ص: 2

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ

ص: 3

ص: 4

3. زيارتگاه منسوب به حفصه در قبرستان باب الصغير دمشق... 71

4. جايگاه منسوب به عايشه در مسجد اموى دمشق... 72

5. مقام هاى منسوب به حضرت فاطمه زهرا (عليها السلام)... 73

فصل سوم: زيارتگاه هاى بنى هاشم... 75

1. زيارتگاه قثم بن عباس بن عبدالمطلب در شهر «التلّ»... 75

2. زيارتگاه غَيداق بن عبد المطلب در شهر «قَرداحه»... 78

3. زيارتگاه بنى هاشم در كوه جعفر طيار نزديك شهر قرداحه... 79

4. زيارتگاه حمزة بن عبدالمطلب، بين لاذقيه و كَسَب... 83

5. زيارتگاه جعفر طيار، بين لاذقيه و رأس البسيط... 84

6. زيارتگاه جعفر طيار در شهر «صافيتا»... 85

7. زيارتگاه جعفر طيار، بين «طرطوس» و «صافيتا»... 85

8. زيارتگاه جعفر طيار در كوه مَنخَر در استان رقّه... 86

9. زيارتگاه عقيل بن ابى طالب در شهر «باب»... 87

10. قبر منسوب به عبدالله بن جعفر طيار در قبرستان باب الصغير دمشق... 89

11. زيارتگاه فرزندان جعفر طيار در شهر «حمص»... 94

12. قبر حميده دختر مسلم بن عقيل در قبرستان باب الصغير دمشق... 95

13. زيارتگاه هاى از ميان رفته... 95

بخش دوم: زيارتگاه هاى منسوب به ائمه شيعه (عليهم السلام)

فصل اول: زيارتگاه هاى منسوب به حضرت على ( علیه السلام )... 99

1. چشمه و زيارتگاه امام على ( علیه السلام ) در «مَيادين»... 99

2. زيارتگاه امام على ( علیه السلام ) در شهر «بوكمال»... 101

3. مزار (تلّ) امام على ( علیه السلام ) در روستاى «مراط» نزديك شهر «ديرالزور»... 102

4. زيارتگاه امام على ( علیه السلام ) در استان «رقّه»... 103

5. زيارتگاه امام على ( علیه السلام ) در شهر «رقّه»... 104

6. محل جنگ صفين در استان رقّه... 108

ص: 6

7. زيارتگاه و چشمه آبگرم امام على ( علیه السلام ) در «تل ابيض»... 110

8. مَرقَب امام على ( علیه السلام ) در جبل عبدالعزيز در استان «حَسَكه»... 112

9. زيارتگاه امام على ( علیه السلام ) در شمال شهر «مالكيه»... 113

10. مشهد امام على ( علیه السلام ) در شهر «مَعَرَّة مصرين»... 114

11. قدمگاه امام على ( علیه السلام ) در شهر «فوعه»... 116

12. زيارتگاه امام على ( علیه السلام ) در شهرك «طَيبَة الامام» در شمال «حماه»... 117

13. زيارتگاه امام على ( علیه السلام ) در مدرسه فردوس شهر «حلب»... 119

14. مشهد امام على ( علیه السلام ) در مسجد اموى دمشق... 123

15. نيزه امام على ( علیه السلام ) در شهر «بانياس»... 125

16. سنگ آيت الكرسى در منطقه «زَبَدانى»... 126

17. زيارتگاه هاى از ميان رفته... 127

فصل دوم: زيارتگاه هاى رأس الحسين ( علیه السلام )... 137

1. زيارتگاه رأس الحسين ( علیه السلام ) در «مسكنه»... 137

2. زيارتگاه رأس الحسين ( علیه السلام ) در شهر حلب... 139

3. زيارتگاه رأس الحسين ( علیه السلام ) در شهر «معرة النعمان»... 155

4. زيارتگاه رأس الحسين ( علیه السلام ) در شهر «حماه»... 157

5. زيارتگاه رأس الحسين ( علیه السلام ) در مسجد اموى دمشق... 161

6. زيارتگاه هاى از ميان رفته... 165

فصل سوم: زيارتگاه هاى امام زين العابدين ( علیه السلام ) و امام جعفرصادق ( علیه السلام )... 169

1. مقام امام زين العابدين ( علیه السلام ) در مسجد اموى دمشق... 169

2. محراب امام زين العابدين ( علیه السلام ) در قبرستان باب الصغير شهر دمشق... 170

3. زيارتگاه امام زين العابدين ( علیه السلام ) در جبل زين العابدين در شمال حماه... 172

4. زيارتگاه امام زين العابدين ( علیه السلام ) در شمال «بانياس»... 176

5. زيارتگاه امام جعفر صادق ( علیه السلام ) در منطقه «سلميه»... 178

6. ساير زيارتگاه ها... 179

ص: 7

بخش سوم: زيارتگاه هاى فرزندان و نوادگان ائمه (عليهم السلام)

فصل اول: زيارتگاه هاى پسران ائمه (عليهم السلام)... 183

1. زيارتگاه محمد حنفيه در شهر دمشق... 183

2. زيارتگاه محمد حنفيه در روستاى باريشا از توابع «حارِم»... 185

3. زيارتگاه محمد بن على نزديك شهر «تدمر»... 186

4. زيارتگاه محمد ظرافه در دمشق... 189

5. زيارتگاه محمد بن امام حسن ( علیه السلام ) و قاسم بن محمد در دمشق... 190

6. زيارتگاه عبدالله بن امام زين العابدين ( علیه السلام ) در قبرستان باب الصغير دمشق... 191

7. زيارتگاه عبدالله بن امام جعفر صادق ( علیه السلام ) در قبرستان باب الصغير دمشق... 192

8. زيارتگاه سرهاى شهداى كربلا در قبرستان باب الصغير دمشق... 193

9. زيارتگاه محسن بن امام حسين ( علیه السلام ) در شهر حلب... 199

10. زيارتگاه على الجواد فرزند امام محمد باقر ( علیه السلام ) در شهر حلب... 207

11. زيارتگاه هاى از ميان رفته... 209

فصل دوم: زيارتگاه هاى دختران ائمه (عليهم السلام)... 211

1. آستانه حضرت زينب دختر امام على ( علیه السلام ) در شهر دمشق... 211

2. زيارتگاه سكينه دختر امام على ( علیه السلام ) در شهر «دارَيّا»... 230

3. مزار نفيسه دختر امام على ( علیه السلام ) در دمشق... 235

4. آستانه رقيه دختر امام حسين ( علیه السلام ) در دمشق... 237

5. زيارتگاه زينب دختر امام على ( علیه السلام ) و سكينه دختر امام حسين ( علیه السلام ) در قبرستان باب الصغير دمشق... 252

6. زيارتگاه فاطمه دختر امام حسين ( علیه السلام ) در قبرستان باب الصغير دمشق... 259

7. زيارتگاه ام الحسن دختر امام حسن مجتبى ( علیه السلام ) در قبرستان باب الصغير دمشق... 262

8. زيارتگاه ستّى ليلى در دمشق... 264

9. زيارتگاه رقيه در شهر «فوعه»... 265

10. زيارتگاه هاى از ميان رفته... 265

ص: 8

فصل سوم: زيارتگاه هاى نوادگان ائمه (عليهم السلام)... 267

1. زيارتگاه امام اسماعيل (قبر امام عبدالله الرضى) در شهر «سَلَميه»... 267

2. زيارتگاه امام احمد الوفى در شهر «مصياف»... 271

3. زيارتگاه امام حسن بن نزار در شهر «قدموس»... 275

4. زيارتگاه امام رضى الدين بن محمدشاه بن مؤمن شاه در شهر «قدموس»... 276

5. زيارتگاه سيد محمد ابوعابد در شهر «ديرالزور»... 277

6. زيارتگاه هاى از ميان رفته... 278

پيوست اول: اسناد... 287

1. وقف نامه حرم حضرت زينب (عليها السلام)... 289

متن عربى وقف نامه... 289

ترجمه فارسى وقف نامه... 292

2. دست نوشت سيد محسن امين و علامه شرف الدين در تأييد توسعه حرم حضرت زينب و تأييديه علما... 297

الف) متن و ترجمه دست نوشت مرحوم سيد محسن امين... 297

ب) دست نوشت مرحوم علامه شرف الدين... 299

ج) تأييديۀ علما... 300

3. وكالت حاج مهدى بهبهانى از آيت الله العظمى نايينى براى جمع آورى وجوه شرعى... 301

پيوست دوم: طرح ها، نقشه ها و كتيبه ها... 303

پيوست سوم: تصاوير... 315

كتابنامه... 381

ص: 9

ص: 10

در ضمن طرح ها و برنامه هاى پژوهشى خود براى آينده، رويكرد تازه اى را در حوزه عتبات عاليات و زيارتگاه هاى اسلامى در پيش گرفته و مصمّم است تا با همكارى پژوهشگران محترم گروه تاريخ و سيره، آثار جديدى را در اين زمينه و در راستاى معرفى زيارتگاه هاى اهل بيت (عليهم السلام) و امامزادگان بزرگوار، صحابه و تابعين رسول خدا ( صلی الله علیه و آله )، و انبيا و اولياى الهى ( عليهم السلام ) در عراق و سوريه و ساير كشورهاى اسلامى توليد كند. انتشار كتاب حاضر را مى توان نخستين گام در راستاى تحقّق اين هدف به شمار آورد.

در پايان، پژوهشكده حج و زيارت از تمام انديشوران حوزه و دانشگاه استدعا دارد تا اين پژوهشكده را از راهنمايى ها و نقطه نظرات خود بهره مند سازند. به اميد آنكه اين اثر مورد توجه فرهيختگان و خوانندگان محترم قرار گيرد.

انه ولى التوفيق

پژوهشكده حج و زيارت

گروه تاريخ و سيره

ص: 12

معرفى موقعيت جغرافيايى و محل وقوع زيارتگاه، زندگى نامه صاحب مزار با استناد به منابع معتبر تاريخى، بررسى و تعيين ميزان اعتبار زيارتگاه و مشخص كردن نوع رابطه آن با صاحب مزار، تاريخچه زيارتگاه و زمان ساخت آن، اشاره به اقوال مورخان و جهانگردان درباره آن و بالاخره توصيف معمارى و وضعيت كنونى ساختمان زيارتگاه.

نگارنده اين سطور، با اعتقاد به اينكه پژوهش درباره زيارتگاه ها بدون تحقيقات ميدانى ناقص خواهد بود، خود را بر آن داشته ام تا از همه زيارتگاه ها بازديد كنم. از اين رو براى تحقّق اين هدف، بارها به مناطق مختلف سوريه سفر كرده ام و حتى الامكان تصاويرى از زيارتگاه ها تهيه كرده ام.

تلاش كرده ام حتى الامكان توصيف دقيقى از آخرين وضعيت هر زيارتگاه ارائه دهم و متن الواح سنگى و كتيبه هاى تاريخى موجود در زيارتگاه ها را به همان صورت، بازخوانى و نقل كنم. تحقيقات ميدانى اين اثر تا نوروز سال 1389 به درازا كشيد؛ اما تحقيقات كتابخانه اى آن تا زمان چاپ ادامه يافت.

در حال حاضر، سوريه صحنه درگيرى هاى داخلى شديدى است كه در جريان آن، تعدادى از زيارتگاه هاى معرفى شده، از جمله دو آستانه حضرت زينب و سكينه دختران امير مؤمنان (علیه السلام )، بارها در معرض ويرانى قرار گرفته است. همچنين چند اثر منسوب به پيامبر اسلام ( صلی الله علیه و آله ) كه در مسجد جامع حلب نگهدارى مى شد، در جريان درگيرى ها به سرقت رفته است. بدون شك اين مسئله اهميت مستندسازى زيارتگاه ها و ضرورت چنين پژوهش هايى را نشان مى دهد و گذشت زمان، شاهدى بر اين موضوع خواهد بود.

در اينجا از همه دوستانى كه با معرفى برخى مزارات، بنده را يارى كردند، به ويژه آقايان حمد الوكّاع و حسن مصرى، و نيز همه عزيزانى كه همواره همراهى ام كرده و مايۀ دلگرمى ام بوده اند، سپاسگزارى مى كنم. همچنين از جناب حجت الاسلام

ص: 14

والمسلمين رمضان محمدى، مدير پيشين گروه «تاريخ و سيره» پژوهشكده حج و زيارت، و جناب حجت الاسلام والمسلمين محمدمهدى فقيه جلالى بحرالعلوم، مدير كنونى همين گروه، بابت راهنمايى هاى علمى و ارزشمندشان، و نيز از ساير مسئولان و دست اندركاران محترم آن پژوهشكده وزين، تشكر و قدردانى مى كنم.

اميد آنكه اين تلاش ناچيز، مورد قبول درگاه حضرت حق و رضايت اهل بيت گرامى رسول خدا ( صلی الله علیه و آله ) واقع گردد.

احمد خامه يار

قم - زمستان 1391

ص: 15

ص: 16

ص: 18

اجداد آنان دست به دست گشته تا به آنها رسيده است. (1) تار موى موجود در زاويه سعديه دمشق كه در ادامه معرفى خواهد شد، از آن جمله است.

امروزه در موزه توپ قاپى استانبول، مجموعه درخور توجهى از آثار و اشياى منتسب به پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) به نمايش گذاشته شده است. همچنين در بسيارى از شهرهاى بزرگ واقع در قلمرو خلافت عثمانى، جايگاه هايى براى نگهدارى و زيارت تار موهاى پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) وجود دارد كه از آن جمله مى توان به اين تار موها اشاره كرد: چند تار مو در زيارتگاه رأس الحسين ( علیه السلام ) در قاهره، يك تار مو در خانقاه نقشبنديان در قاهره، دو تار مو در طرابلس غرب (پايتخت ليبى)، يك تار مو در بيت المقدس، (2) دو تار مو در مسجد جزّار در شهر عكا در فلسطين اشغالى، يك تار مو در مسجد جامع شهر نابلس در كرانه باخترى فلسطين، (3) يك تار مو در مسجد جامع منصورى در طرابلس لبنان، (4) دو تار مو در هر يك از مسجد جامع و مسجد حبيب نجار در انطاكيه و تار مويى در مسجدِ مقبره مولوى در قونيه.

در كشور سوريه نيز آثار و مكان هايى منتسب به پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) وجود دارد كه در ادامه، آنها را معرفى و بررسى مى كنيم.

آن به جا مانده است. مشهورترين اين آثار، سالن آمفى تئاتر باستانى آن است كه از عظيم ترين و سالم ترين سالن هاى تئاتر دوره روم به شمار مى آيد.

درباره سبب پيدايش اين مسجد، دو قول ذكر شده است: براساس يك قول، اين مسجد در محل نشستن شتر حامل نخستين نسخه قرآن، كه در زمان عثمان به سوريه ارسال گرديد، ساخته شده است. (1) اين قول تنها در برخى كتب جديد آمده است و هيچ مدرك تاريخى معتبرى ندارد. اما بنابر قول ديگر كه منابع قديمى تر نيز آن را تأييد مى كند، اين مسجد به سبب ورود پيامبر اسلام ( صلی الله علیه و آله ) به بصرى يا به مناسبت نشستن شتر آن حضرت در اين مكان، ساخته شده است؛ از جمله «على بن ابى بكر هروى» (متوفاى 611 ه. ق) مى گويد: «در بصرى مسجد پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) قرار دارد كه در آنجا نماز خوانده است». (2) ابن بطوطه (متوفاى 779 ه. ق) نيز نوشته است: «در بصرى نشست گاه ناقه او [پيامبر اسلام ( صلی الله علیه و آله )] قرار دارد كه بر آن مسجد عظيمى بنا شده است». (3) همچنين روى سنگى در سمت چپ محراب، عبارت «مسجد رسول الله» به چشم مى خورد.

گفتنى است بنابر نقل برخى مورخان مسلمان، پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) پيش از بعثت خود، دو بار به اين شهر سفر كرده است: بار اول در كودكى يا نوجوانى به همراه عموى خويش ابوطالب بود كه پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) در اين سفر با بحيراى راهب ديدار كرد. بار دوم براى سفرى بازرگانى از طرف خديجه به همراه غلام او ميسره به اين شهر رفت. (4) اما براساس تحقيقات جديد، سفر اول پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) به شام در منابع تاريخى اسلامى ثابت نشده است؛3.

ص: 21

به گونه اى كه حتى برخى پژوهشگران و صاحب نظران، وقوع اين سفر را انكار كرده اند؛ زيرا بيشتر گزارش هاى سفر اول پيامبر ( صلی الله علیه و آله )، با يكديگر تناقض و اختلاف دارند و برخى از جزئيات آنها نيز پذيرفتنى نيست و در ضمن، راويان آنها، غيرثقه يا مجهول الحال اند. (1)

مسجد مورد نظر در زاويه شمال شرقى باروى قديمى شهر بصرى قرار دارد. در جنوب آن شهر، گورستان تاريخى وسيعى به چشم مى خورد. ساختمان مسجد، همانند بيشتر آثار تاريخى موجود در منطقه حوران، از سنگ بازالت سياه رنگ ساخته شده است. نماى كلى مسجد، شامل شبستانى متشكل از دو حجره در سمت جنوب، و صحنى متشكل از دو قسمت در سمت شمال است و در سمت شرق مسجد نيز مدرسه اى تاريخى وجود دارد. (تصوير 1)

حجره غربى مسجد، مربع شكل و طول هر ضلع آن 6/5 متر و ارتفاع ديوارهاى آن 5 متر است. گويا اين حجره، همان برج دفاعى زاويه شمال شرقى باروى شهر بصرى بوده، يا در محل آن ساخته شده است و محرابى نيز به ضلع جنوبى آن افزوده شده است. بالاى محراب، قطعه سنگى حاوى نقش صدف به كار رفته، و در ديوار سمت چپ محراب، كتيبه اى به خط كوفى وجود دارد كه در آن عبارت «مسجد رسول الله» به سختى ديده مى شود. كف زمين، جلوى محراب، قطعه سنگ مربعى وجود دارد كه روى آن فرورفتگى هايى ديده مى شود كه برخى آن ها را اثر زانوى شتر پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) هنگام نشستن دانسته اند. (تصوير 2)

حجره شرقى مسجد كه پس از حجره غربى ساخته شده، به شكل تقريباً مربع به ابعاد 5 * 6/7 مترمربع و ارتفاع 5 متر است كه همانند حجره نخست، در نيمه ضلع

جنوبى آن، محرابى وجود دارد.7.

ص: 22

صحن مسجد با يك طاق سنگى به دو نيمه تقسيم شده است كه در واقع ساخت هر قسمت، با ايجاد يكى از حجره ها هم زمان بوده است. ابعاد نيمه غربى صحن، 5/5 * 4/5 مترمربع است و داراى دو ورودى خارجى: يكى در ضلع شمالى و ديگرى در ضلع غربى است. در ضلع جنوبى آن نيز ورودى حجره غربى، شامل طاقى به عرض 1/70 متر و ارتفاع 1/70 متر قرار دارد. بالاى اين طاق، سنگ هايى نقش دار و تزييناتى از دوره روم به چشم مى خورد. نيمه شرقى صحن، به ابعاد 5/20 * 5 مترمربع، با يك طاق سنگى عريض به نيمه ديگر متصل است. كف صحن با بلوك هاى سنگى سنگفرش شده است.

مناره مسجد، خارج از ساختمان و كنار ورودى غربى صحن قرار دارد. مناره مربع شكل است و طول و عرض آن از پايين به بالا كاسته مى شود؛ به گونه اى كه ابعاد آن در قسمت پايين 30/80 * 4/4 مترمربع، و در قسمت بالا 4/5 * 4 مترمربع است. ورودى آن نيز به ابعاد 60 * 80 سانتى متر، در ارتفاع 2/20 مترى از كف مسجد قرار دارد. اين مناره پيش تر فروريخته بود و تنها ديوار شمالى آن باقى مانده بود. اما در دهه 70 ميلادى قرن گذشته بازسازى شد.

سمت شرق مسجد، مدرسه اى دينى وجود دارد كه از قديمى ترين مدارس اسلامى سوريه به حساب مى آيد. به عقيده برخى باستان شناسان، اين مدرسه از معمارى ايرانى تأثير پذيرفته، و از اين نظر، «سوفاجيه» (1) ، باستان شناس فرانسوى، آن را در سوريه منحصر به فرد دانسته است. (2) طرح مدرسه صليبى شكل و به شيوه چهار ايوانى بنا شده است. ميان مدرسه، صحن سنگفرش شده و مربع شكلى به طول 6 متر قرار دارد كه با گنبدى به ارتفاع 12 متر پوشيده شده است. اين گنبد شلجمى شكل، و از خارج سفيدرنگ است. در ضلع جنوبى ايوان جنوبى، شبستان يا نمازخانه مدرسه قرار دارد كه8.

ص: 23

نماى آن به صورت مستطيلى به ابعاد 6/6 * 7 مترمربع است. در دو طرف شرقى و غربى نمازخانه، اتاق هايى براى سكونت طلاب در دو طبقه وجود دارد كه ارتفاع هر طبقه 3 متر است.

ابعاد مسجد و مدرسه از خارج، در مجموع به طول 33 متر در جهت شرقى - غربى و به عرض 21 متر در جهت شمالى - جنوبى، و مساحت آن 693 متر مربع است.

بالاى يكى از پنجره هاى واقع در نماى شمالى مدرسه، كتيبه اى وجود دارد كه براساس آن، اين مدرسه در سال 530 ه. ق به دستور «امير عزالدين ابومنصور كمشتكين اتابكى»، والى بصرى در دوره سلجوقى، ساخته، و براى تدريس فقه مذهب حنفى وقف شده است. متن كتيبه چنين است:

بسم الله الرحمن الرحيم

امر بعمارة هذه المدرسة المباركة من خالص ماله الامير الاسفهسلار الاجل الكبير المخلص اتابك عزالدين ربيع الاسلام امين الدولة عضدالله سيف الامة شجاع الملوك تاج الامراء شرف الخواص ظهيرالمجاهدين فخرالجيوش ذي العزيمتين ابي منصور الاتابكي معين اميرالمؤمنين وفقه الله وقفاً على الفقهاء والمتفقهة الذين يلازمون درس العلم وتلاوة كتاب الله تعالى على مذهب الامام ابي حنيفة النعمان بن ثابت ابتغاء ثواب الله ورضوانه ورحمته وغفرانه وذلك في شهر رمضان من سنة ثلثين وخمسمائة للهجرة. (1)

اين مكان، اواخر دوره مملوكى يا اوايل دوره عثمانى، متروكه گرديد و بناى آن به ويرانه تبديل شد. اما بين سال هاى 1854 تا 1863 م، به دستور «سعيد پاشا»، حاكم مصر، و با هزينه او بازسازى و مرمت گرديد. در جريان اين بازسازى، گنبد و صحن مدرسه و سنگفرش آن بازسازى شد و ايوان هاى آن مرمت گرديد و ديوارهاى داخلى بنا با لايه اى از تزيينات گچى پوشانيده شد كه امروزه تنها بقاياى بخشى از آن در8.

ص: 24

طاق نماى محراب ديده مى شود.

سبب توجه و كوشش سعيد پاشا براى بازسازى اين بنا، آن بود كه برادرزاده او محمد پاشا (متوفاى 1270 ه. ق)، فرزند عباس پاشا، خديوى مصر، در اين مسجد دفن گرديد. وى نزد عرب هاى بدوى ساكن منطقه اى از قبيله عنزه، هنگام آموختن سواركارى، درگذشت. روى سنگ قبر او كه در دوره اخير مفقود شد، متن زير نوشته شده بود:

امسيت ضيف الله في دارالهنا *** وعلی المضیف گرامة الضیفان

تعفو الملوک عن نازل فی سوحهم *** کیف النزیل بساحة الرحمن (1)

هذا قبر محمد باشا ابن المرحوم عباس باشا وصى عرش مصر توفى فى 9 ذى الحجة من عام 1270 ه. ق (2)

سقف بنا در دو يا سه دهه اول قرن 20 ميلادى، در پى حادثه كشته شدن «على الحجى المقداد»، رئيس بصرى در آن زمان، ويران گرديد. پيش از اين حادثه نيز يك بار ديگر وهابيان آن بنا را خراب كرده بودند. (3) در چند دهه اخير، سقف مسجد و گنبد صحن مدرسه، دوباره بازسازى شده است.

گفتنى است در فاصلۀ چند صد مترى جنوب غربى مسجد، كليسايى تاريخى از دوره بيزانس وجود دارد كه امروزه به نام كليساى بحيرا شناخته مى شود و اهالى بصرى آن را محل ديدار بحيراى راهب با حضرت محمد ( صلی الله علیه و آله ) در كودكى ايشان مى دانند. البته مورخان، موقعيت دير بحيرا را در نقاط ديگرى ذكر كرده اند. به گفته «ابن عساكر»، بحيرا در روستايى در شش ميلى بصرى به نام «كَفَر»، كه به دير بحيرا شناخته مى شده،

ص: 25

سكونت داشته است. اما براساس قول ديگر، وى در روستاى «ميفعه»، در نزديكى «زَيزاء» در منطقه بلقاء (اردن امروزى) مى زيسته است. (1) برخى ديگر نيز محل آن را ديرى در جنوب شهر بصرى به نام «دير الباعقى» مشخص كرده اند؛ (2) درحالى كه كليساى مورد نظر، امروزه در نقطه اى در نيمه شرقى و نزديك به مركز شهر باستانى بصرى قرار دارد. (تصوير 3)

قبرى منتسب به حضرت موسى ( علیه السلام ) در آن اشاره كرده اند. (1) ابن جبير (متوفاى 614 ه. ق)، بهترين توصيف را از اين مسجد ارائه كرده و درباره آن نوشته است:

از ديگر زيارتگاه هاى مشهور [دمشق]، «مسجد اقدام» است كه در فاصله دو ميل از شهر [دمشق]، از سمت قبله، نزديك جاده اصلى منتهى به سرزمين هاى حجاز و ساحل و مصر قرار دارد. در اين مسجد، اتاق كوچكى و در اين اتاق، سنگى وجود دارد كه بر آن نوشته شده است: يكى از صالحان، پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) را در خواب مى ديد كه به او مى گفت: اينجا قبر برادرم موسى ( علیه السلام ) است. در نزديكى همين مكان، كنار جاده، «كثيب احمر» قرار دارد كه همان طور كه در حديث آمده، ميان دو موضع به نام «عاليه» و «عُوَيله» (2) قرار گرفته است. اين مسجد داراى بركت فراوانى است. گفته شده است محلى كه گويند در آنجا قبر و كتيبه سنگى وجود دارد، هيچ گاه خالى از نور نيست و مسجد داراى اوقاف فراوانى است. اما جاى پاها در سنگ هايى، در راه مسجد قرار دارد كه محل آن علامت گذارى شده است و در هر سنگى جاى پايى ديده مى شود و تعداد آن نُه قدمگاه است كه گويند جاى پاى موسى (علیه السلام ) است و خداوند به حقيقت آن عالم تر است. (3)

با توجه به نوشته ابن جبير، در اين مكان تعداد نُه جاى پا وجود داشته كه به حضرت موسى (علیه السلام ) منسوب بوده است. على بن ابى بكر هروى از اين مكان با نام «مشهد اقدام» (زيارتگاه قدمگاه ها) نام برده و آنها را از پيامبران، بدون اشاره به نام

ص: 27

آنان، دانسته است. (1)

يوسف بن عبدالهادى (متوفاى 909 ه ق) نيز درباره اين مسجد نوشته است كه گويند در اين مسجد قبر موسى (علیه السلام ) و قدمگاه پيامبر ( صلی الله علیه و آله )، و به قولى قدمگاه موسى (علیه السلام ) قرار دارد؛ و به قول ديگرى موسى (علیه السلام ) در مسجدى در «قبق» (2) (؟) مدفون است . (3) بدين ترتيب مشخص مى شود كه قدمگاه منسوب به حضرت موسى (علیه السلام ) به تدريج به پيامبر اسلام ( صلی الله علیه و آله ) انتساب يافته است.

از ميان نُه جاى پايى كه ابن جبير به آن اشاره كرده، امروزه تنها يك يا دو جاى پا باقى مانده است. در دوره عثمانى يكى از جاى پاهاى موجود در اين روستا، به دستور سلطان عبدالحميد اول به استانبول انتقال يافت و بعداً در مقبره وى در اين شهر قرار داده شد. (4) از سرنوشت ساير قدمگاه ها نيز اطلاعى در دست نيست.

همچنين امروزه در مسجد قدم، قبرى براى حضرت موسى (علیه السلام ) به چشم نمى خورد. اما در قبرستان محله قدم، واقع در سمت شرقى خيابان اصلى، در فاصله چند صد مترى مسجد قدم، مزارى منسوب به حضرت موسى (علیه السلام ) وجود دارد. گويا اين مزار همان نقطه اى است كه يوسف بن عبدالهادى به عنوان قول ديگرى براى قبر حضرت موسى (علیه السلام ) بيان كرده و يا همان جايى است كه ابن جبير با عنوان «كثيب احمر» از آن ياد كرده است. (5) شايد مبناى نامگذارى اين مكان به كثيب احمر، وجود احاديثى است كه اهل سنت از پيامبر اسلام ( صلی الله علیه و آله ) نقل كرده اند كه آن حضرت در شب معراج، حضرت موسى (علیه السلام ) را ديد كه در قبر خويش در كثيب احمر نماز مى خواند. (6)

گفتنى است كه درباره قبر حضرت موسى (علیه السلام )، اقوال ديگرى نيز نقل شده، و قبور4.

ص: 28

ديگرى هم به آن حضرت منسوب است كه مشهورترين آن، امروزه نزديك شهر «اَريحا» در فلسطين قرار دارد و از زيارتگاه هاى مهم مردم فلسطين به شمار مى آيد.

ساختمان مسجد جامع قدم بارها بازسازى شده كه آخرين آن مربوط به حدود 15 سال گذشته است و در جريان آن، اين مسجد به گونه اى توسعه يافته است كه در ساختمان كنونى آن، به جز سنگ قدمگاه، هر گونه اثر ديگرى كه نشان دهنده قدمت و پيشينه تاريخى آن باشد، به چشم نمى خورد. (1)

ساختمان كنونى مسجد چند طبقه است و نماى خارجى آن با سنگ سفيدرنگ پوشش يافته است. مسجد داراى شبستان وسيع، گنبد بزرگ و دو مناره هشت ضلعى در دو طرف ورودى آن است. در گذشته سنگ قدمگاه منسوب به پيامبر ( صلی الله علیه و آله ): در كنار پنجره اى در ميان محراب و منبر در منبع جنوبى شبستان مسجد قرار داشت. (2) اما پس از توسعۀ اخير مسجد، اين سنگ به اتاقك مخصوصى، خارج از ساختمان مسجد به سمت شمال شرقى آن انتقال يافته است. (تصوير 5)

روى درِ فلزى كوچك اين اتاقك، پنجره كوچكى ايجاد شده است تا بتوان سنگ را از بيرون مشاهده كرد. (تصوير 4)

شهرت دارد. (تصوير 16)

اين خانقاه در اصل خانه مسكونى يكى از مشايخ طريقت سعديه به نام «محمد سعد الدين بن محمد امين سعدى» بوده است. او در سال 1282 ه. ق خانه خود را وقف مسجد شيخ سعدالدين جباوى كه در جوار خانقاه قرار دارد، نمود و سپس آن را به خانقاه تبديل، و در سال 1284 ه. ق بازسازى كرد. همچنين در سال 1311 ه. ق، فرزند او شيخ ابراهيم سعدى، با دستور سلطان عبدالحميد دوم عثمانى، آن را دوباره بازسازى كرد. (1)

درباره چگونگى رسيدن تار موى منتسب به پيامبر اسلام ( صلی الله علیه و آله ) به اين خانقاه، دو روايت وجود دارد: طبق يك روايت، اين تار مو هديه اى از سوى سلطان عبدالحميد به خانقاه طريقت سعديه بوده است. اما طبق روايت دوم، شيخ ابراهيم سعدى اين تار مو را از پدرش شيخ محمد سعدالدين، و او نيز از پدرش محمدامين و او نيز از اجدادش دريافت كرده است. بزرگان خاندان سعدى جباوى تأكيد دارند كه اين تار مو، تا پيش از انتقال به محل فعلى آن، نزد مشايخ طريقت سعديه در خانقاه ديگر آنان در محله شاغور، در جنوب بافت تاريخى دمشق، قرار داشته، و سپس به مسجد شيخ سعدالدين در محله قيمريه انتقال يافته است. آن گاه شيخ محمدبن امين سعدى آن را به خانقاهى منتقل كرد كه در غرب مسجد مذكور بنا كرده بود. اما پس از وفات وى در سال 1285 ه. ق، فرزندش شيخ امين آن را به خانقاهى ديگر در شمال مسجد، منتقل كرد و تاكنون نيز در محراب آن جايگاه ويژه نگهدارى تار مو باقى مانده است. سرانجام اين تار مو به جايگاه امروزى خود در محراب خانقاه سعديه در غرب مسجد شيخ سعدالدين انتقال يافت. (2) به هرحال اين روايت، مورد قبول مشايخ اين خانقاه است و درباره درستى يا نادرستى آن بايد بررسى دقيق ترى صورت گيرد.2.

ص: 30

درباره اوقات و چگونگى زيارت تار مو آمده است كه صوفيان خاندان سعديه، مراسم خود را در شب هاى جمعه هر هفته، از ابتداى ماه ربيع الاول تا پايان ماه رمضان هر سال برگزار مى كنند. پس از قرائت اوراد شيخ سعدالدين جباوى، تلاوت قرآن كريم، مداحى پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) و ذكر و تسبيح و خطبه و دعا، جلسه خود را با تبرك به تار موى پيامبر به پايان مى برند؛ بدين ترتيب كه سالمندترين آنان، صندوق تار موى پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) را از محراب خانقاه خارج مى كند و مقابل خود قرار مى دهد. اين صندوق با جلدى از پارچه حريرِ مزيّن به تارهاى طلا و آيات قرآن پوشيده شده است. سپس وى جلد پارچه اى را كنار مى زند و هم زمان حاضران اشعار زير را مى خوانند:

يا زائراً شعر النبي محمد ***کن عند کشفک للغطاء معظما

متادبا متطهرا متطیبا *** و مبارکا و مصلیا و مسلما (1)

سپس بر محمد و آل محمد ( صلی الله علیه و آله ) صلوات مى فرستند و شيخ صوفى، پارچه هايى را كه تار مو ميان آن قرار دارد، يك به يك كنار مى زند. اين پارچه ها از پرده كعبه و تعداد آن 63 (به تعداد سال هاى عمر پيامبر اسلام ( صلی الله علیه و آله ) است. سپس حاضران براى تبرك به تار مو كه در يك استوانه شيشه اى مهر و موم شده قرار دارد، برمى خيزند و به آنجا مى آيند. پس از تبرك حاضران به تار موى پيامبر ( صلی الله علیه و آله )، پارچه ها به دور آن پيچيده و صندوق چوبى حاوى آن نيز با جلد پارچه اى پوشيده مى شود. (2)

زاويه يا خانقاه طريقت سعديه، غرب مسجد شيخ سعدالدين جباوى قرار دارد. ورودى آن نيز سمت جنوب است و بر كتيبه سردر آن، عبارت «يا حضرت الشيخ السلطان السيد سعدالدين الجباوى قدس الله سره العالى» نوشته شده است. البته اين عبارت بر سردر همه خانقاه هاى طريقت سعديه قرار دارد. بالاى كتيبه، طاق نماى

ص: 31

كوچكى است كه داخل آن نيز كتيبه اى حاوى طغراى سلطان عبدالحميد دوم عثمانى و دو بيت شعر به تاريخ 1311 ه. ق وجود دارد:

اليك امير المؤمنين مآثر ***بعصر حمیدی یعز مثاله

فمنها لسعد الدین حضرة جدنا *** مقام لذکر الله جل جلاله (1)

1311

ورودى خانقاه به راهرويى طولانى متصل است كه سمت راستش مسجد، و سمت چپش خانقاه قرار دارد. ديوارهاى خانقاه از داخل با سنگ هاى به دو رنگِ متناوب (ابلق) و سقف آن نيز با تيرهاى چوبى پوشيده شده است و فضاى آن نيز به واسطه دو طاق سنگى وسيع به دو بخش تقسيم مى گردد كه از بخش شمالى آن براى سالن استقبال، و از بخش جنوبى آن براى برگزارى مراسم صوفيانه استفاده مى شود.

ميان ضلع جنوبى خانقاه، محرابى به همراه دو ستون سنگى در دو طرف آن وجود دارد كه داراى تزيينات مرمرى زيبايى است. وسط محراب، طاقچه مربع شكل كوچكى ايجاد شده كه محل قرار دادن صندوق ويژه نگهدارى تار موى پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) است. روى طاقچه نيز كتيبه اى از دو بيت از اشعار محمود الحمزاوى، مفتى شام (متوفاى 1305 ه. ق)، به تاريخ 1292 ه. ق به چشم مى خورد كه متن آن چنين است:

شرف المحلّ قدر من قد حلّه *** امر بدیهی الثبوت بلا خفا

و لذالک المحراب فخر شامخ *** اذ حلّ فیه شریف شعر المصطفی (2)

1292

ص: 32

بالاى محراب نيز كتيبه ديگرى وجود دارد كه آن دو بيت شعرى كه هنگام زيارت تار مو خوانده مى شود، نوشته شده است:

يا زائراً شعر النبي محمد *** کن عند کشفک للغطاء معظّماً

متأدّباً متطهّراً متطیّباً *** و مبارکاً و مصلّیاَ و مسلّماً (1)

دو طرف اين كتيبه، دو لوح كوچك كاشى كارى شده، به چشم مى خورد. گفتنى است در يك دهه اخير، و تا سال 1428 ه. ق - 2007 م بازسازى و مرمّت هايى در خانقاه انجام شد. در زمان بازسازى، صندوق نگهدارى تار مو، به ساختمان وزارت اوقاف سوريه در دمشق منتقل گرديد و پس از پايان بازسازى، به جايگاه خود در محراب خانقاه بازگردانده شد.

مسجد تكميل گرديد. اين تاريخ ها در كتيبه هاى موجود در مسجد ثبت شده است. (1)

مى توان گفت مسجد مغربى، زيباترين مسجد تاريخى لاذقيه است. اين مسجد شامل صحنى در شمال، و شبستان و آرامگاهى در جنوب است. صحن مسجد، مستطيل شكل است و حوض آبى وسط آن به چشم مى خورد. در شمال صحن، رواقى مبتنى بر چهار طاق وجود دارد. كنار رواق نيز چند اتاق قرار دارد كه براى اقامت خادم مسجد و كارهاى ديگر استفاده مى شود. ورودى مسجد در غرب صحن قرار دارد. بر سردر آن، لوح مرمرى حاوى پنج بيت شعر وجود دارد كه مادّه تاريخ آن برابر 1244 ه. ق است:

جامع النور جلاء الكرب *** احمدی فیه نیل الارب

قد بناه احمد الفضل الذی *** حاز بالااستاذ اعلا الترب

ومقام القطب فیه اشرقت *** منه انوار الامام المغربی

و به الحاجات تقضی فاسألوا *** کل الخیر و اجهدوا فی الطلب

فالندا ارّخ « اجاد مبشراً *** جامع النور جلاء الکرب » سنة 244 1 (2)

شبستان مسجد شامل سالن وسيعى به شكل مربع است كه روى آن گنبد بزرگى قرار دارد. گنبد مسجد داراى گردن دوازده ضلعى است كه در هر ضلع آن، يك پنجره كوچك وجود دارد. بر سردر ورودى شبستان كه در صحن مسجد واقع است، لوح مرمرى حاوى چهار بيت شعر قرار دارد كه مادّه تاريخ آن برابر 1242 ه. ق و متن آن به

ص: 34

شرح زير است:

لهذا الجامع المأنوس يممّ *** تجد نوراً بذکر الله عمّه

خصوصاً فی جوار مقام قطب *** سقاه الله سحب رضی و رحمه

بناه خلیفةالاستاذ حقاً *** و أسسه علی تقوی بنعمه

فناداه القبول و قال ارّخ *** بتوفیق « الاله لقد اتّمه » (1)

[= 1242]

شمال غربى شبستان، مناره اى 16 ضلعى وجود دارد كه داراى ورودى كوچكى در صحن مسجد است و بر سردر آن كتيبه اى حاوى سه بيت شعر قرار دارد كه مادّه تاريخ آن برابر 1248 ه. ق است:

منارة بالنور ضاءت *** وبها الحسن تنهاهی

فهی تجلی کعروس *** فانظروا حسن سناها

للرضی ارّخت « قصداً *** احمد الفضل بناها » (2)

[= 1248]

اتاق آرامگاه، غرب شبستان واقع است. شمال آن نيز رواقى با طاق هاى سنگى وجود دارد كه داراى سه طاق نماى متصل به صحن مسجد است. وسط اين رواق، يك حوض آب، و در جنوب آن، ورودى اتاق آرامگاه قرار دارد. گرداگرد اين ورودى، چارچوبى از تزيينات هندسى به چشم مى خورد و روى آن، لوح مرمرى حاوى پنج».

ص: 35

بيت شعر وجود دارد كه مادّه تاريخ آن برابر 1242 ه. ق است:

هذا مقام فيه جبر المنكسر *** و فیه ضریح محمد زوروا منتصر

صدر الشریعة بالطریقة عارف *** شمس المارف بالحقیقة منغمر

قطب الزمان و مظهر الاحسان *** بل فرد الاوان و غوث عصر منکدر

بشری لکم زوّاره حاجاتکم مقضیة *** زر سل واجبر و اختبر

قد فاز فی مقعد صدق ارّخوا *** « بلا امر عند ملیک مقتدر » (1)

سنة 1242

سمت راست ورودى، لوح سنگى جديدى وجود دارد كه در آن زندگى نامه مختصرى از شيخ مغربى آمده است. پايين آن، لوح سنگى ديگرى به چشم مى خورد كه بر اساس آن، اين محل در سال 1424 ه. ق - 2003 م به دست شخصى به نام «فؤاد ظافر الزين» و با نظارت اداره اوقاف لاذقيه، بازسازى شده است. متن كتيبه چنين است: «بعون الله تعالى اعيد ترميم المكان سنة 1424 ه. ق - 2003 م بمبادرة السيد فؤاد ظافر الزين وإشراف مديرية اوقاف اللاذقية».

اتاق آرامگاه، شامل اتاق مربع شكل وسيعى است كه روى آن گنبدى كوچك تر از گنبد شبستان قرار دارد و همانند آن داراى گردنى دوازده ضلعى است كه در هر ضلع آن پنجره اى كوچك وجود دارد. ميان اتاق، قبر شيخ محمد مغربى، و كنار آن، قبر شيخ احمد حلبى، بانى مسجد و مريد شيخ مغربى قرار دارد. روى هر يك از اين دو قبر، صندوقچه چوبى زيبايى كه نقش و تزيين گياهى رنگارنگى دارد، نصب شده است. (تصوير 7)».

ص: 36

در ضلع جنوبى اتاق محرابى از سنگ سفيدرنگ وجود دارد كه طاق آن مقرنس كارى شده است. دو طرف محراب، دو ستون سنگى، و گرداگرد آن نيز چارچوبى زيبا از تزيينات هندسى و گياهى وجود دارد. كنار محراب نيز ساعت قديمى آونگ دارى به چشم مى خورد كه از سوى يكى از پادشاهان عثمانى اهدا شده است.

در يكى از زواياى اتاق آرامگاه، طاقچه اى سنگى وجود دارد كه محل نگهدارى آثار پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) است. اين آثار شامل سه تار موى منسوب به آن حضرت است كه گفته مى شود دو تار مو را يكى از پادشاهان عثمانى به اين مسجد اهدا كرده است و تار موى سوم را نيز زمانى كه شيخ مغربى از مكه مكرمه به لاذقيه مهاجرت كرده، با خود آورده است. اين آثار، داخل صندوق چوبى درون طاقچه نگهدارى مى گردد. طاقچه نيز با چارچوبى ساده كه يك قطعه شيشه اى را نگه داشته، مسدود شده است. اين آثار پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) در آخرين روز جمعه ماه رمضان هر سال، از آغاز زمان نماز صبح تا انتهاى زمان نماز عشا، براى عموم به نمايش گذاشته مى شود.

آن را كندند و به مسجد جامع انبار بردند. در سال 351 ه. ق نيز امپراتور بيزانس « نكفور فوكاس » وارد شهر حلب شد و مسجد را به آتش كشيد. سپس امير سيف الدوله حمدانى (333-356 ه. ق)، بخشى از ويرانى هاى مسجد را اصلاح و بازسازى كرد و پس از وى، فرزندش سعدالدوله حمدانى (356-381 ه. ق) و غلام او «قرعويه»، كار بازسازى مسجد را ادامه دادند. درسال 564 ه. ق، اسماعيليان مسجد را به همراه بازارهاى اطراف آن به آتش كشيدند. سپس سلطان نورالدين محمودبن زنگى (541-569 ه. ق) مسجد را بازسازى كرد و مساحت آن را افزايش داد. (1) معمارى كنونى مسجد، مربوط به اين بازسازى است. (2)

نماى مسجد، شامل شبستانى بزرگ در جنوب، و صحن وسيعى در شمال است. صحن مسجد از سه سمت شمال، شرق و غرب، با رواق هايى احاطه شده است. ميان صحن، يك حوض وضو و يك سقاخانه وجود دارد كه بر فراز هر يك، گنبد كوچكى قرار دارد. (تصوير 8)

شبستان مسجد با دو رديف ستون هاى مربع ضخيم، به سه رواق موازى شرقى - غربى تقسيم شده است. ميان شبستان نيز، محرابى سنگى، و كنار آن، منبر چوبى نفيسى قرار دارد. داخل ديوار جنوبى شبستان مسجد، در فاصله چند مترى از سمت چپ محراب، «مقصوره اى» وجود دارد كه در آن، مزارى منسوب به حضرت زكرياى پيامبر (علیه السلام) به چشم مى خورد. (3) اين مقصوره، شامل ايوانى است كه داخل ديوار جنوبى

ص: 38

مسجد ايجاد شده است؛ به طورى كه يك ضلع آن به شبستان مسجد باز مى شود. البته با ضريح يك ضلعى مشبّكى از مس زردرنگ از فضاى شبستان جدا شده است. ديوارهاى آن از داخل و نيز از دو طرف ضريح داخل شبستان، با الواح كاشى زيبايى از دوره عثمانى تزيين يافته است. در قسمت فوقانى ايوان، طاق وسيعى وجود دارد كه از سنگ هايى با دو رنگ زرد و سياه به طور متناوب، پوشيده شده، و دو طرف آن نيز بر دو ستون سنگى صيقل داده شده، استوار است. (تصوير 10)

در زاويۀ شمال غربى صحن مسجد، يك مناره چهار ضلعى مرتفع وجود داشت كه از نظر معمارى بسيار در خور توجه و نمونه اى منحصر به فرد از مناره هاى اسلامى بود. اين مناره در نيمه دوم قرن پنجم هجرى، به دست «ابن خشّاب حلبى» قاضى شيعه مذهب حلب در اوايل دوره سلجوقى ساخته شده بود. (1) روى بدنۀ مناره، كتيبه هاى متعددى به خط كوفى و نيز كتيبه اى به خط ثلث، حاوى صلوات بر چهارده معصوم (عليهم السلام) وجود داشت كه از قديمى ترين كتيبه هاى شيعه به شمار مى آمد. (2)

متأسفانه در جريان جنگ هاى داخلى اخير سوريه، اين مسجد تاريخى و ارزشمند از نيمه هاى سال 2012 ميلادى (1391 شمسى) به پايگاهى براى مسلحان تندرو مخالف نظام سوريه تبديل شد و به دنبال درگيرى هاى پى در پى ميان آنان و ارتش سوريه، آسيب هاى جبران ناپذيرى به مسجد رسيد و بخش هايى از ديوارها، رواق ها و شبستان مسجد دچار آتش سوزى و بخش هاى ديگرى نيز تخريب شد. مناره زيبا و نفيس مسجد نيز در تاريخ 24 آوريل 2013 ميلادى، برابر با 4 ارديبهشت 1392 به طور كامل تخريب شد كه هر يك از مخالفان مسلح نظام سوريه و ارتش اين كشور، يكديگر را به اين اقدام نابخشودنى متهم كردند.

ص: 39

آنچه درباره اين مسجد با موضوع اين كتاب ارتباط دارد، آن است كه تا چندى پيش آثارى منسوب به پيامبر اسلام ( صلی الله علیه و آله ) در داخل مقصوره واقع در شبستان مسجد و كنار مزار منسوب به زكرياى پيامبر (علیه السلام ) نگهدارى مى شد كه شامل سه تار مو و قطعه اى از يك دندان منسوب به رسول خدا ( صلی الله علیه و آله ) بود و داخل استوانه هاى شيشه اى، در معرض ديد زائران قرار داشت. متأسفانه اين آثار در زمان جنگ داخلى اخير سوريه و در جريان تبديل شدن مسجد برمبناى گزارش بسيارى از منابع خبرى سوريه، به پايگاه مخالفان نظام سوريه، در نيمه اكتبر سال 2012 ميلادى، برابر با مهر ماه 1391 به سرقت رفت.

از اين آثار، دو تار مو، از دو نقطه ديگر حلب، يعنى مسجد و مدرسه حلويه، و مسجد حاج موسى، به اين مكان منتقل شده بود و تار موى سوم نيز از زمان نامشخصى در همين مسجد نگهدارى مى شد. «محمد ابوالوفاى رفاعى» (1179-1264 ه. ق)، در ابياتى از منظومه خود كه براى زيارتگاه هاى اولياى شهر حلب سروده، به اين تار مو و آداب و اوقات زيارت آن اشاره كرده است. اين ابيات چنين است:

وشعرة من شعر النبي ***جلیلة بقدر ها السنی

قد وضعا لدی ابی الحصور *** شیخ النبیین عظیم النور

هو النبی الذکریا السید *** فی الانبیا له مقام امجد

فی المرقد الشریف نحو القبله *** من الاکایل علیها ظلّه

من االقماش المذهب الابرسیم *** قد طّرزوها بالطراز المعلم

و لم تزل محجوبة عن النظر *** شو قاً و تعظیماً لسید البشر

الا باوقاتٍ تکون فی السنه *** شریفةٍ عند الاله حسنّه

اوّل جمعة تکون فی رجب *** و بعد عشرین و سبع تحتسب

منه و فی نهار نصف شعبان *** و یوم عشریه و سبع رمضان

و لیلة المولد فی ربیع *** فانّها تبرز للجمیع

ص: 40

يرفعها على يديه الحافظ *** و اعین الناس لها تلاحظ

حجابها زجاجها الشفاف *** و العطر و الطیف لها تضاف

و یقف الحافظ فی باب المقام *** یجهر بداً بالصلوة و السلام

علی رسول الله صاحب الاثر *** و من له معجزة و تسلیهات

فیهرع الزوّار للتقبیل *** و اللمس بالتعظیم و التبجیل

و یکثر الجمع و الازدحام *** ما بین باک دمعه انسجام

او فرح بانه قد لمسا *** آثار نوره و منه اقتباس

ثم اذا انتهوا من الزیاره *** یرخی علیها الحافظ الستاره

و منذ یبدیها الی تخفی *** نور الصلاة ابداً لا یطفی

والحمد الله ولی النعمه *** ان خصّنی فضلاًبهذه الخدمه

واننی محمد ابو الوفا *** و الله ربی و هو حسبی و کفی (1)

ص: 41

از ابيات فوق نتيجه گيرى مى شود كه در زمان حيات شاعر، اوقات زيارت تار موى پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) در مسجد جامع حلب، نخستين جمعه ماه رجب، 27 رجب، 15 شعبان، 27 رمضان (يعنى شب قدر نزد اهل سنت) و شب ولادت پيامبر يعنى 12 ربيع الاول (نزد اهل سنت) بوده است. همچنين شاعر در دو بيت آخر اظهار داشته است كه خودش خادم و متولى اثر پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) در مسجد جامع حلب بوده است.

اما مسجد و مدرسه حلويه، كه يكى ديگر از آثار پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) از آنجا به محل كنونى منتقل شده، در غرب مسجد جامع حلب واقع است و ورودى آن، مقابل ورودى غربى مسجد قرار دارد. اين مدرسه و مسجد، در اصل كليساى جامع حلب در دوره بيزانس بوده است و تاريخ ساخت آن به قرن پنجم ميلادى باز مى گردد. (1) پس از اينكه در سال 518 ه. ق، صليبيان شهر حلب را محاصره كردند و مرتكب جنايت ها، غارتگرى ها و تخريب هايى شدند، به دستور ابوالحسن ابن خشّاب، قاضى شيعه مذهب حلب، كه در آن زمان شهر حلب را اداره مى كرد، چهار كليساى شهر به مسجد تبديل شد كه مسجد حلويه نيز يكى از آنها بود. اين مسجد در آغاز به مسجد «سَرّاجين» ناميده مى شد. اما سلطان «نورالدين محمودبن زنگى» در سال 544 ه. ق با ساختن ايوان و حجره هايى، آن را به مدرسه اى براى تدريس فقه شافعى تبديل كرد. (2) از آن پس، اين بنا به مدرسه «حَلاويه» يا «حَلَويه» شهرت يافت.

بخشى از بناى كليسا، شامل ستون هاى جناح غربى آن، هنوز در شبستان واقع در ضلع غربى صحن مدرسه باقى مانده است. محل سابق نگهدارى تار موى پيامبر ( صلی الله علیه و آله )، شامل جايگاه محصور مربع شكلى است كه داراى مساحت بسيار كمى مى باشد و ميان دو ستون از ستون هاى باقى مانده از كليسا قرار دارد. (تصوير 9) اين جايگاه درى به سمت شرق دارد كه بالاى آن كتيبه اى به تاريخ سال 1344 ه. ق و حاوى متن زير وجود

ص: 42

دارد: «الصلاة والسلام على صاحب هذا الاثر الشريف المبارك سنة 1344 هجرية».

بالاى اين كتيبه نيز كتيبه ديگرى وجود دارد كه روى آن چنين نوشته شده است:

1. اتحف المدرسة الحلوية بالشعرة الطاهرة النبوية وأنشأ هذه

2. الحجرة لها متولي اوقافها عبدالوهاب ابن الشيخ مصطفى طلس عفى عنهما سنة 1344.

براساس اين كتيبه، اين تار مو در سال 1344 ه. ق در اين محل قرار داده شده، و عبدالوهاب بن مصطفى طلس، متولى موقوفات مدرسه، اين حجره را براى نگهدارى آن ساخته است.

مسجد حاج موسى، محل ديگرى است كه يكى از سه تار موى موجود در مسجد جامع حلب از آنجا منتقل شده است. اين مسجد كه در محله «سويقة على» (بازارچه على) در شمال شرقى مسجد جامع قرار دارد، از مساجد دوره عثمانى در حلب است كه براساس لوح سنگى سردر مسجد، در سال 1176 ه. ق ساخته شده است. اين تاريخ مصادف با دوره پادشاهى سلطان مصطفى سوم عثمانى است. مسجد به نام بانى آن «حاج موسى آغا اميرى» (متوفاى 1177 ه. ق) ناميده شده است. (1)

درباره تاريخچه تار موى موجود در مسجد حاج موسى چنين گفته اند كه يكى از ناظران مسجد به نام «بها بيك اميرى»، پس از آنكه عضو شوراى نمايندگان شد، به استانبول، پايتخت پادشاهان عثمانى، سفر كرد و پس از اينكه در سال 1328 ه. ق، دوره عضويت وى در آن شورا به پايان رسيد، تصميم گرفت به حلب بازگردد. پيش از بازگشت، براى او زمانى تعيين شد تا با سلطان محمد رشاد عثمانى ديدار كند. بدين منظور به كاخ رفت و مورد استقبال رجال دربار قرار گرفت و سپس با شاه ديدار كرد و سلطان عثمانى تار مويى از پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) را به او اهدا كرد.

با رسيدن اين خبر به اهالى شام، گروهى از مردم شهرهاى بزرگ واقع در مسير بازگشت وى به حلب، يعنى بيروت، حمص و حماه، به استقبال او رفتند. در روز ورود3.

ص: 43

او به حلب نيز هزاران تن از اهالى اين شهر از ورود او استقبال كردند. آن گاه تار مو را در صندوقى چوبى و صندوق را در ديوار جنوبى مسجد در سمت راست منبر قرار دادند و در ايام مناسبت هاى دينى، تار مو را براى تبرك بيرون مى آوردند. (1)

همچنين كامل الغزى (متوفاى 1351 ه. ق) اشاره كرده است كه در ربيع الثانى سال 1307 ه. ق شيخ وفا فرزند شيخ بهاءالدين فرزند محمد وفاى رفاعى، يك تار موى پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) را با خود از استانبول به حلب آورد كه آن را يكى از زنان دربار عثمانى به وى داده بود. او در زمان رسيدن، مورد استقبال مردم حلب قرار گرفت و تار مو در زاويۀ «شيخ تراب» قرار داده شد. (2)

افزون بر آثار فوق، چند تار موى منسوب به پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) نيز نزد اشخاصى همچون «شيخ عبداللطيف بادنجكى»، «حاج محمد جمال بادنجكى» و «حاج سليم حاج يوسف حمويه» نگهدارى مى شود كه هريك از آنها نيز اسنادى براى تملك اين آثار در اختيار دارند. همچنين تار موهاى ديگرى نزد «شيخ عمر مكتبى»، «شيخ محمد بطيخ» و «محمد جباره»، از خاندان حربلى، كه خود را از سادات و منسوبان به پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) مى دانند، وجود دارد. شيوه زيارت اين تار موها چنين است كه در مراسم و حلقه هاى ذكر صوفيان، تار موها را داخل پارچه اى مى گذارند و دست به دست مى گردانند تا حاضران بر آنها تبرك جويند. (3)

يا عمر بن عبدالعزيز بنا شده است. با استناد به كتيبه تاريخى موجود بر سردر قديمى مسجد، در سال 654 ه. ق، يعنى در دوره حكومت ملك الناصر يوسف بن العزيز محمد (متوفاى 695 ه. ق) كه از احفاد صلاح الدين ايوبى بوده است، اين مسجد را شيخ عبدالرحيم عجمى شافعى بازسازى كرده است. همچنين مناره مسجد را در سال 771 ه. ق، «قاضى بهاءالدين على بن محمد بن ابى سواده» بازسازى كرده است. سپس در سال 855 ه. ق «شيخ عبدالكريم خوافى» (1) ، به بازسازى دوباره مسجد و توسعه آن از سمت شرق اقدام نمود و ضمن ايجاد زاويه اى در آن براى صوفيان، ورودى جديدى در قسمت جنوبى نماى خارجى مسجد احداث كرد. از آن پس، اين مسجد، با انتساب به عبدالكريم خوافى، به مسجد كريميه شهرت يافت. اما به مرور زمان بر اثر بى توجهى، بناى مسجد تخريب شد تا اينكه در سال 1302 ه. ق «جميل پاشا»، والى حلب در دوره سلطان عبدالحميد عثمانى، آن را بازسازى نمود و صحن آن را سنگفرش كرد. (2)

در شبستان مسجد، سنگ زردرنگى وجود دارد كه در آن جاى پايى منسوب به حضرت محمد ( صلی الله علیه و آله ) به چشم مى خورد. براساس داستان رايج مردمى، اين سنگ را براى نخستين بار، شيخ عبدالكريم خوافى در اين مسجد قرار داد. صاحب اعلام النبلاء در اين باره مى نويسد:

شبى شيخ عبدالكريم هاتفى را در خواب ديد كه به او گفت: فردا مردى عجمى (غيرعرب)، از سفر حج باز مى گردد و از جلوى مسجد عبور مى كند. او شترى دارد و در بار شترش سنگى است كه در آن اثر پاى پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) وجود دارد. آن مرد را متوقف كن و سنگ را از او بگير. صبح روز بعد، شيخ بيرون از مسجد به انتظار نشست تا اينكه مرد مورد نظر با شتر خود از آنجا عبور كرد.

ص: 45

شيخ نيز به آنچه مأمور شده بود عمل كرد و سنگ را از او گرفت و در ديوار جنوبى مسجد قرار داد . (1)

صاحب نهر الذهب نيز اين داستان را با قدرى اختلاف نقل كرده است. (2) شيخ محمد ابوالوفاى رفاعى نيز در منظومه خود آن را چنين به نظم درآورده است:

وفي الكريمية آثار قدم *** یمین طه ذی المقام و القدّم

فی حجر انواره مبیّنه *** سرقه شخصٌ من المدینه

وساقه القضاء للشهباء *** الحکمةٍ عظیمة الانباء

و کان قد رأی الفقیه الحنفی *** عبد الکریم صاحب الفضل الوفی

فی نومه المبعوث بالرساله *** و عرّف الشیخ بتلک الحاله

و عین الشخص و عین الحجر *** فحیث ذاک الشخص بالجامع مرّ

فی غده یحمله علی جمل *** فبرّک البعیر با الحمل و ملّ

فبادر الشیخ و حوّل الحجر *** و حلّ بالسارق انواع العبر

ووضع الحجر فی قبلیّه *** کذا سمعنا هذه القضیّه (3)

البته صاحب اعلام النبلاء اين داستان را ساختگى و بى پايه مى داند و انتساب اين قدمگاه را به پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) بعيد مى شمارد. از جمله دلايل او اين است كه سنگ حاوى جاىم.

ص: 46

پا، از نوع سنگ هاى زرد اطراف حلب است كه به فراوانى در بافت خانه هاى قديمى، مساجد و مدارس تاريخى اين شهر به كار رفته است. همچنين اگر اين داستان حقيقت داشت، ابن حنبلى كه زندگى نامه و كرامات شيخ عبدالكريم خوافى را نقل كرده است، اين داستان را نيز نقل مى كرد. (1)

نماى خارجى مسجد كريميه، در ضلع غربى آن قرار دارد و داراى دو ورودى است. ورودى قديمى در شمال، و ورودى جديدتر كه آن را شيخ عبدالكريم خوافى ايجاد كرده است، در سمت جنوب قرار دارد. بالاى ورودى شمالى مسجد با مقرنس هاى سنگى زيبايى تزيين يافته است. پايين مقرنس كارى ها، كتيبه اى وجود دارد كه از سمت راست تا چپ سردر امتداد يافته و بازگوكننده بازسازى مسجد در سال 654 ه. ق است.

ورودى جنوبى مسجد با نوارى از سنگ هاى دو رنگ (زرد و سياه) به طور متناوب احاطه شده است. بالاى آن، كتيبه اى با چند بيت شعر تركى وجود دارد كه بيانگر بازسازى مسجد در سال 1302 ه. ق است. سردر جنوبى داراى طاقى نيم دايره اى است. بالاى اين سردر، مناره هشت ضلعى مسجد قرار دارد. (تصوير 11)

نماى كلى مسجد شامل صحن شمالى و شبستان جنوبى است. سقف شبستان با طاق هاى سنگى پوشيده شده، و تنها سقف محراب مسجد داراى گنبد است.

سنگ حاوى جاى پاى منسوب به پيامبر ( صلی الله علیه و آله )، در جايگاه ويژه اى در ديوار جنوبى شبستان در شرق محراب، در ارتفاع حدود دو متر از سطح زمين قرار دارد. اين جايگاه شامل محفظه شيشه اى كوچكى است كه بالاى آن، ماكت كوچكى از گنبد خضراى مسجدالنبى ( صلی الله علیه و آله ) به چشم مى خورد. پشت سنگ قدمگاه، سقاخانه اى نصب شده است تا آب از بالاى آن سرازير گردد و با گذشتن از روى سنگ، در حوضچه كوچك پايين آن جمع شود تا زائران از آن به نيت تبرك آب بنوشند. اطراف سنگ نيز تزيينات سنگى

ص: 47

هندسى شكل وجود دارد. بالاى اين جايگاه، آيه زير نوشته شده است: (إِنَّ اللّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِيماً). (1) (تصوير 12 و 13)

در شرق شبستان مسجد، اتاق كوچك گنبددارى قرار دارد كه از ضلع شرقى آن، درى نيز به يك حجره كوچك باز مى شود. كه قبر شيخ عبدالكريم خوافى در آن واقع است.

جلوى شبستان در صحن مسجد، كتيبه اى حاوى چند بيت شعر عربى وجود دارد كه بيانگر مادّه تاريخ بازسازى مسجد در سال 1302 ه. ق است. اين ابيات چنين مى باشد:

بعد الدُثور له اتيحَ تجدُّدُ *** و غدت نظارة حسنه تتوقّدُ

بخلافة المنصور سلطان الوری *** عبد الحمید له الثنا و السوددُ

و بسعی و الینا جمیل من له *** فینا جمیلٌ صنائع لا تنفدُ

و نظارة الندب الهمام العادلی *** مولی المکارم و المفاخر احمدٌ

مذ صح بعد الوهن ارِّخ *** « مدحه بمحرّم قد جدّ هذا المسجد » (2)

1302

در شرق صحن زاويه اى قرار دارد كه مسقف به چهار طاق سنگى است كه بر يك ستون سنگى مربع استوار است. در ضلع جنوبى زاويه، محرابى كوچك وجود دارد و در شرق آن، پنجره اى مشرف به اتاق آرامگاه شيخ عبدالكريم خوافى ايجاد شده است. بالاى پنجره، كتيبه اى در سه سطر وجود دارد كه بيانگر توسعه مسجد در سال 855 ه. ق».

ص: 48

و متن آن چنين است:

1. أنشأ هذا المكان المبارك بعون الله وحسن توفيقه العبد الفقير إلى الله تعالى الراجي عفو ربه لله...

2. فضله العميم السالك المنهج القويم الفضل والخير الشيخ عبدالكريم ابن عبدالعزيز ابن عبدالله

3. الحنفي مذهباً الخوافي مقتداً متعنا الله ببركته ونفعنا والمسلمين بصالح أدعيته وذلك في سنة خمس وخمسين وثمانمائه.

مسجد كريميه، امروزه جايگاه صوفيان طريقه شاذليه شهر حلب است كه هر هفته، روزهاى جمعه پس از نماز عصر، مراسم و حلقه هاى ذكر خود را در آن برگزار مى كنند.

(مسجد كهنه) معروف شد. درباره بانى مسجد نيز گفته اند كه شخصى به نام «خاص بك الخواجا»، ساخت مسجد را آغاز كرد؛ اما پيش از اتمام بناى آن درگذشت. بنابراين نيكوكاران ديگرى، ساخت مسجد را به پايان بردند. (1) قدمت مسجد نيز از قرن هشتم هجرى است.

در اين مسجد، سنگى وجود دارد كه در آن، اثر دستى منسوب به پيامبر اكرم ( صلی الله علیه و آله ) ديده مى شود. درباره چگونگى رسيدن و جاى گرفتن اين سنگ در اين محل، داستانى مشابه داستان قرار گرفتن سنگ قدمگاه پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) در مسجد كريميه نقل شده است. (2)

محمد ابوالوفاى رفاعى اين داستان را چنين به نظم درآورده است:

جامع بنقوسا فكفّ المصطفى *** علیه نور فوق نور رفرنا

موثر فی حجر شریف *** لاجل هذا خص بالتشریف

یقال انه شراه کوردی *** من المدینة بأغلا نقد

مراده ینقله للبلده *** و هی داغستان اصل مولده

تبرکاً یکون فیه حرزٌ *** لاکنبها و له فعزُّ

و من هناک شاله علی جمل *** نله البعیر من غیر ملل

قد اتی للبلدة الشهباء *** وصل بانقوسا بلا عناء

و حیث صار فی حدود الجامع *** و کان بلقعاً من البلاقع

فی ساحة واسعة الفناء *** و لیس من عین ولا من ماء

فبرک الحامل بالمحمول *** لان حاله هنا مقبلی

حینئذ شادوا بناء الجامع *** اهل المبرات ذوو الصنایع

ص: 50

ووضعوه في جدار القبله *** یا لیتنی انال منه قُبله

سمعت هذا من اناس عدّه *** بذا علیهم لا علی العهده (1)

از نظر معمارى، بيشتر بخش هاى مسجد از سنگ هاى زرد رنگ ساخته شده است. نماى كلى آن شامل صحنى در نيمه شمالى مسجد، و شبستانى در نيمه جنوبى آن است. مسجد داراى دو ورودى است كه ورودى اول ميان ضلع شمالى صحن، و ورودى دوم در زاويه شمال غربى آن قرار دارد. مناره نسبتاً مرتفعى نيز كنار ورودى شمال غربى مسجد به چشم مى خورد.

ميان ديوار جنوبى شبستان، محرابى از سنگ زرد رنگ وجود دارد كه در ديوار سمت چپ آن، سنگ حاوى اثر دست منسوب به پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) قرار دارد. (تصوير 14) گرداگرد اين سنگ، كتيبه اى در بردارنده اين دو بيت شعر است:

لأصابع المختار في هذا الحجر *** آثار خیرات یقیناً بالبصر

فالثم مواضع کفّه ان کنت من *** اهل المحبّة تنج ُ من کل الضرر (2)

صحن مسجد نيز همانند ساير بخش هاى مسجد، با سنگ هاى زرد رنگ سنگفرشى.

ص: 51

شده است و ميان آن حوض آبى قرار دارد. در دو ضلع شرقى و غربى و نيمه اى از ضلع شمالى صحن مسجد، رواق هايى با طاق هاى سنگى ايجاد شده است. در انتهاى شمالى رواق غربى صحن مسجد، قبرى متصل به ديوار وجود دارد كه به پيامبرى به نام بانقوسا منسوب مى باشد. (تصوير 15) روى اين قبر كتيبه اى در سه سطر وجود دارد كه متن آن چنين است:

1. يا حضرت نبي الله بنقوسا على نبينا وعليه افضل الصلاة والسلام.

2. قد اخبر بهذا العلامة المحدث الرباني الشيخ مرتضى اليماني شارح الاحياء والقاموس. (1)

3. قال شيخنا العلامة محمد بن التكمجي نزيل مصر ان الشيخ مرتضى امام في علم التاريخ سنة. (2)

صاحب اعلام النبلاء، وجود قبر پيامبرى به نام بانقوسا را در اين مكان ساختگى دانسته است. استدلال او آن است كه سبط ابن العجمى (متوفاى 884 ه. ق)، از مورخان حلب كه هم زمان با بناى مسجد مى زيسته و به ساخت آن اشاره كرده، از وجود چنين قبرى سخن نگفته است. همچنين ساير مورخانى كه از زيارتگاه هاى شهر حلب نام برده اند، از جمله ابن شحنه (متوفاى 890 ه. ق) در تاريخ خود «نزهة النواظر»، على بن ابى بكر هروى و ابن عديم حلبي، به اين قبر اشاره اى نكرده اند. (3)

است. مورخان حلب از آن به «مشهد قَرَنبيا» ياد كرده، و لفظ قرنبيا را تحريف «مقرّ الانبياء» در زبان عامه مردم دانسته اند. درباره عامل پيدايش و بناى آن، در منابع تاريخى دو روايت آمده است: براساس يك قول، پيامبر اسلام ( صلی الله علیه و آله ) به همراه تعدادى از پيامبران، بارها در اين مكان در حال نماز خواندن [در خواب] ديده شده است. (1) اين قول، مى تواند بيانگر علت نامگذارى آن مكان به مقر الانبياء باشد.

اما براساس قول ديگر، ابن ابى طى حلبى (متوفاى 630 ه. ق)، مورخ شيعه حلب، مى نويسد:

پيرى از اهالى منبج در حلب چند بار [در خواب] ديد كه گويا على بن ابى طالب (علیه السلام ) در آن نماز مى خواند و سپس خطاب به او مى گويد: به آق سنقر بگو در قرنبيا مشهدى بنا كند. پير به على (علیه السلام ) گفت: نشانه آن چيست؟ پاسخ داد: زمين را حفر كنند. در آنجا زمينى مى يابند كه داراى سنگفرش آماده اى از سنگ و مرمر و نيز محرابى پايه ريزى شده و قبرى كنار محراب است كه يكى از فرزندان من در آن دفن شده است. پس از اينكه رؤيا چند بار بر پير تكرار شد، با چند تن از اصحاب خود مشورت كرد و آنها به او گفتند رؤيا را [براى آق سنقر] بازگو كند. سپس با چند نفر به نزد آق سنقر رفتند. او با ديدن آنها، پرده دار خود را به سويشان فرستاد تا از آنها حاجتشان را سؤال كند. آنها رؤياى پير را بازگو كردند. او به وزير خود دستور داد تا آنجا را حفر كند. او نيز آنجا را حفر كرد و نشانه ها را همان گونه كه پير در رؤيا ديده بود، يافت. بدين ترتيب آق سنقر در آنجا بنايى ساخت و اوقافى بر آن وقف كرد و به آنجا رفت وآمد مى كرد. (2)

برخى معتقدند كه منافاتى در تعدد و اختلاف اين رؤيا وجود ندارد و هر دو7.

ص: 53

روايت مى تواند هم زمان صحيح باشد. (1) به هر روى، اين زيارتگاه بر مبناى خواب به وجود آمده است.

نگارنده موفق به يافتن مكان اين زيارتگاه نگرديد. اما «محمد اسعد طلس» با اشاره به اينكه اين زيارتگاه هنوز از سوى مردم زيارت مى شود، موقعيت آن را در خارج محله «ضوضو»، در شرق باغ هاى انگور واقع در ميان شهر حلب و روستاى نيرب، مشخص كرده است. (2)

گفتنى است كه امروزه در محله ضوضو، مسجدى به نام مسجد مقرّ الانبياء وجود دارد كه نگارنده از آن بازديد كرده است. اين مسجد را مردى به نام «شمس الدين» در سال 685 ه. ق ساخته است و شبستان آن، حدود سال 1290 ه. ق به دست متولى آن توسعه يافته است. (3)

جبرئيل (علیه السلام ) را در خواب ديدم كه به من گفت: «خداوند [تبارك و] تعالى به تو دستور مى دهد كه مسجدى بسازى تا در آن براى او نماز گزارده و نام او ذكر شود». گفتم: «محل آن كجاست»؟ آن گاه جبرئيل به اين مكان، كه من آن را كهف جبرئيل ناميدم، آمد. گفتم: «چگونه اين كار را انجام دهم»؟ گفت: «خداوند تبارك و تعالى، تو را به واسطه كسانى كه يارى ات خواهند كرد، موفق خواهد گردانيد». (1)

او همچنين درباره اين مكان و فضايل آن، چنين گفته است:

من آنجا را غار جبرئيل (علیه السلام ) و مسجد محمد ( صلی الله علیه و آله ) ناميدم؛ زيرا آنها را در آنجا خواب ديدم و محلى كه جبرئيل و محمد ( صلی الله علیه و آله ) در آنجا ديده شوند، از بهترين نقاط زمين است و كوه دمشق [قاسيون] نيز چنين است. در آن هيچ درختى نروييده بود و هيچ ميوه اى پديد نيامده بود. از زمانى كه جبرئيل و محمد ( صلی الله علیه و آله ) را [در آنجا] ديدم، خداوند به بركت آن دو، [در اين كوه] درخت رويانيد و ميوه پديد آورد و مردم در آن چيزهايى خوردند كه تا پيش از اين نخورده بودند. اين مكان به مسجدى تبديل شد كه در آن خداوند تبارك و تعالى ذكر مى شود.... پس هر كس حاجتى داشته باشد، غسل كند و لباس پاكيزه بپوشد و به اين غار آيد. پس در آن دو ركعت نماز به جاى آورد و در هر ركعت يك حمد و هفت بار قل هو الله احد بخواند و در پايان نماز، هفت مرتبه بگويد:

«اللهم صلّ على جبريل الروح الامين وعلي محمد خاتم النبيين». پس به سجده برود و بگويد: «اللهم اني اتوسّل اليك بجبريل الروح الامين وبمحمد خاتم النبيين الا قضيت حاجتي». پس خداوند سبحانه و تعالى حاجت او را برآورده خواهد ساخت. ان شاء الله. (2)

ص: 55

درباره ابن معلم گفته اند كه وى شيخى عابد، صالح و مستجاب الدعوه بوده است. او در سال 412 ه. ق درگذشت و در اين غار دفن شد. (1)

گويا اين غار پس از مدتى (حدود دو قرن) به كهف (غار) آدم (علیه السلام ) شهرت مى يابد؛ زيرا برخى از جهانگردان كه پس از قرن هفتم به دمشق آمده اند، به وجود غار بالاى كوه قاسيون و وجود ساختمانى بر آن اشاره كرده اند. (2) اين توصيف بر زيارتگاه مورد نظر انطباق پذير است. اما به هرحال، امروزه اين غار نزد اهالى دمشق به «مقام اهل كهف» شناخته مى شود و بنابر باورهاى محلى، همان غار اصحاب كهف است كه قرآن كريم، در آيات 9 تا 26 سوره كهف، به داستان آنها اشاره كرده است.

دقيقاً مشخص نيست چه زمانى غار مورد نظر، به غار اصحاب كهف مشهور شده است. اما داستان زير كه در يكى از منابع متأخر نقل شده است، شايد توضيح دهنده چگونگى شهرت يافتن اين غار به اصحاب كهف باشد. براساس اين داستان، «شيخ عبدالرحمان بن داوود دمشقى»، ساكن صالحيه دمشق، روزى به اين غار رفت و در آنجا با خادم محل و گروهى كه نزد وى حضور داشتند، ديدار كرد. يكى از حاضران به او گفت كه در اين غار چيزى است. آنان تصميم گرفتند تا غار را حفر كنند. او نيز با آنها همراه شد. بنابراين وارد غار شدند و آنجا را حفر كردند. پس به سنگ بزرگى رسيدند و آن را از جا درآوردند. از آنجا پايين رفتند و به غارى به مساحت بيش از پنج ذراع وارد شدند. در شمال اين غار، ايوانى وجود داشت كه در آن پيكر هفت انسان قد بلند در كفن هاى خود بر هيئت اعراب قرار داشت. آنها ترسيدند كه نزديك شوند. پس بازگشتند سنگ را به محل خود بازگرداندند. مسجد روى اين غار قرار دارد و در آن به نشان كسانى كه در آن خفته اند، هفت محراب وجود دارد. (3)

ص: 56

گفتنى است غارهاى ديگرى نيز به اصحاب كهف منسوب است كه از آن ميان، مى توان به غارى در نزديكى شهر باستانى «اِفِسوس»(1) نزديك شهر «سلجوق» (2) در غرب تركيه، غارى در شهر «طرسوس»(3) در ساحل درياى مديترانه در جنوب تركيه، غارى در فاصله 20 كيلومترى شمال شرقى شهر «نخجوان» در جمهورى آذربايجان، غارى در شمال غربى «ده آهو» در شمال روستاى «كميز» در بخش «داورزن» شهرستان سبزوار در ايران، غارى در روستاى «شننى» در غرب شهر «تطاوين» در تونس و غار «رجيب» در نزديكى شهر عَمان پايتخت اردن اشاره كرد.

«رفيق وفا دجانى»، مسئول نظارت بر كاوش هاى باستان شناسى صورت گرفته در غار رجيب عَمان، معتقد است كه غار رجيب در اردن همان غار اصحاب كهف مذكور در قرآن است و شهرى كه آنها از آن فرار كردند، شهر عَمان بوده كه در دوره روم، فيلادلفيا نام داشته است. بنابراين طاغوت زمان اصحاب كهف نيز تراژان امپراتور روم بوده كه در سال 106 م. شهر فيلادلفيا را اشغال كرده است. (4) گفتنى است «علامه طباطبايى» صاحب تفسير الميزان نيز به اين نظريه تمايل دارد . (5)

بناى قديمى زيارتگاه اصحاب كهف در دمشق، از مسجد وسيعى تشكيل يافته بود كه در حدود نيمه هاى قرن بيستم، سقف آن فرو مى ريزد و از بناى آن، جز ديوارهاى ضخيم و محراب بزرگ آن باقى نمى ماند. (6)

جهانگرد مغربى، «صديق شدادى»، در سال 1357 ه. ق وارد شهر دمشق مى شود و از مسجد اصحاب كهف بازديد مى كند. وى در اين سفر به وجود قبر محمد حنفيه،

ص: 57

فرزند امام على (علیه السلام )، در آن مسجد اشاره كرده است. (1) «محمد احمد دهمان» نيز به وجود قبر شخصيت ناشناخته اى در مسجد اشاره كرده كه گويا همين قبر مى باشد. البته وى احتمال داده است كه آن قبر براى ابن معلّم (بانى مسجد) باشد. (2) نگارنده نيز در آخرين بازديد از غار، از خادم زيارتگاه، درباره اين قبر سؤال كرد و او تأكيد كرد كه قبر منسوب به محمد حنفيه در نيمه هاى قرن گذشته از بين رفته، و محل آن، سمت راست ورودى غار است. درباره محمد حنفيه و زيارتگاه هاى منسوب به وى در سوريه، در بخش سوم همين كتاب سخن خواهيم گفت.

گفتنى است «آر. كريس» و «اچ. كريس - هنريخ»، در اثر خود به زبان آلمانى، تصاويرى را از غار اصحاب كهف، مربوط به نيمه قرن بيستم ميلادى، منتشر كرده اند كه جزئياتى را نشان مى دهد كه امروزه از بين رفته است. يكى از اين تصاوير، قبر محمد حنفيه را متصل به ديوار سمت راست فضاى سربسته ساختمان بيرون غار نشان مى دهد. (تصوير 18) تصوير ديگرى نيز دو قبر را در فضاى باز داخل ورودى ساختمان نشان مى دهد كه يكى از آنها منسوب به اصحاب كهف و قبر ديگر منسوب به سگ آنان «قطمير» بوده است.(3)

امروزه از بناى قديمى مسجد چيزى باقى نمانده، و در محل آن، ساختمان بزرگ چند طبقه جديدى ساخته شده است كه به شهر دمشق اشراف دارد. بخشى از اين ساختمان براى دبيرستان استفاده مى شود. ورودى غار، داخل طبقه دوم ساختمان قرار دارد. غار مورد نظر يا دست كم بخشى از آن كه امروزه بازديد مى شود، داراى 6 متر

ص: 58

طول و 1/5 متر عرض است و ديوارهاى آن رنگ آميزى شده است. (تصوير 17) در يك تصوير قديمى از فضاى داخل غار، كه آر. كريس و اچ. كريس - هنريخ منتشر كرده اند، نقش چند محراب بر ديوار غار مشاهده مى شود كه امروزه از بين رفته است. (1)

«اطروش» (متوفاى 806 ه. ق) آغاز شد. اما او پنج سال بعد، پيش از تكميل بناى مسجد درگذشت. پس از وى، «امير دمرداش ناصرى»، نايب السلطنه قلعه حلب، با ادامه كار ساختمان مسجد، آن را در سال 811 ه. ق به پايان رساند. اين مسجد از نظر معمارى، از بهترين مساجد دوره مملوكى در حلب به شمار مى آيد و شامل بخش ها و عناصر معمارى مختلفى از جمله نماى خارجى، دو ورودى، مناره، شبستان كه در آن محراب و منبر مرمرين زيبايى وجود دارد، و نيز آرامگاه بانى مسجد، امير آقبغا اطروش است. (1)

همچنين سبط ابن عجمى به مكان ديگرى در نيمه شرقى شبستان مسجد جامع حلب اشاره كرده است كه پيامبر اسلام ( صلی الله علیه و آله ) در آنجا بارها در حال نماز خواندن رؤيت شده، و محل آن به صورت سكويى بالاتر از كف شبستان بوده است. (2)

مورخ دمشقى، ابن طولون صالحى (متوفاى 953 ه. ق) نيز در جايى كه به زيارتگاه هاى منطقه صالحيه دمشق اشاره مى كند، از زيارتگاهى به نام «پنجره پيامبر ( صلی الله علیه و آله )» نام برده و موقعيت آن را غرب دارالخطابه در مسجد مظفّرى (3) بيان كرده است.(4)

آگاهى هاى ديگرى از اين مورخ يا ساير مورخان، درباره اين زيارتگاه يافت نشد. امروزه نيز اهالى محل اطلاعى در اين باره ندارند و در محلى كه ابن طولون در مسجد9.

ص: 60

مشخص كرده، نگارندۀ اين سطور نشانه اى از وجود هرگونه زيارتگاه يا محل مورد احترام نيافته است.

داشته كه گفته اند پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) بر آن نشسته است. (1) در روستاى مالكيه، از روستاهاى «جبل بنى هلال» نيز قدحى از چوب وجود داشته كه آن را از پيامبر اسلام ( صلی الله علیه و آله ) دانسته بودند. (2)

همچنين در سال هاى حكومت «محمد پاشا العظم» (والى دمشق در دوره عثمانى)، جاى پايى در قلعه بصرى يافت شد، كه دستور داد آن را از جا كنده، به كاخ «اسعد پاشا العظم» در دمشق منتقل كنند. پس از وى، «درويش پاشا»، والى دمشق، از دربار پادشاه عثمانى اجازه خواست تا آن را در ضريح سر حضرت يحيى (علیه السلام ) در مسجد اموى دمشق قرار دهد. اما سلطان عثمانى تشخيص داد كه اين گونه آثار بهتر است در پايتخت خلافت يعنى استانبول نگهدارى شود. از اين رو دستور داد تا آن را به آنجا ببرند. با رسيدن اين جاى پا در رجب 1198 ه. ق، جشن بزرگى برپا گرديد و سنگ قدمگاه در آرامگاه سلطان عبدالحميد اول، در مجاورت كاخ پادشاهان عثمانى قرار داده شد. (3)

از ديگر آثار منتسب به پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) در شهر دمشق مى توان به دو لنگه نعلين يا صندل هاى آن حضرت ( صلی الله علیه و آله ) اشاره كرد. لنگه راست در مدرسه دماغيه (4)، و لنگه چپ در دارالحديث اشرفيه (5) نگهدارى مى شد. از اثر اول، يعنى لنگه راست نعل (صندل)

ص: 62

پيامبر ( صلی الله علیه و آله )، در منابع تاريخى آگاهى هاى زيادى وجود ندارد. اما درباره لنگه چپ و پيشينه و محل نگهدارى آن در دمشق، آگاهى هاى بيشترى از منابع تاريخى به دست مى آيد. ابن كثير دمشقى (متوفاى 774 ه. ق) در اين باره نوشته است:

در حدود سال ششصد و پس از آن، شايع شد كه نزد مرد بازرگانى به نام ابن ابى الحديد، يك لنگه از نعلينى وجود دارد كه گويند نعل پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) است. ملك الاشرف فرزند ملك العادل ابى بكر ايوبى، آن را بزرگ شمرد و از او گرفت و گرامى داشت. او زمانى كه دارالحديث اشرفيه را در كنار قلعه دمشق بنا كرد، آن را در خزانه اى در آنجا قرار داد. سپس براى آن خادمى تعيين كرد و براى وى چهل درهم حقوق ماهانه در نظر گرفت. اين نعل تاكنون در دارالحديث اشرفيه موجود است. (1)

مقرى (متوفاى 1041 ه. ق)، در اثر خود به نام «فتح المتعال فى مدح النعال» كه در آن اخبار مربوط به نعلين منسوب به پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) را گردآورى كرده، آگاهى هاى بيشترى درباره نعل مزبور ارائه داده است. او چنين نقل كرده است كه نعل شريف پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) از آن حضرت به همسر ايشان ام المؤمنين «ميمونه بنت حارث هلالى» به ارث رسيد؛ از وى نيز به ديگران، و سرانجام به خاندان ابى الحديد رسيد. افراد اين خاندان، آن را براى فرزندان خود به ارث گذاشتند؛ تا اينكه يكى از آنان نعل نبوى را به همراه مبلغ سى هزار درهم براى دو فرزند خود باقى گذاشت. آن دو با هم توافق كردند كه يكى از آنان ثروت پدر، و ديگرى نعل شريف پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) را به ارث برد. صاحب نعل، در مسافرت هايش آن را همراه خود مى برد و پادشاهان به آن تبرك مى جستند. (2)

احمد تيمور پاشا، نام مالك نعل را نظام الدين احمدبن عثمان (560-625 ه. ق) دانسته است كه در منابع تاريخى با عنوان «صاحب اثر شريف» از وى ياد شده است.5.

ص: 63

جد اعلاى آنان، سليمان سُلمى معروف به ابوالحديد، از صحابه پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) بود كه اين اثر نبوى از وى به فرزندان و نوادگانش رسيد. پس از وفات آخرين آنان، يعنى احمدبن عثمان، اين اثر به ملك الاشرف موسى (پادشاه ايوبى) رسيد. (1) سبط ابن الجوزى (متوفاى 654 ه. ق) نوشته است كه مالك نعل، يعنى نظام الدين ابن ابى الحديد، پس از ورود به دمشق نزد من ساكن شد تا اينكه از دنيا رفت و وصيت كرد كه نعل به من برسد. ملك الاشرف موسى ايوبى پس از تصرف دمشق، دارالحديث اشرفيه را بنا كرد و نعل را در آنجا قرار داد. (2)

مقرى همچنين از سفرنامه ابن رُشَيد فهرى مغربى (متوفاى 721 ه. ق) نقل كرده است كه او به قصد تبرّك و طلب شفا از بيمارى خود، به زيارت صندل پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) در مدرسه اشرفيه رفت و شفا يافت. اين جهانگرد در توصيف محل نگهدارى اين اثر در مدرسه مزبور چنين نوشته است: (3)

در ضلع قبله (جنوبى) اين مدرسه دو محفظه ساخته شده است: يكى در سمت راست محراب كه درون آن نسخه هايى از قرآن قرار دارد و ديگرى در سمت چپ محراب كه درون آن يك لنگه نعل مبارك نگهدارى مى شود. براى اين محفظه درى با پوششى از جنس برنج گذاشته شده كه گويى ورقه اى از طلاست. روى آن نيز سه پرده از جنس حرير به رنگ هاى سبز، قرمز و زرد آويخته شده است.

نعل مبارك بر يك كرسى از جنس آبنوس قرار گرفته، و روى آن تخته اى از آبنوس قرار داده شده است كه ميان آن هم به اندازه آشكار شدن نعل مبارك سوراخ شده است تا نعل به اندازه اين سوراخ، پايين تر از تخته قرار گيرد. بدون4.

ص: 64

شك زير كناره هاى اين تخته، مقدارى از نعل، به اندازه اى كه زير تخته ثابت گرديده و با ميخ محكم شده، از ديد پنهان مانده است.

دورتادور نعل با ميخ هاى نقره اى تزيين شده است. بخش آشكارش كه اين ميخ ها روى آن كوبيده شده، با عطرهاى مختلف خوشبو شده است؛ تا آنجا كه اگر كسى به آن بوسه زند، دهانش پر از عطر مى شود. اگر كسى بخواهد از اين كفش نمونه بردارى كند، بايد كاغذى بياورد و روى آن سوراخ قرار دهد و با ناخن [كناره هاى آن را] جدا سازد. [به اين ترتيب] نمونه كفش ترسيم مى شود. نگهبانى نيز براى آن گماشته شده است كه آن طور كه به ما گفته شد، حقوقش چهل درهم ناصرى است و وظيفه اش آن است كه روزهاى دوشنبه و پنج شنبه در محفظه را باز كند تا مردم به بوسيدن آن تبرك جويند.

برخى از اعلام، اين اثر منسوب به پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) را زيارت كرده و از رؤيت آن اظهار سرور و سعادت نموده و درباره آن اشعارى سروده اند؛ از جمله ابن رشيد فهرى هنگام زيارت آن چنين سروده است:

هنيئاً لعيني أن رأت نعل أحمد *** فیا سعد جدّی قد ظفرت بمقصد

قبّلتها أشفی الغلیل فزدانی *** فیا عجباً زاد الظماً عند مورد

فالله ذاک اللثم لهو الذّ من *** لما شفةٍ لمیا و خدّ مُورّد

و الله ذاک الیوم عیداً و معلماً *** بتاریخه أرخت مولد أسعد

علیه صلاة نشرها طیِّب کما *** یحب و یرضی ربنا بمحمد (1)

ص: 65

«محمدبن جابر وادى آشى» نيز در هنگام رؤيت آن سروده است:

دار الحديث الاشرفية لي الشفا *** فیها رات عینای نعل المصطفی

و لثمتها حتی قنعت و قلت یا *** نفسی أنعمی أکفاک قالت لی کفی

الله اوقات وصلت بها المنی *** من بعد طیبة ما أجل و أشرفا (1)

از زمان حمله تيمور لنگ به دمشق در سال 803 ه. ق، از نعلين منسوب به پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) نشانى به دست نيامده، (2) و گويا او در جريان حمله به اين شهر، اين دو اثر را با خود برده است. (3)

ص: 66

مكه (1)، و خديجه كه در قبرستان معلاّى مكه به خاك سپرده شده است. بنابراين بايد زيارتگاه هاى همسران پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) در باب الصغير را نمادين به شمار آورد.

لنگ در زمان حمله خود به دمشق در سال 803 ه. ق، دو گنبد متصل به يكديگر را روى قبور همسران پيامبر، از جمله قبر ام حبيبه، بنا كرد. (1) گويا پيش از اين تاريخ، هيچ ساختمانى روى اين قبور وجود نداشته است؛ زيرا مطابق آنچه در «بدائع الزهور» ابن اياس آمده است، زمانى كه تيمور لنگ قبر ام حبيبه را زيارت كرد، گفت: «اى اهل شام! آيا چنين قبرى بدون گنبد است؟ من به خواست خدا گنبدى بر آن مى سازم». (2)

به نوشته محبّى، قاضى القضات عبدالله بن محمود عباسى ملقب به محمودزاده، كه در سال 1030 ه. ق منصب قضاوت را در شام برعهده گرفت، گنبدهاى قبور همسران پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) را بازسازى كرد. (3) همچنين براساس لوح سنگ موجود بر سردر مزار، اين بنا در سال 1327 ه. ق، به دستور سلطان عبدالحميد دوم عثمانى بازسازى شده است.

مزار ام حبيبه در حال حاضر درون ضلع شرقى قبرستان باب الصغير قرار دارد و داراى حياط كوچكى از سمت شرق است كه با ديوار، از محوطه قبرستان جدا شده است. اين مزار شامل اتاق كوچكى به شكل مربع است و گنبدى سبزرنگ نيز دارد. قبر، حدود يك متر و نيم از زمين ارتفاع دارد و به علت مساحت بسيار كم اتاق، فضاى كم عرضى اطراف قبر براى رفت وآمد زائران وجود دارد. (تصوير 22)

ورودى بنا در ضلع شرقى اتاق است و بر سردر آن لوح سنگى كوچكى به چشم مى خورد كه حاوى طغراى عثمانى و كتيبه اى است كه گوياى بازسازى مزار در سال 1327 ه. ق به دست سلطان عبدالحميد دوم عثمانى است. متن كتيبه اين است: «هذا ضريح السيدة ام حبيبة زوجة سيدنا محمد صلى الله عليه وسلم جدّد هذا المقام المبارك السلطان الغازي عبد الحميد خان ثاني خلّد الله ملكه 1327»

ص: 69

1327 ه. ق آن را بازسازى كرد.

نماى مزار ام سلمه شبيه مزار ام حبيبه است و از اتاق مربع شكل با گنبد سبزرنگى تشكيل يافته است و قبر به صورت برجسته از سطح زمين، وسط اتاق قرار دارد. (تصوير 21) بر سردر ورودى بنا كه در ضلع شرقى آن قرار دارد، لوح سنگى حاوى طغراى عثمانى و كتيبه اى است كه حكايت از بازسازى بنا به دست سلطان عبدالحميد دوم عثمانى دارد و متن آن چنين است: «هذا ضريح السيدة ام سلمة زوجة سيدنا محمد صلى الله عليه وسلم جدد هذا المقام المبارك السلطان الغازي عبدالحميد خان ثاني خلّد الله ملكه 1327».

و سفيد، به طور متناوب، ساخته شده و داراى گنبدى كوچك با گردن هشت ضلعى است. ورودى بنا در ضلع شمالى مزار مى باشد و در هريك از اضلاع آن، پنجره اى است كه بالاى آن طاق نماى كوچكى قرار دارد. (تصوير 23) بالاى ورودى مزار، كتيبه سنگى كوچكى وجود دارد كه حاوى دوبيتى عربى در مدح حفصه به تاريخ 1345 ه. ق مى باشد. متن اين كتيبه چنين است:

زر ضريحاً فيه حلّت حفصة *** زوجة المختار بل خیر البشر

و هی بنت السید الفاروق من *** ایّد الاسلام بالسیف عمر (1)

سنة 1345

همان گونه كه اشاره شد، بنابر تأكيد مورخان، بيشتر همسران پيامبر ( صلی الله علیه و آله )، از جمله عايشه، در قبرستان بقيع مدينه مدفون شده اند. (1)

شناخته مى شود؛ زيرا [ايشان] در آنجا در خواب ديده شده است. به آنجا رفتيم و زيارت كرديم و تبرك جستيم و به درگاه خداوند دعا نموديم. (1)

نگارنده دو بار در سال هاى 2006 و 2008 ميلادى از شهر نبك بازديد كرده، اما موفق به يافتن محل اين زيارتگاه نشده است .

ص: 74

قثم بن عباس بن عبدالمطلب، پسر عموى پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) و برادر رضاعى امام حسين (علیه السلام ) است. مادر وى ام الفضل لبابه بنت حارث هلالى است كه به گفته كلبى، او پس از حضرت خديجه، دومين زنى بود كه اسلام آورد. قثم بن عباس از صحابه پيامبر اسلام ( صلی الله علیه و آله ) بود.

حضرت على (علیه السلام ) پس از رسيدن به خلافت، قثم را والى شهر مكه كرد و او تا زمان شهادت امام (علیه السلام ) والى اين شهر بود. سپس در زمان معاويه، همراه با «سعيد بن عثمان بن عفان» به سمرقند رفت و در آنجا به شهادت رسيد. (1) امروزه قبر وى در سمرقند در جمهورى ازبكستان، به زيارتگاه وسيعى تبديل شده است كه به «شاهِ زنده» شهرت دارد.

با اين حال، در شهر تل نيز زيارتگاهى براى او وجود دارد كه ميان قبرستانى در جنوب شهر واقع شده است و نزد اهالى محل به «شيخ قُسَيم» يا «سيدى قُسَيم» شناخته مى شود. شايد نخستين كسى كه به اين مزار اشاره كرده، ياسين فُرضى (متوفاى 1095 ه. ق) است كه درباره آن چنين نوشته است:

... و قسيم (رضى الله عنه) نزديك روستاى تل، برخى او را از صحابه و برخى از اوليا دانسته اند. اهالى اين ناحيه به وى اعتقاد فراوانى دارند و قبر او در آنجا در گنبد بزرگى قرار دارد. (2)

عبدالغنى نابلسى نيز در يكى از سفرهاى خود، اين قبر را زيارت كرده و آن را به قثم بن عباس نسبت داده، و در ادامه افزوده است كه يكى از اهالى منطقه به او گفته است كه اينجا قبر قثم بن عبد الله بن عباس است. او در توصيف اين مزار چنين نوشته است:

... از آن دره سرسبز و از ميان آن باغ هاى فرح بخش و پرآب گذشتيم تا به زيارتگاهى رسيديم كه در آنجا به شيخ قُسَيم معروف است. اما تلفظ صحيح آن قُثَم است و مى گويند قثم بن عباس بن عبدالمطلب بن هاشم است.... اما شايد

ص: 76

مدفون در اينجا يكى ديگر از اوليا باشد. كسى نيز به من خبر داد كه او قثم بن عبدالله بن عباس است، نه قثم بن عباس. اهالى روستاهاى اطراف، براى او كراماتى فراوان و خوارق عاداتى ياد مى كنند. (1)

برخى به وجود كتيبه اى در زيارتگاه اشاره كرده اند كه در آن، نام صاحب مزار، قثم ابن عبدالله بن عباس ذكر شده است (2) ؛ درحالى كه در منابع تاريخى، از شخصيتى به اين نام سخن به ميان نيامده است.

بناى زيارتگاه از بلوك هاى سنگى ساخته شده، و نماى كلى آن شامل دو اتاق متصل به يكديگر و يك صحن كوچك در امتداد آن، از غرب به شرق است. هر اتاق داراى گنبدى به رنگ آبى روشن است. گردن گنبد شرقى، دوازده ضلعى و گردن گنبد غربى، استوانه اى است. براى ورود به مزار بايد از صحن عبور كرد كه با ديوار سيمانى جديدى از قبرستان جدا شده است. (تصوير 24)

در ضلع غربى صحن، رواقى تشكيل يافته از سه طاق سنگى است كه داخل آن، ورودى اتاق شرقى مزار قرار دارد. دو طرف اين ورودى، دو پنجره طاقدار، و كنار پنجره شمالى، يك طاقچه وجود دارد. بر سردر ورودى، كتيبه اى سنگى با سه بيت شعر ديده مى شود كه بيانگر بازسازى مزار در سال 1325 ه. ق است و در آن، نام صاحب مزار به صورت «قثام» آمده است. كتيبه سنگى ديگرى بالاى طاقچه به چشم مى خورد كه حاوى سه بيت شعر در دو سطر است و در آن، نام مدفون به صورت «قُسَم» آمده است. بالاتر از اين كتيبه نيز كتيبه سنگى ديگرى در 4 سطر وجود دارد.

اتاق شرقى نسبتاً وسيع و داراى دو پنجره طاقدار در دو ضلع شمالى و جنوبى است. در گوشه شمال غربى آن درى به اتاق غربى مزار باز مى شود كه بالاى آن، كتيبه اى در چهار سطر وجود دارد. اتاق غربى كوچك تر از اتاق اول، و گنبد آن نيز .

ص: 77

كوچك تر از گنبد شرقى است. ميان اين اتاق، يك قبر سنگى قديمى با ارتفاع حدود يك متر از كف زمين وجود دارد كه روى هريك از گوشه هاى آن، يك عمامه سنگى قرار دارد.

همان طور كه عبدالغنى نابلسى احتمال داده است، ممكن است اين زيارتگاه، قبر يكى از اوليا و صالحان باشد كه به مرور زمان به قثم بن عباس منسوب شده است. همچنين ممكن است تحريف در انتساب اين مزار، از تشابه اسامى به وجود آمده باشد؛ زيرا معمولاً با شنيدن هر اسمى، مشهورترين شخصيت معروف به آن اسم، در ذهن مردم تداعى مى گردد.

همين شكل وجود دارد و فاصله بين دو ديوار كمتر از 5 متر است. روى زواياى هريك از ديوارها، ميل هاى سنگى كوچكى به چشم مى خورد. اين زيارتگاه بدون شك، نمادين و نمونه اى از پديده هاى طبيعى مقدس در منطقه كوهستانى غرب سوريه به شمار مى آيد.

گفته اند هند بنت عتبة بن ربيعه (همسر ابوسفيان) به وحشى وعده داده بود كه اگر حمزه يا على (علیه السلام ) را بكشد، او را آزاد خواهد كرد. حمزه و عبدالله بن جحش (برادر زينب بنت جحش از همسران پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) هر دو در يك قبر در منطقه احد به خاك سپرده شدند. او نخستين شهيد جنگ احد بود كه رسول خدا ( صلی الله علیه و آله ) بر او نماز گزارد. سپس جنازه شهداى ديگر را كنار جنازه حمزه قرار مى دادند و پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) بر آنها نماز مى خواند و بدين ترتيب تعداد نمازهاى پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) بر حمزه به هفتاد بار رسيد.

از پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) احاديث فراوانى در فضايل حمزه نقل شده است؛ از جمله آنكه ايشان ( صلی الله علیه و آله ) پس از جنگ احد فرمود: «ملائكه را ديدم كه حمزه را غسل مى دادند». همچنين روايت شده است: «قسم به آن كس كه جان من در اختيار اوست، در آسمان نوشته شده است كه حمزة بن عبدالمطلب، شير خدا و رسول اوست».(1)

نياورد و حتى مشركان قريش، او را به اجبار در جنگ بدر حاضر كردند و به دست مسلمانان اسير گشت. عمويش عباس، او را آزاد كرد و او به مكه بازگشت. عقيل پس از صلح حديبيه اسلام آورد و در سال 8 ه. ق به مدينه هجرت كرد و در دو غزوه «مؤته» و «حنين» نيز شركت نمود. در زمان خلافت امام على (علیه السلام )، مدتى ايشان را رها كرد و به معاويه پيوست. عقيل در آخرين سال هاى عمر، بينايى خود را از دست داد و سرانجام در سال 60 ه. ق در مدينه منوره از دنيا رفت. (1) قبر او در قبرستان بقيع مدينه است.

سال 1266 ه. ق، و متن آن چنين است:

في سنة الف ومائتين وستاً وستين قد عمّر اولاد عبد المطلب الفخام الحقير لله تعالى حبيب عيسى علي معروف النميلة على ترسيم الشيخ خليل فالفضل للسابق جزاهم الله خيراً اجمعين. (1)

در اتاق دوم كه در ضلع شمالى اتاق نخست قرار دارد و به شكل مربع است، صندوق قبر منسوب به جعفر طيار قرار دارد. در اتاق سوم، كه به شكل مستطيل است، قبرى به چشم نمى خورد. اما در سمت غرب اين اتاق درى به سالن گنبددار ضلع غربى زيارتگاه باز مى شود.

در اتاق چهارم (شمالى ترين اتاق مزار)، صندوق قبر منسوب به «عبدالملك» قرار دارد. بر سردر اين اتاق نيز كتيبه اى سنگى وجود دارد كه به بازسازى اين اتاق در سال 1380 ه. ق اشاره دارد و متن آن چنين است:

على ما اسس سيدنا الشيخ خليل بن معروف قدسه الله جدّد بناء هذا المقام الشريف الشيخ كامل سليم معروف وأخوته أجزل الله ثوابهم سنة 1380. (2)

مى سازد. البته مى توان با پياده روى و طى سربالايى، به مدت نيم ساعت، از جاده اصلى به زيارتگاه رسيد. نقطه اى كه مزار در آنجا واقع شده، چشم انداز طبيعى بسيار زيبايى دارد و از آنجا مناطق دوردستى از قبيل درياى مديترانه، كوه هاى «اَقرَع» و جنگل هاى زيباى «فُرُنلُق» ديده مى شود.

گرچه اين زيارتگاه به حمزه عموى پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) منسوب است، اما نزد اهالى به مزار «النبى حمزه» (حمزه پيامبر) شناخته مى شود. اين مسئله ناشى از آن است كه در منطقه شام (سوريه، لبنان و فلسطين)، زيارتگاه هاى فراوانى منسوب به پيامبران الهى يافت مى شود و از اين رو مردم تعبير پيامبر را براى بسيارى از زيارتگاه هاى ديگرى كه منسوب به پيامبران نيست، به كار مى برند؛ حال آنكه ممكن است زيارتگاه هاى اوليا و صالحان باشد. (1)

زيارتگاه حمزه، از اتاق ساده اى به شكل مربع تشكيل شده، و داراى گنبد كم ارتفاعى است. (تصوير 29) در ضلع جنوبى آن، يك ورودى مى باشد و ميان اتاق نيز قبرى برجسته با پارچه هاى سبزرنگ، به شيوه اى نامنظم پوشيده شده است. (تصوير 28)

ديوارهاى اتاق مزار از بيرون، با سنگ هاى مرمر سفيد پوشيده شده است. ميان اتاق نيز قبرى برجسته با پارچه هاى سبزرنگ به صورت نامنظم پوشيده شده است.

مى خورد كه متن آن شامل چند بيت شعر است. ميان اتاق، قبر برجسته اى با پارچه هاى سبزرنگ پوشيده شده است. كنار مزار، اتاق ديگرى نيز وجود دارد كه گويا براى آشپزخانه زائران كاربرد دارد. همانند ساير زيارتگاه هاى بنى هاشم در مناطق ساحلى سوريه، اين زيارتگاه را نيز بايد نمادين به شمار آورد.

نمى كند و هرگاه روى آن بنا يا گنبدى ساخته شده، خودبه خود خراب گشته است.

اين مزار از تعدادى سنگ هاى طبيعى كوهستانى و آتشفشانى تشكيل شده است كه به طور نامنظم روى هم چيده شده و قبرى را به شكلى نزديك به ذوزنقه پديد آورده است. گرداگرد قبر نيز ديوار كم ارتفاعى به شكل مربع وجود دارد كه از سنگ هاى كوهستانى ايجاد شده است. بر سر قبر، يك قطعه آهنى بزرگ قرار داده شده است كه شايد كاربرد آن، براى نشان دادن موقعيت مزار از پاى كوه باشد. (تصوير 35)

مشرف بر شهر باب وجود دارد كه [اهالى باب] آن را زيارت مى كنند و بدان تبرك مى جويند و مى گويند كه همه ساله در روز پنجم نيسان (1) ، بسيارى از اين حيوانات سرخ، شبيه كبك در آن جمع مى شوند. در قبرستان ها تعداد زيادى از آنها وجود دارد تا جايى كه بيشتر زمين پيرامون زيارتگاه را پر مى كنند. سپس از اطراف آن پراكنده مى شوند و جز اندكى، چيزى باقى نمى ماند. (2)

امروزه اين زيارتگاه داخل مسجدى قرار گرفته است كه اطراف آن را نيز خانه هاى مسكونى احاطه كرده است. ساختمان اصلى مسجد، قديمى است. اما بخش جديدى نيز به آن افزوده شده است. بناى مسجد، شامل صحن كوچكى در شمال، و شبستانى در جنوب است. البته شبستان جديدى نيز از سمت جنوب، كنار آن ايجاد شده است كه بخش جديد مسجد را شامل مى شود. (تصوير 36)

اطراف صحن مسجد، رواق هايى از سه سمت شرق، شمال و غرب وجود دارد كه هر رواق، از دو طاق سنگى عريض تشكيل شده است. اما بخش هايى از اين رواق ها در دوره اخير بسته شده و تغيير كاربرى داده است. مسجد، داراى دو ورودى قديمى و جديد است كه ورودى قديمى، در ضلع شرقى مسجد قرار دارد و به شبستان قديمى باز مى شود. اما ورودى جديد در ضلع غربى آن قرار دارد و به شبستان جديد باز مى شود. مناره گِرد كم ارتفاعى نيز، گوشه شمال شرقى مسجد به چشم مى خورد.

در غرب شبستان قديمى مسجد، دو اتاق وجود دارد كه در هر اتاق، ضريحى به چشم مى خورد. مزار عقيل بن ابى طالب در اتاق شمالى قرار دارد كه به ديوار جنوبى اتاق متصل است و سطح آن با پارچه هاى سبزرنگى پوشانيده شده و داراى يك حفاظ چوبى است. پرده سبزرنگى نيز جلوى آن از سقف آويزان است. (تصوير 37)

در اتاق جنوبى، مزارى منسوب به حضرت حزقيل پيامبر (علیه السلام ) وجود دارد كه نزد

ص: 88

اهالى، به «النبى عسقيل» شناخته مى شود. اين مزار نيز به ديوار ضلع شمالى اتاق متصل است كه همانند قبر شيخ عقيل، سطح آن با پارچه هاى سبزرنگ پوشانيده شده و پرده سبزرنگى جلوى آن از سقف آويزان است. بدين ترتيب اين دو قبر، كنار يكديگر قرار گرفته اند. اما با ديوار دو اتاق از هم جدا شده اند. اتاق مزار حزقيل داراى محراب ساده اى است كه دو طرف آن، دو طاقچه كوچك به چشم مى خورد. همچنين داراى گنبد نيم كره اى كوچكى است كه از سمت غربى بيرون مسجد نيز ديده مى شود. (تصوير 38) بالاى ورودى اين اتاق، كتيبه اى سنگى در سه سطر وجود دارد كه بيانگر بناى اين مزار در سال 1089 ه. ق مى باشد و متن آن چنين است:

1. أنشأ هذا المكان المبارك الفقير إليه سبحانه

2. شهبار بن عبدالله تابع حضرة فخر الموالي الكرام

3. مولانا مصطفى افندي سنة تسعة وثمانين وألف.

جعفر به جود و بخشش شهرت داشت و روايت شده است كه در كودكى، روزى در حالى كه با خاك بازى مى كرد، پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) از كنار او گذشت و برايش دعا كرد: «خدايا تجارت او را پربركت قرار ده». (1)

براساس منابع تاريخى، او در سن 80 يا 90 سالگى، در سال 80 يا 90 ه. ق در مدينه از دنيا رفت و ابان بن عثمان بن عفان بر جنازه او نماز خواند. (2) قبر او كنار قبر عقيل بن ابى طالب در قبرستان بقيع مدينه است. اما با اين حال در باب الصغير نيز قبرى به وى منسوب است كه نمى توان صحت و اعتبارى براى آن قائل شد.

بيشتر تاريخ نويسان و جهانگردان در گذشته به وجود قبر يا مزارى از عبدالله بن جعفر در باب الصغير اشاره نكرده اند. به نظر مى رسد نخستين كسى كه به اين مزار اشاره كرده، «ياسين فُرضى» است كه البته آن را به جعفر طيار، پدر عبدالله، نسبت داده است. او در اين باره نوشته است: «در قبرستان مذكور، قبرى نزديك قبر بلال حبشى است كه داراى گنبد، و از شكوه و جلال برخوردار است و مى گويند قبر جعفر طيار است». (3)

گفتنى است كه روى قبر، كتيبه اى قديمى از قرن هفتم هجرى وجود دارد كه براساس آن مى توان مدفون واقعى در آن را تعيين كرد. در اين كتيبه، صاحب قبر، «ضياءالدين على بن عقيل بن على بن هبة الله شافعى»، از علماى دمشق معرفى شده است كه مدتى امام جماعت مقام امام زين العابدين (علیه السلام ) در مسجد اموى دمشق بوده و در سال 601 ه. ق درگذشته است. وجود اين كتيبه مدرك انكارناپذيرى است كه مى رساند اين قبر، در دوره تاريخى نامشخص و به دلايل نامعلومى، به عبدالله بن جعفر، و پيش از آن به جعفر طيار نسبت داده شده است. (تصوير 40) متن كامل كتيبه در هفت سطر چنين است:

ص: 90

1. بسم الله الرحمن الرحيم لا اله الا الله ومحمد

2. رسول الله (كُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ) (1) هذا قبر الشيخ

3. الامام العالم الزاهد ضياء الدين شيخ الاسلام

4. ابي الحسن علي بن عقيل بن علي بن هبة الله

5. الشافعي امام مشهد زين العابدين توفي

6. ليلة الجمعة بعد ان صلاّ المغرب لستّ بقين من رجب

7. سنة احدى و ستمائة وما زال ذاكراً لله إلى ان توفي

البته در ديوار مجاور قبر، سنگ قبر ديگرى از قرن پنجم هجرى به خط كوفى وجود دارد كه متعلق به «ابوبكر محمد بن عقيل بن زيد شهرزورى» (376-453 ه. ق)، از اعلام اهل سنت است و مدفنش در مجاورت قبر بلال در باب الصغير بوده است. (2) متن كامل اين سنگ قبر به شرح زير است:

وحده لا اله الا الله بسم الله الرحمن الرحيم هذا قبر القاضى الامام ابى بكر محمد بن عقيل بن زيد الشهرزورى رضى الله عنه توفى ليلة الخميس الاول من جمادى الاولى سنة ثلث وخمسين واربعمائة رحمه الله ورحم من ترحم عليه.

قبر منسوب به عبدالله بن جعفر، در گوشه جنوب شرقى مقبره واقع است (تصوير 41) و كنار آن قبر بلال حبشى قرار دارد. (3) مقبره بلال در باب الصغير، بسيار قديمى است

ص: 91

تقريباً همه مورخان و جهانگردان از آن ياد كرده اند. با استناد به كتيبه هاى موجود در مقبره، بناى آن در سال هاى 625، 1007، 1248 و 1289 ه. ق بازسازى شده است. همچنين در سال 1361 ه. ق دچار آتش سوزى شده، و به دنبال آن، اداره اوقاف اسلامى سوريه بناى آن را بازسازى كرده است. (1)

زيارتگاه بلال از بلوك هاى سنگى به دو رنگ متناوب (سياه و سفيد) ساخته شده است. نماى كلى بنا تقريباً مربع شكل، و از داخل شامل دو بخش است: بخش غربى، اتاق كم عرضى در راستاى شمالى - جنوبى است كه در ضلع شمالى آن، ورودى مزار قرار دارد. (تصوير 39) بر سردر مزار، كتيبه اى سنگى وجود دارد كه براساس آن، ساختمان مزار به مدت هفت روز در ذوالحجه سال 1248 ه. ق بازسازى شده است. داخل اين ورودى، در سمت چپ، ورودى بخش شرقى مزار قرار دارد كه بر سردر آن نيز سه كتيبه سنگى وجود دارد. كتيبه اول، قديمى و داراى پنج سطر است كه حاوى زندگى نامه مختصرى از بلال، و بيانگر بازسازى بناى زيارتگاه در سال 625 ه. ق مى باشد كه متن آن چنين است:

1. بسم الله الرحمن الرحيم (لِمِثْلِ هذا فَلْيَعْمَلِ الْعامِلُونَ) (2) هذا قبر بلال بن رباح

2. مؤذن رسول الله صلى الله عليه وسلم خاتم النبيين وسيد المرسلين

3. وهو مولى ابي بكر الصديق خليفة رسول الله توفي بلال في سنة عشرين).

و در قبرستان باب الصغیر به خاک سپرده اند . ر.ک ؛ تاریخ مدینة دمشق ، ج1 ، صص476 -480 .به هر حال به قول مشهور ان است که قبر وی در باب الصغیر دمشق قرار دارد . ر.ک : الطبقات الکبری ج 7، ص 386 : الاستیعاب فی المعرفة الاصحاب ، ص 82 ؛ اعیان الشیعة ، ج3، ص 601 . ابن کثیر دمشقی نیر در این باره دیدگاه منحصر به فردی دارد . به عقیده او قبر بلال در « داریا » است . قبر منسوب به بلال در قبرستان باب الصغیر در واقع ، قبر بلال ابن ابی الدرداء، ( متوفای 93 ه.ق ) است . او والی و قاضی دمشق از سوی خلفای اموی بود که عبد الملک بن مروان او را از سمت خور برکنار کرد و ابودریس خولانی را به جایش گماشت . ر.ک :البدایة و النهایة ،ج9،ص110.

گفتنی است قبود دیگیری در سوریه ، اردن و ترکیه به بلال منسوب است و بر منسوب به بلال در « داریا » نیز تا به امروز در قبرستان « ابو مسلم خولانی » این شهر باقی مانده است .

ص: 92

4. من الهجرة النبوية وكان مولده للشراة وحين موته كان بعض وستين سنة ودفن في هذه التربة

5. وكان اسم ام بلال حمامة رحمهم الله وجُدّد هذا المكان في سنة خمس وعشرين وستمائة. (1)

براساس كتيبه هاى دوم و سوم كه بالاى كتيبه اول قرار دارند، بناى زيارتگاه در سال 1007 ه. ق به دست عثمان آغا، و در سال 1289 ه. ق به دست سليمان پاشا بازسازى شده است.

بخش شرقى بنا، اتاقى به شكل مستطيل است كه روى آن گنبدى نيم كره اى با گردن دوازده ضلعى قرار دارد. در ضلع جنوبى مزار، كنار قبر عبدالله بن جعفر، محراب ساده اى وجود دارد كه بالاى آن، تزيينات هندسى سنگى زيبايى مى باشد. ميان اين تزيينات، كتيبه اى سنگى به چشم مى خورد كه در آن، بيت شعرى از بلال در مدح پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) به زبان پدرى خود كه حسان بن ثابت نيز آن را ترجمه عربى كرده، نوشته شده است. متن اين كتيبه چنين است:

قال سيدنا بلال:

«اره بره كنكره *** كراي كري مندره».

فأعربه الصحابي سيدنا حسان بن ثابت

«اذا المكارم في آفاقنا ذُكرت *** فانما بك فينا يضرب المثل». (2)

قبر بلال زير گنبد و كنار قبر عبدالله بن جعفر قرار دارد و روى آن نيز صندوق چوبى بزرگى وجود دارد كه با پارچه هاى سبزرنگ پوشيده شده است. در ضلع غربى قبر، كتيبه اى تاريخى به خط كوفى از قرن پنجم هجرى وجود دارد كه متن آن در چهار سطر چنين است: «بسم الله الرحمن الرحيم هذا قبر بلال ابن حمامة مؤذن رسول الله صلى الله عليه ورضي عنه».

ص: 93

افزون بر قبر بلال و عبدالله، قبور ديگرى نيز در اين مقبره وجود دارد كه قبر محمد نظيف پاشا (متوفاى 1307 ه. ق) و ناظم پاشا (متوفاى 1319 ه. ق) از واليان دمشق در اواخر دوره عثمانى، از آن جمله است.

مسجد بسيار ساده است و داراى تزيينات و ويژگى هاى معمارى درخور توجهى نيست. در يك دهه اخير نيز مسجد از سمت شمال توسعه يافته و براى آن صحن كوچكى ايجاد شده است كه اطراف آن رواق هايى قرار دارد. در مجاورت مسجد، از دو سمت جنوب و شرق، قبرستان عمومى وجود دارد.

ص: 96

ص: 98

زياد، مشهد و زيارتگاهى منتسب به امام على (علیه السلام ) بوده است. (تصوير 44) شاهد بر اين موضوع آن است كه در دوره مملوكى، در اين نقطه، روستايى به نام «مشهد» وجود داشته است. (1) در تعدادى از منابع نيز به وجود زيارتگاهى مرتبط با امام على (علیه السلام )، خارج از شهر رحبه، به نام «مشهدالبوق» اشاره شده است. بنابراين با توجه به شهرت اين مكان به «مشهد»، و با توجه به وجود چشمه منتسب به امام على (علیه السلام ) در آن، ويرانه هاى باقى مانده را مى توان مشهدالبوق دانست.

از جمله كسانى كه به اين زيارتگاه اشاره كرده اند، «على بن ابى بكر هروى»، جهانگرد قرن ششم است كه درباره آن گفته است: «خارج از رحبه، مشهدالبوق قرار دارد و آن موضعى است كه على بن ابى طالب (علیه السلام )، زمانى كه به قصد جنگ با معاويه مى رفت، در آنجا توقف كرد». (2)

«ابن شهرآشوب مازندرانى» (متوفاى 588 ه. ق)، در جايى كه از خوارق عادات امام على (علیه السلام ) سخن مى گويد، در وجه تسميه اين زيارتگاه نوشته است:

اصل مشهدالبوق در رحبه شام آن است كه على (علیه السلام )، در آنجا خبر داد كه الآن معاويه با لشكر خود از دمشق خارج شد و بوق و كرناها نواخته شد. امام، صداى آن را از مسافت هجده روز شنيد و اين يك خرق عادت است.

سپس در ادامه، شعر «ابوالعباس ضُبّى» (متوفاى 398 ه. ق)، وزير فخرالدوله ديلمى را درباره اين حادثه نقل كرده است:

وحيال رحبة مالك اصغى الى *** نعرات بوق فی دمشق یقعقع

فاهتز من طرب و قال لصاحبه *** هذا ابن هند للرحیل لمزمع (3)

ص: 100

هر چند «قطب الدين راوندى» (متوفاى 573 ه. ق) با تفصيل بيشترى از اين حادثه سخن گفته، اما محل دقيق آن را مشخص نكرده است. او در اين باره نوشته است:

امام (علیه السلام ) زمانى كه به سمت صفين مى رفت، در صحرايى كه فاصله آن تا دمشق صد فرسخ و بلكه بيشتر بود، توقف كرد و در آنجا نماز گزارد. پس از پايان نماز، سر از سجده شكر برداشت و گفت: صداى بوق و كرناى معاويه را در دمشق مى شنوم. پس تاريخ آن روز را ثبت كردند؛ ديدند [خروج معاويه از دمشق] در همان تاريخى بود كه امام (علیه السلام ) گفته بود. در آنجا مشهدى ساختند كه آن را مشهد البوق گويند. (1)

گويا مسجد مورد نظر تا كمتر از نيم قرن گذشته پابرجا بوده، (2) اما امروزه تقريباً از بين رفته و تنها مناره آن باقى مانده است كه وضعيت مناسبى هم ندارد. اين مناره، به صورت هشت ضلعى، و از آجر و قلوه سنگ ساخته شده است. ارتفاع بخش باقى مانده آن، 13 متر است و ورودى آن حدود 2 متر از كف آن ارتفاع دارد. (تصوير 46)

نماى خارجى مناره داراى تزييناتى بوده كه تنها اندكى از آن باقى مانده است. اين تزيينات شامل محرابچه هايى گچى است كه مشابه محرابچه هاى به كار رفته در مناره هاى دوره مملوكى در شام است و از عناصر اصلى تزيينات معمارى مناره هاى اين دوره به شمار مى آيد. بر اين اساس، مى توان قدمت مناره را از دوره مملوكى تعيين كرد.

مزار مورد نظر، نزد اهالى به «قبة على» (گنبد على) شناخته مى شود. بناى زيارتگاه ميان محوطه اى محصور با ديوارهايى به ارتفاع حدود 2 متر قرار دارد. ساختمان آن شامل اتاق ساده اى مربع شكل و داراى گنبد كوچكى است. ورودى بنا در ضلع شرقى قرار دارد. (تصوير 47) ميان اتاق نيز قبرى نمادين وجود دارد كه اندكى از سطح زمين برجسته است. (تصوير 48) بر ديوارهاى داخلى اتاق، سه تاقچه كوچك براى روشن كردن شمع به چشم مى خورد. هيچ گونه كتيبه يا تزيينات معمارى در آن به چشم نمى خورد.

نگارنده به جز مشاهدات ميدانى خود، موفق به يافتن اطلاعات ديگرى درباره اين مزار نشد. اما به نظر مى رسد از جمله زيارتگاه هايى است كه به عنوان يادبود حضور امام على (علیه السلام ) در اين منطقه، در مسير بازگشت ايشان از صفين به كوفه، در مناطق مجاور ساحل غربى رود فرات ساخته شده است.

صفّين مى دانند. (تصوير 51) به گفته تعدادى از اهالى، تا چندى پيش، بالاى تپه مزار، چند سنگ افراشته استوانه اى شكل تاريخى وجود داشت كه سارقان آثار باستانى، آنها را به سرقت بردند.

امام ( علیه السلام ) وجود دارد. داخل و خارج بنا، كتيبه اى كه بيانگر هويت آن باشد، به چشم نمى خورد. اما در زمان بازديد نگارنده، روى يكى از پارچه هاى آويزان داخل بنا، نقش ذوالفقار (شمشير امام على ( علیه السلام ) به چشم مى خورد و در كاغذى بر ديوار بنا نيز اسامى «الله، محمد، على، الحسين» نوشته شده بود. (تصوير 50)

بنابر آنچه گذشت مى توان چنين نتيجه گرفت كه اين مزار از زيارتگاه هايى است كه در محل اقامت و توقف امام على ( علیه السلام )، در مسير ايشان از كوفه به صفين ساخته شده است. فاصله اين مكان تا شهر رقّه به گونه اى است كه مى توان آن را يكى از منزلگاه هاى امام ( علیه السلام )، پيش از رسيدن ايشان به صفين دانست. با استناد به منابع تاريخى مى توان چنين نتيجه گيرى كرد كه مسير اميرمؤمنان ( علیه السلام ) به صفين پيش از رسيدن به رقّه، از طريق سرزمين جزيره، و در موازات رود فرات بوده است. (1)

به تدريج، رو به ويرانى نهاد و از آن پس، نام رقّه به شهر رافقه اطلاق گرديد. برخى بقاياى شهر رافقه، از جمله برج ها و باروى شهر، مسجد جامع و بيمارستان دوره اسلامى كه نزد اهالى شهر به نام قصر البنات (كاخ دختران) شناخته مى شود، تا به امروز باقى مانده است.

در شهر رقّه، زيارتگاه عظيم و باشكوهى وجود دارد كه دربردارنده قبور چند تن از شهداى صفين، شامل «عمار ياسر»، «اويس قرنى» و «اُبَى بن قيس» است. اين زيارتگاه تا پيش از سه دهه اخير، تنها شامل دو اتاق كوچك روى قبر هريك از عمار ياسر و اويس قرنى بود. اما پس از پيروزى انقلاب اسلامى ايران، با پشتيبانى دولت جمهورى اسلامى ايران، اين زيارتگاه توسعه يافت و ساختمان بنا در سال 1382 ه. ش - 2004 م به طور رسمى افتتاح گرديد.

بيرون از زاويه جنوب شرقى باروى رافقه، و در فاصله حدود پانصد مترى از زيارتگاه شهداى صفين، بقاياى بنايى تاريخى وجود دارد كه امروزه نزد اهالى رقّه، به «باب بغداد» (دروازه بغداد) شناخته مى شود و آن را يكى از دروازه هاى تاريخى شهر رافقه مى دانند. امروزه بيشتر بخش هاى اين بنا از بين رفته است. اما با توجه به بخش باقى مانده، باستان شناسان، آن را از مهم ترين آثار معمارى اسلامى قرون اوليه هجرى در سوريه به شمار آورده اند. (1) «كريزويل»، باستان شناس انگليسى، در اثر مهم خود در زمينه نخستين آثار معمارى اسلامى، به توصيف دقيق بنا و بررسى معمارى آن پرداخته است. (2) بيشتر اين باستان شناسان، با توجه به نام رايج بنا نزد اهالى، يعنى «باب بغداد»، كاربرى بنا را همان دروازه شهر دانسته اند. اما چند تن از پژوهشگران تاريخ رقّه، در تحقيقات جديدترى ثابت كرده اند كه بناى مزبور، نه يك دروازه شهر، بلكه مشهد يا زيارتگاهى

ص: 105

منتسب به امام على ( علیه السلام ) بوده است؛ (1) چرا كه در منابع تاريخى نيز، به وجود چند زيارتگاه منتسب به امام على ( علیه السلام ) در شهر رقّه اشاره شده كه مرتبط با زمان حضور ايشان در منطقه براى جنگ صفين بوده است. (2)

پژوهشگرانى كه بناى مورد نظر را زيارتگاه مى دانند، در اينكه كدام يك از زيارتگاه ها، مورد اشاره مورخان است، توافق نظر ندارند. «محمد عبدالحميدالحمد»، آن را مشهد امام على ( علیه السلام )، كه در منابع تاريخى بدان اشاره شده، دانسته است. (3) اما پژوهشگر ديگرى به نام «على سويحه»، با استناد به وقوع بنا در نزديكى زيارتگاه شهداى صفين، آن را «مشهد جنائز»، يعنى محل نماز خواندن امام على ( علیه السلام ) بر اجساد شهداى صفين مى داند. (4)

از جمله شواهد و دلايلى كه نظر اين پژوهشگران، و زيارتگاه بودن بناى مزبور را تأييد مى كند، موارد زير است:

الف) به عقيده الحمد، نامگذارى اين بنا به دروازه بغداد، در دوره اخير صورت گرفته است. (5) به گفته «مقدسى»، شهر رافقه تنها دو دروازه داشته است. (6) با توجه به كاوش هاى باستان شناسى، يكى از اين دروازه ها در شمال شهر بوده و «باب الرها» نام داشته است. دروازه دوم نيز در ضلع شرقى شهر قرار داشته و نام آن «باب السيبال» بوده است ؛ (7) در حالى كه بناى مورد نظر، در زاويه جنوب شرقى باروى شهر قرار دارد.

ص: 106

ب) از نظر معمارى، به نظر نمى رسد كه اين بنا كاربرى نظامى داشته باشد؛ زيرا از يك سو، وجود تزيينات فراوان نماى خارجى بنا، با كاربرى نظامى، يعنى دروازه شهر، منافات دارد و از سوى ديگر، با بررسى فضاى داخلى بخش باقى مانده بنا، مى توان نتيجه گرفت كه بنا داراى گنبد بوده و كاربرى مذهبى داشته است؛ (تصوير 54) در حالى كه معمولاً در معمارى دروازه شهرها، به جاى گنبد، راهرويى متصل به باروى شهر وجود دارد تا سربازان و نگهبانان بتوانند در آنجا رفت وآمد داشته باشند. همچنين كاوش هاى باستان شناسى كه در دهه اخير، داخل بنا صورت گرفته، نشان داده است كه اين بنا، با وجود فاصله كمى كه با ديوارهاى شهر داشته، به طور كامل از آن جدا بوده است.

ج) به گفته ابن عديم، پس از كشته شدن «عمادالدين زنگى» در قلعه جعبر در سال 541 ه. ق، اهالى رافقه او را غسل دادند و مقابل مشهد على ( علیه السلام )، كنار قبور صحابه شهيد، دفن كردند و گنبدى روى آن ساختند كه تا زمان وى باقى بوده است . (1) مصحح كتاب، در حاشيه اين قول نوشته است: «اين گنبد، امروزه از بين رفته است. اما كاوش هاى باستان شناسى، مكان آن را نشان داده و مشخص كرده است كه نزديك بناى موسوم به دروازه بغداد قرار داشته است». (2)

برخى، تاريخ بناى زيارتگاه را از دوره «سيف الدوله حمدانى» (3) ، و برخى ديگر از دوره «سعدالدوله حمدانى» (فرزند سيف الدوله) دانسته اند. (4) البته به گفته «ابن قلانسى»، سعدالدوله حمدانى در سال 381 ه. ق در شهر حلب از دنيا رفت و تابوت وى را به رقّه انتقال دادند و در مشهدِ خارج از شهر دفن كردند. (5) بنابراين با توجه به اينكه مشهد

ص: 107

مورد اشاره وى، همان گونه كه سهيل زكّار نيز معتقد است (1)، احتمالاً همين مشهد امام على ( علیه السلام ) است، دفن شدن سعد الدوله در آن مى تواند قرينه اى باشد كه بانى آن، سعدالدوله بوده است؛ زيرا بسيارى از پادشاهان علاقه مند بودند كه در مكان هايى كه خود بنا مى كردند، دفن شوند.

ساختمان مشهد، بناى آجرى مستطيل شكل به طول 12 متر، از داخل بوده(2) كه امروزه تنها بخشى از نماى شرقى و بخش اندكى از ديوار جنوبى آن باقى مانده است. طول بخش باقى مانده از نماى شرقى بنا 7/5 متر و ارتفاع آن نيز 5/2 متر است. ميان نماى شرقى، يك ورودى به ارتفاع 2/5 متر به چشم مى خورد كه داراى يك طاق شكسته است. دو طرف ورودى، دو طاق نما وجود داشته كه امروزه تنها طاق نماى جنوبى باقى مانده است. در بالاترين نقطه نماى خارجى، نوارى از پنجره هاى تزيينى كوچك در دو رديف وجود دارد كه پنجره هاى رديف پايينى، داراى طاق هاى نيم دايره است. امروزه تعداد هشت پنجره در بخش باقى مانده از نماى بنا وجود دارد. (تصوير 53) اما «على سويحه» معتقد است كه تعداد اين پنجره ها در اصل دوازده پنجره، يعنى به طور نمادين به تعداد ائمه شيعه (عليهم السلام)، بوده است. (3)

اما در منابع تاريخى و جغرافيايى اسلامى، منطقه صفين در نقطه ديگرى در غرب رقّه، ميان اين شهر و شهر «بالِس» (1) ، و مقابل «قلعه جَعبَر»، كنار رود فرات تعيين شده است. از ميان جغرافى دانان و مورخانى كه در نوشته هاى خود به تشريح و توصيف موقعيت صفين پرداخته اند، مى توان از اصطخرى، ابن حوقل، ياقوت حموى، ابن عديم، ابن خلكان، ابوالفداء ايوبى، صفى الدين بغدادى و حمدالله مستوفى نام برد. (2)

براساس تحقيقاتى كه گويا براى نخستين بار «الويس موسيل» (3)، جغرافى دان و شرق شناس غربى كشور «چك»، و پس از وى، «عبدالقادر ريحاوى»، باستان شناس سورى، انجام داده اند، صفين منطبق بر روستاى كنونى «ابوهريره» يا كوه معروف به «جبل بنات ابى هريره» است (4) كه امروزه در غرب شهر «الثوره»، در حدود 40 كيلومترى غرب رقّه واقع شده است. كوه بنات ابى هريره، كوه كم ارتفاع مشرف به رود فرات است كه در شمال غربى شهر الثوره، و در نقطه مقابل آن، در ساحل سمت چپ رود فرات، قلعه جعبر قرار دارد. پس از احداث سد عظيم فرات در شمال شهر «الثوره» در سال 1975 م. كه باعث شد بخش هاى وسيعى از اراضى مجاور فرات به زير آب درياچه پشت سد فرو رود، كوه بنات ابى هريره نيز به جزيره اى ميان درياچه تبديل شد كه امروزه به منطقه حفاظت شده طبيعى الثوره تبديل شده، و با جاده ماشين رو باريكى به ساحل شهر الثوره متصل است.

از جمله شواهدى كه انطباق منطقه صفين را بر اين نقطه تأييد مى كند، وجود چند آرامگاه بسيار كهن اسلامى در انتهاى شمال غربى جزيره الثوره يا همان كوه بنات

ص: 109

ابى هريره است كه قدمت آنها، با توجه به سبك معمارى و تزيينات به كار رفته، از قرن چهارم تا نيمه اول قرن ششم هجرى تخمين زده مى شود. اين آرامگاه ها، به احتمال نزديك به يقين، زيارتگاه هاى صفين است كه در برخى منابع به وجود آنها در منطقه صفين اشاره شده است. اين زيارتگاه ها شامل مشهد يا خيمه گاه امام على ( علیه السلام ) (1) و قبور برخى از شهداى جنگ صفين (2) بوده است.

اين بناها را كه ساكنان محلى در دوره هاى اخير به قبور يا برج هاى دختران ابوهريره نامگذارى كرده اند، در حال حاضر شامل سه مقبره مربع شكل نيمه ويران است كه از وضعيت مناسبى نيز برخوردار نيست و با خطر فرو ريختن مواجه است. يكى از اين سه مقبره كه در سمت غرب قرار دارد، از آجر و سنگ ساخته شده، و داراى يك ورودى در ضلع شمالى و محراب كوچكى در ضلع جنوبى است. گنبد آن نيز فرو ريخته، اما بخش هايى از گردن گنبد، باقى مانده است. (تصوير 52) به عقيده نگارنده، با استناد به توصيف ابن عديم كه محل قبور شهداى صفين را در جنوب و شرق مشهد (خيمه گاه) امام على ( علیه السلام ) مشخص كرده، اين بنا قابل انطباق با زيارتگاهِ خيمه گاه امام على ( علیه السلام ) است.

«حَرّان» در تركيه واقع است.

وجه تسميه روستاى عين العروس، وجود چشمه آبى به همين نام در آن است كه منبع رود «بليخ» به شمار مى آيد. اين رود به سمت جنوب جريان دارد و در نقطه اى در شرق رقّه به رود فرات مى ريزد. در منابع تاريخى، از اين روستا به نام «ذَهبانه» يا «ذهبانيه» ياد شده است. «ابن خردادبه» در جايى كه از رود بليخ سخن مى گويد، نوشته است: «منبع بليخ از چشمه ذهبانه، از توابع حرّان است. اين رود پايين تر از رقّه به فرات مى ريزد». (1) ياقوت حموى از آن به نام ذهبانيه ياد كرده و آن را چنين توصيف كرده است:

موضعى است نزديك رقّه، كه در آن زيارتگاهى است كه زيارت، و براى آن نذر مى شود و داراى اوقافى است. در آنجا چشمه رود بليخ قرار دارد كه در باغ هاى رافقه جارى مى شود . (2)

«على بن ابى بكر هروى» نيز زيارتگاه هاى آن را معرفى كرده و گفته است: «ذهبانه موضعى است كه در آن زادگاه اسماعيل، و مقام ابراهيم ( علیه السلام ) وجود دارد و گويند كه اسماعيل در سرزمين حجاز زاده شده است...». (3) مقام حضرت ابراهيم ( علیه السلام ) كه گويا همان زيارتگاه مورد اشارۀ ياقوت حموى است، تا به امروز در اين روستا باقى مانده و زيارتگاه اهالى است، اما در اواخر ارديبهشت ماه 1392، هدف يك حملۀ تروريستى گروه هاى سلفى قرار گرفت و ساختمان آن منفجر و ويران گرديد.

اما زيارتگاه مورد بحث، يعنى چشمه آبگرم منتسب به امام على ( علیه السلام )، حدود يك كيلومترى شرق روستا، در ساحل سمت چپ رود بليخ واقع است و نزد اهالى منطقه به «حمام على» شناخته مى شود. زيارتگاه شامل سه حوض كوچك تاريخى است كه ديواره هاى آن با قالب هاى سفالى ساخته شده و با كانال هاى كوچكى به يكديگر

ص: 111

متصل اند. شكل ظاهرى آن نشان مى دهد كه قدمت آن از دوره روم يا بيزانس است. امروزه آب چشمه، خشك شده است. (تصوير 56)

از ديرباز تاكنون، بسيارى از چشمه هاى طبيعى و چشمه هاى آبگرم معدنى در نقاط متعددى از جهان اسلام، با انتساب به امام على ( علیه السلام )، به نام ايشان شناخته مى شود؛ در حالى كه از نظر تاريخى، حضور امام ( علیه السلام ) در اين سرزمين ها اثبات پذير نيست؛ از جمله اين نقاط، مى توان به چشمه امام على ( علیه السلام ) در كوه غلا ميان دو منطقه سيب و مسقط در كشور عُمان (1) و چشمه هاى موسوم به «چشمه على» در برخى شهرهاى ايران از جمله دامغان، محلات و... اشاره كرد. ياقوت حموى نيز در اثر خود، از چشمه آبگرم ديگرى به نام «حمام على»، ميان موصل و جهينه، نزديك عين القار در غرب دجله خبر داده كه حاوى املاح معدنى مفيد بوده است. (2)

گذشتن از اين روستا، به نقطه نگهبانى منطقه حفاظت شده جبل عبدالعزيز رسيد و از اين نقطه، جاده به سوى زيارتگاه را طى كرد.

مَرقَب در زبان عربى به معناى نقطه مراقبت است و مزار مورد نظر در نقطه اى مرتفع و مشرف به مناطق پيرامون آن قرار دارد. براساس باور محلى، اينجا مكانى است كه امام على ( علیه السلام ) هنگام عبور خود از منطقه، در آن ايستاده و مناطق اطراف را زيرنظر قرار داده است. اما سند تاريخى معتبرى، اين باور را تأييد نمى كند. اين زيارتگاه، شامل حصارى مربع شكل به ارتفاع حدود نيم متر است كه از چيدن و قرار دادن سنگ هاى كوهستانى ناهمگون كنار يكديگر ايجاد شده است. (تصوير 55)

مى شود. با استناد به لوح سنگى موجود بر سردر بنا، تاريخ ساخت بناى فعلى آن مربوط به سال هاى 1378 تا 1382 ه. ق است. بناى مزار، ميان محوطه محصورى قرار دارد كه ارتفاع ديوارهاى آن حدود 1/5 متر است. ساختمان مزار به شكل مربعى است كه ورودى بنا در ضلع شمالى آن قرار دارد و در سه ضلع ديگر پنجره هاى كوچكى به چشم مى خورد. بنا داراى گنبد بسيار كوچكى است كه بر هشت ستون كوچك استوار است و ترتيب قرار گرفتن آنها، يك گردن مربع شكل را به وجود آورده است. (تصوير 57)

كف زيارتگاه حدود 2 متر پايين تر از كف صحن پيرامون آن است و براى رسيدن به آن بايد از چند پله پايين رفت. داخل اتاق، قبر نمادينى وجود دارد كه با پارچه هايى پوشانده شده است.

در منابع تاريخى، به اين زيارتگاه اشاره نشده است. نگارنده نيز موفق به يافتن اطلاعاتى درباره ماهيت مزار و رابطه آن با امام على ( علیه السلام ) نشده است. تنها يك نويسنده معاصر نوشته است كه يكى از نوادگان امام على ( علیه السلام ) از اين مكان گذشته و در آنجا قدرى استراحت كرده است. (1)

كوچكى در محله شيعه نشين شهر قرار دارد كه با ديوارى سيمانى نيز احاطه شده است.

بناى مشهد، داراى ساختمان ساده اى است و از شبستان كوچكى در سمت جنوب، و صحن كوچكى در شمال تشكيل يافته است. شبستان داراى گنبد نيم كره اى است. ورودى بنا، ميان ضلع شمالى صحن قرار دارد. بناى مشهد بيشتر به يك مسجد كوچك و ساده شباهت دارد و با بناى مسجد يا مقام ابراهيم خليل ( علیه السلام ) در قلعه حلب، از آثار دوره «بنى مرداس»، قابل مقايسه است. (تصوير 59)

بر سردر بنا، سنگى وجود دارد كه حاوى نقوش هندسى اسلامى است. بالاى اين نقوش، كتيبه اى در چهار سطر به خط كوفى بدون نقطه وجود دارد كه بازگوكننده آن است كه «سلطان بن ابراهيم بن على» در سال 426 ه. ق آن را ساخته است. (تصوير 60) اين تاريخ، مصادف با دوره حاكميت «امير شبل الدوله نصر بن صالح بن مرداس» (420-429 ه. ق) بر منطقه است. متن كتيبه چنين است:

1. بسم الله الرحمن الرحيم لا اله الا الله محمد رسول

2. الله علي ولي الله صلى الله عليهما هذا مشهد امير

3. المؤمنين علي ابن ابي طالب بناه سلطان بن ابراهيم بن علي

4. في سنة ست وعشرين واربعمائة

در سمت چپ ورودى، كتيبه ديگرى در سه سطر و دو ستون وجود دارد كه براساس آن، «جميل رحّال»، رئيس كميته اوقاف شيعه معره مصرين، اين مشهد را در سال 1378 ه. ق بازسازى كرده است. متن كتيبه چنين است:

بسم الله الرحمن الرحيم *** جدّد هذا المشهد

بتوفیق الله تعالی *** بماعی جمیل رحِال

رئیس الجنة اوقاف الطائفة *** الجعفریة فی معر تمصرین سنة 1378

در منابع تاريخى، به اين زيارتگاه اشاره اى نشده است و امروزه اهالى منطقه از سبب پيدايش و بناى آن و نوع ارتباط آن با حضرت على ( علیه السلام )، اطلاعى ندارند. در منابع

ص: 115

تاريخى نيز از حضور امام على ( علیه السلام ) در اين منطقه سخنى به ميان نيامده است. شايد بتوان گفت كه اين مشهد، بر مبناى خواب ديدن حضرت على ( علیه السلام ) در محل زيارتگاه ايجاد شده است. اين گونه زيارتگاه ها، به طور گسترده در قرون چهارم تا ششم هجرى، به ويژه در شام و مصر، وجود داشته است. (1)

نيز سنگى وجود دارد كه روى آن نقش يك كف پاى راست رؤيت مى شود و اين جاى پا، قدمگاه امام على ( علیه السلام ) دانسته شده است.

به گفته پيرمرد سالخورده اى از اهالى منطقه، در قديم، اثر دستى نيز منسوب به امام على ( علیه السلام ) در اين گنبد وجود داشته كه موقعيت آن، بر ديوار سمت راست محراب بوده است. همچنين به گفته يكى ديگر از اهالى، در اين روستا قدمگاه ديگرى منسوب به امام على ( علیه السلام ) وجود داشته كه روى آن گنبدى وجود نداشته است. اين قدمگاه تا مدت نه چندان دورى باقى بوده؛ اما امروزه محل دقيق آن مشخص نيست. همچنين يكى از اهالى روستاى «كَفَريا»، (1) نگارنده را از وجود قدمگاهى در آن روستا باخبر ساخت كه متأسفانه به علت قرار گرفتن در مسير خيابان جديد، از بين رفته است.

داده مى شود و بر پارچه هاى روى قبر، صاحب مزار چنين معرفى شده است: مزار امام على ( علیه السلام ) كه به امام حسين ( علیه السلام ) نسب مى برد. گفتنى است اهالى منطقه، بين صاحب اين مزار و امام زين العابدين ( علیه السلام ) كه مزار ديگرى بر كوه زين العابدين حماه در چند كيلومترى اين مكان به وى منسوب است، تمايز قائل اند.

«بهاءالدين روّاس رفاعى»، از بزرگان مشايخ طريقه رفاعيه، كه در سابق طريقه او در اين منطقه رواج داشته، ادعا كرده است كه در زمانى كه براى زيارت به اينجا آمده بود، شخصيت مدفون در مزار، از قبر خود برخاست و بر وى ظاهر گشت و به او خبر داد كه اسم او على ( علیه السلام ) و از نسل امام حسين ( علیه السلام ) است و در سال 300 ه. ق از دنيا رفته است. او همچنين به روّاس خبر مى دهد كه اين مكان، پيش از دفن وى نيز پابرجا، و يكى از نقاط قرار دادن سر امام حسين ( علیه السلام ) بوده است. (1) اين داستان، صرف نظر از راست يا دروغ بودن آن، نشان دهنده ديدگاه و عقيده روّاس رفاعى است و حتى ممكن است عبارت پارچه هاى روى قبر نيز با استناد به اين ديدگاه نوشته شده باشد.

در منابع تاريخى معتبر، به اين زيارتگاه و تاريخ بناى آن اشاره اى نشده است. اما براساس كتيبه سنگى موجود در مسجد، اين زيارتگاه را «شيخ جمال الدين بن سيد محمود هندى» با اموال خود در سال 1002 ه. ق در زمان سلطان سليمان عثمانى و وزير وى رستم پاشا ساخته است.

بناى مزار شامل مسجدى قديمى است كه از سنگ هاى كلسيتى ساخته شده است و ميان آن نيز ستون مربع بزرگى وجود دارد. سقف نيمه غربى مسجد شامل دو گنبد سبزرنگ، و سقف نيمه شرقى آن، شامل دو طاق سنگى است. در زاويه شمال شرقى مسجد، قبر صاحب مزار به چشم مى خورد كه درون نرده هاى آهنى قرار گرفته است. (تصوير 62)

در سال هاى اخير، ساختمان مسجد و زيارتگاه از سمت غرب توسعه يافته، و شبستان

ص: 118

جديد و وسيع ترى به آن ملحق شده است. مسجد همچنين از دو سمت شمال و غرب، حياطى دارد كه بيشتر سطح آن را باغچه هايى پوشانده است. داخل حياط، مناره مدورى با يك پايه مربع قرار دارد كه بخش فوقانى آن فرو ريخته است. (تصوير 61)

كتيبه سنگى موجود بر ورودى مسجد، در شش سطر، حاوى نام صاحب مزار، تاريخ بنا و نام بانى آن است. ابعاد اين كتيبه 44 * 60 سانتى متر مربع است و «كامل شحاده» متن آن را چنين بازخوانى كرده است:

1. الحمد لله رب العالمين والصلاة والسلام على محمد سيد المرسلين، هادا مقام حضرة

2. علي ابو الحسين رضي الله عنه، و فيها ابو ريشة و أمير محمد ابنه رحمهما الله

3. بناها الشيخ جمال الدين بن السيد محمود الهندي بماله جميع العمارات مع الجب

4. والجنينة والمأذنة وجامع امير محمد بن ابراهيم المرحوم لله بنيت هادا المقام برضى اهل البلد ورضى الحكام

5. ابتدأ بناءها في زمان السلطان سليمان رحمه الله و وزيره رستم باشا و أوقفت على ذريتي وعلى

6. طائفة الهنود و على مصالح المقام، كتب التاريخ في سنة ثاني بعد الالف. (1)

براساس كتيبه هاى موجود در مدرسه، «ضيفه خاتون»، دختر ملك العادل ابوبكر ايوبى و همسر ملك الظاهر غازى (فرزند صلاح الدين ايوبى)، در سال 633 ه. ق، آن را به عنوان مدرسه اى براى تدريس فقه شافعى و نيز خانقاه و آرامگاه، بنا كرد و گروهى از قاريان، فقيهان و صوفيان را در آن گماشت. (1) در سال 1965 م، رواق هاى اطراف صحن مدرسه بازسازى شد و ستون هاى شكسته آن تعويض گرديد و سقف بنا نيز با «بتون مسلح» استحكام داده شد. در سال 1989 م. كف تالار غربى مدرسه با بلوك هاى سنگى زردرنگ سنگفرش گرديد و بخشى از تالار غربى به وضوخانه تبديل شد. (2)

ساختمان مدرسه از بلوك هاى سنگى صيقل داده، ساخته شده است. نماى كلى مدرسه به شكل مستطيلى به ابعاد 44 * 55 مترمربع است. سردر بنا در ضلع شرقى آن قرار دارد كه مقرنس هايى نيز بالاى آن قرار گرفته است. همچنين دو طرف سردر، كتيبه اى وجود دارد كه حاوى چند آيه قرآن است و بيانگر ساخته شدن مدرسه به دستور ضيفه خاتون در سال 633 ه. ق، در دوره حكومت «ملك الناصر صلاح الدين يوسف بن ملك العزيز محمد بن ملك الظاهر غازى بن صلاح الدين ايوبى» است. (3)

ميان مدرسه، صحن مربعى وجود دارد كه داراى سنگفرشى از سنگ هاى زرد و سياه رنگ است و وسط صحن نيز يك حوض آب هشت ضلعى به چشم مى خورد. صحن مدرسه از سه سمت، با رواق هايى احاطه شده است. (تصوير 63) اين رواق ها بر ستون هاى سنگى استوار است كه سرستون هاى آن به شكل برخى گياهان تراشيده شده است. بر ديوار رواق شرقى كتيبه اى وجود دارد كه از ابتدا تا انتهاى ديوار امتداد دارد. اين كتيبه نيز بازگوكننده تاريخ ساخت بنا و متن آن شبيه كتيبه سمت چپ سردر

ص: 120

مدرسه است . (1)

در شمال صحن ايوان بزرگى به سمت صحن وجود دارد كه پشت آن نيز ايوان ديگرى به سمت بيرون بنا ساخته شده است. در دو سمت ايوان، اتاق ها و ايوانچه هاى كوچكى وجود دارد كه دو صحن كوچك ديگر را دربرگرفته است و اين قسمت ها، بخش مدرسه را تشكيل مى دهد. در دو سمت شرقى و غربى صحن، دو تالار مستطيل، در راستاى شمالى - جنوبى، قرار دارد كه بخش خانقاه بنا را تشكيل مى دهد. در جنوب صحن نيز شبستان قرار دارد كه محرابى بسيار زيبا و نفيس دارد. سطح محراب هم شامل الواحى از سنگ يشم، به سه رنگ سفيد و زرد و سياه است كه به شكل هاى هندسى متقاطع، كنار يكديگر قرار گرفته است.

در دو زاويه جنوبى بنا، يعنى در دو طرف غربى و شرقى شبستان، دو اتاق مربع شبيه هم با كاربرى آرامگاه وجود دارد. پوشش سقف شبستان، مقبره ها و خانقاه هاى اطراف صحن، در مجموع شامل يازده گنبد نيم كره اى كم ارتفاع است. گنبد ميانى شبستان، داراى گردن دوازده ضلعى است و ساير گنبدها بدون گردن است.

در دو مقبره واقع در دو طرف شبستان، قبورى وجود دارد كه روى تعدادى از آنها، صندوق هاى چوبى بزرگ پوشيده شده با پارچه هاى سبزرنگ قرار گرفته است. در مقبره شرقى، سه قبر بزرگ به همين شكل وجود دارد كه قبر سمتِ شمال، به امام على ( علیه السلام ) نسبت داده مى شود. اما براى نگارنده مشخص نشد كه قبور ديگر، منسوب به چه شخصيت هايى است. (تصوير 64)

در منابع تاريخى معتبر، به وجود چنين مزارى در شهر حلب اشاره نشده است. «كامل الغزى»، مورخ متأخر حلب در كتاب خود نوشته است كه بر قطعه پارچه اى روى قبر، چنين عبارتى را خوانده است: «اينجا قبر اميرالمؤمنين على بن ابى طالب ( علیه السلام ) است. صندوق آن را سيف الدوله در روزگار حاكميت خود در سال 317 ه. ق از نجف [به

ص: 121

اينجا] منتقل كرد». (1) او در ادامه، تأكيد كرده است كه اين موضوع از نظر تاريخى نمى تواند درست باشد؛ زيرا سيف الدوله در سال 333 ه. ق وارد حلب شد. پس چگونه مى تواند پيش از ورود به حلب، صندوق قبر را از نجف به اين شهر منتقل كند؟ (2) همچنين در هيچ يك از منابع تاريخى، به ويژه تواريخ شهر حلب، به وقوع چنين حادثه اى اشاره نشده است؛ درحالى كه در اين تواريخ به حوادث مشابه ديگرى اشاره شده است؛ براى مثال حادثه پيدا شدن سر حضرت يحيى ( علیه السلام ) در بعلبك و انتقال آن به قلعه حلب در سال 435 ه. ق (3) و حادثه آشكار شدن قبر محسن بن امام حسين ( علیه السلام ) در زمان سيف الدوله. (4) پس چگونه ممكن است مورّخان درباره چنين حادثه مهمى سكوت كرده باشند؟!

گفتنى است كه ابوالوفاى رفاعى، در منظومه خود كه در آن از بيشتر زيارتگاه هاى حلب نام برده است، به مدرسه فردوس نيز اشاره كرده، و از وجود قبر شخصى به نام «على الفراديسى» از نسل پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) در آن سخن گفته است. ابيات او در اين باره چنين است:

ومن هنا فخذ إلى الفردوس *** فیه الفرادیسی علی ذو الکیس

من عصبة النبی و الذرّیة *** اعظم بهذا الانتما مزیة

و معه جماعة اجلاّ *** زرهم و من انوار هم تملاّ (5)

ص: 122

شايد تشابه اسمى شخص مدفون در اين مدرسه با امام على ( علیه السلام ) و انتساب آن به ذريه پيامبر اسلام ( صلی الله علیه و آله )، سبب شده است تا در دوره اخير، مردم قبر وى را به حضرت اميرمؤمنان ( علیه السلام ) نسبت دهند.

شيعه دانسته است. (1) به هرحال، شيعيان امروز، زيارتگاه بودن اين مكان را فراموش كرده اند.

اين مزار، با استناد به نوشته ابن جبير، از بهترين و زيباترين بخش هاى مسجد اموى بوده است. (2) اما امروزه برخلاف سه تالار (مشهد) ديگر مسجد، از تزيينات درخور توجهى برخوردار نيست و تنها تزيينات موجود در آن، ازاره هاى سنگ مرمر آن تا ارتفاع حدود 4 متر از كف بناست. گفتنى است كه تزيينات مشهد على ( علیه السلام )، براثر آتش سوزى بزرگ مسجد اموى در سال 1311 ه. ق، از بين رفته است . (3)

نماى كلى زيارتگاه، مستطيل شكل و نسبتاً طولانى، در جهت شمالى - جنوبى است. سقف آن از داخل با تيرهاى چوبى، و از بيرون، مثلثى شكل و با صفحات سربى پوشيده شده است. در ضلع جنوبى آن، محراب كوچكى با سنگ مرمر تزيين شده و دو ستون سنگى دو طرف آن قرار گرفته است. (تصوير 68) در ضلع شرقى، مقام امام زين العابدين ( علیه السلام )، و پس از آن، زيارتگاه رأس الحسين ( علیه السلام ) واقع است كه براى ورود به اين دو زيارتگاه بايد از مشهد على ( علیه السلام ) عبور كرد.

ورودى بنا در ضلع غربى آن و داخل رواق شرقى صحن مسجد اموى قرار دارد كه امروزه ورودى زيارتگاه رأس الحسين ( علیه السلام ) به حساب مى آيد. بر سردر ورودى، يك طاق نماى تزيينى نيم دايره وجود دارد كه بالاى آن، كتيبه اى به خط ثلث به چشم مى خورد. متن كتيبه چنين است: «هذا مشهد فيه مرقد رأس سيدنا الإمام أبى عبدالله الحسين رضى الله عنه». (تصوير 81)

مشهد على ( علیه السلام ) از طريق سه ورودى در ديوار شرقى، به مقام امام زين العابدين ( علیه السلام ) متصل است. مقابل اين سه ورودى، سه پنجره بزرگ به سوى صحن مسجد اموى1.

ص: 124

وجود دارد. در شمال سردر بنا نيز پنجره چهارمى وجود دارد. بالاى محراب و پنجره هاى مشهد على ( علیه السلام ) و ورودى هاى مقام امام زين العابدين ( علیه السلام )، كتيبه هاى قرآنى به چشم مى خورد.

ستون نيز محل گره زدن ريسمان كشتى ها بوده است. در فاصله كمتر از يك كيلومترى از ستون نيز يكى از برج هاى ديده بانى قلعه مرقب به نام «برج الصبى» (برج كودك) قرار دارد.

درباره چرايى و چگونگى شكل گيرى اين داستان، نمى توان اظهار نظر قطعى كرد. اما بدون شك، شكل گيرى چنين داستان هايى، برگرفته از نوع نگاه مسلمانان و به ويژه علويان منطقه، به امام على ( علیه السلام ) و نقش ويژه ايشان در جنگ هاى صدر اسلام و كارهاى خارق العاده آن حضرت، از قبيل كندن درِ خيبر است.

شيعه را گمان بر آن است كه اين سنگ به دست على [( علیه السلام )] به دو نيم شده است، يا با ضربه شمشير او يا به معجزه اى از معجزات الهى. البته هيچ جا ذكر نشده است كه على [( علیه السلام )] وارد اين سرزمين شده است؛ مگر آنكه اين حادثه در خواب اتفاق افتاده باشد. شايد خواب براى آنان چيزى را توجيه كند كه بيدارى توجيه نمى كند و وجود اين سنگ، عامل بناى اين زيارتگاه بوده است . (1)

با استناد به نوشته مقريزى (845 ه. ق)، به نظر مى رسد كه اين سنگ در برخى دوره هاى تاريخى، به قدمگاه حضرت پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) شناخته، و زيارت مى شده است. او در محل اشاره به اختلاف ابن تيميه (2) با اهالى دمشق، ضمن حوادث سال 704 ه. ق نوشته است:

نامه رسان از دمشق خبر آورد كه تقى الدين احمد بن تيميه با اهالى دمشق بر سر سنگ موجود در مسجد نارنج، كنار مصلاى دمشق، و اينكه اثر موجود در آن قدمگاه پيامبر (صلی الله علیه و آله ) است، اختلاف و درگيرى پيدا كرد؛ زيرا وى معتقد است كه تبرك مردم به اين سنگ و بوسيدن آن جايز نيست.

مقريزى در ادامه افزوده است كه ابن تيميه در روز 16 رجب همان سال، با خود تعدادى سنگ بُر (سنگ تراش) آورد تا صخره را ببُرند و اين كار موجب اعتراض مردم شد. (3)

در مجاورت اين مشهد، تعدادى از مشاهير دمشق، به خاك سپرده شده اند كه از آن جمله مى توان به تعدادى از مشايخ طريقت كواكبيه (از طرق تصوف و از شاخه هاى

ص: 128

طريقت قادريه در دمشق در قرن 12 ه. ق)، مانند شيخ عبدالرحمان موصلى (متوفاى 1118 ه. ق) صوفى و شاعر، و فرزندش شيخ احمد، و نوه اش اسعد بن احمد، اشاره كرد. (1)

ابن عساكر، مورخ بزرگ دمشق، به حادثه پيدايش زيارتگاه ديگرى، منسوب به امام على ( علیه السلام )، در شهر دمشق اشاره كرده است. او از دست خط «ابومحمد عبدالمنعم بن على ابن البحترى» نقل كرده است:

مرد بافنده اى از اهل مصر، در «قبة اللحم»، (2) مسجد و مناره كوچكى بنا كرد. او در شب جمعه اى كه دو شب از ماه رمضان همين سال يعنى سال 404 ه. ق باقى مانده بود، گفت: پيامبر (صلی الله علیه و آله ) و على ( علیه السلام ) را [در رؤياى خود] در اين مسجد ديده و به آنها گفته بود: نشانه اى مى خواهم تا مردم سخن مرا باور كنند كه شما به اينجا آمده ايد. اميرمؤمنان على ( علیه السلام ) دست خود را بر ستون سنگى داخل مسجد زد و جاى دست او بر ستون باقى ماند. روز جمعه مردم به مسجد مى شتافتند تا جاى دست را كه در سنگ افتاده بود، ببينند. من چنين شنيدم كه از صاحب رؤيا پرسيدند: «كدام دست بر سنگ گذاشته شده بود»؟ گفت: «دست راست». ديدند كه جاى كف دست چپ بوده است. مى گويند صاحب رؤيا خودش اين اثر را بر سنگ تراشيده بود. والله اعلم. (3)

مكان ديگرى نيز به نام «مسجد نطّه» داخل «باب جيرون» دمشق وجود داشته است كه در منابع تاريخى، به آن اشاره نشده است. اما «واتسينجر» و «ولتسينجر» در كتاب خود از آن ياد كرده و درباره آن نوشته اند كه براساس باور عاميانه مردمى، امام على ( علیه السلام ) از مسجد اموى به محل اين مسجد پريده است. به گفته عبدالقادر ريحاوى، اين مسجد

ص: 129

در دوره اخير، بر اثر آتش سوزى كه بناهاى اطراف باب جيرون را دربرگرفت، از بين رفت. (1)

در شهر حلب نيز چند زيارتگاه مرتبط با امام على ( علیه السلام ) وجود داشته كه امروزه از بين رفته است. از مهم ترين اين زيارتگاه ها، «مسجد غوث» در جنوب قلعه حلب بوده است. در اين مسجد سنگ نوشته اى منسوب به امام على ( علیه السلام ) وجود داشته كه براساس منابع تاريخى، از رقّه به حلب منتقل شده بود. «ابن شداد حلبى»، در اين باره نوشته است:

اتابك عمادالدين زنگى، پس از گرفتن حُدَيثه، در راه بازگشت خود به شام از صفين عبور كرد. در آنجا دچار تب شديدى شد كه آرام و قرار را از او گرفت.... شب هنگام، امام على ( علیه السلام ) را در خواب ديد كه دواى تب را به او گفت و او را به سنگى در آنجا راهنمايى كرد. صبحگاه، از اين سنگ، پرس و جو كرد و مردم او را به محل آن راهنمايى كردند. درباره داستان سنگ نيز به او گفتند زمانى كه على ( علیه السلام ) به رقّه آمد، اهالى آن از زيادى حيوانات درنده و مشكلاتى كه براى مردم ايجاد مى كنند، به ايشان شكايت كردند. او بر اين سنگ چيزى نوشت و آن را بيرون رقّه گذاشت. اتابك زنگى دستور داد سنگ را روى شترى به حلب منتقل كنند. وقتى به حلب رسيدند، تصميم گرفتند سنگ را به قلعه حلب منتقل كنند. شتر را از «باب العراق» وارد كردند، اما شتر نزديك آنجا بر زمين نشست. هرچه تلاش كردند تا شتر را حركت دهند، از جاى خود بلند نشد. پس سنگ را از روى او برداشتند و اتابك دستور داد تا در همانجا مسجدى بسازند و سنگ را در آنجا قرار دهند. اين حادثه در سال 536 ه. ق واقع شد. (2)

ص: 130

ابن عديم دربارۀ مسجد غوث نوشته است:

در آن قطعه ستونى است كه بر آن كتيبه اى سنگى وجود دارد. مى پندارند كه آن را على ( علیه السلام )، زمانى كه به صفين آمد، با نوك نيزه خود نوشت و گويند اين سنگ از رقّه به حلب منتقل شده است. (1)

خوشبختانه، «ارنست هرتسفلد»، باستان شناس آلمانى، اين سنگ نوشته را استنساخ، و تصوير آن را منتشر كرده است. براساس اين تصوير، عبارت روى سنگ، نام اميرمؤمنان ( علیه السلام ) يعنى «على بن ابى طالب» به خط كوفى ساده بوده است. (2) همچنين در اين مسجد، كتيبه اى وجود داشته كه متن آن بيانگر بازسازى مسجد در زمان ملك الظاهر بوده است و هرزفلد آن را بدين شرح بازخوانى كرده است: «جدد هذا المسجد في ايام مولانا الملك الظاهر خلد الله ملكه بتولي الفقير إلى رحمة الله الحاج حسين بن ابراهيم رحمه الله». (3)

شيخ كامل غزى، از اين مزار با عنوان «غوثيه» نام برده، و مكان دقيق آن را در شرق مدرسه سلطانيه (4) حلب، كمى به سمت جنوب، به گونه اى كه ميان دو بنا خيابان وجود داشته، مشخص كرده است. او در توصيف اين مزار نوشته است:

داراى صحنى است كه در سمت جنوب آن، حجره اى كه مزارى در آن است، وجود دارد. كنار آن، قطعه اى از يك ستون سنگى به طول يك و عرض نيم ذراع وجود دارد كه در آن نام «على» حفر شده است. سمت شرقى اين حجره، شبستان كوچكى است كه در آن محرابى وجود دارد. براى ورود به صحن بايد

ص: 131

از پله هايى بالا رفت كه ورودى آن طاقچه وسيعى است و با يك قطعه سنگ سياه رنگ بسته مى شود. در صحن همچنين دو خلوت وجود دارد كه در آن يك خانواده منتسب به يكى از طرق تصوف سكونت دارند كه اين مكان را ساماندهى كرده و ميان صحن، يك باغچه و حوض كوچك ساخته اند. بدين صورت اينجا به مكان باصفايى تبديل شده است كه در شب هاى تابستان، تعدادى از اهل علم و ادب در آن شب نشينى مى كنند . (1)

متأسفانه حكومت عثمانى، در سال 1332 ه. ق - 1914 م. اين زيارتگاه را تخريب كرد تا در آن يك دارالحكومه بنا كند. اما جنگ جهانى اول آغاز شد و دارالحكومه نيز ساخته نشد. (2)

از ديگر زيارتگاه هاى منتسب به امام على ( علیه السلام ) در حلب، مشهدى خارج باب الجنان (از دروازه هاى شهر حلب) (3) و متصل به آن بوده است كه «ابن ابى طى حلبى»، مورخ شيعه حلب، تاريخ پيدايش آن را سال 522 ه. ق ذكر كرده است. جزئيات آن، كه ابن شداد از ابن ابى طى نقل كرده، چنين است:

محل مشهد، مكانى بود كه در آن شراب مى فروختند. يكى از اهل حلب كه براى مدت طولانى به تب شديد مبتلا بود، شبى در خواب ديد كه گويا در آن مكان ايستاده است و مردى به او مى گويد: از چه درد مى كشى؟ گفت: از تب. آن مرد دستش را به سمت زمين دراز كرد و مشتى از خاك آنجا برداشت و گفت: به خودت بمال كه از بيمارى شفا خواهى يافت و به مردم بگو در اينجا مشهدى بنا كنند. گفت: مولاى من! آنها سخن من را نمى پذيرند. آن مرد گفت:

ص: 132

به آنها بگو اينجا را حفر كنند؛ صخره اى مى يابند كه خاك اطراف آن بوى مشك مى دهد. مرد بيمار پرسيد: تو كيستى؟ گفت: من على بن ابى طالبم. آن مرد در حالى كه از تب خود شفا يافته بود، از خواب بيدار شد. سپس اين موضوع را به خانواده خود خبر داد و صبحگاه به آنجا رفت و مردم را از حادثه باخبر ساخت. در حلب «شُقَير سوادى» نامى بود كه مردم را به باغ ها مى برد و در اين هنگام در آنجا حاضر بود. مردم آنجا را حفر كردند و خاكى كه خارج شد بويى مانند مشك داشت و مردم با آن خاك خود را عطرآگين مى كردند. شقير از كارهاى بدى كه انجام مى داد، توبه كرد و بناى زيارتگاه را برعهده گرفت. (1)

على بن ابى بكر هروى نيز به اين مزار و ارتباط آن با رؤيت امام على ( علیه السلام ) در خواب، اشاره كرده است. (2) همچنين ابن شداد به دو زيارتگاه ديگر امام على ( علیه السلام ) در حلب اشاره كرده است:

يكى از آنها در ساحل غربى رود قُوَيق قرار داشت و يكى از فرزندان عُلَيقى، براساس خوابى كه ديده بود، آن را ساخت. (3) ديگرى در سوق الحدّادين (بازار آهنگرها) قرار داشت كه به گفته ابن شداد، بارها [در خواب] امام على ( علیه السلام ) در حالت نماز خواندن در آنجا ديده شده بود و گفته اند دعا در آنجا مستجاب بوده است. (4)

محمد ابوالوفاى رفاعى، در منظومه خود، ضمن اشاره به «مسجد حدّادين» كه امروزه در شمال شرقى بافت تاريخى حلب قرار دارد، گفته كه در اين مكان، بارها امام على ( علیه السلام ) رؤيت شده است. (5) اما كامل غزى، اين مشهد را منطبق بر مسجد كوچكى نزديك «مدرسه حدّاديه» واقع در كوچه حدّادين، جنوب بافت تاريخى اين شهر دانسته

ص: 133

است. (1) اين نظر پذيرفتنى تر به نظر مى رسد؛ زيرا منطقه اى كه مسجد حدادين در آن قرار دارد، خارج از بافت تاريخى حلب قرار داشته، و تا زمان ابن شداد (قرن هفتم هجرى) مسكونى نبوده است. اما مدرسه حدّاديه، داخل بافت تاريخى حلب واقع است و كوچه حدّادين منطبق بر بازار آهنگرهاى حلب است.

گفتنى است كه قطب الدين راوندى به وجود اثر شمشير امام على ( علیه السلام ) بر باروى شهر حلب اشاره كرده و در اين باره نوشته است: «باروى حلب از سخت ترين سنگ ها ساخته شده است. على بن ابى طالب ( علیه السلام ) با شمشير خود ضربه اى بر آن زده است و اثر آن از بالاى ديوار تا زمين نمودار است». (2) نگارنده در ساير منابع تاريخى، اشاره ديگرى به اين اثر نيافته است.

پيش تر اشاره شد كه در شهر فوعه و روستاى كَفَريا نيز آثارى منتسب به امام على ( علیه السلام ) از قبيل قدمگاه و پنجه گاه وجود داشته كه در دوره هاى اخير از بين رفته است.

از ديگر زيارتگاه هاى از ميان رفته منتسب به امام على ( علیه السلام ) در سوريه، مى توان به مشهدى در شهر حمص اشاره كرد كه بر ستونى داخل آن، اثر انگشت امام ( علیه السلام ) وجود داشته است. به گفته هروى، مبناى پيدايش اين اثر انگشت، خواب يكى از صالحان بوده و حكايتى داشته است. (3) اما اين حكايت را نقل نكرده است. مشهد ديگرى منتسب به آن حضرت در كوه خزام شهر «بالِس» (4) ، و مشهدى نيز در شهر «قرقيسيا» (5) وجود داشته

ص: 134

كه در آن، جاى دست امام على ( علیه السلام ) بوده است. (1)

ابن شهرآشوب در جايى كه از مزارات واقع در مسير امام على ( علیه السلام ) بين كوفه و صفين نام مى برد، به منزلگاه ايشان در «زيلبيا» اشاره كرده است (2) كه گويا تحريف نام «زَلَبيه» (3) است. او همچنين به چند مشهد و زيارتگاه منتسب به اميرمؤمنان ( علیه السلام ) در شهر رقّه اشاره كرده است كه عبارت اند از: محل نماز خواندن امام ( علیه السلام ) در رقّه، مشهد كف، مسجد مجذاف، عرقل و نور. (4)

ابن شهرآشوب درباره مسجد مِجذاف توضيح داده است كه وقتى اميرمؤمنان ( علیه السلام ) از اهل رقّه، قايق هايى خواست تا با آن اجساد شهداى صفين را جابه جا كند، آنها با آوردن بهانه هايى اين كار را نكردند. حضرت نيز آنها را سرزنش و نفرين كرد و سپس تير چوبى بزرگ (مِجذاف) ساخت و شهدا را با آن جابه جا كرد. (5) گويا مجذاف يا مجداف، در عربى به معناى پارو بوده، و به آن «مُردى» نيز گفته مى شده است (6) كه هروى به وجود آن در مشهد جنائز در رقّه اشاره كرده است. بنابراين مى توان احتمال داد كه مسجد مجذاف همان مشهد جنائز است كه پيش تر درباره آن سخن گفته شد.

همچنين ممكن است برخى از زيارتگاه هاى مورد اشاره ابن شهرآشوب، از جمله محل نماز خواندن، نام هاى ديگرى براى مشهد امام على ( علیه السلام ) باشد كه پيش تر بررسى گرديد. نام «مشهد كف» نيز مى تواند دلالت بر اين داشته باشد كه در اين زيارتگاه، اثر

ص: 135

دست منسوب به اميرمؤمنان ( علیه السلام ) وجود داشته است. (1) اصطخرى نيز به موضعى در رقّه اشاره كرده كه محل بيت المال امام على ( علیه السلام ) در ايام جنگ صفين بوده است. (2) اما «ابن حوقل» به وجود همين موضع در صفين اشاره كرده است. (3)

در پايان اين فصل، به زيارتگاه معروف «على ابوالندى» (4) ، بالاى تپه يا كوه ابوالندى در استان قنيطره سوريه اشاره مى كنيم. تپه ابوالندى، كوه آتشفشان كم ارتفاعى است واقع در شمال منطقه جولان و در 2 كيلومترى غرب شهر قنيطره. بلندى آن 246 متر از اراضى مجاور، و 1211 متر از سطح دريا است؛ به طورى كه بر شهر قنيطره اشراف كامل دارد. در سال 1967 م. ارتش رژيم صهيونيستى آن را اشغال كرد و روى آن بناها و ديده بانى هاى نظامى و سكوهاى پرتاب موشك ايجاد كرد. (5)

اين زيارتگاه شامل اتاقى ساخته شده از سنگ هاى بازالتى سياه رنگ بود كه داخل آن قبرى بزرگ، و بر سر قبر نيز عمامه سنگى سبزرنگى قرار داشت. اهالى منطقه، اين مزار را محل تولد امام على ( علیه السلام ) مى دانستند. اما صهيونيست ها آن را تخريب كردند و در اين محل، بناهاى نظامى خود را ساختند. (6) بدون شك و براساس منابع معتبر اسلامى، حضرت اميرمؤمنان ( علیه السلام ) در خانه خدا در مسجدالحرام به دنيا آمده است.

عبدالغنى نابلسى در يكى از سفرهاى خود، اين مزار را زيارت، و با تعبير «گنبد شيخ ابوالندى»، بدون اشاره به ارتباط آن با امام على ( علیه السلام )، از آن ياد كرده است. (7)

ص: 136

پس از حمله مغول، اهميت خود را از دست داد. در قرون اخير نيز ساكنان بالس به روستاى مسكنه مهاجرت كردند. پس از تأسيس سد فرات و تشكيل درياچه «اسد»، بيشتر ويرانه هاى اين شهر به زير آب درياچه فرو رفت و تنها بخش اندكى از آن، از آب درياچه بيرون مانده است.

مزار رأس الحسين ( علیه السلام ) در بالس، ميان يك قبرستان قديمى روى تپه اى قرار دارد كه از سه سمت، با آب هاى درياچه اسد احاطه شده است و اطراف آن، برخى ويرانه هاى بالس ديده مى شود. بيشتر قبرهاى موجود در قبرستان، با قطعه سنگ هاى باقى مانده از ويرانه هاى شهر ايجاد شده است. مزار رأس الحسين ( علیه السلام ) نيز به صورت قبرى است كه در واقع از پوشش سنگى شكسته شده از تابوت هاى دوره روم يا بيزانس تشكيل شده است. اين قبر كه در فضاى باز قرار دارد، نزد اهالى منطقه به «مقام حسين» يا «مقام حسن و حسين» شناخته مى شود. (تصوير 69)

«على بن ابى بكر هروى» در كتاب خود به وجود زيارتگاهى به نام «مشهد الحجر» (زيارتگاه سنگ) در بالس اشاره كرده است كه گفته مى شده، سر امام حسين ( علیه السلام ) را هنگام عبور اسراى اهل بيت، روى آن گذاشته اند. (1) به عقيده نگارنده، زيارتگاه مورد اشاره هروى، مى تواند انطباق پذير بر مزار مورد نظر باشد كه تاكنون با وجود متروكه شدن شهر بالس، نزد اهالى منطقه انتساب خود را به امام حسين ( علیه السلام ) حفظ كرده است.

گفتنى است كه در منابع تاريخى، به عبور كاروان اسراى اهل بيت (عليهم السلام) از بالس اشاره نشده است. اما اين مسئله دليل بر نبودن چنين احتمالى نيست. بلكه علت اشاره نكردن منابع تاريخى به اين موضوع، كمبود آگاهى هاى تاريخى درباره مسير كاروان اهل بيت (عليهم السلام) از كوفه تا شام و شهرهاى محل عبور آنهاست. با در نظر گرفتن نقشه تقريبى مسير كاروان اسراى اهل بيت (عليهم السلام) و احتمال عبور آنها از شهرهايى مانند موصل،1.

ص: 138

سنجار، نصيبين و حلب، و با توجه به اينكه بالس در صدر اسلام يكى از مهم ترين شهرهاى واقع در همين مسير بوده، مى توان احتمال داد كه كاروان اهل بيت (عليهم السلام) از اين شهر عبور كرده اند. وجود زيارتگاه هاى متعدد منتسب به سر امام حسين ( علیه السلام ) و اسراى خاندان اهل بيت (عليهم السلام)، به ويژه امام زين العابدين ( علیه السلام ) كه دست كم از قرن ششم هجرى نزد اهالى اين شهرها شهرت داشته است، مى تواند تأييدى بر اين موضوع باشد.

موفق شده بود مرغوب ترين مس را از اين معدن استخراج كند؛ اما به علت زحمت و خرج فراوان، اين كار برايش سودى نداشته بود. (1) اين مطلب مى تواند تأييدى بر گفته ابن عديم باشد.

در منابع تاريخى، موضوع سود نكردن از استخراج مس كوه جوشن، به حادثه عبور كاروان اهل بيت (عليهم السلام) ربط داده شده است و مورخان علت آن را چنين بيان كرده اند كه اين معدن از زمانى كه كاروان اسراى اهل بيت (عليهم السلام) و زنان و فرزندان امام حسين ( علیه السلام ) از اينجا عبور كردند، متروك گشت؛ زيرا يكى از زنان امام حسين ( علیه السلام ) باردار بود و فرزندش در اين مكان سقط شد و هر چه از كارگرانِ معدن، نان و آب خواست، آنها به او كمك نكردند و ناسزا گفتند. او نيز آنها را نفرين كرد و از آن پس هركس در اين معدن كار مى كند، سودى نمى برد. (2) گفته اند نفرين وى اين بود كه خداوند در تجارت هايتان سودى قرار ندهد! (3)

در اين زيارتگاه، سنگ مقدّسى وجود دارد كه محل گذاشتن سر امام حسين ( علیه السلام ) دانسته شده است و گفته مى شود آثارى از خون امام حسين ( علیه السلام ) روى اين سنگ به جا مانده است. يكى از نام هاى اين زيارتگاه نيز در گذشته «مشهدالنقطه» بوده كه «غزى»، در وجه تسميه آن نوشته است:

كسانى كه سر را حمل مى كردند، زمانى كه به اينجا رسيدند، آن را بر زمين گذاشتند. قطره اى از خون امام حسين ( علیه السلام ) بر سنگى ريخته شد و اهل حلب روى آن، اين زيارتگاه را ساختند. (4)

اما در منابع تاريخى، درباره عامل پيدايش اين زيارتگاه و تاريخ بناى آن، اقوال ديگرى نقل شده است؛ براى مثال ابن عديم، علت بناى زيارتگاه را ديده شدن

ص: 140

امام حسين ( علیه السلام ) در خواب در اين محل دانسته است. (1)

ياقوت حموى نيز نوشته است:

اهل حلب گمان كردند كه حسين بن على ( علیه السلام ) را در خواب ديدند كه در آنجا نماز مى خواند. پس شيعيان آنجا اموالى را جمع كردند و آن را به بهترين و مستحكم ترين شكل بنا كردند. (2)

اما او در جاى ديگرى، سبب بناى زيارتگاه را خواب ديده شدن امام على ( علیه السلام ) در اين محل دانسته است. (3) ابن ابى طى، مورخ شيعه حلب، درباره عامل پيدايش زيارتگاه، داستان مفصلى را بيان كرده است كه براساس آن، چوپانى از اهل حلب به نام عبدالله، هر روز گله خود را به چرا مى برد. او در روز پنجشنبه 20 ذى القعده سال 573 ه. ق، بعد از نماز ظهر خوابيد. در خواب مردى را ديد كه نيمى از بدن خود را از داخل كوه مشرف به محلى كه زيارتگاه در آنجا ساخته شد، بيرون آورد و دستش را به سمت پايين كوه دراز كرد و بزى را از ميان گله او برداشت. چوپان به او گفت: مولاى من براى چه بزى را كه براى تو نيست برداشتى؟ او در پاسخ گفت: به اهل حلب بگو در اين محل زيارتگاهى بسازند و آن را مشهد الحسين بنامند. چوپان گفت: به سخن من توجه نمى كنند. آن مرد گفت: به آنها بگو آنجا را حفر كنند و با دست خود بز را به محلى كه اشاره كرده بود، انداخت.

هنگامى كه چوپان بيدار شد ديد كه پاهاى بز در همانجا فرو رفته است. زمانى كه بز را از آنجا بيرون كشيد، از محل پاهاى آن، آب جوشيد. پس به حلب رفت و در دروازه جنوبى مسجد جامع ايستاد و خواب خود را براى مردم تعريف كرد. پس تعدادى از اهل حلب به آنجا آمدند و نشانه اى را كه گفته بود، ديدند. چشمه را شكافتند؛ پرآب

ص: 141

شد و آب بيشترى از آن جوشيد. پس در آنجا نقشه زيارتگاه را ترسيم كردند و «حاج ابونصر بن طباخ»، ساختن آن را برعهده گرفت.

ملك الصالح اسماعيل (فرزند نورالدين محمود بن زنگى) نيز آنها را در ساخت زيارتگاه يارى كرد. اما آنان ديوار جنوبى را كوتاه ساختند. از اين رو، شيخ ابراهيم بن شداد، از مال خود، بر ارتفاع ديوار افزود. بدين ترتيب، مردم در اين كار همكارى كردند و هر صاحب پيشه اى خود را ملزم مى كرد تا يك روزِ خود را براى ساخت زيارتگاه اختصاص دهد. بازاريان نيز از فروش اجناس، مبالغى را براى هزينه هاى اين كار قرار مى دادند. ايوان بنا را «حاج ابوغانم بن شقويق» از مال خود ساخت. «صفى الدين طارق ابن على بالسى»، رئيس حلب نيز ورودى بنا را خراب كرد و ورودى مرتفع ترى به جاى آن ساخت. سرانجام در سال 585 ه. ق ساخت زيارتگاه پايان يافت. (1)

بنابراين، اقوال مورخان بزرگ حلب، از جمله ابن عديم و ابن ابى طى، دلالت دارد كه زيارتگاه «مشهد الحسين» براساس رؤيت امام حسين ( علیه السلام ) در خواب ساخته شده است.

پيش از بررسى اين اقوال، لازم است به نظريه ديگرى نيز درباره پيدايش اين زيارتگاه اشاره كنيم كه گويا يكى از پژوهشگران معاصر به آن دامن زده است. براساس اين نظريه، مشهد الحسين حلب، دير يك راهب مسيحى بوده است كه سر امام حسين ( علیه السلام ) را در آنجا گذاشتند و براى همين، دير به زيارتگاه تبديل شد. (2) مفاد اين داستان، چنان كه ابن شهرآشوب از «نطنزى» در كتاب «خصائص» خود نقل كرده، چنين است كه هنگام رسيدن سر امام حسين ( علیه السلام ) به «قِنَّسرين» (3) ، راهبى از صومعه خود سربرآورد و نورى را ديد كه از سر امام ( علیه السلام ) به آسمان بالا رفته است. پس مبلغى بهت.

ص: 142

سربازان حامل سر شريف داد و در ازاى آن، براى يك شب سر را به دير خود آورد و سرانجام هم مسلمان شد و صبح گاه سر را برگرداند. (1)

مستند اين پژوهشگر آن است كه در منابع تاريخى، از وجود ديرى به نام «مارَت مروثا» در دامنه كوه جوشن حلب، سخن به ميان آمده است (2) كه به گفته ياقوت حموى، در زمان وى اين دير از بين رفته، و در محل آن زيارتگاه مورد نظر بنا شده است. برخى از شعرا نيز در اشعار خود آن را ستوده اند؛ از جمله «حسين بن على تميمى» در ستايش آن گفته است:

يا دير مارت مروثا *** سُقیت غیثاً مغیثا

فأنت جنة حسن *** قد حزتَ رئضاً أثیثاً (3)

شاعر ديگرى از اهل شام نيز در اين باره سروده است:

بدير مارت مروثا *** الشریف ذی البیعتین

و الراهب المتحلّی *** و القسّ ذی الطمرین

الا ریث لصبٍّ *** مشارف ااحسین

قد شفّه منک هجرُ *** من بعد لوعة بین (4)

اين پژوهشگر، تناقض ميان محل زيارتگاه (حلب) و محل وقوع داستان فوق (قنّسرين) را چنين توجيه كرده است كه مقصود منابع از توقف اسرا، نزديك دير قنّسرين، همان حلب و اين دير است؛ زيرا در اخبار مربوط به حلب در آن دوره،د.

ص: 143

به جاى حلب، از قنّسرين ياد مى شده است. (1) او براى اثبات ديدگاه خود، به قول ابن عديم استناد جسته است:

در صدر اسلام تا پايان دوره بنى اُميه، حلب وابسته به قنّسرين و از توابع آن بوده است و براى همين در اخبار مربوط به آن دوره كمتر ياد شده است. اما به تدريج، حلب آبادتر و قنّسرين خراب تر شد؛ تا جايى كه قنّسرين در دوره بنى عباس به يكى از توابع حلب تبديل شد. (2)

با اين حال، ابن عديم ميان دير و زيارتگاه تمايز قائل شده، و محل دير را در نقطه اى در شمال مشهد الحسين تعيين كرده است. او افزوده است كه در زمان وى، دير به طور كامل خراب شده و اثرى از آن به جاى نمانده است. حتى يكى از بزرگان اهل حلب، محل آن را نيز به او نشان داده است. (3)

گفتنى است داستان راهب قنّسرين، در برخى منابع ضعيف از جمله مقتل منسوب به ابومخنف نيز نقل شده است. اما اين كتاب، محل وقوع داستان را بين بعلبك و دمشق ذكر كرده است. (4)

«محمدعلى سماقيه»، ناظر اداره آثار حلب، با بررسى باستان شناختى و معمارى ساختمان زيارتگاه، چنين نتيجه گرفته است كه برخلاف نظريه ها و اقوال مورخان فوق، تاريخ بناى زيارتگاه، به قرون اوليه اسلامى برمى گردد. سخن او در اين باره چنين است:

با مطالعه تاريخ بنا براساس آنچه مورخان به ويژه ابن ابى طى آورده اند، براى ما چنين تصور مى شود كه قدمت اين ساختمان از دوره ايوبى است؛ زيرا هيچ مورخى از تاريخ زيارتگاه پيش از اين دوره سخن نگفته و يا به وجود بنايى

ص: 144

پيش از آن اشاره نكرده است. اما در نتيجه بررسى بلندمدت و مطالعه علمى بنا در جريان عمليات بازسازى بنا، معتقدم كه دلايل فراوانى وجود دارد كه بخش هايى از بنا، به تاريخى پيش از تاريخ بناى كنونى آن برمى گردد. (1)

«سماقيه» معتقد است كه تاريخ بناى نخستين زيارتگاه، مى تواند از دوره عمر بن عبدالعزيز خليفه اموى (99-101 ه. ق) باشد. اين بنا در آن زمان تنها شامل يك گنبد بوده كه محل آن، امروزه واقع در جنوب صحن داخلى ساختمان زيارتگاه است(2) و سنگ مقدس تا چندى پيش نيز در اين گنبد نگهدارى مى شده است.

پژوهشگر ديگرى نيز با بيان اينكه داستان پيدايش زيارتگاه براساس نقل ابن ابى طى، بيشتر به افسانه شباهت دارد تا واقعيت، كارهاى ساختمانى زيارتگاه را در دوره ملك الصالح اسماعيل (569-577 ه. ق)، ناظر بر توسعه و بازسازى آن، و نه بناى نخستين آن دانسته است. (3)

بنابراين، با توجه به نتايج بررسى سماقيه، بناى زيارتگاه در دوره سيف الدوله حمدانى توسعه يافته است و در اين دوره، شبستان و صحن داخلى بنا، و در دوره ملك الصالح اسماعيل، فرزند نورالدين محمود بن زنگى، ايوان بنا و اتاق هاى پيرامون صحن و رواق شمالى آن ساخته شده است. (4)

براساس منابع تاريخى، صلاح الدين ايوبى (565-589 ه. ق) از اين زيارتگاه بازديد كرد و ده هزار درهم به آن اختصاص داد. سپس فرزند وى ملك الظاهر غازى (582-613 ه. ق) آسيابى را وقف آنجا كرد كه مبلغ درآمد آن ساليانه شش هزار درهم بود و آن را براى خريد انواع شيرينى براى كسانى كه شب هاى جمعه به آنجا مى آمدند،6.

ص: 145

اختصاص داد. او «شمس الدين ابوعلى حسين بن زهره حسينى»، نقيب سادات حلب در آن زمان، و «قاضى بهاءالدين ابومحمد حسن بن ابراهيم بن خشّاب حلبى» را متولى و مسئول نظارت بر آن گردانيد. (1) چهار اتاق موجود در شمال زيارتگاه، از آثار ساخته شده در اين دوره است.(2)

در دوره حاكميت ملك العزيز محمد (متوفاى 634 ه. ق) فرزند ملك الظاهر غازى ايوبى، قاضى بهاءالدين ابن خشاب از وى اجازه گرفت تا براى زيارتگاه، صحن ديگر، و اطراف آن نيز اتاق هايى بسازد تا كسانى كه به اين زيارتگاه مى روند، بتوانند در اين اتاق ها اقامت كنند. اما به علت حمله مغولان به حلب (سال 658 ه. ق)، كار اين توسعه ناتمام ماند. مغولان زيارتگاه را خراب كردند و اشياى وقف شده، را مانند حصير، فرش، ظروف مسى، چراغ هاى طلا و نقره و شمعدان هايى كه به شماره نمى آمد، غارت كردند. پس از اين حادثه، «سلطان ملك الظاهر بيبرس مملوكى» (658-676 ه. ق)، زيارتگاه را بازسازى كرد و براى آن امام جماعت و مؤذن و متولى قرار داد. (3)

در دوره عثمانى، مدتى به زيارتگاه، بى توجهى شد. اما از نيمه دوم قرن سيزدهم ه. ق، در ايام عاشورا اهالى مراسمى را برگزار مى كردند و در آن، داستان ولادت پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) را مى خواندند. در اين مراسم ها، خوراك حبوبات و غذاهاى ديگر مى پختند و بر سر سفره هاى آن، رجال حكومتى، علما، بزرگان و اشخاص سرشناس حضور مى يافتند. در ايام 27 رجب نيز داستان معراج پيامبر ( صلی الله علیه و اله ) قرائت، و ميان حاضران، لباس و شيرينى توزيع مى شد. در سال 1302 ه. ق، بخش شمالى شبستان بازسازى گرديد. پس از چند سال سلطان عبدالحميد عثمانى پرده اى را از حرير كه مزيّن به آيات زربافت قرآن بود، به زيارتگاه اهدا كرد و در محراب گذاشته شد. زمين شبستان نيز با فرش هاى

ص: 146

زيبايى پوشانده شد و سنگفرش صحن بازسازى گرديد. براى زيارتگاه، امام جماعت، مؤذن و خادم تعيين شد و كارمندانى نيز موظف بودند هر روز يك جزء از قرآن را تلاوت كنند. تمامى هزينه هاى آن از صندوق املاك سلطان عبدالحميد در حلب تأمين مى شد. اما پس از انقلاب مشروطه عثمانى، همه اين مراسم ها لغو شد. (1)

در زمان جنگ جهانى اول (1914-1918 م.)، مشهد الحسين به انبار سلاح و مهمات جنگى ارتش ترك هاى متحد تبديل شد. (2) در سال 1918 م. نيروهاى انگليس از حلب خارج شدند و نيروهاى فرانسه به فرماندهى «ژنرال گورو» از سمت شمال وارد اين شهر شدند. در اين هنگام، والى حلب از سوى حكومت «ملك فيصل» در حلب حضور نداشت و «ناجى السويدى» جاى او را گرفت. در چنين شرايطى، در تاريخ 20 محرم 1337 ه. ق - 12 اكتبر 1918 م، تعدادى از اراذل و اوباش براى غارت مهمات موجود در زيارتگاه، به آنجا هجوم بردندكه در نتيجه، انفجار بزرگى رخ داد و ساختمان زيارتگاه ويران شد. (3)

غزى، جزئيات حادثه را چنين توصيف كرده است:

نگهبانانى كه از سوى انگليس از آنجا محافظت مى كردند، آنجا را ترك كرده بودند. گروهى از اراذل و اوباش به آنجا هجوم بردند تا اسلحه و مهمات آنجا را غارت كنند. در اين اوضاع، در حالى كه يكى از آنان تلاش مى كرد تا باروت يكى از بمب ها را خارج كند، ناگهان باروت آتش گرفت و بمب منفجر شد و در فاصله يك چشم بر هم زدن، آتش به ساير مواد منفجره جنگى سرايت كرد و همه آنها مانند يك آتشفشان عظيم منفجر شد كه صداى آن از مسافت چند ساعت از آنجا نيز شنيده شد. ما در منازل خود در حلب احساس

ص: 147

كرديم كه انگار زلزله اى با صداى غرش رعد اتفاق افتاد. ساختمان زيارتگاه به جز بخش اندكى از آن ويران شد و لاشه هاى آن در هوا به پرواز درآمد و بر اراذل و اوباشى كه به آنجا رفته بودند، فروريخت و همه آنان، كه تعدادشان حداقل سى نفر برآورد مى شد، كشته شدند. جسد برخى از آنها از زير آوار بيرون آورده شد. اما جسد ساير آنها را از ترس اينكه بعضى از مهمات جنگى هنوز منفجر نشده باشد، در آنجا رها كردند. (1)

«عبدالرحمان كيالى»، كه پس از اين حادثه از زيارتگاه بازديد كرده، درباره وضعيت بنا نوشته است:

انفجار، بيشتر بخش هاى بنا را تخريب كرده است و چيزى جز ديوارهاى فروريخته، گنبدهاى ويران شده و سنگ هاى شكسته پراكنده باقى نمانده است.... بقاياى ديوارهاى تالار و گنبد مرتفع آن، راهروها و اتاق مجاور آن، آشپزخانه، حمام، توالت ها و سنگ هاى بسيارى كه به اطراف زيارتگاه پرتاب شده بود و روى آن كتيبه هايى قديمى وجود داشت نيز به چشم مى خورد. ورودى حرم زيارتگاه و راهرو و اتاق هاى مجاور آن، به طور كامل از بين رفته، و سنگ ها و خاك هاى آن در صحن افتاده است. ستون هاى محراب نيز كه از مرمر سفيد است، آنجا افتاده است. (2)

سنگى كه حاوى آثار خون امام حسين ( علیه السلام ) بود، در اين حادثه آسيبى نديد و پس از آن، به زيارتگاه محسن انتقال يافت و كنار قبر وى قرار داده شد. (3) پس از اين حادثه.

ص: 148

زيارتگاه به صورت ويرانه رها گرديد؛ تا اينكه پس از گذشت چند دهه، در سال 1960 م، «شيخ ابراهيم الحاج حسين» كه از روحانيان شيعه حلب بود، جمعيتى را به نام «جمعية الاعمار و الاحسان» (جمعيت سازندگى و نيكوكارى)، به منظور بازسازى بناى زيارتگاه تأسيس كرد. اين جمعيت با پشتيبانى مراجع و علماى شيعه از جمله آيت الله سيد محسن حكيم و سيد حسين مكى عاملى، شروع به جمع آورى تبرعات و كمك هاى مالى نمود. (1) جمعيت اعمار و احسان، در تاريخ 1961/7/27 م، كار بازسازى بناى زيارتگاه را با نظارت اداره آثار حلب، به نمايندگى و مديريت محمدعلى سماقيه آغاز كرد . (2)

سماقيه روند بازسازى بنا را بيان كرده و از جمله نوشته است كه در جريان پاكسازى آوارها، انواع مهمات گرم، از قبيل بمب هاى كروى شكل به قطر 20 سانتى متر و گلوله هايى با انواع و اندازه هاى مختلف به دست آمد كه همه آنها به مقامات نظامى تحويل داده شد. همچنين در آنجا بقاياى اسكلت هاى پوسيده انسان، خرده شيشه چراغ ها و سكه هايى از دوره هاى مختلف تاريخى پيدا شد.(3) كار بازسازى زيارتگاه نزديك به هفت سال طول كشيد و در سال 1967 م. پايان يافت. سپس تا سال 1979 م، ده اتاق در صحن خارجى ساخته شد. (4)

در تاريخ 3 ذى القعده 1410 ه. ق، مصادف با 1990/5/26 م، سنگ مقدس از زيارتگاه محسن به محل اصلى خود يعنى مشهد الحسين بازگردانده شد و بدين ترتيب، اين محل دوباره به زيارتگاهى براى زائران كشورهاى مختلف تبديل شد. (5)

تمام بناى مشهد الحسين از قالب هاى سنگى بزرگ ساخته شده است. نماى آن

ص: 149

مستطيل شكل و به ابعاد 5 * 38/74 متر است كه داراى دو بخش مى باشد: بخش شرقى بنا، به ابعاد 5 * 36/42 متر، شامل صحنى است كه آن را قاضى بهاءالدين ابن خشّاب حلبى، در دوره ملك العزيز محمد، فرزند ملك الظاهر غازى ايوبى، ساخته است. در چند دهه اخير نيز رواق هايى در دو ضلع جنوبى و شرقى، و اتاق هايى در ضلع شمالى و داخل رواق شرقى آن ساخته شده است. (تصوير 70)

ورودى بنا، در گوشه شمال شرقى صحن قرار دارد و داراى طاق ضربى ساده است. در ضلع غربى صحن نيز سردر كم عرض و مرتفعى وجود دارد كه دربرگيرنده ورودى بخش غربى بناست. بر پيشانى سردر، خطوط هندسى متداخل (به سبك حلبى) وجود دارد كه كتيبه اى به خط ثلث را احاطه كرده است. اين كتيبه، بيانگر بازسازى يا توسعه بنا در سال 596 ه. ق، در دوره ملك الظاهر غازى ايوبى است و متن آن در پنج سطر چنين است:

1. بسم الله الرحمن الرحيم عمّر مشهد مولانا الحسين بن على بن ابى طالب

2. عليهما السلام في ايام دولة مولانا الملك الظاهر العالم العادل سلطان الاسلام

3. والمسلمين سيد الملوك والسلاطين ابي المظفر الغازي بن الملك الناصر يوسف بن ايوب

4. ناصر امير المؤمنين في شهور سنة ست وتسعين

5. وخمس مائة

6. در همين قسمت، در طرفين ورودى، كتيبه اى به خط ثلث حاوى صلوات بر معصومين (عليهم السلام) به چشم مى خورد. متأسفانه بخشى از اين كتيبه، در جريان انفجار محو شده است، اما متن كامل آن، با توجه به بازخوانى غزى پيش از حادثه انفجار، به شرح زير نقل مى گردد:

[سمت راست:]

1. بسم الله الرحمن الرحيم اللهم صلّ على محمد النبي وعلي الوصي والحسن المسموم والحسين

2. الشهيد المظلوم وعلي زين العابدين ومحمد الباقر علم الدين وجعفر الصادق الامين

ص: 150

[سمت چپ:]

1. [وموسى الكاظم الوفي وعلي الطاهر] الرضي ومحمد البر التقي وعلي [الهادي النقي]

2. [والحسن العسكري وصاحب ال -] زمان الحجة المهدي واغفر لمن سعى بهذا المشهد [بنفسه ورأيه وماله]

بالاى شكل هاى هندسى پيشانى سردر، نوارى از تزيينات سنگى به شكل ساقه، برگ و خوشه انگور، و بالاتر از آن، چند رديف مقرنس سنگى بزرگ و كوچك وجود دارد. داخل نخستين رديف از اين مقرنس ها، سه كتيبه وجود دارد كه متن آن چنين است:

1. اللهم صلي على سيدنا محمد وعلى آل محمد وسلم

2. ورضي الله عن ابابكر وعمر وعثمان و علي

3. ورضي الله عن اصحاب رسول الله اجمعين

در نماى بيرونى سردر، بالاتر از مقرنس ها، تزيينات هندسى از سنگ سياه رنگ وجود دارد. در بالاترين بخش سردر، كتيبه اى وجود دارد كه بيانگر بازسازى زيارتگاه از سوى جمعيت اعمار و احسان است.

اما بخش غربى بنا، شامل صحنى است به ابعاد 5 * 15/16 متر، كه در دورۀ اخير سقفى سفالى روى آن نصب شده است. اطراف اين صحن نيز بخش هاى مختلف بنا قرار دارد. سمت چپ ورودى صحن، اتاق كوچكى وجود دارد كه داراى محراب ساده و گنبد نيم كره اى است. اين اتاق، قديمى ترين بخش بنا دانسته شده، و در سابق، سنگ مقدسى كه سر امام حسين (علیه السلام ) بر آن قرار گرفته بوده، در اين اتاق نگهدارى مى شده است. سمت راست ورودى نيز اتاقى به شكل مستطيل است كه طاقى ضربى دارد. اين اتاق، داراى محراب كوچكى است كه دو طرف آن، دو ستون سنگى، و در طاق نماى آن يك سنگِ صدفى شكل وجود دارد. شمال اين اتاق هم، راهرويى وجود دارد كه به يك اتاق كوچك مربع شكل با سقف هرمى شكسته متصل مى شود.

ص: 151

در غرب صحن، روبه روى ورودى، ايوان مرتفعى از دوره ايوبى با طاق ضربى وجود دارد كه دو طرف دهانه آن، دو ستون از سنگ زرد به چشم مى خورد. بر پيشانى ايوان، خطوط هندسى متداخل (به شيوه حلبى) با سنگ هاى دو رنگ به كار رفته است. (تصوير 71) بالاى پيشانى ايوان، كتيبه اى به خط ثلث در دو سطر، حاوى صلوات بر چهارده معصوم (عليهم السلام)، ميان يك چارچوب سنگى تزيينى قرار گرفته كه متن آن چنين است:

1. بسم الله الرحمن الرحيم اللهم صل على محمد المصطفى و علي المرتضى وفاطمة الزهراء والحسن المجتبى والحسين الشهيد وعلي زين العابدين ومحمد الباقر

2. وجعفر الصادق وموسى الكاظم وعلي الرضى ومحمد الجواد وعلي الهادي والحسن العسكري ومولانا محمد بن الحسن القائم بأمر الله تعالى

ميان ايوان، محراب كوچكى وجود دارد كه داخل آن، جايگاه ويژه اى ايجاد شده است و در آن سنگى كه محل گذاشتن سر امام حسين ( علیه السلام ) دانسته شده، قرار دارد. (تصوير 72) روى اين جايگاه، ضريح مشبّك نقره اى با صفحات طلاكوب نصب شده است. (تصوير 74) ضريح فعلى در ايران ساخته، و با ضريح قبلى (تصوير 73) عوض شده است.

در جنوب ايوان اتاقى وجود دارد كه در آن، محراب كوچكى به چشم مى خورد. در شمال ايوان نيز دو اتاق ديگر وجود دارد كه در حال حاضر به كتابخانه اى كوچك تبديل شده است. هريك از اين اتاق ها، داراى گنبدى نيم كره اى است.

شبستان بنا، در جنوب صحن قرار دارد و از تالارى مستطيل شكل، با پنج گنبد در امتداد يكديگر تشكيل يافته است. گنبد ميانى مرتفع تر و داراى گردن هشت ضلعى است. در اين گنبد، انتقال مربع به دايره، با دو رديف مقرنس صورت گرفته است. اما در ساير گنبدها، اضلاع حادّى در زاويه هاى زير گنبد، شكل مربع را به هشت ضلعى، و سپس يك رديف از سنگ، زاويه هاى هشت ضلعى را شكسته و به شانزده ضلعى تبديل كرده است. محراب شبستان، زير گنبد ميانى قرار دارد كه داراى دو ستون سنگى در دو طرف آن

ص: 152

است و كتيبه كوچكى نيز بالاى آن قرار گرفته، كه نام بانى رويش نوشته شده است.

در ضلع شمالى صحن، رواقى وجود دارد كه مقدارى مرتفع تر از صحن است. اين رواق داراى سه طاقگان به سوى صحن است كه بر دو ستون مربع استوار شده است و سقف رواق داراى سه گنبد مشابه گنبدهاى شبستان است.

در گوشه شرقى رواق، يك ورودى كوچك وجود دارد كه صحن را به آشپزخانه متصل مى كند. در گذشته، هنگام برگزارى مراسم هاى دينى مهم، در اين مكان، خوراك و شيرينى پخته، و ميان فقرا و حاضران توزيع مى شده است. در گوشه اى از آشپزخانه، چاه آبى وجود دارد. سقف آن از طاق هايى تشكيل شده است كه با اتصال به يكديگر، شكل مربعى را به وجود مى آورد. در سمت شرقى آشپزخانه، بخش ديگرى وجود دارد كه امروزه به سرويس بهداشتى بنا تبديل شده است.

در گوشه غربى رواق، ورودى ديگرى وجود دارد كه صحن را به فضاى معمارى متمايزى متصل مى كند كه گويا در گذشته، براى سالن تشريفات از آن استفاده مى شده است. اين سالن شامل دو اتاق متصل به يكديگر با دو گنبد مرتفع است. اتاق اول داراى ايوان هايى در چهار سوى آن، و حوض آبى وسط آن است. گنبد آن 5/20 متر قطر و 14 متر ارتفاع دارد و زير گنبد، از دو رديف مقرنس براى انتقال از مربع به دايره استفاده شده است.

كف اتاق دوم، به ميزان ارتفاع ايوان هاى اتاق اول، از كف اتاق اول بالاتر است. در ديوارهاى آن، طاقچه هايى براى قرار دادن كتاب و وسايل ديگر ايجاد شده است. گنبد اين اتاق، بزرگ ترين گنبد مشهد الحسين است و داخل آن، براى انتقال از مربع به دايره، زير گنبد، هشت محرابچه وجود دارد كه بر سر هر كدام از آنها سنگ هاى شبيه به صدف قرار گرفته است و دو طرف محرابچه هاى واقع در زواياى اتاق نيز دو ستون مانند وجود دارد. به نظر مى رسد اين شيوه انتقال از مربع به دايره، در معمارى اسلامى منحصر به فرد است.

ص: 153

در دوره اخير، با تلاش ابراهيم نصرالله متولى فعلى مشهد الحسين، ساختمان جديد و وسيعى از سمت جنوب صحن خارجى زيارتگاه، به ساختمان اصلى بنا ملحق شده است. اين ساختمان سه طبقه و شامل حياطى است كه در اطراف آن رواق ها و در گرداگرد رواق ها، اتاق ها و سالن ها و بخش هاى خدماتى ديگر نظير آشپزخانه، انبار و سرويس بهداشتى وجود دارد. طبقه همكف اين ساختمان براى آموزشگاه علوم دينى و اتاق هاى طبقه اول و دوم آن به منظور اقامت زائران ساخته شده است. (1)

نماى اصلى اين بنا در ضلع شرقى آن قرار دارد. در ميان نماى اصلى، سردر مرتفع بنا قرار دارد كه در ميان جبهۀ آن، سه طاق تو در تو حاوى سه كتيبه وجود دارد. متن اين سه كتيبه شامل صلوات بر چهارده معصوم (عليهم السلام)، آيه 56 سوره احزاب و آيه 33 سوره احزاب (آيه تطهير) است. بر جبهه سردر و طرفين اين طاق ها نيز نقوش هندسى مشابه نقوش موجود بر ايوان داخل زيارتگاه به چشم مى خورد. در بالاترين نقطۀ سردر نيز كتيبه اى در سه سطر به شرح زير وجود دارد:

بسم الله الرحمن الرحيم. معهد الإمام الحسين ( علیه السلام ) للدراسات الإسلامية. أسسه بدعم من الرجعية الدينية العليا ومؤازرة المحسنين سماحة العلامة المجاهد الشيخ إبراهيم نصرالله مؤسس ورئيس جمعية الإعمار والإحسان الإسلامية الجعفرية.

همچنين در جنوب زيارتگاه، قبرستانى تاريخى وجود دارد كه در آن بسيارى از مشاهير و علماى شيعه و غيرشيعه حلب، از جمله ابوالمكارم حمزه حسينى معروف به ابن زهره حلبى، محمد بن على سروى مازندرانى معروف به ابن شهرآشوب، ابن ابى طى مورخ بزرگ حلب، احمد بن منير طرابلسى شاعر شيعه و نصرالله خلخالى شافعى به خاك سپرده شده اند كه اين موضوع اهميت تاريخى زيارتگاه را نزد اهالى حلب نشان مى دهد. امروزه قبور بيشتر مشاهير مدفون در اين قبرستان از بين رفته است و تنها دو

ص: 154

بخش كوچك از آن باقى مانده است كه آن هم در وضعيت بد و نامناسب، و در معرض نابودى قرار دارد. بيشتر سنگ قبرهاى قديمى اين قبرستان نيز شكسته، و اطراف آنجا پراكنده شده است.

كنونى مسجد از آثار دوره ايوبى است (1) و كتيبه هايى نيز در آن وجود دارد كه بيانگر بازسازى بخش هاى مختلف آن در دوره مملوكى است. (2)

نماى كلى مسجد شامل صحن وسيع مركزى، شبستان بزرگ اصلى در جنوب آن و يك شبستان زمستانى كوچك در شمال آن است. دو ورودى اصلى مسجد، در ضلع شرقى و غربى صحن قرار دارد. در زاويه شمال غربى مسجد، مناره مربع مرتفعى وجود دارد كه از نظر معمارى، از مناره مسجد جامع حلب الگو گرفته است. ميان صحن، دو گنبد كوچك وجود دارد كه يكى از آنها، وضوخانه است. شبستان مسجد، داراى هشت ورودى به صحن مسجد است و از داخل با رديفى از ستون هاى سنگى مربع، به دو بخش تقسيم شده است. همچنين شش گنبد در دو رديف، در بخش مركزى آن به چشم مى خورد.

جايگاه منسوب به سر امام حسين ( علیه السلام )، در سمت شرقى ديوار جنوبى صحن، ميان ورودى هفتم و هشتم شبستان مسجد، براساس شمارش آنها از سمت غرب، قرار دارد. اين جايگاه شامل طاقچه كوچكى است كه زير آن، يك حوض سنگى وجود دارد. پيش تر در حوض دو شير آب براى وضو: يكى داخل شبستان، و ديگرى در صحن قرار داشته است. همچنين در گذشته از اين طاقچه، آب به حوض سنگى سرازير مى شده، و سپس به حوض ميان صحن انتقال مى يافته است. (3) در حال حاضر شيرآب ها برداشته، و گويا به منظور جلوگيرى از زيارت اين جايگاه يا روشن كردن شمع در آن، روى طاقچه، يك پنجره مشبّك آهنى كوچك نصب شده است. (تصوير 76)

«محمد سليم جندى» (متوفاى 1375 ه. ق)، صاحب تاريخ معرة النعمان، در انتساب اين جايگاه به امام حسين ( علیه السلام ) ترديد كرده و نوشته است كه گروهى از ايرانيان را ديده2.

ص: 156

بود كه اين طاقچه را لمس مى كردند و به آب آن تبرك مى جستند؛ زيرا يكى از اهالى به آنها گفته بود كه اينجا محل گذاشتن سر امام حسين ( علیه السلام ) در مسير آن به شام بوده است. جندى در ادامه مى گويد كه بى شك، آن مرد خواسته آنها را فريب دهد و به اين شيوه، از آنها پول بگيرد. اما برخى از مردم، اين موضوع را پذيرفته اند؛ به طورى كه به يك اعتقاد تبديل شده است. (1)

بدون شك اين سخن جندى، يك اظهار نظر شخصى و بدون مدرك و دليل است. در ردّ اين اظهار نظر، كافى است اشاره كنيم در برخى از سفرنامه هاى حج ايرانيان در دوره قاجار، كه نويسندگانش حتى حدود يك قرن پيش از تأليف كتاب جندى، از معرة النعمان عبور كرده اند، اين جايگاه را مقام رأس الحسين ( علیه السلام ) دانسته و آن را زيارت كرده اند. از آن جمله مى توان به محمدولى ميرزاى قاجار (متوفاى 1281 ه. ق)، كه تاريخ سفر حج وى سال 1260 ه. ق بوده، و حاج على خان اعتماد السلطنه (متوفاى 1285 ه. ق)، كه تاريخ سفر وى سال 1263 ه. ق بوده، اشاره كرد. (2)

البته در منابع تاريخى كهن، به اين جايگاه اشاره اى نشده است و صحت و انتساب قطعى اين جايگاه به سر امام حسين ( علیه السلام )، نيازمند شواهد تاريخى محكم ترى است. با اين حال، معرة النعمان از شهرهايى است كه در مسير كاروان اسراى اهل بيت (عليهم السلام) و سرهاى شهداى كربلا قرار داشته است.

اهالى حماه به جامع (مسجد) حسنين شناخته مى شود و تحريف نام قبلى آن يعنى «جامع الحسين» است كه در اسناد دادگاه شرعى حماه، به اين نام ياد شده است. (1) (تصوير 77)

گويند اينجا محل قرار دادن سر امام حسين ( علیه السلام ) در مسير آن از كربلا تا دمشق است. (2) ابن شهرآشوب، در جايى كه از مناقب امام حسين ( علیه السلام ) سخن مى گويد، نوشته است: «از مناقب او معجزاتى است كه از زيارتگاه هاى معروف به مشهد رأس در كربلا تا عسقلان، و شهرهاى ديگر در اين مسير از جمله موصل، نصيبين، حماه، حمص، دمشق و غير آن ظاهر مى گردد» . (3) اين سخن نشان دهنده شهرت زيارتگاه، در آن زمان است.

«نورى پاشا كيلانى» (متوفاى 1908 م.)، در يكى از قصايد خود به نام قصيده قسطنطونيه، از زيارتگاه هاى شهر حماه ياد كرده است. اين قصيده با اين مطلع آغاز مى شود:

دار السعادة هذه وحماها *** فالدار أين غدت وأين حماها (4)

او در اين قصيده از زيارتگاه رأس الحسين ( علیه السلام ) نيز ياد كرده، و ابياتى كه در اين باره سروده، چنين است:

و بتاج فخری من له ختم العبا *** من جده اسنا الخلائق جاها

اعنی الحسین و ذاک موضع رأسه *** لما به قصدوا یزید شقاها

قسماً لحتی الان مسک عابق *** بمکانه فینا یوجج آها (5)

ص: 158

درباره تاريخ بناى نخستين اين زيارتگاه، نمى توان به طور قطع اظهار نظر كرد. اما در سمت راست بالاى ورودى مسجد، كتيبه اى سنگى به خط ثلث وجود دارد كه براساس آن، پس از اينكه بناى آن بر اثر زلزله ويران گرديد، در سال 552 ه. ق به دستور سلطان نورالدين محمود بن زنگى بازسازى شده است. اين موضوع نشان دهنده آن است كه قدمت آن به سال ها پيش از اين تاريخ برمى گردد. متن كتيبه چنين است:

1. بسم الله الرحمن الرحيم لا اله الا الله

2. محمد رسول الله صلى الله عليه وآله

3. وسلم امر بعمارة هذا المسجد المبارك بعد

4. هدمه في الزلة الجارية سنة اثنتين وخمسين

5. وخمس مائة مولانا الملك العادل المجاهد

6. نورالدين ابو القاسم محمود بن زنكي بن

[بخش پايانى كتيبه از بين رفته است.]

مقابل اين كتيبه، در سمت چپ بالاى ورودى، كتيبه سنگى ديگرى به خط نسخ وجود دارد كه بيانگر بازسازى بناى زيارتگاه در سال 1023 ه. ق است. متن كتيبه چنين است:

1. جدّد المشهد الشهير برأس الحسين الشهير نزهة ابصار

2. احمد آغا المعروف بابن الشرابدار منشئ الخير من سلالة انصار 1023

درخور توجه است كه در اين كتيبه، نام زيارتگاه «مشهد رأس الحسين» ذكر شده است. ورودى بنا، در زاويه جنوب شرقى آن قرار دارد. بالاى ورودى، كتيبه كوچكى وجود دارد كه بيانگر بازسازى آن در سال 1349 ه. ق است.

نماى كلى مسجد شامل صحن مركزى، رواق شمالى و شبستان جنوبى است. رواق

ص: 159

شمالى صحن مسجد از چهار طاقگان تشكيل شده است. داخل صحن، متصل به ديوار شبستان نيز رواق جديدى ساخته شده است كه سقف سيمانى آن بر چهار ستون مربع كوچك استوار شده است.

شبستان مسجد داراى دو گنبد است كه از نظر شكل معمارى متفاوت از يكديگرند. گنبد شرقى بنا، تَرَك دار و داراى گردن دوازده ضلعى است. گنبد دوم ساده و كم خيز است و زير آن نيز محراب مسجد وجود دارد. پوشش سقف شبستان مسجد در سمت غربى آن، شامل دو طاق سنگى است. در اين بخش از شبستان، پنجره اى سنگى رو به صحن وجود دارد.

در شرق صحن مسجد، بناى ديگرى وجود دارد كه شامل يك صحن و دو اتاق است. اين بنا باقيمانده يكى از مدارس دينى حماه، يعنى مدرسه «فريجيه»، است كه به «زين الدين فرج»، وزير دو حاكم ايوبى حماه: «ملك المنصور محمد» و پس از وى «ملك المظفّر محمود»، منتسب بوده است. (1)

در جنوب اين بنا و در سمت راست ورودى مدرسه از سمت داخل، اتاق مربع شكل كوچكى قرار دارد كه داراى يك گنبد نيم كره اى است و در آن مزارى منسوب به حضرت يونس پيامبر ( علیه السلام ) وجود دارد. روى مزار، يك صندوقچه چوبى پوشيده شده با پارچه سبزرنگ، نصب شده است. (تصوير 78) نماى اين اتاق شامل قالب هاى سنگى است كه ميان آن، يك ورودى و دو پنجره كوچك در دو طرف به چشم مى خورد. (تصوير 79) بالاى ورودى، كتيبه اى سنگى در سه سطر حاوى سه بيت شعر وجود دارد كه در آن مادّه تاريخ بناى اتاق، يعنى 1140 ه. ق ثبت شده است. متن كتيبه چنين است:

قد بنا هذا الفنا من ماله *** ابتغاء مرضات وجه الواحد

سوف یأتیه الجزا من یونس *** اعنی ذا النون النبی الماجد

ص: 160

ان تسلني من بناه ارخوا *** «فهو عبد الله شاع الراشد» (1)

1140

با توجه به اينكه امروزه مقام يا جايگاهى براى سر امام حسين ( علیه السلام ) در مسجد به چشم نمى خورد، نگارنده احتمال مى دهد كه مزار منسوب به يونس پيامبر، در واقع جايگاه سر امام حسين ( علیه السلام ) بوده است كه به علت ناشناخته اى به حضرت يونس ( علیه السلام ) انتساب يافته است. گفتنى است كه ميان مورخان مشهور است كه قبر حضرت يونس در شهر موصل، در شمال عراق است.

نشان مى دهد كه در دمشق، زيارتگاه رأس الحسين ديگرى وجود داشته كه به محل دفن سر امام ( علیه السلام ) شناخته مى شده است و موقعيت آن، آستانه حضرت رقيه بوده است. اما شايد به علت غلبه شهرت اين زيارتگاه به حضرت رقيه و فراموش شدن و از بين رفتن محل منتسب به سر امام حسين ( علیه السلام ) در آنجا، زيارتگاه موجود كنار مسجد اموى، به محل دفن سر امام ( علیه السلام ) شهرت يافته است. اين موضوع، در بخش مربوط به آستانه حضرت رقيه، بيشتر بررسى خواهد شد.

درباره تاريخ بنا و روند بازسازى هاى آن، اطلاعات زيادى در دست نيست. گويا دو مقام امام زين العابدين و رأس الحسين ( علیه السلام ) به علت مجاورت يكديگر، در مراحل تاريخى مختلف، به طور هم زمان بازسازى مى شده است. اما در منابع، گاهى تنها از بازسازى زيارتگاه رأس الحسين ( علیه السلام )، و گاهى از مقام امام زين العابدين ( علیه السلام ) سخن به ميان آمده است.

زيارتگاه در دوره عثمانى، مدتى ويران شده بود. فؤاد پاشا (والى دمشق)، در سال 1278 ه. ق آن را زيارت كرد و از سلطان عبدالعزيز عثمانى براى بازسازى آن موافقت خواست. او در خانه مجاور مزار، تكيه اى ساخت كه در آن هر روز بعد از نماز عصر، غذا پخته مى شد. سلطان عبدالعزيز نيز يك تار موى منتسب به پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) را فرستاد تا در اين زيارتگاه نگهدارى شود. اين تار مو، همه ساله در شب 27 رمضان بيرون آورده مى شد تا مردم بعد از نماز تراويح، آن را زيارت كنند و به آن تبرك جويند . (1) در حال حاضر اين تار مو به ساختمان وزارت اوقاف سوريه انتقال يافته است و مراسم ساليانه زيارت تار موى پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) نيز برگزار نمى شود.

به نوشته «احمد تيمور»، در اين مزار لوحى وجود داشته كه بر آن چند بيت شعر حاوى ماده تاريخ بازسازى آن در زمان فؤاد پاشا، معادل 1278 ه. ق، نوشته شده، و اين

ص: 162

ابيات چنين است:

على قبة الافلاك تشمخ قبة *** من ارکانها نور لنبوة بادی

حوت رأس مولانا الحسین و نجله *** بها عند الباری لنیل مراد

بناها و هی حتی اتی الوقت ارخوا *** « وجددها فضل الوزیر فواد » (1)

[\ 1278]

همچنين «محمدحسين حسينى جلالى» اشاره كرده است كه بر پنجره مسى ضريح، كتيبه اى به زبان تركى به تاريخ سال 1291 ه. ق وجود داشته كه متن آن چنين بوده است:

شهيد كربلا سبط احمد مصطفى دربو *** دو چشم فاطمه فحل علی المرتضی دربو

نادیله زیارت ایله بو بقعه یاکی *** که زیرا موضع رأس حسین مجتبی در بو

كتبه السيد محمد فكر

الحسيني غفر الله له تبركاً لأهل البيت 1291 (2)

در سال 1311 ه. ق، مسجد جامع اموى دچار آتش سوزى بزرگى شد كه در جريان آن، بخشى از اين زيارتگاه نيز آسيب ديد؛ اما پيش از فرا رسيدن ماه رمضان، با تلاش مردم بازسازى شد. (3)

حاج ميرزا على خان امين الدوله، مدتى پس از آتش سوزى از مسجد اموى بازديد مى كند و حادثه اى را در جريان آتش سوزى نقل مى نمايد كه نشان از اعجاز زيارتگاه رأس الحسين ( علیه السلام ) دارد. روايت او از اين حادثه چنين است:

چند سال قبل كه از غفلت عمله تعميرات، به سقف مسجد آتش افتاد، تمامى.

ص: 163

اطراف يعنى چهار سمت مسجد سوخت. ستون هاى به اين قطر و ارتفاع كه هر يك پانزده ذرع قد و قريب به دو ذرع قطر دارند، همه سوخته و آهك شده از اعجاز باهره و مسلّمه مكان رأس الحسين ( علیه السلام ) كه همان اوقات در اخبار فرنگستان خواندم، اين بود كه به هنگام حريق مسجد و احاطه آتش به اطراف، جمعى دويدند و خدام محل سر مبارك امام مظلوم شهيد ارواح العالمين فداه را خبر دادند كه به سمتى بگريزند. خادم گفته بود من از پناه اينجا نمى گذرم.

گر نگه دار من آنست كه من *** مى دانم در دارين از آتش دورم

همه او را تسفيه و تخطئه كردند و جان خود را به در بردند. پس از فرونشستن دود و دم و شعله و شراره، آمدند كه اگر از اندام خادم زغال و خاكسترى بر جاى باشد، بردارند و به گورستان مسلمانان برسانند. ديدند آتش از حد خود تجاوز نكرده، به مقام رأس الحسين نزديك نيامده، و خادم در بَرْد و سلام است و امروز از ظهور اين معجزه، مردم شام را به جلالت اين مقام، عقيدتى راسخ است. (1)

زيارتگاه رأس الحسين ( علیه السلام )، در ضلع شرقى مقام امام زين العابدين ( علیه السلام ) قرار دارد. اين دو زيارتگاه، به واسطه طاق عريضى به يكديگر متصل است. بناى زيارتگاه شامل اتاقى مربع شكل با ديوارهاى مرتفع و گنبدى كوچك است. (تصوير 80) در ضلع جنوبى اتاق، محرابى به چشم مى خورد كه ديوارهاى آن با رنگ سبز، رنگ آميزى، و شكل هايى از گياهان و اسامى ائمه معصوم (عليهم السلام) نيز بر آن ترسيم شده است. (تصوير 82)

در گوشه شمال شرقى اتاق، جايگاه سر امام حسين ( علیه السلام ) قرار دارد كه با پارچه پوشانيده شده است و بر آن يك ضريح نقره اى به طول 1/5، عرض 1 و ارتفاع 2 متر روى پايه اى از سنگ مرمر، وجود دارد. اين ضريح در سال 1414 ه. ق، به كوشش «محمد برهان الدين»، داعى مطلق فرقه اسماعيليان بهره هند، نصب شده است. شكل5.

ص: 164

ظاهرى آن از معمارى اسلامى هند الگو گرفته است. سطح آن نيز به شكل گياهان و كتيبه هايى به خط كوفى كه بيشتر شامل اشعار عربى است، مزيّن شده است. (1)

حمص را تصرف كرد، باقى مانده است و روى آن كتيبه اى درخور توجه از نظر معمارى وجود دارد. (1)

شهردارى حمص، براى تعريض خيابان، اين مناره را از بين برد و امروزه مقابل آن، مسجد جديدى به نام مسجد حسنين وجود دارد. (2) پيش تر به سخن ابن شهرآشوب اشاره شد كه وى از زيارتگاه هاى رأس الحسين ( علیه السلام ) در شهرهاى مختلف، از جمله شهر حمص، نام برده (3) و نشان دهنده شهرت زيارتگاه در آن زمان بوده است.

زيارتگاه رأس الحسين ( علیه السلام ) ديگرى، نزديك روستاى «تل عاس»، در جنوب غربى شهرك خان شيخون، ميان راه حماه و معرة النعمان وجود داشته، كه بهاءالدين روّاس رفاعى در سفرنامه خود از آن ياد كرده است. (4) «كامل شحاده» نيز براساس شكل معمارى آن، قدمت آن را از دوره ايوبى دانسته است. (5) بنابراين مى توان نتيجه گرفت اين زيارتگاه تا كمتر از نيم قرن گذشته پابرجا بوده است. اما متأسفانه نگارنده در بازديد خود از اين منطقه، با وجود جست وجوى فراوان، موفق به يافتن آن نشد و به نظر مى رسد كه آن مكان از بين رفته باشد. گفتنى است محل اين زيارتگاه، نزديك ويرانه هاى شهر تاريخى «كفرطاب» قرار دارد كه شايد از شهرهاى محل عبور كاروان اسراى اهل بيت (عليهم السلام) بوده است. (6)

همچنين در وقف نامه دوره مملوكى مدرسه سلطان ناصر حسن در قاهره، كه در

ص: 166

بخشى از آن، اوقاف اين مدرسه در فوعه آمده، به زيارتگاهى به نام «مشهد الحسين» اشاره شده است. (1) البته امروزه زيارتگاهى به اين نام در فوعه وجود ندارد. اما ميان باغ هاى زيتون جنوب غربى آن، ويرانه هاى تاريخى به چشم مى خورد كه نزد اهالى منطقه به «مشهد» شهرت دارد و شايد همان «مشهد الحسين» مذكور در وقف نامه دوره مملوكى بوده است. به گفته اهالى، در دوره اشغال فرانسه، به منظور ساخت يك پادگان نظامى در ادلب، سنگ هاى اين بنا را به اين شهر منتقل كردند. براى همين امروزه جز بخش هايى از ديوارهاى خارجى بنا، چيزى از آن باقى نمانده است. اما همين ويرانه هاى باقى مانده و ضخامت سنگ هاى به كار رفته در آن، نشان دهنده اين است كه بناى بزرگى بوده است. اطراف بنا نيز سنگ قبرهاى قديمى شكسته و پراكنده اى به چشم مى خورد؛ از جمله سنگ قبرى به تاريخ «تسعون و سبعمائه» يعنى 790 ه. ق يافت شده كه نشان مى دهد اين بنا، دست كم از قرن هشتم هجرى مسكونى بوده است. (2)

«ميرزا على اصفهانى»، كه در مسير سفر حج خود در سال 1331 ه. ق وارد شهر ديرالزور شده، به وجود محلى منتسب به رأس الحسين ( علیه السلام ) در مسجد جامع اين شهر موسوم به «مسجد عمرى» اشاره كرده و گفته است: «برخى عجم ها آن را زيارت مى كردند و مى گفتند گاهى از اين محل بوى عطرآگينى برمى خاسته است». (3) اما در هيچ يك از منابع محلى، به وجود اين مزار اشاره نشده است. از نظر تاريخى نيز عبور كاروان اسراى اهل بيت (عليهم السلام) و سرهاى شهداى كربلا از اين مكان، بعيد به نظر مى رسد.

در پايان به زيارتگاهى در شهر رقّه اشاره مى كنيم كه تنها در منابع قرون اوليه هجرى از آن سخن به ميان آمده است و بنابر قولى، محل دفن سر امام حسين ( علیه السلام ) به

ص: 167

شمار مى آمده است. اين قول تنها از «عبدالله بن عمر ورّاق» در كتاب مقتل وى روايت شده كه گفته است:

زمانى كه سر مقدس را نزد يزيد بن معاويه آوردند، گفت: آن را به انتقام سر عثمان، به نزد آل ابى معيط خواهم فرستاد. او سر را براى آنها، كه در آن زمان در رقّه بودند، فرستاد و آنها آن را در يكى از خانه هاى خود دفن كردند. اين خانه بعد از آن، در محدوده مسجد جامع قرار گرفت و اكنون كنار درخت سدرى است. (1)

محل اين زيارتگاه، مسجد جامع رقّه كهن بوده است كه در دوره اخير، به نام مسجد مُنيطر شناخته مى شده است. اما در چند دهه اخير تخريب، و به جاى آن يك مدرسه جديد ساخته شده است.9.

ص: 168

امام زين العابدين ( علیه السلام ) و رأس الحسين ( علیه السلام ) به سبب مجاورت، در مراحل تاريخى مختلف، به طور هم زمان بازسازى مى شده اند.

بناى مشهد شامل اتاق مستطيلى است كه در ضلع شرقى تالار موسوم به مشهد على ( علیه السلام ) و در ضلع غربى زيارتگاه رأس الحسين ( علیه السلام ) قرار دارد. در ضلع جنوبى اتاق، محرابى وجود دارد كه از قطعات سنگ مرمر پوشيده شده است. در ديوار شرقى آن نيز محراب كوچكى مى باشد كه بالاى آن كتيبه جديدى حاوى اين عبارت وجود دارد: «مجلس مولانا الامام زين العابدين علي بن الحسين رضوان الله عليهم اجمعين». (تصوير 85)

بر همين ديوار، در جنوب محراب، طاقچه مربع كوچكى در ارتفاع نسبتاً كمى از زمين به چشم مى خورد كه داراى پوششى از صفحه هاى نقره اى است. زائران، اين طاقچه را محل قرار دادن سر امام حسين ( علیه السلام ) مى دانند و با وارد كردن سر خود به داخل طاقچه، آن را مى بوسند. (تصوير 84) كنار طاقچه، طاق عريضى وجود دارد كه مقام امام زين العابدين ( علیه السلام ) را به زيارتگاه رأس الحسين ( علیه السلام ) متصل مى سازد.

گفتنى است كه ميان صحن مسجد اموى، مقابل ورودى مشهد على ( علیه السلام )، گنبد كوچكى وجود دارد كه از صفحات سربى پوشيده شده، و بر هشت ستون سنگى كوچك استوار است. اين گنبد كه به نقلى در سال 160 ه. ق در دوره المهدى خليفه عباسى ساخته شده است، امروزه به «قبة الساعات» (گنبد ساعت ها) شناخته مى شود. اما در گذشته، به گنبد زين العابدين ( علیه السلام ) يا گنبد يزيد مشهور بوده است. (1) شايد وجه تسميه اين دو نام، حوادث تاريخى مرتبط با امام زين العابدين ( علیه السلام ) و يزيدبن معاويه در اين مسجد است.

مى خورد. (تصوير 87) وجود اين عبارت، چنين تصورى را ايجاد مى كند كه ميان اين محراب و امام زين العابدين ( علیه السلام ) ارتباطى وجود دارد. زائران نيز چنين باورى دارند و آن را محل نماز خواندن امام زين العابدين ( علیه السلام ) مى دانند. براى همين بسيارى از آنان، اين محراب را مى بوسند و به قصد تبرك و ثواب، در آن نماز مى خوانند.

«محمد اسعد طلس»، از اين مسجد با عنوان «مسجد شهداى كربلا» ياد كرده، و آن را مسجد تازه تأسيس دانسته است كه در سال 1331 ه. ق، يعنى تقريباً هم زمان با بازسازى بناى زيارتگاه رؤوس الشهداء، ساخته شده است. (1) براساس نوشته اى كه داخل گنبد مسجد ثبت شده، ساختمان مسجد در سال 1411 ه. ق - 1990 م. بازسازى شده است.

نماى كلى مسجد شامل صحنى در شمال و شبستانى در جنوب است. صحن مسجد از سمت غرب به رواق هاى صحن زيارتگاه سرهاى شهداى كربلا متصل است. ميان آن، يك حوض آب كه از يك قطعه سنگ سياه رنگ تراشيده شده، به چشم مى خورد (2) كه بر آن گنبد كوچكى بنا شده است. اين گنبد بر چهار ستون كوچك استوار، و داراى گردن هشت ضلعى است. داخل سقف گنبد، شكل هاى هندسى ساده اى رسم شده كه داخل آنها اسامى شانزده تن از شهداى كربلا ثبت گشته است. اينها شهدايى اند كه زيارتگاه مجاور، مدفن سرهاى آنان دانسته شده است. (تصوير 86)

همچنين داخل صحن، چاه آبى نيز وجود دارد كه دهانه آن با يك قطعه فلز رنگ آميزى شده به رنگ سبز، مسدود است. لبه چاه نيز از سنگ مرمر سفيد پوشيده، و به شكل نقوش گياهى تراشيده شده است. (تصوير 88) تعدادى از زائران به دهانه چاهت.

ص: 171

دخيل مى بندند و برخى نيز حاجت هاى خود را روى كاغذ مى نويسند و به اميد حاجت گرفتن، آن را داخل چاه مى اندازند.

همچنين در اسناد دينى و وقف نامه هاى موزه حماه، سندى وجود دارد كه در آن تعميرات و بازسازى هاى زيارتگاه در سال 985 ه. ق بيان و در آن، از اين مزار با نام «ولى الله زين العابدين» ياد شده است. سند ديگرى، حاوى هزينه هايى است كه خادم مزار از نقيب سادات حماه «سيد عبدالرزاق بن محمد كيلانى» دريافت كرده است كه در آن، زين العابدين، جد وى معرفى شده است. (1) از اين سند چنين برداشت مى شود كه صاحب مزار، منتسب به يكى از افراد خاندان «كيلانى» حماه است. خاندان كيلانى منتسب به «عبدالقادر گيلانى» و از نسل وى هستند كه خود را از سادات حسنى مى دانند.

اما به عقيده تعدادى از خاندان هاى سادات و تصوف سوريه، از جمله سادات «آل حراكى»، صاحب اين مزار «على بن عبدالله حراكى» است. وى فرزند شيخ عبدالله حراكى (متوفاى 586 ه. ق) جد اعلاى اين خاندان، و از نسل امام زين العابدين ( علیه السلام ) بوده كه نسب ايشان چنين است: على بن عبدالله (ملقب به حراكى) بن محمد بن على ابن حسين بن ابوالقاسم بن ابوالحسن على بن كمال الدين محمد بن حسن بن محمد بن على الزاهد بن محمد الاقساسى بن يحيى ذى الدمعة بن حسين بن زيد بن امام زين العابدين ( علیه السلام ).(2)

محمد راغب طبّاخ حلبى، صاحب اعلام النبلاء، در زندگى نامه شيخ عبدالله حراكى نوشته است:

سيد شريف حسيب، شيخ صالح، جليل اصيل، عريق قدوه، زاهد عابد، ورع ناسك، سالك مسلك، محقق مدقق، پس از مهاجرت از مدينه منوره، در كوه هاى فلسطين به عبادت پرداخت. سپس به روستايى در حوران به نام «حَراك» رفت و بدان منتسب گرديد. سپس در ايام شيخ ارسلان دمشقى، كه شيخ تصوف در شام بود، به آنجا رفت، و مشايخ شام به وى حسد بردند. از او4.

ص: 173

كراماتى، از قبيل كشف حقيقى و الهام ربانى و اتصال نبوى آشكار گرديد كه قابل بيان نيست.

جمع بسيارى به گرد وى درآمدند تا جايى كه او را بر خود بيم آن پديد آمد كه از حال مراقبه باز ماند. از مناقب وى، رحمت خدا بر او باد، آن است كه از شرم خدا، هيچ گاه سرش را به آسمان بلند نكرد. پس زمانى كه مردم زيادى به گرد وى درآمدند، به حمص رفت. در آنجا نيز مردم زيادى به گرد وى جمع شدند و بيشتر اهل آنجا نزد او تلمذ نمودند و كراماتش مشهور گشت. پس او را بيم آن پديد آمد كه توجه مردم، او را از حال مراقبه باز دارد. از آنجا نيز هجرت كرد و به معرة النعمان رفت. مردم اطراف او را گرفتند و او از بيم بازماندن از حال مراقبه، به «غرزل» از روستاهاى معرة النعمان مهاجرت كرد و در آن اقامت گزيد و همانجا ساكن شد. مردم از عراق و اطراف شام به نزد وى مى آمدند و تعداد مريدان وى در شمارش نيايد. در همانجا در سال 586 درگذشت و بر قبر او زيارتگاهى ساختند و در روز وفات او جمعى از مسيحيان، اسلام آوردند. (1)

قبر وى تاكنون در همين روستا كه امروزه به نام «حراكى» شهرت يافته، پابرجا و زيارتگاه است. صاحب اعلام النبلاء در ادامه، درباره فرزند وى على بن عبدالله (صاحب مزار زين العابدين حماه) چنين نوشته است:

از عبدالله فرزندى جز ابوالحسن على نيامد. او در زهد و عبادت و دانش و حال [معنوى]، به پدر خود نزديك بود، خداوند آن دو را بيامرزد، و از نسل وى است طايفه پاك ساكن معرة النعمان؛ و در آن زاويه مشهورى دارند. (2)

نورى پاشا كيلانى، در يكى از ابيات قصيده قسطنطونيه خود كه در آن زيارتگاه هاى

ص: 174

شهر حماه را نام برده، به اين مزار اشاره كرده، سروده است:

ومقام زين العابدين الذى غدا *** للعابدين مقام زين حلاها (1)

براساس كتيبه موجود در زيارتگاه، تاريخ بنا به سال 883 ه. ق و دوره ملك الاشرف قايتباى مملوكى برمى گردد كه مطابق با نوشته ابن جيعان است. اين زيارتگاه، صحنى جديد با دو ورودى شمالى و شرقى دارد و اطراف صحن نيز اتاق هايى براى اقامت زائران ايجاد شده است. در جنوب صحن، رواق جديدى وجود دارد كه سقف آن بر چهار ستون استوار است. متصل به اين رواق، ساختمان اصلى مزار قرار دارد كه با قالب هاى سنگى از جنس «كلسيت» ساخته شده است. اين ساختمان شامل دو اتاق مجاور يكديگر است كه با يك درِ ساده به يكديگر متصل شده است. هر اتاق داراى گنبدى سفيدرنگ از جنس آجر سفالى، و گنبد غربى بزرگ تر از گنبد شرقى است. هر گنبد، داراى گردن دايره اى است كه ميان آن نيز پنجره هاى كوچكى وجود دارد. (تصوير 89)

هر يك از دو اتاق اصلى مزار، داراى يك ورودى در ضلع شمالى آن است. ميان اتاق شرقى مزار، قبرى برجسته وجود دارد كه با پارچه هاى سبزرنگ مزيّن به آيات قرآن پوشيده شده است. زائران كه بيشتر از فرقه علويان سوريه هستند، اين قبر را مقام يا مزار نمادين امام زين العابدين ( علیه السلام ) مى دانند و آن را زيارت مى كنند. (تصوير 90)

ورودى اتاق غربى، شامل سردر بزرگى است كه دو طرف آن دو سكو به ارتفاع حدود نيم متر وجود دارد. در اين سردر كتيبه اى سنگى به ابعاد 71 * 191 سانتى متر مربع وجود دارد كه حاوى نوشته اى به خط ثلث در دو سطر و بيانگر تاريخ بناى مزار است. (تصوير 91) متن كتيبه چنين است:

1. بسم الله الرحمن الرحيم امر بعمارة هذا المسجد المبارك مولانا السلطان الملك الاشرف ابوالنصر قايتبايت.

ص: 175

2. خلد الله تعالى ملكه على يد الامير صارم الدين ابراهيم بن القايتباني احد الامراء بحلب في سنة ثلاث وثمانين وثمان مائة.

بالاى اين كتيبه، كتيبه ديگرى به صورت دايره اى و به قطر 40 سانتى متر، در سه سطر وجود دارد كه متن آن چنين است: «ابوالنصر قايتباي، عز لمولانا السلطان الملك الاشرف، عزّ نصره». اين كتيبه، «رنك» (1) رسمى ملك الاشرف قايتباى است.

بناى زيارتگاه زين العابدين، به علت قرار گرفتن بالاى كوه و داشتن دو گنبد سفيدرنگ، از مسافت دور نيز ديده مى شود.

دو طرف ورودى، تزيينات ساده اى به شكل استوانه هاى سنگى پى درپى به چشم مى خورد. بالاى سردر، كتيبه اى سنگى وجود دارد كه بيانگر بناى مزار در سال 1384 ه. ق است. متن اين كتيبه چنين است:

الفاتحة. هذا مقام سيدنا الامام علي زين العابدين ابن الحسين ابن علي امير المؤمنين وفاطمة الزهراء ابنة رسول الله صلوات الله وسلامه عليهم بناه الفقير لله تعالى ابراهيم صالح ناصر الحكيم حباً بالله تعالى عن روح ولي الله والده قدس الله روحيهما سنة 1384.

همچنين بر ديوار بنا، سمت چپ ورودى، لوح سنگى ديگرى وجود دارد كه حاوى چند بيت شعر و مادّه تاريخ بناست:

يا عملاً من خيرة الاعمال *** لرجل من خیرة الرجال

ویا تراث الفخر للاجیال *** بناه ابراهیم دو الافضال

نجل الحکیم الصالح الفعال *** مسجد صدق باهر الکمال

لابن الحسین بدل الابدال *** لا زال یرقی فلک المعالی

و یجتلی انوار ذی الجلال *** و یهتدی بالمصطفی والال

ويغمر التاريخ «بانشغال» [ \ 1384] (1)

بنى هذا المقام الشريف الشيخ ابراهيم صالح ناصر

الحكيم من ماله الخاصّ اجزل الله له الثواب والمغفرة

ميان اتاق، قبرى وجود دارد كه حدود 1/5 متر از سطح زمين ارتفاع دارد و با پارچه هاى سبزرنگ پوشانده شده است. (تصوير 94) ميان ضلع جنوبى اتاق، محرابى رنگ آميزى شده به رنگ سبز است كه بالاى آن يك طاق نما وجود دارد. ميان اين طاق نما، نقش يك هلال وجود دارد كه يك ستاره پنج پر را دربرگرفته است.د.

ص: 177

سمت شرقى اتاق مزار، مسجد كوچك و ساده اى به نام امام جعفر صادق ( علیه السلام ) وجود دارد كه براساس كتيبه سنگى سردر آن، در سال 1378 ه. ق، يعنى شش سال قبل از بناى مزار، ساخته شده است. سقف مسجد بر سه رديف ستون سنگى مدوّر كوچك استوار گشته است. ورودى مسجد در ضلع شمال، و محراب آن در ضلع جنوبى واقع است. بر سردر بنا، كتيبه اى سنگى قرار دارد كه متن آن چنين است:

الفاتحة

هذا مسجد الامام جعفر الصادق

عليه السلام

بناء لذكر الله شيد ومسجدٌ *** یحف به التهلیل و الیمن و البّر

فلا زال ابراهیم للخیر بانیاً *** و فی ذمة التاریخ اعماله الغرّ (1)

سنة 1378

بناى كنونى مزار به طور كامل جديد است و در آن اثرى كه نشان دهنده قدمت آن باشد، به چشم نمى خورد. همچنين كتيبه يا تابلويى كه حاوى نام مزار يا تاريخ بناى آن باشد، ملاحظه نمى شود. در منابع تاريخى نيز اشاره اى به آن نشده است. با توجه به اينكه امام جعفر صادق ( علیه السلام ) در سال 148 ه. ق در مدينه منوره از دنيا رفته، و در قبرستان بقيع دفن شده است، بنابراين بايد چنين مزارى را نمادين دانست.

ص: 180

ص: 182

دارد؛ از جمله نقل شده است كه او از دست ابن زبير به شهر طائف فرار كرد و در آنجا وفات يافت. همچنين گفته اند وى در شهر «اَيله» (بندر عقبه امروزى در جنوب غربى اردن) درگذشت. (1) اما روايت وفات وى در مدينه مشهور و معتبرتر است.

محله مزّه قديم كه مزار محمد حنفيه در آن قرار دارد، بخشى از منطقه مزّه است كه مساحت وسيعى از غرب شهر دمشق را شامل مى شود. مزّه قديم، نام جديدتر روستاى «مزّه»، از بزرگ ترين روستاهاى دمشق در قرون گذشته است. هر چند امروزه اين روستا، با توسعه شهر در چند دهه اخير، ميان محلات جديد آن قرار گرفته، اما تا حدودى بافت قديمى خود را حفظ كرده است. ياقوت حموى درباره مزّه نوشته است: «روستاى بزرگ و سرسبزى است ميان باغ هاى دمشق. فاصله آن تا دمشق نيم فرسخ است». (2) ابن طولون صالحى، مورخ بزرگ دمشق، درباره مزّه رساله اى با عنوان «المعزّة فيما قيل في المزّة» تأليف كرده است. (3)

پس از فتح دمشق به دست مسلمانان، چند تن از صحابه رسول خدا ( صلی الله علیه و آله )، از جمله دحيه كلبى (متوفاى حدود 45 ه. ق) و اسامة بن زيد (متوفاى 54 ه. ق)، مزّه را براى سكونت خود انتخاب كردند. قبر دحيه كلبى همچنان ميان قبرستان قديمى مزّه قديم باقى مانده است. مسجدى بسيار قديمى نيز به نام اسامة بن زيد در اين محله وجود دارد.

مزار محمد حنفيه، در كوچه اى نزديك خيابان معروف به «شيخ سعد»، در شرق محله مزّه قديم واقع است. اين مزار به صورت اتاق مستطيل شكل كوچكى است كه وسط كوچه قرار گرفته، و داراى گنبد سبزرنگى است كه بيشتر به يك هرم شكسته شباهت دارد. در ضلع شمالى آن يك پنجره، و در ضلع شرقى آن يك درِ كوچك قرارت.

ص: 184

دارد. (تصوير 98) كنار درِ ورودى، لوح سنگى جديدى نصب مى باشد كه براساس آن، بناى مزار در سال 1396 ه. ق ساخته شده است. متن كتيبه چنين است:

اعوذ بالله من الشيطان الرجيم. بسم الله الرحمن الرحيم. (إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً) (1) هذا ضريح الصحابي الجليل الشيخ محمد ابي الظفاير ابن الحنفية بن الإمام علي رضي الله عنه - لروحهم الفاتحة. شيد بنائه عام 1396 هجرى.

داخل اتاق، قبرى متصل به ديوار شمالى وجود دارد كه نيمى از مساحت اتاق را شامل مى شود. سطح قبر با پارچه هاى سبزرنگ پوشيده شده است و بر سر قبر، لوح سنگى ايستاده اى وجود دارد كه حاوى نام صاحب مزار است. (تصوير 99)

با توجه به اقوالى كه درباره محل وفات و دفن محمد حنفيه بيان شد، انتساب اين قبر يا مزار به محمد حنفيه نمى تواند درست باشد. گفتنى است كه زيارتگاه هاى ديگرى نيز منسوب به محمد حنفيه در سوريه و چند كشور ديگر، از جمله جزيره خارك خليج فارس، كوه شاه محمد حنفيه در ارتفاعات كركبودِ طالقان، روستاى بيورزينِ لوشان در منطقه رودبار گيلان، شهر قره تپه در استان ديالى عراق و ارتفاعات استان آراكان در كشور ميانمار وجود دارد. اما به سبب اينكه قبر وى در مدينه، يا به قولى در طائف است، بيشتر اين زيارتگاه ها از اعتبار تاريخى برخوردار نيست و ممكن است برخى از آنها مدفن شخصيت ديگرى باشد.

مزار، ميان باغ هاى زيتون بيرون روستا قرار دارد. بناى آن شامل اتاق كوچكى مربع شكل و بدون گنبد است. ميان ضلع شرقى مزار درِ آهنى كوچكى به رنگ سبز وجود دارد. اطراف بنا، بقاياى حصارى وجود دارد كه در آن قالب هاى سنگى بزرگى از بقاياى ويرانه هاى تاريخى بازمانده در اين منطقه، به كار رفته است. (تصوير 97) متأسفانه در زمان بازديد نگارنده از مزار، درِِ آن بسته بود و كسى از اهالى نيز اطراف آن حضور نداشت و لذا نگارنده موفق به ورود به زيارتگاه نشد.

اسماعيل بن امام جعفر صادق ( علیه السلام ) است. (1) سليمان بن حيدر (1116-1210 ه. ق)، داعى ارشد اسماعيليان نزارى مؤمن شاهى سوريه در قرن 12 ه. ق، در ابياتى از قصيده حيدريه خود، كه در آن سلسله امامان اسماعيلى مؤمن شاهى را به نظم درآورده، اين موضوع را در قالب شعر بيان كرده است. او پس از ذكر اسماعيل بن امام جعفر صادق ( علیه السلام )، چنين سروده است:

وإبنه محمد الموجود *** صلّی علیه الخالق المعبود

و الضدّ رهط من بنی العباس *** فی ذلک الوقت من الارجاس

و قد اتی من طیبة مبادر *** للقدس فی تقیة مهاجر

حتی انتهی لتدمرالامین *** فعاش فیها بین اهل الدین

مقامه فی رأس اعلی الجبل *** واسمه الکامل محمد بن علی (2)

براساس اين ديدگاه، اين مزار ارتباطى با محمد حنفيه ندارد و با حذف واسطه هاى موجود در نسب محمد بن اسماعيل تا امام على ( علیه السلام ) و انتساب مستقيم وى به اميرمؤمنان ( علیه السلام )، به مزار محمد بن على شهرت يافته است. (3)

براساس منابع اسماعيليان سوريه، محمد بن اسماعيل، در سال 114 يا 132 ه. ق، به اختلاف منابع، در مدينه منوره به دنيا آمد. سپس به كوفه و از آنجا به فرغانه و سپس به نيشابور مسافرت كرد. در آنجا ازدواج كرد و فرزند و جانشين پس از وى، «عبدالله الرضى» به دنيا آمد. سپس به رى، و از آنجا به نهاوند و سپس دماوند مهاجرت كرد و

ص: 187

در روستايى كه بعدها به نام وى «محمودآباد» ناميده شد، سكونت گزيد. (1) در اين منابع تأكيد شده است كه او در پايان عمر خود، در سال 191 ه. ق به صورت مخفيانه به تدمر رفت و در سال 193 ه. ق در اين شهر از دنيا رفت و در كوه شمال شرقى آنجا به خاك سپرده شد. (2)

البته در اين باره نظرات ديگرى نيز وجود دارد. «فرهاد دفترى»، پژوهشگر تاريخ اسماعيليان، معتقد است گويا محمد بن اسماعيل، بخش آخر زندگى خود را در خوزستان (جنوب غربى ايران) گذرانيده است. (3)

اما در منابع انساب سادات تأكيد شده است كه محمد بن اسماعيل همراه هارون الرشيد به عراق رفت و در بغداد درگذشت (4) و در اين شهر مدفون شد. (5)

محمد بن اسماعيل، نخستين امام مستور اسماعيليان، و ناطق هفتم آنان است. او در عقايد فرقه اسماعيليه، از جايگاه ويژه و منحصر به فردى برخوردار است و دوره امامت وى، آغاز مرحله جديدى در تاريخ دعوت اسماعيليان به شمار مى آيد . (6)

مزار محمد بن على در تدمر، در يك نقطه كوهستانى صعب العبور واقع شده است. براى رسيدن به اين مزار، هيچ جاده اتومبيل رو وجود ندارد و تنها با پياده روى و كوهنوردى طولانى مدت مى توان به آنجا رسيد. اين مزار در محدوده يكى از مناطق نظامى كشور سوريه قرار دارد و بازديد از آن نيازمند دريافت مجوز ويژه است. نگارنده

ص: 188

با اينكه در تاريخ 2006/11/20 م. به منظور تحقيق ميدانى خود به تدمر رفت، اما متأسفانه موفق به بازديد از آن نشد و كوشش هاى بعدى نيز براى تحقق اين هدف به جايى نرسيد. (1)

بالاى درِ ورودى، كتيبه اى سنگى وجود دارد كه بيانگر نام و نسب صاحب مزار، نام بانى و تاريخ بنا است. براساس اين كتيبه، اين زيارتگاه را در سال 1330 ه. ق، «سيد سليم افندى» فرزند «سيد حسين مرتضى»، متولى زيارتگاه هاى اهل بيت (عليهم السلام) ساخته است. متن كتيبه چنين است:

قبرٌ تضمّن بضعةٌ من احمد *** و حشاشةٌ للبضعة الزهراء

قبرٌ سما شرفاً علی همام السما *** و علا بساکنه علی الجوزاء (1)

هذا مقام سيدنا عبدالله ابن الامام زين العابدين علي ابن الامام الحسين ابن الامام علي بن ابي طالب عليهم السلام. تشيد هذا المقام الشريف بمساعي السيد سليم افندي ابن السيد حسين مرتضى قائم مقام مراقد اهل البيت عليهم السلام سنة 1330.

قبر، ميان اتاق قرار گرفته و بيشتر از يك متر، بالاتر از سطح زمين است. جمهورى اسلامى ايران، در دو دهه اخير روى قبر، ضريح طلا و نقره جديدى را شبيه ضريح هاى معمول امامزادگان ايران، نصب كرده است. (تصوير 107)

جعفر صادق ( علیه السلام ) از وى پيروى كردند. اما بيشتر آنها به امام كاظم ( علیه السلام ) رجوع كردند. پيروان باقى مانده وى به «فطحيه» شهرت يافتند. (1) عبدالله افطح پس از پدر خود، تنها هفتاد روز در اين دنيا زندگى كرد و فرزند پسرى نيز از وى به جا نماند. (2)

در كتب تاريخ و تراجم، درباره محل وفات و دفن عبدالله فرزند امام جعفر صادق ( علیه السلام ) سخن به ميان نيامده است. تنها على بن ابى بكر هروى به وجود قبر وى در «اَبواء» (منطقه اى ميان مكه و مدينه) اشاره كرده است. (3) همچنين در منابعى كه در آن از قبور و زيارتگاه هاى باب الصغير نام برده شده، به وجود قبرى از وى در اين قبرستان اشاره نشده است. اما در برخى منابع، از قبر ام الحسن دختر حمزة بن امام جعفر صادق ( علیه السلام )، (4) يا ام الحسن دختر امام صادق ( علیه السلام )، (5) در اين قبرستان ياد شده است.

اين زيارتگاه، ميان قبرستان، در جنوب مزار بلال حبشى واقع است. نماى كلى مزار، شامل اتاق مربع شكل كوچكى است كه از قالب هاى سنگى به دو رنگ متناوب ساخته شده است. بنا داراى گنبد سبز رنگى با گردن هشت ضلعى است. ورودى مزار در ضلع غربى مى باشد. در اضلاع ديگر بنا نيز پنجره هايى به چشم مى خورد. (تصوير 112) قبر به صورت برجسته ميان اتاق قرار دارد. (تصوير 113)

ام كلثوم دختر امام على ( علیه السلام ) و سكينه دختر امام حسين ( علیه السلام ) واقع است. البته خيابان كوچكى ميان زيارتگاه و قبرستان، فاصله انداخته است.

مرحوم سيد محسن امين عاملى معتقد است كه در اين محل، تنها سرهاى سه تن از شهدا، يعنى حضرت ابوالفضل عباس، حضرت على اكبر و حبيب بن مظاهر دفن شده است. او براى اثبات ديدگاه خويش، به وجود كتيبه اى در بناى قديمى زيارتگاه استناد كرده و در اين باره نوشته است:

بعد از سال 1321 ه. ق در قبرستان معروف به باب الصغير دمشق زيارتگاهى را ديدم كه بر سردر آن سنگى بود و در آن چنين نوشته شده بود: اينجا محل دفن سر عباس بن على ( علیه السلام ) و سر على اكبر بن حسين ( علیه السلام ) و سر حبيب بن مظاهر است. پس از چند سال، اين زيارتگاه تخريب و بازسازى شد و اين سنگ برداشته شد و داخل زيارتگاه قبرى بنا گرديد كه بر آن اسامى تعدادى از شهداى كربلا نوشته شد. (1)

با اين حال، در منابع تاريخى و جغرافيايى، اشاره اى به وجود زيارتگاه سرهاى شهداى كربلا در باب الصغير نشده است. (2) صرف وجود كتيبه اى كه در آن از سرهاى سه تن از شهداى كربلا ياد شده است، نمى تواند به تنهايى دليلى بر صحت و اعتبار اين انتساب باشد؛ زيرا در منابع تاريخى معتبر و كتاب هاى مقتل امام حسين ( علیه السلام )، درباره سرنوشت سرهاى شهداى كربلا پس از رسيدن به دمشق، هيچ سخنى وجود ندارد. تنها «خواندمير» (متوفاى 942 يا 943 ه. ق)، مورخ معاصر تيموريان، در تاريخ خود «حبيب السِير» نوشته است كه امام زين العابدين ( علیه السلام ) در روز اربعين (20 صفر) سرهاى شهدا رات.

ص: 194

به بدن هاى آنان در كربلا ملحق كرد (1) و «مرحوم شيخ عباس قمى» نيز اين مطلب را از او نقل كرده است (2) و برخى از معاصران نيز از وى نقل كرده اند. (3)

به هر حال، اسامى شهدايى كه اين زيارتگاه، محل دفن سرهاى آنان دانسته شده، براساس نوشته ها و تابلوهاى موجود در آن، چنين است:

- جعفر بن عقيل [بن ابى طالب]؛

- جعفر بن [امام] على ( علیه السلام )؛

- حبيب بن مظاهر؛

- حر رياحى؛

- حسين بن عبدالله. به نظر مى رسد كه اين اسم، تحريف نام عبدالله بن امام حسين ( علیه السلام ) است كه به همين صورت در كتاب «منتخبات التواريخ لدمشق» ذكر شده است؛ (4)

- عباس بن [امام] على ( علیه السلام ).؛

- عبدالله بن عقيل [بن ابى طالب]؛

- عبدالله بن [امام] على ( علیه السلام ).؛

- عبدالله بن عون. گويا اين اسم، تحريف نام عون بن عبدالله بن جعفر بن ابى طالب است؛

- عثمان بن [امام] على ( علیه السلام )؛

- على بن ابى بكر. به نظر مى رسد كه اين اسم، تحريف نام ابوبكر بن امام على ( علیه السلام ) است كه به همين صورت در كتاب «منتخبات التواريخ لدمشق» ذكر شده است. (5)

ص: 195

- على اكبر بن [امام] حسين ( علیه السلام ).؛

- عمر بن [امام] على ( علیه السلام ).؛

- قاسم بن [امام] حسن ( علیه السلام )؛

- محمد بن [امام] على ( علیه السلام ).؛

- محمد بن مسلم [بن عقيل بن ابى طالب].

البته بسيار درخور توجه است كه عمر بن امام على ( علیه السلام ) از شهداى كربلا نيست و پس از اين واقعه در «ينبع» مدينه به مرگ عادى از دنيا رفته است. (1)

درباره تاريخچه زيارتگاه رؤوس الشهدا، در منابع تاريخى، به تاريخ بناى نخستين آن اشاره اى نشده است. «شيخ فرج آل عمران قطيفى» از «سيد عبدالحسين شرف الدين» نقل كرده است كه او در سال 1307 ه. ق و در سن هفده سالگى، به زيارت اين مكان آمد. مردم زباله هاى خود را اطراف زيارتگاه مى انداختند؛ به طورى كه سطح زباله ها بالاتر از گنبد رسيده بود. پس از گذشت چند سال، «سيد سليم مرتضى» به استانبول مسافرت كرد و از سلطان عبدالحميد [دوم] عثمانى اجازه خواست تا زيارتگاه را بازسازى كند. سلطان با اين درخواست موافقت كرد و سيد سليم نيز اين زيارتگاه و چند زيارتگاه ديگر باب الصغير، از جمله زيارتگاه عبدالله بن امام زين العابدين ( علیه السلام ) و مزار سكينه و ام كلثوم را بازسازى كرد و تا پايان عمر، متولى اين زيارتگاه ها گرديد. (2)

در لوح سنگى سردر زيارتگاه نيز به اين بازسازى در ماه شوال 1330 ه. ق به دست سيد سليم افندى فرزند سيد حسين مرتضى اشاره شده است. گويا اين بازسازى همان است كه به نوشته سيد محسن امين، اسامى تعدادى از سرهاى شهدا افزوده شده است. گفتنى است كه «عارف بك ماردينى» در يكى از قصايد خود، بازسازى فوق را ثبت كرده و براى آن مادّه تاريخ سروده است. «محمد اديب آل تقى الدين حصنى»، متن اين8.

ص: 196

قصيده را چنين نقل كرده است:

قف بالمقام تأدباً *** و ارفع أکفک بالدعا

هذا ضریح السادة الشهداء *** من آل العبا

فرووس ستةعشرة *** منهم دفین بدی الخبا

حملت الی الفیحاء من *** ارض الوقیعة کربلا

مع رأس سیدنا الحسین *** بن النبی المجتبی

و أتت دمشقاً من نجین *** بوقعة الحرا فلا

فأقمن فبها مدة هذا حتی *** انتقلنا إلی البقا

کانت قبور هم ثوت *** جهلاً بهم تحت الثرا

فاهتمّ فی انشائها *** شکری و ناظم ابتدا

بدلالة الغر الکرا *** م سیود آل المرتضی

شکر الاله صنیعهم *** و أثابهم خیر الجزا

و لقد اتیت مکملاً *** للسعی حقاً و البنا

تمت بحمد الله ها *** تیک القباب کما تری

یا زائراً آل النبیی *** ابشر فقد نلت المنا

ارّخ « بحسن الفوز فی *** اعلا الجنان لک ارتقا » (1)

ص: 197

معمارى زيارتگاه رؤوس الشهدا با زيارتگاه عبدالله بن امام زين العابدين ( علیه السلام ) قابل مقايسه است. ساختمان مزار ميان صحن مربعى قرار دارد كه در يك دهه اخير، رواق هايى نيز اطراف آن ساخته، و نماى غربى صحن، با سنگ هاى مرمر سفيد پوشيده شده است. ورودى زيارتگاه هم ميان آن قرار دارد. در ضلع شرقى صحن، مسجد امام زين العابدين ( علیه السلام ) وجود دارد كه پيش تر درباره آن توضيح داده شد.

بناى اصلى مزار شامل اتاقى به شكل مربع است كه از قالب هاى سنگى سياه و سفيد (ابلق) ساخته شده است. بنا داراى گنبدى كم خيز و سفيد رنگ با گردن هشت ضلعى است. (تصوير 108) در ضلع شمالى آن، سردر مرتفعى وجود دارد كه در رأس آن يك طاق قرار دارد. (تصوير 109) دو طرف سردر نيز دو پنجره مشبّك آهنى به چشم مى خورد. بالاى درِ ورودى، كتيبه اى سنگى وجود دارد كه بيانگر بازسازى مزار در سال 1330 ه. ق به دست سيد سليم مرتضى است و متن آن چنين است:

وفتيةٌ من بني عدنان ما نظرت *** عین الغزالة اعلی منهم حسبا

من کل جسم بوجه الارض مطّرح *** و کلّ رأس برآس الرمح قد نصبا (1)

هذا مقام رؤوس الشهداء الستة عشر رأساً من اهل العبى الذي استشهدوا يوم طفّ كربلاء مع الامام الحسين ابن الامام علي بن ابي طالب عليهم السلام تشيد هذا المقام المقدّس بمساعي السيد سليم افندي ابن السيد حسين مرتضى قائم مقام مراقد اهل البيت عليهم السلام في شوال سنة 1330.

بالاى اين كتيبه، لوح سنگى جديدترى وجود دارد كه بيانگر نصب ضريح نقره روى قبر در سال 1414 ه. ق - 1993 م، به دست «جوهر محمد برهان الدين»، داعى مطلق اسماعيليان بُهره است. متن كتيبه چنين است:

بتوفيق الله تعالى تم تجديد مقام رؤوس شهداء كربلاء عليهم السلام ووضع المقصورة الفضية من قبل الداعي إلى اهل البيت الفاطمي القائد جوهر محمد برهان الدين سلطان البهرة بمساعيت.

ص: 198

السيد محمد سليم ابن السيد رضا مرتضى متولى مقامات اهل البيت عليهم السلام 1414 ه 1993 م.

در بالاى اين كتيبه، كتيبه مدوّرى وجود دارد كه حاوى يك بند از مرثية منظومى است كه طاهر سيف الدين - داعى پيشين اسماعيليان بهرة هند و پدر محمد برهان الدين - در رثاى حضرت سيدالشهداء (عليهم السلام) و بيان مصيبت هاى وارده به اهل بيت (عليهم السلام) در كربلا، سروده است. متن كتيبه بدين شرح است:

لله من شهداء *** اطائب سعداء

اکارم فضلاء *** اماثل نبلاء

فی دینهم حنفاء *** و الهفتا یا حسینا

يا سيد الشهداء

همچنين در داخل گنبد بنا، گلچينى از ابيات يك قصيدۀ عربى 40 بيتى كه طاهر سيف الدين در رثاى امام حسين ( علیه السلام ) سروده، به خط طلايى رنگ نبشته شده است. (1)

محل دفن سرهاى شهدا به صورت قبر مربع برجسته اى، ميان اتاق مزار قرار دارد. روى قبر نيز ضريح نقره اى مربع شكلى كه گنبد كوچكى دارد، نصب شده است. اين ضريح در سال 1414 ه. ق به كوشش محمد برهان الدين، داعى كنونى اسماعيليان بُهره در هند، نصب شده، و از نظر شكل ظاهرى از معمارى اسلامى هند و در عين حال معمارى دورۀ فاطمى مصر تأثير گرفته است. (تصوير 110) داخل ضريح، شانزده عمامه پارچه اى كوچك به نشانه سرهاى شهداى كربلا، بر قبر قرار داده شده است.

كوه جوشن، در بخش دوم اين كتاب به تفصيل سخن گفتيم. در حال حاضر، نام «جوشن» از ياد مردم حلب رفته است و زيارتگاه نيز نزد اهالى حلب به «شيخ مُحَسِّن» شناخته مى شود. مشهد محسن از مهم ترين زيارتگاه هاى اهل بيت (عليهم السلام) در سوريه و از قديمى ترين آثار تاريخى اسلامى شهر حلب به شمار مى آيد.

مشهد محسن در گذشته به «مشهدالسقط»، «مشهدالطرح» (1) و «مشهدالدكّة» نيز معروف بوده است. علت نامگذارى آن به مشهد السقط و مشهد الطرح، وجود قبر محسن بن امام حسين ( علیه السلام ) در آن بوده كه گفته شده در اين محل سقط شده است. (2)

علت نامگذارى آن به مشهد دكّه نيز، بنا به قولى وجود صخره برجسته اى شبيه دكّه در شمال مشهد بوده است. (3) اما بنا به قول ديگرى، وجه تسميه اش اين بوده كه امير سيف الدوله حمدانى در نقطه اى مشرف به مشهد، دكه اى نصب كرده بود كه در آنجا به تماشاى مسابقات سواركارى محل مجاور مشهد مى نشست . (4)

درباره چگونگى پيدايش و بناى مشهد، ابن ابى طى حلبى نوشته است:

در سال 351 هجرى، سيف الدوله حمدانى شبى از خانه اش، خارج حلب، نورى را ديد كه چند بار از آسمان به محل مشهد پايين آمد. صبح گاه سوار اسب شد و به آن محل رفت و آنجا را حفر كرد و سنگى را يافت كه بر آن نوشته شده بود: اين قبر محسن بن حسين بن على بن ابى طالب است. پس سادات علوى را گرد آورد و از آنها پرسيد: «آيا حسين فرزندى به نام محسن داشته»؟ برخى از آنها گفتند: «چنين چيزى نشنيده ايم. اما شنيده ايم كه فاطمه (عليها السلام) باردار بود و حضرت پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) به او گفت: نام فرزندى كه در شكم دارى محسن است. در روز بيعت، هنگامى كه به در خانه فاطمه هجوم بردند تا على را براى بيعت گرفتن ببرند، فرزند او سقط شد». برخى ديگر گفتند: «شايد وقتى كه كاروان8.

ص: 200

اهل بيت امام حسين ( علیه السلام ) از اينجا عبور مى كردند، اين فرزند از يكى از زنان امام حسين ( علیه السلام ) سقط شده باشد؛ چراكه ما از پدران خود شنيده ايم اينجا جوشن ناميده شد؛ زيرا شمر بن ذى الجوشن با اسرا و رئوس شهدا در اينجا توقف كرد و در اين محل معدنى بود كه از آن مس استخراج مى شد. كارگران معدن با ديدن اسرا شادمانى كردند. پس زينب دختر حسين ( علیه السلام ) آنها را نفرين كرد و از آن زمان معدن متروك گشت». برخى ديگر نيز گفتند: «نوشته روى اين سنگ و آثار اين مكان قديمى است و بدن اين فرزند سقط شده، فاسد نشده است و اين خود دليلى است بر اينكه فرزند حسين ( علیه السلام ) است». اين صحبت ها ميان مردم منتشر شد و آنها در آنجا جمع شدند و تصميم گرفتند بنايى بسازند. پس سيف الدوله گفت: «خداوند به من اذن داده تا به نام اهل بيت عمارتى در اينجا بنيان كنم». (1)

ابن ابى طى به وجود كتيبه اى از دوره حمدانى بر سردر بناى مشهد اشاره كرده كه بازگوكننده تاريخ ساخت بنا، و متن آن چنين بوده است:

عمّر هذا المكان المشهد المبارك ابتغاءً لوجه الله وقربة إليه على اسم مولانا المحسن بن الحسين بن علي بن ابي طالب الامير الاجل سيف الدولة ابو الحسن علي بن عبد الله بن حمدان. (2)

در ادامه نيز تاريخ بنا ذكر شده است.

مشهد محسن در طول تاريخ بارها بازسازى شده و حتى توسعه يافته است. ابن شدّاد، روند توسعه و بازسازى مشهد محسن تا دوره مملوكى را به تفصيل بيان كرده است. به نوشته وى، در دوره بنى مرداس (414-471 ه. ق)، آب انبارى در شمال مشهد ايجاد شد. در دوره قسيم الدوله آق سنقر (حاكم حلب در دوره سلجوقى) آب انبارت.

ص: 201

ديگرى در جنوب مشهد بنا شد كه نام آق سنقر را بر سردر آن نوشتند. همچنين ديوار جنوبى مشهد كه فرو ريخته بود، بازسازى، و اوقافى نيز براى مشهد در نظر گرفته شد. (1)

صليبيان در سال 518 ه. ق، شهر حلب را محاصره كردند. آنها قبر محسن را نبش كردند. اما چون چيزى نيافتند، آن را آتش زدند. در پى اين حادثه، به دستور ابوالفضل ابن خشّاب، قاضى شيعه حلب، كه در آن زمان متولى اداره اين شهر بود، چند كليسا را در اين شهر به مسجد تبديل كردند . (2)

در نيمه قرن ششم هجرى، به دستور سلطان نورالدين محمود بن زنگى، حوض آب و وضوخانه اى در صحن مشهد ايجاد شد. در دوره ايوبى، صفى الدين طارق بن على بن محمد بالسى، معروف به «ابن طريره»، رئيس حلب، سردر مشهد را كه از دوره سيف الدوله بود، خراب نمود و سردر جديد و مرتفعى براى مشهد بنا كرد. در سال 613 ه. ق، برادرزاده وى، ولى الدين ابوالقاسم بن على از دنيا رفت و او را كنار آب انبار جنوبى دفن كردند. سپس سردر آب انبار را تخريب و بازسازى كردند و نام ابن طريره را بر آن نوشتند. در همين دوره، ديوار جنوبى مشهد فروريخت و به دستور ملك الظاهر غازى (582-615 ه. ق)، فرزند صلاح الدين ايوبي، بازسازى شد. ديوار شمالى بنا نيز كه فرو ريخته بود، در دوره ملك الناصر يوسف ايوبى (634-658 ه. ق) فرزند ملك العزيز محمد بن ملك الظاهر غازى، بازسازى شد.

مغولان پس از اشغال حلب در سال 658 ه. ق، فرش ها، ظروف نقره و اشياى گرانبهاى موجود در مشهد را غارت، و ساختمان آنجا و نيز قبر محسن را تخريب كردند. پس از شكست مغولان و سلطه مماليك بر بلاد شام، به دستور ملك الظاهر بيبَرس (658-676 ه. ق)، پادشاه مقتدر مملوكى، مشهد بازسازى شد و براى آن متولى،

ص: 202

امام جماعت و مؤذن تعيين گرديد. (1)

در منابع تاريخى متأخر حلب، از جمله اعلام النبلاء بتاريخ حلب الشهباء و نهرالذهب فى تاريخ حلب، اشاره اى به بازسازى هاى صورت گرفته در مشهد در دوره هاى بعدى (عثمانى و معاصر) نشده است. در دورۀ اخير، در سال هاى 2009 و 2010 م. بازسازى هايى در مشهد صورت گرفته است.

تمامى بناى مشهد از سنگ، ساخته شده، و در برخى ويژگى هاى معمارى خود، شبيه مشهد الحسين حلب است. نماى كلى بنا عبارت است از يك صحن مركزى كه دورتادور آن با اتاق ها و بخش هاى مختلف از جمله شبستان و رواق، احاطه شده است. ورودى بنا در ضلع شرقى آن قرار دارد و مستقيم به صحن باز مى شود و داراى سردرى مرتفع و مقرنس كارى است. (تصوير 102) بر درِ بنا، كتيبه اى در سه سطر به خط نسخ و به زبان تركى نوشته شده است و بيانگر بازسازى مشهد در سال 1314 ه. ق در دوره سلطان عبدالحميد دوم عثمانى است. متن كتيبه چنين است:

1. آن نيت فزاى مقام معلّاى خلافت اسلاميه و اريكه پيراى سلطنت سنّيه عثمانيه السلطان

2. ابن السلطان السلطان الغازى عبدالحميد خان ثانى حضرتلرى طرفِ

3. اشرفلرندن، اسبق جامع و منيف مرقد، بيل اوچ يوز اون دُرت سنه هجريه سند تعميره ايدلمشدر ذى القعده سنه 1314. (2)

بالاتر از اين كتيبه، كتيبه ديگرى نيز به خط ثلث و در سه سطر وجود دارد كه بازگوكننده بازسازى مشهد در دوره ملك الظاهر غازى، فرزند صلاح الدين ايوبي، در سال 604 ه. ق مى باشد كه متن آن چنين است:

1. بسم الله الرحمن الرحيم جَدّد عمارته في دولة مولانا الملك

2. الظاهر غياث الدنيا والدين غازي ابن الملك الناصر يوسف ابن ايوبد.

ص: 203

3. الفقير الى رحمة الله طارق بن ابي غانم بن الطريرة يرتجي من الله الغفران في سنة أربع وستمائة

در نماى شرقى مشهد نيز كتيبه بزرگى به خط كوفى در دوازده سطر، داخل يك چارچوب مربع قرار دارد. اين كتيبه قديمى ترين كتيبه موجود در مشهد و بيانگر تعميراتى است كه در سال 537 ه. ق در دوره حاكميت عمادالدين زنگى در مشهد محسن انجام شده است(1)؛ اما مورخان بدان اشاره نكرده اند. متن آن چنين است:

1. بسم الله الرحمن الرحيم. في ايام مولانا

2. الامير الاسفهسلار الاجلّ السيد الكبير الما

3. لك العادل العالم المؤيد المنصور المظفر عماد

4. الدين ركن الاسلام ظهير الامام نصير الانام محيي

5. العدل قطب الخلافة قسيم الدولة ناصر الملة

6. جلال الأمة شرف الملوك عدة السلاطين قاهر المتمرّ

7. دين قامع الكفرة والمشركين زعيم المجاهدين معين

8. الجيوش حافظ حوزة المسلمين شمس المعالي

9. ملك امراء المشرق والمغرب شهريار الشام والعراقين

10. بهلوان جهان خسرو ايران آلب غازى آغ ارسلان

11. اينانج قتلغ طغرلتكين اتابك نصير امير المؤمنين

12. اعز الله انصاره، وعمله في المحرم سنة سبع وثلثين [و خمسمائة]

بالاتر از اين كتيبه، در پيشانى شرقى مشهد، كتيبه كوچكى در چهار سطر به خط كوفى به تاريخ 541 ه. ق، يعنى از دوره سلطان نورالدين محمود فرزند عمادالدين زنگى وجود دارد كه متن آن چنين است:

1. لِم المؤيد المنصور المظفر نور الدين3.

ص: 204

2. الملوك عدّة السلاطين قاهر

3. جهان خسرو ايران امير العراقين شهريار الشا [م]

4. ربيع الآخر سنة احدى واربعين وخمسمائة.

عبدالله حجّار متن اين كتيبه را چنين نقل كرده است:

الملك العادل العالم المؤيد المظفر نور الدين... تاج الملوك عدة السلاطين قاهر المتمردين... بهلوان جهان خسرو ايران امير العراقين شهريار الشام اتابك ابوالقاسم محمود بن زنكي بن آقسنقر امير المؤمنين في ربيع الآخر سنة احدى واربعين وخمسمائة. (1)

مقايسه اين دو متن، نشان مى دهد كه اين كتيبه در حال حاضر ناقص و قسمت هايى از آن مفقود شده است.

در سمت چپ (جنوب) ورودى مشهد، اتاقى با دو گنبد وجود دارد كه گنبد شمالى به صحن باز مى شود و گنبد جنوبى به شبستان متصل است. قبر محسن، ميان اتاق جنوبى قرار دارد كه در سال 1428 ه. ق، ضريحى از نقره و طلا، ساخت اصفهان، روى آن نصب شده است. (تصوير 104)

درون ضريح جديد و روى قبر، صندوقچه چوبى قديمى و نفيس وجود دارد كه با پارچه پوشيده شده است. با استناد به توصيف «عبدالرحمان كيالى» و تصويرى كه از آن منتشر كرده، اين صندوقچه داراى نقوش رنگى و محرابچه هايى است كه در هريك از آنها، سوره توحيد نوشته شده است و گرداگرد آن، كتيبه اى به خط كوفى تزيينى وجود دارد. (2) (تصوير 105) با در نظر گرفتن سبك هنرى صندوقچه، و با توجه به وجود نمونه ديگرى شبيه آن(3) ، از زمان ملك الظاهر بيبرس مملوكى، كه پس از ويرانگرى هاى مغولان، اصلاحاتى در مشهد انجام داده است، مى توان تاريخ ساخت آن را در دوره ايند.

ص: 205

پادشاه تعيين كرد.

شبستان يا نمازخانه مشهد، در ضلع جنوبى صحن قرار دارد و از سه گنبد تشكيل شده كه هر گنبد نيز داراى طاقى به سوى صحن است. در گنبد ميانى، محراب ساده اى وجود دارد. در ضلع شمالى صحن، رواقى وجود دارد كه مانند شبستان از سه گنبد تشكيل شده است كه از هر گنبد، يك طاق به سمت صحن باز مى شود.

روى ديوار جنوبى صحن، كتيبه اى به خط ثلث و در چهار سطر نوشته شده است كه تاريخ آن سال 609 ه. ق، و از دوره ملك الظاهر غازى ايوبى است. متن كتيبه چنين است:

1. بسم الله الرحمن الرحيم امر بعمارة

2. هذا الموضع المبارك مولانا السلطان

3. الملك الظاهر غياث الدنيا والدين ابوالمظفر

4. الغازي بن يوسف خلد الله ملكه في سنة تسع وستمائة.

مقابل اين كتيبه، بر ديوار شمالى صحن، كتيبه ديگرى از دوره ايوبى با تاريخ 632 ه. ق وجود دارد كه حاوى صلوات بر چهارده معصوم (عليهم السلام) است. (تصوير 103) متن اصلى كتيبه در پنج سطر چنين است:

1. اللهم صل على محمد المصطفى وعلي المرتضى وفاطمة الزهراء وخديجة

2. الكبرى والحسن المجتبى والحسين شهيد كربلاء و علي بن الحسين زين

3. العابدين ومحمد بن علي باقر علم الدين وجعفر بن محمد الصادق

4. الامير وموسى بن جعفر الكاظم الحليم وعلي بن موسى الرضا ومحمد

5. بن علي الجواد وعلي بن محمد الهادي والحسن بن علي ومحمد بن الحسن المنتظر

پايين سطر پنجم در حاشيه داخلى كتيبه، عبارت «صلوات الله عليهم اجمعين» با حروف كوچك ترى شده است. همچنين روى حاشيه هاى خارجى كتيبه، آيه بسمله و دو آيه 55 و 56 سوره مائده و تاريخ بازسازى مشهد (632 ه. ق) به ترتيب زير حفر شده است:

ص: 206

[حاشيه بالا:] بسم الله الرحمن الرحيم. (إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ

[حاشيه چپ:] وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ. وَ مَنْ يَتَوَلَّ اللّهَ

[حاشيه راست:] وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْغالِبُونَ). (1)

[حاشيه پايين:] جدد في شهور سنة اثنتين و ثلثين و ستمائة.

در زاويه شمال غربى مشهد، اتاقى گنبددار وجود دارد. جنوب آن نيز در ضلع غربى صحن و شبستان، اتاق هايى بدون گنبد وجود دارد كه به نظر مى رسد مانند ساير بخش هاى مشهد، گنبد داشته، اما فرو ريخته و بازسازى نشده است.

در زاويه شمال شرقى مشهد و متصل به آن، بنايى با سقف هرمى شكل، شبيه آب انبار، وجود دارد كه ورود به آن، از راهروى كوچك واقع در شمال ورودى مشهد امكان پذير است. در شرق مشهد، پلكان وسيعى در دامنه كوه ايجاد شده است كه رسيدن به مشهد محسن از سطح خيابان مجاور را آسان كرده است.

دو مكان را به يك ساختمان تبديل كرد. سپس در طبقه همكف و اول مدرسه، اتاق هايى براى كلاس درس ساخت و آن را به يك مدرسه ابتدايى به نام «مدرسه نجات» تبديل نمود. (1)

به نوشته «راغب طباخ حلبى»، در سمت راست (بخش غربى) شبستان مدرسه، قبر بانى آن، يعنى اتابك طغرل، وجود داشته است. اما در سال 1286 ه. ق، مردى كه خود را از اهالى مكه با نسب قريشى مى دانست، در اين مدرسه و خانقاه سكونت گزيد و كتيبه موجود بر سردر خانقاه را از بين برد و به جاى آن، كتيبه ديگرى قرار داد. اين كتيبه جديد، به طور خلاصه بيانگر آن بود كه اين بنا به اشاره شيخ محمد بن احمد مكى قرشى از خلفاى شيخ محمد جان نقشبندى، بازسازى شده است. اين مورخ حلب تأكيد كرده است كه اين مرد، از اهالى «مرعش» (2) بوده كه اندكى پيش از تاريخ مذكور به حلب مى آيد و از آنجا به مكه مى رود و مدت كمى در آنجا مى ماند. سپس با لباس اهل مكه و عمامه بر سر، به حلب باز مى گردد و ادعا مى كند كه از اهل مكه و قريشى است. راغب طباخ در ادامه افزوده است كه وى، در سال 1302 ه. ق درِ ورودى شبستان مدرسه را بازسازى كرد و بر ديوار آن نوشت: «اينجا قبر على الجواد فرزند امام باقر (رضى الله عنه) است». اما قبر موجود در شبستان مدرسه، در واقع قبر واقف مدرسه است. (3)

گفتنى است هيچ يك از مورخان و علماى انساب ننوشته اند كه على بن امام محمد باقر ( علیه السلام ) ملقب به «جواد» بوده است. ابن طقطقى درباره وى نوشته است كه او را دخترى به نام فاطمه بود كه به ازدواج امام موسى كاظم ( علیه السلام ) درآمد و در ادامه، محل قبر على بن امام محمد باقر ( علیه السلام ) را روستاى «جعفريه» از توابع بغداد، بيرون از باروى شهر، تعيين كرده است. او از تاريخ ابن نجار، حادثه پيدايش قبر او را در جعفريه نقل كرده5.

ص: 208

است كه نام وى بر آن نوشته شده بود و بر آن زيارتگاهى ساخته شد. سپس در ادامه افزوده است كه اين زيارتگاه در زمان وى، به خرابه اى تبديل شده و ممكن است بقاياى آن به طور كامل از بين برود. (1) گفتنى است كه در منطقه «اردهال» ايران نيز كه از توابع كاشان است، مزارى منسوب به على بن امام محمد باقر ( علیه السلام ) وجود دارد كه از ديرباز شهرت فراوانى داشته و زيارتگاه تاريخى بزرگى نيز بر آن ساخته شده است.

متأسفانه نگارنده در مدت اقامت خود در سوريه، موفق به بازديد از مدرسه اتابكيه نشد. اما «لمياء الجاسر» در اثر خود، به معرفى مدرسه و توصيف مفصل معمارى و وضعيت كنونى آن پرداخته، و به وجود قبرى در بخش غربى شبستان مدرسه اشاره كرده است. (2)

ص: 210

است. اما بايد توجه داشت كه علما و نويسندگان، در تاريخ و محل وفات و مدفن آن حضرت اختلاف نظر دارند. سال وفات ايشان، 62 يا 65 ه. ق گفته شده است. درباره محل وفات و دفن ايشان نيز سه قول وجود دارد كه عبارت است از: قاهره پايتخت مصر، غوطه دمشق (همين جايى كه امروزه آستانه زينبيه قرار دارد) و مدينه منوره. با توجه به اينكه امروزه زيارتگاه بزرگى نيز در شهر قاهره به حضرت زينب كبرى منسوب مى باشد، براى روشن شدن محل دفن اين بانوى بزرگوار، هريك از اين سه نظريه، به طور مختصر بررسى مى شود.

در تمام منابع معتبر تاريخى، به محل وفات و دفن زينب كبرى، بلكه سرنوشت ايشان پس از بازگشت به مدينه، كوچك ترين اشاره اى نشده است. تنها در رساله «اخبارالزينبات»، رواياتى وجود دارد كه براساس آن، حضرت زينب پس از بازگشت به مدينه، به مصر مسافرت كرد و در همانجا وفات يافت و به خاك سپرده شد. (1) اين رساله منسوب به يحيى بن حسن حسينى، معروف به «عُبَيدلى نسّابه» (214-277 ه. ق)، نسب شناس قرن سوم هجرى و از نوادگان امام زين العابدين ( علیه السلام ) (2) است.

رساله اخبار الزينبات، دربردارنده اخبار و رواياتى در زندگى نامه زنانى از

ص: 212

اهل بيت (عليهم السلام)، صحابه و تابعان است كه نامشان زينب بوده است. اين رساله را براى نخستين بار «حسن محمد قاسم» (متوفاى 1355 ه. ق)، نويسنده مصرى، براساس نسخه اى از آن كه به گفته خود در حلب يافته بود، در سال 1333 ه. ق در ضمن كتاب خود «السيدة زينب» منتشر كرد . (1)

با استناد به روايات موجود در اخبار الزينبات، تعدادى از علما و نويسندگان معاصر كه بعضى از آنها كتاب هايى نيز در زندگانى حضرت زينب كبرى نوشته اند، قائل به وفات و دفن ايشان در قاهره مصر شده اند؛ از جمله آنان مى توان به «شيخ جعفر نقدى» و «سيد محمد كاظم قزوينى» اشاره كرد. (2)

با اين حال، درباره رساله اخبار الزينبات، ابهاماتى وجود دارد كه پذيرش روايات آن را با سختى مواجه مى كند. برخى پژوهشگران نيز، با ارائه شواهد و قرائنى، در اصالت اين اثر و انتساب آن به عبيدلى ترديد نموده و حتى احتمال جعلى بودن آن را مطرح كرده اند؛ از جمله اين شواهد آن است كه نويسندگانى كه به زندگى نامه عبيدلى و معرفى آثار وى پرداخته اند، از جمله «ضامن بن شدقم»، نسب شناس قرن 11 ه. ق كه نسبش به عبيدلى مى رسد، براى وى اثرى به نام اخبار الزينبات ذكر نكرده اند. تنها پس از انتشار اين رساله براى نخستين بار در سال 1333 ه. ق، برخى نويسندگان معاصر آن را به فهرست تأليفات وى افزوده اند. از جمله شواهد ديگر، ابهام در چگونگى يافت شدن نسخه اى است كه حسن محمد قاسم، بدون اينكه نامى از يابنده آن ببرد و درباره8.

ص: 213

مشخصات و محل دقيق نگهدارى آن توضيحى بدهد، به انتشار آن اقدام كرده است. (1)

اشكالاتى نيز به محتواى اخبار الزينبات، و زنجيره اسناد و راويان آن وارد شده است؛ از جمله آنكه، نام برخى راويان مذكور در سند رساله، در منابع رجالى و روايى، و نام برخى ديگر از آنان نه تنها در منابع رجالى، بلكه در هيچ كتابى نيامده است. (2)

همچنين برخى مطالب مطرح شده در اين كتاب، با واقعيت هاى مسلّم تاريخى تناقض و تعارض دارد؛ از جمله آنكه در يكى از روايات مربوط به وفات حضرت زينب در مصر، مسلمة بن مخلد (متوفاى 62 ه. ق)، شخصى دوستدار اهل بيت (عليهم السلام) معرفى شده است كه از زينب كبرى در مصر استقبال كرد و ايشان را به خانه خود برد و حضرت زينب پس از مدتى اقامت در آنجا از دنيا رفت و مسلمه بر جنازه وى نماز خواند و طبق وصيتش، آن حضرت را در همان خانه دفن كرد؛ (3) حال آنكه به گواهى منابع معتبر تاريخى، مسلمه از دشمنان امام على ( علیه السلام ) و والى مصر از سوى معاويه و يزيد بود و پس از مرگ معاويه، براى يزيد در مصر بيعت گرفت. (4)

از سوى ديگر، شواهد تاريخى فراوانى وجود دارد كه اصالت و اعتبار زيارتگاه منسوب به حضرت زينب كبرى در قاهره را زير سؤال مى برد. «محمد حسنين سابقى»، پژوهشگر پاكستانى، در اثر خود «مرقد العقيلة زينب»، كه گسترده ترين تحقيق در زمينه محل دفن حضرت زينب به شمار مى آيد، دلايل و شواهد مفصلى در رد انتساب زيارتگاه قاهره به دختر امام على ( علیه السلام ) ارائه نموده است. او به اين مسئله استناد كرده است كه بسيارى از مورخان مصر تا قرون متأخر اسلامى، در تاريخ مصر و حوادث آن و0.

ص: 214

زيارتگاه هاى اين سرزمين تأليفاتى داشته و از صحابه و تابعان پيامبر اسلام ( صلی الله علیه و آله ) كه وارد مصر شده اند، نام برده اند؛ اما به موضوع حضور حضرت زينب در مصر و زيارتگاه ايشان در اين سرزمين، كوچك ترين اشاره اى نكرده اند؛ در حالى كه بيشتر آنان، ضمن اشاره به حضور نفيسه دختر حسن بن زيد بن امام حسن مجتبى ( علیه السلام ) در مصر، از زيارتگاه ايشان در قاهره، كه از مهم ترين زيارتگاه هاى اهل بيت (عليهم السلام) در مصر به شمار مى آيد، ياد كرده اند.

استدلال هاى «سابقى» را مى توان به طور خلاصه در سه محور زير بيان كرد: (1)

1. تعدادى از مورخان مصر در قرون نخستين اسلامى، از صحابه و تابعان پيامبر اسلام ( صلی الله علیه و آله ) كه به مصر وارد شده اند، ياد كرده اند. اما به ورود حضرت زينب به مصر و وفات و دفن ايشان در آنجا سخن نگفته اند. از آن جمله اند:

- عبدالرحمان بن عبدالحكم مصرى (متوفاى 257 ه. ق)، صاحب كتاب «منهج السالك فى اخبار مصر والقرى والممالك».

- محمد بن يوسف كندى (متوفاى 354 ه. ق)، صاحب كتاب «ولاة مصر».

- حسن بن ابراهيم ليثى مصرى، معروف به ابن زولاق (متوفاى 387 ه. ق). به گفته وى، نخستين كسى كه از نسل امام على ( علیه السلام ) وارد مصر شد، سكينه دختر امام حسين ( علیه السلام ) است. (2)

- عزالملك محمد بن عبدالله بن احمد حَرّانى مسبحى (متوفاى 420 ه. ق)، صاحب كتاب تاريخ مصر.

- حافظ ابوطاهر احمد بن محمد اصفهانى سلفى (متوفاى 576 ه. ق). او معتقد است كه هيچ يك از فرزندان بلافصل امام على ( علیه السلام ) در مصر از دنيا نرفته اند. (3)

ص: 215

2. تعدادى از جهانگردان مشهور مسلمان كه وارد مصر شده و از بسيارى از زيارتگاه ها و قبور اعلام و مشاهير در آن ياد كرده اند، كوچك ترين اشاره اى به وجود قبر حضرت زينب نكرده اند. مهم ترين اين جهانگردان عبارت اند از:

- على بن ابى بكر هروى (متوفاى 611 ه. ق)، صاحب كتاب «الاشارات الى معرفة الزيارات».

- ابن جبير اندلسى (متوفاى 614 ه. ق)، صاحب سفرنامه معروف.

- ياقوت حموى (متوفاى 626 ه. ق)، صاحب اثر معروف «معجم البلدان».

- ابن بطوطه مغربى (متوفاى 779 ه. ق)، صاحب سفرنامه معروف.

- ابن شاهين زاهرى (متوفاى 873 ه. ق)، صاحب كتاب «زبدة كشف الممالك و بيان الطرق والمسالك».

3. بسيارى از مورخان و مؤلفان مصرى، در زمينه تاريخ، جغرافيا و زيارتگاه هاى مصر تأليفاتى از خود به جاى گذاشته اند كه از جمله منابع مهم تاريخ اين سرزمين در دوره اسلامى به شمار مى آيد. اما هيچ يك از آنان به زيارتگاه حضرت زينب در مصر اشاره نكرده اند. از آن جمله اند:

- قاضى ابوعبدالله محمد بن سلامه قضاعى شافعى (متوفاى 453 ه. ق)، صاحب كتاب «انس الزائرين».

- ابن ميسّر مصرى (متوفاى 677 ه. ق).

- ابن تغرى بردى (متوفاى 704 ه. ق)، صاحب كتاب «النجوم الزاهره فى اخبار ملوك مصر والقاهره».

- ابن دَقماق مصرى (متوفاى 792 ه. ق)، صاحب كتاب «الانتصار لواسطة عقد الامصار».

- شمس الدين ابن زَيّات انصارى (متوفاى 814 ه. ق)، صاحب كتاب «الكواكب السيّارة فى ترتيب الزيارة»، در ذكر زيارتگاه هاى قاهره. او در اين كتاب، از يازده زينب

ص: 216

مدفون در قاهره نام برده، اما به زينب دختر امام على ( علیه السلام ) اشاره اى نكرده است. (1)

- تقى الدين مقريزى (متوفاى 845 ه. ق)، مورخ بزرگ مصر و صاحب كتاب «المواعظ والاعتبار بذكر الخطط والآثار» (معروف به خطط مقريزى).

- ابن ظهيره مصرى (متوفاى 891 ه. ق)، صاحب كتاب «الفضائل الباهره فى محاسن مصر والقاهرة».

- نورالدين سخاوى (زنده در 889 ه. ق)، صاحب كتاب «تحفة الاحباب وبغية الطلاب» در ذكر زيارتگاه هاى قاهره.

- شمس الدين سخاوى (متوفاى 902 ه. ق)، صاحب كتاب «الضوء اللامع فى اعيان القرن التاسع».

- جلال الدين سيوطى (متوفاى 911 ه. ق).

از ميان مورخان مصرى، تنها «مجدالدين ابن ناسخ» مصرى معروف به ابن عين الفضلاء (متوفاى حدود 800 ه. ق)، در اثر خود «مصباح الدياجى وغوث الراجى»، كه درباره زيارتگاه هاى قاهره تأليف كرده، از زيارتگاهى به نام «السيده زينب» در «قناطر السباع»، يعنى موقعيت كنونى زيارتگاه حضرت زينب در قاهره، نام برده است. او درباره صاحب اين مزار توضيحى نداده، و مبناى پيدايش آن را نيز خواب دانسته است. بايد توجه داشت كه عبارت «السيده زينب» لزوماً به معناى زينب دختر امام على ( علیه السلام ) نيست (2)

به نظر مى رسد نخستين كسى كه به صراحت از قبر زينب دختر امام على ( علیه السلام ) در مصر سخن گفته است، عبدالوهاب شعرانى (متوفاى 973 ه. ق)، از صوفيان معروف مصر در قرن 10 ه. ق است. او از شيخ خود «على الخوّاص» نقل كرده است كه زينب مدفون در قناطر السباع، بدون شك دختر امام على ( علیه السلام ) است. (3) اما به جز اين نقل قول، سند ديگرى براى

ص: 217

اثبات اين سخن نياورده است. شيخ على خوّاص، از مشايخ صوفيه است كه به گفته خود شعرانى، سواد خواندن و نوشتن نداشت و محل كشفيات وى، لوح محفوظ بود! پس از شعرانى، تعدادى از مؤلفان مصرى، از قبيل قليوبى، صبّان، شبلنجى و شبراوى اين ادعا را از وى نقل كرده اند. (1) به باور نگارنده، همين عامل، سبب شهرتِ انتساب زيارتگاه موجود در قناطر السباع قاهره به حضرت زينب دختر امام على ( علیه السلام ) شده است.

در اينجا، اين سؤال مطرح مى شود كه اگر براساس رساله اخبار الزينبات، بر فرض صحت انتساب آن به عبيدلى، حضرت زينب كبرى به مصر سفر كرده و در آنجا وفات يافته باشد، چرا به اين موضوع در ساير منابع تراجم و رجال شيعه و اهل سنت اشاره نشده است؟ و اگر قبر ايشان در قاهره بوده، چرا در فاصله قرون اول تا دهم ه. ق، از ديد مورخان مصرى و جهانگردان پنهان مانده است؟

گفتنى است درباره نظريه وفات و دفن حضرت زينب در غوطه دمشق، همانند نظريه قاهره، در منابع تاريخى كهن اسلامى، اشاره اى به اين مسئله نشده است. شايد نخستين كسى كه به وفات حضرت زينب در شام اشاره كرده، «ابوبكر موصلى»، از صوفيان دمشق در قرن 8 ه. ق است. او در كتاب خود «فتوح الرحمان» گفته است كه زينب كبرى در پى محنت برادر خود، در غوطه دمشق درگذشت و در روستايى از توابع دمشق به نام راويه به خاك سپرده شد. (2)

در برخى كتاب هاى دوره متأخر شيعه نيز داستانى رواج يافته است مبنى بر اينكه حضرت زينب با همسرش عبدالله بن جعفر طيار در سالى كه در مدينه قطحى شد، به شام مهاجرت كرد و در طى اين هجرت، از دنيا رفت و در زمينى از املاك همسرش در روستاى راويه به خاك سپرده شد. (3) اين داستان در منابع تاريخى و معتبر نيامده و بدون

ص: 218

سند و مدرك است. برخى از علما از جمله سيد محسن امين و شيخ جعفر نقدى نيز آن را رد كرده اند. (1)

با اين حال، برخلاف زيارتگاه قاهره كه از قرن دهم هجرى به مدفن زينب دختر امام على ( علیه السلام ) شهرت يافته است، منابع تاريخى مختلف از قرن ششم و هفتم هجرى، از جمله تاريخ دمشق ابن عساكر، الاشارات هروى، معجم البلدان ياقوت حموى، سفرنامه هاى ابن جبير و ابن بطوطه، به زيارتگاه شام اشاره كرده اند. البته در اين منابع، از اين زيارتگاه، با عنوان قبر ام كلثوم ياد شده است.

ابن عساكر، مورخ بزرگ دمشق در قرن 6 ه. ق، به مسجد ام كلثوم در روستاى راويه اشاره كرده و درباره آن نوشته است:

مسجد راويه، بر [قبر] ام كلثوم ايجاد شده است. اين ام كلثوم دختر رسول خدا ( صلی الله علیه و آله ) كه همسر عثمان بوده، نيست؛ زيرا او در زمان حيات پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) درگذشت و در مدينه دفن شد. ام كلثوم دختر على [ ( علیه السلام )] از فاطمه زهرا [ ( علیه السلام )] نيز، كه به ازدواج عمر درآمد، نيست؛ زيرا او و فرزندش زيد بن عمر در يك روز در مدينه از دنيا رفتند و در بقيع دفن شدند. بلكه [مدفون در اين مزار] زنى از اهل بيت است كه به اين نام، ناميده شده اما نسب آن شناخته شده نيست. اين مسجد را مردى قرقوبى (2) از اهالى حلب ساخته است. (3)

على بن ابى بكر هروى، ياقوت حموى و ابن شدّاد حلبى به اين زيارتگاه، با عنوان «قبر ام كلثوم» اشاره كرده اند. (4) ابن جبير نيز آن را چنين توصيف كرده است:

از زيارتگاه هاى اهل بيت (رضى الله عنهم)، مشهد ام كلثوم دختر على بن ابى طالب (رضى الله عنه)2.

ص: 219

است كه به او زينب صغرى نيز گفته مى شود. ام كلثوم كنيه اى است كه پيامبر ( صلی الله علیه و آله )، به سبب تشابه او با دخترش ام كلثوم، بر او گذاشت. زيارتگاه متبرك او در روستايى در جنوب شهر [دمشق] به فاصله يك فرسخ، به نام راويه است. روى قبر، مسجدى بزرگ، و بيرون آن خانه هايى وجود دارد و داراى اوقافى است و اهالى اين مناطق، آن را به نام قبر بانو ام كلثوم مى شناسند. (1)

توصيف ابن بطوطه از اين زيارتگاه نيز مشابه توصيف ابن جبير است. وى چنين مى نويسد:

در روستايى در جنوب شهر [دمشق] به فاصله يك فرسخ، زيارتگاه ام كلثوم دختر على بن ابى طالب [ ( علیه السلام )] از فاطمه [(عليها السلام)] است. گويند نامش زينب است و پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) به سبب شباهت او با خاله اش ام كلثوم، دختر رسول خدا ( صلی الله علیه و آله )، كنيه ام كلثوم را بر وى نهاده است. روى قبر، مسجدى بزرگ، و اطراف آن خانه هايى وجود دارد و داراى اوقافى است و اهل دمشق آن را قبر بانو ام كلثوم مى نامند. (2)

آنچه اقوال مورخان و جهانگردان فوق را تأييد مى كند و بلكه از اين اقوال اهميت بيشترى نيز دارد، وجود سنگ نوشته كهنى بر قبر است كه در آن، نام و نسب صاحب مزار معرفى شده است. اين سنگ قبر، به همراه سنگ ديگرى، در جريان تعمير قبر شريف در سال 1317 ه. ق به دست آمده است و خوشبختانه ميرزا على خان امين الدوله، تصويرى از آن را در سفرنامه خود منتشر كرده است. (3) براساس اين تصوير، و با استناد7.

ص: 220

به شكل ظاهرى كتيبه و نوع خط آن، مى توان قدمت آن را از قرن پنجم يا ششم ه. ق برآورد كرد. متن كامل كتيبه چنين است: «هذا قبر زينب الصغرى المكناة بأم كلثوم ابنت علي بن ابي طالب امها فاطمة البتول سيدة نساء العالمين ابنت سيد المرسلين محمد خاتم النبيين صلى الله عليه وسلم». (1)

عبارت روى قبر، قابل مقايسه با عبارت شيخ مفيد در بيان اسامى فرزندان امام على ( علیه السلام ) است كه آنها را چنين ياد كرده است: «الحسن والحسين وزينب الكبرى وزينب الصغرى المكنّاة ام كلثوم، امهم فاطمة البتول سيدة نساء العالمين بنت سيد المرسلين محمد خاتم النبيين صلى الله عليه وآله». (2)

متن كتيبه روى قبر، و اقوال مورخان و جهانگردان كه بدان اشاره شد، نشان دهنده انتساب اين قبر به زينب صغرى، مكنّا به ام كلثوم، در گذشته بوده است. ازاين رو، برخى از صاحب نظران، از جمله سيد محسن امين، انتساب اين آستانه را به زينب صغرى يا ام كلثوم دختر امام على ( علیه السلام ) از فاطمه زهرا (عليها السلام) و خواهر حضرت زينب كبرى، ترجيح داده اند. (3)

درباره همسر، فرزندان و تاريخ وفات حضرت ام كلثوم، در منابع تاريخى اقوال و روايات متعددى نقل شده است كه به شدت با يكديگر تناقض دارد؛ به گونه اى كه براساس برخى اقوال، ايشان به ازدواج عمر درآمده، و از وى صاحب فرزندى به نام زيد شده و در همان زمان از دنيا رفته است. اما براساس اقوال ديگر، ايشان تا زمان7.

ص: 221

وفات خواهرش زينب نيز زنده بوده است. (1) به هر حال، برخى شواهد تاريخى نشان دهنده آن است كه حضرت ام كلثوم، تا زمان شهادت امام حسين ( علیه السلام ) زنده بوده، و كنار حضرت زينب كبرى، در كربلا و حوادث پس از آن حضور فعال و تأثيرگذارى داشته است. ابن طيفور (متوفاى 280 ه. ق)، خطبه اى منسوب به وى را در كوفه، پس از واقعه عاشورا، نقل كرده است (2) كه با خطبه حضرت زينب كه «سيد بن طاووس» نقل كرده است، اختلاف دارد. ضمن آنكه سيد بن طاووس، خود خطبه ديگرى براى ام كلثوم در كوفه روايت كرده است. (3)

درباره زمان وفات ام كلثوم، نمى توان اظهار نظر قطعى نمود. تنها كسى كه به وفات ام كلثوم در شام اشاره كرده، عمادالدين طبرى (زنده در 698 ه. ق) است كه در عبارت بسيار مختصرى نوشته است: «روايت آمد كه ام كلثوم، خواهر امام حسين ( علیه السلام )، در دمشق متوفا شد». (4)

به هرحال، امروزه نقل مشهور در ميان شيعيان آن است كه آستانه زينبيه شام، مدفن حضرت زينب كبرى است و بسيارى از علماى شيعه در چند قرن اخير اين مسئله را پذيرفته اند. (5) گويا انتساب اين بارگاه به زينب كبرى، از قرن 8 ه. ق به وجود آمده است. در وقف نامه اى به تاريخ 768 ه. ق، از صاحب مزار با تعبير زينب كبرى، دختر امام على ( علیه السلام ) ياد شده است. (6)

ص: 222

با توجه به نبود شواهد تاريخى كافى براى انتساب اين دو زيارتگاه (دمشق و قاهره)، به زينب كبرى، برخى پژوهشگران و صاحب نظران گفته اند كه ممكن است ايشان در مدينه منوره از دنيا رفته و در همانجا دفن شده باشد؛ گرچه منابع تاريخى نيز، تأييدى براى اين قول ندارد. (1) مرحوم سيد محسن امين، كه از جمله قائلان به اين نظريه است، درباره محل دفن حضرت زينب كبرى نوشته است: «بايد قبر او در مدينه منوّره باشد؛ زيرا ثابت نشده است كه او بعد از بازگشت به مدينه، از آن خارج شده باشد». (2)

با استناد به آنچه گذشت، نگارنده احتمال انتساب آستانه زينبيه دمشق را به زينب صغرى يا ام كلثوم، دختر دوم امام على ( علیه السلام ) از حضرت فاطمه زهرا (عليها السلام)، بر ساير احتمالات ترجيح مى دهد. با اين حال معتقد است كه اظهار نظر قطعى و نهايى در اين زمينه، نيازمند يافتن آگاهى هاى تاريخى جديدى است.

درباره تاريخچه بناى زيارتگاه، پيش تر از ابن عساكر نقل شد كه در زمان وى (قرن 6 ه. ق)، مسجدى در مكان قبر وجود داشته كه آن را يكى از اهالى حلب ساخته بود. (3) اما جزئيات ديگرى درباره آن ذكر نشده است. ابن جبير و ابن بطوطه نيز به وجود اوقافى براى مزار و خانه هاى اطراف آن اشاره كرده اند. (4)

در سال 768 ه. ق، «سيد حسين بن موسوى حسينى»، نقيب سادات دمشق و جد سادات آل مرتضى در شام، ساختمان مزار را بازسازى كرد و همه زمين ها و باغ هايى كه در مالكيت خود داشت، وقف آن نمود. او وقف نامه اى براى اين موضوع نوشت كه هفت تن از قاضيان دمشق آن را امضا كردند. در اين وقف نامه، از صاحب مزار با نام «زينب كبرى» ياد شده است. (5)

ص: 223

در سال 1165 ه. ق، اسعد پاشا العظم، والى دمشق، بنا را بازسازى كرد و داخل آن بخش هايى ايجاد كرد. همچنين پسرعموى وى، «مصطفى بيك» ديوارها و سقف آستانه را تزيين نمود. (1)

بناى زيارتگاه در گذشته، اتاقى گلى بود كه قبر حضرت زينب، ميان آن قرار داشت. در سال 1256 ه. ق، «سيد موسى مرتضى»، جد متوليان فعلى آستانه، بناى قديمى را توسعه داد. نماى كلى اين بنا، مربعى به ابعاد 26 متر، و ارتفاع و عرض ديوارهاى آن به ترتيب 6 و 1/5 متر بود. گنبد آجرى بنا روى يك چهارطاقى استوار بود. (2)

در سال 1287 ه. ق / 1870 م، سقف حرم به علت باران فراوان فرو ريخت. متولى وقت آستانه، به نام «سيد سليم مرتضى»، سقف بنا را با سفال، و گنبد را با صفحات سربى پوشانيد. (3) (تصوير 115)

در تعدادى از سفرنامه هاى حج دوره قاجار، آگاهى هاى فراوانى از زيارتگاه حضرت زينب در آن دوره به دست مى آيد. «ميرزا داوود وزير وظايف»، كه حدود سال 1322 ه. ق وارد دمشق شده، توصيف مفصلى از بناى آستانه زينبيه در آن زمان ارائه كرده است كه بخش هايى از آن نقل مى گردد:

ديگرى، بقعه مطهره زينب (عليها السلام) است كه در دو فرسخى شام واقع است، و با درشكه يك ساعت و نيم راه است و تمام راه باغات است، كه اغلب اشجار زيتون و گردو و زردآلو و انجير است. نزديك زينبيه، زراعت هم هست، كه در ميان اشجار كاشته اند. خود زينبيه، قنات است؛ قريب دو سنگ آب دارد. دهى بزرگ است، حمامى قشنگ و بزرگ به وضع حمام هاى شهر شام دارد. بقعه مطهره در كنار راه اول ده واقع است. در يك طرف صحن كوچك

ص: 224

مختصرى، حيات مانند دارد، و حوض آب جارى.

اما بقعه مطهره، مربع، چهار ستون در چهار ستون، هر ستونى تا ستون ديگر هفت ذرع، ستون ها از سنگ است. در وسط شبستان، چهار پايه از سنگ و گچ گذارده اند و دو پله از زمين مرتفع است، بالاى آن، گنبد از كاشى سبز دارد و اين چهار پايه را شبكه آهنين مطلا كرده اند. وسط اين چهار پايه، ضريح مطهر آن مخدّره است كه طولانى واقع شده؛ چهار دهنه طول و سه دهنه عرض دارد. در هر دهنه، يك ذرع ضريح هم شبكه آهن مطلا، صندوق و صندوق پوش مخمل سياه مفتول دوزى، روى صندوق، دو جار سه شاخه بلور، دو جفت لاله پايه بلور بود. فرش قالى، قاليچه هاى تبريزى خوب هم بر ديوار نصب كرده بودند. لوحه هاى زيارت به خط نستعليق خوب نوشته اند، و در يكى از آن ها «السلام عليك يا ابنة حسن»، نص به فى «يوم الغدير»، نوشته بودند. زيارت وارث هم بود، در جلو در نوشته اند به خط ثلث به سنگ بالاى دربِ حجازى:

زينب بنت حيدر *** معدن الجود و الهدا

هذه باب حطة *** فادخلوا الباب سجدا (1)

تمام فرش شبستان از سنگ هاى خيلى خوب و همچنين صحن حيات حكايت است.... آب جارى هم كه دو پله گود است، در ميان شبستان در طرف بالاى سر دارد، و ميان بقعه هم دو چهل چراغ بود، و دوازده شاخه و پانزده بيت زيتى و نفتى آويخته اند. (2)

در سال 1354 ه. ق، چند تن از سادات آل نظام شام، ورودى غربى آستانه را كه در خيابان اصلى واقع است، بنا كردند و نماى آن را با قالب هاى بزرگ از سنگ بازالت، سنگ كارى نمودند. اين ورودى تاكنون به همين شكل باقى مانده، و تاريخ و نام بانيان،

ص: 225

در كتيبه اى سنگى، بالاى آن، ثبت شده است.

در سال 1370 ه. ق، مرحوم سيد محسن امين، كميته اى از بزرگان و تاجران را تشكيل دادند تا براى توسعه بناى زيارتگاه، كمك هاى مالى جمع آورى كنند. (1) «مهندس سيد محمدرضا مرتضى»، از اعضاى كميته نظارت بر بازسازى حرم، براى اين منظور نقشه معمارى طراحى كرد تا با فراهم شدن امكانات مالى، مرحله به مرحله اجرا گردد. (2)

در سال 1374 ه. ق، با كمك و پشتيبانى تاجر ايرانى، «حاج مهدى بهبهانى»، مرحله اول طرح توسعه آستانه، يعنى اجراى نقشه كنونى آن، كه از سال 1370 ه ق آغاز شده بود، به پايان رسيد. (تصوير 117) شاعر و خطيب عراقى «محمد على يعقوبى نجفى» (متوفاى 1385 ه. ق)، در ابيات زير مادّه تاريخ آن را به نظم كشيد:

سعى المهدي في تشييد قبر *** بأستار الجلالة قد تحجب

یضیم کریمة الحسنین من قد *** غدت فی مجد ها الامثال تضرب

عقیلة آل بیت فاز عبد *** توسّل فی و لاهم او تقرّب

فقل بشری لزائره و أرخ *** « تشید مرقد الحوراء زینب » (3)

[= 1374]

در سال 1370 ه. ق، «محمدعلى حبيب»، تاجر پاكستانى و مؤسس بانك «حبيب بنك» پاكستان، ضريحى نقره اى به وزن دوازده تُن براى نصب روى قبر، به آستانه اهدا نمود. (تصوير 118) گفته اند او فرزندى فلج داشت كه پزشكان از درمانش عاجز بودند. از اين رو در سال 1370 ه. ق به زيارت حرم حضرت زينب آمد و به ايشان توسل جست و پس از».

ص: 226

بازگشت به پاكستان، با فرزند سالم خود مواجه شد كه شفا يافته بود. براى همين، اين ضريح را به حرم حضرت زينب اهدا كرد. در روز نصب ضريح، جشن باشكوهى برگزار شد كه در آن مقامات بلندپايه و سفراى كشورهاى اسلامى در دمشق حضور يافتند. «شيخ على بازى نجفى»، شاعر و خطيب عراقى، در دو بيت زير مادّه تاريخ آن را سرود:

هذا ضريح زينب قف عنده *** و استغفر الله لکل مذنب

تری الملا طرّاً وأملاک السما *** ارّخ « وقوفاً فی ضریح زینب » (1)

[= 1370]

در سال 1373 ه. ق، گروهى از تاجران ايرانى، صندوقچه چوبى خاتم كارى نفيسى را براى نصب بر قبر شريف، به حرم اهدا نمودند. اين صندوقچه، ساخته دست هنرمند ايرانى، «استاد محمد صنيع خاتم» بود كه براى ساخت آن سى ماه زمان صرف كرده بود. (تصوير 116) در روز نصب آن، جشن باشكوهى در صحن آستانه برگزار شد كه در آن شخصيت هايى همچون «عبدالحسين شرف الدين»، عالم بزرگ تشيع، حضور داشتند. «صبرى العسلى»، نخست وزير وقت سوريه صندوقچه را پرده بردارى كرد. شاعر عراقى، «سيد محمد بن حسين حلى» نيز در ابيات زير مادّه تاريخ آن را سرود:

صندوق زينب قد بدت *** للفین فیه علائم

صنعته ایدی المخلصین *** فحار فیه العالم

حیث احتوی جثمانها *** ارخت « راق الخاتم » (2)

[= 1373]».

ص: 227

گويا مرحوم جلال الدين همايى (متخلّص به سنا) نيز مادّه تاريخ ساخت اين صندوقچه را در دو بيت زير به نظم كشيده است:

ز دُرج عصمت حق گوهرى بُودَ زينب *** که پیش در گه او جبهه سا بُوَد عیوق

« سنا » نوشت به تاریخ صنه صندوقش *** « نهفتع سرّ الهی بود در این صندوق » (1)

[= 1373]

در سال 1412 ه. ق، ضريح نقره اى جديد طلاكوب و ميناكارى كه ساخته دست هنرمندان اصفهانى بود، به كوشش «شيخ محمد حسين مؤيد»، با ضريح نقره اى سابق تعويض، و روى قبر شريف نصب گرديد. (تصوير 120)

در سال 1380 ه. ق، جمعى از تاجران ايرانى درِ طلاكوب حرم را به آستانه تقديم كردند كه درِ ورودى غربى حرم نصب شد. (2) درهاى طلاكوب و ميناكارى ديگرى نيز در فاصله هاى زمانى مختلف در ساير ورودى هاى حرم نصب شد.

مساحت بناى آستانه، به ابعاد 190 * 150 متر است كه حرم و صحن اصلى پيرامون آن، مساحت 90 * 90 متر را دربرگرفته است. (تصوير 119) صحن داراى 4 ورودى اصلى مى باشد كه ميان هريك از اضلاع چهارگانه آن واقع شده است. ورودى غربى حرم، با راهرويى به خيابان اصلى متصل است كه در ضلع شمالى راهرو، سالن تشريفات و در ضلع جنوبى آن، اتاقى حاوى قبر مرحوم علامه سيد محسن امين عاملى و سيد حسين يوسف مكى، از علماى شيعه شام، به چشم مى خورد.

عرض صحن، 15 متر مى باشد و كف آن از سنگ مرمر سياه پوشيده شده است. گرداگرد صحن، رواق هايى به عرض 4 متر قرار دارد. نماى رواق ها شامل 11 طاقگان آجرى در هر ضلع است كه دهانه طاقگان ميانى بزرگ تر است. سطح طاقگان ها كاشى كارى شده و داراى نقوش اسليمى و كتيبه قرآنى سراسرى است. داخل رواق هاى1.

ص: 228

اطراف صحن، هفتاد اتاق وجود دارد كه به تأثير از خانه هاى تاريخى دمشق، نماى خارجى آن داراى پوششى از سنگ هاى بازالتى سياه رنگ است.

نماى كلى حرم، مربعى به ابعاد 28 * 28 متر است و به طور كامل، ميان صحن قرار دارد. گرداگرد حرم نيز رواق هايى به عرض 4 متر وجود دارد كه نماى آن شامل 11 طاقگان در هر ضلع است كه دهانه طاقگان ميانى بزرگ تر است و نماهاى داخلى و خارجى آن كاشى كارى شده است. در هر ضلع حرم، يك ورودى ديگر، مقابل ورودى صحن وجود دارد.

ارتفاع سقف حرم به صورت پله اى از 6 متر در نقطه ديوارهاى خارجى آغاز، و به 8 متر و سپس 10 متر، كنار گنبد افزايش مى يابد. در نقاط افزايش ارتفاع سقف، پنجره هايى براى جريان هوا و تأمين نور مورد نياز حرم تعبيه شده است. ازاره هاى حرم، با سنگ مرمر سفيدرنگ پوشيده، و بخش هاى فوقانى ديوارها و سقف آن از داخل آينه كارى شده است.

قبر، ميان حرم و داخل ضريح جديد قرار دارد. روى قبر، گنبدى به قطر 10 متر و ارتفاع 20 متر از كف حرم وجود دارد كه بر هشت ستون مربع كاشى كارى شده، استوار است. گردن مدوّر گنبد، حاوى پنجره هاى كوچك و يك كتيبه قرآنى سراسرى است. سطح داخلى گنبد، كاشى كارى مى باشد و سطح خارجى آن از صفحات مسى آب طلاكارى شده، پوشيده است. طلاكارى گنبد در 1413 ه. ق - 1992 م اجرا شده است.

در دو زاويه جنوب شرقى و غربى صحن، دو مناره مرتفع به قطر 2/5 متر وجود دارد كه در سال 1980 م با بتن مسلح ساخته، و به عمق 25 متر پى ريزى شده است. پايه مناره ها داراى پوشش گرانيت و بدنه آن كاشى كارى شده است كه اين كاشى ها حاوى نقوش اسليمى و گياهى و كتيبه هاى قرآنى و اسماءالله الحسنى است.

شرق صحن اصلى، حياط نسبتاً طولانى در جهت شمالى - جنوبى وجود دارد كه به

ص: 229

صحن كوچك ديگرى متصل است. اين صحن داراى رواق هايى متشكل از طاقگان هايى است كه نماهاى آن كاشى كارى شده است. در ضلع جنوبى آن، نمازخانه وسيعى براى اقامه نمازهاى جمعه و جماعت وجود دارد كه با تلاش مرحوم «سيد احمد فهرى»، نماينده امام خمينى \ در سوريه ساخته شده است.

در ضلع شمالى آستانه، صحن جديد ديگرى وجود دارد كه ساخت آن از 1426 ه. ق - 2005 م آغاز شده و در سال 2009 م به بهره بردارى رسيده است. اطراف اين صحن نيز رواق هايى وجود دارد كه نماهاى آن با سنگ هاى سفيدرنگ و كاشى پوشيده شده است.

ناجية، عن زيد بن موسى، عن ابيه، عن جده جعفر بن محمد، عن ابيه، عن عمه زيد ابن علي، عن ابيه، عن سكينة وزينب ابنتي علي عليه السلام، عن علي، قال: قال رسول الله: إن فاطمة خلقت حورية في صورة انسية، وإن بنات الانبياء لا يحضن.

از حسين بن ابراهيم قمى، از امام على نقى، از صعصعة بن ناجيه، از زيد بن موسى كاظم، از پدرش، از جدش امام جعفر صادق، از پدرش امام محمد باقر، از عمويش زيد بن على (امام سجاد)، از پدرش، از سكينه و زينب دختران على ( علیه السلام ) از ايشان نقل شده است كه گفت: رسول خدا ( صلی الله علیه و آله ) فرمود: فاطمه، حوريه اى (بانويى بهشتى) است كه به صورت انسان آفريده شده است و دختران پيامبران حيض نمى شوند.

درباره دو روايتى كه نام سكينه در متن آنها به چشم مى خورد، روايت نخست در امالى شيخ طوسى آمده است و به نقل از همين منبع، علامه مجلسى آن را در بحارالانوار و شيخ حر عاملى در وسائل الشيعه آورده است. اين روايت چنين است كه شيخ طوسى با سند خود از امام حسين ( علیه السلام ) روايت كرده است كه ايشان فرمود:

ادخِلَ على اختي سكينة بنت علي خادمٌ، فغطّت رأسها منه، فقيل لها: انه خادم، فقالت: هو رجلٌ مُنِعَ من شهوته. (1)

برده اى نزد خواهرم سكينه دختر على برده شد. سكينه موى سرش را از او پوشانيد. يكى از حاضران به او گفت: او برده (خواجه) است! سكينه فرمود: «او مردى است كه شهوتش از او گرفته شده است».

اما روايت دوم كه نام سكينه در متن آن آمده، روايتى طولانى است كه علامه مجلسى در بحارالانوار آورده است. در اين روايت، فضه كنيز حضرت فاطمه زهرا (عليها السلام)، چگونگى وفات آن حضرت و كفن و دفن ايشان را از زبان امام على ( علیه السلام ) براى ورقة بن

ص: 231

عبدالله ازدى بازگو كرده است. در بخشى از اين روايت آمده است:

فقال علي: والله لقد اخذت في امرها وغسّلتها في قميصها ولم اكشفه عنها، فوالله لقد كانت ميمونة طاهرة مطهرة، ثم حنطتها من فضلة حنوط رسول الله وكفنتها وأدرجتها في اكفانه، فلما هممتُ ان اعقد الرداء ناديت يا ام كلثوم يا زينب يا سكينة يا فضة يا حسن يا حسين. هلمّوا تزوّدوا من امكم فهذا الفراق، واللقاء في الجنة... (1)

على ( علیه السلام ) فرمود: به خدا سوگند كه خودم كارهاى او را انجام دادم و او را در پيراهنش غسل دادم و آن را از بدنش بيرون نياوردم. به خدا او زنى فرخنده و پاك بود. سپس او را با باقيمانده حنوط رسول خدا حنوط كردم و كفن كردم و درون كفن هاى پيامبر قرار دادم. پس هنگامى كه تصميم گرفتم بند كفن او را ببندم، صدا زدم: اى ام كلثوم! اى زينب! اى سكينه! اى فضه! اى حسن! اى حسين! به پيش آييد و از مادرتان زاد و توشه برگيريد كه اكنون وقت فراق است و ملاقات با او در بهشت خواهد بود.

برخى به متن اين روايت استدلال كرده اند كه بانوى مورد نظر، يعنى سكينه، كنار ام كلثوم و زينب، دختر امام ( علیه السلام ) از فاطمه زهرا (عليها السلام) بوده است؛ در حالى كه علامه مجلسى كه خودش اين روايت را نقل كرده، درباره آن گفته است: «در كتابى، خبرى را در وفات ايشان [فاطمه زهرا] ديدم و علاقه مند شدم آن را در اينجا بياورم؛ اگرچه منبعى كه خبر را از آن نقل كرده ام، قابل اعتماد نيست». (2)

افزون بر روايات فوق كه در منابع شيعه نقل شده، در سند روايتى، در برخى منابع اهل سنت نيز از سكينه دختر امام على ( علیه السلام ) ياد شده است؛ از جمله اين منابع، مى توان به «تاريخ كبير» امام بخارى (3) ، و «جرح و تعديل» رازى (4) اشاره كرد.

ص: 232

در دوره اخير، پس از شناسايى و شهرت يافتن قبر منسوب به سكينه دختر اميرمؤمنان ( علیه السلام ) در شهر دارَيا، دست كم شش كتاب در معرفى اين بانو و اثبات شخصيت تاريخى وى تأليف شده است. (1)

گفتنى است كه در منابع معتبر تاريخى، اشاره اى به وجود اين زيارتگاه در داريا نشده است؛ به ويژه آنكه تاكنون دو منبع تاريخى درباره شهر داريا، به نام هاى «تاريخ داريا ومن نزل بها من الصحابة والتابعين وتابعى التابعين»، تأليف قاضى عبدالجبار خولانى (زنده در 365 ه. ق)، و «الروضة الريا فيمن دفن بداريا»، تأليف عبدالرحمان بن محمد عمادى (متوفاى 1051 ه. ق)، تصحيح و چاپ شده است. اين دو منبع، به معرفى شخصيت هايى كه در داريا زندگى كرده اند و در اين شهر وفات يافته يا دفن شده اند، اختصاص دارد. همچنين در آنها از زيارتگاه هاى ديگر داريا كه تاكنون پابرجاست، از قبيل مزار منسوب به حزقيل پيامبر، مزار ابوسليمان دارانى و قبر ابومسلم خولانى ياد شده است. اما در هيچ كدام از آنها به سكينه دختر امام على ( علیه السلام ) و مزار او اشاره نشده است.

البته در برخى ادارات دولتى شهر داريا، سه سند قديمى از نيمه اول قرن بيستم ميلادى وجود دارد كه در آنها، از اين مزار ياد شده، و اوقاف يا محدوده ملكى آن مشخص گرديده است. تاريخ اين اسناد، از سال هاى 1337 ه. ق - 1919 م، 1357 ه. ق - 1938 م و 1364 ه. ق - 1945 م است. (2)

زيارتگاه سيده سكينه تا پيش از سال 1410 ه. ق - 1989 م، به جز براى اهالى6.

ص: 233

منطقه، چندان مشهور و شناخته شده نبود. در اين سال شهردارى داريا، به منظور توسعه خيابان، تصميم گرفت تا اين زيارتگاه را خراب كند اما پيش از تخريب قبر، اهالى منطقه تلاش كردند تا از اين كار جلوگيرى كنند. از اين رو با آگاهى يافتن مسئولان منطقه، «سرتيپ على زَيّود»، استاندار حومه دمشق، از تخريب قبر جلوگيرى كرد. سپس حجت الاسلام والمسلمين سيد احمد واحدى، از علماى ايرانى مقيم زينبيه با بررسى موضوع و شناسايى رواياتى كه در آن از سكينه، دختر امام على ( علیه السلام ) نام برده شده است، اتاق موقت كوچكى بر قبر ساخت. در سال 1412 ه. ق - 1991 م، كميته اى رسمى براى بازسازى و توسعه زيارتگاه تشكيل شد. (1)

براى اين منظور، زمينى به مساحت 5000 مترمربع از خانه هاى مسكونى اطراف مزار، به دستور استاندار اختصاص يافت و با تلاش حجت الاسلام واحدى و همكارى ساير مؤمنان و دست اندركاران، اين زمين خريدارى شد و بازسازى بناى آستانه آغاز گرديد. در جلسه رسمى 1997/5/14 م برابر 7 محرم 1418 ه. ق، «سيد عدنان محمد شرف» به رياست ستاد بازسازى حرم سكينه تعيين شد. در ابتدا، ساختمان وسيع و ساده اى به شكل يك نمازخانه روى قبر ساخته شد تا به طور موقت پذيراى زائران باشد. ورودى بنا در ضلع شمالى آن قرار داشت و ميان سقف آن نيز گنبد فلزى بسيار كوچكى وجود داشت. در گوشه جنوب شرقى بنا، اتاق بزرگى ايجاد شده بود كه قبر، داخل آن قرار داشت. روى قبر، ضريح چوبى مشبّك ساده اى نصب شده بود كه تاكنون نيز باقى مانده است. (تصوير 122)

«شيخ محمد مهدى السويج»، شاعر عراقى، در قصيده اى مادّه تاريخ اين بنا را برابر 1417 ه. ق دانسته كه بيت حاوى مادّه تاريخ چنين است:7.

ص: 234

سكينة بضعة للمرتضى نورها *** في الشام ارخت «من داريها ظهرا» (1)

[= 1417]

پس از درگذشت نخستين رئيس ستاد بازسازى، در جلسه رسمى به تاريخ 2002/3/14 م برابر 29 ذى الحجه 1422 ه. ق، حجت الاسلام واحدى به رياست ستاد، و توليت زيارتگاه انتخاب شد. در سال 1424 ه. ق - 2003 م، با پشتيبانى رئيس جمهور وقتِ جمهورى اسلامى ايران، سنگ بناى ساختمان جديد زيارتگاه گذاشته، و تا تاريخ 1427 ه. ق - 2006 م، اسكلت بنا به طور كامل ساخته شد. اين بنا شامل ساختمان بزرگى در چند طبقه، و داراى گنبد مرتفع است. در ضلع شمالى آن، ايوان بزرگى است كه داخل آن، ورودى بنا قرار دارد. دو طرف ايوان، دو گلدسته وجود دارد. اتاق قبر نيز ميان بنا مى باشد. (تصوير 121)

زيارتگاه سكينه دختر امام على ( علیه السلام ) در يك دهۀ اخير به دومين زيارتگاه بزرگ اهل بيت (عليهم السلام) در مناطق اطراف دمشق پس از آستانه حضرت زينب تبديل شد و بيشتر زائران زيارتگاه هاى اهل بيت (عليهم السلام) در سوريه، اين آستانه را نيز زيارت مى كردند. اما در جريان جنگ داخلى سوريه، اين زيارتگاه به صحنۀ درگيرى ميان ارتش سوريه و مخالفان مسلّح نظام اين كشور تبديل شد و گنبد و ساختمان آن دچار آسيب هايى شده است.

مى شده است. تقريباً همه مورخان و زندگى نامه نويسان، از فرزندى به نام نفيسه براى اميرمؤمنان ( علیه السلام ) نام برده اند كه مادرش ام ولد بوده است. (1) به گفته طبرسى، كنيه وى ام كلثوم بوده، و به ازدواج «عبدالله اكبر بن عقيل» درآمده، و از وى داراى فرزندى به نام «اُم عقيل» شده است. (2)

از تاريخ 2006/3/3 م، انتساب اين زيارتگاه از نفيسه دختر امام على ( علیه السلام )، به «صفيه» تغيير يافت؛ زيرا در تاريخ مذكور، يك پيرزن پاكستانى مقيم كويت، چون در خواب ديده بود زيارتگاه صفيه دختر امام على ( علیه السلام ) را در سوريه زيارت مى كند، در جست وجوى آن مزار برآمد تا اينكه به اينجا رسيد و ادعا كرد كه مزار نفيسه، شبيه ترين مكان به جايى است كه در خواب ديده است. سپس چون در مزار، تابلو يا كتيبه اى وجود نداشت، به كليددار مزار، معروف به «ابوالشيخ»، مبلغى داد تا تابلويى براى نصب در زيارتگاه تهيه كند كه در آن، نام زيارتگاه، صفيه دختر امام على ( علیه السلام ) ذكر شود؛ حال آنكه در منابع تاريخى، براى اميرمؤمنان ( علیه السلام ) دخترى به نام صفيه ذكر نشده است؛ بلكه براى آن حضرت ( علیه السلام ) به وجود دخترى به نام نفيسه اشاره شده است. به منظور رفع ابهام درباره ماجراى فوق، تأكيد مى شود كه در زمان وقوع آن، نگارنده در آنجا حضور داشته، و جزئيات ماجرا را با استناد به مشاهدات خود نقل كرده است.

اين مزار، در واقع اتاق بسيار كوچكى است كه كنار خانه اى قديمى ميان روستا قرار دارد. طول اتاق حدود 3 متر، و عرض آن كمتر از 2 متر است. (تصوير 123) داخل اتاق، صورت قبرى مثلثى شكل وجود دارد كه با پارچه هاى سبزرنگ پوشيده شده است. (تصوير 124) اين قبر تقريباً تمام مساحت اتاق را فراگرفته و تنها دو طرف آن، فضاى بسيار كمى براى ايستادن باقى گذاشته است. اتاق مزار و قبر، از كاه گل مى باشد و در سقف مزار از تيرهاى چوبى استفاده شده است.7.

ص: 236

داخل اتاق، لوح سنگى جديدى وجود دارد كه به قبر تكيه داده شده است. اين لوح سنگى را همان طور كه گفتيم كليددار مزار تهيه كرده، و در مزار گذاشته است؛ زيرا وى، نام صفيه دختر امام على ( علیه السلام ) را در آن ذكر نموده و در پايان نيز نام خود را ثبت كرده است. متن كتيبه چنين است:

بسم الله الرحمن الرحيم

(إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً) (1)

اللهم صلى على محمد وعلى آل محمد

مقام السيدة صفية بنت الامام علي بن ابي طالب

عُرفت 2006/3/3

تقدمة احمد بن حسن الجنبي ابوالشيخ

از جمله شواهد اين موضوع آن است كه على بن ابى بكر هروى، به زيارتگاه رأس الحسين ( علیه السلام ) در باب الفراديس (1) ، و به زيارتگاه امام حسين ( علیه السلام ) و امام زين العابدين ( علیه السلام ) در شرق مسجد اموى اشاره كرده است. (2) «ابن فضل الله عمرى» نيز درباره زيارتگاه باب الفراديس نوشته است: «براى او [امام حسين ( علیه السلام )] زيارتگاه معروفى داخل باب الفراديس وجود دارد كه به گفته آنها، خارج از آن، جايگاه سر قرار دارد». (3) شمس الدين ذهبى، ابن كثير و ابن طولون (سه مورخ بزرگ دمشقى) از اين زيارتگاه با نام «مسجد الرأس» ياد كرده اند. (4)

ابن كثير در جايى كه اقوال مختلف محل دفن سر امام حسين ( علیه السلام ) را ذكر مى كند، نوشته است: «سر، در خزانه يزيد بن معاويه باقى ماند تا اينكه او درگذشت. پس آن را از خزانه درآوردند و كفن كردند و داخل باب الفراديس دمشق دفن كردند». (5)

«ابن نماى حلى» نيز روايت كرده است كه «منصور بن جمهور» داخل خزانه يزيد ابن معاويه شد. زمانى كه آن را باز كرد، در آن دلو قرمزرنگى يافت. پس به غلام خود سليم گفت: «اين دلو را نگه دار كه در آن گنجى از گنج هاى بنى اُميه است». وقتى آن را باز كرد، در آن سر حسين ( علیه السلام ) را يافت كه با رنگ سياه خضاب شده بود. به غلام خود گفت: «براى من پارچه اى بياور». غلام پارچه را آورد و او سر را در آن پيچيد و سپس در باب الفراديس، نزديك برج سوم از سمت شرق، دفن كرد. (6)

افزون بر اقوال مورخان، چند كتيبه سنگى، داخل زيارتگاه وجود داشته كه محمد

ص: 238

اسعد طلس متن آنها را بازخوانى كرده و براساس آن، اين زيارتگاه به امام حسين ( علیه السلام ) منتسب بوده است. در يكى از اين كتيبه ها، عبارت «مشهد حسينى در باب الفراديس» براى زيارتگاه به كار رفته است. متن اين كتيبه براساس بازخوانى طلس چنين است:

هذا المكان المبارك فيه مدفون كافل السلطان الشهيد الغازي المجاهد المرابط في سبيل الله الملك الكامل ناصر الدين محمد بن جمال الدين صاحب ساقان قنبر قدس الله روحه ونوّر ضريحه دفن في هذا المشهد الحسيني بباب الفراديس في يوم الاحد السابع والعشرين من شهر رمضان سنة ثمان وثمانمائة. (1)

اين مكان مبارك محل دفن سرپرست سلطان شهيد جنگجوى مجاهد در راه خدا، ملك الكامل ناصرالدين محمد بن جمال الدين يار صاحب ساقان قنبر است؛ خداوند روح او را مقدس و قبر او را نورانى گرداند. او در روز يكشنبه بيست و هفتم ماه رمضان سال 808 در اين مشهد حسينى در باب الفراديس به خاك سپرده شد.

صرف نظر از اينكه كدام يك از اقوال مربوط به محل دفن سر امام حسين ( علیه السلام )، از اعتبار بيشترى برخوردار است و سر شريف در اين زيارتگاه دفن شده است يا در محل ديگرى، داستانى در يكى از كتاب ها نقل شده است كه براساس آن، در دوره عثمانى، محل دفن سر را باز كرده، اما آن را خالى يافته بودند. «عثمان مدوخ» در كتاب خود «العدل الشاهد فى تحقيق المشاهد»، اين داستان را چنين نقل كرده است:

يكى از علما شروع به تخريب يك مكان قديمى نزديك باب الفراديس نمود تا آن را به كتابخانه تبديل كند. در حين انجام كار، طاقچه را در ديوار پيدا كرد كه با يك سنگ محكم بسته شده بود. روى اين سنگ، عبارتى نوشته شده بود كه از آن فهميدند كه اين محل، زيارتگاه سر امام حسين است. اين موضوع را به اطلاع والى شام رساندند. او به آنجا رفت تا خود از نزديك ببيند؛ و به آنها9.

ص: 239

دستور داد تا در آنجا كارى نكنند. سپس موضوع را به اطلاع سلطان عبدالمجيد خان فرزند سلطان محمود خان [عثمانى] رساند. او دستور داد تا در حضور تعدادى از علما و امرا و شخصيت ها، آنجا را باز كنند. پس از رسيدن نامه سلطان به شام، محلى را كه كتيبه در آنجا قرار داشت، باز كردند و آنجا را فضايى خالى يافتند [كه چيزى در داخل آن نبود]. بعد از اينكه حاضران آن را ديدند، والى دستور داد تا آن را كمافى السابق ببندند. سپس موضوع را به اطلاع سلطان عبدالمجيد خان رساندند. او فرمانى صادر كرد كه اطراف سنگ را قابى از نقره بگيرند. من مقدار وزن نقره را مى دانستم و به گمانم، معادل هفت هزار درهم بود. خداوند به حقيقت آگاه تر است. (1)

در بسيارى از منابع مربوط به دوره عثمانى، اين زيارتگاه، به مزار حضرت رقيه معرفى شده است. البته در تعدادى از همين منابع، افزون بر قبر حضرت رقيه، به وجود جايگاه سر امام حسين ( علیه السلام ) در آن نيز اشاره شده است (2) ؛ با اين تفاوت كه رقيه در منابع قديمى تر، دختر امام على ( علیه السلام ) (3) ، و در منابع جديدتر، دختر امام حسين ( علیه السلام ) معرفى شده است. (4) همچنين در كتيبه اى سنگى به تاريخ 1125 ه. ق كه در گذشته كنار محراب زيارتگاه قرار داشته، از آن به مزار رقيه دختر امام على ( علیه السلام ) و جايگاه رأس الحسين ( علیه السلام ) ياد شده است. متن اين كتيبه براساس بازخوانى محمد اسعد طلس چنين است:

بسملة. قد صار التوفيق جناب الميرزا بابا المستوفي الكيلاني في عمارة البقعة المشهورة بمقام ستنا رقية بنت سيدنا علي وموضع رأس الحسين. ووقف الدكان... بين

ص: 240

النطّاعين من الحاج محمد بن الحبوب العصيري الجلالاتي في سوق الجابرية بصف بعضهم لتصرف نفقتها في هذه البقعة الاهم لعن الله من بدّله بعد ما سمعه حرره المنلا احمد القراجداعي سنة 1125. (1)

بسمله. جناب ميرزا بابا مستوفى گيلانى توفيق يافت تا ساختمان بارگاه معروف به مزار خانم رقيه دختر مولاى ما على و جايگاه رأس الحسين را بنا كند. و وقف نمود دكان... ميان نطّاعين از سوى حاج محمد بن حبوب عصيرى جلالاتى در بازار جابريه در راستاى يكديگر، تا درآمدهاى حاصل از آن در اين بارگاه مهم هزينه شود. خداوند لعنت كند كسى را كه در اين اوقاف بعد از شنيدن آن، تغيير و تصرف كند. تحرير كرد آن را ملا احمد قراجداعى در سال 1125.

در برخى منابع دو قرن اخير، به حادثه آشكار شدن بدن حضرت رقيه اشاره شده است كه نشان مى دهد صاحب مزار، دخترى خردسال بوده است. اين حادثه را دست كم سه نفر، اما با اختلافاتى در برخى جزئيات آن نقل كرده اند. نخستين آنان، مؤمن شبلنجى (زنده در 1308 ه. ق)، از علماى مصرى است كه اين حادثه را به صورت مختصر، چنين روايت كرده است:

يكى از شاميان به من گفت كه رقيه دختر امام على قبرى در دمشق دارد. ديوارهاى قبر آسيب ديده بود؛ لذا تصميم گرفتند بدن او را از آنجا بيرون بياورند تا قبر را بازسازى كنند. اما كسى جرأت نكرد وارد قبر شود. شخصى از اهل بيت به نام سيد بن مرتضى حاضر شد و وارد قبر شد و پارچه اى به دور جسد پيچيد و آن را بيرون آورد. ديدند كه دختر كوچكى است كه به سن بلوغ نرسيده است. اين را براى يكى از فضلا گفتم و او نيز آن را از شيوخ خود براى من نقل كرد. (2)

ص: 241

ميرزا هاشم خراسانى (متوفاى 1352 ه. ق)، حادثه را با تفصيل بيشترى نقل كرده و تاريخ وقوع آن را سال 1280 ه. ق دانسته است. وى چنين مى گويد:

عالم جليل شيخ محمد شامى كه از جمله علما و مصلحين نجف اشرف است به حقير فرمود كه: جد امى بلاواسطه من جناب آقا سيد ابراهيم دمشقى كه نسبش منتهى مى شود به سيد مرتضى علم الهدى و سن شريفش علاوه بر نود بود و بسيار شريف و محترم بود، سه دختر داشتند و اولاد ذكور نداشتند. شبى دختر بزرگشان در خواب ديد جناب رقيه بنت الحسين ( علیه السلام ) را كه فرمود: «به پدرت بگو به والى بگويد آب افتاده ميان قبر و لحد من و بدن من در اذيت است. بگو بيايد و قبر و لحد مرا تعمير كند».

دخترش به سيد عرض كرد. سيد از ترس حضرات اهل تسنن، به خواب اثرى مترتب ننمود. شب دوم دختر وسطى سيد همين خواب را ديد. باز به پدر گفت، ترتيب اثرى نداد. شب سوم دختر صغير سيد همين خواب را ديد و به پدر گفت و ايضاً ترتيب اثرى نداد. شب چهارم، خود سيد مخدّره رقيه را در خواب ديد كه به طريق عتاب فرمودند: «چرا والى را خبردار نكردى؟» سيد بيدار شد رفت نزد والى شام و خوابش را به جهت والى شام نقل كرد. والى امر كرد علماء و صلحاء شام از سنى و شيعه بروند و غسل كنند و لباس هاى نظيف دربركنند؛ به دست هركس قفل دربِ حرم مخدره باز شد، همان كس برود و قبر مقدس او را نبش كند و جسد مطهره او را بيرون بياورد تا قبر مطهر را تعمير نمايد.

بزرگان و صلحا از شيعه و سنى در كمال آداب غسل كردند و لباس نظيف دربركردند، قفل به دست هيچ يك باز نشد مگر به دست مرحوم سيد. بعد كه مشرف ميان حرم شدند، معوّل هيچ يك به زمين اثر نكرد مگر معول سيد ابراهيم. بعد حرم را خلوت كردند و لحد را شكافتند ديدند بدن نازنين مخدره ميان لحد و كفن آن مخدره مكرمه صحيح و سالم است؛ لكن آب زيادى ميان

ص: 242

لحد جمع شده. پس سيد بدن شريف مخدره را از ميان لحد بيرون آورد و روى زانوى خود نهاد و سه روز همين قسم بالاى زانوى خود نگه داشت و متصل گريه مى كرد تا آنكه لحد مخدره را از بنياد تعمير كردند. اوقات نماز كه مى شد سيد بدن مخدره را بر بالاى شىء نظيفى مى گذاشت، بعد از فراغ باز برمى داشت و بر زانو مى نهاد تا آنكه از تعمير قبر و لحد فارغ شدند، سيد بدن مخدره را دفن كرد. و از معجزه اين مخدره در اين سه روز، سيد نه محتاج به غذا شد، نه محتاج به آب و نه محتاج به تجديد وضو. بعد كه خواست مخدره را دفن كند سيد دعا كرد كه خداوند پسرى به او مرحمت فرمايد. دعاى سيد مستجاب شد و در اين پيرى خداوند به او پسرى مرحمت فرمود مسما به سيد مصطفى. بعد والى تفصيل را به سلطان عبدالمجيد نوشت. او هم توليت زينبيه و مرقد شريف رقيه و مرقد شريف ام كلثوم و سكينه را به او واگذار نمود و فعلاً هم آقاى سيد عباس پسر آقا سيد مصطفى پسر آقا سيد ابراهيم سابق الذكر متصدى توليت اين اماكن شريفه است. انتهى. گويا اين قضيه در حدود سنه هزار و دويست و هشتاد بوده . (1)

ميرزا على خان امين الدوله، كه در سال 1316 ه. ق از شام بازديد نموده، به اين حادثه اشاره كرده، اما گويا آن را مربوط به حضرت زينب دانسته است. متن سخن او چنين است:

متولى زينبيه آمد. با سيد ابوالحسن كه پيرمردى نورانى و روحانى است، اثرالنجابه، ساطع البرهان. حضرت سيد در زينبيه اگرچه توليت و خدمت مخصوص ندارد، لكن به حكم خوابى كه متولى ديده بوده است، اين بزرگوار را در آن بقعه شريف اختصاصى هست. خلاصه خواب كه البته رؤياى صادقه است، اينكه بقعه متبركه و مضجع مطهر محتاج به مرمت كليه شده، سطح مزار به سبب1.

ص: 243

خرابى سرداب درهم شكسته بود. والى اسبق شام به حكم نذر، مصمم تعميرات شد و از اهل خير و برّ مدد جست. وجهى فراهم و اسباب ترميم و تجديد ابنيه را آماده گرديد. كسى را جسارت نبود كه به سردابه وارد و قبر بضعه احمدى، عليها و على ابيها و امّها و جدها الصلوات و تحيات، را دست زند. در اين كار حيران ماندند و بنّايى معطل ماند. متولى و يكى از مقدسين و موثّقين شام شريف در خواب ديدند كه از آن خاك پاك، ندا مى رسد و سيد را به نام، نشان مى دهند و مى فرمايند، فرزند من و محرم خاندان است. بيايد و به دست خود قبر مرا تنقيح و تعمير كند. سيماى اين سيد جليل خود گواه است كه نور محمدى در او تجلّى دارد. وعده كردم كه فردا به زيارت آستان زينبيه مشرف مى شوم. (1)

در منابع تاريخى، به حضور و وفات رقيه دختر امام على ( علیه السلام ) در شام اشاره اى نشده است؛ به ويژه اگر با استناد به اين داستان، مدفون در مزار را دخترى خردسال بدانيم، به طور قطع از نظر تاريخى امكان حضور وى در شام وجود نداشته است. اما مرحوم شيخ عباس قمى، از كتاب كامل بهايى، تأليف عمادالدين طبرى، حادثه وفات دختر چهار ساله اى از امام حسين ( علیه السلام ) را، بدون ذكر نام وى، در خرابه شام نقل كرده است كه مفاد آن چنين است:

زنان خاندان نبوت در حالت اسيرى، حال مردانى را كه در كربلا شهيد شده بودند، بر پسران و دختران ايشان پوشيده مى داشتند و هر كودكى را وعده مى دادند كه پدر تو به فلان سفر رفته است و باز مى آيد؛ تا ايشان را به خانه يزيد آوردند. دختركى بود چهار ساله، شبى از خواب بيدار شد گفت: پدر من حسين ( علیه السلام ) كجاست؟ اين ساعت او را به خواب ديدم؛ سخت پريشان بود. زنان و كودكان جمله در گريه افتادند و فغان از ايشان برخاست. يزيد خفته بود. از خواب بيدار شد و حال تفحّص كرد. خبر بردند كه حال چنين است. آن لعين

ص: 244

در حال گفت كه بروند و سر پدر را بياورند و كنار او نهند. پس آن سر مقدّس را بياوردند و كنار آن دختر چهار ساله نهادند. پرسيد اين چيست؟ گفتند سر پدر تو است، آن دختر بترسيد و فرياد برآورد و رنجور شد و در آن چند روز جان به حق تسليم كرد . (1)

اين حادثه در برخى منابع دوره اخير، از جمله منتخب فخرالدين طُريحى (متوفاى 1085 ه. ق) با تفصيل بيشتر، و در برخى منابع از جمله اسرار الشهاده دربندى (متوفاى 1286 ه. ق) به نقل از كامل بهايى آورده شده است. به عقيده نگارنده، تغيير انتساب مزار از رقيه دختر امام على ( علیه السلام ) به رقيه دختر امام حسين ( علیه السلام )، گويا با در نظر گرفتن دو حادثه مذكور، يعنى وفات دختر خردسال امام حسين ( علیه السلام ) در شام، و آشكار شدن جسد مدفون در مزار، صورت گرفته است.

البته در بيشتر منابع، به وجود دخترى به نام رقيه، براى امام حسين ( علیه السلام ) اشاره نشده و براى آن حضرت تنها دو دختر، يعنى فاطمه و سكينه ذكر شده است كه به طور كامل شناخته شده اند و اصحاب تراجم به تفصيل از آنها سخن گفته اند. (2) در برخى منابع نيز براى آن حضرت دختر سومى به نام زينب ذكر شده است. (3)

گويا تنها كسى كه به وجود دخترى به نام رقيه براى امام حسين ( علیه السلام ) اشاره كرده، ابوالحسن بيهقى (متوفاى 565 ه. ق) است كه البته هيچ جزئياتى از زندگى وى ارائه نداده است. (4) پژوهشگرى احتمال داده است كه رقيه، لقب زينب باشد و اينكه برخلاف فاطمه و سكينه، براى زينب نقش مؤثر و فعالى در كربلا گزارش نشده است، مى تواند5.

ص: 245

ناشى از آن باشد كه وى كودكى بيش نبوده است . (1)

آگاهى هاى زيادى درباره بناى نخستين زيارتگاه و روند بازسازى و توسعه آن تا پيش از قرن نهم ه. ق در دست نيست. به نوشته ابن طولون دمشقى، در نيمه دوم اين قرن، امير بردبك ظاهرى كه در سال 871 ه. ق منصب نيابت دمشق را از سوى پادشاه مملوكى بر عهده گرفت، ساختمان مزار را بازسازى كرد. (2)

براساس يكى از كتيبه هاى سنگى كه در مزار وجود داشته و پيش تر متن آن نقل گرديد، «ميرزا بابا مستوفى گيلانى»، در سال 1125 ه. ق بناى آن را بازسازى كرد. (3) سپس در اواخر دوره عثمانى، «ميرزا على اصغر خان اتابك»، صدر اعظم دربار قاجار، بناى مزار را در سال 1323 ه. ق بازسازى كرد. (4) «مرحوم سيد محسن امين» مادّه تاريخ آن را، كه بر سردر بنا نيز ثبت گرديد، چنين به نظم كشيد:

تمسّك بالولاء لآل طه *** بحبهم غداً فی الخلد تسعد

و هذا باب حطة فادخلوه *** و أنتم رکّع الله سجّد

له ذو الرتبة العلیا علی *** وزیر الصدر فی ایران جدّد

لأسنی بقعة طهرت و کانت *** بأزکی حضرة وبخیر مرقد

فزرها و اسأل البار ی ففیها *** یماط الذنب و الحسنات تصعد

و قد ارختها « تزهو سناءً *** بقبر رقیة من آل احمد » (5)

ص: 246

همچنين «داوود بن ابراهيم صندوق»، شاعر شيعه دمشقى نيز قصيده اى در اين باره سروده است كه بيت حاوى مادّه تاريخ آن چنين است:

مقامهم في العلى نادى مؤرخه *** «العرش ارجاه والكرسي معلمه» (1)

در سال 1343 ه. ق، كامل و محمدعلى آل نظام، از شيعيان دمشق، بناى زيارتگاه را با هزينه خود بازسازى كردند. (2)

بناى زيارتگاه حضرت رقيه (عليها السلام) در گذشته، شامل اتاقى بوده كه قبر ميان آن قرار داشته است. (تصوير 129) مسجد كوچكى نيز در مجاورت آن وجود داشته و مساحت بنا در مجموع از 60 مترمربع فراتر نمى رفته است. (3)

در بسيارى از سفرنامه هاى حج ايرانيان در دوره قاجار، توصيف خوبى از زيارتگاه حضرت رقيه ارائه شده است. البته در تعدادى از اين سفرنامه ها به وجود قبور ديگرى داخل زيارتگاه، همچون محل دفن دست هاى حضرت ابوالفضل عباس (4) و قبر فرد فرنگى كه در مجلس يزيد كشته شده (5)، اشاره گرديده كه در منابع محلى شام و سوريه، اعم از قديم يا جديد، هيچ گونه اشاره اى به اين قبور نشده است و در حال حاضر نيز نشانى از آنها يافت نمى شود. به عقيده نگارنده، شايد چنين باورهايى، تنها ميان ايرانيان يا شيعيان آن دوره رواج داشته است.

همچنين محمد اسعد طلس به وجود سنگ حاوى قدمگاه پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) در اين زيارتگاه اشاره كرده است (6) كه گويا از «مدرسۀ مجاهديه» (واقع در شمال آن) به اينجا منتقل شده

ص: 247

بود. (1) اما امروزه از سرنوشت اين سنگ نيز اطلاعى در دست نيست.

«سلطان مراد ميرزا حسام السلطنه»، كه در ماه صفر 1298 ه. ق از دمشق بازديد كرده، آشكارا از وجود ضريحى براى سر امام حسين ( علیه السلام ) در داخل زيارتگاه حضرت رقيه سخن گفته است. او در توصيف زيارتگاه نوشته است:

از در كه داخل مى شوند، دالان مختصرى دارد. بعد از آن فضاى مسقّفى كه حوضچه در ميان آن است، و بعد از آن مسجدى است كه تقريباً شش ذرع طول و پنج ذرع عرض آن است. از در كه داخل مسجد مى شوند، در سمت يمين آن كه سمت جنوب است، ضريح مستطيلى است كه از چوب ساخته اند و متصل به ديوار است. تقريباً دو ذرع طول و يك ذرع عرض آن است. گويند اين مسجد، همان خرابه اى بوده است كه اهل بيت را در آنجا جا داده اند و اين ضريح، در محلى است كه سر مبارك حضرت سيدالشهدا ( علیه السلام ) را به خرابه آورده، در آنجا گذارده اند و بالاتر از ضريح محراب است و بالاتر از محراب منفذ مربّعى است. گويند قبر فرنگى كه در مجلس يزيد بوده و كشته شده است، در آنجاست و در سمت شرقى مسجد، سكويى است كه در عرض مسجد واقع است و در زاويه سمت شمالى درى است كه از آن در، داخل بقعه مباركه مى شوند. بقعه مربعى است، چندان وسيع نيست. بر ضريح مبارك جامه زرى زمينه گلى پوشانيده اند و در آن طرف ضريح قبرى است، روى آن جامه ماهوت سياه پوشانيده اند. اعتقاد اهل آنجا اين است كه دست هاى مبارك حضرت عباس ( علیه السلام ) در آنجا مدفون است. (2)

ميرزا على خان امين الدوله، در سفرنامه خود از سال 1316 ه. ق، در شرح زيارت خود از حضرت رقيه، چنين مى نويسد:

ص: 248

از آنجا [مسجد اموى] به زيارت حضرت رقيه عليها سلام رفتيم. اين مدفن مطهر كه در خرابه معروف بوده، امروز در مجموعه آبادى و در كوچه تنگى است. بناى وسيع و مرتفع و لايقى ندارد، اما چنان محزون و غمناك است كه اگر سنگ آنجا داخل شود، مى گريد. در روضه مطهره نذوراتى كه آورده و آويخته اند، همه لباس و اسباب بچه گانه و بر روى ضريح همه قسم اسباب بازيچه كودكانه ريخته اند. مشاهده اين خبر و اين اسباب و آنچه از اسيرى و وفات اين لمعه نور فاطمى، عليها سلام، به خاطر داشتم، كبابم كرد و اشكم بى اختيار فرو ريخت. زيارت و طواف كرده بيرون آمدم و به خانه برگشتم. (1)

ميرزا داوود وزير وظايف نيز كه در جريان سفر حج خود در سال 1322 ه. ق، وارد دمشق شد، در توصيف آن نوشت:

مقابر مشهور در شام، يكى خرابه شام است، كه قبر حضرت رقيه بنت الحسين سلام الله عليهما است، و قبر ديگرى هم كوچك تر در او هست كه خادم آنجا مى گفت: دست هاى حضرت ابوالفضل در اينجا مدفون است. زير بازارچه، حياطى كوچك است و اطاقى مستطيلى پشت سر هم كه عرض هر كدام چهار ذرع و طول هفت ذرع است، سقف چوبى و تخته ديوارها سنگ، تا ازاره فرش هاى قالى مفروش، پرده هاى خوب، آب جارى، در حياط آن حوض خوشگل، جاى خوبى است. (2)

در اوايل دهه 70 قرن بيستم ميلادى، با توجه به اينكه ساختمان قديمى زيارتگاه حضرت رقيه، گنجايش زائرانى را كه در حال افزايش بودند، نداشت، تعدادى از بزرگان و شخصيت هاى شيعه گرد هم آمدند و كميته اى را با هدف توسعه زيارتگاه حضرت رقيه تشكيل دادند. «شيخ نصرالله خلخالى» و «امام موسى صدر»، از جمله اعضاى اين3.

ص: 249

كميته بودند. آنها براى اين منظور، تعدادى از خانه ها و مغازه هاى مجاور را خريدارى كردند. كار توسعه بنا در سال 1404 ه. ق - 1984 م آغاز شد و بخش عمده آن در سال 1410 ه. ق به پايان رسيد. «شيخ نبيل حلباوى»، از علماى شيعه دمشق، قصيده اى در اين باره سرود كه بيت حاوى مادّه تاريخ آن چنين است:

يا ألق المكان قل مؤرخاً *** «النور من كوى رقية انهمر» (1)

آستانه حضرت رقيه امروزه از ساختمان وسيع و زيبايى تشكيل شده است كه آميخته اى از هنر و معمارى اسلامى محلى و ايرانى است. مصالح و تزئينات به كار رفته در بنا، آن را از ساير آثار معمارى و دينى دمشق متمايز ساخته است. (تصوير 126) نماهاى خارجى آستانه با قالب هاى سنگى بزرگ سفيدرنگ پوشيده شده است. در بالاترين قسمت نما، يك كتيبه نوارى از آيات قرآن با رنگ طلايى بر زمينه سبزرنگ به چشم مى خورد. بنا داراى چند ورودى است كه مهم ترين آن، ورودى جنوب غربى است. سردر اين ورودى داراى طاقى است كه در آن مقرنس هايى پوشيده شده با كاشى، و بالاى آن اين عبارت به چشم مى خورد: «هذا مقام السيدة رقية بنت الحسين الشهيد بكربلاء». بالاى اين سردر، مناره اى به ارتفاع 34 متر از كف زمين قرار دارد. (تصوير 125)

اين ورودى، متصل به صحن اصلى بناست كه به شكل مستطيل مى باشد و گرداگرد آن نيز رواق هايى وجود دارد. اين رواق ها با سنگ هاى سفيدرنگ پوشيده شده است و نماى آنها شامل طاق هاى بزرگ و كوچك متوالى است؛ به گونه اى كه هر طاق بزرگ، ميان دو طاق كوچك قرار دارد. بالاى طاق هاى كوچك، اسامى ائمه معصوم (عليهم السلام) درون قاب هاى مدوّرى نقش بسته است. در بالاترين بخش نماى رواق ها، نوارى از آيات قرآن با رنگ طلايى بر زمينه سبزرنگ به چشم مى خورد. سقف رواق ها از داخل، با نقوش گياهى زيبا، تزيين يافته است.».

ص: 250

متصل به اين صحن از ضلع شرقى آن، صحن كوچك ترى به شكل مربع وجود دارد كه از نظر معمارى، شبيه صحن غربى است و گرداگرد آن را رواق هايى فرا گرفته است. اين صحن در سال 1427 ه. ق - 2006 م احداث شده است. در ضلع جنوبى صحن و در شرق ورودى اصلى بنا، شبستانى وجود دارد كه سقف آن بر ستون هايى استوار گشته، و داراى چندين گنبد نيم كره اى كوچك است.

در ضلع شمالى دو صحن، بخش اصلى بنا قرار دارد كه شامل حرم اصلى در غرب، و دو شبستان وسيع در مركز و شرق است كه هر بخش نيز داراى يك ورودى در رواق هاى شمالى صحن مى باشد. ورودى حرم، مقابل رواق غربى صحن قرار دارد. گرداگرد حرم رواق هايى با سقف آينه كارى شده وجود دارد كه رواق واقع در شرق حرم، آن را از شبستان ميانى جدا مى كند. سقف حرم با كاشى كارى هاى زيبا پوشيده، و بخش هايى از آن مقرنس كارى شده است. (تصوير 131) ميان كاشى كارى ها، نوشته هايى از آيات قرآن و احاديثى در فضايل اهل بيت (عليهم السلام) به چشم مى خورد.

قبر حضرت رقيه ميان حرم قرار گرفته است و روى آن نيز يك صندوقچه چوبى پوشيده از پارچه هاى سبزرنگ و حاوى آيات قرآن وجود دارد. روى قبر يك ضريح نقره اى به ابعاد حدود 1 * 2 متر وجود دارد كه در سال 1376 ه. ق - 1956 م از سوى مجمع بنى زهراى تهران، به حرم حضرت رقيه اهدا شده است. اين ضريح، ميان ضريح نقره و طلاكوب جديد و بزرگ ترى قرار گرفته كه در اصفهان ساخته، و در سال 1414 هق - 1994 م نصب شده است. (1) (تصوير 128)

بالاى ضريح، گنبد اصلى حرم به ارتفاع 14 متر از كف زمين قرار دارد كه سطح خارجى آن با تزيينات هندسى پوشيده شده است. (تصوير 127) سطح داخلى آن نيز به شيوه زيبايى مقرنس كارى و آينه كارى شده است. (تصوير 130) گنبد داراى گردن مدوّرى حاوى شانزده پنجره كوچك است و گرداگرد آن، بالاى پنجره ها، كتيبه اى از2.

ص: 251

آيات قرآنى وجود دارد.

دو شبستان ميانى و شرقى نيز مربع شكل مى باشد و رواق هايى نيز اطراف آن است. سقف هريك از گنبدها، از داخل به صورت گنبد كم خيز، و از بيرون به صورت پشت بام صاف است؛ به طورى كه حالت گنبدى آن مشخص نيست. شكل هاى گياهى ظريف و زيبا و نيز اسامى ائمه معصوم (عليهم السلام)، آذين بخش ديوارها و سقف اين دو شبستان از داخل است. ساختمان شبستان شرقى، هم زمان با صحن شرقى آستانه تكميل و افتتاح شده است. بخش جنوب شرقى آستانه به صورت دو طبقه ايجاد، و طبقه دوم براى دانشكده مطالعات اسلامى در نظر گرفته شده است.

آمده است. با استناد به آنچه شمس الدين ذهبى در تاريخ خود نقل كرده است، مى توان نتيجه گرفت كه اين قبر در واقع منتسب به زينب دختر امام زين العابدين ( علیه السلام ) است. ذهبى درباره شيخ جمال الدين ساوجى (متوفاى بعد از 620 ه. ق)، از مشايخ طريقت قلندريه، نوشته است كه وى براى مدتى در باب الصغير، نزديك قبر زينب دختر امام زين العابدين ( علیه السلام ) اقامت كرد . (1)

با توجه به آنكه خانقاه طريقت قلندريه در محل اقامت ساوجى ساخته شده است و آرامگاه باقى مانده از آن، امروزه متصل به زيارتگاه زينب قرار دارد، واضح است كه اين زيارتگاه در آن زمان منتسب به زينب دختر امام زين العابدين ( علیه السلام ) بوده است؛ حال آنكه بيشتر اصحاب تراجم و علماى انساب، فرزندى به نام زينب براى امام زين العابدين ( علیه السلام ) ذكر نكرده اند. تنها در كتاب «الشجرة المباركة» منسوب به «فخرالدين رازى» آمده است: «دختران زين العابدين ( علیه السلام ) هفت تن، و گفته شده هشت تن هستند،... نام دختر هشتم، زينب است». (2) همچنين در رساله اخبار الزينبات منسوب به عبيدلى درباره زينب دختر امام زين العابدين ( علیه السلام ) آمده است كه مادر وى ام ولد بوده و در مدينه از دنيا رفته است. (3)

به عقيده نگارنده، قبر منتسب به زينب يا ام كلثوم، با توجه به اشتهار آن به زينب دختر امام زين العابدين ( علیه السلام ) در گذشته، مى تواند قبر خديجه دختر امام زين العابدين ( علیه السلام ) باشد كه در منابع تاريخى، به وجود قبر وى و قبر همسرش محمد بن عمر بن امام على ( علیه السلام ) در باب الصغير اشاره شده است. (4) خديجه، خواهر على اصغر بن زين العابدين ( علیه السلام ) از يك مادر مى باشند (5) و از همسر خود، محمد بن عمر بن

ص: 253

اميرالمؤمنين ( علیه السلام )، داراى دو فرزند به نام هاى عبدالله و عبيدالله بوده است. (1)

سكينه دختر بزرگوار امام حسين ( علیه السلام )، نامش آمنه يا اميمه، و مادرش رباب دختر امرئ القيس بن عدى قضاعى بود. سكينه نام يا لقبى بود كه مادرش رباب، او را بدين نام مى خواند. امام حسين ( علیه السلام ) درباره سكينه و رباب سروده است:

لعمرك انني احب داراً *** تکون بها السکینة و الرباب

و احبّهما و ابذل جلّ مالی *** و لیس لعاتب عندی عتاب (2)

سكينه خواهر عبدالله رضيع (نوزاد شهيد امام حسين ( علیه السلام ) در كربلا (3) بود. او قرار بود با پسر عمويش قاسم بن حسن ( علیه السلام ) كه در كربلا به شهادت رسيد، ازدواج كند. (4) او به همراه پدرش در كربلا حضور يافت و در روز عاشورا شاهد شهادت ايشان بود. سپس به همراه ساير اسراى اهل بيت (عليهم السلام) و سرهاى شهداى كربلا، به كوفه و از آنجا به شام برده شد و سرانجام با برادر بزرگوار خود امام زين العابدين ( علیه السلام ) به مدينه منوره بازگشت. (5) به گواهى بيشتر منابع، اين بانوى بزرگوار سرانجام در سال 117 ه. ق در مدينه منوره درگذشت. (6)

افزون بر باب الصغير، زيارتگاه هاى ديگرى نيز در ساير نقاط، از جمله در شهر قاهره، پايتخت مصر، و در شهر «طَبَريه» فلسطين، به سكينه دختر امام حسين ( علیه السلام ) منسوب است. اما با توجه به وفات ايشان در مدينه، نمى توان براى هيچ يك از اين6.

ص: 254

زيارتگاه ها، اعتبار و سند تاريخى قائل شد.

با اين حال، قبر منسوب به سكينه در باب الصغير، از گذشته معروف و شناخته شده بوده است و مورخان و جهانگردان، از آن ياد كرده اند. (1) سيد محسن امين، با استناد به اينكه شيخ عباس قمى، نام صاحب مزار را در كتيبه اى به خط كوفى در صندوقچه روى قبر، «سكينه بنت الملك» خوانده است، اين مزار را قبر دختر يكى از پادشاهان دانسته است. (2) اما اين نظريه نمى تواند درست باشد؛ زيرا در كتيبه روى قبر، كه متن كامل آن نقل خواهد شد، نام صاحب مزار سكينه دختر امام حسين ( علیه السلام ) ذكر شده است.

محمد حسنين سابقى نيز صاحب اين قبر را سكينه دختر حسين ذى الدمعه (متوفاى 135 ه. ق)، فرزند زيد شهيد فرزند امام زين العابدين ( علیه السلام ) مى داند و معتقد است كه او و خواهرش فاطمه به همراه مادر خود خديجه، دختر عمر بن امام زين العابدين ( علیه السلام ) و جد خود عمر بن زين العابدين ( علیه السلام )، در يك مقبره به خاك سپرده شده اند؛ اما به مرور زمان اين قبر به سكينه دختر امام حسين ( علیه السلام ) شهرت يافته است. (3) اما متأسفانه براى تأييد نظريه خود، به هيچ منبعى استناد نكرده، و نگارنده نيز با وجود تلاش فراوان، موفق به يافتن مدركى براى اين قول نشده است.

بناى زيارتگاه، همانند ساير زيارتگاه هاى باب الصغير، با سنگ هاى دو رنگ ساخته شده است. اين بنا شامل دو مقبره متصل به يكديگر است كه هريك داراى گنبد سبزرنگى است. مقبره جنوبى، زيارتگاه منتسب به زينب يا ام كلثوم است و مقبره شمالى، مزار منتسب به سكينه دختر امام حسين ( علیه السلام ) است. (تصوير 132) در شرق بنا، حياط كوچكى وجود دارد كه با ديوار، از فضاى قبرستان جدا شده است. اين حياط داراى يك ورودى به شكل طاق سنگى است.3.

ص: 255

ورودى اصلى بنا، در ضلع شرقى زيارتگاه زينب يا ام كلثوم قرار دارد و داراى طاق مرتفعى است. بر سردر بنا، لوح سنگى حاوى نام زيارتگاه و تاريخ بازسازى آن در سال 1330 ه. ق وجود دارد كه متن كتيبۀ آن چنين است:

يا آل بيت رسول الله حبكم *** فرض من الله بالقرآن انزله

کفاکم من عظیم الفخر انکم *** من لم یصلّ علیکم لا صلاة له (1)

هذا مقام السيدة سكينة كريمة الامام الحسين شهيد كربلا عليهما السلام ومقام السيدة زينب الملقبة بأم كلثوم كريمة الامام علي بن ابي طالب عليهما السلام تشيدت هذه المقامات المقدّسة بمساعي السيد سليم افندي ابن السيد حسين افندي مرتضى قائم مقام مراقد اهل البيت عليهم السلام سنة 1330.

پيش از اين بيان شد كه عارف بك ماردينى، در قصيده اى مادّه تاريخ بازسازى زيارتگاه هاى اهل بيت (عليهم السلام) در باب الصغير را به نظم درآورده است كه بيت آخر آن چنين است:

ارّخ «بحسن الفوز في *** اعلا الجنان لك ارتقا»

داخل هر مقبره، يك ضريح نقره اى طلاكوب، به شيوه ضريح هاى معمول امامزادگان ايران وجود دارد كه در اصفهان ساخته شده است. (تصوير 134) البته اين دو ضريح، جنبه نمادين دارند؛ زيرا قبور اصلى در زيرزمين بنا قرار دارند كه براى رفتن به آن بايد از چند پله پايين رفت. زيرزمين بنا از دو اتاق بسيار كوچك تشكيل شده است كه بين آنها يك راهرو وجود دارد. ميان هر اتاق، قبرى برجسته وجود دارد كه روى آن، صندوقچه چوبى نصب شده است و بدين ترتيب فضاى كم عرضى براى حركت، اطراف قبر باقى مانده است.

صندوقچه قبر زينب يا ام كلثوم، نسبتاً جديد و داراى تزيينات هندسى ساده اىت.

ص: 256

است. (تصوير 133) اما صندوقچه قبر منسوب به سكينه، بسيار قديمى و نفيس است و داراى كتيبه هايى به خط كوفى تزيينى است. (تصوير 135) «عبدالقادر ريحاوى»، باستان شناس سورى، با توجه به شيوه خط كتيبه ها و تزيينات آن، قدمت آن را از دوره سلجوقى، يعنى نيمه اول قرن ششم ه. ق دانسته است. (1)

طول صندوقچه 3 متر، عرض آن 1/5 متر و ارتفاع آن يك متر است و داراى سه كتيبه نوارى در گرداگرد آن است. دو كتيبه بالايى و ميانى حاوى آيات قرآن، و كتيبه پايينى حاوى نام و نسب صاحب قبر است. متن كامل كتيبه ها چنين است: (2)

كتيبه بالايى:

[ضلع جنوبى:] (اللّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاّ بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ

[ضلع غربى:] ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا يُحِيطُونَ بِشَيْ ءٍ مِنْ عِلْمِهِ

[ضلع شمالى:] إِلاّ بِما شاءَ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لا يَؤُدُهُ حِفْظُهُما وَ هُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ) (3)

هذا عمل محمد بن احمد بن عبد الله رحمه الله

[ضلع شرقى:] (يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنّا أَرْسَلْناكَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِيراً وَ داعِياً إِلَى اللّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِيراً) (4)

كتيبه ميانى:

[ضلع جنوبى:] (إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ

[ضلع غربى:] اَلْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً) (5)

ص: 257

[ضلع شمالى:] (ما كانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِكُمْ وَ لكِنْ رَسُولَ اللّهِ وَ خاتَمَ النَّبِيِّينَ

[ضلع شرقى:] وَ كانَ اللّهُ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيماً) (1)

كتيبه پايينى:

[ضلع جنوبى:] بسم الله الرحمن الرحيم هذ

[ضلع غربى:] اقبر سكينة بنت الحسين بن

[ضلع شمالى:] علي بن ابي طالب صلوات الله عليهم

[ضلع شرقى:] اجمعين وعلى آلهم الطاهرين

در ضلع جنوبى زيارتگاه، اتاقى وجود دارد كه دفتر متولى زيارتگاه هاى باب الصغير به حساب مى آيد. در شرق اين اتاق، يعنى در سمت جنوب شرقى زيارتگاه، مقبره ديگرى وجود دارد كه تنها بخش باقى مانده از خانقاه طريقه قلندريه است. اين خانقاه كه در محل اقامت شيخ جمال الدين ساوجى، مؤسس اين طريقه ساخته شده (2) ، امروزه از بين رفته و تنها، مقبره آن كه محل دفن تعدادى از مشاهير دمشق بوده، باقى مانده است. (3)

مقبره مورد نظر، اتاق مربعى است كه با قالب هاى سنگى ساخته شده، و داراى گنبدى با گردن هشت ضلعى است. ورودى آن در ضلع شمالى آن، يعنى در حياط كوچك شرق زيارتگاه قرار دارد. بالاى ورودى، كتيبه اى تاريخى وجود دارد كه متن آن چنين است: «السلطان الملك الظاهر بيبرص (4) الصالحي». دو طرف ورودى، در ارتفاع كمى از سطح زمين، دو سنگ مربع وجود دارد كه حاوى نقش يك يوزپلنگ و در واقع رنك رسمى ملك الظاهر بيبرس است . (5)

ص: 258

اما به يكى از نوادگان ائمه ( علیه السلام ) منسوب شد. متن سخن ابن طولون چنين است:

وفي يوم الاحد مستهلّ ذي القعدة منها، حفر في الزاوية القلندرية، جوار القبة الظاهرية التي بمقبرة باب الصغير، قبلي بلال رضي الله عنه، عن ناووس حجر، فإذا مكتوب عليه اسم فاطمة بنت احمد بن الحسين بن علي بن ابي طالب، وقد احكم بناؤه عليها، وبجوارها نصيبة عليها مكتوب انه قبر الحافظ ثقة الدين ابي القاسم علي ابن العساكر، مؤرّخ الشام، توفي سنة احدى وسبعين وخمسمائة. (1)

در روز يكشنبه آغاز ذى القعده اين سال [899 ه. ق]، پس از كندن زمين در زاويه قلندريه در مجاورت گنبد ظاهريه كه در مقبره باب الصغير در جنوب قبر بلال واقع است، يك تابوت سنگى آشكار شد كه روى آن نام «فاطمه بنت احمد بن حسين بن على بن ابى طالب» نوشته شده بود؛ و بناى آن محكم گرديده بود. در كنار آن نيز لوحى بود كه برروى آن نوشته شده بود كه اينجا قبر حافظ ثقة الدين ابوالقاسم على بن عساكر، مورخ شام و درگذشتۀ سال 571 ه. ق است.

واضح است كه معرفى صاحب قبر به عنوان «فاطمه بنت احمد بن حسين بن على ابن ابى طالب»، احتمالاً ناشى از اشتباه در خواندن نوشته روى قبر و يا اشتباه در تشخيص و شناسايى صاحب قبر و در نتيجه منشأ انتساب آن به فاطمه دختر امام حسين ( علیه السلام ) در دوره هاى بعد بوده است. مى دانيم كه امام حسين ( علیه السلام ) فرزندى به نام «احمد» نداشته است و تصور برخى از پژوهشگران مبنى بر اينكه قبر فوق متعلق به يكى از نوادگان امام حسين ( علیه السلام ) است (2) ، به طور قطع درست نيست و با توجه به نام شخصيت صاحب قبر و تاريخ وفات وى يعنى 439 ه. ق، نبايد ميان اين زيارتگاه با هيچ يك از فرزندان يا نوادگان ائمه (عليهم السلام) ارتباطى قائل شد.

ص: 260

در ضمن گنبد ظاهريه كه در متن فوق بدان اشاره شده، همان گنبد و آرامگاه باقى مانده از خانقاه قلندريه در مجاورت زيارتگاه سكينه دختر امام حسين ( علیه السلام ) است كه پيش تر معرفى شد. همچنين متن فوق نشان مى دهد كه در اين زيارتگاه، قبر ابن عساكر دمشقى، مورخ بزرگ مسلمان و صاحب كتاب «تاريخ مدينۀ دمشق» نيز وجود داشته است.

زيارتگاه از قالب هاى سنگى به دو رنگ سياه و سفيد ساخته شده است. نماى كلى آن مستطيل، و داراى گنبد سبزرنگى روى يك گردن هشت ضلعى است. (تصوير 136) ورودى بنا در ضلع غربى آن قرار دارد و بر سردر آن كتيبه اى سنگى به چشم مى خورد كه بيانگر نام زيارتگاه و تاريخ بازسازى آن، يعنى سال 1330 ه. ق است. متن كتيبه چنين است: «هذا ضريح السيدة فاطمة الصغرى كريمة سيد الشهداء الامام الحسين شهيد كربلاء عليهما السلام تشيد هذا المقام الشريف سنة 1330 ه. ق».

همانند زيارتگاه سكينه و زينب، اين زيارتگاه داراى زيرزمين است كه نشان دهنده قدمت آن است. در طبقه همكف، يك قبر نمادين وجود دارد كه حدود نيم متر از زمين برجسته است و با پارچه پوشانيده شده است. داخل ورودى بنا، پلكانى وجود دارد كه همكف را به زيرزمين متصل مى سازد. قبر اصلى كه در زيرزمين قرار دارد، به شكل يك قبر صندوقى است كه بيش از يك متر از كف زمين ارتفاع دارد. (تصوير 137) اطراف بدنه قبر، كتيبه هاى زيبايى به خط كوفى تزيينى از نيمه اول قرن 5 ه. ق، يعنى از دوره حكومت خلفاى فاطمى مصر وجود دارد. (تصوير 138) كتيبه هاى اضلاع شمالى، شرقى و جنوبى در دو سطر و حاوى آيت الكرسى است. اما كتيبه ضلع غربى، در چهار سطر، صاحب قبر و تاريخ درگذشت او را، كه بدان اشاره شد، معرفى مى كند. متن اين كتيبه چنين است:

1. هذا قبر فاطمة ابنة احمد

2. بن الحسين بن السبطي توفيت

ص: 261

3. رضي الله عنها في رجب سنة

4. تسع وثلثين وأربع مائة

گفتنى است كه افزون بر باب الصغير، زيارتگاه هاى ديگرى نيز براى فاطمه دختر امام حسين ( علیه السلام )، از جمله در موصل عراق و روستاى بنى نعيم از توابع شهر الخليل فلسطين وجود دارد. اما همان طور كه بيان شد، ايشان در مدينه منوره از دنيا رفته است و هيچ يك از اين زيارتگاه ها، از اعتبار تاريخى برخوردار نيست.

ج) اسماء بنت عُمَيس، همسر گرامى جعفر طيار (پسر عموى پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) و برادر اميرمؤمنان ( علیه السلام ). او خواهر ميمونه همسر رسول خدا ( صلی الله علیه و آله )، و ام الفضل لبابه همسر عباس، عموى پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) بوده است. اسماء و همسر وى جعفر طيار، در سال هاى آغازين اسلام، به حبشه مهاجرت كردند و پس از چندين سال، هم زمان با جنگ خيبر، به مدينه بازگشتند. پس از شهادت جعفر در جنگ مؤته، اسماء به ازدواج ابوبكر درآمد و از او صاحب فرزندى به نام محمد بن ابى بكر شد كه از ياران باوفاى امام على ( علیه السلام ) به شمار مى آيد. پس از مرگ ابوبكر، به ازدواج اميرمؤمنان ( علیه السلام ) درآمد و از ايشان صاحب فرزندى به نام «يحيى» شد. (1) در منابع، درباره تاريخ و محل وفات اسماء، سخنى به ميان نيامده است. اما قبر ديگرى به وى در منطقۀ هاشميه در عراق منسوب است. (2) با اين حال دربارۀ صحت و اعتبار هر يك از دو قبر منسوب به اسماء در عراق و سوريه نمى توان به قطع اظهار نظر كرد.

در منابع تاريخى، از وجود قبر يا مزارى منتسب به اين سه شخصيت، در قبرستان باب الصغير، سخنى نيست. اما در برخى منابع، به وجود قبر ام الحسن دختر جعفر بن حسن بن امام حسن ( علیه السلام ) اشاره شده است. نگارنده احتمال مى دهد كه وى، با حذف واسطه هاى موجود در نسبش تا امام حسن ( علیه السلام )، به مرور زمان به ام الحسن دختر امام حسن ( علیه السلام ) انتساب يافته باشد. بنابراين، زيارتگاه مورد نظر، آرامگاه سه شخصيت تاريخى، يعنى على بن عبدالله بن عباس بن عبدالمطلب (3)، سليمان بن على بن

ص: 263

عبدالله (1) و همسر وى ام الحسن دختر جعفر بن حسن بن حسن ( علیه السلام ) است كه مورخان به وجود قبور آنان در باب الصغير اشاره كرده اند. (2)

بناى زيارتگاه شامل اتاقى مربع شكل مى باشد كه با قالب هاى سنگى دو رنگ ساخته شده، و داراى گنبد نيم كره اى و سبزرنگ با گردن هشت ضلعى است. (تصوير 139) ورودى آن در ضلع غربى قرار دارد و بر سردر آن يك لوح سنگى وجود دارد كه در آن اسامى دفن شدگان در مزار و تاريخ بازسازى آن، يعنى سال 1330 ه. ق، ذكر شده است. اين زيارتگاه مانند دو زيارتگاه قبلى، داراى زيرزمين است كه قدمت و اصالت آن را مى رساند. ميان طبقه همكف، قبرى كوچك و نمادين وجود دارد. همكف با پلكانى داخل ورودى بنا، به زيرزمين متصل مى شود. ميان زيرزمين، سه قبر متصل به يكديگر وجود دارد كه حدود يك متر از كف زمين ارتفاع دارد. براساس كتيبه هاى نسبتاً جديد موجود روى هريك از اين قبور، قبر شمالى به ام الحسن دختر امام حسن مجتبى ( علیه السلام )، قبر ميانى به اسماء بنت عميس و قبر جنوبى به حميده بنت مسلم بن عقيل منسوب است. (تصوير 140)

اين مزار، ميان خانه هاى قديمى قرار گرفته و تنها از سمت شرق، نمايى به كوچه مجاور دارد. بناى آن، شامل حجره كوچكى با گنبد سفيدرنگ است. در نماى خارجى بنا، پنجره اى وجود دارد كه با يك صفحه مشبّك فلزى ساده مسدود شده است. تنها معمارى تزيين بخش نما، نوارى از قالب هاى سنگى سياه و سفيدِ اطراف پنجره است. هيچ گونه ورودى در آن ديده نمى شود. متن لوح سنگى بالاى پنجره چنين است: «مقام العارفة بالله ستّى ليلى». (تصوير 142)

ص: 266

است. او در سال 212 ه. ق در سلميه به دنيا آمد و پس از وفات پدرش در سال 229 ه. ق، امامت اسماعيليه را برعهده گرفت. او تا پايان عمر خود در سلميه زندگى كرد و در سال 289 ه. ق از دنيا رفت. (1) اين تاريخ بر لوح سنگى جديد روى قبر ثبت شده است.

اما به عقيده «عارف تامر»، اين مسجد مدفن دو امام اسماعيليان است كه نخستين آنها عبدالله، ملقب به «الرضى»، فرزند محمد بن اسماعيل بن جعفر صادق ( علیه السلام ) است. او در سال 179 ه. ق در نيشابور به دنيا آمد و پس از مسافرت به مناطق نهاوند و اهواز و طبرستان، به معرة النعمان آمد و سپس در سلميه اقامت گزيد و در سال 212 ه. ق در اين شهر از دنيا رفت. (2) دومين امام مدفون حسين بن احمد بن عبدالله بن محمد بن اسماعيل، ملقب به «حسين اهوازى»، چهارمين امام مستور اسماعيليان است. او در سال 219 ه. ق در «مصياف» به دنيا آمد و در سلميه سكونت گزيد. در سال 265 ه. ق در اين شهر از دنيا رفت و كنار جد خود عبدالله الرضى به خاك سپرده شد. (3)

عارف تامر در جاى ديگرى ابراز عقيده كرده است كه در سلميه قبر هيچ يك از امامان اسماعيلى وجود ندارد؛ زيرا قبور آنان در معرض خطر بوده و احتمال داشته است كه خلفاى عباسى قبر آنان را نبش كنند و رفات (استخوان هاى) آنان را بسوزانند. از اين رو پيروانشان رفات آنان را مخفيانه به «جبل القاهر»، نزديك شهر مصياف منتقل نمودند و در آنجا دفن كردند و امروزه از ميان اين قبور، تنها قبر امام احمد الوفى شناخته شده است . (4) اما به نظر مى رسد كه اين نظريه از اعتبار چندانى برخوردار نيست و شواهد تاريخى آن را تأييد نمى كند.

در لوح سنگى جديد نصب شده در مسجد كه بيانگر بازسازى هاى جديد مسجد از6.

ص: 268

سوى داعى مطلق فرقه بهره (اسماعيليان مستعلوى) است، اين زيارتگاه محل دفن دو امام عبدالله و احمد دانسته شده است.

مسجد هفت محراب داراى پيشينه اى طولانى است. محل مسجد در دوره «هلنيستى»، معبدى براى پرستش زئوس، از خدايان يونان باستان بود. در دوره روم به معبد ژوپيتر (خداى خدايان روميان باستان) و در دوره بيزانس، به كليساى جامع مسيحيان تبديل شد. در دوره حضور اسماعيليان نخستين در شهر سلميه، در اواخر قرن دوم يا قرن سوم هجرى، به مسجد تبديل شد. (1) هنوز هم روى برخى از ستون هاى سنگى موجود در مسجد، نقوش صليب كه از آثار دوره مسيحيت بوده، باقى مانده است.

براساس كتيبه قديمى سردر زيارتگاه، در سال 481 ه. ق، امير خلف بن ملاعَب (متوفاى 499 ه. ق) بر قبر امام يا امامان مدفون در اين مكان، در غرب مسجد، گنبدى بنا كرد. گفته شده كه اين گنبد در آن زمان، داراى پوششى از طلاى خالص بوده است؛ به طورى كه در هنگام غروب آفتاب، از قله كوه «بلعاس» (2) نيز قابل رؤيت بوده است. (3)

در قرون اخير به مسجد هفت محراب، بى توجهى شد تا اينكه به ويرانه تبديل گرديد. اما با تلاش محمد برهان الدين، داعى مطلق فرقه اسماعيليان بهره، و پس از موافقت دولت سوريه و با همكارى وزارت اوقاف و نظارت مديريت آثار اين كشور، مسجد و زيارتگاه بازسازى، و در سال 1414 ه. ق افتتاح شد. اين موضوع در كتيبه سنگى ديوار مسجد، ثبت شده است.4.

ص: 269

مسجد و زيارتگاه مورد نظر، با قالب هاى سنگ بازالت ساخته شده است. اين مسجد از چند بخش، شامل شبستان، مقبره و چند زاويه تشكيل شده است. شبستان مسجد مستطيل شكل و به طول 30 متر، در جهت شرقى - غربى، و عرض 20 متر است. اين شبستان داراى سه ورودى در ضلع شمالى است و فضاى داخلى، به واسطه دو رديف از طاق ها و ستون هاى سنگى، به سه رواق موازى تقسيم شده است. در هر رديف، پنج طاق وجود دارد كه بر چهار ستون استوار شده است. در ديوار جنوبى مسجد، تعدادى پنجره سنگى قديمى مزيّن به شكل هاى هندسى به چشم مى خورد كه اطراف آن، كتيبه هايى از آيات قرآن كريم به خط كوفى وجود دارد. در گذشته، ميان سقف آن گنبدى وجود داشته است. (1) مناره مرتفع مربعى نيز در زاويه شمال غربى آن وجود دارد. (تصوير 144)

مقبره شامل اتاق مربع وسيعى است كه در ضلع غربى شبستان قرار دارد. ورودى مقبره در ضلع شمالى آن است و داراى سردر مرتفعى است. روى اين سردر، سنگى وجود دارد كه درون آن كتيبه اى به خط كوفى در دو سطر حك شده است. اين كتيبه بيانگر بناى زيارتگاه به دست امير خلف بن ملاعب در سال 481 ه. ق، و متن آن چنين است:

1. بسم الله الرحمن الرحيم عمل هذا المشهد المباركة العابد الاجل ابوالحسن بن حرمل

2. صانعه الامير الاجل سيف الدولة خلف بن ملاعب ادام الله علوه سنة احدى وثمانين واربعمائة

بالاى اين كتيبه، سنگ هايى حاوى نقوشى شبيه ستاره است كه برخى از آنها ميان هلال هايى قرار گرفته است. گنبد مرتفعى بر مقبره وجود دارد كه داراى گردن دوازده ضلعى است و ميان هر ضلع آن، پنجره اى كوچك قرار دارد. منطقه انتقالى گنبد از داخل، حاوى مقرنس هايى به شيوه معمارى دوره فاطمى است. در ضلع جنوبى مقبره،

ص: 270

محرابى وجود دارد و كنار ديوار شمالى مقبره، قبر امام اسماعيلى مى باشد كه روى آن سايبانى بر چهار ستون مرمر كوچك ساخته شده است. (تصوير 143) اين سايبان در بازسازى اخير زيارتگاه، به دست بُهره هاى هند ساخته شده، و شيوه معمارى اسلامى هندى در آن مشهود است. روى قبر، لوحِ سنگى جديدى وجود دارد كه صاحب اين قبر را «امام رضى الدين عبدالله»، در گذشته 289 ه. ق معرفى كرده است. تا چند سال پيش، در ديوار مجاور قبر، قطعه سنگى قديمى حاوى نقش برجسته يك طاووس وجود داشت. اما نگارنده در آخرين بازديد خود از اين زيارتگاه، متوجه شد كه اين سنگ از آنجا برداشته شده يا از بين رفته است.

مسجد داراى پنج زاويه است كه سه زاويه در سمت غربى و دو زاويه ديگر، در سمت شرقى آن قرار دارد كه در هر يك، محرابى نيز تعبيه شده است. بنابراين با احتساب دو محراب موجود در شبستان و مقبره، تعداد محراب هاى مسجد به هفت عدد مى رسد كه وجه تسميه بنا به مسجد هفت محراب را مى رساند . (1)

پژوهشگران اسماعيلى اختلاف نظر وجود دارد. عارف تامر معتقد است كه اين مزار، قبر امام احمد، ملقب به «الوفى»، فرزند عبدالله بن محمد بن اسماعيل بن جعفر صادق ( علیه السلام )، و سومين امام مستور اسماعيليان است. او در سال 198 ه. ق در سلميه به دنيا آمد و براى تبليغ انديشه هاى اسماعيلى، به كوفه و ديلم (گيلان امروزى) مسافرت هايى داشت. او در سال 265 ه. ق در مصياف درگذشت. (1)

پيش تر اشاره شد كه عارف تامر در نظريه ديگرى ابراز عقيده نموده است كه رفات دو امام ديگر اسماعيليه كه در سلميه دفن شده اند، بعدها به اين مكان انتقال يافته. (2)

اما به عقيده مصطفى غالب، اين مزار محل دفن دو امام يعنى عبدالله بن محمد بن اسماعيل بن جعفر صادق ( علیه السلام )، ملقب به «احمد الوفى»، و فرزند وى احمد بن عبدالله بن محمد بن اسماعيل، ملقب به «محمد التقى» است. براساس اين ديدگاه، احمد الوفى دومين امام مستور است كه در سال 179 ه. ق در عسكر مكرم به دنيا آمد. سپس به صورت مخفيانه به «زامهر» و از آنجا به ديلم رفت و سرانجام در سلميه اقامت گزيد. او در سال 212 ه. ق در مصياف درگذشت . (3) فرزند وى محمد التقى نيز در سال 198 ه. ق در سلميه به دنيا آمد و پس از وفات پدرش، در سال 212 ه. ق عهده دار امامت اسماعيليه شد. او در سال 229 ه. ق در مصياف درگذشت و در كوه مشهد به خاك سپرده شد. (4)

همان طور كه ملاحظه شد، پژوهشگران اسماعيلى در انتساب اين مزار به احمد الوفى اتفاق نظر دارند. اما در اينكه نام يا لقب كدام امام و ترتيب قرار گرفتن وى در سلسله ائمه چگونه بوده است، با يكديگر اختلاف نظر دارند. پژوهشگران اسماعيلى،0.

ص: 272

احمد الوفى را مؤلف رسائل فلسفى معروف «اخوان الصفا وخلاّن الوفا» مى دانند. (1)

در مزار احمد الوفى، قبرى منتسب به راشدالدين سنان نيز وجود دارد. سنان بن سليمان بن محمد، اصالتاً از بصره بود؛ اما خانوادۀ پدرى خود را رها كرد و به «الموت» رفت. پس از چندى «حسن بن كيا محمد» او را به عنوان نمايندۀ خود به شام فرستاد و سنان اسماعيليان اين سرزمين را به اطاعت خود درآورد. (2)

او از بزرگ ترين شخصيت هاى تاريخ اسماعيليان به شمار مى آيد. در دوره وى، اسماعيليان شام به اوج قدرت سياسى - نظامى خود رسيدند. آنها در كوهستان هاى مناطق ساحلى شام، دوازده قلعه مستحكم نظامى داشتند و با صليبيان در اين منطقه مقابله مى كردند . (3)

راشدالدين سنان، همچون حسن صباح ملقّب به شيخ الجبل است و همانند وى فدائيانى داشت كه با چاقوهاى مسموم، مخالفان خود را مى كشتند. از جمله بزرگ ترين قربانيان آنها مى توان از «ريموند دوم» (4) (متوفاى 574 ه. ق - 1152 م)، امير طرابلس، و «كونراد مونتفرات» (5) (متوفاى 588 ه. ق - 1192 م)، پادشاه اورشليم (بيت المقدس) نام برد. آنها همچنين تلاش كردند يك بار سطان نورالدين محمود بن زنگى و دو بار صلاح الدين ايوبى را ترور كنند؛ اما موفق نشدند. (6) درباره جايگاه دينى راشدالدين سنان، اختلاف نظر وجود دارد. برخى او را يكى از امامان اسماعيلى الموت دانسته اند كه با اين

ص: 273

اسم فعاليت مى كرد. (1) برخى نيز او را امامى دانسته اند كه با امامان اسماعيلى الموت ارتباطى نداشته است. اما ديگران معتقدند كه او تنها نماينده امام و حجت وى بوده، و با امامان اسماعيلى در ايران ارتباط داشته است. (2)

راشدالدين سنان در سال 588 ه. ق درگذشت. پژوهشگران اسماعيلى سوريه معتقدند كه او در كوه مشهد (همين مزار) دفن شده است. اما به نوشته فرهاد دفترى، او در قلعه كهف (3) از دنيا رفته است (4) و وجود مقبره ديگرى منسوب به وى نزديك همين قلعه (5)، احتمال دوم را تقويت مى كند.

زيارتگاه امام احمد الوفى، بنايى هشت ضلعى است كه گنبدى نيم كره اى و سفيدرنگ دارد. نماى بنا، با سنگ مرمر سفيد پوشانيده شده است. (تصوير 145) ورودى مقام در ضلع شرقى آن قرار دارد. داخل بنا، دو قبر بزرگ، به طول 4 متر، و دو قبر كوچك، به طول 2 متر، به چشم مى خورد. يكى از آن دو قبر بزرگ، براى راشدالدين سنان است كه در نيمه شمالى بنا قرار دارد.

قبر ديگر، براى احمد الوفى است كه ميان مزار قرار دارد. اما دو قبر كوچك، كنار قبر احمد الوفى در نيمه جنوبى بنا مى باشد و به دو امام محمد التقى و عبدالله الرضى منسوب است. اما به نظر مى رسد كه اين دو قبر، تنها جنبه نمادين دارد. همه اين قبور با پارچه هاى سبزرنگ يا سجاده و قاليچه پوشيده شده است. (تصوير 146)3.

ص: 274

خط بسيار بد وجود دارد كه گويا يك بيت شعر بر آن نوشته، و در انتهاى آن، تاريخ بازسازى مزار، يعنى 1319 ه. ق، ثبت شده است. ميان اين اتاق، قبرى وجود دارد كه ارتفاع آن از كف زمين بيش از 1/5 متر مى باشد و با پارچه هاى سبزرنگ پوشانيده شده است.

شده است. (تصوير 147) اين بنا از دو اتاق متصل به يكديگر تشكيل شده است كه گويا اتاق شرقى آن براى آشپزخانه استفاده مى شود. ميان اتاق غربى نيز صورت قبر برجسته اى وجود دارد كه با پارچه هاى سبزرنگ پوشانيده شده است.

براساس ديدگاه دوم، مدفون در اين مزار، محمد الهادى مكنا به ابوعابد، فرزند عبدالله بن محمد البركدى بن احمد بن محمد اصغر بن محمد بن امام على نقى ( علیه السلام ) است كه در سال 486 ه. ق در ديرالزور درگذشته است. (1) همين نسب بر تابلوى جديد داخل مزار، ثبت شده و پذيرفتنى تر به نظر مى رسد.

سيد محمد ابوعابد، جد قبيله بَقّاره (2) است. بقاره نام قبيله بزرگى است كه به ويژه در مناطق حاشيه رود فرات، اطراف شهر ديرالزور، و نيز در محدوده جغرافيايى وسيعى از حلب تا رأس العين و حسكه (در شمال سوريه) حضور دارند. (3)

اين زيارتگاه از سمت شرق و شمال، با يك ساختمان مسكونى جديد احاطه شده است. در سمت غربى آن نيز مسجدى به نام «ابوعابد» وجود دارد. (4) بناى آن شامل اتاق بزرگ مربعى است كه ورودى آن در ضلع شمالى قرار گرفته، و داراى گنبدى سبزرنگ است. (تصوير 150) داخل مزار، سه قبر برجسته به ارتفاع حدود يك متر، كنار يكديگر وجود دارد كه روى آنها صندوقچه هاى چوبى قرار گرفته، و با پارچه هاى سبزرنگ پوشانيده شده است. قبر جنوبى، قبر سيد محمد ابوعابد است و دو قبر ديگر، از برخى فرزندان يا نوادگان وى دانسته شده است. (تصوير 151)

محمد بن عمر بن على ( علیه السلام ) در قبرستان باب الصغير دمشق اشاره كرد. (1)

وى همسر خديجه دختر امام زين العابدين ( علیه السلام ) بوده كه او نيز در باب الصغير دفن شده است. مادر وى، اسماء بنت عقيل بن ابى طالب بوده است. (2) محمد بن عمر، نزد دو خليفه اموى، يعنى «عمر بن عبدالعزيز» و «هشام بن عبدالملك» حضور يافت. او از پدر و جد خود، عموى خود محمد حنفيه و از امام زين العابدين ( علیه السلام ) روايت كرده است. (3)

محمد بن عمر از مردان بنى هاشم است كه عقل، نجابت و دين او را ستوده اند. روزى در مجلس پسرعموى خود، امام زين العابدين ( علیه السلام ) حضور يافت و در آنجا سخنانى گفت. امام ( علیه السلام ) فضل او را پسنديد و دختر خود، خديجه را به ازدواجش درآورد. او در سن 63 سالگى از دنيا رفت. (4)

همچنين از وجود قبرى براى ام الحسن، دختر حمزة بن امام جعفر صادق ( علیه السلام ) در قبرستان باب الصغير سخن به ميان آمده است (5) كه نگارنده نامى از وى در ساير منابع تاريخى نيافته است.

از ديگر زيارتگاه هاى نوادگان ائمه (عليهم السلام) در دمشق، مى توان به قبر محمد بن عبدالله ابن حسين بن احمد بن اسماعيل بن جعفر صادق ( علیه السلام ) واقع در نزديكى مشهد يا زيارتگاه خضر ( علیه السلام ) در قبرستان باب الفراديس اشاره كرد. اين قبرستان كه امروزه به نام قبرستان «دحداح» شناخته مى شود، در خيابان بغدادِ دمشق واقع است. على بن ابى بكر هروى ضمن اشاره به اين قبر، نوشته روى قبر را بازخوانى كرده كه ترجمه فارسى آن چنين است:

ص: 279

قاضى خطيب ابوالحسين بن عبدالرحمان بن عبدالله بن حسين بن احمد بن ابى الحديد و فقيه ابوالحسن على بن احمد بن حسين از ابوالحسن بن ماسا و شيخ ابوالقاسم حسين بن على بن حسن روايت كردند و ديگران نيز از شيخ ابوالحسن بن ماسا نقل كردند كه او [در خواب] پيامبر ( صلی الله علیه و آله ) را رؤيت كرد كه در گنبد ويرانه اى كه در آن قبر شريفِ عابد است، راه مى رفت و مى گفت: هركس مى خواهد مرا زيارت كند، اما نمى تواند، پس قبر فرزند من محمد بن عبدالله نامبرده را زيارت كند. (1)

به عقيده هاشم عثمان (2) ، صاحب اين مزار «محمد بن على بن حسين بن احمد بن اسماعيل بن محمد بن اسماعيل بن امام جعفر صادق ( علیه السلام )» است كه ملقّب به «شريف عابد» بود و ابن عساكر در تاريخ خود از وى ياد كرده است. او از سادات مقيم دمشق در قرن چهارم ه. ق بود كه به زهد و عبادت و صلاح شهرت داشت و در سال 398 ه. ق در دمشق از دنيا رفت. (3)

همچنين در فاصله قرون هفتم تا نهم هجرى، زيارتگاهى منسوب به «ملكه»، زنى از نسل امام على ( علیه السلام )، در دمشق به وجود آمده است كه ابن طولون صالحى، مورخ بزرگ دمشق، روند پيدايش و از بين رفتن آن را به تفصيل نقل كرده است. بر اين اساس، اين مزار در سال 636 ه. ق بر مبناى خواب، در منطقه «باب جيرون» در شرق مسجد اموى دمشق به وجود آمد و پس از يك دوره از ويرانى و بازسازى، سرانجام در سال 892 ه. ق به فتواى علماى اهل سنت و به دستور ملك الاشرف قايتباى، پادشاه مملوكى، به طور كامل از بين رفت. (4)

از جمله زيارتگاه هاى از ميان رفته اهل بيت (عليهم السلام) در شهر رقّه، قبر يحيى بن عبدالله

ص: 280

محض بن حسن مثنى بن حسن مجتبى ( علیه السلام ) بوده است. (1) يحيى، با اينكه فرزند عبدالله محض بود، اما تربيت يافته امام جعفر صادق ( علیه السلام ) بود. از امام ( علیه السلام ) با عبارت «حبيب من» ياد مى كرد و براى روايت از ايشان مى گفت: «حبيب من، جعفر بن محمد مرا گفت» و آن گاه حديث را نقل مى كرد. او از امام صادق ( علیه السلام ) بسيار روايت نقل كرده است و از جمله كسانى بود كه امام ( علیه السلام ) هنگام فرارسيدن وفات، به آنها وصيت نمود و او پس از آن، متولى ارث امام ( علیه السلام ) و سرپرست فرزندان خردسال ايشان بود.

يحيى بن عبدالله محض در واقعه «فخ» شركت داشت؛ اما در آن كشته نشد. پس از آن، به همراه گروهى از كوفيان، مخفيانه به بلاد ديلم (گيلان امروزى) رفت. اين خبر به هارون الرشيد رسيد و او به فضل بن يحيى برمكى دستور داد كه به مقابله با يحيى رود و او را مجاب كند تا عليه خليفه نشورد. فضل با يحيى مكاتبه كرد و او را امان داد. يحيى براى خود شروطى نوشت و شاهدانى تعيين كرد و نامه خود را به فضل فرستاد. فضل، نامه را براى هارون فرستاد و او طبق شروطى كه يحيى تعيين كرده بود، به او امان نامه داد. سپس برخى از حجازيان، از جمله «عبدالله بن مصعب زبيرى» و «ابوالبخترى وهب بن وهب»، از يحيى نزد هارون سعايت كردند. هارون نيز او را در سردابى زندانى كرد؛ تا اينكه يحيى از دنيا رفت. درباره علت وفات او اختلاف نظر وجود دارد. قول بهتر و پذيرفتنى تر آن است كه او از گرسنگى و تشنگى در زندان درگذشت. (2)

البته درباره محل وفات وى اختلاف نظر وجود دارد: به قولى در بغدادد.

ص: 281

درگذشت (1) و به قول ديگرى، در رافقه (رقّه كنونى) روى او، در حالى كه زنده بود، ستونى ساخته شد. (2)

محل قبر منسوب به يحيى بن عبدالله محض در رقّه، شمال رقّه باستانى، و در زاويه شمال شرقى منطقه «رَبَض» شهر رافقه قرار داشته است. در فاصله كمى از غرب اين نقطه، ويرانه هاى كاخ هاى عباسى واقع است. «ملا صالح حمود حليبى موسوى حسينى»، در توصيف مقبره وى نوشته است كه قبر يحيى بن عبدالله، در زمين نسبتاً مرتفعى قرار داشته، و داراى مقبره ساده اى از دوره فاطمى يا دوره سيف الدوله بوده است. بناى مقبره از آجر و سفال با پوششى از گچ، و داراى گنبدى بوده كه بالاى آن چند پنجره وجود داشته است. ورودى بنا در شرق آن قرار داشته و داراى محرابى نيز بوده است. كتيبه اى كه نام صاحب مزار در آن ذكر شده باشد، وجود ندارد. اما اين مقبره ميان اهالى رقّه به «يحيى الغريب» شناخته مى شود؛ تا از «يحيى برمكى» كه در سال 190 ه. ق در رقّه به قتل رسيد، تمايز داده شود. همان طور كه در منابع تاريخى ذكر شده است، با حفارى زمين روى قبر، ستونى يافت شد كه روى بدن يحيى ساخته شده بود. (3)

مقبره يحيى بن عبدالله در دوره اخير از بين رفته است. البته كمتر از يك دهه اخير، در جريان ساختن مدرسه دينى جديد در رقّه، ويرانه هاى مقبره آشكار گرديد و به همين علت، ساختمان مدرسه در فاصله كمى از اين مكان ساخته شد. اما متأسفانه اداره اوقاف رقّه به اعتبار اينكه محل قبر، از زمين هاى اوقاف اسلامى به شمار مى آيد، آنجا را تصرف كرد و ويرانه هاى گنبد را كه آشكار شده بود، به طور كامل از بين برد و بدين ترتيب هيچ گونه اثرى از قبر يحيى بن عبدالله محض باقى نماند. (4)

از جمله قبور نوادگان ائمه (عليهم السلام) در شهر حلب، مى توان به قبر «سيد ابوابراهيمه.

ص: 282

حرانى» اشاره كرد كه «ابن شحنه» قبر وى را در دامنه كوه جوشن حلب، نزديك زيارتگاه محسن ديده است. (1) او، محمد بن احمد بن محمد بن حسين بن اسحاق بن جعفر صادق ( علیه السلام ) است كه به ابوابراهيم عُرَيضى نيز شناخته مى شود. او فقيه و شاعرى بود كه از حران به حلب مهاجرت كرد و در اين شهر، فرزندان و نوادگان بسيارى از خود برجاى گذاشت كه بسيارى از آنان مناصبى چون نقابت سادات و قضاوت شهر حلب را برعهده گرفتند؛ از جمله، يكى از فرزندانش احمد، عالم، شاعر و قاضى حلب، فرزند ديگرش جعفر، شاعر و نقيب و نوه اش ابوالفوارس موسى بن جعفر نقيب حلب بود. (2) او براى ابوالعلاى معرّى (شاعر معروف عرب) قصيده اى فرستاد كه ابوالعلا به آن پاسخ داد. پس از درگذشت وى نيز ابوالعلا قصيده زيبايى در مدح او سرود. (3)

ابوابراهيم حرانى، جد خاندان بنى زهره است كه از خاندان هاى مهم سادات حلب و سوريه به شمار مى آيد و علما و نقباى بسيارى از اين خاندان برخاسته اند كه از آن جمله مى توان به شريف عزالدين ابوالمكارم حمزة بن على بن زهره حلبى، معروف به ابن زهره (585 511 ه. ق)، عبدالله بن على بن زهره، شريف احمد حسينى اسحاقى و شريف احمد بن عبدالله اسحاقى اشاره كرد. بيشتر مشاهير اين خاندان، در دامنه كوه جوشن، جنوب زيارتگاه رأس الحسين ( علیه السلام ) به خاك سپرده شده اند كه قبور برخى از آنان تا به امروز باقى مانده است.

گفتنى است كه در سوريه، زيارتگاه هاى فراوانى منسوب به سادات وجود دارد كه بررسى ميدانى همه آنها، نيازمند فرصت و مجال مستقل ديگرى است. زيارتگاه هايى كه در اين فصل بررسى شد، قبور سادات و امامزادگانى است كه نسب آنها با واسطه هاى نسبتاً كمى به ائمه (عليهم السلام) مى رسيد و در نظر مسلمانان مى توان آنها را از اهل بيت پيامبر ( صلی الله علیه و آله )9.

ص: 283

به شمار آورد؛ نه اينكه عنوان كلى شريف يا سيد را بر آنان اطلاق كرد.

بسيارى از زيارتگاه هاى منتسب به سادات در سوريه، با توجه به اينكه بيشتر آنان از مشايخ يا اقطاب طرق تصوف بوده اند، نزد عامه مردم با عنوان «شيخ» شناخته مى شوند. در ادامه، تنها فهرست مختصرى از تعدادى از زيارتگاه هاى مهم منتسب به اين قبيل سادات در سوريه ذكر مى گردد:

- مزار شيخ سعدالدين جباوى (1) مؤسس طريقه سعديه (از طرق تصوف) در روستاى «جبا» نزديك شهر قنيطره.

- مزار شيخ حسن جباوى (از نوادگان شيخ سعدالدين جباوى) در محله سويقه در دمشق.

- مزار شيخ جندل منينى (متوفاى 675 ه. ق) (2) در روستاى منين در شمال شهر التل در حومه دمشق.

- مزار شيخ على قصير نبكى در شهر نبك.

- مزار شيخ عزالدين ابوحمرا (3) در روستاى عزالدين در شمال شرقى حمص.

- مزار شيخ فرج ابوحيه (4) نزديك شهر سلميه.

- مزار عزالدين احمد رفاعى ملقب به صياد (متوفاى 670 ه. ق) (5) ، در روستاى صياد شمال كفرزيتا، واقع در جنوب خان زيتون، ميان حماه و معرة النعمان.

- مزار ابن قضيب البان در غرب كفرزيتا.

- مزار شيخ يونس صيادى رفاعى در غرب خان شيخون.

ص: 284

- مزار شيخ رجب صيادى رفاعى در روستاى كفرسجنه، جنوب معرة النعمان.

- مزار شيخ على خزام صيادى رفاعى در روستاى حيش، جنوب معرة النعمان.

- مزار شيخ اسماعيل كيال رفاعى (متوفاى 685 ه. ق) (1) در روستاى ترنبه نزديك شهرك سراقب در شرق ادلب.

- مزار شهاب الدين كيالى از نوادگان اسماعيل كيال رفاعى، در شهرك سُرمين در شرق ادلب.

- مزار شيخ ابوبكر وفايى (2) در شهر حلب.

- مزار شيخ اويس ابوطاسه (3) در مدرسه طرنطاييه، از مدارس تاريخى حلب در محله باب النيرب حلب.

- مزار شيخ حيد ر (4) در مسجد شيخ حيدر محله باب النيرب حلب.

- مزار ابويحيى كواكبى (متوفاى 897 ه. ق) در مسجد كواكبى محله جلّوم حلب.

- مزار محمد بن احمد مهمازى (متوفاى 926 ه. ق) (5) در جنوب محله باب المقام حلب.

- مزارات منسوب به شيخ احمد بدوى (6) در دمشق، حماه و....

- مزارات متعدد منسوب به عبدالقادر گيلانى و فرزندان وى، از جمله مزار احمد بن

ص: 285

عبدالقادر گيلانى در روستاى «الشيخ احمد» از توابع شهر «زربه» در جنوب حلب، مزار عيسى بن عبدالقادر گيلانى در روستاى «الشيخ عيسى» از توابع شهر «اعزاز» در شمال استان حلب، مزار صالح بن عبدالقادر گيلانى در منطقه حمراء در شرق شهر رقّه، مزار عبدالعزيز بن عبدالقادر گيلانى در جبل عبدالعزيز در استان حسكه و غيره.

در منطقه ساحلى سوريه نيز زيارتگاه هاى تعدادى از مشايخ طايفه علويان وجود دارد كه از نسل ائمه (عليهم السلام) دانسته شده اند. نسب بيشتر آنها به امير محرز بن محمد، ملقب به عصمت الدوله، فرزند المعز لدين الله (خليفه فاطمى مصر) مى رسد كه صاحب قلعه قدموس و از امراى دوره فاطمى بوده است. بررسى زيارتگاه هاى اين مشايخ و انساب آنان نيز به پژوهش مستقلى نيازمند است كه خارج از موضوع و حوصله اين كتاب مى باشد. از زيارتگاه هاى مهم اين مشايخ، در مناطق كوهستانى دو استان لاذقيه و طرطوس، مى توان به اين موارد اشاره كرد:

- مزار شيخ محمد حداد در روستاى عين الكروم در شمال مصياف.

- مزار شيخ بدر غُفَير در شهر شيخ بدر، استان طرطوس.

- مزار شيخ حيدر الضهر در روستاى معرّين نزديك شهرك داليه در منطقه جبله.

- مزار شيخ محمود قصير در قله كوهى در شرق قدموس، كنار جاده مصياف.

- مزار امير علم الدوله يوسف محرزى، معروف به مزار «النبى يوسف»، در روستاى عين الفوار نزديك شهرك شين، در منطقه تلكلخ.

ص: 286

ص: 288

تقي وإخوته ومن الشمال قناة مجرى الماء للقرية المزبورة والمغرب كذلك.

ج - وأوقف جميع الأرض شرقي قناة البحدلية يحدّهما قبلة مجرى ماء عين كيل وشرقاً قناة البحدلية وأراضي قرية عقربا ومن الشمال اراضي قرية راوية المزبورة المعروفة بشرقي وغربي قناة البحدلية.

د - وأوقف جميع الارض الكائنة غربي القرية المزبورة يحدها قبلة مجمع الطريق وشرقاً الطريق ايضاً وشمالاً ارض بني حمود وغرباً الطريق.

ه - وأوقف الارض المعروفة بحقل التوت وتابع الارض المذكورة يحدها قبلة النهر الفاصل بينها وبين جنينة الورد وروضة سياق الماء للحضرة المنورة والمصنع ومسكرة التوثة.

و - وأوقف الارض الواسعة المعروفة بشكارة يحدها قبلة قناة توبل وشرقاً الطريق وغرباً الطريق.

ز - وأوقف الارض الكائنة شمال القرية تعرف بالماذنة ولها في مكانها تغني عن التحديد وشرب ذلك كله من ماء قرية راوية المزبورة في كل اسبوع عدنان جميع ماء النهر قادة يوماً بتمامه وفي النوبة الثانية الليل بتمامه وذلك على انواب اهله المتعارف بينهم بالطريق الشرعي وجميع ما اشتملت عليه البساتين المذكورة والاراضي المذكورة والغراس والحدود لذلك كله وأحاطت به اقطاره؛

وقفاً صحيحاً شرعياً قاطعاً ماضياً مرضياً وحبساً دائماً سرمدياً ومعروفاً مؤكداً وسبيلاً خالصاً لوجه الله تعالى ولمستحقيه على الدوام مرصداً محرماً بحرمات الله العظيمة ابتغاء لوجهه الكريم وطلباً لثوابه العميم يوم يجزي الله المتصدقين ولا يضيع اجر المحسنين.

ولا يباع شيء منه ولا من حقوقه ومرافقه ولا يرهن ولا يملك ولا يناقل به ولا بشيء منه ولا يحل عقد من عقوده ولا يرجع امره لغير اهله ولا يقايض به ولا يستبدل ولا يدخل ولا يتلف بوجه تلف ولا يبطله تقادم دهر ولا يوهنه اختلاف عصر ابد الآبدين ودهر الداهرين إلى ان يرث الله الارض ومن عليها وهو خير الوارثين، وجعل وقفه على الشروط الآتي ذكرها:

مصرف الوقف:

وجعل الواقف جميع غلال ذلك وأجوره وربحه ومنافعه يصرف على مصالح التربة المنورة التي بها قبر السيدة الجليلة صاحبة الفضل والفضيلة الصديقة الطاهرة الزكية الفاخرة الزاهدة العابدة

ص: 290

الراكعة الساجدة التي شرفت بقبرها قرية راوية شقيقة السبطين وبضعة البضعة المحمدية والجوهرة الاحمدية الفاطمية العلوية ورابطة عقد التولية السرمدية من خصها الله تعالى بالكرامة الابدية السيدة الجليلة ام كلثوم زينب الكبرى بنت اسد الله الغالب الامام الجليل امير المؤمنين ابي الحسنين علي بن ابي طالب كرم الله تعالى وجهه ورضي الله عز وجل عنهما وعن اصحاب رسول الله اجمعين. ويصرف على عمارة اماكنها وتنوير قريتها ثم على تنوير المسجد والمزار والمنارة المعمورين بذكر الله تعالى الذين جددهما الواقف المومى إليه ثم على خدام ذلك وأرباب شعائره ثم على المتولي والناظر الآتي ذكره ان يقبض ربع الوقف ويصرفه على عمارته وإصلاحه وما فيه سبب النماء والمزيد لأجوره وفي الجهات المعينة بحسب الحال على ما يرى الناظر في ذلك الوقف ولا يدخل عقد على عقد حتى ينقضي العقد الاول ولا يؤجر ذلك من مفلس ولا متشدد وشرط الوقف ان له ان يغير ما شاء من الادخال والاخراج والزيادة والنقصان والاعطاء والحرمان بما يراه وأن يقرر فيه من يشاء ويخرج من يشاء كل ذلك راجع إلى رأيه ولأولاده وذريته من بعده على الترتيب الآتي ذكره:

وإن خاس الوقف في سنة من السنين عن المعروفات المذكورة فليستدين المتولي المزبور على المستقبل ويصرف بحسب ما يراه وهذا الوقف لا يداخله حاكم ولا محاسب في توجيه وظيفة او في محاسبة بل المفوض هو الناظر والمتولي من ذرية الواقف، وسلم الواقف وقفه المشار إليه إلى ولده الشريف على المزبور بعد ما جعله شريكاً له في امر التولية والنظر ليتم امر التسجيل فتسلمه من والده التسليم الشرعي.

وبعد أن تم هذا الوقف بشروطه لدي قاضي القضاة مصطفى افندي بن المرحوم مصطفى افندي بشهادة شهوده وصريح اعتراف الواقف ثبوتاً شرعياً اراد الواقف المومى اليه ان يرجع وقفه المذكور ويرده إلى ملكه متمسكاً بعدم لزوم الوقف على قول الامام ابي حنيفة نعمان بن ثابت الكوفي فعارضه المتولي المشار اليه متمسكاً بصحة الوقف ولزومه على رأي ابي يوسف ومحمد وترافعا إلى قاضي القضاة المومى اليه فنظر في ذلك ورأي الرجحان إلى جانب المتولي فاستخار الله كثيراً واتخذه هادياً ونصيراً وحكم بصحة الوقف ولزومه والعمل بشرائطه ونفذه على قول الامامين عالماً بالخلاف والاختلاف بين الائمة الاسلاف حكماً شرعياً مسؤولاً فيه مستوفياً بشرائطه الشرعية وكان ذلك في آخر ربيع الاول سنة ثمان وستين وسبعمائة سنة 768 ه - وكتب بأعلى كتاب الوقف المذكور شهادات

ص: 291

القضاة والأعلام وإليك اسماؤهم:

أ - تعلق به نظر الفقير إلى الله تعالى مصطفى القاضي بدمشق.

ب - تعلق به نظر الفقير إلى الله تعالى ابراهيم القاضي.

ج - تعلق به نظر الفقير إلى الله تعالى محمد عجلان الحسيني المولى بدمشق الشام.

د - تعلق به نظر الفقير إلى الله تعالى علي بن ناجي المولى بالنظر في هذه القضية بالعسكر المنصورة من قبل من له الامر وقال هذه الابيات:

كتاب جرى وقفاً صحيحاً مسجلاً *** بأحکام أحکام الکرام الکرام مکملاً

حکمت به حکماً متیناً اساسه *** و علمی محیط با الکتاب مفصلا

و أصبح وقفاً لیس یمکن نقضه *** و ما دامت الایام لن تتبدلا

ه -- تعلق به نظر الفقير إلى الله خليل بن ابراهيم القاضي في بعلبك، وشهد السيد يونس بن نورالدين الحسيني والشيخ محمد بن شيخ الاسلام عز الدين الحنبلي بأنه ثبت لديهما ما ثبت عند قاضي القضاة بدمشق مصطفى افندي بن المرحوم مصطفى افندي على الوجه المشروح فيه ثبوته شرعياً.

پيشدستى نمود به وقف دارايى خود در حال تندرستى، و حاضر شد نزد علامه قاضى القضات مصطفى، كه بالاى نامه مهر و امضايش هست، و وقف ابدى نمود، هرچه در تملك و مالكيت اوست و آن باغ بزرگى است واقع در آبادى راويه كه شرقى و غربى است و از وسطش آب آبادى جريان دارد و به سوى قبله و جنوب سرازير است و داراى درختان گوناگون ميوه مى باشد:

الف) از سوى قبله، حد آن بارگاه حضرت بانوى بزرگوار زينب كبرى، خداى متعال از او خشنود باد، و همه جاده سلطانى را متصل است و از سوى مشرق راه عموم و زمين خطيب و حد شمالى آن، نهر چشمه آبادى و از سوى مغرب، راه آبادى و بارگاه شريف.

ب) و همه بستان و باغ معروف به «جنينة الورد» نزديك باغ قبلى، حدود آن از سوى قبله مرز باغ حاج تقى و برادرانش و از شمال نهر آبادى و از مغرب هم همين طور.

ج) و وقف كرد تمام زمين شرق آب بحدليه كه حد جنوبى اش راه آب «عين كيل» و از شرق، چشمه بحدليه و زمين هاى روستاى عقربا و از شمال، زمين هاى روستاى راويه معروف به شرق و غرب چشمه بحدليه.

د) و وقف كرد همه زمين هاى طرف غرب آبادى مذكور را از جنوب مجمع الطريق، از شرق به راه راويه، از شمال به زمين بنى محمود و از غرب به راه آبادى انضياً.

ه -) و وقف كرد زمين معروف به «حقل التوت» كه تابع زمين ياد شده است از جنوب نهر ميان آن و جنينة الورد و باغ جريان آب براى بارگاه نورانى، كارخانه و شكرسازى توت.

و) و وقف كرد زمين وسيعى را كه معروف به شكاره است در محدوده اى از جنوب چشمه توبل و از شرق راه و از غرب نيز راه.

ز) و وقف كرد زمينى را كه در شمال روستاى راويه واقع شده و به مأذنه معروف است و از تحديد بى نياز است و حق آبيارى آن را از آب آبادى راويه در هر هفته دو نوبت: يك بار تمام روز، ديگر تمام يك شب؛ به گونه اى كه ميان اهل آبادى از راه شرعى معمول است، با تمامى لواحق باغ ها و زمين هاى مذكور.

ص: 293

وقف صحيح شرعى قطعى با رضايت كامل و حبس دائمى هميشگى شناخته شده مؤكّد و سبيل خالص خدا براى نيازمندان. به اميد پاداش فراگير روزى كه خداوند پاداش صدقه دهندگان را مى دهد و مزد نيكوكاران را تباه نمى كند.

و چيزى از آن فروخته نمى شود و گرو گذاشته نمى شود و تمليك و انتقال نمى پذيرد و هيچ جزئى از آن جدا نمى شود و به غيراهلش واگذار نمى شود و با چيزى معاوضه نمى شود و نبايد به گونه اى تلف بشود، و پيشرفت روزگار آن را باطل نمى كند و تغيير زمان هيچ گاه آن را كم ارزش نمى سازد تا خداوند وارث زمين را برساند و بهترين وارثان، خداوند است، و اين وقف را منوط به شرطهاى ذيل قرار داد:

مورد مصرف وقف:

واقف، همه محصول و بهره و منافع آن را قرار داد براى صرف در مصالح تربت پاك سيده جليله، صاحب فضل و فضيلت، صديقه طاهره، زكيه فاخره، زاهده عابده، راكعه ساجده، بانويى كه آبادى راويه به بركت قبرش شرافت پيدا كرده، خواهر سبطين و جگرگوشه جگرگوشه محمد ( صلی الله علیه و آله ) و گوهر احمديه فاطميه علويه، و رابطه توليت هميشگى، كسى كه خدا او را كرامت ابدى داده، سيده جليله ام كلثوم زينب كبرى دخت اسدالله الغالب، امام بزرگوار اميرالمؤمنين ابى الحسنين على بن ابى طالب كرم الله وجهه و رضى الله عزوجل عنهما وعن اصحاب رسول الله اجمعين.

پس موقوفات، اولاً صرف شود در آبادى اماكن بارگاه و روشنايى روستا و شهرك راويه و روشنايى مسجد و بارگاه و مناره حرم كه هر دو را واقف مشاراليه، تجديد ساختمان كرده است و سپس به خادمان آن بارگاه، و نيازهاى آنان هزينه گردد.

متولى و ناظر بارگاه بايد يك چهارم وقف را بگيرد و براى تعمير و اصلاح بارگاه صرف كند و آنچه سبب رشد و فزونى عايدات مى شود، در راه هاى مناسب، با صلاحديد ناظر وقف صرف نمايد. همچنين سعى كند كه پيش از تمام شدن قرارداد، قرارداد ديگرى نبندد و به شخص ندار و سفت اجاره ندهد.

ص: 294

شرط وقف اين است كه هر تغييرى كه بخواهد در اختيار او باشد، از آوردن كسى، يا بيرون كردن كس ديگرى، كم و زياد نمودن حقوق و بخشيدن و ديگرى را محروم كردن، در هر تصميم گيرى، آزاد و اختياردار باشد. خود او و پس از خود، فرزندان و نسل بعد از نسل، به قرارى كه خواهد آمد.

واقف، توليت و نظارت را در طول زندگى اش براى خود نگه دارد و پس از درگذشت، براى فرزندش سليل السّادة الاشراف سيد على بن سيدنا الواقف و بعد از او، براى فرزندان وى و فرزندان فرزندانش و اعقاب و انسابش تا هستند، ارشد آنان، سمت واقف را داشته باشند؛ تا هنگامى كه خداوند وارث زمين و آنچه در آن هست، مى باشد.

اگر در موارد معيّن شده و محل مصرف، امكان پذير نشد، براى فقرا و مسكينان و سادات شريف حسينى صرف گردد، و اگر بعد امكان پذير شد، باز به همان محل هاى معيّن شده برسد و چيزى بر آن وظايف گفته شده، اضافه نشود و مورد جديدى پيدا نكند. آن وظايف عبارت است از: امام، مؤذن، سرپرست، نگهبان، حسابدار، متولّى و ناظر. براى هريك از مناصب، فردى را برمى گزيند و به صلاحديد خود وقف را صرف مى كند و به اين موارد اضافه نكند و اگر مقدارى از موارد مصرف زيادى مانده باشد، به متولى و ناظر از تبار واقف مشاراليه داده شود.

و اگر سالى از سال ها، وقف، كمبود و كسرى داشته باشد، بايد متولى مزبور، قرض كند و به حساب سال آينده، در موارد مشخص شده، هزينه كند. در اين وقف نبايد كسى دخالت كند، حاكم باشد يا حسابرسى كند و همه كارها بايد در دست ناظر و متولى باشد.

واقف هم وقف را به فرزند خويش على تسليم كند. پس از آنكه او را در امر توليت، شريك خود قرار داده است؛ چنان كه در نظارت هم او را شركت دهد تا كار ثبت و تسجيل وقف درست باشد. او هم از پدرش، به طور شرعى تحويل گيرد.

پس از آنكه، اين وقف با تمام شرايط، نزد قاضى القضات مصطفى افندى، فرزند مرحوم مصطفى افندى، با گواهى گواهان و صريح اقرار واقف، از نظر شرعى ثابت شد، واقف

ص: 295

مشاراليه خواست كه از وقف خود برگردد و آن را به ملكيت خود برگرداند؛ زيرا امام ابوحنيفه نعمان بن ثابت كوفى وقف را صيغه لازم نمى داند، ولى متولى مشاراليه به نظر ابويوسف و محمد متمسك شد. مرافعه را پيش قاضى القضات مشاراليه بردند، او بررسى كرد و ديدگاه متولى را ترجيح داد و از خدا طلب خير كرد و از او راهنمايى و كمك خواست و به صحيح و لازم بودن وقف، حكم كرد و عمل به شرايط و نافذ بودن آن را به حسب فتواى دو امام (ابويوسف و محمد) لازم دانست. با توجه به خلاف و اختلاف ميان گذشتگان امت، حكم شرعى را صادر كرد. اين در آخر ربيع الاول سال 788 ه. ق واقع شد و بالاى وقف نامه ياد شده، گواهى قضات و دانشمندان نوشته شده است و اين است نام آنان:

يك - گواهى فقير نيازمند به خدا، مصطفى القاضى بدمشق.

دو - گواهى فقير نيازمند به خدا، ابراهيم القاضى.

سه - گواهى نيازمند به خدا، محمد عجلال الحسينى المولى در دمشق شام.

چهار - گواهى نيازمند به خدا، على بن ناجى المولى با بررسى در اين رويداد در پادگان منصوره از طرف من له الامر، و اين ابيات را سروده است:

نوشته است وقف صحيح جارى و ثبت شده

با احكام حكم هاى بزرگان كامل شده

من هم با آن حكم كردم، حكمى كه پايه استوارى دارد

و دانش من به اين نوشته تفصيلاً احاطه دارد

و اين وقفى است كه شكستن آن امكان ندارد

تا روزگار هست، تغييرپذير نيست

پنج - گواهى نيازمند به خدا، خليل بن ابراهيم قاضى در بعلبك.

گواهى مى نمايد سيد يونس بن نورالدين حسينى و شيخ محمد بن شيخ الاسلام عزالدين حنبلى كه ثابت شده است نزد ما آنچه نزد قاضى القضات دمشق مصطفى افندى ابن مرحوم مصطفى افندى به طور مشروح و مشروع، ثابت است.

ص: 296

المساعدة إلى هذا المشروع الخيري الذي فيه تأييد كلمة الشيعة ورفع منار مشاهد أهل البيت الطاهر عليهم السلام وإحياء آثارهم. والله لا يضيع أجر المحسنين.

تحريراً في 24 ربيع الثاني في سنة 1352

حرّره الأقل محسن الأمين الحسيني

به نام خداوند بخشنده مهربان

بارگاه منسوب به مولايمان بانو زينب، دختر اميرمؤمنان كه بهترين درود و سلام بر او و پدرش باد، كنار دمشق، تنها زيارتگاه شيعيان در اين ديار و اثرى جاويدان از آثار اهل بيت (عليهم السلام) است كه در فصول زيارت و غيره، شيعيان در اين سرزمين مقصدى به جز آن ندارند. توليت آن نيز از قديم به دست سادات موسوى جليل القدر و گرامى از آل مرتضى بوده؛ تا اينكه توليت آن در اين زمان به «سيد عباس مرتضى موسوى» رسيده است كه به علت افزايش سن، سيد محسن صاحب اين ورقه را جانشين خود قرار داد.

گرچه اين بارگاه، تنها زيارتگاه شيعيان در اين سرزمين است، ولى به تعميرات زيادى نياز دارد و با وجود نياز زائران به مكان هايى براى سكونت در تابستان و زمستان، فاقد آن است و جناب كليددار مذكور تصميم جدى دارد اين مكان را تعمير و بازسازى و اتاق هايى را به تعداد كافى براى زائران بنا كند. او براى اين كار نقشه اى را تهيه كرده است تا پس از خداى متعال به همت اهل خير و محبان اهل بيت (عليهم السلام) آن را اجرا كند و براى اين منظور پسر خود را نيز روانه كرد. پس انسان امينى از ميان ايشان، احسن الله اليهم، دست يارى را براى اجراى اين طرح خير دراز كرد. اين طرح مايه تأييد كلمه شيعه و برپايى مناره زيارتگاه هاى اهل بيت (عليهم السلام) و احياى آثار آنان است. به يقين، خداوند پاداش نيكوكاران را ضايع نمى كند.

24 ربيع الثانى سال 1352، اين جملات را بنده حقير، محسن امين حسينى نگاشت.

ص: 298

ص: 302

ص: 304

تصویر

ترسيم تخيلى از نماى خارجى مشهد امام على ( علیه السلام ) در شهر رقه

(از آرشيو شخصى آقاى على سويحه)

ص: 305

تصویر

نقشه مدرسه فردوس حلب

(به نقل از: مدارس حلب الأثرية: تاريخها وعمارتها، ص 210)

ص: 306

تصویر

ص: 307

تصویر

پلان آستانه زينبيه در نخستين مراحل توسعه آن

ص: 308

تصویر

پلان آستانه زينبيه در سال 1993 ميلادى

(به نقل از الموسم، العدد 25، سنة 1996 م، ص 140)

ص: 309

تصوير كتيبه هاى صندوقچه چوبى قبر منسوب به سكينه دختر امام حسين ( علیه السلام )

در قبرستان باب الصغير دمشق

(به نقل از: Moaz, Khaled Ory, Solange: Inscriptions Arabes De Damas, Les St ف les Fun ق raires, I. Cimeti ف re DAl-B ع b Al-Sa r, pp. 122-123)

تصویر

ص: 310

تصویر

ص: 311

تصوير كتيبه هاى صندوقچه چوبى قبر منسوب به سكينه دختر امام حسين ( علیه السلام )

در قبرستان باب الصغير دمشق

(به نقل از: Moaz, Khaled Ory, Solange: Inscriptions Arabes De Damas, Les St ف les Fun ق raires, I. Cimeti ف re DAl-B ع b Al-Sa گ r, pp. 122-123)

تصویر

ص: 312

تصویر

ص: 313

تصویر

ص: 314