمارترند!

قرآن نه فقط شفا مى بخشد، بلكه بعد از بهبودى، يعنى در دوران نقاهت، بيماران را با پيام هاى گوناگونش تقويت مى كند، چراكه بعد از «شفا»، «رحمت» است. جالب اينكه بيشتر داروهاى دردهاى جسمانى اثرهاى نامطلوبى روى ارگان هاى بدن مى گذارند تا آنجا كه در حديث معروفى آمده است: «هيچ دارويى نيست مگر اينكه خود سرچشمۀ بيمارى ديگر است»؛ (ما مِن دَواءٍ إلّاوَ يُهَيِّجُ داءٍ) .(1)

امّا اين داروى شفابخش هيچ گونه اثر نامطلوبى روى جان و فكر و روح آدمى ندارد، بلكه به عكس، تمام آن خير و بركت است.

در يكى از عبارات نهج البلاغه مى خوانيم: «شِفاءٌ لا تُخشى أسقامُهُ ؛ قرآن داروى شفابخشى است كه هيچ بيمارى اى از آن برنمى خيزد».(2)

كافى است يك ماه خود را متعهد به پيروى از اين نسخۀ شفابخش كنيم

ص: 313

و فرمانش را در زمينۀ علم و آگاهى و عدل و داد و تقوا و پرهيزكارى، اتحاد و صميميت، از خودگذشتگى و جهاد و... پذيرا شويم، خواهيم ديد كه به سرعت نابسامانى هامان سامان مى يابد.

ذكر اين نكته نيز ضرورت دارد كه اين نسخه مانند نسخه هاى ديگر وقتى مؤثر است كه به آن عمل شود، وگرنه اگر بهترين نسخه هاى شفابخش را صد بار بخوانيم و روى سر بگذاريم، ولى به آن عمل نكنيم، نتيجه اى نخواهيم گرفت.

در بعضى از روايات آمده است كه اسم اعظم خدا، در آيات آخر سورۀ حشر است(1) و در حديث ديگرى از رسول خدا صلى الله عليه و آله مى خوانيم:

«مَن قَرَأ آخِرَ الحَشرِ غُفِرَ لَهُ ما تَقَدَّمَ مِن ذَنبِهِ وَ ما تَأَخَّرَ ؛ هركس آخر سورۀ حشر را بخواند، گناهان گذشته و اخير او بخشوده مى شود».(2)

و باز در حديث ديگرى از آن حضرت آمده است: «مَن قَرَأ لَو أنزَلنا هذا القُرآنَ - إلى آخِرِها - فَماتَ مِن لَيلَتِهِ ماتَ شَهيداً ؛ هركس آيات «لو انزلنا هذا القرآن» را تا آخر بخواند و در همان شب بميرد، شهيد مرده است».(3)

يكى از اصحاب مى گويد: از رسول خدا صلى الله عليه و آله دربارۀ اسم اعظم خدا سؤال كردم، فرمود: «عَلَيكَ بِآخِرِ الحَشرِ وَ أكثَرِ قِرائَتَها ؛ برتو باد كه آخر سورۀ حشر را بخوانى و زياد بخوان»! بار ديگر همين سؤال را تكرار كردم، حضرت همان پاسخ را تكرار فرمود.(4)

حتى در حديث آمده است: «إنَّها شِفاءٌ مِن كُلِّ داءٍ إلّاالسّامِ، و السّامُ المَوتُ ؛ اين آيات شفاى هر دردى است مگر مرگ».(5)

خلاصه اينكه روايات در اين زمينه در كتاب هاى شيعه و اهل سنت فراوان است كه همگى بر عظمت اين آيات، و لزوم تفكر و انديشه در محتواى آن، دلالت دارد.

مى فرمايد: (يا أَيُّهَا اَلْمُزَّمِّلُ * قُمِ اَللَّيْلَ إِلاّ قَلِيلاً * نِصْفَهُ أَوِ اُنْقُصْ مِنْهُ قَلِيلاً * أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَ رَتِّلِ اَلْقُرْآنَ تَرْتِيلاً * إِنّا سَنُلْقِي عَلَيْكَ قَوْلاً ثَقِيلاً) ؛ «اى جامه به خود پيچيده! شب را جز كمى به پا خيز! نيمى از آن (شب) را، يا كمى از آن كم كن، يا بر نصف آن بيفزا، و قرآن را با دقّت و تأمّل بخوان؛ چراكه ما به زودى سخنى سنگين به تو القا خواهيم كرد».

جالب اينكه مخاطب اين آيات پيامبر صلى الله عليه و آله است، ولى نه با عنوان «يا ايها الرسول» و «يا ايها النبى»، بلكه با عنوان «يا ايها المزمل»، اشاره به اينكه اكنون دوران «جامه به خود پيچيدن» و در گوشۀ انزوا نشستن نيست، بلكه دوران قيام و خودسازى و آمادگى براى انجام رسالتى عظيم است. انتخاب شب براى اين كار نيز به اين دليل است كه اولاً چشم و گوش دشمنان در خواب است و ثانياً كارهاى زندگى تعطيل مى باشد و به همين دليل انسان آمادگى بيشترى براى انديشه و تفكر و تربيت نفس دارد.

همچنين انتخاب «قرآن» به عنوان متن اصلى اين برنامه به اين علت است كه تمام درس هاى لازم را در اين زمينه دربر دارد و بهترين وسيلۀ تقويت ايمان و استقامت و تقوا و پرورش نفوس است.

«ترتيل» كه در اصل به معنى «تنظيم» و «ترتيب موزون» است، در اينجا به معنى خواندن آيات قرآن با تأنى و نظم لازم، اداء صحيح حروف، تبيين كلمات، دقت و تأمل در مفاهيم آيات، و انديشه در نتايج آن است.

بديهى است كه چنين قرآن خواندنى مى تواند به سرعت به انسان رشد و نموّ معنوى، شهامت اخلاقى، و تقوا و پرهيزكارى ببخشد، و اگر بعضى از مفسران آن را به معنى خواندن نماز تفسير كرده اند به اين دليل است كه يكى از بخش هاى مهم نماز «تلاوت قرآن» مى باشد. «قيام» نيز در جملۀ «قم الليل» به معنى برخاستن، درمقابل خوابيدن است، نه فقط روى پا ايستادن است.

ص: 316

و اما تعبيرات مختلفى كه دربارۀ مقدار «شب زنده دارى» در اين آيات آمده، درحقيقت براى بيان «تخيير» است و پيامبر صلى الله عليه و آله را مخير مى كند كه نيمى از شب، يا چيزى كمتر، يا چيزى بيشتر را بيدار بماند و قرآن تلاوت كند.

در مرحلۀ اول «تمام شب» را جز مقدار كمى ذكر مى كند، سپس تخفيف داده و آن را به نيمى از شب مى رساند و بعد كمتر از نيم.

بعضى گفته اند: منظور، تخيير ميان «دو سوم» و «نصف» و «يك سوم» شب است، به قرينۀ آيه اى كه در آخر همين سوره آمده كه مى فرمايد: (إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنى مِنْ ثُلُثَيِ اَللَّيْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ) .

همچنين از همين آيۀ آخر سوره به خوبى استفاده مى شود كه پيامبر صلى الله عليه و آله در اين قيام شبانه، تنها نبود، بلكه گروهى از مؤمنان نيز در اين برنامۀ خودسازى و تربيتى و آمادگى، همگام و همراه پيامبر صلى الله عليه و آله بودند و او را به عنوان اسوه و الگويى در اين راه پذيرفته بودند.

بعضى از مفسران گفته اند كه منظور از جملۀ (قُمِ اَللَّيْلَ إِلاّ قَلِيلاً) اين است كه تمام شب ها را جز بعضى از شب ها به پا خيز، و اين استثنا در اجزاى شب نيست، بلكه در افراد شب هاست. ولى اين تفسير با توجه به مفرد بودن «ليل» و تعبير به نصف و كمتر از آن، درست به نظر نمى رسد.

سپس «هدف نهايى» اين دستور سخت و مهم را چنين بيان مى كند:

«ما به زودى سخنى سنگين را به تو القا خواهيم كرد»؛ (إِنّا سَنُلْقِي عَلَيْكَ قَوْلاً ثَقِيلاً) گرچه مفسران در تفسير «قول ثقيل» هر كدام بيانى دارند كه ناظر به يكى از ابعاد مسأله است، ولى چنين به نظر مى رسد كه سنگين بودن اين قول كه منظور از آن، بدون شك، قرآن مجيد است، از جهات و ابعاد مختلف است:

از نظر محتوا، و مفهوم آيات؛

از نظر تحمل آن براى قلوب و دل ها، تا آنجا كه خود قرآن مى گويد: (لَوْ أَنْزَلْنا

ص: 317

هذَا اَلْقُرْآنَ عَلى جَبَلٍ لَرَأَيْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْيَةِ اَللّهِ) ؛ «اگر اين قرآن را بر كوهى نازل مى كرديم، مى ديدى كه دربرابر آن خاشع مى شود و از خوف خدا مى شكافد»؛(1)

سنگين از نظر وعده ها، وعيدها و بيان مسئوليت ها؛

از نظر تبليغ و مشكلات راه دعوت؛

سنگين در ترازوى عمل و در عرصۀ قيامت؛

و بالاخره سنگين از نظر برنامه ريزى و اجراى كامل آن.

آرى، خواندن قرآن گرچه سهل و آسان و زيبا و دلنشين است، ولى تحقق بخشيدن به مفاد آن به همان نسبت سنگين و مشكل مى باشد، به ويژه در آغاز دعوت پيامبر صلى الله عليه و آله و قيام او در مكه كه محيط را ابرهاى تيره و تار جهل و بت پرستى و خرافات فراگرفته بود و دشمنان متعصب و لجوج و بى رحم دربرابر او دست به دست هم داده بودند، ولى پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و ياران اندكش با استمداد از تربيت قرآن مجيد، و يارى گرفتن از نماز شب و استفاده از تقرب به ذات پاك پروردگار، توانستند بر تمام اين مشكلات فائق آيند و بار اين «قول ثقيل» را بر دوش كشند و به منزل مقصود برسانند.

بعضى از مفسران معتقدند كه اين امر واجب بوده، اما بعداً آيۀ آخر سوره اين حكم را نسخ كرده، و فاصلۀ آن حدود يك سال بوده است.

حتى بعضى معتقدند كه اين حكم قبل از تشريع نمازهاى پنج گانه بوده، و پس از اين كه نمازهاى پنج گانه تشريع شد، اين حكم نسخ گرديد.

ولى همان طور كه مرحوم «طبرسى» نيز در مجمع البيان آورده، در ظاهر آيات اين سوره چيزى كه دليل بر «نسخ» باشد به چشم نمى خورد و بهتر اين است كه گفته شود: اين قيام و عبادت، مستحب و سنّت مؤكد بوده و هرگز جنبۀ وجوب نداشته است، جز درمورد شخص پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله كه طبق بعضى از آيات ديگر قرآن، نماز شب بر او واجب بوده است، و مانعى ندارد كه اين مسأله براى پيامبر صلى الله عليه و آله واجب باشد و براى مسلمين مستحب. از اين گذشته، آنچه در آيات فوق آمده منحصر به «نماز شب» نيست، چراكه نماز شب نيمى از شب، يا دو ثلث از شب و يا حتى يك ثلث از شب را نيز اشغال نمى كند، آنچه در آيه مطرح است قيام براى ترتيل قرآن است.

بنابراين، در اوايل كار، اين حكم به صورت مستحب مؤكدى بوده و بعد تخفيف داده شده است و با توجه به اينكه در آغاز هر كارى به ويژه در اوايل يك انقلاب بزرگ هميشه توان و نيروى بيشترى لازم است، جاى تعجب نيست كه يك چنين دستور فوق العاده به پيامبر صلى الله عليه و آله و مسلمانان داده شده باشد كه قسمت زيادى از شب را بيدار بمانند و با محتواى اين برنامۀ جديد و تعليمات انقلابى آن آشنا شوند و علاوه بر آگاهى، خود را از نظر روحى براى پياده كردن آن بسازند.

در حديثى از اميرمؤمنان على عليه السلام مى خوانيم: «بَيِّنهُ بَياناً وَ لا تَهُذُّهُ هَذَا الشِّعر، وَلاتَنثُرهُ نَثرَ الرَّملِ، وَ لكِن أَقرِع بِهِ القُلُوبَ القاسِيَةَ، وَ لا يَكُونَنَّ هَمُّ أَحَدِكُم آخِرَ السُّورَةِ ». «ترتيل» يعنى آن را به طور روشن بيان كن؛ نه مانند اشعار، سريع و پشت سرهم بخوان، و نه مانند دانه هاى شن آن را پراكنده ساز، چنان بخوان كه دل هاى سنگين را با آن بكوبى و بيدار كنى، هرگز هدف شما اين نباشد كه حتماً به آخر سوره برسيد (مهم اين است كه محتواى آيات را درك كنيد).(1)

در حديث ديگرى، از امام صادق عليه السلام در تفسير «ترتيل» مى خوانيم:

«إذَا مَرَرتَ بِآيَةٍ فِيهَا ذِكرُ الجَنَّةِ فَاسألِ اللَّهَ الجَنَّةَ، وَ إذَا مَرَرتَ بِآيَةٍ فِيهَا ذِكرُ النَّارِ فَتَعَوَّذ بِاللَّهِ مِنَ النَّارِ؛ وقتى از كنار آيه اى مى گذرى كه در آن نامى از بهشت است توقف كن و از خدا بهشت را بطلب (و خود را براى آن بساز) و هنگامى كه از آيه اى مى گذرى كه در آن نام دوزخ است از آن به خدا پناه بر و خويشتن را از آن دور بدار».(2)

و در روايت ديگرى از همان امام عليه السلام آمده كه در تفسير «ترتيل» فرموده است:

«هُوَ اَن تَتَمَكَّثَ فِيهِ وَ تُحَسِّنَ بِهِ صَوتَكَ ؛ ترتيل اين است كه در آيات مكث كنى و با صداى خوب آن را بخوانى».(3)

و نيز در حديث ديگرى از همان حضرت چنين نقل شده است: «إنَّ القُرآنَ لايُقرَأُ هَذرَمَةً، وَ لَكِن يُرَتَّلُ تَرتِيلاً، فَإذَا مَرَرتَ بِآيَةٍ فِيها ذِكرُ النَّارِ وَقَفتَ عِندَها وَتَعَوَّذتَ بِاللَّهِ مِنَ النَّارِ ؛ قرآن را سريع و تند نبايد خواند، بلكه بايد با ترتيل خواند، هرگاه از آيه اى مى گذرى كه در آن سخنى از دوزخ است توقف مى كنى و از آتش دوزخ به خدا پناه مى برى».(4)

ص: 320

و بالاخره در حالات پيامبر صلى الله عليه و آله نقل شده است كه آن حضرت آيات را از يكديگر جدا مى كرد و صداى خود را مى كشيد.(1)

اين روايات و روايات ديگرى كه به همين مضمون در اصول كافى، نورالثقلين، در المنثور و ساير كتب حديث و تفسير نقل شده، همگى گواه بر اين حقيقت است كه نبايد آيات قرآن را به عنوان الفاظى خالى از محتوا و پيام، تلاوت كرد، بلكه بايد به تمام امورى كه تأثير آن را در خواننده و شنونده عميق مى سازد توجه داشت و فراموش نكرد كه اين پيام الهى است و هدف، تحقق بخشيدن به محتواى آن است.

ولى متأسفانه امروز بسيارى از مسلمانان از اين واقعيت فاصله گرفته و از قرآن تنها به الفاظى اكتفا نموده اند و همّشان فقط ختم سوره و ختم قرآن است، بى آنكه بدانند اين آيات براى چه نازل شده و چه پيامى را ابلاغ مى كند. درست است كه الفاظ قرآن نيز محترم، و خواندن آن داراى فضيلت است، ولى نبايد فراموش كرد كه اين الفاظ و تلاوت، مقدمۀ بيان محتواست.

ديگر در راه خدا جهاد مى كنند (و از تلاوت قرآن باز مى مانند)، پس آنچه براى شما ممكن است از آن تلاوت كنيد...».

اين آيه كه طولانى ترين آيۀ اين سوره است شامل مسائل بسيارى است كه محتواى آيات گذشته را تكميل مى كند.

دربارۀ اينكه اين آيه ناسخ دستور آيات آغاز اين سوره است، يا توضيح و تفسيرى براى آن، و همچنين دربارۀ اينكه آيا اين آيه در مكه نازل شده يا در مدينه، ميان مفسران گفتگو بسيار است. پاسخ اين سؤال ها بعد از تفسير آيه روشن خواهد شد.

نخست مى فرمايد: «پروردگارت مى داند كه تو و گروهى از كسانى كه با تو هستند نزديك دوسوم از شب يا نصف يا ثلث آن را به پا مى خيزند، چگونه خداوند از آن آگاه نباشد، در حالى كه اندازه گيرى شب و روز به دست اوست؟!».

اين آيه اشاره به همان دستورى است كه در آغاز سوره به پيامبر صلى الله عليه و آله داده شده، تنها چيزى كه در اينجا اضافه دارد اين است كه گروهى از مؤمنان نيز در اين عبادت شبانه، پيامبر صلى الله عليه و آله را همراهى مى كردند (به عنوان يك حكم استحبابى و يا احتمالاً يك حكم وجوبى، زيرا شرايط آغاز اسلام ايجاب مى كرد كه آن ها با تلاوت قرآن كه دربردارندۀ انواع درس هاى عقيدتى و عمل و اخلاقى است و همچنين با عبادات شبانه، خود را بسازند و آمادۀ تبليغ اسلام و دفاع از آن شوند).

ولى به گونه اى كه از بعضى روايات استفاده مى شود جمعى از مسلمانان در نگه داشتن حساب «ثلث» و «نصف» و «دو ثلث» گرفتار اشكال و دردسر مى شدند (چراكه وسيلۀ سنجش زمان در آن عصر وجود نداشت) و به همين علت ناچار احتياط مى كردند. اين امر سبب مى شد كه گاهى تمام شب را بيدار بمانند و مشغول عبادت باشند، تا آنجا كه پاهاى آن ها بر اثر قيام شبانه ورم كرد! لذا

ص: 322

خداوند اين حكم را براى آن ها تخفيف داد و فرمود: «او مى داند كه شما نمى توانيد مقدار گفته شده را دقيق اندازه گيرى كنيد، به همين علت شما را بخشيد، اكنون آن مقدارى كه از قرآن براى شما ميسر است تلاوت كنيد»: (عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتابَ عَلَيْكُمْ فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنَ اَلْقُرْآنِ) .

«لن تحصوه» از مادۀ «احصاء» به معنى شماره كردن است، يعنى شما نمى توانيد شب را از نظر مقدار دو ثلث و نصف و يك ثلث به طور دقيق تعيين كنيد، و به زحمت مى افتيد. بعضى نيز گفته اند: منظور اين است كه شما نمى توانيد بر اين كار در تمام ايام سال مداومت كنيد.

حتى امروز نيز كه با وسايلى مى توان به موقع از خواب بيدار شد، تعيين دقيق اين مقادير، در تمام طول سال، به ويژه با تفاوت مستمر شب و روز، كار آسانى نيست. جملۀ «تاب عليكم» را غالب مفسران به معنى «تخفيف اين تكليف» ذكر كرده اند، نه به معنى «توبه از گناه».

اين احتمال نيز وجود دارد كه وقتى حكم وجوب برداشته شود گناهى صورت نمى پذيرد، درنتيجه همچون آمرزش الهى خواهد بود.

دربارۀ اينكه منظور از جملۀ (فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنَ اَلْقُرْآنِ) ؛ «آنچه از قرآن براى شما ميسر است بخوانيد» چيست، گفتگو بسيار است: جمعى آن را به نماز شب تفسير كرده اند، كه در لابه لاى آن حتماً آيات قرآن خوانده مى شود، و بعضى گفته اند:

منظور همان تلاوت قرآن است هرچند در اثناء نماز نباشد، سپس بعضى مقدار آن را به پنجاه آيه، و بعضى به يك صد آيه، و بعضى دويست آيه، تفسير كرده اند، ولى هيچ يك از اين اعداد دليل خاصى ندارد، بلكه مفهوم آيه اين است كه هر مقدارى كه انسان به زحمت نمى افتد از قرآن بخواند.

بديهى است كه منظور از «تلاوت قرآن» در اينجا تلاوتى است به عنوان درس و فراگيرى براى خودسازى و پروش ايمان و تقوا.

ص: 323

سپس به بيان دليل ديگرى براى اين تخفيف پرداخته، مى افزايد: «خداوند مى داند كه گروهى از شما بيمار مى شوند، و گروهى ديگر براى تحصيل معاش و ابتغاء فضل الهى راهى سفر مى گردند و گروه ديگرى در راه خدا جهاد مى كنند، و اين امور مانع خواهد شد كه عبادات شبانه را در نصابى كه پيش تر تعيين شده به طور مداوم انجام دهند» و همين سبب ديگرى براى تخفيف اين برنامه است، لذا بار ديگر تكرار مى كند: «حال كه چنين است آن مقدار كه براى شما ممكن است و توانايى داريد در شب از قرآن تلاوت كنيد»؛ (فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنْهُ) .

روشن است كه ذكر بيمارى، مسافرت هاى ضرورى، و جهاد فى سبيل اللّه، سه مثال براى عذرهاى موجه است، ولى منحصر به اين ها نيست. منظور اين است كه چون خداوند مى داند شما گرفتار مشكلات مختلف زندگى در روز خواهيد شد و اين، مانع تداوم آن برنامۀ سنگين است، به شما تخفيف داده است.

اكنون اين سؤال مطرح مى شود كه آيا اين حكم آنچه را كه در آغاز سوره آمده، نسخ مى كند؟ يا استثنايى براى آن است؟ ظاهر آيات، نسخ حكم سابق مى باشد، درحقيقت لازم بود اين برنامه مدتى اجرا شود كه اجرا شد، و منظور از اين حكم كه جنبۀ موقت و فوق العاده داشت حاصل گرديد و بعد از پايان اين مدت به صورت خفيف ترى باقى ماند، زيرا ظاهر آيه اين است كه به دليل وجود معذورين، اين حكم دربارۀ همه تخفيف داده شده، نه فقط دربارۀ گروه معذور، بنابراين نمى تواند استثنا باشد بلكه بايد نسخ باشد (دقت كنيد).

در اينجا سؤال ديگرى پيش مى آيد: آيا تلاوت مقدار ممكن از قرآن كه در اين آيه دو بار به آن امر شده، واجب است يا جنبۀ مستحب دارد؟

بعضى گفته اند: به يقين مستحب است، و بعضى احتمال وجوب داده اند، چراكه تلاوت قرآن موجب آگاهى از دلايل توحيد، ارسال رسل، اعجاز اين كتاب آسمانى، و فراگيرى ساير واجبات دين مى شود، بنابراين تلاوت قرآن مقدمۀ واجب است و واجب مى باشد.

ص: 324

ولى بايد توجه داشت كه در اين صورت لازم نيست قرآن را شبانه بخوانند و يا در اثناء نماز شب، بلكه بر هر مكلفى واجب است كه به مقدار لازم براى تعليم و تربيت، و آگاهى بر اصول و فروع اسلام، و همچنين حفظ قرآن و رساندن آن به نسل هاى آينده آن را تلاوت كند، بدون اينكه وقت و زمان خاصى در آن مطرح باشد.

ولى حق اين است كه ظاهر امر در جملۀ «فاقرءوا...» وجوب است، چنان كه در اصول فقه بيان شده، مگر اينكه گفته شود اين «امر» به قرينۀ «اجماع فقهاء بر عدم وجوب» يك امر استحبابى است، و نتيجه اين مى شود كه در آغاز اسلام به علت وجود شرايطى اين تلاوت و عبادت شبانه واجب بوده، سپس هم از نظر مقدار و هم از نظر حكم تخفيف داده شده و به صورت يك حكم استحبابى، آن هم به مقدار ميسور درآمده است، ولى به هر حال وجوب نماز شب بر پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله تا آخر عمر ثابت ماند (به قرينۀ ساير آيات قرآن و روايات).

در روايتى از امام باقر عليه السلام نيز مى خوانيم: حكم مربوط به دو ثلث از شب، يا نيمى از آن، و يا ثلث آن، منسوخ شده و به جاى آن (فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنَ اَلْقُرْآنِ) قرار گرفته است.(1)

در مكه در سال هاى نخستين بعثت، بلكه در تمام دوران عمرش انجام داد و به همين دليل و به سبب وجود همين زيربناى محكم، نهال اسلام به سرعت رشد كرد و جوانه زد و شاخ و برگ آورد.

آنچه در اين سوره آمده نمونۀ زنده و بسيار گويايى از اين برنامۀ حساب شده است: دستور به عبادت دو سوم يا حداقل يك سوم از شب، آن هم همراه با تلاوت و دقت در آيات قرآن مجيد تأثير عجيبى در روح مسلمانان گذاشت، و آن ها را براى قبول «قول ثقيل» و «سبح طويل» آماده ساخت. اين حركت ها و ناشئه هاى شبانه كه به تعبير قرآن «اشدوطأ» و «أقوم قيلا» بود سرانجام كار خود را كرد و گروهى اندك از توده هاى محروم و قشرهاى مستضعف و دربند، چنان ساخته شدند كه براى حكومت بر بخش عظيمى از جهان شايستگى پيدا كردند.

و امروز نيز اگر ما مسلمانان بخواهيم عظمت و قدرت ديرين را بازيابيم، راه همين راه، و برنامه همين برنامه است. هرگز نبايد انتظار داشته باشيم با افرادى ضعيف و ناتوان از نظر تفكر و ايمان، افرادى كه پرورش هاى لازم فرهنگى و اخلاقى را نيافته اند سيطرۀ «يهود» را از قلب كشورهاى اسلامى براندازيم و دست زورگويان و ابرجنايتكاران را از ممالك اسلامى كوتاه كنيم. اين سخنى است دامنه دار، اما آنجا كه كس است يك حرف بس است!

السِّرِّ! ؛ آن مقدار بخوانيد كه در آن، خشوع قلب و صفاى باطن و نشاط روحانى و معنوى باشد».(1)

چرا چنين نباشد در حالى كه هدف اصلى تلاوت، تعليم و تربيت است (در اين زمينه روايات بسيار است).

صحيح نيست، بلكه اين آيات وسيله اى است براى بيدارى و يادآورى و آگاهى و ايمان، و دليل آن در خودش نهفته است، چراكه هركس به آن نزديك مى شود جز معاندان لجوج اين اثر را در خود احساس مى كند.

سپس مى افزايد: «هر كس بخواهد، از آن پند مى گيرد»؛ (فَمَنْ شاءَ ذَكَرَهُ) .

اين تعبير، هم اشاره اى است به اينكه اكراه و اجبارى در كار نيست، و هم دليلى است بر آزادى ارادۀ انسان كه تا نخواهد و تصميم به قبول هدايت نگيرد نمى تواند از آيات قرآن بهره ببرد.

«سپس مى افزايد: اين كلمات بزرگ الهى در صحائف (الواح و اوراق) با ارزشى ثبت است»؛ (فِي صُحُفٍ مُكَرَّمَةٍ) .

«صحف» جمع «صحيفه» به معنى «لوح» يا «ورقه» و يا چيز ديگرى است كه در آن مطلبى را مى نويسند، و اين تعبير نشان مى دهد كه آيات قرآنى قبل از نزول بر پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله در الواحى نوشته شده و فرشتگان وحى آن را با خود مى آوردند، الواحى بسيار گران قدر و پرارزش.

و اينكه بعضى گفته اند: منظور از اين «صحف» كتب انبياى پيشين است، به ظاهر با آيات قبل و بعد سازگار نيست. همچنين اين نيز كه گفته شده كه منظور از آن، «لوح محفوظ» است، مناسب به نظر نمى رسد، زيرا «صحف» به صورت صيغۀ جمع درمورد «لوح محفوظ» به كار نرفته است.

بعد مى فرمايد: «اين صحائف و الواح، والاقدر و پاكيزه است»؛ (مَرْفُوعَةٍ مُطَهَّرَةٍ) بالاتر از آن است كه دست نااهلان به سوى آن دراز شود يا قادر به تحريف آن باشند، و پاك تر از آن است كه دست ناپاكان آن را آلوده كند، و نيز پاك است از هرگونه تناقض و تضاد و شك و شبهه.

از اين گذشته، «اين آيات الهى در دست سفيرانى است»؛ (بِأَيْدِي سَفَرَةٍ) .

«سفيرانى والامقام، و مطيع و فرمانبردار و نيكوكار»؛ (كِرامٍ بَرَرَةٍ) .

ص: 328

«سفرة» (بر وزن طلبه) جمع «سافر» از مادۀ «سفر» (بر وزن قمر) در اصل به معنى پرده بردارى از چيزى است، ولذا به كسى كه ميان اقوام رفت و آمد دارد تا مشكلات آن ها را حل كند و از مبهمات پرده بردارد «سفير» گفته مى شود. به شخص نويسنده نيز «سافر» مى گويند، چراكه پرده از روى مطلبى برمى دارد.

بنابراين، منظور از «سفره» در اينجا فرشتگان الهى است كه سفيران وحى يا كاتبان آيات او هستند.

بعضى گفته اند: منظور از «سفره» در اينجا حافظان و قاريان و كاتبان قرآن، و علما و دانشمندانى هستند كه اين آيات او را در هر عصر و زمانى از دستبرد شياطين محفوظ مى دارند.

ولى اين تفسير بعيد به نظر مى رسد، چراكه در اين آيات، سخن از زمان نزول وحى و عصر پيامبر صلى الله عليه و آله است نه آينده.

ولى در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم كه فرمود:

«الحافِظُ لِلقُرآنِ العامِلُ بِهِ مَعَ السَّفَرَةِ الكِرامِ البَرَرَةِ ؛ كسى كه حافظ قرآن باشد و به آن عمل كند با سفيران بزرگوار فرمانبردار الهى خواهد بود».(1)

اين تعبير به خوبى نشان مى دهد كه حافظان و مفسران و عاملان به قرآن در رديف اين سفره و همگام آن ها هستند، نه اينكه خود آن ها مى باشند و اين يك واقعيت است كه وقتى اين دانشمندان و حافظان، كارى شبيه فرشتگان و حاملان وحى انجام دهند در رديف آن ها قرار مى گيرند.

به هر حال از مجموع اين گفتار استفاده مى شود كه تمام كسانى كه در راه حفظ قرآن و احياى آن مى كوشند مقامى والا همچون مقام فرشتگان «كرام برره» دارند.

«كرام» جمع «كريم» به معنى «عزيز و بزرگوار» است و اشاره به عظمت فرشتگان

ص: 329

وحى در پيشگاه خداوند و بلندى مقام آن هاست. بعضى نيز گفته اند كه اين تعبير اشاره به پاكى آن ها از هرگونه گناه مى باشد.

بر اين اساس، خداوند فرشتگان را به سه وصف توصيف كرده است:

نخست اينكه آن ها سفيران و حاملان وحى اويند، دوم اينكه ذاتاً عزيز و گران مايه اند، و سومين وصف، پاكى اعمال آن ها و اطاعت و تسليم و نيكوكارى است.

ص: 330

ص: 332

اين برنامه اى است كه بايد از نخستين سنگ بناى خانواده، يعنى از مقدمات ازدواج، و سپس نخستين لحظۀ تولد فرزند آغاز گردد و در تمام مراحل با برنامه ريزى صحيح و با نهايت دقت تعقيب شود.

به تعبير ديگر: حق زن و فرزند، تنها با تأمين هزينۀ زندگى و مسكن و تغذيۀ آن ها حاصل نمى شود، مهم تر از آن، تغذيۀ روح و جان آن ها و به كار گرفتن اصول تعليم و تربيت صحيح است. قابل توجه اينكه تعبير به «قوا» (نگاه داريد) اشاره به اين است كه اگر آن ها را به حال خود رها كنيد خواه ناخواه به سوى آتش دوزخ پيش مى روند، شما هستيد كه بايد آن ها را از سقوط در آتش دوزخ حفظ كنيد.

«وقود» (بر وزن كبود) به معنى «آتش گيره» يعنى مادۀ قابل اشتعال مانند «هيزم» است (نه به معنى «آتش زنه» مانند كبريت، چراكه عرب آن را «زناد» مى گويد).

بنابراين، آتش دوزخ مانند آتش هاى اين جهان نيست، شعله هاى آن از درون وجود خود انسان ها زبانه مى كشد! و از درون سنگ ها! نه فقط سنگ هاى گوگردى كه بعضى از مفسران اشاره كرده اند، بلكه همۀ انواع سنگ ها، چون لفظ آيه مطلق است، و امروز مى دانيم كه هر قطعه از سنگ ها مركب از ميلياردها ميليارد دانۀ اتم است كه اگر نيروى ذخيرۀ درون آن ها آزاد شود چنان آتشى برپا مى كند كه باور كردنى نيست.

بعضى از مفسران، «حجارة» را در اينجا به بت هايى تفسير كرده اند كه از سنگ ساخته مى شد و مورد پرستش مشركان بود. سپس مى افزايد: فرشتگانى بر اين آتش گمارده شده كه خشن و سخت گيرند و هرگز از فرمان خدا سرپيچى نمى كنند و هر دستورى به آن ها دهد بدون چون و چرا اجرا مى نمايند.

بنابراين نه راه گريزى وجود دارد و نه گريه و التماس و جزع و فزع مؤثر است. روشن است كه هر مأمورى براى كارى گمارده شود بايد روحياتى متناسب آن داشته باشد، مأموران عذاب نيز طبعاً بايد خشن باشند، چراكه جهنم كانون

ص: 334

رحمت نيست، كانون خشم و غضب الهى است، امّا در عين حال، اين مأموران هرگز از مرز عدالت خارج نمى شوند و فرمان خدا را بى كم و كاست اجرا مى كنند.

جمعى از مفسران در اينجا اين سؤال را مطرح كرده اند كه تعبير «نافرمانى نكردن» در آيۀ فوق، با مسألۀ نبود تكليف در قيامت چگونه سازگار است؟

پاسخ: بايد توجه داشت كه اطاعت كردن و نافرمانى نكردن فرشتگان نوعى اطاعت تكوينى است نه تشريعى، و اطاعت تكوينى هميشه وجود دارد، به تعبير ديگر: آن ها آن چنان ساخته شده اند كه فرمان هاى الهى را با كمال ميل و رغبت و عشق در عين اختيار اجرا مى كنند.

در هر صورت يكى از مهم ترين نكات آيۀ فوق مربوط به تعليم و تربيت خانواده است و دستور امر به معروف و نهى از منكر، يك دستور عام است كه همۀ مسلمين را نسبت به يكديگر شامل مى شود، ولى از آيات فوق و رواياتى كه دربارۀ حقوق فرزند و مانند آن در منابع اسلامى وارد شده، به خوبى استفاده مى شود كه انسان درمقابل همسر و فرزند خويش مسئوليت سنگين ترى دارد و موظف است تا آنجا كه مى تواند در تعليم و تربيت آن ها بكوشد، آن ها را از گناه بازدارد و به نيكى ها دعوت نمايد، نه اينكه تنها به تغذيۀ جسم آن ها قناعت كند.

درحقيقت، اجتماع بزرگ از واحدهاى كوچكى تشكيل مى شود كه «خانواده» نام دارد و هرگاه اين واحدهاى كوچك كه رسيدگى به آن آسان تر است اصلاح گردد كل جامعه اصلاح مى شود، و اين مسئوليت در درجۀ اول بر دوش پدران و مادران است، به ويژه در عصر ما كه امواج كوبندۀ فساد در بيرون خانواده ها بسيار قوى و خطرناك است. براى خنثى كردن آن ها از طريق تعليم و تربيت خانوادگى بايد برنامه ريزى اساسى تر و دقيق تر انجام شود.

نه تنها آتش هاى قيامت، بلكه آتش هاى دنيا نيز از درون وجود انسان ها سرچشمه مى گيرد و هر كس موظف است خانوادۀ خود را از اين آتش ها حفظ كند.

ص: 335

در حديثى مى خوانيم: «هنگامى كه آيۀ فوق نازل شد، كسى از ياران پيامبر صلى الله عليه و آله سؤال كرد: چگونه خانوادۀ خود را از آتش دوزخ حفظ كنم؟» حضرت فرمود: «تَأمُرُهُم بِما أمَرَ اللّهُ، وَ تَنهاهُم عَمّا نَهاهُمُ اللّهُ، إن أطاعوكَ كُنتَ قَد وَقَيتَهُم، وَ إن عَصُوكَ كُنتَ قَد قَضَيتَ ما عَلَيكَ ؛ آن ها را امر به معروف و نهى از منكر مى كنى، اگر از تو پذيرفتند آن ها را از آتش دوزخ حفظ كرده اى، و اگر نپذيرفتند وظيفۀ خود را انجام داده اى».(1)

و در حديث جامع و جالب ديگرى از رسول خدا صلى الله عليه و آله آمده است: «ألا كُلُّكُم راعٍ وَ كُلُّكُم مَسؤولٌ عَن رَعِيَّتِهِ، فالأميرُ عَلَى النّاسِ راعٍ، وَ هُوَ مَسؤولٌ عَن رَعِيَّتِهِ، وَالرَّجُلُ راعٍ عَلى أهلِ بَيتِهِ وَ هُوَ مَسؤولٌ عَنهُم، فالمَرئَةُ راعِيَةٌ عَلى أهلِ بَيتِ بَعلِها وَوَلَدِهِ، وَ هِىَ مَسؤولَةٌ عَنهُم، ألا فَكُلُّكُم راعٍ، وَ كُلُّكُم مَسؤولٌ عَن رَعِيَّتِهِ ؛ بدانيد كه همۀ شما نگهبانيد و همه دربرابر كسانى كه مأمور نگهبانى آن ها هستيد مسئوليد؛ امير و رئيس حكومت اسلامى نگهبان مردم است و دربرابر آن ها مسئول است، مرد، نگهبان خانوادۀ خويش است و درمقابل آن ها مسئول، زن نيز نگهبان خانوادۀ شوهر و فرزندان است و دربرابر آن ها مسئول مى باشد.

بدانيد كه همۀ شما نگهبانيد و همۀ شما دربرابر كسانى كه مأمور نگهبانى آن ها هستيد مسئوليد!».(2)

اين بحث دامنه دار را با حديثى از اميرمؤمنان على عليه السلام پايان مى دهيم.

امام عليه السلام در تفسير آيۀ فوق فرمود: «عَلِّمُوا أنفُسَكُم وَ أهليكُمُ الخَيرَ، وَ أدِّبُوهُم ؛منظور اين است كه به خود و خانوادۀ خويش نيكى بياموزيد و آن ها را ادب كنيد».(3)

ص: 336

بازگشت غالب زنان به زندگى زناشويى بسيار زياد است، امّا كمتر زن و مرد مسلمانى را پيدا مى كنيد كه بعد از جدايى و طلاق به اين دستور اسلامى عمل كند، و اين به راستى مايۀ تأسف است!

تعبير «انكحوا» (آن ها را همسر دهيد) با اينكه ازدواج يك امر اختيارى و بسته به ميل طرفين است، مفهومش اين است كه مقدمات ازدواج آن ها را فراهم سازيد، از راه كمك هاى مالى، پيدا كردن همسر مناسب، تشويق به ازدواج، و بالاخره پادرميانى براى حل مشكلاتى كه معمولاً در اين موارد بدون وساطت ديگران انجام شدنى نيست. خلاصه، مفهوم آيه به قدرى وسيع است كه هرگونه قدمى و سخنى و درمى را در اين راه شامل مى شود.

بدون شك، اصل تعاون اسلامى ايجاب مى كند كه مسلمانان در همۀ زمينه ها به يكديگر كمك كنند، ولى تصريح به اين امر درمورد ازدواج، دليل بر اهميت ويژۀ آن است.

اهميت اين مسأله به قدرى زياد است كه در حديثى از اميرمؤمنان على عليه السلام مى خوانيم: «أفضَلُ الشَّفاعاتِ أن تَشفَعَ بَينَ اثْنَينِ في نِكاحٍ حَتّى يَجمَعَ اللَّهُ بَينَهُما ؛ بهترين شفاعت اين است كه ميان دو نفر براى امر ازدواج ميانجى گرى كنى، تا اين امر به سامان برسد».(1)

در حديث ديگرى از امام كاظم، موسى بن جعفر عليه السلام مى خوانيم:

«ثَلاثَةٌ يَستَظِلّونَ بِظِلِّ عَرشِ اللَّهِ يَومَ القِيامَةِ يَومَ لا ظِلَّ إلّاظِلُّهُ رَجُلٌ زَوَّجَ أخاهُ المُسلِمَ أو أخدَمَهُ أو كَتَمَ لَهُ سِرّاً ؛سه طايفه اند كه در روز قيامت در سايۀ عرش خدا قرار دارند، روزى كه سايه اى جز سايۀ او نيست: كسى كه وسايل تزويج برادر مسلمانش را فراهم سازد، و كسى كه هنگام نياز به خدمت، خدمت كننده اى براى او فراهم كند و كسى كه اسرار برادر مسلمانش را پنهان دارد».(2)

و بالاخره در حديثى از پيامبر صلى الله عليه و آله در اين باره مى خوانيم:

«هرگامى انسان در اين راه بردارد و هر كلمه اى بگويد، ثواب يك سال عبادت

ص: 339

را در نامۀ عمل او مى نويسند»: (كانَ لَهُ بِكُلِّ خُطوَةٍ خَطاها أو بِكُلِّ كَلِمَةٍ تَكَلَّمَ بِها في ذلِكَ عَمَلُ سَنَةٍ قِيامُ لَيلِها وَ صِيامُ نَهارِها) .(1)

و از آنجا كه يك عذر تقريباً عمومى و بهانۀ همگانى براى فرار از زير بار ازدواج و تشكيل خانواده، فقر و نداشتن امكانات مالى است قرآن به پاسخ آن پرداخته، مى فرمايد: از فقر و تنگدستى آن ها نگران نباشيد و در ازدواجشان بكوشيد چراكه «اگر فقير و تنگدست باشند خداوند آن ها را از فضل خود بى نياز مى سازد»؛ (إِنْ يَكُونُوا فُقَراءَ يُغْنِهِمُ اَللّهُ مِنْ فَضْلِهِ) .

و خداوند قادر به چنين كارى هست، چراكه «خداوند واسع و عليم است»؛ (وَ اَللّهُ واسِعٌ عَلِيمٌ) .

قدرتش آن چنان وسيع است كه پهنۀ عالم هستى را فرامى گيرد و علم او چنان گسترده است كه از نيات همۀ كس، به ويژه آن هايى كه به نيت حفظ عفت و پاك دامنى اقدام به ازدواج مى كنند آگاه است و همه را مشمول فضل و كرم خود قرار خواهد داد.

ولى از آنجا كه گاهى با تمام تلاش و كوششى كه خود انسان و ديگران مى كنند وسيلۀ ازدواج فراهم نمى شود و خواه ناخواه انسان مجبور است مدتى را با محروميت بگذراند، براى اين كه مبادا كسانى كه در اين مرحله قرار دارند گمان كنند آلودگى جنسى براى آن ها مجاز است و ضرورت چنين ايجاب مى كند، لذا بلافاصله در آيۀ بعد، دستور پارسايى را به آن ها مى دهد هرچند مشكل باشد؛ مى گويد: «و كسانى كه امكان ازدواج ندارند بايد عفت پيشه كنند، تا خداوند آنان را با فضلش بى نياز سازد»؛ (وَ لْيَسْتَعْفِفِ اَلَّذِينَ لا يَجِدُونَ نِكاحاً حَتّى يُغْنِيَهُمُ اَللّهُ مِنْ فَضْلِهِ) .

نكند در اين مرحلۀ بحرانى و در اين دوران آزمايش الهى تن به آلودگى دهند

ص: 340

و خود را معذور بشمرند، هيچ عذرى پذيرفته نيست، بلكه بايد قدرت ايمان و شخصيت و تقوا را در چنين مرحله اى آزمود.

سپس از آنجا كه اسلام به هر مناسبتى كه سخن از بردگان به ميان آيد عنايت و توجه خاصى به آزادى آن ها نشان مى دهد، از بحث ازدواج به بحث آزادى بردگان از طريق «مكاتبه» (بستن قرارداد براى كار كردن غلامان و پرداختن مبلغى به صورت اقساط به مالك خود و آزاد شدن) پرداخته، مى گويد: «بردگانى كه از شما تقاضاى مكاتبه براى آزادى مى كنند با آن ها قرارداد ببنديد، اگر رشد و صلاح در آنان احساس مى كنيد»؛ (وَ اَلَّذِينَ يَبْتَغُونَ اَلْكِتابَ مِمّا مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ فَكاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِيهِمْ خَيْراً) .

منظور از جملۀ (عَلِمْتُمْ فِيهِمْ خَيْراً) اين است كه رشد و صلاحيت كافى براى عقد اين قرارداد و سپس توانايى براى انجام آن داشته باشند و بتوانند بعد از پرداختن مال الكتابه (مبلغى كه قرارداد بسته اند) زندگى مستقلى را شروع كنند، اما اگر توانايى انجام اين امور را نداشته باشند و اين كار درمجموع به ضرر آن ها تمام مى شود و درنتيجه سربار جامعه مى گردند، بايد به وقت ديگرى موكول كنند كه اين صلاحيت و توانايى حاصل شود.

سپس براى اينكه بردگان هنگام پرداخت اين اقساط به زحمت نيفتند دستور مى دهد: «چيزى از مال خداوند را كه به شما داده است به آن ها بدهيد»؛ (وَ آتُوهُمْ مِنْ مالِ اَللّهِ اَلَّذِي آتاكُمْ) .

دربارۀ اينكه منظور از اين مال چه مالى است كه بايد به اين بردگان داد، ميان مفسران گفتگوست: جمع كثيرى گفته اند: منظور اين است كه سهمى از زكات، همان گونه كه در آيۀ 60 سورۀ توبه آمده است، به آن ها پرداخت شود تا بتوانند دين خود را ادا كنند و آزاد شوند.

بعضى ديگر گفته اند: منظور اين است كه صاحب برده قسمتى از اقساط را به او ببخشد، يا اگر دريافت داشته، به او بازگرداند، تا توانايى بيشتر براى نجات خود از اسارت و بردگى پيدا كند.

ص: 341

اين احتمال نيز وجود دارد كه در آغاز كار كه بردگان توانايى تهيۀ مال ندارند چيزى به عنوان كمك خرج يا سرمايۀ مختصر به آن ها بدهند تا بتوانند به كسب و كارى مشغول شوند، هم خود را اداره كنند و هم اقساط دين خويش را بپردازند.

البته سه تفسير فوق با هم منافاتى ندارد و ممكن است در مجموع در مفهوم آيه جمع باشد؛ هدف واقعى اين است كه مسلمانان، اين گروه مستضعف را تحت پوشش كمك هاى خود قرار دهند تا هر چه زودتر خلاصى يابند.

در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم كه در تفسير اين آيه فرمود:

«تَضَعُ عَنهُ مِن نُجومِهِ الَّتي لَم تَكُن تُريدُ أن تَنقُصَهُ مِنها وَ لا تَزيدُ فَوقَ ما في نَفسِكَ ».(1)

اشاره به اينكه بعضى براى اينكه كلاه شرعى درست كنند و بگويند: ما طبق آيۀ فوق به بردگان خود كمك كرده ايم و تخفيف داده ايم، مبلغ مال الكتابه را بيش از آنچه در نظر داشتند مى نوشتند تا هنگام تخفيف دادن درست همان مقدارى را كه مى خواستند بى كم و كاست دريافت دارند. امام صادق عليه السلام از اين كار نهى مى فرمايد و مى گويد: «بايد تخفيف از چيزى باشد كه واقعاً در نظر داشته از او بگيرد».

در دنبالۀ آيه به يكى از اعمال بسيار زشت بعضى از دنياپرستان درمورد بردگان اشاره كرده، مى فرمايد: «كنيزان خود را به خاطر به دست آوردن متاع زودگذر دنيا مجبور به خودفروشى نكنيد، اگر آن ها مى خواهند پاك بمانند»؛ (وَ لا تُكْرِهُوا فَتَياتِكُمْ عَلَى اَلْبِغاءِ إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّناً لِتَبْتَغُوا عَرَضَ اَلْحَياةِ اَلدُّنْيا) .

بعضى از مفسران در شأن نزول اين جمله گفته اند: «عبداللّه بن ابى» شش كنيز داشت كه آن ها را مجبور به كسب درآمد براى او از راه خودفروشى مى كرد! هنگامى كه حكم اسلام در مبارزه با اعمال منافى با عفت (در اين سوره) صادر

ص: 342

شد آن ها به خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله آمدند و از اين ماجرا شكايت كردند. آيۀ فوق نازل شد و از اين كار نهى كرد.(1)

اين آيه نشان مى دهد كه در عصر جاهليت تا چه حد مردم گرفتار انحطاط و سقوط اخلاقى بودند كه حتى بعد از ظهور اسلام نيز برخى به كار خود ادامه مى دادند، تا اينكه آيۀ فوق نازل شد و به اين وضع ننگين خاتمه داد، اما متأسفانه در عصر ما كه بعضى آن را عصر جاهليت قرن بيستم نام نهاده اند، در بعضى از كشورها كه دم از تمدن و حقوق بشر مى زنند اين عمل به شدت ادامه دارد و حتى در مملكت ما، در عصر طاغوت نيز به صورت وحشتناكى وجود داشت كه دختران معصوم و زنان ناآگاه را فريب مى دادند و به مراكز فساد مى كشاندند و با طرح هاى شيطانى مخصوص، آن ها را مجبور به خودفروشى مى كردند و راه فرار را از هر طريق به روى آن ها مى بستند، تا از اين طريق درآمدهاى سرشارى فراهم سازند؛ شرح اين ماجرا، بسيار دردناك و از عهدۀ اين سخن خارج است. گرچه در ظاهر، بردگى به شكل سابق وجود ندارد، ولى در دنياى به اصطلاح متمدن جناياتى مى شود كه از دوران بردگى به مراتب وحشتناك تر است. خداوند مردم جهان را از شر اين انسان هاى متمدن نما حفظ كند و خدا را شكر كه در محيط ما بعد از انقلاب اسلامى به اين اعمال ننگين خاتمه داده شد.

ذكر اين نكته نيز لازم است كه جملۀ (إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّناً) (اگر آن ها مى خواهند پاك بمانند...) مفهومش اين نيست كه اگر خود آن زن ها مايل به اين كار باشند اجبار آن ها مانعى ندارد، بلكه اين تعبير از قبيل «منتفى به انتفاء موضوع» است، زيرا عنوان «اكراه» در صورت عدم تمايل صادق است، وگرنه خودفروشى و تشويق به آن، به هر حال گناه بزرگى است. اين تعبير براى اين است كه اگر صاحبان اين كنيزان مختصر غيرتى داشته باشند به غيرت آن ها بربخورد، و مفهوم

ص: 343

آيه اين است: اين كنيزان كه به ظاهر در سطح پايين ترى قرار دارند مايل به اين آلودگى نيستند، شما كه آن همه ادعا داريد چرا تن به چنين كار پستى مى دهيد؟

در پايان آيه چنان كه روش قرآن است براى اينكه راه بازگشت را به روى گنهكاران نبندد بلكه آن ها را تشويق به توبه و اصلاح كند مى گويد: «و هر كس آن ها را به اين كار اجبار كند (سپس پشيمان گردد) خداوند بعد از اكراه آن ها غفور و رحيم است».

(وَ مَنْ يُكْرِهْهُنَّ فَإِنَّ اَللّهَ مِنْ بَعْدِ إِكْراهِهِنَّ غَفُورٌ رَحِيمٌ) . اين جمله چنان كه گفتيم ممكن است اشاره به وضع صاحبان آن كنيزان باشد كه از گذشتۀ تاريك و ننگين خود پشيمان و آمادۀ توبه و اصلاح خويشتن هستند، يا اشاره به آن زنانى است كه تحت فشار و اجبار تن به اين كار مى دادند.

در آخرين آيات مورد بحث همان گونه كه روش قرآن است به صورت يك جمع بندى، به بحث هاى گذشته اشاره كرده، مى فرمايد: «ما بر شما آياتى فرستاديم كه حقايق بسيارى را تبيين مى كند»؛ (وَ لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَيْكُمْ آياتٍ مُبَيِّناتٍ) .

و نيز «مثل ها و اخبارى از كسانى كه پيش از شما بودند (و سرنوشت آن ها درس عبرتى براى امروز شماست)»؛ (وَ مَثَلاً مِنَ اَلَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِكُمْ) .

و نيز «موعظه و پند و اندرزى براى پرهيزكاران»؛ (وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِينَ) .

زندگى، به ازدواج سالم احتياج دارد. اسلام نيز كه هماهنگ با آفرينش گام برمى دارد در اين زمينه تعبيرات جالب و مؤثرى دارد، ازجمله در حديث معروف پيامبر صلى الله عليه و آله مى خوانيم: «تَناكَحوا، وَ تَناسَلوا تَكَثَّروا فَاِنّي اُباهي بِكُمُ الاُمَمَ يَومَ القِيامَةِ وَلَو بِالسِقطِ ؛ ازدواج كنيد تا نسل شما فزونى گيرد كه من با فزونى جمعيت شما حتى با فرزندان سقطشده، در قيامت به ديگر امت ها مباهات مى كنم!».(1)

و در حديث ديگرى از آن حضرت مى خوانيم: «مَن تَزَوَّجَ فَقَد أحرَزَ نِصفَ دينِهِ فَليَتَّقِ اللّهَ فِى النِّصفِ الباقي ؛ كسى كه همسر اختيار كند نيمى از دين خود را محفوظ داشته و بايد مراقب نيم ديگر باشد».(2)

چراكه غريزۀ جنسى نيرومندترين و سركش ترين غريزۀ انسان است كه به تنهايى با ديگر غرايز برابرى مى كند و انحراف آن نيمى از دين و ايمان انسان را به خطر خواهد انداخت. باز در حديث ديگرى از پيامبر صلى الله عليه و آله مى خوانيم: «شِرارُكُم عُزّابُكُم ؛ بدترين شما مجّردان اند».(3)

به همين دليل در آيات مورد بحث و همچنين روايات متعددى مسلمانان به همكارى در امر ازدواج مجردان و هرگونه كمك ممكن به اين امر تشويق شده اند، به ويژه اسلام درمورد فرزندان مسئوليت سنگينى بر دوش پدران افكنده و پدرانى را كه در اين مسألۀ حياتى بى تفاوت هستند شريك جرم انحراف فرزندانشان شمرده است، چنان كه در حديثى از پيامبر صلى الله عليه و آله مى خوانيم:

«مَن أدرَكَ لَهُ وَلَدٌ وَ عِندَهُ ما يُزَوِّجُهُ فَلَم يُزَوِّجهُ، فَأحدَثَ فَالإثمَ بَينَهُما! ؛ كسى كه فرزندش به حد رشد رسد و امكانات تزويج او را داشته باشد و اقدام نكند و درنتيجه فرزند مرتكب گناهى شود، اين گناه براى هر دو نوشته مى شود».(4)

ص: 345

و باز به همين دليل دستور مؤكد داده شده كه هزينه هاى ازدواج را اعم از مهر و ساير قسمت ها سبك و آسان بگيرند تا مانعى بر سر راه ازدواج مجردان پيدا نشود، ازجمله درمورد مهريۀ سنگين كه در بيشتر مواقع سنگ راه ازدواج افراد كم درآمد است در حديثى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى خوانيم: «شُؤمُ المَرأةِ غَلاءُ مَهرِها ؛ زن بدقدم زنى است كه مهرش سنگين باشد».(1)

و باز در حديث ديگرى كه در ذيل حديث فوق وارد شده مى خوانيم: «مِن شُؤمِها شِدَّةُ مَئُونَتِها ؛ يكى از نشانه هاى شوم بودن زن اين است كه هزينۀ زندگى (يا هزينۀ ازدواجش) سنگين باشد».(2)

و از آنجا كه بسيارى از مردان و زنان براى فرار از زير بار اين مسئوليت الهى و انسانى، به عذرهايى ازجمله نداشتن امكانات مالى متوسل مى شوند، در آيات فوق با صراحت گفته شده كه «فقر» نمى تواند مانع راه ازدواج گردد، بلكه چه بسا ازدواج سبب غنا و بى نيازى شود، زيرا انسان تا مجرد است احساس مسئوليت نمى كند، نه ابتكار و نيرو و استعداد خود را به اندازۀ كافى براى كسب درآمد مشروع بسيج مى كند و نه هنگامى كه درآمدى پيدا كرد در حفظ و بارور ساختن آن مى كوشد، به همين دليل بيشتر مجردها خانه به دوش و تهى دست اند!

اما بعد از ازدواج شخصيت انسان به يك شخصيت اجتماعى تبديل مى شود و خود را مسئول حفظ همسر و آبروى خانواده و تأمين وسايل زندگى فرزندان آينده مى بيند، در نتيجه تمام هوش و ابتكار و استعداد خود را به كار مى گيرد و براى حفظ درآمدهاى خود و صرفه جويى، تلاش مى كند و در مدّت كوتاهى مى تواند بر فقر چيره شود.

ص: 346

بى دليل نيست كه در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم: «الرِّزقُ مَعَ النِّساءِ وَالعِيالِ ؛ روزى همراه همسر و فرزند است».(1)

و در حديث ديگرى از پيامبر صلى الله عليه و آله مى خوانيم كه مردى خدمت حضرتش رسيد و از تهى دستى و نيازمندى شكايت كرد. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «ازدواج كن!»، او هم ازدواج كرد و در كار او گشايش پيدا شد.(2)

بدون شك، امدادهاى الهى و نيروهاى مرموز معنوى نيز به كمك چنين افرادى مى آيد كه براى انجام وظيفۀ انسانى و حفظ پاكى خود اقدام به ازدواج مى كنند.

هر فرد باايمانى بايد به اين وعدۀ الهى دلگرم و مؤمن باشد. در حديثى، از پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله نقل شده است: «مَن تَرَكَ التَّزويجَ مَخافَةَ العَيلَةِ فَقَد أساءَ ظَنُّهُ بِاللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ إنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ يَقولُ إن يَكونوا فُقَراءَ يُغنِهِمُ اللّهُ مِن فَضلِهِ ؛ كسى كه ازدواج را از ترس فقر ترك كند گمان بد به خدا برده است، زيرا خداوند متعال مى فرمايد: اگر آن ها فقير باشند خداوند آن ها را از فضل خود بى نياز مى سازد».(3)

بعضى ديگر گفته اند كه منظور، صالح بودن از نظر اخلاق و اعتقاد است، چراكه صالحان از اهميت ويژه اى در اين امر برخوردارند. ولى باز جاى اين سؤال باقى است كه چرا در غير بردگان اين قيد نيامده است؟

احتمال مى دهيم منظور چيز ديگرى باشد و آن اينكه:

در شرايط زندگى آن روز بسيارى از بردگان در سطح پايينى از فرهنگ و اخلاق بودند به طورى كه هيچ گونه مسئوليتى در زندگى مشترك احساس نمى كردند، اگر با اين وضعيت اقدام به تزويج آن ها مى شد همسر خود را به آسانى رها نموده و او را بدبخت مى كردند، لذا دستور داده شده كه براى آن هايى كه صلاحيت اخلاقى دارند اقدام به ازدواج كنيد، و مفهومش اين است كه در مورد بقيه نخست براى صلاحيت اخلاقى شان كوشش كنيد تا آمادۀ زندگى زناشويى شوند، سپس اقدام به ازدواج شان نماييد.

و از آنجا كه ادامۀ اين پيوند در ميان همسران خصوصاً، و در ميان همۀ انسان ها عموماً، نياز به يك جاذبه و كشش قلبى و روحانى دارد، به دنبال آن اضافه مى كند:

«و در ميان شما مودت و رحمت آفريد»؛ (إِلَيْها وَ جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً) .

و در پايان آيه براى تأكيد بيشتر مى فرمايد: «در اين امور نشانه هايى است براى افرادى كه تفكر مى كنند»؛ (إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ) .

جالب اينكه قرآن در اين آيه هدف ازدواج را سكونت و آرامش معرفى كرده و با تعبير پرمعنى «لتسكنوا» مسائل بسيارى را بيان نموده و نظير اين تعبير در آيۀ 189 سورۀ اعراف نيز آمده است.

به راستى وجود همسر با اين ويژگى ها كه مايۀ آرامش زندگى انسان است يكى از مواهب بزرگ الهى محسوب مى شود.

اين آرامش از اينجا ناشى مى شود كه اين دو جنس، مكمل يكديگر و مايۀ شكوفايى و نشاط و پرورش يكديگر مى باشند، به طورى كه هر يك بدون ديگرى ناقص است، و طبيعى است كه ميان يك موجود و مكمل وجود او چنين جاذبۀ نيرومندى وجود داشته باشد.

و از اينجا مى توان نتيجه گرفت كسانى كه به اين سنت الهى پشت پا مى زنند وجود ناقصى دارند، چراكه يك مرحلۀ تكاملى آن ها متوقف شده است (مگر اين كه به راستى شرايط خاص و ضرورتى مجرد ماندن را ايجاب كند).

به هر حال اين آرامش و سكونت، هم از نظر جسمى است، هم از نظر روحى، هم فردى و هم اجتماعى.

بيمارى هايى كه به علت ترك ازدواج براى جسم انسان به وجود مى آيد قابل انكار نيست. همچنين عدم تعادل روحى و ناآرامى هاى روانى كه افراد مجرد با آن دست به گريبان اند كم و بيش بر همه روشن است.

ص: 349

از نظر اجتماعى، افراد مجرد كمتر احساس مسئوليت مى كنند و به همين علت انتحار و خودكشى در ميان مجردان بيشتر ديده مى شود و جنايات هولناك نيز از آن ها بيشتر سرمى زند.

هنگامى كه انسان از مرحلۀ تجرد به مرحلۀ زندگى خانوادگى گام مى گذارد شخصيت تازه اى در خود مى يابد و احساس مسئوليت بيشترى مى كند، و اين است معنى احساس آرامش در سايۀ ازدواج.

«مودّت» و «رحمت» نيز در حقيقت «ملاط» و «چسب» مصالح ساختمانى جامعۀ انسانى است، چراكه جامعه از فرد فرد انسان ها تشكيل شده، همچون ساختمان عظيم و پرشكوهى كه از آجرها و قطعات سنگ ها تشكيل مى گردد؛ اگر اين افرادِ پراكنده، و آن اجزاى مختلف، با هم ارتباط و پيوند پيدا نكنند «جامعه» يا «ساختمانى» به وجود نخواهد آمد.

آن كس كه انسان را براى زندگى اجتماعى آفريده، اين پيوند و ربط ضرورى را نيز در جان او ايجاد كرده است.

تفاوت ميان «مودت» و «رحمت» ممكن است از جهات مختلفى باشد:

1. «مودت» انگيزۀ ارتباط در آغاز كار است، اما در پايان كه يكى از دو همسر ممكن است ضعيف و ناتوان شود و قادر به خدمتى نباشد «رحمت» جاى آن را مى گيرد.

2. «مودت» درمورد بزرگ ترهاست كه مى توانند به هم خدمت كنند، اما كودكان و فرزندان كوچك در سايۀ «رحمت» پرورش مى يابند.

3. «مودت» در بيشتر موارد جنبۀ متقابل دارد، اما «رحمت» يك جانبه و ايثارگرانه است، زيرا براى بقاء يك جامعه گاهى خدمات متقابل لازم است كه سرچشمۀ آن مودت است و گاهى خدمات بلاعوض كه نياز به ايثار و رحمت دارد.

ص: 350

البته آيه، مودت و رحمت را ميان دو همسر بيان مى كند، ولى اين احتمال نيز وجود دارد كه تعبير «بينكم» اشاره به همۀ انسان ها باشد، كه دو همسر يكى از مصاديق بارز آن محسوب مى شوند، زيرا نه تنها زندگى خانوادگى، بلكه زندگى در كل جامعۀ انسانى بدون اين دو اصل، يعنى «مودت» و «رحمت» امكان پذير نيست و از ميان رفتن اين دو پيوند و حتى ضعف و كمبود آن، مايۀ هزاران بدبختى و ناراحتى و اضطراب اجتماعى است.

با اينكه ارتباط انسان با پدر و مادر و برادرش ارتباط «نَسَبى» است و از ريشه هاى عميق خويشاوندى مايه مى گيرد و پيوند دو همسر يك پيوند قراردادى و قانونى است، اما بسيار مى شود كه محبت و علاقۀ ناشى از آن حتى بر علاقۀ خويشاوندى پدر و مادر پيشى مى گيرد، و اين درحقيقت همان چيزى است كه در آيات فوق با جملۀ (وَ جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً) به آن اشاره شده است.

در حديثى از پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله مى خوانيم كه بعد از جنگ احد به «دختر جحش» فرمود: دايى تو «حمزه» شهيد شد. او گفت: «انّا اللّه و انّا اليه راجعون» من اجر اين مصيبت را از خدا مى خواهم. باز به او فرمود:

برادرت نيز شهيد شد، ديگر بار «انّا للّه» گفت و اجر و پاداش خود را از خدا خواست.

اما همين كه خبر شهادت همسرش را به او داد، دست بر سرش گذاشت و فرياد كشيد. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «ما يعدل الزوج عند المرأة شىء ؛ (آرى) هيچ چيز براى زن همانند همسر نيست».(1)

اگر او شما را طلاق دهد، اميد است پروردگارش به جاى شما همسرانى بهتر براى او قرار دهد، همسرانى مسلمان، مؤمن، متواضع، توبه كننده، عبادت كار، هجرت كننده، زنانى غيرباكره و باكره».

در اينجا قرآن شش وصف براى همسران خوب شمرده است كه مى تواند الگويى براى همۀ مسلمانان هنگام انتخاب همسر باشد:

نخست «اسلام» و دوم «ايمان»، يعنى اعتقادى كه در اعماق قلب انسان نفوذ كند. سوم حالت «قنوت» يعنى تواضع و اطاعت از همسر. چهارم «توبه» يعنى اگر كار خلافى از او سرزند بر اشتباه خود اصرار نورزد بلكه از در عذرخواهى درآيد. پنجم «عبادت» خداوند، عبادتى كه روح و جان او را بسازد و پاك و پاكيزه كند، و ششم «اطاعت فرمان خدا» و پرهيز از هرگونه گناه.

قابل توجه اين كه «سائحات» (جمع سائح) را بسيارى از مفسران به معنى «صائم» و روزه دار تفسير كرده اند، ولى آن گونه كه «راغب» در مفردات مى گويد، روزه دو گونه است: «روزۀ حقيقى» كه به معنى ترك غذا و آميزش است، و «روزۀ حكمى» كه به معنى نگهدارى اعضاى بدن از گناهان است، و منظور از روزه در اينجا معنى دوم است (اين گفتۀ راغب با توجه به مناسبت مقام، جالب به نظر مى رسد، ولى بايد دانست كه سائح را به معنى كسى كه در طريق اطاعت خدا سير مى كند نيز تفسير كرده اند).

اين نيز قابل توجه است كه قرآن روى باكره و غيرباكره بودن زن تكيه نكرده و براى آن اهميتى قائل نشده، زيرا درمقابل اوصاف معنوى اى كه ذكر شد اين مسأله اهميت چندانى ندارد.

هَدَيْنا وَ نُوحاً هَدَيْنا مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَيْمانَ وَ أَيُّوبَ وَ يُوسُفَ وَ مُوسى وَ هارُونَ وَ كَذلِكَ نَجْزِي اَلْمُحْسِنِينَ * وَ زَكَرِيّا وَ يَحْيى وَ عِيسى وَ إِلْياسَ كُلٌّ مِنَ اَلصّالِحِينَ * وَ إِسْماعِيلَ وَ اَلْيَسَعَ وَ يُونُسَ وَ لُوطاً وَ كلاًّ فَضَّلْنا عَلَى اَلْعالَمِينَ * وَ مِنْ آبائِهِمْ وَ ذُرِّيّاتِهِمْ وَ إِخْوانِهِمْ وَ اِجْتَبَيْناهُمْ وَ هَدَيْناهُمْ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ) ؛ «و اسحاق و يعقوب را به او [ابراهيم] بخشيديم و همه را هدايت كرديم؛ و نوح را (نيز) پيش از آن هدايت نموديم و از فرزندان او، داوود و سليمان و ايّوب و يوسف و موسى و هارون را (هدايت كرديم)؛ اين گونه نيكوكاران را پاداش مى دهيم! و (همچنين) زكريّا و يحيى و عيسى و الياس را؛ همگى از صالحان بودند. و اسماعيل و اليسع و يونس و لوط را؛ و همه را بر جهانيان برترى داديم. و از پدران و فرزندان و برادران آنها (افرادى را برترى بخشيديم) و آنان را برگزيديم و به راه راست هدايت نموديم».

در اين آيات به قسمتى از مواهبى كه خداوند به ابراهيم عليه السلام داده بود اشاره شده، يعنى موهبت فرزندان صالح و نسل لايق و برومند كه يكى از بزرگ ترين مواهب الهى محسوب مى شود.

دربارۀ اينكه ضمير «من ذريّته» (از دودمان او) به چه كسى برمى گردد، به ابراهيم يا نوح عليهما السلام، ميان مفسران گفتگوى زيادى است، ولى غالب مفسران آن را به ابراهيم عليه السلام بازگردانيده اند و به ظاهر نبايد ترديد داشت كه مرجع ضمير ابراهيم عليه السلام است، زيرا بحث آيه دربارۀ مواهب خدا به او مى باشد، نه نوح پيغمبر عليه السلام. به علاوه كه از روايات متعددى نيز اين موضوع استفاده مى شود.

تنها مطلبى كه سبب شده بعضى از مفسران ضمير را به نوح بازگردانند ذكر نام «يونس» و «لوط» در آيات بعد است، زيرا در تواريخ، مشهور اين است كه «يونس» از فرزندان ابراهيم نبوده و «لوط» نيز برادرزاده يا خواهرزادۀ ابراهيم است، ولى درمورد «يونس»، مورخان اتفاق نظر ندارند، بعضى او را از دودمان ابراهيم دانسته(1) و بعضى، از پيامبران بنى اسرائيل.(2)

ص: 353

به علاوه، مورخان معمولاً نسب را از طرف پدر حفظ مى كنند، چه مانعى دارد كه يونس همانند عيسى - كه نامش را نيز در آيات فوق مى خوانيم از طرف مادر، به ابراهيم منتهى شود؟

و اما لوط گرچه فرزند ابراهيم نبود، ولى از خاندان و دودمان او بود و همان طور كه در لغت عرب گاهى به عمو، «اب» گفته مى شود، به برادرزاده يا خواهرزاده نيز «ذريه» و فرزند اطلاق مى گردد، بنابراين نمى توانيم دست از ظاهر آيات كه دربارۀ ابراهيم است برداريم و ضمير را به نوح كه در اينجا موضوع سخن نيست بازگردانيم.

و در آيۀ بعد نام زكريا و يحيى و عيسى و الياس را مى برد و اضافه مى كند كه همۀ اين ها از صالحان بودند، يعنى مقامات آن ها جنبۀ تشريفاتى و اجبارى نداشت، بلكه در پرتو عمل صالح در پيشگاه خدا شخصيّت و عظمت يافتند.

در آيۀ بعد نيز نام چهار نفر ديگر از پيامبران و رهبران الهى آمده است؛ مى فرمايد: «و اسماعيل و اليسع و يونس و لوط، هر كدام را بر مردم عصر خود برترى بخشيديم» و در آخرين آيه اشاره اى كلى به پدران و فرزندان و برادران صالح پيامبرانِ نام برده كرده است.

در دوران جاهليت كه براى زن هيچ گونه اهميتى قائل نبودند، تنها نسب را از طرف پدر مى دانستند، ولى اسلام قلم بطلان بر اين فكر جاهلى كشيده، اما متأسفانه بعضى از نويسندگانى كه علاقۀ درستى به ائمۀ اهل بيت عليهم السلام نداشتند كوشش مى كردند اين موضوع را انكار كنند و از گفتن ابن رسول اللّه به آن ها خوددارى نمايند و سنن جاهلى را زنده سازند، اتفاقاً اين موضوع در زمان خود ائمه عليهم السلام مطرح بوده و آن ها با همين آيه كه دليل دندان شكنى محسوب مى شود به آن پاسخ مى گفتند.

فَلا تَسْئَلْنِ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنِّي أَعِظُكَ أَنْ تَكُونَ مِنَ اَلْجاهِلِينَ) ؛ «فرمود: «اى نوح! او از خاندان تو نيست! او عمل غير صالحى است [= فرد ناشايسته اى است] پس آنچه را كه از آن آگاه نيستى، از من مخواه! من به تو اندرز مى دهم كه از جاهلان نباشى!».

بعضى از مفسران معتقدند كه در اين آيه كلمه اى در تقدير است، و در اصل مفهومش چنين است: انه ذو عمل غير صالح: «فرزند تو داراى عمل غير صالح است».

ولى با توجه به اينكه گاهى انسان در انجام كارى آن چنان پيش مى رود كه گويا عين آن عمل مى شود در ادبيات زبان هاى مختلف هنگام مبالغه اين تعبير فراوان ديده مى شود، مثلاً مى گويند فلان كس سراپا عدل و سخاوت است، و يا فلان شخص سراپا دزدى و فساد است، گويى آن چنان در آن عمل غوطه ور شده كه ذات او عين آن عمل گشته است.

اين پيامبرزاده نيز آن قدر با بدان بنشست و در اعمال زشت و افكار نادرست شان غوطه ور شد كه گويا وجودش به يك عمل غيرصالح تبديل گرديد.

بنابراين، تعبير فوق در عين اينكه بسيار كوتاه و مختصر است، گوياى يك واقعيت مهم درمورد فرزند نوح عليه السلام مى باشد، يعنى اى نوح! اگر نادرستى و ظلم و فساد در وجود اين فرزند سطحى بود، امكان شفاعت دربارۀ او بود، اما اكنون كه سراپا غرق فساد و تباهى است، جاى شفاعت نيست، اصلاً حرفش را نزن!

و اينكه بعضى از مفسران احتمال داده اند كه اين فرزند، فرزند واقعى او نبود (يا فرزندى نامشروع بود، يا فرزند مشروع همسرش از شوهر ديگرى بوده است) مطلب درستى به نظر نمى رسد، زيرا جملۀ (إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صالِحٍ) در واقع به منزلۀ علت براى (إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ) است، يعنى اينكه مى گويم از اهل تو نيست، به اين علت است كه از نظر عمل و كردار با تو فاصله گرفته، هرچند نسب او با تو پيوند دارد.

ص: 357

در اين مكتب ها نورچشمى و امتياز خويشاوندى، دربرابر پيوند مكتبى و معنوى مفهومى ندارد؛ آنجا كه رابطۀ مكتبى وجود دارد، سلمان فارسى دورافتاده كه نه از خاندان پيغمبر صلى الله عليه و آله و نه از قريش، و نه حتى از اهل مكه بود، بلكه اصولاً از نژاد عرب نبود، طبق حديث معروف «سلمان منّا اهل البيت»: «سلمان از خانوادۀ ماست» جزء خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله محسوب مى شود، ولى فرزند واقعى و بلافصل پيامبرى همچون نوح عليه السلام براثر گسستن پيوند مكتبى اش با پدر، آن چنان طرد مى شود كه عبارت (إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ) دربارۀ او نازل مى گردد.

ممكن است چنين مسألۀ مهمى براى كسانى كه مادى مى انديشند گران آيد، اما واقعيتى است كه در تمام اديان آسمانى به چشم مى خورد.

به همين دليل در احاديث اهل بيت عليهم السلام دربارۀ شيعيانى كه تنها نام تشيع بر خود مى گذارند، ولى اثر چشم گيرى از تعليمات و برنامه هاى عملى اهل بيت عليهم السلام در زندگانى آن ها ديده نمى شود جمله هاى صريح و تكان دهنده اى مى خوانيم كه بيانگر همان روشى است كه قرآن در آيات فوق، پيش گرفته است.

از امام على بن موسى الرضا عليه السلام نقل شده كه روزى از دوستان خود پرسيد: مردم اين آيه را چگونه تفسير مى كنند: (إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صالِحٍ) ؟ يكى از حاضران عرض كرد: بعضى معتقدند كه معنى آن اين است كه فرزند نوح (كنعان) فرزند حقيقى او نبود. امام عليه السلام فرمود: «كلّا لَقَدْ كانَ ابْنَهُ وَلكِن لَمّا عَصَى اللّهَ نَفاهُ عَن أبيهِ كَذا مَن كانَ مِنّا لَمْ يُطِعِ اللّهَ فَلَيْسَ مِنّا ؛ نه چنين نيست، او به راستى فرزند نوح بود، اما هنگامى كه گناه كرد و از جادۀ اطاعت فرمان خدا قدم بيرون گذاشت خداوند فرزندى او را نفى كرد، همچنين كسانى كه از ما باشند ولى اطاعت خدا را نكنند، از ما نيستند».(1)

ص: 359

آمده بود، و از آنجا كه يكى از موانع مهم اين راه، علاقۀ افراطى به اموال و همسران و فرزندان است در آيات مورد بحث به مسلمان در اين زمينه هشدار مى دهد، نخست مى گويد: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! بعضى از همسران و فرزندانتان دشمنان شما هستند، از آن ها بر حذر باشيد».

البته نشانه هاى اين عداوت كم نيست، گاهى مى خواهيد به كار مثبتى همچون هجرت اقدام كنيد دامان شما را مى گيرند و مانع اين فيض عظيم مى شوند، و گاهى انتظار مرگ شما را مى كشند تا ثروت شما را تملك كنند، و مانند اين ها.

بدون شك، نه همۀ فرزندان چنين اند و نه همۀ همسران، ولذا در آيه با تعبير «من» تبعيضيه، به همين معنى اشاره مى كند كه تنها بعضى از آن ها چنين اند، مراقب آن ها باشيد.

البته اين دشمنى گاهى در لباس دوستى و به گمان خدمت است و گاهى به راستى با نيت سوء و قصد عداوت انجام مى شود، و يا به قصد منافع خويش.

مهم اين است كه وقتى انسان بر سر دو راهى قرار مى گيرد كه يك راه به سوى خدا مى رود و راه ديگر به سوى زن و فرزند، و اين دو از هم جدا شده اند، بايد در تصميم گيرى ترديد به خود راه ندهد و رضاى حق را بر همه چيز مقدم بشمارد، زيرا نجات دنيا و آخرت در آن است، لذا در آيۀ 23 سورۀ توبه مى خوانيم:

(يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا آباءَكُمْ وَ إِخْوانَكُمْ أَوْلِياءَ إِنِ اِسْتَحَبُّوا اَلْكُفْرَ عَلَى اَلْإِيمانِ وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَأُولئِكَ هُمُ اَلظّالِمُونَ) ؛ «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! اگر پدران و برادران شما، كفر را بر ايمان ترجيح دهند، آنها را ولىّ (و يار و ياور و تكيه گاه) خود قرار ندهيد! و كسانى از شما كه آنان را ولىّ خود قرار دهند، ستمكارند».

ولى از آنجا كه ممكن است اين دستور بهانه اى براى خشونت و انتقام جويى و افراط توسط پدران و همسران شود بلافاصله در ذيل آيه براى تعديل آن ها مى فرمايد: «و اگر عفو كنيد و صرف نظر نماييد و ببخشيد، خداوند نيز شما را مشمول عفو و رحمتش قرار مى دهد چراكه خدا غفور و رحيم است».

ص: 361

بنابراين اگر آن ها از كار خود پشيمان شدند و در مقام عذرخواهى برآمدند و يا بعد از هجرت به شما پيوستند، آن ها را از خود نرانيد، عفو و گذشت پيشه كنيد، همان طور كه انتظار داريد خدا هم با شما چنين كند.

در داستان افك «عايشه» در تفسير سورۀ نور مى خوانيم: هنگامى كه كار شايعه سازان در مدينه بالا گرفت بعضى از مؤمنان كه بستگانشان در صف شايعه سازان بودند سوگند ياد كردند كه هرگونه كمك مالى را از آن ها قطع كنند.

آيۀ 22 همان سوره نازل شد و گفت: «كسانى كه داراى برترى مالى و وسعت زندگى هستند نبايد سوگند ياد كنند كه از انفاق نسبت به نزديكان و مستمندان و مهاجران در راه خدا دريغ نمايند. آن ها بايد عفو كنند و صرف نظر نمايند».

(أَنْ يَغْفِرَ اَللّهُ لَكُمْ) ؛ «آيا دوست نداريد خداوند شما را ببخشد؟!».

دربارۀ اينكه تفاوت ميان «عفو» و «صفح» و «غفران» چيست، با توجه به مفهوم لغوى آن ها روشن مى شود كه سلسله مراتب بخشش گناه را بيان مى كند، زيرا «عفو» به معنى صرف نظر كردن از مجازات است، و «صفح» مرتبۀ بالاترى است، يعنى ترك هرگونه سرزنش، و «غفران» به معنى پوشاندن گناه و به فراموشى سپردن آن است.

بر اين اساس، افراد باايمان در عين قاطعيت در حفظ اصول اعتقادى خويش، و تسليم نشدن درمقابل زن و فرزندانى كه آن ها را به راه خطا دعوت مى كنند، بايد تا آنجا كه مى توانند در تمام مراحل، محبت و عفو و گذشت را دريغ نكنند كه همۀ اين ها وسيله اى است براى تربيت و بازگرداندن آنان به مسير اطاعت خداوند.

در آيۀ بعد به يك اصل كلى ديگر درمورد اموال و فرزندان اشاره كرده، مى فرمايد: «اموال و اولاد شما، وسيلۀ آزمايش شما هستند»؛ (إِنَّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ) و اگر در ميدان آزمايش، از عهده برآييد، «اجر و پاداش عظيم نزد خداوند (از آن شما) خواهد بود»؛ (وَ اَللّهُ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ) .

ص: 362

در آيۀ گذشته تنها سخن از عداوت «بعضى» از همسران و فرزندان با انسان بود كه او را از راه اطاعت خدا منحرف ساخته، به گناه، و گاهى به كفر مى كشانند، ولى در اينجا سخن از «همۀ» فرزندان و اموال است كه وسيلۀ آزمايش انسان اند.

درواقع خداوند براى تربيت انسان، پى در پى او را در كوره هاى داغ امتحان قرار مى دهد و با امور مختلفى او را مى آزمايد، اما اين دو (اموال و فرزندان) مهم ترين وسايل امتحان او را تشكيل مى دهند، چراكه جاذبۀ اموال از يك سو و عشق و علاقه به فرزندان از سوى ديگر، چنان كشش نيرومندى در انسان ايجاد مى كند كه در مواردى كه رضاى خدا از رضاى آن ها جدا مى شود، انسان سخت در فشار قرار مى گيرد.

تعبير به «انما» كه معمولاً براى حصر آورده مى شود نشان مى دهد كه اين دو موضوع، بيش از هر چيز ديگر وسيلۀ امتحان است، به همين دليل در روايتى از اميرمؤمنان على عليه السلام مى خوانيم كه فرمود:

«لا يَقُولَنَّ أحَدُكُم: «اللّهُمَّ إنّي أعوذُ بِكَ مِنَ الفِتنَةِ» لِأنَّهُ لَيسَ أحَدٌ إلّاوَ هُوَ مُشتَمِلٌ عَلى فِتنَةٍ، وَلكِن مَنِ استَعاذَ فَليَستَعِذ مِن مُضِلاّتِ الفِتَنِ، فَإنَّ اللّهَ سُبحانَهُ يَقولُ: (وَ اِعْلَمُوا أَنَّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ) ؛ هيچ كس از شما نگويد: خداوندا! به تو پناه مى برم از امتحان و آزمايش، چراكه هركسى وسيلۀ آزمايش دارد (و حداقل، مال و فرزندى دارد و اصولاً طبيعت زندگى دنيا، طبيعت آزمايش و بوتۀ امتحان است). كسى كه مى خواهد به خدا پناه برد، از امتحانات گمراه كننده پناه برد چراكه خداوند مى گويد: «بدانيد اموال و اولاد شما وسيلۀ آزمون است».(1)

همين معنى با مختصر تفاوتى در آيۀ 28 سورۀ انفال ديده مى شود (آنچه در ذيل كلام اميرمؤمنان على عليه السلام و روايت فوق ذكر شده تعبيرى است كه در سورۀ انفال آمده است).

ص: 363

در اينجا بسيارى از مفسران و محدثان نقل كرده اند كه روزى رسول خدا صلى الله عليه و آله بر فراز منبر مشغول خواندن خطبه بود. حسن و حسين عليهما السلام كه در دوران كودكى بودند وارد شدند در حالى كه پيراهن هاى سرخى به تن داشتند، گاهى هنگام راه رفتن لغزش پيدا كرده مى افتادند، همين كه چشم رسول خدا صلى الله عليه و آله به آن ها افتاد خطبۀ خود را قطع كرد و از منبر فرود آمد و آن ها را در بغل گرفت و به فراز منبر برد و بر دامان خود نشانيد و بعد فرمود: «خداوند عزّوجلّ درست فرموده است كه مى گويد: (أَنَّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ) من هنگامى كه نظر به اين دو كودك كردم كه راه مى روند و مى لغزند، شكيبايى نكردم و گفتارم را قطع نمودم و آن ها را برداشتم. حضرت سپس به خطبۀ خود ادامه داد.(1)